1

i d

TÜRKÎYE iS BANKASI
KOltür Yayinlan

Genel Yayin: 306

Tarih Dizisi: 22

|
 " "" _mmmm. niini
al.hA.L.-.

.... .

Özgün.Ada The Rise and Fall of the Great Powers

Copyright © Vintage Books
Kesim Tehf Haklan Ajansi kanahyla almmigttr,

© Türkiye 14Bankast Kültür Yaymlari

Yayma Hazarlayan Mürgit Balabanhlar

Kapak Tasarrms Mehmet Úlusel

Düzelti Serhat Öztürk
Sayfa Düzeni Tipograf (0212)292 41 11
Sekizinci Bastm Mayis 2001
ISBN 975-458-030-8
OTM 10302208
Bassmevi SefikMatbaasi (0212)551 55 87
istanbul
 TÜRKiYE
ig BANKASI KOltOr Yayinlan

büyük güçlerin
yükselig ve çökügleri
16. YÜZYILDAN GÜNÜMÜZE
EKONOMIK DEÖlSIM VE ASKERÎÇATISMALAR

Paul Kennedy

ÇevirenBirtane Karanakç1
 ... . .. ......... ................. ....r....ii... . . 9.. , . .uni.mme F-----m -

b-

1
\

ath'e

•i

I
i

i
i
I
i

I
i
I
i
i

I
I

To - I I $5 10 - p 9-w ---- -I•i-F-=ri k . .... . . ... . 9. mi...........-- . a

rh.I --Millitili•L•I
I

ÎÇîNDEKILER

TABLO VE §EMALAR 11
.
...... ....... .. ... .... . ..

....
.................................................................

GÏRi§ 13
.... ............. ....
.... ... ... ....

....... . ......... ......... ............ ....

.................................

SANAYÎÖNCESI
DÜNYADA STRATEJi
VE EKONOMÎ
1. BATI DÜNYASININ YÜKSELISI ............... ....... ................................................... ..
27
MÍNG
ÇÏNÍ................... ... .. ........,,................. .................................................................
3Û
MÜSLÜMAN DÜNYASI ...... ................. ............ ...............................................................
34
DISTA KALAN ÏKÎ ÜLKE -

JAPONYA VE RUSYA ..............................................................

39
"AVRUPA MUCÎZESÍ" ....... ......., ...,................................................................................. 42

2. HABSBURGLARIN EGEMENLIK GIRißIMI, 1519-1659 ................................

59
___
MÜCADELENÎN ANLAM VE
KRONOLOJÍSÍ .......................... ..............................,,,.........
60
HABSBURG BLOKUNUN KUVVETLÏVE ZAYIF YANLARI ..... ............ ,...,..,.,..............
70
....
ULUSLARARASI KIYASLAMALAR .............................. ... ....... ........ ... .............................
87
I SAVA¶, PARA VE ULUS-DEVLET ...,,......,.......,..................................... .............................
103

3. MALÏYE, COÖRAFYA VE SAVASLARINKAZANILMASI, 1660-1815 .... ...

107
ccMALÌDEVRÍM" .......... ........ ........................................................ , ......................... 110
....
I
JEOPOLÍTÍK .....................................................................................................................
121
SAVAgLARIN KAZANILMASI, IGGO-IT63 137
.
....... ...................................... ...................

SAVA¶LARIN KAZANILMASI, Igg-ISIJ 154

.......................................................................

SANAYi ÇAÖINDA
STRATEJi
VE EKONOMÏ
4. SANAYÍLESME VE DEÖζEN GLOBAL DENGELER, 1815-1885 .. .......... ...
185
AVRUPA DIgINDAKÍ DÜNYANIN
SÖNÜ§Ü ... .. .... ..............--.... .......-....--......--...-. ...
190
ÍNGÍLÍZ HEGEMONYASI MIF .............,....,,.. .. ......,...,..........................................
Î93
....
cc
ORTA GÜÇLER" ........................................... .....-.... ......-.......-..................................-...
ZÛZ
KIRIM 5AVAgl VE RU5YA'NIN GÛCÜNÜN A§INMASI .................................._.................. 215

I
iI
I

7
 .. E.L.-WLflIJ IEL"LNMk |

BÍRLEgÍK DEVLETLER VE ÌÇ SAVA§ ,...............,,............

,,, ............ ..............
123
ALMAN BÌRLÌÔÌ SAVAQLARI ... .... ..
....,.,..............,................................
...
229
.......
.............. ......

SONUÇLAR ........................,., , .............., ,...............................

.............., , ,.......................
239

5. IKÎ KUTUPLU BIR DÜNYANINDOÖUSU VE

"ORTA GÜÇLER"ÏN BUNALIMI: BÎRÏNCIBÖLÜM, 1885-1918 ............. ......
243
DEØÏgEN KUVVETLERÎDENGESÎ DÜNYA
...
........ ......................................__...............

247
GÜçLERÏN KONUMU, ISS -I I4 251
-------------- - --------
------··--·--- --------·--.... ..............

ÏTTÏFAKLAR VE SAVA§A SORÜKLENͶ, IS o-I I4 ......, ,__.............,..............,,,.............

304
TOPLU SAVA) VE
GÜÇDENGELERÌ, 19I4-I IS ........................................................... 313

6. ÏKÏKUTUPLU BIR DÜNYANIN DOÖUSU VE

"ORTA GÜÇLER"ÏN BUNALIMI. ÎKiNCI BÖLÜM, 1919-1942 335
....
......... .... ..

SAVA) SONRASI ULUSLARARASI DÜZEN

335
.
.................................,...................................

MEYDAN OKUYANLAR ......................................

.........................
...,,..............................
353
SAHNE
DI§INDAKÍ SÜPER GÜÇLER .................. , , .............,...............,...............,...........

386
GELÍ EN BUNALIM, I 3 I-IP41 ...................... .
400
..
.................. .......,, ,......................

STRATEJÎ
VE EKONOMINÎN
BUGÜNÜVE YARINI
7. ÎKÎ KUTUPLU BÎR DÜNYADA ÏSTÏKRAR VE DEÖ϶ME, 1942-1980 .............
415
ccEZÍCÍKUVVETÏN DOÔRU OLARAK KULLANIMI" ....... ................................................
415
YENÍ STRATEJÍK GÖRÜNÜM ..................... ... ... .

426
. . ....
..............................................

SOÖUK SAVA) VE
ÜÇÜNCÛ
DONYA ...............

.
.......... .............................,..................
443
ÍKÍ KUTUPLU DÜNYADA MEYDANA GELEN ÇATLAKLAR ...........................,..........
469
.
,,.

I Jo'DEN I 80'E DEÖϧEN EKONOMÍK DENGELER ..,......,,.............................. ....

489

8. YlRMIBÎRINCÎYÜZYILA DOÖRU ..................... .....................................

517
TARÎH VE SPEKÜLASYON ... ...
........ .................................,.
..........,,..........................
. ..
517
ÇÍN'ÍN DENGELEME POLÍTÍKASI ...
..............................,.,.
............,,........................
526
......

JAPONLARIN AÇMAZI .
........-......
..............................................,..........__.............
540
AET POTANSÏYELÏVE SORUNLARI ....
.............,.,.................,...........,,......................... .
554 ...

SOVYETLER BÍRLÍÖÍ VE "ÇELÏ.¶KÍLER"Ï .........................................,....................... ......

574
BÍRLEgÍK DEVLETLER: GÖRECE GERÍLEME ÍÇÏNDE BÍR NUMARA OLMA SORUNU 603
....
SONSÔZ ...............,...,....,..............................
,,...............,...................,.,
.....,.,,...............,.......
629
NOTLAR .........-...............................--
.-........-.........-..............-........... -.......................... ...
635
BIBLIYO GRAFYA ..........,....................................

725
.
. ........................ .................
..............

8
l

HARITALAR

1. ON ALTINCI YÜZYILDA DÜNYA

GÜÇMERKEZLERÍ .........................,.......................... 29
2. ON ALTINCI YÜZYILDA AVRUPA'DAKÍPOLÍTÍK BÖLÜNMELER .................................. 44
3. CHARLES'A MÍRAS KALAN TOPRAKLAR, I 19 ............................................................ 62
4. AVRUPA'DAKÌ
ÍSPANYOL GÜCÜNûN YIKILIyI ..............................................................
71
5. AVRUPÑNIN
IJ2.I'DEKÏ
DURUMU .............................................................................. 147
6. I75o DOLAYLARINDA AVRUPALILARIN SÖMÜRGE ÍMPARATORLUKLARI ................ 150
7. NAPOLYON'UN EN CûÇLÜ OLDUÖU SIRADA AVRUPÑNIN DURUMU, ISIo .............
Î69
8. I OD DOLAYINDA BRÏTANYA ÎMPARATORLU$UNUN BAQLICA SÖMÜRGELERÍ,
DONANMA ÜSLERÍVE DENÏZALTI KABLOLARI ........................................................... 278
9. AVROPÑNIN BÜYÜK GÜÇLER VE BU GÜÇLERÌN I9
I4'DEKÌ SAVA§ PLANLARI 311 ..........

1Û. BÍRÍNCÍ DÜNYA SAVA§I'NDAN SONRA AVRUPA .......................................................... 336

11. HÍTLER'ÌN EN GÛÇLÜ OLDUÖU DÖNEMDE AVRUPA'NIN DURUMU, 1942· 419
------------...
12. B.D. KUVVETLERÏNÏN DÜNYA ÜZERÍNDEKÍYAYILIMI, I 87 611
................
...................

I .

I
i

I
I
I

i
I

i
I

i
I
I
I
I

9
 TABLO VE SEMALAR

TABLOLAR
1. ASKERÎ ÏNSAN GÜCÜNDEKÌARTI§LAR, I470-1660 ...................................................
87
2. BRÌTANYA'NIN SAVA) DÖNEMÍNDEKÍ GIDER VE GELÍRLERÏ,I688-IBIS ................ 116
3. GÜÇLERÍN NÜFUSLARI, 1700-1800
135
..... ..
...........................................,...................

4. ORDULARIN BÜYÜKLÜÖÜ,I690-ISI4 136

..
............................................

5. DONANMALARIN BÜYÜKLÛÖÜ,I68 -ISI _.........................................,...................

136
6. DÜNYA ÍMALAT VERÌMÏ ÏçÍNDE NÍSPÍ PAYLAR, 1750-1900 ...... .............................
191
7. K϶ÏBAgINA SANAYÌLEgME DÜZEYLERÍ, 1750-1900 -- ---·--------.· --------------·--··---....
191
8. GÜÇLERÌN ASKERÍPERSONEL DURUMLARI., ISI6-ISSO .....,.,,..................................
197
9. AVRÚPALI BÜYÜK GÛÇLERÏN GSMH'LARI, 1830-1890 .............................................
216
10. AVRUPALI BÜYÜK GÜÇLERÍN
KͶÍBAgINA GSMH'LARI, 1830-IS90 ........................
216 -

.
11. GÜÇLERÍN KIRIM SAVAgI SIRASINDAKÏASKERÍ HARCAMALARI ......................_... .
222
12. GÜÇLERÍN NÜFUSLARI, IB O-Ip38 .
TOPLAM ......,..,.....................,.................._..._,,.
,
248
13. GÜÇLERIN KENTSEL KESÍM NÜFUSLARI VE BU NÜFUSLARIN TOPLAM NOFUSLAR

ÍÇÍNDEKÌYÜZDESÍ ISpo-Ip38
.. . .......... ...
................,...................................._..
249
14. KI§Í
BA§INA SANAYÍLEgME DÜZEYLERÌ, IS8o-Ip38 .....................
249
....
.... . ..........

15. GüçLERÍN DEMÍR/ÇELIK ÜRETÍMLERÍ, IS o-I 38 .......................

250
.. .
...............

16. GÜÇLERÍN
ENERJÏ TÜKETÍMLERÍ, IB90-Ip38 .......................................... ..
250
17. GÜÇLERÍN NÍSPÏ PERSPEKTÏFLE ...........
TOPLAM SA.NAYÎPOTANSÍYELLERÍ, ISSO-I 38 251
18. DÜNYA ÍMALAT VERÍMÍNDE NÌSPÏ PAYLAR, IS8o-I 38 ... ...........
251
19. GÜÇLERIN ...................._..
ORDD VE DONANMA PERSONELÍ, 1880-I I4 253
--------
------------------------...

20. GÜÇLERÍN SAVAg GEMÍSÍ TONAJLARI, ISSO-I9I4 .....................

...........................
253
21. GüçLERÏN ULUSAL GELÍRLERÏ, NÜFUSLARI VE
KÏ§Ì BA§INA GELÍRLERÌ 298
22. . ..............
1914'TEKÍ ÍTTÍFAKLARIN
SANAYÍ/TEKNOLOJÍ AçISINDAN KARgILAgTIRILMASI
..
315
23. B.K. HARP MALZEMELERÍÜRETÍMÍ, I9I4-1918 --- --····-··--··
------------------------ --...
325
24. RUSYA OLMADAN BÍRLE§ÍK DEVLETLERÌN KATARAK
SANAYI/TEKNOLOJÍ
KARQILAgTIRMALARI ..,...............................,........................,.,,
329
25. EDÍLEN TOPLAM
__................................
SAVA) HARCAMALARI VE SEFERBER KUVVETLER, I I4-1919 332
.....
26. DÜNYA ÍMALAT SANAYÍÍÜRETÏMÍ ENDEKSLERÍ,I9IS-I 2 340
..............................
....

27. BÜYÜK GÜÇLERÍN SAVUNMA HARCAMALARI, Ip30-I 38 359

..... ...........................
....

28. YILLIK SANAYÍÍÜRETÍMÏENDEKSLERÎ,I

ÍMALAT I3-Ip38
362
............. ...... .. .....
29. GÜÇLERÍN UÇAK ÜRETÍMÍ, I 31-Ip39 .......................,___...........................................
391
30. DÜNYA ÍMALAT VERÌMÍ PAYLARI, I929-I93 8 ........... ......................................
397
.......
I

31. GÜÇLERÍN
I937'DEKÏ
ULUSAL GELÏRLERÍVE BUNLARIN SAVUNMAYA
HARCANAN YÜZDELERÍ ..........., ., ., ....................................., ......................................... 399
32. GüçLERÍN
Ip37'DEKÍNÍSPÍ SAVA§ POTANSÏYELLERÏ 399
.......................
.......................

33. 1944'TEKÍTANK ÜRETÎMÌ ....................................,,,................................................. ..

422
34. GÜÇLERÍN UÇAK ÜRETÏMÍ, Ip3 -I945 ·-·- ····--············· -· 422
--------
··----···-······-·····-·-··-··-

35. GÜÇLERÍN SÍLAH ÜRETÍMLERÍ, 1940-1943 ·-·-·-·-----·-------··- ------. ----....-------------.... ..

424
36. GÜÇLERÍN
I950'DEKÍ TOPLAM 439 GSMH'LARI VE KÌ$Ì BA¶INA GSMH'LARI ............ ,,

37. GÜÇLERÏN SAVUNMA HARCAMALARI, 194 8-I o 456 ...... ...... ........ ......................... .

38. GÜÇLERÏN NÛKLEER ATI) ARAÇLARI, 469 .1974

--
--·-------··-·--········-········

··----------------------
9. DÜNYA ÍMALAT SANAYÍLERÏÜRETIMÍ, ISJO-Ip3O 490 .................... .............................

40. DÜNYA TÍCARET HACMÍ, IS50-1971 491 ................................

.... ......... .. . . . ..
. ...-.

41. DÜNYA ÜRETÍMÏNDE YÜZDE ARTI§LARI, I 48-Ip68 491 ................... ..........................

42. KÍSÍ BÀ¶INA YILLIK ORTALAMA VERîM BÜYÜMESÍ ORANLARI, 1948-1961 511 ---·-......

43. GAYRÍSAFÏ DÜNYA HASILASI PAYLARI, I 60-I 8O 514

. . .. .. ...............
... ... , ,

44. 1980'DE 515

NÜFUS,
KÍ§Í BAgINA GSMH VE GSMH
.. . . ... .. ..
.... .... . .............

45. GERÇEK GSMH'DA BÜYÜME, 1979-I 83 558

.. . ........... ............. .
. ...

GSYH'NIN
.................... ÍÇÌN
46. 1979-1980'DE 1000 DOLARINI ÜRETMEK KULLANILAN
KÍLO OLARAK KÖMÜR KARgILIÔI VE ÇELÍK 580 .... .... ,, ...........................__.............. .

..
47. STRATEJÌK NÜKLEER SAVA) BAgLIKLARI TAHMÌNLERÌ 591 ..... .

........ ...........................
48. NATO VE VARgOVA PAKTI DONANMA GÜÇLERÌ 600 .........__.............. .

........ .... ..
.... .... .

49. B.D. FEDERAL AÇIK, BORÇ VE FAÍZLERÍ, 1980-ISSS 618

--··--·-------------.
---

----

SEMALAR
Î. RUSYA VE ALMANYA'NIN NÍSPÍ GÜCÜ . 296
..... .... ........... .... .... ..
.......................... .,

.
Ž. ÇÍN, HÍNDiSTAN VE BAZI BATI AVRUPA DEVLETLERÏNÌN 1980-1010 GSYH
ORANLAMALARI 536
...........
...........................................,...,..................................... .... ...

3. SOVYETLER BÍRLÍÖÍ VE ÇÌN'DE TAHIL ÜRETÍMî, 1950-1984 ........................ ... ... 579

i
-I

|
|
|

I
||
|
l
I

I
I

I
I
I
I
11
I
l
I

GÏRIS

kitap,
"modern"

Bu
Rönesans sonrasi- dönemdeki ulusal ve
-yani

uluslararasi
güç üzerinedir. Amaci, Bati Avrupa'nm "yeni monargi-
leri"nin kurulmasmdan ve okyanus ötesi, global devletler sisteminin
baglangicmdan bu yana geçen beg yüzyil içinde, çegitli Büyük Güçlerin,
birbirlerine kiyasla, nasil yükselip çäktüklerini izlemek ve açiklamaktir.
Kitap, ister istemez savaglari, özellikle de Büyük Güç ortakhklari* tara-
findan uzun sureli olarak yapilan ve uluslararasi düzende büyük etkileri
olan önemli çatiçmalari genig bir biçimde konu etmektedir; ancak tam
anlamiyla askeri tarih üzerine yazilmig bir kitap da degildir. 1500 yilm-
dan bu yana, global ekonomik dengelerde ortaya çikan degigiklikleri
ele almaktadir; ama dogrudan bir ekonomi tarihi çahymasi degildir. Ki-
tabin ilgi odagmi olugturan, uluslararasi sistem içinde önde gelen dev-
letlerin her biri hem zengin hem kuvvetli olmak (ya da hem zengin hem
kuvvetli olmayi sürdürmek) için varligini ve gücünü artirmaya çabalar-
i ken, ekonomi ile strateji arasinda gärülen etkilegimdir.
Kitabin altbaghšmda deginilen
"askeri"

"ekonomik
çatigma, bu yiizden hep
degigiklike çerçevesi içinde incelenmektedir. Bu dönemdeki
Büyük Güçlerden herhangi birinin zaferi ya da bir bagka Büyük Gücün
çäkmesi, çogu kez silahli kuvvetlerinin uzun sürelerle yaptigi savaglarin
sonucunda oldu; ancak bu, o devletin verimli ekonomik kaynaklannin
sava; sirasmda daha az ya da daha çok etkili biçimde kullanilmasmm
ve daha arka planda, o devletin ekonomisinin, öbür büyük devletlerin-
kine kiyasla, asil çatigmadan önceki on ytllar içindeki yükselig ya da çö-
kügünün de bir sonucudur. Bundan dolayi, bir Büyük Gücün durumu-
nun barig sirasinda sürekli olarak nasil degigtigi, bu çahyma için, savag
sirasinda nasil çarpigtigi kadar önem tagimaktadir.

*
Ortakhk: Koalisyon. -

ç.n.
I

13
 Burada ortaya konulan görüg, metin içinde çok daha ayrmtih ola-
rak çözümlenecettir ama çok kisa olarak göylece özetlenebilir:
Dünya meselelerinde baçi çeken uluslarin nispi güçleri hiçbir zaman
degigmeden kalmaz, bunun baghca sebebi de, farkh toplumlar arasmda-
ki egitsiz buyüme hizlari ve bir topluma bir digerinden daha büyük yarar
saglayan teknolojik ve yapisal atihmlardir. Sözgelimi, 1500'den sonra
uzun menzilli silahlarla donatilmig yelkenli gemilerin ortaya çakigi ve At-
lantik ticaretinin önem kazanmasi, tüm Avrupa devletlerine aym ölçüde
yarar saglamadi - kimilerine öbürlerinden çok daha fazla yardimci oldu.
Bunun gibi, daha sonraki dönemlerde buhar gücü ve bu gücün fazlasiyla
bagimh oldugu kömür ve metal kaynaklarmm meydana çikmasi, belli
birtakun uluslarm nispi gücünä artirmig, digerlerinin nispi gücünü de
azaltmigtir. Ülkeler üretim kapasitelerini artirdilar mi, barig zamanmda
genig çapli silahlanma giderlerini, savag zamamnda da büyük ordu ve
donanmalarm bakimmm ve saglanmasmm getirdigi yükleri kaldirmalari
kolaylaglyordu. Bunu böylece dile getirmek, kaba bir merkantilizm gibi
gelebilir ama askeri güce destek saglamak için çogu kez zenginlige erig-
meye ve onu korumak için de çogu kez askeri güce ihtiyaç olur. Ancak,
devlet kaynaklarinin çok büyük bir bölümü varhk yaratmak amacindan
uzaklagtirihp askeri amaçlara ayrilirsa, o zaman böyle bir geyin uzun va-
dede ulusal gücün zayiflamasma yol .açma ihtimali vardir. Bunun gibi,
bir devlet
-sözgelimi,

geniç· alanlar fethederek ya da pahah savaglar bag-

latarak- stratejik yönden agiri geniglemeye giderse, dig yayilmanm geti-
rebilecegi kazançlann, bütün burlarm bedeli yamnda hafif kalmasi gibi
bir riske girmektedir. Söz konusu ülke, nispi bir ekonomik gerileme dö-
nemine girmigse, bu giderek gidderli hale gelen bir açmaz olur. Bati Av-
rupa'nm 14. yüzyilda ileri gitmesinden bu yana, Büyük Güç sistemi için-
de bagi çeken ülkelerin-

yani Îspanya, Hollanda, Fransa, Britanya Îm-

paratorlugu ve günümüzde de Birlegik Devletler gibi ülkelerin -

yüksel-
melerinin ve sonra da çökmelerinin izledigi çizgi, üretim ve gelir saglama
kapasiteleri ile askeri güçleri arasmda daha uzun vadede çok anlamh bir
kargihkh iligkinin var oldugunu ortaya koymaktadir.
"Büyük Güçlerin yükselig ve çökügleri"nin bu kitapta sunulan an-
latimt, kisaca göyle özetlenebilir: Birinci bölüm, dünyayi 1500 dolayla-
rmdaki haliyle inceleyip o dönemin merkezleri"nden her birinin\
"güç

kuvvetli ve zayif yanlarim çözümleyerek, daha sonra olacak geyleri ha-

zirlayan kogullari ortaya koymaktadir -

Ming Çini;Osmanh impara-

torlugu ve Hindistan'daki Müslüman uzantisi Mogol imparatorlugu;
Moskof Rusyasi; Tokugawa Japonya'si ve Ortaban Avrupa'daki devlet-
ler kümesi. O zaman henüz yukaridaki siralamanm en sonunda yer alan
üç bölgenin kaderinin, öbürlerinden daha üst bir düzeye çikmak oldugu
hiç de belli degildi. Ama adi geçen dogu imparatorluklarmdan bazilari

14
l

Avrupa ile kiyaslandiklarmda ne kadar etkileyici ve düzenli görünürler-

se görünsünler, hepsi de yalnizca resmi devlet dini konusunda degil, ti-
cari etkinlikler ve silah geligtirilmesi gibi alanlarda da, dügünce ve uy-
gulama birligi üzerinde israr eden merkezi bir otoriteye sahip olmano
yarattigi sonuçlardari zarar görmüglerdir. Avrupa'da böylesi bir üst oto-
ritenin bulunmaylgi ve çegitli kralhklar ile kent-devletleri arasmdaki
kavgact rekabetter, askeri alanda geligme saglamak üzere surekli arayig-
ar için itici bir güç olugturmug; bu araylglar ise, yarigmaci ve girigimci
bir çevre içinde ortaya çikan yeni teknolojik ilerlemelerle verimli bir et-
kilegim içine girmigtir. Degigme yönünde önlerinde daha az engel bulu-
nan Avrupa toplumlari, sürekli olarak bir ekonomik büyüme tirmanigi
içine girerek askeri etkinliklerini artirdilar; bu da onlari, zamanla yer-
kürenin öbür bölgelerinin änüne geçirecekti.·

Bu teknolojik degigme ve askeri yarig dinamigi Avrupa'yi her za-

manki bencilce rekabetçi, çogulcu haliyle ileri dogru iterken, yarigan
devletlerden birinin äbürlerini geçmeye yetecek ölçüde kaynak elde
edip, sonra da kitaya egemen olma ihtimali gene de vardi. 1500'den
sonraki yaklagik 150 yil boyunca, Ispanyollarmve Avusturyah Habs-
burglarm önderlišinde hanedan-din temeli uzerinekurulan bir blok, ig-
te tam böyle bir gey yapacakmig gibi görünüyordu; öbür büyük Avrupa
devletlerinin "Habsburglarm egemenlik girigimi"ni dizginleme çabalari,
Bölüm 2'nin tümünü kaplamaktadir. Büyük kitap boyunca yapildigi gi-
bi, önde gelen güçlerin kuvvetli ve zayif yanlari birbirleriyle kargilagtir-
mah olarak ve bati toplumunu butünüyle etkileyen daha genig ekono-
mik ve teknolojik degigikliklerin igigi altmda çözümlenmektedir; bu da
okuyucunun bu dönemdeki pek çok savagm sonuçlarini daha iyi anla-
- masi için yapilmigttr>Bu bölumün ana temasi, Habsburg hükümdarlari-
nm büyük kaynaklara sahip olmalarina ragmen, tekrar tekrar girigtikle-
ri çatigmalarla düzenli olarak açiri geniëlemeyi sürdürmeleri ve askeri
açidan, zayiflayan ekonomik tabanlarmin tagiyamayacagi kadar agir
ynkler ustlenmeleridir. Avrupah diger Büynk Güçler de uzaylp giden bu
savaglardan çok büyük zararlar gördüler ama onlar -zar

zor da olsa--
maddi kaynaklari ile askeri güçleri arasindaki dengeyi, dügmanlari
Habsburglara göre daha iyi korumayi bagardilar.

1660 ve 1815 arasinda meydana gelen ve Bölüm 3'te ele alman Bü-
yük Güç mücadelelerini, genig bir blok ile çok sayidaki rakibi arasmda
bir yarig olarak özetlemek o kadar kolay degildir. Ispanya ve Hollanda
gibi daha änceki dänemlerin Büyük Güç1eri ikinci siraya dügerken, beg
büyük devletin (Fransa, Britanya, Rusya, Avusturya ve Prusya) sürekli
birer güç merkezi olarak ortaya çikiglari, bu karmagilidönemde olmug-
i
I

I
I
15
tur. Eu bey devlet, 18. yüzyil Avrupa'smda diplomasi ve sava; sahnesine
egemen olacak v uzun süreli, ittifaklarin hizla degigmesiyle arahkh
olarak kesilen bir dizi ortakhk savagma girigeceklerdir. Fransa'mn önce
XIV. Louis, sonra da Napolyon'un yönetimi altmda, ne daha önceleri
ne de o zamandan bu yana olmadigi kadar, Avrupa'yi denetimi altmda
tutmaya yaklagtigi bir dönem olmugtur; ama Fransa'nm çabalari, öbür
güçlerin en azindan son çare olarak birlegmeleriyle her zaman için diz-
ginlenmigtir. 18. yüzyilin baglarmda, sürekli silah altmda tutulan bir or-
dunun ve ulusal bir donanmanm maliyeti korkiinç boyutlara erigtigi
için, ileri bir bankacihk ve kredi sistemi olugturabilen bir ülke (Ingiltere
gibi) mali yönden pek çok avantaja sahipti. Ancak cografi konum etke-
ni de, güçlerin yaptiklari çok sayida ve sik sik degigen mücadelelerdeki
kaderlerinin belirlenmesinde büyük önem tagiyordu; bu durum, Rusya
ve Ïngiltere gibi iki
"kanat"
ülkenin neden 1815'e gelindiginde çok da-
ha önem kazanmig olduklarini açiklamaya yardim¾ olmaktadir. Her iki
ülke de, Ortabati Avrupa'daki mücadelelere müdahale etme güçlerini
korumuglar, ama cografi konumlari nedeniyle güvenlik içinde olmuglar-
dir. 18. yüzyil ilerlerken, her ikisi de Avrupadigi dünyaya dogru yayil-
mig ve bu arada Avrupa'daki güç dengesinin oldugu gibi korunmasim
saglamiglardir. Son olarak gu da söylenebilir ki, yüzyihn son çeyregine
gelindiginde, Ingiltere'de Sanayi Devrimi baglamigtt, bu devrim Ingilte-
re'ye hem denizagiri yerleri sömürgelegtirmek, hem de Napolyon'un Av-
rupa'ya egemen olma girigimini boga çikarmak için daha büyük bir ka-
pasite kazandiracakti.
Buna karp, 1815'ten sonraki yüzyil boyunca, dikkati çekecek gekil-
de uzun ortakhk savaglari görülmedi. Stratejik bir denge vardi ve bu
denge 1815 tarihli Avrupa Devletleri Anlagmasi içinde yer alan önemli
güçlerin tümü tarafmdan destekleniyordu; böylece hiçbir ulus tek bagi-
na ne egemenlik girigiminde bulunabilecek durumdaydi, ne de böyle bir
istek duyuyordu. 1815 sonrasmdaki onyillar boyunca yönetimlerin bag-
lica ugraglari ülke içi istikrarsizhklar ve (Rusya ile Birlegik Devletler söz
konusu oldugunda) yer aldiklari anakaralar üzerinde yaydmakti. Bu
nispi istikrar kogullari, Britanya knparatorlugu'nun global bir güç ola-
rak deniz gücü, sömürgecilik ve ticaret alanlarmda doruk noktasina
çikmasina imkân vermig ve ayrica ülkenin fiilen tekeli altmda bulunan\
buhar gücüne dayah sanayi üretimi ile elverigli bir etkilegim içine gir-
migtir. Ancak 19. yüzyihn ikinci yarisma gelindiginde, sanayileyme bir-
takim bagka bölgelere de yayihyor ve uluslararasi güç dengelerini daha
eski öncü ülkelerden uzaklagttrarak, ortaya yeni çikmig üretim ve tek-
noloji araçlarini sonuna kadar kullanmalarmisaglayacak kaynaklara
da düzenlemelere de sahip olan ülkelerden yana kaydirmaya bagliyor-
du. Daha o siralarda, dönemin bir-iki änemli çatigmasi bir ölçüye ka-
-

16
I
i

dar Kirim Savagi, ama özellikle, Amerikan îç Savagi ve Fransa-Prusya

Savagi askeri sistemlerini modernlegtirmeyi bagaramayan ve artik sa-
-

vaglarm niteligini degigtirmekte olan çok büyük ordulari ve çok daha

pahah ve karmagik silahlari destekleyecek genig tabanh bir sanayi alt-
yapisindan yoksun toplumlara yenilgi getiriyordu.
Böylece 20. yüzyil yaklagirken, teknolojik degigmenin hizi ve büyü-
me oranlarmm .duzensizligi, uluslararasi sistemi 50 yll öncesine göre
ç k daha istikrarsiz ve karmagik yapti. Bu, Büyük Güçlerin 1880 son-
ra%mda, kismen kazanç amaciyla, kismen de bagkalarmin yildizlarim
sändurecegi korkusuyla, Afrika'da, Asya'da ve Pasifik'te ek sömurge
topraklari edinmek için yaptiklari çilgm ve bencilce yarigta ortaya çiki-
yordu. Eu ayrica hem karada hem denizdeki silahlanma yarigmin arti-
giyla ve çegitli yänetimler, ilerde çikabilecek bir savag için kendilerine
ortak ararken, barig sirasinda bile kalici askeri ittifaklar kurmalarmda
da gärülmugtü. Ancak 1914 öncesi dönemin sömürgecilik kavgalarmin
ve uluslararasi bunalimlarmm ardmda, bir on yildan öbürüne, ekono-
mik güç endeksleri, global dengelerde daha da temel degigiklikler oldu-
gunaigaret ediyor ve üç yüzyil boyunca temelde Avrupa merkezli olan
dünya sisteminin sönügünü gösteriyordu. Ellerinden gelen çabayi harca-
malarma ragmen, Fransa ve Avusturya-Macaristan gibi Avrupa'mn ge-
leneksel Büyük Güçleri ve yakm zamanlarda birligini saglamig olan
Îtalya gibi bir Büyük Güç yarigi terk ediyorlardi. Buna kargi, kocaman
birer kita büyüklügünde olan Birlegik Devletler ile Rusya, ön plana çi-
kiyor ve Rusya bunu çarhk devletinin yetersizliklerine ragmen yaplyor-
du. Batt Avrupa uluslart arasmda ise, belki yalmzca Almanya'da, gele-
cekteki dünya güç1erinin kuracagi seçkin itilaf içinde kendisine zorlaya-
rak bir yer saglayacak güç ve kuvvet vardi. Ote yandan Japonya,Dogu
Asya'da egemen olmaya kararhydi ama pek uzaklara gidememigti. Böy-
lece tüm bu degigiklikler, yarim yüzyil öncesine göre global çikarlarmi
savunmasi çok daha zorlagan Britanya Împaratorlugu için, kaçmilmaz
olarak hayli büynk, sonuçta da agilamaz hale gelen sikmtilar dogurdu.

O halde, 1900'den sonraki elli yllm en önemli geligmesi, (Bölüm 5

ve Bölüm 6'on baghklarinda deginildigi gibi), güçler için buna-
"orta"

hm yaratan iki kutuplu bir dünyanm doguçu olarak gärülebilir; ama

tüm sistem için säz konusu olan bu degigim, hiç de pürüzsüz bir biçimde
gerçeklegmemigtir. Tersine, Birinci Dünya Savagmm tüketici, kanli toplu
savaglari, smai tegkilatlanma ve ulusal verimlilige verdigi primle impara-
torluk Almanya'sma, hizla çagdaglagan ama gene de geri olan Çarhk
Rusyasi kargisinda birtakim ustünlüklersagladi. Ancak Almanya dogu
cephesinde kazandigi zaferden sonraki birkaç ay içinde batida yenilgiyle
kar ila itken, müttefikleri de ayni gekilde savagin ItalyLa, Balkanlar ve
I
I
I 17
Yakmdogu'daki harekât alanlarinda çäküyorlardi. Amerika'nm daha
sonralari askeri, äzellikle de ekonomik alanda yaptigi yardimlarm katki-
siyla, bati ittifaki nihayet rakip ortakliga kargi kendisine üstünlük sagla-
yacak kaynaklara kavustu. Ancak, savagtaki ilk taraflarin hepsi için yip-
ratici bir mücadele olmugtu bu. Avusturya-Macaristan yok olmustu;
Rusya'da devrim gerçeklegmigti, Almanya ise yenik dügmügtü; ama
Fransa, Ïtalya ve hatta ingilterebile zafer kazanirken agir zararlara ug-
ramiglardi. Ïstisnalaryalnizca, Pasifik'teki durumunu daha da güçlendi-
ren Japonyaile, tabii ki 1918'e gelindiginde dünyanm tartismasiz en bü-
yük gücu haline gelmig olan Birlegik Devletlerdi.

Amerika'nin 1919 sonrasinda dig ülkelerdeki savaçlardan hizla çe-

kilmesi ve Bolgevik rejimle yönetilen Rusya'nm btina paralel giden tec-
rit politikasi sonucunda ortaya çikan uluslararasi sistem, bu kitapta ele
ahnan beg yüzyil içinde belki hiç olmadigi kadar temel ekonomik
ger-
çeklerle uyugmazhk halindeydi. Ingiltere ve Fransa, zayiflamig olmalari-
na ragmen, hälä diplomasi sahnesinin tam ortasmda yer ahyorlardi;
ama 1930'lu yillara gelindiginde bu konumlari, militarize olmuy reviz-
yonist Ïtalyan, Japon ve Alman devletlerinin tehditi altina girdi - Al-
manya 1914'te oldugundan bile daha amaçli bir biçimde, Avrupa hege-
monyasi girigiminde kararliydi. Ancak geri planda Birlegik Devletler,
büyük bir farkla dünyanm en kudretli imalatçi ülkesi olarak kaldi; Sta-
lin'in Rusya'si da hizla bir sanayi süper gücune dönügüyordu. Sonuç
olarak, revizyonist "orta"
güçlerin içinde bulunduklari açmaz quydu,
birer kita büynklügundeki iki devin gälgesinde kalmak istemiyorlarsa,
hizla geniëlemek durumundaydilar. Statükocu orta güçlerin açmazi da
guydu, Alman ve Japon tehditini savugtururken, büyük bir ihtimalle
kendilerini de zayif dügüreceklerdi. II. Dünya Savagi, tüm inig çikglari-
na ragmen, esas olarak bu gerileme korkularinm haklihgini ortaya çi-
karmigttr. îlk baglardaki göz alici zaferlerine ragmen Mihver Devletleri,
igin sonunda 1914-1918 savagma göre çok daha büyük olan verimli
kaynaklar dengesizligine kargi baçan kazanamadilar. Bagardiklari. gey,
Fransa'mn yildizmin sönmesi ve Ïngiltere'nin telafi edilemez bir biçimde
zayiflamasi oldu -- kendileri de üstün güç kargismda ezildiler. 1943'e
ge-
lindiginde, onyillar¯äncesinde yapilan iki kutuplu dünya tahmini niha) ,

yet gerçeklegmig ve askeri denge bir kez daha ekonomik kaynaklarm'

global dagilimma yetigmigti.

Kitabin son iki bölümü ekonomik, askeri ve ideolojik yönden iki

kutuplu bir dünyanin gerçekten var göründügü yillari incelemektedir.
Bu iki kutupluluk, soguk savagm yarattigi pek çok bunahmla politik
düzeyde de göräldü. Birlepik Devletler ve SSCB'nin kimseyle kiyaslana-

18
I

mayacak güç1er olarak sahip olduklari konum, nükleer silahlar ve uzun

mesafeli atis sistemlerinin ortaya çikiçiyla pekigmig görünüyordu; bu
da, diplomatik ortamm oldugu kadar stratejik ortamm da, degil 1800,
1900'deki ortamdan bile tümüyle farkh olduguna igaret ediyordu.
Ama gene de Büyük Güçler arasindaki yükselme ve çökme süreci -
buyüme hizlarinda ve teknolojik degigikliklerde gärülen ve global eko-
nomik degigmelere yol açan farkhliklar, degigmelerin yavag yavag poli-
tig ve askeri dengeleri etkilemesi süreci - sona ermig degildi. 1960'li yil-
lardan 1970'li ve 1980'li yillara geçilirken, Birlegik Devletler ve SSCB
askeri yönden än planda kaldilar. Ikisi de uluslararasi konulart iki ku-
tuplu, çogu zaman da Manici* bir açidan yorumladiklari için, aralarm-
daki rekabet onlari durmadan tirmanan ve bagka hiçbir gücün ayak uy-
durmayi ümit edemeyecegi bir silah yarigma sürükledi. Ancak bu bir-
kaç on yil içinde global verimlilik dengeleri her zamankinden hizh ola-
rak degigti. Üçüncü Dünyanm imalat verimi ve GSMH payi 1945'ten
sonraki on yilda bugüne kadar kaydedilen en dügük düzeydeyken o ta-
rihten sonra sürekli olarak artmistir. Avrupa savag zamanmm yikmtila-
rmdan kurtulmuy ve Avrupa Ekonomik Toplulugu kimligine bürüne-
rek, dünyanm en büyük ticaret birikimi haline gelmistir. Çin Halk
Cumhuriyeti etkileyici bir hizla siçraylglar yapmaktadir. Japonya'nm
savag sonrasi ekonomik büyümesi öylesine olaganüstä olmuytur ki, ki-
mi ölçümlere göre çok kisa bir zaman önce Rusya'nin toplam
GSMH'sim geçmigtir. Buna kargi, gerek Amerika'nm gerek Rusya'nin
büyüme hizi daha gevgemig ve bu ülkelerin global üretim ve zenginlik
paylari 1960'll ydlardan baglayarak dramatik bir biçimde küçülmügtür.
O halde, daha ufak uluslarm hepsini bir yana birakirsak, yalnizca eko-
·

nomik endeksleri degerlendirdigimizde, gimdiden bir kez daha çok ku-

tuplu bir dünya ile ka,rgi kargiya oldugumuz açiktir. Bu kitabm strateji
ve ekonomi arasmdaki etkilegime olan ilgisi dolayis1yla, Büyük Güçler
söz konusu oldugunda askeri dengeler ve verimlilik deng'eleri arasinda
bugün gördügumüz kopuklugu irdelemek üzere, son (ve ister istemez
spekülasyona dayah) bir bölüm sunmak ve burada, günümüzün beg bü-
yük politik-ekonomik merkezi"nin -Çin, Japonya,AET, Sovyetler
"güç

Birligi ve Birlegik Devletler-- ulusal araçlari ile ulusal amaçlari arasmda

baglanti kurmak gibi çok eskilere giden bir görevle baç etmeye çahgir-
ken kargi kargiya kaldiklari sikintilara ve sahip olduklari imkânlara iga-
ret etmek uygun göründü. Büyük Güçlerin yükselig ve çöküsleri hiç de
noktalanmig degildir.
I
I

I *
Manici: Hiristiyan-Zerdügt karmasi bir dinin kurucusu olan Mani'nin gärüglerinden
hareketle, olaylari iyilik-kötülük zithgi açisitidan görme egilimi anlaminda kullanilmak-
tadir. ç.n.
-

I
I

19
 Kitabm kapsami böylesine geni oldugundan, degigik kimseler tara-
findan degigik amaç1ar için okunacagi açiktir. Kimi okurlar umduklari-
ni bulacaklardir. Son beg yüzyildaki Büyük Güç politikalarmi, genig an-
lamda ama gene de makul ölçüde ayrmtiya inerek ele alan, önde gelen
devletlerden her birinin, bagkalarina kiyasla olan konumlarinin ekono-
mik ve teknolojik degigikliklerden nasil etkilendiklerini ve hem barig
dönemlerinde hem de savagm getirdigi sinavlar sirasmda strateji ile
ekonomi arasmdaki sürekli etkilegimi konu edinen bir inceleme. Kitap
niteligi geregi, ufak güçleri ele almamaktadir; ne de (genellikle)küçük,
iki tarafli savaglari. Gene niteligi geregi, kitap, büyük bir agirhkla Av-
rupa merkezlidir, özellikle de orta bölümlerinde. Ancak öyle olmasi ko-
nusu geregi, dogaldir.
Bu inceleme bagka okurlar için, belki de özellikle bugünlerde "dün-

ya sistemleri" ya da tekrar tekrar gerçeklegen savag düzenleri konusunda

genel kurallar getirmeye büyük ilgi duyan siyaset bilimcilerine,istedikle-
rinden daha azmi sunacaktir. Bir _yanhy anlamay1 önlemek üzere, bu
noktada gunu da aç1kça ortaya koymak gerekir ki kitap, sözgelimi bü-
yük ( ya da
"systemic")

savaglarm Kondratieff ekonomik büyüme ve ya-

vaglama çevrimlerine baglanabilecegi yolundaki teoriyle ilgili degildir.
Ayrica sava in sebeplerine iligkin genel teorilerle ve savaglarin "yükse-

len" ya da
"çäken"
Büyük Güçler tarafmdan çikarilma ihtimalinin bulu-
nup bulunmadigi sorusuyla da agirlikli olarak ilgili degildir. imparator-
luk teorilerini, (Michael Doyle'un yakolarda çikan Empires kitabmda
ele ahndigt gibi) imparatorluk denetiminin nasil igledigi ya da impara-
torluklarm ulusal güce katkida bulunup bulunmadigma iligkin teorileri
konu alan bir kitap da degildir. Son olarak da, ne tür toplumlarm ya da
toplumsal / idari tegkilatlanmanm savag sirasmda kaynak yaratmada en
-

etkili olduguna iligkin herhangi bir genel teori de ileri sürmemektedir.

Ote yandan kitapta, bu tür genellemeler yapmak isteyen bilim
adamlari için bol malzeme oldugu da açiktir. (Kitabin sonuna bu kadar
çok not konmasmm bir sebebi de, sözgelimi savaglarm finanse edilmesi
konusuna ilgi duyan okurlara daha ayrmtili kaynaklari göstermektir.)
Ancak tarihçilerin genel teorilerle ugragirken kargilagtiklarisorun
-siya-

set bilimcilerin tersine-- geçoipin ortaya koyduklarmm hemen her zaman

bilimsel sonuç1ara izin vermeyecek kadar çegitli olmasidir\
"saglam"

Böylece kimi savaglarm (1939 savagi gibi) karar mercilerinin genel güç
dengelerinde meydana gelen degigikliklere iligkin korkularma baglanabi-
lecegi dogruysa da, ayni gey 1776'da (Amerikan Devrimi Savagi) ya da
1792'de (Fransiz Devrimi Savagt) veya 1854'te (Kirim Savagi) baglayan
mücadeleleri açiklamada o kadar yardimci olmayacaktir. Aym gekilde,
büyük bir savagm baglamasma yardimci olan "çöküç
halinde"ki bir Bü-
yük Güce iyi bir örnek olarak 1914 yilinin Avusturya-Macaristan'i gös-

20

I
I
I
I
I

"yükselen"
terilebilir ama böyle bir görüg ileri süren kivi bu kez de, Bü-
yük Güçler Almanya ve Rusya'nm, gene o zaman oynadiklari ayni ölçü-
de kritik rolleri düçünmek zorunda kalacaktir. Bunun gibi, imparator-
luklarm kârh olup olmadiklari ya da imparatorluk denetirninin, ölçüle-
bilir bir
"güç
mesafesi" orantismdan etkilenip etkilenmedigine iligkin -

herhangi genel bir teori aldeki çeligkili igaretlere bakilirsa- kimi zaman
evet, kimi zaman hayir gibi bayatlamig bir cevaba yol açabilecektir.
Bununla birlikte, insan, a priori teorileri bir yana birakir ve yalmzca
son 500 yil içinde "Büyük Güçlerin yükseligi ve çökügü"ne iligkin tarihsel
kayitlara bakarsa, genel geçerligi olan birtakun sonuçlarm çikarilabilece-
sürekli olarak tek tek istisnalarm bulunabilecegini
gi de açiktir -
tabii,
kabul ederek. Sözgelimi, genel ekonomi ve verim dengelerinde zaman
içinde meydana gelen degigikliklerile tek tek güçlerin uluslararasi sistem
içinde sahip olduklari konum arasinda, seçilebilen bir sebep-sonuç iligkisi
vardir. Ticaret akigmdaki hareketin 16. yüzyildan baglayarak, Akde-
niz'den Atlantik ve Kuzeybati Avrupa'ya dogru olugu ya da 1890'dan
sonraki on yillarda dünya imalat sanayii verimi paylarmm yeniden dagih-
mmda Bati Avrupa'dan bir uzaklagma gärülmesi, bu konuda iyi örnekler
olugturmaktadir. Her iki ärnekte de ekonomik degigmeler, ilerde askeri
düzen / toprak düzeni üzerinde belirleyici bir etki yapacak olan yeni Bü-
yük Güçlerin yükseligini haber veriyordu. Bu yüzden global verimlilik
dengelerininson birkaç yd içinde "Pasifik kenart"na dogru kaymasi, yal-
nizca iktisatçilarm ilgisini çekecek bir konu degildir.
Bunun gibi, tarih kay1tlaripunu göstermektedir ki bir Büyük Gücün
ekonomik yükseligi ve çäkügü ile, önemli bir askeri güç (ya da dünya
imparatorlugu) olarak geligimi ve gerilemesi arasmda uzun vadede çok
açik bir baglanti vardir. Bu da hemen hiç gagirtici degildir, çünkü birbi-
riyle baglantih olan ilii olgudan dogmaktadir. Bunlardan ilki, genig çap-
11bir askeri yapmm desteklenebilmesi için ekonomik kaynaklarm ge-
rekli olugudur.- Ikincisi ise, uluslararasi sistem söz konusu oldugunda,
zenginlik ve gucün her zaman için nispi oluglari ve böyle görülmeleri
geregidir. Üç yüzyil önce, Alman merkantilist yazar von Hornigk gu yo-
rumu yapiyordu.

Bir ulusun bugün için kudretli ve zengin olup olmamasi, gücü-

nun ve zenginhgmin buyuklugune ya da saglamligma degil; esas
olarak, kompularmm aym geylere kendisinden daha çok ya da
daha az sahip olmasma baglidir.

Kitabm bundan sonraki bälümlerinde bu yorum tekrar tekrar dog-

rulanacaktir. Hollanda 18. yüzyil ortalarmda, yüzyil öncesine göre salt
anlamda daha zengindi ama bu tarihe gelindiginde Büyük Güç olma ni-

21
 teligi çok azalmigti; çünkü Fransa ve Ïngiltere gibi kompulari "daha

çok"una (yaniJaha fazia güce ve zenginlige) sahiptiler. 1914'teki Fran-

sa, 1850'nin Fransa'sma göre kesinlikle daha güçlüydü -- ama kendisin-
den çok daha güçlü olan Almanya onu gölgede birakirken böyle bir gü-
cün avutucu yani yoktu. Ingiltere, günümüzde orta-Viktorya dönemin-
de ulagtigi doruk noktasma göre çok daha varlikhdir; silahh kuvvetleri
de çok daha güçlü silahlara sahiptir, ama Ingiltere'nin dünya hasilasi
içindeki payi yüzde 25 dolaymdan yüzde 3 dolayina inmigken, bunun
kendisine pek yarari yoktur. Eger bir ülke "daha
çok"una sahipse, içIer
yolundadir; "daha
az"ma sahipse sikmtdari da vardir.
Ancak bu, bir ulusun nispi ekonomik ve askeri gücünün bir birleri-
ne paralel olarak yukselip azalacant anlamina gelmemektedir. Bu kitap-
ta ele alman tarihsel örneklerin çogu, bir devletin nispi ekonomik gücü-
nün geligim egrisi ile askeri düzen / toprak düzeni üzerindeki etkisinin
geligim egrisi arasmda, gözle görülür bir "zaman

farki" bulundugunu
göstermektedir. Bunun sebebini kavraitiak zor degildir. Ekonomik yön-
den genigleyen bir güç --1860'h yillardaki ingiftere,1890'lardaki Birle-
gik Devletler ve günümüzde Japonya-silahlanmaya çok
para harcamak
yerine zengin olmay1 tercih edebilir. Yarim yüzyil sonrasinda ise önce-
likler degigmig olabilir. Daha önceki ekonomik genigleme, denizagiri
bölgelerde üstlenilen birtakim yükümlülükleri de beraberinde getirmig-
tir (digpazarlara ve diç -ülkelerdeki hammaddelere bagimhhk, askeri it-
tifaklar, belki de üsler
ve sömürgeler). Bu arada öteki ve rakip güçler,
ekonomik açidan daha büyük bir hizla geniplemekte ve onlar da nüfuz-
larini ülke digina yaymak istemektedir. Dünya rekabete daha açik bir
yer haline gelmigtir ve ülkelerin pazarlar içindeki paylarmda agmma ol-
maktadir. Karamsar gäzlemciler gerilemederi söz etmekte, yurtsever
devlet adamlari ise "yenilenme"
çagrismda bulunmaktadir.
Eskisine gäre daha çalkantih olan bu yeni kogullarda, Büyük Güç
muhtemelen savunmaya iki kugak äncesine gäre çok daha fazla harca-
ma yapmak durumunda kalacak, ancak gene de dünyanin kendisi için
pek de güvenli bir çevre olmadigini görecektir -

bunun da tek sebebi,

öbür güçlerin daha buyük bir hizla büyümüç olmalan ve giderek daha
güçlü hale gelmeleridir. Imparatorluk Îspanya'sinm ordusu için yapti"i :
harcamalar, çalkantih geçen 1630'lu ve 1640'li yillarda, Kastilya eko .

nomisinin daha saglikh oldušu 1580'lere göre çok daha fazlaydi. Ed-
ward dönemi Ïngiltere'sinin 1910 yilmdaki savunma harcamalari, söz-
geligi, Ïngiliz ekonomisinin nispi olarak en geligkin oldugu
ve Palmers-
ton'un da ölüm yili olan 1865'e göre çok daha büyüktü, ama hangi In-
giliz 1910'da kendisini daha büyük güvenlik içinde hissedebiliyordu?
Bundan sonraki bölümlerde ayni sorunun günümuzde hem Birlegik
Devletlerin hem de SSCB'nin kargisma dikildigi savunulmaktadir. Nispi

22
I

gerileme içindeki Büynk Güçlerin bu duruma olan içgüdüsel tepkisi,

daha çok para harcamak, böylelikle de potansiyel kaynak-
"guvenlik"e

larini
"yatirim"dan
uzaklagtirarak, uzun vadeli açmazlarmi giddetlen-
dirmek biçiminde ortaya çikmaktadir.
Kitapta sunulan beg yuzyillik tarihten çikarilabilecek bir bagka ge-
nel sonuç gudur ki, Avrupa ya da dunya egemenligi için yapilan büynk
ortaklik savaglarino nihai sonuçlari ile, taraflardan her birinin seferber
à tigi verimli kaynaklarm miktari arasmda, çok kuvvetli bir kargilikh
ihyki bulunmaktadir. Bu, Îspanyol-Avusturya Habsburglarma kargi ya-
. pilan mücadelelerde, 18. yüzyilin Îspanyol Taht Savagi, Yedi Yil Savag-
lari ve Napolyon Savagi gibi büyük çatigmalarmda ve yüzyilimizdaki iki
dünya savaginda hep böyle olmugtur. Uzun süreli yipratici bir savag,
igin sonunda ortakhklarm her birinin nispi kapasitesini älçen bir sinava
az"ina mi sahip
"daha

çok"una mi,
"daha
dänügmektedir. Bir tarafin,
oldugu, mücadele uzadikça giderek daha önemli hale gelir.
Ancak insan bu genellemeleri kaba bir ekonomik determinizmin tu-
zagma dügmeden yapabilir. Kitabin sürekli ilgi konusu, dünya meselele-
genig egilimler"i izlemekse de,
"daha
rinde son beg yüzyilda görülen
ekonominin her olayi belirledigi ya da her ulusun bagarisimn ve bagari-
sizhäimn tek sebebi oldugu ileri sürülmemektedir. Bagka geylerin de ol-
duguna igaret eden belirtiler fazlastyla vardir: Cografya, askeri teykilat-
lanma, ulusal moral, ittifak sistemi ve daha pek çok etken devletler sis-
temi üyelerinin nispi güçlerini etkileyebilir. Sözgelimi, 18. yüzyilda Hol-
landa Cumhuriyeti'nin topraklari Avrupa'mn en zengin bölgesiydi, Rus-
yükseldi. Kigilerin
ya da en yoksulu -- ama Hollandahlar çöktü, Ruslar
budalaligimn (Hitler'inki gibi) ve. muharebe meydanmda ortaya çikan
üstün becerinin de (ister 16. yüzyildaki Ispanyol alaylarmin, ister yüzyi-
hmizdaki Alman piyadelerininki gibi olsun) tek tek zafer ve yenilgilerin
açiklanmasinda büyük payi vardir. Ancak tartigilmaz gibi görunen bir
nokta gudur ki, uzun süreli Büyük Güç (genelliklede ortakhk) savagla-
rmda zafer, pek çok kez verimlilik tabam daha çok geligen tarafm ol-
mugtur ya da Îspanyol kaptanlarin dedigi gibi en son escudo kimdeyse
alayci ama esasta
onun. Bundan sonra söylenecekler, çogunlukla, bu
dogru olan
yargimn haklihgim gösterecektir. Son beg yüzyil içinde bag-
kalarmin önüne geçmig olan uluslarin güçluluk açismdan sahip olduk-
lari konum ile nispi ekonomik durumlari yakm bir paralellik gästerdigi
içindir ki, ekonomi ve teknoloji alanlarmda bugün görülen egilimlerin
günümüz güç dengesi açismdan ne gibi anlamlar tagidigmi irdelemek
yararli olur gibi görünmektedir. Bu, insanlarin kendi tarihlerini kendile-
rinin yarattiklarmi inkâr etmek demek degildir; ancak insanlar bunu,
imkânlari smirlayan (yeniimkânlar da yaratan) tarihsel kogullar çerçe-
vesinde yaparlar.

23
 Bu kitabm örnek aldigi eski bir çahyma, ünlü Prusyah tarihçi Le-
opold ve Rankehin die grossen Mächte ("büyük güçler") üzerine
yaz-
digi ve uluslararasi güç dengelerinde 1spanya'nm çökügünden sonra
olugan inig ve çikiplari gözden geçirdigi, birtakim ülkelerin neden
än
plana çikip sonra da gerilediklerini göstermeye çahytigi denemedir.
Ranke, denemesini çagdag dünyanin ve Fransa'mn Napolyon Savagmda
sergiledigi egemenlik girigiminin yenilgiye ugramasmdan
sonra bu dün-
ya içinde neler olup bittigini çäzümleyerek noktalamigtir. Büyük Güçle-
rin her biriyle ilgili
"gelecege

yänelik ihtimaller"i incelerken, Ranke de

tarihçilikten uzaklagip, gelecege yönelik belirsiz spekülasyon dünyasma
girmeden edememigti.
"Büyük Güç1er" üzerine bir deneme yazmak bagka geydir, ayni ko-
nuyu kitap halinde anlatmak bagka bir gey. Benim ilk bagtaki niyetim,
okurlarm degigen büyüme oranlari,
ya da pu veya bu Büyük Gücün
kargisma dikilen birtakim jeostratejik sorunlarla ilgili arka plan ayrmti-
larini (bellibelirsiz de olsa) bildiklerini varsayarak kisa, "denememsi"

bir kitap yazmakti. Görüg almak üzere kitabin ilk bölümlerini çegitli
kimselere göndermeye ya da kitabm bazi ana konulari üzerinde deneme
konugmalari yapmaya bagladigimda giderek açiklikla gärdüm ki, yanh;
bir varsayimda bulunmuçum: Çoguokurun ve dinleyenin istedigi
gey,
arka planla ilgili daha çok aynnti, daha çok bilgi verilmesiydi; bunun
da tek sebebi, ekonomik ve stratejik güç dengelerinde meydana gelen
degigiklikleri anlatan bir çahymanin bulunmamasiydi. Ne ekonomi ta-
rihçileri ne de askeri tarihçiler bu alana el atmig olduklari için, konu ih-
male ugramigti. Eger hem metin içinde hem de kitabin sonundaki
not-
larda bol ayrinti bulunmasimn bir gerekçesi varsa bu, Büyük Güçlerin
yükselig ve çöküç tarihindeki çok önemli boglugu doldurmaktir.

24

I
I
I

ÖNCESÍDÜNYADA
SANAYÍ
STRATEJÍ
VE EKONOMÍ

i
I

Ii

i
l
I
I
I
I
I
I
I
 .LAA_itabr1-riLM. |

i.

I
 BATI DONYASININ YÜKSELISI

çok bilim adami tarafmdan modern ve modernäncesi dönemle-

Pek ri birbirinden ayirmak üzere seçilen 1500 yllmda,' Avrupa,
yanin geri kalan kismi üzerinde egemenlik kurmaya hazir bir hale gel-
dün-

migti ancak o sirada bu, kita sakinleri için hiç de belli olan bir gey de-
gildi.O çagm insanlarmm Dogunun büyuk uygarhklarina iligkin bil-
gileri, yeniden anlatildiklarmda hep tazeligini koruyan gezginci hikâ-
yelerine dayandigi için, bölük pörçük ve çogu kez de hatahydi. Bu-
nunla birlikte, çogunlugun kafasmda beliren olaganüstu zenginliklere
ve kocaman ordulara sahip dogu imparatorluklari imgesi, gerçege ol-
dukça yakmdi; bu toplumlar kendileriyle ilk kez kargilaçaniara, sahip
olduklari geyler açisindan Bati Avrupa halklari ve devletlerine göre
çok daha gansh görünmüg olsalar gerektir. Gerçekten de bu büyük
kültür ve ekonomi etkinlikleri merkezleriyle yan yana getirildiginde,
Avrupa'nm nispi znyifliklan, kuvvetli yanlarmdan daha belirgin hale
geliyordu. Her geyden onceAvrupa, dünyanm ne en, bereketli ne de
en kalabalik bölgesiydi; her iki bakimdan da Hindistan ve Çin bagkö-
jeopolitik açidan, biçimsiz bir yapi-
"kita"si,
eyi aliyorlardi, Avrupa
ya sahipti; kuzey ve batida buzla ve suyla smirlanmig, dogusunda ka-
.ra yönünden sik sik yapilan istilalara açik, güneyde ise stratejik tu-
zaklara kargi zaylft1. 1500'de ve bu tarihten çok daha önceleri ve
sonralari, bunlar soyut dügünceler degildi. Ispanya'nm son Müslü-
man bölgesi Granada'nin Ferdinand ve Isabella'mn ordularina boyun
egiginin üzerinden' daha sekiz yil geçmigti; ama bu olay sadece bölge-
sel bir mücadelenin sona erdigine igaret ediyordu, Hiristiyan âlemi ile
Peygamberin güçleri arasindaki çok daha genig kap.samh mucadele-
nin degil. Batt dünyasinin büyük, bir bälümünde IstanbuPun 1453'te
dügmesinin yarattigi gok hâlâ etkisini sürdürmekteydi; bu olay Os-
manh Türklerinin ilerleyiginin artik durdugunu göstermedigi için,
i
I

27
 .u3Pimil1IHillidilFI IWI". II .

yüklendigi anlam daha da büyüktü. Yüzyilin sonuna gelindiginde,

Osmanh TürkleriTunanistan'i ve Iyonya Adalarini, Bosna'yi, Arna-
vutluk'u ve geriye kalan Balkan topraklarmin çogunu almiglardi;
bundan da beteri, yüreklere korku salan yeniçeri ordularmm Buda-
pepte ve Viyana'ya dogru ilerledikleri 1520'li yillardi. Güneyde, Os-
manli kadirgalarinin limanlarina baskolar yaptiklari Italya'da,
papa-
lar, Roma'nm kaderinin de yakmda istanbùl'unkine benzeyeceginden
korkar olmugladi?
Bu tehditler, Sultan II. Mehmet ve ondan sonra gelenlerce yönlendi-
rilen tutarh bir yüksek stratejinin birer parçasi iken, Avrupahlarm bun-
lara olan tepkileri tutarsiz ve dagmikti.- Osmanh ve Çin Ïmparatorluk-
lari ile, Mogollarin kisa bir süre sonra Hindistan'da kuracaklari düzen-
den farkh olarak, her yerde laik ya da dinsel tek bir önderin tanmdigi
bir birlegik Avrupa hiçbir zaman olmadi. Avrupa, böyle olmak yerine
ufak kralhklar ve prenslikler,
smir boyu lordluklari ve kent-devletleri-
nin olugturdugu bir karmagaydi. Batida, özellikle de ispanya, Fransa
ve
ingiltere'de daha güç1ü monargiler doguyordu ama bunlarm hiçbiri iç
gerginliklerden kurtulamadi ve hepsi de öbürletini Islamla mücadele
için birer müttefik olarak degil, kendilerine birer rakip olarak görmeye
devam ettiler.
Asya'nm büyük uygarhklariyla kiyaslandigmda, Avrupa'nm kül-
tür, matematik, mühendislik alanlari ya da gemicilik teknolojisi
ve di-
ger teknolojiler açismdan belirgin üstürlüklerinin oldugu da söylene-
mezdi. Avrupa'nm kültür ve bilim birikiminin oldukça büyük bir bölü-
mü zaten Islam dünyasmdan
"ödünç
almmisti"; tipki Müslüman top-
lumlarm yüzydlar boyu kargilikh ticaret,. fetihler ve yerlegim yoluyla
Çin'denaldiklari gibi. Geriye dönüp bakildigmda, Avrupa'mn 15. yüz-
yilin sonlarmda, gerek ticaret gerek teknoloji açismdan hiz kazandigi
görülebilir; ancak o dönemle ilgili olarak yapilabilecek en dogru genel-
leme, belki de
su olabilir: O siralarda büyük dünya uygarhk merkezle-
rinden her biri apagi yukari benzer bir geligme agamasinda
bulunuyor,
kimileri bir alanda daha ileri ama bagka alanlarda daha geri olabili-
yordu. Teknolojik ve buna bagli olarak da askeri açidan Osmanh îm-. I
paratorlugu, Ming Hanedam yönetimindeki Çin ve daha sonra da Mo-
gol egemenligindeki Kuzey Hindistan ile Avrupa Devletler sistemi ve
bu sistemin Moskof Rusya'smdaki uzantisi, daima Afrika,. Amerika ve
Okyannsya'nm daginik toplumlarmdan üstün durumdaydilar. Bütün
bunlar, Avrupa'nm 1500 yilmda en önemli kültürel güç merkezlerin-
den biri olduguna igaret etse de, Avrupa'nm günün birinde en tepeye !
çikacagi hiç de belli olmuyordu. O halde, Avrupa'nm yükseliginin se-
beplerini aragtirmadan önce, öbür yarigmacilarm kuvvetli ve zay1f yan-
larmi incelemek gerekir.

28 .

I
 iMPARATORLUÖU

- . {MALÌ
INKA
ÍMPARATORLUÖU

CD

a:

c:

a:

e: KOXCo.E Te

nSS
-
o a:ciñíff

--. ...............
,

.. ...
 MING Ç1NI
Modernöncesi çaglardaki uygarhklar arasmda hiçbiri, Çin'denda-
ha ileri görünmüyor, kendisini ondan daha üstün hissetmiyordu.3 15.
yüzyilda Avrupa'nm 50-55 milyonluk nüfusuna kargilik, Çin'in 100-
130 milyonluk hatiri sayilir büyüklükte bir nüfusu, olaganüstü kültürü,
son derece bereketli ve sulanabilen 11. yüzyildan beri mükemmel bir
kanal sistemiyle birbirlerine bagh ovalari, iyi egitim görmüg bir Konfüç-
yüsçü bürokrasi tarafindan çahatirilan uyumlu, hiyerargikyönetimi var-
di. Bütün bunlar Çin toplumuna yabanci ziyaretçileri imrendirecek bir
tutarhhk .
ve incelik kazandirmigti. Bu uygarhšm göçebe Mogol agiretle-
rince sert bir biçimde kesintilere ugratildigi
ve Kubilay Han'm istilala-
rmdan sonra da boyunduruk altina girdigi dogruydu. Ama
Çin'inöyle
bir yapisi vardi lsi, kendisini fethedenler onu degigtirecegine o, kendisini
fethedenleri degigtiriyordu ve Ming Hanedarn 1368 yihnda ortaya çika-
rak imparatorlugu yeniden birlige kavusturup sontinda da Mogollari
yenince, eski düzen ve bilgi birikimi büyük ölçüde yerli yerinde kaldi.
"Bati" bilimine saygi duymayi ögrenmek üzere yetigtirilmig olan
okurlar için Çin uygarliginin en çarpici yam, teknolojik alandaki er-
ken geligme olsa gerektir. Çok öncelerden baglayarak kocaman kitap-
hklar kurmuglardi. Yeri degigtirilebilir harflerle basimcilik, Çin'deda-
ha 11. yüzyilda ortaya çikmig ve kisa bir süre içinde çok sayida kitap
olugturulmustu. Kanal yapuni ve nüfus artislarmm baskisiyla kamçila-
nan ticaret ve sanayi, ayni oranda incelik kazanmigtt. Çinkentleri, or-
taçag Avrupasi'ndaki kentlerden çok daha büyüktü;
Çin'inticaret yol-
lari ise, Avrupa'mnkiler ka dar geniglemigti. Kâgit para ticaretin akigmi
ve pazarlarm büyümesini hizlandirmigti. 11. yüzydm sonlarma gelindi-
ginde,Kuzey Çin'demuazzam bir demir sanayii vardi ve burada esas
olarak, ordunun ve devletin kullanimi için y11da yaklagik 125.000 ton-
luk bir üretim yapuiyordu -

säzgelimi, bir milyondan fazla askeri olan

ordu, demir ürünleri için muazzam bir pazardi. Suna da igaret etmek
yararh olacaktir ki, bu üretim miktari, yedi yüzyil sonra Îngiltere'nin
Sanayi Devriminin ilk agamalari sirasindaki demir üretiminden çok
daha fazlaydi. Gerçek barutu ilk bulanlar da muhtemelen Çinlilerdi.
Mingler 14. yüzyil sonlarmda da Mogol hükümdarlarmi devirmek üze-
re top kullandilar?
Kültür ve teknoloji alanindaki bu ilerlemeler dügünülürse,. Çinlilerin
denizagiri bälgelere kegif gezilerine ve denizagiri ticarete bagladiklarmi
duymak da çayirtici olmayacaktir. Miknatisli pusula bir bagka Çinbulu-
guydu; bazi Çin yelkenlileri daha sonra ortaya çikan ispanyol kalyonla-
rmm büyüklügündeydi ve Hint ve Pasifik adalariyla yapuan ticaret, po-
tansiyel olarak, kervan yollari boyunca yapilan ticaret kadar kârliydi.

30

I
 Onylllarca Oncesinde, Yangtze Nehri üzerinde deniz harbi uygulanmiçti
-

1260'li yillarda Kubilay, Hang Sung Çininingemilerini dize getirmek

üzere, gülle firlatict makinelerle donatilrns kendi büyük savag filosunu
kurmak zorunda kalmigti ve 14. yüzyil baglarinda kiyt tahil ticareti
-

hizla geligiyordu. Kay1tlara göre, 1420 yilinda Ming donanmasmda, ara-

larinda 400 tane geni; yüzücü tahkimat ve uzun mesafeli seferler için ta-
sarlanmig 250.gemi bulunan 1350 muharebe gemisi vardi. Bäyle bir de-
niz gücüniin yant sira, ondan geri kalan ama Kore, Japonya,Güneydogu
'

Asya ve bu tarihlere gelindiginde Afrika'yla bile ticaret yapan ve özel ki-

ilerce igletilen pek çok gemi bulunuyordu; bunlar, deniz ticaretine vergi
koymak peginde olan Çin devletine gelir saghyordu.
En ünlü resmi denizagiri seferler, 1405-1453 yillari arasinda Ami-
ral Chang Ho tarafindan gerçeklegtirilen yedi uzun mesafeli seferdi.
Zaman zaman yüzlerce gemiden ve on binlerce gemiciden olugan bu
filolar, Malacca ve Seylan'dan, Kizil Deniz girigine ve Zanzibar'a ka-
dar cepitli limanlara ugramigti. Bir yandan kendilerine saygi gösteren
yerel hükümdarlara armaganlar veriyor, bir yandan da boyun egme-
yenleri Pekin'i tanimaya zorluyorlardi. Bir gemi, Çin imparatorunu
eglendirmek üzere Dogu Afrika'dan zürafalar tagimig, bir bagkasi ise
Günegin Oglunun üstünlügünü tanimama akilsizhämi gästeren Sey-
lanli bir hükümdari getirmigti. (Ancak guna .da igaret etmek gerekir
ki, Çinlilerinhiçbir zaman yagma yapmadiklari ve adam öldürmedik-
leri anlagihyor -

Portekizlilere, Hollandalilara ve Hint Okyanusu'nu

istila eden öbür Avrupahlara benzemiyorlardi.) Tarihçilerin ve arke-
ologlarin Chang Ho'nun donanmasimn büyüklügü, gücü ve denize
dayanikhhgi konusunda söylediklerine bakilirsa büyük hazine gemi-
-

lerinin bazilarmm apagi yukari 400 ayak uzunlugunda olduklari ve

1500 tondan fazla su çikardiklari anlagilmaktadir -

bunlar, pekâlâ,
Denizci Henry'nin* seferlerinin Septe'nin güneyine dogru ciddi olarak
ilerlemeye baglamasmdan birkaç on yil öncesi, Portekíz'i "kegfedebi-

lirlerdi."'
Ancak Çinlilerin1433'teki seferi bu dizinin sonuncusu oldu; üç yll
sonra da açik deniz gemilerinin yapimmi yasaklayan bir imparatorluk
karari çikarildi; daha sonra da özel bir emir ikiden fazla diregi olan ge-
mileri yasakladi. Donanma personeli, bundan böyle Büyük Känal bo-
yunca igleyen daha ufak gemilerde çaligtmlacakti. Chang Ho'nun koca
savag gemileri kizaga çekildi ve çürüyúp gittiler. Denizagiri yerlere açil-
mayi çekici kilan tüm imkânlara ragmen Çin,dünyaya arkasini dönme-
ye karar vermigti.

Denizcilik bilimine yaptigi katkilardan dolayi Ingiliz tarihçilerin "Denizci Henry"

("Henry the Navigator") diye adlandirdiklari Portekiz prensi (1394-1460). ç.n.
-

I
31
 Bu karar için, kugkusuz akla yakin bir stratejik sebep vardi. Impa-
ratorlugun kuzey s3nirlari bir ölçüde gene Mogollarin baskisi altma gir-
migti ve askeri kaynaklari tehlikeye daha açik olan bu bälgeye yigmak
akilhca görünebilirdi. Bu kogullar altmda büynk bir donanma pahah
bir lükstü; hem zaten Çinlileringüneye Annam'a (Vietnam) dogru ya-
yllma girigiminin de boguna ve pahah bir i; oldugu ortaya çikiyordu.
Ancak oldukça geçerli görünen bu dügünce, deniz gücündeki kisitlama-
nin getirdigi sakmcalar daha sonralari açikça belirdigi zaman yeniden
gäzden geçirilmig gibi görünmemektedir; yaklagik yüzyil gibi bir
zaman
içinde Çin kiyi peridi ve hatta Yangtze Nehri üzerindeki kentler
Japon
korsanlarmm saldirilarma ugruyordu ama imparatorluk donanmasmi
yeniden inga etmek yolunda ciddi bir çaligma yoktu; Portekiz gemileri-
nin Çinkiyilari açiklarinda tekrar tekrar belirmeleri bile Çin'iyeni bir
degerlendirme ympmaya zorlamadi.* Mandarinler gerekli olan tek gey
kara savunmasidir diye dügünüyorlardi; çünkü Çirtuyruklularin deniz
ticareti yapmalari zaten yasaklanmig degil miydi?
O halde igin maliyeti ve isteksizlik yaratan bagka etkenler bir yana
birakilirsa, Çin'ingeri çekilmesindeki asd sebep Konfüçyüsçü bürokra-
sinin tutuculugundan bagka bir gey degildi'- Ming däneminde, Mogol-
lar tarafindan daha önceleri kendilerine benimsetilen degigiklikler kar-
gisinda duyulan öfkeyle güç kazanan bir tutuculuk. Bu "restorasyon"

havasi içinde devletin üst kademelerinde yer alan kimseler, denizagiri

geniglemeye ve ticarete dayah daha parlak bir gelecek yaratmano degil
de, geçmigi korumanm ve yeniden yakalamanm pegindeydiler. Konfüç-
yüs yasasma gäre, harbin kendisi esefle kargilanacak bir olaydi ve silah-
li kuvvetleri gerekli kilan tek gey barbar saldmlari ya da iç ayaklanma
korkusuydu. Mandarinlerin orduya (ve donanmaya) kargi duyduklari
hognutsuzluga, tüccarlar kargisinda duyduklart kugkular da ekleniyor-
du. Özel sermayenin birikmesi, ucuza ahp pahahya satma uygulamala-
ri, nouveau riche** tüccarlarmm gästeriççilikleri, seçkin, bilim adami
nitelikli burokratlari rahatsiz ediyordu neredeyse, çok agir kogullar
-

altmda çahgan yigmlarm öfkesini çektigi kadar. Mandarinler

pazar eko-
nomisini tümüyle iglemez hale getirmek istemiyorlardi ama mallarma el
koyarak ya da çahymalarini yasaklayarak tuccarlara sik sik müdahale-
lerde bulunuyorlardi. Çin uyruklarmca sürdùrülen dig ticaret, manda-
rinlerin gäzünde daha da kugkulu bir gey olmahydi; bunun da tek sebe-
bi, dig ticaret üzerindeki denetimlerinin daha zayif oluguydu.
I

1590'h yillarda, kisa bir için, bir älçüde canhhk kazanmg olan Çin kiyi filosu
*
süre
Korelilere,Japonlarmiki istila girigimine karp olan direniëlerinde yardimci oldu; ancak
Ming donanmasindan artakalan bu kuvvet de o tarihlerden sonra zay1flad1.
Nouveau riche: Sonradan gärme. ç.n.
-

32
l
I

Ticaret ve özel sermaye

kargismdaki bu hognutsuzluk, yukarida
sözü edilen muazzam teknolojik bagarilara ters dügmemektedir. Bü-
yük Çin Seddinin Minglerce yeniden yapilmasi ve kanal sisteminin ge-
ligtirilmesi, demir fabrikalari ve imparatorluk donanmasi, devletin
amaçlari içindi, çünku bürokrasi bunlarin gerekli oldugu yolunda im-
paratora akil vermigti. Ama bu girigimler baglatildiklari gibi ihmale
de ugruyorlardi. Kanallar yok olmaya terk edildi, ordu aralikh olarak
eni donanimlardan yoksun birakildi, astronomi saatleri (yaklagik
1990'da yapilmq1ardi) ihmal edildi, demir fabrikalari sonunda yok
olup gitti. Ekonomik büyümeyi kästekleyen geyler bu kadar da degil-
di. Basimcihk bilimsel eserlerle smirlandirihyor, pratik bilgilerin yay-
gin aktarimi, hele toplumsal eleptiri amaciyla hiç gerçeklegmiyordu.
Kâgit para kullanimma son verildi. Çin kentlerine hiçbir zaman Bati-
daki kentlere saglanan özerklik tamnmadi; kentlilik terimi içerdigi
tüm anlamlarlabirlikte dügünüldügünde, kentli Çinli diye bir yey
yoktu; imparatorluk saraymm yeri degigtiginde bagkentin de taginma-
si gerekiyordu. Ancak yetkililerin tegviki olmadan tüccarlar ve öbür
girigimcilerin bagari kazanmalari mümkün degildi ve varlikli hale ge-
lenler bile, paralarini protosmai geligme için yatinm yapmak yerine,
toprak ve egitim için harcama egilimindeydiler. Ayni gekilde, denizagi-
ri ticaretin ve balikçiligin yasaklanmasi da sürekli bir ekonomik ge-
nigleme için olabilecek itici güç potansiyelini yok etti; sonraki yüzyil-
larda Portekizliler ve Hollandahlarla olan di.; ticaret ise lüks mallarda
ve (kugkusuz pek çok kaçamak olmugsa da) yetkililerin denetimi al-
tinda yapilmigtir.
Sonuç olarak, Ming Çinidärt yüzyil önceki Sung Çininegäre canh-
hgi ve girigimciligi çok daha az olan bir ulkeydi.Ming döneminde, kug-
kusuz geligmig tarim teknikleri vardi, ancak bir süre sonra tarim daha
yogun olarak yapildigi ve verimi çok dügük topraklar bi.le kullamldigt
halde, nüfus artigina ayak uydurulmasi zorlagti; nüfus ancak veba, sel-
ler ve savag gibi hepsi de baga çikilmasi zor olan Malthus etkenleriyle
dizginlenebiliyordu. 1644'ten sonra Minglerin yerine geçen daha gay-
retli Mançular bile bu sürekli nispi gerilemeyi durduramadilar.
Olup bitenleri son bir ayrmti äzetleyebilir: 1736'da tam Abraham
--

Darby'nin* Coalbrookdale'deki demir fabrikalari hizla geligmeye bag-'

ladigi strada Honan ve Hopei'deki maden eritme ocaklari ve kämür
-

finnlari tamamen terk edildi. Bunlar, Normandiya Dükü William, Has-

tings'e çikmadan änceki dönemlerde büyük tësislerdi. Oysa tekrar üre-
I
time geçmeleri 20. yüzyildan önce olmayacakti.
I
I

Abraham Darby: (1678 (?) 1717) Demir cevherini ilk kez kok _kullanarak baµriyla
-

tasflye eden Îngilizdemirci ustasi. -

ç.n.

33
.
 ... ... ................mimmlimm•Im i -mimamenum-la

MÜSLÜMAN DÜNYASI
16. yüzyilm baglarmda Çin'iziyaret eden ilk Avrupali gemiciler, ül-
kenin buyüklügünden, nüfusundan ve zenginliginden etkilenseler bile,
geldikleri yerin kendi içine dänmüç bir ulkeoldugunu fark edebilirlerdi.
Böyle bir yorum, hiç kugkusuz geniëleme agamasimn ortalarmda bulu-
nan, daha yakm oldugu için de Hiristiyan alemi açisodan çok daha bü-
yük bir tehdit olugturan o zamanki Osmanh imparatorlugu için yapila-
mazdi. Daha genig bir tarihsel ve cografi perspektiften bakildigmda, 16.
yüzyil boyunca dünya meselelerinde en hizli geligen güçleri Müslüman
devletlerin olugturdugunu ileri sürmek dogru olur. 19yalnizca Osmanli
Türklerinin batiya dogru ilerlemesiyle kalmiyor, Iran'daki Safavi Hane-
dani da özellikle I. Ìsmail (1500-1524)ve L Abbas'm (1587-1629)hü-
kümdarliklari sirasmda güç, zenginlik ve yüksek kültür açismdan bir
yeniden canlanma dönemi geçiriyordu; güçlü bir Müslüman hankklar
zinciri, Kagkar ve Turfan üzerinden Çin'e giden eski ipek Yolu'nun de-
netimini hâlâ elinde tutuyordu; bu zincir Bornu, Sokola ve Timbuktu
gibi Bati Afrikah Islam devletleri zincirine benzemiyor da degildi; Ja-
va'daki Hindu imparatorlugu, 16. yüzyilin baglarmda Müslüman güç-
lerce devrilmigti; Kabil Krah Babür ise fetih yolunu izleyip kuzeybati-
dan Hindistan'a girerek 1526'da Mogol imparatorlugunu kurdu. Hin-
distan üzerindeki Mogol egemenligi baglarda pek saglam degildi ama
Babür'ün torunu Ekber (1556-1605)tarafmdan bagariyla pekigtirildi;
Ekber, çabalari sonucunda batida Belücistan'dan doguda Bengal'e uza-
nan bir kuzey Hindistan imparatorlugu yaratti. Ekber'in soyundan ge-
lenler 17. yüzyil boyunca, Hindu Marathalara karp daha güneye dogru
ilerlediler; tam bu siralarda Hollandahlar, Ingilizier ve Fransizlar da
Hindistan Yarimadasma deniz yoluyla girmekteydiler; tabii ki bu çok
daha änemsiz bir biçimde oluyordu. Müslüman nüfuzunun dinsel nite-
likli olmayan bu geniëleme igaretlerinin yani sira, Afrika'da ve Hint
Adalarmda Islama iriananlarm sayismda muazzam bir artig oldugunu
da eklemeliyiz; bu artig kargismda misyonerlerce yürütülen Hiristiyan-
lagtirma çaligmalari sönük kahyordu.
Ama modern çagin baglarmda Avrupa'ya yönelen en büyük tehdit,
kugkusuz Osmanh Türklerinden, daha dogrusu Osmanlilarm heybetli
ordularmdan ve sahip olduklari, çašm en ileri muhasara kuvvetleri ve -

araçlarmdan geliyordu. Osmanli egemenligi daha 16. yüzyihn baglarm-

da Kirim (buradaki Ceneviz ticareti bölgelerini istila etmiglerdi) ve
Ege'den (burada da Venedik imparatorlugunu yikmaktaydilar) Le-
vant'a* kadar uzaniyordu. 1516'ya gelindiginde, Osmanli kuvvetleri

Levant: Akdeniz'in dogu sabilleri ve burada yer alan ülkeler. -

ç.n.

34
I
l

Sam'ialmigti; ertesi yil ise Memluk kuvvetlerini Türk toplariyla periçan

ederek Misir'a girdiler. Hint Adalarmdan gelen baharat yolunu böylece
kapadiktan sonra, Nil boyunca hareket ederek Kizil Denizden Hint
Okyanusuna dogru, buralardaki Portekiz saldirilarina karglik vererek
ilerlediler. Bu durum Iberyali gemicileri rahatsiz ediyordu ama onlarm
duyduklari rahatsizhk, Türk ordularimn dogu ve güney Avrupa'daki
prenslere ve halklara verdigi korku yanmda hiç kahrdi. Bulgaristan ve
rbistan zaten Türklerin elindeydi; Türkler Eflak'ta ve tum Karadeniz
I

ç vresinde en buyük nüfuza sahiptiler; ama güneyde Misir ve Arabis-

tan'a kargi yapilan saldirilarm ardmdan Süleyman däneminde (1520-
1566) Avrupa'ya kargi baskilar bagladi. O yillarda Hiristiyan âleminin
dogudaki güçlü kalesi olan Macaristan, ustün Türk ordularma daha
fazla kargi koyamadt ve 1526 Mohaç Savagi'ndan sonra istila edildi, bir
rastlantiyla Babür, Mogol imparatorlugunu kurmasma imkân veren
Pampat zaferini de aym yil kazandt Kuzey Hindistan'm bagma gelenler,
yakmda bütün Avrupa'nm da mi bagina gelecekti? Türkler 1529'da Vi-
yana'yi kugatinca, böyle bir gey bazi kimselere açik bir ihtimal gibi gö-
rünmüg olsa gerektir. Ashnda o stralar kuzey Macaristan'da istikrara
kavugan sinir hatti ve Kutsal Roma imparatorlugu oldugu gibi korundu
ama bundan sonra Türkler sürekli olarak tehlike olugturdular ve hiçbir
zaman tam anlamiyla gäz ardi edilemeyecek bir askeri baskt uyguladi-
lar. 1683 gibi ileri bir tarihte bile bir kez daha Viyana'yi kugatmaktay-
dilar.'
Aym ölçüde ürkütücü olan bir bagka yey de Osmanh deniz gücü-
nün geniglemesiydi. Çin'deki Kubilay Han gibi, Türkler de sirf denizle
çevrili bir dügman kalesini fethetmek ugruna bir donanma olugturmug-
lardi Sultan Mehmet'in 1453 tarihli saldirisina yardim etmek üzere
-

büyük kadirgalar ve küçük çapta yüzlerce tekneyle abluka altma aldigi

bu dügman kalesi, Istanbul'du. Muazzam kadirga filolari, daha sonra
da Karadeniz'deki harekâtta güneye, Suriye ve Misir'a dogru yönelen
saldirilarda ve Ege adalari, Rodos, Girit ve Kibris'in denetimi için Ve-
nedik'e kargi girigilen bir dizi çatigmada kullanildi. 16. yüzyilin bagla-
roda birkaç on yil boyunca Osmanh deniz gücü Venedik, Ceneviz ve
Habsburg filolarmca fazla yaklagtirilmadi; ama yüzyilm ortasina gelin-
diginde Müslüman deniz kuvvetleri tüm kuzey Afrika kryisi boyunca
etkin dururndaydilar ve Îtalya,Îspanya
ve Balear Adalarmdaki limanla-
ra akolar düzenliyorlardi; sonunda 1570-1571'de Kibris'i almayi ba-
ardilar, daha sonra înebahtiSavagi sayesinde durduruldular 6
Osmanli Imparatorlugu, elbette askeri bir mekanizma olmanm
çok ötesine geçmigti. Fetihei bir seçkinl.er toplulugu olan Osmanlilar
(Çin'dekiMançular gibiydiIer), Roma Ïmparatorlugundandaha genig
bir alanda ve uyruklari haline gelen çok genig halk ylgmlari üzerinde

35
I
resmi bir inanç, kültür ve dil birligi kurdular. Islam âlemi 1500'e gel-
meden önce, yüzyillar boyu kültür ve teknoloji alanlarmda Avrupa'dan
ilerdeydi. Îslam kentleri genig, iyi aydinlatilmig ve kanalizasyonu olan
kentlerdi; kimilerinde universiteler,kitapliklar ve gagirtici güzellikte ca-
miler vardi. Matematik, haritacihk, tip ile bilim ve sanayinin daha pek
çok kolunda --degirmenler, silah dökümü, fener kuleleri, at yetigtiricili-
gi- Müslümanlar öndeydi. Osmanhlarm gelecegin yeniçerilerini Bal-
kanlardaki Hiristiyan gençler arasmdan seçme sistemi, iglerine bagli,
düzenli askeri birliklerin olugmasmi sagladi. Bagka irklara gösterilen
hoggörü sayesinde pek çok yetenekli Yunanh ve Yahudi Sultamn hiz-
metine girdi. istanbul kugatmasinda Sultan Mehmet'in bag silah dä-
kümcüsü bir Macar'di. I. Süleyman gibi bagarih bir liderin yönetimi
altmdaki güçlü Osmanh bürokrasisinin denetledigi 14 milyon uyruk
vardi o zamanlar ispanya'da 5 milyon, Îngiltere'de ise topu topu 2,5
-

milyon insan yagamaktaydi. istanbul en parlak dõ,ueminde, tüm Avru-

pa kentlerinden daha büyüktü. 1600'de 500.000'i askm kent sakini
var di.
Ancak Osmanli Türkleri de tökezieyecekler, kendi içlerine dänecek-
ler ve dünyaya egemen' olma firsatmi kaçiracaklardi; oysa bunun böyle
olacagi, Minglerin çarpici bir benzerlikle çökmelerinden ancak yüzyil
sonra ortaya çikmigti. Bir ölçüye kadar bu sürecin, Türklerin daha änce
elde ettikleri bagardarm dogal sonucu oldugu ileri sürülebilir: Osmanh
ordusu, ne kadar iyi yönetilirse yönetilsin uzayip giden sinirlarmi koru-
yabilirdi ama hem insan hem para açismdan çok agir kayiplar verme-
den daha fazla geniglemesi pek mümkün degildi; Osmanli emperyalizmi
sonraki ispanyol, Hollanda ve Ingiliz emperyalizminden farkh olarak,
fazla bir ekonomik yarar getirmedi; 16. yuzyilm ikinci yarisma gelindi-
ginde,Ïmparatorluk stratejik bakimdan apri genigleme belirtileri göste-
riyordu: Büyük bir ordu orta Avrupa'ya yerleptirilmigti; genig bir do-
nanma, Akdeniz'de harekât halindeydi; Osmanh askerleri Kuzey Afri-
ka, Ege, Kibris ve Kizil Denizde çarpigiyordu; Kirim'i, yükselen Rus gü-
cüne kargi koruyabilmek içinde takviye kuvvetlere ihtiyaç vardi. Yakin-
dogu'da bile rahat bir Osmanh kanati yoktu; bunun sebebi de tabani
Irak'ta ve daha sonra da Iran'da bulunan Siikesimin, egemen Sünnî uy-
gulama ve ögretilerine kafa tutmasiyla Îslam âleminde ortaya ç1kan -yi-

kici dinsel bölünmeydi. Zaman zaman durumun o siralarda Alman-

ya'da görülen dinsel mücadelelerden farki kalmiyor ve Sultan, egemen-
ligini ancak Siimuhaliflerini kuvvet kullanarak ezmekle koruyabiliyor-
du. Ancak sinirm öte yaninda Büyük Abbas yönetimindeki Iran Kralhgi
Osmanlilara kargi Avrupahlarla irtifak kurmaya hazirdi; tipki Fran-
sa'nm daha önce Kutsal Roma Împaratorluguna kargi
"dinsiz"

Türk-
lerle igbirligi yapmasi gibi. Bu kadar çok dügman kargismda, Osmanli

36

|
I

I
i

imparatorlugunun büyümesini sürdürebilmesi için olaganüstä liderlere

ihtiyaci olacakti; oysa 1566'dan sonra birbiri ardinca hükümdarhk
eden on üç sultan da yetersizdi.
Ancak dig dügmanlar ve kipisel bagarisizhklar her geyi açiklamaya
yetmemektedir. Sistem bir bütün olarak ele ahndigmda, Ming Çininde
oldugu gibi inisiyatif, görüç ayrihklari ve ticaret karpsmda alman mer-
keziyetçi, despotik ve agiri gelenekçi tutumun yol açtigi bazi kusurlar-
an giderek daha çok zarar görmekteydi. Budala bir sultan Osmanli
paratorlugunu öylesirie iglemez hale getirebiliyordu ki, aym geyi bir
,
Papano ya da Kutsal Roma Imparatorunun tüm Avrupa için yapmasi
hiçbir zaman mümkün degildi. Yukardan açik seçik emirler gelmedigi
için bürokrasinin can damarlari sertlegti ve tutuculuk degigiklige üstün
tutularak, yenilik hareketleri boguldu. 1550'den sonra toprak genigle-
mesi ve bunun getirdigi ganimetlerde kesinti olup, bir de fiyatlardaki
muazzam artiglar buna eklenince, yeniçerifer ülke içinde yagmalama ey-
lemlerine girigtiler. Daha önce tegvik gören tüccarlar ve girigimciler
(bunlarmhemen hepsi yabanciydi), ne oldugu belirsiz vergiler ödemek
zorunda birakthyor, mallarina açikça el konuyordu. Sürekli artan vergi-
: ler ticareti çökertti ve kent nüfusunun azalmasma yol açti. En kötü et-
kilenenler, belki de askerlerin topraklarina ve hayvanlarma musallat ol-
dugu köylülerdi. Durum kötüye gittikçe sivil yetkililer de yagmaya bag-
vurdular; rügvet talep edip mal stoklarma el koydular. Sava; ·giderleri
.

ve Îran'la olan mücadele yüzünden Asya ticaretinin yitirilmesi, yöneti-

min yeni gelirler bulma çirpmiglarmi yogunlagtirdi; bu da töre tanimaz
vergi kesenekçilerine daha büynk güç kazandirdi.'
Siilerindine yönelttikleri tehdite verilen giddetli tepki, belirgin bir
oranda, resmi tutumun bütün özgür dügünce biçimlerine kargi katilag-
tigini ortaya koyuyor ve bunun böyle olacagini gösteriyordu. Matbaa
makineleri yasaklanmigti çúnkü bunlar tehlikeli dügunceler yayabilir-
1erdi. Ekonomik kavramlar ilkel düzeyde kaldi. Batili mallarin ithal
edilmesi isteniyor anoak ihracat yasaklaniyordu; loncalarm yeniliklere
üreticilerin ynkseliglerine set çekme çabalari destekleni-
"kapitalist"
ve
yordu; ticaretle ugraçanlara dinsel açidan yöneltilen eleptiriler giddetle-
niyordu. Türkler Avrupa käkenli dügünce ve uygulamalari küçük gör-
duklerinden, öldürücü salgmlari denetim altma alacak yeni yöntemleri
benimsemeyi reddediyorlardi; bunun bir sonucu olarak da halk giddet-
li salgmlardan çok zarar gördü. 1580 yilmda bir yeniçeri kuvveti, insa-
m gerçekten de gagkmhga dügüren bir karanhkçilik* nöbetine kapila-
rak, devlete ait bir gözlemevini salgma yol açtigi iddiasiyla yok etti. °
Silahh kuvvetler, gerçekten de tutucu güçlerin kalesi haline gelmigti. Av-

Karankkçihk: Obscurantism.
-- ç.n.

I
37
I
rupah kuvvetlerin kendilerininkine göre daha yeni silahlari oldugunu
fark etmelerine, ara sira da bu silahlar yüzunden zarar görmelerine rag-
men yeniçeriler, kendilerini çaga uydurmak konusunda agir hareket
ediyorlardi. Cüsseli toplar, daha hafif dökme demir toplarla degigtiril-
medi. Inebahti yenilgisinden sonra daha genig, Avrupa tipi tekneler
yapmadilar. Güneydeki Müslüman filolarma, dogrudan dogruya Kizil
Denizin ve Basra Kärfezinin daha sakin sularinda kalmalari emredili-
yor, bäylece Portekiz tipi açik .deniz tekneleri yapma geregi ortadan
kaldirihyordu. Belki teknik sebeplerin de bu kararlarda payi vardir;
ancak kültür ve teknoloji konusunda tutuculuk da rol oynamigtir. (Bu-
na kargi, bagibozuk Berberi korsanlar, firkateyn tipi savag gemilerini
hizla benimsediler.)
Tutuculuk konusunda yukarida söylenenler, ayni älçüde hatta daha
da agirhkh olarak, Mogol împaratorlugu için de söylenebilir. Impara-
torlugun en parlak dönemindeki büyüklügüne ve kimi imparatorlarm
askeri dehasma, saraylarmdaki göz kamagtiricihga ve lüks ürünlerde
görülen ustahga, hatta ileri bir bankacihk ve kredi agma ragmen, siste-
min özünde bir zayifhk vardi. Çogunlukla Hinduizme bagh çok büyük
ve yoksul käylü yiginlarmm üzerinde, ülkeyi fethetmig olan Müslüman
bir seçkinler tabakasi yer almaktaydi. Kentlerde sayica hayli kabarik
olan tüccarlar, ari kovaru gibi igleyen
.pazarlar

ve i; sahibi Hindu aileler

arasmda imalat, ticaret ve kredi konularmda, onlari Weber'in Protestan
ahlakma mükemmel birer örnek yapacak bir tutum içinde görülüyordu.
Ingiliz emperyalizminin karbam olmadan önce, ekonomik "ileri
ham-
le"ye hazir, girigimci bir toplumun olugturdugu bu tablonun kargismda,
Hint yagaminda temelden gelen pek çok kästekleyici etkenin olugturdu-
gu karanhk tablolar da vardi. Hindularm kati dinsel tabulari, çagday-
laymaya ters etki yapiyordu; kemirgenlerin ve böceklerin öldürülmesi
mümkün olmuyor, bu nedenle de çok büyük miktarda yiyecek maddesi
ziyan oluyordu; çöp ve pislige dokunmakla ilgili toplumsal kurallar
saghksiz kogullarm sürüp gitmesine yol açarak, hiyarcikh vebanm üre-
mesine uygun bir ortam olugturdu; kast sistemi inisiyatifi yok etti, ritü-
eli kökleptirdi ve aligverigi kisitladi; Brahman rahiplerinin yerel Hintli
yöneticiler üzerindeki nüfuzlari bu karanhkçiligm en·üst düzeylerde et-
kili oldugunu gösteriyordu. Böyle bir sistem içinde, her turlü radikal\
degigiklik girigimlerine kargi çok derinlere kök salmig toplumsal dene-
tim mekanizmalari vardi. Bu yüzden, daha ileri dönemlerde Hindistan'i
önce talan edip sonra da Yararcihk* ilkelerine gäre yönetmeye çaligan
pek çok ingiliz'in nihayet buradan ayrilirken, ulkeninkendileri için hâ-
lâ bir sir oldugunu hissetmelerine gagmamak gerek."

Yararcihk: Utilitarianism. -

ç.n.

38
 Ama Mogol yönetimini Hint devlet daireleriyle kiyaslamak müm-
kün degildir. Görkemli Mogol saraylari, o kadar göze batan tüketim
merkezleriydi ki, Versailles'daki Güney Kral bile onlart agiri bulabilirdi.
Binlerce hizmetli ve asalagm, asiri giysi ve mücevherlerin, haremin ve
hayvanat bahçelerinin ve bir sürú koruma görevlisinin giderleri, ancak
sistemli bir talan mekanizmasmin kurulmastyla kargilanabiliyordu.
Efendilerine änceden belirlenmig miktarlarda gelir saglamak zorunda
polan vergi toplayicilari köylü ve tüccara, fark gözetmeden bela oluyor-
lardi. Ürün ve ticaret durumu ne olursa 01sun,
paranin gelmesi gereki-
yordu. Bu soygunculuga kargi yapisal ya da bagka tür bir denetim me-
kanizmasi --isyanlar digmda-- olmadigi için, vergi toplama igleminin
olarak adlandirilmasi gagirtici degildir. Her yil alman bu mu-
"yemek"

azzam haraç kargiliginda halk hemen hiçbir gey elde edemiyordu. Ulag-
tirma konusunda hemen hiç iyilegme saglanmiyor; kitlik, sel ve öldürü-
cü hastaliklara kargi halka yardimci olacak bir mekanizma bulunmu-
yordu ve bunlar
-
oldukça sik görülen olaylardi. Bütün bunlarin yanm-
da, Ming Hanedam ihmli, neredeyse ilerici görünmektedir. Teknik se-
beplerle, Mogol Împaratorlugunungerilemesi kaçimlmazdi; çünkü ken-
disini güneyde Marathalara, kuzeyde Afganlara ve en sonunda da East
India Company'e* kargi korumasi giderek zorlagti. Gerçekte ise, çökü-
ünün sebepleri dig kaynakh olmaktan çok daha fazla, kendi içinden
geliyordu.

DIST'A KALAN IKÏÜLKE JAPONYA VE RUSYA -

16. yüzyila gelindiginde, büyüklük ve nüfus

Ming, Os- açisindan
manh ve Mogol Imparatorluklarma hiç yaklagmasalar
da, politik güç-
lenme ve ekonomik büyüme igaretleri veren iki devlet daha vardi. Uzak-
dogu'da Japonya, büyük kompusu Çin gücünü kaybetmeye baglarken
ileriye dogru adimlar atmaktaydi. Cografi konumlari japonlara(Ìngi-
lizlere oldugu gibi) çok änemli bir stratejik özellik kazandirmisti. Çün-
kü bir ada ülkesi olmak, karadan gelecek istilalara kargi korunma sagh-
yordu. Çin'inise böyle bir özelligi yoktu. Ancak, Japon adalari ve Asya
anakarasi arasmda hiçbir. zaman tam bir kopukluk olmadi; Japonkül-
türü ve dini, büyük ölçüde daha eski olan Çin uygarhšmdan nyarlan-
migti. Ama Çin birlige ulagmig bir bürokrasiyle yönetilirken, Japon-
ya'da iktidar, klan tabanli feodal lordluklarm elindeydi ve imparator bir
hiçti. 14. yüzyilda var olan merkezileçmig yönetimin yerini, klanlar ara-
smda sürüp giden kavgalar almigti -- benzetme yerinde olursa, iskoç-

East India Company: Ingilizlertarafmdan kurulan ve Hindistan'da, 1600-1873 yllla-

ri arasmda etkinlik gösteren ticari ve politik kurulug. -

ç.n.

I
39
ya'daki klanlar arasmda süren mücadele gibiydi bunlar. Eu durum, ti-
caretle ugraganlar--için ideal bir ortam degildi ama ekonomik etkinlikle-
re änemli ölçüde bir engel olugturmadi. Karada oldugu gibi, denizde de
girigimciler, yerel diktatörler ve serüvenci askerler birbirleriyle kiyasiya
rekabet ediyor, hepsi de Dogu Asya ticaretinin kârh oldugunu gärüyor-
lardi. Japonkorsanlar yagma için Çin ve Kore kiyilarini silip süpürü-
yor, onlar bunu yaparken bagka Japonlarda batidan gelen Portekizli ve
Hollandah ziyaretçilerle mal degig-tokuçu yapma firsatmi memnunluk-
la kargiliyorlardi. Hiristiyan misyonerlerin ve. Avrupa mallarmm
toplumu içine sizmalari, mesafeli duran, kendi kabugundan çikmayan
Japon
Ming imparatorluguna sizmalarindan çok daha kolay oldu."
Bu canh ama çalkantih tablo, Avrupa'dan ithal edilen silahlarm '

kullanimmdaki artipla kisa bir süre sonra degigecekti. Dünyanin bagka

yerlerinde oldugu gibi güç, tüfekleri ve en änemlisi de toplari olan kala-
balik bir orduya kumanda edebilecek kaynakiara sahip kipilere ya da
topluluklara dogru kaylyordu. Bunun Japonya'dakisonucu, gücün bü-
yük yerel diktatör Hideyoshi'nin elinde toplanmasi oldu, Hideyoshi'nin
hirs onu, sonunda Kore'yi iki kez fethetme girigimine kadar götürdü.
Bu girigimler bagarisizhga ugrayip Hideyoshi de 1598'de älünce,
Japon-
ya- yeniden iç kavgalarin tehditi altma girdi; ancak birkaç yil içinde tüm
güç, leyasu ile Tokugawa klanindan gelme bagka gogunlarm elinde top-
lanmigti. Bu kez merkezilegen askeri yönetim sarsilacak gibi degildi.
Tokugawa Japonya'si, pek çok bakimdan, bir önceki yüzyilda Bati-
da ortaya çikmig olan "yeni
monargiler"in özelliklerine sahipti. Arada-
ki büyük fark, gogunlugun denizapiri geniglemeden, asimda dig dünyay-
la hemen her tür1ü temastan vazgeçmesiydi. 1636'da açik deniz teknele-
rinin yapimi durduruldu ve Japon uyruklularin açik denize çikmalari
yasaklandi. Avrupalilarla olan ticaret, Nagasaki limamndaki Deshi-
ma'ya ugrayan ve kendisine izin verilmig bulunan Hollanda gemisiyle
sinirlandirilmigti; öbürleri digari atiliyordu. Daha önceleri bile hemen
hemen tüm Hiristiyanlar (yabancive yerli), gogunlugun buyruguyla aci-
masizca katledilmiçlerdi. Açikça belli oluyordu ki, giddet änlemlerinin
ardmdaki baglica sebep, Tokugawa klanmin rakipsiz olarak denetim
saglama kararbligiydi;' bu nedenle yabancilar ve Hiristiyanlar potansi-
yel bir yikici güç olarak görülüyorlardi. Ancak öbür feodal lordlara da\ r

bu gözle bakihyordu; bu yüzden de yllm yarismi bagkentte geçirmeleri

isteniyor ve gene ayni sebeple, kendi arazilerinde oturmalarma izin ve-
rilen alti ay boyunca ailelerinin Yedo'da (Tokyo), neredeyse rehin ola-
rak kalmalari gerekiyordu.
Zorla kabul ettirilen bu birlik, tek bagma ekonomik geligmeyi bog-
madi; sanat alanmdaki olaganüstä bagarilari da engellemedi. Ülke ça-
poda saglanan barig ticaretin hayrinaydi; kentler ve genel nüfus büyü-

40
I
l

yor, nakit parayla ödeme yapma uygulamasmin giderek artmasi tüccar-

lara ve bankerlere daha buyük önem kazandirtyordu. Ancak tüccar ve
bankerlere hiçbir zaman Italya'da, Hollanda'da, Îngiltere'de kazandik-
lari önem verilmedi; Japonlarmteknoloji ve sanayi alamnda bagka yer-
lerde gärülen geligmeleri öšrenemedikleri ve benimseyemedikleri belliy-
di. Ming Hanedam gibi, Tokugawa gogunlugu da bir iki istisna digmda,
kendisini dünyadan koparma yolunu seçti. Bu, Japonya'nmkendi için-
deki ekonomik etkinlikleri yavaglatmamig olabilirdi ama Japon devleti-
hin nispi gücüne zarar verdigi kesindi. Ticaretle agragmayi küçümse-
yen, yolculuga çikmalari ve törensel nitelik tasiyan durumlar digmda
açikta silah tagimalari yasaklanan, lordlarina bagli samuray savaççilari,
ritüeller ve can sikmtisiyla dolu bir yagam sürmekteydiler. Iki yüzytl bo-
yunca tüm askeri sistem kemiklegti; äyle ki Komodor Perry'nin ünlü
gemiler"i 1853'te geldiginde, korku içinde kalan Japon yönetimi-
"kara

nin,Amerikahlarm kömur verilmesi ve bagka birtakim kolayhklarm sag-

lanmasma iligkin isteklerini yerine getirmekten bagka yapacagi bir gey
yoktu.
Rusya, politik güçlenme ve büyüme döneminin baglarmda Japonya
ile bazi bakimlardan benzerlikler gösteriyordu. Cografi konumu yüzün-
den ulagtirma sistemi zaylf oldugu, kismen de Litvanya, Polon-
-kismen

ya, Îsveçve Osmanli imparatorlugu ile aralikh olarak girigilen çatigma-

lar mevcut yollari bile kestigi için- Batidan çok uzakta kalan Moskof
Kralligi gene de sahip oldugu Avrupa mirasmdan derinden etkilenmig
ve bu konuda Rus Ortodoks Kilisesinin etkisi hiç de az olmamigti. ûs-
telik, Rusya'nm Asya.ovalarimn süvarileri kargisindaki zayifhšma kah-
ci bir çözum bulmasi da bati sayesinde olmugtu: Tüfek ve top. Bu yeni
"barut

silahlarla Moskova artik kendisini imparatorluklari"ndan biri

yapabilir ve bu yolla genigleyebilirdi. Îsveçlilerinve Polonyalilarin ayni
silahlari ellerinde bulundarduklari hesaba katilirsa, batiya dogru saldir-
mak zordu; ama bu askeri-teknolojik ilerleme, güney ve doguda yer
alan kavim ve hanliklari sömürgeleptirerek geniglemeyi çok daha kolay-
lagtirmigti. Sözgelimi, 1556'da Ruslar Hazar Denizi'ne ulagmiglardi. Eu
askeri yayllmacihšm yani sira ve çogu kez onu gölgede birakan bir bi-
çimde, Rus kâgifleri ve öncüleri sürekli olarak Urallarm dogusuna, Si-
birya içlerine dogru ilerleyerek 1638'de fiilen Pasifik Okyanusu'na ulag-
tilar." Mogol suvarilerine kargi zorlukla kazandiklari askeri üstünlüge
ragmen, Rus imparatorlugunun geniglemesi kolay ya da önüne geçile-
mez bir gey olmadi. Fethedilen halklarin sayisi .arttikça, iç çekigme ve
ayaklanma ihtimali de büyüyordu. Korkunç Ïvan'in, pek çok soyluyu
temizlemesinden sonra bile durum buydu. Kirim'daki Tatar Hanhgi
güçlü bir dügman niteligini korudu; 1571'de bu hanligin askerleri Mos-
I
kova'yl yagmaladilar ve hanlik 18. yüzyilm sonlarma kadar bagimsiz
I
I

41
|
kaldi. Batidan gelen tehlikeler daha da büyük oldu; sözgelimi, Polonya-
hlar 1608-1613 yrllari arasinda Moskova'yi iggal ettiler.
Rusya'nin bir bagka zayif noktasi da, batidan aldigi birtakim geyle-
re ragmen, teknolojik açidan geri kalmasi ve ekonomik yönden az gelig-
mig olmasiydi. Iklimin çok sert olugu, yerlegim merkezleri arasmdaki
muazzam uzakhklar, ulagtirmanm yetersizligi bu durumun sebebini kis-
men açikhyordu ama çok ciddi toplumsal kusurlarm da bunda payi
vardi: Çarlarmaskeri mutlakiyetçiligi, egitimin Ortodoks Kilisesinin te-
kelinde olugu, bürokrasinin rügvet yemeye yatkin ve güvenilmez olugu,
tarimi feodal nitelikli kilan ve duraganlagtiran serflik kurumu. Ancak
bu nispi geriligine ve tersliklere ragmen Rusya geniglemeye devam etti
ve kazandigi topraklar üzerinde Moskoflarin bogun egmelerini sagla-
yan otokratik yönetimi zorla kurdu. Avrupa'dan rejime kendisini koru-
masi için silah gücü saglamasina yetecek kadari ahnmigti ama batili an-
lamda toplumsal ve politik
"çagdaglagma"

imkämna kargi piddetle dire-

nildi; sözgelimi Rusya'daki yabancilar yikici etkileri engellemek üzere
yerli halktan ayri tutuluyorlardi. Bu bölümde sözü edilen öbür despo-
tizm örneklerinden farkh olarak, çarlarm imparatorlugu ayakta kalma-
yi bagaracak ve Rusya bir gür bir dünya gücü haline gelecekti. Ancak
1500'de, hatta 1650'ye gelindiginde bile, bunun böyle olacagi pek çok
Fransiz, Hollandah ve ingiliz için hiç de belli bir gey degildi; onlarm
Rus hükümdarlariyla ilgili bilgileri herhalde efsane kahramani Prester
John'ailigkin bilgileri kadardi."

"AVRUPA MUCIZESI'sis
Nasil oldu da, Avrasya kara kütlesinin bati bälgelerinde yagayan,
daginik ve nispi olarak incelikten yoksun halklar arasinda, buray1 iler-
de kesintisiz bir biçimde dünya meselelerinde ticari ve askeri lider ko-
numuna getirecek önüne geçilemez bir ekonomik geligme ve teknolojik
yenilik süreci baçladi? Bu, bilim adamlarim ve bagka gözlemcileri yüz-
yillar boyu meggul etmig bir konudur; bundan sonraki paragraflarda da
yapilabilecek tek gey, mevcut bilginin bir sentezini sunmaktan ibarettir.
Ancak bäyle bir özet ne kadar kaba hatli olursa olsun, bu çaligmamn
'ana

tümüne yayilan dügüncenin çizgilerini açiga çikarmak gibi, rastlan-

tiyla gelen bir avantaj da saglamaktadir: Yani igin içine karigan bir di-
namik söz konusuydu; esas olarak ekonomik ve teknolojik ilerlemelerin
sürükledigi ama her zaman için toplumsal yap1, cografya ve ara sira be-
liren rastlantilar gibi bagka degigkenlerle de etkilegim içinde olan bir di-
namik; dünya politikasmin geligim çizgisini anlamak için de dikkati, ki-
ilik sapmalari ya da diplomasi ve politikadaki haftahk degigiklikler ye-
rine, maddi ve uzun vadeli unsurlar üzerinde yogunlagtirmak gerekir.

42 .

I
l
i

Güç, ancak farkli devletler ve toplumlar arasmda sik sik kiyaslama ya-
parak tanimlanip ölçülebilen nispi bir geydir.
Dünyano 16. yüzyildaki merkezleri"ni gösteren bir haritaya
"güç

bakildigmda, Avrupa'nm hemen dikkat çeken bir yam, politik açidan

bälünmuglügüdür (bkz. Harita 1 ve Harita 2). Bu, Çin'dekigibi bir im-
paratorlugun çäkugunun ardindan ve onun yerini alacak hanedanin
merkezi iktidarin iplerini yeniden bir araya getirmesinden önce kisa bir
süre için görülen, rastlantlya bagh ve kisa ämürlü bir durum degildi.
'Avrupa politik açidan her zaman bölünmüglük içinde olmugtu; Ren ve
Tuna'nm kuzeyinden daha ötesini fethetmeyi bagaramayan Romalilarin
ustün çabalarma ragmen bile. Roma'nm yikilmasmdan sonraki bin yd
boyunca temel politik güç birimi, Hiristiyan dininin ve kültürünün ke-
sintisiz olarak geniglemesiyle ters orantih biçimde ufak ve yerel bir bi-
rimdi. Batida Charlemagne ya da doguda Kiev Rusyasi örneklerinde ol-
dugu gibi, otoritenin ara stra bir noktada toplanmas1 geçici bir durum-
du ve hükümdarin degigmesi, iç ayaklanmalar ya da distan gelen istila-
larla sona eriyordu.
Avrupa bu politik çeyitliligi cografyasma borçluydu; athlari saye-
sinde kurulan bir imparatorlugun egemenligini hizla kabul ettirebilecegi
kocaman ovalar yoktu; Ganges, Nil, Dicle ve Firat, Sari Irmak ve
Yangtze çevresinde oldugu gibi zor kogullarda çahgip çabalayan ve ko-
layca fethedilebilir olan köylü yigmlarma yiyecek saglayan genig ve be-
reketli akarsu bölgeleri de yoktu. Avrupa'mn dogal görünümü, vadiler-
deki dagmik nüfus merkezlerini birbirinden ayiran siradaglar ve genig
ormanlariyla çok daha kesintiliydi; iklimi de kuzeyden güneye, batidan
doguya dogru bir hayli degigiyordu. Bunun çegitli önemli sonuçlari ol-
mustur. Her geyden änee, hem. güçlu ve kararh bir yerel diktatör tara-
fmdan bile olsa birlik saglamig bir denetimin kurulmasim zorlagtiriyor,
hem de kitanm Mogol göçebe agiretleri gibi digtan gelen bir kuvvet ta-
rafmdan hizla istila edilme ihtimalini en alt düzeye indiriyordu. Tersine,
çegitlilik gösteren dó-gal toprak yapisi, gücün merkeziyetçi olmadan ge-
ligmesini ve sürmesini tegvik etmig ve yerel kralhklar, simr boyu lord-
luklari ile daghk bölge klanlari ve ovalardaki kent konfederasyonlari,
Roma'nm çäkügünden sonraki herhangi bir zamanda çizilen Avrupa
haritasim yamah bohçaya benzetmiglerdi. Bu bohça üzerindeki desenler
bir yüzyildan öbürüne degiçebilirdi, ama birlik saglamig bir imparator-
lugun varligina igaret eden tek bir renk hiçbir zaman kullanilamazdi."
Avrupa'nm farkh iklim äzellikleri takas için uygun farkli ürünlerin
elde edilmesini sagladi; zamanla pazar iligkileri geligince bu ürünler ne-
hirler ya da bir yerlegim alanlyla öbürü arasinda orman içlerinden ge-
çen patikalar üzerinden tagmdi. Herhalde bu ticaretin en önemli niteli-
gi,esas olarak yigm halindeki ürünlerden olugmasiydi dogudan gelen
-

43
I

I
l
i
I

ÀbMA
rm FOLONYA
TORLUÖU
PALATINL[K AVUSTURY
(
BAVYER
. . -
FRANSA - ·

. - -

i I I
I

I
I

'
kervanlarla tagman lüks ürünler yerine, 15. yüzyil Avrupa'smm artan
nüfusunun ihtiyaçlarim kargilayacak kereste, tahil, parap, yün, ringa
baligi vb. Burada da cografya çok änemli bir rol oynuyordu çünkü bu
mallarm su yoluyla ulagimi çok daha ekonomikti ve Avrupa'da üzerin-
de gidip gelmeye elverigli pek çok akarsu vardi. Denizlerle çevrili olmak
da, hayati önemi olan gemi yapimi için bir bagka tegvik unsuruydu; or-
taçagm sonlarma gelindiginde Baltik Denizi, Kuzey Denizi, Akdeniz ve
aradeniz arasmda giderek geligen bir deniz ticareti sürdürülüyordu.
Bu ticaret, tahmin edilebilecegi gibi savaglar yüzünden kismen kesintiye
ugruyor ve ürünün yetersiz olmasi ya da salgin hastahklar gibi yerel fe-
laketlerden etkileniyordu; ancak genelde geniëlemeye devam ederek Av-
rupa'nin zenginligini artirmly, Avrupalilarin yedikleri besinleri çegitlen-
dirmig, Hansa ya da Italyan kentleri gibi yeni refah merkezlerinin orta-
ya çikmasina yol açmigtir. Mallarm uzun mesafeler arasmda dúzenli ta-
kasi ise, kambiyo senetlerinin, bir kredi sisteminin ve uluslararasi öl-
çekte bir bankaciligm geligimini tegvik etmigtir. Ticari kredilerin, daha
sonralari da sigorta poliçelerinin varligi, ekonomik kogullarm temelde
önceden tahmin edilebilir bir biçimde olugtuguna igaret ediyordu ki, bu
özel tüccarlarm o güne kadar dünyanin bagka yerlerinde pek az gör-
dükleri, belki de hiç gärmedikleri bir durumdu."
Ayrica bu ticaretin büyük bir bölümü Kuzey Denizinin ve Biskay
Kärfezinin daha kaba dalgali sularmda sürdüruldügünden uzak -ve

mesafe bahkçihgi da änemli bir besin ve zenginlik kaynagt haline geldi-

gi için- gemi ustalari (oldukçaagir seyretseler ve ince hatlardan yoksún
olsalar da), büyük yükler tagiyabilen ve hareket güçlerini yaln12ca rüz-
gârdan alan, dayanikli tekneler yapmak zorunda kaldilar. Kuzey Denizi
ve onlarm ardmdan gelen tekneler, zamanla, yelkenleri, di-
"cog"lari*

rekleri ve dümenleri-açisindan geligmig ve böylece manevra yetenekleri-

ni artirmig olsalar da, Dogu Akdeniz ve Hint Okyanusu kiyilarmda gi-
dip gelen daha hafif tekneler kadar etkileyici bir gärünüme sahip olma-
yabilirlerdi; ancak bunlar, apagida görecegimiz gibi, uzun vadede belir-
gin üstùnlükler kazanacaklardi.'"
Ticaretin, tüccarlarin, limanlarin ve pazarlarin merkeziyetçilikten
ve çogunlukla da gözetimden uzak geligiminin politik ve toplumsal so-
nuçlari son derece önemli olmustur. Her geyden änce, bu tür ekonomik
geligmeleri tümüyle bastirabilmenin yolu yoktu. Bu, pazar güçlerinin
änem kazanmasi yönetimdeki pek çok kirnseyi rahatsiz etmiyordu de-
mek degildir. Feodal lordlar, kentlere kendilerine karµ olanlarm toplan-
diklari merkezler ve serflerin sigmagi diye kugkuyla baktiklarmdan, ço-

*
"Cog": 16. yüzyddan önce yaygm olan, yük tagirnacihgi ve ulagun için kullamlan ge-
niç yapih bir tür gemi. ç.n.
--

I 45
I
 gu kez onlarm ayricahklarim kisitlamaya çahytilar. Ba ka yerlerde de
oldugu gibi, tüccarlar sik sik kurban seçiliyor, mallari çahmyor, mülkle-
rine el konuyordu. Papalarin tefecilikle ilgili bildirileri, pek çok bakim-
dan Konfüçyüsçülerin kär amaçh komisyoncu ve tefeciler kargismdaki
hognutsuzluklarmm yankilarim tagir. Ancak gerçek guydu ki Avrupa'da
pu ya da bu ticari geligmeyi etkili bir biçimde durdurabilecek tek tip bir
otorite bulunmuyordu; önceliklerini degigtirecek belirli bir sanayiin
ge-
ligmesine ya da çökmesine yol açabilecek hiçbir merkezi yönetim yoktu;
vergi toplayicilarmin sistemli ve genig kapsamh bir biçimde, igadamlari-
ni ve girigimcileri talan etmesi söz konusu degildi; Mogol Hindistan'm-
daki durum buydu ve ekonominin geligmesi bu yuzden çok gecikmigti.
Somut ve açik bir örnek göstermek gerekirse denebilir ki, politik açidan
bölünmüglük içinde bulunan Restorasyon Dänemi Avrupa'smda, Papa-
nin 1494 yilmda denizagiri dünyayi Îspanyol ve Portekiz âlemleri diye
ikiye ayirmasmi herkesin kabul etmesi tasavvur ed.ilemezdi -

daha da
tasavvur edilemez olan, denizaqiri ticareti yasaklayan bir buyrugun
(Ming Çinindeve Tokugawa Japonya'smdayürürlüge konan gibi), her-
hangi bir etki yapabilmesiydi.
Gerçek guydu ki Avrupa'da tüccarlari talan eden ve kendi bölgele-
rinden sürenler varken bile, tüccarlara ve izledikleri yollara hoggörüyle
bakmaya istekli birtakim prensler ve yerel lordlar her zaman çikiyordu
ve kayitlarm gästerdigi gibi, ezilen Yahudi tacirler, yikima ugrayan Fla-
man tekstil iççileri, takibe ugrayan Huguenotlar yer degigtiriyor ve bilgi
ve becerilerini de beraberlerinde götürüyorlardi. Ticaret yapan gezginle-
ri fazlaca vergilendiren Renanyah bir baron, ticaret yollarimn degigtigi-
ni ve bu degigmeyle beraber elde ettigi gelirin de bagka yerlere kaydigmi
görebiliyordu. Borçlarim reddeden bir hükümdar, yeni bir
savas tehdidi
belirdigi ve ordularma ve donanmasma araç-gereç saglamak için acele
paraya gerek duydugu zamanlarda.borç bulma konusunda büyük zor-
luklara dügüyordu. Bankerler ile silah tüccarlari ve ustalar, toplumun
kenarda kalan üyeleri degil temel üyeleriydi. Yava; yavag ve düzensiz
bir biçimde, Avrupa'daki rejimlerin çogu pazar ekonomisiyle karphkh
bagimlihga dayah bir iligki içine girerek, pazar ekonomisi için iç düzen
ve (yabancdarsöz konusu oldugunda bile) keyfilige dayanmayan bir ,

yasal sistem sagladilar; buyüyen ticari kârlardan da vergiler yoluyla

pay
aldilar. Adam Smith'in
uygun sözcükleri bulup kullanmasmdan çok ön-
ce, Bati Avrupa'daki belli birtakim toplumlarm hukümdarlari
"bir
dev-
leti en alt barbarhk düzeyinden en yuksek zenginlik düzeyine çikarmak
için barig, rahat bir vergi sistemi ve adaletin kabul edilebilir biçimde
dagitilmasmdan bagka hemen hiçbir gey part degildir..."" görügünü üs-
tü kapali bir biçimde kabul ediyorlardi. Zaman zaman anlayiglari daha
kit liderlerin -Kastilya'nm Îspanyol yöneticileri ya da Fransa'da Bour-
I

46
I
i

bon krallari arasmdan arada bir çikanlar gibi- alto yumurtlayan tavu-
gu gerçekten kestikleri olmuytu; ama bunun sonucunda zenginlikte, do-
layisiyla da askeri güçte gerileme meydana geldigini en anlayigsiz kim-
selerin dipinda herkes, hemen görebiliyordu.
Otoritenin merkezilegmesine yol açabilecek tek etken, olsa olsa bir
devletin ategli silahlar teknolojisinde, tüm rakiplerini ezebilecek ya da
yildirabilecek ileri bir hamle yapmasi olabilirdi. Avrupa halki öldürücü
eba salgmmin ardmdan kendisini toparlar, Îtalyan Ränesansi da serpi-
11pgeligirken ekonomik ve teknik ilerlemenin hizlanan temposu içinde
bäyle bir durum hiç de olmayacak bir gey degildi. Yukarida igaret edil-
imparatorluklari" kurulmasi, 1450'den
"barut

digi gibi, bagka yerlerde

1600'e uzanan bu genig dönemde olmustu. Moskof Rusyasi, Tokugawa
Japonya'sive Mogol Hindistan't tüm rakiplerini boyun egmeye zorla-
mak üzere ategli silahlar ve toplar saglayan liderlerin nasil büyük dev-
letler kurabildiklerini gösteren mükemmel örnekler olugturmaktadirlar.
Ayrica yeni harp tekniklerinin ortaya çikigi, bagka yerlerden çok
geç-ortaçag ve erken-modern çag Avrupa'smda olduguna gäre, belirli
bir ulusun böyle bir ileri hamle ile rakipleri üzerinde egemenlik kurmasi
inanilmaz bir gey degildi. Belirtiler, zaten askeri gücün giderek daha bü-
yük ölçüde bir noktada toplandigim gösteriyordu." italya'da, gerektigi
zaman kargi kullanan askerlerin korudugu tataryayi bölüklerinin kulla-
zay1f egitimli askerlerin eglik ettigi at
nimi, feodal yöntemle toplanmig
sirtindaki gövalye dönemini sona erdirmigti; ama gurasi da açikti ki, ün-
lü condottieri'nin' yönetimindeki yeni ordularin giderlerini ancak Ve-
nedik ve Milano gibi öbürlerine göre daha varlikh devletler kargilayabi-
liyordu. Üstelik1500 dolaylarma gelindiginde, Fransa ve ingiltere kral-
lari ulkelerindekitoplar üzerinde tekel kurmuglardi ve bu sayede çok
güçlü uyruklarmi, kale duvarlarinin ardina sigmsalar bile ezebilecek
durumdaydi. Ancak bu egilim igin sonunda, Avrupa'ya yayilan daha
genig ölçekli uluslarötesi bir tekele yol açmayacak miydi? Çok genig
topraklarin ve ordularin imparator V. Charles'm buyrugu altmda top-
landžmi gözleyen pek çok kipi, 1550 dolaylarmda bu soruyu sormuy
olsa gerekir.
Habsburglarm Avrupa egemenligini ele geçirmek üzere yaptiklari
özel girigim ve ugradiklari bagarisizhk, bundan sonraki bölümde daha
genig biçimde tartigilacaktir. Ancak Avrupa kitasi üzerinde birlik sagla-
mano niçin mümkün olamadigini açiklayan daha genel nitelikli bir se-
bep burada kisaca dile getirilebilir. Ekonomik ve askeri güç merkezleri-
nin çegitliligi, bir kez daha temel nitelikli bir nokta olmaktadir. Hiçbir

*
Condottieri: 14. yüryllin ortalarandan 16. yüzyda kadar, Îtalyan_devletleriarasmda çi-
kan savaglarda çarpqmak üzere tutulan parah askerlerin liderleri. ç.n.
-

47
I
I
 Ïtalyankent-devleti, öbürlerinin dengeyi korumak üzere müdahalesi ol-
madan kendisini güç1endirmeçabasma giremiyor, hiçbir "yeni
monar-
i" rakiplerinin ugradiklari kayiplari gidermek üzere harekete geçmele-
rine yol açmadan dominyonlarini genigletemiyordu. Reformasyon süre-
ci iyice ve gerçek anlamiyla bagladiginda, geleneksel güç dengesi reka-
betine dinsel dügmanhklar da eklendi ve böylece politik merkezilegme
daha da uzak bir ihtimal haline geldi. Ancak gerçek sebep biraz daha
derinlerde yatmaktadir; ona bakihrsa Japonya'da,Hindistan'da ve bag-
ka yerlerde de birbirleriyle yariganlar oldugu, birbirleriyle kavgali
grup-
larin kargihkh olarak kötü duygular açiktir; ancak bu durum tek bagi-
na, sonuçta saglanan birligi engellememigtir. Avrupa'nin farkh yanü
guydu ki, rakip güçlerin her biri yeni askeri teknikleri ögrenip kullana-
biliyor ve böylece hiçbir güç tek bagma belirleyici bir ustünlük saglaya-
miyordu. Isviçreli ya da bagka uluslardan parali askerler, ücretlerini
ädeyebilecek durumda olan herkese hizmet sunuyd;Iardi. Tataryaylari-
nin tek bir merkezde üretilmesi söz konusu degildi, ne de toplarm... is-
ter önceki dönemlere ait bronz toplar, ister sonraki daha ucuz demirden
dökülmüg toplar söz konusu olsun, durum degigmiyordu; bu tür silah-
lar Weald üzerindeki, Orta Avrupa'daki, Malaga'daki, Milano'daki Li-
egddeki ve daha sonralari Isveç'teki maden cevherlerine yakin yerlerde
yapihyordu. Bunun gibi Baltik'tan Karadeniz'e uzanan çegitli limanlar-
da gemi yapimi ustaligi öylesine yaygmlagmigti ki, bu durum, tek bir ül-
kenin deniz gücünü tekeline almasim son derece güçlegtiriyordu; bu da
denizin öte yakasindaki rakip silah yapimi merkezlerin fethedilmesi ve
saf digi birakilmasi imkânmi ortadan kaldirmaya yardim etti.
O halde, Avrupa'daki merkezilegmemiç devletler sisteminin merke-
zilegmenin önündeki büyük engeli olugturdugunu söylemek, ayni geyi
iki kez tekrarlamak gibi olmamaktadir. Pek çogu bagtmsizhklarmi ko-
ruyabilmek için gerekli askeri araç1ara sahip olan ya da bunlari satm
alabilecek durumda bulunan, birbirleriyle rekabet içinde çegitli politik
varhklar oldugu içindir ki, bunlarm hiçbiri, tek bagina kita üzerinde
egemenlik kurmasini saglayacak atihmi hiçbir zaman gerçekleptirecek
durumda degildi.
Avrupa devletleri arasindaki rekabete dayah bu etkilegim, kita üze-
rinde birlegik bir "barut
imparatorlugu"nun ortaya çikmamasinm sebe-
bini açiklar gibi gärünse de, ilk bakigta Avrupa'nin sürekli olarak dün-
ya liderligi konumuna yükselmesinin sebebini ortaya koymamaktadir.
Ne de olsa yeni monargilerin 1500 yilmda sahip olduklari kuvvetler,
Sultanin muazzam ordulari ve Ming Ìmparatorlugunun asker yigmlari
kargisina konsalar pek ciliz kalmayacaklar miydi? 16. yüzyilin baglarin-
da ve bazi bakimlardan 17. yüryilda bile durum böyleydi, ama 17. yüz-
yilda askeri kuvvet dengesi hizla Batmin lehine bir egilim içine girmigti.
i

48
|
li

Bu degigikligi açiklayabilmek için Avrupa'da gücün merkezilegmemig

oluguna igaret etmek gerekir. Bu durumun en önemli yönü änce kent-
devletleri, sonralari da daha genig kralhklar arasmda ilkel bir silah yari-
yma yol açmasiydi. Bunun käkleri bir ölçüde sosyoekonomik nitelikliy-
di. Italya'da savagan ordulari olugturanlar, artik gövalyelerle maiyetieri
olmaktan çikarak, paralarini belli bir kentin tüccarlarmm verdigi ve de-
netimleri kentin ileri gelenlerince yapilan kargih, tataryayh askerler ve
(ganatlardaki)atlilar olmaya baglayinca, bu kimselerin paralarmm kar-
gihimi talep etmeleri kaçmumaz olmuytu -

condottieri'nin fazlahk du-

rumuna dügmemek için ellerinden gelen manevralari yapmalanna rag-
men, kentler savag giderleri azalabilsin diye hizla zafer kazandirabile-
cek silahlar ve taktikler istiyorlardt. Bunun gibi, 15. yüzyil sonlarmda
Fransiz hükümdarlar da dogrudan kendi denetimleri altinda bulunan
ve ücretlerini dogrudan kendilerinin ödedikleri
"ulusal"

bir orduya sa-

hip olduktan sonra, bu kuvvetin kesin sonuçlar elde ettigini gärmek pe-
gindeydiler.21
Serbest pazar sistemi, ayni sebeple yalmzca pek çok condottieri'yi
sözlegme yapabilmek için rekabete zorlamakla kalmadi, ustalari ve ya-
raticilari yeni siparigler alabilmek için ürünlerini geliçtirmeye de tegvik
etti. Silahlanmadaki bu tirmanma, daha 15. yüzyilm baglarmda tatar-
yaylari ve zirhli levha yapimmda ortaya. çikarken, ayni ilke sonraki elli
yil içinde barutlu silahlarla yapilan.deneylere de yayildi. Bu noktada gu-
nu hatirlatmak gerekir ki, toplar ilk kez kullanilmaya baglandigmda,
bunlarm tasarimlari ve etkileri yänünden Bati ile Asya arasmda hemen
hiç fark yoktu. Tag gülleler ategleyen ve muazzam bir gürültü koparan
dev boyutlardaki demir borularin etkileyici göründügü ve zaman zaman
sonuca ulagtigi açiktir; Türklerin 1453'te Istanbul'un duvarlarmi däver-
ken kullandiklari bu tip toplardi. Ancak öyle görünüyor ki, sürekli bir
geliptirme dürtusü yalmzca Avrupa'da vardi: Tane barutta, bronz ve te-
neke alagimlarindan -çok daha küçük (ama aym älçüde güçlü) toplar
dökme konusunda, namlu ve mermilerin biçimi ve dokusu konusunda,
top destekleri ve arabalari konusunda....Tüm burlar toplarm gücünü
ve hareket yetenegini muazzam ölçüde artirdi ve bu tür silahlara sahip
olanlara en güçlü kaleleri bile zaylflatma imkant verdi -

nitekim muaz-
zam bronz toplarla donatilmig olan bir Fransiz ordusu 1494 yilinda
Ïtalya'yi istila ettiginde, Italyan kent-devletleri bunu dehget içinde anla-
dilar. O halde, yaraticilarin ve sanatçilarin bu toplara kargi bir silah ta-
sarlamalari için zorlanmalarma pek gagmamak gerekir (Leanardo'nun
bu döneme ait not defterlerinde bir makineli tüfek, ilkel bir tank ve bu-
harla çaligan bir topun çizimlerinin bulunmasina ise hiç çagmamalidir.)"
Bu, öbür uygarliklarm ilk kaba saba tasarimlardan yola çikarak si-
lahlarmi geligtirmedikleri anlamma gelmemektedir; kimileri bunu ge-

I
I
49
I
I

I
nellikle Avrupa modellerini kopya ederek ya da Avrupali ziyaretçileri
(Çin'egelen Cizvi-tler ärneginde oldugu gibi) bilgi ve becerilerini kendi-
lerine de ögretmeye ikna ederek yaptilar. Ama Ming yänetimi toplari
kendi tekelinde tuttugu, Rusya'nm, Japonya'nm ve Mogol Hindis-
tan'imn güçlenen liderleri de kisa sürede böyle bir tekel kurduklari için,
otoritelerini saglama bagladiktan sonra bu tür silahlari iyilegtirmek için
gereken itici güç çok azalmigti. Kendi içlerine dönen Çinlilerve Japon-
lar silah yapmayi ve geligtirmeyi ihmal ettiler. Kendi geleneksel savag
usullerine bagh kalan Müslüman yeniçeriler, toplarla fazla ilgilenmeyi
küçük gärdüler, sonunda da Avrupa'nin ileri düzeyine yetigmek için
çok geç kalmdi. Karquarmda kendilerinden daha az geligmig halklar bu-
lan Rus ve Mogol komutanlari, silahlarmi geligtirmek için zorlayici bir
ihtiyaç duymuyorlardi. Çünkü ellerindekiler kendilerine kargi çikanlari
yildirabilecek uitelikteydi. Avrupa, tipki genel ekonomi alamnda oldu-
gu gibi, askeri teknolojinin bu özel alanmda da, serpilip geligen silah ti-
caretiyle kamçilanarak, kesin bir biçimde äbür 11ygarhklarmve güç
merkezlerinin önüne geçti.
Bu silahlanma tirmamymm yarattigi iki ayri sonuca burada degin-
mek gerekir. Bunlardan biri, Avrupa'mn politik çogulculugunu, öbürü
ise Avrupa'nm sonunda deniz ticaretine egemen olmasim saglamigtir. 11-
ki oldukça basit bir geligmedir ve kisaca ele ahnabilir." 1494 Fransiz is-
tilasmdan sonraki çeyrek yüzyil içinde, bazi açilardan ise bundan änce-
ki dönemlerde bile, kimi Italyanlar kent duvarlarmm içindeki yüksek
toprak setlerin topçu bombardimanlarinm etkilerini büyük ölçüde-
azalttigmi keçfetmiglerdi; top gülleleri, sikigtirilmig toprak tepeciklerin
içinde patlaymca, dig duvarlarda yaptiklari yikici etkiyi yitiriyorlardi.
Bu çegitli toprak setlerin änünde derin hendekler de oldu mu (daha
sonralari tüfek ve toplarin çapraz ate; yagdirdiklari korunmah ve daha
karmagik bir burçlar dizisi de eklenince) kugatma yapan piyadeler için
neredeyse agilmaz olan bir engel oluguyordu. Bu durum, Italyan kent-
devletlerinin, hiç degilse bir yabanci tarafmdan fethedilerek yenilgiye
ugramamig olanlarin güvenligini yeniden sagladi. Ayrica Türkleri yak-
lagtirmamak üzere savagan ordulara da bir üstünlük kazandirdi; Mal-
ta'daki ve kuzey Macaristan'daki Hiristiyan garnizonlari bunun böyle
oldugunu kisa bir süre sonra gördüler. Her geyden änemlisi de, Hollan
da ayaklanmasiyla birlikte yapilan uzun süreli muhasara barbinin gös-
terdigi gibi, Avrupa'da kendine fazlaca güvenen tek bir gúcün isyancila-
ri ve rakiplerini kolayca alt etmesi engellendi. Sözgelimi, muazzam Is-
panyol piyade gücünün açik alanlarda kazandigi zaferler, eger dügman
geri çekilerek siginabilecegi agir tahkimath üslere sahipse, kesin sonuç
vermiyordu. Tokugawa yogunlugunun ya da Ekber'in Hindistan'da ba-
rut gücüyle otorite saglamasma benzer bir durum Batida gerçeklegmedi

50
I

I
I
I

ve politik çogulculuk ile beraberinde getirdigi kiyasiya silahlanma yari-

1, Batom belirleyici özelligi olmaya devam etti.
"Barut Devrimi"nin denizdeki etkisi daha da genig kapsamhydi.24
Daha önce de oldugu gibi, ortaçagin sonlarmda gemi yapimi ve deniz
gücü bakimmdan kuzeybati Avrupa, Islam dünyasi ve Uzakdogu ara-
smdaki nispi benzerlik insani gagirtmaktadir. ,Olsa olsa Cheng Ho'nun
uzun gezileri ve Türk gemilerinin Karadeniz ile dogu Akdeniz'de hizla
'
igerleyigi, 1400-1450 dolaylarinda denizeiligin geleceginin bu iki gücün
elinde oldugu izienimini verebilirdi. Insana öyle geliyor ki, bu üç bälge
arasinda haritacihk ve astronomi alanlarmda ve pusula, usturlap ve
yükseklik älçer gibi araçlarm kullanimi açismdan da pek az fark vardi.
Farkli olan kalici teykilatlanmaydi. Ya da Profesör Jones'urigäzlemledi-
"bagka

gi gibi, denizeilerin, sözgelimi Polinezyalilarin aptiklari uzakhk-

lar dikkate ahorsa, [lberyalilarca]gerçeklegtirilen geziler, Avrupa'mn
bu gezileri verimli kilma ve elinin altmda olan kaynaklari geligtirme ye-
tenegi yanmda daha az etkileyicidir."26 Portekizlilerin cografi verileri
sistemli bir biçimde toplamalari, Cenovali ticaret kuruluglarmm Kara-
deniz ticaretindeki kayiplarmi belki de ilerde kapatabilecek Atlantik se-
rüvenlerine mali destek vermeye tekrar tekrar istek göstermeleri ve --da-
ha da kuzeyde- Newfoundland morino dalyanlarmm sistemli bir biçim-
de geligtirilmesi, diga açilma yönünden o siralarda bagka toplumlarda
görülmeyen sürekli bir hevese igaret ediyordu.
"verimli

Ama en önemli kilma" iglemi, belki de gemi silah donani-

mmdaki arahksiz iyilegmeydi. Yelkenli teknelere top yerleptirmek deniz
harbinin kara harbine çok benzedigi bir dönemde yeterince dogal gärü-
nen bir geligme oldu, nasil orta çag kalelerinde, kugatma yapan bir or-
duyu püskürtmek üzere kale duvarlari ve kulelerde okçular bulunuyor-
sa, iri yapih Cenova, Venedik ve Aragon ticaret teknelerinde de, kendi-
1erini Akdeniz'deki Muslüman korsanlara karsi korumak üzere tatar-
yaylarlyla donatumig, ön ve kiçtaki yerlegtirilmig adamlar
"kaleler"e

bulunduruluyordu. Eu durum kadirga mürettebati arasinda agir kayip-

lara yol açabiliyor, ama saldiriya geçenler gerçekten kararliysalar, rüz-
gârsizlik yuzünden ilerleyemeyen bir ticaret gemisini mutlaka kurtar-
maya yetmiyordu. Ancak gemiciler kara silahlari tasarimlarmdaki iler-
lemeleri görünce -- yani yeni bronz toplarin çok daha ufak, daha güçlü
ve dökme demirden yapilmig kocaman toplara göre mürettebat için da-
ha az tehlikeli oldugunu anlaymca bu tür silahlarin gemilere de yer-
-

legtirilmesi beklenebilir bir geydi. Nitekim katapultlar," manciniklar ve

mermi atan bagka tur araçlar Çin'dekive Batidaki savag gemilerine
yerlegtirilmisti bile. Toplar daha az oynak ve tayfalar için daha az tehli-

Katapult: Bir çe it mancunk. -

ç.n.

51
i
I

I d
 keli duruma geldiklerinde bile, hãlâ oldukça büyük sikmtilar yaratabi-
liyorlardi; kullamtan barutun daha etkili oldugu dügünülürse, geri tep-
me de korkunç olabiliyor ve eger zapt edilmezse top, güvertenin bir ya-
nmdan öbür yamna geri tepebiliyordu; yeterli sayida yerleptirildiklerin-
de (äzelliklede kalelerde), bu silahlar hâlâ bir teknenin dengesini boza-
bilecek kadar agirdilar. Igte bu noktada saglam yapilmig, daha yuvarlak
gövdeli, hava kogullarma bagh olmayan üç direkli yelkenli gemilerin
Akdeniz'in, Baltik'm ve Karadeniz'in iç sularmda gezen kürekli ve ince
yapih kadirgalar, Arap dhowlaris ve hatta Çin yelkenlileri kargismda
yapilarmdan gelen bir üstünlükleri vardi. Bu tür yelkenli gemi, her du-
rumda dengede kalarak daha genig borda ategi açabiliyor, ama gene de
zaman zaman çok kötä geyler olabiliyordu; ancak bu tür silahlarin ka-
lelerden çok gemilerin ortalarma yerlegtirilmeleriyle çok daha güvenli
bir ati; platformu saglandigi anlagilmca, bu karavela ve kalyonlarm
potansiyel güçleri son derece etkili hale geldi. Bunlarla kiyaslandikla-
rmda hafif tekneler, silah tagima kapasitelerinin daha küçük olugu ve
top mermilerinden daha fazla etkilenmeleri yüzünden çift yänlü bir sa-
kinca tagiyorlardi.
Însanm
"potansiyel

güç" sözcüklerini üzerine basarak söylemesi

gerekiyor çünkü silahla donatilmig uzun mesafe gemi türünün evrimi
agir, çogu kez de düzensiz olmugtur. Pek çok bilegik tip gemi yapildi;
bunlarin kimilerinde çok _sayida direk, silahlar ve kürek siralari bulunu-
yordu. Many Denizinde kadirga tipi gemiler 16. yüzyilda hâlâ görül-
mekteydi. Aynca, Akdeniz ve Karadeniz'deki kadirga kullanimmm sür-
dürülmesini savunan görügler vardi; bu gemiler çogu durumda daha
hizliydilar; iç sulardaki manevra yetenekleri daha büyüktu ve bäylece
kiyi boyunca kara harekâti ile baglantih olarak kullanilmalari daha ko-
lay oluyordu -

bu durum Türkler açisodan, säz konusu gemilerin kisa

menzilli oluglarindan ve firtmali denizlerdeki hareket yetersizliklerinden
dogan sakmcalari bastmyordu.2'
Aym gekilde ilk Portekiz gemilerinin Ümit Burnunu dolagir dolay-
maz, rakipsiz bati egemenligi çaginin baglayiverdigini de dügünmemeli-
yiz. Tarihçilerin "Vasco da Gama çagi" ve "Colomb devri" diye säz et-
tikleri dönem 1500'den sonraki üç ya da därt yüzyillik Avrupa
-yani,

hegemonyasi- çok yavaç geligen bir süreç oldu. Portekizli kâyifier,

1490'larda Hindistan kiyilarina ulaymiglardi ama tekneleri hälä ufakti
(çogukez yalmzca 300 tonluktular) ve silah donammlari hiç de lyi de-
gildi Hollanda'mn gemilerinin bu sularda yüzyil sonra seyreden güçlü
-

i
Dogu Hindistan ticaret gemileriyle kiyaslanabilecek gibi olmadiklari
=

kesindi. Aslmda Portekizliler Kizil Denize uzun süre girememigler, girig-

Dhow: Bir ya da iki direkli, latin yelkenli Arap gemisi. -

ç.n.

52
i

leri de güvensiz bir biçimde olmuçtur. Portekizliler Çin'dede pek saglam

bir yer edinememisler, 16. yüzyihn sonlarmda ise bir Arap kary hücu-
mu sirasmda dogu Afrika'daki mevkilerini kaybetmiglerdir."
Avrupah olmayan güçlerin, bati yay11macihginin ilk belirtileri kargi-
smda iskambil kâgidmdan yapilmig evler gibi hemen yikihverdiklerini
varsaymak yanhg olur. Îspanyolserüvenciler geldiklerinde Meksika'da,
Peru'da ve Yeni Dünya'nm daha az geligmig öbür toplumlarmda aynen
äyle olmuytu. Bayka yerlerde olup bitenler ise çok farkliydi. Çin yöne-
t'imi deniz ticaretine kendi istegiyle sirt çevirmig oldugundan, bu ticare-
tin barbarlarin eline geçmesine gerçekten aldirmiyordu; Portekizlilerin
1557de Macao'da kurduklari yari-resmi ticaret bölgesi bile, yerel ipek
tüccarlarma ve onlara göz yuman yäneticilere kâr getirdigi halde, Pe-
kin'in sessizligini bozmuy görünmemektedir. Japonlarise çok daha per-
vasizdilar. Portekizliler, yabancilarm simr digi edilmelerini protesto et-
mek üzere 1640'ta bir heyet yolladiklarinda heyettekilerin hemen hepsi
öldurüldü; Lizbon'un kargilikta bulunmasi diye bir gey säz konusu ola-
mazdi. Son olarak, Osmanli deniz gucü de Dogu Akdeniz'deki yerini ko-
rumaktaydi; Osmanli kara gücü ise orta Avrupa için çok büyük bir teh-
dit olmaya devam etti. Gerçekten de 16. yüzyilda "Çogu devlet adami
, için Macaristan'in kaybi, Doguda fabrikalarin kurulmasmdan çok daha
büynk bir önem tagtyor ve Viyana'ya yänelen tehdit kendilerinin Aden,
Goa ve Malacca'da yarattiklari tehlikelerden çok daha büyük bir an-
lam içeriyordu; bu olguyu ancak, sonradan kendi tarihlerini yazanlarin
yapt i gibi, Atlantik'te siniri olan hukümetler göz ardi edebilirlerdi."2"
Ama gerekli olan kugku payini böylece biraktiktan sonra, kesin
olan gey guydu ki, silahla donatilmig uzun mesafeli yelkenli gemilerin
ortaya çikisi, Avrupa'nm dünyadaki yeri açismdan önemli bir ileri adi-
mm habercisiydi. Bu tekneler sayesinde Batili deniz kuvvetleri, okya-
nuslardaki ticaret yollarmi denetleyebilecek ve deniz kuvvetlerinin ha-
reketlerinden etkilenebilecek durumda olan tüm toplumlari yildiracak
bir konuma geldiler. Portekizlilerle Müslüman dügmanlart arasmda
Hint Okyanusunda meydana gelen ilk büyük çatigmalar bile bunu açik-
ça ortaya koydu. Olup bitenleri geriye dönüp bakarak anlattiklarmda
abartlya kaçtiklarma kugku yoktur ama Vasco da Gama ve Albuquer-
que'ün günlüklerini ve raporlarim okuyup, Malabar kiyilari ya da Or-
muz ve Malacca yollarinda kargilarina çikan Arap dhowlari ve bagka
tür hafif gemilerin olugturdugu sira sira filolar arasmdan cehennem ate-
i yagdirarak savag gemilerine nasil yol açtiklarini görmek, insana sanki
dünya digindan gelen insanüstü bir güç, talihsiz dügmanlarmm tepesine
inmig izlenimi veriyor. "Hiçbir zaman bordalamadan, topçu ategiyle sa-
vag" biçimindeki yeni taktiklerini .uygulaymca, Portekizli gemiciler de-
niz üzerinde neredeyse yenilmez hale geldiler." Karadaki durumun bun-

53

'
|
 dan epey farkli oldugu ise Aden'de, Cidde'de, Goa'da ve daha bagka
yerlerde yapilan jiddetlisavaglar (ara sira da ugranilan yenilgiler) ile
ortaya çikti; gene de bu batili istilacilar äylesine kararli, öylesine acima-
sizdilar ki, 16. yüzyihn ortalarina gelindiginde Gine Körfezinden Güney
Çin Denizine uzanan kaleler zinciri onlarin olmugtu. Portekizliler Hint
Adalariyla olan baharat ticaretini hiçbir zaman tekellerine alarnadilar
-bu

ticaret büyük ölçüde geleneksel kanallardan Venedik'e dogru olan

akigma devam etmigtir- ama baharat ticaretinden hatiri sayihr bir
pay
ele geçirdiler ve imparatorluk kurma yarigmda öncülügü erken kapmig
olmaktan kâr s ladilar."
Bu için kârh oldugu, tabii conquistadorlarm* bati yariküresinde
hizla kurduklari muazzam kara imparatorlugunda. daha açik bir-.biçim-
de görülüyordu. isp.anyol askerleri Hispaniola ve Küba'daki ilk yerle-
im birimlerinden hareketle kitanm içlerine dogru saldirarak 1520'lerde
Meksika'yi, 1530'larda da Peru'yu fethettiler. Birkaç on yil içinde bu
egemenlik alani güneydeki Plate Nehrinden, kuzeydeki Rio Grande'ye
kadar genigledi. Bati kiyisinda igleyen Îspanyol kalyonlari, Filipin-
ler'den gelen ve Peru gümügüyle takas edilmek üzere Çin ipeklileri tagi-
yan gemilere katildilar. Ispanyollar, "Yeni Dünya"larinda bir impara-
torluk yönetimi kurarak, kiliseler inga ederek, çiftlik ve madencilik igle-
rine el atarak buralara ayrilmamak üzere geldiklerini ortaya koydular.
Bu topraklarm dogal kaynaklarmi -bundan daha da büynk ölçüde yerli
iggücünü- sömürerek Ispanyol anayurduna düzenli bir biçimde geker,
kirmiz**, hayvan postu ve bagka mallar gönderdiler. Hepsinden önemli
olarak da, Potosi madeninden çikarilan gümügü yolluyorlardi; bu ma-
den yüzyih agkm bir sure dünyadaki en büyük gümüç kaynagi olarak
kalmigtir. Tüm bunlar,
"okyanusötesi
ticaretin ylldirim hiziyla büyüye-
rek, ticaret hacminin, 1510-1550 ytllari arasinda sekiz kat, 1550-1610
arasinda da gene üç kat artig göstermesi"ne yol açti?
Böylece tüm belirtiler, bu emperyalizmin kalici olmasinm amaçlan-
digmi gösteriyordu. Chang Ho'nun kisa süreli geliglerinden farkh ola-
rak, Portekizli ve ispanyol kâgiflerin eylemleri, dünyanm politik ve eko-
nomik dengelerini degigtirmek kararhhämt simgeliyordu. Gemilerinde
tagidiklari toplari
ve tüfekli askerleri ile aynen böyle yaptilar. Geriy
dönüp bakildigmda, Portekiz gibi smirh bir nufusa ve kaynaklara sahip .

bir ülkenin bu kadar uzaklara erigip, bu kadar çok gey. elde etmesini
kavramak zor görünmektedir. Avrupa'nm yukarida anlatilan askeri ve
deniz gücü üstünfügünün yarattigiözel kogullarda, bunu yapmak hiç de
imkänsiz bir gey degildi. Bir kez yapihnca da imparatorluk kurmanm

*
Conquistadorlar: ÖzellikleMeksika ve Peru'yu fetheden ispanyollar.- ç.n.
**
Kirmiz: Kirmiz bäceginden elde edilen al boya. - ç.n.
I

54
I

açikça belli olan kazançlari ve daha fazlasmi elde etme istegi, genigleme
sürecini hizlandirmig oldu.
"Avrupa'mn yayilmasi"ru anlatirken bu noktaya kadar göz ardi
edilen ya da ancak kisaca deginilen birtakim unsurlar da olmustur. Íçin
kigisel yönünä henüz incelemedik; oysa büyük çabalarda oldugu
-tüm

gibi- kipisel unsurlarmda çok buyük payi vardi. Denizci Henry gibi
kimselerin tegviklerinde; gemi ustalarimn, silah yapimcilarmin, sanatçi-
Igrm yaraticiliklarmda, tüccarlarm girigimciliginde, her geyden çok da
denizagiri yolculuklara katilip, dev dalgalarm, dugmanca iklimlerin,
vahyi dogamn ve amansiz dügmanlarm önlerine çikardigt her engele
katlanan kipileringästerdigi yürekliligin ta kendisinde. Farkli sebeplerin
karmagik bir biçimde bir araya gelmesiyle kazanç, ulusal gan ve
-kipisel

geref, dinsel cogku ve belki de serüven duygusuyla- insanlar her türlü

tehlikeyi gäze almaya istekliydiler ve gerçekten de çogu kez böyle tehli-
keleri göze aldilar. Eu Avrupah fatihlerin Afrika'da, Asya'da ve Ameri-
ka'daki nice kurbanlarina yaptiklari korkunç eziyetler üzerinde de fazla
durmadik. Bu äzelliklere hemen hiç deginilmemigse, bunun sebebi pek
çok toplumun sira kendilerine geldišinde, dünya kendi ayaklari altinda
serilsin diye her geyi göze almaya ve yapmaya istekli kipileri ve gruplari
çikarmig olmasidir. Avrupah kaptanlari, tayfalari ve kâyifleri öbürlerin-
den ayiran nokta, bunlarm emellerine kavugmalarim saglayacak gemi-
lere, ateg kudretine sahip olmalart ve rekabet, risk ve girigimciligin ege-
men oldugu bir politik ortamdan gelmeleriydi.
Avrupa yay1lmaciligimn sagladigi yararlar yaygm ve kahci nitelikte
oldu ve -en

änemlisi-- zaten var olan bir dinamigi hizlandirdi. Altin, gü-

müg, degerli metaller ve baharat elde edilmig olmasi vurgulamrken, bu
degerli mallarm äremi ne kadar büyük olursa olsun, onlara göre daha
az göz kamagtiran, ancak Avrupali gemiciler okyanus duvarlarini agtik-
tan sonra Avrupa limanlarma akan kalemlerin degeri de gäzden uzak
tutulmamahdir. Newfoundland dalyanlarina erigilmesiyle tukenmez gi-
bi görünen bir yiyecek kaynagma kavuçulmug, Atlantik Okyanusu da
aydmlatma ve yaglama iglerinde oldugu kadar daha pek çok iq için ha-
yati änem tagiyan balina ve fok yagmi saglamigtir. Seker,çivit, tutün,
kürk, kereste ile patates ve misir gibi yeni bitkiler, Avrupa'nm toplam
zenginligini ve refahmi artiracakti; tabii daha sonralari tahil, çegitli et-
ler ve pamuk da gelecekti. Ama insanm Portekizlilerin ve ispanyollarin
yaptiklari kegiflerin, on y1llar içinde Avrupa'nin bati bölümünün zen-
ginligini ve gücünu artirmak yänünde büyük ve giderek artan bir önem
tagidžmi anlamasi için, bu noktadan 19. yüzyilm sonlarmdaki kozmo-
polit dünya ekonomisine atlamasi gerekmez. Dalyanlar gibi toptanci is
yerlerinde hem balik tutma hem de dagitim iginde çok sayida insan ça-
ligtiriliyor, bu ise pazar ekonomisinin daha da büyümesini sagliyordu.

ss
 Tüm bunlar Avrupa'daki gemi yapimi sanayii üzerinde son derece etkili
bir itici güç yaraT¯mig ve Londra, Bristol, Antwerp, Amsterdam limanla-
ri ile daha pek çoklarmm çevresinde çok sayida ustanm, malzeme sag-
lama igiyle ugragan kimselerin, saticilarin ve sigortacilarm toplanmasi-
na yol açmigtir. Bunun net etkisi ise, Avrupa'da yaçayan nüfusun olduk-
ça büynk bir bälümünde
-yalnizca

çok sayida seçkinde degil- denizagiri

ticaretin getirdigi kârlar konusunda somut bir ilgi uyanmasi olmugtur.
Însan yukaridaki mal listesine Rusya'nin kita içlerine dogru yay11-
masiyla birlikte geligen ticareti buralardan bati Avrupa'ya ulagan
-yani

kürkleri, hayvan postlarini, keresteyi, keneviri ve tuzu da- kattigiruz

zaman bilim adamlarimn bu dönemi, dünya sistemini"nin"
"modern

baglangici olarak tammlamalari bir älçüde hakh olacaktir. Baglangiçta

birbirinden ayri olan birkaç yayilma hareketi düzenli olarak sik dokulu
bir bütüne dönügmekteydi. Portekizliler, ispanyollar ve Îtalyanlar, Gine
kiyilarinin altmi ile Peru'nun gümügünü, Dogud,an gelen baharat ve
ipeklilerin bedelini kargilamak üzere -kullandilar; Rusya'nin käknar
agaçlari ve kerestesi, Ingiltere'den gelen demir silahlarin
satm alinma-
sina yardimci oldu; Baltik'tan gelen tahil Akdeniz'e giderken yolu üze-
rindeki Amsterdam'dan geçti. Tüm bunlar sürekli bir etkilegim baglatti
-

Avrupalilar daha da yayilarak, yeni kegifler ve böylece yeni ticaret im-

kânlari getiriyor, bunlar yeni kazanç1ar doguruyor, yeni kazançlar ise-
daha da yayilmak için itici güç.olugturuyordu. Ancak bu, her zaman
pürüzsüz ve yukari dogru bir geligim olmamigtir: Avrupa'da çikan bü-
yuk bir savag ya da iç huzursuzluklar, denizagiri yerlerdeki etkinlikleri
biçakla keser gibi azaltabiliyordu. Ancak sämürgeci güçler, kazançla-
rindan pek ender olarak vazgeçmigler belki de hiç vazgeçmemiglerdir;
kisa bir süre sonra da yeni bir yayilma ve keyif dalgast baglamigtir. Su
da var ki, imparatorluk kurmuy olan uluslar, bu konumlarmdan sonu-
na kadar yararlanmazlarsa ayni geyi yapmaya hevesli bagkalari vardi.
Sonuç olarak, dinamigin nasil kendisine äzgu bir biçimde iglemeye
devam ettigini açiklayan en büyük sebep bu olmugtur: Avrupa devletleri
arasmda çok çegitli alanlarda gärülen ve zaten sert olan rekabet, okya-
nusötesi alemlere dogru tagmaktaydi. Ne kadar çaba gösterirlerse gös-
tersinler, ispanya ile Portekiz papahšm kendilerine uygun gördûgü dig
dünya tekellerini sürdüremeyeceklerdi; bu, insanlar Avrupa'dan Cat-\
hay'a
_kuzeydogu

ya da kuzeybatidan bir geçit olmadigmi anlayinca da-

ha da net ortaya çikti. Daha 1560'li yillarda bile Hollanda, Fransiz ve
Îngiliztekneleri Atlantik'e açilma cesaretini gösteriyorlardi - bu, Ingi-
lizlerin kumas ticaretinin zayiflamasi ve Hollanda ayaklanmasi ile hiz
kazanan bir süreç olmuytur. Krallarin ve soylularm koruyuculugu altm-
da, Amsterdamli ve Londrali büyük tüccarlarin sagladiklari parasal
destek ve Reformasyon ile karyi-Reformasyonun yarattigt büyük dinsel
i

56
I

ve ulusal cogknyla, ganimetlerden pay almak üzere Kuzeybati Avru-

pa'dan yeni ticaret ve yagmalama seferleri bagladi. Bu seferlere katilan-
lar gan, geref ve servet kazaamayi, bir rakibe saldirarak kendi ülkeleri-
nin varhämi artirmayi ve bagka ruhlari tek gerçek inanca yöneltmeyi
bekleyebilirlerdi; bu tur tehlikeli serüvenleri baglatanlarm änüne ne tür
kargi görüglerle çikilabilirdi ki?"
Ticaret ve sämürgecilik alanlarmda giderek artan bu rekabetin da-
ha iyi yani, bilgide buna paralel olarak gerçeklegen geligmedir -

bilim
ve teknoloji alanmda.34 Bu dönemdeki pek çok ileri adimin silah yarigi-
nin ve denizagiri ricaretteki kiyasiya mücadelenin yan ürünleri oldugu
kugkusuzdur. Haritacihktaki geligmeler, denizcilikte kullanilan cetveller,
teleskop, barometre, günegi arkaya alarak kullanilan yükseklik ölçerler,
yalpakli pusula gibi yeni araçlar ve gemi yapimindaki geligmig yöntem-
ler deniz yolculuklarmdaki bilinmezleri azaltmigtir. Yeni ürünler ve bit-
kiler daha iyi beslenme imkânlari getirmekle kalmamig, botanik ve ta-
rim bilimi için itici güç.olugturmugtur. Metalurji dalindaki becerilerde
ve asltnda tum demir sanayiinde hizla ilerleme kaydedilmig, aym gey
derinde maden arama tekniklerinde de gärülmügtür. Hizlanan ekono-
mik tempo ve bilime verilen degerin artmasi astronomi, tip, fizik ve
mühendislik için de yararh olmuytur. Sorgulayici, akilci dügünce yapist-
na sahip insan, daha çok gözlem ve deney yaplyordu; matbaalar, Încil
çevirileri ve politik yazilarin yani sira buluglarm yayilmasmi da sagli-
yordu. Bu bilgi patlamasmin giderek artan etkisi, Avrupa'nm teknoloji
sayede de askeri- üstünlügünü daha da pekigtirmek olmustur. Güç-
-bu

lü Osmanhlar bile ya da en azindan cephe hattindaki Osmanh asker ve

denizcileri, 16. yüzyilm sonlarmda bu durumun kimi sonuçlarmi hisse-
der hale gelmiglerdir. Daha az.etkin olan bagka toplumlar için yarattigi
sonuçlar ise çok daha ciddi olacaktir. Asya'daki birtakim devletler ken-
di hallerine birakilsalardi, kendiliklerinden bir ticaret ve sanayi devri-
mine girerler miydi sorusu, hayli kugku götürür bir konudur;" ama
açik olan guydu ki, daha ileri durumda olan Avrupa devletleri üst basa-
maklarm hepsine kurulmugken, öbür toplumlarm dünya gücü merdive-
nini tirmanmalari son derece zor olacakti.
Bu zorlugun giderek artacagmi ileri sürmek yerinde olabilir, çünkü
merdiveni çikmak yalmzca Avrupa-käkenli araç ve gereçleri ya da Avru-
pa'nm tekniklerini elde etmekten ibaret olmayacakti: Bati toplumlarmi
öbürlerinin hepsinden ayiran genel özellikleri de toptan kazanmak gere-
. kecekti. Adam Smith'in önerdigi kapsamda olmasa bile, hiç degilse tüc-
carlarm ve girigimçilerin sürekli olarak yildirilmadigi, engellenmedigi,
kurban seçilmedigi bir pazar ekonomisinin oluçturulmasi part olacakti.
Ayrica eger olabiliyorsa, her birinin kendine özgn. bir ekonomik tabani
bulunan çok sayida güç merkezinin bulunmasi.ve böylece despotik dog-

57
i
u tipi bir rejimin merkezile mesi ihtimalinin ortadan kaldirilmasi
gere-
kecekti ve de rekabetin ilerici, belki de kavgaci ve ara sira vahgice
-

olan itici gücu için her türlü firsat... Daha genig bir çerçevede dügünür-
sek, ekonomi ve politikanin katiliklardan uzak olugu,
ayni gekilde kül-
tur ve ideoloji alanlarmin da tutuculuktan uzak olmasi anlamma gele-
cekti bir bagka deyigle sorupturma, tartigma, deney yapma özgürlügü,
-

geligtirme çaligmalarmm gerekliligine duyulan inanç, soyut olandan çok

pratik olana ilgi, mandarin yasalarma, dinsel dogmalara ve geleneksel
halk bilgisine kafa tutan bir akilcilik demek olacaktd' Çogukez gerekli
olan elverigli unsurlarm bulunmasi degil, ekonomik büyümeyi ve politik
çegitliligi dizginleyen engellerin azaltilmastyd1. Avrupa'mn en büyük
avantaji, äbür uygarkklara göre dezavantajlarmm daha az olmasiydi.
Kanitlamasi zor ama bu farkh genel özellikler, sanki bir çegit iç
mantikla birbirlerine baglanmiglardi ve hepsi de gerekliymig gibi geli-
"Avrupa mucizesi"ni yaratan çašlarla kargilagtmldikla-
-sonraki

yor.
roda ne kadar ilkel gärünürlerse görünsünler- sürekli bir etkilegim
içinde olan ekonomik laissez-faire, politik ve askeri çogulculuk ve dü-
günce äzgürlügünün olugturdugu bir bilegimdi. Bu mucize tarihte tek
örnek oldugu içindir ki, ancak onu olusturan tüm unsurlarm kopya
edilmesiyle bagka bir yerde de benzer bir sonucun ortaya çikacagmi
varsaymak yerinde olur. Çünküçok änemli parçalardan olugan böyle
bir karigun Ming Çininde,Ortadogu'nun ya da Asya'nin Müslüman im-
paratorluklarmda ya da yukarida säzü edilen öbür toplumlarm hiçbi-
rinde bulunmadigt içindir ki, Avrupa dünya sahnesinin merkezine dog-
ru ilerlerken, onlar olduklari yerde donup kalmig göründüler.

I
I

I
I

I
i

58
l

HABSBURGLARIN
EGEMENLÌK GIRISÏMÏ
1519-1659

16. yüzyilda Avrupa içinde yapilan güç mücadeleleri, Avru-

Ohalde,
pa'mn ekonomik ve-askeri açilardan yerkürenin äbür bölgelerinden
üstün hale gelmesine de yardimci oluyordu. Ancak bu agamada belli ol-
mayan nokta, birbirlerine rakip Avrupa devletlerinden herhangi birinin
äbürlerini geçmesini, sonra da onlara egemen olmasmi saglayacak kadar
kaynak toplayip toplayamayacagi konusuydu. 1500'den sonraki yakla-
gik bir buçuk yüzyil boyunca, tüm kitaya yayllmig ve Habsburg ailesinin
ispanyol ve Avusturyali üyelerince yönetilen bir kralliklar, dükahklar ve
eyaletler toplulugu Avrupa'daki egemen politik ve dinsel güç olma yo-
lundaymiggibi görünüyordu. Uzayip giden bu mücadelenin ve en sonun-
da Habsburg emellerinin bagka Avrupa devletlerinin olugturdugu bir or-
takhk tarafmdan nasil boga çikarddigi konusu, bu bölümün äzünü olag-
turmaktadir. 1659'a gelindiginde ispanya'nm Pirene Antlagmasmda yenil-
giyi nihayet kabulleñmesiyle,Avrupa'mn politik çogulculugu --kita üze-
vardi-
-devletler

rinde beg ya da alti büyük devlet ve daha küçük çegitli

tartigilmaz bir olgu haline geldi. Bu büyük devletlerden hangisinin Büyük
Güçler sistemi içinde degigikliklerden en büyük yarari saglayacagt konu-
sunu ise, bundan sonraki bölüme birakabiliriz. 17. yüzyilm ortalarmda
açikça beliren nokta en azindan guydu: Daha önceki onydlarda çegitli za-
manlarda mümkün görünmüy olsa da tek bir hanedanla askeri gücün
olugturdugu hiçbir blok, Avrupa'nm efendisi olacak kudrette.degildi.
Bäylece bu yüz elli yilm özelligi olan ve Avrupa'da egemen güç ola-
bilmek için yapurmy birbirleriyle siki sikiya bagh savaglar, 1500 yili ön-
cesi savaglardan hem kapsam hem de nitelik yönünden farklidir. Bir ön-
ceki yüzyil boyunca Avrupa barigini bozan mücadeleler yerel kalmiçti;
çegitli italyan devletleri arasmdaki çarpigmalar, ingiliz ve Fransiz kral-
liklari arasmda rekabet ve Teutonic Sövalyelerin Litvanyalilar ve Polon-
yalilarla yaptiklari savaglar tipik örneklerdir.' Ancak 16. yüzyil ilerle-

59
d'ikçe Avrupa'daki bu geleneksel ve bölgesel mücadeleler
ya o dönemin
insanlarma kita egemenligi ugruna girigilmig çok daha genig bir
yarig
gibi görünen mücadelenin
parçasi haline geldiler ya da bu yarig onlari
gälgede birakti.

MÜCADELENIN ANLAMI VE KRONOLOJiSî

Belirli bir devletin bu ciaha genig çerçevenin içine çekilmesinin äzel
sebepleri her zaman için vardi ama Avrupa savaglarmm hem yogunluk
hem de cografi kapsam açisindan geçirdikleri degigimde asil rolü oyna-
yan daha genel nitelikli iki sebep bulunuyordu. Bunlardan ilki
-kivilci-

mini Martin Luther'in 1517de papahäin günahtan arindirma belgeleri-

ne kipisel bagkaldirismdan alan- Reformasyondu. Reformasyon Avru-
pa'daki hanedanlar arasi geleneksel rekabete hizla yeni bir sertlik boyu-
tu katmigtir. Ozel birtakim sosyoekonomik sebeplerle, Protestan Refor-
masyonunun ortaya çikigi buna, Katoliklerden dine ters dügüldügü
-ve

için kargi-Reformasyon biçiminde gelen tepki-- Avrupa'nm güney

yarisi
ile kuzeyini ve yükselen kent-tabanh orta smiflar ile feodal düzeni bir-
birlerinden ayirma egilimini de göstermigtir; ancak bu tür genel bölün-
melere uymayan pek çok istisna, elbette vardir? Temel nokta guydu
ki,
"Hiristiyanhk âlemi" bölünmüç ve Avrupa'da pek çok kimse dinsel
doktrin konusunda uluslarötesi bir mücadelenin içine çekilmigti. Insan-
lar ancak 17. yüzyilm ortalarmda dinsel.savaglarm agirihklari ve bogu-
naligi kargisinda irkildikleri zaman, Avrupa'nin saklanamaz bölünmüg-
lügünü, genelde zoraki de olsa kabul etmiglerdir.
1500'den sonraki savaglarm çok daha yaygm ve birbirleriyle bag-
lantih bir düzen izlemesini açiklayan ikinci sebep, birlegik bir hanedan
düzeninin yaratilmasiydi; bunu Cebelitank'tan Macaristan'a, Sicil-
ya'dan Amsterdam'a uzanan topraklarm olugturdugu ve büyüklük yö-
nünden yedi yüzyil geride kalan Charlemagne däneminden bu
yana,
Avrupa'da görülenlerin hepsini geçen bir ag kurmak üzere Habsburglar
gerçekleytirmiglerdi. Käkenleri Avusturya'da olan Habsburg hükümdar-
lari, kendilerini düzenli olarak Kutsal Roma Imparatoru seçtirmeyi ba-
ardilar --bu
unvan, gerçek güç açismdan ortaçagm en koyu dönemle-
rinden bu yana çok
gey kaybetmig, ancak gene de Almanya ve genel
olarak da Avrupa meselelerinde daha aktif rol hevesli hü-
oynamaya
kürndarlarin peginde olduklari bir unvandi.
Ige daha pratik açidan bakarsak, topraklarmi evlilik ve veraset yo-
luyla artirma konusunda Habsburglarm üzerine yoktu. Avusturya Krah
L Maximilian'in (1493-1519ve Kutsal Roma Imparatoru 1508-1519)
bu tür tek bir hamlesi, veraset yoluyla zengin Burgonya topraklarini ve
onlarla birlikte 1471'de de Hollanda'yi Habsburglara kazandirmigti. Bir
i
I
i

l
I
60
I
\

bagkast 1515 tarihli bir evlilik sözlegmesinin sonucunda

Macaristan ve
Bohemya topraklarmi da bunlara katacakti; Macaristan, Kutsal Roma
Ïmparatorluguiçinde olmadigi ve pek çok özgürlüge sahip bulundugu
halde, bu durum Habsburglara orta Avrupa'da genig bir toprak parçasi
saglamigti. Ancak Maximilian en genig kapsamh hanedan baglantismi
oglu Philip'i, ÏspanyaKral ve Kraliçesi Ferdinand ile Isabella'mn kizlari
Joan ile evlendirmesi sayesinde gerçekleptirmigti. Ferdinand ve Isabel-
a'nin daha önceki kendi evlilikleri ise Kastilya ve Aragon'u (Aragon,
Napoli ve Sicilya'yi da içeriyordu) getirmigti. Tüm bu evlilik sözlegme-
1erinin bölünmesinden sonraki varisi'" ise Philip ve Joan'un
"mirasm

büyük ogullari Charles'di. 1500'de dogan Charles, on beginde Burgon-

ya Dukü, bir yll sonra da Îspanya Krah I. Charles oldu. Daha sonra ise
babasimn babasi I. Maximilian'm ardmdan hem Kutsal Ro-
-1519'da-

ma Ìmparatoru,hem de Avusturya'da veraset yoluyla Habsburglara ge-

çen topraklarin hükümdari oldu. Böylece Împarator V. Charles sifatiy-
la dört mirasi da, 1555-1556 tarihlerindeki feragatine kadar kendinde
toplamtyti (bkz. Harita 3) Aradan ancak birkaç yil geçtikten sonra
1526'da, Türklere kargt Mohaç Savagi'nda älen Macar Krali Louis'in
çocuksuz olugu da Charles'm hem Macaristan hem de Bohemya tahtma
sahip çikmasim sagladi.
Bu topraklarm, agagida da incelenecegi gibi bu kadar heterojen ve
dagmik nitelikte olmasi bile Habsburg imparatorlugununbirlik sagla-
mig, merkezi nitelikli Asya Împaratorluklarinahiçbir zaman gerçek bir
kargilik olugturamayacagmi gösterebilir. Charles, daha 1520'lerde mi-
ras yoluyla kendisine geçen Avusturya topraklarinin ve yeni kazamlmig
olan Macaristan ve Bohemya'nm hükümdarligini küçük kardegi Ferdi-
nand'a devrediyordu. Ama Charles'in feragatinden epey önce, Îspanyol
ve Avusturya miraslarmin aym kigi tarafmdan etkili bir biçimde yöneti-
lemeyecegi kabul ediliyordu. Bununla birlikte, öbür hükümdar ve dev-
letlerin Habsburg gucünün böylesine etkileyici bir biçimde toplanmasi-
na bakiglari aym degildi. Fransa'mn, ülke içindeki otoritesini daha yeni
saglamlagtirmig olan ve zengin Îtalyan yarimadasma dogru yayilmaya
hevesli Valois krallarina, V. Charles'in sahip oldugu topraklar Fransa'yi
kugatmig gibi görunüyordu- Fransizlarin.bundan sonraki iki yüzyil bo-
.

yunca Avrupa'daki baglica amaçlarmm Habsburglarm nûfuzunu kir-

mak oldugunu söylemek hemen hiç abarti olmaz. Bunun gibi, Alman
prensler ve Kutsal Roma Imparatorunu seçme hakkina sahip yönetici-
ler, imparatorun Almanya içinde herhangi bir yetkiye sahip olmamasi
için uzun süre mücadele vermigken, V. Charles'm ülkesine kattigi top-
: raklarla durumunu güçlendirdigini görünce, telaglanmadan edemiyor-
lardi; çünkü Charles artik iradesini zorla kabul ettirebilecek kaynaklara
sahip olabilirdi. Türkler, Lutherciler ya da bagka dü manlarla savaçir-

61

I
 AVUSTURYA

.S'

I
i

62
\

ken, çogu kez Hiristiyanlarm gücüne muhtaç olmalarina ragmen, Papa-

larin çogu da bu gücün artmasindan hognut degillerdi.
Avrupa'daki devletler sistemine özgü rekabet göz önüne alinirsa,
Habsburglara kimsenin kargi çikmamasi olacak gey degildi. Bu çatigma
potansiyelini sert ve· uzun süreli gerçek bir çatigmaya dänügtüren gey,
Reformasyonla ortaya çikan dinsel anlaymazhklarla baglantili olmug-
tur; çünkü gerçek guydu, bu yüz elli yil içinde Habsburg hukümdarlari
ünlü güçlü olanlan, --Imparator V. Charles'in kendisi,
.arasmda

en ve en
nu izleyen II. Ferdinand (1619-1637)ve Îspanya Krallari II. Philip
(1556-1598)ile IV. Philip (1621-1665)--aym zamanda Katolik Kilisesi-
. nin en militan savunuculartydilar. Bunun bir sonucu olarak, bu dönem-
de Avrupa'yi kasip kavuran rekabetlerin güç politikasiyla ilgili unsurla-
rmi dinsel unsurlardan ayirt etmek hemen hemen imkânsiz hale gelmig-
ti. O dönemdeki herkesin kabul edecegi gibi, eger V. Charles 1540'lar-
da Protestan Alman prenslerini ezmeyi bagarabilseydi, bu yalnizca Ka-
tolik inanct için degil, Habsburg nüfuzu için de bir zafer olurdu-
aym
gey II. Philip'in Hollanda'daki 1560 sonrasi dinsel huzursuzluklari bas-
tirma çabalari için de säylenebilir; hatta ispanyol donanmasmin
158 8'de Ïngiltere'yi istila etmek üzere gönderilmesi için de geçerlidir.
.

Özetle,uluslar ve hanedanlar arasi rekabet artik dinsel cogkuyla birley-

mig ve insanlar daha änceleri uzlagmaya yatkm olabilecekken, savaga
devam edecek hale gelmiglerdi.
Bäyle olmakla birlikte, V. Charles'm 1519'da Kutsal Roma impara-
toru sifatiyla tahta çikiçandan, ispanya'nm 1659 tarihli Pirene Antlagma-
siyla yenilgiyi kabulüne kadar olan tüm bir dönemi anlatmak için "Habs-
burglarin Egemenlik Girigimi" bagligini kullanmak biraz zorlama gibi ge-
lebilir. Surasiaçiktir ki dügmanlari, Habsburg hükümdarlarmm mutlak
egemenlik konusundg kararli olduklarma gerçekten inaniyorlardi. Böyle-
"ispanyol

ce Elizabeth dönemi yazarlarmdan Francis Bacon 1595 yilmda

emelleri ve zulmü"nü ürkütücü bir biçimde göyle anlatabiliyordu:

Fransa altüst durumda... Portekiz'e zorla el konmus... Agagi Ül-

kelere* savag açilmig... Ayni gey bugün Aragon'a kargi da yapil-
I maya çahgilmig... Zavalh Kizilderililer özgürlükten kälelige dü-
ürülmügler. 4

Ancak kimi Ha bsburg bakanlarmm ara sira bir "dünya

monargi-
si"yles ilgili olarak duyulan retoriklerine** ragmen, Avrupa'ya Napol-

Agagt ülkeler: Hollanda, Belçika ve Lüksemburg.

*

-- ç.n.
**
Retorik: Çogukez yapmacikh bir biçimde, karpdakileri ikna etmek üzere yüksek-
ten atip tutarak konugma ya da yazma. -

ç.n.

63
 yon ya da Hitler tarzmda egemen olmak için yapilmig bir plan yoktu.
Habsburglarin kimi hanedan evlilikleri ve bu yolla tahta çikiglari, top-
raklarmi genigletmek için yapilmig uzun vadeli bir plan belirtisi olmak-
tan çok, rastlantilara bagli olarak, bilemediniz telkinler sonucu gerçek-
legmistir. Belli birtakim durumlarda
-sözgelimi,

Fransizlarm Kuzey Ital-

ya'yi sik sik istila etmelerinde- Habsburg hükümdarlari kigkirtici olmak-
tan çok kigkirtilan taraftilar. 1540'lardan sonra ispanyolve imparator-
luk kuvvetleri, Akdeniz'de yeniden güç kazanan Müslümanlarm harekâ-
ti kargismda tekrar tekrar savunma yapmak durumunda kaltmplardi.
Bununla birlikte gerçek gene de gudur, eger Habsburg hükümdarla-
ri smirli ve bälgesel nitelikli amaçlarmm --hatta
savunma amaçlarinin-
tümüne ulagabilselerdi, Avrupa'nin egemenligi pratikte onlarin olurdu.
Osmanli Imparatorlugu Kuzey Afrika kiyist boyunca ve Dogu Akdeniz
sularmdan geri püskürtülürdü. Dine kargi çikanlar Almanya'mn kendi
icinde bastirihrdi. Hollanda ayaklanmasi sindirilebilirdi. Fransa ve In-
giltere'de dost rejimlerin sürmesi saglanirdi. Yalnizca Îskandinavya, Po-
lonya, Moskof Rusya'si ve hâlâ Osmanh yänetimi altmda bulunan top-
raklar, Habsburg gücü ve nüfuzuna bagunh olmazdi- ve bunun dogal
bir sonucu olarak kargi-Reformasyonun zaferi de. Bunlar olsa bile Av-
rupa gene de Ming Çinindeyaganan birlige yaklaçamazdi; ama Habs-
burglarm kardeg merkezi olan Madrid. ve Viyana'nm arka çiktigi poli-
tik ve dinsel ilkeler, Avrupa'nin çok uzun süredir en änemli özelligi olan
çogulculugu büynk älçüde aginmaya ugratabilirdi.
Söz konusu edilen yüz elli yilhk savas döneminin kronolojisi, bu tür
çözümleme amaçli bir çaligmada kisaca özetlenerek verilebilir. Çagdag
okuyucunun gözüne çarpan, herhalde çegitli savaglarm adlari (Pavia,
Lützen v.b.) ve sonuç1arindan daha çok, dogrudan bu çatiçmalarm uzun-
lugudur. Türklere kargi yapilan mücadele bir onyildan öbürüne devam
etmig, Ïspanya'mnHollanda ayaklanmasmi bastirma girigimi ise kisa bir
ara dipinda, 1560'li yillardan 1648'e kadar sürmüg ve kimi kitaplara
Seksen Yil Savaglari diye geçmigtir. 1618'den 1648 tarihli Westphalia
Barisma kadar olan dönem içinde hem Avusturyah hem ispanyol Habs-
burglarin dügman devletlerin birbiri ardmca kurduklari ortakhklar kar-
isinda sürdürdükleri büyük ve çok boyutlu savag ise daima Otuz Yil
Savaglari olarak anildi. Bu durumun farkh devletlerin yillar, onyillar bo-
yu savagin yükünü kaldirma konusundaki nispi kapasitelerini çok
önemli bir hale getirdigi de açiktir. Savagm sürdürülmesi için verilen
maddi ve mali destegin önemi çok daha büyük hale gelmigti, çünkü sa-
vagm niteligini degigtiren ve savaglari o güne kadar oldugundan çok da-
ha genig kapsamh kilan devrim" de bu döneme rastlar. Bu degi-
"askeri

ikligin sebepleri ve baghca özellikleri birazdan ele ahnacaktir. Ancak

olaylarin kisa bir özetine girmeden änce bile gunun bilinmesi gerekir,
I

64
i
I

(sözgelimi)1520'lerdeki askeri çatigmalar 1630'lu yillarla kiyaslandigm-

·
da, bunlara ayrilan asker sayisi ve para miktari yönünden çok dar kap-
samh görüneceklerdir.
Ilk büyük dizi savaglar zengin ve korumasiz kent-devletleriyle daha
1494'te istilaci Fransiz krallarmi kendisine çeken italya üzerinde yo-
gunlagti-- ve gene tahmin edilebilecegi gibi, rakip güçlerin Fransizlari
. çekilmeye zorlamak üzere çegitli ortakliklar (1spanya,Avusturya ve hat-
t Ïngiltere) kurmalarina yol açti 1519 yilmda da ispanya ile Fransa,
Hansa'mn Milano üzerindeki iddialari yüzünden hälâ kavga halindey-
ken, V. Charles'm Kutsal Roma Împaratoru seçildigi ve Habsburg aile-
sinin hem ispanya'daki hem de Avusturya'daki topraklarmm veraset
yoluyla Charles'a geçtigi haberi geldi. Bay rakibinin çegirli unvanlari bu
yolla kendinde toplamasi, hirsli bir kigi olan Fransa Krali I. Francis'i
(1515-1547)bir dizi kargi hareket baglatmaya yöneltti, bunlar yalmzca
italya'da degil Burgonya, güney Hollanda ve ispanya smirlari boyunca
da gerçeklegtirilecekti. I. Francis'in pervasizca Italya'ya girigi, kendi ye-
nilgisi ve Pavia savaginda (1525) esir dügmesiyle sonuçlandt; ama dört
yil sonra Fransa hukümdari gene ordusunun bagmda Italya'ya giriyor-
du ve gene Habsburg kuvvetterince durduruldu. Francis 1529 tarihli
-

Cambrai Antlagmasi ile Italya üzerindeki iddialarmdan bir kez daha

vazgeçiyor ama ayni iddialar yüzünden hem 1530'larda, hem de
1540'larda V. Charles ile savaya giriyordu.
O siralarda Fransa ile Habsburg topraklari arasmdaki kuvvet den-
gesizligi hesaba katilirsa, V. Charles'm Fransizlarin bu yayilma girigim-
lerini engellemeyi sürdürmesi herhalde pek zor bir yey degildi. Ancak
bu i; Kutsal Roma imparatoru sifatmm kendisine bagka pek çok dug-
man daha kazandirmasiyla zorlagti. Bunlarm arasinda en korkutucusu
Türklerdi. Türkler, 1520'lerde Macar ovasi boyunca yayilmakla kalma-
mig (1529'da da Viyana'yi kugattyorlardi), Italya için deniz tarafmdan
gelen bir tehdit olugturmuglar ve Kuzey Afrika'nm Berberi korsanlariy-
la birarada ispanya kiyilari için tehlikeli olmuglard17 Durumu kötüye
götüren'bir bagka nokta da, bu onyillarda Osmanli Sultam ile L Francis
arasinda Habsburglara kargi säze dökülmemig ve Hiristiyanhga sigmaz
bir ittifakm kurulmuy olmasiydi. 1542'de ise Nice'e yöneltilen bir saldi-
rida Fransiz ve Osmanh donanmalari fiilen birleptiler.
V. Charles için büyük güç1ükler olugturan bir bagka alan ise, Al-
manya'ydi; Almanya Reformasyon yüzünden parçalanmigti ve Lut-
her'in eski düzene olan bagkaldirisi artik Protestan prensliklerce kuru-
lan bir ittifaktan destek gärüyordu. Öbür sikmtilarmi dügününce, V.
Charles'in, 1540'h yillarin ortalarmdan önce bütün enerjisini Alman-
ya'daki Lutherci bagkaldiriya harcamamig olmasi hiç de gagirtici degil-
dir. Charles, Almanya'ya yöneldiginde, özellikle de bagiçeken Protestan

65
I
I
prenslerini Mühlberg Savaginda (1547)yenilgiye ugratinca, oldukça ba-
partli gözüktü. Arcak Habsburglar ve imparatorluk otoritesinin güç ka-
zanmasi, V. Charles'in rakiplerini her zaman için telaglandirdi; öyle ki
kuzey Almanya prensleri Türkler, Fransa Krali II. Henry (1547-1559)
ve hatta papahk bile onun durumunu zayiflatma çabasma girdiler.
Fransiz ordulari, Protestan devletlere destek vermek üzere 1552'de Al-
manya'ya girmig, böylece söz konusu devletler, imparatorun merkezi-
leptirme egilimine kargi direnebilmiglerdi. Bu durum, Almanya'daki
dinsel savaçi geçici olarak sona erdiren Augsburg Barigi (1555)ve Fran-
siz-Îspanyolçatigmasina son veren Cateau-Cambresis Antlagmasi (1559)
ile kabul edilmig oldu. Bir anlamda, V. Charles'm kendi feragatleriyle
de kabullenilmig oluyordu -- Charles, 1555'te Kutsal Roma imparatoru
unvanmdan kardegi L Ferdinand (imparatorlugu1555-1564) birakmig,
1556'da ise ispanya kralhgindan, oglu II. Philip lehine vazgeçmigtir.
Eger bundan sonra imparatorlugun Avusturya ve ispanya kollari ara-
smda yakm bir baglanti kalmissa, bu .öyle bir baglantiydi ki
"artik
(tarihçi
Mamatey'in deyigiyle) imparatorluk armasmdaki çift bagli siyah
kartal gibi, Habsburglarin Viyana ve Madrid'de iki basi vardi ve biri
doguya öbürü batiya" bakmaktaydi."
Dogudaki kol, L Ferdinand'm ve onun yerine gecen II. Maximili-
an'm (imparatorlugu,1564-1576) yönetiminde kendi tasarruflari altin-
da olan nispi bir barig dönerni yaçarken (Türklerin 1566-1567 tarihle-
rindeki saldirisini saymazsak) Ispanya Krah II. Philip'in buyrugundaki
bati koluna, gans çok daha az gülüyordu. Berberi korsanlar Portekiz ve
Kastilya kiyilarma saldiriyor ve onlarin arkasmdaki Türkler de Akdeniz
için yeniden mücadeleye girigiyorlardi. Sonuç olarak, ispanya kendisini
tekrar tekrar güç1ü Osmanli imparatorluguna kargi yeni ve büyük sa-
vaglara girmig buldu; bu çatigmalar 1560 tarihli Cerbe seferinden bagla-
yarak 1565'teki Malta sürtügmesi, 1511'deki Înebahti seferi ve Tunus
ugruna girigilen ve bir o tarafm, bir bu tarafin bagarih oldugu savagla
sürdü ve nihayet 1581 yilmda yapilan mütareke ile sona erdi? Ancak
hemen hemen bu siralarda, Philip'in dinsel hoggörüsüzlük ve yüksek
vergi politikalari Habsburglara bagh Hollanda'daki hognutsuzlugu
alevlendirerek açik bir ayaklanmaya dönügtürmügtü. Ïspanyollar bura-
daki ispanyol otoritesinin 1560'larin ortalarmda kirilmasma, Alba dü\ <

kü yönetimindeki bir orduyu kuzeye göndererek ve askeri bir despo-

tizm kurarak kargilik verdiler- bu da Hollanda ve Zeeland gibi denizle
çevrili ve savunulmasi mümkün Flaman illerinde çegitli direniglere ve
Ïngiltere, Fransa ve Kuzey Almanya'da ise ispanyollarin niyeti konu-
sunda kaygilara yol açti. II. Philip, 1580'de kompusu Portekiz'i sämär-
geleri ve donanmasi ile birlikte ispanya'ya katinca, îngilizler büsbütün
rahatsiz oldular. Ancak Habsburglarin güçlerini gösterme (ya da genig-
\

letme) girigiminde bulunduklari her sefer oldugu gibi, bu kez de bekle-

nen sonuç geldi ve Habsburglarin rakipleri ige karigma, güç dengesinin
iyice bozulmasmi engelleme zorunlulugunu duydular. Önceleriispanyol
yönetimine kary Hollandah Protestanlarca baglatilan yerel bir isyan ni-
teligindeki hareket, 1580'lere gelindiginde yeni bir uluslararasi mücade-
leye dänügecek kadar geniglemigti." Hollanda'nm kendi içinde gösterig-
li sonuçlar alinmadan, kugatma ve kargi kugatma harbi sürûp gitti.
ang'm öbür yakasindaki Ingiltere'de ise, I. Elizabeth ülke içinde kendi
atoritesineyönelen (isterÎspanyol, ister papahk destekli) her tür tehdidi
denetim altina almig durumdaydi ve Hollandah isyancilara askeri yar-
dim yapiyordu. Fransa'da monarginin zayiflamasi, (Îspanya'dan destek
gören) Katolik Ittifakt ile rakipleri (Elizabeth ve Hollanda tarafmdan
desteklenen) Huguenotlarm üstünlük mücadelesi verdikleri piddetli bir
dinsel iç savaga yol açti. Denizde, arkalarmda hükümdarlarinm destegi-
ni bulan Hollandah.ve Ingiliz korsanlar, îspanya'mn Hollanda ile olan
ticaret yolunu kestiler ve savagi cepheden çok uzaklara, Bati Afrika'ya
ve Karayip Denizine kadar tagidilar.
Mücadelenin kimi dönemlerinde, özellikle de 1580'lerin. sonu ile
1590'larm baglarmda, güçlü Ïspanyolharekâti baçariya ulaçacak gibi
görünüyordu; sözgelimi, 1590 Eylülünde ispanyol ordulari Languedo ve
Britanya'da savagirken, unlú komutan. Parma Dükü yänetimindeki bir
bagka-ordu kuzeyden Paris üzerine yürüyordu. Bununla birlikte, Ispan-
yol olmayan kuvvetler cephesi bu tür bir baskiya bile dayandi. Fransa
tahti. üzerinde hak iddia eden karizmatik kipilikli Fransiz Huguenot'su
Henry of Havarre, iddialarini güçlendirmek amactyla Protestanliktan
Katoliklige dönecek kadar esneklik gösterdi -sonra

da Fransiz ulusunu
gittikçe daha büyük bir oranda istilaci ispanyollar ve gözden dügmüç
Katolik Ittifaki aleyhine çevirecek kadar... 1598'de Vervins Barip yapil-
digi zaman -- bu tarih Ispanya Krah II. Philip'in de ölüm yilidir Mad-
-

rid, Fransa'ya her türlü müdahaleden vazgeçmeye razi oldu. O siralarda,

Elizabeth yönetimindeki Ingiltere de güvenlige kavugmuçtu. Ïngilizlere
karçi 1588'de harekete geçen büyük îspanyol donanmasi ve lspanyolla-
rm sonradan yaptiklari iki istila girigimi büynk bir yenilgiye ugradi- Ir-
landa'daki bir Katolik isyanmi kullanma çabasi da öyle; Elizabeth'in or-
dulari Ïrlanda'yi düzenli bir biçimde yeniden fethediyorlardi. Hem II.
Philip, hem Elizabeth ölünce, ispanya ve Îngiltere 1604'te bir uzlagma
barigi yaptilar. Madrid'in Hollandali isyancilarla barig gärügmeleri yap-
masi için ise, 1609 mütarekesine kadar daha beg yil geçmesi gerekecekti;
ama bundan çok önce, ispanyol gücünün Hollanda'yi ezmeye yeterli ol-
madigi açiga çikmigti; bu ne deniz yoluyla bagarilabilecek bir geydi ne de
ardma Maurice of Nassau'nun etkili Hollanda ordusunun yerlegtirilmig
oldugu, kuvvetle korunan kara (ve su yolu) savunma mevzilerini yara-

67

I
rak olabilirdi. Her biri de, Habsburglar ilerde hak iddia ettiklerinde on-
larm bu iddialarim tartigma konusu yapabilecek potansiyele sahip üç
devletin yani Fransa'nm, Îngiltere'nin ve Hollanda Cumhuriyetinin var-
liklarmi sürdurmesi, 1600 yili Avrupa'smi, tek bir hegemonyanm degil,
pek çok ulusun olugturacagim bir kez daha dogruluyordu.
Bu dönemde Avrupa'yi giddetle sarsan üçüncü büyük savag dalgasi
1618'den sonra gelmig ve Almanya'yi kasip kavurmuytur. Bu ülke, 16.
yüzyilm sonlarmda taraflarm tüm güçlerini ortaya koyarak yaptiklari
bir mezhep mücadelesinin diginda kalmigti arna bunun tek sebebi IL Ru-
dolf'un (Kutsal Roma Imparatoru, 1576-1612) otoritesinin ve zihinsel-
güçlerinin zay1flamasi ve Türklerin Tuna havzasmda yeniden bir tehdit
olugturmalariydi. Ancak, Almanya'nm verdigi bu birlik gärüntüsünün
ardmda rakip Katolik ve Protestan güçler kendi konumlarmi saglamlag-
tirip, dügmanlarmnkini zayiflatmak üzere dolaplar çevirmekteydifer. 17.
yüzyil ilerledikçe Evangelist Birligi (kurulugtarihi 1608) ile Katolik itti-
faki (1609)arasmdaki rekabet giddetlendi. Ayrica is]$anyolHabsburglari
Avusturyah yoldaslarini kuvvetle destekledikleri ve Evangelist Birligi
Bagkani Elektör IV. Palatin Frederick'in hem Ingiltere hem Hollanda ile
baglari bulundugu için, Avrupa'daki devletlerin çogu politik dinsel düg-
manliklarmm nihai çözümü için birlegiyor gibi görünüyorlardi."
Böylece Bohemya'daki Protestan tabakalarin yeni Katolik hüküm-
darlari IL Ferdinand'a (imparatorlugu,1619-1637) kargi 1618'de bag-
lattiklari ayaklanma, yeni bir dizi giddetli dinsel çatiginayi baglatacak
kivilcim oldu: Otuz Yil Savaglariydi bunlar. Eu mücadelenin ilk agama-
larinda, General Spinola yönetimindeki bir ispanyol-Habsburg ordu-
sunca bagariyla desteklenen imparatorluk kuvvetieri iyi durumdaydilar.
Ama sonuçta dinsel ve dinsel olmayan kuvvetler heterojen bir bilegim
.
halinde çatigmanin içine girdiler ve bu bir kez daha, dengeleri ters yön-
de ayarlamak istegiyle gerçeklepti. Ispanya ile 1609'da yaptiklari müta-
rekeyi 1621'de bozan Hollandalilar Spinola'nin ordusuyla kargilagmak
üzere Renanya içlerine girdiler. 1626'da Krallari IV. Christian yöneti-
mindeki bir Danimarka kuvveti Almanya'yi kuzeyden istila etti. Perde
arkasmda, Fransizlarm etkili devlet adami Kardinal Richelieu firsat
buldugu her yerde, Habsburglarm bagini derde sokmak için çabahyor-
du. Ancak askeri ya da diplomatik nitelikli bu kargi hareketlerin hiçbiri
pek baçarili olamadi; 1620'li yillarin sonlarina gelindiginde, imparator
\
'

Ferdinand'm güçlü generali Wallenstein, Almanya üzerinde hatta ku-

zeyde Baltik kiyilarina kadar, çok genig kapsamh merkezi bir otorite
kurma yolunda epey ilerlemigti.'2
Ancak imparatorluk gücünün böylesine hizla artmasi yalnizca
Habsburg hanedamnin dügmanlarmi daha da çok çaba göstermeye itti.
1630'larm bagmda, burlar arasinda en kararli olam Isveç'in çekici ve
I
I

I
68 i
l
I

etkili Krah IV. Gustavus Adolphus'du (1911-1632).Gustavus'un lyi

egitilmig ordusu, 1630'da Kuzey Almanya'ya girdi ve bir sonraki yil da
güneye dogru hizla ilerleyerek Renanya ve Bavyera'ya daldt. Gusta-
vus'un kendisi 1632. Lützen savagmda öldü ama bu durum Isveçlilerin
Almanya'da oynadiklari rolu hiç azaltmadi ashnda savagm genel bo-
-

yutlarmi da daraltmadi. Tersine IV. Philip (1621-1665)ve onun bece-

rikli bagbakani Olivares Kon dükünüri yönetimindeki Ïspanyollar,
\1934'te Avusturyah
biçimde yardim etme karari
yoldaglarina, öncekine
almiglardi;
oranla çok daha esash bir
ama onlarm Renanya'ya Kardi-
nal Infante* yönetiminde bir ordu göndermeleri, Richelieu'yü 1635'te
ige došrudan karismasi yolunda bir karar almaya zorladi ve Richelieu
askerlerine smirlari çegitli yerlerden geçme emrini verdi. Fransa, bun-
dan önce yillar boyu Habsburglara kargi olan ortakhšm liderligini söze
dökülmeden, dolayli olarak yapmig, imparatorluk ve ispanyol kuvvetle-
riyle çarpigacak herkese
para yardimmda bulunmuytu. Artik çatiçma
açiga çikmigti ve Habsburglara kargi kurulan ortakhklarm her biri da-
ha çok askeri, silahi ve parayi onlara kargi seferber etti. Sözler de buna
uygun olarak sertlepti. Olivares 1635'te bir sonraki yd için Fransa'ya
kargi üçlü istila plam yaparken, "Ya her geyi kaybedecegiz, ya da Kas-
tilya dünyanm hâkimi olacak" diye yaziyordu."
Ancak Fransa kadar genig bir alam fethetmek Habsburg kuvvetleri-
nin gücünü agiyordu; bu kuvvetler kisa sure için Paris'e yaklagtilar ama
çok geçmeden tüm Avrupa'ya yayilmak zorunda kaldilar. Kuzeyde Isveç
ve Alman askerleri imparatorluk ordularmi sikigtiriyorlardi. Hollanda-
hlar ve Fransizlar, ispanya egemenligindeki Hollanda'yi
"kiskaca
ah-
yorlardi." ÜstelikPortekizlilerin 1640'ta baçlattiklari ayaklanma, Ku-
zey Avrupa'ya yöneltilmig olan-Îspanyol askerlerini ve kaynaklarini sü-
rekli olarak buradari uzaklagtirip úlkenin çok daha yakinlarma kaydir-
mig, ancak bunlar hiçbir zaman yarimada üzerindeki birligin yeniden
saglanmasma yetmemigti. Gerçekten de Katalanlarin buna paralel ola-
rak geligen ---ve Fransizlarm seve seve yardimci olduklari- isyanlari yü-
zünden, 1640'larin baginda ispanya'nm tam gäbeginde bir çözülme
olabilecegi tehlikesi bir ölçüde belirmigti. Denizlerde ise Hollandahlar
yaptiklari seferlerle Brezilya, Angola ve Seylan'a saldiriyor ve çatigmayi
kimi tarihçilerin ilk global savag diye tanimladiklari bir noktaya getiri-
yorlardi." Hollandahlarm bu seferleri kendileri için kazançh olmugtu;
ama-çarpigan öbür devletlerin çogu yillar boyu sürdurülen askeri çaba-
larin aširligmi artik giddetle hissediyorlardi. 1640'h yillarm ordulari,
1630'lu yillarinkine göre küçülüyor, yönetimler agiri mali önlemler ah-
yor, halkm sabri iyice azahyor, protestolari ise çok daha piddetli oluyor-
*
Kardinal-Infante: Cardinal-Infante don Fernando, IV. Philip'in kardegi. --

ç.n.

69
 du. Ama strf mücadelenin çok sik dokulu olu u yüzünden taraff arin her
biri için çekilmek zor bir içti. Isveç ordularinm da dövügmeyi birakip
yurtlarma döneceklerinden emin olsalar, Protestan Alman devletlerinin
çogu bunu yaparlardi; Olivares ve öbür ispanyol devlet adamlari da
Fransa'yla görügmeler yaparak bir mütarekeye gidebilirlerdi ama Fran-
sizlar Hollandalilari terk etmeyeceklerdi.
Çeyitlicephelerdeki askeri
mücadeleye paralel olarak, çegitli düzeylerde gizli baris görügmeleri
ya-
pihyordu ve bütün güçler yeni bir zaferin genel çözüm sirasmda kendi
iddialarini güçlendirecegi dügüncesiyle avunuyorlardi.
Sonuçta, Otuz Yil Savaglari karigik bir biçimde bitti. Ispanya 1648
yih baglarinda Hollandahlarla aniden barig yapti ve onlarm tam bagim-
sizhämi nihayet tanidi ama bunun
amaci, Fransa'yi bir müttefikinden
etmekti. Fransiz-Habsburg mücadelesi sürdü. Ayni yihn daha sonraki
dönemlerinde, Westphalia Barigi (1648)Almanya'ya nihayet huzur geti-
rip Avusturya Habsburglartmn çatigmadan çekilmelerine imkân verin-
ce, savag salt bir Fransiz-Ispanyol savagma dönügtü. Ayri ayri devletler
ve hükümdarlarin birtakim kazançlari (ve birtakim kayiplari) olmugsa
da, Westphalia'nm getirdigi çözümün esasmi Kutsal Roma Împarator-
lugu içindeki dinsel ve politik dengenin kabul edilmesi, böylece de im-
paratorluk otoritesine getirilen kisitlamalarin dogrulanmasi olugturu-
yordu. Bäylece Fransa ile ispanya,tümüyle ulusal rekabetten kaynakla-
nan ve dinle hiçbir ilgisi .bulunmayan bir sava; yapma durumundaydi-
lar bunun bäyle oldugunu, Richelieu'nün yerine geçen Fransiz bakan
---

Mazarin, ispanya'yi sonunda bariga razi edecek darbeleri indirmek üze-

re 1655 yilmda Cromwell'in Protestan ingiltere'siyle ittifak kurarak
açikça göstermigtir. Pirene Antlagmasmm (1659)koçullari özellikle agir
degildi ama ispanya'yi en büyük düçmamyla uzlagmaya zorlayarak, Av-
rupa'daki Habsburg üstün1ügü çagmm sona erdigini ortaya koyuyordu.
O halde IV. Philip yönetimi için bir "savag

hedefi" olarak kalan tek gey,

Iberik Yarimadasinin birliginin korunmas1ydi; bundan bile Portekiz'in
bagimsizhgi 1668'de resmen tanmmca vazgeçilmek zorunda kalmdi."
Böylece Avrupa kitasi üzerindeki politik bölünmüglük, hemen hemen V.
Charles'm 1519'da tahta çiktigi zamanki haliyle aynen kaldi, ancak 17.
yilzyil sona ererken ispanya bagka isyanlar görecek ve yeni topraklar
kaybedecekti (bkz. Harita 4) Îspanya, sanki bastaki agiri stratejik ge-
--

niglemesinin bedelini ödüyordu.

HABSBURG BLOKUNUN KUVVETLi VE ZAYIF YANLARI

Habsburglar neden baçarisizhga ugradilar? Bu konu öylesine ge-
nigtir ve yaçanan süreç de öylesine uzayip gitmigtir ki, imparator II. Ru-
dolf'un deliligi ya da ispanya Krali III Philip'in beceriksizligi gibi kipi-

70
|
l

Hol anda
(Hollanda'nin başmstzhş
194 S'de tamuruµ1r)
Güney Hollanda
(Avusturya'ya, 1714)
Artois
(Fransa'ya 1965)

Franchs Comté (Fransa'ya 1678)

Milano (Avusturya'ya 1714)

Biskay Rosellon
Porrekizl63.1-1632 Isya1 8).
Fr y 1959)
n6

(Bagunstzhk Savap
1640-1668)

Endülüs (1641)

71

I
 lere bagh sebepler aramak pek yararh olmaz. O dönemdeki pek çok
Fransiz ve Ingiliz hükümdaruun baçarisizhklarmi ve kimi Alman prens-
lerinin onursuzluklarim ya da budalahklarmi dügününce, Habsburg ha-
nedam ile üst düzey görevlilerinin özellikle yetersiz olduklarmi ileri sür-
mek de güçlegiyor. Habsburglarm elindeki muazzam maddi güç biriki-
mini hatirlaymca igler daha da karigmaktadir.

V. Charles'a dört büyük hanedandan veraset yoluyla geçen

Kastilya, Aragon, Burgonya ve Avusturya tahtlari, Charles'm
ailesinin sonradan elde ettigi Bohemya, Macaristan, Portekiz
ve hatta kisa bir süre için ingiltere taçlari ve Îspanyollarm bu
tür hanedan iligkileriyle ayni zamana denk dügecek biçimde Ye-
ni Dünya'yi fethedigleri ve buray1 sömürmeleri -

bunIar Habs-
burg ailesine baçka hiçbir Avrupa gücünün boy ölçügemeyecegi
kadar zengin kaynaklar saglamistir.

Eldeki istatistiklerde görülen bogluklar ve yanligliklar hesaba kati-

lirsa, bu dönemin nüfus sayilarma pek güvenmemek gerekir; ancak er-
ken modern çag Avrupa halklarmm yaklagik dörtte birinin Habsburg
yönetimindeki topraklarda yagadigim varsaymak uygun olabilir. Ama
bu tür nüfus rakamlari" söz konusu bölgelerin zenginligi yaninda daha
az önem tagiyordu ve burada söz konusu olan hanedanlik mirasi zen-
ginlikten nasibini bol bol-almigti.
Habsburg maliyesinin be; büyük, birkaç da daha ufak kaynagi var-
di. Bunlar arasinda en önemlisi ispanya'ya geçen Kastilya mirasiydi;
çünkü dogrudan yönetiliyordu ve düzenli olarak ahnan çegitli vergiler
(satigvergisi ve dinsel mülk üzerindeki
"cihat"
vergisi) meclisler ve kili-
se tarafindan kralhga birakilmigti. Buna ek olarak, elde Avrupa'mn en
zengin iki ticaret bölgesi vardi -Italyan devletleri ve Hollanda-- ve bun-
larin ticaret gelirlerinden ve hareketli sermayelerinden epey büyük mik-
tarda para gelebiliyordu. Zaman geçtikçe, daha çok önem kazanan
dördüncü kaynak ise Amerika'daki imparatorluk topraklarmdan sagia-
nan gelirdi. Amerika'da çikardan altm ve gümügten ahnan
"beste
bir
kralhk payi" ve bunun yamnda satig vergisi, gümrük vergileri ve Yeni
Dünya'daki kilisenin topladigi paralar, Îspanya krallarma muazzam bir\
ek gelir getiriyor ve bu gelirin saglanmasi yalnizca dolaysiz yoldan
de-
gil, dolayh yoldan da oluyordu; çünkü Amerika'nm özel kigilerin eline
geçen hazineleri, ister Ispanyol ister Flaman ister Italyan olsunlar, bu
kimselere ve ticari kuruluglara, kendilerinden giderek daha büynk oran-
|
*
Kaba bir hesapla bu, Avrupa'mn 1600'de toplam 105 milyon olan nüfusunun 25 mil- i
yonu demektir.
i

72 I
I
I

larda istenen devlet vergilerini ödemeleri için yardimci oluyordu; ayrica

kral, acil durumlarda geri ädemesini gümüg tagiyan gemiler geldiginde
yapmak uzerebankerlerden her zaman için büyük miktarlarda borç
alabiliyordu. Önde gelen mali ve ticari kuruluglarm Habsburg toprak-
lari üzerinde bulunmasi --Güney Almanya'da, bazi Italyan kentlerinde
ve Antwerp'dekiler- ek bir avantaj ve beginci ana gelir kaynagi olarak
sayilmahdir." Bunlardan gelen parayi elde etmek, sözgelimi Alman-
ya'dan gelen paraya göre daha kolaydt; çünkü prensler ve Reichstag'da
edilen serbest kentler ancak Türkler kaplya dayandiklari zaman
'temsil

imparatora para verilmesi yolunda oy kullaniyorlardi."

artik kipisel olarak askerlik hizmeti yapmalarinm
.Sövalyelerden (en
azindan çogu ülkede) istenmedigi, kiyi kentlerinden de gemi saglamala-
rmm beklenmedigi feodalite sonrasi dönemde, savag halindeki tüm dev-
letler için para bulabilmek ve kredi sahibi olmak kesinlikle partti. Pazar
ekonomisi içinde ancak dogrudan ädeme (ya da ödeme vaadi) yapildigi
zaman, savaga hazir bir filo donatmak için gerekli olan gemileri, deniz-
cilik malzemelerini, silah ve yiyecek maddelerini seferber etmek müm-
kün oluyor, kabul edilebilir sikhkla askeri malzeme ve ücret verilebildi-
ginde,askerler isyandan uzak tutulabiliyor ve güçlerini dügmana kargi
kullanmalari saglanabiliyordu. Üstelikbu dönem, genellikle
"ulus-dev-

leti"nin varhk gästermeye bagladigi dönem sayilsa da, tum yönetimler

ordulari genigletmek konusunda .yabanci parah askerlere fazlaca güve-
niyorlardi. Bu noktada Habsburglar gene ganshydilar; çúnkü Italya ve
apagi ülkelerden oldugu kadar, ispanya ve Almanya'dan da kolayca as-
ker toplayabiliyorlardi. Sözgelimi ünlü Flander Ordusunu baghca alti
ulustan kimseler olugturuyor; bunlar Katolik davasina oldukça bagh
bulunmakla birlikte, düzenli ücret almayi da istiyorlardi. Donanma söz
konusu oldugunda Habsburg mirasi degigik savag teknelerinden
sise,

meydana gelen heybetli bir bütün olugturabiliyordu. Sö.zgelimi, H. Phi-

lip'in son yillarmda Akdeniz kadrrgalari, Cenova ve Napoli'den gelen
büyük karakkalar, büyük Portekiz filosu, Kastilya ve Aragon donanma-
larmi takviye edebiliyorlardi.
Ama bu 140 yil boyunca Habsburglarm sahip olduklari en büyuk
askeri avantaj, belki de ispanyollarca egitilmig piyadelerdi. Toplumsal
yapisi ve dügünce ortami, Kastilya'yi asker toplamak için ideal bir yer
yapiyordu; Lynch'e gäre, Kastilya'da yalmzca soylular ara-
"askerlik,

sinda degil, tüm halk için gäzde ve kârli bir ugrag haline gelmigti.""
Buna ek olarak, "Büyük Reis" Gonzalo de Cordoba, 16. yüzyihn bagla-
rinda piyadelerin teykilatlanmasi konusuna yenilikler getirmig ve o ta-
rihten Otuz Yil Savaglarmin ortalarma kadar Îspartyoltercio'su Avru-
pa'daki muharebe meydanlarmm en etkili birligi olmugtur. Sayilari
3000'e varan kargih, kiliç11ve tüfekli askerin olugtindugu ve kargihkli

73
 destek sašlamak uzereegitilmig bu birlegik alaylarla Ispanyol ordulari,
sayisiz dügmani sitip süpürmüy ve Fransiz süvarileriyle kargili Isviçreli
askerlere ünlerinden -ve

etkililiklerinden- çok gey kaybettirmiglerdir.

Ta Nördlingen Savaginda bile (1634), Kardinal-Infante'nin piyadeleri
Ìsveçordusunun on bey saldirisina kargi direnmig ve Wellington'un as-
kerlerinin Waterloo'da yaptiklari gibi dügmani ezmek üzere acimasizca
üzerine gitmiglerdir. Ispanyollar, Rocroi'da (1643)Fransizlar tarafindan
sarilmig olduklari halde, ölesiye dövügtüler. Gerçekten de Habsburgla-
rin kurduklari yapmm temel direklerinden biriydi onlar; Îspanyol gücü-
nün gözle gärülür bir biçimde yara almasmm, ancak orduda en çok Al-
man, Îtalyan ve Irlandali parah askerlerin bulundugu, Kastilyali savag-
çilarin ise çok azaldigi 17. yüzy11 ortalarina rastlamasi anlamlidir.
Ama tüm bu üstünfüklerine ragmen Ispanyol-Avusturya hanedan
ittifaki hiçbir zaman ayakta kalamazdi. Mali ve askeri kaynaklari çag-
daylarma muazzam görünse de, hiçbir zaman ihtiyaçlari kargilamaya
yeterli degildi. Bu son derece ciddi yetersizlik de tüm dönem boyunca
etkileyim içinde bulunan üç etkenden ileri geliyordu -

bu etkenler, daha
genig bir çerçeve içinde duçünüldügünde, silahh çatigmalar tarihini in-
celeyenler için çok ögretici olmaktadir.
¯ Bu etkenlerden ilki, Avrupa'da modern çag baglarmda yaganan ve yu-
karida kisaca sözü edilen devrimi" idi; bir bagka deyigle, 1520'leri
"silah

izleyen 150 yil içinde savaglarm kapsami, maliyeti ve düzeninde görü-

len çok büyük genigleme." Bu degigikligin kendisi de birbirine sikica
bagh farkli unsurlarm taktik, politik ve demografik unsurlarm sonucun-
da oldu. Muharebe meydanlarindaki süvari egemenligine -

önceleri is-
viçreli kargili askerlerin, sonralari da kargi, kiliç, tataryayi ve çakmakh
tüfek kullanan askerlerin olugturdugu birliklerce--indirilen darbelerin
anlami guydu, bir ordunun en genig ve en önemli bälümünü artik piya-
de birlikleri olugturacakti. Bu sonuç, trace italienne'nin, yani bundan
önceki bölumde sözü edilen karmagik kent istihkâm ve kale burç1ari
sisteminin geligimiyle de pekigmigtir. Bu tür savunma sistemlerini çahy-
tirrnak ve bunlan kugatabilmek için çok sayida askere gerek vardi. Kug-
kusuz büyuk bir sefer sirasinda, düzenini iyi kurmuy bir komutan ol-
dukça fazia sayida süvari ve topçuyu da bagariyla kullanacakti ama bu
iki kuvvetin her yere yetigebilmesi yaya alaylarma gäre çok daha zordu.
O halde söz konusu olan, uluslarin süvari kuvvetlerini gäzden çikarma-
lan degil, ordu içindeki piyade oraninin önemli ölçüde artmasiydi; do-
nanimlari ve beslenmeleri daha ucuza geldiginden, daha büyük sayida
yaya asker toplanabiliyor, bunda Avrupa nnfusunun artmakta olugu da
änemli bir rol oynuyordu. Kugkusuz tüm bunlar, teykilatlanma konu-
sunda yönetimlere.çok büyük sikintilar veriyordu ama bu sikintilar Ba-
moriargiler"indeki
"yeni

tinin bürokrasilerin altmdan kalkamayacaklari

I

74
l

kadar büyük degildi kuvvetlerinin iyi bir komuta yapisina sahip

--
tipki
bulunmasi ve iyi görmüg olmalari koguluyla, çok büyümüg olan
talim
ordularm bir generalin igini mutlaka içinden çikilmaz hale getirmeyece-
gi gibi.
Ispanya Împaratorlugununordusu, devrim"i uygulama ala-
"askeri

nmda gösteren en iyi örnektir herhalde. Bu ordunun bir tarihçesini kale-

me alan yazarm igaret ettigi gibi, Fransa ve Ïspanya'nm 1529 öncesinde
hiçbirinin 30.000'den
"devletlerden

talya için yaptiklari mücadelede

f'azlasavaga hazir askeri ileri sürdügünü gösterir bir belirti yoktur" ama:

1536-37 yillarmda imparator V. Charles çok kisa bir zaman

önce eline geçirdigi Milano'yu savunmak ve Fransa'daki Pro-
vence'i istila edebilmek için yalniz Lombardiya'da 60.000 as- -italya'da,

keri seferber etmigtir. 1552'de tüm cephelerde Al-

manya'da, Hollanda ve ispanya'da, Atlantik ve Akdeniz'de-
birden saldiriya ugrayinca, V. Charles Almanya ve Hollan-
da'dan 109.000 buna ek olarak Lombardiya'dan 24.000 asker
topladi; ayrica Sicilya, Napoli ve Ïspanya'dan da asker buldu.
Demek ki, imparatorun emri altmda bulundurdugu ve dolayt-
siyla da giderlerini kargilamak zorunda kaldigi yaklagik
150.000 adami vardi Asker sayisi devam etmigtir.
artmaya
1574'te Îspanyol Flander Ordusu, tek bagina 86.000 askerden
olugurken, bundan yalmzca yarim yüzyil sonrasmda IV. Philip
buyrugu altindaki silahh kuvvetlerin 1625'te 300.000 asker-
den az olmadigmi gururla ilan ediyordu. Bu ordularm hepsin-
de asil sayi art141 piyadelerde, özellikle de kargili askerlerde ol-
mugtur."

Denizlerde olup bitenler de büyük älçüde karadaki geligmelere pa-

ralel gidiyordu. Deniz ticaretindeki (özelliklede okyanusötesi ticarette-
ki) geniëleme Many Denizi'nde, Hint Okyanusunda ya da ispanya ana-
karasi açiklarmdaki rekabet, Berberi korsanlar ile Osmanli kadirga fi-
lolarinm olugturdugu tehditler, gemi yapimmdaki yeni teknolojilerle et-
kilegim içine girerek, teknelerin daha büyük olarak inga edilmesinde ve
silah donammlarmm çok daha etkili hale gelmesinde rol oynadilar. O
günlerde, savag gemisiyle ticaret gemisi arasmda kesin bir aytrim yok-
tu; uygun büyuklükteki ticari teknelerin hemen hepsi korsanlari ve bag-
ka yagmacilari uzaklagttrmak üzere silah tagiyorlardi. Ancak kralhk
donanmalari oluçturmak yönünde de bir egilim vardi; çünkü bu yolla,
hükümdar en azmdan belli sayida savag gemisine sahip olacak ve savag
zamanmda bu gemiler çevrelerinde silahli ticari teknelerin, buyük ka-
dirgalarm ve filikalarm olugturdugu kocaman bir filoyu toplayacak çe-

75
 kirdek igini göreceklerdi. Ingiltere Krali VIIL Henry bu projeye oldukça
büyük destek saglamig, V. Charles ise kendi donanmastni kurmaktansa
denetim altmda tuttugu Ispanya ve Îtalya'dan gelen ve özel kipilerin
mali olan kalyon ve kadirgalara el koyma egilimi gästermigtir. Akde-
niz'de, daha sonralari da Atlantik'te çok daha agir baskilarla kargilagan
II. Philip'in ise böyle bir lüksü olmadi. Philip, Barcelona, Napoli ve Si-
cilya'da büyük bir kadirga inga programi düzenlemek ve bunun gider-
lerini kargilamak zorunda kalmigti. 1574'te toplam 146 kadirgamn gi-
derlerini üstlendi, bu sayi, on-on beg yd öncesindeki sayinm hemen he-
men üç katiydi Sonraki on yil içinde Atlantik'te patlak veren savaglar,
buradaki çabalarm daha da artirilmasmi gerekli kildt Bati Hint Adala-
rma ve (Portekiz 1580'de alindiktan sonra) Doguya giden yollari koru-
mak, ispanyol kiyi peridini Ingiliz akmlarma karçi savunmak ve son
olarak da Britanya Adalarini istila için gönderilecek orduyu tagimak
üzere, açik deniz savag gemilerine ihtiyaç vardi. 1604 tarihli Ingiliz-Is-
panyol barigmdan sonra, açik denizlerdeki Hollanda saldirilarim kargi-
lamak ve Flander'le iletigimi sürdürmek için ispanyollarm büyük bir fi-
loya olan ihtiyaçlari gene devam etmiçti. Onyillar birbirini kovaladik-
ça, bu tür savag gemileri daha da agir silahlarla donatildi ve çok daha
masrafh hale geldi.
Habsburg sisteminin asil zayifligini açiga çikaran savag maliyetleri-
nin böylesine tirmam; göstermesidir. 1500-1630 arasi yiyecek fiyatla-
rinda beg kat, sanayi mallarmda ise üç kat fiyat artigiyla seyreden genel
enflasyon, deylet maliyesine yeterince agir bir darbe vurmugtu; bu du-
rum ordularin ve donanmalarm büyüklük açismdan ikiye, dörde kat-
lanmasiyla da piddetieniyordu. Habsburglar, sonuçta tüm borçlarmi
ädeyebilir durumda kalabilmek için kendilerine hemen hiç nefes aldir-
mayan bir mücadeleye girdiler. V. Charles, 1540'h yillarda Cezayir'e,
Fransa'ya ve Alman Protestanlarma kargi yaptigi çegitli seferlerden son-
ra, olagan ve olagandigi gelirinin harcamalarmi hiç karydayamadigmi
ve çok ilerki yillarina ait gelirlerinin bile bankerlere ipotek edilmig ol-
dugunu gördü. Protestan prenslere kargi yapilan savagi sürdürmek için ,

gerekli paralar, ancak Hint Adalarindan gelen degerli mallara el koy-

mak ve ispanya'daki sikkelerin tümünü
gasp etmek gibi çilgmca bir ön-
lem sayesinde saglanabilmisti. Charles'm yalmzca 1552 Metz seferi, 2,5
milyon düka altmma mal olmuytur -

bu miktar imparatorun o siralar,

Kuzey ve Güney Amerika'dan sagladigi olagan gelirin yaklagik on ka-
tiydi. Bu yüzden Charles'in sürekli olarak yeni borçlar bulmak zorunda
kaligi ve bunun hep daha agir kogullar altinda gerçekleymesi papirtici
degildir: Kralligm kredisi dügtükçe bankerlerce istenen faiz oranlari tir-
mamp gösterdi; ve öyle oldu ki, olagan gelirlerin büyük bir bölümünü
eski borçlarm faizlerini ödemek için kullanma zorunlulugu dogdu.24 I

I
I
I
76 i
I
 Charles tahtindan feragat ettiginde, II. Philip'e yaklagik 20 milyon düka
altin devlet borcu devretmigtir.
Philip, Fransa'yla olan savag durumunu da devralmigti ama bu sa-
vagm bedeli öylesine yüksekti ki ispanya Kralligmm 1557 yilmda iflas
ettigini ilan etmek zotunda kaldi. Bu durum Fuggerler gibi büyük ban-
kacihk kuruluglarim da çökertti. Fransa'nm ayni yil içinde kendi iflasini
kabullenmek zorunda kaligi --her iki tarafin da 1559 yilmda Cateau-
·

ambresis'de gärügmeye razi oluglarimn temel sebebi de buydu- Philip

i -in pek bir teselli olmadi; çúnkü hemen güçlü Türk dügmanlariyla kar-
ilagmak
zorunda kalmigti. Yirmi yil süren Akdeniz Savagi, Granada
Moriscolarma kargi yapilan sefer, daha sonra da birbirleriyle baglantili
olarak Hollanda'da, Kuzey Fransa'da ve Many Denizinde sürdürülen
askeri harekât, kralligi hangi kaynaktan olursa olsun gelir aramak zo-
runda birakti. V. Charles'm saltanat dönemindeki gelirleri üç kat art-
"yalnizca

migti, II Philip'inkiler ise 1556-73 döneminde ikiye kadandi;

saltanatmin sonunda ise, yeniden iki kattan fazla artmigti."2"
Ancak Philip'in giderleri çok daha fazlaydi. Inebahti Savagi (1571)
sirasmda, Hiristiyan filolarm ve askerlerin bakim masraflarmm yilda 4
milyon düka altinmdan fazlaya mal olacagi hesaplanmigti; ancak bu
yükün oldukça büynk bir bölümünn Venedik ve papahk paylayiyordu;"
Flander Ordusuna yapilan ödemeler daha 1570'lerde muazzam boyut-
lara ulagmigti ve bunlar hemen hiçbir zaman vaktinde yapilamiyor, bu
da askerleri ayaklanmaya itiyordu; Philip'in Cenovah bankerlere yapi-
lan faiz ödemelerini 1575'te askiya almasindan sonra äzellikle böyle ol-
mugtu." Amerika'daki madenlerden elde edilen gelirin çok daha artma-
si ile miktar 1580'lerde yilda yaklagik 2 milyon düka altmma çika-
-bu

rak kirk yil önceki oram on kat geçoigtir- krallik maliyesi ve kredisi
geçici olarak düze çikti; ama 1588 tarihli büyük deniz savagi 10 milyo-
na mal olmuy ve bu savagm getirdigi aci son donanma için oldugu ka-
dar maliye için de bir yikimm igareti olmuytur. 1596'da i'nanilmaz mik-
tarlarda ahnan düzen-siz borçlarm ardmdan, Philip gene borcunu äde-
yemez hale dügtü. Îki yd sonra öldügünde borçlarmm toplami 100 mil-
yon düka altmi gibi muazzam bir miktara ulagmigti ve bu miktar için
ödenecek faizler tüm gelirlerin apagi yukari üçte ikisini buluyordu.3
Fransa ve Îngiltere ile kisa bir süre sonra barig yapildi ama Hollanda
Savagi 1609 tarihli mütarekeye kadar ülke için ylpratici oldu; mütare-
keyi hizlandiran ise, îspanyol ordusundaki isyanlar ve 1607'deki yeni
bir iflas durumu olmugtu.
Bundan sonra yaganan birkaç yillik barig däneminde ispanyol yö-
netiminin harcamalarinda esash bir indirim yapilmadi..Çok yüksek faiz
ödemeleri bir yana Akdeniz'deki gerilim devam ediyor (bu da kryilarda-
ki tahkimat için çok büyük bir proje gerektiriyordu) te yabanci ülkele-

I
77
rin yönetimlerinden destek gören korsanlar çok uzaklara yayilmig bulu-
nan ÍspanyaÏmparatorlugunayänelttikleri soygunlari hâlä sürdüruyor-
lardi (bu ise açik denizlerdeki ispanyol gemileri için oldugu kadar, Fili-
pinler'de ve Karayip'de oldukça büyük savunma giderleri yaratiyor-
du).2' Avrupa'da 1610'dan sonra yaganan silahlt mutareke döneminde
Ïspanya'ninmagrur yöneticileri için silah harcamalarinda indirim yapil-
masi hemen hiç dügünülemezdi. Bu yüzden de 1618'de patlak veren
Otuz Yil Savaglarimn, soguk savagm sicak savaga dönügmesinden ve
daha çok Ispanyol askeri ve parasmin Flander ve Almanya'ya akitilma-
smdan bagka bir anlami olmadi. ilginç olan bir nokta, Habsburglarm
Avrupa'da änceleri art arda kazandiklari zaferlerin ve Kuzey ve Güney
Amerika'da bu dönemde gerçeklectirilen bagarili savunmanm Yeni
Dünya'dan saglanan alto ve gümüç miktarinda meydana gelen artiplar-
la ayni zamanda denk dügmesi ve bu artigtan destek görmesidir. Ama
-

ayni sebeple, 1626'dan sonra gelen altin ve gümügeki azalma, bir son-
raki yil ilan edilen iflas durumu ve 1628'de gümüy tagiyan bir filonun
Hollandalilarca gagirtici bir bagariyla gasp edilmesi (bu Ispanya ve Îs-
panyol halki için 10 milyon düka altmma varan bir zarar demekti) sa-
vagin bir süre için tavsamasina yol aç.t1. Ïmparatorla yapilmis olan itti-
faka ragmen, Almanya'dan saglanan gelirin (Wallenstein'in denetimi al-
tindaki kisa süre dipinda) Ispanya'mn bu kaybmi kapatmasi mümkün
degildi.
Bundan sonraki otuz yillik savag suresi içinde ispanya'nin izleyece-
gi yol bäyle bir yoldu. Zar z'or yeni borçlar bularak, yeni vergiler koya-
rak ve Amerika'dan umulmadik biçimde saglanan her turlü geliri kulla-
narak, sözgelimi Kardinal-Infante'nin Almanya'da 1634-1635 y111arm-
da gerçeklestirdigi müdahale gibi büyük bir askeri harekâta destek sag-
lanabiliyordu; ama savagin çok büyük giderleri bu kisa vadeli kazançla-
ri sonunda hep aginmaya ugratmig ve birkaç yil daha geçtikten sonra
mali durum hiç olmadigi kadar kätülegmigi. 1640'lara gelindiginde,
Katalan ve Portekiz ayaklanmalarinin yan etkileri ve Amerika'dan ge-
len hazinelerdeki büyük azalma yuzünden uzun ve agir bir gerileme dö-
nemine girilmesi kaçoilmazdi." Müthig savaççilar çikaran, ama sürekli
olarak olagan gelirlerinin iki ya da üç katim harcayan hukümetlerce
yönetilen bir ulusun kaderi bagka nasil olabilirdi ki?
Ispanya ile Avusturya'nm bagarisizhginm ikinci ana sebebi yukari-
da anlatilanlardan bellidir. Kisaca Habsburglarm yapacagi çok fazla ig,
savasacagi çok fazla dügman, savunacagi çok fazla cephe vardi. Ispan-
yol askerlerinin yigitligi, bu askerlerin ülke içi garnizonlara, Kuzey Af-
rika'ya, Sicilya ve Ïtalya'ya, Yeni Dünya'ya, Hollanda'ya dašilmak zo-
runda olmalarmdan dogan sakmcalari gideremiyordu. Üç yüzyil sonra-
ki Britanya Ïmparatorlugu gibi Habsburg bloku da, çok genig bir alana

78
I

yayilmig topraklarm bir yigm, devam edebilmesi için çok

olugturdugu
büyük kaynaklar ve
maddi ustahk gereken bir politik-hanedanhk tour
de force'suydu". Bu haliyle de tarih içinde agiri stratejik geniglemenin
en iyi örneklerinden biridir; çürkü bu kadar genig topraklara sahip ol-
manin bedeli, sayisiz dügman edinmekti; bu ise o dänemde Osmanli im-
paratorlugunun da tagidigi bir yüktu.
Bu noktayla baglantili çok önemli bir konu da Habsburg savaglari-
mn kronolojisidir. Bu dönemde Avrupa'da sik sik çatigma oldugu kesin-
tii; ve bu çatigmalarm giderleri tum toplumlar için korkunç bir yüktü.
Ancak öbür devletlerin hepsinde, Fransa, Ingiltere, Ïsveç, hatta Osmanli
imparatorlugunda, barig ve toparlanma dänemleri yaçandigi oluyordu.
Oysa Habsburg'un özellikle de ispanya'mn kaderi, bir dügmana kargi
yapilan mücadeleden hemen bir bagkasiyla çatigmaya geçmek oldu;
Fransa ile yapilan barigi, Türklerle olan savaç izledi; Akdeniz'deki mü-
tarekenin ardmdan Atlantik'teki uzun sureli çatigma, onun da arkasin-
dan Kuzeybati Avrupa için mücadele geldi. Öyle korkunç dönemler ol-
du ki, imparatorluk îspanyasi üç cephede aym anda savagiyor ve düg-
manlari diplomatik, ticari ve belki de askeri açidan birbirleriyle bilinçli
olarak yardimlagiyorlardi.32 O döneme özgü bir eglenceyi hatirlarsak Is-
panya, zincirlerle baglanmig kocaman bir ayiya benziyordu. Üzerinesa-
hnan köpeklerin her birinden daha güç1üydü ama hiçbir zaman hepsiy-
le birden baça çikamiyor ve bu arada yava; yavag tükeniyordu.
Habsburglar bu kisir dänguden nasil kurtulabilirlerdi? Tarihçiler
Habsburg güçlerinin sürüp giden dagmikhšma dikkat çekmis ve V.
Charles ile onun ardindan tahta çikanlarm, savunma önceliklerini açik-
ça belirlemeleri gerekirdi yolunda bir görüg ileri sürmüglerdir? Bu da
kimi bölgeler gözden çikarilabilirdi demeye gelir. Peki ama hangileri?
Geriye dönüp bakildigmda, Avusturya Habsburglari, özellikle de IL
Ferdinand için, Kuzey Almanya'daki karst-Reformasyonu sürdürmek-
,
ten kaçmmak daha akillica bir gey olurdu denebilir; çúnkü bu agir ka-
yiplar verdirmig, pek az kazanç saglamigtir. Ancak prensler arasindaki
particiligi, Fransiz entrikalarmi ve Ïsveç emellerini denetim altmda tuta-
bilmek için imparatorun Almanya'da gene de oldukça buyük bir ordu
tutmasi gerekecekti; Türkler Macaristan'm bir ucundan öbürüne, Viya-
na'dan ancak 150 mil uzakta oldukça, bu silahh güçte herhangi bir in-
'

dirim yapilamazdi. Ispanya'daki yönetim, kendi açisindan Avusturyali

yoldaylarmin ne Fransizlarm ve Luthercilerin, ne de Türklerin elinde
yok olmalarma izin verebilirdi, çünkü böyle bir geyin Avrupa'daki ken-
di konumu açismdan ne anlama gelecegini tahmin ediyordu. Ancak ay-
ni hesap tersine çevrilse, geçerli olmazdi gibi görünmektedir. V. Char-

*
Tour de force: Büyük ustahk ve yetenek gerektiren bagar. -

ç.n'

I
I

79
les'in 1556'da görevden çekilmesinden sonra imparatorluk, Madrid'in
Bati Avrupa'da ve-denizagiri yerlerde yaptigi savaglara yardim zorunlu-
lugunu genellikle pek hissetmemigtir; ama ige karigan ve daha büyük
risklerin farkinda olan Îspanya,imparatorluga
'bagli

kalacakti.3*Duy-
gular ve baglihk arasmdaki bu uyumsuzlugun uzun vadedeki sonuçlari
ilginçtir. Habsburg Ispanya'sinin 17. yüzyil ortalarmda Avrupa ile ilgili
hedeflerinde bagarisizhga ugramasi ile iç meseleleri ve ekonomisinin
nispi gerilemesi arasinda açik bir baglanti vardi; kendisini her yönde
fazlaca zoriamig oldugu için temelinden zayiflamigti. Öte yandan Habs-
burg Avusturya'si, Almanya'daki Protestanligi bastirmayi bagaramamig-
ti ama hanedanlik topraklarmda (Avusturya, Bohemya, vb.) gücünü
saglamlagtirmayi gerçekten bagarmigti öyle ki bu genig toprak tabani
-

üzerinde ve daha sonralari profesyonellerden kurulan ve sürekli silah

altmda tutulan bir ordu sayesinde" Habsburg Imparatorlugu, 17. yüz-
yilin son on yillarinda Avrupa'da Büyük Güç olarals yeniden ortaya
çi-
kacak, ispanya ise tam bu siralarda daha da kätü bir gerileme dänemi-
ne girecekti.3' Ancak bu agamaya geldiginde, Avusturya'nin yeniden güç
kazanmasi, kendilerine bagka taraflarda müttefik arama zorunlulugunu
duyan Madridli devlet adamlari için herhalde pek bir rahatlama sagla-
mamigti.
Yeni Dünya'daki sömürgelerinin Îspanya için neden hayati önem
tagiyan bir alan oldugunu anlamak kolaydir. Yüzyih hayli ayan bir sure
bu sömürgeler ispanya'mn varhgina, dolayislyla da askeri gücüne dü-
zenli katki sagladilar; bu olmasaydi Habsburg girigimini böylesine
yay-
gin bir biçimde sürdürmek mümkün olmazdi. Ingilizve Hollandahlarm
Ìspanyol-Portekiz sömürge imparatorluguna saldirilari, filolar ve deni-
zagiri tahkimat için sürekli artan harcamalar gerektirdigi zamanlarda
bile, 1spanyol kralligmm bu topraklardan dolayli ya da dolaysiz yollar-
dan elde ettigi kazanç1ar gene de epey kabarikti. Böyle bir servetin terk
edilmesi dügünülemezdi.
O halde, üzerinde dügünülebilecek topraklar olarak geriye kalanlar
Habsburglarm Italya ve Flander'deki sömürgeleriydi. Bu ikisi arasmda
seçim yaparak Italya'dan çekilmek, daha az akil kârt gibi görünüyordu.
Fransizlar 16. yüzyilm ilk yarismda burada olugacak olan Büyük Güç
boslugunu doldurur, Italya'nm varhšmi kendi amaçlari için Habs-
\
--ve

<

burglarm aleyhine olarak- kullanabilirlerdi. 16. yuzythn ikinci yarism-

da Ïtalya, gerçekten de batiya došru yönelen Osmanh yayilmaciligt kar-
gisinda Ïspanya'nm güvenligini koruyacak dig kale durumundaydi.
Türklerin Sicilya, Napoli ve Roma'ya saldirmasiyla Îspanya'ninsaygm-
hšma ve Hiristiyanlik dinine indirilecek darbe bir yana, bu kalenin düg-
mesi stratejik açidan çok ciddi bir sorun yaratacakti. O zaman ispanya,
kiyi tahkimatina ve kadirga filolarma giderek daha çok para akitmak
I

I
I

so I
 zorunda kalacakti; II. Philip'in saltanatinin ilk on yillarinda silahlan-
ayrilan
maya paranm büyük bir bölümü zaten bu ige gidiyordu. Böyle-
ce mevcut kuvvetlerin orta Akdeniz'in aktif savunmasi için kullanilma-
si, askeri açidan akillica bir isti; çünkü bu, Türk dügmanlarm yaklag-
malarmi engelliyordu; bir bagka avantaji da bu tür askeri etkinliklerin
giderlerine Italya'daki Habsburg sömürgelerinin, Papaligin ve kimi du-
rumlarda Venedik'in de katilmasiydi.
.

O halde, öbürlerini çikarmca Habsburglarm zararlarini azaltabile-

ekleri tek yer olarak Hollanda kaliyordu; zaten Hollanda'ya kargi ve-
rilen "Seksen Yil Savagi" sirasmdaki Flander Ordusunun giderleri, ara-
zinin zorluklari ve tahkimat alanindaki geligmeler yuzünden," bir hayli
yüksek olmuy ve öbür cephelerdekini kat kat agmigti. Otuz Yil Savagi-
nm en azgm döneminde bile Flander garnizonuna ayrilan para Alman-
ya'daki kuvvetlere ayrilan paranin beg ya da alti katiydi. Bir ispanyol
danigman, "Hollanda'daki savag, bu kralligm toplu yikimi olmugtur"
diyordu. Gerçekten de ispanya 1566-1654 arasi, Hollanda'daki askeri
Hazineye en az 218 milyon düka altini göndermisti; bu miktar kralhšm
Hint Adalarindan elde ettigi toplam parayi (121 milyon düka) bir hayli
agiyordu." Stratejik açidan da Flander'in savunmasi çok daha zordu:
Deniz yolunun durumu çogu kez, Fransizlarin, Ingilizlerin ve Hollanda-
lilarin insafina kahyordu
-bunun

en açik örnegi 1639'da Hollandali

Amiral Trop, takviye birlikler tagiyan bir ispanyol filosunu yok ettigi
zaman yaganmigtir- ama Lombardiya'dan isviçre vadileri ya da Savay
ve Fransa'nm dogu smirlari üzerindeki Franche-Compte yoluyla apagi
Ren'e inen "Ispanyol Yolu" üzerinde de bazi çok zayif tikanma nokta-
lari vardi." Uzun bir ulagtirma hattinm en uzak ucunda yer alan birkaç
milyon serke; Hollandahyi denetleme girigimlerini sürdürmek, hem de
bu kadar korkunç bir bedel ädeyerek sürdürmek, gerçekten sikmtisma
deger bir gey miydi? Kastilya Meclislerinin agir vergiler altmda ezilen
temsilcilerinin kurnazca söyledikleri gibi, neden asiler kendi dalaletleri
içinde çürümeye terk- edilmesindi? Tarrmm onlari cezalandiracagi ke-
sindi; o zaman Îspanya da bu yükü daha fazla tagimak zorunda kalma-
yacakti.*°
Imparatorlugun bu harekat alamndan
çekilmemesi için gästerilen
sebepler, kaynaklarm ziyan edilmesinden yakmanlari ikna edecek gibi
degildi ama bir ölçude inandiriciydi. Her geyden önce ispanya, Flan-
der'in sahibi olmazsa, Flander ya Fransa'ya ya da Hollanda Cumhuri-
yeti'ne geçer ve böylece Habsburglarm sürekli dügmanlarindan birinin
gücünü ve saygmhšmi artirdi; îspanyolpolitikasini yönetenler için bu-
nu dügünmek bile iticiydi; onlar için
"ad

ve gan" her geyin üzerindeydi.

Ikincisi, VI. Philip ve damgmanlarmm öne sürdüklerine göre, bu bälge-
deki bir kargilagma, hiç olmazsa dügman kuvvetlerini daha hassas yer-

81

I_
lerden uzaklagtiriyordu: "Hollanda'da yaptigimiz savag, hazinemizi tü-
ketmig ve bizi borç almaya zorlamigtir ama aym zamanda, dügmanlari-
mizi o bölgelere çekmigtir; eger böyle yapmasaydik, ispanya'da ya da
daha yakm bir yerde savagiyor olurduk.3341 Son olarak da "domino
te-
orisi" karigiyordu ige eger Hollanda kaybedilirse, Almanya'daki
-

Habsburg davasi, Franche-Compte gibi küçük sömürgeler, belki Italya

bile kaybedilebilirdi. Bunlar elbette varsayima dayah görüglerdi; ancak
ilginç olan nokta gudur ki, Madrid'deki devlet adamlari ve bunlarin
Brüksel'deki ordu komutanlari için, bölümleri birbirleriyle baglantih
bir stratejik bütün vardi ve bu bölümlerden herhangi biri ayrilirsa, bü-
tün paramparça olurdu:

Ilk ve en büyük tehlikeler (kritikbir yil olan 1635'te bu tür bir

degerlendirme vardi) Lombardiya, Hollanda ve Almanya'yi
tehdit edenlerdir. Bu üçünden herhangi birinde meydana gele-
cek yenilgi, bu Kralligi mahveder;
o _kadar ki, eger bu bälgeler-
deki yenilgi büyük olursa, kralligin geri kalam çökecektir; çün-
kü Almanya'yi, Ïtalya ve Hollanda izleyecek, Hollanda'mn ar-
dmdan da Amerika gelecektir ve Lombardiya'yi, Napoli ve Si-
cilya izleyecek ve bunlarm
- ne birini ne öbürünü savunabilmek
mümkün olmayacaktir. 2

Ïspanya Kralhgi bu mantigi kabul etmekle kendini yaygm bir ylp-

ratma savagina mahkum etmigti; bu savas ya zafer ya bir uzlagma barigi
saglanana ya da tüm sistem tükenene kadar sürecekti.
Sürekli savag hali ve dört ana cepheden hiçbirini terk etmeme ka-
rarhhšmin çok büyük maliyetinin, sonunda ispanyol Împaratorlugu
emellerini engelleyecegini göstermek belki de yeterli olacaktir. Ama el-
deki bilgiler ötekilere bagh bir üçüncü sebebin varligmi daha ortaya ko-
yuyor: Özellikle1spanyol yönetimi, elindeki kaynaklari en etkili bir bi-
çimde seferber etmeyi becerememig ve ekonomi alamndaki aptalca ha-
reketleriyle'kendi gücünün aginmasma yardimci olmustur.
Yabancilar, çogu kez V. Charles'm ya da II Philip'in imparatorlugu-
nu, bütünlük saglamig ve disiplinli bir imparatorluk olarak görmüglerdir
ama ashnda bu imparatorluk bir topraklar kümesi idi; bu topraklarin
her birinin ayricaliklari vardi ve her biri kendisini, öbürlerinden ayiran
'

özellikleri olmasindan kivanç duyuyordu. Imparatorluk içinde (merkezi

yasama ya da yargi göyle dursun) merkezi yürntme diye bir gey yoktu ve
tek gerçek birleptirici bag hükümdarin kendisiydi. Birlik duygusunu teg-
vik edebilecek bu tür kurumlarm bulunmamasi ve hükùmdarin belli bir
ülkeye belki de hiç gidememesi yüzünden sömürgelerinden birinde savag
oldugunda, bir ba ka sömurgede bu savag için para toplamak kral için

82
|
i

zor oluyordu. Sicilya ve Napoli'deki vergi yükumlüleri, Türklere diren-

mek amaciyla yapilacak gemiler için
para vermeye istekli olabilirlerdi
ama Îspanya'nm Hollanda'da verdigi mücadelenin giderlerini kargilama
dügüncesi büyük bir gikäyet konusu oluyordu; Yeni Dünya'nin savunma-
sma para destegi saglamak Portekizlilere makul geliyordu; ancak onlar
da Almanya savaglari konusunda hevesli degillerdi. Bu yogun bölgecilik,
sakmarak korunan birtakim mali haklarm olugmasina katkida bulunu-
varligiyla
' yor ve böyle haklarm da ortaya çikiyordu. Sözgelimi Sicil-
ya'daki meclisler Habsburglarin vergileri artirma çabalarma çok önce-
den direnmiç ve 1516 ve 1517de ispanyol valiye kargi ayaklanmiglardi;
yoksul, kural tanimaz ve kendine äzgü bir parlamento sahibi olan Sicil-
ya'nin Habsburg çikarlarimn genel olarak savunulmasi açisindan fazla
bir ige yaramasi hayli zordu.44 Napoli kralhginda ve ondan daha sonra
ele geçirilmig olan Milano'da yeni paralar bulmalari için, Madrid tara-
fmdan sikigtirdan ispanyol yöneticilerin önundeki yasal engeller ise daha
azdi. Bu yüzden her ikisi de V. Charles döneminde hatm sayihr bir mali
yardim yapabilecek durumdaydilar; ancak pratikte Milano'yu elde tut-
ma mücadelesi ve Türklerle yapilan savaglar bu para akigmi genellikle
ters yönde igletiyor demekti. 1spanyaAkdeniz'deki koruyabil-
"kale"sini

-mek için, toplanan paralara eklenmek üzere italya'ya milyonlarca düka

altmi gänderdi. Otuz Yil Savagi sirasinda ise, süreç gene tersine döndü
ve Ïtalya'dan ahnan vergiler Almanya ve Hollanda'daki savaglarm mas-
raflarmi ädemede yardimci oldu. Ama 1519-1659 dönemi bir bütün ola-
rak ele ahndiginda, Habsburglarm italya'daki sömürgelerinin, ortak ge-
lirlere kendi savunmalari için harcanan miktardan daha büyük bir katki
sagladiklarmi-bir katkilart gerçekten olmugsa- dügünmek zordur."
Tabii Hollanda, genel imparatorfuk gelirleri açismdan daha da bü-
yük bir yük haline geldi. V. Charles döneminin baglarmda Hollanda Par-
lamentosu gittikçe daha çok vergi geliri saghyordu ama her seferinde si-
ki pazarhk yapiyor ve ayricahklarmm tanmmasi konusùnda israr edi-
yordu. Imparatorun son yillarmda, Îtalya ve Almanya'daki savaglar için
sik sik olagandigi
para taleplerinde bulunulmasmin yarattigi öfkeye,
dinsel hognutsuzluklar ve ticari alandaki birtakim sikmtilar da eklenin-
ce, Îspanyol yänetimi konusunda yaygin bir muhalefet duygusu olugtu.
1565'e gelindiginde apagi ülkelerin devlet borcu 10 milyon florini ag-
migti; borç ödemelerine olagan yönetim giderleri eklenince gelirlerin
uzerine çikildigmdan butçe açigini kapamak Îspanya'ya dügmügtü.44
Madrid'in kätü yönetimi bir on yil daha sürdükten sonra, bu bölgesel
hognutsuzluklar açik bir ayaklanma geklinde patlak verdi ve Hollanda
böylece imparatorluk kaynaklari bakunmdan çok agir bir yük haline
geldi; yaklagik 65.000 kipilik Flander Ordusu, onyillar boyunca Îspan-
yol yönetiminin toplam harcamalarmm därtte birini tüketmigtir.

83

I
 Ancak, kaynaklarm seferber edilmesindeki en buyük bagarisizlik,
kralm mali haklarmin aslmda çok kisith oldugu Ispanya'mn kendisiyle
ilgiliydi. Aragon kralhšmm üç beldesinin (yaniAragon, Katalonya ve
Valencia'nin) kendi yasalari ve vergi sistemleri vardi ve bu durum
on-
lara oldukça önemli bir özerklik saghyordu. Gerçekte, hükumdarm
tek saglam gelir kaynagi kralhk mülkleriydi ve bu ek gelirler arada bir
ve gänülsüzce veriliyordu. Sözgelimi VI. Philip gibi çaresiz kalan, bir
hükümdarm Katalonya'daki ispanyol smirim savunmak üzere 1640'ta
oraya gönderilen ordunun parasmi gene Katalonya'dan alma girigimi,
uzun süren ünlü bir ayaklanmaya yol açmigt1 yalnizca. 1580'den
1640'taki kendi ayaklanmasma kadar ispanya'nin elinde olan Portekiz
ise mali konularda tümüyle özerkti ve genel Habsburg davasma dü-
zenli bir maddi katkisi olmuyordu. Böylece Ïspanyol vergi sistemi için-
de gerçek
"sagmalhk

inek" durumunda olan Kastilya idi ama burada

bile Bask eyaletlerinin muafiyeti vardi. Kastilya treclislerinde kuvvetli
bir biçimde temsil edilen toprak sahipleri, genellikfe kendilerinin muaf
olacaklari vergileri oylamaya istekliydiler. Üstelikolagan gelirleri olug-
turan alcabala (yüzde10'luk satig vergisi) gibi vergiler ve gümrük ver-
gileri ile olagandig gelirleri olugturan servicios (meclislercesaglanan
paralar), millones (gene meclislerce saglanan, yiyecek maddeleri üze-
rindeki vergi)
ve çegitli kilise ödenekleri hep ticareti, mal takasmi ve
yoksullari etkileyerek, fakirligi ve hognutsuzlugu daha yaygin hale ge-
tiriyor ve (göçlerdolayisiyla) nüfustaki azalma için bir sebep olugturu-
yordu.47
Amerika'da çikarilan gümügün ülkeye akmasiyla Îspanya Kralligi-
na çok yüklü bir ek gelir saglanmcaya kadar (kabaca 1560'lardan
1630'larm sonuna kadar) Habsburglarm yaptiklari savaglarm yükü, te-
melde Kastilya köyläleri ve tüccarlarmm sirtmdaydi; en üst düzeyine
çiktiginda bile, Yeni Dünya'daki kaynaklardan elde edilen kralhk geliri,
Kastilya ile 6 milyonluk halkindan saglanan gelirin yalnizca dörtte biri
ya da üçte biri kadardi. Kralhk içindeki, hatta Habsburg topraklarinin
tümündeki vergi yükleri daha hakça paylagilmadikça ve bu tür bir
pay-
lagim saglanincaya kadar, bu gelirler, çagin akillara durgunluk veren as-
keri harcamalarmi sürdürmek için çok dar bir taban'olarak kalmaya
mahkûmdu.
Bu yetersizligi tam bir kesinlige dönügtüren gey, Kastilyali vergi yü-
. \
kümlüleri sömürülürken, bunun yam sira alman yozlagtirici ekonomik
önlemlerdi." Kralligin sosyal etosu*, hiçbir zaman ticaretin geligmesini
tegvik edici olmamigti ama 16. yüzyilm baglannda ulke oldukça varlik- I
liydi, artmakta olan bir nüfusu ve bazi önemli sanayileri vardi. Ancak

Etos: Belli bir grup ya da kuruma äzgü görüç ve tutumlar bütünü. - ç.n.
I

84 .

I
i

kargi-Reformasyon'un olugumu ve Habsburglarm yaptiklari pek çok sa-

vag, ispanyol toplumundaki dinsel ve askeri unsurlara canlihk katarken
ticari unsurlari zaylflatti. Eu toplum içinde ekonomik etkinlik için tegvik
olugturan her yey, kilise içinde bir mevki edinmenin ya da küçük bir soy-
luluk unvam satin almanm akilhca bir i; olduguna igaret ediyordu. Bece-
ri sahibi zanaatçilarin sayisi silah sanayiinde- her zaman için
-sözgelimi,

azdi ve loncalar, iççilerin yer degigtirmesine ve meslek icrasmdaki esnek-

ge engel oluyordu." Koyunlarrn ülkenin pek çok yerinde otlatmasma
izin
verilen ünlü koyun sahipleri loncasi Mesta'ya tamnan ayricahklar,
tarimin geligimini bile geciktiriyordu; bu durum Ispanya nüfusunun 16.
yüzyilm ilk yarismda artmasiyla, digardan giderek daha büyük miktarda
tahil almmasmi gerektirdi. Mesta'nm koyunlarmi otlatma hakki kargih-
imda yaptigi ödemeler kralhk hazinesine gittiginden ve bu hakkm iptali
kralm en güçlü destekçilerinden bazilarmi fazlasiyla kizdiracagindan,
sistemin degigtirilmesi gibi bir ihtimal yoktu. Son olarak da, birkaç
önemli istisna digmda ticaretiyle ugraçan tüccarlar, banker Simon
-yün

Ruiz, Seville çevresindeki bölge- Kastilya ekonomisi genelde yabanci

mamul ithaline ve ispanyol olmayanlarm, özellikle de Cenovali, Porte-
kizli ve Flaman girigimcilerin sundugu hizmete fazlasiyla bagimhydi. Bu
ekonomi, savag halinde olduklari zamanlarda bile Hollandahlara da ba-
gimhydi; Ïspanyollimanlarmda bulunan mallann dörtte üçü
"1640'ta

Hollanda gemileriyle gelmigti"" ve bundan ulusun en büyük dügmanlari

kâr saghyordu. Beklenebilecegi gibi, ispanya sürekli olarak ticaret açigi
veriyor ve bu açik, ancak Amerika kaynakh altm ve gümuçün yeniden
digariya satilmasiyla kapatilabiliyordu.
O halde, 140 yil süren savagin korkunç maliyeti, ekonomik yönden
bunu tagimaya donammh olmayan bir toplumun sirtma yüklenmigti.
Habsburg hükümdai·1ari en çok sonuç verecek yollarla bile gelir elde
edemeyince, kisa vadede kolay ama ulkenin uzun vadedeki refahi yö-
nünden yikici etki yapacak çeyitli önlemlere bagvurdular. Vergiler her
yol denenerek artmliyor ama artiplar vergi yukünü en kolayca kaldira-
bileceklere pek dügmedigi gibi hep ticarete zarar veriyordu. Nakit para
sikmtisiyla çaresizlige dügen yönetim çegitli ayricahklar, tekeller ve un-
vanlar satiyordu. Ilkel anlamda, bir bütçe açagi ile finansman sistemi
geligtirildi, bu kismen ilerde Kastilya'dan gelecek vergilerin ve Ameri-
ka'dan elde edilecek.altm ve gümügün sagladigi kredi ile bankerlerden
büyük borçlar alarak, kismen de faiz getiren devlet tahvilleri (juros)sa-
tarak yapdmigti; tahvil satiglari ise, böyle bir yola bagvurulmasa, ticaret
ve sanayiye yatirilabilecek paralari kendisine çekmigti. Ancak hüküme-
tin borçlanma politikasi her zaman için savurganca yürütülmüg, sagdu-
yulu kisitlamalara dikkat edilmeden ve belki bir merkez bankasino
saglayabilecegi denetim olmadan gerçekleytirilmigti. Bäylece V. Char-

i
85

I
I
 1es'm saltanatimn son dönemlerine gelindiginde bile, devlet gelirleri
uzun yillar sonrasina kadar ipotek edilmisti; 1543'te olagan gelirin yüz-
de 65'i, o zamana kadar çikarilmig olan juro'larm faizlerini ödemek
için harcanmigti. Kralhgin
"olagan"
gelirleri bagkalarma devredildikçe,
olagandigi gelirler getirecek yeni vergiler için
çirpimy da artiyordu. Söz-
gelimi gümuy sikkelerin degeri sürekli olarak bakir vellon ile dügürülü-
yordu. Kimi zaman hükümet Amerika'dan äzel kipilere getirilen gümü-
e düpedüz el koyuyor ve bu kimseleri kargilik olarak juro kabul etme-
ye zorluyordu; kimi zaman da yukarida deginildigi gibi, Ïspanyakralla-
ri faiz ädemelerini askiya aliyor ve kendileri için geçici iflas ilan ediyor-
lardi. Iflas ilanlari her zaman için mali kuruluglari yikima ugratmasa
bile, Madrid'in ilerdeki kredi itibarmi dügürdügü kesindi.
Kastilya ekonomisine bu yillarda inen darbelerden bazilari insan
elinden çikmamigti, ama yarattiklari sonuçlar insan aptalligi yüzünden
daha da agir hale geliyordu. 17. yüzyilm baglarinda kirsal kesimin bü-
yük bir bölümünde nüfus azalmasma yol açan salgmlari önceden bil-
mek imkânsizdy ama bunlar tarima
zaten zarar vermekte olan bagka
geylerin
--zorbaca

alinan kiralar, Mesta'nm eylemleri, askerlik hizme-

ti- üzerine biniyordu. Amerika'dan gelen gümügün, o dönemdeki hiç-
bir toplumun bag edebilmesi için gerekli olan deneyime sahip bulun-
madigi ekonomik sorunlara (özelliklede fiyat enflasyonuna) yol aç-
masi kaçmilmazdi; ancak Ispanya'da egemen olan kogullar äyleydi ki,
bu durum üretici smiflara üretici olmayanlardan daha çok dokundu; .

gelen gümüg, Seville'den hizla digari akip yabanci bankerl'erin

ve aske-
ri araç-gereç tüccarlariam eline geçme egilimi gösterdi
ve bu yeni at-
lantikötesi zenginlik kaynaklari, krallik tarafmdan "saglam
bir mali-
ye"nin yaratilmasindan çok, böyle bir geyin aleyhine igleyecek biçimde
kullanildi. Hint Adalarindan sel gibi akan degerli metaller, 1spanya
için bir damin üzerindeki su gibidir, deniyordu -

üstüne bogalir, sonra

da süzülüp gider.
O halde, ispanya'mn gerileyiginin özünde yatan, güç1ü bir askeri
mekanizmanin korunmasmda ekonomik desteklerin öneminin anlagila-
mamasiydi. Çogu kez yanlig olan änlemler alindi. Yahudilerin, daha
sonra da Moriscolarm uzaklagtirilmasi, yabanci üniversitelerle temasla-
rin sona erdirilmesi; hukümetin Biskay'daki fersanelerin, ufak ama da-
ha kullanigh ticaret gemilerinin yapimina neredeyse son verecek ölçüde,
genig sava; gemilerine agirlik vermeleri yolundaki kararnamesi; ticareti
kisitlayan tekellerin satigi; digariya satilan yüne konan ve bu ürünün dig
pararlardaki rekabet gansini ortadan kaldiran agir vergiler; çegitli Îs-
panyol kralliklari arasinda var olan ve ticarete zarar verip fiyatlari
yu-
kari çeken iç gumrük duvarlari burlar, ispanya'nin Avrupa çapinda
-

ve (Avrupa dipinda) kendisi için takdir ettigi buyük askeri rolu oynaya-

86

I
I
l

bilme kapasitesini, uzun vadede ciddi olarak etkileyen yanhy hesaplara

dayah kararlardan yalmzca bir kaçiydi. Ispanya'nm gücündeki zaylfla-
ma 1640'lara kadar kendisini açikça göstermedi ama bunu hazirlayan
sebepler on yillarca önceden vardi.

ULUSLARARASI KIYASLAMALAR
Ancak gu noktayi,vurgulamak gerekir ki, Habsburglarm bu bagari-
sizligi nispibir bagarisizhkti. Anlatilanlan, öbür Avrupa güçleriflin yaga-
digi deneyimleri gözden geçirmeden noktalamak, yaptigimiz çözümle-
meyi eksik birakir. Bir tarihçinin söyledigi gibi savag, yüzyildaki "16.

bir devletin kargi karçiya bulundugu en çetin sinavdi."" Askeri teknik-

lerde ordularm çok buyümesine yol açan degigiklikler ve bunlarla he-
men hemen egzamanh olarak genië çaph deniz çatigmalarmm dogmasi,
Batmin teykilatlanmig toplumlari üzerinde çok büyük baskilar yaratmig-
tir. Savaglarda çarpigan taraflardan her biri, devrim"in gerekle-
"askeri

rini kargilayacak yeterli bir idari yapi kurmanm yollarmi ägrenmek zo-
rundaydi; bunun kadar änemli bir gey de taraflar için tirmanan savag
harcamalarmi ädeyebilmek üzere yeni yollar tasarlama geregiydi. Habs-
burg hükümdarlan ve uyruklari üzerindeki yük, ordularmm yillar boyu
savaymalari yüzünden olaganüstü boyutlara varmy olabilirdi; ama Tab-
lo 1'de görüldügü gibi, sayisi artan askeri kuvvetlerin denetimi ve gerek-
li mali kaynaklarin bulunmasi, devletlerin kargisina dikilen bir so-
tüm
rundu; bunlarm çogunun kaynaklar ise imparatorluk Is-
sahip oldugu
panya'sinm kaynaklarindan çok daha kisitl1 görünüyordu. Bu devletler
sinav için ne durumdaydilar ?

'.
TA
I
BLO Î
ASKERÎÎNSAN GÜCÜNDEKÎARTISLAR, 1470-16.60s2
Hollanda
Tarih Îspanya¯ Cumhuriyeti Fransa ingiltere Isveç
1470'ler 20.000 -

40.000 25.000 -

-
1550'ler 150.000 -

50.000 20.000 -

1590'lar 200.000 20.000 80.000 30.000 15.000

1630'lar 300.000 50.000 150.000 -

45.000
1650'ler 100.000 -

100.000 70.000 70.000

Bu kisa incelemede Habsburglarin en sürekli, en tehlikeli dügman-

larmdan biri olan Osmanh imparatorlugu yer almamaktadir; bunun
baglica sebebi ise, söz konusu devletin güçlü ve zayif yanlarinin bundan
önceki bölümde ele almmasidir; ancak burada gunu hatirlatmak iyi
olur, Türk yöneticilerin ugragmak zorunda olduklari sorunlann ve ek-

87
 sikliklerin çogu --agiri stratejik genigleme, kaynaklardan etkili bir biçim-
de yararlanamama, dinsel gelenekçilik ya da askeri sayginhk ugruna ti-
cari giriçimciligin bastirilmasi- II. Philip ve ondan sonra gelen krallari
sikmtiya sokanlarla benzerlik göstermektedir. Rusya ve Prusya da Avru-
pa politikasi içinde büyük güç olma siralari henüz gelmemig oldugu için
ele almmayacaklardir;
ayrica toprak genigligine ragmen, modern bir
ulus-devleti olma yolundaki ileri hamlesi, etnik farkhhklar
ve feodalizm
zincirleri (serflik,geri kalmig bir ekonomi, seçime dayali bir monargi,
"zamanla

politik beceriksizlik anlammda kullamhr hale gelen bir aris-

tokrasi anargisi"") yüzünden fazlaca engellendiginden, Polonya-Litvan-
ya da incelemenin digmda birakilmigtir. Bunlarm yerine incelenecek
olanlar Fransa, Ingiltere ve Isveç'teki "yeni
monargiler" ile Hollan-
da'nm
"burjuva
cumhuriyeti"dir.
i.

Fransa,
sonuçta en buyuk askeri güç niteligi ile, 1spanya'nm yerini
alan devlet oldugu için, tarihçiler dogal- olarak dikkatlerini Fransa'nm
sahip oldugu pek çok üstünf üge çevirmiglerdir. Ancak Fransiz üstünlü-
gü dönemini oldugundan önce göstermek yanhytir, burada ele alinan
yillarin büyük bir bölümünde Fransa güney kompusundan kesinlikle
daha zayif gãrünüyordu ve öyleydi de. Yüz Yil Savaglarini izleyen bir-
kaç onyil içinde kralhk topraklarinin ingiltere,Burgonya ve Britanya'ya
kiyasla güçlenmesi, Genel Meclise bagvurmadan dogrudan vergi koyma
uygulamasi (özelliklede kigi bagma ahnan taille,) yeni bakanlarm sü-
rekli yönetim görevleri yapmalari
ve güçlü topçusuyla bir
"krallik"

or-
dusunun varligi Fransa'ya bagarili, birliše kavugmuybir feodalizm-son-
rasi monargisi görünümü veriyordu.'* Ancak.bu yapinm aslmda dagih-
verecek gibi oldugu, kisa bir süre içinde
ortaya çikacakti. Italya savag-
lari, Fransizlarin Îtalyan yartmadasi üzerinde nüfuz kurma çabalarinin
ne kadar kisa ömürlü ve yikici oldugunu (Venedik ya da Türklerle itti-
fak halindeyken bile) tekrar tekrar gästermesinin yani sira, çok da pa-
haliya mal oluyordu. Ugursuz 1557 yllmda iflasmi ilan eden yalmzca
Habsburglar degil ayni zamanda Fransa Kralhgiydi. Bu iflastan çok än-
celeri taille ile gabelle
ve gümrnk vergileri gibi dolayh vergilerdeki tüm
artiglara ragmen, Fransa Kralhgi bankacilardan yüksek faiz
oranIariyla
(yüzde10-16) büyük borçlar alma ve mevki-satiglari gibi kugkulu än-
lemlere bagvurmaya baglamigti bile. Daha da kötüsü dinsel rekabetlerin
büyük soylu ailelerin hirslarlyla etkilegim içine girerek kanÏive uzun sü-
reli bir iç savaga yol açmasi, Ìspanya
ya da Ingiltere'de degil Fransa'da
olmuytu. Fransa, uluslararasi meselelerde büyük bir güç olmak göyle
dursun, 1560'tan sonra Avrupa'nm yeni bir sava; alani olacak gibiydi;
belki de Hollanda ve Almanya'nin bagma gelecegi gibi, sürekli olarak
dinsel farklihklara dayali simrlarla bölünecekti.
I

88
l

Ancak Henry of Navarre'nin, IV. Henry (1589-1610)olarak Fransa

tahtina çikmasmdan ve ülke içinde uzlagma, digarda da Ïspanya'ya kar-
1 askeri harekât politikalarmi uygulamasmdan sonradir ki, igler yoluna
girdi; Henry'nin Madrid ile 1598'de sagladigi barig, Fransa'yi bagimsiz
'

bir güç olarak birakmak gibi buyük bir yarar getirmigti. Ancak Fransa,
iç savag, egkiyahk, yüksek fiyatlar, ticaret ve tarimm kesintilere ugra-
masi yüzünden ciddi biçimde zayif dügen bir ülkeydi; mali sistemi ise
olmuytu. 1596'da ulusal borç 300 milyon livre dolaymday-
paramparça
Hi ve o yilm 31 milyon livrelik gelirlerinin begte dördu çoktan devredil-
migti." Fransa bundan sonra uzun bir süre, toparlanmaya çahyan bir
toplum oldu. Ancak dogal kaynaklari, bagkalarmmkine kiyasia çok
zengindi. Yaklagik 16 milyon olan nüfusu, Îspanya nüfusunun iki, Ingil-
tere nüfusunun därt katiydi. Kentlegme, ticaret ve maliye açisindan bel-
ki Hollanda, Kuzey Îtalya ve Londra yöresi kadar ileri bir düzeyde de-
gildiama çegitlilik gösteren saghkli bir tarimi vardi ve genellikle yiye-
cek fazlasi bulunuyordu. Fransa'mn gözle görünmeyen zenginligi, IV.
Henry'nin ünlü bakam Sully'nin ekonomiyi ve devlet maliyesini denet-
ledigi 17. yüzyil baglarinda açikça ortaya çikti. Sully paulette (yanive-
rasetle geçen mevkilerin satigi ve vergilendirilmesi) digmda yeni mali
düzenler getirmedi; yaptigi gey vergi toplama mekanizmasim elden ge-
çirmek, yasalara aykiri olarak vergi muafiyeti. iddiasmda bulunan bin-
lerce kimseyi meydana çikarmak, kralhk arazilerini ve gelirini kurtar-
mak ve ulusal borca uygulanan faiz oranlari'konusunda yeniden pazar-
lik etmekti. 1600'den sonraki birkaç yil içinde devlet bütçesi denk du-
gelmigti. Sully, bunlara ek olarak sonralari XIV. Louis'in
-daha

ruma
bakam Colbert'in de yapacagi gibi- sanayi ve tarima çegitli biçimlerde
yardunci olmaya çahyti: Taille vergisini azaltarak, mallarm taginmasmi
kolaylagtirmak üzere köprüler, yollar, kanallar yaparak, kumag uretimi-
ni tegvik ederek, digardan almanlarin yerine kullanilmasi için lüks mal-
lar üreten krallik fabrikalari kurarak vb. Bu önlemlerin hepsi de umu-
lan ölçüde etkili olmamigtir ama III Philip Ispanya'slyla olan zithk dik-
kat çekicidir."
Bu toparlanma süreci, IV. Henry 1610'da öldürülmeseydi devam
eder miydi etmez miydi, bunn söylemek zordur. Açik olan nokta gudur
ki,
"yeni
monargiler"den hiçbirinin yeterli'liderler olmadan dogru dü-
rüst iglemesi mümkün degildi. Henry'nin ölümünden Richelieu'nün
1630'larda kralligm gücünü saglamlagtirmasina kadar geçen süre için-
de, Fransa'mn iç politikasi, Huguenotlarin yönetimden uzaklagmalari,
soylularin entrikaya yatkmliklari yüzünden zarar görmüg ülkenin Avru-
pali bir Büyük Güç olma kapasitesi bir kez daha azalmigtir. Üstelik,
Fransa Otuz Yil Savagina nihayet açikça katildigmda, kimi tarihçilerin
göstermeye egilimli olduklari gibi birlik içinde saglikIi bir güç degil, hâ-

89
 lâ birtakim eski dertlerin sikotismi çeken bir ülkeydi. Aristokrasinin
entrikalari etkilerini sürdürdü ve 1648-1653 yillari arasinda en yogun
entrika dönemi yagandi; käylülerin, ipsiz kalmig kent iççilerinin
ve Hu-
guenotlarin çikardiklari ayaklanmalarla, yerel memurlarm karanhkçi
tutumlari daima yönetimin düzgün iglemesine engel oldu; nüfustaki
ge-
nel azalmadan, sert iklim kogullarmdan, dügük tarimsal verimden ve o
siralar Avrupa'mn büyük bir bölümünün derdi olan salgmlarm daha sik-
likla görülmesinden" etkilenen ekonomi, büyük bir savagi finanse ede-
cek durumda degildi.
Böylece, 1635'ten sonra Fransa'daki vergileri çeçitli biçimlerde -ar-
tirmak geregi dogdu: Makam satiplari hizlandi; önceki yillarda indirilen
taille öyle çok yükseldi ki, bu vergiden elde edilen gelir 1643'te ikiye
katlanmigti. Ancak bu bile, Habsburglar kargisinda verilen mücadele-
nin bedelini, yani hem 150.000 kipilik bir orduyu beslemenin getirdigi
dogrudan yüku hem de müttefiklere yap11an para yardimini kargilaya-
madi. Fransizlarin Rocroi'de ispanyollara kargi büyük bir askeri zafer
kazandiklari 1643 yilinda, devlet harcamalari gelirin yaklagik iki katiy-
di ve Richelieu'nün yerine geçen Mazarin öyle kätü duruma dügtü ki,
devlet makamlari satiplarmi daha da agiri ölçülere vardirdi ve taille top-
lamak için daha da siki bir denetim uyguladi; bu önlemlerin ikisi de bü-
yük hognutsuzluk toplamigttr. 1648 ayaklanmasmin Mazarin'in. yeni
mali önlemlerine karçi bir vergi b.oykotuyla baglamasi ve bu tür huzur-
suzluklarm hükümeti hizla kredi kaybma ve istemeyerek iflas ilamna
götürmesi bir rastlanti degildi."
Sonuç olarak, 1648 tarihli genel-Westphalia Barigindan sonra da
süren on bir yilhk Fransa-ispanya savagmda iki taraf da aldiklari
yumruklarla sersemlemig boksörlere benziyorlar, neredeyse tam bir
tükenig içinde birbirlerine sarihyor
ama birbirlerini yere indiremiyor-
lardi. Her ikisinde de iç isyanlar, yaygin bir yoksulluk, savag kargism-
da hognutsuzluk vardi ve her ikisi de mali çöküntunün epigindeydi.
D'Enghien ve Turenne gibi generaller ve Le Tellier gibi askeri reform-
cularla, Fransiz Ordusunun yavag yavag Avrupa'daki en güçlü ordu
olma yoluna girdigi dogruydu; ancak Richelieu tarafindan kurulan
deniz gücü, kara harbinin götürdükleri yüzünden hizli bir çözülme
göstermigti;" ayrica ülkenin hâlâ saglam bir ekonomik tabana ihtiya-
ci vardi. Gerçekte, Cromwell yönetiminde donanmasi ve askeri kuv-
vetleri canlilik kazanmig olan ingiftere'nin
çatigmaya girmeyi seçmesi
ve böylece de dengeyi nihayet sikmti içindeki ispanya aleyhine boz-
masi, Fransa için bir gans olmugtur. Savagi izleyen Pirene Antlagmasi,
Fransa'mn büyüklügünü simgelemekten çok, olaganüstü dirençle dö-
vügmüç ama agiri genislemig güney kompusunun nispi gerileyigini sim-
geliyordu.'

90
II
i

Bir bagka deyiële Avrupa'daki güçlerin her birinin ayni anda kuv-
vetli ve zayif yanlari vardi; asil gerekli olan da zayifliklarm agir basma-
alan güçler In-
"kanat"

sini önlemekti. Bu, özellikle bati ve kuzeyde yer

giltere ve Isveç için söz konusuydu; bu iki ulkenin çegitli kritik durum-
lardaki müdahaleleri Habsburg emellerinin dizginlenmesine yardimci
oldu. Sözünü ettigimiz 140 yil boyunca Ingiltere, hemen hiçbir zaman
Avrupa çapinda bir çatigma için hazirlikh durumda degildi. Ingilte-
e'nin Güller Savagmdan sonra toparlanmasmdaki en änemli etken VII.
Henry'nin hiç degilse Fransa ile 1492'de yapilan barigtan sonra, iç is-
tikrara ve akilhca yürütülen bir mali politikaya agirlik vermesiydi. Ken-
di harcamalarmi kisan, borçlarun ödeyen ve yün ticaretini, bahkçiligi
ve genel anlamda ticareti özendiren bu ilk Tudor hükumdari, iç savag
huzursuzluklardan fena halde etkilenmig olan ülkesi için çok gerekli
ve
bir soluk alma dönemi yaratmigtir; tarimdaki dogal verimlilik, apagi ül-
kelere yapilan kumag satigmm artmasi, kiyidan uzak zengin bahk tarla-
lanndan giderek daha çok yararlanilmasi ve kiyi ticaretinin genel canli-
hgi da igin sonunu getirmigtir. Ulusal maliye alanmda da, hükümdarm
kralhk arazilerini yeniden ele geçirmesi ve asilerle taht üzerinde hak id-
dia eden rakiplerine ait olanlara el koymasi, artan ticaretin getirdigi
gümrük gelirleri ve Star Chamber ile öbür mahkemelerden saglanan ka-
zançlar da hep birlikte saghkh bir denge olugturmuçlardir.62
Ama politik ve mali istikrar mutlaka güç demek degildi. Fransa ve
ispanya'mn kat kat fazla nüfuslariyla kiyaslandigmda Ingiltere ve Gal-
üç-dört milyonluk nüfusu pek fazla gärünmüyordu. "Tudor yüz-
-ler'in

yih" boyunca sanayide hatiri sayilir bir büyüme olacakti ama Ïngilte-
re'nin mali kuruluglari ve ticari altyapilari italya, Güney Almanya ve
Hollanda'mnkiler yanmda ilkel kaliyordu." Askeri plandaki fark çok
daha genisti. VIL Henry kralhšmi saglama alir almaz ordusunun bü-
ynk bir bälümünü dagitmiç ve (bir iki istisna dipinda) nüfuz sahibi
zenginlerin özel ordu kurmalarim yasaklamigti; italya'daki Fransiz-
Habsburg savaglarimn askeri çatigmanm niteligini ve boyutlarini de-
gigtirdigibu dönemde Ingiltere'de, of the Guard" ve belli
"yeoman

birtakim garnizonlar diginda düzenli silah altinda tutulan bir ordu

yoktu. Bunun bir sonucu olarak ilk Tudor hükümdarlari döneminde
elde bulunan kuvvetler hâlâ geleneksel silahlar (uzunyay, keser) kulla-
niyor ve geleneksel yäntemlerle (kontluk milisleri, gänüllü
"bölükler"

vb.) toplaniyordu. Ancak bu gerilik, VII Henry'den sonra tahta çikan

VIII. Henry'yi iskoçlara saldirmaktan alikoymamig ve hatta 1513 ile
1522-1523'te Fransa'ya kargi askeri müdahaleden caydirmamisti; çün-
kü ingiltere krali Almanya'dan çok sayida asker kul-
-kargi

"modern"

lanan, çakmakli tüfek kullanan askerler, agir suvariler- kiralayabili-

yordu.'

91
 Ingiltere'nin Fransa'daki bu ilk mudahaleleri ve daha sonra 1528
ve 1544'teki istilalari, askeri bir yikimla sonuçlanmasa
-ashnda

Fransa
hükümdarmi bagina dert olan Ingiliz saldirganlari parayla satm almak
zorunda biraktirsa- bile bunlarin getirdigi mali sonuçlarm yikici oldu-
gu kesindir. Sözgelimi, 1513'te, Krallik Hazinesi tarafmdan yapilan
toplam 700.000 sterlinlik harcamanin 632.000 sterlini asker maaglari-
na, ordu donatim malzemesine, savag gemilerine ve öbür askeri giderle-
re aynlmigti.* VII. Henry'nin birikmig rezervleri hirsli vârisi tarafindan
kisa sürede tüketildi. VIII. Henry'nin bagbakani Wolsey'nin zorla borç
alarak, "yardimlar"
toplayarak ve bagka keyfi yollara bagvurarak
saglama
para
çabalari da yaygin gikâyetlere sebep oldu. Ancak Thomas
Cromwell'in 1530'larda kilise arazilerine el uzatmasiyla mali durumda
rahatlama olabildi; gerçekten de Ingiltere'deki Reformasyon sayesinde
kralhk gelirleri-ikiye katlanmig ve savunma amaçh askeri projeler için
genig çaph harcamalar yapilmasi mümkün olmuçtur Mang kiyisi ve
-

iskoç siniri boyunca kaleler, kralhk donanmasi için yeni ve güçlü savag
gemileri yapilabilmig, irlanda'daki isyanlar bastirilmigtir. Ancak 1540'li
yillarda Fransa ve Iskoçya ile yapilan korkunç savaglarin maliyeti,
2.135.000 sterlin gibi muazzam bir rakama çikmigti; bu rakam olagan
.
krallik gelirinin yaklagk on katiydi. Bu durum, kralm bakanlarmi en
agiri önlemleri almaya zorladi: Dinsel -mülkler dügük degerlerle satildi,
soylularm mülkleri uydurma suçlamalarla
gasp edildi, sik sik zorla borç
alma yoluna gidildi nihayet Fuggerler ile bagka yabanci bankerler-
ve
den medet umuldu." Böylece Îngiltere'nin1550'de Fransa ile olan an-
lagmazliklarim çözüme ulagtirmasi, neredeyse iflas halinde olan yöneti-
me rahat bir soluk aldirdi.
O halde burlar, Ïngiltere'nin16. yüzyihn ilk yarismdaki gücü-
tüm
nün gerçekten de simrh oldugunu göstermektedir. Ingiltere, merkeziley-
mig ve bagkalarma kiyasla homojen bir devletti;
ama sinir bölgelerinde
ve Irlanda'da bu äzelliklerini bir hayli yitiriyor ve bu durum her za- ·

man için kralhk kaynaklarinin buralara akmasi ve krahn dikkatinin bu

noktalara çekilmesi sonucunu dogurabiliyordu. VIII. Henry'nin göster-
digi ilgi sayesinde ingiltere,savunmasi güçlü olan bir ülkeydi; modern
nitelikli kaleleri, topçusu, tersaneleri, epey gen¼ bir silah sanayii, iyi
donammh bir deniz gücü vardi. Ancak ordusunun niteligi açisindan
I
*
Meslektagim Pro£ Robert Ashton, bu dönem boyunca ingiliz Devletine (ve herhalde
äbür devletlere de) ait olarak gösterilen gelir
ve gider rakamlarmin temsili rakamlar
olarak gärülmesi konusunda beni
uyarlyor; devlet memurlarmm yaptiklari, rügvetler,
irtikâp ve hesap tutmadaki yetersizlikler yüzünder ordu ve donanma "ödenekler"i

ra-
kamlari ciddi oranda dügüyordu. Buna çok benzer bir biçimde ."gelirler"in ancak bit
bölümü krala ulaçabiliyordu. Bäylece, verilen istatistikler kesin degil, gästermelik nite-
liktedir.
i
I
I

92
I
\
i
i

geriydi ve mali durumu genig çapli bir savapn giderlerini kargilayacak

gibi degildi. I. Elizabeth, 1558 yilmda tahta çiktigi zaman bu eksiklik-
leri kabullenme ve amaçlarini onlari zorlamadan elde etme akilliligim
göstermistir. Kargi-Reformasyonun en yogun dönemini yagadigi ve 1s-
panyol askerlerinin Hollanda'da aktif oldugu 1570'ten sonraki tehli-
keli yillarda, bu gerçeklegtirilmesi zor bir içti. ÜlkesiAvrupa'nm gerçek
hiçbirine denk olmadigt için, Elizabeth, Ingiltere'nin
"süpergüçler"inden

şagimsizligini diplomasi yoluyla korumayi ve ingiliz-Ispanyol iligkileri-

Ain kötüye gittigi zamanlarda bile, II. Philip'e kargi verilen "soguk
sa-
vay"m denizlerde sürdürülmesini amaçladi, böylesi, hiç degilse ekono-
mik bir yöntemdi ve arada bir kazançli da oluyordu." Iskoçya ve Îr-
landa kanatlarint güvenceye almak ve 1570'li yillarda Hollandah is-
yancilara yardim etmek için para bulmak durumunda olmalarina rag-
men Elizabeth ve bakanlari, kraliçenin saltanatmm ilk yirmi beg ydin-
da saghkh bir gelir fazlasi olugturmayi bagardilar -

bu çok da iyi ol-

muytu çünkü 1585 yihnda Leicester yönetimindeki bir kuvveti Hollan-
da'ya gönderme karari almmca, kraliçe bir sandigi"na giddetle
"savag

ihtiyaç duydu.
ispanya ile 1585'ten sonraki çatigma, Elizabeth yönetimine hem
stratejik hem mali yükler getirmigtir. Ingiltere'nin uygulayacagi en iyi
stratejinin ne olabilecegini hesaplarkan, Hawkins, Raleigh, Drake gibi
donanma komutanlari ve bagkalari kraliçeye, Îspanyollarin gümüg tica-
retini engelleme, Îspanya kiyilarma ve sämürgelerine saldirma ve savagt
ucuza çikarmak için genelde deniz gücü üstünlügünü sonuna kadar ktd-
lanma. politikasi konusunda israr ettiler -

bu, teoride çekici ancak uy-

gulamaya koyma açi'sindan zor olan bir öneriydi. Ama ispanyol Ordu-
suyla savaganlara yardim için Hollanda'ya ve Kuzey Fransa'ya da asker
göndermek gerekiyordu -- bu, Ingiltere, Hollandah isyancilara ya da
Fransiz Protestanlara bayildigi için degil, Elizabeth'in dedigi gibi sirf
"Fransa'mn yaçayacagi son gün, aym zamanda, Ïngiltere'nin yok olu-
undan önceki gün olacaktir"2 dügüncesiyle benimsenen bir stratejiydi.
Bu yüzden Avrupa'daki dengeyi, gerekirse aktif müdahale yoluyla da
korumak hayati bir konuydu; bu "Avrupa kapsammdaki yükümlülük"
17. yüzyihn baglarma kadar, en azmdan kipisel olarak sürmügtür; çün-
kü gönderilen kuvvet 1594'te Hollanda Cumhuriyeti Ordusuna katilm-
ca pek çok Ingiliz askeri burada kalmigtir.
Îngilizler,IL Philip'in karadaki planlarina set çekmek ve Ïspanya
Imparatorlugunu denizlerde sürekli saldirilarla rahatsiz etmek gibi çift
yönlü bir görevi yerine getirerek, Avrupa'nm politik çogulculugunun
korunmasma kendi çaplarmda katkida bulundular. Ama ülke diginda
8.000 kipilik bir orduyu beslemenin yüku çok büyük olmustu. Hollan-
da'ya 1589da gönderilen paralar 100.000; 1587digönderilenler de

93
 175.000 sterlini agmig ve bu toplamlarm ikisi de o yillara ait tüm gider-
lerin yarismi olugturmustur. Büyük Donanma Savagi yilinda savag filo-
suna ayrilan para 150.000 sterlinden fazlaydi. Sonuç olarak Eliza-
beth'in 1580'lerin sonundaki yilhk giderleri 1580'lerin baymdaki mik-
tarin iki-uç katiydi. Bir sonraki on yil boyunca, her yll 350.000 sterlin-
den fazla harcama yapildi ve irlanda savagi yuzünden bu rakam krali-
çenin son därt yilinda, yilhk ortalama 500.000 sterlinin üzerine çikti."
Yänetim ne kadar backa
-kralhk

arazilerinin ve tekellerin satiplari gibi-

kaynaklardan gelir elde etmeye çabalarsa çabalasm, Avam Kamarasmi
tekrar tekrar toplantiya çagirarak fazladan para istemekten bagka bir
seçenege sahip degildi. Bu paralarin (toplam2 milyon sterlin kadar)
ve-
rilmesi,
Ingiliz yönetiminin iflasini ilan etmesini ve askerlerinin
maagini
ödeyemez hale dügmesini engelledi. Bu hukümdarin ve danigmanlarmm
becerisini ve sagduyusunu gösterir; ama savag yillari tüm sistem için bir
smav olmustu; bu dönemden kalan borçlar ilk Stuart krali dönemine
aktarildt ve hem bu, hem de ondan sonraki kral, kendilerine kugkuyla
bakan Avam Kamarasma ve ihtiyati elden birakmayan Londra para pi-
yasasma bagimli hale geldiler."
Burada anlatilanlar içinde, krallik ve parlamento arasinda tirmana-
rak süren ve 1603'ten sonraki 40 yil boyunca Îngiliz politikasma ege-
men olan çekigmeye yer yoktur; bu çekigmede en önemli rolü mal ko-
nular oynayacakti °
1620'li yillarda Avrupa'da devam eden büyük mü-
cadeleye Ïngiltere'ninbeceriksizce ve arada bir yaptigi müdahaleler çok
pahahya mal olmalarina ragmen, Otuz Yil Savagmin ana çizgisini pek
az etkilemigtir. Ìngiltere'ninnüfusu, ticareti, denizaqiri sömürgeleri ve
genel refah düzeyi, bu dönemde geligme göstermig ama ülke içinde
uyum olmadigmdan bunlarin hiçbiri devlet gücü için saglam bir temel -
olugturamamigtir; nitekim
-teorik

olarak ulusun silah gücünü artirabi-

lecek- donanma vergisi gibi vergilerin yol açtigi kavgalar, çok geçme-
den krallik ile parlamentoyu iç savaga itecek, bu da 1640'h yillarin bü-
yük bir bölümünde Ingiltere'nin Avrupa politikasi içinde bir güç olma
özelligine darbe indirecekti. Îngiltere'nin yeniden sahneye çikigi, zorlu .

bir ticaret savagmda (1652-1654)Hollanda'ya kafa tutmasiyla gerçek-

legti; çarpigan taraflarm amaci ne olursa olsun, bu savagm Avrupa'daki
genel dengeyle olan ilgisi pek azdi.
Ancak 1650'll yillarin Cromwell Ingiltere'si Büyük Güç rolünü da-
- \ <

ha önceki hiçbir yönetim sirasmda olmadigi kadar bagarlyla oynadi.

Cromwell'in New Model Ordusu', Ingiliz askerleri ile Avrupa'daki as-
kerler arasinda geleneksel olarak sürüp giden farki nihayet kapadi. Ma-
I

New Model Army: 1645 Subanndakurulan ve iç savag sitasmda

*
parlamentodan yana
savagarak zafer kazanan ordu.
ç.n.
-

94
I
. I

urice of Nassau ve Gustavus Adolphus tarafindan yaratilmis, çagdag

çizgide tegkilatlanmig ve egitilmig, yillar boyu süren çatigmalarla güç
kazanmig, disiplinli ve ücretleri (çogunlukla)düzenli olarak ädenen Ïn-
giliz Ordusu, artik Avrupa'daki dengeler içindeki yerini, bir ölçüde etki
saglayarak alabilirdi; bunun böyle oldugu 1658 Dunes Savagmda Is-
panyol kuvvetlerini yenilgiye ugratmasmdan belliydi. ÜstelikCumhuri-
yet donanmasi, aslmda çagma göre daha da ileri durumdaydi. Îç savag
irasinda
genellikle ,I. Charles'a kargi olduklarint gästerdikleri için
Avam Kamarasmin gözdesi durumuna gelen deniz kuvvetleri 1640'larin
sonlarmda yenilendi: Donanma, 39 tekneden (1649) 80 tekneye (1651)
çikarilarak iki kattan fazla büyüdü; ücretler ve kogullar iyileytirildi, ter-
saneler ve lojistik destek daha iyi duruma getirildi ve kazanç ile gücün
el ele gittigine inanan Avam Kamarasi bunlarm gerçeklegebilmesi için
her seferinde lehte oy kullandi., Bunlar -isabetli geligmelerdi, çünkü In-
giliz Deniz Kuvvetleri Hollandalilarla yaptigi ilk savagta Blake ile
Monk kadar iyi olan liderlerin --Tromp ve Ruyter-- kumandasmda, ken-
disi kadar muazzam bir kuvvetle mücadeleye girigiyordu. Ingiliz donan-
masmin 1655'ten sonra ÎspanyaÌmparatorlugununüzerine çullandigi
zaman bagarih olmasi gagirtici degildi: Acadia'yi (Nova Scotia) ve His-
paniola'daki fiyaskodan sonra Jamaica'yialdilar; 1656'da Ispanyol ha-
zine filosunun bir bölümünü ele geçirdiler; Cadiz'i abluka altma aldilar
ve 1657'de Santa Cruz'daki flota'yi yok ettiler.
Ïngilizlerin bu sonuçta dengeyi bozmuy ve Îspanya'yi,
eylemleri
Fransa ile olan savagmi 1659'da sona erdirmeye zorlamigtir; ama buit-
lar ülke içinde birtakim gerginlikler yaganmadan elde edilememigtir. Is-
panya ile olan kârli ticaret 1655'ten sonra bu yillarda tarafsiz kalan
Hollanda'ya kaptirilmig, yönetimlerince desteklenen dügman korsanlari
Atlantik ve Akdeniz'de seyreden ingiliz ticaret gemilerinden büyük ka-
zançlar elde etmiglerdir. Her geyden önemlisi, 70.000 askere çikan bir
orduyu ve büyük bir donanmayi beslemek pahah bir iç'ti; bir tahmine
gäre 1657'de 2.878.000 sterlinlik toplam devlet harcamalarinin
1.900.000 sterlinden fazlasi orduya, 742.000 sterlini de donanmaya
gitmigtir." Vergiler konmug ve änceden görülmedik bir düzeyde baga-
riyla toplanmigtir ama bunlar ingiliz Devrimi öncesinde "I. Charles za-
manmda kabul edilemez sayilan miktarm dört katmi" harcayan bir yö-
netim için, hiçbir zaman yeterli olmamigtir." Borçlar sürekli olarak art-
rug ve askerlerle denizcilerin ücretleri zamamnda ödenememigtir. Bir-
kaç yil süren ispanya savagi, halkm Cromwell yönetimine kargi olan
hognutsuzlugunu kugkusuz artirmig ve tüccar smifm çogunlugunun ba-
rig istemesine yol açmigtir. Bu çatigma sirasinda, ingiltere'nintoptan yl-
kima ugramasi diye bir gey elbette olmamigtir -

ancak Büyük Güç mü-

cadeleleri içinde ispanya kadar uzun bir süre kalsaydi, bagma gelecek

95
i

i
olan kugkusuz bu olurdu. Ingiltere'niniç ve denizaciri ticaretinin geli -

mesine sömürgeleriyle tagimacihktan edindigi kazançlar da eklenince,

yeni bir savag durumunda Londra yönetimlerinin sirtlarm1 yaslayabile-
cekleri bir ekonomik temel olugmaya bagladi
ve ingiltere --Hollanda
Cumhuriyetiyle birlikte- bir piyasa ekonomisi geligtirdiginden, yagam
düzeyini, nüfus artarken yükseltmek gibi ender rastlanan bir baçari ka-
zandi.74 Gene de ülkenin askeri
ve donanma gücü ile ulusal refahm teg-
viki arasmdaki gerekli dengeyi korumak, hayati önemini sürdürüyordus
Cromwel döneminin sonunda bu denge biraz fazlaca sallantih duruma
gelmigti.

Devlet yönetimi konusunda almacak ders,. Ïngiltere'ninynkseligi bir

bagka güç olan Ïsveç'in yükseligiyle kiyaslanirsa daha da açik
"kanat"

hale gelecektir. 16. yüzyil boyunca bu kuzey kralhšmm gelecegi parlak

?
görünmüyordu. Bati Avrupa'ya serbestçe uza.nmasia kendisini kugatmig
olan Lübeck ve (äzelliklede) Danimarka tarafmdan engellenen, dogu
kanadmda Rusya ile birbiri ardmca gelen savaglar yapan ve Polon-
ya'yla iligkisi yüzünden dikkati sik sik dagilan Isveç'in, sirf varligmi
sürdürebilmek için yapmak zorunda olduklari ona yetiyordu, gerçekten
de 1611-1613 savaginda Danimarka kargismda ugradigi agir yenilgi, bu
ülkenin kaderinin geniglemek degil, gerilemek olacagmi ima ediyordu.
Ayrica ülke içinde dinsel nitelikli olmaktan çok yapisal olan birtakim
çatlaklar meydana gelmig ve bunlar soylularm genig çaph ayricahklari-
nin onaylanmasi sonucunu dogurmustu. Ama Isveç'in en zaylf yam
ekonomik tabamydi. Genig topraklarino çogunlugunu çorak kutup
arazisi ve ormanlar olugturuyordu. Birbirinden dagunk ve büyük oran-
da kendi kendilerine yeterli olan köylüler, yaklagik 900.000 olan top-
lam nüfusun yüzde 95'ini olugturuyordu. Finlandiya ile birlikte bu say1
1.250.000 kadardi -

pek çok italyan devletininkinden dügüktü nüfus.

Tek tük kentler, son derece simrh bir sanayi vardi; bir "orta
simf"in
varhšmi görmek hemen hemen imkânsizdt. Mal ve hizmet takasi hâlâ
baghca degigim biçimiydi. Böylece, genç Gustavus Adolphus 1617de
tahta çiktigmda, Isveç askeri ve ekonomik açidan yalnizca bir cüce gö-
rünümündeydi.
Biri dig biri iç olmak üzere iki etken, Isveç'in umut vermeyen bu te-
meller üzerinde hizla geligmesine yardimci oldu. Bunlardan ilki, yabanci
girigimcilerdi; özellikle Hollandahlar ama Almanlar ve Wallsonlar da...
Bunlar için Isveç kereste ile demir ve bakir cevheri gibi hammaddeler
yönünden zengin, gelecegi parlak bir "geligmemig"
ülkeydi. Bu yabanci
girigimcilerin en ünlüsü olan Louis de Geer, Îsveçlilerehazir ürünler sa-
tip onlardan maden cevheri almakla kalmadi; zaman içinde kereste
imalathaneleri, dökümhaneler, atölyeler de kurdu; krala borç verdi
para

96 I
l
i

Isveç'i temelde Amsterdam'a

"dünya

ve dayanan merkantil sistemi"nin

içine çekti. Çok geçmeden ülke, Avrupa'nm en büynk demir ve bakir
üreticisi haline geldi, bunlarm digariya satigi ise kisa bir süre sonra si-
lahh kuvvetlerin giderlerini kargilamaya yardimci olacak dövizi getirdi.
Ayrica Îsveç silah konusunda kendine yeterli hale geldi; bu, yabanci ya-
tirimlar ve yabancdarm becerileri sayesinde kazanilmig ender gärülen
bir bagariydi."
1ç etken ise Gustavus Adolphus ve yardimcilari tarafmdan baglati-
lan bir dizi ünlü reformdu. Mahkemeler, hazine, vergi sistemi, mahke-
melerin merkezi yönetimi ve egitim, bu dönemde daha iyi igleryen, da-
ha verimli hale getirilen alanlarin yalnizca bazilarlydi. Soylular hizipci-
likten uzaklagtirilip devlet hizmetine sokuldu. Dinsel dayampma saglan-
di. Hem yerel hem merkezi yönetimler igler hale geldi. Gustavus bu sag-
lam temeller üzerinde, kiyilarini Danimarkah ve Polonyah rakiplerin-
den korumak ve 1sveçaskerlerinin Baltik'tan güvenlik içinde geçmeleri-
ni saglamak üzere, bir isveç donanmasi olugturabilecek duruma geldi.
Ama kralm ünü, her leyden çok büyük askeri reformlarmdan geliyor-
du: Bir tür zorunlu askerlik sistemine dayali düzenli bir ulusal ordu ya-
ratan, askerlerini yeni muharebe meydani taktikleriyle egiten, süvari
birliklerini geligtiren, hareket edebilir hafif toplarin kullammini bagla-
tan ve son olarak da liderlik yetenegiyle ordu içinde disiplin ve yüksek
moral.saglayan Gustavus, 1630 yazinda Protestan davasma yardirnci
olmak üzere Kuzey Almanya'ya girdiginde, emri altinda belki de dün-
yanin en iyi savag gücü bulunuyordu."
Bu avantajlarm hepsi de Isveç için gerekliydi; çúnkü Avrupa çatig-
masinin boyutlari Isveç'in kompularlyla bundan önce yaptigi yerel sa-
, vaglarda yagadigi deneyimden çok daha genig, maliyet yönünden de çok
daha agirdi. 1630 yilmin sonunda Gustavus'un kumandast altinda
42.000, bir yil sonrasinda ise bunun iki kati kadar asker bulunuyordu;
·

kaderini belirleyen Lützen Savagmm hemen öncesinde ise kralm elinde-

ki kuvvetler yaklagik 150.000 askere çikmigti. Isveçli askerler büyük sa-
'

vaglarm tumünde bir corps d'lélite* olugturuyor ve aym zamanda stra-

tejik noktalara yerleptiriliyordu; ama sayilari bu büyüklükteki bir ordu
için yeterli degildi; gerçekten de bu 150.000 kipilik "Isveç" ordusunun
beste därdü yabanci parah askerlerden iskoçlardan, Îngilizlerdenve Al-
manlardan oluguyor bu durum müthig pahaliya mal oluyordu. 1620'ler-
de Polonya'ya kargi verilen mücadele bile isveç Devletinin mali duru-
munu zora sokmugtu; Almanya savagmm bedeli ise daha da yüksek
olacaga benziyordu. Ancak ne ilginçtir ki Isveçliler bu bedeli bagkalari-
na ödetmeyi bagardilar. Yabancilar tarafmdan, äzellikle de Fransizlarca

Corps d'élite: Seçkin kesim. -

ç.n.

97

|
 yapilan para yardimlari herkesçe bilinmektedir ama bunlar harcamala-
rm ancak bir bölümünü karguamigti. Asil kaynak Almanya'nm kendi-
siydi:
Çegitliprenslikler ve serbest kentler, eger Isveç dostuysalar kendi-
1erinden davaya yardim etmeleri isteniyordu; dügmansalar yagmadan
kurtulabilmek için fidye ödemek zorundaydilar. Ayrica, Isveçlilerin de-
netimi altindaki bu koca ordu, kamp kurdugu topraklarda gerekli ko-
naklama yerini, yiyecegi ve hayvan yemini zorla saghyordu. Bu sistemi
kusursuz hale getiren kisi, kugkusuz kralm yardimcisi Wallenstein'di;
Wallenstein, asker sayisi 100.000'i ayan imparatorluk ordusunun gider-
lerini zorla
"katki"
saglama politikasiyla karçilamigti;" ancak burada
önemli olan nokta gudur, Habsburglari 1630'dan 1648'e kadar durdur-
maya yardimci olan büyük kuvvetin parasmi ödeyen Isveç degildi.
Westphalia Barigmm yapildigi ay bile Isveç ordusu Bohemya'yi yagma-
lamakla megguldü ve buradan ancak büyük bir "tazminat"
kargihginda
çekilmesi mümkün olmugtu.
Bu, Îsveç1ileraçismdan önemli bir bagari olmakla birlikte, pek çok
bakimdan ülkenin Avrupa içindeki konumu hakkmda yanhy bir izlenim
veriyordu. Isveç'in etkileyici savag mekanizmasi büyük älçüde asalak
nitelikliydi; Almanya'daki isveçordusu ayakta kalabilmek için yagma-
cilik yapmak zorundaydi; böyle olmasa askerler ayaklamyor bu da Al-
manya'ya daha büyük- zarar veriyordu. Dogal olarak donanma, ülke
savunmasi ve Almanya digindaki kuvvetler için gerekli harcamalari Is-
veç'in kendisi yapmak zorundaydi;.bu ise öbür devletlerin hepsinde ol-
dugu gibi, devlet maliyesini zora sokmug, mali zorluklar krallik arazile-
rinin ve gelir kaynaklarmm çaresizlik yüzünden soylulara satumalarma
yol açmig ve bäylece gelirler uzun vadede azalmigtir. Ayrica Otuz Yil
Savagi agir can kaybma sebep olmuy ve olagandigi vergiler käylülerin
sirtma yüklenmigti. Dahasi, askeri bagarilari Isveç'e Baltik-ötesi sömür-
geler -Estonya, Livonya, Bremen ve Pomeranya'mn buyük bir bölümü-
kazandirmigti; bu sömürgelerin ticari ve mali yönden ülkeye kazanç
tirdiklerini
ge-
kabul etmek gerekir; ancak, barig döneviinde korunmalari,
savagta ise buralara göz diken rakiplere kargi savunulmalari, isveç dev-
letine 1630'lu ve 1640'll yillardaki Almanya seferinden çok daha agir
bir masraf yüklüyordu.
Îsveç 1645'ten sonra bile önemli bir güç olmayi sürdürecek ama
bu, ancak bölgesel bir düzeyde olacakti. Gerçekten de Isveç, X. Charles ) '

(1654-1660)ve XI. Charles (1660-1697)dönemlerinde herhalde Baltik

sahnesindeki gücünün doruguna çikmiç ve art arda Danimarka'yi dur-
durmus, Polonya, Rusya ve güç kazanmakta olan·Prusya kargismdaki
yerini korumuytur. XI. Charles döneminde mutlakiyetçilige olan egilim,
krallik maliyesini güçlendirmig ve bäylece barig zamamnda da silah al-
tmda tutulan büyük bir ordunun bakimi saglanmigtir. Ancak burlar än

98
I

I
l

siralardakiyerinden yavag yavag apagilara dügmekte olan Isveç'i güç-

lendirmek üzere alman önlemlerdi. Profesör Roberts'in dedigi gibi:

1sveçbir kuçak boyunca zafer sarhoslugu yagamig ve ganimete

bogulmuytur: XI. Charles ise Isveç'isiradan bir yagamm alaca-
karanhšma geri götürmüg, Isveçiçin kaynaklarma ve gerçek çi-
karlarma uygun politikalar üretmig, 1sveç'i bu politikalari uy-
gulayacak duruma getirmig ve Isveç için agirlik ve saygmhk
açismdan ona ikinci simf bir güç kimligi verecek bir gelecek
hazirlamigir."

Bunlar küçãosenecek bagarilar degildi ama daha genig Avrupa çer-

çevesi içinde ele alinmca anlamlari smirh kahyordu. §u da ilginç bir
noktadir ki, Isveç'in oldugu kadar Danimarka'nm, Polonya'mn ve
Brandenburg'un da dayandigi Baltik güç dengesi, 17. yüzyilm ikinci ya-
rismda Fransizlarm, Hollandahlarin ve hatta Ingilizlerinkendi amaçlart
ugruna yaptiklari para yardimlari ve diplomatik müdahaleler ve 1644
ile 1659'da buraya gönderdikleri Hollanda donanmasi yoluyla büyük
ölçüde etki altinda tutulmug
"el

ve altmdan yönlendirilmigtir."" Sonaç

olarak, bu buyük diplomasi oyunu içinde Isveç hiçbir zaman bir
"kuk-

la" devlet olmadi ama Batmm yükselen güçlerine kiyasla bir ekonomi
cücesi.olarak kaldi ve onlarm para yardimlarma bagimh hale gelme egi-
limine girdi. 1700 dolaymdaki dig ticareti, Hollanda Cumhuriyetinin ya
da Îngiltere'nindiç ticaretinin yalmzca küçük bir bölümü kadardt; dev-
let harcamalari ise Fransa'mnkilerin belki de begte biri oranmdayd1.s2
Bu yetersiz maddi tabana dayanarak ve denizagirt sämürgelere ulagma
imkânma sahip olmadan, Isveç'in Gustavus Adolphus döneminde kisa -hayranlik

bir sure için yagadigi askeri üstünlügü sürdürme imkâm

uyandiran toplumsal ve-idari istikrarina ragmen- çok azdi. Nitekim
ilerki onyillarda yapacagi ig, Prusya'mn güneyde, Rusya'nm da doguda-
ki ilerleyigini durdurmak olacakti.

Bu dönemdeki son ärnek, yani Hollanda'mn gücu isveç'in durumu

ile dikkate deger bir zithk olugturmaktadir. Sözünü edecegimiz, devrim
kogullarmm kargaçasi içinden yaratilmig bir ulus, Hollanda'nm Habs-
burg egemenligindeki öbür bölümlerinden düzensiz smirlarla ayrilmig
yedi heterojen eyaletin olugturdugu bir küme, kocaman bir hanedan
imparatorlugunun yaklagik yüzyil boyunca Avrupa içinde ve digmda
hizla büyük bir güç haline gelen, nüfus ve toprak büyüklügü simrh bir
parçasiydi yalmzca. Hollanda cumhuriyetçi, oligarpik yönetim biçimiyle
-kendinden änce italya'da Venedik dipinda gärülmeyen- öbür devlet-
lerden farkhydi ama en ayirici özelligi gücünün ticaret, sanayi ve maliye

99
|

I
 dünyasma siki sikiya bagh olmasiydi. Askeri açidan, hiç olmazsa savun-
mada, muazzam b-ir güç olugturdugu kesindi; ingiltere 17. yüzyil sonla-
rmda kendisini geçinceye kadar da en etkili deniz gücü olarak kaldi.
Ancak silaha dayah bu kudret belirtileri, Hollanda güç ·ve

nüfusunun
özünü olugturmaktan çok, bunlarin bir sonucuydu.
Ayaklanmalarinm ilk yillarmda 70.000 dolayindaki Hollandali is-
yanci, Avrupa meseleleri söz konusu oldugunda elbette.fazla bir önem
tagimiyorlardi; ashnda kendilerini ayri bir ulus olarak görmeleri birkaç
onyil almig, sinirlarmm bir biçimde olugmasi da 17. yüzyilm baglarim
bulmustur. Hollanda ayaklanmasi denen olay bagta daginiklik içindey-
di; ayaklanma boyunca farkli toplumsal grup ve bölgeler birbirleriyle
savagtiklari gibi, Habsburg yöneticilerine de kargi çikmiglar, kimi
za-
man da onlarla uzlagmiglardir 1580'li yillarda öyle anlar yagandi ki,
Parma dükünün bu topraklari yeniden Îspanya'ya katmak yolunda ku-
sursuzca yürüttügü politika bagariya son derece yakm gibiydi. Ingiltere
ve äbür Protestan devletlerden gelen para destegi ve askeri yardim ol-
masa, Íngiltere'den çok sayida silah ithal edilmese ve ispanyol ordulari
sik sik burayi birakip Fransa'ya yönelmeseler, ayaklanma bu sirada
so-
na erdirilebilirdi. Ancak Hollanda liman ve tersaneleri isyanci ellerde
oldugu ve ispanya denizlerde denetim kurmakta güçlük çektigi için,
Parma dükü ancak kara uzerinden yavag ilerleyen kugatma harekâtiyla
buralari yeniden fethedebilirdi; aldigi emir üzerine ordularmi ne zaman
Fransa'ya sürse, bu harekât hiz kaybediyordu.62
Böylece 1590'll yillarda, Hollanda Cumhuriyeti ayakta kalabilmig;
aslinda doguda kaybedilmig olan eyalet
ve kentlerin çogunu geri almig
durumdaydi. Bu agamaya gelindiginde ordunun egitimi iyi durumdaydi
ve bagmda taktik yenilikleri ve sulak araziden iyi yararlanma becerisiy-
le Avrupa'nm en büyük askeri önderlerinden biri haline gelen Maurice
of Nassau vardi. Bu orduya bir Hollanda Ordusu demek de yanliç olur-
du: 1600'de 43 Îngiliz, 32 Fransiz, 20 iskoç, 11 Walloon ve dokuz Al-
man bölügune kargihk, yalnizca 17 Hollanda bälügünden oluguyordu
bu ordu." Uyruklar arasindaki bu buyük (ama hiç de kuraldigi olma-
yan) çegitlilige ragmen Maurice, kuvvetlerinden tutarh, belli ölçülere
uygun bir bütün olugturdu. Ancak bu konuda kendisine yardimci olan,
hiç kugkusuz Hollanda hükümetince saglanan mali destekti; Maurice'.in
ordusu Avrupa'daki ordalardan çoguna göre daha düzenli bir biçirnde ) '
<

parasuu ahyordu; tipki bunun gibi hayli büyük olan donanmanin ihti-
yaçlari da hukñmetçe görülüyordu.
Hollanda Cumhuriyetinin zenginligini ve mali istikrarmi oldugun-
dan daha fazla büyütmek ya da uzun süreli mücadelesinin giderlerini,
özellikle de baglarda kolayca kargiladigi yolunda bir izlenim vermek
dogru olmaz. Ülkenindogu ve güney kesimlerinde savag bir hayli bü-
i

100
I

ynk zarara, ticari kayiplara ve nüfus azalmasma yol açti. Zengin Hol-
landa eyaleti için bile vergi yükleri son derece agirdi; savag harcamalari
için 1579'da 960.000, 1599'da ise hemen hemen 5,5 milyon florin äde-
mek zorunda kalmigti. 17. yüzyihn baglarmda îspanya'ya kargi verilen
savagm maliyeti, yilda 10 milyon florine çiktigt için, pek çok kigi bu
mücadele mali sikmtiya dügulmeden daha ne kadar sürdürebilir diye
dügunüyordu. Hollanda'nm gansina ispanya ekonomisi buna para-
-ve

el olarak da, ispanya'mn ayaklanmaya yatkm Flander Ordusuna öde-

me yapma gücü- daha da büyük zarar görmüg ve durum Madrid'i, ni-
hayet 1609'daki mütarekeyi yapmaya razi etmigti.
Ancak, çatigma Hollanda'nm kaynaklarmi sarsmq olsa bile tüket-
memigti; gerçekte 1590'li yillardan baglayarak ekonomi hizla büyümüg
ve hükûmet için savagan devletlerin de yaptigi gibi- para piyasa-
--öbür

sma bagvurma durumunda saglam bir temeli olugmugtu.

"kredi"
Bu
zenginligin bir sebebi, Habsburg yönetiminin reddinden sonra nüfus ar-
tipi ile daha girigimci bir ruhun etkilegime baglamasiydi. Nüfustaki do-
gal artiça ek olarak güneyden on (belki de yüz) binlerce, Avrupa'mn
bagka yerlerinden de çok sayida mülteci gelmisti. Bu gäçmenlerin çogu-
nun beceri sahibi iççiler, ögretmenler, zanaatçilar ve sermaye sahibi
kimseler oldugu anlaphyor. Antwerp'in 1576'da ispanyol askerlerince
yagmalanmasi, Amsterdam'in uluslararasi ticari sistem içindeki gansmi
yükseltmigti ama Hollandahlarm ticari geligme için önlerine çikan her
firsati kullandiklari da bir gerçektir. Zengin ringa ticaretindeki egemen-
likleri ve denizden tarim yapmak üzere kazandiklari topraklar da onla-
ra ek zenginlik kaynaklari sagladi. Çok buyük ticaret filolari, özellikle
de fluyt'lari (basit,saglam yük gemileri) sayesinde Avrupa'daki mal ta-
imaciligt 1600'de büyük ölçüde Hollandahlarin eline geçmigti. Her su
yolu üzerinde gidip gelenHollanda gemileri kereste, kumag, tuz, ringa
tagimaktaydilar. Ingiliz müttefikleri ile pek çok Calvinist rahibin nefre-
tini çekmelerine ragmen Amsterdamh tacirler, eger elde edecekleri ka-
zanç igin riskine agir basiyorsa, älümcül dügmanlari ispanya'ya da bu
mallari kendi istekleriyle tagiyorlardi. Ülke içinde ise, büyük miktarda
hammadde ithali yapihyor ve bunlar Amsterdam, Delft, Leyden gibi
"igleniyordu".

yerlerde çegitli iq kollarinca Baghca sanayi dallart arasin-

"geker

da uretimi, eritme, damitma, mayalama, tütün yapragi kesimi,

ipek bukümcülügü, çämlekçilik, camcilik,.silah yapimciligi, matbaaci-
lik, kâgit üretimi"* bulunan 670.000 kipilik Hollanda nüfusunun yak-
lagik yüzde 56'smin, orta büyüklükteki kentlerde yagiyor olmasi hiç de
gagirtici degildir. Dünyadaki äbür bälgelerin hepsi, bu dönemde Hol-
landa'ya kiyasla, ekonomik yänden geri kalmig görünse gerektir.
Hollanda ekonomisinin iki ayri yänü daha askeri_gücünü artiriyor-
du. Bunlardan ilki denizagiri yayilmaydi. Denizayiri ticaret, Avrupa su-

101

I
larmda yapilan, daha gösterigsiz ama daha genig çaph toptanci ticaretle
kiyaslanamazdi; TancakHollanda Cumhuriyetinin kaynaklarma bir ye-
nisini ekliyordu.
"1598-1605
arasmda Bati Afrika'ya yilda ortalama
25, Brezilya'ya 20, Dogu Hint Adalarma 10, Karayip'e de 150 gemi
gitti. 1605 yihnda Amboina'da, 1607'de Ternate'de egemen sämürgeler
kuruldu; Hint Okyanusu çevresinde, Amazon Nehrinin agzma yakm
yerlerde ve (1609'da)Japonya'da fabrikalar ve ticaret bölgeleri olugtu-
ruldu.""' ingiltere gibi Hollanda Cumhuriyeti de kendisini, ekonomik
dengelerin yavag yavag Akdeniz'den Atlantik dünyasina dogru kaymasi
biçiminde gästeren bir olugumdan yararlanir hale geliyordu; bu 1500-
1700 däneminin dinsel temele dayanrnayan önemli geligmelerinden bi-
riydi ve bagta Portekiz ile ispanya'nm
yararina .olmugken, sonradan
dünya ticaretinin meyvelerini toplamaya daha hazir olan toplumlari ha-
rekete geçirmigti."
Ikinci özellik, Amsterdam'in uluslararasi maliyenin merkezi olarak
giderek önem kazanan rolüydü; bu da Hollanda Cumhuriyetinin Avru-
pa çapinda yürüttügü taç1maci, sarraf ve tacir görevinin dogal bir sonu-
cu olarak gerçeklegiyordu. Amsterdam'daki maliyecilerin ve kurulugla-
rin yaptiklari igler (faizkargiligi mevduat toplamak, para transferi- ger-
çekleptirmek, kambiyo senetlerini alacaga geçirip ödeme yapmak, dev-
letlere borç vermek) daha änce säzgelimi Venedik ve Cenova'da yerle-
ik hale gelmig uygulamalardan farkh degildi; ancak Hollanda Cumhu-
riyetinin ticari zenginligini yansittigi için bu hizmetier daha genië ölçek-
te ve daha büyük bir güvenle veriliyordu -

bu özellikle böyleydi, çünkü

baglica yatirimcilar yönetimin parçasiydilar ve saglam para, güvenli
kredi ve düzenli geri ödeme gibi ilkelerin korunmasim istiyorlardt. Bü-
tün burlarm bir sonucu olarak, devlet borçlari için çogu kez hazirda
para oluyor, bu da Hollanda Cumhuriyetine rakipleri kargisinda paha
biçilmez bir üstün1ük saghyordu; borç ödemelerini zamanmda yapma-
smdan dolayi kredisi yüksek oldugu için de, bagka yönetimlerin tümün-
den daha ucuza borç bulabiliyordu bu 17. yüzyil için büyük bir avan-
-

tajdi; aslmda her çag için öyledir ya!

Hollanda'nm kolayca borç bulma imkâm, ispanya ile savaglarin
1621'de yeniden baglamasmdan sonra daha da. önem kazanmigti, çün-
kü silahh kuvvetler için yapilan harcamalar düzenli olarak artarak 13,4
milyon florinden (1622), 18,8 milyon florine yükseldi
(1640). Bunlar,
zengin bir ülke için bile dayanilmasi zor olan büyük miktarlardi ve sa-
vag Hollanda'nm denizagiri ticaretine ya dogrudan kaylplar yoluyla ya
da ticaretin tarafsiz ellere geçmesiyle zarar verdiginden, durum daha da
agirlagiyordu. Eu yüzden savag giderlerinin olabildigince devlet borçlan
yoluyla kargilanmasini saglamak, politik açidan daha kolaydi. Bu du-
rum resmi borçlarda çok büyük bir artiça yol açmigsa da -Hollanda

102
I

eyaletinin 1651'deki borcu 153 milyon florindi- ülkenin ekonomik gü-

cü ve faizlerin geri ädenmesi konusunda gösterilen äzen sayesinde, kre-
di sistemi hiçbir zaman çökme tehlikesi içine girmedi." Bu, zengin dev-
letlerin bile askeri harcamalarm bedelinden ürktuklerini gösterrnekle
birlikte gunu da dogrulamiçtir ki, savagta bagari insamn kesesinin duru-
muna bagh oldugu sürece, Hollandahlar öbürlerinden her zaman için
daha uzun süre savag halinde kalabileceklerdir.

PARA VE ULUS-DEVLET
SAVAS,
Simdi de bu bölümde varilan baghca sonuçlari özetleyelim. 1450
ile çok yakmdan ilgi-
"ulus-devletinin

sonrasi çikan savaglar doguçu""

liydi. 15. yüzyilm sonu ile 17. yüzy1hn sonu arasmdaki dänemde çogu
Avrupa ülkesinde politik ve askeri otoritede bir merkezileyme oldu; bu,
genelde krahn (kimiyerlerde ise yerel bir prensin ya da ticaret oligargi-
sinin) yönetiminde olmuy ve merkezilegmeyle birlikte devletin vergi top-
lama gücü ve yäntemleri çogalmig; otorite, krallarm
"kimsenin
yardum
olmadan yagadiklari" dügünülen dönemlerde oldugundan çok daha in-
celikli bir bürokrasi mekanizmasi tarafindan kullam1mig ve ulusal or-
dular feodal asker toplama yäntemiyle olugturulmuytur.
Avrupa ulus-devletinin geligmesinin çegitli sebepleri vardi. Ekono-
mik degigme zaten eski feodal düzeni büyük ölçüde sarsmig ve degigik
toplumsal gruplar, birbirleriyle yeni sözlegme ve*yükümlülük biçimle-
riyle baglanti kurmak zorunda kalmiglardir. Reformasyon Hiristiyanhk
alemini, cuius regio, eius religio, bir bagka deyiglehukümdarlarin dinsel
tercihlerinin temeli üzerinde bölmekle, sivil ve dinsel otoriteyi birlestir-
mig ve laikligi böylece ulusal temelde genigletmigtir. Latince'nin gerile-
mesi ile yerli dillerin politikacilar, hukukçular, bürokratlar ve pairlerce
giderek daha çok kullamImasi, bu laik egilime güç kazandirmigtir. Ula-
gim imkânlarmm geligmesi, mal degigiminin daha yaygin hale gelmesi,
matbaacihšm bulunuqu ve okyanuslardaki kepifler, insam yalnizca bag-
ka halklarm var oldugu konusunda degil diller, begeniler, kültürden ge-
len ahykanliklar ve diller arasindaki farkhhklar konusunda da daha bi-
linçli hale getirmigtir. Bu kogullarda, zamanm pek çok dügünürünün ve
yazarinin ulus-devleti ayni halk için dogal ve en iyi toplum biçimi ola-
rak görmeleri, ulus-devletin gücünün artirilmasi ve çikarlarmm korun-
gerektigini, yönetenlerin ve yönetilenlerin yapisal nitelikleri
-özel

masi
ne olarsa olsun- ort-ak, ulusal yararlar ugruna uyum içinde çahemak
zorunda olduklarun savunmalari gagirtici degildir."
Ancak, konusundaki bu felsefi dügünceler ve yavag
"uluslagma"

yavag geligen birtakim toplumsal egilimlere oranla çok daha zorlayici

ve sürekli baski yapan gey savag ve savagin sonuçlarlydi. Askeri güç Av-

I
103
 rupa'daki çogu hanedanin ülkele'rindeki zengin toprak sahiplerinin üze-
rinde kalmalarini ve politik birlik ve otoriteyi saglamalarmi
(çogu kez
soylulara ödünler verseler bile) mümkün kilmigtir. Askeri etkenler -da-
ha dogrusu jeostratejik etkenler- bu yeni ulus devletlerin toprak smirla-
rim biçimlendirmeye yardimci olmug, sik sik çikan savaglar da ulusal
bilinci olumsuz bir yoldan da olsa uyandirmi tir; çünkü Ingilizler Is-
panyollardan, 1sveçliler Danimarkalilardan, Hollandali isyancilar da es-
ki Habsburg efendilerinden nefret etmeyi ögrenmiglerdir. Savaglarda ta-
raf olan ülkeleri her zamankinden daha çok harcama yapmaya, gelirle-
rini de ayni oranda artirmanm yollarini aramaya zorlayan yey, her gey--
den çok savag -özellikle de piyade ordularmm ve pahah tahkimatm ve
filolarm geligmesini tegvik eden yeni teknikler- olmugtur. Devlet harca-
malarindaki genel artig ya da gelir toplamak için yeni düzenlemeler ve-
ya krallar ve seylular arasindaki iligkinin degismesiyle ilgili olarak söy-
lenecek her gey, askeri çatigmamn temel önemi hatitlanmadan soyut ka-
lacaktir." Ingiltere'de Elizabeth ya da 1spanya'da II. Philip döneminin
son bir-iki yih içinde tüm devlet harcamalarmm därtte üçü gibi yüksek
bir miktar, savaga ya da önceki savaglar yüzünden ahnan borçlarm
ödenmesine ayrilmigti. Askeri ve deniz gücü harekâti yeni ulus-devletle-
ri için her zaman raison d'êtres olmamigtt belki;
ama ulus-devletlerin
gerçekleptirdikleri en pahah, en zorlayici etkinliklerdi.
Ancak gelir bulunmasi, ordularm bakimimn saglanmasi, gemilerin
donatimi, emirlerin gönderilmesi ve askeri seferlerin yänetilmesi igleri-
nin 16. ve 17. yüzyillarda, sözgelimi 1944'teki Normandiya istilasmi be-
lirleyen bir biçimde yürütüldügünü dügünmek yanhg olur. Buridan än-
ceki çäzümlemenin gästermig olacagi gibi, erken-modern çag Avrupa'si-
nm askeri mekanizmalari hantal yap111 ve yetersizdi. Bu dönemde bir
ordu toplayip onu denetim altinda tutmak korkunç zordu: Ayaktaki-
mindan gelme askerler, ihanet tohumlarini içlerinde tagiyan parali as-
kerler, ikmal maddelerinin yetersizligi, ulagim sorunlari, belli älçülere
uydurulmamt; silahlar pek çok komutani çaresizlige itiyordu. Askeri
amaçlar için yeterli para ayrildigi zamanlarda bile ahlak bozukluklari
ve savurganhk kay1plara neden oluyordu.
O halde silahli kuvvetler, devlet için ne yapacaklari änceden belli,
güvenilir devlet araçlari degildi. Ikmal maddelerinin yetersizligi ve bun-
dan daha da ciddi bir konu olan ücret ödemelerindeki yetersizlikler yü-
zünden yiginlarca askerin denetimden çikmasi çok beklenebilir bir geydi.
1572-1607 arasinda Flander Ordusunun çikardigi isyanlarin sayisi
46'dan az degildi; ama belki bu kadar sik olmasa bile, Almanya'daki Is-
veç askerleri ya da Cromwell'in New Model Ordusu gibi muazzam kuv-
i

Raison d=ëtre: Varhk sebebi.

- ç.n.

104 I
I
 vetler de isyan ediyordu, Richelieu Testament Politique'de gu aci sözlere
yer vermigtir:

Tarihte, yokluk ve düzensizligin mahvettigi ordularm sayisi

dügmanlarinca mahvedilenlerden çok daha faziadir. Ben kendi
zamanimda girigilen tüm iglerin sirf bu yuzden nasil eksik kal-
digma tamk oldum."

Bu ücret ve malzeme sorunu ordularin performansmi çegitli biçim-

1erde etkiliyordu: Bir tarihçi, Gustavus Adophus'un akillara durgunluk
verici bir hareketlilik içinde gerçeklegen Almanya seferinin, Clause-
witz'in sözunü ettigi anlamda bir askeri-stratejik plan dogrultusunda
yürütülmek yerine, muazzam ordusuna yiyecek ve hayvan yemi bulmak
gibi basit ama zorlaylci bir arayigi gösterdigini ortaya koymuçtur.'2 Ko-
mutanlar Napolyon'un özdeyiginden çok önce, bir ordunun midesi üze-
rinde yürüdugünü biliyorlardi.
Ancak bu fiziksel simrlamalar ulusal düzeyde de geçerliydi; äzellik-
le de savaç için para bulmak söz konusu oldugu zaman, ne kadar zen-
gin olursa olsun bu dönemdeki hiçbir devlet sürüp giden bir çatigmanm
giderlerini anmda kargilayamiyordu; ne kadar çok yeni vergi konulursa
konalsun, _devlet gelirleri ve harcamalari arasmda daima açik vardi ve
bu açik ancak borç yoluyla kapaniyordu -

bu borçlar ya Fuggerler gibi

özel bankerlerden ya da daha sonralari oldugu gibi, devlet tahvilleriyle
i; gören ve biçimsel tegkilatlanmasmi gerçekleytirmig bir para piyasasi-
nm aracihgiyla almiyordu. Ancak tirmanan savag giderleri çogu kez hü-
kümdarlari geri öderne yapamayacak duruma sokmug; onlari sikke de-
gerlerini dügürmeye ya da çaresizlik içinde bagka önlemler almaya zor-
lamig, bunlar da kisa vadede rahatlama saglamig ama uzun vadede za-
rarh olmuytur. Askerlerini denetim altmda tutmak ve atlarmi besleye-
bilmek için delice çirpinan kumandanlar gibi erken-modern çag yöne-
timleri de tedirginlik içinde kit kanaat geçinerek yagadilar. Yeni vergiler
vermeleri için meclislerin bagmm etini yemek, zenginleri ve kiliseleri
"yardim"
için sikigtirmak, bankerler ve kendilerine harp malzemeleri
saglayan kimselerle çekigmek ve alacaklilarmi uzakta tutmaya çahymak
bu yrllardaki yöneticilerin ve onlarm buyruklari altmdaki görevlilerin
arahksiz olarak yapmak zorunda kaldiklari iglerdi.
O halde bu bölümdeki tartigmanm özü Habsburglarm, bagka güç-
lerin göz kamagtirici bir bagariyla yaptiklarmi tümden beceremedikleri
yolunda bir dügünce degildir. Bu konuda çarpici zithklar görülmemek-
tedir; bagari ve bagarisizhk çok küçük farklara bakilarak degerlendiril-
mek durumundadir." Tüm devletler, Hollanda Cumhuriyeti bile, kara
ve deniz seferlerinin kaynaklari sürekli ólarak tüketñiesi yüzünden agir

105
I

I
 bir yük altindaydilar. Tüm devletlerde mali zorluklar olmug, askerler
ayaklanmig, ikmat maddesi kithgi çekilmig, artan vergilere kargi çikil-
migtir. Birinci Dünya Savasi sirasmda oldugu gibi, bu yillardaki müca-
dele de devletlerin dayanma gücüne bagh kalmig, taraflar tükenme nok-
tasma giderek daha çok yaklagmiglardir. Otuz Yil Savagimn son on yi-
hnda hiçbir müttefik gücün, Gustavus ve Wallenstein'm yönettigi kadar
büyük ordular çikaramadiklari görüldü; çünkü taraflarm hepsi, asker
ve para kaynaklarmm gerçekten de sonuna gelmiglerdi. O halde Habs-
burglara kargi olanlarm zaferi, pek hafif kalan nispi bir zaferdi. Onlar
maddi tabanlari ile askeri güçleri arasmdaki dengeyi rakipleri olan
Habsburglara göre daha iyi korumayi bagarmiglar, ama bu ancak kiti
kitma olmuytu. Zafere ulaganlarin bir bölümü, hiç degilse uzun bir
ça-
tigma sirasmda, ulusal zenginlik kaynaklarmm pervasizca degil, dikkat-
li bir biçimde kallamlmasi gerektigini anladilar. Ayrica tüccarm, imalat-
çmm ve çiftçinin de süvari subayi ve kargili asker Isadar önem tagidigi-
ni, istemeyerek de olsa kabullenmig olabilirler. Ancak, ekonomik unsur-
lari çok küçük Bir farkla daha iyi anlayip kullanabilmiçlerdi. Welling-
ton dükünün sonradan söyledigi gibi, onlarmki de "neredeyse
bir yenil-
gi" olmuytu. Tüm buyük savaglarda olan budur.

I
I

I
I
I

106 i

I
I

MALIYE, COÖRAFYA VE
SAVASLARIN KAZANILMASI
1660-1815

Antlagmasmm imzalanigi, Avrupa'nm Büyük Güçleri arasmda-

Pirene
ki rekabetleri ya da onlarin rekabetlere
ahekanliklarini elbette sona erdirmedi.
savag yoluyla çözüm arama
Ama 1660'tan sonraki yüz elli
yilhk uluslararasi mücadele çok önemli bazi yönlerden bir önceki yüz-
yildakinden farkhydi; söz konusu degigiklikler, bu halleriyle uluslarara-
yansitiyorlardi.
si politikanin evriminde yeni bir agamay1
1660'tan sonraki Büyük Güç mizanseninin en önemli özelligi, ger-
çekten de çok kutuplu bir Avrupa devletler sisteminin olgunlagmasiydi;
devletlerin her biri savag ve barig kararlarmi, giderek daha büyük ölçü-
çikarlar" temelinde alma
"ulusal

de uluslarötesi, dinsel sebeplerle degil,

egilimi gästerdiler. Bu, kugkusuz hemen oluveren ya da salt nitelikli bir
degigiklik degildi: 1660 öncesindeki Avrupa devletleri kugkusuz dinle il-
gisi olmayan çikar hesaplariyla hareket etmisler ve dinsel önyargilar 18.
yüzyildaki uluslararasi pek çok kavgayi gene körüklemigti. Bununla
birlikte, 1519-1659 däneminin baghca özelligi bir Protestan dev-
-yani

letler birligi ve buna ek olarak Fransa'yla savagan Habsburg kuvvetleri-

nin Avusturya-Îspanyolekseni- ortadan kalkmig ve bunun yerini, kisa
vadeli degigkenittifaklarin olugturdugu çok daha gevgek dokulu bir sis-
tem almigti. Bir savagta dügman olan ülkeler, bir sonrakinde birbirleri-
nin ortagi oldular; bu da politikalarm belirlenmesinde köklü dinsel
inançlar yerine hesaph Realpolitik'e* agirlik kazandirdi.
Hem diplomasi hem savag alaninda, bu degigken çokkutuplu siste-
min dogal bir sonucu olarak ortaya çikan dalgalanmalar, yeni olmayan,
her çaga özgü bir gey yüzünden karmagik hale geliyordu. Birtakim dev-
letlerin yükselmeleri ve bagkalarmin gerilemesi. XIV. Louis'in 1660-

*
Realpolitik: Ïdealler ve teorilere dayanmayan, gerçekçi uygulamaya dayali politika.
ç.n.
-

107
|
| 1
 1661'de Fransa'da yetkiyi tam olarak üstlenmesinden, Napolyon
Bona-
parte'm 1815'te Waterloo'da teslim olmasma kadar uzarian yüz elli yil-
hk uluslararasi rekabet sirasmda, bir önceki yüzyilin önde gelen ulusla-
rindan bazilari (Osmanli imparatorlugu, ispanya, Hollanda, Isveç)
ikinci straya dügmüg, Polonya ise tümüyle gölgede kalmigti. Avusturya
Habsburglari ise veraset yoluyla edindikleri üIkelerde toprak
ve yapi
düzenlemeleriyle ön safta kalmayi bagardilar; Almanya'nm kuzeyindeki
Brandenburg-Prusya da umut verici olmayan bir baglama noktasindan
ayni konuma yükseldi. Batida Fransa, 1660'tan sonra askeri kudretini
hizla genigleterek, Avrupa ülkeleri arasmda en güçlüsü oldu -pek

çok
gözlemci için, Habsburg kuvvetlerinin elli yil önce göründügü
kadar
heybetli görunüyordu Fransa. Fransa'mn Ortabati Avrupa'ya
egemen
olma kapasitesi, ancak uzun bir dizi
savag sirasmda (1689-1697,1702-
1714; 1739-1748; 1756-1763) denizden ve karadan kompusu olan dev-
letlerce ortaklaga dizginlenebilmigtir; ama bu güç Napolyon döneminde
yeniden biçimlenerek Fransa'ya uzun süre art arda askeri zaferler ka-
zandirmiç, bu zaferleri de ancak äbür dört Büyük Gücün kurdugu
or-
takhk durdurabilmigtir. Fransa 1815'teki yenilgisinde bile ände
gelen
devletlerden biri olarak kaldi. Böylece 18. yüzyil ilerlerken, batida
Fransa ile doguda iki Alman ülkesi olan Prusya ve Habsburg impara-
torlugu arasinda, Avrupa'nm göbeginde üç tarafh bir denge
yavag ya-
vag oluguyordu.
Ancak bu yüzyilda Büyük Güç Sistemi içinde gerçekten önemli de-
gigikliklerAvrupa'nm kanatlarinda, hatta daha da ötelerde oldú. Birta-
kim Bati Avrupa devletleri, tropiklerdeki küçük, güvensiz alanlarini,
özellikle Hindistan'da, ayrica Dogu Hint Adalarmda, Güney Afrika'da
ve ta Avustralya'da düzenli bir biçimde çok daha genig nüfuz bölgeleri-
ne dänügtürdüler. Bu sömürgeci uluslar arasmda en baçanli olan Bri-
tanya idi; 1688'de IL James'inyerine William ve Mary'nin geçmesiyle
ülke içi"istikrar"a
kavugan Britanya, Elizabeth döneminde sahip oldu-
gu Avrupa'nm en büyük deniz imparatorlugu potansiyelini, araliksiz
bir biçimde gerçeklegtirmistir. Zengin Kuzey Amerika sömürgelerinin
denetimini 1770'lerde elinden kaçirmasi bile
-bunun

sonucunda muaz-
zam bir savunma kuvvetine ve hatiri sayihr bir ekonomik güce sahip
bagimsiz Birlegik Devletler dogmustur- Britanya'mn global nüfusunun
geniglemesini ancak geçici bir süre durdurabildi. Aym ölçüde dikkat
çe-
kici olan bir nokta da, 18. yüzyil boyunca doguya ve güneye dogru As-
ya'mn stepleri üzerinde genigleyen Rus devletinin bagarilariydi. Üstelik,
Avrupa'mn bati ve dogu kenarlarmda yer almalarina ragmen, hem Bri-
tanya, hem Rusya orta Avrupa'mn kaderine ilgi duyuyorlardi -

Britan-
ya (I. George'un 1714'te tahta çikmasmdan sonra) Hanover'le olan ha-
nedan baglantisi yüzünden Almanya'nm iglerine kariçoigti;
Rusya ise

108

i
 kompusu Polonya'nm kaderinde baghca säz sahibi olmaya kararhydi.
Daha genel anlamda Londra ve St. Petersburg yönetimleri Avrupa kitasi
üzerinde bir guç dengesi diliyor ve kendi çikarlarina uygun bir denge
saglayabilmek için tekrar tekrar müdahale etmeye istekli gärünüyorlar-
di. Bir bagka deyigle, Avrupa devletler sistemi beg Büyük Güç ile -Fran-
sa, Habsburg imparatorlugu,Prusya, Britanya ve Rusya- Savoy gibi
daha ufak ülkeler ve ispanya gibi gerilemekte olan devletlerin olugtur-
ugu bir sistem haline geliyordu.'
Nasil olmugtu da özellikle bu beg güç yanlarmm tümuyle
-kuvvetli

ayni olmadiklari
"büyük

belliyken- devletler toplulugu"nun içinde kal-

mayi (ya da içine girmeyi) bagarmiglardi? Bunu sirf askeri yönden açik-
lamak bizi pek bir yere götürmeyecektir. Säzgelimi bu dönemdeki Bü-
yük Güçlerin yükselmelerinin ve çäküglerinin esas olarak kara ve deniz
gücü teknolojisinde ortaya çikan ve bir ülkeye bir bagkasmdan daha
yararh olabilecek degigikliklere bagh oldugunu dügünmek zordur.* Si-
lahlarda küçük çapli pek çok degigiklik elbette olmuytu: Çakmakh(hal-
kali süngülü) tüfek, kargili askeri muharebe meydanmm diginda birak-
ti; äzellikle 1760'larda tasarimmi Gribeauval'm Fransa'da yaptigi yeni
tipler sayesinde, top çok daha hareketli bir silah haline geldi; carronade
diye bilinen (ilk kez 1770'lerin sonunda Îskoçya'da Carron firmasinca
yapilan) kahn, daha kisa menzilli deniz topu savag gemilerinin vurucu
gücünü artirdi. Ayrica, taktik dügüncesinde geligmeler oldu; geri planda
ise nüfus ve tarimsal verimdeki sürekli artiglar, 18. yüzyilm sonlarmda
daha- genig askeri birliklerin (tümen,kita) olugturulmasma ve bunlarin
zengin tarim alanlari sayesinde daha kolayca beslenmelerine imkân sag-
ladi. Bununla birlikte, Wellington'un 1815'teki ordusunun Marlboro-
ugh'un 1710'daki ordusundan önemli ölçüde farkh olmadigmi, Nel-
son'un savag filosunun ise kargismda XIV. Louis'in gemilerini bulan fi-
lodan çok büyük bir teknolojik üstünlük tagimadigim söylemek yerinde
olacaktir.2
Gerçekten de, 18. yüzyil boyunca kara ve deniz güçleri açisindan
meydana gelen en önemli degigiklik, devletin artan etkinligi yüzünden
muhtemelen teykilatlanma konusunda olmustu. Bu degigikligin en tipik
örnegi, kugkusuz Colbert,. Le Tellier gibi bakanlarm ve ötekilerin, kra-
lm ülke içindeki gücünü oldugu kadar, älke digmdaki ününü de artir-
maya kararli olduklari XIV Louis Fransa'si idi. Görevli memurlarin or-
dunun finansman, ikmal maddeleri ve tegkilat iglerini denetledikleri bir
Fransiz savag bakanhšmm kurulmasi ve Martinet'nin de genel müfettig
olarak çahymasi, egitim ve disiplin konusuna yeni standartlar getirdi;

Sözgelimi, buharla çalgan savaç gemilerinin 1860'tan sonra (kömürübol olan) Bri-
tanya'ya, (kömürüaz olan) Fransa aleyhine yarar saglamasi gibi.

