EDB305U

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2382

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1379
TRK HALK fiR
Yazarlar
Yrd.Do.Dr. Halil brahim fiAHN (nite 1-3)
Prof.Dr. Abdurrahman GZEL (nite 4-7)
Prof.Dr. Ali Berat ALPTEKN (nite 8-10)
Editrler
Prof.Dr. Ali DUYMAZ
Yrd.Do.Dr. idem KARA
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2011 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr Yardmcs
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
retim Tasarmcs
Do.Dr. Cemil Ulukan
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
lme Deerlendirme Sorumlusu
r.Gr.Dr. Asl Bykerflen
Kitap Koordinasyon Birimi
Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Trk Halk fiiiri
ISBN
978-975-06-1056-1
1. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 7.800 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Eyll 2011
iii
indekiler
indekiler
nsz ............................................................................................................
xi
Trk Halk fiiirinin Kkeni, Geliflimi ve Genel zellikleri....
HALK fiR ..................................................................................................

HALK fiRNN KKEN .............................................................................
Trenler ve fiiir ............................................................................................
fieylan / filen ..............................................................................................
Sgr .........................................................................................................
Yu...........................................................................................................
HALK fiRYLE LGL YAZILI KAYNAKLARDA GEEN LK fiARLER VE
fiRLER .........................................................................................................
Uygur Dnemi...............................................................................................
Karahanl Dnemi .........................................................................................
Dvn Lgatit-Trk ve Halk fiiiri ........................................................
HALK fiRNN TEMEL ZELLKLER ........................................................
fiekil ..............................................................................................................
Tema ..............................................................................................................
Dil ve slup ..................................................................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
3
6
8
8
8
9
10
11
11
12
16
16
19
20
23
25
26
27
27
28
Trk Halk fiiirinde Tr ve fiekil ............................................. 30

HALK fiRNDE NAZIM fiEKL VE NAZIM TR .....................................
Nazm fiekli ..................................................................................................
Nazm Tr ..................................................................................................
ANONM HALK fiRNDE fiEKL VE TR ..................................................
Mani ..............................................................................................................
Trk ............................................................................................................
At ................................................................................................................
Ninni .............................................................................................................
Tekerleme .....................................................................................................
Bilmece .........................................................................................................
fiIK fiRNDE fiEKL VE TR .....................................................................
Heceli Nazm fiekilleri .................................................................................
Mani ........................................................................................................
Koflma ......................................................................................................
Destan ......................................................................................................
1. NTE
31
31
32
33
33
34
34
35
35
35
36
36
36
36
37
2. NTE
iv
indekiler
Heceli Nazm Trleri ....................................................................................

Gzelleme................................................................................................
Koaklama ...............................................................................................
Tafllama ....................................................................................................
At .........................................................................................................
Varsa ....................................................................................................
Semai ......................................................................................................
Destan .....................................................................................................
Aruzlu Nazm fiekilleri .................................................................................
Divan ......................................................................................................
Selis .........................................................................................................
Semai ......................................................................................................
Kalender ................................................................................................
Satran ....................................................................................................
Vezn-i her ............................................................................................
DN-TASAVVUF HALK fiRNDE fiEKL VE TR .....................................
Nazm fiekli ..................................................................................................
Divan Edebiyatna Ait Ortak Nazm fiekilleri .......................................
Trk Halk Edebiyatna Ait Ortak Nazm fiekilleri .................................
Nazm Tr ..................................................................................................
Allah Hakknda Yazlan Trler...............................................................
Peygamber Hakknda Yazlan Trler.....................................................
slamn Befl fiart Hakknda Yazlan Nazm Trleri..............................
Din ve Tasavvuf Yolunun Bykleri Hakknda Yazlan Trler ...........
Din nan ve Tasavvuf Dflncelerle lgili Yazlan Trler .................
zet ..............................................................................................................
Kendimizi Snayalm......................................................................................
3. NTE
37
37
38
38
38
38
38
38
39
39
39
40
40
40
40
40
40
41
42
43
43
44
45
45
46
49
52
53
53
54
Anonim Halk fiiiri .................................................................... 56

ANONM HALK fiRNDE MAN..................................................................
Mani ...............................................................................................................
Maninin fiekil/Yap ve Tr zellikleri .........................................................
Manilerin Tasnifi............................................................................................
Yaplarna Gre Maniler ...............................................................................
Dz / Tam Mani......................................................................................
Kesik / Cinasl Mani................................................................................
Yedekli / Artk Maniler ...........................................................................
Konularna Gre Maniler .............................................................................
Kullanm Alanlarna Gre Maniler ...............................................................
ANONM HALK fiRNDE TRK...............................................................
57
57
58
60
60
60
60
60
61
61
62
indekiler
Trk..............................................................................................................
Trknn fiekil/Yap ve Tr zellikleri ......................................................
Trklerin Tasnifi..........................................................................................
Konularna ve Kullanm Alanlarna Gre Trkler...............................
Yaplarna Gre Trkler .......................................................................
Ezgilerine Gre Trkler ........................................................................
ANONM HALK fiRNDE AIT ..................................................................
At .................................................................................................................
Atlarn fiekil/Yap ve Tr zellikleri.........................................................
Atlarn Tasnifi .............................................................................................
ANONM HALK fiRNDE TEKERLEME.......................................................
Tekerleme ......................................................................................................
Tekerlemelerin fiekil/Yap ve Tr zellikleri..............................................
Tekerlemelerin Tasnifi ..................................................................................
ANONM HALK fiRNDE NNN.................................................................
Ninni ..............................................................................................................
Ninninin fiekil/Yap ve Tr zellikleri ........................................................
Ninnilerin Tasnifi...........................................................................................
Konularna Gre Ninniler .......................................................................
Yaplarna Gre Ninniler ........................................................................
ANONM HALK fiRNDE BLMECE............................................................
Bilmece ..........................................................................................................
Bilmecelerin fiekil/Yap ve Tr zellikleri..................................................
Bilmecelerin Tasnifi.......................................................................................
Konularna Gre Bilmeceler .........................................................................
Yaplarna Gre Bilmeceler ..........................................................................
zet................................................................................................................
62
62
63
63
64
64
65
65
66
67
68
68
69
71
72
72
73
75
75
76
77
77
77
80
80
81
83
85
86
86
87
Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnn Oluflumu, Geliflimi ve

Orta Asyadaki Temsilcileri.................................................... 88
DN-TASAVVUF TRK EDEBYATI KAVRAMI ......................................
Bu Edebiyat Oluflturan Unsurlar .................................................................
Fikir Kayna ..........................................................................................
Hedef Kitlesi ............................................................................................
Asl Temalar............................................................................................
Kadrosu ..................................................................................................
Kaynaklar................................................................................................
TASAVVUF KAVRAMINA VE TRKLERDE TASAVVUFUN
OLUfiUMUNA KISA BR BAKIfi ..................................................................
89
90
90
92
92
93
93
93
4. NTE
vi
indekiler
Tasavvuf Kavram..........................................................................................
Trklerde Tasavvufun Oluflumu ve Geliflimi...............................................
DN-TASAVVUF TRK EDEBYATININ ORTA ASYA SAHASINDAK
TARH SEYRNE KISA BR BAKIfi ..............................................................
DNEMN BELL BAfiLI MUTASAVVIFLARI................................................
Ahmed Yesev ...............................................................................................
Sleyman Hakim Ata ....................................................................................
fih smil Safav Hatay................................................................................
Devlet Mehmed zd .................................................................................
Mahdumkulu ................................................................................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
5. NTE
97
98
98
101
102
102
103
104
106
107
108
108
109
Anadoluda Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnn

Bafllangc ve XIII.-XIV. Yzyllardaki Temsilcileri .............. 110
ANADOLU SAHASINDA TASAVVUF DfiNCENN BAfiLANGICINA
KISA BR BAKIfi ............................................................................................
XIII. YZYILDA DN-TASAVVUF TRK EDEBYATI VE
TEMSLCLER ................................................................................................
Ynus Emre ...................................................................................................
XIV. YZYILDA DN-TASAVVUF TRK EDEBYATI VE
TEMSLCLER ................................................................................................
Abdal Ms ....................................................................................................
Kaygusuz Abdal.............................................................................................
Said Emre.......................................................................................................
zet................................................................................................................
6. NTE
93
95
111
112
113
116
116
117
120
121
123
124
124
125
XV.-XVII. Yzyllarda Din-Tasavvuf Trk Edebiyat ......... 126

XV. YZYILDA DN-TASAVVUF TRK EDEBYATI
VE TEMSLCLER ..........................................................................................
Hac Bayram Vel .........................................................................................
Eflrefolu Rm .............................................................................................
Sleymn elebi............................................................................................
Kemal mm..................................................................................................
Emir Sultan ....................................................................................................
127
128
129
130
131
132
vii
indekiler
Dede mer Rflen ......................................................................................

XVI. YZYILDA DN-TASAVVUF TRK EDEBYATI
VE TEMSLCLER ..........................................................................................
Aziz Mahmud Hdy ...................................................................................
Vhib mm .................................................................................................
Pr Sultan Abdal ...........................................................................................
Kul Himmet ..................................................................................................
Muhyiddin Abdal .........................................................................................
XVII. YZYILDA DN-TASAVVUF TRK EDEBYATI
VE TEMSLCLER ..........................................................................................
dem Dede ..................................................................................................
Sinan mm ..................................................................................................
Niyz-i Msr..................................................................................................
Kul Nesm .....................................................................................................
flk Virn ....................................................................................................
zet................................................................................................................
133
134
135
137
137
138
139
139
140
141
141
142
143
144
147
148
148
149
XVIII.-XX. Yzyllarda Din-Tasavvuf Trk Edebiyat ....... 150

XVIII. YZYILDA DN-TASAVVUF TRK EDEBYATI
VE TEMSLCLER ..........................................................................................
Bursal smil Hakk ....................................................................................
Erzurumlu brahim Hakk .............................................................................
Ceml .....................................................................................................
skdarl Hflim .....................................................................................
Kul fikr ...............................................................................................
Nash .....................................................................................................
Seny .....................................................................................................
Mehd ......................................................................................................
Mahv ......................................................................................................
XIX. YZYILDA DN-TASAVVUF TRK EDEBYATI
VE TEMSLCLER ..........................................................................................
Seyrn ..........................................................................................................
Trb ...........................................................................................................
Slih Baba .....................................................................................................
Bitlisli Mfltk Baba .....................................................................................
Kbrsl flk Kenz .......................................................................................
XX. YZYILDA DN-TASAVVUF TRK EDEBYATI VE
TEMSLCLER ...............................................................................................
Edb Harb ..................................................................................................
151
152
153
153
153
153
154
154
154
154
154
155
156
156
157
157
159
160
7. NTE
viii
indekiler
Mihrb ..........................................................................................................
Mehmet Nuri ................................................................................................
Yozgatl Hzn .............................................................................................
flk Molla Rahim .........................................................................................
Dern ...........................................................................................................
Stk ...............................................................................................................
Konyal Mehmet Yakc.................................................................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
8. NTE
160
161
161
162
162
162
163
165
166
167
168
168
169
flk fiiirinin Oluflumu, Geliflimi ve XVI. Yzyldaki

Temsilcileri............................................................................... 170
fiIK fiRNE GRfi.......................................................................................
OZAN VE fiIK KAVRAMLARI ZERNE ....................................................
fiIK fiRNN ZELLKLER ........................................................................
fiIK fiRNN KAYNAKLARI .......................................................................
Szl Kaynaklar.............................................................................................
Yazl Kaynaklar ............................................................................................
Cnkler ...................................................................................................
Tezkireler .................................................................................................
Seyahatnmeler .......................................................................................
Menakbnmeler......................................................................................
Dvn Lgtit-Trk ...............................................................................
fiIK OLMANIN BAZI SEBEPLER................................................................
Bade erek flk Olma.................................................................................
Usta rak liflkisiyle flk Olma ...................................................................
Kendi Kendine flk Olma............................................................................
flk Meclislerini Takip Ederek flk Olma ..................................................
Sazl ve Szl Ortamn Etkisiyle flk Olma................................................
Yoksulluk, flsizlik, Hastalk, vb. Durumlarn Etkisiyle flk Olma ...........
Sevda Yznden flk Olma.........................................................................
Vatan zlemi Yznden flk Olma............................................................
Mill Duygularn Etkisiyle flk Olma...........................................................
Kaltm (Irsiyet) Yoluyla flk Olma .............................................................
fiIKLARIN SINIFLANDIRILMASI..................................................................
Eitim Durumlarna Gre .............................................................................
Yetifltikleri evreye Gre..............................................................................
Yetifltikleri Blgelere Gre flklar...............................................................
Dou Anadolu Blgesi............................................................................
171
172
172
173
173
173
173
174
174
174
174
175
175
175
175
176
176
176
176
176
176
176
177
177
177
178
178
ix
indekiler
Anadolu Blgesi..................................................................................
Akdeniz Blgesi (ukurova) .................................................................
Karadeniz Blgesi ...................................................................................
Marmara Blgesi......................................................................................
fiIK FASILLARI ............................................................................................
fiIK KOLLARI ..............................................................................................
fiIKLAR BAYRAMI VE fiIKLAR fiLEN ...................................................
XII. YZYILDAN XVI. YZYILIN SONUNA KADAR fiIK fiR VE
NEML TEMSLCLER.................................................................................
XII. Yzyl flklar ve zellikleri.................................................................
XIII. Yzyl flklar ve zellikleri ...............................................................
XIV. Yzyl flklar ve zellikleri ...............................................................
XV. Yzyl flklar ve zellikleri.................................................................
XVI. Yzyl flklar ve zellikleri ...............................................................
Armutlu ....................................................................................................
Bahfli ........................................................................................................
rpanl ....................................................................................................
Geda Musl ..............................................................................................
Hayal .......................................................................................................
Krolu ....................................................................................................
Kul Mehmed ............................................................................................
Ozan.........................................................................................................
ksz Dede.............................................................................................
zet................................................................................................................
178
178
179
179
179
179
182
183
183
183
184
184
184
185
185
185
185
185
185
186
186
186
187
189
190
190
191
XVII. ve XVIII. Yzyllarda flk fiiiri..................................... 192

XVII. YZYIL fiIKLARI VE ZELLKLER..................................................
XVII. YZYIL fiIKLARI VE Z BIRAKAN TEMSLCLER ..........................
flk mer......................................................................................................
Erciflli Emrah..................................................................................................
Gevher ..........................................................................................................
Karaca Olan .................................................................................................
Karacaolann fiiirlerinde Geen Tarih Olaylar ..................................
Dier Karaca Olanlar ............................................................................
Benli Ali .........................................................................................................
Kayk Kul Mustafa .....................................................................................
Krolu ..........................................................................................................
Kulolu ..........................................................................................................
ksz flk.....................................................................................................
193
194
194
196
198
200
201
202
204
204
204
204
205
9. NTE
indekiler
XVIII. YZYIL fiIKLARI VE ZELLKLER ................................................

XVIII. YZYIL fiIKLARI VE NEML TEMSLCLER ................................
Abd................................................................................................................
gh ..............................................................................................................
flk Ahmed ...................................................................................................
flk Ali .........................................................................................................
flk Badad ................................................................................................
flk Dern....................................................................................................
flk Halil .......................................................................................................
flk Nigr .....................................................................................................
Levn...............................................................................................................
Talib ..............................................................................................................
zet................................................................................................................
10. NTE
205
205
205
206
206
206
206
206
206
206
206
207
208
210
211
211
212
XIX. ve XX. Yzyllarda flk fiiiri......................................... 214

XIX. YZYIL fiIKLARI VE ZELLKLER...................................................
XIX. YZYIL fiIKLARI VE NEML TEMSLCLER ..................................
Bayburtlu Zihn .............................................................................................
ldrl flk fienlik.........................................................................................
Dadalolu ......................................................................................................
Dertli ..............................................................................................................
Erzurumlu Emrah ..........................................................................................
Seyrn ...........................................................................................................
Smmn ........................................................................................................
XX. YZYIL fiIKLARI VE ZELLKLER ....................................................
XX. YZYIL fiIKLARI VE NEML TEMSLCLER....................................
Dou Anadolu Blgesi..................................................................................
flk Murat obanolu ............................................................................
Anadolu Blgesi........................................................................................
flk Veysel fiatrolu ..............................................................................
ukurova Blgesi ..........................................................................................
flk Osman (Taflkaya) Feymn ............................................................
zet................................................................................................................
215
216
216
217
218
219
220
222
223
223
224
224
224
225
225
228
228
230
232
233
233
234
nsz
nsz
Trk halk fliiri uzun bir tarihsel dnem, genifl bir corafya ve farkl dnya grfllerinin etkisiyle oluflmufltur. Bu kitap, Trk halk fliirinin sahip olduu bu genifl
ereveyi izebilmek adna, konuyu odaktan ele almaktadr: fiiir trleri ile fliirlerin tr ve flekil zellikleri; fliirin oluflturucu felsefi kaynaklar ve fliirin gelifltii
blgeler ve temsilcileri. Kitabn on nitesi de bu sistematie gre hazrlanmfltr.
Kitabn ilk iki nitesi genel tantm niteliinde olup Trk halk fliirinin tarihsel
geliflimi, halk fliiriyle ilgili terimler ve kelimelerin kkeni ve fliir trlerinin biim
zellikleri zerinedir.
nc nitede anonim halk fliiri konusu ifllenmektedir. Anonim fliir trleri
arasnda yer alan mani, trk, at, tekerleme, ninni ve bilmece, konu, biim zellikleri ile incelenmekte, tre iliflkin snflamalar listelenmektedir.
Kitabn 4.-7. nitelerinde din-tasavvuf Trk edebiyat incelenmektedir. Konu
ncelikle, fliirin Orta-Asyadaki oluflumu ve ilk temsilcileriyle, daha sonra ise yzyllara gre ele alnmaktadr. Bu nitelerde din-tasavvuf Trk edebiyatnn temel
terimleri, temel kurallar, kaynaklar, ilk mutasavvflar ve eserleri hakknda bilgilere yer verilmektedir.
Kitabn son nitesi halk fliirinin bir dier bir nemli kolu olan flk fliiri zerinedir. Konunun incelenmesine, flk fliirinin gelifltii Orta Asyadan bafllanarak
trn terimleri, kaynaklar, ilgili etkinlikler, usta-rak iliflkisine dayal bu gelenekteki flk kollar tantlarak bafllanmaktadr. Takip eden nitelerde ise konu yzyllara gre yaplmfl bir snflama iinde, flk yetifltiren yreler, flk biyografileri ve
eserlerinin tantmyla geniflletilmektedir.
Kitabn yazarlar ve editrleri olarak halk fliirini tm ynleriyle tantmaya alfltmz kitabmzda ne yazk ki fliir rneklerine olduka az yer verilmifltir. flte bu
kitabn sizlerde, fliir geleneimizin zenginliini grerek trn gzel rneklerine
ulaflma ve hatta yaratma arzusu uyandrmasn diliyoruz.
Editrler
Prof.Dr. Ali DURMAZ
Yrd.Do.Dr. idem KARA
xi
TRK HALK fiR
Amalarmz
N
N
N
N
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Halk fliiri kavramn tanmlayabilecek;
Halk fliirinin kkenini aklayabilecek;
Halk fliirinin ilk terimlerini tanyacak, ilk flairlerini listeleyebilecek ve fliirlerini deerlendirebilecek;
Halk fliirinin temel zelliklerini analiz edebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Halk fiiiri
Kam
fiaman
Bahfl
Ozan
l
Kafiye
Nazm Birim
indekiler
Trk Halk fiiiri
Trk Halk fiiirinin

Kkeni, Geliflimi ve
Genel zellikleri
HALK fiR
HALK fiRNN KKEN
HALK fiRYLE LGL LK TERMLER,
fiARLER VE fiRLER
HALK fiRNN TEMEL
ZELLKLER
Trk Halk fiiirinin Kkeni,

Geliflimi ve Genel zellikleri
HALK fiR
Halk fliirinin kavramnn ierii konusunda arafltrmaclar arasnda baz farkl yaklaflmlar olmakla birlikte, genel bir kabul olarak slmiyet ncesi Trk fliiri ile slmiyet sonrasnda geliflen Din-Tasavvuf Halk fiiiri ve flk fiiiri gibi flairi belli baz
fliirler ve mani, ninni, trk gibi anonim rnler bu kapsamda ele alnmaktadr. Bu
adan bakldnda Trk halk fliirinin kkl bir tarihsel gemifli ve bu tarihsel gemiflin yafland bir o kadar da genifl corafyas vardr. Trklerin dnya zerindeki
en eski ve hareketli kavimlerden biri olarak tarih boyunca genifl bir corafyaya yayldklar dikkate alnrsa, bu durumun doal bir sonu olduu ortaya kacaktr.
Doudan batya doru srekli bir ilerleme gsteren Trklerin fliiri, doal olarak
farkl renklerle bezenmifl ve tarihin belirli dnemlerinde eflitli adlarla anlmfltr.
Trk halk fliirinin, temasta bulunulan kltrlerin ve dinlerin de tesiriyle yeni oluflumlara ak bir yap kanmfl olmakla birlikte tarih boyunca deiflmeyen ortak bir
geleneksel dokuyu koruyup bugne taflmay baflardn da syleyebiliriz. Hangi
dnemde olursa olsun Trk halk fliirinin zgn l, kafiye, nazm birimi ile flekillenen nazm biimleri ile ortak duygulanfllar ifade eden nazm trleri olmufltur.
Bu bakmdan Trk halk fliiri, deiflik devirler, zmreler ve kltrel etkileflimlerle
baz eflitlenmelere uramakla birlikte zn ve zgnln koruyarak gnmze ulaflmay baflarabilmifl bir gelenektir.
Trk edebiyatyla ilgili olarak genel kabul grmfl ve byk oranda Trk edebiyat tarihinin kurucusu M. Fuad Kprlye yaslanan tasniflerde olduu gibi Trk
Halk fiiirini de, ncelikle slmiyet ncesi Trk Halk fiiiri ve slmiyet Sonras Trk
Halk fiiiri olmak zere ikiye ayrabiliriz. slmiyet Sonras Trk Halk fiiiri de kendi
iinde ayr ksma ayrlabilir:
1. Anonim Halk fiiiri
2. Din-Tasavvuf Halk fiiiri
3. flk Edebiyat
Bu tasnif, M. Fuad Kprlnn Trk edebiyat zerine yapt tasniften hareketle oluflturulmufltur. Kprl, Trk edebiyatn ncelikle slmiyet ncesi ve
sonras olarak, slmiyet sonrasndaki Trk edebiyatn ise Anonim Halk Edebiyat, Din-Tasavvuf Halk Edebiyat ve flk Tarz Halk Edebiyat olmak zere
ksma ayrmfltr. Ayrca Kprl, yakn dnemdeki edebiyat da Bat Uygarl Etkisindeki Trk Edebiyat olarak nitelendirmifltir. Bu tasnif flphesiz arlkl olarak
Trkiye merkezlidir, daha dorusu nce din olarak slmiyeti semifl, daha sonra
l: fiiirde msralarn hece

says veya ses deerleri
asndan denk ve benzer
olmas.
Kafiye: fiiirde dizelerin
sonunda tekrarlanan ve ayn
ahengi veren heceler veya
ayn grevde olmayan,
ancak benzeflen sesler.
Nazm Birimi: fiiirde en
kk anlam btnln
salayan ve kendi iinde
bamsz bir dize topluluu.
Halk fiiiri: Ozan veya flk
gibi halk flairlerinin ve
adlar bilinmeyen halk
sanatlarnn syledikleri
fliirler.
Trk Halk fiiiri
da bat medeniyeti etkisine girmifl Trk topluluklar dikkate alnarak yaplmfltr.