109
I

I
I
i
 Güne; Kralin muazzam ordusunun bakimimn saglanmasi için karada
kiglalar, hastaneler, tären alanlari ve her türlü deponun olugturulmasi,
bunlara ek olarak denizde de merkezi teykilati olan muazzam bir filo-
nun geligtirilmesi -- iyte tüm bunlar äbür güçleri, gälgede kalmak iste-
medikleri için Fransa'yi kendilerine örnek almaya zorladi. Askeri gücün
devlet tarafindan tekellegtirilmesi ve bürokratlagtmlmasom "uluslay-

ma" konusunun önemli bir parçasim olugturdugu ortadadir; bu kargi-

hkh bir süreçti çünkü devletin otoritesinin ve kaynaklarmin artmasi, si-
lahh kuvvetlere yüzyil änce çogu kez sahip olmadiklari ölçüde bir sü-
reklilik kazandirdi. Artik yalmzca "profesyonel",
"daimi"
ordular ve
"kralhk"
donanmalari degil, savaç akademileri, kiglalar, gemi bakim
merkezleri vb. ve bunlari igler halde tutacak yöneticilerle çok daha
ge-
ligmig bir altyapi vardi. Güç, ister Dogu Avrupa'daki aydm mutlakiyet-
çilik, ister Britanya'daki parlamenter denetimcilik ve isterse daha
son-
raki tarihlerde devrimci Fransa'nm demagojik güç1eri aracihgiyla orta-
ya çiksm, artik, ulusal güç demekti? Öte yandan teykilatlanma konu-
sundaki bu tür geligmeler bagka devletlerce hizla kopya edilebiliyor
(bununen dramatik örnegini 1689'dan sonraki birkaç onyil içinde Rus
Ordusunu degigime ugratan Büyük Petro vermigtir) ve bir ülkenin Bü-
yük Güç konumunu korumasi için tek bagma bir güvence olugturmu-
yordu.
Büyük Güçlerin 1660-1815 yillari arasmda birbirlerine kiyasla sa-
hip olduklari konuma açiklarken, tam anlamiyla askeri nitelikli olan
bu geligmelerden çok daha önemli iki etken daha vardi, maliye ve cog-
rafya. Bunlar birlikte ele alinirsa bu iki unsur çogu kez etkile-
-çünkü

gim içindeydi- ilk bakigta bu dönemdeki pek çok savagin yol açtigi
ga-
irtici bir bagari ve baçarisizhk duzeni gibi gärünen yapi, daha genig bir
anlam kazanacaktir.

"MALÎDEVRIM"
Bundan önceki bölümde gösterildigi gibi maliyenin ve devlete gelir
saglayan verimli bir ekonomik tabanm önemi, Rönesans hükümdarla-
rinca zaten anlagilm1gt1. 18. yüzyilda büyük askeri kuruluglara ve savag
filolarina sahip ancien régime* monargilerinin yükseligleri, yönetimin \
ekonomiyi besleme ve söz konusu olan paralari bulacak ve bunlari yön-
lendirecek kurumlari olugturma zorunluluklarini artirdi." Ayrica 1689-
1815 arasi çikan yedi buyük ingiliz-Fransiz çatigmasi, Birinci Dünya
Savagi gibi dayaniklihk mücadeleleriydi. Btt nedenle zafer, kredisini ko-
ruma ve ikmal maddeleri saglama kapasitesi daha büyük olan gücün

Ancien régime: 1789 Fransa Devrimi äncesine özgü düzen. -

ç.n.
I

110

I
 -daha

dogrusu Britanya ve Fransa, çogu kez ittifaklar kurduklari için,

bu kapasitesi daha büyük olan Buyük Güç ortakhšmm- oldu. Bunlar,
sirf .ortaklik savaglari olduklari için daha uzun surmüglerdir; çünkä
kaynaklari tükenmekte olan bir taraf, savag halinde kalabilmek ugruna
borç ve takviye saglamak üzere daha güçlü bir müttefike bagvuruyordu.
Savaglar, pahali ve ylpratici çatigmalar olduklari için çarpigan taraflar-
dan her birinin giddetle ihtiyaç duydugu gey özdeyiçi kullanirsak-
-eski

"para,

para, gene para" idi. 17. yüzyihn sonlari ile 18. yüzyilin bagla-
inda
görülen' ve "mali
devrim" diye adlandirilan geligmenin arka pla-
nmda yer alan gey de iyte bu ihtiyaçti; bu tarihlerde birtakim Bati Avru-

pa devletleri savaglarinm giderlerini karydayabilmek icin oldukça kar-

magik bir bankacilik ve kredi sistemi geligtirdiler.
Bu dänemde ortaya çikan mali degigikliklerin, askeri nitelikli olma-
yan bir ikinci sebebi oldugu da dogrudur. Sürekli olarak, özellikle de
1693'te Portekiz Brezilya'smda altm bulunmasmdan änceki yillarda ya-
anan metal para sikintisiydi bu sebep. Avrupa'mn Dogu ile olan ticare-
ti 17. ve 18. yüzyillarda artig gösterdikçe, ticaret açiklarmi kapamak
için digari giden gümüg miktari da artti ve bu durum her yerdeki tüccar
ve saticilarm metal para sikmtismdan gikâyet etmelerine yol açt1. Buna
ek olarak Avrupa'am, özellikle de kumag ve deniz malzemeleri gibi te-
mel ürünler ticaretindeki sürekli artig, ortaçaš Avrupa'sma özgü mev-
simlik panayirlarm yerlerini sürekli takas merkezlerine birakma egili-
miyle birlegerek, ödemeleri giderek daha düzenli ve önceden belli bir
hale getirdi ve böylece kambiyo seneti ve kredi seneti kullammi arti·i.
Õzellikle Amsterdam'da ve ayrica Londra'da, Lyons'da, Frankfurt'ta ve
daha bagka kentlerde öbek öbek faizeiler, mal ahm satimcilari, sarraflar
(bunlarçogu kez borç da veriyorlardi), borç senedi tüccarlari ve sayilari
artmakta olan anonim girketlerin hisseleriyle i; gören komisyoncular
türedi. Rönesans Îtalya'sinda gärülen bankacilik uygulamalarmi benim-
seyen bu kigi ve kuruluglar, erken modern çag dünya ekonomisini des-
tekleyecek bir ulusal ve uluslararasi kredi yapismi düzenli bir biçimde
yarattilar.
Bununla birlikte, Avrupa'daki devrim"e en genig ve en sürek-
"mali

li destek savaglardan geldi. II. Philip döneminin mali yükleri ile Napol-
yon döneminin mali yükleri arasmdaki fark yalmzca derece farki olsa
da, yeterince önemli bir farkti. 16. yüzyildaki bir savagtn maliyeti mil-
yon sterlin hesaplarlyla ölçülebiliyordu; 17. yüzyilm sonunda bu mali-
yet on milyonlarca sterline yükselmigti; Napolyon Savaginm sonunda
ise baglica savaççi ülkelerin giderlerinin yilda yüz milyon sterline ulagti-
gi oldu. Büyük Güçler arasinda sürüp giden ve sik sik görülen bu çatig-
malari ekonomik açidan degerlendirirken bunlar, Batmm ticaret ve sa-
nayi alanindaki yükseligini frenlemekten daha çok, yararh mi olmuçtur

111

I
I
 sorusuna hiçbir zaman doyurucu bir kargihk verilemez. Verilecek kargi-
hšin ne olacagi buyük ölçüde, insanm bir ülkenin salt büyümesini ya da
uzun bir çatigmadan önce ve sonraki nispi zenginligini degerlendirmesi-
ne göre degigecektir. Açik olan nokta gudur ki, 18. yüzyilm en bagarili
"modern"

ve devletleri bile bu dänem savaglarmin giderlerini olagan

gelirlerinden hemen ödeyemediler.' ûstelik vergilerdeki çok büyük artig-
lar, bunlari toplayacak mekanizma bulunsa bile ülke içinde huzursuz-
luklara yol açabiliyordu; bundan da tüm yönetimler çekiniyordu -- özel-
likle de o sirada kargilarmda yabanci dügmanlar varsa.
Sonuç olarak bir yönetim için savagi yeterince finanse edebilmenin
tek yolu borç almakti. Tahvil ya da makam satigi yaparak, daha da iyisi
devlete para veren herkese uzun vadeli ciro edilebilir faizli hisse senetle-
ri satarak. Paranm gelecegini bilen devlet görevlileri ordu müteahhitle-
rine, zahire tücoarlarma, gemi yapimcilarma ve silahli kuvvetlerin ken-
disine yapilacak ödemelere izin veriyorlardi. Pek
.çok

açidan, büynk
miktarda paranm toplamp, toplanma iglemiyle egzamanh olarak har-
candigi bu iki yönlü sistem bir körük gibi igleyerek, bati kapitalizminin
ve ulus-devletinin geligimine hiz verdi.
Ancak butür bunlar, sonradan bakildigmda ne kadar dogalmig gibi
götünürse gärünsün, bäyle bir sistemin bagarisom iki çok önemli etke-
ne bagh oldugunu vurgulamak gerekir: Borç bulunabilmesi için olduk-
ça yeterli bir mekanizma
ve yänetimin para piyasalarmda sahip oldugu
"kredi"nin

korunmasi. Her iki bakimdan da Hollanda Cumhuriyeti ba-

i çekiyordu bu da gagirtici degildi çünkü oradaki tüccarlar yönetimin
-

bir parçasiydilar ve devlet iglerinin yönetiminde, maliye alamnda, söz-

gelimi bir anonim girketin yänetiminde uygulanan dogruluk ilkelerinin
geçerli olmasim istiyorlardi. Bu sebeple vergileri yönetim giderlerini
kargilamak üzere etkili ve sürekli bir biçimde artiran Hollanda Parla-
mentosu, faiz oranlarmi çok dügük olarak koyabiliyor ve böylece geri
ödemeler dügük kallyordu. Amsterdam kentindeki çegitli mali etkinlik-
1erle takviye edilen bu sistem, Hollanda Cumhuriyetine kisa sürede se-
net tahsili, para degigimi ve kredi temini gibi konularda uluslararasi bir
ün kazandirdi; bu da dogal olarak, uzun vadeli devlet borçlarimn tü-
müyle normal saytidigi bir yapi -ve

atmosfer-- olugturdu. Amsterdam

äyle büyük bir bagariyla Hollanda'daki "sermaye

fazlasi"nm merkezi
haline geldi ki çok geçmeden yabanci girketlerin bisselerine yatirim ya-
piyor ve hepsinden önemlisi de, sava; sirasmda yabanci hükümetlerce
verilen çegitli borçlari taahhüt edebiliyordu.'
Bu etkinliklerin Hollanda Cumhuriyetinin ekonomisi açisindan ya-
rattigi sonuçlari burada. incelemek gerekmez; ancak qurasi açiktir ki,
her çeyden önce geligen bu ticari ve verimli tabanla desteklenmese, Ams-
terdam Avrupa'nm mali bagkenti haline gelemezdi. Üstelik çok
uzun I

112
l
I

vadedeki sonuç muhtemelen sakincah olmugtu; çünkü devlet borçlarm-

dan düzenli olarak gelen faizler Hollanda Cumhuriyetini imalat sanayi-
inden gittikçe daha çok uzaklagtirarak bir rentier ekonomi içine soktu;
18. yüzy111n sonlarma gelindiginde Hollandah bankerler sermayelerini
genig çapli sanayi atihmlarinda riske atma konusunda isteksiz hale gel-
diler; äte yandan bulunan borçlar da Hollanda hukümetinin
·kolayca

sirtma muazzam bir borç yükü bindirmig ve bu borçlar, hem ücretleri

lgem fiyatlari rekabete izin vermeyen düzeylere çikaran üretim ve satig
vergileriyle ödenmigtir?
Tartigmamiz için daha önemli olan nokta gudur ki Hollandalilar ya-
banci devlet borçlarmi taahhüt ederken mügterilerinin dinsel inançlarina
ve ideolojilerine gösterdikleri ilgi, onlarm mali istikrarlarma ve güveni-
lirliklerine gästerdikleri ilgiden çok daha azdi. Buna uygun olarak Rus-
ya, Ïspanya,Avusturya, Polonya ve Ïsveç'everilen borçlar için getirilen
sözlegme kopullari tek tek her birinin sahip oldugu ekonomik potansiye-
lin, bankerlere gösterdikleri kargihšm, faiz ve prim ödeme sicillerinin ve
sonuçta bir Büyük Güç sava mdan baçanyla çikma ihtimallerinin ölçüsü
olarak görülebilir. Böylece, 18. yüzydin sonunda Polonya devlet tahville-
rinin bag agagi gitmesi, bunun tersine Avusturya'nin onyillarca süren kre-
disinin dikkat çekici çogu kez göz ardi edilen- saglamligi, bu iki dev-
-ve

letin nispi ämürlerinin aynasi da olmuytur.'

Ancak mali kudret ile güç politikasi arasmdaki bu kritik iligkinin
en iyi örnegi, dönemin birbirlerine rakip olan en buyük iki ülkesi Bri-
tanya ve Fransa ile ilgilidir. Aralarindaki çekigmenin sonucu tüm Avru-
pa dengesini etkilediginden, bu ikis.inin yagadiklari deneyimi biraz ay-
rmtili olarak ele almak yerinde olacaktir. Büyük Britanya'nm 18. yüz-
ydda --askeri gücün verdigi fazla gururun, ekonomik geriligin ve kati bir
- sinif sisteminin olugturdugu kaygan bir zemin üzerine kurulmuy ancien
règime Fransa'sina kiyasla-- tag gibi saglam ve kargi konulamaz bir bi-
çimde büyüyen bir ticari ve sinai güce, sarsumasi mümkün olmayan
mali krediye ve esnek, yukari dogru hareketli bir sosyal yaplya sahip ol-
dugu yolundaki eski gärüg artik inandirici gelmiyor. Fransiz vergi siste-
mi kimi yönlerden Ingiltere'dekine göre daha az regressif* idi. Gene ki-
mi yänlerden, 18. yüzyildaki Fransiz ekonomisi kömür gibi çok önemli
'

bir kalemdeki stoklarm smirh olmasma ragmen, bir sanayi devrimine

dogru hamle"ye geçildigini gösteren hareket belirtileri sergiliyor-
"ileri

du. Fransa'nm silah üretimi oldukça gelismigti ve beceri sahibi pek çok
zanaatçisi ve bazi güçlü girigimcileri vardi.'° Daha kalabahk nüfusu ve
daha genig tanm alanlari ile ada kompusundan zengindi; devlet gelirleri
ve ordusunun büyüklügü Avrupah rakiplerinin hepsini cüce birakiyor-

*
Regressif: Vergi matrahi yükseldikçe vergi oranimn azalmast.
-- ç.n.

113

I
 du. Westminster'm partilere dayali politikasma kiyasla, dirigiste' olan
Fransiz rejimi de Fransa'ya daha tutarh, gelecegi daha belirli bir ülke
görünümü veriyordu. Bunlarin bir sonucu olarak Ingilizler gözlerini
Man¢m öbür yakasma çevirip baktiklarmda, kendi ülkelerinin güçlü
yanlarindan daha çok, nispi zayifhklarmin farkma variyorlardi.
Buna ragmen, Ingiliz sisteminin maliye dünyasmda sahip oldugu
çok önemli avantajlar, ülkenin savag zamanmdaki gücunü artiriyor, ba-
rig zamamnda ise politik istikrara ve ekonomik büyümeye destek sagh-
yordu. Ingiltere'deki genel vergi sisteminin Fransa'dakinden daha reg-
ressif oldugu dogruydu -yani Ingiltere dolayli vergiye dolaysiz vergiden
çok daha fazla yaslanmigti- ama öyle görünüyor ki birtakim özellikleri
sayesinde, vergi sistemi halkin öfkesini çok daha az çekiyordu. Sözgeli-
mi, Ìngiltere'de Fransa'daki gibi sürüyle vergi kesenekçisi, toplayicisi
ve
bagka tür aracdar yoktu; Ingiliz vergilerinin çogu "görünmez"di

(bir-
kaç temel ürün üzerindeki üretim ve satig vergisi)- ya da yabancilarm ca-
ami yakiyordu (gümrükvergisi); Fransiz tüccarlari çok kizdiran ve iç ti-
careti köstekleyen ülke içi geçig resimleri yoktu; ingiliz toprak vergisi
-18. yüzyihn buyük bir bölümündeki temel dolaysiz vergiydi- ayrica-
hkh istisnalara izin vermiyor ve toplumun büyük bir kesimi için ."gö-
runmez" kahyordu; bu çegitli vergiler seçimle olugturulan bir mecliste
tartigihyor ve toplanmalari için gerekli olan yetki burada veriliyordu;
bu kurulugun tüm kusurlarma .ragmen Fransa'daki ancien règime'e
oranla daha çok temsili niteligi vardi. Buna önemli bir nokta olarak In-
giltere'deki kigi bagma gelirin daha 1700'de bile Fransa'dakindeñ biraz
daha yüksek oldugunu eklersek, bu ada devleti halkmm Fransa'daki
halka göre daha yuksek oranda vergi ädemeye istekli olmasi ve bunu
yapacak durumda bulunmasi pek de çaqirtici degildi. Son olarak
-ista-

tistiklerle ortaya konmasi zor olsa da- gu söylenebilir ki, Îngiltere'deki

daha hafif dolaysiz vergi yükü toplum içinde durumu iyice olanlarm ta-
sarruf yapma egilimlerini artirmakla (ve böylece barig zamamada yati-
rim sermayesinin birikmesini saglarnakla) kalmamis, savag zamaninda
daha yüksek toprak vergileri ve 1799'da da ülke çapindaki olaganüstii
durum kargismda gelir vergisi kondugunda vergilendirilebilir servet açi-
sindan çok büynk bir rezerv yaratmigtir. Böylece Îngiltere, Napolyon
Savaglari dönemine gelindiginde nufusu Fransa nüfusunun yarisindan\
az olmasina ragmen salt anlamdaki vergi gelirlerini, tarihinde ilk kez
olmak üzere, her yil kendinden daha büyük olan kompusunun topladigi
miktarin uzerineçikariyordu.
Ancak bu bagari ne kadar dikkat çekici olursa olsun, ingiliz ve ,

Fransiz kredi sistemleri arasmdaki daha änemli farkin yaninda gölge-

Dirigiste: Güdümlü. - ç.n.

114
I
i

de kalmaktadir. Gerçek çuydu ki, 18. yüzyil çatigmalarmin büyük bir

bölümünde, ek savag harcamalari için destek saglamak üzere elde edi-
len fazladan paranin yaklagik dörtte üçü borçlaria saglanmisti. Ingilte-
re'nin avantajlari bu noktada bagka her yerde oldugundan daha ke-
sindi. Bunlardan ilki yeterli bir biçimde uzun vadeli borç1ar bulunma-
sini ve bununla egzamanli olarak, gelen borçlarin faizlerinin (ve ana
paralarimn) aksatmadan ödenmesini saglayacak kurumsal bir çerçeve-
in geligtirilmesiydi. Ingiftere Merkez Bankasmin 1964'te (öncebir sa-
v q dönemi önlemi olarak) kurulmasi ve bundan kisa bir süre sonra
da bir yandan devlet borçlarinin dúzene sokulmasi öte yandan borsa-
nm serpilip geligmesi ve bankalari"nm buyümesi, hem yöne-
"tagra

timlerin hem igadamlarimn kullanimi için hazir olan para arzmi artir-
di. Kâgit paranin çegitli biçimlerde ve agir bir enflasyon ve kredi kaybi
olmaksizin artigi, metal para sikintisi çekilen bir çagda pek çok yarar
sagladi. Ancak birbiri ardma gelen parlamentolar ek vergi çikarma
yetkileriyle devlet borçlarmin güvencesi olmasalar; hükümetler --Wal-
pole kabinesinden genç Pitt kabinesine kadar- kendilerinin de mali
yönetim esaslariyla hareket ettikleri konu-
"ekonomik"

dürüstlük ve
sunda özellikle bankerleri ve genelde de halki ikna etmek için çok ça-
hgmasalar, ticaret ve sanayiinin araliksiz, kimi dallarda da olaganüstü
geligimi, gümrüklerden ve üretim-satty.vergilerinden elde edilen gelire
"mali

ek artiglar saglamasa, devrim" pek bagarili olmazdi. Savagm

baglamasi bile, krallik donanmasi ulusun denizaqiri ticaretini koruyup
dügmanlarminkine engel oldugu sürece, bu artiplari durdurmamigtir.
Bagtaki belirsizliklere, epey büyük politik muhalefete ve 1720'deki
ünlü South Seas Bubble'm* mali açidan neredeyse bir yikima yol aç-
"kredi"si

, masma ragmen Britanya'nm iyte bu saglam temellere dayan-

- maktaydi. Konuyu anlatan bir tarihçi "Ingiltere devlet maliyesi tüm
yönetim kusurlarma ragmen, bu yüzy111n geri kalan bölümlerinde
'

öbür Avrupa maliyelerinden daha dürüst ve bagarili olmayi sürdür-

mügtür."" demektir.
.

Butün bu olanlarm sonucunda, yalmzca faiz oranlari düzenli ola-

rak dügmekle kalmadi** Ingiliz devletinin hisse senetleri de yabanci ya-
tirimcilar, özellikle de Hollandalilar için gittikçe daha çekici hale geldi.
Bu menkul kiymetlerin Amsterdam piyasasmda düzenli iglem görmesi,
Ìngiltere-Hollanda ticari ve mali iligkiler baglantismm önemli bir parça-

South Seas Bubble: South Sea girketinin hisse senerleriyle ilgili olarak baglayan ve
1720'de pek çok yatirimeimn yikima ugramasma yol açan vurguaculuk olay1. ç.n.
-
**
Avusturya Taht Savaglari (1739-1747) sirasmda hükümet yüzde üç ya da dört faizle
büyük borçlar alabiliyordu. Bu, Marlborough zamanmda geçerli olan falz orarurun ya-
rislyd1.

115
si haline gelerek her iki ülke ekonomisi üzerinde de önemli etkiler yap-
ti." Güç politikasi açisindan bakildiginda ise Hollanda Cumhuriyeti
kaynaklarimn, tekrar tekrar hatta .Fransa ile olan rahatsiz edici bir ta-
rafsizliga büründügü zaman bile, nasil savag halindeki Ïngiltere'ninim-
dadina yetistigini gösterdiši için anlam tagir. Bir tek Amerikan Bagim-
sizlik Savagi sirasmda
-bu

çatigmanin Britanya diplomasisi ve ticaretin-

deki zayifhklarm en çok belli oldugu, bu sebeple de kredi itibarmin en
çok dügtügü bir çatigma olmasi anlamhdir- Londra daha yüksek faiz
oranlari önermeye hazir oldugu halde, Hollanda'dan akan paranm kay-
nagi kurumaya yüz tutmuytu. Hollanda, 1780'de Fransa saflarinda sa-
vaya girdigi zaman ise, Îngiliz Hükumeti kendi ekonomisinin gücünün
ve hazirdaki yerli sermaye miktarmin borçlarinin hemen tümünün yerli
yatirimcilar tarafindan ödenmesine imkân verdigini gärdü.
Britanya'nm savag borçlari saglama kapasitesinin sonuçta bu
-ve

konuda elde etmig oldugu bagarinm- boyutlari Tablo 2'de görüldügü

gibi özetlenebilir:

TABLO 2
BRÏTANYA'NIN DÖNEMINDEKIGIDER VE GELIRLERI,1688-1815
SAVAS
(sterlinolarak)
Dönem bag ve Borçlarin
sonundaki de Borçlarla gider
dahil olmak Toplam Toplam saglanan içindeki
üzere yillar gider gelir denge yüzdesi
1688-97 49.320.145 32.766.754 16.553.391 33,6
1702-13 93.644.560 64.239.477 29.405.083 31,4
1739-48 95.628.159 65.903.964 29.724.195 31,1
1756-63 160.573.366 100.555.123 60.018.243 37,4
1776-83 236.462.689 141.902.620 94.560.069 39,9
1793-1815 1.657.854.518 1.217.556.439 440.298.079 26,6 .

Toplamlar 2.293.483.437 1.622.924.377 670.559.060 33,3

Bu rakamlar stratejik açidan

öyle bir sonuca yol açmiglardir ki, ül-
ke bu sayede için vergi gelirleriyle tamamen
"savag

orantisiz bir harca-

ma yapraig ve böylece, Fransiz ve müttefikleriyle olan múcadelesine, ge-
mi ve asker sayisi açisindan, etkileyen için\
sonucu ve daha önce savag
ayrilmig olan kaynaklarm boga gitmemesini saglayan bir fark
unsuru
katmigtir."14 18. yüzyildaki ingiliz yorumcularm çogu, ulusal borcun
büyüklügü ve yol açabilecegi sonuçlar kargisinda urkmuglerdirama
(Bishop Berkeley'nin dedigi gibi) kredi itibari "Ingiltere'nin Fransa kar-
ismda
sahip oldugu baghca üstünlük" olarak kalmigtir. Son olarak da
devlet harcamalarindaki çok büyük artig ve äzellikle donanma komu-
tanhgi için üstlenilen taahhütlerin demir, tahta, kumag ve bagka mallar

116
|
için yarattig1 muazzam ve sürekli talep, bir besleme döngüsü" do-
"geri

gurmug, bu ingiltere'nin sanayi üretimini desteklemig ve ülkeye Fransa

karpsinda yeni bir üstünlük saglayacak bir dizi teknolojik atilim için
itici güç olugturmugtur."
Fransizlarm, Ïngilizlerinbu egilimlerine neden ayak uyduramadik-
larim anlamak artik kolaydir." Her geyden önce dogru dürüst bir devlet
maliyesi yoktu. Fransiz hükümdarmm mali içlemleri, ortaçaglardan
aplayarak çeyitli gruplar -kent yönetimleri, rahipler smifi, tagradaki
dieclisler ve giderek daha büyük älçüde vergi kesenekçileri- tarafmdan
bunlar, gelecek kazançtan pay kargiliginda kralhk ge-
"yürütülmügtü",

lirierini toplaylp kralhk tekellerini denetliyor, bununla egzamanh olarak

söz konusu iglemlerden beklenen gelir kargihšmda faiz oranla-
-yüksek

riyla- Franstz hükümetine para veriyorlardi. Bu sistemin

para yemeye
elverigli yani yalmzca tütün ve tuz vergilerini toplayan kesenekçiler için
säz konusu degildi; kilise bölgesi toplayicilari, yöre toplayicilari ve taille
gibi dolaysiz vergilerden sorumlu genel bälge toplayicilarindan olugan
tum bir toplayicilar hiyerargisi için geçerliydi. Bunlarin her biri, parala-
ahyordu; ayrica
"kesinti"lerini

ri bir üst makama iletmeden önce kendi

her biri yaptiklari i; için bagta ödedikleri bedel üzerinden yüzde beg faiz
sagliyordu; daha kidemli memurlar ise ellerine geçen parayi kralhk hazi-
nesine iletmeden önce, devlet müteahhitlerine dogrudan ödeme yapmak
ya da ücret vermekle suçlamyorlardi. Eu kimseler de kralliga -faizle-
borç veriyordu.
Böylesine gevgek ve geligigüzel bir yapi, niteligi geregi bozuk bir ya-
piydi ve vergi ynkümlülerinin ödedikleri paralarin çogu gahislarin elin-
de kahyordu. Zaman zaman, özellikle de savaglarm ardmdan maliyeci-
ler aleyhine sorupturmalar aç1hyor, bunlarm çogu ädemeye "tazminat"

ya.da daha dügük fai-z oranlarini kabule razi ediliyor, ancak burlar so-
nuç getirmeyen göstermelik hareketler olarak kaliyord.u. Bir tarihçi,
suçlu sistemin kendisiydi,"" demektedir. Bu kätü igleyigin ikin-
"gerçek

ci bir sonucu da en ažindan Necker'in 1770'll yillarda yaptigi reformla-

ra kadar, genel anlamda bir devlet muhasebesinin bulunmayigiydi; yilhk
gelir ve gider hesaplari ve açiklar sorunu hemen hiç önemsenmiyordu.
Kralhk, ordunun ve sarayin acil ihtiyaçlari için para bulabiliyorsa, ulu-
sal borcun sürekli tirmanig pek az deger tagiyordu.
Bu tür sorumsuzluk örneklerini daha önceki zamanlarda Stuartlar
da vermiglerdi ama 18. yüzyilda Ïngiltere'nin üstünlük düellosunda
kendisine sayisiz avantajlar saglayan parlamento denetimli bir tür dev-
let maliyesi geligtirmis oldugu bir gerçektir. Bunlarm arasinda özellikle
önemli olanlardan biri guydu, devlet harcamalari ve ulusal borçlardaki
artig Îngiltere'nin ticaret
sanayi yatirimlarina zarar vermemigken
ve (ve
belki de bunlari desteklemigken) Fransa'da egemen olan kogullar, ser-

117
 maye fazlasi olanlari i; yatirimlari yapmaktan çok bir mevki ya da yil-
hk gelir satm alniaya özendirmig görünüyor. Kimi zaman, borçlar dog-
ru dürüst yönetilsin ve ucuz kredi saglansm diye Fransa'da ulusal bir
banka olugturma girigimleri yapildigi da dogrudur; ancak bu projeler
her zaman mevcut sistemden çikarlart olanlarm direnciyle kargilagti.
Böylece Fransiz Hükümetinin mali politikasi, eger böyle bir adi hak ede-
cek bir politikasi olmugsa, kit kanaat geçinmekti.
Fransa'nin ticari geligmesi de çegitli biçimlerde aksiyordu. Sözgeli-
mi, La Rochelle gibi bir Fransiz limanmm Liverpool ya da Glasgow
ya-
nmda ne tür olumsuzluklar içinde igledigini görmek ilginçtir. Her üçü
de hizla geligen 18. yüzyil "Atlantik ekonomisi"nden yerar saglamaya
hazirdilar ve La Rochelle'in yeri Bati Afrika ve Bati Hint Adalariyla
olan ticaret üçgeni için äzellikle uygundu. Bu tür ticari emeller açism-
dan büyük bir anssizlik olarak La Rochelle "Para taleplerinde gözü
doymaz, yeni ve daha genig gelir kaynaklari arayiglarmda aman ver-
mez" olan kralhk tarafmdan pek çok kez soyuldu. Defaten "agir,
ada-
letsiz ve keyfi olarak dolaysiz ve dolayli ticaret vergisi" alinmasi ekono-
mik büyümeyi geciktirdi; devlet görevlerinin satilmasi yerel sermayeyi
ticari yatirimlardan uzaklagtirdi, rügvetçi devlet memurlarmin zorla al-
diklari ücretler bu egilimi güçlendirdi; tekelci girketler serbest girigimi
baltaladi. Kralhk, ayrica 1760'larda Rochellelileri büyük ve pahali bir
arsenal yapmaya zorladi (yoksakentin tüm gelirlerine el konacakti!);
ama savag oldugu zamanlarda bir quid pro quo* saglamadi. Fransiz
yönetimi genellikle, deniz kuvvetlerinden çok kara kuvvetlerini kullana-
rak ulaçabilecek hedeflere agirlik verdiginden, üstün kralhk donanma-
siyla sik sik girdigi çatigmalar La Rochelle için bir y1kim oluyordu; tica-
ret gemilerine el konuyor, kâr getiren käle ticareti kesintiye ugruyor ve
Kanada ile Louisiana'daki pazarlari devre digi kaliyordu üstelik bun-
-

larin hepsi de deniz sigortasi oranlarinin firladigi ve olaganüstü durum

vergilerinin kondugu bir zamanda oluyordu. Son bir darbe olarak
Fransiz yänetimi sava; sirasinda çogu kez denizagiri sömürgecilerinin
tarafsiz gemilerle i; yapmasina izin vermek zorunda kaliyor
ama bu du-
rum barig yapildiginda söz konusu pazarlarm yeniden ele geçirilmesini
çok daha zorlagtinyordu. Tüm burlara kiyasla Ingiliz ekonomisinin At-
lantik sektörü 18. yüzyil boyunca düzenli olarak geligti ve savag sirasin-
da (yönetimdestekli Fransiz korsanlarmin saldirilarina ragmen) kazanç
ile ile
gucun, ticaret egemenligm birbirlerinden ayrilmaz oldugu gorugu-
nü benimseyen bir yönetimin sürdürdügü politikalardan yarar sagladi."
Fransa'mn mali konularda olgunlaçamamasmm en kötü sonucu ise,
ordu ve donanma gücünün savag sirasinda çegitli biçimlerde agmmaya

Quidpro quo: Bayka bir geyin yerini tutan karphk.

-

ç.n.

118
I

.
I

ugramasiydi." Sistemin iyi iglemeyigive güvenilir olmay1;i yuzünden (söz-

gelimi) denizeilik ikmal maddelerinin saglanmasi daha uzun bir zaman
ahyor, müteahhitler de çogu kez Ïngiliz ya da Hollanda deniz kuvvetle-
rinden istenebilecek miktarm uzerindebir para istemek durumunda ka-
hyorlardi. Savag zamam büyük miktarlarda para bulmak, 1770'li ve
1780'li yillarda Hollanda'dan -giderek artan oranda para saglandigi za-
manlarda bile,. Fransa kralligi için daha büyuk bir sorundu; çünkü geç-
igte parasimn degerini sik sik yükseltmig olmasi, borçlarmin bir bölü-
Ihünü reddetmesi ve elinde kisa ve uzun vadeli borç senetleri olanlar
karpsmdaki keyfi hareketleri, bankerlerin ingiliz yönetimi ve Avru-
pa'daki çogu yönetimden istediklerinden hayli yüksek olan faiz oranlari
talep etmelerine çaresizlik içindeki Fransa devletinin de bunlara razi
-ve

olmasma- yol açiyordu.* Ancak umduklarindan daha fazlasmi ödeme-

sureli bir savagta
ye hazir olmalari bile Bourbon hükümdarlarmm uzun
bütün güçlerini ortaya däkecek bir askeri çaba için gerekli olan miktar-
lari saglamasma yetmiyordu.
Fransizlarm bu nispi zayifligmm en iyi örnegi Amerikan Bagimsiz-
lik Savagmi izleyen yillarda gärülmugtür. Bu Ïngilizieriçin hiç de parlak
bir savag olmamis, en büyük sömurgelerini kaybetmigler ve ulusal borç-
lari da yaklagik 220 milyon sterline firlamisti;-ancak bu paralar çogun-
lukla yüzde üç gibi dügük bir faizle almmig oldugundan, yllhk geri öde-
meler-ancak 7,33 milyon sterline variyordu. Savagm Fransa için gerçek
maliyeti ise buna gäre epeyce dügük olmuçtu; ne de olsa çatigmaya
Necker'in bütçeyi denklestirme çabalarinm ardmdan, iglerin yarilandigi
bir agamada girmig ve ilk kez olmak üzere çok buyük bir ordu kullan-
mak zorunda kalmamigti. Bununla birlikte, savag Fransiz yönetimine en
tumü Íngi-
az bir milyar livreye mal olmuy ve bu tutarm hemen hemen
liz hükümeti için mümkün olandan en az iki kat yüksek faiz oranlariyla
alinan devlet borçlan sayesinde ädenmigti; Her iki ülkede de faiz äde-
meleri devletin yilhk harcamalarmm yarismi tutuyordu' ama 1783'ten
sonra toplam borçlar-inda istikrar saglamak ve kredilerini güçlendirmek
amaciyla Îngilizler hemen bir dizi önlem almaya girigtiler (amortisman
fonu, konsolide bir gelirler fonu ve devletin hesap iglerinde saglanan
iyileptirme) -

bunlar belki de genç Pitt'in en büyuk bagarilariydi. Fransa

cephesine gelince, Ingiltere'nin durumuyla zitlik olugturacak biçimde
gelirler barig
"normal"

her yil büynk miktarda yeni borç ahndi; çünkü

zamanindaki harcamalara bile hiçbir zaman yetmiyordu; yillik bütçe
açiklari büyüdükçe devletin kredisi daha da zay1fladi.
Bunlarm insam irkilten istatistiksel sonucu guydu, Fransa'nm 1780'le-

*
Oysa Fransa, XIV. Louis'ain ilk yillarmda Stuartlara, hatta III. William'a göre daha
dügük faiz oranlariyla borç alabilmigtt.

119
 rin sonundaki ulusal borcu hemen hemen Ingiltere"ninborcuyla
-yak-

lagik 215 milyon--sterlin--- ayni olabilirdi ama yillik faiz ödemeleri nere-
deyse onun iki kati, yani 14 milyon sterlindi. Daha da kötüsü birbiri
ardina gelen maliye bakanlarinm yeni vergiler koyma çabalari,
halkm
gittikçe sertlegen tepkisiyle kargilagti. Zaten Fransa'daki ancien règi-
me'in kesin çökügünü de Callonne'un önerdigi vergi reformlari, bunun
Soylular Meclisinin toplanmasma yol açmasi, parlament'lere kargi
yapi-
lan hareketler, hazine ödemelerinin askiya alinmasi, bunun ardinda da
(1614'ten sonra ilk kez olmak üzere) Genel Meclisin 1789'da toplanti-
ya çagrilmasi baglatmigtir." Devletin iflasiyla devrim arasmdaki baglan-
ti fazlastyla açikti. Bunlari izleyen son derece ašir kogullar altmda, hü-
kümet giderek daha çok (1789'da 100 milyon, 1790'da 200 milyon liv-
re kargiugmda) para basti; Kurucu Meclis de bunun yerine aldigi ön-
lemle kilise arazilerine el koyarak bunlarm tahmini degerleri üzerinden
kâgit para çikardi. Tüm bunlar enflasyonun daha çok artmasma yol
aç-
ti ve 1792'de alinan savag karari enflasyonu daha da körüklemig oldu.
Daha sonralari hazinenin kendi içinde yapilan idari reformlar ve dev-
rimci rejimin genel durumun gerçekte ne oldugunu anlama kararhligi
sayesinde, Ingiltere'de ve bagka yerlerde gärülen örneklere benzeyen
birlik saglamig, bürokratik bir gelir-toplayici yapinin düzenli bir biçim-
de meydana getirildigi dogrudur; ama-1815'e kadar süren iç çalkantilar
ve ülke digmdaki agiri genigleme, Fransa ekonomisinin en büyük rakibin-
den daha da geride kalmasina sebep oldu.
Sürmekte olan -ve

geçoigte kalmig- savaglarm giderlerini kargila-

mak üzere gelir bulma sorunu tüm rejim ve devlet adamlarmi ugragtir-
migtir. Barig zamaninda bile silahh kuvvetlerin bakimi bir ulkeninyap-
tigi harcamalarin yüzde 40 ya da 50'sini tutuyordu; savag sirasmda ise
bu oran kat kat artmig olan giderlerle yüzde 80, hatta yüzde 90'a kadar
yükseliyordu! O halde iç yapilari nasil olursa olsun, Avrupa üzerindeki
mutlakiyetçi imparatorluklar, megrutiyetçi monargiler ve burjuva cum-
huriyetleri ayni zorlukla kargi kargiyaydilar. Var güçleriyle yaptiklari
her savagm ardmdan (özelliklede 1714 ve 1763'ten sonra) ülkelerin
ço-
gunungiddede ihtiyaç duydugu gey, durup bir soluk almak, ekonomik
tükenislerinden
sonra toparlanmak ve vergi artiglarino çok siki olarak
kigkirttigi iç huzursuzluklarla ugragmakti; ama Avrupa devletler sistemi\ <
I
yarigmaci ve bencillik üzerine kurulu bir yapiya sahip oldugundan, uzun
süreli barig aligilmadik bir geydi ve bir-iki yil geçince yeni sefer hazirkk-
larma girigiliyordu. Peki ama, Avrupa'nin en zengin üç halki olan Fran-
sizlar, Hollandalilar ve ingilizlerbu mali yükleri
zat zor tagirlarken, çok
daha yoksul olan devletler nasil tagiyacaklardi?
Bu sorunun en kestirme cevabi gudur: Tagiyamadilar. Büyük Frede-
rick'in gelirlerinin çogunu geniç, iyi kullanilan kralhk topraklari
ve te- I
I

120
l

kellerinden saglayan Prusya'si bile, Avusturya Taht Savagi ile Yedi Yil
Savaglarmm çok buyuk taleplerini üç gelir kaynagina
"olaganüstü"

bagvurmadan kar ilayamadt:

Metal paranm degeri dügürülerek sagla-
nan kazançlar, Saksonya ve Mecklenburg gibi kompu devletlerin yag-
malanmasi ve 1758'den sonra da kendisinden daha zengin olan mütte-
fiki Britanya'dan gelen oldukça büyük para yardimlari. Daha beceriksiz
ve daha az merkeziyetçi olan Habsburg imparatorlugunun savag gider-
lerini kargilama sorunu ise korkunçtu; ama para bulma umutlarimn
köylüler ve az geligmig orta smiflardan sizdirmak digmda- pek fazla
olmadigi Rusya'da ya da ispanya'da durumun daha iyi oldugunu dü-
ünmek de zordu. Pek çok toplumsal tabakanin (Macar soylulari, Ìs-
panyol rahipler smifi gibi) vergi muafiyeti iddiasinda bulunduklari an-
cienne régimes'de dolaysiz vergilerin ustaca uydurulmasi, metal paranm
degerinin dügürülmesi ve kâgit para basilmasi bile, karmagik yapili or-
dulari ve saraylari barig zamanmda bile beslemeye yetmiyordu; savagm
baglamasi ise ulusal olaganüstü durum için, olaganüstü mali önlemlerin
alinmasina yol açarken, aym zamanda Bati Avrupa. para piyasalarma,
daha dogrusu Londra, Amsterdam ya da Paris'ten dogrudan gelecek
yardimlara bagimlihgi artiriyor; gelen paralar, parah asker ve ikmal
maddeleri ahmi için kullamhyordu. Pas d'argent,
pas de Suiesses* belki
Rönesans dönemi hükümdarlarmm slogamydi. ama Frederick ve Napol-
yon zamanmda bile hâlâ hayatm.kaçmilmaz bir gerçegiydi."
Ancak bu, 18. yüzyil savaglarmda uluslarm kaderini her zaman ma-
li unsurlar belirlemigtir anlamma gelmez. Amsterdam bu dönemin bü-
yük bir bölümünde dünyanm en büyük para merkeziydi; ancak bu tek
bagina, Hollanda Cumhuriyeti'nin Büyük Güç kimliginin silinmesini
änleyemedi; buna kargi, Rusya ekonomik açidan geriydi, Rus yönetimi
de nispi olarak sermaye sikintisi çekiyordu ama gene de ülkenin Avru-
pa'yi ilgilendiren konulardaki nüfuzu ve kudreti düzenli olarak artti.
Gärünügteki bu uyumsuzlugu açiklayabilmek için biçimlendirici nitelik-
te olan ikinci änemli etkene, cografyanm ulusal strateji üzerindeki etki-
sine, aym dikkatle egilmek gerekir.

JEOPOLITÎK
Avrupa güç politikasmm kendi içinde tagidigi yarigmaci nitelik ve
18. yüzyil boyunca ittifak iligkilerinin degigkenligi-yüziinden rakip dev-
letler, çogu kez bir çatigmadan öbürüne hayli degigen kogullarla
---kimi

zaman da bahtlarinda çok büyük degigiklikler yaratan durumlarla-

kargi kargiya kaldilar. Gizli anlagmalar ve
"diplomatik

devrimler" degi-
*
Pas d'argent, pas de Suisses: Para yoksa, 1sviçreli(parah asker) de yok. - ç.n.

' 121

I i
I
 gen güç kümelenmelerine, bunun bir sonucu olarak da Avrupa'daki
denge açismdan hem karada hem denizde oldukça sik degigmelere yol
açti. Bu dogal olarak, ülke diplomatlarinin ustaligma ve tabii -ki silahh
kuvvetlerin becerisine daha çok bel baglanmasma neden oldu; ama bu-
nun yani sira cografya etkeninin önemini de ortaya çikardi. Cografya
etkeni derken de genel zenginlik açismdan önemli olsalar bile-
-hepsi

yalnizca bir ülkenin iklimini, hammaddelerini, tarim verimini ve ticaret

yollarma olan yakinhk ya da uzakligmi degil, bu çok tarafh savaglarda-
ki kritik nitelikli stratejik konum sorununu da kastediyoruz. Belli bir
ulus, gücünü tek bir cephede yošunlagtirabiliyor muydu, yoksa birkaç
ayri cephede mi savagmak zorunda kahyordu? Smirlari, zayif devletler-
le mi ortakti, güçlü devletlerle mi? Temelde bir kara gücü mü, deniz gü-
cü mü, yoksa ikisinin karipmi miydi -

ve bu onun için ne tür yarar ve

sakmcalar doguruyordu? Îstese, Orta Avrupa'daki büyük bir savagtan
kolayca çekilebiliyor muydu? Denizagiri ülkelerden ek kaynaklar sagla-
yabiliyor muydu?

Hollanda Cumhuriyetinin bu dönemdeki kaderi cografyamn politi-

ka üzerindeki etkilerini göstermek açismdan iyi bir örnek olugturmak-
tadir. Bu devlet 17. yüzyilda, alusal geligmeyi saglamak için bir ülkenin
kendi içinde bulunmasi gereken unsurlarin çoguna sahipti serpilip ge-
--

ligen bir ekonomi, toplumsal istikrar, iyi egitim görmüy bir ordu ve güç-
lü bir donanma; o siralar cografi açidan da zararli çikiyor görünmüyor-
du. Tersine, akarsu agi ispanyolkuvvetlerine karsi (hiçdegilse bir ölçü-
de) engel olugturuyor. Kuzey Denizindeki konumu da zengin ringa dal-
yanlarina kolayca ulagmasmi saghyordu. Ama yüzy1l sonrasmda, Hol-
landahlar birtakim rakipleri kargismda durumlarim korumak için savag
vermekteydiler. Cromwell Ingilteresi ve Colbert Fransa'som benimse-
dikleri merkantilist politikalar, Hollanda'nm ticaretine ve gemi tagima-
ciligina zarar verdi. Tromp ve Ruyter gibi komutanlarm parlak taktik-
çiligine ragmen Hollanda ticaret gemileri, Ingiltere'ye karçi yapilan de-
niz savaglari sirasinda ya Mang Denizi yolunun tehlikelerini gögüsle-
mek ya da iskoçya'yi dolaçan daha uzun, firtmasi daha bol yolu
geç- .

mek zorundaydilar; bu yol ise (ringadalyanlari gibi) Kuzey Denizinde

hälâ saldiriya açikti; bati rüzgârlari savagta Ïngiliz amirallere üstünlük
sagliyor, Hollanda açiklarmdaki sig sular ise Hollanda
) i

savag gemileri-
nin su çekimini -sonuçta da büyüklüklerini ve güç1erini- kisithyordu.22
Hollanda'mn Kuzey ve Güney Amerika ve Hint Adalariyla olan ticareti i
nasil gittikçe daha çok ingiliz deniz gücünün etkisine bagli oluyorsa '
-ilk

zamanlardaki zenginliginin en önemli temellerinden biri olan- Bal-

tik entrepôt ticareti de 1sveçliler bagka yerel rakipleri yüzünden
ve agm-
maya ugruyordu. Hollandahlar, tehdit altmdaki bir noktaya buyük bir

122
 savag filosu göndererek geçici bir süre için güçlerini yeniden gösterebili-
yorlardi ama uzak denizlerdeki geniç ve tehlikeye açik çikarlarmt sürek-
li olarak korumalarmo yolu yoktu.
Bu açmaz, Hollanda'nin XIV. Louis Fransa'smin karadan yönelttigi
tehdit kargisindaki zayifligi yüzünden daha da piddetlendi. Bu tehlike,
Ìspanya'mn yüzyil önce olusturdugu tehlikeden bile büyük oldugu için
Hollandalilar kendi ordularini genigletme (ordu 1693'te 93.000 kipilik-
ti).ve güney sinirmda kalelere asket yerleptirme igine gittikçe artan mik-
tarlarda kaynak ayirmaya zorlandi. Hollanda'nm gücünü tüketen bu
yükün iki yänü vardi:
Çok büyük miktardaki parayi askeri harcamala-
ra çekerek savag borçlarmda, faiz ödemelerinde, üretim ve satig vergile-
rinde, ücretlerde tirmaniga sebep oldu; bu da uzun vadede ülkenin tica-
ret alamndaki rekabet gucunü baltaladi ve tüm bu dönem boyunca ga-
rip bir biçimde iki milyonda takihp kalan nufus savag strasinda agir
kayba ugradi. Bundan dolayi da ispanyol Taht Savaginm (1702-1713)
giddetli gögüs gögüse çatigmalari sirasmda Marlborough'un ingiliz-
Hollanda ordularim Fransizlara kargi kanh cephe saldirilarma sürme is-
teginden dogan agir kaylplar hakh bir dehget uyandirdi.3
IIL William'in 1689'da pekigtirdigi Hollanda-ingiltere ittifaki, ayni
anda hem Hollanda Cumhuriyetinin kurtulugu, hem de Hollanda Cum-
huriyetinin bagimsiz bir güç olarak çökügunde änemli bir yardimci et-
kendi iki yüzyildan fazla bir süre sonra da Amerikan ÖdünçVerme
-

Programi ile Amerika Birlegik Devletler Ittifaki, Marlborough'nun

uzaktan akrabasi olan Winston Churchill'in yönetiminde ayakta kalma
savagi veren Britanya Împaratorlugunu hem kurtaracak, hem de sarsa-
cakti. 1688-1748 arasmda Fransa ile yapilan çegitli savaglarda Hollan-
da kaynaklarmm yetersizligi, savunma harcamalarmm yaklagik dörtte
üçünün topluca orduya ayrilmasi zorunlulugunu getirdi; bunun sonu-
cunda da donanma ihmal edildi. Ingilizier ise deniz ve sömürge seferle-
rinden giderek artan bir pay ve ticari kazanç sagladilar. Londra ve Bris-
tol tüccarlari iglerini ilerlettikçe, kabaca säylemek gerekirse, Amster-
damh tuccarlarm cani yandi. Bu durum Ingilizlerin savag sirasinda
Fransa ile olan tüm ticareti engellemek için sik sik gästerdigi çabalarla
daha da kötülegti; Ingilizlerin çabalari Hollandalilarm bu tür kazançli
baglari sürdürme istegine ters duçãyordu -- bu da Hollanda Cumhuriye-
tinin bütün bu dänem içinde dig ticaret ve maliye iligkilerine nasil çok
daha fazla girmig (dolayisiylada bunlara bagimh hale gelmig) oldugu-
nu, Îngiliz ekonomisinin ise hâlâ nispi olarak kendine yeterli olmayi
särdürdügünü göstermektedir. Hollanda Cumhuriyeti Yedi Yil Savagm-
da kurtulugu tarafsizhkta buldugu zaman bile bu, onlara fazia yarama-
di; çünkü kendisine fazlaca güvenen Îngiliz Kralhk Donanmasi
"serbest

gemi, serbest mal" doktrinini reddederek, Fransa'nm denizagiri ticareti-

I
123

I
 ni tarafsiz gemiler aracihgiyla sürdürmesini engellemeye kararhydi.2 Bu
konuyla ilgili olarak 1758-1759 yillarmda Ingilizlerle Hollandahlar
arasmda çikan diplomatik kavga, Amerikan Bagimsizhk Savagmm ilk
yillarmda tekrarlandi ve sonunda 1780'den sonra açik
savaya dönügtü;
bu ise ne Ïngiltere'ninne de Hollanda Cumhuriyetinin deniz ticaretine
yaramadi. Fransiz Devrimi ve Napolyon Savaglart sirasmda Hollandah-
lar, Britanya ve Fransa arasmda daha da ezildiler; devlet borçlarinm ço-
gu yerde reddedilmesinden zarar görüyor, älke içindeki bölünmelerden
etkileniyor ve ne digmda kalabildikleri ne de yarar saglayabildikleri glo-
bal bir yarigmada sömürgelerini ve denizapri ticaretlerini kaybediyor-
lardi. Bu kogullarda ticari bilgi ve beceri sahibi olmak ve sirtmi "serma-
ye fazlasi"na dayamak yeterli olmuyordu.2'
Buna çok benzer bir biçimde ama daha genig çaph olarak, Fransa
da 18. yüzyilda,- ayni anda hem kara hem deniz gücü olmamn verdigi
sikmtilari yagiyor, çabalan bir yandan Avrupa'daki
omaçlari
da denizler ve sömürgeler üzerindeki emelleri arasinda bölünüyordu.
bir yandan

XIV. Louis döneminin baglarmda bu stratejik belirsizlik fazla göze bat-

miyordu. Fransa'mn gücu saglam bir biçimde kendisine ait olan malze-
meye dayanlyordu: Genig ve oldukça homojen nitelikli topraklar, ken-
dine yeterli tarimsal üretim ve yaklagik 20 milyonluk nüfus; bu sayi
XIV. Louis'in 1659'da 30.000 kipilik olan ordusunu 1666'da 97.000'e,
1710'a gelinceye kadar da 350.000 gibi muazzam bir rakama çikarma-
sma imkân verdi.26 Güney Kralm dig politika amaçlari da karaya yöne-
lik ve gelenekseldi: Güneyde Ìspanya'ya, dogu ve kuzeyde ise Franche,
Comté, Lorraine, Alsace, Lüksemburg ve Güney Hollanda'mn olugtur-
dugu, tehlikelere açik Îspanyol-Habsburg ve Alman toprak geridine kar-
1 yapilacak hareketlerle, Habsburg mevkilerini daha da zayiflatmak.
Ispanya tükendigi, Avusturyahlar dikkatlerini Türk tehditine yönelttik-
leri ve ingilizlerde bagta tarafsiz ya da dost olduklari için, Louis 20 yll
boyunca diplomatik bagarilar kazandi, ama sonra Fransiz iddialarinda-
ki agiri gurur öbür güçleri korkuttu.
Fransa için baghca stratejik sikmti, savunma açisodan
son derece
kuvvetli oldugu halde, belirleyici bir fetih seferi yapabilmek için o ka-
dar iyi durumda olmayiç1ydi: Her yönden, kismen cografi engellerle
kismen de birkaç buyük gücün mevcut iddialari ve çikarlariyla kugatil-
migti. Sözgelimi, Güney (Yani Habsburg egemenligindeki) .Hollanda'ya
yapilacak bir saldiri, iyi tahkimatli ve su yollariyla dolu bir arazi üze-
rinde sonu gelmez seferler demek oluyor
ve yalnizca Habsburg güçle-
rinden degil, Hollanda Cumhuriyeti
ve logiltere'den de kargi hareket
gelmesine yol açiyordu. Almanya'ya yönelik askeri harekât daha da bü-
yük sikmti yaratlyordu: Simr daha kolayca agilabilirdi ama ulagtirma
hatlari çok daha uzundu ve kargi tarafta gene kaçinilmaz bir ortakhk
I

124
I

I
I
 yer aliyordu Avusturyalilar, Hollandalilar, (özellikleHanover'in 1714'te
-

tahta çikmasinm ardindan) Îngilizler,ondan sonra da Prusyahlar Fran-

sa, 18. yüzyihn ortasmda kendisine gúçlü bir ortak aradigi zaman bile
ortak ya Avusturya ya Prusya olabilirdi- bäyle bir ittifakm dogal
-bu

sonucu, öbür Alman gücün Fransa'ya kargi çikmasi, daha da önemlisi

Fransiz emellerini etkisiz birakmak üzere Îngiltere ya da Rusya'dan des-
tek saglamaya çahgmasi olacakti.
Üstelik deniz güçlerine kargi yapilan her sava; Fransa'nm çabalari-
m ve dikkatini bir ölçüde karadan uzaklagtirmasi ve bunun sonucunda
bagarili bir kara seferi ihtimalini azaltmasi demekti. Bir yandan Flan-
der, Almanya ve Kuzey Italya'da, bir yandan da Many, Bati Hint Ada-
lari, apagt Kanada ve Hint Okyanusundaki savaglar arasmda bölünmüg
igi bir arada yapmaya çaligr-
"iki
olan Fransiz stratejisi, tekrar tekrar
ken, ikisinden de olmak" sürecine girdi. Hiçbir zaman, Ïngiltere Kralhk
Donanmasma meydan okumak üzere gerekli olan ve tüm imkânlarm
ortaya döküldügü bir mali çabayi gerçeklegtirmeye istekli olmasalar
da,* birbiri ardma gelen Fransiz hükümetleri donanmaya para ayirdi-
bir kara gücü olsa- Ordusunun
-yalnizca

lar; oysa bu paralar Fransiz

takviyesi için kullamlabilirdi. Fransa, ancak 1778-1783'te batt yarikü-
resindeki Amerikah asilere yardim edip, bu sirada Almanya'ya yönelik
hareketlerden kaçmarak, Ingilizdügmanlarun zor duruma duçürebildi.
Fransizlar, yaptiklari öbür savaglarin hiçbirinde, stratejik yigmak yap-
ma lüksünü yagamadilar sonuçta da zarar gördüler.
-

Özetle, ancien régime Fransa'si büyüklügü, nufusu ve zenginligiyle

hep Avrupa'nm en büyük gücü olarak kaldi; ancak bir güç" ola-
"süper

bilecek kadar büyük ve iyi teykilatlanmig degildi; karada kisitlanmig

durumda oldugu ve dikkatini denizlere de çevirdigi için, kendi emelleri-
nin kaçimlmaz olasak yarattigi ortakhk kargismda hiçbir zaman ege-
men olamazdi. Fransa'nm eylemleri, Avrupa'daki güç çogulculugunu
bozmaktan çok, dogruladi. Fransa, ancak ulusal çabalari devrim yü-
zünden degiçime ugraylp sonra da Napolyon tarafindan parlak bir ba-
gariyla kullanildigi zaman, Avrupa'da bir süre için kendi gärüç1erini ka-
bul ettirebildi. Ama bu noktada bile ba.yarisi geçiciydi; ne kadar büyük
olursa olsun, hiçbir askeri deha Fransa'nm, Rusya ve Îngiltere göyle dur-
sun, Almanya, Îtalya ve Îspanya üzerindeki denetimini bile sürekli kila-
mazdi.

Sözgelimi, 1689-1697 ve 1702-1712 çatigmalan sirasmda, Fransa toplam harcama-

larmm yüzde 10'undan azmi donanmaya, yüzde 57-65'ini ise orduya ay1rmigti. (Îngilte-
re'de ise yüzde 35 donanmaya, yüzde 40 orduya dügmügtü.)1760'ta Fransir Donanma-
si orduya ayrdan tutarm ancak därtte birini aldi. Para geldigi zaman bile Fransa'nm
cografi konumu yüzünden, donanmayi iyi durumda tutabilmesi için, Baltik'tan savag si-
rasmda deniz ikmal maddeleri saglamak genellikle çok zordu.
I

125
I

I
 Fransa'mn degivik cephelerde farkh dügmanlarla kargilagmakzorun-
lulugu olarak ortaya çikan jeostratejik sorunu yalmzca ona özgü degildi;
ancak bu ülke pek çok kez görülen saldirganhgi
ve sürekli hale gelen
amaç belirsizligi yüzünden igleri kendisi için daha da kätüleptirmigti.Dö-
nemin iki Alman gücünün -Habsburg imparatorlugu
ve Brandenburg
Prusyasi- kaderleri de, cografi konumlari yüzünden ayni sorunla ugrag-
makti. Avusturyali Habsburglar için de bu bilinmedik bir
gey degildi.
Yönetimleri altinda tuttuklari topraklarm biçimsiz bir y1gin olugturmasi
(Avusturya, Bohemya, Silezya, Moravya, Macaristan, Milano, Napoli,
Sicilya ve 1714'ten sonra Güney Hollanda --

(bkz. Harita 5) ve öbür

güçIerin bu topraklara göre konumlari, sirf kendilerine kalan toprak mi-
rasini ellerinde tutabilmeleri için bile karabasana dönügen bir diploma-
tik ve askeri hareket cambazligi gerektiriyordu; bu topraklari geniglet-
mek ise ya deha
-isterdi

ya da gans; belki de hem deha hem gans gerekti-

riyordu.
Böylece Habsburg ordulari Türklerle yaptiklari çegitli savaglarda
(1663-1664,1683-1699, 1716-1718, 1737-1739, 1788-1791) Balkan-
lardaki durumlarmi genellikle guçIendirirken, Viyana bu dönemlerde
sahip oldugu gücün büyük bir bölümünü, gerilemekte olan Osmanli
im-
paratorluguna kargi verilen mücadelede kullandi? Säzgelimi, 1683'te
Türkler imparatorluk bagkentinin kapisina dayanmig olduklari için I.
Leopold, XIV. Louis'nin Alsace ve Lüksemburg'u tam o yil "yeniden

birleptirme" yolundaki kigkirtmalarma ragmen, Fransa kargismda taraf-

siz kalmak zorundaydi. Avusturya'mn bu kararsiz dururnu, Dokuz Yil
Savaçi (1689-1697)ile onu izleyen Îspanya Taht Savagi
(1702-1713)si-
rasmda bir ölçüde daha az belirgindi; çünkü Viyana o sirada Fransa
kargismda yer alan dev bir ittifakin parçasi haline gelmigti; ancak karar-
sizhgi bu dönemde bile hiçbir
zaman tam olarak ortadan kalkmig degil-
di. 18. yüzyihn daha sonraki savaçlarinin geligim çizgisi, Habsburglarin
hem Avrupa'daki genel çikarlarimn savunulmasi hem de Prusya'nm
yükseliginden sonra Almanya'nin kendi içindeki özel çikarlarinm korun-
masi açisindan daha degigken, önceden tahmin edilmesi daha zor bir
görünúm kazandi. Viyana, en azmdan Silezya eyaletini 1740 yilmda eli-
ne geçirmesinden sonra dig ve askeri politikalarmi yürütürken bir gö-
züyle de Berlin'i yakindan izlemek zorunda kaldi. Bu da Habsburg dip-
lomasisinin önceki dönemlerde hiç olmadigi kadar incelikli.olmasmi ge-
rektirdi: Almanya içinde yükselen bir Prusya'yi dizginleyebilmek için,
Avusturyalilar batida Fransa'yi, bundan daha sik olarak da doguda
Rusya'yi yardima çagirmak durumunda kaldilar; ancak Fransa'nm ken-
disi de güvenilecek gibi degildi ve onu da kimi zaman bir Ingiliz-Avus-
turya ittifakiyla (1744-1748'deoldugu gibi) denetim altinda tutmak ge-
rekiyordu. Üstelik,Rusya'nin surekli olarak büyümesi, äzellikle de
çar-

126
 hšm yay11maci politikasi, Viyana'nm da istedigi Balkan topraklari üze-
rindeki Osmanli egemenligini tehdit eder hale geldigi zaman
bir bagka
sorun En sonunda da, Napolyon emperyalizmi
olugtu. Avrupa'daki tüm
güçlerin bagimsizhgi için bir tehlike olugturunca, Habsburg imparator-
lugunun Fransiz hegemonyasina karvi çikmak için girebilecegi herhangi
büyük bir ortakhga katilmaktan bagka bir seçenegi kalmadi.
18. yüzyil bagmda XIV. Louis'e, sonunda da Bonaparte'a kargi ya-
pilan ortaklik savaglari, Avusturya'nm zayifligmi kavrayabilmemiz açi-
mdan herhalde aradaki çatigmalar kadar aydinlatici olmamaktadir.
1740'tan sonra Prusya'yla olan uzun mücadele özellikle aydmlaticidir,
bu mücadele gunu göstermigtir ki, Viyana bu dönem içinde Habsburg
topraklari girigilen tum askeri, mali ve idari reformlara rag-
üzerinde
men kendinden ufak
ama silahli kuvvetteri, gelir toplama becerisi ve
bürokrasisi daha bagarih bir bagka Alman Devletini yenemiyordu. Os-
telik Alman olmayan güç1erin yani Fransa, Britanya ve Rusya'mn ne
Avusturya'nm Prusya'yi, ne de Prusya'nm Avusturya'yi saf diçi birak-
masmi istemedikleri giderek daha bir açiklik kazandi. Habsburg Impa-
ratorlugu, daha genig Avrupa çerçevesi içinde zaten marjinal birinci-si-
nif güç durumuna gelmigti ve 1918 yilma kadar böyle kalacakti. Kesin-
likle 1spanyave Isveç kadar alt siralara inmedi ve Polonya'nm akibetine
dugmekten kurtuldu; ama bu imparatorluk merkezilegmemig oldugu,
farkh etnik gruplardan olugtugu ekonomik yönden geri kaldigi için,
.ve

birbiri ardina gelen Viyana yänetimlerinin kendisini Avrupa'nm en bü-

yük devleti yapma çabalarma ayak diredi. Ancak bu çökügü oldugun-
dan önceymig gibi gösterme tehlikesi de vardir. Olwen Hufton'm göz-
1emledigigibi, "Avusturya Ìmparatorlugununusulünce dagilmay1 israr-
la, kimilerinin gözünde de olmasi gerekene aykiri bir biçimde reddedi-
gi" imparatorlugun birtakirr gizli güçleri de oldugunu hatirlatmaktadir.
Yikimlarm ardmdan çogu kez reform dönemleri
-rétabilissements--

ge-
liyor, bu ise erigilmesi Viyana için her zaman çok zor olsa da imparator-
lugun bir hayli zengin kaynaklara sahip oldugunu gösteriyordu. Habs-
burglarm gerilemesini anlatan her tarihçi, 1792-1815 döneminin yakla-
gik on dört yili boyunca, ordunun Fransiz emperyalizminin dinamik gü-
cü kargismda askeri açidan nasil inatçi ve kimi zaman da hayli etkileyi-
ci bir direnç gösterebildigini,
su ya da bu yolla
açiklamak geregini duy-
maktadir.2a
Prusya'nm durumu jeostratejik açidan Avusturya'nmkine çok ben-
ziyordu; ama iç kogullari bir hayli farkhydi. Bu ülkenin hizla en güçlü
Alman kralligi konumuna yükseliginin sebepleri iyi bilinmektedir ve
bunlari yalnizca siralamak yeter: Üç önderin yani Büyük Elektör (1640-
1688), L Frederick William (1713-1740) ve "Büyük" Frederick'in
(1740-1786)teykilatlandirma ve askerlik dehalari; ¯vergiye bagli gelir
I

127
I
I
.
Idikall-hi
s-i -i. I ,I-il . - . mili.. . . ,, . . .
 kaynaklarimn begte dördü kadar büyük bir orano akitildigt ve
subaylari yänetimi¯altinda
Junker
bulunan Prusya Ordusunun yeterliligi; geni
kralhk topraklariyla ticaret ve sanayinin özendirilmesine dayanan
(nis-
pi) mali istikrar; yabanci asker ve girigimcilerin istekli olarak kullammt
ve Genel Savag Komiserligi emrinde çaliçan ünlü Prusya bürokratlari?
Ancak gu da bir gerçekti ki Prusya'nm yükseligi, Isveç gücünün çöktü-
gü, kargaça içinde, zayif dügmüg Polonya Kralhšmin dagildigi ve 18.
yüzyihn ilk on yillarmda yaganan pek çok savag ve Habsburg impara-
torluk tahtina çikacak hükümdar konusundaki belirsizlikler yüzünden
Viyana'nm dikkat ve ilgisinin bagka yönlere çevrili oldugu bir döneme
rastladi. O halde elbette Prusya hükümdarlari önlerine çikan firsatlari
yakalayabildiler ama ashnda bu firsatlar da oracikta yakalanmayi bek-
liyordu. Ayrica, Prusya Devleti 1770'ten sonra Ortakuzey Avrupa'da
oluçan "güç
boglugu"nu doldururken, öbür Büyük Güçler kargismdaki
konumundan da yararlandi. Rusya'nin kendi yükseligi Isveç'in, Polon-
ya'mn ve Osmanh Împaratorlugunundikkatlerinin dagilmasma
(veagin-
maya ugramalarma) yardimci oluyordu. Fransa da genellikle öldürücü
bir tehlike olugturmayacak kadar batida kahyordu; aslinda Fransa kimi
zaman Avusturya kargisinda yararli bir müttefik görevi de görüyordu.
Öte yandan, eger Fransa Almanya'ya saldirirsa, Prusya'nin kendisi ka-
dar Habsburg kuvvetlerinin, Hanover'in (dolayistylada Ingiltere'nin)
ve belki Hollandalilarin kargi çikmalari mümkündü. Son olarak da bu
ortakligm bagarisizliga ugramasi halinde, Prusya'nm Paris'ten barig is-
temesi äbür güçler için oldugundan daha kolaydi; Fransa'ya karçi olan
bir ittifak Berlin için kimi zaman yararliydi ama ille de zorunlu degildi.
Bu avantajli diplomatik ve cografi çerçeve içinde, Prusya'nm ilk kral-
lari kartlarmi iyi oynadilar. Silezya'nm --kimilerince dogudaki baghca sa-
nayi bölgesi sayiltyordu- ele geçirilmesi, devletin askeri-ekonomik kapa-
sitesine büyük bir katki sagladi. Ancak Prusya'nm Avrupa meselelerinde-
ki gerçek gücunün smirlari, büyüklügünün ve nüfusunun getirdigi kisitla-
malar, diplomatik kogullarm artik eskisi kadar elverigli olmadigi
ve güç1ü
kompularmm büyük Frederick'i, izledigi dolambaçli yol yüzünden ceza-
landirmaya kararli göründükleri 1756-1763 Yedi Yil Savagi sirasmda
tüm acimasizligiyla ortaya çikti. Frederick, ancak kendisinin
ve iyi egitil-
mig askerlerinin
-dügmanlari

arasmdaki eggüdümsüzlükle de destekle-

nen- çok büyük çabalari sayesinde böylesine ürkütücü bir
"kugatma"dan

yenilgisiz kurtuldu. Ancak bu savagm asker ve malzeme yänünden mali-

yeti muazzam olmuytu; Prusya Ordusunun da 1770'ten baglayarak dur-
madan yerinde sayinasinm bir sonucu olarak Berlin, Napolyon'un
1806'daki cüretli saldirisi çöyle dursun, Rusya'nm sonraki diplomatik

Junker:Prusya ve Dogu Almanya'da, toprak sahibi olan sinif. -

ç.n.

128 I
I

i
l
I

baskisma bile kargi koyacak durumda degildi. Scharnhorst, Gneisenau ve

öbür askeri reformcularm
önderliginde gerçeklegen toparlanma bile,
1813-1815'teki Prusya gücünün hâlâ yetersiz olan temellere dayandigmi
gizleyemedi." Prusya o siralarda askeri açidan Rusya'nm gölgesinde kal-
migti; ortakhšm mali destekçisi olan ingiltere'ningönderdigi paralara
fazlaca dayamyordu ve hâlâ tek.bagma Fransa'ya rakip olacak durumda
degildi. IIL Frederick William'in kralligi da (1797-1840),Avusturya gibi
üyük Güç1erin en ufaklari arasmdaydi ve 1860'li yillarda sanayi ve as-
llerlik alanmda yayanan degigime kadar da öyle kalacakti.
O
Buna kargi, daha uzaklardaki iki güç yani Rusya ile Birlegik Devlet-
ler, tehlikeye nispeten kapah ve 18. yüzyilda orta. Avrupa devletlerinin
bayma bela olan stratejik belirsizliklerin etkisine girmeden yaçamaktay-
dilar. Ilerdesüper güç olacak bu iki ülkenin de, kugkusuz dikkatli olma-
larmi gerektiren
"çözülen
bir smir"lari vardi; ama ne Allaghenyler ve
büyük ovalar üzerinden yayildiši sirada Amerika ne de stepler üzerinde
yayilan Rusya, askeri yänden geligmig ve merkez için bir tehdit olugtu-
racak toplumlarla kargilagtilar? Böylece Bati Avrupa'yla olan ayri ayri
iligkilerinde oldukça homojen bir
"cephe"ye

sahip olmanm avantajini

tagiyorlardi. Her ikisi de yerlegik Büyük Güçlerden bazilarma meydan
okuyabilir --ya da en azmdan onlarin dikkatini dagitabilir- ama
gene de
Avrupa'mn baglica savag bölgelerine olan uzakliklari sayesinde, tehlike-
den uzak kalabilirlerdi.
Elbette, 1660'tan 1815'e kadar olan böylesine uzun bir dönemi ele
alirken, BirlegikDevletler ve Rusya'nm etkisinin dönem sonunda, dönem
bagina göre çok daha belirgin oldugunu vurgulamak önemlidir. Gerçekten
de 1660'larda ve 1670'lerde Avrupa "Amerika"si, her yerden soyutlanmig
bir dizi ktyi yerlegim biriminden bagka bir gey degildi; Büyük Petro'nun
yänetiminden (1689-1725)änceki Rusya da ayni ölçüde uzak, hatta daha
bile geriydi; ekonomik anlamda her ikisi de geligmig"ti ve kereste, ke- "az

nevir ve bagka hammaddeler üretip Îngiltere ve Hollanda Cumhuriyetin-

den mamul mallar satm ahyorlardi. Bu dönemin büyük bir bälümünde
Amerika kitasi kendi adina bir güç olmak yerine, ugrunda savagilacak bir
hedef durumundaydi. Bunu degigtiren, Ingiltere'ninYedi Yd Savagi (1763)
sonunda elde ettigi ve Fransa'nin Kanada ve Sova Scotia'dan uzaklagtiril-
masma, Íspanya'nmda Bati Florida'dan ayrilmasina yol açan ezici bagari
olmugtur. O zamana kadar kendilerini Westminster'a bagh kalmaya yö-
nelten yabanci tehdidinden kurtulan Amerika sömürgecileri, artik Britan-
ya ile yalnizca sözde kalan bir bagm sürdürulmesi konusunda Israr edecek
ve onlardan farkh dügünen imparatorluk yönetimi buna razi olmazsa, is-
yana geçecek hale gelmiçlerdi. Üstelik1776'ya gelindigiiide Kuzey Ameri-

129
I

i
I (
I p.ida
mesubim-- - • · i ... I - i nimmmmmini n . . . . ......-....
 ka sömürgeleri çok büyümüg durumdaydilar. Iki milyonluk nüfus o sira-
larda her 30 yllda ikiye katlamyor ve batiya dogru yayillyordu; ekonomik
yönden zengindi, yiyecek maddeleri ve mal yönünden kendi kendine ye-
terliydi. Bu da, Ingilizlerinbundan sonraki yedi yil boyunca yaçadiklari
tatsiz deneyimlerle anlayacaklari gibi, isyanci Amerikalilar yalmzca deniz
harekâtiyla yapilacak bir saldiridan hemen hiç zarar görmeyecekler de-
mekti; ayrica 3000 mil ötedeki anayurttan getirilecek kara kuvvetleriyle
bastirilamayacak kadar genig bir alana yayilmiglardi.
Bagimsiz bir Birlegik Devletlerin varhgi, burada konu ettigimiz degi-
gen dünya güç düzeni açismdan, zaman içinde baglica iki sonuç dogura-
cakti. Bunlardan ilk, 1783'ten baglayarak Avrupa digmda da önemli bir
üretim, zenginlik ve askeri güç merkezinin olugmasi ve bu
-sonuçta-

merkezin gene Avrupa digmda yer alan (ama ekonomik gerileme içinde
bulunan) Çin ve Hindistan gibi toplumlarm yapamayacaklari bir biçim-
de, dünya güç dengesi üzerinde uzun vadeli etkiler yaratacak olmasiydi.
Daha 18. yüzydm ortasmda, Amerika'daki sömürgeler deniz ticareti dü-
zeni içinde änemli bir yer tutuyor ve sanayilegmenin ilk duraksamah
agamalarina giriyorlardi. Söylenenlerden bazilarina göre, ortaya çikan
yeni ulus 1776'da Büyük Britanya'nm tümünden daha fazia pik ve kol
demiri üretiyordu; bundan sonra da, ."imalat verimi hemen hemen 50
kat artti; öyle ki 1830'a gelindiginde ülke geligmig dünyano altmci bü-
yük sanayi gücü olmugtu."" Bu büyüme hizini dikkate almca gäzlemci-
lerin, daha 1790'larda Birlegik Devletlerin yüzyil içinde büyük bir rol
oynayacagini tahmin etmeleri gagirtici degildi. ikinci sonuç, çok daha
büyük bir hizla ve äzellikle ingiltere tarafindan hissedildi;Ingiltere'nin
Avrupa politikasi içindeki
"kanat"
güç rolü, Atlantik cephesi üzerindeki
muhtemel bir dügman devletin Kanada ve Bati Hint Adalarmdaki sö-
mürgelerini de tehdit ederek ortaya çikmasi yüzünden etkileniyordu. Bu,
elbette sürekli bir sorun degildi ve sirf aradaki uzakhk bile, Birlegik Dev-
letlerin tecrit politikasiyla birlegince,Londra'nm Amerikalilari, säzgelimi
Viyana'nm änce Türkleri, daha sonra da Ruslari gördügü kadar ciddiye
almasma gerek birakmadi. Bununla birlikte, 1779-1783 ve 1812-1814
savaglari sirasmda yaganan deneyimler, ensesinde dügman bir Birlegik
Devletler olsa Ingiltere'nin Avrupa'daki mücadelelere tam anlamiyla gir-
mesinin ne kadar zorlaçacagmi çok büyük bir açikhkla gästerdi.
\ < i

ÇarlikRusya'sinm ynkseligi ise uluslararasi güç dengesi yönünden

çok daha dogrudan bir sonuç yaratti. Rusya'nm, ÎsveçlileriPoltova'da
insani gaykina çeviren bir yenilgiye ugratmasi (1709) öbür güçlere, o
güne kadar uzak ve bir ölçüde barbar görünen Moskof Devletinin Avru-
pa kapsammda bir rol oynamaya kararli oldugunu gösterdi. Hirsh bir
kimse olan ilk çar Büyük Petro, Baltik'ta edindigi yeni tutuoma nokta-

|
130
I
I

larim (Karelya, Estonya, Livonya) tamamlamak üzere hizla bir donan-

ma kurunca, Isveçlilerbu dogulu devin iggaline ugramamak için hemen
ÏngilizKrallik Donamnasina yardim çagrismda bulundular. Ama aslm-
da Rusya'mn yükselisi kargisoda en büyük zarari gärecek olanlar Po-
lonyalilar ve Türklerdi; Büynk Katerina 1796'da älmeden önce zaten
çok genis olan imparatorluga 200.000 milkarelik bir alan daha ekle-
migi. Bundan daha da dikkat çekici olan, Rus Silahli Kuvvetlerinin ba-
tyya.yaptiklari geçici akinlardi. Rus askerlerinin Yedi Yil Savagi sirasm-
daki vahgeti ve ürkütücü kararhhgi ve Berlin'i 1760'ta geçici olarak ig-
gal etmeleri, Büyük Frederick'in bu kompusuna iligkin görügunü bir
hayli degigtirdi. 40 yll sonra, General Suvorov yönetimindeki Rus asker-
leri, Ikinci Ortaklik Savasi sirasmda (1798-1802)hem Îtalya'daki hem
Alplerdeki mücadelelerde aktif durumdaydilar -

uzak diyarlarda yapi-

lan bu harekât, 1812-1814 yillari arasmda Ruslarin Moskova'dan Pa-
ris'e uzanan aman vermez ilerleyiglerinin de habercisi oldu."
Rusya'nm 18. yüzyilda vardigi noktayi tam olarak degerlendirmek
zordur. Ordusu çogu kez Fransa'mnkinden büyüktü; önemli mamullerde
(tekstil,demir) büyuk ilerlemeler kaydediyordu. Rakiplerinin hepsi için
fethedilmesi müthig zor, belki de imkânsiz bir ülkeydi en azmdan batt-
-

dan gelenler için. Bir

"barut

imparatorlugu" niteligiyle de dogunun atli

kabileleriniyenmeyi ve böylece insan gücü, hammadde ve taruna elverigli
toprak- kaynaklarina yenilerini eklemeyi bagarmigti; bu da onun Büyük
Güçler arasindaki yerini geligtirecekti. Hükümetin de yönlendirmesiyle, ül-
kenin- çok çegitli biçimlerde çagdaylagmaya.kararli oldugu belliydi, ancak
bu politikanm uygulamadaki hizi ve bagarisi çogu kez abartilmistir. Gene
de çok çegitli gerilik belirtileriortadaydt Korkunç bir yoksulluk ve vahget,
kigi bagma dügen gelirin fazlasiyla dügük olugu, zayif bir ulagtirma sistemi,
- sert bir iklim, teknoloji ve egitimdeki gerilik ve tabii Romanovlarin çogu-
nun gerici ve beceriksiz bir yapiya sahip oluglari. Müthig K.aterina bile, iç
ekonomik ve mali konulara geldigi zaman, bagarili olamamigti.
Gene de, 18. yüzyil Avrupa'smdaki askeri teykilatlanma ve teknikle-
rin nispi bir istikrar içinde bulunmasi, Rusya'nin (yabancilarmbilgi ve
becerisinden yararlanarak) aradaki farki kapatmasma, sonra da kaynak-
lari daha kit olan ülkeleri geçmesine izin verdi; Rusya'nin sayisal fazla-
hktan gelen bu kaba üstün1ügü, Sanayi Devriminin bir sonraki yüzyilda
savaglarm kapsamun ve hizmi degigtirmesine kadar agmmaya ugramaya-
cakti. 1840'h yillardan önceki dönemde ve yukarida siralanan pek çok
kusuruna ragmen Rus Ordusu, zaman zaman çok kudretli bir taarruz
kuvveti olabilmistir. Devletin parasmm öyle büyük bir bölümü (belki
dörtte üçü) orduya ayrihyor ve ortalama asker pek çok zorluga öylesine
büyük bir metanetle katlamyordu ki, Rus alaylari 18. yüzyildaki öbür
ordularm çogunun gücünü açan uzun mesafeli harekâta girigebiliyordu.

I
131
I
 I

Rusya'nm lojistik tabaninm, çogu kez çok büyük bir seferi tek bagma
sürdürmeye yeterli olmadigi dogrudur (atlar zayif, ikmal maddelerini
saglama sistemi yetersiz, görevliler ehliyetsizdi)-

1813-1814'te Fransa
üzerine yüründugünde topraklardan geçilmig ve ingilizlerinbü-
"dost"

yük miktar para yardimi olmuytu; ama seyrek yapuan bu tür harekât
Rusya'ya çok büynk bir ün ve Yedi Yil Savagi sirasmda bile Avrupa ku-
rullarmda önde gelen bir yer kazandirmigti. Yüksek strateji açisindan
bakildiginda, Rusya dengenin içine çekilebilecek bir bagka güçtü ve böy-
lece Fransa'nm, bu dönemde Avrupa'ya egemen olma çabalarmm sonuç-
ta bagarisizhga ugratilmasma yardim edebilirdi.

Bununla birlikte, 19. yüzyil baglarinda yayamig de Tocqueville gibi

yazarlar, Rusya ve Birlegik Devletlerin "Tanrinin iradesiyle, yerkürenin
yarismin kaderine egemen olmak üzere seçilmiç3334 gibi göründüklerini ile-
ri sürerlerken, genellikle uzak bir gelecekten söz ediyorlardi. 1660-1815
arasmdaki dänemde en belirleyici ilerlemeleri kyydeden, sonuçta da Fran-
sa'yi en büyük güç olma durumundan uzaklagtiran bu iki kara devi degil, .

denizci bir ülke olan Büyük Britanya oldu. Burada da cografya hayati bir
rol oynamig, ancak tek etken olmamistir. Ingiltere'ninkonumundan dola-
yi sahip oldugu bu avantaj yüzyil kadar önce Mahan'in The Influence of
Sea Power baglikh klasik eserinde göyle.anlatiliyordu (1890);

. . .

bir ülke, yeri dolayisiyla ne kendisini karadan savun-

eger
mak zorunda ne de topraklarmi kara üzerinden genigletmek
durumunda degilse, denize yänelme amacindaki birlik sayesin-
de, sinirlarmdan biri kara olan bir halka göre avantajlidir."

Mahan'in säzü, kugkusuz birkaç noktayi daha dogru saymaktadir.

Bunlardan ilki, Britanya yönetiminin dikkatinin kendi kanatlarmdaki
bir olay yuzünden dagilmayacagiydi bu, Irlanda'nm fethi ve îskoç-
-

ya'yla yapilan Birlegme Antlagmasiyla (1707) temelde dogru çikmigtir

ama Fransizlarm daha sonralari Ingiltere'yi Kelt kenari boyunca ara si-
ra sikmtiya sokma çabalarmin olmasi ilginçtir; Ingiltere bu durumu
gerçekten de çok ciddiye almigti; Irlanda'daki bir ayaklanma, merkez
için Amerikah isyancilarin verdigi stratejik sikmtidan çok daha önem-\ <
I
liydi. Ingilizlerin gansma, dügmanlari buradaki tehlikeden hiçbir zaman
dogru dürüst yararlanmamiglardir.
Mahan'in säzündeki ikinci varsayim, deniz savaglarmm ve deniz gu-
cünün kara savaglari ve kara gücu kargisindaki üstünlügüdür. Bu, strateji
alanmda "donanmaci"
diye bilinen grubun içtenlikle inandigt bir gärüg-
tü" ve 1500 sonrast ekonomik ve politik akimlara göre epey hakh görü-
nüyordu. Ana ticaret yollarinm Akdeniz'den Atlantik'e sürekli olarak kay-

132
I
I
 masi ve Bati Hint Adalari, Kuzey Am'erika, Hint alt kitasi ve Uzakdo-
gu'dakisömürgeci ve ticari girigimlerden saglanan büyük kazançlar, do-
galolarak Avrupa kitasinm bati kanati açiklarinda yer alan bir ülkeye ya-
rarli oldu. Kugkusuz deniz ticaretinin öneminin bilincinde olan ve büyük
bir savag filosu için harcama yapmaya hazir bir hükümet de gerekiyordu.
Bu önkogula bagli olarak Ïngiltere'dekipolitikaci seçkinler, 18. yüzyilda
ulusal zenginligi ve gücü sürekli artiran elverigli bir reçete bulmuy gibiydi-
er.. Geligen denizagiri ticaret Ïngilizekonomisine destek oldu, gemiciligi
ve gemi yapiruni äzendirdi, devlet maliyesine para sagladi ve sömürgele-
rin hayatla baglari oldu. Sömurgeler yalmzca Îngiliz ürünlerine çikig ka-
pisi olmakla kalmadi, degerli geker, tütun ve pamuklu bezden, änemi gi-
derek artan Kuzey Amerika deniz malzemelerine kadar pek çok ham-
madde sagladi. Krallik donanmast da barig zamaninda Ingiliztüccarlarin
saygt gärmelerini sagliyor, savagta ise ticareti koruyup ülkeye yeni sömür-
topraklari katiyor, bunlar da ülkeye politik ve ekonomik yarar getiri-
ge
yordu. Böylece ticaret, sömürgeler ve donanma uzun vadede Ingiltere'nin
yararma olacak bir üçgen" olugturdular.
"verimli

Ïngiltere'nin yükseliginin böyle açiklanmasi, kismen dogruydu ama

gerçegin tümü degildi. Pek çok merkantilist eser gibi, Mahan'mki de in-
giltere'nin dig ticaretinin iç üretim kargisindaki önemini vurgulamak,
özellikle de "sömürge"
ticaretinin önemini abartmak egilimindeydi. Ta-
rim 18. yüzyil boyunca Îngiltere'nin zenginliginin temeli olarak kaldi;
(toplamulusal gelire olan oran herhalde 1780'lere kadar yüzde 10'dan
az olan) ihracat ise çogunlukla agir dig rekabete ve gümruk tarifelerine
bagltydi; bunun da ne kadar büyük olursa olsun, deniz gücüyle kapatil-
masi mümkün degildi." Donanmaci bakiç açisinm unutmak egiliminde
oldugu bir. bagka gerçek de guydu baharat ve köle ticaretinden
-geker,

daha yavag geligmekte olsa da- Ingiltere'nin Baltik, Almanya ve Akde-

niz ülkeleriyle olan ticareti hâlâ büyük bir ekonomik deger tagimaktay-
di;* öyle ki 1806-1812'deki olaylarin da gästerdigi gibi, Avrupa'da sü-
rekli egemen olan bir Fransa, Ingiliz imalat sanayiine korkunç bir darbe
indirebildi. Bu kogullar altinda, Avrupa'daki gúç politikalarmdan so-
yutlanmak ekonomik açidan budalalik olurdu.
Ingiliz yüksek stratejisinin, bakiglarim Batt Hint Adalarma, Kana-
da'ya ve Hindistan'a çevirmig olanlarca göz ardi edilen son derece önemli
"kara"

bir boyutu da vardi. 1652-1654, 1665-1667 ve 1672-1674'teki

Ingiliz-Hollanda mücadelelerinin yalnizca deniz savaglari olmasi son de-

*
Tabii bir de Baltik'tan elde edilen ve kralhk donanmasiyla ticari gemilerin bagimh ol-
dugu denizcilik malzemelerinin stratejik ävemi vardi -

bu bagimhhk, Ingiliz filosunun

güç dengesini korumak ve kereste ile gemi direklerinin serbestçe geligini sürdürmek üze-
re sik sik Baltik Denizine göndefilmesinden de ortaya çikmaktadir.

133

i
 rece mantikhydi, çünkü bu iki deniz gücü arasindaki dügmanligm kökün-
de ticari rekabet Vardi. Ancak, 1688 tarihli Glorious Revolution'dan son-
ra,* William of Orange Ingiliztahtmi elde edince, stratejik durum bir
hayli degigti. 1689-1815 arasinda yapilan yedi savag sirasmda, Ingiliz çi-
karlarma yönelen tehlike temelde kara-tabanli bir güç olan Fransa'ydi.
Fransizlarin bu savagi bati yariküresine, Hint Okyanusuna, Misir'a ve
bagka yerlere tagiyacaklari dogruydu; ancak savaglar, Londra ve Liverpo-
ol tüccarlari için önemli olmakla birlikte, Îngilizlerinulusal güvenligi için
hiçbir zaman bir tehdit degildi. Böyle bir tehdit, ancak Fransizlarm, Hol-
landalilar, Hanoverliler ve Prusyahlara kargi askeri zaferler kazanarak;
ülkelerini, Ingiliz deniz gücünü agmdirmak üzere gemi
yapim kaynaklari-
m kendinde toplamasina yetecek kadar uzun bir süreyle Ortabati Avru-
pa'da egemen hale getirmeleri halinde dogabilirdi. Böylece, birbiri ardma
gelen Ingiliz hükümetlerinin bu onyillarda Avrupa anakarasi üzerinde as-
keri müdahalelerde bulunmalari, yalnizca IIL Willia.m'm Hollanda Cum-
huriyetiyle olan kisisel bagi ya da daha sonra Hanoverlilerle olan baglari
yüzünden degildi. Ayrica, Bourbonlarin (veNapolyon'un) emellerini diz-
ginleyip, bäylece Îngiltere'nin uzun vadedeki çikarlarmi koruyabilmek
için Fransa'am dügmanlarma Avrupa içinde yardim edilmesi gerektigi
yo-
lunda -I Elizabeth'in Ïspanyaile ilgili korkularma benzer- zorlayici bir
görüg de vardi. O halde, bu bakig açisma göre,
"deniz" "kara"

ve strate-
jileri, çatigmaktan çok, birbirleriiii tamamhyordu.
Eu stratejik hesabin ana ilkesi, Newcastle dükü tarafmdan 1742'de
isabetli bir biçimde dile getirilmisti:

Fransizlarm bizi denizlerde geride birakmasi, kara üzerinde

korkacak geyleri kalmadigi zaman olacaktir. Ben her zaman
için deniz kuvvetlerimizin Avrupa üzerindeki ittifaklarimizi ko-
rumasi, bu yolla da Fransa'mn harcamalarmm yönünü degigti-
rerek, denizlerdeki
ustünlügümüzünsürmesi gerekir diye dügün-
mügumdür."
.

"Fransa'nm harcamalarmm yönünü degigtirme"ye istekli ülkelere ya-

p11an Îngilizyardimi baglica iki biçimde oluyordu. Bunlardan ilki
ya Fran-
siz ordusunun dikkatini dagitmak üzere kenar baskmlar düzenlemek ya
da o siralar Ingiltere'nin müttefikleri kinilerse, onlarm safinda çarpigacak
daha büynk kuvvetleri ülke digina göndermek yoluyla dogrudan askeri
harekâtti. Baskm stratejisi daha ucuza geliyor gibi gärünüyor ve birtakim
bakanlarm çok hoguna gidiyordu, ama genelde änemsenecek bir sonuç

*
Glorious Revolution: II. James'itahttan indirip yerine kiz kardevi Mary ile kocast
William of Orange'i geçirmek üzere yapilan darbe. ç.n.
-

134
I

I
I
I

yaratmiyor, kimi zaman da felaketle sonuçlaniyordu (1809'daWalcheren

seferinde oldugu gibi). Bir kara ordusunun olugturulmasi, asker sayisi ve
harcamalar bakimmdan daha pahahya geliyordu ama Marlborough ve
Wellington'un seferlerinin de gösterdigi gibi, böyle bir ordunun Avrupa
dengesinin korunmasmda daha çok yardimci olmasi mümkündü.
Ïngiltere'nin yaptigt ikinci tür yardim parasaldi ve Fransizlara kargi
savagmak ûzere Hesse ya da bagka uluslardan dogrudan parah asker sa-
to alarak ya da müttefiklere para yardimi yaparak oluyordu. Sözgelimi
'Büyük Frederick, 1757den 1760'a kadar, Ingiltere'den her yil 675.000
sterlin gibi hayli yüklü bir miktar aldi; Napolyon Savaginm son agama-
larinda ise Îngiltere'den akan para çok daha büyük boyutlara alasm14t1
(yalnizca1813'te çegitli müttefiklere 11 milyon, savag için genelde 65
milyon sterlin). Ama bütün bunlar, ancak ingiltere'nin ticaretinin, özel-
likle de kârli denizasiri pazarlarda geniglemesinin, hnkümetin devleti if-
lasa sokmadan borçlarmi ve vergileri görülmedik ölçülerde artirmasina
imkân vermesiyle olabilmigtir. Yani "Fransa'nin harcamalari"nm yönü-
nü Avrupa içinde degigtirmek pahah bir igti ama sagladigi sonuç gu oldu,
Fransizlar ne Ìngilizlerindeniz ticaretine kargi sürekli bir harekât yürüte-
bildiler, ne de Avrupa üzerindeki egemenlikleri, onlara Ingilizlerin ana-
yurduna bir istila tehditi yöneltme özgürlügünü verecek ölçüde oldu -

bu durum Londra'mn yaptigt savaglarm parasini kargilamasma ve müt-

tefiklerine yardim etmesine imkän tamdi. Cografyanm sagladigi yararla
ekonomik çikar, böylece birlegerek ingiltere'nin Janus-Çehrelibir strate-
jiyi baçariyla yürütmesini sagladi: "Bir yüz güç dengesini düzgun tutmak
üzere Avrupa'ya dönmügtü, öbür yüz de denizlerdeki egemenligini güç-
lendirmek için denize.""
Bu dönemdeki nüfus artiëlari ve güçlerin ordu / donanma kuvvetle-
riyle ilgili istatistikler (bkz. Tablo 3-5), ancak yukarida anlatilan mali
- ve cografi etkenlerin önemi kavramrsa tam olarak anlagilabilir:

Tato 3
GÜÇLERÏN NÜFUSLARI, 1700-1800'°
(milyonolarak)
1700 1750 1800
i

Britanya Adalari 9,0 10,5 16,0

Fransa 19,0 21,5 28,0
Habsburg Împaratorlugu 8,0 18,0 28,0
Prusya 2,0 6,0 9,5
Rusya 17,5 20,0 37,0
ispanya 6,0 9,0 11,0
Ìsveç -

1,7 2,3
HollandaCumhuriyeti 1,8 1,9 2,0
Birlepik Devletler -

2,0 - 4,0

135
|
 TABLO 4
DRDULARIN BÜYÜKLÜÖÜ,
1690-1814
(askersayllari)
1690 1710 1756/60 1778 1789 1812/14
Britanya 70.000 75.000 200.000 -·-

40.000 250.000
Fransa 400.000 350.000 330.000 170.000 180.000 600.000
Habsburg Împaratorlugu 50.000 100.000 200.000 200.000 300.000 250.000
Prusya 30.000 39.000 195.000 160.000 190.000 270.000
Rusya 170.000 220.000 330.000 300.000 500.000
-
Ïspanya -

30.000 - - 50.000 -

Ïsveç -

110.000 -
-

-
-

Hollanda Cumhuriyeti 73.000 130.000 40.000

-
- --

Birlegik Devletler - - -

35.000 - -

TABLo 5
DONANMALARIN BÜYÜKLÜÖÜ, 1689-181542
(savaghatti gemileri)
1689 1739 · 1756 1779 1790 1815
Britanya 100 124 105 90 195 214
Danimarka 29 - - -

38 -

Fransa 120 50 70 63 81 80
Rusya -

30 -

40 67 40
Ïspanya - 34 -

48 72 25
Îsveç 40 - - -

27 -

Hollanda Cumhuriyeti 66 49 -

20 44
-
-

Ïstatistiklereagina olan okurlarm bildigi gibi, kabaca verilen bu sa-

yilara çok büyük bir ihtiyat kaydiyla bakilmahdir. Nüfus toplamlari,
özellikle de ilk dönemler için, tahminden öteye gitmemektedir. (Hele
Rusya säz konusu oldugunda, yanilma payi birkaç milyona çikabilir.)
Ordularm büyüklügü de seçilen tarihlerin belirli bir savagin baglarina,
ortasma ya da yogun oldugu döneme rastlanmasma bagh olarak büyük
dalgalanmalar gösteriyordu; toplam sayilar çogu kez oldukça büyük
parali asker birliklerini hatta (Napolyon dönemi için) ittifaka isteme-
den dahil olan nlkelerinaskerlerini de kapsamaktadir. Savag hattmda
yer alan gemilerin .sayisi, bunlarm savagmaya hazir olduklari ya da ge-
rekli olan egitilmig tayfamn mutlaka bulundugu anlamma gelmiyordu.
Üstelik istatistikler, orduyu ya da donanmayi yönetenlerin becerisini,
yeterlik ya da ihmalini, uluslarm savayma gevkini ya da gönülsüzlükle-
rini dikkate almaz. Böyle olmakla birlikte, yukaridaki rakamlarm çagin
güç politikasi egilimlerini hiç olmazsa kabaca yansittigmi söylemek
mümkündür. Fransa ve giderek Rusya, nüfus ve ordu açisodan önde-
dirler; ingiltere denizlerde rakip tammamaktadir; Prusya Îspanya'yi, Îs-
veç'i ve Hollanda Cumhuriyetini geride birakmigtir; Fransa ise, XIV.

136 :
i
I
I
I
I

Louis ile Napolyon'un muazzam ordulari sayesinde Avrupa'mn efendisi

olmaya, her zamankinden daha çok yaklaymaktadir.
Ancak yüz elli yillik bu Büyük Güç mücadelelerinin mali ve cografi
boyutlarim göz önune almca, bu üç tabloyla verilmek istenen göruntü-
ye yeni açiklamalar getirme geregi ortaya çikiyor. Säzgelimi, Hollanda
Cumhuriyetinde ordu büyüklügü konusunda öbür uluslara göre hizli
olan gerileme, çok uzun süreyle son derece änemli rol oynadigi sava;
maliyesi alaninda tekrarlanmamigtir. Birlegik Devletlerin savaglarm di-
inda
olugu, onun oldukça büyük stratejik sikmti yaratabilecegi gerçe-
gini gözden saklamaktadir. Rakamlar Ingiltere'nin askeri katkismi da
gerçekte oldugundan az göstermektedir, çünkü bu ülke 100.000 kipilik
(1813'te 450.000!) müttefik askerinin giderlerine yardim ettigi gibi,
kendi ordusunun ve 1813-1814'te 140.000 olan donanma personelinin
de bakunmi saghyordu? bunun tersine, eger yalnizca ordularm büyük-
, lügü dikkate almirsa, çogu savasta para yardimlarma bagimh olan
Prusya ve Habsburg imparatorlugununda gerçek gücu abartilmig olur.
Yukarida igaret edildigi gibi, Fransa'mn son derece büyük askeri kuru-
luglari mali zayifhklar ve jeostratejik engeller yüzünden daha etkisiz ha-
le gelirken, Rusya'mnkiler de ekonomik gerilik ve ülkenin çok uzakta
'

olugu yüzünden agmmaya ugruyordu. Savaglarm kendilerini daha ay-

rmtill olarak incelemeye geçerken, bu güçlerin her birinin kuvvetli ve
zayif yanlari hatirdan çikarilmamahdir.
I

'

SAVASLARIN KAZANILMASI, 1660-1763

XIV. Louis, Fransa'nm yönetimini 1661 Martinda tümüyle kendi
eline alirken, Avrupa'daki gärünüm kendi görüglerini kabul ettirmeye
kararli bir hükümdar için özellikle elverigliydi.** Gûneyde, ispanya Por-
tekiz'i yeniden ele geçirmek için yaptigi boguna girigimle hâlâ kendisini
tüketmekteydi. Mang ötesinde, II. Charles yönetiminde yeniden kuru-
lan monargi kendi gücünü kegfetmeye çaligiyor, Îngiliz ticaret çevrele-
rinde ise Hollandalilara kargi büyük bir kiskançlik duyuluyordu. Ku-
zeyde yeni bir savag hem Danimarka'yi hem Isveç'i zaylflatmigti. Al-
manya'da Protestan yöneticiler, Habsburglari durumlarint iyilegtirecek
yeni bir çabaya girmesinler diye kugkuyla gözlüyorlardi ama Viya-
na'daki imparatorluk yänetiminin bagi, Macaristan, Transilvanya, az
bir süre sonra da Osmanh gücünün canlampi yüzünden yeterince dert-
teydi. Polonya ise, 1sveçlive Moskof yagmacilari uzaklagtirmaya çaba-
larken zaten guçten dügmeye baglamigti. Bäylece Fransiz diplomasisi,
bagariyla Richelieu'nün izinden giderek, bu kogullardan yararlanabilir;
Portekiz'i ispanya'ya, Macarlari, Türkleri ve Alman yöneticileri Avus-
turya'ya, Ingilizleri ise Hollandalilara kargi kullanabilirdi bu arada-

137
I
 da, 1sviçrekantonlariyla 1663'te yaptigi anlagma ile Fransa'nm cografi
durumunu (ve asker toplama imkânlarmi) güç1endirirdi. Bunlarm hep-
si, XIV. Louis'e mutlak hükümdar olarak yerini saglamlagtiracak
zama-
m tanidi ve kral bir önceki yüzyil içinde Fransiz yönetimlerinin bagma
dert olan iç tehlikelerden uzak kaldi. Daha da önemlisi Colbert, Tel
Tellier ve öbür önemli bakanlara yönetim yapismi elden geçirmek
ve
Güney Kralm zafer peginde kogacagini önceden bildikleri için ordu ve
donanmaya para yagdirmak imkâni verdi."
Böylece, Louis için saltanatom ilk dänemlerinde Fransa smirlarmm
"eksiklerini

tamamlamak" faziasiyla kolaydi, Ingiltere-Hollanda iligki-

leri kätülegerek 1665'te açik savaga (Ikinci Ingiltere-Hollanda Savagi)
dönügtügü için, Louis'in igi daha bile kolaylagiyordu. Fransa, Hollanda
Cumhuriyetini destekleme yükümlülügüne ragmen, gerçekte deniz sa-
vaglarinda pek fazla rol almamig ve bunun yerine zayif dügmug Ispan-
ya'nm hâlâ elinde tuttugu Güney Hollanda'yi istilaya hazirlannnytir.
Fransizlar istilay1 1667 Mayisinda nihayet baglattiklarmda pek çok
kent birbiri ardina hizla ellerine geçti. Bundan sonra olanlar ise, bu dö-
nem diplomasisinde olugan hizh degigiklikleri gösteren ilk ärneklerden-
dir. Kargihkh olarak bir kazanç getirmeyen savaglardan bikan
ve Fran-
sa'nin emelleri kargisinda korkuya dügen Îngilizler ve Hollandalilar
Temmuzda Breda'da barig yaptilar ve Îsveçde kendiferine katihnca, Lo-
uis'nin kazançlarim kisitlayabilmek amaciyla, Fransiz-Ispanyol anlag-
mazhämda
"araya

girme"ye çaligtilar. 1668'deki Aix-la-Chapelle Ant-

lagmasiyla saglanan da tam be olmustu ama bir bedel de ädeniyordu;
büyük öfkeye kapilan Fransiz Krah, sonunda, emellerinin önünde bagh-
ca engel olarak gördügü Hollanda Cumhuriyetinden öç almaya karar
verdi. Bundan sonraki birkaç yd boyunca, Colbert Hollandahlara kargi
gümrük tarifeleri savagini sürdürürken Fransiz ordu
ve donanmasi da-
ha da takviye edildi. El altmdan yürütülen diplomasi ile Îngiltere ve Îs-
veç, Hollanda Cumhuriyetiyle olan ittifaklarmdan kopmaya ikna edil-
diler, Avusturya'nm ve Alman devletlerinin korkulari da yatigtirildi.
1672'ye gelindiginde, denizd'e Ïngilizierden yardun gören Fransiz sava;
mekanizmasi vurmaya hazirdi.
Hollanda Cumhuriyetine savaç ilan eden ilk Ingiltere olmugtu ama
Ingilizlerin 1672-1674 tarihli üçüncü Ingiltere-Hollanda mücadelesi si-
rasmdaki sönük çabalarma burada ayrilacak yer en alt düzeyde olacak-
tir. Denizde Ruyter'in parlak çabalariyla durdurulup, böylece karada
da hiçbir bagari elde edemeyince, II. Charles yönetimi ülke içinde gide-
rek daha çok eleptiri aldi: Politik ikiyüzlülügün
ve mali konulardaki kö-
tü yönetimin açiga çikmasi ve Fransa gibi otokratik ve Katolik bir güç1e
yapilan ittifak, savag kargismda olumsuz duygular yaratti ve hükümeti
1674'te savagtan.çekilmeye zorladi. Bu durum, geriye dönülüp bakildi-

138
ämdasonraki dönem Stuartlarm yönetimi altmdayken Ingiltere'nin gü-
cünün dayandigi politik, mali ve idari temellerin nasil hâlâ olgunluktan
uzak ve belirsizlikler içinde oldugunu göstermektedir " Ancak Ingilte-
re'nin sürdürdugü politikayi degigtirmesi uluslararasi bir önem taçiyor-
du; çünkü bu degigiklik, kismen XIV. Louis'in planlarmin artik tüm Av-
rupa'da dehget yarattigini göstermekteydi. Bir yll içinde Hollandahlarm
yürüttükleri diplomasi ve yaptiklari para yardimlari onlara, agirliklari-
ni Fransa aleyhine olarak koymaya istekli pek çok müttefik kazandirdi.
Alman prenslikleri, (Fransa'nm kalan tek ortagi Isveç'i 1675'te Fehrbel-
lin'de yenen) Bradenburg, Danimarka, ispanya ve Habsburg Impara-
torlugu hep birlikte igin içine girdiler. Bu devletler ortaklišmin Fran-
sa'yi yildiracak kadar -güçlü olmasi söz konusu degildi; çogunun ordusu
küçüktü ve kendi kanatlarmda sikmtilari vardi; Fransa'nin karpsmda
olan ittifakm esasi, yeni önderleri William of Orange'm yönetimindeki
Hollanda Cumhuriyeti olarak kaldi. Ama kuzeydeki su engeli ve Re-
nanya'daki degigik dügmanlar karysmda Fransa'nm zarar görebilir du-
rumda olmasi, Louis'in kendisinin de dramatik kazançlar elde edeme-
yecegini gösteriyordu. Buna benzer bir tür kilitlenme denizde de yagam-
yordu. Fransiz donanmasi Akdeniz'i denetliyor, Hollanda ve Danimar-
ka filolari Baltik'i tutuyor ve hiçbir taraf Bati Hint Adalarinda egemen
olamiyordu. Bu savagta hem Fransa'nm hem Hollanda'nm ticareti za-
rar gördu;.bu da dolayh olarak ingilizlergibi tarafsizlara yarar sagladi.
Nitekim, 1678'de Amsterdam'daki tüccar smift kendi yönetimlerini
Fransa ile ayri bir barig yapmaya itti; bu da (Hollanda'dan gelen para
yardimlarma bagimh olan) Alman devletleri tek baglarma savagi surdü-
remeyecekler demekti.
1678-1679 Nymegen Barry Antlagmalari açik savaga son vermesine
ragmen, XIV. Louis'in açakça Fransa'nin kuzey simrlarmm eksiklerini
tamamlamak istemesi, '"Avrupa'mn hâkimi" olma iddiasi ve barig za-
mamnda 200.000 kipilik bir ordu tutmasima yarattigi dehget duygusu,
Almanlari, Hollandahlari, ispanyollari ve Ïngilizleri ayni gekilde tedir-
gin etti. Bu, hemen savaga dönulmesi demek degildi. Hollandah tüccar-
lar barig içinde is görmeyi tercih ediyorlardi; Alman prensleri, ingiltere
Krali II. Charles gibi para yardimlari yüzünden Paris'e bagliydilar;
Habsburg imparatorlugu ise, Turklerle müthis bir mücadele içindeydi.
Böylece ispanya, 1683'te Lüksemburg topraklarmi Fransa'ya kargi ko-
rumaya çaligrken tek bagma savagmak zorundaydi ve yenilgiye ugrama-
si kaçmilmaz oldu.
Ancak 1685'ten itibaren igler Fransa'nin aleyhine dönmeye bagladi.
Huguenotlara yapilan eziyetler, Protestan Avrupalilar arasinda nefretle
kargilandi. Iki yil geçtikten sonra, Türkler tam bir yenilgiye ugratilm19
ve Viyana'dan uzaklagttrilmiglardi; sayginligi ve askeri gücü artmig olan

139
 I

ÏmparatorI. Leopold da, en sonunda dikkatini bir ölçüde batiya çevire-

bilecek hale gelmigti. 1688 Eylülünde sinirleri artik fyice bozulmuy olan
Fransa Krah Almanya'yi istilaya karar vererek, Avrupa'daki bu "soguk"

savagi sicak savaga dänügtürdü. Fransa'nm eylemi Avrupa'daki rakiple-

rini ona karsi sava; açoaya itmekle kalmadi; William of Orange'a,
Many'in öbür yakasma geçerek itibari sarsilmig olan IngilizKrah II.
mes'in yerine geçme f1rsatini da verdi.
Ja-
Böylece, 1689'a gelindiginde Fransa; Hollanda Cumhuriyeti, Îngil-
tere, Habsburg imparatorlugu, Îspanya, Savoy ve baghca Alman devlet-
leri kargismda tek bagma kalmigti."" Ancak Fransa kargismda olugan bu
birlik göründügü kadar ürkütücu degildi. Büyük Îttifakin "temelli

un-
surlari" aslmda Ingiliz-Hollanda kuvvetleriyle Alman devletlerinden
ibaretti. Bunlar kimi yönlerden birbirleriyle
uyugmaz bir topluluk olug-
turduklari halde, Güne; Kralin Fransa'smi dengelemeye yetecek kararli-
hga, mali kaynaklara, ordulara ve filolara sahiptile&On yil öncesi olsa,
Louis onlara agir basabilirdi ama Colbert'in älümünden sonra Fransiz
maliyesi ve ticareti yeterliginden çok
-sayisal
gey kaybetmisti ve ne ordu ne do-
nanma açidan yildirici olmakla birlikte-- sürekli ve ülkeden
uzak bir savagi kaldiracak durumda degildi. Büyük Müttefiklerden biri-
nin hizla yenilgiye ugratilmasi kilitlenmeyi çözebilirdi; ama bu tür bir
hamle ne tarafi hedef alacakti ve Louis cüretli önlemler için emir vere-
cek irade gücüne sahip miydi? Louis, üç yil boyunca bocaladi
ve
1692'de Manfin öbür yakasma gönderilecek 24.000 askerlik iggal kuv-
vetini nihayet toparladiginda, "deniz
güçleri" onun bag edebilecegi gibi
degildi, Barfleur-La Houge'da Fran,siz savag gemilerini ve gatlarim peri-
gan ettiler."
1692'den sonra denizdeki çatigma, agir seyreden, yipratici ve tica-
ret açismdan kargihkh yikim getiren bir savaga dänügtu. Ticaret gemile-
rine baskmi amaçlayan bir politika benimseyen Fransiz yönetimi, kor-
sanlarmi kendilerine kurban olarak ingiliz-Hollanda gemilerini
seçmeye
yöneltirken, savag filosuna ayirdigi kaynaklarda indirim
yapt1. Mütte-
fik donanmalarma gelince, onlar da bir ticaret ablukasi kurarak Fransiz
ekonomisi üzerindeki baskilari artirma çabasma girdiler; böylece Hol-
landa'mn dügmanla da ahyverigte bulunma ahqkanhgi terk edilmig ol-
du. Bu änlemlerden ikisi de kargi tarafi dize getiremedi; ikisi de savaym
ekonomik ynkünü artirdi ve hem tüccarlari
i '

ve hem de zaten üst üste

kötü ürün almamn sikmtisim yagayan käylüleri savagtan soguttu. Kara
seferleri, kalelere kargi ve su yollarmi agarak yapilan pahah
ve agir sey-
reden mücadelelerdi: Vauban'in yaptigi tahkimat, Fransa'yi hemen he-
men ele geçirilemez kilmigti ama ayni tür engellemeler Fransizlarin da
Hollanda ya da Palatine'e kolayca girmelerine izin vermiyordu. Her iki
taraf da savag alanmda 250.000'den fazla asker bulundurdugu için, gi-

140
I

I
derler bu zengin devletler için bile korkunçtu." Avrupa diginda da sa-
vaglar vardi (Batt Hint Adalari, Newfoundland, Acadia, Pondicherry)
ama hiçbiri kara ya da denizdeki temel dengeyi yerinden oynatacak ka-
dar önem tagimlyordu. Böylece Tory yanhsi toprak agalari ile Amster-
dam kenti sakinlerinin agiri yüksek vergilerden gikâyetieri ve Fransa'da
da kithk yaçanmasi, William ve Louis'in 1696'da uzlagmalari için yeter-
li sebebi olugturdu.
Sonuç olarak, Ryswick Antlagmasi (1697) Louis'in kimi yerlerde
daha önce elde ettigi sinir kazançlarma izin verdigi halde, genelde bag-
taki statükoya dönülmesini sagladi. Bununla birlikte 1689-1697 Dokuz
Yil Savagmm sonuçlari burlari o dänemde degerlendirenlerin iddia et-
tikleri kadar önemsiz degildi. Fransizlarm karadaki emellerinin hizinm
kesildigi kugkusuzdu ve donanma gücü denizde aginmaya ugramigti.
1688 tarihli Glorious Revolution onaylanmig, Ingiltere Ìrlanda kanatmi
güvenceye almig, mali kuruluglarim güçlendirmig, ordu ve donanmasmi
yeniden inga etmigti. Bir de, Fransa'yi Flander ve Renanya'dan uzak
tutmayi esas alan bir Îngiltere-Hollanda-Almanya gelenegi olugmugtu.
Agir bir bedel ödenmig olmakla birlikte Avrupa'nm politik çogulculugu
kendisini yeniden ortaya koymug oldu.
Pek çok bagkentteki savag bikkmligini dikkate almca, mücadelenin
yeniden baglamasi hemen hemen imkânsiz gärünüyordu. Ancak, Lo-
uis'in torununa 1700'de Îspanyatahtina çikma önerisi yapihnca, Güney
Kral bunu Fransa'mn gücünü arttirmak için ideal bir firsat olarak gär-
dü. Kendine rakip olabileceklerle uzlagmak yerine, hiç beklemeden Gü-
ney Hollanda'yi torunu adina iggal etti ve aym zamanda, Îspanya'nin
bati yariküresindeki genig imparatorluk bälgesi içinde Fransiz tüccarla-
rma bagkalarma tamnmayan ayricaliklar sagladi. Louis, bütün bunlar
ve çegitli biçimlerdeki backa kigkirtmalarlyla Îngilizleri ve Hollandalila-
ri, onun hirslarina set çakebilmek amac1yla 1701'de Avusturya yanmda
yeni bir ortakhk mücadelesine girecek kadar telaglandirdi: Bu, ispanya
Taht Savagiydi.
Askeri kuvvetler ve vergilendirilebilecek kaynaklar arasmdaki genel
denge, gene gunu göstermekteydi ki, ittifaklarm her biri öbürüne ciddi
biçimde zarar verecek ama onu ezemeyecekti? Bazi yönlerden Louis,
1689-1697 savagina göre daha güçlu durumdaydi. Îspanyollar, Louis'in
artik kendileri için V. Philip olan torununa çabuk isodilar; "Bourbon
güçleri" pek çok harekât alanmda birlikte i; görebiliyordu; Fransiz ma-
liyesi ithal edilen ispanyol gümügünden kugkusuz yarar görmügtü. Ayri-
ca, Fransa askeri yönden daha hazirkkli hale getirilmigti öyle ki bir
-

dänemde, neredeyse yarim milyon asker besleyebiliyordu. Ancak, Avus-

turyahlar Balkan kanatlarmdaki sikmtilari azaldigi için, bu savagta bir
öncekine gäre daha büyük bir rol oynuyorlardi. En ğnemlisi de kararh

141
 bir ÌngilizHükümeti hiç de yabana atilmayacak ulusal kaynaklarmi Al-
man müttefiklerineyüklü para yardimlariyla yapmaya; yildirici bir filo
ile baçarili önder Marlborough komutasmda, genel uygulamalarina ay-
kiri olarak, genig bir kara ordusu olugturmaya ayirdi. 40.000-70.000
Ingiliz askeri ve parali askerden olugan bu ordu, Louis'in kendi istekle-
rini Avrupa'ya zorla kabul ettirme girigimini boga çikartmak üzere,
100.000'den fazla askerin olugturdugu üstün nitelikli bir Hollanda Or-
dusu ve apagi yukan ayni büyüklükte olan Habsburg ordusuyla birlikte
hareket edebilirdi.
Ancak bu Büyük ittifak kendi isteklerini Fransa'ya, hatta ispan-
ya'ya kabul ettirebilir demek degildi. Bu iki kralligm sinirlari diginda,
iglerin sürekli olarak müttefiklerin lehine döndügü dogruydu. Marlbo-
rough'nun Blenheim'daki kesin zaferi (1704)Fransiz-Bavyera ordulari-
na agir zarar verip, Avusturya'yi Fransiz istilasi tehditinden kurtardi.
Daha sonraki Ramillies Savagi (1706), Ingiliz-Hollanda kuvvetlerine
Güney Hollanda'mn büyük bir bölümünü kazandirdi. Oudenarde Sava-
gi ise (1708) Fransa'nm burada yeniden üstünlük saglama çabasmi aci-
masizca durdurdu?
Denizlerde ise kesin sonuç getirmeyen Malaga Savagmdan (1704)
sonra karçilarmda ugragmak zorunda olduklari büyük dügman filolari
bulamayan ingilizKrallik Donanmasi ve gerileme sürecine girmig olan
Hollanda Donanmasi, üstün deniz. gücünün nasil bir hareket esnekligi-
ne sahip olabilecešini gästerdiler. Yeni müttefikleri Portekiz denizden
korunabiliyor, buna kargilik da Lizbon bir ileri donanma üssü, Brezilya
ise altin kaynagt saghyordu. Bati Hint Adalari ve Kuzey Amerika'daki
Fransiz sämürgelerine saldirmak üzere bati yariküresine asker gönderi-
lebiliyor, baskin filolari ispanyollarin külçe altin ve gümüy tagiyan
ge-
milerinin pegine dügüyordu. Cebelitarik'm ele geçirilmesi krallik do-
nanmasina denizden çikiglari denetleyebilecekleri bir üs saglamakla
kalmadi, Fransiz-Ispanyol üslerini ve filolarini ayirdi. Ingiliz filolari
Minorca'mn ve Sardunya'nin ele geçirilmesini sagladi; Savoy'u ve Îtal-
ya kiyilarmi Fransiz saldirilarindan korudular; müttefikler saldiriya
geçince de imparatorluk ordularina ispanya'yi istilasinda kilavuzluk
edip, onlarin ihtiyaçlarini gördüler ve Toulon'a yapilan saldiriyi destek-
lediler.
Ancak müttefiklerin genel anlamdaki bu deniz gücü üstünlügü,
Fransizlarm ticaret gemilerine yeniden baskmlara baglamasmi önleye-
medi; 1708'de krallik donanmasi ticaret filosunun kayiplarmi azaltmak
üzere bir konvoy sistemi kurmak zorunda kaldi. Îngilizfirkateynleri
Fransiz korsanlarinm Dunkirk'e ya da Gironde'a girip çikmalarini nasil
änleyemedilerse, ticari bir abluka da gerçeklegtiremediler; çünkü bu,
bütun Fransiz-Îspanyol kiyi geridinde devriye bulundurmak demekti; o

142
l

korkunç 1709 kigmda tahil gemilerinin Fransiz limanlari açiklarinda

ele geçirilmesi bile, Louis'in buyük ölçude kendine yeterli olan impara-
torlugunu dize getiremedi.
Müttefiklerin kapasitesinin yara açmaya yettigi, ancak öldurücu ol-
madigi, Fransa ve Ìšpanya'ya kargi yürütülen kara harekätt sirasinda
daha açikça ortaya çikmigtir. Müttefik istila ordusu Madrid'i kisa bir
süre için iggal.ettikten sonra, artan Îspanyolsaldirisi kargismda tutuna-
madigmdan, 1709'da geri çekiliyordu. Kuzey Fransa'da Ingiliz-Hollan-
a ordularino Blenheim'daki gibi zaferler kazanabilecekleri hrsatlar
dogmuyordu; tersine savag ylpraticiydi, kanliydi ve pahaliya mal olu-
yordu. Üstelik, 1710'da Westminster'da Toryler igbagma geçoigti ve
bunlar Ingiltere'nin denizler ve imparatorluk topraklari üzerindeki çi-
karlarini güvenceye alacak ve kara savagt için yapilan harcamalari azal-
tacak türden bir barigin pegindeydiler. Son olarak da, ispanyol tahti için
müttefiklerin adayi olan Arsidük Charles, beklenmedik bir biçimde im-
paratorluk tacini giydi ve böylece ortaklarmm kendisini ispanya'nm da
hâkimi yapmak için duyduklari hevesten ne kadari kalm1çsa, yok etti.
Ingiltere'nin 1712'nin bagmda tek tarafh olarak savagtan çekilmesi ve
onu daha sonra Hollanda'mn izlemesiyle, ÌspanyolKrah "IIL Carlos"
olmaya pek heves eden imparator Charles bile, bir yll daha sonuçsuz
bir mucadeleden sonra barigin geregini kabul etti.
ÏspanyaTaht Savaçmi sona erdiren barig kogullari Utrecht (1713)
ve Rastadt Antlagmalariyla (1714) belirlenmigti. Varilan anlagmaya bir
bütun olarak bakildigmda, en kazançh çikanm Ingiltere olduguna kug-
ku yoktu.54 ingiltere, Cebelitarik'i, Minorca'yi, Nova Scotia'yi, Newfo-
undland'i ve Hudson Körfezi ile Îspanyollara ait Yeni Dünya'da ticari
ayricahklar elde ettigi halde, Avrupa'daki dengeyi de gözardi etmigti.
Gerçekten de, 1713,1714'teki çäzümü saglayan on bir ayrt anlagma bir
bütün olugturarak dengenin tatmin edici, incelikli bir biçimde pekigtiril-
mesine yol açti. Îngiltere tahtina Protestan krallarm geçmesi resmen ka-
bul edilirken, Fransiz ve Ïspanyol kralhklari daima birbirlerinden ayri
olacaklardi. Ispanya'da bagarisiz olan Habsburg Imparatorluguna Gü-
ney Hollanda ve Milano verilmig (böylecede Fransa'nin önünde yeni
engeller olugmug), bunlara Napoli ve Sardunya da eklenmisti. Hollan-
dahlarm bagonsizhšr korunmugtu ama Hollanda Cumhuriyeti korku
uyandiran bir deniz ve ticaret gücü olmaktan çikmig ve gücünün buyuk
bir bälümünû güney sinirlarina asker yerlegtirmeye ayirmak zorunda
kalmigti. Her geyden önemlisi de XIV. Louis'in hanedanhk ve toprak
kazanmaya iligkin emellerine nihayet ve kesin bir biçimde gem vurul-
muy ve savagm yol açtigi bagka sonuçlarm yani sira, toplam devlet bor-
cunu yedi kat attiran korkunç maliyeti görünce, Fransiz ulusu da yola
gelmigti. Karadaki güç dengesi saglamdi, denizde iseingiltere rakipsiz-

I
143
 di. O halde, I. George'un 1714'te tahta çikmastyla yeniden igbagma ge-
len Whiglerin çok geçmeden Utrecht säzle mesini koruma çabasma gir-
mesine, bag dügmanlari Louis bir sonraki yd ölünce de Fransizlara
ya-
pilacak bir anlagmaya istekle sarilmalarma hiç çagmamak gerekir.
. Bu yarim
yüzyil içinde Bati Avrupa devletleri arasmda gerçeklegen
yeni dagihmi, doguda olan degigikliklerin yanmda daha az çarpici
.güç

kaliyordu. Dogudaki simrlar daha degigkendi ve çok büyük toprak par-

çalari aydm bir kralin profesyonel ordulari yerine simr boyu beyleri-
nin, Hirvat bagibozuklarm ve Kazak ordularmm denetimi altmdaydi.
Ulus-devletleri birbirleriyle savaga girigtiklerinde bile kavgalari uzun
mesafeler içinde oluyor ve bir yüksek strateji darbesinin indirilmesi,
ba-
gibozuklarm, kugaticilarm ve benzerlerinin kullammmi gerektiriyordu.
Agagi ülkelerdeki mücadelelerden farkh olarak, buradaki bagari ya da
bagarisizliklar, çok büyuk toprak parçalarmin el degiçtirmesine yol açi-
yor ve böylece güç1erin daha gästerigli olan yükselig ve çökügleri iyice
vurgulanmig oluyordu. Sözgelimi, yalniz bu birkaç onyil içinde bile,
Türklerin Viyana'ya kargi son kez büyük bir askeri tehlike olugturdugu
sonra da hizla yeniIerek gerileme sürecine girdikleri görüldü. Avustur-
ya, Alman ve Polonya kuvvetlerinin ilk agizda verdikleri olaganüstü
kaigilik, imparatorluk bagkentini 1683'te Türk kugatmasindan kurtar-
makla kalmadi, genigletilmig bir Kutsal Îttifak tarafmdan çok daha
ge-
nig çaph olarak yapuan savaglara da yol açti." Homack dolaymdaki
büynk savagtan sonra (1687)Türklerin Macar Ovasmdaki güç1eri bir
daha buralara uzanmamak üzere yok edildi; Alman ve Habsburg kuv-
vetlerinin 1689-1698 savagi sirasinda Fransa'ya kargi dövügmek üzere
çagrilmalari yüzünden savag hattmda bir istikrar olugmugsa da, Türk
Ordusunen Zalankemen (1691)ve Zenta'da (1697)ayrica yenilgiye ug-
ratilmast, Türklerdeki gerilemeyi dogruladi. Kaynaklarini Balkan cep-
hesinde yogunlagtirip Prens Eugene çapmda generallere sahip oldugu
sürece, Habsburg Ïmparatorlugu artik Türkler kargismdaki durumunu
korumaktan fazlasim da yapabiliyordu. Imparatorluk, heterojen nite-
likli topraklarmi batih krallar kadar beceri göstererek düzene sokama-
diysa da, gelecegini Avrupa'nm büyük devletlerinden biri olarak sagla-
ma bagladi.
Bu ölçüye vurularak degerlendirildiginde, Îsveç çok daha az gansa
sahipti. XIL Charles genç yaginda tahta çikar çikmaz komgu devletlerin
yagmacihk iytahlart kabardi; Danimarka, Polonya ve Rusya'nm her biri
Isveç'in korumasiz Baltik imparatorlugundan pay istiyorlardi ve 1699'da
Ïsveç'e kargi birlegme konusunda anlagtilar. Ancak, çarpigma bagladi-
goda Isveç'intehlikeler kargismdaki gärünür zayifhgi, hayli büyük or-
dusu, büyük askeri zekâya sahip krali ve Ïngiliz-Hollanda deniz gücü-
nün yardimi sayesinde ilk baglarda fazlasiyla kapatilmigtir. Bu üç etken

144
l

bir araya gelerek, Charles'm Kopenhag'i tehdit etmesini ve Danimarka-

lilari 1700 Agustosunda savastan çikmaya zorlamasini mümkün kildi;
Charles bunun ardmdan ordusunu hizla Baltik'tan agirarak úç ay sonra
Narva'da kazandigi akillara durgunluk veren bir zaferle Rusya'yi boz-
guna ugratti. Charles, savag ve zaferin çarpici keyfine vardiktan sonra,
bu dönemi izleyen yillart Polonya'yi istila ederek ve Saksonya içine iler-
leyerek geçirdi.
- Tarihçiler, geçmige bakiyor
olmanm verdigi bilgelikle, XIL Char-
fes'm akilsizhk ederek Polonya ve Saksonya üzerinde durmasmm,
onun Narva yenilgisinden sonra Büyük Petro'nun Rusya'da gerçekleg-
tirdigi reformlari gözden kaçirmasma neden oldugunu ileri sürmügler-
dir." Pek çok yabanci danigmandan yardim gören ve batidakilerin bilgi
ve becerisinden büyük ölçüde yararlanmaya istekli olan Petro, nasil
büyuk bir çabayla batakliklar içinden St. Petersburg'u yaratmigsa, ayni
çahykanlikla çok büyük bir ordu ve donanma kurmugtur. Charles,
,
1708'de 40.000 kipilik bir kuvvetle Petro'yla mücadeleye yöneldigin-
de, herhalde zaten geç kalmigti. Gerçi Isveç Ordusu genel olarak savag-
ta daha iyi performans sergilemigti ama hiçbir zaman ana Rus Ordusu-
,
nu ezme bagarismi gösterememig, oldukça buyük kayiplar vermig ve
lojistiginin yetersizligi orduya ayakbagi olmuçtu -

bu tür zorluklar,
Charles'm kuvvetleri güneyde Ukrayna'ya dogru ilerleyip giddetli ge-
çen 1708-1709 kiçoa dayanmak· zorunda kahnca agirlagti. Büyük sa-
vag nihayet 1709 Temmuzunda Poltava'da gerçeklegtiginde, Rus O.r-
dusu hem sayi ve hem de elindeki elverigli savunma mevkileri açism-
dan çok daha üstün durumdaydi. Bu karplagma Isveç gücünü silmekle
kalmadi, Charles bunun ardindan Türk topraklarma sigmdi ve orada
yaçadigi uzun sürgün hayati, 1sveç'in dügmanlarmi bekledikleri firsata
daha yaklagtirdi. Charles, Isveç'e nihayet 1715 Araligmda döndügü
zaman, Baltik ätesindeki tüm sömürgelerini kaybetmiç,-Finlandiya'nm
bezi bälgeleri Ruslarin eline geçmigti.
Birkaç yil daha savagi sürdürdükten sonra (bu arada XII. Charles
1718'de Danimarka'yla olan yeni bir savaçta ölmügtü) tükenmig, soyut-
lanmig Ïsveç, nihayet 1721 Nystad Barigmi yapmaya ve Baltik'taki ille-
rinin çogunu kaybettigini kabullenmek zorunda kaldi. isveçartik güç1er
arasinda ikinci siraya dügmüg, Rusya ise birinci sirada kalmigti. Duru-
ma uygun olarak Petro, 1721 Îsveç yenilgisinin altini çizmek üzere im-
parator ünvanmi aldi. Çarhkdonanmasmm sonradan gerilemesine ve
ülkenin de geri durumda olmasma ragmen Fransa ve Ïngilteregibi Rus-
ya da gunu açikça görmügtü ki
"dig
destek olmadan, büyük bir güç ola-
rak bagimsiz hareket edebilecek kuvvete sahipti."" Avrupa'nm batisin
da oldugu gibi, dogusunda da artik, Dehio'nun deyimiyle,
"merkezdeki

yigilmayi dengeleyecek bir agirhk vardi.""

145

I
 Avrupa'daki bu politik, askeri ve ekonomik güç dengesi, 1715'ten
sonra hemen hemen yirmi yil süren bir îngiliz-Fransiz détente'i ile sag-
lama almdi." Özellikle Fransa, dig ticaretine korkunç zararlar veren ve
devletin borcunu, yalnizca faiz ödemelerini normal gelirlere egit hale
getiren bir savagm ardindan toparlanma ihtiyaci içindeydi. Ayrica,
Londra ve Paris'teki kralliklar kendi ülkelerindeki taht degigiklikler yü-
zünden de pek çok konuda igbirligi yapmayi kargihkh olarak yararh
gördüler.'° Sözgelimi, 1719'da her ikisi de, ispanya'yi italya'da yayilma-
ci bir politika uygulamaktan ahkoymak üzere kuvvet kullaniyorlardi.
Ancak 1730'lara gelindiginde, uluslararasi iligkiler düzeni yeniden degi-
giyordu. Bu agamada Fransizlar Ingiltere'yle olan baglari konusunda
daha az istekli hale gelmigler, bunun yerine eskiden sahip olduklari Av-
rupa'nin önde gelen ulusu konumuna yeniden kavugmanin yollarmi
aramaya baglamiglardi. Fransa'da tahta geçen kral artik güvenlikteydi
ve barig yillari refahm artmasma yardimci olmustu ayrica denizagiri
-

ticarette büyük bir genigleme saglamig, -Fransa'yi deniz güçlerine kafa

tutar hale getirmigti. Fransa, Bagbakan Fleury yönetiminde Îspanya'yla
iligkilerini hizla iyileptirir ve Dogu Avrupa'daki diplomatik etkinligini
artirirken, dikkatli ve tecrit politikasi yanhsi Walpole yönetimindeki In-
giltere ise Avrupa'da olup bitenlerin digmda kalmaya çahyiyordu. Fran-
sizlarin, Avusturya sömürgeleri olan Lorraine ve Milano'ya 1733'te yö-
nelttikleri saldiri ve Renanya içlerine ilerlemeleri bile Ingiltere'de bir
tepki uyandirmadi. Tecrit yanhst Walpole'den ve korku içindeki Hol-
landa'dan yardim alamayan Viyana, 1738 tarihli uzlagmaci barig için
Paris'le görügmeler yapmaya zorlandi. Bati Avrapa'daki askeri ve diplo-
matik bagarilarmdan, ispanya ile olan ittifakindan, Hollanda'nm bagli-
hšmdan destek alan Fransa, XIV. Louis'in ilk on yillarmdan bu yana
hiç gärülmedik bir saygmhk kazandi. Bu, bir sonraki yil daha da çok
ortaya çikti; Fransiz diplomasisi o yil görügmeler yoluyla Osmanlilara
kargi yapilan Avusturya-Rus Savaçma (1735-1739)bir son vermig ve iki
dogu kralligmm el koydugu topraklarm çogunu böylece Türklere geri
vermigti.
Walpole yönetimindeki Ingilizler Avrupa'daki bu olaylara kulak
asmama egilimi
gösterirlerken, tüccarlar ve muhalefetteki politikacilar,
Fransa'nm müttefiki ispanya'yla batt yariküresinde olan çatigmalarm)
artmasmdan çok daha büyük kaygi duyuyorlardi. Buralardaki zengin
sämürge ticareti ve bölgeye yerlegmig olanlarm birbirleriyle çatigan ya-
yilmalari kavga için bol bol sebep yaratiyordu.' Bunun sonucunda ge-
len ve Walpole'un istemeyerek Ekim 1739'da razi oldugu ingiliz-Ispan-
yol savagi, 18. yüzyilda bu iki ülke arasmda yapilan bir dizi ufak böl-
gesel savagtan biri olma niteliginden öteye gitmeyebilirdi; ama Fran-
sa'nm Ispanya'ya, äzellikle de
"hattin

ötesi"ndeki Karayipler'de, her

146
 HARrra 5: AVRUPA'NIN 1721 DEKl DURUMU

Ihbsburg Toprakhn
...- Kubal Roma Ïmparatorkgu in

. - r

RVEÇ
Altui-TM 01

RLSYA
DENi2/

USYA
.
MHL E POLONYA
r
AKS

vY

FRANSA

ÏEDM NI

SPANYA

D 500 Mil
DENM.
0 500 Kilometre
..

147

i
i ....
türlü yardimi yapma karari bunu engelledi. 1702-1713 Ispanya Taht
Savagma kiyasla,-Bourbon güçleri denizagiri rekabet yönünden çok da-
ha iyi durumdaydilar; bunun da sebebi, özellikle Îngiltere'ninne ordu-
sunun ne de donanmasino úlke içindeki uzmanlarm israrla istedikleri,
Îspanyolsömürgelerinin fethini gerçeklegtirecek çapta olmayigidir.
Imparator VI. Charles'in ölümü, bunu Maria Theresa'nin taç giy-
mesinin izleyigi, daha sonra da Büyük Frederick'in 1740-1741 kigmda
Silezya'yi alarak bundan yararlanma karari, durumu oldukça degigtir-
di ve dikkatler gene Avrupa'ya çevrildi. Fransa'da kendilerini tutama-
yan Avusturya aleyhtari çevreler, Prusya ve Bavyera'nm Habsburg mi-
rasma yönelttikleri saldirilari tümüyle desteklediler. Ama bu durum da
eski Ingiliz-Avusturya ittifakinin yenilenmesine yol açarak, ülkesi ku-
atma altma ahnan Maria Theresa'ya büyük para destegi sagladi. In-
giliz yönetimi -para

önererek, Prusya'nin ve (geçici olarak) Sakson-

ya'nm savastan çekilmeleri için araya girerek ve 1,743'te Dettingen'de
silahh eyleme geçerek Avusturya'yi rahatlatti, Hanover'i korudu ve
Fransiz etkisini Almanya'dan sildi. Ingiliz-Fransiz dügmanligi, 1744'te
resmen savaga dönügünce, çatigma yogunluk kazandi. Fransiz Ordusu
kuzeye yürüdü; Avusturya'nm elindeki Hollanda bölgelerindeki smir
kalelerini agarak korkudan donakalan Hollandalilarm üzerine dogru
ilerledi. Denizde de ise Bourbon filolarmdan yönelen änemli bir teh-
ditle kargilaymayan krallik donanmasi, Fransa'nm ticaretine kargi gi-
derek daha da kati bir abluka uyguladi. Denizagiri bölgelerde, saldiri-
lar ve kargi saldirilar Bati Hint Adalarmda, St. Lawrence nehri boyun-
ca, Madras çevresinde, Levant'a dogru olan ticaret yollari üzerinde
sürüp gitti. 1743'te Avusturya kargisinda yeniden savaga giren Prusya,
iki yll sonra gene savagtan çekilmeye ikna edildi. Ingilizierin
para yar-
dimlari Avusturyalilari düzen içinde tutmak, Hanover'in korunmasi
amaciyla parali asker bulmak, hatta Hollanda'yi savunmak
uzere bir
Rus Ordusu satm almak için kullanilabilirdi. Bu 18. yüzy11 älçülerine
göre savagmak için pahah bir yoldu; pek çok ingiliz artan vergilerden
ve ulusal borcun üç katina çikmasindan gikâyet ediyorlardi; ama daha
da tükenmig durumda olan Fransa, yavag yavag bir uzlagmaya zorlani-
yordu.
Maliye kadar cografya da
-daha

önce konu edilen iki kilit unsur-

sonuçta Íngiltereile Fransa'yi, gärüg ayriliklarmi Aix-la-Chapelle Ant-
lagmasiyla (1748) giderrnek zorunda birakti. Bu sirada Hollandalilarin
durumu Fransiz ordusunun insafina kalmigti; ama bu, Fransa'nin deniz
ticareti üzerinde giderek daha çok sikipan mengenenin zararlarini kargi-
layacak miydi? Bunun aksine, eger Fransa apagi ülkeleri fethederse, în-
giltere'nin St. Lawrence üzerindeki Louisburg'u ele geçirinesi ya da An-
son ve Haw·ke'un kazandigi deniz zaferleri ne ige yarardi? Sonuçta, dip-

148
I
I
I
I
l

lomatik görügmeler genellikle önceki statükoya bir dönüg sagladi; an-

cak önemli bir istisna, Frederick'in Silezya'yi almasiydi. Hem zamamn-
da, hem de geriye dönülüp bakildiginda, Aix-la-Chapelle kalici bir çö-
zümden çok bir mütareke niteliginde görülmügtür. Bu antlagma, Maria
Theresa'nm Prusya'dan öç alma istegini bilemiç, Fransa'yi hem deniza-
giri yerlerde, hem de karada nasil zafer kazanabilecegini dügünmeye it-
mig ve Îngiltere'dede, bir dahaki sefere büyük dügmam bir kara sava-
inda
da, denizde/sömürgelerdeki mücadelelerde oldugu kadar kesin bir
y'enilgiye ugratma istegi uyandirmigtir.

Ïngiliz ve Fransiz göçmenlerin 1750'li yillarm baginda (ayri ayrt

Kizilderililerden ve bazi yerel garnizonlardan yardim görerek), sûrekli
çatigtiklari Kuzey Amerika sömürgelerinde
"mütareke"
sözcügünü kul-
lanmak bile yanh; olurdu. Buralardaki silahh kuvvetlerin anayurt hü-
kümetlerince denetimleri hemen hemen imkânsizdi, bu özellikle böy-
leydi, çünkü her iki ülkede de "yurtsever
lobi"ler sömürgecilere daha
çok destek için baski yaplyor ve esasli
-yalmzca

Ohio ve Mississippi
vadileri bölgeleri için degil, Kanada, Karayip, Hindistan için, hatta bu
kadari da degil, tüm Avrupa-digi dünya için -- bir mücadelenin bagla-
mig oldugu gärügüne destek veriyorlardi." Her iki taraf da 1755'te da-
ha fazla takviye kuvvet gönderip donanmasmi da savagacak düzeye ge-
tirince, öbür devletler kendilerini yeni bir Ingiliz-Fransiz çatigmasi ihti-
maline göre ayarlamaya bagladilar. Artik açikça ikinci straya oturmuy
olan ve batidaki bu iki dev arasinda ezileceklerden korkan 1spanya ve
Hollanda Cumhuriyeti için tarafsizhk tek çäzüm yoluydu Hollandali-
-

lar gibi tüccarlar için bu durum kendi içinde birtakim zorluklar tapisa
bile.'
Ancak Avusturya, Prusya ve Rusya gibi dogu kralliklari için,
1750'lerin ortalarmdaki bir Ingiliz-Fransiz savagmda çekimser kalmak
mümkün degildi. Buriun ilk sebebi, kimi Fransizlarin mücadelenin de-
nizde ve sämürgelerde yürütülmesi yolundaki görüglerine ragmen, Pa-
ris'teki dogal egilimin ingiltere'ye, tek zayif noktasi olan Hanover üze-
rinden saldirmak yönünde olmasiydi. Ama bu yalmzca Alman devletle-
rini telaça dügürmeyecek, îngilizleri de Fransizlari durdurmak üzere
anakara üzerinde müttefikler aramaya ve onlara para destegi vermeye
zorlayacakti. ikinci sebep daha da önemliydi: Avusturyahlar Silezya'yi
Prusya'dan geri almaya kararliydilar; ÇariçeElizabeth yänetimindeki
Ruslar da kendilerini saymayan ve hirsh bir kisi olan Frederick'i ceza-
landirmak için firsat kolluyorlardi. Bu güçlerin her biri oldukça büyük
ordular kurmuglar (Prusya'nmki 150.000 askerden fazla, Avustur-
ya'nmki neredeyse 200.000 ve Rusya'ninki de belki 330.000 ki ilikti),

149
-,
I

150
 ne zaman vuracaklarmin hesabi içindeydiler, hepsinin de bu ka-
ancak
dar büyük ordulari besleyebilmek için batidan gelecek yardimlara ihti-
yaçlari olacakti. Son olarak da, igin mantigt geregi, bu dogulu rakipler-
bulursa,
"ortak"

den herhangi biri kendine Paris ya da Londra'da bir

ätekiler kargi tarafa katilmak zorunda kalacaklardi.
devrimi" stratejik açidan yal-
"diplomasi

Böylece 1756 tarihli ünlü

nizca kartlarm yeniden karigtirilmas1ydi. Fransa artik Habsburglarla
olan çok eski gärüg ayrihklarimn üzerine sünger çekip Prusya'yla yap-
hklari savasta Avusturya ve Rusya saflarma katihyor, Berlin ise Lond-
ra'nin Avrupa müttefiki olarak Viyana'mn yerini allyordu. Ilk bakigta,
Fransiz-Avusturya-Rus ortakhgi daha kazançli görünüyordu. Askeri
. açidan kesinlikle daha büyüktü ve 1757'ye gelindiginde, Frederick ilk
baçta kazandigi topraklarin tümünü kaybetmig ve Cumberland dükü-
nün Îngiliz-Alman Ordusu, Hanover'in Prusya'nin- gelecegini ka-
-ve

ranhkta birakarak teslim olmuytu. Minorca Fransizlarm eline dügmüg,

daha uzaklardaki harekât alanlarmda da Fransa ile yerli müttefikleri
kazançh çikmiglardi. Utrech Antlagmasmi ve Avusturya säz konusu ol-
dugunda da Aix-la-Chapelle Antlagmasmi degigtirmek, artik mümkün
görünüyordu.
Bäyle bir geyin olmayigmin sebebi, Ïngiliz-Prusya karmasimn üç ha-
yati yände ustün kalmasiydi: Liderlik, mali açidan dayanma gücü ve
orduldonanma gücü bilgi ve becerisi.' Frederick'in, Prusya'nm tüm gü-
cünü zafer araylgi için seferber ederken gösterdigi baçari ve muharebe
meydanmdaki liderlik yetenegi konusunda kuskuya yer yoktur. Ancak,
asil bagari belki de Pitt'e aittir; Pitt, ne de olsa mutlakiyetçi bir krah de-
gil, alingan ve kiskanç meslektaglarim, duygulari sikça degigen bir halki
ve o zaman için yeni olan bir krali ustaca çekip çevirmek ve bununla eg
zamanh olarak yeterli bir yüksek strateji yürütmek zorunda olan politi-
kacilardan biriydi. Bu yeterligin derecesi bir tek ele geçirilen geker ada-
lari ya da Fransa destekli yerel yöneticilerin devrilmesiıle ölçülemezdi;
çünku sömürgelerde-elde edilen bu tür kazançlar ne kadar degerli olsa-
lar da, dügman Hanover'i iggal edip, Prusya'yi saf digi birakirsa ancak
geçici kazançlar olurdu. Kesin bir zafere giden yol, Pitt'in de yava; ya-
stratejisiyle ta-
"deniz" "kara"

vag kavradiši gibi, gözde stratejisini bir

mamlamak, Frederick'in kuvvetlerine büyük ölçüde para yardimi sagla-
mak ve Hanover'i korumak, Fransizlari engellemeye yardim etmek üze-
re, Almanya'da oldukça büyük bir "Gözetleme Ordusu"nun giderlerini
kargilamaktan geçiyordu.
Ama bu tür bir politikanm kendisi de yillar süren ylpratici bir sa-
vagta ayakta kalabilmek için yeterli mali kaynagm olmasma siki sikiya
baghydi. Fre.derick ile vergi görevlileri, Prusya'da para getirecek her yo-
lu kullamyorlardi ama Prusya'nm kapasitesi, bu mücadelenin en yogun

151
 döneminde savag hattinda 120 gemi bulunduran, (Alman parah asker-
leri de içinde olmak üzere) 200.000. askere ücret ödemek durumunda
olan ve ayni zamanda Prusya'ya
para yardimmda bulunan ingiltere'nin
kapasitesi yanmda sönük kaliyordu. Aslmda Yedi Yil Savagi, Îngiliz
maliyesine 160 rnilyon sterlinden fazlaya patlamig, bunun 60 milyonu
(yüzde37) para piyasalarindan bulunmugtu. Ulusal borçlardaki bu yeni
ve büyük artig, Pitt'in meslektaglarmi telaglandirip, onun 1761'de ikti-
dardan dügmesine yardimci oldu ama ülkenin denizagiri ticareti
gene de
her yil artti ve daha büyük oranlarda gümrük geliri ve zenginlik getirdi.
Igte, bu kârm güce dönügtürulmesini ve Ingiliz deniz gücünün (sözgeligi
Bati Hint Adalarmda) ulusal kazanç yolunda kullanilmasim gösteren
mükemmel bir örnekti. Ingiltere'nin Prusya elçisine göyle sesleniyordu:
"Biz asker olmaktan önce tüccar olmahyiz... Ticaret ve deniz gücü bir-
birlerine bagimhdir ve... bu ülkenin gerçek kaynaklarmi olusturan zen-
ginligi ticaretine dayanmaktadir."" Buna kargi,
çarpigan äbür devletle-
rin hepsinin ekonomileri bu savagtan büyük zarar görüyor ve Fransa'nm
kendi içinde bile bakan Choiseul gunu üzüntüyle kabullenmek zorunda
kahyordu:

Avrupa'nm gimdiki durumu içinde kita üzerindeki güç dengesini

belirleyecek olan, sömürgeler, ticaret ve bunun bir sonucu ola-
rak deniz gücüdür. Avusturya Hanedani, Rusya, Prusya
Krah
ancak ikinci smif güçlerdir; ticaretçi güçlerden yardim görme-
den savaga giremeyen herkes gibi."

Ingiliz-Prusya ittifak'inm, hiç degilse ilk baglardaki tersliklerden

sonra, kara ve deniz azerinde sergiledigi bilgi ve beceri apagida gäste-
rildigi gibi ortaya çikruptir: Denizde, Anson'un yönetimindeki
koca
bir kralhk donanmasi hiç durmadan Fransa'mn Atlantik'teki limanla-
rina abluka uyguladi; bu donanma Toulon'u dügmana kapatacak ve
Akdeniz'de üstünlügü yeniden kazanacak kuvvet fazlasina da sahipti.
Filo eylemleri yapildigmda -Cartagena'da Lagos açiginda ve Haw-
ke'un firtmadan hirpalanmasma. ragmen Conflan'm filosunu epsiz bir
biçimde QueberonKörfezine surmesi sirasinda- Ingiliz denizeiliginin
üstün1ügü tekrar tekrar ortaya çikti. Dahasi türld hava kogulunda
--her

sürdürülen ve filonun ihtiyaçlarmm kapsamh bir erzak ve malzeme

saglama sistemiyle kargilandigi- bu abluka politikasi, Fransa'nin deniz
ticaretinin buyük bir bölümünü bogmak ve böylece Îngiltere'nin tica-
ret ve toprak güvenligini korumakla kalmamig, Fransizlarm Bati Hint
Adalarina, Kanada'ya ve Hindistan'a yeterli takviye kuvveti gönder-

Annus Mirabilis: Harikalar Y111. ç.n.

-

152 I
I
I
i

I
I

mesini de engellemigtir. Annus Mirabilis* olan 1759'da Fransiz sömür-

geleri dünyanm her yerinde Îngilizlerineline duçãyor, bu da Ingiliz-Al-
man askerlerinin Minden'deki iki Fransiz ordusuna kargi kazandiklari
oldukça büyük zaferi bir güzel tamamliyordu. Ispanya, 1762'de aptal-
hk edip savaga girince, ayni gey onun Karayip ve Filipinler'deki sömür-
gelerinin bagma da geldi.
Bu arada -Brandenburg Hanedani da kendi payma dügen
"mucize-

ler" yagamig Frederick, Rossbach ve Leuten savaglarmda sirasiyla bir

IFransiz-Avusturya Ordusunu periçan etmekle kalmamig, bu iki ulusun
: Kuzey Almanya'ya girme heveslerini de köreltmigtir. Frederick, Avus-
turyalilari 1760'ta Liegnitz ve Torpau'da tekrar yakalaymca, Viyana
hemen hemen iflas etti. Bununla birlikte, bu savaglarm büyük giderleri
.
yüzünden Prusya'mn gucü yavag yavag eriyor (yalmzca1759'da 60.000
asker ölmügtü) ve Rus dügmanlar çok daha müthig olduklarmi ortaya
koyuyorlardi- bu kismen Çariçe Elizabeth'in Frederick'e duydugu nef-
retten, ama en çok da Rus Ordusuyla olan her kargilagmano son dere-
ce kanli geçmesindendi. Ancak savagtaki öbür taraflar da bu hizli tem-
ponun etkisini hissettikleri ve Fransa da artik bariga yatkin görünen În-
giliz yönetimiyle uzlagma hevesinde oldugu için Prusya, Elizabeth'in
1762'deki ölümüyle kurtuluncaya kadar, kendinde Avusturyalilari ve
Ruslari uzak tutma gücünü bulmayi sürdürdü. Bundan ve yeni Çar Pet-
ro'nun hizla savagtari çekilmesinden sonra, ne Avusturya ne de Fransa
savag öncesindeki statüye dönmeyi temel alan bir barig anlagmasmdan
daha iyisini bekleyecek durumda degillerdi -

bu da aslmda, Prusya'yi
devirmeyi amaçlarnig olanlar için bir yenilgiydi.
1762-1763 anlagmalarmdan belirgin olarak kazançh çikan bir ta-
raf varsa, gene Büyük Britanya idi. Eline geçirdigi çegitli toprak parça-
larini Fransa ve Ispanya'ya geri verdikten sonra bile, Bati Hint Adala-
rinda ve Bati Afrika'da-ilerlemeler kaydetmig, Hindistan'daki Fransiz
nüfuzunu hemen tümüyle silmig ve en önemlisi de artilt Kuzey Ameri-
ka anakarasinm büyük bölümúnde egemen duruma gelmigti. Bäylece
Îngiltere, Avrupa devletterinin ugrunda kiyaslya savag verdikleri Lor-
raine'i, Silezya'yi ve öbür bölgeleri, büyüklügü ve zenginlik potansiyeli
ile kat kat geçen topraklara ulagir hale gelmigti. Buna ek olarak, Fran-
sa'nin Avrupa içindeki diplomatik ve askeri emellerinin dizginlenmesi-
ne yardimci olmuy ve bu yolla genel güç dengesini korumugtur. Buna
kargihk Fransa, yalmzca denizagiri yerlerde korkunç bir yenilgiye ug-
farkli olarak-- Avrupa'da da bagarisiz olmuytu;
-1748'den

ramamig
gerçekten de Fransa'am donuk askeri performansi, agirlik merkezinin
Bati Avrupa'dan doguya kaydigt izlenimini veriyor ve bu Polonya'mn
1772'deki ilk bölunmesi strasinda Fransiz isteklerinin genel olarak
dikkate almmayigiyla da dogrulamyordu. Bütün buñlar, Avrupa digm-

153

I
daki üstänlüklerinden mutluluk duyan ve Avrupa'da birtakim yukum-
lulüklerin içine çekilmeye hevesli olmayan Îngilizçevrelerinin pek igine
gelmigtir.

SAVASLARIN KAZANILMASI, 1763-1815

Ingiltere-Fransiz mücadelesinin ikinci agamasindan önce yaçanan,
yili bir hayli avkm alma dönemi", ingiltere'nin bahtinin na-
"soluk

on
sil tümden dönecegini gösteren bir-iki ipucunu ancak veriyordu. Yedi
Yil Savagi, Büyük Güçlerin vergi koyma kapasitelerini ve toplumsal do-
kularim öylesine zorlamigti ki çogu lider, cüretli bir dig politikaya
olumsuz bakiyordu; iç gözlem ve reform
en yaygin uygulamalar olarak
gärünmekteydi. Savagin Prusya'ya olan maliyeti yüzünden (180.000
askerle birlikte yarim milyon ölü) çok sarsilan Frederick, artik daha
sa-
kin bir hayat istiyordu. 300.000 asker kaybetmig olmasina ragmen
Habsburg imparatorlugunun ordusu kendi adma pek bagarisiz olma-
migti; ama topluca ele ahndigmda yönetim sisteminin, yerel kizginhkla-
ra (äzelliklede Macarlar arasinda) yol açacak ve Maria Theresa'nm
bakanlarimn kafasini meggul edecek degigikliklere ihtiyact oldugu açik-
ti. Rusya'da ise, II. Catherina yasal ve idari reformlarla ugragip sonra
da Pugachev ayaklanmasmi (1773-1775) bastirmak zorunda kalmigi.
Bu durum, Ruslarin güneye dogru daha da yayllmasim ve Polonya'mn
bagimsizligim azaltmak için çevrilen dolaplari engellemedi; ancak bun-
lar gene de yerel sorunlar olarak simflandirtlabilir ve Yedi Yil Savagi bo-
yunca güçleri ugragtirmig olan Avrupa çapmdaki bilegimlerden tümüyle
ayri sayilabilirdi. Batih monargilerle olan baglar artik daha az önem ta-
giyordu.
Ïngiltereve Fransa'da da ülke içi konular bagkägeyi tutuyordu. Her
iki ülkede de ulusal borçlardaki korkunç artig, yeni gelir kaynaklari ve
idari reform arayiglari dogurdu; bu da Ingiltere'de III. George ve muha-
lefet, Fransa'da da, krallik ile parlaments arasinda zaten bozuk olan
iligkileri daha da bozdu. Bu ugraglar, Îngiltere'nin Avrupa'daki dig poli-
tikasina, ister istemez Pitt döneminde oldugundan daha geligigüzel, da-
ha iç gözleme dayali bir nitelik kazandirdi. Bu egilim, vergiler dolayi-
siyla Amerika'daki sömürgecilerle giderek giddetlenen kavgayi, Ticaret ) i

ve Gemicilik Yasasmm yürürlüge konulmasi daha da artirdi. Oysa

Fransiz cephesinde, ülke içi kaygilar dig politika konularini bu kadar
gölgede birakmamigti. Nitekim, 1763 yenilgisinin acismi çeken Choise-
ul ile onun ardmdan gelenler, Fransa'nm gelecekteki konumunu güçlen-
dirmek üzere önlemler aldi. Tasarruf yapma ihtiyaci zorunlu oldugu
halde, Fransa donanmasi sürekli olarak takviye edildi ve Ïspanya ile
olan "aile
sözlegmesi" derinleptirildi. XV. Louis'nin, Choiseul'ün

154 i
I
 1770'te Falkland Adalari yuzunden çikan çatigmada Ïngilterekargisin-
da ispanya'yi yüreklendirmesini uygun görmedigi dogrudur; çünkü o
noktada bir Büyük Güç savagi mali açidan yikim getirirdi. Bununla bir-
likte .Fransiz politikasi açikça Ingiliz aleyhtari olma ve îngiltere'nin de-
nizagiri bälgelerde kargilagabilecegi her türlü sikmtidan yarar saglama
kararlihšmi sürdürdü.a
Tum bunlarm bir sonucu olarak, Londra'nm Amerikan sömürge-
cileriyle olan kavgasi açik savaga dönügtügünde, Ingiltere pek çok ba-
kimdan 1739 ya da 1756'dakine göre çok daha zaylf durumdaydi."
Bu, büyuk älçüde kipiliklerden kaynaklantyordu. Ne North, ne Shel-
burne, ne de öbür politikacilarin hiçbiri ulusu surükleyecek liderlik gü-
cüne sahip ve tutarh bir yüksek stratejiyi olugturacak gibi degillerdi.
III. George'un kendi müdahaleleriyle ve Amerikali sämürgecilerin da-
valarmm yararlari konusunda çikan giddetli tartigmayla alevlenen po-
litik hiziplegme, ulusu bälmügtü. Üstelik ingiliz gücünün ikiz destekleri
ve donanma- bu yillarda aginmaya ugramigti. Yedi Yil Sa-
-ekonomi

vagi sirasmdaki hizh geligme däneminin ardmdan durgunluk gösteren

ihracat 1770'ler boyunca tam bir gerileme dönemine girdi; bunun se-
bebi kismen sämürgecilerin boykotu, kismen de daha sonralari da
Fransa, Îspanya ve Hollanda'yla giddetlenen çatigmaydi. Krallik do-
nanmasi 15 yilhk barig sirasmda düzenli olarak zay1flamigti; kimi san-
cak subaylari da savag hattindaki gemilerin yapimi için kullanilan ke-
reste kadar deneyimsizdiler. Fransa 1778'de savaga girince, yakm ablu-
ka stratejisini terk etme karari Ingiliz gemilerinin ylpranmasmi engelle-
yebilirdi ama sonuç deniz egemenliginden vazgeçilmesi oldu: Cebelita-
rik'a, Bati Hint Adalarina ve Kuzey Amerika kiyisma yapilan kurtar-
ma seferleri, Fransa kiyisi açiklarmdaki Bati yollarmin etkili denetimi-
nin yerine geçeceksgeyler degildi; çünkü bunlarm denetimi, zaten bu
uzak harekât alanlarma dügman filolarmo gönderilmesinin de engel-
lenmesi demek olurdu. Kralhk donanmasi, Rodney'nin Saints'deki za-
feri, Howe'un da 1782'de Cebelitarik'i kurtarmasiyla yeniden güçlenip
egemenligini yeniden ortaya koydugunda, Amerika'daki savag hemen
hemen sona ermigti.
Ama donanma daha iyi donanimli olup ulusun da bagmda daha iyi
önderler olsaydi bile, 1776-1783 mücadelesi, Ingiltere'nin 18. yüzyilda
yaptigi savaglarin hiçbirinde bulunmayan iki stratejik sorun tagiyordu.
Bunlardan ilki guydu; Amerikan isyam yayihnca, bu isyamn bastirilma-
si ingiliz kuvvetlerinin anayurtlarmdaki üslerinden 300 mil uzaklikta
geniç çapli bir kara savagi yapmalarini gerektirecekti. Londra'nm bagta-
ki umutlarimn aksine deniz gücü üstünlügü, tek bagma büyük ölçüde
kendilerine yeterli olan sömürgecileri dize getiremezdi (ancak bu ästün-
lügün Avrupa'dan akacak silah ve asker sayismi azaltabilecegi açikti).

155

I
 Amerika'nm dogu topraklarmm tumünü fethetmek
ve bunlari elde tut-
mak, degil Ingilizlerin 1770'li yillarda kumanda ettigi askerler, Napol-
yon'un büyük ordusu için bile zor bir görev olabilirdi. Uzakhk konusu
ve bunun sonucunda ulaçtirmada meydana gelen gecikme, savagm
Londra'dan hatta New York'tan stratejik yänetimini engellemekle kal-
madi, lojistik sorununu da agirlagtirdi: "Amerika'daki Îngiliz kuvvetle-
rinin ihtiyaci olan her çörek, adam ve kurgun okyanusun 3000 mil äte-
sinden taginmak zorunda kaldi." ' ingiliz Savag Bakanhgunn gerçekleg-
tirdigi lyilegtirme çahemalarina ragmen, gemiyle
tagma igindeki yeter-
sizlikler, ihtiyaçlarm saglanmasindaki güçIükler çok fazlaydi. Ayrica sö-
murgeci toplum öylesine merkezilegmemigti ki, bir kentin ya da büyük
kasabano ele geçirilmesi çok az anlam tagiyordu. Ancak düzenli asker-
ler söz konusu topragi iggal altmda tuturkan Ingiliz otoritesi saglana-
biliyordu; bu askerler ne zaman çekilse, asiler, yeniden kralm bendeleri-
ne üstünluk sagliyorlardi. Eger Fransiz Kanadasi'nin yirmi yll önceki
fethi, sömürgecilerden gelen önemli destegin yam sira, 50.000 Ingiliz
askeri gerektirmigse, imparatorluk egemenligini yeniden kabul ettirmek
için pimdi kaç tanesi gerekiyordu? --

150.000 mi, 250.000 mi? Bir tarih-

çi "Belki de" diyor, "Ìngilizotoritesini Amerika'da yeniden kurmak,.ne
kadar kusursuzca kullamlirsa kullamlsm, çäzümü, askeri araç1ari ayan
bir sorundu."'°
Yüksek strateji alanmda önceden görülmeyen ikinci zorluk ise in-
giltere'nin Fransizlarm dikkatini dagitacak Avrupah ortaklarmm yardi-
mi olmadan, tek bagma dävügmesiydi. Bu, tabii büyük ölçüde askeri
degil diplomatik bir konuydu. Ingilizler 1762'den sonra Prusya'dan
kopmalarmm Îspanya önünde takmdiklari küstah tavrin, Danimarka
ve Hollanda Cumhuriyeti gibi tarafsiz güçlerin gemi tagimaciligi kargi-
sindaki kaba davraniglarmin ve Rus destegi saglamaktaki bagarisizhkla-
rimn bedelini ödnyorlardi. Bäylece Ingiltere Avrupa üzerinde dostu kal-
madigim gördügü gibi, 1780'e gelindiginde, kargisoda kendisine kug-
kuyla bakan bir Silahli Tarafsizlik Ittifaki (Rusya, Danimarka, Porte-
kiz) ile dügman bir Hollanda Cumhuriyeti buldu; bu arada zaten Ante-
rikali isyancilar ve Fransiz-Ïspanyol filolarlyla ugragirken
agri genigle-
me gästermigti. Ancak igin içine, Ingilizlerin diplomatik beceriksizligin-
den baçka yeyler de karigmaktadir. Yukarida i aret edildigi gibi, 1760'11 '

ve 1770'li yill'arda dogulu monarçilerin çikarlari bir ölçüde batih mo-

nargilerin çikarlarindan ayrilmig ve Polonya'nm gelecegi, Bavyera'nm
taht sorunu ve Türklerle iligkiler üzerinde yogunlagmigtt. XIV. Louis
dänemindeki gibi, "Avrupa'mn hâkimi" olmaya kararli bir Fransa olsa,
bu tür bir ayrilik mümkün olmayabilirdi; ancak Fransa Ordusunun Ye-
di Yil Savagindan sonra nispi gerilemesi ve Fransa'nm doguda, politik
bir baglantisom bulunmaylgi yüzünden, Ingiltere'ninFransa'mn plan-
I
I

156
larma iligkin olarak tagidigi kaygt eski müttefiklerince paylagilmlyordu.
II. Catherina yönetimi altmdaki Ruslar, herhalde bunlar arasinda ingil-
tere'ye en çok yakmlik gästeren ulustu; ancak onlar bile, Ingiltere'nin
tümden saf digi birakilmasi yolunda gerçek bir ihtimal belirmedikçe
müdahalede bulunmayacaklardi.
Son olarak önemli bir gerçek de, Fransa'nm ilk kez Choiseul'un da-
ha änceki dügüncesini benimsemig olmasi ve Hanover'e saldirmak ya
da Hollandalilara zorbahk etmek gibi bir istege karvi koymastydi. Ingil-
ere ile olan sava; yalmzca denizagiri bölgelerde yürütülecek ve böylece
geleneksel Ingiliz stratejisinin kanati, kanatmdan kopa-
"kara" "deniz"

rilacakti. Fransizlar ilk kez, kaynaklarini bir donanma ve sömürge sa-

vagi üzerine yogunlagtiracaklardi.
Elde edilen sonuçlar müthigti ve Ingiliz tecrit politikasi yanlilarimn,
kara üzerindeki müttefiklerin ve kara savaglarimn yükünün tagmmadigi
bäyle bir mücadelenin ada devleti için en iyisi oldugu yolundaki görüg-
lerini de tümden boga çikardi. Yedi Yil Savagi sirasinda Fransiz donan-
masma yilda yalmzca 30 milyon livre ayrilmisti; bu miktar, Fransiz or-
dusuna ayrilanin dörtte biri, kralhk donanmasma her yil verilenin ise
ancak beste biriydi. 1770'lerin ortasmdan baglayarak Fransizlarin do-
nanma butçesi düzenli olarak büyüdü; 1780'de toplam 150 milyon liv-
reydi; 1782'de de 200 milyon livre gibi gagirtici bir rakama yükselmig-
ti?' Savaga girdiginde Fransa=nm.savaç hattmda 52 gemisi vardi ve bun-
larm çogu Îngiliz savag gemilerinden daha büyüktü; bu sayi çok geçme-
den 66'ya çikti. Buna, savag hattmdaki 58 gemilik Ispanyolfilosu
've

1780'de 20 gemiden fazla olmayan Hollanda donanmasi da eklenebilir.

Kralhk donanmasi, deniz gücü bakimmdan tek tek bütün rakiplerinden
üstün olmayi sürdürdü (1778'desavag hattindan 66, 1779'da 90 gemisi
vardi) ama artik çogu kez sayisal açidan geri kaliyordu. 1779'da
Man¢m denetimini bile kaybetti; bir Fransiz-Ispanyol istilasi ihtimali
belirdi. 1781'de Graves ve Grasse'm filolarino Chesap'eake'deki kary-
lagmalari sirasinda Fransizlarm sayisal üstünlügü yüzünden ingilizler
yaklaçamadilar; bu da Cornwallis'in Yorktown'da teslim olmasina yol
açti ve Amerikan savayma da gerçekten son verdi. Kralhk donanmasi-
nin büyüklügünün arttigt, dügmanlarmmkinin azaldigi zaman bile
(1782'de Fransa'nm savag hattmda 73, Îspanya'nin 54 ve Hollanda
Cumhuriyetinin 19 gemisine kargi, Ingiltere'nin 94 gemisi vardi), ara-
daki fark gene de gerekli olan tüm görevlerin gerçekleptirilmesini müm-
kün kilamayacak kadar ufakti: Kuzey Atlantik çikipim gözetlemek,
Hint Okyanusuna filo göndermek ve Karayipler'deki askeri harekâta
destek vermek. Ingilizdeniz gücü eski savaglardaki gibi ezici degil, geçi-
ci ve bölgeseldi. Fransiz Ordusunun Avrupa'da savagmiyor olmasi, Ïn-
gilizlerin talihsiz durumuyla yakmdan ilgiliydi.

157
 Surasida bir gerçektir ki, 1782'ye gelindiginde böylesine büyük bir
donanmaya sahip -olmanm verdigi mali külfet, Fransiz ekonomisini zor-
luyor ve bir miktar tasarrufu gerekli kihyordu. Denizcilik malzemeleri-
ni bulmak daha zorlagmig, gemici kithgi daha da ciddi bir hal almisti.
Bunlara ek olarak, kimi Fransiz bakanlari savaym dikkatleri ve mali
kaynaklari gereksiz yere Avrupa digmdaki bölgelere çekmesinden ve
böylece Fransa'mn Avrupa'da bir rol oynamasmi imkänsiz hale getir-
mesinden korkuyorlardi. Bu politik hesap, buna paralel olarak da Ïngi-
lizlerin ve Amerikahlarm yakinda görüs ayrihklarini giderecekleri kor-
kusu, Paris'te savaça gecikmeden bir son verilmesi istegini dogurdu.
Ekonomik açidan Hollandah ve ispanyol müttefikleri de onlar kadar
kötú durumdaydilar. Bununla birlikte Ingiltere'nin mali yönden daha
dayanikh olmasi, 1782'den sonra ihracatta belirgin artig ve krallik do-
nanmasindaki sürekli düzelme, artik ne yenilgiyi zafere döndürebilir, ne
de Amerika'mn kaybedildigi açikça ortada olduguna göre ülke içindeki
hizipleri savaga destek vermeye razi etmeye yetebilirdi. Gerçi Ïngilte-
re'nin 1783 Versailles Barigi sirasmda verdigi ödünler (Minorca, Flori-
da, Tobago) hiç de irtiparatorlugun 1763'te elde ettigi büyük kazançla-
rm tersine dönmesi gibi degildi ama Fransizlar bagimsiz bir Birlegik
Devletlerin kurulmuy olmasindan ve Ingiltere'nin dünya üzerindeki ko-
numuna indirilen darbeden bir hayli memnun olduklarmi ilan edebili-
yorlardi. Paris'in bakig açisindan, Yedi Yil Savagiyla bozulan stratejik
denge makul bir ölçüde yeniden saglanmigti, çok büyük bir bedel kargi-
hämda olsa bile.

Buna kargihk, Dogu Avrupa'daki stratejik dengeler üç büyük kralh-

gm 1763'ü izleyen onyillar sirasinda çevirdikleri manevralarla fazlaca
bozulmug degildi.22 Bu, esas olarak aradaki iligkinin bir üçgen niteligi
tagunasmdan geliyordu Ne Berlin, ne Viyana, hatta ne de daha iddiaci
olan Rusya, öbür ikisini kendisine dügman bir ittifaka itmek ya da Yedi
Yil . Savagi boyutlarmda bir çarpigmaya karigmak istiyordu. Bavyera
Taht Savagi (1778-1779)sirasinda Prusya, Avusturya'nm genigleme gi-
rigimine itiraz ettigi zaman çikan çarpigmanin kisa ve agiri ihtiyath bir
biçimde olusu da, bir Büyük Güç mücadelesinin maliyetinden kaçmma
yolundaki yaygm istegi dogrulamakla kalmigtir. Böylece yeni topraklar i
edinmek, ancak daha zayif güçlerin, en belirgin olarak da birbiri ardma
1772-1773, 1793 ve 1795'te bölünen Polonya'nin aleyhine geligen dip-
lomatik
"pazarhklar"

sayesinde olabiliyordu. Daha sonraki agamalar-

da, Polonya'nm kaderini giderek daha çok Fransiz Devrimi, yani IL
Catherina'nm Varçova "Jacobenler"ini ezme kararhhgi ile Prusya ve
Avusturya'mn Fransa kargisinda batida ugradiklari bagarisizliklari do-
guda telafi etme istekleri etkilemiçtir, ancak Fransiz Devrimiyle olan bu

158

|
I
I

yeni ilgi bile, üç dogu kralhginm bu yillarda yürüttükleri kargilikli düs-

manhk ve zoraki uzlagma politikalarmi temelde degigtirmedi.
Bu iligki üçgeninin cografi ve diplomatik sinirlarmi dügununce,
Rusya'nm durumunun hem Avusturya'ya hem Prusya'ya kiyasla iyileg-
meye devam etmesi çaprtici degildi. Rusya, geriligine ragmen, hälâ ba-
tih kompularma göre tehlikelerden daha az etkilenir durumdaydi; bu
kompularrun ikisi de son derece ürkütücü olan Catherina'yi yatigtirma
çabasindaydilar. Bu durum ve Rusya'nm Polonya'daki geleneksel nüfuz
iddialari bölünmeye ugradigmda, talihsiz Polonya kralhšmm en büyük
parçasimn St. Petersburg'a dugmesini sagladi. Ayrica Rusya'nm güney-
de açik, bir sintri vardi; böylece 1770'li yillarda Türkiye
"çözülen"

aleyhine büyük ilerlemeler kaydedildi; Kirim 1783'te resmen Rus top-

raklarma katildt, 1792'de de Karadeniz kiyisi boyunca birtakim yeni
kazançlar saglandi. Bütun bunlar Osmanlilarin savagma güçlerinin geri-
ledigini dogruluyor ve Avusturya ve Prusya'yi, gizliden gizliye, neredey-
se bu Rus yayilmaciligunn önünü daha aktif bir biçimde kesmeye çah-
an devletler kadar (1788'de îsveç ve 1791'de genç Pitt yönetimindeki
ingiltere) kaygilandiriyordu. Ama Viyana ve Berlin'in St. Petersburg'un
iyi niyetini sürdürme istegi ve batili güç1erin dikkatlerinin Dogu Avru-
pa'da kahci ve etkili bir rol oynayabilmelerini engelleyecek kadar bagka
yerlere çevrili olmasi yüzünden, Çarlik imparatorlugunun büyümesi
hizla devam etti.
Bundan dolay1, 1792'den önceki on-on beg yil içindeki uluslararasi
iligkilerin yapisi, hizla yaklagan bir degigim konusunda pek bir ipucu
vermiyordu. Büyük güçler arasmda ara sira çikan.kavgalar, çogu kez bir-
birleriyle ilintisiz bölgesel sorunlardi ve genel güç dengesine yönelik bir
tehdit yok gibiydi. Polonya ile Osmanh imparatorlugunun gelecegi nasil
dogulu büyük uluslan meggul ediyorsa, apagi ülkelerin kaderi ve
"rakip

ticaret imparatorluklari" ile ilgili olarak çevrilen geleneksel manevralar,

batih güçlerin ilgi konusunu oluçturuyordu. Nookta Sound ugrundaki
Îngiliz-Îspanyol çatigmasi (1790)iki ülkeyi savagm egigine kadar getirdi
ve savag durumu Ispanya'run istemeyerek taleplerinden vazgeçmesiyle
ortadan kalkti. Ïngiltere ile Fransa arasmdaki iligkiler, 1783'ten sonra
kargilikli tükenigleri yüzünden daha sakindi; ama ticaret alanmdaki re-
kabetleri hizla sürüyordu: Kargilikh kugkular ise 1787-1788'de, iddiaci
genç Pitt'in zorlamasiyla Prusya askerlerinin Fransa yanlisi "Yurtsever"
partiyi Hollanda'da iktidardan uzaklaçtirmasi yüzünden yaganan iç bu-
nahm sirasinda hizla su yüzüne çikti.
Pitt'in yürüttügü çok daha aktif diplomasi onun kipiliginin bir yan-
simasi olarak kalmiyor, Îngiltere'nin1783'teki olumsuz geligmeden son-
ra güçler siralamasmda sahip oldugu yerle ilgili önemli bir genel düzel-
me sagladigini da gösteriyordu. Amerika'nm kaybi ülkenin Atlantiköte-

159
si ticaretine zarar getirmemigti; gerçekten de Birle ik Devletler'e yapilan
ihracat hizla artiyordu vehem buradaki hem de Hindistan'daki pazar,
Fransa'nm önde oldugu pazarlardan çok daha önemliydi. 1782-1788
arasindaki alti yil içinde, Ïngiltere'inyaptigi tasimacihk iki kattan fazla
artti. Sanayi Devrimi baglamigti; ülke içi ve digmdaki tüketici talebin-
den hiz ahyor, gerçeklegmesi çig gibi büyüyen yeni buluglarla kolaylagi-
yordu; Ingiliz tarimmdaki verimlilik oram da geniëlemekte olan bir nü-
fusun yiyecek ihtiyacma ayak uydurabiliyordu. Pitt'in mali reformlari
devlet maliyesinin durumunu düzeltti ve ingiltere'nin kredisini eski ha-
line getirdi. Bununla birlikte, donanma için istenen oldukça büyük pa-
ralar, her zaman için oylamyordu, donanma ise sayisal olarak güçlü ve
iyi donanimliydi. Bu saglam temellere dayanan Ïngiliz Hükümeti, ulusal
çikarlar gerekli kildigi zaman yurt digmda daha aktif bir rol oynayabi-
lecegini hissediyordu. Ancak genel olarak bakildigmda, Whitehall ve
Westminster'deki politikacilar, görünür bir gelecekte Avrupa içinde bir
Büyük Güç savagi olabilecegini hayal etmiyorlardi.'
Ancak, Avrupa'nm genel bir çatigmayla sarsilmayacak oluçunun en
açik sebebi Fransa'nm giderek kötüleyen durumundan kaynaklaniyor
gibiydi. 1783 zaferinden sonraki birkaç yil boyunca Fransa'mn diplo-
mätik açidan sahip oldugu konum her zamanki kadar saglam görünü-
yordu; ülke içi ekonomisi kadar, Bati Hint Adalari ve Levant'la olan ti-
careti de hizla büyüyordu. Bununla birlikte, 1778-1783 savaginm kor-
kunç giderleri --bu giderler Fransa'am bundan önce yaptigi üç savagm
toplam maliyetinden fazlaydi- ve devlet maliyesinde reform yapilama-
yigi, artan politik hognutsuzluklar, ekonomik sikmtilar ve toplum için-
deki isteksizlik ve etkilegim içine girerek ancien régime'in gözden düg-
mesine yol açti. 1787'den sonra iç bunahm daha da agirligtikça, Fransa
dig meselelerde belirleyici rol oynamak açismdan gittikçe daha bagarisiz
gäründü. Hollanda'daki diplomatik yenilginin baglica sebebi Fransiz
Hükümetinin Îngiltere ve Prusya kargisinda verilecek bir savagin gider-
lerini kargilayacak durumda olmadigmi görmesiyken, Fransa'nm No-
okta Sound çekigmesinde Ispanya'dan destegini çekmesi, Fransiz Mecli-
sinin XVL Louis'in savag ilan etme hakkma kafa tutmasmdan olmustu.
Tüm bunlar Fransa'nin yakm bir zamanda Avrupa'mn bütün "eski
dü-
zen"ini altüst çaligacagi izlenimini vermiyordu.
etmeye
Böylece, Avrupa'nm büyük bir bölümünün gücünü, 2.0 ylldan faz-
la bir süreyle kendisine çekecek çatiçoanm baglamasi, yavag ve düzen-
siz bir biçimde oldu. Bastille'in dugmesinden sonraki dönemde Fran-
sizlar yalnizca iç mücadelelerle ilgilendiler; Fransa'da politikanin gide-
rek daha radikalleymesi, kimi yabanci hukümetleri kaygilandirmakla
birlikte, bunun sonucunda Paris ve öbür illerde çikan kargaça, Fran-
sa'nin Avrupa'daki güç politikasi açismdan pek bir önem tagimadigi

160
l

izienimini verdi. Bu yüzden 1792 Subatmagelindiginde bile, Ingiltere

askeri harcamalarim kismayi amaçhyor, dogudaki üç büyûk kralhk
ise, Polonya'mn bölünmesine çok daha büyük bir ilgi duyuyorlardi.
Ancak devrim kaçaklarmin monaryiyi yeniden kurma planlarma iligkin
söylentilerin artmasi ve Fransiz devrimciferinin sinirlarda daha saldir-
gan bir politikaya yönelmeleri yüzündendir ki, dig ve iç olaylar savaya
dogru bir tirmanma gösterdi· Müttefik ordularinin Fransa smirlarim
arken yavag ve güvensiz bir biçimde hareket etmeleri, onlarin bu çe-
kigme için kadar hazirliksiz olduklarim
ne göstermig ve bu durum
devrimcilerin Valmy'deki (Eylül 1792) dagmik kargilagmadan sonraki
zafer iddialarma imkân vermistir. Aradan ancak bir yll geçmigti ki
Fransiz ordularmm kazandigi baçarilar, Renanya'yi, apagi ülkeleri ve
Italya'yi tehdit eder görünüp, XVL Louis'in idami da Paris'teki yeni
rejimin radikal cumhuriyetçiligini ortaya koyunca, mücadele gerçek
stratejik ve ideolojik boyutlarina ulagti. Ilk çarpigan taraflar olan
Prusya ve Habsburg imparatorluguna artik Ingiltere ve Rusya'mn bagi
çektigi ve Fransa'mn tüm kompularmm da içinde bulundugu çok sayida
devlet katihyordu.
Geriye bakihp degerlendirildiginde, Fransa kargisinda bu ilk Ortak-
lik'm (1793-1795)neden böylesine kätü bir bagarisizliga ugradigim an-
lamak kolaydir; ama bunun o zaman için yarattigi sonuç, gagkinhk ve
aci bir dug kirikhgi oldu; ne de olsa bagari ihtimalleri daha önce hiçbir
savagta olmadigi kadar fazlaydi. Gerçekte ise, Fransiz Devriminden ah-
nan büyük hizla, agiri önlemler benimsendi levée en masse* ve ele ge-
-

çirilebilir olan ulusal kaynaklarin tümünün Fransa'nin pek çok dügma-

niyla savag için seferber edildi. Dahasi, pek çok yazarm igaret ettigi gi-
bi, 1789'dan önceki 20-30 yil boyunca Fransiz Ordusunda -teykilatlan-
ma, personel planlamasi, topçu smifi ve savag taktikleri konusunda-
çok önemli bir reform dönemi yaçanmigti; devrimin sagladigi imkân,
bu yeni dügüncelerin önüne soylularca dikilen engelleri bir kenara it-
mek ve savag patlak verdiginde, reformculara görüglerini uygulama
gansi (ve sayisal agirhk) vermek oldu. Ülkede uygulanan
"toplu
savag"
yäntemleri ve muharebe meydanmdaki daha yeni taktikler, Fransizlarm
zincirlerinden kurtulmuy demagojik enerjilerini nasil yansitiyorsa, Or-
takhk ordularinin ihtiyath, gönülsüz manevralari da eski düzenin alig-
kanliklarmi öylesine simgeliyordu.74 Fransizlar, cogkuyla beslenen uzun
yürüyüglerin ve saldiri taktiklerinin tagidigi tehlikeleri göze almaya is-
tekli, yaklagik 650.000 (Temmuz 1793) kipilik bir ordu ile çok geçme-
den yabanci topraklari istila ettiler bu da gu anlama geliyordu, artik
-

böylesine büyük bir ordu tutmano maliyeti, büyük ölçüde Fransa smir-

Levée en masse: Toplu ayaldanma. -

ç.n.

161
larimn dipindaki halklarin sirtma yüklenecek ve bu sayede Fransa eko-
nomisi bir miktar toparlanacakti.
O halde, bu gözünü budaktan esirgemez yayilmaciligm hizini kes-
meyi amaçlayan herhangi bir güç, bu tür yeni ve altüst edici savag yön-
temlerini engelleyecek araçlar tasarlamak zorundaydi. Bu ise imkânsiz
bir iç degildi. Fransiz Ordusunun ilk bagtaki önderi Dumouriez'nin yö-
netiminde yaptigi harekâtta, hatta Napolyon'un çok daha genig çaph
ve daha incelikli seferleri sirasinda bile, teykilatlanma ve egitim açisin-
dan bozukluklar, ikmal maddeleri sašlanmasi. ve ulagtirmada zayifhk-
lar bulundugu ortaya çikmigi; iyi egitilmig bir dügman ordusu bunlar-
dan fazlasiyla yararlanabilirdi. Ama neredeydi bäyle iyi egitim görmüç
rakip ordu? Sorun, yalmzca Ortakhšm yaghca generallerinin
ve yavag
hareket eden, agir yäkler tagiyan askerlerinin, Fransizlarin hareketli
avcilari ve vurueu kollari kargismda taktik yänden yetersiz kahgi degil-
di. Asil konu guydu ki, Fransa'nm dügmanlari arasmda gerekli politik
kararlihk ve stratejik belirginlik yoktu.. Ancien régime askerlerini ve
yurttaglarmi agka getirecek üstün bir politik ideolojisinin dügünceleri
çekici geliyordu, ancak çok sonralari, Napolyon'un ordulari
"kurtar-

ma"yi fetihe ve yagmaya dönügtürdükleri zaman, yerel halkm yurtse-

verlik duygulari Fransiz hegemonyasmm hizmi kesmek için kullamla-
bildi.
Üstelik,bu ilk dönemde Fransiz tehditini ciddiye alan Ortakhk üye-
lerinin sayisi pek azdi. Îttifakm farkli üyeleri arasinda hedefler ve stra-
teji açismdan genel bir gärüg birligi yoktu; nyeleringüvenilmez. birligi,
Ïngilizlerdenartan para talepleriyle ortaya çikiyor ama bagka bir alan-
da belli olmuyordu. Her geyden önemlisi de Polonya'nm çökügu devrim
savagmm ilk yillarma denk gelmig ve onu gölgede birakmigti. Fransiz
Devrimini igneleyici bir dille suçlamasina ragmen II. Catherina'nm der-
di Denanya'ya asker göndermekten çok, Polonya'mn bagimsizhämi or-
tadan kaldirmakti. Bu, batidaki ilk savaglardan dolayi zaten bir soguk-
luk duyan Prusya hükümetinin kaygiya dügerek, Ren bölgesinden git-
tikçe daha çok asker çekip Vistula'ya göndermesine yol açti; bu duru-
mun getirdigi sonuç ise Avusturya'mn, Rusya ve Prusya geri kalan Po-
lonya topraklarina yürür düguncesiyle kuzey smirinda 60.000 asker
tutmak zorunda kalmasiydi. 1795'te üçüncü ve son bölünme gerçekleg-
tiginde ça nokta fazlasiyla açiga çikti ki, Polonya can çekigrken, Fransa
için yaçayan ve igleyen bir devlet oldugu zamankinden daha etkili bir
müttefik olmusta. Bu tarihte Prusya zaten bariç istemig ve Ren'in sol
yakasmi Fransizlara terk ederck Almanya'yi huztirsuz bir tarafsizhk
içinde birakmig, Fransa'nm da dikkatini bäylece baçka yerlere çevirme-
sine imkân saglamigti; daha ufak Alman devletlerinden çogu da bu ko-
nuda Prusya'yi izlemiglerdi. Hollanda iggal edilmig
ve Batavia'a Cumhu-

162 I

I
I

I
 riyetine dänügtürülmügtü; Ortakhktan ayrilan Ïspanya ise, Fransa ile
eskiden var olan Îngiltere aleyhtart baglantisma dönmügtu.
Böylece geride kalanlar, Sardunya-Piedmont, talihsiz Habsburg Im-
paratorlugu ve Britarlya idi. Sardunya-Piedmont, 1796 baginda Napol-
yon tarafmdan ezildi, Habsburg imparatorluguda italya'nm buyük bir
bölumünden kovuldu ve Campo Formio Barigini yapmaya zorlandi
(Ekim 1797). Genç Pitt'in Fransiz yay11macil1šmi dizginleme konusun-
a babasmi taklit etme istegine ragmen, ingiliz Hükümeti de savagi, ge-
kli olan kararlilik ve stratejik belirginlik içinde surdürmeyi bagarama-
di." York dükü yönetiminde 1793-1795'te Flander ve Hollanda'ya gön-
derilen kuvvetin Fransa Ordusu ile ugragmaya ne gücü yetti ne de bilgi
ve becerisi; sag kalanlar sonunda Bremen yoluyla yurtlarma dändüler.
Ayrica, daha önceden de o zamandan bu yana da oldugu gibi (Dundas
"ingiliz
yapilan ha-
-sämürgelere

ve Pitt ärnegi) bakanlar usulü harp"i

rekât, denizden abluka ve dügman kiyisma baskolar- herhangi bir kara
harekâtma tercih ediyorlardi. Krallik donanmasmm ezici üstünlügü,
Fransiz donanmasinm ise dagilmakta oldugu dügünulürse, bu, çekici ve
kolay bir seçim gibi görünüyordu. Ancak 1793-1796 yillarmdaki Bati
Hint Adalari harekânnda Ingilizaskerlerinin hastalik yüzünden verdigi
bu stratejik papirtmacalarm Londra'ya pahahya mal oldugu gäs-
·kayip

teriyordu· 40.000 kigi ölmüç, 40.000'i hizmet .digi kalmig ispanya

-bu

Yarimadasi Savagmdaki tüm älü ve yarali sayisindan fazlaydi- ve savag-

larin maliyeti en az 16 milyon sterlini bulmuytu. Gene de, Ïngiltere'nin
Avrupa-digi harekat alanlarmda surekli artan egemenliginin mi, yoksa
Dunkirk ve Toulon'a kargi yapilan kenar harekâtmm mi, Fransa'nm
giicünün Avrupa içindeki artigmdan dogan zararlari kargiladigi belirsiz-
dir. Son olarak da Prusya ve Avusturya'nin ordularmi muharebe mey-
damnda tutabilmek için istedikleri para yardimlarmm miktari, dehget
verici bir biçimde firlams ve kargilanamayacak hale gelmigti. Bir bagka
deyigle, Îngiliz stratejisi aym anda hem yetersiz kalmig hem pahahya
mal olmuytu; 1797de ise, Ingiliz Merkez Bankasinin nakit ädemeleri
askiya almasi ve Shipthead ile Nore'daki denizci isyanlari yüzünden,
tüm sistem -hiç degilse geçici olarak- kökünden sarsildi. Bu sikmtili
dänem sirasmda, tükenmig olan Avusturyahlar barig isteyerek Bati Av-
rupa'da Fransiz üstünlügünü kabullenen öbür devletlere katildi.
IngilizlerFransa'yi nasil yenemiyorsa, devrim hükümeti de dügmam-
nm donanma üstünlägünü sarsamtyordu. Baglarda yapilan Ïrlanda'yiis-
tila ve Ingiltere'nin bati kiyilarma saldiri girigimleri pek bir sonuç getir-
medi; ancak bu, yerel savunma gücü sayesinde oldugu kadar hava ko-
ullari yuzunden de böyle olmuytu. 1797de nakit para ödemelerinin
durdurulmasiyla yaganan geçici korkuya ragmen, îngiliz kredi sistemi
saglamdi. Ispanya ve Hollanda'nin Fransa safinda savaga girmeleri yü-

163
 zünden, ispanyol donanmasi St.Vincent Burnu açiklarinda (Subat1797)
periçan edildi, Hollandahlara da Camperdown'da agir darbeler indirildi
(Ekim 1797). Fransa'mn yeni müttefikleri denizaqiri bölgelerdeki sömür-
gelerini zaman içinde yavaç yavag kaybetmeye de katlanmak zorunda
kaldilar-- Dogu ve Bati Hint Adalarinda, Colombo'da, Malacca'da ve
Umit Burnu'ndaki kayiplarm hepsi de, Îngiltere'ninticareti için yeni pa- ·

zarlar ve Ingiliz filolari için ek üsler sagladi. Fransiz yänetiminin barig

için talep ettigi agir bedeli ödemek istemeyen Pitt ve bakanlari, savagi
sürdürmeye kararliydilar ve -Fransiz askerleri Mang kiyisoda toplanir-
ken-- imparatorlugun güvenligi için oldugu kadar, ulus olarak ayakta ka-
labilme mücadelesi haline de gelmig olan savagm giderlerini kargilamak
üzere, yeni borçlar buldular ve gelir vergisi uygulamasmi baglattilar.
Savagin bundan sonraki 20 yih içinde, hem Fransa'nm hem Ingilte-
re'nin karçismdaki stratejik açmaz igte buydu. Balina ve fil ärnegi, her
ikisi de kendi bälgesinde en büyük varlikti. Ancak ne Ingiltere'nin de-
nizyollarim denetim altmda tutmasi tek bagma Avrupa'daki Fransiz he-
gemonyasini ortadan kaldirabiliyordu, ne de Napolyon'un kara üzerin-
deki üstünlügü Ingilizleriteslim olmaya zorlayabiliyordu .

Ayrica, Fran-
sa'nin toprak kazançlari ve komçularma politik yönden zorbahk
etme-
si, oldukça büyük bir öfke yarattig1 için, Paris yönetimi -para

yardim-
lari, cephane ve belki de asker bile vermeyi öneren-- Îngilterebagimsiz-
ligmi korudugu sürece, öbür kara. güçlerinin Fransa imparatorlugunun
hâkimiyetini sürekli olarak kabul edeceginden hiçbir zaman emin ola-
miyordu. 1797de sözleri ederken, Napolyon'un görügü de belli ki
su
bu yöndeydi: "Çabalarimizi donanmamizi güçlendirme ve Ingiltere'yi
yok etme amaci üzerinde yogunlagtiralim. Bunu baçardik mi, Avrupa
ayaklarumzin altmdadir."" Ama kara üzerindeki zaferler yetmedigine
göre, bu amaca ulagilabilmesi, ancak Îngiltere'ye kargi baçarih bir deniz
ve ticaret stratejisi yürütülmesiyle mümkündü; tipki îngiltere'nin kralhk
donanmasmm denizdeki üstün1ügü yeterli olmadigi için dogrudan
-

müdahale ile ya da kendisine müttefikler bularak- Napolyon'un kara

üzerindeki egemenligini tehdit etmek geregini duymasi gibi. Taraflardan
biri karada, äbürü ise denizde üstünlügünü sürdürdükçe, her ikisi de
kendisini tehdit altmda ve güvensiz hissediyordu; bu yüzden de her ikisi
de, dengeyi bozmak üzere hummah bir biçimde yeni yollar ve müttefik-
ler ariyordu.
Napolyon'un bu dengeyi degigtirme girigimi, kendi kipiligineuygun
olarak cüretli ve riskliydi: Ingiltere'nin Akdeniz'deki zayifhšmdan
ya-
rarlanarak, 1798 yazinda 31.000 askerle Misir'i istila etti ve böylece
kendisini Levant'a, Osmanli Ïmparatorlugunave Hindistan yoluna hâ-
kim bir konuma getirdi. Bununla hemen hemen ayni sirada, Ingilizlerin
dikkati Fransizlarm yeni bir Ïrlanda seferi yüzünden dagildi. Tam anla-

164

I
l

miyla bagartli olabilseler, bu umulmadik eylemler Ingiltere'ninsallanti-

da olan durumuna korkunç bir darbe indirebilirdi. Ancak Irlanda·istila-
si ufak çaptaydi ve geç kalmig bir eylemdi; eylül baglarinda durduruldu;
bu sirada da tüm Avrupa, Nelson'un Fransiz donanmasim Abukir'de
yenilgiye ugratigini ve bunun sonucunda da Napolyon'un Misir'da
kaldigmi ögreniyordu. Tam Paris'in kugkulandigi gibi, böyle bir
"esir"

aksilik, Fransiz egemenligine içerleyenlerin tümünü tarafsiz olmayi bi-

gakipÏkinci Ortakhk savagma (1798-1800)girmeye itti. Küçük devlet-
lerden olan Portekiz ve Napoli'nin yam sira, Rusya, Avusturya ve Tür-
kiyede artik Îngiltere'nin yanindaydi; ordularim toparlayip para destegi
için .görügmeler yapiyorlardi. Minorca'yi ve Malta'yi kaybeden, Isviçre
ve Îtalya'da Avusturya-Rus kuvvederine yenilen Fransa, Napolyon'un
kendisi de Levant'ta zafer kazanamadigi için ciddi bir tehlike içine gir-
mig görünüyordu.
Ancak ilki gibi, ikinci ortakhk da, politik ve stratejik açidan sal-
lantih bir temele dayaniyordu." Prusya'nin yoklugu dikkat çekiyordu;
bu yüzden de Kuzey Almanya'da bir cephe açoak mümkün degildi.
Napoli Krahnm yönetiminde zamanmdan önce yapilan savag felaketle
sonuçlandi; Hollanda'ya gönderilen Îngiliz-Rus askerleri ise ülke hal-
kmi harekete geçiremediler ve geri çekilmek zorunda kaldilar. Kara ha-
rekâtmm daha genig çapta olmasi gerektigi sonucunu çikaramayan ve
büyük bir ordu toparlamamn mali ve politik güçlüklerini çok iyi bilen
ÏngilizHükümeti, çareyi dügman kiyi geridi boyunca geleneksel
"bas-

kin" politikasim uygulamakta buldu; ama Belle Adasi, Ferrol ve Cadiz

ile bagka yerlere yaptiklari ufak çapli saldirilar yararli bir stratejik
amaca hizmet etmedi. Daha da kötüsü, Avusturyalilar ve Ruslar, Ïsviç-
re'yi savunma konusunda igbirligi yapmayi beceremediler ve Ruslar
daglar arasmdan do-guya dogru sürüldü; böyle olunca da çarin mütte-
fiklerine duydugu sogukluk daha da güçlenerek, Ingiliz-politikasi kar-
gisinda derin bir kuçkuya ve Misir'dan Fransa'ya geçmig olan Napol-
yon ile pazarhk isteg"ine dönügtü. Rusya'mn çekilmesiyle Fransa, Ma-
rengo ve Hohchstad'da (her ikisi de 1800 Haziranmda), bundan alti
ay sonra da, Hohenlinden'de tüm giddetiyle Avusturya'ya çullaninca,
Viyana bir kez daha bariç istemek zorunda kaldi. Prusya ve Danimar-
ka, olaylarm böyle yön degigtirmesinden yararlanarak Hanover'i istila
edip, Ïspanya da Portekiz'i iggale giriçince, Ingiltere 1801'de bundan
üç yil önce oldugu gibi, neredeyse tek bagma kalmigti. Kuzey Avru-
pa'da ise Rusya, Danimarka, Isveçve Prusya yeni bir Silahh Tarafsizlik
Ittifaki içinde birleptiler.
Öte yandan Îngiltere,denizlerde ve Avrupa digmda yaptigi savag-
larda oldukça. iyi sonuçlar almigti. Fransizlardan ahnan Malta, krallik
donanmasina açidan hayati önem tagiyan bir üs kazandirmigti.
.stratejik

165
 Silahh Tarafsizhk Ïttifakminingiltere'yi Baltik ticaretinde saf di i birak-
ma tasarisi için olugturulan hatto önünde yer alan Danimarka filosu,
Kopenhag açiklarmda periçan edildi. (ÇarPaul'ün bundan birkaç gün
önce öldürülmesi ittifakm her kogulda zaten sona erdigine igaret edi-
yordu.) Gene 1801 Martinda, iskenderiye'ye gönderilen Ingiliz kuvvet-
leri Fransa Ordusunu burada yendiler; bu da daha sonra Fransizlarin
Misir'dan tümüyle çekilmesine yol açti. Daha da ötede, Ingilizlerin
Hindistan'da bulundurdugu kuvvetler Fransiz destekli Tipu'yu
Mysor'da ezerek, kuzeyde yeni topraklar kazanmaya devam ettiler. Bati
Hint Adalarmdaki Fransiz, Hollanda, Danimarka ve Isveç sämürgeleri
de ingilizlerineline geçti.
Ancak, Ingiltere'nin 1801'de Avrupa'da saglam bir müttefike sahip
olmamasi ve Ingiliz-Fransiz savagimn sonuç getirmeyecek bir nitelikte
olmasi, Ingilter-e'dekipek çok politikac1yi barip dñçünmeye itti; bu tür
dügünceler, Akdeniz'de ve daha az ölçüde Baltikita, durumlari zarar
gären ticaret çevrelerinin zorlamalariyla güç kazandi. Pitt'in, Katolik-
lere yurttaghk ve politik haklarmm tam olarak tanmmasi konusu yü-
zünden istifa etmesi, görügmeler yönündeki hareketi hizlandirdi. Na-
polyon'un hesaplarina göre bir barig döneminin ona kaybettirecegi he-
men hiçbir gey yoktu; Uydu devletlerdeki Fransiz nüfuzu pekismeye
devam edecek, bu arada Ingilizlerin o bölgelerde eskiden sahip olduk-
lari ticari ve diplomatik ayricaliklara yeniden kavugmalarina kesinlikle
izin verilmeyecekti. Çegitlilimanlara dagilmig olan Fransiz donanmasi
bir araya toplanabilir ve yeniden inga edilebilirdi; Fransiz ekonomisi
de mücadelenin ikinci turu baglayincaya kadar dinlendirilebilirdi. Bu-
bir sonucu olarak
-hükümetin

nun Amiens Barigim yapmasmi (Mart

1802) pek fazla eleptirmeyen- Ingiliz kamuoyu, Fransa'mn mücadeleyi
bagka biçimlerde sürdürdügünü görünce, düzenli olarak öbür yana
kaydi. Ingilizlerin, Avrupa'mn çogu -yerinde ticaret yapmalarma izin
verilmiyordu. Londra'ya, Hollanda, Îsviçre ve Italya'ya iligkin konula-
rm digmda kalmasi sertçe säyleniyordu. Fransizlarin çevirdigi entrika-
larm ve takindigi saldirgan tutumun haberi, Muscat'tan Bati Hint
Adalarma, Türkiye'den Piedmont'a kadar her yerden.geliyordu. Bu ha-
berler ve Fransa'da genig çapli bir savag gemisi.yapim programimn or-
taya çikmasi, Addington yönetimindeki ingiliz Hükümetinin Malta'yi
geri vermeyi reddetmesine ve 1803 Mayismda soguk savagi sicak sava-
ga dönügtürmesine yol açti
'

1689-1815 arasi yapilan yedi büyük ingiltere-Fransa savaginin bu

son turu, 12 yil sürecek ve hepsinin arasmda en zorlusu olacakti. Tipki
daha önce oldugu gibi, her iki tarafm da birbirinden farkh güçlü ve za-
y1f yanlari vardi. Yapilmig olan bazi kismtilara ragmen, savag bagladi-

166
 gmdakrallik donanmasi çok iyi durumdaydi. Güçlü filolar Fransa kiyi-
sini abluka altinda tutarken, Fransa'mn ve
uydularmm denizagirt bölge-
lerdeki imparatorluk topraklari sistemli bir biçimde ele geçiriliyordu.
St. Pierre Et Miquelon, St. Luira, Tobago ve Hollanda Guyanasi, Tra-
falgar'dan önce ahndi ve Hindistan'da daha da ilerleme kaydedildi;
Ümit Burnu 1806'da; Curaçao ve Danimarka'ya ait Bati Hint Adalari
180Tde; Moluccalardan birkaçi 1808'de; Cayenne, Fransiz Guyanasi,
San Domingo, Senegal ve Martinik 1809'da; Guadeloupe, Mauritius,
Amboina ve Banda 1810'da, Java1811'de ele geçirildi. Buralarm kaza-
n11masi, gene Avrupa'daki denge üzerinde dogrudan bir etki yaratmadi;
ama Ingiltere'nin denizayiri bölgelerdeki egemenligini güç1endirdi ve ge-
leneksel pazarlari olan Antwerp ve Leghorn artik kapali oldugundan,
noktalari" sagladi ve ilk agamalardayken bi-
"çikig

ihraç mallarma yeni

le, Napolyon'un Güney Îngiltere'yi istila dügüncesini daha önce olmadi-
gi kadar ciddi bir biçimde akhndan geçirmesine sebep oldu. Büyük or-
du, Boulogne önünde toplanip, acimasiz bir kararlilik içindeki Pitt
1804'te gğreve geri dönunce, iki taraf da son ve kesin sonuç verecek bir
çatigma beklentisine girdi.
Aslmda, 1805'ten 1808'e kadar olan deniz ve kara çatigmalari, ara-
larinda birkaç ünlü muharebe bulunmasina ragmen savagm stratejik ki-
sitlamalarini bir kez daha ortaya koymugtur. Fransiz Ordusu, Ingiliz
Ordusundan en az üç kat büyük ve çok daha deneyimliydi; ancak ingil-
tere'de güvenlik içinde karaya.çikabilmesi için, önce denizde egemen ol-
masi gerekiyordu. Sayisal olarak Fransiz donanmast bir hayli büyüktü
(savaghattmda yaklagik 70 gemisi vardi); bu da Napolyon'un sahip ol-
dugu kaynaklarin bir igaretiydi. ispanya 1804'ün sonlarmda savaga gi-
rince, (savaghattmda 20'den fazia gemisi olan) bu ülkenin donanmasi
da Fransiz donanmasim takviye etti. Ancak, Fransiz-Îspanyol filolari
beg-alti limana dagilmiç¯durumdaydilar ve baglanti kurabilmeleri, ken-
dilerinden çok daha fazia savag deneyimi olan krallik donanmasiyla
kargilagma riskine girmeden mümkün degildi. Bu filolarm 1805 Eki-
minde ugradiklari ezici yenilgi, rakip donanmalar arasin-
Trafalgar'da
farki"m en yikici biçimde göstermisti. Ancak ingilizlerin
"kalite

daki
kazandiklari dramatik zafer Ingiliz adalarimn güvenligini saglasa da,
Napolyon'un kara üzerindeki durumunu sarsamamigti. Pitt, bu yüzden
Ruslari ve Avusturyalilari, Fransa'ya kargi muharebe meydanma süre-
cekleri her 100.000 asker için 1,75 milyori sterlin ödeyerek, üçüncü bir
ortaklik kurmalari için kandirmaya çahyti. Ancak Napolyon Trafal-
gar'dan önce bile, ordusunu Boulogne'dan hizia yukari Tuna'ya sürmuy
ve Avusturyahlari Ulm'de silip geçmigti; bundan sonra doguya ilerleye-
rek aralik aymda Austerlitz'de 85.000 k.igilikbir Avusturya-Rusya kuv-
vetini ezip geçmigti. Keyfi iyice kaçan Viyana üçüncü sefer barig isteyin-

167

I
ce, Fransa, îtalyan yarimadasi üzerindeki egemenligini bir kez daha gös-
termig oldu ve oradaki Ingiliz-Rus kuvvetlerini aceleyle çekilmek zorun-
da birakti."
Îngiltere'yeindirilen bu büyük dar belere iligkin haberler, Pitt'in
1806 baglarmdaki ölümüne sebep olsun ya da olmasin, Napolyon gibi
askeri bir dehay1 yikmanm zorlugunu bir kez daha
ortaya koymuytu.
Gerçekten de, bundan sonraki birkaç yil Avrupa'daki Fransiz egemenli-
gini doruga ulagtirdi. (Bkz. Harita 7) Daha önceki çekimserligiyle or-
takhgi zayiflatan Prusya, 1806 Ekiminde hesapsizca Fransa'ya savag
ilan etti ve bir ay içinde ezilip gitti. Büyük ve inatçi Rus ordularmm du-
rumu ise çok farkliydi; ama birkaç çarpigmadan sonra onlar da Fried-
land savaginda (Haziran 1807) büyük zarar görduler. Tilsit Barig Ant-
lagmalariyla Prusya hemen hemen bir Fransiz uydusuna dönügtü, ucuz
kurtulan Rusya ise Îngiltere'yle ticaretinin yasaklanmasma razi olup,
ilerde bir Fransiz ittifakma girmeye söz verdi. Gâney ve büyük bälü-
müyle Bati Almanya'nin Ren Konfederasyonuna katilmasi, Bati Polon-
ya'nm Varçova grandükahšma dänügmesi, ispanya, Îtalya ve apagi ül-
kelerin boyun egmesi ve Kutsal Roma Împaratorlugunun son bulmasty-
la, Portekiz ve Isveç arasmda bagimsiz devlet ingiltere'nin müttefiki
-ve

olabilecek kimse- kalmamigti. Bu durum, Napolyon'a "dükkâncilar

ül-
kesi"ni' kesin biçimde mahvetme firsati verdi: Avrupa'ya yaptiklari
diçsatimi yasaklayip, ekonomilerine zarar vermek, bu arada da kralhk
donanmasmm artik ulaçamadigi.keresteyi, gemi direklerini ve gemi ya-
pimmda kullamlan öbür kaynaklari kendi amaçlari için toplamak. Ye-
niden dogrudan saldiriya geçmeden önce, Ingilizler dolayh yoldan zayif
dügüruleceklerdi. Ingiltere'nin ihracat sanayii için Avrupa pazarlarina,
donanmasi için de Baltik'tan alman gemi direklerine ve Dalmaçya me-
çesine olan bagimlihgi dügünülunce, kendisine yönelen tehdit son dere-
ce büynktü. Son olarak da, ihracat kazanç1arom azalmasi yüzünden
Londra, müttefiklerine yardun edebilmesi ve ülke digma gönderecegi
kendi ordularimn ihtiyaci olan mallari satm alabilmesi için gerekli olan
nakit
parayi bulamayacakti.

O halde bu savagta, ekonomik etkenler ile strateji, daha önce hiç ol-
madigi kadar birbirinin içine girmisti. Ingiltereile Fransa'nm üstunluk \
düellosunun bu çok änemli agamasinda, yani Napolyon'un Îngiltere ile
ticareti yasaklayan Berlin/Milano kararnameleri (1806-1807)ile, Fran-
sizlarm 1812'de Moskova'dan çekiligleri arasmda kalan bú dönemde,
birbirlerine rakip bu iki sistemin nispi degerlerini daha ayrmtih olarak
çözümlemek gerekir. Her ikisi de öbürünn ekonomik yönden mahvetme

"Dükkâncilar ülkesi": Îngikere. -

ç.n.

168
l

ANDIYA
RANDUKALIÖ
3Æ4id
co: «Worgy
<
s Œ«ara «sm

. :Id :t
4: tti:W.:t :<¾te

RU S
ÏMPARATORLUÔU
<>; od

...,
H+RGR$NGHC

c. ,9 -..
p.wanen

R.,
'
92 ,*JUWERF'ÆAPAlmi
osago-only.-- A tentammeneeng4sm
4ttWB5mmsRREsanSRUAWWWMoimianM
p.N¢Heur.oaaKti:eyt*W4igi:«.:RemnihiBSHURAWRM &
.tintintt:We AttiRiistm¾tfrosm'estiagoNoiW:
-
ypygsygospsaneenpum.w;I
se B 3
9tmWAYASMMANWMA
PERMNIRo+-8525Run

og m¾eosoWo y·
-

LyÒU

0 500 MR
0
-

5Ó0Kilometre

169

1
 peginden oldugundan, önemli zayifhklar er geç ortaya çikacak ve bu du-
rum, güç politikast açisindan korkunç sonuçlar doguracakti.
Hiç kugku yok ki, ingiltere'ninbu sirada dig ticarete her zamankin-
den büyük olan bagimlihgi, Napolyon'un "Avrupa Sistemi" çerçevesin-
de koydugu ticaret yasagi kargisoda ülkeyi çok zayif durumda birak-
migti." Fransa ile ondan daha yumugak bagh uydularmin (Danimarkali-
lar gibi) 1808'de ve tekrar 1811-1812'de sürdürdükleri ekonomik sa-
vag, Ïngiltere'ninihracata dayah ticaretinde bunahm yaratiyordu. De-
polarda yigmla marnul mal birikmig, Londra doklari sömürgelerin
ürünleriyle dolup tagmaktaydi. Kentlerdeki iësizlik ve illerdeki huzur-
suzluk, igadamlarmm korkularmi artiriyor ve pek çok iktisatçmm barig
taleplerine yol açiyordu; ulusal borç miktarindaki müthig artig da
ayni
eyi gerektiriyordu. Birlegik Devlerlerie olan iligkiler kätüye gidip, bu
önemli pazara yapilan ihracat 1811'den sonra hizla dügünce, ekonomik
baskilar neredeyse dayamlmaz hale geldi.
Ama gerçekte bu baskilara gene de dayamlmigtir; bunun baghca se-
bebi de, baskilarm hiçbir zaman tam etkili olacak kadar uzun süreli ve
tutarli biçimde uygulanmayiç1dir. Fransiz hegemonyasina kargi, ispan-
ya'da yapilan devrim, ingiltere'deki 1808 ekonomik bunahmini hafif-
letmig; bunun gibi, Rusya'nin Napolyon'dan kopmasi da, Ingiliz malla-
rimn Baltik'a ve Kuzey Avrupa'ya akmasma imkân vererek, 1811-1812
durgunlugunda bir rahatlama saglamistir. Ayrica, tüm bu dönem bo-
yunca, Ïngilizmamul mallari ve sömürgelerden gelip yeniden ihraç edi-
len mallar, çok büyük kârlarla ve çogu zaman rügvet yiyen yerel me-
murlarin suç ortakhgi sayesinde, Avrupa'ya kaçak olarak büynk mik-
tarlarda sokuldu. Yasaklanmig ürün Heligoland'dan Selanik'e dolam-
baç11yollardan seyahat ederek kendisini almaya hevesli mügterilere ula-
iyordu -

tipki daha sonralari, 1812 tarihli ingiliz-Amerikan

savagi st-
rasmda Kanada ve New England arasmda seyahat ettigi gibi. Son ola-
rak da, Ingiltere'nin ihracat ekonomisi, Avrupa Sistemi ya da Ameri-
ka'mn
"ambargo"
politikasmm etkilemedigi bölgelerle olan ticaretin
büyük artig göstermesi sayesinde sürdürülebilirdi: Asya, Afrika, Bati
Hint Adalari, (yerelÏspanyol valilerin tüm çabalarma ragmen) Latin
Amerika ve Yakmdogu. Bütün bu sebeplerle ve Îngiltere'nin ticaretinin
bazi pazarlarda bazi zamanlarda ciddi kesintilere ugramasma ragmen,
genel egilimin ne oldugu açikti: Ingiliz ürünlerinin toplam ihracati 21,7
milyon sterlinden (1794-1796)37,5 milyona (1804-1806),bu rakam-
dan da 44,4 milyon sterline çikmigtir (1814-1816).
Ïngiliz ekonomisinin diç baskilar kargismda dagilip gitmemesinin
bir diger önemli sebebi de, Napolyon'un bir ganssizligi olarak, ingilte-
re'nin Sanayi Devrimine adamakilli girmig bulunmasiydi. Bu iki bü-
yük tarihsel olayin birbirleriyle çok özel bir biçimde, pek çok yänden

170

I
I

etkilegim halinde olduklari ortadadir: Hükümetin silah siparigleri, de-

mir, çelik, kömür ve kereste ticaretini körükledi; devletin yaptigi çok
büyük harcamalar (gayri safi milli hasilanin tahmini olarak yüzde
abluka"si kimi fab-
"kargi

29'u) mali uygulamalari etkiledi ve Fransiz

rikalarin uretiminizayiflatirken, yeni ihracat pazarlari bazilarimn üre-
timini artirdi. Devrimciler ve Napolyon'la yapilan savaglarin Ìngiliz
ekonomisinin genel anlamdaki büyümesini tam olarak nasil etkiledigi
karmagik ve tartigmah bir konudur ve hâlâ tarihçiler tarafindan aray-
artik çogu tarihçi ingiltere'deki sanayilegmenin bu on-
'tirilmaktadir;

yillarda gösterdigi hizli tempo konusunda ortaya atilan önceki görüg-

lerde abarti oldugunu dügünmektedir. Ancak açik olan gey gudur, eko-
nomi tüm bu dönem boyunca büyümügtür. Pik demir verimi, 1788'de
yalmzca 68.000 ton iken, 1806'da 244.000 tona firlamig, 1811'de ise
daha da artarak 325.000 tona çikmigti. Savag öncesi hemen tümüyle
yeni olan pamuk sanayii, sonraki on yll içinde gagirtici bir genigleme
gästererek makine, buhar gücu, kämür ve iççi kullammmi giderek ar-
tirmigtir; 1815'e gelindiginde pamuk ürünleri ingiltere'nin en büyük
ihracatml olugturuyordu. Bir sûrü yeni rihtim, içerlerde de yeni kanal-
lar, geçig ücretli yollar ve demiryollari ulagtirmayi iyilegtirmig ve üreti-
canlanma" Fransa'ya karçi kara-
"büyük

me daha da hiz vermistir. Bu

da ve denizde sürdürülen mücadele olmasa, daha da büyük olur muy-
du olmaz miydi konusunu bir yana birakirsak, ortada olan gerçek gu-
dur ki, Ingiltere'nin verimliligi ve zenginligi hizli artigini surdürüyordu
-

ve bu artig, Pitt ile ondan sonra göreve gelenlerin, savaglarin

giderle-
rini kargilamak üzere getirdikleri maddi yüklerin kaldirilmasmda yar-
dimei oldu. Sözgelimi gümrük, üretim ve satig vergilerinden saglanan
gelir 13,5 milyon sterlinden (1793) 44,8 milyona (1815) firladi; yeni
konan gelir ve emlak vergileri de 1799'da 1,67 milyon sterlin getirir-
ken, bu rakam savagin son yili içinde 14,6 milyon sterline ulagti. Ger-
've

çekten de, Ingiliz Hükümeti 1793-1815 arasi dolaysiz dolayh vergi-

lerden 1.217 milyar sterlin gibi bag döndurücü bir toplam elde etmig
yitirmeden, 440 milyon sterlinlik
ve para piyasalarmdaki kredisini ye-
ni borç bulmustu mali konularda daha tutucu olan Napolyon'u da
--

bu arada hayretiere dügürmügtü. Savagm kritik son bir-iki yih içinde,

Ingiliz hükûmeti her yil 25 milyon sterlinden fazla borç alarak kendi-
sine belirleyici olan bir fazlalik payi birakmigti." Kugkusuz, Ingilizle-
rin vergi yükü 18. yüzyil bürokratlarmm tasavvur edebileceklerinin
bir hayli üzerindeydi ve devlet borcu üçe katlanmigti; ama yeni refah
düzeyi bu yüklerin kaldirilmasmi kolaylagtirdi ve toprak büyüklügü
ile nüfus açisindan geride kalmalarina ragmen ingilizlerinsavag gider-
1erine heybetli Napolyon Imparatorlugundan daha iyi dayanmalarina
imkan verdi.

171
 I

Fransiz ekonomisinin 1789-1815 yillari arasmdaki durumu ve genig

ölçekli bir savag kaldirabilme kapasitesi, tarihçiler için çözümlenmesi
da-
ha da karmagik bir konudur. Ancien régime'in çökügü ile, bunu izleyen
karigikhšm Fransa'daki ekonomik etkinligi bir süre için smirladigi kugku-
suzdur. Öte yandan halkm devrim kargismdaki taykm cogkusu
ve yabanci
dügmanlara kargi durabilmek için ulusal kaynaklarm seferber ediligi top,
hafif silah ve bagka tür askeri araç-gereç üreciminde papirtici bir artiga yol
açmig, bu da demir ve tekstil içkollarina hiz vermigtir. Bunlara ek olarak,
eski düzene özgü, ulke içi gümrük tarifeleri gibi
birtakim ekonomik en-
geller bir kenara itilmiç ve Napolyon'un kendisi tarafmdan gerçeklestiri-
len yasal ve idari reformlar çagdaglagmaya yardimci olmuytur. Konsüllü-
günve imparatorlugun kurulmasi, monargi rejimine özgü pek çok unsuru
geri getirmisse de (äzelbankerlere olan bagimhhk gibi) bu, nüfus artiëla-
ri, devlet harcamalarmin sagladigi itici güç, korumaci gümrük tarifeleri-
nin geniçletilmesi ve birtakim yeniliklerin gelmesiyle dogal olarak
besle-
nen ekonominin düzenli bir biçimde büyümesini engellememigtir.
Bununla birlikte, Fransiz ekonomisinin büyüme hizmm ingilizeko-
nomisine oranla daha agir oldugu kesin gibi görünmektedir. Bunun
en
derinlerde yatan sebebi, Avrupa'dakilerin en büyügü olan Fransiz tarim
sektörünün pek az degigmesiydi; çünkü derebeyinin yerini köylülerin
almasi, tek bagma, bir tarim devrimi degildi
ve (Ingiliz sämürgelerinden
gelen kamig gekerin yerini tutmak.uzere) geker pancari üretiminin gelig-
tirilmesi gibi büyük bir änemle ilan edilen politikalarm sonuçlari da
si-
nirh kaldi. Ulagtirmadaki yetersizlikler yüzünden çiftçiler hâlâ yerel
pa-
zarlara baghydilar; radikal yenilikler için gerekli olan itici güç de he-
men hiç yoktu. Bu tutucu dügünce yapismin izleri yeni yeni dogmakta
olan sanayi sektöründe de görülebiliyordu; bu sektär içinde, säzgelimi
demir üretiminde yeni makinelerin kullammi ve genig çapli girigimler
yaygm olarak degil, tek tük rastlanan durumlardi. Önemliilerlemeler
elbette yapihyordu
ama bunlarin çogu savapn ve ingilizlerin uyguladigi
deniz ablukasmin etkisi altmda nitelik degigtiriyordu. Böylece pamuk
sanayiinin Avrupa Sisteminden gördügü yarar, daha üstün durumdaki
Îngilizlerin (ve tabii ki mallari Fransizlarm koydugu yüksek gümrük ta-
rifeleri yüzünden saf dig kalan tarafsiz
ve uydu devletlerin) rekabetin-
den korunmasini saglayacak düzeyde kaldi; bti sanayi genigleyen iç
pa-
zardan da yarar gördü, çünkü Napolyon'un sinir kompusu ülkelerdeki
fetihleri sayesinde "Fransizlar"in sayisi 1789'da 25 milyonken, 1810'da
44 miyona çikmigti. Ancak bu durum, ham pamugun kit ve pahali olu-
gu ve Ingiltere'den yeni teknikler getirme surecinin yavaglamas1yla etki-
siz kahyordu. Genel olarak bakildigmda, yabanci rakipleri kargisoda
koruma altina alinmig oldugundan, Fransa ekonomisinin savagtan
re-
kabete daha az elverigli bir durumda çiktigi kesindir.

172
I

Deniz ablukasom etkisi Fransiz ekonomisinde bu içe dönügü artir-

migtir."* Ekonominin, 18. yüzyilda en hizh geligen ve (Ingiltereörnegin-
_
de oldugu gibi) sanayilegmede en çok öncülük edebilecek potansiyele
sahip olan Atlantik sektörü, krallik donanmasi taraftndan giderek daha
çok engelleniyordu. Özellikle Santa Domingo'nun kaybi, Fransa'nm
Atlantik ticaretine agir bir darbe indirdi. Denizapiri bölgelerdeki bagka
sömürgeler ve.yatirimlar da elden çikti; 1806'dan sonra da tarafsiz yuk
emileri araciligiyla yapilan ticaret bile durdu. Bordeaux'un gördügü
larar korkunçtu, Nantens'in Fransa'nin kazançh köle ticaretinden aldi-

gi pay sifira indi. Iç bälgesinde ve italya'da bagka ticaret ortaklari bulu-

nan Marsilya'nin sanayi verimi bile 1789-1813 arasi dörtte bire dügtü.
Buna kargi, Alsace gibi Fransa'nm kuzeyinde ve batismda yer alan böl-
geler, kara ticaretinin daha güvenli ortammdan yararlandilar. Ancak bu
bälgelerde bagcihk ve pamuk egirme gibi iglerle ugragan kimseler, kendi
korumaci ortamlari içinde kazançh çikmig olsalar bile, bunun Fransiz
ekonomisi üzerindeki genel etkisi çok daha az tatmin ediciydi. Atlantik
"sanayilegmeden

sektöründe kopan", dig dünyanm büyük bir bälü-

münden soyutlanan Fransiz ekonomisi içe dogru, köylülere, küçük kent
ticaretine, bölgesel rekabete kapali ve oldukça küçük çaph sanayi kolla-
rma yöneldi.
Bu ekonomik tutuculuk zaman da kesin gerileme belirtileri-
-kimi

dikkate almmca, Fransizlann onyillar boyu, Büyük Güç savaginin gi-

derlerini kargilayabilme gücü daha da olaganüstü görünmektedir.""
1790'h yillarm ortalarmda var olan halk seferberligi hemen akla gelen
bir sebeptir ama 500.000 askerin olugturdušu (her yil da herhalde
150.000 yeni askere ihtiyaç duyan) ve uzun dönem hizmet veren bir or-
dunun ihtiyaçlarimn kargilandigi asil Napolyon çaginm gücünü açikla-
yamaz. 180Tde ens az 462 milyon franki bulan askeri harcamalar,
1813'te 817 milyon franka firlamigti. Bu hiç de çaqirtici gelmeyecegi gi-
bi, olagan gelirlerin bu giderleri kargilamasi mümkün degildi. Dolaysiz
vergiler ulke içinde olumsuz kargilaniyor, bu yüzden de büyuk älçude
artirilamiyordu bu da, Napolyon'un ancieri régime'e özgü tütün ve
-

tuz vergileriyle, baçka tür dolayh vergilere dönme sebebini büyük älçü-
de açiklamaktadir. Ancak ne bunlar, ne de çegitli pul resmi ve gümruk
ücretleri, yüz milyonlarca frankhk yilhk açiklari ortadan kaldiramazdi.
Fransa Merkez Bankasmm kurulmasmin yani sira bagka tür çegitli mali
düzen ve kurumlarm, devletin ärtülü bir kâgit para politikasi yürütme-
sine, böylece de krediye dayanarak batmadan durabilmesine imkân ver-
digi dogrudur imparator borç almaya kargi açikça sert tavir koymug
--

oldugu halde... Ama bu bile yeterli degildi. Açik, ancak bagka yollarla
kapatilabilirdi.
Napolyon emperyalizminin giderleri, hesaplanmas1 mümkün olma-

173
 sa da büyük oranda yagma ile kar ilanmi tir. Yagma süreci ülke içinde
"devrim
dügmanlari""* ilan edilenlerin mülklerinin gaspi ve satigiyla
bagladi. Devrimin savunulmasi için yapilan savaglari Fransiz ordulari
kompu ülkelere tagiymca, bunun bedelini yabancilarm ödemesi tumüyle
dogal görülüyordu. Kabaca säylemek gerekirse savag, savaga destek
olacakti. Yenilgiye ugratilan ulkelerdekralhga ve feodal lordlara ait
mülklerin gasp edilmesi, dügman ordularindan, garnizonlarmdan, mü-
zelerinden ve hazinelerinden došrudan elde edilen ganimetler; para ya
da egya olarak zorla ödettirilen sava; tazminatlari ve Fransiz alaylarma
uydu devletlerde karargâh kurdurup, bu devletlerden askerlerin ihtiyac-
larmi karçilamalarmi istemek yoluyla Napolyon, muazzam boyutlarda-
ki askeri giderlerini kargilamakla kalmamig, Fransa'ya oldukça buyük
kazançlar da saglamigttr tabii kendisine de. Fransa'mn gücünün do-
-

rukta oldugu dënemde, bu domaine extraordinaire'in* yöneticileri ta-

rafindan toplanan paralar, olaganüstü düzeydeydi ve kimi yänlerden
Nazi Almanya'smm Ikinci Dünya Savagi sirasinda uydularmi ve yendigi
dügmanlarini yagmalamasma benzer bir ärnek olugturuyordu: Sözgeli-
mi Prusya, Jena'dan sonra 311 milyon frank ceza ödemek zorunda bi-
rakildi ki bu, Fransiz yänetiminin olagan gelirlerinin yarisina egitti. Her
yenilgi de Habsburg Imparatorlugu toprak vermeye ve yüksek bir taz-
minat ödemeye zorladi. Italya'da 1805-1812 arasi toplanan vergilerin
yaklagik yarisi Fransa'ya gitti. Tüm bunlar çok büynk Fransiz Ordusu-
nun büyük bir bölümünü anayurdun digmda tutmak ve Fransiz vergi
yükümlülerini savagm tum giderlerini ödemekten kurtarmak gibi çift
yänlü bir yarar sagliyordu. Olaganüstü komutaninm yönetimindeki
Fransiz Ordusu bagarili olmayi sürdürdükçe, sistemin zarar gärmesi
mumkün görünmüyordu. Bundan dolayi da, imparatorun sik sik gu id-
diada bulunmasini duymak gagirtici degildi:

Benim gücüm gammdan, ganim ise kazandigim zaferlerden ge-

lir. Gücüm, yeni çan ve zaferlerle beslemedigim takdirde zay1f-
layacaktir. Beni ben yapan fetihlerimdir ve ancak fetih yaparak
durumumu koruyabilirim."
i

O halde, Napolyon'u. devirmek nasil mümkün olacakti? Ordu için )

insan gücü eksigi olan ingiltere bunu tek bagina yapamazdi. Karadaki
rakiplerinden herhangi birinin tek bagina Fransa'ya yäneltecegi saldiri
bagarisizhga mahkûmdu. Prusya'nin kötü bir zamanlama ile 1806'da
savaga girigi bunu göstermigti; ama ugraglari boga çikan Avusturyalilari
1809'un baçlarmda Fransa'yla yeni savaglara girmekten alikoyamamig-

*
Domaine extraordinaire: Olaganüstü topraklar. - ç.n.
I

174
I
I

ti; Avusturyahlar Echmühl ve Aspern'de büyük bir gevkle savaymalari-

na ragmen, Wagram'daki yeni kayiplar Viyana'yi bir kez daha barig is-
temek ve Fransa ile müttefiklerine yeniden toprak vermek zorunda bi-
rakti. Üstelik, Fransizlarm Avusturya kargismdaki bagarilari, Napol-
yon'un Ïspanya'dakiayaklanmayi bastirmak için buraya saldirmasom
hemen ardmdan gelmigti. O halde, öyle görünüyordu ki nerede impara-
torun iradesine bagkaldiran çikarsa, derhal icabma bakihyordu. Deniz-
erde de Ingilizler,Kopenhag saldirisinda oldugu gibi (Agustos 1807) is-
her o sirada dügmanlari, ister ilerde kendiferine dügmanlik edebilecekler
olsun, hepsine kargi ayni acimasizligi gösteriyor ama askeri kaynaklari-
ni, hâlâ Güney Îtalya açiklarmdaki küçãk çapli baskinlar, Buenos Ai-
res'e yäneltilen beceriksiz bir saldiri ve 1809 yazmda felaketle sonuçla-
nan Walcheren harekâti ugruna çarçur ediyorlard1."'
Ancak tam Napolyon'un kurdugu sistem yenilmezmig gibi göründü-
stradadir ki, imparatorluk binasmda önemli çatlaklar belirdi. Birbiri
gu
ardma gelen askeri zaferlere ragmen, Fransa'nin bu savaglarda verdigi ke -

yiplar büyük olmustu Eylau'da 15.000, Friedland'da 12.000 kayip, Ba-

-

ilen'de äldürülen ya da teslim ahnan 23.000 asker, Aspern'de 44.000'e

varan muazzam öln ve yarah sayisi, Wagram'da ise bir 30.000 daha. De-
neyimli askerler, en azmdan muhafiz alaylari diginda çok azalmigti; säz-
gelimi, 1809 yihnda Armée de l'Allemagne'in (Muhafiz alayi digindaki)
148.000 askerden 47.000'i, genç yagtaki acemilerdi." Napolyon'un ordu-
sunda da Hitler'inkinde oldugu gibi, fethedilen ülkelerden ve uydu dev-
letlerden çok sayida asker vardi ama Fransa'daki insan gucu kaynaginin
agmmaya ugradigi açikti, oysa, ne yapacagi belli olmayan çarm hälâ çok
sayida yedek askeri vardi ve Wagram'dan sonra bile, inatçi ve duruma
iyice içerlemig olan Avusturyahlar hayli büyük bir ordu"ya sa-
"hazirda

hiptirler. Tüm bunlarm yakm bir gelecekte birer anlami olacakti.

Üstelik, Napolyon'un 1808'in sonlarmda Îspanya'ya kargi girigtigi
saldiri bu savagi, kendisinin safça hayal ettigi gibi ulagtirma-
"çözüme

migti." Napolyon resmi Ispanyol Ordusunu dagitmakla, bilmeden yerel

halki kurtulugu gerilla harbinde aramaya itti; bunun bastirilmasi ise
büsbütün zordu ve Fransiz kuvvetlerinin kargi kargiya oldugu lojistik
sorunlari artirdi. Yerel halk yiyecek vermeyince, Fransiz Ordusunun
kendi güvenilmez kaynaklarma olan bagimhhgi kritik bir noktaya var-
di. ÜstelikIspanya'yi, dahasi Portekiz'i, birer muharebe meydanma çe-
viren Napolyon, öyle bir gey amaçlamadigt halde, hâlâ ihtiyatli davra-
nan Ingilizlerin sorumluluk yüklenmeye ikna edilebilecekleri birkaç
bälgeden birini seçoigti; ingilizlerbunu änceleri deneme niteliginde,
daha sonra da, Wellington'un Fransiz élan'm' dizginleyip agmmaya ug-

Élan:Enerji ve güven. -

ç.n.

175
ratmak üzere, yerel halkm sempatisinden, yarimadanm cografyasmdan,
deniz egemenliginden ve -son

ama önemli bir nokta olarak da- gitgide

profesyonellik kazanan kendi askerlerinden nasil yararlandigmi göre-
rek, artan bir güvenle yaptilar. Massena'nm ordusunun, 1810-1811'de
Lizbon üzerine sonuçsuz kalan yürüyügü sirasmda 25.000 ölü ve yarali
verilmesi, 300.000 Fransiz askerinin Pireneler'in güneyine gönderildigi
bir sirada bile, "Ïspanya çibani"mn negter vurulup degilemeyecegini
gösteren erken bir belirtiydi."
Ïspanyakonusunun Fransa'yi zay1flatmasinm yam sira, bununla eg-
zamanli olarak Ïngiltere'nin sirtindaki yüküde hem stratejik hem de ti-
cari açidan hafifletiyordu. Ne de olsa, bundan önceki ingiltere-Fransa
savaglari sirasinda 1spanya, Fransa'nin yanmda çarpigmigti --bu ise, Ce-
belitarik'a kargi karadan ve Ingiliz donanmasina kargi da (Fransiz-Is-
panyol birlegik
-filolariyla)

denizden gelen bir tehdit olusturmakla kal-

mamig, Yarimada üzerindeki, Latin Amerika'daki ye genel olarak Ak-
deniz'deki ihracat pazarlarmi da etkilemigti. Dügman yerine dost bir Is-
panya, bu baskilarin hepsinin son bulmasi demek oldu. Lancashire ve
Midlands ürünlerinin eski pazarlara yeniden girebilmesiyle, Avrupa sis-
temimn Îngiltere'nin ticaretine verdigi zarar artik büyük ölçüde azal-
migti; 1810'a gelindiginde, Ïngilizlerin toplam ihracati (1808'de 37 mil-
yon sterlinken), 48 milyon sterlin gibi.bir rekora ulagmigti. Bu ferahla-
ma, yalnizca geçici olsa ve Baltik.Denizinin kapanmasi ve zorla askere
alma ve abluka konularinda Ingilizlerle Amerikahlar arasmdaki kavga
yüzünden giderek önemini kaybetse bile yeterliydi. Bu Napolyon'un
büyük Avrupa-digi dügmanmi, hem de Avrupa anakarasi üzerinde ayak-
lanmalarin patlak verdigi bir sirada ayakta tuttu.
Aslmda Napolyon'un Avrupa üzerinde kurdugu sistemin temelinde
bir çeligki yatiyordu. Devrimin Fransa kapsamindaki yararlari ya da sa-
kincalari ne olursa olsun özgärlük, kardeglik ve epitlik duyurusunda
bulunan bir ulus, gimdi de
--imparatorunun

buyrugu ile-- Fransiz olma-

yan halklari yenilgiye ugratlyor, onlarm topraklari üzerine asker yerley-
tiriyor, mallarim rnüsadere ediyor, ticaretlerini bozuyor, onlardan çok
büyük miktarlarda tazminat ve vergi istiyor, gençlerini askere aliyor-
du." Avrupa Sistemi çerçevesinde giderek artirilan denetimler de öfke i

uyandiriyordu çünkü Napolyon'un Îngiltere'ye kargi yürüttügü ekono-) i

i
mik savagta yalnizca Nantes ve Bordeaux degil; Amsterdam, Hamburg
ve Trieste de zarar görüyordu. Birkaçi, ispanyollarm yaptigi gibi, silaha
sartlip açikça ayaklaniyor ya da Ruslarin 1810 Araliginda yaptiklari gi-
bi yikim getiren Avrupa Sisteminden çekiliyorlardi." Ancak Napol-
yon'un büyük ordusu Moskova seferlerinde peri an edilip, Armée
de'Espagne da Pireneler'e dogru sürülünce, Fransiz hegemonyasmdan
kurtulma firsati beliriverdi. Artik Prusyalilar, Ruslar, Îsveçlilerve Avus-

176
turyahlar için gerekli olan gey hazirda tüfek, çizme ve giyecek stoklari-
nm olmasi -ve tabii bir de para- idi; bunlari da Ingilizler, Portekizli ve
ispanyol müttefiklerine zaten vermekteydiler. Böylece, bir yanda Britan-
ya Adalarimn güvenligi ve nispi zenginliši, äbür yanda da Fransiz yöne-
timinin agiri yayilmig olmasi ve gitgide daha açgäzlü hale geligi, sonun-
da kargihkli etkilegim içinde, Napolyon Împaratorlugunu devirme süre-
cini baglattilar.
Ekonomik ve jeopolitik etkenlerin böylesine genel bir çözümlemesi,
iher
istemez konunun daha kipisel yönlerini, sözgelimi Napolyon'un gi-
derek artan ataletini ve kendisiyle ilgili vehimlerini, önemsizmig gibi
gösterebilir. Ayrica savagin hemen hemen son ylhna kadar, askeri den-
genin çok sallantida oldugu noktasini da yeterince vurgulayamayabilir
--çünkü, eger aym yolda ilerlemeye devam etselerdi, Fransizlar o zaman
için bile muazzam bir donanma kurmalarim saglayacak kaynaklara sa-
hiptiler. Ingilizlerin ihracat ekonomisi en zorlu smavmi ancak 1812'de
yagayacakti ve Leipzig Savagma kadar (Ekim 1813) Napolyon'un dogu-
lu dügmanlarindan birini mahvedip, bu yolla kendine kargi kurulmuy
ortakligi dagitmast oldukça mümkün görünüyordu.
Bununla birlikte o tarihte Fransizlarm
"agiri
genigleme"si, Napol-
yon'un kendi agiri gururunu yansitircasina son haddine ulagmigti ve
herhangi önemli bir aksiligin, sistemin äbür bölümlerini de etkilemesi
kaçmilmazdi -- bunun da tek sebebi, varilan bir cepheyi onarmak üzere,
diger bölümlerden asker çekme zorunluluguydu. 1811'e gelindiginde,
Ispanya'da 353.000 kadar Fransiz askeri vardi ama Wellington'un göz-
lemledigi gibi bunlarm bulunduklari noktamn ötesinde bir güçleri yok-
tu; çabalarmm büyük bir bölümünü ulagtirma hatlarinin savunulmasi
ahyor, bu da onlari ingiliz-Portekiz-Ispanyolilerlemesi kargismda zaylf
biraklyordu. Bir son aki yil Napolyon, Rusya'nm bagimsizhgim orta-
dan kaldirmaya karar verdiginde, Moskova üzerine yürüyenlere kat-
mak üzere, Ïspanya'dan ancak 24.000 asker çekebilmigtit. Büyük ordu-
daki 600.000'i agkin askerden yalnizca 270.000'i Fransizdi ve bu sayi
yarimada uzerindekalanlarmkine egitti. Üstelik Fransizlar ara-
"yerli"

sinda ilhak edilmig topraklarda Belçikahlar, Hollandahlar ve pek çok

Italyan bulundugu için, Rus seferi sirasinda Fransa'nm 1789-öncesi si-
nirlari içinde toplanan askerlerinin azinhkta kaldiklari kesindi. Bu du-
rum savagm ilk bagarih agamalarmda bir gey fark ettirmemig olabilir;
ama geri çekilig sirasmda, askerler zehir gibi soguktan ve yagmaci Ka-
zaklardan kaçip evlerine dönmek için çirpmirlarken önemli bir nokta
haline gelmigti."
Büyük ordunun Rusya seferi sirasindaki kayiplari korkunçtu: Ölü
sayisi belki 270.000'e ulagiyordu; 200.000 asker esir alinmig ve 100 top
ile 200.000 at kaybedilmigti. Dogu cephesi, Fransiz Ordusunun morali-

177
 ni, bagka her türlü etkenden daha çok bozdu. Bununla birlikte, Dogu
Avrupa'ya ve Îspanya yarimadasma yapilan seferlerin 1813'ten baglaya-
rak nasil etkilegim içinde son çäkügu hazirladiklarmi anlamak önemli-
dir: Çünküo tarihe gelindiginde, Fransizlari Almanya boyunca kovala-
mak için Rus ordularinm pek az gücü (çogugeneralin de pek az hevesi)
kalmigti; Ïngilizlerdikkatlerini bir älçüde Amerika'yla olan kendi savag-
larma çevirmiglerdi; Napolyon ise 1813 yazinm baglarmda 145.000 ki-
ilik yeni bir kuvvet toplamig ve bu onun Saksonya hattim tutup, ateg-
kes görügmeleri yapmasim saglamigti. Prusya, akilhca davranarak Rus
tarafma geçtigi, Metternich de 250.000 kipilik bir Avusturya ordusuyla
müdahale edecek gibi göründügü halde, dogulu güçler hâlâ bölünmüç
bir halde ve belirsizlik içindeydiler. Böylece Wellington'un, JosephBo-
naparte'in ordusunu Vitoria'da periçan edip (Hazii·an 1813) Pireneler'e
dogru sürdügü
.haberi

Avusturyalilari, savag ilan ederek Fransizlari Al-

manya'dan atmak üzere Rus, Isveç ve Prusya kuvvetlerine kat11maya
tegvik etmesi açismdan önemliydi. Bunun bir sonucú olarak ekimde bag-
layan Leipzig Savagi Îngiliz Ordusunun hiç gärmedigi ölçülerde yapil-
migtir--

195.000 Fransiz dört günluk sava; sirasmda 365.000 kipilik

müttefik ordusu tarafmdan ezilmigti; ama bu ordu, ekonomik açidan
ingilizlerinpara yardimlarindan ve sagladiklari 125.000 tüfek, 218 par-
ça agir silah ve daha pek çok araç-gereçten destek almigti."
Öte yandan Fransizlarin Leipzig yenilgisi, artik Pireneler'in kuze-
yinde bulunan Wellington'u, Bayonne ve Toulouse üzerine yürümeye
tegvik etmigtir. Prusya ve Avusturya ordulari, Ren'in öbür tarafma ta-
ip, Kazaklar da Hollanda'yi istila edince, Napolyon, 1814 baglarinda
Kuzeydogu Fransa'da parlak bir taktik savunma yürüttü; ama ordusu-
nun gücü tükenmisti ve orduda çok fazla sayida deneyimsiz asker var-
di. Üstelik, artik savag kendi topraklarmda yapildigi için (Welling-
ton'un önceden söyledigi gibi) Fransiz halki cogkulu degildi. Îngilizlerin
Fransa'yi eski sinirlarmm içine çekme yolundaki israrlari ve 9 Mart ta-
rihli Chaumont anlaymasinda
yer alan 5 milyon sterlinlik ek yardim -sö-
züyle güçlenen múttefik hükümetler baskilarmi sonuna kadar sürdür-
düler. 30 Mart 1814'te, Napolyon'un maregallerinin bile canma tak de-
migti; bir hafta sonra da Imparator tahtmdan feragat etti.
Bu destansi olaylarm yaninda 1812-1814 Îngiliz-Amerikan Savagi,
stratejik bir yan gösteri gibi kalrupti." Avrupa Sisteminin çökügû ile
ay-
m zamana denk gelmese ve Ïngiliz-Amerikan ticaretine büyük ölçüde
bagimli olan New England eyaletleri mücadele sirasinda kay1tsiz (çogu
kez de tarafsiz) kalmamig oisalar, bu savag ekonomik yönden ingiliz çi-
karlari için çok daha ciddi sonuçlar verebilirdi. Amerikah kuvvetlerin
ilan edilen "Kanada üzerine yürüyüg"leri çok geçmeden tavsadt ve iki
taraf da -York (Toronto) ve Washington'a yapilan baskinlara
ve etkili
i
I

178
I
olan tek gemili firkateyn eylemlerine ragmen- hem karada hem denizde
öbürüne zarar verebilecegini ama onu yenemeyecegini gösterdi. Bu du-
rum, özellikle Ingilizlere Amerika'yla olan ticaretin önemini göstermig
ve Avrupa harekât alamnda silahli kuvvetlere giddetle ihtlyaç varken,
denizagiri bölgelerde ayni anda büyük bir kara ve deniz gücü bulundur-
manin zorluklarim ortaya koymuytur. Hindistan örneginde oldugu gibi,
okyanusötesi sömurgeler ve ticaret ayni anda hem ingiltere'nin güç ko-
umunu pekigtiriyor, hem de stratejik bir sikmti olugturuyordu."
- Napolyon'un
1815 Martmdan ayni yilm Haziranma kadar süren
son savagi, kesinlikle bir yan gösteri degilse de Avrupa'daki büyük sa-
vag yanmda stratejik bir ayrmtiydi." Napolyon'un sürgünden aniden
Fransa'ya geri dönügü, savag galipleri arasinda Polonya, Saksonya ve
öbür älkelerin gelecegine iligkin kavgalari kesiverdi; ama ittifaki sars-
madi. Aceleyle toplanmig Fransiz kuvvetleri Waterloo'da, Wellington ve
Blucker tarafindan yenilgiyle ugratilmamig olsaydi bile, Belçika'ya dog-
ru yönlendirilen äbür ordulara kargi nasil direnebileceklerdi; daha da
önemlisi Fransa, ekonomik açidan bundan sonra uzun bir savaga nasil
dayanabilirdi, bunlari dügünmek zordur. Bununla birlikte, Napol-
yon'un atildigi son serüven politik yönden änemliydi. Ingiltere'nin Av-
rupa'daki konumunu pekigtirdi ve Fransa'nin ilerde bir dizi güçlü
"tampon
devlet"le sarilmasi gerektigi görügüne kuvvet kazandirdi.
Prusya'nm Jena'dansonra toparlanmig oldugunu gösterdi ve böylece
Dogu Avrupa'daki dengeleri yeniden ayarladi ve Viyana'daki tüm güç-
leri, güç dengesi ilkeleri içine ahp koruyan bir barig elde edebilmesi için
geri kalan gärüg ayriliklarim unutmaya zorladi." 20 yil boyunca hemen
hemen kesintisiz süren savagin ve yüzyili hayli agkm bir süre devam
eden Büyük Güç gerilim ve çatigmalarinin ardindan, Avrupa devletler
sistemi nihayet kabaca bir denge saglayacak çizgiler dogrultusunda bi-
çim buluyordu.
1815 tarihli son Viyana Antlagmasi, bir zamanlar' Prusyalilarin
önerdikleri gibi, Fransa'yi parçalamamqtir. Ancak, XVIII. Louis'in ül-
kesinin çevresini, toprak bütünlügüne sahip güçlü devletlerle kugatmig-
tir - kuzeyde Hollanda Kralhgi, güneydoguda geniglemig bir Sardunya
(Piedmont) Kralligi, Renanya'da da Prusya; Bourbonlara geri verilen Is-
panya ise, toprak bütünlügn açisindan Büyük Güçlerin güvencesi altm-
daydt. Daha doguda da, savag galipleri arasindaki ategli kavgalardan
sonra, güç dengesi dügüncesi uygulamaya konmugtu. Avusturya'nm
kargi çikmasi yüzünden Prusya'nm Saksonya'yi sahiplenmesine izin ve-
rilmedi; Prusya, buna kargihk olarak Posen ve Renanya'dan toprak al-
mayi kabul etti; tipki elinde yalmzca Polonya'nm Galiçya bölgesi kaldi
diye, Avusturya'ya Italya'da ve Güneydogu Almanya'nin bazi yerlerine
toprak verilmesi gibi. Polonya topraklarmdan aslan payi talebine boyun

179
 I

egilen Rusya bile, 1815 yilmm baglarmda, Saksonya'mn gelecegi konu-

sundaki zorlayici-tutumuna bir Ingiliz-Fransiz-Avusturya ittifakimn di-
renme tehditi üzerine bir hayli sarsilmig ve bir çatigma säz konusu olun-
ca hizla geri adim atmistir. Öylegörünüyor ki, artik hiçbir gücün Avru-
pa'nin geri kalan bölümü üzerinde Napolyon'un yaptigi gibi, isteklerini
zorla kabul ettirmesine izin verilmeyecekti. 1793-1815 arasinda meyda-
na gelen olaylar önde gelen devletlerin bencilligini hiçbir biçimde azal-
tip silememigti; ama ve nüfuzun kabul edilebilir simrlar içinde kal-
"güç

masi ve zararlarm kargilikh olarak ödenmesi"" biçimindeki çift yönlü

ilke, Avrupa egemenliginin tek tarafh olarak ele geçirilmesinin artik
mümkün olmadigi anlamini tagiyordu; ufak çaptaki toprak degigiklikle-
rinin bile Avrupa Antlagmasi ortaklarimn.çogunlugu tarafmdan onay-
lanmasi gerekecekti.
Ancak, bir.Avrupa "Pentargi"si üzerine edilen onca söze ragmen,
beg Büyük Gücün birbirleri kargismdaki konumlarmm, 1750'de hatta
1789'daki konumlariyla ayni olmadigini hatirlamak gerekir. Rusya ge-
niëledigi halde, Napolyon'un devrilmesinden sonra kaba bir güç denge-
sinin var oldugunu söylemek yerinde olurdu. Öte yandan, böyle bir
denge denizlerde söz konusu degildi; Ïngilizler deniz gücünü neredeyse
tekellerine almiçlardi ve Îngilizlerin denizdeki egemenligi, ayni anda
hem rakiplerine kargi kazandiklari ekonomik üstünlügü pekigtiriyor
hem de ondan destek ahyordu. Kimi zaman, Hindistan örneginde oldu-
gu gibi, bu durum düzenli bir askeri yayilmacihk ve talan sonucunda
ortaya çikti; öyle ki sava ve kâr arayiglari etkilegim içinde, Hindistan'i
18. yüzyil sonlarmda tam bir Ingiliz yörüngesi içine çekmigti." Bunun
gibi
-devrim

öncesi Fransiz sömürge ticaretinin dörtte. üçü gibi büyük

bir bälümünn kendisinde toplayan- Santa Domingo'nun ele geçirilmesi
Íngilizmallari için änemli bir pazar ve ingilizlerin digardan aldiklari
mallarin yeniden ihraci için büyük bir kaynak olugturmugtu. Dahasi
ig,
Kuzey Amerika, Bati Hint Adalari, Latin Amerika, Hindistan ve Do-
gu'dakidenizagiri pazarlarin Avrupa pazarlarmda daha çabuk geligme-
siyle de kalmiyor; uzun tagima mesafesi içinde yapilan bu tür ticaret,
Londra'nm dünyanm yeni mali merkezi konumunu pekigtiren gemi ta-
gimaciligi, mal ahm satimi, deniz sigortasi, senet ödemeleri
ve bankaci-
hk etkinlikleri açismdan genellikle daha kârh oluyor, daha büyük bir\
itici güç sagliyordu.'" Îngiliz ekonomisinin 18. yüzyildaki büyüme ora-
nim ve dig ticaretin bu büyüme içindeki rolünü sorgulayan son yayinla-
ra ragmen"" gerçek gudur ki, denizagiri genigleme, bu ülkenin rakipleri-
nin sahip olmadigi çok genig bir zenginlik kaynagria, hiç kimsenin ken-
disiyle boy ölçügemeyecegi bir biçimde ulagmasini saglamistir. 1815'te
Avrupa sämürgelerinin çogunu denetim altmda tutan, ticaret yollarina
ve yeniden ihracat ticaretine egemen olan ve sanayilegme sürecinde

180
öbür toplumlari bir hayli geride birakmig bulunan ingilizler, kigi bayma
-bir
gelir açisindan da en zengin ulustular. Bunu izleyen 50 yil içinde
sonraki bölumde de görülecegi gibi- Ïngiltere, dünya ticaret yapisi için-
de egemen ekonomi" durumuna geldikçe Ingilizler daha da zen-
"süper

ginlegeceklerdi." Castlereagh'nm yücelttikleri denge ilkesi, Avrupa'daki

toprak düzenlemeleri için geçerli bir ilkeydi, sämürgeler ve ticaret alan-
lari için degil.
-19. yüzyilm baglarindaki akilh bir gözlemci için bütün bunlar pek

azi pagirtici olabilirdi. Büyüklük taslamasma ragmen, Napolyon bazen

--tehlikelerden etkilenmeyigi, denizlerdeki ustünlügü,bankalari ve kredi
sistemiyle- Ìngiltere'yi saplanti haline getirmig, onun yerle bir edilmesi-
ni çok istiyormuy gibi görünüyordu. Bu tur kiskançlik ve hognutsuzluk
duygulari, o kadar agiri derecede olmasa da, Ingilizlerin dig dünyay1 te-
kelleri altma aldiklarmi gören Ïspanyollar, Hollandahlar ve bagkalart
arasinda da kugkusuz vardi. Büyuk ordu, anayurdundan sürüldükten

sonra, ordusunun 1812'de batiya dogru ilerleyigini durdurmak isteyen

Rus Generali Kutusov, Napolyon'un tümden yok edilmesinin akillica
bir is oldugundan kugku duyarken yalniz kendi adma degil, bagkalari
hesabina da konuçuyor gibiydi; çünkü, yerini alacak olan Rusya
"onun

ya da bir bagka Avrupali güç degil, zaten denizlerin hâkimi olan bir
güçtü; onun kuracagi egemerilik ise çekilmez bir gey oluyordu."" Oysa
her gey olup bittiginde bu sonuç kaçmilmaz olmugtu: Napolyon'un agiri
gururu ve uzlagmayi reddedigi, yalnizca kendi yikdigma neden
olmarug;

en büyük dügmanma, kazanabilecegi en buyuk zaferi de getirmigti. Da-

ha genig görüglü bir bagka general, General Gneisenau, igneleyici bir
dille sonucu çikariyordu:
su
Büyük Britanya, herkesten çok bu alçaga (Napolyon) borçlu-
dur. Çünkü onun yarattigi olaylar sayesinde Ïngiltere'ninbü-
yüklugü, zenginligi ve refahi çok artmigtir. Ingiltere,denizlerin
kraliçesidir ve ne buradaki egemenligi ne de dünya ticareti açi-
smdan korkacagi tek bir rakibi
yoktur.1D4

181
i.

l
 SANAYÎÇAÖINDA
STRATEJIVE EKONOMÎ
I
I

4
SANAYÎLESME VE
DEÖlSEN GLOBAL DENGELER
1815-1885

devrilmesinden sonraki 50-60 yll içinde ortaya çikan

Napolyon'un
uluslararasi sistemin bir dizi aliplmadik özelligi vardy bunlardan
kimileri geçici nitelikte olmug, kimileri ise modern çagin kalici özellikle-
ri haline gelmigtir.
Bunlardan ilki, düzenli ve (1840'lardansonra) göz ahci, bir biçimde
entegre bir global ekonominin geligmesi olmugtur. Bu ekonomi giderek
daha çok sayida bälgeyi Bati Avrupa,- özellikle de Büyük Britanya üze-
rinde odaklagan bir okyanu'sötesi ve kitalarötesi ticaret ve maliye agmm
içine çekmigtir. Ingiltere'nin ekonomik hegemonya kurdugu bu onyillar
boyunca ulagun ve iletigim alanmda genig älçekli geligmeler olmus, sa-
nayi teknolojisi giderek daha büyuk bir hizla bir bölgeden äbürüne ak-
tarilmig, imalat veriminde çok büyük bir atilim yapilmig, bu da tarima
elverigli yeni topraklarm ve yeni hammadde kaynaklarmm yaratilmasi-
merkantilist düzenle-
ni tegvik etmigtir. Gumruk tarifeleri ve bagka tür
rin agmmasi ve bunun yam sira serbest ticaret ve uluslararasi uyum ko-
nusundaki görüglerin çok genig bir alana yayilmas1, 18. yüzyilin tekrar
tekrar Büyük Güç çatigmasina sahne olan dünyasmdan çok farkh yeni
bir uluslararasi düzenin ortaya çikmig olduguna igaret ediyordu. 1793-
mücadeleye 19. yüzyilda "Büyük Savag" deni-
-bu

1815 mücadelesinin
yordu-- çalkantilari ve maliyeti hem muhafazakârlarm hem de liberalle-
rin olabildigince barig ve istikrari seçmelerine yol açmig, barig ve istik-
rara da Avrupa Antlagmasi ve serbest ticaret säzlegmeleri gibi çok çegitli
düzenler destek saglamigtir. Bu kogullar, dogal olarak uzun vadeli tica-
ret ve sanayi yatirimlarini özendirmig ve bäylece global bir ekonominin
büyümesine hiz kazandirmigtir.
ikincisi, uzun süren Büyük Güç savaglarinm olmamasi, tüm devlet-
1erarasi çatigmalarm sona ermesi sonucunu dogurmadi. Olsa olsa, Av-
rupah ve Kuzey Amerikalilarm kendilerinden daha az geligmig halklara

185
 kargi yaptiklari fetih savaglari yogunluk kazandi; bu savaglar, pek çok
yänden denizayiri dünyaya ekonomik anlamdaki sokulma ve buradaki
imalat verimi paymda görülen hizli gerileme ile el ele giden askeri ey-
1emlerdi. Bunlara ek olarak Avrupah güçler arasmda özellikle uluslar ve
smirlar konusunda çikan sorunlar yüzünden bälgesel
ve birbirinden ay-
ri çatigmalar hâlâ oluyordu. Ancak görecegimiz gibi, 1859 Fransa-
Avusturya savagi ve 1860'h y111arm Almanya birligi savaglari hern sure
hem de alan yänünden simrli kaldi; Kirim Savagma bile büyük bir çatig-
ma demek hayli zordur. Yalnizca Amerikan 1ç Savagi bir istisna olustur-
maktadir ve bir istisna olarak ele almmasi gerekir.
Üçüncü olarak, Sanayi Devrimi sayesinde ortaya çikan teknoloji,
etkisini kara vedeniz savaglari üzerinde göstermeye bagladi. Gene de
meydana gelen degigiklikler, kimi zaman gösterilmek istendiginden da-
ha yavag olmuytur; ancak yüzyilin ikinci yarismda demiryollari, telgraf,
çabuk ate; eden silahlar, buharli itme gücü ve zirhh .savag

gemileri, ger-
çekten de askeri gücün kesin göstergeleri haline geldiler. Yeni teknoloji,
Büyuk Güçlerin denizagiri dünyada ateg kudreti ve hareket hizi açisin-
dan sahip olduklari üstünlügü artirdi ama ordu ve donanma komutan-
larinin, bir Avrupa harbinin nasil yapilmasi gerektigine iligkin görügle-
rini gözden geçirmeleri daha onlarca yil alacakti. Bununla birlikte, tek-
nik degisikliklerin ve sanayideki geligmelerin ikiz kuvveti, karada
ve de-
nizde düzenli bir biçirnde etkisini gösteriyor
ve güçlerin görece kuvvetli
yanlarun da etkiliyordu.
Genelleme yapmak zordur ama sanayi ve teknolojide meydana gelen
degigikliklerin egit bir düzeyde olmamasi yüzünden, Büyuk Güç denge-
lerinde ortaya çikan kaymalar, 19. yüzyil ortalarinda yapilan savaglarm
sonuç1arini, herhalde mali etkenler ve kredi durumlarmdan daha çok
etkilemigtir. Bunun sebebi, kismen 19. yüzyilda ulusal ve uluslararasi
bankaciligm gösterdigi çok büyük genigleme ve devlet bürokrasilerinin
ortaya çikigi (hazineler,müfettigler, vergi toplayicilari) sayesinde, kredi
degerlendirmeleri adamakilli kätü degilse ya da uluslararasi bankacihk
sisteminde geçici bir likidite bunahru yaganmiyorsa, çogu rejimlerin
para piyasalarmda para bulmalarinm kolaylagmigolmas1ydi. Ancak te-
mel sebep, meydana gelen çogu savagm oldukça kisa sürmesiydi; böyle-
ce agirhk verilen konu, ulusal kaynaklarm uzun vadeli olarak seferber
edilmesi ve yeni kaynaklar saglanmasi yerine, mevcut askeri gücü kulla-
narak savag meydaninda çabuk zafer kazamlmastydi. Säzgelimi, savag
meydani üzerinde 1859 ve 1866 ydlarmda yenilgiye ugradiktan sonra
Avusturya'yi ya da ordulari 1870 savagmda yok edilen çok zengin
.bir

Fransa'yi, ne miktarda olursa olsun, yeniden saglanan paralarin kurtar-

masi mümkün degildi. Kuzeyin daha iyi olan mali durumunun Ameri-
kan Iç Savagmda Güneye kargi zafer kazanmasinda yardimci oldugu ve

186
 Ingiltere ile Fransa'nm Kirim Savagma neredeyse iflas halinde olan Rus-
ya'dan daha iyi dayandiklari dogrudur ancak bu, onlarm kredi ve
-

maliye açisindan özel bir üstünlüge -sahip olmalarmdan çok, ekonomi-

lerinin genelde daha üstün durumda oldugunu gösteriyordu. Bu neden-
le, sava; maliyesinin yüzyildaki ro1ü konusunda bir önceki dönemle
·19.

ilgili olarak söylenebileceklerden daha az gey vardir.

etkenler ekonominin geligimi,
-uluslararasi

Bir araya gelen çegitli

Sanayi Devriminin serbestlik kazandirdigi verimli güçler, kara ve deniz
içindeki modernizasyonu ve savaglarin yalmzca
'teknolojisinin

zaman
bölgesel ve kisa .sûreli oluglari-- dogal olarak kimi Büyük Güçlere äbür-
lerinden daha çok yararh olmugtur. Gerçekten de bunlardan biri olan
Ingiltere, 1815 sonrasi dönemin genel ekonomik ve jeopolitik egilimle-
rinden äylesine yararlanmistir ki öbürlerinden farkh bir güç haline gel-
migtir. Öbür ülkelerin hepsi nispi güçleri açisindan, genellikle de çok
ciddi biçimde etkilenmiglerdir. Ancak 18 60'11 yillara gelindiginde sana-
yilegmenin daha da yayilmasi, dünyadaki güç1er dengesini bir kez daha
degigtirmeye baghyordu.
Bu dönemin söz edilmeye deger bir bagka özelligi daha vardir. 19.
yüzyilm baglarmdan sonra, tarihsel istatistikler (özelliklede ekonomik
gästergelerle ilgili olanlar) güç dengelerindeki degigikliklerin izlenmesi-
olarak ölçülmesine yardimci
ne ve sistemin dinamiginin daha isabetli
olmaktadir. Ancak gunlari da bilmek önemlidir ki, verilerin çogu, özel-
likle de yeterli bir bürokrasisi olmayan ülkelerle ilgili olanlar, büyük öl-
çüde tahmine dayahdir; birtakim hesaplamalar (dünya imalat verimi
paylari gibi) uzun yillar sonra gelen istatistikçilerin yaptiklari tahmin-
lerden ibarettir ve -en önemli uyari olarak- ekonomik zenginlik hemen
ya da her zaman askeri güce dönügmemigtir.istatistikler en fazla, bir
ülkenin maddi potansiyelini ve bagta gelen devletlerin birbirlerine oran-
la olugturduklari siralama içindeki yerini kabaca.gösterebilir.
Pek çok ekonomi tarihçisi "Sanayi Devrimi"nin bir çirpida olmadi-
gmivurgulamaya äzen gösterir. 1776, 1789 ve 1917 tarihli politik
"dev-

kargilagtirildigmda Sanayi Devrimi ve agir olarak

·kademeli

rimler"le
geligen bir sureçti, yalmzca belirli imalat dallarim ve belirli üretim araç-
larim etkiledi ve tüm bir ülkeyi içine almak yerine bölge bölge geligti.1
Ancak tüm bu uyarilarin gözden uzak tutamayacagi bir gerçek de var-
dir, 1780 yth dolaylarinda insano ekonomik kogullarmda temelde
önemli olan bir degigim olugmaya baglamigti konu üzerinde yetkiyle
-

korlugan bir yazarm dedigi gibi, bu degigim Paleolitik çagm vahgi, avci
insanimn, Neolitik çagin evcillegmig, çiftçi insamna (çok daha agir bir
tempoda gerçekleptigi kabul edilen) dönügmesinden daha az önemli de-
gildi.2Sanayilegmenin, äzellikle de buhar makinesinin yaptigi gey, canh
güç kaynaklarmm yerine, cansiz güç kaynaklarim koymas1ydi; insan

187
 soyu makineleri
-"hizh,

düzenli çagmaz, yorulmaz" makineleri3- kulla-

narak çok büyük yeni enerji kaynaklarindan yararlanabilecek duruma
gelmigti. Bu yeni makinelerin kullammiyla alinan sonuçlar müthigti
dogrusu. 1820'lerde buharla çahyan birkaç dokuma tezgahi igleten bir
kimse, elle çahyan bir kimsenin ürettiginin yirmi katini üretebiliyor, bu-
harla çaligan bir
"çikrik
makinesi"nin (ya da iplik egirme makinesinin)
kapasitesi, bir çikrigin kapasitesinin iki yuz katim buluyordu. Tek bir
lokomotif yüzlerce yük beygirini gerektirecek mali, hem de çok daha
büyük bir hizla tagiyabiliyordu. Kugkusuz Sanayi Devriminin bagka pek
çok önemli yänü vardi sözgelimi fabrika sistemi
ya da içbölümü. An-
-

cak bizim buradaki

amacimiz için hayati änem tagiyan nokta, verimde-
ki çok büyük artisti; artig, özellikle tekstil sanayiinde gerçeklegmig, bu
da daha çok makine, daha çok hammadde (en çok da pamuk), daha
çok demir, daha-genig ölçüde gemi tagimaciligi, daha iyi ulagim imkân-
lari vb. talebine hiz kazandirmigtir.
Dahast, Profesör Landes'in igaret ettigi gibi, insanm verimliliginde
meydana gelen bu görülmemig artig, kendi kendine
yeter bir nitelikteydi:

Onceleriinsanin var olma, dolayisiyla da hayatta kalabilme ko-

ullarmda bir iyilegme ve ekonomi alanmdaki imkânlarda bir
artigtan sonra, nüfusta da daima elde edilen kazançlari, eninde
sonunda tüketecek bir büyüme meydana gelirken bu sefer, ta-
rihte ilk kez olmak üzere ekonomi
ve bilgi sürekli bir yatirim ve
teknolojik yenilik akimi saglayacak hizla geligiyor, bu da Malt-
hus'un pozitif denetimler tavamm dügünebilir smirlarm üzerine
çikariyordu.'

Paragrafin sonunda getirilen yorum da hayati önem tagimaktadir.

Dünya nüfus büyümesi, 18. yüzyildan itibaren hizlanmaya bagladi: Av-
rupa nüfusu 1750'de 140 milyonken, 1800'de 187 milyona, 1850'de de
266 milyona çikti; Asya'nin 1750'de 400 milyon olan nüfusu, yüzyil
sonra bir patlama göstererek yaklagik 700 milyona yükseldi.' Sebepleri
ne olursa olsun
-daha

iyi iklim kogullari, daha yüksek oranda dogur-

ganhk, hastahklarda azalma- bu älçúdeki artiplar ürkütücüydü; hem
Avrupa hem Asya'daki tarim verimi de artti; ashnda nüfus büyümesinin '

genel sebeplerinden bir bagkasi da buydu. Ancak nüfusa eklenen insan

(ve mide) sayisom bu kadar fazla olugu, tarim verimindeki yükselme-
nin getirdigi yararlari zaman içinde hiçe indirecek gibiydi. Verimli böl-
gelerin kenarinda yer alan bereketi az topraklar üzerindeki baskilar,
kirsal kesimdeki ipsizlik ve 18. yuzyilm sonlarmda Avrupa'nin zaten
fazia kalabalik olan kentlerine çok sayida ailenin akim, nüfustaki bü-
yük kabarmanm yalnizca birkaç belirtisiydi.'

188
I

Sanayi Devriminin ingiltere'degerçekleptirdigi gey (çok kaba, mak-

roekonomik anlamda) verimliligi öylesine kesintisiz bir biçimde artir-
mak oldu ki, bunun bir sonucu olarak ulusal zenginlik ve halkm satm
alma gücünde ortaya çikan artig, sayisal artigi sürekli olarak bastirdi.
Ülkenin nüfusu 1801'de 10,5 milyonken, 1911'de --yilda yüzde 1,26
oraninda bir artiëla- 41,8 milyona çikmig, bu arada milli hasila çok da-
ha büyük bir hizla, 19. yüzyil içinde de belki 14 kat artmigtir. istatistik-
lerin kapsadigi alana göre* gayri safi milli (GSMH) yilkk ortalama yüz-
e 2-2,5 oranmda artig olmugtur. Yalnizca Kraliçe Viktorya zamanmda
kigi bagma GSMH iki buçuk kat artmigttr.
Pek çok ulusun 1943 sonrasi elde ettikleri büyüme oraniyla kiyas-
landiginda, burlar fazla göz kamagtirici rakamlar degildi. Sosyal tarih-
çilerin bizlere hatirlattiklari gibi, Sanayi Devriminin fabrikalarna ve
madenlerde bin bir gúçlükle çahyan ve sagliksiz, kalabahk, derme çat-
ma kentlerde yagayan yeni proletaryaya korkunç acilara mal oldugu
da bir gerçektir. Ancak temel nokta gudur ki, Makine Çagmmverimli-
liginde gerçekleptirilen kesintisiz artiplarin zaman içinde getirdigi ya-
rarlar yaygm nitelikli olmustur: Ingiltere'deki ortalama gerçek ücretler
1815-1850 arasi yüzde 15-25, bir sonraki 50 yll içinde de yüzde 80 gi-
bi hayli büyuk bir oranda yükseldi. Ashton sanayilegmenin bir felaket
oldugunu dügünen muhaliflere bir hatirlatmada bulunarak, "Çagin
baglica sorunu, sayilari daha önceki dönemleri çok açan genç kugakla-
rm nasil beslenecegi, giydirilecegi ve istihdam edilecegiydi,"2 demekte-
dir. Yeni makineler, çogalan nüfusun giderek artan bir bölümüne¯ is
saglamakla kalmadi, ulusun kipi bagina dügen genel gelirini de artirdi;
kentsel kesimdeki iççilerin yiyecek maddeleri ve temel mallara olan ta-
leplerindeki artig da kisa bir süre sonra buharli ulagtirma devrimi saye-
sinde kargilanacak,sYeni Dünyanm tarimsal üretim fazlasi, Eski Dün-
yano isteklerini saglamak üzere demityollari ve buharh gemiler araci-
ligiyla getirilecekti.
Bu noktayi, Profesör Landes'in hesaplarmdan yararlanarak bir bag-
ka biçimde de kavrayabiliriz. Profesör Landes, 1870'te Birlegik Kral-
hk'm 100 milyon ton kömur kullandigim söylemektedir; bu miktar
"850
milyon yetigkin erkekten olugan bir nüfusu beslemek için gerekli
olan 800 milyon kalorilik enerjiye egittir (o zamanki gerçek nüfus 31
milyondu)." Gene, Îngiltere'nin 1870'te sahip oldugu ve dört milyon
beygirgücü dolayindaki buharh makine kapasitesi, 40 milyon insamn
olugturabilecegi güce egitti; ama kadar çok insan yilda 320 milyon
"bu

Kimi tarihsel istatistikler (Irlanda olmadan) Büyük Britanya'yi, kimileri (Ïrlandada-

hil) Birlegik Kralhş, kimileri ise Güney irlanda olmadan yalmzca Kuzey Îrlanda'yi kap-
samaktadir.

189
kile bugdayi tüketebilirlerdi bu miktar ise tüm Birlegik Krallik'm
-

1867-71 arasi olan yilhk uretimininüç katmdan fazladir."' Cansiz güç

kaynaklarmm kullammi, sanayi çagi insanimn biyolojinin suurlarini ag-
masina ve üretim ve refah açismdan hizla büyüyen bir nüfusun yarattigi
sikmtilara yenik dügmeden göz kamagtirici artiplar yaratmasma imkân
vermigti. Buna kargi Ashton 1947'de qu ciddi yorumu yapiyordu:

Bugün Hindistan ve Çin ovalari üzerinde, gärünüge göre gun-

düzleri kendileriyle birlikte eziyet çeken, geceleri ise yattiklari
yeri paylagan hayvanlarindan biraz daha iyi yagayan, hastahk-
larm kirip geçirdigi aç kadm ve erkekler vardir. Asya'daki bu
yagam düzeyi ve makinelegmenin olmamasindan kaynaklanan
bu karabasan, nüfuslari Sanayi Devrimini yagamadan artanla-
rm yazgisidir.'

AVRUPA DISINDAKÏ
DÜNYANIN SÖNÜSÜ
Sanayi Devriminin Büyük Güçler sistemi açismdan sonuçlarini tar-
tigmadan änce, bu devrimin daha ötelerde Çin'de,Hindistan'da ve Av-
rupali olmayan öbür toplumlar üzerinde yaptigi etkiyi gärmek yarath
olacaktir. Bu toplumlarm kaylplari hem nispi, hem salt anlamda ol-
mak üzere iki yönlüydü. Bir zamanlar hayal edildigi gibi Asya, Afrika
ve Latin Amerika halklarmm batili insamn etkisinden önce mutlu, ide-
al bir hayat sürmeleri gibi bir gey yoktu. Temel bir gerçek olarak vur-
gulanmasi gereken nokta gudur, herhangi bir ülkenin Sanayi Devrimini
ve çagdaglagmayi yaçamadan önceki tipik özelligi yoksulluktur ve- . . .

rimliligi dügük, kigi bagma üretimi dügük, tarimi geleneksel nitelikte

olan herhangi bir ekonomide ulusal geliri olugturan baghca unsur ta-
rim ise o ekonomi en zorunlu tüketim ihtiyaçlarmdan fazlasmi üret-
mez...'"° Öte yandan, 1800 yilmda tarimsal ekonominin hem Avru-
pa'daki hem Avrupa digindaki toplumlarm temelini olugturdugu ve ay-
rica Hindistan ve Çin gibi ülkelerde de çok sayida tuccar, tekstil üreti-
cisi ve zanaatçi bulundugu dügünülürse, kigi bagma gelir farklari çok
fazla degildi; sözgelimi el tezgahi kullanan Hintli bir dokumaci sanayi-
legmeden önce ayni içi yapan bir Avrupalmm belki yarisi kadar kaza-
ruyordu. Bunun bir anlami da guydu, Asyah köylü ve zanaatçilarm sa-
yilarmin büyüklügüne bakihrsa Asya, buhar makinesi ve buharla çah-
an tezgâhlar dünya dengelerini degigtirmeden önce, nüfusu çok daha
az Avrupa'ya oranla dünya imalat veriminden* gene de çok daha bü-
yük bir pay ahyordu.

Hiç degilse, Bairoch'un mamul mal tammi kullamldigtzaman (bkz.not 11).

190
I
\

Bu dengelerin Avrupa'daki sanayilegme ve büyüme sonucunda nasil

dramatik bir biçimde degigtigi, Bairoch'un ustaca hazirlanmig iki tablo-
sunda görülebilir (bkz.Tablo 6-7)."
Bu degigimlerin temel sebebinin Sanayi Devriminden kaynaklanan
papirtici verimlilik artiglarinda yattigi açiktir. Säzgelimi, 1750'li y1llarla
1830'lu yillar arasinda Ïngiltere'deyün egirme alaninda gerçeklegen
makinelegme,.yalmzca bu sektärdeki verimligi 300-400 kat artirmigttr;
o halde ingilizlerin toplam dünya imalati içindeki paylarinin dramatik
bir biçimde yükselmesi gagirtici degildir ve bu pay Ingilizler
-
"ilk
sana-
yi ulusu"" haline gelirken yükselmeye devam etti. Öbür Avrupa devlet-
leriyle Amerika Birlegik Devletleri sanayilegme yolunda ilerleyince, on-
larin payi, kigi bagma dügen sanayilegme orani ve ulusal zenginligi de
düzenli bir biçimde artti. Ancak Çin'de ve Hindistan'da olup bitenler
bundan hayli farkliydi. Toplam dünya imalati içindeki paylari, sirf Bati-
nm üretimi bu kadar hizla arttigi için nispi olarak ufalmakla kalmadi;
kimi durumlarda ekonomileri salt anlamda da geriledi; yani Lancashire
tekstil fabrikalarmin daha ucuz ve daha nitelikli ürünleri geleneksel pa-
zarlarina sokuldugu için, bu ülkeler sanayilegme digi kaldilar. 1813'ten
sonra (bu tarihte East India Company'nin ticaret tekeli sona ermigti),
Hindistan'a giren ithal pamuklu dokumalar 1 milyon yardadan (1814)
51 milyona (1830),sonra da 995 milyona (1870) ulagarak soluk kesici
bir artig gösterdi; çok sayidaki geleneksel yerli üretici de, bu artig süre-
cinde devre digi kaldi. Son olarak bu noktada
-bu

Ashton'un "nüfuslari
Sanayi Devrimini yagamadan artanlar"in ezici yoksullugu ile ilgili sözü-
ne geri dänüyoruz- Çin, Hindistan ve öbür Üçüncü Dünya ülkelerinin
nüfuslarindaki büyük artigm kigi bagma geliri bir kugaktan öbürüne dü-
ürmüg olmasi mümkündür.

TABLO 6
DÜNYA IMALAT VERÏMÏiÇINDE NISPÎ PAYLAR, 1750-1900
1750 1800 1830 1860 1880 1900
(Bir bütün olarak Avrupa) 23,2 28,1 34,2 53,2 61,3 62,0
Birlegik Krallik 1,9 4,3 9,5 19,9 22,9 18,5
Habsburg hnparatorlugu 2,9 3,2 3,2 4,2 4,4 4,7
Fransa 4,0 4,2 5,2 7,9 7,8 6,8
Alman Devletleri / Almanya 2,9 3,5 3,5 4,9 8,5 13,2
Îtalyan Devletleri / italya 2,4 2,5 2,3 2,5 2,5 2,5
Rusya 5,0 5,6 5,6 7,0 7,6 8,8
Birlegik Devleder 0,1 0,8 2,4 7,2 14,7 23,6
Japonya 3,8 3,5 2,8 2,6 2,4 2,4
Üçüncü Dünya 73,0 67,7 60,5 36,6 20,9 11,0
Çin 32,8 33,3 29,8 19,7 12,5 6,2
Hindistan / Pakistan 24,5 19,7 17,6 8,6 2,8 1,7

191

i
 -----·--------
I

TABLo 7
KÎ¶Ï BASINA SANAYÏLESME DÜZEYLERI,1750-1900
(B.K.'m 1900=100 oluguna göre)
1750 1800 1830 1860 1880 1900
(Bir bütün olarak Avrupa) 8 8 11 16 24 35
Birlegik Kralhk 10 16 25 64 87 [100]
.
Habsburg imparacodugu 7 7 8 11 15 23
Fransa 9 9 12 20 28 39
Alman Devletleri / Almanya 8 8 9 15 25 52
Italyan Devletleri / Italya 8 8 8 10 12 17
Rusya 6 6 7 8 10 15
Birlegik Devletler 4 9 14 21 38 69
Japonya 7 7 7 7 9 12
Uçüncü Dünya 7 6 6 4 3 2
Çin 8 6 6 4 4 3
Hindistan . 7 6 6 3 2 1

Bundan dolayi da Bairoch, dikkat çekici ürkütücü- olan gu dü-

-ve

günceyi öne sürüyor: Avrupa ve ÜçüncüDünyadaki kivi bagina sanayi-

legme düzeyleri 1750 yilmda birbirlerinden çok fazla farkh olmamig
olabilir ama 1900'e gelindiginde Üçüncú Dünyanmki äbürünün ancak
on sekizde biri (yüzde 35'e kargihk yüzde 2), Birlegik Kralhk'inkinin
ise, ancak ellide biri kadardi (yüzde100'e kargihk yüzde 2).
"Batik adamin etkisi" çok çeyitli açilardan, 19. yüzytl dünya gücü
dinamiginin en göze çarpan yönlerinden birini olugturuyordu. Bu etki
kendisini yalnizca
-kiyi

boyunca ticaret yapaniarm, tagimacilarin, kon-

soloslarin "resmi
nitelikli olmayan etki"sinden, büyük çiftlik sahipleri-
nin, demiryolu yapimcilarinm ve madencilik girketlerinin daha dolaysiz
denetimlerine kadar uzanan"- çegitli ekonomik.iligkilerle degil, burala-
ra giren gezginler, serüvenciler ve misyonerler araciligiyla, batihlara öz-
gü hastaliklarm geligiyle ve kipileri bati inançlarma dändürmeleriyle de
duyuruyordu. Bu kitalari ortalarda -Missouri'den batiya, Aral Denizin-
den güneye- oldugu kadar, Afrika'daki nehirlerin agizlarinda ve Pasi-
fik'teki takimadalarm kiyilarmm çevresinde de vardi. Bu etki sonuçta
yollar, demiryolu gebekeleri, telgraf sistemleri, limanlar ve (säzgelimi)
Ingilizlerin Hindistan kentlerinde yaptiklari binalar gibi eserler yarat-
migsa da, daha korkunç olan yani, bu dönemde çogu sämürge savagla- ) i

rinda akitilan kanlar, yapilan soygunculuk ve yagmacthkti.14 Kugku yok

ki ayni kuvvet ve fetih äzellikleri Cortez zamanmdan beri vardi; ama
olaylarm hizi artiyordu. 1800'de dünyadaki karalann yüzde 35'i Avru-
palilarm iggali ya da denetimi altinda bulunuyordu; bu oran, 1878'de |
yüzde 67ye, 1914'te de yüzde 84'ün üzerine çikmigtir."
Buhar makinelerinin ve makineyle yapiltmg aletlerin sagladigi ileri
teknoloji Avrupa'ya ekonomik ve askeri alanlarda kesin avantajlar ka-

192
zandirdi. Agizdan dolma silahlarda kaydedilen geligmeler (tüfekkapsü-
lu, yiv açoa vb.) zaten yeterince ürkütücüydü; ate; hizini çok fazla arti-
ran kuyruktan dolma silablarm ortaya çikigi daha da büyük bir ilerle-
me oldu, Gatling silahlari, Maximler, eski tip silahlara bagimli yerli
halklarm bagariyla direnme ganslarmi hemen tümüyle yok eden yeni bir
"ateg
kudreti devrimi"ni tamamlayan son düzeltmeler oldu. Dahasi,
buharla igleyen gambotlar, Avrupalilarin açik sularda zaten ustün du-
umda olan deniz gücünün Nijer, Indus ve Yangtze gibi büyük suyolla-
hindan geçerek kara içlerine dogru uzanmasim sagladi: Böylece, 1841
ve 1842 Afyon Savagi sirasindaki eylemlerde zirhli Nemesis'in hareket
yetenegi ve ateg gucü, savunma yapan Çinkuvvetlerine yikim getirmig
ve bu kuvvetler kolayca ortadan kaldirilmislardir Fiziksel zorluk çika-
ran arazilerin (Afganistan gibi batih askeri ernperyalizmin saldirilarmin
hizmi kestigi ve Avrupah olmayan kuvvetler arasmda yeni silah ve tak-
tikleri benimseyenlerin -Sikhler ve 1840'h yillardaki Cezayirliler gibi--
çok daha büyük bir direnig gösterdigi, elbette dogrudur. Ama mücadele
ne 2aman Batinm makineli tüfeklerini ve daha agir silahlarim yayabile-
cegi açik arazide yapilsa, sonucun ne olacagi hiçbir zaman belirsiz de-
gildi.Taraflar arasindaki en büyük egitsizlik, belki de yüzyilm sonunda
yapilan Omdurman (1898) savagi sirasinda görülmügtür; bu savaçta
Kitchener'm ordusunun kullandigi Maximler ve Lee-Enfield tüfekleri
tek bir güniin sabahi yarilanincaya kadar, 48 askerin kaybina kargi
11.000 dervigi yok etmigti. Sonuç olarak, ateg güçleri arasmdaki uçu-
rum, sanayi verimliliginde açilrnig olan uçurum gibi, bagi çeken ulusla-
rm sonlarda yer alanlara gäre, elli ya da yüz kat daha büyük kaynakla-
ra sahip olmasi demekti. Batmm dünya üzerinde de Gama zamanmdan
beri belli olan üstünlügü artik hemen hiç sinir tanimiyordu.

ÎNGlLIZ HEGEMONYASI MI?

Eger Pencaphlar ve Annamlilar ve Sioular ve Bantular, 19. yüzyilm

baglarmda meydana gelen bu geniglemede (Eric Hobsbaum'un deyigiy-
oldularsa, Ingilizler de kugkusuz
"kazananlar"di.

leF
"kaybedenler"

Bundan önceki bölümde igaret edildigi gibi Ingilizler, deniz gücü ege-
menligi, mali kredi, ticari bilgi ve beceri ile ittifak diplomasisi unsurla-
rini ustaca birlestirdikleri için 1815'e gelindiginde zaten dikkat çekici
älçüde global üstünlük saglamiç durumdaydilar. Sanayi Devriminin
yaptigi.gey, 18. yüzyilin sanayi-öncesi merkantilist mücadelelerinde üs-
tün bagari kazanmig bir úlkenin durumunu güç1endirmek ve onu farkh
bir tür güç haline getirmek oldu. Degigiklik (birkez daha tekrarlarsak)
devrim niteliginde bir tempoda olmak yerine, kademeli olarak gerçekley-
mi ama sonuçlar gene de son derece etkileyici olmugtur. Birlegik Kral-

193
 hk 1760-1830 yillari arasmda "Avrupa'daki sanayi veriminde meydana
gelen artigin" yaklagik ikisini'"" gerçeklegtirmig ve dünya imalat
"üçte

üretimindeki payi yüzde 1,9'dan yüzde 9,5'e firlamigtir. Bundan sonra-

ki 30 yll içinde yeni teknoloji Batidaki äbür ülkelere de yayllmasina
ragmen, Ïngiliz sanayiinde meydana gelen genigleme bu orani yüzde
19,9'a yükseltti. Ülkeninnispi anlamda doruga ulagtigi tarih sayilabile-
cek 18 60 dolaylarinda Birlegik Kralhk, dünya demir üretiminin yüzde
53'ünü, kömür ve linyit üretiminin de yüzde 50'sini gerçeklegtiriyor ve
.
dünya ham pamuk veriminin yansindan biraz azmi tüketiyordu. "Birle-
gik Kralhk dünya nüfusunun yüzde ikisine, Avrupa nüfusunun da yüzde
10'una egit bir nüfusla modern sanayi kollarinda dünya potansiyelinin
yüzde 40-45'ine, Avrupa potansiyelinin de yüzde 55-60'ma egit bir ka-
pasiteye sahipmig gibi gärünmektedir."" 1860'ta modern kaynaklari
(kömür,linyit, petrol) kullanarak tükettigi enerji, Birlegik Devletlerin ya
da Prusya/Almanya'ninkinin beg kati; Fransa'ninkinin alti kati ve Rus-
ya'mnkinin 155 katiydi! Dünya ticaretinin beyte bi"rini, mamul mallar
ticaretinin ise begte ikisini tek bagma elinde tutuyordu. Dünya ticaret
gemilerinin üçte birinden fazlast Ingiliz bayragi taç1yor ve bu oran dü-
zenli olarak artiyordu. Artik (iktisatçi
Jevons'un1865'te dile getirdigi
gibi) ülkeleri-evrenin ticaret merkezi haline gelmig olduguna göre, orta-
Viktorya dönemi Ingiliz yurttaglarmm, bu eçsiz durumlan kargismda
cogkun bir sevinç duymalari gagirtici degildi:

Kuzey Amerika ve Rusya ovalari bizim ekin tarlalarimizdir; Si-

kago ve Odesa bizim ambarlariruzdir; Kanada ve Baltik bizim
kereste ormanlarimizdir; Avustralasya'da* bizim koyun çiftlikle-
rimiz vardir; Arjantin'de ve Kuzey Amerika'nm batisodaki kir-
larinda bizim öküz sürülerimiz yayilir, Peru altimm gönderir, Gü-
ney Amerika ve Avustralya altmi Londra'ya akar; Hindular ve
Çinlilerçayi bizim için yetigtirirler ve bizim kahve, geker ve ba-
harat çiftliklerimiz tüm Hint Adalari üzerindedir. ispanya ve
Fransa bizim baglanmiz, Akdeniz meyve bahçemizdir ve uzun
-
süre Güney Birlegik Devletlerini kaplayan bizim pamuk alanlan-
miz artik dünyadaki sicak bälgelerin her yanma yayilmaktadir.2°

Bu tür özgüven gösterileri ve bu gästerilerin kaynaimi olugturan

sanayi ve ticaret istatistikleri, Ingilizlerinhiç kimsenin boy ölçügemeye-
cegi bir egemenlik konumuna sahip olduklanna igaret ettigi için, duru-

Australasia: En genig anlamiyla kullanildiginda Malay Archipelago, Filipinler, Polinez-

ya, Malinezya, Mikronezya, Yeni Zelanda ve Avustralya'yi içine alan ve tam bir kesinlik
tagimayan bir terim.
-

ç.n.

194

i
l

mu daha iyi kavramr hale getiren birkaç bagka noktaya deginmek ye-
Her seyden önce bilgiç1ik taslamak gibi olacak
-biraz

rinde olacaktir.
ama- ülkenin gayri safi milli hasilasmm (GSMH) 1815'i izleyen onyil-
lar boyunca hiçbir zaman dünyada kaydedilen en yüksek GSMH olma-
si mümkün degildir. Sirf Çin'in(sonralarida Rusya'nm) nüfus büyüklü-
unu ve çok açik bir gerçek olarak tarim iiretimi ve dagitimmm her
yerde, hatta 1850'den önce Ingiltere'de bile, ulusal zenginligin temelini
lugturdugunu hesaba katarsak, Ïngiltere'nin genel GSMH'si hiçbir za-
tnan kivi bagma dügen hasilasi ya da sanayilegmede vardigi agama ka-
GSMH hacminin tek bagma
"toplam

dar gäz ahci olmamigtir. Gene de,

önemli bir anlami yoktur,"2 yüz milyonlarca käylünün fiziksel çabayla
yarattigi hasila, beg milyon fabrika iççisinin yarattigmi pek azmig gibi
gösterebilir ama büyük bir bölümü hemen tüketildiginden, zenginlik
fazlasi ya da belirleyici bir vurucu askeri güç meydana getirme ihtimali
çok daha azdir. Îngiltere'nin 1850'de kuvvetli, daha dogrusu rakipsiz
oldugu nokta, modern zenginlik yaratan sanayi ve bunun getirdigi tüm
yararlardi.
Öte yandan ikinci nokta bilgiçlik taslamak gibi olmamakta-
-bu

dir- ingiltere'nin büyüyen sanayi gücü, 1815'ten sonraki onyillar için-

-de, sözgelimi, Wallenstein'in 1630'lu yillarda sahip oldugu toprakla-
rm sagladigi ya da ilerde Nazi ekonomisinin saglayacagi gibi devletin
askeri. araç ve insan gücüne hizla kavugmasina imkân verecek biçimde
düzenlenmig degildi. Aksine, bu ilk sanayilegme olayinm yam sira ge-
ligen.laissez-faire ekonomisinin dayandigi ideoloji, sonsuz barig, dev-
let harcamalarmda (äzelliklede savunmada) indirim, ekonomi ile ki-
giler üzerindeki devlet denetiminin azaltilmasi ilkelerini telkin ediyor-
du. Adam Smith Uluslarm Zenginligi'nde (1776), Ingiliz toplumunu
bagimsiz topLumlardan gelecek giddet hareketlerine ve istilala-
"öbür

ra" kargi korumak uzere, bir ordu ve donanmamn bakim giderlerine

katlanmak zorunlu hale gelebilir görügünü kabul ediyofdu; ama silah-
olduklari ve ulusal zenginlige bir fab-
"verimsiz"

11kuvvetler, per se*

rika ya da çiftligin yaptigi gibi deger katmadiklari için, ulusal güvenli-
ge yeterli olabilecek en alt düzeye indirilmeliydiler? Savagm bagvuru-
lacak son çare oldugunu ve ilerde savag ihtimalinin giderek azalacagi-
m varsayan (ya da en azindan äyle olacagmi uman) Smith yandaglari,
onlardan da öte Richard Cobden yandaglari için, devleti savaga göre
tegkilatlandtrma dügüncesi korkunç olabilirdi. Sonuç olarak, Ingiliz
alaninda
"çagdaglagma"ya
sanayiinde ve ulaçtirma gerçeklegen para-
lel olarak, ordu içinde iyilegtirme yapilmamig ve ordu (bazi istisnalar
dipinda)23 181Ften sonraki onyillarda yerinde saymigtir.

Per se: Kendi içinde. -- ç.n.

195
 O halde, ingilizekonomisi orta-Viktorya döneminde
ne kadar üs-
tün durumda olursa olsun, savag için, ilk Stuartlar'dan bu
yana hiç ol-
madigi kadar az "seferber"
edilmig durumdaydi; ulusal gütenlik
ve ulu-
sal zenginlik arasmdaki baglara agirhk merkantilist änlemlerden
veren
düzenli olarak vazgeçildi: Korumaci gümrük tarifelerine son verildi; ile-
ri teknoloji (sözgelisi tekstil makineleri) ithalati üzerindeki yasak kaldi-
rildi; bagka amaç1arm
yam sira, savag ihtimaline kargi çok sayida Ingi-
liz ticaret gemisi ve denizei bulundurmayi amaçlayan Denizcilik Yasala-
ri iptal edildi; imparatorluk
"tercihler"ine

son verildi. Buna kargi sa-

vunma giderleri en alt düzeyde tutuldu; bu miktar 1840'larda y11da
yaklagik 15 milyon sterlin iken, daha çalkantih olan 1860'larda da 27
milyon sterlinin üzerine çikmadi; oysa 18 60'h yillarda Ingiltere'nin
GSMH'si yaklagik 1 milyar sterlini buluyordu. Gerçekten de 1815'i iz-
leyen 50-55 yil.boyunca silahh kuvvetler GSMH'nin ancak yüzde iki-
üçünü tüketmig ve merkezi hükümet harcamalart-toplu olarak yüzde
10'un çok altmda kalmigtir bu oranlar.18.
ya da 10. yüzyildakine gö-
-

re çok daha dügüktür.24 Bu rakamlar gelirleri ve emelleri smirli olan bir

ülke için gagilacak kadar dügük sayilabilirdi. "Deryalara hükmetme"yi
bagaran, çok uzaklara yayilmig koca bir imparatorlugun sahibi olan ve
Avrupa'daki -güç dengesini oldugu gibi korumak konusuna hâlâ buyük
ilgi duydugunu iddia eden bir devlet söz konusu oldugunda ise gerçek-
ten olaganüstüydü.
Böylece, Ingiliz ekonomisinin dünya içindeki buyüklügü, Birlegik
Devletler ekonomisinin, sözgelimi 1920'lerin bagmdaki durumu gibi,
ülkenin savagma gücüne yansimiyordu; ne de giderek ticaret
ve sanayi-
den daha çok kopan bir avuç bürokratiyla, ülkenin laissez-faire'ci ku-
rumsal yapisi, kaynaklari taraflarin tüm güçlerini ortaya dökerek
yapa-
caklari bir savag için, büyük karigikhklara meydan vermeden seferber
edebilecek durumdaydi. Agagida görecegimiz gibi, daha dar kapsamli
olan Kirim Savagi bile, sistemi piddetle sarsmig ama kargi kargiya kah-
nan bu durumun yarattigi kaygi çabucak geçmisti. Orta-Viktorya dö-
nemi Îngiliz yurttaglari, Avrupa'da gerçekleçtirilecek ve her
zaman pa-
hahya çikacak, belki de ahlak digi sayilacak askeri müdahaleler konu-
sunda giderek daha az hevesli görünmekle kalmadilar,
kita üzerindeki
Büyük Güç1er arasmda 1815'ten sonraki 60 yil boyunca genel olarak
süren dengenin, ingiltere'nin tam yükümlülük almasini gereksiz kildigi \
sonucuna da vardilar. Îngiltere diplomasi yolu Ve filolarm yaptigi ey-
lemlerle Avrupa'nin hayati önem tagiyan kenar bölgelerindeki (Porte-
kiz, Beiçika, ÇanakkaleBogaz1) politik olaylari etkilemeye çabalamiç
ama bagka yerlerde müdahalede bulunmaktan kaçmma egilimi göster-
migtir. 1850'lerin sonlarmda ve 1860'larm baglarmda Kirim Savagi bile
çogunlukla bir hata olarak degerlendirildi. Egilimi
ve gücü olmadigi

196
I

için, Ïngilterekritik bir yil olan 1857da, Piedmont'un kaderi konusun-

da önemli bir rol oynamamig, Palmerston ve Russel'in 1864 Schleswig-
Hostein olayma
"karigma"larmi
onaylamig ve Prusya 1866'da Avus-
turya'yi, dört yil sonra da Fransa'yi yenerken olanlari kenardan izle-
migtir. Ingiltere'nin askeri kapasitesinin orduyu bu dönemde oldukça
smirh bir durumda (bkz. Tablo 8) birakmasma gagmamak gerekir; za-
ten bu ordunun ancak çok küçük bir bölümü Avrupa'daki bir savag
in seferber edilebilir durumdaydi.

TABLO 8
GÜÇLERIN ASKERIPERSONEL DURUMLARI, 1816-1880"
1816 1830 1860 1880
Birlegik Kralhk 225.000 140.000 347.000 248.000
Fransa 132.000 259.000 608.000 544.000
Rusya 800.000 826.000 862.000 909.000
Prusya / Almanya 130.000 130.000 201.000 430.000
Habsburg Imparatorlugu .
220.000 273.000 306.000 273.000
Birlegik Devletler 16.000 11.000 26.000 36.000

Îngiltere'ninaskerlerini yaymayi tercih ettigi Avrupa-digi dünyada

bile, Hindistan gibi yerlerdeki asker ve politikacilar denetimleri altmda
tuttuklari topraklarm buyük boyutlarma bakarak hemen her zaman
kumanda ettikleri kuvvetlerin yetersizliginden yakmiyorlardi. Bir dünya
haritasi üzerinde ne kadar heybetli görünürse görünsün, bölge subayla-
ri imparatorlugun çok az bir para içinde döndügünü biliyorlardi. Bütün
bunlarin anlami gudur; Ingiltere, 19. yüzyilm bagmdan ortasma kadar
farkh türde bir Büyük Güç oldu; sahip oldugu nüfuz da geleneksel as-
keri hegemonya ölçüsüne göre degerlendirilemezdi. Ingiltere'nin kuv-
vetli oldugu yanlar birtakim bagka alanlardaydi ve Ingilizler bunlarm
her birini büyük ve sürekli silah altmda bir ordudan çok daha degerli
saylyorlardi.
Bu alanlarm ilki deniz gücüydü. 1815'ten önceki yüzyili agkm süre
içinde krallik donanmasi genellikle dünyanin en büyük donanmasi du-
rumundaydi. Ancak bu deniz egemenligine sik sik kargi çikanlar oldu,
äzellikle de Bourbon güçleri. Trafalgari izleyen 80 yilm dikkat çeken
äzelligi hiçbir ülkenin ya da ülke toplulugunun Îngiltere'nin denizler
üzerindeki denetimine ciddi bir biçimde meydan okuyamayigiydi. Ara
sira bir Fransa
"korku"su
yagandigi dogruydu; deniz komutanligi, Rus-
larm gemi yapirni programlarmi ve Amerikahlarin yaptiklari büyuk fir-
kateynleri de dikkatle izliyordu. Ancak fark edilen bu tehlikelerin tümü
kisa sürede geçmig ve ingilizdeniz gücü (Profesör Lloyd'un deyimiyle)
"deniz
imparatorluklari tarihinde hiç görülmeyen älçülerde nüfuz"2' sa-

i
197
 hibi olmustur. 1815'ten sonra sayisal açidan düzenli olarak yapilan in-
dirimlere ragmerikralhk donanmasi kimi zamanlarda fiili savag gücü
bakimmdan herhalde kendinden sonraki üç ya da dört donanma kadar
kuvvetliydi. Donanmamn büyük filolari da, Avrupa politikasi içinde en
azindan kenar bölgelerde bir güçtü. Portekiz Kralhšmi içten ve digtan
gelecek tehlikelere kargi korumak için Tagus'a demirleyen donanma;
Akdeniz'de belirleyici sonuç getiren kuvvet kullanimi (1816'da Cezayir
korsanlarma kargi yapilan harekât; 1827de Türk filosunun Navari-
no'da periçan edilmesi; 1840'ta Mehmet Ali'nin Akra'da durdurulmasi)
ve "Dogn Meselesi" ne zaman agirlagsa, filonun hesapli olarak Çanak-
kale önünde demirlemesi için gönderilmesi: îçte bunlar, Ingiliz deniz gü-
cünün, cografi yönden sinirli oÏmasinaragmen Avrupa .yönetimlerini
sürekli kaygilandiran gösterileriydi. Kralhk donanmasinin daha küçük
çapli filolarmut hatta tek savag gemilerinin Avrupa digmda girigtikleri
bir sürü etkinlikle
-korsanhk

eylemlerini bastirmak, käle gemilerini

durdurmak, karaya gemici çikarmak ve Canton'dan Zanzibar'a yerel
yöneticilerin gözünü yildirmak- saglanan sonuç1ar belki daha bile belir-
leyici oluyordu."
Ingilizlerin ikinci önemli nüfuz alani geniëlemekte olan sömurge
imparatorluguydu. Burada da genel durum, Ingiltere'nin imparatorluk
için·Íspanya'yla, Fransa'yla ve bagka Avrupa devletleriyle tekrar tekrar
savagmak zorunda kaldigi änceki iki yüzyila göre çok daha az rekabet
gerektiriyordu. Fransa'nm Pasifik'te ara sira yaptigi hareketler ya da
Ruslarm Türkistan'daki saldirilari bir yana birakihrsa, ciddi bir rakip
kalmamigti. O halde 1815-1880 yillari arasmda Britanya Ìmparatorlu-
gununbir güç politikasi boglugu içinde var oldugunu ileri sürmek pek
abarti olmayacaktir; zaten sömürge ordusunun oldukça ufak tutulabil-
mesinin sebebi de buydu. Ingiliz emperyalizminin smirlari oldugu da
bir gerçektir -

Amerika Cumhuriyetinin batt yariküresinde, Fransa ve

Rusya'nin dogu yariküresinde geniëlemeleri de birtakim sorunlar yara-
t1yordu. Ama tropiklerin pek çok yerinde ve uzun süre ingiliz çikar
gruplari (tüccarlar,büyük çiftlik sahipleri, gezginler, misyonerler) kargi-
larinda yerli halklar digmda yabanci kimse bulmadi.
Diç baskilarm nispi olarak bulunmaytyi, ülke içinde de laissez-faire
liberalizminin güç1enmesi sonucu, pek çok yorumcu sömürge edinrne-
nin gereksizligini ileri sürerek sömürgelerin fazlasiyla agir. bir yük altin-
da bulunan ingilizvergi yükümlulerini "sikbogaz"
etmekten baska bir
ey olmadigini iddia ettiler. Ancak ingiltereiçinde emperyalizme kargi
kullanilan retorik ne olursa oisun, gerçek guydu ki imparatorluk buyü-
meye devam ediyor, (bir hesaba göre) 1815-1865 arasi yilda ortalama
100.000 mil kare oraninda genigliyordu? Singapur, Aden, Falkland
Adalari, Hong Kong, Lagos gibi yerler stratejik/ticari amaçlarla alm-

198
\

migti; öbùr sömürgeler .ise gözü topraktan bagka bir gey görmeyen ve
Güney Afrika bozkirlari, Kanada çayirhklari ve Avustralya'nm tenha
kirlarmda ilerleyen beyaz gäçmenler araciligiyla elde edilmigti -

böyle-
1erinin ilerleyigleri genellikle yerli halkin direnmesine yol açiyor ve bu
direnigler Ingiltere'den ya da Ingiliz Hindistan'indan gelen askerlerce
bastirthyordu. Yeni sorumluluklar listesinin kabarmasmdan rahatsizhk
duyan ingiliz hükümeti resmi toprak ilhaklarma karp çiksa bile, genig-
eyen Îngiliz toplumunun
"resmi
olmayan etkisi" Uruguay'dan Le-
ant'a, Kongo'dan Yangtze'ye kadar hissediliyordu. Fransizlarin dagi-
nik sömürgeleptirme çabalari ve Amerikahlar ile Ruslarin daha yerel iç
sömürgelestirme örnekleriyle kiyaslandigmda, Ingilizlerin emperyalizmi
19. yüzyilin buyük bir bölümünde benzersiz kahyordu.
Ingilizlerin sivrildikleri ve kuvvetli olduklari üçüncü alan maliye
alaniydi. Bu nokta elbette ülkenin genel smai ve ticari geligiminden ayri
dügünülemez; Sanayi Devrimini körüklemek üzere para gerekmig, Sana-
yi Devrimi de yatirilan sermayenin getirdigi kârlarla çok daha fazla
miktarlarda paranm kazanilmasma yol açmigti. Bundan äneeki bälüm-
de görüldügü gibi ingilizHükümeti de bankacihk ve hisse senedi piya-
salarmda sahip oldugu krediden yararlanmayi öteden beri bilmigti. An-
cak 19. yüzyil ortalarmda maliye dünyasmda ortaya çikan geligme,
hem nitelik hem de nicelik yönünden daha önce olup bitenlerden fark-
hydi. Îlk bakigta göze çarpan nicelik farkhhgidir. Uzun süren barigm ve
Birlegik Krallik için kolayca sermaye saglanabilmesinin yam stra, ülke-
nin mali kurumlarinda görülen düzelme Ingilizleri hiç olmadigi kadar
ülke digmda yatirima özendirmigtir: Waterloo'yu izleyen on yil içinde
her yll ihraç edilen alti milyon sterlin dolaymdaki para, yüzyil ortasm-
da yilda 30 milyon sterline, 1870-1875 arasinda gagirtici bir toplam
olan 75 milyon sterline çikmigti. Bunun sonucunda Ingiltere'nin faiz ve
kâr paylarmdan elde ettigi ve 1830'lu yillarm sonlarrida elverigli bir
miktar olan sekiz milyon sterline çikan geliri, 1870'lerde 50 milyon
sterlini apti; ancak bu miktarin büyük bir bälümüyle hemen ülke digin-
da yeniden yatirim yapihyor ve bu süreç yukari dogru verimli bir tirma-
nig içinde yalniz Îngiltere'nin zenginligini artirmakla kalmiyor, global
ticaret ve ulagtirma alanlarma surekli hiz veriyordu.
Bu çok genig çaph sermaye ihraci, çegitli ve änemli sonuçlar dogur-
muytur. Bunlardan ilki, denizaziri yerlerdeki yatirimlarm Ìngiltere'nin
görünür kalemlerde her zaman maruz kaldigi yillik ticaret açigru
änemli ölçüde azaltmasiydi. Bu açidan, yatirim gelirleri zaten bir hayli
yüksek olan ve gemi tagimaciligi, sigortacihk, bankacihk ücretleri, mal
ahm satimi vb.'den gelen görünmez kazançlarda artig sagladi. Tüm
bunlar birarada, Ingiltere'nin hiçbir zaman bir ädemeler dengesi buna-
limma dügmemesini saglamakla kalmamig, hem içerde hem digarda sü-

199
 rekli olarak zenginlegmesine yol açmigtir. Ikinci nokta, ingiliz ekonomi-
sinin çok büyük bir kärük gibi çabymas1ydi; muazzam miktarlarda ham-
madde ve ylyecek maddesini kendine çekiyor ve çok büyük miktarlarda
tekstil, demir ürünleri ve baska tür maniulleri digari veriyordu; deniz
tagimaciligi gebekesi, sigortacilik iglemleri ve 19. yüzyil boyunca (özel-
likle) Londra'dan ve Liverpool, Glasgow ve bagka pek çok kentten diga
dogru yayilan bankacihk baglari, 19. yüzyil boyunca bu görünür ticaret
düzenine paralel olarak igledi ve onu tamamladi.
Ïngiltere'dekiiç piyasanin açikhgim ve Londra'nm denizagiri bölge-
lerden gelen geliri Georgia'dan Queensland'ekadar pek çok yerde yeni
demiryollarina, limanlara, kamu hizmetlerine ve tarim alanmdaki giri-
gimlere yeniden yatirmaya istekli oldugunu dügünürsek, gärünür ticaret
akigi ile yatirun düzenleri arasmda genelde birbirlerini tamamlayan bir
iligki oldugu görülür.* Buna bir de altm standartinin giderek daha
yay-
gin kabul görmesi ve Londra'da bozdurulan senetltre dayali uluslarara-
si bir kambiyo ve ödemeler mekanizmasinm geligmesi eklenince, orta-
Viktorya dönemi Ingilizlerinin klasik ekonomi biliminin ilkelerini izle-
yerek hem refahi, hem de dünya üzerindeki uyumu artiracak sirri key-
fettiklerine inanmalari hemen hiç çagirtici degildi. Pek çok kimse
-koru-

macihk yanlisi Toryler, dogunun baskici hükùmdarlari, yeni türemig

sosyalistler- hâlâ bu gerçegi kabul etmeyecek kadar anlayigsizdi ama
laissez-faire ekonomisinin ve yararci yönetim kurullarmin temelde isa-
betli oldugunu herkes mutlaka görecekti.29
Tüm bunlar Ingilizleri kisa vadede daha önce olmadiklari kadar
varlikh hale getirirken, daha uzun vadede stratejik tehlike unsurlari
ta-
imiyor muydu? Geçmigte kalanlara bakiyor olmanin verdigi bilgelikle
insan, bu yapisal nitelikli ekonomik degigikliklerin, Ingiltere'nin dünya
üzerindeki nispi gücünü daha sonradan etkileyecek en az iki sonucunu
seçebiliyor. Bunlardan ilki, Ingiltere'nin bagka ülkelerin uzun vadedeki
buyümelerine nasil katkida bulundugudur; bunu hem sürekli mali des-
tekle dig ülkelerdeki sanayiye ve tarima varhk kazandirip, bunlari gelig-
tirerek, hem de denizagiri bölgelerdeki üreticileri, ilerki onyillarda ken-
di ürünleriyle rekabet edebilecek hale getirecek demiryollarini, limanla-
ri ve buharli gemileri yaparak saghyordu. Bu çerçeve içinde igaret edil-
rnesi yararh olan nokta gudur; buhar gücünün, fabrika sisteminin, de-
miryollarmm ve sonra da elektrigin ortaya çikipi, Îngiltere'nin daha .

Säzgelimi, Ariantin sigir ve tahil ihracati için Birlegik Krallik'ca hazir bir
pazar bula-
biliyor ve bu yolla Ingi1tere'denaldigi mamul mallar ve çegitli hizmetler için ödemede
bulunmakla kalmiyor, Londra'nm verdigi uzun vadeli borç1ari da geri ädeyerek, yeni
borçlar için kredisini yüksek tutabiliyordu. ABD'nin 20. yüzyilda Latin Amerika'ya
verdigi borçlarla
-kisa

vadeli borç ve tanm ürünlerinin ithaline izin verilmemesi biçi-

minde-
çarpici bir zithk gärülmektedir.

I
200 I
yüksek verime ulagmasini zorlagtiran dogal, fiziksel engelleri aymasmi,
dolayisiyla da ulusun refahim ve gücünü arttirmasim saglarken bu.bu-
luglar Birlegik Devletlere, Rusya'ya ve orta Avrupa'ya daha büyük ya-
sikigmig olan potansiyellerinin
rar sagladi; çünkü onlarin kara içine ge-
ligmesini önleyen dogal, fiziksel engeller çok daha büyüktü. Kabaca bir
degerlendirme yaparsak, sanayilegmenin yaptigi gey ülkelerin kendi
kaynaklarindan yararlanma imkânlarmi epitlemek ve böylece daha ufak,
kenarlarda yer alan ve denizei-ve-ticaretci devletlerin o güne kadar sa-
'hip
olduklari avantajlardan bir bölümünü onlarin elinden alarak, bü-
yük kara devletlerine vermek olmugtur.*
Ilerde stratejik bir zayifhga yol açabilecek ikinci nokta, Ingiliz eko-
nomisinin giderek artan bir älçüde uluslararast ticarete, daha da önem-
lisi uluslararasi maliyeye bagimli hale gelmesiydi. 19. yüzydin ortalarin-
daki onyillarda, ihracat gelirleri toplam ulusal gelirin begte birini olug-
turacak kadar bir artig gästermigti;" bu ise Walpole ya da Pitt dönemle-
rinde oldugundan çok daha yüksek bir oranda; özellikle de çok genigle-
mig olan pamuklu dokuma sanayii için denizagiri pazarlarin hayati
önem kazanmasi demekti. Ancak, Ingiltere daha çok tarima yaslanan
bir toplum olmaktan uzaklagarak daha çok bir kent/sanayi toplumuna
dönügtükçe, ister hammaddeler, ister (giderek- artan älçüde) yiyecek
maddeleri için yapilsm, ithalat da hayati hale geliyordu. Hepsinin ara-
smda en hizh olarak büyüyen sektärde, yani
"görünmez"
bankacihk,
sigortacdik, mal ahm satimi ve denizagiri yatirim hizmetleri konusunda,
dünya piyasalarma olan bagimhhk daha da kritik bir nitelik almigti.
Dünya Londra kentinin ayaklari dibindeydi; bu da barig zamam için
çok iyi bir geydi ama, yeni bir Büynk Güç savagi çikarsa durum ne ola-
cakti? Ingiltere'nin ihracat pazarlari 180Wda ve 1811-1812'de oldu-
etkilenirdi zaman? Tüm ekonomi
gundanda kätü bit biçimde mi o ve
ingiltere'de yaçayan nüfus, çatigma dönemlerinde kolayca kesilebilecek
ya da askiya ahnabilecek ithalata fazlaca bagimh hale gelmiyor muydu?
Pazarlar kapanabilecegine, sigortacihk durabilecegine, uluslararasi ser-
maye transferleri gecikebilecegine ve kredi kaybi olabilecegine göre,
Londra-tabanh bir dünya bankacdik ve maliye sistemi, yeni bir dünya
savagi çiktiginda, yikihvermez miydi? Ne gariptir ki, bu kogullar altin-
da ileri ingiliz ekonomisi, daha az ve uluslararasi ticaret
"olgunlagmig"

ve maliyeye daha az bagtmli bir devletinkine göre çok daha agir zarar-
lara ugrayabilirdi.
Liberallerin devletlerarasi uyuma ve zenginligin durmadan artmasi-
na iligkin varsayimlari dûçünnldügünde bunlar, yersiz korkular olarak
görünüyordu; bütün istenen devlet adamlarmm akilci davranmalari ve
eskilerin yaptigi gibi bagka halklarla kavga etme budalaligma dügmek-
ten kaçinmalariydi. Gerçekten de laissez-faire yanlisi liberaller, Ingilte-

201
 re'nin sanayii ve ticareti ne kadar global ekonomiyle bütünle ir ve ona
bagimh hale gelirse, çatigmaya yol açabilecek politikalarm izienmesi
konusundaki isteksizligin de o kadar büyük olacagmi ileri sürmüglerdir.
Aym gekilde, maliye sektärünün büyümesi de memnunlukla kargilan-
mahydi çünkü bu yalnizca yüzyil ortasmda görülen
"ileri
atilimi" kö-
rüklemiyor, Îngiltere'ninne kadar yol aldigmi
ve ilerici oldugunu da
gösteriyordu; öbür ülkeler de onun izinden giderek sanayilegseler bile,
Ingiltere çabalarim bu geligmeye yardimci olmaya yöneltir ve bu yolla
daha da çok kâr ederdi. Bernard Porter'm sözleriyle Ìngiftere, içinde
ayaklarm olugtugu ilk kurbaga yumurtasi, kurbagaya dänügen ilk iri-
bag ve sudan digari ziplayan ilk kurbaga idi. Ekonomik yänden öbürle-
rinden farkliydi
ama bu, yalnizca öbürlerinden çok ilerde olmasindan
kaynaklaniyordu.32 Böyle hayirh kogullari dikkate alinca, stratejik za-
yifhk korkulari temelden yoksun gärünüyordu; orta-Viktorya dönemin-
deki çogu ingiliz, 1851 yihnda Crystal Palace de açihçi yapilan Büyük
Sergi sirasinda kivanç gözyaglari däken Kingsley gibi, olup bitenin koz-
mik bir kaderin gerçeklegmesi olduguna inanmayi seçmielerdi:

Bana göre, pamuk egirme makinesi ile demiryollari, Cunard

- Sirketinin gemileriyle elektrikli telgraf
. .

bizim, hiç degilse ki-

.

mi açilardan evrenle bir uyum içinde bulundugumuzu gösteren;

aramizda yüce bir ruhun igler.halde oldugunu gästeren belirti-
lerdir. .

Düzene sokan ve Yaratan T'anridir bu?

.

Sansçarkmm tepe noktasmda bulunan' tüm uygarhklar gibi Ingiliz-

ler de durumlarmm "dogal"
olduguna ve takdirin, bu durumun böylece
sürmesi yolunda olduguna inanabiliyordu ve tipki öbür uygarliklarm
hepsinin bayma geldigi gibi, neye ugradiklarmi gagiracaklardi. Ancak bu
oluncaya kadar daha zaman geçecekti; Palmerston
ve Macaulay çagmda
gözle görülür olan Îngilizlerinzay1f yanlarmdan çok kuvvetli yanlarlydi.

"ORTA GÜÇLER"

Ekonomik ve teknolojik degigikliklerin, 1815'ten sonraki 5040 yil

içinde kara Avrupa'smm Büyük Güçlerinin nispi konumlari üzerindeki
etkisi çok daha
\
çarpici olmuytur; bunun da baglica sebebi, buralarda
gerçeklegen sanayilegmenin Îngiltere'dekine göre çok daha apagi düzey-
de kalan bir noktadan baglamig olmasidir. Doguya došru gittikçe, yerel
ekonomiler daha da feodal bir yapida ve tarim temeli üzerine kurulmuy
görünüyordu; ama 1790'dan önce ticari ve teknolojik géligmenin pek
çok yönüyle, Îngiltere'yeyakm oldugu Bati Avrupa'da bile, 20 yil süren
savag derin bir iz birakmigti: Nüfusun azalmasi, gümrük engellerinin

202

i
I
 denizagiri
"köyleymesi",

degigmesi, artan vergiler, Atlantik kesiminin

bölgelerdeki piyasalardan ve buralardan gelen hammaddelerden yok-
zorluklari, Napol-
sun kahnmasi, Ingilizlerin son buluglarmi ägrenme
savaglari sirasinda kimi ticaret kollarmda ve bölgelerinde (özelse-
yon
beplerle) kaydedilen·ilerlemelere ragmen, ekonomik büyümeye hep en-
gel olan noktalardi? Barigm saglanmasi, ticaretin normale dänmesi ve
.
kita Avrupa'sindaki girigimcilerin Büyük Britanya'mn ne kadar gerisin-
de kaldiklarim görme firsatmi bulmalari dernek olsa da, birdenbire bir
çagdaylagma furyasi yaratmadi. Bir degigimin gerçeklegmesi için ne ye-
talep ne de yetkililerde bir
terli
sermaye ve ülkelerin kendi içlerinde bir
heves vardi; pek çok Avrupah tüccar, zanaatçi ve el dokuma tezgâhi ip-
çisi de lngiliz tekniklerinin benimsenmesine giddetle karsi çikacaklardi
çünkü bunlari (çok da hakli olarak) eski yagam biçimlerine yönelmig
birer tehdit gibi görüyorlardi." Sonuç olarak buhar makinesi, buharh
tezgâh ve demiryollari kita Avrupa'sinda bir älçude ilerleme kaydetmig-
lerdi ama,

1815-1848 arasi, ekonominin geleneksel özellikleri baskm kal-

migti: Tarim, sanayi üretiminden daha önemliydi, ucuz ve hizh
ulagun araçlari yoktu ve tüketim mallarma agir sanayiye oldu-

gundandaha fazla agirhk veriliyordu.3'

Tablo Tde gösterildigi gibi 1750'den sonraki yüzyil içinde kipi ba-
nispi artiplar, pek göz alici degildi; du-
gma sanayilegme düzeylerindeki
rum ancak 1850'li ve 1860'h yillardan sonra degigmeye bagladi.
"Restorasyon Avrupa'sma egemen olan politik ve diplomatik ko-
gullar bir araya gelerek uluslararasi statükoyu dondurmuglar ya da en
azindan mevcut dürende yalmzca ufak tefek degigikliklere izin vermig-
1erdir. Salt Fransiz Devriminin hem ülkelerin iç toplumsal düzenlerine
hem de Avrupa'mn geleneksel devletler sistemine yöneÍmig çok ärkütü-
cü bir tehlike olugturmasi yüzündendir ki, Metternich ile onun gibi tu-
tucu kimseler, her türlü yeni geligmeye artik kugkuyla bakiyorlardi. Ge-
nel bir savag riski tagiyan serüvenci bir diplomasi, uluslarm kendi gele-
ceklerini kendilerinin belirlemesi ya da anayasal reformlar için yürütü-
lecek bir kampanya kadar olumsuz kargilamyordu. Politikacilar genel-
de, sirf ülke içi çalkantilar ve çegitli çikar kesimlerinin yagadiklari hu-
zursuzluklarm bile kendilerini yeterince ugragtirdigim dügunnyorlardi;
bu kesimlerin çogu yeni makinelerin ilk ortaya çikigmi, kentlegmenin
sanayi öncesi toplumlara özgü loncalar, küçük el sanatlari
artmasim ve
ve korumaci kurallar için yeni yeni belirmekte
olan tehlikeleri bile
kendilerine yönelmig tehditler olarak gärüyorlardi. Bir tarihçinin
"1830'da
patlak veren büyük isyanlara oldugu kadar orta büyuklükte

203
 pek çolgayaklanmaya da yol açan bölgesel bir iç savag"" diye tanimla-
digi durum yüzürrden, devlet adamlarinin kendi rejimlerini zayiflatma
ihtimali hayli yüksek dig mücadelelere girecek ne güçleri vardi
tekleri.
ne de is-

Bu çerçevede guna da igaret etmek gerekir ki, yapilan askeri eylem-

lerin çogu sirf mevcut sosyopolitik düzeni devrimci tehditlere kargi
sa-
vunmak için baglatilmigti
-sözgelimi,

Avusturya ordusunun Pied-

mont'daki direnigi 1823'te kirmasi, aym yll Fransiz askerlerinin Kral
Ferdinand'i eski yetkilerine kavugturmak üzere ispanya'ya girmeleri ve
en dikkate deger sebep olarak da 1848 Macar Devrimini bastirmak için
Rus askerlerinin kullamlmasi. Bu tür gerici önlemler, Îngilizkamuoyun-
da giderek daha büyük bir hognutsuzluk yaratsa da, ülkenin tarafsiz
konumu dolayisiyla, liberal güçleri baskidan kurtarmak üzere müdaha-
lede bulunmasi söz konusu olmayacakti. Avrupa içindeki toprak degi-
gikliklerine gelince bunlar, ancak bazilarmin ugradigi
zararlarm gu ya
da bu biçimde kargilanmasi gereken Büyük Güçlerin kurdugu "itti-

fak"inm rizasi almdiktan sonra yapilabilecekti. Böylece, kendinden bir

önceki Napolyon çagindan ya da bir sonraki Bismarck çagindan
farkli
olarak, 1815-1865 döneminde bag edilmesi
zor olan -politik sorunlarm
çogu (Belçika, Yunanistan) uluslararasi bir boyut kazanmig
ve tek ta-
rafli eylemler onaylanmamigtir. Tüm bunlar,
mevcut devletler sistemine,
belki güvenilmez olsa da temel bir .istikrar katmigtir.

Prusya'nm uluslararasi konumu, 1815'i izleyen onyillarda, bu genel

politik ve toplumsal kopullardan açikça etkilendi." Renanya'nm alin-
masiyla toprak bakimmdan çok geniglemig olmasma
ragmen Hohenzol-
lern Devleti Büyük Frederick dänemine gäre artik çok daha az etkileyi-
ci görünüyordu. Ne de. olsa Prusya topraklari üzerindeki ekonomik bü-
yümenin Avrupa'daki hemen her yerden daha hizla gerçeklegmesi, an-
cak 1850'li ve 1860'li yillara rastlamigti.
Buna kargi, yüzyilin ilk yari-
sinda ülke bir sanayi cücesi gibi duruyor, yllda
50.000 tonluk demir
üretimi yalnizca Îngiltere'nin, Fransa'nin
ve Rusya'ninkinin degil Habs-
burg imparatorlugunun üretimi yanmda da sänük kaliyordu. Üstelik
Renanya'nm kazanilmasi, Prusya'yi yalnizca cografi olarak bölmemig,
devletin daha
"liberal"

bati eyaletleri ile daha

"feodal"

dogu eyaletleri '

arasmdaki politik bölünmeleri de kizigtirmigti. Bu dönemin büyük bir

bölümünde, ülke içi gerginlikler politikada ön plana çikmigti; gerici
kuvvetler genellikle egemen durumdaydilar ama 1810-1819 arasmda
görälen reformcu egilimler kargisinda telaça kapilip, 1848-1849 devri-
mi yüzünden oldukça büyük bir panik yayadilar. Askerler yeniden tü-
müyle dar görüglü bir rejim kurduklari
zaman bile, iç huzursuzluk kor-
kusu Prusyah seçkinlerde dig politika serüvenleri tasarlayacak istek bi-

204
I
I

rakmamisti; tersine, tutueu kimseler Avrupa'nin bagka yerlerinde, özel-

likle de Rusya ve hatta Avusturya'daki istikrar güçlerine mümkün oldu-
guncayakmlagma geregini duyuyorlardi.
Prusya'mn iç politika anlagmazhklari, "Almanya meselesi"yle ilgili
tartigma, yani 39 Altnan devletinin sonuçta birlegme ihtimaline ve bu
amaca ulagmak için izlenecek yollara iliçkin tartigma yüzünden daha da
karmagik bir .hale geliyordu. Çünkü bu sorun, beklenebilecegi gibi
Prusya'nm liberal-ulusçu burjuvazisini çogu muhafazakärdan uzaklag-
trmakla kalmamig, orta ve güney Alman devletleriyle hassas nitelikli
birtakim gärügã1elerin yapilmasmi gerektirmig ve -hepsinden önemlisi-
Habsburg imparatorluguyla en son 1814'te Saksonya konusundaki
ategli tartigma sirasinda tanik olunan rekabeti yeniden canlandirmigti.
Prusya, 1830'lardan sonra geligen, Avusturyalilarin kendi sanayicilerin-
den gelen korumaci baskilar yüzünden katilamadiklari ve giderek änem
kazanan Alman Gümrük Birliginin (Zollverein) tartigmasiz lideri oldu-
gu halde, bu onyillar içinde politik üstünlük dengesi genellikle Viya-
, na'dan yana olmuytur. Her geyden önce, hem III. Frederick William'in
(1797-1840)hem de IV.Frederick William'in (1840-1861)Habiburg
Împaratorluguyla çikacak bir çangmanm sonaçlari kargisinda duyduk-
lari korku, Metternich ile onun ardindan gelen Schwarzenberg'in kuzey
kompulariyla olan bir çatigmanm sonuçlart karçismda duyduklari kor-
kudan daha büyüktü. Ayrica Avusturya, Alman Federasyonunun Frank-
furt'taki toplantilarina bagkanlik ediyordu; daha küçük Alman devletle-
rinin çogu Avusturya'ya yakmhk duyuyordu, tabii Prusyah eski muha-
fazakârlar da; Prusya bir Alman gücü olmaktan pek öteye gidemezken,
Avusturya'mn bir Avrupa gücü olugu tartigilmaz gärünüyordu. Viya-
na'nin daha agir basan gücü, belirgin olarak Oelmuetz'de 1850'de ya-
pilan anlagma sirasmda ortaya çikti; bu anlagma Prusya'nin ordusunu
terhis etmesi ve birlegme konusundaki kendi planlarmdan vazgeçmesiy-
le Almanya konusunda taraflarm avantaj kazanmak için yaptiklari ma-
nevralara geçici olara-k son vermigti. IV. Frederick William'a göre diplo-
masi alanmda gurur kirici bir duruma dügmek, 1848 devriminden he-
men sonra çikacak rizikolu bir savaga tercih edilebilirdi. Avusturya'nm
talepleri kargisoda geri çekilmig olmaktan üzüntü duyan Bismarck gibi
Prusyah milliyetçiler bile, "Almanya'daki egemenlik mücadelesi" tam
olarak sonuçlanmcaya kadar, yapilacak pek bagka bir gey olmadigmi
hissediyorlardi.
Frederick William'm Oelmuetz'de boyun egiginde oldukça önemli
bir sebep de, "Almanya meselesi"nde Rus ÇarininAvusturya'yi destek-
ledigini bilmesiydi. Aslinda 1812-1871 dönemi boyunca Berlin doguda-
ki devi kigkirtmamaya özen göstermisti. Ideoloji ve hanedanlik konu-
suyla baglantih birtakim sebepler, bu agiri boyun egigi hakli çikarmaya

205
 imum·m a mummi l•Immi-rrrmai luis
wil -9
wri.99I•I"1-EgiWilllLlr i

yardimci olabilirdi; ama Prusya'nm sürüp giden apagilik duygusunu

tam olarak gizleyemiyordu; Rusya'nm 1814'te Polonya Kongre Kralh-
ginm büyük bir bölümünn ele
geçirmesi, Prusya'nm bu agagihk duygu-
sunu yalmzca arttirmigti. St. Petersburg'un Prusya'da liberallegmeden
yana herhangi bir atilimi onaylamadigmi belli etmesi, Çar I. Nicho-
las'in Almanya birliginin (hele,böyle bir gey 1848'de denendigi gibi, ra-
dikal bir Frankfurt meclisinin Prusya Kralina imparatorluk tacmi sun-
masi biçiminde olursa!) ütopik bir saçmahk oldugu yolunda herkesçe
bilinen dügüncesi ve Rusya'mn Oelmuetz'den önce Avusturya'yi destek-
lemesi hep bu ezici dig gucün birer belirtisiydi. O halde, Kirim Savagi-
nm 1854'te patlak vermesi sirasmda, Avusturya'nin ve öbür batili güç-
lerin saygisini kaybetmekten kaygi duysa bile Rusya ile savaga gitmenin
sonuçlarmdan -korkan Prusya hükümetinin tarafsiz kalmak için çirpm-
masi pek de gagirtici degildi. Ïçinde bulundugu kopullar dikkate almir-
takindigi
sa, Prusya'nm tutum mantikhydi ama nglizler ve Avusturya-
blar Berlin'in
"kararsiz"

politikasmdan .hoglanmadiklari için, bir mik-

tar yol almincaya kadar Prusyah diplomatlarm Paris Kongresinde
(1856)öbür delegelerin arasina katilmasma izin verilmedi. Bu bir simge
olarak gärülürse, Prusya demek ki hälâ önemsiz bir katihoci olarak
görülüyordu;
-bu

Prusya kadar israrci bir biçimde olmamakla birlikte- bagka

alanlarda da yabanci güçler tarafindan kisitlaniyordu. En
az kaygi ve-
rici olan Prusya Ordusunun 1848'de Schleswig-Holstein'a girigi kargi-
sinda Palmerston'un yönelttigi suçlamalardi.
Çok daha rahatsiz edici
olan ise, Fransa'nm 1830'dan 1840 ve son olarak da 1860'11 yll-
sonra
larda Renanya için olugturdugu tehditti. Tüm bu gerginlik dönemleri,
daha önceden Viyana ile yapilan kavgalar ve St. Petersburg'dan ara si-
ra yükselen homurtularla zaten kendisini hissettirmig olan bir noktayi
dogruluyordu: Prusya, 19. yüzyihn ilk yarisinda büyük güçlerin en ufa-
gi idi; cografyasi kendisi için bir sakinca olugturuyor, güçlü kompulari-
nin yanmda sönük kahyor, iç sorunlari ve daha derinlerde yatan Al-
manya meselesi yüzünden dikkati dagiliyor ve uluslararasi konularda
daha önemli bir rol oynamakta aciz kahyordu. Prusya'mn çegitli alan-
lardaki kuvvetli yanlari dügünülürse, säylenenler belki de fazlaca insaf-
siz bir degerlendirme gibi görünebilir: Kilise bölge okullarmdan
versitelere
üni- \ <

kadar, Prusya egitim sisteminin üzerine yoktu;. yönetim sis-

temi oldukça yeterliydi; Prusya Ordusu ve muazzam genelkurmay teg-
kilati taktik ve strateji konusunda, özellikle de
"demiryollari

ve tüfekli
asker"" bilegiminin askeri açidan tagidigi anlami temel alan reformlari
incelemeden erken davranmiçlardi. Ancak igin püf noktasi guydu ki, li-
beraller ve muhafazakârlar arasindaki iç politik bunalim atlatilmadan,
IV. Frederick William'in gästerdigi kararsizhklar yerine kararh liderle-

206
 re kavugmadan ve Prusya'da bir sanayi tabani geligtirilmeden ülkenin,
bu potansiyelden yararlanmak mümkün degildi. Bu yüzden, Hohenzol-
lern Devleti ikinci-sinifa-yakm konumunun üzerine ancak 18 60'tan son-
ra çikabilmigtir.

Su da var ki, hayattaki pek çok gey gibi stratejik zayifhk da nispi
bir geydir ve güneydeki Habsburg imparatorluguyla kargilagtirildigm-
.da, Prusya'nin sorunlari belki de o kadar yildinci degildi. 1648-1815
öneminde imparatorluk "yükselig" "sözünü

ve geçirme" agamalarmi
yagamig* ama bu genigleme Viyana'nm bir Büyük Güç rolünün gerekle-
rini yerine getirmeye çabalarken kargilaçtigi zorluklari ortadan kaldir-
mamigti. Aksine, 1815'te varilan anlagma bu zorluklari, en azmdan da-
ha uzur vadede, artirmigti. Sözgelimi, Avusturyahlarin Napolyon'la çok
sik savagmalari ve kazanan tarafta yer almalari, 1814-1815 görügmele-
ri sirasinda yapilan genel sinir degigikliklerinde istemelerine
"tazminat"

yol açti, gerçi Habsburglar akilhlik edip, Güney Hollanda ve Güñeybati

- Almanya (Vorlande) ile Polonya'nin kimi bölümlerinden çekilmeye razi
olmuglardi ama bu, Italya içinde sagladiklari genig çapli yayilma ve ye-
ni kurulan Alman Federasyonu içindeki öncü rollerinin ortaya konmasi
dengelenmig oldu.
-sayesinde

Genel Avrupa dengesi teorisi, özellikle de bu teorinin ingiliz yo-

rumeulari kadar Metternich'in kendisi tarafmdan da tercih edilen bi-
çimleri dügünülürse -- Avusturya'mn gücunün böylece yeniden kurul-
masi.elverigli bir durumdu. Güney Ïtalya ovasmdan Galiçya'ya, Avrupa
üzerinde yayihp giden Habsburg Ïmparatorlugu Bati Avrupa'daki ve
Italya'daki Fransiz emellerini denetim altmda tutarak, "büyuk
Alman-
ya" milliyetçilerine ve Prusyall yayilmacilara kargi Almanya'daki statü-
koyu koruyarak ve Ruslarm Balkanlara girigi önünde bir set olugtura-
rak, dengenin merkezi dayanak noktasi görevini yapacakti.
Suda vardi
ki, bu gärevlerinin her birinde söz konusu kogullara uygun olarak, bir
ya da daha çok sayida Büyük Güçten destek görüyordu; ama sirf 1815
anlagmasinin oldugu gibi korunmasmda en büyük çikar sahibi gibi gö-
ründugü için bile olsa, Habsburg imparatorlugu bu beg tarafli karma-
ik
kilitlenmenin geçerli kalabilmesi için hayati önem tagiyordu -- oysa
Fransa, Prusya ve Rusya er ya da geç birtakim degigiklikler isterken,
1820'lerden sonra Metternick'e arka çikmayi gerektiren stratejik ve
ideolojik sebeplerin gittikçe azaldigini gören ingilizler de, bu durumun
bir sonucu olarak Avusturya'nin mevcut düzeni tüm yönleriyle koruma
çabalarma yardimci olmaya daha az istekli gärunduler. Kimi tarihçilerin
dügüncesine gäre aslmda, Avrupa'da 1815'ten sonra onylllar boyu sü-
ren genel barigin baçlica sebebi, Habsburg Ïmparatorlugununkonumu
ve yaptigi içlerdi. Bu yüzden de imparatorluk 1860'li yillarda Italya ve

207
 Almanya'daki statukoyu koruyabilmek için öbür güçlerden askeri des-
tek saglayamayinca, bu iki harekât alanindan uzaklagtirildi. 1900'den
sonra da kendisinin ayakta kalabilmesi kugkulu bir hal almca -Avru-
pa'daki dengenin kaderi açisindan anlam tagiyan-- büyük bir taht
savasi
kaçimlmaz olmugtu.41
Avrupa'daki muhafazakâr güçler --Fransizlarin yeniden gúç kazan-
masina ya da genel olarak
"devrim"e

kargi- statükoyu korumak için

birlik içinde olduklari surece, Habsburglarm bu zaylfhgi ortaya çikma-
migti. Metternick Kutsal Ìttifakom ideolojik dayanigmasma yaslana-
rak, çogu kez Rusya ve Prusya'nm destegini saglayabiliyor, bu da
ona
her türlü liberal harekete kargi yapilacak müdahaleleri rahatça düzenle-
me imkâm veriyordu 1821'de Napoli ayaklanmasmi bastirmak üzere
-

Avusturyali askerler göndermek ya da Fransizlarin Bourbon rejimini

desteklemek üzere ispanya'da yaptiklari askeri eyleme izin vermek veya
gerici nitelikli Carlsbad kararlarinm (1819) Alman Federasyonu üyele-
rine zorla kabul ettirilmesini ayarlamak gibi. Buna çok benzer bir bi-
çimde Habsburg imparatorlugunun St. Petersburg ve Berlin'le olan ilig-
kileri, Polonya milliyetçiliginin bastirilmasi konusundaki ortak çikarla-
rmdan da yarar görmügtür; bu, Rus yönetimi için Yunanistan
ya da Bo-
gazlarailigkin olarak ara sira çikan anlagmazliklardan çok daha hayati
bir konuydu; Galiçya'daki Polonya ayaklanmasmin ortaklaga bastiril-
masi ve Avusturya'mn Kracow Serbest Kentini 1846'da Rusya ve Prus-
ya'mn görüg birligiyle kendisine katmasi, monargiler arasi bu tür daya-
nigmamn yararlarmi ortaya koymuytur.
Ancak daha uzun vadede dugünülürse, Metternick'in bu stratejisi
esastan hataliydi. Radikal bir toplumsal devrim, 19. yüzyil Avrupa-
sinda oldukça kolay bir biçimde engellenebiliyordu;
ne zaman bäyle -
bir devrim olsa (1830, 1848, 1871 Komünü) korkuya kapilan orta si-
niflar,"yasa
ve düzen" tarafma geçivermiglerdf. Ama, Fransiz Devri-
mi ve yüzyilm baglarindaki çegitli özgür1ük savaglariyla hiz kazanan,
uluslarin kendi geleceklerini kendilerinin belirlemesiyle ilgili yaygm
dügünce ve hareketler sonsuza kadar bastirilamazdi. Metternich'in
bagimsizhk hareketlerini ezme çabalari Habsburg imparatorlugunu
sürekli olarak ylpratmigtir. Her -türlü ulusal bagimsizlik kipirtilarma
inatla kargi çikan Avusturya, eski müttefiki Ïngiltere'nin sempatisini)
kisa sürede kaybetti. Italya'da tekrar tekrar askeri kuvvete bagvurma-
si, tüm siniflar arasinda Habsburglu
"gardiyan"lara

kargi bir tepkinin

dogmasina sebep olmug, bu da birkaç onyll sonra hirsli Fransiz hü-
kümdari III. Napolyon'a, Cavour'a Avusturyalilari kuzey Îtalya'dan
kovarken yardim etme imkâni saglayarak yarar getirmigtir. Aym gekil-
de, Habsburg Ïmparatorlugunun ekonomik sebeplerle Zollverein'a
katilma konusundaki isteksizligi ve Almanya"ya katümanin
"büyük

208
yapisal-cografi olarak imkânsizhgi, Alman milliyetçesini
çok sayida
düç kirikhšma ugratmig ve bu kimseler kendilerine liderlik yapmast
için Prusya'ya yönelmiglerdi. Viyana'mn devrimleri bastirma çabalari-
ni genellikle destekleyen çar rejimi bile ulusal sorunlarla kimi zaman
Avusturya'dan daha kolay ugrayabiliyordu: Metternich'in tüm kargi
görüglerine ragmen I. Alexander'in ingiliz1erin igbirligi ile 1820'lerin
sonlarinda Yunan bagimsizligini destekleme politikasi bunun bir iga-
etidir.

Gerçek guydu ki, Habsburg Imparatorlugu ulusal bilinç1enme-

nin giderek arttigi bir dönemde büsbütün çagdigi kalmigti. Aga-
gida igaret edildigi gibi, äbür Büyük Güçlerin her birinde yurt-
taglarm çogunlugu ortak bir dili ve dini paylagmaktaydilar.
Fransizlarin en az yüzde 90'i Fransizca konuquyor ve aym
oranda yurttag, hiç olmazsa ismen Katolik Kilisesine bagh bu-
lunuyordu. On Prusyahdan sekizden fazlasi Almandi (geri ka-
lanlarm çogu ise Polonyaliydi); Almanlarin yüzde 70'i de Pro-
testandi.
Çarmyetmig milyonluk uyrugu arasmda önemli azm-
liklar vardi (bet milyon Polonyah, üç buçuk milyon Finli, Es-
tonyah, Letonyali ve Litvanyah ve üç milyon çegitli Kafkas
halklari) ama geriye kalan elli milyon gene de hem Rus, hem
de Ortodokstu. Britanya Adalarinda oturanlarm yüzde 90'i ise
Ingilizce konuguyordu ve bunlarm yüzde 70'i Protestandi. Bu
tür ülkeleri birlik içinde tutmak pek bir çaba gerektirmiyordu;
nitelikleri geregi kentliydiler. Buna karsi, Avusturya Imparatoru
öyle bir etkin karmagay1 yönetiyordu ki, bu konu ne zaman ak-
Ima gelse, herhalde yakimp durmugrur. Kendisi ve sekiz milyon
uyrugu Almandi, ama bu sayinm iki kati kadar gu ya da bu kö-
kenli Slav (Çekler,Slovaklar, Polonyalilar, Ruthenyalilar, Slo-
venyahlar, Hirvatlar ve Sirplar), beg milyon Macar, beg milyon
Italyan ve iki milyon Romanyali vardi. Tüm bunlar nasil bir
ulus olusturmaktaydilar?
Bu soruya verilecek cevap, ulus diye bir gey olusturmadikla-
ridir."

Bu etnik çegitlilik bagma en önemli kurumlardan biri, belki de

"tek

bunlarin en önemlisi" sayilan Habsburg Ordusuna da yansiyordu.

(yaniAlmanya'da egemen olmak için Prusya ile girigilen kesin
"1865'te

sonuç getirecek çatigmadan änce) orduya 128.286 Alman, 96.300 Çek

ve Slovak, 52.700 îtalyan, 22.700 Slovenyah, 20.700 Romen, 19.000
Sirp, 50.100 Ruthenyali, 37.700 Polonyali, 32.500 Macar, 27.600 Hir-
vat ve 5.100 kadar bagka uluslardan asker kayitliydi.- 43 Bu durum, or-

209
 duyu Raca yönetimindeki ingiliz-Hintli alaylari kadar renkli ve çegitli
killyordu ama bu<ok daha homojen olan Fransa ve Prusya ordularina
göre pek çok sakinca da yaratiyordu.
Askeri açidan zayiflik olugturulabilecek bu durum, kismen impara-
torluk içinde vergi toplamamn güçlügü, en çok da ticaret ve sanayi ta-
baninin zayifligi yüzünden yeterli paranin saglanamamasiyla agirlagi-
yordu. Bugün tarihçiler 1760-1914 döneminde "Habsburg Ìmparator-
lugunun ekonomik yukseligi"nden söz etmektedirler* ama igin ash gu-
dur ki, 19. yüzyihn ilk yarisi içinde sanayilegme yalnizca Bohemya,
Alpler yöresi ve Viyana çevresi gibi birtakim bati bölgeleriyle smirli kal-
mig, Ïmparatorlugun daha buyük bölümüne ise, buralara kiyasla doku-
nulmamigtir. O halde, Avusturya'nm kendisi ilerlemig ama kigi bagma
sanayilegme oram, demir ve çelik üretimi, buhar gücü kapasitesi vb.
açilarindan imparatorlugun bütünü Ingiltere, Fransa ve Prusya'nin geri-
sinde kalmigtir.
"'imparatorlugu
Dahasi, Fransa ile yapilan savaglarm giderleri mali
yönden tüketti, agir bir devlet borcu ve deger kaybermiç bir yigin kâgit
paranm yüku altmda birakti,"" bu da hükümeti askeri harcamalari ne-
redeyse en alt düzeye indirmeye zorladi. Orduya ayrilan miktar toplam
gelirlerin (1817'de yuzde 50'si iken) 1830'da yalnizca yüzde 23'üne
egitti; 1848-1849, 1854-1855, 1859-1860 ve 1864'te oldugu gibi buna-
hm yaganan zamanlarda, olašandig askeri harcamalara yetki veriliyor-
du; ancak bunlar hiçbir zaman orduyu tam gücüne kavugturmaya ye-
terli olmuyor ve bunalimin atlatildigi görülur görülmez de ayni hizla
kesintiye ugruyordu. Sözgelimi, askeri bütçe 1860'ta 179 milyon florin-
di, 1863'te 118 milyona dügtü; 1864'te Danimarka'yla olan çatigma si-
rasmda 155 milyona yükseldi, 18 65'te tekrar agir bir kesintiye ugraya-
rak 96 milyona indirildi bu, Prusya ile olan savagtan ancak bir yll ön-
-

ce yapilmigti. Bu toplamlarin hiçbiri Fransa, Ingiltereve Rusya'nm ya

da (kisa bir süre sonra) Prusya'nm askeri bütçelerine ayak uydurabile-
cek gibi degildi ve Avusturya'nm askeri yöneticileri 19. yüzyil ortalarm-
da geçerli olan ölçülere göre dahi ahlakça bozulmuy ve yetersiz olduk-
larmdan, ayrtlan paralar çok uygun bir biçimde harcanmiyordu. Özet-
le, Habsburg imparatorlugunun silah gücü, hiçbir gekilde yapmak zo-
runda kalabilecegi savaglara gäre degildi.46
Tüm burlar, imparatorlugun çökügünü oldugundan änce göster-
mek için söylenmig geyler degildir. Pek çok tarihçinin igaret ettigi gibi
Habsburg imparatorlugunun dayanma gücü olaganüstüydü: Reformas-
yondan, Türklerden ve Fransiz Devriminden sonra·ayakta kalmayi ba-
garmasmm ardindan, 1848-1849 olaylarim, 1866 yenilgisini ve son
agamalarma kadar Birinci Dünya Savapnm zorluklarmi da atlatmaya
yeterli gücü oldugunu ortaya koymugtur. Zayifhklari ortadaydi ama

210
I
I

kuvvetli oldugu noktalar da vardi. Kralhga yalmzca etnik Alman uy-

ruklular degil, Alman olmayan ülkelerdeki pek çok aristokrat ve
"as-

ker" aileler de bagliydi. Imparatorlugun, sözgeligi Habsburg imparator-

lugunu Polonya'daki yönetim biçimi, Rusya ya da Prusya yönetimlerine
göre oldukça yumuçakti. Üstelik, imparatorlušun çok çegitli yerel reka-
betleri içinde tagiyan karmagik, çokuluslu niteligi, ordunun dikkatli bir
biçimde kullamlmasmda görüldügü gibi merkeze bir ölçüde divide et
igpera imkâmm da veriyordu: Macar alaylari çogunlukla Italya ve
Avusturya'ya, Italyan alaylari Macaristan'a, Macar süvarilerinin yarisi
ülke digma vb. yerleptiriliyordu.47
Son olarak da, Büynk Güçlerin hiçbirinin Habsburglarla savag ha-
-

linde olduklari zamanlarda bile- bu imparatorlugun yerine neyi koya-

caklarmi bilememelerinden dogan olumsuz nitelikte bir avantaja da sa-
hipti. Çar L Nicholas Avusturyahlarm Balkanlar'daki iddialarina içerli-
yor olabilirdi ama 1848 tarihli Macar Devrimini bastirmak üzere bir or-
du verme istegini de göstermigti. Fransa, Habsburglari Italya'dan kov-
mak için entrikalar çevirebilirdi ama· III. Napolyon, Viyana'mn ilerde
Prusya ya da Rusya kargismda ige yarar bir müttefik olabilecegini de bi-
liyordu ve Avusturya etkisini Almanya'dan tumuyle silmeye kararh ol-
masina ragmen Bismarck da, 1866'da teslim olur olmaz Habsburg Ïm-
paratorlugunu surdürmeye çabalamigti.. Bu durum var oldukça, impara-
torluk-ayakta kalacakti -- tabii zarar vermedigi sürece.

Napolyon Savagi sirasmda ugradigi kay1plara ragmen, Fransa'nin

1815'i izleyen yarim yüzyil içindeki durumu pek çok bakimdan Prus-
ya'nm ya da Habsburg Împaratorlugunun durumundan önemli ölçüde
daha iyiydi? Ulusal geliri çok daha yüksekti ve daha rahat sermaye bu-
labiliyordu; nüfusu Brusya'ninkine göre çok daha fazla, Habsburg Im-
paratorlugunun nüfusuna göre de daha homojendi; büyük bir orduyu
daha kolayca besleyebiliyor, oldukça buyük donanmasino giderlerini de
kargilayabiliyordu. Bununla birlikte Fransa burada bir güç" ola-
"orta

rak ele almmaktadir çünkü stratejik, diplomatik ve ekonomik kopullar

bir araya geldiginde Fransa'nm kaynaklarmi toplayip belirli bir alanda
kesin bir öncülük kazanmasini engelliyordu.
1814-1815 yillarmm güç politikalari düzeyindeki en änemli gerçegi
uydu, äbür büyük devlederin hepsi de Fransa'nin Avrupa üzerinde he-
gemonya kurma girigimlerini engellemeye kararh olduklarim ortaya
koymuglardi; Londra, Viyana, Berlin ve St. Petersburg Napolyon'u son
girigiminde yenmek amac1yla, bagka konalardaki (Saksonya gibi) kav-
galarim yatigtirma istegi göstermekle kalmiyor, savagtan sonra Fran-

*
Divide et impera: Böl ve yönet.
- ç.n.

211
sa'nin geleneksel yayilma yollarmi tikamaküzere bir sistem kurmaya da
kararh görünüyorlardi. Böylece Prusya, Renanya bölgesi için kornyucu-
luk görevi yaparken, Avusturya Kuzey Ïtalya'daki durumunu güçlendir-
di, Ïngilizlerde Iberik yarimadasi üzerindeki etkilerini geniglettiler; tüm
bunlarm ardmda ise 1815 anlagmasmi savunmak için Avrupa üzerine
harekete hazir büyük bir Rus Ordusu bulunuyordu. Sonuç olarak, her
kesimden Fransizm
"toparlanma""

politikasi konusundaki Israrlari ne

kadar büyuk olursa olsun, çarpici bir iyilegme saglanamayacagi açikti.
Elde edilebileceklerin en iyisi, bir yandan Fransa'nm Avrupa Anlagma-
smda egit bir ortak olarak tanmmasi, öbür yandan da Fransa'mn kompu
ülkelerdeki politik etkisinin mevcut guçlerinkinin yam sira, eski haline
getirilmesiydi. Ama Fransizlar, sözgelimi, Îberik yarimadasi üzerinde·1n-
gilizlerle denklik sagladiklari ve Levant'ta tekrar önemli bir rol oynama-
ya bagladiklari zaman bile, kendilerine kargi yeni bir ortaklik kurulma-
sini kiskirtmamak için hep dikkatli olmak zorunda kalmiglardi. 1820'li
ve 1830'lu yillarda açikça görüldüšü gibi, Fransa tarafmdan apagi ülke-
lere dogru yapilacak herhangi bir hareket, IngilizlerlePrusyalilarm içgü-
düsel olarak olugturduklari ve kargismda savagilamayacak kadar güçlü
olan bir ittifaka yol açiyordu.
Paris'in elindeki öbür koz, Büyük Güçlerden biri ile yakm iligki
kurmak ve sonra da bunu Fransa'nin amaçlarmi guvenceye almak için
kullanmakti." Obür devletler arasinda gäzle görünmeden var olan re-
kabet ve Fransa ile yapilacak bir ittifakm getirecegi oldukça büyük ya-
rarlar (para, asker, silah) dügünulünce, bu akla yakm bir varsayimdi;
oysa üç bakimdan kusurluydu. Birincisi, öbür güç Fransa'yi Fransa'nin
onu kullanabileceginden daha fazla kullanabilirdi Metternick'in
-

1830'lu yillarm ortalarmda Fransa'dan gelen yakmlagma girigimlerini

sirf Londra ile Paris'in arasini açmak için kabul etmesi gibi. Ikincisi, bu
onyillar içinde Fransa'da meydana gelen rejim degigiklikleri ideolojinin
çok büyük rol oynadigi bir dänemde diplomatik iligkileri de kaçoilmaz
bir . biçimde etkilemigti. Sözgelimi, Rusya ile kurulacak bir ittifak için
uzun bir süredir beslenen umutlar Fransa'daki 1830 Devrimi yüzünden
kirilip gitmigti. Son olarak agilmasi mümkün olmayan bir sorun da
öbür güçlerden bazilari kimi zaman Fransa ile içbirligine gitmeyi istese-
lerde hiçbirinin bu dänemde statükoda bir degigiklik arzu etmemesiydi:
Yani, Fransa'ya diplomatik düzeyde dostluk öneriyor ama toprak ka-
) < ·

zanci vaadinde bulunmuyorlardi. Kinm Savagt bitinceye kadar 1815 si-

nirlarmm yeniden düzenlenmesi konusunda Fransa -diginda
yaygm bir
dügünce yoktu.
Fransa, Avrupa'nm öbür ulkeleri kargismda gücünün dorugunda
olan bir XIV. Louis ya da gücünün dorugunda bir Napolyon'un yöneti-
mi altinda oldugu kadar kuvvetli olsa, bu engeller daha az korkunç gä-

212
 rünebilirdi. Oysa igin ash guydu ki, Fransa 1815'ten sonra äzellikle dina-
mik bir ülke degildi. 1793-1815 savaglarinda sayilari belki 1,5 milyona
varan Fransiz ölmügtü^ ve daha da önemlisi 19. yüzyil boyunca Fransa
nüfusunun artigi bagka Büyük Güçlerin hepsinden daha yavag olmuytu.
Bu uzun süreli çatigma Fransiz ekonomisini yukarida (bkz. s. 107-110)
,
sözü edilen çeyitli biçimlerde bozmakla kalmadi; barig döneminin geligi
de Fransiz ekonomisini büyük rakibi ingiltere'ninolugturdugu ticari teh-
ite maruz birakti. sonra çogu Fransiz üreticisi için en önemli
"1815'ten

gerçek, ezici bir egemenlige sahip güçlü bir sanayi üreticisinin yalnizca
en yakin kompulari olarak degil, tüm yabanci piyasalarda, hatta kimi
,
zaman kendilerinin fazlaca korunma altmda bulunan pazarlarmda bile
büyük bir güç olarak varhglydi."" Rekabet imkänlarmm bulunmamasi,
Fransa içinde çagdaylagma kargisinda dikilen engeller (çiftliklerinufak
olugu, ulagtirma yetersizlikleri, pazarlarin esas olarak yerel nitelikte kal-
mast; ucuz, el altinda, hemen kullanilabilir kämür bulunmamasi gibi) ve
denizaçiri bölgelerden gelen itici gucun gu ya da bu biçimde kaybedilme-
si, sanayi büyümesinin 1815-1850 arasmda Ingiltere'ninkine göre bir
hayli dügük kalmasma yol açmigtir. Yüzythn baglarmda Ingiltere'nin
imalat verimi Fransa'ninkiyle aym düzeydeydi. 1830'da Fransa'nmkinin
yüzde 182,5'ine yükselmig, 1860'da da bu oran yüzde 251'e çikmigtir."
Üstelik Fransa'daki demiryolu yapimi ile genel sanayilegme oram 19.
yüzyihn ikinci yarismda hiz kazandigi zaman bile, Fransizlar Alman-
ya'mn daha da hizla geligtigini gärerek dehsete dügtüler.
Gene de Fransa ekonomisini bu yüzyil içinde
"dügkiri-

ya da
"geri"

ci" diyerek hafife ahp bir yana birakmak, tarihçiler için artik o kadar
kolay degildir; pek çok bakundan Fransiziarm ulusal zenginlik için tut-
tuklan yol, Ingilizlerintuttugu oldukça farkh yol kadar mantikhydi."
Sanayi Devriminin toplumsal bunahmlari Fransa'da daha az yaygm
olarak yaganrusti; gene de toplu üretim mallarmdan çok, yuksek kali-
teli imalata agirhk verilmesiyle her ürüne kigi baçma katilan deger daha
yüksekti. Fransizlar genel olarak ülke içinde genig çapli sanayi girigim-
lerine yatirim yapmamiglarsa, bu bir yoksulluk ya da gecikme belirti-
sinden çok bir hesap konusuydu. Aslmda ülkede epey sermaye fazlast
vardi ve bunun çogu Avrupa'nm bagka yerlerindeki sanayi yatirimlari-
na gidiyordu." Fransiz hukumetleri para kitligi yüzünden sikintiya dü-
gecek gibi degildiler ve harp malzemesine ve silahlt kuvvetlerle ilgili me-
talurji iglemlerine yatinm yapiliyordu. General Paixhan yönetiminde,
mermi kovanli tufegi, Napoleon ve La Gloire'in "çigir
açan gemi tasa-
rimlari"m ve Minié kurgun ve yivlerini üretenler, Fransiz mucitlerdi."
Bununla birlikte, gerçek guydu ki, Fransa'mn nispi gücü ekonomik
açidan ve bagka bakimlardan agmmaya ugramaktaydi. Tekrarlamak ge-
rekirse Fransa, Prusya ya da Habsburg imparatorlugundan daha bü-
I

213
 yuktü ama yüzyil öncesi gibi kesinlikle äncu oldugu herhangi bir alan
yoktu. Ordusu büyüktu ama sayisal olarak Rus ordusunun gerisindey-
di. Birbiri ardma gelen Fransiz yönetimleri tarafmdan düzensiz biçimde
desteklenen donanma ise büyükluk açisodan genellikle kralhk donan-
masmin ardindan ikinci sirada geliyordu --

ama aralarmdaki fark çok

büyüktü. Fransa imalat verimi ve milli hasila açisindan äncü olan kom-
usunun gerisinde kaliyordu. La Gloire'in denize indirilmesi, kisa süre-
de kralhk donanmasinni H.M.S. Warrior'u yamnda sönük kalmig, bu-
nun gibi sahra topçulugu Krupp'un yeni tasarimlariyla geride birakil-
migti. Fransa'nin Avrupa digmda bir rolü vardi ama sömürgeleri ve nu-
fuzu gene ingiltere'ninki kadar yaygin degildi.
Tüm bunlar, Fransa'mn tartigmasiz gücünün älçülmesini
--çogu

za-
man da kullanuna hazir hale getirilmesini
--zorlagtiran

agir bir sorunun

varligini gösteriyordu. Fransa çogu kez Avrupa
ve Avrupa digindaki çi-
karlari arasinda bocalayan klasik bir karma güç plarak kalrugtir, bu
durum ise ideoloji ve güç dengesi hesaplari yüzünden zaten yeterince
karmagik olan diplomasiyi de etkilemigtir. Ruslarin Îstanbul'a dogru
ilerlemelerini dizginlemek, Ingilizlerin Levant'daki iddialarmi engelle-
mekten daha
mi önemliydi? -Fransa Avusturya'y1 Ìtalya'dan çikarmaya
mi, yoksa Mang Denizinde kralhk donanmasiyla boy ölçügmeye mi ça-
ligmahydi? Alman Birligi için atilan -ilk adimlari tegvik mi etmeliydi,
bunlara kargi mi çikmahydi? Bu. politikalarm her biriyle ilgili lehte ve
aleyhte noktalari dügününce Avrupa Antlagmasmin tam üyesi olarak gö-
rüldükleri zaman bile Fransizlarm genellikle kararsiz ve tereddütlü ol-
malari gagirtici degildir.
0te yandan gurasi da unutulmamalidir ki, Fransa'yi kisitlayan ge-
nel kogullar ayni zamanda ona äbür Büyük Güçler üzerinde bir dene-
tim kurma firsatmi da veriyordu. Bu, äzellikle III. Napolyon dönemin-
de böyle olmugsa da, 1820'lerin sonlarmda bile baglangiç olarak gene
geçerliydi. Sirf büyüklügü yüzünden Fransa'nm toparlanmasi, Ïberik ve
Italya yarimadalarmda, apagi ülkelerde ve daha ötelerde de bir anlam
tagiyordu. Hem Ingilizlerin hem de Ruslarm, Osmanh imparatorlugu
içinde olup bitenleri etkileme girigimleri, Fransa'nm da hesaba katuma-
smi gerektiriyordu. Kirim Savagi sirasinda Rusya kargisindaki baghca
askeri engel, kararsiz Habsburg Imparatorlugundan hatta ingiltere'den '

çok daha büyük älçüde, Fransa'dan gelmigtir. Avusturya'mn italya'daki

durumunu sarsan Fransa'ydi; bundan daha az çarpict bir biçimde de ol-
sa Ingiltere'nin Afrika ve Çin kiyilari boyunca tam bir tekel kuramama-
smi saglayan baglica güç gene Fransa olmugtur. Son olarak da, Avustur-
ya ve Prusya arasmda "Almanya egemenligi için yapilan mücadele" do-
ruga ulagtigi zaman, birbirine rakip iki ülke III Napolyon'un ne yapa-
cagi ya da yapmayacagi konusunda derin bir kaygi duyduklarim açiga

214
I

vurmuglardi. Özetlemekgerekirse, Fransa 1815'ten sonraki toparlan-

masinm ardindan, onyillar boyu hatiri sayilir bir guç olarak kalmig,
diplomatik açidan çok aktif askeri güç bakimindan oldukça güçlü ve
dostlugu rekabetine tercih edilir bir ülke niteligi göstermigtir kendi li-
-

derleri bundan önceki iki yüzyil içindeki üstünlüklerinin artik uzakta ol-
dugunu bilseler bile.

IRIM SAVASIVE RUSYA'NIN GÜCÜNÜN ASINMASI

Rusya'nm nispi gücú, en çok 1815 sonrasmda gelen uluslararasi
barig ve sanayilegme dönemi sirasmda gerileyecekti ancak bu durum
-

Kirim Savagina (1854-1856)kadar tam olarak ortaya çikmadi. 1814'te

Rus Ordusu batiya ilerlediginde Avrupa dehgete dügmüg ve'Parisli kala-
baliklar akilhca davranarak Kazak tugaylarimn ardmdan kentlerine gi-
ren çara "Vive Pempéreur Alexandre!" diye bagirmiglardi. Ilerdemey-
.dana' gelebilecek toprak ve politika degigikliklerine kargi son derece tu-
tucu bir vurgusu olan barig anlagmasinm altmda, 800.000 kipilik bir
Rus Ordusunun imzasi vardi -

bu ordu, kara üzerindeki herhangi bir

rakibe, kralhk donanmasom denizlerde sahip oldugu kadar üstünlük
tagiyordu. Hem Avusturya, hem Prusya kralliklari monargileri arasinda
dayampma ilan ederken bile, gücünden korktuklari bu dogulu devin ya-
mnda sönük kahyorlardi. Kurtarici gibi görünen L Alexandre'm yerine
otokratik I. Nicholas'm geçmesiyle (1825-1855),Rusya'nm Avrupa'nm
jandarmasi olma rolü, otsa olsa artmigti; L Nicholas'm durumu 1848-
1849'daki devrimci niteligi olan olaylar yuzünden daha da güç1enmigti;
ayakta"> olan güç1er
"dimdik

Palmerston'un igaret ettigi gibi, o siralar

yalnizca Rusya ve Ïngiltere'ydi..Habsburg yönetiminin Macar ayaklan-
masim bastirmak üzere çaresizce yaptigi yardim bagvurularma, üç Rus
ordusu gönderilerek kargilik verildi. Bunun tersine, Prusya krah IV. Fre-
derick William'm iç reformlar kargismdaki kararsizhklari, Alman Fede-
rasyonu içindeki degigiklik önerileriyle birlikte Ruslarm acimasiz baski-
larina sebep oldu ve bu baskilar, Berlin saraymm ülke içi tepki politika-
larini ve Oelmuetz'de diplomatik. açidan geri çekilmeyi kabul etmesine
kadar devam etti. 1848'den sonraki güçleri"ne gelince, tüm
"degigiklik

unsurlar, ister yenik dügen Polonyah ve Macar milliyetçiler, ister amaci-

na ulaçamamig burjuva liberalleri ya da Marksçilar olsun, Avrupa'daki
ilerlemelerin önüne dikilen baghca engelin, uzun bir süre çarlarm impa-
ratorlugu olarak kalacagi konusunda görüg birligi içindeydiler.
Ancak Rusya, ekonomik ve teknolojik düzeyde, 1815-1880 arasin-
daki süreçte en azindan öbür güçlere göre ürkütücü bir kayba ugruyor-
du. Bu, buyrugu altmdaki görevlilerin çogu parar güçlerine ve her türlü
çagdaylagma belirtisine dügmanca tavir alan I. Nicholas döneminde bile

215
 ekonomide hiçbir iyilegme olmadi demek degildir. Nüfus hizla
(1816'da
51 milyonken, 1860'da 76, 1880'de 100 milyon) artti; kentlerdeki nü-
fus da büyük bir hizla çogaldi. Demir uretimifazlalagti ve tekstil sana-
yii büyüklük açisindan kat kat genigledi. Iddiaya göre, fabrika ya da sa-
nayi girigimleri say11ari 1804-1860 arasi, 2.400'den 15.000'in üzerine
çikmigti. Batidan buhar makineleri ve çagday makine ithaline gidildi;
1830'dan baglayarak da bir demiryolu ag1 olugturuldu. Tarihçilerin, bu
onyillar içinde Rusya'da bir devrimi" olup olmadigi konusunu
"sanayi

tartigmalari bile, iglerin hareketli oldugunu dogrulamaktadir."

Ancak açik olan nokta guydu ki, Avrupa'nin geri kalan bölumü çok
daha hizli ilerlerken Rusya geriye gidiyordu. Çok daha fazla olan nüfu-
su yüzünden 19. yüzyilm baglarmda en yüksek toplam GSMH'ya sa-
hipti. Tablo 9'da gösterildigi gibi, iki kugak sonrasinda ise durum artik
bäyle degildi. -

TABLO 9
-
AVRUPALI BÜYÜK GÜÇLERÎN GSMH'LARI, 1830-1890"
(1960 ABD dolar ve fiyatlarlyla piyasa fiyatlari üzerinden; milyar olarak)
1830 1840 1850 1860 1870 1880 1890
Riisya 10,5 11,2 12,7 14,4 22,9 23,2 21,1.
Fransa 8,5 10,3 .11,8 13,3 16,8 17,3 19,7
Britanya 8,2 10,4 12,5 16,0 19,6 23,5 29,4
Almanya 7,2 8,3 10,3 12,7 16,6 19,9 26,4
Habsburg imparatorlugu 7,2 8,3 9,1 9,9 11,3 12,2 15,3
-
Îtalya 5,5 5,9 6,6 7,4 8,2 8,7 9,4

Ama bu rakamlar kigi bagma GSMH miktarlari incelendiginde çok

daha kayg1 vericiydi. (Bkz. Tablo 10)

TABLo 10
AVRUPALI BÜYÜK GÜÇLERIN KISÎ BASINA GSMH'LARI, 1830-18906
(1960ABD dolari ve fiyatlan uzerinden)
1830 1840 1850 1860 1870 1880 1890
Britanya 346 394 458 558 628 680 785
Italya 265 270 277 301 312 311 311
Fransa 264 302 333 365 437 464 515
Almanya 245 267 308 354 426 443 537
Habsburg imparatorlugu 250 266 283 288 305 315 361
Rusya 170 170 175 178 250 224 182

Rakamlarin gästerdigine göre, Rusya'nin bu yillardaki toplam

GSMH artigi çok büyük älçude, ister dogumlarla, ister Türkistan'm ya

216
l
i

da bagka yerlerin fethiyle olsun, nüfus çogalmasmdan ileri geliyordu ve

gerçek verimlilik artiplariyla (özelliklede sanayi alanindaki verimlilikle)
hemen hiç ilgisi yoktu. Rusya'mn kigi basina geliri ve milli hasilasi, hep
Bati Avrupa'nm gerisinde kalmigti; ama gimdi daha da gerilerde kahyor,
(sözgelimi)1830'da Ingiltere'ninkisi bayma gelirinin yarist iken, 60 yil
sonra bu sayimn dörtte birine iniyordu.
Aym gekilde, Rusya'mn 19. yüzyilm baginda demir üretimini ikiye
katlamasi, Ingiltere'nin gerçekleptirdigi 30 kat artig yanmda pek zayif
kaliyordu;a iki kugak içinde Rusya Avrupa'nin en büyük demir üreticisi
ve ihracatçisi olmaktan çikarak, batih urunlerin ithaline gittikçe daha
çok bagamli hale gelen bir ülke olmuytu. Demiryolu ve buharh gemi ula-
gimmda kaydedilen geligmelerin bile bir perspektif içine oturtulmasi ge-
rekir. 1850'ye gelindiginde, Birlegik Devletlerin 8.500 mil uzunlugunda-.
ki demiryoluna kargihk Rusya'mn demiryollari 500 milden biraz daha
fazlaydi; büynk nehirler üzerinde ya da Baltik Denizi ve Karadeniz'e
açilarak yapilan buharh gemi ticaretindeki artigm büyük bir bölümü ise,
buyüyen ulke nufusunun ihtiyacini kargilamak için yapilan tahil tagima-
ciligi ile ithal mamullerin parasmi ödemek üzere Ingiltere'ye bugday
gönderilmesinden olugan bir çark içinde dönup duruyordu. Yeni gelig-
meler oluyorsa bile bunlar çogu kez yabanc1 tüccar ve girigimcilerin de-
netiminde oluyor (ihracatticareti kesinlikle böyleydi) ve Rusya giderek
daha- çok ileri ekonomilere hammadde saglayan bir ülke haline dänügü-
"fabrikalar"

yordu. Eldeki bilgilere daha yakmdan bakihrsa, yeni ve

girigimleri"nde çahgtirdanlarin sayisimn yüzde 16'dan az oldu-
"sanayi

gu ve buralarda makineleymenin hemen talebinin hiç gerçeklegmedigi anlayilmak-

tadir. Genel bir
sermaye kithgi, tüketici dügüklügü, orta simfm
çok küçük olmasi, uçsuz bucaksiz uzakhklar ve sert iklim kogullari ile
baskici ve kugkucumbir devletin uyguladigi siki denetim, Rusya'da sana-
hamle"nin gerçeklegmesini, Avrupa'da hemen hemen
"ileri
yilegme için
bagka her yerde oldugundan daha güç bir hale getiriyordu."
Ekonomi için hayirh olmayan bu geligmeler, uzun bir süre Rus-
ya'nm askeri gücüne belirgin bir zayifhk biçiminde yansimamigtir. Tersi-
ancien régime'e
ne, 1815 sonrasi dönemde, Büyük Güçlerin genellikle
özgu yapilar yönündeki tercihleri her yerden çok ordularm toplumsal
yapilarinda, silahlarmda ve taktiklerinde açik bir biçimde ortaya çiki-
yordu. Hâlâ Fransiz Devriminin yarattigi pusulu havanm etkisinde bulu-
nan yönetimler, askeri reformlardan çok silahli kuvvetlerin politik ve
toplumsal yönden.güvenilirligi ile ilgiliydiler; artik buyuk bir savagta si-
nav verme durumunda generallerin kendileri de hiyerarginin,
,olmayan

-- bunlar, I.
vurgulamaktayddar
boyun egmenin ve tedbirliligin önemini
Nicholas'in geçit tärenlerine ve gösterigli yüruyüglere agiri dügkünlüšu
yüzünden, daha da güç kazanan özelliklerdi. Bu genel kopullar dû ünül-

217
 dugünde, Rus Ordusunun bu kadar büyük olugu ve yigmlarm sürekli
olarak askere almmasi, dig gözlemciler için askeri lojistik
ya da subay
toplulugunun genel egitim düzeyi gibi herkesce bilinmeyen konulardan
çok daha etkileyiciydi. Dahasi, Rus Ordusu aktif durumdaydi. Kafkasya
ile Türkistan üzerine siksik yaptigi yayilma seferleri de genellikle bagarih
oluyordu -

bu saldirilar Hindistan'daki ingilizleri kaygilandirmaya

ve
19. yüzyildaki Ingiliz-Rus iligkilerini 18. yüzyilda oldugundan çok daha
gergin bir hale getirmeye baghyordu." 1848-1849 Macar isyanmm Rus-
larca bastirilmasi ve çarm ayni sirada Paris'te sürmekte olan ayaklanma-
yi bastirmak üzere 400.000 asker göndermeye hazir oldugu yolundaki
iddiasi da digardan bakanlar için ayni ölçüde etkileyiciydi. Bu tür göz-
lemcilerin fark edemedikleri daha gösterigsiz bir gerçek vardi ki, bu da
Rus Ordusunun büyük bir bälümünün her zaman içìn ulke içinde garni-
zon gärevleri, Polonya ve Finlandiya'daki
"polis"
eylemleri ve
sinir dev-
riyeligi ve askeri sömürgeler gibi bagka etkinlikler yüzünden eli kolu
bagh durumda oluguydu; ordunun geri kalan bölümü de özellikle etkili
degildi sözgelimi, Macaristan seferi sirasmdaki 11.000 ölüden 1.000
--

tanesinin dipindakiler ordunun lojistik ve tip hizmetleri konusundaki

ye-
tersizligi yüzünden, hastahk sonucu ölmügtü."
Kirim'da 1854'ten 1855'e kadar süren askeri harekât Rusya'nin
ge-
riligini çok sarsici bir biçimde dogruladi.
Çarmkuvvetleri bir noktaya
yigilam1yordu. Baltik'taki.müttefik harekâti (hiçbirzaman ciddi olma-
digi halde) Isveç'in müdahale tehditi ile bir araya gelince, 200 bin'e
va-
ran Rus askeri kuzeyde çakilip kalmisti. Tuna prensliklerine düzenlenen
ilk seferler, Avusturya'nin müdahale tehditini gerçeklegtirmesiyle doga-
bilecek bundan çok daha büyük tehlike Besarabya, Bati Ukrayna ve
Rus Polonyasi için tehlike olugturuyordu. Kafkasya'da Türklere karsi
sürdürülen savag, hem asker hem ikmal maddeleri sašlama sistemlerini
son derece zorlamaktaydi; ayni gey Uzakdogu'daki Rus topraklarimn sa-
vunmast için de söz konusuydu." Ingiliz ve Fransizlarm Kirim'a yaptik-
lari saldiri, savagi Rus topraklari üzerindeki çok hassas bir bölgeye
çe-
kince, çarm silahli kuvvetleri bu tür bir istilaya kargihk verme konusun-
da yetersiz kaldi.
Rusya denizlerde usta amiralleri olan, oldukça buyük bir donan-
maya sahipti ve bu donanma daha zayif durumdaki Türk filolarmi
1853 Kasimmda Sinop'ta tümüyle yok etmeyi baçarmigti; ancak ingi-
liz-Fransiz filolari savaga katthnca durum tersine döndü." Rus teknele-
rinin çogu çam agacindan yapilm1çti ve denize dayanikh degillerdi;
ateg güçleri yetersiz, tayfalari da lyi egitilmemigti. Müttefiklerin elinde
çok daha fazla sayida buharh savag gemisi bulunmaktaydi
ve bunlarm
bazilari garapnel mermileri, Congre ve roketleriyle donatilmigti. En
änemlisi de Rusya'nm dügmanlari yeni tipte tekneler
(düzinelercebu-

218
|
harli gambotlar da dahil olmak uzere)yapabilecek sanayi kapasitesine
sahiptiler; böylece sava; uzadikça daha avantajh duruma geçtiler.
Rus Ordusunun durumu ise berbatti. Siradan piyade eri iyi dävügü-
yordu ve Amiral Nakhimov'un parlak änderligi ve Albay Todtleben'in
mühendislik dehasi sayesinde Rusya'nm uzun sureli Sivastopol savun-
yönlerden, ordu son derece
masi olaganüstü bir bagari oldu. Ama, diger
yetersizdi. Süvari alaylari atilgan degildiler ve tören alanma ahykin olan
atlari çetin savaglar için yetersiz kahyordu. (Bu konuda bayibozuk Ka-
zak kuvvetleri daha iyiydi.) Daha da kötüsü, Rus askerleri silah yönün-
den periçan durumdaydilar. Eski model çakmakli tüfeklerinin menzili
200 yardaydi; oysa müttefik askerlerinin tüfekleri 1000 yardaya kadar
sonuç verecek gekilde ate;
edebiliyordu; bu yüzden Rusya'nm ugradigt
kayiplar çok daha agir olmaktaydi.
Igin en kötü yani, yerine getirilecek görevin ne kadar büyük oldugu
bilindigi zamanlarda bile, Rus sistemi bir bütün olarak gerekeni yap-
mak için yeterli degildi. Ordu içindeki liderler zaytfti, kipisel rekabetle-
rin etkisi altindaydilar ve tutarh bir yüksek strateji
olugturmayi hiçbir
zaman beceremiyorlardi
-

ordu bu yönüyle, dogrudan çar yönetiminin

genel yetersizligini yansitmaktaydi. Prusya ordusunda çok sayida bulu-
rutbeli subaylar, Rus ordusundan çok
nan yetigmis, egitim görmüg orta
azdi;.inisiyatif tümüyle olumsuz kargilanan bir geydi. Sagirticibir biçim-
de, ulusal çapta bir olaganüstü hal durumunda çagrilabilecek yedek sa-
toplu kisa-dönem askerlik sisteminin benimsen-
yisi da çok azdi; çünkü
mesi serfligin de ortadan kalkmasi gibi bir durumu beraberinde getire-
cekti.' Bu sistemin bir sonucu olarak, Rusya'nm uzun-dönem ordusu
içinde çok sayida yagi geçkin asker bulunuyordu; bundan daha da tehli-
keli olan bir sonuç, savagin bqinda alelacele toplanan 400.000 kadar
acemi askerin, tamamen bilgisiz oluguydu --çûnkü yeti tirme igini yap-
mak için yeterli sayida subay yoktu-- ve bu kadar çok kimsenin serf iççi
pazarmdan çekilmesi Rus ekonomisine zarar veriyordu.
Son olarak da lojistik ve ekonomik alanda birtakim zayifliklar var-
di. Moskova'mn güneyinde demiryolu bulunmadži için (!), atlarm çek-
tigi malzeme yüklü arabalar, yüzlerce millik steplerden geçmek zorunda
kahyor, bu stepler ise bahar zamani buzlar eridiginde ve güz yagmurlari
çamur deryasma dönüyordu. Ostelik çeken atlarin
sirasmda arabalari
kendileri için o kadar çok yem gerekiyordu ki (bu yemler de bagka yük
beygirleriyle tagmiyordu, vb.) çok büyük bir lojistik çaba orantisiz bir
biçimde ufak sonuçlar veriyordu: Müttefik askerleri ve takviye birlikle-

*
Ordu içinde iki ya da üç ydim tamamlayanlann artik serf olmayacaklari ve her yil er-
kek nüfuscan ufak bir bölümünü uzun-dänem askerlige çagirmano daha güvenli oldugu
öne sürülüyordu.

219
 ri, Fransa ve Ingiltere'denKirim'a deniz yoluyla üç haftada gönderilebi-
liyor, oysa Moskova'dan yola çikan askerlerin cepheye ulagmasi kimi
zaman üç ayi bulabiliyordu. Daha da kaygi verici olan nokta, Rus Or-
dusunun araç-gereç stoklarinm erimesiydi. "Savagm bagmda bir milyon
silah stoklanmigti.
[1855sonunda] elde kalan, yalnizca 90.000'di. 1656
sahra topundan ancak 253'ü kullanima hazirdi. Barut ve gülle stok-
. . .

lari daha berbat durumdaydi."" Savag uzadikça müttefiklerin üstünlü-

gü artarken, Ïngilizlerin uyguladigi abluka da digardan yeni silahlar
almmasmi engelledi.
Ancak ablukamn etkisi bununla da kalmiyordu: Abluka, Rusya'nin
digarlya giden tahil ve bagka ihracat mallarinin (kara üzerinden Prus-
ya'ya gidenler digmda) akigmi durdurdu ve Rus Hükümetinin
savag gi-
derlerini agir bir borç yükü olmadan kargilayabilmesini imkânsiz hale
getirdi. Barig zamanmda bile devlet gelirlerinin begte därdünü tutan
as-
keri harcamalar, 1853'te yaklayik 220 milyon rubk iken, 1854
ve 1855
savag yillarmda yaklagik 500 milyon rubleye yükseldi. Korkunç açigi
kismen kapamak üzere, Rus hazinesi Berlin ve Amsterdam'dan borç al-
di ama bu kez de rublenin uluslararasi degeri altüst oldu; hazine, açigm
geri kalanmi kapamak üzere kâgit para basma yoluna gitti; bu ise geni;
çaph fiyat enflasyonuna ve köylüler arasmdaki huzursuziugun artmasi-
na yol açti. Maliye Bakanhšmm gümüg karigimli ruble olugturmak
ve
tüm emre yazih senetleri
-ki

bunlar Napolyon Savagi ve Îran'a, Türki-

ye'ye ve Polonyali asilere kargi düzenlenen seferler sirasmda "saglam

maliye"nin sonu olmuglardi-- yasaklamak üzere daha önce yaptigi cesur

girigimler, Kirim'daki savas yüzünden tümüyle boga gitmisti. Krallik
Konseyine, 15 Ocak 1856'da yapilan uyariya göre, eger Rusya bu kisir
mücadelede edecek olursa, devlet iflas edecekti?
israr Büyük Güçlerle
yapilacak görügmeler felaketten kurtulmanm tek yoluydu.
Bütün bunlardan Kirim Savagi'nin müttefikler için kolay geçtigi gi-
bi bir anlam çikarilmamalidir, bu mücadele onlar için de güçlükleri ve
tatsiz goklari beraberinde getirmigti. Igin ilginç yani bu savagtan en az
etkilenen, karma bir güç olmaktan ilk kez
yarar saglayan Fransa olmug-
tu. Fransa, Rusya'ya göre sanayi ve ekonomi yönünden daha
az geri,
Ïngiltere'yegöre de daha az "askerilegmemig"
durumdaydi. General Sa-
int-Arnaud yönetiminde doguya gönderilen silahli kuvvetler, donamm
yönünden yeterli, Kuzey Afrika'daki harekât sayesinde egitimleri
tam
ve denizaqiri seferler konusunda da oldukça deneyimli durumdaydilar;
lojistik ve tibbi destek sistemleri 19. yüzyil ortalarmda görev
yapan her-
hangi bir yönetimin saglayabilecegi ölçude yeterliydi; Fransiz subaylari
agir yükler tagiyan amatör Ingiliz subaylari kargismda hakli bir gaskm-
hk göstermiglerdi. Rusya'ya gönderilen Fransiz kuvvederi açik bir fark-
la en büyük orduydu ve savag strasinda önemli yarma harekâtinm
ço-

220

I
I
gunuonlar gerçeklegtirmiglerdi. O halde Fransiz ulusu, bu savas sirasm-
da Napolyon'un mirasma bir ölçüde yeniden sahip çikmigti.
Bununla birlikte, -savagm son agamalarma gelindiginde Fransa sikmti
belirtileri göstermeye baghyordu. Zengin bir ülke oldugu halde, hükümet
hazir para için Crédit Mobiller ve öbür bankerlerden para bulmaya çali-
gan demiryollari müteahhitleri ve benzerleriyle rekabet etmek zorundaydi.
Altm, Kirim ve Îstanbul'a akiyor bu da ülke içindeki fiyatlari yükseltiyor-
du;. tahu ürününün dügük olugu da igleri zorlagtirdi. Savag kayiplari
100.000) tam olarak bilinmedigi halde, Fransizlarin bu mücadele konu-
sundaki ilk hevesleri çabuk sändü. Enflasyon yüzünden çikan halk isyan-
lari, savagm sirf Îngilizlerinbencil ve hirsh amaçlari yüzünden uzadigma
iligkin olarak yapilan ve Sivastopol'un dügmesiyle yaygmlagan tartigmaya
güç kazandirdi." O sirada III. Napolyon da kavgaya son vermeye istekliy-
di. Rusya cezalandirdmig, Fransa'nm saygmhgi artmigti (Paris'te toplanan
büynk bir barig konferansmdan sonra daha da artacakti) -

Karadeniz çev-
resindeki çatigmayi tirmandirmak suretiyle Almanya ve Italya konularm-
dan fazla uzak kalmamak da gerekiyordu. Napolyon, 1856 yllinda Avru-
pa haritasmi önemli ölçüde yeniden çizemeyecek ama Fransa'nin Water-
loo'dan bu yana hiç olmadigi kadar pembe umutlara sahip oldugundan
kugku duymayacakti. Avrupa Anlagmasinda Kirim Savagmdan sonra beli-
ren çatlaklar da bu yanilgmm bir onyil daha sürmesine izin verecekti.
Buna kargi ingilizler,Kirim Savagmdan hiç memnun olmamiglardi.
Birtakim reform çabalarma ragmen, ordu hälâ Wellington kahbmdan
çikamamigti; ordu komutam Raglan·ise Yarimada Savagmda gerçekten
de Wellington'a askeri sekreterlik yapmigti. Süvariler --süvarilerin olabi-
lecegi kadar- yeterliydi ama çogu kez kötü kullanihyorlardi (bu yalniz-
ca Balaclava'da olmamigti); Sivastopol kugatmasi sirasinda ise kullanil-
malari hemen hiç mümkün degildi. Gerçi askerler iyi dövügen, agir ko-
gullara dayamkh tag gibi adamlardi ama Kirim'm yagmurunda ve kigm-
da sicak barinaklarin bulunmayigmin korkunçlugu, ordunun ilkel dü-
zeydeki tip hizmetleri-nin genig çaph dizanteri ve kolera salgmlariyla baç
etmeye yeterli olmayigi ve kara ulagimmdaki eksiklikler, Ingiliz ulusunu
öfkelendiren gereksiz kay1plara ve aksiliklere yol açti. Bundan daha da
rahatsiz edici olan nokta guydu ki, Ïngiliz Ordusu da Rus Ordusu gibi
esas olarak garnizon görevleri için yararli, uzundänemli bir kuvvet ol-
dugundan, kigm çagrilabilecek yetigmig yedekleri bulunmuyordu; ancak
Ruslar, en azmdan yüzbinlerce acemi eri zorla askere alabilecek durum-
dayken, laissez-faire'ci ingiltere bunu yapamiyor ve hükümeti, Ki-
rim'daki bogluklari doldurmak üzere yabanci parah asker ilanlari ver-
mek gibi sikmtth bir durumda birakiyordu. Gene de Ïngiliz Ordusu,
Fransiz Ordusunun yaninda hep ikinci derecede bir ortak .durumunda
kalirken, donanma da akdhca davranarak filolarirn fahkimli limanlara

221
 çeken dügman kargisinda, Nelson'unkine benzer bir zafer kazanmak
için gerçek bir firsat bulamiyordu.'
Londra'da Times'm askeri yetersizlikler ile hasta ve yarah askerlerin
çektiklerine iligkin ünlü açiklamalari üzerine, Ingilizlerinhosnutsuzlugu-
nun nasil patlama noktasma geldigine, burada ancak kisaca dešinebili-
riz; bu durum, yalnizca bir hükümet degigikligine yol "savag
açmamig
halindeki liberal bir devlet" konumunun kendi içinde taçidigi güçlükler-
le ilgili ciddi bir tartigma da baglatmigtir.22 Bunun da ötesinde, tüm bu
olanlar koymustu ki, Ïngiltere'nin kendine özgü kuvvetli
gunu ortaya
yanlari olarak bilinen özellikler fazla müdahaleci
-yönetimin

olmaylgi,
imparatorluk ordusunun küçük tutulmasi, deniz gücüne fazlaca guven,
kipisel özgürlüklere ve baskilardan uzak bir basma verilen önem, parla-
mentonun ve tek tek bakanlarm yetkisi- ülke, önemli bir dügman kargi-
sinda mevsim ne olursa oisun süren yaygm bir askeri harekât
yapma du-
rumunda kalinca, kolayca zayiflik haline dönügüverraisti.
Îngilizlerinbu sinava verdikleri kargilik (Amerikahlarm 20. yüzyil-
daki savaglara verdikleri kargiliga oldukça benzer bir biçimde) uzun yll-
larin ihmalini gidermek üzere silahli kuvvetlere çok büyük miktarda
ödenek ayirmak oldu, savagan taraflarin askeri harcamalarmi kabaca
gästeren rakamlar, savagm nihai sonucunu açiklamak için gene çok ya-
rarli olmaktadir (bkz.Tablo 11).

TA BLO
Î1
GÜÇLERÎN KIRIM SAVASI SIRASINDAKI ASKERIHARCAMALARI"
(milyonsterlin olarak)
1852 1853 1854 1855 1856
Rusya 15,6 19,9 31,3 39,8 37,9
Fransa 17,2 17,5 30,3 43,8 36,3
Britanya 10,1 9,1 76,3 36,5 32,3
Türkiye 2,8 ? ? 3,0 ?
Sardunya 1,4 1,4 1,4 2,2 ¯ 2,5

Ancak ingiltere harekete geçtigi zaman bile, gerekli olan güç araçla-
rmi hemen yaratabilecek durumda degildi. Askeri harcamalar çok arta-
bilir, yüzlerce buharli tekne ismarlanabilir, ulke dipina gänderilen kuv-
vetlerin 1855'e gelindiginde çadir, battaniye
ve cephane fazlasi buluna-
bilir ve savagan taraflardan biri olan Palmerston Rus imparatorlugunu
parçalama geregini ileri sürebilirdi; ama Fransa bariga yönelir, Avustur-
ya'da tarafsiz kahrsa, Ingiltere'nin küçük ordusunun yapabilecegi fazla
bir gey yoktu içte Sivastopol'un dugmesini izleyen aylarda olan da tam
-

buydu. Ingilizulusu ve ekonomisi ancak çok daha "askerilegmig" bir

hale gelirse, Rusya'yla olan savagi anlamli bir biçimde tek bagma sürdü-

222
I
I

rebilirdi; ama Kirim seferinin yol açtigi stratejik, yapisal ve ekonomik

zorluklarla zaten huzursuz olan lider politikacilar için bunun getirecegi
maliyet fazlasiyla yüksekti." O halde, ingilizlerbir yandan gerçek bir
zafer gansi ellerinden almmig gibi hissederken, uzlagmaya da istekliydi-
1er.Tüm bunlar pek çok Avrupallyi (Ruslar kadar Fransizlar ve Avustur-
yalilan) Londra'nm amaçlari ve güvenilirligi konusunda kugkuya dügü-
rürken, Ingiliz.halkinm Avrupa'mn meselelerine karismig olmaktan do-
layi duydugu öfkenin daha da artmasma yol açti. Böylece, Napolyon'un
ransa'si 1856 Avrupa sahnesinin merkezine dogru ilerlerken, Ingilizler
de sürekli olarak kenara çekildiler
-

bu egilim, Hindistan isyani (1857)

ve ülke içindeki reform hareketleriyle ancak yogunluk kazandi.
Kirim Savagi, Ingilizleri sarsmissa da bu sarsinti, Rus gücüne ve öz-
saygisma indirilen darbe yanmda hiç kaliyordu tabii bir de 480.000
--

ölümün yol açtigt kayiplar vardi. Grandük Konstantin Nikolayevich

açik bir ifadeyle "Artik kendimizi aldatamayiz" diyordu.
"...
birinci si-
mf güçlerden daha geri ve zayifiz, üstelik yalmzca malzeme yönünden
degil, manevi kaynaklar ve özellikle de yönetim açisindan geriyiz."" Bu
bilinç, Rus devleti içindeki reformculari genig kapsamh bir dizi radikal
dešigiklige yäneltmig, bunlarm en önemlisi de serfligin kaldirdmasi ol-
muytur. Bunlara ek olarak demiryolu yapimi ve sanayilegme, IL Alexan-
der zamanmda babasmm däneminde oldugundan çok daha büyük teg-
vik görmügtür. Kömür üretimi, demir ve çelik üretimi, genig çapli kamu
hizmetleri ve çok daha büyük sanayi girigimleri, 1860'tan sonra daha
çok gärüldü. Rusya'nm ekonomik tarihini anlatan yaymlarda verilen
istatistikler ilk bakigta yeterince dikkat çekicidir '
Ancak, her zaman oldugu gibi, perspektifte yapilan bir degigiklik ki-
ginin degerlendirmesini de etkilemektedir. Bu çagdaglaçoa hareketi yok-
sul, egitimsiz köylülerin sayismda her yd görülen çok büyük artiplarm
önüne geçmek bir yana, onlara ayak uydurabilir miydi? West Mid-
lands'de, Ruhr'da, Silezya'da ve Pittsburg'da bundan son'raki 20 yll için-
de görülen demir ve çelik üretimi ve imalat patlamalarma denk olabilir
miydi? Ordu yeniden tegkilatlanmig bile olsa, Prusyahlarm dunyaya gös-
termek üzere olduklari ve ulusal kuvvetin niteliksel unsurlarim, nicelik-
sel unsurlarinin bir kez daha änüne geçiren
"askeri
devrim"e ayak
uy-
durabilecek miydi? Bütün bu sorularm cevaplari, ülkesinin 1815-1848
arasi Avrupa'da iggal ettigi seçkin yerden änemli älçüde apagiya indigini
çok iyi gören bir Rus milliyetçisi için dügkirici olabilirdi.

BÎRLESIK DEVLETLER VE IÇSAVAS

Daha önce de deginildigi gibi, de Tocqueville'den bu yana global
politikayigözlemleyenler, Rus imparatorlugunun yükseliginin Birlegik

223
 Devletlerin yükseligine paralel gittigini dügünmüglerdir. Bu iki devlet
arasinda politik kultür ve yapilar açismdan temel farklihklar oldugunu,
kugkusuz herkes kabul ediyordu, ama Dünya Gücü açismdan bakildi-
ginda,cografi büyüklükleri,
"açak"

ve sürekli degigen smirlari, hizla bü-

yüyen nüfuslari ve hemen hiç kullanilmamig kaynaklariyla, birbirlerine
çok benzer gärünüyorlardi." Bunlarm çogu dogru olmakla birlikte, 19.
yüzyil boyunca Birlegik Devletler ve Rusya arasmda önemli ekonomik
uyugmazliklar vardi
ve bunlar ulusal güçleri üzerinde giderek artan bir
etki yapacaklardi. Bunlardan ilki, toplum nüfus açisindandi; aradaki
fark 1816 (Rusya 51,2 milyon, Birlegik Devletler 8,5 milyon) ile 1860
(Rusya 76 milyon Birlegik Devletler 31,4 milyon) arasmda önemli ölçü-
de kapanmig olsa bile. Konumuzla daha yakmdan ilgili olan nokta, nü-
fuslarm niteligiydi: Rus nüfusu, çok büyük ölçüde gelir ve üretimi dü-
ük serflerden olugurken, Amerikalilar, çiftliklerinde ya da hizla geligen
kentlerinde, genellikle' äbür ülkelere kiyasla yüksek bir yaçam ve ve-
rimlilik düzeyine sahip bulunuyorlardi. Ücretler daha 1800'de, Bati Av-
rupa'dakilerden yaklagik üçte bir oraninda yüksekti ve bu üstunlük
yüzyil boyunca korunacak, belki de buyüyecekti: 1850'de Avrupali
göçmenlerin akm akm gelmelerine ragmen, batida toprak bulmanin ko-
layligi ile sanayideki sürekli büyüme, emekçi sayismi oldukça azaltmig,
ücretleri de yükseltmigti; bu durum imalatçilari emekten tasarruf sagla-
yan makinelere yanrim yapmaya. zorladi; ulusal verimlilik de böylece
artti. Genç cumhuriyetin Avrupa'daki güç mücadelelerinden soyutlan-
mig olmasi ve (Monroe Doktrininden çok) krallik donamnasmin Eski
Dünya'yi Yenisinden ayirmak için olugturdugu cordon sanitare** yü-
zünden, Birlegik Devletlerin ilerki dönemlerde sahip olacagi zenginlige
yänelecek tehdit yalmzca Ingiltere'nin kendisinden gelecek demekti.
Gene de, 1776 ve 1812 yillarinin aci anilarma ve kuzeybatidaki smir
anlagmazliklarina" ragmen, bir Ingiliz-Amerikan savagmin çikmasi
beklenir bir yey degildi. Ingiltere'denBirlegik Devletler'e olan sermaye
ve mamul mal akigi ve buna kargilik olarak, Amerika'dan hammadde
(äzellikle de pamuk) gelmesi, iki ekonomiyi daha siki baglarla birbirine
baglamig ve Amerikan ekonomisinin büyümesine hiz katmigtir. Stratejik
yänden güvenlik içinde olan Birlegik Devletler, böylelikle mali kaynak-
larmi genig çaph savunma harcamalarma ayirmak yerine, kendi parala-
rini (veÏngiltere'den gelen paralari) muazam ekonomik potansiyeli üze-
rinde yogunlagtirma imkâmm bulmuytur. Ne Kizilderililerle olan çatig-
ma, ne de Meksika'yla 1846'da yapilan savag bäylesine verimli yatirim-
lari önemli ölçude ylpratici nitelikte olmamigtir.

Zenci köleler ve sayilari hälä oldukça kabarik olan Kizilderililer dignda.

Cordon sanitaire: Koruyucu kordon. - ç.n.
*

224
 Tüm bunlarm bir sonucu olarak, Birlegik Devletler 1861 Nisanin-
da patlak veren iç savagtan änce bile, ekonomik bir dev durumuna gel-
migti ama Avrupa'ya olan uzakligi (dig ticaret yerine) iç geligmelere
agirkk vermesi ve kirsal kesimin kaba saba niteligi, bu gerçegi kismen
gizlemigtir. Dünya imalat verimi içindeki pay1 1860 yihnda Büyük Bri-
tanya'ninkinin epey gerisinde olmasina ragmen Almanya ve Rusya'yi
hizla geçmig ve Fransa'yi da arkada birakma noktasma ulagmigti.
860'ta Rusya'nm nüfusunun ancak yüzde 40'ma ulaçan Birlegik Dev-
etler'in kent nüfusu Rusya'mnkinin iki katmi agiyordu; Rusya'mn
350.000 tonuna kargihk, 830.000 ton demir üretiyordu; modern yakit
kaynaklarmdan yaptigi enerji tüketimi 15 kat, demiryollarinin mil
uzunlagu ise 30 kat daha çoktu. (Ingiltere'ninkinden bile üç kat fazlay-
di.) Buna kargi, Amerika'mn düzenli ordusu yalnizca 26.000 kigiden
olugurken, Rusya'nm 826.000 kipilik dev bir gücü vardi." Kita büyuk-
lügündeki bu iki devletin ekonomik endeksleri ve askeri endeksleri ara-
smdaki bu uyumsuzluk, belki de hiçbir zaman bundan daha büynk ol-
mamigtir.
Bir yil geçtikten sonra, iç savag Amerikahlarm askeri amaçlar için
ayirdiklari ulusal kaynak miktarim tabii ki degigtirmeye baglamisti. Eu
çatigmamn kaynaklari ve sebepleri burada tartigilacak degildir; ama her
iki tarafm liderleri de sonuca ulagana kadar dövügmeye kararli oldukla-
rmdan ve her iki taraf da yuzbinlerce asker saglayacak durumda oldu-
gundan,mücadele uzayacaga benziyordu. Bunun daha da böyle olaca-
gina igaret eden ige karigan uzakhklardi; Virginia sahilinden
"cephe"

Mississippi'ye, hatta daha da batiya dogru Missouri ve Arkansas'a uza-

myordu -- buralarin büyük bir bölümü de orman, siradaglar ve batakhk
araziden olugmaktaydi. Bunun .gibi, Kuzey'in dügman limanlarma de-
nizden uyguladigt abluka, Hamburg ve Cenova arasi kadar uzun bir ki-
yi geridinde devriye gezmeyi gerektiriyordu. Bir bagka deyigle, Güney'i
ezmek, olaganüstü bir lojistik ve askeri görevdi; özellikle de silahh kuv-
vetlerini en alt düzeyde tutmuy ve genig çapta bir savag deneyimi bulun-
mayan bir halk için.
Ancak çatigmanm sürdügü dört yil, yipratici olmuy ve korkunç kan
dökülmugse de -Birlik, Konfederasyon'un 258.000 kaybma kargi,
360.000 can kaybi veriyordu*-- Birlegik Devletlerin kendi içinde sakh
olan ulusal gücü degigime ugratmig, onu (hiçolmazsa kisa bir süre için)
1865 sonrasinda seferberligin bitimine kadar dünyamn en büyük askeri

*
Bunlarm yaklagik üçte biri savagta, geri kalani çogunlukla hastahk yüzünden älmüg-
tür. 620.000 dolaymda olan büyük toplam, Amerika'nm L Dünya Savaçi, IL Dünya Sa-
vap ve Kore Savagmda toplu olarak verdigi kaylptan daha fazlaydi ve bu kayiplara ug-
rayan nüfus da çok daha azdi.

225
I

i
ulusuna dönügtürmügtür. Her iki tarafin silahh kuvvetleri de ige amatör
olarak baglayarak, kendilerini toplu zorunlu askerlige dayah ordular
haline getirmigler, modern yivli toplar ve hafif silahlar kullanmi lar, Ku-
zey Virginia kugatmasmda tükenip gitmigler ya da trenlerle batidaki ha-
rekât alanlarina toplu olarak taginmiglari ordu karargâhlartyla telgraf
iletigimi kurmuglar ve seferber edilen bir savas ekonomisinin kaynakla-
rim kullanmiglardir; üstelik deniz savaglari sirasmda zirhli gemiler, dö-
ner taretler, eski tip torpido ve maymlar ve hizli seyreden, silahla dona-
tilmig buharli ticaret gemileri ilk kez kullanilmigtir. Bu çatigma, hem Ki-
rim mücadelesinden, hem de Prusya birligi savaglarindan çok daha faz-
la olarak yirminci yüzyil çizgisindeki ilk gerçek sanayilegmig
"toplu

sa-
vag" diye nitelendirilmeyi hak ettiginden, Kuzey'in nedenli kazançli çik-
tigina igaret etmek yararli olacaktir.
Ilk ve en açik sebep gücünün her iki tarafta da eçit olarak
-irade

sürdügünü varsayarsak-- kaynaklarla nüfus arasiadaki orantisizhkti.

Güney'in dogrudan kendi varlišt için ve (genelliklede) kendi topraklari
üzerinde savagmasindan dolayi moral üstünlügüne sahip oldugu; at bin-
meye ve silah kullanmaya aliçik daha çok sayida beyaz erkegi göreve
çagirabildigi; kararli ve üstün nitelikli generallerinin oldugu ve uzun bir
süre eksikliklerini kapamak üzere harp malzemesi ve bagka malzeme it-
haline gidebildigi dogru olabilir." Ancak bunlarin hiçbiri Kuzey ve Gü-
ney arasindaki büyük sayisal egitsizligi tam anlamtyla telafi edemezdi.
Kuzey'in yaklagik 20 milyon beyaz nüfusu varken, Konfederasyon'unki
ancak alti milyondu. Dahasi, Birlik toplami göçmenlerin geligiyle
(1861-1865arasi 800.000 kigi gelmigti) ve siyahlarm da askere ahnma-
sma iligkin 1862 tarihli kararla sürekli olarak artiyordu bu ise Güne-
-

y'in, tahmin edilebilecegi gibi, savagin son birkaç ayma kadar yapmak-
tan kaçmdigi bir çeydi. Birlik Ordusunda yaklagik iki milyon asker gö-
rev yaprmy ve bu kuvvet 1864-1865'te yaklagik bir milyonla tepe nok-
tasma erigmigken, Konfederasyon Ordusunda ancak 900.000 dolaymda
asker dövügmüg ve bunlar en fazla olduklarmda bile hiçbir zarnan
464.500'ü agamamiglardi 1863'te ulagilan noktasi"ndan
"tepe
sonra
-

da agir agir gerileme baglamigtir.

Ancak, her zaman oldugu gibi savas yalmzca-sayilar demek degildi.
Güney, ordusunu sahip oldugu büyüklüge ulagtirmak için bile tarim-
dan, madenlerden ve dökümhanelerden çok fazla sayida adam çekmek
ve böylece de uzun bir savagi sürdürmek konusunda zaten kugkulu olan
potansiyelini zayiflatmak riskine giriyordu. Konfederasyon aslmda ta
bagtan beri ekonomik yönden dezavantajh durumdaydi. 1860 yilmda,
Kuzey'de 111.000 imalatçi kurulug varken, Güney'de bu sayi 18.000
idi (bunlarmçogu da Kuzey teknolojisine, bilgi ve becerisine bagimliy-
di); Konfederasyon yalmzca 36.700 ton pik demir üretirken, tek bagina

226
|
I

Pennsylvania'nin toplam üretimi 580.000 tondu; New York Eyaleti he-

men hemen 300 milyon dolar tutarinda imalat yapiyordu - bu ise, Vir-
ginia, Alabama, Louisiana ve Mississippi'nin toptan üretiminin dört
katini bir hayli agmaktaydi. Savasan taraflarin ekonomik tabanlari ara-
sindaki bu hayret verici uyumsuzluk, sürekli olarak gerçek askeri guce
dönügmügtür.
Sözgelimi,.Güney'de pek az sayida tüfek yapilabilir (bunlar da ço-
unlukla Harper's Ferry'de ele geçirilen makinelerle yapilmaktaydi)
ve
ithalata fazlasiyla bagimli kalimrken, Kuzey yerli tüfek imalatmi bü-
yük ölçüde artirmig ve yaklagik 1,7 milyon tüfek üretmigti. Kuzey'in
(22.000 mil kadar uzunlugu olan ve dogudan güneybatiya yelpaze gibi
açilan) demiryollari, savag sirasinda korunabilmig, hatta genigletilebil-
misti; Güney'in topu topu 9.000 millik demiryolu, yetersiz sayidaki lo-
komotif ve vagonlari ise yavag yavag ylpramp gitti. Bunun gibi, çatig-
mano ilk çiktigi sirada her iki tarafta da donanma denebilecek pek bir
gey yoktu; ama Güney gemi motorlari yapabilecek makine atölyeleri
olmadigi için bagtan zarar ederken, Kuzey'in elinde bu tür kuruluglar-
dan birkaç düzine vardi. Birlik'in deniz üstünlügünü hissettirebilmesi
zaman ahrken bu sûre içinde ablukayi yarabilenler, Konfederasyon
-

Ordusuna Avrupa yapimi harp malzemesi getirmigler ve Güney'in si-

lahli ticaret gemileri Kuzey'in deniz ticaretine agir kayiplar verdirmigti.
Güney limanlari çevresindeki ag yavag yavag ve aman vermez bir bi-
çimde örülmügtür. 1864 Arahšmda Birlik donanmasi yaklagik 671 sa-
vag gemisine ulagmigti; bunlarin arasmda savagin baglangicindan bu
yana yapilan 236 buharli tekne de vardi; Kuzey'in deniz gücu ayni za-
manda silahh kuvvetlerine iç nehirlerde, äzellikle de Mississippi-Ten-
nessee bölgesinde denetim imkâm saglamak açisindan hayati bir önem
-
tagiyordu; Birlik'in batidaki harekât alanlarmda yaptigi saldirilara yar-
dimci olan, demiryolu ve suyolu ulagmmm bir arada bagariyla kullaml-
masi olmuytur.
Son olarak da, Konfederasyon eyaletleri için savagin giderlerini
kargilamak imkânsiz hale geldi. Bunlar barig zamanmdaki baglica gelir-
lerini pamuk ihracatindan saglamaktayddar; bu ticaretin kökü kuru-
.

yup, Avrupah güçler de -Güney'i düçkirikhšma ugratarak- çatigmaya

müdahale etmeyince, ugramlan kaybi kapatmanm yolu kalmadi. Gü-
ney'de az sayida banka ve çok az likit sermaye vardi; arazi ve käle tica-
reti vergileri de savag bu iki alandaki verimliligi çok kötü bir biçimde
etkilediginden, pek az gelir getiriyordu. Digardan borç almak da fazla
bir ige yaramiyordu; ama däviz ve yabanci metal paralar olmadan zo-
runlu ithalat için ädeme yapmak güçtü. Konfederasyon, belki de kaçi-
mlmaz olarak para matbaasina bagvurmuy ama
"agiri
miktarda kâgit
para ile agir bir mal darhgi biraraya gelince, azgin bir enflasyon yarat-

227
miglardir"" -- bu ise halkm savagi sürdürme istemine agir bir darbe in-
dirmigtir. Buna kargi Kuzey, çatigmamn giderlerini kargilayabilmeküze-
re vergi ve borç yoluyla her zaman para saglayabiliyordu
"yegil

ve ar-
kah banknot" basimi, sanayi ve ekonomideki büyümeye kimi yönler-
den daha da hiz kazandirdi. Etkileyici olan bir nokta gudur ki, Birlik'in
verimliligi savag sirasinda yeniden artmig .ve bu artig yalnizca harp mal-
zemesi, demiryolu ve zirhli gemi yapiminda degil, tarim veriminde de
olmuytu. Kuzeyli askerler savagm sonlarmda beslenme ve malzeme ihti-
yaçlarmm kargilanmasi yönünden herhalde tarihteki tüm ordulardan
daha iyi durumdaydilar. Eger askeri çatigmalar kargisinda özellikle
Amerikali olan bir yaklagim Profesör Weighley'nin deyimiyle bir "Ame-
rikan usulü savag"'2 geligtirilecekse, bu änce burada, Birlik'in dügmani
ezmek üzere muazzam sanayi-teknoloji potansiyelini seferber edigi ve
bu potansiyeli kullanigiyla biçim bulacakti.
Eger yukarida anlatilanlar, dört yila yakm bir jüre, bir ileri bir ge-
ri gider gibi gärünen bir mücadelenin sonucunu açiklamak için fazla
determinist bir izlenim veriyorsa, Güney'in kargi kargiya kaldigi temel
stratejik sorunu vurgulamak yerinde olacaktir. Büyüklük ve nüfus
egitsizligi hesaba katilmca Kuzey'i iggal etmesi mümkün degildi; elde
edilebilecek en büyük bagari, dügman ordularini ve dügmamn irade
gücünü baskt politikasim terk etmeye ve Güney'in (kölelikya da ay-
rilma veya her ikisiyle de ilgili) .iddialarim kabule zorlayacak kadar
zayiflatmak olabilirdi. Eger Maryland ve Kentucky gibi sinir eyaletle-
ri Konfederasyon'a katilma yönünde ezici bir çogunlukla oy vermig
olsalar, bu stratejinin uygulanmasi çok kolaylagabilirdi, ama bu olma-
migti igte; eger Îngilteregibi yabanci bir güç müdahale etmig olsaydi,
saglanacak yarar ölçülemeyecek kadar büyük olurdu; ama bäyle bir
eyin olabilecegini varsaymak, Ingiltere'nin 1860'11 yillarm ba indaki
politik änceliklerini gagilacak ölçüde yanlig yorumlamak demekti."3
Genel askeri dengeyi Güney'den yana çevirebilecek bu iki ihtimal gäz-
den çikardirsa, Konfederasyon eyaletlerinin elinde kalan tek gey, Bir-
lik'in uyguladigi baskilara direnme politikasi ve Kuzeylilerin çogunlu-
gununsavagtan bikacaklari umuduydu. Ama bu da ister istemez uza-
yip giden bir mücadele demekti -- ve savag uzadikça, Birlik daha zen-
gin olan kaynaklarmi daha çok seferber edebilir, harp malzemesi üre-
timini artirabilir, yuzlerce savag gemisi yapabilir, denizden ablukayla,
Kuzey Virginia'da aman vermez askeri baskilarlar, güneyde genig kap-
samli seferlerle ve Sherman'm dügman topraklarma yaptigi yikici sal-
dirilarla Güney'i acimasizca sikigtirabilirdi. Güney'in ekonomisi, mo-
rali ve cephe hatti kuvvetleri zayiflayinca hazir" as-
"göreve
-1865'te

ker sayisi 155.000'e inmigti- teslim olmak geriye kalan tek gerçekçi
seçimdi.

228
I
i
I

ALMAN BÎRLÎÖÎ
SAVASLARI

Amerikan Îç Savagi Avrupa'daki çegitli askeri gözlemciler tarafm-

dan incelenmigti" ama özel nitelikleri (uzaklik,el degmemiç bölgeler,
bir iç çatigma olugu) savagi; 1860'h yillarda Avrupa'da yapilacak si-
.bu

lahli mücadelelere göre genel askeri geligmeleri daha az yansitir bir sa-
vag haline getirmigti. Avrupa'daki Kirim Savagi eski usul Avrupa Anlag-
masi diplomasisini sarsmakla kalmamig devletlerden her biri-
"kanat"

in merkezde yapilacak müdahaleler konusunda kendisini daha az yü-

kümlü hissetmesine yol açmigti; Rusya'nm, ugradigt küçültücü yenilgi-
nin etkisinden kurtulmasi uzun yillar aldi; ingiltere ise imparatorlugu
ve ülkeyi ilgilendiren konulara agirhk vermeyi tercih etti. Böylece, ya-
pay bir durum oldugu ortaya çiksa bile Avrupa meselelerinde egemen
olacak güç Fransa'ydi. Prusya, Kirim Savagi sirasinda IV. Frederick Wil-
liam'm yönetimi altmda Avrupa içinde gärünügte onursuz bir konuma
sahip olduktan sonra, gimdi de bir sonraki kral I. William ile Parlamen-
to arasmda, özellikle ordudaki reform sorunu yüzünden sürüp giden
yapisal kavgalarm etkisiyle giddetli sarsmtilar geçiriyordu. Habsburg
imparatorluguna gelince, o da hâlâ italya'daki çikarlarmi Piedmont'a
-kargi, Almanya'daki çikarlarim da Prusya'ya kargi korumak gibi birbiri
içine geçoig sorunlarla bag etmek üzere dengeleme hareketleri yaplyor,
bu arada Macarlarm ülke içindeki hognutsuzluklarim da denetim altm-
da tutmaya çabahyordu.
Buna kargi, Fransa'nin III Napolyon yönetimi altmda güçlü ve
kendinden emin bir gärünümü vardi. Bankacihkta, demiryollarinda ve
smai kalkmmada 1850'lerin bagmdan beri ilerleme kaydedilmigti. Fran-
sa'mn sömürge imparatorlugu Bati Afrika, Çinhindive Pasifik'te genig-
lemisti. Donanmasiada büyüdügünden, kimi zaman (1859'daki gibi)
Mang'in öbür yakasmda- kaygi uyandirir hale gelmigti. Askeri ve diplo-
matik açidan Almanya ya da Italya meselesiyle ilgili herhangi bir çä-
zümde belirleyici üçüncü güç gibi görünmekteydi bunun böyle oldu-
-

gu, Fransa'nm Avusturya'yla olan kisa savagta hemen Piedmont'un ya-

ninda yer alarak müdahalede bulundugu 1859 yilinda gayet iyi ortaya
. çikmigti."*
Ancak, Magenta ve Solferma savaglari, Habsburg imparatorlugunu
Lombardiya'daki egemenliginden vazgeçmeye zorlamasi açismdan ne
kadar önemli olursa oisunlar, 1859 yilinda olup bitenlerekeskin gözler-
le bakanlar, bu sonucu getiren etkenin Fransa'nin askeri üstünlügü de-
gil (hele Piedmont'daki hiç degil!) Avusturya'nin askeri yetersizligi ol-
dugunu fark edebilirlerdi. Fransa Ordusu, elinde çok daha fazla sayida .

tüfek bulundurma üstünlügüne gerçekten sahipti da împarator

-bu

Francis Joseph'incesaretini çok kiran ölumlere sebep olmugtu- ama

229
 Fransa'mn eksiklikleri de dikkat çekiciydi· Büyü.k bir tibbi malzeme ve
mühimmat darhgi vardi; seferberlik programlari geligigüzeldi ve IIL
Napolyon'un önderligine de parlak denemezdi. Bunlarm o siralarda
fazlaca bir önemi yoktu çünkü Habsburg Ordusu daha zayifti ve Gene-
ral Gyulai önder olarak daha da bocalayan bir kipiydi." Askeri yeterlik,
ne de olsa, nispi bir geydir -

bunun böyle oldugu, daha sonralari Habs-

burg kuvvetlerinin Fransa'nm, Prusya'nm ya da Rusya'nm kargisma
çikmaktan aciz olduklari zamanlarda bile, Italyanlarla karada
(1866'da
Custozza'da) ve denizde (Lissa'da) hâlâ kolayca bag edebilmeleriyle or-
taya çikmigtir. Ama bu, daha genig bir çerçevede dügünürsek farkli bir
dügmanla ilerde girigecegi bir çatigmada Fransa da hemen üstün1ük sag-
layamayacak demekti. Bäyle bir savagm sonucu her iki tarafin askeri li-
derlik, silah sistemleri ve sahip olduklari verimlilik tabanmdaki düzey
farkliliklarma dayanacakti.
Sanayi Devriminin yol açtigi teknoloji patlariasinm savaglar üze-
rindeki ilk gerçek etkilerini göstermesi tam 1850'll ve 1860'li yillar dö-
nemine rastladišmdan, her yerdeki silahh kuvvetlerin daha änce gärül-
medik harekât sorunlariyla ugragmalari da gagirtici degildir. Savaçta
hangi kuvvet daha büyük önem tagiyacakti yeni tip kuyruktan dolma
-

tüfekleriyle piyadeler mi, yoksa çelik namlulu hareket edebilir silahla-

riyla topçu simfi mi? Savag alanmdaki kumanda açisindan demiryolla-
rmm ve telgrafm etkisi neydi? Yeni savag teknolojisi ilerleyen bir ordu-
ya mi, yoksa savunmadaki bir orduya mi yarar saghyordu?"' Bu tür so-
rulara verilecek en uygun cevap, kugkusuz her geyin kopullara bagli ol-
dugu yolundaydi. Bir baska deyigle savagm sonucunu etkileyecek olan
yalmzca yeni silahlar degil, bunlarm üzerinde kullamlacagi arazinin ni-
teligi, askerlerin morali ve taktik yeterligi, ikmal maddeleri saglama sis-
temlerinin yeterlik derecesi ve savaglarin kaderini belirlemede yardimci
olan daha pek çok etkenin hepsiydi. Her geyin nasil bir yola girecegini
önceden bilmek imkânsiz olduguna göre, anahtar etken çegitli unsurlari
evirip çevirip ustahkla kullanabilecek askeri-politik liderler ve yeni ko-
gullara kargilik vermeye yeterli esneklikte olan askeri mekanizmaya
sa-
hip olmakti. Hayati änem tagiyan bu konularda ne Habsburg impara-
torlugu ne de hatta Fransa, Prusya kadar bagarili olmayacakti.
Prusya'nin 1860'11 yillarda gerçekleptirdigi, bundan kisa bir süre '

sonra da Disraeli'nin gösterisli bir ifade kullanarak Avrupa'yi ilgilendi-

ren konularda "Alman devrimi" diye adlandirdigi olugumu yaratacak
olan
"askeri

devrim", birbirleriyle baglantili çegitli unsurlara dayan-

maktaydi. Bunlardan ilki, yeni Kral I. Wilhelm'le savag bakaninin libe-
ral muhaliflerine ragmen olugturduklari, benzeri olmayan bir kisa-dö-
nem askerlik sistemiydi; bu sistem düzenli orduda üç yil zorunlu asker-
likten sonra, bir dört yil daha yedekte hizmet gerektiriyor, bundan son-

230
|
 ra da kipiler Landwehr'e* geçiyorlèrdi demek ki tam seferberlik ha-
-

linde olan Prusya Ordusu yilda yedi kez asker ahyordu.** Bu hizmetin
parayla bagkasma yaptirtilmasina izin verilmedigi ve Landwehr, garni-
zon görevleri ile hizmet"lerin
"geri
çogunu üstlenebildigi için, bu tür
bir sistem Prusya'ya, nüfusuna oranla Büynk Güçlerin hepsinden çok
daha genig bir cephe hatti ordusu bulundurma imkâm veriyordu. Bu da
halk arasinda. en azmdan yüksek bir ilk ögretim oramna bagliydi sogu
uzmana göre, hizla genigletilebilen bir kisa-dönem askerlik sisteminin
egitimsiz käylülerden olugan bir ulus içinde iglemesi zordu- ve bu ka-
dar büyük kalabahklarla bag edilebilmesi için kusursuz bir teykilatlan-
ma gerektiriyordu. Eger yeterli bir biçimde egitilemez, giydirilemez, si-
lahlandirilamaz, beslenemez, sonucun alinacagi savag bölgesine tagma-
mazsa, yarim milyon ya da bir milyon adam toplamanm elbette pek bir
yarari olmazdi ve eger ordu komutani ige karigan onea yiginla iletigim
kuramaz ve onlari denetleyemezse, insangücü ve kaynak ziyam daha da
büyük olurdu.
Bu kuvvetler üzerinde denetim saglayan, adi hiç duyulmamigken,
"ordunun

yagh Moltke'in dehasi sayesinde 1860'11 yillarda beyni" du-

rumuna gelen Prusya Genelkurmaylydi. O zamana kadar barig zama-
nindaki ordularin çogu levazim, personel, mühendislik ve bagka smifla-
rm destekledigi muharebe birlikleriden olugmaktaydi; asil askeri perso-
nel ancak sefer bagladigi zaman bir araya getiriliyor ve komuta saglani-
yordu. Prusya'daki duruma gelince Moltke, Savag Akademisinden yeti-
gen en parlak kimseleri almig ve onlara ilerde çikmasi mümkün çatiç-
malarm nasil planlanacagmi ve bunlar için nasd hazirlik yapilacagmi
ögretmigti. Savag çikmadan epey önce harekât planlari yapilmah ve
bunlar sik sik gözden geçirilmeliydi; savag oyunlari ve manevralar dik-
katle inceleniyor, ayal gey tarihte gärülen seferler ve bagka güçlerce ger-
çekleptirilen harekâtlar içinde yapillyordu. Prusya'daki demiryolu siste-
mini denetlemek ve askerlerle ikmal maddelerinin gidecekleri yerlere
hizla ulagmalarim saglamak ilzere özel bir bölüm olugturulmuytu. Her
çeyden önemlisi de, Moltke'in kurmayhk sistemi, subay topluluguna
bagimsiz hareket edip savagacak, ama her zaman için sonucu belirleye-
cek savag alam üzerinde birleymeye hazir kalabahk asker gruplariyla
ugragmak gibi bir harekat uygulamasi yaptirmaya yönelikti. Eger Molt-
ke'nin gerideki karargâhi ile iletigim sürdürülemezse, cephedeki gene-
rallerininisiyatif kullanmalarina ve birkaç temel ilkenin kurallarma gö-
re hareket etmelerine izin veriliyordu.

Landwehr: Askerlik yagmi olanlarm olugturdugu toriyel" kuv-

* "terri

agmy savunma
veti.
-- ç.n.
**
Îstisnai durumlarda ilk Landwehr yilhk ahmi da.

I
231
 Yukarida sözü edilen, elbette ideal bir modeldir. Prusya Ordusu ku-
sursuz degildi ve 1-860'11yillarin bagmdan ortalarina kadar yapilan re-
formlardan sonra bile, savag sirasmda acemilik dönemine äzgü sikmti-
lar yaganacakti. Savag alanlarmdaki komutanlarin çogu Moltke'nin
ögütlerine kulak asmaylp, gözü kapali ve vakitsiz saldirilara atildilar
ya
da saldirilarmi yanlig yönde yaptilar-

1866 Avusturya seferi bu tür

gaflarla doludur." Taktik düzeyde de, Prusya Muhafizlarmm 1870 tari-
hinde Gravelotte St. Privat'daki cephe taaruzlari (ve ugradiklari agir
kayiplar), kaba saba bir budalahkti. Demiryolu ile ikmal maddeleri
saglama sistemi ise tek bagma baçarmin güvencesi olamazdi; sistem,
ço-
gu kez gerekli malzemenin büyük miktarlarda smirda yigilmasindan
öteye gidemiyor, bu sirada da söz konusu araç ve gereçlere ihtiyaci olan
ordular yakmlardaki hatlardan uzaklagmig oluyorlardi. Prusyalilarm,
bilimsel planlartyla askeri kuvvetlerine her zaman en iyi silahlari sagla-
digi da söylenemezdi: Avusturya'nm toplari 18 66'da kesinlikle daha üs-
tün durumdaydi; Fransiz Chassepot sürgülü tüfekleri ise, 1870'te gagir-
tici älçüde daha iyiydiler.
Prusya'daki sistem için gerçekten säylenmesi gereken gey, bu siste-
min kusurlardan arinmig olmasi degil, genelkurmaym geçmigte yapilan
hatalari dikkatle incelenmesi ve egitimi, tegkilatlanmayi ve silahlari çikan
sonuçlara göre yeniden ayarlamas1ydi. Toplarm zay1f yanIari 1866'da
ortaya çikmca, Prusya Ordusu hemen yeni Krupp tipi kuyruktan dolma
toplara yönelmig ve bunlar 1870'te çok etkili olmuytur. Demiryollarlyla
ilgili düzenlemelerde gecikmeler olunca, durumu iyilegtirmek için yeni
bir teykilat kurulmugtur. Son olarak da, Moltke'in bagimsiz görev ya-
pacak ama birbirlerinin yardimma da kogacak, tam teykilatli birkaç or-
du kullam1masina änem vermesi sayesinde, bunlardan birinin ayri ola-
rak iyice hirpalanmasi halinde bile --Avusturya-Prusya ve Fransa-Prusya
savaglarmda gerçekten de böyle olmustu- yapilan sefer bütünüyle boga
gitmiyordu."'
O halde Prusyahlari 18 66 yazinda Avusturya kargismda kisa sürede
ve pek az gözlemcinin önceden tahmin edebildigi bir zafere götüren, çe-
itli etkenlerin bir araya gelmesiydi. Hanover, Saksonya ve öbür kuzey
Alman devletleri Habsburglara katilmigti ama Bismarck'in yürüttügü
diplomasi sayesinde, Büyük Güçlerden hiçbirinin mücadelenin ilk aga-
malarina karigmamasi saglandi; bu da Moltke'ye üç orduyu farkh dag
yollarinda geçirerek Bohemya ovasmda birlegtirme ve Sadowa'da (Ko-
eniggratz) Avusturyahlarm üzerine sürme firsatini verdi. Geriye dönü-
lüp bakildiginda, ahnan sonuç önceden kolayca tahmin edilebilirmig gi-
bi gärünmektedir. Habsburg kuvvetlerinin därtte birden fazlasma ital-
ya'da gerek vardi (burada zafer kazanmiglardir); Prusyahlarm asker
toplama sistemleri sayesinde de, kendi nüfuslari çegitli dügmanlarmin-

232
i

kinin yarisindan az oldugu halde, Moltke dügmanla hemen hemen aym

sayida cephede kullanabiliyordu. Habsburg Ordusunun
askeri para ih-
tiyaci kargilanamiyordu; dogru dürüst bir kurmayhk sistemi yoktu ve
Benedek'in beceriksizceydi; tek tek birlikler ne kadar yigitçe
yänetimi
dövägürlerse dövügsunter, açik çatigmalarda Prusya'nin kendilerinden
çok üstün olan tüfekli askerleri kargisinda kiyima ugruyorlardi. 1866
Ekiminde Habsburglar Venitia'yi vermek ve Almanya'daki her türlü çi-
karlarmdan vazgeçmek zorunda kaldilar. Almanya ise bu siralarda Bis-
arck'in Kuzey Almanya Federasyonu çerçevesinde yeni bir düzene ka-
vugmak yolundaydi."
"Almanya egemenligi için mücadele" hemen hemen tamamlanmig-
ti; B.ati Avrupa'da Prusya'nmmi, yoksa giderek daha sinirli ve kugkucu
hale gelen Fransa'nin mi, üstün oldugunu belirleyecek çatigma iyice
yaklagmigti. 1860'h yillarin sonunda her iki taraf da gansmin ne oldu-
guna iligkin hesaplar yapmaktaydi. Görünügte Fransa hâlâ daha güç-
lüydü. Nüfusu Prusya'nmkinden çok daha fazlaydi (ancak Avrupa'da
Almanca konuganlarm toplam sayisi daha çoktu). Fransiz Ordusu Ki-
rim'da, Italya'da ve denizagiri bölgelerde deneyim kazanmigti. Dunya-
daki en iyi tüfege, sürgülü Chassepot tüfegine sahipti ve bunun menzili
Prusyal11arin igneli tüfegininkinden çok daha uzundu ve Fransiz Ordu-
sunun yeni bir gizli silahi vardi, dakikada 150 atimi olan bir makineli
tüfek, mitrailleuse. Fransiz donanmasi çok daha üstündü, Avusturya-
Macaristan ve Îtalya'dan da yardim bekleniyordu. Temmuz 1870'te
Prusyahlari küstahhklari (yani Bismarck'm Lüksemburg'un gelecegi ve
ispanya tahti için muhtemel bir Hohenzollern adayi konusunda yüriit-
tügü çapragik diplomasi) yüzünden cezalandirma zamani geldiginde,
hemen hiçbir Fransizin sonuçtan kugkusu yoktu.
Fransizlarm ugradiklari çöküntünün boyutlari ve çabuklugu -- peri-
an durumdaki ordu 4 Eylül'de Sedan'da teslim olmug, Napolyon esir
almmig ve Paris'teki imparatorluk rejimi alaçagi edilmisti -

bu tür lyim-
ser varsayimlara yikici bir darbe oldu. Her yey olup bittikten sonra gö-
rüldü ki, ne Avusturya-Macaristan ne de Italya, Fransa'ya yardim etme-
mig, Fransiz deniz gücü de tümüyle etkisiz kalmigti. Her gey rakip ordu-
larm durumuna bagli olarak geligmig ve bu noktada Prusyalilar tartig-
masiz üstün olduklarim göstermiglerdi..Her iki taraf da smira çok sayida
kuvvet göndermek üzere demiryolu aglarmdan yararlanmigti ama Fran-
sizlarin yaptigi seferberlik sonuçlari yönünden çok daha zayif kalmigti.
Çagrilanyedekler alaylarma yetigmek zorundaydilar; onlar ise cepheye -
çoktan ulagmiglardi. Topçu bataryalari Fransa'nin her yanma dagilmig
ve kolayca bir noktaya yigilamamigti. Buna kargi, savag ilanmi izleyen
15 gun içinde üç Alman Ordusu (300.000'denepey fazla askeri) Saar-
land ve Alsace içine ilerliyordu. Chassepot tüfeginin ñstünlügü, Prusyali-

233
 larin hareketli, hizli ate; eden toplarim
öne sürme taktikleriyle çogu kez
etkisiz birakilmigti. Mitrailleuse geride tutulmuy ve hiçbir zaman etkili
bir biçimde kullamlmamigti. Maregal Bazaine'in uyuçuklugu ve becerik-
sizligi anlatilir gibi degildi; Napolyon'un kendisinin de pek farkli bir
ya-
ni yoktu. Buna karsi, tek tek Prusya birlikleri aptalca yanhalar yapip
"savagm
tozu dumani içinde" ašir kayiplara ugradilar
ama Moltke'nin,
çegitli ordulan uzaktan denetimi ve beklenmedik kogullardan yararlan-
mak amactyla planlarmda yeni düzenlemeler
yapmaya hazir olugu, isti-
lanin hizmi kesmerlig ve sonunda Fransiziar çözülmüçtür. Cumhuriyetçi
güçlerin birkaç ay daha direnmeyi sürdürmelerine ragmen, Paris çevresi
ve Kuzeydogu Fransa üzerindeki Alman kiskact acimasizca daralmigti.
Loire Ordusunun sonuç vermeyen kargi saldirilari ve francs-tireurs'un*
yarattiklari sikmtilar, gene de Fransa'nm bagimsiz bir güç olarak periçan
oldugu gerçegini saklayamtyordu."
Prusya-Almanya'am zaferi, hiç kugkusuz askeri sisteminin zaferiy-
di; ama Michael Howard'in isabetle igaret ettigi gibi "bir
ulusun askeri
sistemi, onun toplumsal sisteminin bagimsiz bir bölümü degil, bütun1ü-
günün bir bälümüdür."" Silip süpürerek ilerleyen Alman kuvvetlerinin
ve geligmeleri denetimli bir biçimde yönlendiren Alman Genelkurmay1-
nm ardinda, modern savaglar için Avrupa uluslarinm hepsinden daha
donanimh, daha hazirkkh bir ulus vardi. 1870'te zaten Alman devletle-
rinin toplu nüfusu Fransa'nmkinden daha çoktu ama birlikten yoksun
oluglari bu gerçegi gizlemekteydi. Almanya'mn askeri amaçlar için da-
ha iyi düzenlenmig, mil olarak daha uzun demiryolu vardi. Gayri safi
milli hasilasi ile demir
ve çelik üretimi Fransizlarm toplam degerlerini o
siralarda geçmek üzereydi. Kömür üretimi iki buçuk kat daha fazla ve
modern enerji kaynaklari tüketimi ise yüzde 50 daha çoktu. Alman-
ya'daki Sanayi Devrimi Krupp çelik ve silah grubu gibi genig çapli fir-
malarin doguçuna çok daha büyük ölçüde imkân veriyor, bu da
Prusya-
Alman devletine hem askeri yönden, hem de sanayi açismdan güç kati-
yordu. Ordudaki kisa-dönem askerlik sistemi ülke içindeki
ve digardaki
liberallere itici geliyordu -"Prusya militarizmi"ne iligkin electiriler de
bu yillarda yaygmdi-- ama bu sistem savag säz konusu oldugunda, ülke-
nin insan gücünu laissez-faire yanhsi batidan
ya da geri kalmig, tarima
dayah dogudan daha etkili bir biçimde seferber ediyordu. Tüm bunla-
rin ardmda da ilk ve teknik egitim' düzeyi çok daha yüksek, rakipsiz
üniversitelere ve bilimsel kuruluglara, egi olmayan kimya laboratuvarla-
ri ve aragtirma enstitülerine sahip bir halk bulunmaktaydi.
O günlerde moda olan bir çakayi tekrarlarsak, Avrupa bir kraliçe-
den olmuy ama bir kral kazanmisti. Bismarck'm gagkinhk verecek ka-

Francs-tireurs: Bapbozuk savaççuar. --

ç.n.
I

234
i
I
dar ustaca yönetimi sayesinde, Büyük Güç Sistemi 1870'ten sonra tam
20 yll Alman egemenligi altmda olacakti; diplomatlar, tüm yollarm ar-
tik Berlin'e çiktigma igaret etmekteydiler. Ancak çogu kimsenin göre-
bildigi gibi, Almanya'yi Avrupa kitasi üzerinde en önemli güç yapan
ey yalnizca imparatorluk gansölyesinin zekâsi ve
acimasizligi degildi.
Ayni zamanda ulusal birlik saglandiktan sonra daha da hizla geligen
Alman sanayi.ve teknolojisi, Alman bilimi, egitimi ve yerel yönetimi ile
etkileyici Prusya ordusuydu. Ikinci Alman Reich'inin, Bismarck'in da
ürekli olarak huzursuzluk duydugu iç kusurlari olmasi, digardaki göz-
lemciler için pek fark edilecek bir gey degildi. Avrupa'daki her ulus, bir
ölçilye kadar tecrit yanhsi ingilizler bile, bu yeni devden etkilenmigti.
1870-1871 savagmda Almanya lehine olarak tarafsiz kalmalarma ve
Bati Avrupa'daki bunahmdan Karadeniz'deki kendi durumlarmi iyileg-
tirmek için yararlanmalarina ragmen94 RUSlar, Avrupa'nm agirlik mer-
kezinin artik Berlin'de bulunmasmi içerliyor ve Almanya'nm bundan
sonra yapabilecekleri konusunda gizliden gizliye kaygi duyuyorlardi.
(Papa'mn koruyuculari olan) Fransizlar Lorraine'de hezimete ugrar-
ken, 1870'te Roma'yi iggal.eden Italyanlar sürekli olarak Berlin'le ya-
kinlagtyorlardi. Avusturya-Macaristan, imparatorlugu için de aym du-
rum söz konusuydu (Böyle oldugu Viyana'nm Macaristan'la 18 67 ta-
rihli uzlagmasmdan sonra ortaya çikmigtir); Avusturya-Macaristan, Al-
manya ve Îtalya'da ugradigt kayiplara kargihk Balkanlar'da bir geyler
emelin Ruslarm tepkisini uyandira-
bulmay1 umuyordu ama böyle bir
-

bilecegini de pekâla biliyordu. Son olarak da sarsintiya ugramig, aci

duygular yagayan Fransizlar Ren'in öbür yakasindaki güçlu kompula-
riyla denk duruma gelmek için girigip, sonuç alamayacaklari ortaya çi-
kacak bir çaba ile, yönetim ve toplum içinde genig alanlari (egitim,bi-
lim, demiryollari, silahli kuvvetler, ekonomi) yeniden gözden geçirerek
reformlar yapma geregini duydular." 1870 yih hem o strada, hem geç-
mige bakildigi zaman daha da belirgin bir biçimde Avrupa tarihinde ke-
sin bir dänüm noktasiydi.
Öte yandan, belki çogu ülke 1860'li yillarm çalkantilarmdan sonra
bir soluk almak ihtiyacmi hissettikleri ve devlet adamlari yeni düzen
içinde ihtiyatla hareket ettikleri için, 1871'den sonraki 10-12 yilm diplo-
masi tarihi, bir istikrar arayigmin anlatumdir. Biri iç savag sonrasmdaki
yeniden yapilanma ile, äbürü de Meiji Devriminin yan etkileriyle ugrag-
tigindan ne Birlegik Devletler ne Japonya,
"sistem"in
bir parçasi degildi;
sistem de zaten daha önce oldugundan da çok Avrupa merkezliydi. Ar-
tik yeniden biçimlendirilmig bir tür "Avrupa pentargisi" vardi ama den-
geler 1815'ten sonra geçerli olanlardan hayli degigikti. Bismarck yöneti-
mindeki Prusya-Almanya, daha önce hep en zayif olan Prusya'nin yerine
artik Avrupa'nm en güçlü ve etkili devletiydi. Yeni bir güç daha, birlegik

235
 Îtalyavardi; ancak
ekonomik geriliginden (özelliklede kömürü olmama-
sindan) dogan çaresiz durumu yüzünden, büyük güçler ittifakina hiçbir
zaman dogru dürüst kabul edilmemisti; üstelik Avrupa diplomasisi için-
de ispanya ya da Isveç gibi devletlerden açikça daha önemli oldugu hal-
de? Italya'mn yaptigi gey Akdeniz'deki ve Kuzey Afrika'daki iddialarin-
dan dolayi Fransa'nm dikkatini dagitarak ve Almanya'ya gelecekte ya-
rarli bir ittifak imkâm sunarak, giderek daha büyük ölçüde Fransa ile
rekabete girmek oldu; ikinci olarak da, Viyana'ya kargi
yaptigi özgürlük
savaglari mirasi ve Bati Balkanlardaki kendi emelleri yüzünden Italya,
Avusturya-Macaristan'a da sikmti veriyordu (en azindan Bismarck'in bu
gerginlikleri 1882 tarihli
Avusturya-Almanya-Îtalya
"Üçlü Ittifak"i için-
de gidermesine kadar). Bu da pu demekti ki, Almanya'nm yükseligi sira-
sinda baglica iki
"kurban"

durumundaki Avusturya-Macaristan ve Fran-

sa'nm ikisi de, çabalarini tam olarak Berlin üzerinde yogunlagtirmaya-
caklardi çünkä arkalarmda
(fazlagüçlü olmasa da) dinç bir Îtalya vardi.
Bu gerçek Avusturyahlarin Almanya ile .barigip, sonuçta bir yari-uydu
haline gelmelerini güçlendirirken, gu sonucu da yaratti, Berlin'e kargi
ilerde yapilacak herhangi bir mücadelede Fransa'nm daha büyük olan
ulusal gücünü ve müttefik olarak degerini belirleyecek gey" bile,
güney-
de yer alan, dügmanca ve ne yapacagi önceden belli olmayan Îtalya'mn
varligiydi.
Fransa soyutlanip, Avusturya-Macaristan yildirihnca Güney Al-
manya ve Îtalya'daki devletler" de kendi ulusal birimleri için-
"tampon

de eriyince," Almanya'nin daha da büyümesine engel olabilecek bagim-

"kanat"
siz güçler, Rusya ve Büyük Britanya kalmigti. Gladstone'un
ülke içi reformlara agirhk verme politikasi ile .(1868-1874) Disraeli'nin
ulkenin "Imparatorluk" ve "Asya" çapmdaki kaderinin önemini vur-
gulayan politikasi arasmda gidip gelen Îngilizyöneticileri için, Avrupa
dengesi sorunu çogu kez pek de acil görünmüyordu. Durum Rusya
için herhalde böyle degildi; Rusya'da Sansölye Gorchakov ve benzerle-
ri, yanagma-devletleri olan Prusya'nm güçlü bir Almanya'ya dänügme-
sini içlerine sindirememislerdi; ancak bu tür duygular St. Petersburg
ve
Potsdam saraylari arasinda 1871'den sonra hanedanlar ve ideolojiler
açisindan var olan yakmhkla, Rusya'nin Kirim Savagino getirdigi yi-
kimlardan sonra hâlâ giddetle duydugu toparlanma ihtiyac1yla, Rusla-
rm Balkanlar'daki çikarlarma Berlin'in destegini saglayabilme umuduy-
la ve orta Asya'ya olan ilginin yeniden canlanmasiyla da karigiyordu.
Ancak, genel olarak bakildigmda, kanat kuvvetlerin Ortabati Avrupa
meselelerine karigma ihtimali büyük ölçüde Almanya'mn kendisinin
neler yapacagina baghydi; eger ikinci Alman Reich'i artik doyma nok-
tasina gelmig bir güç olarak görülebilirse, ige karigmaya elbette gerek
yoktu."
|

236
l

Bismarck'in kendisi 1871'den sonra böyle bir güvence vermeye faz-

lasiyla istekliydi; çünkü milyonlarca Avusturyali Katoligi de içine alan
Avusturya-Macaristan imparatorlugunu yok eden ve Almanya'yi kin
dolu bir Fransa ile kugkucu bir Rusya arasinda soyutlanmig durumda
birakacak bir gross-deutscher ("Büyük Alman") devleti kurmayi hiç is-
temiyordu.2" Bu yüzden, ideolojik dayampmasmi ("cumhuriyetçi"
Fransa'ya karyi) vurgulayan ve ayni zamanda Balkanlar'daki bazi Avus-
turya-Rusya çikar çatigmalarmi gideren, yari-ittifak niteligindeki Üç
Imparator Ïttifakmm (1873) kurulugunu sürdürmek Bismarck'a çok da-
ha güvenli bir yol gibi görünüyordu. Ve, bir savag belirtisi"ne
"ufukta,

yol açan 1875 bunalimi sirasinda, Alman Hükümetinin Fransa'ya kargi

önleyici bir sava; açmayi dügünebilecegini gästeren igaretler ortaya çik-
tiginda, hem Londra'dan hem de (özellikle)St.Petersburg'dan gelen
uyarilar, Bismarck'i Avrupa dengesinde bundan sonra yapilacak her-
hangi bir degigikligin güçlü bir muhalefetle kargilaçacagma inandirmig-
ti." Böylece, Almanya iç politika sebepleriyle oldugu kadar dig diplo-
masi sebepleriyle de, 1871'de belirlenen sinirlar içinde --kimi tarihçile-
güç" olarak- kalmig ve bu durum, as-
"yari-hegemon
rin dedigi gibi bir
keri-smai geligimi ve bir Bismarck sonrasi yönetimin politik emelleri,
kendisini mevout toprak düzenini sorgular duruma bir kez daha getirin-
ceye kadar böylece sürmügtür."
Ancak bu degigimi izlemek bundan sonraki bölüme epey girmemizi
gerektirecek. 1870'li yillardan 1880'li yillara dogru uzanan dönem bo-
yunca, Bismarck'm kendisinin yurüttügü diplomasi artik Alman çikar-
lari için mutlaka gerekli gördügu statükonun korunmasim sagladi.
Türkler Bulgarlarla çatiginca Rusya'mn buna askeri harekâtla kargilik
vermesi, tüm dikkatleri Ren'den Ïstanbul'a ve Karadeniz'e çekmigtir.
Böylece baglangiciçok eskilere giden meselesi" 1876'da yeniden
"dogu

sertleçme agamasma girmig ve bu durum gansälyenin bu çabasina kis-

men yardimci olmugtur." Surasida bir gerçekti ki, bunahmm 1878'in
bagmda pekâla mümkün göründügü gibi, tam anlamiyla bir Büyük Güç
savagma dänügecek biçimde tirmanmasina izin verilse apagi Tuna ya da
ÇanakkaleBogazinda savaç çikmasi Almanya için bile tehlikeli olabilir-
di. Ama Bismarck'm tüm.güçleri Berlin Kongresinde uzlagmaya gätüre-
"dürüst

rek oynadigi araci" rolündeki diplomatik bagarisi, bunahmm

bariççi bir çäzüme ulagmasi için sürdürülen baskilart güçlendirmig ve
Almanya'mn o strada Avrupa meselelerinde sahip oldugu merkezi -ve

dengeleyici- konumun bir kez daha altim çizmigtir.

Ama 1876-1878 Dogu Bunahmi Almanya'nm nispi konumunda
da epey etkili oldu. Küçük Rus donanmasi Karadeniz'de Türkler kargi-
smda bagarih bir performans gösterirken, Rus Ordusunun 1877 sefer-
leri Kirun Savagi ardmdan yapilan reformlarm gerçekten etkili olmadi-

237
 gim ortaya koymugtur. Cesaret ve sayi üstünlügü Ruslari sonuçta
Türkler kargisinda hem Bulgaristan hem Kafkas harekât alanlarmda
zafere gätürmügtü ama "dügman
mevzilerinin kegfinde son derece ye-
tersiz kalindigina,- birlikler arasinda eggüdüm bulunmadigma ve üst
kumanda düzeyinde kargaça olduguna"* iligkin örnekler fazlasiyla
vardi; Ingilizlerin ve Avusturyahlarm Türklerin yanmda
yer alarak
müdahalede bulunma tehditleri de iflas ihtimalinin göründügünü bir
kez daha anlayan Rus yönetimini, 1877 sonunda taleplerinden ädün
vermeye razi olmak zorunda birakmigtir. Rusya'daki Pan-Slavlar Bis-
marck'i sonradan bu küçültücü ädünlere resmiyet katan Berlin Konfe-
ransim denetlemekle suçlasalar bile, St. Petersburg seçkinleri arasmda
pek çok kimsenin Berlin'le iyi
.iligkiler

sürdürme geregini. her zaman-

kinden daha iyi bildikleri de bir gerçekti bunlar, 1881'de gözden ge- --

çirilmig bir Üç I-mparator anlagmasma yeniden girmenin bile gerekebi-

1eceginin farkmdaydilar. Bunun gibi, Viyana da bunalimm doruga
ulagtigi 1879'da, Bismarck'in kurdugu denetim sisteminden ayrilacak
gibi oldugu halde, bir sonraki yil gizli olarak gerçekleptirilen Avustur-
ya-Alman ittifaki, onu gene ipleri elinde tutan Almanlara baglamig,
ayni gey daha sonra 1881 tarihli Üç Imparator Ittifaki ve Berlin, Viya-
na¯ve Îtalya arasinda 1882'de yapilan ÜçlüÎttifak yüzünden de olmug-
tur. Üstelik,tüm bu anlagmalarin imza atan devletler üzerinde; onlari
Fransa'dan uzaklagtirip, bir ölçüde Almanya bagimliligina sokma etki-
si de olmugtur."
Nihayet, 1870'lerin sonlarinda olanlar ingilizlerleRuslar arasinda
Yakindogu ve Asya'da öteden beri süren ve bu güçlerin ikisini de Ber-
lin'den kendilerine yarar saglayan bir tarafsizhk beklentisi egilimine so-
kan rekabeti bir kez daha vurgulamig ve kamu -dikkatini Alsace-Lorra-
ine ve orta Avrupa'dan daha da ötelere çevirmigtir. Bu egilim, 1880'li
yillarda meydana gelen bir dizi eylemin Fransa'nm Tunus'u almasi
-

(1881), Ingilizlerin Misir'daki mudahalesi (1882), Afrika'mn tropikal

bölgeleri için toplu "kapigma"

ve Afganistan konusunda bir Ingiliz-Rus

Savagi tehditinin tekrar belirmesi (1885) "Yeni Emperyalizm"in -

bag-
ladigina igaret etmesiyle daha da güçlendi.2°' Bati sömürgeciliginin böy-
lece yeniden patlak vermesinin daha uzun vadedeki etkileri, Büyük
Güçlerden çogunun konumunu esastan degigtirecekti; ama kisa vadede-
ki sonuç, Almanya'mn Avrupa içindeki diplomatik nüfuzunu vurgula-
mak ve böylece de Bismarck'in statükoyu koruma çabalarina yaramak
olmugtur. Bismarck'm 1880'li yillarda kotardigi ve ahgilmadik ölçüde
dolambaçli olan bu anlagmalar ve kargi anlagmalar düzeni, kalici bir is-
tikrar saglayacak gibi degildi ama Avrupa güç1eri arasmda en azmdan
yakm bir gelecek içinde barigin egemen olmasini güvenceye almig
goru-
nüyordu.
I

I
i
1
I

238
i

I
 SONUÇLAR
Amerikan Iç Savagi önemli bir istisna olarak dügünülürse, 1815-
1885 döneminde uzun süreli, kargilikli olarak yipratici askeri mücade-
leler olmadi. Bu çagdaki daha ufak çaph savaglar, sözgelimi 1859 ta-
rihli Fransa-Avusturya çabgmasi ya da Ruslann 1877'de Turkiye'ye
yaptiklari saldiri, Büyük Güç sistemini pek etkilemedi. Daha önemli
savaglar bile kimi yönlerden smirli kaldi: Kirim Savagi esas olarak bäl-
gesel
bir savagti ve Ïngiltere kaynaklarim tumuyle kullanmadan sona
ermigti; Avusturya-Prusya ve Fransa-Prusya savaglari da bir mevsimlik
çarpismalardan sonra bitti - bunlar, 18. yüzyilm çok daha uzun süreli
çatigmalariyla dikkat çekici bir zitlik olugturmaktadir. O halde, askeri
liderlerin ve strateji üstatlarmm ilerki yillara iligkin olarak hayal ettik-
1eri Büyük Güç mücadelelerinin, hizla vurup yere indiren 1870'deki gi-
bi a la Prusse zaferler getirecek mücadeleler olmasina gaçoamak gerek
-

demiryollarmin ve seferberlik programlarmin, hizla gerçeklegtirilecek

saldirilar için genelkurmay planlarmm, seri ateç eden silahlarm ve top-
lu kisa-dönem ordularmm, bir araya getirildiklerinde, dügmani birkaç
hafta içinde ezecekleri mücadeleler. Seri ateg eden silahlarm dogru dü-
kullamldiklari zaman saldiri harbinden çok savunma harbine ya-
.rüst

rarh olacagi o
zaman henüz anlagilmamisti; anlasilmayan bir bagka gey
de ne yazik ki, Amerikan Iç Savaginm gelecege iligkin olarak verdigi
igaretlerdi: Birbirleriyle bagdagmayan popüler ilkeler ve genig bir arazi
bir araya gelince, bu dönemde Avrupa'da olan kisa süreli ve sert çatig-
malarin hepsinden çok daha uzun ve kryastya bir çatigmaya ortam sag-
lanmigti.
Ancak bu savaglarm hepsi de Tennessee Vadisinde ya da Bo-
-ister

hemya Ovasinda, isterse Kirim Yanmadasmda ya da Lorraine'nin düz-

lüklerinde yapilsm- u tek genel sonuca igaret etmekteydiler. Yenilgiye
güçler, 19. yüzyilm ortalarinda gerçeklegen
"a'skeri
ugrayan devrim"i
benimsemeyi bagaramayan, yeni silahlar edinemeyer, büyük ordular se-
ferber edip bunlari donatamayan, demiryollari, buharh gemi ve telgra-
fm sundugu geligmig ulagtirma imkânlarmi ve silaMi kuvvetlerin baki-
mini saglayacak verimli bir sanayi tabanmi kullanamayan güçlerdi. Bu
çatigmalarin hepsinde kazanan taraflarin generalleri ve ordulari muha-
rebe meydamnda zaman zaman çok ciddi potlar kirmiglardi - ama bun-
lar, kazananlarm yetigmig insangücü, ikmal maddeleri, teykilatlanma ve
ekonomik taban açismdan sahip olduklan avantajlari silecek gibi olma-
miyti.
Bu noktadan, yaklagik 18 60'tan sonraki däneme iligkin son ve da--
ha genel nitelikli bir dizi yoruma geçebiliriz. Bu bölümün bagmda da
igaret edildigi gibi, Waterloo Savaçmi izleyen yanm yüzyila özelligini ve-

239
I
ren geyler, bir uluslararasi ekonominin kesintisiz olarak gelisimi, sana-
yideki ilerleme ve teknik alandaki degigiklikler sayesinde genig çapli ve- ·

rimlilik artiglari, Büyük Güç sisteminin nispi istikrari ve yalmzca belirli

bir bölgeyle smirh ve kisa sureli savaglarm yapilmasidir. Buna ek ola-
rak, ordu ve donanma silahlarmda bir ölçüde yenilegme olmugsa da si-
lahh kuvvetler içindeki geligmeler, hem Sanayi Devriminin hem de yapi-
sal-politik degigimin etkilerine açik olan sivil hayattaki geligmelerin ya-
ninda çok önemsiz kalmigtir. Bu yarim yüzyilhk degigim döneminden
en kärh çikan ingiltere olmugtu; Ingiltere, muhtemelen 18 60'larda hem
verimlilik gücünün, hem dünya üzerindeki nüfuzunun doruguna çikti
(ancak ilk Gladstone Hükümetinin yürüttügü politikalar, bu gerçegi
örtme egilimindeydiler). En zararli çikanlar ise Avrupa digi dünyamn,
Bati'nm smai mamullerine de askeri saldirilarma da kargi koyamayan
sanayilegmemig köyü toplumlariydi. Aym temel sebeple, Avrupali Bü-
yük Güçler arasinda daha az sanayilegmig olanlar da -Rusya, Habsburg
Ïmparatorlugu-änceki yerlerini kaybetmeye baglamiglar ve birligini ye-
ni saglamig bir ulus olan Îtalya da, hiçbir
zaman gerçek anlamda ilk si-
raya çikamamigti.
Üstelikbu geligmeler, 1860'li yillarda baglayarak yogunluk kazana-
cakti. Dünya Ticaret hacmi, bundan da önemlisi dünya imalat verimi-
nin büyümesi hizla artti. Eskiden ingiltere ile kita Avrupasi ve Kuzey
Amerika'nm belirli bälgeleriyle simrh olan sanayilegme, bagka yänleri
de degigtirmeye bagliyordu. Sanayilegme, özellikle, 1870'te zaten dünya .

sanayi üretiminin yüzde _13'üne sahip olan Almanya ile, daha o zaman
bile toptan üretimin yüzde 23'ünü elinde tutan Birlegik Devletlerin du-
rumlarim güçlendirmekteydi."" Böylece, 19. yüzyihn sonlarmda belir-
mekte olan uluslararasi sistemin baghca özellikleri, çimdiden fark edilir
hale gelmisti ama burlari taniyabilen pek az gözlemci. vardi. Öte yan-
dan 1815 sonrasi Avrupa Anlagmasi sisteminin oldukça istikrarh Pen-
targisi dagilmaktaydi; bunun da sebebi, yalmzca üyelerin 1860'll yillar-
da - birkaç onyil öncesine göre birbirleriyle savagmaya daha çok istekli
olmalari degil, ayni zamanda bu devletlerden kimilerinin öbürlerinden
iki ya da üç kat daha güçlü olmalariydi. Öte yandan Avrupa'nm çagdag
sanayi üretimi üzerindeki tekeli de Atlantik'in öbür yakasinda kiril-
maktaydi. Buhar gücü, demiryollari ve elektrik ile äbür çagdaglagma
araçlari, bunlari benimseme istegi ve özgürlügü olan her topluma
yarar
saglayabilirdi.
Bismarck'm Avrupa diplomasisine egemen oldugu 1871 sonrasi dö-
nemde büyük çatigmalarm çikmamasi, 1850'li ve 1860'h yillarm çat-
laklarmdan sonra yeni bir dengenin kurulmuy oldugu izlenimini verebi-
lirdi. Ancak ordularm, donanmalarm ve digigleri bakanhklarinin dün-
yasmdan uzaklarda, çok ötelere uzanan sanayi ve teknoloji geligmeleri

240
i

I
 oluyor ve bunlar global ekonomik dengeleri hiç olmadigi kadar büyük
bir hizla degigtiriyordu. Verimlilik/sanayi tabanmdaki degigikliklerin,
Büyük Güçlerin askeri kapasiteleri ve diç politikalari üzerinde etki ya-
ratmalari çok uzun zaman almayacakti.

241
 · · mm....amm.mi
_&...41

I.

I
I

IKI KUTUPLU BÎR DÜNYANIN DOÖUSU

VE "ORTA GÜÇLER"lN BUNALIMI:
BIRINCÏBÖLÜM, 18 85-1918
I

kismda, dünyadaki Büyük Güç1er daha ufak birkaç devle-

1884-1885
tin de katilimiyla, Batt Afrika ve Kongo'daki ticaret, denizcilik ve si-
nir konulari ve daha genel olarak da Afrika'mn fiili iggaline iligkin ilke-
ler üzerinde görüg birligine varma çabasiyla Berlin'de bir araya geldi-
ler.1 Pek çok yänden ve Berlin Bati Afrika Konferansi, simgesel olarak,
global meselelerde eski Avrupa egemenligi döneminin doruk noktasi gi-
bi gärülebilir. Japonyakonferansin üyesi degildi; hizla çagdaglagmakla
birlikte, Bati'nin gözünde hâlâ garip ve geri bir ülkeydi. Buna kargi Bir-
legik Devletler Berlin Konferansmda vards, çünkü Washington burada
tartigilan ticaret ve denizeilik konularmi Amerika'nin ülke dqi çikarla-
riyla baglantih görüyordu;2 ama öteki yönlerden, Birlegik Devletler ço-
gunlukla uluslararasi sahnenin digmda kalmigti ve Avrupah Güçlerin
Washington'daki diplomatik temsilcilerinin rutbesini, ortaelçiden büyü-
kelçiye yükseltmeleril892'den änce olmamigti
-

büyükelçilik birinci si-

mf ülke olmanin igaretiydi. Rusya da konferansda hazir bulunuyordu;
ancak Rusya'nm Asya'daki çikarlari oldukça büyükken, Àfrika'da kay-
da deger bir çikari yoktu. Aslmda konferansa davet edilecek ikinci liste-
deki devletler arasmda yer allyordu3 ve genellikle ingiltere karpsmda
Fransa'ya destek vermekten öte bir rolü olmadi. Bäylece meselelerin
agirhk noktasi Londra, Paris ve Berlin arasmdaki ili ki üçgeniydi ve
Bismarck en büyük önemi tagiyan orta noktada bulunuyordu. Gezege-
nimizin kaderi gene, bundan önce yüzyih açkm bir süredir belirlendigi
yerde belirleniyordu: Avrupa'daki elçilik bürolarmda. Hiç kugku yok
ki, konferansta Kongo havzasi yerine Osmanli Împaratorlugunun gele-
cegi belirleniyor olsaydi, Avusturya-Macaristan ve Rusya gibi ülkeler
daha büyük bir rol oynarlardi. Ancak, bu gene de, o siralar tartigilmaz
olarak görülen gu gerçegi inkâr etmek olmazdi: Avrupa'mn dünyano
merkezi oldugu gerçegini. Rus Generali Dragimirov'urf gu säzleri de ay-

243
ni däneme rastlamaktadir: "Uzakdogu'yu ilgilendiren konular Avrupa'da
karara baglanir."'
Bundan sonraki üç yil içinde
-bu,

Büyük Güç tarihi içinde gerçek-

ten de kisa bir süredir- ayni Avrupa kitasi kendi kendisini parçalayacak
ve birkaç üyesi çökme noktasma yaklaçacakti. Bir 30 yil daha geçtik-
ten sonra ise sona ulayilmig olacakti; kitamn büyük bir bölümu ekono-
mik yikima ugrayacak, kimi yerleri harabeye dönecek ve bizzat Avru-
pa'nm gelecegi, Washington ve Moskova'daki karar mercilerinin elinde
olacakti.
Avrupa'nm 60 yil sonra ugrayacagi yikimi ve periçanligi 1885'te
kimsenin tam olarak änceden tahmin edemedigi açiktir; ama, su da var-
di ki, 19. yüzyilm sonunda keskin görüglü pek çok gözlemci dünya gü-
cü dinamiginin gittigi yönü hissediyordu. Aydmlar ve gazeteciler basta
olmak üzere, günün politikacilari da konugmalarinda ve yazilarmda ka-
ba bir Darwinci mücadele dünyasmda bagari ve bagarisizliktan, büyüme
ve gerilemeden söz ediyorlardi. Dahasi, gelecekteki dünya düzeninin da-
ha o zamandan belli bir biçim aldigi, en azindan 1895 ya da 1900'de
görülüyordu.'
Bu kehanetlerin en belirgin özelligi de Tocqueville'in Birlegik Dev-
letler ve Rusya'mn, gelecegin iki büyük Dünya Gücü olacaklarma ilig-
kin dügüncesinin yeniden ortaya çikmastydi. fšeklenebilecegi gibi bu
dügünce, Rusya'mn Kirim felaketine ugradigi ve 1877 savagmda Türki-
ye kargismda siradan bir görünüm sergiledigi zaman ve Amerikan Iç
Savagi ile bunu izleyen kendine dönük, yeniden baymdirlagma ve bati
yänünde genigleme döneminde gözden dügmügtü. Ancak 19. yüzydm
sonuna gelindiginde, Amerika'nm sanayi ve tarimda gösterdigi geniële-
me ile Rusya'mn Asya'da gerçekleptirdiši askeri genigleme, çegitli Avru-
pali gözlemcilerin 20. yüzyihn dünya düzenine, o günkü deyimle, eli
kamçih Rus ve cüzdani çigkin Amerikalmm egemen olacagi yolunda bir
kaygi duymalarma yol.açiyordu.' Belki neomerkantilist-ticaret görügle-
rinin bariççil, Cobdenci global serbest-ticaretçi gärüge baskm çikmasm-
dan dolayi, degigen ekonomik .gücün, ayni zamanda politika ve toprak
düzeni alanlarmda degisiklikler doguracagini ileri surme eşlimi de ön-
ceye oranla çok daha büynktu. Genellikle ihtiyath bir kimse olan ingi-
liz Bagbakam Lord Salisbury bile 1898'de, dünyanin "yagayan" "öld

ve i

mekte olan" güçlere bölündügünü kabul ediyordu.' Çinlilerin1894-

1-895'te Japonlarlayaptiklari savagta aldiklari yeni yenilgi, Îspanya'nm
kisa süreli 1898 çatigmasmda Birlegik Devletlerce dügürüldügü küçültü-
cü durum ve Fransizlarm yukari Nil'de Fashoda olayi (1898-1899)yü-
zünden Îngilizler kargisinda geri çekilmeleri, hep "en
güçlü olanm
ayakta kalmasi" ilkesinin hayvan türlerinin oldugu kadar uluslarin ka-
derini de belirledigi biçiminde yorumlandi. Büyük Güç mücadeleleri ar-

244

I
I

tik 1830'da, hatta 1860'ta oldugu gibi yalnizca Avrupa'daki sorunlar

-

yuzünden degil, dünya üzerine yayilmig pazarlar ve topraklar yüzünden

de çikiyordu.
Ancak, eger Birlegik Devletler ve Rusya .yüzölçümleri ve nüfuslari
ile gelecegin Büyük Güçleri arasma girmek durumundaysalar, onlara
kimler eglik edecekti? "Üç Dünya imparatorluguteorisi" yani en ge-
-

nig ve en güçlü ulus devletlerinden ancak üçünün (ya da kimi hesaplara

är.e, dördünün) bagimsiz kalacaklari yolundaki yaygin görüg pek -

çok imparatorluk devlet adamim meggul etmigti." Ingiltere Sömürgeler

Bakani olan JosephChamberlain 1897'de yaptigi bir konugmada dinle-
yicilerine "Bana öyle geliyor ki," diyordu, egilimi, tüm gücü
"zamanm

eline birakmaktir; küçük kralhklar ise

-ilerici

büyük imparatorluklarm
ikincil ve alt siraya dügüyor görünmektedirler.
."'

olmayanlar- Ami-. .

ral Tirpitz israrla Kaiser Wilhelm'e büyük bir donanma kurmanm Al-
manya için hayati bir önem tagidigim, çünkü ülkenin bäylece "Dört
Dünya Gücü"nden (Rusya, Îngiltere, Amerika ve Almanya) biri olabile-
cegini söylüyordu? Monsieur Darcy'nm uyarisi Fransa'nm da üst kat-
gitmeyenler geri gider-
"ileri

lara çikmasi gerektiši yolundaydi, çünkü

ler, geri giden de alta gider."" Yerlerini çoktan bulmuy güçler ingiltere,
Fransa ve Avusturya-Macaristan için konu, uluslararasi statükoya yö-
nelen yeni tehditler kargisinda konumlarim koruyup koruyamayacakla-
riydi. Yeni güçler Almanya, Ìtalya ve Japonyaiçin ise konu çok geç ol-
politikasi özgür-
"dünya

bir atihm yapmak, Berlin'in deyimiyle

'madan

lügü"ne ulagip ulaçamayacaklarmi görmekti.

Însan soyunun her üyesinin 19. yüzyil sona ererken bu tür dügünce-
leri saplanti haline getirmedigini söylemek herhalde gerekli degildir.
Çoklari ülke içi toplumsal sorunlarla çok daha fazla ilgiliydiler. Çogu
kimse liberal, laissez-faire'ci bariççu igbirligi ideallerine bašh kaldi."
Blinunla birlikte yönetimdeki seçkinler, askeri çevreier ve emperyalist
kuruluglarda mücadeleyi, degigikligi, rekabeti, kuvvet kullammmi ve
ulusal kaynaklarm devletin gücunü arttirmak üzere tegkilatlanmasmi
'

vurgulayan bir dünya gärügu egemendi. Yerkürenin daha az geligmig

bölgeleri hizla bölünüyordu; ama bu, igin ancak baglangiciydi; jeopoli-
tik uzmani Sir Halford Mackinder biraz daha toprak ilhakmdan sonra
,
çagdag devletlerin' ana amacimn yayilmacihk olmaktan çikip yeterlik ve
ülke içi kalkinma olmasi gerektigini ileri sürüyordu. "Daha genig cog-
'

rafi ve daha genig tarihsel sonuç1ar arasmda" eskiden oldugundan çok

daha yakm bir kargilikli iligki olacakti;" bir bagka deyigle, yüzölçümü
ve nüfus, bu kaynaklardan dogru dürüst yararlanmak koguluyla, ulus-
lararasi dengelere daha isabetli bir biçimde yans1yacakti. Yüz milyon-
larca käylüsu olan bir ülkenin pek bir änemi olmayacakti. Öte yandan
çagday bir devlet bile eger yeterince genig bir sanayi ve verimlilik tabani

245
 üzerine oturmami sa sönük kalacakti. Ingiliz emperyalist Leo Amery,
"Bagarili olan güçler en büyük sanayi tabarma sahip güçler olacaktir"
uyarismi yapiyordu. "Sanayi gücü, bulug ve bilim gücü olan kipiler bag-
kalarim alt etmeyi bagaracaklardir."I*

O
Bir sonraki yarim yüzyilin uluslararasi meselelerinde olup bitenler,
çogunlukla bu tür tahminlerin dogru çikmasi yönünde geligmigtir. Avru-
pa'nin hem içinde hem diginda, güç dengelerinde dramatik degigiklikler
meydana geldi. Eski imparatorluklar çöktü, yenileri ortaya çikti.
1885'in çok kutuplu dünyasmm yerini, daha 1943'te iki kutuplu bir
dünya aldi. Uluslararasi mücadele giddetlendi ve 19. yüzyilm smirli
tigmalarmdan
ça-
tümüyle farkli savaglarm patlak vermesine yol açti. Sana-
yi verimliligi, bilim ve teknolojiyle birlikte, ulusal kudretin çok daha
hayati bir unsuru haline geldi. îmalat sanayii üretiminin uluslararasi
paylarinda meydana gelen degigiklikler, askeri gücün
ve diplomatik nü-
fuzun degigmekte olan uluslararasi paylarina da yansidi. Kigiler hãlâ
önemliydi
-kim,

Lenin'in, Hitler'in ve Stalin'in yüzyihnda kipilerin

önemli olmadiklarini söyleyebilirdi?- ama güç politikasindaki änemleri
yalmzca, büyük bir devletin verimlilik güçlerini denetlemeyi
ve yeniden
teykilatlandirmayi bagarmalarmdan geliyordu. Ve Nazi Almanya'smin
kaderinin de ortaya koydugu gibi, dünya gücü için sinav olan savag, li-
derinin hirsla istediklerine ulagmasim saglayacak smai-teknik güce, do-
layisiyla da askeri silahlara sahip olmayan tüm uluslan acimasizca hiçe
sayiyordu.
Bu 60 yildaki Büyük Güç mücadelelerinin kaba hatlari, daha
1890'larda belirmeye baglasa da, tek tek ülkelerin bagarisi
ya da bagari-
sizhgi daha
sonra belirlenecekti. Surasi açikti ki, çok gey bir ülkenin
imalat verimini sürdürüp sürduremeyecegine ya da artinp artiramaya-
cagma baghydi. Ama pek çok gey de her zaman oldugu gibi cografya-
nm degigtirilemez gerçeklerine bag;hydi. Bir ülke uluslararasi bunahmla-
rm merkezine mi yakindi, yoksa kenarmda mi yer ahyordu? Istilaya
kargi güvenli miydi? Ayni anda iki ya da üç yöne bakmak zorunda
miy-
di? Ulusal kenetlenme, yurtseverlik ve devletin kipiler üzeriiide uygula-
digi denetimler de .önemliydi; bir toplumun sava; sikmtilarina dayat11p
dayanamamasi iç yapisma çok baghydi. ittifak politikalarma ve karar-
larina da
.bagh

olabilirdi. Bir ülke genig bir ittifak blokunun

parçasi
olarak mi yoksa tek bagma
mi savagiyordu? Savaga baglarda mi, yan-
sinda mi girmigti? Önceleritarafsiz olan öbür güçler
savaga, karvi tara-
fin yaninda mi katilmiglardi?
Bu tür sorular guna igaret etmektedir ki, "iki
kutuplu bir dünyanm
doguçu ve güçler'in bunahmi"na iligkin olarak yapilacak dogru dü-
'orta

246
I
rüst bir çözümleme birbirinden ayri ama etkilegim halinde olan üç se-
bep-sonuç düzeyini hesaba katmak zorundadir: Birincisi, birtakim dev-
letler maddi açidan daha çok (ya da daha az) güçlü hale gelirken, askeri-
smai verimlilik tabaninda olugan degigiklikler; ikincisi, tek tek her devle-
tin dünya dengelerinde meydana gelen bu tür daha genig degigikliklere
gösterdigi tepkiyi etkileyen jepolotik, stratejik ve sosyokültürel sebepler
savaglarmdaki
ve üçüncüsü, 20. yüzyil baglarmda çikan büyük ortakhk
bagari ya da bagarisizligietkileyen diplomatik ve politik degigiklikler.

DEÖζEN DÜNYA KUVVETLERIDENGESÎ

Dünyada olup bitenlere bakan fin de siècle* gäzlemcileri, ekono-
mik ve politik degigikliklerin temposunun hizlandigi, bu yüzden de,
uluslararasi düzenin änceye göre daha sallantili bir durumda oldugu
konusunda görüg birligi içindeydiler. Güç dengelerinde istikrarsizlik ve
çogu kez de savag getiren degigiklikler her zaman olmustu. Thucydides
Peleponnez Savaginda "Savagi kaçinilmaz yapan, Atina'nm gücünun
büyümesi ve bunun Sparta'da yarattigt korkuydu"" diyordu. Ancak
19. yüzyilin son çeyreginde Büyük Güç sistemini etkileyen degigiklikler,
önceye göre daha yaygm ve genellikle daha hizh bir biçimde gerçekleg-
buharh gemiler, de-
-telgraf,

mekteydi. Dünya ticaret ve ulagtirma agi

miryollari, modern matbaa makineleri- sayesinde bilim ve teknolojide-
ki atthmlar ya da imalat sanayii üretimindeki yeni ilerlemeler, birkaç yil
içinde bir kitadan öbürüne geçebilecek ve aktarilabilecekti. Gilerist ·ve
Thomas'in 1879'da ucuz fosforik cevherleri çelige dönügtürecek bir yol
bulmalarmdan beg y11 sonra, bati ve orta Avrupa'da 84 dönügtürücu
çaligir durumdayd? ve bu yöntem Atlantik'in öbür yakasma da ulag-
migti. Ortaya çikan, sonuç, uluslarm çelik verimindeki ayrt payla-
sayri

rmda görülen degigiklikleri aglyordu; askeri potansiyelde de önemli bir

degigiklige igaret etmekteydi.
Daha önce de gärdügümüz gibi, askeri potansiyel askeri güç1e ayni
cografi güven-
ey degildir. Bir ekonomi devi, politik kültüründen ya da
liginden dolayt, askeri bir cuce olarak kalmayi tercih edebilir; öte yan-
dan ekonomik kaynaklari büyük olmayan bir devlet de, bunlari gene de
öyle bir biçimde düzenler ki, muazzam bir askeri güç haline gelebilir.
"Ekonomik kudret=askeri kudret" biçimindeki basit denklemin istisna-
lari, bagka zamanlarda oldugu gibi, bu dänemde de vardir; bunlar aga-
gida tartigilacaktir. Ancak çagdag, sanayilegmig savaglar döneminde
ekonomiyle strateji arasmdaki baglanti daha siki bir hal altyordu.
1880'li yillarla ikinci Dünya Savagi arasmdaki uluslararasi güç dengele-

Fin de siècle: 19. yüzyd

*
sonu. - ç.n.

247
 rini etkileyen uzun vadeli degigiklikleri anlayabilmek için ekonomik
ve-
rilere bakmak gerekir. Bu veriler, bir ülkenin
sava; potansiyelini deger-
lendirmek dügüncesiyle seçilmigtir ve dolayisiyla, bu yönden
yarari da-
ha az olacak birtakim iyi bilinen ekonomik endeksleri* ige katmamak-
tadir.
Nüfus büyüklügü hiçbir zaman tek bagina güvenilir bir güç göster-
gesi degildir; ama Tablo 12, Rusya ve Birlegik Devletlerin
en azmdan
nüfus bakimmdan nasil öbürlerinden farkh türde birer
Büyük Güç 01-
duklarmi ve Almanya ile (sonradan)
Japonya'ninnasil digerlerinden bi-
raz uzaklagtiklarmi göstermektedir.

TABLO Î2
OÜÇLERÏN TOPLAM NÜFUSLARI, 1890-1938"
(milyonolarak)
1890 1900 1910 1913 ¯1920 1928 1938
1 Rusya 116,8 135,6 159,3 175,1 126,6 150,4 180,6 1
2 Bir. Dev. 62,6 75,9 91,9 97,3 105,7 119,1 138,3 2
3 Almanya 49,2 56,0 64,5 66,9 42,8 55,4 68,5 4
4 Avusturya-
Macaristan 42,6 46,7 50,8 52,1 --

5 - Japonya 39,9 43,8 49,1 51,3 55,9 62,1 72,2 3

6 Fransa 38,3 38,9 39,5 39,7 39,0 41,0 41,9 7
7 Britanya 37,4 41,1 44,9 45,6 44,4 45,7 47,6 5
8 Italya 30,0 32,2 34,4 35,1 37,7 40,3 43,8 6

Ancak Tablo 12'de sunulan ham verileri "kontrol

etme"nin iki yo-
lu vardir. Birincisi, bir ülkenin toplam nüfusunu, bu nüfusun.kentsel
alanlarda yagayan bölümü (Tablo 13) ile kargilagtirmaktir; çünkü bu
çogu kez, sinai/ticari çagdaylagmanin önemli bir gästergesidir; ikincisi
"ölçü
ise, olarak ahnan" Büyük Britanya ile (Tablo 14) karguagtirarak,
bu bulgular ile kigi bagma sanayilegme düzeyleri arasinda iligki kur-
maktir. Her iki iglem de son derece ögretici olmakta ve birbirlerini tak-
viye etmektedir.
Bu agamada,
Tablo 13 ve 14'teki rakamlarla ilgili fazla ayrmtih bir
çözümlemeye girigmeden önce, kabaca birkaç genelleme yapilabilir.
Kentsel nüfusun büyüklügü ve sanayilegmenin kapsami gibi "çagdaglag-

ma" ölçüleri igin içine sokuldu mu, güçlerin çogunun konumu Tablo
12'ye göre önemli ölçüde degigmektedir. Rusya, hiç olmazsa 1930'lar-
daki sanayi geligmesine kadar birinci siradan sonuncu
straya dügmekte,

*
Denizci, ticaretçi ülkelerin konumunu orantisiz olarak güçlendiren
ve kendi kendine
yeterligi hayli yüksek olan devletterin ekonomik gücünü yeterince vurgulamayan dünya
ticaret paylari gibi.

248

I
i
I
I

TABLo
13
GÜÇLERIN KENTSEL KESIM NÜFUSLARI (MÏLYON OLARAK)
VE BU NÜFUSLARIN TOPLAM NÜFUSLAR ÏÇÏNDEKÏ YÜZDESI,1890-1938"
1890 1900 1910 1913 1920 1928 1938
1 Britanya
·

11,2 13,5 15,3 15,8 16,6 17,5 18,7 5

(1) (%29,9) (%32,8) (%34,9) (%34,6) (%37,3) (%38,2) (%39,2) (1)
2 Birlegik Dev. 9,6 14,2 20,3 22,5 27,4 34,3 45,1 1
(2) (%15,3) (%18,7) (%22,0) (%23,1) (%25,9) (%28,7) (%32,8) (2)
3 Almanya 5,6 8,7 12,9 14,1 15,3 19,1 20,7 3
(4) (%11,3) (%15,5) (%20,0) (%21,0) (%35,7) (%34,4) (%30,2) (3)
4 Fransa 4,5 5,2 5,7 5,9 5,9 6,3 6,3 7
(3) (%11,7) (%13,3) (%14,4) (%14,8) (%15,1) (%15,3) (%15,0) (7)
5 Rusya 4,3 6,6 10,2 12,3 4,0 10,7 36,5 2
(8) (% 3,6) (% 4,8) (% 6,4) (% 7,0) (% 3,1) (% 7,1) (%20,2) (5)
6 Ítalya 2,7 3,1 3,8 4,1 5,0 6,5 8,0 6
(5) (%90) (% 9,6) (%11,0) (%11,6) (%13,2) (%16,1) (%18,2) (6)
7 Japonya 2,5 3,8 5,8 6,6 6,4 9,7 20,7 3
(6) (% 6,3) (% 8,6) (.%10,3)(%12,8) (%11,6) (%15,6) (%28,6) (4)
8 Avusturya- 2,4 3,1 4,2 4,6 - -
Macaristan (% 5,6) (% 6,6) (% 8,2) (% 8,8)
(7)

TABLo 14
K϶ÎBASINA SANAYÎLE§ME DÜZEYLERI, 18 80-1938"
(B.B.'nin 1900=100 oluguna gäre)
1880 1900 1913 1928 1938
1 Büyük Britanya 87 [100] 115 122 157 2
2 Birlegik Devlecler 38 69 126 182 167 1
3 Fransa 28 39 59 82 73 4
4 Almanya 25 52 85 128 144 3
5
.
Ìtalya 12 · 17 26 44 61 5
6 Avusturya -
15 23 32 - - -

7 Rusya ¯ 10 15 20 20 38 7
8 Japonya 9 12 20 30' 51 6

Ïngiltereve Almanya durumlarmi düzeltmektedir; Birlegik Devletlerin

aym anda hem kalabahk hem büyük älçüde sanayileymig bir topluma
sahip olarak benzersiz bir nitelik kazanmasi çarpicidir. Bu dönemin bag-
larinda bile, Büyük Güçlerin en kuvvetli ve en zaylf olanlari arasmdaki
fark, hem salt hem nispi olarak büyüktür; ikinci Dünya Savagmm he-
men öncesine gelindiginde gene de çok büyük farkhhklar bulunmakta-
dir. Çagdaylagma süreci, tüm bu ülkelerin aym geçmesi
"açamalar"dan

anlamma gelebilirdi;" hepsi de güç açisindan, älçüde

aym yarar sagla-
yacak demek degildir.
Büyük Güçler arasmdaki önemli farkhliklar sanayi verimliligine ilig-
kin ayrmtih veriler incelendiginde daha da açikça ortaya çikmaktadir.
I
I

249
Bu dönemde demir ve çelik verimi per se sanayilegme için oldugu kadar,
genellikle potansiyël askeri kudretin bir göstergesi olarak da kabul edil-
diginden, bununla ilgili rakamlar Tablo 15'te verilmigtir.

TABLo 15
GÜÇLERIN DEMIR/ÇELIK ÜRETIMLERI,
1890-1938"
(milyonton olarak; 1890'da pik demir, sonrasmda
çelik uretimi)
1890 1900 1910 1913 1920 1928 1938
Birlegik Devletler 9,3 10,3 26,5 31,8 42,3 41,3 28,8
Britanya 8,0 5,0 6,5 7,7 9,2 7,4 10,5
Almanya 4,1 6,3 13,6 17,6 7,6 11,3 23,2
Fransa 1,9 1,5 3,4 4,6 2,7 9,4 6,1
Avusturya-Macaristan 0,97 1,1 2,1 2,6 - - -

Rusya 0,95 2,2 3,5 4,8 0,16 5,7 18,0

Japonya -

0,02 -

0,16 0,25 0,84 2,3 7,0

Ïtalya 0,01 0,11 0,73 0,93 ...

0,73 1,7 2,3

Ancak bir ulusun sanayilegmesini gösteren en iyi ölçü, belki de,

modern enerji üretim biçimlerini kullanarak (yanikömür, petrol, dogal
gaz ve hidroelektrik, ama odun degil) yaptigi enerji tüketimidir; çünku
bu, bir ülkenin hem cansiz enerji biçimlerini kullanmak için sahip oldu-
gu teknik kapasitenin hem de genel ekonomik büyüme egiliminin bir
gästergesidir, bu rakamlar Tablo 16'da verilmektedir.

TABLO 16
GÜÇLERÏN ENERJÏ TÜKETIMLERI,1890-19382
(kömür eydegeri milyon metrik ton
olarak)

1890 1900 1910 1913 1920 1928 1938

Birlegik Devletler 147 248 483 541 694 762 697
Britanya 145 171 185 195 212 184 196
Almanya 71 112 158 187 159 177 228
Fransa 36 47,9 55 62,5 65 97,5 84
Avusturya-Macaristan 19,7 29 40 49,4 -

-
Rusya 10,9 30 41 54 14,3 65 177
Japonya 4,6 4,6 15,4 23 34 55,8 96,5
Italya 4,5 3 9,6 11 14,3 24 27,8

Tablo 15 ve 16, hem belirli dönemlerde kimi güçler için sanayi ala-
nmda salt anlamda hizla meydana gelen äncesi Almanya'da,
-1914

1930'lu yillarda Rusya ve Japonya'da-degigiklikleri dogrulamakta,

hem de Îngiltere,Fransa ve Italya'mn daha yavag bûyüme hizlarma iga-
ret etmektedir. Bu, bir ülkenin zaman içinde bagkalarina kiyasla olan sa-
nayileyme durumunu gästermek üzere nispi anlamda da verilebilir (Tab-
lo 17).

250

i
 TABLo 17
GÜÇLERÏNNÎSPÎ PERSPEKTIFLE TOPLAM
SANAYÎ
POTANSIYELLERI,1880-19382
(B.K. 1900=100)

1880 1900 1913 1928 1938

Britanya 73,3 [100] 127,2 135 181
Birlegik Devletler 46,9 127,8 298,1 533 528
Almanya 27,4 71,2 137,7 158 214
Fransa 25,1 - 36,8 57,3 82 74
Rusya 24,5 47,5 76,6 72 152
Avusturya-Macaristan 14 25,6 40,7 - -

Ïtalya ¯ 8,1 13,6 22,5 37 46

Japonya 7,6 13 25,1 45 88

Son olarak da, bundan önceki bölümde 19. yüzyildaki dengelerle

ilgili olarak dünya imalat sanayii üretimi paylarmda, daha önce yap11an
çözümlemeden bu yana meydana gelen degigiklikleri göstermek üzere
Tablo 18'de Bairoch'un verdigi rakamlara dönülmesi yararh olabilir.
TABLO 18
DÜNYA ÏMALAT VERÏMÏNDE NÏSPÏPAYLAR, 1880-1938"
(yuzde)
1880 1900 1913 1928 1938
Britanya 22,9 18,5 13,6 9,9 10,7
Birlegik Devletler 14,7 23,6 32,0 39,3 31,4
.
Almanya 8,5 13,2 14,8 11,6 12,7
Fransa 7,8 6,8 6,1 6,0 4,4
Rusya 7,6 8,8 8,2 5,3 9,0
Avusturya-Macaristan 4,4 4,7 4,4 - -

Ïtalya 2,5 - 2,5 2,4 2,7 2,8

GÜÇLERÏN KONUMU, 1885-1914 -

Belli bir gücüir 1913'te dünya imalat sanayii üretiminin yüzde

2,7sini elinde tuttugu, ya da bir.bagkasom Ingiltere'nin 1900'de sahip
oldugu sanayi potansiyelinin yüzde 45'ine ancak 1928'de sahip oldugu-
nu gästeren ve insani irkiltecek kadar kesin olan bu rakamlar kargisin-
da, yeniden vurgulanmasmda yarar olan nokta gudur ki, belirli bir ta-
rihsel ve jeopolitik çerçeveye yerlegtirilmedikçe, tüm bu istatistikler so-
yut nitelikli kahrlar. Hemen hemen tümüyle aym sanayi verimine sahip
olan ülkelerin Buyük Güç olarak yeterlikleri, söz konusu edilen bir top-
lumun kendi içindeki büyüklügü, devletin girigecegi savaglar için kay-
naklarmi seferber etme yetenegi, jeopolitik konumu ve diplomasi ala-
nmdaki gücü gibi etkenler yuzünden,
gene de birbirinden çok farkli de-
gerlendirmeler gerekebilir. Bu bölümdeki yerin sinirli olugu yüzünden,

251
 I

Cornell Barnett'in birkaç yll önce Îngiltere'yleilgili genig kapsamh ince-

lemesinde yapmayi amaçladigmi, tüm Büyük Güçler için yapmak müm-
kün olmayacaktir. Ancak agagida söylenenlerde Barnett'in çizdigi daha
genig çerçeveye yakm kalmaya çaba gösterilmigtir; Barnett'in burada
söyledigine gäre,

Bir ulus-devletin gücü asla tek bagina silahh kuvvetlerinden de-

gil, ekonomik ve teknolojik kaynaklarmdan, dig politikasim
yürütürken gästerdigi ustahktan, uzak görüglülükten ve karar-
lihktan, toplumsal ve politik teykilatlanmasmdan da gelir. En
çok da ulusun kendinden, halktan gelir; onlarm becerilerinden,
enerjilerinden, hirslarmdan, disiplinlerinden, inisiyatiflerinden,
inançlarindan, mitlerinden ve hayallerinden. Ayrica tüm bu et-
kenlerin birbirleriyle olan baglantilarmdan da gelir. Dahasi,
ulusal güç tek bagina, salt kapsami ile degil, devietin ülke dipin-
daki ve imparatorlukla ilgili yükümlülüklerine kiyasla ele alin-
mahdir; äbür devletlerin gücüne kiyasla ele alinmasi gerekir."

Yüksek stratejinin yeterligi açismdan ige karigan çok çegitli konula-

riorneklerle göstermenin en iyi yolu, belki de änce uluslararasi sisteme
oldukça yeni katilmig olan üç ülkeye Îtalya, Almanya ve Japonya'ya
bakmaktir. Bunlardan ilk ikisinin birlige kavugmalari ancak 1870-
1871'de olmugtu; üçüncüsü ise, kendi kendisine uyguladigi tecritten
1868 Meiji Restorasyonundan sonra kurtulmaya baglamigtir. Üç top-
lumda da yerlegik güçlerle boy ölçügmek için itici güç vardi. 1880'li ve
1890'h yillara gelindiginde, hepsi de denizaqiri bälgelerde toprak ka-
zanmaktaydilar; gene hepsi, silah altmdaki ordularim tamamlamak
üzere donanmalar olugturmaya baglamiglardi.Hepsi de çagm diploma-
tik hesaplari içinde önemli birer unsurdu ve en geç 1902'de, hepsi de
daha eski bir gücün ittifak ortagi olmuytu. Ancak tüm bu benzerlikler,
her birinin sahip oldugu gerçek kuvvet açismdan aralarmdaki temel
farkhhklara agir basacak gibi degildir.
1TALYA

Îlk bakigta, birlige kavugmug bir Italyan ulusunun doguçu Avrupa

dengelerinde önemli bir degigiklige igaret ediyordu. Kismen yabanci
egemenligi altinda olan ve sürekli dig müdahale tehditi altmda bulunan,
birbirine rakip bir surü ufak devlet yerine, 30 milyon kipiden olugan
saglam bir blok vardi artik ve nüfus öylesine hizla artiyordu ki, 1914'te
Fransa'nin toplam nüfusuna yaklagmigti. Ordu ve donanma bu dönem-
de özellikle buyük degillerdi ama Tablo 19 ve Tablo 20'de gärüldügü
üzere, gene de epeyce büyüktüler.

252
 TABLO Î9
GÜÇLERÎN ORDU VE DONANMA PERSONELÏ,
1880-1914"
1880 1890 1900 1910 1914
Rusya 791.000 677.000 1.162.000 1.285.000 1.352.000
Fransa 543.000 542.000 715.000 769.000 910.000
Almanya 426.000 504.000 524.000 694.000 891.000
Britanya 367.000 420.000 624.000 571.000 532.000
Avusturya-
Ma.caristan 246.000 346.000 385.000 425.000 444.000
italya 216.000
-
284.000 255.000 322.000 345.000
Japonya 71.000 84.000 234.000 271.000 306.000
Birlegik Dev. 34.000 39.000 96.000 127.000 164.000

TABLo 20
GÜÇLERÌN GEMÏSÎTONAJLARI, 1880-1914r
SAVAS
1880 1890 1900 1910 1914
Britanya 650.000 679.000 1.045.000 2.174.000 2.714.000
Fransa 271.000 319.000 499.000 725.000 900.000
Rusya 200.000 180.000 383.000 401.000 679.000
Birlegik Dev. 169.000 240.000 333.000 824.000 985.000
Ïtalya 100.000 242.000 245.000 327.000 498.000
Almanya 88.000 190.000 285.000 964.000 1.305.000
Avusturya-
Macaristan 60.000 66.000 87.000 210.000 372.000
Japonya 15.000 41.000 187.000 496.000 700.000
-

Yukarida da igaret edilmig oldugu gibi," diplomatik açidan bakildi-

gmda,italya'nm yükseliginin, Büyük Güç olan iki kompusu, Fransa ve
Avusturya-Macaristan'm smirlarmi zorladigi kesindi; 1882'de ÜçlüItti-
faka girigi italya-Avusturya rekabetini görünügte ulagtir-
"çözüme

mig"ken, tecrit edilmig -olan Fransa'nin iki cephede birden dügmanla

kargi kargiya kalmasmi da saglamigti. Böylece, birligine'kavugmasindan
sonraki on yildan bitaz daha fazla bir süre içinde Italya, Avrupa Büyük
Güç sisteminin bir üyesi gibi görünüyor ve Roma öbür önemli bagkent-
lerin (Londra, Paris, Berlin, St. Petersburg, Viyana, Istanbul) buyükelçi-
lik bulundurmalarma deger bir düzeye geliyordu.
Ancak Italya'nm görünüçteki Büyük Güç konumu, ülkenin çok bü-
yük birtakim zayifhklarim, her geyden çok da kirsal güney bölgelerin-
deki ekonomik geriligi gözlerden sakhyordu. Italya'da yüzde
-genelde

37,6 ve gene güneyde çok daha yüksek olan- okuma yazma bilmezlik
orani, bati ya da kuzey Avrupa devletlerinin hepsininkinden çok daha
fazlaydi, bu da Italya'daki tarimm çogunlukla geri olduguna igaret edi-
yordu küçük çiftlikler, bereketsiz topraklar, çok az yatirim, ortakçihk,
-

yetersiz ulagim. Îtalya'nm toplam verimi ve kigi bagma ulusal zenginligi

253
I

I
 Hollanda ve Westphalia'mnkilerden çok, ispanya ve Dogu Avrupa'nm
köylü toplumlarmdakilerle kiyaslanabilirdi. Italya'da kömür yoktu;
hidroelektrige yönelmesine ragmen Îtalya'mn enerjisinin yüzde 88'i Ïn-
giliz kömüründen saglanmaktaydi; bu da ödemeler dengesi bakimindan
ylpratici oluyor ve çok kötü bir stratejik zayifhk olugturuyordu. Bu ko-
gullarda, Italya nüfusunun sanayide änemli bir genigleme olmadan art-
masi yari nimet, yari külfetti; çünkü bu durum öbür batili güçlere oran-
la kigi bagma sanayi büyümesini yavaglatiyordu;" her yll yüz binierce
Îtalyan (genellikledaha hareketli ve yeterli olanlar) Atlantik'in öbür ya-
kasma göç etmemig olsalar, bu kiyaslama Îtalya'mn daha da aleyhine
olabilirdi. Tüm burlar, Kemp'in deyimiyle Îtalya'yi,
"dezavantajli

geç
kalan ülke" durumuna dügürüyordu."
Bu, Îtalya'da çagdaçIagma hiç yoktu demek degildir. Aslinda pek
çok tarihçi "Giolittia çaginm sanayi devrimi" ve "ülkemizin
ekonomik
hayatmda kesin bir degigme"" derken, tam bu siralardan söz etmekte-
dirler. Hiç degilse kuzeyde, agir sanayi -yänünde önemli bir degigme
oluyordu -- demir ve çelik, gemi yapimi, otomobil yapimi ve tekstil.
Gerschrenhon'a göre Italya'nm sanayilegme yolundaki
"büyük

çaba"si
1896-1908 yillarina sastlamigtir; gerçekten de Italya'daki sanayi büyü-
mesi, Avrupa'da her yerden daha hizla artmig, kirsal kesimden kentlere
olan nüfus hareketi yogunlagmig, bankacilik sistemi sanayi kredisi.sag-
lamak üzere kendini yeniden ayarlamig ve gerçek ulusal gelir ani bir
yükselme gästermigtir." Bunun gibi, Fiedmont tarimmda da ileri adim-
lar atilm14tir.
Ancak, italya'yla ilgili istatistikler, kiyaslamah olarak ve ileriye dä-
nük bir biçimde ele almirsa, bu parlak görünüm donuklagmaktadir. Îtal-
ya gerçekten de bir demir-çelik sanayii yaratmigti; ancak bunun 1913'te-
ki verimi, Ingiltere'ninkinin sekizde biri, Almanya'nmkinin 17'de biri,
Belçika'nmkinin de ancak beste ikisi kadardi.33 Sanayi büyüme oranla-
rinda hiz kazandigt da bir gerçekti; ama ige äylesine dügük bir düzeyden
baglanmigti ki gerçek sonuçlar çok büyük olmadi. Birinci Dünya Savagi
çiktigmda, Büyük Britanya'nm 1900'de sahip oldugu sanayi gûcünün
dörtte birine bile ulaçamamigti; dünya imalat sanayii üretimi içindeki
payi ise gerçekte dügmüg, 1900'de topu topu yüzde 2,S'ken, 1913'te
yüzde 2,4'e inmigtir. Îtalya Büyük Güçler listesine kiyismdan girmigti )
ama, igaret etmek gerekir ki, -Japonyadigmda- öbür güçlerin her biri
Italya'nm iki ya da üç kati sanayi gücüne sahiptiler; kimilerinde (Alman-
ya ve Ìngiltere)bu miktar alti katma çikiyar, birinde de (Birlegik Devlet-
ler) 13 kati agiyordu.
Ïtalyan nüfusu içinde bagkalarma kiyasia daha fazla ulusal bütun-
lük ve kararklik olmasi, bu durumu bir älçuye kadar telafi edebilirdi;
ama böyle geyler de yoktu. Italyan Hükümetinin yönetimi altinda birle-

254
I

gen halk arasmdaki mevcut baglihklar ailesel ve yerel, belki de bölgesel

nitelikteydiama ulusal nitelikte degildi. Italyan hükümeti ile, nyelerine
devlete hizmeti yasaklayan Katolik Kilisesi arasmdaki dügmanhk, ku-
zey ve güney arasmda, kuzeyin sanayilegmesiyle büsbütun açilan uçu-
rum ve yarimadamn pek çok yerinde, köy toplulugu digmda dünyayla
herhangi bir temasm bulunmamasi söz konusuydu. Yerli liberaller ve
hayranlik duyan yabanci liberallerin alkig tuttugu risorgimento' ideal-
leri, Italyan toplumunun pek derinlerine inmemigti. Asker toplamak
ordu ve ordu birliklerinin bölgesel politik hesaplar yerine, stratejik il-
kelere uygun olarak fiilen yerleptirilmeleri mümkün degildi. Üst dúzey-
deki sivil-asker iligkilerini belirleyen özellikler kargilikli yanhy anlama
ve gúvensizlikti. Îtalyan toplumundaki genel anti-militarizm, subay top-
lulugunun niteligindeki zayiflik ve modern silahlar için yeterli- paranm
bulunmamasi, yikim getiren 1917 Caporetto Savagi ya da 1940 Misir
seferinden çok änce. Italya'nm askeri yeterligi konusunda kugkular
uyandirmigti.34 Italyan birligi savaglarmda Fransa'nm müdahalesine,
daha sonra da Avusturya-Macaristan'a karsi Prusya'mn yönelttigi teh-
dite güvenilmigti. Adowa'daki (Habegistan) 1896 felaketi italya'ya, sa-
vagta esasli bir kargilik vermesine imkân saglayacak araçlardan yoksun
bir Afrika toplumuna yenilen tek Avrupa ordusuna sahip ülke olmak
gibi korkunç bir ün kazandirmigti. Italyan Hükümeti, Libya'da 1911-
1912'de savagma karari alarak Italyan Genelkurmayim bile gafil avla-
mig ve bu karar mali açidan tam bir yikim getirmigti. 1890'da kocaman
görünen donanma nispi büyüklügü açismdan sürekli olarak geriliyordu
ve yeterligi her zaman kugkuluydu. Ingiltere Krallik Donanmasom Ak-
deniz'de birbiri ardma görev yapan bagkomutanlari, bu dönem Fransa
ile bir savag yapmak gerekirse, Italyan filolarmin müttefik olmak yerine
tarafsiz kalmasmi istiyorlardi."
Tüm bunlarin Italya'mn stratejik ve diplomatik konumu açismdan
getirdigi sonuçlar iç kararticiydi. Italyan Genelkurriiayi (özellikle)
Fransiz ve Avusturya-Macaristan kargisodaki sayisal ve teknik gerilik-
lerini çok kesin.olarak görmekle kalmiyor, Îtalya'daki yetersiz demiryo-
lu aginin ve köklü bölgeciligin, askerlerin, Prusyalilarca yapildigi gibi
genig çapta ve esnek bir biçimde yayilmasim imkânsiz kildigmi da bili-
yordu. Îç Îtalyan donanmasino da eksiklerinin bilincinde olmasiyla bit-
miyor, korumasiz, upuzun kiyi peridi, Îtalya'nin ittifak politikalarmda
çok ciddi kararsizliklar yaratiyor ve stratejik planlamayi her zamankin-
den daha buyük kargaçaya itiyordu. Italya'nm 1882'de Berlin'le imza-
ladigi ittifak anlagmasi ilk bakigta, özellikle de Bismarck'm Fransizlari
felce ugratmig göründügü bir sirada rahatlatici olmustu; ama Italyan

Risorgimento: Îtalyan birliginin kurulmasi için 19. yüzyilda ba ayan hareket. -

ç.n.

255
I

i
Hükümeti o zaman bile, ingiltereile daha yakin baglar kurmak için is-
rar ediyordu; çünkü Fransiz donanmasmi etkisiz kilabilecek bir tek in-
giltere vardi. 1900'den sonraki yillarda Îngiltereile Fransa'nm birbirle-
rine yakinlagtigi ve ingiltere-Almanya iligkisi dügmanliga dogru gittigi
siralarda, Italyanlar rotalarmi yeni Îngiliz-Fransiz birlegmesinden yana
çevirmenin digmda pek bir seçim yolu kalmadigini dügündüler. Avus-
turya-Macaristan kargismda geçmigten gelen hognutsuzluk bu yöneligi
güçlendirirken, Almanya'ya duyulan saygi ve Almanlarin Ïtalyan sana-
yiine yaptiklari parasal katkinm önemi, kopmanm açiga vurulmasini
engelliyordu. Böylece, Italya'nin 1914'teki konumu 1871'deki konumu
gibiydi. Italya, "Büyük Güçlerin en ufagi,"" ve kompularmm gözünde,
onlari sinirlendirecek kadar ne yapacagi belirsiz, ilkesiz bir ülkeydi;
Alpler'de, Balkanlar'da, Kuzey Afrika'da ve daha da ötelerde, hem
dostlarmm herr rakiplerinin çikarlarlyla çeligen ticari ve yayilmaci
emeller besliyordu. Ekonomik ve toplumsal kogullar, olaylari etkileme
gücünü zayiflatmig ama Îtalya gene de oyun digi kalmamigti. Ozetle,
äbür yönetimlerin çogunun degerlendirmesi Italya'mn ortakhginm düg-
manhgindan daha iyi oldugu yolundaydi; ancak aradaki kazanç büyük
degildi?
JAPONYA

1890'da Îtalya Büynk. Güç sisteminin önemsiz bir üyesi idi ama Ja-
ponya bu kuf übe girememigti bile. Japonyayuzyillar boyu, toprak bey-
lerinin (daimyo)ve aristokrat ve savaççi kastin (samurai)olugturdugu,
merkezilegmemig bir feodal oligargi tarafindan yönetilmigti. Dogal kay-
naklarin bulunmamasi ve ancak yüzde 20'si tarima elverigli daglik ara-
zisi yüzünden engellenmig olan Japonya,ekonomik geligme için gerekli
her zamanki önkogullarin hiçbirine sahip degildi. Dünyanin geri kalan.
bölümünden, yakm akrabasi olmayan karmagik bir dil ve kültürel ben-
zersizliginin yogun bilinciyle soyutlanan Japon halki, 19. yüzy1hn iyice
ortalarma kadar içe dönuk kaldi ve yabanci etkilere kargi direndi. Ja-
ponya tüm bu sebeplerle Dünya Gücü ölçülerine göre, politik yönden
olgunlagmamig, ekonomik yönden geri ve askeri yänden kudretsiz kal-
maya zorunlu görünüyordu." Ancak iki kugak sonra, Uzakdogu'daki
uluslararasi politika oyununda önemli bir oyuncu haline geldi.
Meiji Restorasyonu ile 1868'den baglayarak gerçeklegen bu degigi-
min sebebi, Japon seçkinlerin arasindaki etkili üyelerin, ahnacak re-
form änlemleri feodal düzenin parçalanmasma ve samurai klanlarinin
iddetli muhalefetine yol açacak olsa bile, Asya'nm bagka yerlerinde gö-
rülen Bati egemenligi ve sämürgeciliginden kurtulma konusundaki ka-
rarhhklariydi." Japonya, tek tek girigimciler öyle istedikleri için degil,
"devlet"

buna gerek duydugu için çagdaylagmak zorundaydi. Bagtaki

256

I
I
l

muhalefet bastirildiktan sonra, çagdaylagma Colbert ya da büyük Fre-

derick'in çabalarim sönük birakacak bir dirigisme
ve kararblikla sürdü.
Prusya-Alman modeline dayah yeni bir anayasa yapildt. Hukuk sistemi
reform geçirdi. Egitim sistemi çok büyük çapta genigletildi
ve bäylece
pek rastlanmadik bir okur yazarlik oranma ulagildi. Takvim degigtiril-
di. Giyim kugam degigtirildi. Çagdagbir bankacihk sistemi geligtirildi.
Gücun gereklerine kargihk verecek bir Japon donanmasmin olugturul-
asi konusunda damsmanlik yapmak üzere ingiltereKrallik Donanma-
sindan, ordunun çagdaylagttrilmasma yardimci olmak için de Prusya
Genelkurmaymdan uzmanlar getirildi. Japon subaylari batili askeri ve
donanma akademilerine gönderildiler; yeni bir silah sanayi kuralmakla
birlikte, digardan da çagdag silahlar satm alindi.- Devlet bir demiryolu
agmin, telgraf hatlarmm ve deniz yollarmm olugturulmasim özendirdi;
agir sanayii, demir, çelik ve gemi yapimciligim geligtirmek üzere oldugu
kadar, tekstil üretimini de çagdaylaçtirmak üzere, yeni yeni ortaya çikan
Japongirigimcileriyle ortak çahyti. Devlet yardimlari, ihracatçilara, de-
niz tagimaciligina, yeni bir sanayinin kurulmasma yararli olmak üzere
kullamldi. Japonya'nmihracati, äzellikle ipek ve tekstil dalinda, tir-
manma gösterdi. Tûm bunlarm ardmda, fukoken kyhoei ("güçlüordu-
su olan zengin ülke") diye dile gelen ulusal sloganin hayata geçirilmesi
için gösterilen etkileyici politik kararhhk yatiyordu. Japonlariçin eko-
nomik -güç ile ordu/donanma gücü .el ele gitmekteydi.
Ama tüm bunlar zaman almiç, çok ciddi engellerle kargilagilmigtir.40
Kentsel nüfus 1890-1913 arasi iki kattan fazla artmakla birlikte, top-
rakla ugragan kalabaliklar apagi yukari aym kaldi. Birinci Dünya Savagi-
nin hemen öncesinde bile, Japon nüfusunun begte üçünden fazlasi tarim,
ormancilik ve bahkçihkla ugragiyordu; tarim yöntemlerindeki pek çok
- geligmeye ragmen, kirsal kesimin daghk olugu ve çiftliklerin ufakhgi,
sözgelimi Îngiltere modeline benzer bir "tarim
devrimi"ni engellemigti.
"dip

Bu tür tarafi agir çeken" bir tarim tabam olunca, sanayi potan.siyeli

ya da kipi bugma sanayilegme düzeyleri bagkalarmmkiyle kiyaslandigm-

da, Japonya'nmsürekli olarak Büynk Güç listelerinin alt çizgisinde yer
almasi ya da bu çizgiye yakm gärünmesi kaçim1mazdi (bkz.Tablo 14 ve
Tablo 17). 1914 äncesinde bir sanayi atilimi gerçeklegtirdigi, modern ya-
kitlarla yaptigi enerji tüketimindeki büyük artigtan ve dünya imalat sa-
nayli üretimindeki paymm yükselmesinden açikça anlagilsa da, Japon-
ya'nm pek çok alanda hâlâ noksanlari vardi. Demir ve çelik verimi azdi.
Olke büyük älçude geniglemigti ama hâlâ bagka yerlere sava; gemisi si-
parigleri veriyordu. Ayrica sermaye son derece kitti ve disardan giderek
daha çok borç alma durumunda kalmirken, hiçbir zaman sanayiye, alt-
yapiya ve silahh kuvvetlere yatirim yapilacak kadar para olmuyordu.
Ekonomik açidan, emperyalizmin en yogun oldušu bu dönemde mucize-

257
ler gerçekleptirerek, sanayi devrimi geçiren tek batih olmayan ülke hali-
ne gelmig, ama ge'ne de. Ingiltere, Birlegik Devletler ve Almanya yamnda
sanayi ve maliye açismdan hafif siklet olarak kalmigti.
Bununla birlikte, Japonya'nmBüyük Güç statüsüne yükselmesine
yardimci olan ve onun, säzgelimi italya'yineden geride biraktigini açik-
layan iki sebep daha vardir. Bunlardan ilki, Japonya'nmcografi açidan
soyutlanmigligiydi. Yakinmdaki Asya kiyisindan ancak dagilmakta olan
Çin Ïmparatorlugununyöneltebilecegi kadar bir tehdit gelebilirdi. Çin,
Mançurya ve (daha da korkuncu) Kore, bir bagka Büyük Gücün eline
dügebilirdi ama cografi kogullar, Japonya'yibu topraklara öbür emper-
yalist devletlerin hepsinden çok daha yakm bir konuma getirmigti bu-
-

nun bäyle oldugunu Rusya 1904-1905 yilmda alti bin millik demiryolu
üzerinden ordunun ihtiyaçlarmi kargilamaya çaligtiginda büyük sikmti-
lara dügerek gärmüy ve bundan birkaç onyil sonra da, Filipinler'in,
Hong Kong'un ve Malaya'nm kurtarilmasmda ige karigan ingiliz ve
Amerikan donanmalari da lojistik sorunlarla boguçurken anlamiglardir.
Dogu Asya'daki büyumesinin surekli olacagi varsayihrsa, Japonya'nm
zaman içinde bu bölgedeki egemen güç olmasi ancak bagka bir büyük
devletin en agiri çabalari sayesinde engellenebilirdi.
¯ Ikinci sebep moral nitelikteydi. Tartigilmaz görünen bir nokta gu-
dur ki, Japonlarmkendi kültürlerinin. benzersizligine iligkin güçlü duy-
gulari, imparatora tapinma ve devlete saygi gelenekleri, samurailerin
askeri onur ve cesaret etosu, disiplin ve dayanikhliga verilen büyük
önem, ayni anda hem agiri yurtseverlik hem de özverilerle engelleneme-
yecek bir politik kültürün dogmasma yol açm1; ve Japonya'dastratejik
güvenlik kadar, pazar ve hammadde bulma amaciyla genigleyerek "Bü-
yük Dogu Asya"yi yaratmak yolundaki istekleri güçlendirmigtir. Bu du-
rum, Çin ve Japonya'nmKore üzerindeki iddialari yüzünden kavga et-
tikleri ve 1894 yilmda Çin'ekargi yapilan baçarik kara ve donanma se-
ferleri strasinda ortaya çikti. Daha iyi donanimh Japon kuvvetlerini
karada ve denizde harekete geçiren gey, bagarma iradesi olarak görunü-
yordu. Bu savagm sonunda Rusya, Fransa ve Almanya'nm müda-
"üçlü

hale" tehditleri, duruma çok içerleyen Japon yönetimini kuvvetlerini

Port Arthur ve Liaotung Yarimadasma çekmek zorunda birakmig ama
bu, Tokyo'nun ilerde bir kez daha deneme yapma kararhhämi yalnizca
kamçilamigtir. Yönetimin içinde Baron Hayashi'nin vardigi müthig so-
nuca ters dügecek kimse varsa, bunlarm sayisi pek azdi:

Eger yeni savag gemilerine gerek görülüyorsa, bunlarin bedeli

ne olursa olsun yapmahyiz: Eger ordumuzdaki tegkilatlanma
yetersizse, durumu hemen düzeltmeye baglamahy1z; eger gere-
kiyorsa tüm askeri sistemimiz degigtirilmelidir.
. . .

258
|
 Quara Japonyasükunetini korumali ve oldugu yerde kahp bek-
lemelidir ki,'kendisine kargi beslenen kugkular yatigsin; bu sure -
içinde ulusal gücümuzün temelleri kuvvetlendirilmelidir, Do-
gu'da bir gün mutlaka dogacak olan firsati gäzlemeli ve bekle-
meliyiz. O gün geldiginde, Japonyakendi kaderini kendisi be-
lirleyecektir.
.41

. .

Öç alma vakti on yll sonra, Japonya'mn Kore ve Mançurya'daki

melleri çarhk Rusya'sminkilerle çatiptiginda gelmigti.4a Donanma uz-
manlari, Amiral Togo'nun sonucu belirleyen Tsushima Savagi sirasinda
Rus gemilerini yok eden filolarindan etkilenmiçlerdi ama öbür gözlem-
cilere asil çarpici gelen, Japon toplumunun sergiledigi genel davranigti.
Port-Arthur'a yapilan baskm taarruzu (bu 1894 Çinçatigmasinda bag-
layip 1941'de yeniden canlanan bir abgkanhkti) Batida alkiglanmig, be-
deli ne olursa olsun kesin bir zafer için Japon milliyetçilerinin sergiledi-
cogku da aym gekilde alkig almigti. Daha da dikkate deger gibi gärü-
gi
nen nokta, Japonsubay ve erlerinin Port Arthur ve Mukden çevresinde-
ki kara savaglarmda gösterdikleri performansti; buralarda Rus siperle-
rini almak için maym tarlalarmi agarak, tel örgüler üzerinden geçerek,
makineli tüfeklerden gelen kurgun yagmuru altinda saldirirken on bin-
lerce asker ölmügtür. Görunüge bakilirsa samurai ruhu, sanayilegmig
toplu savag çagmda bile muharebe meydaninda süngüyle zafer saglaya-
biliyordu. O günkü askeri uzmanlarm da yaptigi degerlendirmeyle, eger
moral ve disiplin, ulusal güç için hâlâ hayati änem tagiyan önkogullar
olmaya devam ediyorsa, Japonyabu kaynaklar açisodan zengindi.
Ancak o zaman bile Japonyatam anlamiyla olgunlagmig bir Büyük
Güç degildi. Japonya, kendisinden de geri kalmig Çin ve askeri açidan
orantisiz bir yapiya sahip St. Petersburg ve Uzakdogu arasindaki muaz-
zam mesafe yuzünden de-dezavantajh duruma dügmüg olan çarhk Rus-
ya'siyla savagmig oldugu için gansliydi. Üstelik1902 tarih'li Ingiliz-Japon
Îttifaki, Japonya'nmüçüncü güçlerin müdahalesi.olmadan kendi toprak-
lari üzerinde çarpigmasina imkân vermigti. Donanmasi Îngiliz yapimi sa-
vag gemilerine, ordusu Krupp toplarina güvenmigti. Hepsinden önemlisi,
çok büyük savag giderlerini kendi kaynaklarmi kullanarak kargilamasi-
nm mümkün olmadigini gärmüç ama gene de Birlegik Devletler ve Îngil-
tere'nin verdigi borçlara güvenebilmigti. Sonradan ortaya çikti ki, Rus-
ya ile barig görügmelerinin bagladigi 1905 sonunda Japonyaiflasa yak-
lagmigti. Bu durum, Rusya son anlagmadan oldukça hafif kopullarla kur-
tuldu diye giddetle tepki gösteren Tokyo halki için belki açik olmayabi-
lirdi. Bununla birlikte, kazandigi zafer dogrulanmig, silahli kuvvetleri
göklere çikarilmig ve takdir görmüg, (bölgeselnitelikli olsa da) Büyük
Güç statüsü herkesçe kabullenilmig olduguna gäre, Japonyaerginlik ça-

259
 gina ulagmigti. Hiç kimse Japonya'mngösterecegi tepkiyi hesaba katma-
dan Uzakdogu'da önemli bir geyler yapamayacakti; ama Japonya'nm da
yerlegik durumdaki Büyük Güçlerin tepkisini çekmeden daha fazla ge-
nigleyip geniglemeyecegi belli degildi.

ALMANYA

Iki nokta vardi ki, imparatorluk Almanya'simn yükseliginin, Büyük

Güç dengeleri üzerindeki etkisini, onun gibi ortaya çikan" äbür
"yeni

iki devletinkinden daha dogrudan ve daha änemli yapiyordu. Bunlar-

dan ilki, Almanya'nm, Japonyagibi jeopolitik bir soyutlanmadan sonra
ortaya çikmak bir yana, eski Avrupa devletler sisteminin tam göbegin-
de yükseligiydi; kurulugu bile Avusturya-Macaristan ile Fransa'nm çi-
karlarma dogrudan dokunmuy, varhgi Avrupa'mn mevcut Büyük Güç-
lerinden hepsinin nispi konumlarmi degigtirmigti. ikinci nokta ise, dog-
rudan Almanya'nin sanayi, ticaret ve orduldonanma alanlarinda bun-
dan sonra gösterdigi büyümenin hizi ve.kapsamiydi. Birinci Dünya Sa-
vaginm hemen äneesindeki ulusal gücü, Italya ve Japonya'mnkileriüç
ya da dört kat geçmekle kalmamig, hem Fransa'yi, hem Rusya'yi geride
birakmig ve muhtemelen Îngiltere'yi de geçmigti. 1914 Haziramnda
80'lik Lord Welby, "S0'li ytllardan hatirladigi kadariyla, Almanya'mn
önemsiz prensciklerin yönetiminde, önemsiz bir devletler kümesi oldu-
gunu""säylüyordu;gimdi ise, tek. bir adamin yasadigi süre içinde Avru-
pa'mn en güçlü devleti olmuytu Almanya ve hâlä da büyümekteydi.
Tek bagma bu bile, 1890'i izleyen yarim yüzyildan fazla bir süre, "Al-
manya meselesi"ni çogu kez dünya politikasindaki depremlerin merkezi
yapacakti.
Burada Almanya'mn ekonomik büyümesindeki patlamayla ilgili
ancak birkaç ayrinti verilebilir.46 Nüfusu, 1890'da 49 milyonken,
1913'te 66 milyona firlamigti; bu saylyi ayan, bir tek Rusya'nm nufu-
suydu -- ancak Almanlarm egitim, toplumsal ihtiyaçlarin devletçe kargi-
lanma ve kisi bagma gelir düzeyleri Ruslarmkine oranla çok yüksek ol-
dugundan, Alman ulusu, nüfusunun hem niceligi, hem niteligi yönün-
den güçlüydä. Bir Italyan kaynagma gäre, Italya'da askere alman 1.000
kividen 330'unun okumasi yazmasi yoktu; buna kargilik diger ülkeler-
deki oranlar, Avusturya-Macaristan'da 220/1.000, Fransa'da 68/1.000)
ve Almanya'da ise çok papirtici bir deger olan 1/1.000'di Bu durum-
dan yararlananlar yalnizca Prusya Ordusu degil, beceri sahibi iççiler
arayan fabrikalar, iyi yetigmig mühendislere ihtiyaci olan girigimciler,
kimyaci isteyen laboratuvarlar ve yöneticiler, saticilar arayan firmalardi
-

Alman okul sistemi, politeknik enstitüleri ve üniversiteleri, istenen

elemanlarm hepsini çok sayida yetigtirmekteydiler. Alman çiftçiler, bu
bilgilerin meyvelerini tarima uygulayarak hektar bagma, öbür Büyük

260
I
I

Güçlerin hepsininkinden yüksek olan urun miktarlarmi arttirmak ama-

clyla kimyasal gübreler kullandilar ve tarimda genis çaph bir çagdaçlag-
ma gerçeklestirdilen" Junkerlerive köylü birliklerini yatigtirmak üzere,
daha ucuza üretilen Amerikan ve Rus yiyecek maddeleri kargismda Al-
man tarimma oldukça genig bir biçimde koruyucu gümrük tarifeleri uy-
gulandi; gene de, nispi yeterligi sayesinde tarim sektörünün kigi bagma
ulusal gelir ve verimi, Avrupa'daki öbür Büynk Güçlerin hepsinde görü-
en.düzeye yaklagan bir ölçüde apagiya çekilemedi.
Ama bu yillarda Almanya'yi öbürleri arasmda gerçekten sivrilten,
sanayide gerçekleptirdigi genigleme oldu. 1890'da 89 milyon ton olan
kämür üretimi, 1914'te 277 milyon tona yükseldi, bu miktar ingilte-
re'deki 292 milyon tonluk üretimin hemen gerisinde yer ahyor ve Avus-
turya-Macaristan'm 47 milyon, Fransa'mn 40 milyon ve Rusya'nm 36
milyon tonunu hayli agiyordu. Çeliktekiartiplar daha bile gäz alict ol-
muytu; 1914'teki 17,6 milyon toniuk Alman üretimi ingiltere, Fransa
ve Rusya'mn toplam üretimini geçiyordu. Bundan da etkileyici olan,
Almanlarin daha yeni, 20. yüzyila özgü elektrik, optik ve kimya sanayi-
lerindeki performanslariydi. Siemens ve AEG gibi, toptan 142.000 kigi
istihdam eden dev firmalar, Avrupa elektrik sanayiine egemen durum-
daydi. Beymen ve Hoechs'in bagi çektigi Alman kimya firmalari, dünya
sanayi boyalarmm yüzde 90'mi üretiyordu. Bu bagarili gidig, dogal ola-
rak Almanya'mn dig ticaret rakamlarma da yansimig ve ihracatm 1890-
1913 arasmda üç kat artmasiyla ulkeyidünyanin öncü ihracatçisi olan
ingiltere'ye yaklagtirmigti; beklenebilecegi gibi ticaret filosu da geniçÍe-
yerek savagtan hemen änce -dunyanin ikinci en büyügü olmuytu. Bu ta-
rihlere gelindiginde, Almanya'nm dünya imalat sanayii üretimindeki
payi (yüzde14,8), Ïngiltere'ninkini agmig (yüzde13,6) ve Fransa'ninki-
nin (yüzde6,1) iki buçuk kati olmuytu. Almanya, Avrupa'nin ekono-
mik güç odagi durumundaydi ve fazlaca sözü edilen sermaye darligi bi-
le hizmi kesiyor gibi görunmüyordu. O halde Frederick Naumann gibi
milliyetçilerin bu büyüme belirtilerinden ve bunlarin Almanya'nm dün-
yadaki yeri açismdan tagidigi anlamdan duyduklari keyif dogal sayila-
bilirdi. Naumann "Alman yaratlyor bunu" diye yaziyordu. "Ordu,
irki

donanma, para ve güç yaratlyor... Çagdag, dev güç araçlari ancak aktif
bir halk, organlarinda ilkbaharin özsuyunun dolagtigmi hissederse
mümkün olabilir."" .

Naumann gibi politika yazarlarmm, onlardan daha da çok,.Pan-Al-

man Birligi ve Alman Donanma Birligi gibi igi azgmliga vardiran yayil-
maci baski gruplarmm, Avrupa ve denizagiri bölgelerde Alman nüfuzu-
nun artmasini memnunlukla kargilamalari ve bu konudaki israrcihklari
pek papirtici degildi. Bu emperyalizm" çaginda benzer iddialar
"yeni

äbür Büyük Güçlerin hepsinde duyuluyordu. GiÏbert Murray'nin

261

i
 1900'de kötä yureklilikle söyledigi gibi, her ülke gunu ileri sürer gibiy-
di: "Biz uluslarm en seçmesi, en iyisiyiz... her yeyden çok da bagkalari-
ni yönetme hakkimiz var."
°
Almanya'daki yänetici seçkinlerin de
1895'ten sonra uygun zaman geldiginde genig çaph bir toprak genigle-
mesinin gerekli olduguna inanir görünmeleri belki daha anlamhydi;
Amiral Tirpitz, Almanya'nin sanayilegmesinin ve denizagiri bälgelerde
fetihler yapmasom "dogal
bir yasa kadar kargi konulamaz" oldugunu
ileri sürüyor, Sansölye Bölow "Konu sömürge edinmeyi isteyip isteme-
yigimiz degil, istesek de istemesek de sömürgeler edinmek zorunda ol-
dugumuzdur," gibi bir duyuruda bulunuyor ve Wilhelm Kaiser'in ken-
disi igi hafife ahreasina, Almanya'nm "eski

Avrupa'nm dar sinirlari di-

ymda bagaracagi büyük igler oldugunu" bildiriyor, ancak Almanya'nm
kita üzerinde ve bariççil anlamda, bir tür "Napolyonca üstünlük" kura-
cagim da hayal-ediyordu? Tüm bunlar Bismarck'm Almanya'nm "doy-

gunluga ulagmamig," Avrupa'daki statükoyu k4rumaya hevesli ve

(1884-1885'tekisömürgelegtirme girigimlerine ragmen) denizagiri top-
raklar edinmeye istegi olmayan bir güç oldugunu tekrar tekrar israrla
söylemesinden sonra, Alman tavrmda tam bir dešigikligin meydana gel-
digini gästeriyordu. Almanya'da genigleme konusundaki bu "ideolojik

görügbirligi"nin" özellikle saldirgan niteligini bu noktada bile fazlaca

buyütmek dogru olmaz; belki daha az determinist ve daha az cogkulu
bir tonda da olsa Fransa ve Rusya, Ïngiltereve Japonyaile Birlegik
Devletler ve italya'daki devlet adamlari da kendi ulkelerininaçikça bel-
li olan kaderini dile getirmekteydiler.
Alman yayilmacihšmm önemli olan yönü, ülkenin ya statukoyu de-
gigtirecekgüç araçlarmi zaten elinde bulundurmasi ya da bu tür araç1a-
ri yaratacak maddi kaynaklara sahip olmasiydi. Bu gücun en etkileyici
göstergesi Alman donanmasmm 1898'den sonra hizla takviyesiydi; bu
donanma Tirpitz'in yönetiminde dünyadaki altmei en büyuk donanma
konumundan çikarak bir tek krallik donanmasmm gerisinde kalacak
kadar degigime ugradi. Savagm hemen öncesinde, açik deniz filosu 13
drednot tipi savag gemisi, bunlardan daha eski olan 16 gemi ve beg
rnu-
harebe kruvazöründen olugmaktaydt; bu öylesine büyük bir kuvvetti ki,
Îngiltere Deniz Komutanligini, ana muharebe filolarmin hemen hepsini
denizayiri bölgelerdeki merkezlerinden kademeli olarak geri çekip, Ku-
zey Denizine getirmeye zorladi; bu arada Alman gemilerinin her yön-
den üstün oldugunu gösteren belirtiler (daha üstün iç yapi, top ategi gü-
cü, optik gereçler, atig teknigi, gece egitimi vb.) ortaya çikacakti? Tir-
pitz "Ingiftere'ninki kadar gü.ç1ü bir donanma"" olugturmak olan asil
amacina ulagabilmesi için gerekli muazzam paralari hiçbir zaman sagla-
yamamig, ama Fransa ve Rusya'nm rakip donanmalarini tamamen yll-
diracak bir kuvvet yaratmigti.
I

262
 Almanya'mn kara üzerinde bagariyla savagma kapasitesi, kimi göz-
lemcilere gäre daha az etkileyiciydi; gerçektende Prusya Ordusu
1914'ten änceki on yll içinde ÇarlikRusya'smm çok daha büyük kuv-
vetleri yanmda sönük kalmig, Fransa'runkilere denk gibi görunmektey-
di. Alman hükümeti karmagik iç politika sebepleriyle, orduyu belirli bir
buyüklükte tutmayi ve Tirpitz'in filosunun toplam savunma bütçesi
içindeki paymi önemli ölçüde artirmasma imkan vermeyi seçmigti."
911 ve 1912 yillarmm gergin uluslararasi kogullari Berlin'i orduyu bü-
ük ölçüde genisletme kararina ittigi zaman, hizla gerçeklegtirilen degi-
iklik çok etkileyici oldu. 1910-1914 arast ordu bütçesi 204 milyon do-
lardan 442 milyon dolara yükselmig, Fransa'nmki ise 188 milyon do-
lardan ancak 197 milyon dolara çikmigti -- gene de Fransa bu artigi sag-
lamak için yagt gelmig gençlerin yuzde 89'unu askere alirken, Almanya
gençlerinin yüzde 53'ùnü aliyordu. Rusya'nm 1914'te ordusuna 324
milyon dolar harcadigt bir gerçekti, ama bu, çok büyuk bir yük altma
girilerek oluyordu: Savunma harcamalari Rusya'nm ulusal gelirinin
yüzde 6,3'ünü tüketiyor, Almanya'da ise bu oran yuzde 4,6 olarak kah-
yordu? Ingiltere'yi bir yana birakirsak, Almanya."silahlanma yükü"nü
äbür Avrupa devletlerinin hepsinden daha kolay kaldirabiliyordu. Üste-
lik, Prusya Ordusu milyonlarca yedegi seferber edip donatabilirken ve
iyi egitim ve talim gördükleri için- onlan cephe hatti harekatin-
-daha

dan fillen kullanabilirken, Fransa ile Rusya bunu yapamiyorlardi. Fran-

siz Genelkurmayi yedeklerin ancak cephe gerisinde kullamlabilecekleri
gärügündeydi," Rusya da teorik olarak milyonlara varan yedek ordusu
için ne gerekli silah, çizme ve üniformaya, ne de askerleri denetleyecek
subaylara sahipti. Ancak bu bile Alman askeri kapasitesinin büyüklü-

günütam olarak yansitmamaktadir; bu kapasite sayilarla ölçùlemeye-

cek erkenler olan elv.erigli iç ulagtirma hatlarmda, daha hizli seferberlik
programlarmda, üstiin nicelikli personel egitiminde, ileri teknoloji vb.'de
ortaya çikiyordu.
Ancak cografyasi ve yürüttügu diplomasi Alman Împaratorlugunu
zayif dügürmekteydi. Almanya kitanm merkezinde yer aldigi için, büyü-
mesi aym anda birkaç Büyük Güç .için tehdit olarak görünüyordu. As-
keri mekanizmasmin yeterligi ve Pan-Alman yanlilarmin Avrupa sinirla-
rmm yeniden düzenlenmesi için yaptiklari çagrilarin buna eklenmesi,
hem Fransizlari hem Ruslari dehgete dügürüyor ve onlari birbirlerine
yaklagtiriyordu. Alman donanmasmin hizla geniglemesi, Ingiltere'yi ra-
hatsiz etmig, Almanlarin apagi ülkelere ve Kuzey Fransa'ya ortaya çik-
madan yönelttikleri tehdit de aym etkiyi yaratmigti. Bir bilim adamimn
deyimiyle,Almanya olarak dogmugtu."" Alman yayilmaci-
"kugatilmig

ligi denizaqiri bölgelere yönelse bile, äbür Büyük Güçlerin nüfus alanla-
rma girmeden nereye varabilirdi? Latin Amerika'ya dogru bir girigim

263
 ancak Birlegik Devletlerle savag pahasma sürdürülebilirdi.
1890'li
Çin'deyay11-
ma, yillar-da Rusya ve Îngiltere tarafmdan olumsuz kargilandi
ve JaponlarinRusya'yt 1905'te yenmelerinden sonra söz konusu ol-
maktan çikti. Bagdat Demiryolunu geligtirme çabalari hem Londra'yi,
hem St. Petersburg'u korkuttu. Portekiz sömürgelerini alma çabalari In-
gilizler tarafindan engellendi. Birlegik Devletler b'ati yariküresindeki
et-
kisini geniçletebilir, JaponyaÇin'eel uzatabilir, Rusya ve Îngiltere Or-
tadogu'ya sizabilir ve Fransa Kuzeybati Afrika'daki
kazançlarmi "ta-

mamlayabilir"ken, Almanya'nm eli bog kalacakti. Bülow 1899 tarihin-

de yaptigi ünlü "iki
ates arasmdaki" konuçoada, äfkeyle "Hiçbir ya-
banci gücün, hiçbir yabanci Jüpiter'in bize 'Ne yapilabilir ki? Dünya
zaten böluçülmüç durumda,' demesine izin veremeyiz!" gibi bir duyuru-
da bulunurken, yaygin bir öfkeyi dile getiriyordu. Alman politika
yazar-
larmin dünyanm yeniden bölünmesini istemeleri hiç çagirtici degildi."
Kugkusuz, yükselen güç1erin hepsi de daha eski, yerlegik güçlerin
yararina olarak ayarlanmig bir uluslararasi düzende degigiklik isterler."
Realpolitik açismdan bakildiginda konu, bu özel meydan okumanm
çok fazla muhalefete yol açmadan degigikliklerin olmasmi saglayip sag-
layamayacagiydi. Bu noktada cografya önemli bir rol oynarken diplo-
masi de önemliydi. Almanya, sözgelimi
Japonya'ninjeopolitik konu-
muna sahip olmadigi için, devlet yönetimi olaganüstü bir üstünluk tagi-
mahydi. îkinci Reich'm birdenbire ortaya çikmasindan dogan huzur-
suzluk ve kiskançhgi fark eden Bismarck, 1871'den
sonra öbür Büyük
Güçleri (özelliklede kanat güçler olan Rusya ve Ïngiltere'yi)Alman-
ya'nm bagka toprak emelleri olmadigma inandirmaya çabaladi. Kendi-
1erini ispatlamak hevesinde olan Wilhelm ve danigmanlarmin gösterdigi
dikkat ise çok daha azdi. 1; bunlarm mevcut düzenle ilgili hognutsuz-
luklarmi iletmeleriyle kalmiyordu, bunun yani sira -en

kötü bagarisizlik
da buydu- Berlin'deki karar olugturma süreci, yüksek imparatorluk
amaçlari görünümünün ardmda, yakindan izleyenleri gagkmhga dü ü-
ren bir kargaça ve istikrarsizlik içindeydi. Bu durum, büyük älçüde IL
Wilhelm'in kendi kipilik zaylfhklarmdan geliyordu, ama Bismarck'm
kurdugu yapida kurumlarm da kusurlu olugu yuzünden giddetleniyor-
du; genel hukümet politikasimn sorumlulugunu ortaklaga tasiyacak
(kabine gibi) bir kurulug bulunmadigi için, farkli bölümler ve çakar\
gruplari yukaridan bir denetim ve bir äncelikler siralamasi olmadan,
kendi amaçlarinm pegindeydiler." Donanma hemen hemen yalnizca
ilerde Ingiltere'yle yapilacak savagi dügünüyordu; ordu, Fransa'yi saf
digi birakma planlari yapiyordu; maliyeciler ve igadamlari, Balkanlara,
Türkiye'ye ve Yakmdogu'ya sokularak, Rus nüfusunu ortadan kaldir-
mayi istiyorlardi. Sonaç, SansölyeBethman Holweg'in 1914 Temmu-
zunda sizlanarak söyledigi gibi,
"herkese

kafa tutmak, herkesin yolu

264
l

üzerine çikmak ve gerçekte, tüm bunlar olurken, kimseyi zayiflatama-

mak"" olmuytu. Bu ise, bencil ve kugkucu -ulus-devletleriyle dolu olan
bir dünyada bagarmm reçetesi degildi.
Sonuç olarak göyle bir tehlike de vardi ki, Junkerseçkinlerinin, ta-
rim kazanç paymm (nispiolarak) gerilemesinden, düzenli icçi hareketle-
rinin ortaya çikipindan ve sanayide hizli geliçme oldugu bir dänemde
sosyal demokrasinin artan gucünden kaygi duyduklari Wilhelm Alman-
ya'smda, diplomasi ve toprak konularinda bagarisiz kahnmasi, hassas
politikayi da etkileyebilirdi. Su da· bir gerçekti ki 1897den sonra
Weltpolitik' amaci izlenmesinde, böyle bir geyin politik açidan herkes-
çe tutulacagi ve dikkatleri, Almanya'daki iç politika çatlaklarindan
uzaklagtiracagt yolunda yapilan hesabin da oldukça büyük bir payi var-
di? Ancak Berlin rejimi her zaman için çift yönlü bir riske giriyordu:
"yabanci

Eger bir jüpiter"le karsi kargiya gelmekten kaçimrsa Alman

milliyetçileri, Kaiser ve yardimcdarini yerip, suçlayabilirlerdi; öte yan-
dan, eger ülke varmi yogunu ortaya dökecek bir savaga girerse iççi, as-
ker ve denizci yigmlarmm dogal yurtseverliginin, son derece tutueu
olan Prusya-Almanya devletine kargi duyduklari hognutsuzluga baskm
çikip çikmayacagi da belli degildi. Kimi gözlemciler, bir savagm ulusu
imparatorun arkasmda birleptirecegini dügunürken, bagkalari bunun
Almanya'nm sosyopolitik dokusunu daha da zorlamasindan korkuyor-
lardi.. Bu noktayi da kendi çerçevesi içine yerlestirerek görmek gerekir -

sözgelimi, Almanya'nin iç zayifliklari Rusya ya da Avusturya-Macaris-

tan'dakiler kadar ciddi degildi; ancak bu zayifhklar mevcuttu ve ülke-
nin uzun süreli bir kugkusuz etkileye-
"toplu"

savaga girieme yetenegini

bilirdi.
Birçok tarihçi, Almanya'mn bir konu" oldugunu ve kendisini
"özel

bir gün Nasyonal Sosyalizmin agirihklarma götürecek bir Sonderweg

("äzel yol") izledigini ileri sürmüglerdir. Bu, sirf 1900 dolaylarmdaki
politik kültür ve retorik açismdan bakildigt zaman, orta'ya konmasi zor
bir iddiadir: Ruslarm ve Avusturyalilarm anti-Semitizmi, en az Alman-
larinki kadar güçlü, Fransizlarin govenizmi Almanlarinki kadar belir-
gin, Japonlarmkültürlerinin benzersizligine ve kaderlerine iligkin duy-
gulari Almanlarinki kadar yaygmdi. Burada incelenen güçlerden her bi-
ve bir emperyalizm çaginda özel olduklarmi ortaya koymak
"äzel"di
ri
için fazlasiyla hevesliydiler. Ancak güç politikasi ölçüleri dikkate ahna-
rak bakildigoda, Almanya gerçekten de çok önemli benzersiz niteliklere
sahipti.' Almanya, batili demokrasilerin çagdag, sanayiye dayah gücüy-
le, dogulu monargilerin otokratik (insano sorumsuz da diyesi geliyor)
karar olugturma özelliklerini kendisinde birleytiren tek Büyük Güçtü?

Weltpolitik: Dünya politikasi. -

ç.n.

265

|
 Birlegik Devletlerin digmda, mevcut düzene kafa tutacak güce gerçekten
sahip tek gelme" Büyük Güçtü. Ve eger smirlarim daha do-
"sonradan

guyaya da batiya dogru geniëletecek olursa, bunu ancak güçlü komgu-

larmm aleyhine yapmak zorunda olan tek yükselen güçtü: Gelecekteki
büyümesi, Avrupa'nm dengesini Calleo'nun deyimiyle olarak
"dolayli"

degil,
"dolaystz"
olarak sarsabilecek bir güç. Bu, Tirpitz'in deyimiyle
"kaybedilenleri

telafi etmenin ölüm kalim meselesi""

. . .
oldugunu his-
seden bir ulus için, patlamaya hazir bir bilegimdi.
Yükselmekte olan devletler için atihm yaparak aradan siyrilmak
hayati bir konuydu, ama baski altmdaki yerlegik Büyük Güçler için,
pozisyonlarim korumak daha da acil bir durumdu. Bu noktada gene,
söz konusu üç güç arasmdaki çok änemli farklara igaret etmek gereke-
cektir, Avusturya-Macaristan, Fransa ve ingiltere belki de, özellikle
-

bunlardan ilki ve sonuncusu arasindaki farklara. Bununla birlikte, söz

konusu ülkelerin dünya meseleleri içindeki nispi güçlerini gösteren çi-
zelgeler, bunlarm hepsinin 19. yüzyilin sonuna gelindiginde 50 ya da 60
yil öncesine göre belirgin bir biçimde daha zayif olduklarmi ortaya ko-
yacaktir;" savunma bütçeleri daha büyük, sömürge imparatorluklari
daha genig olsa ve (Fransa ile Avusturya-Macaristan gibi) Avrupa'da
hälâ toprak emelleri tapisalar bile. Üstelik, bu uluslarm liderleri, ulusla-
rarasi sahnenin, kendilerinden öncekilerin zamanmda oldugundan. daha
karmagik ve tehlikeli oldugunun bilincindeydiler ve bu bilinç onlari ye-
ni kogullari gögusleme çabasiyla politikalarmda radikal degigiklikler
dügunmeye zorluyordu demek de haksiz olmaz.
AvesTURYA-MACARÏSTAN

Avusturya-Macaristan Ïmparatorluguyerlegik Büyük Güçler ara-

sinda en zayifi -ve Taylor'un deyimiyle,. onlarin aralarmdan kayip git-
mekte6"- oldugu halde, bunun böyle oldugu makroekonomik istatistik-
lere bakihnca belli degildir. Ü1kedigma epeyce büyük bir göç olmasma
ragmen nüfus, 1890'da 41 milyonken, 1914'te 52 milyona çikarak
Fransa ve Italya'yi bir hayli geride birakmig ve ingiltere'nin de bir mik-
tar önüne geçmigti. Imparatorluk bu onyillarda büyük ölçüde sanayiley-
mig, ancak degigme temposunda 1900 äncesi, 1900 sonrasma gäre bel-
ki daha hizh olmuytu. Kömür üretimi, 1914'e gelindiginde hatiri sayihr
bir miktar olan 47 milyon tonia hem Fransa'nm, hem de Rusya'nin üre-
timini agtyordu; çelik üretimi ve enerji tüketimi açismdan, ikili ittifak
güçlerinin ikisinden de önemli älçüde geri kalmiyordu. Tekstil sanayii
veriminde yükselme oldu, bira ve geker pancari üretimi artti, Galiç-
ya'daki petrol alanlarindan yararlamldi, Macaristan'daki büyük çiftlik-
lerde makinelegme gerçeklegti, Skoda silah fabrikalati büyüdü, baglica
kentlere elektrik getirildi ve devlet demiryolu yapimmi hararetle tegvik

266
etti." Bairoch'un bir hesabma göre Avusturya-Macaristan Împaratorlu-
GSMH'si 1913'te Fransa'mnkiyle neredeyse ayn1ydi;" bu biraz
gunun
kugkulu görünmektedir -- Farrar'm, Avusturya-Macaristan'in "Avrupa
gucü" içindeki payinin 1890'da yüzde dörtten, 1910'da yüzde 7,2'ye
ç1ktigi yolundaki iddiasi da öyle? Bununla birlikte, imparatorlugun
1870-1913 arasmdaki büyüme oranlartnin Avrupa'dakilerin en yüksek-
leri arasinda oldugu
"sanayi

ve potansiyeli"nin Prusya'nmkinden bile

aha hizla arttigi açiktir
Ancak Avusturya-Macaristan ekonomisi ve toplumu, daha ayrintih
olarak incelendigi zaman, önemli kusurlar ortaya çikmaktadir. Bunlar
arasmda belki de en temel olam, kigi bagma gelir ve verim açisodan
bölgeler arasindaki çok büyük farklardi; bu ise, büyük ölçude Isviçre
Alplerinden Bukoniva'ya kadar uzanan topraklar üzerindeki sosyoeko-
nomik ve etnik ayrihklari yansitiyordu. Konu, 1910 yilinda, tum impa-
ratorluk nüfusu içindeki yüzde 55'e karpi, Galiçya ve Bukoniva'daki
nüfusun yüzde 73'ünün tarimla ugraç1yor olmasindan ibaret degildi;
çok daha önemli ve kaygt verici olan nokta, refah açismdan kivi bagma
gelirin, Agagi Avusturya (850 kron) ve Bohemya'da (761 kron), Galiçya
(316 kron), Bukoniva (310 kron) ve Dalmaçya'dakine (262 kron) gäre "ileri
daha fazla olmasiyla ortaya çikan egitsizlikti.23 Ancak sanayi
hamle"si Avusturya'daki illerde ve Çektopraklari üzerinde olurken ve
Macaristan'da tarimi iyileptirme hareketleri sürerken, nüfusun en hizh
olarak arttigi yer, yoksullugun kol gezdigi Slav bölgeleriydi. Bunun bir
sonuca olarak, Avusturya-Macaristan'm kigi bagma sanayilegme düze-
yi, basta gelen Büyük Güçlerin epey gerisinde kaldi ve verimdeki salt
artiplara ragmen, dünya imalat sanayii üretimi içindeki payi, bu onyil-
larda topu topu yüzde 4,5 dolayinda gezinip durdu. Bu, Avusturya-Ma-
caristan'mki gibi stratejik yüküm1ülükleri olan bir ülkenin üzerine otu-
racagi saglam bir ekonomik taban degildi.
Bu nispi gerilik Japonya'dave Fransa'daki gibi güçlü bir ulusal-kül-
türel kenetlenme sayesinde giderilebilirdi; ama ne yazik ki, Viyana'nm
denetimi altinda olanlar, etnik yönden en büyük çegitlilige sahip bir
halklar kümesi idi74-- sözgelimi, 1914'te savag bagladigi zaman, sefer-
berlik emri 15 farkh dilde duyurulmuytu. Bohemya'da Almanca konu-
anlarla Çekçekonuyanlar arasmda, baglangici çok eskilere giden ger-
ginlik, imparator Francis Josephve danigmanlarmm kargi kargiya bu-
lunduklari sorunlarm en ciddisi degildi; "Genç Çek" hareketi durumu
böyle gösteriyor olsa bile. 1867'den sonra egit haklara sahip bir ortak
konumuna ragmen, gümrük tarifeleri, etnik azmhklar kargisindaki tu-
tumlar ve ordunun "Macarlagtirilmasi" vb. konularmda Viyana'yla
tekrar tekrar çatigan Macaristan'la gerginlegen iligkiler, 1899'da äyle
hale gelmigti ki, batili gäzlemciler tüm imparatorlugún parçalanmasin-

267
 dan korkuyor ve Fransa Di i leri Bakam Delcassè, Almanya'nm Avus-
turya topraklarma-konmasmi ve Adriyatik'e çikmasmi engellemek üze-
re, Rusya'yla ikili Ittifakin kogullarmi gizli gizli yeniden gärügüyordu.
1905'e gelindiginde, Viyana Genelkurmayi, gerçekten de bunahmm
agirlagmasi halinde Macaristan'i iggal için sessiz sedasiz bir ihtiyat pla-
ni yapmaktaydi.3 Viyana'nm ulusallikla ilgili sorunlar listesi, Çeklerve
Macarlarla bitmiyordu. Güneydeki Italyaniar, topraklari üzerinde uy-
gulanan kati Almanlaçtirmaya içerliyor ve smirm ötesindeki Roma'dan
yardim görmeyi umuyorlardi eski Romenlerin daha az ölçüde olsa da
-

doguya, Bükrete yönelmeleri gibi. Buna karp, Polonyahlar sakindi; bu-

nun sebebi de, kismen Habsburg Imparatorlugu yönetiminde sahip ol-
duklari haklarin Alman ya da Rus egemenligi altindaki topraklarla elde
edilen haklardan üstün olmasiydi. Ama iriparatorlugun bütünlügüne
yönelen en büyük tehlike, Güney Slavlardan geliyordu; çünkü bunlarm
arasmdaki muhalif gruplar, Sirbistan'a ve daha uzaklardaki Rusya'ya
yönelmekteydiler. Viyana'daki daha liberal çevreler,
zaman zaman Slav
emelleriyle uzlagma konusunda israr ediyorlardi ama bu tür uzlagma,
hem Macaristan'm özel statüsünde her türlü zaylflamaya kargi çikan,
hem de Macaristan'm kendi etnik azmhklan kargisinda sert ayrimcihk-
larmi sürdüren Macar orta sinifinm giddetli direnciyle kargilagiyordu.
Bu sorunun politik çözümünü bulmak, ihmhlar için mümkün olmadi-
gmdan meydan, Genelkurmay Bagkani General Conrad gibi Avusturya-
Alman milliyetçilerinin Sirplar ve bunlarm sempatizanlariyla kuvvete
bagvurularak ugragilmasi gerektigi iddialarma kalmig oluyordu. Impa-
rator Francis Joseph'inkendisi yasakladigi halde, bu çäzüm daima, im-
paratorlugun varligi gerçekten tehlikeye dügerse bagvurulacak son çare
olarak kaldi.
Tüm bunlar, kuçkusuz Avusturya-Macaristan'in gücünü etkilemig-
tir, hem de çeyitli biçimlerde. Çok irkhhäm kaçimlmaz olarak askeri za-
yiflik dogurmasi, diye bir gey yoktu. Ordu birleptirici bir kurum olmayi
ve kumanda dili olarak bir sürü ayri dili olaganüstü ustahkla kullanma-
yi sürdürdü ve i; garnizonlara ve askerlerin yayilma konularma geldi-
ginde,eski bäl ve yönet becerileri de unutulmadi. Ancak Çekya da Ma-
car alaylarmm içtenlikle igbirligi yapacaklarma güvenmek giderek zorla-
giyordu ve hatta Hirvatlarin geleneksel baglihklari (Hirvatlar yüzyillar
boyu,
"askeri
smir" üzerinde kullanilmiçlardi) bile, Macar zulmü yü-
zünden agmmaya ugramisti. Dahasi, Viyana'nin tüm bu özel gruplarin
ikayetlerine verdigi klasik kargilik, onlari komiteler, yeni igler, vergi ay-
ncaliklari, ek demiryolu hatlari vb. ile boguntuya getirmekti. "1914'te

okul, hastane, sosyal yardim, vergi, demiryollari, posta igleri gibi birbi-
rinden hayli farkh igleri yürüten 3.000.000'un epey üzerinde devlet
me-
muru vardi. .

Öyleki
. .
. . ordunun kendisi için pek fazla para kalmi-
.

268
I
I

yordu."¯6 Wright'm verdigi rakamlara gäre, Avusturya-Macaristan im-

paratorlugunda ödeneklerinin
"ulusal

savunma (yanimerkezi hükümet)

ödenekleri" içindeki payi, öbür Büyük Güçlerde oldugundan çok daha
azdi." Bunun bir sonucu olarak donanma, birakin Akdeniz'deki Fransiz
donanmasi, Italyan donanmasma denk olacak kadar paraya bile hiçbir
zaman sahip olam1yor, öte yandan, orduya ayrilan paralar, Rus ve Prus-
ya ordularma verilenin üçte biri ile yarist arasinda kahyordu. Ordudaki
silahlarm, özellikle de toplarm modasi geçmigti ve sayilari çok azdi. Pa-
a kithgindan dolayi, eldeki insan gücünün arcak yüzde 30'u askere ah-
"surekli

myor ve bunlarm çogu izin"e gänderiliyor ya da sekiz hafta

egitim görüyorlardi. Eu sistemle, savag zamamnda yeterli yedek yigmla-
rmi olugturmak mümkün degildi.3
1990'ü izleyen 10-12 yil içinde uluslararasi gerginlikler artarken,
Avusturya'mn stratejik konumu gerçekten de tehlikede görünüyordu.
lç bölünmeler ülkeyi parçalayacak gibi görünüyor ve kompularm ço-
guylaolan iligkilerde karigikhklar yaratryordu. Ülkeninekonomik bü-
yümesi dikkat çekici olmakla birlikte, Ingiltere ve Almanya gibi önde
gelen Büyük Güçlere yetigmesine imkân vermiyordu. Kigi basma sa-
vunma harcamalari öbür güçlerin çogunda oldugundan azdi ve yagi tu-
tan gençler, Avrupa'daki tüm uluslara gäre çok daha dügük bir oranda
askere ahmyordu. Üstelik, öyle çok muhtemel dügmam var gibi görü-
näyordu ki, genelkurmay çok çegitli seferler planlamak durumundaydi
- bu, öbür Büyük Güçlerin pek azmin dikkatini dagitan türden bir kari-
gikhkti.·
Avusturya-Macaristan Împaratorlugunun bu kadar çok muhtemel
dügmam olmasi ise, benzersiz cografi durumundan ve çokuluslulugun-
dan geliyordu. Üçlü Ittifaka ragmen, Italya ile olan gerginlikler
1900'den sonra artti ve Conrad çegitli vesilelerle bu güney kompusuna
askeri bir darbe indirilmesi gerektigini savundu; Conrad'in änerisi hem
digigleri bakanhgi hem de imparator tarafmdan kararli~hkla reddedilse
de, Italyan smiri üzerindeki garnizonlar ve tahkimat arttirildi. Viyana
çok daha ätelerdeki Romanya konusunda da kaygi duymak durumun-
daydi; Romanya, kargi kampa girdigi için 1912'de- ayri bir tehdit unsu-
ru haline gelmigti. Ancak.en büyük dügmanhgi uyandiran, Sirbistan'di;
Sirbistan, Karadag ile birlikte, imparatorluk içinde Güney Slavlari ken-
dine çeken bir miknatis, saf digi edilmesi geteken kanserli bir ur gibiydi.
Uygun görünen bu çözümün getirecegi tek sorun guydu ki, Sirbistan'a
yöneltilecek bir saldiri pekala, Avusturya-Macaristan'm en müthip raki-
bi olan ÇarlikRusya'sini askeri bir eylem yapmaya kigkirtabilir ve tam
Avusturya-Macaristan Ordusunun buyük bir bölümü Belgrad'dan öte-
de, güneye dogru ilerlerken, Rus Ordusu kuzeydogu cephesini istila
edebilirdi. Son derece kavgaci biri olan Conrad bile imparatorlugun

269

I
tüm bu dügmanlarla ayni anda sava masmi engellemenin "diplomatlara

dügen"" bir gey oldugunu ileri sürüyordu; ama kendisinin 1914'ten ön-
ce yaptigi savag planlari ordunun nasil inamlmaz bir askeri dengeleme
hareketine hazirlanmak zorunda kaldigmi ortaya koymaktadir: Dokuz
kolorduluk bir asil kuvvet (A-Staffel) ya (!) Îtalya'ya ya da Rusya'ya
kargi kullanilmak üzere hazirlanirken, üç kolorduluk daha ufak bir
grup da Sirbistan-Karadag (Minimalgruppe Balkan) karpsoda seferber
edilecekti. Buna ek olarak dört kolorduluk bir stratejik yedek kuvvet
(B-Staffel) A-Staffel'i takviye etmek ve onu güçlü bir taarruz kuvve-
"ya

tine dönügtürmek, ya da, eger Îtalya ve Rusya'dan bir tehlike gelmezse,

Sirbistan'a saldiri için Minimalgruppe Balkan'a katilmak üzere""° ha-
zirhkli bulunacakti.
Söylendigine göre,
"konunun

äzü ikinci swif bir gücün kaynaklari-

na.sahip olan Avusturya-Macaristan'm, Büyük Güç rolünü oynamaya
çaligmasmdan ibaretti."" Tüm cephelerde güçlu ohpak için yapilan çil-
gmca çabalar, imparatorlugu her yerde -zayiflatmak gibi ciddi bir risk
tagiyordu; bu çabalar, en azindan imparatorluk demiryolu sistemine ve
sistemi denetleyecek kurmay subaylara insanüstü yükler getiriyordu.
Bundan da kötüsü, uygulamadaki bu açmazlar, Viyana'daki çogu göz-
lemcinin 1870'ten baglayarak istemeden kabullenmek zorunda oldukla-
ri bir geyi dogrulamaktaydi: Bir Büyük Güç savagi çiktigi takdirde,
Avusturya-Macaristan Almanya'nin destegine muhtaçti. Böyle bir çey,
yalnizca Avusturya ile Ïtalya arasinda yapilacak bir savag için gerekme-
yecekti (oysa Conrad'i çok korkutmasma ragmen, bu en uzak ihtimal-
di); ama Avusturya-Macaristan Sirbistan'la bir savaga girigtiginde Al-
man askeri yardimi gerekli olacakti; o zamanlar Sirbistan da Rusya'dan
yardim görüyordu; bu yüzden, Conrad -1914'ten önce Berlin'den bu ko-
nuda güvence alabilmek için tekrar tekrar çaba göstermigtir. Son olarak
da, bu harekat planmm son derece karmagik ve incelikli niteligi, o dö-
nemdeki pek çok tarihçinin gärebildigi. ama sonradan gelen birtakim
tarihçilerin kabullenmeyi reddettikleri bir noktayi bir kez daha yansit-
maktadir.' Balkanlardaki veimparatorlugun kendi içindeki hognutsuz-
luklar, milliyetçi patlamalarhalinde ate; almayi sürdürürse, Kaiser Jo-
seph'in benzersiz ama çagdigi mirasim koruma gansi hemen hemen yok-
tu. Ve böyle bir gey oldugunda da, Avrupa dengesinin sarsilmasi kaçi-
nilmazdi.

F.RANSA

Fransa 1914'te Avusturya-Macaristan karçisinda önemli avantajla-

ra sahipti. Bunlarm belki de en önemlisi, kargismda tum ulusal kaynak-
larini toplayabilecegi tek bir dügmanin, Almanya'nm bulunmasiydi. Bu,
1880'lerin sonunda böyle olmamigt1; Fransa o zamanlar Misir ve Bati

270
l

Afrika'da Ingiltere'ye kafa tutuyor, krallik donanmasina kargi kararli

bir tutumla denizlerde yariglyor, italya'yla dövügme noktasma varacak
biçimde kavga ediyor ve kendisini Almanya kargisinda revanche için
hazirhyordu." Daha ihtiyath politikacilar ülkeyi böyle bir çatigmanm
epiginden çekip, sonra da Rusya'yla olan ittifaklarmm ilk agamasina ge-
tirdikleri zaman bile, Fransa'nin strateji açmazi çok ciddi bir açmazdi.
En müthip dugmaninin pimdi her zamankinden daha güçlü durumda
olan Almanya oldugu belliydi. Ama Italya'nm denizde ve sömürgelere
önelttigi tehlike de (Fransizlarm görügüne göre), yalnizca kendi adina
degil, italya'yla yapilacak bir savag hemen hemen kesin olarak mütte-
fiki Almanya'yi da ige karigtiracagt için rahatsiz ediciydi. Bunun ordu
açisindan yarattigi sonuç, oldukça çok'sayida túmenin güneydoguya
yerlegtirilmesi oldu; donanma açisindan bakihnca da, çok eskiden beri
var olan bir sorunu Akdeniz'deki limanlara mi, Atlantik'teki li-
-filo,

manlara mi yigilsin, yoksa donanmayt daha ufak iki bölüme ayirma ris
kine mi girilsin konusunu- agirlagtinyordu."
Bunlara, Ingiltere'nin Misir'i 1882'de iggalinin ardmdan, Ingiltere-
Fransa iliçkilerinin hizla bozulmasi da eklendi. 1884'ten baglayarak, iki
ülke giderek tirmanan bir deniz gücü yarigina saplanip kaldilar, bu ya-
rig, ingiltere açisindan Akdeniz'deki ulagtirma hattom kaybedilme ihti-
maliyle ve (bazende) Fransizlarin Mang'i geçerek ülkeyi istila edebile-
cekleri korkusuyla baglantiliydi." Daha sürekli ve tehdit edici olan mü-
cadele, Ïngiltere ve Fransa arasinda sik sik tekrarlanan sömürge çatig-
malariydi. Îngiltereile Fransa, 1884-1885'te Kongo, 1880'li ve 1890'li
yillar boyunca da Bati Afrika yüzünden kavga etmiglerdi. 1893'te Si-
yam yüzünden savagm epigine gelmig görünüyorlardi. En büyük buna-
lim, 1898 tarihinde, Nil Vadisinin denetimi için 16 yildir süren rekabet,
Kitchener'in ordusu-ile Marchand'm az sayidaki kuvvetinin Fashoda=da
kargi kargiya gelmeleriyle doruga yükseldigi zaman yagandi. Fransizlar
o sefer geri çekilmelerine ragmen, emperyalizm söz konusu oldugunda
yorulmak bilmez ve gözu pektiler. Ne Timbuktu, ne Tonkin sakinlerinin
Fransa'yi gerilemekte olan bir güç gibi gärmeleri söz konusu olamazdi,
hem de hiç. Fransa, 1871-1900 arasi mevcut sömürge topraklarina 3,5
milyon mil kare genigliginde yeni topraklar eklemigti-ve hiç tartigmasiz,
Ingiltere'nin ardindan en büyük denizagiri imparatorluguna sahip ül-
keydi. Buralarda fazla bir ticaret olmamasina ragmen, Fransa oldukça
büyük bir sämürge ordusu ve Dakar'dan Saygon'a bir sürü donanma
üssü kurmustu. Levant ve Güney Çin gibi sömürgelestirmedigi yerlerde
bile etkisi büyüktü."6
lleri sürülen bir gärüge göre, Fransa böylesine dinamik bir sämür-
gecilik politikasi uygulayabildi, çünkü devlet yapilari, az sayidaki bü-
rokrata, sömürge valilerine, parti colonial heveslilerine, ÜçüncüCum-

r 271

'
|
 huriyetin hizla degigen hükümetlerinin pek denetleme firsati bulama-
"ileri"

diklari stratejiler gerçeklegtirme imkâm veriyordu." Ama Fran-

sizlarin parlamenter politikalarmm degigken niteligi, ülkenin impara-
torluk politikasina politikayi sömürge
-bu

"lobi"sinde
sürekli görev
yapanlarin ve bu kimselerin dostlarmm eline birakarak-- amaçh olma-
dan bir guç ve tutarlihk katmissa da, donanma ve orduyu ilgilendiren
konularda çok daha az isabetli bir etkisi olmuytur. Sözgelimi, rejimdeki
hizh degigiklikler, beraberinde, kimileri "iginin
ehli olmayan", kimileri
de denizagiri strateji konusunda inatla inandiklari (ama her zaman de-
gigiklikgösteren) görüglere sahip, yeni donanma bakanlari getiriyordu.
Bunun bir sonucu olarak, bu onyillarda Fransiz donanmasma büyük
paralar ayrilmigsa da, bu paralar iyi kullanilmamigtir: Gemi
yapimi
programlart bir yönetimin guerre de course (ticari gemilere saldiri)
stratejisi tercihinden, bir bagka yänetimin savag gemilei·ine kesin des-
tek saglama politikasma geçilerek sik sik degiçiklik syapildigim

gösteri-
yordu; böylece donanmano elinde ne Ingilizlerinkiyle,ne de daha
son-
ralari Almanlarmkiyle boy ölçügecek durumda olmayan heterojen bir
gemi toplulušu kahyordu.'" Ama politikanin Fransiz donanmasi üze-
rindeki etkisi, ordu üzerindeki etkisinin yanmda önemsiz görünüyor-
du; ordu içindeki subay toplulugurun cumhuriyetçi politikacilara kargi
duydugu agiri hognutsuzluk ve bir süre sivil-asker çatigmasi (Dreyfus
olayi bunlarin yalmzca en ünlüsüydü), Fransa'nm dokusunu zayiflat-
mig ve ordunun hem devlete bagliligt hem de yeterligi konusunda kug-
kular uyandirmigtir. Sivil-asker çatigmalari, ancak 1911'den sonra mil-
liyetçiligin olaganüstü bir canhhk kazanmasi sayesinde, düsman Al-
manya'ya kargi ortak cihat açildigi zaman bir yana birakilabilirdi; ama
fazlaya kaçan politika dozunun Fransiz -silahh kuvvetleri üzerinde ona-
rilmasi mümkün olmayan zararlar yapip yapmadigini dügünen şek çok
kimse vardi."
Fransa'nm gücünü, içinden smirladigt belli olan bir bagka gey de,
ekonominin durumuydu." Bu, karmagik bir konudur ve ekonomi tarih-
çilerinin farkli endeksleri tercih etmeleriyle daha da karmagik hale gel-
mektedir. Olumlu tarafmdan bakihrsa:

Bu dönem içinde sanayi yatirimlarma ve digariya verilen borç-

lara katkida bulunan bankacihk ve maliye kuruluglarmda bü-
yük bir geligme olmuytur. Demir ve çelik sanayli, çagdag çizgi-
ler üzerine oturtulmuy ve özellikle Lorraine'deki demir cevheri
alanlari üzerinde yeni, büyük fabrikalar yapilmigtir. Kuzey
Fransa'daki kömür alanlarmda sanayi toplumlarina özgü çir-
kin çevre görünümü ortaya çikmistir. Mühendislik ve daha ye-
ni sanayi alanlarmda önemli adimlar atilmigtir. Fransa 19. yüz-

272
 '

l
i

yihn sonu ile 20. yüzyilm bagmda çelik, mühendislik, otomobil

ve uçak alanlarmda önce bir yer edinen ünlü girigimcilere ve
yenilikçi ünlülere sahipti. Schneider, Peugeut, Michelin ve Re-
nault gibi firmalar öncü durumundaydilar."

Henry Ford toplu üretim yöntemlerini geligtirinceye kadar, Fransa

gerçekten de dünyanin öncü otomobil üreticisiydi. 1880'lerde demiryo-
lu yapiminda yeni bir patlarna daha olmuy ve bu geligen telgraf, posta
s temleri ve úlke içi su yollariyla birlikte ulusal bir piyasa olugumunu
hizlandirmigtir. Tarim, 1892 Méline tarifesiyle korunmug, ynksek kali-
teli mal üretimine verilen agirlik sürmüg, bu da
kisi bagma katma dege-
ri büyük ölçüde arttirmigtir. Bu tur salt ekonomik büyüme endeksleri ve
aym onyillarda Fransiz nüfusundaki artigm dügük olmasi birlikte dik-
kate ahmnca, Fransa'nm nüfusuyla baglantih olan verim ölçümleri etki-
leyici görünmektedir kigi bagina büyüme oranlart, kipi bagma ihracat
-

degerleri vb.
Son olarak da, inkâr edilemeyecek bir nokta, Fransa'nm hareketli
açismdan
sermaye son derece zengin olmasiydi, bu sermaye ülkenin
diplomasi ve strateji çikarlarma hizmet için kullamlabilirdi. (Ve sistemli
olarak böyle kullam1migtir.) Bunun en etkileyici- belirtisi ise, 1871 tarih-
li ve Bismarck'in hatah hesaplarina göre Fransa'nin gücünü ilerde uzun
yillar felce ugratacag1 varsayilan tazminatm Almanlara hizla ödenmesi
olmuytur. Ancak bunu izleyen dänemde Fransiz sermayesi Avrupa için-
de ve digmda çegitli ülkelere de akmigtir. 1914'te Fransa'nm dig yatirmr-
lari toplam 9 milyon dolara variyor ve bu miktar, bir tek Îngiltere'nin-
kinin gerisinde kahyordu. Bu yatirimlar, Îspanya ve Ïtalya dahil Avru-
pa'nin oldukça büyük bir bölümunde sanayilegmeye yardim etmig, ayni
zamanda Fransa'nm lçendisine de büyük politik ve diplomatik yararlar
saglamigti. Yeni yüzyda girilirken, Italya'nin Üçlü Ittifaktan yava;
yavag
kopmasmda, ülkenin sermaye ihtiyacmm pay1 olmug, bélki de kopma
tümüyle bundan olmuytu. Çin'e,demiryolu igletme haklari ve bagka ay-
ricahklar kargihgi, Fransizlar ve Ruslar tarafindan verilen borçlar, he-
men her zaman Paris'ten saglamyor ve St. Petersburg yoluyla aktarih-
yordu. Fransa'nm Türkiye ve Balkanlar'da yapt1gi muazzam yatirimlar
-umduklarim

bulamayan Almanlarin, 1914 äncesinde hiçbir zaman ye-

tigemedikleri yatirimlar- bu úlkeye yalmzca politik-kültürel açidan de-
gil, Alman silahlari yerine Fransiz silahlari için yapilan sözlegmelerle de
üstünlük sagliyordu. Her geyden önemlisi de, Fransizlar Paris piyasasin-
da 1888 Ekiminde saglanan ilk borçtan baglayarak 1913'teki çok kritik
nitelikli 500 milyon frankhk borç önerisine kadar, Rus müttefiklerine
çagdaglagmalari için para akitmiglardi bucu, Polonya illerinde strate-
--

jik Rus demiryolu sisteminin büyük älçüde genigletilerek "Rus silindi-

273
ri"nin Almanya'yi bu yolla ezmek üzere daha da büyük bir hizla sefer-
ber edilmesi kogulayla yapiyorlardi.'2 Bu, Fransa'nm, mali gücunü stra-
tejik gücünü desteklemek üzere kullanma yetenegini
o güne kadar en
açik biçimde gösteren bir örnekti. (Ancak, gariptir ki, Rus askeri
ne
mekanizmasi daha yeterli hale geldikçe, Almanlar da Fransa'ya hizla
vurmak için daha çok hazirlanmak durumandaydilar.)
Ancak, ekonomik veriler kiyaslamah olarak ele alminca, Fransa'nm
geligimiyle ilgili bu olumlu görüntüler bir kez daha silinip gitmektedir.
Fransa'mn ülke dipinda çok büyük yatirimlari oldugu kesindi; ama bu
sermayenin, ne elde edilen faiz gelirleri" ne de Fransiz ürünleri için ya-
bancilarin yaptiklari sipariglerde saglanan artiçIar yoluyla ülkeye en
kârli kargiligt getirdigine iligkin pek bir belirti yoktur: Çogukez Rus-
ya'da bile, ithalat ticaretindeki aslan paymi Alman tüccarlar kapiyordu.
Digartya giden. Avrupah imalatçilar arasinda Almanlarm oram daha
1880'lerin bagmda Fransizlari geçmistir; bu orany .1911'de hemen he-
men Fransizlarm iki katiydi. Bu durum da, tatsiz'bir gerçegi, Fransiz
ekonomisinin bir iki kugak öncesi ingilizlerin sanayi alanmdaki güçlü
rekabetinden zarar görmügken pimdi de dev Alman sanayiinin yukselisi
yüzünden etkilenmekte oldugu gerçegini, yansitiyordu.'Otomobil sana-
yii gibi gerçekten de ender istisnalar digmda, kargilagtirmali istatistikler
bu gerilemeyi tekrar tekrar göstermektedir. Savagm hemen öncesinde
toplam sanayi potansiyeli Almanya'mnkinin ancak yaklagik yüzde 40'1
iken, çelik üretimi altida birinin bir parça üzerine çikiyor, kämär üreti-
mi ise zar zor yedide birini buluyordu. Üretilenkömür, çelik ve demir,
daha ufak fabrikalardan ve daha fakir madenlerden geldigi için, genel-
likle daha pahahydi. Bunun gibi, Fransiz kimya sanayiinde ilerleme
kaydedildigi yolundaki tüm iddialara ragmen, ülke büyük ölçüde, Al-
manya'dan yapilan ithalata bagimliydi. Fabrikalarm ufakhgi, modasi
geçois uygulamalari ve koruma altindaki yerel pazarlara olan agiri ba-
gimhhgidügünülürse, Fransa'nin 19. yüzyddaki sanayi geligiminin sert
bir dille
"hiçbir

yam tutmaz . .

kararsiz, gelip geçici ve agir"" olarak

.

tammlanmasina saçmamak gerekir.

Kirsal kesiminin çekicilikleri de, en azmdan nispi güç ve zenginlik
açismdan bir ferahlama getirmiyordu. Ipek ve garap üretiminin hasta-
liklar yüzünden yedigi darbelerden sonra tam bir toparlanma hiçbir za-
man mümkün olmadi; Meline tarife sisteminin tarim gelirlerini koru-
mak ve toplumsal istikrari sürdürme çabalari sirasinda yarattigi sonuç,
topraktan kopmayi yavaglatmak ve yetersiz üreticileri desteklemek ol-
du. Bu durum, aktif nüfusun yüzde 40'inm 1910'da hâlâ tarim kesi-
minde olmasi ve tarimda hälâ küçük çiftliklerin çok fazia bir
yer tutma-
si yüzünden, Fransa'nm hem verimliligine hem de- genel zenginligine
açikça ayak bagi oluyordu. Bairoch'un verileri Fransa'mn 1913'teki

274
 GSMH'smo Almanya'ninkinin yuzde 40'i dolaymda oldugunu göster-
mektedir. Wright'a göre, Fransa'nm 1914'teki ulusal geliri, Alman-
ya'nm 12 milyar dolarma kargi, alti milyar dolardi." Dogu kompusuyla
yapilacak yeni bir savag, eger Fransa tek bagina kahrsa, 1870-1871'de-
ki sonucun tekrarmdan bagka bir gey getirmeyecekti.
Fransa, bu kargilagtirmah endekslerin çogunda Almanya'nin oldu-
gu kadar, Birleçik Devlerlerin, Ïngiltere'nin ve Rusya'nm da hayli gerisi-
ny dügmüçtü; bu yüzden de 20. yüzyilm bagmda Büyük Güçler arasmda
ancak beginciydi. Bununla birlikte, önemli olan, Fransiz
gücünün Al-
manya kargismda agmmaya ugramasiydi; bununda tek sebebi iki ülke
arasmdaki dügmanca iligkilerdi. Su bakimdan, geligmeler kätü günlerin
habercisiydi. Almanya'nm nüfusu 1890-1914 arasmda yaklagik on se-
kiz milyonluk bir artig göstermigken, Fransa'ninki bir milyondan biraz
fazla artti. Bu, Almanya'nm daha yüksek olan ulusal geliriyle birlikte
dügünuldügünde, Fransizlar askeri yönden egit olabilmek için kendileri-
ni ne kadar zorlasalar da, her zaman geride kalacaklar demekti. Yagi
gelmig gençlerden yüzde 80'inden fazlasmi askere alan Fransa, en azm-
dan bazi ölçümlere gäre, kendi buyüklügü için gagirtici boyutta bir -or-
du olugturmuytu: Sözgelimi, 40 milyonluk nüfusu içinden-80 tümen se-
ferber edebilmesi, Avusturya'nm 52 milyonluk nüfusundan çikardigi 48
tümene gäre daha iyiydi. Ancak bunun imparatorluk Almanya'si kargi-
smda pek bir yarari yoktu. Prusya _Genelkurmayi daha iyi egitilmig ye-
deklerini kullanarak, yüz tumenden biraz fazlasmi seferber etmekle kal-
miyor,. bagvurabilecegi muazzam bir insan gücü potansiyeline de sahip
bulunuyordu - gerekli ya; grubu içinde Fransa'nm bey milyonuna kargi
yaklagik on milyon adami vardi; ayrica 112.000 gibi inanilmaz bir say1-
ya ulagan büyüyen bir ordu için kilit unsur olan- iyi egitimli astsu-
-ve

baya sahipti, bu sayinin Fransa'daki kargihgi ise 48.000'di. Üstelik,Al-

manya askeri harcamalara ulusal gelirinden daha ufak bir pay ayirlyor-
sa da, salt anlamda çok daha fazlasmi vermekteydi. 1860'h ve 1870'li
yillar boyunca .Fransa'daki üst komuta yetkilileri "kabul
edilemez bir
geri kalmighk durumu"" ile boguna mücadele etmiglerdir; Birinci Dün-
ya Savaginm hemen äncesinde, Almanlarm maddi üstünlügüne iligkin
gizli notlar da aym oranda kaygi vericiydi: "Fransa'daki 2.500 makine-
li tüfege karyi, 4.500 makineli tüfek, Fransa'nin 3.800 adet 75 milimet-
relik topuna kargi, 6.000 77 milimetrelik top
ve agir silahlarda hemen
hemen tam bir tekel."" Ozellikle de sonuncu nokta, Fransizlarm zayif-
hšmi en kötü haliyle sergilemekteydi.
Fransiz Ordusu gene de, 1914'teki savaga zaferden emin, savunma
stratejisini, vargücüyle taarruz stratejisi ugruna terk ederek, Grandma-
ison ve digerlerinin orduya agilamak istedikleri yüksek morale agirhk
vererek girdi insan, bunun, säzünu ettigimiz maddi zäyifhklari psiko-
-

275

'
i
 I

lojik açidan gidermek uzere oldugunu duqunnyor. General Messing,

"Ne büyük sayilar, ne makinelerin mucizesi zaferi getirebilir" diye ders
veriyordu. "Zafer, yürekli ve nitelikli askerlerin olacaktir bäyle der-
-

ken üstün fizik ve ruh dayanikliligmi, taarruz kudretini kastediyo-

rum."" Bu iddiaci tutum, Dreyfus olayi sirasmda ülkeyi tehlikeler kar-
isinda
çok zay1f gibi gästeren smifsal ve politik bölünmelere ragmen,
1911 Fas bunalimindan sonra meydana gelen ve Fransa'nin 1870'te ol-
dugundan çok daha iyi savagacagma igaret eden
"yurtseverligin

yeniden
doguçu" ile baglantihydi. Çoguaskeri uzman, çikacak savagm kisa ola-
cagini varsaylyordu. Bu yüzden, önemli olan, savag alanina hemen indi-
riliverilecek tümen sayisiydt, Alman çelik ve kimya sanayilerinin bu-
yüklügu ya da Almanya'nm milyonlara varan acemi asker potansiyeli
degil."
Ulusal günenin böylece yeniden canlilik kazanmasmi en güç1ü bi-
çimde etkileyen, belki de Digigleri Bakam Delcassé ile diplomatlarmm
yeni yüzyila girildikten sonra, Fransa'nm uluslaraiasi konumunda sag-
ladiklari iyilegmeydi. Bu kigiler, Kaiser yönetiminin zayiflatmak
"
için
her türlü çabay1 göstermesine ragmen, St. Petersburg'la olan hayati ba-
gi besleyip surdürmekle kalmamig, Italya ile iligkileri sürekli olarak ge-
ligtirerek, onu neredeyse tamamen Oçlü Ittifaktan uzaklagtirmiglardir.
(Böylece hem Lorraine'de hem Savoy'da savagma zorunlulugundan do-
gan stratejik sorunda bir ferahlama olmiigtu). En önemlisi de, Fransiz-
lar, 1904 entente'i ile, Îngiltere'yle sömürgeler konusundaki görüg ayri-
hklarim yatistirmiglar, daha sonra da Londra'daki Liberal hükümetin
önde gelen üyelerini Fransa'nm güvenliginin ingilizler için ulusal bir çi-
kar konusu olduguna inandirmayi bagarmiglardi. Ïç politika sebepleri
ile Ingilizler degigmez bir ittifakm yapilmasini.engellemiglerdir ama, Al-
manlarin Açik Deniz Filosuna yaptiklari her ekleme ve Almanya'nm
batidan yapacagi bir saldirmm tarafsiz Belçika'dan geçecegi yolundaki
bir belirti, Fransa'nm ilerde Ïngilizdestegi saglama gansmi artirmistir.
Ingiliz igin içine girdigi takdirde, Almanlar yalnizca Rusya konusunda
degil, kralhk donanmasimn açik deniz filosuna yapabilecegi etki, deni-
zagiri ticaretlerinin yok olmasi ve Kuzey Fransa'da yayllmig, küçük ama
önemli olan îngiliz kuvveti konusunda da kaygi duymak zorunda kala-
caklardi. Rus ve Ïngilizlerimüttefik edinerek Bochelarla* çarpigmak)
Fransizlarm 1871'den beri dügledikleri bir gey olmugtu; gimdi ise bu,
açik seçik bir gerçek olarak gärünüyordu.
Fransa, Almanya'ya teke tek bir mücadelede kargi koyabilecek gibi
degildi; bu tür bir mücadele tum Fransiz hükümetlerinin kaçmmaya ka-

*
Boche: Fransizca konugma dilinde ilk kez bu tariblerde Almanlan kastetmek üzere
kullandan ve bir ölçüde açagilama tagiyan terim. - ç.n.

276
I

rarh olduklari bir geydi. Eger Büyük Güç olmano belirtisi, bir bagka
gücün kargisma rakip olarak çikmaya istekli ve buna yeterli olmaksa,
Fransa (Avusturya-Macaristan gibi) bundan daha apagi bir konuma
dügmügtü. Ancak bu tanim, 1914'te kendisini psikolojik olarak savaga
göre ayarlamig," askeri yönden her zamankinden daha kudretli, zengin
ve en önemlisi güçlü müttefiklere sahip bir ulus için, fazla soyut kali-
yordu. Tüm bu özelliklerin bir araya gelmesinin Fransa'yi Almanya
1 argisoda dayanacak duruma getirip getirmeyecegi ise, cevabi belirsiz
b1r soruydu; ama Fransizlarm çogu getirecegini dügünüyor gibiydiler.
BÜYÜK BRÏTANYA

Büyük Britanya, ilk bakigta heybetli duruyordu. 1900 yilmda dün-

yamn o güne kadar gördügü en buyük imparatorluga sahipti; yaklagik
12 milyon mil karelik toprak ve dünya nüfusunun belki de därtte biri.
Sirf bundan önceki 30 yd içinde imparatorluga 4,5 milyon mil karelik
toprak ve alti milyon insan eklenmigti. Agagida dile getirilenleri hisse-
den, yalnizca daha sonraki günlerde ingiltere'yi elegtiren bir tarihçi de-
gil,ogünlerdeki Fransizlar ve Almanlar, Ashabiler ve Burmallar ve da-
ha bagka pek çok insandi:

Savagtan [1914]önceki yaklasik yarim yüzyil içinde, Ïngilte-

re'nin gücü muazzam ölçüde geniglemig ve bu arada bagka
uluslardaki benzer geniëleme emellerine kargi, açikça, hiçbir
anlayi; gösterilmemigtir. .

Eger dünya gücü için gerçekten gi-

. .

rigimde bulunan bir ülke olmugsa, bu Büyuk Britanya'dir. As-

linda bu ige girigmekten fazlasini da yapmigtir. Elde etmigtir bu
gücü. Almanlar ancak Bagdat'a bir demiryolu yapmaktan söz
ediyorlardi. Ingiftere Kraliçesi ise Hindistan Împaratoriçesiydi.
Eger dünyanin güç dengesini altust eden bir ülke olmugsa, bu
Büyük Britanya'dir.""

ingiliz kudretinin bagka gästergeleri de vardi: Kendinden sonraki .

en büyük iki filonun gücüne egit olan krallik donanmasmda saglanan

muazzam genigleme; tüm dünyaya yayilmig, egi olmayan donanma üsle-
ri ve sualti kablo baglanti istasyonlari; hâlâ dünya ticaretinin çogunlu-
gunuelinde tutan bir ulusun mallarini tagiyan, dünyanin en büyük tica-
ri filosa ve Londra kentinin, Ïngiltere'yiglobal ekonomi içinde en bü-
yük yatirimci, banker, sigortaci ve mal alim satimcisi yapan mali hiz-
metleri. 1897de Kraliçe Viktorya'nin Pirlanta Yildänúmü genlikleri si-
rasinda çilginca sevinç gösterileri yapan kalabahklar gurur duymakta
bir ölçüde hakhydilar. Yaklagan yüzyilm üç ya da dört dünya impara-
torlugu ne zaman säz konusu edilse -Fransa ya da Avusturya-Macaris-
I
I

277
 ---.....
.... .. ......-..... .s. .. ......,.

...
.

de
.

Mi Em

27 8
l

tan veya daha pek çok aday degil- Ingiltere kisa üyeler listesine hep gi-
riyordu.
bagka perspektiflerden Ingiliz
-säzgelimi,

"resmi

Ancak, gö-
rüg"ünün" ölçülü hesaplari ya da Ingiliz gücünün çäkügünü dile geti-
ren daha sonraki tarihçilerin perspektifinden- bakildiginda, 19. yüzyl-
lin sonu kesinlikle imparatorlugun gücü için girigim" yaptigi
"dunya

bir dönem degildi. Tersine, bu yüzyil onceyapilmig ve 1815

"girigim"

aferiyle doruga ulagmigti; .bu zaferin bir sonucu olarak da, bir sonraki
yarim yüzyil içinde ülke hemen hemen rakipsiz deniz ve imparatorluk
üstunlúgünün keyfini sürme imkãni bulmuçtu. Ancak 1870'den sonra,
dünya güçler dengesinde meydana gelen degigme, Ïngiliz gücünü tehlike
habercisi olan ve etkilegim içinde bulunan iki yoldan agmmaya ugrati-
yordu. Bunlardan ilki, sanayilegmenin yayilmasi ve ordu donanma agir-
liklarinda bundan dolay1 meydana gelen degigikliklerin Britanya Ìmpa-
ratorlugunun nispi konumunu her ülkeninkinden daha fazla zayiflat-
masiydi; çünkü gerçek yerlegik Büyük Güç olarak statükoda olugan te-
mel degigiklikler yüzünden kaybedecekleri, kazanacaklarindan daha
çoktu. Ingilteregüçlü, birligini kurmuy bir Almanya'nm ortaya çikma-
sindan Fransa ve Avusturya-Macaristan kadar dolaysiz biçimde etkilen-
memigi. (Londra'nm Almanya meselesiyle gerçekten ugragmak zorun-
da kahyi, ancak 1904-1905'ten sonraya rastlamigtir.) Ama Amerikan
gücünün yükseligi dolayisiyla, kendi alanina en çok saldiri olan devlet
Ingiltere'ydi; çünkü Ingiltere'nin bati yariküresindeki çikarlari (Kanada,
Karayipler'deki donanma üsleri, Latin Amerika'daki ticareti ve yatirim-
lari) öbür Avrupa ülkelerinin hepsininkinden daha önemliydi;104 Rus si-
nirlarmm geniglemesinden en çok etkilenen de oydu, çünku bunun Ya-
kmdogu ve Basra Körfezindeki ingiliz nufuzuna, sonuçta da belki Hint
altkitasi üzerindeki denetimine yönelttigi tehditi herkes görebiliyordu;*
Çin'in dig ticaretinde en buyük paya sahip ülke olarak, Çin imparator-
lugunun bölüçülmesi ya da burada yeni bir gücün ortaya çikmasmdan
ticari çikarlari en ciddi biçimde zarar görebilecek ülke de oydu," bu-
nun gibi, 1880 sonrasmda sömürgeler konusundaki kapigma sirasmda
Afrika ve Pasifik'teki nispi konumu en çok etkilenen güç de oydu, çün-
ku (Hobsbawn'un deyimiyle) kalmig dünyanm büyük bir bälümü
"geri

üzerinde yayilan gayri resmi imparatorlugunun yerine bunun dörtte biri

kadar olan resmi bir imparatorluga sahip olmugtu"" bu Kraliçe Vik--

torya'nm sömürgelerine sürekli olarak yapilan bir sürü ilaveye ragmen,

kârh bir pazarhk olmamigti.
Bu sorunlardan kimileri (Afrika ya da Çin'dekiler) oldukça yeni so-
runlar olmakla birlikte, kimileri (Asya'da Rusya ile, Bati yariküresinde
Birlegik Devletlerle olan rekabet) daha önce gelen pek çok Ïngilizyöne-
timini ugragtirmig sorunlardi. Simdifarkh olan nokta ise, Ingiltere'ye

279
 kafa tutan çegitli devletlerin nispi güçlerinin çok daha fazla olugu ve bu
arada, tehditlerin hemen hemen egzamanh olarak geliyor gibi görünme-
leriydi. Avusturya-Macaristan Împaratorlugunun dikkati nasil Avru-
pa'da birkaç dügmanla ugragmak zorunlulugu yüzünden dagilmig du-
rumdaysa, Îngiliz devlet adamlari da, boyutlari bakimindan hemen he-
men dünya çapinda olan bir diplomatik ve stratejik dengeleme eylemi
içinde bulunmak zorundaydilar. Sözgelimi, kritik bir yll olan 1895'te
Kabine, Çin-Japon savaginin ardmdan
Çin'indagilma ihtimali, Osman-
h imparatorlugunun çäkügüyle Birlegik Devletlerle Venezuella-Ïngiliz
Guyanasi simrlari yüzünden çikan kavgayla, Güney Afrika yüzünderi
yaklaçan çatigmayla, Ekvator Afrika'sina gönderilen Fransiz askerleriy-
le ve Ruslarin Hindukug'a dogru yaptiklari saldiriyla hemen hemen ay-
m zamanda ugragmak zorundaydi?" Yapilmakta olan, deniz gücü açi-
sindan da bir dengeleme eylemiydi; çünkü bütçesi
ne kadar düzenli bir
biçimde artirihrsa artirilsm, 1890'h yillarda güçlentriekte olan beg ya da
alti yabanci filo ile kargi kargiya bulunan krallik donanmasi, artik yüz-
yll ortasmdaki gibi "enginlere
egemen" olamayacakti. Donanma komu-
tanliginin tekrar tekrar belirttigi gibi, bati yarikuresindeki Amerikan
tehditine kargi koyabilirdi ama bu ancak savag gemilerini Avrupa sula-
rmdan çekmekle olabilirdi;
aym gekilde, Uzakdogu'daki krallik donan-
masi genigletilebilir, ama bu Akdeniz'deki filoyu zayiflatmak pahasma
olabilirdi. Kralhk donanmasmm. her yerde birden güçlü olmasi müm-
kun degildi. Son olarak da, yapilan dengeleme hareketi, ordu açismdan
da gerekliydi; Ìngiliztaburlari beliren acil durumlari gögüslemek üzere
Aldershot'tan Kahire'ye, Hindistan'dan Hong Kong'a aktarthyordu -

ve tüm bunlarm Prusya modeline göre olugturulmug yigin ordulari ya-

nmda tümüyle sänük kalan küçük çaph bir gänüllü kuvvetle yapilmasi
gerekiyordu "

11kiyleetkilegim içinde bulunan ikinci zaytfhk, onun kadar dolaysiz

ve çarpici degildi ama belki daha da ciddi bir nitelik tagiyordu. Bu za-
yiflik, Ingiltere'nin deniz, kara ve imparatorluk gücünün nihai olarak
dayandigi sanayi ve ticaret üstünlügünde meydana gelen agmmaydi. Sö-
zünü ettigimiz onyillarda Ingiltere'nin kämür, tekstil ve demir gibi yer-
legik sanayileri verimlerini salt anlamda artirdilar ama dünya üretimi
içindeki nispi paylari sürekli olarak azaldi; çelik, kimya, imalat makine-
leri ve elektrikli aletler gibi daha yeni ve giderek änem kazanan sanayi-
lerde ise, Ingiltere bagta sahip oldugu üstünlügü kisa sürede elinden ka-
çirdi. 1820-1840 döneminde yilda yaklagik yüzde dört, 1840-1870
arasi
da yilda yaklayik yüzde üç artan sanayi üretimi daha yavagladi; 1875-
1894 yillari arasmda yilda yüzde 1,5'dan biraz fazla artig gösterdi; bu
da ülkenin baghca rakiplerininkinden çok daha dügüktu. Sanayi alanm-
daki üstünlügün böylece kaybedilmesi, kisa bir süre sonra ahci bulmak

280

I
I

için sürdürülen kiyasiya rekabette de kendisini gösterdi. Ingiliz ihraç

mallari, önce çogunlukla yuksek gümrük tarifeleri engeliyle korunan
sanayilegmig Avrupa ve Kuzey Amerika pazarlarinda, daha sonra da
öbür güçlerin hem ticari açidan, hem de yeni ilhak ettikleri yerlerde
gümrük tarifeleri koyarak rekabet ettikleri kimi sömürge pazarlarinda,
piyasa fiyatlarimn üzerine çikan fiyatlari yüzünden satilamadiklari için
eskiden sahip olduklari elverigli konumu kaybettiler; son olarak da In-
giliz sanayii, korunmasiz iç piyasaya digardan giren yabanci imalatçila-
rin durmadan artmasiyla zayifladi -

bu, ülkenin rekabet edemez duru-

ma dügmekte oldugunu gösteren en açik belirtiydi.
.
19. yüzyilm sonlarmda Ingiltere'nin verimliliginin dügmesi ve reka-
bet gücünün azalmasi, ekonomi tarihçilerinin en çok aragtirdiklari .ko-
milardan biri olmustur."° Konunun kapsami içine, ulusal özellikler, ku-
ak farkhhklari, sosyal etos ve egitim sistemi gibi karmagik konular ka-
dar dügük yatirimlar, çagdigi kalmig fabrikalar, iççi-igveren iligkilerinde-
ki bozukluklar, satici olmayi becerememe ve bunlar gibi daha bagka
özel nitelikli ekonomik sebepler de giriyordu. Yüksek strateji konusunu
inceleyen ve ülkenin nispi tablosuyla ilgilenen bir kimse için bu açikla-
malar ülkenin sürekli olarak gerilemekte oldugu gerçeginden daha az
önem tagimaktadir. Birlegik Krallik 1880'de toplam dünya imalat veri-
minin hâlâ yuzde 22,9'unu elinde tutarken, bu oran 1913'te yüzde
13,6'ya dügtü; 1880'te dünya ticareti içindeki payi yuzde 23,2 iken,
1911-1913'te ancak yüzde 14,1 oldu. Sanayici gücü açisindan, hem Bir-
legik Devletler hem imparatorluk Almanya'si öne geçmigti. "Dünyanm
atölyesi" artik üçüncü sirada yer aliyordu; kendisi büyümedigi için de-
gil,bagkalari daha hizli büyüdükleri için.
Konu üzerinde dügünen Ingiliz emperyalistlerini hiçbir gey bu nispi
ekonomik .gerileme kadar ürkütmüyordu; bunun da tek sebebi gerile-
menin ingiltere'nin gücü üzerinde yaratacagi etkiydi, Profesör F.A.S.
Hewins 1904'te "Diyelim ki (yabancirekabeti yüzünden] tehdit altm-
daki bir sanayi, ulusal savunma sisteminizin ta temelinde yatmaktadir,
o zaman haliniz ne olur?" diye soruyordu. "Bir demir sanayii, büyük
bir mühendislik igkolu olmadan yapamazsiniz, çünkü modern harp söz
konusu olunca, filolarimzi ve ordularmizi olmturacak ve onlari yeterli
bir bakim düzeyinde tutacak araçlarmiz olmaz."'" Bu geligmeyle kargi-
lagtirildigmda Bati Afrika'daki sömürge smirlariyla ilgili ya da Samoa
Adalarmm gelecegi konusundaki kavgalar önemsiz kahyordu. Bäylece
-ingiliz

emperyalizm yanhlari sanayiini korumak üzere serbest ticaret

kurallarmi terk ederek- tarife reformlarryla, savunmaya katkilari olsun
ve bagkalarmi digarida birakacak bir imparatorluk pazari saglasmlar
diye beyaz irkm yagadigi dominyonlarla daha yakm baglar kurulmasi-
na ilgi gästermiglerdir. Ingiltere, JosephChamberlai'in ürkütücü sözle-

281
 riyle,
"kaderinin

çok büyük agirligi altinda [sendeleyen), yorgun bir Ti-

tan'di""2 Bahriye Naziri, ilerki yillardan söz ederek "Birlegik Krallik
tek basina, Birlegik Devletler'in
ya da Rusya'nin yaninda ait oldugu ye-
ri koruyacak kadar güçlü olmayacak. Onlarin agirligi bizi bir tarafa sa-
vuracak" diye uyarida bulunuyordu
Ancak emperyalizm yanlilari uzun vadede kugkusuz hakli olsalar
da kulak verilir bir gazeteci olan Garvin 1905'te karamsarhk
-sözüne

içinde "Trafalgar'm yüzüncü yildänümünü kutlayan imparatorluk, iki

yüzüncü yildönümünde ayakta olacak mi?" diye soruyordu" -

hemen
hepsi, kendi çaglarmda belirmiç olan tehlikeleri abartma egilimindeydi-
ler. Demir ve çelik içkollari ve imalat makineleri sanayii çegitli pazarlar-
da önculügu kaptirmigti ama kesinlikle silinip gitmemigti. Tekstil sana-
yii 1914 öncesi yillarda bir ihracat patlamasi yag1yordu; bunun bir son
gürlük durumu oldugu ancak geriye dönülüp bakildigi zaman anlasil-
migtir. Ïngilizlerin
-hem

kralhk donanmasi hem de serpilip geligmekte

olan deniz ticareti için hayati önem tagiyan-- gemi
yapimi sanayii hâlâ
rakipsiz durumdaydi; bu onyillarda dünya ticaret gemilerinin tonaj ola-
rak yüzde 33'ünü denize indiriyor, bu da Îngiltere'nin savag zamanmda
ithal yiyecek maddeleri ve hammaddeye çok fazla bašimli hale gelmig
olmasindan korkanlar için bir älçüde ferahhk saghyordu.
Surasi bir
gerçekti ki Ingiltere, Büyük Güçler arasinda, uzun süreli ve toplu sana-
yilegmenin söz konusu oldugu bir çatigmaya karigacak olsa, silah sana-
yiinin büyük bir bölümünün (mermikovanlari, top, uçak, bilye, optik
donamm, manyeto, boya ilaci gibi) yeterli olmadigini görecekti; bu du-
rum da Ingiliz Ordusunun, Avrupa çapindaki mücadeleler için degil,
küçuk sömürge savaglari için kullamhp, donatilmasi gerektigine iligkin
geleneksel varsayimin bir sonucuydu. Oysa bu dänemin büyük bir bö-
lümünde ordunun katildigi bu tür çatigmalardi ve eger bazi bilim
adamlarinin daha 1898'de gelecekteki günler için tahmin ettikleri, yip-
ratici, uzun sureli
"itiodern"

siper ve makineli tüfek harbi.gerçeklegirse,

gerekli malzemeden yoksun olan tek ülke Ingiltere olmayacakti.
O halde, Ingiltere'nin bu dönemde ekonomik yänden güçlü yanlan-
nm da bulunmasi, ülkenin sorunlariyla ilgili olarak çizilen fazlaca ka-
ramsar ve fazlaca genel tabloya kargi bir uyari olmalidir. Ìnsan geriye
dönüp bakarken, 1970'e Ingiftere'nin tarihi, backa ülkelere
"1870'ten '

kiyasla ekonomik, askeri ve politik yönden, Sanayi Devriminin 19. yüz-

yilda ona kazandirdigi zenginlik ve gücün doruklarmdan sürekli
ve he-
men hemen kesintisiz gerilemesinin anlatimidir"'" diye bir iddiada bu-
lunabilir; ancak gerilemenin hizmi abartmak, gerçekte oldugundan ön-
ce olmuy gibi göstermek ve sanayi digindaki alanlarda bile ülkenin ol-
dukça büyük bir varhk gösterdigini göz ardi etmek tehlikesi de vardir.
Her geyden önce Ingiliz Hazinesi, yeni teknoloji tek bir muharebe gemi-

282
 sinin fiyatini ikiye katladigt için, 1914'ten önceki 20 yil içinde agir bir
baski altmda bulunmasma ragmen, Ïngiltere hem içte, hem ülke diginda
son derece zengindi. Üstelikseçmenlerin sayismdaki artiglar ilk kez ol-
harcamalara yol açiyordu. Ancak
"sosyal" "silah
dukça büyük ve ge-
çim" için yapilan ödemelerdeki artiglar salt anlamda ürkütücü görünü-
yorsa da bunun sebebi, gece bekçisi durumundaki devletin kipilerin ge-
lirinden çok az bir bölümünü vergi olarak ahp, ulusal gelirin çok küçük
bir bölümünü hükümet harcamalari için kullanlyor olmasiydi. 1913'te
bile toplam merkezi ve yerel yönetim harcamalari, GSMH'nin ancak
yüzde 12,3'üne egitti. Böylece Ingiltere 1914 öncesinde savunmaya en
çok harcama yapanlardan biri oldugu halde, ulusal gelirinden bu amaç-
la ayirmak zorunda oldugu pay Avrupa'daki öbür güçlerin hepsinin
.
ayirdigi paydan daha ufakti;"' ve baç emperyalistler Îngiltere'nin mali
kudretini sanayi gücü kargismda kötüleseler de, o siralarda denizagiri
bölgelerde gerçeklegtirilmig olan yatirimlar 19,5 milyar dolar gibi ina-
nilmasi güç bir toplama ulagiyordu;"I bu yatirimlarm ulusal gelir kay-
nagi oldugu da kugkusuzdu. Ingiltere'nin, gerekirse genis çapta, pahali
bir savagm harcamalarmi kargilayabilecek durumda oldugu tartigilmaz-
di; daha kuçkulu olan nokta ise, ulusal kaynaklarim silahlanmaya ve
modern sanayiye dayali har be giderek daha büyük oranda ayirmak zo-
runda kahrsa, liberal nitelikli politik külturünü
-serbest

ticaret, dügük
devlet harcamalari, zorunlu askerligin bulunmamasi ve esas olarak do-
nanmaya olan güven- koruyup koruyamayacagiydi."" Ancak kaynakla-
rmin yeterince büyük oldugu tartigilmazdi.
Birtakim bagka etkenler de Ingiltere'nin Büyük Güçler arasindaki
konumunu kuvvetlendiriyordu. Stratejik demiryollarmm ve kitle ordu-
larinin Hindistan'm ve öbür sömürgelerin jeopolitik güvenligini sarstigi
bir çagda, imparatarlugun kara üzerindeki smirlarmi savunmak giderek
güçlegtigi halde,"' Britanya Adalarmm denizlerle karadan ayrilmig olu-
u, her zamanki gibi büyük bir avantajdi bu durum halki, kompu or-
-

dulardan gelecek beklenmedik istilalar korkusundan kurtariyor, kara

gücünden çok deniz gücüne agirhk verilmesini saghyor ve devlet adam-
larina savag ve barig konularmda anakara ülkelerinden çok daha büynk
bir hareket özgürlügü tamyordu. Ayrica, yaygin ve savunmãsi zor bir
sömürge imparatorluguna sahip olmak, çok muazzam stratejik sorun-
lar getirmekle birlikte, oldukça buyük stratejik yararlar da saghyordu.
Denizden kolayca takviye edilebilecek bir sürü imparatorluk garnizo-
nunun, kömür ikmal istasyonlarmin ve donanma üslerinin olmasi, ül-
keyi anakara digmda çikacak herhangi bir çatigmada Avrupali güçler
karçisinda son derece kuvvetli bir duruma sokuyordu. Ingiltere nasil
denizagiri bälgelerdeki sämürgelerine yardim gänderebiliyorsa, onlar
da (özelliklede özerk durumdaki dominyonlar ve Hindistan) asker, ge-

283

I
I
 mi, hammadde ve para saglayarak imparatorluk gücüne katkida bulu-
nabiliyorlardi -

ve bu, Whitehall'daki politikacilarm daha iyi tegkilat-

landirilmig bir "imparatorluk
savunmasi" için denizayiri ülkelerdeki
akrabalarmi dikkatli bir biçimde yetigtirdikleri bir çagdi."° Son olarak,
çikarci bir açidan bakihnca gu da ileri sürülebilirdi: Ingiliz gücü
ve nü-
fuzu daha önceki dönemlerde öylesine yayilmigti ki Îngiltere, özellikle
de
"gayri
resmi imparatorluk" diye adlandirilan yerlerde çok sayida
tampon bölgeye, çok sayida hayati olmayan çikar bölgesine, dolayisiyla
da uzlagma için genig bir hareket alamna sahipti.
Îngiliz emperyalistlerinin kamuya açik olarak kullandiklari retorik
çogu kez, ödün vermenin ve geri adim atmanm, o gün için olagan bir
uygulama oldugu izlenimini vermemektedir. Ama Ïngiltere'ninstratejik
önceliklerinin dikkatle degerlendirilmesi
-bälümler

arasi danigma ile

kararlarm Kabine içinde olugturulmasma dayanan sistem buna izin ve-
riyordu3- her sorunun ülkenin global taahhütleri kapsaminda incele-
nip, uzlagma ya da kararhlik politikalarimn belirlenmesi biçiminde yil-
lar yih sürdü. Böylece, bir Ingiliz-Amerikan savagi ekonomik yikun ge-
tirecegi, politik açidan ho; kargilanmayacagi ve stratejik yönden çok
zor olacagt için, Venezuella anlagmazligi, Panama kistagi üzerindeki ka-
nal, Alaska siniri gibi konularda ödün vermek daha iyi görünüyordu.
Buna karsi, ingiltere1890'h yillarda Bati Afrika, Güneydogu Asya ve
Pasifik'teki sömürge anlagmazhklarinda Fransa ile pazarhk etmeye is-
tekliyken, Nil Vadisindeki egemenligini korumak için savag edebiliyor-
du. Bir on yil sonra, (donanmaoranlari, Portekiz sömürgeleri ve Bag-
dat Demiryolu konularmda anlagmalar önererek) Ingiliz-Alman husu-
metini yatigtirma girigimlerinde bulundu; ama Avrupa'da bir sava; çik-
masi halinde tarafsizlik sözü verme konusunda çok daha kugkucu dav-
randi. Digigleri Bakam Grey'in 1914 öncesi Berlin'e yönelttigi çabalar,
neredeyse Salisbury'nin daha änceki tarihlerde St. Petersburg'la Asya
konusundaki uzlagma girisimleri kadar bagarih olmugken, her iki örnek
de dünyayi ilgilendiren konularda çikan çogu sorunun diplomasi araci-
hgiyla çözümlenebilecegine iligkin ortak varsayimi ortaya koyuyordu.
Bir yandan ingiltere'nin 1900 dolaymdaki global konumunun, 1930'la-
rm sonunda görülecegi kadar zayiflamig oldugunu ima etmek, bir yan-
dan da 1914 öncesinde "Ingiltere'ningücunde muazzam bir genigleme"
oldugunu ve bunun dünyanm dengelerini altüst ettigini ileri sürmek,"
çok daha karmagik olan durumu ayni ölçüde tek yanh olan tablolar çi-
zerek gästermek olur.
O halde, Birinci Dünya Savagindan önceki birkaç onyilda Ïngiltere,
sanayi açisindan hem Birlegik Devletler'in hem Almanya'nm gerisine
dügmüg ve ticaret, sömürgeler ve denizcilik alanlarmda yogun bir reka-
betle kargi kargiya kalmigti. Bununla birlikte mali kaynaklari, üretim

284
I

I
 kapasitesi, imparatorluk sömurgeleri ve deniz gücü bir araya gelince,
1850'de oldugundan çok daha az belirgin bir biçimde olsa da, ulkenin
hâlâ bir numarali" dünya gücü oldugu ortaya çikiyordu. Ama bir nu-
"

mara olma konumu, ayni zamanda Ingiltere'nin asil sorunuydu da. In-
giltere artik olgun bir devletti ve niteligi geregi, mevcut düzenlemeleri
korumak ya da hiç degilse, iglerin yavaçça ve barigçil yolla degigmesini
saglamak gibi bir kaygisi vardi. Birtakim açik amaçlar ugruna savaga-
cakti -Hindistan'm savunulmasi, özellikle ülke sulari üzerindeki deniz
gücü üstünlügünün sürdürülmesi ve muhtemelen Avrupa'daki güç den-
gesinin de korunmasi- ancak her konuyu daha genig bir çerçeve içine
yerlegtirmek ve ingiltere'nin bagka çikarlari ile tartmak gerekiyordu. 19-
te Salisbury bu yüzden 1889 ve 1889-1901'de Almanya ile degigmez bir
askeri taahhüte karsi çikmig, Grey de 1906-1914'te Almanya'ya kargi
degigmez bir askeri taahhüte girmekten kaçmmigtir. Eu durum, Ingilte-
re'nin gelecekteki politikasim Paris ve Berlin'deki karar mercilerini si-
nirlendirecek kadar belirsiz ve kararsiz kilarken, Palmerston'un hâlâ
yaygm olarak kabul gören, ülkenin sürekli çikarlari vardir ama sürekli
muttefikleri yoktur iddiasmi da yansitlyordu. Ingiltere'ye böylesine bir
hareket özgürlügü taniyan kogullar yuzyil sona ererken yok olmaktaydi
ama ülkenin çegitli çikarlari çikarlari karçismda Avru-
-imparatorluk

pa'yla ilgili çikarlari," stratejik çikarlari kargisinda mali çikarlari'24-

arasindaki geleneksel dengeleme hareketleri eski haliyle sürüp gitti.

RUSYA

Çarlarmimparatorlugu da pek çok kimsenin yaptigi hesaplara gö-

olan 20. yüzyilm seçme güçleri" kulübünün
"dünya

re, yaklagmakta
kendiliginden bir üyesiydi. Sirf Finlandiya'dan Vladivostok'a yayilan
toprak buyüklüšn bunu sagliyordu ona Almanya'nm yaklagik üç, in-
-

giltere'nin yaklagik dört kati olan, dev ve hizla büyüyen nüfusu da därt
yüzyil boyunca batiya, güneye ve doguya dogru genigleinigti ve kargilay-
tigi aksiliklere ragrnen artik durmak istedigi yolunda bir igaret vermi-
.
yordu. Silah altmdaki ordusu 19. yüzyil boyunca Avrupa'nm en genig
ordusu olmugtu ve Birinci Dünya Savagina yaklagihrken, 1,3 milyon
cephe hatti askeri ve iddiaya göre beg milyona varan yedekleri ile hâlâ
herkesin ordusundan daha büyüktü. Rusya'mn askeri harcamalari da
"normal"

son derece yüksekti ve hizla artan

"olagandigi"
harcamalarmm üzerine ek-
lenen sermaye tahsisleriyle Almanya'nm toplam harcama-
larina egit duruma gelmig olabilirdi. Demiryolu yapimi, 1914 öncesinde
muazzam bir hizia ilerliyordu -bäylece kisa bir süre sonra, Almanlarm
battya daha önce saldirmak için yaptiklari plan (yani Schlieffen Plam
diye adlandirilan plan) bozulacak gibi görünüyordu- ve Japonyaile
olan savagtan sonra yeni bir Rus filosunun kurulmasi için para akitih-

285
I
i
 yordu. Prusya Genelkurmayi bile Ruslarm kudretinin böyle artmasm-
dan telaga kapilmig-görünüyor ve genç Moltke 1916 ve 1917ye gelin-
diginde, Prusya'nm "dügmanlarmm
askeri gücünün kendisinin bile
na-
sil baça çikacagini bilemeyecegi kadar büyümüg olacagim'""
bildiriyor-
du. Buna kargi, kimi Fransiz gözlemciler, Rusya "silindir"inin

batiya
dogru ilerleyip Berlin'i dümdüz edecegi günü büyük bir sevinçle bekle-
mekteydiler. Bazi Ïngilizler,özellikle de St. Petersburg'daki elçilikle bag-
lantili olanlar, bagtaki politikacilara israrla "Rusya hizla äyle güçleni-
yor ki, onunla olan dostlugumuzu ne pahasina olursa olsun korumah-
yiz,""6 diyorlardi. Galiçya'dan Iran'a ve Pekin'e kadar Rus kudretinin
artigi yaygm bir kaygi uyandirmaktaydi.
Bu söylenenlerden çikarilabilecegi gibi, Rusya gerçekten de bir kez
daha Avrupa'nm jandarmasi durumuna gelme noktasmda ruydi? Bu
ülkenin gerçek gücünü degerlendirmek 18. yüzyildan bu
yana batih
gözlemciler için bir sorun olmuy ve bu tür bir
dgerlLendirme,

güvenilir
kargilagtirmah verilerin kitligi, Ruslarm. yabancilara söyledikleri ile
kendi içlerinde söyledikleri arasmdaki farkhliklar ve nesnel gerçekler
yerine genel nitelikli öznel ifadelere dayanma tehlikesi yüzünden hep
daha da zor hale gelmigtir. "Avrupa'nm 1914 öncesinde Rusya'yi nasil
degerlendirdigi"ne iligkin incelemeler, ne kadar kapsamh olurlarsa ol-
sunlar, "Rusya'mn gücü" üzerine kesin bir çözümleme ile ayni
gey de-
gildir.
Bununla bidikte, eldeki inanihr bilgilerden anlagilmaktadir ki
.

1914'ten önceki onyillarda Rusya ayni anda hem güçlü hem zayifti du- -

rum her zamanki gibi insanm teleskopun hangi ucundan baktigma bagh
olarak degigiyordu. Her geyden änce,, Kirim Savagi
zamanina gäre, sana-
yi alamnda artik çok daha kudretliydi."* 1860-1913 yillari arasmda
-bu

çok da uzun bir dänemdir- Rusya'nm sanayi verimi yilda ortalama yüz-
de beg gibi dikkat çekici bir oranda artti ve 1890'h yillarda bu oran yüz-
de sekize daha çok yaklagti. Birinci Dunya Savagmm hemen äncesindeki
çelik üretimi Fransa ve Avusturya-Macaristan'mkini geçmigti ve Italya
ile Japonya'nmüretiminin bir hayli önünde bulunuyordu. Kömür üreti-
mi ise, 1890'da alti milyon tonken, 1914'te 36 milyon tona çikarak da-
ha da hizla artti. Rusya dünyanm ikinci en büyük petrol üreticisiydi.
Geçmigi hayli gerilere uzanan tekstil sanayi geniëlerken
\
-pamuk

egirme
araçlart gene Fransa ve Avusturya-Macaristan'a göre çok daha fazlaydi-
kimya ve elektrik sanayilerinde de sonradan bir geligme oldu; tabii silah
fabrikalarmda da. St. Petersburg, Moskova ve öbür büyük kentlerin çev-
resinde çogu kez binierce iççinin istihdam edildigi çok büyük fabrikalar
belirdi. Daha 1900'de, yaklagik 31.000 mil uzunlugundaki Rus demir-
yollari agi sürekli olarak genigletilerek 1914'te 46.000 mile yaklagti,
Rusya'nm 1892'de altm standartina geçigiyle istikrara kavugan dig tica-

286
l

ret, 1890-1914 arasi hemen hemen üç kat artti ve bu dönemde Rusya

dünyanin en büyük ticaret ülkesi oldu. Yalnizca Rus yönetimi ve demir-
yollari hisseleri aracihgiyla degil, Rus i; hayatinm sahip oldugu potansi-
yel sayesinde de ülkeye çekilen yabanci yatir1mlari, ekonominin çagday-
lagtirdmasi için çok büyük miktarda sermaye getirdi. Bu büyük para se-
li, devletin de (artan gümrük gelirleri ve votka ile bagka tüketim kalem-
1erine konan vergiler saglayarak) ekonomik altvapiya akittigi paralarla
birleyti. Pek çok tarihçinin igaret ettigi gibi, 1914'e gelindiginde Rusya
ünyadaki dördüncü en büynk sanayi gücü haline gelmisti. Bu geligme-
ler sürdügü takdirde, Rusya toprak ve nüfus büyüklügüne yaragir eko-
nomik güce nihayet sahip olmayacak miydi?
Ancak teleskopun öbür ucundan bakihnca oldukça farkh bir tablo
ortaya çikmaktadir. 1914'te Rus fabrikalarmda yaklasik üç milyon iççi
bulunmakla birlikte bu sayl, nüfusun yüzde 1,75'i gibi insana dehget ve-
recek kadar dügük bir oran demekti. Tek bir tekstil fabrikasmda on bin
iççi çahstiran firmalar kâšit üzerinde etkileyici görünmekle birlikte artik
pek çok uzman bu saydarm aldatici oldugu konusunda görüç birligi
içindedir; çünku emek yönünden zengin ama teknoloji yönünden yoksul
olan bu ülkede, iplik egirme araçlarim geceleri, gün boyu çahganlardan
ayri bir
"vardiya"
olarak çahyan erkek ve kadmlar kullaniyordu " Belki
bundan da änemlisi, bazi yerli girigimcilere ragmen Rusya'daki sanayi-
legmenin gerçeklegtirilmesinde yabancilarin
-sözgelimi

Singer gibi baga-

rili bir uluslararasi firma ya da çok sayida Ingiliz mühendisinin- büyuk
bir pay sahibi olmalari ya da en azmdan, sanayilegmeyi büyük ölçüde
yabanci yatirimctlarm yaratmalarlydi. madenciligin yüzde 90'i,
"1914'te

petrol çikarma iginin hemen hemen yüzde 100'ü, metalurji sanayiinin

yüzde 40'i, kimya sanayiinin yüzde 50'si, hatta tekstil sanayiinin yüzde
28'i, yabancilarm elindeydi.'"" Bu durum, tek baçma olagandigi bir sey
degildi -Îtalya'nm dtirumu da biraz Rusya'nmkine benziyordu-- ama si-
nai büyüme konusunda yerli kaynaklardan çok, ilgilerini belki sürdüre-
cek belki de (1899ve 1905'te oldugu gibi) sürdürmeyecek olan yabanci
girigimcilere ve sermayeye agirt bir bagimlilik bulundugunu gösteriyor-
du. Rusya, 20. yüzyihn baglarmda dünyada en çok dig borcu olan ülkey-
di ve para girigini sürdürebilmek için yatirimcdara piyasanin üzerinde
faiz. oranlari önermek durumunda kalmigti; gene de dig faiz ädemeleri
"görünür"
ticaret dengelerinin giderek daha çok üzerine çikiyordu:
Özetle,Rusya sallantili bir durumdaydi.
Bu belki de, ekonominin
"olgunlagmamig"
oluçunun bir bagka iga-
retiydi; Rus sanayiinin çogunlukla (säzgelimimühendislik ve kimya
ürünlerinden çok) tekstil ve yiyecek maddelerinin iglenmesine yer ver-
mesi de äyle. Ayni anda hem olgunlagmamiç hem yetersiz olan sanayile-
rin korunmasi amaciyla, gümrük tarifeleri Avrupa'dakiler arasmda en

287

|
yüksek düzeyde tutulanlardi; buna ragmen, savunma bütçesinde ya da
demiryolu yapunmda meydana gelen her arti la birlikte ithal mamulle-
rin miktarmda kabarma oluyordu. Rusya'nin az geligmiglik konumu-
nun en iyi göstergesi belki de, 1913 gibi ileri bir tarihte bile, digariya
sattigi mallarm yüzde 63'ünü tarim ürünlerinin, yüzde 11'ini de keres-
tenin olugturmasiydi;"I Amerikan mah çiftlik donammlannin, Alman
mali imalat makinelerinin kargiligim ve ülkeniti muazzam dig borç faiz-
lerini ödemek üzere bu ihracata giddetle ihtiyaç vardi --

ancak bunun
için tam yeterli olamiyordu.
Rusya'run gucunü degerlendirirken, i; karquagtirmah verim oranla-
rma gelince, durum daha da kötülegmektedir. Rusya 1914 öncesinde
därdüncü en büyük sanayi gücü olmakla birlikte, Birlegik Devletlerin,
Îngiltere'ninve Almanya'mn epey gerisindeydi. Çelik üretimini, enerji
tüketimini, dünya imalat sanayii içindeki paymt ve toplam sanayi po-
tansiyelini gösteren endekslerde, Ingiltere ve Almanya yamnda sönük
kaliyordu; Bu rakamlar, nüfus buyüklügüyle birlikËe ele almir ve kigi
basma degerler esas tutularak hesaplanirsa, aradaki uçurum gerçekten
muazzamdi. Rusya'nm 1913'teki kigi bagma sanayilegme düzeyi, Al-
manya'nmkinin dörtte birinden, Ingiltere'ninkinin de altida birinden
azdi."'
1914'te genç Moltke'nin ve Ingiltere'nin St. Petersburg'daki elçisi-
nin gözünü yildiran Rusya, temelde bir köylü toplumuydu. Nüfusunun
yüzde 80 kadari geçimini tarimdan sagliyor ve geri kalan nüfusun ol-
dukça büyük bir bölumünün de käy ve komunle olan baglantilari surü-
yordu. Baltalayici olan bu noktayi, iki bagka noktayla birleptirmek ge-
rekir. Bunlardan ilki, Rusya'nm nüfusundaki muazzam artigm
-yalmzca

1890-1914 arasi doyurulmasi gereken 61 milyon kigi daha nüfusa ek-

lenmigti- çogunlukla käylerde ve en geri kalmiç, Ruslarm bulunmadigi
bölgelerde meydana gelmesiydi; buralarm ortak özellikleri ise topragm
fakir olmasi, gübrenin pek az kullamlmasi ve tahta sabanlarm yaygmh-
giydi.Ikincisi, bu döneme iligkin tüm kargilagtirmali uluslararasi verile-
rin Rus tanmmm genelde ne kadar yetersiz oldugunu gästermesidir -

bugday ürünü Îngiltere ve Almanya'mnkinin üçte birinden az, patates

ürünü ise apagi yukari onlarinkinin yarisi kadardi."3 Baltik bölgesinde
modern nitelikli genig tarim arazileri ve çiftlikler olmakla birlikte, bag-
ka pek çok yerde toprak üzerindeki ortak mülkiyet ve yamaç1arda yü-
zey gekillerine bagh kalmarak, geritler halinde yapilan ortaçagdan kal-
ma ekim yöntemleri, kipisel girigim isteklerini yok ediyordu. Topragin
belirli arahklarla yeniden dagilimi da böyle bir etki yapmaktaydi. Bir
aileye dügen toprak paymi arttirabilmek için bagvurulacak en iyi yol,
yeni bir dagitima kadar daha çok ogul dünyaya getirmekten ibaretti.
Ulagtirmadaki yetersizlikler, iklimin ekinler üzerinde önceden kestiril-

288

|
i

mesi mümkün olmayan ama korkunç boyutlara varan etkileri

ve gü-
neyde "üretim
fazlasi" olan illerle, asil Rusya içindeki fazla kalabahk,
topragm bereketi az,
"ithalatçi"
iller arasindaki büyük egitsizlikler bu
yapisal sorunu olumsuz yände etkiliyordu. Sonuç olarak, bu onyillar
içinde, tarim verimi <iüzenli olarak (yildayaklagik yüzde iki oramnda)
arttigi halde, saglanan kazancm büyük bir bälümu nüfustaki artig yü-
zünden (yaklagikyilda yüzde 1,5) agmmaya ugruyordu. Çok büyük
lan tarim sektärü kisi bagna verimini yllda ancak yüzde 0,5 oramnda
a ttirdigi için, Rusya'nm gerçek milli hasilasi kigi bagma yalmzca yakla-
gik yüzde 1 oranmda büyümekteydi" -

bu oran, Almanya, Birlegik

Devletler, Japonya,Kanada ve Îsveç'dekinden çok daha dügüktü
ve ta-
bii ki sik sik sözü edilen ydda yüzde beg ya da sekizlik sanayi büyüme
oranlarmdan bir hayli farkhydi.
Tüm bunlarm toplumsal sonuçlari da Rus gücünün degerlendiril-
mesinde bir etken olmaktadir. Profesör Grossman "sanayide

olaganüs-
tu hizla gerçeklegen büyüme, äbür sektörlerde, özellikle de tarimda ve
kipisel tüketim alanmda büyük bir yavaglik hatta önemli ölçüde kö-
-ve

tülegme- ile baglantih olma egilimi gösteriyordu, bu büyüme, böyle bir

geyi söylemek uygun dügerse, toplumun çagdaglagma temposunun üze-
tine çikma egilimini de göstermigtir""' diyor. Aslmda Grossman'in kul-
landigi deyim son derece yerindedir. Çünküolan gey, agiri ekonomik
ge-
rilik çeken bir ülkenin "Büyük bir -Avrupa Gücü statüsünü kazanma
ve
bunu koruma""' geregini saplanti haline getiren yetkili politikacilar ta-
rafmdan modern çaga dogru iteklenmesiydi. O halde, kendiliginden
or-
taya çikan oldukça büyük girigimci etkinlikleri görmek kugkusuz müm-
künse de, çagdaglagmaya dogru yapilan büyük atihm devletçe baç1atil-
migti ve askeri ihtiyaçlarla baglantihydi -

demiryollari, demir ve çelik,

silah vb. Ancak ülkeye sel gibi akmakta olan yabanci mamul
- ithaline
para bulmak ve çok büyük boyutlardaki dig borcun faizini ödeyebilmek
için Rus Devleti ihraç edilen tarim ürünlerinin (özelliklede bugdaym)
1919'daki gibi büyük kithk dänemlerinde bile düzenli olarak artmasini
saglamak zorundaydi; tarim verimindeki yavag artig çogu yll, yoksun-
luk içinde bulunan ve yetersiz beslenen köylü sinifi için daha iyi bir
ya-
gam düzeyi saglamamigti. Ayni sebeple, devletin sanayilegme ve savun-
ma giderlerini kargilayabilmesi için yüksek (ve çogunlukla da dolayli)
olan vergileri sik sik arttirmak ve kipisel tüketimi kismak gerekiyordu.
Ekonomi tarihçilerinin kullandigi bir deyigle, çarhk yönetimi çaresizlik
içindeki halktan "zoraki" tasarruf saghyordu. Böylece, gu gagirtici du-
rum ortaya çikmaktaydi: yilma gelindiginde, ortalama Rus yurt-
"1913

taginm geliri, çagdagi olan bir Ingiliz'in gelirinin ancak yüzde 27'si ol-
dugu halde, devletin bu gelirden o günkü savunma giderlerine ayirdigi
I
oran, ortalama bir Ïngilizinkine göre yüzde 50 daha fazlaydi.'""
I
I

289
I
I
 Tarimdaki geriligin, sanayilegmenin ve orantisiz askeri harcamala-
rin olugturdugu Eu saghksiz bilegimin toplumsal maliyetinin daha da
agir olacagi kolayca tasavvur edilebilir. 1913'te, Rus yänetimi silahh
kuvvetlere 970 milyon ruble ayirmig, saglik ve egitime ise ancak 154
milyon ruble harcamigti; idari yapi, bölgelere Amerika'daki eyaletlerin
ya da Ïngiltere'dekiyerel yönetimlerin sahip olduklari mali yetkileri ta-
mmadig1 için, bu yetersizligi bagka türlü gidermenin yolu da yoktu. ly-
çiler hizla büyüyen kentlerde kanalizasyonsuz bir çevre, saghgi tehdit
eden kogullar, berbat konutlar ve yüksek kiralarla bogugmak zorunday-
dilar. lçkicilik inanilmasi güç boyutlardaydi -- kaba gerçekten kisa vade-
li bir kaçigti içkicilik. Ölüm oram Avrupa'daki en yüksek orandi. Bu
tür kogullar, fabrikalarda uygulanan disiplin ve yagam düzeyinde fark
edilir gerçek bir yükselmenin olmayigi, sisteme kargi için için kaynayan
bir öfke yaratniig bu da halkçihk yandaglari, Bolgevikler, anargi egilimli
sendikalistler, radikaller için ideal bir üreme tabam olugturmuytu as-
-

Imda (sansüre ragmen) zorla degigimin geregini savunan herkes için

böyle olmugtur bu. 190S'teki genig kapsamh huzursuzluktan sonra du-
rum bir süre için yatigti, ama 1912-1914 arasindaki üç yll boyunca
meydana gelen grevler, kitle protestolari, polisçe tutuklamalar ve äldür-
me olaylari, kaygi verici bir düzeye tirmandi
"
Ancak bu tür bir kay-
nagma, Büyük Catherina'dan bugünkü rejime kadar tüm Rus liderleri
"köylü

korkutan bir sorunun yanmda sönük kahyordu -

sorunu." Ha-
satin dügük, fiyatlarin yüksek oldugu zamanlarda, bu etkenler yüksek
kiralar ve acimasiz çahyma kogullari kargisindaki derin öfkeyle etkile-
im içine girerek, tarim kesiminde çok büyük huzursuzluklarm patlak
vermesine yol açiyordu. Tarihçi Norman Stone, 1900'den sonra olanlar
konusunda gunlari yazmaktadir:

Poltyra ve Tambov illeri büyük ölçüde harap edilmig; malikane-

1er yakilmig, hayvantara zarar verilmigti. 1901'de askerler 155
kez müdahalede bulunmuglar (1898'de bu sayi 36 idi), 1903'te
de 295 süvari bölügü ve kimileri topla donatilmiç 300 piyade
taburunun katildigi 322 müdahale olmustu. 1902 tüm olanlar
için bir tepe noktasiydi. Askerler 365 olayda käylüleri ezmek
için kullanddi. 1903'te, iç düzenin saglanmasi için 1812 yihn-
daki ordudan çok daha büyük bir kuvvet toplandi... Orta . .

ol-
"olaylar"

Kara Topraklar kesimindeki 75 bölgeden 68'inde

mugtu
-

54 mülk harap edildi. En kötü bölge Saratov'du."'

Ancak lçigleri Bakani Stolypin, bu hognutsuzlugu 1908'den sonra

köylü komünlerini dagitarak azaltmaya çahemca, yalmzca yeni huzur-
suzluklara meydan vermig oldu bunlar ya ortakçilik sistemlerini sür-
-

290
I

därmeye kararh köyler ya da hizla iflasa ugrayan, yeni bagimsizhk ka-

zanmig çiftlikler arasmdan çikiyordu. Böylece Ocagmda meyda-
"1909

na gelen 13.507 ve [tüm] o yil boyunca patlak veren 114.108 olayda

askerlerin yardimma gerek olmugtur. 1913'e gelindiginde, =Devletgucu-
ne yönelik saldirilar'dan dolay1 100.000 kisi tutuklanmigti.""" Tüm
bunlarin gene bu stralarda, rejimin 1905-1906 yrllarmdaki zayifligm-
dan yararlanarak "Ruslagtirma" politikasmdan zorla kopardiklari
gdünleri korumayi amaçlayan etkin azmhklari -Polonyalilar, Finler,
Gürcüler, Letonyalilar, Estonyalilar, Ermeniler- ezmekle ugraçan gönül-
süz bir orduyu bunalttigmi söylemeye elbette gerek yoktur." Yeni bir
askeri yenilgi bir kez daha bu gruplarm Moskof egemenliginden kurtul-
mak için savagmalarina yol açabilirdi. Elimizde kesin bir hesap bulun-
mamakla birlikte, 1914 Agustosunda evlenen ve sayilari toplam iki mil-
yon gibi gagkmhk verici bir düzeye ulaçan Ruslar içinde bu tür grupla-
rm büyük bir orana sahip olduklari kugkusuzdur - bu kimseler askere
cagrilmaktan kurtulmak için evleniyorlardi.
Kisacasi, Rusya'nm 1914 öncesinde sosyopolitik açidan bir barut
fiçisi oldugunu ve hasatm gene kötü olmasi ya da fabrika iççilerinin ya-
am düzeylerinde dügmeler meydana gelmesi veya
-muhtemelen-

bü-
yük bir savag durumunda, büyük bir ihtimalle genig patlamalara sahne
olacagmi görmek, yalmzca Bolgevik sonrasi devrimin kazandirdigi pers-
pektif sayesinde olmamaktadir. Ïnsan bu noktada "çok
büyük bir ihti-
malle" sözcüklerini kullanmak zorunda kaliyor, çünkü (bu hognutsuz-
luklarin yam stra) pek çok bälgede çara ve ulkeyederin bir baghhk, gi-
derek daha çok milliyetçi nitelik kazanan bir meclis, genel bir Pan-Sla-
vizm sempatizanligi ve bunun karyihgi olarak yabancilara duyulan nef-
ret de ige karigiyordu. Gerçekten de, 1904'te oldugu gibi rejimin äremli
uluslararasi sorunlarda suskun görünmeye tahammülü olmadigini ileri
süren pek çok beceriksiz politika yazari ve sarayh çikmigti. Bunlar, sa-
va; çiktigi takdirde, ulusun zafer arayigim kararklikla destekleyecegini
israrla
söylüyordu."2
Ama Rusya'nin 1914'teki muhtemel dügmanlari dikkate almmca,
böyle bir zafer saglanabilir miydi?
Japonya'yakargi verilen savasta Rus
askeri -Kirim'da ve 1877de Türklerle çarpigirken yaptigi gibi- yeterin-
ce cesaret ve sogukkanhlikla dövügmüç ama kurmaylarm beceriksizligi,
lojistik destegin yetersizligi ve düggücünden yoksun taktiklerin de ayn
ayri etkisi olmugtu. Silahh kuvvetler gimdi Avusturya-Macaristan'm
-ve

özellikle de imparatorluk Almanyasion canh askeri sinai gücünün--

kargisma rakip olarak çikip daha iyi sonuçlar alabilir miydi? Bu dö-
nemde sanayi veriminde meydana gelen tüm salt artiplara ragmen kor-
kunç gerçek guydu ki, Rusya'nin verimlilik gücü Almanya'ninkine gäre
fiilen azalmaktaydi. Säzgelimi 1900-1913 arasi, Rusya'nm çelik üretimi

291
I
I

I
2,2 milyon tonda 4,8 milyon tona yükselmig ama aym dönemde Al-
manya'ninki 6,3 milyon
tondan, 17,6 milyon tona f1rlamigti. Aym ge-
kilde, Rusya'nm enerji tüketimi ve toplam sanayi potaniyelindeki artig-
lar, ne salt ne nispi anlamda, Almanya'nmki kadar büyük degildi. Son
olarak da, 1900-1913 yillarinda Rusya'mn dünya imalat sanayii üreti-
mi içindeki paymin Almanya'nm ve (özelliklede) Amerika'nm payla-
rinda meydana gelen geniëlemelerden dolayi, yüzde 8,8'den yüzde
8,2'ye indigi görülecektir.243 Bunlar cesaret verici veriler degildi.
Ancak gu da ileri sürülmügtür, ordulari degerlendirmek
"1914'te.

için kullanilan ölçüler uygulandigmda" Rusya gerçekten güçlüydü; çün-

kü askeri uzmanlar oldugu kadar ekonomiyi ve devlet bürok-
"ordulari

rasi yapilarini da zorlayan bir savag" öngörmüyorlardi.3" Eger durum

böyleyse, insano günlerde Almanya'nm askeri gücünden söz edenlerin
cephe hattmdaki kuvvetlerin yam sira, Krupp çeligine, tersanelere, boya
ilaçlari sanayiine ve Alman demiryollarinm yeterligine de neden dikkat
çektiklerini merak etmektedir.*** Bununla birlikte, eger önemli olan yal-
mzca askeri alandaki sayilar ise, o zaman Rusya'nm daha çok sayida
tümen, topçu bataryasi, stratejik demiryolu ve savag gemisi çikarmasi
gerçekten etkileyiciydi. Savagm kisa sürecegi varsayilirsa, bu tür genel
istatistikler hep Rusya'nin büyüyen gücüne igaret ediyordu.
Ancak parmak hesabma dayanan. bu tür yüzeysel bir degerlendir-
me bir kenara birakilacak olursa, askeri durum bile bütünüyle daha
sorunlu hale gelmektedir. Belirleyici olan etken
gene, Rusya'mn sosyo-
ekonomik ve teknik alanlardaki geriligiydi. Käylü nüfusun çok büyük
olmasi yüzünden eldeki toplulugun her yd ancak begte biri fiilen aske-
re alinabiliyordu; bedence elverigli durumda olan her adamin askere
ahnmasi sistemin kargaçaya dügerek yikilmasma neden olabilirdi. Ama
askere alman köylülerin de sanayilegmig, modern bir savag için ideal
malzeme oldugu hemen hiç söylenemezdi. Ulusal gücün daha genig,
daha incelikli alanlari (genelegitim düzeyleri, teknolojik bilgi ve bece-
ri, yeterli bir bürokrasi gibi) yerine, donatimm üzerinde kaba ve fazla
agirhkh bir biçimde durulmasi yüzünden Rusya personel düzeyinde
korkunç bir gerilik içindeydi. 1913 gibi ileri bir tarihte bile okur ya-
zarhk orani ancak yuzde 30'du ve bu oran, bir uzmamn igneleyici bir
dille söyledigi gibi, "Ingiltere'de 18. yüzyilm ortalarmda olan orandan)
çok daha dügüktü.""' Yeni acemi erler için çok büyük miktarlarda pa-
ra ayrilmasmin onaylanmasi iyiydi de, ordudaki astsubaylar yok dene-
cek kadar az olursa bunlar bir ige yarayabilirler miydi? Altnanya'nin
bu alandaki gücüne de duygusu ve imrenme ile" bakan Rus
"açagilik

Genelkurmaymm uzmanlari, yaramazlar diye dügünüyorlardi. Bu kim-

seler (kimiyabanci gözlemciler .gibi) iyi subaylarm son derece kit oldu-
gunun da farkmdaydilar "2
Aslmda bugün elde bulunan bilgilerden an-

292

I
I
I
I

lagildigma göre, Rus askeri yetkilileri hemen her alanda

-agir

top, ma-
kineli tüfek, çok sayidaki piyadenin yänetimi, teknik egitim düzeyleri,
ulagtirma ve hatta büyük uçak filolari- görülen zayifhklarmm çok iyi
farkmdaydilar.
Bu tür iç karartici sonuçlar, Rusya'nm planli seferberlik ve stratejik
demiryolu sistemi ayrintili biçimde incelendigi zaman da ortaya çiki-
yordu. Demiryolu aginin 1914'teki toplam mil uzunlugu etkileyici gö-
ünmekteydi ama Rus imparatorlugundaki uçsuz bucaksiz mesafelerle
birlikte dügünüldügünde da Bati Avrupa'daki çok daha sik dokulu
-ya

sistemlerle kargilagtirildiginda-- yetersiz oldugu açiga çikiyordu. Ayrica,

bu hatlarin çogu ucuza çikarildigmdan, raylar son derece hafif, yol ya-
taklari ise son derece zayifti ve su depolari ile geçitlerin sayisi yok dene-
cek kadar azdi. Kimi lokomotiflerde kömür, kimilerinde petrol, kimile-
rinde de odun yanlyor ve bu durum igleri daha da kargtiriyordu -

an-
cak bu, ordunun barig zamanmdaki yerlerinin sava; sirasmdaki yayil-
ma yerlerinden oldukça farkli olmasi ve sava; sirasinda orduyu amaçh
olarak dagitma politikasmo (Polonyahlar Asya'da, Kafkasyahlar Baltik
illerinde vb. hizmet veriyordu) askerleri yerleptirme konusunu etkileme-
si gibi garip bir durum yaninda hafif kalan bir sorundu. Büyük bir sa-
çiktigi takdirde,
"subaylarmm

va; yigmla askerin, dörtte üçü teknik

egitimden yoksun, askerlerinin üçte birinden fazlasmin okuma yazmasi
ya hiç olmayan ya da yarim yamalak olan"" demiryolu taburlarinm
yetersiz personeli tarafmdan sonuç getirecek bir biçimde tagmmasi ge-
rekiyordu.
Seferberlik ve askerleri yayma sorunu, Rusya'nm Fransa ve Sirbis-
tan'a olan taahhütlerinin yol açtigi agilmaz zorluklar yüzünden büyü-
yordu. Ülkeninöbürlerine göre daha yetersiz olan demiryolu sistemi ve
Dogu Prusya ve Galiçya'dan gelebilecek muhtemel bir
"kiskaç"
saldiri-
sma kargi Polonya'daki çikmtiya yayilmig olan kuvvetlerin tehlikelere
açik oldugu dügünülünce, savaçm baglangicmda savunmada kalmak ve
askeri gücü düzenli bir biçimde takviye etmek, 1900 öncesinde Rus
yüksek komuta yetkililerine akilhca görünmügtü, ashnda 1912'de de ki-
mi strateji uzmanlari hâlâ aym geyi ileri sürüyorlardi. Ancak çok sayida
bagka general de (sava tiklarmda zafer kazanacaklarindan emin olduk-
lari) Avusturya-Macaristan'i ezmek ve Viyana ile Belgrad arasmdaki
gerginlik artarken, Avusturya-Macaristan'in Sirbistan'i istila etmesi ha-
linde Belgrad'a yardim etmek hevesindeydiler. Ancak Rusya'mn kuvvet-
lerini güney cephesine yigmasi, Almanya'nm yapabilecekleri yüzünden
duydugu korku dolayisiyla imkânsiz hale geliyordu. Planlamacilar,
1871'den sonra onlarca yil bir Rus-Alman savagmin Almanlarm doguya
dogru yapacaklart genig kapsamli ve hizh bir saldiriyla baglayacagmi
varsaymiglardi. Ama Schlieffen Planmm anahatlari belirginlegince, St.

I
293
I
I

I
 Petersburg'a Almanya'ya kargi mümkün oldugunca çabuk taarruz bag-
latmasi yolunda Fransa'dan yogun baski geldi; Rusya'nin bunu batih
müttefkini ferahlatmak üzere yapmasi isteniyordu. Fransa'nin saf digi
kalacagi korkusu ve Paris'in bundan sonra verilecek borçlarm Rus-
ya'nm taarruz yeterliginin geligtirilmesine bagli oldugunda inatla israr
etmesi, Rus planlamacilari mümkün olan en büyük hizla batiya saldir-
maya razi olmak zorunda birakti. Tum burlar 1914'ten önceki birkaç
yil boyunca genelkurmay içinde çok büyük çekigmelere yol açmig, farkla
görüglere sahip gruplar, güney cephesine kargi kuzey cephesine yayila-
cak kolordularin sayisi, Polonya'daki eski
savunma tahkimatmin yikil-
masi (saçmabir hareketle yeni toplarm pek çogu buralara yerleptirilmig-
ti) ve tam seferberlik yerine kismi bir seferberlik ilanmin uygulanabilirli-
gi konularanda anlagmazhgi dügmüglerdi. Rusya'nm diplomatik yüküm-
lülükleri dügü1tüldügünde belirsizlikleri anlamak belki mümkündü; ama
bu darum, dügmanlarina kargi hizla zafer saglayacak purüzsüz bir aske-
ri mekanizmamn olugturulmasi davasmi olumsuz yönde etkiliyordu?
Bu sorunlar listesi insani neredeyse biktiracak kadar genigletilebilir.
Pek az sayida modern yola sahip bir ülkede, hayati önem tagidigi dügü-
nülen 50 süvari tümeninin
o kadar buyük miktarda hayvan yemine ih-
tiyaci vardi ki yaklagik bir milyondu- yalnizca bunun bile de-
-at

sayisi
miryolu sistemini iglemez hale getirmesi mümkündü; samanin saglan-
masi, kesintisiz surdürülecek her türlü taarruz harekâtmi, hatta yedek-
lerin hareketlerini bile yavaglatacakti. Ulagim sistemindeki gerilik ve or-
dunun ülke içinde oynadigi polis rolü yüzünden gerçekte say11ari mil-
yonlara varan askerin sava; sirasmda cephe hatti kuvvetleri olarak dü-
günülmesi mümkün olmayacakti. Orduya 1914 öncesinde ayrilan para
muazzam bir miktar gibi görünäyordu ama bu paranm büyük bir bölü-
mü yiyecek, giyecek ve hayvan yemi gibi temel ihtiyaçlara gidiyordu.
Bunun gibi, donanmada meydana gelen genig çaph artiplara ve yeni ta-
sarimlara çogunun
"kusursuz""'
diye nitelenmesine ragmen donanma-
nm gerçek anlamda etkili olabilmesi için personel arasmda çok daha
yüksek düzeyde bir teknik egitime ve sik sik tekrarlanacak taktik eygu-
lamalara da gerek vardy bu iki geyden de yoksun oldugu (tayfalarhâlâ
çogunlukla sahilde üsleniyorlardi) ve filolarim Baltik ve Karadeniz ara-
smda bölmeye zorlandigi için Rus deniz gücunün gelecegi parlak degil '

di bir tek Türklerle savasirsa, durum farkh oluyordu.

-

Son olarak da, Rusya'mn bu dönemdeki genel kapasitesinin deger-

lendirilmesi yapilirken rejimin kendisi üzerinde de bazi yorumlarda bu-
lunulmasi kaçoilmazdir. Birtakim yabanci muhafazakärlar, ulusal poli-
tikalara bati demokrasilerinin yapabileceginden daha büyük bir tutarh-
hk ve kuvvet kazandirdigini fleri sürerek rejimin otokratik ve merkezi-
yetçi yanlarmi begendikleri halde, sistem yakindan incelenince sayisiz

294
I
 kusurlari oldugu ortaya çikacakti. Çar IL Nicholas, kisi olarak bir Po-
temkin köyü gibi kof, basit dügunceli, köpesine çekilmig, zor kararlar-
dan hoglanmayan ve Rus halkiyla arasmda kutsal bir bag olduguna kör
körüne inanan biriydi (tabi, Rus halkimn gerçek refahi konusuna ilgi
duydugu yoktu). Yönetimin üst düzey karar mercilerinin kullandigi
yöntemler ise, "Bizanscihk" admi kätäye çikartmaya yeterdi: Sorumsuz
grandükler, duygusal dengesizlik içinde bir imparatoriçe, gerici general-
ler ve ahlak dügkünü vurguncular. Yönetimin gäreve çagirabilecegi ve
arin ancak arada kulak verdigi gayretli ve akilh bakanlarm sayisini kat
kat agiyorlardi. Sözgelimi, digigleri bakanhgi ile askerler arasmda damy-
ma ve kargilikli anlayi;
eksikligi kimi zaman kayg1 uyandiran boyutlar-
daydi. Saraym, Meclis (Duma) kargisindaki tavri sakh tutulmayan bir
küçümsemeydi. Soylularm yalnizca kendi ayricaliklarmi dügündükleri,
Çarm da yalmzca kendi huzurunu dügündugü böyle bir atmosferde ra-
dikal reformlarm yapilmasi mümkün degildi. Ülkedeiççilerin ve köylü-
lerin çikartacagi huzursuzluktan sürekli korkan bir seçkinler toplulugu
vardi; gene de, devlet harcamalari salt anlamda dünyadaki en büyük
miktara ulagtigi halde, zenginlerden alman dolaysiz vergiler en az dü-
zeyde tutuluyor (devletgelirinin yüzde altisi), yiyecek maddeleri ve vot-
- kaya ise son derece agir yükler getiriliyordu (yaklagikyüzde 40). Rusya
ödemeler dengesi çok hassas olan bir ülkeyken, aristokratlarm yurtdi-
ginda. harcadiklari çok büyük miktarlardaki paralarin çikigmi önleme
vergilendirme) imkâni yoktu. Kismen siki bir denetim
(ya da bu parayi
uygulayan otokrasinin gelenekleri, kismen fazlasiyla kusurlu olan sinif
sistemi, kismen de egitim ve ücret düzeylerinin dügüklügü yüzünden
Rusya, sözgelimi Alman, Îngiliz ve Japonyönetim sistemlerinin igleme-
sini saglayan yeterli devlet memuru kadrosundan yoksundu. Asimda
Rusya, guçlü bir devlet degildi; 1904'de ahnan derslere ragmen, lider
durumundakilerin egilimine göre, hâlâ yabanci ülkelerle hazirhksiz ola-
rak açmazlara dügen bir devletti.
O halde, Rusya'-nin bu yillardaki gerçek gücünü nasil degerlendir-
meliyiz? Rusya'nm ylldan ylla hem sanayi hem askeri gücunu artirdigi
kugkusuzdu. Bagka güçlü yanlari büyüklügü, toplumun ki-
-ordusunun

mi siniflarindaki yurtseverlik ve kader duygusu, merkez bölgelerinin teh-

likelere hemen tümüyle kapah oluçu- bulundugu da bir gerçekti, Avus-
turya-Macaristan kargismda, Turkiye kargisinda ve belki de artik Japon-
ya kargismda bile, savagip zafer kazanma umudu vardi. Ama korkunç
olan quydu ki, Almanya ile yaklagmakta olan çatigma Rusya'mn baça çi-
kamayacagi kadar erken bir dönemde gelmekteydi. Stolypin, 1909'da
"Devletin 20 yil iç ve dig barig içinde yagamasina izin verin, Rusya'yi ta-
niyamayacaksmiz" diye ävünüyordu. Ayni dönem içinde Almanya'nm gü-
cünün artma ihtimaline ragmen, dogru olabilirdi bu. Ama Profesör Do-

295
|
 ran ve Profesör Parson'un sunduklari verilere gäre (bkz. Sema1), Rus-
ya'mn gücü" bu onyillar içinde ancak 1894'teki dügük düzeyden
"nispi

yukarilara çikarken, Almanya'ninki doruga yaklagmigti.62

Bu çogu okur için çok gematik bir açiklama olabilir ama (daha ön-
ce de deginildigi gibi) 19. yüzyilm büyük bir bölümünde Rusya'mn gü-
cünün ve nüfuzunun artan ekonomik geriligine kabaca orantili olarak
azaldigi dogrudur. Maruz kalman her esasli sava; (Kirim Savagi, Rus-
Japon Savagi) yeni ve eski askeri zayifliklari ortaya koymuy ve yönetimi
Rusya ile batili uluslar arasmda açilmig olan uçurumu kapatmak için
girigimlerde bulunmaya zorlamigtir. 1914 öncesi yillarda, kimi gözlem-
cilere göre uçurum yeniden kapamyordu ama kimileri için çegitli zayif-
liklar sürüyordu. Rusya, Stolypin'in istedigi 20 yilhk barig dönemine
kavuyamadigma göre, 1815 ve 1848 yillarinda Avrupa güç politikasi
içinde sahip oldugu konumu yeniden kazanip kazanmadigmi gästermek
için bir kez daha savag sinavmdan geçmek zorunda kalacakti.

EMA 1
RUSYA VE ALMANYA'NIN NÎSPÎGÜCÜ
RUSYA ALMANYA
£2 .68

r2,
.62

.
28 -

I, 1821 20 I, 1859 .*
-

L, 1894 .
H, 1901 .

24 -
I, 1960 - 16 -

Ï, 1942

20 a.• 12 -
e

*
i a I i I I i I I
1815 1845 1875 1905 1935 1975 1815 1845 1875 1905 1935 1975

Anahtarlar:
L =
dügük nokta yih
H = yüksek nokta ylh
I = egilme noktasi yih
Kaynak: Doran ve Parsons

BÍRLEgÍK DEVLETLER

19. yüzyihn sonlari ile 20. yüzyilm baglarinda global güç dengele-
rinde meydana gelen tüm degigiklikler arasmda gelecek açisodan
en
belirleyici olani, hiç kugkusuz Birlegik Devletlerin büyümesiydi. Iç savag
sona ermig oldugundan, Birlegik Devletler daha änce sözü edilen pek
çok avantajdan tarim alanlari, çok büyük miktarda hammadde
-zengin

ve bu tür kaynaklari geligtirecek çagdag teknolojinin (demityollari,bu-

har makinesi, madencilik donammi) olaganüstü elverigli bir biçimde ev-
rimi, toplumsal ve cografi kisitlamalarm olmayigi, önemli dig tehlikele-

296
 rin bulunmayigi,yabanci ve giderek daha büyuk miktarlarda yerli yati-
rim sermayesinin akipi-- kendisini bag dändürücü bir hizla degigtirmek
üzere yararlanacak hale gelmigti. Sözgelimi, iç savagm bittigi yil olan
18 65 ile Îspanyol-Amerikan savagmin parlak verdigi 1898 yili arasinda,
bugday üretimi yüzde 256, misir yüzde 222, rafine geker yüzde 460,
kämür yüzde 800, çelik ray yüzde 523 ve igler halde olan demiryolu
mil uzunlugu yüzde 567den fazla artnnyti. "Daha sonra geligen sanayi-
lerde, hemen hemen sifirdan baglayarak gerçeklegtirilen büyüme, yüzde
ranlarmi anlamsiz kilacak kadar fazlaydi. Ham petrol üretimi 18 65'te
3.000.000 varilken, 1898'te 55.000.000 varilin üzerine, külçe ve dök-
me çelik üretimi 20.000 long tondan, yaklagik 9.000.000 long tona çik-
migti.""3 Bu, ispanya'ya kargi yapilan savagla birlikte sona eren bir bü-
yüme degildi; tersine, 20. yüzyihn ilk dönemlerinde çok hizh bir tempo-
da yükseldi. Gerçekten de yukarida sayilan avantajlar dügünülünce, bu
süreç hemen hemen tümüyle kaçimlmaz bir nitelik tagiyordu. Bir bagka
deyigle, ancak insanlarin beceriksizlikte ayak diremeleri ya da sürekliye
yakin bir iç savag veya hava kopullarmm doguracagi bir felaket bu ge-
niglemeyi durdurabilirdi ya da Atlantik'in öbür yakasindan bu zen-
-

ginlikten pay almak ve verimli emek gücünü arttirmak üzere akin akin
·

gelen göçmenleri engelleyebilirdi.

Birlegik Devletler, öbür bazi güçlerin kismen sahip olduklari ekono-
mik avantajlarin tümüne sahipken, onlarm dezavantajlarmm hiçbirine
sahip degilmig gibi görünüyordu. Çok büyüktü ama uçsuz bucaksiz
uzakhklar 1914'te 250.000 mil uzunlugundaki demiryolu ile kisalmigti
(Rusya'daki 46.000 millik demiryolu ise iki buçuk kat daha genig bir
alan üzerinde yayihyordu). Dönüm bagma alman ürün miktari her za-
man için Rusya'nokinden fazlaydi, hiçbir zaman Bati Avrupa'nm yo-
gun bir biçimde ekim yapilan bölgeleri kadar genig olmasa bile, sirf ta-
rim yapilan arazinin büyüklügü, tarim makinelerinin yeterligi ve ulagim
maliyetlerinin (demiryollarive buharh gemiler yüzünden) düçmesi saye-
sinde, Amerikan bugdayi, misiri, domuz ve dana eti ve bagka Amerikan
ürünleri Avrupa'nmkilerin hepsinden ucuzdu. International Harvester,
Singer, Du Pont, Bell, Colt ve Standard Oil gibi önde gelen Amerikan
firmalari, teknolojik yönden dünyadaki tüm firmalara denk, çogu kez
de üstün durumdaydilar ve Alman, Ingiliz ve Îsviçrelirakiplerinde bu-
lunmayan muazzam bir iç pazara ve genig çapli üretimin sagladigi üs-
tünlüklere sahiptiler. "Dev olmak" Rusya için sanayi yeterligine igaret
eden bir gästerge degildi;1s4Birlegik Devletlerde ise genellikle öyleydi.
Sözgelimi, "Andrew Carnegie, 1901'de J.P. Morgan'm dev kurulugu
United States Steel Corporation'la birlegtiginde tum Ingiltere'nin ñretti-
gi çelikten daha fazlasim üretiyordu.""' Ünlü Ingiliz savag gemisi tasa-
.
rimcisi Sir William White, 1904 yilinda yaptigi Birlepik Devletler gezi-
i

297
I

I
I
sinde Amerikan tersanelerinde aym anda 14 savag gemisi ve 13 zirhli
kruvazär yapildigmi görünce afallamigti (ancakne gariptir ki B.D. tica-
ret filosu ufak kalmigtir.)Sanayide, tarimda ve ulagtirma alamnda hem
yeterlik hem büyükluk vardi. Böylece 1914'e gelindiginde B.D. ulusal
gelirinin salt rakamlarla ve kigi bagma olarak bagkalarimnkinin çok
üzerinde olugu payrtici degildir."'

TABLO 21
1914'DE GÜÇLERÏN ULUSAL GELIRLERI,
NÜFUSLARI VE K̶lBASINA GELIRLERÎ
Ulusal Kigi bagma
gelir Nüfus gelir
Birlepik Devlerler $ 37 milyar 98 milyon $ 377
Britanya 11 45 244
Fransa 6 39 153
Japonya 2 55 . 36
Almanya 12 65 184
.
Italya 4 .37 108
Rusya 7 171 41
Avusturya-Macaristan 3 52 57

Bu hizh geligmenin sonuçlari Tablo 21'de ve konuyla ilgili kargilagtir-

mah istatistiklerde görülmektedir. Birlegik Devletler 1914'te 455 milyon
ton kömür üretimi ile ingiltere'nin292 milyon tonluk, Almanya'nin da
277 milyon tonluk üretiminin bir hayli änündeydi. Dünyanm en büyük
petrol üreticisi ve en büyük bakir tüketicisiydi. Pik demir üretimi, kendi-
sini izleyen üç ülkenin (Almanya, Îngiltere ve Fransa) üretim toplammdan
daha fazla, çelik üretimi ise kendisini izleyen dört ülkenin (Almanya, In-
giltere, Rusya ve Fransa) üretim toplamma hemen hemen egitti." Mo-
dern yakitlar kullanarak yaptigi enerji tüketimi 1913'te Ingiltere, Alman-
ya, Fransa, Rusya ve Avusturya-Macaristan'm toplam tüketimine egitti.
Ürettigive sahip oldugu motorlu tagit sayisi, dünyanm öbür bölümlerinin
ürettigi ve sahip oldugu sayidan daha çoktu. Gerçekte, tam anlamiyla ra-
kip bir kitaydi ve äylesine hizla büyüyordu ki Avrupa'nm tümünü geçme
noktasina yaklagiyordu. Bir hesaba göre, bu büyüme oranlari sürmüg ve
dünya savagina da engel olunmuy olsaydi, Birlegik Devletler 1925'e gelin-
diginde, dünyanm en büyük ekonomik verimine sahip bölge olarak Avru-
pa'yi geçecekti." Birinci Dünya Savaginin yaptigi gey, Birlegik Devletler-
den daha eski olan Büyük Güçlerin ugradiklari ekonomik kaylplar ve bo-
zulmalar yü zünden, bu tarihi alti yll öne, 1919'a almak olmustur.'" "Vas-
co da Gama Çagi" üzerindeki dört yüzyillik Avrupa egemenligi--
--dünya

1914'teki tufandan bile änce sona ermekteydi.

Dig ticaretin Birlegik Devletlerin ekonomik büyümesindeki rolü

298
I

gerçekten de ufakti. (1913'te GSMH'simn yaklapk yüzde sekizi dig ti-

caretten elde edilirken, aym oran Îngiltere için yüzde 26'ydi).* Ama
öbür ülkeler üzerinde ekonomik açidan yaptigi etki hayli büyüktü. Bir-
legik Devletlerin gelenegi, digariya hammadde (özelliklede pamuk) sat-
mak, digardan mamul mallar almak ve
"görünür"
ticaretteki olagan
açigi altin ihracati ile kapamak olmugtu. Ama iç savag sonrasmda sana-
yilegmede ortaya çikan büyüme bu modeli epey degigtirdi. Hizla dünya-
nm en büyük mamul mallar üreticisi haline gelen Birlegik Devletler ta-
rim makinelerini, demir ve çelik ürünlerini, imalat makinelerini, elekt-
rik donanunim ve bagka ürünlerini dünya piyasasma akitmaya bagladi.
Ayni zamanda Kuzeyli sanayiciler lobisi öylesine güçlüydä ki, yabanci
ürünlerin giderek yükseltilen gümrük tarifeleri sayesinde iç pazardan
uzak tutulmasim da sagladi; buna kargi, hammaddeler ya da (Alman
boya ilaçlari gibi) uzmanhk konusu olan mallar, Amerikan sanayiinin
ihtiyacini kargilamak üzere giderek artan miktarlarda digardan satm
almdi. Ülkeninsinai ihracatmda meydana gelen artig en önemli degigik-
devrimi" de Amerikan tarim ürünleri ihra-
"ulagim
lik olmakla birlikte,
catim genigletiyordu. 1900'den önceki 50 yil içinde bir kile bugdaym
Sikago'danLondra'ya tagmma maliyetinin 40 sentten 10 sente dugme-
siyle Amerikan tarim ürünleri Atlantik'in äbür yakasina sel halinde ak-
ti. Misir ihracati 212 milyon kile ile 1897de, bugday ihracati ise 239
milyon kile ile 1901'de doruk noktasina ulagti; kabaran bu dalga, tahil

ve un, et ve et ürünlerini de kaps1yordu."

Bu ticari degigimin sonuçlari, elbette çogunlukla ekonomik nitelik-
liydi; ancak uluslararasi iligkileri de etkilemeye bagladi. Amerikan fab-
ulagmasi, çok genig olan iç
rikalarmm ve çiftliklerinin agiri verimlilige
pazann bile yakm bir zamanda bu ürünleri tüketemeyecek hale gelecegi
yolunda yaygm bir kaygi yaratti ve güç1ü çikar gruplarini (orta-bati
çiftçileri kadar Pittsburg çelik üreticilerini de) denizagiri bölgelerde pa-
zarlar açoak ya da_onlarin açik tutmak üzere her türlü yardimi yapma-
itti. Çin'de bir kapi" tutma
"açik

si için hükümete baski uygulamaya

telagi ve Birlegik Devletleri Latin Amerika'da egemen ekonomik güç ha-
line getirmek konusunda gösterilen büyük ilgi, ülkenin dünya ticareti
içindeki paymi genigletme kaygismm ortaya çikan belirtilerinden yal-
mil-
mzca ikisiydi." Birlegik Devletler 1860-1914 arasi, ihracatmi (334
yon dolardan 2.365 milıar dolara) yedi kat arttirmig ama kendi pazari
konusunda çok kopuinaci bir tavir aldigindan ithalati (356 milyon do-
lardan 1.896 milyar dolara) yalmzca beg kat yükselmigtir. Ucuz Ameri-
kan yiyeceklerinin bir çig gibi gelmesi kargisinda kara Avrupa'sindaki
çiftçiler daha yüksek gûmrük tarifeleri uygulanmasi için olaylar çikar-
dilar ve genellikle de bu konuda basarih oldular; serbest ticaret ugruna
tahil üreticisi çiftçilerini zaten gözden çikarmig olan Ïngiltere'de ise te-

i 299
i

I I
I
 laç uyandiran konu, Amerikan makinelerinin,
demir ve çeliginin ülkeye
sel gibi akmasiydi.-Gazeteci W.T. Stead kaygilara yol açacak bir biçim-
de
"dünyamn
Amerikahlagmasi" konusunda yazarken
-bu

deyim,
1902 tarihli kitabmm bagligiydi- Kaiser Wilhelm ve Avrupali öbür li-
derler de "hakça
olmayan" Amerikan ticaret devi kargisinda birlegme
geregini ustu kapah bir biçimde dile getiriyorlardi."
Belki dengeyi daha da çok bozan, ancak daha az anlagilan bir nok-
ta, Birlegik Devletlerin dünya mali sistemi ve para akiëlari üzerindeki
etkisiydi. Avrupa ile ticaretinde çok büyük bir fazlasi oldugu için, Avru-
pa'nm açigt sermaye transferleriyle kapatilmak zorundaydi bunlar,
-

Avrupa'dan Birlegik Devletler sanayiine, kamu hizmeti girketlerine ve

hizmetlere çok buynk miktarlarda akan dogrudan yatirimlarla (1914'te
yaklagik yedi milyar dolar) eklenmekteydi. Batiya cÏogruolan bu külçe
altin akipinin bir bölümü, Avrupahlarm yatirimlarmdan saglanan ka-
zançlari deniz tagimacihgi ve sigortacilik gibi hizmet.ler kargihgi Ameri-
ka'am yaptigi ödemelerle geri dönüyordu ama çekilen miktar büyuktü
ve sürekli olarak daha da büyüyordu. Birlegik Devletler Hazinesinin
dünyadaki altinin yaklagik üçte birini biriktirme (ve sonra da bunun
üzerine oturma) politikasi yüzünden iyice artti. Üstelik, Birlegik Devlet-
ler -artik tüm dünya ticaret sisteminin ayrilmaz bir parçasi durumuna
geldigi halde
-hammadde

saglayan ülkeler kargisinda açigi, Avrupa

kargismda ise büyük bir fazlasi vardi- kendi mali sistemi tam geligme-
migti. Säzgelimi, dig ticaretinin çogu sterlin
esasi üzerinden yapihyor,
Londra altm konusunda borç verecek en son merci gärevini yap1yordu.
Mali pazarlari deretleyebilecek bir merkez bankasom bulunmamasi,
New York ile genig kirlik alanlara sahip eyaletler arasmda sirf tahil
ürününe da degigken iklim kopullari altmda elde edilen ürüne-- bagh
--o

olarak meydana gelen çok büyük miktarIarda mevsimlik

para girig ve
çikiglari ve yalnizca iç para sistemini degil, Londra'ya altm için sik sik
yapilan talepleri de altüst edebilecek durumdaki vurguncular yüzünden
Birlegik Devletler, daha 1914 öncesi yillarda çok büyük ama
ne yapaca-
gi kestirilemeyen bir kärük haline gelmigti; dünya ticaret sistemine onu
ateglemek için hava veriyor, ancak kimi durumlarda da, bu sistemin
hi-
zmi dramatik bir biçimde kesiyordu. Amerikan bankacthk sisteminde
1907'de meydana gelen (esas olarak da vurguncularin bakir pazarmi
ele geçirme girigimleri yüzünden çikan)
ve sonuç olarak Londra'da,
Amsterdam'da ve Hamburg'da etkiler uyandiran bunalim, Birlegik
Devletlerin Birinci Dunya Savagmdan önce bile öbür güçlerin ekonomik
hayatma nasil sarktigmi gästeren örneklerden yalnizca biridir.164
Amerika'mn sanayi gücünde ve denizagiri ticaretinde görülen bu
büyüme, belki de kaçmilmaz olarak, daha iddiaci bir diplomasi ve Ame-
rikan usulü bir Weltpolitik retorikini de beraberinde getiriyordu."

300
 Dünya halklari arasida Amerikan dig politikasmi eski dünyamnkilere
üstün kilan özel bir manevi güçle donatilmig olundugu yolundaki iddi-
alar, sosyal Darwinci ve irkçi görüglere ve sanayi ile tano alanlarinda
baskt gruplarmm denizaqiripazarlarin güvenligi konusundaki israrlari-
na karigiyordu. Monroe Doktrinine yönelen tehditlere iligkin geleneksel,
belki her zaman da abartilan kaygi ile, Birlegik Devletlerin Pasifik'teki
"Belli Kaderi"ni gerçeklegtirme çagrilart birlikte görülüyordu. Dert kay-
pagi olabilecek ittifaklardan kaçimlmasi hâlâ gerekliydi ama ülke için-
lieki pek çok grup Birlegik Devletlerin çok daha aktif bir diplomasi uy-
gulamasi konusunda israr ediyordu McKinley, (äzelliklede) Theodore
-

Roosevelt yönetimleri strasinda yapilan da bundan bagka bir gey olma-

migtir. Ingiltere ile 1895'te Monroe Doktrini çerçevesinde
-gerekçesi

açiklanan- Venezuella smir anlagmazligi yüzünden çikan kavgay1, üç yll

sonra Küba sorunu dolayislyla ispanya ile yapilan dramatik savag izle-
migtir. Washington'un (Ingiltere ile daha önce yaptigi yüzde elli-elli dü-
zenleme yerine) Panama kistagi üzerinde yapilacak kanah tek bagma de-
netleme talebi, Kanada'nin protestosuna ragmen Alaska smirimn yeni-
den belirlenmesi ve Almanlarm Venezuella'ya kargi girigtikleri eylemin
ardmdan 1902-1903 yillarmda Karayipler'deki savag filosunun hazirlik-
lart, hep Birlegik Devletlerin bati yariküresinde bagka hiçbir Büyük Gü-
cün kendisine rakip olmamasi yönündeki kararliligmm belirtileriydi.
sonuc"u olarak tavirlari Birlegik
"dogal
Amerikan yönetimleri bunun
Devletterin normlarma nymadigi zaman Nikaragua, Haiti, Meksika ve
Dominik Cumhuriyeti gibi Latin Amerika ülkelerine. diplomatik baski
ve
askeri araçlarla mudahale etmeye istekli olduklarmi gästerdiler.
Ama bu dänemdeki Amerikan dig politikasmin gerçekten de yeni
olan özelligi, bati yariküresinin digmdaki olaylara müdahaleleri ve ka-
tilmasiydi. Birlegik Devletlerin 1884-1885'te Berlin Bati Afrika Konfe-
ransma kattlmast, kuraldigi ve düzensiz bir biçimde olmustu..Birlegik
Devletler delegasyonunun serbest ticareti ve açik kapilari savunan gös-
terigli konugmalarmm ardindan ortaya çikan anlaçma hiçbir zaman
onaylanmadi. 1892'ye gelindiginde bile New York Herald denizagiri
bölgelerde yapacak pek az igi oldugu gerekçesiyle, Digigleri Bakanhgi-
mn kaldirilmasmi öneriyordu.1" Ïspanyaile 1898'de yapilan savag bun-
larm tümünü degigtirmig ve bu degigme, yalmzca Birlegik Devletleri Ba-
ti Pasifik'te (Filipinler), bir tur Asyali sämürgeci durumuna getiren ko-
numu kazandirmasiyla kalmamig, iddiaci bir politikadan yana olanla-
rin siyaset alanmdaki ganslarmi artirmalarmi da saglamigtir. Digigleri
Bakam Hay'in bir yil sonraki "Açik Kapi" politikasi genelgesi, Birlegik
Devletlerin Çin'desöz sahibi olmak istedigini gösteren ilk belirtilerin-
den biriydi; düzeni yeniden saglamak üzere 1900 yilmda Çin'egönderi-
len uluslararasi orduya,.2.500 Amerikali askerin verilmesi taahhütn de

301
I

I
 äyle. Roosevelt grosse Politik* içine girme konusunda daha da büyük
bir isteklilik göstererek Rus-Japon savaçina son veren görügmelerde ara-
bulucu gärevi yapmig, Fas konusunda 1906 tarihinde toplanan konfe-
ransa Amerika'mn katihmi için israr etmig ve Çin'deki"Açik Kap1"y1
koruma çabasi için de Japonyave öbür güçlerle görügmeler yapmig-
tir." Sonraki tarihlerde bilim adamlari bu yapilanlarin büyük bir bälü-
münü, ülkenin dünyadaki gerçek çikarlarmin sogukkanh bir hesabma
dayanmaktan çok, olgunlagmamig bir dig politika üslubunun etnosant-
rik bir safdilligin ve hem ülke içindeki hem ülke digmdaki izleyicileri
etkileme isteginin bir yansimasi olarak degerlendirmiglerdir bunlar
--

gelecekte "gerçekçi"
bir Amerikan dig politikasmi karmagik hale geti-
recek äzelliklerdi,"" ancak böyle olsa bile, bu parlak
ve abartih emper-
yalist söylevler ve milliyetçi gurur çaginda Birlegik Devletler hiç de tek
bagma degildi. Nasil dügünülürse dügünülsün, Roosevelt'den sonra ge-
lenler, Birlesik Devletleri bati yariküresinin digmda meydana gelen
olaylardan uzak tutmayi tercih ederek, Çinkonusu diginda bu tür aktif
bir diplomasi yürütmeyi sürdürmemiglerdir.
Bu diplomatik eylemlerin yani sira, silah için yapilan harcamalarda
artiplar oldu. Iki kuvvet arasmda,
en fazlasini alan donanmaydi, çünkü
donanma digardan gelen bir saldiri halinde (ya da Monroe Doktrinine
yönelen bir tehditte) ulusun savunmasmda cephe hattmi olugturuyor
ve
Amerika'nin Latin Amerika'da, Pasifik'te ve bagka yerlerde yürütecegi
diplomasi ve yapacagt ticaret için en yararh araç oluyordu. Filonun ye-
niden gekillendirilmesi, daha 1880'li yillarda baç1amigti
ama en büyük
geniëleme Îspanyol-Amerikan Savagi sirasmda oldu. Bu çatigmada ko-
layca kazanilan deniz zaferleri Amiral Mahan ve "büyük
donanma" 10-
bisinin tartigmalarmi hakli çikarmig göründügü ve strateji uzmanlari
Ingiltere ve daha sonralari da 1898'den baglayarak Almanya ile savag
ihtimalinden kaygi duyduklari için savag filosu düzenli olarak takviye
edildi. Hawaii'de, Samoa'da, Filipinler'de
ve Karayip'lerde üsler elde
edilmesi, Latin Amerika'da donanma gemilerinin "polis"

görevi yapmak
üzere kullanimi ve Roosevelt'in "büyük
beyaz donanma"smi 1907de
dünyaya salarak yaptigi dramatik jest, hep deniz gûcünün önemini vur-
gular gibiydi.
Sonuç olarak, donanma harcamalari 1890'da 22 milyon dolarla
toplam federal harcamalarm yaln1zca yuzde 6,9'unu tutarken, 1914'te
donanmaya ayrilan 139 milyon dolar yüzde 19'u buluyordu."" Bu mik-
hepsi de elverigli bir biçimde harcanlyor dešildi
-ülke

tarm içinde (yerel

politik baskilarm sonucu olarak) çok fazla sayida filo üssü ve çok az
sayida refakat gemisi vardi- ama sonuç gene de etkileyici oldu. Kralhk

Grosse Politik: Büyük boyutlu politika. -- ç.n.

302 ·
l

donanmasindan epey küçük oldugu ve Almanya'ya göre daha az Dret-

not-tipi muharebe gemisi bulundugu halde, Birlegik Devletler Donan-
masi 1914'te dünyamn üçüncü en büyük donanmaydi. Birlegik Devlet-
ler denetiminde Panama Kanahnm yapimt bile Amerikali planlamacila-
açik bi-
ri filoyu bölmek ya da ülkenin kiyi geritlerinden birini tehlikeye
rakmak gibi stratejik bir açmazin iskencesinden kurtaramadt: Bazi su-
baylarm bu yillarda tuttuklari kayitlar yabanci güçler kargisoda biraz
paranoit bir tavri ortaya koymaktadir.'" Yüzyilin dönúmünde Büyük
'Britanya ile gerçekleytirilen rapprochement* dügünülürse, Birlegik Dev-
letler aslmda buyük bir guvenlik içindeydi ve Alman deniz gücünün
yükselmesinden korksa bile, kaygi sebepleri gerçekte öbür önemli güç-
lerin hepsine göre çok daha azdi.ox
Birlegik Devletler askeri gücünün ufak olugu, pek çok yönden, bu
güvenlik durumunun bir yansimasiydi. Ordu, Ispanya ile olan savag sa-
yesinde takviye edilmig _durumdaydi; bu, en azmdan kamunun ordunun
gerçekte ne kadar ufak olduguru, ulusal muhafizlarm ne kadar dagmik
bir durumda bulundugunu ve Küba'da baglangiçta·yapilan savagta yiki-
ma ne kadar yaklagildigim anlamasmi
saglayacak älçüde oldu.22 Ama
düzenli ordunun büyüklügunün 1900'den sonra üç kat artmasi ve Fili-
pinler ile bagka yerlerde ek garnizon görevleri üstlenilmesi, orduyu gene
de Sirbistan ya da Bulgaristan gibi orta boy bir Avrupa devletinin ordu-
su yaninda bile ufak gästeriyordu. Birlegik Devletler, Ingiltere'den bile
daha büynk älçüde silah altmda tutulan kitle ordulari kargismda lais-
sez-faire'ci hognutsuzlugunu surdürmüg ve müttefiklerle degigmez aske-
ri yükümlülüklere girmekten kaçmmigtir. Savunmaya GSMH'simn yüz-
de birinden azi gidiyordu. Bu yüzden de Birlegik Devletler 1898-1914
dänemindeki emperyalist etkinliklerine ragmen, toplumbilimci Herbert
bir toplumdan çok bir"sana-
"askeri"

Spencer'm deyimiyle, Rusya gibi

yi" toplumu olarak kaldi. Çogu tarihçi, "süper
güçlerin yükseligini"nin
bu dönemde bagladigma igaret ettiklerinden, Birinci Dünya Savaginin
hemen öncesinde Rusya ile Birlegik Devletler arasmdaki çok papirtici
farklara igaret etmek iyi olacaktir. Rusya, Birlegik Devletlere göre on
kat daha büyük bir cephe hatti ordusuna sahipti; ama Birlepik Devletler
alti kat daha fazla çelik üretiyor ve on kat daha fazla enerji tüketiyor-
du; toplam sanayi verimi açismden da dört kat daha büyüktü (kigibagi-
alti katiydi.)=
na hesapla verimliligi Rusya'mn
Savag denince, akillarindan eldeki ylimla askerin ige karisacagi,
hizla gerçekleptirilen çarpigmalar geçiren tüm Avrupa genelkurmaylari-
nin gäzünde, Rusya kugkusuz daha güçlüydü; ama bagka bir ölçüler
kullanildiginda, Birlegik Devletler kuvvetli, Rusya zaylfti.

Rapprochement: Uda ma. - ç.n.

303
|
 Birlegik Devletlerin bir Büyük Güç haline gelmig oldugu kesindi.
Ama Büyük Güç sisteminin bir parçasi degildi. ly bagkanhk ile Kongre
arasmdaki kuvvetler ayriligmm aktif bir ittifak politikastni hemen he-
men imkânsiz kilmasiyla bitmiyordu; gu da çok açikti ki, hiç kimse çok
büyük bir rahatlik saglayan mevcut tecrit politikasmm terk edilmesini
istemiyordu. Öbür güçlü devletlerden binlerce millik okyanusla ayril-
mig durumda, sözünü etmeye degmez bir orduya sahip, yariküre üze-
rinde sagladigi egemenlikle yetinen ve hiç degilse Roosevelt'in görevden
ayrilmasmdan sonra dünya çapinda bir diplomasi ugragi içine girmeye
daha az hevesli olan Birlegik Devletler, 1913'te Büyük Güç Sisteminin
kiyisinda yer ahyordu. Obür alkelerden çogu dikkatlerini 1906'dan
sonra Asya ve Afrika'dan ayirip, Balkanlar ve Kuzey Denizindeki gelig-
melere çevirdikleri için, bunlarin Birlegik Devletleri uluslararasi
güç
dengelerinde, yeni yüzyilin baçladigi siralarda oldugundan daha önem-
siz bir etkeñ gibi görme egilimleri belki de
gagirtici degildi. Ama bu,
1914 öncesinde yaygm olan ve yanhghšmi bizzat Büyük Savagin ortaya
koyacagi varsayimlardan bir bagkasiydi.