Din ve medeniyet deiflimlerinin edebiyat etkilemesi lt zerine infla edilmifl
olan bu tasnif, Kprlden sonra yazlan edebiyat tarihlerinde de kullanlarak
yaygnlaflmfl ve baz elefltirilere ramen genel kabul grmfltr. Bu yzden Trk
halk fliiri de Kprlnn bu yaklaflmna bal olarak slmiyet ncesi ve sonras
olmak zere iki ksma ayrlmaktadr. Byle bir ayrma gidilmesinde, flphesiz slmiyetin Trk kltrnde kkl deifliklikler yapmasnn etkisi vardr. slmiyet
sonrasndaki halk flirinin tasnifinde yer alan Anonim Halk fiiirini, din ve medeniyet
deifliklii balamnda oluflmufl ve kronolojik olarak tarihsel srele ilgili bir kme
olarak deerlendirmek zordur. Nitekim Pertev Naili Boratav gibi baz arafltrmaclar Halk fiiiri olarak sadece anonim mahiyetteki rnlerin deerlendirilmesi gerektii kansndadrlar. Din-Tasavvuf Halk fiiiri ile flk fiiirini ise ortak kkleri slmiyet ncesine yaslanmakla birlikte, yeni flartlarda oluflmufl ve olgunlaflmfl, efl
zamanl ancak farkl ortamlarda icra edilen ve farkl ierie sahip fliir akmlar olarak ele alnabilir. Bilindii gibi slmiyetin kabulyle birlikte oluflan din ve tasavvuf ierikli olmalarna ramen dil, biim ve icra ortamlar itibariyle halk fliiri geleneine bal olan bu dnem fliirine Din-Tasavvuf Halk fiiiri ad verilmifltir. Bu
fliirlerin konularnn tasavvuf, yani ilah aflk, icraclarnn sufi flairler ve icra ortamlarnn tekkeler olmas bir baflka adlandrmay da beraberinde getirmifltir: Tekke
Edebiyat veya Tekke-Tasavvuf Edebiyat. Bu gelenein yan sra icra merkezinde
flklarn yer ald flk edebiyat / fliiri de befler aflk konulu fliirlerle yeni bir
alan amaktadr.
Bu tasnife zellikle anonimlik asndan yaplan itirazlarda flk Edebiyat ile
Din-Tasavvuf Edebiyat rnlerinin, flairi belli edebiyat rnleri grubuna girdii,
halk fliiri iinde yer almamas gerektii ve halk fliirinin ilk yakcs belli olmayan,
yani anonim fliirler iin kullanlmas gerektii grfl ne karlmaktadr. Eer
halk fliiri sadece anonim olma lt esasnda baklrsa bu yaklaflm doru olabilir, ancak halk fliirinin daha kapsayc olduu da aktr. lk ve zgn yakcs
belli olsun olmasn Trk halk fliiri, szl gelenekte yaratlp aktarlan, bu aktarm
esnasnda baz deiflim ve dnflmlere urayabilen, deiflimlere karfl hafzada
kendini koruyabilmesi iin kalplaflmaya ynelen bir fliirdir. Bu yzden l, kafiye, nazm birimi gibi flekil zellikleri asndan Din-Tasavvuf, flk ve Anonim
Halk fiiiri gelenekleri birbirlerine olduka benzerdir. Her gelenekte de youn
olarak hece lsnn kullanlmas, szl gelenein kurallar dorultusunda sese
bal bir kafiye anlayflnn esas alnmas ve nazm biriminin de drtlk olmas
halk fliirinin ne kan birka mflterek noktasdr.
fiekil zelliklerinin yannda halk fliiri ad altnda deerlendirdiimiz fliirlerde
muhteva olarak da yaknlk sz konusudur. Aflk, lm, ayrlk, gurbet, sevgi, sevgili, vefa gibi fliirlerde oka ifllenen temalarn ifade biimi, fliirlerde kullanlan
simge ve imajlar, ortak bir kltrel mirastan beslenmektedir. Bir fln syledii
bir gzelleme ile bir dnde bir at kadnn gelin iin syledii kna trksnn muhtevas ok farkl deildir. nk bu fliirleri syleyenler, ayn kltr ortamnda yetiflmifl insanlardr. Kullandklar mzik aletleri, ezgiler ve slp da ounlukla ayndr. Bu yzden, anonim olma flartna baklmakszn halk kltr ortamnda yetiflmifl kiflilerin, Trk halk fliirinin flekil ve tr zelliklerine bal olarak
oluflturduklar fliirleri, halk fliiri ad altnda deerlendirmek doru bir yaklaflm olacaktr.
1. nite - Trk Halk fiiirinin Kkeni, Geliflimi ve Genel zellikleri
Halk fliirinin blmleri arasnda yer alan anonim halk fliiri ilk yakcs belli
olmayan ve halka mal olmufl anonim fliirler karfllnda kullanlr. Mani veya trk
gibi anonim halk fliiri rneklerinde olduu zere, bu fliirlerde mahls yoktur, fliirlerin kime ait olduu belli deildir, aslnda gerekli de deildir. nk duygu ortaktr, ifade de ortak olmaldr, halk kltrn dokuyan da bu ortak duyufl ve anlatmdr. Halk arasnda, geleneksel kltr temsil ve ifade yetenei taflyan, fakat ad
san belli olmayan insanlar tarafndan icra edilip szl aktarmla yaylan bu fliirler,
Din-Tasavvuf Halk fiiiri ve flk fiiirine gre daha yaygndrlar, nk bu fliirler
halk hayatnn hemen her alannda yer alrlar. zellikle maniler ve trkler, doumdan lme hayatn her geifl aflamasnda yaygn bir flekilde kullanlrlar. Hem
elence hem de alflma hayatnda kullanlabilen anonim fliirler, bir yandan halk
kltr deerlerini pekifltirirken dier yandan iletiflim arac olarak ifllev stlenirler.
Anneler, bebeklerini ninniyle teskin ederken annelik duygularn dfla vururlar. ocuklar, tekerlemelerle dil yeteneklerini, bilmecelerle de zihinsel melekelerini gelifltirirken tarlada alflan kadnlar, manilerle yaptklar ifli hafifletip keyifli hale getirirler. Dnlerde gelinler trklerle alatlp trklerle baba ocandan uurlanrlar. lm ve ayrlk, ortak bir duygulanfl biiminde en youn haliyle atlara yansr. Ksacas, anonim halk fliiri rnleri, hayatn hemen her safhasnda yer alan ve
bu yzden genifl bir kullanm alanna sahip edebiyat rnekleri olarak deerlendirilebilir.
Anonim halk fliirinin kapsamna flu nazm trleri girer: Mani, trk, at, ninni,
tekerleme, bilmece.
Tekke fliiri olarak da adlandrlan Din-Tasavvufi Halk fiiirinin fikir kayna ve ideolojisi, slmiyet ve tasavvuftur. Trkler arasnda slmiyetin yaylmasnda ve kkleflmesinde etkili olmufl bir akm olan tasavvuf, edebiyata da yansmfltr.
Din-Tasavvufi Halk fiiiri, vezin, kafiye, dil ve slup zellikleri asndan slmiyetten nceki Trk fliirinin etkisindedir, ancak slmiyetten sonraki yeni flekil unsurlar da Din-Tasavvuf Halk fiiirine girmifltir. Ahmet Yesevi ve Yunus Emre gibi
zirve flahsiyetlerin temsil ettii bu fliir tarz, didaktik zelliklere sahiptir. slm dini,
Din-Tasavvuf Halk fiiiri sayesinde halk arasnda ok kolay anlafllr hale gelmifl ve
hzla yaylmfltr. Din-Tasavvuf Halk fiiirinin ats altnda hem divan hem de saz
flairleri yer aldndan, bu fliirin kulland nazm flekillerinde ve trlerinde divan
tesiri de vardr. Hece lsnn yan sra aruz vezni de kullanlmfltr. Ksacas Din-Tasavvuf Halk fiiiri, Trklerin slmiyetten nce de var olan fliir geleneiyle tasavvuf kltrn bir araya getirerek oluflturduklar yeni bir fliir geleneidir.
Din-Tasavvuf Halk fiiirinin belli bafll nazm flekilleri; koflma, mani, kaside, gazel, mesnevi, murabba, terci-i bend, terkib-i bend, kta, tuyu, mstezd iken nazm trleri ise ilhi, tevhid, mncaat, nat, mevlid, hilye, hikmet, devriye, flathiye
tarz fliirlerden oluflur.
Halk fliiri ad altnda deerlendirdiimiz flk fliiri, Anadoluda 15. ve 16. yzyllardan itibaren oluflmufl bir gelenein addr. Kkleri kamlk ve ozanlk geleneine uzanan bu fliir tarzna, saz eflliinde fliirler syleyen flklardan hareketle
flk fliiri dendii gibi, saz fliiri de denmifltir. Byk oranda hece lsyle koflma tarznda fliirler syleyen flklar, slmiyet ncesindeki Trk fliirini, slmi dnemdeki yeni yaflam flartlaryla badafltrarak ihya etmifllerdir. cra asndan bakldnda flk fliiri, profesyonel bir etkinliktir. flk tarz fliirleri syleyenler, ciddi bir
eitimin sonunda ancak fliir syleme yetenei kazanrlar. Usta-rak iliflkisi iinde
yetiflen flklar, saz alarak irticalen fliir sylemeyi ve atflma yapabilmeyi renirler. Kahvehanelerde, dnlerde ve eflitli sohbet meclislerinde usta mal fliirler-
Anonim Halk fiiiri: Trk ve

mani gibi ilk yakcs belli
olmayan halk fliiri rnleri.
Din-Tasavvuf Halk fiiiri:

slmiyeti ve tasavvuf
felsefesini yaymay
hedefleyen halk fliirinin bir
kolu.
flk fiiiri: Anadoluda 15. ve

16. yzyllardan itibaren
oluflmaya bafllayan ve
flklarn temsil ettii bir fliir
gelenei.
Kam: Eski Trklerde flaman
karfll olarak kullanlan
bir kelime.
Usta mal: flklarn
kendilerine ait olmayp
ustalarna ait olan fliirler.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Trk Halk fiiiri
D fi N E L M
D fi N E L M
le birlikte kendilerine ait fliirleri syleyen ve halk hikyeleri anlatan flklar, halk
hem bilgilendirmifl
S O R U hem de elendirmifllerdir. Hem flekil hem de muhteva asndan milli bir karaktere sahip flk fliiri, yzyllar boyunca Trk insann edebiyat ihtiyacn karfllayarak varln gnmze kadar korumay baflarmfltr.
DKKAT
flk fliirinde kullanlan nazm flekilleri, koflma, destan ve manidir. Bu fliir
geleneinde Gzelleme, Koaklama, Tafllama, Semai, Varsa, Destan
SZDE
gibi eflitli SIRA
nazm
trleri de bulunmaktadr.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
K T A P
N N
fi N E L M
Halk fliirininDK kapsam
ve rnekleriyle ilgili olarak fikr Elinin Halk Edebiyatna Girifl
T A P
(Ankara 1993: Aka Yaynlar), Abdurrahman Gzel ve Ali Torunun birlikte hazrladklaO R U
r Trk Halk SEdebiyat
El Kitab (Ankara 2003: Aka Yaynlar) adl alflmalara bakabilirsiniz. T E L E V Z Y O N
S O R U
TELEVZYON
DKKAT
DKKAT
SIRA
N T E RSZDE
NET
Sizce halk fliirinin

kapsamna Din-Tasavvuf Halk fiiiri ve flk fiiirini de dhil etmek doSIRA SZDE
AMALARIMIZ
ru mudur? Yoksa halk fliiri denildiinde sadece anonim rnler mi anlafllmaldr?
HALK fiRNN KKEN

Trk halk fliirinin kkeni konusunda bugne kadar eflitli arafltrmalar yaplmfltr.
SIRA
N TFuat
E RSZDE
N E TKprlnn Trk Edebiyatnn Menflei bafllkl incelemesinzellikle M.
de, Trk edebiyatnn oluflumunu ve geliflimini aklayabilecek sonular elde edil
mifltir. Kprlye
gre Trk fliirinin kkeni, dini trenlerde aranmaldr. Dini tAMALARIMIZ
renlerin uygulaycs konumundaki flaman, oyun, kam, baks ve ozanlar,
sihirbazlk, rakkaslk, mzisyenlik ve hekimlik vasflarn da bnyelerinde toplayarak toplumKiinde
bir konuma ykselmifllerdir. Ad geen bu tipler, toplum
T A saygn
P
hayatnda semdaki mabutlara kurban sunmak, lnn rhunu yerin dibine
gndermek, fenalk, hastalklar ve lmler gibi fena cinler tarafndan gelen iflleri
nlemek, hastalar
eylemek, baz llerin ruhlarn semya yollamak, hatT E L E V Z Y Otedavi
N
ralarn yaflatmak gibi grevlerin her birini yerine getirebilmek iin trenler dzenlemifllerdir (Kprl 1966b: 58). Kamlarn veya bakslarn kendilerinden geer
bir halde ve ayn zamanda mzik eflliinde okuduklar fliirler, Trk halk fliirinin ilk
N T E R Nkabul
ET
rnekleri olarak
edilmektedir.
Dini trenlerdeki dua mahiyetindeki fliirleri ilk fliirler olarak kabul ettiimizde,
doal olarak kam (flaman) veya bakslar da Trk fliirinin ilk flairleri olacaktr. slmiyetin kabulne kadar, hatta daha sonraki dnemlerde de etkisini srdren bu
tiplerin toplum iindeki konumlarna daha yakndan baklmaldr. Bu sayede halk
fliirinin oluflumu, aktarm ve kullanm alanlar hakknda da bilgi sahibi olabiliriz.
Kam, baks, ozan gibi adlar verilen ilk flairlerin fliir sylemeden daha nce din
adaml, byclk ve hekimlik gibi baflka meziyetleri de vardr. Bu grevleri,
kamlarn veya bakslarn stlenmesinde flphesiz Trklerin slmiyetten nceki
inanfl sistemlerinin etkisi vardr. Kutsalla kutsal olmayan hayat arasnda bir snrn
olduuna inanan eski Trkler, bu iki dnya arasndaki iletiflimi, kam veya baks gibi eflitli adlar verdikleri olaanst zelliklere sahip tiplerle salamfllardr. fiamanlarda olduu gibi, sra dfl insanlar olduklarna ve iki dnya arasnda istedikleri zaman seyahat edebildiklerine inanlan kamlar, doal olarak din ve by konularnda toplumun lideri konumuna gelmifllerdir. lm ve kurban trenleri baflta olmak zere kutsalla veya kutsal dnyayla alakal etkinliklerde, hastalklarn saaltlmasnda, olaanst glerin kontrol altna alnmasnda bu tipler n sralara
gemifllerdir. Sradan insanlarn bilmediklerini bilen ve bu grnen dnyann dflnda dier dnyann yollarn tanyan kamlar veya bakslar, trenlerde mutlaka bir
N N
Tren: Bir toplulukta,
AMALARIMIZ
yelerin belli bir olay, kifliyi
veya deeri ayrt edip

sembollefltirmesi, bunlarn
anlam ve neminin
K T A P amalaryla
glendirilmesi
dzenlenen hareket dizisi,
merasim.
Tfiaman:
E L E V fiamanlkta
ZYON
hastalar saaltma, by
yapma ve ruhlar lemiyle
irtibata geebilme gibi
olaanst yetenekleri olan
kifli.
NTERNET
Kam: Eski Trklerde flaman

karfll olarak kullanlan
bir kelime.
Ozan: Eski Ouzlarda
kopuzla destan anlatan ve
ayn zamanda baz flamanlk
zellikleri bulunan bir tip.
mzik aleti almfllardr. Mziin verdii ahenkle kendilerinden geerek lenlerin

ruhlarn dier leme gnderdiklerini, hastalarn ruhlarn saalttklarn sylemifllerdir. Bunlar yaparken de mzik eflliinde ezgili ve bir o kadar da ll fliirler
sylemifllerdir. Dini ve bysel amalarla sylenmifl olsalar da bu fliirler, Trk halk
fliirinin ilk rneklerini teflkil etmektedirler.
Sosyal hayatn eflitlenmesi ve toplumsal iflblmnn geliflmesiyle din adaml, flairlik, hekimlik, byclk, mzisyenlik vb. gibi ok sayda meslei bnyesinde toplamfl olan kamlar, bakslar ve ozanlar, yavafl yavafl bu eflitlilikten syrlmaya ve sadece fliir ve mzikle uraflan tipler haline gelmeye bafllamfllardr. Kprl bu durumu flyle ifade eder: Bilhassa slmiyetin kuvvetle yerlefltii merkezlerde, mflterek slm medeniyetinin temsil edici tesiri altnda limler, mutasavvflar, flirler, bakclar, mneccimler, efsuncular, mskflinslar birbirlerinden tamamyla ayrlmfllard; Bakslarn asrlarca nce tek bafllarna grdkleri vazifeler, dalmfl, paralanmflt: Hastalar hekimler veya efsncular tedv ediyor, msk aletlerini mskflinslar alyor, fliir ve edebiyatla uraflmak medreselerde
Arap ve Acem edebiyat ve bilgilerini edinmifl limlere ait bulunuyor, eski bakslarn halkn muhayyilesinde efsanev bir flekil alan kerametleri artk mutasavvflara
isnd olunuyordu. (Kprl 1966b: 65).
Burada flunu da ifade etmeliyiz ki, kam-baks geleneindeki mesleki ayrflma,
btn Trk boylarnda ayn llerde olmamfltr. rnein Kazak ve Krgzlarda
baks ad verilen tipler, gnmzde bile by ve sihirle uraflrken, Trkmenlerdeki bagfllar, dutarla fliir syleyip destan anlatan bir tip halini almfllardr. Uygurlar
baflta olmak zere baz Trk boylarnda bahfllar, lim ve ktip olarak tannrlar.
Bu bakmdan, ilk flairler olarak nitelendirdiimiz tiplerin zellikleri Trk kltrnn eflitli devirlerine ve corafyalarna gre farkllk gsterebilmektedir.
Kamlk ve ozanlk geleneklerinin zellikle slmiyet sonrasnda oluflmufl DinTasavvuf Halk fiiiri ve flk fiiiri gelenekleri ile yakn ilintileri vardr. ki dnem
arasndaki fliirlerin flekil ve ierik zelliklerinin yan sra fliirleri syleyen sanatkrlarn zellikleri ve fliir icra etme tarzlar arasnda da nemli benzerlikler vardr. Bilindii gibi flamanlar, meslek icra edebilmek iin baz safhalar baflarl bir flekilde
gemelidir. Baz flamanlar, flamanlk yeteneini ve gcn ryada alrken bazlar
da usta-rak iliflkisi iinde geliflmifl bir eitim srecinde bu gc elde ederler. Rya yoluyla flamanla geifl yapanlar, ounlukla ryada l bir flamann ruhunu
grr ve onun flamanla davetini kabul ederek flaman veya kam olur. Bu flekilde
flaman olduunu veya flamanlk yeteneini elde ettiini syleyen ok sayda flaman
vardr. Baz flamanlar ise ryada deil, eitim yoluyla flaman olurlar. Usta bir flamann yannda flaman dualarn ve bu dualarn icra edilifl flekillerini renen aday,
yalnz baflna flamanlk yapmaya bafllar. fiamanla geiflteki ryalara veya flamanlk eitimine benzer bir srece flk fliirinde de rastlamaktayz. flklarn bir ksm
da, flamanlarda olduu zere, meslee ryada geifl yapar. Ryasnda grd bir
pir elinden itii bade ile flklk yeteneini elde ettiini syleyen flklar bulunmaktadr. Ayrca flklarn byk bir ksm flamanlar gibi ciddi bir eitimin sonunda flk olmay baflarmfltr.
Burada zerinde durulmas gereken asl husus, flamanlk ve flklk geleneinde de karflmza kan rya meselesidir. Genellikle flklarn icra ettii halk hikyelerinde veya flk tarz fliirlerde flklarn kendilerinden getikleri, ryadan uyandktan sonra fliir sylemeye baflladklar anlatlr. fiaman adaylar da skntl ve zor geen gnlerin ardndan ryalarnda flaman ruhlarnn davetiyle uyandklarnda flamanlk meziyetleri gstermeye bafllarlar. Konuyla ilgili alflmalar bulunan Umay
Bahfl: Olaanst glere

sahip fliir syleyen ve tedavi
yapabilen hekim.
Trk Halk fiiiri
Gnay, Din-Tasavvuf Halk fiiiri ve flk fiiirinde karflmza kan rya motifinin slmiyet ncesindeki kamlk ve ozanlk geleneklerinden alnma olduunu syler.
SIRA SZDE
Gnaya gre,
kamlarn ve flklarn benzer bir rya ile meslee geifl yapmalar,
bu gelenekler arasnda sk bir iliflkinin olduunu gstermektedir. Ryada baz unsurlar zellikle
tesiriyle deiflmifl, ancak z ayn kalmfltr. Bu da DinD fi Nslmiyetin
ELM
Tasavvuf Halk fiiiri ve flk fiiirinin aslnda slmiyet ncesinde Trk edebiyatnn
devam niteliinde olduunu veya slmiyet sonras halk edebiyatnn slmiyet
S O R U
ncesindeki gelenekten kopuk olmadn gstermektedir (Gnay 1993: 8-19).
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D K K A Tve ozanlk geleneklerinin Din-Tasavvuf Halk fiiiri ve flk fiiirine etkiTrklerdeki kamlk
si hakknda daha fazla bilgi iin M. Fuad Kprlnn Edebiyat Arafltrmalar (Ankara
1966: TrkSIRA
TarihSZDE
Kurumu Yaynlar), Abdlkadir nann Tarihte ve Bugn fiamanizm
(Ankara 1986: Trk Tarih Kurumu Yaynlar) ile Umay Gnayn Trkiyede flk Tarz fiiir
Gelenei ve Rya Motifi (Ankara 1993: Aka Yaynlar) adl alflmalarna bakabilirsiniz.
N N
AMALARIMIZ
Trenler ve fiiir
K T A P
TELEVZYON
Sgk: Eski Ouzlarda
fllenlerde kesilen kurbann
parasna verilen ad.
NTERNET
fieylan: Eski Ouzlarn

kurban kesmek ve elenmek
amal dzenledikleri bir
tren.
Kopuz: Ouz Trklerinde

ozanlarn kullandklar
mzik aleti.
fiiir ile dini trenler arasndaki yakn bir ilintinin olduunu yukarda izah etmeye
T A P halk fliirinin ilk rneklerinin icra edildii baz trenlerin iealfltk. BuK blmde,
riine, dzenlenme zamanlarna, amalarna ve fliirle iliflkisine bakalm.
EVZYON
fieylan T/E Lfilen
Ouz Trklerinin kurban trenlerine fleylan veya fllen ad verilmifltir. Dini ierikli bir tren olmann tesinde fleylan, sosyal ierikli bir trenin de addr. Kurban,
Tanry memnun
etmek veya dini bir ykmll yerine getirmek amacyla keNTERNET
silse de kurbann datm fleklinde bir hiyerarfli vardr. filenlerde kesilen kurbann
sgk ad verilen paralar Ouz boylar arasnda datlr, ancak bu datm belli bir dzen iinde yaplr. Buna gre fleylanda kesilen kurbann hangi parasn
hangi boyun alaca nceden belirlenmifltir. Bir Ouz boyu istedii paray alamaz, kendisine ait para da baflka bir boya verilemez. Bu bakmdan fleylan ad verilen kurban treni, aslnda Ouz boylarnn ylda bir kez bir araya gelmesini ve
boylarn Ouz birliine tabi olduklarn gstermelerini salamfltr. Kurbandan parasn alan boy, Ouz boylar arasnda bir yerinin olduunu bildii gibi tren alanna gelerek btnn bir paras olmay kabul ettiini beyan eder. Adeta fleylanda
kesilen kurbann uzuvlar, Ouz boylarn sembolize etmektedir. Kurban edilen
hayvann eflitli paralardan oluflan bir birlik ve btn olmas gibi Ouz boylar da
ok sayda parann, yani boyun bir araya gelmesiyle oluflmufl bir btndr.
Seluklu ve Osmanl dnemlerinde de dzenlendii tarih kaytlarndan takip
edilebilen fllenlerde yeme imenin yan sra fliirin de nemli bir yeri vardr. Ozanlar ve bakslar, trenlerin dini mahiyetini kaybetmedii dnemlerde kopuz adl
bir mzik aletiyle fliirler okuyup trene katlanlar gnlk skntlarndan uzaklafltrmfllardr. Dini ierikli fliirlerin yannda fllenlerde ozanlar, Ouzlarn atalarna ait
destanlar ve hikyeleri de anlatmfllardr. Bu ynyle fleylanlar, Ouz boylarnda
tarih ve toplum bilincinin geliflmesine katk yapt gibi Trk halk fliirinin icra edildii alanlar halini gelmifltir.
Sgr
Sgr: Eski Ouzlarn av
trenleri.
Ouzlarn av trenlerine sgr ad verilmifltir. Eski Trklerin yaflam biimi dikkate alndnda avn toplum iindeki konumu daha ak olarak anlafllabilir. Bozkr
kltrn yaflayan bir toplumun gnlk hayatn idame ettirebilmek iin ava zel
bir nem vermesi ve avcl bir yaflama biimi olarak alglamas kadar doal bir fley
yoktur. Trkler iin av, hem ekonomik bir retim deeridir, hem de savafll tabiata karfl uygulama fleklinde bir tatbikat alandr. Avclkla ekonomik ve sosyal hayatn devam ettiren Trk boylar, ayn zamanda savafl yeteneklerini de gelifltirmifllerdir. Bu nedenle av dnemleri, Trkler iin zel zamanlar olarak deerlendirilmifl
ve tren haline getirilmifltir. Seluklu ve Osmanl devirlerinde de deiflim srecine
paralel farkllklarla devam eden sgr trenleri, sadece avla snrl kalmamfl, avn
kutlu, bereketli ve elenceli gemesi iin halk flairlerinin de ifllev stlendikleri bir
tren boyutuna taflnmfltr. Ozanlar ve bakslar, avlar takip eden akflamlarda hem
av sahnelerini hem de kahramanlk konulu baz destanlar anlatmfllardr.
Tarihi dnemlerde avlara gtrlen veya av ncesinde veya sonrasnda fliir
syleyip destan anlatan flairler hakknda olduka az bilgimiz var. Ancak, Trklerdeki av ve fliir iliflkisini, yaflam flartlar gerei avcl tamamyla brakmamfl, avclk kltrn yaflatan Trk boylarndan takip edebiliyoruz. Bu boylar arasnda Gney Sibirya Trkleri olarak bilinen Altay, Hakas, Tva ve fior Trkleri bulunmaktadr. Blgenin destanc masalclar sadece elence amal toylarda, mevsimlik trenlerde, cenaze merasimlerinde deil, avlarda da destan ve masal dinmeyi seven
tayga iyesi iin destan ve masal anlatmfllardr. Bu sayede Gney Sibirya Trkleri, av hayvanlarnn koruyucu ruhlarn memnun ettiklerine ve avn bereketli geeceine inanmfllardr. Yakn dnemlerde elde edilen bu bilgiler, sgr trenlerinin
ieriine de flk tutabilecek niteliktedir. M. F. Kprlnn gndeme getirdii, ancak snrl bilgi ve malzeme nedeniyle ayrntl bir flekilde tasvir edemedii av merasimlerinde flairlerin ve fliirin nemli bir yeri vardr. Avda sylenen fliirler, ava katlanlarn daha iyi zaman geirmesini salad gibi, avn bereketli ve gvenli gemesine de imkn vermifltir. Gney Sibirya Trkleri arasndan elde edilen kaytlar,
bu dflnce ve inanfllarn yakn dnemlere kadar yafladn ve avlarn fliirle yakn
bir iliflki iinde olduunu gstermektedir.
Yu
Trk kltrnde varl erken dnemlerden itibaren tespit edilmifl dier bir dini tren, yudur. Yu, eski Trklerde len kiflinin ardndan dzenlenen cenaze merasimlerinin genel addr. Bu kelimenin getii ilk kaynaklarn baflnda Orhun Kitabeleri gelir. Burada Kltigin ldnde onun iin bir yu treninin dzenlendiinden bahsedilmektedir. Kitabelerde verilen bilgilerden hareketle yu trenlerinde yucu ve sgt denilen atlarn bulunduunu, trene gelenlerin yanlarnda altn, gmfl, misk ve kurbanlk hayvan getirdiklerini, katlmclarn salarn kesip yzlerini izdiklerini ve len kifli iin balballarn dikildiini reniyoruz.
Gktrk dneminden baflka Hunlarda da varln takip edebildiimiz yu trenlerinin nemli bir ksmn kurban oluflturur. Altay Trklerinde kurban edilen at, derisinden karlp bir sra taklrken in tarihilerine gre eski Trklerde kesilen
kurbanlarn bafllar srklarn ucuna taklr. Kazaklarda ise cenaze trenlerinde atn
sadece kuyruu kesilerek kurban merasimi tamamlanr.
Dede Korkut Kitab baflta olmak zere Trklerin cenaze merasimlerini anlatan
veya lm telakkileri hakknda bilgi veren kaynaklar, trenlerde sylenen baz fliirlerden bahsederler. zellikle eski Trklerde hem din adaml hem de flairlik vasf olan tipler, len kiflinin gmlme zamann tayin ettii gibi, lenin ruhunu rahatlatmak, gidecei yere ulaflmasn kolaylafltrmak iin kopuzla baz fliirler sylemifllerdir. Bu fliirler zamanla len kiflinin hatrasn yaflatmak iin onun kahramanlklarn ve meziyetlerini anlatan fliirlere dnflmfltr. Bu bakmdan yu trenlerinin
Yu: Eski Ouzlarn lm ve

yas trenlerine verilen ad.
10
Trk Halk fiiiri
SIRA SZDE
Sagu: slmiyet ncesi Trk
fliirinde
D fi Nlm
E L Mkonulu fliirlere
verilen ad.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
TrklerdekiK fiamanizm
T A P inancyla ilgili olarak daha fazla bilgi iin Abdlkadir nann Tarihte ve Bugn fiamanizm (Ankara 1986: Trk Tarih Kurumu Yaynlar) ve Makaleler ve
ncelemeler (Ankara 1987: Trk Tarih Kurumu Yaynlar) adl alflmalarna bakabilirsiniz.
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
sradan insanlardan daha ziyade toplum iin nemli bir konumda bulunan kifliler
iin dzenlediini belirtmek gerekir. Adna yu merasimi dzenlenen kifli ounlukla ya handr
ya da kahramanlklaryla n yapmfl bir savafldr. Byle olduu
SIRA SZDE
iin onlarn hayat hikyeleri ve baflarlar ozanlarn fliirlerine girmifltir. Trk halk fliirinin ilk rneklerinden olan sagularn, byle bir gelenein sonucu olarak oluflD fi N Esylemek
LM
mufl olduklarn
mmkndr. Meflhur Alp Er Tonga sagusu, muhtemelen
Alp Er Tonga iin dzenlenmifl bir yu treninde oluflturulmufl fliirlerden ibarettir.
lenin ardndan
S O R U at yakma veya onu vme geleneine sadece eski Trklerde
deil, yakn dnemlerde hem Anadoluda hem de Anadolu dflnda yaflayan baz
Trk boylarnda da rastlanmfltr. Anadolunun muhtelif yerlerinde len kiflinin
DKKAT
evinde alayarak at yakan kadnlar, bu gelenein son halkasn teflkil etmektedirler. Onlar da len kiflilerin iyi taraflarn ne kararak at yakarlar. Bu ynyle
SIRA SZDE ozanlarn yapt atl, bugn onlar temsil etmektedirler.
gemifl dnemlerde
Ksacas, gemiflten gnmze Trklerin lm ve yas trenlerinde fliire zel bir yer
ayrlmfltr. Eski Trklerde karflmza kan yular, halk fliirinin ilk rneklerinin veAMALARIMIZ
rildii dini ierikli trenler olarak dikkat ekmektedir.
SIRAdini
SZDE
Eski Trklerde
trenlerin dflnda halk fliirinin oluflumuna zemin hazrlayan dier hususlar neler olabilir?
NTERNET
D fi N E L M
HALK fiRYLE LGL YAZILI KAYNAKLARDA GEEN

LK fiARLER VE fiRLER
O R U
Halk fliirinin,S Trklerin
tarih sahnesine kt gnden beri var olduunu biliyoruz,
ancak bu fliirle ilgili elimizdeki ilk rnekler, Uygur dnemine aittir. Szl gelenekte icra edilenD ilk
muhtemelen yazlmad iin gnmze ulaflmamfltr. Bu
K K Afliirler,
T
durum, halk fliirinin 9. veya 10. yzyllarda oluflmaya bafllad anlamna gelmemelidir. Zaten elimizdeki ilk fliirlerin Uygur dnemine ait olmas, tamamyla UygurlaSIRA SZDE
rn yazy kullanan bir Trk kavmi olmasndan ileri gelmektedir. Hem bu dnemde hem de daha nceki devirlerde halk fliiri, baflka Trk boylar ve corafyalarnda da vard,
ancak yazya geirilmedii iin gnmze ulaflmamfltr. Bu bakmdan
AMALARIMIZ
Uygur ve Karahanl dnemlerine ait yazl kaynaklarda yer alan bilgiler ve terimler, olduka deerlidir. Bu veriler, Trk halk fliirinin nceki dnemlerdeki durumuyla ilgiliKkarmlar
T A P yapmamz salamaktadr.
Halk fliirinin kkeni bahsinde de ifade edildii gibi Trk fliirinin flairleri; ayn
zamanda din adaml, byclk, khinlik, hekimlik, mzisyenlik gibi eflitli meziyetleri bulunan
baks ve ozan adlarn taflyan tiplerdi. Bunlarn adlar
T E L E V Z Ykam,
ON
ve fliirleri maalesef yazya geirilmediinden bugn elimizde yoktur. Bu konulardaki ilk kaytlar, yaznn kullanld muhitlerde tutulmufltur. zellikle Uygur ve
Karahanl dnemlerine ait kaynaklarda baz flairlerin adlar yer almaktadr. Bu flaNTERNET
irler, halk fliirinin adlar belli ilk flairleri olarak kabul edilebilir. Aprnur Tigin,
Kl Tarkan, Ki-ki, Pratyaya-fiiri, Asg Tutung, suya Tutung, Kalm Keyfli, uu, ilk flairlerden bazlardr.
Bilindii gibi Trklerin ilk yazl belgeleri, Gktrk dneminden kalma Orhun
ve Yenisey kitabeleridir. Mensur bir slupla yazlmfl olan bu belgeler, halk fliiri ko-
N N
11
nusunda herhangi bir bilgi iermemektirler. Bu bakmdan Trk halk fliirinin ilk rneklerini daha fazla yazl kaynan bulunduu Uygur dneminde aramalyz.
Uygur Dnemi
Uygur dneminden kalma halk fliiri rnekleri, Dou Trkistanda Maniheist ve Budist Uygur kltr ortamlarnda ortaya kmfltr. Uygurlar daha Moolistan blgesinde iken Maniheizmi kabul ettiklerinden fliirlerin en eskileri Maniheist evrelerde yaratlmfllardr. Maniheist Uygurlardan kalma fliirler, Mani ve Uygur alfabeleriyle kaleme alnmfl, Sodcadan ve baz ran dillerinden tercme edilmifl dini metinler, tvbe dualar, hikyeler ve aflk fliirlerinden oluflmaktadr. Bugn elimizde Maniheist Uygurlardan kalma sekiz adet fliir vardr. Bunlarn ilahi, ikisi vg, biri lm ve cehennem tasviri, bir dieri de aflk fliiridir. lahi olarak nitelendirilen fliirlerden birisi Tang Tengri (Tan Tanrs) olarak bilinmektedir. Bu ilahilerde
ahenk, msra tekrarlar, aliterasyonlar, msra bafl ve sonu kafiyelerle salanmfltr
(Tekin 1986a: 8-9).
Bu dnemden kalma ilahilerin bir dieri, Maniheizmin kurucusu Mani iin yazlmfltr. Bu ilahinin, 123 drtlkten olufltuu bilinmektedir, ancak elimizde 39-40
drtl bulunmaktadr. Msra bafl kafiyesinin esas alnd ilahide Maninin iyilikleri ve erdemleri sralanmfltr. fiiirin hikyeye dayal ksmlarnda fliirsellikte dflfl
olsa da yalvarfl ve yakarfl ksmlarnda fliir unsurlar daha youndur (Tekin 1986a:
11). Maniheist Uygurlardan kalma fliirlerin ikisi Aprnur Tigine aittir. Bunlardan
kg olduu belirtilen ilk fliir, drtlkten oluflmaktadr. fiairin dier fliiri, dini
konularn dflnda, bir aflk fliiridir. Yedi drtlkten oluflan fliirin heceleri 4 ve 7-8
arasndadr (Tekin 1986a: 14-15).
Bu dnemden gnmze bir hkmdarn vgsn anlatan bir fliir ulaflmfltr.
Drtlklerden kurulu bu fliirde flair, hkmdar vmekte ve ondan himaye istemektedir. lm ve cehennem tasvirlerini anlatan fliir de dnemin ilahileri arasndadr. Yedi drtlkten oluflan fliirin hece says byk oranda 10 ile 11 arasnda deiflim gstermektedir. Bu fliirin yan sra bu dnemde cehennemi anlatan baflka fliirler de vardr (Tekin 1986a: 18).
Budizmi benimsemifl Uygurlardan, Maniheist Uygurlara gre daha fazla fliir
gnmze ulaflmfltr. Bu fliirlerin tamam dini ieriklidir. Bazlar tercme olmakla
birlikte Budist Uygurlarn fliirleri byk oranda telif eserlerdir. Bu dnemin fliirlerinde msra bafl kafiye ve drtlk aliterasyonu bulunmaktadr. Baz fliir paralarnda hece ls ve msra sonu kafiyesi de vardr. Dnemin dikkat ekici fliirleri arasnda An teg orunlarta (yle yerlerde) ifadesiyle son bulan bir fliir yer almaktadr. Hece saysnda belli bir dzen bulunmayan bu fliir, dini bir muhtevaya sahip
olmakla birlikte, ayn zamanda gzel bir doa tasviridir. Bunlardan baflka Budist
Uygur fliirinde Otuz Befl Budaya Sayg, Hikmet Erdemi, Maitreya vgs gibi fliirler, tvbe dualar, hatime dualar, lm ve dnyann faniliiyle ilgili baz
manzumeler, anne babaya sayg ve sevgi ifade eden fliir paralar bulunmaktadr.
Karahanl Dnemi
Karluk, iil ve Yama Trklerinden oluflan Karahanl Devleti (840-1212), bilindii gibi ilk Mslman Trk devletidir. nceleri Kflgar merkezli bir devlet olan Karahanllar, ok gemeden Harezm sahasna da hkim olarak genifl bir corafyada
yaflamaya bafllarlar. Zamanla dou ve bat olmak zere ikili bir devlet yapsna brnen Karahanl Devleti, zellikle Kflgar kltr ve sanat merkezi haline getirmifltir. Trk edebiyatnn abide eserleri Kutadgu Bilig, Dvn Lgatit-Trk ve Atabe-
Maniheizm: 3. yzylda, Pers

krall iinde gelifltirilmifl,
kozmolojisi iyi, fln ruhani
dnyas ve ktlk,
karanln maddi dnyas
arasndaki ekiflmelere
dayanan, Mani adl bir kifli
tarafndan kurulan din.
Budizm: Buddhann
dflncelerini esas alan,
Hindistanda ve inde
yaygn olan bir din.
12
Trk Halk fiiiri
tl-Hakayk bu dnemde kaleme alnmfltr. Bu bakmdan Karahanl dneminin