1TTIFAKLAR VE SAVASA SÜRÜKLENIS,

1890-1914
Büyük Güç sisteminin bu onyillarda nasil degigtigini anlamak için
gerekli olan üçüncü ve son unsur, Bismarck'm gärevinin son bulmasin-
dan Birinci Dünya Savaginm patlak verigine kadar görülen degigken it-
tifak diplomasisinin incelenmesidir.
Çünkü 1890'li yillarda birtakim
oldukça küçük çaph çatigmalar
(Çin-JaponSavagi, Îspanyol-Amerikan
Savagi ve Boer Savaçi), daha sonra da Rus-JaponSavagi sirasinda bü-
yük ama gene de yerel bir çatigma meydana gelmig olmakla birlikte,
bu tarihten sonraki genel egilim, Felix Gilbert'in dedigi gibi ittifak
bloklarmm
"katilagmasi"
olmuçtu." Bunun yam sira, çogu yönetimler
bundan sonra büyük bir savag meydana gelecek olursa, bu savag bag-
ladigmda bir ortakhga üye olma beklentisi içindeydiler. Bu, nispi ulu-
sal güç degerlendirmelerini geniëletecek ve daha karmagik hale
getire-
cekti, çünkü müttefikler
yarar sagladiklari gibi sakinca da olugturabili-
yorlardi.
Îttifak diplomasisine olan egilim, bu tarihlerde, çok uzaklardaki '

Birlegik Devletleri elbette etkilemedi ve Japonya'yada ancak bölgesel

olarak 1902 ve 1905 tarihli
Ingiliz-Japon ittifaklari dolayisiyla dokun-
du. Ama ittifak diplomasisi, bu yillarda beliren kargihkli korkular
ve
rekabetler yüzünden tüm Avrupah Büynk Güçleri, hatta denizlerle
çev-
rili Ingiltere'yi bile giderek daha çok etkiledi. Barig -daha

zamani änce
olmugsa bile ancak çok ender olarak gerçeklegen- degigmezaskeri itti-
faklar kurulmasi, Bismarck tarafmdan, Viyana'nm dig politikasmi "de-

304

|
I

netlemek" St. Petersburg'u uyarmak amaciyla Avusturya-Alman itti-

ve
fakmi olugturdugu 1879 yihnda baglatilmisti. Almanya gansölyesinin
gizli hesaplarma göre bu hareket, Ruslari kestirilemez olan
"önceden

politikalari"m3 terk etmeye ve Üç Ìmparator Ittifakina geri dänmeye

razi etmeyi amaçliyordu Ruslar bir süre için bunu yaptilar da; ancak
-

Bismarck'm eyleminin daha kalici olan mirasi, bir Rus saldirisi oldu-
gunda,Almanya'nm kendisini Avusturya-Macaristan'in yardimma kog-
pak zorunda bulmasi olmuytur. 1882'ye gelindiginde Berlin, Fransa'nin
shldirmasi ihtimaline kargi, Roma ile de buna benzer kargilikli bir an-
lagma gerçekleptirmis ve sonraki bir yil içinde hem Almanya hem Avus-
turya-Macaristan Rus saldirganligi kargisinda Romanya'ya yardim et-
mek üzere gizli bir ittifak daha yapmiglardi. Bu diplomasi süreci üzeri-
ne inceleme yaparlar, Bismarck'm amacinin esas olarak kisa vadeli ve
savunmaya yönelik oldugu konusunda israr etmektedir Viyana'daki,
-

Roma'daki ve Bükre¢teki huzursuz dostlari yatigtirmak, Fransa'yi dip-

lomatik açidan tecrit etmek ve Ruslarm Balkanlari istila etmeleri halin-
de, mevkileri hazirlamak. Söylenenler, kugkusuz dogrudur,
"sigmma"

ancak qu da vardi ki, Bismarck birtakim sözler vermigti; dahasi bu gizli

anlagmalarin tam niteligi herkesçe bilinmese bile, hem Fransa'nin hem
Rusya'nm kendi soyutlanmigliklari konusunda kaygi duymalarma ve
Berlin'de ipleri kendi istegine gäre oynatan etkili adamm savag sirasin-
da onlari ezmek amaciyla muazzam bir ortakhk kurmug oldugundan
kugkulanmalarina yol açmigtir.
Bismarck'm St. Petersburg'a uzattigt
"gizli
ip" (1887tarihli, Reasü-
rans Antlagmasi diye adlandirilan anlagma), Almanya ve Rusya'nm res-
men kopmalarmi önlemigti ama Sansölyenin
1880'li yillarm sonlarinda
bir Fransiz-Rus ittifakina dogru gidigi durdurmak için gästerdigi çok
karmagik, incelikli ve atlatmaci çabalarda yapay ve çilgmca olan bir
geyler de vardi. Fransa'yi Alsace-Lorraine'i yeniden ele geçirme, Rus-
ya'yi da Dogu Avrupa'da yayilma emellerinden caydirati baghca sebep
Almanya korkusuydu. Her ikisi için de kita Avrupa'sinda bir baska
önemli ittifak ortašmm bulunmasi säz konusu degildi; Rusya için Fran-
sa'dan almabilecek askeri yardim biçiminde gerçeklegecek kargilikli ya-
rarlar da çekiciydi. Burjuva nitelikli Fransa rejimi ile gerici çarlik rejimi
arasmdaki ideolojik farkliliklar, bu gidigi bir süre yavaglatirken, Bis-
marck'm 1890'da gärevden çekilmesi ve IL Wilhelm yänetiminin yapti-
gi daha tehdit edici hareket konuyu sonuca bagladi. 1894'e gelindigin-
de, Almanya, Avusturya-Macaristan ve Italya arasindaki Oçlu Ittifak
Fransiz-Rus Îkili Ittifakiyla dengelenmigti; bu Üçlüittifak sürdükçe de-
vam edecek politik ve askeri bir taahhüttü."'
Bu yeni geligme, Avrupa'daki görünümü çegitli yönlerden istikrara
kavugturmus gibiydi. iki ittifak bloku arasmda kabaca bir denge kurul-

I
305
I
muytu ve bu durum bir Büyük Güç çatigmasimn sonuçlarmi eskisine
göre daha hesaba gelmez, dolayisiyla da böyle çatigmayi daha az müm-
kün kiliyordu. Tecrit durumlarmdan kurtulan Fransa ve Rusya, dikkat-
lerini Afrika ve Asya'daki çikarlarma çevirdiler. Buna Alsace ve Bulga-
ristan'daki gerilimlerin azalmasi da yardimci oldu. Gerçekten de Viya-
na ve St. Petersburg 1897'de Balkanlar sorununu ilerde ele almak üzere
gimdilik bir kenara birakma konusunda anlagmiglardi." Üstelik, Al-
manya da Weltpolitik'e yöneliyor, bu arada Italya'da ise kimseninkine
benzemeyen üslubuyla Habeyistan'a bulagiyordu. 1890'li yillarm orta-
larmda, insanlarm dikkatini çeken konular~ Güney Afrika, Uzakdogu,
Nil Vadisi ve Ïran oldu. Bu ayrica, donanmalarm ve sömürgelerin bir-
birleriyle dogal bir baglanti içinde olduklari inanciyla bütün güçlerin fi-
lolarim geniëletmeye çahytiklari "yeni
donanmacilik""6 çagiydi. Böyle-
ce bu onyil, tahmin edilebilecegi gibi, Avrupa'daki karigikliklardan ge-
nellikle uzak duran Britanya Împaratorlugunuit, önce Fransa
ve Rusya
gibi eski rakiplerinin, daha sonralari da Almanya, Japonyave Birlegik
Devletler gibi kendisine yeni yeni meydan okuyacak hale gelen ülkele-
rin çok büyük baskilarmi hissettigi bir onyil oldu. Bu kogullar altmda,
Avrupa ittifak bloklarmm üzerinde anlagtiklari maddeler giderek geçer-
liligini yitiriyordu, çünkü Avrupa'daki genel bir savag Fagioda'daki În-
giliz-Fransiz çatigmasi (1898),Boer Savagi ya da Çin'de ädünler kazan-
mak için girigilen kapigma gibi olaylar yüzünden baglamayacakti.
Ancak biraz daha uzun vadede, bu emperyalist rekabetler, Büyük
Güçlerin Avrupa çerçevesi içindeki iligkilerini bile etkileyecekti. Yüzyi-
lm dönümünde, Britanya împaratorlugu üzerindeki baskilar o noktaya
varmigti ki, Sämürgeler Bakam JosephChamberlain'e yakin kimi çevre-
ler bir gey olan tecrit"e son verip, Berlin'le bir ittifaka girilmesi
"harika

çagrisoda bulunurken, Balfour ve Landsowne gibi bagka bakanlar, dip-

lomatik uzlagma geregini kabullenmeye baglamiglardi. Panama Kanali,
Alaska smiri, ayibaligi dalyanlari vb. konularda Birlegik Devletlere veri-
len bir dizi ödün -Ingiltere-Amerika rapprochement'i bunlar için kilif
olmustu-- Ingiltere'yibati yariküresi üzerindeki stratejik açidan savunu-
lamaz bir konumdan çikardi ve daha da önemlisi, 19. yüzyildaki devlet
adamlarmm hiç dügünmeden kabul ettikleri bir geyi kesin biçimde de-
gigtirdi:Ingiliz-Amerikan iligkilerinin her zaman oldukça soguk, haset \
dolu ve ara sira da dügmanca olacagi yolundaki dügünceyi.'" Ìngiliz
devlet adamlari 1902 tarihli Ingiliz-Japonittifakim kotarirken, kimi
koçullarda Japonya'yidesteklemek pahasina da olsa, Çin'dekiagir sti·a-
tejik yükü hafifletme umadundaydilar."° 1902-1903 yillarma gelindi-
ginde Ïngiltere'de, daha änceki Fashoda bunahminda Nil yüzünden sa-
vaga gitmeyecegini gösteren Fransa ile sömürgeleri ilgilendiren konular-
da uzlagmano mumkün olabilecegini dügunen etkili çevreler vardi.

306 I
I

Tüm bu düzenlemeler ilk bakista yalnizca Avrupa digmdaki konu-

lara iligkin gibi gärünüyorsa da Avrupa'daki Büyük Güçlerin konumla-
riyla dolayh olarak ilgiliydiler. ingiltere'nin batt yariküresinde stratejik
açmazlarina çäzüm bulunmasi ve Japonya'ninUzakdogu'daki filosun-
dan saglayacagi destek, krallik donanmasinm denizlerdeki düzenini et-
kileyen baskilarin bir bölümünü hafifletti ve donanmanm savag sirasin-
da bir araya gelebilme gansmi arttirdi; Ingiliz-Fransiz rekabetinin çözü-
ge kavugturulmasiyla, Ingiltere'nin denizlerdeki güvenligi daha da ar-
thcakti. Tüm bunlar italya'yi da etkiliyordu, Italya'nm kiyi peridi bir
Ïngiliz-Fransiz birleymesine karvi olan bir kampta yer almasina izin ver-
meyecek kadar tehlikelere açikti; zaten 20. yüzyilin ilk dönemlerinde
Fransa ve Ïtalya'nmbirbirleriyle olan iligkilerini iyilegtirmek için kendi-
lerine özgü (malive Kuzey Afrika'yla baglantili) hakh sebepleri de var-
di."' Ancak, Italya Üçlü Ittifaktan koparsa, bunun Avusturya-Macaris-
tan'la yari bastirilmig kavgalarmi etkileyecegi kesindi. Son olarak da,
uzaklarda gerçeklegtirilen Ingiliz-JaponIttifakmm bile Avrupa devletler
_
sistemi içinde yankilari olacakti, çünkü bu ittifak, Japonya1904'te Ko-
re ve Mançurya'nin gelecegi konusunda Rusya'ya kafa tutmaya karar
verdiginde, herhangi bir üçüncü gücün müdahale etme ihtimalini orta-
dan kaldiriyordu; üstelik bu sava; patlak verdiginde, îngiliz-Japon an-
lagmasmin ve Fransiz-Rus ittifakinin äzel maddeleri* iki
"destekçi"yi,

yani bir ittifakta ingiltere'yi öbüründe de Fransa'yi, çatigma içine açikça

çekilmekten kaçmmak için kuvvetle igbirliginde bulunmaya itiyordu. O
halde, Uzakdogu'da savag çikmasmm, Londra ve Paris'i sämürgeler ko-
nusundaki çekigmelerini hizla sona erdirip, Nisan 1904 tarihli entente'i
gerçekleptirmeye götürmesi gagirtici degildi.182 Ilk olarak Misir'in
18 82'de ingilizler tarafmdan istila edilmesiyle baglayan Ïngiliz-Fransiz
rekabeti dänemi artik kapanmigti.
îki etken daha olmasaydi, bu bile 1904-1905 tarihli unlü "diplo-

matik devrim"el" yol açmayabilirdi. Bu etkenlerden ilki, Ingiliz ve

Fransizlarin Almanya- kargismda giderek artan kuçkulariydi; Alman-
ya'nin amaçlari açik olmamakla birlikte hirsh ve tehlikeli gärünüyordu;
çünkü Sansölye Bülow ve efendisi imparator II. Wilhelm, yeni yuzyih
"Alman yuzyili" olarak ilan etmiglerdi. 1902-1903 yillarinda büyüklü-
gü ve yapisi açisindan özellikle Îngiltere'yi hesaba katarak kuruldugu
izlenimini veren açik deniz filosu, Ingiliz Donanma Komutanligim kargi

Japonyatek bir dügmanla IngiltereJaponyakargismda

"lehte

çarpigiyorsa, bir taraf-

sizlik" içinde bulunacak, birden fazla dügmanla çarpiglyorsa askeri yardim yapmak zo-
runda kalacakti; Fransa'nin Rusya'ya yardim anlaymasi da benzer bir biçimde kaleme
ahnmqu. O halde Londra ve Pai·is'in ikisi de digarida kalmaya razi olmazlarsa, yeni ku-
rulan dostluklari yikilabilirdi.

307

I
 hareketler tasarlama durumunda birakiyordu. Ayrica, Almanya'nin
Avusturya-Macaristan'a yänelik amaçlari Fransa tarafindan huzursuz-
lukla izlenirken, Mezopotamya'daki emelleri de Imgiliz emperyalistle-
rince ho; kargilanmiyordu. Her iki ülke de, Bülow'un 1904 yilinda
Uzakdogu'da bir savag çikmasim tegvik etmek ve onlari da savaga bu-
lagttrmak için gösterdigi diplomatik çabalari giderek artan bir äfkeyle
gözluyorlardi -

bu gerçeklegirse, asil kârli çikan Berlin olacakti.184

Avrupa'daki dengeler ve iligkiler üzerinde bundan da agirlikh ola-
rak hissedilen bir etki,
Japonya'ninsavag.sirasmda, Rusya'da 1905 yi-
Imda yaygm olan huzursuzluklarla ayni zamana denk gelen gäz ahci
deniz ve kara zaferlerinden' kaynaklamyordu. Rusya'nm beklenmedik
biçimde ilerdeki birkaç yil için ikinci simf bir güç durumuna inmesiyle,
Avrupa'daki askeri denge kesin olarak Berlin lehine bozuldu -- bu du-
rum kargisinda,.Fransa'nin gelecegi 1870'dekinden de kötü görünüyor-
du. Almanya'mn batiya dogru saldirmasi için uygun zaman herhalde
1905 yazi olurdu. Ancak Kaiser'in ülke içi huzursulluklara iligkin kay-
g11ari, Rusya ile iligkileri lyileptirme istegi, savag gemilerini Çin'dengeti-
rip ülke çevresindeki sulara yerleptiren ve Almanya'nm saldirmasi ha-
linde Fransizlarin yardim bagvurularmi dikkate alan ingilizlerle ilgili
kararsizligi, buna engel oldu. Berlin savaga atilmaktansa diplomatik za-
fer kazanmayi seçerek, bag dügmant Fransa Digigieri Bakani Delcassé'yi
görevden ayrilmaya zorladt ve Fransizlarin Fas'taki iddialarini engelle-
mek üzere uluslararasi bir konferans toplanmasi için israr etti. Ancak,
katilanlarin çogunun Fransa'nin Fas'ta özel bir konuma sahip olma id-
dialarini destekledigi Algeciras toplantismin sonuçlari, sanayi, donan-
ma ve ordu gücü büyümüy olsa da, Almanya'nm diplomasi alanindaki
etkisinin Bismarck'dan bu yana ne kadar geriledigini en yikici bir bi-
çimde dogrulamigtir.*
Ilk Fas bunalimi uluslararasi rekabetleri Afrika'dan yeniden Avru-
pa kitasina kaydirdi. Bu egilim daha önemli üç olayla kisa sürede güç
kazandi. Bunlardan ilki Iran, Tibet ve Afganistan konularmda Ingiltere
ile Rusya'nm 1907'de vardiklari entente'di; bu, kendi içinde, bälgesel
bir mesele olmakla birlikte daha genig anlamlar da tagiyordu, çünkü
Londra ile St. Petersburg arasmda Asya'ya iligkin olarak süren ve 19. ¯
yüzyil boyunca tüm güçler tarafmdan kaçoilmaz saydan kavgalari or-
tadan kaldirip bu sayede ingiltere'nin Hindistan savunmasmdaki yükü-
nü hafifletmekle kalmadi, gergin Almanlarm Avrupa'da
"kuçatilmig"

olmaktan söz etmelerine de yol açti. ingilizier arasinda, äzellikle de li-

beral hükümet içinde, hâlä kendilerini Almanya kargisinda bir ortakli-
gm parçasi olarak görmeyen pek çok kimse olsa da, bunlarm savun-
duklan dügünce ikinci olay yüzünden güç kaybetti: Tirpitz'in gemi ya-
pimi programindaki yeni geniglemelerin ve Ingilizlerin Kuzey Denizinde

308
i
 bile deniz gücü üstünlügünü kaybedecekleri yolundaki korkularmm ar-
dindan kizisan 1908-1909 Ingiliz-Alman yarigi." Îngilizlerin
"donanma

sonraki üç yil içinde bu rekabeti azaltma çabalari, Almanya'nm Avru-

pa'da savag olmasi halinde Londra'ya yönelttikleri tarafsizlik talebiyle
kargilagmca, kugkucu Ingilizler gerilediler. Ingilizler ve Fransizlar 1908-
1909 Balkan bunahmmi gerginlik içinde izlemiglerdi; bu bunahm sira-
smda Avusturya-Macaristan'm Bosna-Hersek illerini resmen ilhaki kar-
ismda
Ruslarin gösterdigi öfke, Almanya'mn, Rusya'dan fait accomp-
li'yi' kabul etmesi yolunda bir talepte bulunmasina sebep oldu; kabul
etmezse, bunun sonuçlarina katlanmak zorundaydi."' Japonlarlayeni
yaptigi savag yüzünden zayif dügen Ruslar boyun egdiler. Ancak bu
diplomatik kabadayilik Rusya içinde yurtseverlerin tepkisine, savunma
harcamalarmm artmasma ve müttefiklere daha siki sarilma kararliligi-
na yol açti.
Böylece, 1909'dan sonra çegitli bagkentler arasinda
zaman zaman
görülen detente girigimlerine ragmen,."katilagma" egilimi artti. 1911'de
Fas yüzünden çikan ve Ingilizlerin Fransa lehine ve Almanya'ya kargi
olarak müdahale ettikleri ikinci bunahm, Fransa ve Almanya'da bu-
yük bir yurtseverlik heyecanmm kabarmasma ve milliyetçiler yaklay-
makta olan çatigmadan açik açik söz ederlerken, ordularin çok buyük
ölçülerde geniglemesine yol açti; Ïngiltere'deise hükümeti Avrupa'daki
bir savaga katilmak söz konusu -olabilir diye birbirlerinden ayri olan
hava ve deniz harbi planlarlyla ugragmak zorunlulugunda birakti.
Bundan bir yil sonra ingiliz bakan Lord Haldane'nin Berlin'deki diplo-
matik görevinin bagarisizhga ugramasi ve Alman filolarmin daha da
genigletilmesi, Londra'yi Kasim 1912 tarihli uzlagtirici ingiliz-Fransiz
deniz gücü anlaymasini imzalamaya itti. Bu sirada, Italyan kuvvetleri-
nin Türkiye'ye karp gerçekleptirdikleri firsatçi saldiri, Balkan ittifaki
devletlerince de taklit edildi ve böylece Osmanh Ìmparatorlugu Avru-
pa'dan fiilen digari sürüldu, daha sonra da ittifak üyeleri ganimet ko-
nusunda birbirlerine dügtüler. Baglangici çok eskilere giden "Dogu
Meselesi"nin böylece yeniden canlanmasi en ciddi nitelikli olaydi; bu
kismen rakip Balkan devletlerinin üstünlük saglamak için yaptiklari
ategli mucadelenin Büyük Güçler tarafmdan gerçek anlamda denetlen-
memesinden, kismen de birtakim yeni geligmelerin bu güçlerin hayati
çikarlarim tehdit eder görünmesinden ileri geliyordu: Strbistan'm yük-
selmesi Viyana'yi ürkütüyor, Almanlarm Türkiye üzerindeki askeri nü-
fuzlarmm artma ihtimali de St. Petersburg'u dehgete dügürüyordu. Ar-
idük Ferdinand'm 1914 Haziraninda öldürûlmesi, Avusturya-Maca-
ristan'm Sirplardan toprak almasma, sonra da Ruslarm karti hareket-

Fait accompli: Oldu bittiye getirilen durum. -

ç.n.

309
II
i
 lerine yol açtigi için, argidükün ölümünün barut fiçisini atesleyen bir
kivileim oldugu yolundaki eski beylik degerlendirme, gerçekten de
epey hakh görünmektedir.""
Haziran 1914'te meydana gelen öldürme olayi, tarihte, özel bir ola-
yin, nasil olupta önce. genel bir bunahma, sonra da bir dünya savagma
yol açtigini gösteren ärnekler arasmda en iyi bilinenlerden biridir. Avus-
turya-Macaristan'm Sirbistan üzerindeki talepleri ve Sirplarm buna ver-
dikleri yumuçatici cevabi reddederek Belgrad'a saldirmasi, Rusya'nm
Sirp müttefiklerine yardim için harekete geçmesine sebep oldu. Ancak
bu da, Prusya Genelkurmaymm Schlieffen Plamnin derhal nygulanmasi
için baski yapmasina yol açti; plan batiya, Be1çika üzerinden Fransa'ya
bir önalma taarruzu* yapilmasiydi -

bu ise, Ingilizleriigin.içine çekmek

gibi bir sonuç daha yaratti.
Bu bunahmda Büyük Güçlerin her biri gördükleri ulusal çikarlar
dogrultusunda hareket ederken, mevcut harekät planlarimn savaga git-
me kararlarmi etkiledigi de bir gerçekti.·Almanlar 1909'dan baglayarak
Avusturya-Macaristan'a yalmzca diplomatik açidan degil askeri açidan
da, Bismarck'm hiçbir zaman dügünmedigi oranda taahhütte bulundu-
Jar. Ayrica, Alman harekât plani artik, savagin özel sebebi ne olursa ol-
sun, Belçika üzerinden Ftansa'ya hemen ve genig kapsamh bir saldiriyi
da ige katiyordu. Buna kargi, Viyana'daki askeri planlamacilar farkh
cepheler konusunda hâlâ kararsizdilar; ancak
ilk darbeyi Sirbistan'da
indirme kararhligi güçleniyordu. Fransa'dan gelen paralardan destek
alan Rusya,
savagm baglama ihtimali kargisinda tüm gücünü giderek
hiz kazanan seferberlik ve batiya dogru saldiri için kullandi; äte
yan-
dan, böyle bir gey yapmak için daha da az sebebi olan Fransa, 1911.
yi-
linda Alsace-Lorraine'e dügüncesizce bir saldiri öngören ünlü Plan
XVIPyi benimsedi ve Italya'nm Üçlü Ittifaktaki ortaklari yanmda
sa-
vagma ihtimali artik çok azalmiç oldugu halde Ingilizlerin,Almanya'nm
Belçika ve Fransa'ya karsi saldirida bulunmasi durumunda Avrupa'da
askeri bir müdahaleye girigmesi daha bir beklenir hale geldi. Säz konu-
su ülkelerin genelkurmaylarmda hizin her geyin äzunü olugturdugu yo-
lunda tartigilmaz bir varsayim bulundugu bilinmektedir; yani bir çatig-
ma ihtimali dogdugu anda, kuvvetleri-seferber etmek ve dügmamn ayni
geyi yapmasina firsat vermeden, onlari sinira gätürüp oradan da
smirm
öbür yanina geçirmek hayati önem tagiyordu. Bu anlayig ordunun bati-
da indirici bir darbe vurup, sonra da daha yavag hareket eden Ruslarla
kargilagmak üzere doguya dogru geri dönmesi konusunda kararli olan
Berlin için özellikle geçerliydi; ama bu tür dügünceler bagka yerlerde de

*
Önalmataarruzu: Bir dugnan taarruzunun yakm oldugu konusunda kesin belirtilere
dayanilarak baçIatdan taarruz.
-

ç.n.

310
 9: AVRUPA'LI
HARÍTA

BUYUK GUÇLER VE BU GUÇLERIN

1914'DEKISAVAS
PLANLARI
NORVE A Almanlarin Fransa ilzerine saldmst
(Schlieffen Plani)

ÎSVEÇ B Fransizlarm Lorraine'i istilast (Plan XVII)

C Fransa ve Belçika'ya gönderilen Ïugiliz
kuvvederi
Di Ruslarm Dogu Prusya üzerine saldirisi

Dii Rustarin Avusturya-Macaristan'a hircumu

Ei Avusturya-Macaristan'in Galiçya'yi iggali
Eii Avustorya-Macaristan'in Sirbistan
A ilzerine saldirist
C ALMAN Di
,

4
iMPARATORLU U
Dii RL
BEL IKA "
A --~
U
LUKSEMBURG \
Ei
VUSTURYA-MACARÍSTAK
'a

FRANSA ÍSYlÇRE IMPARATORLUÕU '\

Í

A
 egemendi. Eger gerçekten büyük bir bunahm dogacaksa, böyle bir bu-
nahm dogdugu zaman diplomatlarin, strateji planlamacilari devreye gi-
rinceye kadar pek fazia zamanlari olmayacakti.2"
Geriye dönülüp bakildigmda bu savag planlarlyla ilgili en önemli
nokta, geriye bunlarm ilki devrilince äbürlerinin de birbiri ardma dev-
rilecegi bir dizi domino tagi gibi görünmelerinden ibaret degildi.
Önemli olan bir bagka gey de guydu ki, bir ortaklik savagi, sözgelimi
1859 ya da 1870'te oldugundan daha muhtemel göründügü için, çatig-
manin uzayip gitme ihtimali de ayni gekilde artlyordu; ancak
o dö-
nemde pek az kigi bunu anlamig görünmektedir. Temmuz/Agustos
1914'te baglayan savagin "Noele kadar bitmig" olacagi yolundaki
o
pek ünlü yanlig hesap, genellikle göyle açiklanip geçigtirilmigtir: Seri
atepli top Ve makineli tüfeklerin bir
guerre de manoeuvre'u imkânsiz
kildigi önceden.tahmin edilemedi ve bu silahlar asker y1ginlarmi siper-
lere girmeye zorlayip, onlarm buralardan çikarihnalarina hemen hiç
izin vermedi; daha sonralari bagvurulan uzun süreli topçu bombardi-
manlari ve çok genis çaph piyade saldirilari da bir çäzüm getirmedi,
çunkü bombardiman yalmzca tozu dumana katmaya
ve dügmani saldi-
rmin nereden baglayacagi konusunda haberdar etmeye yaradt.'" Buna
benzer bir biçimde, Avrupa'daki donanma komutanlarinin yaklagan
savagi yanhy degerlendirerek kendilerini belirleyici bir muharebe filosu
çarpigmasina hazirladiklari ve Kuzey Denizi ile Akdeniz'in cografi çiz-
gilerinin ve maym, torpido ve denizalti gibi yeni silahlarm geleneksel
tipteki filo harekätmi gerçekten de çok zorlagtiracagini iyi hesaplama-
diklari öne sürülmektedir.a2 O halde denizde ve kara üzerinde hizla
za-
fer kazanilmasi teknik sebeplerle mümkün degildi.
Bunlarm hepsi de elbette dogrudur, ancak ittifak sistemi çerçevesi
içinde de gärülmeleri gerekir." Nitekim, Ruslarin Avusturya-Macaris-
tan'a tek baglarma saldirmalarma izin verilseydi, ya da öbür güçler ta-
rafsiz kalirken Almanlarin, Fransizlar kargismda 1870'te yaptiklari
sa-
vagt tekrarlamalarma göz yumulsaydi, zafere ulagilmasi (birazgecikme-
li de olsa) tartigilmaz gibi görünmektedir. Ama bu ortakliklarm olmasi
sayesinde savagan taraflardan biri bir çarpigmada agir bir yenilgiye ug-
rasa veya kaynaklarinm savagi sürdürebilmesi için artik yeterli olmadi-
im görse de, müttefiklerden gelecek yardim umudu --ve vaadi-- yüzün-
den savaçm içinde kalmaya tegvik edilecek demekti. Biraz daha ileriye
bakarsak gäräruz ki, eger müttefiklerinden zamam geldiginde destek
almasalar, Fransa'nm yikimla sonuçlanan Nivelle taarruzu ve 1917 is-
yanlarmdan sonra ayakta kalmasi, Italya'nm 1917de Caporetto'da al-
digi yenilgiden sonra çökmekten kurtulmasi ve Avusturya-Macaristan
Imparatorlugunun1916'daki korkunç kayiplarindan (ya da 1914'te
Galiçya ve Sirbistan'daki korkunç kayiplarmdan) sonra ayni yolda git-

312
I

mesi hemen hemen imkânsiz olurdu. Böylece ittifak sisteminin kendisi,

savagm hizla sonuca ulagmamasini garantilemig ve zaferin, bu upuzun
düelloda --18. yüzyildaki büyük ortakhk savaglarmda oldugu gibi- or-
duldonanma kaynaklart ile mali/sinai/teknoloji kaynaklari bilegimi en
büyük olan tarafa gitmesini saglamigtir.

TOPLU SAVAS
VE GÜÇDENGELERÎ, 1914-1918
Birinci Dünya Savagm iki ortakhšm yüksek stratejisi ve elleri altmda
bulunan askeri ve smai kaynaklarin igigi altmda incelemeye geçmeden
önce, Büyük Güçlerin her birinin 1914'deki uluslararasi sistem içinde sa-
hip
_olduklari

konumu hatirlamak yararh olabilir. Birlegik Devletler oyu-

nun dipindaydi Ingiltere ve Fransa ile olan büynk ticari ve mali baglari,
-

Wilson?un
"eylemde
oldugu gibi dügüncede de tarafsiz"" kalma istegini
imkânsiz hale getirecek olsa bile. Japonya,Ïngiliz-Japon Ittifakmm mad-
delerini, Çin'deve orta Pasifik'te bulunan Alman sämürgelerini istila ede-
bilmek için serbestçe yorumladi, ne bu, ne de daha ätelerde yaptigi refa-
kat donanmasi görevleri belirleyici nitelikte olabilirdi; ama Müttefikler
için, dost bir Japonyadügman bir Japonya'dan tabii ki çok daha iyiydi.
Buna kargi Italya 1914'te tarafsizligi seçti; askeri ve sosyoekonomik açi-
dan nazik olan durumu duçünülürse bu politikayi sürdürmesi akillica
olurdu: Italya'nm 1915'te Merkezi Güç1er karpsmda savaga girmesi
Avusturya-Macaristan'a indirilen bir darbe olmussa da, bu kararm Ingil-
tere, Fransa ve Rusya için Müttefik diplomatlarinin umduklari önemli
yarari sagladigim söylemek zordur."' Bunun gibi, Türkiye'nin 1914 Kast-
mmda Berlin'in yamnda savaga girmesinin en çok kime yaradigim da söy-
lemek güçtür. Türklerin bogazlan kapadigi ve bäylece Ruslarin tahil ihra-
catini ve silah ithalatim engelledigi dogrudur, ama 191-5'e gelindiginde,
Rus bugdaymm herhangi bir yere nakli zor bir igti, batida da
"fazladan"

harp malzemesi bulunmuyordu. Öte yandan, Türklerin karari Yakmdo-

gu'yu Fransiz ve (özellikle)Ingiliz emperyalist yayilmac111gma açmigt1r --
, bir yandan da Hindistan ve Whitehall'daki emperyalistlerin dikkatlerini
tam olarak bati cephesi üzerinde yogunlagtirmalarma engel olmugtur.'"
o balde gerçekten de kritik durumdaki konumlar, Avrupa'daki
"Beg Büyük" gücün konumlariydi. Bu agamada Avusturya-Macaristan'i
Almanya'dan tümüyle ayri olarak ele almak yapay bir gey olur; çünkü
Viyana'mn amaçlari pek çok konuda sik sik Berlin'inkilerden ayrilsa
da, sava; ya da barig yapmasi muhtemelen yari bagimsiz bir Buyük
-ve

Güç olarak ayakta kalmasi-- ancak güçlü müttefikinin buyrugu ile ola-
bilirdi.a' Avusturya-Almanya bilegimi muazzam bir geydi. Cephe hatti
ordulari Fransiz ve Ruslarinkinden epey küçãktü ama bu ordular etkili
iç hatlar üzerinde görev yapiyor ve giderek artan sayida yeni askerle bes-

313

I
i
I
 lenebiliyordu. Agagida yer alan Tablo 22'de görülecegi gibi, ikili Ittifak
kargismda, sanayi ve teknoloji açisindan oldukça büyük bir üstünlükle-
ri de vardi.
Fransa ve Rusya'mn durumu ise tabii ki bunun tam tersiydi. Arala-
rmda Avrupa'nm yarisindan daha büyük bir uzakhk bulunan Fransa
ve
Rusya, askeri stratejilerinde eggüdüm saglamakta (en azmdan) güçlük
çekeceklerdi. Savagm baglangicmda ordu kuvvetleri yönünden epey iler-
de görünüyorlarsa da, bu üstünlük Almanlarm egitilmig yeteneklerini
cephe hatti çarpigmalarmda akilhca kullanmalariyla azalmig ve 1914
güzünde pervasizca gerçekleptirilen Fransiz-Rus taarruzlarmdan sonra
daha da gerilemigti. Zafer artik hizh olana gitmedigine göre, kuvvetli
olana gitme ihtimali durmadan artiyordu; sanayi endeksleri ise cesaret
verici degildi. Eger Fransa-Rusya bloku, Merkezi Güçlere karçi yalniz
olarak uzun bir
"toplu"

savaga girigseydi nasil zafer kazanirdi, bunu

dügünmek zordur.
Ancak gerçekte olan guydu; Almanya'nm muhtemel bir saldiriya
kargi Belçika üzerinden Fransa'ya bir önalma taarruzu gerçeklestirme
karari, Ingiltere'de müdahaleden yana olanlara güç kazandirdi."' Ïster
dengesi" ile ilgili geleneksel sebeplerle, ister
"güç "küçücuk

zavalh Belçi-
ka"yi savunmak için olsun, Ingiltere'tiinAlmanya'ya savag ilant kritik
bir karardi; ama Ïngilizlerin küçük, uzun dönemli ordusu genel askeri
dengeyi ancak çok änemsiz bir ölçüde etkileyebilirdi en azmdan,
-

bu
kuvvet kendisini kara Avrupa'si çizgisinde, y1ginlarm askere ahndigi bir
ordu haline dönügtürünceye kadar bäyle olacakti. Ama savag birkaç ay-
dan daha uzun sürecegi için Ingiltere'nin kuvvetli yanlari da az degildi.
Donanmasi Alman filosunu etkisiz duruma getirebilir ve Merkezi Güçle-
ri ablukaya alabilirdi bu.onlari dize getirmezdi ama kara Avrupa'si di-
-

gindaki ikmal maddeleri kaynaklarma ulagma yolunu kapatabilirdi. Bu-

nun tersine olarak da, Müttefik Güçlerin ikmal maddeleri kaynaklarma
rahatça ulagmalarini (sonradan Alman denizaltilarmm engelledigi za-
maalar digmda) saglamigtir; bu avantaj, Ingiltere'ninçok zengin bir tica-
ret ülkesi olmasi, dünya üzerinde geniç bir alanda baglantilara ve deni-
zagiri bälgelerde, bir bölümünü hiç olmazsa dolar ahmlari için para sag-
lamak üzere tasfiye edilebileceši çok buyük yatirimlara sahip olmasiyla
daha da güçlenmigtir. Denizagiri bälgelerle olan bu baglar, diplomatik
açidan ingiltere'nin müdahale kararmm Japonya'nmUzakdogu'da ger-
çeklegtirdigi eylemi etkilemesine, Îtalya'nm tarafsizhk ilan etmesine (ve
sonradan bundan dönmesine) ve Birlegik Devletlerin - genel olarak lehte
bir tavir almasina yol açti. Denizagm bölgelerden gelen daha dolaysiz
destegi ise, dogal olarak özerk dominyonlar ile Hindistan vermig, bura-
lardan saglanan askerler hizla Almanya'nm sömürge imparatorluguna,
daha sonra da Türkiye'ye gönderilmigtir.

314
I
i

Bunlara ek olarak, Ingiltere''ninhâlâ çok büyük olan smai ve mali

kaynaklari Avrupa'da kullamlabilir, bunlardan hem borç saglamak ve
Fransa, Be1çika, Rusya ve Italya'ya harp malzemesi göndermek amac1y-
la, hem de Haig tarafmdan kullamlacak büyük ordu-
bati cephesinde
nun ihtiyaçlarmi ve giderlerini kargilamak üzere yararlamlabilirdi. Tab-
lo 22'deki ekonomik endeksler, Ingiltere'ninmüdahalesinin güç açisin-
dan önemini göstermektedir.
TABLo 22
1914'DEKÏ ITTIFAKLARIN SANAYÎlTEKNOLOJÏ
AÇISINDAN KARSILASTIRILMASI
(yukaridaki 15-18. tablolardan ahnmytir)

Almanyal
Avusturya- Fransal
Macaristan Rusya + Britanya

Dünya imalat sanayi

üretim yüzdeleri (1913) % 19,2 % 14,3 + % 13,6 = % 27,9
.
Enerji tüketimleri (1913)metrik
milyon ton kämür kargiligi 236,4 116,8 + 195,0 = 311,8

Çeliküretimleri (1913)
milyon ton olarak 20,2 9,4 + 7,7 = 17,1

Toplam sanayi potansiyeli

(B.K. 1900=100) 178,4 133,9 + 127,2 = 261,1

Hiç kugkusuz bu, Müttefiklerin malzeme açismdan sahip olduklari

üstünlügü, ezici olmaktan çok önemli bir hale getirinig, Italya'nm
1915'te Merkezi Güçlere katilmasi da dengeyi onlarm lehine olarak
çok fazla bozmamigtir. Ancak,.uzaylp giden bir Büyük Güç savagmda
zafer genellikle en genig verimlilik tabamna sahip ortakhšm olmugsa,
iki ya da üç yillik bir savastan sonra bile Müttefiklerin neden hâlä ege-
menlik kuramadiklari 1917de bir ölçüde yenilgi tehlikesi yagadik-
-ve

lari-- ve bundan sonra Amerika'mn da çatigmaya girmesini saglamanm

neden onlar için hayati bir önem tagidigi yolunda belli birtakim soru-
lar da ortaya çikmaktadir.
Buna verilecek cevabin bir bölümü, Müttefiklerin kuvvetli oldukla-
ri
alanlarin Merkezi Güçlere kargi hizli ya da kesin bir zafer getirmesi-
nin mümkün olmadigi yolunda olmalidir. Alman sömürge imparatorlu-
gu 1914 yihnda (Naura fosfatlarmm digmda) ekonomik açidan öylesine
önemsizdi ki, elden gitmesi hemen hiçbir gey ifade etmiyordu. Alman-
ya'nin denizaqiri ticaretinden uzaklagtirilmasi elbette daha büyük zarar
dogurabilirdi ama gücünün etkisi"ne pek dügkün olen ingilizle-
"deniz

rin hayal ettikleri älçüde degildi; çünkü Alman ihracat ticareti sava;
üretimine göre ayarlandi, Merkezi Güçler bloku, ulagim sisteminin ko-

315
I
I
runmasi koguluyla yiyecek maddeleri yönünden hemen hemen kendi
kendine yeterliydi, ordu tarafmdan alman yerler pek çok hammaddenin
eksikligini (Lüksemburg'daki maden cevherleri, Romanya bugday1 ve
petrolü gibi) giderdi ve diger gerekli malzemeler tarafsiz kompular üze-
rinden saglandi. Deniz ablukasom etkili oldugu gärülmüs ama bu etki
ancak ordularin her cephede birden uyguladigi baskilarla birlikte hisse-
dilmig, hatta böyle oldugu zamanlarda bile çok agir iglemigti. Son ola-
rak da Ingilizlerin elindeki öbür geleneksel silah, yani 1808-1814 Yari-
mada Savagi çizgisinde kenar harekâti, Alman kiyilarina kargi kullani-
lamiyordu çünkü Almanya'nm denizden ve karadan yaptigi savunma
müthigti, bu silah, daha zayif güçlere kargi
--säzgelimi

Gelibolu ve Sela-
nik'te- kullanildigi zaman, Müttefik taraftaki harekât bagarisizhklari ve
savunmadakilerin elinde yeni silahlardan (mayintarlalari, seri ategli ki-
yi bataryalari) lyulunmasi umulan etkiyi zayiflatmigtir. Ikinci Dünya Sa-
vagmda oldugu gibi, dügman ortakhšmm
"saldiriy.a
açik zayif nokta-
lar"im her aray1g, Müttefik askerlerini Fransa'daki çarpigmalardan
uzaklagtirmigtir.'"
Aym geyler Müttefiklerin ezici deniz gücü üstünlügü için de söyle-
nebilir. Kuzey Denizinin ve Akdeniz'in cografi özellikleri, Müttefik
ulagtirma hatlarinm, limanlardaki dügman teknelerinin aramp bulun-
masina ya da dügman kiyilarina riskli bir yakm abluka konulmasma
gerek kalmadan güvenlik içinde olmalarmi saghyordu. Tersine, eger
"deniz

egemenligi"ne sahip olmak istiyorlarsa, Alman ve Avusturya-

Macaristan filolari ortaya çikmak ve ingiliz-Fransiz-italyan donanma-
larma meydan okumak zorundaydilar; çúnkü limanlarda kaldikça, bir
ige yaramiyordu. Ama Merkezi Güçler donanmalarimn hiçbiri, savag fi-
lolarim çok üstün durumda bulunan kuvvetlere kargi fiili bir intihar gö-
revine yollamak istemiyordu. O halde, meydana gelen bir iki yüzeysel
deniz çarpigmasi, rastlantlyla olan çarpigmalardi (Dogger Bank, Jutland
gibi) ve Müttefiklerin denizdeki denetimlerini gästermekten öte strate-
jik bir önemleri yoktu. Ilerde bagka kargilagmalarm meydana gelme ih-
timali de maymlarin, denizaltilarin, keyif uçaklari ya da Zeplinlerin sa-
vag gemilerine yänelttigi tehlike yüzünden zaylfhyordu; bunlar, her iki
tarafm komutanlarmi da dügman gemilerinin kendi kiyilarma yaklag-
makta oldugunu bilmedikçe (bu ise çok zayif bir ihtimaldi), filolarmm
denize açilmasi konusunda giderek daha dikkatli yapmaktaydi. Su üstü
harbindeki bu zayifhk yüzünden Merkezi Güçler yavag yavag Alman
denizaltilari desteginde Müttefik ticaret gemilerine kargt saldiriya girig-
tiler; bu çok daha ciddi bir tehdit olugturmaktaydi ama, niteligi geregi
ticarete kargi yapilan denizalti savagi agir, ylpratici bir iyti ve gerçek ba-
arisi ancak kaybedilen gemilerin tonajimn, Müttefik tersanelerinde ya-
pimma baglanan gemilerin tonajiyla kargilagtinlmasi ile älçülebilirdi
-

316

|
 ve bunu da imha edilen Alman denizaltilariyla kargilagtirmak gerekirdi.
Çabukzafer vaat eden bir savagma biçimi degildi bu
"

Müttefiklerin sayisal ve sinai ustunlügündekinispi yetersizligin ikin-

ci bir sebebi, bizzat askeri mücadelenin niteliginden ileri geliyordu. Ta-
raflardan her biri yüzlerce millik topraklara yayllmig milyonlarca askere
sahip olunca, Jenaya da Sadowa'daki gibi, sonucu belirleyici tek bir za-
fer kazanmak.zor (Bati Avrupa'da ise imkânsiz) hale geliyordu; aylarca
öncesinden sistemli bir biçimde planlanan ve hazirhgi yapilan bir "bü-

ük saldiri" bile, genellikle yüzlerce ufak çaph muharebe meydam eyle-

mine bölünüyor ve genellikle ulagtirmada neredeyse tam bir çökügle bir-
likte gidiyordu. Cephe hatti kimi bölümlerde öne ve arkaya dogru kaya-
bilirken, gerçek bir yarma harekâti getirebilecek imkânlarm bulunma-
masi, her iki tarafa da bir sonraki çatigmada meydana gelecek kilitlen-
me durumu için yedekleri, yeni mermi, dikenli tel ve agir silah stoklarmi
zamanmda seferber etme ve savaga sokma firsati veriyordu. Savagm son
agamalarina kadar hiçbir ordu kendi askerlerini çogu kez dört mil de-
rinligi olan dügman savunma hatlarmdan, onlari azaltilan kargi ategin
tehlikelerine maruz birakmadan ya da änceden yapilan bombardiman-
larla, ilerlemeyi kolaylagtiracak kadar tozu dumana katarak geçirmenin
yollarint bulamamigti. Ara sira gerçekleptirilen bir baskm taarruzu bir-
kaç dügman siper hattmi agtigi zamanlarda bile, bu avantajdan yarar-
lanmayi saglayacak özel donanim mevcut degildi; demiryolu hatlari mil-
lerce geride kahyor, süvariler tehlikelere fazlastyla açik (veyem stoklari-
na bagh) duruma geliyor, agir yükler taçiyan piyadeler fazla ilerleyemi-
yor ve hayati önemi olan topçu smifmin hareketi atlarin çektigi uzay1p
giden malzeme arabalari kuyruklari yuzünden kisitlaniyordu?"
Muharebe meydam üzerinde hizli zafer kazanmakla ilgili bu genel
soruna ek olarak, Almanlar daha özel iki avantaja sahiptiler. Bunlardan
ilki, Almanya'nin 1914 Agustos/Eylülünde Fransa ve Belçika'daki geniç
çaph ilerleyisi sirasinda bati cephesi hattim gören yüksek arazideki sirt-
lari ele geçirmig olmastydi. Almanya bu tarihten baglayarak, Verdun gi-
bi ender görülen istisnalar diginda, batida savunma durumunda kalarak
Ingiliz-Fransiz ordularim elverigsiz kogullar altmda saldirida bulunmak
zorunda birakti; Ïngiliz-Fransiz kuvverleri sayisal üstünlüge sahiptiler
ama bäylesine temel nitelikli bir dezavantaji giderecek sayida degildiler.
Ïkincisi,Almanya'mn dogu ve bati arasinda iyi ulagtirma araçlarina sa-
hip cografi konumundan gelen yararlarm ülkenin Müttefiklerce
"kuga-

tilmig" olmasim bir älçüde telafi etmesiydi; bu sayede Falkenhayn ve

Ludendroff gibi generaller tümenleri bir cepheden öbürüne geçirebili-
yorlardi; bir seferinde de bütün bir ordu orta Avrupa'mn bir ucundan
äbürüne bir hafta içinde gönderilebilmigti."'
Bunun bir sonucu olarak, 1914 ylhnda ordunun büyük bölümü ba-

317
i
 tida saldirirken Prusya Genelkurmayi, gergin bir havada, iki kolorduyu
tehlikeye açik dogu cephesini takviye için yeniden yaylyordu. Bu eylem
lojistik açidan zaten sagliksiz olan bati saldirisi için çok agir bir darbe
olmadi2°2 ve Almanlarm Mazuriya Gölleri çevresinde kendi harekãtlari-
m baglatarak Ruslarm, Dogu Prusya'ya yaptiklari vakitsiz saldiriya karsi
koymalarina yardimci oldu. 1914 Kasimmda leper'de meydana gelen
kanli çatigma, Falkenhayn'i batida hizli bir zafer kazanma umudu ol-
madigina inandirinca, sekiz Alman tümeni daha dogu komutanligma
aktarildi. Avusturya-Macaristan kuvvetleri Sirbistan seferleri sirasinda
küçültücü bir darbe yemig olduklarmdan Fransizlarm 1914 tarihli ger-
çek digt Plan XVIPsi de iflas edince, bir yarma harekätinm ancak Rus
Polonya'smm ve Galiçya'nin açik alanlarinda gerçekleçtirilebilecegi or-
taya çikti -
ancak bunun Ruslarm Avusturya-Macaristan'a kargi Lem-
berg'de kazandiklari zaferin mi, yoksa Almanlarin Tannenberg/Mazuri-
ya Gölleri zaferlerinin bir tekrari mi olacagi belli degildi. Ingiliz-Fransiz
ordulari 1915 yili boyunca (Fransizlarin 1,5 milyon, Îngilizlerin
300.000 asker daha kaybettikleri) batida saldirilarini sürdurürlerken,
Almanlar da kismen Karpatya'da kugatma altmda olan Avusturya-Ma-
caristanlilari kurtarmak ama esas olarak Rus Ordusunu savag alaninda
yok etmek üzere, dogu cephesinde bir dizi iddiah saldirmm hazirligmi
yapmaktaydilar. Aslmda Rus Ordusu hâlä o kadar büyüktü (ve büyü-
mekteydi) ki imha edilmesi mümkün degildi; ama 1915 sonlarina gelin-
diginde, Ruslar taktik ve.lojistik yönden üstün olan Almanlardan bir
dizi yikici dar be yemig ve Litvanya, Polonya ve Galiçya'dan atilmiglar-
di. Güneyde ise Alman takviye kuvvetleri ve firsatçi Bulgarlar, Avustur-
ya-Macaristan kuvvetlerine katilarak Sirbistan'i nihayet iggal ettiler. Ba-
tih Müttefiklerin 1915'te
-harekat

yänünden beceriksizce olan Gelibolu

seferinden, Selanik'e yapilan sonuçsuz çikarmaya, Îtalya'y1 savaga gir-
meye razi etmeye kadar- yaptiklari hiçbir girigim, Ruslara gerçekten
yardimci olmadi ve saglam yapih Merkezi Güç1er bloku için bir tehlike
olugturuyor gibi görünmedi?"
Falkenhayn'm 1916'da Alman stratejisini akillica olmayan bir bi-
çimde tersine çevirmesi -Verdun'a tekrar tekrar yapilacak taarruzlarla,
yok oluncaya kadar Fransizlara kan kaybettirmek üzere birlikleri bati-
ya tagimasi- eski politikanm hakli oldugunu ortaya koymaktan bagka
bir ige yaramadi. Çoksayida Alman tümeni Verdun seferi yüzünden pe-
rigan olurken, General Bursilov yänetimindeki Ruslar doguda 1916 ta-
rihli son büyük taarruzlarmi baglatarak, düzensiz durumdaki Habsburg
Ordusunu ta Karpat Daglarma kadar geri sürdüler ve ordu için çökme
tehlikesi yarattilar. Bununla hemen hemen aym strada, Haig kumanda-
sindaki Ingiliz ordusu Somme'daki büyük taarruzunu baglatarak iyi ko-
runan Alman sirtlarini aylarca zorladi. Bu çifte Müttefik harekâti Ver-

318
I

dun seferinin yavaglamasma (ve 1916 Agustosunun sonunda FÀlken-

hayn'm yerine Hindenburg ve Ludendorff'un geçmesine) yol açar aç-
maz Almanlarm stratejik durumunda iyilesme oldu. Almanlarin Som-
me'da ugradiklari kayiplar agirdi ama Haig'inkinden azdi ve Batida sa-
vunma durumuna geçig bir kez daha Almanlarm doguya asker aktar-
malarma imkân verdi, bunlar, Avusturya-Macaristan kuvvetlerini güç-
lendirdiler, sonra hizla Romanya'yi istila ettiler daha sonra da güneyde
ulgarlara yardimci oldular.2°*
.

Almanlarin iç hatlar, yeterli demiryollari ve elverigli savunma ko-

numlan açismdan sahip olduklari bu avantajlardan bagka, bir de bun-
lara bagh olarak zamanlama konusu vardi. Müttefiklerin sabip oldugu
daha büyük kaynaklar toplami 1914'te zafer kazanmak için hemen se-
ferber edilemedi. Rus ordu yönetimi muharebe meydamnda verilen ka-
yiplari gidermek üzere her zaman için çok sayida acemi er nakledebili-
yordu ama bu kuvvetleri belirli bir çizginin ätesinde genigletecek ne si-
laha sahipti, ne personele. Batida ise Haig'in ordusundaki askerlerin bir
milyonun üzerine çikmasi ancak 1916 ydmda olabilmigti ve o zaman
bile Ingilizler askerlerini Avrupa digmdaki seferlere kaydirma durumun-
da kalmiglar, Almanya üzerindeki baski da bäylece azalmisti. Bu, çatig-
-manin ilk iki yili içinde, Alman askeri mekanizmasmi dizginleme yükü-
nü en çok Rusya ve Fransa'nm tagimasina yol açti. Her ikisi de göz ka-
magtirici bir biçimde dövugtüler, ancak 1917nin baglarma gelindiginde
sikinti çekildigi açikça görülüyordu; Nivelle'in 191Tdeki aceleci taar-
ruzlarinm da ortaya çikardigi gibi, Verdun Fransiz Ordusunu gücünün
son smirma dayandirmigti; Brusilov'un taarruzu da Habsburg Ordusu-
nu bir savag kuvveti olarak fiilen yok etmigti ama Almanya'nin kendisi-
ne bir zarar getirmemig, Rus demiryollarmi, yiyecek stoklarini ve devlet
maliyesini daha da zora soktugu gibi Rusya'mn mevcut egitilmig insan
gücünün harcanmasina yol açmigti. Haig'in yeni ordulari, Fransizlarm
giderek artan bitkinligini telafi etmiglerse de, batida bir Müttefik zaferi-
nin habercisi olmamiglardi; bunlar cepheden taarruzlarla boç yere har-
cansalar da, Almanya, doguda genig çaph yeni eylemlere girigirken
Flander'deki durumunu korumayi gene de bagarabilirdi. Son olarak da,
Îtalyanlarm çaresizlik içinde yardim çagrisinda bulunduklari Alp bölge-
sinin güneyine yardim gitmesi beklenemezdi.
Bütün taraflarm askeri alanda giderek daha çok yaptiklari özverile-
re paralel olarak, maliye-sanayi alamnda da özveri kaçmilmaz hale geli-
yordu -
ancak (en azmdan 1917ye kadar) ortaya çikan sonuç ayni tür-
den bir kilitlenmeydi. Son zamanlarda yapilan çahymalarda, Birinci
Dünya Savaquun çagdag sanayileri pek çok bölgeyle ilk kez götürecek ve
silah yapimi veriminde çok büyük artiplara sebep olarak ulusal ekono-
mileri nasil harekete geçirdigi üzerine pek çok gey söylenmektedir"' An-

319
cak üzerinde dügününce, böyle bir gey elbette ça irtici degildir. Liberalle-
rin ve bagka kimselerin 1914'ten önceki silah yarigmm maliyeti konu-
sundaki tüm feryatlarma ragmen, ulusal gelirin ancak çok ufak bir bälü-
mü (ortalamaolarak yuzde därtten biraz fazlasi) silahlanmaya ayrihyor-
du. "Toplu savag"m geligiyle bu rakam yüzde 25 ya da yüzde 33'e çikin-
savag halindeki hükümetler sanayi, emek ve maliyenin yöneti-
-yani

ca
mini kesin olarak ele alinca- silah yapimi veriminin hizla yükselmesi ka-
çmilmazdi. Her ordudaki generaller 1914 sonlarinda ve 1915 baglarmda
giden bir kitligi"ndan aci aci
"mermi

sürüp yakmdiklari için politikaci-

larm, sikintinm yaratabilecegi sonuç1ardan korkarak, istenen mallan
üretmek üzere i; ve iççi kesimleriyle bir ittifak içine girmeleri de kaçmil-
mazdi.26 Çagdagbürokratik devletlerin iç borçlanma
ve vergi toplama
yetkileri olduguna göre, onlari uzun süreli savaçIari sürdürmeye çaligan
18. yüzyd devlet-lerigibi felce ugratan mali engeller artik yoktu. O halde,
ilk baglarda bu yeni koçullara uyum için geçen kisa bir dönemden sonra,
silah üretimi tum ulkelerdekaçinilmaz olarak hizla yükselmigtir.
Böylece, farkh taraffarm savaç dönemi ekonomilerinde aksayan
yönlerin nerelerde olduguru sormak gerekir; çünkü daha iyi donanimh
olan müttefiklerden yardim gelmezse, bu aksakliklarm çöküge yol aç-
masi mümkündü. Bu bakimdan, Büyük Güçler arasinda en zayif du-
rumda olan ikisine, Avusturya-Macaristan
ve Italya'ya, bu bölumde he-
men hiç yer verilmeyecektir; çünkü burlardan ilki yaptigi uzun savaglar
sirasinda (özelliklede Ïtalya cephesinde) olaganüstü bir dayanma gücü
gösterdigi halde, Almanlarm Habsburg Împaratorlugunu gittikçe daha
çok Berlin'in uydusu haline getiren pek çok askeri müdahalesi olmasa,
Rusya ile olan savagta çökerdi;2°' Caporetto felaketine kadar bu ölçüde
dolaysiz askeri yardima hiçbir yerde gerek duymayan Ïtalya ise, hayati
önem tagiyan yiyecek maddeleri, kämür ve hammadde saglamak için,
gemi tagimaciliši imkânlari için ve harp malzemeleri ile bagka ürünlere
ödeme yapmak üzere kullandigi 2,6 milyar dolarhk borç için kendin-
den zengin ve güçlü müttefiklerine giderek daha çok bagimli hale geli-
yordu.2" italya'nm 1918'deki nihai de Habsburg Ïmparatorlu-
"zafer"i

gununnihai yenilgisi ve dagihgi gibi, esas olarak bagka yerlerde gerçek-

leytirilen eylemler ve ahnan kararlara bagli olmugtu.
1917'de Îtalya, Avusturya-Macaristan ve Rusya'nm çöküg yolunda
birbirleriyle yangmakta olduklari ileri sürülmügtür?" Rusya'nm gerçekte
ilk gidecek ulke olmasi, Roma ve Viyana'nm büyük oranda kargi kargiya
bulunmadiklari iki sorundan kaynaklamyordu; bunlardan ilki, Rus-
ya'nm yüzlerce millik simri boyunca çok daha etkili olan Alman Ordu-
sunun amansiz saldmlarma açik olmasiydi; ikincisi de, 1914 Agustosun-
da Türkiye'nin savaga girmesinden sonra, stratejik yönden soyutlanmig
olmasi ve böylece sava; mekanizmasmm çok büyük çabalarini sürdüre-

320
 bilmesi için gerekli olan ne askeri ne ekonomik yardimi müttefiklerinden
yeterli ölçúde saglayabilme imkânim hicbir zaman bulamamasidir. Rus-
ya, savagan öbür ülkeler gibi, cephane stoklarmi savag öncesi tahmin
edilenden on kat daha hizla tukettigini pek cabuk görünce, yerli üretimi
çok genig çaph olarak artirmak zorunda kaldi -- bu, kaynaklan, kendi
çikarlari pesinde olan Moskovah sanayicilerin eline birakmak anlamina
gelse de, denizagiri ülkelere yapilan ve çok gecikmeli olarak ulagan sipa-
r¯çleri beklemekten çok daha güvenilir bir yoldu. Ancak Rus silah yapi-
veriminde ve aslmda genel olarak sanayi ve tarim üretiminde savagm
ilk iki buçuk yihnda saglanan göz ahci artig, yetersiz ulagim sistemini
çok zorladi; sistemin askerlerin, süvari smift için gerekli olan hayvan ye-
minin vb. tagmmasi iglemleriyle bag edebilmesi zaten zordu. Bäylece
mermi stoklari cepheden millerce ätede birikti. Yiyecek maddeleri açik
bulunan alanlara, äzellikle de kentlerheki bu tür yerlere ulagtirilamadi;
Müttefiklerin gänderdigi ikmal maddeleri aylarca Murmansk ve Arc-
hangel liman çevrelerinde.kaldi. Bu altyapi yetersizliklerinin, cüce kal-
mig, beceriksiz Rus bürokrasisince alt edilmesi mümkün degildi; tepede
yer alan kavgaci, güçten dügmüg lider politikacilardan da hemen hiç yar-
dim gelmiyordu. Tersine, çarlik yönetimi pervasizhga varan dengesiz
mali politikalariyla kendi mezarmi kazmaya yardimci olmaktaydi,
(geli-
rinin üçte birini saglayan) alkollü içki ticaretine -son veren, (barigdöne-
minde ä.bür änemli gelir kaynagini. olugturan) demiryollarmda ašir ka-
ylplara ugrayan ve -Lloyd George'un aksine- daha iyi durumdakilerin
gelir vergisini arttirmayi reddeden devlet, savag giderlerini kargilamak
üzere giderek artan oranlarda iç.borçlanma ve kâgit para basma yoluna
gitti. Fiyat endeksi, 1914 Haziraninda çok önemsiz bir deger olan
100'den, 1916 Arahšmda 398'e,.1917 Haziranmda 702'ye tirmandi ve
bu tarihte yiyecek maddelerinin yetersizligi ile agiri enflasyon korkunç
bir bilegim olugturarak art arda gelen grevlere yol açtt."° .

Rusya'nin sergiledigi askeri performans, savagm ilk iki ya da üç yllin-

ki sanayi üretimi gibi övgüye degerdi ancak bunun sava; äncesinde zi-
-

hinlerde yer eden ve Avrupa'da änüne geleni ezerek ilerleyen aptalca

"Rus silindiri" görüntüsuyle hiç ilgisi yoktu. Rus askerleri her zamanki
gibi inatla ve dirençle, batihlarin tanimadigi zorluklara ve disipline katla-
narak savagtilar. Ruslarm, Avusturya-Macaristanordusu kargismda Eylül
1914 tarihli Lemberg zaferinden, parlak bir biçirnde gerçekleptirilen Bru-
silov taarruzuna kadar ortaya koyduklari etkinlik, Türklere kargi Kafkas-
larda yapilan savaglara benzer bir biçimde, sürekli bagarilarla doluydu.
Ancak, daha iyi donammh ve daha seri hareket eden Almanlar kargismda
bunun tam tersi oldu; ama bunu bile bir perspektif içine yerleytirmek ge-
rekir; çünkü bir savagta (sözgelimi, 1914'te Tannenberg/Mazuriya Gölleri
ya da 1915'teki Karpatya Savaymdan) verilen kaylplar, her yil yeni askere

321
I

I
almanlarla kapatihyor ve bunlar bir sonraki mevsimde yapilacak harekât
için hazirlamyordu. Ancak zamanla, ordunun niteliginin ve moralinin bu
agir yapilar yüzünden etkilenmesi kaçinilmazdi -Tannenberg/Mazuriya
göllerinde 250.000; 1915'in baglarmdaki Karpatya savaglarmda 1 mil-
yon; Mackensen, orta Polonya'daki çikmtiya saldirdiginda 400.000 daha
ve Brusilov taarruzu ile baglayip, Romanya'daki fiyaskoyla biten 1916
savaglarinda 1 milyon kisi gibi, çok büyük kayiplardi bunlar. 1916'mn
sonuna gelindiginde, Rus ordusunda yaklapk 3,6 milyon älü, agir hasta
ve yarah vardi ve 2,1 milyon asker de Merkezi Güçlerce esir ahnmigti. Bu
tarihte, ikinci kategoriye girenlerin de (ailedeeli ekmek tutan tek erkek-
ler) askere çagrilmasma karar verilmig, bu ise käylerde çok büyük huzur-
suzluklar yaratmakla kalmamig, duruma piddetle içerleyen yüz binlerle
acemi askerin orduya girmesine yol açmigtt. Egitim görmüg astsubay
sa-
y1smin azalmasi, cephedeki silah, mühimmat ve yiyecek miktarinin yeter-
sizligi ve Ruslarm yapmak istediklerinin hepsinden haberli*, bunal-
.önce

tici ateg gücüne sahip toplari olan ve herkesten daha hizli hareket yetene-
gi var gibi görünen Alman savag mekanizmasi kargismda giderek artan
apagihk duygusu da, neredeyse aym ölçüde önem tagiyan noktalardi.
1917nin baglarmda sava; alamnda art arda alman yenilgiler, kentlerdeki
huzursuzluk ve toprak dagitimi yapilacagina iligkin söylentilerle etkilegi-
me girerek orduda yaygin bir dagilmaya yol açtilar. Kerensky'nin
1917de gerçeklegtirdigi gene Avusturyalilar kargisinda bagta baçarih
--

olan, sonra da Mackensen'in karp saldirisi ile darmadagm edilen - taar-

"bariga

ruz son darbe oldu. Stavka ordu için, olan ortak susamighklari-
nm ve ortak dügmanhklarinin birleptirdigi, çok büyük, bezgin, kihksiz,
yari aç yari tok, öfkeli bir insan kalabahgindan bagka ey degil"na
cuna variyordu. Artik Rusya'nm bekleyebilecegi, yalnizca yenilgi ve
1905'dekinden çok daha ciddi nitelikli bir iç devrimdi. Fransa'nm da Ni-
velle'in anlamsiz taarruzunun ardindan binierce askerin ayaklandigi
1917 ortalarinda, buna benzeyenbir sona ne kadar yaklagtigi üzerinde
dügünmek bostur;212çünkü gerçek guydu ki Rusya'daki kogullarla olan
yuzeysel benzerliklere ragmen, Fransizlar savag içinde kalmalarma izin
verecek anahtar avantajlara sahiptiler. Bunlardan ilki, Alman istilacilari
Ren'e geri sürmek üzere çok daha büyük bir ulusal birlige ve kararlihga
sahip olmalarlydi -- ancak Fransa tek bagina savagiyor olsa, bu duygula
bile silinip gidebilirdi. Îkinci ve herhalde en can ahei olan fark da, Fran-
sizlarm bir ortakhk savagmdan Rusya için söz konusu olarnayacak bir bi-
çimde yarar saglayabilmeleriydi. 1871'den beri, Almanya'ya kargi tek
baglarma direnemeyeceklerini biliyorlardi; 1914-1918 çatigmasi bu yargi-
ç$nkü
*
Bu da papirtici bir gey degildi, Ruslar telsiz yayinlart konusunda inanilmaya-
cak kadar dikkarsizdiler.

322
 yi dogrulamaktan bagka bir gey yapmamigti. Bunu söylemek, Fransa'mn
savaga yaptigi katkiyi ne askeri ne ekonomik degerler açisindan küçük
gästermek degil, yalnizca kendi çerçevesi içine yerleptirerek görmeye ça-
hymaktir. Ülkeninpik demir kapasitesinin yüzde 64'ünün, çelik kapasite-
sinin yuzde 24'ünün ve kömür kapasitesinin yüzde 40'mm hizla Alman-
larm eline geçtigi dügünülürse, Fransiziann 1914'ten sonra sanayilerine
yeniden hayat verigleri olaganüstüydü. (Sirasi gelmigken bunun, eger poli-
t\kacilarda gerekli kararlihk bulunsaydi, 19. yüzyilda neler yapilabilirdi
sórusunun cevabma da igaret ettigini ekleyelim.) Fransa'mn pek çok ye-
rinde irili ufakli fabrikalar kurulmuy ve buralarda kadinlar, çocuklar ve
emekli askerler çahstirilmig, hatta beceri sahibi iççiler siperlerden burala-
ra geri çekilmigtir. Teknokrat planlamacilar, igadamlari ve sendikalar, ola-
bildigince çok sayida mermi, agir silah, uçak, kamyon ve tank üretmek
üzere ulusal bir çaba içine girdiler. Bunun bir sonucu olarak ortaya çikan
verim artigi kargismda, bir bilim adami "Birinci Dünya Savaymda Fransa,
Ingiltere'den daha fazla, Amerika'dan ise çok daha fazla bir oranda de-
mokrasinin arsenali haline geldi,"213 görügünü dile getirmigtir.
Ancak silah üretimine bäylesine orantisiz bir yogunluk kazandiril-
masi --makineli tüfek üretimi 170 kat, tufek üretimi 290 kat artmisti-
eger Fransa, Ingiltere'den ve Amerika'dan aldigi yardimlara güvenmese,
hiçbir zaman mümkün olamazdi; yardimlar, yeni harp malzemeleri sa-
nayii için hayati änem tagiyan kömür, kok, pik demir, çelik ve imalat
makinelerinin bu ülkelerden sürekli olarak Fransa'ya akmasiyla, Fransa
denizagiri ülkelerden gelecek hammaddelerin paralarini ödeyebilsin di-
ye Îngiliz ve Amerikahlarca verilen 3,6 milyar dolardan fazla borçla,
ÎngilizlerinFransa'ya gemi tagimacilišmdan giderek daha çok pay ay1-
rarak, bu mallarm büyük bir bölumünün ancak bu sayede tagmmalari-
- na imkân vermeleriyle ve yiyecek maddesi saglamalariyla gerçeklegmig-
tir. Yiyecek maddeleri yardimma gerek duyulmasi barig
_dönemlerinde

her zaman tarimsal üretim fazlasi olan bir ulke için anlagilmaz bir ku-
sur gibi görunmektedir; ancak gerçek guydu ki Fransizlar (Ïngilizler di-
mda) savagta taraf olan öbür Avrupalilar gibi,
.çok

fazla sayida erkegi

topraktan ayirarak, atlari süvari güçlerine ya da ordu ulagim görevleri-
ne çekerek ve gübre ile tarim makinelerinin aleyhine olarak parlayicila-
ra ve agir silahlara yatirim yaparak, kendi tarimlarma zarar vermigler-
di. Alinan ürün miktari açisindan kötü bir yil olan 1917de yiyecek kit-
ligt bag göstermig, fiyatlar tehlike haberi verircesine tirmanmig ve Fran-
siz Ordusunun kendi tahil stoku iki gün yetecek kadar dügmügtür bu -

(özelliklede ayaklanmalardan sonra) devrime yol açabilecek bir du-

rumdu ve ancak ingiliz gemilerinin Amerika'dan acilen bugday getir-
meleri için gärevlendirilmesiyle atlatildi?"
Fransa, buna oldukça benzer bir biçimde, bati cephesinde de gide-
I

323
I

I
rek artan oranda änceleri ingiliz, sonralari da Amerikan askeri yardimi-
na bagimli hale geldi. Savagin ilk iki ya da üç yih içinde Fransa asil yü-
kü çekmig ve korkunç kayiplara ugramigti -

bu sayi, Nivelle'in 1917de-

ki taarruzundan önce bile 3 milyon kipiyi agiyordu ve Fransa, Almanya,
Rusya ve Büyük Britanya imparatorlugunun sahip oldugu gibi çok bü-
yük egitilmemig insan gücü kaynaklarina sahip olmadigindan, bu kayip-
larin yerine bagkalarim koymasi çok daha zordu. Ancak 1916-1917'de,
Haig'in bati cephesindeki ordusu, Fransiz Ordusunun üçte ikisine esitle-
necek kadar genislemigti ve cephe hattinda 80 millik bir bölümü tutu-
yordu; Ingiliz Bagkomutanhgi zaten taarruza geçmeye hovesliydi ama
Somme seferinin Verdun üzerindeki baskiyi hafifletmeye yardimci oldu-
gu kugkusuzdur tipki, Petain çaresizlik içinde, isyanlarin ardmdan
-

kuvvetlerine yeniden moral kazandirmaya çahgir ve y1gilmig piyadelerin

yapamayacaklari belli olan igleri yapsmlar diye yeni kamyonlarin, uçak-
larm ve agir toplarin gelmesini beklerken, 1917 tsarihli Passchendaele
Savagmm, Almanlarm çabalarim cephenin Fransizlarm tuttugu kesimin-
den uzaklagtirmasi gibi. Son olarak da, 1918 Marti ile Agustosu arasin-
da bati cephesi boyunca bir ileri bir geri hareketlerle snren çok büyük
boyutlu savaglarda, Fransa sirtmi yalmzca Îngiliz ve imparatorluk tü-
menlerine degil, sayilart giderek artan Amerikan tümenlerine de daya-
migti Ve Foch 1918 Eylûlünde son karvi taarruzunu düzenlediginde, ek-
sikleri olan 197 Alman tümenine kargi, 102 Fransiz, 60 Britanya Împa-
ratorlugu, 42 (iki kat büyükliikte) Amerikan ve 12 Belçika tümeni kul-
landi.2" Müthig Almanlar ancak bir ordular karmasi ile Fransiz toprak-
larmdan atilabilmig ve ülke yeniden özgürlük kazanmigti.
Îngilizler, 1914 Agustosunda savaga girdikleri zaman, bunu, nihai
zaferi kazanabilmek için kendilerinin de bir bagka Büyük Güce dayan-
mak durumunda kalacaklari duçüncesiyle yapmadilar. Savag öncesi
planlarmdan ve hazirliklarindan çikarabildigimize göre strateji uzman-
lari, kralhk donanmasi Alman ticaret gemilerini (vebelki de açik deniz
filosunu) okyanuslardan silip süpürür ve Alman sömürge imparatorlu-
gu, dominyonlardan gelen askerlerle ingilizlerin Hindistan'daki kuvvet-
leri tarafmdan ele geçirilirken, küçük ama hayati önem tagiyan bir kuv-
vetin Mang üzerinden Fransiz ve Belçika ordulari arasmdaki bir boglu-
"kapamak"
üzere gönderilecegini ve bu kuvvetin Rus silindirinin ve)
gu
Fransiz Plan XVIFsinin Alman anayurdunun içine dalmasina kadar Al-
man taarruzuna direnecegini hayal etmiglerdi. Ingilizler,hassas durum-
da olan uluslararasi kredi ve ticaret aglarmda ani bir bunahm olmasmi
engellemek üzere birtakun önlemler almiç1ardi ama, bütün öbür güçler
gibi, uzun süreli bir savaga hazirkkli degillerdi. Ancak öbürlerinden
farkh olarak, Avrupa kitasi üzerinde genig çapli harekâta da hazirlikli
degildiler.22' Bandan dolayt, bir milyon Îngiliz askerinin Fransa'da sava-

324
 a hazir hale gelmeleri için bir-iki yil kadar yogun bir hazirhk yapmak
zorunda kalinmasma ve devletin tüfek, top, makineli tufek, uçak, kam-
yon ve mühimmat için yaptigi harcamalarda meydana gelen patlama-
nin, ancak Lloyd George'un Harp Malzemeleri Bakanhginca yava; ya-
vas düzeltilen pek çok üretim aksakhgim ortaya çikarmasina hiç çagma-
mak gerekir.22 Tablo 23'te görüldügu gibi, bu konuda da inamlmasi
güç bir verim artigi olmugtur.

TABLO 23
B.K. HARP ÜRETIMÏ,1914-1918'"
MALZEMELERÏ
1914 1915 1916 1917 1918

Top 91 3.390 4.314 5.137 8.039

Tank - -

150 1.110 1.359

Uçak 200 1.900 6.100 14.700 32.000
Makinah 300 6.100 33.500 79.700 120.900

Ama insan ingiltere'nin savag harcamalarmm 1913'te 91 milyon

sterlinken, 1918'de 1.956 milyar dolara çiktigmi fark edince, bu hiç de
gagirtici degildir; 1918'e gelindiginde bu giderler toplam devlet harca-
malarimn yüzde 80'ini, GSMH'mn da yuzde 52'sini tutuyordu.2"
Bu yuzden, ingiltereve imparatorluk tümenlerinin, uçak filolarmm,
agir top bataryalarmm sayilarmda meydana gelen çok büyük artiç1arla il-
gili tüm ayrmtilari vermek, Birinci Dünya Savaginin Ingiltere'nin genel
stratejik konumunda ortaya çikardigi zayifhklara igaret etmekten daha az
önemliydi. Bunlardan ilki, cografi kogullar ve büyük filonun sayisal üs-
tünlügü sayesinde, Müttefikler su üstü çatigmalarinda deniz egemenlikle-
rini sürdürurken, kralhk donanmasinm Almanlarin 1917 baglarmda uy-
guladigi smirsiz denizalti harbi için oldukça hazirhksiz olmasiydi. Ikinci-
si, birtakim ucuz stratejik silahlarm bir arada kullanilmasi (abluka,sö-
mürge seferleri, amfibik harekât) Merkezi Güçler gibi genig kaynaklara
sahip bir dugman kaigismda bir ige yaramazken, bunun alternatifi olan
Alman Ordusuyla dogrudan çarpigma stratejisi de sonuç getirecek gibi
görunmüyordu ve insan gücu açismdan son derece pahaliya mal olu-
-

yordu. Somme seferi, 1916 Kasimmda zayiflayarak sona ererken Ingiliz-

lerin kayiplari 400.000'in üzerine çikmigti. Bu, Ingiltere'nin en nitelikli
gönüllülerini yok edip, politikacilarmda gok etkisi yarattiysa da, Haig'in
sonuçta zaferin kendilerine ait olacagma iligkin güvenini zayiflatmadi.
1917'nin ortalarina gelindiginde Haig leper'den kuzeybatida Passchenda-
ele'e dogru bir taarruz daha hazirlamaktaydi bu, 300.000 kaybin daha
-

verildigi, Fransa'daki ordunun büyük bölümünün moralini fena

.halde

bozan, çamurlar içinde yaganmig bir karabasan oldu. Bundan dolay1 Ge-
neral Haig ile General Robertson ne kadar kargi çikarlarsa çiksmlar,

I
325
 Lloyd George ile emperyalizm yanhsi Savag Kabinesinin giderek daha
çok sayida Îngiliz-tümenini
önemli toprak kazançlarmo beklendigi ve iyi
korunan Alman siperlerine yapilacak baskinlardan çok daha az kayiplar
verilecek Yakmdogu'ya kaydtrma egilimleri çok da beklenir bir yeydi.22°
Ancak Passchendaele'den önce bile (bu imparatorluk seferlerine rag-
men) Ïngiftere,Almanya kargisinda verilen mücadelede liderlik rolünü
üstlenmigti. Fransa ve Rusya sava; alanmda hâlä büyük ordular bulundu-
rabiliyorlardi ama bunlar, Nivelle'in pahahya mal olan saldirilari ve Al-
manlann Brusilov taarruzundan sonra indirdikleri karei darbe yüzünden
tükenig içindeydiler. Bu liderlik rolü, Ingiltere'ninyalmz kendisi için degil,
Rusya, Îtalya ve hatta Fransa'nm aldigi borçlar için de güvence vererek
dünya kredi pazarlarmda bankerlik yapma ve borç bulma igi görmesin-
den ekonomik düzeyde daha da belirgindi çünkü Müttefiklerden hiçbi-
--

ri, denizapri bulgelerden yapilan ve çok büyük ölçüde artrug olan harp
malzemeleri ve hammadde ithali için ädenecek miktarlari, kendi altmlari
ya da dig sermaye yatirimlan yoluyla saglayabilecek durumda degildi.
Gerçekten de 1 Nisan 1917'de Müttefiklerarasi savag kredileri 4,3 milyar
dolara yükselmigti ve bunun yüzde 88'ini ÎngilizHükümeti kargihyordu.
Bu, Ïngiltere'nin 18. yüzyilda oynadigi "ortakhk
bankeri" rolünün bir
tekrari gibi gärünmekteyse de arada çok önemli bir fark vardi: Müttefik-
lere milyarlarca dolar degerinde harp malzemesi ve yiyecek maddesi sag-
layan (ancakaym geyi, denizdeki. abluka yüzünden Merkezi Güçler için
yapamayan) Birlegik Devletler ile arada çok büyük bir ticaret açigt olma-
sina ragmen, Birlegik Devletler kargihk olarak hemen hiçbir mal istemi-
yordu. Ne altm transferi ne de Ingiftere'nin çok büyük miktarlardaki do-
lar ödemeli senet satiplari bu açigi kapayamiyordu; harp malzemeleri sag-
layan Amerikahlara dolarla ödeme yapabilmek için bir tek New York ve
Sikagopara piyasalarinda borç bulmak ige yarayabilirdi. Bunun sonu-
cunda Müttefikler kendi sava; çabalarmi sürdürebilmek için Amerikan
mali yardimma giderek daha bagimb hale geldiler. 1916 Ekiminde, Ingil-
tere Maliye Bakam
"önümüzdeki

Haziranda ya da daha önceki bir tarih-

te, Amerika Bagkam, eger isterse bize kendi kogullarim zorla kabul ettire-
bilecek bir konuma gelecektir" uyarismda bulunuyordu? Bu, "bagim-

siz" Büyük Güçler için hepten ürkutücü bir durumdu.

Peki ya Almanya? Almanya'mn savaç sirasindaki performansi insam\
afallatiyordu. Profesör Northedge'in igaret ettigi gibi, Almanya "mütte-

fiklerinin änemli bir yardimi olmadan, dünyano geri kalan yanmi ken-
dinden belli bir uzaklikta tutmus, Rusya'yi alt etmig, iki yüzyildan fazla
bir süreyle Avrupa'nm askeri devi olan Fransa'yi gucünün son noktasma
getirmig ve 1917de Ingiltere'yi aç birakarak neredeyse teslim olacak du-
ruma dügürmügtü."222Bu, kismen Almanya'nm yukarida özetlenen avan-
tajlarmdan ileri geliyordu: Ü1keiçinde iyi durumda olan ulagtirma hatlari,

326
 batida savunulmasi kolay mevkiler, doguda ise daha az yeterli olan düg-
manlara kargi hareketli savaga elverigli açik alanlar. Eu durum kismen de,
yeni savag kogullarma äbür ordularmkinden daha hizla uyum saglayabi-
len ve 1916'ya gelindiginde, hem savunma hem taarruz harbinin niteligini
yeniden gözden geçirraig çok sayida akilli ve aragtirici kurmay subaya sa-
hip Alman kuvvetlerinin savag gücüne dogrudan bagliydi.223
savag"m uygulanmasi için hem
"toplu

Son olarak da Alman Devleti

ok. kalabalik nüfusundan hem de çok genig sanayi tabanindan yararlana-
biliyordu. Gerçekten de fiili olarak milyona kargthk 13,25 milyon ol-
-13

mak üzere-- Rusya'dan daha çok sayida insam seferber etmigti; bu, iki ul-
kenin toplam nüfuslarina bakilmca olaganustü bir bagariydi; sava; alanin-
da da her zaman için Rusya'nmkinden daha çok tümen bulunduruyordu.
Harp malzemeleri üretimi hizla artti; bu uretimyalnizca ordu komutanli-
gimndegil, hayati önem tapyan malzemeleri tahsis etmek ve darbogazlari
önlemek üzere karteller kuran Walter Rathenau gibi akilh bürokrat-iça-
damlarinin dikkatli gözetimi altmda gerçekleçtiriliyordu. Usta kimyacilar
Ingilizlerin uyguladigt deniz ablukasi yüzünden kesilen kalemlerin (Si-
li'den gelen nitratlar gibi) yerini tutabilecek yapay maddeler ürettiler. 19gal
edilen Lüksemburg ve Kuzey Fransa topraklarmdaki maden cevherlerini
ve kömùrú sonuna kadar kullandilar.Belçikah iççileri Alman fabrikalari-
sistemli
na aldilar, 1916 içgalinden sonra Romanya bugday ve petrolünü
bir biçirbde yagmaladilar. Almanya'nm askeri liderleri Napolyon ve Hitler
gibi, yaptiklari fetihlerin kargihgim almayi amaçhyorlardi.224 1917nin ilk
yarismda Rusya çöker, Fransa gücünü yitirirken ve ingiltere de Alman de-
nizaltilarmin "kargi
ablukasi" girerken, Almanya. zaferin epigine
altma
gelmig görünmekteydi. "Aci son gelinceye kadar savagmak"la ilgili tüm
retoriklerine ragmen Londra ve Paris'teki devlet adamlari, haril haril bir
uzlagma barip imkâmni dügündüler;sonra da igler tersine döndü.
Ancak bu dev askeri-smai kudret görünügünün ardinda hayli bü-
yük sorunlar yatiyordu. Bunlar 1916 yazmdan önce, yarii Alman Ordu-
su batida savunmada kahrken, doguda genig çaph
saldirilar yaptigi sü-
.

rece fazla gücü degildi. Ama Verdun ve Somme savaglari gerek kullani-
lan ateg gücü, gerekse ugranilan kayiplar açismdan daha önce görülme-
mig boyutlariydi; Almanlarin 1915'te 850.000 dolayinda olan kayipla-
ri, 1916'da yaklagik 1,2 milyona firladi. Somme taarruzu Almanlari
özellikle etkiledi çünkü Ingilizlerin sava; alanmda zafer kazanmak için
alusal kaynaklarmi nihayet var güçleriyle savaga ayirdiklarmi göster-
mekteydi; bu ise, 1916 Agustosunda Hindenburg Programi denen ve
harp malzemeleri üretiminde muazzam bir artig olacašmi ve toplu sava-
toplumu üzerinde
ym taleplerini kargilamak üzere Alman ekonomisi ve
çok daha sikt bir denetim uygulanacagmi bildiren programin dogmasi-
na yol açti. Bir yanda halk üzerinde her türlü yetkiyi kullanan otoriter

327
I
i

I
 bir yönetim, öbür yanda devletin gelir ve kazanç vergilerini artirmak
yerine, giderek daha çok borç alma
ve -kâgit para basma yoluna gidil-
mesi -bunun da yüksek enflasyona yol açmasi- bir araya gelince, hal-
kin moraline agir bir darbe indirilmig oldu - halk morali ise yüksek
strateji içinde yer alan ve Ludendorff'un, sözgelimi Lloyd George da ya
Clemencau gibi bir politikaci kadar anlayamadigi bir unsurdu.
Bir ekonomik önlem olarak dügünülse bile, Hindenburg Programi-
nm sorunlari vardi. Üretimin oldukça inanilmaz miktarlarda --patlayici
maddeler veriminde iki kat, makineli tüfek veriminde üç kat olmak
üzere- artirilacagmin duyurulmasi, bu talepleri kargilamaya çabalayan
Alman sanayiini çegitli dar bogazlara soktu. Yalnizca çok sayida fazla-
dan iççi degil, yeni maden eritme ocaklarmdan, Ren üzerinde kurulacak
käprülere kadar çok büyük altyapi-yatirimlari gerektiriyor, bu ise daha
çok emek ve kaynak taketimine yol açiyordu. Kisa bir süre içinde
prog-
ramin ancak beceri sahibi iççilerin askeri gärevden çekilmesiyle bagarih
olabilecegi ortaya çikti; buna uygun olarak da 191 Eylülünde 1,2 mil-
yon, 1917 Temmuzunda da 1,9 milyon kigi görevden affedildi. Bati
cephesindeki ciddi kayiplar ve dogu cephesinde hâlä oldukça büyük
sa-
yida ölü ve yarali olmasi dikkate ahmrsa bu geri çekmeler, Almanya'nm
askerlik
yapmaya yeterli genig erkek nüfusunun bile smirlarmi zorluyor
demekti. Bu bakimdan Passenchendaele, ÎngilizOrdusu için bir yikim
olmugsa da, 400.000 askerinin
savagm digmda kaldigina tamk olan Lu-
dendorff'un gözünde de bir felaketti. 1917 Arahšma gelindiginde, Al-
man Ordusunun insan gucü toplamlari alti ay önceki tepe noktasi olan
5,38 milyon askerin devamh altmdaydi.226
Hindenburg Programmdaki son sakmca, tarimm sürekli bir biçimde
ihmal edilmesiydi. Almanya'da, Fransa ve Rusya'da bile oldugundan da-
ha çok asker, at ve yakit topraktan ahnarak ordunun
ya da harp malze-
meleri sanaylinin ihtiyaci için kullamldi bu durum akil almaz bir denge-
-

sizlik yaratm1çti, çünkü Almanya bu tür planlama

hatalarmi (Fransa'nin
yaptigi gibi) aradaki farki kapatmak üzere denizagiri bälgelerden yiyecek
maddeleri bularak gideremiyordu. Almanya'nm
tarim üretimi tepetaklak
giderken yiyecek fiyatlan tirmandi. Insanlar her yerde yiyecek kithgodan
yakmmaktaydilar. Bir bilim adammm kati yargisiyla, "Alman ekonomisi-
nin askeri yöneticileri harp malzemeleri üretimine
orantisiz bir biçimde\
agirhk vererek 1918 sonunda ülkeyi açlik
simrma getirdiler.""
Ancak b.u, 1917nin baglarinda epey uzak bir tarihti. 1917nin bagla-
roda savagm asil yükünü çeken Müttefiklerdi.
Rusya gerçekten de karga-
a içine dügüyor ve ne Fransa ne de Ïtalyaiçin, aym
son uzak görunuyor-
du. Alman Bagkomutanhšmm 1917nin ilk bir iki ayi içinde Birleçik Dev-
letler kargismdaki beceriksizce politikalarmi, her bloktm sava; yüzünden
tükenmekte oldugu, ama Almanya'nm hâlâ genel bir avantaja sahip bu-

328
I
i
i

lundugu bu yüksek strateji çerçevesi içine yerleptirmek gerekir. Amerikan

Devletinin bu tarihten änce bile Müttefiklere olan yatkmligi bir sir degil-
di; deniz ablukasina iligkin olarak ara sira çikan gärüg ayriliklarina rag-
men, Müttefik demokrasilerinin genel ideolojisine duyulan yakmlik ve
Birlegik Devletler ihracatçilarinin giderek daha çok Bati Avrupa pazarlari-
na bagimh hale gelmeleri, Washington'un Almanya kargismda tarafsizli-
in altmda bir tavir almasma yol açmigti. Ama ticari tagimaciliga karsi Al-
man denizaltilarinin simrsiz sava; açtiklarimn duyurulmasi ve Almanlarm
("Zimmermann Telgrafi" ile) Meksika'ya yaptiklan gizli ittifak änerileri-
nin açiga çikmasi, Wilson ile Kongreyi nihayet savaga girmeye itti.22"
Amerikalilarm çatigmano içine girmeleri, en azmdan 1917 Nisa-
nindan sonraki 12-15 ay boyunca, askeri açidan hiçbir anlam tasimi-
yordu; çünkü Amerikan Ordusu modern savaglar için Avrupa'daki kuv-
vetlerin hepsinin 1914'te olduklarmdan bile daha az hazirlikliydi. Ama
Müttefiklerin savag için verdikleri milyarlarca dolarlik sipariglerle des-
teklenen verimlilik gücüne hiç kimse yetigemezdi. Toplam sanayi potan-
siyeli ve dünya imalat verimi içindeki payi, artik- agiri yük altinda olan
Alman ekonomisininkinin iki buçuk katiydi. Yüzlerce ticaret gemisi ya-
pabiliyordu; bu ise, Alman denizaltilarmm her ay tonaji 500.000'i ayan
ingiliz ve Müttefik gemisi batirdigi bir sirada, hayati önem tagiyan bir
ihtiyaça. Birlegik Devletler üç ay gibi.gagirtici-bir süre içinde destroyer-
ler yapabiliyordu. Dünya ithal yiyecek maddelerinin yarisini üretiyor ve
burlar geleneksel Ingiliz pazarina oldugu kadar artik Fransa ve Îtal-
ya'ya da gönderiliyordu.
Böylece, ekonomik güç açisindan bakildiginda, Birlegik Devletlerin
savaga girigi dengeleri. tümüyle degigtirdi ve Rusya'mn bu siradaki çö-
kupunü fazlasiyla telafi etti. Tablo 24'te görüldügü gibi (Tablo 22 ile
kargilagtirm), Merkezi Güç1er kargisodaki üretim kaynaklari artik mu-
azzam bir düzeye çikmigti.

TABLo 24
RUSYA OLMADAN BÎRLESÌK DEVLETLERIKATARAK
SANAYÏ/TEKNOLOJi
KARSILASTIRMALARI
B.K./B.D./Fransa Almanya/Avusturya-Macaristan
Dünya imalat sanayi
üretim yüzdeleri (1913) 51,7 19,2
Enerji tüketimi (1913) metrik
milyon ton kämür karpligi 798,8 236,4
Milyou ton olarak
çelik üretimi (1913) 44,1 20,2
Toplam sanayi potansiyeli
(B.K. 1900=100) 472,6 - 178,4

329

|
| -prirrrrww--- r --rm-9--Frr--9-- ..-, .
 Bu ekonomik potansiyeli askeri yeterlige dönügtürmek için geçen
farki" yüzünden, Amerikahlarm savaga giriglerinin hemen gö-
"zaman

rülen sonuçlari karigik oldu. Birlegik Devletler, eldeki kisa süre içinde
kendi tanklarim, sahra toplarmi ve uçaklarmi gerekli olan saylya yakm
bir oranda bile üretemedi (aslmdabu tür agir silahlari Fransa ve Ïngil-
tere'den ädünç almak zorunda kalmigtir), ama Londra, Paris ve Ro-
ma'mn çok ihtiyaç duydugu hafif silah mühimmati ve baçka ikmal
maddelerini bol miktarda üretmeyi sürdürebiliyor ve bankerlerden özel
kredi duzenlemelerini devralarak tüm bu mallar için ödeme yapip onla-
ri devletlerarast borçlara· dänügturebiliyordu. Üstelik Birlegik Devletler
Ordusu, daha uzun vadede, Avrupa'daki denge içine sokulmak üzere
milyonlarca zinde, kendine güvenli, iyi beslenen askerin olugturdugu
çok büyük bir kuvvet halinde
'genigletilebilirdi?"

¯Bu arada Ingilizler

Passchendaele çamuru içinde kendilerine yol açmak için eziyet çekmek-
teydiler; Rus Ordusu dagthp gitmigti, Alman takviye kuvvetleri sayesin-
de Merkezi Güçlerin Ìtalya'ya Caporetto'da öldürücu bir darbe indir-
meleri mümkün olmustu ve Ludendorff zayiflamig Ingiliz-Fransiz cephe
hattina son bir saldirida bulunmak için bazi kuvvetlerini dogudan çek-
mekteydi. Avrupa digmda ise, Ingilizlerin Yakmdogu'da Türkiye kargi-
smda änemli kazançlar elde ettikleri dogruydu. Ama Almanlar Avru-
pa'nin bagka her yerinde yaptiklarini,.nihayet batida da bagarirlarsa,
Kudüs ve Sam'inelde edilmesi, Fransa'nm kaybmi hafifletecek bir kar-
gihk sayilabilirdi.
Eu yüzden, savagan biitün buyük devletlerin liderleri, 1918'de bag-
layacak çarpigmalarin savagin bütunü için kesinlikle belirleyici olacagi-
ni dügünmekteydiler. Gerçi Almanya dogudaki fetihleri sayesinde elde
ettigi ve Bolgeviklerin Brest-Litovsk Antlagmasi ile (Mart 1918) nihayet
kabullendikleri yeni imparatorlugun iggali için bir milyonun epey üze-
rinde askeri orada birakmak zorunda kalmigti ama Ludendorff 1917
Kasimmm baglarmdan itibaren ayda on tümen olmak üzere kuvvetleri-
ni batiya kaydirmaktaydi. Alman savag mekanizmasmm vurmak için
hazir oldušu 1918 Martmm sonunda, Alman Ordusunun ingiliz-Fran-
siz kuvvetlerine kargi yaklagik otuz tümenlik bir üstünlügü vardi ve bir-
liklerinin çogu, Bruchmüller ile bagka kurmay subaylar tarafmdan bas-
kin tarzmda hücumu" harbinin yeni teknikleri konusunda egi-
"sagnak

tilmig durumdaydilar. Eger Müttefik hatlarinda bir bogluk açip Paris

ya
da Mang'a dogru ilerleyebilirlerse bu, savagtaki en büynk askeri bagari
olurdu. Ama bu igin riskleri de korkunçtu; çünkü Ludendorff bu tip
çarpigma için Almanya'nm elde kalan tüm kaynaklarmi seferber etmek-
teydi; "ya
hep, ya hiç"lik, dev boyutlu bir kumar olacakti bu. Perde ar-
kasmda Alman ekonomisi tehlike igaretleri vererek zayiflamaktaydi. Sa-
nayi verimi 1913'teki düzeyin yüzde 57sine dügmügtü. Tarim her za-

330
I
I

mankinden daha büyük ihmale ugramig, kötü hava kogullari verimdeki

dügmeyi körüklemigti; yiyecek fiyatlarmm daha da yükselmesi iç hoy-
nutsuzlugu artirdi. Güçlerinin üzerinde çahetirilan lokomotif ve vagon-
lar artik, planlanmig olan miktarlardaki hammaddeleri dogudaki top-
raklardan getirecek gibi degildiler. Ludendorff'un batida kullandigi 192
tümenden 56'si tümenleri" diye nitelenmigti; bu da; bir bakima,
"saldiri

onlarm azalan donanun ve mühimmat stoklarmdan aslan payini ala-

caklari gerçeginin üzerine geçirilmig bir kilifti.-° Bagkomutanliga göre,
mutlaka kazanilmasi gereken bir kumardi bu. Saldiri bagarisizliga ug-
rarsa Alman kaynaklari tükenecekti ve bu, tam Amerikalilarin Fran-
-

sa'ya nihayet ayda 300.000 asker gänderecek hale geldikleri ve Alman-

larin sinirsiz denizalti savaglarmin tümüyle Müttefik konvoylarinm de-
netimine girdigi bir sirada olacakti.
Ludendorff'un bagtaki bagarilari sayica daha az olan ingiliz Be-
-

inci Ordusunun ezilmesi, Fransa ve Ïngilizkuvvetlerinin arasion açil-

masi ve 1918 Haziram baglannda gerçekleytirdigi saldirilar dan birinde
Paris'in 37 mil yakmina kadar gelinmesi Muttefikleri korkutarak bati
-

cephesi kuvvetlerinin üst düzey eggüdümünü Foch'a vermelerine, Ingil-

tere, Îtalya ve Yakindogu'dan takviye göndermelerine ve yeniden (gizli
gizli) bir uzlagma barigi tasasma dügmeleririe yol açti. Ancak gerçek
uydu ki, Almanlar fazlasiyla açilmiglar ve savunmadan taarruza geçi-
gin olagan sonuçlariyla kargi karyiya kalmiglardi. Säzgelimi, Ingilizlerin
oldugu kesime indirdikleri ilk iki darbede Ìngilizlere240.000, Fransiz-
lara da 92.000 kayip verdirmigler ama kendi kayiplari 348.000'e çik-
migti. Temmuz ayina gelindiginde "Almanlar yaklagik 973.000 asker
kaybetmiglerdi, bir milyondan fazlasi da kayitlarda hasta olarak görü-
nüyordu. Ekimde batida ancak 2,5 milyon adam vardi ve yenilerini as-
kere alma umudu yoktu." Temmuz ortalarmdan baglayarak, Muttefik-
ler yalnizca zinde savaggi askerler açismdan degil, bundan daha da bü-
yük ölçüde top, tank ve uçak bakimindan listúndüler -

bu ise, Foch'un
Britanya Ïmparatorlugu, Amerikan ve Fransiz ordulariyla bir dizi saldi-
ri düzenleyerek, zaylflayan Alman kuvvetlerine soluk alacak zaman bi-
rakmamasmi saglad1. Aym zamanda, Müttefiklerin askeri üstünlügü ve
sahip olduklari daha büyük dayanma gücü Suriye, Bulgaristan ve Ïtal-
ya'da kazamlan gäz alici zaferlerle de kendisini gösteriyordu. 1918 Ey-
lül/Ekiminde birden panige kapilan Ludendorff'a Almanya öncülügün-
deki blok tümüyle çöküyormuy gibi göründü; iç hognutsuzluk ve dev-
rimler, cephedeki yenilgilerle etkilegim içine girerek, teslim olunmasma,
kargaçaya ve politik çalkantilara yol açti." Yalmzca Almanlarm askeri
girigimleri sona ermemig, Avrupa'daki eski düzen de yok olmuytu.
Hem kargismda" hem ülke içinde ugragan korkunç kisisel
"savag

kayiplar, çekilen acilar ve yikim" ile Birinci Dünya Savagmm Avrupa

I
331

i
uygarhgi ve nüfusunun kendi kendine indirdigi öldürücü bir darbe ola-
rak görünmesi ya11mda,23" bu noktada yeni bir istatistiksel tablo
sun-
mak kaba bir maddecilik olarak görünebilir (Tablo 25). Ancak gerçek
gudur ki, bu rakamlar yukaridaki tartigmamn došruluguna igaret et-
mektedir: Merkezi Güçlerin sahip oldugu avantajlar
-elverigli

iç hatlar,
Alman Ordusunun niteligi, pek çok ülkenin iggali ve buralardan sagla-
nan yararlar, Rusya'nm tecriti ve ugradigi yenilgi- uzun.vadede, ekono-
mik güç açismdan olugan çok büyük dezavantaja ve seferber edilmig
toplam kuvvetler sayismdaki oldukça önemli dezavantaja agir basacak
gibi degildi. Yeterli asker kaynaklarinin 1918 Temmuzunda tükenigi
kargisinda Ludendorff'un çaresizligi nasil kuvvetlerin dengesizligini
yansitiyorsa, siradan Frontsoldat'm, ayni yilin baharmda yendikleri
Müttefik birliklerinin gereç yänünden bu kadar iyi durumda olmalari
kargismdaki çagkinhgi da, üretim yönünden olan dengesizligi yansit-
maktaydi.

TABLo 25
SAVAS
HARCAMALARI VE SEFERBER EDILEN TOPLAM KUVVETLER
1914-191936
1913 fiyatlariyla Seferber edilen
sava.harcamalari toplam kuvverler
(milyardolar olarak) (milyonolarak)
Britanya Ïmparatorlugu 23,0 9,5
Fransa 9,3 8,2
Rusya 5,4 13,0
Îtalya 3,2 5,6
Birlegik Devletler 17,1 3,8
Öbür muttefikler*
-0,3

2,6
Müttefikler toplami 57,7 40,7
Almanya 19,9 13,25
Avusturya-Macaristan 4,7 9,00
Bulgaristan,Türkiye 0,1 2,85
Merkezi güçler toplami
- 24,7 25,10
Belçika, Romanya, Portekiz, Yunanistan, Sirbistan.

O halde, Birinci Dünya Savagmin sonucunun änceden belirlenmig

oldugunu iddia etmek yanlig olur; ancak, burada sunulan bilgilerde
ça-
tigmano genel çizgisi ile
-iki

taraf arasinda bagta görülen kilitlenme

durumu, Italya'nm savaça girmesinin sonuç getirmeyigi, Rusya'nin ya-
vag yavag tükenigi, Amerika'mn Müttefik baskilarini sürdürmek üzere
yaptigi müdahalenin belirleyici olugu ve Merkezi Güçlerin sonunda çö-
küntüye ugramalari-- savagm degigik evrelerinde her iki ittifakin da ya-
rarlanabilecekleri ekonomik ve smai nretim ve etkili bicimde seferber

332
i
I
I
 edilen kuvvetler arasmda yakin bir iligki kurmaktadir. Hiç kugku yok ki
generaller gene seferlerini yönetmek (ya da kötü yönetmek) durumunda
olmuytur, askerler gene bir dügman mevziine saldirmak için kipisel ola-
rak cesaret kazanmaya çalismiglar, denizeiler ise gene deniz savaglarinin
çetin kogullarma kätlanmak zorunda kalmiçIardir; ancak kayitlar bu
tür niteliklerin ve yeteneklerin her iki tarafta da bulundugunu ve ortak-
hklarm birinin bunlara orantisiz bir biçimde sahip olmadigini göster-
mektedir. Yalnizca tek tarafin, äzellikle de 1917'den sonra, sahip oldu-
verimlilik güçlerindeki belirgin üstunluktu. Daha önceki uzun
gu gey,
süreli ortakhk savaglarmda oldugu gibi,. bu etkenin sonuçta belirleyici
oldugu gärülmügtür.

333

i
i.

I
 ÏKÎKUTUPLU BIR DÜNYANIN DOÖUSU
VE "ORTA GÜÇLER"1N BUNALIMI:
ÎKÎNCIBÖLÜM, 1919-1942

SONRASINDA ULUSLARARASI DÜZEN

SAVAS
ve küçük güçlerin devlet adamlari bir barig anlagmasma
Büyükmak üzere 1919 yilmm baglarmda Paris'te bir araya geldiklerinde,
kendilerinden önceki butün devlet adamlarmm 1856, 1814-1815 ve
var-

1763'te kargilagtiklari sorunlardan daha kapsamli ve bag edilmesi daha

zor bir dizi sorunu kargilarmda buldular. Gündemdeki pek çok madde
bizzat Versailles Antlagmasiyla (28 Haziran 1919) çözüme kavugturu-
lup, bu anlagmanm içine almirken, Dogu Avrupa'daki rakip etnik top-
"ardil

luluklarin devletler"* kurmak üzere kapigmalari, Rusya'daki iç

savag ve müdahaleler ve Küçük Asya'mn batihlarca bölünme amacina
karsi Türklerin milliyetçi tepkisi, pek çok konunun 1920'ye, hatta kimi
durumlarda 1923'e kadar bir çözüme kavugturulamayacagmi gösteri-
yordu. Ancak säzu uzatmamak için, bu tür anlagmalar, çözümlerin ger-
çek tarih sirasma góre degil,bir bütun olarak incelenecektir.
Avrupa'da, toprak düzeni-hukuk açisindan degerlendirildiginde,
meydana gelen en çarpici degigiklik, eskiden Habsburg, Romanov ve
Hohenzollen imparatorluklarino birer parçasini olusturan ülkelerde bir
ulus-devletleri kümesinin -Polonya, Çekoslovakya, Avusturya, Macaris-
tan, Yugoslavya, Finlandiya, Estonya, Letonya ve Litvanya-- belirmesiy-
di. Etnik açidan tutarh olan Almanya Dogu Avrupa'da, hem Rusya'ya
hem de tümuyle dagilan Avusturya-Macaristan imparatorluguna göre,
pek az toprak kaybetmigti ama Almanya'nin gücü bagka biçimlerde za-
rara ugramigti: Alsace-Lorraine'in Fransa'ya geri verilmesi ve Belçika ve
Danimarka'yla yapilan simr düzeltmeleri; Almanya'nm Müttefik asker-

*
"Ardil devletler": Bagka devletlerin biraktigi bo, lugu doldurarak onlarm yerine geçen
devletler.

335
 iZLAND A ,
2
.

v. ETONYA RUSY A

ALM
POL NYA
LUKSEMEURG
.

FR A NS A SViÇRE AVUSTURYA JMACARISTANr

ROMANYA

FIUME
.(SERBEST KEhrf) '

YUCOSLAVYA N
. LGAR, 5
*
g ÎSPANYA

ÜRKIYE
N

500 Mil
500 Kilometre

336 i
I

I
 lerince içgali ve Fransa'nin Saarland'i ekonomik açidan sömürmesi; ön-
ceden gärülmedigi kadar agir "askerden
arindirma" kogullari (çokufak
bir ordu ve kiyi savunma donanmasi; hava kuvvetlerinin, tanklarin ya
da denizaltilarin bulundurulmamasi, Prusya-Alman Genelkurmayinm
ortadan kaldirilmasi gibi) ve muazzam bir tazminat faturasi. Bunlara ek
olarak Almanya, genig sämürge imparatorlugunu Îngiltere'ye, özerk do-
minyonlara ve. Fransa'ya kaptirdi -- bunun gibi, Türkiye'nin Yakindo-
gu'daki topraklari da yeni Milletler Cemiyetinin uzaktan gözetimi altm-
da birer Ïngiliz ve Fransiz mandasina dönügtü. Uzakdogu'da ise Japon-
ya ekvatorun kuzeyindeki eski Alman takimadalarmm mirasçisi oldu;
ama 1922'de Stantung'u Çin=egeri verdi. 1921-1922 tarihli Washing-
ton Konferansmda, güç1er Pasifik ve Uzakdogu'daki
toprak statukosu-
nu kabul ettiler
ve savag filolarini formüllere göre küçültmeye razi
nispi
olarak bir Ïngiliz-Amerikan-Japon donanma yarigimn önünü almig ol-
dular. O halde, 1920'll yillarin baglarma gelindiginde uluslararasi sis-
tem hem Batida hem Doguda istikrara kavugmuy gärünüyordu ve ge-
-

riye kalan (ya da ilerde çikabilecek) zorluklar, Birlegik Devletlerin papir-

tici bir biçimde çekilmesine ragmen Cenevre'de artik düzenli olarak
toplanan Milletler Cemiyeti tarafindan çäzumlenebilecekti.2
Amerika'nin kendisini 1920'den sonra hiç degilse diplomatik alan-
da nispi bir tecritin içine çekmesi, yukarida ayrmt11arlyla verildigi gibi,
1890'h yillardan beri devam eden dünya gücü egilimlerine bir bagka
aykirilik gibi görünüyordu. Daha önce bu dönemi degerlendiren dünya
politikasi kâhinlerine gäre, uluslararasi sahneyi yükselen üç güç olan
Almanya, Rusya ve Birlegik Devletler giderek daha çok etkileyecek, bel-
ki de bu sahneye egemen olacaklardi. Oysa, bunlardan ilki kesin bir ye-
nilgiye ugramig, ikincisi devrimle çökmüg, sonra da Bolgeviklerin öncü-
lügünde bir tecrit içine sokulmuytu, 1919'da açikça en güçlü olan üçün-
cüsü ise gene diplomasi sahnesinin merkezinden çekilmeyi tercih etmig-
ti. Sonuç olarak, 1920'li yillarda ve daha sonraki dönemde de uluslara-
rasi meseleler,- her ikisi de Birinci Dünya Savagi'ndan çok büyük zarar
gördükleri halde-ya Fransa ile Ingiltere'nin eylemleri, ya da Fransiz ve
Ingiliz devlet adamlarino egemenligi altmda bulunan Milletler Cemiye-
tinin kararlari üzerinde yogunlagir görünüyordu. Avusturya-Macaristan
, artik yoktu. Mussolini'nin yönetimi altmdaki Ulusal Fagist Partinin
egemenligini güçlendirdigi Italya oldukça hareketsizdi. 1921-1922 ta-
rihli Washington Konferansmm aldigi kararlardan sonra Japonyada
sakin gärunüyordu.
O halde garip ve (sonradangörecegimiz gibi) yapay bir biçimde,
dünya hâlâ Avrupa merkezci görünmekteydi. Bu dönemin diplomasi ta-
rihini anlatan çahymalar, Almanlarm flerde yeniden canhhk kazanmala-
ri ihtimaline kargi, Fransa'nm
"güvenlik

arayigi" üzerinde fazlasiyla

I
337

|
 durmaktadir. Fransa, Birlepik Devletler Senatosu Versailles Antlagmasi-
ni reddettigi sirada, özel bir ingiliz-Amerikan askeri güvencesine sahip
olma gansim kaybedince, bunun yerine tutabilecek çegitli yollar yarat-
mayi amaç1adi: Dogu Avrupa'da bir
"anti-revizyonist"

devletler bloku-
nun olusturulmasim tegvik etti (1921tarihli Küçük Entente diye bilinen
anlagma); Belçika ile (1920), Polonya ile (1921), Çekoslovakya ile
(1924), Romanya ile (1926)ve Yugoslavya ile (1927) tek tek ittifaklar
olugturdu; Almanlari yildirmak ve Almanya tazminat ödemelerini yeri-
ne getirmedigi zaman Ruhr bunahminda oldugu gibi-- müdahale
-1923

etmek üzere çok büyük bir kara ve hava kuvvetine sahip oldu
ve birbiri
ardina gelen ingiliz hükümetlerini Fransa'nm simrlari konusunda yeni
bir askeri güvence vermeye razi etme girigimlerinde bulundu; bu güven-
ce ise 1925 tarihli çok tarafh Locarno Antlagmasi ile ancak dolayh ola-
rak saglanabildi.2 Bu, ayrica, yogun bir mali diplomasinin uygulandigi
bir dönemdi, çünkü birbirlerini etkileyen Alman tazminat borçlari ve
müttefik savag borçlari yalnizca yenen .ve yenilen'arasmdaki iligkileri
degil, Birleyik Devletlerle eski Avrupa müttefikleri arasindaki iligkileri
de çigrmdan çikarmigti.3 Dawes Plani ile (1924)varilan mali uzlagma
bu giddetli çalkantilarin büyük bir bölümünü yatiçtirmig ve bu da bir
sonraki Locarno Antlagmasma zemin olugturmugtur; bunu Almanya'mn
Milletler Cemiyetine girmesi ve degigtirilmig Young Plani (1929)ile va-
rilan degigik mali çözümler izledi. 1920'li yillarm sonlarmda, refahm
Avrupa'ya geri dänmesi, Milletler Cemiyetinin görünügte uluslararasi
sistem içinde änemli bir yeni unsur olarak kabulü ve bir dolu devletin
ilerki anlagmazliklarm çäzümü için savaga bagvurulmamasi yolunda
(1928 Paris Pakti ile) ciddi bir görüg birligine varmalari ile, diplomasi
sahnesi normale dönmüg gibi görünüyordu. Stresemann, Briand ve
Austen Chamberlain gibi devlet adamlari, kendi çaplarmda son dänem-
deki halleriyle Metternich ve Bismarck'm birer kargihgi gibi görünüyor,
dünya meselelerini çözüme baglamak üzere Avrupa'nm gu ya da bu kap-
licasmda bir araya geliyorlardi.
Ancak bu yuzeysel izienimlere ragmen 1919'dan sonraki uluslara-
rasi sistemin temelini olugturan yapilar, 50 yil äneeki diplomasiyi etki-
leyen yapilardan önemli ölçüde farkli ve çok daha bozulabilir nitelik-
teydi. Her geyden änce, dört buçuk yil süren
"toplu"

savagm sebep ol-

dugu nüfus kayiplari ve ekonomik karigikliklar muazzamdi. 8 milyon
dolayinda asker fiili sava; sirasinda ölmüg, bir 7 milyon sakat kalmig ve
15 milyon kiçi de ya da ciddi olarak yaralanmigti"*
"hafif
burlarin
-

çok büyük bir çogunlugu ise, en verimli olduklari yagtayditar. Bunlara

ek olarak Avrupa, Rusya hesaba katilmazsa, kaynaklanan se-
"savaçtan

bepler" diye nitelenen sebeplerle 5 milyon sivil kaybetmigti bunlar -

"askeri
çatigmalar kadar savagin bir sonucu olarak gelen hastahk, kitlik

338
|
ve yoksulluk"tut Rusya'mn toplam kayiplari ise, iç savastaki agir ka-
yiplarla bir araya gelince çok daha büyük olmuçtu. Sava; sirasmda (çok
sayida erkegin evlerinden uzak cephede bulunmalari ve böylece nüfu-
sun kendisini sava; öncesindeki oranlarda yenileyemeyisi yüzünden)
meydana gelen açiklari" son derece yüksekti. Son olarak da
"dogum

büyük savaglar yavag yavag sona erse bile, savag sonrasi smir çatigmala-
rmda, toplu kiyimlar oldu ve savagm zayif dügürdügü bu bölgelerin hiç-
iri 1918-1919 y1llarmda milyonlarca insani kirip geçiren grip salgmm-
dhn kurtulamadi. Böylece bu uzun dönemin nihai kayip sayis1 60 mil-
yon gibi buyuk bir sayi olabilirdi; bu kayiplarin hemen hemen yarisi
Rusya'ya verilmig ve Fransa, Almanya, Ïtalya da kötü etkilenmislerdi.
Böylesine bir insan trajedisinde söz konusu olan kipisel acilari ve psiko-
'sarsmtilari

lojik ölçmenin bilinen bir yolu yoktur ama, tüm katilanlarm

kadar devlet adamlarmm
-köylüler

da-- neden bu kadar derinden etki-

lendiklerini anlamak kolaydir.
Savagm maddi giderleri de daha önce görülmedik bir düzeyde ol-
muç ve Kuzey Fransa'nm, Polonya'nm ve Sirbistan'm kirik dökük görü-
nûmü izleyenlere daha da sarsici gärünmügtü: Harabeye dänmuy yüz
binierce ev, yakihp yikilan çiftlikler, havaya uçurulan yollar, demiryolla-
ri ve telgraf hatlari, bogazlanan çiftlik hayvanlari, yerle bir olmuy or-
manlar, patlamamig mermiler ve maymlar yüzünden tarima elverigsiz
hale gelmig arazi parçalari. Gemi tagimaciligmdaki kayiplar, seferberli-
gindolaysiz ya da dolayh maliyeti ve savagan taraflarm sagladiklari pa-
ralar da bu listeye eklenince toplam bedel kavranmasi neredeyse müm-
kün olmayacak kadar muazzam hale gelmektedir: Bir hesaba göre, bu
miktar
"dünyada

18. yüzyihn sonundan Birinci Dünya Savagmm he-

men öncesine kadar biriken toplam ulusal borcun alti buçuk katini bu-
lan"6 260 milyar dolar kadardi. Onyillar boyu süren büyümeden sonra,
dünya imalat sanayii üretimi inige geçti; imalat sanayii üretimi, 1920'de
hâlâ 1913'tekinden yuzde 7 daha dügüktü, tarim üretimi yaklagik üçte
bir oranoda normalin-altmdaydi ve ihracat hacmi savag äncesinin yari-
si dolaymdaydi. Bir butün olarak Avrupa ekonomisinin büyümesi belki
sekiz yil kadar gecikmigti*; ama tek tek ülkeler çok daha agir bir biçim-
de etkilendiler. Tahmin edilebilecegi gibi Rusya 1920'deki karmaça sira-
smda en dügük verimi gerçeklegtirmig, bu, 1913'teki degerin ancak yüz-
de 13'üne egit olmugtu; ama Almanya'da, Fransa'da, Be1çika'da ve Dogu
Avrupa'nm büyük bir bölümünde sanayi verimi çatigma öncesine göre
en az yüzde 30 daha dügüktül
Kimi toplumlari savag daha giddetli bir biçimde etkilediyse, kimileri

Bir bagka deyigle, 1929'daki dünya verimi, eger savag olmasa ve 1913 öncesi büyü-
*

me oranlari sürseydi, muhtemelen, 192f de ulaplacak toplama erigmigti.

339
de elbette ucuz kurtuldular -- çogu da durumunu iyilegtirdi. Çünkügu
da vardi ki, modern savag ve savapn yol açtigt sanayi verimliliginin
olumlu sonuçlari da olmugtu. Tümüyle ekonomik ve teknolojik açidan
duçünülürse, bu yillarda pek çok ilerleme kaydedilmigti: Otomobil ve
kamyon üretiminde,
.havacihkta,

petrolün saflagtirilmasi iginde ve kim-

yasal ürünlerde, elektrik, boya ilaçlari ve çelik alagimi sanayilerinde,
sogutma ve konservecilikte ve daha bagka bir sûrü sanayide." Dogal
olarak, ulke ekonomisi eger cephe hattinin yarattigi karigikhklardan
uzaksa, geligme ve ilerlemelerden ticari kazanç saglamak daha kolay ol-
du, igte bu yüzden yalmzca Birlegik Devletlerin kendisi degil Kanada,
Avustralya, Güney Afrika, Hindistan ve Güney Amerika'nin bazi bö-
lümleri de ekonomilerinin, bir ylpratma savagimn kasip kavurdugu Av-
rupa'mn smai hammadde ve yiyecek maddesi talepleri sayesinde hiz ka-
zandigmi gördüler. Daha äneeki merkantilist çatigmalarda da oldugu
gibi, bir ülkenin kaybi bir bagkasmin kazanci oluyordu kazananin sa-
-

vagin maliyetinden kaçabilmesi ya da hiç olmazsa sava; tüm giddetiyle

surerken bundan korunmasi koguluyla.

TAaro 26
DÜNYA ÏMALAT SANAYlÏÜRETÎMIENDEKSLERÎ,
1913-1925'
1913 1920 1925
Dünya 100 93,6 121,6
Avrupa* 100 77,3 103,5
SSCB 100 12,8 70,1
Birlepik Devletler 100 122,2 148,0
Dünyamn geri kalan bölümleri 100 109,5 138,1
*
B.K., Fransa, Beiçika, Hollanda, Almanya, Danimarka, Norveç, Îsveç,Finlandiya,
Isviçre, Avusturya, Îtalya, Çekoslovakya,Macaristan, Polonya, Romanya, Yunanistan
ve Ïspanya.

Dünya imalat sanayii üretimine iligkin bu tür rakamlar, bu bakim-

dan çok aydmlatici olmaktadir; çünkü bagka bölgeler esasli kazançlar
elde ederken, Avrupa'nm (özellikle de SSCB'nin) savagtan gördügü zara-
rin ölçüsünü belgelemektedirler. Kugkusuz, sanayilegmenin Avrupa'dan
Kuzey ve Güney Amerika'ya, Japonya'ya,Hindistan'a ve Avustralya'ya
yayilmasi ve bu topraklarm dünya ticareti içindeki paylarmm artmasi,
bir ölçüde 19. yüzyilm sonlarmda beliren ekonomik egilimlerin deva-
mindan bagka bir gey degildi. Bäylece daha önce säzü edilen gizli bir he-
saba göre, Birlegik Devletlerin 1914'ten önceki büyümesi o kadar yük-
sekti ki, toplam verim açismdan Avrupa'yi muhtemelen 1925'te geçebi-
lecekti ° savagm yaptigi gey, bu olayi alti yil hizlandirip 1919'a getirmek
oldu. Ote yandan 1880-1913'teki degigikliklerden farkh olarak, global
ekonomik dengelerdeki bu belirli degigmeler barig zamaninda birkaç on-

340
I
I
I

ylla yayilarak ve piyasa güçlerine uygun olarak meydana gelmiyordu.

Bunlarin yerine, savag ve abluka etkenleri kendi kesin taleplerini olugtur-
dular; böylece de dünya üretim ve ticaretinin dogal yapilarmi çok büyük
ölçüde çarpittilar. Sözgelimi, gemi yapimi kapasitesi (özellikleBirlegik
Devletlerde) Alman denizaltilarmca batirilan gemilere kargihk saglamak
üzere savagm ortalarmda çok fazla artmigti; ama 1919-1920'de dünya-
nm her yerinde gemi fazlasi bulunuyordu. Gene, kita Avrupa'sinda çelik
anayileri verimi, savag sirasmda dügerken, Birlegik Devletlerin ve Ïngil-
ere'ninkinde ani bir yükselme oldu; ama Avrupali çelik üreticileri ken-
dilerini toparlaymca olugan kapasite fazlasi korkunçtu. Bu durum eko-
nominin daba da büyük olan bir kesimini de etkiledi tarimi. Savag yll-
-

lari boyunca kara Avrupa'simn tarim verimi azalir, Rusya'nm sava; ön-
cesindeki tahil ihracatt yok olurken, Kuzey ve Güney Amerika ve Avust-
ralya'daki verimde büyük artiplar meydana gelmig, buralardaki çiftçiler
argidukün ölümünden (öncedentasarladiklari bir gey olmasa da) kesin
olarak yararlanmiglardi. Ama, 1920'li yillarin sonunda Avrupa'daki ta-
rim eski haline dönünce, dünya üzerindeki üreticiler talepteki dügmeler
ve tepe taklak olan fiyatlarla kargi kargiya kaldilar." Bu tür yapisal çar-
pikhklar tüm bölgeleri etkiledi ama hiçbir yerde nazik durumda olan
devletler"in yeni smirlarla, bozulmug pazarlarla ve ulagtirmadaki
"ardil

çarpikhklarla ugragtiklari Ortadogu Avrupa'daki kadar giddetle hissedil-

medi. Versailles'da yapilan barig ve Avrupa haritasom (kabaca)etnik
çizgilere uygun olarak yeniden çizilmesi, ekonomik istikrarm tekrar sag-
lanmasi için tek bagina bir güvence olugturmadi.
Son olarak da, savagm finansmam daha önce görülmedik ölçude
karmapk ekonomik --sonralari politik- sorunlar yaratmigti. Savagan ta-
raflarin hemen hiçbiri (Ingiltere ve Birlegik Devletler istisnalar arasm-
daydi) çatigma giderlerinin hiç olmazsa bir bälümünü vergileri artira-
rak kargilamaya çahymamigtt; bunun yerine, çogu devlet.hemen tümüy-
le alman borçlara güvenmig ve bunu yenik dügen dügmamn faturay1
ödeyecegini varsayarak yapmiglardi --

1871'de Fransa'nm bagma geldigi

gibi. Artik altm kargihgi olmayan devlet borçlari büyük bir hizla artti,
devlet hazinelerinden akan kâgit paralar fiyatlarm firlamasma yol aç-
ti." Savagm yarattigi ekonomik yikinti ve toprak düzenindeki bozulma-
lari hesaba katmca, hiçbir Avrupa ülkesi 1919'da altm standartma dö-
nen Birlegik Devletleri izlemeye hazir degildi. Gevgek para ve maliye
politikalari enflasyondaki yükselmenin sürmesine yol açti ve bu durum
orta ve Dogu Avrupa'da yikim getiren sonuçlar dogurdu. Ihracati artir-
ma çirpimpi içinde, ulusal paralarin degerinin rekabete dayali olarak
dügürülmesi, yalmzca daha çok mali istikrarsizhk getirdi politik reka-
-

bete de yol açti. Buna Müttefiklerin kendi içlerindeki borçlar ve zafer

kazananlarm (özelliklede Fransa'mn) Almanya'dan hayli yüklü tazmi-
i

341
 I

nat talepleri
gibi bag edilmesi kolay olmayan baglantih sorunlar da ek-
lendi. Tüm Avrupah müttefiklerin ingiltere'yeve bundan daha az bir
oranda da Fransa'ya borçlari vardi; bu iki güç ise Birleyik Devletlere
karçi agir borç altmdaydilar. Bolgeviklerin Rusya'nin 3,6 milyar dolar
gibi muazzam miktardaki borcunu tammamasi, Amerikalilarm parala-
rim geri istemeleri, Fransa'nm, Italya'nin ve öbür ülkelerin Alman-
ya'dan tazminat alincaya kadar borçlarini ödemeyi reddetmeleri
ve Al-
manlarin kendilerinden talep edilen miktarlari ödemelerinin mümkün
olmadigmi ilan etmeleri yüzünden, ortam yillar boyu sürecek giddetli
çekigmelere hazirdi ve bunlar Bati Avrupa ile iglerin ters gitmesine siki-
lan Birlegik Devletler arasinda politik yakmlik açisindan belirmig olan
uçurumu genigletti."
Bu kavgalarin 1924 tarihli Dawes Plam ile yatigtirildigi dogruysa
da, çalkantilarm politik ve toplumsal sonuçlari, özellikle de bir önceki
yil Almanya'da yaçanan hiperenflasyon sirasmaa lçorkunç olmugtu. Bu-
nun kadar kaygi verici olan, ama o zaman bu kadar lyi anlagilamayan
bir nokta da, dünya ekonomisinin 1920'li yillarin ortalarinda kavug-
muy göründügü mali ve ticari istikrarm Birinci Dünya Savagi öncesin-
deki dengeye göre çok daha sallantida olan temeller üzerine kurulmug
olmasiydi. Bu siralarda altm standarti pek çok ülkede yeniden benimse-
niyordu; ama 1914 öncesinin Londra'ya dayali, ince hath
(ve neredeyse
kendi kendisini déngeleyen) uluslararasi ticaret ve para mekanizmasi
yeniden kurulamamigtr. Aslinda Londra bu rolü yeniden üstlenebilmek
için agiri girigimlerde bulunmugtu -

bunlarin arasmda 1925 yilinda

sterlinin degigim orammn sava; äncesindeki 1 sterlin = 4,86 dolar düze-
yinde belirlenmesi de vardi ve bu ingiliz ihracatçilarmi çok büyük
zara-
ra ugratmigti; Londra denizagiri ülkelere genig kapsamli borç verme ip-
lemlerine de yeniden girigti. Gene de gerçek olan guydu ki, Avrupa'nm
uluslararasi borçlarmm artigi ve Birlegik Devletlerin dünyanm
en bü-
yük alacakh ulusu haline geldigi 1914-1919 yillari arasmda dünya
ma-
liyesinin merkezi dogal olarak Atlantik'in öbür yakasina tagmmisti. Öte
yandan Amerikan ekonomisinin oldukça farkli yapisi
-dig

ticarete daha
az bagimh ve dünya ekonomisi ile çok daha az bütünlegmig, serbest ti-
caretten çok (özellikletarimda) korumaci egilimli, Ingiltere Merkez
Bankasmi tam kargilayacak bir bankadan yoksun, geligmeler ve iflaslar
arasmda çok daha piddetli bir biçimde dalgalanan
ve politikacilarm úl-
ke içindeki lobiler tarafmdan çok daha dolaysiz olarak etkilendikleri
bir yapiydi bu- yüzünden uluslararasi mali ve ticari düzen degigken ve
kusurlu bir merkezi nokta çevresinde dönüyor demekti. Artik dünya
ekonomisinin altyapi geligimi için uzun vadeli borçlar veren ve ulusla-
rarasi hesaplardaki geçici kopmalari dengeleyecek, gerçek anlamda
"borç
verecek bir son merci" bulunmuyordu."

342
 Bu yapisal yetersizlikler 1920'li yillarin sonlarinda ortaya çikma-
migti; bu tarihlerde, Birlegik Devletlerden Avrupa'daki hükümet ve be-
lediyelere kisa vadeli borç olarak çok büyük miktarlarda dolar akiyor,
hükümet ve belediyelerin hepsi de bu paralari hem kalkmma hem de
ödemeler dengesindeki açigi kapatmak için zaman akillica bir bi-
-kimi

çimde olmasa da-- kullanabilmek üzere yüksek faiz oranlari öneriyor-

lardi. Kisa vadeli paranm böylece uzun vadeli projeler için kullanilmasi,
änemli miktardaki yatirimm (özellikleorta ve Dogu Avrupa'da) hâlâ
tarima yönelerek çiftlik ürünleri fiyatlari üzerindeki apagiya itici baski-
lari bu yolla artirmasi, bu borçlarm faiz ödeme giderlerinin ürkütücü
bir biçimde artmasi ve borçIarin, ihracat yoluyla ödenemedigi için an-
cak yeniden ödünç alman paralarla ödenebilmesi yuzünden, sistem za-
ten 1928 yazinda çäküyordu; bu tarihte Amerika'daki iç talebin yüksel-
mesi (ve Federal Reserve'un tepki olarak faiz oranlarmi artirmasi) ser-
mayenin digari akigmi birden azaltti.
Söz konusu talep artigmm 1929 Ekiminde "Wall Street iflasi" ile
sonuçlanmasi ve Amerika'mn verdigi borçlari daha da kismasi, denet-
lenmesi imkânsiz görünen zincirleme bir tepkiye yol açti: Hazir kredi-
nin olmayisi hem yatirimi hem tuketimi azaltti; sanayilegmig ülkeler
arasmdaki talepin dügmesi, yiyecek maddeleri ve hammadde üreticileri-
ne zarar verdi; bu kipiler çaresizlik içinde arzi
artirarak duruma tepki
gösterince, fiyatlarm neredeyse toptan çökügüne yol açmig oldular bu
-

da onlarm mamul mallar satm almalarmi imkânsiz hale getirdi. Deflas-

yon, altin standartmi terk ve para degerinin dügurülmesi, ticaret ve ser-
mayeye getirilen kisitlayici önlemler, uluslararasi borçlarin ädenmeme-
si, yaygm olarak bagvurulan çegitli çarelerdi; bunlarm hepsi de global
ticaret ve kredi sistemine yeni bir darbe daha indirdi. Yûklü bir ticaret
fazlasina sahip tek ulke tarafmdan (Amerikah çiftçilere yardim hesapla-
riyla) benimsenen son derece korumaci nitelikli Smoot-Hawley Güm-
rük Tarifesi, bagka ülkelerin dolar elde etmelerini daha da zorlagtirdi -

ve Amerikan ihracatim yikan kaçmumaz misillemelerin ortaya çikmasi-

na yol açti. 1932 yazina gelindiginde pek çok ülkenin sanayi üretimi
üçte bir oraninda azalmigti. Avrupa ticaretinin degeri (1928'de 58 mil-
dolarken) 1935'te hâlâ 20,8 milyar dolar gibi dügük bir düzeydeydi
yar
-

bu gerileme ise gemi tagimacihgina, gemi yapimma, sigortaciliga vb.

verdi."
zarar
Dünya çapmdaki bu çöküntü ve sebep oldugu çok genig çaph ipsiz-
lik dügünülurse, uluslararasi politikanm bunun korkunç etkilerinden
uzak kalmasi mümkun degildi. Mamul mallar, hammaddeler ve tarim
ürünleri konusundaki piddetli rekabet uluslarm öfkesine yol açm'ig ve
seçmenlerin hognutsuzlugunun farkmda olan pek çok politikac1yi bu-
nun bedelini yabancilara ödetme çabalarma yönelmeye zorlamigtir; da-
I

343
|
 ha agiri gruplar, özellikle de sagda yer alanlar, ekonomide meydana
ge-
len bozulmalardan yararlanarak tüm liberal-kapitalist sisteme saldir-
miglar ve gerekirse silah destekli iddiaci "ulusal"
politikalar için çašri-
da bulunmuglardir. ÖzellikleWeimer Almanya'sinda, ama ispanya, Ro-
manya ve bagka yerlerde de durumlari nazik olan demokrasiler bu poli-
tik-ekonomik zorlamalar altmda egilip büküldüler.
Japonya'yiyöneten
ihtiyatli muhafazakarlar ise milliyetçiler ve militaristlerce saf digi bira-
kildi. Bati demokrasileri bu firtmalari daha lyi savugturabildilerse bu,
komguna-yoksulluga-it tutumunu giderek daha büyük ölçüde ige kata-
rak iç ekonominin yönetimine agirlik vermeleriyle olmugtur. Altin faz-
lasi bulunan baghca ülkeler durumundaki Birlegik Devletler ve Fransa
borçlu devletleri kurtarmaya istekli degillerdi, aslinda Fransa'nm egili-
mi mali gücünü giderek daha çok Almanlarm davramplarmi denetle-
mek (bu da Ren'in äbür yakasmdaki äfkeyi ancak daha da yogunlagtir-
migti) ve kendi Avrupa diplomasisine yardun için kullanmak oldu. Bu-
nun gibi, Almanya'nm savaç tazminati konusunda benimsenen ve Fran-
sizlari son derece kizdiran "Hoover Moratoryumu'"
savag borçlarinda
indirim (ve bunlarin igin sonunda ödenemez hale gelmesi) sorunundan
ayrilamamig, bu ise Amerikalilari öfkelendirmigtir. Para degerlerinin
re-
kabete dayah olarak dügürülmesi, 1933 tarihli Dünya Ekonomi Konfe-
ransinda dolar-sterlin degigim oranlarina iligkin gärüg ayrihklari da bu
kara tabloya eklenmigtir.
Bu tarihegelindiginde kozmopolit dünya düzeni çegitli rakip alt bi-
rimlere bälünmüg duruma gelmigti: ingiltere'ninticaret yapilarina daya-
nan ve 1932 Ottowa Konferansmin
"imparatorluk
tercihleriyle güçle-
nen bir sterlin bloku; Fransa'mn öncülügünde bir altm bloku; Uzakdo-
gu'daJaponya'yabagimh bir yen bloku; (Roosevelt de altindan vazgeç-
tikten sonra) Birleçik Devletlerin bagi çektigi bir dolar
bloku ve bu çal-
kantilardan tümüyle ayri olarak sürekli bir biçimde "tek ulke içinde
sosyalizm" modelini olugturan bir SSCB. Böylece otargiye olan yänelim,
Adolf Hitler'in dig ticareti özel pazarkklara ve "takas"

anlagmalarma
indirgeyen, kendi kendine yeterli bin yilhk bir Reich
yaratma programi-
na baglamasmdan önce, güçlü bir geligme kaydetmigti. Fransa'nm, Al-
manya'nm ädeyecegi savaç tazminatmm ele almismda Anglo-Sakson ke-
simin kullandigi yetkilere tekrar tekrar karp çikmasi, Roosevelt'in Birle-
ik Devletlerin Îngiltere ile olan pazarhklarda hep kaybeden taraf oldu-
gu yolundaki iddiasi ve Neville Chamberlain'in Amerikan politikasmin
-daha

sonralari dile getirdigi gibi-

"bog

laf"tan" ibaret oldugu görügü-

ne daha o zamanlarda inanmasi yüzünden demoktasiler, 1919'un ku-
surlu dünya düzeninde toprak iddialarina yol açacak
baskilari ele almak
üzere igbirligi yapabilecek dügünce yapisma sahip degildiler.
Eski Dünyanm devlet adamlari ve digigleri yetkilileri ekonomik ko-

344
 nulari anlamakta ya da bunlarla ugragmakta hep zorluk çekmiglerdi;
ama 19. yüzyilm kabine diplomasisini özlemle ananlar için, belki daha
da olumsuz olan bir özellik, 1920'li ve 1930'lu yillar boyunca uluslara-
rasi konularda kamuoyunun giderek artan etkisiydi. Bu, kuskusuz kimi
yönlerden kaçmilmaz bir geydi. Daha Birinci Dünya Savasi baglamadan
önce bile, tüm Avrupa'da politik gruplar diplomasi"nin herkesçe
"eski

bilinmeyen, gizli kapakh yöntemlerini ve seçkinci önyargilarini elestir-

mekte ve bunun yerine, reforma ugramig, devlet iglerinin halkm ve hal-
'kin
temsilcilerinin incelemesine açik oldugu bir sistem çagrisinda bu-
lunmaktaydilar." Bu talepler 1914-1918 çatigmasi yüzünden çok güç-
lendi; bunun sebebi, kismen, toplumun hep birden seferber olmasmi is-
teyen ülke liderleriyse,. kismen de toplumun yaptigi özverilerin kargihgi-
ni almak ve barigta söz sahibi olmak istedigini anlamastydi; bir bagka
sebep de Müttefik propagandacilarin, demokrasi ve uluslarin kendi ka-
derlerini kendilerinin belirlemeleri ugruna yapildigim hararetle ilan et-
tikleri savagm, gerçekten de Ortadogu Avrupa'nin otokratik imparator-
luklarmi yerle bir etmig olmasiydi; bu kismen de güçlü ve çekici bir ki-
iligi olan Woodrow Wilson'un, Clemenceau ve Lloyd George'un toplu
zaferin gerekli oldugunu ilan ettikleri sirada, yeni ve aydm bir dünya
dúzeni için olan baskilari sürdürmesinden dogmuytu."
Ama 1919'dan sonraki dönemde. yarattigi sorun,
"kamuoyu"nun

pek çok kesimin, Gladstone ve Wilson'un safça dügledikleri liberal, egi-

tim görmüg, hakça dügunen, enternasyonalist görügler, yararci inançlar
ve hukukun egemenligine saygi ile donanmig bir halkla uyugmadigmi
gösteriyordu. Arno Mayer'in gösterdigi gibi, (yaygmbir iddiaya göre)
diplomasi", 1917den sonra yalnizca
"eski
Dünya Savagina sebep olan
Wilson reformculugu tarafindan degil, Bolgeviklerin mevcùt düzene yö-
nelttikleri çok dahasistemli elestirilerle de sarsihyordu -

Bolgevik elepti-
risi savagan kamplarin her ikisinde de teykilatlanmig iççi smiflarma ol-
dukça çekici gelen bir eleptiriydi." Bu, Lloyd George gibi atik politikaci-
larm Wilson'un çekiciligini etkisiz birakmak ve iççilerin sosyalizme ka-
yiglarim denetlemek üzere kendi ilerici iç ve dig politika
"paket"lerini

olugturmalarina yol açarken," Müttefik kampindaki tutucu ve milliyetçi

kimseler üzerindeki etkisi hayli farkh oldu. Onlara gäre Wilsoncu ilkele-
ri ulusal ugruna piddetle reddetmek gerekiyordu; ulusal gü-
"güvenlik"

venlik ise ancak smir düzenlemeleri, kazanilan sömürgeler ve savag taz-

minatlari yoluyla gelen nakit para ile ölçülebilirdi. Bu arada, Lenin'in
çok daha korkutucu olan tehditini kendi Bolgevik anayurdunda ve
(özelliklede) Batida beliren taklitçi Sovyetler'de acimasizca yok etmek
gerekiyordu. Bir bagka deyigle, barig için yürlitülen politika ve diploma-
sinin geri plam,2' 1856 ve 1878 kongrelerinde olmadigi kadar ideoloji
ve iç politika unsurlari ile yüklüydü.

i
345
I
 Dahasi da vardi. Batih demokrasilerde 1920'li yillarm sonlarmda
Birinci Dünya Savagmm uyandirdigi imgeler ölüm, yikim, dehget, ziyan
ve savagin tümüyle boguna oluguyla ilgiliydi. 1919 tarihli "Kartaca Ba-
rigi"nin, * savag dönemi politikacilarmin halkm yaptigi äzverilere kargi
vaat ettikleri yararlarm saglanamamasinin, milyonlarca sakat kalmig
emekli askerin ve milyonlarca savag dulunun, 1920'li yillarm ekonomik
sikintilarmm Viktorya dänemine özgü toplumsal ve kigisel iligkilere
ve
duyulan inancin yok olmasinm ve bu tür iligkilerin yikilmasinm sorum-
lulugu hep 1914 Temmuzunda ahnan badalaca kararlara mal edildi?
Ancak savag ve militarizm karçismda yaygm bir biçimde görülen ve pek
çok çevrede Milletler Cemiyetinin böyle bir felaketin tekrarmi imkânsiz
hale getirecegi- umuduyla karigan bu geri çekilme, savaga. katilanlarin
hepsi tarafmdan paylagilan bir duygu degildi - Anglo-Amerikan edebi-
yati bäyle bir izienim veriyor olsa bile? Avrupa kitasmin her yanmda,
ipsizlik, enflasyon ve savag sonrasi burjuva düzenigin sikiciligi yüzün-
den düg kirikhgina ugrayan yüz binierle eski Fronsoldat** için savag,
çok aci ama olumlu bir gey olmuytu: Askeri degerler, savasçilar arasin-
daki yoldaghk duygusu, giddet ve eylemin ürpertici heyecam. Özellikle
savagtan yenik çikan Alman ve Macar uluslari ve giddetli bir doyum-
suzluk içinde bulunan muzaffer Italyan ulusu içinde, ama ayni zaman-
da Fransiz sagellari arasmda da bulunan bu tür gruplar için yeni fagist
akimlarm
-düzene,

disipline, ulusal zafere ve Yahudilerin, Bolgevikle-

rin, düsünsel çöküg içinde olanlarin
ve hallerinden hognut liberal orta
snuflarm ezilmesine iligkin- görügleri çok çekiclydi. Onlarm
(veJapon-
ya'daki benzerlerinin) gözünde, hayatm kahci özellikleri mücadele,
kuvvet ve kahramanhk, çagdigi olanlar ise Wilson enternasyonalizmi-
nin ilkeleriydi."
Bunlarin bir sonucu olarak, 1920'li ve 1930'lu yillardaki uluslara-
rasi iligkiler, ideolojilerle ve dünya toplumunun
-daha

änce deginilen-
ekonomik alt bölümlerle ancak kismen uyugma gösteren politik blokla-
ra sürekli olarak ayrilmas1 yüzünden karmagik hale gelmeye devam etti.
Bir yanda özellikle Ingilizce konuqulan dünya içinde, Birinci Dünya Sa-
vagimn dehgeti kargismda geri çekilen, ülke içi (özellikle sosyoeko-
.de

nomik) konulara agirhk veren ve savunma kurumlarmda büyük ölçüde

kismtiya giden batih demokrasiler vardi; Fransiz liderler, Almanya yeni-
den dirilir korkusuyla büyük bir ordu ve hava kuvveti bulundurmayi
sürdürürken, Fransiz halkmin çogunlugunun savag kargismda duyulan
bu nefreti ve savasm ardmdan gelen toplumsal kalkmma istegini pay-

Çok aşr kogullarla yapilan barig anlagmast (Romahlarm Kartaca kentini yakip yik-
tiklari savaglardan sonraki gibi). -

ç.n.
Frontsoldat: cephe askeri.
- ç.n.

346
I

lagtiklari da açikti. Ote yanda Sovyetler Birligi vardi; pek çok bakimdan
global politik-ekonomik sistemden soyutlanmigti ama Batida hayranlari
vardi. göre, inter alia* Büyük Ekonomik Buna-
Çünkuiddia
edildigine
limdan kurtulan bir
"yeni
uygarhk" önermekteydi;26 ancak SSCB'ye du-
yulan yaygin bir nefret de bulunuyordu. Son olarak da en azmdan
1930'lu yillarm sonlarmda kin dolu, Bolgevik aleyhtarlari olmakla kal-
may1p, 1919'da yeniden kurulan liberal-kapitalist statükoyu da suçla-
Alman, Japon ve Îtalyan devletleri vardi. Tüm bun-
"revizyonist"

yan
lar, ne fagist ne Bolgevik dügünce yapisim pek kavrayamayan ve tek öz-
lemleri savagm çok kötä bir biçimde yok ettigi Edward dönemine özgü
duruma dönmek olan demokrat devlet adamlari için dig poli-
"normal"

tikano yürutülmesini fazlasiyla güçleptiriyordu.

Bu sorunlarla kargilagtirildigmda, 1919'dan sonra tropiklerde Av-
rupa merkezci dünyaya kargi belirmeye baglayan tehditler daha az teh-
likeliydi ama gene de önemliydiler. Burada da insan 1914 öncesine ait
-

benzer ärnekler -seçebilmektedir; Misir'da Arabi Paganin ayaklanmasi,

genç Türklerin 1908'den sonraki atihmlari, Tilak'm Hindistan Kongre-
sini radikallegtirme girigimi ve Sun Yat-Sen'in Çin'dekibati egemenligi-
ne kargi savagi gibi; ayni sebeple tarihçiler, JaponlarmRusya'yi 1905'te
yenmesinin ve ayni yil Rusya'da meydana gelen zamansiz devrimin As-
ya'nin bagka yerlerinde ve Ortadogu'daki ilk milliyetçi güçleri nasil bü-
yüledigini ve heyecanlandirdigini da kaydetmektedir? Garip ama önce-
den tahmin edilebilir bir biçimde sömürgecilik, geligmemig toplumlarm
içine daha çok girip, onlari global bir ticaret ve maliye agmm içine çek-
tikçe
ve onlarm batih görüglerle temasim sagladikça, bu durum yerli
halklar arasinda daha çok tepki dogurmuytur; ister geleneksel yaçama
ve ticaret yapilarma getirilen kisitlamalar dolayisiyla kavimler içinde
huzursuzluklar biçirninde, ister daha da önemli olarak, bati egitimi gö-
ren hukukçu ve aydmlarm kitle partileri yaratma girigimleri ve ulusla-
rm kendi kaderlerini kendilerinin belirlemeleri için yürüttükleri kam-
panyalarla olsun sonuç, Avrupahlarm sömürgeler üzerindeki denetimi-
ne yönelen tehditin giderek artmasi olmuytu.
Birinci Dünya Savagt bu akimlara çok çegitli yollardan hiz kazandir-
di. Her geyden önce tropiklerdeki hammaddelerin ekonomik sämürüsü-
nün yogunlagmasi ve metropoliten güçlerin sava; çabalarma sömürgele-
insan gücü hem vergiler yoluyla-- katkida bulunmalarmi sagla-
-hem

rin
ma girigimleri, Avrupa'daki iççi smiflari arasmda oldugu gibi, kaçmil-
olarak kargihk"la ilgili sorularm dogmasma yol açti."
"almacak
maz
Dahasi, Bati, Güneybati ve Dogu Afrika'daki, Yakindogu'daki ve Pasi-
fik'teki savaglar, sömurge imparatorluklarmm genel olarak geçerligi ve

inter alia: bagkageyler arasmda. -

ç.n.

347
kalicihgi konusunda kugkular uyandirdi bu, Müttefiklerin
"uluslarm
-

kendi kaderlerini kendiferini belirlemesi"ne ve "demokrasi"ye

iligkin
propagandalan ve Almanlarin Magreb'e, Irlanda'ya,Misifa ve Hindis-
tan'a yönelttikleri kargi propaganda etkinlikleriyle güçlenen bir egilimdi.
1919'a gelindiginde, Avrupali Güçler -A.J.P. Taylor'un bir zamanf ar
yaptigi tanimlamayla, emperyalist çikarlarmi daha da inceden inceye ig-
ledikleri incir yapraklariyla örterek-- kendi Milletler Cemiyeti mandala-
rini olugtururken, Pan Afrika Kongresi kendi bakig açismi ortaya koy-
mak için Paris'te toplamyor, Misir'da Waft Partisi kuruluyor,
Çin'de
Dört Mayis Hareketi etkinligini sürdürüyor, Kemal Atatürk modern
Türkiye'nin kurucusu olarak ortaya çikiyor, Tunus'taki Destur Partisi
taktiklerini yeniden belirliyor, Endonezya'daki Sarehat Islam'in
nye say1-
si 2,5 milyona yükseliyor ve Gandi Hindistan'daki Ingiliz yönetimine
kargi çok çegitli muhalefet yollarim harekete geçiriyordu."
Daha da önemlisi,
"batiya

isyan"m kargisinda 3üyük Güçler artik

aralarinda gärüg farkhhklari ne olursa olsun kendileriyle yerkürenin az
geligmig halklari arasmda çok büyük bir durum bulundugu varsayimm-
da birlegmiyorlardi; bu da Berlin Bati Afrika Konferansindan bu yana
ortaya çikmig olan bir baçka önemli farkti. Bu tür birlik zaten Japonla-
rm¯Büyük Güç kulübüne girmeleriyle iy görmez hale gelmigti, bazi
Ja-
pon dügünürleri daha 1919'da bir Dogu Asya
"ortak

refah alani"na
iligkin dügüncelerini dile getirmeye baglamiglardi." Lenin ve Wilson ta-
rafmdan iki farkli biçimde önerilen diplomasi"nin ortaya çikipi
"yeni
-

da bu birligi geride birakmigti çünkü politik görüg ayrihklari ne olur-

-

sa olsun, bu iki karizmatik nitelikli liderin ortak yanlari, eski Avrupa

sämürge düzeni kargismdaki hognutsuzluklari ve bu düzeni farkli bir
geylere dönügtürme istekleriydi. Çeçitlisebeplerle, her ikisi de bu sä-
mürge düzeninin Milletler Cemiyetinin yarattigi mandalarla daha da
geniglemesini engelleyememiglerdir; ama retorikleri ve etkileri impara-
torluk smir bölgelerinin ötesine sizmiç ve yerli milliyetçilerin seferberli-
giyle etkilegim içine girmigtir. Bu, 1920'li yillarm sonlarinda Çin'de be-
lirgin duruma gelmig, anlagmalarin sagladigi ayricahklar, ticari sizmalar
ve ara sira gerçekleytirilen gambot eylemleriyle biçimlenen eski Avrupa
düzeni Rusya, Birlegik Devletler ve Japonya'nmönerdigi alternatif "dü-

zenler" kargisinda gerilemeye ve dirilen Çin milliyetçiligi kargisinda gü-

cünü kaybetmeye baglamigti."
Bu, batih sömürgeciligin çäkmek üzere oldugu an1'amma gelmiyor-
du. Ingilizlerin Amritsar'da 1919 yilmda verdikleri sert karsihk, Hol-
landahlarm 1920'li yillarm sonunda Sukarno ile öbür Endonezyah mil-
liyetçi liderleri hapse atmalari ve sendikalari dagitmalari, Fransizlarin
pirinç ve kauçuk tarimmdaki yogun geligmenin Tonkinliler arasmda ya-
rattigi huzursuzluga gästerdikleri sert tepki hep, Avrupa ordulari ve si-

348
|
 lahlarinin geriye kalan gücünün igaretleri olmugtu? Tabii, aym gey ital-
yanlarin 1930'larm ortalarmda Habetistan'a yaptiklari gecikmig saldin
için de söylenebilir. Bu imparatorluk denetimlerini ancak Ikinci Dünya
Savaginin yarattigi çok daha genig kapsamli sarsintilar gevgetecekti. Bu-
nunla birlikte, sömürgelerdeki huzursuziuklar, 1920'li ve özellikle de
1930'lu yillardaki uluslararasi iligkiler açismdan bir ölçüde önem tagi-
maktaydi. Bunlar her geyden önce, belirli Büyük Güç1erin dikkatini (ve
kaynaklarim) Avrupa'daki güçler dengesine olan ilgilerinden uzaklagtir-
malarina sebep olmugtur. Durum, en belirgin biçimde Ingiltereiçin böy-
leydi; Ingiliz liderleri Filistin, Hindistan ve Singapur konulari, Sudeten-
land ya da Danzig'den daha çok kaygilandiriyordu -- bu äncelikle 1919
sonrasi "Imparatorluk" savunma politikalarina yansimigti;" ancak Af-
rika'daki baglantuar Fransa'yi da ayni derecede etkilemig ve italyan as-
keri yetkililerinin dikkatini de büyük ölçüde buraya yöneltmigti. Üste-
lik, belirli ärneklerde Avrupa-digi ve sämürgelerle ilgili sorunlarm yeni-
den ortaya çikqi eski 1914-1918 ittifakinin olugturdugu yaplya da tü-
müyle ters dügüyordu. Emperyalizm sorunu Amerikalilari, Ingiliz-Fran-
siz politikalari konusunda daha da kugkucu yapmakla kalmadi; Ital-
ya'nm Habegistan't istilasi ve JaponlarmÇin anayurdu içine saldirma-
lari gibi olaylar 1930'lu yillarda Roma ve Tokyo'yu, Londra ve Pa-
ris'ten uzaklagtirdi -- ve Alman revizyonistleri.için yeni.ortaklar bulma
imkâmni yaratti. Bu noktada da uluslararasi meselelerin "eski diploma-
si" reçeteleriyle çözümlenmesi bir miktar daha zorlagmigtir.
Sava; sonrasi istikrarsizligm son änemli sebebi de qu biçimsiz ger-
çekti: "Almanya meselesi" çözümlenmemig, tersine baga çikilmasi daha
da zor ve yogun bir hale gelmigti. Alman Ordusu Belçika'dan Ukray-
na'ya, Avrupa'yi hâlâ denetimi altinda tutarken Almanya'mn 1918 Eki-
minde hizla çökügü milliyetçi, sagci güçler için büyük bir gok oldu;
burlar Almanya'nin utanç verici bir biçimde teslim olugunun suçunu
hainler"e yükleme egilimindeydi. Paris Antlagmasom koçul-
"içerdeki

lari bagka utançlara da sebep olunca, çok sayida Alman hem bu "esir

anlagmasi"m, hem de bu kogullara riza gösteren Weimer-demokrati po-

litikacilari suçladi. Savag tazminatlari konusu ve bununla iligkili olarak
1920 yilmda bag gösteren hiperenflasyon, Almanlarm hognutsuzlugunu
tagma noktasma getirdi. Nasyonal Sosyalistler kadar agiri uçta olanla-
rin sayisi pek azdi; Nasyonel Sosyalistler 1920'll yillarin büyük bir bä-
lümünde tuhaf, demagoji yapan, çizgi digi bir hareketin temsilcileri gö-
rünümündeydiler; ama gu ya da bu biçimde revizyonist olmayan pek az
Alman vardi. Sava; tazminatlari, Polonya koridoru, silahli kuvvetlere
getirilen kisintilar, Almanca konuqulan bälgelerin anayurttan ayrdmasi,
sürekli olarak katlanilacak gibi degildi. Konu, yalnizca, bu kisitlamala-
rm ne kadar çabuk ortadan kaldirilacagi ve statükonun degigmesi için
I

349
yapilacak zorlamalarda diplomasi yolunun ne ölçüde tercih edilecegiy-
di. Bu bakimdan, Hitler'in 1933'te iktidara geligi, Almanlarm revizyo-
nist çabalarim yalnizca güçlendirmig oldu."
Almanya'nm Avrupa içinde "kendisine
uygun" yerin ne oldugunu
belirleme sorunu, Birinci Dünya Savagi sonrasinda uluslararasi güç
dagiliminin garip ve dengesiz bir biçimde gerçeklegmis olmasi yüzün-
den agirlagmigti. Toprak kaylplarina, askeri açidan kisitlanmasma ve
ekonomik istikrarsizligma ragmen Almanya hâlâ potansiyel olarak çok
kudretli bir Büyük Güçtü. Agagida Almanya'nm güçlü ve zayif yanla-
rinin ayrmtih bir çözümlemesi yapilacaktir; ancak bu noktada hâlâ
Fransa'ninkinden çok daha kalabalik bir nüfusa ve yaklagik üç kat da-
ha fazla demir-çelik kapasitesine sahip olduguna igaret etmek gerekir.
Îç ulagtirma agi zarar görmemiçti; kimya ve elektrik tesisleri ve üniver-
siteleri ile teknik- egitim veren kuruluglari da öyle. "1919'un
bu nokta-
smda Almanya bitkin durumdaydi. O anki konu Ai.manya'nin zayifli-
giydi;ancak bir iki yillik
'normal'
bir hayattan sonra, konu gene Al-
manya'nin gücü olacakti."34 Dahasi, Taylor'un igaret ettigi gibi, Alman
yayilmaciligina gem vurulmasma yardimci olan Avrupa kitasi üzerin-
deki güç dengesi artik yoktu. "Rusya sahneden çekilmigti; Avusturya-
Macaristan kaybolup gitmigti. Geriye kalan yalnizca Fransa ile Îtal-
ya'ydi; bunlarm ikisi de insan gücü açisindan ve bundan daha fazla
olarak ekonomik kaynaklar bakimindan Almanya'nm gerisindeydiler,
savag ikisini de tüketmigti."" Zaman ilerledikçe änce Birlegik Devlet-
ler, daha sonra da Ingiltere Avrupa'ya yapilan mijdahaleler konusunda
giderek artan bir hognutsuzluk duyduklarmi ve Fransizlarin Alman-
ya'ya engel olma çabalarini giderek daha onaylamaz hale geldiklerini
gösterdiler. Ancak Fransa'nin güvenlikte olmadigmm arilagilmasi yü-
zündendir ki, Paris Almanya'nin yeniden güç kazanmasmi önlemek için
mümkün olan her yolu aramaya girigmigti: Fransizlar tazminatin tam
olarak ödenmesi konusunda israr etmigler, kendi büyük
ve pahali ordu-
larmi korumuglar, Milletler Cemiyetini kendisini statükoyu korumaya
adayan bir kurulug haline getirmeye çabalamiglar
ve Almanya'nm Fran-
kadar silahlanmasi"na
"yetigecek
sa'ya izin verilmesine iligkin tüm
önerilere direnmiçIerdir" --

tahmin edilebilecegi gibi, burlarm hepsi de

Almanlarm öfkesini bilemig ve agiri sag kanatm kigkirtmalarma katkida
bulunmugtur.
Fransa'nin diplomatik ve politik silahlar dizisinin öbür aract da,
Dogu Avrupa'nm devletler"i ile olan bagi idi. Görunügte, Polon-
"ardil

ya'ya, Çekoslovakya'ya ve o bölgede 1919-1921 anlagmalanndan yarar

saglayan bagkalarma verilen destek hem makul, hem de ilerisi için
umut verici bir stratejiydif bu yolla Alman yayilmacilig1 her iki kanat-
ta da denetim altmda tutulacakti. Gerçekte ise, bu plan güçlüklerle do-

350
 luydu. Önceki çokuluslu imparatorluklarin yönetimi altindaki farkli
halklarm cografi dagilimi yüzünden, 1919'da etnik yönden tutarli olan
bir toprak çözumu getirilememigti. Bundan dolayi da, her devletin si-
nirlarinin yanlig tarafinda yaçayan genig azmhk topluluklari vardi ve
bunlar yalmzca bir iç zayiflik kaynag1 olugturmakla _kalmiyor, dig ülke-
lerde de äfke konusu oluyorlardi. Bir bagka deyigle, Paris anlagmalari-
nm gözden geçirilmesini isteyen bir tek Almanya degildi; Fransa statü-
oda hiçbir degigiklik olmamasi için Israr etmeye hevesli görünse bile
he Îngiltere'nin, ne Birlegik Devletlerin bu bölgede aceleyle ayarlanan
ve düzensiz nitelikte olan simrlar konusunda kendilerini fazlaca yü-
küm1ü hissetmediklerinin de bilincindeydi. Londra'nm 1925'te açikça
ortaya koydugu gibi Dogu Avrupa'da Locarno tipi güvenceler artik söz
konusu olmayacakti?
Dogu ve orta Avrupa'daki ekonomik durum igleri daha da kötüye
götürüyordu; çünkü yeni kurulan bu ülkelerin çevresinde olugturulan
gümrük ve tarife engelleri bölgesel rekabetleri artirdi ve genel geligmeyi
engelledi. Avrupa'da artik savagtan önceki 14 ayrt ülke parasi yerine, 27
ayri-para birimi vardi ve fazladan 12.500 mil uzunlugunda smir olug-
muytu; sinirlarin çogu, fabrikalari hammaddelerinden, demir fabrikala-
rmi kömür alanlarindan, çiftlikleri pazarlarmdan ayri dügürmügtü. Da-
hasi Fransiz ve Ingiliz bankerleri ve girigimcileri, 1919'dan sonra bu ar-
dil devletlerin içine sokulmuglarsa¯ da, 1930'lardan sonra ekonomik is-
tikrarina yeniden kavuyan Almanya bunlar için daha bir ticaret
"dogal"

ortagi olmuytu. Almanya, Dogu Avrupa pazarma daha yakm, kara ve

demiryoluyla daha iyi baglanmig olmano yam sira, bu bälgenin tarimsal
üretim fazlasmi, çiftlik ürünleri fazlahgina sahip Fransa ile imparatorluk
tercihleri olan ingiltere'nin yapamayacaklari kadar kolayhkla ahyor ve
Macar bugdayi ile Romanya petrolüne karci çok ihtiyaç duyulan makine
ve (sonralarida) silahlan veriyordu. ÜstelikAlmanya'nm kendisi gibi,
"taka's"

,
bu ülkelerin de para sorunlart vardi ve bu yüzden temeline da-
yah ticaret daha kolaylarma geliyordu. Böylece ekonomik yönden orta
'

Avrupa düzenli bir biçimde yeniden Alman egemenligi altinda bir bölge
olabilirdi."
1919 Paris görügmelerine katilaniarm çogu yukanda deginilen so-
runlarm (herhaldehepsinin olmasa bile) bazilarmm bilincindeydiler. An-
cak onlarda Lloyd George gibi, yeni olugturulan Milletler Cemiyetinden
"çare
bulmasmi, onarmasmi ve kusurlari düzeltmesini" bekleyebilecek-
lerini dügünüyorlardi. [Milletler Cemiyeti] kabahklan, düzensizlik-
"...

leri, adaletsizlikleri düzeltecek bir Üst Mahkeme olacak"ti." Kugkusuz

devletler arasmdaki herhangi änemli bir politik ya da ekonomik kavga,
artik Cenevre'de bir masa çevresinde toplanan akh baginda kimselerce
çözüme kavu turulabilirdi. Bu da 1919'da makul görülen bir varsayimdi
I

i 351
 --i i in-..--.am---ism -se -mat---lim-stem wiwi.pt..I A da'--Elilli
illi-E..lL',

ama kati gerçekle kargilagtigindaçökecekti. Birle ik Devletleri, Cemiyete

katilmayacakti. Sovyetler Birligi ise bir parya devlet iglemi gördü ve Ce-
miyetin diginda birakildi. Bu, yenik dügen devletler için de böyleydi, en
azmdan ilk birkaç yil boyunca. Revizyonist devletler 1930'lu yillardaki
saldirilarma baglaymca, kisa bir sure sonra Cemiyetten ayrildilar.
Üstelik, Cemiyetin ne olmasi gerektigine iligkin olarak Fransizla-
rin ve ingilizlerin ilk zamanlar önerdikleri farkh modellerin
-polis

ya
da arabulucu modeli- yarattigi görüg ayrihklari yüzünden, kurulug uy-
gulama yetkilerinden yoksundu ve ortak güvenlik için gerçek bir me-
kanizmaya sahip degildi. Bu yüzden, cemiyetin yaptigi fiili katki, garip
bir biçimde, saldirganlari engellemek degil, demokrasilerin iglerini ka-
rigtirmak olmustur. Cemiyet Batmm savag bikkini kamuoyunca çok
tutulmug, ancak kurulmuy olmasi, Cemiyetin ilerde savaglari gu ya da
bu biçimde engelleyecegi gerekçesiyle, pek çoklari için artik ulusal sa-
vunma kuvvetlerine gerek kalmadigi tartigmasma inikân vermigtir. Bu-
nun sonucu olarak, Cemiyetin varhgi kabinelerin ve digigleri bakanla-
"eski"

diplomasi ara.smda kararsiz kalmalarina yol aç-

"yeni"
rmin ve
mig ve Mançurya ile Habegistan ärneklerinin fazlasiyla gösterdigi gibi,
genellikle ne eskinin ne de yeninin saglayabilecegi yararlar elde edilebil-
migtir.
Yukarida sözu edilen bütün güçlükler ve Avrupa'mn Versailles
Antlagmasindan sadece 20 yil sonra bir bagka büyük savaga atilmasi
gibi bunaltici bir gerçek kargismda, tarihçilerin bu dönemi yilhk "20

bir mütareke" olarak görmeleri ve iç karartici ve çatlaklarla dolu bir

dönem olarak tanimlamalari hiç gagirtici degildir bunahmlarla, yalan
-

dolanla, vahgetle, onursuzlukla dolu bir dönem. Ancak bu 20 yili bü-

tünüyle anlatan A Broken World, The Lost Peace ve The Twenty Years
Crisis * gibi kitaplarm baghklari yüzünden 1920'li ve 1930'lu yillar
arasmdaki büynk farklari gözden kaçirma tehlikesi de vardir? Daha
önce säylenen bir geyi tekrarlarsak, 1920'li yillarin sonunda Locarno
ve Kellog-briand (Paris Pakti) anlagmalari, Milletler Cemiyeti, Fransiz-
Alman görüg ayrihklarinin çogunun çözüme kavugturulmast, Cemiyet
toplantilari ve refahin
genel olarak yeniden saglanmasi, uluslararasi .

iligkiler yönünden Birinci Dünya Savaginin nihayet sona ermig oldugu-

na igaret eder gibi görünüyordu. Ancak bir-iki yil daha geçtikten sonra \
maliye ve sanayi alanlarinda yaçanan periçan edici çöküntü, bu uyumu
sarsmig ve Japon,Alman (sonralarida Italyan) milliyetçilerinin mevcut
düzene yönelttikleri tehditlerle etkilegim içine girmigti. Çokkisa bir sü-
re içinde savag bulutlari yeniden görünmüçtü. Sistem temelinden tehli-
keye dügmüç ve bu tam da demokrasilerin psikolojik ve askeri yönden

Ytkilmig Bir Dünya, Yitirilen Bang, Yirmi Ydhk Bunahm. --

ç.n.

352

I
 böyle bir tehlikeyi kargilamaya en az hazir olduklari ve 1919 çözümün-
den bu yana aralarinda en az eggüdüm olan bir sirada olmuytu. O hal-
de ganssiz 1930'lardaki eylemlerinde
"yatigtirma"

ne tür kusurlar ve
budalahklar olursa olsun, devlet adamlarinin bu on yil içinde ugragrnak
zorunda kaldiklari görûlmedik karmagikhkta sorunlari da hatirlamak
gerekir.
Bu. dönemin uluslararasi bunalimlarinm savaga dogru nasil bir ge-
igme gösterdigini gärmeden önce, hepsi de yalmzca 1914-1918 çatig-
rhasindan degil, iki savag arasmda kalan yillardaki ekonomik ve askeri
geligmelerden de etkilenen Büyük Güçlerin kendilerine özgü kuvvetli ve
zay1f yanlari incelemek önemlidir. Ekonomik ve askeri geligmeler açi-
smdan yukarida yer verilen ve güçler arasmdaki verimlilik dengelerinde
meydana gelen degigiklikleri gösteren Tablo 12-18'e tekrar tekrar gön-
derme yapilacaktir. Bu noktada, yeniden silahlanma ekonomisiyle ilgili
olarak hazirlayici nitelikte iki dügünceyi daha dile getirmek gerekir.
Bunlardan ilki 1930'lu yillarda, sözgelimi 1914'ten önceki on yila gäre
çok daha belirgin olan farkh büyüme oranlariyla ilgilidir; dünya ekono-
misinin çegitli bloklara ayrilarak bozulmasi ve ulusal ekonomi politika-
larmm (dört yilhk planlar ve pazarhklar"dan, klasik, deflasyonist
"yeni

bütçelere kadar) hayli farkh biçimlerde yürütülmesiyle, bir ülkedeki ve-

rim ve zenginlik artarken, bir bagkasmda dramatik bir biçimde yavagla-
yabiliyordu. ikinci olarak, askeri teknolojide iki savag arasinda meyda-
na gelen geligmeler, silahh kuvvetleri daha önce olmadigi kadar ulusla-
rm verimlilik güçlerine bagimh hale getirmigti. Serpilip geliçen bir sana-
yi tabani olmadan, daha da önemlisi, silahlar konusundaki yeni gelig-
melere ayak uydurabilmek için devletlerin seferber edebilecegi genig,
'
ileri düzeyde bir bilim adami toplulugu olmadan, bir bagka büyük sa-
- vagta zafer kazamlmasi tasavvur edilemezdi. Eger gelecek (Stalin'in de-
yimiyle) büyük taburlarm ellerine teslim edilmigse, onlar da giderek da-
ha büyük ölçüde çagdag teknolojiye ve toplu ñretime dayanmak duru-
mundaydilar. ·

MEYDAN OKUYANLAR
Ulusal liderleri ne kadar aktif ve hirsh olurlarsa olsunlar, bir Büyük
Gücün ekonomik açidan nasil zayif olabilecegi hiçbir yerde, 1930'lu
yillardaki Italya örneginde oldugu kadar açikhkla görülemez. Görünüg-
te Mussolini'nin fagist rejimi ülkeyi diplomasi dünyasinin gerilerinden
ön siralarma getirmigti. Îngiltere ile birlikte, Italya da 1925 Locarno
antlagmasmm dig garantörlerinden biriydi; Ingiltere, Fransa ve Alman-
ya'yla birlikte o da 1938 Münih Säzlegmesini imzalamigti. Italya'mn
Akdeniz'deki öncülük iddiasi, Corfu saldirist ile (1923),Libya'yi "sus-

353

i i
 i

turma" sürecinin yogunlagtirilmasi ile ve ispanya 1ç Savagma (50.000

Italyan askeriyle) yapilan çok genig çaph müdahaleyle kendisini göster-
migti. Mussolini 1935'-1937 yillari arasmda Adowe yenilgisinin acismi
Habegistan'i amansizca fethederek çikardi; Cemiyetin yaptirimlarina ve
batihlarm dugmanca düguncelerine pervasizca meydan okudu. Bagka
zamanlarda statükoyu destekledi; Hitler'in Avusturya'yi devralmasim
önlemek üzere 1934'te Brenner'e asker gänderdi ve 1935 tarihinde
Stresa'daki Almanya aleyhtari anlagmayi hemen imzaladi. Bolgeviklik
aleyhindeki uzun, sert konugmalari 1920'lerde (Churchill dahil) pek
çok yabancimn hayranligmi uyandirmig ve bir sonraki on yil boyunca.
tüm taraflar onu kazanmaya çaligmiglardir Chamberlain, Italya'nm
-

tümüyle Alman kampi içine çekilmesini önlemek çabasiyla Ocak 1939

gibi ileri bir tarihte Roma'yi ziyaret etmigti.42
Ancak diplomatik önem, Italya'mn kazandigi boyutlarm tek ölçü-
sü degildi. Bu fagist devlet, hizipçi parti politikasim devre digi biraka-
rak, sermaye ve emek arasmdaki anlaymazhklar yerine ekonomide
"devlet
girketlerine agirlik veren" planlar yaparak ve devlet eylemleri-
ne bagh kalarak, sava; sonrasom düç kirikliklari içindeki Avrupa top-
lumuna yeni bir model sunuyor gibiydi Bolgeviklerin sundugu alter-
-

"model"den

natif ürkenlere de çekici gelen bir model. Müttefik yati-

rimlanndan ötürü sanayilegme, en azindan silah üretimiyle ilgili agir
sanayi dallarinda, 1915-1918 arasi hizla geligmigti. Devlet, Mussolini
yönetimi altmda hirsh bir çagdaylagma programma girigti, bu progra-
mm kapsami Pontine batakhklarinin kurutulmasmdan hidroelektrik
alanmdaki gäz alici geligmelere ve demiryolu sisteminin iyilegmesine
kadar uzaniyordu. Elektrokimya sanayii genigletildi, rayon ve bagka
tür yapay teller geligtirildi. Otomobil üretimi artti; Italyan havacihk
sanayii dünyano bu alandaki en yenilikçi örnekleri arasma girmig gä-
rünüyor, Ïtalyan uçaklari pek çok htz ve yükseklik rekorunun sahibi
oluyorlar di.43
Askeri gücü de Italya'mn yükselen konumuna iligkin olumlu igaret-
.
ler verir görünümündeydi. Mussolini 1920'li yillarda askeri kuvverlere
pek fazla para harcamadigi halde, güç ve fetihe olan inanci ve ital-
ya'nin topraklarmi genigletme isteginin artmasi, 1930'lu yillarda savun-
ma harcamalarmda önemli yükselmelere yol açti. Nitekim 1930'lu yil-\
larm ortalarmda ulusal gelirin yüzde 10'undan biraz fazlasi ve devlet
gelirlerinin üçte bire ulagan bölümu silahli kuvvetlere ayrilmigtt ve bu.
miktar salt deger olarak Ingiltere ve Fransa'nm harcadigmdan çok,
Amerika'nm toplam harcamalarmdan ise çok daha yuksekti. Fransiz
donanmasina ve Ingiltere'nin Akdeniz filosuna rakip olmak ve Mussoli-

Mare Nostrum: Romaldann Akdeniz'e verdikleri ad; "Bizim denizimiz". - ç.n.

354 i
I
I

ni'nin Akdeniz'in gerçekten de mare nostrum" oldugu iddiasmi destek-

lemek üzere hizh savag gemileri yapildi. Italya savaga girdiginde 113
denizaltiya sahipti bu Sovyetler Birligi'ninkinin diginda dünya-
"belki
--

n1n en genig denizalti gücü"ydü.**.1940'lara yaklagan yillarda hava kuv-

vetleri Regia Aeronautica'ya daha da büyuk miktarlarda paralar ayrih-
yor ve bu belki de, fagizmin ilk dönemlerde çagdagliga, bilime, hiza ve
gösterige verdigi agirhga uygun olarak yapiliyordu. Ïtalyanlar hem Ha-
begistan, hem de belki daha büyük ölçüde ispanya'da, hava gücünün
ararlarim sergilediler ve kendilerini -ve pek çok yabanci gözlemciyi-
dünyanm en ileri hava kuvvetine sahip olduklarma inandirdilar. Do-
nanmamn ve hava kuvvetinin bir älçüde güçlendirilmesi sonucu, Ital-
yan Ordusuna kalan para daha az miktardaydi, ama ordunun otuz tü-
meni 1930'lu yillarda yeniden yapilamyor, yeni tanklar ve toplar için
planlar yapihyordu. Ayrica Mussolini, çok büyük sayilarda fagist squ-
adristi* ve egitimli takimi bulunduguna ve bóylece yeni bir toplu savag-
ta ülkenin iddia edilen milyon süngü"ye pekâlâ sahip olabilece-
"sekiz

gine inamyordu. Tüm bunlar ikinci bir Roma imparatorlugunun yara-

tilmasi icin olumlu igaretlerdi.
Kurulan bu dügler açisindan acikli olan nokta, fagist Italya'nin güç
-politikasi söz konusu oldugunda gagkmhk verecek kadar zayif kalma-
siydi. En önemli sorun, "Îtalya'nin Birinci Dünya Savaginm sonunda"
yönden yan geligmig bir ülke" olaguydu
"ekonomik
bile, 1920 yllm-
da kigi bagina geliri, muhtemelen ingiltere ve Birleçik Devletlerin on
dokuzuncu yuzyilm baglarmda, Fransa'nm da sonraki birkaç on yilda
elde ettigi miktara esitti. Ulusal gelir verileri kigi bagma gelirin kuzeyde
ortalamanin yüzde 20 üzerinde, güneyde ise yüzde 30'un altinda oldu-
gu gerçegini gizlemekteydi; aradaki uçurum ise, olsa olsa genigliyordu.
Ülke digma olan sürekli göçmen akigi yüzünden Italya'nm iki sava;
arasindaki nüfusu yilda ancak yüzde bir oraninda artti; gayri safi yurti-
çi hasila da yilda yüzde iki artigindan kigi bagina ortalama gelir artigi
yilda ancak yüzde bir oldu: Bu, bir yikim getirmiyordu ama ekonomik
bir mucize de sayilamazdi. Italya'nin zayifhginm kökünde yatan, kü-
çük çapli tarima olan bagimliligm sürmesiydi; ve nüfusun yüzde 50'si
bu alandaydi.46 Ekonomik geriligin bir bagka göstergesi de 1938 gibi
ileri bir tarihte bile bir ailenin harcamalarimn yarisindan çogunun yi-
yecege gitmesiydi. Fagizm bu oranlari dügürmek bir yana, kirsal yaga-
mm erdemlerine verdigi büyük önemle bir dizi önlem alarak tarimi
,
desteklemeye çaligti; bunlarin arasinda korumaci gümrük tarifeleri,
topragi yaygm bir biçimde tarima elverigli hale getirme çaligmalari ve
son olarak da bugday piyasast üzerinde tam bir denetim kurulmasi var-
*
Squadristi: birlikEC.
Ç.H.
-

355
di. Yönetimin hesaplari arasmda änem ta iyan bir nokta da, yabanci
yiyecek maddeleri üreticilerine olan bagtmhhät azaltma dilegi ve köylü-
lerin kentlere daha da çok kaymalarmi önlemek için duyulan kuvvetli
istekti; köylüler kentlerdeki ipsiz sayismi kabartip, toplumsal sorunlari
artiriyorlardi. Sonuçta, kirsal kesimde çok agir bir eksik istihdam soru-
nu ortaya ç¡kti ve bu duruma uyan tüm özellikleri de beraberinde getir-
di: Düçük verim, okuma yazma bilmezlik, çok büyuk bölgesel egitsiz-
likler.
Italyanekonomisinin oldukça geri niteligi ve devletin hem silahlan-
mak hem de köy tarimun korumak için
para harcama istegi göz önüne
ahnmca, girigimci yatirimlar için yapilan tasarruf miktarmin dügük
olugu gagirtici degildi. Birihei Dünya Savagi yerli sermaye stoklarim za-
ten azaltmigken, ekonomik çöküntä ve korumacihga dönüç indirilen
yeni darbeler olmuytu. Kugkusuz devletin uçak ve kamyon siparigleriyle
desteklenen girketler iyi kâr edebiliyorlardi ama Italya'nm sanayi geligi-
minin otargi girigimlerinden (genelanlamda) yararla'nmasi pek olasi de-
gildi; gümrük tarifeleri yetersiz üreticileri korumaktan bagka bir gey
yapmazken, yeni merkantilizm çagi daha önce Ïtalya'dakisanayilegme-
ye hayli hiz katan yabanci yatirimlarin geligini kisitladi. 1938'de Italya
dünya imalat sanayii üretiminin yalmzca yüzde 2,8'ine sahip bulunu-
yor, dünya çeliginin yüzde 2,1'ini, pik demirinin yüzde l'ini, demir cev-
herinin yüzde 0,7'sini, kömürünün yüzde 0,1'ini uretiyor.ve modern
kaynaklardan yararlanarak yaptigi enerji tüketimi öbür Büyük Güçle-
rin hepsinden çok daha düçük bir düzeyde kaliyordu. Son olarak Mus-
solini'nin Fransa'yla, hatta kimi zaman Fransa ve ingiltere'yle birden
savagmak için duydugu heves dikkate almirsa, Italya'nmutanç duyma-
smi gerektirecek kadar ithal gübreye, kömure, petrole, hurda demire,
kauçuga, bakira ve bagka hayati hammaddelere bagimh kaldigma iga-
ret etmek de yararh olacaktir -

bunlarm yüzde 80'i Cebelitarik ya da

Süveyg yoluyla gelmek zorundaydi ve çogu da Îngiliz gemileriyle tagini-
yordu. Bu ithalatm kesilmesi ihtimaline kargi bir ihtiyat planmin hazir-
lanmamig olmasi ve bu tür stratejik malzemenin stoklanmasi gibi bir
politikanm söz konusu olmamasi tam bu rejimden beklenebilecek gey-
lerdi, çünkü 1930'lu yillarm sonlarmda Italya'nm günlük ihtiyaçlarmi
kargilamak için bile dövizi yoktu. Eu sürekli nakit sikmtisi, Italyanlarm
1935 dolaylarindan sonraki yillarda geligtirilen daha modern uçak,
tank, silah ve gemilerin üretimi için hayati önem tagiyan Alman imalat
makinelerine neden ödeme yapacak durumda olmadiklarmi da açikla-
maktadir.*'
Ekonomik gerilik ayrica, Mussolini yänetiminin silahli kuvvetlere
gösterdigi tüm dikkate ve ayirdigi kaynaklara ragmen, silahh kuvvetle-
rin gerçek performansinm ve form durumunun neden dügük oldugunu

356
I

I
l

neden kätüye gittigini de açiklamaktadir. Donanma, üç kuvvet arasm-

da herhalde en donanimli olaniydi ama krallik donanmasini Akde-
niz'den sürecek gücü yoktu. Uçak gemileri bulunmuyordu -Mussolini
bunlarm yapimmi yasaklamigti-- bunun yerine Regia Aeronautica'ya
dayanmak zorundaydilar; bu ise kuvvetler arasmda igbirligi bulunma-
digmdan iyi bir düzenleme degildi. Kruvazörleri açik havaya uygun
teknelerdi, çok sayidaki denizaltilarmin da büyük yatirimlar yapilan
devri kapanmig gemiler oldugu ortaya çikmigti. "Gemilerin saldiri he-
sap cihazlari yoktu; su alti bombasiyla yapilan saldirilarda borularda
bir kirilma oldugu zaman havalandirma sistemi digariya zehirli gaz ve-
riyordu; ve gemiler oldukça yavag dahyor, bunun da dügman uçaklari
yaklagirken sikmti yarattigi ortaya Italyan Hava Kuvvet-
çikiyordu.D48

lerinin de, çagin digmda kalmig oldugunu gösteren benzer belirtiler var-
di; hava kuvvetleri Habeg kabilelerini bombalayabildiklerini (belkiher
zaman da isabet ettirebildiklerini) göstermigler, sonra da ispanya Iç Sa-
vagindaki performanslari ile pek çok gözlemelyi etkilemiglerdi. Ama
1930'lu yillarin sonunda çift yüzeyli Fiat CR42 uçagi, daha yeni Îngiliz
ve Amerikan tek yüzeyli uçaklarmm yanmda solda sifir kalmisti; bom-
bardiman kuvveti de elde yalnizca hafif ve orta bombardiman uçaklari
olmasmin sikmtismi çekiyordu; bu uçaklarm motorlari zayif, bombala-
.
ri son derece etkisizdi. Oysa yukarida sözü edilen kuvvetlerin ikisi de
savunma bütçesinden giderek artan oranlarda pay saglamiglardi. Onla-
rinkinin aksine ordunun pay1, 1935-1936'da yüzde 58,2 _iken, 1938-
1939'da yüzde 44,5'e dügmüg, ustelikbu, ordunun modern tanklara,
toplara, kamyonlara ve ulagtirma sistemlerine giddetle ihtiyaç duydugu
bir dönemde olmugtu. ikinci Dünya Savagina girildiginde Italyan Or-
"asil

dusundaki muharebe tanki" üç buçuk tonluk, telsizi olmayan, gä-

rüy alam çok dar velyalnizca iki makineli tüfege sahip Fiat L3'tü -

üs-
telik o zamanlar en yeni Alman ve Fransiz tank tasarimlari yirmi tona
yakmdi ve çok da agir silahlari vardi.
Italyan ekonomisinin fagist yönetim altmda çektigi ve giderilmesi
, hemen hemen imkânsiz zayifhklara bakip, Italya'mn dogru dürüst bir
bagka Büyük Güç kargisoda yapacagi bir savagi hiçbir zaman kazana-
mayacagim ileri sürmek fazla acelecilik olur; ancak Italya'nin gelecekle
ilgili beklentileri, silahh kuvvetlerin yeniden silahlanma sirasmdaki ace-
leciligin kurbani olugu yüzünden daha da zayiflamig görünüyordu ve
-

aceleciligin ardmdan gelen eskimigligin. Bu, 1930'larda Fransa ve Rus-

ya'yi da hemen ayni ölçüde etkileyen ortak bir sorun oldugundan, Ital-
ya'nm zayif yanlarmin özel çözümlemesine geçmeden önce biraz daha
ayrintlya inmek änemli olmaktadir.
Ana etken, bilim ve teknolojinin bu dönemdeki askeri geligmelere
yogun bir biçimde uygulanmasi, bunun da tüm kuvvetlerdeki silah sis-
I

357
|
|
 temlerini degigime ugratmasiydi. Sözgeligi, avci uçaklari, manevra yete-
negi olan (ama hafif silahlarla donatilmig, bez kapli) ve yaklagik saatte
200 mil yapabilen çift yüzeyli uçaklar olmaktan
"çok

çikip, hizla sayi-

da agir makineli tüfek ve topla yüklü, pilot mahalli zirhli, delinmez ya-
kit tanklari olan tek yüzeyli duralimünyum uçaklar"a" dönügüyordu
ve bunlar saatte 400 mil kadar uçuyorlar ve çok daha güçlü motorlar
istiyorlardi. Bombardiman uçaklari
-bunu

yapmaya parasi olan ülkeler

için- iki motorlu, daha kisa menzilli orta uçaklar olmaktan çikip, dört
motorlu, agir bomba yükü tagiyacak güçte, harekat yari çap1 2000 mili
ayan son derece pahah uçak tiplerine dönügmügtü. Washington Antlag-
masindan sonraki savag gemileri (King. George V, Bismarck ve Nort
Carolina gibileri) öncekilerden çok daha hizli, zirh yönunden daha iyi
ve uçaksavar savunmasi açisodan çok daha agir silahlarla donatilmig-
lardi. Yeni uçak gemileri genig, iyi tasarlanmig tiplerdi ve 1920'li yilla-
rm ihtiyaca uygun hale getirilmig deniz uçagi tagiyicilarindan ve degi-
giklige ugratilmig savag kruvazörlerinden çok daha fazla vurug gücüne
sahiptiler. Tanklarin geliçtirilmesi ile ugraçanlar daha agir, daha iyi
zirhlandirilmig, 1935 öncesi yillarm hafif deneysel öncü tiplerini çek-
mig olanlardan çok daha güçlü motorlar gerektiren modeller üzerinde
hararetle çaligiyorlardi. Üsteliktüm· bu silah sistemleri elektrikli haber-
legmede meydana gelen degigikliklerden, ilk radarlar ve geligtirilmig tel-
siz donammindan yeni yeni etkilenmeye baçliyordu -

bunlar yeni sa-

lahlari çok daha pahalilagtirmakla kalmiyor, üretim sürecini de karma-
gik hale getiriyordu. Daha geligmig bu modellere geçmek için insanin
elinde yeterli sayida imalat makinesi, ölçme aletleri, jig var miydi? Si-
lah fabrikalari ve elektrik saglayan kuruluglar artan talebi kargilayabi-
lirler miydi? Yeterli sayida yedek demirbag ve egitilmig mühendis var
miydi? Insan yeni tiplerin denenmesini ve ondan sonra da yapilmasun
beklerken, denenmig ama belki modasi geçmig eski modellerin üretimi-
ni durdurmaya cesaret edebilir miydi? Son olarak da
--bu

kritik bir
noktaydi- agiriya varan bu yeniden silahlanma çabalari ulus ekonomi-
si, ülkenin denizagiri yerlerdeki kaynaklara oldugu kadar kendi kay-
naklarma erigebilme gücü, kendi giderlerini kendisinin kargilayabilme
imkânlariyla ne kadar bagdagiyordu? Bunlar, elbette, yeni açmazlar de-
gildi-- ama 1930'lu y1llarin karar mercileri için daha önce gärülmemi
bir acillik tasiyordu.
Büyük Güçlerin 1930'larda yeniden silahlanmalari sirasinda ortaya
çikan farkh yapilar en iyi (diplomasiçerçevesi kadar) bu teknolojik-
ekonomik çerçeve içine yerleptirilerek anlagilabilir. Tek tek uluslarin bu
on yil içinde yaptiklari savunma harcamasi toplamlarmi gösteren liste-
ler arasinda pek çok tutarsizlik vardir ama Tablo 27 neler olup bittigini
anlamak için uygun bir kilavuz niteligindedir.

'

358
I
 TABLo 27
BÜYÜK GÜÇLERÏN SAVUNMA HARCAMALARI, 1930-1938"
(carimilyon dolar olarak)
Japonya Ïtalya Almanya SSCB B.K. Fransa B.D.
1930 218 266 162 722 512 498 699
1933 183 351 452 707 333 524 370
(356). (361) (620) (303) (500) (805) (792)
[387]
934 292 455 709 3.479 540 707 803
(384) (427) (914) (980) (558) (731) (708)
[427]
1935 300 966 1.607 5.517 646 867 806
(900) (966) (2.025) (1.607) (671) (849) (933)
[463]
1936 313 1.149 2.332 2.933 892 995 932
(440) (1.252) (3.266) (2.903) (911) (980) (1.119)
[488]
1937 940 1.235 3.298 3.446 1.245 890 1.032
-
(1.621) (1.015) (4.769) (3.430) (1.283) (862) (1.079)
[1.064]
1.740 746 7.415 5.429 1.863 919 1.131
- 1938
(2.489) (818) (5.807) (4.527) (1.915) (1.014) (1.131)
[1.706]

Bäyle bir karplagtirma çerçevesinde bakilmca italya'mn sorunu da-

ha bir açikhk kazanmaktadir. Îtalya, 1930'lu yillarm ilk yarismda silah-
lanmaya salt anlamda fazia bir harcama yapmam1çti, ancak o zaman bi-
le, belki SSCB digmda, öbür devletlerin tumune göre ulusal gelirinin da-
ha büyük bir orantui silahli kuvvetlerine ayirmak zorunda kalmigti.
Ama uzun süren ve ispanya'daki müdahaleyle aym siral_ara denk dügen
Habegistan savagi, harcamalarm 1935-1937 arasmda fazlasiyla artmasi-
na yol açti. Böylece Îtalya'nm o yillardaki savanma harcamalarmm bir
bölümü surmekte olan harekât için yapiliyor, silahli kuvvetlerin ya da si-
lah sanayiinin güçlendirilmesine ayrilmlyordu. Tersine, Habegistan ve is-
panya serüvenleri Îtalya'y1 çok ciddi olarak zayiflatmig ve bu yalmzca
sava; alanindaki kayiplardan dolayi degil, savagi uzattikça, hayati änem
tagiyan hammaddeleri digaridan satm almak --ve bu is için para öde-
mek- zorunlulugu arttigi için de olmuy, Italya Merkez Bankasmm re-
zervleri 1939'da hemen hemen sifira inmigti. Hava kuvvetlerinin ve or-
dunun çagdaylagtirilmasi için gerekli olan imalat makineleri ve bagka
donanima verecek parasi olmadigmdan, ülke 1940'tan äneeki iki ya da
üç yil içinde herhalde daha da zayifhyordu. Yeniden teykilatlandirilmak
da ordunun igine yaramamigti; çunkü sirf her tümeni üç alaydan iki ala-
I
i
I
359
 I

ya indirerek ilk saymm yarisi kadar daha çok tümen olugturulmasi, pek
çok subaym terfi etmesine yol açmig ama askeri yeterlik açismdan
ger-
çek bir ilerleme saglamamisti. 1915-1918 yillarinda oldugundan daha
az
verimlilige sahip bir sanayinin destekledigi (tabii desteklemek säzcüšünü
kullanmak dogru olursa) hava kuvvetleri 8.500'den fazia uçaga sahip
oldugunu iddia ediyordu; yeni incelemeler sonucunda bu toplam 454
bombardiman ve 129 avci uçagina dügtü; bunlarm da ancak bir-iki tane-
si bagka hava kuvvetleri içinde birinci smif olarak sayilabilirdi." Dogru
dürüst tanklari, uçaksavar silahlari, hizli avci uçaklari, bombalari, uçak
gemileri, radari, dövizi ve yeterli lojistigi olmadan, 1940 yilmda Musso-
lini ülkesini bir bagka Büyük Güç savapnm içine atmig ve bunu sava;
zaten kazamldi varsayimiyla yapmigttr. Gerçekte ise çok büyük boyutlu
bir fiyaskoyu, ancak bir mucize ya da Almanlar önleyebilirdi.
Silahlar ve sayilar üzerinde bu kadar çok durmak liderlik unsuru-
nu, personelin niteligini ve ulusun savaga egilimini; elbette göz ardi et-
mek demektir; ancak aci olan gerçek guydu ki bu unsunf
ar Îtalya'mn
malzeme eksiklerini telafi etmek bir nispi zayifhämi büsbü-
yana, onun
tün artiriyordu. Yüzeysel fagist telkinlere ragmen, 1900-1930 arasi Ital-
yan toplumu ve politik kültüründe orduyu yetenekli, hirsli erkekler için
daha çekici bir meslek haline getirecek hiçbir degigiklik olmamigti; ter-
sine, ordunun toplu olarak yetersizligi, inisiyatiften yoksunluk
ve mes-
lekte kipisel ilerleme için harcanan çabalar, insam pagkma çeviriyordu -

bunlar Alman ategeleri ve bagka askeri gözlemcileri de hayrete dügür-

mügtü. Ordu,. Mussolini'nin elinde uysal bir araç degildi; herhangi bir
igin neden yapilamayacagmi gösteren bin bir sebep ileri sürerek, onun
isteklerini engelleyebiliyordu ve bunu sik sik yapmigti. Ordunun kaderi
çogu kez önceden dampilmadan, bir geyler yapmanm gerekli oldugu
ça-
tigmalarm ortasma atilmakti. Ihtiyath davranan ve egitimleri yetersiz
olan kidemli subaylarin yönetimi altmda ve ordunun belkemigini olug-
turacak deneyimli astsubaylardan yoksun olan Italyan Ordusunun
muhtemel bir Büyük Güç savagindaki durumu umutsuzdu; ve (atak,
mini denizaltilar digmda) donanmanin durumu da bundan daha iyi de-
gildi.Regia Aeronautica'mn subay smifi ve mürettebati, daha iyi ögre-
nim ve egitim görmüg olsa da hâlâ modasi geçoig, motorlari çöl kumla-
rma yenik dügen, bombalari hiçbir ige yaramayan ve ateg kudreti acma-
cak durumda olan uçaklar kullandiklari için, egitimlerinin onlara he-
men hiç yarari olmayacakti. Planlarm, kuvvetler arasmdaki eggüdümü-
nü saglayacak ya da savunma änceliklerini (kararlagtirmakbir yana)
tartigacak bir kurmay bagkanlari komitesinin bulumnadigini söylemek
belki gereksizdir bile.
Son olarak da strateji dendi mi, bag belasi olmayi kimselere birak-
mayan Mussolini'nin kendisi vardi. Mussolini'nin kendisini göstermeye

360 .

I
l

çaligtigi gibi Hitler çizgisinde, tüm yetkiyi elinde toplayan bir lider ol-
madigi ileri surülmügtür. Kral III. Victor Emmanuel yetkilerini koru-
mak için çabalamig ve bürokrasi ile subay simfimn çogunun kendisine
bagh kalmalarim saglamigtir. Pek çok Italyan için papalik da bagimsiz
ve rakip bir güç odagi idi. 1930'lara gelindiginde, ne büyük sanayiciler
ne de bagibozuk köylüler yönetim konusunda cogkuluydu. Nasyonal
Fagist Partinin kendisi ya da en azindan partinin bölgesel patronlari da
ulusal zafer peginde olmaktan çok, dagitilan iglerle ilgili görünüyorlar-
di? Ama Mussolini salt yetki sahibi olsaydi bile Italya'mn durumu da-
ha iyi olmazdi; çünkü Duce kendi kendini aldatmaya, sikigtigi zaman
yüksekten atip tutmaya ve yaygara koparmaya, yaradihytan gelen bir
yalancihga, etkili biçimde hareket etme ve duçünme beceriksizligine ve
idari yetersizlige yatkin bir kimseydi?
1939 ve 1940'ta batih Müttefikler Italya'nin tarafsiz kalmasmdan-
sa, Almanya'nm yaninda savaga girmesinin lehte ve aleyhte olan yanla-
rmi sik sik ele aldilar. Genelde Ingiliz genelkurmay bagkanlari Akdeniz
ve Yakmdošu'da bangi koruyabilmek için Ïtalya'nmsavagm digmda tu-
tulmasini ediyorlardi; ancak bugün geriye dönüp bakildigmda
tercih
dogru görunen, güç1ü kargi görügler de vardi.** Insanlar arasi çatigmalar
tarihinde, fazladan bir dügmanm savaga katdmasinin dügman tarafm-
dan çok kendi tarafina zarar verecegi pek ender ileri sürülmügtür ama
Mussolini'nin Italya'si, hiç olmazsa bu bakimdan tekti.
Statükoya Japonya'dan yänelen tehdit de çok äzel turden bir tehdit-
ti ama yerlegik.güçler tarafindan çok daha ciddi bir biçimde ele almmasi
gerekiyordu. 1920'li ve 1930'lu ydlarin irkçi ve kültürden gelen önyargi-
larla fazlasiyla nitelik degigtiren dunyasmda, Batida pek çok kisi Japon-
lar için sari adamlar" deyip geçme egilimindeydi. Uzagi göreme-
"küçük

yen, kavruk kalmig makineden anlamaz bir halk diye yapdan kaba ge-
nellemenin ne kadar saçma oldugu, ancak Pearl Harbor, Malaya ve Fili-
pinlere ıänelen yikici saldirilar strasinda ortaya çikti." Japondonanmasi
hem gündüz hem gece çarpigmalari için siki egitim yaplyor ve ögretilen-
leri iyi ögreniyordu; deniz ategeleri Tokyo'daki planlamacilart ve gemi
tasarimcilagni sürekli bir bilgi akipiyla besliyordu. .Hem ordu, hem do-
nanma, hem de hava kuvvetleri iyi egitimliydiler; çok sayida usta pilotla-
ri, görevlerine son derece m
bagl_i ürettebatlari vardi." Asil orduya gelin-
ce, kararh ve agiri yurtsever subay sunfmm yänetiminde bushido* ru-
huyla dolu kuvvetler vardi; bu askerler hem taarruz hem savunma har-
binde müthigtiler. (Iddiaya gäre) zayif olan bakanlarm öldürülmelerine
yol açan o fanatik cogku, harp meydaninda kolayca etkili çarpigma gü-
cune dönügturülebiliyordu. Bagka ordularda son adam kahncaya kadar

*
Bushido: Japonlanngeleneksel savag kur allan. - ç.n.

361

II i
 dövügmek lafta kalirken, Japonaskerleri bu deyimi gerçek anlamiyla ali-
yor ve bunu gerçekten yaplyorlardi.
Ancak Japonlari,sözgelimi Zulu savaççilarindan ayiran gey, bu ta-
rihlerde onlarin salt yüreklilik yaninda askeri-teknik üstünlüge de sahip
olmalariydi. 1914 öncesindeki sanayilegme süreci, Birinci Dünya Sava-
tyla çok büyük bir güç kazanmig
ve bu kismen Müttefiklerle yapilan
harp malzemeleri sözlegmeleri ve Japon tagimaciligina olan talepten,
kismen de Japonihracatçilarm Batililarin artik mal veremedikleri Asya
pazarlarina adim atmalari sayesinde olmuytu." Savag sirasinda ithalat
ve ihracat üç kat artti, çelik ve çimento üretimi ikiye katlandi, kimya ve
elektrik sanayilerinde de büyük ilerlemeler kaydedildi.
Birlegik Devlet-
ler örneginde oldugu gibi, Japonya'nindig borçlari savag sirasinda tasfi-
ye edildi ve Japonyaborç verir hale geldi. Gemi tagimacihginda da bag-
lica ülkeler arasina girdi ve 1914'te denizlerdeki gemileri yalnizca
85.000 tonu bulurken, bu miktar 1919'da 650.000 tona çikti. Milletler
Cemiyetince yayinlanan World Economic Survey'de görüldügü gibi,. sa-
va; sayesinde Japonya'nriimalat sanayii üretimi Birlegik Devletlerin-
kinden bile daha çok artmt; ve bu büyümenin 1919-1938 dörieminde
devam etmesiyle, Japonya genel genigleme orani açisindan Sovyetler
Birligi'nin arkasindan ikinci olmuytur (bkz.Tablo 28).

TABLO Ž$
YILLIK ÎMALAT SANAYÎÌÜRETIMÏENDEKSLERÎ,
1913-1938"
(1913=100)
Dünya B.D. Almanya B.K. Fransa SSCB Îtalya Japonya
1913 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
1920 93,2 122,2 59,0 92,6 70,4 12,8 95,2 176,0
1921 81,1 98,0 74,7 55,1 61,4 23,3 98,4 167,1
1922 99,5 125,8 81,8 73,5 87,8 28,9 108,1 197,9
1923 104,5 141,4 55,4 79,1 95,2 35,4 119,3 206,4
1924 111,0 133,2 81,8 87,8 117,9 47,5 140,7 223,3
1925 120,7 148,0 94,9 86,3 114,3 70,2 156,8 221,8
1926 126,5 156,1 90,9 78,8 129,8 100,3 162,8 264,9
1927 134,5 154,5 122,1 96,0 115,6 .
114,5 161,2 270,0
1928 141,8 162,8 118,3 95,1 134,4 143,5 175,2 300,2
1929 153,3 180,8 117,3 100,3 142,7 .181,4 181,0 324,0
1930 137,5 148,0 101,6 91,3 139,9 235,5 164,0 294,9
1931 122,5 121,6 85,1 82,4 122,6 293,9 145,1 288,1
1932 108,4 93,7 70,2 82,5 105,4 326,1 123,3 309,1
1933 121,7 111,8 79,4 83,3 119,8 363,2 133,2 360,7
1934 136,4 121,6 101,8 100,2 111,4 437,0 134,7 413,5
1935 154,5 140,3 116,7 107,9 109,1 533,7 162,2 457,8
1936 178,1 171,0 127,5 119,1 116,3 693,3 169,2 483,9
1937 195,8 185,8 138,1 127,8 123,8 772,2 194,5 551,0
1938 182,7 143,0 149,3 117,6 114,6 857,3 195,2 552,0

362 i

I
I
 Gerçekte, 1938'e gelindiginde Japonyaekonomik bakimdan yalniz-
ca italya'dan çok daha güçlü hale gelmekle kalmamig, tüm
imalat ve
sanayi üretimi endekslerinde Fransa'yi geride birakmigti (bkz. Tablo
14-18). Askeri liderleri 1937'de Çin'dekisavaga, 1941'de de daha feci
sonuçlar doguran Pasifik savagma girmemig olsalardi, Japonyaverim
aç1smdan 1960'h yillarin ortalarinda geride biraktigi Ïngiltere'yi bu ta-
rihten epey önce geride birakirdi gibi bir sonuç çikarmak da insana çe-
kici geliyor.
Bu, Japonyatüm ekonomik sorunlarim zorlanmadan yenmigti de-
mek degildir; yalmzca belirgin bir biçimde güçlenmekteydi. Bankacthk
sisteminin ilkelliginden dolay1 Birinci Dünya Savagt sirasmda borç ve-
ren ulus konumuna uyum saglamasi kolay olmamig ve eldeki parayi
tabii bir de 1919
"pi-
kullanma biçimi yüksek enflasyona yol açmigti -

rinç ayaklanmalari"" olmustu. Avrupa tekstil, ticaret gemileri ve öbür

mallarda barig dönemi üretim miktarlarina tekrar ulagmca, Japonyaye-
niden baglayan rekabetin baskisi altma girdi; imalat maliyeti, bu aga-
mada genellikle hâlâ Bati'dakinden daha pahaliydi. Üstelik Japonhal-
kmm büyuk bir bölümü hâlâ küçûk arazi tarumyla ugraglyordu ve bu
insanlar yalnizca Tayvan ve Kore'den yapilan pirinç ithalindeki artigtan
degil, 1930'dan sonra Amerika'mn talebinde azalma olunca hayati
önem tagiyan ipek ihracatmm çökügúnden de zarar gördüler. Bu sikmti-
lari imparatorlugu genigleterek hafifletme amaci, durumdan kaygi du-
çekici bir gey olmug-
yan ya da hirsli Japonpolitikacilari için her zaman
tu
-
sözgelimi Mançurya'nin fethi, askeri bir .kazanç oldugu kadar eko-
nomik yararlar da getirmigti. Öte yandan, 1930'lu yillarda Japonya'nm
sanayii ve ticareti kismen yeniden silahlanma kismen de ele geçirilen
Dogu Asya pazarlarinm sömürülmesi sayesinde toparlandi ve böylece
ithal maddelere olan bagimhhgi da artti (Japonya,en azmdan bu yö-
nüyle Îtalya'ya benziyordu). Japonçelik sanayii genigledigi için Çin ve
Malaya'dan gelen pik demir ve cevher ihtiyaci da çogaldi. Yerli kömür
ve bakir stoklari da -sanayinin ihtiyaçlari kargisinda yetersiz kaltyordu;
ancak bu bile ülkenin her türlü petrol yakitma olan neredeyse tam ba-
milli-
-ategli

gimhligiyaninda daha az ciddi bir konuydu. Japonya'nm "ekonomik

yetçileri ve askeri yöneticileri için yarari apaçik olan-- gü-
venlik"" arayisi, ülke için hep itici güç olmug, ama hem olumlu hem de
olumsuz sonuçlar dogurmuçtur.
Bu ekonomik zorluklara ragmen -ve tabii kimi yönlerden bu eko-
nomik zorluklardan dolayi- Takahashi yönetimindeki maliye bakanhgi,
silahh kuvvetlere daha çok ödenek ayirabilmek için 1930'lu yillarm ba-
ymda ileriyi duçúnmeden borç alma istegindeydi; devletin silahh kuv-
vetlere yaptigi harcamalar 1931-1932'de yüzde 31'ken, 1936-1937de
yüzde 47ye çiktif' Takahashi ortaya çikan ekonomik sonuçlardan ni-

363
 hayet telaça kapilip, yeni artiglari biraz kismaya kalkigmca, militarist
kimselerce hemen äldürülmüç ve silahlanma giderleri tirmanmigtir. Er-
tesi yd devlet harcamalarmin yüzde 70'i silahh kuvvetler için yap1hyor
ve böylece salt anlamda, Japonyabu alanda kendisinden çok daha
zen-
gin demokrasilerin hepsinden daha çok harciyordu. Bu yüzden,
para
JaponSilahh Kuvvetleri 1930'lu yillarm sonlarmda Italyan Silahli Kuv-
vetlerinden çok daha iyi durumdaydi; aym gey muhtemelen Fransiz
ve
Ingiliz ordulari kargisoda da geçerliydi. Washington Anlagmasi ile
ya-
sal olarak, hem Ingiliz hem de Amerikan donanmasimn yarisindan
bi-
raz daha büyük olacak gekilde kisitlanan Japon Împaratorluk Donan-
masi, aslindan bundan çok daha güçlüydü. Önde gelen bu iki deniz gü-
cü, 1920'lerde ve 1930'larm bagmda ekonomi yoluna giderken
Japon-
ya, deniz gücünü anlagmanin koydugu sinirlara çikardi - aslmda bu si-
nirlari gizlice faziasiyla
agt1. Sözgelimi, agir kruvazärleri anlagma geregi
olan 8.000 hacim ton yerine 14.000 hacim tona yakindi. Büyük
Japon
savag gemilerinin hepsi de hizhydi ve agir silahlarla donatilmigti; eski
muharebe gemileri yenilenmigti ve Japonya1930'lu yillarda dev boyut-
lu, dünyadakilerin hepsinden daha büyük olan Yamato-sinifi gemiler
yapmaktaydi. En önemli unsur ise, muharebe gemileri amiralleri bunun
tam farkinda olmasalar bile güçlü ve yeterli donanma hava kuvvetleriy-
di; 3.000 uçak ve 3.500 pilotu bulunan bu kuvvetler, donanma içindeki
on nakliye gemisine bagliydilar ama karada da son derece etkili bom-
bardiman uçagi ve torpido tagiyan filolara sahiptiler. Güç ve nitelik yö-
nünden Japontorpidolarmin üzerine yoktu. Son olarak da ülke,
ayrica
dünyanm üçüncü en büyük deniz ticaret filosuna sahipti; donan-
ama
manm kendisi (garip bir biçimde) denizalti savunma harbini neredeyse
tümden ihmal ediyordu.a
Zorunlu askerlik oldugundan, JaponOrdusunun insan gücü ihtiya-
cmi gidermesi kolaydi ve ordu acemi erleri tam itaat ve en üst düzeyde
toplu çaba geleneklerine uygun olarak yetigtirebiliyordu. ilk yillarda Ja-
pon Ordusu smith kalmigti, ama genigletme programi ile 1937deki 24
tümen ve 54 hava filosu, 1941'de 51 aktif tümene ve 133 hava filosuna
çikmigti. Bunlara ek olarak (egitimiçi) 10 depo tümeni
ve çok sayida
bagimsiz tugay ve garnizon kuvveti de vardi ve bunlar herhalde, 30 tü-
men daha ederdi. Böylece savagm hemen öncesinde Japon Ordusu, iki '

milyon egitilmig yedek destekli bir milyondan fazla askere sahipti.

Tanklari açismdan güçlü degildi; ne arazi rie de Dogu Asya'nin çogu
ye-
rindeki tahta köprüler tanklar için elverigli olmuyordu;
ama seyyar top-
çulari iyiydi ve sik ormanlar, nehir geçme, amfibik çikarmalar açismdan
iyi egitimliydi. Ordunun 2.000 ilk hat uçagi arasmda (donanmadakiler
gibi) muazzam Zero avci uçagt da vardi ve bu o siralar Avrupa'daki
uçaklarin en hizh ve manevra gücü en yüksek olanlarma denkti."

364

I
 O halde Japonya'nmaskeri yeterligi son derece yüksekti ama zayif-
liklardan kurtulmuy da degildi. Hükürnetçe alman kararlar 1930'lu yil-
larda farkh hizipler, sivil-asker çaagmalart ve äldürmeler yuzünden dü-
zensiz, kimi zaman da tutarsiz olmuytu. Üstelikordu ve donanma ara-
smda dogru dürüst bir eggüdüm yoktu -

bu hiç de yalmzca Japonlara

özgü bir durum degildi; ama onlar için daha büyük tehlike yaratlyordu
çünkü kuvvetlerin her birinin dügündügü dügman ve harekât alam bir-
oldukça farkliydi. Donanma ilerde ya Îngiltere ya da Birlegik
şirinden
Ğevletlerle savag tahmini yaparken ordu gäzlerini sirf Asya kitasma ve
Sovyetier Birligi'nin burada Japon çikarlarina yönelttigi tehdite çevir-
migti. Ordu, Japonpolitikasmda daha etkili ve imparatorluk genel ka-
rargâhmda egemen oldugundan, genellikle onun görügleri agir bastyor-
du. 1937 yihnda ordu, uydurma Marco Polo Köprüsü olaymdan sonra
Çin'ekargi bagka eylemler yapmak gerektigi konusunda israr edince, is-
tekli olmadiklari halde ne donanmadan ne de digiglerinden etkili bir
muhalefet geldi. Mançurya topraklarmdan Kuzey Çin'e yapilan genis
çaph istilaya ve Çin kiyilari boyunca çikarma _eylemlerine ragmen, Ja-
pon Ordusunun belirleyici bir zafer kazanmasi mümkün olmadi. Çok
sayida asker kaybettigi halde, Chaing-Kai-shek, mücadeleyi sürdürdü
ve Japonvurucu kollari ve uçaklarmca kovalanmca kara içlerine dogru
çekildi. ImparatorlukGenel Karargâhi. açismdan sorun, bu savagm yol
açtigt kayiplardan çok
-ordu

yalmzca 70.000 ölü ve yarali vermigti-

böylesine kararsiz ve uzayip giden bir savagm son derece büyük maddi
bedeliydi. 1937'nin sonlarina gelindiginde Çin'de700.000'i agkm Ja-
pon askeri vardi ve bu sayi sürekli artti, ama Çinlilerihiçbir zaman tes-
lim olmak zorunda birakmayt bagaramadi (Wilmott'un 1938 tarihi iti-
bariyle verdigi 1,5 milyon asker sayisi fazlaca yüksek görünmektedir)."
Tokyo'nun deyimiyle, "Çin Olayi"- artik günde beg milyon dolara mal
oluyor ve savunma harcamalarmda daha da büyük artiglara yol aç1yor-
du. 1938'de karne uygulamast baglatildi ve Japonya'yi¯hemen hemen
"toplu
savag" seferberligi durumuna sokan kararlar çikarildi. Devlet
çok büyük savunma harcamalari için ödeme yapabilmek üzere giderek
daha çok borç almca, ulusal dig borç miktari ürkütücü bir oranda tir-
mandi."
Bu stratejinin sürdürülmesini daha da zorlagtiran nokta, Japon-
ya'nm däviz ve hammadde stoklarino erimesi ve kendisini onaylama-
yan Amerika, Ingiltere ve Hollanda'dan yaptigi ithalata daha da bagim-
li hale gelmesiydi. JaponHava Kuvvetleri, Çin Savagi sirasmda çok bü-
yük miktarlarda yakit tükettikten sonra
"fabrikalarm

yakitlarindan
yüzde 37, gemilerin yuzde 15 ve otomobillerin yüzde 65 oramnda ki-
smti yapmalari emredildi."" Bu durum, Japonlariçin daha da kabul
edilemez hale geliyordu, çúnkä Japonlar Chaing-Kai-shek kuvvetleri-

365
 i

nin direnmeyi sürdürebilmesinin Burma Yolu, Fransiz Çinhindive ba -

ka yollar üzerinden akan batih harp malzemeleri sayesinde olduguna

inamyorlardi. Mantik geregi olarak ve kargi konulmasi mümkün olma-
yan bir biçimde güçlenen dügünce guydu ki hem Çin'i tecrit etmek, hem
de Güneydogu Asya, Hollanda'nin Dogu Hint Adalari ve Borneo'daki
petrole ve bagka hammaddelere iyice egemen olabilmek için
Japon-
ya'nin güneye saldirmasi gerekiyordu. Bu, kugkusuz Japondonanmasi-
nm her zaman tercih ettigi bir yöndü; baghca kaygisi Sovyetier Birligi
ve bu úlkenin Çin'deki yaygm harekâti olan ordu bile, Japonya'mn
ekonomik güvenligini saglamak üzere eylem yapmanin gerekli oldugu-
nu yavag yavag kabullenmek zorunda kaldi.
Bu ise en agir soruna yol açti. 1930'larin sonlarinda olugturduklari
silah gücü hesaba katilirsa,
JaponyaFransizian Çinhindi'nden, Hollan-
dalilari da Dogu Hint Adalarmdan kolayca atabilirlerdi. Whitehall daki
strateji planlamacilarinm 1930'lu yillarda gizli gizli itiraf ettikleri gibi,
Britanya Ímparatorlugunun bile Japonya. kargisinda durumunu koruma-
si zor olabilirdi ve Avrupa'da sava; patladigi sirada Ingilizlerin Uzakdo-
gu'da kapsamh bir yükümlülük üstlenmeleri de inümkün degildi. An-
cak JaponlarinRusya ya da Birlegik Devletlere kargi savaga girmeleri
apayri bir geydi. Sözgelimi, Nomonhan dolaylarmda 1939 yihmn Ma-
yis ve Agustosu arasmda Kizil Orduyla olan uzun ve kanh smir çatig-
malari sirasinda Imparatorluk Genel Karargâhi, Sovyet top ve uçaklari-
nm açik ustünlügüve çok daha büyük olan Rus tanklarmm ateg kudre-
ti kargisinda dehgete dügmügtü? Kwantung (Mançurya) Ordusunun,
Ruslarm Mogolistan ve Sibirya'ya yerlestirdiklerinin ancak yarisi kadar
tümene sahip olmasi ve çok büyük sayida kuvvetin Çin'degiderek daha
çok bagarisiz kalmasi yüzünden, ordudaki en agiri görüglere sahip su-
baylar bile SSCB ile bir savastan kaçmumasi gerektigini anladdar -- en
azmdan uluslararasi kogullar daha elverigli hale gelinceye kadar.
Ama kuzeyde yapilacak bir savag Japonya'nm eksikliklerini ortaya
çikaracaksa, güneydeki bir savag için de Birlegik Devletlerin katil-
--eger

ma riski varsa- aym sey söz konusu olmayacak miydi? Japonlarm

Çin'deki eylemlerini kesinlikle onaylamayan Roosevelt yänetimi, Tok-
yo, Hollanda'mn Dogu Hint Adalarma ve Malaya'ya el uzatirken ve bu
yolla Amerika'nm ekonomik baskismdan kurtulurken bog mu duracak-) <

ti? 1938 Haziraninda havacihk malzemelerine konan

"moral

ambar-
go", Amerikan-Japonticaret anlagmasinin bir sonraki yd feshedilmesi
en önemlisi de Japonlarin1941 Temmuzunda Çinhindi'ni ahglarindan
sonra Îngiltere-Hollanda ve Birlegik Devletlerin petrol ve demir cevheri
ihracattna getirdikleri yasaklama noktayi açikhga kavugturdu: "Eko-
nomik güVenlik"
su
ancak Birlegik Devletlerle yapdacak bir sava; pahasi-
na saglanabilirdi. Ama Birlegik Devletler Japonya'nmyaklagik iki kati

366
I

I
 olan bir nüfusa sahipti, ulusal geliri 17 kat fazlaydi ve her yil beg kat
daha fazla çelik, yedi kat daha fazla kömür üretiyor ve Japonya'dan80
kat daha fazla motorlu taçit yapiyordu. Birlegik Devletlerin sanayi ka-
pasitesi kötü bir yll olan 1938'de bile Japonya'ninkinden yedi kat ge-
nieti;" bagka yillar söz konusu oldugunda dokuz ya da on kat daha
ge-
nis olabiliyordu. Japonlarmateçli yurtseverliginin derecesi ve 1895
(Çin)ve 1905'te (Rusya) çok daha buyük rakipler karsismda kazandigt
gagrtici bagarilarm anilari hesaba katilsa bile, o stralar planladiklari
inanilmazhšm simrmdaydi -- saçoaligm da. Gerçekten de Amiral Ya-
mamoto gibi akli bagmda strateji uzmanlarma göre, Birlegik Devietler
kadar güçlu bir ülkeye saldirmak budalahkti; hele Japon Ordusunun
büyük bir bölumünün Çin'dekalacagi ortaya ç1ktiktan sonra; ancak
1941 Temmuzundan sonra Birlegik Devletlerin kargisina çikmamak da
Japonya'yi batihlarm ekonomik gantajma maruz birakacakti ve bu da
kabul edilemez bir düçünceydi. Geri dönmeleri mümkün olmayan Ja-
pon askeri liderleri ileri atilmak için hazirlandilar?
1920'li yillarda Almanya, sava; sonrasmda toprak ve ekonomi ko-
nularmda yapilan düzenlemelerden hognut olmayan Büyük GüçIer ara-
smda en zay1fi, en sikmtilisi görünümündeydi. Versailles Antlagmasmin
kogullariyla eli kolu baglanmig olan, sava; tazminadari yükü altmda
ezilen, Fransa ve Polonya'ya aktarilan simr bölgeleri yüzünden stratejik
yönden kisitlanan, ülke içinde enflasyon, simflar arasi gerginlikler ve
bunlarin etkisiyle seçim bölgeleri, partilerdeki degigkenlik ve karisikhk-
larla sarsilan Almanya, dig meselelerde italya ve Fransa'nm hareket õz-
gürlügune sahip degildi. 1920'li yillarin sonlarmda genel refah düzeyi
ve Stresemann'm Almanya'nin konumunu diplomasi yoluyla güçlendir-
me bagarilarmin bir sonucu olarak, igler çok büyuk älçude düzelse de,
1929-1933 arasi meydana gelen mali ve ticari bunahmlar sallantida olan
ekonomi ve geni hognutsuzluk uyandiran Weimar demokrasisi için yi-
"'yan

kici etki yarattigmdan, ülke hâlâ politik sikmtilart olan özgür" bir
Büyuk Güçtü."
Hitler'in geligi, Almanya'mn Avrupa'daki konumunu bir-iki yil gibi
bir süre içinde degigtirmigtir ama daha önce igaret edilen noktalari ha-
tirlamak änemlidir: Hemen her Alman az ya da çok "revizyonist"ti;

Nazilerin ilk zamanlarda yürüttügü dig politika programinin büyük bir

bölümü, Alman milliyetçilerinin ve sindirilmig silahli kuvvetlerin eski
emellerinin bir devami niteligindeydi; pek çok bagka ulus.ve etnik grup
Ortadogu Avrupa'daki 1919-1922 smir düzenlemelerinden memnun
kalmamig, Nazilerin iktidari ele geçirmelerinden çok önce degigiklik ta-
lebinde bulunmug ve düzeltmelerin yapilmasi için Berlin'le birlikte ha-
reket etmeyi istemiglerdi; Almanya toprak, nüfus ve hammadde kayip-
larma rašmen, kendisini Avrupa güçlerinin en büyügü yapan sanayi po-

367
 ----iwiniswin-limi•mil i
a au--espri i ipui -1w I
e li-

tansiyelini korumuytu ve yeniden buyumesini dizginlemek için gerekli

olan uluslararasi dengeler artik 1914 öncesine göre çok daha farkli ve
çok daha az bir eggüdüm içindeydi. Hitler'in, Almanya'nin diplomatik
ve askeri durumunu lyileptirme planmda kisa sürede gagirtici bagarilar
kazandigi kugkusuzdur; ama purasi da açiktir ki mevcut pek çok kogul
Hitler'in firsattardan acimasizca yararlanmasma yardimci oldu.'
Bu kitapta irdelenen konular açismdan, Hitler'in
"özel
nitelik"i iki
alandan kaynaklamyordu. Bunlardan ilki, yaratmayi amaçladigi Nas-
yonal Sosyalist Almanya'mn örellikle güçlü ve taykm niteligiydi. Yahu-
dilerin, çingenelerin ve iddiaya göre Teutonic olmayan öbür unsurlarm
tasfiyesiyle irk açismdan "arindirilmir
bir toplum; kendilerini zihinleri
ve ruhlariyla, eskiye özgü simf, kilise, din ve aile baglihklarmm yerini
alacak olan rejime tartigmasiz destek vermeye adamig bir halk; lider,
Deutschtum'u,* ne zaman, hangi alanda ve kaç tane Büyük Güce kargi
genigletmenin gerekli oldugunu buyurursa buyursursi bunu yerine getir-
mek amaciyla seferber edilen ve denetlenen bir ekonomi; dügmanlari
ezmekten tat alan ve her türlü uzlagma fikrini küçük gören bir kuvvet, -
mücadele ve nefret ideolojisi." 20. yüzyil Alman toplumunun büyüklü-
gü ve karmagikligi gäz änüne ahmrsa, bunun gerçek digi bir hayal oldu-
guriusöylemeye pek gerek yoktur; ülkenin her yerinde "Hitler'in gücü-
nün smirlari vardi."3 1932-1933'te ve.hatta 1938-1939'da
onu destek-
leyen kimseler ve çikar gruplari bulunuyordu ancak cogkulari azalmak-
taydi ve hiç kugku yok ki rejime açikça kargi çikan kimselerin yani sira
pek çoklari da kafalarmda bir direnç olugturuyordu. Ancak bu tür istis-
nalar bir yana pu da tartigilmaz bir gerçekti ki, Nasyonal Sosyalist yö-
netim halk tarafmdan fazlasiyla tutuluyordu ve
--daha

da önemlisi-
ulusal kaynaklarm yönetimi açismdan ona rakip olabilecek kimse yok-
tu. Almanya, savag ve fetih kararliligmda olan politik kültürü ve
1938'e gelindiginde devlet harcamalarmm
·yüzde

52'sini ve gayri safi

milli hasilamn yürde 17si gibi çok büyük bir bälümünü silahlanmaya
akitacak älçüde çarpik olan ekonomisi ile öbür Bati Avrupa devletleri-
nin hepsinden farkh bir nitelik almigti. Gerçekten de Münih bunahmi-
mn oldušu yil Almanya silaha Ingiltere, Fransa ve Birlegik Devletler
toplammdan daha fazla para harciyordu. Devlet mekanizmasom bir
araya getirebildigi ölçüde, Almanya'nin tüm ulusal güç1eri yeni bir mü-
cadele için seferber edilmekteydi.'"
Almanya'mn yeniden silahlanmasinda ikinci önemli özellik, bu
büyüme sirasinda canhlik kazanan ulusal ekonominin korku verecek
ölçüde sallantili durumuydu. Yukarida igaret edildigi gibi, 1930'lu yil-
larm sonlarmda hem italyan hem Japonekonomisinde benzer sorunlar

Deutschtum: Alman milliyetçiligi.

- ç.n.

368
l

ortaya çikmaktaydi -- aym gey, silah artiplarinin inanilmaz hizma karsi-

lik vermeyi amaçladiklarindan Fransa ve ingiltere'nin de bagma gele-
cekti. Ancak bu ülkelerin hiçbirinde silahli kuvvetlerin geniplemesi Al-
manya'daki kadar birden olmamigti. 1933 Ocaginda Alman Ordusu
yasal yänden 100.000 askerden fazla olmamak durumundaydi; oysa
Hitler'in iktidari ele geçirmesinden epey önce, askeri yetkililerin yedi
tümenlik kuvveti 21 tümene çikarmak için gizli planlari vardi tipki
-

ersailles Antlagmasmin yasakladigi hava kuvvetlerinin, tank düzenle-

r nin ve bagka unsurlarm yeniden olugturulmasi için gizliden gizliye
hazirlanmalari gibi. Hitler'in 1933 Subatmdavon Fritsch'e
"mümkün

olan en buyük güce sahip bir ordu yaratma"si" için verdigi genel nite-
likli emir, planlamacilar tarafmdan para ve insan gücu kisitlamalarin-
dan nihayet kurtalarak, daha önceki tasarilarin uygulanmaya konmasi
için bir baçlama isareti sayilmigti yalmzca. Ancak 1935'te, zorunlu as-
kerlik getirildi ve ordunun tavani 36 tümene çikarildi. 1938'de Avus-
turya birliklerinin ele geçirilmesi, Renanya askeri polisine el konulma-
si, zirhli tümenler olugturulmasi ve Landwehr'in yeniden teykilatlandi-
nlmasiyla bu sayi daha da artti. 1938 sonundaki bunalim döneminde
orduda toplam 42 aktif tümen, sekiz ihtiyat ve 21 Landwehr tümeni
vardi; bir sonraki yaz savaç bagladigmda Almanya'nin sahra ordusun-
da 103 tümen bulunuyordu -- bir yil içinde 32 tümenlik bir s1çramaydi
bu." Luftwaffe'nin* geniglemesi daha büyük ve daha hizli oldu. Alman
uçak üretimi 1932'de yalnizca 36 uçak iken, bu sayi 1934'te 1932'ye,
1936'da 5112'ye çikmig, hava kuvvetlerinin 26 olan filo sayisi (1933
Temmuz direktifi) 302'ye yükselmigti ve savag bagladigmda 4.000 cep-
he hatti uçagi vardi." Donanmamn buyüklügu bundan daha az etkile-
yici ise bu durum, büyük ölçüde (Tirpitz'in daha änce anladigt gibi),
güçlü bir muharebe filosu olugturulmasmm en az 10-20 yil almasmdan-
di. Gene de 1939'da Amiral Raeder'in komutasi altmda birkaç hizli,
modern savag gemisi bulunmaktaydi, donanma personelinin sayisi
1932'dekihin beg katma çikmigti ve donanma Hitler'in iktidara geli-
ginden önceki däneme oranla 12 kat daha fazla para harciyordu.'" Al-
manlarin karada ve havada oldugu gibi, denizde de yeniden silahlanma
programlari güç dengesini mümkün oldugu kadar çabuk degigtirme ka-
rarhhšmi tagiyordu.
Tüm bunlar digaridan bakildigmda etkileyici görünüyordu ama iç-
teki durum kesinlikle sallantidaydi. Versailles Antlagmasmin toprak dü-
zenlemelerinin Alman ekonomisine indirdigi darbeler, 1923 yihndaki
büyük enflasyon, savag tazminati ödemeleri ve 1914 öncesinin dig pa-
zarlarina yeniden girmenin zorluklari yüzünden, Almanya'nm verimi

*
Luftwaffe: Alman Hava Kuvvetleri. -

ç.n.

369
Birinci Dünya Savaçmdan änce ulagilan degerle ancak 1927-1928'de
egitlenmigti. Ama bu toparlanma, sonraki birkaç yilda görülen ve Al-
manya'yi öbür ülkelerin çogundan daha fazla etkileyen büyük ekono-
mik bunalim yüzünden altüst oldu; 1932'ye gelindiginde sanayi üreti-
mi, 1928'dekinin ancak yüzde 58'i kadardi, ihracat ve ithalat yaridan -
asagi dügmügtu, gayri safi milli hasila 89 milyardan 57 milyar reich-
marka inmigti ve ipsizlik 1,4 milyondan 5,6 milyona yükselmigti." Hal-
kin Hitler'e bagta gösterdigi ilgi, büyük ölçüde yaygin yol yapimi, elekt-
rik saglama ve sanayi yatirimlari programlarmin ipsizlik toplamlarini
epey duqurmesinden kaynaklanmig ve zorunlu askerlik de geri kalanla-
ra iq saglamigtir." Ancak 1936'ya gelindiginde bu ekonomik toparlan-
ma silahlanmaya yapilan inamlmaz harcamalardan giderek daha çok
etkileniyordu. Bu harcamalar kisa vadede hukumetin sermaye yatirim-
larma ve sanayi buyümesine verdigi, yari-Keynesci bir bagka destek ol-
mugtu. Degil uzun vadede, orta vadede alman ekonomik sonuçlar bile
kaygi verici oldu.
Belki bir tek Birlegik -Devletler ekonomisi büyük bir
güçlüge dügmeden bu düzeyde silah harcamalarimn getirdigi yüke da-
yanabilirdi, Alman ekonomisinin dayanamayacagi ise kesindi.
O dönemdeki yabanci gözlemcilerin pek az görebildikleri ilk ciddi
sorun, Nasyonal Sosyalistlerdeki karar mekanizmasmin karmakarigik
bir yapiya sahip olmasiydi; bu, Hitler'in nihai otoriteyi elinde tutabil-
mek için tegvik ettigi bir geymis gibi görunmektedir. Dört Yilhk Planda
_
söylenenlere ragmen, silahlanma artirimi ile Almanya'mn ekonomik
kapasitesi arasinda bir baglanti kuran ve kuvvetler arasmdaki öncelik-
leri belirleyen tutark bir ulusal plan bulunmuyordu; planin sözde so-
rumlusu olan Goering ise berbat bir yöneticiydi. Bunun yerine, her bä-
lüm son hizla geniglemeye bakiyor, yeni (çošu .kez de akil digi) hedefler -
belirliyor, sonra da gerekli sermaye yatirimlari ve özellikle de hammad-
deler için rekabet içine giriyordu. Surasikesindir ki, hükümet iççilere si-
ki denetimler getirmemig, özel sanayii kârlarmi devlet tarafindan onay-
lanan imalat türlerine yatirmaya zorlamamig ve yüksek vergiler, açigi
kapamak için borçlanma, ücretleri ve kipisel tüketimi kisma yoluyla si-
lah sanayiine milli hasiladan giderek daha büyük miktarlarda sermaye
yatirimi saglamamig olsa, durum daha da karigik olabilirdi. Ama
1938'e gelindiginde devlet harcamalari, GSMH'nm yüzde 33'üne yük-\
seldigi zaman bile (ve bu siralarda "özel"
yatirimlarin büyük bir bölü-
mü gerçekten de devletin istegi dogrultusunda yapilmigti), silahh kuv-
vetlerin birbiriyle karigan ve kimi zarnan megalomani düzeyine ulaçan
taleplerini karsilayabilecek kadar kaynak yoktu. Alman donanmasi için
olugturulacak Z-Plani filosu 6 milyon ton sivi yakit gerektirecekti (bu
ise, Almanya'nm 1938'deki tüketiminin tümüne e itti); Luftwaffe'nin
1942'ye kadar 19.000 (!) cephe hatti ve ihtiyat uçagi için dün-
"mevcut

370

m I
 ya petrol uretiminin yüzde 85'i"" gerekecekti. Bu arada kuvvetlerin her
biri, beceri sahibi insan gücünden, çelik, bilye, petrol ve hayati önemi
olan baçka stratejik maddelerden daha büyük bir pay kapma savagt
içindeydiler.
Son olarak da çilgmca yürütülen bu silah artirimi, Almanya'nm it-
hal hammaddelere olan agirl bagimhligiyla ters dügilyordu. Yalnizca
kömür yönunden zengin olan Reich'm çok büyük miktarlarda demir
c vherine, bakira, boksite, nikele, petrole, kauçuga ve çagdag sanayinin
-- e çagdag silah
sistemlerinin- bagimh oldugu daha pek çok kaleme ih-
tiyaci vardi." Buna kargi Birlegik Devletler, Britanya imparatorlugu ve
Sovyetler Birligi bu bakimlardan hep iyi durumdaydilar. 1914'ten änce
Almanya bu tür ithalati, mamul mallar ihracatindaki artiglarla kargila-
migti: 1930'lu yillarda ise bu artik mümkün degildi, çünkü Alman sa-
nayii artik Wehrmacht'm* kullammi için tank, silah ve uçak üretmek
üzere yeniden yönlendiriliyordu. Üstelik, Birinci Dùnya Savagmm ve
daha sonraki tazminat ödemelerinin giderleri ve bununla birlikte gele-
neksel ihracat ticaretinin çökügü, Almanya'nin elindeki dävizi hemen
tümüyle tüketmigti; 1938'de Almanya dünya altm ve para rezervlerinin
ancak yuzde birine sahipti; buna kargihk Birlesik Devletler, söz konusu
rezervlerin yüzde 54'ünü, Fransa ve Ïngilterede ayri ayri yüzde 11'ini
ellerinde tutuyorlardi." Bu da hayati önem tagiyan mallarm ithali için,
altin ve para transferi yapmadan ödemede bulunmak üzere, Reich tem-
sileilerince sikt bir para denetimi, takas düzenlemeleri ve bagka tur äzel
"pazarliklar"

rejimlerinin olugturulmasma yol açmigtir. Aym ekilde, bú

tür bagimhhktan kurtulmak üzere, dogallarinin yerine geçecek sentetik
maddeler (petrol,gübre, v.b.) uretimiiçin çaba harcaracagi Dört Ydhk
Planda vurgulanarak bildirilmigtir.Bagvurulan bu yollarm hepsi ige ya-
radi; ama hiçbiriyle
-.hatta

hepsi bir araya gelse de- silah artirimimn

dogurdugu taleplerin dengelenmesi mümkün degildi. Bu durum, ulusal
hammadde stoklari tükenir ve yeni1erine ödeme yapilabilmesi için ge-
rekli olan para erirken, Alman silah sanayii içinde tekrar tekrar bag
gösteren.bunahmlarm sebebini de açiklamaktadir. Raeder 1937de, da-
ha çok malzeme saglanamazsa tüm gemi yapimlarini durdurmak gere-
kecegi yolunda bir uyarida. bulunuyordu. 1939 Ocagmda da ekonomi,
döviz elde edebilmek üzere bir
"ihracat

savagi" baglatirken, Hitler'in

kendisi Wehrmacht'a ayrilan çelik, bakir, kauçuk ve äbür malzemelerde
çok büyük kisintilar yapilmasim emrediyordu."
Yukarida sözü edilenlerin Almanya'nm gücü ve uyguladigi politika-
lar açisindan baglantih üç sonucu oldu. Bunlardan ilki, Almanya'nm
1938-1939'da askeri yönden Hitler'in ävünmek istedigi ve batili demok-

Wehrmache Alman Ordusu (äzellikleHitler'in

'
ordusu).
I
- ç.n.
I

i
371
rasilerin çekindigi kadar güçlü olmadigiydi. Savagm baglangicmda 2,75
milyon askerlik bir kuvvete sahip oldugu iddia edilen sahra ordusunda
az sayida seyyar ve iyi silahlanmig tümen, onlarm ardmda da donamm
yönunden yetersiz çok sayida ihtiyat tümenleri bulunmaktaydi; dene-
yimli subay ve astsubaylar bu kadar çok sayida acemi askeri egitme zo-
runlulugu kargisoda neredeyse eziliyorlardi. Harp malzemeleri stoklari
azdi. Savagin bagmda ünlü panzer birlikleri bile Ingiliz ve Fransizlarin
toplam tanklarindan daha az tanka sahiptiler. Planlarim 1940'h yillarm
ortalarmda çikacak bir savag için yapan donanma ise, kendisini "Ingilte-
re'yle olacak büyük çatigma için silah bakimindan tümüyle yetersiz""
görmekteydi denizaltilar dengeyi saglamaya yardim edecek olsalar bi-
-

le, bu sözler su üstü savag gemilerinin durumunu iyi özetliyordu. Luft-

wafte'ye gelince, bu kuvvet güçlüydü ve bunun asil sebebi de dügmanla-
nn sürekli bir zayifhk göstermeleriydi -- ancak Luftwaffe de yedekler ve
destek hizmetleri eksikliginden hep olumsuz yönde etkilenmekteydi.
1930'lu yillarm sonlarmda bag gösteren- uluslararasi bunahmlarda, hiç-
bir zaman rakiplerinin hayal ettigi kadar güç1ü olmamigti -- ve hem uçak
"ikinci
sanayii, hem mürettebat kugak" uçaklara uyum saglamakta bü-
yuk güçlük çekmislerdi. Säzgelimi Münich bunahmi sirasmda an-
"tam

lamtyla aktif durumda"ki uçak mürettebatmin sayisi hatti"nda

"cephe

diye tanimlananlardan çok daha azdi ve Londra'yi yakip kül edene ka-
-

dar bombalama fikri saçmalikti.66

Gene de, Almanya'nm 1939'da savag içir hazirliksizolduguna iligkin
son revisyonist yazilara tümüyle katilmak akilhca olmayabilir. Her gey
dikkate almmca, askeri yeterlik nispi bir gey olmaktadir. Tüm ihtiyaçlari-
nm' kargilandigim iddia eden silahh kuvvetler varsa, bunlarm sayisi pek
azdir ve Almanya'nin zaylf yanlari, dügmanlarminkilerle kargilagtirilarak
degerlendirilmelidir. Bu yapildigi zaman ortaya çikan tablo, daha çok
Berlin'in lehine görunmektedir; bu da özellikle Alman silahli kuvvetleri-
nin harekât doktrini açismdan yeterligi sayesindedir: Ordu tank kuvvetle-
rini bir araya y1gmaya ve sonra da muharebe meydaninda telsiz baglanti-
sim koruyarak onlara inisiyatif tammaya hazirlikhydi; hava kuvvetleri
görev egilimlerine
"stratejik"
ragmen, ordunun saldirilarma yardim et-
melerini saglayacak biçimde egitilmigti; denizalti bölümü küçük olmakla
birlikte taktik esnekligine sahipti. Tüm burlar säzgelimi, kauçuk stoklari\ ·

zaylfhginm zararim önemli ölçüde giderebiliyordu."?

Bu nokta bizi ikinci sonuca götürüyor. Alman Silahh Kuvvetleri
ekonomiye agir yük getirecek kadar hizla yeniden silahlandigi için, -bu
tur ekonomik zorluklarm önünü alabilmek üzere savagmak Hitler için
büyük bir çekicilige sahipti. Hitler tarafindan çok iyi bilindigi gibi,
Avusturya'nm ele geçirilmesi yalnizca beg yeni tümen, bir miktar demir
cevheri ve petrol alanlari ile epey büyük bir metal sanayiini Almanya'ya

372
I

katmakla kalmamig, 200 milyon dolarhk bir altm döviz rezervi de

ve
ekonomik açidan
saglamigti." Sutedenland (kämüryataklarma ragmen)
daha az yarar saglamig ve 1939'un baglarinda Reich'in däviz durumu
kritik bir noktaya ulaymisti. O halde, Hitler'in Çekoslovakya'nm geri
kalan yanina aç gözlerle bakmasi ve iggal gerçeklectikten sonra elde
edilen ganimeti incelemek üzere 1939 Martmda Prag'a kogmasi pek sa-
irtici olmamigti. Almanlar, Çek Ulusal Bankasinin elindeki altm ve na-
yaninda genig cevher ve metal stoklarmi da ele geçirmig ve
.varliklar

it
6unlar Alman sanayiine yardimci olmak üzere hizla kullanilmigtir; bu-
nun yam sira büyük ve kärh Çek silah sanayiinin ürünleri de Alman-
ya'ya nakit kazandirmak üzere artik Balkanlar'daki alicilara satilarak
(ya takas yoluyla) kullanilabilirdi. Bir hayli büyük olan Çek Ordu-
_da

sunun uçaklari, tanklari ve silahlari da kismen yeni Alman tumenlerini

donatmak, kismen de döviz kazanmak için satigi yapilmak üzere ele ge-
çirilmigti. Tüm bunlar, Çekoslovakya'mn sanayi üretimi de eklenince,
Almanya'nm Avrupa'daki gücüne büynk bir destek saglamig ve Hit-
ler'in (birazsavurganca olsa da) hararetle yürütülen yeniden silahlanma
programinin sürmesine imkân tanimigttr -- bir sonraki bunalima kadar.
ve yeniden silahlanmanin
"diktatörlügu

Tim Mason'un belirttiši gibi,

getirdigi bu yapisal gerginlikler ve bunalimlar rejimi için mumkün olan
tek yolu', daha çok diktatörlü.k ve yeniden silahlanmaydi.
'çözüm
. . .

Nasyonal Sosyalist yänetimi altindaki Alman'ya'ya özgü korkunç eko-

nomik geligme mantišina gäre, insan gücû ve malzeme yagmasi için ya-
pilacak bir sava; çok dogru bir geydi.""'
Üçüncü sonuç sorun- da guydu: Almanya çok fazla açilmadan
-ve

bu tür bir fetih ve yagma politikasini nereye kadar sürdürebilirdi? Yeni-

den silahlanmanin ilk agamast bagladigmda ve Alman Silahh Kuvvetleri
çagdag silahlarla donatddiginda, zayif kompulari alt etme ve yeni top-
raklar, hammaddeler ve paralar kazanma biçiminde süren duzen, kendi
kendine gerçeklegebilecek gibi gärünüyordu; 1939 Nisan/Mayisina ge-
lindiginde, Polonya'nm ikinci agama oldugu açiga çikmyti. Ancak bu
ülke hizla fethedilse bile Almanya, Fransa ve ingiltere ile kargi kargiya
kalabilecek yeterlikte miydi -- yani ithal hammaddelere olan agiri ba-
gtmliligihâlâ süren Buyük Almanya ekonomisi için çok daha büyük bir
tehdit olugturacak bir savaga girigebilecek miydi? Eldeki bilgilerin ver-
digi izlenim Hitler'in, 1939'da batih demokrasilerle savag riskini göre
almaya istekli olmakla birlikte, onlarm bir kez daha geri adim atacak-
lan ve kendisinin yalnizca Polonya'ya kargi smirh bir yagmalama savagi
yapmasma izin verecekleri umudunu
taçidigi yolundadir; bu da Alman
ekonomisinin 1940'larin ortalannda bir tarihte yapacagi ilk Büyük Güç
savagina hazirlanmasi için yardimci olacakti." Fransa ve Ïngiltere'nin
ekonomik ve stratejik gücünün zay1fladigi ve bu ülkeIerin siyasi liderle-

373
 rinin tereddütleri dügünülürse, onlarla zamamndan önce yapilacak bir
mücadele bile bu riski göze almaya deger hale gelebilirdi -

ancak, Al-
manya'mn askeri harekâti 1914-1918 savagi çizgisinde bir kilitlenmeye
ugrarsa, Almanlar modern silahlar edinme konusunda baçta ele geçir-
dikleri äncülügü herhalde yavag yavag kaybedeceklerdi. Ama Birlegik
Devletler Müttefiklere yardim ederse, Führer ve rejiminin zaferi çok da-
ha sorunlu hale gelecekti; ya da harekât, Rusya içIerine dogru yayihr da
bu ülkenin topraklarmm çok genig olmasi yüzünden, ekonominin da-
yanma gücünü daha da önemli kilacak uzun.süreli, bitip tükenmez bir
savag olursa.
Öte yandan, mademki Nazi yönetimi fetihle yagiyor ve Hitler birbiri
ardmca yeni topraklar kazanarak ilerliyordu, bu _ig nasil. ve ne zaman
durdurulacakti? Bu megalomani mantigi, tüm boyutuyla dikkate alindi-
goda, Avrupa
-üzerinde

ve belki de dünyada Almanya'ya rakip olabile-

cek hiçbir devletin bulunmamasi gerektigine
igaret ediyordu. Ancak bu
yolla Hitler'in dügmanlari ezilebilir, "Yahudi meselesi" çäzülebilir
ve bin
yilhk Reich saglam bir temel üzerinde kurulabilirdi." Geçmigten gelen
çizgiler tagimasina ragmen Alman Führer'i, dünya gücü için yaptigi ina-
mlmaz planlari ve bu amacm önüne dikilen tüm engelleri sonuçta yok
saymasiyla, atalari Frederick ve Bismarck'dan oldukça farkhydi. Bu tag-
km, uzun vadeli ereklerin etkisiyle oldugu kadar, kisa vadeli bunahmlar-
dan kaçma ihtiyaciyla da hareket. eden Hitler, Japonlargibi, uluslararasi
düzeni mümkün olan en kisa zamanda degigtirme kararhhšmdaydi.
FRANSA ÎNGÍLTERE
VE

Fransa'nin ve Ingiltere'nin yaklagan firtma kargisodaki durumlari

çok agir ve giderek zorlagan bir durumdu. Aralarmda pek çok önemli
farklar bulunmasma ragmen, her ikisi de liberal-kapitalist demokrasi-
lerdi; savaçtan çok zarar görmügler, (ellerindengelen her çabayi göster-
dikleri halde) Edward döneminin anilarmda yer alan pembe umutlarla
dolu ekonomiyi sürekli olarak yeniden kurmayi baçaramamiglar, ülke
içindeki iççi hareketiriin genig çaph ve giderek artan baskismi hissetitig-
1erdi; her iki ülkede de, yeni bir çatigmadan kaçinilmasmivar güçleriyle
isteyen, dig meselelerden çok içerdeki "toplumsal"
sorunlara ilgi duyan
bir kamuoyu vardi. B,ukesinlikle Londra ve Paris'in yürüttügü diploma-
si birbirinin aymydi demek degildir; birbirlerinden oldukça farkh cogra-
fi-stratejik konumlari ve hükümetlerinin ayri yari maruz kaldiklari degi-
gik baskilar yüzünden bu iki demokratik ulke, "Almanya meselesi"nin
nasil ele almmasi gerektigi konusunda sik sik görütayrthšma dügüyor-
lardi.92Ancak kullamlacak yöntemler konusunda kavga ederken, amaç
konusunda görüç birligi içindeydiler; 1919'dan sonraki çalkantili yillar-
da Fransa ve ingiltere'nin statukocu güçler olduklari tartigilmazdi.

374
I
 1930'lu yillarin baglarinda, her geyden önemli olan Avrupa sahnesi
üzerinde, daha güçlu ve daha etkili gärünen Fransa idi. Fransa bu yillar
boyunca Büyuk Güçler arasinda (Sovyetler Birligi'nden sonra) ikinci en
büyük orduya ve ikinci en büyük hava kuvvetine sahipti (havakuvvetle-
rinde de Rusya=ya iligkin rakamlar daha yuksekti). Diplomasi alaninda,
özellikle de Cenevre ve Dogu Avrupa'da, son derece etkili durumdaydt.
1919'un hemen ardindan gelen yillarda agir ekonomik çalkantilar yaga-
mig, bu dönemde frankin, Ingiltere ve Amerika'dan
gelecek para yar-
uimlarma artik guvenemez hale gelmesi ve Alman savag tazminatlarmm
beklenenden çok daha dügük olmasiyla ortaya çikan biçimsiz duruma
yeniden uyum saglamasi gerekmisti. Ama Poincaré 1926'da parayi istik-
rara kavugturdugu zaman Fransiz sanayii olaganustu bir geniëleme
süre-
cinin ortasindaydi; pik demir uretimi 1920'de 3,4 milyon tonken,
1929'da 10,3 milyon tona firlam14, çelik verimi 3 milyondan 9,7 milyo-
zamanda kim-
na, otomobil üretimi 40.000'den 254.000'e çikmigti; ayni
yasal urünler,boya ilaçlari ve elektrikli aletler de Almanya'nm sava; ön-
cesi egemenliginden kurtulmuglardi. Frankm degerinin elverigli bir biçim-
de belirlenmesi, Fransa'nm ticareti için yararh oldu ve Fransa Merkez
Bankasom büyuk altm stoklari bankayi orta ve Dogu Avrupa'mn her
yanmda güçlü hale getirdi. "Büyük Bunahm" -bag gästerdigi zaman bile
Fransa bundan en az etkilenmig ülke olarak görünüyordu
-

bu, kismen
elindeki altmm ve elverigli bir noktada bulunmasmm sayesin-
parasom
de olmus, kismen de Fransiz ekonomisinin, säzgelimi Ingiltere'ye göre,
uluslararasi piyasaya çok daha az bagimh olmasmdan ileri gelmistir." -
Ancak 1933'ten sonra Fransiz ekonomisi sürekli, sistemli ve korku
verici bir biçimde çökmeye bagladi. Öbür büyük ticaret ülkelerinin hepsi
ederken" frankin deger kaybetmesini önlemek
"terk

altin standartim
için yapilan boqunasgirigimler sonucunda, Fransa'nm ihracat mallari gi-
derek daha az rekabet edebilir duruma dügtü ve ulkenindig ticareti çäk-
yüzde 60, ihracat ticareti yüzde 70 dügtü."" Bir-ikiyillik felç
"itlialat

tü:
durumundan sonra, - 1935 tarihli deflasyon karari, bel vermekte olan
Fransiz sanayi sektörüne agir bir darbe indirdi ve 1936 Halk Cephesi
Hükümeti 40 saatlik çahyma haftasini kabul ettirip ucretlerdede artig
saglayinca, bu sektör daha da büyük zarara ugradi. Bu eylem ve frankin
1936 Ekiminde genig çapli devaluasyonu, Fransa'dan zaten muazzam
uluslararasi
miktarlara varan altm çikigmi hizlandirmig, bu da ülkenin
kredisini çok kötü etkilemigtir. Fransiz ulusunun hâlâ yarisimn istihdam
edilmesi ve alman ürün miktarmm Bati Avrupa'da hâlâ en yetersiz olan
tarim sektöründe gerçeklegmesi yüzünden, üretim fazlasi flyatlari apagi-
da tutmuy ve zaten dügük olan kigi bagina geliri daha da kötülestirmig,
'

bu egilimde sanayide iglerini kaybedenlerin köylere dönmeleriyle hiz ka-

I
zanmigtir, topraga geri dönügün tek (ve çok kugkulu) yarari, ipsizligin

375
 gerçek düzeyini Italya'daki gibi gizlemesi oldu. Konut
yapimi dramatik
bir biçimdeazaldi. Otomobil sanayii gibi sonradan geligen sanayiler bag-
ka yerlerde toparlanma gösterirken, Fransa'da durgunluk içine girdi.
1938'de frank 1928'deki düzeyinin ancak yüzde 36'smi buluyor, Fran-
sa'nin sanayi üretimi on yil öncesinin ancak yüzde 83'ü, çelik verimi yal-
nizca yüzde 64'n, ingaat da yüzde 61'i olarak gerçeklegiyordu. Belki de
en korkunç rakam --Fransa'nm gücü açisodan tagidigi anlam dügünülur-
se- Münih olaymm meydana geldigi yil ulusal gelirin 1929'dakinden
yüzde 18 daha az olmasiydi" ve bu, Almanya'nin inandmaz ölçülerde
daha tehlikeli oldugu ve genig çapli yeniden silahlanmanm hayati önem
tagidig1 bir dönemde oluyordu.
O halde, Fransa'nin askeri yeterliginin 1930'lu y111arda neden çäküg
içine girdigini sirf ekonomik açidan açiklamak çok kolaydir. 1920'li yil-
larm sonlarinda gärülen nispi zenginligin destegi
ve Almanya'nm el al-
todan yeniden silahlanmasom yarattigi kaygiyla,Fransa 1929-1930 ve
1930-1931 bütçe yillarmda savunma harcamalarmi
(özellikle
de ordu ile
ilgili olarak) büyük ölçüde artirdi. Ne yazik ki, Cenevre'deki silahsizlan-
ma görügmelerine baglanan umutlar boga çikti ve bunu çäküntünün et-
kileri izledi; her iki geligme de kayiplara sebep olmugtur. 1934'te savun-
ma harcamalari hâlä 1930-1931'de oldugu gibi ulusal gelirin yüzde
4,3'ünü buluyordu ama salt toplam 4 milyon franktan fazla bir azalma
göstermekteydi; çúnkü ekonomi çok büyük bir hizla batiyordu."
Léon
Blum'un Halk Cephesi Hükümeti silah harcamalarmdaki bu gerilemeyi
tersine çevirmeye çaligmig ama 1930'daki
savunma tahminlerinin agil-
masi ancak 1937'de mümkün olmuçtu -

ve bu artigin büyük bir bälümù

sahra ordusunda göze daha çok
çarpan eksikliklerin giderilmesi ve yeni
tahkimat için kullanilmistir. Böylece, bu kritik yillarda Almanya hem
ekonomik hem askeri açidan siçrayiglar içindeydi.

Fransa otomobil üretiminde Îngiltereve Almanya'nm gerisinde

kalmigti; uçak yapimmda dördüncü siraya dügmügtü,
on yildan
az bir sure içinde, ilk siradan dördüncü siraya; çelik üretimi
1932-1937 arasmda yüzde 30 gibi ciliz bir artig göstermig, bu-
na kargi Alman sanayiinde yüzde 300'lük bir artig saglanmigti;
bu beg yillik dönemde kömür üretimi de änemli oranda gerile-
di; bu geligmemn sebebi, büyük ölçüde Saar kämür yataklari-
- \ ·

nm 1935 baglarinda geri verilmesi ve bunun bir sonucu olarak

Almanya'daki üretimin artmasiydi."

Ekonomi böyle hizla zayiflar, borç giderleri ve 1914-1918

savag
emekliferine maag ödemeleri toplam kamu harcamalarmm
yarisini olug-
tururken, Fransa'nin üç askeri kuvvetini yeterli bir biçimde yeniden do-

376
natmasi, 1937 ve 1938 yillarmda oldugu gibi, bütçesinin yüzde 30'un-
dan fazlasmi savunmaya harcadigi zamanlarda bile olacak i; degildi.
Ne gariptir ki, deger bilmez Fransiz donanmasi, belki de ihtiyaçlari en
iyi gekilde kargilanan kuvvetti; 1939'a gelindiginde dengeli ve modern
bir filoya sahip duruma gelmigti bu ise, Almanlarm karada indirecek-
-

leri bir darbeyi önlemede pek ige yaramayacakti. Kuvvetler arasmda en

olumsuz yönde etkilenen Fransiz hava kuvveti oldu; surekli olarak para
kitligi çekiyor ve küçük çaph daginik havacilik sanayii 1933-1937 ta-
rihleri arasmda ayda yalmzca 50 ya da 70 uçak üreterek bu kuvveti
ayakta tutuyordu; bu sayilar Almanya toplamimn yaklayik onda biriy-
di. Sözgelimi, 1937de Almanya 5606 uçak yaparken Fransa ancak 370
uçak üretti (ya da 743; rakamlar kullamlan kaynaga bagh olarak degig-
mektedir)." Hükumet ancak 1938'de uçak sanayiine para akitmaya
baglamig ve böylece, çok ani geniglemeler sonucunda kaçmilmaz olarak
ortaya çikan darbogazlar yaratmigtir; tabii bir de yeni yüksek perfor-
mansk uçaklara geçigte meydana gelen tasarim uçug- zorluklari
--ve

vardi. Sözgelimi, hava kuvvetleri gelecek vaat eden 520 Dewoitine avci
uçagindan ilk 80 tanesini ancak Ocak-Nisan 1940 tarihinde kabul et-
migti ve Yildirim Harbi patlak verdiginde, pilotlar uçagi kullanmak için
gerekli egitime daha yeni baglamaktaydilar."
Ancak çogu tarihçi, ekonomi ve üretim alanlarmdaki bu güçlükle-
rin ardmda daha käklü toplumsal ve politik sorunlarm yattigini kabul
etm'ektedir. Büyük Savagta verilen kayiplarla sarsilan, tekrar tekrar ge-
len ekonomik darbeler ve düg kirikhklariyla bunalan politikacilarin de-
valüasyon, deflasyon, 40 saatlik çahyma haftasi, yüksek vergi ve yeni-
den silahlanma sorunlariyla olan mücadelelerinde bagarisiz kalmalari
yüzünden yogunlagan sinif ve ideolojik meselelere olan ilgileriyle bälü-
nen Fransiz toplumu, 1930'lar yaklagirken halkm morali ve birligi açi-
smdan agir bir çöküntü yagiyordu. Fagizmin Avrupa'daki yükseligi bir
union sacrée* yaratmak göyle dursun --en azmdan Ispanya Îç Savagi si-
rasinda- Fransiz kamuoyunda yeni bölünmelere sebep olmug, agiri sag
(sokaklardabir agizdan bagrilarak tekrarlandigi gibi) Hitler'i Blum'a
tercih etmig, soldaki pek çok kimse de hem silahlanma harcamalarinda-
ki artigtan hem de 40 saatlik çaligma haftasmm iptali yönündeki öneri-
lerden hoglanmamigti. Bu tür ideolojik çatigmalar, partilerin degigken
niteligi ve iki savaç arasmdaki hükümetlerin sürüp giden istikrarsizhgi
(1930-1940 arasi 24 degigiklik olmuytu) ile etkilegim içine girerek kimi
zaman iç savagm epiginde görünen bir toplum izlenimi yaratmigti. Bu
toplumun en azmdan Hitler'in cüretli hareketlerine ve Mussolini'nin
yarattigi sikmtilara kargi duracak gücü hemen hiç yoktu.'"

*
Union sacrée: kutsal birlik. -

ç.n.

377
 Fransiz politikasmda daha änce de sik sik gärüldügü gibi, bütün
bunlar sivil-asker iligkilerini ve ordunun toplum içindeki konumunu et-
kiledi."" Ancak Fransiz liderlerin içinde çaligmak zorunda olduklari bu
genel kusku ve kasvet ortammdan tümüyle ayri olarak, birçok äzel ni-
telikli zayifhk da vardi. Ingikere'deki imparatorluk Savunma Komitesi
ya da Kurmay Bagkanlari Altkomitesi gibi, hukümetin askeri ve askeri
olmayan bölümlerini sistemli bir strateji planlamasi yapmak, hatta bir-
birine rakip kuvvetlerin görügleri arasmda eggüdüm saglamak üzere bir
araya getirecek yeterli bir kurum yoktu. Ordu.içinde bagi çeken kipiler,
Gamelin, Georges, Weygand ve (geri planda) Pétain, altmiglarmda ve
yetmislerinde, kafalan savunmadan yana igleyen, ihtlyath, taktik yeni-
liklere ilgi duymayan kimselerdi. De Gaulle'ün daha ufak, modern hale
getirilmig bir tank ordusu önerilerini peginen reddederken, yeni silahlari
kullanmak için alternatif yollarla da ugragmiyorlardi. Çegitlimuharebe
simflarmi bir arada kullanma politikasi uygulanmlyordu. Savag yöne-
tim ve haberlegme sorunlari (sözgelimi -telsiz) göz ardi edilmekteydi.
Uçaklarin rolü küçümseniyordu. Fransiz istihbarat tegkilâti Almanlarin
dügünceleriyle ilgili bol bilgi sagladigi halde, bunlarm hiçbirine kulak
asilmamigti; Almanlarm manevralarinda kullandiklari gibi, genië çapli
zirhh düzenler kullanmanm yarari konusunda açik bir güvensizlik
var-
di, ve Guderian'in Fransa'daki her garnizon kitaphšma gönderilen Ach-
tung Panzer çevirisi okunmadan kaldi." Tüm bunlarm anlami guydu,
Fransiz sanayii epeyce büyük sayilarda
-çogu

SOMUA-35 gibi, son de-

nitelikli- tank uretmek için harekete geçirildigi
rece zaman bile, bunla-
rin kullammi için dogru dürüst bir doktrin bulunmuyordu." Komuta
ve egitim düzeyindeki bu tür bagarisizhklar dikkate ahmrsa, yeni bir
büyük savag çikmasi halinde Fransiz Ordusunun, ülkenin sosyopolitik
sikintilarimn ve ekonomik gerilemesinin yarattigi boglugu kapamasi
son derece güçlegecekti.
Bu tür zayifliklar 1914'ten önce oldugu gibi, Fransiz diplomasisinin
bagarilari ve avantajh bir ittifak stratejisi ile de yenilemiyordu. Tersine,
1930'lu yillar ilerlerken, Fransiz dig politikasmdaki çeligkiler daha çok
açig-a çikti. Tabii bunlardan ilki zaten önceden beri vardi; Locarno'dan
sonra Maginot Hattuun gerisinde bir savunma stratejisinin benimsenme-
si ile, eger gerekirse, anlagmalar uyarinca Fransa'nm Avrupa kitasi üze-
rindeki müttefiklerine yardim için ileri çikarak Almanya'nin Dogu Avru-
pa'daki geniglemesini durdurma istegi birbiriyle bagdagmiyordu. Alman-
larm Saarland'i 1935 yllinda yeniden almalari ve Hitler'in askerden
arindirilmig Renanye bälgesini tekrar iggali, askeri liderler taarruz hare-
kâtini dügünmeye istekli olsalar bile Fransa'nm ilerleme imkânini azalt-
migti. Ancak bu durum, Fransa'nm diplomatik ve stratejik konumunun
1936 yilmda arahksiz yedigi darbeler yanmda hiç kaliyordu: italya ile

378
 Habeyistan bunalimi sirasmda girigilen ve Italya'yi Almanya kargisinda
muhtemel bir müttefik olmaktan çikarip muhtemel bir dügman haline
getiren kavga; Fransa'mn gerisinde yeni bir fagist gücun kurulma ihtima-
lini beraberinde getiren ispanya Ìç Savaginin baglamasi ve Belçika'nm ta-
rafsizhga kaymasi ile bunun stratejik açidan tagidigi anlam. Feci geçen
bu yilin sonunda, Fransa artik kuzeydogu cephesine tek bagina agirlik
verebilecek gibi degildi ve dogulu bir müttefike yardim için Romanya'ya
dalma fikri uzaklarda kalmigti. Böylece Münih bunalimi sirasinda, Çe-
koslovakya'ya olan yükümlülükleri yerine getirme zorunlulugu doguyor
diye, ände gelen pek çok Fransiz'in akli bagindan gitmigti." Son olarak
da,. Münih Antlagmasi imzalamnca, Paris SSCB'nin bati ile igbirligine
çok daha dügmanca baktigini ve 1935 tarihli Fransa-Rusya Paktmi cid-
diye almak konusunda artik isteksiz olduguna gärdü.
Böylesine karanlik diplomatik, askeri ve ekonomik kogullar altin-
da, Fransa'nin stratejisinin Almanya'yla ileride çikacak bir savag için
Ïngiltere'nin tam destegini kazanmaya dayah hale gelmesi pek pagirtici
degildi. Bunun bäyle olmasinin açikça belli ekonomik sebepleri bulunu-
yordu. Fransa'nin ithal kömüre (yuzde30), bakira (yüzde100), petrole
(yüzde99), kauçuga (yüzde100) ve hayati önem tagiyan bagka ham-
maddelere çok büyük bir bagimliligt vardi ve bunlarin büyük bölümü
Britanya Imparatorlugu'ndan geliyor -ve Ïngiliz ticaret filosu tarafindan
tagimyordu. "Toplu savag" çikacak olursa, zayiflayan frank kendi ken-
disini idare edebilmek için tekrar Ingiltere Merkez Bankasmm yardimi-
na gerek duyabilirdi; gerçekten, de 1936-1937ye gelindiginde, Fransa
kendisini Ingiliz-Amerikan mali destegine fazlasiyla bagimli hissediyor-
du." Bunun aksine Almanya'nm denizagiri bölgelerden gelen malzeme-
lerle olan baglantisi, gene ancak kralhk donanmasom yardimlyla kesi-
lebilirdi. 1930'lu ydlarm sonlarma gelindiginde krallik hava kuvvetinin
yardimina da ihtiyaç vardi -

yeni bir Ingiliz kuvvetinin gänderilmesi

için girigilecek bir taahhüte de. Tüm bu yönlerden bakilarak, Fran-
sa'nm stratejik hareketsizliginin uzun vadeli bir mantigi oldugu ileri sü-
rülmügtür. Almanlarm batidaki her türlu saldirisinm 1914'teki gibi dur-
durulacagi varsayihrsa, Ingiliz-Fransiz imparatorluklarmm daha üstün
kaynaklari sonuçta zafere ulaçacakti -

ve kugkusuz, doguda geçici ola-

rak kaybedilen Çekve Polonya topraklarmin da yeniden ele geçirilmesi
saglanmig olacakti."
Ancak Fransizlarin "Îngiltere'yi bekleme" stratejilerinin her yönüy-
le iyi bir gey oldugtmu säylemek pek mümkün degildi. Inisiyatifin Hit-
1er'e geçtigi ortadaydi, o da 1934'ten sonra, bunun nasil kullanilacagini
bildigini pek çok kez göstermigtir. Buna ek olarak, Fransa eli kolu bagli
kalmigtir (ancak,Bonnet ve Gamelin gibi kimselerin bu tür kisitlamalar
içinde olmayi tercih ettiklerini gästeren epey igaret de vardir). Ingilizler
I

379
 1919'dan baglayarak, Fransizlarm Almanya kargismda daha yumusak,
daha uzlagmaci bif politika benimsemeleriiçin israr etmigler ve Fransiz
uyugmazhgi diye gärdukleri tutumdan hiç hoglanmamiglardi; Hitler'in
iktidari ele geçirmesinden sonra da Ingilizhükümeti ve halkinin yillarca
Fransa'nin güvenlik açmazmi hemen hiç takdir etmedikleri gärüldü. În-
gilizier, özellikle de Fransizlarm Dogu Avrupa'daki devletler"e
"ardil

olan askeri taahhütlerini hiç onaylamadilar ve Îngiliz-Fransiz igbirligi

kaçoilmaz hale geldigi zaman, yükümlülüklerini reddetmesi için Paris'e
baski uyguladilar. Çek bunahmmdan önce bile ingiltere, Fransa'mn
Berlin kargisindaki eski, sert politikasmi bozup, sarsmigti ama bu, es-
-

kisinin yerine herhangi sürekli bir politika änerilmeden yapilmigti. Iki

ülke ancak 1939 baharinda dogru dürüst bir askeri ittifak kurmak üze-
re gerçekten bir araya geldiler, ama o zaman bile kargihkli politik kup-
kulari tam anlamiyla dagilmig degildi.2°2Agagida da görecegimiz gibi,
Íngiftere'nin "hain"
olmaktan çok uzagi göremedigini, olmadik umut-
lara kapildigmi ve bir sürü yurtiçi ve imparatorlukla ilgili soruna sapla-
mp kaldigmi ileri sürmek yerinde görünmektedir; ama bu da ancak gu
noktayi dogrulamaktadir, eger Alman geniglemesi durdurulacaksa Ingil-
tere, Fransa'run kendi politikasmi dayandirmast için zaylf, kararsiz, der-
me¯çatma bir destek saghyordu.
Belki de Fransa'nm yaptigi en büyük hesap yanligi guydu Ingilte-
re'nin Almanya'dan gelen. tehditi dizginlemeye yardimci olabilecek gü-
cü 1914'te ne kadar olmugsa, 1930'lu ytllarin sonlarinda da o kadardi.
Ingiltere, elbette hâlâ epeyce büyük bir güçtü, stratejik açidan pek çok
üstünlüge sahipti; ama kendi konumu da 20 yil öncesine göre daha az
saglam, daha az güvenliydi. Ingiliz ulusu Birinci Dünya Savagmdan
ruhsal olarak çok kätü etkilenmig ve (halkm görebildigi kadariyla) sa-
vagi izleyen "Kartaca" bansmin kisirhgt düç kirikligi yaratmigti. Halkin
ilgisinin militarizmden, Avrupa meselelerine katilimdan ve güçler den-
gesine iligkin tasalardan bäylece uzaklagmasi, hem parlamenter demok-
rasinin (1918 ve 1928'de oy hakkmin geniëletilmesiyle) tam anlamiyla
kurulugu, hem de iççi partisinin ynkseligiyle aym zamana denk gelmigti.
Ulusal politika bu onyillarda belki Fransa'da bile oldugundan daha bü-
"toplumsal"

yük ölçüde sorunlar çevresinde dönüyordu bu, 1933'e

--

gelindiginde, kamu harcamalarmda sosyal hizmetlere aynlan toplama

kargilik (yüzde46,6), silahh kuvvetlere aynlan miktarm (yüzde 10,5)
dügük olmasindan da belliydi.'" Baldwin ve Chamberlain, kabinedeki
meslektaglarma, sik sik içinde bulunduklan ortamm, Dogu Avrupa'mn
denetlenmesi zor sorunlarina müdahale edilerek oy' toplanacak bir or-
tam olmadigini hatirlatiyorlardi; Ortadogu Avrupa'nin smirlari da
(Whitehall'un gözünde) dokunulmaz degildi.
Toplumsal sorunlar ya da seçim manevralarmdan çok dig konularla

380
ilgilenen politik gruplar ve strateji planlamacilari için bile, 1919 sonra-
sindaki uluslararasi gärünüm, dikkatli olunmasmi ve taahhütlerden
uzak kalmmasmi telkin ediyordu. Savag biter bitmez özerk dominyon-
lar statülerinin yeniden belirlenmesi için israr etmiglerdi. Bu gerçeklesti-
rilince, 1926 tarihli Balfour Bildirisi ve 1931 tarihli Westminister Yasasi
sayesinde hemen hemen tümüyle bagimsiz devletler haline geldiler; (is-
terlerse) dig politikalari da ayri olabilecekti. Bunlardan hiçbiri Avrupa
meseleleri yüzünden savasma heveslisi degildi; Irlanda, Güney Afrika
ve
hatta Kanada gibilerinin ise hiçbir konuda savagmaya istekleri yoktu.
Eger Ïngiftere imparatorluk birligi görüntüsünü sürdürmek istiyorsa,
ancak dominyonlarm destegini saglayacak bir sorun yüzünden savaga
gidebilecek demekti; bu tur ayrtlikçihk Almanya, italya ve Japonya'nm
yänelttigi tehdit artarken hafiflemig olsa bile, Londra tüm dig politika
kararlarmi alirken, Avrupa-digi boyutun da önemli oldugunu hep hesa-
ba katti.'" Tümuyle askeri açidan bakudiginda, daba da önemli olan
Ingiliz Ordusunun ve RAF'in* Hindistan'da, Irak'ta, Misir'da, Filis-
tin'de ve bagka yerlerde girigtigi "imparatorluk
polisligi" etkinlikleriy-
di. Gerçekten de iki dünya savagi arasmda kalan yillarm büyük bir bö-
lümünde Ingiliz Ordusu Viktorya dönemine özgü bir role geri döndü:
Ruslarm Hindistan'a yönelttigi tehdit (biraz soyut olsa da) en büyük
stratejik tehlike olarak görüluyordu; yerlileri susturmak da gündelik
harekât etkinligiydi."° Son olarak da, yüksek Ingiliz stratejisindeki bu
emperyalist çizgi, kralhk donanmasmm "Singapur'a bir asil filo" gön-
derme saplantisi ve Whitehall'un uzak ve tehlikelere açik sämürgelerini
Japonlarakargi savunmak için duydugu hakli kaygilarla adamakilli
güçleniyordu.'"
Ingiliz "Janus"unbu stratejik belirsizliginin yüzyillar öncesine gitti-
gi dogruyda; ama daha da ürkutücü olan nokta, bunun artik çok zayif-
lamig bir sanayi temeliyle yürütülme zorunluluguydu. Ìngiltere'nin
1920'li y1llardaki imalat verimi yavaglamigti; bu da kismen sterlinin
fazlasiyla yüksek bir düzeyde alto standartina dönmesi yúzünden ol-
muytu. Almanya ve BirlegikDevletler kadar dramatik biçimde zarar gör-
memekle birlikte, ingiltere'nin hasta ekonomisi 1929'dan sonra dünya
çapmda görülen durgunluk yüzünden kökünden sarsilmigti. Hâlâ Ingil-
tere'nin ihracatino yüzde 40'mi olugturan tekstil üretimi üçte iki ora-
ninda kismtiya ugradi; ihracatm yüzde 10'unu bulan kömür begte bir
oranmda dügtü; gemi yapimi öylesine kötü etkilendi ki üretim 1933'te,
sava; öncesindeki degerin yüzde yedsine dügtü; çelik üretimi 1929-
1932 arasindaki üç yil içinde yüze 45, pik demir üretimi de yüzde 53
azaldi. Uluslararasi ticaret kuruyup, bunun yerini para bloklari alinca,

RAF: Kralhk Hava Kuvveti (Royal Air Force). ç.n.

-

381
 ingiltere'nin dünya ticareti içindeki payi dügüg egilimini sürdürerek
yüzde 14,15'ten (1913)yüzde 10,75'e (1929)ve yüzde 9,8'e
(1937)in-
di. Üstelik gemi tagimacihgi, sigortacihk ve denizagiri bölgelerdeki yati-
rimlardan saglanan ve yüzyih agkin bir sure gärünür ticaret farkini bol
bol kapayan gärünmez kazançlar artik bunu yapamaz hale gelmigti;
1930'lu yillarm baglarinda Ïngiltere anaparasim yiyerek geçiniyordu.
1931 bunalimmin sarsintisi ve bununla ilgili olarak igçi Partisi huküme-
tinin çäkügü ve altm standartini terk karari politikacilari ülkenin eko-
nomik zayifhgini fazlastyla görür hale getirdi.32
Bu liderlerin kaygilari, bir dereceye kadar abartih olabilir. 1934'e
gelindiginde ekonomi yavag yavag toparlanmaya bagliyordu. Kuzeydeki
eski sanayiler güçlerini kaybederken yenileri
-uçak,

otomobil, kimya,
elektrikli aletler- geligmekteydi.33 "Sterlin bloku" içinde yapilan ticaret
Ïngiliz ihracatçilara bir ölçüde koltuk degnegi oldu. Yiyecek ve ham-
madde fiyatlarmdaki dügügler Îngiliz tüketicisine yaradi. Ancak bu tür
rahatlatici geligmeler Îngiltere'nindigaridaki hassas kredi durumundan
ve sterline yeni hücumlar olacagmdan kaygi duyan hazine yetkilileri
için yeterli degildi. Onlarm gözünde en aširlikli öncelik, ülkenin dünya-
da kendi yagiyla kavrulmasiydi; bu da devlet hesaplarmi dengeleyerek,
vergileri en alt düzeyde tutarak ve devlet harcamalarini denetleyerek
olabilirdi. Mançurya bunahmi 1932 yilmda hükümetin unlü On Yil Ku-
ralmdan* vazgeçmesine sebep olsa bile, hazine vakit geçirmeden "bu-

nun, savunma kuvvetlerinin hâlâ geçerli olan çok ciddi mali ve ekono-
mik durumu dikkate almadan harcamalarim geniçletmesini hakli gäste-
recek bir gey olarak ahnmamasi"l* için israr etti.
Ülke içi politikalarm ve ekonomik baskilarm bir araya gelmesi,
Fransa gibi Ingiltere'de de tam diktatör devletlerin savunma harcama-
larmi artirmaya girigtikleri 1930'lu yillarin baglarmda, savunma har-
camalarmda kismtiya gidilmesine yol açti. Ïngiltere'ninsilahh kuvvet-
lere yaptigi harcamalarda ilk önemli tirmame, ülkenin ek-
"savunma

siklikleri"nin birkaç yil boyunca incelenmesinin ve Hitler'in açik açik

yeniden silahlanmasi ve bunu izleyen Habeyistan bunahmmm yarattigi
çifte gokun ardmdan ancak 1936'da gerçeklegmigtir, ama o yll ayrilan
ödenekler, Italya'nmkinden az ve Almanya'nmkinin ancak üçte biri ya
da dörtte biri kadardi. Bu açamada bile, Hazinenin uyguladigi dene-
timler ve politikacilarm halkin ne dügünecegine iligkin kaygilari tam
olarak yeniden silahlanmaya engel olmug, böyle bir gey gerçek anlam-
da ancak bunahm yih olan 1938'de baslamigti. Ama bu tarihten epey
önce silahli kuvvetler topraklarimizi
"ticaretimizi,

ve hayati çikarlari-

Yani 1914 sonrasinda, silahli kuvvetlerin tahminlerini

*
ilerdeki on yil içinde büyük
bir savaga girmeyecekleri varsayimina dayanarak oluyturmalan yolundaki direktif.

382

I
 mizi ayni anda Almanya, Îtalya ve Japonya'yakargi" savunmano im-
känsiz oldugu uyarismda bulunuyor ve hükümeti
"muhtemel

dügman-
larimizin sayisim azaltmaya ve muhtemel müttefiklerimizin destegini
kazanmaya" zorluyordu."' Bir bagka deyigle, ekonomisi zayif dügmüç
ve stratejik açidan agiri geniglemig olan imparatorlugu Uzakdogu'da,
Akdeniz'de ve Avrupa'nin kendi içindeki tehditler kargisinda savun-
mak için diplomasi -yatigtirma diplomasisi- gerekiyordu. Kurmay bag-
kanlarmm duçüncesine göre Ingiltere hiçbir dig harekât alaninda yete-
ince güçlü degildi; bu.iç karartici gerçek bile Luftwaffe'nin ürküntü
verici geligmesi yaninda önemsiz kalmigti; Luftwaffe'nin yükseligi bu
ada devleti sakinlerini ilk kez bir dügmanm askeri harekätma dogru-
dan açik hale getiriyordu."'
Ingiliz kurmay bagkanlarmin da ülkelerinin gelecegi konusunda son
derece karamsar olduklarim gösteren birtakim igaretler bulunmakta-
dir;17 onlar da hemen bütün ülkelerdeki askeri gärevliler gibiydiler; Bi-
rinci Dünya Savagi bu kimseleri ihtiyath ve kötümser yapmigti."" Ancak
hiç kugku yoktu ki ingiltere 1936-1937de Almanya'ya havada geçil-
migti; çok ufak uzun dönem ordusunun Avrupa kitasi üzerinde yapabi-
lecegi pek az gey vardi ve Ingiliz donanmasi Avrupa sularini denetleme-
nin ve Singapur'a bir asil filo göndermenin imkânsiz oldugunu görecek-
ti. Ingiliz karar mercileri için belki daha da rahatsizhk verici olan nok-
kurmay bagkanlarmin istedikleri mùttefikler"i bulma
"muhtemel
ta,
iginin artik son derece zorlagmasiydi. Ingiltere'nin Napolyon'a kargi
durmak için olugturdugu ortakliklar ve 1900'den sonraki yillarda ger-
çeklegtirilen entente ve rapprachement'lar artik saglanamiyordu.
Japon-
ya müttefiklikten dügmanhga kaym1), ayni gey Îtalya için de olmuytu.
"kanat"
Rusya, yani (Dehio'nun deyimiyle) öbür gúç,"' geçmigte gele-
neksel olarak Avrupa hegemonyasi kurmaya kalkiganlara kargi ingiltere
ile birlegmigken, artik diplomatik bir soyutlanma içine girmig ve batih
demokrasiler kargisinda derin kugkular taçir hale gelmi'pti. En azindan
Whiteehall'un amaçiarina ulaçamamig yetkililerinin dügüncesine gäre,
hemen hemen bu kadar anlagilmaz ve önceden kestirilemez olan bir gey
de Birlegik Devletlerin 1930'larin bagindan ortalarma kadar uyguladigi
politikaydi, her türlü diplomatik ve askeri taahhütten kaçan, Milletler
Cemiyetine katilmayi hâlä istemeyen, Îngiltere'nin revizyonist devletleri
satm almak için (säzgelimiJaponya'ninDogu Asya'daki özel yerini ka-
bullenerek ya da Almanya'ya äzel ödeme ve däviz düzenlemeleri änere-
rek) gösterdigi çegitli çabalara piddetle karsi çikan ve Ingiltere'nin
sava;
çabalarmi surdürebilmek için 1914-1917 arasi yaptigi gibi, Amerikan
pazarlarmdan borç almasini tarihli tarafsizhk yasasiyla-- imkän-
-1937

siz hale getiren Birlegik Devletler, ingiltere'ninyüksek stratejisini israrli

bir biçimde bozmaktaydi; tipki Ingiltere'nin Fransa'nm Dogu Avrupa

383 ,

l.
stratejisini belki de farkma varmadan bozdugu gibi.32 Bäylece muhte-
mel müttefik olarak geriye kalanlar, yalnizca Fransa'nm kendisi
ve Bri-
tanya Ímparatorlugunungeri kalan bälümleriydi. Ancak, Fransa'nm
diplomatik zorunluluklari, Ingiltere'yi orta Avrupa içinde dominyonla-
rm giddetle kargi çiktigi ve tüm
"imparatorluk

savunma" yapisimn sa-

vunabilecek durumda olmadigi taahhütlerin içine çekti; öte yandan im-
paratorlugun Avrupa-digmdaki ilgileri, Alman tehditini denetim altinda
tutmak için gerekli olan dikkati ve kaynaklari bu noktadan uzaklagtir-
di. Sonuç olarak, Ingilizler 1930'larm sonlarmda kendilerini, global ni-
telikli ve tatmin edici bir çözümü bulunmayan diplomatik ve stratejik
bir açmaz içinde bulmuglardir.221
Bu, Baldwin, Chamberlain ve meslektaglarmin daha fazla bir gey
yapabileceklerini inkär etmek ya da Ïngilizlerin yangtirma politikasmi
belirleyen unsurlarin Churchill'in ve bu politikayi elestiren backalari-
n1n önerdikleri alternatif politikalari uygulanamaz hale getiren nitelik-
te oldugunu iddia etmek anlamina gelmez. Ingiliz hükümetinde tüm
kargi bilgilere ragmen, sürekli olarak Nazi rejimine kargi
"makul"

yak-
lagunlara güvenme istegi vardi. Komünizm kargismdaki duygusal nite-
likli hognutsuzluk öyleydi ki, Rusya'nm bir antifagist ortakhga üye ola-
bilme potansiyeli hep göz ardi ediliyor ya da degersiz görülüyordu. Çe-
koslovakya ve Polonya gibi tehlikelere.kargi korumasiz olan Dogu Av-
rupa devletleri çogu kez bag derdi. sayihyor, Fransa'nin sorunlanna ya-
kmhk gösterilmemesi ise son derece tehlikeli bir ruh yoksullugunu ser-
giliyordu. Almanya'nin ve Îtalya'nm gücü eldeki ciliz belirtilere daya-
nilarak durmadan büyütülüyor, Îngiltere'nin tüm savunma zayifhklari-
na ise, hareketsizligin bahanesi olarak sarilmiyordu. Whitehall'un Av-
rupa güç dengesine iligkin görügleri kendi kendine hizmet eden kisa va-
deli gärüglerdi. Churcill gibi, yatigtirma politikasini elestiren kimseler
sistemli bir biçimde kmanip etkisiz birakihrken, hükümet kamuoyunu
(yönlendirmekyerine) ancak izleyebilecegini bildiriyordu.222 Bäylece,
ingiliz hükümetinin diktatör devletlere kargi çikmaktan kaçmma istegi-
nin ardmdaki tum inanilir ve nesnel geçerligi. olan sebeplere ragmen,
hukümetin sergiledigi cämertlikten uzak, dar kahph tutumda, aradan
bunca zaman geçtikten sonra bakildigmda bile, kugku uyandiran pek
çok yan vardir.
Ote yandan, ekonomik ve stratejik gerçekler üzerine yapilacak her
türlü inceleme de 1930'larin sonlarmda Ïngiliz yüksek stratejisini etkile-
yen temel sorunun yalmzca bir tutum, hatta bagbakan degigikligiyle çö-
zümlenir gibi olmadigmi kabul etmek zorundadir. Gerçekten de Cham-
berlain -Hitler'in yeni saldirganhklari ve Ïngiliz kamuoyunun öfkesi
yuzünden- yatigtirma politikasmi terke zorlandikça, temel çeligkiler da-
ha görünür hale geldi. Kurmay bagkanlari savunma harcamalarmda

384 I
\

çok büyuk artiplar yapilmasi konusunda israr ettikleri halde, hazine bu

tür harcamalarm ekonomik yikim getirecegini öne sürüyordu. Daha
1937'de, Fransa gibi Ingiltere de savunma için GSMH'sindan, 1914'ten
önceki bunahm yillarinda iki ülkenin de harcadiklarmdan daha fazlasi-
ni harcamaktaydi -ama güvenlik açisodan änemli hiçbir geligme olma-
di-; bunun sebebi taskin istekler, agiri heyecanlarla kendinden geçen Al-
man Devletinin silaha çok daha büyük miktarlarda para harcamasm-
an bagka bir sey degildi. Ama ingiltere'nin savunma harcamalari
-ka-

bhca söylemek gerekirse -1937de GSMH'nin yüzde 5,5'inden, 1938'de

yüzde 8,5'ine, 1939'da da yüzde 12,S'ine- daha da tirmanirken, hassas
durumda olan ekonomisi de zarar gärmeye bagladi. Silah harcamalarin-
daki artislar için para musluklarinin açildigi zaman bile, Ingilizlerin sa-
nayi donanimlarmm yetersizligi ve usta mühendislerin kaygi uyandira-
cak kadar kit olagu, umut edilen uçak, tank ve gemi
uretiminiyavagla-
tiyordu; ve bu silahli kuvvetleri, Isveç ve Birlegik Devletler gibi tarafsiz
ülkelere silah, çelik levha, bilye ve bagka kalemler için giderek daha çok
siparigte bulunmaya zorluyordu; bu ise däviz rezervlerini daha da tuke-
tiyor ve ödemeler dengesini tehdit ediyordu. Ülkenin altm ve dolar
stoklari daraldikça, uluslararasi kredisi de her zamankinden daha zayif
duruma geldi. Hazine yetkilileri, 1939 Nisaninda alman yeniden silah-
lanma önlemlerine kargihk, soguk bir ifadeyle, "Eger uzun bir savagi
1914'te oldugu kadar sürdürebilecek güçte oldugumuz izlenimini tasi-
yorsak, bagimizi kuma gömüyoruz,"123 diyorlardi. Bu, strateji planla-
macilarinm, kisa sürecek bir savagi kazanma ganslarinm bidunmadigi,
ama uzaylp giden bir çatigmadan galip çikacaklarim her nasilsa varsay-
digi bir güç için ho; bir tahmin degildi.
Ayni ölçüde ciddi birtakim çeligkiler, savagin hemen äncesinde as-
keri alanda da ortaya çikiyordu. Ingiltere'nin 1939 yilmda Fransa'ya
kargi bir kez daha resmen "Avrupa'da taahhüt"e girigme karari ve bu-
nunla hemen hemen paralel olarak deniz gücünün kullan'iminda Singa-
pur yerine Akdeniz'e ëncelik tamma karari, eskiden beri süren birtakim
stratejik sorunlari çäzume kavusturmusken, bir yandan da Ingilizlerin
Uzakdogu'daki çikarlarmi Japonya'nin saldirilarma kargi tümüyle ko-
rumasiz birakmigti. Bunun. gibi, gene çeligkili bir biçimde, Ingiltere'nin
Polonya'ya 1939 baharinda hizla güvence vermesi ve bunu Yunanis-
tan'a, Romanya=ya ve Türkiye'ye verilen bagka güvencelerin izlemesi,
Whitehall'un Dogu Avrupa ile Balkanlar'm Avrupa'daki güçler dengesi
içindeki önemini yeniden kegfettigini gösteren igaretlerdi; ancak gerçek
guydu ki, Ingiliz Silahli Kuvvetlerinin bu ülkeleri kararh bir Alman sal-
dirisina kargi savunma umudu yoktu.
Özetle,ne Chamberlain'in 1939 Martindan sonra Almanya'ya kar-
i izledigi daha kati politikalar, hatta
ne de 1940 Mayismda onun yeri-

385
ne ChurchilPin geçmesi, Ingiltere'nin stratejik ve ekonomik açmazlarim
"çözmemigtir",

bunlarm etkisi sorunlari yeniden belirlemekten ibaretti.

Tarihinin bu son agamasmda, açiri geniglemig olan
-dünyanm

hâla
dörtte birini denetimi altmda tutan ama dünya imalat sanayii gücünün
potansiyeli"nin
"savag
ve ancak yuzde 9-10'una sahip124-- bir dünya im-
paratorlugu için yatigtirma politikasi da, buna kargi olan bir politika da
beraberinde sakincalar getiriyordu, yapilacak tek gey kätüler arasmdan
bir seçim yapmakti." Hitler'in yeni saldirganlik eylemine karsi çikila-
rak 1939'da dogru seçimin yapildigi kugkusuzdur. Ama bu agamaya
ge-
linceye kadar, Ingiltere'nin Avrupa'da ve daha çok da Uzakdogu'daki çi-
karlari kargismda olugan kuvvetler dengesi äylesine elverigsiz bir nokta-
ya gelmigti ki, tarafsiz Büyük Güçlerin müdahalesi olmadan fagizm kar-
ismda nasil kesin bir zafer kazanilabilecegini düg-ünmek zordu. Ve bu
da kendi sorunlarini beraberinde getirecekti.

SAHNE DISINDAKÎ
SÜPER GÜÇLER ·

Yukarida da igaret edildigi gibi, 1930'lu yillarin diplomatik ve stra-

tejik tehditleriyle boguçurken ingiliz ve Fransiz karar mercilerinin kar-
gilarma çikan en büynk güçlüklerden biri, dev boyutlu ve biraz uzak
duran iki gücün, Rusya ile Birlegik Devletlerin aldiklari tavri çevreleyen
belirsizlikti. Moskova ve Washington'un istekleri kargisinda önemli
ödünler verilse ve bu ülke içinde eleptirilere yol açsa bile, acaba onlari
fagist devletler kargisindaki bir ittifaka girmeye ikna etmek için çaba
harcamaya deger miydi? Bunlardan hangisine daha büyük bir istekle ve
nasil kur yapilmahydi? Säzgelimi, Rusya yönünde açiktan yapilacak bir
hareket, Almanya'dan ya da Japonya'dangelecek tepkiyi engellemek
yerine acaba yalmzca kigkirtici mi olurdu? Berlin'in ve Tokyo'nun bakig
açismdan (bu Roma için daha az söz konusuydu) Rusya ve Birlegik
Devletlerin tutumu egit ölçüde önem tagimaktaydi. Hitler orta Avru-
pa'mn smirlarini yeniden düzenlerken bu güçler uzaktan bacaklar miy-
di? Japonya'nmÇin'dedahada geniglemesine ya da Güneydogu .As-
ya'daki eski Avrupa imparatorluklarma kargi harekâtma nasil tepki ve-
receklerdi? Birlegik Devletler 1914-1918
arasinda oldugu gibi, batih de-
mokrasilere hiç olmazsa ekonomik yardim yapacak miydi? SSCB eko-
nomi ve toprak konularmdaki pazarhklarla satm almabilir miydi? Son
olarak de bu iki anlagilmaz, kendine dönük devlet sahiden önemli miy-
diler? Gerçekten ne kadar güçlüydüler? Degigen uluslararasi düzen için-
deki änemleri neydi?
Sovyetler Birligi gibi
"kapali"

bir toplum söz konusu oldugunda,

bu tür sorulari cevaplamaya çahymak daha zordu. Bununla birlikte,
Sovyetler'in o dönemdeki ekonomik büyümesi ve askeri gücü artik açi-

386
ga çikmig görünmektedir. Ilk ve en belirgin nokta uydu, Rusya'nm gü-
cü, 1914-1918 çatismasi ve sonra da devrim ve iç sava; yüzünden äbür
büyük güçlerinkine göre korkunç denebilecek älçüde azalmisti. Nüfusu
1914'te 171 milyonken, hizla dügerek 1921'de 132 milyona inmigti.
Polonya'nin, Finlandiya'nin ve Baltik devletlerinin kaybedilmesiyle ül-
kenin pek çok sanayi kurulusu, demiryollari ve çiftlikleri elden gitmig,
uzayan savag da geri kalanlarm bùynk bölümünü tahrip etmigti. Îma-
Igttaki korkunç gerileme --1920 yilinda, 1913'teki verimin yüzde
1Füne inilmigti- birtakim ana mallardaki daha da büyük kayiplari
gözlerden gizlemekteydi. "Böylece sava; äncesinin ancak yüzde 1,6'si
kadar demir cevheri, yüzde 2,4'ü kadar pik demir, yüzde 4'ü kadar çe-
lik ve yüzde 5'i kadar pamuk üretiliyordu."" Dig ticaret diye bir gey
kalmamig, gayri safi ürün miktari sava; öncesinin yarismdan az olarak
gerçeklegmig ve kigi bagma ulusal gelir yüzde 60'tan fazla gerileyerek
gerçekten de dehget verici bir düzeye inmigti. Ancak bu agiri dügüglerin
baghca sebebi, 1917-1921 yillarmm toplumsal ve politik kargaçalari ol-
duguna göre, Sovyet yönetiminin (ya da aslinda herhangi bir yöneti-
min) kurulmasi mutlaka, bir toparlanma saglayacakti. Rus sanayiinin
sava; äncesinde ve sava; sirasmdaki gelisimi Bolgeviklere bir surü fabri-
ka, demiryolu atölyesi ve çelik imalathanesi kazandirmigti. Temel bir
demiryolu, karayolu ve telgraf hatlart altyapisi da vardi. Iç savag bitin-
ce, fabrikalara dönebilecek olan sanayi iççileri bulunmaktaydi. Yerlegik
bir tarim üretimi ve kentlere yiyecek maddeleri satig düzeni vardi ki bu,
Lenin (1921tarihli Yeni Ekonomi Politikasi ile) köylüleri
"komünlegtir-

me" yolundaki boguna girigimlerinden vazgeçip, bunun yerine kiçisel

tarima izin verme kararim ahnca yeniden igletilebilirdi. Böylece
1926'ya gelindiginde, tarim verimi sava; öncesi düzeyine çikmig, ayni
ey, iki yll sonra sanayi veriminde de olmuytu. Savag ve devrim Rus-
ya'nm 13 yillik sanayi bliyümesine mal olmuytu ama sanayi büyümesi
artik yeniden artmaya hazir durumdaydi.
Ancak Rusya -geleneksel ekonomik zayifhklari yuzünden sikintiya
dügerken bu
"ynkselme"nin
yeterince hizh olmasi mümkün degildi --
hele giderek daha baskici hale gelen Stalin için. Digaridan yatirim olma-
yinca, genig kapsamh sanayi geligimi saglamak ve dügman bir dünyada
oldukça büyük bir ordu olugturmak için gerekli parayi bulmak üzere,
zu ya da bu biçimde yerli kaynaklardan sermaye yaratmak gerekiyordu.
Sermaye yaratmaya äzendirilebilecek ya da mevcut varliş yagmalana-
bilecek orta sinif saf digi birakildigma ve Rusya nüfusunun yüzde 78'i
(1926)hâlâ dip tarafi agir çeken tarim sektärü içinde bulunduguna ve
bu kesim de halâ çok büyük ölçüde äzel ellerde olduguna göre, Sta-
lin'in gäzünde devlet için para saglamamn ve bununla egzamanh olarak
çiftçilikten sanayiye olan geçigi artirmanm tek bir yolu vardi: Tarimi

387
 kollektifleptirmek, käylüleri komünlere girmeye zorlamak, kulaklarf
ortadan kaldirmak, topraktan alman verimi denetlemek ve hem tarim
iççilerine ödenen ücretleri, hem de tekrar satilacak yiyeceklerin (çokda-
ha yüksek olan) fiyatlarini belirlemek... Böylece devlet korku salan bir
ejderha gibi, kirsal kesim üreticileri ile kentlerdeki tüketicilerin arasma
girdi ve her iki kesimden de çarlik yönetiminin hiçbir zaman cüret ede-
medigi ölçulerde, zorla para aldi. Kasith fiyat enflasyonu, çegitli vergi
ve resimler, kipinin devlet tahvilleri satm alarak baghhgmi göstermesi
için uygulanan baskilar bu izlenimi daha da güçlendirdi. Kaba makro-
ekonomik istatistiklerde görülen sonuç oydu ki, GSMH'dan özel tüke-
time ayrilan pay, sanayilegme hamlesi"ni yagamakta olan öbür ül-
"ileri

kelerde yüzde 80 dolayinda iken, Rusya'da yüzde 51 ya da 52 gibi insa-

m dehgete dügüren bir düzeye çekilmigti."
Sosyalist bir
"merkezi

denetim ekonomisi" için yapilan bu olaganüs-

tü girigim iki zit, ama önceden tahmin edilebilir ekonomik sonuç dogur-
du. Bunlardan ilki, kulaklar (ve bagkalari) zorla kollektifleptirmeye dire-
nir ve bunun üzerine saf digi birakihrlarken, Sovyet tarim üretiminde yi-
kun getiren bir gerileme olmasiydi. Çiftlikhayvanlarmm änce davramla-
rak korkunç bir biçimde öldürülmeleri ise sayisi 1928'de 33,5 mil-
-
"at

yonken, 1935'te 16,6 milyona; sigir sayisi da 70,5 milyonken 38,4 mil-
yona dügmügtü" - et ve tahil verimlerinde zaten çok kätü olan yagam
düzeyinde muazzam bir gerilemeye yol açti; bu alanlarda Khruschev'in
zamanina kadar bir toparlanma olmamigtir. Ulusal gelirin daha sonralari
-kollektiflegtirme ve fiyat denetimleri yüzünden çekilen miktara kargi-
hk2"- traktörler ve elektrik saglanmasi yoluyla tarima geri dönen orani-
nm ne kadar oldugu konusunda herkesçe anlagilmayan birtakim hesap-
lar yapilmigtir; ama bunlar bizim amaçlarimiz açismdan gizli kalan he-
saplardir çünkü (sözgelimi) kurulan traktör fabrikalari hafif tank üretimi
yapmak için degiçtirilmek üzere tasarlaniyordu; tabii käylulerin Wehr-
macht'm dizginlenmesinde böyle bir yararlari olmuyordu. Degigtirilemez
olan gey, bu siralarda Sovyet tarim veringinin çöküntüye ugramig olma-
siydi. Özellikle1933 yilmdaki kitlikta värilen can kaybi milyonlarla he-
saplan1yordu. 1930'lu yillarda verimde toparlanma baglaymca bu sureç,
yüz binlerce traktär, bir sürü tarim bilimcisi ve siki denetim altmda igle-
yen bir kooperatifler ordusuyla hizlandirilmigtir. Ama insan açismdan) <

ädenen bedel hesaplanamayacak kadar buyük oldu.

Ikinci sonuç, en azmdan Sovyetler'in ekonomik-askeri güç amaçla-
ri bakimindan, bütünüyle daha parlakti. Özel tüketimin GSMH'daki
payini herhalde çagday tarihte egi benzeri olmayati kugku
-ve

yok ki,
sözgelimi Nazilerin Almanya'da dügünebileceklerinden çok daha apagi-

*
Kulaklar: zengin köylüler. -

ç.n.

388
|
l

bir düzeye çeken SSCB, GSMH'mn yaklagik yuzde 25'i gibi inanilmasi
güç bir orant sanayi yattrimlari için kullanabilmig ve egitim, bilim ve
askeri kuvvetler için gene de epey büyuk miktarda
parasi olmustu.
Rusya nüfusunun büyük bir bölümünün çahyma alam papirtici bir hizla
degigir, tarim kesiminde çaliganlarm sayisi 1928-1940 arasmdaki 12 yil
içinde yüzde 71'den yüzde 51'e dugerken, bir yandan da bu nüfusa da-
ha önce görülmedik bir hizla egitim veriliyordu. Bu, iki düzeyde hayati
.geligmeydi;

ir çünkü Rusya -sözgelimi, Almanya ve Birlegik Devletlere

Riyasla-- sanayi iggucünün çok az- egitim gärmüç ve okuma yazma bil-
mez olugunun ve imalat sektärünün üst yönetimi ve sürekli geligimi için
gerekli olan mühendis, bilim adami ve yöneticiye cok az sayida sahip
olugunun zararim hep görmügtü. Milyonlarca iççinin artik ya fabrika
okullarinda ya da teknik okullarda egitilmesi ve (biraz daha sonralan)
üniversite sayilarmm çok büyük bir oranda artmasi sayesinde, ülke ni-
hayet sûrekli buyume için gerekli olan egitimli kadrolara sahip oluyor-
du; sözgelimi,
"ulusal

ekonomi" içindeki mezun olmuy mühendislerin

sayist 1928'de 47.000'ken, 1941'de 289.900'e çikti."° Sovyet propa-
gandacilari tarafmdan satisi yapilan bu rakamlarm çogu, kuçkusuz gigi-
rilmigti ve çegitli zayif noktalari örtbas ediyordu; ama kaynaklarm
amaçh olarak büyümeye ayrildigi tartigilmazdi. Hem Batinm hem
Ja-
ponlann saldirilarina kapali olan Urallarm ötesinde muazzam elektrik
santrallerinin, çelik fabrikalarimn ve bagka fabrikalarm kuruldugu da
tartigilmazdi.
Bunlarm sonucu olarak, imalat verimi ve ulusal gelirde meydana
gelen yükselme -insan daha ihtiyatli tahminleri kullansa bile- sanayi-
legme tarihinde daha änce hiç görülmedik bir geydi. Önceki yillarda
gerçek verimin hacmi ve degeri (sözgelimi1920 bir yana, 1913'te) öyle-
sine dügüktü ki, yüzde degigiklikleri neredeyse anlamsiz görünmektedir
ancak yukarida verilen Tablo 28, SSCB'nin imalat sanayii
- uretiminin
Büyük Ekonomik Bunalim sirasmda nasil genigledigini göstermek gibi
bir ige yaramaktadir. Ancak, yalnizca iki Bey Yillik Plan dönemi
(1928'den1937ye) incelenirse görülmektedir ki, Rusya'nm ulusal geliri
24,4 milyar rubleden 93,3 milyar rubleye, kömür verimi 35,4 milyon
tondan 128 milyon tona, çelik üretimi 4 milyon tondan 17,7 milyon to-
na yükselmig, elektrik verimi yedi kat, imalat makineleri sayilari 20 kat
ve traktör sayilari da neredeyse 40 kart artmigti.32 1930'larm sonuna
gelindiginde, Rusya'nm sanayi verimi gerçekten de Fransa'nm,
Japon-
ya'nm ve Ïtalya'nokinin epey üstüne çikmakla kalmamig, muhtemelen
Ingiltere'ninkini de geçmigti.62
Ama bu etkileyici büyümenin ardmda hâlâ birtakim noksanhklar
yatiyordu. Tarim verimi 1930'lu yillarm ortalarmda yava; yavag art-
masma ragmen, Rus tarimi ihracat için fazlalik üretmek bir yana, ulu-

389
 su besleme konusunda öncesine göre daha az yeterliydi ve dönum ba-
ma ahnan ürün hâlâ dehget verecek kadar dügüktü. Demiryollarma
yapilan yeni yatirimlara ragmen ulagtirma sistemi ilkel ve ülkenin
ar-
tan ihtiyaci kargisinda yetersiz kalmisti. Pek çok sanayi yabanci firma-
lara ve yabanci bilgi ve becerisine fazlasiyla bagimhydi; özellikle de
Birlegik Devletler kaynakli olan fabrikalarin ve tüm imalat iglemlerinin
"devasiligi",
ürünlerin yapisoda hizla degigiklik yapilmasini ya da ye-
ni tasarimlarm getirilmesini zorlagtiriyordu. Kaçinilmaz darbogazlar
da oluguyordu, çünkü belirli sanayilerde planlanmig olan geniglemeler,
mevcut hammadde ya da. beceri kazanmig iggücü kaynaklariyla uyug-
muyordu. 1937'den sonra, Sovyet ekonomisinin muazzam bir silahlan-
ma programina uygun olarak yeniden yönlendirilmesinin sanayideki
devamhligi etkileyecegi ve daha önceki planlamalari bozacagi kesindi.
Her geyden ön-emlisi de, genig çapli temizleme hareketlerinin yapilma-
siydi. Stalin'in bu kadar çok say1da insamna yaptigi tagkm, paranoid
saldirilarin sebebi ne olursa olsun, bunlarin ekonomide yarattig1 so-
nuçlar ciddi nitelikliydi: "Devlet memurlari, yöneticiler, teknisyenler,
istatistikçiler, hatta ustabaglari"* kamplara gänderilerek temizlenmig
ve bu durum Rusya'nm egitimli personel eksigini her zamankinden da-
ha agirlagtirmigti. Yaratilan terör, kugkusuz pek çoklarmi sistem karsi-
sinda Stakhonovist bir baghlik sergilemeye itmigse de, yeniligi, deneyi,
açik tartigmayi
ve yapici eleptiriyi büyük älçüde kisitlamigtir: "Yapila-
cak en kolay ig, sorumluluktan kaçinmak, herhangi bir is için üssünün
onayim almaya çaligmak, yerel kogullari dikkate almadan verilen her-
hangi bir emre mekanik bir biçimde boyun egmekti.""" Bu, insanin
kellesini kurtariyordu ama karmagik bir ekonominin geligiminde yar-
dimci olmuyordu.
Bir savagtan çikan ve muhtemel düçmanlarm --Polonya,
Japonya,
ingiltere-- kendisine agir bir tehdit yönelttigini hisseden SSCB, 1920'li
yillarin büyük bir bölümünde savunma harcamalarma devlet bütçesin-
den genig bir pay (yüzde12-16) ayirdi. Bu pay, birinci Beg Yillik Pla-
mn ilk yillarinda dügtü, bu tarihe gelindiginde, düzenli Sovyet Silahh
Kuvvetleri yaklagik 600.000 askerlik bir temele oturmug ve bu saymm
iki kati kadar olan ama yetersiz nitelikteki milislerce desteklenmektey-
di. Marçurya bunahmi ve Hitler'in iktidara geligi asker sayisinda hizh
artiglara yol açti ve sayi 1934'te 940.000'e, 1935'te de 1,3 milyona
ulagti. Beg Yillik Planlarla sanayi veriminde ve ulusal gelirde artiglar
elde edilince, çok sayida tank
ve uçak yapildi. Tukhachevsky'nin çev-
resindeki yenilikçi subaylar Douhet, Fuller, Liddell, Hart, Guderian
ve
bagka batili harp kuramcilarinin görüglerini incelemeye (belki de tü-
müyle kabullenmeye) istekli görünnyorlardi
ve 1930'lu yillarin bagla-
rmda SSCB yalnizca bir tank ordusuna degil, büyük bir paragütçü

390
kuvvetine de sahipti. Sovyet donanmasi küçuk ve etkisiz kahrken,
1920'li yillarm sonunda, genig bir uçak sanayii kurulmug ve bir süre
için her yll, öbur güçlerin toplamindan daha çok sayida uçak üretil-
mistir (bkz.Tablo 29).

TABLO 29
GÜÇLERÏN UÇAK ÜRETÏMÏ,1932-1939"'
1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939

ransa (600) (600) (600) 785 890 743 1.382 3.163

Almanya . 34 368 1.968 3.183 5.112 5.606 5.235 8.295
Ïtalya (500) (500) (750) (1.000) (1.000) (1.500) 1.850 (2.000)
Japonya 691 766 688 952 1.181 1.511 3.201 4.467
B.K. 445 · 633 740 1.140 1.877 2.153 2.827 7.940
-
Birlegik Devletler 593 466 437 459 1.141 949 1.800 2.195
SSCB 2.595 2.595 2.595 3.578 3.378 3.578 7.500 10.382

Ancak bu rakamlar da tehlike habercisi olan birtakim zayifhklari

gizlemekteydi. Rus boyutlulugu"nun önceden de tahmin edilebilir
"dev

dogal sonucu, nicelige verilen agiri änem oldu. Bu, merkezi denetim
ekonomisinin niteligi geregi, 1930'lu yillarin baglarinda çok büyük sa-
yilarda uçak ve tank üretimine yol açti; gerçekten de 1932'ye gelindi-
fazla tank ve 2.500'den fazla uçak üretiyordu-
-3.000'den

ginde,SSCB
bunlar dünyadaki öteki ülkelerin ürettiginden, inanilamayacak kadar
yüksek sayilardi. Düzenli ordu 1934'ten sonra korkunç bir büyüme
gösterdigine göre, tank taburlarmi ve hava filolarim yönetecek üst dü-
zeyde egitim görmüç subay ve astsubay bulmak herhalde son derece
zor olmugtu. Köylü fazlasi olan ve beceri sahibi iççi açigi agiri ölçülere
varan bir ülkede modern bir orduyu ve hava kuvvetini çaligtirmak da-
ha da zordu; çok gehip kapsamli egitim programina ragmen, ülkenin
1930'lu yillardaki baglica zayifhgi herhalde hâlâ çogu iyçisinin ve aske-
rinin az egitimli oluguydu. ÜstelikFransa gibi, Rusya'da 1930'lu yilla-
rm baglarmdaki uçak ve tank çegitlerine yapilan yüklü yatirimlarm kur-
bam olmugtu. Ïspanya 14Savagi, bu ilk kuvak silahlarin manevra yete-
negi, menzil ve dayanikhhk açisindan simrlarmi ortaya koyunca, daha
hizli uçak ve daha guçlä tank yapma yarigi hizlandi. Ama Sovyet silah
sanayii deniz üzerindeki kocaman bir tekne gibi yänünü kolayca degig-
tiremiyordu; yeni modeller yapihp denenirken, mevcut çegitlerin üreti-
mini sürdurmek de aptalca görünüyordu. (Bu kapsamda, igaret edilme-
si gereken ilginç bir nokta gudur ki, "Haziran 194Tde igler durumdaki
24.000 Rus tankmdan yalmzca 967si, Almanlarm o dänemdeki tank-
larina egit ya da onlardan üstün yeni bir tasarima sahipti.")"' Üstelik,
temizlik hareketleri bagladi. Kizil ordunun baginm kesilmesi --tüm ge-
nerallerin yüzde 90'i, tüm albaylarm yüzde 80'i, Stalin'in taykm hare-

391
 ketlerinden zarar görmü tü- yalnizca çok sayida egitimli subayin orta-
.
dan kaldirilmasi gibi bir durum yaratmakla kalmadi, silahh kuvvetlere
çok zarar veren äzel sonuçlar da dogurdu. Temizlik harekâti, Tukhac-
hevsky'yi ve baçka "modern
harp" heveslilerini ortadan yok ederek,
Alman yöntemlerini ve Ingiliz teorilerini inceleyenleri saf digi biraka-
rak, orduyu Voroshilov ve Kulluk gibi politik yänden güvenli
ama dü-
günce yönünden geri kalmig kimselerin ellerine terk etti. Görülen ilk
sonuçlardan biri, yedi mekanize kolordunun dagitilmasiydi; bu karar,
Îspanya Îç Savaginda tank düzenlerinin muharebe meydaninda bagim-
siz bir taarruz rolü oynayamadigina ve araçlarm piyadeleri destekle-
mek üzere tüfekli piyade tümenlerine dagitilmasi gerektigini gösterdigi-
ne iligkin tartigmano etkisiyle alinmigti. Bunun gibi, TB-C stratejik
bombardiman-uçaklarmm da SSCB'ye pek bir yarari olmadigma karar
verildi. -

Hava kuvvetlerinin büyük bir bölümünün çagçhgi kalmig olmasi ve

zirhh birliklerin dagitilmasi, temizlik harekâti sonucunda kuvvetlerin
körü kärüne boyun egecek kadar yildirilmasi yüzünden, Rusya
1930'larm sonunda beg-onyil öncesine göre çok daha zayiflamigti
-- bu
arada hem Almanya hem Japonya silah verimlerini büyük ölçüde artir-
miglardi ve daha saldirgan bir hale geliyorlardi. 1937den sonraki Beç
Yillik Planin Almanya'ninkine egit ve.çogu alanda
-sözgelimi

uçak üre-
timinde- ondan üstün bir silah artirimi getirdigi açikti. Ancak bu
yati-
nmlar çok daha genig
ve daha iyi donanunh bir ordu yaratincaya ka-
dar, Stalin Rusya'nm bir
"tehlike

bölgesi"nden geçmekte oldugunu ve

_bunun
en az 1919-1922 yillari kadar büyük bir tehdit yarattigimidügü-
nüyordu. Bu dig kogullar 1930'lu yillarda Sovyet diplomasisinde
mey-
dana gelen çegitli degigiklikleri açiklamakta yardimci olmaktadir. Ja-
ponlarm Mançurya'daki saldirganhgi ve belki daha da büyük ölçüde,
Hitler Almanya'si yüzünden kaygiya dügen Stalin'in änünde, birbirle-
rinden binlerce mil uzaktaki harekât alanlarmda yapilacak iki cepheli
bir savag ihtimali vardi (Ingilizkarar merciilerini felce ugratan stratejik
açmaz da tam buydu). Ancak Stalin'in Bati kargisindaki diplomasisinin,
Rusya nin 1934'te Milletler Cemiyetine girigi, Fransa ve Çekoslovak-
ya'yla yapilan 1935 tarihli anlagmalari da kapsayacak biçimde yön de-
gigtirmesi, istenen ortak güvenligi saglamadi. Bir Polonya anlagmasi ol-
madan, Rusya'nm Fransa
ya da Çekoslovakya'ya yardim.için yapabile-
cegi gerçekten çok az gey vardi bu, tersi.için de böyleydi. Ve Ingilizler
--

Almanya kargisoda diplomatik bir "halk

cephesi" yaratmak için har-
canan bu çabalari uygun görmüyorlardi; bu da Stalin'in ispanya Ïç Sa-
vagi sirasinda gösterdigi dikkati kismen açiklamaktadir; Moskova, Is-
panya'da zafere ulaçacak bir sosyalist cumhuriyetin ingiltere ve Fran-
sa'yi saga dogru iteceginden ve ayni zamanda Rusya'yi, Franco'nun

392
 destekçisi olan Italya ve Almanya ile açik bir çatigmaya sokacagmdan
korkuyordu.
1938-1939'a gelindiginde, dig durum Stalin'e her zamankinden da-
ha tehdit edici görünmüç olsa gerektir (bu da temizlik hareketlerini da-
ha da aptalca ve axilagilmaz yapmaktadir). Munih Antlagmasi yalmzca
Hitler'in Ortadogu Avrupa'daki emellerini dogrular görunmekle kalma-
mig --daha kaygi uyandiracak bir biçimde- Batmm bu emellere kargi
çikmaya hazir olmadigini ve ashnda, Almanya'nm çabalarmi daha da
doguya yöneltmeyi tercih ettigini ortaya çikarmigtir. Eu iki yil içinde
Sovyet ve Japonordulari arasinda Uzakdogu'da änemli sinir çatigmala-
ri da oldugu için (bunlar Sibirya'daki Rus bölüklerinin büyük ölçüde
takviyesini gerektirmigtir), Stalin'in de Berlin'e karsi bir
"yatigtirma"

politikasi izleme kararini vermesi, bu politika ideolojik duçmaniyla ma-

saya oturmak anlamina gelse de pagirtici degildi. SSCB'nin Dogu Avru-
pa'da kendi politik emelleri olduguna göre, Moskova'mn bu bölgedeki
bagimsiz devletierin bölügtürülmesi konusunda, kendi payinm hayli bü-
yük olmasi kaydiyla, çok daha az kugkusu olabilirdi. 1939 Agustosun-
da yapilan sürpriz Nazi-Sovyet Pakti, Rusya'ya hiç olmazsa bati smiri
üzerinde bir tampon bölge ve Hitler'in Polonya'ya saldirisi sonucu Bati,
Almanya- ile savagrken yeniden silahlanma için zaman kazandirmigttr.
Timsahlarin önüne yem atmak (deyimChurchill indir), onlar tarafm-
dan yutulmaktan çok daha iyi görünüyordu.
'

Bütün bunlar, Sovyetler'in 1930'larm sonlarmdaki gücünün deger-

lendirilmesini son derece zorlagtirmaktadir; bu da äzellikle,
"nispi'sa-

vag potansiyelleri"nin"" ne ülke içindeki moral durumunu, ne silahh

kuvvetlerin niteligini, ne de cografi konumu yansitmalarindan ileri gel-
"büyük

mektedir. Surasi açiktir ki, kizil ordu, Mackintosh'un 1936'da

agirhgi olan, ileri donanima ve olaganüstü dayanikli savaççilara sahip
muazzam bir modern kuvvet" diye tanimladigi o orduya (son olarak
sayilan yönü digmda) artik benzemiyordu " ama ordunun ne kadar ge-
riledigi açik degildi. Finlandiya'ya kargi yapilan 1939-1940 "Kig Sava-
gi" kizil ordunun bag apagi gittigini dogrulamis, ancak Japonlarla No-
monhan'da yapilan ve daha az bilinen 1939 çatigmalarmda görülen,
akillica yönetilen, eylem.halindeki modern bir kuvvet olmugtur."° Gene
bellidir ki Stalin Alman Ordusunun 1940'ta kazandigi yikici, Yildirim
Harbi türünden zaferler kargisinda dehgete dugmüç ve Hitler'i savaga
kigkirtmamak için her zamankinden daha büyük bir istek göstermistir.
Stalin'in öbür büyük ve açikça belli kaygisi, Tokyo'nun Dogunun nere-
sinden saldirmaya karar verecegiydi -

bu, Japonya öyle öldürücü bir

dügman oldugu için degil, Sibirya'mn savunmasino lojistik açidan çok
yipratici ve Rusya'mn Alman tehditi kargisindaki gücünü daha da za-
yiflatacak olmasindan doguyordu. Japonyaile doguda bir sinir mütare-
I

393
II
 kesi düzenlendikten sonra, Thukov'un zirhh birliklerinin Eylül 1939'da
Dogu Polonya'nm istilasina katilmak üzere hizla çekilmesi, bu sallantih
stratejik dengeleme hareketenin bir örnegiydi.''' Öte yandan, bu sira-
larda kizil ordunun ugradigi zararlar hizia gideriliyordu; asker sayisi
(1941'de 4.320.000'e çikacak kadar) artmigti; tüm Sovyet ekonomisi
savag üretimi için kullaniliyor, orta Rusya'da çok büyük yeni fabrikalar
kuruluyor ve geligtirilmiç uçak ve tanklar (muazzamT-34 de bunun
içinde olmak üzere) deneniyordu. Bütçeden 193rde savunma harca-
malarina ayrilan yüzde 16,5'lik pay, 1940'ta yüzde 32,6'ya firlamisti."
Bu dänemdeki öbür Büyük Güçlerin çogu gibi Rusya'da zamana kargi
yariglyordu. Stalin 1931 yilmda oldugundan bile çok, yurttaglarim Bati
ile olan üretim farkini kapatmaya zorlamak durumundaydi. "Tempoyu
gevgetmek geri kalmak demek olur. Ve geri kalanlar, yenilirler..."
Çar-
larin Rusya'si sanayi verimliligi ve askeri güç açisindan geride kaldigi
"sürekli

için yenilgiler" yagamigti." Daha da baskici ve acimasiz olan

liderinin öncülügündeki Sovyet rejimi Batiya hizla yetigmek kararm-
daydi. Hitler'in bunun olmasina izin verip vermeyecegini säylemek ise
imkânsizdi.
Birlegik Devletlerin iki sava; arasmda kalan yillarda dünya mesele-
lerindeki nispi gücü, garip bir biçimde hem SSCBhem de Almanya'mn-
kiyle ters orantihydi. Bir bagka depiyle, 1920'li yillarda son derece güç-
lüydü; ama bundan sonra. bunahmli 1930'larda öbür Büyük Güçlerin
hepsinden daha çok geriledi ve ancak bu dönemin tam sonunda (kis-
men) toparlanabildi. Bu on yillardan ilkindeki üstürlügünün sebebi yu-
karida açiklandi. Birlegik Devletler, Japonyadigmda Büyük Savagtan
yarar gären tek büyük ülkeydi. Zaten en büyük mamul mallar ve yiye-
cek maddeleri üreticisiyken, buna ek olarak dünyadaki en büyük mali
güç ve borç veren ülke haline geldi. En büyük altm stoklari ondaydi. lç
pazari öylesine genigti ki özellikle geligen otomobil sanayiindeki dev fir-
malar ve dagitimcilar,
yarar saglayan açiri üretim yapabiliyorlardi. Bir-
legik Devletlerdeki yüksek yaçam düzeyi ve yatirim sermayesinin kolay-
ca bulunabilmesi, karythkh yarar saglayan bir etkilegim içine girerek
imalat sanayiinde yeni yüklü yatirimlari kamçiladi; çünkü tüketici tale-
bi artan verimliligin sundugu mallarm hemen hepsini yutabiliyordu.
Sözgelimi, 1929'da Fransa'da 211.000, Ingiltere'de 182.000 ve Alman-
ya'da 117.000 olan sayilara karsi, Birlegik Devletlerde 4,5 .milyon
mo-
torlu tagit üretilmistir.144 Imalattaki bu patlayisi beslemek üzere kauçuk,
teneke, petrol ve bagka hammaddelerin ithalatmda inamlmasi güç siç-
ramalar olmasi hemen hiç gagirtici degildi. Ama tüm 1920'li yillar bo-
yunca ihracat özellikle otomobil, tarim makineleri, demirbag ve benzer
mallarin ihracati da genigledi; Amerika'am hizla büyüyen denizagiri
ya-
tinmlari da butün bu sürece yardimci oluyordu."' Ancak bunlar çok iyi

394
i
I
 "äbür

bilinmekle birlikte, Birleyik Devletlerin bu yillarda alti Büynk

"bag-

Gücün toplam veriminden daha fazlasi"m uretiyor oldugunu ve

kalarini silip geçen üretim kudretinin, Birlegik Devletlerdeki nufusun
kisi bagma urettiši mamul mallar gayri safi degerinin Îngiltere ya da Al-
manya'dakinin yaklagik iki kati ve SSCB ya da Ïtalya'dakinin10-11 ka-
tmdan fazia oluguyla da daha belirgin hale geldigini" görmek gene de
a irtici olmaktadir.'''
Yukaridaki satirlarm. yazarinin hemen igaret ettiši gibi, "Birlegik
Devletlerin dünya üzerindeki politik nüfusunun olaganüstü sanayi gú-
cüne hiç de uygun dügmedigi"147dogru olsa da bu, 192,0'li yillarda o
kadar önem tagimamig olabilir. Her geyden önce Amerikan halki dünya
politikasi içinde äncü bir rol almayi ve bunun kaçmilmaz olarak getire-
cegi sorunlu olabilecek her türlü diplomatik ve askeri iligkiyi reddedi-
yordu. Amerika'mn ticari çikarlari äbür devletlerin eylemleri yuzünden
sagliksiz yände etkilenmedikçe distaki olaylara bulaymak için hemen
.
hiç sebep yoktu özellikle-

de Dogu Avrupa'da ya da Somali Yarimada-

sinda çikan olaylara. Ikincisi, Amerikan ihracati ve ithalatmdaki salt
artiplara ragmen bunlarin ulusal ekonomi içindeki yeri büyük degildi;
bunun da sebebi ülkenin kendi kendisine fazlasiyla yeterli oluçuydu; as-
edilen mamul mallarm, bunlarin toplam üretimlerine olan
"ihraç

linda
oranlari, 1914'te yüzde 10'dan biraz dügükken, 1929'da yüzde 8'in bi-
raz altma inmigti" ve dogrudan dig yatirimlarm GSMH'nm içindeki pa-
ymm defter degeri, degigmeden kaldil48 bu da, dünya pazarma iligkin
-

görüglerin esas olarak yaygin kabul gärmesine ragmen, Amerikan eko-

nomisinin neden iç ihtiyaçlara çok daha büyük oranda cevap verdigini
açiklamaya yardimci olmaktadir. Birtakim hammaddeler dikkate alm-
mazsa, digaridaki dünya Amerika'nm zenginligi için o kadar önemli de-
gildi. Son olarak d·a 1919'dan sonraki onyilda, uluslararasi meseleler
Amerikan çikarlarina yönelen önemli bir tehditin varhšma igaret etmi-
yordu· Avrupahlar hâlâ kavga ediyorlardi ama 1920'li yillarin baslari-
na göre kavgalari çõk
azalmigti; Rusya soyutlanmig, Japonyaise sakin
durumdaydi. Deniz gücü açismdan olan rekabet Washington anlasma-
lariyla dizginlenmigti. Bu kopullar altmda Birlegik Devletler, ordusunu
epey küçültebilirdi (yaklagik140.000 düzenli asker), ama makul bü-
yüklükte ve modern bir hava kuvvetinin olugturulmasma izin verdi ve
donanmanin, uçak gemisi ve agir kruvazör programlarmi geligtirmesine
imkân tanidi.**' General ve amiraller, tahmin edilebilecegi gibi kongre-
den çikan kaynaklarm yetersizliginden yakimr ve ulusal güvenlige zarar
veren birtakim önlemler ahmrken (sözgelimi,Stinson'un
"beyefendiler

birbirlerinin mektuplarmi okumazlar" gerekçesiyle gifre çözme servisini

tasfiye edigi)"°, gerçek olan guydu ki, bu on yil içinde Birlegik Devletler
gene ekonomide bir dev, ama askeri alanda bir orta stklet olarak kal-

I
395
 miçti. Birle ik Devletlerin hâlâ îngiltere'deki imparatorluk Savunma
Komitesi ya da kendisinin daha sonralari sahip oldugu Ulusal Güvenlik
Konseyi gibi, stratejik sorunlari gözden geçirecek bir üstdüzey sivil-as-
keri kurulugunun bulunmamasi, belki de bu sükûnet dönemine özgü bir
durumdu. Amerikan halki savag düguncesini kesinlikle reddettigine gö-
re, bu tür bir kuruluga ne gerek vardi?
Birlegik Devletlerin 1929'da meydana gelen mali çäkügün baglama-
smda oynadigi äncü rol yukarida anlatildi. Ulusal güçleri kargilagtirmali
olarak degerlendirmek amaci bakimmdan daha. da önemli olan, bunu iz-
leyen bunahm ve gümrük tarifeleri savaglarmm Birlegik Devletlere öbür
ileri ekonomilerden cok daha fazia zarar vermesidir. Bu durum kismen
Amerikan kapitalizn'inin oldukça denetimsiz ve degigken niteliginden
ileri gelmig olsa da, 1930 tarihli Smoot-Hawley tarifeleriyle korumacihk
yolunu seçme karari da yikici bir sonuç yaratmigttr. Birlegik Devletlerde-
ki çiftçilerin ve bazi sanayi lobilerinin haksiz yabana rekabetten gikâyet
etmelerine ragmen, ülkenin sanayi
ve tarim verimliligi
-ihracatin

ithalata
olan fazlasmm açikça gösterdigi gibi- öyle bir noktadaydi ki, açik dünya
ticareti düzeninin dagilmasi, kendi ihracatçdarma hepsinden çok zarar
verecekti. "Ulusun GSMH'si 1929'da 98,4 milyar dolarken hizla düge-
rek üç yil sonrasmda bu miktarm zar zor yarisini bulmugtur. Mamul
mallarin 1933'teki degeri, 1929'da oldugundan dörtte bir oramnda da-
ha azdi. Hemen hemen 15 milyon. iççi igini kaybetmigti ve bagka geçim
yolu bulamamigti... Bu dänemde Amerika'mn ihracatinm degeri de 5,24
milyar dolardan 1,61 milyar dolara inmigti, bu yüzde 69'luk bir dügüg-
tu."is2 Öbür uluslarm alelacele korumaci ticaret bloklarma girmeleri
yü-
zünden ihracata fazlasiyla bagimh olan birtakim Amerikan sanayileri
periçan oldu. "Bugday ihracati on yil önce 200 milyon dolara varirken,
1932'de S milyon dolara indi. 1929'da 541 milyon dolar olan otomobil
ihracati 1932'de 76 milyon dolara dügtü."L" Dünya ticareti genel olarak
çökmüg ama Birlegik Devletlerin dig ticaret içindeki
payi daha da hizli
ufalarak, 1929'da yüzde 13,8'ken, 1932'de yüzde 10'un altma dügmüg-
tür. Dahasi, birtakim bagka büyük güç1er 1930'lu ytllarm ortalarindan
sonlarma dogru verimlerinde düzenli bir lyilegme saglarken, Birlegik
Devletler 1937'de agir bir ekonomik sarsmti daha geçirmig ve bir änceki
beg yil içinde kazanilanlarm çošu bä lece kaybedilmigtir. Ama "baglan-

tilari yerinden çikmig dünya ekonomisi"" diye adlandirilan olugumdan

--yani 1920'lerdekine göre çok daha kendi kendine yeterli ticaret blokla-
rma dogru yönelimden-- dolayi, Amerika'nm ikinci kez yagadigi bu geri-
leme diger ülkelere o kadar giddetli bir biçimde zarar vermedi. Ortaya
çikan genel sonuç, Münih bunahminin oldugu yil ABD'in dünya imalat
verimi içindeki payi 1920 dolaylarindan bu tarihe kadar hiç olmadigi ka-
dar dügmügtü (bkz.Tablo 30).

396
l
i

TELo 30
DÜNYA iMALAT VERÎMi PAYLARI, 1929-1938"
(yüzde)
1929 1932 1937 1938
Birlegik Devletler 43,3 31,8 35,1 28,7
SSCB 5,0 11,5 14,1 17,6
Almanya 11,1 10,6 11,4 13,2
B.K. 9,4 . 10,9
9,4 9,2
Fransa 6,6 6,9 4,5 4,5
Japonya
·

2,5 3,5 3,5 3,8

.
Îtalya 3,3 3,1 2,7 2,9

Bu gerilemenin giddeti ve dig ticaretin GSMH içindeki paymm düg-

mesi yuzünden Hoover, özellikle de Roosevelt yönetimleri sirasmda iz-
lenen Amerikan politikasi daha da kendine dönük bir nitelik aldi. Tec-
rit yanhsi görüglerin agirhgi ve Roosevelt'in kargilaçtigi acil nitelikli bir
dizi iç sorun dügünülürse, Bagkanm uluslararasi meselelere hem Cordell
Hull un hem de digiglerinin kendisinden istedigi yogun dikkati vermesi
pek beklenemezdi. Bununla birlikte, Birlegik Devletlerin dünya ekono-
misi içinde sahip olmayi sürdürdügü çok önemli konum dolayistyla
içindeki toparlanma ile
"ülke
ugragilmasi"
"eylem

ve ve sonuçlarm der-
hal ortaya çikmasi için duyulan arzu [ve] Amerikan programlarinin
öbür.uluslar üzerinde yapabilecegi etkileri sürekli olarak göz änüne al-
mayan politikalar olugturma ahykanhgi"na"' yöneltilen eleçtiriler bir
bakima boy degildi. Savag borç1armi vadesinde ödeyemeyen bütün ya-
banct hükümetlere borç verilmesinin- 1934 yihnda yasaklanmasi,
1935'te savag durumunda silah ambargosu karari ve bundan biraz da-
ha sonra, savaga katilan tüm taraflara borç verilmesinin yasaklanmasi,
Ingilizleri ve Fransizlari fagist devletlere kargi çikma konusunda her za-
mankinden daha ihtiyath ancak. Italya 1935'te suçlanirken,
_yapmigtir

aym siralarda Mussolini.yönetimine saglanan Amerikan' petrolünde çok

'

büyük artiplar olmuy ve bu Ingiliz Donanma Komutanhgim gagkinlik

içinde birakmistir. Almanya ve Japonya'ya, saldirganliklarma kismen
bir kargihk olmak üzere geririlen çegitli ticarî kisitlamalar,
"bu

uluslarm
rakiplerine anlamli bir yardim saglamadan [her ikisinde de] husumet
uyandirmaya yaradi. FDR'nin* yürüttügü ekonomik diplomasi, dost
, kazandirmadan ya da muhtemel müttefikleri desteklemeden dügmanhk-
lar yaratmigtir.""' Belki de en ciddi nitelikli sonuç -ancak buradaki so-
, rumluluk kargihkhdir- tam diktatör devletlerin meydan okuduklart bir
sirada, Whitehall ile Washington arasmda kargilikh olarak dogan kug-
kular olmustur.""

FDR: F(ranklin) D(elano) R(oosevelt). ç.n.

-

i
i
397
I

I
 Ancak 1937 ve 1938'e gelindiginde, Roosevelt'in kendisi de fagist
tehditlerden daha çok kaygilanir hale gelmig gärünäyordu; ama Ameri-
kan kamuoyu ve ekonomik güçlükler onu äncü rolü oynamaktan ali-
koymaktaydi. Berlin ve Tokyo'ya verdigi mesajlar daha kararli, Ingiltere
ve Fransa'yi tegvikleri biraz daha içten hale geldi (ancak,bu iki demok-
ratik devlet kisa vadede durumdan pek yararlanamamiçIardir). 1938'e
gelindiginde, Ingilizve Amerikan deniz güçleri arasinda, Japonyave Al-
manya'dan gelen çifte tehdit kargisinda ne yapilmasi gerektigine iligkin
gizli görügmeler yürütülüyordu. Bagkamn
"karantina"

konugmasi, dik-
tatör devletlere kargi ekonomik ayrimciliga geçecegini gösteren ilk iga-
retlerden biriydi. Her geyden änemlisi de Roosevelt'in artik savunma
harcamalarinda genig çapli artiplar yapilmasi için israriydi. Yukaridaki
Tablo 26'da görüldügü gibi, Birlegik Devletler 1938'de bile silahlanmaya
Ïngiltereya da Japonya'dandaha az para harciyor ve bu miktar Alman-
ya ve Sovyetler Birligi'nce barcanan toplamlann ancak ufak bir bölümü-
nü olugturuyordu. Bununla birlikte 1937-1938 arasinda uçak uretimi
hemen hemen ikiye katlanmig ve Kongre 1938'de çikardigi "En Büyük
Donanma" yasasi ile, donanmada çok büyük genigleme yapilmasma fir-
sat vermigtir. Bu siralarda B-17 bombardiman uçašimn prototipi üzerin-
de denemeler yapiliyordu. Deniz piyade smift amfibik harp doktrinini
daha incelikli hale getiriyor ve ordu (dogru dürüst bir tanki yokken)
zirhli harbin getirdigi sorunlarla ugragiyor ve çok buynk bir kuvveti se-
ferber etme planlari yapiyordu.is' Avrupa'da savag patladigmda, orduda-
ki smiflarin hiçbiri hazir denecek durumda degildi; ama modern harbin
talepleri kargisinda, 1914'te olduklarindan daha iyi durumdaydilar.
Bu yeniden silahlanma önlemleri bile, Birlegik Devletler boyutlarinda
bir ekonomiyi rahatsiz etmedi. 1930'lu yillarm sonunda, Amerikan eko-
nomisiyle ilgili temel gerçek, bu ekonominin büyük ölçüde yetersiz kulla-
nimiydi. Ïçsizsayisi 1939'da on milyon dolaymda idi; gene de tagiyici ka-
yiglara, (buharlimotor yerine) elektrik motorlarma ve daha iyi yönetim
tekniklerine yapilan yatinmlar sayesinde saatte kigi bagma dügen sanayi
verimliligi çok buyük oranlarda geligtirilmisti; ama emekçi güçlerin çahy-
ma saatlerinde yaptiklari oldukça büyük indirimler yuziinden bu artig,
salt verim rakamlarmda hemen hiç görunmuyordu. Talepte görülen ve
1937-1938 yillarindaki durgunlugun da olumsuz yände etkiledigi dügüg-
ler yüzünden New Deal'le* gelen çegitli yäntemler ekonominin canlandi-
nlmasi ve yeterince kullanilmayan üretim kapasitesinden yararlanilmasi
için yeterli olmadi. Sözgelimi, Birlegik Devletler 1938'de 26,4 milyon ton
çelik üretmekteydi; bu miktar Almanya'daki 0,7 milyon, SSCB'deki 16,5

New Deah Roosevelt'in, 1928-32 ekonomik bunahmmdan sonra Amerikan ekono-

*

rosmi yeniden inga etmek üzere getirdigi, ekonomiyle ilgill bir dizi yazi. ç.n.
-

398
I

milyon ve Japonya'daki6 milyon tonun epey üzerindeydi; ancak sözü

edilen bu üç ülkenin çelik sanayileri tam kapasite ile çahçirken, Ameri-
kan çelik fabrikalarmin üçte ikisi iglemez durumdaydi. Sonradan göräl-
dügü gibi, bu yetersiz kullanun durumu, çok büyük çaph yeniden silah-
lanma programlarlyla kisa sürede degigecekti." 1940'ta donanmamn
muharebe filosunu iki kat (!) büyütmesine yetki verilmesi, ordu hava si-
mfmin 7800 muharebe uçakli 84 grup olugturma karari, (Zorunlu As-
kerlik Hizmeti ve Egitimi Yasasi yoluyla) bir milyona yakin askerden
oliigan bir ordunun kurulmasi tüm burlarm Îtalyan, Fransiz ve ingiliz
--

ekonomileri gibi agir yapisal sorunlari olmayan, ama ekonomik bunahm

dolayisiyla yalnizca yetersiz kullanilan bir ekonomi üzerinde birtakim et-
kileri olmuçtur. Sirf Birlegik Devletler, öbür ekonomiler zorlamrken çok
büyük bir kapasite fazlasina sahip oldugu içindir ki, ilerde çikacak çatig-
mano sonuçlannin anlagilmasmda belki de önemli olan istatistikler,
1938 ydina ait gerçek çelik ve sanayi üretimine iligkin olan rakamlar de-
gil, ulusal geliri (Tablo 31) ve kesin olmasa da
"nispi

savaç potansiye-
li"ni (Tablo 32) degerlendirmeye çahgan rakamlardir. Çünküher ikisinde
de rakamlar Birlegik Devletlerin,' Büyük Ekonomik Bunahmdan orantisiz
bir biçimde zarar görmüg olsa bile (Amiral Yamamoto'nun deyimiyle)
uyuyan bir dev olarak kaldigmi bize hatirlatmaktadir.

TABLO 3Î
GÜÇLERÎN 1937DEKIULUSAL GELlRLERÏVE BUNLARIN
SAVUNMAYAHARCANAN YÜZDELERI"
Ulusal gelir Savunmaya
(milyardolar olarak) harcanan yüzde
Birlegik Devletler 68 1,5
Britanya Ïmparatorlugu · 22 5,7
Fransa ,
-

10 9,1
Almanya 17 23,5
Italya 6 14,5
SSCB 19 26,4
Japonya 4 28,2

TABLO 32
GÜÇLERÌN 1937DEKI NISPISAVAS
POTANSÏYELLERI"
Birlegik Devletler %41,7
Almanya %14,4
SSCB %14,0
B.K. · %10,2
Fransa % 4,2
Japonya % 3,5
Italya % 2,5
(yedigüç %90,5)

399
 Bu devin 1938'den, özellikle de 1940'tan sonraki uyanigi, dönemin
silah yariglari ve stratejik hesaplarma iligkin can alici zamanlama
soru-
nunun son bir dogrulanmasi olmuytur. îngiltere ve ondan biraz daha
önce SSCB'nin yaptigi gibi, Birlegik Devletler de artik fagist devletlerin
kendinden önce ve çok büyük miktarlarda yaptiklari savunma harca-
malariyla açilan silahlanma farkmi kapamaya çabahyordu. Birlegik
Devletlerin, ülke içindeki politik irade o yönde olursa, tüm ülkelerden
daha fazla harcama yapabilecek durumda bulundugu istatistiklerde
açikça görülmektedir: 1939 gibi ileri bir tarihte bile, Birlegik Devletle-
rin savunmasi toplam harcamalarin ancak yüzde 11,7'sini ve
GSMH'nm yalnizca yùzde 1,6'sini tutuyordu" -

bunlar, öbür Büyük

Güçlerin hepsinde oldugundan çok, çok daha dügük yuzdelerdi. Fagist
devletlerde silahlanmaya ayrilan oranlara yaklagabilmek için savunma
harcamalarmin Amerika'nin GSMH'si içindeki payimn artirdmasi, Bir-
legik Devletleri kendiliginden dünyanin en güçlü agkeri devleti haline
getirecektir. Üstelik Berlin ve Tokyo'nun, bu tür bir geligmenin ileriye
dönük yayilma imkänlarini kisitlaya.cagmi anladiklarmi gösteren pek
çok belirti de vardi. Hitler söz konusu oldugunda sorun, onun Birlegik
Devletleri yozlagmig, melezleymig bir güç diye küçuk görmesi yüzünden
karmagik hale gelmekteydi; ama Hitler de fetihlerine yeniden baglamak
için 1940'h yillarin ortalarma kadar beklemeye cesaret edemeyecegini
hissediyordu; çünkü o zaman, askeri denge kesinlikle Ingiliz-Fransiz-
Amerikan kampmdan yana bozulmuy olacakti.164 JapORÏarâ gelinCC, On-
larda Birlegik Devletler daha çok ciddiye alindigi için, yapilan hesaplar
da daha kesindi: Böylece Japon Deniz Kuvvetleri kendi savag gemisi gü-
cü 1941 yilinm sonlarmda Amerikan donanmasmin yuzde 70'i gibi
ulagirken,
"bu

epey büyük bir degere deger, 1942'de yüzde 65'e,

1943'te yüzde 50'ye, 1944'te feci bir oran olan yüzde 30'a dügecek" "
tahmininde bulunuyordu. Almanya gibi Japonya da giderek daha bü-
yük ölçüde süper güçlerin gölgesi altma giren bir dünyada, orta siklet
bir -ulus olma kaderinden kurtulacaksa, kisa sürede harekete geçmek
üzere güçlü bir stratejik sebebe sahipti.

GELISEN BUNALIM, 1931-1942

Büyük Güçlerin her birinin öbürlerine gäre kuvvetli ve.zayif yanlar1
bütunlügu içinde görüldügu ve çagm ekonomik ve teknolojik-askeri di-
namigiyle birleptirildigi zaman, uluslararasi diplomasinin 1930'lu yd-
larda izledigi yol daha anlagihr hale gelmektedir. Bunu söylemek, çegitli
bunahmlarm yerel köklerinin Mukden, ister Etiyopya ya da Sude-
-ister

tenland'da olsun- konuyla hiçbir baglantisi olmadigi ya da Büyük Güç-

ler nyum içinde olsalardi, uluslararasi hiçbir sorun çikmazdi anlamma

400
I
 gelmez. Ama gurasi açiktir ki bölgesel bir sorun çiktigi
zaman, büyük
bagkentlerin tumünde devlet adamlart bu tür olaylara hem daha genig
diplomatik ortamin, hem de belki özellikle, ülke içindeki acil sorunlarm
igigi altinda
bakiyorlardi. Ingiltere Bagbakam MacDonald, 1931 tarihli
Mançurya olaymm sterlin bunahmi ve ikinci lyçi Partisi hükümetinin
düsmesiyle etkilegim içine girmesinin ardmdan, bu noktayi, ince bir ifa-
deyle meslektagi Baldwin'in dikkatine göyle sunuyordu:

Bir günden öbürüne çikan sorunlarla hepimizin dikkati öylesi-

ne dagildi ki, durumu tümüyle gözden geçirmeye ve ona göre
bir politika biçimlendirmeye firsat bulamadik, bunun yerine
bir sikmtidan öbürüne geçerek yagamak zorunda kaldik?"