Trk dili ve edebiyat iin ayr bir nemi ve anlam vardr. Halk fliiriyle ilgili olarak
ise Kflgarl Mahmutun kaleme ald Dvn Lgatit-Trk dikkat ekmektedir.
Karahanl dnemindeki halk fliiri, Dvn Lgatit-Trkteki bilgi ve malzemelerden
hareketle takip edilebilmektedir. Bu nedenle Dvn Lgatit-Trke ve barndrd halk fliiri rnlerine daha yakndan bakmak gerekmektedir.
Dvn Lgatit-Trk ve Halk fiiiri

fliirinde lm konulu fliirlere
verilen ad.
On birinci yzylda Kflgarl Mahmut tarafndan Arapa olarak yazlan Dvn Lgatit-Trk, Trk tarihi, corafyas, edebiyat, dili ve folkloruyla ilgili kymetli bilgiler iermektedir. Szlk zellii gsteren eserin yazar Mahmd bin el-Hseyin bin
Muhammed Kflgardir. Barsgan/Barsganda dnyaya gelen Kflgarl, Trk corafyalarnda konuflulan dili renebilmek iin inden Krma kadar olan blgeyi
gezmifltir. Trk boylarna dzenledii bu seyahati srasnda Trk dili, edebiyat ve
yaflamyla ilgili notlar alp malzemeler toplayan Kflgarl, uzun bir arafltrma ve toplama faaliyetinden sonra meflhur eseri Dvn Lgatit-Trk 1074 ylnda tamamlamfltr. Araplarn Trkeyi anlayabilmeleri ve kullanabilmeleri iin hazrlad
szlnde Kflgarl, Trk illerinden toplad ataszlerine ve fliirlere yer vermifltir.
Kflgarlnn szl gelenekten derleme yoluyla elde ettiini dflndmz
halk edebiyat rnekleri, dnemin kltrel yapsn ve edebi durumunu yanstmas asndan olduka nemlidir. Baflka bir ifadeyle Trk halk edebiyatnn, zellikle de halk fliirinin ilk ve doyurucu rneklerini Dvn Lgatit-Trkte bulmaktayz.
Trk halk fliiri tarihi asndan Dvn Lgatit-Trk efli benzeri olmayan bir kaynaktr. Bu nedenle Dvn Lgatit-Trkteki halk fliiri rneklerine daha yakndan
bakmak gerekir.
Saim Sakaolu, Dvn Lgatit-Trkteki fliirleri flu flekilde tasnif etmifltir: 1.
Atlar, 2. Destanlar, 3. Kahramanlk fiiirleri 4. Elence ve Av fiiirleri, 5. Sevgi fiiirleri, 6. Pastoral fiiirler, 7. Ahlaki fiiirler (Sakaolu 1985: 304). Dvn LgatitTrkteki fliirlerin byk bir ksmnda, hece ls uygulanmfltr. fiiirlerin tm slmi dnem Trk edebiyatna ait deildir. zellikle eski Trklerin fliir deerlerini
yanstan ok sayda rnek bulunmaktadr. ounlukla drtlk esasna dayal olan
fliirlerde gnmz flk edebiyatnda da kullanlan koflmann baz flekil zelliklerine rastlanmaktadr.
Atlar/Sagular: Dvn Lgatit-Trkte biri Alp Er Tongaya, dieri de ad belirtilmeyen bir kahramana ait olmak zere iki sagu/at vardr. Alp Er Tongayla ilgili fliirin drtlk says konusunda grfl ayrlklar bulunmaktadr. Bu atn, F.
Kprl, 12; C. Brockelmann, 10; A. U. Elve ve T. Tekin, 9 drtlkten olufltuunu ne srmfllerdir (Sakaolu 1991: 111). Bu konuda farkl saylarn ne srlmesinde, Dvn Lgatit-Trkteki fliirlerin dank halde bulunmasnn nemli bir etkisi vardr. Alp Er Tonga sagusu, bir destan kahraman olan Alp Er Tongann lm zerine geride kalanlarn duygularn ve zntlerini dile getiren bir fliirdir. Zamandan flikyetin ve felee sitemin dile getirildii atta, Alp Er Tongann lmnden sonra insanlarn kurtlar gibi uluduklar, yakalarn yrtarak alayp szladklar
anlatlr. Trklerin yas geleneklerini yanstan bu fliirin, byk bir Trk destanndan
arda kalmfl paralar olduu dflnlmektedir.
fiiirden baz drtlkler flu flekildedir:
13
Alp Er Tonga ldi-m

siz ajun kald-mu
dlek in ald-mu
Amdi yrek yrtlur
dlek yarag kzetti
Ogr tuzak uzatt
Begler begin aztt
Kasa kal tutulur
Begler atn argurup
Kadgu an torgurup
Mengzi yzi sargarp
Krkm angar trtlr (Tekin 1989: 8)
Trkiye Trkesi:
Alp Er Tonga ld m?
Kt dnya kald m?
Felek (bylece) cn ald m?
fiimdi yrek(ler onun lmnn acs ile) paralanyor.
Felek (onun cann almak iin) frsat gzetti
(ve) gizli (bir) tuzak kurdu.
(Felek) beyler beyini (bylece) yanltt (ve tuzaa dflrd).
Kasa (bile bu tuzaktan) nasl kurtulur(du)?
Beyler atlarn yordular;
Kayg (ve keder) onlar zayflatt.
Bet ve benizleri (yle) sarard (ki)
(yzlerine) safran srlmfl (sanrsnz). (Tekin 1989: 9).
Dvn Lgatit-Trkte kimlii belli olmayan dier at ise drtlkten oluflmaktadr. Bu atta, bahsedilen kiflinin dflmanlarn boyunlarn bkebilen ve ayn
zamanda cmert bir kahraman olduu sylenmifltir. Her iki at da 4+3 durakl 7
heceli ve aaab kafiye dzenlidir.
Destanlar: Dvn Lgatit-Trkte bu gruba dhil edilebilecek fliir vardr.
Ancak bunlarn drtlk saylar konusunda baz farkl dflnceler bulunmaktadr.
fiiirler, Tangut, Uygur ve Yabakularla yaplan savafllar anlatr. Hecenin 4+3 durakl 7li hece lsyle sylenen bu fliirler, Trklerin destan anlatma geleneiyle yakndan alakaldrlar.
Budra yeme kudurd
Alpagutn drdi
Ssin yana kadrd
Kelgeli-met irkeflr
Etifl suw Yimeki
Stgap tutar bileki
Kr-met anng yreki
Kelgeli-met irkiflr
Durak: Hece lsyle

sylenmifl fliirlerdeki
msralarda geleneksel
kurallarca tayin edilmifl
durma yerleri.
14
Trk Halk fiiiri
Trkiye Trkesi:
(Yabaku boyunun Beyi) Budra (bizimle savaflmak iin ld) kudurdu;
En iyi savaflan yiitlerini seti
Ve askerlerini yine (bize doru) dndrd;
(zerimize) gelmek iin toplanyorlar.
Ertifl suyunun Yemekleri (de)
(savaflmak iin) bileklerini svadlar.
Onlar yrekli ve pek cesur (yiitler)dir.
(zerimize) gelmek iin toplanyorlar. (Tekin 1989: 32-33).
Kafiye rgs: fiiirdeki

msralarn kmelenme flekli.
Kahramanlk fiiirleri: Daha ok savafl tasvirleri olarak nitelendirilebilecek bu

fliirlerden Dvn Lgatit-Trkte toplam drt fliir bulunmaktadr. Bu fliirlerin ilki
on befl drtlk ve hecenin yedili lsyle aaab fleklinde kafiyelenmifltir. Alt drtlkten oluflan dier fliir de yedili hece lsyle sylenmifltir.
Elence ve Av fiiirleri: Dvn Lgatit-Trkte bu konuda iki fliir yer alr. Bir
iki meclisini anlatan birinci fliir, yedili hece lsyle sylenmifl alt drtlkten ve
aaab fleklinde bir kafiye rgsnden ibarettir. Dier fliir ise bir kurdun takip edilmesiyle ilgilidir. Bu fliir de l ve kafiye rgs asndan birinci fliirle benzer
zelliklere sahiptir.
Sevgi fiiirleri: Bu grupta yer alan fliirlerin lleri, duraklar ve kafiye dzenleri farkllk gstermektedir. fiiirlerde hecenin altl, yedili ve onlu flekilleri kullanlmfltr. Bu fliirlerden ilki, siyah benleri olan, pembe yzl bir gzele flk olmufl birisi tarafndan yazlmfltr (Tekin 1989: 78).
Bulnar mini les kz
Kara mengiz kzl yz
Andn tamar tkel tuz
Bulnap yana ol kaar
Awlap meni koymangz
Ayk ayp koymangz
Akar kzm ufl tengiz
Tegre yre kufl uar (Tekin 1989: 78).
(...)
Trkiye Trkesi:
(O) baygn gz(ler) beni avlyor
(ve zerinde) kara benler (bulunan o) pembe yz (beni tutsak ediyor).
Btn gzellik(ler) ondan damlyor (sanki);
(beni) tutsak ediyor, sonra da kap gidiyor!
Beni avlayp brakmayn, (ne olur):
Sz verip sznzden caymayn!
Gzlerim(den) deniz gibi (yafllar) akyor iflte;
(yle ki akan gzyafllarmn) evresinde kufllar uuyor! (Tekin 1989: 79).
Pastoral fiiirler: Dvn Lgatit-Trkte kafiye rgleri asndan yedi farkl fliir vardr. Otuz bir adet drtlk 4+3 durakl yedili hece lsyle sylenmifltir. Tamam aaab fleklinde kafiyelidir. fiiirlerin konular, yaz ve bahar mevsimleriyle ilgilidir. Bahar mevsiminde tabiatn durumu, yamurlarn yamas, karlarn erimesi,
havalarn snmas, insanlarn ve hayvanlarn bu durum karflsnda mutlu olmas gi-
15
bi pek ok husus bu fliirlerde ifllenmifltir. Baz fliirlerde yaz ve kfl atflr. Her mevsim kendi meziyetlerini, olumlu yanlarn sralar. Dier taraf ise rakibi durumundaki mevsimin kt taraflarn dile getirerek kendisinin daha lzumlu ve stn bir
mevsim olduunu kantlamaya alflr.
Kfl yay bile tokuflt
Kngr kzin bakflt
Tutuflkal yakflt
Utgal-mat ugraflur
Kfl yaygaru swleyr
Er at menin tawrayur
gler yeme sewriyr
Et yin tak bekriflr
Trkiye Trkesi
Kfl ile yaz (birbirlerine dflman olup) savafltlar;
Kzgn gzlerle birbirlerine bakfltlar.
Tutuflup dvflmek iin birbirlerine yaklafltlar;
Birbirlerini yenmek iin uraflyorlar.
Kfl yaz (mevsimine flyle) fsldyor:
nsanlar ve atlat benimle glenir ve sertleflir;
Hastalklar da (benim zamanmda) azalr.
(nsanlarn) vcutlar ve etleri de (benim zamanmda) salamlaflr. (Tekin
1989: 104-105).
Ahlki fiiirler: Kafiye asndan drt farkl fliir Dvn Lgatit-Trkte yer almaktadr. Toplamda fliirler on sekiz drtlktr. Genel olarak bu gruptaki fliirler,
SIRAfiiirlerde
SZDE babann
4+3 durakl 7 heceli l ve aaab kafiye rgsyle sylenmifltir.
oluna tleri, onu takdir edifli, kt ortan nasl bir fley olduu gibi hususlar yer
alr.
D fi N E L M
Dvn Lgatit-Trkte drtlk esasna dayal fliirlerin yannda 79 adet hece lsne dayal beyit yer almaktadr. Hecenin 7, 11, 12 ve 14l flekillerinin kullanlO R U
d beyitlerde kahramanlk, sevgi, doa ve ahlak konular ele Salnmfltr
(Sakaolu 1985: 310-316). zellikle heceli fliirler, slmiyet sonrasnda vcuda gelmifl fliirlerle flekil ve ierik asndan nemli benzerlikler taflmaktadrlar.
LgatitD KDvn
KAT
Trkteki bu fliirler, l olarak heceyi kullanmakla birlikte, nazm birimi, hacim ve
msra kmelenmesi alarndan da Din-Tasavvuf Halk fiiiri ve flk fiiiriyle benzerSIRA SZDE
lik gsterirler.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE almfltr?

Sizce Kflgarl Mahmut, Dvn Lgatit-Trkteki fliirleri hangi kaynaklardan
AMALARIMIZ
D fi N E L M
Konuyla ilgili daha genifl bilgi iin Fikret Trkmenin Gnmz Halk
K fiiirinde
T A P Kullanlan
fiekil ve Trlerin Dvn Lgatit-Trkteki lk rnekleri (Dvn Lgatit-Trk Bilgi fiO R alflmasna
U
leni Bildirileri, 7-8 Mays 1999, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar.)S adl
bakabilirsiniz.
TELEVZYON
AMALARIMIZ
K T A P
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
K T A P
S O R U
TELEVZYON
DKKAT
DKKAT
SIRA
N T E SZDE
RNET
SIRA SZDE
N N
N T E RSZDE
NET
SIRA
AMALARIMIZ
K T A P
16
Trk Halk fiiiri
HALK fiRNN TEMEL ZELLKLER

fiekil
Nazm Birimi: fiiirde en
kk anlam btnln
salayan ve kendi iinde
bamsz bir dize topluluu.
Hane: Halk fliirinde drtlk
karfll kullanlan ve
genellikle drt msradan
oluflan nazm birimi.
Hece ls: Msralarn

hece asndan denkliine
dayanan bir l biimi.
Durak: Hece lsyle

sylenmifl fliirlerdeki
msralarda geleneksel
kurallarca tayin edilmifl
durma yerleri.
Halk fliirinin nazm birimi, l, durak, hacim, kafiye ve redif gibi flekil zellikleriyle dier fliir geleneklerinden farkllaflt dikkati ekmektedir. Bu zelliklerden
ilki olan nazm birimi, fliirde en kk anlam btnln salayan ve kendi
iinde bamsz bir dize topluluu olarak tanmlanmaktadr. Trk halk fliirinin nazm birimi, gelenek temsilcilerinin hane dedii drtlktr. Halk fliirindeki en kk birimin msra veya beyit olduunu ileri srenler de olmuflsa da bu grfller,
bugn iin geerliliini yitirmifl durumdadr. Gemiflten gnmze Trk halk fliiri
rneklerine bakldnda bunlarn byk ounluunun drtlk esasna gre dzenlendii, Dvn Lgatit-Trkteki fliirler baflta olmak zere Din-Tasavvuf Halk
fiiiri ve flk fiiirinin de drtlklerden kurulu fliirlerden olufltuu grlr. Nazm flekillerinde kullanlan msra kmelenmelerinin mani (aaxa) ve koflma (abab, cccb)
tarz olmak zere iki tr kafiye rgsne sahip oluflu da Trk halk fliirinin nazm
biriminin drtlk olduunu dorular.
fiiirde msralarn hece says veya ses deerleri asndan denk ve benzer olmas anlamna gelen ve halk fliirinde tart olarak da bilinen l, halk fliirinde iki flekilde karflmza kar. Bunlardan ilki hece, dieri de aruz lsdr. Trk Halk fliirinde en fazla kullanlan l, hece lsdr. nceki dnemlerde vezn-i benn, hesb- benn ve parmak hesab gibi adlarla da bilinen hece ls,
Trkenin dil yapsna ve karakterine uygun bir l olarak eski Trklerden gnmze yaygn bir flekilde kullanlmfltr.
Trk halk fliirinde hecenin 7, 8 ve 11li kalplar ok daha yaygn bir flekilde kullanlmfltr. Bununla birlikte halk fliiri metinlerinde beflli, altl, dokuzlu, on ikili, on
l, on drtl, on beflli vb. olmak zere yirmi heceye varan kalplarn da var olduunu belirtmek gerekir.
Hece ls bahsinde zerinde durulmas gereken terimlerden birisi de duraktr. Aruz lsndeki taktinin karfll olarak bilinen durak, hece lsnde
msralarn belirli blmlere ayrlmas anlamna gelir, ancak aruz vezninde olduu
gibi halk fliirinde duraklar, kelimeleri blerek anlam zayflatmaz, ezgiyle uyumludur. Duraklar, her lde deiflebilecei gibi gelifligzel bir flekilde de yaplmazlar. Geleneksel kalplar ve bilgiler dorultusunda hece lsndeki kalplarn baz
duraklar vardr. Genel kabullere gre ift heceli (6, 8, 10, 12, 14, 16) msralarda
durak, msran tam ortasndadr. Tek heceli msralarda ise hece saysnn fazla olduu ksm, 4+3 ve 6+5 rneklerinde olduu gibi msran ilk yarsnda yer alr.
Halk fliirinde ayn hece lsnde ve yine bu lnn kullanld fliirlerde birden fazla durak sistemi kullanlmfl olabilir. rnein 11 heceli bir fliirde 6+5, 4+4+3
ve 7+4 fleklinde duraklar kullanlabilir. 7 heceli fliirlerde yaygn durak 4+3 olmakla birlikte 3+4 fleklinde dzenlenmifl fliirler de bulunmaktadr. Bu, bir kuralszlk
veya eksiklik deil, aksine fliirin ritmik yapsna ve ahenk boyutuna katk yapmaktr. Ayn lde ve farkl duraklarla sylenen fliirler, ahenkteki tekdzelii ortadan
kaldrr. Halk fliirinde yaygn bir flekilde kullanlan hece llerine ve durak yaplarna biraz daha yakndan bakalm.
Halk fliirinde gemiflten gnmze yaygn bir flekilde kullanlan llerin baflnda yedili hece ls gelmektedir. Bu lyle dzenlenmifl ilk fliirlere Dvn
Lgatit-Trkte rastlamaktayz. Dvn Lgatit-Trkteki pek ok fliir, yedi heceden oluflan yaplar halindedir (Tekin 1989: 98).
Yedili hece ls, sonraki yllarda byk oranda manilerde kullanlmfltr.

zellikle Anadolu sahasnda bilinen manilerin pek ou yedili hece lsyle sylendiinden bu lye, mani ls de denmifltir. Manilerde 4+3 veya 3+4 fleklinde bir durak yapsyla kullanlan yedili hece ls, zellikle ksa ve kullanfll
bir l olmasyla genifl kitlelerin rabet ettii bir l haline gelmifltir. Afladaki
manide 4+3 durak yapsna sahip bir mani gryoruz:
Ak gvercin / olaydm (4+3=7)
Yol stne / konaydm (4+3=7)
Gelip geen / yolcudan (4+3=7)
Ben yrimi / soraydm (4+3=7) (Elin 1990: 20).
Manilerde yedili lnn 3+4 fleklinde de bir durak yapsna sahip olduunu
takip edebiliyoruz.
Halk fliirinde sklkla kullanlan hece ls kalplarndan bir dieri sekizli hece lsdr. zellikle flk fliirinde semai ve varsalar, genellikle bu lyle sylenmifltir. Duraklar 4+4 ve 5+3 fleklinde olabilir. Bu lyle sylenmifl fliirlerde duraksz ok sayda msra bulunabilir, nk ksa bir kalp olduundan duraa gerek
duyulmadan fliir tamamlanmfl olabilir. Karacaolann sekizli hece lsyle sylenmifl olduu bir fliirden alnan drtln durak yaps flyledir:
Kmr gzlm / hasta olmufl (4+4=8)
Bir muskack / yaz ver bana (4+4=8)
Siyah zlf / ak gerdana (4+4=8)
Tel tel et de / diz ver bana (4+4=8) (Karaer 1988: 146)
Halk fliirinin daha ok Din-Tasavvuf Halk fiiiri ve flk Edebiyat gibi kollarnda karflmza kan on birli hece ls, hece kalplar iinde en fazla kullanlandr. 6+5, 4+4+3 ve 7+4 gibi durak yaplarnda kullanlabilir. flk merden alnan
afladaki drtlkte on birli hece lsnn uygulanfl ve durak yaps grlmektedir:
fiunda bir dilbere / gnl dflrdm (6+5= 11)
Ald beni / kafllarnn / aras (4+4+3=11)
Hb cemlin grdm / aklm flaflrdm (6+5= 11)
Yaradan Mevlya / kald aresi (6+5= 11) (Elin 1999: 19).
Halk fliirinde kullanlan bir dier l aruz lsdr. Halk flairleri, zellikle Divan flairlerinin de etkisiyle aruzlu fliirler yazmaya veya sylemeye alflmfllardr.
Halk flairlerinin bu giriflimi, ncelikle divan fliirinden ve flairlerinden etkilenme veya onlara yknme olarak deerlendirilebilir, ancak bu yorum, meseleyi tam anlamyla izah etmez. Halk flairlerinin aruz veznini kullanmalarnda divan fliirine gsterilen itibarn ve kendilerine yneltilen elefltirilerin tesiri vardr. Halk flairleri, divan flairlerinden geri kalmadklarn, onlar gibi aruzla fliir syleyebildiklerini gsterebilmek iin aruzun baz kalplarn fliirlerine uygulamfllardr. flk mer, Erzurumlu Emrah, Gevheri, Dertli ve Bayburtlu Zihni gibi halk flairleri; divan, sels,
kalender, satran ve vezn-i her gibi aruzlu trleri oluflturmufllar; Filtn/Filtn/Filatn/Filn, Feiltn/ Feiltn/Feiltn/Feiln ve Mefiln/
Mefiln/ Mefiln/ Mefiln gibi aruzun en fazla kullanlan kalplaryla fliirler
sylemifllerdir.
Aruz vezninin halk fliirinde kullanmyla ilgili bir noktaya daha deinmek gerekir. Aruz lsn kullanan halk flairlerinin eitim seviyeleri aruzu kullanmaya ye-
17
18
Kafiye: fiiirde dizelerin

sonunda tekrarlanan ve ayn
ahengi veren heceler veya
ayn grevde olmayan,
ancak benzeflen sesler.
Ayak: flk fliirinde kafiye
veya redif karfll olarak
kullanlan sz.
Trk Halk fiiiri
tecek lde olmadndan, bu lnn uyguland fliirlerde eflitli kusurlar vardr. nk halk flairleri, hece lsn, yani hecelerin saysal deerlerini kullanmay bildiklerinden aruzu, fliirlerine tam anlamyla uygulayamamfllardr.
fiiirin msra kmelenmesi ve ritmik yapsyla yakn bir iliflkisi bulunan kafiye
(uyak), fliirde dizelerin sonunda tekrarlanan ve ayn ahengi veren heceler veya
ayn grevde olmayan, ancak benzeflen sesler olarak tanmlanabilir. Halk fliirinde,
zellikle flklar arasnda kafiye ve redif iin ayak kelimesi daha fazla kullanlr.
flklar, fliirlerini ayak msralarndan bafllayarak kurduklarndan fliirin hangi kafiyeye gre ve hangi konuda syleneceini ayak kafiyesiyle belirler. flk fliirinde genellikle ilk drtln ikinci msranda bafllatlan btn drtlklerin son msralarnda msrann tamamnda aynen tekrarlanan szlerle yahut yarm, tam, zengin
hatta cinasl kafiyelerle vcuda getirilen ve drtlklerin mihengi durumunda olan
kafiye (Kaya 1999: 336) olarak tanmlanan ayak, halk flairlerinin kafiye anlayfln
flekillendirmifltir.
Gnmzde halk fliiri rneklerinde kafiye sondadr, ancak zellikle eski Trk
fliiri dneminde msra sonlarnn yan sra msra bafl kafiyesi de kullanlmfltr. Altay aliterasyonu adnn da verildii bu kafiye trne afladaki metinde grld gibi Dvn Lgatit-Trkte de rastlanmfltr.
Kkrp atg kemflelim
Kalkan sngn omflalm
Kaynap yana yumflalm
Katg yag yuwlsun (Tekin 1989: 36).
Halk fliirinin kendine has bir kafiye anlayfl vardr. Bu anlayfl, yazl edebiyatlardaki kafiye anlayflndan olduka farkldr. Bilindii gibi halk fliiri, szl kltr
ortamlarnda yaratlp aktarlmfltr. Halk flairleri fliirlerini irticalen sylemifllerdir.
Bir metne bal kalarak fliir icra etmedikleri gibi fliir yaratrken de yazy ve yazl
kurallar kullanmamfllardr. Byle olunca fliirdeki kafiyenin, dilin gramer kurallarna uygun olarak dzenlenmifl grsel unsurlar olduunu deil, tamamen sese dayal bir benzerlik olduunu dflnmfllerdir. Halk flairlerinin byle bir kanaat taflmalarnda halk fliirinin mzikle olan yakn iliflkisinin de tesiri vardr. Halk fliiri, tarih boyunca kopuz, dutar, saz gibi baz telli ve yayl mzik aletleriyle gelenein belirledii ezgiler eflliinde icra edilmifltir. Bu yzden kelimelerin yapsal zelliklerinden ok ses deerlerine nem verilmifltir. Halk flairleri, kafiye dendiinde
benzer seslerin bir arada kullanlmasn anlamfllar ve bu dorultuda sese dayal bir
kafiye anlayfl gelifltirmifllerdir.
Halk fliirinin olufltuu ortam ve dayand prensipler gz ard edildiinde kafiye konusunda baz problemler kabilmektedir. Baflka bir ifadeyle halk fliiri geleneine ait bir fliir, yazl edebiyatn ortaya koyduu kafiye anlayflyla deerlendirilmemelidir. Yazl edebiyatta kafiye olmayan baz kelimeler veya sesler, halk fliirinde srf ses benzerlikleri nedeniyle kafiye olabilirler. Bu yzden yazl kltr rn olmayan, szl olarak baz ezgilere bal olarak yaratlmfl, gzden daha ziyade kulaa hitap eden halk fliiri rneklerine zel bir yaklaflm sergilenmelidir. Halk
flairi, kelimenin ekine, kkne bakarak kafiye yapmaz. Onun ilgilendii asl husus,
sesler arasndaki arflm ve denkliktir. Bu yzden -fl ve r-l gibi yazmlar farkl,
ancak birbirine yakn seslerden kafiye yapabilir.
Halk fliirinde kafiye genellikle tek ses benzerliine dayaldr. Yarm kafiye olarak adlandrlan kafiyenin dflnda tam, zengin, cinas ve tun gibi kafiyelere sradan
icralarda ok fazla baflvurulmaz. Ancak zellikle flklarn fliir yeteneklerini ve g-
SIRA SZDE
1. nite - Trk Halk fiiirinin Kkeni, Geliflimi
ve Genel zellikleri
lerini gsterdikleri deyiflme, karfllaflma ve atflmalarda kafiyelere zel nem

D fi N E L M
verilir. Bu yarflmalarda ayak amak (deyiflme ve karfllaflma srasnda bir saz flairinin belli bir ayakla, genellikle dar ayakl, fliir sylemesi), yol gstermek (flk
S O R olacan
U
faslnda saz flairlerinden birinin, ayak aarak deyiflin hangi ayakta
belli
etmesi), ayak uydurmak (deyiflme ve karfllaflmaya katlan flklarn, alan ayaa
uygun deyiflle karfllk vermesi) ve dar ayak (pek az uyak olabilecek
D K K A T szckler)
gibi kafiyeyle ilgili terimler retilmifltir (Dizdarolu 1969: 33).
fiiirde kafiyeden sonra yer alan ayn yapya ve greve sahip kelime veya ekleSIRA SZDE
re redif denir. fiiirin ahengine kafiyeyle birlikte redifler de katk yaparlar. zellikle halk fliirinde redifin ayr bir yeri vardr. Pek ok halk flairi fliirdeki ahengi rediflerle salamfltr. Genellikle msra sonralarnda bulunmakla birlikte,
baz fliirlerde
AMALARIMIZ
redif bafl ksmlarda yer almfltr.
SIRA SZDE
19
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
T Abilgi
P iin, cal
Halk fliirinde nazm birimi, l, durak, kafiye ve redifle ilgili dahaK fazla
Ouzun Halk fiiirinde Tr, fiekil ve Makam (Ankara 2001: Aka Yaynlar), Ahmet Talt
Onayn Trk Halk fiiirlerinin fiekil ve Nevi (Ankara 1996: Aka Yaynlar), Mehmet
Yardmcnn Bafllangcndan Gnmze Halk fiiiri flk fiiiri Tekke
1998:
T E Lfiiiri
E V Z Y(Ankara
ON
rn Yaynlar) adl kitaplar ile Saim Sakaolunun Halk Edebiyatnda Kafiye Meselesi,
(IV. Uluslararas Trk Halk Edebiyat ve Yunus Emre Semineri Bildirileri, Eskiflehir
1991, 301-305) ve Saz fiirinin Kural Anlayfl (Erciyes 13(149), Mays 1990, 11-12) adNTERNET
l yazlarna bakabilirsiniz.
SIRA SZDE
Redif: fiiirde kafiyeden sonra

yer alan ayn yapya ve
greve sahip kelime veya
ekler.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Tema
Trk halk fliirinde hemen her trl temaya rastlamak mmkn olmakla birlikte baz temalar, daha fazla ifllenmifltir. Aflk bu temalarn baflnda gelir. slmiyet ncesinde koflug ad verilen fliirlerde ifllenen aflk temas, slmiyet sonrasndaki DinTasavvuf Halk fiiirinde ve flk fiiirinde de rabet grmeye devam eder. Ancak Din-Tasavvuf Halk fiiirinde kullanlan aflkn ilahi, flk fiiirindekinin ise befleri bir
aflk olduunu belirtmek gerekir. Ahmet Yesev, hikmetlerinde; Yunus Emre, ilhilerinde Allah aflkn dile getirirken Karaca Olan ise bu dnyadaki gzellere duyduu aflk gzellemelerine taflmfltr. zellikle slmiyet sonrasndaki halk fliiri geleneinin flekillenmesinde aflkn nemi yadsnamaz. Hem Din-Tasavvuf Halk fiiirinde hem de flk fiiirinde flairlerin flk olarak fliir sylemeye bafllamalar, hayatlar boyunca sevgililerini aramalar, hayatlarn aflka feda etmeleri, aflk Trk halk
fliirinin asli temalarndan birisi yapmfltr.
Aflkn yannda Trk halk fliirinde zlem ve sevgi temalar da olduka yaygndr.
Ancak halk flairleri, sadece insanlara olan zlem ve sevgilerini deil, doaya duyduklar sevgiyi de dile getirirler. Yukarda Dvn Lgatit-Trkteki fliirlerde de grld gibi doa temal fliirler, slmiyet ncesinde de olduka fazladr. slmiyet
sonrasnda da bu durum benzerdir. zellikle flk fiiirindeki gzelleme, varsa ve
destan ad verilen pek ok trde doann gzellikleri ve ona duyulan zlem dile
getirilmifltir. Halk fliirindeki doa, klasik edebiyata gre ok daha canl ve somut
bir zellik gsterir (Artun 2001: 129). Bahar aylarnda dalarn, aalarn, hayvanlarn ve havann gzellikleri, kfl aylarnda ise dalarn karla ve sisle rtlmesi, fln bu engeller karflsndaki aresizlii anlatlarak bu sahnelerle fln iinde bulunduu durum arasnda benzerlik kurulur. Ksacas, Trk halk fliirinde doa temas, olumlu ve olumsuz ynleriyle aflkn, sevginin ve zlemin sunumuna yardmc
olan asli temalarn baflnda gelir.
Gzelleme: flk fliirinde

insan ve doa sevgisi temal
fliirlere verilen ad.
20

fliirinde lm konulu fliirler
iin kullanlan sz.
At: Halk fliirinde lm
konulu fliirlere verilen ad.
Koaklama: flk fiiirinde

kahramanlk temal fliirlere
verilen ad.
Tafllama: flk fliirinde

elefltiri ve yergi ierikli
fliirlere verilen ad.
Trk Halk fiiiri
Trklerdeki at yakma geleneiyle balantl olarak halk fliirindeki temel temalar arasnda lm de yer almaktadr. slmiyet ncesinde toplumun nde gelen kiflilerinin lm zerine yaklan sagular, Trk halk fliirinin ilk at temal fliirlerini
oluflturmaktadr. slmiyet sonras halk fliirinde at adyla lm temal fliirler, sylenmeye devam etmifltir. Baz atlar, anonim halde gelenekte yaflarken, flk fiiirinde olduu gibi, bazlarnn ilk syleyenleri bellidir. Trk halk fliirinde her lm
ifllenmez. len kiflinin genlii, trajik bir olay sonucu hayatn kaybetmesi, en
nemlisi halk vicdann yaralayan bir lmn vuku bulmas, bu lm zerine bir
fliirin dzenlemesini salamfltr. lm temal fliirlerde lenin kimlii, fiziki ve ruhi
zellikleri belirtildii gibi lm karflsndaki aresizlik ve len kifli iin duyulan
znt dile getirilir.
Trk halk fliirinde yaygn olarak kullanlan temalarn bir dieri kahramanlk temasdr. eflitli formlarda, dnemlerde ve adlarla Trk halk fliirinde ok sayda bir
kiflinin kahramanlnn anlatld veya ele alnd fliir bulunmaktadr. Karahanl
dnemindeki halk fliiri rneklerinde de grld zere Trk halk fliirindeki ilk fliirlerin nemli bir ksm kahramanlk temaldr. Kahramanlk fliirleri sylemeleriyle
tannan ozanlardan sonra flklar da bu temay fliirlerine konu etmeyi srdrmfllerdir. flk fiiirinde, Krolu ve Dadalolunun iyi rneklerini verdii koaklamalar, kahramanln ifllendii koflma tarzndaki fliirlerdir. Trk halk fliirinde kahramanl yer ald ok sayda fliir trne rnek vermek mmkndr. Ancak destanlar ve koaklamalar bile bu temann Trk halk fliiri iin tafld deeri gsterebilecek niteliktedir.
Din-Tasavvuf Halk fliirinde daha fazla kullanlan din ve tasavvuf temalarn da
Trk Halk fiiirinin temel temalar arasnda gstermek gerekir. Uygur dnemindeki
fliir rneklerinde de grlecei gibi, dinin slmiyet ncesindeki halk fliirinde de
nemli bir yeri vardr. Bu nem, Trklerin slm dairesine girifliyle varln devam
ettirmifl ve ortaya Din-Tasavvuf Halk fiiiri gibi bir fliir gelenei kmfltr. Dinin, tasavvuf dflncesiyle birlikte ele alnd bu gelenekteki pek ok nazm trnde din
temas ele alnmfltr. Dier bir ifadeyle din ve tasavvuf temalar, Trk halk fliirinde
eflitli fliir trlerinin ortaya kmasn salamfltr.
Yukardaki temalarn dflnda Trk halk fliirinde flikyet temal fliirlere de rastlamak mmkndr. flk fiiirinde Tafllama ad verilen bu fliirlerde insan hayatndaki bozukluklar elefltirilir. Yaflamla ilgili tecrbelerin aktarld fliirlerde t,
nemli bir tema olarak karflmza kar. Ataszlerinin youn bir flekilde kullanld bu fliirler, ounlukla eitim iflleviyle ne karlar. Grld gibi Trk halk fliirinin genifl bir tema yelpazesi vardr. nsan yaflamndaki hemen her unsur, Trk
halk fliirine taflnmfltr. Bu da halk fliirinde ok eflitli fliir trlerinin ortaya kmasna neden olmufltur. Temalara bal olarak oluflmufl nazm trleriyle ilgili dier nitelerde ayrntl bilgiler verildiinden burada ksaca temalara deinilmifltir.
Dil ve slup
Trk halk fliirinde kullanlan dilin, yaln veya sadece olduu ynnde yaygn bir
kanaat vardr. Divan fiiirinde kaleme alnmfl fliirler gz nne alndnda bu kanaat hakl bulunabilir. Ancak bu, halk fliirinde tamamyla basit ve alelade bir dilin
kullanld anlamna gelmemelidir. Hatta Trk halk fliirinde tek bir dil ve sluptan
bahsetmek de mmkn deildir. Anonim Halk fiiirinde kullanlan dil ve slupla
mutasavvf flairlerin ve flklarn kulland dil ve slup ayn olmayabilir. Ksacas
Trk halk fliirinin kendine zg bir dil ve slubu vardr. Bu slupta hitap edilen
kitlenin kulland dil dikkate alnr. Halka hitap eden bir fliirin, halkn anlayabile-
cei ve dil ve slup kullanmas doal bir durumdur. Ancak bunu, basitlik ve bayalkla karfltrmamak gerekir. fiimdi halk fliirinde kullanlan dil ve sluba daha yakndan bakalm.
Trk halk fliirinde kullanlan dil, halkn anlayabilecei bir dildir. Halk flairleri, fliirlerini iinde yetifltikleri kltrel ortamn elverdii flartlar iinde flekillendirdiklerinden fliirlerini de bu ortamda kullanlan dildeki kelimelerle olufltururlar. Bu gelenekte Divan fiiirindeki gibi gnlk dilde az kullanlan Arapa ve Farsa kelimeler yerine, anlam herkese bilinen kelimeler tercih edilir. Ancak bu konuda Trk halk
fliirinin baz zel yanlarn da belirtmekte fayda vardr. rnein Din-Tasavvuf Halk
fiiirinde kullanlan dille flk ve Anonim Halk fiiirlerinde kullanlan dil ayn deildir. Mutasavvf halk flairlerinin kulland dilde, din ve tasavvuf terimler fazlaca
yer alr. Bu fliirin kaynaklar, hedefi ve hitap ettii kitle byle bir dili zorunlu klar
(Gzel 1999: 658). flk fiiirinde de flklarn yetifltikleri ortamlar ve syledikleri fliirlerin tr zellikleri de kullandklar dili etkileyebilir. Buna ramen flklarn dili de
genifl halk kitlelerinin anlayabilecei bir nitelie sahiptir (Artun 2001: 117). Ancak
zellikle flk karfllaflmalarnda veya flklarn hnerlerini sergiledikleri baflka ortamlarda kullanlan dil, her zamanki dilden farkl olabilir. Ancak flk fiiirine aflina
kiflilerin ayrtna varabilecei baz kelimeler, fliirlere girebilir. Anonim halk fliirinde
kullanlan dil ve slup, halkn gnlk diline daha yakndr. Trk ve mani gibi,
Trk halk kltrnde yaygn fliirlerde anlam ve syleyifli zor kelimeler ve terimler
yerine toplumun en altndaki kiflilerin de anlayabilecei kelimelere yer verilir.
Trk halk fliirinde, deyimlere ve ataszlerine ska yer verilir. Bu durum, halk
flairlerinin kimliiyle iliflkilidir. Halk kltrnn iinde yetiflmifl, halkn rabet ettii
sz kalplarn kullanmfl ve hatta bunlara yenileri eklemifl kifliler olan halk flairleri,
fliirlerinde bu birikimlerini kullanmfllardr. Bu bakmdan Trk halk fliiri dairesinde
deerlendirilen fliirlerin pek ounda deyimlere ve ataszlerine rastlamak mmkndr. Kaygusuz Abdaldan alnan afladaki beyitte bir atasz kullanlmfltr:
Su grmeden etegn emrenrsin
Meger sen blbli leglek sanursn (Gzel 1999: 677).
flk fiiirinde de flklar, deyimlere ve ataszlerine ska baflvururlar. zellikle
t temal fliirlerde ataszlerine daha fazla rastlanr (Artun 2001: 120-121). Genel
anlamda Trk halk fliirinde zelde flk fiiirinde, ataszlerinin ve deyimlerin kullanm, flairin tercihi ve yeteneiyle ilgilidir. Ataszlerinin ve deyimlerin anlamn ve
kullanld flartlar bilen halk flairleri, bunlara daha fazla baflvururlar.
Trk halk fliirinde yerel kelimelere ve syleyifllere rastlanabilir. Dier bir ifadeyle halk fliirinde, Divan fiiirinde olduu gibi standart bir dil kullanlmaz. Halk flairlerinin yetifltikleri ortama gre az zellikleri ve yerel kelimeler, fliirlerde yer alabilir. Halk flairlerinin dil yetenekleri ve imknlar, ait olduklar kltrel ortam iinde flekillendiinden yerel unsurlarn halk fliirinde grlmesi doal bir durumdur.
Kaygusuz Abdaln afladaki drtl, dorudan konumuzla ilgilidir:
flk oldum zangadak
Irlayuban fingedek
Yrum tler beni
Yanramagl bangadak (Gzel 1999: 678).
flklar arasnda da yerel kelimelerden ve az zelliklerinden faydalanma gelenei olduka yaygndr. nde gelen flklardan Karaca Olan, fliirlerinde ok sayda yerel kelimeye yer vermifltir (Sakaolu 2004: 653-665). Karaca Olann dfln-
21
22
Trk Halk fiiiri
da gemifl dnem ve gnmz flklarnda da yerel dilden faydalanma sz konusudur. Karaca Olandan aldmz afladaki drtlkte deve yavrusu anlamna gelen taylak kelimesi yerel bir kelimedir:
Engininden ykseine klmaz
Kaplan girse meflelerin sklmez
Kumafl ykl tor taylan ekilmez
Evleri srgne gitti yaylann (Sakaolu 2004: 537).
Buna benzer ok sayda yerel kelimeyi ve syleyifli fliirlerine taflyan Karaca
Olann, fliirlerindeki bu kelimelerin szln oluflturma alflmaklar da yaplmfltr (Sakaolu 2004: 666-741).
Halk fliirinde benzetme baflta olmak zere, yineleme, telmih, istiare ve nida gibi anlam ve sz sanatlar da kullanlr. fiiirde sanatl syleyifllere sk sk baflvurulmas durumu, halk flairlerinde de vardr. Ancak burada bir noktaya dikkat ekmek
gerekir. Halk flairlerinin kullandklar sz ve anlam sanatlar, manay zorlayan bir
yapda deildir. Dilin doal syleyifl kurallar erevesinde manay zora sokmadan
yaplan sanatlar halk fliirinde kullanlr (Gzel 1999: 670-676, Artun 2001: 122).
Sonu olarak Trk halk fliirinin dil ve slup zellikleri, fliirlerin yaratclar ve
dinleyicilerine gre flekillenmifltir. Baflka bir ifadeyle halk flairlerinin fliir syleme
yetenekleri, fliirlerin syledikleri ortamlar, sylenme flekilleri ve dinleyicileri, dil ve
slubu tayin etmifltir. Halk flairleri, gelenekten aldklar kurallara bal olarak hitap
ettikleri kitlenin kltr seviyesini de dikkate alarak bir slup gelifltirmifllerdir. Bu
slupta gnlk dilde yaygn olarak kullanlan kelimeler, atasz ve deyimler; geleneksel flekil zellikleri, sanatlar ve anlatm tarzlar bulunmaktadr.
SIRA SZDE
Uzun bir gemifle

sahip halk fliirinin gnmzdeki durumuyla ilgili ne syleyebilirsiniz?
SIRA SZDE
rnein sizin yafladnz dnyada halk fliirine rastlyor musunuz?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
23
zet
N
A M A
N
AM A
Halk fliirini tanmlayabilmek.

Halk fliiri, slmiyet ncesi ve sonras olmak zere iki ksma ayrlr. slmiyet ncesindeki fliirler,
daha ok dini ve sosyal ierikli baz trenlerde
icra edilmifl fliirlerdir. Bu dnemle ilgili ilk fliirler,
Uygur ve Karahanl dnemlerindeki yazl kaynaklarda yer almaktadr. slmiyetten sonraki
halk fliiri ise Anonim Halk fiiiri, Din-Tasavvuf Halk fiiiri ve flk fiiiri olmak zere ksma
ayrlr. Ksacas halk fliiri kapsamna, halk kltrnde yetiflmifl ozanlarn ve flklarn syledikleri fliirler ve syleyeni belli olmayan (anonim) fliirler girmektedir.
Halk fliirinin kkenini aklayabilmek.
Halk fliirinin ortaya kflnda dini trenlerin
nemli bir yeri vardr. Tanrya kurban kesmek,
len birisinin ruhunu dier dnyaya gndermek
veya hasta olan birisini saaltmak gibi amalarla
kam, baks, ozan ve oyun gibi adlar taflyan tiplerin dzenledikleri trenlerde fliir ve mzik bir arada yer almfltr. Kutsal gleri etkilemek iin bu trenlerde sylenen ahenkli szler,
halk fliirinin ilk rnekleridir. Kamlarn ve ozanlarn fliir syledii bu trenlerin belli baflllar, fleylan/fllen, sgr ve yudur. fieylan/fllen,
Ouz Trklerinin kurban trenlerine verilen addr. Dini bir ierii olmakla birlikte, Ouz boylar arasndaki iletiflim ve dzeni salamasyla sosyal bir ierik de kazanmfl olan bu trenlerde
ozanlar kopuzla halk fliirinin ilk rneklerini vermifllerdir. Yln belli zamanlarnda dzenlenen
avlar iin kullanlan sgr trenlerinde de fliire
zel bir yer ayrlmfltr. Eski Trklerde lenlerin
ardndan dzenlenen yu trenleri, genellikle
lm konulu halk fliiri rneklerinin oluflumuna
zemin hazrlamfltr.
N
A M A
Halk fliirinin ilk flairlerini listeleyebilmek ve fliirleri deerlendirebilmek.