Bu, politikacilarm ilgilerinin uzun vadeli ve stratejik nitelikli olmak

yerine, nasil genellikle en yakmdan ve pratik olana yöneldigini hatirla-
tan iyi bir örnektir. Ama Ingilizhükümetinin yeniden soluk alir hale
geldikten sonra bile, Japonya'nin Mançurya'yi fethi kargisinda yürüttü-
gü ihtiyath politikada bir degigiklik dügündügünü gösteren hiçbir belir-
ti yoktur. Ekonomik sorunlarla ugragma gereginin sürmesinden
ve hal-
km Uzakdogu'daki sorunlu iligkilere duydugu ädün vermez hognutsuz-
luktan tumüyle bagimsiz olarak, Ingiliz liderler barig konusunda do-
minyonlardan gelen baskilarin ve Japonya'mnstratejik avantaja sahip
oldugu bir bölgede imparatorluk
savunmasinin içine dügtügü zayif du-
rumun kendisinin de bilincindeydiler. Ayrica, Tokyo'nun sinir bozucu
Çin rnilliyetçilerininicabma bakma kararmi onaylayan bazi Ingilizler
vardi; onlardan çok daha fazla sayida Ingiliz de
Japonyaile iyi iligkiler
sürdürülmesini istiyordu.
Japonlarin yeni saldirganhklarindan sonra bu
duygular sönüp gittigi halde, Whitehall'un daha piddetli bir eyleme ge-
çebilmesi ancak Milletler Cemiyeti ve/ya da.öbür Büyük Güçlerle birlik-
te olabilecekti.
Ancak, ilkeleri ne kadar hayranlik verici olursa olsun, Cemiyetin
kendi elinde de ände gelen üyelerinin silahli kuvvetleri dipinda, Japonla-
rm Mançurya'daki saldirganligmi önleyecek etkili bir araç yoktu. Böy-
lece Cemiyetin bir sorupturma komitesinden (Lytton. Komisyonu) medet
ummas1, güçlere eylemlerini geciktirmek için bir bahane yaratmaktan
öteye gitmezken, bu arada Japonyada fetih hareketini sürdürdu. Önde
gelen devletler arasinda yer alan Îtalya'nmUzakdogu'da gerçek bir çikari
yoktu. Almanya, Çin'leticari ve askeri baglara sahip olmakla birlikte,
bir yeye karismadan Japon "revizyonizm"inin
Avrupa için yararli bir
örnek oluçturup olugturmayacagmi gözlemeyi tercih ediyordu. Sovyet-
ler Birligi, Japonlarinsaldirganhšmdan kaygihydi ama öbür guç1erce ip-
birligine çagrilma ihtimali yoktu ve tek bagma ileriye atilmaya da niyet-

401
|
li degildi. Tahmin edilebilecegi gibi, Fransizlar bir açoazm içine düg-
müglerdi: Mevcut toprak sinirlarimn degigtirilmesi ve Cemiyet kararla-
rma açikça kargi çikilmasi yolunda örnekler olugtugunu gärmek istemi-
yorlardi; öte yandan, Almanya'mn gizli gizli yeniden silahlanmasi ve
Avrupa'daki statükoyu koruma geregi yüzünden giderek daha çok kay-
gilanan Fransizlar, Uzakdogu'da dikkatleri ve muhtemelen askeri kay-
naklari Almanya meselesinden uzaklagtiracak karisikhklar çikabilecegi
dügüncesi kargisinda dehgete kapihyordu. Paris açik açik Cemiyet ilke-
lerinde ayak direrken, Japonya'ninÇin'dekisorunlarmi anladigmi Tok-
yo'ya özel yollardan duyurmugtu? Bunun tersine, Birlegik Devletler
yönetimi --en azmdan Digigleri Bakani Stimson'un temsil ettigi kadarly-
la- Japonlarin eylemlerine hiçbir biçimde göz yummamig ve bu eylem-
1erde, Amerikan yagam biçiminin teorik olarak, büyük ölçüde dayandi-
gi açik kapi dünyasina yönelen bir tehdit bulundugunu isabetli bir bi-
çimde görmügtür. Ancak Stimson'un yüksek ilkeler.e dayah kmamalari,
bunlarin bir sonucu olarak ortaya çikacak dertlerden korkan Hoover'e
de tarafsiz görünmeyi cihat açmaya tercih eden ingiliz hükümetine de
çekici gelmedi. Bunlarm dogurdugu sonuç, ayri ayri kaleme aldiklart
amlarda sürdürülen bir Stimson-Hoover kavgasi ve (daha da önemlisi)
Washington ve Londra arasinda bir güvensizlik mirasi olmugtur. Tüm
bunlar bir bilim adammm politikanm simrlari"1" diye adlandirdigt
"dig

duruma iç karartici ve inandirici bir örnek olugturuyordu.

JaponOrdusunun 1931'de Mançurya'ya giriginin bu ülke huküme-
tinin bilgisi digmda olup olmadigi konusu'6', bu eylemin, Bati'nm esash
bir çeyler yapmasina meydan kalmadan bagariya ulagttrilmasi ve genig-
letilmesi yamnda daha az önem tagiyordu. Ortaya çikan daha genig ni-
telikli sonuçlar ise, Cemiyetin saldirganhgi änlemede etkisiz bir araç 01-
dugunun görülmesi ve üç batili demokrasinin birlegerek hareket etmeyi
bagaramamalariydi. Aym gey, bu siralarda karada ve havada silahlan-
maya iligkin olarak Cenevre'de yapilan tartigmada da açiga çikmigti; ta-
bii burada Birlegik Devletler bulunmuyordu ama Almanlarm
"egitlik"

talepleri konusunda, Ingilizlerin ve Fransizlarin dügtükleri görüg ayrt-

hklari ve ingilizlerin Fransa'nm korkularma kargi herhangi bir güvence
vermekten kaçinmayi sürdürmelerinden çikan anlam guydu ki, Hitler'in
yeni yönetimi görügmeleri terk edebilir ve herhangi bir biçimde kargilik\
görecegi korkusunu duymadan mevcut tum anlagmalari.geçersiz saya-
bilirdi."°
1933'e gelindiginde yeni bir Alman tehditinin ortaya çikmasi, Dün-
ya Ekonomi Konferansinin dagildigi ve üç.demokrasinin kendi para ve
ticaret bloklarmi olugturduklari bir zamanda Ingiliz-Fransiz-Amerikan
diplomatik igbirligine yeni sikintilar getirmigtir. Gerçi Almanya Fran-
sa'yi daha dolaysiz bir biçimde tehdit ediyordu, ama manevra özgürlü-

402 I
 günündaha ölçüde saldiriya ugradigmi
änemli hisseden ingiltere ol-
mugtu. 1934'te hem kabine, hem de ona bagh olan savunma ihtiyaçlari
komitesi, Japonya daha yakm bir tehlike olugturdugu halde, Alman-
ya'mn uzun vadede daha büyuk bir tehdit yönelttigini kabul ettiler.
Ama mademki her ikisine kargi da kuvvetli olmak mümkün degildi, bu
iki bölgeden birinde uyugma saglamak önem tagiyordu. Bazi çevreler,
Almanya'ya daha iyi kargi cikabilecek duruma gelebilmek için, Japon-
a'yla olan iligkilerin iyilestirilmesinden yana olurken diçisleri, Uzakdo-
bir Ïngiliz-Japon
'da
varilacak anlagmasinin Londra'nm Birlegik Dev-
letlerle nazik bir noktada bulunan iligkilerini yrkacagi göruçünü ileri
sürdü. Öte yandan, Îngiltere'nin Dogudaki savunmasmi güçIendirmeye
öncelik verilmesini imparatorluk
isteyen ve donanma çevrelerine qu
söylenebilirdi ki, Fransa'nin Alman revizyonizmi kargisindaki kaygisma
sirt çevirmek imkansizdi ve (1935'tensonra) Luftwaffe'den gelen tehdi-
ti göz ardi etmek felaket olurdu. Bu onyilm geri kalan bölümünde Whi-
tehall'daki karar mercileri, muhtemel dügmanlarla yerkürenin karsi uc-
larinda yüz yüze kalmaktan dogan bu stratejik açoazdan kurtulmaya
çahgtilar?
Ancak 1934 ve 1935'te, bu tur bir açmaz rahatsiz edici görünüyor-
du ama korku verici degildi. Hitler yönetiminiñ hosa gidecek gibi olma-
digi açik olsa da Hitler, Polonya ile bir anlagmaya varmak için görüg-
meler yapma konusunda insani gagirtacak kadar istekli görünmügtü;
ayrica Almanya hâlâ askeri açidan Fransa ya da Rusya'dan epey zayifti.
Üstelik, Dollfuss'un 1934'te öldürülmesinin ardmdan Almanlarm Avus-
turya'ya girme çabalari, Mussolini'nin bir uyari olarak Brenner Geçiti-
ne asker yerlegtirmesine yol açmigti. Îtalya'nm statükocu güçlerle birley-
me ihtimali, Nisan 1935 tarihli "Stresa Cephesi"yle Almanya'ya karsi
ortakhk olugturmayasçali an Fransa için özellikle rahatlaticlydi. Hemen
siralarda,
"barigsever"

hemen .aym Stalin de devletlerle birlegme dilegi-

ni ortaya koymuy ve 1935'e gelindiginde, Sovyetler Birligi Milletler Ce-
miyetine girmekle kalmamig, Paris ve Prag'la kendi güvenlik paktlarmi
olugturmuçtu. Gerçi Hitler bir
"dogu
Locarnosu'na karp oldugunu
açikça ortaya koymugtu ama Almanya her yandan elverigli bir biçimde
denetim altma almmig görünüyordu. Uzakdogu'da ise, Japonya'danses
çikmiyordu."
Oysa, 1935'in ikinci yarisma gelindiginde bu yüreklendirici tablo
Hitler parmagmi bile oynatmadan hizla dagilmaktaydi. Ingiliz ve Fran-
sizlarm
"güvenlik

sorunu"nu anlama biçimlerindeki farklar, zaten bir

yandan Fransa'mn Rusya ile tazeledigi baglar kargisinda Ingilizlerin
duydugu huzurluklukla, öte yandan da Haziran 1935 tarihli Ingiliz-Al-
man deniz anlagmasom Fransizlarda uyandirdigi dehgetle ortaya çik-
miçti. Her iki änlem de fazladan güvenlik saglayabilmek için tek yanh

403
I
olarak almmigtt; Fransa, SSCB'yi Avrupa dengesinin içine çekmek isti-
yor, Ïngiltere de donanmasmin Avrupa sulari ve Uzakdogu'daki ihtiyaç-
larim bagdaptirmaya çabahyordu; ama atilan her iki adim da äbür
komgunun gözünde Berlin'e yanhe bir igaret vermisti."3 Bäyle olsa bile,
bu tür çeligkiler zarar vericiydi ama felaket getirmiyordu; ancak aym
gey Mussolini'nin bir dizi yerel çatigmamn ardindan ve yeni bir Roma
Imparatorlugu yaratma emelini gerçeklestirmek üzere harcadigt boga
çabayla aldigi Habegistan't iggal karari için söylenemezdi. Bu da bölge-
sel bir kavganm nasil dallanip budaklanabilecegini gösteren iyi bir ör-
nekti. Almanya'ya karg1 yeni bir muhtemel müttefiki, sert bir dügmana·
dänügtürme dügüncesiyle dehgete dügen Fransizlar için, Habegistan olayi
tam bir felaketti; Cemiyetin ilkelerinin pek gäze batar biçimde çignen-
mesine izin vermek rahatsiz edici bir geydi; Mussölini'nin yaptigi güç
denemesi de böyleydi (çünkü bir dahaki sefere kimbilir nereye saldira-
cakti); öte yandan Italya'yi Alman kampmm içine itmek de salt Realpo-
litik açismdan bakildiginda korkunç bir .budalahk olurdu -

ama bu son
hesabin idealist ingilizlerietkilemesi mümkün degildi."* Gene de Whi-
tehall'un açmazi en azmdan bu kadar ciddiydi; çünkü Whitehall yalniz-
ca italya'am, Cemiyetin ilkelerini kaba bir biçimde çignemesinden do-
layi halk arasinda daha da yaygin olan huzursuzlukla ilgilenmek zorun-
da kalmamig, bunun yanmda, Batt'nm Akdeniz'deki bir kargagayla ug-
ragmasi halinde, Japonya'nm Uzakdogu'da neler yapabilecegi konusun-
da tasalanmak durumuna da gelmigti. Fransa, Italya ile yapdacak kav-
gamn Hitler'i Renanya içlerine çekebileceginden korkarken, Ïngilizler
de bunun Japonya'yiAsya'nm daha içine dogru yaydmaya tegvik edece-
gindenkugku duyuyorlardi; bu äzellikle böyleydi, çünkü tam bu sirada
Tokyo deniz anlagmalarini geçersiz say1p, sinirsiz bir filo geniëlemesine
gitmek üzereydi.175 Daha genig dügünuldügünde, her ikisi de hakhydi;
zorluk, genellikle oldugu gibi acil olan sorunu, daha uzun vadede söz
konusu olabileceklerle bagdagtirmakti.
Önce Fransizlarin korkulari dogru çikti. 1935 tarihinde Îngiliz·ve
Fransizlarm Kuzeydogu Afrika'da Italya'nm lehine yeni bir toprak dü-
zenlemesi önermeleri (Hoare-Laval Pakti), özellikle Ingiliz kamuoyunda
moral açidan bir öfke patlamasma yol açti. Ancak Londra ve Paris hü-
kümetieri, bu psikolojiye bir karyihk verme zorunlulugu ve özel olarak\
da italya ile niçin savaga gitmemeleri gerektigine iligkin son derece ma-
kul stratejik ve ekonomik sebepler arasmda bocalaya dursunlar, Hitler
askerden arinmig Renanya'nin yeniden iggali için emir vermeyi seçti
(Mart 1936). Sirf askeri açidan bakildigmda, önemli bir darbe degildi
bu; o siralar Fransa'nm Almanya'ya karsi bir taarruz saldirisinda bu-
lunmasi hiç mümkün degildi, ayni gey Ingilizler için de imkânsizdi."6
Ancak Versailles sözlegmesinin böylece daha da güç kaybetmesi Lo-
-ve

404 i
I
l

carno Antlagmasinin tümden terk edilmesi- statükoyu degigtirmek için

uluslararasi düzeyde kabul edilebilir ya da edilemez yolun ne oldugu gi-
bi genel nitelikli bir sorun ortaya çikardi.. Önde gelen üyelerinin Mus-
solini'nin 1935-1936'daki saldirganligini durdurmaktaki baçarisizhkla-
ri, Cemiyeti oldukça gözden dugürmügtü; Cemiyet, sözgelimi ÎspanyaÎç
Savagi ya da Japonya'mn1937'de Çin'eyaptigi açik saldirida ya çok
ufak bir rol oynamig ya da hiç rolü olmamigti. Eger mevcut toprak du-
eninde yeniden yapilacak degigikliklerin önü alinacak ya da bunlar en
azmdan denetim altinda tutulacaksa, bu ancak güçlerin
"statüko"cu

devletler kargismdaki kararli hareketleriyle mumkün ola-

"revizyonist"

bilirdi.
Ancak statükocularin hiçbiri için silaha sarilma tehditi pratik bir
ihtimal gibi görünmüyordu. Gerçekten de fagist ülkeler daha yakolagir-
ken (Mussolini'nin Roma-Berlin eksenini ilanmdan kisa bir süre sonra
Kasim 1937'de Almanya ve Japonyakendi Comintern aleyhtari paktla-
rim imzalamiglardi), muhtemel rakipleri daha da kendi içlerine dönü-
yor ve birbirlerinden kopuyorlardi." Amerika, JaponlarinÇin'i iggali-
ne ve U.S.S..Panay'in bombalanmasma içerledigi halde 1937 ylh, Ro-
osevelt'in denizagiri bälgelerdeki meselelerde kesin önlemler almasi
için, böyle bir geyi yapmak istemig otsa bile uygun bir yil degildi: Eko-
nomi yeni bir çöküntü yaylyor, kongre giderek daha sertlegen tarafsizlik
yasalari çikariyordu. Roosevelt'in-tek yapabilecegi, eylem vaadinde bu-
lunmadan kwama sözleri etmek oldugu için, uyguladigi politikalar an-
cak "Amerika'mn güvenirligi konusunda Ingiliz ve Fransiz kugkularmi
güçlendirme egilimi göstermigtir.""6 Bundan oldukça farkh bir biçimde
Stalin de ülke içi konulara agirhk veriyordu, çünkü yaptigi temizleme
hareketleri ve göstermelik yargilamalar o siralar doruk noktasina çik-
migti. lç savag sirasinda ispanya Cumhuriyetine ihtiyath bir biçimde
yardim etmigti ama Batidaki pek çok kimsenin "kizilgämlekliler"den

duyduklari hognutsuzlugun duyduklari hognutsuz-

"karagömlekliler"e

luktan daha da büyük oldugunun ve Mihver ile açik bir çatigmaya sü-
rüklenmenin son derece tehlikeli olacagimn da farkindaydt. Japon-
ya'nm Uzakdogu'daki eylemleri ve Comintern aleyhtari paktm imzalan-
masi, Stalin'i daha da ihtiyath yapti.
Ancak, 1936-1937 yillarinda en kötü biçimde etkilenen güç, kug-
kusuz Fransa'ydt. 14,Fransiz ekonomisinin bel vermekte olugu ve politi-
ka sahnesinin kimi gözlemcilere ülkenin bir iç savaga yakm oldugunu
dügündürecek kadar bölünmüglüguyle kalmiyordu; Fransa'nin Avru-
pa'daki kendi incelikli güvenlik sistemi de aldigi bir dizi yikici darbe si-
rasmda hemen tümüyle çäkmügtü. Almanlarin Renanya'y1 yeniden ig-
gali, Fransa'nm Berlin'e baski uygulamak üzere hälâ söz konusu olabi-
lecek taarruz eylemlerine geçme ihtimalini ortadan kaldirdi; ülke, tam

405
 Fransiz Hava Kuvvetleri çagdisi kalmaya bagladigi bir sirada, Luftwaffe
kargisinda tehlikeli bir zayifhk içindeydi ve Habeyistan olayi ile Roma-
Berlin ekseni, Italya'yi muhtemel bir müttefik konumundan çikararak
ne yapacagi hiç bilinmez ve tehdit dolu bir dügmana dönügtürmustü;
Belçika'mn tecrit durumuna çekilmesi, Fransa'nm kuzey simrlarinm sa-
vunmasi için mevcut planlarmi bozdu; bu boglugu kapamak üzere Ma-
ginot Hattmm genigletilmesi de (iginmaliyetinden dolayi) hiç mümkün
degildi. Ispanya Îç Savagi, Fransa'mn gerisinde fagist, Mihver-yanhst bir
devletin kurulmasi gibi korkunç bir ihtimal yaratmigti; Dogu Avru-
pa'da da Yugoslavya, Ïtalya'ya yaklagmak için dümen kiriyor ve Küçük
Entente can çekipiyor görünüyordu "

Bu iç karartici, neredeyse felç yaratan kogullarda, Büyuk Britan-

ya'nin rolü son derece önemli hale geldi ve bu arada Neville Chamber-
lain bagbakan clarak Baldwin'in yerine geçti (Mayis 1937). Ülkesinin
ekonomik ve stratejik yönden tehlikede olmasindan kaygi duyan
ve kigi
olarak savag ihtimali kargismda dehgete dügen Chamberlain, Avrupa'da
gelecekte dogabilecek her türlü bunahmi, diktatörlerin gikâyetlerini gi-
dermek üzere "olumlu"
önerilerde bulunarak savugturmaya kararhydi.
Sovyetler Birligi'nden kugku duyan, Roosevelt'in "laf
kalabahgi"ni kü-
çük gären, Fransa'mn karigik bir uyugmazlik ve hareketsizlik diploma-
sisi diye gärdügü tutumuna sinirlenen ve Cemiyeti tümüyle etkisiz sa-
yan ÏngilizBagbakam, yatiçtirma- yöntemiyle kalici barig saglamak üze-
re kendi stratejisini baglatti. Londra, bundan önce bile Berlin'e ticaret
ve sämürgeler alaninda ödünlerden söz etmigti, Chamberlain'in katkisi,
bizzat Avrupa'da toprak degigiklikleri üzerinde dügünmeye istekli ola-
rak bu süreci hizlandirmak oldu. Chamberlain, ayni zamanda ve sirf
en
büyük tehlikeyi Almanya olarak gördügü için, Mihverden koparabilme
umuduyla Îtalya ile olan iligkileri de iyileptirme hevesindeydi."° Bunla-
rm hepsi, mutlaka tartigmalar doguracakti alla, Chamberlain'in
-inter

digigleri bakaninin (Eden) 1938 baglarmda istifasina, ülke içinde sayila-

n az ama buyümekte olan yatigtirma aleyhtari kimselerin electirilerine
yol açmig ve Washington ile Moskova'mn kugkularñu çogaltmigti-- öte
yandan gu da öne sürülebilirdi ki, geçmig diplomasi tarihi içindeki pek
çok atilgan hareket de tartigilabilir nitelikteydi. Chamberlain'in strateji-
sinde bulunan ve Avrupa'da bazi kimselerin anladigi
ama çogunlušun
'

anlamadigi gerçek kusur, Hitler'in temelde yatigtirilamaz olugu ve ufak

çaph düzenlemelerin tek bagina hiçbir zaman saglayamayacagi yeni bir
toprak düzeni olugturma konusundaki kararhgiydi.
Bu sonuç 1939'a, daha dogrusu 1940-1941'e gelindiginde açiga çik-
migti ama, bir bunahm yih olan 1938'de ne Ingiliz ne de Fransiz hükü-
meti için açikti. Avusturya'nm o yihn baharinda almmasi, Hitler'in ön-
ceden haber vermeden hareket etmekten hoglandigmi
gösteren tatsiz bir

406
I
I
örnekti, ancak insan Almanya'mn Almanla birleçtirilmesi ilkesine ger-
çekten kargi çikabilir miydi? Bu durum, olsa olsa, Chamberlain'in Çe-
koslovakya'da bulunan Almanca konugan azmhk sorununun, bunah-
mm güçleri savagm egigine getirip, bu egišin ätesine geçirmeden çözüm-
lenmesi gerektigi görügünü güçlendirmigti. Sudetenland sorununun, çok
daha çekigmeli bir sorun oldugu kabul edilmeliydi -Çekoslovakya'mn
da uluslararasi düzeyde güvence altina alman egemenlik haklari vardi
güçlerin Hitler'i tatmin etme istekleri artik olumlu ideallerden
.batih

ve
ok olumsuz, bencil korkularm etkisine girmig görünüyordu- ama ger-
çek çuydu ki Führer o siralar savaga hazir tek liderdi ve Münih sirasm-
da kopardiši ödünlerin Çekleriperiçan etme ihtimalini ortadan kaldir-
mig olmasi onu sinirlendiriyordu. Her zaman oldugu gibi, bir Büyük
Güç Savagi için iki taraf gerekiyordu; 1938'de ise Hitler'e rakip olmaya
istekli kimse yoktu."
Batida, savag için politikacilarda ve halkta bir istek bulunmadigm-
dan, eger ingiltere ve Fransa, Çekoslovakya adina savagsalardi ne olur-
du diye uzun süredir yapilan tartigmaya girmek pek anlamh görünme-
mektedir; ancak guna da igaret etmek gerekir ki askeri denge, yatigtir-
ma politikasmi hos gästermeye çahyan çegitli kimselerin ileri sürdügü
kadar, Almanya'nin lehinde degildi." Ancak, bu dengenin Münih Söz-
legmesinin ardmdan Hitler'den yana _daha da bozuldugu bellidir. Çe-
koslovakya'nm Mart 1939'da önemli bit orta siklet Avrupa gücü ola-
rak saf digi birakilmasi, Almanlarm Çek silahlarim, fabrikalarmi ve
hammaddelerini ellerine geçirigi ve Stalin'in bati karpsmdaki kugkulan-
mn artmasi; Îngilizlerin silah veriminde oldukça büyük artiplar sagla-
malari, daha yakm Ingiliz-Fransiz askeri igbirligi ya da Ingiltere'de ve
dominyonlardaki kamuoyunun Hitler'e kargi çikilmasmdan yana kay-
masi gibi Londra ve Paris'in lehine içleyen etkenlere agir basti. Bunun
yam sira, Chamberlain Italya'yi Mihverden koparmayi (Ocak 1939) ya
da Îtalya'nin Balkanlar'daki saldirganligmi änlemeyi bagaramadi -- gene
de Mussolini kendine özgü acil sebeplerle, benzeri Alman diktatörunun
yamnda batih uluslara kargt hemen bir Büyük Güç Savagma girecek de-
gildi.
Böylece, Hitler 1939. baharmm sonlarmda Polonya'ya baski uygu-
lamaya bigladtgi zaman, çatigmadan kaçinma ihtimali önceki yildan
daha azdi savagm çikmasi halinde, bir Ingiliz-Fransiz zaferinin gelme
-

ihtimali ise çok daha azdi. Almanya'nm 1939 Martmda kalan"

"geriye

Çekoslovakya devletini ilhaki ve bir ay sonra Ïtalya'mn Arnavutluk'a

girmesi, demokrasilerin "Hitler'in durdurulmasi" için artan kamu baski-
si altmda Polonya'ya, Yunanistan'a, Romanya'ya ve Türkiye'ye güven-
ce vermelerine yol açmig ve böylece Bati Avrupa, Dogu Avrupa'nm ka-
derine, en azmdan Îngilizlerino güne kadar hiç dügünmedikleri ölçüde

407
 baglanmigti. Gene de batili ülkeler Polonya'ya dogrudan yardim edemi-
yorlardi; Fransiz Ordusunun stratejik savunmaya geçtigi ve Îngilizlerin
kaynaklarmin buyük bir bölümünü, ülke içindeki hava korunaklarimn
iyileptirilmesine ayirdiklari bir sirada yapilacak her turlü dolayli yardim
da ufak çapli olmak zorundaydi. Polonya'ya verilebilecek tek dogrudan
yardim dogudan gelmeliydi ve Chamberlain Hükümeti Moskova'yla
yapilacak anlagmalar konusunda ne kadar isteksiz ise, Polonyalilar da
kizil ordunun topraklarma girmesine o kadar kargiydilar. Stalin'in her
geyi bastiran kaygisi, zaman kazaamak ve bir savaçtan kaçinmak, Hit-
1er'in istegi ise Polonya'yi biraksmlar diye batili uluslar üzerindeki bas-
kiyi artirmak oldugu için, her iki diktatör de, ideolojik ayrihklari ne
olursa olsun, Varçova'mn aleyhine bir "pazarhk"
konusuna maddeci
bir ilgi duyuyorlardi. Molotov-Ribbentrop Paktom gok yaratan ilani
(23 Agustos 1939), Almanya'mn stratejik konumunu güçlendirmekle
kalmadi, Polonya yüzünden yapilacak bir savagi hemen hemen kaçinil-
maz hale getirdi. Bu kez
"yatigtirma"
politikasi Londra ve Paris için se-
çilebilecek bir yol degildi, ekonomik ve askeri kogullar, bir' Büyük Güç
çatigmasmdan kaçmma geregine (belkiönceki yllara göre daha da çok)
igaret etseler bile "'
Böylece ikinci Dünya Savagi patlak verdiginde, Ingiltere Fransa
ve
kendilerini bir kez daha Almanya'nm kargisinda buldular ve 1914'deki
gibi Ïngiftere Man¢m ötesine bir. kuvvet yollarken, Ingiliz-Fransiz do-
nanmalari da denizden ablukaya bagladilar.'"' Ancak bu savagin strate-
jik çizgileri pek çok bagka yönden öncekinden oldukça farkhydi ve
Müttefikler için sakincalarla doluydu. Söz konusu olan yalnizca bir do-
gucephesinin bulunmayiçi degildi; Berlin ve Moskova arasmda Polon-
ya'nm bölünmesi için yapilan politik anlagma, ticari düzenlemeler de
getirmig, bäylece Rusya'dan giderek artan miktarlarda akan hammad-
deler ablukamn Alman ekonomisi üzerinde yapabilecegi etkileri sürekli
olarak änlemigti. Savagm ilk yihnda Almanya'daki petrol ve bagka
hammadde stoklarmin hâlâ kayg1 verecek ölçüde az oldugu dogruydu,
ancak aslmin yerine geçecek
yapay maddeler üretimi, Isveç kaynakli de-
mir cevheri ve Rusya'dan artarak gelen harp malzemeleri açigin kapa-
tilmasma yardimci oldu. Buna ek olarak, Müttefiklerin bati cephesinde-
ki hareketsizligi yüzünden, Almanlarin elindeki petrol ve mühimmat 3
üzerinde hemen hiç baski bulunmuyordu. Son olarak da, bu kez Al-
manya'nin 1914-1918 savagi sirasinda Avusturya-Macaristan gibi des-
teklemek zorunda kaldigi ve kendisine yük olan müttefikleri yoktu.
Italya çatigmaya 1939 Eylülünde katilmig olsaydi, bu ülkenin kendi
ekonomik eksiklikleri Reich'in cihz malzeme kaynaklari uzerine agiri
bir yük. bindirebilirdi ve Almanlarm 1940'taki bati saldirilari gansmi
belki de bozabilirdi. Kugkusuz Italya'mnkatihmi, Ingiliz ve Fransizlarin

408

I
 Akdeniz'deki konumlanm da karmagik hale getirebilirdi ama bu, belki
de büyük ölçüde olmazdi; Roma'nm tarafsizligi, Almanya'nin ticareti
için yararli bir geçit olugturmugtu iyte Berlin'deki pek çok planlamact-
-

nin Mussolini'nin kenarda kalmasmi dilemeleri bu yüzdendi."

"Uydurma Sava Almanya'nm ekonomik yönden görebilecegi za-
",

rarlar için bir sinav olusturmazken, Almanya'nm Wehrmacht'm epey

üstün durumda bulundugu birtakim ulusal strateji unsurlarmi geligtir-
mesine imkân saglamigtir yani harekât doktrini, smiflarin karma ola-
-

rak kullammi, taktik hava gucü, merkezilikten uzak taarruz savagi.

Özellikle Polonya seferi, Yildirim Harbinin sonuç verici etkisini dogru-
lamig, bir-iki zayif noktayi açiga çikarmig (böylecebunlar düzeltilebil-
mig) ve Almanlarin hizh, baskin taarruzlari, hava gücü ve zirhh gücün
dogru bir biçimde bir noktaya yagilmasi yoluyla, dügmanlarmi ezebile-
ceklerine olan güvenlerine güç katmigtir. Ayni gey bir kez daha Dani-
marka ve Hollanda'nm hizla istilasi sirasinda rahatça sergilenmig, an-
cak cografi kogullar Alman panzer tümenlerinin Norveç'e girmelerine
izin vermemig ve Îngiliz deniz gücünün etkisine açik hale getirmigtir;
böylece bu sefer, Luftwaffe üstünluk kuruncaya kadar bir süre için yü-
, zeysel nitelikli kalmigtir. Ama Alman askeri doktrininin ve harekât tak-
tik yeteneginin üstünlügünú gösteren en iyi örnek, 1940 Mayis-Hazira-
nmdaki Fransa seferi olmugtu; burada daha genig, ancak teykilatlanma-
lari daha zay1f olan Müttefik piyade ve zirhh kuvvetleri, Guderian'in
tank ve motorize piyade gruplan tarafmdan periçan edildi. Bu kargilag-
malarm hepsinde·saldiran tarafm epey büyük bir hava üstünlügü bulu-
nuyordu. Böylece hiçbir tarafm yeni savag kogullariyla bag etme konu-
sunda pek bir beceri sergileyemedikleri 1914-1916 savaglarmm aksine,
1940 yihndaki seferler Almanlarm avantajlarini açiga çikarmig ve bun-
lar Almanya'nin uzun vadede ugrayabilecegi ekonomik zararlari engel-
liyor görünmügtür.'"
Dahasi, Alman sava; mekanizmasi
1939-1940'ta bu kadar kesin
zaferlere ulaymakla,¯elindebulunan petrol ve hammadde kaynaklarini
büyuk ölçüde artirdi. Almanya yenilgiye ugrattigi dügman ülkeleri bol
·

bol yagmalama imkânma kavugmakla (vebu yagmalamayi gerçekleçtir-

mekle!) kalmadi, Fransa'nin saf digi edilmesi ve ingiltere'nin büyük bir
askeri sefer baglatacak güce -sahip olmadigimn açiga çikmasi sayesinde
de, Wehrmacht'm gerçeklegtirdigi yaygin seferler boyunca stoklarda
ciddi bir tükenig olmadi. Ispanya'daki hammaddelere ulagmak için kara
üzerinden bir hat olugturulmug, Isveç'teki cevherler Müttefik seferlerine
kargi artik güvenli hale gelmigti ve Hitler'in hizla kazandigi zaferler
kargismda. gizli bir dehçete dügen Rusya ise harp malzemelerini artiri-
yordu. Bu kopullar altinda, Fransa tam çäkmekteyken Ïtalya'nm savaga
girmesi, bagka bir durumda yaratabilecegi ekonomik sikmtiyi yaratma-
I

409

I
 ---...-li imil lillin i imilom I li - -9 li
e • ••III,I I II =I •h

.•
9- a . I I

di -- aslinda, Îtalya'nm katihmi, Îngiltere'ninkaynaklarim Avrupa'dan

Yakindogu'ya yörieltmesine de yol açm1ç, oysa italya'nm gagkmhk
uyandiracak kadar bagarisiz seferleri, bu ülkenin 1930'lu yillar boyun-
ca gäzlerde nasil boguna büyütüldügünü ortaya koymuytur.
Savag yalnizca bu üç taraf arasinda sürseydi ne kadar uzardi, bunu
säylemek zordur. Churchill önderligindeki Britanya Împaratorlugu,
mücadeleye devam kararmdaydi ve büyük sayilardaki insan ve büyük
miktarlardaki harp malzemesi kaynaklarmi seferber etmekteydi söz- -

gelimi, 1940'ta hem uçak hem tank üretiminde Almanya'yi geçmiçti "
Ìngiltere'nin kendi elindeki altin ve dolar, o siralar Amerika'dan alman
ikmal maddelerini kargilamak için yetersizdi; ama Roosevelt zararh
olan tarafsizlik yasalanm bozmayi ve kongreyi Îngiltere'yi destekleme-
nin ülkenin kendi güvenlik çikarlari için oldugu koriusunda ikna etmeyi
bagariyordu destekleme yollari ödünç verme-kiralama,
"üsler
-

kargihgi
destroyerler" anlagmasi, konvoy korumasi vb. idi.1" Ortaya çikan genel
sonaç, savagan iki büyük tarafi birbirlerine kesin bir zarar veremeyecek
bir durumda birakmak oldu. Britanya Savagi, Almanlarm Mang'i geçe-
rek Ìngiltere'yi istilalarini imkânsiz hale getirmisse, kara kuvvetleri ara-
sindaki egitsizlik de Ingiliz Ordusunun kara Avrupa'sina giriçini olma-
yacak bir iq yapmigti. Bombardiman uçaklarmm Almanya'ya düzenle-
dikleri akolar, Ingilizlerinmorali açismdan yararhydi ama bu agamada
verdikleri gerçek zarar pek azdi. Kuzey Atlantik'e ara sira yapilan akin-
lara ragmen, Alman su üstü filosu kralhk donanmasimn kargisina çika-
cak durumda degildi; öte yandan, Doenitz'in yeni taktikleri ve filoya
eklenen gemiler yüzünden, denizalti seferleri her zamanki gibi tehlike-
liydi. Britanya Ïmparatorluk kuvvetleri Kuzey Afrika, Somali ve Habe-
gistan'da Italyanlarm tuttugu mevkileri ele geçirirken zorlanmadilar
ama Rommel'in Afrika Korps'u ya da Yunanistan'a Alman istila kuv-
vetlerince uygulanan tahrip savagi ile baça çikmak son derece güç bir ië-
ti. Böylece Avrupa savagi" diye nitelendirilen
"son

savagin ikinci yilinm

belirgin özelligi, ganh kargilaµnalar ve fetihler yerine savunma zaferleri
ve ufak çaph kazançlar olmustur.'"
O halde, Hitler'in Haziran 1941'de Rusya'yi istila için aldigi ve sa-
vagin kaderini belirleyen kararin çatigmayi tüm boyutlariyla degigtirme-
si kaçmilmazdi. Bunun stratejik açadan anlami, Almanya'nm artik çegit-
li cephelerde savagmak zorunda olmasi ve böylece 1914-1917'deki aç-
mazina geri dönmesiydi bu, filolari bati, dogu ve Akdeniz arasmda
-

seyrek düzende yayilan Luftwaffe'ye özellikle agir bir yük getirmigti. Bu

durum, Britanya imparatorlugunun Ortadogu'daki konumunun -Hitler
buraya Barbaros Harekâtinda kullanilan asker ve uçaklarin dörtte biri-
ni gönderseydi, hiç kugkusuz onlari silip geçerdi- Îngiliz Adalari gibi,
ilerideki bir dugman kargi taarruzu için baglangiç noktasi olarak kalma-
I

410
I

sina yol açti. En önemlisi de Rusya'nm yüzlerce mil derinligine yapilan

seferin cografi açidan genigligi ve lojistik gereklerinin Wehrmacht'm en
büyük avantajim bozmasiydi: Kendi ikmal maddeleri täkenip, savag
mekanizmasinda agirlagma olmadan änce, smirh bir bälge içinde yapi-
lan baskm saldirilariyla dügmam bunaltma yetenegi. Almanya'nin ve
müttefiklerinin 1941 Haziraninda bir araya getirdikleri muazzam cephe
hatti gücunün aksine, destek ve izleme kaynaklari, özellikle de kötü ka-
rayolu sistemi yüzünden en alt düzeydeydi; kig harbi hesaba katilma-
migti, çünkü mücadelenin üç ay içinde sona erecegi varsayilmigti; Al-
manlarm 1941'deki uçak üretimi, degil Birlegik Devletlerinkinden, in-
giltere ya da Rusya'mn üretiminden bile epey dügùktü. Wehrmacht,
Rusya'dan daha az tanka sahipti, petrol ve mühimmat kaynaklari. da
seferin genigligi yüzünden hizla azaliyordu."" Wehrmacht'm savag alam
üzerinde gagkinhk yaratacak kadar bagarih oldugu zamanlarda bile
-ve

Stalin'in yaklagmakta olan saldiri kargismda beceriksizce verdigi yayil-

ma emri, Almanlarm savagm ilk därt ayinda üç milyon Rus'u öldürme-
lerine ya da esir almalarina imkân vermigti- bu bagari, tek bagma soru-
nu çözemedi. Rusya dehget verici insan ve araç-gereç kaybina ugrayip
bir milyon milkarelik topragi dügmana terk ediyor ama gene de yenil-
miyordu; ülkenin olaganüstü zengin rezervleri yüzünden Moskova=nm,
hatta stalin'inkendisinin bile ele geçirilmesi -Ruslari teslim olmak zo-
runda birakmayabilirdi. Özetle,bu simrsiz bir savagti ve tum etkileyici
bagarilarina ragmen, ÜçùncüReich bu tür bir savag yapmak için gerekli
özelliklerle donatilmig degildi.
Rusya, Moskova kapilarina dayanan Alman Ordusu ve Arahk
1941'de JaponlarmSibirya'ya yapacagi agir bir saldiri kargisinda hâlâ
ayakta kalabilir miydi, bu tümüyle ayri bir konu, üzerinde fikir yürüt-
mesi çok çekici ve oevaplandirilmasi mümkün olmayan bir sorudur. Ja-
ponya, Almanya ve Îtalya ile Üçlü Pakti (Eylül 1940) ve Sovyetler Birli-
gi ile daha sonraki (Nisan 1941) tarafsizhk anlagmasun imzalarken, gü-
neydeki kendi yayihgina aširhk verip, SSCB'yi engellemek istiyordu; Al-
manlarm Moskova'ya yürüdükleri haberi üzerine Tokyo'daki pek çok
kipiye Ruslarla yeni bir savag çekici geldi. Japon Ordusu gerçekten de
güneydeki harekäta razi olmak yerine Asya'daki geleneksel kompusuna
saldirsaydi, Roosevelt'in Amerikan halkmi bu tür bir savaga tam anla-
miyla girmeye razi etmesi
gene zor olur ve Îngilizlerin Ruslara Uzakdo-
gu'da yapabilecekleri yardim (egeryalmzca Churchill bu çatigmaya gir-
seydi) en alt düzeyde kahrdi. Stalin, bu iki-cepheli korkunç senaryo ile
kargi kargiya kalmak yerine, 1941'in sonlarmda Alman taarruzunun
gucünü kesmeye, sonra da geriletmeye yardimci olmak üzere iyi egitim-
li, kiga dayamkli tümenlerini Sibirya'dan çekmeyi bagardi." Ama Tok-
yo'nun gözüyle bakildigmda güneye dogru yayilma karari tümüyle man-

411
I
 tikhydi. Bati'mn, Japonya'ylaolan ticarete ambargo koymasi ve (Tok-
yo'nun Fransiz Çinhindiniele geçirmesinden sonra) Temmuz 1914'te
Japonya'ninvarligmi dondurmasi yüzünden, hem ordu, hem donanma,
eger Amerika'nin politik taleplerine oyun egmezier, ya da Güneydogu
Asya'daki petrol ve hammadde kaynaklarmi ele geçirmeye kalkismaz-
larsa, birkaç ay gibi kisa bir zaman içinde ekonomik yikima ušrayacak-
larim iyice anladilar. Böylece 1941 Temmuzundan sonra Rusya'yla bir
kuzey sava i hemen hemen imkânsiz, güney harekâti da hemen hemen
kaçmilmaz hale geldi - ama JaponyaBorneo'yu, Malaya'yi ve Hollan-
da'nin Dogu Hint Adalarini kendi kendine ikram ederken Amerikalila-
rin kenarda durup bakacaklari hiç dügünülmediginden, Amerikahlarm
Bati Pasifik'teki askeri tesislerinin--ve

Pear Harbor'daki filo üslerinin-

de icabma bakmak gerekiyordu. Sirf "Çin Olayi"nin hizmi kesrnemek
için, Japon generaller adini hemen hiç duymadiklari hedeflere kargi, ül-
kelerinden binlerce mil uzakta yapilan genig çaph harekâti desteklemek
zorunda kaldilar."
1941 Arahgi, artik global bir nitelik almig olan savag içinde ikinci
önemli dönüm noktasmi olugturdu. Bu ayda Ruslarin Moskova dolay-
larindaki kargi saldirilari Yildirim Harbinin en azindan burada bagari-
siz oldugunu dogruluyordu. Ve Pasifik Savagi'nm ilk alti aymda Japon-
larm insani afallatici bir suru bagarisi Müttefiklere agir darbeler indirse
de, kaybedilen topraklarm hiçbiri (hatta singapurve Filipinler bile)
yüksek strateji açisindan hayati önem tagimiyordu.
Çok daha önemli
olan, Japonya'nm eylemleriydi; Hitler'in Birlegik Devletlere keyfi ola-
rak yaptigi savag ilani ise dünyamn en güçlü ülkesini de nihayet çatig-
mano içine sokmuy oldu. Hiç kugkusuz, sanayi verimliligi tek bagina
askeri yeterlik saglayamazdi -ve

Almanlarm harekât becerileri yüzün-

den insan sayisinm insan sayisi ile, dolar miktarrun dolar miktari ile
kargilaçtir11masiyoluyla yapilan basit kryaslamalar aptalca görünüyor-
dul94- ama Churchill'in sevgiyle Büyük Ititfak diye niteledigi ittifak,
malzeme açisindan Mihvere äylesine üstündü ki ve verimlilik tabanlari
Alman ve JaponSilahh Kuvvetlerinden öylesine uzaktaydi ki, fagist sal-
dirganligma daha önce kargi gelenlerin sahip olmayi ümit edemeyecek-
leri kadar ezici bir askeri güç olugturacak kaynaklari ve imkänlart bulu-
nuyordu. Gerçekten de, bir yil daha geçtikten sonra, de Tocqueville'in '

1835'te iki kutuplu bir dünyamn dogacagina iligkin olarak yaptigi tah-
min nihayet gerçeklegme noktasma gelmigti.

412
l

STRATEJÎ
VE EKONOMÏNÏN
BUGÜNÜVE YARINI

I
I (
I
 l

I-
I

ÎKÏ KUTUPLU BÎR DÜNYADA

ÎSTÎKRAR VE DEÖlSME
1943-1980

Churchill
ABD'ain savaya girdigi haberini almca açik açik sevinmigti -

hakli sebepleri de vardi. Daha sonra açikladigi gibi, "Hitler'in ka-

deri belli olmuçtu. Mussoli'nin kaderi belli olmugtu. Japonlara gelince,
onlar da un ufak edileceklerdi. Geriye kalan, ezici kuvvetin dogru ola-
rak kullammodan ibaretti.'" Ama bäylesine bir güven, Müttefikler ta-
- rafindan yer alan daha ihtiyatli kimselere, 1942 yih boyunca ve
1943'ün ilk yarasina kadar, gäzü kara bir biçimde yanh; odaga yönel-
mig gibi gärünse gerektir. Pearl Harbor'dan sonraki alti ay boyunca
Ja-
pon kuvvetleri Pasifik ve Güneydogu Asya'da cirit atarak, Avrupa sö-
mürge imparatorluklarim ylldirmiglar, Çin'i güneyden kuçatmiglar, Hin-
distan'a, Avustralya'ya ve Hawai'ye gözdagi vermiglerdi. Rus-Alman
savagmda, 1941-1942 kigi atlatilir atlatilmaz, Wehrmacht vahyice taar-
ruzlarina yeniden bagladi ve savagarak Kafkaslara dogru ilerledi; bu-
nunla hemen hemen ayni zamanda Kuzey Afrika'da Rommel yönetimi
altindaki çok daha ufak- Alman kuvveti, iskenderiye'nin 55 mil yakmla-
rma kadar dayanmigti. Müttefik konvoylarina kargi yapilan denizalti
saldirilari, her zamankinden daha äldürücü oluyor ve ticaret gemileri
ama Îngiliz ve
arasmda
en büyük kayiplar 1943 baharmda veriliyordu;
Amerikalilarin stratejik bombardiman yoluyla· Alman ekonomisine uy-
"kargi

guladiklari abluka" amacina ulaçamiyor ve uçak mürettebatlari

arasmda can kayiplarma
agir yol açiyordu. Mihver Güçlerinin kaderi,
1941 Arahšmdan sonra belli olmugsa da onlarm bunu bildiklerini gös-
teren hemen hiçbir belirti yoktu.

"EZICI KUVVETÎN DOÖRU OLARAK KULLANIMI"

Bununla birlikte, Churchill'in temel varsaytmi dogruydu. Çatigma-
nm bir Avrupa savagi olmaktan çikarak gerçek anlamda global bir sa-

415

I
vaga dönügmesi, Ïngiltere'nin kendi stratejik dengeleme hareketlerini
karmagik hale getirmig olabilir -pek çok tarihçinin igaret ettigi gibi Sin-
gapur, Ingilizlerin uçaklarmi ve egitimli tümenlerini Akdeniz'deki hare-
ket alanina yigmalari sonucu kaybedilmigti2- ama savaga yeni giren ta-
raflarm dogru dürüst seferber olmalarmdan sonra, genel kuvvetler den-
gesini toptan degigtirdi. Bu arada, Alman ve Japonsavag mekânizmala-
ri fetihlerini hãlâ sûrdürebiliyorlardi; ama yayildikça, múttefiklerin ara-
liksiz olarak hazirladiklari kargi taarruzlara gögüs germe güçleri azali-
yordu.
Bu ärneklerden ilki Pasifik'te
gärüldü; Nimitz'in, uçak gemilerine -
bagli hava kuvveti, JaponlarinMercan Denizinin içlerine (Mayis 1942)
ve Midway'e dogru (Haziran 1942) gerçeklegtirdikleri süpürücü taarru-
zun önünü kesmig ve donanma hava kuvvetlerinin uçsuz bucaksiz ok-
yanus için ne ka<lar hayati oldugunu göstermigti. O yilin sonlarmda Ja-
pon askerleri Guadalcanal'dan çikarilmigti ve Avustralya-Amerikan
kuvvetleri Yeni Gine'de ilerliyorlardi. 1943 sonunda orta Pasifik üze-
rinden kargi taarruz baglatildiginda, Gilbert Adalari istilasmi ategle ko-
ruyan iki güçlü Amerikan savag filosu, havada bunaltici bir denetim
kurmug olan dört hizli uçak gemisi özel hizmet kuvvetince (12 uçak ge-
misi) korunmaktaydi.3 Bundan daha da buyuk bir kuvvet dengesizligi,
Britanya Imparatorlugu tümenlerinin 1942 Ekiminde El Alaman'daki
mevkileri delip geçmelerini ve Rommel'in birliklerini Tunus'a dogru
ge-
riye sürmelerini saglamigtt; Montgomery saldiri emri verdiginde elinde
rakibinin alti kati kadar tank, üç kati kadar asker vardi ve havada he-
men hemen tam bir egemenlik kurmustu. Ertesi ay Eisenhower'in
100.000 kipilik ingiliz-Amerikan ordusu, Alman-italyan kuvvetlerine
kargi batidan bir
"kiskaç

hareketi" baglatmak üzere Fransiz egemenli-

gindekiKuzey Afrika'ya çikti ve bu eylem Alman ve Îtalyanlarin Mayis
1943'teki toplu teslimiyle sonuçlandif Gene bu stralarda Doenitz deni-
zalti kurt sürülerini' Kuzey Atlantik'ten çekmek zorunda kalmigti; söz
konusu gemiler burada artik çok uzun menzilli Liberator'larm, refakat
gemilerinin ve en son radar ve su bombalartyla donatilmig arayici-vuru-
cu refakat gruplarinm korudugu Müttefik konvoylar kargismda çok
agir kayiplara ugramiglardi. Arayici-vurucu refakat gruplari Alman
-

denizaltilarimn hareketleri konusunda "Ultra" kripto açicilarlyla da \

uyarihyorlardi.* Müttefiklerin denizdeki egemenliklerini tamamlamak
ilzere, Avrupa üzerinde egemenligi" saglamalari belki de daha
"hava

uzun zaman alacakti ama çözüm yolu, uzun menzilli Mustang avci uça-
glylahizla geligtirilmekteydi; bu uçaklar ABD Hava Kuvvetlerinin bom-
Denizalu kurt sürüleri: Almanlaan IL Dünya Savapnda gruplar balinde ilerleyerek,
düµnan gemi ve konvoylarim avlayan denizalalan.
-

ç.n.

416
I

bardiman filolarina ilk kez 1943 Araligmda eglik etmiglerdi; birkaç ay

daha geçtikten sonra Luftwaffe'nin, Üçüncü Reich'in askerlerinin, fab-
rikalarino ve sivil halkmin üzerindeki hava sahasmi savunma kapasite-
si onarilamayacak ölçüde zayiflamigtt.'
Wehrmacht bagkomutanhgi için daha da kätü belirti, dogu cephesi
boyunca avantajdengesinin degigmesiydi. Daha 1941 Agustosunda,
pek çok gözlemci Rusya'nin bir Büyük Güç olarak iginin bitmekte 01-
gunudügünürken, General Halder, karamsarhk içinde Savag Günlü-
¯ne içini gäyle däküyordu:
g

Dügmano yaklagik 200 tümeni oldugunu hesapladik. Simdi-

den 360 bölük saymiç durumdayiz bizim ölçümüzde silahh
. . .

ve donarilmig degiller ve taktik liderleri de zayif. Ama biz

. . .

bir dúzinesini periç an etsek, Ruslar bir düzine daha ortaya çi-
kariveriyorlar. .
Zaman
. . . onlardan
. .

yana igliyor, çünkü on-

lar kendi kaynaklarmin yakomdalar, biz ise kendi kaynaklari-
mizdan gitgide daha çok uzaklagiyoruz.'

Böylesine toplu, böylesine dügüncesizce ve vahgetle çarpigilan bir

savagtaki ölü ve yarah sayilari yanmda, Birinci Dünya Savagiyla ilgili
toplamlar bile hafif kalmaktadir. Almanlar, mücadelenin ilk beg ayinda
3 milyondan epey fazla Rus askerini öldürduklerini, yaraladiklarmi ya
da esir aldiklarmi iddia ettiler." Ancak tam o siralarda Stalin ve Stavka,
Moskova çevresindeki ilk kargi taarruzu planlarken kizil ordunun, sahl
ra ordularinda hâlâ 4,2 milyon askeri vardi, tank ve uçak sayisi açism-
dan da üstündü.' Kugkusuz, kizil ordu ne karada ne havada Almanla-
rin profesyonel ustaligiyla boy ölçügemezdi 1944'te bile Ruslar her
-ta

Alman askerine kary beg ya da alti kayip veriyorlardi"- ve o korkulu

1941-1942 kigi geçtikten sonra Hitler'in sava; mekânizmasi yeniden
taarruzuna bagliyor ve bu kez Stalingrad'a, oradan da felakete gidiyor-
du. Stalingrad'in ardtadan 1943 yazinda Wehrmacht bir deneme daha
yapip zirhh kuvvetlerini, Kursk'un kugatilmasi için bir araya getirerek
17 panzer tümeni gibi inanilmaz bir toplama ulagti. Ancak IkinciDün-
ya Savaginin en büyük tank savagi olan çarpigmada kizil ordu, 14 zirh-
li birlik ve 4.000 kadar araçla Almanlarm 2.700 aracina karyihk veri-
yordu. Sovyet tanklarinm sayisi bir hafta içinde yaridan apagi inmisti
ama bu sirada onlar da Hitler'in Panzerarmee'sinin büyük bir bölümü-
nü periçan etmigler ve Berlin'e kargi yapilacak amansiz kargi taarruz
için hazir hale gelmiglerdi. Bu noktada, Müttefiklerin Italya'ya çiktik-
lari haberi Hitler'e sürekli bir yikim olan savastan çekilmek için baha-
ne oldu ve Reich'm dügmanlarrim çemberi ne derece daralttiklarini da
dogruladi.

417

I
 O halde, tum bunlar yalnizca kuvvetin dogru olarak kullam-
"ezici

mi" miydi? Qurascaçiktir ki, ekonomik güç 1939-1945 yillarmm mekani-

ze olmuy toplu savagmda bile hiçbir zaman tek etki degildi; Clausewitz'in
sözleri bagka bir ifade kullanilarak aktarilirsa, ekonominin savaçla olan
iligkisi, kiliç yapimcismm ustahginm eskrim sanatiyla olan iligkisiyle apagi
yukari ayni geydi. Alman ve Japonliderlerinin 1941'den sonra kendileri-
ne pahahya mal olan ciddi politik ve stratejik hatalari nerelerde yaptikla-
rmi gösteren fazlasiyla örnek vardi. Almanlar söz konusu oldugunda bu
hatalar, Kuzey Afrika'ya 1943'ün baglarmda, tam onlarm esir almmalari
için uygun olan bir sirada, takviye kuvvetler akitmak gibi oldukça ufak
çaph kararlardan, SSCB'deki Ukrayna kökenli ve Rus olmayan bagka
azinhklara kargi insani dehgete dügurecek kadar aptalca ve canice olan
davraniglara uzamyordu; bu azinhklarm Stalinci baskidan kurtulduklari
için duyduklart sevinç, Nazi mezalimini yagaymcaya kadar sürmügtur.
Hatalar Enigma gifrelerinin hiçbir zaman çözulemeXecegi varsayimindaki
küstahhktan, Alman kadinlarin mühimmat fabrikalarinda çahemalarina
kargi çikan ideolojik önyargiya kadar uzaniyordu; oysa Almanya'mn tüm
dügmanlari büyük ölçüde dokunulmamig olan bu iggücü kaynagmi seve
seve kullandilar. Bunlara bizzat ordunun üst kademelerindeki rekabet de
ekleniyor ve orduyu, Hitler'in Stalingrad ve Kursk örnegindeki gibi agiri
iddiaci taarruzlar baglatmak için drydugu ta km istege direnme konu-
sunda etkisiz birakiyorlardi. Her geyden çok da, bilim adamlarmm rakip
bakanhklar ve alt imparatorluklarca (ordu, SS, Gauleiter, ekonomi ba-
"poliktatik

kanligi) yaratilan kargaça" diye niteledikleri bir durum vardi;

ve bu bagka yerlerde strateji" denen stratejinin gekillendirilmesi-
"yüksek

ne imkân vermek bir yana, kaynaklarm tutarh bir biçimde degerlendiril-

mesini ve ayrilmasim bile engelliyordu. Bütün bunlar sava; yönetmek için
tutulacak ciddi bir yol degildi."
Japonlarinyaptiklari stratejik hatalar bu kadar kötä olmadigi ve
amaçlara daha az zarar veren sonuçlar dogurduklari halde, gene de ça-
girticiydi. Japonya,ordunun etkisinin agir bastigi bir
"kara"

stratejisi
yürüttügü için, Pasifik ve Güneydogu Asya'daki harekäti kullanabilece-
gi en az kuvvetle gerçekleptirmigti Mançurya'daki 13, Çin'deki22 tü-
-

mene kargihk, yalnizca 11 túmen. Orta Pasifik'teki Amerikan kargi ta-

arruzu·bagladigi zaman bile Japonya'nmbu bölgeye gänderdigi takviyÃ
asker ve hava kuvvetleri fazlasiyla gecikmig
ve fazlastyla ufak kalmisti
de 1943-1944 tarihli büyük çapli Çin taarruzlari için ayrilan
-äzellikle

kaynaklarla kiyaslanirsa. Ne gariptir ki, Nimitz'in kuvvetleri 1945 bag-

larmda Japonya'yitehdit eder, Japon kentleri havadan yok edilirken,
Çin'dehâlâ 1 milyon, Mançurya'da da 780.000 dolayinda asker vardi-
,Amerikahlarm yürüttügü denizalti savaglarmm etkili olmasindan dolayi
bunlar artik geri çekilemiyorlardi.

418
 M ç1eran

Fethedilen Topraklar

Tarafsazlar

. Müttehk Güçler

YA

nue.uw -asse
+ :÷: am.
RP

-
H::+*e-:ent;÷:+;÷;÷N :
e cox
EGB: 6:::5½¤:+;+;÷

HAZAR
o:m.

FN.giframis‡¾
m•s
-wa

mur ras a m
som.mmta±÷±a
ro granimouemmitgelt e-
es 4¾aw r
t¥±¥±*Phy2im

-k

.Ÿ

FRANSIZ KUZEY AFRiK ASI .

I
II
I
I i
 Ancak JaponyaÎmparatorluk Donanmasi da elegtirilerden paymi al-
malidir. Midway gibi anahtar nitelikli savaglarm harekât açismdan yöneti-
mi hatalarla doluydu; ama uçak gemileri Pasifik savagmda üstünlüklerini
ortaya koyarlarken bile, Yamato'nun ölümünden sonra pek çok Japon
Amirali savaç gemilerine bagli kaldilar ve ikinci Trushima savagi yapmak
için firsat kollamayi sürdürdüler böyle oldugunu, 1944 tarihli
-bunun

Leyte Körfezi harekâti ile, daha da simgesel bir biçimde, Yamato'nun yap-
tigi tek yönlü intihar yolculugu ortaya koymuytur. Muazzam torpidolara
sahip Japondenizaltilari, dügmamn ulagtirma hatlarma kargi kullam1mak
yerine, savag filosu için kesif görevinde ya da kugatma altmdaki ada garni-
zonlarma ikmal maddeleri tagmmasmda kullanilarak ziyan ediliyordu. Bu-
na kargi donanma, kendi ticaret filosunu korumayi bagaramiyor ve kon-
voy sistemleri, denizalti savunma teknikleri, refakat uçak gemileri ve ara-
yici-vurucu gruplar geligtirme konusunda oldukça geri kahyordu; oysa Ja-
ponya ithal malzemelere ingiltere'den bile daha çok bagimhydi." Donan-
mamn, dev Yamato-simfi tekneler için kaynak ayirirken, 1941-1943 ara-
sinda hiçbir destroyer refakat gemisi yapmamasi; bu savag gemisi saplanti-
sinm bir belirtisiydi- buna kargilik, Amerikahlann bu tür 331 gemileri
vardi.'" Japonyaayni zamanda istihbarat teykilatlari, gifreler ve kripto açi-
cdarm savagim da hepten kaybetti." Tüm bunlarin Büyük Dogu Asya Or-
tak Zenginlik Alanmm korunmasma olan yaran, Almanlarm igledikleri
hatalarm Bin Yillik Reich'm surdürulmesine sagladigi yarar kadardi.
Surastaçiktir ki, bu hatalari (iktisatçilarmzarif olmayan deyimini
birakma" yoluna giderek bu tür budalahklar ön-
"digarida
kullamrsak)
lenseydi, Mihver Güçlerinin durumu ne olurdu sorusunun cevabmi bul-
mak mümkün degildir. Ancak Müttefikler de ayni älçüde ciddi nitelikli
olan stratejik ve politik hatalar iglemedikçe, bu úlkelerin sahip oldugu
verimlilik ustünlügüonlan, uzun vadede nasil baçanya gätürmezdi, bu-
nu dügünmek de zordur. Surasibellidir ki Almanlarm 1941 Arahšmda-
ki Moskova iggalleri bagariya ulagsaydi, böyle bir gey Rusya'nm savag
ça.basina (ve Stalin rejimine) zarar verirdi; ama kaderleri yalmzca yok
edilmek olacagma göre, SSCB halki hemen oracikta teslim olacak miydi
-

hem de binlerce mil doguda hâlâ genig üretim ve askeri rezervleri var-
--sözgeli-

ken Barbaros Harekânmn verdigi ekonomik kayiplara ragmen

mi kömür üretimi yüzde 57, pik demir yüzde 68 dügmuçtiP'- guna. dg
igaret etmek yerinde olur ki, Rusya 1941'de Almanya'dan 4000 adet,
1942'de de 10.000 adet daha çok uçak üretmig ve bu üretim, Almanla-
nn üç cephesine kargihk tek bir cephe için yapilmigt1." Kizil ordu asker,
tank, top ve uçak sayilan bakimindan giderek daha üstün duruma gel-
digi için, çatigmanm ikinci yilmda (kendiaskerlerinin ödedigi dehget ve-
rici bedele ragmen), fiilen beg ya da altiya bir oramnda verilen kaylplan
kaldirabiliyor ve zayiflamakta olan Almanlarm üzerine hâlâ gidebili-

420
I

yordu. 1945 baglarina gelindiginde yalmzca Belorusya ve Ukrayna cep-

helerinde bile "Sovyet üstünlügü hem kesin hem de ürküntü verecek
kadardi; Almanlarm insan gücünün beg katini, zichli kuvvetlerinin beg
katini, toplarmm yedi katmdan daha fazlasini,hava gücunün de 17 ka-
tmi bulan bir üstünlük.""
Bundan birkaç ay önce Fransa'daki Ingiliz-Arnerikan kuvvetleri
bakimindan 20'ye 1 ve uçak bakimmdan 25'e 1 gibi etkili bir üs-
"tank

ünlük"e" sahip olduklarma göre, çaçkmhk verici olan Almanlarin bu

ltadar uzun bir süre bu kadar bagarih olmalaridir; 1944'ün sonunda bile,
tipki 1918 Eylülünde oldugu gibi iggal ettikleri topraklar hâlâ Reich'm
savagm bagindaki simrlari içinde yer alan topraklarmdan daha genigti. As-
keri tarihçiler bu soruya verdikleri kargilikta hemen hemen agizbirligi et-
mektedirler: Almanlarin, esneklige ve muharebe meydani düzeyindemer-
keziyetçi olmayan karar alma uygulamasma agirhk veren harekat doktri-
ninin, Ingilizierin ihtiyath, ölçüp biçerek planlamp, dikkatle uygulanan
taktiklerinden, Ruslarm kanli tam cephe hücumlarmdan ve Amerikalila-
rm cogkulu ama profesyoneke olmayan ileri hücumlarindan çok daha üs-
"karma

tün oldušu ortaya çikmigti; Almanlarin simflar" deneyimi, her-

kesinkinden üstündü ve savagm son yilmda bile hem kurmay subaylari,
hem astsubaylari çaplari ve egitimleri bakimindan son derece üstünduler.
Ancak, bugün Almanlarin harekât .performansi kargisinda duydugu-
muz ve çikan her yeni kitapla" artmakta oldugunu gördügümüz hayran-
hk, Berlin'in Tokyo gibi fazla açilmig oldugu gerçegini gözlerden sakla-
mamahdir. General Jodl'untahminine göre 1943 Kasimmda, dogu cephe-
si üzerinde 3,9 milyon Alman (toputopu 283.000 kadar Mihver müttefi-
ki askerle birlikte), 5,5 milyon Rus'u tutmaya çahgiyordu. Bundan ayri
olarak Finlandiya'da 177.000 Alman askeri vardi ve Norveç ile Danimar-
ka'ya 483.000 asker yerleptirilmigti. Fransa ve Belçika'da ise 1.370.000
kipilik bir iggal kuvveti bulunuyordu.
"612.000
asker daha Balkanlar'da
bagli durumdaydi, Italya'da da 412.000 asker vardi. .
Hitler=in ordula-
. .

ri Avrupa'nm enine boyuna dagilmigti ve her cephede sayi ve donanim

yönünden dügmanlarmdan geri kahyorlardi."" Aym gey, Burma'dan Ale-
utia Adalarina kadar Uzakdogu'nun her yamna seyrek bir biçimde yayil-
mig olan Japon tümenleri için de söylenebilirdi.
Görünüge göre,
"savagm
gidigini degigtiren" çarpigmalarda bile in-
san, eger Müttefikler yerine Mihver güç1eri zafere ulagmig olsalardi, bu
durum nihai sonucu ancak ertelemig olmaz miydi, diye dügünüyor. Söz-
gelimi Nimitz Midway'de birden çok uçak gemisi kaybetmiç olsaydi,
bunlarin yerini ayni yll üç yeni filo uçak gemisi, üç hafif filo uçak gemi-
si ve beg refakat gemisi; 1943'te beg filo uçak gemisi, alti hafif uçak ge-
misi ve 25 refakat gemisi; 1944'te de alti filo uçak gemisi ve 35 refakat
gemisi alacakti." Bunun gibi, Atlantik Savagmin kritik yillarinda Müt-

421

I
I
tefikler 1942 yilmda 8,3 milyon tonajlik, 1943'te de 4 milyon tonajlik
gemi kaybettiler; - ama bu korkunç kayiplar Müttefiklerin 1942'de 7
milyon tonajlik, 1943'te de 9 milyon tonajhk yeni ticaret gemilerini de-
nize indirmeleriyle giderilmig oldu. Bunun baghca sebebi, Amerikan
ge-
mi yapimi verimindeki inamlmaz patlayisti; bu sayede daha 1942 yili-
mn ortalannda denize yeni gemiler indirme içIemleri, Alman denizalti-
larinm bu gemileri batirabileceklerinden daha büyük bir hizIa gerçekle-
giyordu taninmig bir yetkili yazarm bundan çikardigi sonuç, "Ikinci
-

Diinya Savagmdaki Alman denizalti mücadelesi, sonucu ertelemig ama

etkilememigtir"" biçimindeydi. Karada da -Îkinci Dünya Savagi Avru-
pa'da çok agirlikli olarak niçancilarm savagi, tank mürettebatino
sava-
i idi- Almanlarin ašir silah, kundagi motorlu top ve tank üretimi,
Müttefiklerin ortak toplamlari yöyle dursun, Rusya'mnkinden bile hay-
li gerideydi (bkz.Tablo 33).

TABLO 33·
1944'TEKÎTANK ÜRETÏM1"
Almanya 17.800
Rusya 29.000
Britanya 5.000
Birlegik Devletler 17.500 (1943'te29.500)

Ama en aydmlatici
istatistikler, uçak üretimi ile ilgili olanlardi
(Tablo 34); çünkä hava egemenligi olmadikça, ordularin ve donanma-
larin etkili bir biçimde harekât yapmalarmm imkânsiz oldugunu herkes
görüyordu; hava egemenliši ile yalnizca yapilan seferlerde zafer kazan-
makla kalinmiyor, dügmanin savaç dönemi ekonomisine agir darbeler
indirile biliyor du.

TABLO 34
GÜÇLERIN UÇAK ÜRETÏMÎ,1939-19452s
1939 1940 1941 1942 1943 1944 1945
Birlegik Devletler 5.856 12.804 26.277 47.836 85.898 96.318 49.761
SSCE 10.382 10.565 15.735 25.436 34.900 40300 20.900
Britanya 7.940 15.049 20.094 23.672 26.263 26.461 12.070
Britanya Uluslar
I

Toplulugu 250 1.100 2.600 4.575 4.700 4.575 2.075

Müttefikler toplann 24.428 39.518 64.706 101.519 151.761 167.654 84.806
Almanya 8.295 10.247 11.776 15.409 24.807 39.807 7.540
Japonya 4.467 4.768 5.088 8.861 16.693 28.180 11.066
Îtalya 1.800 1.800 2.400 2.400 1.600 - -

Mihver toplami 14.562 16.815 19.264 26.670 43.100 67.978 18.606

y. 422
\

Üstelik bu tür rakamlar, Ingiliz-Amerikan toplamlarmin çok sayi-

da dört motorlu agir bombardiman uçagini da kapsadigi gerçegini or-
taya koymamaktadir; bäylece motor sayilari ya da uçak yapi agirlikla-
ri Mihver toplamlariyla kargilagtirildigmda, Müttefiklerin ästünlügü
daha da belirgin hale geliyor." Igte, Almanlarin hava egemenligini ko-
rumak için harcadiklari olaganüstü çabaya ragmen27, Alman kenderi-
nin, fabrikalarmm ve demiryolu hatlarinin giderek daha büyük ölçüde
nihai sebebi budur -- hemen tümüyle korumasiz olan
şar.apolmasinin Almanlarinkinden bile daha kötü biçimde harap
Japon anayurdunun
olmasi da äyle. Doenitz'in denizaltilarinin suyun altinda kalma zorun-
luluklari, Slim'in Burma Ordusunun Imphal'i takviye edebilmesi; Ame-
rikan uçak gemilerinin tüm Bati Pasifik'teki Japonüslerine tekrar tek-
rar saldirilar düzenleyebilmeleri; ve Müttefik askerlerinin, ne zaman
inatçi bir Alman savunmasi tarafindan engellenseler, dügmani ezmek
ve taarruzu yeniden baglatabilmek için her zaman uçak isteyebilmeleri
hep bundan dolay1dir. Sunoktaya da igaret etmek gerekir ki, Fransa'ya
asker çikarildigi gün (6 Haziran 1944) Almanlar, Müttefiklerin batida-
ki 12.837 uçagina kargi ancak 319 uçak toplayabiliyordu. Cluse-
witz'in säzünü tümüyle degigtirerek denebilir ki, eskrim sanati (sava;
sanati gibi), gerçekten de beceri ve deneyim gerektiriyordu; ancak kiliç
stoku tükenirse, bunun vurugan kimseye pek hir yarari olmuyordu. Ki-
liç yapimcilarmm savaginda, Müttefiklerin kazanmakta olduklari çok
açikti.
Çünkä igin ash guydu, Alman ve genigledik-
Japonimparatorluklari
ten sonra bile, iki tarafta yer alan ekonomi ve verimlilik güçleri Birinci
Dünya Savagindakine göre çok daha orantisizdi. Daha änce gärdügü-
müz kabaca tahminlere göre," 1938'in Büyük Almanya'smin dünya
imalat verimi içindeki payi ve savag potansiyeli" ayri ayri, Îngil-
"nispi

tere ve Fransa karmasomkine apagi yukari egitti. Almanya, Britanya ve

Fransiz imparatorluklarmm toplam kaynaklari ve sava; potansiyelinin
muhtemelen gerisinde kahyordu; ama savag patlak verdiginde bu ülke-
ler Almanya ölçüsünde seferber olmuy degillerdi ve daha önce de tarti-
udigi gibi, Müttefikler hayati bir konu olan harekât bilgi ve becerisin-
de pek yeterli degildi. Almanya'nm-1939 ve (äzellikle)1940'ta toprak
kazanmasi, bu ülkeyi kesin bir biçimde Churchill'in bagma geçtigi, so-
yutlanmig ve bir ölçüde de hirpalanmig gücün önüne geçirdi. Bäylece
Fransa'mn çökügü ve Italya'nin çatigmanin içine girigi, Britanya Împa-
ratorlugunu, sava; potansiyeli açisindan kendisinden belki de iki kat
güçlü bir askeri kuvvet ylgilmastyla karvi kargiya biraktt; askeri açidan
bakmca Berlin-Roma Mihveri, karada denizde hälä zayif,
"sarsilmaz,

havada ise apagi yukari egit durumdaydi bu yüzden

-

de Ingilizler Avru-
yerine Kuzey Afrika'da savagmayi tercih etmielerdir. Almanlarm
pa

423

i t
 SSCB'ye yönelttikleri saldiri ilk ba ta bu dengeyi degigtirecek gibi gö-
rünmedi; bu da sirf kizil ordunun ugradigi korkunç can kaybmdan ol-
mug, sonradan Sovyetierin toprak ve sanayi demirbagi kayiplari da bu-
na eklenmistir.
Öte yandan, 1941 Araliginm belirleyici olaylari, bu dengeleri tü-
müyle degigtiriyordu. Ruslarin Moskova'daki karsi taarruzlari, Rus-
ya'nin Yildirim Harbiyle yenilemeyecegini gösteriyordu ve Japonya
ile Birlegik Devletlerin artik global bir nitelik almig olan
çatigmaya
katilmalari, sanayi-verimlilik açisodan muazzam dayanma gücüne
sahip bir "Büyük Îttifak" yaratmig oldu. Bu askeri mücadelenin gidi-
gini hemen degigtiremezdi, çúnkü Almanya 1942 yili boyunca Rus-
ya'daki taarruzlarini yeniden baglatacak güce hälä sahipti;
Japonya
da hazirliksiz Birlegik Devletler, Hollanda ve Britanya Împaratorlugu
kuvvetlerine kargi ilk alt ay içinde kolay zaferler kazaniyordu. An-
cak tüm bunlar, Fransiz paylarimn Almanya'nm .toplamina

eklendigi
zaman bile (Birlegik Devletlerin payini dügük gösteren çarpitilmig
1938 rakamlari ile) Müttefiklerin, Mihver devletlerinin iki katt ima-
lat gücüne, üç kati ulusal gelire sahip olduklari gerçegini ortadan
kaldirmiyordu." 1942 ve 1943'te ise bu potansiyel güç rakamlari
uçak, top, tank ve gemi olarak saglam
gerçege dönügüyordu; gerçek-
ten de 1943-1944'te, Birlegik Devletler tek bagma günde bir gemi ve
her bey dakikada bir uçak üretiyordu! Dahasi, Müttefikler çok sayida
yeni tip silahlar (Superfortress'ler, Mustanglar, hafif filo uçak gemi-
leri) üretiyor, buna karçilik Mihver güçleri yalmzca ileri silahlari
(jet
avct uçaklari, Tip 23 denizaltilari) oldukça az sayilarda üretebiliyor-
lardi.
Dengelerdeki bu kesin degiçikligin en iyi älçüsü, Wagenführ'ün
sa-
vagan baghca taraflarm toplam silah üretimi rakamlarmda görülmekte-
dir (bkz.Tablo 35).

TABLo 35
GÜÇLERÏN SILAH ÜRETIMLERI,1940-1943"
(1944milyar dolan olarak)
1940 1941 1943
Britanya 3,5 6,5 11,1 .

SSCB .
. (5,0) 8,5 13,9
Birlegik Devletler
(1,5) 4,5 37,5
Savagan Müttefikler toplamlan 3,5 19,5 62,5
Almanya 6,0 6,0 13,8
Japonya (1,0) 2,0 4,5
Italya 0,75 1,0 --

Savagan Mihver güçleri toplamlan 6,75 9,0 18,3

424

i
I
 Böylece, Îngilizlerin 1940'taki silah üretimleri, Almanya'dan önem-
li älçüde geriydi ama hizla büyüyordu; öyle ki bir sonraki yil biraz üs-
tün durumu geçmigti -

Alman ekonomisinin nispi bir rahatlik içinde

yönetildigi son yil. Stalingrad ve Kuzey Afrika'da yaganan çifte yok ve
Speer'in ekonomi bakanligina geligi, 19433te Alman silah üretiminde
muazzam bir artirima yol açti," Japonyada verimini iki katm üzerine
yükseltti. Gene de Ingiliz ve Sovyet karma üretiminde bu iki yil boyunca
görülen artiglar, Mihver verimindeki yükselmeye egit olmug (1941-43'de
B.B/SSCB'deki arti; 10 milyar dolar, buna kargi Mihver güçlerde 9,8
milyar dolar) ve toplam silah üretimindeki üstunliiklerini gene sürdür-
muytü. Ancak en sarsici degigiklik, 1941-1943 arasinda Amerika'mn si-
lah veriminde görülen sekiz kattan fazla artipla ortaya çikti; bu da 1943
yilindaki Müttefikler toplamimn dügmaninkinden üç kat daha fazla ol-
masi demekti- böylece potansiyeli" ve ulusal gelirde en bagta
"savag

hafifçe belirmeye baglamig olan dengesizlik, iyice gerçeklegmig oldu.

Wehrmacht hem bati hem dogu cephesindeki taktik kargi taarruzlarim
savagm hemen hemen son aylarma kadar ne ölçüde akilhca düzenlemiç
olursa olsun, Müttefiklerin ateg kudretinin yogunlugu yüzünden, enin-
de sonunda bunalacakti. 1945'e gelindiginde, Reich'i her gun hirpala-
yan binlerce Ïngiliz-Amerikan bombardiman uçagi ve yollari üzerindeki
her geyi yakip yikarak Berlin ve Viyana'ya girmeye hazir durumda yüz-
lerce kizil ordu tümeni hep aym çiplak gerçegin farkli belirtileriydi. Bir
kez daha, uzun süreli ve taraflarin varlarim yoklarm ortaya dökerek
yaptiklari bir ortakhk savagmda, en geniç kaynaklara sahip úlkeler so-
nunda galibiyete ulagmiglardi.
Bu, Japonya'mn Pasifik savagindaki çökügü için de geçerliydi. Qu-
rasi artik açiktir ki, 1945'te atilan atom bombalari, dünyanm askeri ta-
rihinde bir dönüm-moktasi yaratmigtir ve bu öyle bir dönúm noktasidir
ki, atom silahlariyla yapilacak bir Büyük Güç savagi ohnasi halinde in-
san soyunun yaçama yetenegini kugkulu kumaktadir. Ancak, bu silah
1945 mücadelesi kapsammda Birlegik Devletlerin Japonya'yi teslime
zorlamak içi kullanabilecegi bir dizi askeri araçtan yalmzca biriydi. Ba-
arili Amerikan denizalti mücadelesi, Japonya için açhk tehditi yarati-
yor, sürüyle B-29 bombardiman uçagi Japonkentlerini yakip kül edi-
yordu (9 Mart 1945'te Tokyo akmi", yaklagik 185.000 kipinin
"ateg

ölüp yaralanmasma ve 267.000 binanm yok olmasma yol açmigti); ve

Amerikah planlamacilar ile müttefikleri JaponAdalarina yönelik çok
geniç çaph bir istila hareketinin hazirligi içindeydiler. Birtakim tered-
dütlere ragmen, bombay1 atma kararmm verilmesine yol açan degigik
sebepler -Müttefiklerin can kayiplarmi änlemek, Stalin'e bir uyari me-
saji vermek, atom projesine yaplan çok büyük harcamalari hakh
çi-
karma ihtiyaci- bugün hâlâ tartigilmaktadir,' ancak burada belirtilmek

425
istenen nokta gudur, o siralar yalnizca genig çapli iki konvansiyonel sa-
vag yapmak için degil, etkili olup olmayacagi belirsiz yeni bir silahm
geligtirilmesi için bilim adami, hammadde ve para (yaklayikiki milyar
dolar) yatirimi yapmaya yeterli verimlilik ve teknoloji kaynaklarma sa-
hip tek ülke Birlegik Devletlerdi. Hirogima'nm ugradigi yikim ile Ber-
lin'in kizil ordunun eline geçmesi, yalnizca yeni bir savaym daha bitigi-
ni simgelemiyor, dünya meselelerinde yeni bir düzenin bagladigim da
gösteriyordu.

YENI STRATEJiK GÖRÜNÜM

Bu yeni düzenin çizgileri, daha savag tüm giddetiyle sürerken Ame-
rikah askeri planlamacilarca ortaya konmaktaydi. Politikalariyla ilgili
bir belgede bu, göyle ifade ediliyordu:

Bugunkü dügmanlarimiza kargi yapilan savagin bagariyla so-

nuçlanmasinin ardindan, nispi ulusal askeri
giiçler bakimmdan
derinden degigmig bir dünya gelecektir; bu, gerçekten de son
bin beg yüz yil içinde meydana gelen degigikliklerden daha çok,
Roma'nm çäkügüyle gelen degigiklikle kiyaslanabilir. Ja- . . .

ponya'nin yenilgisinden sonra, yalmzca Birlegik Devletler ve

Sovyetler Birligi, birinci derecede askeri güç olacaklardir. Bu,
her ikisi için de cografi konum ve geniglik ile çok büyük bir
harp malzemeleri potansiyelinin bir arada bulunmasindan dog-
maktadir?

Tarihçiler, son bin beg yüz yll içinde kiyaslanabilir nitelikte hiçbir
gey olmadigi iddiasmi tartigma konusu yapabilirler; ama, savastan son-
raki global güç dengesinin sava; öncesininkinden tümüyle farkh olacagi
ortaya çikiyordu. Eski Büyük Güçler --Fransa, Italya- daha o zamandan
sönmüglerdi. Almanya'nm Avrupa egemenligi için yaptigi girigim çö-
küntüye ugruyordu; Japonya'ninUzakdogu ve Pasifik'teki girigimleri de
öyle. Ïngiltere, Churchill e ragmen gücünü kaybediyordu. 19. yüzyilda
ve 20. yüzyilm baglarinda yapilan tahminIerde sik sik sözü edilen iki
kutuplu dünya, nihayet dogmugtu; uluslararasi düzen, de Porte'un deyi-
miyle artik
"bir
sistemden öbürüne"> geçiyordu. Görünü e bakihrsa,
bir tek Birlegik Devletler ve SSCB'nin säzü geçiyordu ve burlarm ikisi
arasinda, Amerikan gûc"ü çok daha üstündü.
"süper

Sirf dünyanm geri kalan yam ya savasta tükenrug durumda ya da

hälâ sömürge geligmiglik"i agamasinda
"az

bulundugunda, Ameri-
ka'nm 1945'teki gücü için, daha iyi bir ifade dügünemedigimden, yapay
olarak yüksekti diyecegim; tipkt Ingiltere'nin 1815'teki gücü gibi. Bu-

426
\

nunla birlikte, kudretinin gerçek boyutlari, salt anlamda hiç görülme-

dik büyüklükteydi. Savag harcamalarmdaki çok buyük kabarma yüzün-
den, ulkeninGSMH'si 1939 sabit dolar hesabiyla 88,6 milyar dolardan
135 milyar dolara (1945) ve cari dolar hesablyla .da çok daha yüksek
bir miktara (220milyar dolar) ulagti. Ekonomide gärülen ve New De-
"gevgeklik"e

al'in ortadan kaldiramadigi nihayet tam anlamiyla bir dü-

zen verilmig,.yetersiz kullanilan kaynaklar ve insan gücünden dogru dü-
rüst yararlanilmigti: "Savag sirasmda ülkedeki uretim donammimn bo-
1 yutlari neredeyse yuzde 50 oraninda ve fiziksel mal verimi yüzde
50'den fazla artmigtir."" Gerçekten de 1940-1944 yillarmda Birlegik
Devletler sanayiindeki genigleme, o zamana kadar ya da o zamandan
beri hiç olmadigi bir tempoda yüzde 15'in üzerinde- artti. Gerçi
-yilda

bu büyüme daha çok (1939'datoplam verimin yüzde ikisiyken, 1943'te

yüzde 40'ina f1rlayan) savag üretimi sayesinde olmugtur ama savagla il-
gisi olmayan mallar da artmig ve böylece savaga katilan äbür ülkelerde
görüldügü gibi, ekonominin sivil sektörüne el uzatilmamistir. Ameri-
ka'daki yagam düzeyi öbür ülkelerin hepsinden yüksekti; ama aym gey
kigi bagma verimlilik için de geçerliydi. Birlegik Devletler, Büyük Güçler
arasmda, sava; yüzünden yoksullaymak yerine zenginlegen çok
-aslmda

çok zenginlegen-- tek ülkeydi. Savaym bitiminde Washington'un elinde

20 milyar dolarhk altm rezervi vardi ve bu 33 milyar dolarlik dünya
toplamimn neredeyse üçte ikisiydi? Bunun gibi, "...toplam
dünya ima-
lat veriminin yarisi ABD'de elde ediliyor ve ülke ashnda dünyadaki her
tür mal üretiminin üçte birini gerçekleytiriyordu."37 Bu da Birlegik Dev-
letleri savag sonunda büyük bir farkla en büyük mal ihracatçisi haline
getiriyor, birkaç yil sonra da Birlegik Devletler dünya ihraç mallarmm
üçte birini saghyordu. Gemi yapimi imkânlarmdaki çok büyük genigle-
meden dolayi, dünyadaki gemi kaynaklarmm yarisma sahipti. Ekono-
mik açidan diledigini- yapabilecek durumdaydi.
Bu ekonomik güç, Birlegik Devletlerin askeri kuvvetine de yansiyor,
-

ülke, savagm sonunda 7,5 milyonu denizagiri yerlerde olmak üzere,

12,5 milyon silahli kuvvetler personeline sahip oluyordu. Bu toplam,
barig zamanmda haliyle azalacakti (1948'egelindiginde ordu personeli-
nin sayisi, därt yil öncesinin ancak dokuzda biri kadardig ancak, bu
azalma yalmzca politik bir seçimi gästeriyor, gerçek askeri potansiyeli
yansitmiyordu. Birlegik Devletlerin sava; sonrast döneminin baglarmda
denizagiri bölgelerde oynayacagi rolün smirli olacašina iligkin varsayim
göz önüne almirsa, ülkenin gücü modern silah girig kayitlarmda daha
iyi ortaya çikmaktadir. Bu agamaya gelindiginde, ABD Donanmasi tar-
"herkesinkinden
tigmasiz üstün" durumdaydi; 1.200 ana savag gemi-
sinden olugan filosu (bunlar muharebe gemilerinden çok, düzinelerce
uçak gemisi çevresinde toplan·yordu), a tik krallik donanmasmdan epey

427
 büyüktü ve dünyada önemli bir bagka deniz gucü de bulunmuyordu.
Birlegik Devletler hem uçak gemisi äzel hizmet kuvvetleri, hem de deniz
piyade simflari bakimindan, gücünü yerküre üzerinde denizden ulagila-
bilecek her yerde gösterebilecek kapasitede oldugunu fazlasiyla ortaya
koymugtu. Amerika'nm
"havadaki

egemenlik"i bundan daha da gör-

kemliydi; Hitler'in Avrupa'sim hallaç pamugu gibi atan 2.000'den fazla
agir bombardiman uçagt ile pek çok
Japon kentini yakip kül eden
1.000 ultra-uzun-menzilli B-29'a, gimdi, daha da güçlü B-36 gibi jet-gü-
dümlü stratejik bombardiman uçaklari eklenecekti. Her geyden änemli-
si de, Birlegik Devletlerin atom bombasi tekeline sahip olmasiydi ve bu
gelecekteki her turlu dügmanin Hirogima ve Nagazaki'deki kadar kor-
kunç bir yikima ugratilabilecegini gösteriyordu? Daha sonraki çözüm-
lemelerin gösterdigi gibi, Amerika'mn askeri gücü belki de göründü-
gùndendaha azdi (hazirdaçok az sayida atom bombasi vardi ve bunla-
rm azaltilmasinm politik açidan çok genig anlamlari olurdu) ve bu gücü
SSCB kadar uzak, anlagilmaz ve kugkucu· bir ülkenin tutum ve davram-
ymi etkilemek için kullanmak zordu; ama Amerika'nm sözlerle ifade
edilemeyecek bir üstün1üge sahip oldugu kamsi, Kore Savagina kadar,
oldugu gibi sürdü ve pek çok ulusun -Amerika'dan borç, silah
ve askeri
destek sözü dilekleriyle güçlendi.
Birlegik Devlerlerin sahip oldugu bu olaganüstu elverigli ekonomik
ve stratejik konum göz önüne almirsa, 1945'ten sonra digariya dogru
uluslararasi
.atdim,

yaptigi politika tarihine agina kimseler için hiç de

agirtici degildi. Geleneksel Büyük Güçler ortadan silinirken, Birlegik
Devletler sürekli olarak onlarm arkalarmda biraktigi boglugu dolduru-
yordu; bir numara haline geldikten sonra, kendi kiyilari, hatta kendi
yariküresi içine sikipip kalamazdi. Kugkusuz, Amerikan gücünün ve nü-
fuzunun böyle digariya dogru uzanmasinm baghca sebebi, savagm ken-
disi olmustu; sözgelimi, savag yüzünden, 1945'te Avrupa'da 69, Asya
ve Pasifik'te 26 tümeni varken, kendi kitasi üzerinde hiç yoktu." Sirf
politik açidan, Japonya'yive Almanya'yi (ve de Avusturya'yi) yeniden
düzene sokma yükümlülügü altina girmig oldugu için "oralarda"ydi;

ve
Pasifik'teki takimadalar üzerinden ve Kuzey Afrika, Italya ve Bati Avru-
pa'ya dogru seferler yaptigi için, bu topraklar üzerinde de kuvvetleri
bulunuyordu. Ancak, Amerikan Silahh Kuvvetlerinin yayilma yerlerinin '

yeniden 1941 äncesi duruma getirilecegi beklentisiyle (özellikleaskerler

arasmda) kisa surede evlerinde olmay1 uman pek çok Amerikali vardi.
Ama bu dügünce Churchill gibilerini dehgete dügürür, tecrit yanhsi
Cumhuriyetçilere de çekici gelirken, zamam geriye çevirmenin mumkün
olmadigi ortaya çikti. 1815 sonrasmdaki ingilizier gibi, Amerikalilar da
çegitli ulkelerdekiresmi özelligi olmayan nüfuzlarimn, daha resmi bir
nitelik alarak pekigtigini gördüler
-- daha dolagik bir hale geldigini de;

428

I
I
l
i

ingilizlergibi, onlar da ne zaman çizgiyi çekmek isteseler, kargilarmda

güvensizlik simrlari" buluyorlardi. "Pax Americana" olgunluk
"yeni

dönemine ulagmisti."
Bu yeni düzenin ekonomik yönleri, en azindan önceden tahmin edi-
lebilir gibiydi. Savag sirasinda, Cordell Hull gibi enternasyonalizm yan-
hlari, biraz da hakh olarak 1930'lardaki global bunahmin büyük älçü-
de uluslararasi ekonominin kötü igleyiginden dogdugunu ileri sürdüler:
Bunalima korumaci gumruk tarifeleri, haksiz ekonomik rekabet, ham-
maddelere erigilmesine -getirilen kisitlamalar, otargi yanlisi hükümet po-
litikalari yol açmtyti. 18. yüzyil Aydmlanma çagma özgü,
"engellenme-

yen ticaret barigla tam bir uyugma gösterir,"" görügü, ihracata yänelik
sanayi kollarmdan gelen baskilarla birlegiyordu, bu kesim, Amerika'nm
artan verimliligiyle gelen ürünleri tüketecek yeni denizagiri pazarlar
açilmazsa ABD yönetiminin harcamalarmdaki gerilemeyi bir sava; son-
rasi durgunlugunun izlemesinden korkuyordu. Buna bir de askeri yetki-
lilerin, Amerika'am petrol, kauçuk ve metal cevherleri gibi stratejik
yönden son derece önemli malzemeler úzerinde denetim kurmasmm (ya
da bunlara hiçbir kisinti olmadan ulagmasmm) saglanmasi için kararli,
belki de agiriya varan bir biçimde yaptiklari savunma da ekleniyordu.'
Tüm bunlar bir araya gelerek, Amerika'yi bati kapitalizminin ve tabii,
battli kapitalist devletler arasinda yildizi en çok parlayanlarin yararina
olacak yeni bir dünya düzeni yaratma taahhütú altma sokmuytur an-
-

cak bu, Adam Smith'in daha uzun vadeli "engellenmeyen

ticaret saye-
sinde, kaynaklarin daha etkili bir biçimde dagihmi, verimliligi her yerde
yukseltir ve böylece herkesin satm alma gücünü artirir"* güvencesiyle
olacakti. Böylece, 1942-1946 yillan arasindaki yeni düzenlemeler pake-
ti --Uluslararasi Para Fonu ile Uluslararasi Ïmar ve Kalkmma Bankasi-
mn kurulugu-- bunun ardmdan da daha ileri tarihlerde Gilmräk Tarife-
leri ve Ticaret Genel Anlaçoasi (GATT) olugturulmuçtur. Bu yeni eko-
nomik rejimle imar ve kalkmma için almmaya hazir duruma gelen pa-
ralardan bir miktar -yararlanmak isteyen ulkeler,Amerika'mn para ko-
nusunda getirdigi konvertibilite serbestisi ve açik rekabet kogullarina
uymak zorunda olduklarim gördüler (Ingilizler,imparatorluk tercihleri-
ni koruma cabalarma ragmen, burlara uymuglardir)* ya da tüm siste-
-

min digmda kalacaklardi (sosyalistdenetimle ne kadar bagdasmaz ol-

dugunu anlaymca Ruslar böyle yapmiglardir).
Bu tür düzenlemelerde uygulamaya iligkin kusurlar, ilkin eldeki pa-
ranin alti yd süren toplu savagm getirdigi yikimla baça çikmak için ye-
tersiz olugundan geliyordu; ikincisi de laissez-faire'e dayali bir sistemin
kaçoilmaz olarak en çok rekabet yetenegi olan ülkenin yararma
-bu

durumda, zarar görmemig, hiperverimli Birlegik Devlerler- ve rekabet

için daha az donammli ülkelerin zararina iglemesidir savagm periçan
-

429
ettigi uluslar, smirlari degigmig, yiginlarca mülteci gelmi ,konutlari
bombardimanla yok edilmig, makineleri yipranmig, borçlari iflas getire-
cek düzeye çikmig, pazarlarini kaybetmig
ulkeler.Amerika'nm Avru-
pa'daki yaygin toplumsal hognutsuzluk ile Sovyet nüfuzunun genigle-
mesinden dogan çifte tehlikeyi ancak sonradan anlamasi, Marshall Pla-
nlmn olugturulmas1 için itici güç olmug, dünya"da sanayinin ye-
"özgür

niden esasli bir geligim göstermesi için gerekli

paranin serbest birakil-
masma imkan saglamigtir. Ancak bu döneme gelindiginde, Amerika'nm
ekonomik alandaki nufuzunun geniëlemesi, dünyanin her yamnda
yapi-
lan bir surü askeri üs ve güvenlik anlasmastyla bir arada gerçeklegiyor-
du (bkz. s. 265-66). Bu noktada Ingiltere'nin 1815'ten sonra äs ve an-
lagma iligkilerinde meydana gelen geniëleme ile pek çok paralellik bu-
lunmaktadir; ancak en göze çarpan fark guydu ki ingiltere, Ameri-
ka'nm o siralar
-bagka

egemen devletlerle yapmakta oldugu ve ilerde

kendisine sorun yaratacak bir sürü ittifaktan kaçinctiayi genellikle ba-
garmigti. Amerikan taahhütlerinin hemen hepsinin Soguk Savag yakla-
irken "olaylara
verilen bir tepki"* oldugu dogruydu; ama hangi gerek-
çeyle olursa olsun, çiplak gerçek oydu ki bunlar, Birlegik Devletleri da-
ha önceki geçmigiyle tam bir çeligki olugturacak ölçüde agiri global ya-
y1lma sürecine sokmaktaydi.
Bunlarm hemen hiçbiri 1945 yihndaki karar mercilerini kaygilan-
dirmig görunmemektedir; bu kimselerin çogunun, olup biteni yalnizca
"açikça

belli olan kader"in gerçeklegmesi olarak almadiklari, bunun

yani sira kendiferini, eski. Büyük Güçlerin yüzlerine gözlerine bulagtir-
mayi bagardiklari geyleri düzeltmek için ellerine altin bir firsat geçmig
gibi hissettikleri anlagihyor. Life dergisinden Henry Luce, "Amerikan
deneyimi, gelecegin anahtaridir" diye övünüyordu, ".
.

insanlarm kar-
.

degligi içinde Amerika uluslara agabeylik yapmahdir."" Yalnizca çok

büyük umutlar saglanan Çin degil, kisa bir süre sonra Üçancü Dünya
diye adlandirilacak ülkelerin hepsi Amerika'nm- kendi kendine yardim,
girigimcilik, serbest ticaret ve demokrasi ideallerini taklite özendirildi.
Hull, "Tüm bu ilkeler ve politikalar äzgür halklarm adalet, hak ve
mutluluk duygulari için öylesine yararh, äylesine çekicidir ki, birkaç yil
içinde tüm uluslararasi mekânizma oldukça doyurucu bir biçimde igle-
yecektir"'¯' kehanetinde bulunuyordu. Bu gerçegi takdir edemeyecek ka-
dar anlay1gsiz kim varsa eski kafali ingilizve Hollandah emper-
-ister

yalistler, ister Avrupa'daki sola egilimli siyasi partiler, ister suratsiz Mo-
lotov olsun-- kimi zaman sopanm ucunu göstererek, kimi zaman bu
agizlara bir parmak bal çalmarak dogru yönde ikna edilecekti. Bir
Amerikah yetkili bu durumu "Asya'da topla oynamak sirasi artik biz-
de"48diye dile getiriyordu; rahathkla dünyanin hemen her yerinde, diye
de ekleyebilirdi.

430
I
I

Amerikan nüfuzunun iglemesinin büyük älçüde imkänsiz oldugu

tek alan, 1945'te (ve o zamandan bu yana) fagizm kargisinda asil zaferi
kendisinin kazandigim iddia.eden Sovyetler Birligi'nin denetimi altinda
bulunan bölgeydi. Kizil ordunun istatistiklerine göre, toplam 506 Al-
man tümeni yok edilmigti ve ikinci Dünya Savagi sirasinda Almanlarin
saytlari 13,6 milyon olan ölü, yarali ve esir dügen askerinden 10 milyo-
nunun sonu .dogu cephesi üzerinde gelmisti.49 Ama Üçüncü Reich'm
çökmesinden bile änce, Stalin düzinelerle tumeni Uzakdogu'ya aktari-
yor ve uygun zaman geldiginde bunlari Mançurya'da yoksunluk içinde
bulunan Japon Kwantung Ordusunun üzerine salmak için hazir tutu-
yordu; bu da belki gagiraci olmayan bir biçimde, Hirogima'nm bomba-
lanmasindan üç gün sonra gerçekleptirilmigtir. Batida uzayip giden mü-
cadele, Rusya'nin Avrupa'da 1917den sonraki feci gerileyigini tersine
çevirmekten de fazlasini yapmigti; gerçekten de Rusya'yi, büyük ordu-
sunun Ortadogu Avrupa'mn jandarmahšmi yaptigi 1814-1848'deki ko-
numuna benzer bir noktaya fiilen getirdi. Ruslarin toprak smirlari, ku-
zeyde Finlandiya'nin, merkezde Polonya'nm ve güneyde de Besarab-
ya'nm yeniden ahnmasiyla, Romanya'mn aleyhine olarak genigledi.
Baltik devletleri olan Estonya, Letonya ve Litvanya yeniden Rusya'ya
- katildi. Dogu Prusya'mn bir bölümü almdi ve Dogu Çekoslovakya'dan
bir parça (Ruthenia ya da Alt Karpatya Ukraynasi) hesaph olarak Rus-
ya'ya eklendi ve böylece Macaristan'a dogrudan yol açilmig oldu. Bu
yolla genigleyen Rusya'nin batisinda ve güneybatismda, uydu devletler
Polonya, Dogu Almanya, Çekoslovakya,Macaristan, Romanya ve Bul-
garistan ile (aradan siyrilmcaya kadar) Yugoslavya ve Arnavutluk'un
olugturdugu yeni bir cordon sanitaire uzaniyordu. Onlar ile Bati arasi-
na ünlü perde" inmekteydi; bu perdenin ardmda komunist parti
"demir

kadrolari ve gizli polis, tüm bölgenin Cordell Hull'in umutlarma tü-

müyle ters dügen ilkeler dogrultusunda yagamasini saglamaktaydi. Ayni
gey Uzakdogn için de geçerliydi; burada Mançurya, Kuzey Kore ve Sak-
halin'in iggali ile yalnizca 1904-1905 savaginin öcü almmakla kalma-
mig, laissez-faire kapitalizmi ögretisini yutacak gibi olmayan Maocu
Çinkomünistleriyle baglanti da saglanmigti.
Ancak, Sovyet nüfuzunun bäylesine artmasi etkileyici görünse de ül-
kenin ekonomi tabam, savagtan çok zarar görmügtü bu durum, Birle- -

gik Devletlerde engellenmeden süren ekonomik atihmla zithk olugtur-

maktaydi. Rusya'nm nüfus kayiplari dehget verici düzeydeydi: Silahh
kuvvetlerde 7,5 milyon ölü; Almanlarca öldürülen 6-8 milyon sivil; bun-
lara ek olarak karneye baglanan yiyecek miktarlarmdaki azalma, zorla
çaligtirma ve çaligma saatlerinin artmasiyla gelen
"dolayh"

savag kayip-
lari; öyle ki yillari arasmda muhtemelen toplam 20-25 mil-
"1941-1945

yon kadar Rus yurttaçi, vakitsiz ölümlerle hayatlarim kaybettiler."" Can

431

IWRTTI err-F1
. m . 9.9 ri.» . . . m ii n ...m·mmmmmmmmmw· is i m·.a i ..
kayiplari çogunlukla erkekler arasmda oldugundan, bunun sonucunda
cinsiyetler arasmda ortaya çikan dengesizlik, ülkenin demografik yapisi-
m fazlastyla etkiledi ve dogum oranmda büyuk bir dugmeyeyol açti. Av-
rupa Rusya'sinin Alman iggali altmda kalan bölümlerinde, Ukrayna ve
Belorusya'daki maddi zarar tasavvur edilemeyecek kadar büyüktü:

Iggal altindaki topraklarda bulunan 11,6 milyon attan 7 milyo-

nu äldürülmüg ya da almip götürülmügtü, ayni gey 23 milyon
domuzdan 20 milyonunun da bagma geldi. 137.000 traktör,
49.000 biçerdöver, çok sayida agil ve çiftlik binasi tahrip edil-
di. Ulaçim, iggal bölgesindeki 65.000 kilometrelik demiryolu-
nun tahripi, 15.800 lokomotifin, 428.000 ynk vagonunun,
4.280 nehir gemisinin ve tüm demiryolu köprülerinin yarismm
kaybi ya da zarar görmesiyle darbe yedi.
Pek çok kent yikmti halindeydi. Binlerce köy yerle bir edilmiç-
ti. Ïnsanlar yerdeki deliklerde yagiyorlardi.

O halde, Ruslann Almanya'da kendilerine ait bölgesi"ne gi-

"iggal

rince, buradaki tüm taginabilir degerleri, fabrika demirbagim, raylari

v.b. soyup sogana çevirme girigimleri ve öbür Dogu Avrupa toprakla-
rmdan (Romanya'dan petrol, Finlandiya'dan kereste, Polonya'dan kö-
mür) tazminat talep etmeleri hiç de gagirtici degildi.
Surasibir gerçekti ki Sovyetier Birligi, Büyük Almanya'yi cephede
yendigi gibi, silahlanma savagmda da daha çok üretim yaparak geride
birakmigti; ancak bunu, askeri-smai uretime inanilmaz bir tek amaçli-
hkla agirlik vererek ve bagka her sektörde çok ciddi indirimler gerçek-
legtirerek yapmigti tüketim mallari, perakende ticaret.ve tarim ürünle-
-

rinde (ancak yiyecek verimindeki gerileme, buyük älçüde Almanlarm

yagmalari yüzünden olmuytur).32 Bäylece 1945 Rusya'si, özde askeri bir
dev ama ayni zamanda ekonomik yönden yoksul, yoksunluk içinde ve
dengesizdi. Sovyetler Birligi, Ödünç Verme-Kiralama uygulamasinm ar-
kasi kesildigi, sonra da beraberinde getirecegi politik kogullar yüzünden
Amerika'dan gelecek parayi reddettigi için, 1928 sonrasinm kendi kay-
naklarmi kullanarak zorla büyüme saglama programma döndü o za-
-

manki gibi tüketim mallari ve tarimm zararma olarak yatirim mallarma

(agir sanayi, kämür, elektrik, çimento) ve ulagima büyük agirlik veriyor
ve askeri harcamalarda savag zamam düzeyine göre dogal bir indirim
yaplyordu. Sonuç, bagtaki birtakim güçluklerden sonra, ašir sanayi açi-
"küçuk

smdan bir ekonomik mucize"" olmuy, verim 1945-1950 ara-

smda neredeyse ikiye katlanmigtir. Ulusal gücün dayanaklarini yeniden
inga etme geregini saplanti haline getiren Stalin yönetimi, bu kaba ama-
ca erigirken ya da çogu Rus'un yaçam düzeyini Devrim öncesi düzeyin-

432
l

de tutarken bir sorunla kargilagmadi.Ancak guna da igaret etmek gere-

kir ki, 1922 sonrasinda gerçekleptirilen büyümede oldugu gibi, sanayi
üretimindeki
"toparlanma"
büyük älçüde savag oncesi verime dönmeyi
kapsiyordu; sözgelimi Ukrayna'da 1950 dolaylarindaki metalurji ve
elektrik verimi, 1940 rakamlarma ulagmig ya da bunlari biraz geçmigti.
Rusya'mn ekonomik buyümesi, sava; yüzünden bir kez daha on yil ka-
dar tikanip kalmigti. Daha da ciddi olan durum, daha uzun vadede ha-
ygti taç1yan tarrn sektöründe sürüp giden bagarisizhkti: Savag
.önem

därumu acil tegvik önlemlerinin kaldirilmasi ve yatirimlarin tümüyle

yetersiz kalmasi (ve yanh; yönlendirilmesi) yüzünden, tarimm solugu
kesildi, yiyecek verimi dügtü. Stalin älünceye kadar, käylülerin özel ta-
rim arazilerini tercih etmeleri kargisinda güttügü sert kan davasmi sür-
dürmüg ve böylece Rus tarimmdaki geleneksel dügük verimin ve ciddi
boyutlardaki yetersizligin devam etmesine yol açmigttr."
Buna karyi, Stalin savag sonrasi dünyasmda askeri güvenligi üst dü-
zeyde tutmaya açikça kararhydi. Ekonomiyi yeniden inga geregi dügünül-
dügünde, muazzam boyutlardaki kizil ordunun 1945'ten sonra üçte iki
oranmda küçültülerek, gene de çok- büyük bir toplam olan ve 25.000
cephe hatti tankmm ve 19.000 uçagin destekledigi 175 tümene dügürül-
mesi gagirtici degildi. Bäylece kizil ordu, gene de dünyanm
en büyük sa-
vunma kurulugu olarak kalacakti bu durum (-enazmdan Sovyetler'in
-

gözünde) gelecekteki saldirganlari engellemek ve buna göre ayagi çok da-

ha yerde olan bir -dügünceyle, Avrupa'da yeni kazanilmig olan uydular
kadar, Uzakdogu'da ele geçirilen topraklari da denetim altmda tutma ih-
tiyaci yüzünden, zorunluydu. Bu kuvvet muazzam boyntlarda olmasma
ragmen, tümenlerin çogu ancak iskelet halindeydi ya da esas olarak
gar-
nizon kuvvetiydi."Üstelik, bunlar dev Rus Ordusunun 1815'i izleyen yll-
larda maruz kaldigi bir tehlikeye de açik durumdaydi yeni askeri ilerle- -

meler kargismda giderek daha çok çagdigi kalma tehlikesi, Bu durumla,

yalmzca ordu tümenlerinin önemli oranda yeniden tegkilatlandinlmasi ve
çagdaglagtirilmasi yoluyla degil," Sovyet Devletinin ekonomik ve bilimsel
kaynaklarim yeni silah sistemlerinin geligtirilmesine ayirmasiyla da sava-
gilacakti. 1947-1948'e gelindiginde, muazzam MÏG-15 jet avci uçagi hiz-
mete giriyordu ve -Amerikalilarla ingilizlertaklit edilerek-- uzun menzilli
bir stratejik hava kuvveti olugturulmuytu. Ele geçirilmig olan Alman bilim
adami ve teknisyenleri, çegitli güdümlü füzelerin geligtirilmesinde kulla-
nilmaktaydi. Savag sirasmda bile bir Sovyet atom bombasom geligtirilme-
si için kaynak ayrilmigti. Almanya'yla mücadelede yalnizca yardimci bir
kuvvet olan Rus donanmasi da yeni agir kruvazörler ve okyanusa daha
elverigli denizaltilarm katihmiyla degigim geçiriyordu. Bu silahlarin çogu,
eskilerinden türetilmiç ve batili ölçülere göre kaba sabaydi. Ancak kugku-
suz olan nokta, Sovyetler'in geri kalmama konusundaki kararliligiydi."

433

'
|
I
¯i
. unii ................. a si i-.imii . . ... ..........i . . . .. .. . . . .
 Rus gücünün desteklenmesindeki üçúncü änemli etken, Stalin'in
1930'lu yillarm sonlarina özgü iç disiplin ve kurallara tam uyma unsur-
larma yeniden agirhk vermesiydi. Bu, Stalin'in giderek artan kendi para-
noyasmin bir sonucu muydu, yoksa diktatör konumunu güçlendirmek
için dikkatle hesaplanmig bir dizi hareket miydi --ya da bu ikisinin bir
karigimi miydi?- säylemek zordur; ama yaganan olaylar ortadadir.'" Ya-
bancilarla baglantisi olan herkes zan altmdaydi; geri dänen sava; esirleri
vuruluyordu; Israil devletinin yaratilmasi ve bu yolla Yahudiler için al-
ternatif baghhklarm ortaya çikmasi, Rusya'da yeniden Sami irkina kargi
önlemler alinmasina yol açti. Ordu liderlerine hadleri bildirildi ve saygi
gören bir kimse olan Maregal Zhukov 1946 yilinda Rus Kara Kuvvetteri
Komutanligindan uzaklagtirildi. Komünist partinin kendi içindeki disip-
lin ve partiye girigler daha siki bir nitelik aldi; 1948'de (Stalin'in her za-
man hognutsu2 oldugu) Leningrad parti liderlerinin tümü ternizlendi.
Sansür, yalmzca edebiyat ve yaratici sanatlarda degil dogal bilimleri, bi-
yoloji, dilbilimi üzerinde de yogunlagtirildi. Sistemin böylece genel ola-
rak tarim alanmda daha önce säzünü ettigimiz kol-
"sikilagtirilmasi",

lektifleptirmenin yeniden vurgulanmasma ve Soguk Savag gerginlikleri-

nin yukseligine de, uygun düçüyordu. Sovyet egemenligi altmda olan
Dogu Avrupa devletlerinde bir ideolojik sertlegme ve totaliter denetim
snrecinin sürmekte oluçu da dogaldi; buralarda rakip partilerin yok
edilmesi, uydurma yargilamalar, kisi haklarina ve mülkiyetine kargi olan
çabalar çok olagan hale gelmisti. Tüm bunlar ve özellikle de Polonya ve
(1948'de)Çekoslovakya'da
demokrasinin kaldirihp, batililarin
ortadan
Sovyet sistemi kargisindaki cogkularmi büyük ölçüde azaltti. Bu önlem-
lerin hepsi dikkatlice hesaplanmg m1ydi -Sovyet seçkinlerinin kendi
halklarim oldugu kadar uydularim da Bati'mn dügüncelerinden ve zen-
ginliklerinden uzaklagtirma isteklerinde kaba bir mantik vardi ve hâlã
vardir- yoksa yalnizca Stalin'in sonu yaklagtikça artan paranoyasinin
bir yansimasi miydi, bu konu gene açik degildir. Sebep ne olursa olsun,
"Pax Americana"nin her türlü etkisine kargi tam bir bagigikligi olan ve
gerçekte ona alternatif getiren muazzam bir toprak parçasi vardi.
Sovyet imparatorlugunun bu büyümesi, Mackinder ve digerlerinin,
dev bir askeri gücün Avrasya'nm "En Merkezi Bölgesi"ndeki kaynakla-
Böll
ri denetim altmda tutacagi ve bu devletin dig smira ya da "Kenar
'

ge"ye dogru geniglemesine, eger global güç dengesini korumak istiyor-

larsa, büyük denizci devletlerin kargi çikmak zorunda kalacaklarina
iligkin jeopolitik tahminlerini dogrular gibiydi." ABD yönetimlerinin,
Kore Savagi ile sarsilarak, daha önceki "Tek Dünya" görügünü tümüyle
terk edip bunlarm yerine, uluslararasi arenada amansiz bir süper güç
mücadelesi görüntüsunu koymalari için aradan bir-iki yll daha geçecek-
ti. Ancak böyle bir gey büyük ölçüde, 1945 kogullari içinde de üstü ka-

434 i

I
\
I

pah olarak vardi. De Tocquevill'e'in bir zamanlar ifade ettigi gibi, yer-
kürenin yarisimn kaderini degigtirme gücüne sahip ülkeler artik yalniz-
ca Birlegik Devletler ve SSCB'ydi ve her ikisi de
"globalist"

dügünceye
yem olmuglardi. Molotov 1946'da, "SSCB artik dünyanm en kudretli
ülkelerinden biridir. Artik uluslararasi iligkilerdeki hiçbir ciddi sorun,
SSCB'siz karara baglanamaz iddiasmdaydi; bu iddia da Amerika-
.""

. .

lilarin daha önce (Churchill ve Stalin'in Dogu Avrupa konusunda özel

ir anlagmaya varmalarimn mümkün göründügü siralarda), Mosko-
vh'ya global savagta, politik ya da askeri olsun, Birlepik Devletlerin
"bu

ilgi duyrnadigi bir konu gerçekten de yoktur"" yolundaki imalarini ha-

tirlatlyordu. Ciddi bir çikar çatigmasi olmasi kaçmilmazdi.
Peki, artik yalnizca orta siklet ülkeler haline gelmig ve çökügleri sü-
per güçlerin yükseliginin öbür yüzünü olugturmuy eski Büyuk Güçler ne
alemdeydi? Bu noktada hemen gunu söylemek gerekir ki, yenilgiye ugra-
mig fagist Alman, Japon ve Ïtalyan devletleri, 1945'ten hemen sonraki
dönemde Büyük Britanya'dan ve belki Fransa'dan da farkh bir kategori-
deydiler. Sava; son buldugunda Müttefikler ne Almanya'mn ne de Ja-
ponya'nin uluslararasi düzene hiçbir zaman yeni bir tehdit olugturmala-
rmi saglayacak planlarru uygulamaya girigtiler. Bu yalnizca her iki ülke-
nin uzun vadeli askeri iggalini kapsamiyor, Almanya söz konusu oldu-
gunda,ülkenin därt iggal bölgesine, sonra da iki ayri Alman devletine
bölünmesini de getiriyordu. Japonya'mndenizagiri ulkelerdekazandik-
lari elinden almdi (aynigey 1943'te italya'ya da yapildi). Almanya Avru-
pa'daki kazançlarmdan ve dogudaki daha eski topraklarmdan oldu (Si-
lezya, Dogu Prusya, v.b.). Stratejik bombardimamn yarattigi yikmtiya,
ulagim sisteminin agiri zorlanmasma, konut sayilarindaki gerilemeye,
pek çok hammaddenin bulunmayigma ve ihracat pazarlarmm kaybma,
müttefiklerin sanayiye getirdikleri denetimler de eklendi Almanya'da
-

sanayi demirbagi da sãküldü. Almanya'nm 1946'daki ulusal geliri ve ve-

rimi, 1938'dekinin üçte birinden azdi; korkunç bir azalmaydi bu.'2 Ja-
ponya'da da buna bertzerbir gerileme olmuytu; 1946'daki gerçek ulusal
gelir, 1934-1936'dakinin ancak yüzde 57si kadardi ve imalat sektörün-
deki gerçek ücretler yüzde 30'a dügmugtü; dig ticaret öylesine apagi dü-
zeydeydi ki iki yll sonra bile, ihracat 1934-1936 rakammm ancak yüzde
8'i, ithalat ise yüzde 18'i kadardi. Sava; Japonya'nin gemilerini yok et-
mig, pamuk çikrik makinelerini 12,2 milyondan 2 milyona dugürmüg,
kömür verimini yariya indirmigti v.b.'3 Askeri oldugu kadar ekonomik
açidan da güçlü uluslar olduklari günle geride kalmig görünüyordu.
Italya 1943'te taraf degigtirdigi líalde, onun ekonomik kaderi de
ayni älçüde karanlikti. Müttefik kuvvetler, iki yil boyunca savagip bom-
balayarak yarimadada ilerlemigler ve Mussolini'nin stratejik açiriliklari-
mn yol açtigt zarara pek çok yeni zararlar eklemiglerdi. "1945'te
. . .

435

I : .
Îtalya'mn gayri safi milli hasilasi 1911 düzeyine geri dönmüg ve gerçek
anlamda, 1938'e kiyasla yaklagik yüzde 40 oraninda ufalmigti. Nüfus,
savagta verilen kayiplara ragmen, sömurgelerden yurda dänenler ve di-
ariya göçün durmastyla genig ölçüde artmigti. Yaçam düzeyi ürküntü
verecek kadar dügüktu ve uluslararasi yardim, äzellikle de Birlegik Dev-
letlerin yardimi olmasa, çok sayida Italyan açliktan ölebilirdi."" ital-
ya'daki gerçek ücretler, 1945'e gelindiginde 1913 degerlerinin yüzde
26,7sine inmigti." Aslmda bu ülkelerin hepsi, bu dänemde Amerikan
yardimma siddetle bagimhydilar ve böyle oldugu için de ekonomik uy-
dulardan pek bir farklari yoktu.
Ekonomik açidan, Fransa ve Almanya arasmdaki farkm ne oldugunu
söyleyebilmek zordu; Almanlarca dört yil yagmalandiktan sonra 1944 yi-
linda aylarca süren genig çapli savaglar yapilmigti; yollarmm ve li-
"su

manlarin çogu kapanmig, köprülerin çogu tahrip edilmig, demiryolu sis-

teminin büyük bölümü geçici olarak kullamlamaz 11alegelmiçti."" Foh-
len'in Fransa'am ithalat ve ihracatma iligkin olarak verdigi endeksler,
bunlarm 1944-1945'te hemen hemen sifira dügtügunü göstermektedir;
Fransa'nm ulusal geliri, o siralar, kendisi de karanlik bir yil olan 1938'de-
kinin ancak yarislydi Fransa'nm döviz stoklan tükenmigti, frank da ya-
banci kambiyolarda kabul görmemigti; frankm degeri, 1944'te bir dolar
kargisoda 50 frank olarak belirlendigi zaman, bu "tamamen
uydurma"
olmug" ve bir yil içinde dolar bagma 119 frank düzeyine inmigti; duru-
mun daha istikrara kavugmuy gäründügü 1949'da bir dolar 420 frank ol-
muytu. Hiç kugku yok ki, Fransa'daki parti politikalari ve özellikle de ko-
münist partinin· oynadigi rol tümuyle ekonomik nitelikli olan .bu yeniden
imar, devletlegtirme ve enflasyon sorunlarlyla etkilegim halindeydi.
Öte yandan, özgür Fransizlar, fagizm kargisindaki "Büyük Itti-
fak"m üyeleri olmuglar, pek-çok önemli mücadelede savaymig ve Bati
Afrika, Levant ve Cezayir'deki Vichy-yanlisi kuvvetlere kargi yaptiklari
savagta zafer kazanmiglardi. Fransa'nm Almanlarca i gali ve Fran-
"iç"

sizlarm bagliliklari açisodan bölünmeleri yüzünden de Gaulle'ün teyki-

lati Ingiliz-Amerikan yardimina fazlasiyla bagliydi ve de Gaulle daha
-

fazlasmi isterken bile bu duruma içerliyordu. Bununla birlikte, Ingiliz-

ler çökmekte olan Almanya'dan çok, Rusya kargismda bir engel olug-
turmasi için, Fransa'nin Avrupa'da bir Büyuk Güç olarak yeniden ku-
rulmasim istiyorlardt; Fransa böylece Büyük Güç statüsünün gerektirdi-
gi donanimin çoguna sahip oldu: Alnianya'da bir iggal bölgesi, BM Gü-
venlik Konseyinde daimi üyelik, v.b. Suriye ve Lübnan'daki eski man-
dalarini yeniden kazanamadt ama Çinhindin'de ve yönetimi altmdaki
Tunus ve Fas'da yeniden güçlenmeyi amaçladi; denizagiri bölümleri ve
topraklariyla da hâlâ dünyadaki ikinci en genig sömürge imparatorlu-
guna sahipti ve bundan vazgeçmemekte kararhydi? Çogudig gözlemci-

436 :

I
I
i

ye, özellikle de Amerikalilara göre, ekonomik açidan bu kadar ciddi bir

zayiflik içinde bu yüzden Amerikan mali destegine bagimh--. iken
-ve

birinci simf statüsunün beraberinde getirdigi faziahklari yeniden edin-

me girigimi bir folie de grandeur'den* bagka bir gey degildi. Büyük öl-
çüde de öyleydi. Belki bu durumun baglica sonucu, dünyanm stratejik
görünümünün savag yüzünden ne kadar degigtigini, en azindan birkaç
yil daha gözlerden saklamak oldu.
1945 yilmdaki çogu ingiliz böyle bir kiyaslamaya içerleyebilirdi
uma,uluslarmm ve imparatorluklarmin dünyamn Büyük Güçlerinden
biri olma görüntüsünü sürdurmesi de yeni stratejik dengeleri gizlemek-
. teydi -

Londra'daki karar mercilerinin, kendilerini gerileme dänemi po-

litikalarma uydurmalarmi da psikolojik açidan zorlagtiriyordu. Britan-
ya Imparatorlugu ikinci Dünya Savagmda bastan sona çarpigmig tek
büyük devletti. Churchill'in yönetimi altmda tartigmasiz bir biçimde
"Üç Büyükler"den biri olmugtu. Denizde, havada, hatta kara üzerinde-
ki askeri performansi, Birinci Dünya Savagmdakinden önemli ölçüde
daha iyi olmuytu. 1945 Agustosuna gelindiginde -Hong Kong da dahil
olmak üzere- kral-imparatorun tüm sömürgeleri yeniden Ïngiltere'nin
elindeydi. Ingiliz askerleri ve hava üsleri Kuzey Afrika'ya, Îtalya'ya, Al-
manya'ya, Güneydogu Asya'ya yayilmtyti. Agir kaylplarma ragmen,
kralbk donanmasi, 1.000'den fazla savag gemisine, yaklayik 3.000 kü-
çük savag gemisine ve yaklayik 5.500 çikarma aracma sahipti. RAF
bombardiman uçaklari komutanhgi, dunyadaki ikinci en büyük strate-
jik hava kuvvetiydi. Gene de Cordell Barnett'in güçlü bir ifadeyle dile
"zafer"
getirdigi gibi,

Ingiltere'nin gucunun korunmastyla eganlamli degildi. Alman-

ya'nm [vemüttefiklerinin] yenilgisi çok önemli de olsa, bu ko-
runma içinde yalnizca tek bir etkendi. ÇünküAlmanya yenile-
bilir ama ingiltere'nin gücü gene de sona erebilirdi. Önemli
olan tek bagma degil, zaferin kogullari, äzellikle de in-
"zafer"
.

giltere'niri kendisini içinde buldugu kogullardi. 7° . .

Çünkü çiplak gerçek oydu ki, Ingilizler savagin zaferle sonuçlanma-

sim saglarken, kendilerini son derece zorlamiçlar, altin ve dolar rezerv-
lerini tuketmigler, ulke içindeki makineleri ylpratmiglar ve (kaynaklarini
ve nüfusu olaganüstü bir biçimde seferber etmelerine ragmen) savag
içinde kalabilmek için Amerika'dan gelen mühimmata, gemilere, yiye-
cek maddelerine ve bagka malzemeye giderek daha bagimh hale gelmig-
1erdi. Ingiltere'nin digardan gelen bu ürünlere olan ihtiyaci bir yildan

Folie de grandeur; büyüklük çdginhgi. -

ç.n.

437

I
 öbürüne artarken, ihracat ticareti sönüp gitmigti ihracat, 1944'te 1938
-

rakaminin ancak yüzde 31'i kadardi. Ïççi partisi hükümetinin 1945

Temmuzunda iktidara geldigi zaman, okumak zorunda oldugu ilk bel-
gelerden biri, Keynes'in ülkenin kargi kargiya bulundugu "mali
Dun-
kirk"e iligkin tüyler ürpertici notlariydi: Ü1kemuazzam ticaret açigi,
sa-
nayi tabanmin zayiflamasi, denizagiri bölgelerdeki çok büyük kurulug-
lari yüzünden kesilmig olan ödünç verme-kiralama uygulamasinin yeri-
ni tutacak Amerikan yardimina. giddete ihtiyaç duyuyordu. Gerçekten
de bu yardim olmazsa, "sava;

sirasmda hiçbir zaman yapmadigimiz ka-

dar kemerleri sikmak gerekecek . .
."ti.,

Birinci Dünya Savagmm ardin--

dan oldugu gibi, kahramanlara layik bir yurt yaratma amaci, bir kez
daha yumugatilmak zorundaydi. Ancak bu sefer, Ïngiltere'nin politik
açidan hälâ dünyanm merkezinde oldugunu dügünmek
imkänsizdi.
Oysa Büyü·k Güç statüsü hülyalari sürüp gitti, hatta bir "refah

dev-
leti" yaratmaya kararh olan iççi partisi bakanlari a.tasmda bile. Böylece
bu tarihi izleyen birkaç yilda olup bitenlerde Ingilizlerin birbirleriyle
bagdagmayan.birtakim amaçlarla ugraçoak için yaptiklari ciddi girigim
vardir -

ülke içindeki yaçam düzeyini iyileptirmek, "karma

ekonorni"ye
geçmek, ticaret açigim kapamak ve ayni zamanda, denizagiri bölgelerde
çok genig bir alana yayilmig, Almanya'da, Yakmdogu'da
ve Hindistan'da
yer alan bir sürü üssü yagatmak ve Rusya'yla iligkilerin kätüye gitmesi
kargisinda büyük bir orduya sahip olmak. Atlee yönetimine iligkin ay-
rmtill incelemelerin igaret ettigi gibi," bu yönetim pek çok açidan kayda
deger bagarilar elde etti· Sanayi verimliligi artti, ticaret açigi daraldi,
toplumsal reformlar gerçekleptirildi, Avrupa'daki durum istikrara kavuç-
turuldu. Igçi partisi hükümeti Hindistan'dan çekilmenin, Filistin'deki
kargaçadan siyrilmanin ve Yunanistan ile Türkiye'ye verilen güvenceler-
den vazgeçmenin akilhca olacagmi düçündü ve böyle yaparak denizagiri
bölgelerde öbürlerine gäre kendisi için daha büyük baski olugturan yük-
lerinin hiç olmazsa bir bölümünden kurtulmuy oldu. Öte yandan gerçek-
leptirilen ekonomik toparlanmamn kendisi de Keynes'in 1945'te Was-
hington'daki görügmeler sonucunda sagladigi büyük borç;Marshall Pla-
m yoluyla ayrica gelen çok büynk destek ve Ïngiltere'nin ticari rakipleri-
nin çogunun hâlâ yikim içinde olmasi sayesinde elde edilebilmigti; bu
yüzden de hassas ve kopullara bagli bir ekonomik canlanmaydi. Ìngiliz-
lerin 1947'de bazi yerlerden çekilmelerinin uzun vadede baçarih olup ol-
madigi da aym oranda kugkuluydu. Altmdan kalkilamaz yükleri ülkenin
sirtindan attigi kesindi; ancak, stratejik açidan bu tür "ustahkh
ayak ha-
reketleri," Ingiltere'nin birtakim bälgeleri terk ederek üslerini gerçek im-
paratorluk çikarlarma daha uygun bir biçimde yeniden kurabileceši
var-
sayimma dayamlarak öneriliyordu Filistin yerine, Süveyg Kanah; Hin-
-

distan yerine, Arap petrolü. Bu agamada, Whitehall'un imparatorlugun

438

I
\

kendilerine bagunh ve ekonomik yönden ingiltere için her zamankinden

daha önemli olan geri kalan bölümünden vazgeçmek gibi bir niyeti ke-
sinlikle yoktu." Ancak yeni sarsmtilar ve aym yolda ayak diremenin ar-
tan maliyeti, daha sonralari ingiltere'nindünyadaki yerinin bir kez daha
degerlendirilmesini zorunlu kilacakti. Ama Ingilterebu arada iki büyük
güç blokuna bölünmekte olan bir dünyada, fazlaca yayilmig ancak hâlâ
güç1ü bir stratejik varhk, güvenlik açisindan Birlegik Devletlere bagimli
ma bu ülkenin çok yararh bir müttefiki --ve önemli bir stratejik igbirlik-
isi-- olarak kalacakti.
Ingiliz ve Fransiz hukümetlerinin aksi yöndeki tum çabalarma rag-
sirasmda Bir-
men, "Avrupa çagmm geçtigi"ne hiç kugku yoktu. Sava;
leyik Devletler GSMH'si gerçek anlamda yuzde 50'nin üzerinde bir artig
kaydederken, (Sovyetler Birligi digmda) bir bütun olarak Avrupa'mnki
yaklagik yüzde 25 oramnda dügrnügtü.3 Avrupa'nm toplam dûnya ima-
lat verimi içindeki pay1 19. yüzyilin baglarmdan bu yana tüm zamanlar-
da elde edilen miktarin altindaydi. 1953'te, savagin verdigi zararm bü-
yük bir bölümünün giderilmig oldugu sirada bile Avrupa, bütünün an-
cak yüzde 26'sina sahipti (buna kargihk Birlegik Devletlerinki yüzde
44,7'ydi)/6 Nüfusu ise, toplam dünya nüfusunun ancak yüzde 15-16'si
- dolaymdaydi. 1950'deki kisi bagma GSMH'st Birlegik Devletlerinkinin
ancak yarisi kadardi; üstelik, Sovyetler Birligi bu döneme gelindiginde,
aradaki farki önemli älçüde kapamigti; bäylece güçlerin toplarn
GSMH'lari, Tablo 36'daki gibi gerçeklegiyordu.
ÎABLO 36
GÜÇLERIN 1950'DEKÎ
T OPLAM GSMH'LARI VE KÏQÏ
BASINA GSMH'LARI
(1964dolan olarak
To;>lamGSMH Kigi bagma GSMH
Birlegik Devletler 381 milyar 2.536
-
SSCB 126 699 -

B.K. 71 1.393 (1951)

Fransa ¯ 50 1.172
Bati Almanya 48 1.001
Japonya 32 382
Italya 29 626 (1951)

Avrupali güçlerin yildizlarmin bäylece sönügü, askeri personele ve

harcamalara daha da belirgin bir biçimde yansidi. Säzgelimi, 1950'de,
Birlegik Devletler savunmaya 14,5 milyar dolar harcadi ve 1,38 milyon
askeri personeli vardi; öte yandan SSCB 4,3 milyonluk çok daha büyük
silahh kuvvetleri için biraz daha fazla harcama yapti (15,5 milyar do-
lar). Her iki bakimdan da super güçler Îngiltere'nin (2,3 milyar dolar;
I
680.000 personel), Fransa'nin (1,4 milyar dolar; 590.000 personel) ve

439
 Ïtalya'nm (0,5 milyar dolar; 230.000 personel) çok önündeydiler; Al-
manya ve Japonya ise, tabii ki hälâ askerden arinmig durumdaydi. Kore
Savasinm yarattigi gerginlikler yüzünden, 1951 yihnda orta siklet Avru-
pa güçlerinin savunma harcamalarmda oldukça önemli artiplar oldu
ama bunlar Birlegik Devletlerin (33,3 milyar dolar) ve SSCB'nin (20,1
milyar dolar) harcamalari yanmda sönük kaldi. Yalmzca.o yil bile ingil-
tere, Fransa ve Îtalya'nin savunma harcamalari bir araya getirildiginde,
Birlepik Devletlerinkinin beste birinden, SSCB'ninkinin de üçte birinden
azdi; bu ülkelerin askeri personeli ise bir
araya getirildiginde, Birlegik
Devletlerininkinin yarist, Rusya'ninkinin de üçte biri kadardi.' Hem
nispi ekonomik güç, hem askeri güç açismdan Avrupa devletleri kesin-
likle geri kalmig görünüyorlardi.
Bu tür bir izlenim, nükleer silahlarm ve uzun menzilli atig sistemle-
rinin geligiyle ancak güçlendi. Tutulan kayitlardan anlagildigina
gäre,
atom bombasi üzerinde -çahyan pek çok bilim adami savaglarin, silah
sistemlerinin ve insanm tahrip gücünün_ tüm geçmiji dikkate ahndigm-
da, bir dönúm noktasina yaklagtiklarmi çok iyi biliyorlardi; 16 Tem-
muz 1945 tarihinde Alamogordo'da yapilan bagarih deneme, gözlemci-
lere
"elektrigin
bulunuqundan ya da hayatimizi etkilemig bagka büyük
buluglarin hepsinden, ölçülemeyecek kadar daha änemli oldugu görü-
lecek buyük ve yeni bir geyin yaratilmig" oldugunu dogruluyordu. "Ki-
yamet günü uyarisi yapan o güçlü, sürekli ve ürkutücü gürleme"" Hi-
rogima ve Nagazaki'deki gerçek yikimda tekrarlandiginda, silahin gü-
cü konusunda kimsenin kugkusu kalmadi. Silahin yaratilmig olmasi,
Amerikah karar mercilerini ilerisi için uygulamada çikacak pek çok so-
nuçla bogugmak durumunda birakmistir. Silah konvansiyonel
harbi
nasil etkilemigti? Savagm bagmda hemen mi, yoksa bir
son çare silahi
olarak mi kullanilmahydi? Daha büyük (Hidrojen bombasi)
ve daha
küçük (lastik)nükleer silahlar geligtirmek, ne gibi anlamlar ve ihtimal-
ler getiriyordu? Bu bilgiler bagkalariyla paylagilmah -m1ydi?"

Bunun,
zaten nükleer silahlar geligtirmekte olan Sovyetler için bir itici güç ol-
dugu da kugkusuzdu; çünkü Stalin, Hirogima'nin ertesi günü müthig
güvenlik çefi Beria'y1 atom programinin bagina getirraigti." Bu sirada
Ruslarin hem bomba hem de atig sistemleri olugturmak açisindan
geri-
de olduklari belliydi; ama Amerikahlarin tahmininden çg daha hizla,
onlara yetigtiler. 1945'ten sonraki birkaç yil içinde Amerikahlarin
sa-
hip oldugu nükleer üstünlù¿ür Ruslarm konvansiyonel kuvvetlerdeki
üstünlügünü
"dengeleme"ye

yardim ettigini varsaymak yerinde olabi-

lir. Ama Moskova'nm yetigmeye baglamasi ve böylece Birlegik Devlet-
lerin bu silah üzerindeki tekelinin ancak geçici olduguna iligkin iddiasim
ispatlamasi, uluslararasi iligkiler tarihi dügünülurse, kesinlikle uzun sür-
memigtir."

440 I

I
i

Atom silahlarimn çikigi "stratejik

ortaya gärünüm"ü degigtirdi,
çünkü burlar, kendilerine sahip olan her devlete ayrim yapmadan kit-
leleri yok etme, hatta insan soyunu yok etme gücü veriyorlardi. Silah
teknolojisinde varilan bu yeni düzey, çok daha dar bir anlamda ve he-
men geleneksel Avrupa devletlerinin aym noktaya gelmek için hissettik-
leri baskiyi arttirdt -

ya da bu devletler gerçekten de ikinci sinif statu-

süne dügtüklerini kabul edeceklerdi. Tabii, Almanya ve Japonya ile
ekonomi ve teknoloji alamnda zay1flamig olan Îtalya için nükleer kulü-
be katilma umudu yoktu. Ama Londra'daki yönetim için, Atlee Churc-
hill'in yerini aldigi zaman bile, hem caydirici bir güç olarak hem de
"Îngiltere'nin,sirf asker sayisi göz önüne ahnirsa, çok eksik kalan gü-
cünün dayanmak zorunda oldugu bilimsel ve teknolojik üstün1ügün_ bir
göstergesi olduklari"" için, ülkenin bu silahlara sahip olmamasi dügü-
nülemezdi. Bir bagka deyigle, bu silahlar, bagtmsiz Büyük Güç etkisini
korumak için nispi olarak ucuz bir yol gibi gärülüyorlardi bu, kisa
--

bir süre sonra Fransizlara da çekici gelen bir hesap oldu." Ancak, ne
kadar çekici gärünürse görünsün, bu mantik uygulamadaki birtakim
etkenlerie zayifhyordu: Hiçbir devlet birkaç yil için bu silahlara ve atig
sistemlerine sahip olamayacakti, nükleer arsenalleri süper güçlerinkiyle
kiyaslandiginda ufak kalacak ve teknolojide yeni bir siçrayi; olursa,
gerçekten de eskimig duruma dügecekti. Londra ve Paris'in (daha son-
radan da Çin'in) nükleer kulübe katilma emellerine ragmen, 1945'ten
sonraki ilk onyillara äzgii bu çirpinma bir ölçüde Avusturya-Macaris-
tan ve Italya'nin 1914'ten önce, kendi drednot-tipi savag gemilerine sa-
hip olma çabalarmi andiriyordu. Bir bagka deyigle, kuvvetten çok zaylf-
hk göstergesiydi.
Dünyanin artik geleneksel çok kutuplu hali yerine, stratejik ve poli-
tik açidan, iki kutu,plu sayilrnasi gerektigini vurgular görünen son un-
sur da ideolojinin güçlenen rolúydü. Kuçkusuz, klasik 19. yüzyil diplo-
masisi çagmda bile, ideolojik etkenlerin politikalarda rolü olmustu -

Metternich'in, L Nicholas'm, Bismarck'in ve Gladstone'un eylemleri

bunu fazlasiyla göstermigtir. "Burjuva-liberal merkez"in egemen varsa-
yimlarina kafa tutmak üzere
"radikal
sag" ile sol"un ortaya
"radikal

çiktigi iki savag arasi yillarda, bu durum çok daha geçerliydi. Böyle ol-
'

makla birlileg, 1930'lu yillarm sonlarma özgü çok kutuplu rekabetlerin

karmagik dinamigi (Churchill gibi Îngiliz Toryleri, Nazi Almanya'sina
kargi komiinist Rusya ile bir ittifakm kurulmasini, liberal Amerikalilar
da Avrupa'daki ingiliz-Fransiz diplomasisinin desteklenmesini ama Av-
rupa digmdaki Britanya ve Fransa imparatorluklarmin dagilmasmi isti-
yorlardi) dünyada olup bitenleri ideolojik yänden aç1klama giriçimleri-
nin hepsini zorlagtiriyordu. Üstelik, savag sirasinda politik ve toplumsal
ilkelere iligkin görüç ayriliklari, her geye ašir basan fagizmle mücadele

441
gereginde birlegebilmigti.Stalin'in 1943 yihnda Komünist Enternasyo-
nali dagitmasi ve Batinm, Ruslarm Barbaros Harekäti kargisinda gös-
terdikleri direnige olan hayranhgi daha äneeki kuykulari belirsizleytir-
mi görünüyordu -

äzellikle de Birlegik Devletlerde; buradaki Life der-

gisi, 1943 yilmda hafif gönüllülükle Ruslar "Amerikalilara benziyor,
Amerikahlar gibi giyiniyor ve Amerikahlar gibi dügünüyorlar," iddi-
asmda bulunuyor, bir yil sonra da New York Times "Marksçi dügünce-
nin Sovyetler Birligi'nde igi bitmigtir"" diye aç1klamada bulunuyordu.
Bu dügünceler, ne kadar safça olursa olsun, Amerikahlarm, sava; son-
rasmdaki dünyamn, uluslararasi uyum üzerine kurduklari hayale yara-
ir gibi olmadigmi kabullenme konusunda gösterdikleri yaygm isteksiz-
ligi de açiklamaya yardimci olmaktadir -

bu yüzden, pek çoklari

Churchill'in Mayis 1946 tarihli ünlü "Demir Perde" konuymasma içer-
leme ve äfkeyle tepki göstermiglerdir."
Ancak, bir iki yll içinde Rusya ile Bati arasmda artik Soguk Savag
diye kabul edi'len geligmenin ideolojik nitelikli oldugu fazlasiyla açiga
çikmigti. Rusya'nm Dogu Avrupa'da parlamenter demokrasiye izin ver-
meyecegini gösteren belirtilerin artmasi, Rus Silahh Kuvvetlerinin mu-
azzam boyutlari, komünistler ile Yunanistan, Çin ve bagka yerlerdeki
rakipleri arasmda süren giddetli iç savag ve bir de
-elbette-

"Kizil Tehli-
ke", casus gebekeleri ve ülke içindeki bozgunculara iligkin korkularm
artmasi, Amerikahlarin dügüncelerinde büyük bir yän degigikligine yol
açti ve Truman yönetimi buna istekle tepki verdi. Bagkan, Rusya'nm,
Ïngiltere'ninYunanistan'a ve Türkiye'ye verdigi güvenceleri geri çekme-
siyle dogan güç bogluguna sokulacagi kaygisiyla yaptigi Mart 1947 ta-
rihli "Truman Doktrini" konugmasmda, birbirinden farkli iki ideolojik
ilkeler dizisi arasinda seçim yapma durumunda kalan bir dünya tablosu
çiziyordu:

Bu yagam biçimlerinden biri, çogunlugun iradesine dayanmak-

ta ve özgür kurumlar, temsili hükümet, serbest seçimler ile kigi-
sel özgürluk, konugma ve din äzgürlügü ve politik baskdardan
bagigikhk konularmda verilen güvencelerle öbüründen ayril-
maktadir. ikinci yaçam biçimi, azmligm çogunluga zorla kabul
ettirdigi iradesine dayamr. Terör ve baskiyla, basmm deneti-
miyle, uydurma seçimlerle ve kipisel äzgurlüklerin bastirilma-
siyla ayakta kahr.62

Truman devamla, Birlegik Devletler politikasmm, insanlara,

"özgür

onlara totaliter rejimleri zorla kabul ettirme amaci güden saldirgan ha-
reketler kargismda, kendi kurumlarim ve bütünlüklerini korumalari
için yardim etmek" olacagim söylüyordu. Bundan bäyle, uluslararasi

442.
meseleler, daha da duygusal bir açidan, Manici bir mücadele olarak su-
"lyilik

nulacakti. Eisenhower göyle diyordu: ve per güçleri tarihte ender

görülen bir biçimde yigilmig, silahlanmig ve birbirleriyle kargi kargiya
gelmiglerdir. Özgurlük tutsakligm kargisina, aydinhk karanhgin kargisi-
na dikilmektedir.""
Kugkusuz, bu tür retorikin çogunlukla ülkenin kendi içine yönelik
bir amaci vardi ve yalniz Birlegik Devletterde degil Ingiltere'de, ital-
ya'da, Fransa'da ve muhafazakar güçler için bu tür ifadelere bagvurma-
nin kendi rakiplerini gözden dügürmede ya da kendi hükumetlerine
kargisoda yumuçak" diye saldirmada yararli oldugu her
"komunizm

yerde. Bir bagka gerçek de, bu tür retorikin Stalin'in Battya iligkin kug-
kularmi derinleptirmig olmasidir, Sovyet basimnda Batiya, hizla Dogu
itiraz eder, Sovyetler Birligi'ni her
"nüfuz

Avrupa'daki Rus alam"na

yandan yeni dügmanlarla kugatir,.ileri usler kurar, her türlü komünist
etkiye kargi gerici rejimleri destekler ve Birlegmig Milletleri amaçh ola-
rak
*kendi
adamlariyla doldurur" görüntüsü verildi. Moskova, "Ame-
rikan dig politikastnin yeni çizgisi, sava; çikararak dünyada zorla ingi-
liz ve Birlegik Devletler egemenligi kurmaya yänelik, eski Sovyet aleyh-
tari çirgiye bir dänüg anlami tagiyordu,"" iddiasmda bulunmaktaydi.
Böyle bir açiklama da Sovyet rejiminin, iç muhaliflerini sindirici katt
önlemlerini, Dogu Avrupa üzerindeki.denetimini güçlendirmesini, sana-
yilegmeyi zorla saglama girigimlerini, silahlanmak için yaptigi agir har-
camalari hakh göstermeye yardimci oluyordu. Böylece Soguk Savagm
dig ve iç gerekleri, karsilikli olarak ideolojik ilkelere seslenme kilifi al-
tinda birbirlerini besliyordu. Liberalizm ve komünizm, her ikisi de ev-
olarak birbirlerini digliyorlar-
"kargihkli

rensel gärügler oldugundan

di."" Bu ise, her iki tarafin da tüm dünyayi ideolojik kavgano güç po-
litikasmdaki üstunlükten ayrilamayacagi bir arena olarak anlamasma
ve böyle tanimlamasma imkân veriyordu. Kigi ya Amerika önderligin-
deki blokun içindeydi ya da Sovyet önderligindeki blok içinde. Ortasi
yoktu; bir Stalin ve Joe McCarthy çagmda ortasinin olabilecegini dü-
ünmek akillica degildi. Bu, yalnizca bölünmüg Avrupa halklarmm de-
il Asya'da, Ortadogu'da, Afrika'da, Latin Amerika'da ve bagka yerler-
deki halklarm da uyum saglamak zorunda olduklari yeni stratejik ger-
çeklikti.

SOÖUK VE ÜÇÜNCÜ
SAVAS DÜNYA
Olaylar öyle geligti ki, bunu izleyen 20 yll içinde uluslararasi politi-
ka büyük ölçüde bu Sovyet-Amerikan rekabetine uyum saglamayl, son-
ra da bunu kismen reddetmeyi konu edinecekti. Baylangiçta Soguk Sa-
vag, Avrupa'daki smirlarin yeniden çizilmesi üzerinde odaklaniyordu.

443
 Böylece alttan alta, gene de "Almanya meselesi" ile ilgiliydi; çünkü bu
konunun çözume kavugturulmasi, 1945 yllimn galip devletlerinin Avru-
pa üzerinde sahip olacaklari nüfuzun älçüsünü belirleyecekti. Ruslarin
20. yüzyilm ilk yarisindaki Alman saldirganligmdan öbür güçlerin hep-
sinden daha çok çektikleri kugkusuzdu ve Ruslar, Stalin'in
paranoya öl-
çüsüne varan güvenlik talebiyle güç kazanarak, yüzyilm ikinci yarisinda
aym geylerin tekrarma izin vermemeye kararhydilar. Dünya komünist
devrimini desteklemek ikincil, ama bununla baglantisiz olmayan bir
düçünceydi; çünkü eger Marksçi dügünceyle yönetilen ve Moskova'nin
kendilerine
.rehberlik

etmesini bekleyen bagka devletler yaratilabilirse,

Rusya'nm politik ve stratejik konumunun güçlenme ihtimali çok yük-
sekti. Bu tür dügünceler, 1945
sonrasi dünyasinda Rusya'nin politikasi-
ni, geçmigi yüzyillar öncesine giden ihk su limanlarina ulagma istegin-
den herhalde çok daha fazla biçimlendiriyordu; ama çegitli sorunlarm
ayrintili çäzümünü gene de açik birakti. O halde lluslarda her geyden
önce, stratejik amaçlarla
"sinirlari
tamamlama iglemleri" yapmak üze-
re, 1918-1922 toprak anlagmalarmi bozma kararliligi vardi; yukarida
da igaret edildigi gibi bu Baltik ülkeleri üzerindeki Rus denetimini yeni-
den saglamak, Polonya-Rus sinirim batiya dogru itmek, Dogu Prusya'yi
devre digi birakmak ve Finlandiya, Macaristan ve Romanya'dan toprak
almak demekti. Bunlarm hemen hiçbiri Batiyi rahatsiz etmiyordu; aslm-
da çogu üzerinde savag sirasmda anlagma saglanmigti. Daha rahatsiz
edici olan, Ruslarm eskiden bagimsiz olan Ortadogu Avrupa ülkelerin-
de "Moskova ile dost" rejimlerin kurulmasmi hangi yollarla saglama
amacmda olduklarmi gästeren belirtilerdi.
Bu bakimdan, Polonya'nin kaderi baçka yerlerde de neler olabilece-
ginigösteren bir igaretti; ama Ïngiltere'nin bu ülkenin bütunlügu agru-
na savagmak için 1939'da verdiši karar, Batida etkinlik gösteren Polon-
yah asker gruplari (ve sürgündeki Polonya hükümeti), Polonya'nm ka-
derini daha da dokunakh bir hale getiriyordu. Katyn'de Polonyah su-
baylara ait toplu mezarm ortaya çikarihyi, Rusya'nm Varçova ayaklan-
masini onaylamayigi, Stalin'in Polonya'nm smirlarmm degigmesi kotiu-
sundaki israri ve Lublin'de Moskova yanlisi Polonyahlarin olugturdugu
bir hizbin belirmesi, äzellikle Churchill'i Rusya'nm niyetinden kugkuya
dügürdü; birkaç yil içinde bir kukla rejimin kurulugu ve bati yanhsi bü-
tun Polonyalilarin güç mevkilerinden hemen hemen tumden uzaklagti-
rilmalari bu korkulari gerçege dänügtürdu.'
Moskova'nm Polonya konusunu ele ahs biçimi çok çegitli yänler-
den "Almanya meselesi"yle baglantihydi. Toprak açasmdan bakildigin-
da, batidaki sinirlarm ayarlanmasi, yalnizca Alman topraklarmin bo-
yutlarmi ufaltmakla kalmadi (Dogu Prusya'nin tümüyle ahnmasi da ay-
m geyi yapmigtir), Polonyahlar için Almanlarin ilerde herhangi bir yol-

444
I

I
\

la, Oder-Naisse hattim yeniden gözden geçirmelerine kargi çikmak için

bir itici güç de olugturdu. Stratejik bakimdan, Ruslarm Polonya'yi gü-
venli bir bölge" haline getirme konusundaki Israrlari, Alman-
"tampon

larm 194fde yaptiklari saldirmin bir kez daha tekrarlanmasmi önle-

meye yönelikti; bu yüzden Moskova'nm Alman halkmm kaderini belir-
leme konusundaki israri da mantikhydi. Politik yönden, "Lublin"li Po-
lonyahlarm desteklenmesi ile sürgündeki Alman komünistlerinin yurt-
larma döndüklerinde benzer bir rol oynamalari için özel olarak hazir-
anmalari arasmda bir paralellik vardi. Ekonomik bakimdan, Rus-
ya'mn Polonya'yi ve Dogu Avrupali kompularmi sämürmesi, Alman
varhšmm nasil soyulup sovana.çevrileceginin bir ön belirtisiydi. Ancak
Moskova, Alman halkmi sistemli bir biçimde yoksulluga iterken, onlar-
dan iyi niyet görmesinin mümkün olmadigmi anlayinca, soyguna son
verildi ve Molotov'un tavri daha umut verici bir nitelik aldi. Ama bu
taktik degigiklikleri, Rusya'nm Almanya'nin geleceginin belirlenmesin-
de söz sahiplerinden biri, belki de baghcasi olma niyetini belli eden açik
mesaja kiyasla daha az önem tagiyordu."
O halde, Rusya'mn politikasi, hem Polonya, hem Almanya konu-
sunda Batminkiyle çatigmak durumundaydi. Politik ve ekonomik açi-
dan Amerikahlar, Ingilizler ve Fransizlar, serbest piyasa düguncesinin ve
demokratik seçimlerin tüm Avrupa'da.norm haline gelmesini istiyorlar-
di (ancak Londra ve Paris'in laissez-faire yanlisi Amerikalilara göre,
devletin daha büyük bir rol oynamasim istedikleri açikti). Stratejik yön-
den, Alman militarizminin yeniden canlanmasmi önlemek konusunda
Bati da Moskova kadar kararliydi; özellikle de Fransizlarin kaygilari
1950'li yillarm ortalarma kadar sürecekti; ama hiçbiri Avrupa'daki
Wehrmacht egemenliginin yerini dogrudan kizil ordu egemenliginin al-

masini istemiyordu.sVe 1945'ten sonra hem Fransiz, hem Italyan hükü-

metlerinde komünistler¯ de bulunmasma ragmen, Marksçi partilerin
herhangi bir yerde gerçekten güç kazanmalart kargismda derin bir gü-
vensizlik vardi -

bu, Dogu Avrupa'daki komünist olmayan partilerin

sürekli bir biçimde ortadan kaldirilmalariyla dogrulanan bir duyguydu.
Rusya ve Bati arasmda bir uyugma umudunu hâlâ dile getirenler vardi
ama gerçek olan guydu ki, Bati ile Rusya'nin ayri ayri amaçlari, çok çe-
gitli biçimlerde çatigma içindeydi. Bir tarafin programi bagariya ulaçsa,
öbür taraf kendisini tehdit altmda hissedecekti; Soguk Sava; en azurdan
bu anlamda, her iki taraf da tum insanliga yönelik varsayimlarinda bir
uzlaymaya gidinceye kadar, kaçmilmaz gäränüyordu.
Bundan dolayi, gerilimlerin tirmampmi burada adim adim anlat-
mak gereksizdir;" böyle bir geyin dünya gücü dinamiginin geligimiyle il-
gili bu çözümleme için gerekliligi, sözgelimi, daha änceki bir bölümde
yer alan Metternich diplomasisinin ayrmtih incelemesi kadar olacaktir.

445
 L

- I

Ancak Soguk Savagm 1945'ten sonraki özellikleri incelenmeye deger,

çünkü bunlar uluslararasi iligkilerin yönetimini günümüze kadar etkile-
meyi sürdürmüglerdir.
Bunlardan ilki, Avrupa'da yer alan iki blok arasmdaki "çatlak"m

derinlegmesiydi. Bu ikiye bälünmenin 1945'ten hemen sonra olmayigt

anlagilabilir bir yeydir: O stralar Müttefik iggal kuvvetleri ve Almanlar
uzaklagir uzaklagmaz saklanma yerlerinden ayrihp sürgünden dönerek
çikan partiler yapilacak
"ardil"
ortaya için baglica görev, acil idari ko-
nularla ilgiliydi ulagtirma ve kamu hizmetlerini yeniden igler hale ge-
-

tirmek, kentlere yiyecek maddeleri ulagtirmak, mültecilere konut sagla-

mak, savag esirlerinin izini bulmak. Bunlar, çogunlukla ideolojik ko-
numlari belirsizleptirdi: Almanya'nm iggal altindaki bölgelerinde Ame-
rikahlar Ruslarla oldugu kadar Fransizlarla da kavgaya girigtiler; tüm
Avrupa'da kurulan ulusal meclislerde ve kabinelerde doguda sosyalist-
1erle komünistler, batida ise komünistlerle Hiristiya.n demokratlar yan
yana geldiler. Ama 1946'mn sonunda ve 1947'nin bagmda, aradaki
uçurum genigliyor ve daha açik hale geliyordu: Alman bälgelerindeki
çegitli halkoylamalari ve bölgesel seçimler, "Bati Almanya'nm politik
görünügünün .

Dogu Almanya'nmkinden belirgin bir biçimde farkli

. .

hale geldigini"ni" gösteriyordu; komunist olmayan unsurlarm Polonya,

Bulgaristan ve Romanya'da sürekli olarak saf digi birakilmalari, 1947
Nisanmda Fransa'da komünistlerin hukümetten çekilmeye zorlandikla-
ri iç politika bunalimiyla aym geydi. Bir ay sonra ayni gey Îtalya'da da
oldu. Yugoslavya'da ise, (Müttefiklerin savag sirasinda güç paylagtm1y-
la ilgili olarak yaptiklari anlagma yerine) Tito'nun politik egemenlik
kurmasi, Bati tarafmdan Moskova'nin planh ilerleyiginde yeni bir adim
olarak yorumlandi. Bu gärüg ayriliklari ile Sovyetler Birliši'nin IMFye
ve Uluslararasi Bankasma katilma konusundaki isteksizligi, özellikle
Moskova ile savastan sonra iyi iligkiler sürdürmeyi uman Amerikahlari
rahatsiz etti.
elverdiginde
- O halde Bati için, Stalin'in kogullar Bati ve Güney Av-
rupa'da denetim kurmayi ve ashnda kogullarm olugumunu bu yönde
çabuklagtirmay1 planladigindan kugkulanmak, olabileceklerle ilgili var-
sayimlarda fazla ileri gitmek olmuyordu. Bunun açiktan askeri kuvvet
kullanimi ile gerçeklegmesi mümkün degildi; ama Ruslarm Türkiye üze-
rinde artan baskisi kaygt vericiydi ve bu durum, Washington'u 1946'da
Dogu Akdeniz'e bir donanma özel görev kuvveti yerlegtirmeye itmigti,
ayni gey, askeri kuvvet kullanimi yerine, Moskova'ya dalkavukluk eden-
lerin savag yüzünden ortaya çikan ekonomik bozukluklarm ve politik
rekabetlerin sürmesinden yararlanma becerileri ile gerçeklegtirilebilirdi.
Yunan komünist ayaklanmasi bunun bir igareti olarak görüldü. Fran-
sa'daki komünist destekli grevler de öyle. Ruslarm Alman kamuoyuna

446
I

i
\

kur yapma girigimi de kugku uyandiriclydi ve insan gerçekten kaygilan-

mak istiyorsa, komünistlerin Kuzey Ìtalya'daki gücü de bäyleydi. Söz
konusu hareketleri ayri ayr1 inceleyen tarihçiler, bunlarm ne älçüde
Moskova tarafmdan tasarlanan bir plan"a göre denetlenebil-
"master

dikleri konusunda bugün daha kugkuludur. Yunan komünistleri, Tito

ve Mao Tse-tung, en çok yerel dügmanlarmm derdine dugmuglerdi,glo-
bal bir Marksçi düzenin degil; Batidaki komünist partilerin ve sendika-
larin liderleri de en çok kendi yandaylarmm duygularina kargilik ver-
mek zorundaydilar. Ote yandan, bu úlkelerden herhangi birinde komü-
nizm adma saglanacak bir kazancin, büyük bir savaga yol açmadikça
Ruslar tarafmdan memnunlukla kargilanacagi kugkusuzdu; ve bu sira-
larda George Kennan gibi Sovyetler üzerine uzmanligi olan kipilerin
Sovyetler Birligi'ni bulundugu yerde yönündeki savunmalari-
"tutma"

neden sempatiyle kargilandigmi anlamak da kolaydir.

nm
Hizla geligtirilen, Sovyetleri bulunduklari yerde
"tutma

strateji-
si"nin" çegitli unsurlari arasinda ikisi äne çikiyordu. Kennan'm olum-
suz nitelikte oldugunu kabul etmesine ragmen, istikrar konusunda sag-
lam güvenceler sundugu için askeri liderlerce giderek daha çok tercih
edilen ilk unsur, Birlegik Devletlerin Moskova'ya, dünya üzerindeki
bölgelerden hangilerinin dügman olanlarm eline geçmesine
"bize
. . .

izin veremeyecek"" oldugunu göstermesiydi. Böylece, bu devletlere di-

renme güçlerini takviye için askeri destek
verilecek
ve onlara yönelik
bir Sovyet saldirisi hemen hemen bir casus bellis olarak gärülecekti.
Çok daha olumlu olan ise, Îkinci Dünya Savagmm yol açtigi
"sanayi

demirbagmdaki maddi, ruhsal güç açisindan da manevi anlamdaki de-

rin tükenig" yüzünden Sovyet bozgunculugu kargisindaki direnigin ki-
rdrug oldugunu Amerika'nm .görmesiydi." O halde Sovyetler'i uzun
vadeli olarak tutma- politikasmin en änemli unsuru, Avrupa ve Japon-
ya'da yerle bir olmuy sanayilerin, çiftliklerin ve kentlerin yeniden ku-
rulmasina imkân vermek üzere çok genig kapsamh bir Amerikan eko-
nomik yardim programiydi; çünkü bu, yalmzca böyle yerlerin komü-
nist smif mücadelesi ve devrim doktrinlerine kapilmalari ihtimalini
azaltmakla kalmayacak, güç dengelerinin Amerika'nin lehine olarak
yeniden ayarlanmasina da yarayacakti. Kennan'm çok inandirici je-
opolitik tartigmasma göre, ulusal güvenlik açisodan bizim
"dünyada

için önemli" sadece askeri merkez"" varsa -Birlegik Dev-

"bey
smai ve
'

letlerin kendisi, rakibi SSCB, Büyük Britanya, Almanya ile orta Avrupa
ve Japonya-o halde, adi geçen son üç bölgeyi bati kampi içinde tut- "kuvvetler
mak ve onlarm gücünü arttirmakla, sonuçta ortaya çikacak
korrelasyonu", Sovyetler Birligi'nin sürekli olarak geride kalmasim sag-

Casus belli: savagmayi gerektiren olay.

- ç.n.

447

I
 layacakti. Bunun kadar belli olan bir nokta da, Stalin Rusya'smm bu
stratejiye derin bir kugkuyla bakacagiydi; bu da özellikle, söz konusu
stratejinin yakm zamanlara kadar Sovyet dügmam olan iki ülkeye, ya-
ni Almanya ile Japonya'ya,yeniden güç kazandirilmasim da kapsama-
sodan geliyordu.
"Dönüm noktasi olusturan" 1947 yih boyunca ya da daha sonra
iki tarafm attigi çegitli adimlarin tam bir tarihçesini vermek, genel so-
nuç1ardan daha az önem tagimaktadir. Yunanistan ve Türkiye'ye daha
önce Ïngiltere'ninverdigi güvencelerin Birlegik Devletlerce devrahnmasi
-bu,

simgesel olarak sorumluluklarm, daha önce global polislik yapan

ülkeden, global polis konumuna yeni yükselen ulkeye aktarilmasi ve
Londra'mn oldugu kadar, Washington'un da mantigmin bir parçasiy-
di"- Truman tarafmdan bölgesel sinirlari olmayan bir "doktrin"

çerçe-
vesinde hakh gösteriliyordu. Ancak, Avrupa kapsami içinde, Ameri-
ka'nm halklarm kendi kurumlarun korumalarma yardim" için
"äzgür

gösterdigi açik istek, kitaya bela olan yaygin ekonomik dertler, yiyecek
sikintisi ve kömür kithgiyla nasil baga çikilacagma iliçkin olarak
yapi-
lan ciddi tartigmalara baglanabilir. Amerikan yönetiminin çözüm yolu
-"Avrupa'yi ekonomik açidan kendi ayaklari üzerinde durdurmak"
üzere, genig kapsamli yardim için Marshall Plani diye bilinen plan-
amaçh olarak, komünist olsun olmasm, tüm Avrupa ülkelerine yapilan
bir öneri diye sunulmuytu. Ancak,- bu yardimi kabul etmenin Moskova
için ne gibi çekici yanlari olursa olsun, Sovyet ekonomisinin tam en ka-
ti sosyalleyme ve kollektifleptirme biçimlerine döndügü bir sirada, Bati
Avrupa ile ortak igbirligini getiriyordu ve plano raison d'etre'nin, her
yerdeki Avrupalilari özel girigimin kendilerine komünizmden daha ko-
lay refah
-getirebilecegine

ikna etmek oldugunu anlamak için dahi ol-

mak gerekmiyordu. Molotov'un plan üzerindeki -Paris görügmelerini
terk etmesinin ve yardim bagvurusunda bulunmamalari için, Rusya'nm
Polonya ve Çekoslovakya'yabaski yapmasmm sonucu olarak, Avrupa
äncesine göre çok daha fazla bölünmüg bir hale geldi. Milyarlarca do-
larhk Amerikan yardimiyla (bu yardim özellikle daha büyük devlerler
olan Ingiltere, Fransa, Ìtalya ve Bati Almanya'ya verilmigti) destektenen
Bati Avrupa'da ekonomik buyüme hizla artti ve bir Kuzey Atlantik tica-
ret agmm içinde bütunlesti. Dogu Avrupa'da ise komünist denetimler
'

sikilagt1. 1947'de yeniden kurulan ve ancak yari gizli bir tür komünist
enternasyonali olan Cominform kuruldu. Prag'daki çogulcu rejime bir
komünist darbe ile 1948'de son verildi. Tito'nun Yugoslavya'si, Sta-
lin'in bogucu kollarmm arasindan siyrilmayi baçartrken, äbür uydular
temizlikhareketlerine maruz kaldilar, 1949'da da Comecon'a (Kargihk-
li Ekonomik Yardim Konseyi) girmek zorunda birakildilar; bir Sovyet
Marshall Plant olmakla ilgisi bulunmayan Comecon, uydula-
"yalmzca

448

I
\

ri sagmak için olan yeni bir mekânizmanm parçasiydi."'" Churchill

1946 tarihinde "Demir Perde"yi anlatirken biraz erken davranmig ola-
bilirdi; iki yd sonrasmda ise dedikleri çikiyordu.
Dogu-Bati ekonomik rekabetinin yogunlagmasmi, askeri düzeydeki
rekabet tamamhyor ve Almanya bir kez daha tartigmanm merkezinde
yer ahyordu. 1947 Martmda Ìngilizlerve Fransizlar bir Alman saldirisi
kargismda her iki tarafin da imza sahibi öbür tarafa tüm gücüyle askeri
yardim taahhütünde bulundugu Dunkirk Antlagmasmi imzaladilar
(an-
ckk Londra'daki digigleri-bakanhgi, bu ihtimalin "biraz

soyut" oldugu
dügüncesini tagimakta ve Bati Avrupa'nm iç zayifliklarmdan daha çok
kaygi duymaktaydi). Bu pakt, 1948 Martmda Brüksel Antlagmasiyla,
Benelux ülkelerini de kapsamak üzere genigletildi. Bu ikinci anlagmada
Almanya'nm adi anilmiyordu; ama Bati Avrupa'da (özelliklede Fran-
sa'da), pek çok politikacmin o siralardaki saplantisinm hâlä "Rusya
meselesi"nden çok, "Almanya meselesi"I°' oldugunu säylemek yerinde
olur. Bu kimselerin kaygilarmin Nuh nebiden kalma niteligi, 1948 ylli
ilerledikçe büyük degigiklige ugradi. Brüksel Antlagmasom yapildigi yil
Ruslar, Almanya'yla ilgili Dörtlü Denetim Konseyinden, bu ülkenin
ekonomik ve politik gelecegi konusunda Bati'yla aralarmda
uyugma
saglanmasi mumkün olmayan görüç ayriliklari bulundugu iddiasiyla,
çekildiler. Oç ay sonra, üç batih denetim gücü, Almanya'daki karaborsa
ve para kargagasina son vermek uzere yeni bir deutschemark olugtur-
duklarim duyurdular. Ruslarin bu tek tarafli eyleme verdikleri tepki Ba-
ti Alman parasini kendi bälgelerinde yasaklamakla kalmadi; kendi
alanlarmin yüz mil içine sokulan ve bir Batih nüfuz bölgesi olan Ber-
lin'e girig ve çikiglara kisitlama getirdiler.
Dügmanligin boyutlarmi iyice açiga çikaran 1948-1949 Berlin bu-
nahmi oldu.*°2 Washington ve Londra'daki yetkililer Avrupa devletleri-
ni, dominyonlari ve Birlegik Devletleri, Rusya ile bir savag halinde bir
araya getirerek birlikte kargi koymano yollarmi bile tartigmaktaydi.
Amerikahlar --Marshall Plamnda oldugu gibi- Avrupahlarin önce aske-
ri guvenlik tasarilariyla ortaya çikmalanni isterken, Birlegik Devletlerin
komünist tehlikesini bu agamada ne kadar ciddiye aldigi kugku götür-
mezdi. Ülke içinde tüm özellikleriyle görülen "kizil

korkusu" ile ülke

digmdaki daha sert eylemler birbirini tamamladi. Truman, Mart
1948'de, kongreden zorunlu askerligin yeniden getirilmesini istiyor ve
bu istek ayni yil Haziran ayinda zorunlu askerlik yasasiyla yerine geli-
yordu. Sovyetler'in· Berlin'e giden kara yollarmi abluka altina almalari
bu hareketlere güç katti. Hava gücü çagina erigilmig olmasi, Amerikalt-
lara ve Ïngilizlere bunu izleyen 11 ay içinde Berlin'e uçakla malzeme
göndererek Stalin'in blöfüne meydan okuma imkâm verse de, kara yolu
geçigi yeniden saglamncaya kadar, kente zorla girecek bir askeri konvoy

449
göndermek gerektigini savunan pek çok kigi oldu. Bäyle bir eylemin sa-
vag için kigkirtici olmayacagim dügünmek zordur; gerçekte olan ise Bir-
leçik Devletlerin yeni bir anlagma uyarmca, B-29 bombardiman uçakla-
rindan olugan bir filoyu, Ingiliz hava alanlarina gändermesiydi; bu da
onlarm igi ne kadar ciddiye aldiklarmi gösteriyordu.
Bu kogullar altmda, tecrit yanhsi senatörleri bile, sonradan Kuzey
Atlantik Anlqmasi Teykilati (NATO) haline gelecek kurulugun olugtu-
rulmasi için yapilan önerileri desteklemeye ikna etmek mümkün oldu;
Amerika tam üye olacakti -

ashnda stratejik.amaç, Rus saldirist halin-

de, Kuzey Amerika'dan Avrupa'ya yardim saglanmasiydi. NATO, ilk
yillarmda kesin askeri hesaplardan çok, politik kaygilari yansitmig ve
Amerika, Avrupa dengesifli korumayi kendine gärev edinen baglica
güç roliinü Ingiltere'den devralirken, Amerika'mn dip-
"kanat"

batih
lomatik geleneklerinde meydana gelen tarihi degigikligin simgesi ol-
muçtu. Amerikan ve ingiliz hükümetlerinin ¯gözünde baglica görev,
Birlegik Devletler ve Kanada'yi Brüksel Paktim imzalayanlarla birleg-
tirmek ve kargilikli destek vaadini Norveç ve Italya gibi kendilerini
guvensiz hisseden ülkeleri de kapsayacak biçimde geniçletmekti. Aslin-
da NATO anlagmasinm imzalandigi gün, ABD Ordusunun Avrupa'da
aricak 100.000 askeri bulunuyordu (oysa 1945'teki asker sayisi 3 mil-
yondu) ve batiya. dogru yönelen bir Sovyet baskisma direnecek yerle-
ik tümen sayisi yalnizca 12'ydi yedi Fransiz, iki ingiliz, iki Ameri-
-

kan, bir Belçika tümeni. Bu dönemdeki Rus kuvvetleri, sayi ve yeterlik

yönünden, Bati'da etrafi telaça veren kimselerin iddia ettiklerinin yari-
si kadar bile olmamasina ragmen, her iki bloktaki asker toplamlari
dengesizligi huzur bozucu idi; bu korkular, komünistlerin Kuzey Al-
manya ovasma girerek Kore Savagmda Yalu'yu geçtikleri kadar hizia
yayilabilecekleri dügüncesiyle artti. Bu gu demekti, NATO stratejisi gi-
derek daha büyük älçüde, bir Sovyet istilastna cevap olarak uzun
menzilli Amerikan bombardiman uçaklarmin yapacaklari
"çok
genig
misilleme" esasina dayanirken, büyuk bir konvansiyonel ordu olugtur-
da vardi. Öte yandan, bu durum Batili
"kanat"

ma zorunlulugu güçle-
rin üçünü de --Birlegik Devletler, Kanada ve Ingiftere- Avrupa kitasi
üzerindeki sürekli askeri yükümlülüklerle e derece bagliyordu ki, bu
ülkelerin 1930'lardaki strateji planlamacilari durumu görseler, gagkm
lik içinde kahrlardi."
NATO ittifaki, Marshall Planmm ekonomik açidan yaptigim askeri
açidan yapmigtir; NATO Avrupa'nin 1945'te iki kampa bölünmesini
derinlegtirmig, yalniz geleneksel olarak tarafsiz ülkeler (Isviçre,Isveç),
Franco ispanyasi ve birtakim äzel örnekler (Finlandiya, Avusturya, Yu-
goslavya) her iki kampta da yer almamiglardir. Zarnani geldiginde, bu
ittifaka Sovyet egemenligi altmdaki Varçova Pakti ile kargihk verilecek-

450
ti. Bu derinlegen bölünme ise Almanya'nin yeniden birlige kavugmasmi
daha da uzun bir ihtimal haline getirdi. Fransizlarin kayg11arma rag-
men, 1950'lerin sonlarinda Bati Alman Silahh Kuvvetlerinin sayisi NA-
TO yapisi içinde artmaya bagladi bu da, Bati asker sayisi toplamlari
-

arasindaki farki gerçekten daraltmak istiyorsa, yeterince mantikli bir

geydi." Ancak bu kaçimlmaz olarak SSCB'yi de özel denetimlere rag-
men bir Dogu. Alman Ordusu olugturmaya itti. Her iki Alman devleti
e kendi askeri ittifaki içine girince, iki blokun da Almanya'nm ilerde
thrafsizhk yolundaki her türlü girigimine urküntü ve kuçkuyla, kendi
güvenliklerine bir darbe olarak bakmalari kaçinilmazdi. Rusya söz ko-
nusu oldugunda bu duygular, Stalin'in 1953'teki ölümünden sonra bile,
bir kere komünist olan bir úlkenin bu gärüsten vazgeçmesine izin veril-
memesi gerektigine iligkin inanç1a, pekigmekteydi (bu, sonraki tammla-
masiyla, "Brezhnev Doktrini" idi). 1953 Ocaginda, ABD Ulusal Güven-
lik Konseyi gizli olarak Dogu Avrupa uydu devletlerinin
"ancak

genel
bir savag ile ya da Ruslarm kendileri tarafmdan, äzgürlüge kavugturu-
labilecekleri"ni kabul etmigti. Bartlett'in üstü kapah olarak igaret ettigi
gibi,
"her
ikisi de imkânsizdi.""" 1953'te Dogu Almanya'daki bir ayak-
lanma hizla bastmldi. 1956'da Macaristan'm Varçova Paktindan çekil-
me kararmdan telaça dügen Rusya, tümenlerini bu ülkeye geri yolladi
ve ülkenin bagimstzlišina son verdi. Khrushchev, yenilgiyi kabullenerek
yetenekli kipilerin Batiya olan akigmi durdurmak üzere 1961'de, Berlin
Duvarinm yapilmasmi emretti. 1968'de Çekler12 yll önce Macarlarin
ugradigi akibete ugradilar; ancak bu kez daha az kan döküldü. Bati'nm
ne ideolojik ne de ekonomik çekiciligine (resmipropagandalarina rag-
men) denk bir geyler verineyi bagaramayan Sovyet liderlerinin aldigi bu
önlemlerin hepsi de iki blok arasmdaki bölünmeyi pekigtirmekten bar
ka bir gey yapmadi.""i
Soguk Savagin ikinci ana özelligi, yani Avrupa'nm kendisinden,
dünyanm öbür bölümlerine dogru olan sürekli yanal-tirmanigi, hiç de
gagirtici degildi. Savgin kendisi sürerken, Ruslar- tüm güçlerini nere-
deyse tek amaçla, Alrhan tehditiyle ugragmak için bir noktada topla-
miglardi; ancak bu, Moskova'nin Türkiye, Ìran ve Uzakdogu'nun gele-
ceklerine duydugu politik ilgiden vazgeçmesi demek degildi böyle ol--

madigi da 1945 Agustosunda açikça ortaya çikti. O halde, Rusya'nm

Avrupa ile ilgili konularda Bati ile olan kavgasmin cografi olarak bu
kitayla suurli kalmasi pek mümkün degildi; äzellikle de anlagmazhäm
ilkeleri evrensel nitelikte oldugu için - ulusal güvenlige kargi özerklik,
sosyalist planlamacihga kargi liberalizm, v.b. Daha da
in kendisi Balkanlar'dan
onemlisi, sava-
Dogu Hint Adalarina kadar çok büyük top-
lumsal ve politik çalkantilarm çikmasina yol açmigti ve iggal ordulari-
nin dogrudan girmedigi ülkelerde bile (säzgelimi. Hindistan ya da Mi-

451
sir) iggücünün, kaynaklarm ve dü üncelerin seferber edilmesi, käklü
degigikliklere yol -açmigti. Geleneksel toplumsal düzenler alaçagi ol-
mug, sömürge rejimleri gözden dügmüg, yeralti milliyetçi gruplari ser-
pilip geligmig ve kendini yalnizca askeri savaga degil, politik degigime
adayan direniççi hareketler geligmigti."" Bir bagka deyigle, dünyanin
1945 yili içinde bulundugu durum, barig dönemi istikrarini bir an än-
ce yeniden saglamak hevesinde olan Büyük Güçlere tehdit olugturabi-
lecek muazzam politik çalkantilar tagiyordu; ama bu ayni zamanda,
tüm insanliga yönelik kendi doktrinleriyle dopdolu olan süpergüçlerin
her biri için, yikilmig eski düzenin enkazi içinden çikmakta olan pek
çok halk arasmda destek aramakta bir firsat olabilirdi. Müttefikler,
sava; strasmda kendilerine hükmeden Alman ve Japonlarla mücadele-
ye girigen her çegit direnig hareketine yardim etofylerdi ve bu grupla-
rin, 1945'ten sonra, iktidar için savagan rakipleriyle kapigirken bile
bu tür yardimlarm sürmesini beklemeleri dogaldi. Bu partizan grup-
lardan kiminin komünist, kiminin agin komünist aleyhtari olmalari
Moskova ve Washington'daki karar mercilerinin bu bölgesel kavgalari
kendi global nitelikli ugraglarindan ayirmalarini her zamankinden da-
ha zorlagtiriyordu. Yunanistan ve Yugoslavya örnekleri, ülke içi yerel
bir tartigmanin nasil hizla uluslararasi bir anlam kazanabilecegini gäs-
termigti.
Rusya ile Bati arasmda Avrupa digmda ortaya çikan tartigmalardan
ilki, büyük ölçüde bu tür savag zamanma özgü ad hoc* düzenlemelerden
arta kalan bir mirasti; 1941-1943'te Tran üç tarafli askeri korunma alti-
na alinmig ve bu, kismen iran'in Müttefik kampi içinde kalmasi, kismen
de Müttefiklerden hiçbirinirr Tahran yönetimi üzerinde haksiz bir eko-
nomik nüfuz kazanmamasi için yapilmigti.'" Moskova 1946'mn baymda
buradaki garnizonunu çekmeyip, bunun yerine kuzeydeki ayrilikçi, ko-
münist yanlisi hareketleri tegvik eder gärününce, Ingilizlerin Rusya'nm
dünyanm bu bölgesi üzerindeki haksiz nüfuzuna karçi geleneksel itiraz-
lari artmig, sonra da Truman yönetiminin giddetli protestosu yamnda·bu .
itirazlar sänük kalmigti. Rus askerlerinin geri çekilmesi ve çok geçmeden
de bizzat Îran Ordusunun kuzey illerini ve Tudeh (komünist)partisini
sindirmesi, Washington'da büyük bir memnunluk yaratti ve Truman'm
Sovyetler'le dille konugma"mn yararma olan inancini dogru çikar-
"sert

di. Durum, Ulam'in deyigiyle, Sovyetler'i ne demek oldugu-

"tutmamn

nu, bu konuya iligkin doktrin fiilen dile getirilmeden'"" ortaya koymuy

ve Washington'u Ruslarm bagka yerlerdeki etkinlikleriyle ilgili haberler
kargisinda benzer tepkiler göstermesi için psikolojik açidan hazirlamisti.
Böylece Yunanistan'da süren iç savag, Moskova'nm Bogazlarda ve Kars
*
Ad hoc: durumun geregi olarak.
- ç.n.

452
I
\

sinir bölgesinde ödünler konusunda Türklere yaptigi baskilar ve ingiliz

Hükümetinin 1947'de, bu iki ülkeye vermig oldugu güvenceleri artik
sürdüremeyecegini ilam, Amerika'da zaten belli belirsiz baglamig olan
("Truman Doktrini" biçiminde) genel bir tepki dogurslu. Daha 1946 Ni-
saninda digigleri bakanligi "Birlegik Kralhšm ve Ingiliz Uluslar Toplulu-

gu arasmdaki baglantilarm""° desteklenmesi geregi üzerinde israr edi-

yordu. Bu tür dügüncelerin giderek daha çok kabul görmesi ve Washing-
ton'un Ruslarm Dogu Akdeniz ve Ortadogu'ya dogru yayilmalarim en-
elleyen älkelerin
"kuzey

hatti" üzerinde meydana gelen bunalimlar ara-

sinda baglanti kurmasi, Amerikan dig politikasmdaki idealist çizgilerin
nasil hizla jeopolitik hesaplara baglanmaya, belki de yerlerini bunlara
terk etmeye bagladigma igaret etmektedir.
Batih Güçler Uzakdogu'da meydana gelen degigikliklere de Komü-
nizmin bu global ilerleyiginin bilinciyle baktilar. Sukarno'nun genig ta-
banh milliyetçi hareketi yüzünden kisa bir süre sonra kendi "Dogu Hint
.Adalari"ndan kovulacak olan Hollandalilarm ya da Ho Chi Minh'in Vi-
etminhleri ile bir acele silahli mücadeleye dalan Fransizlarm, veya Mala-
ya'da kisa sürede ayaklanma bastirma harekâtma girigen ingilizlerin,es-
ki sämärgeci güçler olarak tepkilei·i, Süveyfin dogusunda hiçbir komü-
nist bulunmasa da ayni olabilirdi.1" (Öteyandan, 1940'h yillarm sonla-
rmda Washington'un sempatisini ve Fransa örneginde oldugu gibi Ame-
rikan askeri yardimim saglamak için, ayaklanmalari Moskova'nm çekip
çevirdigini iddia etmenin yararh oldugu ortaya çikmigtir.) Ama Çin'in
"kaybi"

Birlegik Devletler için daha güneydeki bu tehlikelerden çok da-

ha agir bir gok olmugtur. Birlegik Devletler 19. yüzyilda Amerikali mis-
yonerlerin çabalariyla baglayarak bu genig ve kalabahk ülkeye (mali
yönden çok daha az olsa da), kültürel ve psikolojik anlamda çok büyük
yatirimlarda bulunniustu ve bunlar savag sirasmda Chiang Kai-shek yö-
netimi basmmm yazdikÍariyla daha da büyümügtü. Birlegik Devletler,
Çin'de dinsel anlamindan da öte anlamda bir
"misyon"u
bulundugunu
hissediyordu."2 Digigleri bakanhgindaki ve ordudaki yetkililer de Ku-
omintang'm kätü yolda ve yetersiz oldugunu giderek daha iyi görüyor-
lardi ama, onlarm bu gärüglerini kamuoyu, özellikle de 1940'lara gelin-
diginde dünya politikasmi kati bir biçimde ak-ve-kara olarak görmeye
baglayan Cumhuriyetçi sag kamuoyu, paylagmtyordu.
Bu yillarda Dogunun her yerinde var olan politik çalkantilar ve be-
lirsizlikler Washington'u tekrar tekrar açoaza soktu. Bir yandan, Ame-
rikan Cumhuriyetinin ahlaki çöküntü içindeki ÜçüncüDünya yänetim-
lerinin ya da çürüyüp giden sämürge imparatorluklanmn destekçisi
olarak görülmesi söz konusu olamazdi. Öte yandan,
"devrim

güç1e-
ri"nin daha fazla yayilmasi istenmiyordu, çünkü bu, (iddiaya göre)
Moskova'nm nüfuzunu artirirdi. îngilizleri 1947de Hindistan'dan çe-

453
kilmeye tegvik etmek oldukça kolay bir geydi, çünkä bu yalnizca Nehru
yönetiminde bir parlamenter demokratik rejime geçig anlamina geliyor-
du. Ayni gey, 1949'da Hollandalilari Endonezya'yi terke zorlarken de
yapilabilirdi; ancak Washington buradaki komünist ayaklanmanm bü-
yümesinden hâlâ kaygi duyuyordu Filipinler'deki için de öyle (bagim-
-

sizhäma 1946'da kavugmuçtu). Ama bagka yerlerde "bocaladigi"

daha
açikti. Sözgelimi,
Japon toplumunda tam bir toplumsal degigim ve as-
kerden arindirma gerçekleptirilmesine iligkin önceki dügünceleri sürdür-
mek yerine, Washingtonlu planlamacilar sürekli olarak Japon ekonomi-
sini dev firmalar (zaibutsu)aracihgiyla yeniden kurma ve hatta Japon-
ya'yi kendi silahh kuvvetlerini olugturmaya äzendirme gibi dügüncelere
yöneldiler -

bu, kismen Birlegik Devletlerin ekonomik ve askeri yükleri-

ni hafifletmek, kismen de
Japonya'ninAsya'da komünizme kargi bir
kale haline gelmesini saglamak içindi."-'
Washington'un tavrmin 1950'ye gelindiginde bâyle sertlegmesi iki et-
ken sonucunda olmugtu. Bunlardan ilki, Truman ve Acheson'un daha es-
nek
"tutma"

politikalarma kargi, yalnizca onlari eleptiren Cumhuriyetçi- -

lerin ve hizla güç kazanan

"kizil

avcisi" Joe McCarthy'nin degil, yöneti-

min kendi içinde yer alan Louis
Johnson,JohnFoster Dulles, Dean Rus-
ke ve Paul Nitze gibi yeni tutucularm yänelttigi saldirilarin artmasiydi -

bunlar Truman'i ülke içinde kendi politik kanatini korumak için daha id-
diaci davranmaya zorluyorlardi. Ikincisi de, 1950 Haziramnda 38. para-
lel üzerinde gerçeklegen Kuzey Kore saldirisiydi, bu saldiri, Birlegik Dev-
letter tarafindan hemen Moskova'nm sahneledigi saldirgan master planin
bir parçasi olarak yorumlandi. Bu etkenler bir araya gelince, Washing-
ton'da is igten geçmeden müdahale etmek için daha aktif ve hatta savaga
gidebilecek bir politika isteyen güçlere üstünlük kazandirdi. Sözüne kulak
verilir bir gazeteci olan Stewart Alsop, on lobutlu bowling oyununun gös-
terigsiz imgelerine bagvurarak "Asya'yi hizla kaybediyoruz," diye yazi-
yordu. Kremlin, sert vuran, hirsli bowling oyuncusuydu.

Bagtaki lobut Çin'di. Simdiden devrilmig durumda. Ikinci sira-

daki iki lobut, Burma ve Çihhindi'dir.Onlar giderse, bir sonra-
ki sirada yer alan üç lobutun Siyam, Malaya ve Endonezya'nm
da arkadan devrilmeleri oldukça kesindir. Ve eger Asya'mn geri
kalan yam da giderse, bunun bir sonucu olarak ortaya çikacak
paikolojik, politik ve ekonomik miknatis gücünün dördüncü si-
radaki dört lobutu, Hindistan'i, Pakistan'i, Japonya'yive Fili-
pinler'i yere indirmesi hemen hemen kesindir."'

Dügüncelerde meydana gelen bu degigikligin sonuçlari, Dogu As-

ya'nin her yamndaki Amerikan politikasim etkiledi. Bunun en belirgin

454
I
i
I

biçimde ortaya çikisi, Güney Kore'ye verilen askeri destegin hizla tir-
manmas1yla olmustur -

Güney Kore rejimi tatsiz, baskici bir rejimdi ve

çatt;mada o da kusurluydu; ancak o siralar masum bir kurban olarak
görülüyordu. Bagtaki B.D. hava ve deniz destegi çok geçmeden ordu ve
deniz piyade tümenleriyle takviye edildi ve böylece Mac Arthur etkili
kargi taarruzuna (Inchon) baglama imkämni bulmuy oldu. Birlegmig
Milletler kuvvetlerinin kuzeye došru ilerleyigi, Çin'in Ekim/Kasim
müdahale etmesine kadar surdü. Atom bombasi kullanimina
L950'de
kân verilmedigi için, Amerikahlar 1914-1918'deki siper savasim an-
diran bir mücadele yürütmek zorunda kaldilar."' 1953 Haziramnda
ateykes saglanmcaya kadar, Birlegik Devletler savag için 50 milyar dolar
harcamig .savag bälgesine iki milyon asker göndermig ve bunlardan
54.000'den fazlasmi kaybetmigti. Birlegik Devletler Kuzey Kore'yi en-
gellemig ama kendi kendisini Güneye karsi, vazgeçilmesi zor, belki de
imkânsiz olan uzun süreli, önemli askeri taahhütler altma sokmuytu.
Bu savag, Amerika'nin Asya'daki bagka yerlerde yürüttügü politi-
kada da önemli degigikliklere yol açti. 1949'a gelindiginde, Truman yö-
netimi içindeki pek cok kimse nefret duygusuyla, Chiang Kai-shek'i
"geride

desteklemekten vazgeçti; Tayvan'da kalanlar"m kurdugu hükü-

meti küçük gördü; bu kipiler, Ingiltere'nin yaptigi gibi Mao'nun komü-
nist rejimini tanimayi dügunmekteydi. Ancak - bir yil geçtikten sonra,
Tayvan B.D. filosunca korunuyor ve Çin'inkendisi (en azmdan Mac
Arthur'un bakig açismdan), saldirganhgina kargi koymak üzere atom
silahlari kullamlmasi gerekecek bir can dügmam olarak gorülüyordu.
Sahip oldugu hammaddeler ve yiyecek kaynaklari ile büyük önem tagi-
yan Endonezya'da yeni hükümete komünist ayaklanmacilarla savagma-
si için yardim edilecekti; Malaya'da da Îngilizler aym geyi yapmaya teg-
vik edileceklerdi. Birlegik Devletler Çinhindi'nde de Fransa'yi temsil ni-
teligi daha çok bir hükümet kurmasi için hâlâ sikigtmrken, artik Viet-
minh'e karyi mücadele için silah ve para akitmaya hazirdi."6 Amerikan
uygarhginm manevi ve kulture) yönden olan çekiciliginin komünizmin
yay11masini önleyeceginden artik emin olmayan Birlegik Devletler, özel-
likle de Dulles digigleri bakam olduktan sonra, giderek daha çok askeri-
toprak düzeni güvenceleri.vermek yoluna gitti."' 1951 Agustosunda bi-
le, bir anlagmayla, ABD'nin Filipinler'de hava ve donanma üsleri kur-
ma haklart ve bu adalarin savunmasi için olan Amerikan taahhütleri
yeniden dogrulamyordu. Birkai gün sonra Washington, Avustralya ve
Yeni Zelanda ile üç tarafh guvenlik anlagmasmi imzaladt. Bir hafta son-
ra da Japonya ile olan barig anlagmasi nihayet sonuçlandirildi ve Pasi-
fik'teki savag, böylece yasal olarak sona erdirildi; Japondevletine de ye-
niden tam egemenlik verilmig oldu -

ama aym gün hem JaponAdalari

üzerinde hem de Okinawa'da Amerikan kuvvetleri bulunmasini sagla-

455
yan bir güvenlik pakti da imzalandi. Washington'un komünist Çin'e
kargi politikasi ödün vermez bir biçimde dügmanca, Tayvan'a karti ise
giderek daha destekleyici nitelikte oldu; bu tutum,
Quemoyve Matsu
gibi fazla önem tagimayan ileri karakol mevkileri konusunda bile böy-
leydi.
Soguk Savagm üçüncü önemli unsuru ise, destekleyici askeri ittifak-
lar kurulmasinin yani sira iki blok arasmda giderek giddetlenen silah
yariglydi. Harcanan paralar yönünden bakildigmda, Tablo 3rde de gö-
rüldügü gibi, bu hiç de dengeli giden bir ešilim olmadi.

TABLo 37
GÜÇLERÏN SAVUNMA HARCAMALARI, 1948-1970""
(milyardolar olarak)

. Bao
Tarih B.D. SSCB Almanya Fra nsa B.K. Îtalya Japonya
..

Çin
'
1948 10,9 13,1 0,9 3,4 0,4
1949 13,5 13,4 1,2 3,1 0,5 2,0
1950 14,5 15,5 1,4 2,3 0,5 2,5
1951 33,3 20,1 2,1 3,2 0,7 3,0
1952 47,8 21,9 3,0 4,3 0,8 2,7
1953 49,6 25,5 3,4 4,5 0,7 0,3 2,5
1954 42,7 28,0 3,6 4,4 0,8 0,4 2,5
1955 40,5 29,5 1,7 2,9 4,3 0,8 0,4 2,5
1956 41,7 26,7 1,7 3,6 4,5 0,9 0,4 5,5
-
1957 44,5 27,6 2,1 3,6 4,3 0,9 0,4 6,2
1958 45,5 30,2 1,2 3,6 4,4 1,0 0,4 5,8
1959 46,6 34,4 2,6 3,6 4,4 1,0 0,4 6,6
1960 45,3 36,9 2,9 3,8 4,6 1,.1 0,4 6,7
1961 47,8 43,6 3,1 4,1 4,7 1,2 0,4 7,9
1962 52,3 49,9 4,3 4,5 5,0 1,3 0,5 9,3
1963 52,2 54,7 4,9 4,6 5,2 1,6 0,4 10,6
1964 51,2 48,7 4,9 4,9 5,5 1,7 0,6 12,8
1965 51,8 62,3 5,0 5,1 5,8 1,9 0,8 13,7
1966 67,5 69,7 5,0 5,4 6,0 2,1 0,9 15,9
1967 75,4 80,9 5,3 5,8 6,3 2,2 1,0 16,3
1968 80,7 85,4 4,8 5,8 5,6 2,2 1,1 17,8
1969 81,4 89,8 5,3 5,7 5,4 2,2 1,3 20,2
1970 77,8 72,0 6,1 5,9 5,8 2,4 1,3 23,7

Amerika'mn savunma harcamalarinda 1950'yi izleyen birkaç yll

içinde görülen muazzam artig, Kore Savagimn giderlerini ve Washing-
ton'un tehditlerle dolu bir dünyada yeniden silahlanma ihtiyacma duy-
dugu inanci açikça göstermekteydi; 1953 sonrasmdaki gerileme ise, Ei-
"askeri-smai
senhower'in kompleksi", hem topluma hem ekonomiye
zarar vermeden denetim altina alina girigimiydi; 1961-1963'teki artiplar
Berlin Duvari ve Küba füze bunahmlarini yansitlyordu ve 1965 sonra-

456
I
I
 smda görülen siçrama, Amerika'nin Güneydogu Asya'yla ilgili taahhüt-
1erindeki artigi göstermekteydi."" Sovyetler'le ilgili rakamlarin birer
tahminden öteye gitmemesine ve Moskova'mn politikasmin bir esrar
perdesi altmda kalmasma ragmen, bu ülkenin 1950-1955 arasmda ger-
çekleptirdigi artiplarin, uçak ve füze sayilarini büyük älçude çogaltma-
digi taktirde Bati ile savagin Rus anayurduna kargi yikici hava saldirila-
rma yol açacagi kaygisodan ileri geldigi sonucunu çikarmak, herhalde
yerinde olur; 1955-1957 ydlarindaki indirimler Khruschev'in detente
diplomasisini ve parayi tuketim mallari için serbest birakma çabalarmi
yansitmaktadir; 1959-1960'tan sonraki çok büyük artig ise, Batiyla
olan iligkilerdeki bozulmayi, Küba bunaliminm getirdigi utanci ve si-
lahh kuvvetlerin her dalmda güçlu olma kararhgim gözler önune ser-
mektedir " Komünist Çin'in gerçekleptirdigi daha gästerigsiz artiplar,
bagka geyler kadar, ülkenin kendi ekonomik buyümesininde bir yansi-
masiydi; ama savunma harcamalarmda 1960'h yillarda görülen çogal-
ma, Pekin'in Moskova'dan kopuçunun bedelini ödemeye hazir oldugu-
na igaret etmektedir. Bati Avrupa devletlerine gelince, Tablo 37deki ra-
kamlar hem Ingiltere'nin, hem Fransa'mn Kore Savagi sirasmda savun-
ma harcamalarini arttirdiklarini ve Fransa'nm harcamalarinm Çinhin-
din'deki kavgasmdan dolayi 1954'e kadar yükselmeye devam ettigini
göstermektedir; ancak o tarihten sonra bu iki güç ve Bati Almanya,
Îtalya ve Japonya savunma harcamalarmda ancak simrh artiplara (ve
ara sira da gerilemeye) izin vermiglerdir. Çin'in büyümesi bir yana- bira-
kihrsa ilgili rakamlar da kesinlikten çok uzaktir-- 1950'li ve
-bununla

1960'h yillardaki silah harcamalari düzeni, gene dünyanm iki kutuplu

oldugu izlenimini vermektedir.
Belki de, tek bagina rakamlardan daha anlamh olan nokta, silah
yarigmm çok düzeyli ve cok yanh niteligiydi. Birlegik Devletler, Rusla-
rm 1949'da kendi atom bombalarim yapmayi bagarmalarmdan dolayi
sarsilmiç olmakla birlikte, nükleer silahlarin kargilikh kullamminda,
SSCB'ye onun kendisine verebileceginden çok daha buyük zarar verece-
gine inamyordu. Õte yandan, ideolojik yani hayli agir basan NSC-
68'de (Ocak 1950 Ulusal Güvenlik Konseyi Muhtirast 68) belirtildigi
ve müttefiklerimize
"kendimize
üzere, ait hava, kara ve deniz gücünü
mümkün olabildigince hizla, askeri yönden atom silahlarina bu kadar
bagimh olmayacagimiz bir noktaya getirmek"= gartti. Nitekim, 1950-
1953 yillari arasinda ABD Kara Kuvvetleri sayica üç kat artmig ve bu
büyuk ölçüde, yedeklerin Kore'de savaga çagrilmalari yüzünden olmug-
sa da, igin içinde NATO'yu genel nitelikli bir dizi askeri yükümlülük 01-
maktan çikararak bir kara kuvvetleri ittifaki haline getirmek kararbligi
da vardi - amaç, Sovyetlerin, Amerikah ve Ingiliz planlamacilarm muh-
temel gärerek'korktuklari Bati Avrupa iggallerini önceden davranarak

457

i FFTPDF FITWTC
 änlemekti.122 1952 tarihli Lizbon Antlagmasi uyarinca, inanilmaz güç
bir toplam olan 90 Müttefik tümeni olugturma umudu gerçekte bulun-
mamakla birlikte, Avrupa'da girigilen askeri taahhütlerde änemli bir ar-
tig gene de olmugtu --

1953'te ABD tümenleri birden beye çikmig, Ingil-

tere Almanya'ya dört tümen yerlegtirmeye razi olmus, böylece, Bati Al-
man Ordusu Londra ve Paris tarafmdan yapilan indirimlerin telafi edil-
mesi için genigletilince, 1950'li yillarm ortalarinda makul bir denge sag-
lanmigti. Buna ek olarak, Müttefiklerin hava kuvvetlerine yaptiklari
harcamalarda çok büyük artiplar oldu; böylelikle 1953'e gelindiginde,
NATO'nun kullanimma hazir 5.200 kadar uçak bulunuyordu. Sovyet
Ordusunun ve hava kuvvetlerinin bu yillardaki geligimine iligkin olarak
bilinenler çok daha az olmakla birlikte, gurast açiktir ki Thukov, Stalin
ölünce önemli ölçüde yeniden teykilatlanmaya girigti
- yart hazir du-
rumdaki ylginlarca askerden kurtuldu, birlikleri çok daha güç1ü, çok
daha kolayca yer degigtirebilir ve derli toplu hale getirdi, toplarm yeri-
ne füzeler koydu; äzetle birliklerine, Batmm saldirmasmdan en çok
korktugu 1950-1951 yihnda sahip oldugundan çok daha genig bir taar-
ruz kapasitesi sagladi. Ayni zamanda,
su da.açiktir ki, Rusya bütçe ar-
tiplarmda en büyük oram, savunmaya ve taarruza yänelik hava gücune
ayiriyordu.">
Dogu-Bati silah yarigi için yapilan ikinci ve oldukça yeni bir alan
da denizlerdi; ancak, bu da düzensiz bir biçimde olmustur. ABD donan-
masi Pasifik Savagini, çevik uçak gemisi hizmet kuvvetleri ve denizalti
filosunun göz ahci bagarilari sayesinde, ardmda birçok ganh zaferler bi-
rakarak bitirmigti; kralhk donanmasi da "iyi
bir savag" çikardigmi dü-
günüyordu; bu savag, kilitlenip kalan 1914-1918 deniz çatigmasindan
çok daha belirleyici bir biçimde gerçeklegmiçti.32 Ancak uzun menzilli
stratejik bombardiman uçaklari ya da füzeler tarafindan tagmacak
atom bombalannm geligi (özelliklede çegitli savag gemilerine kargi ya-
pilan Bikini Mercanadalari deneme atiplarmda) deniz harbinin gelenek-
sel araçlarmm, hatta uçak gemilerinin gelecegi konusuna bile gölge dü-
ürmüç gibiydi. 1945'ten sonra savunma harcamalarmda yapilan indi-
rimler ve ayri ayri kuvvetlerin birlegik bir savunma bakanhgi bünyesin-
de
"daha

yeterli hale getirilmesi" yüzünden, her iki donanma da agir

baski altma girdi. Durumlarini, en azindan bir miktar, gene amfibik çi-
karma hareketlerinin, uçak gemilerine dayah hava darbe harekatmm
yapildigi ve batih deniz gücünün akilhca kullanildigi Kore Savagi saye-
sinde düzeltebilmiçlerdir. Atom silahlariyla donatilmig darbe bombardi-
man uçaklarma sahip yeni tip çok büyuk uçak gemilerinin olugturulma-
si ve 1950'li yillarm sonunda uzun menzilli balistik füzeler atabilen
nükleer güçlü denizaltilarm planli olarak yapimi sayesinde, ABD do-
nanmasi da nükleer kulübe katilmayi bagarmigtir. Modern uçak gemile-

458
rinin maliyetini kargilama güçleri daha az olan ingilizler,gene de ufak
"komando"

çaph dar bölge savagi diye adlandirilan çarpigmalar için

gemilerine dönügtürülen uçak gemilerini korudular ve Fransizlar gibi
denizaltilara dayah bir caydirici güç olugturmaya çahytilar. Batih do-
nanmalarin hepsi 1965 yihnda, 1945'tekine göre daha az sayida gemi
ve askere sahip olsalar da, vurucu kuvvetlerinin daha büyük oldugu ke-
sindi.126
Ama bu donanmalata harcamalarin sürmesi için en büyük
_yaplan

i ici güç Sovyet filosunun genigletilmesinden geliyordu. Ikinci Dünya

Savagi sirasmda, genig denizalti gucüne ragmen Rus donanmasi pek az
baçari kazanmig ve personelinin çogu karada da çarpigmigti (ya da or-
du, nehirleri geçerken yardimct olmugtu). Stalin, 1945'ten sonra daha
üstün nitelikli Alman tasarimlarma dayah ve muhtemelen geniëletilmig
kiyi savunma görevinde kullamlmak uzere, daha pek çok denizaltmm
yapimina izin verdi; ama muharebe gemileriyle-uçak gemilerine sahip
daha genig bir su üstü donanmasi olugturulmasi görügünn de destekle-
di. Bu iddiali proje, nükleer füzeler çagmda genig, pahah savag gemileri
ingasmda bir amaç göremeyen Khrushchev tarafindan hemen durdurul-
mustur. Khrushchev'in bu konudaki görügleri, Bati=daki pek çok politi-
kaci ve hava maregalininkiyle ayniydi. Bu varsayimi sarsan gey, muhte-
melen Rusya'ya dügman olmalari en çok beklenebilecek ülkelerin, pek
çok kez su ustü deniz gücünü kullanmalari oldu -

Ïngilizve Fransizla-
1956'da deniz gücune dayah Süvey; saldirisi, ABD kuvvetlerinin
ran
1958'de Lübnan'a çikiglari ve (böyleceRusya destekli Suriyelileri dur-
durmalari), özellikle de, 1962 tarihli füze bunalimi sirasindaki gergin
kargilaymada Amerikan savas gemilerinin Küba çevresinde olugturduk-
lari cordon sanitaire. Bu olaylardan Kremlin'in (sözü geçer Amiral
Gorschkov'un zorlamasiyla) çikardigi ders pu olmustu, Rusya güçlü bir
donanmaya sahip' olmazsa, dünya gücü oyunlarinda ciddi bir dezavan-
taji olacakti çikarilan bu sonuç, ABD donanmasmin 1960'h yillarm
-

bagmda hizla Polaris füzeleri tagiyan denizaltilara yönelmesiyle güç ka-

zandi. Sonuçta, hem kizil donanmadaki hemen hemen bütün gemi tip-
lerinde destroyerler, her çegit denizalti, karigik uçak gemi-
-kruvazörler,

leri- çok büyük artig oldu.hem de bunlarm denizagiri bölgelerdeki yay1-

hmlarmda çok bûyük bir geniëleme gerçeklepti, böylece kizil donanma,
säzgelimi Akdeniz ya da Hint Okyanusundaki Batili deniz gücü ege-
menligine, Stalin'in hiçbir zaman girigmedigi bir biçimde meydan okur
hale geldi.12e
Ancak bu tür bir meydan okuma, gäzlemciler tarafmdan Amiral
Gorschkov'un donanmayi takviyesi ile Tirpitz'in 40, yll önceki takviye
giriçimi arasinda yaptiklari pek çok kiyaslamadan da anlagildigi gibi,
geleneksel anlamda bir meydan okuma olarak gärülebilirdi; Sovyetler

459
 Birligi kendisini yeni bir
"deniz

gücü yari 1"na adamig görünse de, .

ABD donanmasrun son derece pahali uçak gemisi hizmet kuvvetlerine
denk duruma gelmesi onyillar (o da böyle bir gey eger olabilirse) ahrdi.
1945 sonrasmdaki silah yarigunn asil devrim yaratan yänü bir bagka
yerde, atom silahlari ve onlari firlatacak uzun menzilli füzeler alanmda
ortaya çikmaktaydi. Hirogima ve Nagazaki'deki korkunç can kaybma
ragmen atom silahlarmi, insamn tahrip gücü tarihinde bir dönüm nok-
tasi olmaktan çok, hälâ
"yalmzca

yeni bir çegit bomba" olarak gören

pek çok kigi vardi. Üstelik, atom gücüyle ilgili geligmelere uluslararasi
bir nitelik kazandirma amacini güden 1946 Baruch Plammn bagarisizh-
ga ugramasmdan sonra rahatlatici olan pöyle bir dügünce bulunuyordu.
Birlegik Devletler bir nükleer tekel kurmuytu ve Stratejik Hava Komu-
tanligmm bombardiman uçaklari Sovyetler'in kara kuvvetlerindeki üs-
tünlügünü telafi edecek (ve onlar için caydirici olacak) durumdaydi;"
özellikle de Bati Avrupa devletleri, bir Rus istilasink Amerikahlarm
(da-
ha sonra da ingilizlerin)nükleer silahlar kullanarak hava bombardi-
manlariyla kargilik vereceklerini kabul ediyordu.
Teknolojik yenilikler, özellikle de Sovyetler'in gerçekleptirdigi ilerle-
meler, bunlarin hepsini degigtirdi. Rusya'mn 1949 yilmda,
(çogu Batih
tahminlerden epey änce) bir atom cihazim baçarlyla parlatmasi, Ameri-
kan tekelini kirdi. Daha da telaglandirici olan, uzun menzilli Rus .bom-
bardiman uçaklarmin, äzellikle de Bison tipi olanlarm yapimlydi;
1950'li yillarin ortalarmda, bunlarm yalnizca Birlegik Devletlere ulaça-
bilecek güçte olduklari dügünülmüyor, (yanligolarak) -sayilarinin da
"bombardiman
arada bir uçagi açigi" olugturacak kadar fazla oldugu
sanihyordu. Bunun ardmdan gelen tartigmalar hem Ruslarm güçleri ko-
nusunda saglam bilgiler bulmano zorlugunu hem de ABD Hava Kuv-
vetlerinin abartma egilimini ortaya koyuyordu,226ama Amerika'nin teh-
likeden bagi ik olma döneminin sona ermesi ashnda ancak birkaç yll
daha alacakti. Washington 1949'da tahrip kapasitesi akillara durgun-
luk verecek kadar büyük olan yeni bir bombamn (hidrojen
"süper"

bombasi) yapimma razi oldu. Öyle görünüyordu ki bu bomba Birlegik

Devletlere yeniden kesin bir üstürlük saglayacak nitelikteydi ve 1950'li
yillarin baglarmdan ortalarma kadar, hem Foster Dulles'in insam irkil-
ten konugmalarmda, hem de kara kuvvetleriitin kendi planlarmda, yeni '

bir savag çikmasi halinde Rusya ya da Çin'ekargi .kapsamh mi-

"genig

silleme" kararhhgi görülmekteydi."' Bu doktrinin kendisi hem Truman,

hem Eisenhower yönetimleri içinde oldukça büyük äzel huzursuzluklar
yaratirken mahgerin
-bunlar

boganmasma alternatif olarak konvansi-

yonel kuvvetlerin ve taktik (yani
"muharebe

meydani") nükleer silahla-

rm takviyesi sonucu getirmigtir- söz konusu stratejiye asil darbe Rus
tarafindan geldi. 1953'te Rusya da bir hidrojen bombasi denemesi yapti

460
 -Amerika'mn yaptigi denemenin üzerinden yalmzca dokuz ay geçtikten
sonra. ÜstelikSovyet yönetimi Almanlarm savag sirasmdaki roket tek-
nolojisinin kullammi için epey büyuk kaynaklar ayirmisti. 1955'e gelin-
diginde SSCB orta menzilli bir balistik füzenin (SS-3) toplu üretimini
yapiyordu; 1957de be; bin milden daha uzak bir menzile kitalararast
bir balistik füze ateglemig ve bunun için, dünyanin ilk yapma uydusu
Spuknit'i ayni yllm Ekiminde yärüngesine firlatan roket motorunun bir
gini kullanmtyti.
Ruslarm gerçekleptirdigi bu ilerlemeler ve hem B.D. kentlerinin
hem de B.D. bombardiman kuvvetlerinin bäylece ani bir Sovyet hücu-
muna ugrayabilecegi izlenimini alarak sarsilan Washington, tahmin edi-
lebilecegi gibi kaynaklarmdan çok buyük miktarlari
"fuze

açigi" diye
adlandirilan açigi kapamak üzere kendi kitalararasi füzelerinin yapimi-
na ayirdi." Ama nükleer savag yarigi yalmzca bu tür sistemlerle smir-
lanmig degildi. Her iki taraf da 1960'tan baglayarak htzli bir tempoyla
denizaltilardan balistik füze firlatma kapasitelerini geligtiriyorlardi, bu
tarihe gelinceye kadar çok çegitli muharebe meydani nükleer silahlari
ve daha kisa menzilli roketler yapilmisti. Bütün bunlarm yani sira, hem
hem sivil analistler, kendi
"beyin

strateji planlamacilari, takimlari"yla

artik tepki" stratejisi haline gelmig olan bu stratejideki
"esnek
tirmam-
in çegitli agamalariyla nasil bag etmeleri gerektigine iligkin zihinsel bir
bogugma içindeydiler. Önerilerin çözüm yollari ne kadar açik olursa ol-
sun, hiçbiri nükleer silahlari konvansiyonel harbin geleneksel çarpigma
biçimleriyle birleptirmenin zor, belki de imkânsiz olacagi yolundaki
korkunç sorundan uzak kalmayi bagaramtyordu (sözgelimi çok geçme-
ki, muharebe meydam Almanya'mn
"nuke"lari*
den anlagilmigti bü-
yük bir bölümünü havaya uçurabilirdi). Ancak Rus ve Amerikan top-
raklarina yüksek patlama kuvveti olan hidrojen bombalari atilmasi du-
rumunda kargihkh can -kaybi ve zarar gärülmedik ölçüde olacakti.
Churchill'in kargihkh bir terör dengesi diye adlandirdigi durum içinde
kilitlenip kalan ve kendi toplu tahrip silahlarini icat edilmemig sayama-
yan Washington ve Moskova, kaynaklarindan giderek daha büyük mik-
tarlari nükleer savag teknolojisine ayirdilar?' 1950'li yillarda Ingiltere
ve Fransa. kendi atom bombalari ile atig sistemlerini olugturmaya hiz
verirken, hâlâ gärünen oydu ki
-dänemin

bütun uçak, füze ve nükleer

bombalarmin her türlü degerlendirilmesiyle- bu alanda da sözü geçen,
yalmzca süper güçlerdi.
Bu rekabet içindeki son änemli unsur da hem Rusya'nm hem Ba-
timn dünyamn her yerinde ittifaklar kurmalari ve kendilerine yeni or-
taklar bulma yarigma girmeleriydi da hiç olmazsa Üçüncü Dünya
-ya

"Nuke": (Özellikle
Amerikan Ingilizce'si konuyna dilinde) nükleer silah.
- ç.n.

461

I
ülkelerini öbür tarafa katilmaktan alikoyma yari ma. Bu, ilk yillarda
çok agirlikh olarak Amerika'nm surdürdügü bir etkinlikti ve Ameri-
ka'nm 1945'teki avantajli dururnundan, bati yariküresi dismda zaten
çok sayida garnizona ve hava ussüne sahip bulunmasindan ve bunlar
kadar änemli bir nokta olarak da, çok sayida ülkenin Washington'dan
ekonomik ve kimi zaman da askeri destek beklemelerinden kaynaklani-
yordu. Buna kargi, SSCB acil olarak kendi kendisini yeniden geligtirmek
ihtiyacmdaydi; ülke digmdaki baghca kaygtsi ise, smirlarim Moskova
için elverigli olacak bir biçimde istikrara kavugturmakti, daha ätelere
uzanmak için ne ekonomik ne de askeri güç araçlarina sahipti. Baltik,
Kuzey Finlandiya ve Uzakdogu'daki toprak kazançIarina ragmen Rus-
ya, bagkalarma kiyasla gene de kara içine hapsolmuy bir süper güçtü.
Üstelik, gimdi iyice anlagillyordu ki Stalin'in dig dünyaya bakigmda bü-
yük älçüde ihtiyat ve kusku vardi komünistlerin açik kazançlarmi
-

(sözgelimi 1947'de Yunanistan'da) hoggörmeyeceginden korktugu Bati-

ya yönelik olarak; ve ayni zamanda Tito.ve Mao gibi kesinlikle "Sovyet
kuklasi"* olmayan komunist liderlere yönelik olarak. 1947'de Comin-
form'un kurulmasi ve ülke digmdaki devrimcilerin desteklenecegine ilig-
kin ategli propaganda 1930'lardan (belkidaha da büyük oranda, 1918-
1921 däneminden) yankilar tagiyordu; ama ashnda Moskova bu dö-
nemde ülke dismda sorun yaratabilecek iligkilere bulugmaktan kaçm-
mig görünmektedir.
Ancak, yukarida da igaret edildigi gibi, Washington'a göre, dünya-
da komünist egemenligi kurmak üzere yapilmig bir master plan· adim
adim geligtirilmekteydi ve bunu
"tutmak"

gerekiyordu. Yunanistan ve
Türkiye'ye 1947 ytlmda önerilen güvenceler iz1enen yolda yapilan bu
degisikligin ilk igareti, 1949 tarihli NATO anlagmasi da en gösterigli ör-
negiydi. Bu 1950'lerde NATO'ya yeni üyelerin katilmasiyla, Birlegik
Devletlerin "Avrupa'mn büyük bir bälümünün ve hatta Yakindogu'nun
kimi yerlerinin savunmasmi -Spitzberger'den Berlin Duvarma ve öteler-
de Türkiye'nin Asya smirlarina kadar""3 olan savunmasmi-- taahhüt et-
mesi demek oluyordu. Ama bu, Amerika'nm agiri yayiliminm daha bag-
langiciydi. Rio Pakti ve Kanada'yla yapilan özel düzenleme, Birlegik
Devletlerin tüm bati yariküresinin savunmasmdan sorumlu olmasi de-
mekti. ANZUS Antlagmas1* Güneybati Pasifik'te yüküm1ülükler yarat-
ti. 1950'li yillarm baglarmda Dogu Asya'da meydana gelen çatigmalar
çeyitli iki tarafli anlagmalarm imzalanmasma yol açti ve Birlegik Devlet-
"kenar"

ler bäylece boyunca yer alan ülkelere yardim taahhütü altma

girdi Japonya,Güney Kore, Tayvan ve Filipinler. Bu, 1954'te bir de
-

ANZUS: Avustralya, Birlegik Devietier ve Yeni Zelanda arasmda 1 Eylül 1951'de im-
zalanan güvenlik anlagmast. - ç.n.

462

I
.
 SEATO'nun (Güneydogu Asya Anlasma Teskilati) kurulmasiyla daha
pekistirilmig ve Birlegik Devletler bu uçsuz bucaksiz bölgedeki saldir-
ganliklarla mücadelede kargihkli destek sözü veren ingiltere, Fransa,
Avustralya, Yeni Zelanda, Filipinler, Pakistan ve Tayland'a katilmigtir.
Birlegik Devletler Ottadogu'da bir bagka bälgesel grubun, 1955 tarihli
Bagdat Paktmin da (sonradanMerkezi Anlasma Teykilati ya da CEN-
TO olmuytur). bay kefili oldu; bu paktla Ingiltere, Türkiye, Irak, Iran ve
Pakistan bozgunculuk ve saldiriya karp birlegiyorlardi. Birlegik Devlet-
er Ortadogu'nun bagka yerlerinde de Israil, Suudi Arabistan ve Ür-
dün'le özel anlagmalar yapmigti ya da yapmak üzereydi; burlar ya güç-
lü Yahudi-Amerikan baglari, ya da Arap Devletlerine Amerikan yardi-
mi öneren 1957 tarihli "Eisenhower Doktrini" yüzünden olmuytur.
1970'in baymda bir gözlemcinin igaret ettigi gibi,

Birlegik Devletler, 30 ülkede 1.000.000'dan fazla asker bulun-

duruyordu, dört bölgesel savunma ittifakimn üyesi ve bir be-
gincisinin aktif katilimcist idi; 42 ulusla kargihkh savunma an-
lagmalari vardi, 53 uluslararasi tegkilata üye bulunuyordu ve
yerküre üzerinde neredeyse 100 ulusa askeri ya da ekonomik
yardim yapiyordu.13*

Bu, XIV. Louis'nin ya da Palmerston'un biraz elini ayagini birbirine

dolagtiracak cinsten b.ir taahhütler dizisiydi. Ancak hizla küçülen ve her
parçasi bir bagkasina baglaniyor görunen bir dünyada adim adim geli-
en bu taahhütlerin hepsinin bir mantigi vardi. Iki kutuplu bir sistem
içinde, Washington'un çizgiyi çekecegi yer neresi olabilirdi - hele de Ko-
re'nin hayati olmadigi yolunda daha önce yaptigi belirlemenin, bir son-
raki yil komünist saldirisma davetiye çikardigi iddia edildikten sonra."'
Dean Rusk 1965 Mayisoda çok ufaldi", gärügünü öne
"gezegenimiz

sürüyordu,
"onunla

tümüyle ilgilenmek zorundayiz - karalarmm, sula-

rmin, atmosferinin her yantyla ve onu çevreleyen uzayla.""6
Sovyet gücü ve nufuzunun digaridaki dünyaya dogru uzanmasi bu-
na göre çok daha dar kapsamda olmugsa da, Stalin'in älümünù izleyen
yillarda gene de önemli ilerlemeler kaydedilmigtir. Surasiaçiktir ki
Khrushchev, Sovyetler Birligi'nin korkudan çok hayranlik hatta sevgi
uyandirmasini istiyordu; kaynaklari askeri yatirimlardan çekerek tarim
ve tüketim mallari alanmdaki yatiruna yõneltmek de istiyordu. Dig po-
litikaya iligkin genel dügünceleri Soguk Savasta
"buzlarm

erimesi"ne
yänelik umutlarmi yansitmaktaydi. Molotov'a baskin çikarak, Sovyet
askerlerini Avusturya'dan uzaklagtirdi; Porkkala donanma üssünü Fin-
landiya'ya, Port Arthur'u Çin'egeri verdi; Yugoslavya'yla olan iligkile-
rinde, "sosyalizme
giden ayri yollar" oldugu görügüyle iyilegme sagladi

463

I
 (onun bu tavri Presidium'daki çahema arkadaylarmin oldugu kadar
Mao Tse-tung'un da canim sikmigti). Bati Almanya'nm NATO'ya gir-
mesine bir kargihk olarak 1955'te Varçova Pakti resmen kurulmuçtu
ama Khruschev Bonn ile diplomatik iligkiler baglatmaya istekliydi. Bir-
legik Devletlerle iliçkilerini de iyileptirmeye hevesliydi ama kendi degig-
ken tavirlari ve Washington'un Rusya'nin yaptigi her harekete bakar-
ken artik surekli hale gelmig bir güvensizlik duymasi, gerçek bir déten-
te'i imkãnsiz kihyordu. Ayni yil Khrushchev Hindistan'a, Burma'ya
ve
Afganistan'a gitti. Sovyetler Birligi, bundan böyle Üçüncü Dünya Ülke-
lerini ciddiye alacakti, tam da giderek daha çok sayida Afrika-Asya
devleti bagimsizligmi kazamrken."
Bunlardan pek azi, cogkulu Khrushchev'in istedigi kadar tam ve
pürüzsüz bir degigim biçiminde gerçeklegmekteydi. 1956 Nisamnda bir
Stalinci denetim-araci olan Cominform dagildi. Sikmti yaratan bir gelig-
me de, iki ay sonra çikan Macar isyammn
-sosyalignden

uzaklaçan bir
yol"- Stalinci bir kararklikla bastirmak zorunda kalmmasiydi.
"ayri

Çin'leolan kavgalar artti ve apagida tartigilacagi gibi komünist dünya-

da derin bir yarilmaya yol açti. Détente, U-2 olayi (1960),Berlin Duva-
ri Bunahmi (1961),sonra da Küba'daki Sovyet füzeleri konusunda Bir-
legik Devletlerle olan kargilaçma yüzünden (1962)iflas etti. Ancak bun-
lardan hiçbiri Ruslari dünya politikasma yönelik hareketlerinden. geri
çeviremedi; sirf yeni kurulan ülkelerle diplomatik iligkilerin baglattlmasi
ve bunlardan Birlegmig Milletlerdeki temsilcileriyle olan temaslar, Sov-
yetler'in dig dünyayla olan baglarmm artmasmi kaçmilmaz hale getirdi.
Ayrica, Sovyet sisteminin kapitalizm kargismda kendiliginden sahip ol-
dugu üstünlügü sergileme çabasinda olan Khrushchev, digarida kendisi-
ne yeni dostlar aramak zorundaydi; 1%4'ten sonra onun yerini alan
daha pragmatik dügünceli kimselerin ilgisi SSCB'yi kugatan Amerikan
kordonunu kirmaya ve Çin etkisine set çekmeye yöneldi. Üstelik "yeni

sämürgecilik" diye adlandirdiklari olugumun diginda kalmaya ve lais-

sez-faire ekonomisinden çok, planh bir ekonomi kurmaya istekli olan
pek çok Üçüncü Dünya ülkesi vardi -

onlarin bu tercihi ise, genellikle

Bati yardimmin kesilmesine sebep oluyordu. Tüm bunlar bir araya ge-
lerek, Rus dig politikasmin belirgin bir biçimde dogu ati-
"digariya

lim"mi sagladt
Bu atilim, çok kesin olarak 1953 Araliginda Hindistan'la imzala-
nan ticaret anlagmasiyla bagladi (anlagma,pek elverigli bir biçimde,
Bagkan Yardimcisi Nixon'un Yeni Delhi gezisine rastlamigtir). 1955'te
Bhilai çelik fabrikasmi yapma änerisi, daha sonra da büyük askeri yar-
dimlarla sürdü; bu, Rusya ile en önemli Üçüncü Dünya gücü arasinda
kurulan bir bagdi; ayni anda hem Amerikahlart hem Çinlilerikizdirdt
ve Bagdat Paktma üyeligi yüzünden Pakistan'a verilen bir ceza oldu.

464
 Hemen hemen ayni siralarda, 1955-1956 yillarmda SSCB ve Çekoslo-
vakya yardim etmeye baglayarak, Aswan Barajina para verme
Misir'a
konusunda Washington'un yerini aldilar. Sovyetler, Irak, Afganistan ve
Kuzey Yemen'e de borç verdi. Gine, Mali ve Gine gibi emperyalizme
açikça karvi olan Afrika devletleri de Moskova'dan tegvik gördüler.
SSCB, 1960'ta Latin Amerika'daki büyuk atihmi gerçeklestirerek, Cast-
ro Küba'siyla ilk ticaret anlagmasim imzaladi; daha o zamandan, bu
duruma sinirlenen Birlegik Devletlerle arasi bozuldu. Tüm bunlar
hrushchev'in dügmesiyle degigmeyen bir düzen yaratti. Emperyalizme
kargi gürultücü bir propaganda kampanyasi açmig olan SSCB, çok do-
gal olarak, sömürgelikten yeni kurtulan her ulusa,
"dostluk
anlagmala-
ri", ticari krediler, askeri danigmanlar ve bunlara benzer geyler öneri-
yordu. Rusya, Ortadogu'da BD'nin Ìsrail'e verdigi destekten de yarar-
lanmayi bildi (säzgelimibu yolla, 1960'h yillarda Suriye'ye, Irak'a ve
Misir'a yaptigi yardimlari arttirmistir); Kuzey Vietnam'a askeri ve eko-
nomik yardim sunarak ün ve saygmlik kazandi, çok uzaklardaki Latin
Amerika'da bile milliyetçi-özgürlük hareketlerine olan bagliligini ilan
ediyordu. Dünya çapmda nüfuz kazanmak için yaptigi bu mücadelede
SSCB Stalin'in paranoid temkinliliginden bu yana bir hayli yol almig du-
rumdaydi.""
Ama Washington ve Moskova arasinda yerkürenin geri kalan yani-
nm ilgisini kazanmak için sürdürülen bu yarigma; anlagmalar, krediler,
silah ihraci yardimiyla nüfuz saglamak için süren bu kapigma, uluslara-
rasi meselelerde önem tagiyan her geyin Birlegik Devletler ve SSCB'nin
birbirine kargi olan iki Schwerpunkte'si* çevresinde döndüšü iki kutup-
lu bir dünyanm gerçekten ortaya çiktigi anlamina mi geliyordu? Bir
Dulles ya da Molotov'un bakig açisindan, dünya gerçekten de böyle bir
biçime sahipti. Ama de, bu iki blok yarikürenin her yerinde ve
,gene

1941'de ikisi için de bilinmez olan bölgelerde yarigirken, oldukça degi-

ik bir egilimle karçilayiyorlardi. Çünkü tam bu siralard'a, bir Üçüncü
Dünya olgunluk dönemine erigiyordu ve bu dünyanm üyelerinden ço-
gu, geleneksel Avrupa imparatorluklarmm denetimini nihayet üzerlerin-
den atmig olduklari için uzak bir süper gücün dogrudan uydulari haline
gelmeyi isteyecek bir ruh yapismda degildiler, böyle bir süper güç onla-
ra yararli olacak ekonomik ve askeri yardimi saglasa bile.
Ashnda olan guydu, 20. yüzyil güç politikalarmdaki änemli bir egi-
lim, yani süper güçlerin yükseligi, daha yeni bir bagka egilimle etkilegim
içine giriyordu -- dünyanin politik açidan bölünmesi ile. 1900 dolayla-
rinda egemen olan sosyal Darwinci ve emperyalist hava içinde, tüm gü-
cün, sayilari giderek azalan dünya bagkentlerinde yigilmakta oldugunu

Schwerpunkt: Merkezi agirhk.

-- ç.n.

465

. -µ=-99mismiimiummmer.I armme..mun-n,m,wumammai.. .m,-li·l i. ............--.......--..

 duçünmek kolaydi (bkz. s. 228-29). Ama Bati emperyalizminin kendini
bilmezligi ve hirsi, kendi kendisini yok edecek tohumlari da içinde tagi-
yordu; Cecil Rhodes'un ya da Pan-Slavlarin ya da Avusturya-Macaris-
tan askeri yetkililerinin abartih milliyetçiligi, Boerler, Polonyalilar, Fin-
liler arasinda tepkilere yol açmigti; Almanya ve Îtalya'da birlik saglan-
masmi ya da Müttefiklerin 1914'te Belçika'ya yardim kararmi hakh çi-
karmak için yaydan, uluslarm kendi kaderlerini kendilerinin belirleme-
sine iligkin görügler, durmak nedir bilmeden, doguya ve güneye dogru,
Misir'a, Hindistan'a, Çinhindi'nesizdi. Britanya, Fransa,. Italya ve Ja-
pon imparatorluklari, 1918'de Merkezi Güç1er kargisinda zafer kazan-
diklari ve Wilson'un 1919'da yeni bir dünya düzeni konusundaki gö-
rüglerini engelledikleri için, bu milliyetçilik kimildaniëlari ancak seçici
bir tutumla tegvik edildi. Avrupali olduklari ve bğylece
"uygarlagmig"

sayildiklari için Dogu Avrupa halklarma kendi kaderlerini belirleme

hakkini vermek iyi bir geydi; ama bu ilkeleri, emperyalist güçlerin top-
raklarini geniglettikleri ve bagimsizlik hareketlerini bastirdiklari Or-
.
tadogu'ya, Afrika'ya ya da Asya'ya yaymak iyi bir yey degildi. Bu im-
paratorluklarm 1941'den sonra Uzakdogu'da yerle bir olmalari sava;
geligtikçe, bagimli backa topraklarm ekonomilerinin seferber ediligi ve
insan gücünün savag için kullanimi, Atlantik Bildirgesinin ideolojik et-
kileri ve Avrupa'nm gerileyigi bir araya gelerek, 1950'lere gelindiginde,
artik Üçúncu Dunya diye adlandirilan oluçumu gerçeklegtirecek güçle-
rin serbest kalmasma yol açti."'
Bu dünyanm bir dünya olarak adlandirilmasinin sebebi,
"üçúncü"

gerçekten de hem Amerikan egemenligi hem de Rus egemenligi altinda

bulunan bloktan farklihgi.konusunda israrc1 olmasiydi. Ancak böyle bir
ey, Nisan 1955'te ilk Bandung Koferansinda bir araya gelen ülkelerin,
super güçlerle hiçbir baglari ya da onlara kargi hiçbir yükümlülükleri ol-
madigi anlamma gelmiyordu - sözgelimi Türkiye, Çin, Japonyave Fili-
pinIer konferansa katilanlar arasmdaydi ve bunlar için
"baglantisiz"

te-
rimini kullanmak yanlig olurdu."6 Ote yandan, hepsi de sömürgeciligin
daha çok ortadan kaldirilmasi, Birleçoiq Milletlerin dikkatini Soguk Sa-
vag gerilimlerinden bagka konulara da vermesi ve ekonomik açidan hâlä
beyaz adamlarm egemenligi altinda bulunan bir dünyayi degigtirecek
änlemler ahnmasi konularmda israr ediyordu. 1950'lerin sonlarmda.ve)
1960'larin baglarmda sömürgeciligi ortadan kaldirmak sürecinin ikinci
agamasi gerçeklegince, Üçüncü Dünya hareketinin ilk üyeleri arasma,
onydlar (ya da yüzyillar) boyu yabanci boyundurugu çekmig olmalarina
içerleyen ve bagimsizhšm kendilerini bir sürü ekonomik sorunla karsi
kargiya birakmasi gibi katt bir gerçekle bag etmeye çaligan çok sayida
yeni äye de katildi. Saydarindaki çok büyük artiplar sayesinde artik Bir-
legmig Milletler Genel Kuruluna egemen olmaya baslayabilirlerdi; basta

466
 50 ülkeden (bunlarbüynk agirhkla, Avrupa ve Latin Amerika ülkeleriy-
di) olugan BM, pek çok yeni Afrikali-Asyah üyesiyle düzenli olarak
100'ün epey üzerinde üyeye sahip bir teykilat haline geldi. Bu durum
Güvenlik. Konseyi daimi üyeleri olan ve veto hakki bulunan büyük güç-
lerin eylemlerini kisitlamadi- bunlar, ihtlyati elden birakmayan Stalin'in
üzerinde israr ettigi kosullardi. Ama pu da vardi ki, iki süper güçten biri
"dünya

kamuoyu"na seslenmek isterse (nitekimBirlesik Devletler 1950

yilmda Güney Kore'ye Birlegmig.Milletler yardimi saglamak için bunu
yhpmigti), üyeleri, Washington ve Moskova'nin baglica kaygilarmi pay-
laçoayan bir kesimin onayim almak zorundaydi. Buyük ölçüde, 1950'li
ve 1960'h yillarda sömürgeciligin kaldirilmasi konusu ve geligmig-
"az

lik"e son verme çagrilari agir bastigi ve bunlar da Ruslarin ustaca be-
nimsedikleri davalar oldugu içindir ki, ÜçüncüDünyanm oyu 1956 Sü-
vey; bunahmindan, daha ileri ki tarihlerde beliren Vietnam, Ortadogu
savaglan, Latin Amerika ve Gñney Afrika sorunlarma kadar belirgin bir
biçimde Bati aleyhtari bir nitelik tayidi. Baglantisiz ülkelerin resmi zirve-
lerinde bile giderek daha çok agirlik verilen konu,
"sömürgecilik

aleyh-
tarhgiydi ve bu toplantilarm yapildigi yerler (1961'deBelgrad, 1964'de
Kahire ve 1970'de Lusaka), Avrupa merkezci konulardan uzaklagmay1
simgeliyordu. Dünya politikasmm gundemi artik yalmzca en büyük as-
keri ve ekonomik kudrete sahip güçlerin elinde degildi.141
Ilk baglantisizhk savunucularmm en göze çarpaniari -Tito, Nasir,
Nehru- bu degi imi simgeliyorlardi. Yugoslavya'nm Stalin'den kopup
(daha 1948'de Cominform'dan çikarilmigti) bir Rus istilasria ugrama-
dan bagunsizhämi sürdürülebilmesi olaganustü bir geydi. Stalin'in ölü-
münden sonra kararhlikla sürdürülen bir politikaydi bu; ilk baglantisiz-
lar zirvesinin Belgrad'da toplanmasi da boguna degildi." Nasir 1956'da
Îngiltere, Fransa ve Israil'le çatigmasindan sonra tüm Arap dünyasinda
ün kazanmisti, bati emperyalizmini yaman bir dille eleptiriyordu ve Sov-
yet yardimmi isteyerek
"kendi
kabul etti; ancak Moskova'nm kuk'lasi da degildi
-

Nasir, ülkesinin çikardigt komünistlere kätu davraniyordu ve

1959-1961 arasmda radyo ve basinda güçlü bir Sovyet aleyhtari
propa-
ganda kampanyasi baglatildi."* Pan-Arabizm, özellikle de agiri Islam
tutuculugu,* tanntanimaz materyalizmle dogal olarak bagdagacak gey-
ler degildi; yerel Marksçi aydmlar bu ikisini kaynaptirmaya çabalasalar
da. Uzun süredir baglantisizlarm simgesel lideri olan Hindis-
"ilimli"

tan'a gelince, Çin-Hindistan ve Pakistan-Hindistan çatigmasindan sonra

yeni boyutlara ulaçan ve sürekli olarak verilen Sovyet ekonomik ve as-
keri yardimi, Nehru'yu Ruslarm bagka yerlerdeki eylemlerini eleptirmek-
ten ve Hindistan Komünist Partisine kargi fazlasiyla kugkucu olmaktan

Agm Islam tutuculugu· Muslim fundamentalism. -

ç.n.

467
alikoymuyordu. Nehru'nun ingilizlerinSüveyg'teki politikasina yöneltti-
gi suçlamalar, onun Büyük Güçlerin digarida yaptiklari tüm müdahaleler
kargismdaki hognutsuzlugundan ileri geliyordu.
Bu yillarda pek çok yeni devletin uluslararasi topluluga katilmasi ve
Rusya'nm yerel kogullari bilmeden bunlari Bati'dan uzaklagtirma hevesi
yüzünden, Ruslarin diplomatik çogu kez ile
"kazançlar"i, "kayiplari"1

birlikte gidiyordu. Bunlarm arasinda en çarpici örnek, Çin'in kendisi ol-

mugtur; bu konu apagida tartigilacaktir, ancak bagka pek çok örnek de
vardi. Irak'taki rejimin 1958'de degigmesi, Rusya'nm bu Arap devletinin
dostu olarak görunmesine ve ona borç verme önerisinde bulunmasma
imkân vermigti; ama dört yil sonraki Baasci darbe buradaki komünist
partisini kanh bir biçimde sindirmigti. Moskova'nm Hindistan'a yaptigi
yardimi sürdürmesinin Pakistan'i öfkelendirmesi liaçmilmazdi; bunlar-
dan birini kaybetmeden öbürünü memnun etmenin yolu yoktu. Bur-
ma'da ilk zamanlar umut veren bir baglangiç yapd.rmy, ancak bu, ülke
tüm yabancilara yasaklama getirince iflasa ugramigti. Endonezya'da ip-
ler daha da kötüydü; Sukarno Hükümeti, Rusya'dan ve Dogu Avru-
pa'dan büyük oranlarda yardim aldiktan sonra, 1963'te Moskova'dan
uzaklagip Pekin'e yöneldi. Endonezya Ordusu bundan iki yil sonra ko-
münist partisini büyük bir vahyetle ortadan sildi. Gine'deki Sékou Touré
yerel bir greve karigtigi gerekçesiyle Rus elçisini ülkesine geri yolladi ve
Küba, füze bunahmi sirasmda, S.ovyetler'in äzellikle geniçlettikleri Co-
nakry'deki hava.limanmi Sovyet uçaklarmm yakit almak için kullanma-
larma izin vermedi." Rusya'nm 1960 Kongo.bunalimmda Lumumba'yi
desteklemesi, Touré'nin beklentilerini boga çikardt ve Lumumba'nm ye-
rine geçen Mobutu Sovyet elçiligini kapadi. Bu tiir tersliklerin en çarpici
ärnegi Sovyet nüfuzuna indirilen önemli bir darbe- 1972'de Sedat
-ve

21.00 Rus danigmani Misir'dan çikardigi zaman görülmügtür.

O halde, Üçüncü Dünya ile
"ilk

iki dünya" arasmdaki iligki karma-

gik ve degigken bir iligkiydi. Kugkusuz, surekli olarak Rus yanlisi olan
ülkeler (Küba, Angola). ve büyük älçüde, kendilerini kompularmin teh-
diti altinda hissettikleri için kuvvetle Amerika yanhsi olanfar da (Tay-
van, Israil) vardi. Ilk dönemlerde Tito'nun açtigi yolu izieyerek, baglan-
tisiz olmaya içtenlikle çaligan bazi ülkeler de bulunuyordu. Bagka kimi
ülkeler de vardi ki kendilerine yardim verdigi için bir bloka yöneliyor)
ama haksiz bagimlihga giddetle kargi çikiyorlardi. Ve son olarak da,
Üçüncü Dünya içinde Washington'u ve Moskova'yi gafil avlayan dev-
rimler, iç savaglar, rejim degigiklikleri ve smir çatigmalari sik sik oluyor-
du. Kibris'ta, Ogaden'de, Hint-Pakistan smiri boyunca ve Kamboç-
ya'da baç gösteren yerel rekabetler, süper güçleri sikmtiya sokmaktaydi,
çünkü çatigan taraflarm her biri onlardan yardim istiyordu. Önceki Bü-
yük Güçler gibi hem Rusya, hem de Birlegik Devletler qu kati gerçekle

468

II
l
I

bag etmek zorundaydilar: "Evrenselci" mesajlari, öbür toplumlar ve

kültürler tarafindan kendiliginden kabul görecek degildi.

ÎKI KUTUPLU DÜNYADA MEYDANA GELEN ÇATLAKLAR

1960'h yillar 1970'li yillara dogru ilerlerken, gene de Washington-
Moskova iligkisinin dünya meselelerinde her geyden önemli görünmeye
evam etmesi için esash sebepler vardi. SSCB askeri açidan Birlegik
Devletlere çok daha yakinlagmigti ama her ikisi de hâlâ öbürlerinin
hepsinden farkli bir. çizgideydiler. Sözgelimi, 1974'te savunma icin Bir-
legik Devletler 85 milyar dolar, SSCB de 109 milyar dolar harciyordu
ve bu toplamlar Çin'inharcamalarmin (26 milyar dolar) üç ve dört kati
ve önde gelen Avrupa devletlerinin harcadiklarinin sekiz ve on kattydi
(B.K. 9,7 milyar dolar; Fransa 9,9 milyar dolar; Bati Almanya 13,7 mil-
yar dolar);"' ve sirasiyla iki milyon ve üç milyonu agkm askerden olu-
gan Amerikan ve Rus silahli kuvvetleri, Avrupa devletlerininkinden çok
daha büyük ve üç milyon askerlik Çinkuvvetlerinden çok daha fyi do-
nanimliydi. Her iki super gücün de 5.000'in üzeride muharebe uçagt
vardi ve bu sayi daha önceki Buyük Güçlerin sahip olduklarino on ka-
tindan fazlaydi.146 S2LVag g€ñ1ÏÏ€fÏRÏH tOplam
Birlegik
--1974'te

tonaji
Devletterinki 2,8 milyon ton, SSCB'ninki 2,1- milyon tondu-- Ingilte-
re'nin (370.000ton), Fransa'mn (160.000ton), Japonya'nm(180.000
ton) ve Çin'in (150.000ton) çok ilerisindeydi." Ama en büyük egitsiz-
lik Tablo 38'de görüldügü gibi nükleer atigh silahlarm sayismdaydi.

TABLO 38
GÜÇLERIN NÜKLEER ATISARAÇLARI, 19743"
-
B.D. SSCB Îngiltere Fransa Çin
Kitalararasi balistik füzeler 1.054 1.575 - - -

Orta menzilli balistik füzeler -

600 -

18 80 kadar
Denizaltilara yerleptirilmig-balistik füzeler 656 720 64 48 -

Uzun menzilli bombardiman uçaklari 437 140 - - -

Orta menzilli bombardiman uçaklari 66 800 50 52 100

Her iki süper güç de öbürünü (ve öbürüyle birlikte bagka herkesi)
yok etmeye öyle yeterli hale gelmiçti ki --bu durum hemen MAD, ya da
Kargihkh Garantili Yok Etme* diye adlandirilmigtir- nükleer silah yari-
ymi çegitli biçimlerde denetlemek için düzenlemeler olugturmaya bagla-
dilar. Küba füze bunahmmm ardmdan her iki tarafm da bir bagka kri-

*
"Çilgm"anlamina gelen MAD kisalttuasim Mutually Assured Destruction sözcükleri
vermektedir. -

ç.n.

469
 tik durumda iletigim saglamasina imkân tammak için "dogrudan

tele-
fon hatti" kuruldu; 1963'te yapilan ve atmosferde, su altmda ve uzayda
yapilacak denemeleri yasaklayan anlaçmayi Birlegik Krallik da imzala-
di; Stratejik Silahlarin Sinirlandirmasi Antlagmasi (SALT I) 1971'de
ya-
pildi; bu anlaçma her iki tarafm da sahip olabilecegi kitalararasi balis-
tik füze sayisina kisitlama getirdi ve Ruslarm bir anti-balistik füze siste-
mi kurma çaligmalarmi durdurdu. Söz konusu anlagma, 1975'te Vladi-
vostock'da genigletildi; 1970'li yillarm sonlarinda da bir SALT II anlay-
masma yönelik görügmeler yapildi (bu, 1979 Haziraninda imzalanmig
ama B.D. Senatosunca hiçbir zaman onaylanmamiçtir). Ancak çegitli
anlagma änlemleri ve her iki tarafi da bu anlagmalara iten äzel ekono-
mik ve iç ve dig politik sebepler silah yarigini durduramamigtir; olsa ol-
sa, bir silahm yasaklanmasi ya da sinirlandirilmasi kaynaklaan bir bag-
ka alana aktarumasma yol açmigtir. SSCB, 1950'lerin sonlarmdan itiba-
ren silahli kuvvetlerine ayirdigi ödenegi sürekli
te inatçi bir biçimde
artirdi; Amerikan savunma harcamalarinin düzeni Vietnam'da yapilan
pahali savag, sonra da halkin bu tehlikeli serüvene kargi tepkisi yüzün-
den bozulmuytur ama egilim uzun vadede hep daha yüksek toplamlara
dogru olmustur. Birkaç yilda bir, yeni silah sistemleri eskilerine eklendi·
Her iki tarafm roketlerine de birden fazla savag baghgi takildi; füze ta-
iyan denizaltilar her iki tarafin donanmasma güç kattilar, stratejik fü-
zelerdeki kilitlenme (bu durum Avrupahlarda Birlegik Devletlerin Bati-
ya yönelik bir Sovyet saldirisma uzun menzilli Amerikan füzeleri firla-
tarak kargihk vermeyecegi korkusunu uyandirmigtir, çünkü
bu kargihk
Amerikan kentlerinin atom hücumuna ugramasina yol açabilecekti),
Pershing II ve Rus SS-20'lerine bir kargihk olarak geligtirilen Cruise fü-
zeleri gibi, yeni tip orta menzilli
ya da
"harekât
alam" nükleer silah ör-
neklerinin olugturulmasma sebep olmugtur. Silah
yarigi ve silah deneti-
mine iligkin çegitli görügmeler a m madalyonun farkh yüzleriydi; ama
her iki yüz de Washington'un ve Moskova'nm sahnenin orta yerinde
kalmalarini sagladi.
Öbür alanlarda da ikisi arasindaki rekabet çok önemli gärünnyor-
du. Daha änce de deginildigi gibi, Sovyetlerin 1960'tan baglayarak
yap-
tiklari silah artirimmin daha çok dikkat çeken özelliklerinden biri, su
üstü filosunda gerçeklestirilen muazzam büyüme idi fiziksel olarak gi-
--

derek daha güçlü, füze tagiyan destroyerler ve kruvazörler, sonra orta

boy helikopter gemileri, sonra da uçak gemileri yaptigi için;'" cografi
olarak da Sovyet donanmasi giderek daha çok sayida gemiyi
Akdeniz'e
ve daha ötelere, sayilan çogalmakta olan üslerden yararlandigi Hint
Okyanusuna, Bati Afrika'ya, Çinhindi'ne ve Küba'ya gönderdigi için.
Bu son geligme, Amerikan-Rus rekabetinin Üçüncü Dünya içine dogru
çok önemli bir uzantismi yansitiyordu; bunun da baghca sebebi, Mos-

470
I
i

kova'nin, yabanci nüfuzunun o zamana kadar Batililarm tekelinde ol-

dugu bölgelere de sokularak yeni bir basari daha kazanmasiydi. Or-
tadogu'da suren gerginlik ile 1967 ve 1973 Arap-Israil savaglarinin (bu
savaglarda Amerika'nm Israil'e gönderdigi silahlar belirleyici rol oyna-
migtir) bir sonucu olarak, çegitli Arap devletleri -Suriye, Libya, Irak-
Moskova'dan yardim beklemeye devam ettiler. Güney Yemen ve Soma-
li'deki Marksci rejimler Rus donanmasina donanma üssu kolayliklart
aglayarak, ülkenin Kizil Deniz'de yeni bir deniz gücü vardigi haline gel,-
thesine imkân verdiler. Ama, genellikle oldugu gibi, yapilan atillmlar
aksiliklerle birlikte gidiyordu: Moskova'nin Etiyopya'yi gözle görülür
bicimde tercih edigi, Sovyet personeli ve gemilerinin 1977'de Soma-
li'den çikarilmasina yol açti; bu, ayni geyin Mistr'da olmasindan bir-iki
yil sonra meydana geliyordu ve Ruslarin bu alanda kaydettikleri ilerle-
melere, Amerikalilar, Umman ve Diego Garcia'daki varhklarini artira-
rak, Kenya ve Somali'de deniz üsleri kurma haklari elde ederek ve Mi-
sir'a, Suudi Arabistan'a ve Pakistan'a daha çok silah göndererek kargi-
lik verdiler. Ancak daha güneyde, Angola'daki MPLA kuvvetlerine* ya-
pilan Sovyet-Küba askeri yardimi, Libya'da Sovyetlerden yardim gören
Kaddafi rejiminin devrimi bagka yerlere de tagimak için tekrar tekrar
yaptigi girigimler ve Etiyopya'da, Mozambik'te, Gine'de, Kongo'da ve
bagka Bati Afrika devletlerinde Markçi hukümetlerin bulunmasi, Mos-
kova'nin global nüfuz mücadelesini kazanmakta oldugu izlenimini veri-
yordu. Rusya'mn kendisinin 1979'da Afganistan'a yönelik askeri hare-
kati tür yayilmamn (Dogu Avrupa digmda) Ikinci Dünya Savagm-
-bu

dan beri ilk örnegiydi-- ve Küba'mn Nikaragua ve Grenada'daki solcu

yönetimleri tegviki, Amerikan-Rus rekabetinin sinir tanimadigi yolun-
daki izlenimi pekigtirmig Washington'un ek kargi hareketler yapma-
ve
sma ve savunma harcamalarmi artirmasma yol açmigtir. 1980'e gelindi-
ginde, yeni bir Cumhuriyetçi yönetimin, Sovyetler Birligi'ni kendisine
ancak çok büyük savunma kuvvetleri ve ädünsüz politikalarla kargihk
verilebilecek bir ¯imparatorlugu" diye suçlamasi, John Foster Dul-
"ger

les döneminden bu yana pek bir gey degigmedigini gösteriyordu.'"

Ancak, Amerikan-Rus iligkilerinin bu kadar agirlikli olmasma ve
bu iligkilerde 1960-1980 arasmda görülen pek çok inis ç1kiga ragmen,
uluslararasi güç sistemini önceki döneme göre daha az iki kutuplu ya-
pan backa geligmeler de olmugtur. Söz konusu olan yalmzca Üçüncü
Dünyanm igleri daha karmagik hale getirmek üzere ortaya çikig1 degil-
di, bunun yam sira, daha änce Moskova ve Washington egemenliginde
bütünlügü olan iki blok gibi görünen sistemlerde de önemli çatlaklar

MPLA: Movimento Popular de Libertaçao de Angola; 1950Si ydlarm bagmda olugan

*

Marksçi siyasi hareket. ç.n.

-

471
 ---maimmlisimmmissimmi i -il ---i-misilups U-i-JihasilW i -t--F--itgliFgşi -.I - I i

meydana gelmigti. Bunlar arasmda

en kesin olan ve bugür bile tam ola-
rak degerlendirilemeyecek yankilar
yaratan SSCB-komünist Çin bölün-
mesiydi. Bugün geriye dönülüp bakildigmda, Markçihgin sözde "bilim-

sel" ve "evrenselci"
iddialarino bile yerel kogullar, yerli kültürlerin gü-
cü ve farlili ekonomik geligme agamalari yüzünden iflas edecegi açikça
belliydi gibi gelebilir ne de olsa, Lenin'in kendisi bile 1917 Devrimini
-

güvenceye almak için äzgún diyalektik materyalizm doktrininden çok

büyük sapmalar yapmak zorunda kalmigti. Mao'nun 1930'lu
ve 1940'li
yillardaki komünist hareketini gözleyen kimi yabancilar
en azindan
onun Stalin'in iççilerin ve käylülerin nispi äremi konusundaki tavrma
körü körune bagli kalma egiliminde olmadigini görüyorlardi.
farkmdaydilar ki Moskova, Çin Komünist Partisini pek gänül1ü olarak
Sununda
desteklememig ve hatta onu 1946 ve 1948 gibi iteri bir dänemde bile
Chiang Kai-shek'in milliyetçileri ile dengelemeye çaligmigtir. SSCB'ye
göre bu,
"kizil
ordunun yardimi olmadan, Rùsya'mnkinin hemen he-
men üç katt büyuklüge sahip bir ülkede kurulmug, dünya komünist ha-
reketi içinde ister istemez rakip bir çekici kutup
[olugturabilecek] yeni
bir komunist rejim"in doguçunu önleyecekti."2
Bununla birlikte, bölünmenin bu kadar genig olmasi pek çok göz-
lemciyi pagirtmig ve uzun yillar, dünya çapinda bir gizli komünist anlag-
masindan korkan Birlegik Devletlerin gözünden kaçmigtir.
gerçektir ki Kore Savagi ve onun ardmdan Tayvan konusunda üstün1ük
Surasibir
saglamak için Çinlilerinve Amerikahlarin yaptigi manevralar, dikkatle-
ri Moskova-Pekin eksenindeki sogukluktan uzaklagtirmisti; Stalin'in
Çin'eyaptigi oldukça büyük yardimlar her zaman için Rusya'mn Mo-
golistanve Mançurya'daki ayricahklarmi vurgulayan bir bedel kargili-
gmdaöneriliyordu. Mao, Ruslarla 1954 yihada yaptigi görügmeler si-
rasinda dengeyi saglamigt1
ama Birlegik Devletlere kargi kiyilarmm açi-
gindaki Quemoyve Matsu adalari yüzünden duydugu dügmanhk ve
kapitalizmle çatqmasmm kaçinilmazligina olan inanca
ralarda)
(en azindan o si-
daha da agiri baglihgi, Mao'nun Khrushchev'in ilk zamanlar-
daki détente politikalarma epey kugkuyla bakmasma yol açmisti. Oysa
Moskova'mn bakig açisindan, 1950'li yillarin sonlarinda Amerikalilari
gereksiz yere kigkirtmak, hale onlar açik bir nükleer üstünlüge sahip-
ken, budalaca bir gey olarak görünüyordu; 1959 yilmda Hindistan'la\
olan simr çatigmasinda Çin'i desteklemek de diplomatik .açidan terslik
olurdu, çünkü Hindistan, Rusya'nm Üçüncü Dunya politikasi için çok
önemliydi ve Çinlilerinbagimsiz eylemlere olan yatkinhklari dügünü-
lurse, bir ölçüde denetim imkâm elde etmeden
Çinfilerinnükleer prog-
ramma yardim etmek de epey akilsizlik olacakti bunlarin hepsi Mao
-

için birbiri ardinca gelen ihanetlerdi. 1959'da Khrushchev Pekin'le olan

atom anlagmasmi iptal etmig, Hindistan'a, Çin'ehiçbir zaman verilme-

472
I

digi kadar buyük borçlar öneriyordu. "Bölünme" bir sonraki yil Mos-
kova'daki Dünya Komünist Partileri toplantisinda herkesin görebilecegi
kadar su üzerine çikti. 1962-1963'e gelindiginde igler daha da kätüye
gitmigti: Mao, Ruslari Küba konusunda teslim olmakla, sonra da Birle-
ik Devletler ve ingiltere ile kismi Nükleer Deneme Yasagi Antlagmasmi
imzalamakla suçlamigti; Ruslar o siralarda Çin'eve müttefiki Arnavut-
luk'a yaptiklari yardimi kesmig, Hindistan'a verdikleriri artirmiglardi
ve. ilk Çin-Sovyet smir çatigmalari meydana geldi (ancak bunlar hiçbir
ciddi degildi). Daha da önemli olan
zaman 1969'da olanlar kadar Çin-
lilerin 1964'te ilk atom bombalarmi patlattiklari ve atig sistemleri üze-
rinde hartl haril çaligtiklari haberiydi."
Bu bölünme, stratejik açidan, 1945'ten bu yana tek bagma. en
önemli olaydi. 1964 Eylülünde Pravda okurlari Mao'nun Çin Ïmpara-
torlugunun 19. yüzyilda Rusya'ya kaptirdigi Asya topraklarmi geri iste-
mekle kalmayip, SSCB'yi Kurile Adalarma, Polonya'nm bati bölumleri-
ne, Dogu Prusya'ya ve Romanya'nm bir bölümüne el koymakla da suç-
ladigma iligkin bilgiyi görerek sarsildilar. Mao'ya göre Rusya'nm bo-
yutlart küçültülmeliydi -

Çin'iniddialarma gäre bu küçulme, 1,5 mil-

yon kilometrekare oranmda olacakti!" Dikkafah Çin liderinin kendi
retoriki ile kendi kendisini ne ölçüde buyüledigini söyleyebilmek zor-
dur; ama tüm bunlarm sira da smir çatiernalarmm ve Çinlilerin
-yani

atom silahlari geligtirmesinin- Kremlin için bagtan sona dehget verici

oldugu kesindi. Gerçekten de, Rus Silahh Kuvvetlerinin 1960'lardaki
takviyesinin Kennedy yänetiminin savunma harcamalarmda yaptigi ar-
trylara kargilik verme ihtiyacmdan oldugu kadar, en azindan bir ölçüde,
dogusunda gördügu bu yeni tehlike yuzünden de gerçeklegtirilmig olma
ihtimali yüksekti. "Çin simri boyunca yayilmig olan Sovyet tümenleri-
nin sayist 1967'de 15 iken, 1969'da 21'e ve 1970'te 30'a çikarildi"
-bu

ikinci siçrama, 1969 Martida Damansky (ya da Chenpao) Adasindaki

ciddi çarpigmadan dolayi olmugtu.
"1972'ye
gelindiginde, Çin'le olan
4.500 millik smir boyunca 44 Sovyet tümeni nöbet tutuyor (Dogu Av-
rupa'da ise, 31 tümen vardi), Sovyet Hava Kuvvetlerinin dörtte biri de
batidan doguya yaylliyordu." ** Çin'in de artik bir hidrojen bombasina
sahip olmasi yüzünden, .Moskova'nm Lop Nor'daki nükleer tesislere
bir önalma taarruzu dügündügune iligkin ipuçlari vardi - bunlar, Birle-
gik Devletleri kendi muhtemel durum planlarmi yapmaya itmigtir; Bir-
lepik Devletler, Rusya'nm Çin'i ortadan silmesine izin veremeyecegini
dügünüyordu."' Washington, Çin'in bir nükleer güç olarak geligimini
"önleyici

önlemek üzere, 1964 yilinda SSCB'ye askeri eylem"de katil-

mayi dügündügünden bu yana epey yol almigti!"'
Bu hiç de, Mao Çin'itam geligmig bir üçüncü süper güç olarak or-
taya çikti demek degildi. Çin'inekonomik açidan çok büyük sorunlari

473
 -bunlar,

vardi liderinin tüm kesintileri ve belirsizlikleriyle, "Kültür

Devrimi"ni baglatma karariyla piddetlenmigti. Çin dünyanin en genig
ordusuna sahip olabilirdi ama halk milisleri Sovyetlerin motorlu piyade
tümenleriyle boy ölçügecek gibi degildi. Çin donanmasi genipleyen Rus
filosunun yanmda önemsiz kahyordu; hava kuvvetleri ise, büyük olma-
sina ragmen, genelde daha eski tip uçaklardan olugmaktaydi; nükleer
atig sistemi ise daha baglangiç dönemindeydi. Bununla birlikte, SSCB
Çin'ekargi genig çaph bir nükleer saldiri yaparak Amerikahlari kigkirt-
ma ve dünya kamuoyunu kizdtrma riskini göze almaya hazir olmadik-
ça, daha alt düzeyde yapilacak bir savag, kisa zamanda çok büyük can
kaybma yol açabilirdi- ve bu, Çinlilerin kabullenmeye hazir göründük-
leri ama Ruslarm Brezhnev çaginda daha az istekli olduklari bir geydi.
O halde, Rus-Çiniligkileri kötüye giderken, Moskova'nm Bati ile nuk-
leer silahlari smirlandirma toplantilarina ilgi göstermekle kalmayip, Fe-
deral Alman Cumhuriyeti gibi ülkelerle olan fligkiletini iyileptirme süre-
cini de hizlandirmasi gagirtici degildi, Willy Brandt yönetimindeki Al-
manya da Adenauer'in dönemine göre détente'i geligtirmeye çok daha
istekli görünüyordu.
Çin-Sovyet bölünmesi, politik ve diplomatik arenada Kremlin için
daha sikmti vericiydi. Khrushchev'in kendisi "sosyalizme
giden ayri
yollar"i (bu yollarm her zaman için kendininkinden fazlaca
sapmamasi
kaydiyla!) hoggärüyle kargilamaya hazir olmakla birlikte, SSCB'nin
gerçek Marksçi ilkeleri terk etmiç olmakla açikça suçIanmasi, uydulari-
nm ve yanagmalarmm Sovyet "boyunduruk"unu üzerlerinden atmaya
özendirilmeleri ve ÜçüncüDünyadaki diplomatik çabalarinm Pekin'in
rakip olarak yaptigi yardim ve propagandalarla karmagik
hale getiril-
mesi apayri çeylerdi --

bu özellikle böyleydi, çünkü Mao'nun köylüye

dayah komünizmi çogu kez Ruslarin sanayi proletaryasina verdigi agir-
hktan daha uygun görünüyordu. Bu, Dogu Avrupa'daki Sovyet Împara-
torlugunun Çin'in peçine takilmasi gibi gerçek bir tehlike var demek
degildi bir tek ahgilmigtan farkh olan Arnavutluk yönetimi bäyle yap-
--

migti Ama Moskova'mn 1968 tarihli Çek bagimsizhk reformlarini

bastirmasi ve 1979'da Afganistan kargisindaki eylemleri
·yüzünden

Pe-
kin tarafindan bir kez daha elestirilmesi, gene de sikinti vermigti. Üste-
lik Çin, Üçüncü Dünya için Sovyet nüfuzunu engellemek için daha elve-
rigli bir konuma sahipti: Kuzey Yemen'de siki bir rekabet içindeydi;
Tanzatiya'daki demiryolu yapimi projesinden epey yararlandi; Mosko-
va'yi, Vietminh ve Vietkong'a Birlegik Devletler kargismda yeterli des-
tek vermeyi bagaramadigi için elestirdi ve Japonya'ylaolan iligkilerini
tazelerken, Tokyo'yu Rusya ile Sibirya'da fazlaca yogun bir ekonomik
igbirligine girmemesi yolunda uyardi. Yapilan mücadele,
gene, hiç de
denk bir mücadele degildi Rusya'nm kredi ve ileri silahlar konusunda
-

474
ÜçüncüDünya devletlerine verebilecegi çok daha fazla gey vardi; Küba-
li ve Libyah vekilleri aracihgiyla da etkisini yayabilirdi. Ama sirf Birle-
gik Devletlerle oldúgu kadar kendisi gibi Marksçi bir devletle de yarig-
mak zorunda kaligi, yirmi yil öncesinin, ne oldugu belli, iki kutuplu re-
kabetlerine göre tumüyle daha rahatsiz ediciydi.
Böylece, Çin'inizledigi iddiaci ve bagimsiz çizgi, diplomatik iligki-
leri, özellikle de Asya'da, her yönden daha karmagik ve incelmig hale
getirdi. Çinliler,Moskova'nin Hindistan'a kur yapmasma ve bundan
daha da çok, Çin-Hint simr çatigmalarinm ardmdan Yeni Delhi'ye as-
keri malzeme gändermesine içerlemiglerdi; o halde, Pekin'in Pakistan'in
Hindistan'la olan kendi çatismalari sirasmda Pakistan'a destek vermesi
gagirtici degildi; Ruslarin Afganistan'i iggali Çin'i fena kizdirdi. 1970'li
yillarin sonunda Moskova'nm Kuzey Vietnam'in geniglemesini destek-
lemesi, Kuzey Vietnam'm Comecon'a girmesi ve Ruslarin Vietnam li-
manlarindaki deniz gücü varhklarima artmasi, Çin'i Rusya'dan daha
da soguttu. Vietnam 1978 Arahšmda Kamboçya'yi istila edince, Çin
güney kompusuyla kanh ve pek bagarili olmayan smir çatigmalarina gi-
rigti; bunfara da Ruslar çok sayida silah sagliyorlardi. Bu agamada
Moskova, Tayvan rejimine daha da sicak bakiyor ve Pekin, Rus filolari-
na kargi durmasi için, Birleçik Devletlere Hint Okyanusu ve Bati Pasi-
fik'teki deniz gücünü arttirmasi için .israr ediyordu. Çin, SSCB'yi Ba-
ti'ya kargi fazla yumugak oldugu için eleptirdikten ancak 20 yll sonra,
NATO'yu savunmasim pekigtirmesi için sikigtiriyor ve hem Japonya'yi
hem Ortak Pazari, Rusya'yla olan ekonomik baglarim güçlendirmeme
konusunda uyarlyordu."*
Bunlarla kiyaslandigmda, bati kampinda 1960'h yillarm baglarm-
dan sonra meydana gelen ve büynk älçüde de Gaulle'ür Amerikan he-
gemonyasina karçi açtigi kampanya yüzünden ortaya çikan bozukluk-
lar, uzun vadede hiç de bu kadar ciddi nitelikli degildi --, ancak bunlarm
da iki blokun parçalanmakta oldugu izlenimini güçlendirdikleri kesin-
di. Ikinci Dünya Savaginm amlari zihninde hâlâ canh olarak duran de
Gaulle, Birlegik Devletlerin kendisine egiti degilmig gibi davranmasma
hirslamyordu; Amerika'nm 1956'daki Süvey; bunahmi sirasmda yürüt-
tügü politikaya içerlemigti; tabii bir de Dulles'm Quemoygibi konular-
da nükleer cehennem yaratma tehditini savurma aligkanligi vardi.
1938'den sonra Fransa'yi Cezayir'den kurtarmaya çabgirken de Gaul-
le'ün birkaç yil boyunca yapacak çok igi vardi; ama o zaman bile Bati
Avrupa'nm Amerikan çikarlarma (kendi gärügüne gäre) boyun egigini
eleptirdi. Îngilizlerin on yil önce gördükleri gibi, de Gaulle de, nükleer
silahlarda Büyük Güç statüsünü koruma gansi buluyordu; 1960 yilmda
ilk Fransiz atom denemesi haberini aldigmda yöyle bagirmigtir: "Yaça-
sm Fransa
-

çünkü bu sabah daha güçlü ve daha gururlu o."'" Fran-

475
sa'nm bagimsiz bir nükleer caydiricilik gücüne sahip olmasi konusunda
kararh göriinen de Gaulle, Washington'un ingiltere'ninkinebenzer bir
Polaris füze sistemi kurma önerisini, Kennedy yönetiminin bu öneriye
ekledigi kogullar yüzunden öfkeyle geri çevirdi. Gerçi bu, Fransa'nm
kendi nükleer silahlar
programimn, toplam savunma bütçesinin bagka
ülkelerde oldugundan çok daha büyük bir bälümünü (belkide bu oran
yüzde 30'a variyordu) tüketmesi demekti, ama de Gaulle ve onun yerini
alan kimseler bu bedelin ödenmeye deger oldugunu dügündüler. De Ga-
ulle aym zamanda Fransa'yi NATO'nun askeri yapismdan
ay1rmaya
baglayarak, teykilatin genel merkezini 1966'da Paris'ten çikardi ve
Fransa topraklan üzerindai tüm Amerikan üslerini kapadi. Buna para-
lel olarak da, Fransa'nm igleri hararetle alkiplayan- Moskova
-yaptigi

ile iligkilerini iyileptirmeyi amaçladi ve hiç durmadan Avrupa'mn kendi

ayaklari üzerinde durmasinin gerekli oldugunu ilan etti."°
De Gaulle'ûn gösterigli eylemleri yalmzca Fransplara özgü retorike
ve kültür gururuna dayanmiyordu. Marshall Platu yardimlari ve Ameri-
kahlarin yaptigi bagka yardimlarla desteklenen ve Avrupa'nm 1940'11
yillarm sonlarindan itibaren yagadigt genel ekonomik toparlanmadan
yararlanan Fransiz ekonomisi, hemen hemen 20 yil boyunca hizla bü-
yüinügtü.* Çinhindi'ndeki(1950-1954)ve Cezayir'deki (1956-1962)
sämärge savaglari Fransa'nm kaynaklarini bir süre için bu alanlara. çek-
ti ama onanlmasi mümkün
olmayan bir durum yoktu. 1957 yilmda Av-
rupa Ekonomik Toplulugunun kurulugu sirasindaki görüçmelerde kendi
ulusal çikarlari bakimmdan çok elverigli kosullar elde eden Fransa, da-
ha genig olan bu pazardan yararlanabilmig, bir yandan da kendi tari-
minda yeniden yapilanma gerçekleptirmig ve sanayiini de çagdag çizgiye·
getirmigtir. De Gaulle, Washington'u eleptirdigi ve Ingiltere'nin AET'ye
girigini kararlihkla engelledigi halde, 1963 yilmda Adenauer Alman-
ya'si ile dramatik bir bangma gerçeklegtirildi. Bu arada hep, Avrupa'nin
kendi ayaklari üzerinde durmasi, süper güçlerin egemenliginden kurtul-
masi, kendi
-tabii
ganh geçmigini hatirlayip, nynt ölçüde ganh bir kader arayi-
gi için ki Fransa'nin önderligi altmda- igbirligi yapmasi geregin-
den söz etti."2 Bunlar büyük laflardi ama Demir Perdenin her iki tara-
fmda da tepki uyandirdi ve hem Ruslarin hem de Amerikalilarm politik
kültürlerinden ve tabii ki ayri ayri yürüttäkleri dig politikalardan hop-
nut olmayan pek çok kimseye çekici geldi.
Ancak 1968'e gelindiginde, de Gaulle'ün kendi politikacilik mesle-
gi, ögrenci ve iççi ayaklanmalariyla sarsilmigti. Çagdaylagmanin getirdi-
gi yükler ve Fransiz ekonomisinin hâlå oldukça küçük boyutlari
(1963'te dünya imalat sanayii üretimi içindeki payi yüzde 3,S'di)* ül-
kenin General de Gaulle'ün dügledigi etkili rolü oynamaya yetecek ka-
dar kudretli olmadigini gösteriyordu; ve de Gaulle kendilerine ne tür

476
äzel anlaymalar onerirse önersin Bati Almanlar, Birlegik Devletlerle
olan siki baglarinda vazgeçmeye cesaret edemiyorlardi; çünkä Bonn'da-
ki politikacilar bu baglara, son çare olarak, fazlasiyla yaslandiklarmi
biliyorlardi. Üstelik Rusya'nm Çeklerin 1968 tarihli reformlarim aci-
masizca bastirmalari gunu göstermigti ki, Dogulu süper gücün kendi
alani içindeki ülkelerin, Fransa änderliginde Avrupa çapinda bir konfe-
derasyon olugturmalari göyle dursun, kendi politikalarmi geligtirmeleri-
ne bile izin vermeye niyeti yoktu.
Bununla birlikte, tüm kibirliligine ragmen de Gaulle durdurulmasi
mümkün olmayan akimlarm simgesi olmuy ve bunlari hizlandirmigti.
Birlegik Devletler ve SSCB'ye kiyasla askeri yönden zayifliklari olmasi-
na ragmen, Bati Avrupa devletlerinin silahh kuvvetleri nispi olarak,
1945 sonrasi yillarda oldugundan çok daha büyük ve güçluydü; ikisi
nukleer silahlara sahipti ve atig sistemleri geligtirmekteydiler. Ekonomik
yönden apagida daha ayrmtih olarak tartigilacagi gibi "Avrupa'mn to-
parlanmast" son derece bagarili olmuytu. Dahasi, Rusya'am 1968'de
Çekoslovakya'yi iggal etmesine ragmen, Soguk Savagm Avrupa'yi simsi-
ki kapah bloklara bälme dänemi zayifhyordu. Willy Brandt'm Rusya
ile, Polonya ve Çekoslovakya ile ve özellikle de 1969-1973 ylllari ara-
sinda Dogu Almanya ve rejimi ile (ilk basta çok gönülsüz de olsa) te-
melde 1945 smirlarimn sürekli sayihnasina dayali olan gösterigli barig-
ma politikasi, Dogu-Bati iligkilerinde bir geligme dänemi açti. Bati yati-
rimlari ve teknolojisi Demir Perdenin ötesine geçti ve bu
"ekonomik

détente" kültür degigimi programlarma, Helsinki Ïnsan Haklari Säzles-

melerine (1975)ve ilerde askeri alanda ortaya çikabilecek yanhy anla-
malari önleme ve kargilikh olarak kuvvet indirimi saglama çabalarma
dogru tagti. Süper güçler, kendilerine göre hakli sebepler ve (özellikle
Sovyetler açismdan), bir miktar kugku payi ile bunlarm hepsine onay
verdiler. Ama belki de en önemli konu, Avrupalilarin kendilerinin rapp-
rochement'm gerçeklegmesi için yaptiklari israrh baskilardi; böylece,
Moskova ve Washington arasindaki iligkiler sogudugu zaman bile iler-
de bu süreci durdurmak, ister SSCB, ister Birlegik Devletler için olsun,
son derece zorlaçacakti.144
Amerika, yeni çogulcu uluslararasi ortama uyum saglamak için
Ruslara göre çok daha iyi bir konumdaydi. De Gaulle'un Amerikan
aleyhtart hareketleri ne olursa olsun, bunlar hiçbir zaman, Çin-Sovyet
simr çatigmalart, ikili ticaretin durdurulmasi, kargilikli ideolojik atig-
malar ve 1969'a gelindiginde dünyanm her yanmda kimi gözlemcileri
bir Rus-Çin savaginin kaçmilmaz oldugunu ileri sürmeye götürecek
kapigmano ciddiyetine yaklagmiyordu bile." Amerikan yänetimleri
Fransa'nin eylemlerine ne kadar içerleseler de silabli kuvvetlerini (bu
tür kavgalardan dolayi) bagka alanlara
yayma geregini hiç duymadilar.

477
 Zaten NATO'nun Fransa'nm hava sahasmi ve Fransa'nm ortasindan
geçen siki yakit boru hattim kullanma haklarmi korumasina izin veril-
migti; Paris de Bati Almanya ile olan özel savunma düzenlemelerini
sürdürüyordu -böylece, Varçova Pakti kuvvetleri batiya dogru saldirir-
larsa, Fransa askerlerinden de yararlanilabilecekti. Son olarak da,
Amerika'nin 1945'ten sonraki politikasinin temel bir aksiyomu guydu
ki, güçlü ve bagimsiz bir Avrupa'nm (yani Rus egemenligi karsisinda
bagimsiz) varhgi, Birlegik Devletlerin uzun vadede çikarmaydi ve bu
ülkenin savunma yüklerini azaltabilirdi- bu tür bir Avrupa'nm Birlepik
Devletlere ekonomi ve belki de diplomasi alanmda rakip olabilecegi
kabul edilirken bile, bu böyleydi. Iste bu yüzden, Washington Avru-
pa'nin bütunlegmesine yänelik tüm hareketleri desteklemisti ve Ingifte-
re'ye AET'ye katilmasi için israr ediyordu. Buna karçi, güçlü bir Avru-
pa konfederasyonu ortaya çiktigi takdirde, Rusya yalmzca kendisini
askeri yönden güvensiz hissetmeye degil, böyle bir kurulugun Roman-
yalilar, Polonyalilar ve öbür uydu halklar üzerindeki çekici etkisi ko-
nusunda kaygi duymaya da baglayacakti. Moskova'nin Bati Avrupa
kargismda seçici bir détente ve ekonomik igbirliši politikast yürütmesi,
kismen böyle bir politika teknoloji ve ticaret alanlarinda yarar sagla-
yabilecegi, kismen Avrupahlari Amerikahlardan daha da uzaklagtirabi-
1ecegi için ve kismen de Çin'inRusya'mn Asya smirmda yarattigi.teh-
dit yüzünden, ayri bir konuydu. .Ancak uzun vadede, SSCB'yi askeri
alan dipinda her yönden gölgede birakacak (belki askeri alanda da
güçlü hale gelecek) zengin, yeniden zindelik kazanmiç bir Avrupa hiç
de Rusya'nm çikarina olmazdi.'"
Ote yandan, geriye dönülüp bakildigmda, Birlegik Devletlerin dün-
ya gücü düzenindeki degigikliklere ayak uydurmak için daha iyi ko-
numda oldugu görülüyorsa da, bunu böyle oldugu 1960'i izleyen
uzun
yillar boyunca ortaya çikmadi. Her geyden önce, "Asya komünizmi"
konusunda sürüp giden bir hognutsuzluk vardi ve pek çok Amerikah-
nm.gözünde dünya devrimini yayma kigkirticiligini artik Khrushchev'in
Rusya'si yerine Mao'nun Çin'i-yaplyordu. Çin'in,Washington'un da
(Moskova gibi) kur yapmak istediši bir ülke olan Hindistan'la 1962 yi-
linda yaptigi smir savagi, Quemoyve Matsu yüzünden çikan çatigma-
larda. daha önceden yarattigi saldirgan izlenimini dogrulamisti; ve i
1960'h yillarm baginda Mao'nun propaganda mekânizmasi Ruslari,
Küba konusunda geriledikleri ve Bati ile sinirh nükleer deneme yasagi
anlagmasini imzaladiklari için suç1arken, Birlegik Devletler ve
sinda bir détente olmasi hemen hiç tasavvur
Çin ara-
edilecek bir gey degildi.
Son olarak da, Çin 1965-1968 yillari arasmda, Mao'nun Kültür Devri-
minin yol açtigi çirpiniglar içindeydi ve bunlar ülkeyi sürekli bir istik-
rarsizlik içinde gösterirken, Washington yönetimleri için ideolojik açi-

478
 dan daha da itici yapiyordu. Bu geligmelerin hiçbiri, "Birlegik Devletler-
le iligkilerin düzelmesi için epey yol almmasi mümkun bir durum"un
varhšma igaret etmiyordu."
Tabii hergeyden änemlisi, Birlegik Devletlerin kendisinin de bu yil-
larda Vietnam'daki savagm çikardigi sorunlar altmda giderek daha çok
çirpinmasiydi. Kuzey Vietnamlilar ve Güneydeki Vietkong, çogu Ameri-
kalino gözünde usul usul sokulan ve daha fazia zarar vermeden zorla
durdurulmasi gereken Asya komünizminin yeni belirtisinden bagka bir
ey degildi ve bu devrimci güçler, Çinve Rusya tarafmdan tegvik edilip
beslendigine gäre, bu iki güç de (belki, özellikle, sert elestiriler yapan
Pekin yönetimi) ancak dünya" kargisma dikilen dügman bir
"özgür

Marksçi ortakhgin parçalari olarak gärülebilirlerdi. Gerçekten de John-

son yönetimi Vietnam'daki askeri varligim tirmandirirken, Washing-
ton'daki karar mercileri, çogu kez, Çin'i Kore Savagindaki gibi bir mü-
dahalede bulunmaya kigkirtmadan ne kadar ileri gidebileceklerini dügü-
nüyorlardi."
Çin hükümeti açismdan, kuzeyde Sovyetlerle artmakta
olan çatigmanm, güneyde sûrekli tirmanan, Amerikan askeri ve hava
harekâti kadar tehlike belirtisi olup olmadigi, 1960'h yillar boyunca
ciddi bir tartigma konusu olsa gerektir. Ancak,
Çin'in etnik yönden
.

farkli olan Vietnamblarla iligkisi, ashnda geleneksel bir rekabet biçi-

minde olmuy ve Çin, Rusya'nm Hanoi'a verdigi askeri araçlarin sayisi
konusunda derin kugkular duymugsa da Kennedy ve Johnsonyönetim-
leri sirasmda bu gerilimler çogu Batili gözden kaçmigtir.
Pek çok bakimdan, simgesel oldugu kadar pratik açidan da Ameri-
ka'nm Vietnam ve Güneydogu Asya'nin bagka yerlerinde sürdürdügn
uzayip giden mücadelenin uluslararasi güç sistemi üzerindeki etkisi ne
kadar vurgulansa yeridir -- ya da bizzat Amerikan halkimn bir ulus ola-
rak manevi varligini.n üzerinde yarattigi etki; bu halkin çogunlugunun
ülkelerinin dünya üzerindeki rolüne iligkin görüçleri, farkh biçimlerde
de olsa hãlâ aym çatigmamn kuvvetli etkisi altmdadir. Gerçek olan guy-
du ki, bu savag bir toplum" tarafindan yapilmigti
"açik

ve Pentagon
-

Belgeleri örnegindeki gibi çegitli açiklamalar ve televizyonla basinin sa-

vaym tüm yiktmim ve bogunahšmi her gür haber yapmasiyla daha da
açik bir hale gelmigtir. Bu, Birlegik Devletlerin kugku götürmeyecek bir
biçimde kaybettigi ilk savagti; Ikinci Dünya Savagmm zafer deneyimle-
rini bulandirmig; därt yildizh generallerden parlak ve en nitelikli"
"en

aydmlara kadar pek çoklarinin adma leke dügürmügtü; Amerikan top-

lumunun, ulusun amaç1ari ve öncelikleri konusundaki gärüg birliginde
meydana gelen çatlaklarla ayni zamana denk gelmig ve bunlarin olug-
masma yaptigi katki hiç de ufak olmamigti; beraberinde enflasyonu,
daha önce görülmemig boyutlarda kargi äärenci gösterilerini ve kentler-
deki bagka huzursuzluklari getirdi ve ardmdan da bir süre için bagkan-

479
lik makammin kendisini gözden dügären Watergate bunahmi geldi; pek
çoklari için Vietnam Savagi, Founding Fathers'm* ögrettikleri her geyle
aci ve ironik bir aykirihk gösteriyordu ve Birlegik Devletleri dünyamn
büyük bir bölumünde gözden dügürmügtü, son olarak da Vietnam'dan
dönen Amerikan askerleri kargisindaki mahcup ve ihmalci davraniglar,
bir onyil sonra kendi tepkisini doguracak böylece bu çatismanm anila-
nnin, sava; anitlari, kitaplar, televizyon belgeselleri ve kipisel trajediler-
le kamu bilincini rahatsiz etmeyi sürdürmesine yol açacakti tüm bun-
-

lar gösteriyordu ki, can kaybi çok daha az olmasina ragmen, Vietnam
Savagi Amerikan halkim, birazi Birinci Dünya Sava mm Avrupahlari
etkiledigi biçimde etkilemigti. Etkileri, kipisel ve psikolojik düzeylerde
çok agirhkh bir biçimde görüldü; bunlar, daha genig anlamda Ameri-
kan uygarligmda ve bu uygarkgin yapisal d11zenlemelerinde bir bunahm
olarak yorumlandi. Böyle olunca da çatigmanm stratejik
ve Büyük Güç
boyutlarmdan tümüyle bagimsiz olarak önem tagiriaya devam edecek-
lerdi.
Ancak igin stratejik ve Büyük Güç boyutlari, incelememiz açisodan
en önemli yönlerdir ve bunlara daha çok deginmek gerekir. Her geyden
önce, Vietnam askeri araçlar ve ekonomik verimlifikleri çok büyük üs-
türilügün her zaman için ve kendiliginden askeri yeterlige dönüsmeyece-
gini hatirlatmak bakimmdan yararh ve dügündürücü oldu. Bu nokta,
Büyük Güçler arasinda ve her savagan tarafin kendisini ayni ölçüde za-
fer kazanmaya adadigi genig çapli, uzayip giden (vegenellikle ortaklik-
lara dayali) savaglarda, ekonominin ve teknolojinin önemini vurgula-
yan bu kitabin iddiasmi zayiflatmamaktadir. Ekonomik açidan Birlegik
Devletler Kuzey Vietnam'dan 50-100 kat daha verimli olmuy olabilir;
askeri açidan da (kimi savag ve giddet yanlilarimn ileri sürdügü gibi)
dügmanmi tag devrine geri gätürebilecek ateg kudretine sahipti
-aslin-

da, nükleer silahlar dügünülurse Gùneydogu Asya'yi hepten haritadan

silecek kapasiteye sahipti. Ama bu, bäyle üstünlüklere hakkiyla güç ka-
zandiracak bir savaç degildi. Ülke kamuoyunun ve dünyada uyanacak
tepkilerin korkusu, Birlegik Devletlerin kendisi için hiçbir zaman hayati
tehlike olugturmayacak bir dügmana kargi atom silahlarmin kullanimi-
m engelledi. Amerikan halkmm, yasalhgi ve yarari giderek daha çok
sorgulanan bir çatigmada agir can kaybma kargi çikmasi da aym gekil-
de, yönetimin konvansiyonel sava; yöntemlerini kullanimim kisitladi.
Bombardiman harekâtma smirlama getirildi; tarafsiz Laos'dan geçen
Ho Chi Minh Yolu iggal edilemiyordu; Haipong limamna silah tagiyan
Rus teknelerine el konamiyordu. iki büyük Komünist devleti savaga gi-
recek biçimde kigkirtmamak önemliydi. Bunlar savagi, esas olarak cen-

Founding Fathers· 1787 Amerikan Yasama Meclsi üyeleri.

-- ç.n.

480
I

gelde ve çeltik tarlalarmda, Amerikahlarm ateg kudretini ve (helikop-

terle saglanan) hareket yetenegini körelten ve bunun yerine cengel harbi
tekniklerine ve birlik baglihima dayanan bir dizi ufak çaph çarpigmaya
indirgedi bu ise, usta kuvvetler için, hizla devrolan kura neferi birlik-
-

lerine göre daha az sorun oluyordu. Johnson,Kennedy'nin izinden gi-

derek Vietnam'a artan sayilarda asker gönderdi (bu sayi 1969'da
524.000 askerle doruga ulagmigttr) ama bunlar hiçbir zaman General
Westmoreland'in taleplerini kargilamaya yeterli olmadi; savagm hâlâ si-
hirh bir çatigma oldugu görügüne bagh kalan hükümet, ihtiyatlart sefer-
ber etmeyi, hatta ekonomiyi savaga göre ayarlamayi reddetti."'
Savagin Birlegik Devletlerin gerçek askeri gücüne ters dugen kogul-
larda yapilmasi daha genig kapsamh bir politik sorunu yansitmaktaydi
--

(Clausewitz'in dile getirebilecegi bir biçimde söylersek) araçlar ve

amaç1ar arasindaki uyugmazlik. Kuzey Vietnamblar ve Vietkong, kuv-
vetle inandiklari bir gey için çarpigiyorlardi; bäyle yapmayanlarin da
totaliter, tutku derecesinde milliyetçi bir yönetim tarafmdan disiplin al-
tina alindiklari kesindi. Buna kargi, Güney Vietnam yönetimi ahlakça
bozulmug, gözden dügmüg, açikça azinhkta kalmig, Budist rahiplerin
muhalefetine yol açmig; korku içinde, sömürülen, savag bitkini köylüle-
rin destegini kaybetmig görünüyordu. Rejime -bagh kalan ve genellikle
iyi dövügen yerli birlikler ise, bu iç çürürneyi gidermeye yeterli sayida
degildi. Savag tirmamrken, gittikçe daha çok Amerikali, Saigon rejimi
için savagmanm yararim sorguluyor ve tüm bu olanlarin, Amerikan
Silahli Kuvvetlerini nasil bozmakta oldugunu görerek kayg11aniyor-
du -- moral gücünde zay1flarna, artan bir kinizm, disiplinsizlik, uyugtu-
"gook"lar*

rucu kullanuni, fahigelik, karpsmda giderek artan itkçi kü-

çük görmeler, sava; alanmdaki canavarhklar; tabii bir de Birlegik Dev-
letler parasmda ya da ülkenin daha genig anlamdaki stratejik konu-
munda meydana gelen aginma. Ho Chi Minh, kuvvetlerinin ona bir
oraninda asker kaybetmeye gönüllü oldugunu ilan etmigti ve 1968
-

Tet taarruzundaki gibi, kentlere saldirmak üzere cengellerden çikacak

, kadar gäzleri kara oldugu zamanlarda, bu kadar kayba ugradiklari çok
oluyordu; ama Ho Chi Minh, bu kaylplara ragmen savagacaklarim da
ekliyordu. Bu tur bir irade. gücü Güney Vietnam'da görünmüyordu. Sa-
vagm çeligkilerinden giderek daha çok rahatsizhk duyan Amerikan hal-
kinm kendisi de zafer için her geyi feda etmeye istekli degildi. Bu duy-
gu, her iki taraf için de nelerin kaybedilebilecegi göz önüne ahnirsa, an-
lagilir nitelikteydi; ama ashnda, bir demokrasi rejiminin gänülsüz bir
savagi bagariyla yapmasimn mümkün olmadigim gösteriyordu. Temel

"Gook": Amerikan ingilizce'sinde

Uzakdogulu anlammda ku11amlan çok apagilayici
bir ifade. -

ç.n.

481
çeligki buydu ve bunu ne McNamara'mn sistemler analizi degiçtirebilir-
di, ne de Guam'da-üslenen B-52 bombardiman uçaklari."°
Saygon'un dügmesinin üzerinden (Nisan 1975) onyildan fazla bir
süre geçmigken ve bu çatigmanin tüm yönleri üzerine yaymevlerinden
hâlã bir kitap seli bogamrken, savagm B.D.'in dünya üzerindeki konu-
munu nasil etkileyebilecegini degerlendirmek hâlâ zordur. Daha uzak
bir perspektiften, diyelim ki 2000 ya da 2020 yihndan geriye dogru ba-
kildigmda, Amerika'mn dünya kargisindaki agiri gururu (ya da Senatär
Fulbright'm kendini bilmezligi" diye adlandirdigi durum) açi-
"gücün

smdan yararh bir yok yaratmig, bäylelikle de ülkeyi politik ve stratejik.

önceliklerini daha derinden dügünmeye ve 1945'ten bu yana zaten çok
degigmig dünyaya daha makul biçimde yeniden uyum saglamaya zorla-
mig olabilir
-

bir bagka deyigle, Ruslarm Kirun Savaginda ya da Ingiliz-

lerin Boer Savagmda yagadiklari ve onlari yararli reformlara ve yeniden
degerlendirmelere götüren yoka oldukça benzer-bir biçimde.
Öte yandan, savaym kisa vadedeki etkileri, o siralarda zarardan
bagka bir gey olamazdi. Savaga yapilan harcamalarm, tam Johnson'un
"Büyük Toplum" için yaptigi iç harcamalarm siçrama gösterdigi sirada,
çok büyük oranda artmasi, Amerikan ekonomisi üzerinde apagida ince-
lenecek (s. 510-11) çegitli biçimlerde kötä etkiler yaratti. Üstelik Birle-
ik Devletler Vietnam'a para akitirken, SSCB nükleer kuvvetlerine sü-
kabaca bir stratejik denk-
-bäylece

rekli olarak daha çok para ayirmig

lik saglamig- ve bu yillarda dünya gambot diplomasisinde önemli bir
güç olarak beliren donanmasma da giderek artan miktarlar harcamig-
tir; böylece büyüyen dengesizlik,Amerikah seçrnenlerin 1970'li yillarm
büyük bir bölümünde askeri harcamalara kargi tavir -almalariyla daha
güvenlik harcamalari"
"ulusal
da kötü hale gelmigtir. 1978'de
GSMH'nin ancak yuzde 5'i kadardi ve son 30 yilda oldugundan daha
dügüktü Silahli kuvvetlerin moral gücü, hem savagin hem de sava;
sonrasi yapilan indirimlerin bir sonucu olarak zayifladi. CIA'de ve öbür
teykilatlarda gerçekleptirilen yeni düzenlemeler, suistimalleri önlemek
için ne kadar gerekli olsalar da bu kuruluglarm güç1erini zayiflattiklari
kugkusuzdu. Amerika'nm Vietnam'a verdigi agirlik, kendisine anlayi;
gösteren müttefiklerini bile kaygilandirdi; ahlakça bozuk bir rejimi des-
teklemek için uyguladigi sava; yöntemleri kamuoyunu, ÜçüncüDünya-
da oldugu kadar Bati Avrupa'da da kendisinden soguttu ve kimi yazar-
"yabancilagma"si

larin Amerika'nm dünyamizin büyük bir bölümüne

diye adlandirdiklari olugumda önemli bir etken oldu." Amerika'mn
Latin Amerika'yi ihmaline yol açti -

Kennedy'nin umut ettigi "Îlerleme

için Ittifak" yerine, demokratik olmayan rejimlere askeri destek verme
ya da kargidevrimci eylemlerde bulunma (1965'teDominik Cumhuriye-
tinde yapilan müdahale gibi) egilimine de... Vietnam Savagmdan sonra,

482
Birlegik Devletlerin ilerde diinyanin hangi bölgeleri için savagacagi ya
da savagmayacagt konusunda --kaçimlmaz olarak- yapilan açik tartig-
ma mevcut müttefiklerini rahatsiz etti, dügmanlarina kesinlikle cesaret
verdi ve bocalayan tarafsizlari, kendilerini öbür taraf katmda yeniden
güvenceye almayi düsünmeye itti. Birlegmig Milletlerde yapilan tartig-
malarda Amerikalt temsilciler giderek daha da kugatilmigve soyutlan-
mig göründüler. Henry Luce'un insanlarm kardegligi içinde Birlegik Dev-
etlerin uluslara agabeylik edecegine iligkin iddiasmdan bu
yana çok gey
òlmuytu."¯' -

Vietnam Savagmm güç politikalari açismdan yarattigi öbür sonuç

da, belki on yil kadar Washington'un Çin-Sovyet bölünmesinin boyut-
larmi görügunü bulandirmasiydi ve böylece bu durum kargisinda bir
-

politika olugturma gansim da. Komünizmin can dügmani Richard Ni-

xon'un 1969 Ocagmda bagkan olmasindan sonra bu ihmalin hizla gi-
derilmesi, böylece daha da çarpici olmustu. Ama Nixon, Profesär Gad-
"ideolojik

dis'in deyigiyle, katiligi politik pragmatizm ile epsiz bir bi-

çimde birleptiriyordu""' politik pragmatizmi de özellikle yabanci Bü-
-

yuk Güçlerle olan aligveriginde ortaya çikiyordu. Nixon ülke içindeki

radikallerden hoglanmamak ve sosyalist politikalarmdan ötürü sözgeli-
mi Allende'nin Sili'sinekargi dügmanhk duymakla birlikte, is global
diplomasiye geldiginde, ideolojik dügünmedigi. iddiasmdaydi. Nixon'a
göre --Hanoi'u güneyden çekilmek için Amerika'nm pazarhk noktasina
yaklagmaya zorlamak amaciyla- 1972'de Kuzey Vietnam'a yapilan
bombardimanlarm büyük oranda artirilmasi yolunda verdigi emirle,
aym yil Mao ile barigmak üzere Çin'egidigi arasmda büyük bir çeligki
yoktu. Daha da anlamh olan, Henry Kissinger'i ulusal güvenlik dam;-
mani (daha sonra da digigleri bakam) olarak seçmesiydi. Kissinger'in
dünya meselelerine yaklagimi, tarihselci ve relativistti: Olaylar daha ge-
nig çerçeveleri içinde görälmeli ve birbirlerine baglanmahydi; Büyük
Güçler ne yaptiklarina bakilarak degerlendirilmeliydi, ülke içi ideoloji-
lerine göre degil; güvenlik için saltçi arayiglar ütopyacihkti, çünkü böy-
le bir gey bagka herkesi salt güvensiz yapardi insanm elde etmeyi uma-
-

bilecegi en iyi gey, dünya meselelerinde makul bir güçler dengesine da-
yali nispi güvenlik, dünya sahnesinin hiçbir zaman tam bir uyum içinde
olmayacagmi olgunlukla kabullenme ve pazarlik etmeye isteklilikti. Ya-
zilarma konu ettigi devlet adamlari gibi (Metternich, Castlereagh, Bis-
marck) Kissenger da, insan iligkilerinde oldugu kadar, ulusla-
"bilgelik,

rarasi iligkilerde de nerede duracagim bilmekle baglar,'"" diyordu. Öz-

deyigleri Palmerstoncu ("Bizim sürekli dügmanlarumz yoktur") ve Bis-
marckci ("Çin ve Sovyetler Birligi arasmdaki dügmanhk, eger biz her
iki tarafla da onlarm birbirleriyle olan baglarmdan daha yakm baglar
sürdürürsek, bizim amaçIarimiza en lyi hizmeti yapmig olur")"'bir nite-

483
lik tagimaktaydi ve Kennan'dan bu yana, Amerikan diplomasi tarihi
içinde benzeri yoktu. Ama Kissinger'm politikalari yönlendirme gansi,
kendisi gibi 19. yüzyil devlet adamlarma hayranhk duyan Kennan'dan
çok daha fazlaydi."
Son olarak da Kissinger, Amerika'nm gucunün simrlarmi görüyor-
du; yalmzca Birleçik Devletlerin Güneydogu Asya cengellerinde uzaylp
giden bir savagta dövügecek ve bagka, daha hayati çikarlarim koruyabi-
lecek durumda olmamasi açisindan degil, hem kendisi hem Nixon,
dünya dengelerinin degismekte oldugunu ve yeni güçlerin iki süper gü-
cün o zamana kadar kimsenin meydan okuyamadigi egemenliklerini-
sarsmakta oldugunu gärdükleri için. Bu iki ülke, salt askeri güç açism-
dan hãlâ çok ilerdeydiler; ama bagka bakimlardan dünya çok kutuplu
bir nitelik kazanmigti: Kissinger, 1973'te, açidan en az beg
"ekonomik

önemli grup var. Politik açidan çok daha fazla etki merkezi belirdi..."
diyordu. Kissinger, Kennan'm duçüncelerini kimi yerde tekrarlayarak
(ve bunlarda düzeltmeler yaparak) beg önemli bölge belirliyordu: Birle-
gik Devletler, SSCB, Çin,Japonyave Bati Avrupa; Washington'daki pek
çok kipiden ve (belkide) Moskova'daki herkesten farkh olarak, Kissin-
ger bu degigikligi olumlu kargilamaktaydi. Büyük Güçlerin birbirlerini
derigeleyerek ve hiçbirinin bir bagkasma hükmetmeden olugturdugu
birliktelik, taraf için kazanç olan .geyin äbürü için kesin kayip ola-
"bir

"daha

rak göründügü" kutuplu bir durumdan güvenli bir dünya ve

"iki

daha iyi bir dünya" demek olacakti.13 Kissinger, Amerika'nin çikarlari-

ni böylesine çogulcu bir dünyada savunabilecek yetenekte olduguna gü-
venerek, Amerika'nin yürüttügü diplomasinin en genig anlamiyla, te-
melden yeniden biçimlendirilmesi konusunda israr ediyordu.
1971'den sonraki sürekli Çin-Amerikan rapprochement'i ile ger-
çeklestirilen diplomatik devrim, global korrelasyonu" üzerin-
"güçlerin

de derin bir etki yaratti. Japonya,Washington'un hareketine gagirmakla

birlikte, nihayet Çin Halk Cumhuriyeti ile iligkiler kurabilecek duruma
geldigini dügündu ve bu yolla geligmekte olan Asya ticaretine yeni bir
güç katti. Görünüge göre, Asya'daki Soguk Savag sona ermigti - belki
de daha dogru olan, bu savagm daha karmagik hale geldigini söylemek-
tir: Washington ve Pekin arasmda gidip gelen gizli mesajlar için diplo-
matik bir kanal olugturan Pakistan, Hindistan'la 1971'de olan çatigma-
aldi; Moskova ise, tahmin
si sirasinda bu güçlerin ikisinden de destek
edilecegi gibi Yeni Delhi'ye büyük destek sagladi. Avrupa'da da denge-
ler degigmigti. Çin'in dügmanhšmdan telaça kapilan ve Kissinger'm yü-
rüttügü diplomasi kargisinda gagkmhga dügen Kremlin, SALT I anlag-
masini sonuçlandirmanm ve Demir Perdenin gerisiyle iligkileri iyileytir-
mek için yapilan çegitli girigimleri tegvik etmenin akillica oldugunu dü-
gündü. 1973 Arap-Îsrail Savaginda Birlegik Devletlerle olan gergin kar-

484
I

sonra, Kissinger Misir ile Israil'in arasini bulmak üzere

ilagmadan

diplomasisi"ne baglayarak, Rusya'yi anlamh bir rol oynamak-

"mekik

tan etkili bir biçimde alikoydugu zaman da kendisini tuttu.

Watergate skandali Nixon'u Beyaz Saraydan uzaklagtirip, pek çok
Amerikaliyi, yöneticileri konusunda daha da büyük kugkulara düçür-
memig olsaydi, Kissinger Bismarck üsluplu dengeleme hareketini ne ka-
dar sürdürebilirdi, bunu söylemek zordur. Olan guydu ki, Digisleri Ba-
ani, Ford'un bagkanligi süresince makaminda kaldi ama manevra ser-
bestisi giderek azaldi. Savunma bütçesiyle ilgili talepler kongrede çogu
kez kesintilere ugradi. Güney Vietnam'a, Kamboçya'ya ve Laos'a yapi-
lacak her türlu yardim 1975 Subatmda,bu ülkelerin isgalinden birkaç
ay önce kesildi. Savag yetkileri yasasi, Bagkanin denizapiri bälgelere as-
ker gönderme yetkisinde büyük kismti yapti. Kongrede yapilan oylama
sonucuna göre, Angola'daki Sovyet-Küba mudahalelerine, oradaki Bati
yanlisi hiziplere CIA'den para ve silah gönderilerek kargihk verilemeye-
cekti. Cumhuriyetçi sagin, Amerika'mn ülke digmdaki gücünde meyda-
na gelen bu gerileme kargismda sabirsizlanmaya baglamasi ve Kissin-
ger'i ulusal çikarlari (Panama Kanali) ve eski dostlari (Tayvan) bagkala-
rma terk etmekle suçlamasi yüzünden, Digigleri Bakannun durumu,
Ford 1976 seçimleriyle iktidardan uzaklagtirilmadan önce bile zay1fla-
maya baghyordu.
Birlegik Devletler 1970'li yillar boyunca ciddi sosyoekonomik so-
runlarla ugragir ve farkli politik gruplar kendilerini ülkenin zayiflayan
uluslararasi konumuna aligtirmaya çaligirken, uygulanan dig politikala-
rin huzurlu dönemlere gäre daha düzensiz olmasi, belki de kaçmilmaz-
di. Ancak bu dönemi izleyen birkaç yil boyunca nygulanan politikalar-
"sapmalar"
da, degerlendirme ölçùleri ne olursa olsun, çarpici görünen
olmuytur. "Daha hakça" bir global düzen yaratma geregine iligkin son
derece övgüye deger Gladstonecu ve Wilsoncu dügüncelerle dolu olan
Carter, öbür oyuncularm çogunun (özelliklede dünyanin
"çiban
bagi"
bölgelerinde) politikalarmi Musevi-Hiristiyan ilkelerine göre yönetme-
ye hiç de niyetli olmadiklari bir uluslararasi sisteme guven ve*yevkle
daldi. Üçüncü Dünyanm, zengin ve yoksul ülkeler arasmda açilmig ve
1973 petrol bunahmiyla .derinlegmig olan ekonomik uçurum kargisin-
daki hognutsuzlugu dûçünülürse, Carter'm kuzey-güney igbirligi konu-
sundaki äzel çabasmda yüce gönüllülük oldugu kadar sagduyu da var-
di; tipki, yeni görügmeÏerle sonuçlandirilan Panama Kanah anlagmasi-
nm kopullarinda ve Latin Amerika'daki her türlü reformcu hareketi
Marsçihkla bir tutmayi reddediginde sagduyu bulundugu gibi. Carter,
Misir ve Îsrail arasmdaki 1978 Camp David anlagmasma
"aracihk

ya-
parak" da hakli bir itibar kazandi ancak öbür Arap uluslarin göster- -

dikleri eleptirici tepkiye o kadar gagmamasi gerekirdi; bu tepki de Rus-

485

. . . I
l'i i
I i
% EIEMBil V . .
Il i i I--ippgi utmpmWiwd li.pi-iMI - II =I i I -FI IN-immi-- m.--mm... w--wi.. in. . . ... .. . ..........--..... . .
 lara Ortadogu'daki daha radikal devletlerle olan baglarmi güçlendirme
firsati verecekti. Ancak Carter yönetimi tüm saygideger amaçlarma
ragmen, Amerika'nin sözünü dinlemeye giderek daha az istek gösteren
karmagik bir dünya kargisoda ve kendi politikalarmdaki tutarsizhklar
yüzünden iflas etti (bu tutarsizhklara çošu kez yönetim içindeki kavga-
lar neden olmuytur).'" Dünyanm her yerinde, otoriter sagci rejimler-in-
san haklari ihlalleri yüzünden kmanip sikigtiriliyor, ama Washington
Zaire Devlet Bagkani Mobutu'yu, Fas Krali Hasan'i ve Iran Sahinides-
teklemeyi sürdürüyordu -

Sahaverilen destek en azmdan 1979 yilmda

görevden aynlmasina kadar sürmüg bu olay rehineler bunalimma, o da
hatali kurtarma girigimine yol açmigtir.'"° Yänetim, Nikaragua'dan An-
gola'ya, dünyanin bagka yerlerinde desteklenmeye _degerdemokratik-li-
beral güçler bulmakta zorlanmig ama Marksçi devrimcilere kargi olan
bir taahhüte girme konusunda da tereddüt etmigtir. Carter savunma
harcamalarmi da dügük tutmayi ummustu ve ssCB ile olan détente'm
bu ülkenin ne silah harcamalarmi ne de·Üçüncü Dünyadaki eylemlerini
durdurmamig olmasmdan pagkinhga dügmüg görünüyordu. Rus asker-
leri 1979 sonunda Afganistan'1 istila edince, o tarihte genig kapsamli
bir savunma takviyesine girigmig olan Washington, SALT II anlagmasi-
m geri çekti, Moskova'ya olan tahil satiplarmi iptal etti ve
--özellikle

de
Brzezinski'nin Çin'eve Afganistan'a yaptigi ziyaretlerle- bagkanm da-
ha dört yil änce mahküm ettigi "güç

dengesi" politikasmi izlemeye bag-

ladi. "
Carter yönetimi igbagma karmaçik bir dünya için bir dizi basit re-
çeteyle gelmigse, 1980'de Carter'm yerini alan bagkanm reçeteleri de
onunkilerden daha az basit degildi bu reçeteler kesinlikle farkh olsa-
--

lar da. Bundan önceki 20 yil boyunca Birlesik Devletlerle ilgili olarak
"ters

gitmig" her yeye kargi duygusal bir tepki kuganan, seçimlerde

Ïran'da yaganan utançtan çok etkilenmig büyük bir çogunlugun destegi-
ni alan, kimi zaman kesinlikle Manici görünen ideolojik bir dünya gö-
rügune sahip Reagan yönetimi, devlet gemisinin dümenini oldukça
farkh yeni yönlere dogru kirmaya kararbydi. Détente artik söz kontisu
degildi, çünkü Rus yayilmaciligma kargi maske olugturmaktan bagka
bir ige yaramamigti. Silah takviyesi her yände artirilacakti. Insan hakla-
ri gündemden çikarildi;
"baskici
rejimler" gözde hale geldi. Saplacak .
bir gey olmakla birlikte "Çinkozu" bile, sagci Cumhuriyetçilerin Tay-
van'i desteklemelerinden dolayi kugkulu duruma dügtü. Beklenebilecegi
gibi, bu yahnkat dügünceler de digaridaki dünyanm karmagik gerçekle-
rine toslayarak iflas etti; tabii bir de baskanlarinm·basit yurtseverligin-
den hoglanan ama onun Soguk Sava; politikalarindan kugku duyan bir
kongre ve halk vardi. Latin Amerika'da ya da cengellerle kaph, bu yüz-
den de Vietnam'i andiran her yerde yapilacak müdahaleler sürekli en-

486
I

gellendi. Nükleer silah yarigmm tirmanmasi yaygin huzursuzluga ve si-

lah görügmelerinin yeniden baglatilmasi için baskilara yol açti; özellikle
de yänetim destekçileri Sovyetler Birligi ile nükleer bir kargilagmadan
"bagarili"
olarak çikilabilecegini söyledikleri zaman. Tropiklerdeki bas-
kici rejimler çöktü; bunlari daha da gözden dügüren, çogu kez Ameri-
kan yänetimiyle bašlantili olarak dügünülmeleriydi. Avrupalilar, kendi-
lerinin SSCB'den dogal gaz almalarini yasaklayan ama Amerikali çiftçi- .

lerin aym ülkeye tahil satmalarma izin veren mantik kargisinda gaykm-
hga dügmekteydi. Ortadogu'da Reagan yönetiminin Begin Israil'ine bas-
ki uygulayamamasi, Arap dünyasini Rus aleyhtari bir çizgi üzerinde
topl.ama stratejisiyle çeligiyordu. Birlegik Devletler, Birlegmig Milletler-
de her zamankinden daha çok soyutlanmig görünüyordu; 1984'te
UNESCO'dan çekilmigti
-

görebilse, Franklin Roosevelt'i gagkinlik

içinde birakacak bir durumdu bu. Beg yll içinde savunma bütçesini iki
katmdan fazla arttiran Birlegik Devletlerin 1980'e gäre daha çok askeri
araca sahip olacagi kesindi; ama Pentagon'un harcamalarmm kargihgi-
ni alip almadigt giderek daha kugkulu hale geliyordu, kuvvetler arasi
rekabetleri denetleyip denetleyemedigi de öyle.182 Grenada'mn istilasi
büyük bir bagari olarak ilan edilmigti ama harekât olarak, çeyitli yön-
lerden kaygi verecek kadar bir Gilbert ve Sullivan farsina benziyordu.
Son ama änemli olan bir nokta da guydu ki, duruma sempati ile bakan
gözlemciler bile, hükümet üyelerinden pek çogu (Haig'in digigleri ba-
kanligindan istifasindan sonra bile) birbirleriyle kavga ederken, hükü-
metin bagi kritik sorunlarla pek ilgilenmez gärunürken ve (pekaz istis-
na dipinda) digaridaki dünyaya bäylesine etnosantrik gäzlükler ardm-
dan bakarken, bu yönetim tutarli bir yüksek strateji olugturabilir mi di-
ye dügünmekteydi."
Bu konularm bir çoguna son bölümde yeniden dönecegiz. Carter ve
Reagan yönetimlerinin çegitli kismtilarini birlikte siralamaktaki sebep
quydu bunlar bir bütün olarak görüldüklerinde, dikkatleri global güç
politikalarina biçim veren daha änemli etkenlerden uzaklagtirmiglardi -

özellikle de Kissinger'm çok änceden gärebildigi ve uyum saglamaya

çaligtigi iki kutuplu bir dünyadan çok kutuplu bir dünyaya olan degi-
ikligi. (Agagida görülebilecegi gibi, eklenen üç politik-ve-ekonomik
güç- merkezinin -Bati Avrupa, Çin ve Japonya-ortaya çikipi, bunlarm
sorunlardan armmig olduklari anlamma da gelmiyordu; ama buradaki
konu da degildir.) Daha da önemlisi, Amerika'nin dikkatini hizla geli-
en Nikaragua, Iran, Angola, Libya v.b. sorunlari üzerinde toplamig ol-
masmm hälâ gözlerden sakladigi gerçek guydu ki, 1970'li yillar boyun-
ca dünya politikasmda meydana gelen degigimlerden en çok etkilenen
ulke muhtemelen SSCB'nin kendisi olmustu -

bu bälümü kapamadan,
üzerinde biraz daha ayrmti verilmesi gereken bir dügüncedir bu.

487
 Bu yillarda SSCB'nin askeri gücünü arttirmig oldugu kugkusuzdur.
Ama, Profesör Ulam'm igaret ettigi gibi, bagka geligmelerden dolayi bu-
nun anlami gudur:

Sovyetler Birligi'nin yöneticileri, pek çok Amerikalmin kirklar-

da ve ellilerde yaptiklari rahatsiz edici keyfi anlayacak durum-
daydi: Gücün artmasi, özellikle de nükleer çagda, bir devlete
kendiliginden daha büyük güvenlik saglamaz. Brezhnev yöneti-
mindeki SSCB, hemen her açidan, ekonomik ve askeri alanda,
salt ve nispi olarak, Stalin yönetiminde oldugundan çok daha
güçlüydü. Ama büyük ölçüde artan bu güç, Sovyet Devletini
dig tehlikelerden ve dünya politikasmdaki huzursuzluklardan,
sözgelimi 195Tde oldugundan daha çok etkilenir hale getiren
yeni uluslararasi geligmeler ve dig taahhütlerle birlikte geldi."

Üstelik Birlepik Devletler, Carter döneminin son yillarinda bile, sa-

vunma takviyesine yeniden bagladi ve
-bir

sonraki Reagan Hükümeti

si-
rasmda çok hizh bir tempoyla süren- bu geligme, B.D.'ye stratejik nük-
leer silahlar alanmda yeniden askeri.üstünlük saglayacak, B.D.'nin de-
nizlerdeki egemenligini güç1endirecek ve ileri teknolojiye her zamankin-
den daha büyük bir agirhk kazandiracak gibi görünüyordu. Sovyetlerin
harcamalarda ve silah alamnda geri kalmayacaklarini gösteren öfkeli
cevaplari gu tatsiz gerçegi saklayacak gibi degildi: Böyle bir
gey, önemli
ölçüde yavaglamig olan (bkz. s. 504-9). ve bir yüksek teknoloji
yarigma
girigecek kadar iyi durumda bulunmayan Sovyet ekonomisine artan bir
baski yapacakti."' 1970'li yillara gelindiginde, ekonominin içinde bu-
lundugu durum, teknoloji bir yana, yabanci ülkelerden büyük miktar-
larda tahil alma gereši duyulacak kadar sikmti verici bir durumdu.
Sovyetlerin Dogu Avrupa'daki uydu imparatorlugu, seçme komünist
parti kadrolari bir yana birakilirsa, kendilerinden giderek daha çok so-
gumuytu;äzellikle de Polonyalilarm hognutsuzlugu korkunç bir sorun
yaratmaktaydi; ama, 1968 Çekistilasmm bir tekrari, pek ferahlama ge-
tirecek gibi görünmüyordu. Buradan uzaklarda, güneyde bir tampon
devlet olan Afganistan'in kaybedilerek yabanci (muhtemelende Çin)
nüfuzu altma girme .tehlikesi, 1979'daki darbeye yol açti
ve bu Sovyet-
lerin içine dügtükleri askeri bir batak olmakla kalmay1p, Sovyetler Birli-
gi'nin ülke digmdaki itibari açisindan da yikici bir sonuç yaratti."6 Rus-
larm Çekoslovakya,Polonya ve Afganistan'daki eylemleri, ister Bati
Avrupa'da, ister Afrika'da olsun, bagkalari için bir'"model" olarak sa-
hip olduklari çekiciligi büyük älçüde azaltti. Ortadogudaki agiri Islam
tutuculugu, rahatsizhk yaratan bir durumdu ve hincini (Iran'daki gibi)
Amerika yanlisi gruplardan oldugu kadar, yerel komünistlerden de çi-

488
\

karacak gibi görünüyordu. Her yeyin üzerinde de, Çinlilerinödün ver-

mez dugmanligi vardi ve bu Afganistan ve Vietnam'da iglerin karigma-
smdan dolayi, 1970'li yillarm sonunda, baglarda oldugundan daha be-
lirgindi." Eger iki süper güçten biri "Çin'i kaybetmig" ise, bu Rus-
ya'ydi. Son olarak da, genig kapsamh reformlar kargismda yaglanmakta
olan yöneticilerin etnosantrik tavirlari ve ülke içindeki seçkinlerin, no-
menklatura'nm engelleyici tutumlari yeni dünya dengelerine bagarili bir
saglamayi, muhtemelen Birlepik Devletler için oldugun-
şiçimdeuyum
Mandaha da zor bir hale getirecekti.
Tüm bunlar Washington'u herhalde bir ölçude rahatlatti ve dig po-
litika sorunlarmi daha yumugak ve daha incelikli bir biçimde görmesi
için rehber oldu; bu sorunlar beklenmedik ve tatsiz oldugu zamanlarda
bile. Su da kabul edilmelidir ki, Reagan yönetimi, Tayvan'a daha önce
verilen destekte biraz degigiklige gidilmesi gibi konularda daha pragma-
tik ve uzlagici hale geldi. Ancak 1979-1980 seçim kampanyast sirasmda
söylenenleri silkip atmak zordu; bunun da sebebi, bu tür sözlerin belki
de sirf retorik olmaktan öte, dünyanm düzeni ve Birlegik Devletlerin bu
düzen içinde almak durumunda bulunduklari yer konusunda tutucu bir
görüg dile getirmeleriydi. Geçoigte pek çok kez oldugu gibi, bu tür dü-
güncelere sahip olmak, ülkelerin dig meselelerle, meselelerin böyle ol-
masi gerekir diye dügündükleri biçimleriyle degil, gerçekte olduklari
halleriyle ugragmalarmi zorlagtiriyordu.

1950'DEN 1980'E DEÖlSEN EKONOMIK DENGELER

Richard Nixon 1971 Temmuzunda Kansas City'de basm-yayin or-

ganlarindan bir grup yöneticiye artik dünyadaki ekonomik güç açism-
dan beg küme bulundugu yolundaki görügünü tekrarhyordu SSCB ve -

Birlegik Devletler oldugu kadar, Bati Avrupa, Japonya ve Çin. "Bunlar,

yüzythmizin son üçte birlik bölümünde, ekonominin gel'ecegini ve eko-
nomik güç öbür güçlerin de anahtari olacagi için, dünyanin bagka ba-
kimlardan da gelecegini belirleyecek beglerdir.""* Bagkanm ekonomik
gücün önemine iliskin sözünü geçerli sayarsak, Soguk Savagm ilk y111a-
rmdan baglayarak global ekonomide meydana gelen degigiklikleri daha
derinden anlamak gerekir; çünkü uluslararasi ticaret ve zenginlik (özel-
likle 1970'li yillarda) bazi olagandigi huzursuzluklardan etkilenmigtir
ama, dünya politikasim görälebilir gelecege dogru biçimlendirmeleri
mümküri görünen bir takim uzun vadeli temel egilimler de seçilebilmek-
tedir.
Bu kitapta ele alman daha önceki dönemlerde oldugu gibi, burada
kullanilan kargilagtirmali istatistiklerde de tam bir kesinlik söz konusu
i olamaz. Mulhall'm Dictionary of Statistics'inden bu
yana, hükümåtler

489

. I in-lill-i.iima-all-tri-----maailmili.inwimmil--mier--
r. a.iin...i.
admilliimmmimmmm-
ve uluslararasi kuruluglar tarafinda çaligtirilan profesyonel istatistikçi-
lerin sayisinda görülen artig ve çok daha incelmig tekniklerin geligtiril-
mesi, olsa olsa dogru dürüst kiyaslama yapmanin ne kadar zor bir is ol-
dugunu gösterme egilimindedir. "Kapali" toplumlarm rakamlarim ya-
yimlama konusundaki isteksizlikleri, gelir ve hasilayi degerlendirmede
kullamlan farkli ulusal yöntemler ve däviz kurlarmdaki dalgalanmalar
(özelliklede 1971 sonrasmda alto degigim standartini terk ederek de-
gigkendäviz kurunu benimseme yolunda alman kararlarm ardindan)
bir araya gelince, ekonomik veri dizilerinin tümünün dogrulugu konu-
sunda kugku uyanmaktadir.'"" Ancak birtakim istatistiksel göstergeler,
kabul edilebilir bir güven älçüsüyle, birbirleriyle olan baglantilarini
kurmak ve zaman içinde olugan genel akimlara igaret etmek üzere kul-
1amlabilir.
Îlk ve en önemli äzellik, Îkinci Dünya Savagindan sonraki onyillar-
da Bairoch'm hakh olarak
"dünya

smai üretiminde benzeri hiç gärül-

memig bir büyüme orani'"" diye tanimladiši özelliktir. 1953-1975 yll-
lari arasmda bu büyüme orani, kabaca yilda yüzde 6 gibi olaganüstü
bir ortalamaya ulagmig (kigibayma yüzde 4), 1973-1980 däneminde bi-
le ortalama artig yilda yüzde 2,4'ü bulmustur ki, bu da geçoipin ölçüle-
rine göre, hayli yüksek bir orandir. Bairoch'un "dünya

imalat sanayile-
rinin üretimi"ne iligkin -ve

Rostow'un
"dünya
smai üretimi""' rakam-
larmca da, esas olarak d.ogrulanan- kendi hesaplamalari, bu bag dön-
dürücü yükselme konusunda bir fikir vermektedir (bkz.Tablo 39).

TABLO 39
DÜNYA ÏMALAT SANAYÏLERÌÜRETIMI,1830-1980"'
(1900=100)
Toplam üretim Yilhk büyüme orarn
1830 34,1 (0,8)
1860 41,8 0,7
1880 59,4 1,8
1900 100,0 2,6
1913 172,4 4, 3
1928 250,8 2,5
1938 311,4 2,2
1953 567,7 4,1
1963 950,1 5,3
1973 1730,6 6,2
-
1980 3041,6 2,4

Gene Bairoch'un igaret ettigi gibi, "1953-1973°yillari

arasmda biri-
ken dünya sanayi verimi hacim olarak 1953'ü 1800'den aytran tam bir
buçuk yüzyildakine denkti.'"" Savagtan zarar gören ekonomilerin to-
parlanmasi, yeni teknolojilerin geligtirilmesi, tarimdan sanayiye olan

490
i

kaymanm sürmesi, ulusal kaynaklarin ekonomiler" içinde dene-

"planh

tim altma alinip kullamlmasi ve sanayileymenin Üçüncü Dünyaya da

yayilmasi, hep bu dramatik degigikligin olugmasma yardim etti.
Daha da dikkat çekici olarak ve hemen hemen ayni sebeplerle, dun-
ya ticaret hacmi de iki dünya savagi
arasmdaki bozulmalarla zitlik olug-
turacak biçimde, gözahci bir büyüme gösterdi:

TABLo 40

\ DUNYA TICARET HACMI, 1850-1971"'

(1913=100)
1850 10,1 1938 103
1896-1900 57,0 1948 103
1913 100,0 1953 142
1921-1925 82 1963 269
1930 113 1968 407
1931-1935 93 1971 520

Ashworth'ün igaret ettigi gibi, daha da yüreklendirici olan quydu

ki, 1957ye gelindiginde, dünya mamul mallar ticareti, o zamana kadar
ilk kez, ilksel nrünlerticaretini agmigti, bu da kendi içinde, bu onyillar-
daki genel mamul mallar veriminde meydana gelen artigm tarimsal
mallar ve minerallerdeki (çok dikkat çekici) artiplardan epey büyük ol-
masmin bir sonucu idi (bkz.Tablo 41).