Trk halk fliiriyle ilgili ilk terimler, Budist ve Manihesit Uygurlarn fliir metinlerinde ve Dvn
Lgatit-Trk adl eserde yer alr. Uygur ve Karahanl dnemine ait fliir kaynaklarnda karflmza
kan ilk terim, koflugdur. Kelime, fliir anlamnn yan sra, nazm flekli anlamnda da kullanlmfltr. Kojan, takflut ve takmak terimleri de
fliir yerine kullanlmfl kelimelerdir. Ir/yr ise
dnemin kaynaklarnda yr kofl- (koflma, trk
dzmek), yr koflul- (manzume yaplmak, fliir
dzlmek), yr (gazel, r), yr yrla- (r, flark
sylemek), yrla- (r rlamak), yragu (algc,
flarkc, arc) gibi flekillerde yer almfl ve fliir
anlamn taflmfltr. K, fliirin ls ve ezgisi;
fllok, fliir ve manzume; padak, msra; kavi,
fliirle nesir aras bir slup; bafl/baflik ise ilahi
iin kullanlmfl fliir terimleridir.
Halk fliirinin ilk flairleri din adamlnn yan sra
byclk, hekimlik, mzisyenlik ve flairlik yetenekleri bulunan kamlar ve ozanlardr. Ancak
bunlarn isimleri ve fliirleriyle ilgili bilgiler szl
gelenekte kaldndan gnmze ulaflmamfltr.
Bu yzden halk fliirinin ad belli ilk flairleri Uygur
ve Karahanl dnemlerine aittir. Aprnur Tigin,
Kl Tarkan, Ki-ki, Pratyaya-fiiri, Asg Tutung, suya Tutung, Kalm Keyfli, uu,
adlar bilinen ilk flairlerden bazlardr.
lk halk fliiri rnekleri Uygur dnemine aittir. Budizmi ve Maniheizmi kabul eden Uygurlar, bu
dinle ilgili ok sayda fliiri eviri yoluyla Uygur
kltrne kazandrmfllardr. Maniheist Uygurlardan kalma fliirler, Sodcadan ve baz ran dillerinden tercme edilmifl dini metinler, tvbe dualar, hikyeler ve aflk fliirlerinden ibarettir. Maniheist Uygurlardan kalma sekiz adet fliir vardr.
Bunlarn ilahi, ikisi vg, biri lm ve cehennem tasviri, dieri de aflk fliiridir. Budist Uygurlardan kalan fliirlerin tamam dini ieriklidir.
fiiirlerin bazlar tercme olmakla birlikte Budist
Uygurlarn fliirleri byk oranda telif, yani Uygur
halk flairlerine aittir. Budist Uygur fliirinde Otuz
befl Budaya sayg, Hikmet erdemi, Maitreya
vgs gibi fliirler, tvbe dualar, hatime dualar, lm ve dnyann faniliiyle ilgili baz manzumeler, anne babaya sayg ve sevgi ifade eden
fliir paralar yer almaktadr.
24
N
AM A
Trk Halk fiiiri
Halk fliirinin temel zelliklerini analiz edebilmek.

Trk halk fliirinin kendine has baz zellikleri
vardr. Bu zellikler halk fliirini, dier edebiyat
geleneklerinden ayrr. Halk fliirinin nazm birimi
drtlktr. Bunun msra veya beyit olduunu
syleyenler olmuflsa da gemiflten gnmze
halk fliiri rneklerinin byk oranda drtlk esasna gre sylenmifl olmas ve fliirlerin msra kmelenmesi asndan drtlk esasna dayal olmas, halk fliirinde drtlk nazm biriminin kullanldn gstermektedir.
Trk dilinin doal yapsndan ortaya kmfl olan
hece ls, halk fliirinde en fazla kullanlan ldr. ki hece ile yirmi hece arasnda deiflen
kalplar olan bu lnn yedili, sekizli ve on
birli kalplar sklkla kullanlmfltr. Hece ls,
msralardaki hecelerin saysal adan denklii anlamna gelmektedir. Aruz veznindeki taktiler
gibi hece lsnde de duraklar vardr. Geleneksel kurallara gre belirlenen duraklar, fliirdeki ahengi arttrd gibi tekdzelii de ortadan
kaldrrlar.
Halk fliirinde kafiye (uyak) yerine ayak tabiri

kullanlr. Ayak, halk fliirinde asl kafiyenin de
addr. fiiirin fleklini ve muhtevasn tayin eden
drtlklerin son msralarnda bulunan ayaklar,
zellikle flklar arasnda son derece nemlidir.
flklar arasndaki fliir karfllaflmalarnda ve atflmalarda ayak amak, ayak uydurmak, dar
ayak ve kapank ayak gibi ok sayda terim
ortaya kmfltr. Halk fliirinin sese dayal bir kafiye anlayfl vardr. Halk fliirinde, yazl edebiyatlarda olduu zere, kelimelerin yapsal zelliklerine gre deil, fonetik deerlerine gre kafiye
yaplr. Yaplan kafiyelerin byk ounluu tek
ses benzerliine dayal, yani yarm kafiyedir. Bunun yan sra tam kafiye, zengin kafiye, cinas kafiye gibi dier kafiye eflitlerine de rastlanabilir.
Kafiyeler kadar halk fliirinde ahengin salanmasnda rediflerin de etkisi vardr. Pek ok halk flairi, sadece rediflerle msra sonlarndaki ahengi
yakalamfltr.
Halk fliirinin genifl bir konu daarc vardr. Baflta kahramanlk, aflk, gurbet, ayrlk, lm, din,
tasavvuf ve toplumsal olaylar olmak zere halk
flairlerinin fliir konusu olarak setikleri hemen
her konu halk fliirinde kullanlmfltr. Halk fliirindeki konular, hayatn iinden ve ayn zamanda
toplumun genelini ilgilendiren durum, olay ve
olgularla ilgilidir.
25
Kendimizi Snayalm
1. slmiyet ncesi halk fliiri ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?
a. fiiirler; ozan, kam, baks ve flaman naml
kiflilerce kopuz eflliinde sylenirdi.
b. Av trenlerinde (sgr), genel elencelerde (fllen) ve yas trenlerinde (yu) sylenirdi.
c. Bu fliirlerin yazl kayd yoktur.
d. Yaznn henz pek kullanlmad dnemlerde
oluflmufllardr.
e. Bu dnem fliirlerine koflug, sagu ve destan
gibi adlar verilmifltir.
2. Afladakilerden hangisi slmiyet ncesi halk fliirini
temsil eden tiplerden biri deildir?
a. Kam
b. Baks
c. Ozan
d. Oyun
e. Lama
3. Ouz Trklerinin kurban keserek ziyafet verdii ve
ozanlarn fliirler syledii trenlere ne ad verilir?
a. Sgr
b. Yu
c. filen
d. Kurultay
e. Sohbet
4. Eski Trklerde lenlerin ardndan dzenlenen ve
lm temal fliirlerin sylendii trenlere ne ad verilir?
a. filen
b. Sr
c. Sohbet
d. Yu
e. Divan
5. slmiyet ncesinde, sevgi, doa, yiitlik gibi konularn ifllendii, trenlerde kopuz eflliinde sylenen,
drtlklerden kurulu, hece lsnn kullanld ve
koflmay andran fliirlere ne ad verilir?
a. Sagu
b. Koflug
c. Destan
d. lahi
e. Mani
6. Dvn Lgatit-Trkteki halk fliiri rnekleriyle ilgili

afladakilerden hangisi yanlfltr?
a. fiiirlerin byk ounluu drtlklerden oluflur.
b. Hece lsnn kullanld fliir says daha fazladr.
c. fiiirlerde kahramanlk, aflk, doa ve lm gibi
konular ifllenmifltir.
d. fiiirlerin hangi flairlerce sylendii bilinmektedir.
e. fiiirlerin bir ksmnda aruz ls kullanlmfltr.
7. Trk halk fliirinin nazm birimine ne ad verilir?
a. Msra
b. Beyit
c. Drtlk
d. lk
e. Befllik
8. Halk fliirindeki kafiye ile ilgili afladaki ifadelerden
hangisi yanlfltr?
a. Sese dayal bir kafiye vardr.
b. Kafiye karfll olarak ayak kelimesi kullanlr.
c. Daha ok yarm kafiye kullanlr.
d. Kafiyelerin byk ounluu msra sonlarndadr.
e. Halk fliirinde cinasl kafiye grlmez.
9. Afladakilerden hangisi halk fliirinin zelliklerinden
birideildir?
a. Hece lsnn kullanlmas
b. Drtlklerden oluflmas
c. Genellikle yarm kafiyenin kullanlmas
d. Sade ve duru bir Trkenin kullanlmas
e. Halk flairlerinin yksek zmreye mensup olmas
10. Halk fliiri ile ilgili afladakilerden hangisi yanlfltr?
a. Halk fliiri rneklerinin tamamnda mahls vardr.
b. slmiyet ncesinden gelen baz flekil zellikleri
vardr.
c. Syleyenleri halk kltrne mensup olduundan dilleri halkn diline yakndr.
d. Daha ok mzik eflliinde sylendiinden pek
ok trn ezgisi vardr.
e. Baz rnlerin syleyeni belli deildir.
26
Trk Halk fiiiri
Okuma Paras
Halk fiiiri Hakknda Ksa Bilgiler
Trk Halk Edebiyatnda nazm, anonim ve ferd olmak
zere iki kolda toplanabilir. Anonim olanlar bafllangta bir kifli tarafndan sylenmifl veya yazya geirilmifl,
cemiyetin ortak duygu, dflnce, terbiye ve tefekkrn aksettiren kolektif mahsullerdir. Bunlar szl gelenekte yafladklar, zamana ve muhite gre deiflikliklere uradklar iin tam bir sanat seviyesine ulaflamamfllardr. Ancak bu mahsullerden bazlarnn ferdi eserlerden keyfiyet bakmndan stn olduklar sylenebilir.
Trk Halk Edebiyatnda bir btn teflkil eden nazmn
ikinci kolunu sanat seviyesine ulaflmfl eserler teflkil etmektedir. Bu eserler, umumiyetle ananenin getirdii
teknie bal olarak halkn anlayaca, tabii, sade bir
dille yeni inan, fikir ve lkleri befler temlerle birlikte
ifllemifllerdir.
slmiyeti kabulden nce Mani ve Burkan kltr evrelerinde yetiflen Aprinur Tigin, Kl Tarkan, Sngku Seli
Tutung, Ki-ki, Pratyaya-fiiri, As Tutung, suya Tutung, Kalm Keyfli gibi flairler yannda 11. asrda Dvn
Lgat-it Trkteki malzemeden bir ksmnn kendisine
ait olaca tahmin edilen uuya; Yusuf Hs Hcibin
Kutadgu Biligte; Yknekli Edib Ahmedin Atabetl Hakaykta, Ahmed Yesevnin Dvnnda ve Alinin
730/1232 ylnda yazd Yusuf ve Zleyhada kulland ve yine Uzunkprde bulunmufl, Hrezm sahas edeb diline girebilecek manzum Ouz destan parasnda
grlen mill vezin ve flekillerle sylenmifl mahsullere
bakarak birok sanatkrn yetifltiini kabul etmek lzmdr. Ancak bu ozanlarn adlarn bugn iin tespit
mmkn olmamfltr. 12. asrda Trkistanda slm bilgi, ahlk ve tasavvuf prensiplerini genifl halk kitlelerine
retip telkin eden Ahmed Yesev ve halifeleri bu ananenin bilinen flairleridir. Tasavvuf, Trkler arasnda Ahmed Yesevden adn alan Yesevlik flekli ile yayldktan sonra, birok dervifller ve ozanlar, 11. asrdan itibaren devam eden aknlarn ve muhaceretlerin kapsndan Anadoluya geldiler. 13. asrda Anadoluda siyas ve
iktisad buhranlarn hazrlad; din-tasavvuf fikirlerden gdasn alan bir zemin zerinde Mevlna ve Yunus
Emre gibi iki byk flahsiyet yetiflti. Klsik slm kltrne bal bu flahsiyetlerden birincisi Farsa syledii
veya yazd, ay zamanda bir ksm mill vezin ve flekillere bal manzumeleri ile genifl halk kitleleri zerinde
byk tesir yapt.
Szl geleneklerle, cnk ad verilen defterlerle, flklarn hafzalar ile, baz tarihi kaytlarla ve divanlarla az
ok bilgi edinebildiimiz saz fliirinin ilk devirleri hak-
knda tam bilgimiz yoktur. Divan edebiyat mensuplarnn bu fliiri yaratan flairlere dflmanlk beslemesi, tezkirelerinde onlarn biyografilerine ve eserlerine yer vermemeleri yznden de 16. asrdan Karacaolan, Kerem
Dede, Kul Mehmet, ksz Ali, Hayal, Bahfl, Amutlu,
rpanl, Kul ulha, Korolu ve Krolu gibi bazlarn
befl fliiriyle tanmak zorundayz. Destan, trk, koflma, varsa, koaklama, at vb. gibi tr ve flekillerde
eser veren birou asker ocandan yetiflme bu flklarn teknik itibariyle zayf olduklar grlr. Adeta hazrlk devri karakteri gsteren bu asrdan sonra Trk saz
fliirinin altn devrine ulafltn gryoruz. Kemiyet ve
keyfiyet itibariyle saz fliiri en byk flairlerini 17. asrda
yetifltirmifltir. fihreti ok yaygn ikinci Karacaolan gibi befl flk mstesna, divan fliirinin dil, zevk ve estetiinden bir hayli unsurlar almfllardr. Bununla beraber halk flairi hkim vasflarn kaybetmemifllerdir. flk
mer, Gevher, Ktib, Kayk Kul Mustafa, fiahinolu,
Ktip Ali, Karacaolan, flk, Gazi flk Hasan, skdar, flk Halil, Benli Ali, flk Mehmet, belli bafll flahsiyetlerdir. 18. asrda geen asra nisbetle byk flklar
yetiflmemifltir. Ananeye uygun olarak diyar diyar dolaflan ve halk muhitlerinin fliir zevkini temsil ederek estetik heyecanlarna cevap veren flklar arasnda Kaba Sakal Mehmet, Levn, Kymet, Nuri, Ermeni Vartan ve
Mecnun kayda deer.
19. asrda bir ksm saz almad iin kalem fluaras
adn da alan flklarn keyfiyet bakmndan 18. asr flairlerinden stn olduklar bir gerektir. Divan edebiyat tesirini bir hayli aksettiren, genifl ve devaml flhret
kazanan Bayburtlu Zihn, Dertli, Seyrn, Tokatl Nuri
ve Erzurumlu Emrah dflnda Ruhsat, Smmn, Cell,
Muhibb ve afliret flairleri Dadalolu, Deliboran, Beyolu, Seyyit Osman vb. saylabilir.
Bu asrdan sonra Tanzimat hareketinin ve dolaysyla
mekteplerin, matbaann, yollarn teknik imknlarn mesela radyo ve televizyonun halk fliiri ananesini sndrmesine ramen Mazlm, Kahraman, rfld, Meslek,
Tlib, Dizr, Karamanl Gufrn gibi sanatkrlar dikkate deer flahsiyetlerdir.
flk teflkilatnn ehemmiyetini kaybettii zamanmzda
bu fliir, flk Ali zzetle flk Veyseli yetifltirmifltir. flk
Veyselin 17. ve 19. asr flairlerinden keyfiyet bakmndan dflk olmadn syleyebiliriz.
Kaynak: fikr Elin, Halk Edebiyatna Girifl, Ankara: Aka Yaynlar, 7-11, 1993.
27
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
Sra Sizde Yant Anahtar
1. c
Sra Sizde 1
Bu sorunun cevab halk kelimesinde gizlidir. Baflka bir
ifadeyle halka nasl baktmzla ilgilidir. Eer Din-Tasavvuf Halk fiiiri ve flk fiiirinin, halk adn verdiimiz kitleye hitap ettiini dflnrsek bu gelenekleri
halk fliiri terimi altnda toplayabiliriz. nk hem DinTasavvuf Halk fiiiri hem de flk fliiri dorudan halk
kltryle ilgili geleneklerdir. fiiirlerde kullanlan konular, nazm flekilleri ve trler, dorudan Trk halk fliirinden alnmfltr. Ayrca bu fliirleri syleyen Yunus Emre
ve Karacaolan gibi halk flairleri, halk kltrne mensup olduklar gibi fliirlerini ayr, zel bir zmreye deil,
genifl bir halk kitlelerine sylemifllerdir. Bu yzden halk
fliirinin kapsamna bu flairleri ve fliirlerini de almak doru bir yaklaflmdr.
2. e
3. c
4. d
5. b
6. d
7. c
8. e
9. e
10. a
Yantnz doru deil ise Halk fiiirinin Kkeni

ve Halk fiiiriyle lgili lk Terimler, fiairler ve fiiirler konularn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Halk fiiirinin Kkeni
konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Trenler ve fiiir konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Trenler ve fiiir konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise lk Terimler konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Dvn Lgatit-Trk
ve Halk fiiiri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Nazm Birimi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Kafiye ve Redif konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Halk fiiirinin Genel
zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Halk fiiirinin Genel
zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde 2
Bilindii gibi Trk kltrnn erken devirlerinde szl
kltrn hkimiyeti vardr. Yazy daha sonraki dnemlerde kullanan Trk kltr, bilgi ve deneyimlerini saklamak ve dier nesillere aktarabilmek iin insan hafzasn kullanmfltr. Hafzann alflma prensiplerine bakldnda ll ve ahenkli yaplar daha rahat depolad grlr. Bu yzden szn kalc olmas ve daha rahat aktarlabilmesi iin ister istemez flekil ve yap asndan baz kalplara girmesi gerekmifltir. Bu da zamanla
dilde ll ve ahenkli metinlerin oluflumunu salamfltr. Bu konuda en iyi rnekler, ataszleridir. Ataszlerinde gereksiz kelimenin bulunmamas ve hatta ll
ve ritmik bir yapnn hkim olmas, bu durumun ak
delilidir.
Sra Sizde 3
Kflgarl Mahmut, Trk dili, edebiyat ve kltryle ilgili nemli bilgilerin bulunduu eserini yazmadan nce
dnemin Trk boylarn gezerek onlarn yaflam tarzlarn, dillerini ve edebiyatn daha yakndan takip edebilmek iin uzun bir seyahate kmfltr. Kflgarlnn, Dou Trkistanda bulunan Kflgardan Krma kadar olan
blgeyi gezdii sylenmektedir. Dvn Lgatit-Trkte
yer alan fliirlerin bu dnemde Kflgarl tarafndan szl
gelenekten derlenmifl olduunu tahmin etmekteyiz.
28
Trk Halk fiiiri
Yararlanlan Kaynaklar
Sra Sizde 4
Halk fliiri, flphesiz radyo, televizyon ve internet gibi
teknolojilerin bulunmad dnemlerde daha canlyd.
Szl gelenein yan sra yazl ve sanal kltrn de geliflmesiyle halk fliirinin kullanm alanlarnda baz gerilemeler olmufltur. Ancak btn bunlar, halk fliirinin toplum hayatndan tamamen ekildiini gstermez. Halk
fliiri rnekleri bugn radyo, televizyon ve internet araclyla eskiye nazaran ok daha genifl alanlara yaylabilmektedir. Dn ve hdrellez gibi genifl katlml tren ve kutlamalarda halk fliiri rnleri varln korumaktadrlar. Ksacas, gemifl dnemlere gre biraz daha az olmakla birlikte gnmzde de yeni halk fliiri rnekleri yaratlmaya, aktarlmaya ve kullanlmaya devam
etmektedir.
Aa, M. (2007). Gney Sibirya Trklerinde Ava Destanc ve Masalc Gtrme Gelenei. Trklk Bilimi
Arafltrmalar. 21, Bahar, 7-16.
Arat, R. R. (1991). Eski Trk fiiiri. Ankara: Trk Tarih
Kurumu Yaynlar.
Artun, E. (2001). flklk Gelenei ve flk Edebiyat. Ankara: Aka Yaynlar.
Dilin, C. (1983). rneklerle Trk fiiir Bilgisi. Ankara:
Trk Dil Kurumu Yaynlar.
Dizdarolu, H. (1969). Halk fiiirinde Trler. Ankara:
Elin, fi. (1990). Trkiye Trkesinde Mniler. Ankara:
Trk Kltrn Arafltrma Enstits Yaynlar.
Elin, fi. (1999). flk mer. Ankara: Kltr Bakanl
Yaynlar.
Ergun, M. (1997). Kofluk ve Takmak Terimleri zerine. V. Milletleraras Trk Halk Kltr Kongresi
Halk Edebiyat Seksiyon Bildirileri I. Ankara: Kltr
Bakanl Yaynlar, 225-230.
Gzaydn, N. (1989). Anonim Halk fiiiri zerine. Trk
Dili Trk fiiiri zel Says III (Halk fiiiri). LVII(445450), Ocak-Haziran, 1-104.
Gnay, Umay (1993). Trkiyede flk Tarz fiiir Gelenei ve Rya Motifi Ankara: Aka Yaynlar.
Gzel, A. (1989). Tekke fiiiri. Trk Dili Trk fiiiri zel
Says III (Halk fiiiri). LVII(445-450), Ocak-Haziran,
251-454.
Gzel, A. (1999). Din-Tasavvuf Trk Edebiyat. Ankara: Aka Yaynlar.
Gzel, A. (2009). Din-Tasavvuf Trk Edebiyat El Kitab. Ankara: Aka Yaynlar.
Karaer, M. N. (1988). Karacaolan. Kltr ve Turizm
Bakanl Yaynlar.
Kaya, D. (1999). flk fiiirinde Ayakla lgili Problemler. Trklk Bilimi Arafltrmalar. 8, 335-348.
Kprl, F. (1966a). Sazflirleri: Dn ve Bugn. Edebiyat Arafltrmalar. Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 165-193.
Kprl, F. (1966b). Trk Edebiyatnn Menflei. Edebiyat Arafltrmalar. Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar, 49-130.
Onay, A. T. (1996). Trk fiiirlerinin Vezni. Ankara: Aka Yaynlar.
Sakaolu, S. (1985). Dvn Lgat-it-Trkn Halk Edebiyat Asndan Tafld Deer. Atatrk niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Arafltrma Dergisi.
13, 301-319.
Sakaolu, S. (1989). Trk Saz fiiiri. Trk Dili Trk fiiiri

zel Says III (Halk fiiiri). LVII(445-450), OcakHaziran, 105-250.
Sakaolu, S. (1991). Dvn Lgat-it-Trk ve Trk Halk
fiiiri. Trk Dili Arafltrmalar Yll Belleten. Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, 97-117.
Sakaolu, S. (1999). Koflma Tasnifine Yeni Bir Yaklaflm. Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
Dergisi. 5, 103-113.
Sakaolu, S. (2004). Karaca Olan. Ankara: Aka Yaynlar.
Tekin, T. (1986a). slm ncesi Trk fiiiri. Trk Dili
Trk fiiiri zel Says I (Eski Trk fiiiri). LI(409),
Ocak, 3-42.
Tekin, T. (1986b). Karahanl Dnemi Trk fiiiri. Trk
Dili Trk fiiiri zel Says I (Eski Trk fiiiri). LI(409),
Ocak, 81-157.
Tekin, T. (1989). XI. Yzyl Trk fiiiri. Ankara: Trk Dil
Kurumu Yaynlar.
29
TRK HALK fiR
Amalarmz
N
N
N
N