TABLo 41
DÜNYA ÜRETIMINDE YÜZDE ARTISLARI, 1948-1968"
1948-195 8 195 8-1968
Tarunsal mallar %32 % 30
.
Mineraller, %40 % 58
Mamul mallar %60 %100

Bu egitsizlik, bir ölçüye kadar ileri sanayilegmig ülkeler (özelliklede

Avrupa Ekonomik Toplulugu ülkeleri) arasmdaki imalat ve ticarette gö-
rülen büyük artiglarla açiklanabilir; ancak bu ülkelerin ilksel ürünlere
olan taleplerinin çogalmasi ve sanayilegmenin daha çok sayida Üçüncü
Dünya ülkesi arasmda da baglamig olmasi, Üçüncü Dünya ülkelerinin
büyük bir bölümünde ekonomilerin bu onyillarda 20. yüzyilm hiçbir
döneminde olmadigi kadar hizla büyudügü anlamma geliyordu."' Bati
emperyalizminin dünyamn öbür bölümlerinde yer alan çok sayida top-
luma verdigi zarar bir yana, bir toplumlar ihracat ve genel ekonomik
büyüme açismdan en büyük yarari sanayilegmig uluslar genigleme döne-
mini yagarlarken saglamig görünmektedir. Foreman-Peek, azgeligmig ül-
kelerin (LD C'ler) daha, Ïngiltere'ninki gibi
"açik"
ekonomilerin hizla

491
genigledigi 19. yüzyilda hizli bir geligme gästerdiklerini ileri sürmekte-
dir tipki, sanayi dunyasom 1930'larda bunalima dügmesi strasinda
-

en kötü etkilenenlerin de bu ülkeler olmasi gibi. Bu ülkeler 1950'll ve

1960'li yillar boyunca yeniden daha hizh buyüme oranlari tutturdular
çünkü geligmiç ülkeler hizla ilerliyor, hammadde talebi çogaliyor ve sa-
nayileyme yayiliyordu.1" Bairoch, Üçüncü Dünyamn, dünya imalat
sa-
nayli üretimi içindeki paymm 1953'teki en dügük orandan sonra (yüzde
6,5) hizla artarak yüzde 8,5'e (1963), sonra yüzde 9,9'a (1973), sonra
da yüzde 12'ye (1980) çiktigim göstermektedir.1" CIA'nin tahminlerine
göre daha azgeligmig ulkelerin safi dünya hasilasi" paylan da
"gayri

artmaktadir; bu pay, yüzde 11,1',den (1960),yüzde 12,3'e (1970) ve

yüzde 14,8'e (1980)çikmigtir.'"
Ancak, Dçüncü Dünyadaki insanlarin ne kadar büyük bir sayiya
ulagtigi düçünülürse, dünya hasilasi paylari hâlâ orantisiz bir biçimde
dügüktü -- ve yoksulluklari da dehget verici bir biçimde ortadaydi. Sa-
nayilegmig ülkelerde ortalama kigi bayma GSMH 1980'de 10.660 do-
larken, Brezilya gibi orta gelirli ülkelerde kigi bagma ancak 1.580 dolar,
Zaire gibi en yoksul Üçüncü Dünya ülkelerinde kiçi bagma 250 dolar
gibi korkunç bir rakamdi?" Çünkü gerçekte olan guydu, bu ülkelerin
dünya hasilasi ve imalat verimi içindeki paylari genel olarak artarken,
kazanç LDC'lerin tümü tarafmdan egit oranlarda paylagilmiyordu. Tro-
piklerdeki kimi ulkelerarasmdaki zenginlik farklari sömürgeciler çeki-
lirken de büyüktü - tipki, çogu yerde emperyalizm döneminden önce de
büyük oldugu gibi. Farklar, ülkelerin ürünlerine olan talebin düzensiz
bir çizgi izlemesi, saglamayi bagarabildikleri yardimm her biri için ayri
düzeyde olmasi, iklimde, politikalarda, dogal çevreyle oynama konu-
sundaki degigiklikler ve tümüyle denetimleri dipinda olan ekonomik
güçler yüzünden buyümügtür. Kuraklik bir úlkeyi yillar boyu periçan
edebiliyordu. îç savaglar, gerilla etkinlikleri ya da käylülerin zorla bag-
ka yerlere yerlegtirilmesi, tarim verimini ve ticareti azaltabiliyordu.
Dünya fiyatlarimn, sözgelimi fistik ya da teneke gibi ürünlerde dügme-
si, tek ürüne dayali bir ekonomiyi neredeyse iglemez hale getirebiliyor-
du. Faiz oranlarinin firlamasi ya da Amerikan dolarinin degerinde mey-
dana gelen yükselmeler igleri tersine çevirebiliyordu. Bati tibbinm has-
tahklarin änünü almadaki bagarisi sayesinde tirmanan nüfus artiëlari,
yiyecek stoklari üzerindeki baskilari çogaltti ve ulusal gelirdeki genel
artyi silip süpurecek bir durum aldi. Öte yandan "yegil
devrim" geçiren
ulkelerde vardi; bunlarin tarim verimi, tarim tekniklerinin iyilegmesi ve
yeni cins bitkilerin üretimi sayesinde artti. Bunlara ek olarak, toprakla-
roda petrol bulunacak kadar gansli olan ülkelerin 1970'li yillarda elde
ettikleri çok büyük kazanç1ar, onlari farkli bir ekonomik kategorinin
içine soktu --ancak petrol fiyatlari 1980'li yillarda tepetaklak olurken

492
l

OPEC-LDC'leri diye anilan bu ulkeler bile zarar gördüler. Son olarak

da, en önemli geligmelerden biri ÜçüncuDünya ülkeleri arasmdan, Ro-
secrance'm ülkeler" diye adlandirdigi birkaç ülkenin çikma-
"ticaretçi

siydi bunlar girigimcilikleri ve kendilerini dünya pazari için smai ma-

-

mul mallar üretmeye vermig olmalariyla Japonya'yi,Bati Almanya'yi ve

1sviçre'yitaklit Güney Kore, Tayvan, Singapur ve Malezya'dir.2°i
eden
Daha azgelismig ü.lkeler arasindaki egitsizlik, son birkaç onyildaki
pakroekonomik degigikliklerin ikinci önemli özelligine igaret etmekte-
dir - dünya üzerindeki degigik uluslarin büyüme hizlarindaki farklilay-
ma daha büyük, sanayilegmig güçler için oldugu kadar, daha küçuk ül-
keler için de geçerliydi. Bu geligme önceki yüzyillann tamkhšma
-daha

göre- uluslararasi güç dengeleri üzerinde en büyük etkiyi yaratan gelig-

me oldugu için, önde gelen uluslari bu onyillarda nasil etkiledigini biraz
ayrmtih olarak incelemek yerinde olabilir.
Hiç kugku yok ki, Japonya'nm 1945'ten sonra geçirdigi ekonomik
degigim, bu onyillarda gerçekleptirilen sürekli çagdaylagmanin en göz
alici örnegidir; Japonya, ticaret ve teknoloji alanlarinda bir yarigmac1
"ileri"

olarak mevcut ülkelerin hemen hepsini geride birakmig ve As-

ya'daki öbür ülkeler" için örnek ahnacak bir model olugtur-
"ticaretçi

muytur. Kugkusuz, Japonya hemen hemen yüzyil önce Batt'yi hem de

felaket getirecek bir biçimde-- askeri ve emperyalist yönleriy-
-kendisine

le taklit eden ilk Asya ülkesi olarak zaten sivrilmigti. Gerçi, 1937-1945
savagmda büynk zararlara ugramig ve geleneksel pazarlari ile kendisini
besleyen ülkelerden kopmustu ama, onarilabilir bir smai altyapisi, yete-
nekli, iyi egitim görmüg ve toplumsal yönden birbirlerine kenetli bir
halki vardi ve bu halkin kendilerini geligtirme kararhhgi artik bariççil,
ticari amaçlara yönlendirilebilirdi. 1945'i izleyen birkaç yil boyunca Ja-
ponya, bitkin, iggal altmda bir ülkeydi ve Amerikan yardimma bagimh
durumdaydi. 1950'de, olaylarm yönü degigti ne gariptir ki, bu büynk
-

ölçüde, Birlegik Devletlerin Kore Savagmdaki savunma liarcamalarmm

fazlastyla artmasmdan olmug, bu artiglar Japonya'ninihracata yönelik
girketlerine güç katmigtir. Sözgelimi, Toyota iflas tehlikesi yayarken
B.D. Savunma Bakanhšmm yaptigi ilk kamyon siparigi sayesinde kur-
tuldu; hemen hemen ayni geyler daha pek çok girket için de söz konusu
olmugtur.2°2
Elbette ki, "Japon mucizesi"ni -yar atan gey, Amerika'nin Kore Sa-
vagmda ve bir kez daha Vietnam Savaymda yaptig,1 harcamalarm itici
gücünden çok daha fazla bir geydi; ülkenin kendisini tam olarak nasil
böyle bir degigimden geçirdigini ve bagkalarmm onun bagarismi nasil
taklit edebilecegini anlatma çabasmm kendisi de, minyatür bir büyüme
sanayiine dänügmüç durumdadir.2" Önemlibir sebep, Japonlarinen üst
düzeyde kalite kontrolü elde etmenin degerine oldukça agiriya varan

493
 inançlariydi; bunu.Batidaki incelikli yönetim ve üretim tekniklerini
ödünç alarak (ve bunlari geligtirerek) yapiyorlardi.
Japonya,ulusun
güçlü, yüksek dúzeyli, herkes için egitim konusundaki kararliligmdan,
sahip oldugu çok sayidaki mühendisten, elektronik ve otomobil merak-
hsmdan, dev zaibutsu kadar, küçuk ama girigimci atälyelerden de ya-
rarlanmigtir. Çok çaligmaktan, igyerine baghhktan, i; yönetimi-iççi an-
lagmazliklarim, uzlagma ve boyun egme yollarim birlikte kullanarak
uzlagtirmaktan yana bir sosyal etos da vardi. Ekonomiye, sürekli büyü-
me saglayabilmek için, çok büyuk miktarlarda sermaye bulmak gereki-
yordu, bulundu da bunun kismen sebebi, Amerikan stratejik gemsiye-
-

si altma siginan
"askerden
armdirilmig" bir ülkenin pek az
savunmaya
harcama yapmasaydi; belki daha da çok, mali alanlarda ve vergilendir-
mede kipisel tasarrufu ahgilmadik ölçüde özendiren politikalarm benim-
senmesinden ileri geliyor, bu tasarruflar da yatirim amaçlarina uygun
olarak kullanilabiliyordu. Japonya, MITPnin (JaponUluslararasi Tica-
ret ve Sanayi Bakanhgi)
"yeni
sanayileri ve teknolojik geligmeleri bes-
lerken, bir yandan da eskiyen, çürüyen sanayilerin düzenli bir biçimde
geriletilmesini eggüdümlemede"2°* oynadigi rolden de yarar görmügtür;
tüm bunlar Amerikalilarm laissez-faire'ci yaklaprmndan tamamen fark-
11bir biçimde yapihyordu.
Yapilan açiklamalarda ne tür etkenler bir araya getirilirse getirilsin
--bagka

Japonyauzmanlari daha agirhkh olarak kültürel ve sosyolojik

sebeplere igaret edebilir ve tabii, bir de sira kendisine gelen bir halkm
ulusal özgüveni ve irade gücünden olugan
o tammlanamaz
"arti
et-
ken"e de- Japonya'nmekonomik bagarisinin büyüklüšü inkär edile-
mez. 1950-1973 arasinda gayri safi yurtiçi hasilasi yilda yüzde 10,5 gi-
bi inamlmasi güç bir ortalama ile artti; bu, sanayilegmig öbür ülkelerin
hepsininkinden çok daha ilerde olan bir degerdi; 1973-1974 yilinda or-
taya çikan ve dünyadaki geniglemeye giddetli bir darbe indiren petrol
bunahmi bile Japonya'ninbüyüme oranlarmm bunahmi izleyen yillarda
hemen hemen iki kati olarak sürmesini engellemedi. Japonya'nmsürek-
li olarak egemen dünya üreticisi oldugu mamul ürünlerin kapsami insa-
ni afallatiyordu fotograf makineleri, mutfak egyalari, elektrikli aletler,
-

müzik aletleri, küçük motosikletler ve liste uzay1p gitmektedir. Japon

ürünleri Isviçre saat sanayiine meydan okumus, Alman optik sanayiini\
gölgede birakmig, Ingiliz ve Amerikan motosiklet sanayilerini periçan
etmigtir. On yil içinde, Japon tersaneleri, dünyada denize indirilen
ge-
milerin yarismdan fazlasim üretiyordu. 1970'li yillara gelindiginde, da-
ha modern nitelikli olan çelik fabrikalari Amerikan çelik sanayii kadar
ürün vermekteydi. Otomobil sanayiinde meydana gelen degigim ise da-
ha da çarpici oldu arasmda dünya otomobil üretimindeki
-1960-1984

payi, yüzde birden, yuzde 23'e yükseldi-- ve bunun bir sonucu olarak,

494
milyonlarca Japonotomobilive kamyonu tüm dünyaya satilmaya ba
-

ladi. Ülke, sürekli

ve ödün vermez bir biçimde dügük teknoloii ürünle-
rinden yuksek teknoloji ürünlerine geçti bilgisayarlara, telekomuni-
-

kasyona, uzay sanayiine, robot yapimma ve biyoteknolojiye. Sürekli ve

ödün vermez bir biçimde, ticaret fazlasi artti --Japonya bir sanayi devi
oldugu kadar maliye alanmda da bir dev olmustu- ve dünya üretimi
içindeki pay1 ve pazarlari genigledi. Müttefik iggali 1952'de sona erdigi
zaman, Japonya'nm safi milli hasilasi, Fransa ya da ingilte-
"gayri

üçte birinden biraz daha fazlaydi. 1970'li yillarm sonunda

'ninkinin

ise, Japon GSMH'si Birlegik Kralhk ve Fransa toplami kadar ve Ameri-

ka'mnkinin yarisindan çoktu."" Bir kugak içinde Japonya'mndünya
imalat verimi ve GSMH'si içindeki payi yaklagik yuzde iki-nçten yakla-
ik
yüzde 10'a çikmigti - ve yükselmeyi sürdürüyordu. Bir tek Rusya
1928'i izieyen yillarda buna benzer ölçüde bir büyüme gerçeklegtirmig-
ti, ama Japonyaayni geyi çok daha az zahmetli ve çok daha göz ahei
bir biçimde, çok daha genig bir tabana yayarak yapti.
Japonya'ylakiyaslandigmda, äbür Büyük Güçlerin her biri, ekono-
mik açidan hareketsiz görünmek durumundadir. Bununla birlikte, Çin
Halk Cumhuriyeti (ÇHC) 1949'daki kurulugunu izleyen yillarda kendi-
sini ortaya koymaya bagladigi zaman, bu ülkeyi ciddiye almayan gör-
lemci hemen hemen yoktu. Eu kismen "Sari Tehlike"ye iligkin gelenek-
sel bir kaygiyi yansitmig olabilir; çünkü Dogunun uyuyan devi, 800
milyonluk nüfusunu ulusal amaçlar için teykilatlandirdigi anda, dünya
meselelerinde önemli bir güç olacagi kesindi. Daha da önemli olan,
ÇHC'nin hemen hemen kurulugundan baglayarak yabanci güçler kargi-
smda çok sivri,.hatta saldirgan denebilecek bir rol benimsemesiydi; bu
rol, kendisini kugatilmig olarak görmenin sinirliligiyle verilmig bir tepki
olsa bile. Kore, Querpoyve Matsu konularmda Birlegik Devletler ile ça-
tigmalari; Tibet'e girigi; Hindistan'la olan simr mücadeleleri; SSCB'den
öfke içinde kopmasi ve tartigmah bölgelerde onunla olan çarpigmalar1;
Kuzey Vietnamla olan kanh çatigmasi ve Çinpropagandasion (äzellikle
de Mao'nun yänetimi sirasmda) Bati emperyalizmini ve "Rus hegemo-
nizmi"ni eleptirirken ve dünya üzerindeki halk kurtulug hareketlerini
tegvik ederken, genellikle tagidigi kavgaci üslup, bu ülkeyi dünya mese-
lelerinde sagduyulu ve incelikli Japonya'dandaha önemli, ama aym za-
manda daha hesaba gelmez bir varhk haline getirmigtir.2°6 Sirf dünya
nüfusunun dörtte birine sahip oldugu için, Çin'inpolitik yänden qu ya
da bu yöne kaymast ciddiye ahnmak zorundaydi.
Bununla birlikte, yalmzca ekonomik älçülere vurularak degerlendi-
rildigi zaman ÇHC klasik bir ekonomik gerilik örnegi veriyordu. Söz-
gelimi, 1953'te dünya imalat sanayii üretiminin ancak yüzde 2,3'ünü
gerçeklegtirmisti ve sanayi potansiyeli" Îngiltere'nin 1900'deki
"toplam

495
 i

potansiyelinin ancak yüzde 71'ine e ittiP" Her yil, on milyonlarca kipi-

lik siçrayiglarla artan nüfus, büynk bir agirhkla yoksul köylülerden
olugmaktaydi; bunlarm kipi bagma verimleri son derece dügüktü ve dev-
lete
"katma

deger" olarak hemen hiçbir gey saglamiyordu. Yerel dikta-

törlerin, Japon istilasimn ve daha sonra da 1940'larm sonlarmdaki iç
savagm yarattigi karisikhklar, köy komünlerinin 1949'dan sonra toprak
sahiplerinin yerine geçmesiyle sona ermedi. Bununla birlikte, ekonomi-
nin gelecegi tümüyle umutsuz degildi. Çin'in temel bir yol ve hafif de-
miryolu altyapisi vardi; tekstil sanayii hayli. geligmigti, kentleri ve li-
manlari girigimci etkinliklerin merkeziydi ve özellikle de Mançurya böl-
gesi Japonlartarafmdan 1930'lu yillarda geligtirilmigti?" Sanayide ileri
hamle agamasma girilmesi isteniyorsa, gerekli olan gey, uzun bir istikrar
dönemi ve çok. büyük miktarda sermayenin ülkeye girmesiydi. 1950'li
yillar sürerken, her iki kogul da
-komünist

partinin egemenligi ve Rus

yardiminin akisi ile- bir ölçüde saglandi. 1953¯tarihli Bey Yilhk Planda
Stalin bilinçli olarak taklit edilerek, agir sanayinin geligtirilmesine ve
çelik, demir ve kämär uretimininartirilmasma öncelik verildi. 1957'ye
gelindiginde, sanayi verimi ikiye katlanmiçti.2°' Öte yandan, sanayi yati-
rimlari için eldeki sermaye miktari, ister úlke içinden saglanmig, ister
Rusya'dan ödünç alinmig olsun, Çingibi bir ülkenin ekonomik ihtiyaç-
lari için yeterli degildi ve Çin-Sovyet bälünmesiyle Ruslardan gelen
-

mali ve teknik yardim birden kesiliverdi. Mao'nun ev büyüklügünde

binlerce çelik fabrikasmm kurulmasini tegvik etme yoluyla "Ïleri Dogru
Büyük Siçrayig" gerçekleytirmek için verdigi budalaca kararlar ve (tek-
nik uzmanlarm, profesyonel yöneticilerin ve yetigmig iktisatçilarin göz-
den dügmesine yol açan) "Kültür Devrimi" kampanyasi, geligmeyi epey
yavaglatti. Son olarak da ÇHC'nin 1950'li ve 1960'11yillar boyunca yü-
rättügu kavgaci politika ve komçularmm hemen hepsiyle askeri çatig-
malara girmesi sonucunda ülkenin kit kaynaklarmin fazlasiyla büyük
bir bölümü, silahh kuvvetlere ayrilmak zorundaydi.
Kültür Devrimi dänemi, ekonomik açidan tümüyle kätü geçmedi;
bu devrim, hiç olmazsa kirsal alanlarm änemini vurgulamig, geligmig
tarim tekniklerini oldugu kadar küçãk çapli sanayileri de harekete ge-
çirmig, temel saglik ve toplum hizmetlerini köylere tagimigt1r.L° Bununla
birlikte, milli hasilada önemli artiplar ancak sanayilegme ile altyapida\
saglanacak iyileptirmeler ve uzun vadeli yatirimlarla saglanabilirdi -

Kültür Devriminin hizmm kesilmesi ve Birlegik Devletler, Japonyave

bagka ileri ekonomilerle olan ticaretin artigi bunlarm hepsi için yararli
olmugtur. Çin'in kendisine ait kömür ve petrol kaynaklarindan hizla
yararlanildi; pek çok degerli mineral stoklarmdan da. 1980'e gelindi-
ginde,Çin'in 37 milyon tonluk çelik verimi, Ingiltere'nin ya da Fran-
sa'mnkinin epey üzerindeydi ve mddern kaynaklardan yaptigi enerji tü-

496
i
l

ketimi ileri gelen ülkelerin hepsininkinin iki katiydi.23 O siralarda Dün-

ya imalat sanayii üretimi içindeki payi da (1973'teyüzde 3,9 iken) yüz-
de bege yükselmig, Bati Almanya'yla olan fark giderek kapamyordu.222
Son zamanlarda elde edilen bu çarpici büyüme, sikintisiz olmamig ve
parti liderleri ülkenin alanda
"dört
çagdaylagma"si için konan hedefleri
dügurerek yeniden ayarlamalar yapmak zorunda kalmiglardir; su nok-
tayi da tekrarlamak gerekir ki Çin'inrefah ve verimiyle ilgili istatistik-
lerin tümü, kigi bagma degerlerle gösterildikleri zaman ülkenin nispi
e onomik geriligi gene açiga çikmaktadir. Ancak bu yetersizliklere rag-
men, Asyali devin nihayet harekete geçtigi ve oynamayi amaçladigi Bü-
yük Güç rolü için yeterli bir ekonomik temeli insa etmeye kararli oldu-
gu,zaman içinde açiklik kazanmigtir?"
Nixon'un Temmuz 1971 tarihli konugmasinda beginci ekonomik
güç bölgesi olarak belirledigi yer, "Bati Avrupa" olmúgtu; tabii bu Çin,
SSCB ve Birlegik Devletler gibi, birligini kurmug, iddiaci bir güç demek
degildi, daha çok cografyayla ilgili bir ifadeydi. Terimin kendisi bile
farkli kimseler için farkh anlamlar tagiyordu -

Rus egemenligi altmdaki

alanm digmda kalan ülkelerin tumu olabiliyordu (o zaman iskandinav-
ya, Yunanistan ve Türkiye'yi de içine alirdi), ilk bagta kurulmug (ya da
genipletilmig) haliyle, hiç olmazsa kurumsal bir çerçeveye sahip, Avrupa
Ekonomik Toplulugu anlamma gelebiliyordu ya da çogu kez önceki bü-
_
yük devletlerin (Ïngiltere, Fransa, Almanya, Italya) olugturdugu ve söz-
gelimi B.D. Digigleri Bakanligmin Rusya'ya kargi ya da Ortadogu'da
yeni bir politika baglatmadan önce danigma ihtiyaci duyabilecegi dev-
letler kümesi için bir kisaltma niyetine kullaniyordu. Ancak bu kadari
bile dogabilecek anlam kargagasmm hepsi degildi; çünkü bu dänemin
büyük bir bölümünde, Ingilizler "Avrupa"nm Mang Denizinin öbür ya-
kasmda bagladigmi dügündüler; dahast, kitano 1945 sonrasmdaki bä-
lünmüglügünü yalnizca geçici bir durum sayan ve bu dänemin ardmdan,
her. iki taraftaki ülkelerin de daha büyük bir birlegme içine girecegini
dügünen çok sayida ciddi Avrupa birligi savunucusu (ve tabii ki Alman
milliyetçileri) vardi. O halde politik ve yapisal açidan, "Avrupa" hatta
"Bati Avrupa" terimini, säzün geligi diye kullanmaktan öte bir amaçla
kullanmak, zor olmugtur -- ya da belirsiz bir kulturel-cografi kavram
niteligivardir.2"
Ancak ekonomik açidan bakildigi zaman bu yillarda Avrupa'nin
her yaninda olup bitenler arasinda temel bir benzerlik var gibi gärünü-
'

yordu. En önemli özellik "sürekli

ve yüksek bir ekonomik büyüme dü-
zeyi"2" idi. 1949-1950'de çogu ülke yeniden sava; öncesindeki verim
düzeylerine dönmügler, kimileri de.(tabii ki özellikle savag sirasmda ta-
rafsiz kalantar) bu düzeyleri önemli ölçüde agmigt1 Ama bundan
sonra
her yil imalat verimi yükseldi, ihracatta görülmedik düzeylerde büyüme

497
oldu, tam istihdam olaganüstü ölçülerde gerçeklesti, tarihsel açidan ba-
kildigmda yüksek. olan düzeylerde harcanabilir gelir ve sermaye yatiri-
mi saglandi. Sonuçta, Japonyabir yana birakihrsa, Avrupa dünyanm en
hizli geligen bölgesi oldu. yillari arasmda Avrupa'nm gayri
"1950-1970

safi yurtiçi hasilasi ortalama yilda yüzde 5,5 kigi bagma da yuzde 4,4
yükseldi; bu alanlardaki dünya ortalamalari ise, sirasiyla, yüzde beg ve
yüzde üçtü. Sanayi üretimi ise daha büyük bir hizla ve dünyadaki yüzde
5,9 oramna kargi, yüzde 7,1 oranmda artig gösterdi. Böylece, 1970'e
gelindiginde, Avrupa'nm kisi bagma verimi, 1950'de oldugundan nere-
deyse iki buçuk kat fazlaydi."21' Su da ilginç bir noktadir ki bu büyü-
meye kitano tüm bölumleri ortak olmuytur -- Kuzeybati Avrupa'mn sa-
nayi merkezinde, Akdeniz ülkelerinde, Dogu Avrupa'da; agir aksak igle-
yen ingilii ekonomisi bile bu dönemde, onyillar boyu olmadigi kadar
hizla büyndü. Avrupa'mn dünya ekonomisi içinde bagkalarma göre sa-
hip oldugu ve yüzyilm baglamasiyla gerileme gästeren konuman kisa
süre içinde güçlenmeye baglamasi da pagirtici degildi.
"1950'den
1970'e
uzanan dönemde, Avrupa'nm dünya mal ve hizmetler verimi içindeki
payi (GSMH) yüzde 37den yüzde 41'e çikmig, sinai üretiminde ise yüz-
de 39'dan yüzde 48'e ulaçan daha büyük. bir artig kaydedilmigtir."217
CIA'nm hem 1960'ta, hem 1970'te verdigi rakamlar --bunlarm tartigila-
bilir nitelikte istatistiklere dayandigi da dogrudur2"- "Avrupa Toplulu-
gu"nungayri safi dünya hasilasi içinde Birlegik Devletlerden bile daha
büyük bir paya sahip oldugunu ve bunun Sovyetler Birligi'nin paymm
iki kati oldugunu gösteriyordu.
Avrupa'nm ekonomik toparlanmasom ardindaki sebepler üzerinde
dügunüldügünde, bu hiç de gagirtici degildir. Fazlasiyla uzun bir süre,
kitanm büyük bir bölümünde istilalar, uzayip giden savaglar ve yabanci
iggalleri, kentlerin, fabrikalarm, kara ve demiryollarmin bombalanma-
si, ablukalar dolayisiyla çekilen yiyecek ve hammadde darligi, milyon-
larca insanin askere alomasi ve milyonlarca hayvanm telef olmasiyla
sikotilar yaganmigti. Savaç· baglamadan önce bile Avrupa'nm
"dogal"

ekonomik geligmesi --

yani, yeni enerji ve üretim kaynaklari ortaya ç1-

kar, yeni pazarlar harekete geçer, yeni teknoloji yayihrken, bir bölgeden
öbürüne evrim sonucu olan büyüme milliyetçi egilimli Machtstaat'm*
-

eylemleri yuzünden bozulmaya ugramigti?". Giderek yükselen gümruk)

duvarlari, mal saglayanlari pazarlarmdan ayirmigti. Devlet yardimlari,
yetersiz firma ve çiftçileri yabanci rekabeti kargisinda korumuçtu. Ulu-
sal gelirden, ticari girigimler yerine silahlanma harcamalarma giderek
daha çok para ayrilmigti. O balde bu tür bir
"engeller

ve otargi, ekono-
mik milliyetçilik ve bagkalarina zarar vererek kazanç saglama orta-
*
Machtstaat: Askeri guce dayah devlet. ç.n.
--

. 498

I
mi"2" içinde, Avrupa'nm ekonomik buyumesini en üst düzeye çikarmak
mümkün degildi. 1945°ten sonra ise yalnizca, geçmigin yanliglarina düg-
meyecek ekonomik yapilar kurmaya kararli Monnet, Spaak ve Hallste-
in gibi Avrupalilar" degil, kendisiyle içbirligine dayali bir atihm
"yeni

olmak kaydiyla, Avrupa'nin ekonomik kalkinmasim (Marshall Plani ve

bagka yardim projeleri yoluyla) finanse etmek isteyen, yardimsever ve
iyilik etmeye hazir bir Birleçik Devletler de vardi.
Böylece, ekonomik potansiyeli, savag ve politika yüzünden bozul-
n ya ugramig ve yeterince kullamlmamigolan Avrupa'mn önünde artik
bu eksikleri gidermek için bir firsat vardi. Kitamn hem dogu, hem bati
"her

bölümlerinde geyi yeniden inga etmek" yolunda yaygm bir kararli-

hk ve 1930'lu yillarm budalaliklarmdan ders alma istegi gärülüyordu.
Devlet planlamacihgi, ister Keynesci, ister sosyalizme özgü çeyidiyle ol-
sun, toplumsal ve ekonomik düzelme yolundaki bu istek için yogun bir
itici güç sagladi; eski yapilarm çökügü (ya da gäzden dügmesi) yenilikle-
ri kolaylagtirdi. Birlegik Devletler Marshall Plani yardimlari çerçevesin-
de milyarlarca dolar vermekle kalmadi -bu paralar için yerinde bir ifa-
deyle
"kritik

zamanda yapilan kuvvet agisi" denmigtir2"- Avrupa dev-

letlerinin altma sigmacaklari bir savunma gemsiyesi de sagladi. (Hem
ingiltere'ninhem de Fransa'nm Kore Savagi sirasinda ve sömürgecilik-
leri bitmeden önceki dönemde savunmaya çok büyük paralar harcadik-
lari dogrudur - ancak onlar da, tüm kompulari da Birlegik Devletler ta-
rafmdan korunmamig olsalar kit kaynaklarindan çok daha büyük bir
bölümü silahlanmaya ayirmak zorunda kalacaklardt.) Ticaret engelleri
azaldigi için, firmalar ve kigiler çok daha genig bir pazar içinde geligebi-
liyorlardi. Bu, özellikle böyleydi çünkü geligmig ülkeler arasindaki tica-
ret (bu örnekte Avrupa devletlerinin kendileri arasmda) her zaman için
bagka yerde ticaret y4pmaktan daha kârhydi; bunun da sebebi, kargi-
likh talebin daha büyük olmasindan ibaretti. En onyillarda Avrupa'nm
ticareti her geyden daha büyük hizla artmiçsa, bunuri baghca sebe-
"dig"

bi komçular arasinda çok daha fazla aligverig olmasiydi. 1950'den son-

raki 25-30 yll içinde kipi bagina gelir bu tarihten önceki 150 yil boyun-
ca oldugu kadar artmigti;222 Bu degigikligin sosyoekonomik hizi gerçek-
ten olaganüstüydü: Bati Almanya'mn çaligan nüfusunun tarim, orman-
cilik ve balikçihkla ugragan bölümu 1950'de yüzde 24,6'yken, 1973'te
yuzde 7,5'e dügtü; Fransa'da ise, ayni süre içinde yüzde 28,2'den, yüzde
12,2'ye (1980'de de yüzde 8,8'e) indi. Harcanabilir gelirler, sanayiley-
menin yayilmasiyla büyüdü; Bati Almanya'da kigi bagina gelir 1949'ta
320 dolarken, 1978'de 9.131 dolara firladi; Italya'da ise 1960'ta 638
dolarken, 1979'da 5.147 dolara yükseldi. Bati Almanya'da her 1.000
kipiyedügen otomobil sayist 6,3'ten (1948),227ye (1970),ayni dönem
içinde Fransa'da da 3Tden 252'ye çikti.223 Însan nasil bir yöntemle äl-

499
çerse ölçsün, bölgesel egitsizliklerin sürmesine ragmen çok buyük ka-
zançlar elde edildigini gösteren igaretler açikti.
Eski Büyük Güçlerin her birinde olup bitenler incelenirse, bu genel
ekonomik büyüme ve degiçikligin hem hizi hem de sonuçlarmdaki genig
farklihklar açikça görülecektir. Alplerin goneyinde gazetecilerin abarta-
rak "Ïtalyan mucizesi" diye adlandirdiklari gey oldu; ülkenin GSMH'si
gerçek degerlerle 1948'den sonra iki savag arasindaki yillarda olanin
hemen hemen üç kati hizla yükseldi;.gerçekten de Îtalyan ekonomisi bu
yillarda büyümenin yavagladigi 1963'e kadar, Japonyave Bati Almanya
digmda kalan tüm ülke ekonomilerinden daha hizla geligti. Ancak belki
bu da, geriye dönnlüp bakildiginda, çaçartici gärünmemektedir. Italya,
Avrupa'nin "Dört Büynkler"i arasinda her zaman için en az geligmig
olaniydt; bu da büyüme potansiyeli, onlarmki kadar tam olarak kulla-
nilmamig demekti. Fagist ekonomik politikalarm saçmaliklarindan kur-
tulan ve Amerikan yardimmdan fazlasiyla yararlanan Ìtalyan imalatçi-
lari, ülkenin daha dügük ücret maliyerinden ve tasanm konusundaki
saglam ününden yararlanarak ihracati, özellikle de Ortak Pazar içinde,
gagirtici bir hizla artirdilar. Hidroelektrik ve digardan ucuza ahnan pet-
rol, yerli kömur kaynaklarmm eksikligini giderdi. Motor yapimi büyük
bir itici güç olugturdu. Yerel tuketim düzeyleri yükselirken, yerli oto-
mobil üreticisi FIAT, uzun yillar iç pazarda rakipsiz bir konumda kaldg
bu da ona Alplerin kuzeyine dogru yaptigi ihracat atihmi için saglam
bir taban sagladi. Ayakkabi ve gik giysiler gibi geleneksel mamullere ye-
ni ürünler ekleniyordu; 1960'h yillarda Italyan buzdolaplari Avrupa'da
bagka ülkelerin hepsininkinden daha fazla satildi.- Ancak bu, hiçbir za-
man tam bir bagari olmadi. Italya'nin kuzeyi ile güneyi arasindaki fark
sürekli sabit kaldi. Hem kentlerdeki yoksul mahallelerde, hem de daha
yoksul kirsal alanlardaki toplumsal kogullar, Kuzey Avrupa'da oldu-
gundan çok daha kätüydü. Yänetimden kaynaklanan istikrarsizhklar,
genig çaph bir ekonomi,"
'büyük

bir devlet bütçesi açigi ile, orta-

"kara

lamanm üzerinde seyreden enflasyon orani, liretin degerini etkiledi ve

bunun kolayca bozulabilir bir ekonomik toparlanma oldugu izlenimini
verdi. Gelirler ya da sanayilegme, öbür Avrupa ülkeleriyle kiyaslandi-
gmdaÎtalya hiçbir zaman daha ileri durumdaki kompularina ayak uy-
duramiyordu; büyüme oranlari kiyaslandigmda ise, durum çok daha.iyi
görünüyordu. Bu da Ïtalya'nin ige epey geriferden baglamig oldugunun
bir bagka ifadesidir yalnizca.
Buna kargi, Büyuk Britanya 1945'te epey öndeydi; en azmdan bü-
yük Avrupa devletleri arasinda; bu da Ingiltere'nin·1945'i izleyen 40 yil
boyunca yagadigi nispi ekonomik gerilemenin sebebini kismen açikla--
yabilir. Bir bagka deyigle, Ïngiltere (Birlegik Devletler gibi) savastan çok
zarar görmedigi için, büyüme orani da askeri iggallerden ve zararlardan

500

i
l

sonra toparlanan úlkelerde oldugu kadar yüksek olmasi zordu. Psikolo-

jik olarak da, yukarida tartigildigi gibP" Ingiltere'nin yenilmemig olugu,
hâlä Potsdam'daki "Üç Buyükler"den biri olmasi ve tüm dünyaya ya-
yilmig imparatorlugunu yeniden kazanmasi, insanlarm kendi ekonomik
sistemlerinde esash reformlar yapmak geregini görmelerini zorlagtirdi.
Savag yeni yapilar yaratmak göyle dursun, sendikalar, devlet daireleri,
eski üniversiteler gibi geleneksel kurumlari korumugtu. Gerçi 1945-
devleti" yaratma
"refah
951 iççi partisi yönetimi devletlettirme ve bir
planlarini uygulamayi sürdürdü ama ekonomik uygulamalarda ve çalig-
ma kargisindaki tutumlarda daha temelli bir yeniden yapilanma gerçek-
legmedi. Dünya üzerinde äzel bir yeri bulundugundan hâlâ emin olan
ingiltere kendisi için çaligan sömürge pazarlarina yaslanmayi sürdürdü.
Sterlinin eskiden sahip oldugu pariteyi korumak için boguna mücadele
etti, denizagiri bölgelerde büyük garnizonlar bulundurmayi sürdürdü
(bu da sterline büyük yük getirdi), Avrupa birligine yönelik ilk hareket-
lere katilmayi istemedi ve savunmaya Birlegik Devletlerin diginda, öbür
NATO güçlerinin hepsinden daha çok para harcadi.
Ingiltere'nin uluslararasi ve ekonomik konumunun zayifhgi, 1945
sonrasi dönemin baglarmda öbür devletlerin kendisinden daha da zayif
olmalari, akillica hareket ederek Hindistan ve Filistin'den çekilmesi, ih-
racatindaki kisa vadeli artig ve Ortadogu ve Afrika'da imparatorlugun
korunmasi sayesinde kismen gizli kaldi." Bu yüzden de Süveyfte
1956'da yaganan küçültücü durum daha büyük bir sarsmti olmuqtur,
çünkü yalmzca sterlinin zayifligim degil, Ingiltere'nin onay vermeyen
bir Amerika kargisinda Üçüncü Dünyada askeri harekât yapamayacagi
gibi çiplak bir gerçegi de ortaya koymuytur. Bununla birlikte, o tarihler-
de gerileme gerçeklerinin hälä gizli kaldigi ileri sürülebilir -

savunma
söz konusu oldugunda, 1957den sonra büyük konvansiyonel kuvvetle-
,
re sahip olmaktan çok daha ucuza çikan ama Büyük Güç statüsünün
gene de sürdügü izlenimini veren nükleer caydiricihga dayanma politi-
kasi sayesinde; ekonomik konularda da Ingiltere'nin 1950'li ve 1960'h
yillara özgü genel büyümeden payini almig olmasi sayesinde. Büyüme
oranlari Avrupa'dakilerin hemen hemen en dügük degerleri olsa da, ge-
ne de änceki onyillarda olan geniglemeden daha iyiydi ve Macmillan'm
Îngiliz seçmenlerine kadar bundan iyisini görmediniz!" iddia-
"bugüne

sinda bulunmasma imkân veriyordu. Harcanabilir gelir ya da çamagir

makineleri ve otomobil sayilarma bakarak degerlendirildigi zaman, bu
iddia tarihsel açidan dogruydu.
Ancak bagka yerlerde gerçeklegmekte olan çok daha hizh ilerleme-
lerle ölçüldugünde ülke, Almanlarin acimasizca "Ingilizhastaligi" diye
adlandirdiklari geyi yagamaktaydi -

militan sendikacihk, kötü yönetici-

"yap-boz"cu

lik, hükümetin politikalari ve siki çaligma ile girigimcilik

501
 kargismda kulturden gelen olumsuz bir tutumun meydana getirdigi bi-
legim. Yeni zenginlikle birlikte, tasarimlari daha lyi olan Avrupa ürünle-
ri ile daha ucuz Asya mallari ithalatinda büyük bir kabarma oldu;
bu
da ödemeler dengesi güçlüklerine, sterlin bunahmina, enflasyonun kö-
rüklenmesine ve böylece daha yüksek ücret taleplerinin dogmasma ya-
rayan devaluasyonlara yol açti. ingilizhükümetleri enflasyonu durdur-
mak ve sürekli büyüme için uygun kogullari yaratmak üzere çegitli
za-
manlarda fiyat denetimleri uygulama, ücret artiplari ile ilgili yasalar ç1-
karma ve mali deflasyon yoluna gittiler. Bunlarm etkisi, ender olarak
uzun süreli oldu. Ingiliz otomobil sanayii sürekli olarak yabanci rakip-
leri karç1sinda sarsildi; bir zamanlar geligmekte olan gemi yapimi sana-
yii hemen hemen tümüyle Deniz Kuvvetleri Komutanligima siparigleri-
ne dayamr hale geldi, elektrikli aletler ve motosiklet üreticileri artik re-
kabet edemeyecek duruma dügtüklerini gördüler. Bazi girketler (ICI gi-
bi) bu egilimlerin digmda kalan önemli istisnalardi; Londra kentinin
sundugu mali hizmetler de iyi gitti ve perakende satiçIarda zayiflama
olmadi ancak Ingiltere'nin sanayi tabanindaki
agmma aman vermi-
-

yordu. 1971'de Ortak Pazara girilmesi de umut edildigi gibi her derde
deva olmadi: Ingiliz pazarmi mamul mallarda daha da büyük bir reka-
bete sokarken, bir yandan da ingiltere'yi AET'nin tarimdaki pahah fi-
yat politikalariyla bagladi. Kuzey Denizindeki petrol de hizir gibi yetig-
mig degildi: Ingiltere'ye-çok büyük döviz kazançIari getirdi
ama bu,
sterlinin fiyatmi öylesine yukari çekti ki mamul ürünler ihracati
zarar .
gördü.=
Ekonomik istatistikler, Bairoch'un "Büyük Britanya'nin sinai geri-
lemesinin hizlanmasi"226 diye adlandirdigi olugumun ölçüsünü göster-
mektedir. Ingiltere'nin dünya imalat sanayii üretimi içindeki
pay1
1953'te yûzde 8,6'yken, 1980'de yüzde 4'e kaydi. Dünya ticareti
payi
hizla inerek, yüzde 19,8'den (1955)yüzde 8,7ye dügtü (1976). Gayri
safi milli hasilasi, 1945'te dünyada bagtan üçüncü
durumdayken, sira-
styla Bati Almanya'mn, Japonya'nm ve Fransa'nmkinin gerisine dügtü.
Kigi bagina harcanabilir geliri sürekli olarak daha küçük ama daha zen-
gin bir sürü Avrupa ülkesininkine geçildi; 1970'li yillarin sonlarmda,
bu deger Akdeniz ülkelerininkine, Bati Almanya'mn Fransa'nm ya d
Benelux ülkelerinkinden daha yakindi.22" Kugkusuz, Ingiltere'nin payla-
rmda olan bu gerileme
(gerekdünya ticareti, gerek dünya GSMH'sinda
olsun) özel teknik ve tarihsel kogullarm daha önceki onyillarda ülkeye
global zenginlik ve ticaretten orantisiz büyüklükte bir saglamig 01-
pay
masindandi; mademki artik bu özel kogullar ortadan kalkmig
ve öbür
ülkeler kendi sanayilegme potansiyellerini kullanacak hale gelmiglerdi;
o halde Îngiltere'nin nispi konumunda dügme olmasi dogaldi. Bu kadar
çok ve bu kadar hizla dügmesi gerekir miydi, bu ayri bir konudur; Av-

502
I

I
I
I

rupah kompularma göre daha da dügüp dügmeyecegini söylemek de ay-

ni oranda zordur. 1980'li yillarm bagmda, geril_emeistikrar kazanmig
görünüyordu ve Ingiltere hâlâ dünyanm altmci en büyük ekonomisiydi;
silahh kuvvetleri de çok güçlüydü. Ancak Lloyd George, hatta 1945'te-
ki Clement Atlee dönemine kiyasla, artik yalmzca siradan, orta büyük-
lükte bir gûçtü, bir Büyük Guç degil.
Ingiliz ekonomisi nispi gerileme içinde güç kaybederken, Bati Al-
mucize"sini yagamak-
"ekonomik

anya wirschaftswunder'ini ya da
oldugunu
"dogal"

taydi. Bu geligmenin gette, nispi anlamda, ne kadar

vurgulamak yerinde olur. Ufaltilmig haliyle bile Federal Alman Cumhu-
riyeti Avrupa'daki en geligmig altyapiya sahipti, genig iç kaynaklari var-
di (kömurdenimalat makineleri fabrikalarma kadar) ve egitim düzeyi
hayli yüksek, belki de dogudan gäç eden yetenekli kimselerle de kaba-
ran bir nüfusa sahip bulunuyordu. Geçmig 50-55
yil boyunca, ekonomi
güçleri Alman askeri mekanizmasom talepleriyle bozulmaya ugramigti.
Mademki artik ulusal enerji (Japonya'daki gibi) yalmzca ticari bagari
için bir noktada toplanabilecekti, tek konu toparlanmanm boyutlarinm
ne olacagi idi. Kendisini oldukça kolaylikla Ikinci Reich'a,
Weimar'a,
uydurmug olan Alman i; alemi, yeni
sonra da Nazi yönetimi dönemine
koçullara uyum saglamak ve Amerikan i; yönetimi görüglerini kapmak
zorundaydi? Büyük bankalar yeniden sanayiye yönelik önemli bir rol
oynayabilecek duruma geldiler. Kimya ve elektrik sanayileri, kisa süre
içinde yeniden ortaya çikarak Avrupa sanayiinin devleri oldular. Wolks-
otomobil girketlerinin kaçi-
wagen ve Mercedes gibi son derece baçanli
mlmaz
"çogaltan
etkileri" yüzlerce daha ufak tedarikçi firma ile görül-
dü. Ihracat geniglerken ihracat ticaretinde Almanya'nm önünde
-dünya

yalmzca Birlegik Devletler vardi- giderek daha çok sayida firma ve ye-
"konuk
rel topluluk niteliksiz igçiye olan acil talebi karydamak üzere ig-
çiler" getirme geregini duydular. Alman ekonomisi, ayni yüzyil içinde
üçüncü kez olmak üzere yeniden Avrupa'nm ekonomik büyümesinde
güç odagi haline geldi.23'
O halde bu, istatistiksel açidan kesintisiz bir baçari olmuçtu. 1948-
1952 yillari arasinda bile Alman sanayii üretimi yüzde 110, gerçek
GSMH'si da yüzde 67 oramnda yükseldi.232 Ülkenin Avrupa'da en yük-
sek gayri safi yatirim düzeylerine ulagmasi sayesinde, Alman firmalan
sermayeye kolayca ulagma imkânlarmdan fazlastyla yararlandilar.
1946'da hemen hemen hiç olmayan çelik verimi, kisa surede Avru-
pa'daki en yüksek miktara ulagti (1960'ta 34 milyon tonun üzerindey-
di); aym gey öbür sanayi dallarmin çogu için de geçerliydi. Ülke yillar
boyu, gayri safi yurtiçi hasilada en yüksek büyümeyi gerçekleptirdi.
1952'de ancak 32 milyar dolar olan GSMH, on yll sonra Avrupa'daki
sonunda da 600
en yuksek degerdi (89 milyar dolar); 1970'li yillarm

503
 milyar dolari agmigti. Kigi bagina harcanabilir geliri 1960'ta
1.186 do-
lar gibi gösterigsiz bir rakamdan (o zaman Birlepik Devletlerinki de
2.491 dolardi), 1979'da çarpici bir rakam olan 10.837 dolari buldu
-

bu ise, 9.595 dolarlik Amerikan ortalamasuu agmisti. " ihracat fazla-

lari yillar boyu birikti ve Alman markim sik sik yukari dogru çekerek
ayarlamai< gerekti; gerçekten de mark bir tur
rezerv parasi haline gel-
migti. Kendiferinden daha da igbilir
Japonlarmrekabeti kargismda do-
gal olarak kaygi duysalar da, Batt Almanlarm daha büyük "ticaretçi

ül-
keler" arasmda ikinci en bagarih devlet olduklari kesindi. Bu durum,
daha da dikkat çekici hale geliyordu çünkü ülke, topraklarimn yüzde
45'inden, nufusunun da yüzde 35'ini agan bir bölümünden ayrilmigti;
ne gariptir ki, Demokratik Alman Cumhuriyeti de sayilari milyoniara
varan yetenekli çaliganim batiya kaptirmig olmasina ragmen, kisa bir
süre sonra (SSCB de dahil) tüm Avrupa devletleri arasinda
kisi bagma
en verimli ve en çok sanayilegmig ülke oldugunu g.ästerecekti. 1937
si-
nirlarma dönmek mümkün olsa, birlegik bir Almanya
Avrupa'da bir
kez daha ekonomi alanmdaki tüm rakiplerinin çok önüne geçecek ve
belki de kendisinden çok daha büyük olan SSCB'nin bile önemli älçüde
gerisine dugmeyecekti.
Sirf Almanya'nin yenik dügmüg ve bolünmüy olmasinda
ve ulusla-
rarasi statüsünün (veBerlin'inkinin) hâlâ
"anlagma
güçleri" tarafindan
düzenlenmesinden dolayi, bu ekonomik agirhk politik kudrete dönüg-
medi. Dogudaki Almanya'ya karçi dogal bir sorumluluk duyan Federal
Cumhuriyet, NATO-Varçova Pakti iligkilerinde meydana gelen her tür-
lü 1sinma ya da soguma kargismda özellikle duyarhydi. Dogu Avrupa
ve SSCB ile en çok ticareti olan ülkeydi; ama purasi da açikti ki bir
sa-
vag daha oldugu takdirde, cephe hatti uzerinde yer ahyordu. "Alman
militarizmi"nin yeniden dirilmesi ihtimali kargismda Sovyetler'in
ve
(onlardanancak biraz daha az olarak) Fransizlarin duydugu telay yü-
zünden, hiçbir zaman nükleer bir güç haline gelemeyecekti. Polonya
ve
Çekoslovakya gibi kompulari kargismda suçluluk, Rusya kargisinda
za-
yifhk duyuyor, Birlegik Devletlere de çok bagimli oldugunu
biliyordu;
de Gaulle'ün önerdigi özel Fransiz-Alman iligkisini minnet drygulariyla
karydadi ama kendi ekonomik gücünd Fransizlarm daha iddiaci politi-
kalarmi denetlemek üzere kullanabileceginihissettigi zamanlar pek
en-
der oldu. Kendi geçmigleriyle derin bir dügünsel hesaplagmaya dalan Ba-
ti Almanlar uluslararasi iligkilerde iyi takim arkadaglari olarak görün-
mekten çok memnundular ama belirleyici rol
oynayan liderler gibi gö-
rünmek istemiyorlardi.234
Bu durum, Fransa'nin sava; sonrasi dünyasmda, daha dogrusu de
Gaulle'un devletin dümenini eline aldigi 1958 sonrasi dünyada oynadi-
gi tolle çok belirgin bir zitIik gästeriyordu. Yukarida da deginildigi gibi

504
 (s. 472-73), Monnet'in çevresindeki planlamacilarin 1945'ten sonra el-
de etmeyi umduklari ekonomik ilerleme sämürge savaglari, politik is-
tikrarsizliklar ve frankm zayifhgi yüzünden etkilenmigti. Ama Çinhindi
ve Cezayir mücadeleleri sirasinda bile Fransiz ekonomisi hizla büyüdu.
Onyillardan beri ilk kez nüfus artiyor ve bäylece iç talebi körüklüyor-
du. Fransa zengin, renkli ama yari geligmig bir ülkeydi; ekonomisi de
1930'lu yillarin bagindan beri durgunluk içindeydi. Sirf barigm gelmesi,
merikan yardiminin ülkeye girmesi, kamu hizmetlerinin devletlestiril-
esi ve daha genig bir pazarin sagladigi itici guçle büyüme mümkündü.
ûstelik, Fransa'nm küçük kent ve tarim agirhkli ekonomisi yuzünden
(Ïtalyagibi) kigi bagina sanayilesme düzeyi oldukça duçüktü; bu da bu
alandaki artislari oldukça gösterigli hale getirdi: 1953'te 95'ken,
1963'te 167'ye, 1973'te 259'a çikilmigttr (B.K.'nin 1900=100 oluguna
göre)." Yilhk buyüme orani 1950'de ortalama yuzde 4,6'ya ulagti ve
Ortak Pazarm özel düzenlemeleri Fransiz tarimini dünya pazari fiyatla-
ri kargisoda korumakla kalmadi, ona Avrupa içinde genig bir pazar da
sagladi. Bati'daki genel büyüme, Fransa'nin geleneksel yüksek katma
degerli mallarmi (giysi,ayakkabi, parap, mücevher) ihracatma da yar-
dimci oldu; bu ihraç mallari arasma artik uçak ve otomobiller de katil-
nugti. 1949-1969 arasmda otomobil üretimi on kat, alüminyum alti
kat, traktör ve çimento därt kat, demir ve çelik iki buçuk kat artti."
Ülke, az sanayilegmig olsa da, her. zaman için oldukça zengindi; 1970'li
yillarda ise çok daha zengin olmuy ve genelde daha çagdaç bir görünüm
almigtir.
Bununla birlikte, Fransa'nm büyümesi hiçbir zaman Ren'in ötesin-
deki kompusununki kadar genig bir sanayi tabanma dayanmiyordu ve
Cumhurbagkam Pompidou'nun, ülkesinin yakmda Bati Almanya'yi ge-
çecegine iligkin umutlarmm gerçeklegmesi pek mümkün degildi. Elekt-
rik, otomobil ve uzay sanayilerindeki birkaç önemli istisna digmda,
Fransiz firmalarmin çogu hâlâ küçük ve sermayeleri yänünden yetersiz-
di; ürünlerinin fiyatlan da Almanya'nmkilere kiyasla çok yüksekti. Ta-
nmda gerçekleptirilen
"daha
verimli hale getirme" iglemlerine ragmen
pek çok küçük çiftlik hâlâ duruyordu -- aslmda bunlar Ortak Pazarm
para destegi politikasiyla -varhklarmi sürdürmekteydiler; ancak, Fran-
sa'mn kirsal kesimi üzerindeki baskilar ile sanayideki çagdaylagmamn
getirdigi toplumsal gerginlikler (eskiçelik fabrikalarm kapatilmasi vb.)
iççi smifi arasmda hognutsuzluklarin patlak vermesine yol açti; bunla-
rin en ünlüleri de 1968 ayaklanmalarlydi. Yerli yakit kaynaklari baki-
mmdan fakir olan Fransa digardan alman petrole agiri bagimli hale gel-
di ve (iddialinukleer enerji programma ragmen) ädemeler dengesi, pet-
rolün dünya fiyatma göre giddetli dalgalanmalar gösterdi. Bati Alman-
ya'yla olan ticaret açigi sürekli artti ve (rahatsizedici de olsa) Alman

505
marki kargisoda düzenli olarak devalüasyonlar yapma geregini dogur-
du -

bu, belki de Fransa'nin ekonomik durumunu dolar-frank däviz

kurlarmda görülen giddetli dalgalanmalara göre daha güvenli bir biçim-
de ölçüyordu. O halde, ekonomik büyümenin sürekli oldugu dönemler-
de bile Fransiz ekonomisi için bi.r älçüde güvensizlik söz konusuydu --
bu da, gok durumu yaganabilecegi zamanlarda pek çok akilli kentsoylu-
nun, aile tasarruflarmi da yanina alarak isviçresmirmm ötesine geçme-
sine yol açti.
Fransa, gene de her zaman için, dünya meselelerini, dünya GSMH'si-
nm ancak yüzde 4'üne sahip olan bir úlkeden beklenebileceginden çok
daha fazla etkiledi -

ve bu yalnizca de Gaulle'ün cumhurbagkanhgi dö-

nemine özgü bir gey de degildi. Sebebi, belki de dogrudan ulusal-kültü-
rel iddiacihkti= ve bu iddiacilik, Ingiliz-Amerikan nüfusunun zayifladi-
gi, Rusya'nm çõkiciligini giderek daha çok yitirdigi ve Almanya'mn bo-
yun egici oldugu bir zamana denk geliyordu. Eger Bati Avrupa'nm bir
lideri ve säzcüsu olacaksa, bu is için tecrit yanhsi ingiltere'den,ya da
boynu egik Almanya'dan daha çok, Fransa'mn aday olduıu açikti. Üs-
telik birbiri ardina gelen Fransiz yönetimleri gu noktayi hemen anla-
miglardi ki, ulkelerininkendi halindeki gerçek gücü, Ortak Pazarm -ta-

rimdaki gümrük tarifeleri, yüksek teknoloji, denizagiri bölgelere yar-

dim, Birleymig Milletlerde igbirligi, Arap-Îsrail çatigmasi kargismda po-
litika gibi konularda- belli bir çizgiyi benimsemeye ikna edilmesiyle pe-
kigtirilebilirdi; böylelikle de dünyamn en büyük ticaret bloku haline
gelmig olan bu kurulugun Paris'ce onaylanan tutumlar dogrultusunda
çahymasi etkili bir biçimde saglanabilirdi. Bunlarm hiçbiri Fransa'yi, du-
rum gerektirdiginde tümüyle tek tarafli olan eylemler yapmaktan ahkoy-
madi.
Öbürlerinden daha büyük bu dört Avrupa devletinin hepsinin de,
kendilerinden küçük kompulariyla birlikte, bu onyillar içinde zenginlik
ve verim yönünden güçlenmeleri, sonsuz mutlulugun güvencesi olmu-
yordu. Giderek daha siki bir politik ve yapisal bütünlegme saglanmasi-
na iligkin ilk umutlar, üyelerin hâlâ güç1ü olan milliyetçileri yüzünden
boga çikmigti; bunu änce de Gaulle Fransa'si, ardindan da AET'ye an-
cak sonradan ve ihtiyath bir biçimde katilan devletler (Ïngiltere, Dani-
marka, Yunanistan) gösterdiler. Ekonomik alanda, özellikle de tarim
'

destekleme politikasinin yüksek maliyeti konusundaki anlagmazhklar,

çogu kez Bruksel ve Strasbourg'da igleri felce ugratti. Tarafsiz durum-
daki Irlanda'mn da üye olmasi yüzünden ortak bir savunma politikasi
uygulamak mümkün degildi; bu iç, NATO'ya birakilmak zorundaydi
(Fransizlar ise kendilerini hep NATO komuta sisteminin diginda tut-
muglardi). 1970'li yillarda petrol fiyatlarindaki yükselmelerle gelen gok,
Avrupa'yi äzellikle sarsmig göründü ve ilk zamanlara özgu iyimserligin

506

I
solugunu kesti, uyanan korkunun yaygm olmasma ve Brüksel'de önem-
li ölçüde planlama çahymalari yapilmasina ragmen, Japonyave Ameri-
ka'dan gelen rekabet tehditine kargilik verecek yüksek teknoloji politi-
kalarmm olugturulmasi zordu. Ancak, bu tür pek çok zorluk bir yana
birakihrsa, AET'nin ekonomik boyutlarinin büyüklügü, uluslararasi
görünümün 1945 ya da 1948'dekinden änemli älçüde farkli olduguna
igaret ediyordu. AET dünyada üretilen mallarm en büyük ithalatçisi ve
ihracatçisi durumundaydi bu ticaretin büyük bir bälümü Avru-
.(ancak

pa içinde gerçeklegiyordu) ve 1983'e gelindiginde, dünyadaki en genig

uluslararasi döviz ve altm rezervleri AET'nin elindeydi; otomobil ima-
lati.(yüzde 34), hem Japonya'nin(yüzde24), hem de Birlegik Devletle-
rin.imalatmdan (yüzde23) daha fazlaydi; çimentoda herkesin önünde,
ham çelik uretimindeise yalmzca SSCB'nin gerisindeydi." 1983'te, Bir-
legik Devletlerininkini änemli ·ölçüde geçen ve Rusya'ninkine apagi yu-
kari egit olan toplam nüfusu ile ikisi de 272 milyondu- on üyeli
-her

AET, Sovyetler ya da tum Comecon blokununkini adamakilh ayan bir

GSMH'ya ve dünya imalat sanayii üretimi payina sahipti. Avrupa top-
lulugu politik ve askeri açidan henüz olgunluga ulagmamig durumda,
ama artik global ekonomik dengeler içinde 1956'da oldugundan çok
daha güçlü bir varliga sahip bulunuyordu.
1950'lerden 1980'lere geçmekte olan SSCB için ise, hemen hemen
bunun tam tersini söylemek mümkündu. Yukanda da anlatildigi gibi (s.
452-55), bu onyillar içinde Sovyetler Birligi güçlü bir ordu beslemekle
kalmadi, Birlegik Devletlerle nükleer epitlik de sagladi, bir açik deniz
donanmasi olugturdu ve dünyanm çegitli yerlerindeki nufusunu genig-
letti. Ancak Amerikalilarla global sahne üzerinde epitlik kazanmak üze-
re sürdürülen bu israrci atihma yaragir benzer bagarilar, ekonomik dü-
zeyde gerçeklegtirileinemigtir. Ne gariptir ki, (Marks'm üretim altyapisi-
mn olaylari belirlemedeki önemini nasil vurguladigi dügünülürse) dün-
yanm ilk komünist devleti olma iddiasinda bulunan bu ülke, zaman
geçtikçe çogalan ekonomik zorluklar çekiyor görünmekteydi.
Bunu söylemek, SSCB'de Sovyet egemenligi altmdaki blokun
-ve

tümünde-- Stalin'in son yillanndan bu yana gerçeklegtirilen hayli çar pici

ekonomik ilerlemeyi inkâr demek degildir. Söz konusu bälge, pek çok
yönden, bu birkaç onyil içinde Bati Avrupa'dan daha da çok degigime
ugradi; ancak bunun baglica sebebi, bölgenin igin bagmda çok daha
yoksul ve geligmig" durumda bulunmasi olabilir. Ne olursa olsun,
"az

kaba istatistiksel ölçulere vuruldugunda elde edilenler göz aliclydi. Rus-

ya'nm çelik verimi 1945'te yalnizca 12,3 milyon tonken, 1960'ta 65,3
milyon tona, 1980'de de 148 milyon tona firladi (bu da SSCB'yi dünya-
nm en büyük çelik üreticisi durumuna getiriyordu); elektrik verimi de
aym dänemlerde 43,2 milyon kilovat-saatten, 292 milyona ve 1.294

507
milyara çikti; otomobil uretimi 74.000 birimden, 524.000 ve 2,2 mil-
yon birime siçradi ürünlerde meydana gelen artiçlarla ilgili liste nere-
deyse hiç durmadan uzatilabilir.23' 1950'lerde ortalama yilda yüzde
10'un üzerinde bir büyüme gösteren genel sanayi verimi 1953'te farazi
olarak 100'ken, 1964'te 421'e çikti,24 bu da olaganüstü bir bagariydi
--

Rus yeteneginin açik belirtileri olan Sputnik, uzay aragttrmalari ve ge-

ligtirilen askeri araçlar da öyle. Khrushchev'in politik hayati sona erdi-
ginde,ülke Stalin dänemine gäre çok daha zengin ve çok daha genig ta-
banh bir ekonomiye sahipti ve salt anlamdaki bu kazanç kesintisiz ola-
rak artmaktadir.
Ancak bu bagarilari gölgelemeye baglayan ciddi nitelikli iki kusur
görülüyordu. Bunlardan ilki, büyüme oranmda görülen sürekli, uzun
vadeli gerilemeydi; sanayi verimi, 1959'dan baglayarak iki basamakh
artig rakamlarindan gittikçe daha dügük rakamlara iniyordu; öyle ki
1970'li yillarm sonlarinda yilda yüzde üç-därte dügynügtü ve hâlâ düg-
mekteydi. Geriye dönulüp bakildigi zarran, bu oldukça dogal bir gelig-
me olarak görülmektedir; çünkü gu nokta artik açiga çikmigtir ki basta-
ki dikkat çekici yillik artiplar, esas olarak çok buyük miktarlarda emek
ve sermayenin igin içine girmesindendi. Mevcut emek arzi tümüyle kul-
lanilmaya baglamnca (vesilahli kuvvetler ve tarimin talepleriyle rekabet
etmeye baglayinca) büyüme hizmin azalmamasi mümkün degildi. Ser-
maye yatirimlarma gelince, bunlar agirkkh olarak genig çapli sanayiye
ve savunma ile ilgili üretime yöneltilmigti; bu da gene niteliksel büyü-
meden çok niceliksel buyümeye agirlik veriyor ve ekonomideki bagka
pek çok sektörü sermaye yönünden yetersiz birakiyordu. Ortalama Rus
yurttaginm yaçam düzeyi Khrushchev ve ondan sonra gelenler tarafm-
dan iyileptirilmisti ama dogal kaynaklari agir sanayi ve ordu için sakla-
mak üzere kisisel tüketimin dügük tutuldugu bir ekonomide, tüketici
talebi büyüme için (Bati'daki gibi) itici bir güç olamiyordu. Belki de her
eyden önemlisi, Sovyet tarimmi etkileyen sürekli yapisal zayifhklarm
ve iklimden kaynaklanan zayrfhklarin devam etmesiydi; tarimdaki net
verim 1950'lerde yilda yüzde 4,8 oramada büyürken, 1960'larda ancak
yüzde 3, 1970'lerde de yüzde 1,8 oramnda büyüdü -

durumdan kaygi
duyan Sovyet planlamacilarin ve bakanlarm bu alana gösterdikleri ilgi-
ye ve akittiklari onca sermayeye ragmen.21 SSCB'deki tarim sektörünün
'

büyüklügü ve 1950'den sonraki 30 yilda nüfusun 84 milyon arttigi dü-

ünülürse, kigi bagma milli hasiladaki genel artiglar, sanayi verimindeki
oranlardan önemli ölçüde dügüktü; sanayi verimi oranlari da kendi iç-
lerinde biraz
"zorlama"

bagarilardi.
ikinciciddi kusur, tahmin edilebilecegi gibi, Sovyetler Birligi'nin nis-
pi ekonomik konumu açismdandi. 1950'll yillarda ve 1960'larin bagla-
rinda, ülkenin hem dünya imalat verimi hem de dünya ticareti içindeki

508

i
li

artarken, Khrushchev'in Marksçi üretim biçiminin daha üstün ol-

pay1
dugu ve bunun bir gun
"kapitalizmi

gömecegi" yolundaki iddiasi bir

ölçüde inandiricihk tagir görünüyordu. Ancak o zamandan bugüne gä-
rülen geligme, Kremlin açisindan daha kaygt verici hale gelmigtir. Sana-
yi alamnda yari-dev olan Bati Almanya öncülügündeki Avrupa Ekono-
mik Toplulugu SSCB'den çok daha zengin ve daha verimli durumdadir.
Küçük ada devleri Japonya öyle hizh geligti ki, Rusya'nin toplam
GSMH'sini geçmesi yalnizca zamana kalmig bir konudur. Kendisi de sa-
ayide nispi bir gerileme geçirmesine ragmen, Birlegik Devletler toplam
verim ve zenginlik açisodan önde olmayi surdürdü. Ortalama. Rus
yurttaginin ve Dogu Avrupah yoldaylarmin yasam düzeyi, Bati Avru-
pa'ninkiyle arasmda olan farki kapatamadi ve Marksçi ekonomilerin
halklari Bati Avrupa'daki yagam düzeyine bir älçüde imrenerek bakti-
lar. Bilgisayarlar, robotlar, telekomünikasyon alamndaki daha yeni tek-
nolojiler, SSCB ve uydularmin rekabet açismdan zayif durumda olduk-
larmi ortaya çikardi. Tarim ise, verim yänünden, her zamanki gibi ye-
tersiz kaldi. 1980 yihnda Amerikah tano iççisi 65 kipiyi beslemeye
ye-
tecek kadar yiyecek üretirken, aym isi yapan Rus ancak sekiz kipiyeye-
tecek kadarmi üretiyordu." Bu da Sovyetieri rahatsiz eden bir biçimde,
-giderek daha çok yiyecek maddesi ithali geregini dogurdu.
Rusya'nin kendi ekonomik zorluklarmm çogu uydularinda da
benzer biçimlerde ortaya çikti; onlar da 1950'li yillarda ve 1960'11 yil-
larin baglarmda yüksek buyürne oranlari elde ettiler -

ancak gene Ba-

ti'ninkine kiyasla dügük düzeylerden bagladilar ve aym gekilde merkezi
planlamaya, agir sanayiye ve tarimm kollektifleptirilmesine agirhk ve-
ren öncelikleri izlediler.2'3 Dogu Avrupa devletlerinde zenginlik ve bü-
yüme yönünden önemli degigiklikler oldu (hälä da olmaktadir), ama
genel egilim bagta genigleme, sonra da yavaglama olarak görüldü bu --

da Marksçi planlamacilari zor seçimlerle kargi kargiya birakti. Rus-

ya'da bir miktar tarim arazisi daha iglenir hale getirebil'mig, ancak ku-
zeyde kig çevre kopullarmm, güneyde de çöllerin getirdigi kisitlamalar
bu yöndeki imkânlari smirlamigtir. (Ve Khrushchev'in degmemig
"el

topraklar"i güvenle kullanimimn burlari nasil kisa zamanda toz firti-

nalarinm koptugu çöllere çevirdigini de pek çoklarria hatirlatmigtir).2
Bunun gibi, hammaddelerin daha yogun kullammi, sözgelimi, petrol
kaynaklarmm ele almigindaki mevcut yetersizlikleri artirma tehlikesini
getirirken," madenciligin don altindaki bölgeye yaydmasiyla, maden
çikarma giderleri hizla yükseldi. Sanayi ve teknolojiye daha çok ser-
maye akitilabilirdi ama bu, ancak kaynaklari ya savunmadan
-savun-

ma ise, liderler ne kadar degigirse degigsin, SSCB'nin bir numaralt ön-

celigi olarak kalmigtir-
ya da tüketici mallarmdan bu alanlara aktara-
rak olabilirdi -

tüketici mallarmm fazla önemsenmeyiginin de ileti im-

509
 de meydana gelen geligmelerin Bati'nm nispi zenginligini daha da göz-
ler önüne serdigi bir zamanda (äzelliklede Dogu Avrupa'da) buyük bir
hognutsuzlukla kargilandigi gärüldü. Son olarak da Rusya ve yandagi
komünist rejimler bir dizi reform dügünebilirdi ve bunlar yalmzca ali-
gilmig, yozlagmaya son verici ve bürokrasiyi silkeleyici çegitten reform-
lar degil, sistemin kendisiyle ilgili, kipilerin özendirilmesini saglayan,
daha gerçekçi bir fiyat mekanizmasi getiren, özel tarimin geniglemesi-
açik
ne izin veren, tartigmayi ve yeni teknolojilerin kullammmda giri-
imciligi tegvik eden vb. türden reformlar olabilirdi; bir bagka deyigle,
Macarlarin 1970'lerde ustaca yaptiklari gibi, yavag sokulan.
"yavag

kapitalizm"e yönelebilirdi. Çeklerin1968'deki deneyimlerinin göster-

digi gibi, bu stratejinin güçlügü guydu ki,
"liberallegtirme"
önlemleri
dirigiste komünist rejimin kendisini kugkuya dügürilyordu bu yüzden -

de ihtiyatli Brezhnev dönemi boyunca parti ideologlari ve askeri yetki-

lilerce olumsuz kargilandi."' O halde nispi gerilemenin tersine çevril-
mesi dikkatle gerçekleptirilmeliydi; bu da çarpici b1r bagari beklemeyi
imkânsiz hale getiriyordu.
Kremlin'deki karar mercileri içinde belki de tek teselli, bag rakiple-
ri Birlegik Devletlerin de 1960'11 yillardan baglayarak ekonornik güç-
lüklerle kargi kargiya kalmig görunmesi ve dünyadaki refah, üretim ve
ticaret içindeki 1945 yihnda sahip oldugu nispi payi hizla kaybediyor
olmaslydi. Ancak 1945 yilindan söz etmek, Amerika'nm nispi gerileme-
sini anlamak için, kugkusuz en önemli noktadir. Yukarida da öne sü-
rüldügü gibi, Birlegik Devletlerin tarihin bu noktasmda sahip oldugu
elverigli ekonomik konum hem daha önce görülmedik bir geydi, hem
de yapay bir durumdu. Dünyamn doruguna çikigi, kismen kendi verim-
liliginden meydana gelen ani yükselmeden olmuytu; ama öbür uluslarin
geçici zayifhgi da bunun bir sebebiydi. Bu durum, Avrupa'nm ve Ja-
ponya'nin sava; öncesi verim düzeylerini yeniden saglamalariyla Birle-
ik Devletler aleyhine degigecekti; dünya imalat sanayii üretimindeki
genel büyüme yüzunden (bu üretim 1953-1973 arasmda üç kat artmig-
ti) durum daha da degigecekti çünkü dünyanm her yamnda yeni fabri-
kalar ve sanayi demirbagi ortaya çikarken, Birlegik Devletlerin 1945'te
.
dünya imalati içinde sahip oldugu yari payi korumasi tasavvur edile-
mezdi. Bairoch, Amerika'nm yüzdesinin 1953'te yüzde 44,7'ye, 198 O'de
de yüzde 31,S'e dügtügünü hesaplamaktadir, bu oran, hâlâ dügmeye
devam ediyordu.247 Hemen hemen aym sebeple, CIA'on ekonomik gös-
tergeleri de, Birlegik Devletlerin dünya GSMH'si içindeki paymm
1960'ta yüzde 25,9'ken, 1980'de yüzde 21,5'e dügtügüne igaret ediyor-
du. (Ancak, dolarm para piyasalarmdaki kisa ömürlü yükseligi, sonraki
beg yil içinde bu payi artiracakti.)" Olan gey, Amerikahlarm (Bati dün-
yasmda genellikle gerilemekte olan sanayiler digmda) önemli ölçüde

510

i
l

daha azini üretmeleri degil, öbürlerinin çok daha fazlasmi üretmeleriy-

di. Otomobil üretimi, bu olugumu yaratan iki egilimi belki de en kolay
yoldan gösterecek bir örnektir: Birleçik Devletler 1960'ta 6,65 milyon
otomobil yapmigttr ki, bu 12,8 milyonluk dünya veriminin yüzde 52'si
gibi cok buyük bir orandi; 1980'e gelindiginde Birlegik Devletler, dün-
ya veriminin ancak yuzde 23'üne sahipti ama bu üretim 30 milyon bi-
rim tutarmda oldugundan Amerika'mn salt uretimi 6,9 milyon birime
yükselmigti.
Ancak bu yari-avutucu dügünceye ragmen -Ïngilitlerin 70 yll önce
dünya verimi paylari agmmaya ugradigmda kendilerini yari-avutmak için
kullandiklari görüge benziyordu bu- söz konusu geligmenin kaygi verici
bir yönü vardi. Asil konu "Amerika nispi olarak gerilemek zorunda
miydi? degil, "Bu kadar hizla mi gerilemek zorundaydi?
"
konusudur.
"

Çünkü gerçek olan guydu ki, Pax Americana'nin en güçlü oldugu dö-
nemde bile, ülkenin rekabet gücü rahatsiz edecek kadar dügmüç olan
kigi bayma ortalama yillik büyüme oram yüzünden aginmaya baglamig-
ti; özellikle de daha änceki onyillarla kargilagtirihrsa (bkz.Tablo 42).

TABLo 42
KISI BASINA YILLIK ORTALAMA VERÏM BÜYÜMESÎ ORANLARI, 1948-1962"
.
(1913-50) . 1948-62
Birlegik Devletler (1,7) 1,6
.
B.K. (1,3) 2,4
Belçika (0,7) 2,2
Fransa (0,7) 3,4
Almanya / FAC
'

(0,4) 6,8
Italya (0,6) 5,6

tari'hsel-açidan
Bunun, gene bir geligme oldugunu ileri sür-
"dogal"

mek miimkündür. Michale Balfour'un igaret ettigi gibi, Birlegik Devlet-

1er 1950'den änce onyillar boyunca verimini bagka herkesten daha hiz-
la artirmigti, çünkü standartizasyon ve toplu üretim yöntemlerinde bag-
hca yenilikçi ülke oydu. Bunun bir sonucu olarak da ihtiyaçlari-
"insan

m tatmin konusunda öbür úlkelerin hepsinden ileri gitmig durumda

olup, daha o zamandan (saattekigi bagma verim açismdan ölçüldügün-
de) yüksek bir yeterlik düzeyinde içliyordu ve böylece, verimi, daha iyi
yöntemler ya da daha iyi makineler kullanarak artirmamn bilinen im-
kânlari, dünyanm geri kalan bälumüyle kiyaslandigmda daha azdi.""°
Ancak bu kesinlikle dogru oldugu halde, Birlegik Devletlerin ekonomi-
sinde olugan birtakim bagka uzun süreli egilimler de ülkenin lehine ol-
muyordu: Mali politikalar ve vergi politikalari agiri tüketime yol açiyor
ama kipisel tasarruf oram dügük kaliyordu, askeri amaçlar digindaki

511
Ar-Ge* yatirimlari, äbür ülkelere kiyasla, yava yavag azahyordu, sa-
vunma harcamalari da milli hasilanin bir oram olarak, Bati bloku ülke-
lerin hepsinde oldugundan daha büyüktü. Ayrica, Amerika nüfusunun
giderek artan bir bölümü sanayidenhizmetkesimine,yani.verimliligi
dügük olan alanlara kayiyordu."
Bu geligmelerin çogu, 1950'li ve 1960'h yillarda Amerikan yüksek
teknolojisinde (özelliklede havada) meydana gelen göz kamagtirici ge-
ligmeler, gösterigli arabalar ve renkli televizyonlara olan talebi kiçkirtan
büyük zenginlik ve Birlesik Devletlerden dünyanin daha yoksul bälgele-
rine dig yardim, askeri harcama ya da bankalarm ve girketierin yatirim-
lari yoluyla gözle görülür dolar akigi sayesinde gizli kaldi. Bu bakim-
dan, 1960'll yillarm ortalarmda Servan-Schreiber'in le défi Americain**
diye adlandirdigi durum kargisoda yaygm olarak duyulan korkuyu ha-
tirlamak aydmlatici olmaktadir B.D. yatirimlarinin diga dogru çok
-

büyük bir dalga halinde Avrupa'ya (ve daha genig cerçevede dügünülür-
se her yere) taparak buralari ekonomik uydulara dänügtürmesi; Exxon
ve General Motors gibi çokuluslu dev girketlere saygi ve korku ya da
nefretle bakilmasi ve bu egilimlerle baglantili olarak Amerikan i; yöne-
timi okullarinca yayilan incelikli yönetim tekniklerinin gärdügü say-
gi.2'2 Belli bir ekonomik perspektiften bakinca Birlegik Devletler yati-
rimlarino ve üretiminin bu yolla transferi gerçekten de bir ekonomik
güç ve yenilik göstergesiydi; bäylece daha dügük emek maliyetlerinden
yararlanlyor ve denizagiri pazarlara daha çok girme imkäm sagliyordu.
Ancak bu sermaye akigi zamanla öylesine güçlendi ki Amerikalilarin
mamul maddeler, yiyecek maddeleri hizmetler ihraca-
"görünmez"

ve
tmdan kazandiklari fazlalari agir basmaya bagladi. Artan bu ödemeler
açigi 1950'li yillarm sonunda bir miktar altmm Birlegik Devletler digma
çikmasina yol açtigt halde, çogu yabanci hükümetler altmla ädeme tale-
binde bulunmak yerine ellerinde daha çok dolar tutmaktan memnun-
dular. (dolar o siralarda önde giden rezerv para birimiydi.)
.
Ancak 1960'11 yillar flerledikçe bu rahatlik ortamt uçup gitti. Hem
Kennedy hem (daha da büyük oranda) Johnsonyönetimi denizagiri yer-
lerdeki askeri harcamalari artirma istegindeydifer ve bu yalntz Vietnam
için degildi; oysa Vietnam'daki çatigma ülke digina olan dolar akipini bir
sele döndürmügtü. Hem Kennedy hem (dahada büyük oranda)
Johnson, \ <

ülke içi harcamalarda da artig yapmaya kararbydilar; bu daha 1960 än-

cesinde seçilebilen bir egilimdi. Sonuç, her yil görülen federal hükümet
açiklari, tirmanan fiyat artiçlari ve Amerika'nm giderek sanayi rekabeti
yönünden zayiflamasi oldu bu ise, daha büyük ödeineler dengesi açikla-
-

*
Ar-Ge: R8cD (Aragirma ve Gehgirmeh -

ç.n.
Le défi Americain: Amerika'mn meydan
"
okuyuçu. -

ç.n.

512
rma, B.D. firmalarmm dig yatirimlarinin (Johnson yönetimince) dizgin-
lenmesine, sonra da Johnson'un yeni bir araç olan Eurodolara yönelmesi-
ne yol açti. Ayni dönemde B.D'nin (Comecon dipindaki) dünya altm re-
zervi içindeki payi hiç durmadan dugerek, yüzde 63'ten (1950),yüzde
27'e (1973)indi. Tüm uluslararasi ädemeler ve para akigi sisteminin, bir-
birleriyle etkilegim içinde bulunan bu sorunlar altmda egilip bukülmesive
de Gaulle'ün, Amerika'nin ihracati" diye gärdügü oluçuma
"enflasyon

ypnelttigi öfkeli kargi saldirilarla daha da zayiflamasi yuzünden, Nixon

yğnetimi dolarm özel piyasalarda altmla baglantisma son vermek, sonra
da dolari bagka paralar kargisinda dalgalanmaya birakmak digmda pek
bir seçim yolunun kalmadigmi gördü. Büyük ölçüde, Birlegik Devletlerin
mali yänden çok üstün oldugu dönemlerin bir ürünü olan Bretton Woods
sistemi, temel diregi artik yükü tagiyamaz hale gelince çöktü. *
Dolarm 1970'll yillarda serbestçe dalgalanirken olan inig ve çikigla-
rmm ayrmtilari burada anlatilacak bir gey degildir; birbiri ardma gelen
yönetimlerin hep fazla politik sikmti yaratmadan enflasyonu dizginle-
mek ve büyümeye hiz kazandirmak için harcadiklari çabalarm izledigi
zikzakh çizgi de. Birlegik Devletlerde ortalamanm üzerinde olan enflas-
yon, 1970'li yillarda genellikle dolarm Alman ve Japonparalari kargism-
da zayiflamasina sebep oldu; OPEC kaynaklarma daha çok bagtmh olan
ülkelere (sözgelimi Japonya,Fransa) zarar veren petrol goklari, dünyanm
çegitli yerlerindeki politik çalkantilar ve Amerika'nm uyguladigi yüksek
faiz oranlari, 1980'li yillarm bagmda oldugu gibi, dolari yukari çekme
egilimi gösterdi. Ancak bu. çalkantilar änemli olsalar ve global nitelikli
ekonomik güvensizlikleri artirma egilimi gösterseler de, bunlar bizim
amacimiz açisindan daha uzun vadeli ve durmak bilmeyen birtakim egi-
limler yanmda belki daha az önem tagimaktadir:Verimlilik artiplarmda
dügme oldu; verimlilik, özel sektörde yüzde 2,4'ten (1965-1972)yüzde
1,4'ya (1972-1977)ve yüzde 0,2'ye (1977-1982)indi;" federal açiklar
artti ve bunlar ekonomiye Keynesci anlainda bir
"destek"

veriyor gibi
görünseler de, bu destek (Amerika'daki faiz oranlarinin daha yüksek
olugu yüzünden) ülkeye çok fazla miktarda nakit paranin çekilmesi, bu
yüzden dolarm fiyatmm yapay olarak yükselmesi ve ülkenin net borç ve-
rici ülke durumundan, net borç ahci ülke haline gelmesi pahasina oldu;
Amerikah imalatçilar için ithal otomobiller, elektrikli aletler, mutfak eg-
yalari ve bagka mamullerle rekabet etmek giderek daha zorlagti. Sagirtici
olmayan bir geligmede, bir zamanlar dünyadaki en yüksek GSMH olan
Amerika GSMH'smin listede apagilara dogru inmeye baglamastydi."
Amerikan ekonomisini ve bu ekonominin ihtiyaçlarim Îsviçre'nin ge-
lirleri, ya da Japonya'nmverimliligi ile ilgili seçme kargilagtirmalar yapa-
rak ele almak yerine daha genig bir açidan görebilenler için,
gene de tesel-
li konusu olabilecek yönler vardi. Calleo'nun igaret ettigi gibi, Ameri-

513
ka'nin 1945 sonrasmda uyguladigi politika birtakim çok temel ve önemli
amaçlara ulaçmigti: 1930'lardaki gerilemeye kargi yerli zenginlik; Sovyet
yayilmaciliginin savaga meydan vermeden durdurulmasi; Bati Avrupa
ekonomilerinin -ve

demokratik geleneklerinin- canlandinlmasi ve sonra-

dan bunlara katilan Japonyaile birlikte
"ortak
askeri konulari oldugu
kadar, ekonomik konulari da yönetmek üzere... bir dizi dikkat çekici
uluslararasi kurulug"a sahip bütünlegen bir ekonomik blok"un
"gittikçe

olugturulmasi ve son olarak da

"eski

sämärge imparatorluklarmm, gene

dünya ekonomisi ile tam bir butünlegme halinde olan bagimsiz devletlere
dönüçtürülmesi."" Özetle, Birlegik Devletler kendisinin de giderek daha
çok dayandigi uluslararasi liberal düzeni korumuytu; ve dünya üretimi ve
zenginligi içindeki payi, belki gerekmedigi kadar hizla ufalmigti ama glo-
bal ekonomik dengelerin yeniden dagihmi ile gene de Birlegik Devletlerin
kendi açik pazar ve kapitalist gelenekleri için çok ters olmayan bir çevre
olmustu. Son olarak da üretimdeki öncü rolü daha. hizh büyüyen birta-
kim ekonomiler kargisinda agmmaya ugramasina r ãšmen, gerçek ulusal
gücün hemen her alamnda Sovyetler Birligine olan oldukça büyük üstün-
lügünü korudu ve
-kendi

girigimçi inançlarma bagh kalarak-- kendisini,

idari inisiyatif ve teknolojik atihmlarm itici gücüne açik tuttu; böyle bir
yeyin kabulü Marksçi rakibi için çok daha güç olabilirdi.
Bu ekonomik hareketlerin taçidigi anlam üzerinde yapilacak daha
ayrmtili tartigmayi son bölüme birakiyoruz. Ancak yukarida incelenen
egilimlerin özünü istatistiklerle vermek (bkz.Tablo 43) yararh olabilir;
çünkü bunlar global ekonomik dengeleri, yani dünya hasilasi payinm
daha azgelismig ülkelerde kismen daha lyiye gittigini, Japonya'nm, bir
ölçüye kadar da Çin'ingerçekleçtirdigi olaganüstü büyümeyi; dünyada-
ki en genig ekonomik blok olarak kalmasma ragmen, Avrupa Ekono-
mik Toplulugu paymin agmmaya ugradigmi; SSCB'nin payimn istikrara
kavuçup sonra yava; yavag geriledigini, Birlegik Devletlerin çok daha
hizla gerileyen ama hâlâ çok daha büyük olan gücünü göstermektedir.

TABLo 43
GAYRISAFi DÜNYA HASILASI PAYLARI, 1960-1980"
(yüzdeolarak)
1960 1970 1980
Daha azgeligmig ülkeler 11,1 , 12,3 14,8
Japonya 4,5 7,7 9,0
Çin 3,1 3,4 4,5
Avrupa Ekonomik Toplulugu 26,0 24,7 22,5
Birlegik Devletler 25,9 23,0 21,5
Öbür gehymig ülkeler 10,1 10,3 9,7
SSCB 12,5 12,4 11,4
Öbür komunist ülkeler 6,8 6,2 6,1

514

I
l

Gerçekten de Tablo 43'teki son yil olan 1980'e geldiginde Dünya

Bankasmm nüfus, kigi bagma GSMH ve GSMH'nm kendisiyle ilgili ola-
rak verdigi rakamlar, Tablo 44'te de görüldügü gibi, global ekonomik
dengelerin çok kutuplu olarak dagildigma çok açik olarak igaret edi-
yordu.

TABLo 44
NÜFU5.,
1980'DE KζÏBASINA GSMH VE GSMH2s
Kigi bagna GSMH
Nüfus GSMH (milyar
(milyonolarak) (dolarolarak) dolar olarak)

Birlegik .Devletler 22 8 11.360 2.590

SSCB 265 4.550 1.205
Japonya 117 9.890 1.157
AET (on iki devlet) 317 -

2.907
B. Almanya 61 13.590 828
Fransa 54 11.730 633
B.K. 56 7.920 443
Îtalya 57 6.480 369
Bati ve Dogu Almanya birlikte 78
- 950
Çin2" 980 290 ya da 450 284 ya da 441

Son olarak da punu hatirlamak yararh olacaktir ki, verimlilik den-

gelerindeki bu uzun vadeli degiçmeler kendi baglarina önemli olmak-
tan çok, güç politikalari açisodan tagidiklari anlam dolayisiyla önem-
lidirler. Lenin'in kendisinin de 1917-1918'de igaret ettigi gibi, belli bir-
takim güçlerin yükselmesine, öbürlerinin de gerilemesine kaçimlmaz
bir biçimde yol açan çey, ülkelerin egit olmayan ekonomik büyüme
hizlariydi:

Yarim yüzyil önce Almanya, kapitalist gücü gäz önüne almdi-

ginda, Îngiltere'nin o günkü gücüne kiyasla zavalli, önemsiz bir
ülkeydi. Japonya'da Rusya ile kargilagtirildigmda aym gekilde
önemsizdi. On ya da yirmi yil sonra emperyalist güçlerin nispi
kudretlerinin degigmeden kalmig olacagt edilebilir"
"tasavvur

mi? Kesinlikle edilemez.2'°

Lenin'in kendisinin kapitalistlemperyalist devletler üzerinde bu

kadar çok durmasma ragmen, onayladiklari ekonomi türü ne olursa
olsun tüm ulusal birimler için geçerli gärünen kural odur ki, egit ol-
mayan ekonomik büyüme oranlari, er ya da geç, dünyanm politik ve
askeri dengelerinde degigikliklere yol açacaktir. îçinde bulundugumuz
dönemden äneeki dört yüzydhk Büyük Güç geligmelerinde gäzlenen
düzenin bu oldugu kesindir. Demek ki, son 20-30 yil içinde dünya

515
üretim merkezlerinde görülen olaganüstü hizh degigikliklerin, bugü-
nün önde gelen güçlerinin yüksek stratejik gelecekleri açisindan etki-
leri olmasi kaçmilmazdir ve bunlar son bir bälüm içinde incelenmeye
deger.

516

I
l

21. YÜZYILA DOÖRU

TARIH VE SPEKÜLASYON
baghgi olan bir bölüm, yalnizca kronoloji açismdan degil, çok
Böyle daha önemli bir biçimde, metodoloji açismdan da bir degigiklik ol-
duguna igaret etmektedir. Çokyakin geçois bile tarihtir; egilim ve kay-
olam temel
"geçici

nak konulari, geçen on ylh anlatan bir tarihçi-için

olandan ayirmayi zorlagtirmaktadir,"' ama bu tarihçi gene de ayni aka-
demik .disiplin içinde hareket etmektedir. Oysa gimdiki zamamn gelece-
dogru nasil bir geligme gösterecegine iligkin yazilar, zaten baglamig
ge
olan egilimleri tartigsalar bile, tarihsel gerçek olmak gibi bir iddia tagt-
yamazlar. Argivlere dayali monograflardan ekonomik tahminler ve po-
litik oranlamalara kadar, elde edilen kaba materyal degigmekle kalma-
makta, yaziya konu edilen geyin geçerliligi de artik ortadan kalkmakta-
dir. "Tarihsel gerçekler"le2 ugragirken de metodoloji açisindan her za-
man için pek çok zorluk olsa bile, argidükün öldürülmesi ya da askeri
bir yenilgi gibi geçmig olaylar gerçekten olmuytur. Însamn gelecege ilig-
kin olarak söyledigi hiçbir geyde böyle bir kesinlik olamaz. Önceden
görülmeyen olaylar, sirf rastlantlyla olanlar, bir egilimin durmasi, en
inandirici tahminleri boga çikaracaktir; eger çikarmiyorsa, tahmin ya-
pan kipiye yalntzca gansi yardim etmigtir.
O halde bundan sonra söylenenler, gimdiki egilimlerin global eko-
nomi ve strateji içinde nasil geligebileceklerine iligkin olarak, üzerlerin-
de duçünulerek yapilan tahminlere dayah, yalmzca geçici ve varsayim
nitelikli geylerdir ve bütün bunlarin ( yada bunlardan herhangi biri-
-

nin) olacagma iligkin bir güvence vermemektedir. Dolarm uluslararasi

degerinde son bir-iki yil içinde meydana gelen dairesel hareketler ve
1984 sonrasmda petrol fiyatlarinda (Rusya, Japonyaiçin ve OPEC için
farkli anlamlari olan) çöküg, ekonomik temelli egilimlerden sonuç çika-

517
 rilmamasi için iyi bir uyari olu turmaktadir; politika ve diplomasi dün-
yasi da hiçbir zaman düz çizgiler izleyen bir dünya olmamigtir. Çagdag
meselelerle ilgili eserierdeki son bölümlerin bir çogu, ancak bir-iki yil
sonra olaylar daha iyi anlayildigi için degistirilmek zorunda kalmistir;
bu bölümünde yara almadan kalmasi papirtici olacaktir.
Ilerde olacaklari anlamanin belki -de en lyi yolu, geriye dogru, son
beg yüzyil içinde Büyùk Güçlerin nasil yükselip çöktügune bakmaktir.
Bu kitapta savunulan ana dügünce çudur, esas olarak ekonomik
ve tek-
nolojik geligmelerle harekete
geçen bir degigme dinamigi bulunmakta-
dir ve bu sonra da toplumsal yapilari, politik sistemleri, askeri gücü
ve
tek tek devlet ve imparatorluklarin konumunu etkilemektedir. Bu glo-
bal ekonomik degigikligin hizi hep bir kararda olmamigtir; bunun da
sebebi teknolojik yenilik ve ekonomik büyüme hizmin kigi olarak bulu-
u yapanm ve-girigimcínin durumunu oldugu kadar, iklim, hastalik, sa-
vaglar, cografya, toplumsal
çerçeve vb.'ye bagli olarak düzensiz olma-
sodan ibarettir. Ayni gekilde, yerküre üzerindeki farkli
bölge ve top-
lumlar, daha hizh ya da daha yavag büyüme hizlarma sahip olmuçIar
ve
bu yalruzca teknoloji, üretim ve ticaret yapilarmm degigmesine göre de-
gil, onlarm yeni verimlilik ve zenginlik artiglari usullerini kabul egilim-
lerine göre de olmustur. Dünyadaki bazi alanlar yükselirken, äbürleri
geride kalmigtir nispi olarak ya da (kimizaman) salt anlamda. Bunla-
-

rin hiçbiri gagirtici degildir. Insano durumunu iyilegtirmek için doguç-

tan sahip oldugu itici güçten dolayi, dünya hiçbir zaman oldugu yerde
kalmamigtir. Ve Rönesanstan baglayarak Aydinlanma ve Sanayi Devri-
mi sirasinda
"pozitif

bilimler"in doguçuyla güç kazanan dügünsel ati-

11mlarsayesinde de degigme dinamigi önceye göre giderek daha güçlü
ve kendi kendine yeterli olmugtur.
Bu kitabm savundugu ikinci ana dügünce de, bu egitsiz ekonomik
büyüme hizmin devletler sistemi üyelerinin nispi askeri güçleri ve
stra-
tejik konumlari üzerinde uzun vadede çok önemli etkileri oldugu
yo-
lundadir. Bu da gene gagirtici degildir ve farkli biçimlerde vurgulanmig
ve sunulmug olsa da, daha änce pek çok kez söylenmigtir.3 Dünyanin,
"hiçbir

gey ordu ve donanma kadar ekonomik kogullara bagli degil-

dir"" dersini almasi için, Engels'in ortaya çikmasun beklemesi gerekme-
migti. Askeri gücün yeterli zenginlik kaynaklarma dayandigi, bu kay-
naklarin da geligmekte olan bir verimlilik tabamndan, saglikli bir mali-
yeden ve üstün teknolojiden saglandigi gerçegi, bugün Pentagon için
nasil açiksa, Rönesans dänemindeki bir hükumdar için de kadar açik-
o
ti. Yukarida anlatilanlarin gästerdigi gibi, ekonornik zenginlik her za-
man ve hemen askeri yeterlige dönügmemektedir, çünkü askeri yeterlik
cogratyadan ve ulusal moral gücünden komutanlarin bilgisine, yönetme
yeteneklerine ve taktik ustaliga kadar bagka pek çok etkene de dayan-

518
maktadir. Bununla birlikte, gerçek gudur ki, dünyanm askeri güç denge-
lerindeki önemli degigiklikler, verimlilik dengelerindeki degigikliklerin
ardmdan gelmigtir; dahasi, uluslararasi sistem içindeki çegitli impara-
torluklarm ve devletlerin yükseliçleri ve çäkügleri, zaferi her zaman en
büyük maddi kaynaklara sahip olan tarafm kazandigi Büyük Güç sa-
vaglarmm sonuçlarlyla da dogrulanmigtir.
Böylece, bundan sonra söylenecekler, tarihten çok spekülasyon
lurken, son beg yüzyildaki bu genig egilimlerin sürecegi yolunda inam-
11'rhgiolan bir varsayima dayanmaktadir. Uluslararasi sistem, bir süre
için ister alti, ister iki Büyük Gücün egemenligi altmda bulunsun, kural
tanimaz niteligini sürdürmektedir -- yani egemen, bencil ulus-devletin-
den daha büyük bir otorite bulunmamaktadir.' Belirli dänemlerin her
birinde, bu devletlerin uzun süreli gûçten aldiklari nispi pay büyümekte
ya da ufalmaktadir. Dünyanin 1987 ya da 2000 yihnda oldugu gibi kal-
ma ihtimali 1870'te ya da 1660'ta oldugundan daha büyük degildir.
Tersine, kimi iktisatçilar uluslararasi üretim ve ticaret yapilannm hiç
olmadigi kadar hizla dešigtigini ileri sürmektedir: Tarim ve hammadde
"istih-

ürünleri nispi degerlerini kaybetmekte, sinai "ürecim"in

smai
dam"la olan bagi kopmakta, bilgi-yogun mallar tüm ileri toplumlarda
egemen hale gelmekte ve dünya sermaye akiplari giderek daha büyük
ölçüde, ticaret düzenlerinden ayrilmaktadir.' Tüm burlarin ve bilimdeki
pek çok yeni geligmenin uluslararasi meseleleri etkileyecegi kesindir.
Özetle, insamn gücünü ayan bir afet ya da felaket getiren bir nükleer
cehennemin müdahalesi olmadikça, esas olarak teknolojik ve ekonomik
degismenin hareketlendirecegi bir dünya gücü dinamigi var olmaya de-
vb. et-
vam edecektir. Eger bilgisayarlarm, robotlarin, biyoteknolojinin
kilerine iligkin iyimser tahminler dogru çikarsa -

ve eger, buna ek ola-

devrim"in bagari-
"yegil
rak Üçüncü Dünyanrn kimi yerlerinde yapilan
sma iligkin tahminlerin (Hindistan'm ve hatta Çin'in düz.enli olarak net
tahil ihracatçisi haline gelmesi söz konusudurf yerinde oldugu anlagi-
hrsa -- dünya, 21. yuzyihn baglarmda bir bütün olarak çok daha zen-
ginlegebilir. Teknoloji alamndaki ilerleme daha az çarpici olsa bile, eko-
nomik bûyüme olabilecektir. Degigen demografik yapilar, talep üzerin-
de yapacaklari etki ile bunu saglayacak; hammaddelerin daha incelikli
kullammi da ayni geyi yapacaktir. .

Açik olan bir bagka nokta da, bu büyümenin egitsiz olacagidir -

de-
gigiklik yaratacak koçullara bagh olarak, kimi yerde daha hizh, kimi
yerde daha yavag. Agagidaki tahminleri fazlasiyla gelip geçici kilan da,
her geyden çok bu noktadir; çünkü, sözgelimi Japonya'nmson 40 yil
içinde gösterdigi çarpici ekonomik geligmenin bundan sonraki 20 yil
içinde de surecegine iligkin bir güvence verilemez. Rusya'nin 1960'lar-
dan beri gerilemekte olan büyüme oranlarinm, ülkenin ekonomik poli-

519
 tikasi ve mekanizmalarinda yapilan degigiklikler göz önüne ahnirsa,
1990'h yillarda yeniden yükselmesi de imkânsiz degildir. Ancak
mevcut
egilimlerin igaret ettiklerine bakmca, bu sonaçlarm ikisi de çok müm-
kün görünmemektedir. Bir bagka biçimde ifade etmek gerekirse, gimdi
ile 21. yüzyihn baglari arasinda Japonyadurgunluk agamasma girecek
ve Rusya'da ekonomik yönden ileri gidecek olursa bu, ancak kopullar-
da ve politikalarda, eldeki bilgilere gäre beklenmesi akla yakin görünen
degigikliklerden çok daha kesin degigiklikler sonucunda olabilir. Sirf
dünyanm 15 ya da 25 yd sonraki gärügüne iligkin tahminierin yanhy
çikma ihtimali var diye, insanin, bugün için geçerli genel geligmelere
dayah akla yakin beklentiler yerine, inanithgi olmayan sonuçlari cercih
etmesi gerekmez.
Sözgelimi, günümüzün daha iyi bilinen "global
egilimler"inden bi-
ri olan Pasifik.bölgesinin yükseligi sürecek diye beklemek, akla
uygun-
dur; bunun da tek sebebi, bu geligmenin çok gerrig tabanli olmasidir.
Yalmzca bir ekonomik güç odagi olan
mekte olan dev
Japonya'yidegil, hizla degig-
Çin Halk Cumhuriyetini; yalmzca Avustralya ve Yeni
Zelanda gibi zengin ve yerlegik sanayi ülkelerini degil; Tayvan, Güney
Kore, Hong Kong ve Sinpagur gibi yeni sanayilegmekte olan
son dere-
ce baçanh Asya ülkelerini de içine almaktadir - ayrica daha genig olan
Güneydogu Asya OlkeleriBirligi (ASEAN) içindeki Malezya'yi, Endo-
nezya'yi, Tayland'i ve Filipinleri de; daha geni; çerçevede dügünülürse,
Pasifik'teki Birlegik Devletlere bagh eyaletleri ve Kanada'ya ait toprak-
lari da içine ahr." Bu çok genig alandaki ekonomik büyüme birtakim
etkenlerin elverigli bir biçimde bir
araya gelmesiyle hiz kazanmigtir: Ih-
racata yönelik toplumlar tarafindan smai verimlilikte saglanan gör-
kemli yükselme ve bu sayede diç ticarette, gemi tagimaciliginda
ve mali
hizmetlerde meydana gelen büyuk artiplar; yeni teknolojilere oldugu
kadar, daha ucuz emek-yogun imalata dogru belirgin bir yönelim ve
tarim verimini (özelliklede tahil ve çiftlik hayvanlarmda) toplam nü-
fus büyümesinden daha hizli bir biçimde artirmaya yönelik son derece
bagarili çabalar. Her bagari öbürleriyle elverigli bir etkilegim içine gir-
mig ve böylelikle geleneksel Batih güclerin
-onlar

kadar Comecon'un
da- son yillarda ¯sagladiklarmi fazlasiyla gölgede birakan bir ekono-
mik genigleme saglanmigtir.
Säzgelimi, 1960'ta Asya-Pasifik ülkelerinin (Birlegik Devletler di-
mda) birlegik gayri safi yurtiçi hasilasi dünya GSYH'smm yalnizca
yüzde 7,8'iydi, 1982'ye gelindiginde, bu
oran iki kattan fazla artarak
yüzde 16,4'e çikmigti ve o zamandan bu yana bölgenin büyüme hizla-
ri, Avrupa'ninkini, Birlegik Devletlerinkini ve SSCB'ninkini giderek ar-
tan farklarla geçmigtir. 2000 yilma gelindiginde, dünya GSYH'som
yüzde 20'den fazlasma sahip olmasi çok muhtemeldir bu da Avrupa
--

520

I
ya da Birlepik Devletlerinkine egittir ve bu bagari son çeyrek yüzyilda
"çok

sürmüç olan büyüme oranlarininkinden daha ufak" büyüme

oranlari diferansiyelleriyle bile gerçeklegecektir? Pasifik havzasmin di-
namizmi, ayni süre boyunca Birlegik Devletlerin kendi içinde degigen
ekonomik dengelerde de hissedilmigtir. Amerika'nin Asya ve Pasifik'le
olan ticareti, 1960'ta Avrupa (OECD üyeleri) ile olan ticaretinin ancak
yüzde 48'i iken, 1983'e gelindiginde Amerika-Avrupa ticaretinin yüzde
122'sine yükselmigti -

bu degigiklik, Birlegik Devletler içinde hem nü-

fus, hem gelirin Pasifik'e dogru yeniden dagihmiyla birlikte sürmüg-
tür." Bu egilimlerin, sözgelimi, ülkelerin herhangi birinde, buyümenin
yavaglamasina ya da sorunlarin belli bir sanayi dalini etkilemesine rag-
men, genelde devam etmekte olduklari açiktir. O halde, bir ekonomi
uzmanmm gu anda dünya GSMH'simn yüzde 403ma sahip olan tüm
Pasifik bölgesinin 2000 ydma gelindiginde, bu miktarin yüzde 50'si gi-
bi hayli büyük bir bölümüne sahip olacagi yolunda güvenle tahmin
yürü tmesi gagirtici degildir; uzman, "Pasifik, dünya ekonomik gücünün
kilit merkezlerinden biri olarak yerini ahrken dünya ekonomisinin
agirlik merkezi Asya ve Pasifik'e dogra kaymaktadir"" sonucuna vari-
yor. Buna benzer sözler, kugkusuz 19. yuzyildan beri duyulmaktadir;
ama bu tahminin gerçege dönügmesi, ancak bölge ticaret ve verimlili-
ginde1960'li yillardan baglayarak meydana-gelen muazzam buyüme
sayesinde olmugtur.
Bunun gibi, änümüzdeki 10-20 yilda çok daha az çekici, ama daha
da genig nitelikli bir egilimin sürecegini varsaymak da akla yakindir: Si-
lah yarig1 maliyetinin tirmanmasi; bunu körükleyen gey uluslararasi re-
kabetler kadar, daha yeni silah sistemlerinin de çok pahah olugudur.
"Tarihteki tek tük degigmezlerden biri, askeri harcamalara ayrilan öde-
neklerin hep artmig olmasidir"" denilmektedir. Eger bu (kisavadeli dal-
galanmalar oldugu da kabul edilerek) silah teknolojisinin ancak yavag
yavag degigtigi 18. yüzyilin savaglari ve silahlanma yariglari için dog-
enflasyon kugak
ruysa, payi birakddigmda bile, her yeni uçak, sava; ge-
misi ve tankin bir öncekine göre çok daha fazla pahah oldugu yüzyili-
miz için daha da dogrudur. 1914 öncesinde bir savag gemisinin 2,5 mil-
yon sterline mal olmasi kargismda dehgete dügen Edward dönemi devlet
adamlari, bugün bir degigtirme firkateyninin Ìngiliz Deniz Kuvvetleri
Komutanhšma 120 milyon sterlinden fazlasina mal oldugunu duysalar,
gagip kahrlardi. 1930'lu yillarm sonlarmda binlerce B-17 bombardiman
uçagina seve seve para ayiran Amerika Yasama Meclisi üyeleri, bugün
anlayigla kargilanacagi gibi, Pentagon'un yeni B-1 bombardiman uça-
gmdan yalnizca yüz tanesinin 200 milyar dolardan fazlaya mal olacagi
yolunda yaptigi tahmin kargismda yüzlerini burupturmaktadir. Tirman-
ma her alanda sürmektedir:

521
 Bombardiman uçaklari ikinci Dünya Savagmda oldugunun iki
yüz katma mal olmaktadir. Avei uçaklari ikinci Dünya Savagin-
da oldugunun yüz kati ya da daha fazlasma mal olmaktadir.
Uçak gemileri ikinci Dünya Savagmdakine göre 20 kat, muhare-
be tanklari 15 kat daha pahahdir. Gato simfi bir denizalti ikinci
Dünya Savagmda ton bagina 5.500 dolara mal oluyordu, buna
karçi Trident, ton bagma 1,6 milyon dolara mal olmaktadir."

Bu sorunlari agirlagtiran çey, bugünün silah sanayiinin ticari nite-

likli, serbest pazar imalatmdan gittikçe uzaklagmakta oldugu yolundaki
igaretlerdir. Savunmanm kendisini ilgilendiren bälümü ile (ister Birlegik
Devletler, Ingiltere ya da Fransa'da olsun, ister daha da büyük älçüde
SSCB'nin denetim ekonomisi"nde)
"merkezi
özel bir iliski içinde bulu-
nan bir iki dev firma elinde toplanmig olan silah sanayii, çogu kez dev-
letin yalnizca kendisinin (ve dost devletlerin) tüketicisi olacagi ürünler
için tekelci iy sözlegmeleri yapmasi ve maliyetin agilmasi karpsoda gü-
vence vermesiyle, piyasa hareketlerinden korunmaktadir. Ticari, serbest
pazar imalatmda ise, IBM ve General Motors gibi dev girketler söz ko-
nusu oldugunda bile kalite, tüketici zevki ve fiyatin hayati önem tagi-
yan degigkenler oldugu hareketli iç ve dig pazarlardan sirf pay kapmak
için kiyasiya rekabet edilmektedir. Silah sanayii, askeri yetkililerin, si-
lahli kuvvetler mümkün olan (kimi zaman da inamrhgi hemen hiç 01-
mayan) her türlü sava; senaryosunda çarpigabilsinIer diye en ileri, "son

geligme durumuna uygun" silahlara sahip olma arzulariyla harekete

geçmekte ve gittikçe daha pahali, daha incelikli ve çok daha az sayida
mal üretmektedir. Öbüründe ise, ev egyalarmri
ya da büro bilgisayarla-
rinm ilk prototiplerine bagta çok büyük yatirim yapildiktan sonra, pi-
yasa rekabeti ve genig çapli üretim yuzünden birim maliyetleri apagiya
dogru çekilmektedir.14 Î9. ÜZ llm Sonlarmdan
itibaren yeni teknolojik
ve bilimsel geligmelerde meydana gelen patlamamn savunma imalatç11a-
hükümetlerle, kaçuulmaz olarak
"serbest

run piyasa" normlarmdan"

uzaklagan bir fligkiye ittigi dogrudur ama bu artigin günümüzdeki hizi
ürküntü vericidir. Birlegik Devletlerde "askeri
reform" için yapilan çe-
itli öneriler, birtakim alayci kimselerin, 2020 yihna gelindiginde, tek
bir uçak tüm Pentagon bütçesini yutacak diye yaptiklari tahminin ger-
çege dänügmesini belki önleyebilir ama bu çabalarm bile giderek artan
maliyetlerle giderek daha az sayida silah üretimi egilimini tersine çevir-
mesi mümkun degildir.
Bu, buyük ölçüde parçasi olabilen modern
-100.000

ayri avei
uçaklari gibi- silahlarm gittikçe daha büynk ölçude ve kaçmilmaz bir
biçimde incelikli hale gelmesi yüzündendir; ama silah yariglarmm kara-
da, okyanuslarm üzerinde ve altmda, havada ve uzayda devam etmesin- ·

522
I
 den de kaynaklanmaktadir. Bu rekabetlerin en büyügü, NATO ve Var-
ova Pakti ülkeleri arasmdaysa da (iki süper güç yüzünden, dünya si-
lahlanma yatirimlarmm hemen hemen yüzde 80'i, bu ülkelerce yapil-
makta ve bunlar dünyadaki uçak ve gemilerin yüzde 60-70'ine sahip bu-
lunmaktadirlar) Ortadogu'da, Afrika'da, Latin Amerika'da ve Ïran'dan
Kore'ye Asya üzerinde daha ufak çaph silah yariglari --ve tabii savaglar-
surmektedir. Bunun bir sonucu olarak, Üçúncü Dünya Ülkelerinin aske-
ri harcamalarmda, en yoksul rejimler söz konusu oldugunda bile, bir
patlama gerçeklegmig ve bu ülkelere olan silah sattglari ve transferlerin-
de genig kapsamh artiglar meydana gelmigtir; 1984'e gelindiginde, 35
milyar dolar gibi muazzam bir miktara ulaçan dünya silah ithalati,
dünya tahil ticaretini geçmisti (33 milyar dolar). Sunada igaret etmek
yerinde olur ki, ertesi yil dünya askeri harcamalari toplam 940 milyar
dolara ulagmisti; bu da dünyamiz nüfusunun daha yoksul yarismm tüm
gelirinin bayagi üzerine çikiyordu. Dahasi, silaha yapilan bu harcama-
lar, global ekonomi ile ulusal ekonomilerin çogunun geniëlemesinden
daha hizh olarak artiyordu. Bagi Birlegik Devletler ve SSCB çekiyor, iki-
si de savunmaya yilda 250 milyar dolardan daha fazlasmi ay1riyor ve
bu miktari yakm bir gelecekte 300 milyar dolarm üzerine çikaracak gi-
bi görünüyorlar. Çogu ülkede silahh kuvvetlere yapilan harcamalar,
devlet bütçelerinden ve GSMH'dan gittikçe daha çok pay allyor ve bu
gidigi (Japonyaya da Lüksemburg'da oldugu gibi, amaç1arm rol oyna-
digi birkaç istisna digmda) silah harcamalarmi indirmek için içten bir
kararlilik yerine, ekonomik zayifhklar, saglam para darligi vb. dizginli-
yor." Worldwatch Institute'un,
"dünya

ekonomisinin militarizasyonu"
diye adlandirdigi süreç, gimdilerde bir önceki 25-30 yila göre daha hiz-
la ilerlemektedir.17-global

Bu iki egilim verimlilik dengeleri Pasifik havzasina dogru

kayarken, büyümenin egitsiz olarak sürmesi ve silah ve silahh kuvvetle-
rin maliyetlerinin yükselmesi- kugkusuz birbirlerinden ayrt geligmeler-
dir. Ama aym zamanda birbirlerini giderek daha çok etkileyebilecekleri
de açiktir ve aslmda bunu gimdiden yapmaktadirlar. Her ikisini de tek-
nolojik ve smai degigmeler dinamigi harekete geçirmektedir (ayri ayri
silahlanma yariglarmm ardmda politik ve ideolojik sebepler bulunsa bi-
le). Her ikisi de ulusal ekonomileri fazlasiyla etkilemektedir: Îlki, zen-
ginlige ve verimlilige daha hizli ya da daha agir bir tempoyla destek ve-
rerek ve birtakim toplumlari öbürlerinden daha varhkh hale getirerek;
ikincisi de, ulusal kaynaklari tüketerek -

bu tüketig yalnizca sermaye

yatirimi ve hammadde yönünden degil, (belkidaha da önemlisi) ticari
ihracata yönelik büyüme yerine, savunmayla baglantih üretimde çaliçan
bilim adamlari, mühendisler ve Ar-Ge personelinin orani ile de ölçül-
mektedir. Savunma harcamalarinin birtakim ticari nitelikli ekonomik

523
 yan ürünler verebilecegi ileri sürülmesine ragmen, a iri silah harcamala-
nmn ekonomik büyümeye zarar verecegi yolundaki dügünceye karvi
çikmak giderek daha zor gäränmektedir." Askeri açidan dengesizce ge-
niëleyen çagdag toplumlarm yaçadiklan güçlükler, II. Philip Îspanya'si-
ni, II. Nicholas Rusya'smi ve Hitler Almanya'sim etkileyen güçlüklerin
birer tekrarmdan bagka bir gey degildir. Genig bir askeri kurulug, buyük
bir anit -gibi etkilenmeye yatkm gözlemcilere heybetli gärünebilir; ama
saglam bir temele dayanmiyorsa (bu temel bizim örnegimizde verimli
bir ulusal ekonomidir), ilerde çäkme riski tagir.
O halde, daha genig bir çerçeve içinde dügünüldügünde, bu egilim-
lerin ikisi de derin sosyoekonomik ve politik anlamlar tagimaktadir.
Belli bir ülkede büyümenin yavag olmasi, muhtemelen, halkm moralini
çökertecek, hognutsuzluklar yaratacak ve ulusal harcama öncelikleri
üzerindeki tartigmalari piddetlendirecektir, äte yandan hizli bir teknolo-
jik ve sinai genigleme temposu da özellikle bugüne
.kadar

sanayilegme-
mig bir toplumda birtakim sonuçlar doguracaktir. Genig kapsamh silah-
lanma harcamalari ulusal ekonomi içindeki belli bir takim sanayi kolla-
rina yararli olabilir; ancak kaynaklarm toplum içindeki bagka gruplar-
dan uzaklagmasina da yol açabilir ve ulusal ekonomiyi bagka ülkelerin
ticari rekabetiyle bag etme konusunda daha az yeterli hale getirebilir.
Sinir kapilarina dayanmig bir dügman olmadikça, yüksek savunma.har-
camalari yüzylhmizda hemen her zaman "silaha
kargi geçim" tartiçma-
sma yol açmigtir. Bu kadar açiktan olmasa bile, bizim amaçlarimiz açi-
sindan daha da önemli olan bir tartigmayi da ekonomik kudretiri askeri
gúçle olan gerçek iligkisi konusunda baglatmigtir."
O halde bugün, tarihte ilk kez olmamakla birlikte, bir ulusun dü-
zen tanimaz bir askeri-politik dünya içindeki varhét ile laissez-faire'ci
bir ekonomik dünya içindeki varhgi arasmda bir gerilim hüküm sür-
mektedir; bir yanda en son silah sistemlerine yaptig1 yatirimlar ve ulu-
sal kaynaklarin çok büyük oranlarda silahh kuvvetlere kaydirilmastyla
somutlagan stratejik güvenlik arayigi; äbür yanda da büyümeye (büyu-
me ise yeni üretim ve zenginlik yaratma yäntemleriyle saglamnaktadir),
verim artigma ve iç ve dig talebin gelismesine dayanan güçIenmig bir
ulusal ekonomiyle somutlagan ekonomik güvenlik araytyi arasmda -

bunlarm hepsi de silahlanmaya yapilan agiri harcamalardan zarar göre-

bilir. Dengesizce geniëlemig bir asker kurulug ekonomik büyüme orani-
m yavaglatabilecegi ve ülkenin dünya imalat verimi içindeki payimn,
dolayisiyla zenginliginin, dolayisiyla da gücünün gerilemesine yol aça-
cagt içindir ki, sorun tümüyle, büyük savunma kuvvetleriyle saglanan
kisa vadeli güvenligi, artan üretim ve gelirin getirecegi uzun vadeli gü-
venlikle ölçüp biçmek sorunu haline gelmektedir.
Bu çeligen amaçlar arasindaki gerilimin 20. yüzyilin sonunda özel-

524
I
i

likle giddetlenmesi, belki de örnek ahnabilecek çegitli alternatif

"mo-

deller"e gösterilen genel ilgi yüzündendir. Bir yanda, 1945'ten bagla-

yarak dünya üretiminde ve kargihkli ticari bagimhhkta ortaya çikan
büyük artiçtan yararlanan ve dig politikalarinda bagka toplumlarla ti-
cari, barigçil ilkelere aširlik veren
Japonyave Hong Kong gibi
-çogu,

Asya'da bulunan ama isviçre, Isveç ve Avusturya'mn da aralarina ka-

tildigi-- son derece bagarih devletler" vardir. Sonuç olarak
"ticaretçi

bunlar, savunma harcamalarim ulusal egemenliklerinin korunmasiyla

bagdagacak kadar dügük tutmayi amaçlamiçlar ve bu yolla, kaynakla-
rini yüksek iç tüketim ve sermaye yatirimi için serbest birakmiglardir.
Öte yandan çegitli ekonomiler
"militarize"
bulunmaktadir Güney- -

dogu Asya'daki Vietnam, Yakmdogu'da uzaylp giden savaglar sürdür-

mekte olan Ïran ve Irak, Ïsrailile onu kiskanan kompulari ve SSCB'nin
kendisi; bunlarm hepsi de her yil GSMH'larimn yüzde 10'undan ço-
gunu (kimi zaman çok daha fazlasmi) savunma harcamalarma ayir-
makta ve bu düzeylerde harcamalarm askeri güvenligi saglamak için
gerekli olduguna kuvvetle inamrken, kaynaklarinm verimlilige yöne-
lik, bariççil amaçlardan uzaklagmasi yüzünden açikça zarar görmekte-
dirler. Deyim yerindeyse, bu tüccar ve savaççi devletlerin olugturdugu
- iki kutup arasmda ise, yerkürenin geri kalan uluslarmin çogunlugu yer
almaktadir; bunlar dünyanin, silah harcamalarmi Japonya'dagörülen
olaganüstü dügük düzeye indirmelerine izin verecek kadar güvenli bir
yer olduguna inanmakta, ancak silahlanmaya yapilan genig çaph har-
camalarm yüksek ekonomik ve toplumsal maliyetinden genellikle hu-
zursuz olmakta ve kisa vadeli askeri güvenlik ile uzun vadeli ekono-
mik güvenlik arasinda belli bir degig-tokuç oldugunu da bilmektedir-
ler. Denizagiri yerlerde -gene

Japonya'nmaksine- genig ve kurtulmasi

askeri
zor olan taahhütleri bulunan ülkeler için, sorun daha da agir-
lagmaktadir. Üstelikönde gelen güçlerin çogunda planlamacilar silah
maliyetlerini yalmzca verimli yatirimlar kargismda degil (özelliklede
genel nüfuslari yaglandigi için), artan toplumsal talepler karytsinda da
älçüp biçmek zorunda olduklarmi çok iyi bilmektedirler; bu da harca-
malardaki önceliklerin belirlenmesini her zamankinden daha çok zor-
lagtirmaktadir.
O halde, dünya 21. yüzyila dogru ilerlerken, yönetimlerin çogun-
dan, belki de tümünden beklenen bagari üçlü bir bagaridir: Aym anda
ulusal çikarlar için askeri güvence
(ya da geçerli olabilecek bir tür alter-
natif güvence) saglamak ve yurttaglarimn sosyoekonomik ihtiyaçlarmi
kargilamak ve sürekli büyümenin gerçeklegmesini saglamak; bunlardan
sonuncusu, hem bugün icin gerekli olan silahlari ve geçimi saglamak gi-
bi olumiu nitelikli amaçlar, hem de ilerde insanlarm askeri ve ekonomik
güvenligine zarar verebilecek nispi ekonomik gerilemeden kaçomak gi-

525
 bi olumsuz nitelikli amaçlar için garttir. Tiknolojik ve ticari degi iklik-
lerin egitsiz temposu dügünülürse, bu bagarilarm üçünn birden uzun sü-
reyle elde etmek, çok zor bir i; olacaktir. Ancak üçüncüsü olmadan iki-
sinin da ilk ikisinden herhangi birinin- elde edilmesi uzun vadede
-ya

kaçoilmaz olarak nispi güç kaybma sebep olacaktir; tabii, dünya gücü
dinamigine ayak uydurmayi bagaramayan, büyümeleri daha yavag tüm
toplumlarm kaderi de bu olmuçtur. Bir iktisatçmm yaptigi hesaba daya-
narak i aret edildigi gibi, "Tasavvur etmesi zordur ama bir ülkenin ve-
rimlilik büyümesi, Îngiltere'ninki gibi yüzyil boyunca öbür ülkelerin
yüzde bir gerisinde kalirsa, dünyanin tartigilmaz sanayi lideri olan o ül-
ke, bugün sahip oldugu orta halli ekonomi düzeyine inebilir."2°
Dünyanm ände gelen uluslarinin bu görevi yerine getirme konusun-
'kadar

da ne iyi (ya da kätü) durumda olduklari, bundan sonraki bö-

lümlerin odak nektasmi olusturmaktadir. Vurgulamaya gerek kalma-
dan ortada olan bir nokta gudur ki, savunma harcanialari/askeri güven-
lik, toplumsalltüketime yänelik ihtiyaçlarin gerektirdikleri ile büyüme
için yatirimlar, kaynaklarin kullamminda bir rekabet üçgeni olugtur-
duklari için, bu gerilime tam bir çözüm getirmek mümkün degildir. El-
de edilebilecek en büyük baçari, herhalde bu üç amacm hepsini kabaca
bir uyum içinde tutabilmektir; ancak, bu dengeye nasil ulaplabilecegi
konusunu kuvvetle etkileyen gey, teorik bir denge tammi degil, her. za-
man için ulusal kogullar olacaktir.. Dügman kompularla çevrili bir dev-
let, yurttaglari kendilerini nispi olarak tehdit altinda hissetmeyen bir
bagkasma gäre, askeri güvenlige daha fazla para ayirmamn daha iyi
olacagint dügünecektir; dogal kaynaklari zengin bir úlke için, silah ve
geçim saglamak daha kolay olacaktir; bagkalarma yetigmek için ekono-
mik büyüme konusunda kararh olan bir toplum, savagm epiginde olan
bir toplumdan farkli önceliklere sahip olacaktir. Cografya, politika ve
kultür hep, bir devletin bir bagkasinmkiyle hiçbir zaman
"çäzüm"ünün

tümüyle ayni olmamasma saglayacaktir. Bununla birlikte temel dügünce

aynidir: Savunmanm, tüketimin ve yatirimin bir birleriyle
gene yarigan
talepleri arasinda kabaca bir denge olmazsa, bir Büyük Gücün bu sta-
tüsünü uzun süre korumasi mümkün degildir.

ÇîN'IN DENGELEME POLÎTlKASI

Silahlarm çagdaylagtirilmasi, halkin sosyal ihtiyaçlarinm kargilan-
ve eldeki tüm kaynaklarm, askeri olmayan
"verimli"

masi girigmelere
yöneltilmesi gereginin birbirleriyle yarigan talepleri, ayni anda Büyük
Güçler arasinda hem en yoksul hem de stratejik açidan muhtemelen en
az elverisli olan bir konuma sahip Çin Halk Cumhuriyetinde (ÇHC),
bagka hiçbir yerde olmadigi kadar zorlayicidir. Ancak, ÇHC birtakim

526
sürüp giden güçlukler çekiyorsa da, ülkenin bugünkü liderleri Mosko-
va'da, Washington'da, ya da Tokyo'da ve tabii Bati Avrupa'da olanlar-
dan tümüyle daha tutarb ve daha gelecege dönük bir yüksek strateji ge-
ligtiriyor görünmektedir. Çin'i sikigtiran maddi kisitlamalar büyük ol-
makla birlikte, bunlar, sürdürülebildigi takdirde ülkeyi 10-20 yil içinde
degigime ugratma umudu veren ekonomik genisleme sayesinde hafifle-
mektedir.
Ülkenin zaylf yanlari o kadar iyi bilinmektedir ki burlara burada
Isaca deginmek yeterlidir. Pekin kendisini (bir ölçüde hakh olarak) tec-
rit edilmig ve sarilmig olarak görmüç tür. Bu kismen Mao'nun
Çin'in
komsularma yönelik politikalari yüzünden olsa da, onyillar içindeki re-
kabetlerinin ve emellerinin de bir sonucudur. Japonya'nindaha önceki
saldirganhklarinin anilari Çinlilerinzihninden silinmig degildir ve Pe-
kin'deki liderlerin Japonya'nm son yillardaki ani ve genig boyutlu bü-
yümesi kargismdaki ihtiyath tutumlarun pekigtirmektedir. 1970'li yll-
larda Washington'la iligkilerde buzlarm erimesine ragmen, Birlegik Dev-
letlere de bir ölçüde kugkuyla bakilmaktadir bu, Rusya kargismda bir
-

blok olusturmaya fazla hevesli görünen, Tayvan'a geçmek bilmez bir il-
gi duydugu anlagilan ve Üçüncü Dünya ulkelerineve devrimci hareket-
lere kargi Pekin'in hoguna gitmeyecek kadar istekle müdahalede bulu-
nan Cumhuriyetçi yänetim varken, äzellikle böyledir. Tayvan'in ve kiyi
açiklarmdaki daha küçük adalarm gelecegi sikmti verici bir konu ola-
rak durmaktadir ve ancak yari bastirilmig durumdadir. ÇHC'nin Hin-
distan'la olan iligkileri soguk kalrug, iki ülkenin Pakistan ve Rusya'yla
ayri ayri iligkileri yuzünden karmagik bir duruma gelmigtir. Çin, son
yillarda Moskova'nm kendisine "kur
yapma" çabalarina ragmen,
SSCB'yi baghca dig tehlike olarak görme zorunlulugunu .hissetmektedir
-- bu da yalmzca Ruslar simra yigmlarca tümen ve uçak yerlegtirmig ol-
duklari için degil, Ruslarm Afganistan'i iggal etmeleri ve daha da kaygi
verici olarak Sovyet destekli Vietnam devletinin güney'e dogru askeri
yayilmaciligi yüzündendir. O halde, bir ölçúde, yüzyihmizm daha änce-
ki dänemlerindeki Almanlar gibi, Çinlilerde, aym global güç sistemi
içindeki yerlerini saglamlagtirmaya çahgirlarken, "kugatilmiglik"
üze-
rinde de ciddi olarak dügünmektedirler.21
Üstelik häner gerektiren, çok tarafli bir dizi diplomatik görevi yeri-
ne getirmek durumunda olan bu ülke, baghca rakiplerine bakilarak de-
gerlendirildigizaman, askeri ya da ekonomik yönden çok güçlü olan
bir ülke de degildir. Çin Ordusu, sayisal açidan büyüklügüne ragmen,
çagdag harp araçlari yänünden hãlâ kaygi verecek kadar yetersiz dona-
nimhdir. Elindeki tanklarin, agir silahlarm, uçaklarm ve savag gemileri-
nin çogu Çin'in yillar önce edinmig oldugu Rus ya da Bati modellerinin
yerli örnekleridir ve daha sonraki, çok daha incelmig silah tipleriyle ay-

527
 I

ni düzeyde olmadiklari kesindir; saglam bir parasom olmamasi ve bag-

ka ülkelere fazla bagimh hale gelme konusundaki isteksizligi, yabanci
silah ahmmi en alt
düzeyde tutmugtur. Pekin'deki liderler için belki da-
ha da kaygi verici olan, Çin'in muharebe yeterligi açisindan olan zayif-
liklaridir; bunun da sebebi, ordu içindeki profesyonellige yöneltilen
Maocu saldirilar ve köylü milislerin tercih edilmesi olmustur bu tür
-

ütopyaci çözümler Vietnam'la 1979'da olan simr savaginda pek yararli

olmamty, Vietnam'in savaga dayamkh ve lyi egitilmig askerleri yaklagik
26.000 Çinliyiäldürmüg, 37.000'ini yaralamiglardir." Çin, ekonomik
alanda daha da geri görünmektedir; resmi kigi bagma GSMH rakamla-
ri, Batih kavramlar ve ekonomik älçülere daha iyi uyum saglayacak bi-
çimde düzeldikten sonra bile," elde edilen rakam çogu ileri kapitalist
devletlerdeki 13.000 dolart hayli açan ve SSCB'de de epeyce büyük bir
deger olan 5.000 dolar yamnda, ancak 500 dolardir. Bugün bir milyar
olan nüfusun 2000 yilma gelindiginde 1,2 ya da 133 milyara çikmasi
beklenirken, kipisel gelirde önemli bir artiç umudu pek büyük olmaya-
bilir; önümüzdeki yüzyilda bile, ortalama Çinyurttagi, yerlegik güçlerin
insanlarina kiyasla yoksul olacaktir. Dahasi, puna söylemeye bile gerek
yoktur ki bu kadar kalabahk bir ülkeyi yänetmenin, farkh gruplari
(parti, ordu, bürokratlar, çiftçiler) birbirleriyle bagdagtirmanin ve top-
lumsal ve ideolojik çalkantilar olmadan buyüme elde etmenin güçlükle-
ri en esnek ve en aktlh liderler için bile, zorlu bir sinav olacaktir.
Çin'in
son yüzyilda ülke içinde yagadiklari, .uzun vadeli kalkinma stratejileri
için cesaret verici örnekler olugturmaktadir.
Bununla birlikte Çin'de,son alti ya da sekiz yil içinde ortaya çikan
reform ve kendi kendini düzeltme belirtileri dikkat çekicidir ve Deng
Xiao-ping'in önderligi altmdaki bu dänemin bir gün tarihçiler tarafm-
dan Colbert'in Fransa'si, ya da Büyük Frederick'in saltanatmm ilk dä-
nemleri veya Meiji Restorasyonunu izleyen onyillardaki Japonya'yi
gärdükleri gibi degerlendirilebilecegi izlenirnini vermektedir; yani, her
türlü pragmatik yolu kullanarak gücünü (bu sözcügün tagidigi her an-
lamda) artirmaya çabalayan, ulusal amaçlara olabildigince hizla ve pü-
rüzsüz bir biçimde ulagilsin diye girigimi, inisiyatifi ve degigmeyi tegvik
arzusu ile, olaylari yönlendirmek yolundaki étatiste kararlihgi dengele-
yen bir ülke. Bu tür bir strateji, hukümet politikasmin ayri ayri yönleri-
nin birbirleriyle olan bagintisim görme yetenegi gerektirir. Böylece bu
degigimlerin güvenli bir biçimde gerçeklesmesine izin verecek olugum
hizina, kisa vadeli ihtiyaçlara göre uzun vadeli ihtiyaçlar için ayrilacak
kaynaklarin miktarina., devletin iç ve .dig ihtiyaçlarinin eggüdümlenme-
"biraz
sine ve ama hälâ degigtirilmig" Marksçi bir sistemi olan
-son,

bir ülke için, belki de äbürlerinden daha önemli bir nokta olarak da-
ideoloji ile uygulamayi bagdagtirma yollarina iligkin dikkatli degerlen-

528
dirmeler isteyen, incelikli bir dengeleme politikasi gerektirmektedir.
Güçlükler olmasma ve ilerde yeni güçlükler çikacak gibi görünmesine
ragmen, bugüne kadar yapilanlar dikkat çekicidir.
Sözgelimi, Çin Silahh Kuvvetlerinin 1960'h yillardaki çirpmiglar-
dan sonra, kendilerini pek çok yönden nasil degigtirdikleri görülmekte-
dir. Halk Kurtulug Ordusunun (bu ordu, donanma ve hava kuvvetlerini
de içine almaktadir) planh bir biçimde 4,2 milyonluk personelden 3
milyona indirilmesi, aslinda gerçek güç açisindan bir artistir çúnkü
b nlardan çok büyük bir bölümü demiryolu yapimi ve belediye görev-
lerinde kullamlan destek kuvvetleriydi. Silahh kuvvetler içinde kalanla-
rm genelde daha nitelikli olmalan muhtemeldir: Yeni üniformalar ve
("burjuva" nitelikli olduklari için Mao tarafmdan kaldirilan) askeri
rütbelerin geri getirilmesi, bunun digardan görülen bir belirtisidir; ama
bu kuvvetler, büyük ölçüde gönüllülerin olugturdugu ordunun yerine
(devletinyüksek nitelikli personele ulagmasmi saglamak için) zorunlu
askerlik hizmetini getirerek, askeri bölgeleri yeniden düzenleyerek, da-
ha verimli hale getirmek üzere kurmaylarm sayismi indirerek ve Maocu
dönemde gözden dugtukten sonra, yeniden ortaya çikan akademilerde-
ki subayhk egitimini iyilegtirerek takviye edilecektir.24 ËUUUR yan1 Slfa,
sayica epey büyük olmalarma ragmen, bir hayli çagdigi kalmig silahla-
rm çagdaylagtirilmasi gerçekleptirilecektir. Donanmaya, destroyerler ve
refakat gemilerinden, hizli taarruz araçlari, hatta hoverkraftlara kadar
bir sürü yeni gemi saglanmaktadir; ve Çin çok buyük bir konvansiyonel
denizalti filosu olusturarak (1985'te107 denizalti ile) bu alanda dünya-
nm üçüncü en büyük kuvvetine sahip olmustur. Tanklarmda artik lazer-
li telemetreler bulunmaktadir; uçaklari ise çagday radarlarla donatil-
migtir ve tüm hava kogullarma uygun hale getirilmektedir. Tüm bunla-
rin yam sira çagdas muharebe meydani kogullari altmda genig çapli tat-
bikatlar yoluyla denemeler yapma (1981'deyapilan böyle bir tatbikata
uçaklarla desteklenen alti ya da yedi Çin Ordusu katilmig'- 1979'da Vi-
etnam'la yapilan çatigmada bunlar yoktu),23 ve Rusya ile olan simr bo-
"ileri

yunca benimsenen savunma" stratejisini, uzun ve tehlikeye açik

sinirm bir miktar gerisinde kargi taarruzlara yönelik olarak yeniden ele
alma istegi gärülmektedir. Donanma da çok daha genig çapta denemeler
yapmaktadir: 1980 yllinda 18 teknelik bir özel hizmet kuvveti, Çin'in
en yeni kitalararasi balistik füze denemeleriyle baglantil olarak Güney
Pasifik'te sekiz bin deniz milini kapsayan bir görev yerine getirmigtir.
(Ínsan acaba, Cheng Ho'nun 15. yüzyildaki gezilerinden bu yana
Çin
deniz gücünün ilk önemli gösterisi miydi bu, diye dügünmeden edemi-
yor.) (Bkz. s. 6-7)
Çin'in askeri açidan bir Büyük Güç olarak ortaya çikigmda daha
da çarpici olan nokta, bu ülkenin nükleer teknolojisini olaganüstü bir

529
htzla geligtirmesi olmuytur. Gerçi, Çinlilerin yaptigi ilk denemeler Mao
olmugtu erdemlerini tercih
"halk
zamamnda ama Mao, savap"nin
ederken, nükleer silahlari açikça küçúmsemigti; buna kargi Deng yöne-
timi Çin'iolabildigince çabuk bir biçimde modern askeri devletler kati-
na çikarmaya kararhdir. Çin daha 1980'de yedi bin deniz milli menzili
olan (bu yalnizca SSCB'nin tümünü degil, Birlegik Devletlerin de bazi
bölümlerini kapsamaktadir) ICBM'ler* denemekteydi? Bir yll sonra da
roketlerinden biri üç uzay nydusu firlatti; bu ise, birden fazla sava bag-
likh roket teknolojisinin bir belirtisidir. Çin'innükleer kuvvetlerinin ço-
gu karaya baghdir ve uzun mesafeli olmaktan çok orta menzillidir; an-
cak bunlara yeni ICBM'ler,
(nükleer caydincilik yönünden) belki en
önemli adim olarak da, füze tagiyan bir denizalti filosu katilmaktadir.
Çin 1982'den beri denizaltilardan firlatilan balistik füze denemeleri
gerçekleptirmekte ve hem menzil, hem artig isabetini iyilegtirme çahy-
malari yapmaktadir. Çinlilerin taktik nükleer silah. denemeleri yaptikla-
nna iligkin bilgiler de vardir. Tüm bu yapilanlar, j;enigkapsamh atom
aragtirmalan ile ve Çin'in nükleer silahlarim geligtirme çaligmalarmin
uluslararasi smirlandirma anlagmalari yoluyla
"dondurulmasi"ni

red-
detmesiyle desteklenmektedir; çünkü böyle bir gey ancak mevcut Büyük
Güçlerin igine yarar.
Açikça belli olan bir askeri-teknolojik güce kargi, devam etmekte
olan zayiflik belirtilerine igaret etmek de kolaydir. Bir silahin ilk proto-
tipinin üretimi ile, bunun sinanip denendikten sonra büyük sayilarda
yapilarak silahli kuvvetlerin eline geçmesi arasmda her zaman için
önemli bir zaman farki olmaktadir; ve bu, sermaye ya da bilimsel kay-
naklar yönünden zengin olmayan bir ülke için özellikle böyledir. Ciddi
terslikler arasinda füze firlatma girigimi strasinda Çin deni-
-burlarin

zaltilarindan birinin infilak etme ihtimali, silah programlarinm iptali ya

da yavaglatilmasi; metal teknolojisi, ileri jet motorlari ve radar, seyir ve
haberlegme donanimi konularinda bilgi ve beceri noksanligi vardir-
Çin'in, SSCB ve Birlegik Devletlerle gerçek askeri egitlik elde edebilmek
için yaptigi atihmi kästeklemeye devam etmektedir. Donanmasi da, Pa-
sifik Okyanusunda yapilan tatbikatlara ragmen bir su" filosu ol-
"mavi

maktan uzaktir ve füze tagiyan denizaltilari önceki denizaltilarin hep-

sinden daha derinlere dalan ve daha hizh giden dev tipler (Ohio simfi
Alfa sinifi) geligtirmek üzere, para akitan "Iki Buyukler"in filolarmm
uzun sure gerisinde kalacaktir? Son olarak da, mali konularda söz
edince
qu da hatirlanmaktadir ki, Çinsavunma için süper güçlerin har-
cadiklarinin sekizde biri kadar ya da o dolayda para harcadigt sürece,
tam egitlik saglanmasinm yola yoktur; bu nedenle de her türden silah

ICBM: Kitalararast balistik füze.

*
ç.n.
--

530
 edinmesi
ya da tasavvur edilebilecek her tehdite kargi hazirhk planlari
yapmasi mümkün degildir.
Bununla birlikte, Çin'in mevcut askeri gücü bile, ora birkaç yll ön-
cesinden çok daha agirhkli bir nüfuz saglamaktadir. Egitim, teykilatlan-
ma ve donanimdaki iyile;tirme çaligmalart PLA'yi* Vietnam, Tayvan ve
Hindistan gibi bölgesel rakipleri ile kargilagmak konusunda son 20 yll-
dakine gäre daha iyi bir duruma getirmis olmalidir. Sovyetler Birligi
karpsindaki askeri denge bile artik fazla orantasiz bir biçimde Mosko-
lehine olmayabilir. Asya'da ilerde çikabilecek anlagmazhklar bir
'nin

Çin-Rus savagina yol açacak olursa, Moskova'daki liderler Çin'e kargi

agir nükleer saldirilara onay vermeyi, hem dünyada uyandiracagi tepki,
hem de Amerika'nm verecegi kargihšm belirsizligi yüzünden politik açi-
dan zor bulabilirler, ancak
"nukleerlesme"
oldugu takdirde, Sovyet Si-
lahli Kuvvetlerinin Çin'inbüyümekte olan kara ve (özelliklede) deniz
füze sistemlerini, onlarm misilleme yapmasma meydan vermeden yok
etmeyi garantileme ihtimalleri giderek azalmaktadir. Öte yandan, yal-
nizca konvansiyonel savag olursa, Sovyetlerin gene çok ciddidir.
açmazi
Moskova'nm savag ihtimalini ciddiye aldigi,
Urallar'm dogusundaki iki
askeri bälgeye 50 tamen dolayinda (bunlarmiçinde alti
ya da yedi tank
tümeni vardir) Rus askeri yaymig olmasindan çikarilabilir. Bu kuvvetle-
rin smir bälgesine benzer biçimde yerleptirilmig olan 70 ya da daha çok
PLA tümeniyle bag edecegini varsaymak mümkünse de, sahip olduklari
üstünlük çarpici bir zafer kazanmaya pek yeterli degildir hele Çinliler -

bir Sovyet Yildirim Harbinin etkilerini zayiflatmak üzere zaman yerine

mekam kullanirlarsa. Çogugözlemci açisindan bugün Orta Asya'da bir
"yaklaçik

denklik", bir
"kuvvetler
dengesi mevcuttur" ve eger dog-
-

ruysa, bu durumun stratejik yankilari en yakindaki Mogolistan bälge-

sinden çok ötelere uzanmaktadir.
Ancak Çin'indaha uzun vadeli savagma gücünün en önemli yönü
.
bir bagka noktadadir: Ekonomisinde son birkaç onyil bo'yunca meyda-
na gelen ve gelecege dogru sürecek gibi duran olaganüstü hizli büyüme-
de. Bundan äneeki bälümde deginildigi gibi (bkz.s. 490-92), komünist-
ler egemenliklerini iyice saglamlagtiran önce bile, Çin epeyce büyük bir
imalatçi güçtü ama bu, ülkenin büyüklügü, nüfus çogunlugunun köy-
-

lü ve çiftçilerden olugmasi ve savag ile iç savagm sebep oldugu kesintiler

yüzünden ortaya çikmiyordu. Marksçi bir rejim olugturulmasi ve bari-
gin gelmesi, üretimin hizla ileri gitmesini saglamig, devlet de hem tarim-
sal hem sinai büyümeyi tegvik etmiçtir bunu kimi zaman (yaniMao
-

bagtayken) garip bir gekilde amaca zarar veren yollarla yapmig olsa bi-
le. 1983-1984'de yazan bir gäzlemci "Çin,1952'den bu yana sanayi ve

PLA: Halk Kurtulug Ordusu.

*

ç.n.
-

531

I
tarimda sirasiyla yakla ik yüzde 10 ve yüzde 3'lük yiluk büyüme oran-
lari ve GSMH'da her yil yüzde S-6'hk bir genel büyüme elde etmigtir""
demektedir. Bu rakamlar Asya'da Singapur ve Tayvan gibi digsatima
yönelik devletler"in bagarilarma denk olmasa bile, Çinkadar
"ticaretçi

genig ve kalabahk bir nlke için etkileyicidir ve hemen önemli bir ekono-
mik güce dönügmektedir. Bir hesaba göre, 1970'li yillarda Çin sanayi
ekonomisi, SSCB ve Japonya'mn 1961'de sahip olduklari sanayi ekono-
misi kadar (belkide ondan daha) genigti.* Üstelik, bir kez daha söyle-
mek yerinde olacaktir ki, bu ortalama büyüme oranlari 1958-1959 söz-
de lleri Dogru Büyuk Siçrayi; dönemini; Rusya'dan kopuçu ve 1960'11
yillarm bagmda Sovyet parasmm, bilim adamlarmm ve projelerinin ül-
keden çekilipini; smai planlamayi bozmakta kalmay1p hemen hemen bir
kugak boyu tüm egitim ve bilim sistemini de sarsan Kültür Devriminin
yarattigi karigiklik dönemini de kapsamaktadir. Bu olaylar meydana
gelmemig olsaydt, Çin'in büyümesi genelde daha da hizh olacakti -- bu
da, Deng önculügündeki son beg yilhk. reformlar döneminde tarunda
ortalama yüzde 8'lik, sanayide de göz kamagtirici bir oran olan yüzde
12'lik büyümeden anlagilmaktadir."
Tarim sektörü, çok büynk bir ölçüde, hem Çin'in elinde bulunan
bir firsat, hem de zayif bir noktasidir. Uzakdogu kökenli sulu pirinç ta-
rimi yöntemleri hektar bagina ürün olarak son derece verimli olmakta-
dir ama bunlar ayni zamanda agiri derecede emek-yogun yöntemlerdir
-- bu da,
sözgelimi Amerika kirlarmda kullarnlan genig çaph, makineley-
mig tarim biçimlerine geçmeyi zorlagtirmaktadir. Ancak tarim Çin'in
GSYH'smm yüzde 30'undan fazlasim olugturdugu ve tartmda nüfusun
yüzde 70'i istihdam edildigi için, bu kesimde bir zayiflama (hatta yal-
mzca yavaglama) olmasi, tüiu ekonomi için bir engel olugturacaktir -

Sovyetler Birligi'nde açikça oldugu gibi. Eu tehdit, ilerde patlayacak bir

saatli bomba olan nüfus konusu yüzünden giddetlenmektedir. Çin,gim-
diden bir milyar insant ancak 250 milyon dönümlük ekilebilir araziden
yararlanarak doyurmaya çaligmaktadir (buna kargi Birlegik Devletlerin
230 milyonluk nüfusu için 400 milyon dänümlük ürünü bulunmakta-
dir);" ülkenin 2000 yilma gelindiginde, hem ädemeler dengesi yüzün-
den, hem de stratejik açidan bir bedeli olan yiyecek ithaline gittikçe da-
ha bagimh hale gelmeden bir 200 milyon Çinliyidaha beslemesi mümn
kün müdür? Bu hayati soruya açik bir cevap almak zordur; bunun se-
bebi uzmanlarm farkh belirtilere igaret etmeleridir. Çin'in geleneksel yi-
yecek maddeleri ihracati son 30 yil içinde yavag yavag gerilemig ve ülke
1980'de, çok kisa ifadesiyle, net bir ithalatçe olmugtur. Öte yandan
Çinhukümeti, çok genig bilimsel kaynaklari, Hindistan modeli bir
"ye-

gil devrim" elde edebilmek için kullanmaktadir ve Deng'in piyasaya yö-

nelik reformlari tegviki ve bunun yani sira tarimdaki ahm fiyatlarmda

532
l

(maliyetikentlere yansitmadan) meydana gelen çok büyük artislar

son
beg yil içinde yiyecek üretiminde muazzam yükselmelere yol açmigtir.
1979-1983 ydlari arasinda
-dünyanin

öbür yanlarmm büyük bir bälü-

münde ekonomik çöküntü yaçamrken- kirsal kesimde yagayan 800
milyon Çinligelirlerini yaklagik yüzde 70 oranmda yukselttiler ve al-
diklari kalori miktari hemen hemen Brezilyahlarm ya da Malezyalila-
rinki kadar oldu. "Çinliler, 1985'de bir äneeki on yila göre 100 milyon
on. daha fazla tahil ürettiler, bu ise, bugüne kadar kaydedilmig en bü-
) ük verim yükselmelerinden biridir.n34Nüfusun artmasi ve gittikçe da-
ha büyük oranda et tüketimine yönelmesi (bu daha da çok tahil gerek-
tirmektedir) yüzünden, tanmsal tüketimde olan bu geniglemeyi sürdür-
mek için olan baski daha da yogunlaçacaktir gene de eldeki arazi
-

miktari simrh kalmaktadir ve üründe gübre kullammi yoluyla elde edi-

len artig, mutlaka yavaglayacaktir. Bununla birlikte, belirtiler guna iga-
ret etmektedir ki, Çin incelikli dengeleme politikasom bu bölümünü
oldukça büyük bir bagariyla sürdürmeyi becermektedir.
Çin'insanayilegmeye dogru olan atilimmm gelecegi daha da büyük
bir önem tagimaktadir ama ülkenin iç kogullari açismdan
-

daha ince
bir hüner de gerektirmektedir. Sanayileçme yalnizca tüketici alim gucü-
nün eksikligi dolayisiyla degil, yillar boyu Rus ve Dogu Avrupa model-
lerine benzer siki denetimci bir planlama yüzünden de engellenmigtir.
Son beg yilin
"liberalleptirme"
önlemleri sanayilerinin
-devlet

kalite, fi-
yat ve pazar talebi gibi ticari gerçeklere cevap verir hale getirilmesi,
özel kipilerce çaligtirilan küçük çapli girigimlerin tegvik edilmesi ve dig
ticarette büyük bir genigleme olmasina izin verilmesi"- imalat sanayiin-
de etkileyici artiglara yol açmigtir; ancak beraberinde pek çok sorun da
getirmigtir. On binlerce özel içyerinin açiligi parti ideologlarini telaglan-
dirmig ve (pazarmaliyetlerine gerekli uyumun saglanmasi kadar sik sik
açikça suçlarian
"haraççihk" "vurgunculuk"

ve olaylarinin da sebep ol-

dugu) fiyat artiglari, gelirlerine çiftçilerin ne de girigimcilerin gelirleri ka-
.

dar hizla artmig olan kent kesimi iççileri arasinda homurdanmalara yol
açmigtir. Buna ek olarak dig ticaretteki geligme, ülkeye hizia ithal ma-
mullerinin çekilmesine, böylece de ticaret açigina sebep olmuytur. Bag-
bakan Zhao Ziyang'm 1986'da iglerin biraz
"denetimden

çikmig" ola-
bilecegine ve bir süre için
"konsolidasyon"

gerekebilecegine iliçkin säz-

leri
-bunun

yani sira agiri ve aceleci büyüme hedeflerinde indirim yapil-

digmin duyurulmasi- iç ve ideolojik sorunlarin sürdugünü gästeren be-
lirtilerdir?
Ancak indirilmig büyüme oranlarinin bile ilerki yillarda yilda yüzde
7,5 gibi epeyce yüksek bir rakam olarak planlanmasi-dikkat çekicidir.
(Bu indirim 1981'den bu yana yüzde 10 olan orana kargi yapilmakta-
dir.) Bu bile Çin'in GSMH'sini on yildan az bir zaman içinde ikiye kat-

533
layacaktir (yüzde10 orani ile ayni gey yalnizca yedi yll içinde saglana-
bilirdi), ama öyle görünüyor ki, ekonomi uzmanlari çegitli sebeplerle
böyle bir hedefe ulagmanin mümkün oldugunu dügünmektedir. Her
geyden önce Çin'in tasarruf ve yatirim orani, 1970'den bu yana
GSMH'nin yüzde 30'undan fazlast olmugtur; bu durum sorunlar yara-
tirken (tüketimiçin hazir olan oram dugürmekte, bu ise fiyat istikrari
ve gelir egitligi ile giderilmekte, ancak bu da giriçimcilige ayak bagi
olusturmaktadir), verimli yatirimlar için elde çok büyük miktarda
para
bulundugunu da gästermektedir. Ikincisi, maliyetten tasarruf için çok
büyük firsatlarm olmasidir: Çin enerji tüketimi açismdan dunyadaki en
hovarda ve en savurgan ülkeler arasmda yer almigtir (bu da ülkenin
hayli buyük olan petrol stoklarmda gerilemelere yol açti), ama 1978
sonrasinda yapilan enerji reformlari
"girdiler"inden

sanayinin ana biri-

nin maliyetini önemli ölçüde dügürmüç ve böylece bagka alanlara yapi-
lacak yatirimlar için paranin serbest kalmasim saglamigtir ya da bag-
-

ka tuketim alanlari için? Üstelik Çin, Kültür Devriminin yol açtigi so-
nuçlardan daha yeni yeni silkelenmeye baglamigtir: Çinüniversitelerinin
ve aragtirma enstitülerinin kapah oldugu (yada tümüyle amaca ters dü-
en bir biçimde çahymak zorunda kaldiklari) on yildan fazla sürenin ar-
dmdan bagka yerlerde gerçekleptirilmig olan bilimsel ve teknolojik iler-
lemelere yetigmek için bir süre geçmesi gerekecegi tahmin edilebiliyor-
du. Birkaç yll önce söylendigi gibi, "Ancak geri planda olup bitenlerin
böyle oldugu dikkate alinirsa",

1970'li yillarm sonunda binlerce bilim adammm bir ya da iki

yil için, kimi zaman da daha uzun süreferle Birlegik Devletlere
ve Batida bagka yerlere gidiglerinin önemi anlaçilabilir. Çin,. . .

1985 gibi yakin bir tarihte -ve kesinlikle 1990'a gelindiginde-

kendi degigik ilgi alanlarmm sinirlarini taniyan binlerce bilim
adammm ve teknisyenin olugturdugu bir kadroya sahip olacak-
tir. Diyarida oldugu kadar, ülke içinde de ešitim gören daha
on binlercesi Çin'in sanayi teknolojisini, en azindan stratejik
etkinlik alanlarmda, en üst düzeydeki uluslararasi standartlara
yükseltmek için gerekli olan programlari uygulayacak enstitü
ve kuruluglarda çaligacaklardir.

Ayni gekilde, Çin'dekiyönetici ve girigimcilerin, Batili hükümetterin

ve girketlerin kendilerine hararetle sunduklari ve bu tür kalemler icin
mevcut Çin pazarmm boyutlarmi oldukça abartan teknolojik cihazlar,
patentler ve üretim kolayliklari arasmdan istediklerini seçme firsatim
da, došru dürüst ancak dig ticaret ve yatirimlarin (seçerekde olsa) teg-
vik edildiši 1978 sonrasi dönemde elde etmiglerdir. Pekin hükumetinin

534

i
i

denizagiri ticaretin düzeyini ve kapsammi denetleme istegine ragmen -ya

da daha dogrusu, hükämet bunu yapmak istedigi için- ithal mallarmm

ekonomik büyümeyi desteklemek üzere amaçb olarak seçilme ihtimali
de vardir.
için ileri atihy"inm son ve belki de en dikkat çeki-
"buyüme

Çin'in
ci yönü, silahli kuvvetler bagka yerlerde gerekli olan kaynaklari tüket-
mesin diye savunma harcamalari üzerinde uygulanan çok siki denetim
lmuytur. Deng'in dügüncesine göre, savunma Çin'in büyük övünme
esilesi olan alanda çagdaglagma"nin dördüncüsü olarak kalma-
"dört

lidir tarimin,
-

sanayinin ve bilimin arkasmda, Çin'in savunma harca-

malari ile ilgili kesin rakamlar elde etmek zordur (bunun baglica sebe-
bi de farkli hesap yöntemlerinin kullanilmasidir)," ama açik gibi görü-
nen nokta, silahli kuvvetlere GSMH'dan ayrilan oranm son 15 yil için-
de dügmekte olugudur. Bu oran 1971'de belki yüzde 17,4'ken, (bir
kaynaga göre) 1985'de yüzde 7,5'e inmigtir.* Bu da askeri yetkililer
arasinda gikâyetlere yol açabilecek ve böylece úlke içinde ekonomik
öncelikler ve politikalar konusundaki tartigmayi piddetlendirebilecek-
tir; eger kuzeyde ya da güneyde yeniden ciddi sinir çatigmalari olursa
bu durumu tersine çevirmek gerekecegi de açiktir. Bununla birlikte, sa-
vunma harcamalarino daha geri planda birakilmasi Çin'in kendisini
ekonomik büyümeye var gùcüyle adami; olmasinm herhalde bugüne
kadar görülen en anlamh belirtisidir ve hem Sovyetler'in
"askeri

gu-
venlik" saplantisi, hem de Reagan yönetiminin silahh kuvvetlere bü-
yük paralar akitma kararbligiyla tam bir zithk olugturmaktadir. Pek
çok uzmamn igaret ettigi gibi," Çin'in meveut GSMH'si, ulusal tasar-
ruflar ve yatirimlarin bu toplam içindeki miktari dügünülürse, ülkenin
savunmaya bugün harcadigi yaklagik 30 milyar dolardan çok daha
fazlasini harcamasi gerçek bir sorun yaratmayacaktir. Pekin'in bunu
yapmamayi seçmig olmasi, uzun vadeli güvenligin ancak gimdiki veri-
min ve varligm kat kat artirilmasiyla saglanacagma olan inancim yan-
sitmaktadir.
Özetle: "Bu büyümeyi durdurma ihtimali bulunan olaylar, ancak
S.ovyetler Birligi'yle patlak verecek bir savas ya da Kültür Devrimine
benzer uzun süreli karigikhklardir. Çin'in i; yönetimi, enerji ve tanm
sorunlari ciddidir; ancak burlar geligmekte olan tüm ülkelerin büyüme
süreci içinde kargi kargiya kaldiklari ve yendikleri türden sorunlardir.""
Bu, fazla umutvar bir ifade gibi gärünse de, The Economist'in, eger Çin
yilda yüzde 8'lik buyüme oranini sürdürurse bunu
-ki

"olabilir"

say-
maktadir- önce 2000 yihnda Ingiltere ve Italya GSMH toplamlannin
epey önüne geçecegini ve 2020'ye gelindiginde de, Avrupah Güçlerin
hepsininkini büyük ölçüde asacagma iligkin hesabi yamnda sönük kal-
maktadir.

535
 EMA 2
ÇÏN, HiNDÏSTAN VE BAZI BATI AVRUPA DEVLETLERÏNÌN
1980-2020 GSYH ORANLAMALARI

GSYH otanlamalan
4 . 1980 sabit dolan

Çin*
(5,06)

.-'

Hindistan"
2 -
.-

Bati Almanya

O IIII
1980 1990 2000 2010 2020
*
1980-1985'de yüzde 7, sonrasmda da yüzde 8 büyümeoram varsayarak
**
1980-1985'de yüzde 5,5 sonrasmda da yüzde 7 büyüme oram varsayarak
Õbür ülkeler için 1970-1982'deki ortalama ydhk oranlan varsayarak
Kaynak: The Economist / IMF

Yapilacak en büyuk yanhg bu tur bir oranlamanm, çok çegitli degi-

gebilir etkenlere dayanirken, bu kadar kesinlikle gerçeklegebilecegini
varsaymak olur. Ancak gu genel nokta hâlâ geçerlidir: Çin ciddi bir fe-
laket olmadikça, oldukça kisa bir süre içinde çok bùyük bir GSMH'ya
sahip olacaktir; kigi bagma, nispi yoksullugu hâlâ sürecektir ama bu-
günkünden kesinlikle daha zengin olacaktir.
Çin'in uluslararasi sahne üzerinde gelecekte yapacagi etkiye iligkin
olarak säylenecek üç nokta daha vardir. Bunlardan ilki ve bizim amaç-
larimiz açisindan en az önemli olan gudur ki, ekonomik büyüme dig ti-
careti artiracaktir ama ülkeyi bir bagka Bati Almanya ya da Japonya
haline dönügtürmek mümkün degildir. Çin gibi kita iriliginde bir gücün
iç pazarimn, nüfus ve hammadde tabammn boyutlari ulkenindenizagiri
ticarete daha küçük, denizci devletler"den biri kadar bagimh\
"ticaretçi

duruma gelmesini hayli imkânsiz kilmaktadir.44 Çin'in emek-yogun ta-

rim sektörünün büyüklügli ve yönetimin dagardan ahnan yiyecek mad-
delerine fazla bagimb hale gelmeme konusundaki kararliligi da dig tica-
reti köstekleyecektir. Muhtemel olan gey, Çin'intekstil gibi dügük mali-
yetli mallarda giderek daha änemli bir üretici durumuna gelmesidir; bu
da Batidan -hatta Rusya'dan- ahnan teknolojinin giderlerini kargila-
maya yardimci olacaktir; ama Pekin yabanci sermayeye, yabanci ma-

536
I

mullere, yabanci pazarlara ya da özellikle tek bir ülkeye veya ihtiyaçla-

rmi saglayan bir tek kaynaga bagimh hale gelmemeye kararhdir. Ya-
banci teknolojisini, araçlarim ve uretim yöntemlerini edinmek, hep
Çin'in dengeleme politikasino daha genig nitelikli gereklerine bagh ka-
lacaktir. Çin'in son zamanlarda Dünya Bankasina ve IMF'ye ilye olmasi
(ve GATT ile Asya Kalkmma Bankasina ilerdeki muhtemel üyeligi) bu-
nunla çeligmektedir bunlar Pekin'in dünya"ya katilmasmdan
"özgär
-

çok, diç pazarlara ve uzun vadeli borçIara bir Büyük Güç ya da özel
ankalarla yapilacak tek yanh
"pazarhklar"
yerine, uluslararasi kuru-
luglar yoluyla yaklagmanin daha iyi olacagina iligkin çikarci hesabimn
birer belirtisidir. Bir bagka deyigle bu tür adimlar, Çin'in statüsünü ve
bagimsizhgun korumaktadir. Ikinci nokta ayridir ama bu noktayla kar-
gihkh bir iligki içindedir. Pekin, 1960'larda Mao'nun yönetimi altmday-
ken, sik sik çikan sinir çatigmalarmdan neredeyse zevk alir gärünürken,
artik kompulariyla baktiklari bile olsa- barigçil iligkiler sur-
-kugkuyla

dürmeyi tercih etmektedir. Yukarida da igaret edildigi gibi, barig,

Deng'in ekonomik stratejisi için.en can alici noktadir; savag bälgesel ni-
telikli bile olsa, kaynaklari silahh kuvvetlere kaydiracak ve Çin'in
"dört

çagdaylaçoa" alani arasmdaki öncelikler siralamasmi degigtirecektir.

Son zamanlarda ileri sürüldügü gibi,45Çin'inMoskova'yla olan iligkile-
rinde kendisini daha rahat hissetmesinin sebebi, sirf askeri alanda elde
ettigi-geligmelerin Orta Asya'da kabaca bir denge yaratmasindan olabi-
"kuvvetler

lir. Bir korrelasyonu"na ya da en azmdan yeteri kadar sa-

vunma kapasitesine ulagmig bulunan Çin, ekonomik geligmeye daha
çok agirlik verebilecektir.
Ancak, amaçlan bariççil olsa da Çin,gene.de tam bagimsizhämi ko-
,
rumaya ve iki süper gücün ülkelerinin diginda yaptiklari müdahaleleri
onaylamamaya ne kadar kararli oldugunu vurgulamaktadir. Çinliler, Ja-
ponya'ya bile ihtiyatla bakarak, Japonya'nmithalat/ihracat içindeki
paylarim simrlamiglar ve ayni zamanda Tokyo'yu Sibirya'nin kalkmmasi
igine fazlaca girmemesi için uyarmiglardir.46 Washington ve Moskova'ya
kargi Çinçok daha ince eleyip sik dokumugtur ve çok daha eleptirel ol-
-

mugtur. Sovyetler'in iligkilerin iyilegtirilmesine iligkin tüm önerileri ve

'

Sovyet mühendisleri ile bilim adamlarmin 1986 bagmda Çin'edönmeleri

bile, Pekin'in temel tavrim degigtirmemigtir. Moskova, üç önemli konu-
dan bazilarinda, belki de hepsinde ödün vermezse, gerçek bir iyilegme
olamaz -

Afganistan'daki Rus istilasi, Vietnam'a verilen Rus destegi ve

uzun süredir devam eden Orta Asya simrlari ve güvenligi sorunu." Öte
yandan, B.D.'nin Amerika ve Ortadogu politikalari da pek çok kez Pe-
kin'in saldiristna ugramigttr (kugkusuz,Rusya'mn tropiklerdeki benzer
serüvenleri
"daha

de). Ekonomik yönden azgeligmig ülkeler"den biri ol-

masi ve beyaz irkm
dünya üzerindeki egemenligi kargisinda içten gelen

537
 bir kugku duymasi, Çin'i süper güç müdahalelerini dogal olarak elegtir-
meye itmektedir; ÜçüncüDünya hareketinin resmen üyesi olmasa ve bu
elestiriferi,
Mao'nun 1960'h yillardaki ateg püskürmelerinin yanmda ol-
dukça ihmh kalsa bile. Ruslarm Asya'daki iddialarma kargi daha änce-
den takmdigi (ve hala da güçlü olan) dügmanca tavirlarina ragmen,
Amerika'am "Çinkozu"nun nasil ve ne zaman oynanmasi gerektigine
iligkin tartigmasi, Çinlilerihälâ kugkulandirmaktadir?" Pekin'e göre,
Rusya'ya došru meyletmek gerekli hale gelebilir ya da (Çin-Rus kavga-
larmdan bu yana, daha sik olmak üzere) Ruslarm nükleer denemelerinin
ortaklaga izlenmesini ve Afganistan ve Vietnam konularmda bilgi aligve-
rigini içine alan önlemler yoluyla Amerika'ya dogru meyletmek gereke-
bilir; ama ideal olan konum, ikisi arasmda egit uzaklikta bulunmak ve
ikisinin de Orta Kralliga" kur yapmasini saglamaktadir.
Bu çerçevede, Çin'in gimdiki (ve gelecekteki) uluslararasi sistem
içinde gerçek anlamda bagunsiz bir etken olarak tagidigt önem, daha iyi
bir karphk bulamadigi için insamn, ülkenin öbür güç1erle baglanti kur-
masmdaki "üslup"u
diyebilecegi özellik sayesinde artmaktadir. Bunu
JonathanPollack öylesine isabetle dile getirmigtir ki, söylediklerini in
extenso** tekrarlamakta yarar vardir:

Yalmzca silah, ekonomik kudret ve güç potansiyeli,

Çin'eglo-
bal güç denklemi içinde atfedilen änemi açiklayamaz. Stratejik
önemi orta diye degerlendiriliyorsa ve ekonomi alanmdaki per-
formansi da en çok iyi ve kötünün karigimi olmugsa, bunlar
hem Washington'un hem Moskova'nin yaptigi hesaplarda
Çin'in taçidigi epey büyük önemi ve dünyanm öbür anahtar
bagkentlerinin Çin'e gösterdikleri dikkati açiklayamamaktadir.
Cevabm bulunabilecegi nokta gudur, Çinkendisini her ne ka-
dar tehdit altmda ve zarar gärmuy bir devlet olarak tammliyor-
sa da, elindeki politik, ekonomik ve askeri kaynaklari çok kur-
nazca hatta yüzsüzce kullanmigtir. Pekin'in süper güçler kargi-
sodaki genel stratejisinde, çegitli zamanlarda anlagmazhk ve si-
lahh çatigma, kismen memnun etme, resmi nitelikli olmayan
baglantdihk ve ilgiyi kesme noktasma yaklagan ve içine kimi
zaman yaygaraci, öfkeci retorikin de karistigi uzaklaçma ol-
mustur. Bunun bir sonucu olarak Çin, tüm uluslar için her tür-
lü anlama gelmekte ve Çin'inuzun vadeli amaçlari ve yönelim-
leri konusunda pek çogu belirsizlik, hatta kaygi içinde kalmak-
tadir.

Orta Kralkk: Eski Çinîmparatorlugu. -

ç.n.
In extenso: Tam olarak, kisaltmadan.
"

ç.n.
-

538
 Kuskusuz, böylesine belirsiz bir strateji kimi zaman önemli po-
litik ve askeri riskleri de beraberinde getirmigtir. Ancak aym
strateji Çin'in kendisini göstermeye baslayan önemli bir güç
konumuna epey güvenirlirlik de kazandirmigttr. Çin, çogu kez
iki süper gücün tercih ya da taleplerine meydan okur bir biçim-
de hareket etmigtir; öbür zamanlarda ise bagkalarinm bekledi-
ginden çok daha farkh davranmigtir. Çin, gärunügte zarara ug-
rayabilecek durumda olmasma ragmen ne Moskova'ya, ne
Washington'a karpi yumuçak ve bag egici olmadigini göstermig-
tir... Çin, tüm bu sebeplerle, hem savag sonrasmda meydana
gelen önemli politik ve askeri çatigmalarm çogunda katihmei
olarak, hem de politik ve ideolojik kategorilere kolay kolay
sigmayan bir devlet olarak, bagkalarmmkine benzemeyen bir
uluslararasi konum kazaamigtir. .
Gerçekten de Çin, kendi
. .

adma bir super güç adayi olarak degerlendirilmelidir -

ne Sov-
yetler Birligi'ni ne de Birlegik Devletleri taklit ettigi ya da onla-
ra benzemeye çaligtigi icin degil, Pekin'in dünya politikasi için-
deki benzersiz konumunun bir yansimasi olarak. Uzun vadeli
olarak dügünüldügü zaman Çin,ne Moskova'mn ne Washing-
ton'un yardimcisi, ne de yalnizca orta bir güç gibi gärülemeye-
cek kadar önemli olan bir politik ve stratejik gücü temsil et-
mektedir."

Son bir nokta olarak gurasi yeniden vurgulanmalidir ki, Çin gu ara
askeri harcamalar konusunda eli siki davranmaktadir ama ilerisi için
siklet" olarak kalmaya hiç niyeti yoktur. Tersine,
"hafif
stratejik bir
Çin, ekonomik geniëlemesine Colbertçi, étatiste bir biçimde hiz verdik-
çe, bu geliçmenin gaç politikasi yönünden daha çok anlami olacaktir.
Insan, Çin'in bilimsel/teknolojik tabamni genigletmek için bugün harca-
digi dikkati ve bu tabano çok daha smith oldugu zamanlarda roketler
ve nükleer silahlar alamnda zaten elde etmig oldugu etkileyici bagarilari
hatirlaymca, bu daha da muhtemel gärünmektedir. Ülkeninekonomik
altyapisini, silahlanmaya hemen yatirim yapmamak pahasina da olsa
geligtirmek için yapilan bu çaba, Çin'dekigeneralleri hemen hiç mem-
nun edecek gibi degildir (bu generaller de her yerdeki askeri gruplar gi-
bi kisa vadeli güvenlik araç1armi uzun vadelilere tercih etmektedirler.)
Ancak The Economist'in isabetle kaydettigi gibi:

[Ekonomik] reformlari bagtan sona izlemeye sabirlari olan

[Çinli]askeri. yetkililer bunun karyihimi alacaklardir. Eger
Deng'in ekonomi için yaptigi planlarm bir bütün olarak dogal
seyirlerini izlemelerine imkân verilirse ve Çin'in verim degeri

539
 planladigi gibi 1980-2000 arasmda därt katma çikarsa (bu
egerlerin epey kapsamh oldugu kabul edilmelidir), 10-15 yil
içinde sivil ekonomi, askeri sektäru sürükleyip götürecek kadar
güç toplamq olacaktir. Igte o zaman ÇinOrdusunun, kompula-
rmin ve büyük güçlerin, üzerinde dügünmeye gerçekten deger
bir geyleri olacaktir
J

Bu yalnizca bir zaman meselesidir.

JAPONLARIN AÇMAZI
Pekin'in Dogu Asya'da olup bitecekler konusunda bu kadar amaçh
olugu, Japonya'nm(kendikendine ilan ettigi) "herkese

yönelik bariççil
diplomasi"si üzerindeki baskilari artirmaktadir -

ya da daha alayci bir

biçimde
"herkes
için her gey olmak"" diye açiklana.bilecek tutumu üze-
rindeki baskilari. Japonlann açmazi belki en iyi gäyle özetlenebilir:
Ülke, 1945'ten bu yana son derece bagarih bir biçimde büyümüg
olmasindan dolayt, global ekonomi ve güç politikasi düzeni içinde ben-
zersiz ve çok elverigli bir konuma sahip bulunmaktadir; ancak bu,
aym
zainanda -Japonlarin dügündügüne göre- son derece nazik ve tehlikele-
re açik bir konumdur ve uluslararasi .kogullarm degigmesi halinde çok
kötü bir biçimde altust olabilir. O halde, Tokyo'nun bakig açisina göre,
olabilecek en iyi gey, bagta "Japonmucizesi"ni doguran etkenlerin de-
vami olacaktir. Ancak içinde yagadigimiz dünya
"doyumsuz"

"doyuma
güçlerin
ulagmig" olanlarm yam sira birbirleriyle kapigarak yarigtikla-
ri düzen tanimaz bir dünya oldugu, teknolojik ve ticari degiçme dina-
migi de çok büyuk hizla sürüklendigi içindir ki, muhtemel görünen
gey
bu elverisli etkenlerin azalmasidir - ya da hepten yok olmasi. Kendi ko-
numunun nazik ve zarara ugrayabilir olduguna inanmasi yüzünden, de-
gigmeninbaskisi kargismda açikça direnmek, Japonyaiçin zor olmakta-
dir; bunun yerine, degigiklikler diplomatik uzlagma yoluyla yavaglatil-
mah ya da baçka yönlere saptirilmalidir. Bäylece de sürekli olarak ulus-
lararasi sorunlara bariççil çözümler getirilmesini savunmakta, kendisini
bagka ülkeler arasindaki diplomatik anlagmazliklarm ortasmda bulun-
ca ürküntü ve-sikinti duymakta ve hiç durmadan daha zengin hale ge-
lirken, belli ki herkesle iyi geçinmek istemektedir.
Japonya'ninolaganüstü ekonomik baçarisi yukarida tartigildi (bkz.
s. 488-90). 40 yili açkm bir süredir Japon anayurdu Amerikan nükleer
ve konvansiyonel kuvvetlerince, deniz yollari ve B.D. donanmasinca
korunmaktadir. Böylece ulusal güçlerini militarist yayilmaciliktan, kay-
naklarim da yüksek savunma harcamalarmdan bagka yönlere kaydira-
bilecek daruma gelen Japonya, kendisini äzellikle de ihracat pazarlari

540
l

açismdan sürekli ekonomik

büyümeye adamigtir. Bu bagari, Japonhalki
girigimciligi, kalite kontrolünä ve çok çahymayi kendisine iyice görev
edinmemig olsa kazamlamazdi; ama birtakim özel etkenler de buna
yardimci oldu: Ihracati hizlandirmak için yenin onyillar boyu yapay
olarak duçük degerde birakilmasi; digardan gelen yabanci mamullerin
satin almmasina getirilen hem resmi nitelikli hem de resmi nitelikli ol-
mayan kisitlamalar (tabii,bu kisitlamalar sanayinin ihtiyaci olan hayati
hammaddeler için säz konusu degildi); Japonmallarina hemen hiç en-
el gerirmeyen liberal bir uluslararasi ticaret dúzeninin varligi
-- bu dü-
zen, üzerine gittikçe daha çok yük binmesine ragmen, Birlegik Devlet-
lerce tutulmustur. O halde, son çeyrek yuzyil içinde
"açik"

Japonya bir
global ekonomik dev haline gelmenin sagladigi tüm yararlari kullanmig
ama bu, tarihte bu tür bir büyümeyi izleyen politik sorumluluklar ve
toprak kazanimlarimn getirdigi sakmcalari yagamadan olmuytur. O
halde Japonya'nmher geyin oldugu gibi kalmasini istemesinde gagilacak
bir gey yoktur.
Japonya'mnbugünkü b.açarisinin temelleri yalmzca ekonomik alan-
da bulundugundan, Tokyo'yu en çok kaygilandiran alamn da ekonomi
olmasi gagirtici degildir. Öte yandan (agagidada tartigilacagi gibi) tek-
nolojik ve ekonomik büyüme, yaklagan 21. yüzyil için en lyi konumda
bulunan ülkeye yeni parlak ödüller vaat etmekte ve Japonya'nmbu tür
elverigli bir konuma sahip oldugu görügünú tartisma konusu yapacak
pek az kimse çikmaktadir.62 Ancak, Japonya'mn bu bagarisi daha gimdi-
den ülkenin ihracata yönelik geniglemesine kargi bir etkisi" ya-
"makas

ratmaktadir. Makasm bir taraf"i Güney Kore, Singapur, Tay-

"keskin

van, Tayland vb. gibi bagka hirsh NIC'lerin (yenisanayilegmig ülkeler)

Japonya'ya benzeme çabalaridir tabii bir de ürün siralamasmda daha
-

alt uçta yer alan (tekstilgibi) Çin'inkendisi vardir." Bu ülkelerin hep-

sinde de emek maliyeti Japonya'nmkinden çok daha dügüktür* ve bu
ülkeler Japonya'mnartik kesin üstünlük sahibi olmadigi alanlarda ona
adamakilli meydan okumaktadir
tekstil, oyuncak, ev egyasi, gemi ya-
-

pimi (çok daha az bir älçüde olsa da) çelik ve otomobil. Bu elbette, Ja-
ponlarin gemi, araba, kamyon ve çelik üretimlerinin sona geldi demek
degildir ama
"piyasalarmda

alici yükseltmesi"ne gitmeleri (sözgelimi

daha yüksek kaliteli çelik ya da tasarimlari daha incelmig ve büyük oto-
mobil üretimine geçilmesi) giderek daha gerekli hale geldikçe, uretim
spektrumunun daha änce rakipsiz olarak yer aldiklari alt siralarmdan
çekinmektedirler ve MITI nin (Uluslararast Ticaret ve Sanayi Bakanhgi)
yerine getirecegi daha önemli görevlerden biri, artik rekabet edemez
duruma gelen sanayi kollarinin agamah olarak kapatilmasini planla-

Japonfirmalarmm bile buralarda fabrikalar kurmalari bu yüzdendir.

541
maktir -

yalmzca gerilemeyi daha az sarsici hale getirmek için degil,

kaynaklari ve personeli uluslararasi ekonominin bagka, rekabete daha
elverigli sektärlerine aktarmak için.
Makasm daha da kaygilandirict olan ikinci keskin tarafi, Amerika-
lilarm ve Avrupalilarin Japon ürünlerinin kendi iç pazarlarina, görü-
nügte kargi konulamaz bir biçimde sizmast üzerine giderek daha düg-
manca bir tepki gästermeleridir. Yillardir bu zengin pazarlarm halklart
Japonlarmürettigi çeligi, imalat makinelerini, motosikletleri, otomobil-
leri, TV cihazlarim ve bagka elektrikli aletleri satm almaktadir. Yillardir
Japonya'ninAET ve Birlegik Devletlerle olan ticaret fazlasi büyümekte-
dir. Avrupahlarm tepkisi daha sert olmug, ithalat kotalarmdan bürokra-
tik engellemelere kadar degigik biçimlerde ortaya çikmigtir (Fransa'nm
Japon elektrikli cihazlarmm yalmzca Poitiers'de personel sayisi yetersiz
bir gümrük kapismdan girebilecegi kogulunu koymasi gibi? Amerikan
yönetimleri açik bir dünya ticaret sistemine olan inançlarmdan dolay1,
kugkulu görünen kisitlamalar.digmda, Jaşon ithal mallarinin
"gänüllü"

yasaklanmasi ya da bagka bir biçimde smirlandinlmasi konusunda te-

reddüt etmielerdir. Ancak en koyu laissez-faire savunucusu Amerikah-
lar bile, esas olarak, Amerika'nin Japonlara yiyecek maddeleri ve ham-
madde saglamasi ve onlardan mamul ürünler almasi biçiminde geligen
bu durum karsismda huzursuzluk duymaktadir bu, ticari statü yönün-
-

den Amerika'nm 150 yildir unuttugu bir tür ya da

"sömürge" "azgelig-

mig" úlke konumu olmaktadir. Dahasi, Birlesik Devletlerin Japonya ile

olan ticaret açiginin büyümesi--bu açik, 31 Mart 1986'da sona eren ma-
li yilda 62 milyar dolardi- ve bu Pasifikötesi rekabetin yükünü hisseden
kugatilmig durumdaki Amerikan sanayi kollaruidan gelen baskilar,
Washington'un dengesizligi azaltici önlem taleplerini artirmigtir yerin -

degigim degerindeki yükselmeleri tegvik, Japonya'yagiren Amerikan it-

hal mallarinda önemli artig vb. Üstelik, Bati dünyasi yari-korumacihga
dogru kayarken, tekstil ürünleri ve televizyon ithalation toplam mikta-
rina kisitlama getirme egilimi, Japonya'nmdaralan bu pazari Asyah ra-
kipleriyle bölügmek zorunda kalmasi anlamma da gelmektedir.
O halde, kimi Japon sözcülerinin iglerin yolunda gittigini yalanla-
malari ve pazar paylarma ve zenginliklerine yänelen tehditlerin ürkütü-
cü bir biçimde üst üste geldigine igaret etmeleri hiç de çaqirtici degildir:
Pek çok sanayi kolunda Asyah NIC'lerin Japonya'yagiderek daha çok
meydan okumalari, Batih hükümetierin Japonya'nmyaptigi ihracata
getirdigi kisitlamalar, Japonvergi yasalarmm degigtirilmesi, parano ta-
sarruftan tüketime kaydirilmasi ve ithalatta büyük·bir artig saglanmasi
için yapilan baskilar, son olarak da yenin degerinde meydana gelen hizh
yükselme. Iddiaya göre, bunlarm hepsi Japonya'nut ihracata dayah iler-
leyiginin sonu, ödemeler fazlasom gerilemesi, büyüme hizino yavagla-

542
 masi demek olabilir (ekonomidaha
"olgun"lagtikça

ve gösterigli bir ge-

nigleme gerçeklegtirme potansiyeli daraldikça, büyüme hizi zaten kesil-
meye baglamig durumdadir). Japonya, böyle bir çerçeve içinde, olgun-
lasmakta olamn yalnizca ekonomisi olmadigi yolunda bir kaygi da duy-
maktadir: Nüfusunun yas yapisi yüzünden, 2010 yilma gelindiginde,
"ände

gelen sanayi ülkeleri arasmda en dügük çaligabilir insan (15 ile

64 yag arasmda olanlar) orani"na sahip olacaktir; bu da sosyal güven-
lik giderlerinin yükseltilmesini gerektirecek ve dinamizm kaybina yol
çabilecektir? Üstelik,Japon tüketicisini yabanci ülkelerde yapilmis
ürünler satm almaya yönlendirme girigimlerinin hepsi (Mercedes araba-
lar gibi bir ölçüde sayginlik belirtisi olanlar digmda) ülke içinde politik
çekiçmelere yol açmaktadir;" bu ise, geçmigte Japonya'mnihracata da-
yals olarak sürekli büyumesinin ayrilmaz bir parçasi olan görüg birligi
politikasmda muhtemel bir çözülmeye yol açabilir.
Japonya'nmekonomik büyümesinin daha olgun bir agamaya girer-
ken yavagladigi dogru olabilir ve öbür ülkelerin Japonya'ninänceki ih-
racat patlamasma yardimci olan ekonomik avantajlari elinde tutmasina
izin vermeye istekli olmadiklari da kesinlikle dogrudur; ama gene de, Ja-
ponya'mn ilerde öbür Buyuk Güçlerden daha hizh bir genipleme sagla-
yacagmi gästeren hatiri sayihr saglam sebepler, hâlâ vardir. Her geyden
_
önce, digardan alman hammaddelere inanilmaz ölçülerde bagimh bir ül-
ke oldugu için (petrolününyüzde 99'unu, demirin yuzde 92'sini, bakiri-
nin yüzde 100'ünü digardan almaktadir) pek çok maden cevherinin, ya-
kitm ve yiyecek maddelerinin fiyatlarmi düguren ticari kogullardan çok
büyük ölçüde yararlanmaktadir; petrol fiyatlarmda 1980-1981'den son-
ra meydana gelen ve Japonya'yamilyarlarca dolarhk döviz tasarrufu
saglayan dügügler, hammadde ve yiyecek maddeleri fiyatlarmda meyda-
na gelen dügüglerin yalnizca en çarpici ärnekleridir." Ayrica, yenin dege-
rindeki hizli artig, ülkenin denizagiri ihracatmi bir älçüde
(herzaman ta-
1epin esnekligine bagli olarak) kesintiye ugratma ihtim-alini tagimakla
birlikte, ithalatin maliyetini de çok büyük ölçude dügürmektedir böy- -

lece sanayinin rekabet edebilir niteligini korumasma ve enflasyonun du-

ük kalmasina da yardimci olmaktadir. Bunlara ek olarak, 1973 petrol
bunahmi, Japonlari her türlü enerji tasarrufu arayigma itmigtir; bu da
sanayinin daha da artan verimliligine katkida bulunmaktadir; Japonya,
yalnizca son on yllda petrole olan bagimliligini yüzde 25 oraninda azalt-
migtir. Ayrica, söz konusu bunalim, Japonya'yisürekli olarak yeni
hammadde kaynaklari arayigina ve bu alanlarda buyük yatirimlar yap-
maya zorlamistir. (bu bir ölçüde, Ingiltere'nin 19. yüzyilda denizagiri
bölgelerde yaptigi yatirimlari andirmaktadir.) Bunlarm hiçbiri, tam bir
kesinlikle, Japonyadügük fiyath hammadde akigmm sürecegine güvene-
bilir demek degildir; ancak bu yolda iyi belirtiler bulunmaktadir.

543

I . IslilllLI Lrlip-Bl. . . I,,,,LLI.. MIELMilli--i-Riih lulN 111 i I i M.M I--p i Indi-li-----El------------li-- mmmmm-a--mmmm. m..li i I.: ... minanimi
 Daha önemli olan, Japonsanayiinin, 21. yüzyihn baglari için eko-
nominin en umut verici (ve sonuçta, en kârh) sektörleri yönünde büyü-
mesinin sürmesidir: Yüksek teknoloji yönünde. Bir bagka deyigle,
Ja-
ponya'nm sürekli olarak tekstil üretimi, gemi yapimi, ham çelik iginden
-bunlari

emek maliyetleri daha dügük ülkelere birakarak- çekilirken,

çok daha yüksek bir katma degeri olan, bilimsel yönden ileri nitelikli
mamullerde önde gelen güçlerden biri (belki de en bagtaki) olmay1
amaçladigt açiktir. Bilgisayar alanmdaki bagarilari öylesine iyi bilin-
mektedir ki bunlar arak bir efsane halini alnuçtir. Bagta Amerikan tek-
nolojisini bol bol ödünç alan Japon firmalari, içteki avantajlarin hep-
sinden (iç pazarin koruma altmda olmasi, MITI destegi, kalite kontro-
lünün daha iyi olmasi, yenin dolar kargisindaki elverigli orani) oldugu
kadar büyük bir ihtimalle-- ister 16k RAM, $4k RAM ister daha
-çok

sonraki 265k RAM olsun, çogu Amerikan girketini yari-iletken üreti-

minden uzaklagtirmak üzere maliyet fiyatmm.altmda kalan
"dam-

ping"lerden de yararlanmiglardir "

Amerikan bilgisayar sanayii için daha da kaygi verici olan, Japon-

ya'mn iki yeni (ve çok daha kärh) alana kararhhkla geçtigini gästeren
igaretlerdir. Bunlardan ilki, ileri bilgisayar uretimidir;özellikle de mev-
cut en buyük makinelerden yüzlerce kez daha hizh çahyan ve sahipleri-
ne gifre çözmekten uçak tasarunma kadar çok büyük yararlar saglayan,
incelikli ve çok pahah kugak" süper bilgisayarlar. Amerikah
"beginci

uzmanlar daha gimdiden, Japonya'nmbu alana böylesine bir hizla kay-

miç olmasi ve MITI ile Hitachi ve Fujitsu gibi büyük girketlerin bu
alanda yapilacak aragtirmalar için akittiklari sermaye miktarlari kargi-
sinda afallamig durumdadir." Üstelik aym
gey, Amerikan firmalarmin
(ve bir iki Avrupa firmasmm) 1980'li yillarm bagina kadar rakipsiz ol-
duklari bilgisayar yazihmi* alamnda da olmaktadir.'° Kugkusuz hem
süper bilgisayarlar hem de yazihm alanmdaki üretimin bagarili olmasi,
yariiletkenlerin yapimindan çok daha büyük bir iytir ve Japontasarim-
cilari için en zorlu smav olacakttr; bu arada hem Amerikan hem Avru-
pa girketleri (Avrupa'dakiler hükümetlerinden büyük destek görmekte-
dir) ticari rekabeti gägüslemek üzere hazirlik yapmaktadir; B.D. Savun-
ma Bakanhgi, süper bilgisayarlarm geligtirilmesinde ilerde olabilmeleri-
ni saglamak için ulusal firmalarma çok büyük destek verecektir. Bunun-
la birlikte, söz konusu kuruluglarm Japonya'ninbu .alanlarda sürekli
olarak geride birakilabilecegini dügünebilmeleri için çok iyimser olma-
lari gerekir.
The Economist, Wall Street Journal,New York Times gibi saygm
gazeteler ve daha pek çoklari, Japonya'mn yüksek teknolojinin yem

Yazam: Software.
*

- ç.n. I

I
544
l

alanlarina girigini konu alan yazilara sik sik yer verdikleri için ayrintila-
ri burada da tekrarlamak gereksiz olur. Mitsubishi'nin Westinghouse'la
baglantist, Japonya'ninnukleer güç sanayiine olan ilgisinin artigmi gös-
teren bir igaret sayilmigtir." Biyoteknoloji de özellikle tarim ürünlerinin
artirilmasi yänünden tagidigi anlamla, Japonlarmbuyük ilgisini çek-
mektedir. Seramik de öyle. Japon Uçak Geliçtirme Kurulugunun
1990'lar için yakit yeterligi olan yeni bir uçak kugagi üretmek üzere
Bgeing'le bir araya geligi -Amerikali bir uzman bu anlagmayi, Japon-
yd'run ucuz finansman saglay1p Birlegik Devletlerden teknoloji ve bilgi-
beceri alacagi "Faustça bir pazarhk" olarak suçlamigtir'2- gelecek açi-
sindan daha da änemli olabilir. Ama (sirf verim açisindan)
en önemli
nokta belki de,
Japonya'nm sanayi robotlari alamnda gimdiden dikkat
çekici olan öncülügü ve hemen tümüyle bilgisayarlarm, lazerlerin ve ro-
botlarin denetiminde olan tam (deneysel)fabrikalar geligtirmesidir: Ül-
kedeki iggücünün azalmasmin nihai çäzümü olarak! Son rakamlar gunu
göstermektedir ki, "Japonyatüm dünyanin toplu üretimi kadar, Birle-
gik Devletlerin geligtirme hizino da bir kaç kati bir hizla, sanayi robotu
çikarmayi sürdürmugtür." Bir bagka inceleme de Japonlarinrobotlarmi
Amerikahlara göre çok daha etkili bir biçimde kullandiklarmi göster-
mektedir?
Tüm bu yuksek teknoloji girigimlerinin ardmda Japonya'ya baglica
rakiplerin kargisinda belirgin avantajlar saglayan daha genig bir yapisal
etkenler kümesi yer almaktadir. MITI için, ekonomide ünlü Prusya Ge-
nelkurmayinmkine denk bir rol oynuyor denmesi, yabancilarm bir
abartmasi olabilir" ama MITI'nm yapilan aragtirmalari düzenleyerek,
büyümeye elverigli sanayi kollarma para saglayip, gerilemekte olanlarm
yumuçak ekonomik geligmesine genig anlamda yön vermesi, bugüne ka-
.
dar, Birlegik Devletlerin eggüdümsüz laissez-faire'ci yaklagimmdan daha
iyi sonuç vermigtir. Góç veren ikinci nokta
-belirli

firma ve sanayi kol-

larmm yükselig ve çäküglerinin sebeplerini açiklayan en önemli yönler-
den biri-- Japonya'dakiAr-Ge çaligmalarma büyük (ve giderek artan)
miktarlarda para ayrilmasidir. "GSMH'dan Ar-Ge'ye ayrilan pay bu on
yil içinde hemen hemen ikiye katlanarak, 1980'de GSMH'nin yüzde
2'siyken 1990'da beklenen yüzde 3,5 oranma çikacakttr. Birlegik Dev-
letler ise Ar-Ge giderlerini GSMH'mn yaklagik yüzde 2,7si olarak be-
lirlemigtir. Ancak, askeri aragtirmalar bir yana birakihrsa, JaponyaAr-
Ge'ye daha gimdiden Birlepik Devletler kadar adam bagi is saati ay1r-
maktadir ve yakmda bu ige onun kadar para harcayacaktir. Bugürkü
egilimler sürerse,
Japonya1990'li yillarin baginda askeri nitelikli olma-
yan Ar-Ge alamnda äne geçecektir."" Belki daha da ilginç olan nokta,
Japonya'dakiAr-Ge giderlerinin, Avrupa ve Birlegik Devletlerdekinden
çok daha büyuk bir oranda, sanayinin kendisi tarafindan kargilanmak-

545
ta ve bu isi, çok daha büyük ölçüde gene sanayinin kendisinin yapmak-
ta olugudur (öbür taraflarda ise hukümetler ve üniversiteler bu konuda
çok gey yapmaktadir). Bir bagka deyigle, säz konusu çahqmalar dogru-
dan piyasayi hedef almaktadir ve bunlarin kisa bir süre içinde kendi
masraflarmi kendilerinin cikarmasi beklenmektedir. "Salt" bilim bagka-
larina birakilmigtir ve ancak ticari yönden geçerligi açik hale geldigi za-
man kullamlmaktadir.
Üçüncü avantaj, Japonya'dakiulusal tasarruflarm çok yüksek bir ·

düzeyde olugudur; bu durum, äzellikle Birlegik Devletlerle kiyaslama

yapildigi zaman belirgin hale gelmektedir. Sebebi ise kismen vergi sis-
temleri arasindaki farkhhklardir. Birlegik Devletlerdeki sistem gelenek-
sel olarak kipisel borçlari ve tüketici harcamalarmi tegvik etmigtir -- Ja-
ponya'daki ise, kipisel tasarruflari. Ayrica, ortalama olarak, Japon-
dönemi için çok daha fazla para biriktirmek zo-
-yaghlik

ya'daki birey,
rundadir, çünkü emeklilik için yapilan düzeniemelerde genellikle o ka-
dar eli açik davramlmamaktadir. Bu demektir ki, Japonbankalari ve si-
gorta girketleri para içinde yuzmekte ve sanayiye dügük faizle kredi sag-
layabilmektedir. Japonya'dahem vergi, hem sosyal güvenlik ödentisi
"refah

olarak toplanan GSMH payi, kapitalist ve devleti" toplumlari-

riinkinden çok daha dügüktür ve Japonlarmbu miktari, sermaye yati-
rimlari için dügük tutmayi sürdürme niyetinde olduklari bellidir."
"Ja-
pon usulleri"ni taklit etmek isteyen Avrupalilarm, her geyden önce, sos-
yal refah harcamalarmi büyük ölçüde kismalari gerekecektir. Japonsis-
temine tutkun olan Amerikahlar da hem savunma hem sosyal harcama-
larmi dügürmek, hem de vergi yasalarim gimdiye kadar yaptiklarmdan
daha esasli bir biçimde degigtirmek zorunda kalacaklardir.
Ülkenin dördüncü güçlü yam gudur, Japonfirmalari, saygmhk belir-
tisi sayilan ya da özel uzmanhk alanma giren mamuller digmda, iç piya-
sayi hemen tämüyle garantilemiçlerdir bu ise, çogu Amerikan firmasi
-

ya da (korumacilikyolundaki çabalarma ragmen) Avrupa'daki girketle-

rin çogunlugu için artik söz konusu olmayan bir durumdur. Durumun
böyle olmasma büyük älçüde, Japon üreticilerini iç piyasada kayirmay1
amaçlayan, bagtan beri mevcut bürokratik uygulamalar ve yönetmelik-
ler yardim etmigtir ama bu tür mekantilist düzenlerin ortadan kaldiril-
masi bile, Japonya'daki tüketicileri, hammaddeler ve temel yiyeceg
maddeleri digmda,
"yabanci
aligverig"e ikna edecege benzememektedir;
Japon ürünlerindeki ynksek kalite ve burlara olan ahykanhk, saglam
bir kültür gururu ve ülke içindeki dagitim ve satiglarm karmagik yapisi
böyle olmasmi saglayacaktir.
Son olarak da, Japonya'dakiiggücünün çok üst düzeyde bir nitelige
sahip olmasi söz konusudur
-en

azmdan çegitli matematiksel ve bilim-

sel yetenek testlerinin älçtügu kadariyla- ve bu iggücü yalmzca y'ogun i

546
 rekabete dayali bir devlet egitim sistemi içinde yetigtirilmemekte, girket-
lerin kendileri tarafindan da sistemli bir biçimde egitilmektedir. Japon-
ya'da 15 yaginda olanlar bile, smanabilir konularda (matematikgibi)
çogu Batih yagitlarma gäre belirgin bir üstünlük göstermektedir. Daha
yüksek bilgi alanlarinda denge farklidir: Japonya Nobel ädüllu bilim
adami kitligi çekmektedir ama tüm Bati
ulkelerinden çok daha fazla sa-
yida mühendis yetistirmektedir (Birlegik Devletlerin kendisinden de
ygzde 50 oramnda daha fazla). Ayrica Japonya'dayaklayik 700.000
Al-Ge görevlisi vardir ve bu say1 Ingiltere, Fransa ve Bati Almanya'nm
bir araya getirebildiginden daha yüksektir."
Yukarda geçen be; erkenin karma sonuçlarmm, öbür önemli ulus-
larin kogullarma göre, istatistiklerle ölçülerek degerlendirilmesi yapua-
maz; ancak, bir arada dügünüldüklerinde, Japon sanayiine son derece
saglam bir temel kazandirdiklari açiktir.
Japonya'daki iggücunun
yu-
mugakbagliligt ve çahykanligi ile, yalnizca girket sendikalarmm bulun-
dugu, görüg birligine varma çabalarmin yapildigi ve grevlerin hemen
hiç görülmedigi sanayi iligkileri sistemine egemen oldugu gärünen
uyum havasi da öyle. Insana çekici gelmeyen niteliklerin bulundugu da
açiktir: Daha uzun çaligma saatleri; çirket etosuna yaygin olarak boyun
egig (sabahmerken saatlerinde yapilan beden egitiminden baglayarak)
gerçek anlamda bagimsiz sendikalarin bulunmayigi, daracik konutlar,
hiyerargiye ve üste gästerilecek sayg1ya verilen agirhk, Üstelik Japon-
ya'daki fabrika kapilannin digmda radikallegmig bir ögrenci toplulugu
da vardir. Bunlar ve Japontoplumundaki bagka rahatsizlik verici özel-
likler pek çok Batili gözlemci tarafindan yorumlanmigtir" bu gäzlem-
--

cilerden bazilari ülkeyi, kara Avrupa'si üzerinde yagayanlarin 19. yüzyil

Ïngiltere'sindeki
"fabrika

sistemi" kargismda ortaya koyduklari türden

.
bir dehget ve saygiyla sizliyor görünmektedir. Bir bagka deyigle, igçilerin
ve toplumun verim (ve bäylece de zenginlik yaratma) açisindan daha
etkili oldugu açikça görülen düzenlenme biçimlerinde, geleneksel norm-
lara ve bireyci davraniç biçimlerine yönelmig rahatsiz edici bir tehdit
bulunmaktadir. Japonsanayii mucizesinin takliti yalnizca teknoloji ve
iy yönetimi alanindan gu ya da bu parçanm kopya edilmesini degil, Ja-
ponya'nin toplumsal yapisinin büyük ölçüde taklitini gerektirecegi için-
dir ki, David Halberstam gibi gäzlemciler, "Bu, yuzyilin geri kalan bö-
lümbnde Amerika kargismdaki en yeni ve en zorlu meydan okuma-
. .
.

dir.. .

Sovyetler Birligi ile olan politik-askeri yarigmadan

.

çok daha
. . .

zorlu ve daha yogun bir yarigma. demektedir.

.""

. .

Sanayide bu tür güçlü yönlerin olmasi yetmiyormuy gibi, bir de

burlara Japonya'nmgagilacak bir hizla dünyanin baglica borç veren ül-
kesi olarak ortaya çikigi eklenmigtir; Japonyaher yll on milyarlarca do-
lar ihraç etmektedir. MITI'nin 1969'da Japonya'mn digariya borç ver-

547
 I

mesi konusuna getirilmig olan ihracat denetimlerini kaldirmasmdan ve

denizagiri ülkelerde yatirim için mali tegvikler yaratmasindan baglaya-
rak süren bu degigim, iki ana sebepe dayanmaktadir. Bunlardan ilki
Ja-
ponya'daki kipisel tasarruflarm agiri yüksek bir düzeyde olugudur -Ja-
ponya'da verilen ücretlerin yüzde 20'sinden fazlasi biriktirilmektedir;
öyle ki 1985'e gelindiginde, "Japon ailelerin toplam ortalama tasarruf-
lari ilk kez olmak úzere ortalama ydlik geliri agmigttr""- bu durum
mali kuruluglari paraya bogmugtur ve bu paralar daha yüksek kârlar
getirmeleri için giderek daha büyük oranlarda dg yatirimlarda kullaml-
maktadir. ikinci sebep ise, ihracattan gelen kazançlardaki patlama yü-
zünden, Japonya'nm son yillar içinde görülmemig boyutlarda ticaret
fazlasi elde etmesidir. Eu tür fazlalarin (ülkeyegeri döndügü takdirde)
iç enflasyonu kärükleyeceginden korkan JaponyaMaliye Bakanhgi, dev
bankalari, denizapri ülkelerde çok büyük miktarlarda yatirim yapmaya
özendirmektedir 1983'te Japonya'dan digari yönelen net sermaye aki-
i 17,7 milyar dolardi, bu rakam 1984'te 49,7 milyar dolara 1985'te
64,5 milyar dolara yükseldi ve Japonya'yidünyanm en büyük net borç
verici ulkesi yapti. Uluslararasi Ekonomi Enstitüsü direktörü, 1990'a
gelindiginde, dünyanin geri kalan bölümünün Japonya'ya500 milyar
dolar gibi pagkmlik verici miktarda bir borcu olacagmi tahmin etmekte-
dir ve Nomura Aragtirma Enstitüsünün tahminine gäre, 1995'e gelindi-
ginde,Japonya'nmdenizagiri bölgelerde sahip oldugû gayri safi varligi
bir trilyon dolari agacaktir." Japonbankalari ve tahvil firmalarmm hiz-
la dünyanm bu alanlardaki en büyük ve en bagartli kuruluglari haline
geliyor olmalari çagirtici degildir."
Japon sermaye ihracatmdaki bu büyük kabarma, dünya ekonomisi
ve belki Japonya'nmkendisi
için de, yarar sagladigi kadar tehlike de ta-
imaktadir. Eu paralarin
önemli bir miktari dünyadaki altyapi çaligma-
larma (Many Denizi Tüneli gibi) ve yeni demir cevheri alanlarinm açil-
masina yatirilmaktadir (sözgelimiBrezilya'da); bunlar Tokyo'ya dolayli
ya da dolaysiz olarak yarar saglayacaktir. Bagka paralar da Japongir-
ketleri ve bunlarm sermaye fazlalarmm denizagiri ülkelerde para yardi-
mi haline dönügmesi yoluyla kullamlmaktadir (özellikleuretim için)
-

ya Japonmallarmi dügük emek maliyeti olan ülkelerde yaptirarak bun-

larm rekabet durumda kalmalarim saglamak ya da korumac\
edebilir
tarifeleri ortadan
kaldirmak üzere, sözgelimi AET ülkelerine ya da Bir-
legik Devletlere ait topraklarda fabrikalar kurmak için. Ancak bu ser-
maye akipinin büyük bölümü kisa vadeli bonolara (äzelliklede B.D.
Hazine bonolarma) gitmigtir; bunlar Japonya'yabuyük miktarlarda ge-
ri getirilecek olursa, uluslararasi mali sistemi 1929'da oldugu gi-
-tipki

bi-- altüst edebilir ve dolar ile B.D. ekonomisi üzerinde korkunç baski-
lar olugturabilir, çünkü bu paralarin buyük bir bölümü Reagan yöneti-

548
I
i
l
i

mi sirasmda ortaya çikan çok büyük bütçe açiklarini finanse edecektir.

Ancak, Tokyo'nun, genel olarak sermaye faziasmi ülkeye geri getirmek
yerine, denizagiri ülkelerdeki yeni girigimlere yatirarak tekrar tekrar
kullanma ihtimali çok daha fazladir.
Japonya'nmson birkaç yil içinde dünyano ände gelen net alacakh
ülkesi haline geligi -ve

bunun yani sira Birlegik Devletlerin en çok borç

veren ülke durumundan en çok borç alan ülke durumuna dönügmesi--
yle.sine hizla olmaktadir ki, bunun tam olarak ne antama geldigini he,
saplamak zordur. "Tarihe bakildiginda, alacakh bir ülke global ekono-
mik geniçIemenin her döneminde büyümeye öncülük ettigi ve Japon-
ya'am devri de yaklagtigi"na" göre, Tokyo'nun dunyamn oncu bankeri
olarak ortaya çikigmin, daha önce gärülen Hollanda, Ingiltere ve Birle-
ik Devletler örneklerinde oldugu gibi, uluslararasi ticaret ve maliyeye
orta ve uzun vadeli yeni bir destek saglamasi pekâla mumkündür. Bu
agamada dikkat çekici görünen nokta gudur ki, Japonya'nm "görün-

mez" mali rolü, (säzgelimi)Îngiltere örneginden farkh olarak, sanayi

alaninda sahip oldugu çok büyük boyutlardaki äncülügü
"görünür"

önemli bir asmmaya ugramadan gerçeklegmektedir. Belki bu degigebilfr.

Eger yenin degeri çok yukarlara firlarsa, Japonyada imalat tabanmda
ve verimlilik artig oraninda
"olgunluk"

uzun vadeli bir ve yavaslama

geçirirse, bu degigiklik hizia olur. Ancak böyle bir gey olsa bile (yukart-
da da gösterildigi gibi) -Japonya'ninbir imalatçi ülke olarak gerileme-
sinin yavag bir süreç olacagmi dügundürecek sebepler bulunmaktadir.-
Açik olan bir gerçek vardir: Japonya'mn 2000 yihna gelindiginde deni-
zaziri ülkelerde sahip olacagt tahmin edilen varhk dikkate almirsa, di-
garda elde edilen kazançlar bol miktarda ülke içine akarak cari hesap
dengelerine büyük miktarda eklenecektir. O halde, Japonyaher yönden
çok daha zengin olacak gibi görünmektedir.
Peki, Japonya21. yuzydm bagmda ekonomik yönden tam olarak
ne kadar güçlü olacaktir? Genig çapta bir savag, ekolojik bir felaket, ya
da dünyada 1930'lard-aki gibi bir durgunluk ya da korumacihga dönüg
olmazsa, bu soruya oybirligiyle verilecek
cevap gäyle olacak gibi görün-
mektedir: Çokdaha güçlü. Bilgisayarlarda, robot yapimmda, telekomü-
nikasyonda, otomobilde, kamyon ve gemi yapimmda ve muhtemelen
biyoteknoloji ve hatta uzay sanayiinde, Japonya ya en ände olacaktir
ya da ikinci ülke durumunda. Mali konularda o zamana kadar bagkala-
riyla kiyas kabul etmez hale de gelebilir. Daha gimdiden kigi bagma
GSMH'smm Birlegik Devletler ve Bati Avrupa'mnkini geçip gittigi bildi-
rilmektedir; bu da Japonya'yahemen hemen dünyadaki en yüksek ya-
gam düzeyini saglamaktadir. Dünya imalat verimi ya da toplam dünya
GSMH'si içindeki paymm ne olacagmi söylemek
'

ise imkânsizdir.
1951'de Japonya'nin toplam GSMH'smm Ingiltere'ninkinin üçte biri
ve

549

i
h- .
9,
I
 Birlegik Devletlerinkinin yirmide biri (!) kadar oldugunu hatirlamak ye-
rinde olacaktir; ancak 30 yll içinde Ingiltere'ninkinin iki katma
ve Bir-
legik Devletlerinkinin hemen hemen yarisina yükselmigti. Kugkusuz
Ja-
ponya'nin o onyillardaki büyüme hizi, özel koçullardan dolayi olaga-
nüstü büyüktü. Ancak pek çok degerlendirmeye göre," önümüzdeki
birkaç onyilda Japon ekonomisinin öbür büyük ekonomilerden (tabii
Çin diginda) yilda yüzde 1½-2 oraninda daha hizh olarak geniglemesi
hâlâ mümkündür.* Igte bu yüzden, Herman Kahn ve Ezra Vogel gibi bi-
lim adamlari Japonya'nin21. yüzyilin baginda ekonomik yönden, "bir

numara" olacagmi ileri sürmüglerdir ve pek çok

Japonun bu beklenti-
den hiz almalart gagirtici degildir. Dünya nüfusunun ancak yuzde 3'üne,
yaçanabilir topraklarin da ancak yüzde 0,33üne sahip olan bir ülke için,
bu neredeyse inanilmaz bir bagaridir. Insan gäyle dügünebilir: Yeni tek-
nolojinin kendi içinde tagidigi imkânlar olmasaydi, Japonya, halkinm
ve topraklarinin sahip oldugu potansiyeli
en üst düzeyde kullanmaya
zaten yaklagmisti ve oldukça küçük öbür kenar ya da ada devletleri gibi
(Portekiz, Venedik, Hollanda, hatta kendi döneminde Ingiltere), kendi-
sinden çok daha büyük kaynaklara sahip olan ve onun baçari getiren
ahqkanliklarini kopya etmekten bagka hiçbir geye ihtiyaci olmayan
aluslar bir gün Japonya'yigeçebilirlerdi. Ancak üzerinde tahmin yürü-
tülebilir gelecekte
Japonya'ningeligirn çizgisi yukari dogru gitmeyi sür-
dürecektir.
ÏnsanJaponya'ninbugünkü ve gelecekteki ekonomik gücünü hangi
yolla ölçerse ölçsün, baskin çikan iki nokta vardir. Bunlardan ilki,
Ja-
ponya'nin çok büyük ölçüde verimli ve zengin olmasi ve giderek çok
daha verimli ve zengin hale gelmesidir. Ikincisi ise, askeri gücünün ve
savunma harcamalarinin uluslararasi ekonomik düzen içindeki yeri ile
hiçbir benzerligi olmarnasidir. Japonyamakul büyüklükte bir donan-
maya (31 destroyeri ve 18 firkateyni vardir), ülke savunmasina yönelik
bir hava kuvvetine ve sinirli bir orduya sahitir ve äbür ülkelere kiyasla
I
I

*
Bunun dogru oldugu varsayibrsa, kesin rakamlarla ne anlama geldigine igaret etmek,
teknik sebeplerden, gene de zordur. Uluslararasi kargilagtirmalarda
yaygm olarak kulla- i
ndan (sözgelimi CIA tarafindan) istatistiklerin çogu, Amerikan dolarma ve piyasa döviz
kurlarma dayanmaktadir, böylece, 1985-1986'da dolarm degerinin yen kargismda.he
men hemen yüzde 40 oranmda dü mesi, bu tür hesaba göre, Japonya'nmGSMH topla-
mmi Birlegik Devletlerinkine kiyasla, çok büyük ölçüde artirabilir (SSCB'ninkine kiyas-
la da öyle; çünkü bu ülkenin GSMH'si
'genellikle

"geometrik
ortalama dolar" üzerin-
den olmaktadir.f' Sirf yenin bugünkü degigim degerinde bir dolara 120, hatta 100 -gibi
bir artig olmasi uzmanlari bunun yen için
-kimi

ekonomi "gerçek"
kur oldugunu dü-
ünmektedir"-
Japonya'ya Birlegik Devletlerinkine yako ve Rusya'nmkini epey ayan
bir toplam GSMH saglayacaktir. Hizla dalgalanan kurlann yarattig1 sorunlar yüzün-
dendir ki, kimi iktisatçilar"satm
alma paritesi oranlan" kullanmayt tercih ermektedir-
ler; ancak bu cür degerlendirmenin de kendine özgü sorunlari vardir.

550
I

1930'lar, hatta 1910'larda oldugundan çok daha önemsiz bir askeri

güçtür. "Yükün paylagimi"na" iligkin tartigmayla daha yakindan bag-
lantih nokta ise, Japonya'nm savunmaya baskalarma kiyasla çok daha
az para ay1rmasidir. The Military Balance'in verdigi rakamlara gäre, Ja-
ponya 1983 yilmda savunmaya 11,6 milyar dolar harcarug, buna kar-
gilik Fransa, Bati Almanya ve Îngiltere 21-24 milyar dolar, Birlegik Dev-
letler ise 239 milyar dolar gibi muazzam bir miktar harcamiglardir, o
_
14aldekipi bagma dù;ünüldügünde, ortalama bir Japonyurttayi o yil sa-
vunma icin yalnizca 98 dolar ödemek zorunda kalmis, buna kargilik or-
talama bir Ingiliz 439 dolar, ortalama bir Amerikali ise, 1.023 dolarlik
ödeme yapmak zorunda kalmiglardir." Bugünku zenginligi dügünüldü-
günde,Japonya savunma maliyeti açisindan ucuz kurtuluyor gibi gö-
rünmektedir ve bu, birbiriyle bagmtih iki yolla olmaktadir: Birincisi,
-

bagkalarmm korumasi altina siginmigtir, yani Birlegik Devletlerin; ikin-

cisi de,
savunma giderlerinin dügük olmasi, Japonya'ninkamu harca-
malarini dügük tutmasma ve Amerikali ve Avrupali rakiplerine onca za-
imalat çabalarina daha çok kaynak saglanmasma yardimci ol-
rar veren
maktadir.""

Japonya,savunma harcamalarini Avrupali NATO üyelerinin belir-

ledigi düzeyde bu miktar, ortalama olarak GSMH'nm yuzde 3-
-ki

4'üdür-- çikarmasi yolunda Birlegik Devletler Hükümetinden ve kendi-

sini eleptiren baçka Batililardan gelen baskilara kargilik verecek olsa,
dramatik bir degigim meydana gelecek ve bu degigim, Japonya'yi
(Çin'in yani stra) dünyadaki üçüncu en büyük güç yaparak, savunma
harcamalarini yilda 50 milyar dolara yükseltecektir. Japonya'mntekno-
lojik ve verimlilik kaynaklan göz önüne ahnacak olursa, sözgelimi do-
nanmasi için uçak gemisi gärev kuvvetleri ya da caydiricihk için uzun
menzilli füzeler olugturabilecegi kugkusuzdur. Uzakdogu'daki Sovyet gü-
cü için bir kargi güç olugturacagi ve böylelikle fazla yayilmis olan Birle-
gik Devletlere yardimci olacagi kesindir.
Ancak, olmasi çok daha muhtemel görunen odur ki, Tokyo bu dig
baskilardan kurtuimaya ya da hiç olmazsa Washington'la uyugmazliga
dugmemek kaydiyla, savunma harcamalarmi olabildigince dügük tut-
maya çabalayacaktir. Bunun baghca sebebi, Japonya'mnsavunma har-
camalarmi GSMH'mn yüzde l'i gibi bir üst simr içinde tutma istegin-
den kaynaklanan salt simgesel bir sebep olmamigtir; Japonya NATO
belirlemelerinegöre (yaniasker emekli maaçIari da içinde olmak üzere)
bu engeli zaten yikmig durumdaydi ve 1950'li yillarm bagmda savunma
için zaten GSMH'simn epey büyük' bir oramm harcadi. 1951 tarihinde
yapilan B.D.-Japonya Güvenlik Antlagmasom kogullariyla da pek bir il-
gisi yoktur; bu anlagma Amerika'mn Japonya'dakiaskeri varhgrim ya-
sal dayanagidir ve Tokyo'yu stratejik güçten çok, ticareti dügünmeye teg-

551
 vik etmigtir; çünkü 1980'li yillarm kogullari, Kore Savagimn kogullarin-
dan hayli farkhdir. JaponHükümeti açisodan gerçek sebepler,
savun-
ma harcamalarmda çok büyük bir artig yapilmasma ve ülke digma as-
ker gändermeyi (hatta silah satigmi) yasaklayan anayasamn yeniden
gözden geçirilmesine kargi iç bölgesel itirazlardir. 1930'lu ydlarm
've

agiri militarizmi, savag dönemi kayiplart ve (özelliklede) atom bomba-

larimn anilari, Japonbilincinde savaga ve savag araçlarma kargi, en
az
Birinci Dünya Savagi sonrasmdaki Bati pasifizmi kadar güçlu olan bir
sogukluk ve kugkunun kök salmasma sebep olmuytur; bu, daha genç,
daha iddiaci bir kugagin ortaya çikmasiyla zaman içinde degigebilir
ama yakm gelecek için egemen
·olan

düçüncenin, Tokyo Hükümetini,

isabetli bir biçimde "öz

savunma kuvvetleri" diye adlandirilan silahli

kuvvetlere yapilan harcamalari sinirh bir düzeyde tutmak yönünde ki-
sitlamasi çok daha muhtemeldir?
Bu moral ve ideolojik sebeplere ekonomi'k se.bepler de eklenebilir.
Japon igadamlari ve politikacilari arasmda kamu harcamalarmm art-
masina önemli ölçüde bir muhalefet vardir (buharcamalar, yukarida da
deginildigi gibi, Japonya'daäbür OECD ülkelerinin hepsinden çok da-
ha dügüktürh Bu kipilere göre, savunma harcamalarmm ikiye
ya da üçe
katlanmasinin bedeli ya genig kamu sektörü açigini büyüterek
ya da
vergileri arttirarak ödenmek zorundadir burlarin ikisine kargi da yo-
--

gun bir hognutsuzluk vardir. Ayrica 1930'lu ylliarda büyük bir ordu ve
donanmamn ister askeri, ister ekonomik türden olsun,
Japonya'ya
"gü-

venlik" saglamadigi ileri sürülmektedir

ve savunma harcamalarin da ya-
pilacak bir artigm, Araplardan gelen petrolde söz konusu olabilecek bir
kesilmeyi nasil önleyebilecegini dügünmek gimdilik zordur böyle bir
-

ey ise, stratejik açidan Japonyaiçin, sözgelimi farazi bir nükleer kiga

göre çok daha büyük bir tehlikedir ve bu durum, Ortadogu'da
ne za-
man bir bunahm çiksa, Japonya'ninneden
"ortalarda
görünmeyip hiç-
bir gey söylemedigi"ni açaklamaktadir. O halde, kozmopolit bir "tica-

retçi devlet"in yapmasi gerektigi gibi, kuvvet kullanimmdan açikça

vaz-
geçip tüm uluslararasi çekigmeleri bariççil yollarla çözmeye karar ver-
mek Japonyaiçin daha iyi degil midir? Çagdagsavaglar
son derece pa-
hali olduklari ve genellikle amaçlarma ters düçtükleri için Japonlar zen-
hoi heiwa gaiko'larmda ("herkesekargi bariççil diplomasi") çok büyük\
yararhk bulundugunu hissetmektedir.
Japonya'nmaskeri gücünde yapilacak genig kapsamli bir takviyeye
kompularmm ürküntüyle tepki göstereceklerini Tokyo'nun bilmesi -de,
bu tür duygulari kugkusuz güçIendirmektedir. Ruslarm tepkisinin bu
yolda olacagi bellidir ne de olsa Birlegik Devletler,
Japonya'nmRusla-
-

ra kargi yapilacak savunma konusunda "yükü

paylagma"smi istemekte
ve Ruslar Hokkaido'nun kuzeyindeki adalar, yüzünden Tokyo ile. hälã

552
I
\

tartismakta ve herhalde Çin gücünün geniglemesi yüzünden, Uzakdo-

gu'da kendilerini yeterince ugragtiracak konu bulundugunu dügunmek-
tedirler. Ama daha önce
Japon iggaline ugramig ùlkelerin -Kore, Tay-
van, Filipinler, Malezya, Endonezya-- ve Avustralya ile Yeni Zelanda'nm
da tepkileri aym olacaktir, bunlarm hepsi de Japon milliyetçiligi ve bus-
hido zihniyetinin yeniden canlandigini gösteren tüm igaretlere sinirlene-
rek tepki göstermigler ve Tokyo'yu "Güneydogu Asya'daki barig ve gü-
venligi pekigtirici askeri nitelikli olmayan verimli yollara agirlik ver-
me"ye" tegvik etmiglerdir. Hepsinden önemlisi belki de gudur, Japon-
ya'nm 1937-1945 yillarmda yaptigi mezalimin amlarim hâlâ canh tutan
ve Japonya'yiSibirya'nm kalkomasi igine fazlaca dalmamasi (bu ise
Tokyo-Moskova iligkilerini karmagik hale getirmektedir) ya da Tayvan'i
desteklememesi yolunda uyarmig olan, ahngan durumdaki Pekin'in
kugkularmi hafifletmenin zorlugu, Tokyo'nun kargisina durmaktadir.
Japonya'nmekonomik geniglemesi bile (beraberindeçok gerekli ya-
tirimlari ve buna ek olarak bir ölçüde kalkinma.yardimi ve turist getir-
se de) kompularimn çogunu kugkuda birakmistir, bunlar tekrar, daha
yeni ve daha karmagik, bir tür "Büyük Dogu Asya Ortak Zenginlik
Alani"nm içine dogru çekilmekte olduklaruu hissetmektedir Japonya
-

bu úlkelerden (hammaddedigmda) pek bir gey almadigi ama onlara

kendi mamullerinin büyük bir bölümünü satmakta oldugu için, duygu-
lari özellikle böyledir. Bu konuda da sözünü en sakinmayan ulke Çin
olmug, Japonyaile olan ticarette ve Japon yatirimlarmda 1970'li yilla-
rm sonunda meydana gelen artigi önce memnunlukla kabúl etmig, son-
ra da kismen kendi ödemeler dengesi açiklari yuzünden, kismen de tek
bir yabanci ülkeyle, haksizca yararlanmak isteyebilecegi ekonomik bir
bagimlihk içine girmekten kaçinmak üzere, burlari büyük ölçüde kisit-
lamigtir; Deng 1979'da Amerika'nm Çin'le olan ticaretinin "Japon-
ya'nokiyle egitlenmesinin part oldugu"nu" ve bu yolla
Japonya'ya özgü
bir tür
"serbest

ticaret emperyalizmi" imkânmm ortadan kaldirilmasi

gerektigini äne sürmügtür.
Su anda bunlar yalnizca gelecege iliçkin ipuçlari vermekte ama
Tokyo'daki politikacilari 21. yüzyila girerken Japonya için tutarh bir
diç stratejinin en iyi nasil geligtirilebilecegi konusunda kayglya dügür-
mektedir. Hiç kugku yoktur ki ekonomik gücü genigledikçe, Japonya
bir ikinci Venedik olabilir -

yalmzca yaygin olarak ticaret yapmak an-

lammda degil, deniz ticareti yollarmi korumak ve denizagiri bölgelerde
yari-sämürgeler olugturmak anlammda da; ancak güçlü bir Japonya'ya
içte ve digta yapilan itirazlar öyledir-ki, Japonyamodasi geçmis emper-
yalist çizgilerde toprak kazanmaya yönelik her türlü hareketten kaçm-
makla kalmayacak, muhtemelen savunma kuvvetlerini de fazla arttir-
mayacaktir. Ancak säzünn ettigimiz ikinci sonuç, Bati Pasifik'te
"yükün

553
paylagimi" konusunda bastiran Amerikali çevreleri de daha çok kizdi-
racaktir. Ne gariptir ki, Japonyasilahlanmaya yaptigi harcamalari
önemli ölçüde artirmazsa eleçtirilecek, artirirsa da suç1anacaktir. Her iki
yolda Japonya'nin isabetli bir biçimde çok kazanç/en az riskli dig
"en

politika"" diye adlandirilan politikasmda sikinti ifade etmektedir. Bu

gene, Japonya'nm,büyüme temposu artarken Dogu Asya'nm askeri ve
politik meselelerinde olabildigince az dešigiklik meydana gelmesini ter-
cih ettigine igaret etmektedir. Bu da açmazi agirlagtirmaktadir çünkü
Marksçi olmayan bir kimse bile, Asya'daki derin ekonomik degigimle
birlikte bagka alanlarda da genig kapsamli degigikliklerin olmasmin
änü nasil ahnabilir, bunun tasavvuru kargisinda gaçkma dügecektir.
O halde, Japonlarmen derin kaygilari, muhtemelen, açiktan tarti-
gilmalari eger mümkün olabiliyorsa, ancak pek ender tartigilan kaygi-
lardir -bu kismen politik ihtiyattan, kismen de böyle geligmelere yol aç-
maktan kaçmmak içindir- ve bizzat Dogu Asya'daki kuvvetler dengesi-
nin gelecegini ilgilendirmektedir. "Herkese yönelik bariççi diplomasi
bugün için iyidir ama, fazla yayilmig durumda olan Birlegik Devletler
Asya'daki taahhütlerinden çekilir ya da Arabistan'dan Yokohama'ya
olan petrol akismi korumanin artik imkänstz oldugunu görürse, ne öl-
çüde yararli olacaktir? Yeni bir Kore Savasi olsa ne älçüde yararli ola-
caktir? Bälgeye Çin egemen olsa, ne ölçüde yararli olacaktir? Gerile-
mekte olan ve gergin durumdaki bir SSCB saldirgan eylemlere
geçerse
ne ölçüde yararli olacaktir? Bu tür farazi ve ürkütücü sorunlara cevap
vermenin elbette bir yolu yoktur. Bununla birlikte az sayida" öz savun-
ma kuvvetleri"ne sahip, salt bir devlet" için bile, bu sorulara
"ticaretçi

birtakim cevaplar vermek bir gün kaçmilmaz hale gelebilir. Bagka ulus-
larin da geçoiçte anladiklari gibi, ticari bilgi-beceri ile mall zengirligin
uluslararasi güç politikalarinin düzen tanimaz dünyasinda artik yeterli
olmadigi zamanlar vardir.

AET -

POTANSÌYELIVE SORUNLARI
Bugünkü dünyada ekonomik ve askeri
gücün yigildigi beg ana
odak arasmda
egemenbir ulus-devleti olmayan bir tek Avrupa vardir
-- bu durum, 21. yüzyilm baglarinda ortaya çikacak olan Büyük Güç
sistemine yänelen bu bölgenin kargi karsiya bulundugu baslica soru-
\
nun ne oldugunu anlatmaktadir. Kita üzerinde gelecekte neler olabile-
cegini gözden geçirirken, doguda
yer alan komünizm denetimi altinda-
ki rejimleri ige katmasak bile (pratik sebeplerle böyle yapmak zorun-
dayiz) elimizde gene de, bir ekonomik-politik kurulugun (AET) üyesi
olup da, baglica askeri ittifakm (NATO) üyesi olmayan bazi devletler,
bunlardan ikincisine bagh olup, ilkine bagh olmayan bazi bagka devlet-

554 ,
I

ler, ne birinin, ne öbürünün üyesi bulunmayan önemli tarafsizlar kal-

maktadir. Tüm bu sapmalardan dolayi bu bälüm, bir bütün olarak ko-
münist olmayan Avrupa'nm degil, Avrupa Ekonomik Toplulugunun
(ve bu kurulugun bagta gelen kimi üyelerinin politikalari) üzerinde yo-
gunlagmaktadir -- çünkü bir beginci dünya gücü
olmak için gerekli teg-
kilatlanma ve yapi, en azmdan potansiyel olarak, yalnizca AET'de bu-
lunmaktadir..
Ancak AET'nin bugünkü gerçekliginden çok, potansiyel gerçekligi-
ni inceledigimiz için, 2000 ya da 2020 yihnda nasil bir duruma gelece-
gini tahmin konusu güçlesmektedir. Durum, kimi yönleriyle ve daha
dar kapsamh olarak, 19. yüzyil ortalarmda Alman Federasyonu üyele-
rinin kargisindaki durumla benzerlik göstermektedir." O zaman bir
gümrük birligi vardi ve ticaret ile sanayiye hiz katmakta öylesine baga-
rili oldu ki, hizla yeni ùyeler kazandi; gurasi da açiktir ki, bu genigletil-
mig ekonomik topluluk kendisini bir güç devletine dönügtürebilseydi,
uluslararasi sistem içinde yeni bir önemfi etken olabilirdi yerlegik Bü- -

yük Güçler de kendilerini ona göre ayarlamak zorunda kahrlardi. An-

cak bu degigim meydana gelmedikçe, gümrük birliginin ûyeleri arasm-
da daha fazla ekonomik bütünleyme konusunda, bundan da äte, politik
ve askeri bütünlegme konusunda bölünmeler oldukça, hangi ulkenin
öncülük edecegine iligkin kavgalar ve çegitli taraflar ve baski gruplari
arasmda kendi paylarina dügecek yararlar (ya da kayiplar) konusunda
çekismeler oldukça; bölünmüy olarak kalacak, potansiyelini gerçeklegti-
remeycek ve öbür Büyük Güçlerle, onlarin egiti gibi iligki kurmayi bece-
remeyecekti. Zaman farkma ve kogullardaki tüm farkhliklara ragmen,
geçen yüzyilm sonuna özgü "Almanya meselesi" günümüzün "Avrupa
meselesi"nin bir mikrokozmuydu.
AET'nin potansiyel olarak, bir Büyük Gücün boyutlarma, varligma
ve verimlilik kapasitesine sahip oldugu açiktir. Ispanya ve Portekiz'in
de _baglanmasiyla, 12 üyesinin sahip oldugu nüfus, artik 320 milyon
dolayindadir bu ise SSCB'ninkinden 50 milyon fazla ve gene B.D. nü-
-

fusundan yaklagik yarisi kadar daha fazladir. ÜstelikAvrupa'nm her

yanmdaki yüzlerce üniversitesi ve yüksek okulu, milyonlarca bilim ada-
mi ve mühendisi ile, çok iyi egitim görmüç bir nüfustur bu. Ortalama
kigi bagma gelir oranlari arasinda --sözgelimi Bati Almanlarm ve Porte-
kizliferin gelirleri arasmda- çok büyük uçurumlar olmasina ragmen
AET, genelde Rusya'dan çok daha zengindir ve üye devletlerden kimile-
ri kigi bayma degerlerle Birlegik Devletlerden zengindirler. Daha önce de
igaret edildigi gibi, AET büyük birafarkla, dünyadaki en genig ticaret
blokudur, ama bu ticaretin büyük binbölümü Avrupa içinde yapilan ti-
carettir. Ekonomik kudretinin degerlendirilmesi için daha iyi bir ölçü,
belki de üretim verimi, onu, Birlegik Devletlerin, Japonya'ninve (çelik

sss

s's p Ilinilt -Li IF I Is

er I • I Til-hi----di---- -- --i------
 dipinda) SSCB'nin önüne geçiren otomobil, çelik, çimento vb. uretimi-
dir. Yillk istatistiklere ve dolarin degerinin Avrupa paralari kargismda .

son alti yil içinde gösterdigi asiri degigikliklere bagh olarak, AET'nin
toplam GSMH'si, ABD'ninkine yaklagik olarak esit
(1980, 1986) ya da
üçte iki orarunda daha büyüktür (1983-1984 rakamlari). Dünya
GSMH'si ya da imalat verimi içindeki paymin Rusya, Japonyaya da
Çin'inkindençok daha büyük oldugu kesindir.
Askeri açidan da, Avrupah üye devletler hiç de azimsanacak gibi
degildir. Yalmzca en büyük därt ülke (Bati Almanya, Fransa, Ingiltere,
Italya) dikkate ahnirsa, birlesik düzenli ordularmm bir milyon askerin
üzerinde bir büyüklügü oldugu ve buna ek olarak 1,7 milyon yedek bu-
lundušu gärülmektedir" -

bu toplam elbette Rus ve Çin ordularimn-

kinden küçüktür ama B.D. Ordusundan adamakilli büyüktür. Ayrica,
bu dört devletin-yüzlerce büyük su ustu savag gemisi, denizaltisi ve bin-
lerce tanki, topu ve uçagi vardir. Son olarak da Fresa ile Ingiltere'nin
elinde nükleer silahlar ve atig sistemleri -bulunmaktadir -

hem denize,
hem de karaya bagli olarak. Bu askeri kuvvetlerin tagidigi anlam ve ye-
terlik düzeyleri, apagida tartisilacaktir, burada vurgulanmak istenen
nokta yalnizca, bir araya geldiler mi, bu toplamlarm çok önemli sayilar
olugturdugudur. Dahasi, bu kuvvetlere yapilan harcamalar, kabaca bir
ortalama ile, GSMH'mn yaklagik yüzde 4'ünü tutmaktadir. Bu ülkeler,
daha da önemlisi tüm AET, Birlegik Devletlerin bugün yapttgi gibi top-
lam GSMH'nin yaklagik yüzde Tsini savunmaya harcasa, ayrilan mik-
tar yüz milyarlarca dolari bulurdu yani kabaca, iki askeri süpergücün
-

harcadiklari miktar kadarmi.

Gene de Avrupa'mn dünya üzerindeki gerçek gücü ve yeterlik düze-
yi, ekonomik ve askeri gücün kaba toplammm verdigi izlenimden çok
daha azdir -

bu da sirf birlik olmayigindan dolayidir. Sözgelimi, silahli

kuvvetler yalmzca konugulan pek çok dil olmasmm sikmtismi çekme-
mekte (bu, Alman Federasyonu üyelerinin hiçbir zaman kargi kargiya
olmadiklari bir sorundur), pek çok farkh silahla donatilmig bulunmak-
ta ve nitelik ile egitim açisindan çok belirgin farkhhklar gästermekte-
dir sözgelimi Bati Alman ve Yunan ordulari ya da krallik donanmasi
--

ve Ïspanyoldonanmasi arasmda. NATO'nun standartizasyon yolunda-

ki pek çok girigimine ragmen, gene de farkh· degerde 10-12 ordudan,
donanmadan ve hava kuvvetlerinden söz edilmektedir. Ancak bu sorun-
lar bile, Avrupa'daki dig ve savunma politikalariyla ilgili olarak, politik
düzeydeki engellerin yanmda hafif kalmaktadir. Irlandinin geleneksel
(ve çaga uymayan) tarafsiz konumu, AET'nin savunma sorunlarini tar-
tigmasma engel olmaktadtr -
ancak tartigma yapilsa bile bunlar herhal-
de Yunanhlarm itirazlart kargismda çözülmeye ugrardi. Hayli büyük
bir orduya sahip olan Türkiye ise AET üyesi degildir; Türk ve Yunan

556

|
ordulari da çogu kez, Varçova Paktmdan daha çok birbirleriyle ilgili
olarak kaygi duymaktadirlar. Fransa'mn bagimsizlik konumunun (aga-
gidada görülebilecegi gibi) hem yararlari, hem sakmcalari vardi; ancak,
savunma ve dig politika konularinda danisma, çahimalarindaki karigik-
ligi artirmaktadir. Hem Ïngiltere, hem Fransa kendilerini
"alan

digi"
harekata sokmakta ve aslinda denizayiri bölgelerde hâlâ bir sürü üs ve
asker bulundurmaktadir. Bati Almanya'ya gelince, bu ülkenin
-ki
en baskin
savunma sorunu tum kuvvetleri buna yänelik olarak düzenlenmig
urumdadir- dogu simrinm güvenligidir. Säzgelimi, Filistin sorunu,
hatta bizzat Birlegik Devletler kargismda birlik saglanmig bir Avrupa
politikasi geligtirmek, nye devletlerin her birinin farkli ilgilere ve gele-
neklere sahip olmasindan dolayi son derece karmagik bir içtir (ve çogu
kez bagarisizliga ugramaktadir).
Ekonomik bütunlegme yänünden ve ekonomik alandaki kararlari
uygulamak için gerçekleptirilmig yapisal ve kurumsal düzenlemeler açi-
sindan AET'nin çok daha büyük ilerleme kaydetmig oldugu bellidir;
böyle olsa bile, bir
"ekonomik
topluluk" olarak, egemen bir ulus-dev-
letinde görülebileceginden çok daha bölünmüglük içindedir; politik
ideoloji, her zaman için ekonomik politikay1 ve öncelikleri etkilemek-
tedir. Kimi üye devletlerde sosyalist yönetimler iktidarda, kimilerinde
ise muhafazakar partiler egemen olunca, eggüdüm zor, belki de imkân-
sizdir. Paralararasmdaki eggüdum gimdilerde eskisine gäre çok daha
bagarih olmakla birlikte, ara sira yapilan yeni düzenlemeler (bunlar,
genellikle, Alman markom revalüasyonunu kapsamaktadir) üyelerin
ayri mali sistemleri farkh kredi degerligi- oldugunu hatirlatmakta-
-ve

dir. Avrupa Komisyonunca yapilan önerifere ragmen, havayollari üze-

rindeki denetimlerin tam olarak kaldirilmasmdan, mali hizmetlere ka-
dar çok çegitli konuJarda ottak bir Avrupa politikasmin olugturulmasi
yönünde henüz pek az bir ilerleme kaydedilmigtir. Ortak sinirlarin pek
çogunda hâlâ gümrük noktalari bulunmakta, kamyon sürüculerini öf-
kelendiren uzun kontroller yapilmaktadir. AET'nin yaptigi harcama-
larda baghca dayanagi olan ve bir "ortak
pazar"i bulunan bir iki eko-
nomik sektörden biri durumundaki tarimm bile bir anlagmazhk sebebi
oldugu ortaya çikmigtir. Ve dünya yiyecek maddeleri üretimi, Hindis-
tan ve öbür Asya ülkeleri ihracat pazarlarina giderek daha çok girer-
ken, gerçekten geniëlemeye devam edecekse, AET'nin fiyat destekleme
sisteminde reform yapilmasi için baskilar çogalacak
ve bu durum, so-
run yeniden hararetli bir çekigme.biçiminde patlak verinceye kadar sü-
recektir.
Son olarak da, savag sonrasindaki ekonomik büyüme ve bagari dö-
neminin ardindan, Avrupa'mn durgunluga girmeye, hatta belki de geri-
lemeye bagladigma iliçkin sürekli bir kaygi vardir. 1979'daki petrol bu-

557
nalimmm yol açtig1 sorunlar fiyatlarindaki agiri yükselme, öde-
-yakit

meler dengeleri üzerindeki baskilar ve talep, verim ve ticaret açismdan

dünya çapmda çöküntü- Tablo 45'te igaret edildigi gibi, Avrupahlari
dünyadaki öbür önemli ekonomilerden daha sert bir biçimde etkilemig
görünmektedir.
TAB1,o 45
GERÇEK GSMH'DA BÜYÜME, 1979-1983"¯
(yüzdeolarak)
1979 1980 1981 1982 1983
Birlegik Devletler 2,8
-0,3

2,6
-0,5

2,4
Kanada 3,4 1,0 4,0 3,0
-4,2

Japonya 5,1 4,9 4,0

_
3,2
.
3,0
Çin 7,0 5,2 3,0
'

7,4 9,0
AET (on üye) 3,5 1,1 0,5
-0,3

0,8

Avrupahlari en çok kaygilandiran konulardan biri de bu çäküntü-

nün istihdam düzeyleri üzerindeki etkisi olmuytur yillarda Bati Av-
-son

rupa'da iglerini kaybedenlerin sayisi 1945 sonrasi dänemde hiçbir za-

man olmadigt kadar yükselmigtir (sözgelimi,AET içinde 1978-1982
arasmda 5,9 milyondan 10,2 milyona f1rlamigttr)ve dügecegi yolunda
hemen hiçbir igaret yoktur- bu ise zaten son derece yüksek olan sosyal
harcamalari gigirerek, yatirim için kalan parayi azaltmaktadir."" 1980'li
yillar ilerlerken, Birlegik Devletlerde (esas olarak dügük ücretli hizmet
sanayiinde) ve Japonya'da(yüksekteknoloji ve hizmetlerde) oldugu äl-
çüde, yeni igler yaratilmasi da söz konusu olmamistir. Insan bunu ister
is alaninda tegvik edici unsurlarin bulunmayigma, yüksek maliyetlere,
emek piyasasom hareketsizligine ve agiri ölçüde bürokratik kurallarma
varhšma baglasm (sagkanattakilerin egilimi budur); ister devletin plan-
lamadaki bagarisizligma ve yetersiz yatirimlara yorsun (solungörügü ge-
nellikle böyledir) ve ister bu ikisinin yikici bir biçimde birlegmesi diye
yorumlasm, sonuç aymdir. Pek çok yorumeu için daha da urkutacú
olan, Avrupa'nin gelecekteki yüksek teknoloji yarigmda Amerikah (özel-
likle de) Japon rakiplerinin gerisinde kaldigini gösteren igaretlerdir. Bu
yüzden de, 1984-1985 tarihli Avrupa Komisyonu Yillik Ekonomi Rapo-
ru'nda gu uyari yer almigttr:

Topluluk, gimdi yeni ve hizla geligen teknolojilerdeki sanayi ka-

pasitesinde, Birlegik Devletler ve Japonya'ya kiyasla belirle-
mekte olan gerilik durumunun yarattigi tehdite vermek
'kargihk

zorundadir. .
Toplulugun bilgisayar, mikro-elektronik ve do-
. .

namm alanlarmdaki dünya ticareti performansmm bozuldugu V

artik genellikle kabul edilmektedir."

558
|
|
 Bu "Eurosclerosis" ve "Europesimizm" tablosunun fazla karanlik
bir biçimde çizilmi olmasi mümkündur; çünku Avrupa'nm rekabet gü-
cünü gösteren pek çok bagka igaret de vardir üstün nitelikli otomobil- --

ler, ticari uçaklar ve avci uçaklari, uydular, kimyasal ürünler, telekomü-

nikasyon sistemleri, mali hizmetler, vb. Bununla birlikte iki zorlayic1
konu hälä kuskuludur. AET, üyelerinin sosyopolitik farklihklarmdan
dolayi, istihdam düzenlerindeki hizh ve genig çapli degigikliklere deni-
za iri yerlerdeki rakipleri kadar kargihk verebilecek yetenekte midir?
Yoksa, varhk sebebi, daha çok ekonomik degigikliklerin rekabet ede-
mez durumdaki sektörler (tarim, tekstil, gemi yapimi, kömur, çelik)
üzerindeki etkilerini yavaglatmak midir? Kisa vadede böylesine insancil
davranmakla daha uzun vadede kendisine zarar mi vermektedir? Kendi
irketleri hiçbir zaman Amerika'nin ve Japonya'nm dev girketlerinin
boyutlarma yaklaçamaz durumda olan ve her tür stratejisi"
"sanayi

MITI gibilerince degil, her biri ayri ilgileri oldugunu gästeren on iki hü-
kümet (arti AET Komisyonu) tarafindan olugturulmak zorunda kalan
AET, yüksek teknoloji oyununda önemli bir yarigmaci olarak kalabil-
mek için gerekli bilimsel kaynaklari ve yatirim kaynaklarini seferber
edebilecek durumda midir?
Dikkatimizi, bir bütun olarak AET'den ayirip, Avrupa'daki üç
önemli askeri/politik ülkenin içinde bulunduklari durumu kisaca incele-
çevirirsek,
"sorunlar"m, "potansiyel"

meye varligi tehdit ettigi dügüncesi

ancak pekigmektedir. Herhalde hiçbir devlet gelecek konusundaki bu be-
lirsizligi Federal Alman Cumhuriyeti kadar ortaya koymamaktadir; bu
da önemli ölçüde, ülkenin geçmigten devraldigi miras ve Avrupa'mn bu-
günkü yapismm hâlâ bir nitelik tagimasmdan ileri gelmektedir.
"egreti"

Pek çok Alman, ülkelerinin 21. yüzyilm baglarindaki ekonomik

beklentileri konusunda huzursuzlanmaktadir ama bu konunun baçlica
kaygi olarak görülmesi pek mümkün degildir (hele öbür toplumlarm
karça kargiya bulunduklari ekonomik güçlüklerle kiyaslanirsa). Bati Al-
manya'mn toplam emek gücü, Ingiltere'nin ya da Fransa'mnkinin an-
cak biraz üzerindeyken, GSMH'st önemli ölçüde daha yüksektir ve bu
durum, ekonominin uzun vadeli verimlilik büyümesinin son derece dik-
kat çekici bir biçimde gerçeklestigini gästermektedir; AET içinde en bü-
yük çelik, kimyasal mamul, elektrikli cihaz, otomobil, traktör ve hatta
(Ingiftere'deki gerileme dügünülürse) ticaret gemisi ve kämür üreticisi
durumundadir. Hem enflasyonun, hem iççi anlagmazhklarmm dikkat
çekecek kadar dügük bir düzeyde.kalmasi sayesinde, ihracat fiyatlarmi,
Alman markinm degerinin sik sik yükseltilmesine ragmen, rekabet ede-
bilir nitelikte tutmuytur -- bu da, öbür uluslarm Bati Almanya'mn eko-
nomik yönden gösterdigi performansin daha iyi oldugunu gecikerek de
olsa kabul etmelerinden bagka bir gey degildir. Alman iq yönetimi gele-

559

.i dh
a . L.i•rsilla. I i in
ma-mune i i
e i i i , I i -i -i mini-mi -i-mi--- ---------
neginde mühendislik ve tasarima büyuk agirlik verilmesi (Amerika'da
ise üzerinde durulan gey finanst2r) ülkeye, yüksek nitelikli ürünler ala-
mnda, uluslararasi bir ün kazandtrmigtir. Alman ekonomisi, ticaret
dengelerinde yillardir ancak Japonya'ninkinin gerisinde kalan bir fazla-
hk elde etmigtir. Uluslararasi rezervleri (sonzamanlarda gerçekleptirdigi
artiplardan sonra, belki de, Japonya'nindigmda), dünyadaki äbür ülke-
lerin hepsinden daha zengindir ve Alman marki çogu zaman öbür ülke-
lerce bir rezerv parasi olarak kullamlmaktadir.
Tüm bunlara kargi, Almanlar için Angst sebebi olan etkenlere de
igaret edilebilir." AET'nin, Alman vergi yükümlüsü için uzun süreden
beri bir yük olugturan, tarimda fiyat destekleme sistemi, ¯kaynaklari
ekonominin en çok rekabet edebilir sektörlerinden uzaklagtirip, en az
rekaber edebilecek sektörlerine dagitmaktadir yalnizca Federal Cum-
--

huriyettekilere degil (Almanya'da pagilacak kadar çok sayida küçãk

çiftlik bulunmaktadir), Güney Avrupa köylüsüne de. Bunun toplumsal
açidan olan degeri bellidir; ancak Amerikan, hatta belki
Japontarimma
saglanan korumaya oranla çok daha büyük bir yük getirmektedir. Is-
rarli bir biçimde yüksek olan ipsizlik düzeyi, Federal Cumhuriyetin ip-
gücünür hâlâ çok büyük bir bölümünün daha eski sanayi dallarinda
bulunduguna igaret etmekte ve sosyal güvenlik harcamalari GSYH için-
de çok yüksek bir oran tutarak, ekonomide önemli bir tüketici etken
olmaktadir; gençler arasindaki ipsizligi, egitimin ve çiraklik uygulamasi-
mn dikkat çekici bir yaygmlik düzeyine sahip olmasi sayesinde azalt-
mak mümkün olmaktadir ve bu tür içsizlik, Alman nüfusunun hizla
yaylanmasiyla hafifleyecektir; ama nüfusun yaçIanmasi, belki de en çok
endigeyle izlenen durumdur. Alman irkmm "tükenerek
yok olacagi"
düguncesi açikça bir abarti olsa da, nüfusunun daha da büyük bir bölü-
mü emeklilerden olugtugu zaman, dogum oranmdaki hizli gerilemenin
Alman ekonomisinde belli birtakim yankilari olacaktir. Nüfusla ilgili
bu korkeyla birlikte giden ve çok daha az elle tutulur olan bir kaygi da,
"ardd

kugak"m Almanya'yi savag döneminin külleri arasindan yeniden

inga edenler kadar içtenlikle çahymayacagi ve Japonya'dakinegöre da-
ha yüksek ücret rnaliyetleri ve çaliçma haftasinin çok daha kisa yüzün-
den, Alman verimlilik artiplarmin bile, Pasifik havzasmdan kaynakla-
nan rekabete ayak uyduramayacagi yolundadir. \ <

Böyle olsa bile, bu sorunlarin hiçbiri Almanlarin dügük enflasyon,

üstün nitelikli mal, yeni teknolojiye ynklü yatmm, üstün tasarim ve sa- ·

tig gücü ve çahyma gücu ve çaligma barisi

"paket"ini

koruyabilmeleri
kaydiyla, açdmaz degildir. (En azmdan, söylenebilir ki, yukarida si-
gu
ralanan sorunlar, eger Alman ekonomisini etkiliyorsa, rekabet gücü da-
ha az kompularmm çogunun ekonomilerine daha fazla zarar verecek-
tir!) Üzerinde tahmin yürütülmesi çok daha zor olan ise, _"Almanya me-

560
I
I

i
 selesi"nin 1940'h yillarm sonundan beri süren olaganüstü karmagik ve
oldukça benzersiz çizgilerinin 21. yüzyila girerken oldugu gibi kahp
kalmayacagi konusudur: Yani, aralarmdaki yakmlagma artmakla bir-
likte, dügmanca ittifaklarm birbirinden ayirdigi iki "Almanya"nm var-
hit sürecek midir, sürmeyecek midir? (Federal Alman Cumhuriyetinin
çok önemli bir parçasmi olugturdugu) NATO ittifaki, Dogu-Bati iligki-
leri kötülegip savaga dönügtügü takdirde, Alman topraklarmi, onlari
yok etmeden savunabilir mi, savunamaz mi? Amerika'nm gücünde bir
akalma olur ve Avrupa'daki kuvvetlerinde bir indirim gerçeklegirse, Al-
manya ile baghca, AET/NATO ortaklari, son 40 yddir çok ige yarayan
B.D. stratejik gemsiyesinin yerini tutacak kadar yeterli olan bir sistem
olugturabilirler mi, olugturamazlar mi? Birbirleriyle baglantih bu sorun-
larm hiçbiri, hemen çözüm bekleyecek nitelikte degildir, ama hepsi de
dikkatli gäzlemciler için kaygi sebebi olmaktadir.
"Almanya-Almanya" iligkisi, qu siralar, küme içinde en teorik nite-
likli olani gibi görünecektir. Bundan önceki bölümlerde de ortaya kon-
dugu gibi, Alman halkmm Avrupa devletler sistemi içinde dogru yerinin
ne oldugu konusu, en azmdan son 150 yildir devlet adamlarmi rahatsiz
etmigtir.' Alman dilini konuganlarm hepsi tek bir ulus-devleti olarak
bir araya getirilse yila yakm bir sûredir Avrupa'daki norm bu ol-
-200

muytur-- bunun sonucu olarak bir araya yigilan nüfus ve smai kudret,
Almanya'yi her zaman için Ortabati Avrupa'nin ekonomik güç merkezi
yapacaktir. Bunun tek bagina, hem Wilhelm, hem de (daha da çok) Na-
zi dönemi. emperyalizminin Alman hegemonyasi kurma girigimine yol
açtigt gibi, Almanya'yi ille de Avrupa'da asker ve toprak yönünden ege-
men kuvvet haline getirmesi gerekmez. Askeri yönden hâlâ Washington
ve Moskova'nm egemenligi altmda olan iki kutuplu bir dünyada, Bü-
yük Güç saldirganliklarmin nükleer bir savag baglatma riski tagidigi bir
çagda ve Bonn ile Dogu Berlin'de igleri 1945 sonrasi "Nazilikten arm-
dirilmig" bir politikacilar kugagmm yürütmesi sayesinde, Almanlarm
ilerde "Avrupa egemenligi" için bir girigimde bulunabilecekleri dügün-
cesi çagdigi gärünmektedir. Böyle bir girigim olsa bile, (birakm dünya-
dakini) Avrupa'daki güç dengesi buna kargi duracaktir. O halde, soyut
anlamda, 62 milyon "Bati" Alman ile 17 milyon "Dogu" Almanin ye-
niden birlegmelerine izin vermenin kesinlikle kötü bir yani olmadigi gi-
bi, bir çok da iyi yanit vardir; hele halklarin ikisi de. birbirleriyle olan
ortak yanlarmin, süper güç koruyucularlyla olan ortak yanlarmdan da-
ha fazla oldugunu giderek daha iyi anlarken.
Ancak trajik olan gerçek gudur ki, bu çözüm yolu bir anlamda ne
kadar mantikh olursa olsun -ve

iki Alman halki (aradakiideolojik uçu-

ruma ragmen) ortak miras ve kültürlerinin igaretlerini ne ölçüde verir-
lerse versinler- günümüzdeki politik gerçeklik buna ters dügmektedir,

561

I
 birle me, akillica änerildigi gibi, 19. yüzyildaki modele dayah gev ek
dokulu bir Alman Federasyonu biçiminde olsa bile." Çünküçiplak ger-
çek gudur, Dogu Almanya, Sovyetler'in Dogu Avrupa'daki tampon dev-
letler üzerindeki denetimi için gerekli bir stratejik duvar (vetabii ki, Ba-
tiya yönelik bir harekatta atlama noktasi) igini görmektedir ve Krem-
lin'dekiler hâlâ emperyalist Realpolitik çerçevesi içinde dügündüklerin-
den Demokratik Alman Cumhuriyetinin, Federal Alman Cumhuriyeti-
ne (ve Federal Cumhuriyetin içine) dogru çekilmesi, büyük bir darbe
olarak görülecektir. Bir yetkilinin yakin zamanlarda igaret ettigi gibi,
yalnizca bugunkü kuvvetlere dayah olarak, birlegik bir Almanya.
660.000'in üzerinde düzenli asker ile 1,5 milyon paramiliter ve yedek
çikarabilir. SSCB, bati kanadmdaki iki milyonluk ordusu ile birlegik bir
Alman ulusuna sükunetle bakamaz." Öte yandan, bariççil yolla birley-
mig bir Almanya'nin, neden soguk savagm gerginliklerini yansitan, bu
kadar büyük bir silahh kuvvet bulundurmak isteyecegini anlamak da
.

zor görünmektedir. Ikinci Dunya Savagindan alman dersi sert bir biçim-
de vurgulamalarma ragmen, Sovyet liderlerinin bile, Almanya'mn öç al-
ma politikasi ve neo-Nazizm ile ilgili kendi propagandalarmi dogru
olarak kabul ettiklerine inanmak da zordur (Willy Brandt'm igbagma
geliginden bu yana, söz konusu tavri sürdürmek giderek daha zorlag-
migttr). Ancak gu da açiktir ki, Moskova'nm herhangi bir yerden çekil-
meye kargi kendiliginden bir hognutsuzlugu vardir ve Moskova yeniden
birlegen bir Almanya'mn. getirecegi politik sonuçlar kargisinda derin
kaygi duymaktadir. Böyle bir Almanya, yalnizca bagh bagina muazzam
bir ekonomik güç olmakla kalmayacak GSMH'si- en azmdan
-toplam

resmi dolar-kargihgi hesapla tehlikeli bir biçimde SSCB'ninkine yakla-

acaktir-- Dogu Avrupali kompularmi, ticaret konusunda miknatis gibi
kendine çekecektir. Çokdaha temel nitelikli bir nokta da gudur: Rusya,
Çekoslovakya,Macaristan ve Polonya'dan da ayni gekilde çekilmesi
gündeme gelmeden, Dogu Almanya'dan nasil geri çekilecektir hem-

de,. SSCB'nin bati smiri olarak, 50 milyon Ukraynahya, onlari yoldan

çikaracak kadar yakm olan, kugkulu Polonya/Ukrayna smir çizgisini. bi-
rakarak?
O halde, sürüp giden durum, bir tür kig uykusu durumudur. Al-
manyalar arasindaki
ticari iligkilerin geligmesi mümkün görünmektedir
(bu geligmeyi yalmzca, süper güçler arasmda kimi zaman baggösteren
gerginlikler gälgeleyecektir); Alman devletlerinin her ikisinin de kompu-
larma kiyasla, verimliligini artirmasi ve daha zenginlegmesi beklenebi-
lir; her ikisi de kardegi olan Alman devletiyle özel düzenlemeler yapar-
ken, uluslarüstü kendi askeri (NATO/VARSOVA Pakti) ve ekonomik
(AET/Comecon) kuruluguna baghlik yemini edecektir. Sovyetler Birli-
gi'ninkendisi sarsilacak ve iç düzeni bozulacak olursa, Bonn'un buna

562
l

tepkisi ne olur tahmin etmek imkânsizdir ve böyle bir yey Demokra-

-

tik Alman Cumhuriyeti içinde ciddi huzursuzluklarla ayni zamanda

denk dügerse. Batiya yönelik bir Varçova Pakti saldirisi olsa, buna "Do-
gu" Almanlar nasil tepki verir, bunu da kestirmek zordur. Demokratik
Cumhuriyet Ordusu ùzerindeki özel Sovyet
"denetim"
düzenlemeleri-
nin ve bu ordunun tumenlerinden her birinin Rus motorlu piyade tü-
menlerince gälge gibi izlenmesinin, Kremlin'deki acimasiz kimselerin
bile, Almam Almanla birbirine dügürmekten kaygi duyduklarina igaret
ettigi kesindir zaten böyle bir kaygi duymalari da gerekir.
-

Ancak, Federal Cumhuriyetin kargi kargiya oldugu kurulugun-

-ve

dan bu yana kargisinda buldugu- daha somut ve acil sorun, Avrupa'da

savag ihtimaline kargi uygun bir savunma politikasi bulmaktir. Baçtan
beri (bkz.s. 443-44) çok daha üstün durumda olan kizil ordunun fazla
engelle kargilagmadan batiya saldirabilecegi korkusu, hem Almanlari,
hem öbür Avrupahlari baghca guvenlikleri olarak Birleçik Devletlerin
nükleer caydiriciligina dayanmaya itmigtir. Ancak, SSCB'nin kendi
ICBM'leri ile Amerikan anayurdunu vurma kapasitesine erigmesinden
beri, bu strateji kugkulu hale gelmig -Rusya'nm Kuzey Alman ovasma
konvansiyonel kuvvetlerle saldirmasi halinde, Washington buna tepki
olarak kargihkh nükleer savagi gerçekten baglatacak midir?- ama hiçbir
zaman resmen terk edilmemistir. Ayni gey, bununla baglantih olan ve
Ruslarin yalnizca Avrupa'daki hedeflere yönelik olarak kisa ya da orta
menzilli füzeler (SS-20'ler) ateglemekle yetinmeleri halinde, Birlegik
Devletlerin Sovyetler Birligi'ne (gene kendi kentlerine misilleme yapil-
masmi davet eder biçimde) stratejik nukleer saldirilar baglatip baglat-
mayacagi yolundaki soru için de geçerlidir. Bu tür muhtemel durumlara
hazirlanmak üzere caydiricilik"
"inandirici
yaratilmasi için kugkusuz
äneriler yapilmigtir: Rus SS-20'lerine kargi durmak üzere Persing II ve
çegitli cruise-füze sistemlerinin yerlegtirilmesi; istilaci Varçova Pakti as-
kerlerini binalara ve altyaplya zarar vermeden öldürmesi amaçlanan
gúçlendirilmig radyasyonlu bomba (ya da bombasi) üretimi;
"nötron"

ve --Fransizlar söz konusu oldugunda- guvenilmez Amerikan savunma

sistemine bir alternatif olarak, Paris denetiminde bir caydirici kuvvete
dayanilmasi. Ancak tüm bunlarm beraberinde getirdigi sorunlar vardir,"
ve yarattiklari politik tepkilerden ayri olarak, her biri de nükleer silah
sistemlerinin yalmzca kendilerine özgü olan çeligkili niteliklerine igaret
etmektedir -

bu silahlara ulagilmasi, insanm savunmak istedigi geyin

yok edilmesine yol açabilecektir.
O halde, birbiri ardma gelen Bati Alman yänetimleri, NATO'nun
nukleer caydiricilik stratejisinin. yararma inanmadan buna bagli kalir,
kendi adlarma nükleer silah edinmekten vazgeçerken, güçlü bir kon-
vansiyonel savunma sisteminin olugturulmasmda än sirayi almalari ga-

563
 ••---••••-••••••--
maammim...n..n.m.. h I I-edaha-laidimidt-b. I Il fiMLI.1&."."d
I.E.I l.I .

irtici degildir. Bundeswehr,"¯ gimdiki haliyle, yalmzca Avrupa'daki en

büynk NATO Ordusuna (335.000 asker ve 645.000 egitim görmug)"
yedek degil, üstün nitelikli ve iyi donanimh bir orduya sahiptir ve hava-
daki egemenligini kaybetmedikçe, göz alici bagarilar kazanabilir. Ote
yandan, dogum oranmdaki hizh gerileme, Bundeswehr'i en güçlü olabi-
lecek haliyle tutmayi gittikçe zorlagtirmaktadir; bu arada, hükümetin
savunma harcamalarim GSMH'nm yüzde 3,5-4'ü oramnda birakma ar- .

zusu da silahh kuvvetler için ihtiyaçlari kadar yeni donanim edinmeyi

güçlegtirecektir.'6 Her gey bir yana, bu tür zayifhklarin üstesinden geli-
nebilir - tipki, gerekli politik irade olsa, Bati Almanya'da yerlegik du-
rumda olan daha yetersiz donanimh Müttefik ordularm noksanlarmm
da giderilebilecegi gibi. Ancak Almanlar gene de rahatsiz edici (kimile-
rine göre de dayamlmaz olan) bir açoazla kargi kargiyadirlar; orta Av-
rupa'da patlak-verebilecek genig çaph bir savag, kendi topraklari üze-
rindeölçülemeyecekkadar çok-kan dökülmesineye maddikayba yol
açacaktir. .

O halde, en azmdan Willy Brandt'm gansölye olugundan bu yana,

Bonn Hükümetinin Avrupa'daki détente arayiglarmda ön saflarda ol-
mast gagirtici degildir - yalniz kardeg Alman devletiyle degil, fazla güçlü
bit Almanya kargismda geleneksel korkularmi yatigtirma çabasiyla Do-
gu Avrupa uluslari ve bizzat SSCB ile .Almanya'mn, NATO içindeki or-
taklarmin hepsinden daha büyük älçüde Dogu-Bati ticaretine kat11masi
ve bunu finanse etmesi de gagirtici degildir; Almanya bunu kargilikh
ekonomik bagimliligm savagi zorlagtiracagi yolundaki Cobdenci inanç-
la (vekugkusuz Bati Alman bankalari ve sanayii bu tür ticaretten yarar-
lanmak üzere elverigli bir durumda -bulundugu için) yapmaktadir. Bu,
iki Almanya için --sol kanat Sosyal Demokratlar ve Yegiller Partisince
kimi zaman önerildigi gibi-
"tarafsizhk
politikasi"na geçig anlamina
gelmemektedir çünkü böyle bir gey Moskova'mn Dogu Almanya için
-

de tarafsizhk politikasma razi olmasina baglidir, bu da hemen hiç olasi

degildir. Bunun anlami gudur, Bati Almanya güvenlik sorununu, hemen
tümüyle Avrupa'da yogunlagmig olarak görmek ve -Fransizlarla Îngiliz-
lerin ara sira Avrupa digmda girigmekten hâlâ hoglandiklari türden ey-
lemler göyle dursun- digi" her türlü askeri imkân ve güçten ka-
"alan

çinmaktadir. O halde, daha genig çerçevede dü únülürse, Ortadoguida\

ve daha ötelerde (kendi açisindan) dikkatleri dagitacak, uzakta kalan
sorunlarda bir tavir almaya zorlanmaktan hoglanmamakta, bu ise Bati-
mn güvenligini koruma konusunun bu kadar kesinlikle.orta Avrupa ile
smirlandirilamayacagmi dügünen Birlegik Devletler hükümetiyle anlag-
mazhklara yol açmaktadtr. Bati Almanya, bir yandan Moskova ve Do-

'
Bundeswehr: Bati Alman Silahh Kuvvetleri. -

ç.n.

564
gu Berlin ile bir yandan da Avrupa digindaki sorunlarla olan iligkisinde,
yalnizca iki tarafh bir politika yürütmenin zor, belki de imkânsiz oldu-
gunugörmektedir; böyle bir gey yerine, Washington'un (ve çogu kez de
Paris'in) tepkilerini dikkate almak zorundadir. Bu da onun uluslararasi
güç sistemi içinde sahip oldugu biçimsiz ve benzersiz konum için ödedi-
gi bir bedeldir."
Dig ve savu'nma politikalarmm yarattig1 sorunlar yanmda, ekono-
gisine yönelen tehditler, Federal Cumhuriyet için kolay bag edilebilir
n'iteliktedir; ama aym gey Birlegik Kralhk için söylenemez. O da tarihsel
bir geçoigin tabii ki cografi
-ve

konumunun- varisidir ve bu durum di-

garidaki dünyaya yönelik politikastni kuvvetle etkilemektedir. Ancak
daha önceki bölümlerde gördügumüz gibi Ingiltere ayni zamanda, eski
Büyük Güçler arasinda ekonomisi ve toplumu, 1945'i izleyen onyillar-
da (ve pek çok yönden bu tarihten önceki onyillarda da) meydana gelen
teknoloji ve imalat düzeni degigikliklerine uyum saglamakta en çok
zodanmig ülkedir. Global degi iklikler, en yikici etkiyi, bir zamanlar Ïn-
atölyesi" sifatini kazandiran imalat sektöründe
"dünyanm

giltere'ye
yapmigtir. Surasida dogrudur ki, dünyadaki ileri ekonomilerin çogunda
imalatm verim ve istihdamdaki. payi sürekli olarak dügmüg, bu arada
öbür sektörlerinki (sözgelimihizmetler) artmigtir; ama Ingiltere örne-
ginde,bu dü üç çok daha birdenbire olmustur; Ingiltere'nin dünya ima-
lat verimi içindeki -payi aman vermez gerilemesini yalnizca nispi olarak
sürdürmemig, salt anlamda da dugmügtur. Daha da sarsici bir nokta,
Ingiltere'nindig ticareti içinde mamul mallarm yerinde aniden meydana
gelen degigikliktir. The Economist'in, bu yana, Îngiltere'nin
"1983'ten

mamul mallar ticaret dengesi, Romalilarin Îngiltere'yiistilasmdan beri

ilk kez vermektedir" yolundaki igneleyici sözlerinin dogruluguru
.açik

göstermek zor olabilir ama, mamul mallar ihracatmm, 1950'li y111arm

sonunda bile ithalatindan üç kat daha fazla oldugu gerçektir." Bu fazla-
lik artik görülmemektedir. Dahasi, istihdam alanmdaki gerileme yalniz-
ca daha eski sanayi kollarinda degil, vaktini yaçayan" yüksek
"gafak

teknoloji firmalarinda da vardir."

Ingiltere'nin imalat alanindaki rekabet gücünün dügmesi, yüzyil ön-
cesine giden bir geçmige sahipse de,'" bu dügmenin Kuzey Denizinde
petrol bulunmasiyla hizlandigi açiktir; petrolün bulunmasi görünur ti-
caret açigim kapatmak üzere kazanç saglarken, bir etkisi de sterlini bir
dönügtürmek oldu; degerini bir süre için gerçekçi olma-
"petropara"ya

yan yapay yüksekliklere çikararak pek çok ihraç malini rekabet edemez
duruma getirdi. Petrol, sterlinin daha da gerilemesine sebep olarak tü-
kendigi zaman bile, bunun imalatta ipso facto* bir canlanmaya yol aça-
*
Îpso facto: Durumun geregi olarak.
- ç.n.

565
 cagi hiç de belli olan bir gey degildir: Sanayi demirbagi hurdalagmig, dig
pazarlar (belkide sürekli olarak) kaybedilmig ve birim emek maliyetle-
rinde ortalamanin üzerinde olan artiplar yüzünden uluslararasi rekabet
gücü agmmaya ugramigtir. Îngiltere'ninhizmetler sektörüne kayigi biraz
daha umut vericidir; ancak Birlegik Devletler örneginde oldugu gibi, Ïn-
giltere için de geçerli olan nokta gudur: Pek çok hizmet
(camsiliciligin-
den hizh yemek servisine kadar) ne döviz kazandirmakta ne de özellikle
verimli olmaktadir. Uluslararasi bankacilik, yatirim, mal alim satimi
vb. gibi geni.glemekte olan, yüksek kazanç getiren alanlarda bile gärn-
nen odur ki, rekabet, olsa olsa daha yogunlagmigtir
.biraktigi-

geride
miz 30 yil içinde de "Ingiltere'nindünya hizmetler ticareti içindeki pay1
yüzde 18'den, yüzde Tye dügmügtür.""" Bankacilik ve maliye giderek
daha büyük älçüde New York'ta, Londra'da ve Tokyo'da çok büyük
sermaye kaynaklari olan (çogunluklada Amerikan ve Japon)firmalarm
egemenligi altina giren, global nitelikli bir is alanihaline gelirken, îngil-
tere'nin payi daha da ufalabilir. Son olarak da telekomünikasyon ve bü-
ro donammoda ilerde meydana gelecek geligmeler, gimdiden, Bati dün-
yasi içinde beyaz frenk gömleklilerin masa bagmda yaptiklari iglerin ya-
kinda mavi änlüklü iççilerin daha önce geçtikleri yolu izleyecegine iga-
ret etmektedir.
Dilegimiz, tüm bunlarin kiyamet gününün' habercisi olmamasidir.
Dünya verimi ve ticaretinde meydana gelecek genel bir büyüme, Îngiliz
ekonomisinin batmadan su üstünde kalmasma yardimci olabilir; ancak
bütün içindeki payi yava; yavag gerileyecek ve kigi baçma GSMH'si, sü-
rekli olarak Italya'dan Singapur'a kadar pek çok ulusunkinin gerisine
dügecektir. Bir hükümet degigikligi ile, (verimliyatirimlar yerine) harca-
malarda büyük artiplar, vergi düzeylerinde yükselme, iq dünyasmda gü-
ven kaybi ve sterlinden kaçig meydana gelirse, gerileme daha yogun hale
gelebilir; daha az siki bir para politikasi benimseyecek, tutarh bir "sana-

yi stratejisi" geligtirecek ve öbür Avrupah ülkelerle pazarlanabilir

(ve
saygmlik göstergesi olmayan) girigimlerde igbirligine gidecek bir hükü-
met çikarsa yavaglayabilir. Bir iktisatçmm savundugu gibi," "sanayi
rö-
nesansi" geçirmig olan ingiliz imalat sektörünün, artik tümüyle daha
'

dinç, daha diri ve daha çok rekabet gücüne sahip oldugu belki dogrudu
Ama gösterigli bir iyilegme olabilecegi yolunda olumlu belirtiler görül '

memektedir; emek piyasasindaki nispi hareketsizlikve egitim noksachgi

birim maliyetleri ve en buyük Ïngiliz imalat firmalarmin bile bagkalarina
göre küçük olmasi, çok önemli engellerdir. Mühendis ve bilim adamlari-
n1n verimi hâlâ karamsarhk verecek kadar dügüktur: Her geyden önce,
Ar-Ge'ye yapilan yatmm düzeyi dügüktür: 1980'li yillarin bagmda Ingil-
tere'de Ar-Ge içinde harcanan her dolarm Almanya'daki karghgi 1,50
dolar, Japonya'da3 dolar ve Birlegik Devletlerde 8 dolardi buna rag-
-

566
I
men, Ìngiltere'dekiAr-Ge çaligmalarmin yüzde 50'si verimli olmayan sa-
vunma etkinliklerine ayrilmig, buna kargi Almanlar yüzde dokuz, Japon-
lar ise çok ufak bir miktar ayirmiglardir." Baglica rakiplerinde oldugu-

nun aksine (Birlegik Devletler bunun digmdadir) Ingiltere'deki Ar-Ge ça-

hgmalari, sanayinin ihtiyaçlari ile çok daha az baglantilidir ve giderler
çok daha az bir oranda sanayinin kendisi tarafmdan kargilanmaktadir.
Savunmayla baglantih Ar-Ge'ye büyük bir pay ayrilmasi, bizi Ingil-
tere'nin açmazindan öbür zor seçenege götürmektedir. iddiasiz, gözler-
Ben uzak, soyutlanmig bir Pasifik devleti olsa, Ingiltere'nin sanayi ala-
mnda yavag yavag soluksuz kalmasi üzücu olurdu - ama uluslararasi
güç .sistemi açismdan bir anlami bulunmazdi. Oysa gerçek gudur ki, Vik-
torya döneminde çiktigi doruktan epey açagilara inmesine ragmen, Îngil-
hâlâ dünyanin boy" güçlerinden biridir ya da bu iddiadir.
"orta
tere
-

Savunma bütçesi (Çin'intoplamini ölçme biçimine bagh olarak) üçüncü

ya da dördüncü en büyük bütçe, donanmasi ve hava kuvvetleri dördün-
cü en büyük kuvvettir104 bunlarin hepsinin de ülkenin cografi boyutlari
-

(yalnizca 245.000 kilometrekare), nüfusu (56 milyon) ve dünya

GSMH'si içindeki smith, gerilemekte olan paylyla (1983'teyüzde 3,38)
önemli bir orantisizhk içinde olduklari dügünülebilir. Üstelikimparator-
luk günegi batmigtir ama Ingiltere'ninülke diginda hâlâ çok genig strate-
jik taahhütleri vardir: Yalnizca Almanya'da NATO'nun. Merkez Cephe-
sine katkisi olarak tuttugu 65.000 asker ve havaci degil, dünyanm her
yerinde bulundurdugu garnizonlar ve hava üsleri Belize'de, Kibris'ta,
---

Cebelitarik'ta, Hong Kong'da, Falkland Adalarmda, Brunei'de, Hint

Okyanusunda. Vaktinden änce öyle ilan edilmig olmasma ragmen, Ïngil-
tere hâlâ Ninova ve Sur'la ayni gey degildir."
Ingiltere'nin ufalmig ekonomisi ile fazla geniglemig stratejik konumu
arasindaki bu uyuginazhk, Rusya'yi bir yana birakirsak, muhtemelen
bütün öbür büyük güçleri etkileyen farkhliklardan daha agiri bir nitelik
tagimaktadir. Bu yüzden de ingiltere, silah fiyatlarimn enflasyondan yüz-
de 6-10 daha hizla artmasi ve her yeni silah sisteminin yerine konacagi
eski sistemden üç bey kat daha pahali olmasi kargismda özellikle zay1f
durumdadir. Savunma harcamalarina, iç politikalarin sonucu olarak ge-
len baskilar, ülkeyi daha da zayif hale getirmektedir; Muhafazakär yöne-
timler, açigi daraltmak üzere silahlanmaya yapilan harcamalari smirla-
mak gerektigini duqunmektedir ama onlarm yerine geçebilecek herhangi
bir alternatif yönetim, savunma harcamalarmi salt anlamda kesme egili-
mine girebilir. Ancak bu politik tümüyle ayri olarak, Ingilte-
-açmazdan

re'nin önüne temel ve (çok geçmeden) kaçimlmaz olan bir seçim dikil-
mektedir: Ya silahh kuvvetlerin tümüne ayrilan ödeneklerden kesinti ya-
parak, her birini yeterlikten uzak bir duruma getirmek, ya da ülkenin
savunma taahhütlerinin bazilarindan vazgeçmek.

567
 Ancak bu öneri dile getirildigi anda engeller belirmektedir. Yeni Eu-
roavci uçaklarimn maliyeti gözle izlenemeyecek kadar hizla artarken
havada egemenlik kurma geregi tartigmasiz kabul edilmektedir (bu yüz-
den de RAFm bütçesi daha büyüktür). Ingiltere'ninen genig denizaçiri
taahhütu Almanya ve Berlin'e kargidir (yaklagikdört milyar dolar)
ama böyle oldugu halde, buradaki 55.000 asker, 600 tank ve 3.000
bagka zirhh araç, yüksek moral gücune ragmen yetersiz donanimhdir.
Ancak, BAOR'da (Ren'deki Ingiliz Ordusu) yapilacak herhangi bir in-
dirim ya da askerlerin yarismi Alman garnizonlari yerine Îngiliz garni-
zonlarinda tutmak gibi, ustahkh bir ayak hareketi bile -Almanlarda
uyandiracagi üzüntüden, Belçikahlarda aynini yapma istegine,
sonra da
Amerikahlarm öfkesine kadar- öyle politik yankilar doguracaktir ki
amacina tämüyle ters dügebilir. Ikinci bir alternatif su üstü filosunu kü-
çültmektir -

Savunma Bakanliginin 1981'de buldugu çözüm buydu; ta

ki Falkland bunahmi bu plani altüst edinceye kadar " Ancak, White-
hall'daki yetkili çevreler arasinda en çok bu alternatif savunuIdugu hal-
de, Rusya'mn artan deniz gücünün olugturdugu tehdit ve NATO'nuti
digi" bir vuruculuga sahip olmasi konusunda Arnerikahlarm isra-
"alan

ri yüzünden böyle bir gey zamansiz olur. (NATO'nun Avrupa'daki kon-

vansiyonel kuvvetlerinin güçlendirilmesini savunanlar için en büyük At-
lantik refakat filosunda indirim yapilmasmi onaylamak elbette bir. çelig-
kidir.) "Kesintiler" için daha uygun bir alan Ingiltere'nin Falkland Ada-
larindaki pahah (ancakduygusal açidan anlagilabilir) ve fazla agiri ta-
ahhütleri olabilir. Ancak böyle bir kisinti bile, daha kapsamh bir
karari,
herhalde yalnizca bir-iki yll için erteleyecektir. Son olarak da maliyetieri
aydan aya artiyor görünen, çok pahah Trident denizalti balistik füze
sistemlerine yapilmig yatirimlar dügünülebilir." Muhafazakâr yäneti-
min ileri ve
"bagimsiz"
bir caydiricihk sistemi olusturma konusundaki
hevesi dügünülürse -tabii bir de Trident gemilerinin genel nükleer den-
geyi gerçekten degigtirmeleri säz konusudur (bkz. s. 596)- bu alanda
bir kesinti karari ancak yönetimde meydana gelebilecek radikal bir de-
igme sonucunda almabilir; böyle bir durum ise, ülkenin gelecege yöne-
lik savunmasmdan bagka geylerin de sorgulanmasi anlamina gelebilir.
Ancak, her gey bir yana, tatsiz seçim gene de yapilacaktir. Sunday
Times'in belirttigi gibi, "Kisa bir süre içinde bir geyler yapilmazsa, bu
ülkenin savunma politikasi giderek, aym igi daha az parayla
yapmaya
çahgmaktan ibaret olacaktir; bu da Ingiltere ve NATO'ya ancak zarar
getirir.wi" Bu durum (tüm partilere mensup) politikacilari, birtakim ta-
ahhütleri azaltarak bunun yaratacagi sonuçlara katlanmak ya da sa-
vunma harcamalarmi daha da artirarak -Ïngilterebu alanda oran ola-
rak Yunanistan diginda tüm Avrupali NATO ortaklarmdan daha çok
(GSMH'smm yüzde 5,5'i) para harcamaktadir- verim artirici yatirim-

568
larim ve uzun vadeli ekonomik kalkmma umutlarmi azaltmak alterna-
tifleriyle kargi karplyadir. Zayiflamakta olan güçlerin çogunun bagina
geldigi gibi, Ingiltere'nin önündeki seçim de her yönüyle zorlu olan bir
seçimdir.
Îngiltere'nin Mang ötesindeki kompusu da aym açmazla karsi kargi-
yadir ama bu açmaz, Fransa'nm savunma politikasom ülke içixide sù-
rekli olarak sorgulanmamasi ve ulkenin ekonomik alanda, 1950'li yil-
ardan bu
yana (kusurlu olmakla birlikte) daha iyi performans gäster-
esi sayesinde gizli kalmigtir. Her gey hesaba katildiktan sonra ortaya
çikan odur ki, Londra gibi Paris de genig ulusal çikarlari ve denizagiri
taahhütleri bulunan, ancak boy" bir güç olmanm sorunlariyla
"orta

ugragmak durumunda olan bir merkezdir; bu çikar ve taahhütlerin sa-

vunulmasi da giderek daha buyük ölçüde, silah _giderlerindeki tirmam-
in yarattigi baskilarm altma girmektedir.1" Fransa'nm nüfusu Îngilte-
re'ninkiyle ayni olmakla birlikte, toplam GSMH'si kigi bagina
-ve

GSMH'si daha büyüktür. Fransizlar Îngiltere'den daha çok otomobil ve

çelik üretmektedir ve çok geni bir uzay sanayiine sahiptirler. Îngilte-
re'den farkh olarak, Fransa'nm digardan ahnan petrole olan agiri ba-
gimhhgi surmektedir; äte yandan AET'nin büyük oranda para destegin-
de bulundugu tarim urünlerindehâlâ hayli büyük bir fazlasi vardir.
Fransizlar, önemli birkaç yüksek teknoloji alamnda da -telekomünikas-
nukleer
güç- dünyadaki rekabete ayak uy-
yon, uzay uydulari, uçak,
durmaya kararh olduklarini göstermiçIerdir. Gerçi Fransa ekonomisi
1980'li yillarm bagmda (tam da änemli ticaret ortaklarmm tumü mali
kismtilara giderken) sosyalist yönetimin büyüme için yaptigi ani atilim
yüzünden epey zarar gördü ama bunu izleyen daha siki politikalar enf-
lasyonu dügürmüg, ticaret açigim daraltmig ve franki istikrara kavug-
turmag görünmektedir; bütün bu geligmelerin, Fransa'da ekonomik bü-
yümenin yeniden baglamasma imkân saglamasi gerekir.
Ancak Fransa'nm ekonomik yapisi ve gelecegi ne zaman Ren öte-
sindeki güç1ü kompusuyla da Japonya'yla-kargilagtirihrsa, duru-
-ya

munun ne kadar sallantida oldugu ortaya çikmaktadir. Fransa, avci

uçaklari, parap ve tahil ihracatmda hâlâ gäz ahci bir ustahk gösterse de
"siradan

mamullerin digariya satigmdaki nispi zayifhgi sürmektedir.""°

Fransa'nin alic11armm pek çogu, baraj ya da Mirage'ler gibi çok büyük
projeler siparig eden, sonra da bunlar için ödeme yapmakta güçlük çe-
ken istikrarsiz ÜçüncüDünya úlkeleri olmugtur; buna kargi sanayi mal-
lari, otomobil ve elektrikli aletlerde Fransa'ya olan
"ithalat
sizmasi",
ulkenin rekabet gücünün olmadigi genig alanlar bulundugunu gäster-
mektedir. Bati Álmanyaile olan ticaret açigi her yil buyumektedir ve
Fransa'daki fiyatlar her zaman için Almanya'dakilerden daha hizli yük-
seldiginden, bu açigm frankta yeni devalüasyonlara yol açacagi kugku-

569
 suzdur.
Fransa'mn kuzeyinin görünümü, hâlâ çöküntü halindeki sanayi
kollarmm --kömür, demir, çelik, gemi yapimi- çizgilerini tagimaktadir;
otomobil sanayiinin büyük bir bölümü de sikmtilart hissetmektedir. Ye-
ni teknolojiler umut verici gärünmekle birlikte, ne Fransa'daki pek çok
ipsize iq saglayabilecek durumdadir, ne de Alman, Japon ve Amerikan
teknolojilerine ayak nydurmalari için gerekli olan miktarda yatirima
kavuçabilmektedir.Ekonomik yänden (vebelki daha da önemlisi psiko-
lojik açidan) tarima bu kadar bagh olan bir ülke için daha kayg1 verici
olan tahil, süt ürünleri, meyve, çarap vb.'de dünya çapmda agiri üretim
bunahmmm belirmig olmasidir -- bu durum, tarun destekleme fiyatlart
sürdükçe Fransa ve AET bütçelerine giderek daha büyük yük bindire-
cek, fiyatlarda kesinti yapilmasi halinde ise toplumsal huzursuzluk
ya-
ratacaktir. Birkaç yil äncesine kadar Paris, tarimda yeniden yapdanma
için Toplulukta·n saglanan paralarm yardimci olacagma güvenebiliyor-
du; gimdi ise, bu paralarm çogunun ispanyol,Portè,kizve Yunan käyhi-
lerine gitme ihtimali vardir. Bunlarm hepsi, önümüzdeki 20 yll için
Fransa'yi çok daha genig bir Ar-Ge çabasi ve yüksek teknolojiye dayah
buyüme için gerekli sermaye kaynaklarmdan yoksun birakabilir.
Ulusal savunma politikasina iligkin tartigmaya, Fransa'mn gelecek-
teki önceliklerinin belirlendigi bu daha genig çerçeve içinden bakmak ge-
rekir. Fransa'nm son zamanlardaki stratejisinde ve askeri eylemlerinde,
pek çok bakimdan etkileyici olan epey gey vardir. Amerika'nm stratejik
nükleer caydtriciliginm inanilirhšma iligkin olarak artan kugkulan gö-
ren (ve bunlari iddiah bir biçimde dile getiren) Fransa, Sovyetler saldir-
digi takdirde kullamlmak üzere kendi "üç1ü"
atiç sistemini olugturmuy-
tur. Fransa, nükleer caydiricihgim (üretimdenhedeflemeye) her yönüyle
kendi elinde tutarak ve caydiricihk bir ige yaramazsa, tüm füze kuvveti-
ni Rusya'nm üzerine salacagi konusunda israr ederek, Kremlin'i dene-
tim altinda tutmanin daha emin bir yolunu buldugunu dügünmektedir.
Aym zamanda en büyük kara ordularmdan birini beslemeyi sürdürmüg-
tür; Güneybati Almanya'da epey büyük bir garnizonu vardir
ve Federal
Almanya'ya yardim etmek konusunda taahhütü bulunmaktadir. NATO
komuta yapisinm digmda kalmak ve böylece stratejik konularda bagim-
siz bir "Avrupali" ses olarak önerilerde bulunabilecek duruma gelmig
olmakla birlikte, bir Rus saldirisi halinde, askeri açidan Merkez Cephe-
sinin takviyesi ihtiyacma engel olamamigtir. Fransizlar, Avrupa digmda
da rol oynamiglar ve --denizagiri bölgelerde ara sira yaptiklari askeri
müdahaleler, Üçüncü Dünya ulkelerindetuttuklari garnizonlar, damg-
manlar, bagarili silah sati¯ç politikasi yoluyla- hem'SSCB hem de Birle-
ik Devletlere alternatif bir nüfus (ve malzeme verebilecek kaynak)
olusturmuglardir. Bu durum, kimi zaman Washington'u sinirlendirmig
Fransizlarm Güney Pasifik'teki nükleer denemeleri bu bölgenin ül-
--ve

570
:I
kelerini hakh olarak äfkelendirmig- ise, Moskova'nm da Fransizlarm
çegitli ve kimi zaman önceden kestirilemez bagimsizlik gösterileri kargi-
sinda rahathk duymasi pek mümkün degildir. Üstelik Fransa'daki sag
da sol da, ülkenin digarida baçkalarmdan farkh bir rol oynamasi görü-
ünü desteklediginden, Fransizlarm bu amaca yänelik iddia ve eylemle-
ri, öbür Batih toplumlarin hemen hepsinde görülebilecek türden ülke içi
elestirilere yol açmamaktadir. Tüm bunlar yabanci gözlemcileri (vetabii
ki.Fransizlarin kendilerini) ülkenin politikasmi mantikli, çikarci, gerçek-
çi vb. olarak tanimlamaya itmigtir.
Ancak, bu politikanm kendisi sie
-kimi

Fransiz yorumcularm açik-

tan kabul etmeye bagladiklari gibi'"-- zorluklardan uzak degildir ve ta-
rihsel açidan bakabilenlere, Fransa'nm 1914 ve 1939 äncesi yürüttügü
diç politikada teori ile gerçeklik arasmda var olan uçurumu hatirlatiyor
olsa gerektir. Her geyden önce, Fransa'nin bagimsizhk tavirlarmi hep
Bati Avrupa'da hem konvansiyonel, hem nukleer alanda var olan Ame-
rikan kalkam ve güvencesinin arkasma geçerek takindigi yolundaki se-
rinkanh gözlemde epey gerçek payi bulunmaktadir. Raymond Aron, de
Gaulle'cü iddiacihk politikasimn, ancak Fransa bu yüzyilda ilk kez cep-
he hattinda yer almadigi için mümkün olduguna igaret etmigtir."2 Peki,
ya bu güvenlik ortadan kalkarsa? Yani, ya Amerikan nükleer caydirici-
liginm güvenilir olmadigi kabul-edilirse? Ya Birlegik Devletler, zaman
içinde Avrupa=daki askerlerini, tanklarmi ve uçaklarini düzenli olarak
çekerse? Bu ihtimallerin ikisi de belli kogullar altmda memnunlukla
kargilanir gibi görünebilir. Ancak Fransizlarin kendilerinin de kabul et-
tikleri gibi, Moskova'mn son zamanlardaki politikalarinin igiginda

böyle görünmeleri pek mümkün degildir: Moskova kendi nükleer gücü-

nü ve Avrupa'da üslenmig konvansiyonel kuvvetlerini sürekli olarak
agiri düzeylerde takviye etmekte, Dogu Avrupa'daki uydularim siki bir
denetim altmda tutmakta ve amaci belki de, özellikle Bati Alman halki-
ni NATO'dan kopararak tarafsizhk politikastna yöneltmek olan
"barig

taarruzlari" yapmaktadir. Fransa'nm "Yeni Atlantizm"i diye adlandiri-

lan"3 tutumun pek çok igareti -Sovyetler Birligi'ne kargi daha kati bir
üslup, Alman Sosyal Demokratlari arasinda görülen tarafsizhk egilimle-
rinin eleytirilmesi, Force d'Action Rapide'in Almanya'da (muhtemelen
taktik nükleer silahlarla) yayihmma iligkin Fransiz-Alman anlagmasi,
NATO ile daha yakm iligkiler" Fransizlarin gelecekle ilgili kayg11ari-
-

mn açik sonuçlaridir. Moskova degiçene kadar Paris'in, Birlegik Devlet-

ler çikmca (hatta çikmadan önce) SSCB'nin Bati Avrupa'ya girecegi yo-
lunda kaygi çekecegi kesindir.
Peki, bu tehdit daha bir olasilik kazansa, Fransa bu konuda pratik-
te neler yapabilir? Dogal olarak, konvansiyonel kuvvetlerini daha da
artirabilir ve B.D. kuvvetleri azalmig olsa (hatta hiç olmasa) bile bir

571
 Rus taarruzunun önüne geçebilecek kadar kuvvetle güçlendirilmig bir
Fransiz-Alman Ordusunun olugturulmasina yönelebilir. Helmut Schmidt
gibi kimselere göre"' bu, yalnizca Paris-Bonn entente'mm degil, ulusla-
rarasi egilimlerin de (sözgelimiAmerika'nm güçlerinin zayiflamasi)
mantikh bir uzantisidir. Bu tür bir projenin änüne dikilen çok çegitli
politik nitelikli ve teykilatlanmaya iligkin zorluklar vardir --ve

bunlar,
ilerde ortanm solu bir Ahnan yönetiminin takiñmasi mümlsün olan ta-
virdan, komuta, dil ve yayilma sorunlarma ve nazik bir konu olan
Fransiz taktik nükleer silahlarma kadar uzanmaktadir"'--
ama ne olur-
sa olsun, böyle bir stratejinin agilamaz bir kayaya toslayarak iflas etme
ihtimali de bulunmaktadir: Para kithgi. Fransa günümüzde GSMH'si-
nm yaklagik yüzde 4,2'sini savunmaya harcamaktadir (bu oran Birlegik
Devletlerde yüzde 7,4 ve Ïngiltere'de yüzde 5,5'tir); ancak Fransiz eko-
nomisinin içinde bulundugu hassas darum dikkate alimrsa, bu yüzden
pek fazla artirilamayacaktir. Üstelik,Fransa'mn bagunsiz olarak atom
silahlari geligtirmesi yüzünden ifülëleer stratejik kuvvetleri savunma
bütçesini yüzde 30'a varan oranlarda yutacak demek.tir; bu oran ise,
her yerdekinden çok daha yüksektir. Geriye kalan miktar da AMX sa-
vag tanklari,
"keskin"
ileri nitelikli uça-klar, yeni nükleer güçlü uçak gemileri,
müharebe meydam silahlari vb. için yeterli degildir. Fransiz
Silahh Kuvvetlerinde birtakim artiplar olabilir ama bunlarm tüm ihti-
yaçlari kargilamasi mümkün degildir.127O halde, tipki Ïngiltereörnegin-
de oldugu gibi, Fransizlarm kargismda da, ya kimi silah sistemlerini (ve
rolleri) ortadan kaldirmayi ya da her alanda zorunlu tasarruf
yapmay1
gerektiren biçimsiz bir seçim bulunmaktadir.
Ayni ölçüde kaygi verici bir nokta da Fransa'mn nükleer caydiricih-
gi konusunda hem teknik, hem de (bununla baglantih olan) str.atejik
düzeyde beliren kuskulardir. Fransiz nükleer silahlar üçlüsü
--karada

kurulu füzeler ve özellikle de uçaklar- zaman içinde bozulmaya ugra-

maktadir ve bunlarda çok pahahya mal olan nitelik yükseltilmesi
ve
çagdaylagtirma yapilmasiyla bile, daha yeni silah teknolojisine ayak
ny-
durmak mümkün olmayabilir.'" Amerikan Stratejik Savunma inisiyatifi
(SDI) teknolojisinde önemli bir atilim yapihr ve Ruslar da çok daha
ge-
nig bir balistik füze savunma sistemi geligtirirlerse,
sorun özellikle agir-
lagabilir. Fransizlarin bakiç açismdan, iki süper güç, Avrupa'da tehlike-
ler karçisodaki korunma potansiyellerini güçlendirirken, Avrupa'nm
korunmasiz kalmasi kadar rahatsiz edici gey yoktur. Buna kargi da
Fransizlarm denizalti balistik füze sistemleri önemli ölçüde güçlendiril-
mektedir (bu konuda agagida (bkz. s. 5%) tartigilacaktir). Ama
nel ilke geçerliligini korumaktadir: lleri teknoloji mevcut silah tiplerini su ge-
yararsiz hale getirebilir ve bunlarm yerine bagkalarim koymanin mali-
yeti kesinlikle çok daha yüksek olacaktir. Ne olursa olsun, Fransizlar

572
 da äbür nükleer güçlerin dügtügü inamhrlik tuzagma dügmüç darumda-
dirlar. Paris, SSCB Alman smirim istila etti diye, Birlegik Devletlerin
SSCB'yle nukleer bir ahyverigi göze almasmin giderek daha imkânsiz
hale geldigini dügünmekte.dir; ama Federal Cumhuriyet ugruna kendisi-
"nükleerlegme"

nin sözü ne älçüde gerçeklik tagimaktadir? (Bati Al-

manlarin buna hemen hiç inandiklari yoktur.) Fransa=nm "dokunul-

mazhk"mi, eldeki tüm füzeleri Rusya üzerine ategleyerek savunmak yo-

undaki de Gaulle'cü gelenek bile, Fransiz halkmin yok olmayi, Ruslar
tarafmdan konvansiyonel araçlarla ugratilmalari mümkün (ya da muh-
temel) bir yenilgiye tercih edecekleri gibi dogrulugu ortaya konmamig
bir varsayima dayanmaktadir. "Rus ayisom bir kolunu koparmak" her
zaman için kulaga hog gelmigtir ama bu, aymm insam yutacagmi ve
Rusya'nm kendi füze tahrip savunma sisteminin, ugrayacagi zarari si-
mrh tutabilecegini hatirlayana kadar böyledir. Surasibellidir ki, Fransiz
nükleer stratejisine iligkin resmi tutum degigecek olursa bile, yakin za-
manda degigmeyecektir. Ama, Dogu-Bati dengesi bozuldugu ve Birlegik
Devletler zayrfladigi takdirde, bu tutumun ne kadar gerçekçi olacagini
dügünmek de yararhdir."'
O halde Fransa'mn sorunu, pek çok talepin, smirh ulusal kaynaklari
üzerinde baski yapmasidir. Demografik ve yapisal-ekonomik egilimler
dügünülürse, sosyal güvenligin ulusal gelirden aldigi paym yüksek olma-
ya devam etmesi beklenebilir; bu pay herhalde artacaktir da. Kisa bir za-
man sonra, tarim için büyük miktarlarda para gerekli olabilir. Ayni za-
manda silahli kuvvetlerin modernizasyonu da önemli miktarlarda para
gerektirmektedir. Öte yandan, bunlarin hepsinin Ar-Ge çaligmalari ve
ileri sanayi iglemlerine yapilmasi çok zorunlu olan hayli geniç yatirimlar-
la älçülüp biçilmesi -

ve bunlardan keserek yapilmasi geregi vardir. .

Fransa sözünü ettigimiz bu son alana gerekli olan parayi ayiramazsa, sa-
vunma, sosyal güvenlik ve geriye kalan ne varsa, bunlarm giderlerini
kargilayabilme ihtimalini de zaman içinde tehlikeye atacaktir. Surasida
bellidir ki bu, yalnizca Fransa'nm açoazi degildir; ancak, uluslararasi
ekonomi ve savunma konularmda ayirici bir "Avrupali" tavri alinmasim
herkesten çok savunan Fransizlar olmugtur -

bu yüzden de Avrupa'nm
çikarlarmi en açik bir biçimde onlar dile getirmektedir. Gene bundan
dolayidir ki, yeni politikalarm baglatilmasmda öncülügü genellikle Paris
yapmigttr Fransiz-Alman askeri baglarimn derinleçtirilmesi, Avrupa
-

Airbus'larmm ve uydularmm üretimi vb. Bu tasarilarm çogu ülkenin

kompulari arasmda, Fransizlarm bürokratik planlamaya ve saygmhk ge-
tiren girigimlere olan dügkünlükleri sayilarak ya da Avrupa'nin finanse
ettigi projelerde aslan paymi muhtemelen Fransiz girketleri kapacak diye
kugkuyla kargilanmigtir. Ancak bagka projelerin yarari gimdiden ortaya
çikmigtir ya da bunlar büyük umut vaat etmektedir.

573
 Avrupa'nin
"sorunlari"i
elbette burada ele almanlardan daha çok-
tur: Sorunlar arasinda nüfuslarin yaglanmasi, sanayilerin eskimesi,
kentlerin yoksul mahallelerindeki etnik hognutsuzluklar, zengin kuzey
ile daha yoksul güney arasmdaki uçurum, Belçika, Ulster ve Kuzey Is-
panya'daki politik/dinsel gerginlikler bulunmaktadir. Birtakim kätüm-
ser gözlemciler de, zaman zaman bazi Avrupa devletlerinin (Danimar-
ka, Bati Almanya) "Finlandiyahlagma" ihtimaline deginmektedir, böyle
olursa bu ülkeler Moskova'ya bagimh hale gelecektir. Bu geligme ancak
söz konusu ülkelerde politikada sola dogru meydana gelebilecek bir
kaymano ardindan olabilecegi için, böyle bir ihtimalin olabilirlik dere-
cesini tahmin etmek zordur. Insan, Avrupa'ya bugünkü durumuyla -ve

esas olarak AET'nin temsil ettigi haliyle- global sistem içinde bir güç-
politikasi birimi olarak bakarsa, Avrupa'nm kargi kargiya bulundugu
en önemli sorunlarin yukarida tartiçilanlar oldugu açiktir: Yaklagan ,

yüzyil için, uluslararasi güç dengelerinde önemIi degigiklikler çagi ola-

bilecek bir dänemde bile geçerli olacak ortak bir savunma politikasi ge-
ligtirmek ve yeni teknoloji ile yeni ticari rakiplerden gelen çok büyük ve
ürkütücü ekonomik tehditler kargismda rekabet gücünü korumak. Bu
bälümde incelenen öbür dört bälge ve toplum söz konusu oldugunda,
burlarm gimdiki durumlarmda ilerisi için ne tür degigiklikler olabilece-
gineigaret etmek mümkündür: Japonyave Çin, herhalde dünya üzerin-
deki statulerinin güçlendigini, SSCB ve hatta Birlegik Devletler ise kendi
statülerinin aginmaya ugradigmi göreceklerdir. Ama Avrupa bir bilrnece
olarak durmaktadir. Avrupa Toplulugu gerçekten birlikte hareket ede-
bilirse, dünya üzerindeki konumunu hem askeri, hem ekonomik açidan
pekâla iyileptirebilir. Bäyle yapmazsa tabiatmm ne oldugu düçü-
-insan

nülürse, yapmamasi daha akla yakm bir sonuç gibi gelmektedir-- nispi
gerilemesinin sürmesi kaçmilmaz görünmektedir.

SOVYETLER BÎRLIÖlVE "'ÇELISKILER"Î

"Çeligki"säzcugü, Marksçi terminoloji içinde çok özel bir sözcük-
tür ve kapitalist üretim sistemi içinde (iddiayagöre) kendiliginden var
olan ve kaçmilmaz bir biçimde sistemin çökmesine sebep olacak ger-
ginliklere igaret etmektedir '" Bu yuzden de, aym ifadenin, dünyanm
ilk komunist devleti olan Sovyetler Birligi'nin, bugün kendisini içinde
buldugu durumu anlatmak için kullammi, amaçh bir ironi çabasi gibi
görunebilir. Ancak asagida anlatilacant gibi, birkaç son derece kritik
alanda, Sovyetier Birligi'nin hedefleri ile bunlara ulagmak için kullam-
lan yäntemler arasmda sürekli genigleyen bir uçurum var gibi görün-
mektedir. Sovyetler Birligi tarim ve sanayi veriminin artirilmasi geregi-
ni ilan etmekte ama böyle bir imkâni kollektifleptirme ve agir bir plan-

574
l

lamacilikla kösteklemektedir. Dünya bariginm her geyin üzerindeki

önemini dile getirmekte ama çok büyük älçüde yaptigi silah artirimi ve
devletlerle olan bagi (ve kendi devrimci mirasi), uluslarara-
"devrimci"

si gerginliklerin artmasma yaramaktadir. Genig smirlari boyunca tam

bir güvenlige gerek duydugunu iddia etmekte ama kompularinin gü-
venlik kaygilari kargisinda bugüne kadar yürüttügü kati politika, Mos-
kova'mn --Bati ve Dogu Avrupa ile, Ortadogu halklari ile, Çin ve Ja-
ponya ile olan- iligkilerini kötulegtirmekte, bu ise Ruslarm kendilerini
uçatilmig" ve daha az. güvende hissetmelerine yol açoaktadir. Rus-
ya'mn felsefesi, dünya meselelerinde devam edip giden diyalektik de-
gigme sürecini, bunun teknoloji ve yeni üretim araçlarlyla harekete
geçtigini ve kaçinilmaz olarak, çok çegitli politik ve toplumsal degigim-
ler getirecegini kuvvetle ortaya koymaktadir; ama kendi otokratik ve
bürokratik uygulamalar1, parti seçkinlerini kollayan ayricaliklar, ser-
best bilgi degigimine getirilmig olan sinirlamalar ve bir kipisel tegvik
sisteminin olmayigi, Rusya'y1 Japonyave Kaliforniya'da daha simdi-
den belirmekte olan ve patlayiglarla dolu, ama gene de karmagik yük-
sek teknoloji gelecegi ile bag etme konusunda son derece hazirliksiz
yapmaktadir. En önemlisi de gudur ki, parti liderleri sik sik SSCB'nin
bir daha hiçbir zaman askeri yönden geri kalmig bir durumu kabullen-
meyecegini Israrla
söylemekte ve bundan daha da çok, ulusu üretimi
artirmaya zorlamaktadir; ama Rusya'mn bu iki amacm bagdaçtirilma-
sindaki güçlügü anladigi açiktir ve özellikle de Ruslarin silahli kuvvet-
lere ulusal kaynaklardan fazlasiyla büyük bir pay ayirma· gelenegine
engel olmamn güçlügünü -

bu ise öbür toplumlarla ticari rekabet yete-

.
negi açisindan saghksiz sonuçlar dogurmaktadir. Belki bu sorunlari
adlandirmanm bagka yollari da vardir ama
"çeligkiler"
diye nitelendir-
mek de aykiri gelmengektedir.
Marksçi felsefenin, varhšm maddi temeline verdigi agirhk dügünü-
lürse, bugün SSCB'nin kargi karplya oldugu ana sorunlarin ülkenin eko-
nomik altyapisindan kaynaklanmasi, iki kat daha ironik gärünebilir,
ama Batih uzmanlarm sabirla bulup çikardiklart bilgiler -ve tabii bizzat
Sovyet liderlerinin gittikçe daha açiklikla bunu kabullenmeleri- duru-
mun böyle oldugu konusunda herhangi bir kugku birakmamaktadir.
1950'li yillarda,.SSCB'nin Birlegik Devletleri ekonomik yönden geçip,
kapitalizmi "gömecegi"ni
güvenle tahmin eden Khrushchev, Gorbac-
hev'in 1986 tarihli 27. Komünist Parti Kongresindeki itiraflari kargism-
da neler hissederdi. Dogrusu bunu ögrenmek ilginç olurdu:

Ekonomideki güçlükler, ekonomik büyüme oranlarinin gözle

gärünür biçimde gerilemesiyle, 1970'li yillarda üst üste yigil-
maya bagladi. Bunun bir sonucu olarak, Komünist Parti prog-

575
 rammda belirlenen hedeflere, hatta 9. ve 10. Beg Yilhk Planlar-
daki daha dügük hedeflere bile ulaçilamadi. Bu dönem için
planlanan sosyal programi da uygulamayi bagaramadik. Bunun
ardmdan, bilim ve egitim, saghk, kültür ve gündelik hizmetler
alanmdaki maddi tabanda bir gecikme meydana geldi.
Son zamanlarda harcanan çabalara ragmen durumu tam ola-
rak düzeltmeyi bagaramadik. Sermaye olugturma açisodan,
mühendislik, petrol ve kämür sanayileri, elektrik mühendisligi
sanayii, demirli metaller ve kimyasal ürünler alanlarmda ciddi -
gecikmeler vardir. Yeterlik ve halkin yaçam düzeyini iyilegtirme
konularmdaki ana göstergeler için konmuy hedeflere de yetigi-
lemedi.
Ülkenin sosyoekonomik geligmesinin hizlanmasi, tüm sorunla-
rimizin anahtaridir; gu andaki ve uzun vadeli, ekonomik ve
toplumsal, politik ve ideolojik, iç ve dig."' ¯_

Bu sözlere kargi, sonuç cümlesinin dünyadaki herhangi bir yönetim

tarafindan da
.söylenebilecegini

ve e,konomik sorunlar bulundugunu

görmenin, bunlarin çözümünü garantilemedigini ifade edebiliriz.
Sovyetler Birligi'nin tüm tarihi boyunca ekonomide en kritik zayiflik
alam tarim olmugtur; Rusya'mn yüzyil.önce dünyanm en büyük iki 1;ahil
ihracatçisindan biri oldugu duçünülürse, bu daha da papirtici olmaktadir.
Rusya, 1970'li yillarin bagindan bu yana, her yll digardan on milyonlar-
ca ton bugday ve misir alma geregini duymustur. Dünyadaki yiyecek
üretimi egilimleri aynen sürerse, Rusya (veDogu Avrupa'mn öbür sosya-
list ekonomilerinden bazilari), Afrika'nm ve Ortadogu'nun bazi kesimle-
riyle birlikte, net yiyecek ihracatçilari iken, son yillarda, genig ölçekli ve
sürekli bir biçimde yiyecek ithalatçilarma dönügen ülkelerinden biri ol-
mak gibi kuçkulu görünen bir farkhhgi paylaçacaktir." Rusya örnegin-
de, tarim veriminde meydana gelen rahatsizlik verici durgunluk, ilgi ya
da. çaba eksikliginden olmamistir; Stalin'in ölümünden bu yana görev
yapan her Sovyet lideri, tüketici talepini kargilamak ve Rusya'daki ya-
am düzeyinde vaat edilen yükselmeyi gerçekleptirmek üzere, yiyecek
üretiminde artig yapilmasi için israrci olmu tur. Yaçam düzeyinde yük-
selme meydana gelmedigini dügünmek yanh olur ortalama Rus yurt-
-
tagmm çaresizlik içine dügtugü 1953 yihna göre, çok daha iyi durumda
oldugu açiktir. Ama çok daha iç karartici- olan nokta gudur ki, Rus yurt-
tagmm yagam düzeyi birkaç onyil kadar Bati'ya yaklagmigken, gene Ba-
ti'nm gerisine dügmektedir devletin, toplam yatirimlarmin hemen he-
-

men yüzde 30'unu yutan (bu oran Birlegik Devletlerde yüzde 5'tir) ve ig-
gücünün yüzde 20'den fazlasim istihdam eden (bu ise Birlegik Devletler-
de yüzde 3'tür) tarima onca kaynak ayirmasma ragmen. SSCB, sirf mev-

576
 cut düzeyini korumak için tarima her yil 78 milyar dolar yatirim
yap-
mak ve yiyecek fiyatlarmi 50 milyar dolar daha harcayarak desteklemek
zorundadir -

SSCB, buna ragmen "bir

zamanlar sahip oldugu ihracatçi
niteliginden gittikçe daha çok uzaklagiyor"* görünmekte ve ihracat
yap-
mak yerine, verimdeki kendi açigini kapamak üzere tahil
ve et ithalatma
milyarlara varan saglam para akitmak geregini duymaktadir.
Surasida gerçektir ki, Sovyet tariminin sallantih durumu ve tarim-
daki verimliligin Amerika'mnkinin yaklagik yedide birini bulmasi, bir-
thkim dogal sebeplerden ileri gelmektedir. SSCB, çogu kez, cografi yön-
den Birlegik Devletlere oldukça benzer kabul edilmektedir
--ikisi

de kita
büyüklügünde, kuzey yariküresinde yer alan devletlerdir-; gerçekte ise,
SSCB çok daha kuzeye dügmektedir: Ukrayna, Güney Kanada ile aym
enlem üzerinde bulunmaktadir. Söz konusu olan yalmzca bu
durumun
misir yetigtirmeyi zorlagtirmasi degildir; Sovyetlerin bugday yetigtiren
bölgeleri bile Kansas ve Oklahoma gibi eyaletlere göre çok daha sogùk
kiglar yagamakta ve kurakhga daha sik maruz kalmaktadir. 1979-1982
arasmdaki dört yil bu bakimdan äzellikle kötü geçmig ve hükumet bun-
dan äylesine sikmti duymugtur ki, tarim verimine iligkin ayrmtilar ver-
meyi durdurmuytur. (ama, digardan her yll ortalama 35 milyon ton ta-
hil almasi, durum hakkmda bir ipucu veriyordu!) "Îyi" geçen 1983 yih
bile SSCB'yi kendi kendine yeter hale getirmedi onun ardmdan da bir
--

bagka soguk ve kurak felaket yili geldi.'2 Üstelik,bugday ekim alanlari-

degmemig topraklar"a dogru geniëleterek üretimi artirma girigim-
"el
ni
leri, kuzeyde don, güneyde de arazinin kiraçligi yüzünden her zaman
için sinirh kalmaktadir.
Bununla birlikte hiçbir dig gözlemci, Sovyet tarim verimindeki çö-
küntüye yalmzca iklimin sebep olduguna inanmamaktadir."' En büyük
sorunlari yaratan gey dogrudan, tarimdaki
"sosyalizasyon"dur.
Rus
halkini memnun etmek için, yiyecek fiyatlari devlet yardimlariyla yapay
olarak dügük tutulmakta, böylece "bir

libresinin üretimi devlete dört

dolara mal olan et, libresi 80 centten satilmaktadir""' bu da, sözgeli-
-

mi köylüler için, ekmek ve patates satin alarak hayvanlarini bunlarla

beslemeyi, iglenmemig tahil kullanmaktan daha ucuz hale getirmektedir.
Tarima yapilan çok büyük miktarlardaki devlet yatirimlari, siradan bir
käylünün ihtiyaci olan ambar ya da yeni model küçük traktörler yeri-
ne, genig çapli projelere (barajlar,drenaj) gitmektedir. Ekim, yatirim gi-
bi konulardaki kararlari, tarlalari igleyenier degil, yöneticiler ve bürok-
ratlar almaktadir. Köylülere tek tek sorumluluk ve inisiyatif tanmma-
masi, ürün miktarlarinin tatmin edici olmamasmda, yetersizliklerin sü-
rüp gitmesinde ve çok büyük oranlarda fire verilmesinde, herhalde bag-
11bagma en büyük sebeptir -
ancak fire verilmesinde depolama imkân-
larmm yetersizligi ve bütün yil boyunca açik olan yollarin azhgi da et-

577
 "depolama,

kili olrnakta, bu da tagima ve dagitim yetersizligi yüzünden

tahil, meyve ve sebze ürününün yaklagik yüzde 20'si, patates ürününün
de yaklagik yüzde 50'si gibi büyük bir bölümünün [yok olmasi]"" so-
-esaslarmm
nucunu dogurmaktadir. Sistemin degigmesi halinde
-yani

kollektifleptirmeden uzaklagip tek tek köylülerce igletilen çiftliklere geç-

mek gibi çok büyük bir degigiklik oldugu takdirde-- neler yapilabilece-
gi, gu gerçekle de· ortaya çikmaktadir ki, mevcut özel araziler, Rus-
ya'mn toplam ürün veriminin yüzde 25 kadarmi üretmekte ancak ulke-
lerin tarima elverigli topraklannm yalnizca yüzde 4'ü üzerinde yer al-
maktadir.22'
"reform"

Ancak en ynksek kademelerde konusunda yapilan ategli

tartigmalar ne olursa olsun, belirtiler gunu göstermektedir ki, Sovyetler
Birligi, Deng'in tarimda yaptigi genig kapsamli degigiklikleri, Çin'in
"li-

berallegmersine varan (bu konuya yukarida yer verilmigti) ölçülerde iz-

lemeyi dügünmemektedir; Rusya'nm veriminin serüvenci kompusunun-
kinin çok gerisine dügtügü açikça belli olsa bile."
Kremlin'in, bugünkü kollektifleçtirilmig tarim sistemini, yetersiz-
likleri ortada oldugu halde, neden tercih ettigini açiktan anlatmasi ola-
cak ge^ydegildir; ancak bu inadm iki sebebi äne çikmaktadir. Birincisi
udur, özel arazilerin çok büyük ölçüde geniëletilmesi, birçok özel pa-
zarm daha olugturulmasi ve tarim ürünleri için ädenen fiyatlardaki ar-
tiplar, köylünün ulusal gelir içindeki payinda önemti ynkselmeler olma-
si anlamma gelecektir -- bu da, duruma içerleyen kentsel nüfusun ve
belki de sanayi yatirimlarmin zararma olacaktir. Bir bagka deyigle,
Bukharin'in (tarimda tegvikten yana olan) politikalarimn nihai zaferi
ve Stalin'in önyargilarimn sonu demek olacaktir."° Ïkincisi, Sovyet tari-
mini düzenleyen bürokratlarm ve yöneticilerin yetkilerinde bir azalma
anlamma gelecek ve bäylece, karar mekanizmasinin bagka bütün alan-
lari için de birtakim anlamlan olacaktir. "Piyasadan aldiklari igaretle-
re, degigen havaya ve urünlerinin durumuna göre gündelik kararlar
alan tek tek çiftçilerin bir araya getirdikleri bilginin, ne kadar iyi dü-
zenlenmig olsa ve ne kadar yeterli kimselerden olugsa da, merkezi bir
bürokrasinin bilgisini kat kat agtigi"ux dogru olabilir; ama böyle bir
bürokrasi"nin gelecegi açisindan nasil bir anlam tagiyabi-
"merkezi
ey "sosyalizm
.rag

lir? Eger ve ulusal yiyecek açiklari"* arasmda tutarh,

hatsiz edici bir iligki oldugu dogru ise, bunun Politbüronun dikkatin-
den kaçmig olmasi pek rnumkün degildir. Ama kendi perspektifinden
bakildigmda, komünist sistemin baçarisizligim kabullenmek ve toplu-
mun bu kadar büyük bir kesimi üzerindeki mevcut denetimleri kaldir-
maktansa, yiyecek flyatlarmin artmasi anlamma gelse bile, sosyalist
(yanikollektifleptirilmig) tarimi sürdürmek belki daha iyi de
-kesinlikle

daha güvenli- görülebilir.

578

I
 MA 3
SOVYETLER BIRLÏÖÎ
VE ÇIN'DE TAHIL ÜRETIMÏ,1950-1984

300
-

Sovyetler Birligi

10 0 ..•
. .
.

0 I I i i
1950 1960 1970 1980 1990

Kaynak: Brown et. al. I B.D. Tanm Bakanhş

Aym sebeple, SSCB'nin sanayi sektörünün degigtirilmesi de zordur.

Sovyet ekonomisinin 1945'ten bu yana elde ettigi dikkat çekici bagari-
lar ve sözgelimi imalat makineleri, çelik, çimento, gübre, petrol vb.
üretiminde Birlegik Devletleri geride birakmig oldugu dikkate ahmrsa,
bazi gäzlemciler için degigiklik hemen hiç gerekli görünmemektedir
Ancak Sovyet sanayiinin de durgunlagmaya girdigini ve
-iddiah

verim
hedefleri belirleyip, sonra da bu rakamlara ulagmak için çok büyük
miktarlarda
para ve insangücü ayrilmasi sayesinde yaganan- oldukça
kolay bir geniëleme däneminin sona ermekte oldugunu gösteren pek
çok igaret vardir. Bu kismen, büyümekte olan emek
ve enerji darligm-
.

dan dolayidir, bu konular agagida ayri ayri tartigilmaktadir. Ancak ay-

ni ölçüde önemli olan nokta, agiri bürokratik planlama, agir sanayi
üzerinde fazlaca yogunlagilmasi ve yeni talepler ya da pazarlarin gerek-
lerini yerine getirmek üzere, tüketici seçimlerine de ürünleri degigtirme
ihtiyacina da kargilik verecek durumda olmamasi yüzünden imalatin
zarar gördügüne iligkin igaretlerin tekrar tekrar ortaya çikmasidir. Çok
büyük miktarlarda çimento.üretmek, eger bu alana yapilan agiri yatirim,
kaynaklari daha muhtaç durumdaki bir sektörden uzaklagtirmissa, ya-
pilan çimento üretme iglemi enerji kullammmda büyük bir savurganh-
ga sebep olmugsa; nihai ürün zaten gücünün üzerinde çahyan demiryo-
lu sistemine yeni yükler bindirecek biçimde ülke içinde uzun mesafelere
taginacaksa ve çimentonun kendisi Sovyet planlamacilarin ruhsat ver-
digi ama hiçbir zaman tamamlanamamig olan binlerce bina arasmda
dagitilacaksa, ille de iyi bir gey degildir." Ayni geyler, veriminin büyuk
bälümü ziyan ediliyor gibi görünen çok büyük Sovyet çelik sanayii için

579

I
J 5 9Rir25.Inh• IN. ..JAIMnhLLipati-itMilimpHT•Il limmt..li .mb
.
."-
.
11-11--
 bu durum, bazi bilim adamlarmin yoksullu-
"tüketici
de söylenebilir --
gu ortasmda smai bolluk paradoksu'"" yüzünden hayrete dügmelerine
yol açmaktadir. Sovyet sanayli içinde yeterli durumda olan sektörler
kugkusuz vardir (bunlar genellikle emrinde çok buyük kaynaklar olan
ve Bati ile rekabet etmek zorunda bulunan savunma sektörü ile ilgili-
dir), ama genel sistem, piyasa fiyatlarina ve tüketici talepine fazla ilgi
gösterilmeden uretimeagirlik verilmesinin sikintismi çekmektedir. Sov-
yet fabrikalarmm, Batidakiler gibi igi kapatmalari mümkün olmadigi
için, bunlar etkili üretim yapma konusundaki en kuvvetli itici güçten
de yoksundur. Sanayinin daha hizh büyümesine yardim için ufak tefek
ne kadar çok yapihrsa yapilsm, eger mevcut ekono-
"planli
onarimlar
mi" sistemi sürerse, bunlarin sürekli bir atilim yaratacagina inanmak
zordur.
Öte yandan, bugün Sovyetler'deki sinai yeterlik düzeyleri ancak or-
ta ise (ya da hükümetin sertlegen
tavrina bakilirsa giderek dayanilma-
yacak kadar kötülegiyorsa), sistem maruz kaldigi üç ayri baski yüzün-
den daha çok zarar görecek gibidir. Bunlardan ilki, enerji kaynaklariyla
ilgilidir. Su nokta giderek daha çok ortaya çikmigttr ki, Sovyet sanayi
veriminde 1940'll yillardan beri görälen buyük genigleme, maliyete he-
men hiç bakilmaksizm bol miktarlarda bulunan kömür, petrol ve do-
galgazkaynaklarma fazlasiyla dayanilarak gerçekleptirilmigtir. Bunun
bir sonucu olarak da, hem SSCB'de hem baghca uydularmdaki
"enerji

ziyani" Bati Avrupa ile kiyaslamrsa, Tablo 46'nm da

"çelik

ziyani" ve
ortaya koydugu gibi, olaganüstü olmuytur.

TABLo 46
1979-1980'DE GSYH'NIN 1000 DOLARINI ÜRETMEK ÎÇÌN KULLANILAN
KÎLO OLARAK KÖMÜR KARSILIÖI VE ÇELÏK"'

Kömür Çelik Kömür Çelik

Rusya 1.490 135 Îngiltere 820 38
Dogu Almanya 1.356 88 B. Almanya 565
·52

Çekoslovakya 1.290 132 Fransa 502 42

Macaristan 1.058 88 Ïsviçre 371 26

Rusya örneginde, bu kötü kullanimi, enerji kaynaklari\

"girdiler"in

çok bol ve (nispiolarak) kolaylikla eriçilebilir durumdayken, makul gö-

rünmüg olabilir; ama igin korkunç yani gudur ki, artik durum böyle de-
gildir.CIA'nin 1977'de Sovyet petrol üretiminin kisa bir süre içinde te-
pe noktasma ulaçacagi ve sonra da hizla gerileyecegi yolundaki ünlü
tahmini vakitsiz olmuy olabilir, ancak Rus petrol verimi, 1984 ve
1985'te Ikinci Dünya Savagindan beri ilk kez olmak üzere, gerçekten de
biraz dügmügtür.137 Daha da ürkütücü olan nokta, geri kalan (ve hayli

580
 büyük) petrol dogalgaz- stoklarimn, çok daha derinlerde ya da Bati
-ve

Sibirya gibi don olayindan kötü etkilenen iç bölgelerde bulunmasidir.

Gorbachev'in 1985'te bildirdigi gibi, son on yil içinde fazladan bir ton
Sovyet petrolü çikarmano maliyeti yuzde 70 artmisti ve bu sorun, olsa
olsa daha da agirlagmaktaydi."" Rusya, büyük ölçüde bu yüzden, nük-
.

leer güç verimini olabildigince hizla artirmayi ve bu yolla elektrik ureti-

mi payini 1990'a kadar (yüzde 10'dan yüzde 20'ye olmak üzere) iki ka-
tina çikarmayi çok kapsamh bir biçimde görev edinmigtir. Çernobil
antralindeki felaketin bu planlari ne älçude bozacagini säyleyebilmek
için vakit henuz çok erkendir -Çernobil'dekidört reaktör, Rusya'nm
nükleer güçten elde edilen toplam elektriginin yedide birini üretiyordu;
böylece, bunlarm kapanmasi bagka yakit stoklari kullamminda artig ol-
masi anlamina gelmektedir- ancak belli olan nokta gudur ki, bu durum
hem (ek güvenlik önlemleri yüzünden) giderleri artiracak, hem de sana-
yideki planli geligmenin temposunu dugürecektir " Son olarak göyle
tatsiz bir gerçek de vardir, enerji sektörü zaten çok büyük miktarda ser-
maye yutmaktadir sanayi yatirimlarimn yaklagik yüzde 30'u- ve
-tüm

bu miktarin hizla yükselecegi kesindir. "Sirf petrol, kömur ve elektrik

gücü için yapilan yatirimlarda son zamanlarda görülen egilimlerin de-
eklenme-
vam etmesi ve dogalgaz için hedeflenen yatirim artigmin buna
si Sovyet sanayiinin sermaye kaynaklarindan 1981-5 dönemi için müm-
kün olan artigm hemen tümünu yutacaktirn14° geklinde yakm dönemde
verilen bilgiye inanmak güçtür; çünku böyle bir geyin bagka alanlar için
anlami fazlasiyla agir olacaktir. Ancak genel gidigin ne oldugu da belli-
dir: Sirf ekonominin gösterigsiz bir tempoda büyümesini devam ettir-
mek için, enerji sektärüne GSMH'dan daha büyük bir pay ayrilmasi ge-
rekecektir.n141
Rus liderlerinin bakig açismdan bunun kadar sorun yaratan bir gey
de, SSCB'nin Batinin giderek daha çok gerisinde kalma tehlikesi içinde
oldugu robot, süper bilgisayar, lazer, optik, telekomünikasyon vb. gibi
yüksek teknoloji alanlarinda beliren tehdittir. Daha dar ve tümüyle as-
keri bir açidan bakildiginda, muharebe meydani silahlarmin
"keskin"

ve ileri bulucu sistemlerinin Rusya'nm askeri araçlardaki sayisal üstün-

luklerini etkisiz birakmasi.gibi bir tehlike de bulunmaktadir: Bäylece sü-
per bilgisayarlar Ruslarm kodlarmi çözebilir, okyanus yüzeyinin altmda-
ki denizaltilarm yerini belirleyebilir, hizla degigen savag kogullarinin üs-
tesinden gelebilir ve --son ama belki de öbürlerinden de önemli bir nokta
olarak- Amerika'nin nukleer üslerini koruyabilir (Bagkan Reagan'in
"Yildiz Savaglari" programinda bu ima edilmektedir); bir yandan da in-
celmig radar, lazer ve güdüm-kontrolü teknolojisi, Batih uçak ve top-
çu/füze kuvvetlerine, kendileri zarar görmeden dügman uçak ve tankla-
rinin yerini belirleme ve onlari tahrip etme imkâni saglayabilir Israil
-

581

I
 de, (Sovyet donammh) Suriye silah sistemlerine sürekli böyle yapmakta-
dir. Sirf bu ileri teknolojilere ayak uydurmak bile, Rusya'mn savunmay-
la baglantili sektärüne bilim ve mühendislik kaynaklarmdan giderek ar-
tan miktarlarda pay ayirmayi gerektirmektedir.*
Sivil alanda, sorun daha da büyüktür. Emek
ve yatirim sermayesi
gibi klasik "girdiler"in
smirlarma dayamldigi dügünülünce, dogru ola-
rak, yüksek teknolojinin Rusya'nin verimini artirmada hayati bir önem
tagidigi sonuouna varilmaktadir. Tek bir örnek vermek gerekirse dene-
bilir ki, genig çaph bilgisayar kullammi, enerji kaynaklarinm bulunuqu,
üretimi ve dagitimmda verilen fireyi büyük ölçüde azaltacaktir. Ancak
bu yeni teknolojinin benimsenmesi, yalnizca yüklü yatirimlar yapilmasi
(bunlar nereden kesilerek yapilacaktir) anlamma gelmemekte, agiri giz-
lilik yanlisi, bürokratik ve merkezi olan Sovyet sistemi için de bir tehli-
ke olugturmaktadir. Bilgisayarlar, kelime iglemciler, telekomünikasyon,
bilgi-yogun sanayi kollari olduklari için, en yatarli biçimde kullanimla-
ri, özgürce deney yapmaya, yeni görüg ye varsayimlari olabildigince ge-
nig bir biçimde birbirlerine aktarmaya äzendirilen teknoloji egitimi gär-
müg insanlarm olugturdugu bir toplumda mümkün olabilir. Bu sistem,
California ve Japonya'daiyi iglemektedir, ama Rus Devletinin bilgi te-
kelini gevgetebilir. Eger bugün bile, kidemli bilim adamlari ve aragtir-
macilarm kopya makinelerini kigisel olarak kullanmalari yasaksa
(kop-
ya bälümlerinde KGB elemanlari çahymaktadir), polis denetimlerinde
ve sansürde änemli ölçude bir gevgeme olmazsa, ülkenin kelime iglemci-
lere, interaktif bilgisayarlara, elektronik posta sistemine vb. nasil
geçe-
bilecegini anlamak zordur.14a O halde, tarim alanmda oldugu gibi, yö-
netimin
"çagdaglagma"
konusundaki kesin kararhhgi ve bu ige ek para
ve insan gücü kaynaklari ayirmaya hazir olugu, degigmeye temel bir en-
gel.olugturan ekonomik altyapi ve politik ideoloji yüzünden hükümsiiz
kalmaktadir.
Bir karçilagtirma yapihrsa, Sovyetler Birligi'nin digardan alinan tek-
nolojilere ve makinelere gittikçe artan bagimliligi
-banlar

ister Batidan
yasal yollarla ahnmig, ister çahnmig mallar olsun- ciddi nitelikli ol-
gene
sa da, daha az önem tagiyan bir sorundur. Sanayi ve bilim alanlarmda
(isteraskeri ister ticari amaçlarla) yapilan casuslugun ne ölçülere vardigi
elbette hesaplanamaz; ama bu durum, Rusya'nm gerilerde
kalmaktan \
duydugu kaygmm bir bagka belirtisi olmaktadir."* Daha düzenli olarak
yürüyen ticaret -Rusya'nin sattigi hammaddelere kargilik Bati teknoloji-
si (ve Dogu Avrupa ülkeleri mamulleri) ithalati- ülkenin "açigi

kapa-
ma"ya çahemak üzere bagvurdugu geleneksel- yoldur; ayni gey, 1890-
1914 döneminde ve 1920'li yillarda da yapilmigtir. Böyle bakihnca, de-
gigentek gey ürünün daha modern nitelikli olmasidir: Petrol sondaj ma-
kineleri, haddeden geçirilmig çelik, boru, bilgisayar, imalat makineleri,

582
kimyalplastik sanayii donanimi vb. Sovyet planlamacilar yönünden çok
daha.kaygi verici olan nokta, digardan alman teknolojinin, Batida oldu-
gundan daha uzun bir sürede kuruldugunu ve kullammdaki yeterligin
Bati'ya göre çok daha dügük oldugunu gösteren igaretlerin artmasi ol-
malidir."' ikinci sorun bu tür teknolojinin satui alinabilmesi için gerekli
olan saglam paramn bulunmasidir. Bu sorun geleneksel olarak, Come-
con ortagi ülkelerden mamul mallar alarak (böylecede saglam para kay-
yol açoadan) atlatilabiliyordu; ancak bu ülkelerin ürünleri Bati
şma
Münlerine ayak uydurmakta giderek daha çok bagarisiz kalmaktadir;
ama, Dogu Avrupa ekonomilerinin çäkmesini änlemek için gene de bu
ürünleri kabul etmek gerekmektedir.146Rusya batidan aldiklarimn para-
smi, geleneksel olarak petrol fazlasmin takasi ya da dogrudan satigi yo-
luyla ödemigtir ama bu konudaki beklentileri (ve Dogu Avrupa'mnki-
ler), petrol fiyatlarindaki belirsizlikler, kendi enerji ihtiyacinin büyümesi
ve imalat islemleri daha incelikli hale geldikçe hammadde ile yapilan
aligverig kogullarinda meydana gelen degigiklikler yüzünden azalabilir."
Aym zamanda Rusya'nin petrol ve öbür hammaddelerden kazandigi pa-
ra (tahminen, dogal gaz digmda) azalirken, çegitli ithal mallari için yapi-
lan ödemeler, gene de yüksek kalmaktadir bunlarm hepsinin, yatirim
-

için hazir olan parayi azalttigi tahmin edilebilir.

Rusya'mn gelecekteki ekonomik büyümesine iliçkin üçüncü önemli
etken, demografiden kaynaklanmaktadir. Buradaki durum öylesine ka-
ranhktir ki, bir bilim adaminm yakm zamanlarda kaleme aldigi "Nüfus
ve Emek Gücü" baghkh inceleme apagidaki açik sözlü satirlarla bagla-
maktadir:

Kisa ya da uzun vadeli olsun, her kogulda, Sovyetler'in nüfus

ve insan gücü kaynaklarmm bu yüzyilm sonuna kadar olan ge-
ligimi bir hayli karanlik görünmektedir. Ülkedekidogum orani-
nm dügmesinden, ölum oranlarmda geçmigte makiil görünen
tahminlerin ötesinde gerçeklegen inamlmaz artiça; emek gücü-
ne katilacaklarm kaynagmda meydana gelen ve bölgesel dagili-
mmdaki egitsizlik yuzünden daha da olumsuz etki yaratan
azalmadan, nüfusun nispi olarak yaglanmasina kadar, bu egi-
limlerde, Sovyet Hükümeti açismdan pek umut verici bir gey
bulunmamaktadir.""

Bütün bu unsurlar ciddi olmakla etkilegim içinde bulunmakla-

-ve

birlikte, en sarsici olan egilim, 1970'li yillardan de daha änce-

-belki

.hem

den- baglayarak, hem ortalama kömur de bebek ölüm oranlarinda

gärülen sürekli kötülegmedir. Hastane ve genel saghk hizmetlerinde ya-
vag yavag meydana gelen agmma, genel temizlik ve saghk standartlari-

583
 I

mn dügük olmasi ve inanilmasi güç olan düzeylere çikan alkolizm yü-

zünden, Sovyetler Birligi'ndeki ölüm oranlari, özellikle çaliçar erkek
nüfus arasmda artmigtir. "Bugün ortalama Sovyet erkegi, ancak
60 ya-
ma kadar yagamay1 umabilir; bu da 1960'h yillarm ortalarindaki süre-
den alti yil eksiktir.""' Aym ölçüde sarsici olan bir nokta da, bebek
ölümlerinin artmasidir -

artiç äyle bir noktaya ulaçmiçtir ki, Sovyetler-

de çok sayida doktor olmasina ragmen, bebek älüm oram Birlegik Dev-
letlerdekinin üç kati durumundadir. Öte yandan, Rus nüfusu eskisinden
daha çabuk ölürken, dogum oranlari da hizla yavaglamaktadir. Kentley-
me, kadmlarin iggücüne daha çok katihmi, konut durumundaki yeter-
sizlik ve isteksizlige yol açan bagka etkenler
(äyleanlagillyor ki) her yil
bin kipiye isabet eden dogum sayismm sürekli olarak dügmesine sebep
olmuy ve bu dügüç, ülkenin özellikle Rus nüfusu arasmda görülmügtür.
Bütün bu egiliailerin sonucunda ortaya çikan gudur ki, ülkenin erkek
Rus nüfusu hemen hiç artig göstermemektedir.
Bütün burlarm tagidigi anlamlar, Rus liderleri' bir süredir rahatsiz
etmektedir; daha çok çocuk sahibi olmanm tegvik edilmesinin, alkolizme
kargi daha sert bir kampanya yürütülmesinin ve daha ileri yagtaki iççile-
rin fabrikalarda kalmaya ikna çabalarmm ardinda da, belli ki
gene bun-
lar vardir. Säz konusu geligmelerin tagidigi anlamlardan ilki gudur, kay-
naklarin daha büyük bir bölümünün saghk hizmetlerine
ve sosyal gü-
venlige ayrilmasi, özellikle de yagli nüfus _
çogalmakta oldugundan, ülke
için açik bir ihtiyaçtir: SSCB, bu konuda öbür sanayilegmig ülkelerden
(artury olan ölüm oranlari digmda) farkli bir durumda degildir, ama bu
da gene harcamalardaki öncelikler konusunu gündeme getirmektedir.
Ikincisi, emek gücünün büyüme oranlarmda meydana gelen dramatik
dügüg dikkate almirsa, geligmeler hem Sovyet sanayii, hem silahli kuv-
vetler için birtakim anlamlar tagimaktadir: Tahminlere göre, 1980-1990
arasi emek gucünde meydana gelecek net artig, "ancak
5.990.000 kipi-
liktir, oysa bundan önceki on yil içinde emek gücünde tahmin edilen
ar-
tig 24.217.000 kipilikti.""° Askeri yetkililerin sorununu daha sonra ele
almak üzere bir yana birakirsak, bu egilim bize bir kez daha
gunu hatir-
latmaktadir: 1950'li ydlardan 1970'li yillara kadar Rus sanayi verimin-
de gerçeklegtirilen büyüme, genellikle, yeterlikte meydana gelen artigtan
çok, emek gücündeki zenginlegme sayesinde olmugtur; bundan
bäyle,
ekonomik genigleme imalat alamndaki emek gücünün hizla artigma gü-
venmekle olmayacaktir. Bu zorluk, tabii ki daha çok sayida
güçlü erke-
gin, tarimdan kurtarilmasiyla epeyce giderilebilir; ama buradaki sorun
udur ki, Slav bölgelerinde çok fazla sayida
genç, zaten komünleri terk
ederek kente gitmig durumdadir; Slav käkenli olmayan cumhuriyetlerde-
ki genç fazlasi ise, daha az egitimlidir, çogunlukla da Rus dilini pek
az
bilmektedir; bunlarm sanayiye yönelik olarak egitilmeleri çok büyük bir

584
 yatirim gerektirir. Bu nokta bizi Moskova'daki planlamacilari rahatsiz
eden son egilime getirmektedir: Özbekistan gibi Orta Asya cumhuriyet-
1erindeki dogurganhk oranlari, Slav ve Baltik halklari arasmdaki oran-
lardan üç kat fazla oldugu için, uzun vadedeki nüfus dengelerinde
änemli bir degigiklik baglamigtir. Bunun bir sonucu olarak Rus nüfusu-
nun 1980'de yüzde 52 olan oramnm, 2000 yilma gelindiginde ancak
yüzde 48 olmasi beklenmektedir." SSCB'nin tarihinde ilk kez olmak
üzere Ruslar çogunluktan dügeceklerdir.
Bu güçlukler listesi, birtakim yorumculara fazla karanlikmig gibi gö-
rünebilir. SSCB'deki orduyla baglantih üretim, çogu kez dikkat çekici bir
düzeydedir ve silah yarigmm kendi dinamigi yüzünden sürekli olarak
kendi kendisini geligtirmeye zorlamaktadir." Bir tarihçinin igaret ettigi
gibi (bunu 1981 tarihinde yazdigim da eklemeliyiz)," Sovyetler'in özel-
likle son 50 yil içinde gerçeklestirdigi ekonomik bagarilara bakinca, or-
taya çikan tabloyu tümüyle álumsuz gibi görmek mümkün degildir, bir
dänemde Rusya'nm güçlü yönlerini, bir sonraki dönemde ise zayifhkla-
rmi abartmak da Batili gäzlemciler arasmda bir aliskanhk haline gelmig-
tir. Bununla birlikte, SSCB Lenin'den bu yana kendisini ne kadar gelig-
tirmig olursa olsun, birtakim tatsiz gerçekler de vardir. SSCB, Bati'ya
ye-
-tigememigtir; aslina bakilirsa, gerçek yagam düzeyleri arasmdaki uçurum
Brezhnev rejiminin son yillardan bu yana daha da açilmig görünmekte-
dir; kipi.bagma verim ve smai yeterlik yönunden yapilan her türlü deger-
lendirmeye gäre, Japonyave birtakim baçka Asya ülkelerine geçilmekte-
dir ve büyüme hizmdaki yavaglama, nüfustaki yaglanma ve iklim, enerji
stoklan ve tarim konularmdaki güçlükler, Sovyet liderinin iddialarina ve
tegviklerine kara bir bulut gibi gölge dügürmektedir.
Böylece, Gorbachev'in "ùlkenin
sosyoekonomik geligmesi tüm so-
runlarimizm anahtasidir" görügü, bu çerçeve içinde daha anlagihr hale
gelmektedir. Ancak, dogal zorluklardan (don vb.) tümüyle ayri olarak,
Çinmodeli bir
"ileri

siçrayig"m önüne dikilen iki ana politik engel var-

dir. Birincisi, (rütbelerinegäre) sahip olduklari bir dizi ayricaligm, Sov-
yet günlük yagaminin zorluklarini kendileri için yumugattig1, güç ve nü-
fuzu tekelleri altmda tutan parti yetkilileri, bürokratlar ve seçkin gru-
bun öbür üyelerinin kolay kolay degigtirilemez konumlaridir. Planlama-
mn ve fiyat sisteminin merkeziyetçilikten uzaklagtirilmasi, köylülerin
komünlerin denetimlerinden kurtarilmasi, fabrika yöneticilerine daha
genig hareket özgürlügü tanomasi, partiye baghlik yerine kipisel girigi-
min äzendirilmesi, zamano gerisinde kalmig fabrikalarin kapatilmasi,
niteliksiz ärunlerin kabul edilmemesi ve bilginin çok daha özgürce do-
lagimma izin verilmesi, iktidari ellerinde tutanlarca, kendi konumlarma
yöneltilmig korkunç tehditler olarak görülecektir. Tesvikler, daha esnek
planlama, gu ya da bu sektäre daha çok yattrim ve alkolizm ya da bozuk

585

I
 yänetime kargi disiplinci çabalar da bir geydir; ama Sovyet parti yetkili-
leri, önerilen tüm degigikliklerin
"bilimsel
sosyalizm çerçevesi içinde"
ekonomisi
"pazar

ve ya da özel girigime dogru hiçbir kayman154

dan yapilmasi gerektigini vurgulamigladir. Ülkeye yakmlarda giden bir
ziyaretçiye göre, "Sovyetler Birligi için tüm yetersizliklerin Sovyetlere
özgü yetersizlikler olarak kalmasi gerekmektedir.""' Eger durum buysa,
Gorbachev'in sistemin
"derinden

degigme"si gerektigi yolundaki israr-

larinin uzun vadeli büyüme oranlarinda farkh bir etki yaratmasi müm-
kün degildir.
Ïkincipolitik engel, SSCB'nin GSMH'dan çok önemli bir payi savun-
maya ayirmasmdan kaynaklanmaktadir. Bu konudaki toplamlarm en iyi
nasil hesaplanabilecegi ve bunlarin Batmm savunma harcamalari yanmda
ne anlama geldigi konusu, pek çok çäzümlemeciyi ugragtirmigtir; CIA'nm
1975 yilmda Sovyet silaltlanmn ruble fiyatlarmm daha önce tahmin edi-
lenin iki kati oldugunu -ve Rusya'mn savunma için GSMH'smin yüzde
6-8 yerine, tahminen yüzde 11-13'ünü harcadigmi- duyurmasi, bunun
anlami konusunda çegitli yanlig yorumlamalara yol açmigtir.is' Ama
(bel-
ki Sovyet planlamacilarmo bile elinde bulunmayan) kesin rakamlar, si-
lahlanma harcamalarindaki büyümenin, 1976'dan sonra yavaglamasina
ragmen, Kremlin'in bu alana ülke hasilasmm, ABD'nin Reagan'm silah
artirimi programi s1rasmda ayirdigi miktarm bile iki katmi ayirmig olma-
si yanmda, daha az änem tagimaktadir. Bunun anlami gudur, Sovyet Si-
lahli Kuvvetleri, sivil ekonomisi için ayirabilecek insan gücü, bilim ada-
mi, makine ve yatmm sermayesi stoklarmdan büynk miktarlan kendisine
çekip tüketmigtir. Ekonomiyle ilgili birtakim tahminlere göre, savunma
harcamalarmda büyük bir indirime gidilmesi, Rusya'nm büyüme oranla-
rinda hemen buyük bir artiça yol açmayacaktir; bunun da sebebi, säzgeli-
mi bir T-72 tank montaj fabrikasmin bir bagka is görmek üzere alet ve
makinelerle yeniden donatimimn uzun zaman almasidir." Öte yandan,
bu yüzyilin geri kalan bölümünde, NATO ile yapilacak silah yarigi, Rus-
ya nm savunma harcamalarino GSMH içindeki payru 2000 yilma kadar
yüzde 14'ten, yüzde 17ye ya da faziasma çikaracak olursa, makine ya-
pim ve metal igleme aletleri gibi donanim, gittikçe artan miktarlarda ordu
tarafmdan kullanilacak, bu da sanayinin äbür sektärlerine gidecek ser-
maye yatinmi payini zorlayacaktir. iktisatçilar, durum, Sovyet karar\
"bu

mercileri için çok buyuk bir sorun olusturacaktir""" diye .dügünseler de

tüm belirtiler o yoldadir ki, savunma harcamalari GSMH'nin büyüme
oranindan daha büyük bir hizla artacaktir --ve buna bagli olarak ulke
zenginligi ve tüketim etkilenecektir.
O halde, öbür büyük güçlerin hepsi gibi SSCB de ulusal kaynaklari-
m ayirmak üzere gunlar arasmda bir seçim yapmak zorundadir: (1) as-
keri yetkililerin talepleri -

bu yetkililer, Rusya örneginde, ülkenin güven-

586
 lik ihtiyaçlarini kendilerine özgü yetenekleriyle dile getireceklerdir; (2)
Rus halkom tüketim mallarma ve daha iyi yagam ve çahyma koçullarma
iligkin olarak artan istekleri ve tabii, yüksek olan ölüm ve hastalik oran-
larmm denetim altma almabilmesi için sosyal hizmetlerin iyileptirilmesi
istekleri; ve (3) ekonomiyi çagdaglagtirmak, verimi arttirmak, bagkalari-
nm gerçeklegtirdigi ilerlemelere ayak uydurabilmek ve uzun vadede, ül-
kenin gerek savunma, gerekse toplumsal ihtiyaçlarini kargilayabilmek
çin, hem tarimin hem de sanayinin taze yatirun sermayesi ihtiyaçlari.""
Bagka yerlerde de oldugu gibi bu durum, ilgili karar mercileri için zor se-
çimler getirmektedir; ancak insan, gene de öyle hissediyor ki, hem Rus
tüketicisi hem de ekonomide "çagdaglagma"
açisindan ihtiyaçlar ne ka-
dar büyük ve acil olursa olsun, Moskova'nm geleneksel askeri güvenlik
saplantisi yüzünden,
_temel

seçim zaten yapilmig demektir. Gorbachev re-

jimi, igleri gerçekten degigtirmeyi bagaramadikça, silah her zaman için
geçimden ve eger gerekiyorsa, ekonomik büyümeden önce gelecektir. Bu
durum, Rusya'yi bagka özellikleri kadar, Japonyave Bati Avrupa'dan,
hatta Çinve Birlegik Devletlerden farkli kilmaktadir.
Tarihsel açidan bakarsak, Kremlin bugün silahh kuvvetleri açism-
dan, äbür güçlerin hepsiyle egit (ve tercih edilebilir bir geyse, daha gùç-
lü) olmayi isterken, Romanov çarlarimn ve bizzat Stalin'in gelenegini
sürdürmektedir.§u anda SSCB'nin askeri gücünün son derece etkileyici
olduguna kugku yoktur. Sovyetler'in bugün yaptiklari savunma harca-
malarimn yilhk tutarlarini göstermek üzere gerçekçi rakamlar vermeye
çahymak herhalde bir aldatmaca olur: Bir yandan Moskova'nm verdigi
resmi rakamlar, buyük miktarlardaki savunma baglantih harcamalari
bagka baghklar altmda gizledikleri için ("bilim", uzay programlari, iç
güvenlik, sivil savunma ve ingaat) saçmahk ölçüsünde dügüktür; öte
yandan gerçek tutarla ilgili olarak Batihlarm yaptiklari tahminler, ya-
pay olan dolar-ruble kurlari, Sovyet bütçesiyle ilgili iglemlerin tam ola-
rak anlagilmamasi, sözgelimi CIA'mn Rus yapimi silahlarm maliyetine
da insan gücü giderlerine bir
"dolar-maliyeti"
ya koyma çabalarmdaki
zorluklar ve kurumsallideolojik egilimler dolayisiyla karmapk hale gel-
Inektedir. Sonuçta ortaya çikan, insamn aralarindan gönlünün çektigini
alabilecegi bir suru
"tahmini
tahmin"dir."* Ancak kugku götürmeyen
nokta, gerek nükleer, gerek konvansiyonel olsun, karada, denizde ve
havada Sovyet Silahli Kuvvetlerinin her dalmda çok genig çaph bir mo-
dernizasyonun oldugudur. Însan, Rus kara ve deniz stratejik füze sis-
temlerinde meydana gelen hizh büyümeyi, binlerce uçagi ve on binlerce
asil savag tankmi, su üstü donanmasi ve denizalti filosundaki olaganüs-
tü geligmeleri, özel uzmanli etkinliklerini (hava indirme ve amfibik sa-
vag birlikleri, kimyasal silah yarigi, haber alma ve "dezenformasyon"

etkinlikleri) dügünürse, ortaya çikan sonu¢ göz alicidir. Bunlar gerçek

587
I
anlamda, Pentagon'un kendi ödenekleri düzeyine çikmig ya da çikma-
mig olabilir; ama hiç kugku yoktur ki SSCB'ye ancak rakibi olan Ame-
rikali süper gücün sahip olabilecegi askeri kudreti vermektedir. Kargi-
mizda duran, ilk ciddi smavda yikilmaya hazir bir tür 21. yüzyil askeri
Potemkin köyü degildir."'
Öte yandan, Sovyet savag mekanizmasmm da kendine gäre zayif
yanlari ve sorunlari bulunmaktadir ve kesinlikle gücü her geye yeten,
Kremlin'in kendisinden isteyebilecegi mümkün olan her türlü askeri ha-
rekåti tam bir yeterlikle yerine getirecek bir kuvvet olarak dügünülme-
melidir. Bu bölümde dünyadaki äbür Büyük Güçlerin strateji organlari-
nm kargi karyiya bulunduklari zorluklara da igaret edildiginden, Rus-
ya'nm askeri-siyasi liderlerinin kargisma dikilen çok çegitli. güçlüklere
dikkat çekmek yerinde olacaktir ancak, Sovyetler Birligi'nin bu yüz-
-

den, pek uzun kalma"smm mümkün olmadigi yolundaki

-süre
"ayakta

sonuca hemen varmamak kaydiyla."2

Rus askeri karar mercilerinin orta ve daha uzun vadede kargilagtik-
lari kimi güçlükler, dogrudan dogruya Sovyet Devletinin yukarda äzet-
lenen ekonomik ve demografik sorunlarindan kaynaklanmaktadir. Bun-
lardan ilki, teknolojiyle ilgilidir. Rusya, Büynk Petro zamanmdan bu
änceki bölümlerde igaret edilen bir noktayi tekrarlarsak-
-daha

yana
Bati kargisindaki en büyük üstünlügüne, hep, silah teknolojisi temposu-
nun, donammda, böylelikle de savag birlikleri ve taktiklerinde standart-
lagmaya izin verecek kadar yavaglama gösterdigi zamanlarda kavug-
mugtur - ister, 18. yüzyddaki piyade kollarmda olsun, ister 20. yüzyd
ortalarmdaki zirhh tümenlerde. Öte yandan, silah teknolojisinde olan
ilerlemeler, ne zaman nicelikten çok nitelige agirhk kazandirsa, Rus-
ya'nin üstünlügü azalmigtir. Rusya'nm çarhk döneminde Batiyla arasm-
da olan teknolojik uçurumu änemli älçüde kapattigi ve askeri yetkilile-
rin devletçe yönetilen ekonominin bilimsel ve verimli kaynaklarina bag-
kalarmda olmadigi kadar kolaylikla ulagma imkânina sahip olduklari
ku.gku gätürmez biçimde dogru olsa da, birkaç teknolojik iglemde gene
de önemli gecikmeler* oldugu yolunda igaretler vardir. Bunun en. açik
iki belirtisinden biri, Sovyetler Birligi'nin son birkaç onyil içinde Orta-
dogu'da ve bagka yerlerde vekillerince yapilan savaglarda kendi silahla-
rmm Amerikan silahlarmdan geride kahyini izlerken duydugu huzur-
suzluktur. Surasmikabul etmek gerekir ki, Kuzey Koreli,_Misirli, Suri-
yeli ve Libyah pilotlar ve tank mürettebati hiçbir zaman birinci smif ol-
madi; ama böyle olsalardi bile, çok daha üstün avionik sistemleri, radar
donanimlari ve çok ufaltilmi güdüm sistemleri vb. olan Amerikan si-
lahlari kargismda bagarth olabilirler miydi, bu konuda kugku duymak
için sebepler vardir. Sovyet Ordusunu inceleyen Batih uzmanlarin haber
verdikleri nitelik yükseltme** ve birkaç yd sonra da- Birlegik
-bundan

588
 Devletler silah sistemlerinin benzerleri"ni üretme konusundaki
"tipatip

sürekli çabalar, herhalde bu duruma tepki olarak harcanmigtir. Ancak

bu çabalar Sovyet planlamacilari Batih savunma programlarmi da· teh-
dit eden girdabm içine dogru sürüklemektedir: Daha incelikli donanim,
yapim sürelerinin çok uzamasma, daha genig bakim ve onarim prog-
ramlarmin yapilmasina, silahlarin (çogukez) daha agir ve (her zaman)
çok daha pahali olmasina ve üretim sayilarmda dügüge sebep olmakta-
dir. Bu, çegitli ve birbirinden tümüyle farkh stratejik gärevlerini yürü-
ürken, geleneksel olarak, silah sayisinm çokluguna güvenmig bir guç
için iç açici bir gidig degildir.
Sovyetler'in, teknoloji alaninda çagm gerisinde kalmig olmaktan
dolayi duyduklart huzursuzlugu gösteren ikinci igaret, Reagan yöneti-
minin Stratejik Savunrna Ïnisiyatifi (SDI) denilen sistemiyle ilgilidir. Bu
sistemin, Birlepik Devletleri nükleer bir saldirmm tehlikelerinden tam
olarak koruyacagma inanmak gu agamada zordur (sözgelimi,alçaktan
füzelerine kargi yapacagi hiçbir gey yoktur), ama sistemin
"cruise"
uçan
Amerikan füze firlatma yerleri ve hava üsleri için saglayabilecegi koru-
ma ve Sovyet savunma butçesine, SDI sistemini salt sayi fazlahg1yla
bogmak üzere daha pek çok roket ve savag baçhämm üretimi için ek bir
- yük bindirmesi, Kremlin
açismdan hop kargilanacak gibi degildir. Belki
daha da kaygi verici olan, konunun yuksek teknolojiye dayah konvan-
siyonel harp kapsammda tagidigi anlamdir. Bir yorumcu göyle diyor:

Sovyet nükleer arsenalinin yüzde 99'una kargi koruma saglaya-

cak bir savunma, geride kalabilecek silahlarin tahrip kapasitesi
göz önune ahnirsa, yeterli sayilmayabilir. . .

[Ama eger] Birle-

.

ik Devletler, Sovyetler Birligi'nin konvansiyonel silahlarla do-

natilmig uçak, tank ve gemilerinin çogunun tahrip edilmesini
saglayacak bir teknolojik üstunlüge ulagirsa, Sovyetler'in sayi
avantaji daha az tehdit edici hale gelebilir. SDI içiri pek ideal
sayilmayan teknoloji, nükleer olmayan çatigmalar için pekâla
uygun olabilir.*

Bu da Ruslari ileri. lazer, optik, süper bilgisayar, füze sistemleri ve

seyir teknolojilerine çok daha büyük miktarlarda yatirim yapmaya zor-
lamaktadir: Bir bagka deyigle, Ruslarin bir sözcüsünün de dedigi gibi
daha yüksek bir teknoloji düzeyinde yepyeni bir silah yarigi'""
"çok

yapilacaktir. Maregal Ogarkov'un 1984 yilinda genelkurmay bagkani

iken, Rusya'nm Bati teknolojisine ayak uydurmamasi halinde dogacak
korkunç sonuçlara iligkin olarak yaptigi uyarilara bakilirsa, kizil ordu
bu tür bir yarigi kazanabilecegine pek güvenmemektedir.
Spektrumun öbür ucunda ise, Rusya'nin sayisal insan gücünün bü-

589

I
I
 yüklügü açisindan sahip oldugu avantaja yönelik muhtemel bir demogra-
fik tehlike bulunmaktadir. Yukanda da igaret edildigi gibi, bu, iki egili-
'dogurdugu

min bir sonuçtur: Toplam SSCB dogum oranlarinda görülen

genel gerileme ve Rus käkenli olmayan kesimlerin dogum
orani paymda
görülen yükselme. Eger bu durum, insan gücünün tarim ve sanayi
arasm-
da dagilmasi açisindan zorluklar yaratiyorsa, askere almacaklar konu-
sunda uzun vadeli bir sorun olma niteligini daha çok tagimaktadir. Yu-
varlak olarak dügünüldügünde, eldeki 2,1 milyon erkekten her yll-1,3-1,5
milyonu askere almanm bir sorun olugturmamasi gerekir, ancak bu
sayi-
mn giderek artan bir bölümü, Asyali Türkistan gençlerinden olugmakta-
dir, bu gençlerin pek çogu Rus dilini iyi bilmekte, (elektronikkonusu bir
yana) mekanik konularda yeterlik düzeyleri daha dügük _kalmakta ve
bunlar kimi zaman Islam'm etkisine fazlaca girmektedir. _
Sovyet Silahh
Kuvvetlerinin etnik bilegimiüzerinde yapilan tüm incelemeler, subay si-
niflarmm ve astsubaylarm büyük bir agirhkla Slav k,äkenli oldugunu or-
taya koymaktadir roket kuvvetleri, hava kuvvetleri, donanma ve teknik
-

kuvvetler de bäyledir." Kizil ordunun I. kategori (I. swif) tümenlerinin de

ayni durumda olmasi gagirtici degildir. Buna kargi, II. kategori ve (özellik-
le) III. kategori tumenleri ile hizmet ve ulagim birliklerinin çogunda Slav
kökenli olmayanlar görev yapmaktadir; bu da NATO'ya kargi yapilacak
konvansiyonel bir savasta, I. kategori tümenlerinin,esasli bir biçimde tak-
viyesi gerektigi takdirde, "idame"
tümenlerinin yeterliginin ne olacagi yo-
lunda ilginç bir soruya yol açmaktadir. Bu egilimi, pek çok Batili yorum-
"irkçihk"

cunun yaptigi gibi, ve (Büyük Rusya)

"milliyetçilik"i

diye yaf-
talamak, salt askeri açidan, genelkurmaym eldeki Sovyet insan gücünün
büyük bir bölümünü güvenilmez ve etkisiz saymasi yanmda, daha az
önem tagimaktadir Güney Rusya'nm her yaninda görülen agiri Islam
-

tutuculuguna ve bu askerlerin, sözgelimi Afganistan'i istila durumunda

kalmalari kargismda yagadiklari gagkmliga iligkin bilgiler dikkate ahnirsa,
genelkurmayin yaptigi degerlendirmenin dogru olmasi mümkündür.
.
Bir bagka deyigle, 80 yll önceki Avusturya-Macaristan Ïmparatorlu-
gu, ya da ona gelinceye kadar, 80 yil önceki Çarhkimparatorlugu gibi,
Rus liderleri de Marksçihk ideolojisinin azaltamadigi bir so-
"ulusalhk

runu""" ile kargi kargiya bulunmaktadirlar. Hiç kugkusuz denetim

me-
kanizmasi 1914 öncesinden daha müchigtir ve insanm, sözgelimi, Uk-
rayna'nm rejime yabanclagmano "yuva"si

oldugu yolundaki iddialari

belki biraz ihtiyatla dinlemesi gerekir." Gene de, Ukraynahlarm Alman
istilacilari 1914'de nasil memnunlukla kargiladiklarma iliçkin uzak am-
lar, Baltik illerindeki hognutsuzluk haberleri, Gürcülerin 1978'de Rus-
çayi kendi dilleriyle egit hale getirme girigimi kargisoda gerçekleptirdik-
leri etkili (ve baçarih) protestolar, belki hepsinden önemlisi de, Çin-Sov-
yet simrimn her iki yamnda da milyonlarca Kazak ve Uygur'un bulun-

590

L
I

masi ve Türkiye, Iran ve Afganistan'la ortak istikrarsiz smirlarin kuze-

yinde 48 milyon Müslüman'in varligi: Anlagiliyor ki tüm bunlar, Rus li-
derlerinin kafalarmi kurcalamakta ve güvensizlik duygularini artirmak-
tadir. Daha äzel olarak da, sayilari azalmakta olan daha "güvenilir"

Slav gençlerinin hangi alanlara yerleytirilmeleri gerektigi konusunda

gittikçe artan bir kaygi yaratmaktadir. Tarim ve sanayi için kullanilabi-
lecek olanlarm sayisi giderek azalsa ve hem tarim hem sanayide egitimli
ve yönetime sadik yeni kimselere giddetle ihtiyaç duyulsa bile, bu genç-
ler silahli kuvvetlerin I.. kategori tümenlerine ve ordunun öbür saygin
bölümlerine mi yöneltilmelidir? Yoksa, askeri yeterlik konusunda tagi-
digi risklere ragmen, Rus ve Slavlarin sivil amaçlarla kullanmak uzere
serbest kalmalarini saglamak için, Slav kökenli olmayan nufus kizil or-
du içinde giderek büyüyen bir pay mi olugturmahdirF° Sovyet gelenegi,
güvenlik" olduguna muhtemelen bu egilimlerden ilki ege-
"önce
gäre,
men olacaktir; ancak bu durum, açmazi gidermek bir yana, ortada kö-
tüler arasmda yapilacak bir seçim bulundugunu gästermektedir.
"kuvvetler

Eger Sovyet stratejistlerin korrelasyonu""2 diye adlan-

dirdiklari durumun ekonomik unsurlari, Politbürodakiler arasmda bir
kaygi sebebi olugturuyorsa, aym liderlerin, htzla degigen global kuvvet
- dengesinin daha büyük kesinlikle askeri
olan yönlerini cesaret verici
bulmalari pek mümkün degildir. Sovyet askeri mekanizmasi digardan
bakan gözlemcilere ne kadar etkileyici ve ürkütücü görünürse gärün-
sün, bu kuvvetleri, Sovyet askeri yetkililerden yerine getirmeleri istene-
cek bir sürü stratejik göreve bakarak degerlendirmek, yararli olur.
Böyle bir igleme girigirken, konvansiyonel harp açisindan yapilacak
bir degerlendirmeyi, nukleer silahlarin igekarigabilecegi bir savagm hesa-
bmdan ayri tutmak yararh olur. Belli sebeplerle, askeri dengelerde en bü-
yük ilgi ve kaygiyi uyandiran baghca konu, Büyük Güçlerin, özellikle de
dünyay1 yerle bir etme kapasitesine sahip Birlegik Devletler ile SSCB'nin
elinde bulunan stratejik nükleer silah depolaridir. Durumun bilinmesi
için, Uluslararasi Stratejik Etüdler Enstitüsünün bu ülkelerin elindeki
nükleer savag baghklari 1986 "sayim"im
tekrarlamak yerinde olacaktir
(bkz.Tablo 47).
TABLo 47
STRATEJIK NÜKLEER BASLIKLARI TAHMÏNLERÌiz2
SAVAS
B.D. SSCB
ICBM'lere takih savag baghklari 2.118 6.420
SLBM'lere* takih savag baghklan 5.536 2.787+
·Uçaklara takth sava; baghklari 2.520 680
Toplamlar .
10.171 9.987+
SLBM:-Denizaltidan atdan balistik füze.
-·ç.a.

591

I
 Ïnsaninbu tür rakamlara verecegi tepkinin niteligi, ilgilerine bagh-
dir. Yalmzca sayilar, ya da sayilarda bulunmasi muhtemel yanhylarla il-
gilenenler için säz konusu olan gey, alt toplamlari dikkatle kontrol et-
mek ve her iki süpergücün elinde genig ek taktik nükleer silah stoklari
oldugunu hatirlamaktir? Resmi kimligi olmayan önemli sayida yo-
rumcu ve halktan çok sayida insan için ise, bu iki arsenalde bulunan
nükleer silahlarm kapsami ve tahrip kapasitesinin büyüklügü, bir poli-
tik güçsüzlük ya da akil hastahgi belirtisi olup, gezegenin üzerindeki
gündelik hayati tehdit etmektedir ve mümkün olan en kisa zamanda
yok edilmesi ya da büyük ölçüde azaltilmasi gerekir. Öte yandan bir
grup yorumcu vardir ki bälümlerinde oldugu kadar, beyin
-savunma

takimi arasinda üniversitelerde- bunlar, nükleer silahlarm, ulusal

ve
stratejinin bir parçasi olarak, gerçekten de kullamlma imkânlari oldu-
gunukabul etmiglerdir; bäyle oldugu için de, bu kipiler, tüm zihinsel
güçlerini iki ülkenin silah sistemlerini, tirmandirma stratejilerini ve sa-
vag oyunlarim, silah denetiminin ve onay anlagmalarmin iyi ve kötü
yanlarmi, agirhklari"ni,
"atom "ayak
izleri"ni,
"megatonaj

kargihkla-
ri"m ve
"ikinci

darbe" senaryolarru yogun bir biçimde incelemek için :

kullanilmaktadir."'
I
"Nükleet sorun"un"6 nasil ele almmasi gerektigi konusunun, beg ,

yüzyili inceleyen bäyle bir çahgma için büyük bir güçlük olusturdugu
açiktir. Nükleer silahlarm varhšmin
-daha

dogrusu, bunlarm toplu ola-

rak kullamlma ihtimalinin-- geleneksel bakis açisodan,
savag, strateji,
ekonomi üzerine yapilacak her türlü degerlendirmeyi gereksiz kildigi
dogru degil midir? Tüm güçlerin ortaya döküldügü bir stratejik nükleer
silah ahyverigi oldugu takdirde, bu silahlarin dünya meseleleri içinde
"degigen
güç dengeleri" üzerinde yapacaklari etkilere iligkin tahminler
kuzey yariküresindeki- herkes için (belki güney yariküresindeki herkes
için de) anlamstz hale gelmeyecek midir? Geleneksel yapi -Büyük Güç
rekabetlerinin zaman zaman açik savagma dänügmesiyle olugan yapi-
1945'te nihayet ortadan kalkmadi mi?
Bu tür sorulara kesin cevaplar vermenin mümkün olmadigi bellidir.
Ancak bugünkü Büyük Güçlerin, nükleer silahlarm varhšma ragmen
-birçok
.
bakimdan da bu silahlarin varligmdan dolayi-- kuvvet kullani-
mi konusunda daha geleneksel varsayimlara dönmekte olduklarmi gös-
teren belittiler vardir. Her geyden önee, günümüzde iki süpergüç arasm-
da nükleer silahlanma açtsmdan temel bir denge var muhtemelen
-ve

birkaç yildir sürmekte- gibi görünmektedir. "Firsat bogluklari"na ve

bir ya da äbür tarafin darbe yetenegi" imkânlarma sahip olabilece-
"ilk

gine iligkin tüm tartigmalara rašmen, gurasi açiktir ki, ne Washing-

ton'un, ne Moskova'nin, kendisi de yikima ugramadan rakibini orta-
dan silebilecegi yolunda bir güvencesi yoktur; "Yildiz Savaglari" tekno-
li i

ss2 I
I

lojisinin geligi bile bu gerçegi önemli ölçüde degigirmeyecektir. Özellik-

le her iki tarafin da, bulunmasi zor olan sualti araçlarma yerleytirilmig
denizaltidan atilabilir balistik füzelere sahip olmasi," ikisi için de düç-
.manm nükleer silah kapasitesini bir anda tahrip edebilmeyi tasavvur
edilemez hale getirmektedir. Bu gerçek, karar mercilerini bir
"nnkleer

kig" korkusundan daha çok -ya da en az bu korku kadar- rastlanti

sonucu olugan bir tirmanma yüzunden olmamak kaydiyla, harekete
ggçmekten ahkoyacaktir. Demek ki, her iki taraf da geri çekilmeleri söz
konusu olmayan bir nükleer pata durumu içine kitlenip kalmigtir - ger-
çekten de, ne bulunmuy olan nükleer teknolojinin bulunmamig sayilma-
si mümkündür, ne de supergüçlerden birinin (ya da her ikisinin de) bu
silahlara sahip olmaktan vazgeçmesi --böyle bir gey onlara gerçek bir
avantaj saglamaz- çúnkü birinin sistemine öbürü kargilik vermekte ya
da bu sistemi taklit etmektedir ve silahlarin kendilerini fiilen kullanmak
fazla risklidir.
Bir bagka deyigle, süpergüçlerin ikisinin de sahip olduklari çok ge-
nig nükleer silah depolari varhklarim sürdürecek ancak (kazarabir "te-

tik çekme" olmadikça) bunlar büyük bir ihtimalle kullanilmayacaktir;

çünkü bu silahlar, çogu konuda oldugu gibi, savagta da araç ile amaç
arasinda bir denge bulunmasi yolunda eskiden beri var olan dügüriceyle
çeligmektedir. Bu dügünceye aykiri olarak, nükleer bir savagta insan so-
yuna öylesine büyük bir zarar verme riski bulunmaktadir ki, böyle bir
savag, hiçbir politik, ideolojik ya da ekonomik amaca hizmet edemez.
Çok büyük bir beyin gücü, bir
"nükleer
savag yürütme stratejisi" gelig-
"nukleer
tirmeye ayrilmaktadir ama Jervis'in silahlarm kullanimi için
akilei bir stratejiden säz etmek kendi içinde bir çeligkidir""" görügüne
kargi çikmak zordur. Ïlk füze yerinden bogandirildigi. an, Birlegik Dev-
.
letlerin nükleer tekelini kaybetmesinden· bu yana iki tarafin da elini ko-
lunu baglayan rehin tutulma" durumu sona erecektir. Böyle
"kargilikh

oldugu zaman da dogacak sonuçlar öylesine büyük bir yil¿im getirecek-

tir ki, akilei olan hiçbir siyasi liderin, egikten ilk adimi atmasi olasi de-
gildir.Dikkatsizlik sonucu bir nükleer sava; çikmadikça hatasi
-insan

ya da teknik bir ariza yüzünden ki, bu her zaman mümkündüri"-- her

iki taraf da
"nükleerlegmekten"

herhalde çekinecektir. Eger gerçekten

bir çatigma olursa, hem siyasi hem. askeri liderler çatigmayi konvansiyo-
nel savag düzeyinde "tutma"ya
çabalayacaktir.
Eu durumun, iki rakip süpergüç için änümüzdeki 20 yil içinde ve
sonrasmda çok daha ciddi sorun olabilecek bir konuyla ilgisi bulunma-
rnaktadir: Nükleer silahlarin dünyanm daha istikrarsiz bölgelerindeki
ülkelere yayilmasi sorunu -- Optadogu, Hint altkitasi, Güney Afrika ve
belki de Latin Amerika.'" Söz konusu ülkeler Büyük Güç sisteminin
parçasi olmadiklari için, bunlarm. bölgesel bir çatigma sirasmda nükleer

593

i
silahlara bagvurmalari gibi korkunç bir ihtimal burada ele alinmayacak-
tir. Genel olarak bakildiginda, nükleer silahlarin yayilmasmin durdurul-
masinda Birlegik Devletler ve SSCB'nin ortak çikari bulunmaktadir gibi
bir sonuç çikarmak uygun görünmektedir; çünkü böyle bir gey global
politikayi her zamankinden daha karmagik hale getirmektedir. Yayilma
yönündeki egilim, olsa olsa, süpergüçlerin birbirleriyle ortak olan yan-
larmi anlamalarmi saglayabilir.
Bundan oldukça farkh bir boyutta olan da
-bu,

Moskova'nin bakig
açisodan, kuçkusuz, böyledir-- Çin,ingiltereve Fransa'da hizla genigle-
yen nükleer silah depolarinin varhgidir. Bundan bir iki yil öncesine ka-
dar genel varsayim, bu üç ulusun nükleer denge içinde ancak marjinal
etkenler olduklari ve nükleer stratejilerinin
"inanihr"

hiç de nitelikte
olmadigi, çünkä (her üçünün de) kendilerinin bir¯atom savagmda orta-
dan silinmelerine kargi, SSCB'ye ancak smith bir zarar verebilecek du-
rumda bulunduklari yolundaydi. Ancak ortada äyle belirtiler vardir ki,
bu varsayim yakm bir zamanda degigiklige ugrayabilir. En ürkütücü
olan geligme gene, Moskova'nm bakig açisodan
-bu

böyledir- Çin
Halk Cumhuriyetinin nükleer kapasitesinin artmakta olugudur; bu du-
rum son 25 yildir Moskova'yi kaygilandirmaktadir." Eger ÇHC yal-
nizca daha incelikli bir kara ICBM sistemi geligtirmekle kalmayip, uzun
menzilli bir denizalti balistik füze sistemi de olugturabilirse -amacinm

bu oldugu anlagilmaktadir-- ve eger Çin-Sovyet anlaçmazhklari her iki

tarafi da memnun edecek bir biçimde çözülemezse, SSCB ilerde, smirla-
ri üzerinde Çinlikompusu ile kargihkh silah kullanimina dogru
11ükleer

tirmanabilecek bir silahh çatigmaya girme ihtimaliyle kargi kargiyadir.

Bugünkü durumda, ÇHC'nin ugrayacagi yikim korkunç olur; ancak
Moskova da, en azindan belli sayida Çin nükleer füzesinin (1990'liyll-
larda bu sayi daha da büyüyecektir.) Sovyetler Birligi'ni vurma ihtimali-
ni göz ardi edebilecek durumda degildir.
Teknik açidan daha kaygi verici, ancak politik yönden daha az ür-
kütücü olan da, Ingiltere ve Fransa'mn nükleer artig ve savag baglikla-
ri kapasitelerinin geniplemesidir. Yakin zamana kadar bu iki gücün
stratejik silah sistemlerinin "caydiricihk"
etkisi kugkulu görünüyordu.
Inandiricihktan çok uzak bir ihtimal olsa da, bu ülkelerin SSCB ile
kargihkh bir nükleer çatigmaya girigmeleri,- Birlegik Devletlerin de.tag
rafsiz kalmasi halinde (Ingilizlerin ve Fransizlarin kendi sistemleriyle
Rusya'ya ancak kismi bir zarar verebilecek durumdayken ulusal inti-
har riskine atilmalarmi dügünmek zordur. Oysa, önümüzdeki birkaç
yil içinde bu·orta boy güçlerin her birinin SSCWye verebilecegi yikici
zarar, denizalti balistik füze sistemlerinin çok büyük ölçüde genigletil-
mesi sayesinde kat kat artacaktir. Sözgelimi, Ingiltere'nin -The Econo-
mist'in yüksek maliyeti ve agiri vurucn gücü dolayistyla, fü-
"nükleer

594
|
|

|
 zelerin Rolls Royce'su"162diye alay ettigi -

Trident II fuze sistemleri ta-

giyan denizaltilar edinmesi, ülkeye, kendisinin zarar görmesi hemen
hiç söz konusu olmayan ve bugün için vurulabilecek 16'yi askin Sov-
yet hedefi yerine 350'den fazla Sovyet hedefini tahrip edebilecek bir
caydirici güç saglayacaktir. Buna oldukça benzer bir biçimde, Fran-
sa'nm daha uzun menzilli, çok savag baglikli M-4 füzesine sahip yeni
L'Inflexible denizaltisi, muhtemelen, 96 Sovyet hedefine saldirabilecek
güçtedir -"Fransa'mn önceki beg nükleer denizaltismin bir arada sal-
dilabilecekleri hedef sayismdan daha büyük""3 bir sayidir bu-
ve öbür
gemiler de ayni M-4 füzesiyle yeniden donatildiginda, Fransa'nin stra-
tejik savag bagliklari be; kat artmig olacak ve bu durum, teorik olarak,
ülkeyi binlerce mil uzaktan yüzlerce Rus hedefini vuracak guce eristi-
recektir.
Bunun gerçekte ne anlama geldigini tahrnin etmek, elbette imkân-
sizdir. ingiltere'ninkendi içinde bile önde gelen pek çok kimse, ülkeleri-
nin nükleer silahlarmi Rusya'ya kargi bagimsiz olarak kullanabilecegi
dügüncesini, düpedüz
"inanilmaz"

bulmuglardir,'"* ve bu tür muhalif

kimselerin, ülke intihar ederken, en azindan SSCB'ye daha änce müm-
kün olandan çok daha agir bir zarar verecegi yolundaki kargi görügten
etkilenmeleri de mümkün degildir. Fransa'da da kamuoyu -ve

strateji
konusundaki bazi yorumcular- ulkenin açiklanan caydiricihk politika-
sim hemen hiç inanihr bulmamaktadir.1" Öte yandan, nükleer savag ih-
timallerini gerçeken de çok ciddiye alan Rus askeri planlamacilarinm,
son geligmeleri rahatsiz edici bulduklarmi varsaymak da yerinde gärün-
mektedir. Ruslar yalnizca -bir tek Birlegik.Devletler yerine- ülkenin en
merkezi bölgesine agir (belkide olaganüstü agir) bir zarar verme potan-
siyeline sahip dört ulkeylekargi kargiya olmayacak; Rusya bu Güçler-
den biri ile (säzgelimiÇin'le)kargilikli nükleer savaga girip öbürlerinin
onlar birbirini sikmtiya ugratirken tarafsiz gözlemciler olarak kalmalari
halinde, bu savagm ardindan ortaya çikacak dünya askeri'dengelerinin
nasil olacagmi da hesaba katmak zorunda kalacaktir. Sovyetler'in Birle-
ik Devletlere yapilacak genel nitelikli bir stratejik silahlari smirlandir-
ma.anlagmasmda, Ingilizve Fransiz sistemlerinin de dikkate almmasi ve
Çin'le baça çikabilmesi için, SSCB'ye bir nükleer güç farki tammasi yo-
lundaki sürekli israri bundandir. Makul gibi görunen bir nokta gudur,
bütün bunlar, Kremlin'in bakig açisindan nükleer silahlarm akilci bir ,

askeri politikanm araçlari olma niteligini giderek daha kugkulu hale ge-
tirmektedir.
Böylece, Sovyet askeri gücünün baglica ölçüsü -ve

Sovyet Devleti-
nin politik amaçlarina erigebilmesi için baghca araç- olarak geriye kon-
vansiyonel silahlar kahyorsa, Rus planlamacilarin uluslararasi askeri
dengenin bugünkü durumu kargismda kendilerini çok daha güvenlikte

595
 hissedebileceklerine inanmak zordur. B.D.-SSCB "askeri
denge"siyle il-
gili degerlendirmelerde, Sovyetlerin uçak, tank, top ve piyade tümenleri
toplamlarmin çok daha fazla oldugu yaygm bir biçimde duyuruldugu
için, bunu söylemek iddiacilik gibi görünebilir -

tabii bir de, Avru-

pa'daki genig çaph bir savagta, durumlarini korumaya yeterli olmadik-
lari için NATO kuvvetlerinin birkaç gün gibi kisa bir süre içinde "nuk-

leerlegmek" zorunda kalacaklari da sik sik dile getirilmektedir. Oysa en

son yapilan bilimsel aragtirmalar giderek daha büyük bir oranda, mev-
cut durumun tam da bäyle olmadigma igaret etmektedir -- yani iki
"hâlâ

tarafta da zaferi güvence altina alacak genel gucün eksik oldugu" bir
durum."' Bu sonuca varabilmek için hem çok ayrintili kargilagtirmali
çözümlemeler yapmak (Sözgelimi, B.D. ve Rus tank tümenlerinin kiyas-
lanmasi), hem de daha genig ve soyut nitelikli etkenleri (sözgelimi,
Çin'in rolü, Vargova Paktinm güvenilirligi) hesaba katmak gerekmekte-
dir; burada ise, sözkonusu tartigmalann yalnizca bir özetini verebiliriz.
Ama ortaya çikan igaretler ancak kabaca dogru o'lsa bile, Sovyet plan-
lamacilari için pek de rahatlatici olmamaktadir.
Säylenebilecek ilk ve en açik nokta gudur ki, konvansiyonel kuvvet-
1erleilgili her tür çözümleme, rakip ittifaklari äzellikle Avrupa kapsam1
içinde bir bütun olarak degerlendirmek zorundadir. Böyle yapilinca da,
NATO'nun Amerika diginda kalan bälümlerinin Varçova Paktmm Rus-
ya digmda kalan bölümlerinden çok daha önemli oldugu ortaya çak-
maktadir. 1985 tarihli Ïngiliz Savunma Raporunda özenle igaret edildigi
gibi, "Avrupa'ya yerlegtirilmig hazir kuvvetlerin [NATO kuvvetleri] bü-
yuk bir bälümünu Avrupa ülkeleri saghyordu: insangücünün yüzde
90'im, tanklarm yüzde 85'ini, toplarin yüzde 95'ini ve muharebe uçak-
larmm yüzde 80'ini, Atlantik ve Avrupa sularmdaki büyük savag gemi-
lerininde yüzde 70'ten fazlasmi... Avrupali kuvvetlerin tam seferber du-
rumdaki gücü, Birlegik Devletlerin 3,5 milyon askerine kargi, yaklagik 7
milyon askerdi.'"" Tabii, Birlegik Devletlerin Almanya'ya in situ*
250.000 asker yaydigi, Avrupa'da savag oldugu takdirde, Atlantik'in
öbür yakasma akitacagi ordu tümenlerinin ve hava filolarmin. çok
önemli bir takviye kuvvet olugturacagi ve NATO'nun bir bütün olarak
Amerika'mn nükleer caydiricibima ve Amerikan deniz gücüne dayan-
digi da dogrudur. Ancak önemli olan nokta gudur ki, Kuzey Atlantik 14
tifaki, deyim yerindeyse, üst yam agir çeken ve Moskova'ya dogru ya-
tan Varçova Paktma göre, iki ayagi arasmda çok daha den-
"kemer"in

geli bir durumdadir. Suna da dikkat çekmek gerekir ki, Amerika'nm

NATO müttefikleri savunma için, Rusya'nm Varçova Pakti müttefikle-
rinden alti kat daha fazla para harcamaktadir; aslmda Ingiltere, Fransa
.

In situ: Asil yerinde.

*

- ç.n.

596
ve Bati Almanya tek tek, Rusya diginda kalan Vargova ülkelerinin top-
luca harcadiklarindan daha çogunu harcamaktadir "
O halde, iki ittifakin güçleri bir bütün olarak ve daha telaççi görü-
nen bazi Batili degerlendirmelerin ayirici özelligi olan garip atlamalar
ve kogullara* yer vermeden ölçülecek olursa, pek çok yönden, bir stra-
tejik epitlik tablosu ortaya çikmaktadir; Varçova Paktmm sayi yönün-
den üstün oldugu durumlarda bile, bu ustunluk belirleyici görünme-
n ektedir. Sözgelimi, her iki ittifak da kabaca birbirlerine yakm
"kara

"kara

kuvvetleri toplamlari" ve kuvvetleri yedek toplamlari"na sahip

görünmektedir."' En yuvarlak degerlendirmeyle bakildigmda, Varçova
Paktinm 13,9 milyon askeri (6,4 milyon
"asil

kuvvetler" ve 7,5 milyon

yedek), NATO'nun 11,9 milyon askerinden (5 milyon kuvvetler"
"asil

ve 6,8 milyon yedek) çok da fazla degildir; özellikle de, Varçova Pakti
toplammm büyük bir bölümünü kizil ordunun III. kategori birlikleri ve
yedek kuvvetleri olugturdugu için. NATO kuvvetlerinin, çok buyuk sa-
yllardaki Rus zirhh ve motorlu piyade tümeninin en ciddi sakincayi ya-
ratacak kadar gerisinde kaldigi kritik öneme sahip merkez cephesi üze-
rinde bile, Varçova Paktmm ustün1ügüpek de rahatlatici bir üstunluk
degildir -

äzellikle de Kuzey Almanya'mn kalabahk arazisi üzerinde

hizh, taarruza yönelik harbi" yönetmenin ne kadar zor oldu-
"manevra

muharebe
gu hatirlandigi ve Rusya'nin 52.000 tanki"ndan kaçi-
"ana

n1n çagin gerisinde kalmig T-54'ler oldugu fark edildigi zaman bu

-

tanklar ancak sokaklari tikayacaklardir. NATO'nun yeterli mühimmat,

yakit, degigtirme silahlari vb. rezervleri oldugu sürece Sovyet konvansi-
yonel saldirilarini kesmek açismdan, 1950'li yillara göre çok daha iyi
durumda görùndügu kesindir.'"
Bunlara ek olarak, söz konusu askeri ittifaklar için, bütünlük ve
kenetlenme gibi hesaba gelmeyen unsurlar da söz konusudur. NA-
TO'nun pek çok zaylf yam oldugu inkar edilemez: Atlantik ätesiyle sik
sik ortaya çikan paylagimi" çekigmelerinden, nükleer füzelerin fir-
"yük

latilmasi için baski yapilmasi durumunda hükümetlerarasi damgma gibi

kaypak bir konuya kadar. Bati Almanya ve Îngiltere'den, ispanya ve
Yunanistan'a kadar ortanm solunda yer alan partilerde görülen, taraf-
sizlik politikast yankhgi ve NATO aleyhtari dügünceler belirli arahklar-
la ortaya çikan bir kaygi sebebidir."2 Ilerde bir gün, Varpova Paktmm
bati smiri üzerinde uzanan devletlerden birinde (tabii özellikle Bati Al-
manya'mn kendisinde) bir "Finlandiyalagma" olursa, bu SSCB'ye eko-
nomik ferahhk saglamanin yani sira, çok büyük bir stratejik kazanç da

Sözgelimi, Rusya'mn tüm silahh kuvvetlerini'(hatta Çin'ekary: yayilmq olanlari da)

"

ige katarak ya da Fransa'nmkileri digarida tutarak, Varçova Paktuu kat kat üstün gös-
termek çok kolaydir.

597
 getirecektir. Ancak böyle bir senaryo teorik olarak mumkün gärünse
bile, Moskova'nin qu siralar Dogu Avrupa'daki kendi "imparator-

luk"una iligkin olarak yagamak durumunda kaldigi kaygilarla hiç ki-

yaslamr gibi degildir. Polonya'daki Dayamgma hareketinin uyandirdigi
genig tabanh ilgi, Dogu Almanlarm Bonn'la iligkilerini iyileptirme konu-
sundaki açik istekleri, Macarlarin "sokulmakta
olan kapitalizm"leri,
yalmzca Polonya'yi ve Romanya'yi degil, tüm Dogu Avrupa'yi etkileyen
ekonomik dertler Sovyet liderleri için olaganüstü zor sorunlar olugtur-
maktadir. Bunlar, kizil ordunun kullamlmasiyla hemen çözülüverecek
sorunlar degildir; ne de yeni dozlarla uygulanacak "bilimsel
sosyalizm"
Avrupahlar için doyurucu bir kargihk saglayabilir. Çagdaylasma ve
Marksçi ekonomi ile Marksçi sosyal politikalarm yeniden incelenmesi-
ne iligkin olarak Kremlin'in son zamanlarda kullandigi retorike rag-
·

men, Rusya'ñm Dogu Avrupa üzerindeki denetiminden vazgeçecegini

dügünmek zordur. Öte yandan politik hognutsuzlok ve ekonomik sikin-
tilara iligkin bu tür çegitli igaretler, Varçova Pakti içindeki Rus olmayan
ordularm güvenilirligi konusunda daha çok kugku uyandiracakttr."
Sözgelimi, Polonya'nm silahh kuvvetlerini paktin gücüne bir katki ola-
rak görmek pek mümkün degildir; olsa olsa, bunun tersi dogru olabilir,
çünkü bu kuvvetler -ve

kritik bir önem tagiyan Polonya kara ve demir-

yolu hatlari- savag zamam kizil ordunun siki gäzetimini gerektirecek-
tir * Btmun gibi, Çekve Macar ordularmin, Moskova äyle emretti diye
NATO mevzilerine saldirmak için istekle ileri atilacaklarmi tasavvur et-
mek de zordur. Rusya'nm müttefikleri arasinda herhalde
en güçlüsü ve
çagdagi olan Dogu Alman kuvvetlerinin tutumu bile, Batiya saldiri em-
rinden etkilenebilir. Varçova Pakti kuvvetlerinin büyuk çogunlugunu
(begtedärdü) Ruslarm olugturdugu ve Batiyla yapilacak bir konvansi-
yonel savasta asil öncülerin onlar olacagi dogrudur; ancak, kizil ordu
komutanlari için hem bäylesi bir savagi yürütmek, hem de çogunlugu
pek etkili, kimileri de pek güvenilir olmayan bir milyon ya da daha faz-
la Dogu Avrupah askere göz kulak olmak epey zorlu bir is olacaktir. *
NATO'nun (ne kadar uzak olsa da) bir Vargova Pakti taarruzu üzerine
kendi taarruzunu, säzgelimi Çekoskovakya'ya" yänelterek bile cevap
vermeye çahyma ihtimali, askeri oldugu kadar, herhalde politik niteli i
de olan bir huzursuzlugu ancak artiracaktir.
Üstelik, Rus planlamacilar, 1960'11 yillarin baglarmdan bu yana,
daha da korkunç bir soruna iligkin olarak dengeleme hareketleri yap-
mak zorunda kalmiglardir: Bu, NATO
ve Çin ile genië çaph bir çatig-
ma içine girebilme ihtimalidir. Böyle bir gey ayni siraya rastlasa, takvi-
ye kuvvetlerini bir cepheden öbürüne aktarmak son derece kisith, bel-
ki de imkânsiz bir iq olur; ama savag tek bir cephede yapilsa bile,
Kremlin, tümenlerini teknik olarak tarafsiz kalan ama smiri boyunca

598
l

muhtemel bir dügmanm kocaman ordularimn dizili bulundugu bir böl-

geden alip, bagka bir yere yaymaktan pekâla çekinebilir. Simdikidu-
rumda, SSCB, bir Çin-Sovyet çatigmasimn olabilirligi kargisinda, yak-
lagik 50 tümen ve 13.000 tanki hazir bulundurmak zorundadir; Rus
kuvvetleri Çinlilerdendaha modern ve hareketli olduklari halde, ken-
dilerinin därt kati büyüklügünde bir ordu kargisinda tam bir zafer
-ve

tabii ki uzun bir iggal durumunu- nasil garantiye alabilirler, bunu ta-
syavvur etmesi zordur."6 Bütün bunlar haliyle, savagin konvansiyonel
dh"zeyde kalacagt varsayimma dayahdir (bu ise, Ruslarm Çin'i nasil
ezeceklerine iligkin birtakim imalari dügünulärse, tümuyle sakat bir
varsaytm da olabilir); ama Rusya ve Çin arasinda nükleer bir ahyverig
olursa, Sovyet planlamacilar, bu kez de ülkelerinin hâlâ tarafsiz ama
kendilerine çok eleptirici gäzle -bakan Bati kargismda zayrf bir duruma
dügüp dügmeyecegini bilmek isteyeceklerdir. Aym gekilde, NATO'ya
kargi yapngi, ister nükleer ister genig çaph bir konvansiyonel savagtan
kirilmig" konumu-
"belkemigi
kötü etkilenen bir Sovyetler Birligi eger
baskilariyla nasil bag edebileceginin
na dügmügse, bu kez
"
de Çin'in ta-
sasma dügecektir.
Çin, sirf büyuklügü yüzunden, Sovyet planlamacilarmin (NATO "kanat"mdan

digmda) en ciddi kaygist olsa da, Sovyetlerin tüm Asya

kaygi duyduklarmi tasavvur etmek zor degildir. En geni; jeopolitik an-
lamda öyle görünmektedir ki, Moskof/Rus politikasinm çok eskilere
, užanan, Asya üzerinde sürekli yayllma egilimi son bulmustur. Çin'in
yeniden ortaya çikipi, Hindistan'in bagimsizligi (ve buyüyen gücü), Ja-
ponya'nm ekonomik toparlanmasi
-ve

tabii ki çok sayida ufak Asya

devletinin iddaciliklari- hiç kugkusuz Rusya'nm yava; yavag tüm kitayi
denetimi altma alacagina iligkin olarak 19. yuzyilda duyulan korkulari
dindirmigtir. (Bugün. bunun dügüncesi bile Sovyet Genelkurmayinin
korkudan benzini artirabilir!) Kugkusuz, bu gene de Moskova'yi Afga-
nistan'daki gibi önemsiz kazançlar elde etmekten alikoymamaktadir;
ancak bu çatigmamn -sürüp gitmesi ve bölgenin bagka yerlerinde yarat-
tigi dügmanhk, Ruslarin topraklarmi yeniden genigletmelerinin hesabi
mümkün olmayan bir askeri ve politik bedeli olacagmi yalmzca dogru-
lamigtir. Rusya'mn yüzyil önce "Asya misyonu"nu özgüvenle ilan etme-
sine ters dügen bir biçimde bugünün Kremlin yöneticileri, Ortadogu'dan
gelerek güney smirlarindan içeri sizan agiri Îslam tutuculugunun, Çin
tehditinin ve Afganistan'daki, Kore'deki ve Vietnam'daki karigikhkla-
rm tasasmi çekmek durumundadir. Asya'ya yerleptirilmig tümenlerin
sayisi ne olursa olsun bunlar, herhalde hiçbir zaman, bu kadar uçsuz
bucaksiz bir kenar üzerinde yeterli saglar görünmeyecekler-
"güvenlik"

dir; bu da, äzellikle Trans-Sibirya Demiryollarimn. bir dügman roket

saldirisina karsi hâlâ çok zayif durumda bulunmasindandir; böyle bir

599

|
 tehlikenin ise Uzakdogu'daki Sovyet kuvvetleri bakimmdan korkunç bir
anlami olabilir. "
Rus yönetiminin anayurdun güvenligi konusundaki geleneksel kay-
gisi dügünülürse, Sovyetler'in hem denizlerde, hem denizaziri bölgeler-
deki kapasitelerinin, nispi olarak çok daha az önem tagimasi pek de
ça-
prtici degildir. Ancak böyle derken, kizd donanmanm son çeyrek yüzyil
içinde çok çarpici bir genigleme gösterdigi ve çok çegitli yeni ve daha
güçlü denizaltilarin, su üstü gemilerinin, hatta deneysel uçak gemileri-
nin yapildigi inkâr edilmemektedir. Sovyet ticaret ve bahkçi filolarmm
çok genigledigi ve bunlarm önemli stratejik rolleri oldugu da inkâr edi-
lemez.1" Ancak, SSCB'nin deniz silahlari deposunda henüz, B.D.'in 15
uçak gemisi özel hizmet kuvvetinin sahip oldugu
vurucu güce ulaçan
hiçbir gey bulunmamaktadir. Üstelik,kiyaslama illi süpergücünkiler
ye-
rine, iki ittifakm filolari arasmda yapilinca, Amerika digmda kalan ül-
kelerin oldukça büyük donanmalarino da eklemnesi çok büyük bir
fark yaratmaktadir.

TABLo 48
NATO VE VARSOVAPAKTI DONANMA GÜÇLERP"
Varçova Pakti NATO
Sovyetler B.D.
dignda SSCB Toplam Toplam B.D. dqmda
Nükleer denizaltilar 105 105 97 85 12
-

Diesel denizaltalar 6 168 174 137 5 132

Buyük su üstü savag
gemileri 3 184 187 376 149 227
Donanma uçaklari 52 755 807 2.533 2.250 283

Tablo 48'de görüldüšü gibi,

"Çiniçe katilmadigi zaman bile Batih
Müttefikler, Vargova Paktmm yaklagik iki kati kadar büyük su üstü mu-
harebe gemisine, üç kati donanma hava gücüne ve hemen hemen
aym
sayida denizaltiya sahiptir." insan buna, Varçova Paktmin genig
su üstü
gemilerinden ve denizaltilarmdan çok daha fazlasmo 20 yaçin üzerinde
bulundugunu, dügman denizaltilarmi bulma kapasitesinin daha kisith
oldugunu ve kizd donanma personelinin yüzde 75'inin acemilerden
olugtugunu (buna karp Bati'nmkiler uzun hizmet süreli profesyoneller-
dir) eklerse, SSCB'nin yakm bir gelecekte nasil olup da "deniz
egemenli-
gi" için girigimde bulunabilecek durumda oldugunu anlamak zordur?"
Son olarak da, eger Sovyet donanmasmdaki daha yeni ve büyük su
üstü savag gemilerinin asil amaci, gerçekten de, säzgelimi Barents Deni-
zinde nükleer füzeli denizaltilarmi korumak üzere bir "okyanus

kalesi"
olugturmaksa -- yani, eger Rus filosunun esas olarak ülkenin kiyilarinin
açiklarma dogru kayan stratejik caydiriciligmi kollamasi amaçlamyor-

600
 sa2°2 bunun, NATO deniz ulagtirma hatlarmi kesmek üzere (eskideni-
-

zaltilari digmda) ülkeye pek az bir kuvvet fazlasi sagladigi açiktir. Daha
genig çerçevede dügünürsek, Batiyla büyük bir çattyma olmasi halinde,
SSCB'nin dagimk denizagiri üslerine ve askeri yayihm yerlerine yardim
etme imkâm, bu yüzden pek azdir. Bugunkü durumda, Rusya'nm Üçün-
cü Dünyaya girigine gösterilen bütün ilgiye ragmen, ülkenin denizaqiri
bölgelerde yerlegik pek az kuvveti bulunmaktadir (yani, Dogu Avru-
a'mn ve Afganistan'm digmda) ve buyuk denizagiri üsleri yalnizca Viet-
ham, Etiyopya, Güney Yemen ve Küba'da vardir; bunlarin hepsine de
dogrudan mali yardim gerekmekte, bu durumun Rusya'nm kendi içinde
giderek daha çok öfke uyandirdigi anlagilmaktadir. Çin'in ige karigtigi
bir savag durumunda Trans-Sibirya Demiryolunun ne kadar tehlikelere
açik oldugunu gären SSCB, Hint Okyanusu üzerinden Uzakdogu'daki
topraklarma giden bir deniz ulagtirma hatti olugturmak üzere sistemli gi-
rigimlerde bulunuyor olabilir. Söz konusu olan, yalnizca SSCB'nin nüfuz
alanlarmm Amerika'nm (vebuna ek olarak Ingiltere ve Fransa'mn) dün-
yanm her yerine yerlegtirilmig çok daha fazla sayidaki üsleri, askerleri ve
denizaqiri filolariyla kiyaslanamaz durumda olugu degildir; mevcut bir-
kaç Rus mevkii de korunmasiz olduklari için sava; sirasmda Batidan ge-
lecek baskilar kargismda çok zayiftir. Eger Çin,Japonya ve bazi daha
ufak Bati yanhsi devletler de denkleme katihrsa, tablo daha bile egitsiz
görünmektedir. Kugkusuz, Sovyetler Birligi'nin zorla Üçüncü Dünyamn
digmda birakilmasi ekonomik yönden büyük bir darbe olmayacaktir -

çünkü bu ülkelerle olan ticareti, buralarda yaptigi yatirimlar ve verdigi

borçlar Batminkilere kiyasla pek ufak kalmaktadir23 ama bu da Sov-
-

yetler Birligi'nin global güç olmadiginin bir bagka yansimasidir.

Bütür bunlari söylemek, Sovyetler Birligi'nin aleyhine olan kogulla-
ri abartmak gibi görünebilir ama guna da igaret etmek gerekir ki, ülke-
nin kendi planlamacilarinin "en
kötü durum" çäzümlemelerini dikkate
aldiklari ortadadir; ayrica silah denetimi görügmelerine katilan yetkili-
ler Birlegik Devletlerle salt bir kuvverler egitligi dügüncesine hep diren-
mig ve Rusya'mn, epitlik yerine Çin'e kargi güvenligini saglayabilmesi
ve sekiz bin mil uzunlugundaki kara smiri için gerekeni yapabilmesi
için bir ihtiyaci oldugunu ileri sürmüglerdir.
"fark"a
Makul dügünebi-
len her gözlemci için SSCB, güvenligini garanti altma almaya.yetip de
artacak kadar kuvvete zaten sahip durumdadir ve Moskova'nm hep da-
ha yeni silah sistemleri kurma konusundaki israri, ancak kendi diçinda
kalan herkeste güvensizlik duygusu uyandirmaktadir. Militarist ve çogu
kez de paranoid bir devlet yönetimi geleneginin mirasçilari olan Krem-
lin karar mercilerinin gözünde, Rusya çözülen smirlarla çevrilidir -- Do-
gu Avrupa'da, Ortadošu'nun
"kuzey

kenar"i boyunca ve Çin'leortak

upuzun smir üzerinde, ama bu smirlari istikrara kavugturmak için çok

601

I
sayida Rus tümeninin ve hava filosunun buralara gönderilmesi, tehlike-
ye karsi istenen bagigikhgi saglayamamigtir. Öte yandan, Dogu Avru-
pa'dan çekilmek ya da Çin'e smir sorunlarmda ödünler vermek de, sa-
dece böyle bir geyin yaratacagi yerel sonuç1ar yüzünden degil, Moskova
açismdan bir irade kaybi belirtisi sayilabilecegi için de korkulan bir gey-
dir. Kremlin ülkenin yayihp giden kara sinirlari için toprak güvenligi
saglama konusundaki bu geleneksel sorunlarla boguçurken bir yandan
da roketler, uydulara yerleptirilmig silahlar, uzay aragtirmalari gibi alan-
larda Amerika'dan geri kalmamaya çahymak zorundadir. Böylece SSCB
dogrusu, SSCB'nin Marksçi sistemi- dünya gücü yarigmasinda,
-daha

hem nicelik hem nitelik yönünden bir sinavdan geçmektedir ve olabile-

cekler, kendisini hognut edecek gibi degildir.
Oysa, ekonomi saglikli olsa, bu ihtimallerin (ya da
"kuvvetler
kor-
relasyonu"nung daha iyi görünecegi bellidir; bu da bizi yeniden Rus-
ya'mn uzun vadeli sorununa götürmektedir. Ekonomi, Sovyet askeri
yetkililerini, sirf Marksçi olduklari, ya da yalnizca ellerindeki silahlarin
ve ücretlerinin parasi oradan çikiyor diye degil, ekonominin uzun süreli
bir Büyük Güç ortakhk savagino sonuç1ari açismdan tagidigi önemi
kavradiklari için de ilgilendirmektedir. Soviet Military Encyclopedia
1979 yllinda bir global ortaklik savagmm, özellikle nükleer silahlarin
kullamlmasi halinde kisa sürecegi görügünün dogru olabilecegini kabul-
1eniyordu. "Ancak, taraf.devletlerin kurabilecekleri ortakhklarm büyük
askeri ve ekonomik potansiyelleri hesaba katilarak, savagin uzayabilme
olasihgi da göz ardi edilmemektedir."" Ama böyle bir savag
"uzarsa,"

geçmigteki büyük ortakhk savaçlarmda oldugu gibi, agirlik gene ekono-

mik dayanma gücünde olacaktir. Bu varsayimi dikkate almca, SSCB'nin
dünya GSMH'sinin ancak yüzde 12 ya da 13'üne (ya da insan
SSCB'nin Varçova Paka uydularmi da arti etkenler olarak bu miktara
katmaya cesaret ederse, yaklagik yüzde 17sine) sahip oldugunu ve
GSMH'smin büyüklügu açisindan sadece Birlegik Devletlerin ve Bati
Avrupa'nm çok gerilerinde kalmayip, Japonya'yada geçilmekte oldugu-
nu ve --eger uzun vadeli büyüme oranlari bugünku gibi sürerse- änü-
müzdeki 30 yll içinde Çin'in de kendisine yaklaçacagmi dügünmek,
Sovyet liderleri için rahatlatici olamaz; The Economist'in çu serinkanh
gözlemini hatirlamak yerinde olabilir: 1913 yihnda "Imparatorluk Rus-
ya'simn kisi bagma bir saatlik çahyma hesablyla elde ettigi.hasila Japon-
ya'ninkinden 3½ kat fazlaydi [ama Rusya) 70 yda yakm sosyalizm dä-
nemini nispi olarak geriye dogru kayarak geçirmig ve gimdi de Japon-
ya'nin gerçeklegtirdigi oranin belki dörtte birine inmigtir.""' O halde,
insan SSCB'nin bugünkü askeri gücünü nasil degerlendirirse degerlen-
dirsin, ülkenin 21. yüzyilin baglarinda dünyanin büyük verimlilik mer-
kezieri arasinda ancak dördüncü ya da beginci strayi alma ihtimali var-

602

I
 dir. Eu Rusya'nm uzun vadedeki gücü için tagidigi anlam yuzünden,
Sovyet liderlerine, olsa olsa kaygi verebilir.
Bunlar, SSCB'nin çäküge yakm oldugu anlamma gelmez; böyle ol-
madigi gibi, neredeyse, dogaüstü güce sabip bir ülke olarak da görnl-
memelidir. Ortaya çikan anlam gudur ki, Rusya birtakim tatsiz alterna-
tiflerle karsi kargiya bulunmaktadir. Rusya konusundaki bir uzmamn
"silah,

ifade ettigi gibi, geçim ve buyüme politikasi -Brezhnev dönemi-

nin politik temel tagiydi, bu-- artik mümkün degildir. .
daha iyimser
.

senaryolara göre bile . .

Sovyetler Birligi,
.
1960'h ve 1970'li yillarda
kargilagtiklarmin hepsinden çok daha agir bir ekonomik bunalimla yüz
yüze kalacaktir.""' Rus ekonomisinin durumunu iyileptirmek üzere, ça-
ba ve tegviklerin yogunlagtirilmasi beklenmektedir. Ancak Moskova'da
görev yapacak enerjik bir yänetimin bile ekonomiyi desteklemek üzere
sosyalizm"i terk etmesi, ne de savunma harcamalarmm yü-
"bilimsel
ne
künü azaltip, bu yolla Sovyet Devletinin askeri äzünn etkilemesi hemen
hiç mümkün olmadžmdan, SSCB'nin kargi kargiya bulundugu çeligki-
lerden kurtulma gansi pek yoktur. Muazzam askeri gücü olmasa, dünya
için pek fazla önem tagimamaktadir; muazzam askeri gücu ile, bagkala-
rmm kendilerini güvensiz hissetmelerine yol açoakta ve kendi ekono-
mik gelecegine zarar vermektedir. Korkunç bir açmazdir bu.2°2
Ancak bu durumun Batiya katiksiz bir sevinç vermesi de pek müm-
kün degildir; çünkü Rus Devletinin yapisinda ya da geleneginde impa-
ratorluk gücunün azalmasmi incelikle kabullenebilecegineigaret edebi-
lecek hiçbir gey yoktur. Ashnda, tarihsel açidan bakarsak, bu aragtirma-
da ele ahnan agiri geniglemig, çokuluslu imparatorluklardan -Osmanh,
Îspanyol, Napolyon, Britanya imparatorluklari- hiçbirinin kendi etnik
tabanma çekilmesi, bir Büyük -Güç savagmda yenilinceye kadar söz ko-
nusu olmamig, ya kla (Îngiltere'ye 1945'ten sonra oldugu gibi) bunlar
savagta öylesine zayif dügmüglerdir ki imparatorluk topraklarmi terk
etmeleri politik yönden kaçimlmaz hale gelmigtir. Sovyetler Birligi'nin
günümüzde yagadigi güçlükleri görerek keyiflenen ve bu imparatorlu-
gun çökmesini dört gözle bekleyenler belki gunu hatirlamahdir; Bu tür
.
degigimler, normalde çok büyük bir bedel kargihimda olmakta ve her
zaman önceden tahmin edilebilir bir biçimde gerçeklegmemektedir.

BIRLESÏK DEVLETLER:
NISPÎ GERiLEME ÎÇINDE BÏR NURAMA OLMA SORUNU
Iki önemli farkhhktan dolayi, Birlegik Devletlerin bugünkü ve gele-
cekteki durumunu çözümlemeye geçerken, Sovyetler Birligi'nin yaçadigi
zorluklari hatirda tutmak yararh olur. Bu farkhhklardan ilki gudur,
Amerika'nin dünya gücünden aldigi payin son birkaç yil içinde Rus-

603

I (
ya'ninkinden nispi olarak daha büyük hizla geriledigini ileri sürmek
mumküdür; ama herhalde, bu ülkenin sorunlari hiçbir yönden Sovyet
rakibinin sorunlarmm büyüklügü ile kiyaslanacak gibi degildir. Üstelik
salt gücu (özelliklede sanayi ve teknoloji alanlarinda) hâlâ SSCB'nin-
kinden çok daha genigtir. ikinci farkhhk da gudur, düzenci olmayan la-
issez-faire'ci yapisi, (zayifyanlari olsa da) Amerikan toplumunu degi-
en kogullara yeniden uyum saglamak açismdan, kati ve dirigiste bir
güçten daha gansli yapmaktadir. Ama bu da, bugün dünya üzerinde ig-
ler durumda olan daha genig süreçleri anlayabilen ve kendisini degigen
çevreye uyarlama amacmda olan Birlegik Devletlerin konumunun hem
güçlü hem de zayif yanlarinm bilincinde olan ulusal liderlerin varhšma
baghdir.
Birlegik Devletler bugün ekonomik ve belki de askeri yänden hâlâ
kimseyle kiyaslanamayacak kadar üstün bir durumda olmasma rag-
men, dünya meselelerinde
"bir
numara"h yeri iggal eden her büyük gü-
cün ömrü için bir tehdit olugturan iki büyük smavla kargi kargiya kal-
maktan kurtulamayacaktir: Askeri/stratejik alanda ulusun belirlenmig
savunma ihtiyaçlari ile, bu yükümlülüklerini yerine getirmek için sahip
oldugu araçlar arasinda makul bir denge koruyabilecek midir; global
üretimin sürekli degigen yapilari karpsmda, sahip oldugu gücün teltno-
loji ve ekonomi tabanlarmi nispi agmmadan koruyabilecek midir? Ame-
rika'nm yeteneklerini ölçecek bu smav äbürlerininkinden daha da bü-
yük bir smav olacaktir. Çünkü1600 dolaylarmdaki imparatorluk Is-
panyasi, ya da 1900 dolaylarindaki Britanya Imparatorlugu gibi Ameri-
ka da, ulusun dünya meselelerini etkilemek açisindan sahip oldugu poli-
tik, ekonomik ve askeri kapasitenin çok daha saglam göründügü onyil-
lar öncesinde girigilmiç pek çok stratejik taahhütün mirasçisi durumun-
dadir. Bunun bir sonucu olarak Birlegik Devletler, bugün daha önce Bü-
yük Güçlerin ynkseligi ve çökügleriyle ilgilenen tarihçiler tarafmdan çok
iyi bilinen ve kabaca "agiri
emperyalist yayilma" denebilecek bir riskin
içindedir: Bir bagka deyigle, Washington'daki karar mercileri, Birlegik
Devletlerin global çikar ve yükümlülükleri toplammm, ülkenin bunlarin
hepsini aym anda savunma gücünü çok aptigi yolunda tatsiz ve kalici
nitelikli bir gerçegi kabullenip ona göre davranmak zorundadir.
Birlegik Devletler, agiri stratejik yayilma sorunuyla ugrayan daha
önceki güçlerden farkli olarak, nükleer silahlarla yok edilme ihtimaliyle
de kargi kargiyadir - bu pek çok kimsenin dügüncesine göre, uluslarara-
si güç politikasmm nitelišini tümden degigtirmig bir gerçektir. Genig
çapta bir nukleer aligverig gerçekten meydana gelirse, Birlegik Devletle-
"gelecek"i
rin üzerinde dügünmek, öylesine sorunlu bir hale gelmekte-
dir ki, bäyle bir geyin anlami bile kalmiyor Amerika'nm bäyle bir ça-
-

tigma içindeki konumu (sahipoldugu savunma sistemleri ve cografi bü-

604
yüklügü sayesinde), säzgelimi Fransa'nm ya da Japonya'ninkinden
muhtemelen daha elverigli bir konum olsa bile. Öte yandan, silahlanma
yarigimn 1945 sonrasmdan günümüze kadar olan geçoiginin gösterdigi
odur ki, nükleer silahlar Dogu ve Bati için kargihkh bir tehdit olugtur-
salar da, kargihkh olarak kullanilamaz gärünmektedir güçlerin kon-
-

vansiyonel kuvvetlerine yaptiklari harcamalari artirmaya devam etme-

lerinin baghca sebebi de budur. Ancak, büyük devletlerin bir güii nükle-
er nitelikli olmayan bir savaga girmeleri ihtimali varsa (bu savag yalniz-
a bölgesel ya da daha genig çapli olabilir), o zaman günümüz Birlegik
Devletlerinin stratejik kogullari ile imparatorluk Ispanyasi ya da Ed-
ward dönemi ingiltere'sinino günlerdeki stratejik kopullari arasindaki
benzerlik çok daha yerinde olmaktadir. Örneklerin her birinde de geri-
lemekte olan bir numarah güç, kendi anayurdunun güvenligine kargt
degil de (Birlegik Devletler söz konusu oldugunda istilaci bir ordunun
ülkeyi fethetme ihtimali uzaktir), ulusun ülke digmdaki çikarlarma yö-
nelen tehditlerle karsi kargiyadir bu çikarlar öylesine genig bir alan
-

üzerine yayilmigtir ki, bunlarm hepsini ayni anda savunmak zordur; an-
cak bagka risklere girmeden bunlarm herhangi birinden vazgeçmek de
hemen hemen ayni ölçüde zordur.
Su noktaya da içaret etmek uygun olur, Birlegik Devletlerin ülke di-
mdaki çikarlarmin hepsi de o siralar çok inandirici (çogukez de acil)
görünen sebeplerle girigilen taahhütler sonucu dogmugtur ve çogu ör-
nekte, Amerika'nm o noktadaki varhginm sebebi, önemini kaybetme-
migtir; dünyano belli birtakim yerlerindeki Amerikan çikarlari, artik
Washington'daki karar mercilerine birkaç onyil öncesinde oldugundan
daha. büyük görünebilir.
Bunun, Amerika'nin Ortadogu'daki yükümlülükleri için kesinlikle
dogru oldugu söylenebilir. Burasi, batida Fas'tan, doguda Afganistan'a
kadar uzanan ve Birlegik Devletlerin, sirf art arda siralamasi bile (bir
gözlemcinin söyledigi gibi) soluksuz birakan"'" bazi çatigma ve
"insam

sorunlarla kargi karµya oldugu bir bälgedir. Öyle bir alandir ki, dünya-
daki petrol fazlasi kaynaklarino çošunlušu burada bulunmaktadir; (en
azindan harita üzerinde) Sovyetler'in
sizmasina çok açik gärünmekte-
dir; ülke içinde kuvvetli bir biçimde teykilatlanmig olan bir lobi, tecrit
edilmig, ancak askeri yönden etkili Israil'e hiçbir geyden yilmadan des-
tek verilmesi için bastirmaktadir; burada yer alan genellikle Bati yanhsi
egilimlere sahip Arap devletleri "Misir, Suudi Arabistan, Ürdün-veKör-
fez emirlikleri), Libya gibi dig tehditlerin oldugu kadar, kendi içlerinde-
ki agiri Ïslam tutucularinm da baskisi altmdadir ve Arap devletlerinin
hepsi, kendi aralarmdaki rekabetler ne olursa olsun, Israil'in Filistinliler
kargisindaki politikasma muhaliftir. Bunlar bölgeyi Birlepik Devletler
için çok önemli hale getirmektedir ama ayn1 zamanda herhangi basit

605
 bir politik seçime de son derece direnç1i kilmaktadir. Bunlare ek olarak,
en azmdan bazi bölümleriyle, dünyada savaça en sik bagvurulan bölge
olarak görülmektedir. Son olarak da Sovyetler Birligi'nin silahh kuvvet-
leri araciligiyla fethetmeye çalistigi tek ülke -Afganistan- buradadir. O
halde, Ortadogu'nun ister askeri, ister diplomatik yoldan olsun, Ameri-
ka'mn sürekli ilgisini gerektiriyor olarak görülmesi, hemen hiç gagirtici
degildir. Öte yandan, 1979'da Iran'daki kötü yenilgi, 1983'teki talihsiz
Lübnan serüveni, bölgedeki dügmanhklar sonucunda diplomasinin kar-
magik hale gelmesi (Suudi Arabistan'a Îsrail'i ürkütmeden nasil yardim
edilecektir?) ve Birlegik Devletlerin Arap yigmlar arasmda tutulmayigt,
Amerikan yönetiminin Ortadogu'da tutarli, uzun vadeli bir politika yü-
rütmesini son derece zorlagttrmaktadir.
Latin Amerika'da da Birlegik Devletlerin ulusaÏ çikarlarina yänelik
artan tehditler oldugu görülmektedir. Dünyanin herhangi bir yerinde
global kredi sistemine ve özellikle de B.D. bankalarma ašir bir darbe
indirecek önemli bir uluslararasi borç bunahmi ortaya çikacaksa, bu-
nalimin baçlayacagi yer bu bälge olabilir. Bugünkü durumda, Latin
Amerika'nin ekonomik sorunlari, pek çok Amerikan bankacilik kuru-
lugunun kredi degerlendirmesini dügürmekle kalmamig, B.D.'in buraya
olan mamul mallar ihracatindaki önemli gerilemeyi de artirmigtir. Do-
oldugu
gu Asya'da gibi, burada da dünyamn ileri, zengin ülkelerinin
digardan ahnan dügük emek maliyetli mamullere kargi gümrük tarife-
lerini sürekli yükseltecekleri ve denizagiri yardim programlarmda gide-
rek daha az eli açik hale g~elecekleri yolundaki tehdit derin bir kaygt
duyulmasma sebep olmaktadir. Bütün bunlari daha da agirlagtiran,
Latin Amerika'nm son birkaç on yil içinde ekonomik ve toplumsal açi-
dan olaganüstü bir hizla degigmesidir " nüfus patlamasi da eldeki
kaynaklar üzerinde ve.küçümsenmeyecek sayidaki devletin eski, muha-
fazakâr yönetim yapilari üzerinde giderek artan baskilar uygulamakta-
dir. Bu ise, toplumsal ve yapisal reformlar ve hatta dogrudan "devrim"

için geniç tabanli hareketlere yol açmigtir -

devrim için olan hareketle-

ri Küba ve Nikaragua'nm gimdiki radikal rejimleri de etkilemigtir. .Bu
hareketler ise tutucu bir ters tepki dogurmug, gerici yönetimler ülkele-
rindeki tüm komünizm belirtilerinin ortadan silinmesi gerektigini ilan
etmig ve bu amaca ulagmak için Birlegik Devletlere yardim bagvuru-
sunda bulunmuglardir. Bu tür topiumsal ve politik çatlamalar, Birlegik
Devletleri, çogu kez Latin Amerika'daki demokratik haklari güç1endir-
me arzusu ile, Marksçihgt yenme istegi arasmda bir seçim yapmaya
zorlamaktadir. Bunlar ayrica, Washington'u, yalmzca politik ve ekono-
mik yollarla amaca ulagilabilir mi, yoksa askeri eyleme bagvurmak zo-
runlu mu (Grenada ärneginde oldugu gibi) diye dügünmek zorunda bi-
rakmaktadir.

606
I

Ancak en kaygi verici durum, Birlegik Devletlerin hemen güneyinde

sürmekte ve bu duruma bakildiginda, SSCB'nin Polonya
"bunahm"i

daha hafif görünmektedir. Dünya üzerinde, bugünkü Meksika-Birlesik

Devletler iligkisinin bir benzeri bulunmamaktadir. Meksika, ekonomik
iflasm. ve borç ödeyemezligin esigine gelmig bulunmakta, iç ekonomik
bunalimi her yil yüzbinierce kipiyi yasadigi yollardan kuzeye dogru sü-
rüklenmeye zorlamakta, ülkenin Birlegik Devletterle olan en kârli tica-
reti acimasizca yönetilen bir uyugturucu akisi haline gelmektedir; bu tür
rafik için smirdan sizmak da hâlâ son derece kolaydir?°
Amerika'nm Dogu Asya'daki çikarlarma yönelen tehditler, daha
uzaklarda olsa da bu durum, son derece genig olan bölgenin bugün için
tagidigi änemi azaltmaz. Dünya nufusunun en büyük bälümü burada
ya amaktadir; Amerika'nm ticaretinin büyük bir bölümü "Pasifik ke-
nari"ndaki ulkelerdirve bu ticaret gittikçe artmaktadir; dünyanm gele-
cekteki iki Buynk Gücü, Çin ve
Japonya,burada yer almaktadir; Sov-
yetler Birligi dogrudan ve (Vietnam aracihgiyla) dalayli olarak gene bu-
radadir. Yeni sanayilesmekte olan, hassas yar1-demokrasiler durumun-
daki birtakim Asyah ülkeler de buradadir ve bunlar, bir yandan kapita-
list laissez-faire'ci etosa beklenmeyecek kadar siki siki sarihrken, öbur
yandan da tekstilden elektronige kadar, Amerikan imalat sanayiinin her
yönünü etkilemektedir. Amerikalitarm askeri yükümlüluklerinden
önemli bir bölümü de, Soguk Savagm ilk dönemlerinin urünleri olarak
gene Dogu Asya'dadir.
Bu yükümlülükleri yalmzca siralamak bile, bölgedeki Amerikan çi-
karlarmm olaganüstü genig kapsamma igaret etmek olacaktir. Bir-iki yil
önce, B.D. Savunma Bakanligi, Dogu Asya'daki Amerikan çikarlarim
kisaca özetleme girigiminde bulunmuy ve verilen bilginin az ve äz nite-
likte olugu, bu nitelige ters düger bir biçimde, söz konusu stratejik yü-
kümlulüklerin neredeyse-smirsiz olan kapsamini ortaya koymuytur:

Dogu Asya ve Pasifik'in güvenliginin Birlegik Devletler lçin

olan önemi Japonya,Kore ve Filipinler'le olan iki tarafh anlay-
malarimiz; Tayland'i anlagma ortaklarimiz arasina katan Ma-
nila Pakti ve Avustralya ve Yeni Zelanda'yla olan anlagmamiz
-ANZUS Antlagmasi- ile ortaya çikmaktadir. Bu önem, Kore
ve Japonya'daki kara ve hava kuvvetleri yayihmlari ve Yedinci
Filonun Bati Pasifik'teki ileri yayilimi ile artmaktadir. Bölgede-
ki dostlarimiz ve müttefiklerimizle birlikte, en änemli bälgesel
hedeflerimiz gunlardir:
--

Ana deniz yollarimizin ve Birlegik Devletlerin bölgedeki çi-

karlarmm güvenligini korumak; Pasifik ve Dogu Asya'daki an-
lagma taahhütlerimizi yerine getirme gücümüzü korumak; Sov-

607

I
 yetler Birligi'nin, Kuzey Kore'nin ve Vietnam'm bagkalarmm
igine karigmalarim engellemek; ÇinHalk Cumhuriyeti ile kahci
bir stratejik iligki kurmak ve dost ülkelerin istikrarmi ve ba-
gimsizhginidesteklemek.2"
Üstelik,özenle seçilmig bu sözler, kaçmilmaz olarak hassas nitelikli
birkaç politik ve stratejik sorunu da gizli tutmaktadir: Tayvan'i terk et-
meden ÇHC ile iyi bir iligki kurmak; ihraç mamullerinin Amerikan pi-
yasasma akimm denetim altina tutmaya çahprken,
"dost

ülkelerin is-
tikrar ve güvenligini desteklemek"; çegitli kompularim ürkütmeden
Ja-
ponlarin Bati Pasifik'teki savunmada daha buyük bir pay almalarmi
saglamak; sözgelimi, Filipinler'de bu úlke içinde öfke yaratmadan B.D.
üslerinin varligmi sürdürmek; Kuzeye yanlig "sinyal"

göndermeden,
Güney Kore=deki Amerikan askeri varhgini azaltmak . . .

En azindan, askeri yayihmlar açismdan ölçüldügünde, bunlardan

daha da önemli olan, Amerika'mn Bati. Avrupa'ya yaptigi yatirundi -

Bati Avrupa'nin savunmasi, bagka her. geyden daha fazla olarak, Ameri-
kan Ordusu ve Amerikan Hava Kuvvetleri ile donanmano büyük bir
bölümünün stratejik temelini olugturmaktadir. Herkese açik olmayan
birtakim hesaplara göre, aslinda Amerika'nm genel amaçh kuvvetleri-
niri yüzde 50 ya da 6031, NATO'ya ayrilmiç durumdadir; NATO ise
(muhaliflerinintekrar tekrar igaret ettikleri gibi), Avrupa'nin toplam
nüfusu ve geliri artik ABD'ninkinden daha büyük oldugu halde, öbür
üyelerin savunma harcamalarma GSMH'larmdan hayli dügük bir payla
katildiklari bir tegkilattir?" Bu kitap, Avrupalilarm "yük

paylagimi"
tattigmasindaki kargi gärüglerini (Fransa ve Bati Almanya gibi ülkeler-
de zorunlu askerligin sürdürülmesinin toplumsal maliyeti gibi) tekrarla-
maya ya da Bati Avrupa'nm "Finlandiyalagma"si halinde ABD'nin sa-
vunma için muhtemelen gimdi oldugundan daha çok harcama yapacagi
görügünü tartigmaya uygun bir çaligma degildir.2'3Amerika'nm stratejik
perspektifinden bakildiginda, kaçim1masi mümkün olmayan gerçek
qu-
dur: Bu bölge Rus baskisma, sözgelimi Japonya'yagöre her zaman da-
ha açik görünmügtür -

bu da, kismen bölgenin bir ada olmamasmdan,

kismen de SSCB'nin kara ve hava kuvvetierinin en büyük bölümünü
Avrupa ile kara smirmm öte yanma yigmig olmasindandir; bu kuvvet,
iç güvenlik amaçlari için makul görünebilecek boyutlari änemli älçüde
agmaktadir. Bu durum, gene de, Rusya'ya Bati Avrupa'yi istila edecek
kapasiteyi saglamayabilir (bkz.s. 597-99); ama Birlegik Devletlerin ka-
ra ve hava kuvvetlerini tek tarafh olarak önemli ölçüde çekmesinin
akilhca olacagi bir durum da degildir. Mamul mallar üretiminin dünya-
da en yogun olarak toplandigi bir bölgenin, Sovyet yörüngesine girebi-
lecegi gibi konu digi bir ihtimal bile, Pentagon'un "Bati Avrupa'mn gü-

608
\

venligi, Birlegik Devletlerin güvenligi için özellikle hayati bir änem tagi-
maktadir"214 gärügüne sahip olmast için yeterlidir.
Gene de, Amerika'nm Avrupa'ya olan taahhütú stratejik yönden ne
kadar mantikli olursa olsun, böyle bir gey, Atlantik ötesi anlagmazhkla-
ra yol açan birtakim askeri ve politik karigikhklara kargi güvence olug-
turmamaktadir. NATO ittifaki, Birlegik Devletleri ve Bati Avrupa'yi bir
noktada birbirlerine yaklagtirmaktadir ama AET'nin kendisi, Japonya
gibi, ekonomik açidan bir rakiptir; äzellikle de daralan tarim ürünleri
pizarlarmda. Daha da önen11isi, Avrupa'nm resmi politikasi, her zaman
için Amerikan gemsiyesi" altinda bulunmanm önemini vurgu-
"nükleer

lamigtir ama, Avrupa ülkeleri halklart arasmda Amerikan silahlarmm

(degilnötron bombalari, cruise füzeleri, Pershing IPler, Trident tagiyan
denizaltilarm bile) Avrupa topraklarma yerleptirilmesinin tagidigi an-
lam konusunda genig tabanli bir huzursuzluk vardir. Ama, daha önce
igaret edilen bir noktayi tekrarlarsak, büyük bir çatigma durumunda
her iki supergüç de
"nükleerleymek"ten

kaçmsalar bile, gene de Bati

Avrupa savunmasom konvansiyonel yollarla güvenceye almmasmda
önemli sorunlar bulunmaktadir. Her geyden önce, bu çok pahali bir
eydir. Ïkincisi,insan, Varçova Paktinin kara ve hava kuvvetlerinin,.ger-
çekten de durdurulabilecegine igaret etmeye baglayan belirtileri kabul
etse bile, bäyle bir dügünce NATO'nun bugünkü gücunün bir älçüde
artirilmasina dayanmaktadir. Bu perspektiften bakildiginda, hiçbir gey,
Avrupa'daki Birlegik Devletler kuvvetlerinin indirimi ya da çekilmesi
yolundaki äneriler kadar rahatsiz edici olamaz böyle bir gey, ekono-
-

mik sebeplerie ya da dünya üzerindeki bagka Amerikan yayihmlarim

desteklemek açismdan ne kadar zorlayici olsa da. Ama Amerikan Silah-
h Kuvvetlerinin bu kadar büyük bir bölümü, belli bir bölge için ayril-
migken, hem global nitelikli, hem esnek olan bir ynksek stratejinin yü-
rütülmesi de son derece zorlagmaktadir.
Yukarida söylenenler dikkate almirsa, Amerika'nin taahhütleri ile
gücü arasindaki uyngmazhktan en çok kaygi duyan çevrelerin de bizzat
silahh kuvvetler olmasi gagirtici degildir; çúnkä savagla gelen çetin si-
navda stratejik zayifliklar ortaya çikarsa, sikmtiyi ilk çekecek onlar ola-
caktir. Bu yüzden de Pentagon, yeni huzursuzluklar ortaya çikarken
kuvvetleri bir r10kta"dan öbürüne aktararak global nitelikli lo-
"sicak

jistik dengeleme hareketleri yapma zorunluluguna karçi sik sik nyarilar-

da bulunmaktadir. Durum, Orta Amerika'ya, Grenada'ya, Çad'a-ve
Liibnan'a yeniden B.D. kuvvetlerinin yayildigi ve bu yayilmalarm Kur-
may Bagkanlari Kurulu eski bagkanma,Amerikan kuvvetleri ile Ameri-
kan stratejisi arasmdaki
"uyumsuzluk,
bugün her zamankinden büyük-
tür,',216 dedirttigi 1983 sonunda äzellikle agirlagmigti; ama, sorun daha
yillar öncesinderi üstä kapali bir biçimde vardi. Ne ilginçtir ki, Ameri-

609
I
i
kan Silahh Kuvvetlerinin yayilma" durumunda olduguna iligkin
"tam

uyarilara eglik eden "Dünya ÜzerindekiBaglica B.D. Askeri Yayilma

Yerleri" haritalari,26 tarihçilerin gözüyle, äneeki dönemlerin dünya gü-
cü olan Büyük Britanya'nm agiri stratejik geniglemesinin doruklarm-
dayken sahip oldugu donanma üsleri ve garnizonlar zinciriyle olaga-
nüstu bir benzerlik göstermektedir.
Öte yandan, Birlegik Devletlerin denizagiri bölgelerdeki çikarlarmm
hepsini aym anda ve önemli sayida müttefikinin yardimi olmadan -Bati
Avrupa'da¯NATO üyeleri, Ortadogu'da Israil, Pasifik'te Japonya,Avust-
ralya ve belki Çin- savunmaya çagrilmasi da hemen hiç mümkün degil-
dir. Bölgesel egilimlerin tümü de, savunma açisindan, Birlegik Devletler
için elverigsiz bir biçimde geligiyor degildir; sözgelimi, ne yapacagi belli
olmayan Kuzey Kore rejiminin saldirgan olmasi her zaman için müm-
kündür; ama böyle bir yeyin bugünlerde Pekin tarafmdan hog kargilan-
masi hemen hiç mümkün degildir Üstelik Güney Kore de, Kuzey Kore
-

nüfusunun iki, GSMH'stnin da dört katma sahip duruma gelmigtir. Bu-

nun gibi, Uzakdogu'daki Rus kuvvetlerinin geniglemesi, Washington
için ürkütücü olmakla birlikte, ÇHC'nin Rusya'nm Dogu ile. olan kara
ve deniz ulagtirma hatlarma giderek artan boyutlarda yönelttigi tehdit,
bu durumu. önemli ölçüde dengelemektedir. B.D. Savunma Bakanmm
son zamanlarda, temkinli bir biçimde kabullendigi
"bütün

taahhütleri-
mizi yüzde yüz güvenli kargilamaya yeterli olacak kapasiteyi satm al-
maya hiçbir zaman paramiz yetmez"'" görügü, elbette dogrudur; ancak
dünya üzerinde ilerde Sovyet aleyhtari olabilecek kaynak potansiyeli
toplammm (Birlegik Devletler, Bati Avrupa, Japonya,ÇHC, Avustralya)
Rusya'nin yaninda yer alan kaynaklar toplammdan çok daha büyük ol-
dugu hatirlamrsa, bu durum ilk bakigta göründügünden daha az kayg1
verici olabilir.
Bu tür avutucu sebeplere ragmen, temel yüksek strateji açmazi sür-
mektedir: Birlegik Devletlerin bugün dünya üzerinde sahip oldugu çok
büyük ve çegitli askeri yükümlülükler, dünya GSMH'si, imalat sanayii
üretimi, askeri harcamalar ve silahh kuvvetler personeli içindeki payla-
rinin bugünkünden çok daha büyük oldugu 25 yil öncesindeki. askeri
yükümlülükleriyle apagi yukari aynidir?" Ikinci Dünya Savagindaki za-
ferlerinin üzerinden 40 yll, Vietnam'dan çekiliginin üzerinden de on
_yd

askm bir sürenin geçoi; oldugu 1985 yilinda bile, Birleçik Devletler Si-
lahli Kuvvetlerine bagli 320.000 asker ülke diginda bulunuyordu. (bun-
larm arasinda 65.000 denizei vardt.?" Bu arada gunu da ekleyelim ki,
verdigimiz toplam, Britanya Împaratorlugunun gücünün dorugunda ol-
dugu siralarda denizagirt bälgelerde bariç zamani bulundurdugu kara
ve deniz kuvvetleri sayisindan önemli ölçude yüksektir. Bununla birlik-
te, Kurmay Bagkanlari Kurulu ile pek çok sivil uzmanin= kuvvetle dile

610
 B.D. / Bati Yaraküresi. HARíTA 12: B.D. KUVVETLERÍNIN
1 Hava Ïndirme Tümeni
DÜNYA ÜZERÎNDEKIYAYILIMI, 1987 Kuzeydogu Asya/Bata Pasifik
1 Hava Hücum Tümeni
4 Zarhh Tümen 2 Piyade Tümeni
6 Mekanize Piyade Tümeni 215 Avci/Taarruz Uçagi
6 Piyade Tümeni 1 Deniz Piyade Amfibik Kuvvet
4 Hafif Piyyade Tugayi Bati Avrupa (NATO)
28 M .
e Tugay: 2 Mekanize Tümen
4Z6
A cil r uz Uçagt
.

Atlantik Komutanhgi:
Kuzey Atlantik (2. Filo)
5 Uçak Gemisi Pasifik Komutanhgi
5 Helikopter Gemisi Bati Pasifik (7. Filo)
1 Muharebe Gemisi 2 Uçak Gemisi
9 Kruvazär 1 Helikopter Gemisi
35 Destroyer 5 Kuruvazör
50 Firkateyn .
8 Destroyer
49 Taarruz Denizalt 7 Firkateyn
18 Amfibik Gemi 8 Taarruz Denizaltist
290 Avci/Taarruz Uça --

Ortadogu Kuvveti 5 Amfibik Gemi

Pasifik 1 Komuta Gemisi A.vcs/T'aarruz Uçaga

. Komutanhga '

4 Suüstü Muharebe GemfW - ·

Dogu Pasifik (3. Filo) -.

Akdeniz (6. Filo)
4 Uçak Gemisi . 2 Uçak Gemisi
5 Helikopter Gemisi . 1 Helikopter Gemisi
1 Muharebe Gemisi 3 Kruvazär
21 Destroyer 5 Destroyer
43 Firkateyn 6 Firkateyn Hint Okyanusu ÖzelHizmet Kavveti
36 Taarruz Deni2altisi 6 Taarruz Denizaltist
.1

Uçak Gemisi Muharebe «

20 Amfibik Gemisi 4 Amfibik Gemi Grubu (normal kogullarda Pasifik Filosunca
230 Avci/Tarruz Uçagi 1Ï5 Avei/Taarruz Uçagt saglanmaktadir)

Kaynak: Amerikan Savanma Yalhgi, 1987

I
 l

getirdikleridügüncelere göre, bu sayi yeterli degildir. 1970'li yillarm

sonlarindan bu yana, Amerikan savunma bütçesi üçe katlandigi halde,
görevde olan silahh kuvvetlerin sayisal büyüklügü, ancak yüzde
"aktif

bey oranmda artiç göstermigtir.222îngilizve Fransiz askeri yetkililerinin

kendi dönemlerinde fark ettikleri gibi, denizaqiri bölgelerde çok genig
yükümlülükleri olan bir ulusun "insangücü
sorunu", silahh kuvvetleri-
ni yalnizca ülke savunmasi için hazir tutan bir devletinkinden daha agir
olacaktir; ve politik yänden liberal, ekonomik yönden de laissez-faire'ci
askerligin
-zorunlu

hop kargilanmadigmm bilincinde olan- bir toplu-

mun sorunu, çogu ülkeninkinden de daha büyük olacaktir
Amerika'nm dünya üzerindeki çikarlari ve sahip oldugu güçler ara-
sindaki uçuruma iligkin bu kaygi azindan, Vietnam Savagi
-en

zama-
nmdan bu yana- sistemin kendi kendine yeterligi konusunda bu kadar
çok kugku dile getirilmese, belki böylesine yogun olmayabilirdi. Bu
kuskular bagka incelemelerde tekrar tekrar açiga vuruldugundan, bura-
"lavunma

da yalnizca özet olarak verilecektir; çúnkä kitap, reformu"

gibi hararetli bir konuda kaleme alinmig yeni bir çahyma degildir. Söz-
gelimi, önemli bir çekiçme alani, kuvvetler arasindaki piddetli rekabet-
tedir; bu, kuçkusuz silahh kuvvetlerin çogunda ortak bir durumdur-
ama Amerikan sistemi için daha- derinlere käk salmiç görünmektedir.
belki Kurmay Baykanlari Kurulu bagkamnin yetkililerinin sinirh olma-
smdan, belki de strateji ve hareket sorunlarina kiyasla, araç-gereç sag-
lama konusunda daha çok çaba harcanmasmdan gelmektedir. Bu du-
"bürokratik

rum, barig däneminde politika"nm agiri bir örnegi diye

önemsenmeyebilir; ama gerçek savag dönemi harekati sirasmda
-sözge-

limi, içinde dört kuvvetin hepsinden unsurlar bulunan Hizh Yayihm

Ortak Gärev Kuvvetinin acilen gänderilmesi durumunda- dogru dürüst
bir eggüdümün bulunmamasi feci sonuçlar dogurabilir.
Askeri araç-gereç saglanmasi konusunda bile,
"savurganhk,

sahte-
cilik, kötüye kullanma"" iddialari, siradan iddialar haline gelmig du-
rumdadir. Son yillarda kamuoyunun dikkatini çeken, korkunç pahah,
dügük performansh silahlarla ilgili çegitli skandallarm makul açiklama-
lari bulunmaktadir: "Askeri-smai kompleks" içinde, dogru dürüst reka-
bete dayah fiyat önerilerinin ve piyasa güçlerinin bulunmayisi ve "altm

kaplamah" silah sistemlerine olan egilim ve tabli ki büyük kâr mücade-

leleri. Ancak, araç-gereç saglama konusundaki bu bozukluklari çok da-
ha esash nitelikte oldugu açikça görülen bir olugumdan ayirmak zor-
dur: Yeni teknolojik ilerlemelerin, harp sanati üzerindeki etkilerinin yo-
gunlagmasi. SSCB'nin genellikle en zayif göründügü yer, ynksek tekno-
loji alani olduguna göre --bu da, silahlardaki Amerikan kalitesinin, söz-
gelimi, Ruslarm tank ve uçaklarmdaki sayisal üstünlügune kargi kulla-
nilabilecegine igaret etmektedir- yeni silah siparig ederken, Caspar We-

612

I
 inburger'm dayah stratejiler" diye adlandirdigi geyin çekici
"rekabete

bir yam oldugu bellidir.226Bununla birlikte, Reagan yönetiminin ilk gö-

rev süresi içinde, yeni uçaklar için Carter yönetiminden yüzde 75 daha
çok harcama yaparak, ancak yüzde dokuz oranmda daha fazla uçak
edinmesi, 20. yüzyil sonlarmda en korkunç askeri araç-gereç saglama
sorusuna igaret etmektedir: Teknolojinin sürüklenmesiyle gittikçe daha
büyük miktarlarda parayi gittikçe daha az sayidaki silah sistemleri için
lyrcama yapma egilimi hesaba katihrsa, giddetli çarpigmalarm oldugu
ko'nvansiyonel bir harbin ilk agamalari geçtikten sonra, Birlegik Devlet-
ler ile müttefiklerinin elinde incelikli ve çok pahah uçak ve tanklardan
yeterli sayida yedek olacak midir? Bir üçüncü Atlantik savagmm ilk
agamalarmda agir kaylplara ugranirsa, B.D. donanmasmin yeterli sayi-
da taarruz denizaltisi ya da firkateyni var midir? Eger yoksa, sonuç
korkunç olur; çünkü açik olan nokta gudur ki, bugünün karmagik si-
lahlarmin yerine yenilerinin konmasi, Ikinci Dünya Savagmda oldugu
kadar kisa süreler içinde mümkün degildir.
Bu açmaz, etkili bir Amerikan savunma politikasi olugturulmasi
için yapilan karmagik hesaptaki iki ayri unsur yüzünden daha da belir-
ginlegmektedir. Bunlardan ilki, bütçe kisitlamalari konusudur. Dig ko-
gullar çok daha tehdit edici bir nitelik almadikça, ulusal savunma har-
camalarmin epeyce yükseltilmesi, säzgelimi GSMH'nin yüzde 7,5'ine
çikarilinasi, politik açidan olaganüstü bir inandiricilik yetenegi gerekti-
recektir -

bu äzellikle bäyledir, çünkü federal açiklarm boyutlari (bkz.

s. 621-22) devlet harcamalarini dengeleme gereginin devletin ilk önceli-
gi olduguna igaret etmektedir. Ancak, silah maliyetleri sürekli tirmamr-
ken, savunma harcamalari artiginm hizi kesilir, hatta bunlarda bir du-
raklama olursa, o zaman Pentagon'un kargi kargiya bulundugu sorun
çok daha agirlaçacaktir.
Ikinci etken, Birlegik Devletler gibi global bir super gücün üzerinde
dugünerek planlar yapacagi askeri ihtimallerin çok çegitli olmasidir -

bunlarin hepsinin de kendilerine göre, silahh kuvvetler ve kullanabile-

cekleri silahlar konusunda ayri istekleri bulunmaktadir. Bu da, Büyük
Güçler tarihi içinde daha önce gärülmedik bir gey degildir; Îngiliz Or-
dusu, çogu kez Hindistan'm kuzeybati smirmda ya da Belçika'da savay-
mak için plan yapma zorunlulugunun sikmtismi yagamistir. Ancak böy-
lesine bir iq bile, bugünün
"bir

çetin numara"som kargisma dikilen gö-

revler yanmda sänük kalmaktadir. Eger Birlegik Devletler için, kritik ni-
telikli olan sorun, Sovyetler Birligi kargisinda nükleer caydiricihšmi
her tirmandirma düzeyinde korumaksa, o zaman MX füzesi, B-1 ve
"Stealth" bombardiman uçaklari, Pershing IFler, cruise füzeleri ve Tri-
dent-tagiyan denizaltilar gibi silahlara para akitilmasi, kaçmilmaz ola-
caktir. Eger Vargova Paktma kargi genig çaph bir konvansiyonel
savag,

613
en muhtemel senaryo ise, paranm herhalde oldukça farkli yönlere git-
mesi gerekecektir: Taktik hava tagitlari, ana muharebe tanklari,
büyük
uçak gemileri, firkateynler, taarruz denizaltilari ve lojistik hizmetler.
Eger Birlegik Devletler ile SSCB'nin dogrudan bir çatigmaya girmekten
kaçmmalari, ama Üçüncü Dünyada daha aktif duruma gelmeleri ihti-
mali varsa, o zaman silahlarin bilegimi gene degigmektedir: Bu kez hafif
silahiar, helikopterler, hafif uçak gemileri ve oynadigi rol genigletilmig
olan B.D. Deniz Piyade Kuvveti listedeki ana konular olmaktadir.
Sim-
diden açiga çikmig olan bir nokta gudur ki, "savunma
reformu"na ilig-
kin çekigmeler, büyük ölçüde, Birlegik Devletlerin yapmak durumunda
kalabilecegi savagin türlü konusundaki farkh varsayimlardan kaynak-
lanmaktadir. Ama ya yetkili kimselerin varsayimlari yanhg olursa?
Sistemin yeterligi konusunda belirmig olan ve Amerika'ya gücünün
"yeniden
kazãndirilmasi" kampanyasimn güçlü destekçileri tarafmdan
bile dile22'getirilen bir bagka önemli kaygi ise, bugünkii karar mekaniz-
masmin uygun bir yüksek stratejinin yürütülmesine imkân verip verme-
yecegidir. Böyle bir gey, yalmzca
"deniz "ortakhk

stratejisi"ne kargi sa-

vagi"22" tartigmalarmi azaltmak için askeri politikalarda daha büyük bir
tutarlik saglanmasi anlamma gelmeyecek, Washington'da politikalarm
olugturulmasmda büyük älçüde görülen bürokratik iç kavgalar yerine,
Birlegik Devletlerin uzun vadeli politik, ekonomik ve stratejik çikarla-
rindan bir sentez yapilmasmi da gerektirecektir. Bunun sik sik dile geti-
rilen bir örnegi, Birlegik Devletlerin ulusal çikarlarmi güçlendirmek ya
da savunmak üzere ülke digmdaki kuvvetlerini nasil ve nerede kullan-
masi gerektigine iligkin ve çok sik olarak ortaya çikan kamuya açik çe-
kigmedir -

Digigleri Bakanhgi ülke çikarlarmi tehdit edenlere açik ve

kararli kargihklar verilmesini istemekte; Savunma Bakanligi ise (äzellik-
le Lübnan'daki kötä yenilgiden sonra) özel kogullar olmadikça deniza-
iri bölgelerde olaylara bulagmak istememektedir?" Ama bu tutuma
ters dügen bir biçimde, Pentagon'un Rusya'yla olan silah yarigmda,
önemli müttefiklerine danigmadan tek yanh kararlar almayi tercih etti-
ginigösteren ärnekler de vardir (SDI programi, SALT IPden vazgeçmek
gibi); bu ise Digigleri Bakanligi için sortinlar yaratmaktadir. Ulusal Gü-
venlik Konseyinin, özellikle de tek tek ulusal güvenlik dampmanlarmig
rolü konusunda birtakim belirsizlikler ortaya çikmigtir. Ortadogu'ya
iligkin politikalarda tutarsizhklar olmus, bu durum kismen, sözgelimi
Filistin sorununun kolayca denetlenemez olugundan kaynaklanmig ama
ayni zamanda Birlegik Devletlerin, Ruslarin bu alana sizmalarma kargi
tutucu, Bati yanhsi Arap devletlerinin desteklenmesinde gärdügü strate-
jik çikarin, çogu kez ülkenin kendi içindeki Israil yanlisi lobinin iyi teg-
kilatlanmig muhalefetine toslayarak engellemesi yüzünden de olmugtur.
Amerika'nm diplomatik çikarlarmi savunmak üzere boykotlar
-ticari

614
 ve teknoloji transferi ambargolarindan, dig yardimlar, silah satiplari ve
tahil satiplarina kadar-- ekonomik araçlarin kullamlmasi konusunda da
bakanhklar arasinda çekigmeler olmuytur; bunlar ulkeninUçüncu Dün-
ya, Güney Afrika, Rusya, Polonya, AET vb.'ne yänelik politikalarim et-
kilemektedir ve bu politikalarda kimi zaman eggüdümsüzlük ärnekleri
ve çeligkiler görülmügtür. Akli bagmda hiç kimse, dünyanm bagina dert
olan pek çok dig politika sorununun hepsinin de belli ve hazir birer
bulundugunu savunamaz; öte yandan, ülkedeki karar olug-
"gçözum"ü

-tdrma sistemi içinde sik sik anlagmazliklar çikmasion uzun vadeli

Amerikan çikarlarmm korunmasma yardimci olmadigi da açiktir.
Bütun burlar durumu daha karamsar bir gözle eleptirenleri, Was-
hington'daki karar mercilerinin çahgmalarma ortam olugturan genel
politik kültüre iligkin bir takim sorular sormaya itmigtir. Eu ise, burada
derinlemesine aragtirilamayacak kadar genig ve karmagik bir konudur.
Ama gittikçe daha çok igaret edilen bir nokta gudur ki, yüksek strateji-
sini dünya meselelerinde ortaya çikan daha genig, denetlenmesi müm-
kün olmayan degigikliklerinigigi altmda yeniden belirlemek ihtiyacmda
olan bir ülke için, dig politikalar olusturma mekanizmasmi iki yilda bir
felce ugratir görünen bir seçim sistemi yararh olamayabilir. Böyle bir
ûlkeye, nitelikleri geregi, hepsi de gu ya da bu tür bir politika degigikli-
gine kargi önyargilari olan çegitli lobicilerden, politik eylem komitele-
rinden ve bagka çikar gruplarmdan gelen olaganüstu baskilar da yarar
getirmeyebilir; ne de, hayati ama karmagik nitelikli uluslararasi ve stra-
tejik sorunlarin, bu tur konular için yeri ve zamam dar, rasion d'étre'i
önce para kazanmak ve izleyici çekmek ve ancak ikincil olarak bilgilen-
dirmek olan kitle iletigim araçlari yoluyla ve bu araçlarm niteligi geregi
yardimci olabilir. Amerikan toplum kültüründe hälâ
"basitleptirilmesi"

güçlu olan ktbuguna çekilme" istegi de yararh degildir; bu is-

"kendi

tek, ulusun topraklar üzerinde yaganan" geçmigi diigünülürse an-

"issiz

lagilabilir bir geydir ama, bugünün karmagik, bütünlegmig dünyasi ve

bagka kültürlet ve ideolojilerle bzlagma saglamaya engeldir. Son olarak
da, anayasal yetkiler ve karar alma yetkilerinin birbirinden ayrilmig ol-
masi da ülkeye her zaman yardimci olmayabilir; bu ayrihk, ülkenin iki
yüzyil önce, cografi ve stratejik açidan dünyamn geri kalan bölümün-
den tecrit edilmig oldugu ve politikayi gerçekten ilgilendiren bir
"dig"

iki konu üzerinde görüç birligi saglamak üzere yeteri kadar zaman bu-
labildigi stralarda amaçli olarak getirilmigti; ama, bu tür kisitlamalarm
daha az oldugu ülkeler kargismda hizla karar vermesi istenen bir global
süper güç haline geldikten sonra, bu sistemin igleyigi daha zor olabilir.
Bunlardan hiçbiri tutarh, uzun vadeli bir Amerikan yüksek stratejisinin
uygulanmasi konusunda agilamaz bir engel olugturmamaktadir; ancak
bunlarm üst usteyigilan ve kargihkh olarak igleyen etkileri, eger özel çi-

615
I

I
 karlara zarar veriyor ve bir seçim yihna rasthyorsa, gerekli olan politi-
ka degigikliklerinin yapilmasini çok daha zor hale getirmektedir. Eu
yüzden de, 21. yüzyih karplayacak etkili bir genel Amerikan politikasi,
en zorlu smavini burada, kültür ve iç politika alanmda, verecektir.
Amerika'nm global çikarlarmm savunulmasmda "araç1ar

ve amaç-
lar" arasmda dogru bir iligki kurulmasi konusuyla ilgili son nokta, ül-
keyi zorlayan ve çok çegitli olduklari için karar mercilerine ulusal poli-
tikalarin olugturulmasmda son derece büyük sikintilar veren ekonomik
tehditlerle ilgilidir. Amerikan ekonomisinin olaganüstü geni ligi ve kar-
magikhgi, bütün kesimlerde olup bitenleri özetlemeyi zorlagtirmaktadir
-

hele digariya böylesine çeligkili sinyaller gönderdigi bir dönemde."°

Gene de, bir önceki bölümde anlatilan özellikler (s. 627-29) hâlâ sür-
mektedir.
Bunlardan ilki, ülkenin yalmzca tekstil, demir ve çelik, gemi yapimi
ve temel kimyasal ürünler gibi daha eski imalat dallarmdaki dünya üre-
timiyle degil düzeydeki sanayi-teknoloji mücadelesinin nihai sonu-
-bu

cunu degerlendirmek daha zor olmakla birlikte- robot yapimi, uzay sa-
nayli, otomobil, imalat makineleri ve bilgisayar alanlarmdaki global
paylar açismdan bakildigi zaman da nispi bir smai gerileme içinde olu-
gudur. Bunlarm ikisi de çok büyuk sorunlar dogurmaktadir. Geleneksel
ve temel imalatta, Birlegik Devletler ile yeni sanayilegen ülkeler arasm-
daki ücret cetvelleri farki herhalde hiçbir "verimlilik
önlemi"nin kapa-
yamayacagi kadar buyüktür, ama gelecegin teknolojileriyle ilgili yaripta
kaybetmek, eger böyle bir gey gerçekten olursa, daha da feci sonuçlar
doguracaktir. Säzgelimi, 1985 sonunda kongrece hazirlanan bir rapor-
da, Birlegik Devletlerin yüksek teknoloji ürünleri alarundaki ticaret faz-
lasmin 1980'de 27 milyar dolarken, 1985'te därt milyar dolara dügtügu
ve hizla açik verme noktasma gittigi bildiriliyordu."
Gerilemenin görüldugü ve pek çok yönden daha az beklenir oldugu
ikinci sektär ise tarimdir. Daha on yil öncesi, bu konunun uzmanlan
beslenmeyle ilgili taleplerle tarim verimi arasmda korkutucu bir global
dengesizlik olacagmi tahmin etmekteydi.232 Oysa bu kithk ve felaket se-
naryosu, güçlü iki tepki uyandirmigtir. Bunlardan ilki, Amerikan tarimi-
na yapilan ve denizagiri ülkelere gittikçe daha büyük miktarlarda yiye-
cek satigi gerçeklegtirilecegi beklentisiyle körüklenen muazzam yatirim
lardi; ikinci olarak da, Üçüncü Dünya ürün verimlerini bilimsel yollarla
arttirmak üzere (giderleriBati dünyasi tarafmdan kargilanan) genig çapli
aragtirmalar yapilmig ve burlar öylesine bagarih olmuglardir ki, bu tür
ülkeler arasindan giderek artan sayilarda
yiyecek ihracatçilari çikmig,
dolayistyla da burlar Birlegik Devletlere rakip olmuglardir. Bu iki egi-
lim, AET'nin, fiyat destekleme sistemi sayesinde önemli bir tarim fazlasi
üreticisi haline dönügmesinden ayri olarak geligmig, ama bu olugumla

616

I
l
I

aym zamana rastlamigtir. Bunun sonucunda da, uzmanlar artik

"dünya-

nm yiyecek maddeleri içinde yüzmesi"nden"3 söz etmektedir, bu da ta-

rim ürünleri fiyatlarmda ve Amerika'nm yiyecek ihracatmda agiri düg-
melere yol açmakta - böylece pek çok çiftçi tarimin digma itilmektedir.
O halde, bu ekonomik sorunlarm, Amerikan ekonomisinin birçok
sektäründe ve igadamlari, sendikalar, çiftçiler ve çiftçileri temsil eden
kongre üyeleri arasinda korumacihk dügüncesi yanhlarmda artig olma-
sma yol açmasi gagirtici degildir. Edward dönemi Ingiltere'sinde
"tarife

eformu'nun yarattigi çalkantilar strasmda oldugu gibi,234korumacihgin

artirilmasim savunanlar, yabancilarm haksiz uygulamalarindan, Ameri-
maliyetinin altmda fiyatlarla yapil-
"damping"
kan piyasasinda üretim
masmdan ve yabanci çiftçilere saglanan çok büyük para desteklerinden
yakmmaktadir onlara göre, bu durumda verilecek tek kargihk, B.D.
-

yönetimlerinin ticaretteki laissez-faire'ci politikayi terk etmeleri ve sert

kargi önlemler getirmeleri olabilir. Bu tür tek tek yakmmalarin çogunun
asli vardir (JaponlarmAmerikan piyasasina maliyet fiyatmm altmda
slikon yonga* göndermeleri gibi). Birlegik Devletlerin önceden rakipsiz
olan imalat üstünlügünün aginmaya ugradigmi da göstermektedir. Orta
Viktorya dönemideki ingilizler gibi Amerikahlar da, 1945'ten sonra
serbest ticaret ve açik rekabetten yana olmu ve bunu, yalmzca global
ticaret ve zenginligin bäylelikle artacagmi savunduklari için degil, koru-
macihgin terk edilmesinden yararlanmaya en yakm olanlarm kendileri
oldugunu bildikleri için de yapmiglardir. 40 yil sonrasinda ise, bu güve-
nin zayiflamasi yüzünden, dügüncelerde iç pazarm ve yerli tüketicinin
korunmasmdan yana beklenebilir bir degigmeolmustur. Daha önce In-
giltere ärneginde oldugu gibi, mevcut sistemin savunuculari, artmlan
gumrük tarifelerinin, yerli ürünleri uluslararasi alanda daha az rekabet
edebilir hale getirmekle kalmayacagina, bunun yam sira çegitli dig yan-
kilar da uyandirabilecegine igaret etmektedir -

global nitelikli bir güm-

rük tarifeleri savagi, Amerika'nm ihracatma indirilecek darbeler, yeni
sanayilegen birtakim- ülkelerin paralarinm zayiflatilmasi ve 1930'lu yll-
lardaki ekonomik bunahma geri dönüg...
Amerikan imalat sanayiini ve tarimmi etkileyen bu zorluklarin yani
stra, ülke maliyesinde de.daha önce görülmedik çalkantilar yaganmak-
tadir. B.D. sanayi ürünlerinin älke dipinda rekabet edemez hale geligi ile
tarimdaki ihraç ürünlerinin satiplarmda ortaya çikan gerileme bir araya
gelerek, gärünür ticarette insam gagkmhk içinde birakan açiklara yol
miktar, 198 6 Mayisina kadar olan 12 ayhk dönemde 160
-bu

açmigtir
milyar dolardir- ancak bundan daha ürkütücü olan nokta gudur ki,
böyle bir açigm Amerika'nm
"gärünmezler"den
elde ettigi kazançlarla

Yonga: Çip. -

ç.n.

617

|i
 kapatilmasi artik mumkün degildir; böyle bir yol bir ekonominin
01gun

bagvurabilecegi geleneksel çözüm yoludur (1914 öncesinin Büyük Bri-

tanyasi gibi). Tam tersine, Birlegik Devletler için masraflarim çikarma-
nm tek yolu, digardan gittikçe daha büyük miktarlarda sermaye ithal
etmek olmaktadir; bu durum Birlegik Devletleri birkaç yil gibi kisa bir
süre içinde, dünyanm en büyük alacakh ülkesi olmaktan çikararak
dünyanin en büyük borçlu ülkesine dönügtürmügtür.
Bu sorunu agirlagtiran çok muhalifin gözünde ise bu sorunu
-pek

yaratan233- gey, bizzat B.D. Hükümetinin yürüttügü bütçe politikalari

olmugtur. 1960'li yillarda bile, Washington'un egilimi, artan savunma
maliyetinin ve sosyal programlarm giderlerini kargilamak üzere, ek
ver-
giler getirmek yerine, bütçe açigi finansmanma güvenmek olmustur.
Ancak, Reagan yönetiminin 1980'lerin baglarinda aldigi kararlar
-yani

bagka alanlarda-federal harcamalarda önemli indirimler olmaksizin, sa-

vunma giderlerinde genig ölçekli artiplar olmasi, bana ek olarak vergi-
1erde meydana gelen epeyce büyük dügügler- Tablo 49'da da gärüldügü
gibi, bütçe açiginda, bunun sonucu olarak da ulusal borçlarda olaga-
nüstü yukselmelere sebep olmuytur.

TABLo 49
B.D. FEDERAL AÇIK,BORÇVE FAÎZLERÎ, 1980-198536
(milyardolar olarak)
Açik Borç Borç faizi
1980 59,6 914,3 52,5
198 3 195,4 1.381,9 8 7,8
1985 202,8 1.823,1 129,0
.

Ortahgi telaça veren bazi kimselerin igaret ettigine gäre, bu egilim-

lerin böylece sürmesi, 2000 yilina gelindiginde Birlegik Devletlerin ulu-
sal borcunu 13 trilyon dolara
(1980'dekinin14 katma), bu borcun faiz
ödemelerini de 1,5 trilyon dolara (1980'dekinin29 katma) yükseltecek-
tir." Asimda faiz oranlarmin dügürülmesi, bu tahminleri de apagiya
çe-
kebilir;2" ancak genel egilim gene de çok sagliksizdir. Federal açiklar,
yilda "yalmzca"
100 milyar dolara indirilebilse bile, 21. yüzyilm bagla-
rma gelindiginde, ulusal borç ve faiz ädemelerinin birikmesi yüzünden,
.
gene de daha önce görülmedik miktarlarda parama bu yöne kaydiril-
masi gerekecektir. Tarihe bakildigmda, borçlarun barig döneminde bu
kadar yüksege çikaran bagka bir Büyük Güç ärnegi olarak akla yalmz-
ca 1780'li yillarm Fransa'si gelmektedir; burada baggästeren mali buna-
lim iç politika bunahminm sebeplerinden biri olmugtur.
Amerika'mn ticari ve federal açiklari, gimdi de dünya ekonomisi
içinde yeni bir durumla etkilegim halindedir belki de en iyi biçimde
--

618
uluslararasi içindeki yer-
sermaye hareketlerinin mal ve hizmet ticareti
1erinden diye tammlanabilecek bir durumla. Dünya ekono-
"oynamasi"

misinde giderek artan bütünlegmeden dolayi, hem mamul mallar, hem

mali hizmetlerdeki ticaret hacmi, daha önce hiç olmadigi kadar geniële-
migtir ve toplam olarak yilda yaklagik üç trilyon dolar tutabilir; ama bu
miktar, artik dünya para piyasalari yoluyla olan çok büyük sermaye
akigi yanmda sönük kalmakta, bir tek Londra'daki Eurodolar piyasasi-
ticaretinin en az 25 kat"im bulmaktadir.23' Bu egh-
"dünya

mn hacmi
Ini, 1970'li yillarm olaylari (sabit döviz kurlarmdan degigken kurlara
yönelme, OPEC ülkelerinden para fazlasi akipi) körüklemisse de Birle-
gik Devletlerin açiklari bunlara hiz kazandirmigtir; çünkü federal hükü-
met gider ve gelirleri arasmdaki derin uçurumu ancak ülkeye Avrupa,ve
(äzellikle)Japonya'dançok büyük miktarlarda para çekerek kapayabil-
migtir -

bagvurdugu bu yol, yukarida deginildigi gibi, ülkeyi dünyanm

en büyük borçlu ülkesine dönügtürmügtür?° Aslmda, 1980'li yillarin
baglarinda ülkeye digardan para akigi olmasaydi, bu akig dolarm degi-
gim degerini yukariya itmek ve Birlegik Devletlerin tarim ve imalat sa-
nayii ürünleri ihracatma daha da zarar vermek gibi biçimsiz bir sonuç
dogurmug olsa bile, Amerikan ekonomisi nasil ayakta kalabilirdi, bunu
hayal etmek zordur. Ama bu durum da, büyük miktarlara ulagan ve de-
gigkenolan bu paralar dolardan uzaklagip, dolarm degerinin bag apagi
gitmesine yol açarsa, ne olur gibi rahatsiz edici bir soru dogurmaktadir.
Öte yandan, bu egilimlerle ilgili öyle açiklamalar yapilmigtir ki, or-
taligi telaça verenlerin B.D. ekonomisine olanlarin ciddiyetini abarttik-
lari ve bu geligmelerin çogunun nitelikli"
"dogal
oldugunu göremedik-
leri izlenimi dogmaktadir. Sözgelimi, o kadar çok kimse, 1970'li yillarin
sonlarmda gigirilmig fiyatlar ve .agiri faiz oranlariyla arazi satm almamig
olsaydi ortabati tarim kugaginin durumu daha az kötü olacakti. Bunun
gibi imalattan hizmetlero dogru olan hareket anlagilabi_lir, tüm ileri ül-
kelerde olan bir harekettir; gun,u da hatirlamak iyi olur ki, imalat sana-
yiinde istihdam (özelliklede fabrika iççisi istihdami) dügse de, B.D.
imalat verimi salt anlamaa yükselmektedir dünya, giderek daha bü-
-

yük ölçüde, madde-tabanli üretimden, bilgi-tabanli üretime geçtigi için,

bir egilimdir. Ayni gekilde, Amerikan mali kurulug-
"dogal"

bu da gene
larmm büyuk sermaye akigt hacmini yönetmek (ve bundan kâr etmek)
üzere Tokyo, Londra ve New York'ta üçlü bir tabana oturan dünya
mali kuruluglarma dönüçmelerinde de bir sakinca yoktur; bu, ancak ül-
kenin hizmetlerden gelen kazancmi artirabilir. Kimi zaman, büyük mik-
tarlarda gerçeklegen yilhk federal açiklar ve tirmanan ulusal borçlar bi-
le, enflasyon dikkate alminca, fazla ciddi olarak ifade edilmemektedir
ve kimi çevrelerde, ekonominin bu açiklardan bir bularak
"yolunu

kurtulacagi" ya da politikacilarin ister vergileri yukselterek, ister harca-

619
 malari kisitlayarak veya bu iki yolu birlikte kullanarak açigi kapamak
üzere önlemler alacaklari inanci vardir. Igaret edildigine göre, açigi çok
acele olarak azaltma girigimi, änemli bir gerilemeye yol açabilir.
Amerikan ekonomisindeki büyüme belirtilerinin daha da güven ve-
rici oldugu söylenmektedir. Hizmetler sektäründeki canIanma sayesinde .

Birlegik Devletler, son on yil içinde bundan önceki barig dönemlerinde

hiçbir zaman gärülmeyen bir hizla iq imkânlari yaratmaktadir -

bunun
Bati Avrupa'dakinden çok daha büyük bir hizla gerçekleptigi kesindir.
Bununla baglantili olan bir nokta da, çahganlar arasmda çok daha bü-
yük ölçüde olan hareketliligin iq pazarmdaki bu tür degigimleri kolay-
lagttrmasidir. Dahasi, Amerika'nm yüksek teknoloji konusundaki bü-
yük kararliligi
-bu

yalniz California'da degil, New England, Virginia,

Arizona ve ülkenin daha pek çok yerinde görülmektedir- ilerisi için
üretim veriminde ve bäylece ulusal gelirde giderek buyüyen artiglar
va-
at etmektedir. (ayrica SSBC'ye kargi stratejik bir ügtün1ük saglayacak-
tir.) Ashnda Amerikan ekonomisinin sundugu firsatlar yüzündendir ki,
ülke milyonlarca göçmeni çekmeye ve binlerce yeni girigimçiyi harekete
geçirmeye devam etmektedir; öte yandan, ülkeye dogru olan sermaye
selinden de yeni yatirimlar özellikle de Ar-Ge alanmda yapilack
yati-
runlar için yararlamlabilir. Son olarak da, eger global ticaretteki kogul-
lar gerçekten de yiyecek maddeleri ve hammadde fiyatlarinda dügmele-
re yol açiyorsa, bu durumun digardan hålâ çok büyük miktarlarda pet-
rol, metal cevheri, vb. alan bir ülke ekonomisi için yararh olmasi gere-
kir. (Çiftçiler ve petrolcüler gibi belli birtakim Amerikan üreticilerine za-
rar verse bile.)
Sözü edilen bu noktalarm çogu ayri ayri geçerli olabilir. Amerikan
ekonomisi çok genig ve çegitlilik açisindan çok zengin oldugu için kimi
sektör ve bölgelerin, öbürleri gerilerken büyümesi mümkündür --

bu
yüzden de ekonominin tümünü
"bunahm"

ya da
"canhhk"
gibi genig
kapsamli genellemelerle nitelendirmek dogru degildir. Hammadde fiyat-
Iarmdaki dügüglere, dolarm 1985 yih baymda sürdürülemeyecek kadar
yüksek olan degigim degerinin gerilemesine,- faiz oranlarmdaki genel
duçüge bu üç egilimin hepsinin enflasyon ve ig güveni üzerindeki et-
--ve

kilerine- bakmca, bazi iktisatçilarm geleçek konusunda iyimser olduk-

larmi görmek pagirtici degildir.
Bununla birlikte, konuya yüksek Amerika stratejisi ve etkili, uzun
vadeli bir stratejinin üzerine oturmak zorunda oldugu ekonomik ta-
ban açisindan bakildigmda, tablo çok daha az pembedir. Her geyden
önce, Birlegik Devletlerin 1945'ten bu yana, dünya çapoda bir sürü
sorumluluk üstlendigi dikkate alimrsa, bu yükleri tagima kapasitesi-
nin, bundan birkaç onyil öncesinde, global imalat ve GSMH
paymm
çok daha yüksek gerçekleytigi, tarimmm banalim içinde bulunmadigi,

620
I

I
I
 ödemeler dengesinin çok daha saglikli, devlet bütçesinin de denk ol-
dugu ve dünyanm geri kalan bölümiine bu kadar agir borcu bulun-
madigi zamanlara gäre daha az oldugu bellidir. Daha genig olan bu
çerçeve içinde dügünüldugünde, bazi siyaset bilimcilerinin Birlegik
Devletlerin bugünkü konumu ile, änceki dönemlerde "gerileyen
hege-
mon devletler"in242 durumu arasmda benzerlik kurmalarmda dogru
olan yönler vardir.
Bu noktada da, günümüz Birleçik Devletlerindeki dikkatli çevreler
rasmda yaygm hale gelen kaygi psikolojisi ile Edward dänemi Ingilte-
resinde tüm siyasi partilere
egemen olan ve
"ulusal
verimlilik" hareketi
diye adlandirilan geligmeye yol açan ruhsal durumun açiklamasi zor
olan benzerliklerine igaret etmek aydinlatici olmaktadir: "Ulusal verim-
lilik" hareketi, ulusun karar üretme durumunda olan, i; ve egitim dün-
yalarinda yer alan seçkinler arasmda, ülkenin öbür ileri toplumlar kar-
çismda rekabet gücünü giderek daha çok kaybetmesi diye gärülen süre-
ci tersine çevirecek änlemler konusunda yapilan genig tabanh bir tartig-
ma idi. Ticari bilgi-beceri, egitim ve äärenim düzeyleri, üretim verimlili-
gi,gelir ve (durumlaridaha kötü olanlar arasinda) yaçam, saghk ve ko-
nut standartlari açismdan bakildigmda, 1900 yihnm
"bir
numara"li gü-
-cü, sahip oldugu yeri kaybediyor görünüyor ve bu durum ülkenin
uzun
vadeli stratejik konumu yönünden korkunç anlamlar tagiyordu; böyle-
"yenilenme"
teykilatlanma" çagrilari, soldan ne kadar
"yeniden
ce, ve
gelmigse, sagdan da en az o kadar gelmigtir.243 Bu tür kampanyalar, ora-
da burada reform yapilmasina yol açarlar; ancak reformun kendisi, ge-
rilemenin dogrulanmasidir, çünkü bu tür bir kampanya, ülkenin öncu-
lügünün tartigilmadigi birkaç onyil öncesinde gerekli olmamistir. Yazar
G.K. Chesterton alayci bir dille, güçlü kuvvetli bir adamin beden yeter-
ligi konusunda kafa, yormadigim söyler; ancak zayif dügtügü zaman
saghktan söz edecektir
-"
Bunun gibi, bir Büyük Gücün kuvvetli ve ra-
kipsiz oldugu zamanlarda yükumlülüklerini yerine getirme kapasitesini
tartigma ihtimali nispi- olarak zayifladigi zamana gäre çok daha azdir.
Daha dar bir çerçevede dügünürsek, Amerikan sanayi tabanmdaki
ufalma devam ederse, bu durumun ülkenin yüksek stratejisi açismdan
ciddi bir anlami olacaktir. Ilerkidänemlerde
(çarpigantaraflar kargihkh
olarak nükleer cehennemi yaratmaktan korktuklari için) konvansiyonel
düzeyde kalacak genig çapli bir sava; yapilsa, bunun, kilit sanayilerde
yillar boyu süren gerileme, fabrikalardaki iççi istihdammda meydana
gelmig olan agmma vb.'den sonra Birlegik Devletlerin verim kapasitesi
üzerinde ne gibi bir etki yaratacagmi merak etmemek mümkün degildir.
Ïnsan buna bagli olarak, Hewins'in 1904 yilmda Îngiliz sanayiindeki
zayiflamamn bu ülkenin gücüne olan etkileri konusundaki dehget dolu
feryadmi hatirlamaktadir.245

621

I *
 Diyelim ki, [yabancirekabeti yüzünden] tehdit altmdaki bir sa-
nayi ulusal savunma sisteminizin ta temelinde yatmaktadir, o
zaman haliniz ne olur? Bir demir sanayii, büyük bir mühendis-
lik igkolu olmadan edemezsiniz, çúnkü modern harp söz konu-
su olunca filolarimzi ve ordularmizi olugturacak ve onlari ye-
terli bir bakim düzeyinde tutacak araçlariniz olmaz.

Amerika'nm sanayi kapasitesindeki gerilemenin bu kadar giddetli

olabilecegini tasavvur etmek güçtür: Imalat tabam Edward dänemi In-
giltere'sininkinden o kadar daha genigtir ki, ve bir nokta ola-
-önemli

rak- "savunmayla
ilgili sanayiler" Pentagon'un sürekli siparigleriyle
beslenmekle kalmamig, madde-yogun imalattan, bilgi-yogun imalata
(yüksekteknoloji imalatma) olan geçige de ayak uydurmustur; bu, daha
uzun vadede, Batmm kritik nitelikli hammaddelere olan bagimhhgim
da azaltacaktir. Gene de, sözgelimi montaji yabanci ulkelerdeyapilarak
Birlegik Devletlere gönderilen yariiletkenlerin çok' büyük bir oranda
olugu" ya da -yarilletkenlerden mümkün oldugu kadar farkh bir ürün
'

dügünecek olursak- Amerikan gemi tagimacihšmda ve gemi yapimmda

meydana gelen agmma veya Amerika'daki pek çok madenin ve petrol
alammn kapatilmasi - bu tür egilimler, uzun süreli bir Büyük Güç or-
taklik savagi oldugu takdirde, ancak zararh olabilir. Üstelik, tarihteki
örneklerin bir geçerligi oldugunu.kabul edersek diyebiliriz ki, sava; si-
rasinda uretimde meydana gelebilecek herhangi bir üzerindeki
"artig"

en kritik kisitlama, genellikle usta zanaatçilarin bulunmamasmdan dog-

muçtur247 bu da insana, gene Amerika'daki fabrika iççisi (yani genel-
-

likle usta-zanaatçi) istihdammda meydana gelen genig çapli ve uzun va-

deli gerilemeyi dügündürmektedir.
Bundan oldukça farkh ama uygun bir yüksek stratejinin sürdürüle-
bilmesi için aym ölçüde önemli olan bir sorun da, ekonomideki yavag
büyümenin Amerika'daki toplumsallpolitik uyugma uzerindekietkisiyle
ilgilidir. Birlegik Devletler, 20. yüzydda 'Avrupahlari gaçkinliga dügüre-
cek derecede, gärünügteki politikasindan kurtulmayi bagarmig-
"smif"

tir. Bu durumun qu gerçeklerden dogdugunu tahmin edebiliriz: Gelen

gäçmenlerin çogu bagka yerlerdeki kati toplumsal kogullardan kaçiyor-
du; ulkeninçok genig olugu, kendi ekonomik konumlari yüzünden ha-
yal kirikhgina ugrayanlarin Batiya imkân sagladi ve ay-
"kaçma"larina

ni zamanda iççilerin teykilatlanmasini, sözgelimi Fransa ya da Ingilte-

re'de oldugundan çok daha zor bir hale getirdi; ülkenin cografi boyut-
lari ve bu boyutlar içinde girigimcilere sundugu firsatlar da, esasta yeni
kogullara göre uyarlanamamig bir tür laissez-faire kapitalizminin gelig-
mesini tegvik etmig ve bu sistem (ara sira soldan gelen kargi saldirilara
ragmen) ulusun politik kültürüne egemen olmuytur. Sonuç olarak, Bir-

622
I
 leçik Devletlerde zenginlerie yoksullar arasindaki
"kazanç

farki" öbür
sanayilegmig änemli ileri ülkelerde
daha genistir, oldugundan oranda
ayni sebeple, sosyal.hizmetlere yapilan devlet harcamalari, benzer ülke-
lerdekine göre GSMH içinde daha büyük bir paya sahiptir (yoksullar
ve yaghlar için aile temelinde çok daha güçlü bir destek sistemine sahip
görünen Japonyadiçmda).
Ortada olan sosyoekonomik egitsizliklere ragmen politikasi-
"smif"

mn bulunmayiginda Birlegik Devletlerin 1930'lu yillardan bu yana olan

genel büyümesinin nüfusun çogunluguna, kigisel durumlarmi düzeltme
umudu vermesinin; daha rahatsiz edici olarak da, Amerikan toplumu-
nun en yoksul üçte bir bölümünün düzenli oy kullanmak üzere
"sefer-

ber edilmemig" olmasmo payi da açiktir. Ancak bir taraftaki beyaz et-
nik gruplar ile, öbür taraftaki siyah
ve ispanyol etnik gruplar arasmda
- görülen farkh dogum oranlari ve tabii Birlegik Devletlere olan göç-
-

men akigmdaki degigiklikler dügünülünce, ayrica imalat alaninda ol-

dukça yüksek kazançh iglerden milyonlarcasmm kaybma ve hizmetler
alamnda, oldukça düçük kazançli milyonlarca igin yaratilmasma yol
açan ekonomik degigim de hesaba katilmca, dolar degerinde meydana
gelen agiri dügmeler ve büyümenin yavaglamasi sonucu sürekli bir eko-
nomik güç1ükler dönemine girilmesi halinde, Amerikan ekonomisine
egemen olan normlann (devletharcamalarmm dügük tutulmasi, zengin-
lerden dügük vergi almmasi) korunabilecegini varsaymak akillica ol-
maz. Bu durumun igaret ettigi bir bagka gey de gudur, digtan gelen teh-
ditlere savunma harcamalaruu artirarak tepki gösteren ve bütçe bunali-
mina mevcut sosyal harcamalari keserek kargilik veren bir Amerikan
yönetimi, sonuçta, ters bir politik tepkiye yol açma riskine girebilir. Bu
bälümde ele alman äbür güçler için de söz konusu oldugu gibi, ulusal
önceliklerin belirlenmesinde savunma, tüketim ve yatirim arasindaki
sürekli üç yänlü gerilimle-baça çrkmamn kolay yolu yoktur.
Bu nokta bizi, ister istemez yavag ekonomik büyüme'ile yüksek sa-
vunma harcamalari arasmdaki hassas iligkiye götürmektedir. "Savunma ;
harcamalari ekonomisi" konusundaki tartigma çok çekigmeli bir tartig- I
madir ve - Amerikan ekonomisinin büyüklügü ve çegitliligi, bûyük dev-
let sözlegmelerinin saglayabilecegi itici güç ve silah aragtirmalarma ge-
len teknik yan ürünler hatirda tutulursa ortadaki belirtiler yalmzca -

tek bir yöne igaret etmektedir.2'" Ama bizim amaç1arimiz için änemli
olan, igin kargilagtirmah boyutudur. Savunma harcamalari
(çogu kez
igaret edildigi gibi), Eisenhower yönetimi sirasmda GSMH'nm yüzde
onunu, Kennedy yönetimi sirasinda da ylizde dokuzuna olugturmug ol-
sa bile, Birlegik Devletlerin global üretim ve zenginlik içinde o zamanlar
sahip oldugu pay, bugünkünün yaklagik iki katiydi, daha önemlisi
de
Amerikan ekonomisi o dänemde ne geleneksel, ne yüksek teknoloji

623

|
| 4
i µ•i I
i I i.h.I, I h.i.I.E.1 i t
si limi --Ilimallisia III II I I I - · ... Immmm---.mulimmmmmmmm..
------ I i in I li •II I•••••*•
imalatmda bugünkü tehditlerle kargi kargiya degildi. Dahasi, eger Birle-
ik Devletler bugün GSMH'smm yüzde yedi ya da daha fazlasmi savun-
ma harcamalarma ayirmaya devam ederken, ekonomi alanmdaki bagh-
ca rakipleri, özellikle de Japonya,çok daha küçük bir oranda para ayi-
riyorsa, o zaman ipso facto bu ülkelerin sivil yatirimlar için
"serbest"

olan paralari, potansiyel olarak daha fazla demektir; eger Japonlar ve

Bati Almanlar ticari Ar-Ge'ye agirhk verirlerken, Birlegik Devletler Ar-
Ge etkinliklerinin büyük bir bölümünü orduyla baglantih üretime yatir-
maya devam ederse ve eger, Pentagon'un harcamalari ülkenin bilim
adamlari ve mühendislerini dünya piyasasi için mal tasarimi ve ureti-
minden uzaklagtirirken, äbür ülkelerdeki bu tür personel esas olarak si-
vil tüketici için daha iyi urünler çikarmak üzere ugraprsa, o zaman
Amerika'mn dünya imalati içindeki paymm sürekli olarak gerilemesi
kaçmilmazdir; -ve

büyume hizlari, kendilerini pazaryerine adayan ve

kaynaklarm savunmaya yäneltilmesinde daha az istekli olan ülkelerde-
kine göre daha yavag olacaktir.24'
Bu egilimlerin, Birlegik Devletleri daha uzun vadede birbirinden be-
ter iki seçenegi olan son derece çetin bir açmaza sürükleyecegini söyle-
meye gerek bile olmayabilir. Sirf asil global süper güç oldugu ve Japon-
ya ya da Bati Almanya gibi bälgesel bir güçten çok daha genig askeri
taahhütleri bulundugu için, çok daha bir savunma kuvvetine ih-
.büyük

tiyaci vardir -- tipki imparatorluk ispanya'simn çagdaylarminkinden

çok daha büyük bir orduya sahip olma geregini duydugu, Viktorya dä-
nemi Ingiltere'sinin baçka ülkelerin hepsininkinden çok daha büyük bir
donanma konusunda israrli oldugu gibi. Üstelik, SSCB Amerika'nm
dünyanin her yerinde çikarlari için baglica askeri tehdit olarak görüldü-
gü ve bu ülkenin kendi GSMH'smdan çok daha büyük bir oram savun-
maya ayirdigi belli oldugu için, Amerika'daki karar mercileri Rusya'yla
olan silah yarigim ister istemez kaygi duymaktadir.
"kaybetmek"ten

Ancak karar mercileri arasinda daha makul dügünebilenler gunu da gö-

rebilirler ki, silahlanma yükü Sovyet ekonomisini zayiflatmaktadir ve
eger iki süper güç verimsiz bir alan olan silahlanmaya ulusal zenginlik-
1erinden giderek daha çok pay ayirmay1 sürdürürlerse, kisa bir süre
sonra kritik nitelikli soru belki de gu olacaktir: "Büyümekte olan Ja-
ponya, Çinvb. devletlere kiyasla, kimin ekonomisi en hizh olarak geri-\
leyecektir?" Silablanmaya az yattrim yapilmasi, Birlegik Devletler gibi
dünya üzerinde apri yayilmaya gitmig bir gücün, kendisini her yerde
tehlikelere açik hissetmesi sonucunu dogurabilir; ancak silahlanmaya
yapilan çok yüklü.yatirimlar da ülkeye kisa vadede daha büyük güven-
lik saglarken, Amerikan ekonomisinin ticari rekabet gücünü äylesine
agindirabilir ki, ülke uzun vadede daha az güvenli hale gelir."
Bu konuda da tarihteki benzer örnekler cesaret verici degildir. Çün-

624

|
 kü bundan önceki
"bir
numara"li ülkelerin kargi karytya kaldiklan or-
tak açmaz gu olmugtur. Nispi ekonomik güçleri azalirken, konumlarma
yönelen dig tehditler onlari kaynaklarmi giderek daha çok miktarlarda
askeri sektöre ayirmaya zorlamigtir; bu ise, verimli yatirimlara yer bi-
rakmaz ve zamanla daha yavag büyüme, daha agir vergiler, ülke içinde
harcarna äncèliklerine iligkin görüglerde daha derin çatlaklar, savunma
yükünü tagima. kapasitesinde zayiflama biçiminde ortaya çikan ters
yönlü bir akima yol açar.21 Eger, tarihte görülen düzen gerçekten böy-
lŠse insan, Shaw'un son derece ciddi çakasinm sözlerini degigtirerek
göyle demekten kendisini alamiyor: "Roma dügtü; Babil dügtü; sira
Scarsdale'e de gelecek."262
O halde olabildigince genig kapsami içinde dügünürsek, kamuoyun-
da gittikçe daha çok tartigilan Birlegik Devletler mevcut konumunu ko-
ruyabilir mi sorusuna verilecek tek cevap bu da sirf, sürek-
"hayir"dir
-

li bagkalarmm önünde bulunmamn hiçbir toplumun kaderi olmaylym-

dandir; çünkü böyle bir gey çok eski zamanlardan beri var olan farkh
büyüme oranlari, teknolojik.ilerlemeler ve askeri geligmeler düzeninin
donmasi anlamina gelir. Öte yandan, tarihteki benzer örneklere yapilan
bu gänderme, Birlegik Devletlerin de ufalarak Ispanya ya da Hollanda
gibi eski öncü güçlerin nispi sönüklügüne dügecek, ya da Roma ve
Avusturya-Macaristan imparatorluklari gibi dagilacak anlamma gel-
mez; ilk iki ülkenin durumuna dügmeyecek kadar genig ve anlagildigma
göre, öbürleri gibi dagilmayacak kadar hornojendir. Günümüz siyaset
bilimi literatüründe çok tutulan ingiltere benzetmesi bile, ölçulerdeki
farkhhklar gözardi ediliyorsa, iyi bir benzetme olmamaktadir. Bu gäyle
de ifade edilebilir: Britanya Adalarmin cografi büyüklügü, nüfusu ve
dogal kaynaklari, bagka etkenler söz konusu olmadikça, bu ülkenin
dünyada var olan zenginlik ve gücün kabaca yüzde üç ya da därdüne
sahip ohnasi gerektigine igaret etmektedir; ama her zaman bagka etken-
ler sözkonusu oldugu içindir ki, bir dizi özel tarihsel ve teknolojik ko-
gul, Britanya Adalarmin dorukta oldugu strada, dünya zenginligi ve gü-
cünün yaklagik yüzde 25'ine sahip olmasma yetecek gekilde genigleme-
sine imkân tanimigtir ve bu elverigli kogullar ortadan kalktigi içindir ki,
"dogal"
bugüne kadar olan gey, ülkenin daha boyutlarma dönmesidir;
bunun gibi, Birlegik Devletlerin büyuklügü, nüfusu ve dogal kaynakla-
rinin, bu ülkenin dünya zenginlik ve .gücünün belki yüzde 16 ya da
18'ine sahip olmasi gerektigine igaret ettigi ileri sürülebilir; ancak ken-
disi için elverigli olan tarihsel ve teknolojik koçullar sayesinde bu pay
1945'te yüzde 40 ya da daha fazlasma yükselmigtir; bugür tamk oldu-
gumuz gey ise, bu olaganüstä yuksek rakamdan
"dogal"

daha olan bir

paya inigin ilk onyillaridir. Bu gerileme, ülkenin günümüzde sahip oldu-
gu çok büyük askeri kapasite ve Amerikan kapitalizmi ile külturunü

625

i
"enternasyonellegtirme"

ba arisi yüzünden gizli kalmaktadir.2'3Ancak,

epey ilerde, dünyadaki zenginlik ve güçten "dogaP' olarak alacagi paya
sahip olacak kadar geriledigi zaman bile, Birleçik Devletler, sirf büyük-
lügü dolayisiyla, iki kutuplu bir dünyada gene çok önemli bir güç ola-
caktir.
O halde, önümüzdeki onyillarda Amerikali devlet adamlarim bek-
leyen gärev gunu anlamaktir, genig kapsamli birtakim egilimler hareke-
te geçoigtir ve Birlegik Devletlerin konumunda meydana gelen nispi
aginmano ašir bir tempoda
ve pürüzsüzce gerçeklegmesini saglamak ve
ancak kisa vadede yarar getiren ama uzun vadede sakmcah olan politi-
kalarm bu süreci hizlandirmasina meydana vermemek üzere, igleri
"idare
etmek" gerekmektedir. Bu ise, gu gerçeklerin, bagkanlik maka-
mmdan baglayip apagi kademelere dogru herkes tarafindan anlagilmasi-
m gerektirmek.tedir: Dünyadaki teknolojik, dolayisiyla da sosyoekono-
mik nitelikli degigme, daha önce hiç olmadigs kadar hizla ilerlemekte-
dir; uluslararast topluluk, politik ve kültürel açidan dügünüldügünde,
varsayilandan çok daha büyük bir çegitlilik içindedir ve ister Washing-
ton'dan, ister Moskova'dan gelsin, sorunlari için önerilen yalinkat çö-
zümlere boyun egmemektedir, ekonomik güç ve verimlilik gücü denge-
leri artik 1945'teki kadar, Birlegik Devletlerden yana bir egilim göster-
memektedir; askeri alanda bile, dengelerin bir ölçüde, iki kutuplu bir
sistemden, çok kutuplu bir sisteme došru yeniden dagihmma igaret
eden belirtiler vardir; bu.sistem içinde, Amerika'mn ekonomik-ve-aske-
ri güç yigilmasi, muhtemelen tek tek öbür ülkelerin hepsininkinden da-
ha büyük olmaya devam edecek ama ikinci Dünya Savagim hemen izle-
yen onyillardaki kadar orantisiz olmayacaktir. Kissinger'in her zaman
için iki kutuplu diye görülen bir dünya içinde politika yürütmenin sa-
kmcalariyla ilgili gözl.emleri (bkz.s. 480-81) hatiriamrsa, bu, tek baçina
kötü bir gey degildir; Rusya'nin degigen dünya gücü dinamiginden çok
daha fazla etkilenecegi kabul edilirse, bunun kötü bir gey olarak gärül-
me ihtimali daha da azalacaktir. Amerika'nm önderlik gücünde meyda-
na gelen agmmaya iligkin tüm tartigmalarda tekrar tekrar igaret edilme-
si gereken nokta gudur ki, söz konusu olan gerileme salt anlamda degil,
ni.spidir ve bu yüzden de tümüyle dogaldir; Birlegik Devletlerin gerçek
çikarlarma yönelecek tek ciddi tehdit, yeni dünya düzenine makul big
biçimde uyum saglayamama bagarisizhšmdan gelebilir.
Birlegik Devletlerin hâlâ sahip oldugu pek çok güçíü yan hesaba
katildiginda, bu yeniden uyum sürecinin diplomasi ve stratejisini, Wal-
ter Lippmann'm klasik deyimiyle, yükümlülükleri
"ulusun
ile ulusun
gücünü dengeli durum"a254 getirmek üzere düzenlemek, birbirini iz-
. . .

leyecek yönetimlerin yeteneklerini teorik olarak agacak bir gey olmasa

gerektir. Amerika'nm global sorumluluklarmi, bu ülkenin 1.940'h yil-
I

I
626
 larda Ingiltere'nin rolünü ustlenmesine benzer biçimde devralacak be-
lirgin, tek bir
"ardil

devlet" bulunmamakla birlikte, gurasi da bir ger-

çektir ki, Birlegik Devletlerin sorunlari, dügmanlart tarafmdan çepeçev-
re kugatilmig bir imparatorluk Ispanya'si, ya da Fransa ile Ingiltere ara-
sma sikigip kalmigbir Hollanda veya kargismda kendisine meydan oku-
yan bir topluluk bulan Britanya Ïmparatorlugunakiyasla, daha azdir.
21. yüzyila dogru giderken, Birlegik Devletleri bekleyen smavlarm ür-
ky¯tücu oldugu -kesindir; belki äzellikle de ekonomi alanmda; ancak ül-
kènin kaynaklari gene de -epey büyüktür; eger bu kaynaklar dogru dü-
rüst teykilatlandirilabilirse ve eger Amerika'nm sahip oldugu gucün
hem smirlarmm hem imkânlarmm ne oldugu makul bir biçimde anlaçi-
hp kabul edilirse.
Belli bir perspektiften bakildigmda, Birlegik Devletlerin kargisina
dikilen açmazlarm benzersiz oldugunu säylemek hemen hiç mümkün
degildir. Insan, dünyadaki hangi ülke uygulanabilir bir askeri politika
geligtirir ya da silah, geçim ve yatirim arasmda bir seçim yaparken, so-
runlarla kargilagmiyordiye sormadan edemiyor. Bir bagka perspektiften
bakildiginda ise, Amerika'nm durumu çok özel bir durumdur. Ekono-
mik ve belki de askeri açidan gerileme sürecinde olmasma raimen, Bir-
legik Devletler, Pierre Hassner'in deyimiyle,
"her
tür denge ve sorunda
belirleyici etken"" olmayi sürdürmektedir. lyilik ya da kötülük yap-
mak için çok buyük bir güce sahip oldugu, Bati ittifaki sisteminin temel
diregi ve mevcut global ekonomik sistemin merkezi durumunda bulun-
dugu için, Birlegik Devletlerin yaptiklari, ya da yapmadiklari, öbür güç-
lerin her birinin yapmaya karar verdiklerinden çok daha büyük bir
änem tagimaktadir.

627
I
I
dBmmm I
 SONSÖZ

Güçlerin uluslararasi sistem içindeki yükselig ve çökuglerini

Büynkbeg yüzyil boyunca inceledikten sonra, sözü teori ve metodolojiyi
konu edinen uzunca bir son bölümle kapamak ve burada bütun olup
bitenlere bir anlam katabilmek ve kez- gelecek için de birtakim
-çogu

çikarmak üzere, hizla yaygmlagan ve nispi güç çevri-

"savag
anlamlar
"imparatorluk-

savag, devlet borçlari ve büyük çevrim,"'

"global
mini
larin boyutlari ve ömürleri"3 teorileri ile, siyaset bilimcilerinin çegitli
bagka girigimlerini kullanmak uygun bir davranig olabilir. Ancak bu,
bir siyaset bilimi çahymasi degildir; gene de bu disiplinde çahgip ulusla-
rarasi düzen içinde yer alan daha genig savag ve degigme yapilarmi
aragtiranlar için ayrintih gerçekler ve yorumlar tagiyan genig bir kaynak
sunulmug oldugu umulmaktadir.
Bu bälüm, gunumüzde nerelerde oldugumuz konusunda kesin çiz-
gili bir özet vermeyi de amaçlamamaktadir; çünkü böyle bir gey, kitabm
verdigi ana mesajlardan biriyle çeligecektir: Uluslararasi sistem surekli
degigikliklere ugramakta ve bu degigiklikler yalmzca devlet adamlarmm
günlük eylemleri ve p-olitik ve askeri olaylarm gel-gitleri yüzünden de-
gil, dunya gücünün temellerinde olug.an ve zamanla yollarini bularak
yuzeye çikan daha derin degigmeler yüzünden de meydana gelmektedir.
Gene de, bu incelemeyi noktalamadan önce bir-iki genel gözlem
sunmak yerinde olur. Kitap boyunca ileri sürülmüg olan gudur, ulusla-
rarasi sistem açisindan bakildigmda, zenginlik ve güç ya da ekonomik
kudret ve askeri kudret, her zaman için nispidir ve. madem ki tüm top-
lumlar kargi konulmaz bir degigme egilimine açik durumdadir, o halde
uluslararasi dengeler, hiçbir zaman olduklari yerde duramaz; durabile-
ceklerini varsaymak devlet adamhgi açisindan budalalik olúf. Uluslar
arasmdaki rekabetlerin düzen tanimaz ve yarigmaci nitelikli oldugu dü-
günülürse, son beg yüzyildaki uluslararasi meselelerin tarihi, çogu kez,

629
i
I
 harp tarihi ya da en azindan harbe hazirhk tarihi olmu tur burlarm -

ikisi de toplumlarm, ister devletin ister özel kipilerin kullammi için ol-
sun, bagka
"mallar"in
üretilmesinde kullanabilecekleri kaynaklari tüke-
tir. Bu yuzden, ekonomik ve bilimsel geligme düzeyi ne olursa olsun,
her yüzyilda ulusal gelirden ne kadarmo askeri amaçlar için kullaml-
masi gerektigi konusunda tartigma olmuytur. Her yüzyilda ulusal zen-
ginligin en iyi nasil artirabilecegine iligkin bir tartigma da vardir ve bu
tartigma yalnizca artan refah kipisel yararlar getirecegi için degil, eko-
nomik büyümenin, verimliligin, lyilegen mali durumun bagka uluslara-
rast bir çatigma oldugu zaman bir Büyük Gücün bagkalarina kiyasla
olan bagari gansmi etkileyecegi anlagildigi için de yapihr. Gerçekten de,
Büyük Güçler arasmda yapilmig olan ve burada gözden geçirilen bütun
önemli, uzun süreli savaglarm dogurdugu sonuç, tekrar tekrar, verimli
olan ekonomi-k kuvvetlerin hayati önem tagiyan etkileri bulunduguna
igaret etmektedir -- hem bizzat mücadele sürerkey, hem de farkhlagan
büyüme hizlarmin ayri ayri güçleri äbürlerine göre.daha güçlü ve zay1f
kildigi savaglar arasi dönemlerde. 1500-1945 döneminde olan büyük
ortakhk savaglarmm sonuçlari, daha uzun bir süre içinde ekonomik dü-
zeyde olagelen degigiklikleri büyük ölçüde dogrulamaktadir. Böylece
her savagin sonunda kurulan yeni toprak düzeni, uluslararasi sistem
içinde süregelen yeni güç dagihmmi yansitir. Öte yandan, barigm geligi,
bu arahksiz degiçme sürecini durdurmaz ve Büyük Güçler arasmdaki
farkhlaçan ekonomik buyüme hizlari, bunlarm birbirlerine kiyasla yük-
selip çökmeye devam etmesini saglar.
Kural tammaz bir uluslararasi sistem içinde
"yükselen"
"çäken"

ve
güç1erin var olugu, daima savaga yol açar mi, açmaz mi, bu kesin degil-
dir. Tarih literatüründe çogunlukla ve "Büyük Güç sistemi"nin
"savag"

el ele gittigi varsayilmaktadir. Neomerkantilist ve jeopolitik dügüncenin

kurucularmdan biri olan Mackinder'in savunduguna gäre, "tarihin
bü-
yük savaglari .
dolayli ya da dolaysiz olarak, ülkelerin egitsiz büyü-
. .

melerinin sonucudur."' Peki bu düzen 1945'te sona ermig midir? Iki ta-
rafh silah kullanimim kargihkli yikima dänügtürme tehditini kendileri-
nin dogal bir
parçast olarak taçiyan nükleer silahlarm ortaya çikigiyla,
Büyük Güç dengelerindeki uzun süreli degigmelere silahh çatigmaya
bagvurarak tepki verme aliskanligmm nihayet denetim altina ahndigi vi '

bu durumda, geriye yalmzca dolayh, ufak çapli

"vekiller
araciligiyla ya-
pilan" savaglarin kaldigi gerçekten dogru olabilir. Ancak belki gu da
dogrudur, nükleer silahlarm kargilikli olarak yarattigi korkularm sagla-
digt tek gey, gelecekteki çatigmalarm Büyük Güçler arasmda çikmasi
halinde, konvansiyonel düzeyde kalacak olmalaridir -- ama bu tür sa-
vaglar bile, çagdag muharebe meydani silahlarmm niteligi dügünüldü-
gündeson derece kanh geçecektir.

630
 Bu tür kritik sorunlarm cevabmi kimsenin bilmedigi açiktir. Insanh-
gmkendisine yikim getirecek kadar pahah olan yeni bir Büyük Güç sa-
vagma girme aptalhgim göstermeyecegini varsayanlara, belki de aym
inancin 19. yüzyihn büyük bir bölumünde de saygm oldugunu hatirlat-
mak gerekir; gerçekten de, Norman Angell'in The Great Illusion bagligi-
m tagiyan ve savagm hem yenen hem yenilen taraf için ekonomik yikim
demek olacagt .yolundaki ana dügüncesiyle uluslararasi düzeyde satig re-
orlari kiran kitabi, ta 1910 yilmda çikmigti ve o siralar, Avrupa'daki
enelkurmaylar savag planlarmi sessizce sonuçlandirmaktaydilar.
Büyük devletler arasmda nükleer ya da konvansiyonel çatigmalar
çikma ihtimali ne ölçüde olursa olsun, çurasi açiktir ki, dengelerde
änemli degigimler olmaktadir ve muhtemelen eskisinden daha hizh bir
tempoda olmaya da devam edecektir. Dahasi, bu degigmeler birbirinden
ayri olan, ancak etkilegim içinde bulunan iki düzeyde, ekonomik üretim
ve stratejik güç düzeylerinde meydana gelmektedir. Son 20 ydm egilim-
1erinde bir degigiklik olmazsa (nedenolsun ki?) dünya politikasimn dü-
zeni kabaca göyle görünmektedir:
Birincisi, hem toplam dünya hasilast hem toplam askeri harcama
paylarinda, en büyük beg güç odagmdan baska pek çok ulusa bir kay-
·

ma gerçeklegecektir; ama bu, agamah bir süreçtir ve yakm bir gelecekte,

bagka hiçbir devletin Birlegik Devletler, SSCB, Çin,Japonyave AET
katilmasi mümkün.degildir.
"pentargi"sine

Îkincisi,bu begli arasindaki verim dengeleri, pimdiden belli yönlere

dogru egilmeye baglamigtir: Rusya'dan, Birlegik Devletlerden ve AET'den
Jap.onya'ya ve Çin'e dogru. Ancak bu durum, ekonomik yänden, beg ke-
nari dengeli bir düzen yaratmamaktadir; çúnkü, Birlegik Devletler ve
AET kabaca ayni verim ve ticaret gücüne sahiptirler (ancakAmerika as-
keri bir devlet olmaktan çok büyük ölçülerde kârh çikmaktadir); SSCB
ve Japonyada kabaca aym durumdadir (ancakJaponyadaha hizh büyü-
mektedir); her ikisi de Birlegik Devletler ve AET'nin verim gücünün an-
cak yaklagik üçte ikisine sahiptir; ÇHC ise hâlâ çok gerilerdedir ama
hepsinden daha hizh büyümektedir.
Üçüncüsü, askeri açidan hâlä iki kutuplu bir dünya vardir; yani,
yalnizca Birlegik Devletler ve SSCB birbirlerinin yok olmasini saglaya-
cak kapasiteye sahiptir -

äbür devletlerin her birinin yok olmasini da.

Gene de bu iki kutupluluk, hem nükleer hem konvansiyonel düzeyde
yavag yavag aymmaya agruyor olabilir; nükleer düzeyde, ya bu tür si-
lahlarm çogu kullanilamaz olduklan için ya da Çin,Fransa ve ingiltere
kendi nükleer arsenallerine ayri ayri çok büyuk katkilar saghyor olduk-
lan için; konvansiyonel düzeyde ise Çin, gücünü sürekli olarak takviye
ettigi ve buna ek olarak, eger birlikte gerçekten etkili bir biçimde çahga-
bilirlerse, Bati Almanlann ve Fransizlarin (onlarla birlikte belki Îngiliz
I

631

'
|
 I

ve Italyanlarm)
kara, deniz ve hava kuvvetlerinin bir araya y1gilmasiyla
son derece büyük bir karma kuvvet elde edilebilecegi anlagildigi için. lç
politikadan gelen sebepler yuzünden bunun yakm bir gelecekte gerçek-
leymesi mümkün degildir; ama sirf böyle bir potansiyelin var olugu,
"iki

kutuplu" sisteini, en azmdan konvansiyonel düzeyde daha kuykulu

hale getirmektedir. Buna kargi, gu siralar hiç kimse Japonya'mnkendisi-
ni büyük bir askeri güce dänügtürecegine igaret etmemektedir; bununla
birlikte, ve dünya politikasmda dešigme" düzenine agina olan
"savag

hiç kimse, Tokyo'da i; bagma gelecek yeni siyasi liderler günün birinde
ülkenin ekonomik gücünü daha büyük askeri güce dönügtürme karari
ahrlarsa, bunu gagirtiet bulmayacaktir.
Eger Japonya,dünya meselelerinde daha aktif bir askeri varlik ol-
maya karar verirse, bu, herhalde çikarlarini artik sirf bir dev-
"ticaretçi

let"' olmakla koruyamayacagini hissettigi için olacaktir, bu yüzden de,

silahh kuvvetlerini takviye ederken, uluslararasi gaç
ve nüfuzunu askeri
olmayan önlemlerle elde edilemeyecek bir ölçüde arttirmayi umacaktir.
Oysa uluslararasi rekabetin son beg yüzyilhk tarihi, askeri "güvenlik"in

hiçbir zaman yeterli olmadigim göstermektedir. Japonyakisa vadede, ra-

kip devletlerin gözünde caydirici olabilir ya da onlari yenebilir. (Bu, ço-
gu siyasi lider ve halk için tümüyle tatmin edici bir yeydir.) Ama bu tür
zaferlerle, ülke cografi ve stratejik açidan aµri yayilma gerçeklegtirirse
ve daha az emperyalist nitelikte olan bir düzeyde bile, toplam gelirinin
büyük bir bölümünü ayirarak,
"korunma"ya
yatirim"lar için
"verimli

daha az miktarlar birakirsa, ekonomik veriminin yavagladigmi ve bu-

nun, hem yurttaglarinm tüketim taleplerini kargilama, hem de uluslara-
rasi konumunu koruma açismdan sahip oldugu uzun vadeli kapasite için
son derece ciddi anlamlar taçidigini görür.' Bu SSCB, Birlegik Devletler
ve Ïngiltereiçin gimdiden söz konusu olmaktadir; su da önemli bir nok-
tadir ki hem Çin,hem Bati Almanya, askeri harcamalara agiri älçüde
ya-
tirim yapmaktan kaçmma mücadelesi vermektedir; ikisinin de kugkusu,
bunun uzun vadeli büyüme beklentilerini etkilemesidir.
Böylece, klasik dönemlerden bu yana, ekonomi stratejistlerini, ikti-
satçilari ve siyasi liderleri ugragtiran bilmeceye dönüyoruz. Büyük
zor
Güç
-niteligi

geregi, bagka bütun uluslar kargisinda durumunu koruma

yetenegine sahip bir devlet"- olmak, geligen bir ekonomik taban gerek-
tirir. List'in deyigiyle, "Sava; ya da savag ihtimali, imalat gücünün ku-
rulmasmi, ilk sirada yer alan bir ülke için vazgeçilmez bir kopul haline
."'

getirir Ancak, savaga gitmek ya da ulusun

"imalat
. .

gücü"nden bü-
yük bir payi silahlanma harcamalarina ayirmakla,
"verimsiz"
ulusal
ekonomik tabani açindirma riskine de girilebilir; özellikle de gelirlerin-
den daha büyük oranlari, uzun vadeli büyüme için verimli yatirimlarda
.
toplayan bir devlet kargisinda.

632
 Politik ekonomi konusuyla ilgilenen klasik yazarlar bunlarm hepsi-
ni tüm yönleriyle anlamiglardir. Adam Smith'in tercihlerini izleyenler,
savunma harcamalarmi dügük tutma egilimine girdi; List'in Nationalo
ekonomie kavramma yakmhk duyanlar, devletin daha buyük güç araç-
larma sahip olmasmi istediler. Hepsi de, dürüst davrandiklari zaman,
igin gerçekten de bir seçim meselesi, hem de zor bir seçim meselesi ol-
dugunu kabul ediyorlardi." Ideal olarak, elbette
"kâr"

ve
"güç"
el ele
itmelidir. Oysa devlet adamlari büyük bir çogunlukla, kendilerini her
amanki açoazla kargi kargiya buldular: Gerçek bir tehlikenin var ol-
dugu ya da böyle bir tehlikenin seçildigi dönemlerde, askeri guvenligin
satm almmasi ve bunun sonradan ulusal ekonomi için bir yük olugtur-
masi; ya da savunma harcamalarmi düguk tutmak ama çikarlarm kimi
zamanlarda bagka devletlerin eylemleri yuzünden tehdit altma girdigini
gärmek."
Böylece, uluslararasi sistem içinde yer alan bugünkü Büyük Güçler,
kendilerinden önce gelenlerin hepsinin kargi -kargiya kaldiklari iki teh-
ditle bag etmek zorundadir: ilk olarak, kimilerinin öbürlerine gäre da-
ha zengin (genelliklede daha kuvvetli) olmalarina yol açan egitsiz eko-
nomik büyüme düzenleri ile, ikinci olarak da, rekabete dayali, ara sira
da tehlikeli olan dig kogullarla; bu kogullar onlari, daha yakm bir za-
manda elde edilecek askeri güvenlikle, daha uzun vadeli ekonomik gü-
venlik arasinda seçim yapmaya zorlamaktadir. Hiçbir genel kural, za-
manimizin karar mercileri için evrensel olarak uygulanabilir bir hareket
biçimi saglayamaz. Yeterli bir askeri savunma gücü saglamayi ihmal
ederlerse, rakip bir güç onlarin bu durumundan yararlanmak istedigin-
de, bu güce kargihk vermeyebilirler; silahlanmaya --ya da daha sik gö-
rüldügü gibi, önceki bir dönemde üstlendikleri askeri yükumlulukleri
artan maliyetlerle surdürmeye-- çok fazla harcama yaparlarsa, kendile-
rini agiri ölçüde zorluyor olabilirler; dogal gücünü agaca.k ölçüde çalig-
ma girigiminde bulunan ihtiyar bir adam gibi. "Savag maliyetinin artma
yasasi" 2 da bu konalarda yardimci olmamaktadir. En çok amlan bir
örnegi verirsek, insan, B.D. Hava Kuvvetleri bütçesinin tümünün 2020
yilinda tek bir uçagm üretimiyle tükenip gitmesine belki gerçekten en-
gel olabilir ama modern silahlarm maliyetinde görülen tirmanma, tüm
hükümetler için, dehget verici bir egilimdir ---

bu hükümetlere bagli vergi

yükümlüleri için de.
Böylece, günümüz Büyük Güçlerinden her biri -Birlegik Devletler,
SSCB, Çin,Japonyave (äyle varsayildigi için) AET-- çok eskiden beri
var olan ynkselig ve çäküç açmazlariyla,. degigen verim artigt hizlariyla,
teknolojik yeniliklerle, uluslararasi kogullardaki degigikliklerle, tirma-
nan silah maliyetleriyle, güç dengelerindeki degiçmelerle ugragmak du-
rumundadir. Bunlar tek bir devlet ya da kipinin denetleyemeyecegi gelig-

I
I e
melerdir. Bismarck'm ünlü yorumunu, sözcükleri degigtirerek tekrarlar-
sak, bu güçlerin tümü de "zaman
irmagi"
üzerinde yolculuk yapmakta-
dir; onu degigtirebilir, ne yönlendirebilirler"
"ne
ama üzerinde
"daha

çok ya da daha az beceri ve deneyimle seyredebilirler."" Bu yolculugun

sonunda, ne durumda olacaklari, büyük ölçüde Washington, Moskova,
Tokyo, Pekin ve çegitli Avrupa bagkentlerindeki hükümetlerin bilgelik-
lerine baglidir. Yukaridaki çözumlemede bu devletlerden her birine, so-
nuçta da Büyük Güç sistemi açismdan, ileri dönük ihtimallerin neler
olabilecegine igaret etmeye çaligildi. Ancak gene de pek çok gey onlarin
"zaman irmagi"
üzerinde yolculuk etmelerini saglayacak
"beceri

ve.de-
neyim"lerine bagli kalmaktadir.

I
I

634
 NOTLAR

EtRiNCÍ ËÖLÜM
BATI DÜNYASININ YÜKSELϧÎ
1 W.H. McNeill, A Word History (London, 1979 edn.) s. 295; aym yazar, The Rise
of the West (Chicago, 1976), s. 565; J.M. Roberts, The Pelican History of the
World (Harmondsworth, Mdssx, 1980), s. 519; G. Barraclough (ed.),The Times
Atlas of World History (London, 1978), s. 153.
2 1500 dolaylarinda Avrapa'daki uluslararasi iligkiler konusu için bkz. The New
Cambridge Modern History (bundanböyle NCMH olarak geçecektir), cilt 1, The
Renaissance 1493-1520, ed. G.R. Potter (Cambridge, 1961), özellikle de bölüm 7-
.
14; cilt 2, The Reformation 1520-1529, ed. G.R. Elton (Cambridge, 1958), bölüm
10-11 ve 16; G.R. Elton, Reformation Europe 1517-1559 (London, 1963), bälüm
2;¯G. Mattingly, Renaissance Diplomacy (Harmondsworth, Mddsx., 1965), s. 115
ve devami.
3 Ming Çinlyleilgili olarak McNeill, R.ise of the West, s. 524-34'de kisa ve özlü
bilgiler bulunmaktadir.Daha çok ayrmtl için bkz. C.O. Hucker, China's Imperial
Past (Stanford, Calif, 1975), s. 303 ve devami; J.A. Harrison, The Chinese Empire
(New York, 1972); W Eberhard, A History of China (2ndedn. London, 1960), s.
232-70; M. Elvin, The Pattern of the Chinese Past (London, 197-3).
4 Y. Shiba, Commerce and Society in Sung China (Ann Arbor, Mich., 1970), J.
Needham, The Devel-opment of Iron and Steel Technology in China (London,
1958), L.S. Yang, Money and Credit in China (Cambridge, Mass., 1952); ve
özellikle, W H. McNeill, The Pursuit of Power: Technology, Armed Forces and
Society Since 1000 A.D. (Chicago, 1983), bölüm 2.
5 Yukaridaki konuyla ilgili olarak (ingilizce yazdmig) asd kaynak, J. Needham,
Science and Civilization, cilt 4. Kisim 3. Civil Engineering and Nautics (Cambridge
1971), özellikle de s. 379-536'dir; ayrica bkz. Lo Jung-pang,"Çin'inGeç Sung ve
Erken Yunan Dönemlerinde bir Deniz Gücü Olarak Ortaya Çikip",Far Eastern
Quarterly,cilt 14 (1955),s. 489-503; C.G. Reynolds, Command of the Sea: The
History and Strategy of Maritime Empires (New York, 1974), s. 98-104.
6 Bundan sonra söylenenler için bkz. McNeill, World History, s. 254-55; Needham,
Science and Civilization in China, cilt 4, Kisim 3, s. 524 ve devami; R. Dawson,
Imperial China (London, 1972), s. 230 ve devann, Lo Jung-pang,"Erken Ming
Dönemi Donanmasinm Gerilemesi," Orient Extremus, cilt 5 (1958), s. 149-68; ve

, 635 ·

·
\
\
 \

Ho Ping-Ti, "Çin Împaratorlugunun Gerilemesinde Ekonomik ve Kurumsal

Etkenler," C.C. Cipolla (ed.),The Economic Decline of Empires (London, 1970)
s. 264-76; ancak burada çizilen tablo, genellikle, bagka kaynaklarda buldugumuz
tablolardan daha az karanlik görûnmektedir. Ayrica bkz. J. Needham, The Grand
Titration: Science and Society in East and West (London, 1969), çegitli
bälümlerinde yer alan ve özenle yapilmig kargilagtirmalar.
7 Jones,European Miracle, bölüm 9, E Braudel, The Mediterranean and the
Mediterranean World in the Age of Philip II, 2 cilt (London, 1972), cilt 2, s. 661
ve devami; P. Wittek, The Rise of the Ottoman Empire (London, 1938); H.
Inalcik, The Ottoman Empire: The Classical Age 1300-1600 (New York, 1973)
M.A. Cook (ed.),A History of the Ottoman Empire to 1730 (Cambridge, 1976);
M.G.S. Hodgson, The Venture of Islam, 2. ve 3. cilt (Chicago/London, 1924)
C.M. Kortepeter, Ottoman Imperialism During the Reformation (London, 1973).
8 A.C. Hess, "Osmanlilarm 1453-1535 Okyanus Kegifleri ÇagindaDeniz Yoluyla
Kurduklari Imparatorlugun Evrimi," Arnerican Historical Review, cilt 75, say: 7
(Arahk 1970), s. 1892-1919; Braudel, Mediterranean, cilt 2, s. 918 ve devami;
Reynolds, Command of the Sea, s. 112 ve devami; ve J.E Guilmartin'in
Gunpowder and Galleys: Changing Technology and Mediterranean Warfare at
Sea in the Sixteenth Century (Cambridge, 1974)'teki yorumlari.
9 Jones,European Miracle, s. 176 ve devami; Cook (ed.),History of the Ottoman
Empire, özellikle de s. 103 ve devami; B. Lewis, "Osmanh imparatorlugunun
Gerilemesi Üzerine Bazi Dügünceler," Cippola (ed.),Economic Decline of
Empires, s. 215-34; H.A.R. Gibbs ve H. Bowen, Islamic Society and the West, cilt
I, 2 Kisim (London, 1950 ve 1957), K1sim 1, s. 273 ve devami; Kisim 2, s. 1-37.
Ayrica bkz. H. Ïnalcik, The Ottoman Empire: Conquest, Organization and
Economy: Collected Studies (London, 1978), bölüm 10-13.
10 Jones,European Miracle, s. 182.
11 Ïçindaha karanlik yänlerini görmek için bkz. ayni eser, bölüm 10; Roberts,
History of the World, 415-23; W.H. Moreland, From Akbar to Aurangzeb: A
Study in Indian Economic History (London, 1923), M.D. Morris, "Degerlerin
Güney Asya'da Ekonomik Büyüme Îçin Engel Olugturmalari," Journal of
Economic History, cilt 27 (1967),s. 588-607. Konunun daha iyimser bir yorumu
.
için bkz. (çegitlibölümleriyle) A.J.Qaisar,The Indian Response to European
Technology and Culture, A.D. 1949-1707 (Delhi, Ïndia, 1982); bundan biraz
daha sonraki dönem için de bkz. C.A. Bayley, Rulers, Townsmen and Bazaars
(Cambridge, 1983).
12 McNeill, Rise of the West, s. 645-49; Jones,European Miracle, s. 157-59; R.
Bendix, Kings or People: Power and the Mandate to Rule (Berkeley/Los Angeles,
1978), s. 431 ve devamt; G.B. Sansom, The Western World and Japan (London,
1978-), s. 3-208; ayrn yazar, A History of Japan, cilt 2-3 (London, 1961 ve 1964);
C.R. Boxer, The Christian Century in Japan 1549-1650 (Princeton, 1966); D.M.
Brown, "Ate. li Silahlarm JaponlarmYaptiklari Savaglar Üzerindeki Etkileri," Far
Eastern Quarterly,cilt 7 (1947),s. 236-45; R.P. Toby, State and Diplomacy m
Early Modern Japan (Princeton, N.J., 1984).
13 McNeill, World History, s. 328-43; Bendix, Kings or People, s. 491 ve devami; I.
Wallerstein, The Modern World System, cilt 1, Capitalist Agriculture and the
Origins of the European World-Econorny in the Sixteenth Century (New
York/London, 1974), s. 301-24; G. Vernadsky The Tsardom of Muscowy 1547-
1682 (New Haven, Conn, 1949); R.H. Fisher, The Russian Fur Trade 1500-1700
(Berkeley, Calif., 1943); M. Florinsky, Russia: A Short History (New York, 1694),
bölüm 3-9; R.J.Kerner, The Urge to the sea (New York, 1971 reprint); T.

636

|
|
I

Szamuely, The Russian Traditions (London, 1974); L. Kochan and R. Abraham

The Making of Modern Russia (Harmondsworth, Mddsx., 2nd edn., 1983)
bälüm 3-6.
14 Ekz. Roberts, History of the world, s. 585: "Rusya'yla ilgili olarak bilinenler 'o

kadar azdi ki, [17.]yüzyilda bile, bir Fransa krali Çar diye mektup yazdigt
hükümdarm on yd ötice öldügünü bilmiyordu." Ayrica, Kochan ve Abraham'm
Making of Modern Russia, s. 56-57'de, Rusya'daki ingiliztüccarlarm
söyledikleriyle ilgili olarak verdikleri alintilarda bu kimselerin säzde alçakgänüllü
üsluplari da ilgi çekicidir.
5 . Tabii bu, E.L. Jones'unetkileyici kitabmm baghgadir. Bu eserin ve W.H. McNeill'in
The Pursuit of Power adli kitabmin ilerdeki bölümlerde dile getirdigim
dügüncelerde büyük bir payi olda. Ayrica bkz. McNeill, Rise of the West, çegitli
bölümleri; Wallerstein, Modern World System; D.C. North ve R.P. Thomas, The
Rise of the Western World (Cambridge, 1973); J.H. Parry, The Establishment of
the European Hegemony 1415-1714 (3rd edn., New York, 1966); S. Vilijoen,
Economic System in World History (London, 1974), çegitli bölümleri; P. Chaunu,
European Expansion in the Later Middle Ages (Amsterdam, 1979).
16 H.C. Darby "Büyük Kegiflerin ÖncesindeAvrupa'nm Görünümü," NCMH, cilt 1,
s. 20-49; N.J.G. Pounds ve S.S. Ball, "Merkezi Bölgeler ve Avrupa Devletler
Sisteminin Geligimi," Annals of the Association of American Geographers,.cilt 54
(1964),s. 24-40; R.G.Wesson, State Systems: International Relations, Politics and
Culture (New York, 1978), s. 111; Jones,European Miracle, bölüm 7.
17 N.J.G. Pounds, An Historical Geography of Europe 1500-1840 (Cambridge,
1979), bälüm 1; C. Cipolla, Before the Industrial Revolution: European, Society
and Economy 1000-1700 (2nd edn., London 1980), çegitli bälümleri; C. Cipolla
(ed.),The Fontana Economic History of Europe, cilt 1, The Middle Ages
(London, 1972), bälüm 7; E. Samhaber, Merchants Make History (London,
1963), s. 130 ve devami; Wallerstein, Modern World Systems, cilt 1, s. 42 ve
devami; Brauel, Mediterranean, cik 1, s. 18 8-224.
18 Roberts, History of the World, s. 505-6; J.H. Parry, The Age of Reconnaissance
(2ndedn., London, 1966), s. 60 ve devami.
19 Almtiyi veren: Jones,European Miracle, s. 235.
20 McNeill, Pursuit of Power, bölüm 3; J.U. Nef, War and Human Progress (New
York, 1968 edn.) bölüm 2; R.A. Preston, S.F.Wise ve H.O. Werner, Men in Arms
(London, 1962), bölüm 7; C. Cipolla, Guns and Sails in the Early Phase of
European Expansion 1400-1700 (London, 1965), çegitli bälümleri; R. Bean.
"Savag ve Ulus-Devletin Doguçu," Journalof Economic History, cilt 33 (1973),s.
203-21.
21 Însan
"ulusal"
derken, tirnak igareti kullanmak zorunda kahyor; çünkü, Fransg
Ordusunda çarpigaolarin büyük bir bälümü parali askerlerdi: Bkz. V.G. Kiernan,
"Yabanci Parali Askerler ve Mutlaklyetçi Monargiler," Past and Present, cilt 11
(1957),s. 72. Yukaridaki genel nitelikli yorumlar için bkz. McNeill, Pursuit of
Power, bölüm 3; H. Thomas, History of the World (New York, 1979 edn.), bölum
24; M.E. Mallet, Mercenaries and Their Masters: Warfare in Renaissance Italy ·

(London, 1976); J.R. Hale, "Ordular, Donanmalar ve Harp Sanati," NCMH, cilt
2, özellikle de s. 486 ve devanu; aym yazar War and Society in Renaissance
Europe 1450-1620 (London, 1985), bölüm 2.
22 Cipolla, Guns and Sails, çegitli bölümleri; Nef, War and Human Progress, s. 461
ve devami.
23 C. Duffy, Siege Warfare: The Fortressin the Early Modern World 1494-1660
(London, 1979), bölüm 1-2; McNeill, Pursuit of Power, bölüm 3; Wesson, States

637
|
|
| '
|
 Systems, s. 112 ve devami; Braudel, Mediterranean, cilt 2, s. 845 ve devami; J.R.
Hale, "Kale Burçlarmm Ïlk Geligimi: Italya'dakiGeligimin Kronolojisi, 1450-1513
dolaylari," Hale et al. (eds.),Europe in the Later Middle Ages (London, 1965),
s. 466-94.
24 Bundan sonra söylenenler için bkz. Parry, Age of Reconnaissance, bölüm VII;
Reynolds Command of the Sea, s. 106 ve devami; P. Padfield, Guns at Sea
(London, 1973) kisim 1; V. Scammell, The World Encompassed: The First
European Maritime Empires, c. 800-1650 (Berkeley, Calif., 1981); bu kitap 15.
yüzyilda yapilan deniz gezilerini daha genig anlamdaki Avrupa yayalmacihgi
çerçevesi içine yerlegtirerek ele almaktadir.
25 Jones,European Miracle, s. 80. "Yeterli Ekonomik Tegkilatlanma"mn önemi,
Norton ve Thomas'm Rise of the Western World adh eserlerinin çegitli
bälümlerinde tekrar tekrar vurgulanmaktadtr.
26 Bu, Guilmartin'in kusursuz çahymasi Gunpowder and Galleys'in çegitli
bölümlerinde dile getirilen dügüncelerin özünü olugturmaktadir.
27 Portekizlilerin yagadiklari deneyim için bkz. Parry, Age of Reconnaissance; P.
Padfield, Tide of Empires: Decisive Naval Campaigns in the Rise of the West, cilt
1, 1481-1654 (London, 1979), bölüm 2; C.R. Boxer,'The Portuguese Seaborne
Empire 1415-1825 (London, 1969); V. Magalhaes, Godinho, L'économi de
PEmpire Portugais aux XV et XVI siécles (Paris, 1969), B.W. Diffie ve C.D.
Winius, Foundations of the Portuguese Empire 1415-1580 (Minneapolis, 1977)
Wallerstein, Modern World System, s. 325 ve devami; Braudel, Mediterranean, cilt
2 s. 1174-76; Scammell, World Encompassed, bölüm 5.
28 P.M. Kenriedy, The Rise and Fall of British Naval Mastery (London/New York,
1976), s. 18.
29 Padfield, Tide of Empires, cilt 1, s. 49.
30 Portekiz yönetiminin kendisi bu kadar kôrh çikti mi, bu nokta çok daha
kugkuludur; bkz. M. Newitt, "Portekiz imparatorlugunda Yagma ve Makam
Kazançlari, "M. Duffy (ed.)The Military Revolution and the State 1500-1800
(Exeter Studies in History, Exeter, 1980), s. 10-28; ve W. Reinhard, Geschichte der
europ¿iischen Expansion, cilt 1 (Stuttgart, 1983), bölüm 3 ve 5.
31 Wallerstein, Modern World System, s.170; C.H. Haring, The Spanish Empire in
America (New York, 1947); Parry, Spanish Seaborne Empire, çegitli bölümleri;
Scammell, World Encompassed, bälüm 6; Gibson, Spain in America (New York,
1966).
32 Wallerstein, Modern World System. Ayrica bkz. Jones,European Miracle, bölüm
4; Parry, Age of Reconnaissance, ktsim 3; Roberts, History of the World, s. 600 ve
devami; Cambridge Economic History of Europe, cik 4, The Economy of
Expanding Europe in the Sixteenth and Seventeenth Centuries (Cambridge,
1967), çegitli bölümleri. R.A. Dodgshon "Mekânm Perspektifinden," Peasant
,

Studies, cilt 6, sayi 1 (Ocak 1977), s. 8-19'da gerçek bir"dünya

sistemi"nin
zamanmdan önce gösterilmemesi konusunda mantikh bir uyari yer almaktadir.
33 Ïberya'mndenizagin bölgelerdeki ticari tekeli kargismda ortaya çikan bu meydan
okuyuçun baglangiç dönemleri için bkr. NCMH, cilt 1, bölüm 16 ve cilt 3, bölüm 17;
Padfield, Tide of Empires, bölüm 4; Scammel, World Encompassed, bölüm 7 ve 9.
34 K. Mendelshon, Science and Western Domination (Londra, 1976), çegitli
bälümleri; Nef, War and Human Progress, bölüm 3; Elton, Reformation Europe,
s. 292 ve devami; McNeill, Rise of the West, s. 592-98; Cipolla (ed.),Fontana
Economic History of Europe, cilt 2, bölüm 3; A.Wolf, A History of Science,
Technology and Philosophy in the Sixteenth and Seventeenth Centuries (New
York, 1935).

638
 35 Jones,European Miracle, s. 170-171 ve çegieli bölümleri; bununla baglantili
olarak, A.G. Frank, World Accumulation 1492-1789 (New York/London, 1978),
s. 137 ve devami.
36 Tekrar bkz. Mendelssohn, Science and Western Domination; bu eser bilimselgäzlem
ve tahminierin önemini vurgulamaktadir, ve McNevill, Rise of the West, s. 593-99.

ÎKÌNCÍßÖLÜM
HABSBURGLARIN EGEMENLÎK GIRζÎMI,1519-1659
1 C. Oman, A History of the Àrtof War in the Sixteenth Century (London, 1937),
s. 3. Daha önceki savaglar için bkz. aym yazar, A History of the Art of War in the
Middle Ages, 2 cilt, (London, 1924).
2 Bu konudaki uyari için bkz. G.R. Elton, Reformation Europe 1517-1559
(London, 1963), s. 305 ve devami.
3 Aym eser, s. 35.
4 R.A. Stradling, Europe and the Dedine of Spain: A Study of the Spanish System,
1580-1720 (London/Boston, 1981), s. 44.
5 Sözgelimi, Gattinara'nin V. Charles'a "Tanri sizi bir dünya monargisine dogru
yola çakardi" geklindeki duyurusu; ahntiya veren: NCMH, cilt 2
s. 301 ve devami;
ve H. Kamen, Spain 1469-1714 (London, 1983), s. 67deki ahntilar.
6 Oman, War in the Sixteenth Century, s. S. Bu kitap hâlâ säz konusu dönemi askeri
açidan anlatan
en iyi çaliçoadir. Agagidaki eserin dänemle ilgili üç cildinde bu 140
yilm kisa ve özlü bir biçimdeanlatildigi bölümler de okura yarar saglamaktadir.
Fontana History of Europe: G.R. Elton, Reformation Europe 1517-1559 (London,
1963); J.H. Elliot, Europe Divided 1559-1598 (London, 1963); J.H. Elliott,
Europe Divided 1559-1598 (London,-1963); J.H. Elliot, Europe in Crisis 1598-
1648 (London, 1979). Ayrica bkz. NCMH, cilt 2-5, ve H.G. Koenigsberger, The
Habsburgs and Europe 1516-1660 (Ithaca/London,1971).
7 NCMH, cilt 2, bölüm 11 ve 17.
8 V.S. Mamatey, Rise of the Habsburg Empire 1526-1815 (Huntingdon, N.Y. 1978
edn.), s. 9.
9 Ayrmtilar Oman War in the Sixteenth Century, s. 703 ve devaminda yet
almaktadir; Braudel, Mediterranean World, cilt 2, s. 904-1237.
10 H.C. Koenigsberger, "Bati-Avrupa ve Ïspanya'mnGücü," NCMH, cilt 3, 234-
s.
318; G. Parker, Spain and the Netherlands 1559-1659 (London, 1979), çegitli
bölümleri; C.Wilson The Transformation of Europe 1558-1648 (London, 1976),
bölüm 8-9.
11 Rekabetin uluslararasi niteligine Parker, "Hollanda Ayaklanmasi
ve Uluslararasi
Politikada Kutuplagma", Spain and the Netherlands,
s. 74 ve devammda genig yer
vermektedir; konunua ekonomik/toplumsal yänü agir basan yorumu için bkz. J.V.
Polisensky, The Thirty Years War (London, 1971), özellikle de bölüm 4.
12 C.V. Wedgewood, The Thirty Years War (London, 1964 edn.), bölüm 3-6.
13 Parker, Europe in Crisis, s. 252; J.H. Elliott, The Count-Duke of Olivares
(New
Haven, Conn., 1986), s. 495.
14 Parker, Spain and the Netherlands, s. 54-77; C.R. Boxer, The Dutch Seaborne
Empire 1600-1800 (London, 1972), s. 25-26.
15 Son çatigma yillari için bkz. Stradling, Europe and the Decline of Spain, bölüm 2-
4; J. Stoye, Europe Unfolding1648-1688 (London, 1969), bälüm 3-4.
16 Agagidaki notlarda adlari verilen/belli birtakim çahemalarm dignda, bu bölümün
kaleme ahmqmda Ïspanya'mnimparatorluk gücü üzerine yazilmig birkaç son derece

639
I
I
I

il . I I-II-
e luis-i- i .I.stilium -imi--illip- -BE..imF I I-- a mir mism -i- ---i-••••--••I-- ---
 l

bagarih incelemenin de büynk payi olmugtur: J.H. Elliott, Irnperial Spain 1469-
1716 (Harmondsworth, Mddsx., 1970); J. Lynch, Spain Under the Habsburgs, 2
cilt (Oxford, 1964 ve 1969); Stradling, Europe and the Decline of Spain, çegitli
bölumleri.Ayrica daha eski iki çahymadan da yararlandnuptir; R. Trevor Davies,
The Golden Century of Spain 1519-1643 (New York, 1969 edn.). Son olarak da
JohnnElliott'm Cippola (ed.), Economic Decline of Empires, s. 167-95'te
"Ïspanya'nmGerileyigi" olarak yeniden yayimlanan, dikkatli makalesi sayilabilir.
17 Koenigsberger,Habsburg and Europe, s. xi.
18 R. Ehrenberg, Das Zeitalter der Fugger: Geldkapital und Creditverkehr im 16.
Jahrhundert,2 cilt (Jena,1896); E. Samhaber, Merchants Make History (London,
1963), bälüm 8; genel nitelikli yeni bir inceleme için ayrica bkz. G. Parker,
"Modern Maliyenin 1500-1730'da Avrupa'da Doguçu, Cipolla (ed.),Fontana
"

Economic History of Europe, cilt 2, s. 527-89.

19 NCMH, cilt 1, bälüm 7; R.A. Kann, A History of the Habsburg Empire 1526-
1918 (Berkeley/Los Angeles/London, 1914), bölüm 1-2.
20 Lynch, Spain Under the Habsburgs, cilt 1, s. 77.
21 M. Roberts, "Askeri Devrim, 1560-1660," Roberts, Essays in Swedish History
(London, 1967), s. 195-225; G. Parker, "Askeri Devrim, 1560-1660 -

Bir Mit
mi?" Parker, Spain and the Netherlands, s. 86-105; M.Va'n Creveld, Supplying
War: Logistics fromWallenstein to Patton (Cambridg,1977), s. 5-6; J.R. Hale,
"Ordular, Donanmalar ve Harp Sanati," NCMH, cilt 2, s. 481-509 ve cilt 3 s.
171-208; McNeill, Pursuit of Power, bälüm 4; R. Bean, "Savag ve Ulus Devletinin
Doguçu," Journalof Economic History, cilt 33 (1973),s. 203-21.
22 G. Parker, The Army of Flanders and the Spanish Road 1567-1659: The Logistics
of Spanish Victory and Defeat in the Low Countries War (Cambrid ge, 1972), s. 6.
23 I.A.A. Thompson, War and Governrnent in Habsburg Spain1560-1620 (London,
1976), s. 16; daha genel kapsamda,- bkz. Reynolds, Command of the Sea,
bolüm 4-6.
24 Lynch, Spain Under the Habsburgs, cilt 1, s. 53-58.
25 Aym eser, s. 128. Ayrica bkz. Parker, Army of Flanders and the Spanish Road,
bölüm 6.
26 Braudel, Mediterranean World, cilt 2, s. 841 ve giderlerin tam bir çäzümlemesi
için bkz. Parker, "Ìnebahti(1571):Zaferin Giderleri," Spain and the Netherlands,
s. 122-34.
27 NCMH, cilt 3, s. 275 ve devami; Parker, "Hollanda Ayaklanmasi Neden O Kadar
Uzun Sürdü?" ve "Flander ÎspanyolOrdusunda Isyanve Hognutsuzluk 1572-
1607," Spain and the Netherlands, s. 45-65. 106-21.
28 Thompson, War and Government in Habsburg Spain, bölüm 3.
29 Aym eser,.s. 36 ve devami, 89 ve devama;Lynch, Spain Under the Habsburgs,
cilt 2, s. 30 ve devama.
30 Daha fazla ayrinta için bkz. J. Regla, "Ïspanyave ÎspanyaÎmparatorlugu,"
NCMH, cilt 5 s. 319-83; Lynch, Spain Under the Habsburg, cilt 2, bälüm 4-5;
Elliott, Imperial Spain, bölüm10; Stradling, Europe and the Decline of Spain,
bälüm 3-5; ayrica bkz, Kamen, Spain 1469-1714; bu kitapta daha ileri tarihte bir
"toparlanma"
oldugu savunulmaktadir.
Braudel'in, iki genig" imparatorluk olan ispanyave Îslam
"agm
31
imparatorluklarmin kargi kargiya bulunduklari dezavantajlar konusundaki ilgi
çekici yorumlari için bkz. Mediterranean World, vol. 2, s. 701-03.
32 Îspanyollarm bir harekât alanmdan öbürüne yönelen çabalari Parker, "Ìspanya
Dügmanlari ve Hollanda Îsyan1,1559-1648," Spain and the Netherlands, s. 17-
42'de isabetli bir biçimde gösterilmektedir.
|
640

--
 33 Lynch, Spain Under the Habsburg, cilt 1, s. 347.
34 Ayni eser, cilt 2. s. 70.
35 E. Heischmann, Die.Anfänge des stehenden Heeres in Oesterreich (Vienna, 1925).
36 NCMH, cilt 5, bölüm 18 ve 20; Kann, History of the Habsburg Empire.
37 Hollanda'daki savaµn kusursuz bir çözümlemesi için bkz. Duffy, Siege Warfare,
bölum 4.
38 Parker, Spain and the Netherlands, s. 185, 188.
39 Aymyazar Army of Flanders and the Spanish Road, s. 50 ve devami.
40 NCMH, cilt 3, s. 308.
4( Parker, Europe in Crisis, s. 23.8'den aktardm14tir.
42 Aym eser, s. 239.
43 Bundan sonra söylenenler için bkz. Kamen, Spain 1469-1714, s. 81 ve devami,
161 ve devami, 214 ve devami; H.G. Koenigsberger, "Y Charles'm Avrupa'daki
Ìmparatorlugu,"NCMH, cilt 2, s. 301-33; ve geniëletilmig haliyle, Koenigsberger,
Habsburgs and Europe, çegitli bälümleri.
44 H.G. Koenigsberger, The Government of Sicily Under Philip II (London, 1951),
çegitli bölümleri.
45 Aym yazar, The Habsburgs and Europe, çegitli bölümleri; ayrica bkz. D. Stella,
Srisis and Continuity: The Economy of Spanish Lombardy in the Seventeenth
Century (Cambridge,Mass., 1979); bu yeni kitap kusursuz bir incelemedir.
46 Parker, Spain and the Netherlands, s. 21-22.
47 NCMH, cilt 1, s. 450 ve devami ve cilt, 2, s. 302 ve devami; Elliott, Imperial
Spain, bölüm 5 ve 8; Lynch, Spain Under the Habsburgs, cilt 1, s. 53 ve devami
ile, çegidi bälümleri ve cilt 2, s. 3. ve devami.
48 Bundan sonra soylenenler için bkz. Cipolla, Before the Industrial Revolution, s.
250 ve devami; J.V. Vives, "Ïspanya'nin On Yedinci Yüzyildaki Gerileyigi,"
Cipolla (ed.)Economic Decline of Empires, s. 121-67; Davies, Golden Century of
Spain, bölüm 3 ve 8; Wallerstein, Modern World System, cilt 1, s. 191 ve devami;
aynca bkz. Elliott ve Lynch'in kitaplan.
49 Cipolla, Guns and Sails, s. 33; Thompson, War and Government in Habsburg
Spain, s. 25.
50 D. Maland, Europe in the Seventeenth Century (London, 1966), s. 214; Lynch,
Spain Under the Habsburgs, cilt 2, s. 139 ve devann. Ancak Israel'in makalesinde
açikça ortaya kondugn gibi
(bkz.not 82), ispanyollarin dügmanlari olan
Hollandahlarla ticareti hoggörüyle karplama politikalari çoga kez tersine
dönüyordu.
51 Thompson, War and G'overnment in Habsburg Spain, s.i; Parker, Europe in
Crisis, s. 71-75; daha genel kapsamda, Hale, War and Sóciety in Renaissance
Europe, bölüm, 8-9.
52 Parker, Spain and the Netherlands, s. 96.
53 NCMH, cilt 2, s. 472.
54 Aym eser, cilt 1, bälüm 10; ve özellikle, M. Wolfe, Fiscal System of Renaissance
France, (New Haven/London, 1972), bölüm 2-3.
35 Oman, War in the Sixteenth Century, s. 393-536'da Fransa savaglarma iligkin
askeri ayrmtdar verilmektedir. Politik yän için bkz. J.H.M. Salmon, Society in
Crisis; France in the Sixteenth Century (London, 1975), çegitli bälümleri; ve R.
Briggs, Early Modern France 1560-1715 (Oxford, 1977), bölüm 1.
56 Nef, War and Human Progress, s. 103 ve devann; Wolfe Fiscal System of
Renaissance France, bälüm 8; Salmon, Society in Crisis, s. 301 ve devami;
E.J.
Hamilton, "Devlet Borçlarmin Bati Avrupa'daki Baglangici ve Büyümesi,"
American Economic Review, cilt 37, say1 2 (1947),s. 119-20.

I
641
I
i
I
'
57 NCMH, cilt 3, s. 314-17, Wolfe,Fiscal System of Renaissance France, bölüm 8;
Salmon, Society in Crisis, bälüm 12; Briggs, Early Modern France, s. 80 ve
devami, Parker, Europe in Crisis, s. 119-22.
58 Parker, Europe in Crisis, s. 17 ve devami, 246 ve devami; J.B. Wolf, Toward a
European Balance of Power 1260-1715 (Chicago, 1970), s. 17-19,
59 A. Guery, "Fransit Monargisinin Maliyesi," Annales, cilt 33, say1 2 (1978),s. 216-
39, äzellikle de s. 228-30, 236. Fransa ve Îspanya'mn üzerindeki baskilarm
benzerligi, J.H. Elliott, Richelieu and Olivares (Cambridge, 1984), özellikle bölüm
3 ve 5-6'da ve M.S. Kimmel, "Savag, Devlet, Maliye ve Devrim," P. McGowan ve
C.W. Kegley (eds.)Foreign Policy and the Modern World-System (Beverly Hills,
Calif. 1983), s. 89-124'te bagarih bir biçimde tartigilmaktadir.
60 E.H. Jenkins,A History of the French Novy (London, 1973), bälüm 4; Briggs,
Early Modern France, s. 128-44, Parker, Europe in Crisis, s. 276 ve devami.
41 R. Stradling, "Yikim ve Toparlanma: Ïspanya'am Yenilgisi 1693-43," History, cilt
64, sayi 211 (Haziran 1979), s. 205-219.
62 Ingiltere'nin bu dönemdeki ekonomik tarihiyle ilgili olarak bkz. Cipolla, _Before
the Industrial Revolution, s. 276-96; D.C. Coleman, The Economy of England
1450-1750 (Oxford, 1977); B. Murphy, A History of the- British Economy
(London, 1973), kisim1, bölüm 4, C. Hill, Reformation to Industrial Revolution
(Harmondsworth, Mddsx. 1969); R. Davis English Overseas Trade 1500-1700
(London, 1955), D.M. Loades, Politics and the Nation 1450-1660 (London,
1974), s. 118 ve devami; P. Williams, The Tudor Regime (Oxford, 1979) özellikle
de bölüm 2 ve 9 politik açidan yapilmig incelemelerin ün1üleri arasmda yer
almaktadir. Kralhk maliyesi için bkz. daha eski bir çahema olan F.C. Dietz,
English Public Finance 1485-1641, cilt 1, English Government Finance 1485-
1558 (London, 1964 edn.).
63 Nef, War and Human Progress, s. 10-12, 71-73, 87-88.
64 C. Barnett, Britain and Her Army 1509-1970; A Military_, Political and Social
Survey (London, 1970), bälüm1; Oman, War in the Sixteenth Century, s. 285 ve
devami; G.J.Millar, Tudor Mercenaries and Auxiliaries 1485-1547
(Charlottesville, Va., 1980). Daha sonraki dönem için de bkz. C.G. Cruikshank,
Elizabeth's Army (2ndedn., Oxford, 1966).
65 William, Tudor Regime, s. 64 ve devaru; Dietz, English Government Finance,
bölüm 7-14; Hill Reformation to Industrial Revolution, bälüm 6; P.S. Crowson,
Tudor Foreign Policy (London, 1973) bölüm 25.
66 K.R. Andrews, Elizabeth Privateering (Cambridge, 1964); aym yazar, Trade,
Plunder and Settlement (Cambridge, 1983); Padfield, Tide of Empires, cilt 1, s.
120 ve devami; D.B. Quinnand A.N. Ryan, England's Sea Empire 1550-1642
(London, 1983), bölüm 5; Scammell, World Encompassed, s. 465 ve devamt.
67 Kennedy, British Naval Mastery, s. 28'de verilen ahntiya uygun olarak
aktardmytir. Ayrica bkz. M. Howard, "Ingiliz Usulü Harp" (Neal Lecture,
London, 1975), Barnett, Britain and Her Army, s. 25 ve devamt, 51 ve devamt;
R.B. Wernham, "Elizabeth Däneminde Savat Hedefleri ve Stratejisi", Elizabethan
Governenent and Society, ed. S.T. Bindoff, J. Hurtsfield ve C.H. Williams
(London, 1961), s. 340-68. Genel nitelikli iki inceleme için de bkz. Wernham,
Before the Armada: The Growth of English Foreign Policy 1485-1588 (London,
1966) ve The Making of Elizabethan Foreign Policy 1588-1603 (Berkeley/Los
Angeles/London, 1980).
68 Bu rakamlar için bkz. EC. Dietz, "Elizabeth'in Saltanati sicasinda Hazine," Smith
College Studies in History, cilt 8, say1 2 (Ocak 1923); ayni yazar English Public
Pinance 1485-1641, bölüm 2-5; W.R. Scott, The Constitution and Finance of

442

I
 English, Scottish and Irish Joint Stock Companies to 1720, 3 cilt (Cambridge,
1912), cilt 3, s. 48 5-544.
69 Loades, Politics and.the Nation, s. 301 ve devami; R. Ashton, The Crown and the
Money Market 1603-1640 (Oxford, 1960), çegitli bälümleri, äzellikle de bälüm
2ve7.
70 R. Ashton, The English Civil War: Conservatism and Revolution 1603-1649
(London, 1979); C. Hill, The Century of Revolution 1603-1714 (Edinburgh,
1961), kisim 1; C. Russell (ed.)The Origins of the English Civil War (London,
1973); L. Stone, The Causes of the English Revolution 1529-1642 (London,
1972); Loades, Politics and the Nation, s. 327 ve devami.
7T Kennedy, British Naval Mastery, s. 44 ve devami; Barnett, Britain and her Army,
s. 90 ve devamt; Hill, Reformation to Industrial Revolution, s. 155 ve devami;
J.R. Jones,Britain and the World 1649-1815 (London, 1980), s. 51 ve devami.
Ayrica Almanca olarak yazilmq iki änemli inceleme bulunmaktadir: B. Martin,
"Cromwell Yänetimi Altmda Îngiltere'ninDig Ticareti ve Dq Politikasi,"
Historische Zeitschrift, cilt 218, sayi 4 (Haziran 1974), s. 571-92; ve H.C. June,
Flottenpolitik und Revolution: Die Entstehung der englischen Seemacht Während
der Herrschaft Cromwells (Stuttgart, 1980).
72 M. Ashley, Pinancial and Commercial Policy Under the Cromwellian Protectorate
(London, 1982 edn.), s. 48.
73 C. Hill, Century of Revolution, s. 61.
74 North ve Thomas, Rise of the Western World, s. 118, 150 ve çegitli bölümleri.
75 Bundan sonra säylenenler büyük ölçüde Michael Roberts'in yazdigi eserlere
dayanmaktadir. Yalmzca klasik nitelikli Gustavus Adolphus 2. cilt, (London,
1958) degil, daha genel nitelikli arqtirmalari da kullamlmigtir:Essays in Swedish
History (London, 1967)
76 Cipolla, Guns and Sails, s. 52 ve devami; Roberts, Gustavus Adalphus, cilt 2, s.
107 ve devami; Wallerstein, Modern World System, cilt 2, s. 203 ve devami; ve
E.F. Heckscher, An Economic History of Sweden (Cambridge, Mass., 1963)
bölüm 4, özellikle de s. 101 ve devami.
77 Roberts, Gustavus Adolphus and the Rise of Sweden, bölum 6-7de reformlarm
kisa bir özeti verilmektedir; genig ayrmti için bkz. ayna yazar, Gustavus Adolphus,
cilt 2.
s. 63-304.
78 Ekz. F. Redlich, "Otua Yil Savaginda Katkdar," Ekonomic History Review, dizi 2,
cilt 12
(1959),s. 247-54 ve ayni yazarm daha genig kapsamli eseri, The German -

Military Enterpriser and His Work Force., 2 cilt, (Wiesbaden, 196'4). M. Ritter,
"Wallenstein'in Katki Sistemi," historische Zeitschrift, cilt 90
(1902)ve A.
Ernsberger, I-Ïansde Witte: Finanzmann Wallensteins (Weisbaden, 1954)'te bagka
ayrmtilar da bulunmaktadir. isveç konusunda, bkz. Roberts, Gustavus Adolphus
and the Rise ofSweden, bälüm 8;
ve S. Lundkvist, "Isveç Savag Mallyesi 1630-
1635," Historisk tidskrift, 1966, s. 377-421; burada Almanca bir özet de
verilmektedir.
79 Roberts, "XI. Charles," Essays in Swedish History, s. 233.
80 Aym yazar Swedish Imperial Experience, s. 132-137.
81 Aym eser, s. 51.
82 G. Parker, The Dutch R.evolt (London, 1977), "Seksen Yil Savagi"nm 16.
yüzyildaki agamasiru anlatan bagka eserlerin hepsinin yerini almig durumdadir.
Daha sonraki mücadele için bkz. J.L Israel'in önemli makelesi: "Imparatorluklarm
ÇatymaseÏspanyave Hollanda, 1618-1648;" Past and Present, sayi 76 (1977), s.
34-74; ve ayru yazar, The Dutch Republic and the Hispanic World, 1606-1661
(Oxford, 1982).

I
643
 \

83 G. Gash, Renaissance Armies 1480-1650 (Cambridge, 1975), s.106.

84 C. Wilson, The Dutch Republic and the Civilization of the Seventeenth Century
(London, 1968), s. 31. Ayrica bkz. Walllerstein, Modern World System, cilt 1, s.
199 ve devami, cilt 2, bölüm 2.
85 Parker, Dutch Revolt, s. 249'dan almti; Reynolds Command of the Sea, s. 158 ve
devami, Boxer, Dutch Seaborne Empire, çegitli bälümleri; Padfield, Tide of
Ernpires, cilt 1, bölüm 5; Scammell, World Encompassed, bölüm 7.
86 Akdeniz'den Atlantik dünyasma dogru olan bu
"kayma"
için bkz. Cipolla, Before
the Industrial Revolution, bälüm 10; Braudel, Mediterranean World, cilt 2,
Wallerstein, Modern World System, cilt 1 ve 2; R.T. Rapp, "Akdeniz Ticaret
Hegemonyasmin Bozulmasi," Journal of Economic History, cilt 35 (1975),s. 499-
525. Burada olup bitenlerle ilgili olarak dile getirilen kuskular yararh olmaktadir.
87 Hollanda Cumhuriyetinin sava; yüzünden.ugradigt kay1plar için bkz. Parker,
"Savag ve Ekonomik Degigiklikler," çegitli bölümleri ve Israel "Imparatorluklarm
Çatigmasi,"çegitli bölümleri. Amsterdam'm mali rolü ve-resmi borçlar konusu
için bkz. Parker, "Modern Maliyenin Avrupa'daki Doguçu," s. 549 ve devami,
573 ve devamt; V. Barbour, Capitalism in Amsterdam in the Seventeenth Century
(Baltimore, 1950), çegitli bölümleri; André-E. Sayous, "Amsterdam'm Ticari ve
Mali Kapitalizm Tarihi lçindekiRo1ü," Revue Historique; cilt 183, sayi 2 (Ekim-
Arahk 1938), s. 242-280.
88 Bean, "Savag ve Ulus Devletinin Doguçu," çegitli bölümleri. Ayrica bkz. S.E. Finer,
"Avrupa'da Devlet ve Uluslagma: Askeri Yetkiliterin Rolü," C. Tilly (ed.),The
Formation of National States in Western Europe (Princeton, 1975), s. 84-163.
89 NCMH, cilt 3, bälúm 16, Wesson, State Systems, s. 121 ve devann; O. Ranun
(ed.),National Consciousness, History and Political Culture in Early -Modern
Europe (Baltimore/London, 1975); ve E.D. Marcu, Sixteenth Century
Nationalism (New York, -1976). Bu, dänemin
"ulusal"
ekonomik teorilerinde de
gärülüyordu: bkz. G.H. McCormick, "Ekonomik Düguncenin Geligmesinde
Stratejik Hesaplar," s. 4-8, G.H. McCormick ve R.E. Bissess (eds.),Strategic
Dimenswns of Economic Behavior (New York, 1984).
90 Daha genel nitelikli yorum ve sentezler arasmda bkz. Tilly (ed.) Formation of
National States in Western Europe, çegitli bölümleri;Bendix, Kings or People, s.
247 ve devami; Wallerstein, Modern World System, cilt 1, bälüm 3; V.G. Kiernan,
"Bati Avrupa'da Devlet ve Ulus," Past and Present, cilt 31 (1965),s. 20-38; J.H.
Shennan, The Origins of The Modern European State 1450-1725 (London,
1974); H. Lubasz (ed.) the Development of the-Modern State (New York, 1964),
91 Creveld, Supplying War. s. 17'den aktarilmqtir.
92 Aym eser, s. 13-17.
93 Tekrar bz. Elliott, Richelieu and Olivares, bälüm 6.

ÜçüNcu BÖLÜM
-
MALlYE, COÖRAFYA VE SAVASLARINKAZANILMASI, 1660-1815

1 Bu dönemin temel politik olaylarmm anfatimi için bkz. D. McKay ve H.M. Scott,
TheRise of the Great Powers 1648-1815 (London, 1983); bu, kusursuz bir
incelemedir; NCÀfH, cilt 3-9; W Doyle, The Old European Order 1660-1800
(Oxford, 1978); E.N.Williams, The Ancien Regime in Europe 1648-1789
(Harmondsworth, Mdds" 1979 edn.). D4 dünyadaki Avrupa konusu, J.H. Parry,
.,

Trade and Dornimon: T;e European Overseas Empire in the Eighteenth Century
(London, 1971); G.WilÏiams,The Expansion of Europe in the Eighteenth

644
I
 Century (London, 1966)'da ele ahnmaktadir. Eu egilimleri gösteren haritalar için
bkz. G. Barraclough (ed.),Times Atlas of World History, s. 192 ve devami.
2 Ordular ve donanmalar konusundaki genel geligmeler için bkz. Nef, War and
Human Progress, kisim2; Ropp, War in the Modern World, bölüm1-4; Preston,
Wise ve Werner, Men in Arms, bälúm 9-12; McNeill, Pursuit of Power, bälüm 4-
6; H. Strachan, European Armies and the Conduct of War (London/Boston,
1983), bölüm 1-4; J. Childs, Armies and Warfare in Europe 1648-1789
(Manchester, 1982). Donanmalar konusunda bkz. Reynolds, Command of the
Sea, bölüm 6-9; Kennedy, Rise and Fall of British Naval Mastery, bölüm 3-5,
Padfield, Tide of Empires, cilt 2.
3 Bu geligmeler konusunda yukaridaki 2 numarah notta yapilan göndermelere ek
olarak bkz. Corvisier, Armies and Societies in Europe 1494-1789 (Bloomington,
1979), äzellikle de kisim 2; Howard, War in European Hrstory, bälüm 3; van
Creveld, Supplying War, s. 10 ve devami; C. Tilly (ed.), The Formation of
National States in Western Europe (Princeton, N.J., 1975), özellikle de S.E.
Finer'm denemesi "Avrupa'da Devletlegme ve Uluslagma: Askeri Yetkililerin
Rolü," s. 84-163.
4 G. Parker, "Modern Maliyenin Avrupa'da Ortaya Ç1kigi," çegitli bälämleri, Tilly
(ed.),Formation of National States in Western Europe, bölüm 3-4; F. Braudel, The
Wheels of Commerce, Civilization and Capitalism, 15th-18th Centuries (London,
1982) in 2. cildi; H. van der Wee, "Para, Kredi ve Bankacilik Sistemleri," E.R.
Rich ve C.H. Filson (eds.),The Cambridge Economic History of Europe, cilt 5
(Cambridge, 1977), s. 290-392; P.G.M. Dickson ve J. Sperling, "Sava; Maliyesi
1689-1714," NCMII, cilt 6 bölüm, 9. Ayrica K.A. Rasler ve W.R. Thompson,
"Global Savaglar, Kamu Borçlara ve Uzun Çevrim,"World Politics, cik 35
(1983),
s. 485-516; ve C. Webber ve A. Wildavsky, A History of Taxation and
Expenditure in the Western World (New York, 1986 ), s. 250 ve devami.
5 Terim, tabii, P.G.M. Dickson'un kusursuz kitabmm baghšma gönderme
yapmaktadir: The Financial Revolution in England: A Study in the Development
of Public Credit 1688-1756 (London, 1967).
6 Sonu gelmez bu tartigma W. Sombart, Krieg und Kapitalismus (Munich, 1913),
Nef, War and Human Progress, ve daha sonralari kaleme almmq bir çok kitap ve
makalede yet almaktadir. Ekz. J.M. Winter (ed.),War and Economic
Development (Cambridge, 1975)'in okura yarar saglayan girig bölümü ve
bibliyografyasi.
7 Parker, "Modern Maliyenin Ortaya Çikigi,"çegitli bölümleri; Wa'11erstein,Modern
World System, cilt 2, s. 57 ve devami; C.H.Wilson, Anglo-Dutch Commerce and
Finance in the Eighteenth Century (Cambridge, 1966 reprint); V. Barbour,.
Capitalism in Amsterdam in the Sventeenth Century (Baltimore, 1950), özellikle
de bölüm 6. En önemlisi olatak .da bkz. J.C. Riley, International Government
Finance.and the Amsterdam Capital Market 1740-1815 (Cambridge, 1980).
8 Bu konudaki tartyma.içia bkz. Wilson, "Hollanda'nm Gerileyigi," Economic
History and the Historian: Collected Essays (London, 1969), s. 22-47, ve ayni
yazar Anglo-Dutch Commerce and Finance; ayrica apagidaki 23 numarah notta
gönderme yapilan eserler.
9 Riley, International Government Finance, bölüm 6-7.
10 Fransiz ve Ingilizekonomileri,mali politikalari ve mali sistemleri arasmda yapilan
genel nitelikli karplagtirmalar
için bkz. Wallerstein, Modern World System, cilt 2,
bölüm 3 ve 6; Mathias ve P.O'Brien, "Fransa ve ingiltere'deVergilendirme, 1715-
1810," Journalof European Economic History, cilt 5, say: 3 (Kig 1976), s. 601-
49; E Crouzet, Yüzydda Ingiltereve Fransa: Kesigen Îki Ekonominin
"18.

645
|
|
|
 Karidagtirilmah Çözümlemesi ÜzerineBir Deneme", Annales, cilt 21 (1966),s.
254-91; McNeill, Pussuit of Power, özellikle de bälüm 6, N.ER. Crafts, "Ìngiltere
ve Fransa'da Sanayi Devrimi: 'Neden änce davranan ingiltereoldu?' Sorusu
ÜzerineBazi Dügünceler," Economic History Review, dizi 2, cilt 30 (1977),s.
429-41. P. Kriedte, Peasants, Landlords and Merchant Capitalists: Europe and the
World Economy, 1500-1800 (Leamington Spa, 1983), s. 115 ve devammda kisa
bir özet yer almaktadir.
"ingiltere
11 Mathias ve O'Brien ve Fransa'da Vergilendirme," çegitli bölümleri; daha
önceki dönem için tekrar bkz. Dickson ve Sperling, "Savag Maliyesi 1689-1714,"
çegitli bälümleri. Ancak R. Braun'un derine inen kargilagtirmah denemesi
"Vergilendirme, Sosyopolitik Yapi ve Devletlegme" ile kiyaslanabilecek bir çahqma
bulunmamaktadir: Tilly (ed.),Formation of National States in Western Europe,
s. 243-327. .:

12 Dickson, Financial Revolution in-England, s. 198. Kurumlarin geligmesi

konusunda bkz. J.H. Clapham, The Bank of England, cilt 1, 1694-1797
(Cambridge, 1944); ve H. Roseveare, The Treasury: The Evolution of a British
Institution (London/New York, 1969.); 1688'den önceki daha yetersiz (ve
düzensiz) dutumla karplaµirilabilir: C.D. Chandan·1an, The English Public
Revenue 1660-1688 (Oxford, 1975).
13 Riley, International Government Finance, bälüm4 ve 6; Wilson, Anglo-Dutch
Commerce and Pinance; çegitli bölümleri A.C. Carter, "Hollanda'nin Dig
Yatirimlan, 1738-1800," Economica, yeni dizi, cilt 20 (Kasim 1953), s. 322-40.
Îngiltere'ninBüyümesinde Hollanda Maliyesinin Rolü Wallerstein, Modern World
System, cilt 2, s. 279 ve devammda da vurgulanmaktadir (belkide
abartumaktadir); ancak L. Neal, "Ekonomik Tarih Îçinde Güç ve Kârm Yorumu:
Yedi Yil Savagi ܞerine Bir Încelemë," Journalof Economic History, cilt 37
(1977),s. 34-35'teki ilginç gärügleri de dikkate almak gerekir.
14 Dickson, Financial Revolution in England, s. 9; bu bälüm Tablo 2 için kaynak
olarak kullamlmigtir.
15 Bishop Berkeley'den yapilan almti, aym eser, s. 15'te yer almaktadir. McNeill'in
beslemedängüsü"ne iligkin tartigmasi için bkz. Pursuit of Power, s. 178,
"geri

206 ve devami.
16 Bu konudaki en yararh inceleme, J.E Bosher, French Finanes, 1770-1795
(Cambridge, 1970)'dir; aynca bkz. Dickson ve Sperling, "Savag Maliyesi",
Mathias ve O'Brien, "Ingiltereve Fransa'da Vergilendirme", ile yukarida Bölüm
2=de Bonney'nin, Deat'in ve Guery'nin yazdarma yapdan göndermeler. Ayrica bkr.
R. Mousnier'in daha eski carihli çahynasi: "Habsburg Ittifaki ve Ïspanya Taht
Savaglari Sirasmda Ïngiltereve Fransa'da Kamu Maliyelerinin Evrimi," Reveu
Historique, cilt-44, sayi 205 (1951},s. 1-23.
17 Bosher, French Finances 1770-1795, s. 20. Eu tartyma Bocher'in "Fransa'am
Avrupa Ortammdaki Yönetimi ve Kamu Maliyesi" baghkh makalesinde
özetlenmektedir. NCMH, cilt 8, bölüm 20. Vergilerin özel ellere dogra sizdirilan
iligkin hesaplasnalar için bkz. Mathias ve Brien, "Îngiltere ve
·

miktarlarina
Fransa'da Vergilendirme", s. 643-46.
18 Dogrudan almtilar J.G. Clark, La Rochelle and the Atlantic Economy During the
Eighteenth Century (Baltimore/London, 1981), s. 23 ve 226'dan aktarilmigtir;.
ayrica bkz. özellikle bölüm 1 ve 7 ile sonuç bälümü. Anlatuanlar, apagida verilen
kaynaklarda dile getirildigi biçimiyle Îngilirlerin yagadiklara deneyimle
karplagttrilabilir: R. Davis, The Rise of the Atlantic Econornies (London, 1975)
W.E. Minchinton (ed.),The Growth of English Overseas Trade in the Seventeenth
and Eighteenth Centuries (London, 1969); A.Calder, Revolutionary Ernpire: The

646
I
I

Rise of the English-Speaking Empires frondthe Fifteenth Century to the 1780s

(London, 1981), 2-3. kitaplar; ayrica tek tek hmanlar ve degigik ticaret
biçimleriyleilgili olarak kaleme ahamq pek çok kitap vardir.
19 Bkz. "Maliye" ve "Ikmal ve Teçhizat" bölümlerindekiaydiolatici ayrmtilar:
L. Kennet, The French Armies in the Seven Years War: A Study in Military
Organization and Administration (Durham, N.C., 1967). Donanmanm, özellikle
erzak ve kereste yönünden zayifhklari için bkz. P.W. Bamford, Forests and French
Sea Power 1660--1789 (Toronto, 1956), çegitli bölümleri; ve Jenkins,History of
the French Navy, bälüm 8; ve J.E Bosher'in dikkate deger çözümlemesi için bkz.
"Yedi Yil Savaginda Fransiz Donanmasuun Finansmam: Beaujon, Goossens et
compagnie" 1759'da; U.S. Naval Institue Procedings'de yayimlanacaktir.
Ïngilizlerlekarµlagtirmak için bkr. D.A. Baugh, British Naval Administration in
the Age Of Walpole (Princeton, 1965), çegitli bälümleri.
20 Bu kargilagttrmahistatistikler için bkr. Bosher, Prench Pinavices 1770-1795, s. 23-
24. Bunu tamamlayica nitelikte olabilecek kaynaklar: R.D. Harris, "Fransiz
Maliyesi ve Amerikan Savagi, 1777-1783," Journalof Modern History, cilt 46,
sayi 2 (1976),s. 233-58; G. Ardent, "Modern Devlet ve Uluslarm Mali
Politikalari ve Ekonomik Altyapdari," TiÏly (ed.),Pormation of National States in
Western Europe, s. 217 ve devami; Hamilton, "Bati Avrupa'da Ulusal Borçlarm
Baylangici ve Büyümesi," s. 122-24. 1780'li yillarm sonlarinda Fransizlarm
dügtügü bunahmda vergilendirmenin pay1, Doyle, The Old European Order, s.
313-20 ve NCMH, cilt 8, bölüm 20-21'de anlatilmaktadir. Pitt'in reformlari için
bkz. J. Ehrman, The Younger Pitt, bugüne kadar çikmig haliyle 2 cilt (London,
1969 ve 1983), cilt 1, s. 239 ve devami;ve J.E.D. Binney, British Public Finance
and Administraiton, 1774-1792 (Oxford, 1958), çegitli bölümleri.
21 Söz konusu edilen öbür devletlerin sava; maliyeleri konusunda yapilan
göndermelerin (degilayrmtih) yeterli listesinivermenin imkäm yoktur. Genel
anlamda, bkr. Tilly (ed.),Ponnation of National States in Western Europe, bölüm
3-4, NCMH, cilt 6, s. 20 ve devama, 284 ve devami, ve C. Moraze, "Mallye ve
Despotizm, Aydm Despotlar ÜzerineBir Deneme," Annales, cilt 3 (1984),s. 279-
96. Prusya konusunda yapilan kisa yorumlar için bkz. NCMH, cilt 7, s. 296 ve
devami ve cilt 8, s. 7 ve devami, 565 ve devanu; ve C. Duffy, The Army of
Frederick the Great (Newton Abbott, 1974), bölüm 8. Habsburg Imparatorlugu
konusunda bkz. ayntsyazar, The Army of Maria Theresa: The Armed Forces of
Imperial Austria, 1740-1780 (London, 1977), bölüm 10. Zorunlu askerligin
bulundugu ve ülke kaynaklarinm askeri amaçlar ugruna talan edlidigi Rusya
örneginde bile, daha önceleri nakit para ve egya açisodan var olan kendi kendine
yeterlik durumu, 18. yüzyihn son onyihnda ortadan kalkmig,bunun yerine
giderek daha büyük oranda dig borç ve kâgit para kullammma gidilmigti; bkz.
aym, Russia's Military Way to the West: Origins and Nature of Russian Military
Power 1700-1800 (London, 1981), s. 36-38, 179-180.
22 Jones,Britain and Europe in the Seventeenth Century, bölüm 5; Kennedy, Rise
and Fall of British Naval Mastery s. 50 ve devami.
23 J.G. Stork-Pennig, "Devletler lçin Ategten Gömlek: Hollanda'mn ispanyol Taht
Savagi Sirasmda izledigiPolitika," Acta Historiae Neerlandica, cile 2 (1967).,s.
107-41; C.R. Boxer, "Hollanda'mn Ekonomik Gerileyigi," Cipolla (ed.)Economic
Decline of Empires; Wilson, "Vergilendirme ve imparatorluklarm Gerileyigleri:
Gözden Düµnüç Bir Konu," Economic H¿story and the Historian, s. 114-27;
Wolf, Toward a European Balance of Power, bälüm 7. Ayrica bkz. C.P.
Kindleberger, "Ticari Yayilma ve Sanayi Devrimi," Journalof European Economic
History, cilt 4, say1 3 (Kig 1975), s. 620 ve devammdaki özet.

647

I
I
24 A.C. Carter, The Dutch Republic in Europe in the Seven Years War (London,
1971), .özellikle de bälüm 7, ve daha genel olarak, aym yazar, Neutrality
or
Commitment: the Evolution of Dutch Foreign Policy (1667-1795) (London,
1975); bu, kusursuz bir incelemedir.
25 Carter, Neutrality or Commitment, s. 89 ve devami; ve E.H. Kossmann, The Low
Countries 1780-1940 (Oxford, 1978)'deki ilgili bälümler.
26 Rakamlar Doyle, Old European Order, s. 242'den ahnmigtir. XIV. Louis
yänetimindeki Fransa konusunda bkz. NCMH, cilt 5-6; A. de St. Leger
ve P. Sagnac,
La Preponderance française,Louis XIV 1661-1715 (Paris, 1935); R.M. Hatton
(ed.),Louis XIV and Europe (London, 1976); P. Goubert, Louis XIV and Twenty
Million Frenchmen (London, 1970); ve J.B. Wolf, Louis XIV (London, 1968).
27 Bu dönemde Viyana'daki hükümdarlarm karµ kargiya olduklari askeri-jeopolitik-
sorunlar üzerine yapilmig son derece bagarih çözümlemeler için bkz. K.A. Roider,
Austria's Eastern Question1700-1790 (Princeton, N.J., 1982); ve C.W. Ingrao,
"18.
Yüzyilda Habsburglarm Stratejisi ile Jeopolitigi," G.E. Rothenberg, B.K.
Kiraly ve P.E Sugar (eds.),East Central European Society and War in the Pre-
Revolutionary Eighteenth Century (New York, 1982), s. 49-96. Ayrintill yorumlar
için de bkz. D. Mackay, Prince Eugene of Savoy (London, 1977).
28 O. Hufton, Europe: Privilege and Protest 1730-1789 (Lo'ndon, 1980),
s. 155.
Ayrica bkz. NCMH, cilt 9, bölüm10, Kann, History of the Habsburg Empire,
bölüm 3 ve 5; daha genel anlamda da E. Wangermann, The Austrian Achievement
(New York, 1971). Aynca son derece yararh yorumlari için bkz. Duffy, Army of
Maria Theresa, çegitli bölümleri.
29 Hufton, Europe: Privilege and Protest, bölüm 7; Williams, Ancien Regime in
Europe, bälüm 13-16; Wallerstein,Modern World System, cilt 2, s. 225
ve
devami; EL. Carsten, The Origins of Prussia (Oxford, 1954), çegitli bölümleri;H.
Rosenberg, Bureaucracy, Aristocracy and Autocracy: The Prussian Experience
1660-1815 (Cambridge, Mass., 1958), Ayrica NCMH, cilt 7. bölüm 13'te de lyi
bir inceleme yer almaktadir.
30 G. Craig, The Politics of the Prussian Army 1640-1945 (Oxford, 1955), s. 22 ve
devami; Duffy, Army of Frederick the Great, çegitli bölümleri, T.N. Dupuy, A
Genius for War: The German Army and General Staff 1870-1.945
(EngÏewood
Cliffts, N.J.,1977) s. 17 ve devarn; P. Paret, Yorck and the Era of Prussian
Reform (Princeton, N.J., 1961), çegitli bölümleri.
31 Kisa ama çok yararh bir çözümleme için bkz. P. Dukes, The Emergence of the
Super-Powers: A Short ComparativeHistory of the USA and the USSR bölüm 1-2.
32 P. Bairoch,
"1750'den
1980'e Uluslararasi Sanayilegme Düzeyleri," Journalof
European Economic History, cilt 11, sayi 2 (11kbahar 1982), s. 291'den almti.
Ayrica bkz. L.H. Gipson, The Coming of the Revolution 1763-1775 (New York,
1962), s. 13-18; R.M. Robertson, History of the American Economy
(3rd ed.,
New York, 1973), s. 64.
33 NCMH, cilt 7, bölüm 14 ve cilt 8, bölüm 11; Kochan and Abraham, Making of
Modern Russia, bölüm 7-9, Duffyl, Russia's Military Way to the West, çegirli
·

bälümleri; P. Dukes, The Making of Russian Absolutism 1613-1801 (London,

1982), çegitli bälümleri; M. Falkus, The Industrialization of Russia 1700-1914
(London, 1972), bölüm 2-3; M. Raeff, Imperial Russia 1682-1825 (New York,
1971), çegitli bölümleri; ayrica Rusya'mn yükseligi konusunda M.S. Anderson,
Europe in the Eighteenth Century (London, 1961), özellikle de bälüm 9'da yer
alan pek çok yorum.
34 A. de Tocqueville, Democracy in America, 2 cilt (New York, 1945 edn.), s. 452;
ayrica, bkz. Dukes, Emeregence of the Super-Powers, bölüm 1-3'te aktarilan
I

648

I
 kehanetier; H. Gollwitzer, Geschichte des Weltpolitischen Denkens, 2 cilt
(Gättingen, 1972, 1982), cilt 1, s. 403 ve devami; ve W. Woodruff, America's
Impact on the World: A Study of the Role of the United States in the World
Economy 1750-1970 (New York, 1973).
35 A.T. Mahan, The Influence of Sea Power upon History 1660-1783 (London, 1965
edn.), s. 29.
36 Bu konuda bkz. Kennedy, The Rise and Fall of the British Naval Mastery, girig
bölümü ile bölüm 3-5; M. Howard, The British Way in Warfare (Neale Lecture,
University ofLondon, 1974), çegitli bölümleri;Jones,Britain and the World,
bälüm 1-2've çegitli bälümleri.
D.E.C. Eversley, Ïngiltere'deÏç Pazar ve Ekonomik Büyüme," E.L.
"1750-1780'de
37
Jones ve G.E. Mingay (eds.),Land, Labour and Population of the Industrial
Revolution (London, 1967), s. 206-59, E Cronzet, "Bir ihracat Ekonomisine
Dogru: Ïngiltere'ninSanayi Devrimi Sirasmdaki Ïhracati," Explorations in
Economic History, cilt 17 (1980),s. 48-93; P.J.Cain ve A.G. Hopkins,
"Ïngiltere'ninDenizapri Yayihnasmin Politik Ekonomisi, 1750-1914," Economic
History Review, dizi 2, cilt 33, say1 4 (1980),s. 463-90.
38 Ahntiyi veren: H. Richmond, Statesmen and Sea Power (Oxford, 1964), s. 111;
bu strateji tartigmasi konusunda bagka ayrmtdar için de bkz. R. Pares "Amerikan
Usulü Harp Kargismda Avrupa Usulü Harp 1739-63," English Historical Review,
cilt 51, say1 103 (1936),s. 429-65; Wallerstein, Modern World System, cilt 2, s.
246 ve devami; G. Niedhart, Handel und Krieg in der Britischen Weltpolitik
1738-1763 (Munich, 1979), s. 64 ve devami.
39 L. Dehio, The Precarious Balance (London, 1963), s.118.
de tahminidir- çegitli kaynaklardan almmigtir; bunlarm arasmda
-hepsi

40 Rakamlar
Cipolla, Before the Industrial Revolution, s. 4, A. Armengaud,
"1700-1914'te

Avrupa'daki Nüfus," C.M. Cipolla (ed.),Pontana Economic History of Europe,

cilt 3
(1976),s. 22-76; NCMH, cik 8, s. 714; B.R. Mitchell, European Historical
Statistics, 1750-1970 (London, 1975), kisim A; A.W.Woodruff, Impact of
Western Man: A Study of Europe's Role in the World Econorny 1750-1960 (New
York, 1967), s. 104.
41 Corvisier, Armies and Societies in Europe 1494-1789, s. 113'te Child s, Armies
and Warfare in Europe 1648-1789, s. 42'dekinden farkh rakamlar verilmektedir -
ve bu ikisi, kimi zaman, ulusal ordular ve tek tek savaglarla ilgili olarak belli
birtakim eserlerde akmrilan verilerden de ayrilmaktadirlar.
42 Bu rakamlar, LW Cowie, Eighteenth-Century Europe (London,-1963), s. 141-
42'de yer alan biraz farkh rakamlarla birlikte, Anderson, Europe in the
Eighteenth Century, s. 144-45'ten aharuptir. Bunun gibi, daha yetkili gibi görünen
bir kaynagm iggi altmda da düzeltmeler yapilangtir. Boylece, 1779 rakamlari J.
Dull, The French Navy and American Independence (Princeton, N.J., 1979), ek
F'den; 1970 ylhna ait toplamlar, O. von Pivko Navies of the Napoleonic Era
(Newton Abbott, 1980), s. 30'dan ahnmadir (ancakbunun baglantih olarak bkz.
NCMH, cilt 8, s. 190.)
43 Bkz. apagidaki s. 135-137.
44 Bundan sonra säylenenler için bkz. McKay ve Scott, Rise of the Great Powers, s.
14 ve devann; Stoye, Europe Unfolding 1648-1688, bölüm 9; Wolf, Toward a
European Balance of Power, çegitli bälümleri; yan1 yazar, The Emergence of the
Great Powers 1685-1715 (New York, 1951), bölüm 1-7; NCMH, cilt 5, bölüm 9;
Leger ve Sagnac, La Préponderance française,çegitli bölümleri; ve.Hatton (ed.)
Louis XIV and Europe, çegitli bälümlert
45 L. Andre, Michel Le Tellier et Louvois (Paris, 1946 edn.); C. Jones,"Ancien

I
649
I

I
I
'
 I

Rëgime'de Askeri Devrim ve Fransiz Ordusunun Profesyonellegmesi," M. Duffy

(ed.), The Military Revolution and the State 1500-1800 (Exeter Studies in History,
sayi 1, Exeter, 1980), s. 29-48; Jenkins,History of the French Navy, bälüm 5.
46 Jones,Britain and the World, s. 100-110; aynt yazar, Country and Court 1658-
1714 (London, 1978), s. 106 ve devami; Padfield, The of Empires, cilt 2, bälüm 4.
47 McKay ve Scott, Rise of the Great Powers, s. 34 ve devami; Hatton (ed.),Louis
XIV and Europe, çegitli bölümleri.
48 NCMH, cilt 6, bölüm 7, Wolf, Toward a European Balance of Power, bölüm 4;
McKay ve Scott, Rise of the Great Powers, s. 43-50.
49 G. Symcox, The Crisis of French Seapower 1689-1697 (The Hague, 1974) çegitli
bälümleri; Jenkins,History of the French Navy, s. 69-8 8; Padfield, Tide of
Empires, cilt 2, bölüm 5.
50 Bu yorumlar için bkz. Symcox, Crisis of French Seapower, çegitli bälümleri;
Kennedy, Rise and Fall of British Naval Mastery, s. 76-80; G.N. Clarke, The
Dutch Alliance and the War Against Prench Trade 1688-1697 (New York, 1971
eda.) çegitli bölümleri; D.G. Chandler, "Dokuz Yd Savaglan Sirasmda, Giderlerini
Ingilizlerinkarquayarak Flander'e Gönderdikleri Kuvvetlerin Gücünde
Dalgalanmalar, 1688-1697, "War and Society, cilt I,¯sayt2 (Eylül 1983), s. 1-20,
S. Baxter, William III and the Defense of European Liberty 1650-1702 (Westport,
Conn., 1976 reprint), s. 288 ve devami.
51 McKay ve Scott, Rise of the Great Powers, s. 54-63; Wolf, Toward'a European
Balance of Power, bälüm 7; NCMH cilt 6, bälüm 12.
52 Bu savagraki askeri olay ve taktikler için bkz. G. Chandler, The Art of Warfare in
the Age of Marlborough (London, 1976 ); Barnett, Britain and her Army, s.152 ve
devami; McKay, Prince Eugene of Savoy, s. 58 ve devami.
53 Mahan, Influence of Sea Power upon History, bölüm 5; Kennedy, Rise and Fall of
British Naval Mastery, s..82-88, Padfield, Tide of Empires, cilt 2, s.156 ve
devami; Jones,Britain and Europe in the Seventeenth Century, bälüm 7; NCMH,
cilt 6, bölüm 11-12, 15.
54 Utrech Barigt için bkz. McKay ve Scott, Rise of the Great Powers, s. 63-66;
NCMH, cilt 6, bälüm 14. Asiento ayricaligi konusunda, bkz.. G.J.Walker, Spanish
Politics and Imperial Trade, 1700-1789 (Bloomington, 1979), bälüm 4.
55 J.W. Stoye, The Siege of Vienna (London, 1964); T.M. Barker,Double Egale and
Crescent (Albany, N.Y., 1967); McKay, Prince Eugene of Savoy, bölüm 3 ve 5;
NCMH, cilt 6, bölüm 19. Dogu Avrupa'daki askeri harbin özellikleri için bkz.
B.K. Kiraly ve G.E. Rotherberg (eds.),War and Society in Eastern Europe, cilt 1
(New York, 1979), äzellikle de s. 1-33, 361 ve devami.
56 XII. Charles konusunda bkz. R.M. Hatton, Charles XII of Sweden (London,
1968), ve yazarm NCMH, cilt 6, bälüm 20(i)'si ile, Roberts, Swedish Irnperial
Experience. Petro konusunda bkz. M.S. Anderson, Peter the Great (London,
1978); R. Wittram, Peter I: Czar and Kaiser, 2 cilt (Gättinggen, 1964)
B.M.Sumner, Peter the Great and the Emergence of Russia (London, 1940)
NCMH cilt 6, bölüm 20(i) ve 21.
57 McKay ve Scott, Rise of the Great Powers, s. 102.
58 Dehio, Precarious Balance, s. 102.
59 McKay ve Scott, Rise of the Great Powers, s. 92.
60 NCMH cilt 7, bälüm 9, Tek tek güçlerin politikalan konusunda bkz. A.M.
Wilson, French Foreign Policy During the Administration of Cardinal Fleury
(Cambridge, Mass., 1936); P. Langford, The Eighteenth Century 1688-1815:
British Foreign Policy (London, .1976), s. 71 ve devami; Kann, History of the
Habsburg Ernpire, s. 90 ve devami.

650

I
 I
I
I
I

i
I
and Trade in the
61 Padfield, Tide of Empires, cilt 2,
s. 194 ve devami; R. Pares, War
West Indies, 1739-1763 (Oxford, 1936); M. Savelle, Empires to Nations:
Expansion in America, 1713-1824 (Minneapolis, 1974), bölüm 6; Walter, Spamsh
Politics and Imperial Trade, özellikle de kisim 3, W.L. Dorn, Competition for
Empire 1740-1763 (New York, 1940). Avusturya Taht Savagi konusunda bkz.
NCMH, cilt 7, bölüri 17.
62 Dorn, Competition forEmpire, çegitli bölümleri; Pares, War and Trade, çegitli
bölümleri; aym yazar, "Amerikan Usulü Harp Kargismda Avrupa Usulü Harp,"
çeyitli bölümleri, NCMH, cilt 7, bölüm 20 ve 22; Padfield, Tide of Empires, cilt 2,
.s.

224 ve devami; Saville, Empires to Nations, s. 135 ve devami; C.M. Andrews,

"Ïngiliz-Fransiz Ticari Rekabeti, 1700-1750," American Historical Review, cilt 20
(1915),s. 539-56, 791-80; P.L.R. Higonnet, "Yedi Yil Savagmm Käkenleri,"
Journalof Modern History, cilt 40 (1968), s. 57-90.
63 Tekrar bkz. Carter, Dutch Republic in the Seven Years War, çegitli bälümleri;
Walker, Spanish Politics and Imperial Trade.
64 Genel anlamda Yedi Yd Savagi konusunda, bkz. NCMH, cilt 7, bölüm 20;
McKay ve Scott, Rise of the Great Powers, s. 192-200. Ïngilizleriniziedigi
politika, Niedhart, Handel und Krieg in der Britischen Weltpolitik, s. 121-38;
Jones,Britain and the World, s. 207 ve devami; E. Tunstall, William Pitt, Earl of
Chatham (London, 1938); J.S. Corbett, England in the Seven Years War: A Study
in Combined Strategy, 2 cilt (London, 1907); R. Savory, His Britannic Majesty's
Army in Germany During the Seven Years War (Oxford, 1966)'da ele
ahnmaktadtr. Fransizlarm canh çabalari isabetli bit biçimde Kennett, French
Armies in the Seven Years War; Avusturyahlarm iyilegen performansi da Duffy,
Army of Maria Theresa'da dile getirilmektedir. Rusya'nin baglardaki rolü ise
H.H. Kaplan, Russia and the Outbreak of Seven Years War (Berkeley, Calif.,
196 8 ) ve Duffy, Russia's, Army of Frederick the Great ve yararh
kargilagarmalarm da yapildigi J. Kunisch, Das Mirakel des Hauses Bradenburg
(Munich, 1978)'de Prusyahlarm performansi konusunda kisa ve äzlü bölümler
buluomaktadir.
65 Geçtigi yer, Kennedy, Rise and Fall of British Naval Mastery, s.106, ayrica bkz.,
Pares, "Amerikan Usulü Harp Kargisinda Avrupa Usufü Harp," çegitli bälümleri.
Pitt'in 1757-1762'de hükümette oldugu sirada kargikargiya bulundugu güçlükler
konusunda bkz. R. Middleton, The Bells of Victory (Cambridge, 1985).
66 Almtryi veren: H. Rosinski, "Gelecegin Global Savaglarmda Deniz Gücünün
Rolü," Brassey's Naval Annual (1947),s. 103. Fransizlarin Yedi Yil Savaglari
sirasindaki mali zaytfhklari konusunda tekrar bkz. Kennett, French Armies in the
Seven Years War, ve Ëosher,"Yedi Yil Savagmda Fransiz Donanmasmin
Finansmam," çegitli bölümleri
67 Yukarida säzü edilenler içia bkz. McKay ve Scott, Rise of the Great Powers, s.
253-58; NCMH, cilt 8, s. 254 ve devami; J.F. Ramsay, Anglo-French Relations
1763-70: A Study of Choiseul's Poreign Policy (Berkeley, Calif., 1939); H.M.
Scott, "Bourbon Donanmasmm Yeniden Ïnçaasmm Yedi Yd Savagmdan Sonra
Choisel'ün Stratejisi Için Önemi,"International History Review, cilt 1 (1979),s.
17-35; R. Abarca, "Klasik Diplomasi ve Bourbon 'Revanche' Stratejisi 1763-
1770," Review of Politics, cilt 32 (1970),s. 313-37; M. Roberts, Splendid
Isolation 1763-1780 (Stenton Lecture, Reading, 1970).
68 Bundan sonra söylenenler için·bkz. I R. Christie, War and Revolutions: Britain
1760-1815 (London, 1982), bölüm 4-6; P. Mackesy, The War forAmerica 1775-
1783 (London, 1964); B. Donoughue, .British Politics and the American
Revolution (London, 1964); G.S. Brown, The American Secretary: The Colonial

651
I
 Policy of Lord George Germain 1775-1778 (Ann Arbor, Mich., 1963); NCMH,
cilt 8, bölüm 15-19, ve okura yarar saglayacak denemeleri bir araya toplayan D.
Higginbotham (ed.),Recorsiderations on the Revolutionary War (Westport,
Conn., 1978), H.M. Scott, "Amerikan Devrimi Çaganda Ïngiltere'nin Dg
Politikast," International History Review, cilt 6 (1984),ve s. 113-25'te daha yeni
tarihli literatür bagarih bir biçimde gözden geçirilmektedir.
69 D. Syrett, Shipping and the American War 1775-83 (London, 1970), s. 243 ve
çegitli bölümleri.Ayrica bkz. N. Baker, Government and Contractors: The British
Treasury and War Supplies 1775-1783 (London, 1971); R.A. Bowler Logistics
and the Failure of the British Army in Amerika 1775-1783 (Princeton,
N.J.,
1975); E.E. Curtis, The Organization of the British Army in the American
Revolution (Menston, Yorkshire, 1972 reprint). Îçin Amerikahlar cephesi için bkz.
kusursuz bir inceleme olan D. Higgnbotham, The War of American Independence
(Bloomington, Ind., 1977 ed.).
70 Barnet, Britain and Her Army, s. 225.
71 Rakamlar, Kennedy, Rise and Fall of British Naval Mastery s. 111'den almmigtir.
Ayrica bkz. kusursuz bir çahyma olan Dull, French Navy and American
Independence, ve A.T. Patterson, The Other Armada: The Franco-Spanish
Attempt to Invade Britain in 1779 (Manchester, 1960). Igindiplomatik yönleri
için bkz. I. de Madariaga, Britain, Russia and the Armed Neutrality of 1780
(London, 1962); 5.F. Bemis, The Diplomacy of the American Revolution (New
York, 1935); ve Higginbotham, The War of American Independence, bölüm 10;
en son olarak da, Dull, A Diplomatic History of the American Revolution (New
Haven, Conn., 1985).
72 Bundan sonra söylenenler için bkz. McKay ve Scott, Rise of the Great Powers,
bölüm 8; NCMH, cilt 8, bölüm 9 ve 12; I. de Madariaga, Russia in the Age of
Catherine the Great (London, 1981).
73 Ehrman, Younger Pitt, cilt 1, s. 516-71, ve cilt 2, s. 42 ve devami; 4
and the World,
Jones,Britain
s. 252 ve devami; Binney, British Public Finance and
Administraiton; ve Fransa'nm 1780'll yillardaki ekonomisiyle yapilan
karplastirmalar için tekrar bkr. Crouzet,
"ingiltere

ve Fransa"; Mathias ve
O'Brien, "Îngiltere ve Fransa'da Vergilendirme, 1715-1810"; ve Nef, War and
Human Progress, s. 282 ve devami.
74 Askeri reformlar konusunda bkz. NCMH, cilt 8, s. 190 ve devami ve cilt 9,
bölüm 3; McNeill, Pursuit of Power, s. 158 ve devami; Strachan, European
Armies and the Conduct of War, s. 25 ve devami; R.S. Quimby The
Background Napoleonic Warfare (New York, 1957); D. Bien, "Fransiz
Aydmlanmasi Sirasinda Ordu: Reform, Tepki ve Devrim," Past and Present,
say: 85 (1979),s. 68-98; G. Rothenberg, The Art of Warfare in the Age.of
Napoleon (Bloomington, Ind., 1987). Seferlerin ilk agamalari konusunda, bkz.
M. Glover, The Nopoleonic Wars: An Illustrated History 1792-1815 (New
York, 1979); S.T. Ross, Questfor Viktory: French Military Strategy 1792-1799
(London/New York, 1973), bälüm 1-4; G. Rothenberg, Napoleon's Great
Adversaries: The Archduke Charles and the Austrian Army 1792-1814
(London, 1982), bölüm 2.
75 Ïngilizpolitika ve stratejisi, Jones,Britain and the World, s. 259 ve devanunda; -
Ehrman, Youner Pitt, cilt 2, kisun 4-5'te; Christie, Wars and Revolutions, s. 215-
326'das J.M. Sherwig. Guineas and Gunpowder: British Foreign Aid in the Wars
with France 1793-1815 (Cambridge, Mass., 1969), bälüm 1-4'de; M. Duffy,
"Devrim Fransa'sma Kargi Yapuan Savagta ÏngilizPolitikasi," O. Jones(ed.),
Britain and Revolutionary Conflict, Subversion and Propaganda (Exeter Studies in

652
 History, sayi 5, Exeter, 1983)'de; D. Geggus, "Pitt'in Karayipler Seferlerinin
Mallyeti, 1793-1798," Historical Journal,cilt 26, say1 2 (1983), s. 691-706'da eÏe
alinmaktadtr.
76 Almtiyi veren: Glover, Napoleonic Wars, s. 50. Napolyon'un stratejist ve komutan
yönleri için bkz. D.G. Chandler, The Campaigns of Napoleon (New York, 1966);
C. Barnett, Napoleon (London, 1978); Rothenberg, Art of Warfare in the Age of
Napoleon; ve G. Lefevre, Napoleon, 2 cilt (London/New York, 1966)'da yapilan
ayrmtih yorumlar.
77 Bkz. A.B. Rodger, The War of the Second Coalition, 1798-1801 (Oxford, 1964);
.P. Mackesy, Statesmen at War: The Strategy of Overthrow, 1798-1799 (London,
1974); E. Ingram, Commitment to Empire: Propehicies of the Great Game in
Asia, 1797-1800 (Oxford, 1981); Sherwig, Guineas and Gunpowder, böläm 6-7;
Rothenberg, Napoleon's Great Adversaires, bölüm 3. bin Fransiz cephesi için bkr.
Ross, Questfor Victory, bölüm 5-12; ve aym yazar, European Diplomatic History
1789-1815: France Against Europe (Malabar, Fla., 1981 reprint) bölüm 6.
Ruslarm müdahalesi, A.A. Lobanov-Rostovsky, Russia and Europe 1789-1925
(Durham, N.C., 1974), s. 43-64'te ve Duffy, Russia's Military Way to the West, s.
208 ve devammda ele ahamaktadir.
78 Jones,Britain and the World, s. 272-80; C. Emsley British Society and the French
Wars 1793-1815 (London, 1979), bölüm 4-5; Lefevre, Napoleon, cilt 1, bölüm 5
ve 7; Glover, Napoleonic Wars, s. 83-84. Ayrica bkz. E.L. Presseisen, Amiens and
Munich: Comparisons in Appeasement (The Hague, 1978).
79 Lefevre, Napoleon, cilt 1, bälüm 7 ve 9; Ross, European Diplomatic History,
bölüm 8; Chandler, Campaigns of Napoleon, kisim 7; Glover, Napoleonic Wars,
bölüm 3; Rothenberg, Napoleon's Great Adversaries, bölüm 5; Sherwig, Guineas
and Gunpowder, bölüm 7-8; Jones,Britain and the World, s. 281-87; Marcus,
Naval History of England, cilt 2, s. 221-302.
80 Bundan sonra söylenenler için bkz. Jones,Britain and the World, s. 289 ve
devami; E Crouzet, L'Economie Britannique et le Blocus Continental 1806-
1813, cilt 2 (Paris, 1958); ayni yazar, "Savaglar, Abluka ve Avrapa'daki Ekonomik
Degigiklikler, 1792-1815," Journal of Economic History, cilt 24 (1964),s. 567-
88; Kennedy, Rise and Fall of British Naval Mastery, s. 143-45; NCMH, cilt 9,
s. 326 ve devami; E.E Heckscher, The Continental System (Oxford, 1922).
1793-1815 mücadelesinin Íngilizekonomisi üzerindeki etkileri konusunda
yapilan tartyma için bunlara ek olarak bkz. Emsley, British Society and the
French Wars, bölüm 7-8; J.E.-Cookson, "Politik Aritmetik ve Savag, 1793-
1815," War and Society, cilt 1, sayi 3 (1983),s. 37-60, G. Hueckel, "Savag ve
Ïngiliz Ekonomisi, 1783-1815: Bir Genel Denge Çäzümlemesi," Explorations in
Economic History, cilt 10, sayi 4 (Yaz, 1973), s. 365-96; P. Deane, "Savag ve
Sanayilegme," Winter (ed.),War and Economic Development, s. 91-102; J.L
Anderson, "Fransa'ya Kargi Yapilan Savagm Îngiliz Ekonomisi Üzerindeki
Etkilerinin ÇegitliYönleri, 1793-1815," Australian Economic History Review,
cilt 12 (1972), 1-20.
s.
81 Bkz. yukaridaki Tablo 2. Ïngilizlerin sava; maliyesi konusunda bkz. N.J.
Silberling, "Büyük Britanya'nm Napolyon Savaglari Sirasindaki Mali ve Para
Politikast," QuarterlyJournalof Economics, cilt 38 (1923-24),s. 214-33; E.B.
Schurnpeter, "Îngiltere'deki Fiyatlar ve Devlet Maliyesi, 1660-1822," R.emew of
Economic Statistics, cilt 20 (1938),s. 21-37; A. Hope-Jones, Income Tax in the
Napoleonic Wars (Cambridge, 1939); P.O'Brien, British Financial and Fiscal
Policy in the Wars Against France, 1793-1815 (Oxf ord, 1984).
82 L. Bergeron, France Under Napoleon (Princeton, N.J., 1981), s. 37 ve devami,

653

I
I .
il I i I i iblallii inimaa.
. -I . nimi i -i-.......m.nl i . . . i · · · -..,..--·---··---
 milia.i - - - i.it i inns.lii.--BEEU•iti.ie v. ...,•Ğœ--MWilitigFlipilloimi

159 ve devama; G. Brunn, Europe and the French Imperium, 1799-1815 (New
York, 1938), bölüm4-5; S.B. Clongh, Franch: A History of National Economics
1789-1939 (New York, 1939), bölüm 2-3; Lefevre, Napoleon cilt 2, bälüm 1-4;
C. Trebilcock, The Industrialization of the Continental Powers 1780-1914
(London, 1981), s. 125 ve devami.
83 Bergeron, France Under Napoleon, s. 167 ve devami, 184 ve devami; Crouzet,
"Savaglar, Abluka ve Ekonomik Degigiklikler," çegitli bölümleri.
84 Bergeron, France Under Napoleon, s. 37 ve devami; Lefevre, Napoleon, cilt 2, s.
171 ve devami; Clough, France, bölüm 2-3.
85 Bundan sonra säylenenler için bkz. Bergeron, France Under Napoleon, s. 40-41;
Lefevre, Napoleon, cilt 2, s. 291; McNeill, Pursuit of Power, s. 198 ve.devami;
Brunn, Europe and the French Irnperium, s. 73-75; 110 ve devann; E.J.
Hobsbawn, The Age of Revolution 1789-1848 (London, 1962), s. 97; G. Rudé,
Revolutionary Europe 1783-1815 (London, 1964), bölüm 13 ve äzellikle s. 274-
75; S. Schama, "Savagin Getirdigi Zorunluluklar ve Hollanda'da Vergilendirme
Politikalari, 1795-1810," Winter (ed.),War and Economic Development, s. 111,
117, 128.
86 Almtiyi Glover Napoleonic Wars, s. 129; bu sözleg Guibert'in Devrim
veren:
oncesinde ucuza çikarmayi ve zaferin ganimetleriyle-geçinmeyi
"savap

bilen" bir
halk
"mali
sebepler yüzünden silahlariru birakmak zorunda degildir," yolundaki
dikkat çekici yorumu (NCMH, cilt 8, s. 217) ile ve Spencer Wilkinson'in Tilly
(ed.),Pormation of National States in Western Europe, s. 147-48; 152'de yer
verilen yorumlariyla karplagtirilabilir.
87 Glover, Napoleonic Wars, s. 140-141,
Jones,Britain and the World, s. 22, 317;
Sherwig, Guineas and Gunpowder bälüm 9-10.
88 Rakamlar, Glover, Napoleonic Wars, s. 152'den almmtytir; ayrica bkz. Chandler,
Campaigns of Napoleon, s. 734. Avusturya Ordusunun seferleri toparlanma
-ve

dönemi-- için bkz., Rotheriberg, Napoleon's Great Adversaries, s. 123 ve devami.

89 Yarimada Savag için, bkz. Glover, Campaigns of Napoleon; J. Weller, Wellington
in the Peninsula (London, 1962); R. Glover, Peninsular Preparation: The Reform
of the British Army; 1795-1809 (Cambridge, 1963); M. Glover, The Peninsular
War, 1807-1814; A Consice History (Newton Abbot, 1974); Sherwig, Guneas
and Gunpowder, s. 198 ve devami. Igin Fransa cephesi, J. Thiry, La Guerre d'
Espagne (Paris, 1964); Ross, European Diplomatic History, s. 276 ve devami;
G.H. Lovert, Napoleon and the Birth of Modern Spain, 3 cilt (New York,
1965)'de ele ahnmaktadu. Ïspanya'mn katkisimn änemi, The Spanish Ulcer: A
History of the Peninsula War (London, 1986)'da isabetli bir biçimde
vurgulanmaktadir.
90 Brunn, Europe and the French Imperium, bölüm 8; Rudé, Ret olutionary Europe,
bälüm 13-14; Lefevre, Napoleon, cilt 2, bölüm 7-8; J. Godechet, B.E Hyslop ve
D.L. Dowd, The Napoleonic Era in Europe (New York, 1971), özellikle de bälüm
8; G. Best War and Society in Revolutionary Europe, 1770-1870 (London, 1982,),
bölüm 11-13; R.J. Rath, The Fall of the Napoleonic Kingdom of Italy (New York,
1941), bölüm 1-2.
91 Crouzet, "Savaglar, Abluka ve Ekonomik Degigiklikler," çegitli bölümleri; Glover,
Napoleonic Wars, bälüm 4-5; Connelly, Napoleon's Satellite Kingdoms (New
York, 1965), çegitli bälümleri. Ruslarm politikasi için bkz., Chandler, Campaigns
of Napoleon, s. 739 ve devami; NCMH, cilt 9,
s. 512 ve devamt; Labonov-
Rostovsky, Russia in Europe, 1789-1825, çegitli bölümleri;.ve daha äneesi için H.
Ragsdale, Détente in the Napoleonic Era: Bonaparte and the Russians (Lawrence,
Kansas, 1980).

654
I

i
 92 Chandler, Campaigns of Napoleon, kisim 13-14; Glover, Napoleonic Wars, s. 160
ve devami; Ross, European Diplomatic History, s. 310 ve devama; A. Palmer,
Napoleon in Russia (New York, 1967); C. Duffy, Borodino and the War of 1812
(London, 1973); Lefevre, Napoleon, cilt 2, bälüm 9; G. Blond, La Grande Armée
1804/1815 (Paris, 1979).
93 Glover, Napoleonic Wars, s. 193; Sherwig Guineas and Gunpowder, bölüm 12-
13, äzellikle de s. 287-8 8; Rochenberg, Napoleon's Great Adversaries, s. 178 ve
devami.
94 Bu dönemle ilgili olarak yazilmig ve standart hale gelmig askeri ve diplomatik
tarihferin pek çogunda hemen hemen tümüyle göz ard2 edilmesi belki bu
.nitelikli
ylizdendir. Ayrintilar için bkz. E.B.Potter (ed.),Sea Power: A Naval History, 2.
baski (Annapolis, Md., 1981), bölüm 10 ve s. 392'deki bibliyografya: B. Perkins,
Prologue to War: England and the United States 1805-1812 (Berkeley, Calif.,
1961); A.T. Mahan, Sea Power in the Relations to the War of 1812, 2 cilt
(London, 1905); Marcus, Naval History of England, cilt 2, bölüm 16.
95 Ingram, Comrnitrnent to Empire, çegitli bölümleri; G.J.,Adler, "Ingiltereve
Hindistan'm Savunmasi- Sorunun Kökenleri, 1798-1815," Journalof Asian
History, cilt 6 (1972),s. 14-44.
96 Chandler, Campaigns of Napoleon, kisun 17; Glover, Napoleonic Wars, s. 212 ve
devami; Lefevre, Napoleon, cilt 2, bölüm 10; Blond, La Grand Armée, bälüm 16;
H. Lachouque, Waterloo (Paris, 1972), U. Pericoli ve M. Glover, 1815: The
Armies at Waterloo (London, 1973). •

97 1815'te vartlan anlagmalarm ayrmtilari için bkz. Sherwig, Guineas and

Gunpowder, bälüm 14; NCMH, cilt 9, bälüm 24; E.V. Gulick, Europe's Classical
Balance of Power (New York, 1967 edn.), çegidi bölümleri; C.K. Webster, The
Foreign Policy of Castlereagh, 1812-1815: Britain and the Reconstruction of
Europe (London, 1931); H.G. Nicolson, The Congress of Vienna (London/New
York, 1946); D. Dakin, "Viyana Kongresi, 1814-15 ve Öncesi," A. Sket (ed.),
Europe's Balance of Power 1815-1848 (London, 1979}.
98 Gulick, Europe's Classical Balance of Power, s. 304. Ayrica bkz. H. Kissinger, A
World Restored: Metternich, Castlereagh ant the Problems of Peace 1812-1822
(Boston, 1957).
99 Kapsamh literatürün kisa ve äzlü bir biçimde ele almismi gärmek için bkz., P.J.
Marshall, "Ingiltere'nin 18. yüzyilda Hindistan'daki yaydmasi: Tarihin Yeniden
Gözden Geçirilmesi," History, cilt 60 (1975),s. 28-43; ayrica bkz. Ingram,
Commitment to Empire'deki yorumlar.
100 Uzun mesafeli ticaretin änemi konusunda yapdmig yararh bir tartigma için bkz.
Eraudel, Wheels of Commerce, s. 403 ve devann. Konuya özellikle Îngiltere
açasmdan bakarken Patrick O'Brien'm "1793-1815
Tarihli Devrim ve Napolyon
Savaglarmm ÏngilizEkonomisinin Uzun Vadedeki Büyümesi Üzerinde Yapagi
Etki" baghkh bildirisinden yararlandim (Davis Center Paper, 1983).
101 Bu tür çahqmalar, Crouzet, "Bir Îhracat Ekonomisine Dogru," çegitli bölümlerinde;
Cain ve Hopkins, "IngilizlerinDenizaqiri Yaydmalarmm Politik Ekonomisi, 1750-
'

1814," çegitli bölumlerinde R. Davis, The Industrial Revolution and British

Overseas Trade (Leicester, 1979)'da; N.ER. Crafts, "ÏngilizEkonomisinin
Büyümesi, 1700-1831: Eldeki Bilgilerin Yeniden Gözden Geçirilmesi," Economic
History R.eview,dizi 2, cilt 36 (1983),s. 177-99'da ele ahamaktadir.
102 Bu ifadeyi E Crouzet, The Victorian Economy (London, 1982),
s. 1'de
kullanmaktadir.
103 Glover, Napoleonic Wars, s. 182-183.
104 Ahntlyt veren: Marcus, Naval History of England, cilt 2, s. 501.

I
655
 mmmmmmimmi .... - il - i i mmm-il
sings- mi• i

DÖRDÜNCÜ
BÖLÜM
SANAYÎLESME VE DEÓÎQEN GLOBAL DENGELER, 1815-1885

1 5. Pollard, Peaceful Conquest: The Industrialization of Europe 1760-1970

(Oxford, 1981) çegitli bälümleri. Sanayi Devrimini Batidaki tek tek ülkeler
temelinde. baçanh bir biçimde ele alan çahgmalar için bkz. T. Kemp,
Industrialization in Nineteenth-Century Europe (London, 1969); W.O.
Henderson, The Industrial Revolution on the Continent: Germany, France, Russia
1800-1914 (London, 1967 edn.); C. Trebilcock, The Industrialization of the
Continental Powers 1780-1914 (London, 1981); C.M. Cipolla (ed.),Fontana
Economic History of Europe, cilt 3, The Industrial Revolution (London, 1973)
A.S. Milward ve S.B. Saul, The Economic Development of Continental Europe
1780-1870 (London, 1973).
2 C.M. Cipolla, "Girig," Cipolla (ed.),Industrial Revolution, s. 7.
3 D. Landes, The Unbound Prometheus: Technological Change and Industrial
Development in Western Europe From 1750 to the Present (Cambridge, 1969), s. 41.
4 Aym eser.
5 Braudel, Civilarition and Capitalism, cilt 1, s. 42 ve devami.
6 Ayrmtdar için bkz. McNeill, Pursuit of Power, s. 185 ve devami; G. Rudé, Paris
and London in the Eighteenth Century: Studies in Popular Protest (New York,
1971), çegitli bölümleri.
7 T.S. Ashton, The Industrial Revolution 1760-1830 (Oxford, 1968 eda.), s.129.
Ingiliz ekonomisinde bu dönemde meydana gelen degigiklikleri inceleyen bagka
son derece bagarih çahymalar için bkz. Mathias, First Industrial Nation, çegitli
bölümleri; Hobs bawn, Industry and Empire, bölum'2-4 ve 6; ve Crouzet,
Victoriean Economy, ktsim 1; bir önceki paragrafEa yer alan nüfus ve GSMH
rakamlari buradan ahonugttr.
8 Landes Unbound Prometheus, s. 97-98.
9 Ashton, Industrial Revolution, s. 129. .
10 Mathias, First Industrial Nation, s. 5.
11 Bairoch,
"1750'den
1980'e Uluslararasi Sanayilegme Düzeyleri," siraslyla s. 296
ve 294. Bairoch bu önemli denernesindeki "Metodoloji Eki"nde, bu rakamlara
nasil ulagtigun tartigmaktadir. Ancak Bairoch'un varsaytmlari hiçbir gekilde
tartiplmaz degildir Ekz. A. Maddison, "Geligmig ve Geligmekte Olan Ü1kelerde
Kigi Bagma GSYH Düzeyleri Kargilagtirmalari, 1700-1980," Journal of Economic
History, cilt 43 (1983),s. 27-41.
12 Bairoch, "Uluslararasi Sanayilegme Düzeyleri," s. 290 ve devami; Crouzet,
Victorian Economy, Girig.
13 Woodruff, Impact of Western Man, çegitli bölümleri; D. Fieldhouse The Colonial
Empires: A Comparati ve Survey from the Eighteenth Century (London, 1966),
kisim 2; ayru, Economics and Empire 1830-1916 (London, 1973), çegitli
bölümleri.
14 Bu konuda bkz.V. Kiernan, European Empires from Conquest to Collaphse,
1815-1960 (London, 1982); Strachan, Eurpoean Armies and the Conduct of War,
bölüm 6.
15 Rakamlar Fieldhouse, Colonial Empires, s. 178'den ahnmigtir.
16 Bu konu çok kapsamh olarak D.R. Heandrich, The Tools-ofEmpire: Technology
and European Imperialism in the Nineteenth Century (Oxford, 1981), bölüm 2 ve
çeyitli bälümlerde ele ahnmaktadir.
17 E. Hobsbawn, The Age of Capital 1848-1875 (London, 1975), bälüm 7.
18 Bairoch, "Uluslararasi Sanayilegme Düreyleri," s. 291. Îngilizekonomisinin bu

656

I
 onydlardaki geniglemesinde görülen nispi yavaghšl vurgulayan (belkide fazlaca
vurgulayan) yeni bir çahyma için bkz. N.ER. Crafts, British Economic Growth
During the Industrial Revolution (Oxford, 1985).
19 Crouzet, Victorian Economy, s. 4-5.
20 Almtiyi veren: R. Hyam, Britain's Imperial Century 1815-1914 (London, 1975),
s. 47. Daha çok ayrmti için bkz. B. Porter, The Lion's Share: A Short History of
British Imperialism 1850-1970 (London, 1976) çegitli bölümleri; Cain ve
Hopkins, "Ingiltere'nin Denizagiri Yayilmasmm Politik Ekonomisi, 1750-1914,"
çegitli bölümleri; Crouzet, "Bir ihracat Ekonimisine Dogru," çeyitli bälümleri; J.B.
Williams, British CommercialPolicy and Trade Expansion 1750-1850 (Oxford,
1972), çegitli bölümleri.
21 P. Bairoch, "Avrupa'nin Gayri Safi Milli Hasilasi: 1800-1915," Journalof
European Economic History, cilt 5, sayl 2 (Sonbahar 1976), s. 282. Ayrica bkz.
apagidaki Tablo 10.
22 D. French, British Economic and Strategic Planning, 1905-1915 (London, 1982),
bälüm 1, "On Dokuzuncu Yüzyilda Politik Ekonomi ve Savag Sorunu," bu
dügünceler için iyi bir girig olugturmaktadir.
23 Bkz. H. Strachan, Wellington's Legacy: The Reform of the British Army, 1830-54
(Manchester, 1984).
24 Bunlar, A.T. Peacock ve J.Wiseman, The Growth of Public Expenditure in the
United Kingdom (London, 1976 eda.); ve P. Flora (ed.),State, Economy and
Society in Western Europe 1875-1975, cilt 1 (Frankfurt/London, 1983), äzellikle
de kisim 4, s. 441'de bulunan ve Ingif tere'nin GSMH'si ile devlet harcamalarmi
kabaca gösteren rakamlara dayah, makul varsayimlax.olarak görünmektedir.
25 Bu rakamlar, Michigan Üniversitesindeki Politik ve Sosyal Aragtirmalar Íçin
ÜniversitelerArasi Konsorsiyum araciligiyla bilgisayardan "Savaçm Korrelatlari"
baghgi altmda elde edilen basth verilerden ahnungtir.
26 C. Lloyd, The Nation and the Navy (London, 1961), s. 223.
27 Ayrmtdar için bkr. Kennedy, Rise and Fall of British Naval Mastery, bälüm 6; ve
äzellikle C.J.Barlett, Great Britain and Sea Power 1815-1853 (Oxford, 1963),
çeyitli bölümleri. Durumun bazi bölgelerdeki gärunümü için bkz. G.S. Graham,
Great Britain in the Indian Ocean: A Study of Maritime Enterprise 1810-1850
(Oxford, 1967); B. Gough, The Royal Navy and the North West Coast of
America 1810-1914 (Vancouver, 1971); G. Fox, British Admirals and Chinese
Pirates 1832-1869 (London, 1940).
28 A.G.L. Shaw (ed.),Great Britain and the Colonies 1815-1865 (London, 1970),
s. 2. Eu konuda, Hyam, Britain's Imperial Century, çegitli bölümleri; Porter,
Lion's Share, çegitli bälumleri; J. Gallagher ve R. Robinson, "Serbest Ticaret
Emperyalizmi," Economic History Review, dizi 2, cilt 6, sayt 1 (1953), s. 1-15'te
önem taµmaktadtr.
29 Ingilizlerinbüyüklük iddialari konusunda bkz. B Porter, Britain, Europe and the
World, 1850-1982: Delusions of Grandeur (London/Boston, 1983), bölüm 1;
B.J.
Wendt, "Serbest Ticaret ve Barig Säzlegmesi: îngittere ve Fransa Arasmda 1860'ta
Yapilan Cobden Anlagmasmm Önemi ûzerine," Vierteljahresschrift
fur Sozial-und
Wirtschaftsgeschichte, cilt 61
(1974),s. 29 ve devann. Ekonomi konusundaki
ayrmtilar için bkz. Cain ve Hopkins, "Ïngiltere'nin Denizaqiri Yayllmasima Politik
Ekonomisi," çegitli bälümleri; L.H. Jenks,Migration of British Capital to 1875
(London, 1963 basinn), Crouzet, Victorian Economy, bälüm 10-11 ve çegitli
bölümleri; Mathias, First Industrial Nation, bälüm 11; A.H. Imlah, Economic
Elements in the "Pax Britannica" (Cambridge, Mass., 1958). Ticaret/ödemeler
iligkisinde birbirlerinitamamlayici unsurlar S.B. Saul, Studies in British Overseas

I 657

I
i
 Trade 1870-1914 (Liverpool, 1960); ve J. Foreman-Peck, A History of the World
Economy: International Economic Relations since 1850 (Brighton, Sussex, 1983),
özellikle de bölüm 1-6'da isabetli bir biçimde ele almmaktadir.
30 Bu cartyma için bkz. Kennedy, Rise and Pall of British Naval Mastery, bölüm 7.
31 E Crouzet, "Bir ihracat Ekonomisine Dogru," s. 70.
32 Porter, Britain, Europe and the World, bölüm 1-2. Ingiltere'ningiderek daha
büyük oranda
"askerlikle
ilgili" sanayilere dayanmasmm tapdigi anlamlar
konusunda bkz P. Kennedy, Strategy and Diplomacy, 1860-1945; Eight Essays
(London/Boston, 1983), bölüm 3; French, British Economic and Strategic
Planning, çegitli bälümleri.
33 Ahntlyi veren: Higham, Britain's Imperial Century, s. 49.
34 Ekz. yukaridaki s. 131-133.
35 Kemp, Industrialization in Nineteenth century Europe, bölüm 2-3; Pollard
Peaceful Conquest, bölum 2-3; T. Hamerow, Restoration, Revolution, Reaction:
Economics and Politics in Germany (Princeton, N.J., 1958).
36 J. Droz, Europe Between Revolutions 1815-1848 (London, 1967), s. 18.
37 D. Thomson, Europe Since Napoleon (Harmondsworth, Mddsx., 1966 edn.), s.
111; ayrica bkz. Best, War and Society in Revolutionary Europe, kisim 3, A. Sked,
"Metternich'in Dügmanlari ya da Agagalardan Gelen Tehtlit," Sked (ed.), Europe's
Balance of Power 1815-1848 (London, 1979), bälüm 8.
38 F.R. Bridge ve R. Bullen, The Great Powers and the European States Systern 1815-
1914 (London, 1980), bälüm 2-3; Craig, Politics of the Prussian Army, s. 65 ve
devanu; R. Albrecht-Carrié, A Diplomatic History of Europe Since the Congress
of Vienna (London, 1965 edn.), bölüm 1 ve 3-4. Eu dänemde Prusya ve
Almanya'daki devlet meseleleri üzerine, kateme almmig en iyi inceleme, aruk, T.
Nipperdey, Deutsche Geschichte 1800-1866 (Munich, 1983'dir).
39 D. Showalter, Railroads and Rifles. Soldiers, Technology and the Unification of
Germany (Hamden, Conn, 1975), çegitli bölümleri; Dupuy, Genius for War,
bölüm 4-6; NCMH, cilt 10, The Zenith of European Power 1830-70, bälüm12
ve 19; L.H. Addington, The Patterns of War Since the Eighteenth Century
(Bloomington, Ind., 1984), s. 39 ve devami.
40 Tekrar bkz. Mamatey, Risek of The Habsburg Ernpire 1526-1815, çegitli
bölümleri; Kann, A History of the Habsburg Empire, Bölüm 3 ve 5.
41 A. Sked, "Metternich Sistemi, 1815-48," Sked (ed.),Europe's Balance of Power
1815-1848, bölüm 5; Bridge and Bullen, Great Powers and the European States
System, çegitli bölümleri;Albrecht-Carrié, Diplomatic History, bälüm 3-4; P.W.
Schroeder, "Doludizgin L Dünya Savagi," Journalof Modern History, cilt 44
(1972),s. 319-45 bu çalgma, yazarm Austria, Britan and the Crimean War: The
-

Destruction of the European Concert (Ithaca, N.Y., 1972) adh kitabmda yer alan
bazi yorumlarini tekrarlamaktadir.
42 Ahntlyt veren· C. McEvedy, The Penguin Atlas of Recent History
(Harmondsworth, Mddsx., 1982), s. 8; ayrica bkz. Droz, Europe Between
Revolutions, s. 170 ve devami.
43 G. Rothenberg, The Army of Francis Joseph(West Lafayette, Ind., 1976), s.xi, 61.
Ayrica bkz. A. Sked, The Survival of the Habsburg Empire: Radetzky, The
Imperial Army and the Class War, 1848 (London, 1979), kisim1.
44 D.F. Good, The Economic Rise of the Habsburg Empire, 1750-1914 (Calif.,
1984) bu konadaki en iyi çahqmadir.
45 Rothenberg, Army of Francis Joseph,s. 9; ve J. Niemeyer, Das Oesterreichische
Militarwesen im Umbruch (Osnabruck, 1979), s.43-45.
46 Ayrdan ädenekler konusunda bkz. Rothenberg, Army of Francis Joseph,s. 10, 41,

658
I

I
I
 |
I

46, 58; kuruluçIa ilgili güçlükler konusunda da bkz. G.A. Craig, "Avusturya
Ordusunda Komuta ve Personel Sorunlari, 1740-1866," M. Howard (ed.),The
Theory and Practise.of War (London, 1965), s. 43-67.
47 Rothenberg, Army of Francis Joseph,s. 19; Kann, History of the Habsburg
Empire, bälüm 6; A. Sked, "Metternich Sistemi," Europe's Balance of Power
1815-1848, çegitli bölûmleri.
48 Kisa ve özlü bir inceleme için bkz. R. Bullen, "Fransa ve Avrupa, 1851-48: Yenilgi
ve Toparlanma Sorunlart," Sked (ed.),Survival of the Habsburg Empire, s. 122-
44. Ekonomi tarihi olarak tekrar bkz. Clough, France: A History of National
Economics, çegitli bölümleri; E Caron, An Economic History of Modern France
(New York, 1979), kisim 1; T. Kemp, Economic Forces in Prench History
(London, 1971), bälüm 6-8, 10.
49 Bullen, "Fransa ve Avrupa, 1815-48," s. 125-126.
50 Aym eser.
51 McNeill, Pursuit of Power, s. 213, 57 numarah dipnot.
52 Milward ve Saul, Economic Development of Continental Europe 1780-1870, s.
307-9. Ayrica bkz. Clough, Prance, s. 41 ve devami; Trebilcock, Industrialization
of the Continental Powers 1780-1914,
s. 130 ve devami; Kemp, Economic Forces
in French History, s. 106 ve devami.
53 Bairoch,
"1750'den
1980'e Uluslararasi Sanayilegme Düzeyleri," s. 296'daki
Tablo 10'a gäre hesaplanmistir. Ayrica bkz. R.E. Cameron, "1815-1914'te

Fransa'da Ekonomik Büyüme ve Durgunluk," Journalof Modern History, cilt 30

(1985), s. 1-3'te verilen rakamlar.
54 Bu tartigmalar için bkz. Caron, Economic History of Modern France, özellikle de
bölüm 1. P.O'Brien ve C. Keydor'in incelemeleri, Economic Growth in Britain and
France 1780-1914 (London, 1978) de, daha änceki çahqmalari düzeltici nitelikte
oldugundan yararl1dir; ancak bu kitap, yazarlarmin '"ulusal
güç'ün merkantilist
çevreferde geçerli olan terimleri" 176) diye adlandirdiklart
(s. konuyla ilgili
olmadigi için bizimçözümlememiz açasindan o kadar önem tagimamaktadir.
O'Brien ve Keydor'un_kargilagtirmali istatistikleri ele ahy biçimlerinegetirilen
eleptiriler için bkz. V. Hentschel, "19.
Yüzyihn Ortasindan Birinci Dünya Savagma
Kadar Ingiltere,Fransa ve Almanya'da Üretim, Büyüme ve Verimlilik,"
Vierteljahresschrift furSozial-und Wirtschaftgeschichte, cilt 68
(1981),s. 457-310.
55 R. Cameron, France and the Economic Development of Europe 1800-1914
.
(Princeton, N.J. 1961); Trebilcock, Industrialization of the Continental Powers, s.
176 ve devami; A. Rowley, Evolution économique de la Prance de'milieu du xixe
siécle à 1914 (Paris, 1982), s. 413 ve devami.
56 McNeill, Pursuit ofPower, s. 226 ve devann. Fransizlardaki taktik ve stratejik
(ve
aym zamanda teknik) yenilikler, C.E. Hamilton, "Krallik Donanmasi, La Royale
ve Donanma Harbinin Militarizasyonu, 1840-1870," Juornalof Strategic Studies,
cilt 6 (1983), 182-212'de isabetli bir biçimde karplayttrilmaktadir.
s.
57 Padfield'in yaptigi tanim: Ekz. Tide of Empires, cilt 1, änsöz. Tekrar bkz. Bullen,
"Fransa ve Avrupa," çegitli bölümleri. Fransa'nin sämürgecilik çabalari,
Fieldhouse, Colonial Empires, bölüm 13'te kisaca ele almmaktadir.
58 Bu, Palmerston'un Nisan 1848'de kullandigt terimdi: Bkz. NCMH, cilt 10,
s. 260.
Rusya'nm 18 15'ten sonraki uluslararasi konumuyla ilgili genel nitelikli
incelemeler için bkz. Bridge ve Bullen, Grear Powers and the European
States
System, çegitli bölümleri, Lobanov-Rostovsky, Russia and Europe 1789-1825,
çegitli bölümleri; R.W. Seton-Watson, The Russian Empire 1801-1917 (Oxford,
1967), bölüm 9.
59 Bkz. M.E. Falkus, The Industrialization of Russia 1700-1914 (London, 1972),

|
659
 I

bälüm 4'teki tartyma; W.C. Blackwell, The Beginnings of Russian Industriahzation,

1800-1860 (Princeton, N.J.1968);ve aym yazar, The lndustrialization of Russia:
An Historical Perspective (New York, 1970), bölüm 1-2.
60 Bairoch, "Avrupa'am Gayri Safi Milli Hasilasi, 1800-1975," Tablo 4, s. 281.
61 Aym eser, Tablo 6, s. 286.
62 Kochan ve Abraham, Making of Äfodern Russia, s. 164.
63 Aym eser, bälüm 9-10; Trebilcock, Industrialization of the Continental Powers,
bölüm 4; Falkus, Industrialization of Russia, bälüm 4-5; Dukus, Emergence of the
Super-Powers, bölüm 3-4.
64 J.S. Curtiss, The Russian Army Under Nicholas I. 1825-1855 (Durham, N.C.,
1965 ) çeyitli bälümleri, Best, War and Society in Revolutionary Europe, bölum
18; Seton-Watson, Russian Empire, s. 289 ve devami; J. Keep, "Romanov
Hükümdarlarmm Askeri Üsluplari," War and Society, cilt 1, say1 2 (1983),s. 61-
84. Ingiliz-Rus rekabeti için bkz. D. Gillard, The Struggle for Asia 1828-1961
(London, 1977); E. Ingram, The Beginning, of the Great.Game in Asia 1828-1834
(Oxford, 1979); Ingram (ed.),"Asya'daki Büyük Oyun," International History
Review, cilt 1, sayi 9 (Nisan 1980), özel sayl.
65 Curtiss, Russian Army Under Nicholas I, s. 310-11.
66 Eldeki incelemeler arasmda en iyisi, J.S. Curtiss, Russia's Crimean War (Durham,
N.C., 1979)'dur; aynea bkz. A. Seaton, The Crimean War: A Russian Chronicle
(London, 1977), çegitli bolümleri;aym yazar The Russian Army of the Crimea
(Reading, Berkshire, 1973).
67 D.W. Mitchell, A History of Russian and Soviet Sea Power (New York, 1974),
bälüm 8.
68 Bu ayrmtilar için bkz. Curtiss, Russia's Crimean War, çeyitli bölümleri; Seaton,
Crimean War, çegitli bölümleri;Seton-Watson, Russian Empire, s. 319 ve devanu;
Blackwell, Beginnings of Industrialization in Russia, s.183 ve devami; ve W.
Baumgart, The Peace of Paris, 1856 (Santa Barbara, Calif., 1981), s. 68-80'de çok
iyi bir özet yer almaktadir; ahnti buradan yap11mtytir.
69 Baumgart, Peace of Paris, s. 72-74; Seton-Watson, Russian Empire, s. 248;
Pintner, "Rusya'da Kirim Savagi Döneminde Enflasyon," American Slavic and
East European Review, cilt 18 (1959),s. 85-87.
70 Baumgart, Peace of Paris, s. 25-31.
71 Aym eser, s. 31 ve devami, Barnett, Britain and Her Army, s. 283-91; E.M. Spiers,
The Army and Society 1815-1914 (London, 1980), bölüm 4; J.A.S. Grenville,
Europe Reshaped 1848-1878 (London, 1976), bölüm10.
72 O. Anderson, A Liberal State at War (London, 1967), çegitli bölümleri. .

73 Bu rakamlar, Michigan ÜniversitesindekiPolitik ve Sosyal Aragtirmalar Için

ÜniversitelerArasi Konsorsiyum aracthgiyla bilgisayardan "Savagin Korrelatlari"
baghgi altmda elde edilen basih verilerden almmigttr.
74 Tekrar bkr. MacDonagh, Liberal State at War; Schroeder, Austria, Britain and the
Crimean War, Baumgart, The Peace of paris ve N. Rich, Wyh the Crimean War?
A Cautionary Tale (Hanover, N.H., 1985), s. 157 ve devami ile kargilagtirilabilir.
Bunlar Palmerston'un kavgaci tonu üzerinde çok daha fazia durmaktadirlar.
75 Alintlyt veren: D.C.B. Lieven, Russia and the Origins of the First World War
(London, 1983), s. 21. Ayrica bkr. D. Beyrau, Militär und Gesellschaft im
vorrevolutionaren Russland (Gättingen, 1984).
76 W.E. Mosse, Alexander II and the Modernization of Russia (New York, 1962
edn.), çegitli bölumleri; Kochan ve Abraham, Making of Modern Russia, bölüm
10; Seton-Watson, Russian Empire, kasim 4; Falkus, Industrialization of Russia
1700-1914, bölüm 5; Blackwell, Industrialization of Russia, bölüm 2.

660
 77 Tekrar bkr. Dukes, Emergence of the Super-Powers, bölüm 3-4; Gollwitzer,
Geschichte des Weltpolitischen Denkens cilt 1, bölüm 3-4.
78 K. Bourne, Britain and the Balance of Power in North America 1815-1908
(London, 1967)'de ele almmaktadir.
79 "Savagm Korrelatlari" baghkh basih bilgisayar verileri; demiryollari mil
uzunluklari için,-bkz.W.W. Rostow, The World Economy, History and Prospect
(Austin, Texas, 1978), s. 152. Ayrica bkz. W.H. Becker ve S.E Wells, Jr. (eds.),
Economics and World Power: An Assessment of American Diplomacy Since 1789
(New York, 1984), s. 56 ve devami.
0 Amerikan Iç Savagiyla ilgili literatur insarn hayrete dügürecek kadar genigtir.
Benim en yararh buldugum çahymalar gunlardir: H. Hattaway ve A. Jones,How
the North Won: A Military History of the Civil War (Urbana, III., 1983); P.J.
Parish, The American Civil War (New York, 1975); A.R. Millett ve P. Maslowski,
For the Common Defense: A Military History of the United States of America
(New York, 1984), bölüm6-7; R.F.Weighley, History of the.United States Army
(Bloomington, Ind., 1984 edn.), bölüm 10-11; Ropp, War in the Modern World, s.
175-194; Addington, Patterns of War, s. 62-82.
81 Millett ve Maslowski, For the Common Defense, s. 155.
82 R.E Weigley, The American Way of War: A History of the United States Millitary
Strategy and Policy (Bloomington, Ind., 1977 edn); Millett ve Maslowski For the
Common Defense, çegitli bölümleri.
83 Bu konumla ilgili kisa ayrmtilar için bkr. K. Boume, Victorian Poreign Policy
1830-1902 (Oxford, 1970), s. 90-96; daha çok ayrinti için de. E.D. Adams, Great
Britain and the American Civd War, 2 cilt (London, 1925).
Inheritance
84 J. Luvaas, The Military Legacy of the Civil War: The European
(Chicago, 1959), çegitli bölümleri.
85 Avrupa'da Kiram Savagt sonrasi diplomasi için bkz. Bridge ve Bullen, Great
Powers and the European State System, s. 88 ve devami; Albrecht-Carrié,
Diplomatic History, s. 94 ve devami; W.E. Mosse, The Rise and Pall of the
Crimean System 1855-71 (London, 1963); NCMH cilt 10, s. 268 ve devami;
A.J.P. Taylor, The Strugglefor Mastery in Europe 1848-1918 (Oxford, 1954), s.
83 ve devami.
86 Rothenberg, Army of Francis Joseph,s. 52 ve devami.
87 McNeill, Pursuit of Power, bölüm 7; C. Harvie, War and Society in the 19th
Century, blok 4, unite 10; War and Society (The Open University Bletchley, 1973)
Strachan, European Armies, bölüm 8; Ropp, War in the Modern'World, bölüm 6;
Showalter, Railroads and Rifles, çegitli bälümleri; NCMH, cilt 10, bölüm 12; M.
Glover, Warfare fromWaterloo to Mons (London, 1980), kisim 2-3.
88 Prusya'da askeri geligmeler için, tekrar bkz. Dupuy, Genius for War, s. 75 ve
devamt; Showalter, Railroads and Rifles, çeyitli bälümleri; Strachan, European
Armies, s. 98 ve devami. 18663da yapilan yanhglar için bkz. M. van Creveld,
Command in War (Cambridge, Mass., 1985), bälüm 4-; G.A. Craig, The Battle of
Koeniggratz (London, 1965), çegitli bälümleri. Igin Avusturya cephesi,
Rothenberg, Army of Francis Joseph,s. 66 ve devaminda özet olarak
verilmektedir.
89 Tekrar bkz. Van Creveld, Command in War, s. 140 ve devami; M. Howard, The
Franco-Prussian War (London, 1981 edn.), çegitli bölümleri.
90 Askeri ayrmtilar için bkz. Craig, Koeniggratz, çegitli bälümleri; diplomatik ve
politik ortam için bkz. O. Pflanze, Bismarck and the Development of Germany:
The Period of Unification 1815-1871 (Princeton, N.J., 1963), bölüm13-15.
91 Howard, Franco-Prussian War, bu olaylari olaganüstü ba anyla ele almaktadir.

661
I I
 I

Fransizlarm askeri zayifhklari için ayrica bkz. R. Holmes, The Road to Sedan:
The French Army 1866-70 (London, 1984).
92 Howard, Franco-Prussian War, s. 1; ve Fransiz tarafi için Holmes, Road to Sedan,
çeyitli bälümleri.
93 Kaba rakamlar Flora, State, E conorny and Society in Western Europe 1815-1975,
cilt 1; ve B.R. Mitchell, European Historical Statistics 1750-1975
(2nd,edn., New
York, 198 1)'de bulunmaktadir: Säzgelimi, kämürle ilgili rakamlar,
s. 381
v.b.
Iki
ulkeninekoncimilerinin kargilaçtirmah çözümlemeleri için tekrar bkz. Trebilcock,
Industrialization of the Continental Powers, bölüm 2-3; Kemp, Industrialization in
Nineteenth-Century Europe, bälüm 3-4; Landes, Unbound Prometheus, bölum 4.
94 Fransa-Prusya Savagmdaki diplomasi konusu, Taylor, Struggle
17; W.E. Mosse, The European Powers and the German
forMastery, s. 201-
Question1848-1870
(Cambridge, 1958); E. Kolb (ed.),Europe und die Reichsgründung (Historische
Zeitchrift, Ek 6, Munich, 1980), çegitli bölümleri; Bridge ve Bullen, Great, Powers
and the European States System, s. 108 ve devamanda ele ahnmaktadir.
95 Bu konada bkz. A. Mitchell, The German Influence in France After 1870: The
Pormation of the French Republic (Chapel Hill, N.C., 1979);
ve aym yazar,
Victors and Vanquished: The German Influence on Army and Church in France
after 1870 (Chapel Hill, N.C., 1984).
96 Bkz.Taylor,Struggle for Mastery in Europe, s. xxiv-xxvi'daki aydmlatici rakamlar
(ves. xxiii, 4 numarali dipnottaki yorum); ayrica D. Mack Smith, Italy: A Modern
History (Ann Arbor, Mich., 1959), ve C.J. Loweve F. Marzari, Italian Foreign
Policy 1870-1940 (London, 1975).
97 P.W. Schroeder'in kullandigt terimleri kullarursak, "Ortadakilerin Kaybolugu: 1870'in
Avrupa Sistemi ÜzerindekiEtkisi," International History Review, cilt 6
(1984), s. 4.
98 Bunun tagsdigi anlamlar için bkz. ayni eser, çegidi bölümleri.
99 Taylor, Struggle for Mastery in Europe, s. 218 ve devami; Bridge ve Bullen, Great
Powers and the European State System, s. 112 ve devanu; W.L. Langer, European
Alliances and Alignments 1871-1890 (New York, 1950 edn.), çegitli bölümleri,
Grenville, Europe Reshaped 1848-1878, bölüm 18. Ingilizlerinpolitikasi, K.
Hildebrand, "Büyük Britanya ve Alman Reich'mm Kurulugu," Kolb
und die Reichsgründung,
(ed.),Europa
s. 37 ve devammda genig olarak ele almmaktadtr.
100 Bu konuda yap11an iyi bir tartigma için bkz. A. Hillgruber, Bismarcks
Aussenpolitik (Freiburg, 1972); kisa bir özeti de, ayni
yazar, die gescheiterte
Grossmacht: Eine Skizze des Deutchen Reiches 1871-1945 (Düsseldorf, 1980), s.
17-30'da yer almaktadir.
101 A. Hillgruber, '"Ufukta Beliren Sava¢ Bunahmi, 1875," Bchulin (ed.),
Gedenkschrift Martin Göhring Studien
zur europäischen Geschichte (Wiesbaden,
1968), s.239-53; P. Kennedy, The Rise of the Anglo-German Antogonism, 1860-
1914 (London/Boston, 1980), s. 29-31.
102 Hillgruber, Die gescheiterte Grossmacht, s. 30 ve devami; daha
uzun vadeli
sorunlar konusunda yapilmq aydmlatici taragmalar için bkr. D. Calleo, The
German Problem Reconsidered: Germany and the World Order, 1870 to the
Present (New York/Cambridge, 1978), äzellikle de bölüm 2-4; W.D. Gruner, Die
deutsche Frage.· Ein Problem der europäischen Geschichte seit 1800 (Munich,
1985), çegirli bälümleri; K. Hildebrand, "Devlet Sanati mi Yoksa Sistemin
Getirdigi Bir Zorunluluk mu? Bir Dünya Gücü Sorunu Olarak 'Almanya
Meselesi,"' Historische Zeitschrif, sayi 228 (1979).
103 Taylor, Struggle forMastery in Europe, s. 228 ve devami; Langer European
Alliances and Alignments, bälüm 3-5; B. Jelavich,The Great Powers, the
Ottoman Empire, and the Straits Question1870-1887 (Bloomington, Ind, 1973). ·

662

I
104 Almtiyi veren: Seton-Watson, Russian Empere, s. 455. Konuyu donanma açismdan
gärmek için bkz. Mitchell, A History of Russian and Soviet Sea Power, s. 184-90.
Daha genel bir kapsamda görmek için de bkz. B.H. Samoer, Russia and the
Balkans 1870-1880 (London, 1937).
105 Ekz. Beyrau'nun (Rusya üzerine), Rumpler'm da (Avusturya-Macaristan üzerine)
denemeleri, Kolb (ed.),Europa und die Reichsgriandung;Taylor, Struggle for
Mastery in Europe, bälum 12; Langer, European Alliances and Alignment, bölüm
6-7; W.Windelband, Bismarck und die europ¿iischen Grossmachte 1878-85
(Essen, 1940); B.Waller, Bismarck at the Crossroads (London, 1974).
1g6 Taylor, Struggle for Martery in Europe, bölüm 13; Langer, European Alliances
and Alignments, bölüm 7-9; NCMH, cilt 11, bölüm 20-22.
107 Kennedy, Rise and Pall of British Naval Mastery, s. 189-90.

BE§ÍNCÍ
BÖLÛM

ÍKÌKUTUPLU BIR DÜNYANIN DOÖU§U VE "ORTA GÜÇLER"ÏN

BUNALIMI· BIRÎNCIBÖLÜM, 18 85-1918

1 Genig ayrmti için bkz. S.E. Crowe, The Berlin West African Conference 1884-
1885 (Westport, Conn., 1970.reprint). Genel anlamda ortam konusunda
tekrar
Alliances and Alignments, bälüm 9; NCMH, cilt 11,
bkz. Langer, European
bälüm 20-22; E.A. Benians et al (eds.),The Cambridge History of the British
Empire, cilt 3, The Empire-Commonwealth 1870-1919 (Cambridge, 1959)'un
çegitli bölümleri.
2 Genel antamda bkz.D.M. Pletcher,"Ekonomik Büyüme ve Diplomasi Alanmda
Yapilan Ayarlamalar, 1861-1989," W.H. Becker ve S.F. Wells (eds.), Economics
and World Power: An Assesment of American Diplomacy Since 1789 (New York,
1984), 5.119-71; M. Plesur, America's Outwart Thrust: Approaches to Foreign
Affairs 1865-1890 (DeKalb, III, 1971), s, 151 ve devami; W.A. Williams, The
Roots of the Modern American Empire (New York, 1969), s. 262.
3 Crowe, Berlin West Africa Conference, s. 220.
4 G.F. Hudson, The Far East in World Affairs (2ndedn., London, 1939), s. 74.
5 Genel nitelikli bu olaylar çahymalarda izlenebilir. G. Barraclough, An
zu
Introduction to Contemporary History (Harmondsworth, Mddx., 1967), bälüm
3-4; A. de Porte, Europe Between the Super Powers (New Haven/London, 1979)
bölüm 1-5; NCMH, cilt 12, The Shifting Balance of World Forcës, 1898-1965,
çegitli bölümleri; W.R. Keylor, The Twentieth-Century World: An International
History (Oxford, 1984), kisim1; J. Bartlett, The Global Conflict, 1880-1970: The
International Rivalry of the Great Powers (London, 1984), bälüm1-9; F.H.
Hinsley, Power and the-Pursuit of Peace (Cambridge, 1967), s. 300 ve devamt.
6 Barraclough, Conteporary History, bälüm 3; F. Fischer, War of Illusions: German
Policies from 1911 to 1914 (London, 1975), bölüm 3; Kennedy, Rise and Fall of
British Naval Mastery, bölüm 7.
7 J.A.S. Grenville, Lord Salisbury and Foreign Policy: The Close of the Nineteenth
Century, 1895-1902 (London, 1964), s. 165-66; daha genel olarak da W.L.
Langer, The Diplomacy of Imperialism1890-1902 (2ndedn., New York, 1965),
bölüm 3 ve s. 505.
8 Fischer, War of Illusions, s. 36 ve devami.
9 Ayni eser, s. 35.
10 P. Kennedy, Strategy and Diplomacy 1860-1965: Eight Essays (London, 1983), s.
157-58'den aktarilmaktadir.

663
 11 H. Gollwitzer, Geschichte des weltpolitischen Denken, cilt 2, Zeitalter des
Imperialismus und Weltkriege (Göttingen, 1982), s. 198.
12 P. Kennedy, The Rise of the Anglo-German Antagonism, 1860-1914
(London/Boston, 1980), bölüm 16-17.
13 Ayni yazar, Strategy and Diplomacy, s. 46; Keylor, Twentieth-Century World, s.
27 ve devami.
14 Amery'nin H.J. Mackinder hakkmdaki yorumu, "Tarihin Co ,rafya Ekseni,"
Geographical Journal,cilt 23, sayi 6 (Nisan 1904), s. 441.
15 Thucydides, The Peleponnesian War (Harmondsworth, Mddsx., 1954), s. 49. Bu
görüç üzerine yapilmig bir tartigma için bkz. R. Gilpin, War and Change in World
Politics (Cambridge, 1981).
16 Landes, Unbound Prometheus, s. 259.
17 Bu rakamlar, Michigan Üniversitesindeki
Politik ve Sosyal Aragtirmalar Îçin
Universitelerarasi Konsorsiyum aracillglyla bilgisayardan "Savaym Korrelatlari"
baghgialtinda elde edilen basih verilerden almmigur.
18 C.E. Black et al., The Modernization of Japanand Russia: A Comparative Study
(New York, 1975), s. 6-7, ve artik klasik hale gelmig tarihçe için bkz. W.W
Rostow, The Proces of Economic Growth (2ndedn., Oxford, 1960).
19 Ayni eser.
20 Bu rakamlar Bairoch, "Uluslararasi Sanayilegme Düzeyleri", s. 292, 302'den
almmigttr.
21 "Correlates of War," bilgisayardan elde edilen basih veriler.
22 Ayni kaynak.
23 Bairoch, "Uluslararasi Sanayilegme Düzeyleri," s. 292, 299.
24 Ayni eser, s. 296, 304.
25 C. Barnett, The Collapse of British Power (London/New York, 1972), s. xi.
26 Wright, Study of War, s. 670-671.
27 Aynt eser. Wright, Birlegik Devletlerle ilgili 1890 rakamun 40.000 olarak
vermektedir; bunun yanlig oldugu bellidir.
28 Bkz. yukardaki s. 188-89.
29 Bkz. yukardaki Tablo 14. Eu dönemdeki genel italya tarihi D. Mack Smith, Italy,
A Modern History (Ann Arbor, 1969), s. 101 ve devammda, C. Seton Watson,
Italy fromLiberalism to Fascism (London, 1967), s. 129-412'de ele almmaktadir.
New Cambridge Modern History, cilt 11, 1870-98'de bir
"italya"

bälümü
olmadigi, cilt 12, 1898-1945'te ise, ancak bir kaç sayfa buluodugu (s.482-87)
gärülmektedir.
30 Kemp, Industrialization in Nineteenth-Century Europe, bälüm 6.
31 Ekz. apagidaki çahymada yapilan göndermeler: A. Tamborra, "Italyan Sanayiinin
Yükseligi ve Balkanlar,"
Journalof European Economic History, cilt 3, sayi 1
(1974), s. 87-120. Bu konuda yararh olan bagka çahymalar da gunlardir: G. Mori,
"Îtalya'da Sanayilegmenin Baglangici," Journalof European Economic History, cift
4, say1 1 (Ilkbahar 1975), s. 79-94; aym yazar, "Îtalya'da Sanayileyme Süreci: Bazi
Öneriler,Meseleler ve Sorular," Journalof European Economic History, cih 8, sayi
1 (11kbahar, 1979), s. 60-82; Trebilcock, Industrialization of the
continental
Powers, 1780-1914, böllim 5; Pollard, Peaceful Conquest, s. 229-32; Seton-
Watson, Italy fromLiberalism to Fascism, s. 284 ve devami; S.B. Clough, The
Economic History of Modern Italy, 1830-1914 (New York, 1964); L. Cafagua,
"Italya'da Sanayi Devrimi, 1830-1914," C. Cipolla (ed.),Fontana Economic ,

History of Europe, cilt 4, ki sun 1, _The of Industrial Societies, s. 287-325.

32 A.S. Milward ve S.B. Saul, The Development of the Economies of Continental
Europe 1850-1914 (Cambridge, Mass., 1977), s. 253 ve devami; J.S. Cohen,

664
 "îtalya'daki
Sanayilegmenin Finansmani, 1894-1914: Geç Kalan Bir Ülkede
Gerçekten Kismi Degigim," Journalof Economic History, cilt 27 (1967),s. 363-
82; V. Castronovo, "Îtalya'nmAtihmi: Sorunun Eleptirici Gözle Yeniden
incelenmesi,"Journal of Italian History, cilt 1 (1978),s. 492-510.
33 R.J.B. Bosworth, Italy, the Least of the Powers: Italian Foreign Policy Before the
First World War (Cambridge, 1979), s. 4.
"italya'nm

34 Bkz. Askeri Açidan Yeterligi" konusunda Journalof Strategic Studies,

cilt 5, sayi 2
(1982),s. 248 ve devammda yer alan ilginç (vebütünüyle iç karartici)
makaleter;
J. Gooch,
"1915'ten
ÖncekiItalya: Zayif Durumda Olano Sagkmhgi,"
E.R. May (ed.),Knowing One's Enemies: Intelligence Assesment Before the Two
World Wars (Princeton, N.J. 1984), s. 205 ve devami; J. Whittam, The Politics of
the Italian Army 1861-1918 (London, 1977), çegitli bölümleri ve aym yazar,
"Savag Hedefleri ve Strateji: Îtalyan Hükumeti ve Bagkomutanhk 1914-1919," B.
Hunt and a. Preston (eds.) War Aims and Strategic Policy in the Great War
(London, 1977), s. 85-104.
35 P. Halpern, The Mediterranean Naval Situation, 1908-1914 (Cambridge, Mass.,
1971), bölüm 7; A.J.Marder, The Anatomy of British Sea Power (Hamden,
Conn., 1964 reprint), s. 174-75.
36 Bosworth, Italy the Least of the Great Powers, çegitli bölümleri. Ayrica bkz. aym
yazar, Italy and the Apprõach.of the First World War (London, 1983), Lowe ve
Marzari, Italian Foreign Policy, 1870-1940, çegitli bälümleri.
37 P. Kennedy, "Birinci Dünya Savag ve Uluslaratasi Güç Sistemi," S.E. Miller (ed.),
Military Strategy and the Origins of the First World (Princeton, N.J.,1985), s. 15.
38 W.R. Keylor, The Twentieth-Century World, s. 14-15. Olaylarm genel olarak
anlatildigi bagka kaynaklar için bkz. NCMH, cilt 12, bölüm 12; L Nish, Japan's
Foreign Policy, 1869-1942 (London, 1978); R. Storry, Japan and the Decline of
the West in Asia 1894-1943 (London, 1979).
39 Japonya'mnpolitik ve ekonomik çagdaylagmasi R. Storry, A History of Modern
Japan (Harmondsworth, Mddsx., 1982 edn.), bölüm S'te kisaca; W.H. Beasley,
The Meiji Restoration (Stanford, Calif., 1972); E.H. Norman, Japan'sEmergence
as a Modern State (New York, 1940); T. Smith, Political Change and Industrial
Development in Japan: Government Enterprise 1868-1880 (Stanford, Calif.,
1955)'de çok daha ayrmah olarak -ele ahnmaktadar.
40 Japonya'daki çagdaglagmamn ekonomik yönleri apagidaki kaynaklarda izlenebilir:
G.S. Allen, A Short Economic History of Japan (London, 1981 edn.), bölüm 2-5;
- L. Klein ve K. Ohkawa (eds.), Economic Growth: The JapaneseËxperience Since
the Meiji Era (Holmwood, 11L, 1968); Rostow, World Economy, s. 416-25; K.
Ohkawa ve H. Rosovsky, JapaneseEconomic Growth (Stanford, Calif., 1973).
41 E.B. Potter (ed.), Sea Power: A Naval History (Annapolis, Md., 1981).
42 Ahneiyi veren: Storry, Japan and the Decline of the West in Asia, s. 30.
43 Bu konuda bkz. yeni bir çaligma olen I. Nish, The Origin of the Russo-Japanese
War (London, 1985), çeyitli bölümleri. Çatigmanm kendisi en iyi J.N. Westwood,
Russia Against Japan, 1904-5: A New Look at the Russo-Japanese War (London,
1986)'da anlatalmakta ve Storry, Japanand the Decline of the West in Asia, bälüm
4-5'te; Okamoto, The JapaneseOligarchy and the Russo-Japanese War (New
York, 1970)'da; J.A.White, The Diplomacy of the Russo-Japanese War
(Princeton, N.J., 1964)'da da ele ahnmaktadir. Denizlerdeki savag Potter (ed.),Sea
Power s. 168 ve devammda kisaca ve P. Padfield, The Battleship Era (London,
1972), s. 167 ve devammda anlatumaktadir. Karadaki savag ise, The Short
Victorious War: A History of the Russo-Japanese War, 1904-5 (New York,
1974)'de ele ahnmigttr.

I
665
44 Bkz. A.J.Sherman, "Dünya Politikasi Içinde Alman-Yahudi Bankerler: Rus-Japon
Savagimn Finansmani," Leo Baeck Institute Yearbook, cilt 28 (1983),s. 59-73.
45 Kennedy, Rise of the Anglo-German Antagonism, s. 464'ten aktarilmaktadir.
46 Almanya'mn ekonomik büyümesinin genel olarak anlatildigi kaynaklar için bkz.
Fisher, War of Illusions, kisim 1; Calleo, The German Problem R.econsidered,
bälüm 4; N. Stone, Europe Transformed 1878-1916 (London, 1983), s. 159 ve
devami; W.G. Hoffmann, Das Wachstum der Deutschen Wirtschaft seit der Mitte
des 19. Jahrhunderts,(Berlin, 1965); W.O. Henderson, The Rise of German
Industrial Power, 1834-1914, (Berkeley/Los Angeles, 1972), kisim 3; M. Kitchen,
The Political Economy of Germany 1815-1914 (London, 1978).
47 Bu rakami John Gooch'un, Military Effeqtiveness (ed.,A. Millett ve Murray)'in
çikacak olan birinci cildinde yer alacak "Birinci Dünya Savap Sirasmda italya"
baghkh bildirisinin2. sayfasmdan aldam.
48 Ekz. Calleo, German Problem Reconsidered, s. 66, 68'de yeralan rakamlar.
49 Alintiyi veren: J. Steinberg, "Kopenhag Kompleksi," Journalof Contemporary
History, cik 1, kisun 3 (1966),s. 26.
50 Langer, Diplómacy of Imperialism, s. 96; tekrar bkz. Gollwitzer, Geschichte des
weltpoltischen Denkens, cilt 2, s. 83-252; aym yazar, Euf ope in the Age of·

Imperialism (London, 1969), çeyitli bälümleri; W. Baumgart, Imperialism: The

Idea and Reailty of British and French Colonial Expansion 1880-1914 (Oxford,
1982), kisam3.
51 Bu ahotdar için sirasiyla bkz. Kennedy, Rise of the Anglo-German Antagonism,
s. 311; J.C. Röhl, "Almanya, Prusya ve Polonya Üzerine1892 Tarihli Bir Belge,"
Historical Journal,cilt 7 (1964), s: 144 ve devaru; Fisher, War of Illusions,
bälüm 3.
52 Bu terimi H.U. Wehler, Bismarck und der Imperialismus (Cologne, 1969), kisim 3,
s. 112 ve devanundan allyorum.
53 Bkz. A.J.Marder, Prom the Dreatnought to Scapa Flow: The Royal Navy in the
Fisher Period, cilt 1, The Road to War 1904-1914 (London, 1961), bölüm 13;
Kennedy, Rise and Fall of British Naval Mastery, bölüm 8-9'daki
degerlenditmeler.
54 Kennedy, Strategy and Diplomacy, s. 160.
55 B.F. Schute, Die deutsche Armee (Düsseldorf, 1977); V.R. Berghahn, Germany
and the Approach of War in 1914 (London/New York, 1974), bölüm 1 ve 6.
Almanya'nm askeri gücünùn (özelliklede Rusya ve Fransa ile kargilagtirildiginda)
nasil budalaca gerçek degerinin altmda hesaplandigim gösteren iyi örnekler için
bkz. R Towle, Avrupa'daki Güç Dengesi," Army Quarterlyand Defense
"1914'te

Journal,cilt 104 (1974),s. 333-62.

56 Bütün bu rakamlar Wright, Study of War, s. 670-71'den ahamistir.
57 J.K. Tanenbaum, "Fransizlarm Almanya'mn Sava; Harekãt Planlari Tahminieri,"·
May (ed.),Konwing One's Enemies, s. 162.
58 Calleo, German Problem Reconsidered, girig.
59 Kennedy, Rise of the Anglo-German Antagonism, s. 311.
60 Tekrar bkz. Gilpin, War and Change in World Politics, çegitli bölümleri.
61 Bu konudaki inandirici bilgiler için bkz. J.G. Röhl ve N. Sombart (eds.),Kaiser
Wilhelm II: New Interpretations (Cambridge, 1982)'deki makaleler.
62 Ahntiyi veren: G.A. Craig, Germany 1866-1965 (Oxford, 1978), s. 336. I.N..
Lambi, The Navy and German Power Politics 1862-1914 (London/Boston,
1984)'de amaçlardaki bir kargikligi lyice gösteren bilgiler bulunmaktadir.
63 Fisher, War of Illusions, çegitli bölümleri; Berghahn, Germany ant the Approach
of War, çegidi bölümleri.

666
l

64 Bu konu P. Kennedy (ed.),The War Plans of the Great Powers 1880-1914

(London/Boston), girig bölümünde daha derinlemesine irdelenmektedir.
65 Calleo, German Problem Reconsidered, s. 5.
66 Ahntiyi veren: Kennedy, Strategy and Diplomacy, s. 157.
67 Bkz. C.E Doran ve W. Parsons, "Savag ve Nispi Güç Çevrimi,"American Political
Science Review, cilt 74 (1980),s. 956'da yer alan ve Fransa, Büyük Britanya ve
Avusturya-Macaristan'm "Nispi Güç"lerini gästeren gemalar.
68 Taylor, Struggle forMastery in Europe, s. xxviii.
69 Konu Kann'm, History of the Habsburg Empire, s. 461 ve devammda kisaca ele
ahnmakta, Milward ve Saul tarafmdan, Development of the Economics of
Continental Europe 1850-1914, s. 271 ve devarunda genig olarak
incelenemektedir: Trebilcock, Industrialization of the Continental Powers, bölüm
S'te ise daha incelikli bir çäzümleme yer almaktadir.
70 Bairoch, "Avrupa'nm Gayri Safi Milli Hasilast 1800-1975," s. 287.
71 L.L. Farrar, Arrogance and Anxiety: The Ambivalence of German Powers 1849-
1914 (lowaCity, lowa, 1981), bälûm 3, 9 ve 18 numarah dipnotlar. Farrar
nüfusu imalat sanayii üretimi ile çarparak hesaplamaktadir. Eu bölümün
"gûc"ü

baglarmda gücün çok daha karmagik bir fenomen oldugu gästerilmek istenmistir.
72 Kargilagtirmah büyüme oranlan için bkz. Good, The Economic Rise of the
Habsburg Empire 1750-1914, s. 239; sanayi potansiyeli için de bkz. yukaridaki
Tablo 17.
73 Bu rakamlar Good, Economic Rise of the Habsburg Empire, s. 150'den almmigtir.
74 Bundan sonra säylenenler için bkz. Stone, Europe Transformed, s. 303 ve
devammda çok bagarih bir biçimde çizelen tablo: Kann, History of the Habsburg
Empire, bölüm 8; C.A. MacArtney, The Habsburg Empire 1790-1918 (London,
bölüm 14-17; A.J.May, The Habsburg Monarchy 1862-1916 (Cambridge,
'1969),

Mass., 1960), s. 343 ve devami.

75 Rothenberg, Army of Francis Joseph,bölüm 9; Langer, Diplomacy of
Imperialism, s. 596-98; äzellikle de C. Andrew, Théophile Delcassé and the
Making of the Entente Cordiale (London, 1968), s. 127 ve devami.
76 Ahntiyi veren: Stone, Europe Transformed, s. 316-17; ayrica bkz. Rothenberg,
Army of Francis Joseph,s. 125-26, 148, 160, 172.
77 Wright, Study of War, s. 670-71, sùtun 10-12; Rothenberg, Army of Francis
Joseph,s. 125-126, 148, 160, 172'de yararh olmaktadir.
78 Avusturya-Macaristan donanmasom durumn için bkz. Halpern, Mediterannean
Naval Situation, bölüm 6. Ordunun 1914'ten önceki durumu Rot'henberg'in son
derece bagarih çahgmasi Army of Francis Joseph,bölüm 9-12'de, N. Stone,
"Moltke ve Conrad: 1909-1914'te Avusturya-Macaristan ve Alman
Genelkurmaylari Arasmdaki liigkiler,"Kennedy (ed.),War Plans of the Great
Powers, 1880-1914 s. 22 ve devammda; ayni yazar, The Eastern Front 1914-1917
(London, 1975), bölüm 4'te; aym yazar, "Avusturya-Macaristan," May (ed.),
Knowing One's Enemies, s. 37 ve devaminda ele almmaktadir.
79 Rothenberg, Army of Francis Joseph,s. 159 ve s. 152, 163.
80 Ayni eser, s. 159. Ayrica bkz. "Moltke ve Conrad," Kennedy (ed.),War Plans of
the Great Powers.
81 Stone, "Avusturya-Macaristan", s. 52.
82 Bu noktada bkz. P.W. Schroeder'in, Büyük Güçlerin (özelliklede Büyük
Britanya'nm) statükoyu kurtarmak için Avusturya-Macaristan imparatorlugunu
oldugu gibi korumalari gerekirdi yolunda yaptigi etkili ve çok akilh
savunma:
"Doludizgin I. Dünya Savagt," Journalof Modern History, cilt 44, sayi 3 (1972),
s. 319-45. Eu Birlevik Devleeler ve SSCB, ilerde OçuncüDünyada ortaya çakacak

667

I
 istikrarsizhgi önlemek amaciyla, 1945'ten sonra Britanya Imparatorlugunu oldugu
gibi korumaya çahymahydilar iddiasmdan farkh degildir.
83 Fransa'nm dig politikasi konusunda, bkz. daha eski bir çahyma olan E.M. Carroll,
French Public Oprnion and Foreign Affairs 1880-1914 (London, 1931), G.E
Kennan, The Decline of Bismarch's European Order: Franco-Russian Relations
1875-1890 (Princeton, N.J., 1979); Andrew, Théophile Delcassé and the Making
of the Entente Cordiale; J.EV. Keiger, France and the Origins of the First World
War (London, 1983).
84 Bu dönemdeki Fransiz savunma politikasi konusunda kapsamh bir tarih
bulunmamaktadir; ancak, D. Porch, The March to the Marne: The French Army
1871-1914 (Cambridge, 1981); P.M.de la Gorce, The French Army: A Military
Political History (New York, 1963), bölüm 1-5; R.D. Challenor, The French
Theory of the Nation in Arms 1866-1939 (New York, 1955)'da yararh ayrmt11ar
vardir; aynca bkz. apagidaki 88-89 numarah notlardaki gändermeler.
85 Marder, Anatomy of British Sea Power, s. 71-3, 86-7, 107-9, 124 ve devami; ve
Kennedy, Rise of the Anglo-German Antagonism, bälüm 11, 27 numarah
dipnotta yap11an göndermeler.
86 Franstz sömürgeciligi ve Fransiz sömürge imparatorlugu apagidaki kaynaklarda
ele ahnmaktadir: A.S. Kanya-Forstner, The Conquest of the Western Sudan: A
Study in French Military Imperialism (Cambridge,_ 1969), R. Betts, Tricouleur:
The French Empire (London, 1978); H. Brunschwig, French Colonialism, 1871-
1916: Myths and Realities (London, 1966); R. Girardet, L'idée colonialen en
France de 1871 à 1962 (Paris, 1972); J. Ganlage, L'expansion coloniale de la
France sous la Troisiéme Rebuphlique1871-1914 (Paris 1968).
87 Bu tartigmanm iyi·bir özeti için bkz. A.S. Kanya-Forstner, "Afrika'daki Fransiz
Yayilmasi: Mit Teorisi," R. Owen ve R. Sutcliffe (eds.),Studies in the Theory of
Imperialism (London, 1972), s. 285 ve devami.
88 Fransa'mn donanma politikasi Jenkins,History of the French Navy, s. 303 ve
devami; Williamson, Politics of Grand Strategy, s. 227 ve devami; Halpern,
Mediterranean Naval Situation, s. 47 devami; ve T. Ropp, The Development of a
Modern Navy: French Naval Policy 1871-1904 (Annapolis,.Md., 1987), çeçitli
bälümlerinde kisaca ele ahamaktadir.
89 Bu, pek çok tarihçinin, per se askeri politika yerine neden Fransa'daki sivil-asker
iligkileri üzerinde durduklarim da açiklayabilir. Örnekleriçin, yukaridaki 84
numarah notta siralanan çaligmalara ek olarak bkz. R. Girardet, La Sociétá
militaire dans la France comtemporaine (Paris, 1953), G. Krumeich, Armaments
and Politics in France on the Eve of the First World War (Leamington Spa., 1986).
90 Bundan sonra säylenenler için bkz. Milwar ve Saul, Development of the :
Economzes of Continental Europe, 1850-1914, bälüm 2; Kemp, Industrialization
in Nineteenth-Century Europe, bälüm 3; aym yazar, Economic Forces in French
History, bölüm 9; Trebilcock, Industrialization of the Continental Powers, bälüm
3 (bu son derece baçanh ve incelikli bir çahymadir); Rowley, Evolution
économique de la France du Milieu du XIXe siécle à 1914, çegitli bölümleri,
Caron, Economic History of Modern France, kisim 1; J.H. Claphan, The
Economic Development of France and Germany 1815-1914 (Cambridge, 1948)
R. Price, The Economic Modernization of France (London, 1975).
91 Kemp, Industrialization in Nineteenth-Century Euroşe, 71-72.
-s.

92 Fransiz bankacihgi ve denizapri yatirimlari konusundaki çahgmalar çok fazladir;

kisa bir özet için bkz. Kindleberger, Financial History of Western Europe, s. 225
ve devami; Trebilcock, Industrialization of the Continental Development of
Europe (Princeton, 1961), çegitli bölümleri. Rusya'nm aldigi borçlar ve Fransiz-

668.
I

1
 Rus diplomasisiR. Girault, Emprunts russes et investisements français
en Russie,
1887-1914 (Paris, 1973); ve Krumeich, Armaments and Politics in France, bölüm
6'da ele ahnmakta dir.
93 Trebilcock, Industrialization of the Continental Powers, s. 182.
94 Aym eser, s. 158.
95 Barioch, "Avrupa'ma Gayri Safi Milli Hasilasi," s. 281; aym yazar, "Uluslararasi
Sanayilegme Düzeyleri," s. 297; Wright, Study of War, s. 670-671. Ayrica bkz. V.
Hentschel, Yüzyil Ortasmda Birinci Dünya Savagma Kadar Ïngikere,Fransa
"19.

ve Almanya'da Üretim,Büyüme ve Verimlilik," Vierteljahresschrift fur Sozial-und

.
Wirtschaftsgeschicht, cilt 68
(1981),s. 457-510'da yapuan dikkatli
karydagtirmalar. Bütün bunlar, -Stone, Europe Transformed, s. 282 ile hayli
çeligmektedir.
96 Ekz. Mitchell, Victors and Vanquished, bölüm 1-5, äzellikle de s. 109-11'de bu
noktayi dogrulamak üzere verilen son derece agirhkh bilgiler.
97 Porch, March to the Marne, s. 227.
98 Bu tür iddialarm pek çok örnegini görmek için bkz. E. Weber, The Nationalist
Revival in France, 1905-1916 (Berkeley, Cali., 1959); H. Contamine, La
Revanche, 1871-1914 (Paris, 1957), Krumeich, Armament and Politics in France,
çegitli bölümleri.
99 Ayni eser. Ayrica bkz. Williamson, Politics of Grond Strategy, bälüm 5 ve 8; B.H.
Liddell Hart, "Fransa'da Birinci Dünya Savagmdan ÖncekiAskeri Görügler," M.
Gilbert (ed.),A Century of Conflict, 1850-1950 (London, 1966), s. 133-48.
100 Bundan sonra söylenenler için bkz. Andrew, Théoplie Delcasse and the Making of
the Entente Cordiale, çegitli bälümleri; Keiger, France and the Origins of the Pirst
World War, bälüm 1. ve 4.
101 J.J. Becker, 1914: Comment les Français sont entrés dans la guerre (Paris, 1977)
J. Joll, The Origins of the First World War (London/New York, 1984), bölüm 8.
102 J. Remak, - Üçüncü Balkan Savap: Savagm Käkenleri ÜzerineYeni Bir
"1914

Ïnceleme," yeniden basimi, Koch (ed.),Origins of the First World War, s. 89-90.
103 Bu ifade, ilk kez R. Robinson, J. Gallagher ve A. Denny Africa and the Victorian:
The Official Mind of1mperialism (2nd edn., London, 1981)'de kullamlmigtir.Eu
ifade ve yazarlarm bagka görügleri üzerine yapilan bir tartyma için bkz.
P. Kennedy, ingiliz Emperyalizminde Süreklilik ve Kesintiler," C.C.
"1815-1914'te

Elridge, (ed.) BritishJmperialism in the Nineteenth Century (London, 1984),

s. 20-38.
104 Tekrar bkz. Bourne, Britain and the Balance of Power in North Africa, çeyitli
bölümleri. Eu gärüy ayrihklaramn çäzüme ulagtirilmasi ve iligkinin bagka yönleri
konusunda bkz. B. Peikins The Great Rapprochement (New York, 1969).
105 Gillard, Struggle for Asia, çegitli bälümleri; E Kazemzadeh, Russia and Britain in
Persia, 1864-1914 (New Haven, Conn., 1968); E. Hälzle, Die Selbstentmachtung
Europas, s. 85 ve devami.
106 L.K. Young, British Policy in China 1895-1902 (Oxford, 1970); P. Lowe, Britain
in the Far East: A Survey from1819 to the Present (London, 1981), bölüm 3-4.
107 Hobsbawm, Industry and Empire, s. 150. Ayrica bkz. P.J.Cain, Economic
Foundations of British Overseas Expansion 1815-1914 (London, 1980), bölüm 9;
WG. Hynes, The Economics of Empire: Britain, A;·rica and the New Imperialism,
1870-95 (London, 1979), çeyitli bölümleri; Cain ve Hopkins, "Ingiltere'nin
Denizayiri Yayilmasmm Politik Ekonomisi," s. 485 ve devami.
108 Ayrmtilar için bkz. Grenville, Lord Salisbury and Foreign Policy, ilk bälümler.
109 Marder, Anatomy of British Sea Power, çegitli bölümleri;Kennedy, Rise and Pall
of British Naval Mastery bölüm 7-8; ve
J. Gooch, The Plans of War: The General

i
669
I
 Staff and British Military Strategy, c. 1900-1916 (London, 1974), donanma ve
orduya iligkin olarak yapilan planlamay1 ele almaktadir.
110 Sonuç olarak literatür son derece genigtir ve her yll geniglemektedir. Hobsbawm,
Industry and Empire, s.136-53, 172-85, Landes, Unbound Prometheus, s. 326-
58; ve Mathias, First Industrial Nation, s. 243-52, 306-34, 365-426, hâlä çok
aydmfatici niceliktedir. Crouzet, Victorian Economoy ise, kisa ve äzlü olan yeni
bir çaligmadir.
111 Kennedy, Rise of the Anglo-German Antagonisrn, s. 315'ten aktartimaktadir.
112 Almtiyi veren: N. Mansergh, The Commonwealth Experience (London, 1969),
s. 134.
113 Benzer almtilar için bkr. Kennedy, Rise of the Anglo-German Antagomsm,
s. 307
ve çegitli bölümleri.
114 Alinti G.R. Searle, The Quest
for National Efficiency 1899-1914 (Oxford, 1971),
s. 5'te yer almaktadir; bu çaligmada soz konusu ruhsal duruma iligkin olarak çok
genig ayrmtilar da bulunmaktadir.
115 Porter, Lion's Share, s. 353-54.
116 Taylor, Struggle For Mastery in Europe, s. xxix; Peacock ve Wiseman, Growth of
Public Expenditure in the United Kingdom, s. 166; Kennedy, Rise of the Anglo-
German Antagonism, bälüm 17.
117 Bu rakamlar W. Woodruff, "Bir Sanayi Ekonomisinin Doguçu, 1700-1914,"
Cipolla (ed.),Fontana Economic History of Europe, cilt 4, kisam 2, The
Emergence of Industrial Societies, s. 707'den ahamigtir.
118 Bu konuda bkz. Porter'in kusursuz çaliçmast Britain, Europe and the World,
çegitli bölümleri.
119 Kennedy, Rise and Fall of British Naval Mastery, s 195 ve devami.
120 Mansergh, Commonwealth Experience, bölüm 5, D.C. Gordon, The Dominion
Partnersihip in Imperial Defense 1870-1914 (Baltimore, Md., 1965).
121 Bu konuda bkz. Ehrman, Cabinet Government and War 1890-1940 (Cambridge,
1958); EA. Johnson,Defense by Committee (London, 1960).
122 Ekz. yukardaki 102 numarah not.
123 M. Howard, The Continental Commitment (London, 1972), çegitli bälümlerinde
üstün bir bagariylaçözümlenmektedir.
124 French, British Economic and Strategic Planning, çegitli bälümleri; Kennedy,
"Yirminci Yüzyd Ingiltere'sinde Strateji Kargismda Maliye," Strategy and
Diplomacy, s. 89-106, ve Porter, Britain, Europe and the World, bälüm 3'te
yer
alan aydinlatici tartigma.
125 Fischer, War of Illusion, s. 402'den aktardmaktadir.
126 Bu säzcükler, Ingiltere'ninRusya'daki elçisi Buchanan=a aittir. Almtiyi
veren: K.
Wilson, "Avrupa Dengesi ÏçindeIngiltere'nin Gücü, 1960-1914," D. Dilks (ed.),
Retreat fromPower: Studies in Britain's Foreign Policy in the Twentieth Century
2 cilt (London, 1981), cilt 1, s. 39.
127 Bunlar, strasiyla R. Ropponen, Die Kraft Russlands: Wie Beurteilte die politische
und militarische Führung der europäischen Grossmächte in der Zeit von 1965 bis
1914 die Kraft Russlands? (Hensinki, 1968)'in kabaca altbaghgi ve asil baghgidir;
bu çabyma, olaganüstü zengin bir derlemedir.
128 Bundan sonra, Rusya'nm 1914 öncesi ekonomisine iligkin olarak gelen bölüm,
apagidaki kaynaklara dayanmaktadir: G. Grossman, "Rusya ve Sovyetler
Birliginin Sanaydegmesi," Cipolla (ed.),Fontana Economic History ofEurope, cilt
4, kisim 2, s. 486 ve devamt; R. Munting, The Economic Development of the
USSR (London, 1982), bölüm1; O. Crips, Studies inthe Russian Economy Before
1914 (London, 1976), äzellikle de bölüm 1, "Rusya'nin Sanayileyme Düzeni,

670
 1700-1914,"; Seton-Watson, Russian Empire, s. 506 ve devami, 647 ve devami;
Blackwell, Industrialization of Russia bälüm 2; M.E. Falkus, Industrialization of
Russia1700-1914, bölúm 7-9; Milward ve Saul, Developrhent of the Economies
of Continental Europe, s. 355-423; Black
(ed.),Modernization of Japan and
Russia, çegitli bölümlerindeki karglagtirmalar; ve daha eski bir çahyma olan M.S.
Miller, The Economic Development of Russia, 1905-1914 (London, 1926)'daki
pek çok istatistik.
129 Crisp, "Sanayilegme Düzeni", s. 40-41.
130 Munting, Economic Development, s. 34; Girault, Emprunts russes et
Investisements Français en Russie, çeyitli bölumleri;J.P. Machay, Pioneer
Profit: Foreign Entrepreneurs and Russian Industrialization
for
(Chicago/London,
1970), çegitli bölümleri. Yerli girigimçiler için bkz. R. Portal, "Moskof Sanayiciler:
Pamuk Sektörü, 1861-1914," W.L. Blackweel (ed.),Russian Economic
Development fromPeter the Great to Stalin (New York, 1974), s. 161-96.
131 Munting, Economic Development, s. 31. Daha genel anlamda, A. Gershrenkon,
Economic Backwardness in Historical Perspective (Cambridge, Mass, 1962); M.
Falkus, "ÇarhkRusya'smda Yabanci Yattrimlarmm ÇegitliYönleri,"
European Economic History, cilt 8, sayi 1 (Ilkbahar 1979), s. 14-16. En son
Journalof
çakan, çok incelikli (dolayisiyla da çok karmagik) inceleme için bkz. P. Garrell, The
Tsarist Economy, 1850-1917 (London, 1986), çegitli bölümleri.
132 Bkz. yukardaki Tablo 14-18; ve Nove'nin An Economic History of the USSR
(Harmondsworth, Mddsx., 1969), s. 14-15'te yer alan son derece baçarih
kargilagtirmaliistatistikleri.
133 Munting, Economic Development, s. 27; Trebilcock,1ndustrialization of the
Continental Powers, s. 216 ve devami, 247 ve devami.
134 Grossman, "Rusya ve Sovyetler Birliginin Sanayilegmesi," s. 489.
135 Ayni eser, s. 486.
136 Lieven, Russia and the Origins of the First World War, bölüm 4. Lieven'in
kitabmm 1. ve 5. Bölümleri bu bakimdan inandiricidir; T.H. von Laue, Sergei
Witte and the Industrialization of Russia (New York, 196 3) da äyle.
137 Lieven, Russia and the Origins of the Pirst World War, bölüm 13; H. Rogge,
Russia in the Age of Modernization and Revolution, 1881-1917 (London, 1983),
s. 77; Falkus, Aspect of Foreign Investment, s. 10
138 Stone, Europe Transfgrmed, s. 257 ve devami bu konuda äzellikle yararhdir.
Ayrica bkz. Seton-Watson,,Russian Empire, s. 541 ve devamt; Milward
ve Saul,
Development of the Economies of Continental Europe, s. 397
ve devami; J.H.L.
Keep, "Rusya," NCMH, cilt 9, s. 369.
139 Stone, Europe Transfo¯rmed, s. 212-13. Ayrica bkz. Blackwell, Industrialization of
Russia, s. 32 ve devami.
140 Stone, Europe Transformed, s. 244.
141 Seton-Watson, Russian Empire, s. 485 ve devami, 607 ve devami, 643 ve devami;
Rogge, Russia in the Age of Modernization and Revolution, bölüm 9. Ordunun
ülke içi polis görevleri karµsindaki hognutsuzlugu konusunda bkz. Bushnell,
J.
Mutiny and Repression: Russian Sodiers in the Revolution of 1905-1906
(Bloomington, Ind., 1985), s. 32 ve devami.
142 Lieven, Russia and the Origins of the Pirst World War, bälum 5; Joll, Origins of
the First World War, s. 102 ve devaru.
143 Ekz. yukardaki Tablo 14-18.
144 K. Neilson, "Silindit'i Izlerkeru ÏngilizGözlemciler ve 1914 ÖncesindeRus
Ordusu," Journalof Strategic Studies, cilt 8, sayi 2 (Haziran 1985),
s. 213.
145 Bu da gagirtici degildir, çünkü Savag Dairesinin yabanci ülkelerle ilgill "Askeri

671
 I

Raporlar"i cografyayi, topografyayl,

etnografyay1, savunmayx, ticareti,
kaynaklari, ulagtirmaya, politik kogullari vb. kapstyordu --

bkz. T.G. Ferfuson,

British Military Intelligence, 1870-1914 (Frederick, Md., 1984), s. 223.
146 O. Crisp, ahntiyi veren: Lieven, Russia and the Origins of the Pirst World War, s.
9; ve ayrmtilar için bkz. J. Bushnell, "Üniformali Käylüler: Köylü Bir Topluluk
Olarak ÇarhkOrdusu," Journalof Social History, cilt 13 (1980),s. 565-76.
Ayrica bkz. A.K.Wildman, The End of the Russian Imperial Army (Princeton,
1980), bölüm 1-2.
147 Almtiy1 veren: Fuller, "Rus Imparatorlugu," May (ed.),Konwing One's Enemies,
s. 114 ve çegitli bälümleri. Bu noktada apagidaki kaynaklar da änemlidir: J.
Bushnell, "ÇarmSubay Simflari, 18 81-1914; Gelenekler, Gärevler ve
Yetersizlikler," American Historical Review, cilt 86 (1981),s. 753-80; P. Kenez,
"Devrimden Önce Rus Subay Simflari: Askerlerin Dügünce Yapisi," Russian
Review, cilt 31 (1972),s. 226-36. Bushnell'in incelemesi Mutiny and Repression
okuyucu için aç1klayici olan bagka ayrmtilar da vermektedir; W.C..Fuller, Civil-
Military Conflict in Imperial Russia 1881-1914 (Princeton, N.J., 1985) de öyle.
148 Fuller, "Rus Imparatorlugu", çegitli bölümleri; A.K. Wildman, End of the Russian
Imperial Army, bölüm 1-2; W B. Lincoln, Passage Through Armageddon: The
Russians m the War the Revolution 1914-1918 (New York, 1986 ), s. 52 ve
devami.
149 Liven, Russia and the Origins of the Pirst World War, s. 149-50; Stone, Eastern
Front, s. 134 (almtida buradan yapilmigtir).
150 Ruslarm savag oncesindeki planlamalarmda ortaya çtkan karigskhklarStone,
·

Eastern Front, s. 30 ve devammda; Lieven, Russia and the Origins of the First
World War, bölüm 5; L C.E Turner,
"1914'teki
Rus Seferberligi," gözden
geçirilmig baskisi, Kennedy, War Plans of the Great Powers ve devaminda ele
almmaktadir.
151 Mitchell, History of Russian and Soviet Sea Power, s. 279.
152 Doran ve Parsons, "Sava ve Nispi Güç Çevrimi",s. 956.
153 D.M. Pletcher,
"18
61-1898: Ekonomik Büyüme ve Diplomasi Alaninda Yapilan
Ayarlamalar," W.H. Becker ve S.E Wells (eds.),Economics and World Power: An
Assessment of American Diplomacy Sinse 1789 (New York, 1984), s.120. Bu
-
büyüme konusunda yapilmig bagka incelemeler için bkz. M.L. Eysenbach,
American Manufactured Exports 1897-1914: A Study of Growth and
Comparative Advantage (New York, 1976 ); H.G. Vatter, The Drive to Industrial
Maturity: The U.S. Economy, 1860-1914 (Westport, Conn., 1975 baskisi.)
154 Stone, Europe Transformed, s. 211 ve devarn; R.M. Robertson, History of
American Economy (New York, 1975 edn.), bölüm 13 ile kargilagttrilabilir.
155 Barraclough, Introduction to Contemporary History, s. 51
156 O. Wright, Study of War, s. 670-671'den ahnmigttr; kivibayma gelir hesaplari
bana aittir.
157 Bkz. yukardaki tablo 15-16 ancak, Taylor, Struggle
-

for Mastery in Europe,

p.xxx ile kargilagtirila bilir.
158 Farrar, Arragonce and Anxiety, s. 39, 168 numarah dipnot.
159 Aym eser; D.H. Alderoft, From Versailles to Wall Straeet: The International
Economy in the 1920s (Berkeley/Los Angeles, 1977), s. 98, Tablo 4.
160 Keylor, Twentieth-Century World, s. 39, Crouzet, Victorian Economy, s. 342, 153
numarah dipnot.
161 Woodruff, America's Impact on the World, s. 161.
162 W. LaFeber, The New Empire: An Interpretation of American Expansion 1860-
1898 (Ithaca, N.Y. 1963); W.A.Williams, The Roots of The Modern American

672
 Empire (New York, 1969). Amerika'nm dig politikasi üzerine daha genel nitelikli
incelemeler için bkz. T.A. Bailey, A Diplomatic History of the American People
(New York, 1974 edn.); R.D. Schulzinger, American Diplomacy in the Twentieth
Century (New York/Oxford, 1984), s. 122 ve devami.
163 Pletcher,
"1861-1898,"

s. 124 ve devami; T. McCormick, China Market:

America's Questfor Informal Empire (Chicago, 1967); D.G. Munro, Intervention
and Dollar Diplomacy in the Cribbean 1900-1921 (Princeton,
N.J., 1964); E.R.
May, Imperial Democracy: The Emergence of America as a Great Power (New
York, 1961), s. 5-6; Perkins, Great Rapprochment, s. 122 ve devami.
144 Eleptirici bir çäzümleme için bkz. M. de Cecco, Money and Empire: The
\ ÌnternationalGold Standard 1890-1914 (Oxford, 1974), s. 110-126; 1907
bunahru için bkz. J.H. Clapham, The Economic History of Modern Britain, 3 cilt
(Cambridge, 1938), cilt 3, s. 55 ve devami.
165 1895-1915 arasmda Amerikan emperyalizminin ardmdaki sebepler ve bu yolda
gerçekleptirilen eylemler konusundaki literatur son derece genigtir. Yukaridaki 162
ve 163 numarali notlarda yapilan göndermelerden ayri olarak bkz. R. Dallek, The
American Style of Foreign Policy (New York, 1983), bälüm 1-3; E.R. May,
American Imperialism· A Speculative Essay (New York, 1968); G.E Lindermann,
The Mirror of War: American Society and the Spanish American War (Ann
-

Arbor, Mich., 1974), Howard, K. Beale, Theodore Roosevelt and the Rise of
America to World Power (New York, 1962 baskisi).
166 Dallek, American Style of Foreign Policy s. 23.
167 Beale, Theodore, Roosevelt and the Rise of America to World Power, çegitli
bölümleri, Dallek, American Style of Preign Policy, bölüm 2; Schulzinger,
American Diplomacy in the Twentieth Century, s. 24-38.
168 Özelliklebkz. G.E Kennan, American Diplomacy (Chicago, 1984 edn.), bälüm 1-
3, ve Dallek, American Style of Foreign Policy, çeyitli bölümlerdeki eletiriler.
169 B.D. deniz gücünün bu dönemde geniëlemesi ve ülkenin deniz gücü politikasi,
artik, kapsamh olarak ele almmy durumdadir. Potter (ed.), Sea Power, bälüm 15

ve 17-18 dryinda bkz. K.J.Hagan (ed.),In Peace and War: Interpretations of

American Naval History, 1775-1978 (Westport, Conn., 1978), bälüm 9-10, W.R.
Braisted, The United States Navy in the Pacific, 2 cilt (Austin, Texas, 1958 ve
1971); ve daha eski olan çahymalar: H. ve M. Sprout, The Rise of American
Naval Power, 1776-19,18 (Princeton, N.J., 1946 edn.) ve W. Mills, Arms and Men
(New York, 1956), bülüm 2,
170 Braisted'in önemli çabgmalarmm dipnda, bkz. R.D. Challenor, Admirals,
Generals and American Foreign Policy 1898-1914 (Princeton, N.J., 1973); J.A.S.
Grenville ve G.B. Young, Politics Strategy and American Diplomacy. Studies in
Foreign Policy, 1873-1917 (New Haven, Conn., 1966).
171 Challenor, Admirals, Generals, and American Foreign Policy, çegitli bölümleri;
H.H. Herwig, Politics of Prustration: The United States in German Naval
Planning, 1889-1941 (New York, 1976). Ìngiliz-Amerikan iligkilerindeki iyilegme
için
bkz. C.S. Campbell, From Revolution to Rapprochement: The United States
and Great Britain, 1783-1900 (New York, 1974), bölüm 13-14.
172 Millett ve Maslowski, For the Common Defense, bölüm 9-10. Daha çok ayrmti
için bkz. D.E Trask, The War with Spain in 1898 (New York, 1981); ve G.A.
Cosmas, An Army for Empire: The United States Army in the Spanish-American
War (Columbia, Missouri, 1971). Tutumlarda meydana gelen degigiklik
konusunda yararh olan bagka kaynaklar: J.L. Abrahamson, American Arms for a
New Century (New York, 1981); R.Weighley, History of the United States Army,
bälüm 13-14.

673
 i ih -a
mus I .i.. I MI I . IIIIF IFlil-t -f•rm.•.•iiWi ri
reFEEFFIP15I&l-AI LE wi d •

173 Tekrar bkz. yukaridaki tablo 14-20.

174 F. Gilbert, The End of the European Era, 1890 to the Present (3rd eda., New
York, 1984), s. 110. Bu onylllarin ayrmtih çäzümleri için bkz. Taylor, Struggle for
Mastery in Europe, s. 325 ve devamy Bridge ve Bullen, Great Powers and the
European States System, bölüm 6-8; Albrecht-Carrié, Diplomatzc History of
Europe Since the Congress of Vienna, s. 207 ve devami; Barlett, Global Conßict,
bölüm 2-3.
175 B. Waller, Bismarck at the Crossroads: The Reorientation of German Foreign
Policy After the Congress of Berlin 1878-1880 (London, 1974), s. 195. Ayrica
bkz. Taylor, Struggle forMastery, s. 258 ve devaru; ve Kennan, Decline of
Bismarck's European Order, s. 73 ve devamt.
176 Kennan, Decline of Bismarck's European Order, çegitli bölümleri; ve aym yazar,
The Fateful Alliance: France, Russia and the Coming of the First World War (New.
York, 1984), çegitli bolumleri. Îçin Almanya cephesi, N. Rich, Friedrich von
Holstein, 2 cilt (Cambridge, 1965), cilt 1, çegitli bölümlerinde genig olarak ele
almmaktadir.
177 Avrupa sahnesinin 1890'larda
"istikrara
kavuçup," sömürge meselelerine
yönelmeyi mümkün kildigma iligkin tartyma en iyi W.L..Langer, The Diplomacy ,

of Imperialism 1890-1902 (New York, 1951 eda.), çegitlf bälümlerinde ele

almmaktadir.
178 Langer'in ifadesi: Bkz. aym eser, bölüm 13; ve daha genel olarak, Padfield,
Battleship Era, bölüm 14.
179 Bu degigim konusunda tekrar bkr. Perkins, Great Rapprocohement, çegitli
bälümleri, Campbell, Prom Revolution to Rapprocohement, bölüm14.
180 Bu konuda standart hale gelmig çabyma, LH. Nish, The Anglo-Japanese Alliance
(London, 1966)'dir; ayrica bkz. C.J. Lowe, The Reluctant Imperialists: British
Foreign Policy 1878-1902, 2 cilt (London, 1967), cik 1, bälum 10.
181 Taylor, Struggle for Mastery in Europe, bölüm 18; Andrew, Delcassé and the
Making of the Entente Cordiale, çegidi bälümleri; Albrecht-Carrié, Diplomatic
History, s. 232 ve devami. Ayrica bkz. M. Behnen, Riistung-Biindnis-Sicherheit
(Tübingen, 1985fde yet alan yorumlar.
182 Bu konu en iyi Andrew, Delcassé, çegitli bälümleri, ve G.L. Monger, The End of
Isolation: British Foreign Policy 1900-1907 (London, 1963)'de ele ahnmaktadir.
183 O.J.Hale, Germany and the Diplomatic Revolution1904-1906 (Philadelphia,
Pa., 1931); Kennedy, Rise of the Anglo-German Antagonism, bälüm 14.
184 Kennedy, Rise of the Anglo-German Antagonism, s. 268 ve devami; daha çok
ayrmti için bkz. B.Vogel, Deutsche Ruslandpolitik, 1900-2906 (Düsseldorf,
1973).
185 Bu karmagik olaylar Taylor, Monger, Andrew, Rich ve Kennedy'nin yukanda ·
sayilan çahymalarmda ele ahnmaktadtr. Ayrica bkz H. Raulff, Zwischen
Mactpolitik und Imperiahsmus: Die deutsche Frankreichpolitik 1904-5
(Düsseldorf, 1976); ve Lambi'nin son derece bagarth -çalymasi, Navy and German
Power Politics 1862-1914, bälüm 13.
186 Taylor, Struggle for Mastery, bölüm 19; Z. Steiner, Britain and the Origins of the
First World War (London, 1977), bölüm 2 ve devami. 1909'daki küçük dúpürücü
duruma Ruslarm gösterdigi tepki için bkz. Lieven, R.ussia and the Origins of the
First World War, s. 36 ve devami.
187 Steiner, Britain and the Origins of the First World War, s. 200 ve devami;
Williamson, Politics of Gran Strategy, çegitli bälümleri, äzellikle de bälüm 7.
18 8 Bu olaylarla ilgili en ayrmtih inceleme, L. Albertini, The Origin of the War of
1914, 3 cilt, (London, 1952-57)'dir; ama apagidaki çalgmalarda da olaylar kisa ve

674

|
l

özlü bir biçimde anlatilmaktadit L.C.E Turner, Origins, of the First World War
(London, 1970); J. Joll, Origins of the Pirst World War, bölum 2-3; ve Langhorne,
Collapse of the Concert of Europe, bölüm 6-7.
189 1914 öncesi savag planlarina iligkin literatür son derece geniytir; incelemeler için
bkz. P.M. Kennedy (ed.), The War Plans of the Great Powers 1880-1914
(London/Boston, 1979); S.E. Miller (ed.),Military Strategy and the Origins of the
First World War (Princeton, N.J., 1985); J. Synder, The Ideology of the Offensive
(Ithaca, N.Y., 1984).
190 Strachan, European Armies and the Conduct of War, bölüm 9; B.E. Schmitt ve
H.C.Vedeler, The World in the Crucible 1914-1919 (New York, 1984), s. 62 ve
devami.
191 Kennedy, Rise and Fall of British Naval Mastery, bölüm 9.
192 Bu tactqma için bkz. L.L. Farrar, The Short-War Illusion (Santa Barbara, Calif.
1973), çeyitli bölümleri.
193 B.ukonuda kisa bilgi için bkz. Schulzinger, American Diplomacy in the Twentieth.
Century, s. 62 ve devami; ve daha ayrmtih olatak D.M. Smith The Great
Departure: The United States and World War I, 1914-1920 (New York, 1965); P.
Devlin, Too Proud to Fight: Woodrow Wilson's Neutrality (New York, 1975);
E.R. May, The World War and American Isolation (Chicago, 1966 edn.); A.S.
Link, Wilson, bugüne kadar çakan 5 cilt (Princeton, N.J.,1947-65), cilt 3-5.
194 Bu konuda en iyi çahyma, Bosworth, Italy, The Least of the Great Powers'dir.
195 Dikkatleri dagitan bu geligmeler konusunda bkz. P. Guinn, British Strategy and
Politics, 1914-1918 (Oxford, 1965); Beloff, Imperial Sunset, cilt 1, bälüm 5, ve D.
French, British Strategy and War Airns 1914-1916 (London/Boston, 1986), çegitli
bälümleri.
196 Rothenber, Army of Francis Joseph,bölum 12-14'te, Avusturya-Macaristan'in
güçlü hem zaylf yanlari
-hem

savag sirasindaki askeri politikasi konusunda

kapsayan- kusursuz bir çäzümleme bulunmaktadir.
197 Bu tartigma için bkz. Steiner, Britain and the Origins of the First World War,
bälüm 9; Kennedy, Rise of the Anglo-German Antagonism, s. 458 ve devami.
198 Bu çizgilerde daha genig bir tartyma için bkz. Kennedy, British Naval Mastery,
bälüm 9.
199 Aym eser.
200 Strachen, .European Armies and the Conduct of War, bälüm 9; bu sorunun çok iyi
bir çözümlemesi için bkr. S. Bidwell ve D. Graham, Fire-Power: British Army
Weapons and Theories of War, 1904-1945 (London, 1982), bälüm 7-8. Kisa ve
özlü bir inceleme için bkr. B. Bond, "Birinci Dünya Savagi," NCMH, cilt 12,
bälüm 7.
201 Çok iyi örnekler için bkz. Stone, Eastern Front, s. 265 ve çegitli bölümleri.
202 Bu konuda Van Creveld, Supplying War, bölüm 4 inandiricidir. Ayrica bkz. G.
Ritter, The Schlieffen Plan (New York, 1958), ve L.C.F. Turner, "Schlieffen Planinin
Önemi",Kennedy (ed.),War Plans of the Great Powers, s. 199-221'deki elestiri.
203 Daha çok ayanti için bkz. Stone, Eastern Front, bölünl 3-8; Schmitt ve Vedeler,
World in the Crucible, bölüm 4-5; B.H. Liddell Hart, History of the Pirst World
, War (London, 1970 baskisi), bölüm 4-5; Lincoln, Passage Through Armageddon,
bölüm 2-4.
204 Schmitt ve Vedeler, World in the Crucible, bälüm 6; J.L. Stokesbury, A Short
History of World War I (New York, 1981), bälüm 11-12.
205 Sörgelimi Rusya konusunda bkz. Stone, Eastern Front, bölüm 9; Britanya
konusunda bkz. Barnett, Collapse of British Power, s. 113 ve devami, Fransa
konusunda bkz. McNeill, Pursuit of Power, s. 318 ve devami.

675
206 McNeill'in kasursuz genel incelemesinden ayri olarak bkz. G. Hardach, The First
World War 1914-1918 (London, 1977) äzellikle de, bälüm 4 ve 6 ve A. Marwick,
War and Social Change in the Twentieth Century (London, 1974), bälüm 2-3.
207 Tekrar bkz. Rothenberg, Army of Prancis Joseph,bölüm 12-14; iç sorunfar
konusunda bkz. Kann, History of the Habsburg Empire, bälüm 9, A.J.May, The
Passing of the Habsburg Monarchy, 1914-1918, 2 cilt (Philadelphia, Pa., 1966),
çeyitli bälümleri.
208 Özelliklebkz. J. Gooch'un yakmda çikacak olan A. Millett ve W. Murray (eds.),
Military Effectiveness'de basalacak"Birinci Dünya Savagi Sirasmda Ïtalya,"
baghkh bildirisi.
209 J.A.S. Grenville, A World History of the Twentieth Century 1900-1945 (London,
1980), cilt 1, s. 218-19.
210 Stone, Eastern Pront'in çegitli bälümlerinde son derece iyi ayrmtdar
bulunmaktadir (ancakyazarm Rusya'nm sanayi alamndaki bagarilarma iligkin
iddialart birtakun noktalart dayamksiz olarak dogru saymaktadir).. Ayrica bkz.
Secon-Watson, Russian Ernpire, s. 689 ve devami, D.R. Jones, "Imparatorluk
Rusya'smm Silahh Kuvvetleri Savagta, 1914-1918: Muharebe Yeterligi ÜzerineBir
Çözümleme,"Millett ve Murray (eds.),Military Effectiveness. Moskova
sanayicilerinin rolú ve hükümetlerle olan kavgalan LH. Siegelbaum, The Politics
of Iridustrial Mobilization in Russia, 1914-1917 (New York, 1984)'de ayrmt111
olarak verilmektedir. A.L Sidorov, The Economic Position of Russia During the
Pirst World War (Moscow, 1973 çevirisi)'da bagka pek çok ayrmti vardir.
Çarm
kendi çabalari, D.R. Jones,"II. Nicholas ve Yüksek Komutanlik," Sbornik, clit 11
(1985),s..47-83'te ele ahnmaktadu.
211 Schmitt ve Vedeler, World in the Crucible, s. 188-99. Eu almti N. Golovine,
Russian Army in the World War (New Haven, 1932), s. 281'den
yarali sayilart ve
"ikinci-kategori"nin
yapumigtir.-Ölü ve
askere çagnlmasiyla ilgili hognutsuzluklar
konusunda bkz.Wildman, End of the Russian Imperial Army, bälüm 3; ve
Lincoln, Passage Through Armageddon, çegitli bölumlerdeki bagarih inceleme.
212 G. Pedrocini, Les mutineries de 1917 (Paris, 1967), bu bunahm konusunda
kaleme almmig birkaç incelemeden en iyisidir.
213 McNeill, Pursuit of Power, s. 322; bu çahqmada mevout literatürün iyi bir sentezi
de yer almaktadir. Ayrica bkz. Har dach, First World War, s. 8 6 ve devami, 131 ve
devamt. .
214 Ekz. daha eski bir çahgma olan M. Ange-Laribë, L'agriculture pendant la guerre
(Paris, 1925) ve Hardach ve McNeill'in anlattiklari.
215 Bu rakamlar, Stokesbury, Short History of World War I, s. 289'dan almmigtir.
216 Kennedy, ÖnceBilyük Britanya," May (ed.),Knowing One's Enemies,
"1914'ten

s. 172-204; French, British Economic and Strategic Planning, çegitli bölumleri.

217 Tekrar bkz. Barnett, Collapse of British Power, s. 113 ve devami; Hardach, First
World War, s. 77 ve devami; McNeill, Pursuit of Power, s. 325 ve devami; R.J.Q.
Adams, Arrns and the Wizard: Lloyd George and the-Ministry of Munitions, 19154
(London, 1978), çegidi bälümleri.
218 Bu rakamlar Hardach, First World War, s. 87den ahnmigttr.
219 Kennedy, Realities Behind Diplomacy, s. 146; rakamlar ise Peacock ve Wiseman,
Growth of Public Expenditure in the United Kingdom'daki tablolardan
çikanlmigtir.
220 Bond, "Birinci Dünya Savagi," çegitli bölümleri, NCMH, cilt 12; Guinn, British
Strategy and Politics, çegitli bälümleri; Schmitt ve Vedeler, World in the Crucible,
bölüm 6-8; D.R.Wooward, Lloyd George and the Generals (Newark, N.J.,
1983)

676
221 Almtiyi veren: Beloff, Imperial Sunset, cilt 1, s. 255. Genig ayrmti için bkz. K.
Burk, Britain, America and the Sinews of War 1914-1918 (London/Boston, 1985).
222 ES. Northedge, The-Troubled Giant: Britain Among the Great Powers, (London,
1966), s. 623.
223 Bu konu. T. Lupfer, "Doktrinin Dinamigi: Birinci Dünya Savagt Sirasmda Alman
Taktik Doktrininde Meydana Gelen Degigiklikler," Leavenworth Papers, say14
(Fort Leavenworth, Kans., 1981); ve Vam Creveld, Command in War, s. 168 ve
devammda kapsamh olarak ele almmaktadir.
224 Hardach, Pirst World War, s. 55 ve devami; G. Feldman, Army, Industriy and
Labour in Germany 1914-1918 (Princeton, N.J., 1966).
225 Bunun nasil gergin bir havada ele alindigini görmek için bkr. Beloff, Imperial
Sunset, s. 239 ve devami, 246 ve devami, 271.
226 Hardach, The First World War, s. 63 ve devami; McNeill, The Pursuit of Power,
s. 338 ve devann; Bond, "Birinci Dünya Savagi", s. 198-99, NCMH, cilt 12.
227 Genig ayrinti A. Skalweit, Die Deutsche Kriegsnährungswirschaft (Berlin, 1927)
ve bir özetle birlikte Hardach, First World War, s. 112 ve devammda bulunabilir.
Savagm Alman halki üzerindeki etkisi için bkr. J. Kocka, Facign Total War:
German Society 1914-1918 (Leamington Spa, Warwick, 1984), bälüm 2 ve 4;
almti için de bkz. McNeill, Pursuit of Power, s. 340.
228 Ekz. yukaridaki 193 numarali notta yer alan gändermeler. Tarihsel olaylarin bir
özeti için bkz. D.M. Smith, "Ulusal Çikarlarve Amerikan Müdahalesi, 1917:
Tarihsel bir Degerlendirme," Journalof American History, cilt 52 (1965),s. 5-24.
229 Amerika'mn katkisi, Millet ve Maslowski, For the Common Defense, bolüm 11;
Weighley, History of the United States Army, bölum 16, T.K. Nenninger, "Birinci
Dünya Savag Sirasmda Amerika'oin Askeri Yeterligi," Milett ve Murray (ed.),
Military Effectiveness (yakmda çikiyor).
230 Strachan, European Armes and the Conduct of War, s.148. Aynca bkz. Ritter, The
Sword and the Scepter, 4 cilt (London, 1975), cilt 4, s. 119 ve devami, 229 ve devann.
231 Bond, "Birinci Dünya Savagi," NCMH, cilt 12 s. 199; rakamlar da buradan
almmigtir. Schmitt ve Vedeler, World in the Crucible, s. 261. 1918 tarihli seferler
üzerine yapilmig ayrintih incelemeler için bkz. J. Toland, No Man's Land: The
Story of 1918 (London, 1980); H. Es same, The Battle for Europe, 1918 (New
York, 1972); B. Pitt, 1918 The Last Act (New York, 1962).
--

232 Ayrmtilar için bkz. Schmitt ve Vedeler, World in the Crucible, s. 255 ve devann,
376 ve devami, A.J.Ryder, The German Revolution of 1918 (Cambridge, 1967),
çegitli bälümleri.
233 J. Keegan, The Face of Battle (Harmondsworth, Mddsx., 1978), çegitli bölümleri;
J. Williams, The Home Pro nts: Britain, France and Germany, 1914-1918
(London, 1972); A. Marwick, The Deluge British Society in the First World War
-

(London, 1965), aym yazar, War and Social Change in the Twentieth Century,
bälüm 2-3.
234 Bu görüg Kennan'm kitaplarmda vardir; sözgelimi, bkz. Decline of Bismarck's
European Order, s. 3. Hölzle, Die Selbstentmachtung Europas da benzer bir
çitgidedir. Psikolojik-kültürel etkilerle ilgili ve daha ayrmtih çalgmalara gönderme
yapan incelemeler için bkz. Schmitt ve Vedeler, World in the Crucible, s. 476 ve
devami, ve J. Joll, Europe Since 1870 (London, 1973), özellikle bölüm 11.
235 Bkz. M. Middlebrook, The Kaiser's Battle: 21 March 1918 (London, 1978)'deki
anekdotlar.
236 Savaç harcamalariyla ilgili rakamlar-Hardach, First World War, s. 153'ten;
seferber edilen toplam kuvvet sayilara Barraclough (ed.)Atlas of World History,
s. 252'den almmigttr.