Trk halk fliirinde tr ve flekli tanmlayabilecek;
Anonim Halk fiiirindeki tr ve flekillerin zelliklerini aklayabilecek;
flk fiiirindeki tr ve flekillerin zelliklerini listeleyebilecek;
Din-Tasavvuf Halk fiiirindeki tr ve flekillerin zelliklerini analiz edebilecek
bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Nazm Tr
Nazm fiekli
Konu
Ezgi
fllev
Hacim
Kafiye rgs
l
indekiler
Trk Halk fiiiri
Trk Halk fiiirinde

Tr ve fiekil
HALK fiRNDE NAZIM fiEKL VE

NAZIM TR
ANONM HALK fiRNDE fiEKL VE
TR
fiIK fiRNDE fiEKL VE TR
DN-TASAVVUF HALK fiRNDE
fiEKL VE TR
Trk Halk fiiirinde

Tr ve fiekil
HALK fiRNDE NAZIM fiEKL VE NAZIM TR
Nazm fiekli
Trk halk fliiri dairesinde yer alan fliirler, gelenein belirledii baz nazm flekilleriyle sylenirler. Her nazm fleklinin kendine has zellikleri vardr. Nazm fleklini
oluflturan unsurlar, fliirin dfl unsurlardr. fiiiri belirli bir dzen iine sokan zelliklerdir. Ksacas nazm fleklini; kafiye rgs, nazm birimi, vezin ve fliirin hacmi
belirler. zellikle kafiye rgs ve hacim, nazm fleklini belirlemede olduka ifllevseldir. fiimdi nazm fleklinin bu unsurlarna daha yakndan bakalm.
Kafiye rgs: fiiirdeki msralarn kmelenme fleklinden oluflan kafiye rgs,
nazm flekilleri iin ayrc bir zellik konumundadr. Kafiyelerin dzenine gre bakldnda halk fliirinde kullanlan mani ve koflma nazm flekilleri kendilerine
zg baz kurallara sahiptirler. rnein mani nazm fleklinin kafiye rgs aaxadr. Byle bir kafiye dzeni, maniye hastr. Baflka bir nazm fleklinde bu dzen
kullanlamaz. Bu ynyle mani nazm flekli koflmadan ayrlr. nk koflmann kafiye rgs, ilk drtlkte farkl flekillerde olmakla birlikte, genellikle abab cccb
b dddb fleklindedir. Byle bir kafiye rgs de sadece koflma nazm fleklinde
bulunmaktadr. Ksacas, mani ve koflmay mstakil bir nazm flekli yapan zelliklerin baflnda kafiye rgs gelir.
Hacim: fiiirin nazm birimi says anlamna gelen hacim, fliirin uzunluu ve ksal ile ilgilidir. rnein bir fliirin drtlk veya befl drtlk olduunu belirtmek, onun hacmine ynelik bir deerlendirmedir. Hacim de nazm flekillerinin belirlemesinde kullanlan nemli kstaslardan birisidir. Halk fliirinin nazm flekillerinden olan maniyi ele aldmzda onun hacminin genellikle tek drtlkten ibaret olduunu grrz. Maninin bu zellii, onu koflma ve destan nazm flekillerinden
ayrr. nk koflmann hacmi 3-5 drtlk iken destann ise 7-8 drtlkten bafllayp 150 drtl bulabilen bir hacmi sz konusudur. Ayn flekilde koflmann da
kendine zel bir hacmi vardr. Bu hacim onu mani ve destandan farkl bir nazm
flekli yapar. Destan ayr bir nazm flekli yapan, onun hacmidir. Destann nazm birimi, ls ve kafiye rgs koflma ile benzerdir. Destanlar, koflmalar gibi ksa
fliirler deildir. 3-5 veya 6-7 drtle kadarki fliirlerin nazm flekli koflma olabilmektedir, ancak daha fazla drtlk saysna sahip fliirler destan nazm flekliyle ifade
edilmektedirler. Bu bakmdan hacim, nazm flekillerinin tespitinde olduka nemli bir unsurdur.
Nazm fiekli: fiiirlerin kafiye

rgs, hacim ve nazm
birimi alarndan
adlandrlmas.
Kafiye rgs: fiiirdeki
msralarn kmelenme flekli.
Hacim: fiiirin nazm birimi
says.
l: fiiirde msralarn hece

says veya ses deerleri
asndan denk ve benzer
olmas.
32
Trk Halk fiiiri
Nazm Birimi: Halk fliirinin flekil zelliklerinden birisi olan nazm birimi, msralarn kmelenmesiyle alakaldr. Msralar, geleneksel uygulamalarn tesiriyle belirli ve dzenli birlikler halinde bir araya gelerek fliiri olufltururlar. Baflka bir ifadeyle bir fliir, nazm birimlerinden ortaya kmfl bir btndr. Nazm birimi, fliirin en
kk, btn ve anlaml parasdr. Halk fliirinin nazm birimi drtlktr, ancak
aruzlu baz fliirlerde nazm birimi beyit olabilmektedir.
l: Bilindii gibi halk fliirinde kullanlan en yaygn l, hece lsdr. Bunun yan sra aruz vezninin kullanld baz fliirlerin varlndan da haberdarz. lnn nazm fleklini belirlemede ok fazla bir etkinlii yoktur. Bu durum zellikle heceli sylenmifl halk fliiri rnekleri iin geerlidir. rnein maniler genellikle
yedili hece lsyle sylenir, ancak beflli, sekizli, onlu veya on birli flekilleri de
vardr. Koflma iin de ayn durum geerlidir. Byk oranda sekizli ve on birli heceyle sylenen koflmalar da srf lleri yznden bir nazm flekli deillerdir. Bu
bakmdan lye bal kalarak nazm flekli belirlemek ok baflarl sonular vermemektedir.
Halk fliirinde kullanlan belli bafll nazm flekilleri flunlardr: mani, koflma, destan.
Nazm Tr
Ezgi: Belli bir kurallara gre
dzenlenmifl, kulaa hofl
gelen ses dizisi.
fllev: Bir nesne veya bir
kimsenin grd ifl, ifl
grme yetisi, grev,
fonksiyon.
Nazm Tr: fiiirlerin
konusuna, ezgisine ve
ifllevine gre birbirlerinden
ayrlmasna ve
adlandrlmasna denir.
Konu: Konuflmada, yazda,
eserde ele alnan dflnce,
olay veya durum, mevzu.
Trk halk fliiri geleneinde fliirlerin konusuna, ezgisine ve ifllevine gre birbirlerinden ayrlmasna ve adlandrlmasna nazm tr denir. Bu gelenekte nazm tr belirlenirken fliirin flekil zelliklerinden daha ziyade ierik ve sunum zelliklerine baklr. Halk fliiri geleneinin dflnda yazl ortamlarda retilen ve aktarlan fliirlerde nazm trn byk oranda konu belirler. fiiirin konusuna baklarak trde
karar klnr. Ancak halk fliirindeki trlerde durum farkldr. Halk fliiri rnekleri,
szl gelenekte yaratlp aktarld gibi genellikle ezgiyle sylenirler. Baz durumlarda tr belirlemede bunlar da yeterli olmaz. Bu kez de ifllev iflin iine girer.
Bu nedenle halk fliirinde nazm tr belirlenirken konu tek baflna yeterli bir lt
deildir. fiiirin ezgisi ve ifllevi de konu kadar trn tespitinde etkilidir. Nazm trn belirleyen bu unsurlara ksaca deinelim.
Konu: Halk fliirinde ok eflitli konularda sylenmifl fliirler vardr. Bu ynyle
halk fliiri, fliir iin zel konular belirlememifltir. Halk iinden sanat boyutu gl insanlarn fliir formuna koyduu her trl konu halk fliirinin muhtevasna girifl yapmfltr. Trlerin tespitinde, zellikle gnmzde, konu olduka nemlidir, nk
pek ok fliirin ezgisi veya ifllevi konusunda yok denecek kadar az bilgiye sahibiz.
Bu bakmdan fliirlerin tr ounlukla konuya gre belirlenmektedir.
Ezgi: Halk fliirini, yazl fliir geleneklerinden farkl klan en nemli husus, ezgidir. Halk kltrnde fliirler, genellikle ezgili bir biimde icra edilir. zellikle flk
fiiirinde bu ezgiler, nazm trlerini belirlemifltir. Varsann, semainin ve buna benzer fliirlerin kendilerine zg ezgisi vardr. Hatta baz trler, ancak ezgileriyle dier
trlerden ayrlabilmifltir. Ezgi, halk fliirinde nazm trn belirlemede, konuyla birlikte nemli bir etkiye sahiptir.
fllev: Bir fliirin toplum iinde hangi amalar iin veya ne tr ihtiyalar karfllamak iin kullanldn bilmek de nazm trn belirlemede faydal sonular vermektedir. Halk fliirinde baz durumlarda trn belirlenmesinde konu ve ezgi de yetersiz kalabilmektedir. rnein ninni adn verdiimiz trn belli bir konusu ve
srekli benzer flekilde tekrarlanan bir ezgisi yoktur. Bir fliirin ninni olup olmadn,
ancak fliirin ifllevine bakarak tespit edebiliyoruz. Halk fliirine ait bir fliir veya fliir paras ocuu uyutmak veya teskin etmek iin kullanlmflsa bu fliire ninni denmektedir. Grld gibi ifllevin de trlerin belirlenmesinde nemli katklar vardr.
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
N N
SIRA fiiirinde
SZDE Tr ve fiekil
2. nite - Trk Halk
SIRA SZDE
33
Halk fliirinde kullanlan baz nazm trleri flu flekildedir: Gzelleme,

koaklama,
AMALARIMIZ
tafllama, varsa, semai, ilahi, nutuk, devriye, flathiye vb.
AMALARIMIZ
Halk fliirinde nazm flekilleri ve trleri konusunda daha ayrntl bilgiler

K T A iin
P fikr Elinin Halk Edebiyatna Girifl (Ankara: Aka Yaynlar, 1993), cal Ouzun editrln yapt Trk Halk Edebiyat El Kitab (Ankara: Grafiker Yaynlar, 2007), Abdurrahman Gzel ve Ali Torunun birlikte hazrladklar Trk Halk Edebiyat
T E L EEl
V Kitab
Z Y O N (Ankara:
Aka Yaynlar, 2003) adl alflmalara bakabilirsiniz.
K T A P
ANONM HALK fiRNDE fiEKL VE TR
NTERNET
Anonim Halk fiiiri kapsamna giren fliirlerin kim tarafndan sylendii
belli deildir. Dier bir ifadeyle bu fliirlerde mahlas yoktur. Mutlaka bu fliirlerin ilk yaratcs
veya dzenleyicisi vard, ancak baz trlerde mahlas geleneinin olmamas ve
mahlas olan fliirlerin de zamanla mahlasn dflrmesi, anonim halk fliirinde mahlassz fliirlerin oluflumuna zemin hazrlamfltr. Konuya bir baflka adan daha yaklaflmak mmkndr. Anonim Halk fiiiri rnekleri, genifl halk kitlelerince kullanlan
ve aktarlan fliirlerdir. Halkn duygu ve dflncelerini anlatan bu fliirler, zamanla
halkn ortak mal haline gelmifltir. Bu yzden halk, fliirin kim tarafndan sylendiini deil, fliirin kendisini daha fazla nemsemifltir.
Anonim halk fliirinin tr ve flekilleri, mani, trk, at, ninni, tekerleme
ve bilmeceden oluflmaktadr.
TELEVZYON
NTERNET
Mani
Mani, anonim halk fliirinde hem nazm flekli hem de nazm tr olarak kullanlmaktadr. Nazm fleklidir, nk kendine zg flekil zellikleri vardr. Maniler, ounlukla 7li hece lsyle ve aaxa uyak dzeniyle sylenen drtlklerdir. Bu
zellikleriyle mani, halk fliirinin nazm flekilleri arasna girmektedir. Manilerde tek
bir drtlkte anlam tamamlanr. lk iki msra genellikle nc ve drdnc msralarda sylenmek istenenlere hazrlk iin kullanlr. Asl anlam, nc ve drdnc msralarda gizli olabilir, ancak ilk iki dizeyi de sadece dolgu olarak dflnmemek gerekir. Trlerdeki btn blmlerin bir anlam ve ifllevi vardr.
Anonim halk fliirinin en yaygn nazm flekli olan maniler, genellikle yedi hecelidir, ama bunun dflnda drtten bafllayp on bir heceye kadar mani llerine rastlamak mmkndr. Msra yaplarna gre ise manilerin dz/tam, kesik/cinasl
ve artk/yedekli gibi flekilleri vardr.
Mani ayn zamanda bir nazm trdr. Maniler, belirli konularda ve ezgilerde
sylenen fliirlerdir. Bu ynyle mani, bir trde olmas gereken temel zellikleri taflmaktadr. Bir nazm tr olarak maniler, hemen her konuda sylenebilen fliirlerSIRA SZDE
dir. Aflk, sevgi, ayrlk, gurbet, askerlik gibi hayatn her safhasnda
karflmza kan
konular manilerde ifllenmifltir. Maninin yaygn bir tr olmasnda tek drtlkle, yedi hece gibi ksa bir lyle ve en nemlisi hemen her konuda
etkili
D fisylenmesi
NELM
olmufltur. Bu zellikler manileri; bayramlarda, hdrellez gibi baz kutlamalarda, alflma hayatnda ve gnlk yaflamn hemen her alannda rahatlkla kullanlabilen fliS O R U
irler haline getirmifltir.
D K K A Tgelmektedir.
Kafiye rglerinde x ile gsterilen msralar serbest, yani kafiyesiz anlamna
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
34
Trk Halk fiiiri
Trk
Kavufltak: Halk fliirinde

aynen tekrar edilen msralar.
Halk arasnda flark, deyifl, deme ve hava gibi adlarla da bilinen trk,
szl gelenekte ezgiyle sylenen her trl fliiri karfllamak iin kullanlan bir terimdir. Pertev Naili Boratavn ifadesiyle trk, dzenleyicisi bilinmeyen halkn szl geleneinde oluflup geliflen, adan aa ve yerden yere ieriinde olsun, biiminde olsun deiflikliklere (zenginleflmelere, bozulmalara, krplmalara) urayabilen ve her zaman bir ezgiye koflulmufl olarak sylenen fliirlerdir (Boratav 1995:
150). Trknn kendine zg flekil zellikleri yoktur. Mani veya koflma gibi baz
nazm flekilleriyle veya baflka zelliklerdeki flekillerde kullanlr. Trklerin syleyeni belli deildir. Baz trklerin bafllangta syleyeni belli fliirlerden olufltuu
bilinse de trklerde mahlas yoktur. Trklerin dier bir ayrc zellii, kavufltaa sahip olmalardr. Trklerin aynen tekrar edilen msralar anlamna gelen kavufltak, trklere zel bir fliir tekniidir.
Trkler, genellikle bir grubun duygularna ve dflncelerine tercman olan
konular ifllerler. Aflk, sevgi, ayrlk, gurbet, lm, kahramanlk gibi konular trklerde sklkla yer alr. Trklerin byk ounluu, toplumsal olaylardan doar.
zellikle toplumu derinden etkileyen baz olaylar, trklerin yaklmasna, yani
oluflmasna neden olmufltur. Bu ynyle trkler, toplumun acsn, zntsn,
kederini, tepkisini, mutluluunu ve beenisini dile getiren fliirlerdir.
Trkler, ezgilerine gre usull (krk havalar) ve usulsz (uzun havalar)
fleklinde iki ksma ayrlr. Usull trkler, oyun havalarndan; usulszler ise at,
bozlak, hoyrat gibi ezgilerden ibarettir. Trkye yap asndan bakldnda bu
fliirlerin bent ve kavufltaklardan olufltuu grlr. Bentler, trknn kavufltaklar
dflnda kalan asl blmleridir. Bu blmlerin msra saylarnda deiflmeler olabilmektedir. Kavufltak ksmnda ise baz msralar, trk boyunca aynen tekrarlanr.
At
At, bir nazm trdr. Trk halk fliirinin btn dnemlerinde at trne rastlanr. slamiyet ncesinde sagu olarak adlandrlan lm konulu fliirler, slamiyetten sonra at ve mersiye olarak adlandrlmaktadr. Profesyonel fliir gelenekleri olarak nitelendirebileceimiz Din-Tasavvuf Halk ve flk fiiirlerinde de
at trnde fliirler bulunmaktadr. Anonim halk fliirindeki at tr, Trklerdeki
at yakma geleneiyle yakndan ilintilidir. lm sonrasnda len kiflinin iyi niteliklerini ne karan ve onun lmne duyulan znty dile getiren fliirler syleme gelenei yakn zamanlara kadar devam etmifltir. Gnmzde baz gruplar bu
gelenei uygulamaya devam etmektedir. Atlar, mani ve koflma nazm flekilleriyle sylendii gibi bunlarn dflnda baflka flekil zellikleriyle de sylenmektedir.
Trklerde olduu gibi bentlerden kurulu atlar da vardr. Atlar, lm baflta olmak zere hastalk, ayrlk, kayp kifliler, mutsuzluk, askerlik, sevda, deprem, sel
ve yangn gibi sosyal ierikli konularda sylenmektedir. Ayrca atlar, lenlerin
ardndan len kiflinin evinde veya mezarlkta, asker uurlamalarnda ve gelin almlarnda sylenmektedir.
SIRA SZDE
Anonim halkSIRA
fliirinde
SZDEkarflmza kan mani, trk ve at gibi trlerin, gnmz dnyasndaki konumlar sizce ne durumdadr? Bu fliirleri Trk insan bugn de kullanyor mu?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
35
2. nite - Trk Halk fiiirinde Tr ve fiekil
Ninni
Ninni bir nazm trdr. Annelerin, ocuklarn sakinlefltirmek ve uyutmak iin
syledikleri ezgili fliirlerdir. Ninnilerin pek ou mani nazm flekliyle, yani yedi heceli ve aaxa fleklindeki bir kafiye rgsyle sylenir. Ancak flk fiiirinde de hecenin sekizli ve on birli flekilleriyle sylenmifl baz ninni rnekleri bulunmaktadr.
Mani ve koflma nazm fleklinin dflnda iki dizeden bafllayp on sekiz dizeye kadar
uzayabilen flekillerde sylenmifl ninnilerin varlndan da bahsetmek mmkndr.
Ninnilerin belli bir konusu yoktur. Her trl konu ninnilerde kullanlmfltr. Ninniler, ezgili bir flekilde sylenir, ancak bu ezgilerin bir standard yoktur. Ninniyi syleyen her anne kendine gre bir ezgi belirleyebilir. Burada ama, fliire mzikalite
katmaktr. Ninni, konusu ve ezgisinden daha ziyade iflleviyle ne kan bir trdr.
Dier bir ifadeyle konusu ne olursa olsun uyumas veya teskin olmas iin ocua
sylenen her trl fliir, ninni olarak adlandrlabilir.
Tekerleme
Tekerleme, belli bir ana konudan yoksun, manalarndan daha ziyade fonksiyonlaryla n plana kan, msra bafl ve sonu kafiye, aliterasyon ve secilerle oluflturulmufl ses oyunlaryla ve arflmlarla balanarak belli bir nazm dzenine kavuflturulmufl, birbirini tutmayan hayaller ve dflncelerin sralanmasndan meydana gelmifl bir nazm trdr. Tekerlemelerde duygu, dflnce ve hayaller, tezat, mbalaa, flaflrtma ve gldrmeye dayal baz sz kalplar iinde pefli sra sralanr ve yuvarlanr. Bu trde muhteva dier trlere nazaran daha kararsz ve tutarszdr. Tekerlemedeki dflnceye sadece nazm unsurlar klavuzluk eder. Btn tekerlemeler manzum halde deildir. Yar manzum tekerlemelerin yannda mensur tekerlemeler de vardr. Manzum tekerlemeler, hecenin yedili ve on birli baflta olmak
zere ok eflitli flekillerinde sylenebilmektedir. Dzenli bir kafiye rgsne sahip olmayan tekerlemelerin bir ksm mani tarz kafiye rgsyle karflmza kar.
ocuk oyunlarnda, seyirlik oyunlarda, trenlerde, halk edebiyatnn eflitli trlerinde karflmza kan tekerlemeler, konularndan ok ahenkli yaplar ve ifllevleriyle tr olma zellii kazanmfl fliirlerdir.
Bilmece
Manzum: fiiir tarzndaki

metin.
Mensur: Nesir tarzndaki
metin.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Bilmeceler, bir nesnenin veya olgunun zelliklerini st kapal bir flekilde tasvir
D fi N E L M
ederek onun ne olduunu buldurmay hedefleyen szlerdir. Bilmeceler, genellikle soru formundadr, ancak baz bilmecelerin yapsnda soru olmamasna ramen
R U
muhataplar onun soru sormak iin sylendiini bilirler ve onaS Ouygun
bir cevap
vermeye alflrlar. Bu bakmdan bilmeceler, soru sorup cevap alnan bir oyunun
paralardr. Bilmecelerin bir ksm mensur olmakla birlikte byk
bir ounluu
DKKAT
manzumdur. ki msradan bafllayp yirmi befl msraya kadar gidebilen bir hacimde
bilmeceler olduu gibi hecenin ok eflitli (3, 4, 5, 7, 8, 11, 15 vb.) flekillerinde sySIRA SZDE
lenmifl bilmeceler de vardr. Baz bilmeceler mani ve koflma nazm flekilleriyle sylenmifltir. Bilmecelerde hemen her trl konu yer alr. nsanlar, hayvanlar, bitkiler,
eflyalar, dini konular, yiyecek ve giyeceklerle ilgili unsurlar vb.
hususlar bilmeceAMALARIMIZ
lere konu olmufltur.
N N
Anonim halk fliirindeki flekil ve trlerle ilgili daha ayrntl bilgiler