677
 ALTINCI BÖLÜM
ÏKI KUTUPLU BÎR DÜNYANIN DOÖUSU VE "ORTA GÜÇLER"ÏN
BUNALIMI, ÏKÏNCI BÖLÜM, 1919-1942
·

1 1919-1923 için, bunlarm genel olarak ele almdigi kaynaklar: NCMH,

anlagmalari
cilt 12, bälüm 8; Albrecht-Carrié, Diplomatic Hrstory of Europe, s. 360 ve
devama; G. Ross, The Great Powers and the Decline of the European States
System 1914-1915 (London, 1983), bölüm 3; R.J. Sontag, A Broken World,
1919-1939 (New York, 1971), bölüm 1 ve 4; M.L. Dockrill ve J.D. Goold, Peace
Without Promise: Britain and the Peace Conferences 1919-23 (London, 1981),
çeyitli bölümleri, S. Marks, The Illusion of Peace: International Relations in
Europe 1918-1933 (London, 1976), bölüm 1.
2 Ross, Great Powers, bälüm 4; Marks, Illusion of Peace, bälüm 3; A.J.P. Taylor,
The Origins of the Second _World War (Harmondsworth, Mddsx., 1964 edn.),
bölüm 3; J. Jacobsen,Locarno Diplomacy: Germany and the West 1925-1929
(Princeton, N.J., 1972); ve G. Grun, "Locarno, ideal ve Gerçeklik," International
Affairs, cilt 31 (1955),s. 477-85, bu konudaki en lyi çahgmalardir.
3 Tazminatlar ve savag borçlari konusundaki literatur artik sel halinde akmaktadir.
Daha önemli yeni çahymalar arasmda M. Tachtenberg, Reparation in World
Politics: France and European Diplomacy 1916-23 (New York, 1980); W.A.
McDougall, France's Rhineland Diplomacy1914-1924 (Princeton,
N.J., 1978); H.
Rupieper, The Cuno Government and Reparations, 1922-1923 (London, 1979);
S.A. Shuker, The End of French Predominance in Europe: The Financial Crisis of
1924 and the Adoption of the Daves Plan (Chapel Hill, N.C., 1976); D.P.
Silverman, Reconstructing, Europe After the Great War (Cambridge, Mass.,
1982) vardir. Marks, Illusion of Peace, bälüm 2 de okuyucuya yarar
saglamaktadir
ve Kindleberger, Financial History of Western Europe, kisim 4'te iyi
bir özet yer almaktadir.
4 D.H. Aldcroft, From Versailles to Wall Street, 1919-1929 (London, 1977), s. 13.
Bu,
"savagm
giderleri" konusunda 1919 sonrasmda çikan bütür incelemeler
kadar (bunlarçogunlukla Carnegie Foundacion tarafmdan desteklenmigtir) daha
yakm tarihlerde çikan çahgmalarm da iyi bir özetini olugturmaktadir.
5 Alderoft, From Versailles to Wall Street, s.14.
6 Alderoft, The European Economy 1914-1980 (London, 1978), s. 19.
7 Aldcroft, From Versailles to Wall Street, s. 34-35, 98 ve devamt.
8 Rostow, World Economy, s. 194-200'de iyi bir özet yer almaktadir; ayrica bkz.
Kenwood ve Lougheed, Growth of the International Economy, bälüm 11, A.S.
Milward, The Economic Effects of the World Wars in Britain (London, 1970),
çegitli bölümleri; Landes, Unbound Prometheus, bölüm 6.
9 I. Svennilson, Growth and Stagnation in the European Economy, (Geneca, 1954),
.
s. 204-05,
10 Farrar, Arrogance and Anxiety, s. 39, 17 numarah dipnot.
11 Aldcroft, Prom Versailles to Wall Street, bölüm 1, ve s. 99-101; Kenwood ve
Lougheed, Growth of the International Economy, s. 176 ve devami; Amerika'daki
tarim ürünleri fiyatlarmda 1919'dan sonra meydana gelen çöküntünür ayrmtilari
konusunda bkz. Robertson, History of the American Economy, s. 515.
12 Îyi bir äzet için bkz. Hardach, First World War, bölüm 6; ayrica Alderoft, From
Versailles to Wall Street, s. 30 ve devami.
13 Bkz. yukardaki 3 numarah notta yapilan göndermelers ve Alderoft, From
Versailles to Wall Street, bälüm 4.
14 Bu konuda bkz. Rowland (ed.), Balance of Power or Hegemony: The Inter-War

678
 Monetary System'da yer alan denemeler; C.P. Kindleberger, The World in
Depression 1929-1939 (California, 1973), çegitli bölümleri, özellikle de bölüm 1
ve 4; A. Fishlow "Geçmigin Verdigi Ders: 19.
Yüzyilda ve iki Dünya Savagi
Araswdaki Dönemde Sermaye Piyasalari," International Organization, cilt 39,
sayi 3 (1985), özellikle de s. 415-27. Kennedy, Over Here, s.
334-47de çok iyi bir
çözümleme yer almaktadir.
15 Bu olaylarm bir çözümlemesi için bkz. Alderoft, From Versailles to Wall Street,
bälüm 7-11; Kindleberger, World in Depression, bälüm 3-9; ayni yazar, Financial
History of Western Europe, bölüm 20.
1 Kindleberger, World in Depression, s. 231; Rowland, "Amerika'nin Üstünlügünü
Hazirlarken: Ekonomik Gücün Îngiftere'denBirlegik Devletlere Transferi, 1933-
1944," Rowland (ed.), Balance of Power or Hegemony, s. 198 ve devama.
Chamberlain'den yapuan almti için bkz. D. Reynolds, The Creation of the Anglo-
American Alliance, 1937-61 (London, 1981), s. 16 ve çegitli bälümleri, ayrica,
C.A. MacDonald, The United States, Britain and Appeasement 1936-1939
(London, 1980).
17 A.J.P. Taylor,The Trouble-Marks: Dissent over Foreign Policy, 1789-1939
(London, 1969 edn.), bölüm 4-6; Z.S. Steiner, The Foreign Offise and Foreign
Policy 1898-1914 (Cambridge, 1969), çegitli bölümler; G.A. Craig ve A.L.
George, Force and Statecraş· Diplomatic Problerns of Our Time (Oxford, 1983),
bälüm 5.
18 Sözgelimie, bkz. L. Martin, Peace Without Victory -

Woodrow Wilson and the

English Liberals (New York, 1973 edn.); Taylor, Trouble-Makers, bölüm 5.
(New York, 1970 edn.),
19 A.J.Mayer, Political Origins of the New Diplomacy
çegitli bölümleri; S.R. Grabaud, British Labour and the Russian Revolution 1917-
1924 (Cambridge, 1956); F.S. Northedge ve A. Wells, Britain and Soviet
Communism: The Impact of a Revolution (London, 1982), bölüm 8.
20 G. Schmidt, "Neden Hâlã Politik Tarih?" Aus Politik und Zeitgeschicht, B15/75
(Nisan 1975), s. 32 ve devamt.
21 Mayer, Politics and Diplomacy of Peacemaking.· Containment and Counter-
revolution at Versailles 1918-1919 (London, 1968), Joll,Europe Since 1870,
bälüm 9, "Devrim ve Kargi-Devrim" C.S. Maier, Recasting Bourgeois Europe
(Princeton, N.J., 1975), özellikle de bölum 1'de, devrimin yarattigi bu tür
korkulara iligkin yararli ayrmtilar bulunmaktadir.
22 Joll,Europe Since 1870, bälüm 9-12; Sontag, Broken World, s. 24 ve devami.
23 Schmidt ve Vedeler, World in the Crucible, s. 467 ve devami; B. Etngonzi, Heroes
Twilight (New York, 1966); P. Fussel, The Great War and Modern Memory (New
York, 1975); Barnett, Collapse of British Power, s. 426 ile kargilagttrilabilir.
24 Tekrar bkz. Joll,Europe Since 1870, s. 262 ve devami; Gollwitzer, Geschichte des
Weltpolitischen Denkens, cilt 2, s. 538 ve devami; A Hamilton, T'he Appeal of
Ascism (London, 1971); P. Hayes, Fascism (London, 1973), çeyitli bölümleri,
R.A.L.Waite, Vanguard of Nazism: The Free Corps Movement in Postwar
Germany (Cambridge, Mass., 1952), çegitli bölümleri; J. Diehl, Paramilitary
Politics in Weimer Germany (Bloomington, Ind., 1977).
25 D. Caute, The Fellow Travellers (London, 1973); Northedge ve Wells, Britain and
Soviet Communism, bälüm 6-8.
26 Bundan sonra söylenenler içinkkz. Barraclough, Introduction to Contemporary
History, bölüm 6, "Bat1Karpsmdaki,Îsyan," baghkhkusursuz çözümleme; ve
Barraclough (ed.),Atlas of World H story., s. 248, 260-61'deki haritalar. Ayrica bkz.
Gollwitzer, Geschichte des weltpolitischen Denkens, cilt 2, s. 575 ve devami;
NCMH, cilt 12, bölüm 10-12; H. Bull ve A. Watson, The Expansion of International

679
i
 Society (Oxford, 1984), äzellikle kisim 3; R.F. Holland, European Decolonization
1918-1981 (London, 1985), bälüm 1; H. Griml, Decolonization.· The British,
Frenc,
Dutch and Belgian Empires 1919-1963 ·(London, 1978), bälüm 1-3.
27 ingilizlerkonusunda iyi bir ärnek için bkz. B.R. Tomlinson, The Political
Economy ofthe Raj1914-1947 (Cambridge, 1979), çegitli bälümleri; daha genel
antamda da Tomlinson, "Ingiltere'nin Ufahp: Ulusal Gerileme
ve imparatorlegun
Kaybedilmesi," Journalof Imperial and Commonwealth History, cilt 11
(1982),s.
58-72; Thornton, Imperial Idea and its Enemies, bälüm 4-6; Beloff, Imperial
Sunset, cilt 1, bälum 6.
28 Barraclough, Introduction to Contemporary History, s. 156-58.
29 Storry, Japan and the Decline of the West in Asia,-s. 107 ve devami; Grenville,
World History of the Twentieth Century, s. 117 ve devami; Keylor, Twentieth-
Century World, s. 229 ve devami; Gollwitzer, Geschichte des weltpolitischen
Denkens, clit 2, s. 575 ve devami.
30 A. Iriye, After Imperialism: The Search
for a New Order in the Par East 1921-
1931 (New York, 1978 baskisi), çegitli bölümleri.
31 Kiernan, European Empires from Conquest to Collapse, bölüm13; NCMH, cilt
12, s. 319, 324-25; C.M. Andrew ve A.S. Kanya-Forstner,The Chmax of French
Imperial Expansion 1914-1924 (Stanford, Cali., 1981),
s. 246.
32 Howard, Continental Commitment, s. 56 ve devami; B. Bond, British Military
.Policy Between the Two Wars (Oxford, 1980), bälüm 1, 3-4.
33 1919 sonrasmda Almanya'mn politikasmdaki bu
"süreklilik"le
ilgili tartigmalar
için bkz. konunun genel olarak ele almdtši kaynaklar: Calleo, German Problem
Reconsidered, çegitli bälümleri; Gruner, Die deutsche Frage, s. 126
ve devami;
Hillgruber, Germany and the Two World Wars, çegitli bälümleri. Ayrica bkz.
önemli iki yeni çahyma: G. Stoakes, Hitler and the
Questfor World Dominion:
Nazi Ideology and Foregn Policy in the1920s (Leamington Spa,Warwickshire,
1986); M.-Lee veW. Michalka, German Foreign Policy 1917-1933: Continuity
or
Break? (Leamington Spa, Warwieskhire, 1987).
34 Taylor, Origins of the Second World War, s. 48.
35 Ayni eser, 1919 sonrasmdaki "denge"
konusunda yapilmig bagka incelemeler için
bkz. DePorte, Europe Between the Super-Powers, bölüm 3, Thomason, Europe
Since Napoleon, s. 622 ve devami; Ross, Great Powers and the Decline of the
European States System, balüm 3-6.
36 E.M. Bennett, German Rearmament and the West, 1932-1933 (Princeton,
1979),s. 92 ve devami, bu konoda en iyi kaynaktir.
N.J.,
37 P.Wandycz, France and Her Eastern Allies 1919-25 (Minneapolis, Minn., 1962),
çegitli bölümleri; ve daha eski tarihli, klasik hale gelmig olan, A. Wolfers, Britain
and France Between Two Wars (New York, 1966 eda.), özellikle
de, bölüm 8.
Fransa'nm Almanya'yi Dogu Avrupa'da oldugu noktada tutmak iço sonradan
harcad ži çabalar, L. Radice, Prelude to Appeasement, East Central European
Diplomacy in the early 1930s (New York, 1981),.bölüm 3-4'te ara.itirdmaktadir.
38 W.N. Medlicott, British Poreign Policy Since Versailles, 1919-1963 (London,
1968), s. 61-63; Ross, Great Powers, s. 57; A. Orde, Britain and International
Security 1920-1926 (London, 1978), çegirli bölümleri. Bu politikamn sürekliligi
konusunda bkz. P.W. Schroeder, "Münih ve Îngiliz Gelenegi," Historical
cilt 19
fournal,
(1976),s. 223-43.
39 .
A. Keichova, An Economic Background to Munich (Cambridge, 1974), çegirli
bölümleri; D. Kasire, Economic Diplomacy and the Origins of the Second World
War (Princeton, N.J., 1980), çeyitli bölümleri; B.J.Wendt, "Îngiltereve
Almanya'mn 'Güneydogu'ya Dogru Yayilmas1'" I. Geiss
B.J.Wendt (eds.),

680
 Deutschland in der Weltpolitik des 19. und 20.
Jahrhunderts(Düsseldorf, 1973),
s. 483-512.
40 Ahnnyi veren: Northedge, Troubled Giant, s. 220. NCMH, cilt 12, bölüm 9, ve
Ross, Great Powers, bölüm Tde cemiyetin etkinlikleriyle ilgili kisa ve özlü olarak
kaleme almmig yararh incelemeler bulunmaktadir.
41 E.H. Carr, The Twenty Years Crisis 1919-1939 (London, 1939); Sontag, Broken
World çegitli bölümleri, A. Adamwaite, The Lost Peace: International Relations in
Europe 1918-1939 (London, 1980), çegitli bölümleri.
42 D. Mack Smith, Mussolini: A Biography (New York, 1982), Mussolini'nin kipisel
portresini bagariylaçizmekte, ancak ayni geyi Îtalya'nm Mussolini dänemindeki
politikasi ve ekonomisi için aynt ölçüde yapmamaktadir. Igin bu yönleri için bkr.
M. Knox, Mussolini Unleashed 1939-1941 (Cambridge, 1982), bölüm1, J.
"italyan
Whittam, Genelkurmayi ve Yaklagan ÏkinciDunya Savagi," A. Preston
(ed.), General Staffs and Diplomacy Before the Second World War (London,
1978), s. 77-97; A. Raspin, 1940'a Kadar Italyan Silahlanmasom
"1930'lardan

Ekonomik ve Politik Yönleri," E Forstmeier ve H.E. Wolkmann (eds.),Wirtschaft

und Rüstung and Worabend des Zweiten Weltkrieges (Düsseldorf, 1975), s. 202-
"italyan
21; B.R. Sullivan, Silahh Kuvvetleri, 1918-1940," Millet ve Murray (eds.)
Military Effectiveness, cilt 2 (yakmdaçikiyor.)
43 S. Ricossa, "Ïtalya" Cipolla (ed.),Pontana Economic History of Europe, cilt 6,
sayi 1, s. 272 ve devami; R. Higham, Air Power: A Concise History
(Manhattan,Kan., 1984 baskisi), s. 48; J.W. Thompson, Italian Civil and Military
Aircraft 1930-1945 (Falbrook, Cali., 1963).
44 Knox, Mussolini Unleashed, s. 20.
45 Ricossa, "Italya", s. 266'dan aktarilmigttr, ayrica bkz. Knox, Mussolini
Unleashed, s. 30-31, 43.
46 Ricossa, "Îtalya", s. 270.
47 Knox, Mussolini Unleashed, bälüm1; Mack Smith, Mussolini's Roman Empire
bölüm 13; Raspin, "Ekonomik ve Politik Yönleri" çegitli bölümleri; W. Murray,
The Change in the European Balance of Power, 1938-1939 (Princeton, N.J.,
1984), s. 110 ve devamt.
48 Knox, Mussolini Unleashed, s. 48.
49 Aym eser, s. 73. Daha genel olarak da bkz. McNeill, Pursuit of Power, s. 350 ve
devami; W. Murray, *Almanlarm Hava Gücü ve Münih Bunahmi", B. Bond ve I.
Roy (eds.)War and Society, cilt 1 (1976),s. 107-18.
50 Yuvarlak ve käpeli parantez için olmayan rakamlar Hillman, "Güçlerin
Karplaytirmah Olarak Sahip Olduklari Kudret," A.J.Toynbee ve F.T. Ashton-
Gwatkin (eds.),The World in 1939 (London, 1952), Tablo. VI, s. 454'ten almmig,
degigtirme iglemi yazarm dipnotunda verdigi döviz kuruna gäre yapilmigtir.
Yuvarlak parantez içindeki rakamlar "Correlates of War"dan almmadir. Insana
öyle geliyor ki, ayumsuzluklar paralardaki degigmelerden meydana gelmektedir;
ülkelerin farkh muhasebe uygulamalarinm da bunda payi vardir. Japonya'nm
darumu, düzeni ve
"olaganüstü"
harcamalari ile,
"ülkedeki

"digerleri"
savunma kuvvetler"
ve (ÇinSavag gibi) arasmda gözetilen farkhhklar yüzünden daha da
karmaµk hale gelmektedir. Kägeli parantez içindeki rakamlar, K. Ohkawa ve
M. Shinohara (eds.) Patters of JapaneseEconornic Development (New Haven,
Conn., 1979)'dan ahnnustir
"digerleri"ni

ve kapsamarnaktadtr.
51 Mac Smith, Mussolini's Rornan Empire, s. 177-78.
52 Knox, Mussolini Unleashed, s. 9-16; aym yazar "Fagist Ïtalya ve Nazi
Almanya'smda, Digarda ve Içerdeki Fetihler", Journalof Modern History, cilt 56
(1986),s. 1-57.

681
53 Bu konuda Mac Smith, Mussolini, bagkalarimgeride birakmaktadir.
54 Ekz. apagidaki s. 340-41.
55 Irkçahga/kültüre dayah bu tutumlar Thorne, The Issue of War: States, Societies,
and the War Eastern Conflict of 1941-1945 (London, 1985)'de isabetli bir
biçimde ele ahnmaktadir. Ayrica bkz. Storry, Japan and the Decline of the West in
Asia, çegitli bölümleri.
56 Howarth, Pighting Ships of the Rising Sun, s. 199 ve devami.
57 Allen, Short Economic History of Modern Japan, s. 100 ve devami.
58 Milletler Cemiyeti, World Economic Survey (Geneva, 1945), Tablo HI, s. 134.
59 Allen, Economic History, s. 101-13; Storry, Japan and the Decline of the West in
Asia, s. 115.
60 Bu änemli konuda, özellikle bkz. J.B. Crowley, Japan'sQuestfor Autonamy:
National Security and Foreign Policy 1930-1985 (Princeton, N.J., 1966), çegitli
bölûmleri; M.A. Barnhart, "Japonya'nmEkonomik Güvenligi ve Pasifik Savagimn ,

Käkenleri," Journalof Strategic Studies, cilt 4, sayi 2 (19-81),s. 105-24; J.W.

Morley (ed.), Dilemmas of Growth in Prewar Japan (Princeton, N.J., 1971).
61 Allen, Economic History of Modern Japan, s.141.
62 Howarth, Fighting Ships of the Rising Sun, kisim4; H.P.Willmott, Empires in the
Balance (Annapolis, Md., 1982), bölüm 3; A.J.Marder, OTdFriends, New
Enemies: The Royal Navy and the Imperial JapaneseNavy (Oxford, 1981), bölüm
11; S.E. Pelz, Race to Pearl Horbor (Cambridge, Mass., 1974), özellikle de kisim 1
ve 5; C. Bateson, The .War with Japan (East Lansing, Mich., 1968), bölüm 2.
63 Willmott, Empires in the Balance, s. 89 ve devami;R.H. Spector, Eagle Against in
- the Sun: The American War
with
Japan (New York, 1985), bälüm 2 ve 4; S.
Hayashi ve A. Coox, Kogun: The JapaneseArmy in the Pacific War (Westport,
Conn., 1978 reprint), bölüm 1.
64 Willmott, Empires in the Balance, s. 55, P.M. Kennedy, "Japonya'mnStratejik
Kararlari, 1939-45," Kennedy, Strategy and Diplomacy 1870-1945, s. 182 ve
devamis C. Boyd, "Askeri Harekät Yeterligi: Iki Dünya Savagi Arasmda
ÏmparatorlukJaponya'smmSilahh Kuvvetleri," Millet ve Murray (eds.),Military
Effectiveness, cilt 2. Pelz, Race to Pearl Harbor, bölüm12, ordu-donanma
kavgalari konusunda çok yararh olmaktadir. ÇinSavagrun kendisi de E Dorn,
The Sino-Japanese War 1937-1941 (New York, 1971)'de ele ahnmiyar.
65 Barnhart, "Japonya'nmEkonomik Güvenligi", s. 112-16.
66 Barnhart, "Japonya'ninEkonomik Güvenligi, s. 114; aktarilan sözler buradan
ahnmistir. Ayrica bkz. B. Martin, "Bir Seferberlik Etkeni Olarak Saldirganhk
Politikasi: 1931'den 1941'e JaponAskeri ve Ekonomik Emperyalizmi," E
Forstmeier ve H.E. Volkman (eds.), Wirtschaft und Ri2stung am Vorabend des
Zweiten Weltkrieges (Düsseldorf, 1975), s. 234-35.
67 Hayshi ve Coox, Kogun, s. 14-17; M.A. Barnhart, "ÎkinciDünya Savagi.
ÖncesindeJapon Ïstihbaratt," May (ed.),Knowing One's Enemies, s. 435-37;
özellikle de A. Coox, Nomonhan, 2 cilt (Stanford, Calif., 1985), çegitli bölümleri.
68 Wright, Study of War, s. 672; Overy, Air War, s. 151; Bairoch, "Dünya
Sanayilegme Düzeyleri," s. 299.
69 Kararm kendisi için bkz. Willmott, Empires in the Balance, bälüm 3; Hayashi ve
Coox, Kogun, s. 19 ve devami; Barnhart, "Japonya'mnEkonomik Güvenligi", s.
116 ve devami; L Nobutaka (ed.),Japan'sDecision for War (Stanford, Calif.,
1967), çegitli bölümleri, Spector, Eagle Against the Sun, bölüm 4; R.J.Butow, Tojo
and the Coming of War (Princeton,
N.J., 1961).
70 Genel incelemeler için bkz. Craig, Germany 1866-1945, s. 396 ve devami; A.J.
Nicholls Weimer and the Rise of Hitler (London, 1979 edn.), çeyitli bölümleri.

682
 Nazi dönemindeki Almanya ile ilgili çok sayida tarih eserinin ve ategli
tartymalarm özetleri için bkz. I. Kershaw, The Nazi Dictatorship (London, 1985),
ve K. Hildebrand, The Third Reich (London/Boston, 1984).
71 Taylor, Origins of the Second World War, çegidi bölümleri; J. Hiden, Germany
and Europe 1919-1939 (London, 1977), äzellikle bälüm 7; E Fischer, Bündnis der
Eliten (Düsseldorf, 1979). Silahh kuvvetler arastadaki
"süreklilik"le
ilgili
ayrmtlar için bkz. G. Schreiber, Revisionismus und Weltmachstreben (Stuttgart,
1978) çeyitli bölümleri; J. Dülffer, Weimar, Hitler und die Marine: Reichspolitik
und Flottenbau 1920-1939 (Düsseldorf, 1973); M. Geyer, Aufriistung oder
Sicherheit (Wiesbaden, 1980). Bundan sonra söylenenler için, Das Deutsche Reich
und der Zweite Weltkrieg, cilt 1, Ursachen und Voraussetzungen der deutschen
Kriegspolitik, eds. W Deist et aL (Stuttgart, 1979) de önemlidir.
72 A. Bullock, Hitler: A Study in Tyranny (London, 1962 baskisi); A. Hilgruber,
Germany and the Two World Wars (Cambridge, Mass., 1981), özellikle bälüm 5
ve 8; N. Rich, Hitler's War Aims, 2 cilt (London, 1973-74); G. Weinberg, The
Foreign Policy of Hitler's Germany, 2 cilt (Chicago, 1970 ve 1980); ve M. Hauner
"Irkçt Bir Devrim mi?" Journal of Contemporary History, cilt 19 (1984),s. 669-
87de yer alan çahgmalar; Calleo, The German Problem Reconsidered, s. 85-95;
Gruner, Die deutsche Prage, s. 145 ve devamt; A. Kuhn, Hitlers aussenpolitisches
Programm (Stuttgart, 1970); E. Jackel,Hitler's Weltanschauung (Middletown,
Conn., 1982).
73 Bu ifade E.N. Petersen, The Limits of Hitler's Power (Princeton, N.J., 1969)'dan
ahnmigtir; ayrica bkz. Craig, Germany 1860-1945, bölum 17; Kershaw, Nazi
Dictatorship, bälüm 4 ve 7; Hildebrand, Third Reich, s. 83 ve devami, 152 ve
devami; ayrica, L Kershaw, Popular Opinion and Political Dissent in the Third
Reich: Bavaria 1933-1945 (Oxford, 1983).
74 Murray, Change in the European Balance of Power, s. 20-21; Hilman, "Büyük
Güç1erin Kargilagtirmah Olarak Sahip Olduklari Kudret," s. 454.
75 Ahntiyi veren: A. Seaton, The German Army 1933-45 (London, 1982), s. 55.
Ayrica bkz. Craig, Politics of the Prussian Army, s. 397 ve devami.
76 Seaton, German Army 1933-45, bälüm 3-4, bu tehlikeli yayilmayi anlatmaktadir;
aym gey W. Deist, The Wehrmacht and German Rearmament (London, 1981),
bälüm 3 ve 6'da da ele ahamigtir; burada çok sayida bagka çahymaya da
gänderme yapilmaktadir.
77 Bagka ayrmtdar için bkz. Deist, Wehrmacht, bölüm 4; Overy, Air War, s. 21; W.
Murray, Luftwaffe (Baltimore, Md., 1985), bölum 1; E.L. Homze, Arming the
Luftwaffe (Lincoln, Neb., 1976); K.H.Volker, Die deutsche Luftwaffe1933-1939
(Stuttgart, 1967).
78 Deist, Wehrmacht, s. 81; Dülffer, Weimar, Hitler und die Marine, çegitli bölümleri;
ve M. Salewski, Die deutsche Seekriegsleitung 1935-1945; 3 cilt (Frankfurt, 1970-
75)'de çok daha ayrmtih olarak ele almmaktadir.
79 R.J. Overy, The Nazi Economic Recovery 1932-1938 (London, 1932), s.19 ve
devami.
80 Aym eser, s. 28 ve devami. Overy'nin kisa çabymasi, Nazi yönetimi altindaki
Alman ekonomisi üzerine yapilung bagka incelemelere kapsamli göndermeler
yapmaktadir.
81 Deist, Wehrmacht, s. 89-91 ve çegitli bölümleri; A.S. Milward, The German
Economy at War (London, 1965), s. 17-24.
82 Murray, Change in the EuropeanBalance of Power, s. 4 ve devamt bu konudaki
en iyi äzeti vermektedir; ayrica bkz. Hillman, "Guçlerin Kargilayttrmah Olarak
Sahip Olduklari Kudret," s. 368 ve devami.

683
83 Murray, Balance of Power, s. 15.
84 Aym eser, s. 15-16. Ayrica bkr. H.E. Volkmann'm "Sava a Hazirhk Sirasmda Nazi
Ekonomisi" bagligt de kaleme aldigt bölüm, Deist et aL, Ursachen und
Voraussetzungen der deutschen Kriegspolitik, özellikle, s. 349 ve devami.
85 Deist, Wehrmacht, s. 90; Seaton, German Army, s. 93-96.
86 Almtiyi veren: Murray, Luftwaffe, s. 20 aym yazar, "Almanlarm Hayal Gücü
ve
Münih Bunahnu," Bond ve Roy (eds),War and Society, cilt 1, çegitli bölümleri;
Deist Wehrmacht, s. 66-69.
87 B.R. Posen, The Sources of Military Doctrine: France, Britain and Germany
Between the World Wars (Ithaca, N.Y., 1984), çegitli bölümleri; W. Murray,
"Alman Ordu Doktrini, 1918-1939 ve 1945 sonrasi Yildirim Harbi Stratejisi
Teorisi," C. Fink et al (eds),German Nationalism and the European Response
1890-1945 (Chapel Hill, N.C., 1985), s. 71-94; Dupuy, Genius
for War, bälüm 15.
88 Murray, Balance of Power, s. 150-51; ve Volkmann, "Savaga Hazirhk Sirasmda
Nazi Ekonomisi", s. 323 ve devami. Almanya'nm ekonomik güçlükleri ile
Hitler'in
"ileri"
politikasi arasmdaki iligkinin ayrmtilari apagidaki kaynaklarda
verilmektedit: B.A. Caroll, Design for Total War: Arms and Econornics in the
Third Reich (The· Hague, 1968); T.W. Mason, "IçtekiBugahm ve Taarruz Harbi
1938/39," Forstmeier ve Volkmann (eds.), Wirtschaft und Rüstung am Vorabend
des zweiten Weltkrieges, s. 158-88; J.Dulffer, "1939
Savagimn Baglangici,"
Geschichte und Gesellschaft, cilt 2
(1976),s. 443-70.
89 T.W. Mason, "Îkinci Dünya Savaymm Kaynaklarmdan Bazilari," s. 125, E.M.
Robertson (ed.),The Origins of the Second World War (London, 1971); ayni
yazar, "Içteki Bunahm ve Taarruz Harbi 1938-39," çegitli bälümleri, Murray,
Balance of Power, s. 290 ve devaminda 1938 ve 1939 yagmasmm ayrintilari
verilmektedir.
90 R.J. Overy, "Hitler'in Savagt ve Alman Ekonomisi: Yeni Bir Yorum," Economic
History Review, dizi 2, cilt 35 (1982),s. 272-91, bu konuda önemli bir kaynaktir.
91 Hillgruber, Germany and the Two World Wars, çegitli bölümleri; Deist,
Wehrmacht, bölüm 7; Murray, Luftwaffe, s. 81 ve devamt; M. Hauner, "Hitler
Dünya Egemenligi Ïstiyormuydu?" Journalof Contemporary History, cilt 13, s.
15-32, J. Thies, Architekt der Weltherrschaft: Die "Endziele" Hitlers (Düsseldorf,
1976), çeyitli bälümleri; ve bkz. Kershaw, Nazi Dictatorship, bölüm 6'da tarihsel
olaylar açisindan yapilan tartigma.
92 Bu konuda bkz. daha eski tarihli iki çabyma: A. Wolfers, Britain, France and the
German Problem (London, 1943); ayrica bkz. N. Waites (ed),Troubled
Neighbours: Pranco-British Relations in the Twentieth Century (London, 1971);
ve N. Rostow, Anglo-French Relations 1934-1936 (London, 1984), çegitli
bölämleri.
93 C. Fohlen, "Fransa," Cipolla (ed.),Fontana Economic History of Europe, cilt 6,
sayi 1, s. 80-86; T. Kemp, The French Economy 1913-39: The History of a Decline
(New York, 1972), bölüm 5-7; G. Ziebura, "Fransizlarm Dig Politikasmm Belirleyici
Unsurlari," K. Rohe (ed.),Die Westmachte und das Dritte Reich 1933-1939
(Padermorn, 1982), s. 136 ve devami. A Sauvy Historie economique de la France
entre les deux guerres, 2 cilt (Paris, 1965-67)'de pek çok ayrmti
(veönyargih
yorumlar) bulunmaktadir; Histoire economique et sociale de la France, cilt 4, kisim
2, 1914-1950 eds. E Braudel ve E. Labrousse (Paris, 1980) ise daha dengelidir.
94 Fohlen, "Fransa", s. 88.
95 Ayni eser, s. 96-91; Landes, Unbound Prometheus, s. 388 ve devamt; Kemp,
French Economy 1913-39, bölüm 8-12 (çokyararh ayrmtilar vermektedir), Caron
Economic History of Modern France, s. 258 ve devama.

684
96 Bu konudaki en iyi kaynak R. Frankenstein, Le Prix du rearmement
1939 (Paris, 1939), çegitli bölümleridir; harcanan miktarlar
français1935-
için bkz. s. 303. Ulusal
gelir rakami A. Adamwaite, France and the Coming of the Second World War
(London, 1977), s. 164'den almmigttr. Aynca bkz. B. A. Lee, "Strateji, Silahlar ve
Fransa'nm Yikihp 1939-1940," R.T.B. Langhorne (ed.),Diplomacy and
Intelligence During The Second World War (Cambridge, 1985), s. 63 ve devami.
97 R.J. Young, In Command of France: French Poreign Policy and Military Planning
1933-1940 (Cambridge, Mass., 1978), bälüm 1, ayrica bkz. Les Relations
franco-
allemandes 1933-1939 (Paris, 1976)'da yet alan denemeler.
8 Frankenstein, Le Prix du rearmement français,s. 317; ayni yazar, "Fransa'mn
\ Gerileyigi ve Fransizlarm Yangtirma Politikalari, 1936-9," Mommsen ve
Kettenacker (eds.),Fascist Challenge and the Policy of Appeasement, s. 238,
Overy, Air War, s. 21, Donanmaya karp oldukça cämert davranddigt -ve

donanmanm deger bilmerligi- R. Chalmers Hood, Royal Republicans: The French

Naval Dynasties Between the World War (Baton Rouge, La., 1985)'de
ayrmtilariyla anlatilmaktadir.
99 Frankenstein, Le Prix des réarmement français,s. 319; Murray, Change in the
European Balance of Power, s. 107-8. Donanmanm o siralarda sahip oldugu güç,
P. Masson,
"1939-40'da
Fransa'am Deniz Gücü," Revue historique des armées,
sayi 4 (1979), s. 57-77'de degerlendirilmektedir.
100 Burada, 1930'lu yillarin Fransiz politikasi ve toplumu ile bunlarm 1940'taki
yenilgi"yle olan iligkisi üzerine yazilmq bütün eserleri ele almak gibi bir
"garip

girigimde bulunulmayacaktir. J.B. Duroselle, La Décadence 1932-1939 (Paris,

1979); R. Hohne, "Içte Çözülmeve Dqta Güç Keybi: 1933-36'da Fransiz
Politikasi," Rohe (ed.),Die Westmächte und das Dritte Reich, s. 157
ve devami:
H. Dubief, Le declin de la IIIe République 1929-1938 (Paris, 1976),
J. Joll(ed.),
The Decline of the Third Republic (New York, 1959), önemli incelemelerin
bulundugu kaynaklardir.J.C.Cairns, "Bazi Yeni Tarihçiler ve 1940'taki 'Garip
Yenilgi,'Journalof Modern History, cilt 46 (1974),s. 60-85.
101 Ayrmt11ar için bkz. A. Horne, The French Army and Politics 1870-1970 (London,
1984), bölüm 3; P.C.E Bankwitz, Maxime Weygand and Civil-Military Relations
in Modern Prance (Cambridge, Mass., 1967); daha teknik ayrintdar için bkr.
Frankenstein, Le Prix du rearmement français,ve H. Dutailly, Les Problémes de
l'Armée de terre française 1933-1939 (Paris, 1980); R.A. Doughty "1918-1940'ta

Franstz Silahh Kuvvetteri," Millet ve Murray (eds),Military Effectiveness, cilt 2'de

daha uyaria nitelikte yorumlar yer almaktadir.
102 Adamthwaite, France and the Coming of the Second World War, s. 166; Gorce,
French Army: A Military-Political History, s. 270 ve devann; Young, "Franstz
Askeri istihbarati ve Nazi Almanyast," May
(ed.),Knowing One's Enemies,
s. 271-309.
103 Posen, Sources of Military Doctrine, bälüm 4; Doughty "Fransiz Silahh
Kuvvetleri, 1918-1940," çegitli bölümleri; Murray, Change in the European
Balance of Power, s. 97 ve devami; L Mysyrowicz, Autopsie d'une Défaire:
Origines de l'effonement militaire françaisde 1940 (Lausanne, 1973). Ancak en
dikkatli çözümleme, artik R.A. Doughty, The Seeds of Disaster: The Development
of French Army Doctrine 1919-1939 (Hamden, Conn., 1985) olarak
dügünülebihr.
1Q4 Bu kritik ydlardaki Fransiz
dipÏomasisi en iyi Adamthwaite, France and the
Coming of the Second World War, çegitli bölümleri; Duroselle, La Décadence,
çegitli bälümleri; ve P.Wandycz, The Twilight of the Prench Eastern Alliances,
1926-1936'da (yakindaçiktyor) ele ahamaktadir.

685
I

i
 I
i

I
i
I

105 Bkz. R Girault, "Ekonomik Durumun Fransa'nm Dig Politikasi Üzerindeki Etkisi,
1936-9 Mommsen ve Kettenacker (eds.),Fascist Challenge and the Policy of
"

Appeasement, s. 209-26.
106 Ozellikle bkz. Young, "La Guerre de Longue Durée: 1930'lardaki Fransiz
Stratejisi ve Diplomasisi ÜzerineBazi Dügünceler," Preston (ed.),General Staffs
and Diplomacy Before the Second World War,
s. 41-64, ve Posen, Sources of
Military Doctrine, s. 112 ve devami, 127 ve devam1. Diplomasi'konusunda genig
ayrmti için bkr. Adamthwaite, France and the Coming of the Second World War,
özellikle de kisim 3; Le Relations Franco-Britanniques 1935-39 (Paris, 1975g ve
Young, In Command of France, bälüm 8-9.
107 Adamthwaite'in ve Young'm kitaplarmdaki ayrintuardan bagka, bkz. Barnett,
Collapse of British Power; Howard, Continental Commitment- ve son ama änemli
bir kayoak olarak, J.C. Cairns, "Uygún Bir Fransa Arayan Bir Dükkancilar ,

Ülkesi,"American Historical Review, cilt 79 (1974),s. 710-43.

108 Rakamlar, Kennedy, Realities Behind Diplomacy, s. 240'tan almmistir.
Ingiltere'nin 1930'lu ydlardaki
"yatytirma"
politikasi üzerine yapilmq
incelemelerirr onda birini bile siralamak mümkün degildir; ancak, Mommsen ve .

Kettenacker (eds.),Pascist Challenge and the Power of Appeasement, bölum 6-13

ve 19-25'te toplayici nitelikte çok yararh denemeler buluÃmaktadir; G. Schmidt,
England in der Krise: Grundziige und Grundlagen der britischen Appeasement-
Politik, 1930-1937 (Opladen, 1981)'de de çok geai; ayrmtilar (veson derece
kapsamli bir bibliyografya) vardir.
109 Ozellikle biz. R. Ovendale, Appeasement and the English-Speaking World
(Cardiff, 1975) ve yazarm Mommsen ve Ketternacker (eds)Fascist Challege'daki
23. bälümü; R.F. Holland, Britain and the Commonwealth Alliance, 1918-1919
(London, 1981).
110 B. Bond, British Military Policy Between Two World War (Oxford, 1980),
özellikle de bäläm 1 ve 4 bu konuda en iyi kaynakur.
111 R. Meyers "Îngiltere'nin ÏmparatorlukÇikarlarive Yatigtirma Politikast," ve
W.R. Louis, "Singapur Yolu: Uzak Dogu'daki Ïngiliz Emperyalizmi, 1932-
1942," Mommsen ve Ketternacker (eds.)Fascist Challenge,
A.J.Marder, Old
Friend, New Enemies: The Royal Navy and the- Imperial JapaneseNavy
(Oxford, 1981); L.R. Pratt, East of Malta, West of Suez: Britain's
Mediterranean Crisis (London, 1975); S.W. Roskill, Naval Policy Between the
Wars, cilt 2 (London, 1976).
112 Kennedy, British Naval Mastery, bälüm 10. Politikanm tagidigi anlamin ayrmtdari
konusunda bkz. yapuan degigik degerlendirmeler G.C. Peden, British Rearmament
and the Treausry 1932-1939 (Edinburgh, 1979); R.P. Shay, British Rearmament in
the Thirties: Politics and Profits (Princeton, N.J., 1977); Barnett, Collapse of
British Power, bölüm 5; ve N.H. Gibbs, Grand Strategy, cilt 1 (London, 1976),
çegitli bälümleri.
113 Ekonomik toparlanma ve yeni sanayiler konusunda bkz. Pollard, Development of
'

the British Economy, bälüm 3; H.W. Richardson, Economic Recovery in Britain,

1932-1939 (London, 1967); B.W.E. Alford, Depression and Recevery? British
Economic Growth 1918-1939 (London, 1972).
114 Howard, Continental Commitment, s. 99'dan aktarihrugttr. Daha çok ayrmti için
bkz. Peden, British Rearmament and the Treasury, bölüm 3-4; ayrica bkz., R.
Meyers, Britische Sicherheitspolitik 1934-1938 (Düsseldorf, 1976); ve Gibbs,
Grand Strategy, cilt 1, bölüm 4.
115 Howard, Continental Commitment, s. 120-121.
116 Ayrmtilar için bkz. U. Bialer, The Shadow of the Bomber: The Pear of Air Attack

I
 and British Politics 1932-1939 (London, 1980); M. Smith, British Air Strategy
Between the Wars (Oxford, 1984), özellikle kisim 2.
117 Bu tartigma için özellikle bkz. Barnett, Collapse of British Power;
ve Murray,
Change in the European Balance of Power.
118 D.C. Watt, Too Serious a Business: European Armed Forces and The Approach of
the Second World War (London, 1975), bu konudaki anahtar çalgma
durumundadtr.
119 Tekrar bkz. Dehio, Precarieous Balance. Ingiliz Hükümetinin ülkenin stratejik
açmazlari konusundaki bilinçliligi üzerine yapilan bagarik incelemeler için bkz.
.Barnett, Collapse of British Power; Howard, The Continental Commitment;
Posen, Sources of Military Doctrine, bölüm 5; D. Dilks, "Gereksiz bir Sava. mi?
1931-1939'da Büyük Britanya'da Ask.erlerin Tavsiyeleri ve DigPolitika," Preston
(ed.), General Staffs and Diplomacy Before the Second World War,
s. 98-132; ve
G. Schmidt'in, Rohe (ed.), Die Westm¿ichte und das Dritte Reich, s. 29-56'da
yer
alan dikkatli çalismasi.
120 Schmidt, Rohe (ed.)Die Westmächte, b, 46 ve devami, C.A. MacDonald, United
States, Britain and Appeasement, 1936-1939, çegitli bölümleri.
121 Schmidt, England in der Krise, bölüm 1, bu konuda en lyi kaynakttr;
ayrica bkz.
Howard, Bond, Barnett, Dilks, Gibbs ve Meyers'in yukarida amlan çahymalari; ve
G. Niedhard, "Yacigarma: ÎngilizierinIkinci Dünya Savagmdan Önce Uluslararasi
Sistemdeki ve Dünyadaki Bunalima Verdikleri Kargilik," Historische Zeitchrift,
cilt 226
(1978),s. 68-88'deki bagarah özet.
122 Barnett, Collapse of British Power, çegitli bälümleri; Murray, Change in the
European Balance of Power, çegitli bälümleri; Kennedy, Realities Behind
Diplomacy, s. 290 ve devami, A. Adamthwaite, "Ingiliz Hükümeti ve Kitle
ÏletigimAraçlari, 1937-38," Journalof Contemporary History, cilt 18 (1983),
s. 281-97.
123 Barnett, Collapse of British Power, s. 564'ten aktarilmistir.
124 Hillmann, "Büyük Güçlerin Kargilagtirmah Olarak Sahip Olduklari Kudret,"
Toynbee (ed.)World in March 1939, s. 439, 446.
125 Bu tartigmayla ilgili baçka ayrmtilar için bkz. Kennedy, "Yirminci Yüzyil
Ingiltere'sinde Strateji Kargismda Mallye," Strategy and Diplomacy,
s. 100-6;
daha da determinist bir bakig açisi için bkz. Porter, Britain, Europe and the World,
s. 86 ve devami, 95 ve devami.
126 Rakamlar Pollard, Peaceful Conquest, s. 294'ten ahnmigtir; ayrica bkz. Munting,
Economic Development of the USSR, s. 45 ve devami; Nove, Eco'nomic History
of Russia, bölüm 6-10; ve Grossman, "Rusya'nm
ve Sovyetler Birligi'nin
Sanayilegmesi," Cipolla (ed.) Fontana, Economic History of Europe, cilt 4, kisim
2, s. 501 ve devammdaki ilginç tartigma.
127 S.H. Cohn, Economic Development in the Soviet Union (Lexington, Mass., 1970),
s. 70-71; ED. Holzmann, "Sovyet Ekonomik Kalkinmasom Finansmam,"
Blackwell (ed.),Russian Economic Development
fromPeter the Great to Stalin, s.
259-76; Kochan ve Abraham, Making of Modern Russia, s. 361
ve devami. Ayrica
bkz. M. Lewin, Russian Peasants and Soviet Power (Evanston, III., 1968).
128 W.A. Lewis, Economic Survey 1919-1939 (London, 1949), s. 131; Nove,
Economic History, bölüm 7; Munting, Economic Development of the USSR,
s.
99; H.J. Ellison, "Tarimi Kollektifleptirme Karari," Blackwell
(ed.),
Russian
Economic Development fromPeter the Great to Stalin, s. 241-55.
129 Bu konuda bkz. Munting, Economic Development of the USSR,
s. 106 ve devami.
130 Nove, Economic History, s. 232; Lewis, Economic Survey,
s. 133; M. McCauley,
The Soviet Union Since 1917 (London, 1981),
s. 85-87.

687
131 Munting, Economic Development of the Soviet Union, s. 93; Nove, Economic
History, s. 187 ve devami Blackwell, Industrialization of Russia, s. 132 ve
devama;Lewis, Economic Survey, s. 125.
132 Ekz. Hillmann, "Büyük Güçlerin Karquagtirmali Olarak Sahip Olduklari Kudret"
Toynbee (ed.),World in March 1939, s.439, 446; Black et al., Modernization of
Japan and Russia, s. 195-98; S. Cohn, "Sovyet Ekonomisi: Performans ve
Büyüme"; Blackwell (ed.),Russian Economic Development fromPeter the Great
to Stalin, s. 321-51.
133 Nove, Economic History, s. 236. Daha çok ayrmti için, bkz. Kochan ve Abraham,
Making of Modern Russia, s. 382 ve devami; R. Conquest, The Great Terror
(London, 1968).
134 Nove, Economic Histovy, s. 236.
135 Rakamlar Overy, Air War, s. 21'den almmigur. italya'yla ilgill 1932-37 rakamlari
'

(burlar Overy'de yoktur) meslektapm Brian Sullivan tarafindan verilmigtir; ama

bunlar ka baca tahminlerden öteye gitmemektedir. Aym gey, genellikle ayda
yaklagik 50 uçak diye hesaplanan 1932-34 tarihli Fransa rakamlari için de
geçerlidir -- bkz. Young, In Command of France, s. 164. Donanmamn nispeten
ihmal edilmesi Mitchell, History of Russia and Soviet Sea-Power, bölüm 17de de
ele almmaktadtr. .

136 McNeill, Pursuit of Power, s. 350, 77 numarah dipnot. Bunun ardmdan

Sovyeder'deki genel askeri geligmeler konusunda yapilan yorumlar için bkz. J.
Erickson, The Soviet Hig Command, 1918-1941 (London, 1962), çegitli
"iki

bölümleri: E.F. Ziemke, Savag Arasmdaki Dönemde Sovyet Silahli

Kuvvetleri," Millet ve Murray (eds.),Military Effectiveness, cilt 1; B.H. Liddell
Hart (ed.),The Red Army (New York, 1956), bölüm 3-9. Ruslarm savunma
harcamalan Nove, Economic History, s. 227-28; ve Munting, Economic
Development of the USSR, s. 114.
137 Ulam, Expansion and Coexistence, bolüm 5-6, J. Haslam, The Soviet Union and
the Struggle for Collective Security in Europe 1933-39 (New York, 1984), ve J.
Hochmann, The Soviet Union and the Failure of Collective Security 1934-1938
(Ithaca, N.Y., 1984), bu konudaki en iyi kaynaktardir.
138 Hillmann, "Büyük Güçlerin Kargilagtirmah Olarak Sahip Olduklan Kudret," s. 446.
139 M. Mackintosh, "Kizd Ordu, 1920-36," Liddel Hart (ed.),Red Army, s. 63.
140 Erickson, Soviet Hig Command, s.'532 ve devann, 542 ve devami; K. Ditmar ve
G.J.Antonov, "Finlandiya Savagi Sirasinda Kizil Ordu," Liddell Hart (ed.),Red
Army, s. 79-92. En agirlikli olarak da, Coox, Nomonhan, çegitli bolûmleri.
141 Erickson'un çaligmalari - The Soviet High Command; The Road to Stalingrad,
bagtaki bölümler; ve "Sovyetler'in Tehditin Ne Oldugunu Belirlemeleri ve
Yaptiklara Stratejik Degerlendirme," May (ed.), Knowing One's Enemies, s. 375-
423 -

bu konuda en iyileridir. Diplomasi ottami konusunda, bkz. W. Carr, Poland

to Pearl Harbor (London, 1985), bölüm 3-4.
142 Rakamlar, Nove, Economic History, s. 228'den almmigtir. '

143 Ahntlyt veren: Munting, Economic Development of the USSR, s. 86; 1939-1941
yillarmda yapuan çdgmca hazirhklar konusunda ayrica bkz. Ziemke, "Sovyet
Silahla Kuvvetleri," çegitli bölümleri.
144 Rostow, World Economy s. 210.
145 Ekz. M.P. Leffler, "Yaydmacuik Yönündeki itici Güçler ve Olke lçindeki
Kisidamalar, 1921-1932," Becker ve Wells (ed.), Economics and World Power, s.
246-48'de yer alan son derece bagarili çözümleme.
146 Hillman, "Büyük Güçlerin Kargilagtirmah Olarak Sahip Olduklari Kudret,"
Toynbee (ed.) World in March 1939, s. 421-22.

688
147 Aym eser, s. 422.
148 Leffler, "Yayilmacihk Yönündeki itici Güçler ve ÜlkeIçindekiKisitlamalar, 1921-
1932," Becker ve Wells (eds.),Economics and World Power, s. 258.
149 Amerikahlarin iki sava; arasmda yürûttükleri savunma politikasi konusunda, kisa
ve äzlü, bagarilibir inceleme için bkt. Milletve Malowski, For the Common
Defense, bölüm 12.
150 H. Yardley, The American Black Chamber (New York, 1931), s. 262-63.
151 Bkz. yukardaki s. 281-82.
152 R.M. Hathaway, "Bir Bunahm Däneminde Ekonomik Diplomasi," Becker ve
Wells (eds.),Economics and World Power, s. 277-78.
153 L. Silk, "Korumacihk Havasi: Artan Baskilar," New York Times, Eylül 17, 1985,
S. D1; Robertson, History of the American Economy, s. 516 ve devami.
154 Kindleberger, World in Depression, bälüm 12 ve s. 280-87.
155 Tablo, Hillmann, "Büyük Güçlerin Kargilagtirmah Olarak Sahip Olduklari
Kudret"; Toynbee (ed.),World in March 1939, s. 285'ten almmigtir.
156 Hathaway, "Bir Bunahrn Döneminde Ekonomik Diplomasi"; Becker ve Wells
(eds.),Economics and World Power, s.285.
157 Aym eser, s. 309, 312. Kisa bir inceleme için bkr. Schulzinger, American
Diplomacy in the Twentieth Century, s. 285.
1.58 Bu konu MacDonald, United States,. Britain and Appeasement 1936-1939, çegitti
bölümleri; ve Carr, Poland to Pearl Harbor, bälüm 1'de kapsamh bir biçimdeele
altamaktadir. Ayrica bkt. D. Reynolds, Creation of the Anglo-American Alliance
1937-1941, bölüm 1-2; A. Offner, American Appeasement, United States Foreign
Policy and Germany 1933-1938 (Cambridge, Mass., 1969); ve N. Graebner,
America as a World Power (Wilmington, Del., 1984), bölüm 2.
159 Millet ve Maslowski, Por the Common Defense, s. 386 ve devann; Mills, Arms
and Men, s. 237 ve devami; J.A. Iseley ve P.A. Crowl, The U.S. Marines and
Amphibious War (Princeton, N.J., 1945); M.H. Gillie, Forging the Thunderbolt
(Harrisburg, Pa., 1947), M.S.Watson, Chief of Staff; Pre-War Plans and
Preparations (Washington, D.C., 1950); J. Major, "Doranmamn Savag Planlari,
1937-1941"; Hagan (ed.),In Peace and War, s. 237 ve devami; Weighley, History
of the United States Army, s. 416 ve devami.
160 Robertson, History of the American Economy, s. 709 ve devann. Çelikleilgili
istatistikler, Hillmann, "Büyük Güçlerin Karydagtirmah Olarak Sahip Olduklari
Kudret"; Toynbee (ed.)World in March 1939, s. 443 ve dipnottaa ahamigtir.
161 Rakamlar Wright, Study of War, s. 672'den ahnmigttr.
162 Rakamlar, Hillmann, "Büyük Güçlerin Kargilagtirmah Olarak Sahip Olduklari
Kudret"; Toynbee (ed.);World in March 1939, s. 672'den ahnungtir.
163 M.S. Kendrick, A Century and A Half of Federal Expenditures (New York, 1955),
s. 12.
164 Hitler'in Birlegik Devletlerle ilgili görüglerini ele slan genig literatür, Herwig,
Politics of Frustration, s. 179 ve devammda elverigli bir biçimde özetlenmigtir.
Ayrica bkz. Weinberg, Foreign Policy of Hitler's Germany, cilt 1-2; aym yazar,
World in the Balance (New Hampshire/London, 1981), s. S3-136'daki
yorumlar.
165 Wilmott, Empires in the Balance, s. 62'den aktarilmigtir; ayrica bkz. Race to Pearl
Harbor, s. 217-218, 224.
166 Thorne, Limits of Foreign Policy, s. 90 bu kitap, Mançurya bunahmun
-

kendinden önce inceleyen bütün äbür eserleri gereksiz kilmaktadir.

167 Ayni eser, s. 148 ve devann, 231 ve devarn.
168 Aym eser, çegitli bölümleri, Crowley, Japan'sQuestforAutonomy, s. 161 ve
 I
i

devami; A. Rappaport, Henry L. Stimson and Japan, 1931-1933 (Chicago, 1963),

Schulzinger, American Diplomacy, s. 148.
169 Crowley, Japan'sQuestforAutonomy, bälüm 2; Storry, History of Modern
Japan, s 186 ve devami.
170 Bennett, German Rearmament and the West, bu konuda en iyi çahymadir.
171 Ekz. yukardaki s. 315-20; ve Howard, The Continental Commitment, bölüm 5.
1934 yilmda, bir Ingiliz-Japon anlagmasinin lehinde ve aleyhinde yapilan
tartigmalar, W.R. Louis, "Singapur Yolu: Uzakdogu'daki ingiliz Emperyalizmi,
1932-42," Mommsen ve Kettenacker (eds.),Fascist Challenge and the Policy of
Appeasement, s. 359 ve devammda elverigli bir biçimde ele almmaktadir.
172 Ross, The Great Power and the Decline of the European States System, s. 85-87;
Ulam, Expansion and Coexistence, bölüm 5.
173 Bu konuyu en kapsamli biçimde ele alan kaynak artik, Rostow, Anglo-French
Relations 1934-36, äzellikle de bölüm S'tir; ayrica bkz. Taylor, Origins of the
Second World War, bolüm 5; Ross, Great Powers, s. 90 _ve devami. Ìngiliz-Alman
donanma anlagmasi E. Haraszti, Treaty-Breakers or "Realpolitiker"? The Anglo-
German Naval Agreement of]une 1935 (Boppard, 1974)'de ahnmaktadir.
-ele

174 E Hardie, The Abyssinian Crisis (London, 1974), çegitli bölümleri; A.J.Marder,
Italya-Etiyopya Savagmda Krallik Donanmast,e' American Historical
"1935-36

Review, cilt 75 (1970),s. 1327-56; R.A.C. Parker, "Büyük Britanya, Fransa ve

1935-36 Etiyopya Bunalimi," English Historical Review, cilt 89 (1974),s. 293-32
Mack Smith, Mussolini's Rornan Empire, bölüm 5; ED. Laurens, Prance and the
Italio-Ethiopian Crisis 1935-6 (The Hague, 1967); G. Baer, Test Case; Îtaly,
Ethiopia, and the League of Nations (Stanford, Calif., 1976).
175 Pelz, Road to Pearl Harbor, kisim 4.
176 Bu konu J.K. Emmerson, The Rhineland Crisis (London, 1977), ve E. Haraszti,
The Invaders: Hitler Occupies the Rhineland (Budapest, 1983)'de ele
ahnmaktadir. Ayrica bkz. Rostow, Anglo-French Relations 1934-36, s. 233 ve
devami.
177 Tekrar bkz. Rohe (ed.),Die Westmächte und das Dritte Reich, çegitli bölümleri.
178 Ross, Great Powers, s. 98; ayrica bkz. MacDonald, The United States, Great
Britain, and Appeasement, çegitli bölümleri.
179 Ekz. yukardaki s. 313-14.
180 Konu üzerinde yetki.sahibi olan D. Dilks'in biyografisinin ikinci cildi henüz
çikmamiç olmakla birlikte, Chamberlain ve "yatigarma"
politikasiyla ilgili mevcut
literatür son derece genigtir. Yapilmig olan incelemeler için bkz. apagidaki
kitaplarm ilgili bölümleri:Mommsen and Kettenacher (eds.),Fasast Challenge
and the Policy of Appeasement; K. Middlemas, Diplomacy of Illusion: The &itish
Government 1937-39 (London, 1972); M. Cowling, The Impact of Hitler: British
Politics and British Policies 1933-1940, çegitli bölümleri; Barnett, Callopse of
British Power, bölüm 5. Çokänemli bir bagka kaynak da, M. Gilbert, Winston
Churchill, cilt 5, 1922-1939 (London, 1976 )'du.
181 Bu konuda en kapsamh çözümlemeyi T. Taylor, Munich: The Price of Peace (New\
York, 1979) yapmaktadir; ayrica bkz. A.J.P. Taylor, Origins of the Second World
War, bölüm 8; Middlemas, Diplomacy of Illusion, s. 211 ve devami; Weingberg,
Foreign Policy of Hitler's Germany, cilt 2, bölüm 10-11; K. Robbins, Munich,
1938 (London, 1968).
182 W. Murray, "Münih 1938 Askeri Karplagma," Journalof Strategic Studies, cilt 2
(1979),s. 282-302; Barnett, Collapse of British Power, s. 505 ve devami;
Kennedy, Realities Behind Diplomacy, s. 291-93.
183 Olaylarm 1939'daki geligimi, Murray, Change in the European Balance of Power,

690
I
 bölüm 8-10; Taylor, Origins of the Second World War, bälüm 9-11; 5. Aster,
1939: The Making of the Second World War, (London, 1973); Weinberg, Foreign
Policy of Hitler's Germany, cift 2, s. 465 ve devami, Barnett, Collapse of British
Power, s. 554 ve devami; H. Graml (ed.),Surnmer 1939.· Die Grossmachte und
der europaische Krieg (Stuttgart, 1979); D. Kaiser, Economic Diplomacy and the
Origins of the Second World War, s. 263 ve devammda ele almmaktadir.
184 1939-1940'daki durumun genel stratejik boyutlari konusunda bkz. Kennedy, Rise
and Pall of British Naval Mastery,
s. 300 ve devami; Murray, Change in the
European Balance of Power, s. 310 ve devami; B.H. Liddell Hart, History of the
Second World War (London, 1970), s. 16 ve devami; Grand Strategy, cilt 1
\I
(Gibbs) ve 2 (Butler).
185 Murray, Change in the European Balance of Power, s. 314-21; apagidaki
kaynaklarla karydaptir11abilir: Pratt, East of Malta, West of Suez, bölüm 6; Gibbs,
Grand Strategy, s. 664 ve devami; G. Schrebier et al., Der Mittelmeerraum und
Siidostreuropa, Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg'in 3. cildi, bölüm 1.
186 K.A. Mair et al., Die Errichtung des Hegemonie auf dem europaischen Continent,
Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg'in 2. cildi, (Stuttgart, 1979), çegitli
bälumleri; Murray, Change in the European Balance of Power, bölüm 10; aynt
yazar, Luftwaffe, bölüm 2; Overy, Air War, s. 26-30; Posen, Sources of Military
Doctrine, bölüm 3; J.A. Gunsberg, Divided and Conquered: The French High
Command and the Defeat of the West, 1940 (Westport, Cona., 1979).
Müttefiklere egemen olan atalet ve Almanlarm saldiri kararmm sebepleri
konusunda yapumig bagarih bir çözümleme için ayrica bkz. J. Mearsheimer,
Conventional Deterrence (Ithaca, N.Y., 1983), bälüm 3-4.
.
18 7 Ïtalya=nmbirbiri ardmca yagadigi bu felaketler konusunda en iyi kaynak, Knox,
Mussolini Unleashed'dir; aynca bkz. Schereiber et al., Mittelmeerraum, kisim 2-3
ve 5. Italya'tunzay1fliklarma daha sempati ile yaklagan bir kaynak için bkz. J.L.,
Sadkovich, "Mineraller, Silahlar ve Harp: Italya'nm II. Dünya Savagmdaki
Bagarisizhgi," Storia contemporanea'da yayimlanacaktir.
188 Overy, Air War, s.28; Kennedy, Rise and Fall of British Naval Mastery, s. 309.
189 Carr, Poland to Pearl Harbor, s. 99 ve devami; Reynolds, Creation of the Anglo-
American Alliance, s. 108 ve devann. Ayrica bkz. J. Leutze, Bargaining for
Supremacy: Anglo-American Naval Relations 1937-1941 (Chapel Hill, N.C.,
1977).
190 J. Lukacs, The Last
European War, September 1939 / December 1941 (London,
1977); H. Baldwin, The Crucial Years 1939-41 (New York, 1976); Carr, Poland
to Pearl Harbor, çeçitli bälümleri. igin Almanya cephesi için bkz., A. Hillgruber,
Hitler's Strategie: Politik und Kriegsfuhrung 1940-41 (Frankfurt, 1965).
191 Van Creveld, Supplying War, bälüm 5; Murray, Luftwaffe, bälüm 3-4; Milward,
German Economy at War, s. 39 ve devaru. Ilk seferlerle ilgili genig ayrmti için
bkz. H. Boog et al., Der Angriff auf die Sowjetunion_, Das Deutsche Reich und der
Zweite Weltkrieg'in 4. cildi (Stuttgart, 1983); ve A. Clark, Barbarossa: The
Russo-German Conflict 1941-1945 (London, 1965), s. 71-216. Ïçin Rusya cephesi
için de bkz. Erickson, Road to Stalingrad, çegitli bölümleri; A. Seaton, The Russo
German War 1941-45 (London, 1971).
192 Erickson, Stalingrad, s. 237 ve devarn; Carr, From Poland to Pearl Harbor, s. 150
ve devami.
193 Wilmott, Empires in the Balance, s. 68 ve devami, bu konuda en iyi kaynaktir;
aynca bkz. J. Morley (ed.),The Pateful Choice: Japan'sAdvance into Southeast
Asia, 1939-1941 (New York, 1980).
194 Dupuy, Genius for War, ek E.

691
I- • i 9 i I-lii- in- liirimpp in i I i 1F-•I - i I i •

YEDÍNCÍ ËÖLÜM
ÏKÏ KUTUPLU BIR DÜNYADA ÏSTÎKRAR VE DEÖÏSME, 1943-1980
1 Almtiyi veren: Spector, Eagle Against the Sun, s. 123.
2 Kisa bir özet için bkz. Liddell Hart, History of the Second World War, s. 230-33; J.
Neidpath, The Singapore Naval Base and the Defense of Britain's Eastern Empire
1919-41 (Oxford, 1981), bölüm 8; Barclay, Empire is Marching, bölüm 8-9.
3 Spector, Eagle Against the Sun, bölüm 8-12 Liddell Hart, History of the Second
World War, bölüm 23.ve 29.
4 Liddell Hart, History of the Second World War, bölüm 20-22 ve 25.
5 Aym eser, bälüm 24; S.W. Roskill, The War at Sea, 3 cilt (London, 1954-1961)
EH. Hinsley et al., British Intelligence in the Second World War, cilt 2 (London,
.
1981), bälüm 26.
6 Bugün için en iyi inceleme, Murray, Luftwaffe, bälüm 5-7de yer almaktadir;
ayrica bkz. N. Frankland, The Bomber Offensive Against Germany (London,
1965).
7 Ahntlyi veren: Ropp, War in the Modern World, s. 336.
8 Aym eser, s. 334. Çokdaha ayrmtill bilgi için bkz. Erickson, Road to Stalingrad,
çegitli bölümleri; aym yazar, The Road to Berlin (London, 1983) çegitti bälümleri;
E.E Zimke, Starlingrad to Berlin: The German Defeat in the East 1942-1945
(Washington, D.C., 1968); Clark, Barbarossa, çegitti bölümleri; ve Seaton, Russo-
·

German War 1941-45, çegitli bälümleri.

9 Erickson, Road to Stalingrad, s. 272.
10 Dupuy, Genius for War, s. 343.
11 Clark, Barbarossa, bälüm 17-18; Erickson, Road to Berlin, Bölüm 4.
12 Bu rekabetler Clark'm, Barbarossa adh yapitima çegitli bölümlerinde açikça i

ortaya çikmaktadir; ayni konu daha ayrmtih olarak Milward, German Economy
at War, äzellikle bölüm 6; Speer, Inside the Third Reich (New York, 1982 edn,),
bölüm 2-3; Seaton, German Army, 1933-45, bölüm 9-11; Hildebrand, Tibird
Reich, s. 49 ve devammda ele almmigtir.
13 Kennedy, "JaponlarmStratejik Kararlari, 1939-45", Strategy and Diplomacy, s.
181-95; C.G. Reynolds, "Împaratorluk Japonya'smm Avrupa Stratejisi", U.S.
Naval Institute Proceedings, cilt 109 (Agustos 1983), s. 65-71; Spector, Eagle
Against the Sun, çegitli bälümleri; ve A. Coox'un kusursaz incelemesi
"Japonya'mnAskeri Kurumlarmm IL Dünya Savagi Sirasmdaki Yeterligi", Millett
ve Murray (eds.),Military Effectiveness, cilt 3.
14 Willmott, Empires in the Balance, s. 89.
15 R. Lewin, The American Magic: Codes, Cyphers and the Defeat of Japan (New
York, 1982), bu konudaki en iyi senteri sunmaktadir.
16 Clark, Barbarossa, s. 228; Erickson, Road to Staungrad, bälüm 6.. Sovyetler'in
savag üretimleri için bkz. Nove, Economic History of the USSR, bölüm 10;
Munting, Economic Development of the USSR, bölüm 5; A. Milward, War,
Econ omy and Society 1939-1945 (Berkeley, Calif., 1979 ) s. 94 ve devami.
,

17 Bkz. apagidaki Tablo 34; ve Overy, Air War, s. 49 ve devami.

18 Erickson, Road to Berlin, s. 447. Ayrica bkz.·Liddell Hart (ed.),Red Army, bölüm
13'teki rakamlar.
19 Liddell Hart, History of the Second World War, s. 559,
20 Bu egilim için bkr. Dupuy, Genius for War, çegitli bölümleri; M. van Creveld,
Fighting Power: German and U.S. Army Performance, 1939-1945 (Westport,
Conn., 1982), çegitli bölümleri; M. Hastings, Overlord: D-Day and the Battle for
Normandy (London, 1984), s. 14, 370 ve çegitli bölümleri ile benzeri çahqmalar.
I
I

692

i
 Ropp, War in the Modern World, s. 342. Japonya'nin yayilma"sina iligkin
"agiri
21
ayrmtilar için bkz. Hayashi ve Coox, Kogun. Daha genel anlamda da, bkz. A.J.
Levine,."II. Dünya Savagi Neredeyse Bir Yenilgi mi oldu?" Journal of Strategic
Studies, cilt 8, sayi 1 (Mart 1985), s. 38-63.
22 Rakamlar, Willmott, Empires in the Balance, s. 98'den ahnmigtir.
23 Ropp, War in the Modern World, s. 328, S.E. Morison, History of United States
Naval Operations, cilt 10; The Atlantic Battle Won (Boston, 1956), s. 64'ten ahnti
yapmaktadir. Daha çok ayrmti için bkz. Roskill, The War at Sea, 3 cilt, çeyitli
bölümleri; Liddell Hart, History of the Second World War, bölüm 24; Potter (ed.),
Sea Power, bölüm 24; Levine,."II. Dünya Savagt Neredeyse Bir Yenilgi mi Oldu?"
s. 46 ve devami.
24 Kargilagtirmalar için bkz. Kennedy, Rise and Fall of British Naval Mastery, s. 309-
10; Seaton, German Army 1933-45, s. 329 (Seaton kundaga motorlu toplari da bu
tank toplamalarmm içine katmaktadir).
25 Overy, Air War, s. 150. Overy'nin Îtalyanlarmsavagm ilk yarismdaki üretimleriyle
ilgili olarak verdigi rakamlar, JamesJ. Sadkovich'in makalesinde yer alan Tablo
XVIII'deki rakamlardan çok daha dügùktür: "Mineraller, Silahlar ve Harp:
Italya'nin II. Dünya Savagi'adaki Bagarisizligi", Storia contemporanea (yakmda
çikiyor)..
26 Overy, Air War, s. 150.
27 Murray, Luftwaffe, bölüm 6-7.
28 Ekz. yukaridaki Tablo 30 ve 32,
29 Hillmann, "Güçlerin Kargilagtirmali Olarak Sahip Olduklari Kudret"; Toynbee
(ed),World in March 1939, s. 439; 446; Wrihgt, Study of War, s. 672. Aynca bkz.
R.W. Goldsmith, "Zaferin Gücü: IL Dünya Savagi Sirasmdaki Harp Malzemeleri
.
Verimi", Military Affairs, cilt 10(Îlkbahar 1946), s. 69-80.
30 Rakamlar, R.Wagenführ, Die Deutsch·Industrie in Kriege 1939-1945 (Berlin-
1963), s. 34, 87den ahnmigtir. Italya'ylailgili rakamlar benim, ülkenin äbür
güçlerinkine kiyasla sahip oldugu.ekonomiye dayanarak yaptigim çok kaba
Bagka karplagtirmalar için bkz. E Forstmeler ve H.E.
"tahmini
tahminler"dir.
Volkmann (eds.),Kriegswirtschaft und Rüstung 1939-1945 (Düsseldorf, 1977).
31 Milward, German Economy at War, s. 72 ve devami; Wagenführ, Die Deutsche
Industrie in Kriege, bälüm 3; ve daha genel nitelikli kargilagtirmalariçin bkr.
Alderoft, European Eaonomy 191F1980,s. 124 ve devami.
32 Spector, Eagle Against the Sun, bölüm 23; L. Giovannetti ve E Freed, The
Decision to Drop the Bomb (London- 1967), çegitli bälümleri; H. Fels, The
Atomic Bomb and the End of World War II (Princeton, N.J., 1966 edn.), çegirli
bölümleri; M.J. Sherwin, A World Destroyed: The Atomic Bomb and the Grand
Alliance (New York, 1975).
33 M. Matloff, Strategic Planning for Coalition Warfare, 1943-1944 (Washington,
D.C., 1959), s. 523-24'ten aktarilmigttr.
34 Deporte, Europe Between the Superpowers, bölüm 4.
35 W. Ashworth, A Short History of the International Economy Since 1850, s. 268.
Aynca bkz. Milward, War, Economy-and Socitey 1939-1945, s. 63'teki rakamlar.
36 Rowland (ed.),Balance of Power or Hegemony, s. 220.
37 Ashwort, Short History of the International Economy Since 1850, s. 268.
38 L. Freedman, The Evolution of Nuclear Strategy (London, 1981)'nin ilk
bölümlerineek olarak bkz. D.A. Rosenberg, "Ezici Gücün Kökenleri: Nükleer
Silahlar ve Amerikan Stratejisi, 1945-1960", International Security, cilt 7, say1 4
(ilkbahar1983); M. Mandelbaum, The Nuclear Question: The United States and
Nuclear Weapons 1946-1976 (New York, 19.79).

693
 -lii-lin liiniinin•Fpi imisil i p i ¶¶lmiMIE-fit li

39 Rakamlar, W.P. Mako, U.S. Ground Forces and the Defense of Central
Europe
(Washington, D.C., 1983), s. 8'den ahamigtir.
40 R. Steel, Pax Arnericana (New York, 1977), bälüm 2. Ingiftere'nin 1815'ten
sonraki durumu ile olan paralellikler için bkz. yukaridaki
s. 151-58, ve T. Smith,
The Pattern of Irnperialism: The United States, Great Britain and the Late-
Industrializing World Since 1815 (Cambridge, 1981), s.182
ve devami.
41 M. Balfour, The Adversaries, America, Russia, and the Open World, 1941-62
(London, 1981), s. 14.
42 G. Kolko, The Politics of War 1943-1945 (New York, 1968), çegitli bölümleri;
Becker ve Wells (eds.),Economics and World Power, bölüm 6-7;
R. Keobane,
"Devlet Gücü ve Sanayinin Etkisi: 1940'h Yillarda Amerika'nm Dig Petrol
Politikast", International Organization, cilt 36 (Kaq1982),
s. 165-83; A.E. Eckes,
The United States and the Global Struggle
43 Balfour, Adversaries, s. 15.
for Minerals (Austin, Texas, 1979).
44 Bu konuda bkz. R.N. Gardner, Sterling-Dollar Diplomacy (New
York, 1969),
çegitli bälümleri.
45 Terim Steel'in Paax Americana kitabmda s. 10'da kullamlmaktadir.
46 Almttyi veren: R. Dallek, "Sava; Soarasi Dünya: Made in the USA";
S.J.Ungar
(ed.), Estrangement: America and the World (New York, 1985), s. 32.
47 J.W. Spanier, American Poreign Policy Since World War II
(London, 1972 edn.), s.
26'dan aktarilmigtir. Ayrica bkz. R.A. Divine, Second Chance: The Triumph of
Internationalism in America During World War II (New York, 1971), çegitli
bölümleri.
48 Thorne, 1ssue of War, s. 206. Ayrica bkz. M.P. Leffler'in yeni çahymalari:
"Amerikalilarin Ulusal Güvenlik Kavrami ve Soguk Savagm Baglangici, 1945-48",
American Historical Review, cilt 89
(1984),s. 349-81; ve Lehrman Institute için
yazdigt "Kennan'dan önce Güvenlik ve Tutma Politikase II. Dünya Savaginm
Sonunda Amerika'mn Çikarlarinin Belirlenmesi" baghkli bildirinin çegitli bölumleri.
49 Erickson, Road to Berlin, s. ix.
50 G. Hosking, A History of the Soviet Union (London, 1985),
s. 296.
51 Nove, Economic History of the USSR, s. 285.
52 Skz. Munting, Economic Development of the USSR, 118'deki rakamlar.
s.
53 McCauley, Soviet Union Since 1917, s. 138. Daha fazla
ayrmti için bkz. Nove,
Economrc History of the USSR, s. 140-42.
54 McCauley, Soviet Union Since 1917, s. 140-42.
55 Ayrinalar için bkz. M.A. Evangelista,"Stalin'in Sava;
sonrasi Ordusu Üzerine Yeni
Bir Degerlendirme", International Security, cilt 7, sayi 3
56 Mackintosh, Juggernaut:A History of the Soviet Armed Forces,
(1982-82),s. 110-38.
s. 272-73.
57 Ayni eser. Ayrica Bkz. Liddell Hart (ed.), The Red Army,
kisun 2'deki ilgili
bölümler; D. Holloway, The Soviet Union and the Arms Race (New Haven,
Conn., 1983), s. 15 ve devami; Mitchell, History of Russian and Soviet Sea
Power, s. 469 ve devami.
58 Hosking, History of the Soviet Union, bälüm 121,
bu konudaki en iyi kaynaktir.
Ayrica bkz. McCauley, Soviet Union Since 1917, bölüm 5; Nove, Economic
History, s. 266 ve devami; Ulam, Expansion and Coexistence,
s. 467 ve devami.
59 Spanier, American Foreign Policy Since World War II,
s. 3; G. Challiand ve J.-P.
Rageau, Strategic Atlas: A Comparative Geopolitics of the World's Powers (New
York, 1985), s. 18 ve devami, J.L. Gaddis, Strategies of Containment
(New York,
1982), s. 57 ve devami; ve A.K. Henrikson, "Amerika'nm Dunya Uzerinde
Degigen Yeri: 'Kenar'dan 'Merkez'e mi?"
J. Gottman (ed.)-Center and Periphery
(Beverly Hills, Calif., 1980), s. 73-100'deki yorumlar.

694
 60 Ulam, Expansion and Coexistence, s. 405.
61 H. Feis, Churchill-Roosevelt-Stalin (Princeton, N.J., 1967), s. 462'den
aktardmigttr.
62 Landes, Unbound Prometheus, s. 488, 1 numarah dipnot.
63 Allen, Short Economic History of Modern Japan, s. 187 ve devami; ve ek E'deki
ilgili tablolar.
64 Ricossa, "Italya,1920-1970", Cipolla (ed.),Pontana Economic History of
Europe, cilt 6, kisim 1, s. 240.
65 Aym eser, s. 316.
6( Wright, Ordeal of Total War,.s. 264.
67 Fohlen, "Fransa, 1920-1970", Cipolla (ed.),Pontana Economic History of
Europe, cilt 6, kisim 1, s. 92, 109.
68 Aym eser, s. 100.
69 De Gaulle'ün Anglo-Sakson güçlerine kargi olan tutumu, E Kersaudy, Churchill
and de Gaulle (London, 1981) ve de Gaulle'ün kendi yardigi Memoires de-
Guerre, 3 cilt (Paris 1954-59)'de çok iyi bir biçimde ortaya çikmaktadir.
Fransa'nm savag sirasinda ve sonrasinda yürüttügü sömürgecilik politikasi için
bkz. L. von Albertini, Decolonization (New York, 1971), s. 358 ve devami; ve
-Ïngiltere'yle kargdagtirmalarm da yapudigi- Smith, Pattern of Imperialism,
bölüm 3.
70 Barnett, Collapse of British Power, s. 587-88; ve benzer bir nitelik tagiyan, Potter,
Britain, Europe and the World 1850-1982, s. 111 ve devami.
71 Kennedy, R.ealities Behind Dipolmacy, s. 318'den aktarilmigtir; burada
Ingiltere'ain ekonomik konumuyla ilgili bagka aytmtilar da vardir. Ayrica bkz.
Hobsbawn, Industry and Empire, s. 356 ve devami; Barnett, The Audit of War
(London, 1986), çegitli bölumleri.
72 Bunlann en iyisi, K.O. Morgan, Labour in Power 1945-1951 (Oxford, 1984),
çegitli bölümleri ve ek 3-5'tir. Ayrica bkz. apagidaki kitaplarm ilgili bölümleri: K.
Harris, Atlee (London, 1982), ve A. Bullock, Ernest Bevin: Poreign Secretary
(Oxford, 1983). Ekonomik politika A. Cairncross, Years of Recovery: British
Economic Policy 1945-51 (London, 1985)'te ayrintdarlyla verilmekte; D.H.
Alderoft, The British Economy, cilt 1 (London, 1986), balüm 8'de ise
özetlenmektedir.
73 Bölgenin artan önemine iligkin ayrmtdar için özellikle bkz. H.M. Sachar, Europe
W.R. Louis, The British
·1972);

Leaves the Middle East 1936-1954 (London

Empire in the Middle East, 1945-1951 (Oxford, 1984); ve H. Rahman, "Ikinci
Dünya Savap Sonrasinda IngilizlerinOrtadogu Için Yap^tiklari Askeri Planlama
",

Journalof Strategic Studies, cilt 5, sayi 4 (Arahk 1982), s. 511-30.

Imparatorlugun 1945'ten sonraki ekonomik degeri için bakuuz, Porter, Lion's
Share, s. 319 ve devami.
74 Bu igbirligi konusunda, ilk zamanlardaki degig tokugla ilgili olarak bkz. H.T.
Anderson, The United States, Great Britain and the Cold War, 1944-1947
(Columbia, Mo., 1981); genel bir degerlendirme için de bkz. J. Baylis, Anglo-
American Defense Relations 1939-1980 (London, 1981); ve Bartiett, Global
Conflict, s. 269 ve devami.
75 Bkz. Bairoch, "Avrupa'nm Gayri Safi Milli Hasilasi, 1800-1975", s. 291-92=deki
ayrmtdar.
76 Bkz. Bairoch, "Uluslararasi Sanayilegme Düzeyleri", s. 304; s. 296 ile
karydagtirdabilir,
77 1950 ydi için olan kigi bagma GSMH rakamlari, S.H. Cohn, Economic
Development in the Soviet Union (Lexington, Mass., 1970), ek C, Tablo C-1'den

495

I
 almnugttr. Uluslarm GSMH rakamlarmi elde etmek için "Savagm Korrelatlari"nda
verilen nüfus büyüklügü ile çarptim. .

78 "Savaym Korrelatlari".
79 Almtilar Sherwin, World Destroyed, s. 314'dendir.
80 Bu konuda bkz. Freedman, Evolution of Nuclear Strategy, çegitli bälümleri; ve
A.L. Friedberg, "B.D. Stratejik 'Doktrin'i Tarihi, 1945-1980" Journalof Strategic
Studies, cilt 3, sayi 3 (Aralik 1983), s. 40 ve devanundaki çok yararh inceleme.
Eu
tür dügüncelerin eski tarihlerde yaytmlannug ärnekleri için bkz. B. Brody, The
Absolute Weapon (New York, 1946); aymyazar, Strategy in the Nuclear Age
(Princeton, N.J., 1959); H. Kahn, On Thermonuclear War (Princeton
N.J., 1960);
J. Slessor, Strategy for the West (London, 1954); P.M.S. Blackett, Fear, War, and
the Bomb (New York, 1948).
81 Holloway, Soviet Union and the Arms Race, böläm 2; J. Prados, The Soviet
Estimate: U.S. Intelligence Analysis and Russian Military Strength (New York,
1982), s. 17 ve devam1; R.L. Garthoff, Soviet
strategyin the Nuclear Age (New
York, 1958), çegitli bölümleri; H.S. Dinerstein, War and the Soviet Union
(London, 1962, edn.), äzellikle de bälüm 1-6.
82 Prados, Soviet Estimate, s. 17-18; Freedman, Evolution- of Nuclear Strategy,
bölüm 5 ve devami; T.B. Larson, Soviet-American Rivafry (New York, 1978), s.
178 ve devami.
83 M. Growing, Independence and Deterrence: Britain and Atomic Energy 1954-
1952, 2 cilt (London, 1974), cilt 1, s. 184. Aynca bkz. L. Freedman, Britain and
Nuclear Weapons (London, 1980); A. Pierce, Nuclear Politics: The
British
Experience with an Independent Strategic Nuclear Force, 1939-1970 (London,
1972); ve J. Groom, British Thinking About Nuclear Weapons (London, 1974).
84 Ekz. apagidaki s. 401; ve Freedman, Evolution ofNucleer Strategy, bälüm 21; W.
Kohl, French Nuclear Diplomacy (Princeton,
N.J.,1971), çegitli bölümleri;
burada daha genig göndermeler yapilmaktadir.
85 Dallek, American Style of Foreign Pollcy, s. 130.
86 Aym eser, s. 152.
87 Ahntiyi veren: Balfour, Adversaries,
s. 71. Amerikan politikasi ve gärüglerindeki
degigiklikler konusunda ayrica bkz. Anderson United States, Great Britain, and the
Cold War, 1944-1947, bäläm 6-7; J.L Gaddis, The United States and the
Origins
of the Cold War; 1941-1947 (New York, 1972); B.R. Kuniholm, The Origins of the
Cold War in the Near East (Princeton,
N.J., 1980), çeyitli bölümleri.
88 Dallek, American Style of Foreign Policy, s. 170.
89 Ulam, Expansion and Coexistence,
s. 437.
90 G. Lichteim, Europe in the Twentieth Century (London, 1972), s. 91 Balfour,
Adversaries, s. 8 ve devami; daha genig ayrmti için de bkz. L.E. Davis, The Cold
War Begins: Soviet-American Conflict over Eastern Europe (Princeton,
N.J.,
1974); Feis, Churchill-Roosevelt-Stalin, çegitli bölümleri; B. Dovrid, The Myth of
Liberation (Baltimore, Md., 1973); A. Polonsky, The Great Powers and the Polis
Question1941-1945 (London, 1976); V. Rothwell, Britain and the Cold War
1942-1948 (London, 1982), äzellikle de bälüm 3; R. Douglas, From War
to Cold
War 1942-1948 (London, 1981), çegitli bälümleri.
92 Ulam, Expansion and Coexistence bölüm 7-9; T.Wolfe, Soviet Power and
Europe,
1945-1970 (Baltimore, Md., 1970); M. McCatuey (ed.),-Communist Power in
Europe, 1944-1949 (London, 1977); W. Taubman, Stalin's American Policy: From
Entente to Detente to Cold War (New York, 1982), çeyitli bölümleri.
93 Burada Soguk Savagla ilgili çok geniç literatürü tam olarak vermek gibi bir
oneride de bulunulmamaktadir. Balfour, Adversaries;
Larson, Soviet-American ,

696

I
 Rivalry; Ulam, Expansion and Coexistence; ve Bardett, Global Conflict, bölüm
10-11, konuyu inceleyen ve bagka çahymalara da g'önderme yapan kaynaklardir.
Ayrica bkr. yukaridaki 87 numarah not.
94 Balfour, Adversaries, s. 94; M. Balfour ve J. Mair, Pour-Power Control in
Germany and Austria 1945-1946 (London, 1956); Rothwell, Britain and the Cold
War, bölüm 6. Aynca bkz. çok önemli bir derleme olan, J. Foschepoth (ed.),
Kalter Krieg und deutsche Frage (Göttingen, 1985), özellikle de bälüm 3.
95 Gaddis'in incelemesi, Strategies of Containment'a yapalan bir gönderme.
,kusursuz

96 Aym eser, s. 30.

7 Aym eser, s. 31.
98 Aym eser, s. 30.
99 Anderson, United States, Great Britain and the Cold War, çegitli bälümleri,
Bullock, Ernest Bedin: Foreign Secretay, äzellikle de bälüm 10; Kuniholm, Origins
of the Cold War in the Near East, çegitli bälümleri; Keylor, Twentieh-Century
World, s. 28 0-71.
100 Ulam'm kitabma ek olarak, bkz. yukaridaki 92 numarali nottaki gändermeler; ve
M.D. Shulman, Stalin's Foreign Policy.Reappraised (New York, 1969); M. Kaser,
Comecon (London, 1967); J.K. Noensch, Sowietische Osteuropa-Politik 1945-
1974 (Düsseldorf, 1977).
101 Ekz. R. Poidevin, "Fransiziarm Almanya Politikasom 1948/9'daki Yeni Yönleri",
Foschepoth (ed.),.Kalter Krieg und Deutsche Frage; J.W.Young, Britain, France
and the Unity of Europe 1945-51 (Leicester, 1984), özellikle de bölüm 5; Douglas,
From War to Cold War, s. 167 ve devammdaki göndermeler; Ïngilizlerin
kararsithklari için de bkz. S. Greenwood, "Dunkirk'e Dönüg: Mart 1947 tarihli
ingiliz-Fransiz Anlaymasmm Kökenleri", Journalof Strategic Studies, cilt 6, sayi 4
(Aralik 1983), s. 49-65.
102 Bullock, Bevin, s. 571 ve devami; W.P. Davisori, The Berlin Blockade (Princeton,
N.J. 1958); R. Morgan, The United States and West Gerrnany 1945-73 (London,
1974), ilgili bölümler; J.H. Backer, Winds of History The German Years of Lucius
DuBignon Clay (New York, 1983), bälüm 10; M. Bell, "Berlin Ablukasi-
Müttefiklerin Almanya'daki Karµlagmalari"; Foschepoth (ed.),Kalter Krieg und
deutsche Frage, s. 217 ve devañu.
103 Evangelista, "Stalin'in Savag Sonrasi Ordusuna Yeni Bir Bakif, çegitli bölümleri;
W. LaFaber, America, Russia, and the Cold War 1945-1975 (New York, 1976), s.
8 3 ve devami; Lord Ismay, NATO-the First Five Years, 1949-1954 (Utrecht,
1954); Gaddis, Strategies of Containment, s. 72 ve devami; A.K.'Henrikson,
"Kuzey Atlantik Ittifakom Kurulugu, 1948-1952" Naval War College Review,
cilt 32, sayi 3 (Mayis/Haziran 1980), s. 4-39; L.S. Kaplan The United States and
NATO: The Formative Years (Lexington, Ky., 1984), çegitli bälümleri.
104 Bu konada bkz. A. Grosser, West Germany fromDefeat to Rearmament (London,
1955); R. McGeehen. The German Rearmament Question (Urbana, IIL, 1971)
D. Lerner ve R. Aron, France Defeats ED C (New York, 1957); Deporte, Europe
Between the Superpowers, s. 158 ve devami; ve T. Schwarz, 'Almanya'nm Yeniden
Silahlanmast Meselesi: 'Altm Çag'daÏttifak Bunaluni", Fletcher Forum (Summer
1984), s. 295-309.
105 Bartlett, Global Conflict, s. 312.
106 Ulam, Expansion and Coexistence, s. 544 ve devami; D.J. Dallin, Soviet Foreign
Policy After Stalin (Philadelphia, Pa., 1961); R.A. Remington, The Warsaw Pact
(Cambridge, Mass, 1971).
107 Bu konuda tekrar bkz. Kolko, Politics of War, çeyitli bölümleri; ve Thorne, Issue
of War.
I
'

697
I

'I
108 Kolko, Politics of War, s. 298 ve devami; Kuniholm, Origins of the Cold War in
the Near East, çegitli bölümleri; Louis, British Empire in the Middle East, s. 53 ve
devami.
109 Ulam, Expansion and Coexistence, s. 428; ayrica bkz. Anderson, United States,
Great Britain and the Cold War, s.103 ve devarn.
110 Bartlett, Global Conflict, s. 261'den ahamt tir (vurgulamayi ben yaptim); ve
tekrar bkr. Anderson, Louis ve Kuniholm'un yukarada adi geçen çahymalari.
111 Griml, Decolonization, s. 183 ve devami, bu konuda iyi bir äzet vermektedir;
aynca bkz. Kiernan, European Empires from Conguest to Collapse, s. 210 ve
devami; Holland, European Decolonization1918-1981, s. 86 ve devami.
112 M. Heald ve S. Kaplan, Culture and Diplomacy: The American Experience
(Westport, Conn., 1977), bölüm 5 ve 9; P.A. Varg, Missionaries Chinese, and
Diplomats... 1890-1952 (Princeton, N.J., 1952); A. Iriye, Across the Pacific (New
York, 1967); ve daba özel olarak da, B.W. Tuchman, Stilwell and the American
Experience in China (New York, 1971); H. Feis, The China Tangle (Princeton,
N.J., 1953), çegitli bälümleri; N.B. Tucker, Patterns in the Dust: Chinese-
American Relations and the Recognition Controversy 1949-50 (New York, 1983).
113 M. Schaller, The American Occupation of Japan:The Origins of the Cold War in
Asia (New York, 1985); bu çahyma B.D.'nin
Japonyakariisodaki politikasuu çok
daha genig bir Dogu Asya ve Soguk Sava; çerçevesiiçine yerleptirmektedir; ve W.S.
Borden, The Pacific Alliance (Madison, Wis., 1984), çegitli bölumleri.
114 Schaller, American Occupation of Japan,s. 232'den aktarilmigtir; ayrica bkz.
Smith, The Pattern of Imperialism, s. 193-94. Amerika'nm bölgede izledigi
politika agagidaki kaynaklarda genig olarak ele ahnmaktadir: WW Stueck, The
Road to Confrontation (Chapel Hill, N.C., 1981); R.M. Blum, Drawing the Line:
The Origin of American Containment Policy in East Asia (New York, 1982); B.
Cumings, The Origins of the Korean War (Princeton, N.J., 1981); N. Yonosuke ve
A. Iriye (eds.),The Origins of the Cold War in Asia (New York, 1977). Ayrica
bkz. R. Dingman, "Stratejik Planlama ve Politika Süreci: Amerika'nm Dogu
Asya'daki Savag Planlari, 1945-50", Naval War College Review, cilt 32, say1 6
(1979),s. 4-21.
115 Kore Savap, Millet ve Maslowski, For the Common Defense, s. 484 ve devammda
kisa ve özlü olarak anlatilmaktadir; D. Rees, Korea: The Limited War (New York,
1966); EH. Heller, (ed.),The Korean War: A 25-Year Perspective (Kansas, 1977)
ve B.D. resmi tarihlerinde ise çok daha ayrmtali bir biçimde ele ahnmigttr.
116 N: A. Graebner, Arnerica as a World Power (Wilmington, Del., 1984), bölüm 7,
"Global Düzeyde Tutma Politikasu Truman Yillari"; Tucker, Patterns in the Dust,
çegitli bälümleri; D. Borg ve W. Heinrichs (eds.),Uncertain Years: Chinese-
American Relations, 1947-50 (New York, 1980), çegitli bölümleri; Schaller,
American Occupation of Japan,bölüm 11-15; E.M. Irving, The First Indochina
War: French and American Policy, 1945-1954 (London, 1975).
117 Daha kati tutumlar konusunda bkz. Gaddis, Strategies of Containment, bölum 5-
6. Ayrica bkz. R. Jervis'indikkatli çahymasi: "Kore Savagimn Soguk Sava;
ÜzerindekiEtkisi",]ournal of Conflict Resolution, cilt 24, sayi 4 (Arahk 1980),
s. 563-92.
118 "Savagm Korrelatlari".
119 Ayrica bkz. R.W. DeGrasse, Mihtary Expansion, Economic Decline (Armonk,
NY- 1983), s. 119'daki gema.
120 Holloway, Soviet Union and the Arms Race, s. 43, 115 ve devami. Tabii,
Sovyetler'in harcamalarlyla ilgili güvenilir rakamlar elde etmek mümkün degildir;
"açik"
bütçedeki savunma harcamalari payl ise faziasiyla düçüktür; bkz. F.D.

I
698
 Holzman, Financial Checks on Soviet Defense Expenditures (Lexington, Mass.,
1975), çegitli bölümleri.
121 Gaddis, Strategies of Containment, s. 100'den aktarilmistir. Ayrica bkz. S.E Wells,
"Alarm Zilleri Çalarken:NSC-68 ve Sovyet Tehditi", International Security, cilt 4
(Sonbahar 1979), s. 116-38 ve Paul Nitze'nin cevabi, "NSC-68'in Geligimi",
International Security, (Ilkbahar1980), s. 159-69; Paul Y. Hammond, "NSC-68:
Yeniden Silahlanma îçin Baglangiç"; W.R. Schilling et al., Strategy, Politics and
Defense Budgets (New York, 1962), s. 267-378.
.
122 Ekz. Bartlate, Global Conflict, s. 303 ve devami; NATO'nun kuvvet takviyesi
konusunda da bkz. Ismay, NATO, çegitli bölümleri; T.R Ireland, Creating the
Entangling Alliance (London, 1981); ve Kaplan, United States and NATO, s. 143
ve devami.
123 Mackintosh, Juggernaut,s. 292 ve devami; Liddell Hart (ed.),Red Army, kisim
2'deki çeyitli denemeler; Wolfe, Soviet Power and Europe, çegitli bölümleri; A.
.Lee, The Soviet Air Force (London, 1916); R. Kilmarx, A History of Soviet Air
Power (London, 1962).
124 Reynolds, Command of the Sea, s. 530-43; Kennedy, Rise and Pall of British
Naval Mastery, Bälüm 11.
125 Reynolds, Command of the Sea, s. 545 ve devann; Hagan (ed.),In Peace and War:
Interpretations of American Naval History 1775-1978, bälüm 15-16; Potter (ed.)
Sea Power, bälüm 31-32; J. Woods (pseud.), "II. Dünya Savagmdan Bu Yana
Kralhk Donanmasi", U.S. Naval Institute Proceedings, cilt 108, sayi 3 (Mart
1982), s. 82 ve devami.
126 Mitchell, History of Russian and Soviet Sea Power, bälüm 21-22, 1945'ten
soaraki kuvvet takviyesini ele almaktadar. Ayrica bkz. N., Polmar, Soviet Naval
Developments, 1982 (4th edn., Annapolis, Md., 1981), bölüm 3-13; R.W.
Herrick, Soviet Naval Strategygnnapolis, Md., 1968); L.L. Whetton,
"Akdeniz'deki Tehdit", Survival, say1 8 (Agustos 1980), s. 252-58; G. Jukes,
"Sovyetler'in Deniz Politikasmda Hint Okyanusu", Adelphi Papers, say1 8 7
(Mayis 1972). Bu konuda, M. McGwire'in çalqmalari da büyük änem
capmaktadir: Sovier Naval Developments (New York 1973), Soviet Naval Policy
(New York, 1975) ve Soviel Naval Influence (New York, 1977); bunlar, aym
yazarin, "Sovyet Deniz Gücünün Geligtirilmesinin Mantigi"nda; ve J. Baylis ve G.
Segal (eds.),Soviet Strategy (London, 1981), s. 210'da äzetlenmektedir.
127 Bu konuda bkz. G. I-lerken, The Winning Weapon: The Atomic Bomb in the Cold
War 1945-1950 (New York, 1980); Freedman, Evolution of Nuälear Strategy, s.
38 ve devami, ayrica bkz. H.R. Borowski, A Hodow Threat: Strategic Air Power
and Containment before Korea (Westport, Conn., 1982). Bunlarm taçadigt antam
ve kargilagtirmalar için de bkz. M. Madelbaum, The Nuclear Revolution:
International Politics Before and After Hiroshima (New York, 1981).
128 Prados, Soviet Estimate, bolüm 4, bu konudaki en iyi kaynaktir.
129 Gaddis, Strategies of Containment, bölüm, 4-5, konuyu genel çerçevesiyle
vermektedir. Ayrica bkz. D.A. Rosenberg, "Amerikan Atom Stratejisi ve
Hidrojen Bombasi Karari", Journal of American History, cilt 66 (Haziran
"iki
1979), s. 62-87; ayni yazar, Saatin sonunda Tütmekte Olan, Radyasyon
Yayan Bir Yikmti: Amerika'am Sovyetler Birligi'yle Nükleer Savag Planlarma
iligkin Belgeler", International Secutiry, cilt 6, sayt 3 (Kig 1981-82), s. 3-38;
Freedman, Evolution of Nuclear Strategy, bälüm 6; Weighley, The American
Way of War, bälüm 17.
130 Prados, Soviet Estinate, bölüm 5-8; ayrica, E. Bottome, The Missile Gap
(Rutherford, N.J., 1971), çegitli bölümleri.

: 699

I silmi-iminula---m• i a
e ....-minimmimm.ali.I -i .. i
 I

131 Freedman, Evolution of Nuclear Strategy s. 175 ve devami, Friedberg, "1945'den

1980'e B.D. Stratejik 'Doktrin'i Tarihi", s. 41 ve devami. Gene çok yararh bir '

çahyma da, John Gaddis, "Kendi Kendine Caydiricihgin Käkenleri: Birlegik

Devletler ve Nükleer Silahlarin Kullanilmasi, 1945-1958", baglikh makaledir
(henüzbasilmadi). Strateji konusuyla ilgili dügünceler, G. Herken, Counsels of
War (New York, 1985) ve E Kaplan, The Wizards of Armageddon (New York,
1983)da tartigilmaktadir.
132 R.V. Daniels, Russia, The Roots of Confrontation (Cambridge, Mass., 1985), s.
234; McCamley, The Soviet Union Since 1917, s. 155 ve devann; Ulam,
Expansion and Coexistence, bälüm 9-10.
133 Steele, Pax Americana, s. 9; ve daha ayrmtth olarak da, R.E. Osgood, NATO: The
Entangling Alliance (Chicago, 111., 1962), çegitli bälümleri; DePorte, Europe
Between the Superpowers, s. 115 ve devami; Kaplan, United States and NATO.
134 Steele, Pax Americana, s. 134. Ayrica bkz. R. Aron, The Imperial Republic
(London, 1975); D. Horowitz, The Pree World Colossus (New York, 1971 edn.)
Schulzinger, American Diplomacy in the Twentieth Century, bälüm 11-12.
135 Keylor, Twentieth -

Century World, s. 375; J.L Gaddis, "Stratejik Perspektif:

'Savunma Çevresi'Kavranumn Yükseligi ve Çökügü", Borg ve Heinrichs (eds.),
Uncertain Years, s. 61-118; ve çok iyi bazi ahntua'rla- Schaller, The
-yaptigi

American Occupation of Japan,s. 279 ve devamt.

136 Ahntlyt veren: Woodruff, America's Impact on the World, s. 65.
137 Ulam, Expansion and Coex.istence, s. 539 ve devarn; McCauley, Soviet Union
Since 1971, s. 198 ve devami; Daniels, Russia. The Roots of Confrontation, s. 333
ve devami.
·

138 Bu konuyla ilgili literatür artik çok geniglemig durumdadir. Daha önemli olan
kaynaklar gunlardir: G. Jukes,The Soviet'Union in Asia (Berkeley, Calif., 1973)
H.D. Cohn, Soviet Policy Toward Black Africa (New York, 1972); R.H.
Donaldson, Soviet Policy Toward India (Cambridge, Mass., 1974); R. Kanet (ed.),
The Soviet Union and the Developing Nations (Baltimore, Md., 1974); E.
Taborsky, Comrnunist Penetration of the Third World (New York, 1963).
139 P. Lyon, "ÜçüncüDünyanm Ortaya Çikigd,H. Bullve A. Watson (eds.),The
Expansion of International Society (Oxford, 1984), s. 229 ve devami ile, bälüm
3'teki öbür denemeler;Barraclough, Introduction to Contemporary History,
bölüm 6; R. Enerson, From Empire to Nation: The Rise of Self-Assertion of Asian
and African Peoples (Cambridge, Mass., 1962), çeyitli bölümleri.
140 Lyon, "ÜçüncüDünyanin Ortaya Çikip"; Bull ve Watson (eds.),Expansion of
International Society, s. 229; ayni yazar, Neutralism (Leicester, 1963); G.H.
Afro-Asia and Non-Alignment (London, 1966).
Jansen,
141 Yukaridaki 139 numarah -notta yer alan çahgmalara ek olarak bkz. L.S.
Stavrianos, Globa( Rift: The Third World Comes of Age (New York, 1981); R.A.
Mortimer, The Third World Coalition in International Politics (New York, 1980)
R.L Rothstein, The Weak in the World of the Strong: The Developing Coimtries
in the International System (New York, 1977); aym yazar, The Third World and
U.S. Foreign Policy (Boulder, Colo., 1981).
142 Balfour, Adversaries, s. 157 ve devami; Ulam, Expansion and Coexistence, s. 461
ve devarn; D. Rusinov, The Yugoslav Experiment, 1948-1974 (London, 1977)
Lyon, "ÜçüncüDünyamn Ortaya Ç1kty1", çegitli bölümleri.
143 McCauley, Soviet Union Since 1917, s. 204. Daha genel olarak da, bkz.
yukaridaki 138 aumarah notta yer alan göndermeler ve R.C. Horn, The Soviet
Union and India: The Limiteds of Influence (New York, 1981); R.H. Donaldson
(ed.),The Soviet Union in the Third World: Successes and Failures (Boulder,

700
 Colo., 1981); M.H. Haykal, The.Sphinx and the Commissar: The Rise and Fall of
Soviet Influence in the Middle East (London, 1978); K. Dawisha, Soviet Foreign
Policy Towards Egypt (London, 1979), çegitli bölümleri.
144 McCauley, Soviet Union Since 1917, s. 210; Doñaldson (ed.),Soviet Union in the
Third World: Successes and Failures, çegitli bölümleri; A. Dawsha ve K. Dawisha
(eds.),The Soviet Union in the Middle East (New York, 1982).
145 "Savagm Korrelatlari"; bu kaynak Military Balance'm (bkz.bundan sonraki not)
1970"li yillarm baglarina ait rakamlarmdan daha güvenilir niteliktedir.
146 Military Balance 1974-75 (London, 1974), s. 7, 10; s. 19, 22 ile kargilagtirilabilir.
47. H. Pemsel, Atlas of Naval Warfare (London, 1977), s. 159.
T48 Military Balance 1974-75, s. 75-77; Çinkonusunda, s. 48-49.
149 Ekz. yukaridaki 126 numarah notta yer alan göndermeler.
150 1970'li yillarda Sovyet-Amerikan Îligkileriiçin bkz. Keylor, Twentieth-Century
World, s. 346 ve devami, 405 ve devami; Schulzinger, American Diplomacy in the
.Twentieth Century, s. 299 ve devami; S. Hoffman, Primacy or World Order (New
York, 1978), çegitli bölümleri; Lawson, Soviet-American Rivalry, çeyitli bälümleri;
McCauley, Soviet Union Since 1917, s. 238 ve devami; Daniels, Russia: The Roots
of Confrontation, s. 321 ve devarn, ve s. 394-96'daki tam bibliyografya. En
önemlisi de yeni bir çahgma olan R.L. Garthoff, Detente.and Confrontation:
American-Soviet Relations fromNixon to Reagan (Washington, D.C., 1985)dir;
bu kitapta çok genig ayrinti bulunmaktadir.
151 Keylor, Twentieth-Century World, s. 371.
152 Bundan sonra säylenenler için bkz. R.C. Thornton, The Bear and the Dragon
(New York, 1972); R.C. North, Moscow and the Chinese Communists (Stanford,
Calif., 1953); R.R. Simmons, The Strained Alliance (New York, 1975); G.
Ginsborgs ve C.F. Pinkele, The Sino-Soviet Territorial Dispute, 1949-64 (New
York, 1978); D. Floyd, Mao Against Khrushchev (New York, 1964); A.D. Low,
The Sino-Soviet Dispute (Rutherford, N.J., 1976); ve Bartlett, Global Conflict, s.
325 ve devammdakikisa ve bagarth äzet.
153 Ulam, Expansion and Coexistence, s. 693; O.E. Clubb, China and Russia: The
"Great Game" (New York, 1971), çegitli bölümleri; bu kitap daha çok ayrmti
vermektedir.
J. Camilleri, Chinese Foreign Policy: The Maoist Era and Its
Aftermath (Seattle, Wash., 1980)'da genig ayrinti vardir.
154 Keylor, Twentieth-Century World, s. 398.
155 H. Kissinger, The White House Years (Boston, 1979), s. 172 ve devaru; ve D.L.
Strode, "Silah Denetimi ve Çin-Sovyet Îligkileri",Orbis, cilt 28, hay1 1 (Ïlkbahar
1984), s. 163-8 8'deki önemli çözümleme.
156 Gaddis, Strategies of Containment, s. 210, dipnot.
157 W.E. Griffith (ed.),Communism in Europe: Continuity, Change and the Sino-
Soviet Dispute, 2 cilt (Cambridge, Mass., 1964-66); J.G. Whelan, World
Communism, .1967-1969: Soviet Attempts to Reestablish Control (Library of
Congress, Legislati ve Reference Service, Washington, D.C., 1970); Z. Brzezinski,
The Soviet Bloc: Unity and Conflict (Cambridge, Mass., 1967 edn.).
158 Ekz.C. Bell, "Çin ve Uluslararasi Düzen", Bull ve Watson (ed.),Expansion of
International Society, bälüm 17deki kisa, bagarili incelerne; M.B. Yahuda,
China's Role in World Affairs (New York, 1978), konuyu daha ayrmtih olarak ele
almaktadu·.
159 W.L Kohl, French Nuclear Diplomacy (Princeton, N.J., 1971), s. 103'den
aktarilmigtir. Ayrica bkz.W. Mendl, Deterrence and Persuasion: French Nuclear
Armarnent in the Contexst of National Policy, 1945-1969 (London, 1970); M.M.
Harrison, Reluctand Ally: France and Atlantic Security (Baltimore, Md., 1981); ve

701
 I

özellikle, E. Kolodziej, French International Policy Under de Gaulle and

Pompidou: The Pohtics of Grandeur (Ithaca, N.Y,, 1974).
160 Kolodziej, Prench International Policy, çegitli bölämleri; A. Grosser, The Western
Alliance: European-American Relations since 1945 (London 1980), s. 183 ve
devami, 209 devami.
161 Skz. apagidaki s. 427-28.
162 De Porte, Europe Between the Superpowers, s. 229 ve devanu; ve Keylor,
Twentieth-Century World, s. 346 ve devammda, de Gaulle'ün politikalari kisa ve
äzlü bir biçimde incelenmektedir.
163 Barroch, "Uluslararast Sanayilegne Düzeyleri", s. 304.
164 Keylor, Twentieth-Century World, s. 354 ve devami, 408 ve devamt; A. Bronke ve
D. Novak (eds.), The Communist States in the Era of Detente, 1971-1977
(Oakville, Ont., 1979); R.L. Tokes, Euro-Communism and Detente (New York,
1978); G.B. Ginsburgs ve A.Z. Rubinstein (eds.),Soviet Poreign Policy Towards
Western Europe (New York, 1978); L.L.Whetten, Germany's Ostpolitik (London,
1971) ve W.E. Griffith, The Ostpolitik of the Federal Republic of Germany
(Cambridge, Mass., 1978), konunun Almanya'yla ilgili yönlerini ele almaktadir.
165 H. Salisbury, The Coming War Between Russia and Ching(London, 1969), çegitli
bölümleri.
166 Bu kaygilarm bazilara E. Morton ve G. Segal (eds.),Soviet Strategy Toward
Western Europe (London, 1984fda tartiplmaktadir.
167 Bartlett, Global Conflict, s. 355. Aynca bkz. G. Segal, The Great Power Triangle
(London, 1982); R: Sutter, China Watch: Toward Sino-American Reconcihation
· (Baltimore, Md., 1978), çegitli bälümleri: ve apagidaki kaynaklarda yer alan
denemeler· R.H. Solomon (ed.),The China Factor: Sino-American Relations and
the Global Scene (New York, 1981); G. Segal (ed.),The China Factor: Peking and
the Superpowers (London,-1982), özellikle de B. Garrett, "Birlegik Devletler ve
Büyük Güç Üçgeni", s. 76-104.
168 Gaddis, Strategies of Containment, s.249-50, 259.
169 A. Kendrick, The Wound Within: America in the Vietnam Yeras, 1945-1947
(Boston, 1974); T. Powers, The War at Home· Vietnam and th.« American People,
1964-1968 (New York, 1973); F. Fitzgerald, Fire in the Lake: The Vietnamese and
the Americans in Vietnam (Boston, 1972); W. O'Neill, Coming Apart (New York,
1971); R.J. Lifton, Home fromthe War: Vietnam Veterans (New York, 1973), L.
Basker ve P. Strauss, Chance and Circumstance: The War, The Draft, and the
Vietnam Generation (New York, 1978 ); ve G. Kolko, Vietnam: Anatomy of a
War, 1940-1975 (New York, 1986), bu konular üzerine yazdmig ve say11ari çig
gibi büyüyen bagarih bazi çahymalar arasmda .
yer almaktadir.
170 Aym gekilde, Amerika'nm stratejisi ve savagi yonetme biçimi konusunda kaleme
almmig literatür daha gimdiden çok genig hale gelmig durumdadir. Millet
ve
Maslowski, For the Common Defense, bälüm 17, konunun lyi bir özetini
vermektedir. H.G: Summers, On Strategy: A Critical Analysis of the Vietnam War
(New York, 1972), savagi, Clausewitzei bir bakig açismdan incelemektedir. B.
Palmer, The 25-Year War: America's Military Role in Vietnam (New York, 1984),
özellikle de "Degerlendirme" baghkh kisim 2; S. Karnow, Vietnam, A History
(New York, 1984); G.C. Herring, America's Longest War: The United States and
Vietnam, 1950-1975 (New York, 1979), hep änemli çaligmalardir.
171 Rakamlar, Gaddis, Strategies of Containment, s. 359'dan almmigtir; ayrica bkz.
Millet ve Maslowski, For the Common Defense, s. 565 ve devami.
172 Tekrar.bkz.Ungar (ed.)Estrangement: America and the World, çegitli bälümleri;
özellikle de, G. Hodgson, "Îçerde Kargaça, Drçarda Kargaça".
I

702
173 Bu, inter alia, uluslararasi sistem ve Birlegik Devletlerin bu sistem içindeki yeri
üzerine Amerikalilarca kaleme ahnmig pek çok incelemenin bagligmda görülebilir.
Ungar (ed.)Estrangement'a ek olarak, bkz. K.A. Oye et al. (eds.),Eagle
Entangled. U.S. Poreign Policy in a Complex World (New York, 1979); R.D.
Keohane, After Hegemony (Princeton, N.J. 1974); J. Kwitny, Endless Enemies
(New York, 1984), ve daha eski tarihlere ait änemli bir çabyma olan 5. Hoffman,
Gulliver's Troubles (New York, 1968).
174 Gaddis, Strategies of Containment, s. 275. Ve tekrar bkz. yukaridaki 147
numarali notta yapilan göndermeler ve çok yararh bir inceleme olan Garthoff,
.Detente and Confrontation, s. 24 ve devami.
IVS Gaddis, Strategies of Gontainment, s. 179. Ayrica bkz. Kissinger'm kendi
çahymase White House Years; ve H. Starr, Henry Kissinger: Perceptions of
International Politics (Lexington, Ky. 1982), çegitli bölümleri. Dallek, American
Style of Poreign Policy, bölüm 9, konuya çok daha elegtirel gözle yaklagmaktadir.
176 Gaddis, Strategies of Containment, s. 284, 297.
177 Kennan, Decline of Bismarck's European Order ile, Kissinger, "Beyaz Devrimci:
Bismarck", Daedelus, cilt 97 (Yaz 1968), s. 888-924, kargilagtirilabilir.
178 Gaddis, Strategies of Containment, s. 280-82; ve daha ayrmtih olan iki çok
bagarih çahyma: C. Bell, The Diplomacy of Detente: The Kissinger Era (New
York, 1977); ve R.S. Litwak, Detente and the Nixon Doctrine: American Foreign
Policy and the Pursuit of Stability, 1969-1975 (Cambridge, 1984).
179 Carter'm (genellikle ters dügen) amlari ile, Dyigleri Bakam Vance ve Ulusal
Güvenlik Dampmam Erzezinski'ain amlarma ek olarak bkz. Garthoff, Detente
and Confrontation,
s. 563 ve devami; ve çok daha kisa olarak, Ambrose, Rise to
Globalism, bälüm15; Schulzinger, American Diplomacy, s. 316 ve devamt; ve
John Gaddifin Strategies of Containment'da yet alari "Epilogue" bälümündeki
son dügünceleri. En önemlisi olarak da bkz. G. Smith, Moratily, Reason and
Power: American Diplomacy in the Carter Years (New York, 1986), çegitli
bölümleri, özellikle de s. 241 ve devami.
180 B. Rubin, Paved with Good Intentions: The United States and Iran (New York,
1980), çeyitli bälümleri; G. Sick, All Fall Down: America's Tragic Encounter with
Iran (New York, 1985); ve Smith, Morality, Reason and Power, bölüm 9, bu
konudaki en lyi kaynaklardir.
181 Garthoff, Détente and Confrontation, bälüm 26-27, bu konuda en iyi kaynakttr.
182 Ekz., inter alia, J.S. Gansler, The Defense Industry (Cambridge, Mass., 1980), çegitfi
bälümleri; J. Fallows, National Defense (New York, 1981), özellikle de bölüm 3;
R.W. DeGrasse, Military Expansion, Economic Decline (Armonk, N.Y., 1983); J.
Coates ve M. Kilian, ifeavy Losses (New York, 1985 edn.), çegirli bölümleri.
183 Bkz. Schulzinger, American Diplomacy, s. 339 ve devammda yer alan sert
yorumlar; açaklayici ayrmtdar veren, S. Talbott, Deadly Gambits: The Reagan
Administration and the Stalemate in Nuclear Arms Control (New York, 1984),
Haig'in kendi amlari olan Caveat (New York, 1984); E. Luttwak, The Pentagon
and the Art of War (New York, 1985).
184 Ulam, Dangerous Relations: The Soviet Union in World Politics 1970-1982 (New
York, 1983), s. 39.
185 D. Holloway, The Soviet Union and the Arms Race (New Haven, 1984, 2nd ed.),
s. 134 ve devami; ve daha teknik bir çözümleme olan A. Bergson, "Teknolojik
Ílerlemeler";Bergson ve H.S. Levine (eds.),The Soviet Economy: Toward the Year
2000 (London, 1983), s..34-38.
186 Garthoff, Détente and Confrontation, s. 887 ve devami, bu konuda son derece
yararh bir kaynaktir. Ayrica bkz. H.S. Bradsher, Afghanistan and the Soviet Union

703
 (Durham, N.C., 1983), çegitli bölumleri;ve T.T. Lammond, Red Flag over
Afghanistan (Boulder, Colo., 1984), çegitli bölümleri.
187 Garthoff, Détente and Confrontation, s. 982 ve devami. Ayrica bkz. yukaridaki
167 numarah notta adi geçen çah;malar ve B. Garrett, "ÇinPolitikasi ve Üçgen
Mant1šmm Kisitlamalan", K.A. Oye et al. (eds.),Eagle Defiant: United States
.
Foreign Policy in the 1980s (Boston, 1983), özellikle de s. 245 ve devami.
188 Gaddis, Strategies of Containment, s. 280 (vurgulamayi ben yaptim).
189 Tabii bu, Ruslarm verileri açismdan en kritik sorundur: Ekz. F.D. Holzmann,
"Sovyet Askeri Harcamalari: Sayilar Oyununun Degerlendirilmesi," International
Security, cilt 6, sayi 4 (Îlkbahar
1982), s. 78-101, bu kaynak konu için iyi bir girig
olusturmaktadir.
190 Bairoch, "Uluslararasi Sanayileyme Düzeyleri," s. 273.
191 Rostow, World Economy, s. 662. (Baghca fark udur ki, Bairoch 1900 yihm
seçmigken, Rostow 1913=100 geklinde bir baglangiç noktasim temel almaktadir.)
192 Bairoch, "Uluslararasi Sanayilegme Düzeyleri", s. 273.
193 Aym eser, s. 276.
194 Rostow, World Econorny, s. 669'dan almmigtir.
195 Ashworth, Short History of the International Economy, 8..287-88.
196 Aym eser, s.289; ve Bairoch, The Economic Developmentof the Third World
Since 1900 (Berkeley, Calif., 1975), çegitli bölümlerde yer alan daha ayrmtih
tartigma.
197 Foreman-Peck, History of the World Economy, s. 376.
198 Bairoch, "Uluslararasi Sanayilegme Düzeyleri", s. 304.
199 Bkz. Oye et al. (eds.)Eagle Defiant, s. 8'deki tablo.
200 G. Blackburn, The West and the World Since 1975 (New York, 1985), s. 96; ve
Bairoch, Economy Development, çegitli bölümleri;s. 250-52'de de yararli bir
bibliyografya bulunmaktadir.
201 R. Rosecrance, The Rise of the Trading State (New York, 1985), äzellikle de
bölüm 7; ve M. Smith et al., Asia's New Industrial World (New York, 1985).
202 Bkz. Schaller, American Occupation of Japan, s. 289.
203 Bu konuyu inceleyen en lyi eser, belki de, E.E Vogel, Japanas Number One:
Lessons forAmerica (New York, 1980 edn.)'dir.
204 Smith et al., s. 18, C. Johnson, MITI and the Japanese Miracle (Stanford, Calif.,
1982), çegitli bölümleri.
205 Vogel, Japan-as Number One, s. 9-10 (vurgulamayi ben yaptim). Allen, A Short
Economic History of Modern Japan, kisam2, bu konuda çok degerli bir
kaynaktir. Otomobil konusundaki istatistikler, The Economist, 2 Kasim 1985, s.
111'den
ahnnugtir.
206 Çin konusunda1945'ten sonra yapilung çahymalarm buyük bir bälümü, ülkenin
dig politikasmdan çok, Mao ya da kültür ideoloji meseleleri üzerinde yogunlapr
göränmektedir. Ancak gunlari saymak mümkündür. Bell, "Çin ve Uluslararasi
Düzen"; Bul ve Watson (ed.),The Expansion of International Society, s. 255-67;
H. Harding (ed.),Chinat Foreign Relations in the 1980s (New Haven, Conn.,
1984), äzellikle de bölüm 1 ve 5-6; A.D. Barnett, China and the Major Powers in
East Asia (Washington, D.C., 1977); M. Yahuda, Chinat Role in World Affairs
(New York, 1978 ); P. Van Ness, Revolution and Chinese Foreign Policy (Berkeley,
Calif., 1971); ve R.H. Solomon (ed.),The China Pactor: Sino-American Relations
and the Global Scene- (Englewood Cliffs,
N.J., 1981); bu çahgmanm bazi
bölümleri son d.erece yararhdir.
207 Bairoch, "Uluslararasi Sanayilegme Düzeyleri", s. 299, 302.
208 Rostow, World Economy, s. 525 ve devann; ve D.H. Perkins (ed.), China's

704
 Modern Economy in Historical Perspective (Stanford, Calif., 1975), çegitli
bolumleri.
.

.. ..
209 Blackburn, West and the World Since 1945, s. 77.
210 Aym eser; ve Bairock, Economic Development of the Third World, s.188 ve
devami, 201 ve devami; bu çaligma Çinlilerintarima gösterdikleri dikkat
konusunda, bunu onaylar biçimde yorumda bulunmaktadir.
211 1980 ylh için "Savag Korrelatlart" verileri.
212 Bairoch, "Uluslararasi Sanayilegme Düzeyleri", s. 304.
213 D.H. Perkins, "Çin'inEkonomik Kalkinmasmm Uluslararasi Düzeydeki
Sonuçlari"; Solomon (ed.),China Factor, s. 114-136, bu konuda änemli bir
kaynaktir.
214 Avrupa'nin açmazlarmdan bazdari, Deporte, Europe Between the Superpowers,
çegitli bölümleri; J.R. Wegs, Europe Since 1945 (New York, 1984, 2nd edn.),
özellikle de bölüm 8-15; S. Holt, The Common Market: The Conflict of Theory
and Practice (London, 1967)'de tartigilmaktadir.
215 Alderot, European Economy 1914-1980, s. 161.
216 Aym eser; ayrica bkz. Landes, Unbound Prometheus, bälüm 7; Pollard, Peaceful
Conquest, bölüm 9; Maddieson,
"1913-1970'de
Avrupa'da Ekonomi Politikasi ve
Performans"; Cipolla (ed.),Fontana Economic History of Europe, cilt 5, kisim 2,
s. 476 ve devami. Ilk dönem üzerine ayrintih incelemeler bulunmaktadir: M.M.
Postan, An Economic History of Western Europe, 1945-1964 (London, 19G7); ve
A.S. Milward, The Reconstruction of Europe, 1945-1951 (London, 1984).
217 Alderoft, European Economy, s. 161-62.
218 Oye et al. (eds.),Eagle Defiant, s. 8, ve Tablo 1-1=deki notlar.
219 Bu tartigma için tekrar bkz. Pollard, Peaceful Conquest, çegitli bölümleri
220 Ayni eser, s. 305.
221 Ayni eser, s. 171.
222 Aldcroft, European Economy, s. 161.
223 Bkz. Wegs, Europe Since 1945, bälüm 9; A.S. Deaton, "1920-1970'de
Talebin
Yapisi"; Cipolla (ed.),Fontana Economic History of Europe, cilt 5, kisim1'deki
veriler.
224 Ricossa, "Îtalya, 1920-1970"; Cipolla (ed.), Fontana Economic History Europe,
cilt 6, kisim 1, s. 290 ve devami; G. Scimone, "Îtalyan Mucizesi"; J. Hennessy et
al., Economic "Miracles"·(London, 1964); G.H. Hildebrand, Growh and
Structure in the Econo'my of Modern Italy (Carnbridge, Mass., 1965).
225 Bkz, yukaridaki s. 367-68.
226 Porter, Britain Europe and the World, bölüm 5; Kennedy, Realites Behind
Diplomacy, bölüm 7-8. .

227 Ïngiltere'nin1945 sonrasmdaki nispi ekonomik gerilemesi üzerine yap11mig .

çahymalar pek çoktur. Ekz., inter aila, Gamble, Britain in Decline, çegitli bölümleri;
Kirby, Decline of British Economic Power Since 1870, bölüm 5; F. Blackaby (ed.),
De-industrialization (London, 1979), çegitli bölümleri; W. Beckerman(ed.),Slow
Growth in Britain: Causes and Consequences (Oxford, 1979); J. Eatwell, Whatever
Happened to Britain? (London, 1982), çegitli bölümleri.
228 Bairoch, "Uluslararasi Sanayilegme Düzeyleri," s. 303.
229 Wegs, Europe Since 1945, s. 161. Dünya imalat sanayii üretimi rakamlan
Bairoch'dan, dünya ticaret paylart rakamlari ise Kirby, Decline, s. 149, tablo
15'ten ahamigtir.
230 V. Berghahn, Unternehmer und Politik in der Bundesrepublik (Frankfurt, 1985),
çeyirli bälümleri; K. Hardach, The Political Economy of Germany in the
Twentieth Century (Berkeley, Cali£, 1980), s. 140 ve devami.

705
 I
I

231 Daha çok ayrmti için

bkz. Hardach, Political Economy of Germany, s. 178 ve
devami; L Erhard, The Economics of Success (Princeton, N.J. 1963), çegirli
bälümlerinde çizilen güvenli tablo; Hardach, "Almanya, 1914-1970"; Cipolla
(ed.), Fontana Economic History of Europe, cilt 6, kisim1, s. 217 ve devami;
Landes, Unbound Prometheus, s. 502 ve devami, 531 ve devami; Balfour,
Adversaries, s. 122 ve devami.
232 Hardach, "Almanya 1914-1970"; Cipolla (ed.),Pontana Economic History of
Europe, cilt 6, kisim 1, s. 221.
233 Wegs, Europe Since 1945, s.161.
234 Federal Cumhuriyetin diplomasi ve güvenlik alanmdaki kaygilari ve öbür
güçlerin bu kaygilar karpsmdaki tutumu apagidaki kaynaklarda
incelenmektedir: DePorte, Europe Between the Superpowers, s. 1180 ve devami;
C.M. Kelleher, Germany and the Politics Of Nuclear Weapons (New York,
1975); W.F. Hanrieden, West German Foreign Policy 1949-1963 (Stanford,
Calf., 1976), Willis, France, Germany and the New Europe, çegitli bölümleri;
Calleo, The German Problem Reconsidered, s. 161 ve devami; P. Windsor,
German Reunification (London, 1969), çegitli bölümleri; Kaiser, German
Poreign Policy in Transition, çegitli bölümleri; Gruner, Die deutsche Frage,
s. 176 ve devamt.
235 Bairoch, "Uluslararasi sanayilegme Düzeyleri," s. 302.
236 Fohlen, "Fransa, 1920-1970"; Cipolla (ed.), Fontana Economic History of
Europe, cilt 6, kisim 1, s. 100 ve devami; E. Malinraud, La Croissance française
(Paris, 1972), çegitli bölümleri; M. Parodi, L'economie et la societe françaisede
1945 a 1970 (Paris, 1971); Caron, Economic History of Modern France, s. 182 ve
devams; R.E Kuisel, Capitalism and the State in Modern France, (Cambridge,
1981), bälüm 7-9; ve Kindleberger, "Fransa Ekonomisinin Sava; Sonrasmda
Yeniden Diriligi"; S. Hoffman (ed.),In Search of France (Cambridge, Mass.,
1963).
237 Tekrar bkz. Kolodziej, French International Policy Under de Gaulle and
Pompidou: The politics of Grandeur.
238 Bkz. CIA'nia çikardigi Handbook of Economic Statistics, 1984, s. 16 ve
devaminda yer alan istatistikler.
239 Sözgelimi, bkz. Hosking, History of the Soviet Union, ek C ("Sanayi ve Tartm
ÜretimineIligkinSeçme Endeksler"), s. 483; Munting, Economic Development of
the USSR, s. 133, Nove, Economic History of the USSR, s. 340, 387; J.P. Nettle,
The Sovier Achievement (London, 1967), bölüm 6.
240 Munting, Economic Development of the USSR, s. 133.
241 Sovyet tariminin sorunlan, bilim adamlarmm yazilarmda buyük bir ilgi
gärmektedir, özellikle bkz. Bergson ve Levine
(eds.),Soviet Economy: Toward the
Year 2000'de yer alan 4. ve S. denemeler; D.M. Schooner, "Sovyet Tarim
Politikalari," Soviet Economy in a Time of Change (Washington, D.C., 1979;
Papers, Joint Economic Committee, U.S. Congress), s. 87-115; ve Munting,
Economic Development of the USSR, s. 142 ve devami, 160 ve devamt.
242 CIA, Handbook of Economic Statistics, s. 27.
243 Cipolla (ed.),Fontana Economic History of Europe, cilt 5, kisim 2, s. 476 ve
devami ile, cilt 6, kisim 2, s. 593 ve devami; N. Spulber, The State and Economic
Development in Eastern Europe (New York, 1966), çegitli bölümleri; Kaser,
Comecon, çegitli bölumleri; ve Aldcroft, European Economy 1914-1980, bölüm
Odaki son derece baçarili äzet.
244 Nove, Economic History, s. 330 ve devami, 363 ve devami; Bergson ve Levine
(eds.),Soviet Economy: Toward the Year 2000, s. 148. ,

706

I
245 Konunun ayrmtilari M.I. Goldman, The Enigma of Soviet Petroleum
(London/Boston, 1980)'da yer almaktadir; bu çahgmada Rusya'mn petrol
uretimioin gelecegine,. CIA'den daha iyimser bir yaklagimla bakilmakta, ancak
savurganhk konusu da gözardi edilmemektedir.
246 Bu konalarin çogu, son bälümde yeniden tartigilacaktir; bkz. Bergson ve Levine
(eds.),Soviet Economy: Toward the Year 2000, özellikle de s.402 ve devami; H.S.
Rowen, "Hastahkli Bir Ay1yla Birlikte Yagamak," National Interest, say1 2 (Kig
1985-86), s. 14-26; M J. Goldman, USSR in Crisis: The Failure of an Economic
System (New York, 1983); P. Dibb, The Soviet Union: The Incomplete Super-
Power (London, 1985), bölüm.3; T.J.Colton, The Dilemma of Reform in the
Soviet Union (New York, 1984), çegitli bölümleri. Dogu Avrupa'mn sorunlari
konusunda bkz. "Sovyet Împaratorlugu Çathyormu?", International Security, cilt
6, sayi 3 (Kig 1981-82).
247 Bairoch "Uluslararasi Sanayilegme Düzeyleri," s. 304.
248 Ekz. apagidaki Tablo 43; CIA, Handbook of Economic Statistics, 1984, s. 4 ile
karquagtmlabilir- (hesaplamaAmerikan dolari üzerinden oldušu için) Amerikan
parasinm degerindeki gerileme yüzünden 1987 için verilen rakamlar, herhalde,
hayli degigmig olacaktir.
249 Balfour, Adversaries, s. 204.
250 Aym eser, s. 193.
251 L. Thurow, "Amerika Egitler Arasmda", Ungar (ed.),Estrangement, s. 159-78,
aym yazar, The Zero-Sum Game (New York, 1980), çegitli bälümleri, äzellikle de
bölüm 1 ve 4; DeGrasse, Military Expansion, Economic Decline, äzellikle de
bälüm 2.
252 Özelliklebkz. Western Alliance, s. 217 ve devami; J.J.Servan-Schreiber, The
American Challenge (Harmondsworth, Middlesex, 1969 edn.), äzellikle kisim 2;
R. Barnet, Global Reach (New York, 1974), çegitli bolumleri; S. Rolfe, The
International Corporation (Paris, 1969); ve Woodruff, America's Impact on the
World, bälüm 4.
253 Becker ve Wells (ed.),Economics and World Power, bölüm 7-8; D. Calleo, The
Imperious Economy (Cambridge, Mass., 1982), çegitli bälümleri; J. Gowa,
Closing the Glod Window: Domestic Politics and the End of Bretton Woods
(Ithaca, N.Y., 1983); G. Epstein, "Üçlü Borç Bunalimi," World Policy Journal,cilt
2, say1 4 (Sonbahar 1985), s. 628 ve devami; Economist, 5 Ekim 1985, "Para
Reformu," Aragtirmasi s. 11
254 Thurow, "Amerika Egider Arasmda," Ungar (ed.),Estrangement, s: 163.
255 Aym yazar, Zerro-Sun Society, s. 3-4. (Birlegik Devletlerle ilgili rakamlar, dolarm
degerinin 1983-1985'teki yükselmesi sayesinde daha iyi görünüp, 1985'ten
sonraki dügügü yüzünden gene kötüye gitmig olsa gerekir.)
256 Calleo, "196Tden Bu Yana: Yeni Bir Dünya ÏçindeAmerika'ma Gücü," Becker ve
Wells (eds.),Economics and World Power, s. 391-93.
257 Oye et al. (eds.), Eagle Defiant, s. 8. (Burada kullanilan kaynaklarla ilgili bir not
da bulunmaktadar.) ·

258 Nüfus ve kisi bagma GSMH rakamlarmi, Dünya Bankasmm çikardigt Report on
World Developrnent, 1982'yi temel alan Chaliand ve Gageau, Strategic Atlas, s.
-
214-20'den aldim. Toplam GSMH, benim tahminimdir.
259 Perkins'in Solomon (ed.),China Factor, s. 118-119'da, Çin'in1979'daki kigi
bayma GSMH'smm resmi degigim rakami olan 266 dolardan çok, 400-500 dolar
arasinda bulunmasom daha mumkün oldugu yolundaki iddiasim dikkate alarak,
1980 için kiçi bagma 450 dolar ûzerinden bir hesaplama yaparak, bunu ekledim.
260 Gilpin, Ward and Change in World Politics, s. 76-77den aktarilmiçtir.

707
 \
i

SEKÍZÍNCÏ ßÕLÜM
21. YÜZYILA DOÖRU

1 Keylor, Twentieth-Century World, s. 405.

2 Bu konuda klasik hale gelmig sözler,.E.H. Carr, What is History? ,

(Harmondsworth, Mddsx., 1964), bölüm 1, "Tarihçi ve Gerçekleri"nde yer

almaktadir; ayrica bkz. D. Thomson, The Aims of History (London, 1969),
bölüm 4.
3 Ekz., inter aila, Gilpin, War and Change in World Politics; G. Modelski, "Global
Politikaya ÖzgüUzun Çevrim ve Ulus-Devleti," Comparative Studies in Society
and History, cilt 20 (Nisan 1978), s. 214-35; Rasler ve Thompson, "Global
Savaglar, Kamu Borçlari ve Uzun Çevrim,"çegitli bölümleri; McNeill, Pursuit of
- .
Power, çegitli bölümleri; Rosecrance, Action and Reaction in World Politics,
çegitli bölümleri.
4 Herr Eugen Diihring's Revolution in Science (London, 1936); s. 1884'de yer aldigi
biçimiyle,ünlü ahnti.
5 Bu konada siyasal bilimler alamnda yapuan çahymalar çok fazladir. Bir seçme
yaparsak, bkz. M. Wight, Power Politics (Harmondsworth, Mddsx., 1979); K.
Waltz, Man the State and War (New York, 1959); H. Buil, The Anarchical Society
(New York, 1977).
6 Sözgelimi, bkz., P.F. Drucker, "Degigen Dünya Ekonomisi," Foreign Affairs, cilt
64, sayi 4 (Ilkbahar198 6), s. 768-91 -

bu, dikkat çekici bir makaledir. Ayrica bkz.

"Fabrika Robotlarinm Ötesinde,"Economist, 5 Temmuz 1989, s. 61'de verilen
rakamlar.
7 Drucker, "Degigen Dünya Ekonomisi," s. 771-72, "Çinve Hindistan,"
Economist, 21 Arahk 1985, s. 66-67.
8 Bu konu üzerindeki literatür, gene-son derece genistir. Genel girig niteligindeki
baçarih çahymalar için bkz. S.B. Linder, The Pacific Century (Stanford, Calif.,
1986); J.W. Morley (ed.), The Pacific Basin (New York, 1986); M. Smith et al.,
Asia's New Industrial World (London, 1985); K.E. Calder, "Bir Trans-Pasifik
Ekonomisinin Olugumu," World Policy Journal,cilt 2, sayi 4 (Sonbahar 1985),
s. 593-623.
9 Linder, Pacific Century, s. 13-14.
10 Aym eser, s. 6, 15.
11 P. Drysdale, "Pasifik Havzasi ve Bu Bölgenin Ekonomik Canhhgi," Morley (ed.),
Pacific Basin, s. 11.
12 Mathias, First Industrial Nation, s. 44.
13 M. Kaldor, The Baroque Arsenal (London, 1982), s. 18. Bagka örnekler için
-bunlar oldukça farkh bir kaynaktan gelmektedir- bkz. E Cooper, "Giderleri
olan Savunma: Bîr Strateji Arayig,"
Karplanabilir Journalof the Royal United
Services Institute for Defense Studies, cilt 130, sayi 4 (Arahk 1985), s.4. Gene
çok yararh olan bir kaynak da äzel bir incelemedir: "Savuuma Teknolojisi,"
Econornist, 21 Mayis 1983.
14 Bu konudaki anahtar çaligma -(i in içindeki bir uzmaa tarafmdan kaleme almmig
olan) J.S. Gansler, The Defense Industry (Cambridge, Mass., 1980)'dir.
15 Bu konuda bkz. McNeill, Pursuit of Power, çegitli bölümleri; ve Kaldor, Baroque
Arsenal, çegitli bölümleri.
16 The Military Balance 1985-86, s. 170-73; ve SIPRPnin (Scockholm International
Peace Research Institute) yayim olan The Arms Race and Arrns Control (London,
1982), özellikle de bälüm 2-3.
17 L. Brown et aL, State of the World, 1986 (New York, 1986), s. 196.

708
18 Tabii ki
"agiri"
säzcügü, geligigüzel kullamlan bir säzcüktür; çünkü eger bir ülke
dig dügmanlardan gelen giddetli baskilaria kargi kargiya ise (Ïsrailgibi), o zaman
bu sözcügü kullanmak uygun görünmemektedir. Öteyandan, tarih kay1tlari puna
igaret etmektedir ki belli bir ülke uzun vadede GSMH'sinin yüzde 10'undan
fazlasun (vebazi örneklerde -yapisaÍ zayifliklar içinde oldugu zaman-- yüzde
S'inden faziasmi) silahlanmaya ayiriyorsa, büyüme h2xmisuurlandirmasi
beklenebilir.
19 Bunun bazi ärneklerini gärmek için bkz. Cipolla (ed.),Economic Decline of
Empires, çegitli bälümleri; Kennedy, Strategy and Diplomacy, bälüm 3; E Lewis,
"Askeri Harcamalari Sorgularken," New York Times, 11 Kasim 1986, s. DI, D5.
20 Aktardd i yer: "Verimlilikte Meydana Gelen Elle Tutulamaz Büyüme," New York
Times, 8 Nisan 1984, is dünyasi bölümü, s. 1, 26. Aynca bkz. "Sizden Daha
Zengin," Economist, 25 Ekim 1986, s. 13-14.
21 Bkz. T. Fingar (ed.),China's Questfor Independence (Boulder, Colo., 1980),
çegitli bälümleri; G. Segal ve W. Tow (eds.),Chinese Defense Policy (London,
1984); Chaliand ve Rageau, Strategic Atlas, s. 143; R.H. Solomon (ed.),The
China Pactor: Sino-American Relations and the Global Scene (Englewood Cliffts,
N.J., 1981)'de yer alan önemli denemeler ve J. Camilleri, Chinese Foreign Policy:
. The Maoist Era and Its Aftermath (Seattle, Wash., 1980).
22 G. Segal, Defending China (London, 1985), Çin'inmuharebe yeterligindeki
gerilemeyi ayrintih bir biçimde ele almaktadir; ayrica bkz. H.W. Jencks,From
Missiles to Muskets: Politics and Professionalism in the Chinese Army 1945-1981
(Boulder, Colo., 1982). I
23 Ekz. D.H. Perkins, "Çin'in Ekonomik Kalkinmasuun Uluslararasi Düzeydeki
Sonuçlari." Solomon (ed.), China Factor, s. 118.
24 Ekr. övemli bir makale olan "Çin'dekiYeniUzun Yürüyüg," Economist, 25 Ocak
1986, s. 29-31; J.T. Dreyer, "Çin'inAskeri Modernizasyonu," Orbis, cilt 27, say1
4 (Kig 1984), s. 1011-26; Military Balance 1985-1986, s. 111-15; M.Y.M, Kan,
"Deng'in Askeri Modernizasyon ve Ulusal Güvenlik Araylgi," Mainland China's
Modernization: Its Prospects and Problems (Berkeley, Calif., 1982), s. 227-44.
25 Dreyer, "Çin'inAskeri Modernizasyonu", s. 1017.
26 Ayni eser, s. 1016. Ayrica bkz.J.D. Pollack, "Bir Nükleer Güç Olarak Çin," W.H.
Overholt (ed.),Asia's Nuclear Future (Boulder, Colo., 1977), çegitli bälümleri.
27 Bu zayifhklari kisaca.gärmek için tekrar bkz. Dreyer, "Çin'inAskeri
Modernizasyonu", s. 107I ve devami. Denizaltilarla ilgili geligmeler konusunda
bkz., New York Times, 1 Nisan 1986, s. CI, C3.
äzellikle, G. Segal,
28 "ÇinGüçlenirken," Economist, 25 Ocak 1986, s. 11;ofveStrategic Studies, cilt 8,
"Savunma Kültürü ve Çin-Sovyet Îligkileri," Journal
(Haziran 1985), 180-98; burada daha çok gänderme almaktadir.
sayi 2 s. yer
29 B. Reynolds, "Uluslararast Ekonomi îçinde Çin." H. Harding (ed.),China's
Foreign Relations in the 1980s (New Haven, Conn., 1984), s. 75.
30 D.H. Perkins, "Çin'inEkonomik Kalkmmasmm Uluslararasi Düzeydeki
Sonuçlan," Solomon (ed.),China Factor, s. 115-16; daha çok ayrmti için bkz.,
Perkins (ed.),China's Modern Economy in Historical Perspectivä (Stanford, Calif.,
1975), çeyitli bölümleri; ve A.D. Bernett, China's Econorny in Global Perspective
(Washington, D.C., 1987), çegitli bölümleri.
31 New York Times, 27 Mart 1986, s. A14; Rostow, World Econorny, s. 532 ve
.
devami.
32 Perkins "Uluslararasi Düzeydeki Sonuç1ar," Solomon (ed.), China Factor, s. 128.
33 Reynolds,."Uluslararast Ekonomi ÌçindeÇin," Harding (ed.), China's Foreign
Relations in the 1980s, s. 87.

709
 34 Almtiyi veren: Brown et al., State of the World, 1986, s. 19 ayrica bkz. "Çinve
Hindistan: Iki Milyar Ïnsan Pazaryerinin Keyfini Kegfediyor," Economist, 21
Aralik 1985, s. 66-67.
35 "Çin ve Hindistan"; ayrica bkz. son zamanlarda meydana gelen degigimin görgü
tamginca verilen çok papirtici ayrmtalar: O. Schell, To Get Rich Is Glorious: China
in the 80s (New York, 1985).
36 New York Times, 27 Mart 1986, A14; daha genel olarak da, K. Lieberthal "Ülke
ÍçindekiSiyaset ve Dig Politika," Harding (ed.),China's Foreign Relations in the
1980s, s. 58 ve devann. Ayrica bkr. CIA'nin raporu: "Çin: 1985'teki Ekonomik
Performans" (Washington, D.C., 1986); ve son olarak da, A.D. Barnett'in çok
akilhca kaleme aldigi makale: "Mao'dan On Yd Socra," Foreign Affairs, cilt 65,
sayi 1.(Sonbahar 1986), s. 37-65.
37 Tekrar bkz. "Çinve Hindistan" baghkh änemli makale; Economist, 21 Arahk
1985, s. 65-70 äzellikle s. 68 ve Ramses, 1982, The State of the World Economy
(Cambridge, Mass., 1982), s. 286-87.
38 Perkins, "Uluslararasi Düzeydeki Sonuçlar," s. 130-131.
39 Military Balance 1985-86, s. 112; Perkins, "Uluslararasi Düzeydeki Sonuçlar,"
Solomon (ed.),China Factor, s. 132.
40 Bkz. Brown et al., State of the World, 1986, s. 207deki tablo.
41 Perkins, "Uluslararasi Düzeydeki Sonuçlar," Solomon
(ed.),China Factor, s. 132-
33; Economist, 25 Ocak 1986, s. 29.
42 Perkins "Uluslararas1 Düzeydeki Sonuçlar," Solomon (ed.),China Factor, s. 120.
43 Bu orantama, "Bati Avrupa'daki en büyük därt ekonominin 1985-2000 arasmda,
1970-82 arasmdaki büyüme hiziarlyla büyüyeceklerini"varsaymaktadir (bildiride
bunun fazlaca karamsar bir tahmin oldugu da kabul edilmektedir): "Çin ve
Hindistan," s. 69.
44 Ramses, 1982, s. 285; Morley (ed.),Pacific Basin, s. 13'teki rakamlar; Reynolds,
"Uluslararasi Ekonomi Içinde Çin,"s. 73-74 kargilagtirmaliolarak, tekrar bkz.
Rosecronce, Rise of the Trading State, çegitli bölumleri.
43 Tekrar bkz. Segal, "Savunma Kültürü ve Çin-Sovyet Iliykileri,"çegitli bölümleri.
46 Ancak R. Taylor, The Sino-Japanese Axis (New York, 1985)'i dikkate almak
gerekir.
47 "Rusya ve Çin,"Economist, 29 Mart 1986, s. 34-35. Ancak bu, C.D. McFetridge,
"Çin'inBir Büyük Güç Olarak Ortaya ÇikigmmBazi Yönlerden Anlami," Journal
of the Royal United Services Institute For Defense Studies, cilt 128,
say1 3 (Eylül
1983), s. 43'te ileri sürüldügü gibi, Çin'i,kendiliginden, "Sovyet aleyhtari bir
birlegikcephe"nin üyesi yapmamaktadir.
48 Bu konada bkz. J.G. Stoessinger, Nations in Darkness, China, Russia and America
(New York, 1978), çeyitli bölümleri, Solomon (ed.), China's Foreign Relations in
the 1980s, çegitli bölümleri, äzellikle de bälüm 6.
49 Pollack, "Çinve Global Stratejik Denge," Harding
(ed.),China's Poreign
Relations in the 1980s, s. 173-174.
50 "Çin'deYeni Uzun Yürüyüg," Economist, 25 Ocak 1986, s. 31.
51 Bu politika konusanda örellikle bkz. E.A. Olsen, U.S. Japan Strategic
-

Reciprocity: A. Neo-Internationalist View (Stanford, Calif., 1985), çegitli

bälümleri; R.A. Scalapino, "Çinve Kuzeydogu Asya," Solomon (ed.), China
.
Factor, s. 193 ve devammda Japonyaüzerine yapilan yorumlar; Scalapino (ed.),
The Foreign Policy of Modern Japan (Berkeley, Calif., 1977); T.J.Pempel,
"Japonya'mnDig Ekonomi Politikast," P.J.Katzenstein (ed.),Between Power and
Plenty: Foreign Economic Policies of Advanced Industrial States (Madison, Wis.,
1978), bölüm 5.

710
I

I
 52 Bu, belki de, en lyi olarak Vogel, Japan as Number One'da tartiplmaktadir; ayrica
bkz. Ayni yazar, "Pax Nipponica?" Foreign Affairs, cilt 64, say1 4 (ilkbahar
1986), s. 752-67; ve.H. Kahn, The Emerging JapaneseSuperstate (London, 1971).
Ters yände bir tartigma için bkz. "Yüksek Teknoloji: Titanlarm Çarpigmasi,"
Economist, 23 Agustos 1986; burada B.D.'nin avantajlarma igaret edilmektedir.
53 Tekrar bkz. Smith et al., Asia's New Industrial World; ve Linder, Pacific Century,
çegitli bälümleri.
54 Bundan sonra säylenenler için bkz. Lindet, Pacific Century, s. 107 ve devami; E.
Wilkinson, Misunderstanding: Europe versus Japan (Tokyo, 1981);
"Korumacihga Olan Kaymay1 Durdurmak Için Geç mi Kahnmigtir?" Times
(London), 14 Ocak 1982, s.15; Olsen, U.S. Japan Strategic Reciprocity,
-

bölüm 4.
55 "JaponyaYarmi Konusunda Huzursuzlanlyor," New York Times, 30 Nisan 1986,
s. D1-D2.
56 "Japonya'daDegigikliklerin Önune Dikilen Engeller", New York Times, 29 Nisan
1986, s. D1.
57 Ekz. CIA Handbook of Economic Statistics, 1984, s. 50-54'teki rakamlar;
Economist'in haftahk egya fiyatlari endeksleri ve Drucker, "Degigen Dünya
Ekonomisi," çegitli bölümleri.
58 Bkr. R.B. Reich, "Zenginlegen Japonya,"New York Review of Books, 5 Temmuz
1985'teki yararh özet; ve "Silikonda Japonya'yaÇok Borulanlar Var," Economist,
20 Mart 1982, s. 95.
59 "Bilgisayarlarda JaponlannBüyük Kazanet," New York Times, 13 Subat1984, s.
A1, A19; "Japonya Amerikan Teknikleriyle Super Hizh Bilgisayarlarda
Amerika'yi Geçecek mi?" Economist, Mart 1982, s. 95.
60 "JaponyaBir Sonraki Hedefi Belirliyor," Sunday Toms (London), 29 Kasun 1981.
61 "Westinghouse/Mitsubishi," Economist, 6 Qubat1982, s. 65.
62 R.B. Reich, "JaponlarlaFaust'ca Bir Pazarhk," New Yok Times 6 Nisan 1986, iq
dünyast bälùmü, s. 2; "JaponyaÌleriHamle ÎçinHazir Durumda," Times
(London), 11 Kasun 1981, Smith et aL, Asia's New Industrial World, s. 21-24.
olarak bkz.
63 Vogel, "Pax Nipponica," s. 753'ten ahnti yapilmigttr. Daha genel
"Japon Teknoloiisi," Times (London), 14 Hariran 1983, "ÖzelRapor," s.i-viii.

Japonlarmrobot teknolojisini daha büyük baçariyla kullanmalari konusu, B.J.

Feder, "Otomasyonda Yeni Tehlike," New York Times, 30 Ekim 1986, S. D2'de
özetlenmektedir.
64 "Japonya'yaYeniden Bakig," Economist, 26 Nisan 1986, s. 19-22; ayrica bkz.
Johnson,MITI and the JapaneseMiracle; Vogel, Japan as Number One, s. 70 ve
devamt.
65 Vogel, "Pax Nipponica," s. 754.
66 Bkz. Economist, 9 Temmuz 1983, "JaponyaAragtirmast" bälümü, s. 74'teki
tablolar; ve Pempel, "Japonya'amDig Ekonomi Politikast," s. 171-72.
67 Economist, 26 Nisan 1986, s. 22; Vogel, "Pax Nipponica,': s. 753; ayni yazar,
Number One, bålüm 7; Smith al., Asia's New Industrial World, s. 13
Japan as et
vedevami.
68 Sözgelimi, S. Kamata, Japan in the Passing Lane (New York, 1984); J. Taylor,
Shado'ws of the RisingSun: A Critical View of the "JapaneseMiracle" (New York,
1984); "Bulutlar da Olabilir," Economist, 9 Temmuz 1983, "Japonya
Araçulmasi." -·

69 D. Halberstam,. "JaponlarinMeydan Okuyuçuna Kargi Durabilir miyiz?" Parade,

9 Ekim 1983, s. 4,.5; ve T.H. White'm ort.ahgi daha da telaça veren yazist:
.
"Japonya'danGelen Tehlike," New York Times Magazine, 28 Temmuz 1985.

711

I.IB.bL
 misilmda.LOA..
-

I
I

I
I

70 "Doruktaki Yeni Global Banker: Tokyo ve Kudretli Parasi," New York Times, 27
'

Nisan 1986, s. 1, 16.

71 F. Marsh, Japaneseoverseas Investment (Economist Intelligence Unit, London,
1983), Times (London), 22 Nisan 1983.
72 Bu rakamlar ve tahminler konusunda bkz. "JaponyaÜlkeDigmda Muazzam
Miktarlarda Nakit Yatirimi Yaplyor." New York Times, 11 Mart 1986, s. A1,
D12; "Doruktaki Yeni Global Banker," New York Times, 27 Nisan 1986, s. 1, 16.
73 "Japonya'nmYatmmci Bankerleri Tüm Dünyaya Yöneliyor," Economist, 19
Nisan 1986, s. 91-94; D. Burstein "Yea Kendisini Gäklerden AIabildigi Zaman
Dünyayi Zaptedebilir," New York Times, 3 Eylül 1986, s. 27.
74 "Doruktaki Yeni Global Banker," s. 1.
75 Ekz. Japanin1he Year 2000 incelemesinden ahnti yapan Linder, Pacific Century,
s. 12 deki tablo.
76 Ekz. CIA, Handbook of Economic Statistics, 1984, s. 33, dipnot b.
77 "Yen de Dogar," New York Times, 5 Mart 1986, s. D2.
78 Tekrar bkz. konuyla çok ilgili bir inceleme olan, Olsen, U.S. Japan Strategic
-

Reciprocity,'çegitli bölümleri.
79 Bkz. Military Balance 1985-86, s. 170-72'de yer alan ralgamlar.
80 Olsen, U.S. Japan Strategic Reciprocity, çeçitli bölümleri; Z. Brzezinski,
-

"JaponyaSavunma Harcamalarim Artirmalidir," New Haven R.egister, 16

Agustos 1985, "Forum," s. 15.
81 Storry, History of Modern Japan, bölüm 11'de Japonya'dakisavag aleyhtari
hareket bagarih bir biçimde hissettirilmektedir.Aynca bkz. Economist, 16 Agustos
1985, s. 21-22.
82 Olsen, U.S. -

JapanStrategic Reciprocity, s. 149.

83 Ekz. Reynolds, "Uluslararasi Ekonomi lçinde Çin,"Harding (ed.),China's
Foreign Relation in the 1980s, Bölüm 3 (özelliklede ahnti yap11an s. 86),
Scalapino, "Çin ve Kuzeydogu Asya," Solomon (ed.),China Factor, äzellikle de s.
193 ve devami. Ayrica bkz., Taylor, Sino-Japanese Axis, çegitli bälümleri. .
84 Scalapino, "Çinve Kuzeydogu Asya," s. 200. Ayrica bkz.
"JaponyaAraçtirmasi,"
Economist, 7 Aralik 1985 s. 10 ve devarunda Japonya'nmdig politikasma iligkin
yorumlar.
85 Tekrar bkz. Gruner, Die Deutsche Frage, äzellikle de bölüm 4.
86 Bu toplamlari The Military Balance 1985-86, s. 40-43, 46-54'ten aldun.
87 CIA, Handbook of Economic Statistics, 1984, s. 37.
88 Issizlikleilgili rakamlar The Economist Diary, 1984, s. 44'ten ahnruptir. Arran
sosyal harcamalar konusunda bkz. OECD'nin Mart 1985 tarihli raporu, Social
Expenditures 1960-1990.
89 Almtiyi veren: Linder,. Pacific Century, s. 108.
90 Bkz. bir degerlendirmemakalesi olan "Gerçekçi Olmak: Bati Alman Ekonomisine
Bir Bakg," Economist, 4 Subat1984.
91 Bu konuda en iyi çahymalar, Calleo, German Problem Reconsidered ile Gruner,
Die Deutsche Frage'dir, ayrica bkz. DePorte, Europe Between the Superpowers,
s.
180 ve devami.
92 W. Gruner, "Alman Birligi Bir Ara
ÇözümModeli mi?" Politik und Kultur, cilt
-

9 (1982),sayi 5.
93 E Dibb, The Soviet Union: The Imcomplete Superpower (London, 1986), s.43-44.
94 Avrupa savunmasi ve nükleer silahlarla ilgili literatür son derece genistir. Ben
agagidaki kaynaklari temel aldun: A.J.Pierre (ed.),Nuclear Weapons in Europe
(New York, 1984); M. Bundy et al., "Nükleer Silahlar ve Atlantik Ittifaki,"
Poreign Affairs, cilt 6, sayi 4 (Ilkbahar1982), s. 753-68; ve Strengthening

712

I
 Conventional Deterrence in Europe: Proposals
for the 1980s (New York, 1983)'in
yol açttg1 tartigma; J.D. Steinbrunner ve L V. Segal (eds),Alliance Security: NATO
and the No-Pirst-Use
Question(Washington, D.C., 1983); G. Prins (ed.), The
Nuclear Crisis Reader (New York, 1984).
95 Military Balance 1985-86, s. 49.
96 "Bata Alman Savunmasu ilk Uyarilar" Economist, 29 Haziran 1985, s. 46.
97 Tekrar bkz. Calleo, German Problem Reconsidered, bölüm 8-9'daki yararli
tartigma; ve J. Dean, "Almanya Íçi IlighilerinYänü," Orbis, cilt 29, sayi 3
(Sonbahar 1985), s. 609-32; ve G.E Treverton, Making the Alliance Work: The
United States and Europe (Ithaca, N.Y., 1985), çegitli bälümleri.
98 "Petrol Tükendiši Zaman," Economist, 19 Ekim 1985, s. 65; "Petrol Yillarmdan
Sonra", Economist, 6 Mart 1985, s. 57.
99 "Îmalat,"Economist, 28 Eylül 1985, s. 57.
100 Tekrar bkz. Gamble, Britain in Decline; Kirby, Decline of British Economic Power
Since 1970; Eatwell, Whatever Happened to Britain; S. Pollard, The Wasting of
the British Economy (London, 1982).
101 "Petrol Yillarmdan Sonra," Economist, 18 Ocak 1986, s. 16.
102 A. Waters, Britain's IndustrialRenaissance (London, 1986)
-tabii,

Waters Bayan
Thatcher'in ekonomik danigmanhgim yapmigti.
103 "Bilim Adamlarimn Feryadi," Economist, 18 Ocak 1986, s. 16.
104 Tekrar bkz. Military Balance 1985-86'daki istatistikler.
105 Dünya GSMH payi CIA, Handbook of Economic Statistics, 1984'e göre
hesaplanmigtir.Agiri geniëlemig bir savunma konumunu sündürme konusunda bu
girnime karça yapilan yikici bir saldiri için bkz. A Barnett "Tehlikeli Hayal," New
Statesman, 17 Haziran 1983, s. 9-11. "Evet, Ama Bedelini Nasil Öderiz?" ise
daha az elegtirel, ama ayni ölçüde uyaricidir: Times (London), 15 Haziran 1983.
106 "Donanma Firkateynler Savagmi Kazandi," The Sunday Times (London), 17
Ocak 1982, C. Wain, "Donanmano Gelecegi," The Listener, 19 Agustos 1982.
107 The Economist'in bu yüzden sik sik tekrarladigi saldirilara bakilabilir: Sözgelimi,
"Trident: Beterin Beteri îçin Para Harcamak," 3 Kasun 1984, s. 34; "Trident
Degil," 9 Subat1985, s. 16. Hükümetin Trident konusundaki dayanagi Statement
on the DefenseEstimates, 1985, cilt 1 (Cmnd., 9430-1)'de yer almaktadir.
108 "Yeni Savunma Bakamna Mesaj: Küçük Dügünün," Sunday Times (London),
12 Ocak 1986, s. 16; ayrica bkz., "Savunma Bütçesi Giderleri Agarlya Gidiyor,"
Daily Telgraph, 10 Arahk 1985. J. Baylis (ed.),Alternative Approaches to British
Defense Policy (London, 1983), çegitli bälümlerinde sorun çok bagarih bir
biçimdeincelenmekte -

ve sorunun ele almmasmda çeyitli yollar änerilmektedir.

109 Fransiz savunma politikasi içm genel olarak bkz. M. M. Harrison, The Reluctand
Ally: France and Atlantic Security (Baltimore, Md., 1981); R. F. Laird, France, the
Soviet Union, and the Nuclear Weapons Issue (Boulder, Col., 1985), ve D. S. Yost,
France's Deterrent Posture (Adelphi Papers, sayi 194 ve 195).
110 "Fransa" aragtirmasi, Economist, 9 Subat1985, s. 8.
111 Özelliklebkz. P. Lellouche'un çahimasi olan L'avenir de la guerre (Paris, 1985)
bu, D. S. Yost, "Fransa'nm Savunma Politikasmda Radikal Dešigiklikler,"
Survival, cilt 28 (Ocak/Subat1986), s. 53-68'de baçarili bir biçimde
tartiçalmaktadir; R. E Laird, "Fransizlarm Strateji Açmazi," Orbis, cilt 28, say1 2
(Yaz 1984), s. 307-28.
112 R. S. Rudney, "Mitterand'm Yeni Atlantizmi: NATO Kargisinda Geligtirilen
Fransiz Tutumu," Orbis, cilt 28, sayi 1 (Ilkbahar1984), s. 99; Aron'dan aktarma
yapilmaktadir.
113 Ayru eser, çegitli bölümleri.

713
114 "Chirac, NATO ve Bonn'dan Ayrilmamayi Taahhüt Etti," New York Times, 6
Nisan 1986, "Haftaya Bakig" bölümü, s. 2.
115 H. Schmidt, A Grand Strategy for the West (New Haven, Conn., 1985) s. 41-43,
55-57. Ayrica bkr. J. P. Pigasse, Le buclier d'Europe (Paris, 1982.).
116 Bkz. Yost, "Fransa'nm Savunma Politikasmda Radikal Degigiklikler"de yer alan
tartigma; ve aym yazar, France and Conventional Defense in Central Europe
(Boulder, Colo., 1985).
117 "Fransizlar Ren'i Geçmeye Hazir," Economist, 13 Temmuz 1985, s. 43-44;
"Fransa Savunmasi: Bize Güvenin," Economist, 25 Ekim 1986, s. 50-51.
118 R Stares, "Fransiz Stratejik Nükleer Kuvvetinin Modernizasyonu," Journalof the
Royal United Services Institute, cilt 125, sayi 4 (Arahk 1980), s. 37.
119 Tekrar bkz. Laird, "Fransizlarm Strateji Açmazi," çegitli bölümleri; ve P.
Lellouche, "Fransa ve Avrupa Füzeleri," Foreign Affairs, (Kig 1983-84), s. 318-34.
120 Ekz. L. Kolakowski, Main
currentsof Marxism, cilt 1, The Founders (Oxford,
1981 edn.), bölüm 13, "Sermayenin Çeligkileri"ndeki
çözümleme; ve Engels'in
"Sosyalizm: Ütopyaci ve Bilimsel" baghkh bölümde çeligkilerle ilgili tartigmasi:
The Essential-Left (London, 1960), s. 130 ve devami.
121 "Gorbachev'in Parti Konugmasmdan Bazi Bölümler," New York Times, 26 Subat
1986. Ayrica bkz. "Bay Gorbachev'i Kizdirmak," Econothist, 8 Mart 1986, s. 67;
S. Bialer, "Haginlikle Geçen On Yil: 1980'lerde Sovyet Politikalari," Foreign
Affairs, cilt 59, sayi 5 (Yaz 1981), s. 999-1020.
122 Brown et al., State of the World, 1986, s. 14-19; "Odak Noktasi: Yiyecek,"
Economist, 12 Nisan 1986, s. 107.
123 M. L Goldman, USSR in Crisis: The Failure of an Economic System (New York,
1983), s. 86. Bayka çözümlemeler için bkz. Bergson ve Levine (eds.),Soviet
Economy: Toward the Year 2000, bölüm 4-5. SSCB'nin durumunun (nispiolarak)
nasil hizla kötülegtigi, Larson'm çok älçülü çahymasi, Soviet-American Rivalry
(yazih;tarihi 1976-77) s. 272'de SSCB ile Birlegik Devletler arasmdaki farkm
2000 yilma gelindiginde kapannug olacag1 yolundaki daha lyimser tahmini
yeniden okuyarak gärülebilir.
'

124 "Sovyetler ÜstÜsteAltinci Kötü Hasatla Kargi Kargtya," New York Times, 28
Agustos 1985 s. A1, D17. Daha genel olarak, R. E. M. Mellor, The Soviet Union
-

and Its Geographical Problems (London, 1982), Larson, Soviet-American Rivalry,

s. 17 ve devarm.
125 Bundan sonra söylenenler için bkz. Hosking, History of the Soviet Union, s. 392
ve devami; J. R. Millar, "Sovyet Tarimimn Gelecegi," M. Bornstein (ed.),The
Soviet Economy: Continuity and Change (Boulder, Colo., 1981), s. 273-91 (bu
kaynak äbürlerinin çogundan daha iyimser görünmektedir; Goldman, USSR in
Crisis, bölüm 3.
126 ."Sovyet Ekonomisi," New York Times, 15 Mart 1985, s. A1, A6.
127 Goldman, USSR in Crisis, s. 81.
128 Aym eser, s. 83; ve Nove, Economic History of the USSR, s. 362 ve devamindaki
yorumlar.
129 Brown et aL, State of the World, s. 18'den almmigtir.
130 Tekrar bkz. Goldman, USSR için Crisis, s. 70-71; ve daha genig anlamda R. W.
Tucker, "Sigirilmig Devlet, Tükenmig Toplum: Stalin'in Brezhenev Rusyasma
-
Biraktigi Miras," Foreign Affairs, cilt 60, sayi 2 (Kig 1981-82), s. 451 ve devami.
131 Brown et al., State of the World, 1986, s. 18.
132 Aym eser, s. 11.
133 Bkz. CIA, Handbook of Economic Statistics, 1984, s. 28-30'da yer alan
kargilagttrmah rakamlar.

714
134 Goldman, USSR in Crisis, s. 40'da bu yetersizlik konusunda dikkat çekici
birtakim rakamlar verilmektedir. Aynca bkz. J. S. Berliner'in kaleme aldigt son
derece dikkatli yazi: "Planlama ve Yönetim," Bergson ve Levine (eds.),Soviet
Economy Toward the Year 2000, s. 350-89.
135 Deyim Daniels, Russia: The Roots of Confrontation, s. 289'dan ahnmiµir.
136 "Kötü Kullanilan Girdiler," Economist, 6 Temmuz 1985, s. 12; bu kaynak
("iddiayagöre bile degeri 1.000 dolar olan bir GSMH üretmek için kullanilan"
sözcüklerine
yer vererek) gerçek rakamlarm daha kötü olabilecegi kugkusunu
açãkça ortaya koymaktadir.
37 ·Bu konuyu en iyi tartigan kaynak, M. L Goldman, The Enigma of Soviet
Petroleum: Half-Full or Half-Empty (London, 1980), çegirli bölümleridir; ayrica
bkz. I. Silk, "Sovyetlerin Petrol Sorunlari," New York Times, 5 Hariran 1985,
s. D2.
138 "Rusya Daha Az Petrol Çikanyor,OPEC Fiyati Ucuz Tutuyor," Economist, 8
Haziran 1985, s. 65.
139 Economist, 3 Mayis 1986, s. 55-57; daha genel olarak da bkz. R. W. Campbell,
"Enerji," Bergson ve Levine (eds.),Soviet Economy: Toward the Year 2000, s. 191
ve devami.
140 Dibb, Soviet Union: The Incomplete Superpower, s. 93.
141 Campbell, "Enerji," s. 213-14, Bergson ve Levine (eds.),Soviet Economy: Toward
the Year 2000; ayrica bkz. L. Dienes, "Sovyetler Eirliginin Önünde Bir Enerji
Darbogazi mi Var?" Bornstein (ed.)Soviet Economy, s. 313-43.
142 Bkz. apagidaki s. 500-502.
143 Goldman, "Ülke îçindeBir Dügük Teknoloji Ekonomisi," New York Times, 19
Subat1984, i; dünyasi bälümü, s. 2; ve R. Amann ve J. Cooper (eds.), Industrial
Innovation m the Soviet Union (New Haven, Conn., 1982).
144 "Boguna Savay", Wall Street]ournal, 25 Temmuz 1984.
145 Goldman, USSR in Crisis, s. 1313e ek olarak, bkz. R. Amann et al. (eds.),The
Technological Level of Soviet Industry (New Haven, Conn., 1977).
146 Goldman, USSR in Crisis, bälüm 6; "Comecon'un ÜzerindeDolagan Bulutlar,"
Economist, 29 Mayis 1982, s. 84-85, Comecon Aragtirmasi, Economist, 20 Nisan
1985, s.. 3-18.
147 Tekrar bkz. Drucker, "Degigen Dünya Ekonomisi", çegitli bölümleri; "Petroldeki
Gerileme Sovyet Plantarim Dizginliyor," New York Times, 10 Mart 1986; "Dogu
Avrupa Ticareti," Econonfist, 26 Ekim 1985, s. 119. Durumun Dogu Avrupa
açisindan tagidigi anlam. T. Gustafson, "Enerji ve Sovyetler Birligi, International
Security, cilt 6, say1 3 (Kig, 198 1-82), s. 65-89'da da çözümlenmektedir.
148 M. Feshback, "Nûfus ve Emek Gücü," Bergson ve Levine (eds.),Soviet Economy:
Toward the Year 2000, s. 79. Ayrica bkz. Goldman, USSR in Crisis, s. 100 ve
devami; T.J.Colton, The Dilemma of Reform in the Soviet Union (New York,
1984), s. 15 ve devami.
149 "Avrupa'am Hasta Adamlari," Economist, 22 Mart 1986, s. 53.
150 Dibb, Soviet Union: The Incomplete Superpower, s. 92-93.
151 Feshbach "Nüfus ve Emek Gücü," Bergson ve Levine (eds.),Soviet Economy:
Toward the Year 2000, çegitli bölümleri.
152 Ekz. J.W. Kiser, "Silah Yarigi Aslmda Moskova'ya Nasil Yardimci Oluyor?"
Foreign Policy, say1 60 (Sonbahar 1985), s. 40-51.
153 Munting, Economic Development of the USSR, s. 208.
154 "Gorbachev'in Planlari: Batihlar Bol Cogku, Ama Pek Az Temel Degigiklik
Gärüyor," New York Times, 23 §ubat1986, s. 16, "Gorbachev Yänetimindeki
Rusya," Economist, 16 Kasim 1985, s.-21.

715
 I
i

155 "Sovyet Ekonomisi," New York Times, 15 Mart 1985, s. A1, A6; burada Leonard
Silk'den ahnti yapilmaktadir. Colton, Dilemma of Reform in the Soviet Union,
Bölüm 3; Daniels, Russia: The Roots of Confrontation, s. 273 ve devami; J.E
Houghve M. Fainsod, How the Soviet Union Is Governed (Cambridge, Mass.,
1979).
156 Bu konu en iyi olarak ED. Holzman'in makaleleri, "Sovyetler Gerçekten de
Savunrnaya B.D'den Daha Fazia Para Harciyorlar mi?" International Security, cilt
4, sayi 4 (Kig 1980), s. 4 sayi 4 (Ilkbahar 1980), s. 86-104 ve "Sovyetlerin Askeri
Harcamalari: Saydar Oyununun Degerlendirilmesi," International Security, cilt 6,
sayi 4 (Ilkbahar 1982), s. 78-101; ve ayni yazar, Financial Checks on Soviet
Defense Expenditures (Lexington, Mass., 1975)'da ele almmaktadir. Ayrica bkz.
Holloway, Soviet Union and the Arms Race, s. 114 ve devami; Dibb, Soviet
Union: The Incomplete Superpower, s. 80 ve devami.
157 Bu noktaya hem Colton, Dilemma of Reform in the Soviet Union, s. 91'de; hem
Bond ve Levine, "Genel Bir Bakig" hem de Bergson ve Levine (eds.),Soviet
Economy: Toward the Year 2000, s. 19-21'de igaret etmektedir.
158 Aym eser, s. 20, bu almtmm kaynagidir; ayrica bkz. "Andropov Generallerini
Denetleyebilir mi?" Economist, 6 Agustos 1983, s. 33-35.
159 L.H. Gelb, "A Common Desire for Guns and Butter," New York Times, "The
Week in Review", 10 Ekim 1985, s. 2.
160 Ekz. Holloway, Soviet Union and the Arms Race, s. 114'teki tablo, ve Military
Balance 1985-1986, s. 17-20'deki tartyma; Holzman, "Sovyetlerin Askeri
Harcamalari," çegirli bölümleri, W.T. Lee, The Estimation of Soviet Defense
Expenditures 1955-75 (New York, 1977), çegitli bälümleri; G. Adams,
"Moskova'mn Askeri Giderleri," New York Times, 10 Ocak 1985, s. A23.
161 Ayrmtilar için B.D. Savunma Bakanhšmm insanin biraz da kanini donduran yilhk
yaymi Soviet Military Power ve bugünkü Tehlike Komitesince çikarilan Can
America Catch Up'a bakilabilir -

bu kaynaklarda yer alan görüglere T. Gervasi, ve

A. Cockburn gibi muhaliflerce kargi çikilmaktadir; bkr. T. Gervasi, The Myth of
Sovier Military Supremacy (New York, 1986), ve A. Cockburn, The Threar: Inside
the Soviet Military Machine (New York, 1984 eda.). Polemige girmeden verilen
ayrmtilar için bkz., yllhk Military Balance ve SIPRPnin yilhk raporu (Stockholm
International Peace Research Institute). Genel nitelikli lyi bir çahgma da, J. Steele,
Soviet Power (New York, 1984)'dür; ayrica bkz. Dibb, Soviet Union: The
Incomplete Superpower; ve Holloway, Soviet Union and the Arms Race ve
sonraki göndermeler.
162 A. Amalrik, Will the Soviet Union Survive Until 1984? (New York, 1970). Ayrica
bkz. M. Garder, L'Agonie du regime en Russie sovietique (Paris, 1%6), ve bunu
izleyen mrtigma: Problems of Communism; ve Colton, Dilemma of Reform in the
Soviet Union, çegitli bölumleri.
163 Ekz. Bergson, "Teknolojik Ilerlemeler";Bergson ve Levine (eds:),Soviet Economy:
Toward the Year 2000, s. 51 ve devammdaki karquagarmah tablolar; Rostow,
World Economy, s. 434; Holloway, Soviet Union and the Arms Race, s.134 ve
devami.
164 "Sovyetler'in Silahlan: Nitelikleri Olduklarmdan Fazla Gästeriliyor," New York
Times, 12 Subat1984, Cockburn, The Threat, s. 455-56.
165 Alex Gliksman, "Moskova'nm 'Yildiz Savaglari' Korkusunun Ardmdakiler," New
York Times, 13 Subat1986.
166 Almtiy1 veren Flora Lewis, "Sovyetler'in SDI Korkulart," New York Times,
6 Mart 1986, s. A27.
167 Dibb, Soviet Union: The Incomplete Superpower, s. 51 ve devami; J. Kazokins,
I

I
I
I

716
i
 "Sovyet Ordusanda Ulusalkk," Journal of the Royal United Services Institute for
Defense Studies, cilt 130, sayi 4 (Arahk 1985), s. 27-34. Daha pembe bir tablo
için bkz. E. Jones,"Sovyet Ordusuria Adam Bulunmast," International Security,
cilt 7, sayi 1 (Yaz 1982), s. 105-31.
16 8 Bu k.onada bkr. Dibb, Soviet Union: The Incomplete Superpower, s. 44 ve
devami, "Ulusalhk Sorunu"; Hosking, History of the Soviet Union, bälüm 14;
Daniels, Russia, The Roots of Confrontation, s. 315 ve devami; ve daha ayrmtih
incelemeler: Säzgelimi, H. Carrere d'Encausse, Decline of an Empire (New York,
1979); A. Benningsen ve M. Broxup, The Islamic to the Soviet State (London,
1983); ve S.E.Wimbush (ed.),Soviet Nationalities in Strategic Perspective (New
\ York, 1985).
-
169 J. Anderson, "Ayrihkçihšm Yuvasi Olarak Ukrayna, Milliyetçilik," New Haven
Register, 13 Haziran, 1985; ayrica bkz. P.T. Potichny (ed.),The Ukraine in the
Seventies (Oakville, Ont., 1982); Hosking, History of the Soviet Union, s. 432.
170 Kazokins, "Sovyet Ordusunda Ulusalbk," çegitli bölümlerine ek olarak bkz.
apagidaki kaynaklarda yer alan aydmlatici ayrmtdar· Cockburn, Threat, s. 74 ve
devami; E. Jones,"Sovyet Silahh Kuvvetlerinde Azmhklar," Comparative Strategy,
cilt 3, sayi 4
(1982),s. 285-318; ve Rand Corporation incelemeleri S. Curran ve
D. Ponomoreff, Managing the Ethnic Factor in the Russian and Soviet Armed
Forces: An Historical Overview (Santa Monica, Calif., 1982), ve E. Brunner, Jr.,
Soviet Demographic Trends and the Ethnic Composition of Draft Age Males,
1980-1985 (Santa Monica, Calif., 1981).
171 Bu terim konusunda, sözgelimi bkz. D. Leebaert (ed.),Soviet Military Thinking
(London, 1981), äzellikle de kisim 1'de yer alan denemelerde anlatilanlar; J.
Baylis ve G. Segal (eds.), Soviet Strategy (London, 1981), özellikle de 4. ve S.
denemeler. .

172 Military Balance 1985-86, s. 180.

173 Sözgelimi, Gervasi, Myth of Soviet Military Suprema¿·y, çegitli bölümleri, özellikle
de s. 116-180.
174 Örnekler:J. Schell, The Pate of the Earth (New York, 1982); H. Caldicott,
Nuclear Madness (Brookline, Mass., 1979); E.P. Thompson, Zero Option
(London, 1982).
175 E. Bottome, The Balance of Terror (Boston, Mass., 1986, edn.), bölüm 4-7de bu
stratejik görügler kisgea ve yararh bir biçimdegözden geçirilmektedir (s.243-54'te
de bir terimler sözlügü yer.almaktadir); A.W. Grafinkle, The Politics of the
Nuclear Preeze (Philadelphia, Pa., 1984); ve T. Powers, Thinking About Nuclear
Weapons (New York, 1983).
176 Bu konn üzerindeki pek çok inceleme arasmda tercih ettiklerim gunlardir: M.
Mandelbaum, The Nuclear Future (Ithaca, N.Y., 1983); R. Jervis,The Illogic of
American Nuclear Strategy (Ithaca, N.Y., 1984); ve S. Zuckerman, Nuclear
Illusion and Reality (London, 1982). WK.H. Panofsky, "MAD'e Kargi DELILIK:
Süpergüçlerin Kargihkh Rehin Tutma iligkileri,"Foreign Affarrs, cilt 60, sayt 2
(Kig 198 1-82), s. 28 7-304.
177 Tekrar bkz. "Akillarm Savaymda, Denizaltilar Arayicilardaki IleriÇabalari Boga
Ç1kariyor," New York Times, 1 Nisan 1986, s. C1, ve McGwire, "Sovyet Deniz
Gücünün Geligtirilmesindeki Mantik," çegitli bölümlerinde, SSCB'nin Amerikan
SLMB'lerini kendi stratejik planlamasiyla birlegtirmekte kargilagtigigüçlükler
üzerine yapilan yorumlar.
178 Almti Levis, Illogic of American Nuclear Strategy'den yapd migtir. "Savaga
.girigen" yazarlara bir örnek olarak bkz. C. Gray, "Nükleer Strateji: Zafer Teorisi
ÜzerineBir Savunma," International Security, cilt 4 (Yaz 1969), s. 54-87.

717

i ILF fi L
L pl I-lii-L I. 4 i I .- I I i I i I E.* I Edia--s-------min I
9 i o i I. . I i I - -
a mamalm-----mm-....... II lin... ...... i
 179 Özelliklebkz. P. Bracken, The Command and Control of Nuclear Weapons (New
Haven, Cona., 1983), ve N. Calder, Nuclear Nrghtmares (Harmondsworth,
Mddsx., 1981).
180 Bu konuda äzellikle bkz. J.C. Snyder ve S.E Wells
(eds.),Limiting Nuclear
Proliferation (Cambridge, Mass., 1985); Mandelbaum, Nuclear Future, bälüm 3;
G. Quester (ed.),Nuclear Proliferation: Breaking the Chain (Madison, Wis.
1981). Bunlara kargi olarak da bkz. K.N. Waltz, "Nükleer Bariga Dogru," Wilson
Center, Uluslararasi Güvenlik Etüdleri Programi,
ÇahymaRaporu no. 16.
181 D.L. Strode, "Silah Denetimi ve ÇinSovyet Iligkileri,"Orbis, cilt 28,
say1 1
(Ilkbahar 1984), özellikle de s. 171.
182 The Economist, 9 Subat1985, "Trident Degil,"
s. 16. Ayrica bkz. Gervasi, The
Myth of Soviet Military Supremacy, s. 171.
183 "Fransa Daha Uzun Menzilli Denizalti Füzelerini Deniyor," New York Times, 6
Mart 1986, s. A3. Ayrica bkz. New York Times, 6 Nisan 1986, "Haftaya Bakig,"
bolumü, s. 2'de, Fransizlarm nükleer sava; 6aghklariartir.immi äzetleyen tablo.
184 Sözgelimi, "Powell Nükleer 'Son
Çare'Silahiyla Alay Ediyor." Times (London), 1
Haziran 1983, s. 4; Lord Carver,
"ingiltere

Trident'i Neden Reddetmeli," Sunday

Times (London), 21 jubat 1982.
185 Tekrar bkz. Yost, "Fransiz Savunma Politikasmda RadikatDegigiklik mi?"
186 Dibb, Soviet Union: The Incomplete Superpower, s. 161. Buna kargi olarak da
bkz. Gervasi, Myth ofSoviet Military Supremacy, bölüm26; burada NATO'nun
aslmda sayisal üstünlügü bulundugu ileri sürülmektedir. Bu konuda önemli olan
bagka bir kaynak da, International Security denemeleridir:S.E. Miller (ed.),
Conventional Forces and American Defense Policy (Princeton,
N.J.,1986).
.

187 Statement on the Defense Estimates, 1985, cilt 1 (Cmnd 9430); Survey of Current
Affairs, cilt 15, say1 6 (Haziran 1985), s. 179'da bunun bir özeti
yer almaktadir.
188 Bu noktaya igaret eden: ED. Holzman, "Nasil Bir Savunma Harcamalari Farki?"
New York Times, 4 Mart 1986.
189 Bkz. Dibb, Soviet Union: The Incomplete Superpower,
s. 162; Military Balance
1985-86., s. 186-87; R.L. Fischer, Defending the Central Front: The Balance of
Forces (Adelphi Papers, no. 127, London, 1976).
190 Bu kaypak (veçok tartigmah) bir konudur.lyimser olanlarm görügleri--ne olursa
olsun, bu kitabm yazart da aym görüglere katilmaktadir- için bkz. Mearsheimer,
J.
"Sovyetler Neden Orta Avrupa'da Hizla Zafere Ulaçamaz?" s. 121, 57, ve B,R.
Posen, "Avrupa'daki Konvansiyonel Dengenin Degerlendirilmesi," s. 79-120,
Miller (ed.),Conventional Forces and American Defense Policy. Ayrica bkz.
Steele, Soviet Power, s. 76 ve devami; ve C.N. Donnelly, "Sovyet Ordusunun Kargi
Kargiya Oldugu Taktik Sorunlari: Sovyet Askeri Basmmda Son Günlerde Yapilan
Tartigmalar," International Defense Review, cilt 11, sayi 9 (1978), s. 1405-12.
Agagidaki kaynaklarda da daha älçülü degerlendirmeler yap:Imaktadir: R.A.
Mason, "Askeri Strateji", E. Moreton ve G. Segal (eds.),Soviet Strategy Toward
Western Europe (London, 1984), s. 175-202; P.A. Peterson ve J.G. Hines, "Sovyet
Harekât Alam Stratelisinde Konvansiyonel Taarruz," Orbis, cilt 27, say1 3
(Sonbahar 1983), s. 694-739; ve -Sovyetler'in çift amaçh füzeler
(yanitaktik
nükleer füzeler) kullanma ihtimaline dikkat çeken- D.M. Gormley, "Sovyetlerin
Harekât Alaru Stratejisinde Yeni Bir Boyut," Orbis, cilt 29, sayi 3 (Sonbahar
1985), s. 537-69. Son zamanlarda çikan yarach bir aragttrma .
da "NATO'nun
Merkezi Cephesi," baghšmi tagimaktadir: Economist, 30 Agustos 1986.
191 Bu konu artik en iyi olarak Treverton, Making the Alliance Work, çegirli
bölümlerinde ele alinmaktadir; ayrica bkz., J.Joffe,"Avrupa-Amerika illykileri:
Süren Bunahm," Foreign Affairs, cilt 59 (Îlkbahar 1981).

718
192 V. Bunce, "Împaratorluk Ters Tepiyor: Dogu Blokunun Sovyetler Îçin Bir Varhk
Olmaktan ÇikarakBorç Haline Geligi, "International Organization, cilt 39, say1 1
(Kig 1985), s. 13-28. Ayrica bkz. "Sovyet ÏmparatorluguÇathyormu?"
konusunda yazilmig denemeler: International Security, cilt.6, sayi 3 (Kig 1981-82);
D.R. Herspring ve L Volgyes, "Dogu Avrupa Varçova Pakti Ordularmda Politik
Güvenilirlik," Armed Forces and Society, cilt 6, sayt 2 (Kig 1980), s. 270-96;-A.R.
Johnsonet al., East European Military Establishments: The Warsaw Pact
Northern Tier (New York, 1982).
193 D.A. Andelman, "Polonya'da Saygisizlik ve Bunahm," International Security, cilt
1981-82),
.6,

sayt 3 (Kig s. 90-104.

194 Herspring ve Volgyes, "Politik Güvenilirlik," çegitli bälümleri; B.S. Lambeth
"Sovyet Savag Planlamacismm ÖnündekiBelirsizlikler," Miller (ed.),
Conventional Forces and American Defense Policy, s. 181-82; W.E. Griffith,
".Avrupa'da Süpergüç Sorunlari: Karydagtirmall Bir Degerlendirme," Orbis, cilt
29, sayi 4 (Kig 1986), s. 748-49.
195 Bkz. S.P. Huntington'un çekismeli änerisi: "Avrupa'da Konvansiyonel Caydiricahk
ve Konvansiyonel Misilleme," Miller (ed.),Conventional Forces and American
Defense Policy, s. 251-75. Ve bütün bu konulari genig bir çerçevede gärmek için
bkz. E.R. Alterman, "Orta Avrupa: Yanhy Anlayilan Tehditler ve Umulmadik
Tehlikeler." World Policy }ournal,cilt 2, sayi 4 (Sonbahar 1985, s. 681-709.)
196 Bkz. Dibb, Soviet Union: The Incomplete Superpower, s.165-66'daki tartigma;
Segal, Defending China, çeçitli bölumleri; ayni yazar, "Savunma Kültürü ve Çin-
Sovyet Iligkileri,"çeyitli bölümleri; ve yukaridaki s. 449-51.
197 Dibb, Soviet Union: The Incomplete Superpower, s. 147 ve devami, Segal, "Çin
Etkeni," Moreton ve Segal (eds.),Soviet Strategy Towards Western Europe, s.
154-59; Strode, "Silah Denetimi ve Çin-Sovyet Ïligkileri,"çegitli bölümleri.
198 Ekz. Steele, Soviet Power, bälüm 8, "Asya'mn Kaygilari"; T.B. Miller, "Global
Denge ÏçindeAsya"; D.H. McMillen (ed.),Asian Perspective on International
Security (London, 1984); Segal (ed.),The Soviet Union in East Asia (Boulder,
Colo., 1983); M. Hauner, "Sovyetler'in JeostratejikAçmazi" (Foreign Policy
Research Institute tarafmdan yayimlanacaktir.)
199 Tekrar bkz. McGwire, "Sovyet Deniz Gücünün Genigletilmesinin Mantigi," Baylis
ve Segal (eds.),Soviet Strategy, s. 210-54; Polmar, Soviet Naval Developments,
çegitli bölümleri.
200 Rakamlar Dibb, Soviet Union: The Incomplete Superpower, s. 172'den ahnmytir.
201 Ahnti, ayni eser, s. 171'den yapilrugtir¡ ayrica bkz. Steele, Soviet Power, s. 33-36;
ve Cockburn, Threat, bölüm 15.
202 McGwire, "Sovyet Daniz Gücünün Genigletilmesinin Mantigi," s. 226 ve devami;
Dibb, Soviet Union: The Incomplete Superpower, s. 167-74.
203 Bkz. Smith, Pattern of Imperialism, s. 215'teki kargilagtirmah istatistikler; Steele,
Soviet Power, bölüm 9-12'deki tartigma; E Fukuyama, "Gorbachev ve Üçüncü
Dünya," Foreign Affaits, cilt 64, sayi 4 (Ilkbahar 1986), s. 715-31¡ K. Menon,
Soviet Power and the Third World (New York, 1985).
204 Almtiyi veren: Dibb, Soviet Union: The Incomplete Superpower, s. 160. Ayrica
bkz. N. Eberstadt, "Sovyetler için 'Tehlike'", New York Times, 26 Eylül 1983,
s. A21; bu yazida nükleer silahlar olmasa SSCB'ain nüfusunun nasil zaylflayacag1
tartgilmaktadir.
203 "Gorbachev Cesaret Ederse," Economist, 6 Temmuz 1985.
206 Almtilar, Bialer, "Politika ve Oncelikler"; Bergson ve Levine (eds.)Soviet
Economy:.Toward the Year 2000, s. 403, 405'ten yapilmytir.
207 Rusya'mn sorunlari ve gelecegine iligkin dügünceler için bkz. H.S. Rosen,

719
 \

l
I
I

"Hastahkh Bir Ayi ile Yagamak," National Interest, sayi 2 (Ki 1985-86), s. 14-
,

26; Grathoff, Détente and Confrontation, Bölum 29-30; Colton, Dilemma of

Reform in the Soviet Union, çegitli bälümleri; Goldman, USSR in Crisis, bölüm 7; ·

Dibb, Soviet Union: The Incomplete Superpower, bälum 8; ve Orbis'in bütün bir
say1si: Cilt 30, sayi 2 (Yaz 1986).
208 B. Rubin, "Reagan Yönetimi ve Ortadogu," Oye et al., (eds.) Eagle Defiant, s.
367 --

bu, baçarili bir incelemedir. Ayrica bkz. H. Saunders, The Middle East
Problem in the 1980s (Washington, D.C., 1981). Özelsorunlar için bkz. P.
Jabber
"Misir'm Bunalimi, Amerika'mn Açoazi," Foreign Affairs, cilt 64, say1 5 (Yaz
1986), s. 960-80; ve R.W. Tucker, "Silah Dengesi ve Basra Körfezi," The Purposes
of American Power (New York, 1981), bölüm 4.
209 A.E Lowenthal, "Ronald Reagan ve Latin Amerika: Gerileyi; Ïçindeki
Hegemonya Sorunu ile Ugragmak," Oye et al. (eds.), Eagle Defiant, s. 311 ve
devami; R. Bonachea, "Birlegik Devletler ve Orta Amerika," Kaplan, Global
Power, s. 209-41; P.A. Armella et al. Financial Policies and the World Capital
Markets: The Place of Latin American Countries (Chicago, III., 1983).
210 "Bir Ekonomi ÇökügünnHafifletme MücadelesiVeriyor," New York Times, 8
Haziran 1986, s. E3; "Meksika'daki Sikmtih Günler-B.D.'de Kaygi Uyandiriyor,"
New York Times, 19 Ekim 1986, s. 1, 20.
211 Report of Secretary of Defense Caspar W Weinberger to the Congrees, on Fiscal I
Year 1984 Budget (Washington, D.C., 1983), s. 17.
212 "NATO: Yük Paylagimi," Economist, 4 Agustos 1984, s. 3. Aynca bkz. bu konu
üzerinde yapdan tartigma: Calleo, Imperious Economy, s. 169-71 ve s. 156-
57deki 16-17 numarah dipnotlar; E. Conine, "B.D.'nin
ÇikarÏari Gerçekten
Dünya ÜzerindeYayihyor mu?" New Haven Register, 7 Subat1985, s. 11; M.
Kahler "Birlegik Devletler ve Batt Avrupa," Oye et al. (eds.),Eagle Defiant, .bölüm
9; ve özellikle, Treverton, Making the Alliance Work, çegitli bälümleri.
213 Yararli tartigmalar: Mako, U.S. Ground Forces and the Defense of Central
Europe, çegidi bölümleri; Treverton, Making the Alliance Work, çegitli bölümleri,
L. Sullivan, "Yük Paylaguninda Yeni Bir Yaklaçam," Foreign Policy, say; 60
(Sonbahar 1985), s. 91 ve devaru; K. Knorr, "NATO'da Yük Paylagimi: B.D.
Politikasmm Çegitli Yänleri," Orbis, cilt 29, sayi 3 (Sonbahar, 1985), s. 517-36,
214 Report of the Secretary of Defense... Fiscal Year 1984, s. 17.
215 "Ordunun Bap, Askeri Kuvvetler Seyrek Düzende Yayildt Diyor," New York
Times, 10 Agustos 1983, s. A1, A3.
216 "B.D. Kuvvetleri: Daha ÇokAsker, Gemi ve Uçak Ïhtiyaci Doguyor," New York
Times, 26 Ekim 1983, s. A16. (Harita da bulunmaktadir.)
217 Säzgelimi bkz. Barnett, Collapse of British Power,· ve Marder, Anatomy of British
Sea Power'in sonlarinda yer alan harita.
218 C.W. Weinberger, "B.D. Savunma Stratejisi," Foreign Affairs, cilt 64, sayi 4
(Îlkbahar1986), s. 678. Eu çerçevede, ayrica bkz, B.R. Posen ve S. Van Evera,
"Savunma Politikasi ve Reagan Yönetimi: Tutma Politikasmdan Uzaklagma,"
Miller (ed.) Conventional Forces and American Defense Policy, s. 19-61.
219 Bunun istatistiklerle ortaya konulugunu gärmek için bkz. Oye et al. (eds.),Eagle
Defiant, bölüm 1; Bairoch,
"1750'den
1980'e Uluslararasa Sanayilegme
Düzeyleri," çegitli bälümleri. Bagka degerlendirmeler için de bkz. A. Bergeson ve
C. Sahoo, "Dünya ÜretimiÎçinde Amerikan Hegemonyasinm Gerileyiginin
Belirtileri," Review, cilt 8, sayi 4 (Ìlkbahar 1985), s. 5951611; ve S.D. Krasner,
"Birlegik Devletlerin Ticaret ve Para Politikasi"; Katzenstein (ed.), Between Power
and Plenty, s. 58-59, 68-69.
220 Military Balance 1985-86, s. 13.
.
.

720
 221 Ìyi bir örnek için bkz. E.A. Cohen, "Politika Güce Baskm Çikmca Amerikan
-

Stratejisi ve Devlet Yänetimi," Public Interest, say1 75 (Ilkbahar,1984), s. 3-19.

222 Luttwak, Pentagon and the Art of War, s. 256.
223 Özelliklebkz. E.A. Cohen, Citizens and Soldiers: The Dilemma of Military Service
(Ithaca, N.Y., 1985) bölüm 7-9; ve Canby'nin Avrupa'nm yagadigi deneyim
üzerine yaptigi ilginç yorumlar: "Askeri Reform ve Harp Sanati," Wilson Center,
Uluslararasi Güvenlik Etütleri Programi, çakyma raporu no. 41, s. 8 ve devama.
224 Bir seçme yaparsak, bkz. G. Hart ve W.S. Lind, America Can Win (Bethesda, Md.,
1986); Kaufman, Reasonable Defense, çegitli bälümleri; Luttwak, Pentagon and
.
the Art of War, çegidi bälümleri; J. Record, "Reagan'in Strateji Boylugu," New
Republic, 29 Ekim 1984, s.. 17-21; J. Fallows, National Defense (New York,
1981); ayni yazar, "Parasiz Kalmak", Atlantic, Temmuz 1986; s. 27-31; Gansler,
Defense Industry, çeyitli bölümleri; S.L. Canby, "Askeri Reform ve Harp Sanatt,"
çegitli bölümleri; "Forum: Askeri Reform ve Savunma Planlamasi," Orbis, cilt 27,
sayi 2 (Yaz 1983), s. 245-300. Eu konuda çok änemli bir bagka kaynak da, gizli
kalmig kusurlari açiga vuran bir çahymadir: A.T. Hadley, The Straw Giant:
Triumph and Failure: America's Armed Forces (New York, 1986).
225 Kaufman, Reasonable Defense, s. 35; "Askeri Takviyede Îçleri Yüzüne Gözüne
Bulagtirmak," New York Times, 27 Ocak 1985, i; dünyasi-bölümü, s. 1, 8;
Gansler, Defense Industry, çegitli bölümleri; Fallows, "Parasiz Kalmak," çegitli
bölümleri; ayrica bkr. Luttwak, Pentagon and the Art of War, bölüm 5, burada
ilginç birtakim düzeltmeler yapilmaktadir.
226 Weinberger, "B.D. Savunma Strajesi," s. 694; dile getirilen kugkulari görmek için
de ayrica bkz. "Reagan'm Strateji Boglugu"; Fallows, "Parasiz Kalmak"; ve
Canby, "Askeri Reform ve Harp Sanatt" ve K.N. Lewis'in yüksek teknoloji
silahlari için yaptigi akilhea savunma. "Askeri Reform," Orbis forum.
227 Bunlarin arasmda sayacaklarim: Lutwak, Pentagon and the Art of War; Canby,
"Askeri Reform ve Harp Sanati," ve Cohen "Politika Güce Baskm Çikmca."
228 Säzgelimi bkz. R.W. Komer, Maritime Strategy or Coalition Defense? (Cambridge,
Mass., 1984), çegitli bälümleri ve International Security gibi dergilerde 1986
yllmda Reagan yönetiminin üzerine yap11an tartigma.
"deniz
stratejisi"
229 Bu, yakm zamanlarda Weinberger, "B.D. Savunma Stratejisi," s. 684 ve
devammda yeniden dile geririlmigtir. Ayrica bkz. "Schultz-Weinberger
Anlagmazligi," New York Times, 11 Arahk 1984, s. A1, A12.
230 Sözgelimi bkz. LC. Thurow, "Ekonomi Yarigim Kaybederken", New York
Review of Books, 27 Eylül 1984, s. 29-31; bu yazi, W.D. Nordhaus, "Tarihsel Bir
Ekonomik Atihmin Arifesinde," New York Times, 6 Nisan 1986, ile
kargilagtirilabilir.Nordhaus'un söz konusu yazisi, P.G. Petersen'in ayrn gazetede
·

çikan "Ekonomik Valium Yavag Yava; Yok Olunca" baghkh makalesinin hemen
ardmdan yayimlanmigtir.
231 S.M. Bodner, "Ticaret Açigimiz Ashnda Bir Yagam Düzeyi Açigidir," New York
Times, 6 Mayis 1986; "Amerika Neden Kendi Yagryla Kavrulmaz?" Economist,
13 Temmuz 1985, s. 69; bu yazilarm ikisi de geleneksel sanayilerin kargikargiya
olduklari sornalari ele almaktadir. Gelecegin teknolojileriyle ilgili tartigma için
bkz. "Yüksek Teknoloji: Titarlarm Çarpigmasi," Economist, 23 Agustos 1986.
Kongrece yapilan inceleme için bkz. "Rahatsiz Edici Yeni Açik," Time, 3 Kasim
198 6, s. 56.
232 Sözgelirni, The Global 2000 Report to the President (Washington, D.C., 1980),
cilt 1, s..18-19'da dünya tahal üretimindeki salt artiplara deginilmigken, Çin,
Güney Asya ve Bati Avrupa'da açiklarin büyüyecegi tahmin edilmigtir.
233 "ÇiftçilerinKayan Piyasa Paylart," New York Times, 26 May1s 1986; "Tarirnda

- 721

I
 Ihracat Dügerken IthalatYükseliyor," New York Times, 20 Nisan 1986; "Dag
Gibi Yukselen Tarim Borçlari," Economist, 14 Eylül 1985, s. 17.
234 Yararh, kisa bir inceleme için bkz. P. Cain "Edward Donemi Îngiltere'sindePolitik
Ekonomi: Tarife Reformu Tartigmas1," A. O'Day (ed.),The Edwardian Age,
(London, 1979), s. 34-59.
235 Petersen, "Ekonomik Valium Yava; Yava; Yok Olunca," çegitli bälümleri; E
Rohatyn, "Borçlu Ekonomisi: Bir Oneri,"New York Review of Books, 8 Kasim
1984, s. 15-21; J. Chace, Solvency, The Price of Survival (New York, 1981),
bälüm 1-2.
236 President's Private Sector Survey on Cost Control raporu, yeniden basildigi yer:
"Borç, Açiklar ve Bir Cumhuriyetin ÖlümüÜzerine,"(Figgie International), New
York Times, 20 Nisan 1986, s. F9. Burada 1985 ydma ait toplam faiz, yanh;
olarak, 179 milyar dolar diye verilmigtir, dogrusu 129 milyar dolardir.
237 Ayni eser.
238 "Faiz Ödemelerinin Maliyeti B.D. Açisindan Dramatik bir Hafifleme Gösteriyor,"
New York Times, 28 Aralik 1986, s. 1, 24.
239 Ahnti Drucker, "Dešigen Dünya Ekonomisi," s. 782. Ayrica bkz. M. Shubik ve P.
Bracken, "Stratejik Amaç ve Uluslararasi Ekonomi,': McCormick ve Bissell (eds.),
Strategic Dimensions of Economic Behaviour, s. 212. .

240 Drucker, "Degigen Dünya Ekonomisi," çegitli bölümleri; S. Marriss, Deficits and
the Dollar: The World Economy at Risk (Washington, D.C., 1985);
ve "Amerika
Perhiz Yaparken, Müttefikler Yemeli" (bagmakale), New York Times, 17 Ocak
1986; "Yabanci Parasma Bagimli Bir ÜIke," New York Times, 18 Kasim 1984, iq
dünyasi bölümü, s. 1, 24; "BorçIu Olarak B.D.: Dünya Ticaretine Yönelen
Tehdic." New York Tirnes, 22 Eylül 1985, ip dünyasi bölümü, s. 3.
241 Tekrar bkz. Nordhaus, "Tarihsel Bir Ekonomik Atilimm Arifesinde"; Amerika
ÎmalatçdigiSürdürüyor," Economist, 19 Nisan 1986, s. 81'de yer alan ve
bekjenmeyecekkadar lyimser olan tartigma; ve L. Silk, "B.D. Bir Numara Olarak
Kalabihr mi?" New York Times, 10 Agustos 1984, s. D2. (Sirasi gelmigken,
bunun, on ya da yirmi yll önce sorulmayacak bir soru oldugunu ekleyelim.)
242 Rasler ve Thompson, "Global Savaglar, Kamu Borçlari ve Uzun
Çevrim,"çeyitli
bölümleri; Gilpin, War and Change in World Politics, çegitli bölümleri.
243 Bu en iyi G.R. Searle, The Questfor National Efficiency: A Study in British
Politics and British Political Thought, 1899-1914 (Oxford, 1971)'de
anlatalmaktadir.
244 Alintlyi veren: Aym eser, s. 101.
245 Ekr. yukandaki s. 228-29.
24G Bkz. J. Grunwald ve K. Flamm, The Global Pactory: Poreign Assembly in
International Trade (Washington, D.C., 1985); ve P. Seabury, "Ulusfararasi
Politika ve Ulusal Savunma," Journalof Contemporary Studies, ilkbahar 1983.
247 Sözgelimi bkz. Ingiltere'nin 1930'lu ydlarda yaçadigt ve Gibbs'in Grand Strategy,
cilt 1,
s. 31Tde ayrmtilariyla anlattigt deneyim.
248 Gansler, Defense Industry, s. 12 ve devan»; ve äzellikle R.W. DeGrasse, Military
Expansion, Economic Decline (Armonk, N.Y., 1985 edn.); G..Adama, The Iron
Triangle (New York, 1981); Thurow, "Ekonomi Nasd Mahvedilir?" New York
Review of Books, 14 Mayis 1981, s. 3-8; Kaufmann, A Reasonable Defense, s.
33-34; daha genel olarak, G. Kennedy, Defense Economics (London, 1983),
özellikle de bölüm 8; S. Chan, "Savunma Har.camalarmm Ekonomik Performans
ÜzerindekiEtkisi: Belirtiler ve Sorunlarm Aragtirilmast," Orbis, cilt 29, s. 2 (Yaz
1985), s. 403 ve devami; B. Russett, "Savunma Harcamalari ve Ulusal Refah,"
Arnerican Political Science Review, cilt 76, sayi 4 (Arahk.1982), s. 767-77.

722
 249 Kaldor, Baroque Arsenal, passirn; DeGrasse, Military Expansion, Economic
Decline, passim; Thurow, "How to Wreck the Economy," passim; Chace,
Solvency, ch. 2; E. Rothschild, "The American Arms Boom" in E.P. Thompson
and D. Smith
(eds.),Protest and Survive (Harmondsworth, Mddsx., 1980), pp.
170 ff; Rosecrance, Rife of the Trading State, chs. 6 and 10.
250 E. Rothschild, "Reaganizmin Maliyeti," New York Review of Books, 15 Mart
1984, s. 14-17.
251 Tekrar bkz. Cipolla, Economic Decline of Empires; Rasler ve Thompson, "Global
Savaglar, Kamu Borçlari ve Uzun Çevrim,"çegitli bölümleri.
25) Bu gaka Misalliance (1909)'dageçmektedir ve ëzgún metinde "Hindhead'in sirasi
\ da gelecek" geklindedir. Hobs bawn'un Industry and Empire, s. 193'te igaret ettigi
gibi bu, ekonominin baçka bölümleri baski altma girerken, Londra'nm
güneyinde borsa acenteligi yaparak zenginlegen ilçelere yänelmig açik bir
bakaretti.
253 Ekz. yukandaki s. 357. Bu konuda yararli olan bir bagka kaynak da, B. Russett,
"Ämerika'mn Kuvvetli Olmay1 Sürdüren Yänleri"dir. International Organization,
cilt 39, sayt 2 (Ïlkbahar 1985), s. 207-31.
254 W. Lippman, U.S. Foreign Policy: Shield of the Republic (Boston, Mass., 1943),
s. 7-8; ve tekrar bkz. Cohen, "Politika Güce Baskm Çikmca";ve E. Bottome,
The Balance of Terror (Boston, Mass., 1986 edo.), s. 235-42'de yer alan
sonaçlar.
255 P. Hassner, "Avrupa ve Amerikan Politikasmdaki Çeligkiler," R. Rosecrance (ed.),
America as an Ordinary Power (Ithaca, N.Y., 1976), s. 60-86. Ayrica bkz. Helmut
Schmidt'in Grand Strategy for the West, s. 147'de yer alan, "Liderlik ro1ü ancak
Birlegik Devletlerce üstlenilebilir" yolundaki Israri.

SONSÖZ

1 Tekrar bkz. Doran ve Parsons, "Savag ve Nispi Güç Çevrimi,"çegitli bölümleri;

G. Modelski, "Savaglar ve Büyük,Güç Sistemi," çegitli bälümleri; aym yazar,
"Global Politikaya ÖzgüUzun Çevrim ve Ulus-Devleti," çegitli bölümleri.
Aynca bkz. J. Levy, War in the Modern Great Power System (Lexington, Ky.
1983).
Rasler ve Thompson, Global Savaglar, Kamu Borçlara ve Uzun Çevrim," çegitli
'
2
bölümleri.
3 L.E. Davis ve R.A. Huttenback, "Imparatorlugun Maliyeti"; R.L. Ransom et al.
(eds.),Exploration in the New Economic History (New York, 1982), s. 41-69; R.
Taagepera, "Ïmparatorluklarm Büyüklügü ve Ömürleri: Büyüklügün Sistematigi,"
Social Science Research, cilt 7 (1978),s. 108-27; aym yazar, "Împaratorluklarm
Büyüme Egrileri," General System, cilt 13 (1968),s. 171-75.
4 Bu noktada Wallerstein'in
"dünya-sistemi"
görüglerinden etkilenen çegitli bilim
adamlarim dügünüyorum. Sözgelimi, A. Bergesen, "Dünya Ekonomisinin
Yeniden Olugumunda Sava; Çevrimleri,"P.M. Johnsonve W.R. Thompson
(eds.),Rhythms in Politics and Economics (New York, 1985); E. Friedman
(ed.),Ascent and Decline in the World-System (Beverly Hills, Calif., 1982)
Bergesen (ed.),Studies in the Modern World System (New York, 1980)
McGowan ve Kegley (eds.),Foreign Policy and the Modern World-System,
çeyitli bölümleri.
5 Gilpin, War and Change in World Politics, s. 93. -·

6 Rosecrance, Rise of the Trading State, çegitli bölümleri.

723 I

I
 l
I

7 Gilpin, War and Change in World Politics,s. 158-59'da bu nokta çok iyi bir
biçimde tartydmaktadir.
8 Bkz. Wight, Power Politics, bälüm 3'de yer alan çäzümleme.
9 Ahntlyi veren: McCormick, "Ekonomik Dügüncenin Geligiminde Stratejik
Hesaplar," s. i9, McCormick and Bissel (eds.), Strategic Dimensions of Economic
Behavior. ·

10 Aym eser.
11 Kermedy, "Yirmici Yüzyil Ïngiltere'sindeStratejiye Karp Maliye", ve H. Maurer,
"Tarihsel Perspektiften Ekonomi, Strateji ve Savag," McCormick ve Bisell
(eds.),
Strategic Dimenszons of Economic Behaviour, s. 59-83.
12 Gilpin'in terimi, bkz. War and Change in World Politics, s. 162.
13 Pflanze, Bismarck and the Development of Germany, s. 17'den aktardmytir.

724
 BÎBLÎYOGRAFYA

Abarca, R. "Classical Diplomacy and Bourbon 'Revanche' Strategy, 1763-1770,"

Review of Politics 32 (1970).
Abrahamson, J.L. American Arms for a New Century. New York, 1981.
Adama, G. The Iron Triangle. New York, 1981.
Adams, E.D. Great Britain and the American Civil War, 2 vols. London, 1925.
Adams, R.J.Q.Arms and the Wizard: Lloyd George and the Ministry of Munitions,
1915. London, 1978.
Adamthwaite, A. Prance and the Coming of the Second World War 1936-1938.
Cambridge, 1977.
, "The British Government and the Media, 1937-1938," Journalof Conternporary
History 18 (1983).
.
The Lost Peace: International Relations in Europe 1918-1939. London, 1980.
Addington, L.H. The Patterns of War Since the Eighteenth Century. Bloomington, Ind.
1984.
Adler, G.J., "Britain and the Defence of India - the Origins of the Problem, 1798-
1815," Journalof Asian History 6 (1972).
Albertini, L. The Origin ofthe War of 1914, 3 vols. London, 1952-57.
Albertini, R. von. Decolonization. New York, 1971 edn.
Albrecht-Carrié, R.A Diplomatic History of Europe Since the Congress' of Vienna.
London, 1985 edn.
Alderoft, D.H. The British Economy, vol. 1 London, 1986.
From Versailles to Wall Street: The International Economy in the 1920s. Berkeley,
.

Calif., 1977.
The European Economy, 1914-1980.
.

Alford, B.W.E. Depression and Recovery: British Economic Growth 1918-1939.

London, 1972.
Allen, G.S. A Short Economic History of Japan.London, 1981 edn.
Alperowitz, G. Atomic Diplomacy: Hiroshima and Potsdam. London, 1966.
Alterman, E.R., "Central Europe: Misperceived Threats and Unforeseen Dangers,"
World Policy Journal2 (1985).
Amalrik, A. Will the Soviet Union Survive until 1984? New York, 1970.
Amann, R., and J. Cooper, eds. Industrial Innovation in the Soviet Union. New Haven,
Conn., 1982.
et al., eds. The Technological Level of Soviet Industry. New Haven, Conn., 1977.

725

i
 Ambrose, S. Rise to Globalism: American Foreign Policy Since 1938. 4th edn., New
York, 1985.
Andelman, D.A., "Contempt and Crisis in Poland," International Security 6 (1981-2).
Anderson, J.L., "Aspects of the Effects on the British Economy of the War Against
France, 1793-1815," Australian Economic History Review 12
(1972).
Anderson, M.S. Europe in the Eighteenth Century. London, 1961.
Peter the Great. London, 1978.
.

Anderson, O. A Liberal State at War. London, 1967.

Anderson, T.H. The United States, Great Britain and the Cold War, 1944-1947.
Columbia, Mo., 19 8 1.
André, L. Michel le Tellier et Louvois. Paris, 1943 edn.
Andrew, C.M., and A.S. Kanya-Forstner. The Climax of French Imperial Expansion
1914-1924. Stanford, Calif., 1981.
..__.
Théophile Delcassé and the Making of the Entente Cordiale. London, 1968.
Andrews, C.M., "Anglo-French Commercial Rivalry 1700-1750," American Historical
Review 20 (1915).
Andrews, K.R. Elizabethan Privateering. Cambridge, 1964.
Trade Plunder and Settlement. Cambridge 1983.
.

Age-Laribe, M. L'agriculture pendant la guerrËParis, 1925.

Armella, P.A., et al., eds. Financial Policies and the World Capital Markers: The Place
of Latin American Countries. Chicago, 1983.
Aron, R. The Imperial Republic. London, 1975.
Ashley, M. Financial and Commercial Policy under the Cromwellian Protectorate.
London, 1962 edn.
Ashton, R. The Crown and the Money Market 1603-1640. Oxford, 1960.
Ashton, T.S. The Industrial Revolution 1760-1830. Oxford, 196 8 edn.
Ashworth, W. A Short History of the International Economy Since 1850. London,
1975.
Aster, S. 1939: The Making of the Second World War. Lond on, 1973.
Backer, J.H. Winds of History: The German Years of Lucius DuBignon Clay. New
York, 1983.
Baer, G. Test Case: Italy, Ethiopia, and the League of Nations. Stanford, Calif., 1976.
Bailey, T.A. A Diplomatic History of the American People. New York, 1974 edn.
Bairoch, P., "International Industrialization Levels from 1750 to 1980," Journal of
European Economic History 11 (1982).
"Europe's Gross National Product: 1800-1975," Journalof European Economic
History 5 (1976).
The Economic Development of the Third World Since 1900. Berkeley, Calif., 1975.
.

Baker, N. Government and Contractors: The British Treasury and War Supplies 1775-
1783. London, 1971.
Baldwin, H. The Crucial Years 1939-41. New York, 1976.
Balfour, M. The Adversaries: America, Russia and the Open World, 1941-1962. .

London, 1981.
and,
J. Mair. Pour-Power Control in Germany and Austria 1945-1946. London,
1956.
Bamford, P.W. Forests and Prench Sea Power 1660-1780. Toronto, 1956.
Bankwitz, P.C.E Maxime Weygand and Civil-Military Relations in Modern France.
Cambridge, Mass., 1967.
Barbour, V. Capitalism in Amsterdam in the Seventeenth Century. Baltimore, 1950.
Barclay, G. The Empire Is Marching: A Study of the Military Effort of the British
Empire. London, 1976.

726
Barker, T.M. Double Eagle and Crescent. Albany, N.Y., 1967.
Barnet, R. Global Reach. New York, 1974.
Barnett, A.D. China and the Major Powers in East Asia.Washington, D.C., 1977.
. China's Economy in Global Perspective. Washington, D.C., 1981.
, "Ten Years After Mao," Foreign Affairs 65 (1986).
Barnett, C. Britain and Her Army 1509-1970.· A Military, Political and Social Survey.
London, 1970.
. Napoleon. London, 1978.
. The Audit of War. London, 1986.
.
The Collapse of British Power. London, 1972.
Barnhart, M.A., "Japan'sEconomic Security and the Origins of the Pacific War," The
Journal of Strategic Studies 4 (1981).
Barraclough, G., ed. The Times Atlas of World History. London, 1978.
.
An Introduction to Contemporary Hrstory. Harmondsworth, Mddsx., 1967.
Bartlett, C.J.Great Britain and Sea Power 1815-1853. Oxford 1963.
. The Global Conflict, 1880-1970: The International Rivalry of the Great Powers.
London, 1984.
Baskir, L., and P. Strauss. Chance and Circumstance: The War, the Draft, and the
Vietnam Generation. New York, 1978.
Bateson, C. The War with Japan.East Lansing. Mich., 1968.
Baugh, D.A. British Naval Administration in the Age of Walpole. Princeton, N.J.,
1965.
Baumgart, W. Imperialism: The Idea and Reality of British and Prench Colonial
Expansion. Oxford, 1982.
The Peace of Paris, 1856. Santa Barbara, Calif., 1981.
.

Baxter, S.B. William III and the Defense of European Liberty 1650-1702. Westport,
Conn., 1976 reprint.
Bayley, CA Rules, Townsmen and Bazaars. Cambridge, 1983.
Baylis, J., ed. Alternative Approaches to British Defense Policy. London, 1983.
,
and G. Segal, eds. Soviet Strategy. London, 1981.
Anglo-American Defense Relations 1939-1980. London, 1981.
.

Beale, H.K. Theodore Roosevelt and the Rise of America to World Power. New York,
1962 edn.
Bean, R., "War and the Birth of the Nation State," Journalof Economic History 33
(1973).
Beasley, W.H. The Meiji Restoration. Stanford, Calif., 1972.
Becker, J.J. 1914: Comment les Français sont entrés dans la guerre. Paris, 1977.
Becker, WH., and S. E Wells, Jr., eds. Economic and World Power: An Assessment of
American Diplomacy Since 1789. New York, 1984.
Beckerman,W., ed. Slow Growth in Britain· Causes and Consequences. Oxford, 1979
Behnen, M. Riistung-Biindnis-Sicherheit. Tübingen, 1985.
Bell, C. The Diplomacy of Détente: The Kissinger Era. New York, 1977.
Beloff, M. Imperial Sunset, vol. i, Britain's Liberal Empire. London, 1969.
Bemis, S.F. The Diplomacy of the American Revolution. New York, 1935.
Bendix, R. Kings or People: Power and the Mandate to Rule. Berkeley, Calif., 1978.
Bengonzi, B. Heroes' Twilight. New York, 1966.
Benians, E.A., ed. The Cambridge History of the British Empire, vol. iii, The Empire
Commomvealth 1870-1919. Cambridge, 1959.
Bennett, E.M. German Rearmainent and the West, 1932-33. Princeton, N.J., 1979.
Bennigson, A., and M. Broxup. The Islamic Threat to the Soviet State. London, 1983.
Bergeron, L. France under Napoleon. Princeton, N.J., 1981.

727
 miimin i i
s i i i • II i· ·
m . Imini--i--
mium--mi-9 ••
mai•- I li E.us-mailra ! i

Bergeson, A., ed. Studies in the Modern World System. New York, 1980.
and C. Sahoo, "Evidence of the Decline of American
,
Hegemony in World
Production," Review 8 (1985).
Berghahn, V.R. Germany and the Approach of War in 1914. London, 1974.
Unternehmer und Politik in der Bundesrepublik. Frankfurt, 1985.
.

Bergson, A., and H.S. Levine, eds. The Soviet Economy: Toward the Year 2000.
London, 1983.
Best, G. War and Society in Revolutionary Europe, 1770-1870. London, 1982.
Betts, R. Tricouleur: The French Colonial Empire. London, 1978.
Beyrau, D. Militär und Gesellschaft im vorrevolutionären Russland. Gättingen, 1984.
Bialer, S., "The Harsh Decade: Soviet Policies in the 1980s," Foreign Affairs 59
Bialer, U. The Shadow of the Bomber: The Fear of Air Attack and British Politics
(1981).
1932-1939. London, 1980.
Bidwell, S., and D. Graham. Fire-Power: British Army Weapons and Theories of War,
1904-1945. London, 1982.
Bien, D., "The Army in the French Enlightenment: Reform, Reaction and Revolution,"
Past and Present 85 (1979)
Bindoff, S.T., Hurstfield, and C.H. Williams, eds. Elizabeth Government and
J. Society.
London, 1961.
Binney, J.E.D. British Public Finance and Administration 1774-1792. Oxford, 1958.
Black, C.E., et al. The Modernization of
Japan and Russia: A Comparative Study. New
York, 1975.
Blackaby, E ed. De-industrialization.
, London, 1979.
Blackburn, G. The West and the World Since 1945. New York, 1985.
Blackett, P.M.S. Fear., War, and the Bomb. New York, 1948.
Blakewell, W.L. The Beginnings of Russian Industrialization, 1800-1860. Princeton,
N.J., 1968.
The Industrialization
.
of Russia: An Historical Perspective. New York, 1970.
ed. Russian Economic Development
,
fromPeter the Great to Stalin. New York,
1974.
Blond, G. La Grande Armée 1804/1815. Paris, 1979.
Blum, R.M. Drawing the Line: The Origin of American Containment Policy in
East
Asia. New York, 1982.
Bond, B. British Military Policy Between Two World Wars. Oxford, 1980.
"The First World War," New Cambridge Modern History, vol. 12
(rev.edn.).
.

Cambridge, 1968.
Boog, H., et al., ed s. Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg, vol. 4, Der Angriff
auf die Sowjetunion. Stuttgart, 1983.
Borden, W.S. The Pacific Alliance. Madison, Wi., 1984.
Borg. D., and W. Heinrichs, eds. Uncertain Years: Chinese-American Relations, 1947-
1950. New York, 1980.
Bornstein, M., ed., The Soviet Economy: Continuity and Change. Boulder,
CoL,
1981.
Borowski, H.R., A Hollow Threat: Strategic Air Power and Containment Before
Korea. Westport, Conn., 1982.
I

Bosher, J.E, "Financing the French Navy in the Seven Years War:
Beaujou, Goossens et
compagnie in 1759," U.S. Naval Institute Proceding, forthcoming.
, "French Administration and Public Finance in Their European Setting." New
Cambridge Modern History, vol. viii. Cambridge, 1965.
.
French Finances 1770-1795. Cambridge, 1975.
Bosworth, J.R.B. Italy and the Approach of the First World War. London, 1983.

728
I

I
 .
Italy the Least of the Great Powers: Italian Poreign Policy Before the First World
War. Cambridge, 1979.
Bottome, F. The Balance of Terror. Boston, 1986 edn.
The Missile Gap. Rutherford, N.J.,1971.
.

Bourne, K. Britain and the Balance of Power in North America 1815-1908. London,
1967.
Victorian Poreign Policy 1830-1902. Oxford, 1970.
.

Bowler, A. Logistics and the Failure of the British Army in the America 1775-1783.
Princeton, N.J., 1975.
oxer, C.R. The Christian Century in Japan 1549-1650. Berkeley, Calif., 1951.
.
The Dutch Seaborne Emşire 1600-1800. London, 1972.
.
The Portuguese Seaborne Empire 1415-1825. London, 1969.
Bracken, P. The Command and Control of Nuclear Weapons. New Haven, Conn.,
1983. ,

Brad sher, H.S. Afghanistan and the Soviet Union. Durham. N.C., 1983.
Braisted, W.R. The United States Navy in the Pacific, 2 vols. Austin, Tex., 1958, 1971.
Braudel, E The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of Philip II, 2
vols. London, 1972.
, and E. Labrousse, eds. Histoire économique et sociale de la France, vol iv. Paris,
1980.
.
Civilization and Capitalism, 15th-18th Centuries, 3 vols. London, 1981-84.
Bridge, ER., and R. Bullen. The Great Powers and the European States System 1815-
1914. London, 1980.
Briggs, R. Early Modern Prance 1560-1715. Oxford, 1977.
Brodie, E. Strategy in the Nuclear Age. Princeton, N.J., 1959.
.
The Absolute Weapon. New York, 1946.
Bronke, A., and D. Novak, eds. The Communist States in the Era of Détente, 1971-
1977. Oakville, Ont., 1979.
Brown, D.M., "The Impact of Firearms on JapaneseWarfare," Par Eastern Quarterly7
(1947).
Brown, G.S. The American Secretary: The Colonial Policy of Lord George Germain
1775-1778. Ann Arbor, Mic., 1963.
Brown, L., et al. State of the World, 1968. New York, 1986.
Brunn, G. Europe and the French Imperium, 1799-1815. New York, 1938.
Brunner, E., Jr. Soviet Demographic Trends and the Ethnic Composition of Draft Age
Males, 1980-1995. Santa Monica, Calif., 1981.
Brunschwig, H. French Colonialism, 1871-1916: Myths and Realities. London, 1966.
Brzezinski, Z. The Soviet Bloc: Unity and Conflict. Cambridge Mass., 1967 edn.
Bull, H. The Anarchical Society. New York, 1977.
,
and A.Watson, eds. The Expansion of International Society. Oxford, 1984.
Bullock, A. Ernest Bevin, Foreign Secretary. Oxford, 1983.
. Hitler: A Study in Tyranny. London, 1982 edn.
Bunce, V., "The Empire Strikes Back: The Evolution of the Eastern Bloc from a Soviet
Asset to a Soviet Liability." International Organization 39 (1985).
Bundy, M., et al., "Nuclear Weapons and the Atlantic Alliance," Foreign Affairs 62
(1982).
Burk, K. Britain, America and the Sinews of War 1914-1918. London, 1985.
Bushnell, J. Mutiny and Repression: Russian Soldiers in the Revolution of 1905-1906.
Bloomington, Ind, 1985.
, "Peasants in Uniform: The Tsarist Army as a Peasant Society," Journal of Social
History 13 (1980).

729

I
 I

"The Tsarist Officer Corps, 1881-1915: Customs, Duties, Inefficiencies,"

,

American Historical Review 86 (1981).

Buder, J.R.M. Grand Strategy, voL ii. London, 1957.
Butow, R.J. Tojo and the Coming of War. Princeton, N.J., 1961.
Cain, P.J.Economic Foundations of British Overseas Expansion 1815-1914. London,
1980.
and A.G. Hopkins, "The Political Economy of British Expansion Overseas, 1750-
,

1914," Economic History Review 33 (1980).

Cairncross, A. Years of Recovery: British Economic Policy 1945-51. London, 1985.
Cairns, J.C., "A Nation of Shopkeepers in Search of a Suitable France," American
Historical Review 79 (1974).
"Some Recent Historians and the "Strange Defeat' of 1940," Journalof Modern
,

History 46 (1974).
Calder, A. Revolutionary Empire: The Rise of the English-Speaking Empires fromthe
Fifteenth Century to the 1780's. London, 1981.
Calder, K.E., "The Making of a Trans-Pacific Economy," World Policy
Journal2
(1985).
Calder, N. Nuclear Nightmares. Harmondsworth, Mddsx., 1981.
Caldicott, H. Nuclear Madness. Brookline, Mass., 1979.
Calleo, D. The German Problem Reconsidered: Germany and the World Order, 1870
to the Present. New York, 1978.
The Imperious Economy. Cambridge, Mass., 1982.
.

Cameron, R.E., "Economic Growth and Stagnation in France 1815-1914," Journalof

Modern History 30 (1958).
France and the Economic Development of Europe 1800-1914. Princeton,
.

N.J.,
1961.
Camilleri, J. Chinese Foreign Policy: The Maoist Era and Its Aftermath. Seattle, 1980.
Campbell, C.S. Prom Revolution to Rapprochement: The United States and Great
Britain, 1783-1900. New York, 1974.
Canby, S.L., "Military Reform and the Art of War," Wilcon Center, International
Security Studies Program, working paper 41. Washington, D.C., 1982.
Caron, E An Economic History of Modern France. New York, 1979.
Carr, E.H. The Twenty Years Crisis 1919-1939. London, 1939.
.
What Is History? Harmondsworth, Mddsx., 1964.
Carr, W. Poland to Pearl Harbor. London, 1983.
Carrere d'Encausse, H. Decline of an Empire. New York, 1979.
Carroll, B.A. Design for Total War: Arms and Economics in the Third Reich.The
Hague, 1968.
Carroll, E.M. French Public Opinion and Foreign Affairs 1880-1914. London, 1931.
Carsten, E L. The Origins of Prussia. Oxford, 1954.
Carter, A.C., "Dutch Foreign Investment, 1738-1800," Economica 20 (1953).
.
Neutrality or Commitment: The Evolution of Dutch Foreign Policy (1667-1795).
London, 1975.
.
The Dutch Republic in the Seven Years War. London, 1971.
Castronovo, V., "The Italian Takeoff: A Critical Re-examination of the Problem,"
Journal of Italian History 1 (1978).
Caute, D. The Fellow Travellers. London, 1973.
Cecco, M. de. Money and Empire: The International Gold Standard 1890-1914.
Oxford, 1974.
Central Intelligence Agency, "China: Economic Performance in 1985." Washington,
D.C., 1986.
I

730
 Handbook . of Economic Statistics, Washington, D.C., 1984.
Chace, J. Solvency, the Price of Survival. New York, 1981.
Challenor, R.D. Admirals, Generals and American Poreign Policy 1898-1914.
Princeton, N.J., 1973.
The French Theory of the Nation in Arms 1866-1939. New York, 1955.
.

Challiand, G., and J.P. Rageau. Strategic Atlas: A Comparative Geopolitics of the
World's Powers. New York, 1985.
Chalmers Hood, .R. Roya Republicans: The French Naval Dynasties Between the
World Wars. Baton Rouge, La., 1985.
han, S., "The Impact of Defense Spending on Economic Performance: A Survey of
Evidence and Problems," Orbis 29 (1985).
Chandaman, C.D. The English Public Revenue 1660-1688. Oxford, 1975.
Chandler, D.G., "Fluctuation in the Strength of Forces in English Pay Sent to Flanders
During the Nine Years War, 1688-1697,'.' War and Society 1 (1983).
.·The Art of Warfare in the Age of Marlborough. London, 1976.
The Campaigns of Napoleon. New York,
_1966.

Chaunu, P. European Expansion in the Later Middle Ages. Amsterdam, 1979.

Childs, J. Armies and Warfare in Europe 1648-1789. Manchester, 1982.
Christie, LR. Wars and Revolutions: Britain 1760-1815. London, 1982.
Chud oba, B. Spain and the Empire 1519-1643. New York, 1969 edn.
Cipolla, C., ed. The Economic Decline of Empires. London, 1970.
The Fontana Economic History of Europe, 6 vols. London, 1972-76.
.

Before the Industrial Revolution: European Society and Economy 1000-1700, 2nd
.

edn. London, 1980.

.
Guns and Sails in the Early Phase of European Expansion 1400-1700. London,
1965.
Clapham, J.H. The Bank of England, vol. i, 1694-1797. Cambridge, 1944.
The Economic Development of France and Germany, 1815-1914. Cambridge,
.

1948.
.
The Economic History of Modern Britain, 3 vols. Cambridge, 1938.
Clark, A. Barbarossa: The Russo-German Conflict 1941-1945. London, 1965.
Clark, J.G. La Rochelle and the Atlantic Economy Durin the Eighteenth Century.
Baltimore, 1981.
Clarke, G.N. The Dutch Alliance and the War Against French Trade 1688-1697. New
York, 1971 edn.
Clough, S.B. France: A History of National Economics 1789-1939. ÑewYork, 1939.
The Economic History of Modern Italy, 1830-1914. New York, 1964.
.

Clubb, O.E. China and Russia: The "Great Game." New York, 1971.
Coates, J., and M. Kilian. Heavy Losses. New York, 1985 edn.
Cockburn, A. The Threat: Inside the Soviet Military Machine. New York, 1984 edn.
Cohen, E.A. Citizens and Soldiers: The Dilemma of Military Service. Ithaca, N.Y.,
1985.
"When Policy Outstrips Power
, American Strategy and Statecraft," The Public
-

Interest 75 (1984).
Cohen, J.S., "Financing Industrialization in Italy, 1898-1914: The Partial
Transformation of a Latecomer," Journal of Economic History 27 (1967).
Cohn, H.D. Soviet Policy Toward Black Africa. New York, 1972.
Cohn, S.H. Economic Development in the Soviet Union. Lexington, Mass., 1970.
Coleman, D.C. The Economic History of England 1450-1750. Oxford, 1977.
Colton, T.J.The Dilemma of Reform in the Soviet Union. New York, 1984.
Connelly, O. Napoleon's Satellite Kingdoms. New York, 1965.

731
L
 l
I
I
I

Conquest, R. The Great Terror. London, 1968.

Contamine, H. La Revanche., 1871-1914. Paris, 1957.
Cook, M.A., ed. A History of the Ottoman Empire to 1730. Cambridge, 1976.
Cookson, J.E., "Political Arithmetic and War 1793-1815," War and Society 1 (1983).
Cooper, E, "Affordable Defense: In Search of a Strategy," Journal of the Royal United
Services Institute forDefence Studies 130 (1985).
Coox, A. Nomonhan, 2 vols. Stanford, Calif., 1985.
Corbet, J.S. England in the Seven Years War: A Study in Combined Strategy, 2 vols.
London, 1907.
Corvisier, A. Armies and Societies in Europe 1494-1789. Bloomington, Ind., 1979.
Cosmas, G.A. An Army forEmpire: The United States Army in the Spanish-American
War. Columbia, Mo., 1971.
Cowie, L.W. Eighteenth-Century Europe London, 1963.
Cowling, M. The Impact of Hitler: British Politics and British Policies 1933-1940.
Cambridge, 1975.
Crafts, N.E R. British Economic Growth During the Industrial Revolution. Oxford,
1985.
"British Economic Growth, 1700-1831: A. Review of the-Evidence," Economic
,

History Review 36 (1983).

"Industrial Revolution in England and France: Some Thoughts on the Question:
,

'Why Was England First?"' Economic History Review 30 (1977).

The Battle of Koeniggratz. London, 1965.
.

The Politics of the Prussian Army 1640-1945. Oxford, 1955.

.

and A.G. George. Force and Statecraft: Diplomatic Problems of Our Time.
,

Oxford, 1983.
Creveld, M.van. Command ind War. Cambridge, Mass., 1985.
Fighting Power: German and U.S. Army Performance, 1939-1945.Westport,
.

Conn., 1982.
Supplying War: Logistics from Wallenstein to Patton. Cambridge, 1977.
.

Crisp, O. Studies in the Russian Economy Before 1914. London, 1976.

Crouzet, E, "L'Angleterre et France au XVIIP siècle: essai d'analyse comparee de deux
croissances économiques," Annales 21 (1966).
DEconomie britannique et le Blocus Continental /806-1813,2 vols. Paris, 1958.
.

The Victorian Economy. London, 1982.

.

, "Toward an Export Economy: British Exports During the Industrial Revolution,"

Explorations in Economic History 17 (1980).
, "Wars, Blockade and Economic Change in Europe, 1792-1815," Journalof
Economic History 24 .
(1964).
Crowe, S.E. The Berlin West African Conference 1884-1885.Westport, Conn., 1970
reprint.
Crowley, J.B. Japan'sQuestforAutonomy: National Security and Foreign Policy 1930-
1958. Princeton, N.J., 1966.
Crowson, P.S. Tudor Foreign Policy. London, 1973.
Cruikshank, C.G. Elizabeth's Army. 2nd edn., Oxford, 1966.
Cumings, B. The Origins of the Korean War. Princeton, N.J., 1981.
Curran, S., and D. Ponomoreff. Managing the Ethnic Factor in the Russian and Soviet
Armed Forces: An Historical Overview. Santa Monica, Calif., 1982.
Curtis, E.E. The Organization of the British Army in the American Revolution.
Menston, Yorkshire, 1972 reprint.
Curtiss, J.S. Russia's Crimean War. Durham, N.C., 1979.
.
The Russian Army Under Nicholas I, 1825-1855. Durham, N.C., 1965.

732
 Dallek, R. The American Style of Foreign Policy. New York, 1983.
Dallin, D.J. Soviet Foreign Policy After Stalin. Philadelphia, 1961.
Daniels, R.V. Russia The Roots of Confrontation. Cambridge, Mass., 1985.
Darby, H.C., "The Face of Europe on the Eve of the Great Discoveries," New
Cambridge Modern History, vol. i., Cambridge, 1941.
Davies, R.T. The Golden Century of Spain 1501-1621. London, 1937.
Davis, L.E. The Cold War Begins: Soviet-American Confhct over Eastren Europe.
Princeton, N.J., 1974.
Davis, R. English Overseas Trade 1500-1700. London, 1973.
The Industrial Revolution and British Overseas Trade. Leicester, 1979.
.

The Rise of the Atlantic E conomies. London, 1975.

.

Davison, W.P. The Berlin Blockade. Princeton N.J.,1958.

Dawisha, A., and K. Dawisha, eds. The Soviet Union in the Middle East. New York, 1982
Dawisha, K. Soviet Foreign Policy Towards Egypt. London, 1979.
Dawson, R. Imperial China. London, 1972.
Dean, J., "Directions in Inner-German Relations," Orbis 29 (1985).
DeGrasse, R.W. Military Expansion, Economic Decline. Armonk, N.Y., 1983.
Dehio, L. The Precarious Balance. London, 1963.
Deist, W. The Wehrmacht and German Rearmament. London, 1981.
et al., eds. Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg, vol. 1, Ursachen und
,

Voraussetzungen der deutschen Kriegspolitik. Stuttgart, 1979.

De Gaulle, C. Mémories de Guerre, 3 vols., Paris, 1954-59.
DePorte A. Europe Between the Superpowers. New Haven, Conn., 1979.
de St. Leger, A., and P. Sagnac. Lá Préponderance française, Louis XIV 1661-1715.
Paris, 1935.
Devlin, P. Too Pround to Fight: Woodrow Wilson's Neutrality. New York, 1975.
Dibb, P. The Soviet Union: The Incomplete Super-power. London, 1985.
Dickson, P.G.M. The Pinancial Revolution in England: A Study in the Development of
Public Credit 1688-1756. London, 1967.
and
,
J. Sperling, "War Finance, 1689-1714," New Cambridge Modern History.
voL vi. Cambridge, 1970.
Diehl, J. Paramilitary Pohtics in Weimer Germany. Bloomington Ind., 1977.
Dietz, E C. English Public Finance 1485-1641, 2 vols. London, 1964 edn.
"The Exchequer in El.izabeth's Reign," Smith College Studies in History 8 (1923).
,

Diffie, B.W., and C.D.Wiriius. Foundations of the Portuguese Empire 1415-1580.

Minneapolis, 1977.
Dilks, D., ed. Retreat
fromPower: Studies in Britain's Foreign Policy in the Twentieth
Century, 2. vols. London, 1981.
Dinerstein, H.S. War and the Soviet Union.London, 1962 edn.
Dingman, R., "Strategic Planning and the Policy Process: American Plans for War in
East Asia, 1945-50," Naval War College Review 32 (1979).
Divine, R.A. Second Chance: The Triumph of Internationalism in America During
World War II. New York, 1971.
Dockrill, M.L., and J.D. Goold. Peace Without Promise: Britain and the Peace
Conferences 1919-1923. London, 1981.
Dodgshon, R.A., "A Spatial Perspective," Peasant Studies 6 (1977).
Donaldson, R.H., ed. The Soviet Union in the Third World: Successes and Failures.
Boulder, Col., 1981.
.
Soviet Policy Toward India. Cambridge, Mass., 1974.
Donnelly, C.N., "Tactical Problems Facing the Soviet Army: Recent Debates in the
Soviet Military Press." International Defense Review 11
(1978).

733

I
Donoughue, B. British Politics and the American Revolution. London, 1964.
Doran, C.E, and W. Parsons, "War and the Cycle of Relative Power," American
Political Science Review 74 (1980).
Dorn, E The Sino-Japanese War 1937-1941. New York, 1974.
Dorn, W.L. Competition for Empire 1740-1763. New York, 1940.
Doughty, R.A. The Seeds of Disaster: The Development of French Army Doctrine
1919-1939. Hamden, Cona., 1985.
Douglas, R. Prom War to Cold War 1942-1948. London, 1981.
Dovrig, B. The Myth of Liberation. Baltimore Md., 1973.
Doyle, W. The Old European Order 1660-1800. Oxford, 1978.
Dreyer, J.T., "China's Military Modernaziton," Orbis 27 (1984).
Droz, J. Europe Between Revolutions 1815-1848. London, 1967.
Drucker, P.E, "The Changed World Economy," Foreign Afflairs 64 (1986).
Dubief, H. Le Declin de la IIP République 1929-1938. Paris, 1976.
Duffy, C. Borodino and the War of 1812. London, 1973.
.
Russia's Military War to the West. Origins and Nature of Russian Military Power
1700-1800. London, 1981.
.
Siege Warfare: The Fortress in the Early Modern World 1494-1660. London, 1979.
The Army of Frederick the Great. Newton Abbott, 1974.
•
.

.
The Army of Maria Theresa: The Armed Forces of Imperial Austria 1740-1780.
London, 1977.
Duffy, M.,ed. The Military Revolution and the State 1500-1800. Exeter, 1980.
Dukes, P. The Emergence of the Super-Powers: A Short Comparative History of the
USA and the USSR. London, 1970.
.
The Making of Russian Absolutism 1613-1801. London, 1982.
Dülffer, J., "Der Beginn des Krieges 1939," Geschichte und Gesellschaft 2 (1976).
.
Weimar, Hitler und die Marine: Reichspolitik und Flottenbau 1920-1939.
Düsseldorf, 1973.
Dull, J. A Diplomatic History of the American Revolution. New Haven, Conn., 1985.
.
The French Navy and American Independence. Princeton, N.J., 1975.
Dupuy, N. A Genius for War: The German and General Staff, 1807-1945. Englewood,
Cliffs., N.J., 1977.
Duroselle, J.B. La Décadance 1932-1939. Paris, 1979.
Dutailly, H. Les Problèmes de l'Armée de terre française 1933-1939. Paris, 1980.
Eatwell, J. Whatever Happened to Britain? London, 1982.
Eberhard, W. A History of China, 2nd edn. London, 1960.
Eckes, A.E. The United States and the Global Struggle for Minerals Austin, Tex., 1979.
Ehrenberg, R. Das Zeitalter der Fugger: Geldkapital und Creditverkehr im16.
Jahrhundert,2 vols. Jena,1896.
Ehrman, J. Cabinet Government and War 1890-1940. Cambridge, 1958.
.
The Younger Pitt, 2 vols. London, 1969, 1983.
Eldridge, C.C., ed. British Imperialism in the Nineteenth Century. London, 1984. 4
\
'

Elliott, J.H. Europe Divided 1559-1598. London, 1968. I

. Imperial Spain 1469-1716. Harmondsworth, Mddsx., 1970.
. Richelieu and Olivares. Cambridge, 1984.
. The Count-Duke of Olivares. New Haven, Conn., 1986.
Elton, G.R., ed. The New Cambridge Modern History, vol. ii, The Reformation 1520-
1559. Cambridge, 1958.
England Under the Tudors. London, 1955.
.
Reformation Europe 1317-1559. London, 1963.
.

Elvin, M. The Pattern of the Chinese Past. London, 1963.

I
I

734
 Emerson, R. From Empire to Nation: The Rise to Self-Assertion of Asian and African
Peoples. Cambridge, Mass., 1962.
Emmerson, J.T. The Rhineland Crisis. London, 1977.
Emsley, C. British Society and the French Wars 1793-1815. London, 1979.
Engels, E Herr Eugen Diihring's Revolution in Science. London, 1936 edn.
"Socialism: Utopian and Scientific," in The Essential Left. London, 1960.
,

Epstein G., "The Triple Debt Crisis," World Policy Journal2 (1985).
Erhard L. The Economics of Success. Princeton, N.J., 1963.
Erickson, J. The Road to Berlin. London, 1983.
The Road to Stalingrad. London, 1975.
.

The Soviet High Command, 1918-1941. London, 1962.

.

Ernstberger, A. Hans de Witte: Finanzmann Wallensteins.Wiesbaden, 1954.

Essame, H. The Battle for Europe, 1918. New York, 1972.
Evangelista, M.A., "Stalin's Postwar Army Reappraised," International Security 7
(1982-3).
Eysenbach, M.L. American Manufactured Exports 1897-1914: A Study of Growth and
Comparative Advantage. New York, 1976.
Falkus, M. The Industrialization of Russia 1700-1914. London, 1972.
"Aspects of Foreign Investment in Tsarist Russia," Journalof European Economic
,

Histog 8 (1979).
Fallows, J. National Defense. New York, 1981.
Farrar, L.L. Arrogance and Anxiety: The Ambwalence of German Power 1849-1914.
Iowa City, Ia., 1981.
The Short War Illusion. Santa Barbara, Calif., 1973.
.

Feis, H. Churchill-Roosevelt-Stalin. Princeton, N.J., 1967.

The Atomic Bomb and the End of World War II. Princeton,
N.J.,1966 edn.
.

The. China Tangle. Princeton, N.J., 1953.

.

Feldman, G. Army, Industry and Labor in Germany 1914-1918. Princeton,

Ferguson, T.G. British Military Intelligence 1870-1914. Frederick, Md., 1984.
N.J., 1966.
Fieldhouse, D. Economics and Empire 1830-1914. London, 1973.
The Colonial Empires: A Comparative Study
.

fromthe Eighteenth Century.

London, 1966.
Fingar, T., ed. China's Quest
for Independence. Boulder, Col., 1980.
Fink, C.L., et al., eds. German Nationalism and the European Response 1890-1945.
Chapel Hill, N.C., 1985.
Fischer, E. The Passing of the European Age. Cambridge, Mass, 1943. -

Fischer, E Biindnis der Eliten. Düsseldorf, 1979.

.
War of Illusions: German Policies from 1911 to 1914. London, 1975.
Fischer, R.L., "Defending the Central Front: The Balance of Forces," Adelphi Papers
127 (1976).
Fisher, R.H. The Russian Fur Trade 1550-1700. Berkeley, Calif., 1943.
- Fishlow, A., "Lessons from the Past: Capital Markets During the 19th Century and the
Interwar Period," International Organization 39 (1985).
Fitzgerald, E Fire in the Lake: The Vietnamese and the Americans in Vietnam. Boston,
1972.
Flora, P., ed. State, Economy and Society in Western Europe 1875-1975. vol. i.
Frankfurt, 1983.
Florinsky, M. Russia: A Short History, New York, 1964.
Floyd, D. Mao Against Khrushchev. New York, 1964.
Foreman-Peck, J. A History of the World Economy: International Economic
Relations
Since 1850. Brighton, Sussex, 1983.

735
 I

Forstmeier, E, and H.E. Volkmann, eds. Kriegswirtschaft und Rüstung 1939-1945.

Düsseldorf, 1977.
. Wirtschaft und Rüstung am Vorabend des Zweiten Weltkrieges. Düsseldorf, 1975.
Foschepoth, J., ed. Kalter Krieg und deutsche Frage. Gättingen, 1985.
Fox, G. British Admirals and the Chinese Pirates 1832-1869. London, 1940.
Frank, A.G. World Accumulation 1492-1789. New York, 1978.
Frankenstein, R. Le Prix du réarmement français1935-1939. Paris, 1939.
Frankland, N. The Bomber Offensive Against Germany. London, 1965.
Freedman, L. Britain and Nuclear Weapons. London, 1980.
. The Evolution of Nuclear Strategy. London, 1981.
French, D. British Economic and Strategic Planning. London, 1981.
. British Strategy and War Aims 1914-1916. London, 1986.
Friedberg, A.L., "A History of US Strategic 'Doctrine,' 1945-1980," Journalof
Strategic Studies 3 (1983).
Friedman, E., ed. Ascent and Decline in the World-System. Beyerly Hills, Calif., 1982.
Fukuyama, E, "Gorbachev and the Third World," Foreign Affairs 64 (1986).
Fuller, W C. Civil-Military Confhct in Imperial Russia 1881-1914. Princeton, N.J.,
1985.
Fussell, P. The Great War and Modern Memory. New York, 1975.
Gaddis, J.L. Strategies of Containment. New York, 1982.
"The Origins of Self-Deterrence: The United States and the Non-Use of Nuclear
,

Weapons, 1954-1958," forthcoming.

The United States and the Origins of the Cold War, 1941-1947. New York, 1972.
.

Gallagher, J., and R. Robinson," The Imperialism of Free Trade," Economic History
Review 6 (1953).
Gansler, J.S. The Defense Industry. Cambridge, Mass., 1980.
Garder, M. L'Agonie du régime en Russie soviétique. Paris, 1966.
Gardner, R.N. Sterling-Dollar Diplomacy. New York, 1969. .

Garfinkle, A.W. The Politics of the Nuclear Freeze. Philadelphia, 1984.

Garthoff, R.L. Détente and Confrontation: American-Soviet Relations fromNixon to
Reagan. Washington, D.C., 1985.
Soviet Strategy in the Nuclear Age. New York, 1958.
.

Gash, G. Renaissance Armies 1480-1650. Cambridge, 1975.

Gates, D. The Spanish Ulcer: A History of the Peninsula War. London, 1986.
Gatrell, P. The Tsarist Economy,1850-1917. London, 1983.
Geggus, D., "The Cost of Pitt's Caribbean Campaigns, 1793-1798," Historical Journal
26 (1983).
Geiss, I., eds. Deutschland in der Weltpolitik des 19. und 20.
and B.J.Wendt,

Jahrhunderts. Düsseldorf, 1973.

Gershrenkon, A. Economic Backwardness in Historical Perspective. Cambridge, Mass.,
1962.
Gervasi, T. The Myth of Soviet Military Supremacy. New York, 1986.
Gayer, M. Aufrüstung oder Sicherheit.Wiesbaden, 1980.
Gibbs, H.A.R., and H. Bowen. Islamic Society and the West, 2 vols. London, 1950,
1957.
Gibbs, N.H. Grand Strategy, vol. i. London, 1976.
Gibson, C. Spain in America. New York, 1966.
Gilbert, E The End of the European Era, 1890 to the Present, 3rd edn. New York,
1984.
Gilbert, M.,.ed. A Century of Conflict, 1850-1950. London, 1966.
Winston Churchill, vol. v, 1922-1939. London, 1976.
.

I
I

736
 Gillard, D. The Struggle for Asia 1828-1961. London, 1977.
Gilhe, M.H: Foreign the Thunderbolt. Harrisburg, Penn., 1947.
Gilpin, R. War and Change in World Politics. Cambridge, 1981.
Ginsburgs, G., and C.E Pinkele. The Sino-Soviet Territorial Dispure, 1949-64. New
York, 1978.
and A.Z. Rubinstein, eds. Soviet Foreign Policy Towards Western Europe. New
,

York, 1978.
Giovannetti, L., and E Freed. The Decision to Drop the Bomb. London, 1967.
Gipson, L.L. The Coming of the Revolution 1763-1775. New York, 1962.
G rardet, R. La société militaire dans la Prance contemporaine. Paris, 1953.
Ciddée coloniale de la France sous la Troisième République 1871-1914. Paris,
.

1968.
Girault, R. Emprunts russes et investisements
françaisen Russie, 1887-1914. Paris,
1973.
Global 2000 Report to the President, The.Washington, D.C., 1980.
Glover, M. The Napoleonic Wars: An Illustrated History 1792-1815. New York, 1979.
The Peninsular War, 1807-1814: A Concise History Newton Abbott, 1974.
.

Warfare fromWaterloo to Mons. London, 1980.

.

Glover, R. Peninsular Preparation: The Reform of the British Army, 1795-1809.

Cambridge, 1963.
Godechet, J., B.E Hyslop, and D.L. Dowd. The Napoleonic Era in Europe. New York,
1971.
Gold man, M.I. The Enigma of Soviet Petroleum: Half-Full or Half-Empty? London,
1980.
USSR in Crisis: The Failure of an Economic System. New York, 1983.
.

Goldsmith, R.W., "The Power of Victory: Munitions Output in World War II,"
Military Affairs 10 (1946).
Gollwitzer, H. Europe in the Age of Imperialism. London, 1969.
.
Geschichte des weltpolitischen Denkens, 2 vols. Göttingen, 1972, 1982.
Golovine, N. Russian Army in the World War. New Haven, Conn., 1932.
Gooch, J. The Plans of War: The General Staff and British Military Strategy, c. 1900-
1916. London, 1974.
Good, D.E The Economic Rise of the Habsburg Empire, 1750-1914. Berkeley, Calif.,
1984.
Gorce, P.M. de la. The French Army: A Military Political History. New York, 196 3.
Gordon, D.C. The Dominion Partnership in Imperial Defense 1870-1914. Baltimore,
Md., 1965.
Gormley, D.M., "A New Dimension to Soviet Theater Strategy," Orbis 29
(1985).
Gottman, J., ed. Center and Periphery. Beverly Hills, Calif., 1980.
Goubert, P. Louis XIV and Twenty Million Frenchmen. London, 1970.
Gough, B. The Royal Navy and the North West Coats of America 1810-1914.
Vancouver, 1971.
Gowa, J. Closing the Gold Window: Domestic Politics and the End of Bretton Woods.
Ithaca N.Y., 1983.
Grabaud, S.R. British Labour and the Russian Revolution 1917-1924. Cambridge,
Mass., 1956.
Graebner, N.A. America as a World Power. Wilmington, Del., 1984.
Graham, G.S. Great Britain in the Indian Ocean: A Study of Maritirne Enterprise
1810-1850. Oxford, 1967.
Graml., H., ed. Sommer 1939, Die Grossmächte und der europiiische Krieg. Stuttgart,
i 1979.

737
I
 ..................-........••••--••••••
••• Id- l i r i LMil ·••d FIIM..I•&Fei
"FLid l.I
.,Slibill ".l.--i.li
.

Gray., C., "Nudear Strategy: A Case for a Theory of Victory," International Security 4
(1979).
Greenwood, S., "Return to Dunkirk: The Origins of the Anglo-French Treaty of March
1947," Journalof Strategic Studies 6 (1983).
Grenville, J.A.S., and G.B. Young. Politics, Strategy and American Diplomacy: Studies
in Foreign Policy, 1873-1917. New Haven, Conn., 1966.
A World History of the Twentieth Century 1900-1945. London, 1980.
.

.
Europe Reshaped 1848-1878. London, 1980.
.
Lord Salisbu y and Poreign Policy: The Close of the Nineteenth Century, 1895-
1902. London, 1964.
Griffith, W.E., ed. Communism in Europe: Continuity, Change and the Sino-Soviet
Dispute, 2 vols. Cambridge, Mass., 1964-66.
, "Superpower Problems in Europe: A Comparative Assessment," Orbis 29 (1986).
The Ostpolitik of the Federal Republic of Germany. Cambridge, Mass., 1978.
.

Groom, J. British Thinking About Nuclear Weapons. London, 1974.

Grosser, A. The Western Alliance.· European-American Relations Since 1945. London,
1980.
West Germany fromDefeat to Rearmament. London, 1955.
.

Growipg, M. Independence and Deterrence: Britain and Atonfic Energy 1945-1952, 2

vols. London, 1974.
Grün, G., "Locarno, Ideal and Reality," International Affairs 31 (1955).
Gruner, W., "Der Deutsche Bund Modell für eine Zwischenlösung?"
-

Politik und
Kultur 9 (1982).
Die deutsche Prage: Ein Problem der europ¿iischen
. Geschichte seit 1800. Munich,
1985.
Grunwald, J., and K. Flamm. The Global Factory: Foreign Assembly in International
Trade. Washington, D.C., 1985.
Guéry, A. "Les finances de la monarchie française," Annales 33 (1978).
Guilmartin, J.E, Gunpowder and Galleys: Changing Technology and Mediterranean
Warfare at Sea in the Sixteenth Century. Cambridge, 1974.
Guinn, P. British Strategy and Politics, 1914-1918. Oxford, 1965.
Gulick, E.V. Europe's Classical Balance of Power. New York, 1967 edn.
Gunsberg. J.A. Divided and Conquered: The Prench High Command and the Defeat of
the West, 1940. Westport, Conn., 1979.
Gustafson, T., "Energy and the Soviet Union," International Security 6 (1981-82).
Hadley, A.T. The Straw Giant: Triumph and Failure: America's Armed Forces. New
York, 1986.
Hagan, K.J.,ed. In Peace and War: Interpretations of American Naval History, 1775- i
1978. Wetport, Conn., 1978.
Haig, A. Caveat. New York, 1984.
Hale, J.R., ed. Europe in the Later Middle Ages. London, 1965.
"Armies, Navies and the Art of War," New Cambridge Modern History, vol. ii.
,

Cambridge, 1958.
War and Society in Renaissance Europe 1450-1620. London, 1985.
.

Hale, O.J. Germany and the Diplomatic Revolution 1904-1906. Philadelphia, 1931.
Hall, J.W. Government and Local Power in Japan. Princeton, N.J., 1966.
Halpern, P. The Mediterranean Naval Situation, 1908-1914. Cambridge, Mass.,
1971.
Hamerow, T. Restoration, Revolution, Reac:ion: Economics and Politics in Germany.
Princeton, N.J.,1958.
Hamilton, A. The Appeal of Fascism. London, 1971.
I

738 i

I
 Hamilton, C.E., "The Royal Navy, La Royale and the Militarinaziton of Naval
Warfare, 1840-1870" Journal of Strategic Studies 6
(1983).
Hamilton, E.J.,"Origin and Growth of National Debt in Western Europe," American
Economic Review 37 (1947).
Hammond, T.T. Red Flag over Afghanistan. Boulder, Col., 1984.
Hanrieder, W.E West German Foreign Policy 1949-1963. Stanford, Calif., 1967.
Haraszti, E. The Invaders: Hitler Occupies the Rhineland. Budapest, 1983.
Treaty-Breakers
.

or 'Realpolitiker.' The Anglo-German Naval Agreement of June

1935. Boppard, 1974.
Hyrdach, G. The Pirst World War 1914-1918. London, 1977.
Hårdach, K. The Political Economy of Germany in the Twentieth Century. Berkeley,
Calif., 1980.
Hardie, E The Abyssinian Crisis. London, 1974.
Harding, H., ed. China's Foreign Relations in the 1980s. New Haven, Conn., 1984.
Haring, C.H. The Spanish Empire in America. New York, 1947.
Harris, K. Attlee. London, 1982.
Harris, R.D., "French Finances and the American War, 1777-1783," Journalof
Modern History 46 (1976).
Harrison, J.A. The Chinese Empire. New York, 1972.
Harrison, M.M. Reluctant Ally: France and Atlantic Security. Baltimore, 1981.
Hart, G., and W.S. Lind. America Can Win. Bethesda, Md., 1986.
Harvie, C. War and Society in the 19th Century. Bletchley, 1973.
Haslam, J. The Soviet Union and the Struggle for Collective Security in Europe 1933-
39. New York, 1984.
Hastings, M. Overlord: D-Day and the Battle forNormandy. London, 1984.
Hattaway, H., and A. Jones.How the North Won: A Military History of the Civil War.
Urbana, III., 1983.
Hatton, R.M., ed. Louis XIV and Europe. London, 1976.
Charles XII of Sweden. London, 196 8.
.

Hauner, M., "A Racial Revolution," Journalof Contemporary History 19 (1984).

, "Did Hitler Want a World Dominion?," Journalof Contemporary History 13
(1968).
, "The Soviet Geostrategic Dilemma," Foreign Policy Research Institute,
forthcoming.
Hayashi, S., and A. Coox. Kogun:.The JapaneseArmy in the Pacific War.Westport,
Conn., 1978 reprint.
Hayes, P. Fascism. London, 1973.
Haykal, M.H. The Sphinx and the Commissar: The Rise and Fall of Soviet Influence in
the Middle East. London, 1978.
Headrich, D.R. The Tools of Empire: Technology and European Imperilaism in the
Nineteenth Century. Oxford, 1981.
Heald, M., and L.S. Kaplan. Culture and Diplomacy: The American Experience.
·

Westport, Conn., 1977.

Hecksher, E.E An Economic History of Sweden. Cambridge, Mass., 1963.
The Continental System. Oxford, 1922.
.

Heischmann, E. Die Anfänge des stehenden Heeres in Oesterreich. Vienna, 1925.

Haller, EH., ed The Korean War: A 25-Year Perspective. Lawrence, Kan., 1977.
Henderson, W.O. The Industrial Revolution on the Continent: Gegmany, France,
Russia 1800-1914. London, 1967 edn.
.
The R.ise of German Industrial Power, 1834-1914. Berkeley, Calif., 1972.
Hennessy, J., et al. Economic "Miracles." London, 1964.

739
 l

Henrickson, A.K., "The Creation of the North Atlantic Alliance, 1948-1952," Naval
War College Review 32 (1980).
Hentschel, V., "Produktion, Wachstum und Produktivität in England. Frankreich und
Deutshland vor der Mitte des 19. Jahrhunderts bis zum Ersten. Weltkrieg,"
Vierteljahresschrift für Sozial und Wirtschaftsgeschichte 68 (1981).
Herken, G. Counsels of War. New York, 1985.
The Winning Weapon: The Atomic Bomb in the Cold War 1945-1950. New York,
.

1980.
Herrick, R.W. Soviet Naval Strategy. Annapolis, Md., 1968.
Herring, G. America's Longest War: The United States and Vietnam, 1950-1975. New
York, 1979.
Herspring, D.R., and L Volgyes, "Political Reliability in the Eastern European Warsaw
Pact Armies," Armed Forces and Society 6 (1980).
Herwig, H.H. Politics of Frustation: The United States in German Naval Planning,
1889-1941. New York, 1976.
Hess, A.C., "The Evulution of the Ottoman Seaborne Empire in the Age of Oceanic
Discoveries, 1453-1525," American Historical Review 75 (1970).
Hiden, J. Germany and Europe 1919-1939. London, 1977.
Higginbotham, D., ed. Reconsiderations on the Revolutionar War.Westport, Conn.,
1978.
The War of American Independence.
.
Bloomington, Ind, _1977 edn.
Higham, R. R. Air Power: A Concise History. Manhattan, Kan., 1984 edn.
Higonnet, P.LR., "The Origins of the Seven Years War," Journal of Modern History 40
(1968). .

Hildebrand, G.H. Growth and Structure in the Economy of Modern Italy. Cambridge,
Mass., 1965.
Hildebrand, K., "Staatskunst oder Systemzwang? Die 'Deutsche Frage' als Problem der
Weltpolitik," Historische.Zeitschrift 228 (1979).
The Third Reich. London, 1984.
.

Hill, C. Reformation to Industrial Revolution. Harmondsworth, Mddsx., 1969.

The Century of Revolution 1603-1714. Edinburgh, 1961.
.

Hillgruber, A. Bismarcks Aussenpolitik. Freiburg, 1972.

Die gescheiterre Grossmacht: Eine Skizze des Deutschen Reiches 1871-1945.
.

Düsseldorf, 1980.
.
Germany and the Two World Wars. Cambridge, Mass., 1981.
Hitlers Strategie: Politik und Kriegsfiihrung 1940-41. Frankfurt, 1965.
.

Hinsley, F.H., et al. British Intelligence in the Second World War, vol. ii. London, 1981.
Power and the Pursuit of Peace. Cambridge, 1967.
.

Hobsbawm, E.J. The Age of Capital 1848-1875. London, 1975.

Industry and Empire. Harmondsworth,
.
Mddsx., 1969.
The Age of Revolution 1789-1848. London, 1962.
.

Hochmann, J. The Soviet Union and the Failure of Collective Security 1934-1938.
g
Rhaca, N.Y, 1984.
Hodgson, M.G.S. The Venture of Islam. Chicago, 1924.
Hoensch, J.K. Sowietische Osteuropa-Politik 1945-1974. Düsseldorf, 1977.
Hoffman, S., ed. In Search of France. Cambridge Mass., 1963.
.
Gulliver's Troubles. New York, 1968.
.
Primacy or World Order? New York, 1978.
Hof fmann, W.G. Das Wachstum der deutschen Wirtschaft seit der Mitte des 19.
Jahrhunderts.Berlin, 1965.
Holland, R.E Britain and the Commonwealth Alliance, 1918-1939. London, 1981.

740
 . .
European Decolonization:
The British, French, Dutch, and Belgian Empires 1919-
1963. London, 1978.
Holloway, D. The Soviet Union and the Arms Race, 2nd edn. New Haven, Conn.,
1984.
Holmes, R. The Road to Sedan: The French Army, 1866-1870. London, 1984.
Holt,.S. The Common Market: The Conflict of Theory and Practice. London, 1967.
Holzle, E. Die Selbstentmachtung Europas. Göttingen, 1975.
Holzman, F.D., "Are the Soviets Really Outspending the US on Defense?,"
International Security 4 (1980).
Financial Checks on Soviet Defense Expenditures. Lexington, Mass., 1975.
.

"Soviet Military Spending; Assessing the Numbers Game," International Security

.

6 (1982).
Homze, E.L. Arming the Luftwaffe. Lincoln, Neb., 1976.
Hope-Jones, A. Income Tax in the Napoleonic Wars. Cambridge, 1939.
Horn, R.C. The Soviet Union and India. The Limits of Influence. New York, 1981.
Horne, A. The French Army and Politics 1870-1970. London, 1984.
Horowitz, D. The Free World Colossus. New York, 1971 edn.
Hosking, G. A History of the Soviet Union. London, 1985.
Hough, J.E, and M. Fainsod. How the Soviet Union Is Governed. Cambridge Mass.,
1979.
Howard, M. ed. The Theory and Practice of War. London, 1965.
The British Way in Warfare. Neale Lecture, London, 1975.
.

The Continental Commitment. London, 1972.

.

The Franco-Prussian
.
War. London, 1981 edn.
Howarth, S. The Fighting Ships of the Rising Sun: The Drama of the Imperial
Japanese
Navy 1895-1945. New York, 1983.
Hucker, C.O. China's Imperial Past. Stanford, Calif., 1975.
Hudson, G.F. The Far East in World Affairs, 2nd edn. London, 1939.
Hueckel, G., "War and the British Economy, 1793-1815: A General Equilibrium
Analysis," Explorations in Economic History 10 (1972).
Hufton, O. Europe: Privilege and Protest 1730-1789. London, 1980.
Hunt, E., and A. Preston, eds. War Aims and Strategic Policy in the Great War.
London, 1977.
Hyam, R. Britain's Imperial Century 1815-1914. London, 1975.
Hynes, W.G. The Economics of Empire: Britain, Africa and the New Irpperialism,
1870-75. London, 1979.
Imlah, A.H. Economic Elements in the "Pax Britannica." Cambridge Mass., 1958.
Inalcik, H. The Ottoman Empire: Conquest, Organization and Economy: Collected
Studies. London, 1978.
The Ottoman Empire: The Classical Age 1300-1600. New York, 1973.
.

Ingram, E., ed., "The Great Game in Asia," The International History Review 2
(1980).
Commitment to Empire: Prophecies of the Great Game in Asia, 1797-1800.
.

Oxford, 1981.
The Beginning of the Great Game in Asia 1828-1834. Oxford, 1979..
.

Ireland, T.P. Creating the Entangling Alliance, London, 1981.

Iriye, A. Across the Pacific. New York, 1967..
After Imperialism: The Search for a New Order in the Far East 1921-1931. New
..

York, 1978 edn.

Irving, E.M. The First Indochina War: French and American Policy, 1945-1954.
London, 1975.

741
 I

Iseley, J.A., and P.A. Crowl. The U.S. Marines and Amphibious War. Princeton, N.J.,
1945.
Ismay, Lord, NATO-- The First Five Years, 1949-1954. Utrecht, 1954.
Israel, J.L, "A Conflict of Empires: Spain and the Netherlands 1618-1648," Past and
Present 76 (1977).
The Dutch Republic and the Hispanic World, 1606-1661. Oxford, 1982.
.

Jabber,P., "Egypt's Crisis. America's Dilemma," Foreign Affairs 64 (1986).

Jackel,E. Hitler's Weltanschauung. Middletown, Conn., 1982.
Jacobsen,J. Locarno Diplomacy: Germany and the West 1925-1929. Princeton, N.J.,
1972.
Jansen,G.H. Afro-Asia and Non-Alignment. London, 1966.
Jelavich,B. The Great Powers, the Ottoman Empire, and the Straits Question1870-
1887. Bloomington, Ind., 1973.
Jencks,H.W. From Missiles to Muskets: Politics and Professionalism in the Chinese
Army 1945-1981. Boulder, Col., 1982.
Jenkins,E.H. A History of the Prench Navy. London, 1963 edn.
Jervis,R. The Illogic of American Nuclear Strategy. Ithaca, N.Y., 1984.
"The Impact of the Korean War on the Cold War," Joutual of Conflict Resolution
.

24 (1980).
Joffe,J.., "European-American Relations: The Enduring Crists," Foreign Affairs 59
(1981).
Johnson,A.R., et al. East European Military Establishments: The Warsaw Pact
Northern Tier. New York, 1982.
Johnson,C. MITI and the JapaneseMiracle: The Growth of Industrial Policy 1925-
1975. Stanford, Calif., 1982.
Johnson,F.A. Defense by Committee. London, 1960.
JohnsonP.M., and W.R. Thompson, eds. Rhythms in Politics and Economics. New
York, 1985.
Joll,J., ed. The Decline of the Third Republic. New York, 1959.
Europe Since 1870. London, 1973.
.

The Origins of the First World War. London, 1984.

.

Jones,C., ed. Britain and Revolutionary France: Conflict, Subversion and Propaganda.
Exeter, 1983.
Jones,D.R., "Nicholas II and the Supreme Command," Sbornik 11 (1985).
Jones,E., "Manning the Soviet Military," International Security 7 (1982).
.
"Minorities in the Soviet Armed Forces," Comparative Strategy 3 (1982).
Jones,E.L., and G.E Mingay, eds. Land, Labour and Population of the Industrial
Revolution. London, 1967.
The European Miracle: Environments, Economies and Geopolitics in the History
.

of Europe and Asia. Cambridge, 1981.

Jones,J.R. Britain and the World 1949-1815. London, 1980.

.
Country and Court 1658-1714. London, 1978.
Jordan,W.M. Britain, France and the German Problem. London, 1943.
JukesG., "The Indian Ocean in Soviet Naval Policy," Adelphi Papers 8 (1972).
.
The Soviet Union in Asia. Berkeley, Cali£, 1973.
Junge,C. Flottenpolitik und Revolution: Die Entstehung der englischen Seemacht
während der Herrschaft Cromwells. Stuttgart, 1980.
'

Kahn, H. On Thermonudear War. Princeton, N.J., 1960.

. The Emerging JapaneseSuperstate. London, 1971.
Kaiser, D. Economic Diplomacy and the Origins of the Second World War. Princeton,
N.J., 1980. I

742
 Kaldor, M. The Baroque Arsenal. London, 1982.
Kamata S. Japan in the Passing Lane. New York, 1984.
Kamen, H. Spain 1469-1714. London, 1983.
Kan, M.Y.M. Mainland China's Modernization: Its Prospects and Problems. Berkeley,
Calif., 1982.
Kanet, R., ed. The Soviet Union and the Developing Nations. Baltimore, 1974.
Kann, R.A. A History of the Habsburg Empire 1526-1918. Berkeley, Calif., 1974.
Kanya-Forsmer, A.S. The Conquest of the Western Sudan: A Study in French Military
Imperialism. Cambridge, 1969.
lgaplan, E The Wizards of Armageddon. New York, 1983.
Kaplan, H. Russia and the Outbreak of the Seven Years War. Berkeley, Calif., 196 8.
Kaplan, L.S. The United States and NATO: The Formative Years. Lexington, Ky.,
1984.
Karnow, S. Vietnam: A History. New York, 1984.
Kaser, M. Comecon. London, 1967.
Katzenstein, P.J.,ed. Between Power and Plenty: Foreign Economic Policies of
Advanced Industrial States. Madison, Wi., 1978.
Kazemzadeh, E Russia and Britain in Persia 1864-1914. New Haven, Conn., 1968.
Kazokins, J., "Nationality in the Soviet Army," Journalof the Royal United Services
Institute forDefense Studies 130 (1985).
Keegan, J. The Pace of Battle. Harmondsworth, Mddsx., 1978.
Keeny, S.M., and W.K.H. Panofsky, "MAD vs. NUTS: The Mutual Hostage
Relationship of the Superpowers," Foreign Affairs 60 (1681-82).
Keep, J.H.L., "The Military Style of the Romanov Rulers," War and Society 1 (1983)
, "Russia," New Cambridge Modern History, voL xi. Cambridge, 1962.
Keiger, J.EV. France and the Origins of the First World War. London, 1983.
Kelleher, C.M. Germany and the Politics of Nuclear Weapons. New York, 1975.
Kemp, T. Economic Forces in French History. London, 1971.
.
Industrialization in Nineteenth-Century Europe. London, 1969.
.
The French Economy 1913-39: The History of a Decline. New York, 1972.
Kendrick, A. The Wound Within: Arnerica in the Vietnam Years, 1945-1974. Boston,
1974.
Kendrick, M.S. A Century and a Half of Federal Expenditures. New York, 1955.
Kenez, P., "Russian Officer Corps ßefore the Revolution: The Military Mind," Russian
Review 3 (1972).
Kennan, G.E The Decline of Bismarck's European Order: Franco-Russian Relations
1875-1890. Princeton, N.J., 1979.
American Diplomacy. Chicago, 1984 edn.
.

The Fateful Alliance: France, Russia, and the Coming of the First World War. New
.

York, 1984.
Kennedy, D. Over Here: The First World War and American Society. Oxford, 198.0.
Kennedy, G. Defense Economics. London, 1983.
Kennedy, P.M., ed. The War Plans of the Great Powers 1880-1914. London, 1979.
Strategy and Diplomacy, 1860-1945; Eight Essays. London, 1983.
.

The Realities Behind Diplomacy. London, 1981.

.

The Rise and Fall of British Naval Mastery. London, 1976..

.

The Rise of the Anglo-German Antagonism, 1860-1914. London, 1980.

.

Kennet, L. The French Armies in the Seven Years War: A Study in _Military
Organization and Administration. Durham, N.C., 1967.
Keohane, R.O., "State Power and Industry Influence: American Foreign Oil Policy in
the 1940s," International Organization 36 (1982).

743
I
 ¯l
'
I
I

After Hegemony. Princeton,

N.J., 1974.
.

Kerner, R.J. The Urge to the Sea. New York, 1971 reprint.
Kersaudy, F. Churchill and De Gaulle. London, 1981.
Kershaw, I. Popular Opinion and Political Dissent in the Third Reich: Bavaria I 933-
1945. Oxford, 1983.
The Nazi Dictatorship. London, 1985.
.

Keylor, W R. The Twentieth-Century World: An International History. Oxford, 1984.

Kieraan, V.G. European Empires fromConquest to Collapse, 1815-1960. London, 1982.
"Foreign Mercenaries and Absolute Monarchy," Past and Present 11
(1957).
,

"State and Nation in Western Europe," Past and Present 31

,

Kilmarx, R. A History of Soviet Air Power. London, 1962.

(1965).
Kindleberger, C.P. A Financial History of Western Europe. London, 1984.
"Commercial Expansion and the Industrial Revolution,"
,
Journalof European
Economic History 4 (1975).
The World in Depression 1929-1939. Berkeley, Cali£, 1_973.
.

Kiraly, B.K., and G.E. Rothenberg, eds. War and Society in Eastern
Europe, vol, i. New
'

York, 1979..
Kiser, J.W., "How the Arms Race Really Helps Moscow Foreign Policy 60 "

(1985).
Kissinger, H. A World Restored: Metternich, Castlereagh and'the Problems of Peace
1812-1822. Boston, 1957.
.

The White House Years. Boston, 1979.

"The White Revolutionary: Reflections on Bismarck," Daedelus
97 (1968).
.

.Kitchen,M. The Political Economy of Germany 1815-1914. London, 1978.

Klein, L, and K. Ohkawa, eds. Economic Growth: The
JapaneseExperience Since the
Meiji Era. Hollwood, III., 1968.
Knorr, K., "Burden-Sharing in NATO: Aspects of US Policy," Orbis 29 (1985).
Knox, M., "Conquest, Foreign and Domestic, in Fascist Italy and Nazi Germany."
Journalof Modern History 56 (1986).
Mussolini Unleashed 1939-1941. Cambridge, 1982.
.

Koch, H.W., ed. The Origins of the First World War. London, 1982.
Kochan, L, and R. Abraham. The Making of Modern Russia. Harmondsworth,
Mddsx., 1983 edn.
Kocka, J. Facing Total War: German Society 1914-1918. Leamington Spa, 1984.
Koenigsberger, H.G., "The Empire of Charles V in Europe," New Cambridge Modern
History, vol. ii. Cambridge, 1958.
"Western Europe and the Power of Spain," New Cambridge Modern History, vol.
,

3. Cambridge, 1968.
The Government of Sicily Under Philip II. London, 1951.
.

The Habsburgs and Europe 1516-1660. Ithaca, N.Y., 1971.

.

Kohl, W.L. French Nuclear Diplomacy. Princeton, N.J., 1971.

Kolakowski, L. Main Currents of Marxism, voL i, The Founders. O.xford, 1981 edn.
Kolb, E. ed. "Europa und die Reichsgründung," Historische Zeitschrift, Beiheft 6.
Munich, 1980.
Kolko, G. The Politics of War 1943-1945. New York, 1968.
.
Vietnam: Anatomy of a War, 1940-1975. New York, 1986.
Kolodziej, E. French International Policy Under De Gaulle and Pompidou: The Politics
of Grandeur. Ithaca, N.Y., 1974.
Komer, R.W. Maritime Strategy or Coalition Defense? Cambridge, Mass., 1984.
Kortepeter, C.M. Ottoman Imperialism During the Reformation. London, 1973.
Kriedte, P. Peasants, Landlords and Merchant Capitalists. Europe and the
World
Economy, 1500-1800. Leamington Spa, 1983.
I
I
I
744
I
 Krumeich, G. Armaments and Politics in France on the Eve of the Pirst World War.
Leamington Spa, 1986.
Kuhn, A. Hitlers aussenpolitisches Programm. Stuttgart, 1970.
Kuisel, R.E Capitalism and the State in Modern Prance. Cambridge, 1981.
Kuniholm, B.R. The Origins of the Cold War in the Near East. Princeton, N.J., 1980.
Kunisch, J. Das Mirakel des Hauses Brandenburg. Munich, 1978.
Kwitny, J. Endless Enemies. New York, 1984.
Lachouque, H. Waterloo. Paris, 1972.
LaFeber, W America, Russia, and the Cold War 1945-1975. New York, 1976.
The New Empire: An Interpretation of American Expansion 1860-1898. Ithaca,
.

N.Y., 1963.
Laird, R.E France, the Soviet Union, and the Nuclear Weapons Issue. Boulder, Col.,
1986.
"The French Strategic Dilemma," Orbis 28 (1984).
,

Lambi, I.N. The Navy and German Power Politics 1862-1914. London, 1984.
Landes, D. The Unbound Prometheus: Technological Change and Industrial
Development in Western Europe from 1750 to the Present. Cambridge, 1969.
Langer, W.L. European Alliances and Alignments 1871-1890. New York, 1950 edn.
The Diplomacy of Imperialism 1890-1902, 2nd edn. New York, 1965.
.

Langford, P. The Eighteenth Century 1688-1815: British Foreign Policy. London,

1976.
Langhorne, R.T.B. ed. Diplomacy and Intelligence During the Second World War.
Cambridge, 1985.
Larson, T.B. Soviet-American Rivalry. New York, 1978.
Laue, T.H. von. Sergei Witte and the Industrialization of Russia. New York, 1963.
Laurens, E D. France and the Italo-Ethiopian Crisis, 1935-6. The Hague, 1967.
League of Nations. World Economic Survey. Geneva, 1945.
Lee, A. The Soviet Air Force. London, 1961.
Lee, M. and W. Michalka. German Foreign Policy 1917-1933: Continuity or Break?
Leamington Spa, 1987.
Lee, W.T. The Estimation of Soviet Defense Expenditures 1955-75. New York, 1977.
Leebaert, D., ed. Soviet Military Thinking. London, 1981.
Lefebvre, G. Napoleon, 2 vols. London,-1969.
Leffler, M.P., "Security Containment Before Kennan: The Identification of
and
American Interests at the End of World War II," Lehrman Institute Paper,
forthcoming.
, "The American
Conception of National Security and the Begininngs of the Cold
War, 1945-48," American Historical Review 89 (1984).
Lellouche, P. L'avenir de la guerre. Paris, 1985.
, "France and the Euromissiles," Foreign Affairs 62 (1983-84).
Lerner D., and R. Aron. France Defeats EDC. New York, 1957.
Leutze, J. Bargaining for Supremacy: Anglo-American Naval Relations 1937-1941.
Cha pel, Hill, N.C., 1977.
Levine, A.J.,"Was World War II a Near-Run Thing?" Journalof Strategic Studies 8
(1985).
Levy, J. War in the Modern Great Power System. Lexington, Ky., 1983.
Lewin, M. Russian Peasants and Soviet Power. Evanston, III., 1968.
Lewin, R. The American Magic: Codes, Ciphers and the Defeat of Japan.New York.
1982.
Lewis, W.A. Economic Survey 1919-1939. London, 1949.
Lichtheim, G. Europe in the Twentieth Century. London, 1972.

745
I
Liddell Hart, B.N., ed. The Red Army. New York, 1956.
.
History of the First World War. London, 1970 edn.
.
History of the Second World War. London, 1970.
Lieven, D.C.B. Russia and the Origins of the First World War. London, 1983.
Lifton, R.J.Home fromthe War: Vietnam Veterans. New York, 1983.
Lincoln, W.B. Passage Through Armageddon: The Russians in the War and Revolution
1914-1918. New York, 1986.
Linder, S.B. The Pacific Century. Stanford, Calif., 1986.
Linderman, G.F. The Mirror of War: American Society and the Spanish-American War.
Ann Ar bor, Mich., 1974.
Link, A.S. Wilson, 5 vols. Princeton, N.J., 1947-65.
Lippmann, W. U.S. Foreign Policy: Shield of the Republic. Boston, 1943.
Litwak, R.S. Détente and the Nixon Doctrine: American Foreign Policy and the
Pursuit of Stability, 1969-1975. Cambridge, 1984.
Lloyd, C.'The Nation and the Navy. London, 1961.
Loades, D.M. Politics and the Nation 1450-1660. London, 1974.
Lobonov-Rostovsky, A.A. Russia and Europe 1789-1825. Durham, N.C., 1947.
Lo Jung-pang,"The Decline of the Early Ming Navy," Orient Extremus 5 (1958).
"The Emergence of China as a Sea Power During the Lath Sung and Early Yuan
,

Periods," Far Eastern Quarterly14 (1955).

Louis, W.R. The British Empire in the Middle East, 1945-1951. Oxford, 1984.
Lovett, G.H. Napoleon and the Birth of Modern Spain, 2 vols. New York, 1965.
-Low, A.D. The Sino-Soviet Dispute. Rutherford, N.J., 1976.
Lowe, C.J.,and E Marz ari. Italian Poreign Policy 1870-1940. London, 1975.
Lowe, P. Britain in the Far East: A Survey from 1819 to the Present. London, 1981.
Lubasz, H., ed. The Development of the Modern State. New York, 1964.
Lukacs, J. The Last European War, September 1939/December 1941. London, 1977.
krigsfinansiering1630-1635" summary),
Lundkvist, 5., "Svensk (withGerman
Historisk tidskrift (1966).
Lupfer, T., "The Dynamics of Doctrine: The Changes in German Tactical Doctrine
D,uring the First World War," Ledvenworth Papers 4. Leavenworth, Kan., 1981.
Luttwak, E. The Pentagon and the Art of War. New York, 1985.
Luvaas, T. The Military Legacy of teh Civil War: The European Inheritance. Chicago,
1959.
Lynch, J. Spain Under the Habsburgs, 2 vols. Oxford, 1969.
Lyon, P. Neutralism. Leicester, 1963.
Macartney, C.A. The Habsburg Empire 1790-1918. London, 1969.
McCauley, M., ed. Communist Power in Europe, 1944-1949. London, 1977.
.
The Soviet Union Since 1917. London, 1981.
.

McCormick, T. China Market: America's Quest forInformal Empire. Chicago, 1967.

MacDonald, C.A. The United States, Britain and Appeasement 1936-1939. London,
1980.
McDougall, W.A. France's Rhineland Diplomacy 1914-1924. Princeton, N.J., 1978.
McEvedy, C. The Penguin Atlas of Recent History. Harmondsworth, Mddsx., 1982.
McFerridge, C.D., "Some Implications of China's Emergence as a Great Power,"
Journal of the Royal United Services Institute for Defence Studies 128 (1983).
McGeehan,R. The German Rearmament Question. Urbana, III., 1971.
McGowan, P., and C.W. Kegley, ed s. Foreign Policy and the Modern World-System.
Beverly Hills, Calif., 1983.
Machay, J.P. Pioneer forProfit: Foreign Entrepreneurs and Russian Industrialization.
Chicago, 1970.

746
 Mack Smith, D. Italy: A Modern History. Ann Arbor, Mich., 1959.
Mussolini's Roman Empire. London, 1976.
.

Mussolini: A Biography. New York, 1982.

.

MacKay, D. Prince Eugene of Savoy. London, 1977.

MacKay, D., and H.M. Scott. The Rise of the Great Powers 1648-1815. London,
19 8 3.
Mackesy, P. Statesman at War: The Strategy of Overthrow, 1798-1799. London, 1974.
The War for America 1775-1783. London, 1964.
.

Mackinder, H.J., "The Geographical Pivot of History," Geographical Journal23

(1904).
Mackintosh, M. Juggernaut:A History of the Soviet Armed Forces. New York, 1967.
McMillen, D.H., ed. Asian Perspectives on International Security. London, 1984.
McNeill, W.H. A World History. London, 1979 edn.
The Pursuit of Power: Technology, Armed Forces and Society Since 1000 A.D.
.

Chicago, 1983.
The Rise of the- West. Chicago, 1967.
.

Madariaga, I. de. Britain, Russia and the Armed Neutrality of 1780. London, 1962.
Russia in the Age of Catherine the Great. London, 1981.
,

Maddison, A., "A Comprasion of Levels of GDP per Capita in Developed and
Developing Countries, 1700-1980," Journalof Economic History 43 (1983).
Magahlaes-Godinho, V. Déconomie de l'Empire Portugais aux XV' et XVP siècles.
Paris, 1969.
Mahan, A.T. Sea Power in Its Relations to the War of 1812, 2 vols. London, 1905.
The Influence.of Sea Power upon History 1660-1783. London, 1965 edn.
.

Maier, C.S. Recasting Bourgeois Europe. Princeton, N.J., 1975.

Maier, K.A., et al., eds. Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg, vol. 2, Die
Errichtung der Hegemonie auf dem europiiischen Kontinent. Stuttgart, 1979.
Mako, W.P. U.S. Ground Forces and the Defense of Central Europe.Washington,
D.C., 1983.
Maland, D. Europe in the Seventeenth Century. London, 1966.
Malinraud, E. La Croissance française. Paris, 1972.
Mallet, M.E. Mercenaries and Their Masters: Warfare in Renaissance Italy. London,
1976.
Mamatey, V.S. Rise of the Habsburg Empire 1526-1815. Huntingdon, N.Y., 1978 edn.
Mandelbaum, M. The Nuclear Future. Ithaca, N.Y., 1983.
The Nuclear Question:The United States and Nuclear Weapons'1946-1976.
.
New
York, 1970.
The Nuclear Revolution: International PoliticsBefore and After Hiroshirna. New
.

York, 1981.
Mansergh, N. The Commonwealth Experience. London, 1969.
Marder, A.J.Prom the Dreadnought to Scapa Flow: The Royal Navy in the Fisher
Period, vol. i, The Road to War, 1904-1914. London, 1961.
Old Friends, New Enemies: The Royal Navy and the Imperial
.

JapaneseNavy.
Oxford, 1981.
The Anatomy of British Sea Power. Hamden, Conn., 1964 reprint.
.

"The Royal Navy in the Italo-Ethiopian War 1935-36," American Historical

,

Review 75 (1970).
Marks, S. The Illusion of Peace: International Relations in Europe 1918-1933.
London, 1976.
Marriss, S. Deficits and the Dollar: The World Economy at Risk.Washington, D.C.,
1985.

747

4 i I • i 1.l.T.I.". & IB..L.....iiin.ii lit-IAl-.".V LI

Br um,
 ..
mil I--mis-isii. i. rol-El-t--I159
L I I

Marsh, E JapaneseOverseas Investment. London, 1983.

Marshall, P.J.,"British Expansion in India in the Eighteenth Century: An Historical
Revision," History 60 (1975).
Martin, B., "Aussenhandel und Aussenpolitik Englands unter Cromwell," Historische
Zeitschrift 218 (1974).
Martin, L. Peace Without Victory -

Woodrow Wilson and the English Liberals. New

York, 1973 edn.
Marwick, A. The Deluge British Society in the First World War. London, 1965.
-
War and Social Change in the Twentieth Century. London, 1974.
.

Masson, P., "La Marine française en 1939-40," Revue historique des armées 4 (1979).
Mathias, P..The First Industrial Nation: An Economic History of Britain 1700-1914.
London, 1969.
and P. O'Brien. "Taxation in Britain and France, 1715-1810,"
,
Journalof
European Economic History 5 (1976).
Matloff, M. Strategic Planning for Coalition Warfare, 1943-1944.Washington, D.C.,
1959.
Mattingly, G. Renaissance Diplomacy. Harmondsworth, Mddsx., 1965.
May, A.J. The Habsburg Monarchy 1862-1916. Cambridge M.ass., 1960.
The Passing of the Habsburg Monarchy, 1914-1918, 2 vols. Philadelphia, 1966.
.

May, E.R., ed. Knowing One's Enemies: Intelligence Assessment Before the Two World
Wars. Princeton, N.J., 1984.
American Imperialism: A Speculative Essay. New York, 1968.
.

Imperial Democracy: The Emergence of America as a Great Power. New York, 1961.
.

The World War and American Isolation. Chicago, 1966 edn.

.

Mayer, A.J.Political Origins of the New Diplomacy. New York, 1970 edn.
Politics and Diplomacy of Peacemaking: Containment and Counterrevolution
.

at
Versailles 1918-1919. London, 1968.
MccGwire, M. Soviet Naval Developments. New York, 1973.
Soviet Naval Influence. New York, 1977.
.
.
Soviet Naval Policy. New York, 1975.
Mearsheimer, J. Conventional Deterrence. Ithaca, N.Y., 1983.
Medlicott, W.N. British Foreign Policy Since Versailles, 1919-1963. London, 1968.
Mellor, R.E.M. The Soviet Union and Its Geographical Problems. London, 1982.
Mendelsohn, K. Science and Western Domination. London, 1976.
Mendl, W. Deterrence and Persuasion: French Nuclear Armament in the Context of
National Policy, 1945-1969. London, 1970.
Menon, K. Soviet Power and the Third World. New York, 1985.
Meyers, R. Britische Sicherheitspolitik 1934-1938. Düsseldorf, 1976.
Middlebrook, M. The Kaiser's Battle: 21 March 1918. London, 1978.
Middlemas, K. Diplomacy of Illusion: The British Government and Germany 1937-39.
London, 1972.
Middleton, R. The Bells of Victory. Cambridge, 1985. .

Military Balance, The. International of Strategic Studies. London, annual.

Millar, G.J. Tudor Mercenaries and Auxiliaries 1485-1547. Charlottesville, Va., 1980.
Miller, M.S. The Economic Development of Russia, 1905-1914. London, 1926.
Miller, S.E., ed. Military Strategy an¿the Origins of the First World War. Princeton,
N.J., 1985.
, ed. Conventional Forces and American Defense Policy. Princeton, N.J., 1986.
Millett, A.R., and W. Murray, eds. Military Effectiveness. Forthcoming.
,
and P. Maslowski. Por the Common Defense: A Military History of the United
States of America. New York, 1984.

748
Mills, W Arms and Men. New York, 1956.
Milward, A.S. The Economic Effects of the World Wars in Britain. London, 1970.
The German Economy at War. London, 1965.
.

The Reconstruction of Western Europe, 1945-1951. London, 1984.

.

War, Economy and Society 1939-1945. Berkeley, Calif., 1979.

.

and S.B. Saul. The Development

, of the Economies of Continental Europe 1850-
1914. Cambridge, Mass., 1977.
The Economic Development of Continental Europe 1780-1870. London, 1973.
.

Minchinton, W.E.; ed. The Growth of English Overseas Trade in the Seventeenth and
Eighteenth Centuries. London, 1969.
itchell, A. The Gennan Influence in France after 1870: The Formation of the
Prench
Republic. Chapel Hill, N.C., 1979.
Victors and Vanquished: The German Influence on Army and Church in Prance
.

after 1870. Chapel Hill, N.C., 1984.

Mitchell, B.R. European Historical Statistics 1750-1970. London, 1975.
Mitchell, D.W. A History of Russian and Soviet Sea Power New York, 1974.
Modelski, G., "The Long Cycle of Global Politics and the Nation-State," Comparative
Studies in Society and History 20
(1978).
Mommsen, W.J.,and L. Kettenacker, eds. The Fascist Challenge and the Policy of
Appeasement. London, 1983.
Monger, G.L. The End of Isolation: British Foreign Policy 1900-1907. London, 1963.
Morazé, C., "Finance et despotisme, essai sur les despotes éclaires," Annales 3
(1948).
Moreland, W H. From Akbar to Aurangzeb: A Study in Indian Economic History.
London, 1923.
Moreton, E., and G. Segal, eds. Soviet Toward Western Europe. London, 1984.
Morgan, K.O. Labour in Power 1945-1591. Oxford, 1984.
Morgan, R. The United States and West Germany 1945-1973. London, 1974.
Mori, G., "The Genesis of Italion Industrialization,"
Journalof European Economic
History 4 (1975).
, "The Process of Industrialization in Italy: Some Suggestions, Problems and
Questions,"Journalof European Economic History 8 (1979).
Morison, S.E. History of the United States Naval Operations, vol.
x, The Atlantic
Battle Won. Boston, Mass., 1956.
Morley, J.W., ed. Dilemmap of Growth in
Prewar Japan.Princeton, N.J., 1971.
ed. The Fateful Choice:
,
Japan'sAdvance into Southeast Asia, 1939-1941. New
York, 1980.
,
ed. The Pacific Basin. New York, 1986.
Morris, M.D., "Values as an Obstacle to Growth in South Asia," Journal of Economic
History 27 (1967).
Mortimer, R.A. The Third World Coalition in International Politics. New York, 1980.
Morton, E., and G. Segal, eds. Soviet Strategy Toward Western Europe. London, 1984.
Mosse, W.E. Alexander II and the Modernization of Russia. New York, 1962 edn.
.
The European Powers and the German Question1848-1870. Cambridge, 1958.
.
The Rise and Fall of the Crimean System 1855-1871. London, 1963.
Mousnier, R., "UEvolution des finances publiques en France
et en Angleterre pendant
les guerres de la Ligue d'Augsburg et de la Succession d'Espagne," R.evue
Historique 44 (1951).
Mowat, C.L., ed. New Cambridge Modern History, vol. xii (rev. ed.), The Shifting
Balance of World Forces. Cambridge, 1968.
Munro, D.G. Intervention and Dollar Diplomacy in the Caribbean 1900-1921.
Princeton, N.J., 1964.

749
Munting, R. The Economic Development of the USSR. London, 1982.
Murphy, B. A History of the British Economy. London, 1973.
Murray, W., "German Air Power and the Munich Crisis," War and Society 1 (1976).
. Luftwaffe. Baltimore, Md., 1985.
, "Munich, 1938: The Military Confrontation," Journal of Strategic Studies 2
(1979).
.
The Change in the European Balance of Power, 1938-1939. Princeton, N.J., 1984.
Mysyrowics, L. Autopsie d'une Defaite: Origines de l'effrondrement militaire français
de 1940. Lausanne, 1973.
Neal, L., "Interpreting Power and Profit in Economic History: A Case Study of the
SevenYears War," Journal of Economic History 37.(1977).
Needham, J. Science and Civilization in China, vol. iv, Civil Engineering and Nautics.
Cambridge, 1971.
. The Development of Iron and Steel Technology in China. London, 1958.
. The Grand Titration. Science and Society in East and West. London, 1969.
Nef. J.U. War and Human Progress. New York, 1968.
Neidpath, J. The Singapore Naval Base and the Defense of Britain's Eastern Empire
1919-1941. Oxford, 1981.
Neilson, K., "Watching the 'Steamroller': British Observers and the Russian Army
Before 1914." Journal of Strategic Studies 8 (1985).
Nettl, J.P. The Soviet Achievement. London, 1967.
Nicholls, A.J.Weimar and the Rise of Hitler. London, 1979 edn.
Nicolson, H.G. The Congress of Vienna. London, 1946.
Niedhart, G., "Appeasement: Die britische Antwort auf die Krise des Weltreichs und
des internationalen Systems vor dem zweiten Weltkrieg." Historische Zeitschrift
226 (1978).
. Handel und Krieg in der britischen Weltpolitik 1738-1763. Munich, 1979.
meyer, J. Das österreichische Militärwesen·im Urnbruch. Osnabrück, 1979.
Nipperdey, T. Deutsche Geschichte 1800-1866. Munich, 1983.
Nish, I. Japan'sForeign Policy, 1869-1942. London, 1978.
.
The Anglo-Japanese Alliance. London, 1966.
.
The Origins of the Russo-Japanese War. London, 1985.
Nitze, P., "The Development of NSC-68," International Security 5 (1980).
Nobutaka, I, ed. Japan'sDecision for War. Stanford, Calif., 1967.
Norman, E.H. Japan's Emergence as a Modern State. New York, 1940.
North D.C., and R.P. Thomas. The Rise of the Western World. Cambridge, 1973.
North, R.C. Moscow and the Chinese Communists. Stanford, Calif., 1953.
Northedge, ES., and A.Welles. Britain and Soviet Communism: The Impact of a
Revolution. London, 1982.
The Troubled Giant: Britain Among the Great Powers. London, 1966.
.

Nove, A. An Economic History of the USSR. Harmondsworth, Mddsx., 1969.

O'Brien, H. British Financial and Fiscal Policy in the Wars Against France, 1793-1815.
Oxford, 1984.
, C. Keydor. Economic Growth in Britain and Putyce17_80-1914.
and London,
1978.
O'Day, A., ed. The Edwardian Age. London, 1979.
Offner, A. American Appeasement, United States Foreign Policy and Germany 1933-
1938. Cambridge, Mass., 1969.
Ohkawa, K., and H. Rosovsky. JapaneseEconomic Growth. Stanford, Calif., 1973. i
and M. Shinohara, eds. Patterns of JapaneseEconomic Development. New
,

Haven, Conn. 1979.

750
Okamoto, S. TheJapanese Oligarchy and the Russo-Japanese War. New York, 1970.
Olsen, E.A. U.S.-Japan Strategic Reczprocity: A Neo-Internationalist View. Stanford,
Calif., 1985.
Oman, C. A History of the Art of War in the Middle Ages, 2 vols. London, 1924.
A History of the Art War in the Sixteenth Century. Lond on, 1937.
.

O'Neill, W Coming Apart. New York, 1971.

Orde, A. Britain and International Security 1920-1926. London, 1978.
Osgood, R.E. NATO: The Entangling Alliance. Chicago, 1962.
Ovendale, R. Appeasement and the English-Speaking World Cardiff, 1975.
verholt, W.H., ed. Asia's Nuclear Future. Boulder, Col., 1977.
ery, R.J., "Hitler's War and the German Economy. A Reinterpretation," Economic
History Review 35 (1982).
The Air War, 1939-1945. New York, 1980..
.

The Nazi Economic Recovery 1932-1938. London, 1982.

.

Owen, R., and R. Sutcliffe, eds. Studies in the Theory of Imperiaksm. London, 1972.
Oye, K.A., et al., eds. Eagle Defiant: United States Foreign Policy in the 1980s. Boston,
1983.
et al.,- eds. Ea¿le Entangled: U.S. Foreign Policy in a Complex World. New York,
,

1979.
Padfield, P. Guns at Sea. London, 1973.
The Battleship Era. London, 1972.
.

Tide of Empires: Decisive Naval Campaigns in the Rise of the West, 2 vols.
.

London, 1979, 1982.

Palmer,A. Napoleon in Russia. New York, 1967.
Palmer, B. The 25-Year War: America's Military Role in Vietnam. New York, 1984.
Pares, R., "American versus Continental Warfare 1739-1763," English Historical
Review 51 (1936).
Paret, P. Yorck and the Era of Prussian Reform. Princeton, N.J.,1961.
Parish, P.J.The American Civil War. New York, 1975.
Parker, G. Europe in Crisis 1598-1648. London, 1979.
.
Spain and the Netherlands 1559-1659. London, 1979.
.
The Army of Flanders and the Spanish Road 1567-1659: The Logistics of Spanish
Victory and Defeat in the Low Countries War. Cambridge, 1972.
.
The Dutch Revolt. London, 1977.
Parker, R.A.C., "Great Britain, France and the Ethiopian Crisis 1935-1936," English
Historical Review 9 (1974).
Parodi, M. L'économie et la société
française de 1945 a 1970. Paris, 1971.
Parry, J.H. The Age of Reconnaissance, 2nd edn. London, 1966.
.
The Establishment of the European Hegemony 1415-1715, 3rd eda. New York,
1966.
.
Trade and Dominion: The European Overseas Empire in the Eighteenth Century.
London, 1971.
Patterson, A.T. The Order Armada: The Franco-Spanish Attempt to Invade Britain in
1779. Manèhester, 1960.
Peacock, A.T., and J.Wifeman. The Growth of Public Expenditure in the United
Kingdom. London, 1967 edn. .

Peden, G.C. British Rearmament and :NeTreasury 1932-1939. Edinburgh, 1979.

Pedroncini, G. Les mutineries de 1917. Paris, 1967.
Pelz, S.E. Race to Pearl Harbor. Cambridge, Mass., 1974.
Pemsel, H. Atlas of Naval Warfare. London, 1977.
Pericoli, U., and M. Glover. 1815: The Armies at Waterloo. London, 1973.

751
 \

Perkins, B. Prologue to War: England and the United States 1805-1912. Berkeley,
Calif., 1961.
The Great Rapprochement. New York, 1969.
Perkins, D.H., ed. China's Modern Economy in Historical Perspective. Stanford, Calif.
1975.
Petersen, E.N. The Lirnits of Hitler's Power. Princeton, N.J., 1969.
Petersen, P.A., and J.G. Hines, "The Conventional Offensive in Soviet Theater
Strategy," Orbis 27 (1983).
.
Pflanze, O. Bismarck and the Development of Germany: The Period of Unification
1815-1871. Princeton, N.J., 1963.
Pierre, A.J.Nuclear Politics: The British Experience with an Independent Strategic
Nuclear Force, 1939-1970. London, 1972.
,
ed. Nuclear Weapons in Europe. New York, 1984.
Pigasse, J.P. Le bouclier d'Europe. Paris, 1984.
Pintner, W, "Inflation in Russia During the Crimean War Period," Arnerican Slavic and
East European Review 8 (1959).
Pitt, B. 1918 -- The Last Act. New York, 1962.
Pivka, O. von. Navies of the Napoleonic Era. Newton Abbott 1980.
Plesur, M. America's Outward Thrust: Approaches to Poreign'Affairs 1865-1890.
DeKalb, IIL, 1971.
Polisensky, J.V. The Thirty Years War. London, 1971.
Pollard, S. Peaceful Conquest: The Industrializatieon of Europe 1760-1970. Oxford,
1981.
- The
.
Wasting of the British Economy. London, 1982.
Polmar, N. Soviet Naval Developments, 1982, 4th edn. Annapolis, Md., 1981.
Polonsky, A. The Great Powers and the Polish Question1941-1945. London, 1976.
Porch, D. The March to the Marne.· The French Army 1871-1914. Cambridge, 1981.
Porter, B. Britain, Europe and the World, 1850-1982: Delusions of Grandeur. London,
1983.
. The Lion's Share: A Short History of British Imperialism 1850-1970. London,
1976.
Posen, B.R. The Sources of Military Doctrine: France, Britain and Germany Between
the World Wars. Ithaca, N.Y., 1984.
Postan, M.M. An Economic History of Western Europe, 1945-1964. London, 1967.
Potichny, P.T., ed. The Ukraine in the Seventies. Oakville, Ont., 1982.
Potter, E.B., ed. Sea Power: A Naval History. Annapolis, Md., 1981.
Potter, G.R., ed. The New Cambridge Modern History, vol i, The Renaissance 1493-
1520. Cambridge, 1961.
Pounds, N.J..G. An Historical Geography of Europe 1500-1840. Cambridge, 1979.
,
and S.S. Ball, "Core Areas and the Development of the European States System,"
Annals of the Association of American Geographers 54 (1964).
Powers, T. The War at Home: Vietnam and the American People, 1964-1968. New
York, 1973. -

. Thinking About Nuclear Weapons. New York, 198

Prados, J. The Soviet Estimate: U.S. Intelligence Analysis and 1 ssian Military
Strength. New York, 1982.
Pratt, L.R. East of Malta, West of Suez: Britain's Mediterranean Crisis. London, 1975.
Presseisen, E.L. Amiens and Munich: Comparisons in Appeasement. The Hague, 1978.
Preston, A., ed. General Staffs and Diplomacy Before the Second World War. London,
1978.
Preston, R.A., S.E.Wise, and H.O. Werner. Men in Arms. London, 1962.

752
 Price R. The Economic Modernization of France. London, 1975.
Prins, G, ed. The Nuclear Crisis Reader.New York, 1984.
Qaisar,A.J.The Indian Response to European Technology and Culture, A.D. 1498-
1707. Delhi, 1982.
Quester,G. Nuclear Proliferation: Breaking the Chain. Madison, Wi., 1981.
Quimby,R.S. The Background of Napoleonic Warfare. New York, 1957.
Quinn,D.B., and A.N. Ryan. England's Sea Empire, 1550-1642. London, 1983.
Radice, L. Prelude to Appeasement: East Central European Diplomacy in the Early
1930s. New York, 1981.
Ryeff, M. Imperial Russia 1682-1825. New York, 1971.
Rigsdale, H. Détente in the Napoleonic Era: Bonaparte and the Russians. Lawrence,
Kan., 1980.
Rahman, H., "British Post-Second World War Military Planning for the Middle East,"
Journal of Strategic Studies 5 (1982).
Ramsay, J.E Anglo-French Relations 1763-70: A Study of Choiseul's Foreign Policy.
Berkeley,Calif., 1939.
Ransom, R.L., et al., eds. Explorations in the New Economic History. New York,
1982.
Ranum, O., ed. National Consciousness, History and Political Culture in Early
Modern Europe. Baltimore, 1975.
Rapp, R.T., "The Unmaking of the Mediterranean Trade Hegemony," Journal of
Economic History 35 (1975).
Rappaport, A. Henry L. Stimson and Japan,1931-1933. Chicago, 1963.
Rasler, K.A., and W.R. Thompson, "Global Wars, Public Debts, and the Long Cycle,"
World Politics 35 (1983).
Rath, R.J.,The Fall of the Napoleonic Kingdom of Italy. New York, 1941.
Raulff, H. Zwischen Machpolitik und Imperialismus: Die deutsche Frankreichpolitik
1904-5. Düsseldorf, 1976.
Reamington, R.A. The Warsaw Pact. Cambridge, Mass., 1971.
Redlich, F. "Contributions in the Thirty Years War," Economic History Review 12
(1959).
.
The German Military Enterpriser and His Work Force, 2 vols.Wiesbaden, 1964.
Rees, D. Korea: The Limited War. New York, 1966
Regla, J., "Spain and Her Empire," New Cambridge Modern History, vol. v.
.
Cambridge, 1961.
Reinhard, W. Geschichte der europäischen Expansion, vol. i. Stuttgart, 1983.
Les Relations franco-allemandes 1933-1939. Paris, 1976.
Les Relations franco-britanniques 1935-39. Paris, 1975.
Reynolds, C.G. Command of the Sea: The History and Strategy of Maritime Empires.
New York, 1974.
"Imperial Japan'sContinental Strategy," U.S. Naval Institute Proceding 109
,

(1983). .

Reynolds, D. The Creation of th Anglo-American Alliance, 1937-1961. London,

1981.
Rich, N. Friedrich von Åstein2 vols. Cambridge, 1965.
i Hitler's War Aims, 2 vols. Londog1973-74
.

Why the Crimean War?: A Coutidiary Tale. Hanover, N.H., 1985.

.

Richardson, H.W. Economic Recovery in Britain, 1932-1939. London, 1967.

Richmond, H. Statesmen and Sea Power. Oxford, 1946.
Riley, J.C. International Government Finance and the Amsterdam Capital Market-
1740-1815. Cambridge, 1980.

753
 \

The Sword and the Scepter, 4 vols. London, 1975.

.

Ritter, M., "Das Kontributionssystem WaHensteins," Historische Zeitschrift 90 (1902).

Robbins, K. Munich, 1938. London, 1968.
Roberts, J.M. The Pelican History of the World. Harmondsworth, Mddsx., 1980.
Roberts, M. Essays in Swedtsh History. London, 1973.
Gustavus Adolphus and the Rise of Sweden. London, 1973.
.

Gustavus Adolphus, 2 vols. London, 1958.

.

Splendid Isolation 1763-1780. Stenton Lecture, Reading, 1970.

.

The Swedish Imperial Experience 1560-1718. Cambridge, 1979.

.

Robertson E.M., ed. The Origins of the Second World War. London, 1971.
Robertson R.M. History of American Economy. New York, 1975 edn.
Robinson R.W. Gallagher, and A. Denny. Africa and the Victorians: The Official Mind
of Imperialism, 2nd edn. London, 1982.
Rodger, A.B. The War of the Second Coalition, 1798-180 Oxford, 1964.
Rogge. H. Russia in the Age of Modernization and Revolution 1881-1917. London,
1983.
Rohe, K., ed. Die -Westmächte und das Dritte Reich 1933-1939. Paderborn, 1982.
Röhl, J.C.G., "A Document of 1892 on Germany, Prussia and Poland," Historical
Journal 7 (1964).
and N. Sombart, eds. Kaiser Wilhelm II: New Interpretations.
, Cambridge, 1982.
Roider, K.A. Austria's Eastern Question1700-1790. Princeton,
N.J., 1982.
Rolfe, S. The International Corporation. Paris, 1969.
Ropp, T. The Development of a Modern Navy: French Naval Policy 1871-1904.
Anapolis, Md., 1987.
War in the Modern World. Durham N'.C., 1959.
.

Ropponen, R. Die Kraft Russlands: Wie beurteilte die politische und militiirische
Fiihrung der europ¿iischen Grossmächte in der Zeit von 1905 bis 1914 die Kraft
Russlands? Helsinki, 1968.
Rosecrance, R. ed. America as a Ordinary Power, Ithaca, N.Y., 1976.
The Rise of the Trading State. New York, 1985.
.

Rosenberg, D.A., "A Smoking Radiating Ruin at the End of Two.Hours. Documents
on American Plans for Nuclear War with the Soviet Union, 1954-55,"
International Security 6 (1981-82).
"American Atomic Strategy and the Hydrogen Bomb Decision," Journalof
,

American History 66 (1979).

"The Origins of Overkill: Nuclear Weapons and American Strategy, 1945-1960,
,

International Security 7 (1983).

Rosenberg, H. Bu,reaucracy, Aristocracy and Autocracy: The Prussian Experience
1660-1815. Cambirdge, Mass., 1958.
Roseveare, H. The Treasury: The Evolution of a British Institution. London, 1969.
Rosinski, H., "The Role of Sea Power in the Global Warfareof the Future," Brassey's
Naval Annual (1947).
Roskill, S.W Naval Policy Between the Wars, vol. ii. L adon, 1976.
The War at Sea, 3 vols. London, 1954-61.
.
.4

Ross, G. The Great Powers and the Decline of the Euroıëan tes System 1914-1945.
London, 1983.
Ross. S.T. European Diplomatic History 1789-19Ï5: Prance Against Europe. Malabar,
Fla., 198 1 reprint.
.

Questfor Victory: Prench Military Strategy 1789-1815. London, 1973.

Rostow, N. Anglo-French Relations 1934-1936. London, 1984.
Roscow W.W. The Process of Economic Growth, 2nd edn. Oxford, 1960.
,l
I

I
·

754 Ii
 The World Economy: History and Prospect. Austin, Tex., 1978.
.

Rothenberg, G.E., B.K. Kiraly, and P.F. Sugar, eds. East Central European Society and
War in the Pre-Revolutionary Eighteenth Century. New York, 1982.
Napoleon's Great Adversaries: The Archduke Charles and the Austrian Army
.

1792-1814. London, 1982.

The Army of Francis Joseph.West Lafayette, Ind., 1976.
.

The Art of Warfare in the Age of Napoleon. Bloomington, Ind., 1978.

.

Rothstein, R.L. The Third World and U.S. Foreign Policy. Boulder, Col., 1981.
The Weak in the World of the Strong. The Developing Countries in the
.

International System. New York, 1977.

Rothwell, V. Britain and the Cold War 1941-47. London, 1982.
Rowen, H.S., "Living with a Sick Bear," The NationalInterest 2 (1985-86).
Rowland, B.M., ed. Balance of Power or Hegemony: The Inter-War Monetary System.
New York, 1976.
Rowley, A. Evolution économique de la France de milieu du XIX= siècle à 1914. Paris,
1982.
Rubin, B. Paved with Good Intentions: The United States and Tran. New York, 1980.
Budé, G. Paris and London in the Eighteenth Century: Studies in Popular Protest. New
York, 1971.
.
R evolutionary Europe 1783-1815. London, 1964.
Rudney, R.S., "Mitterand's New Atlanticism: Evolving French Attitudes Toward
NATO," Orbis 28 (1984).
Rupieper, H. The Cuno Governrnent and Reparations, 1922-1923. London, 1979.
Rusinov, D. The Yugoslav Experiment, 1948-1974. London, 1977.
Russell, C., ed. The Origins of the English Civil War. London, 1973.
Russett, B., "America's Continuing Strengths," International Organization 39 (1985).
, "Defense Expenditures and National Well-being," American Political Science
Review 76 (1982).
Ryder, A.J. The German Revolution of1918. Cambridge, 1967.
Rywkin, M. Moscou's Muslim Challenge. New York, 1982.
Sachar, H.M. Europe Leaves the Middle East 1936-1954. London, 1972.
Sadkovich, J.J., "Minerals, Weapons and Warfare: Italy's Failure in World War II,"
Storia contemporanea, forthcoming.
Salewski, M. Die deutscheSeekriegsleitung 1935-1945, 3 vols. Frankfurt, 1970-75.
Salisbury H. The Coming ivar Between Russia and China. London, 1969.
Salmon, J.M.H. Society in Crisis: Prance in the Sixteenth Century. London, 1975.
Samhaber, E. Merchants Make History. London, 196 3.
Samson, G.B. A History of Japan.London, 1958-66.
.
The Western World and Japan. London, 1950.
Saul, S.B. Studies in British Overseas Trade 1870-1914. Liverpool, 1960.
Saunders, H. The Middle East Pxoblem in the 1980s. Washington, D.C., 1981.
Sauvy, A. Historie économique de la France entre les deux guerres, 2 vols. Paris, 1965-67.
Savelle, M. Empires to Nationstfxpansion in America, 1713-1824. Minneapolis,
1974. R .
Savory, R. His BritannidMajesty'sArmy in Germany During the Seven Years War.
Oxford, 1966. 4
Sayous, A., "Le role d'Amsterdam daËÑ'histoire
financier," Revue Historique 183 (1938).
du capitalisme commercial et

: Scalapino, R.A., ed The Foreign Policy of Modern Japan.Berkeley, Calif., 1977.

Scammell, G.V. The World Encompassed: The First European Maritime Empires, c.
800-1650. Berkeley, Calif., 1981.

I
755
I
 \
i
i

Schaller, M. The American Occupation of Japan: The Origins of the Cold War in Asia.
New York, 1985.
Schell, J. The Fate of the Earth. New York, 1982.
Schell, O. To Get Rich Is Glorious. China in the 80s. New York, 1985.
Schilling, W.R., et al. Strategy, Politics, and Defense Budgets. New York, 1962.
Schmidt, G. England in der Krise: Grundziige und Grundlagen der britischen
Appeasement-Politik, 1930-1937. Opladen, 1981.
"Wozu noch politische Geschichte?," Aus Politik und Zeitgeschichte B17
,

Schimdt, H. A Grand Strategy

(1975).
for the West. New Haven, Conn., 1985.
Schmitt, B.E., and H.C. Ÿedeler.The World in the Crucible 1914-1919. New York,
1984.
Schooner, D.M. Soviet Economy in a Time of Change.Washington, D.C., 1979.
Schreiber G., et., eds. Das Deutsche Reich und der Zweite Weltkrieg, vol. iii,
Der
Mittelmeerraum und Siidosteuropa. Stuttgart, 1984.
Revisionismus und Weltmachtstreben. Stuttgart, 1978.
. -
Schroeder, P.W. Austria, Britain and the Crimean War: The Destruction of the
European Concert. Ithaca, N.Y., 1972.
"Munich and the British Tradition,"
,
HistoricalJouinal(1976).
"The Lost Intermediaries: The Impact of 1870 on the European System,"
,

International History Review 6 (1984).

"World War I as a Galloping Gertie," Journalof Modern History 44
,
(1972).
Schulin, E., ed. Gedenkschrift Martin Göhring: Studien zur europäischen Geschichte.
Wiesbaden, 1968.
Schulte, B.E Die deutsche Armee. Düsseldorf, 1977.
Schulzinger, R.D. American Diplomacy in the Twentieth Century. New York, 1984.
Schumpeter E. B., "English Prices and Public Finance, 1660-1822," Review of
Economic Statistics 20 (1938).
Scott, H.M., "British Foreign Policy in the Age of the American Revolucion,
"International History Review 6 (1984).
"The Importance of Bourbon Naval Reconstruction to the Strategy of Choiseul
,

after the Seven Years War," International History Review 1 .(1979).

Scott, W.R. The Constitution and Finance of English, Scottish and Irish
Joint Stock
Companies to 1720, 3 vols. Cambridge, 1912.
Seabury, P., 'Unternational Policyand National Defense,"
Journal of Contemporary
Studies (1983).
Searle, G.R. The QuestforNational Efficiency: A Study in British Politics and British
Political Thought, 1899-1914. Oxford, 1971.
Seaton, A. The Crimean War: A Russian Chronicle. London, 1977.
The German Army 1933-1945. London, 1982.
.

The Russian Army of the Crimea. Reading, Berkshire, 1973.

.

The Russo-German War 1941-45. London, 1971.

.

Segal, G., ed. The China Factor: Peking and the Superpowers. London, 1982.
The Soviet Union in East Asia. Boulder, Col., 1983:
.

,
and W. Tow, eds. Chinese Defense Policy. Londo 1 84,
.
Defending China. London, 1985.
, "Defense Culture and Sino-Soviet Relatio Journalof Strategic History 8 -
(1985).
.
The Great Power Triangle. London, 1982.
Servan-Schreiber, J.J. The American Challenge. Harrnondsworth, Mddsx., 1969 edn.
Seton-Watson, C. Italy fromLiberalism to Fascism. London, 1967.
Seton-Watson, R.W. The Russian Empire 1801-1917. Oxford, 1967.
I
J
1
|

756
||
I
 Shaw, A.G.L., ed. Great Britain and the Colonies 1815-1865. London, 1970.
Shay, R.P. Britsh Rearnament in the Thirties: Politics and Profits. Princeton,
N.J.,
1977.
Shennan, J.H. The Origins of the Modern European State 1450-1725. London, 1974.
Sherman, A.J.,
"German-Jewish Bankers in World Polidcs: The Financing of the Russo-
JapaneseWar," Leo BaeckInstitute Yearbook 28 (1983).
Sherwig, J.M. Guineas and Gunpowder: British Poreign Aid in the Wars with France
1793-1815. Cambridge, Mass., 1969.
Sherwin, M.J.A World Destroyed: The Atomic Bomb and the Grand Alliance. New
·York, 1975.
.

Shiba, Y. Commerce and Society in Sung China. Ann Arbor, Mich., 1970.
Showalter, D. Railroads and Rifles: Soldiers, Technology and the Unification of
Germany. Hamden, Conn., 1975.
Shuker, S.A. The End of French Prodominance in Europe: The Financial Crisis of 1924
and the Adoption of the Dawes Plan. Chapel Hill,
N.C., 1976.
Shulman, M.D. Stalin's Foreign Policy Reappraised. New York, 1969.
Sick, G. All Fall Down: America's Tragic Encounter with Iran. New York, 1985.
Sidorov, A.L. The Economic Position of Russia During the First World War. Moscow,
1973.
Siegelbaum, L.H. The Politics of Industrial Mobilization in Russia, 1914-1917. New
York, 1984.
Silberling, N.J., "Financial and Monetary Policy of Great Britain During the
Nepoleonic Wars," QuarterlyJournalof Economics 38 (1923-24).
Silverman, D.P. ReconstructingEurope After the Great War. Cambridge, Mass., 1982.
Simmons, R.R. The Strained Alliance. New York, 1975.
Skalweit, A. Die deutsche Kriegsnährungswirtschaft. Berlin, 1927.
Sked, A., ed. Europe's Balance of Power 1815-1848. London, 1979.
The Survival of the Habsburg Empire: Radetsky, the Imperial Army and the Class
.

War, 1848. London, 1979.

Slessor, J. Strategy for the West. London, 1954.
Smith, D.M., "National Interest and American Intervention, 1917: An Historical
Appraisal," Journalof American History 52 (1965).
.
The Great, Departure: The United States and World War I, 1914-1920. New
York, 1965.
Smith, G. Morality, Reason and Power: American Diplomacy in the Carter Years. New
York, 1986.
Smith, M., et al. Asia's New Industrial World. London, 1985.
Britsh Air Strategy Between the Wars. Oxford, 1984.
.

Smith, T. Political Change and Modern Development in

1868-1880. Stanford, Calif., 1955.
Japan:Government Enterprise
.
The Pattern of Imperialism: The United States, Great Britain and the Late-
Industrializing World Since1815. Cambridge, 1981.
Snyder, J. The Ideology pf th Offensive. Ithaca, N.Y, 1984.
Snyder, J.C., and S.F. Èeg edviimiting Nuclear Proliferation.
Cambridge, Mas s.,
1985.
Solomon, R.H., ed. The China Fac o-American Relations'and the Global Scene.
Englewood Cliffs, N.J., 1981.
Sombart, W. Krieg und Kapitalismus. Munich, 1913.
Sontag, R.J.A Broken World, 1919-1.939. New York, 1971.
Spanier, J.W. American Foreign Policy Since World War II. London, 1972 edn.
Spector, R.H. Eagle Against the Sun: The American War with
Japan. New York, 1985.

757
I
I
 I

Speer, A. Inside the Third Reich. New York, 1982. edn.

Spiers, E.M. The Army and Society 1815-1914. London, 1980.
Sprout, H., and M. Sprout. The Rise of American Naval Power, 1776-1918. Princeton,
edn.
N.J., 1946
Spulber, N. The State and Economic Development in Eastern Europe. New York,
1966.
Stares, P., "The Modernization of the French Strategic Nuclear Force," Journalof the
Royal United Services Institute forDefence Studies 125 (1980).
Starr, H. Henry Kissinger: Perceptions of International Politics. Lexington, Ky., 1982.
State of the World Economy, The. Cambridge, Mass., 1982.
Stavrianos, L.S. Global Rift: The Third World Comes of Age. New York, 1981.
Steel, R. Pax Americana. New York, 1977.
Steele, J. Soviet Power. New York, 1984.
Steinberg, J., "The Copenhagen Complex," Journalof Contemporary History 1
(1966).
Steinbrunner, D.D., and LV. Segal, eds. Alliance Security: NATO and the No-First-Use

Question. Washington, D.C., 1983.

Steiner, Z.S. Britain and the Origins of the First World War.London, 1977.
.
The Foreign Office and Foreign Policy, 1898-1914. Cambridge, 1969.
Stella, D. Crisis and Continuity: The Economy of Spanish Lombardy in the
Seventeenth Century. Cambridge, Mass., 1979.
Stoakes, G. Hitler and the Questfor World Dominion: Nazi Ideology and Foreign
Policy in the 1920s. Leamington Spa, 1986.
Stockholm International Peace Research Institute. The Arms Race and Arms Control.
London, 1982.
Stoessinger, J.G. Nations in Darkness: China, Russia and America. New York, 1978.
Stokesbury, J.L. A Short History of World War I. New York, 1981.
Stone, L. The Causes of the English Revolution 1529-1642. London, 1972.
Stone, N. Europe Transformed 1878-1919. London, 1983.
.
The Eastern Front 1914-1917. London, 1975.
Stork-Penning, J.G., "The Ordeal of the States: Some Remarks on Dutch Politics
During the War of the Spanish Succession," Acta Historiae Neerlandica 2 (1967).
Storry, R. A. History of Modern Japan. Harmondsworth, Mddsx., 1982 edn.
.

Japan and the Declme of the West in Asia 1894-1943. London, 1979.
Stoye, J.W. Europe Unfolding 1648-1688. London, 1969.
The Siege of Vienna. London, 1964.
.

Strachan, H. European Armies and the Conduct of War. London, 1983.

Wellington's Legacy: The Reform of the British Army, 1830-1854. Manchester,
.

1984.
Stradling, R.A., "Catastrophe and Recovery: The Defeat of Spain 1639-.43," History
64 (1979).
Europe and the Decline of Spain: A Study of the Spanish System, 1580-1720.
.

London, 1981.
Strengthening Conventional Deterrence in Europe: PrgghŠWthe 1980s..New York,
1983.
Strode, D.L., "Arms Control and Sino-Soviet Reg¢ions," Orbis 28 (1984).
Stueck, W.W. The Road to Confrontation. Chapéf Hill, N.C., 1981.
Sullivan, L., "A New Approach to Burden-Sharing," Foreign Policy 60 (1985).
Summers, H.G. On Strategy: A Critical Analysis of the Vietnam War. New York, 1972.
Summer, B.H. Peter the Great and the Emergence of R.ussia. London, 1940.
Russia and the Balkans 1870-1880. London, 1937.
.

758
 Sutter, R. China Watch: Toward Sino-American Reconciliation. Baltimore, 1978.
Svennilson, I. Growth and Stagnation in the European Economy. Geneva, 1954.
Symcox, G. The Crisis of French Sea Power 1689-1697. The Hague, 1974.
Syrett, D. Shipping and the American War 1775-83. London, 1970.
Szamuely, T. The Russian Traditions, London, 1974.
Taagepera, R., "Growth Curves of Empires," General Systems 13 (1968).
"Size and Duration of Empires: Systematicsof Size," Social Science Research 7
,

(1978).
Taborsky, E. Communist Penetration of the Third World. New York, 1963.
albott, S. Deadly Gambits: The Reagan Administration and the Stalemate in Nuclear
Arms Control. New York, 1984.
Tamborta, A., "The Rise of Italian Industry and the Balkans,"
Journalof European
Economic History 3 (1974).
Taubman, W Stalin's American Policy: Prom Entente to Détente to Cold War. New
York, 1982.
Taylor, A.J.P. The Origins of the Second World War. Harmondsworth, Mddsx., 1964
edn.
The Struggle forMastery in Europe 1848-1918. Oxford, 1954.
.

The Trouble-Makers: Dissent over Poreign Policy, 1789-1939. London, 1969 edn.
.

Taylor, J. Shadows of the Rising Sun: A Critical View of the

"JapaneseMiracle." New
York, 1984.
Taylor, R. The Sino-Japanese Axis. New York, 1985.
Taylor,T. Munich: The Price of Peace. New York, 1979.
Teichova, A. An Economic Background to Munich. Cambridge, 1974.
Thies, J. Architekt der Weltherrschaft: Die "Endziele" Hitlers. Düsseldorf, 1976.
Thiry, J. La Guerre d'Espagne. Paris, 1966.
Thomas, H. History of the World. New York, 1979 edn.
Thompson, E.P. Zero Option. London, 1982.
and D. Smith, eds. Protest and Survive. Larmondsworth,
, Mddsx., 1980.
Thompson, I.A.A. War and Government in Habsburg Spain 1560-1620. London,
1976.
Thompson, J.W. Italian Civil and Military Aircraft 1930-1935. Fallbrook, Calif., 1963.
Thomson, D. Europe Since Napoleon. Harmondsworth, Mddsx., 1966 edn.
The Aims of History. London, 1969.
.

Thorne, C. The Issue of War: States, Societies, and the Far Eastern Conflict of 1941-
1945. London, 1985.
The Limits of Foreign _Policy:The West, the League and the Far Eastern
Crisis of
.

1931-1933. London, 1972.

Thornton, A.P. The Imperial Idea and Its Enemies. London, 1966.
Thornton, R.C. The Bear and the Dragon. New York, 1972.
Thucydides. The Peleponnesian War. Harmondsworth, Mddsx., 1954 edn.
Thurow, L. The Zero-Sum Society. New York, 1980.
Tilly, C., ed. The Formgian of¾e National States in Western Europe. Princeton,
1975.
N.J.,
Toby, R.P. State and Diplomøby Early.Modern Japan. Princeton, N.J., 1984.
Tocqueville, A. de. Democracy in Agsa, 2 vols. New York, 1945 edn.
Tokes, R.L. Euro-Communism and Diante. New York, 1978.
Toland, J. No Man's Land: The Story of 1918. London, 1980.
Tomlinson, B.R., "The Contraction of England: National Decline and the Loss of
Empire," Journalof Imperial and Commonwealth History 11
The Political Economy of the Raj 1914-1947. Cambridge, 1979.
.
(1982).

759

.4.
. .
d'hill
bl?ilWilt' .
.i
ik .likithãI.IIELF-EMIA MII 11 .ig i i. pull li
. mm I -------------•=---
 l
I

Towle, P., "The European Balance of Power in 1914," Army Quarterlyand Defense '

Journal 104 (1974).

Toynbee, A.J.,and F.T. Ashton-Gwatkin, eds. The World in 1939. London, 1952.
Trachtenberg, M. Reparation in World Politics: Prance and European Diplomacy
1916-1923. New York, 1980.
Trask,- D.E The War with Spain in 1898. New York, 1981.
Trebilcock, C. The Industrialization of the Continental Powers 1780-1914. London,
1981.
Treverton, G.F. Making the Alliance Work: The United States and Europe. Ithaca,
N.Y., 1985.
Tuchman, B.W. Stilwell and the American Experience in China. New York, 1971.
Tucker, N.B. Patterns in the Dust: Chinese-American Relations and the Recognition
Controversy, 1949-50. New York, 1983.
Tucker, R.W., "Swollen State, Spent Society: Stalin's Legacy to Brezhnev's Russia,"
Poreign Affairs 60 (1981-82).
The Purposes of American Power. New York, 1981.
.

Tunstall,.B. Willia=m Pitt, Earl of Chatham. London, 1938.

Turner, L.C.F. Origins of the First World War. London, 1970.
Ulam, A. Dangerous Relations: The Soviet Union in World Politics 1970-1982. New ,

York, 1983.
Expansion and Coexistence: The History of Soviet Foreign Policy 1917-1973.
.

New York, 1974.

Ungar, S.J.,ed. Estrangement: America and the World. New York, 1985.
van der Wee, H., "Monetary, Credit and Banking Systems," The Cambridge Economic
History of Europe, vol. v. Cambridge, 1977.
Van Ness, P. Revolution and Chinese Foreign Policy. Berkeley, Calif., 1971.
Varg, P.A. Missionaries, Chinese, and·Diplomats... 1890-1952. Princeton, N.J., 1952.
Vatter, H.G. The Drive to Industrial Maturity: The U.S. E conomy, 1860-1914:
Westport, Conn., 1975 edn.
Vernadsky, G. The Tsardom of Muscovy, 1547-1682. New Haven, Conn., 1969.
Viljoen, S. Economic Systems in World History. London, 1974.
Vogel, B. Deutsche Russlandpolitik, 1990-1906. Düsseldorf, 1973.
Vogel, E.F. Japanas Number one: Lessons forAmerica. New York, 1980 edn.
, "Pax Nipponica?," Poreign Affairs 64 (1986).
Volcker, K.-H. Die deutsche Luftwaffe 1933-1939. Stuttgart, 1967.
Wagenfuhr, R. Die deutsche Industrie im Kriege 1939-1945. Berlin, 1963.
Waite, RA.L. Vanguard of Nazism: The Free Corps Movement in Postwar Germany.
Cambridge, Mass., 1952.
Waites, N., ed. Troubled Neighbours: Franco-British Relations in the Twentieth
Century. London, 1971.
Walden, P. The Short Victorious War: A History of the Russo-Japanese War, 1904-5.
New York, 1974.
Walker, G.J.Spanish Politics and Imperial Trade 1700-478;9. Blıomington, Ind., 1979.
Waller, B. Bismarck at the Grossroads: The Reorientation of Cednan Foreign Policy
After the Congress of Berlin 1878-1880. London, Ï 9Ÿ4.
Waller stein, L The Modern World Systern, 2 voli date. London, 1974-198 0.
Waltz, K. Man, the State and War. New York, 1959.
Waltz, K.N., "Toward Nuclear Peace," Wilson Center, International Security Studies,
Working Paper 16.
Wandycz, P. France and Her Eastern Allies 1919-1925. Minneapolis, 1962.
. The Twilight of the French Eastern Alliances, 1926-1936, forthcoming.

760
Wangermann, E. The Austrian Achievement. New York, 1973.
Waters, A. Britain's Industrial Renaissance. London, 1986.
Watson, M.S. Chief of Staff· Pre-War Plans and Preparations. Washington, D.C., 1950.
Watt, D.C. Too Serious a Business: European Armed Forces and the Approach of the
Second World War. London, 1975.
Webber, C., and A.Wildavsky. A History of Taxation and Expenditure in the Western
World. New York, 1986.
Weber, E. The Nationalist Revival in Prance, 1905-1916. Berkeley, Calif., 1959.
Webster, C.K. The Foreign Policy of Castlereagh, 1812-1815: Britain and the
Reconstruction of Europe. London, 1931.
Wedgewood, C.V. The Thirty YearsWar. London, 1964 edn.
Wegs, J.R. Europe Since 1945., 2nd edn. New York, 1984.
Wehler, H.-U. Bismarck und der Imperialismus. Cologne, 1969.
Weigley, R.E History of the United States Army. Bloomington, Ind., 1984 edn.
The American Way of War: A History of the United States Military Strategy and
.

Policy. Bloomington, Ind., 1977 edn.

Weinberg, G. The Foreign Policy of Hitler's Germany, 2 vols. Chicago, 1970, 1980.
Weinberger, C. Rep ort of the Secretary of Defense Caspar W Weinberger to the
Congress on Fiscal Year 1984 Budget.Washington, D.C., 1983.
"U.S. DefenseStrategy," Foreign Affairs 64 (1986).
,

Weller, J. Wellington in the Peninsula. London, 1962.

Wells, S.E, "Sounding the Tocsin: NSC-68 and the Soviet Threat," International
Security 4 (1979).
Wendt, B.J.,"Freihandel und Friedenssicherung: Zur Bedeutung des Cobden-Vertrags
von 1860 zwischen England und Frankreich," Vierteljahresschrift für Sozial-und
Wirtschaftsgeschichte 61 (1974).
Wernham, R.B. Before the Armada: The Growth of English Foreign Policy 1485-1588.
London, 1966.
.
The Making of Elizabethan Poreign Policy 1588-1603. Berkeley, Calif., 1980.
Wesson, R.G. State Systems: International Relations: Politics and Culture. New York,
1978.
Westwood, J.N. Russia Against Japan, 1904-5: A New Look at the
Russo-Japanese
War. London, 1986.
Whelan, J.G. World Comm'unism, 1967-1969: Soviet Attempts to Reestablish Control.
Washington, D.C., 1970.
Whetten, L.L Germany's Ostpolitik. London, 1971.
"The Mediterranean Threat," Survival 8 (1980).
White, J.A. The Diplomacy of the Russo-Japanese War. Princeton, N.J., 1964.
Whittam, J. The Politics of the Italian Army 1861-1918. London, 1977.
Wight, M. Power Politics. Harmondsworth, Mddsx., 1979.
Wildman, A.K. Th'e EWd of the Rusgian Imperial Army. Princeton,
Wilkinson, E. Misundergand
N.J.,1980.
Skropeversus Japan.Tokyo, 1981.
Williams, E.N. The Andatik 'in

Europe 1648-1789. Harmondsworth, Mddsx.,

1979 edn. A
Williams, G. The Expansioil å o ¥¾ the Eighteenth Century. London, 1966.
Williams, J. The Home Fronts: Brita ancepd Germany, 1914-1918. London,
1972.
Williams, J.B. British Commercial Policy and Trade Expansion 1750-1850. Oxford,
1972.
Williams, P. The Tudor Regime. Oxford, 1979.
Williams, W A. The Roots of the Modern American Empire. New York, 1969.

761
 I
I

I
I

Willmotc, H.P. Empires in the Balance. Annapolis, Md., 1982.

Wilson, A.M. French Poreign Policy During the Administration of Cardinal Fleury.
Cambridge, Mass., 1936.
Wilson, C.H., ed. Economic History and the Historian: Collected Essaya London,
1969.
Anglo-Dutch Commerce and Finance in the Eighteenth Century. Cambridge, 1966
.

repnnt.
The Dutch Republic and the Civilization of the Seventeenth Century. London,
.

1968.
The Transformation
. of Europe 1558-1648. London, 1976.
Wimbush, W.E., ed. Soviet Nationalities in Strategic Perspective. New York, 1985.
Windelband, W. Bismarck und die europäischen Grossmächte 1878-85. Essen, 1940.
Windsor, P. German Reunification. London, 1969.
Winter, J.M., ed War and Economic Development. Cambridge, 1975.
Wittek, P. The Rise of the Ottoman Empire. London, 1938.
-
Wittram, R. Peter I. Czar und Kaiser, 2 vols. Göttingen, 1964.
Wolf, A. A History of Science, Technology and Philosophy in the Sixteenth and
Seventeenth Centuries. New York, 1935.
Wolf, J.B. Louis XIV London, 1968.
The Emergence of the Great Povers 1685-1715. New York, 1951.
.

Toward a European Balance of Power 1620-1715. Chicago, 1970.

.

Wolfe, M. The Piscal System of Renaissance France. New Haven, Conn., 1972.
Wolfe, T. Soviet Power and Europe, 1945-1970. Baltimore, Md., 1970.
Wolfers, A. Britain and France Between Two Wars. New York, 1966 edn.
Woodruff, W. America's Impact on the World: A Study of the Role of the United States
in the World Economy 1750-1970. New York, 1973.
.
Enpact of Western Man: A Study of Europe's Role in the World Economy 1750-
1960. New York, 1967.
Woods, J. (pseudonym), "The Royal Navy Since World War II," U.S. Naval Institute
Proceedings 108 (1982).
Woodward, D.R. Lloyd George and the Generals. Newark, N.J.,.1983.
Wright, G. The Ordeal of Total War, 1939-1945. New York, 1968.
Wright, Q. A Study of War. Chicago, 1942.
Yahuda, M.B. China's Role in World Affairs. New York, 1978.
Yang, L-S. Money and Credit in China. Cambridge, Mass., 1952.
Yardley, H. The American Black Chamber. New York, 1931.
Yonoguke, N., and A. Iriye, eds. The Origins of the Cold War in Asia. New York,
1977.
Yost, D.S. France and Convertional Defense in Central Europe. Boulder,CoL, 1985.
"France's Deterrent Posture," Adelphi Papers 194 and 195 (1985).
Young, J.W. Britain, France and the Unity of Europe 1945-51. Leicester, 1984. '

Young, L.K. British Policy in China 1895-1902. Gj¢ferd, 1970.

Young, R.J. In Command of France: French Foreign Pdyand filitary Planning
1933-1940. Cambridge, Mass., 1978.
Ziemke, E.F. Stalingrad to Berlin: The German Defeat in the Ë¿st 1942-1945.
Washington, D.C., 1968. ·

Zuckerman, S. Nuclear Illusion and.Rea ty. Loidon, 1982.

762 -
I
i

I
i

i .
I

I
I

mi
 I

I
I

I
i

I.

II
I

II
I

I
i

i
I
I
I

I
I

i
I
I

I
I
i
I