Elinin
K iin
T A fikr
P
Halk Edebiyatna Girifl (Ankara: Aka Yaynlar, 1993) adl alflmasndan yararlanabilirsiniz.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
36
Trk Halk fiiiri
SIRA SZDE
D fi N E L M
Sizce tekerleme
bilmecelerin daha ok ocuklar arasnda biliniyor olmasnn sebebi neSIRA ve
SZDE
dir? Bu trlerin, ocuklarn geliflimine ne gibi katklar olabilir?
D fi N E L M
fiIK fiRNDE
fiEKL VE TR
S O R U
S O R U fiekilleri
Heceli Nazm
DKKAT
Mani
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
DKKAT
Anonim halk fliirinin ve Din-Tasavvuf Halk fiiirinin nazm flekilleri arasnda yer
alan mani, flk fiiirinde de karflmza kar. ok yaygn olmamakla beraber baz
SIRA SZDE
flklar, mani
nazm flekliyle fliirler sylemifllerdir. flklar maniyi, baz mstakil fliirlerde kullanmakla birlikte, genellikle koflma nazm flekline ekleyerek, yani yedekli koflmalar
elde ederek kullanmfllardr. Koflma drtlklerinin arasna eklenen
AMALARIMIZ
maniler, byk oranda cinasl manilerdir. flklar bu flekilde hem yeni flekiller elde ettikleri gibi hem de hnerlerini sergileme frsat bulmufllardr. ldrl flk fienlikin yedekli
alnan flu para konumuzla dorudan ilgilidir:
K koflmasndan
T A P
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Bayat: Maninin
Azerbaycandaki ad.
Bir salatn meni teklif eyledi,

Doldurdu badeyi, olan bir bir ek.
T E L E V bir
Z Y Obir
N ek,
Men flkam
Bir bir doldur, bir bir ek,
Y gzeller kervann,
Gel garflmdan
N T E R N E Tbir bir ek.
Dedim, ay gz gam dalar var mende,
Dedi, getir sinem ste bir bir ek. (Aslan 1975: 220).
Bu kullanmnn dflnda zellikle Azerbaycan flklk geleneinde mahlasl maniler (bayatlar) vardr. Anadolu sahasnda fazla yaygn olmayan mahlasl manilerin byk bir ksm yine cinasldr. Azerbaycan sahasnda Sar flkn ok sayda
manisi (bayats) vardr (Hekimov 1999: 10-65). Trkiyede ldrl flk fienlikin dflnda Posoflu Zlal, Bayburtlu Hicran, Yozgatl Hzn, Feyman ve Smman de
mani nazm fleklini kullanmfllardr. Hatta Baz flklar mani tarz fliirlerle atflmfllardr:
Smmani:
Bir badan baa utum
Bir daldan bir dala getim
irkinden bal yemedim
Gzelden a itim
Zlal:
Gzelim eflinde
leydim befliinde
Tyden yapsalar yatmam
irkinin dfleinde (Kaya 2004: 103).
Koflma
flk fliirinde en fazla kullanlan nazm flekli koflmadr. Bu fliir geleneindeki trlerin tamamna yakn koflma nazm flekliyle oluflturulmufltur. 3-5 drtlk gibi bir
hacme sahip koflmalarn kendine zg bir kafiye rgs vardr. lk drtlkte farkl flekillerde olabilen koflma kafiye rgs, genellikle abab cccb d..., xaxa bbba
ccca... veya aaab cccb b... fleklindedir. Koflmalarn yap asndan dz koflma,
yedekli koflma, musammat koflma, ayakl koflma, zincirbent ayakl koflma, zincireme, koflma-flark gibi eflitli trleri vardr.
Dz Koflma: di Koflma da denilen bu koflma eflidi, ayr bir zellii olmayan
37
sradan koflma nazm fleklini karfllamaktadr. Uyak dzeni abab cccb d... veya
xaxa bbba ccca olan, hece lsnn 8li veya 11li flekilleriyle sylenmifl ve 3-5
drtlk civarnda bir hacme sahip koflma trdr.
Yedekli Koflma: Dou Anadolu flklar arasnda bilinmekle birlikte Azerbaycan
flklk geleneinde daha yaygn olan bu koflma eflidi, iki farkl flekilde kullanlr.
Bunlarn ilkinde koflmann ikinci msrasndan sonra araya bir mani veya mani hece lsne uygun bir fliir eklenir. Yedekli beflli koflma da denilen dier kullanmnda l sekizlidir. Hikmet Dizdarolunun ifadesiyle Her bentte iki kta bulunur. lk kta befl, ikinci ve yedek saylan kta drt dizelidir. Birinci ktann ilk
dizesi bir, drdnc ve beflinci dizeleri ayr uyakldr. kinci ktann drt dizesi
kendi aralarnda uyakl olmakla birlikte, bunlardan ikinci ve drdnc dizeler
ayr yapda bir kavufltak (dnderme, nakarat)tr. Bu drtlk dzeni teki bentlerin ikinci ktalarnda da deiflmez. (Dizdarolu 1969: 77).
Musammat Koflma: Msra sonlarndakine ek olarak msra ortalarnda da kafiyeli olan koflmalara denir. Musammat koflmalarda her msrann birinci ve ikinci ksmlar birbiriyle kafiyelidir. Bu ynyle musammat koflmalarn her drtl, kendi iinde iki drtlk haline gelebilir.
Ayakl Koflma: lk drtln ikinci ve drdnc, dier drtlklerin drdnc
msrasndan sonra ziyade ad verilen msralarn eklenmesiyle oluflturulmufl koflma eflididir. Ziyadeler, asl msralara gre daha ksadr.
Zincirleme Koflma: Her drtln son msrasndaki kafiyeli kelimenin dier
drtln baflnda tekrarlanmasna denir.
Zincirbent Koflma: Ziyadeler, zincirleme koflmalara eklenirse buna zincirbent
koflma ad verilir.
Koflma-fiark: Koflmalarn hane sonlarndaki msralarn tekrarlanmasyla elde
edilen zel bir fleklidir.
Destan
flk fliirinde kullanlan dier bir nazm flekli, destandr. Destan aslnda bir nazm
trnn de addr, ancak flekil zellikleri asndan ayr bir nazm fleklini temsil etmektedir. Destann nazm birimi, kafiye rgs ve ls koflmadan farkl deildir, ancak destan, koflmadan hacmiyle ayrlr. Destanlar, koflmalardan ok daha
fazla drtle sahiptirler. En az befl veya yedi drtlkten oluflan destanlar, yz elli drtle varabilen bir hacme sahiptir. Aktarlmas uzun sren olaylar veya durumlar aktarmak iin kullanlan destan nazm flekli, flklar arasnda olduka fazla
rabet grmfltr. Destan konusunda flk fiiirindeki trler bahsinde daha fazla bilgi verilecektir.
Heceli Nazm Trleri

Gzelleme
flk fliirinde yaygn bir flekilde kullanlan gzelleme, insana ve doaya ait gzellikleri konu edinir. flklar, gzellemelerde gzel bir kadnn veya bir doa parasnn
methini ederler. Bu ynyle gzelleme tr, flklar iin olduka nemlidir. Bir sevgilinin hayaline flk olup diyar diyar gezip saz alan flklar, doal olarak sevgiden,
sevdadan ve sevgiliden bahsedeceklerdir. Onlarn flklk sebepleri de ncelikle
sevgiye ve aflka baldr. Bu yzden hemen btn flklar, gzelleme nazm trn
kullanmfllar ve gzelin methini dile getirmifllerdir. Koflma nazm flekliyle sylenen
gzellemelerin baz zel ezgilerle sylendiini de unutmamak gerekir.
Ziyade: Halk fliirinde var

olan bir fliire sonradan
eklenen msralardr.
38
Trk Halk fiiiri
Koaklama
flk fliirinde koflmann kahramanlk, yiitlik ve savafl konularnda sylenen trdr. Bu fliirlerde kahramanlklar dile getirilir, kahramanlk yapan yiitlerden vgyle bahsedilir. Bu nazm trnn en iyi rneklerini Kayk Kul Mustafa ve Krolu gibi flklar vermifltir.
Tafllama
Toplumsal aksaklklarn dile getirildii ve elefltirildii fliirlere tafllama denir. Tafllamalarda, toplumun her kesiminden kifli ve kuruma ait beenilmeyen davranfllar,
alaya alnr. neleyici bir sluplar olan tafllamalar, ou zaman dinleyenleri gldren fliirler konumundadr. Kimsenin dile getiremedii veya sylemeyi dflnemedii bozuk durumlar flklar, tafllamalar vastasyla gndeme taflmfllardr. Tafllamalar,
bu zellikleriyle dnemin elefltiri anlayflna da nemli katklar yapmfllardr.
At
flk fliirinde lm konulu koflmalara at ad verilir. Ancak btn atlar da dorudan lm konusunu ifllemez. Savafl, yangn, sel, deprem gibi afetlerin topluma
verdii zararlar ve aclar anlatan atlar da vardr. Hastalklardan, kazalardan ve
gurbet gibi insana eziyet veren durumlardan bkan insanlarn da duygular atlarda dile getirilir.
Varsa
Koflma nazm flekli ve zel ezgilerle sylenen varsalar, adn Anadolunun gneyinde yaflayan Varsaklardan almfltr. Tarihte ukurova ve Kahramanmarafl civarnda yaflayan bu Trk boyuna has ezgili fliirlere Varsaklara ait, Varsak tarz anlamlarna gelen varsa ad verilmifltir. Varsalarda yiite ve sert bir eda vardr.
Ger halde yaflayan Varsaklarn yaflam tarzna da uygun bir flekilde bu trn ezgilerinde hamasi bir yap ve direnli bir syleyifl tarz hkimdir. Bu bakmdan bir
fliirin varsa olup olmadna ancak ezgisinden hareketle karar verilebilir.
Semai
Bir nazm tr olan semailerde sevgi, doa ve ayrlk gibi konular ifllenir. Genellikle sekizli hece lsyle sylenen semailer, varsalardan ve koflmann trevleri diyebileceimiz dier trlerden ezgisiyle ayrlabilir. Semailer, zel ezgilerle sylenir. Semailerin heceli flekillerinin yan sra flk fiiirinde aruzlu rnekleri de bulunmaktadr.
Destan
flk fliirinin gzelleme, varsa ve semai gibi nazm trlerinden birisi olan destanlar, zel ezgilerle sylenen olduka hacimli fliirlerdir. Ad geen trlerde daha ok
duygular anlatlrken destanlarda belli bir olay anlatlr. Savafllar, depremler, seller,
salgn hastalklar, eflkyalk hareketleri veya toplumun sknt ektii bir konu destanlarda ele alnr. flk edebiyatndaki destanlarla ilgili olarak alflmalar yapan
zkul obanolu destan flyle tanmlar: Byk bir ounluu 11 ve 8 heceli koflma, ok az bir ksm mani ve pek nadir olarak da divani fleklindeki rneklerine
rastlanan 5 veya 7 drtlkten afla olmamak flartyla 130 hatta 150 kta hacmindeki rnekleri mevcut olan, konu snrlamas olmakszn flk tarafndan destan
yapmaya deer bulunan bir vakay, bir cismi veya kavram hikye ederek anla-
39
tan ve szl kltr ortamnda, fln ele ald konuyu anlatm tutumuna bal
olarak geleneksel flk havalar eflliinde icra ettii nazm trne destan denilmektedir. (obanolu 2000: 3).
Tanmda da ifade edildii gibi destanlarn byk bir ksm hece lsyle sylenmifltir, ancak aruzlu destanlar da bulunmaktadr. Destan trnn ne kan iki
SZDE
zellii ise hacmi ve muhtevasnda gizlidir. Destanlar, koflma SIRA
nazm
fleklini kullanan trlerden farkl olarak hacimli fliirlerdir. Destann uzun bir fliir olmasnda,
muhtevasnda mutlaka bir olayn ele alnmasnn etkisi vardr. DDuyguyu
fi N E L M dile getiren trler, daha ksa iken toplumu yakndan ilgilendiren bir olay anlatan bir fliir
doal olarak daha hacimli olacaktr. Bu ynyle destann hacmini, muhtevann kaS O R U
rakteri belirlemifltir.
SIRA SZDE
flk fliirindeki destan ile kahramanlk konulu anlatlar anlamna gelen

D K KveA Tanonim halk
edebiyat kapsamnda deerlendirilen destan, birbirinden farkl trlerdir.
SIRA SZDE
N N
Destanlar, sosyal olaylar hakknda bilgilendirici fliirler olmann yannda elefltirel ve kimi zaman da mizahi metinlerdir. Destanlarda fln yaflad dnemde gerSIRA SZDE
ekleflmifl bir olay, fliir formuna sokulmaktadr. Bu fliirler sayesinde
insanlar, birtaAMALARIMIZ
km olaylarn ierii konusunda daha ayrntl bilgiler edindikleri gibi, toplumun
bu olay karflsndaki tavrn da renmifllerdir. Toplumsal bozukluklar veya aksakD fi N E L M
T Adurumlar
P
lklar da destanlarda dile getirilerek elefltirilmifl, aresiz kalnanK baz
karflsnda ise mizahi bir slup tercih edilmifltir.
S O R U
Destanlar, flekil olarak koflmann dz, zincirleme ve flark biimlerinde
sylenT E L vardr.
E V Z Y O NDestanlardii gibi, mani ve divan nazm flekillerini kullanan destanlar da
da konu snrlamas yoktur. Her trl konu destan kapsamna Dgirebilir.
K K A T obanolu, tematik olarak destanlar flu flekilde tasnif etmifltir: 1. Sosyal Hayatla lgili Destanlar, 2. Kltrel Hayatla lgili Destanlar, 3. ktisadi (Ekonomik) Hayatla lgili Des N T ESZDE
RNET
SIRA
tanlar, 4. Eitim Hayatyla lgili Destanlar, 5. Siyasi Hayatla lgili Destanlar, 6. Din
ve Ahlak Hayatla lgili Destanlar, 7. Asker Hayatla lgili Destanlar, 8. Sosyo-Kltrel evreyle lgili Destanlar, 9. Doal evreyle lgili Destanlar,
10. nsanla lgili
AMALARIMIZ
Destanlar (obanolu 2000: 56-89).
N N
flk fliirindeki destan tryle ilgili daha ayrntl bilgiler iin fikrKElinin
Dilinde
T A Trk
P
Destan Kelimesi ve Mefhumu (Halk Edebiyat Arafltrmalar I, Ankara: Aka Yaynlar,
33-40, 1997) adl alflmasndan yararlanabilirsiniz.
Aruzlu Nazm fiekilleri
TELEVZYON
Divan
NTERNET
flk fiiirinde aruz lsnn Flitn / Flitn / Flitn / Filn
kalb ile sylenen ve flklar arasnda divn olarak bilinen fliirlerdir. Divan, bir nazm trdr.
Bu tr, gazel, murabba, mahammes, mseddes, musammat gibi baz nazm flekillerini kullanr. Divanlarn kendine zg baz ezgileri vardr.
Selis
Aruzlu trler arasnda yer alan selis, aruz lsnn Feiltn (Filtn) / Feiltn
/ Feiltn / Feiln kalbyla yazlan fliirlerdir. Selisler, divanlarla benzer nazm flekillerini kullanrlar. Hecenin on beflli flekliyle de uyumlu olan bu fliirler de zel ezgilerle icra edilirler.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
K T A P
S O R U
TELEVZYON
DKKAT
N T E SZDE
RNET
SIRA
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
40
Trk Halk fiiiri
Semai
flk fliirinde heceli semailer olduu gibi aruzlu semailer de vardr. Bu fliirler, aruzun Mefln / Mefln / Mefln / Mefln kalbnda gazel, murabba, muhammes ve mseddes nazm flekilleriyle ve ayn zamanda zel ezgilerle okunurlar. Hece lsnn 8+8=16l flekliyle de uygunluk gsteren semailerin musammat ve
yedekli rnekleri de bulunmaktadr.
Kalender
Aruzlu trlerin dier rnekleri gibi zel ezgileri olan kalenderler, aruzun Mefl /
Mefil / Mefil / Feln kalbyla sylenirler. Gazel, murabba, muhammes ve
mseddes flekillerinde yazlan bu fliirlerin hece lsyle ve drtlkler halinde
sylenmifl rnekleri vardr. stanbul sema kahvelerinde ve flk fasllarnda sylenen kalenderler, divan ve halk fliirinin etkileflimi asndan dikkate deer fliirlerdir.
Satran
SIRA SZDE
flklarn aruz lsyle yazdklar veya syledikleri dier bir tr satrantr. Daha
ok on dokuzuncu yzylda karflmza kan satranlarn says da olduka azdr.
D fi N E L M
Aruz vezninin Mfteiln / Mfteiln / Mfteiln / Mfteiln kalbnda yazlan satranlar hecenin 8+8=16l flekliyle uyum gsterir. zel bir ezgiyle okunan bu fliirS O vardr.
R U
lerde i kafiye
Beyitler, ierideki kafiyeli blmlerden blndnde drtlk flekline dnflr. Bu ynyle baz arafltrmaclar, satranlarn hece lsne sayal bir tr olabileceini
de ileri srmfllerdir. Satranlar, gazel, murabba, muhamDKKAT
mes ve mseddes flekillerinde kaleme alnmfllardr.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
Vezn-i her
flk fliirinde aruzun Mstefiltn / Mstefiltn / Mstefiltn / Mstefiltn kalbyla yazlan,

her msras drt paradan oluflan drt msralk ve ayn zamanda muAMALARIMIZ
sammat, yani i kafiyeli fliirlere denir.
flk fiiirindeki
K tr
T A ve
P flekillerle ilgili daha ayrntl bilgiler iin cal Ouzun editrln yapt Trk Halk Edebiyat El Kitab (Ankara: Grafiker Yaynlar, 2007), Abdurrahman Gzel ve Ali Torunun birlikte hazrladklar Trk Halk Edebiyat El Kitab (Ankara:
Aka Yaynlar,
T E L E V 2003)
Z Y O N adl alflmalarndan yararlanabilirsiniz.
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET
D fi N E L M
SIRA SZDE
flk fliirindeki
SIRAfliirlerin
SZDE zellikle mani, koflma ve destan gibi snrlar tam olarak izilmifl
nazm flekilleriyle sylenmesinin ve fliirlerin flekil asndan mkemmel olmasnn sebebi
ne olabilir? N T E R N E T
D fi N E L M
DN-TASAVVUF HALK fiRNDE fiEKL VE TR

S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
S O R U
Nazm fiekli
Din-Tasavvuf Halk fiiirinin kendine zg nazm flekli yoktur. Bu fliir geleneinde

DKKAT
divan fliirinden ve halk fliirinin anonim ve flk kollarndan alnan baz nazm flekilleri kullanlmfltr. Bu ynyle Din-Tasavvuf Halk flairleri, hem klasik edebiyatn
SIRA
SZDE
hem de halk
edebiyatnn
nazm flekillerini kullanabilme zelliine sahiptirler. Ayrca Din-Tasavvuf Halk fiiirinin divan ve halk fliirinin nazm flekillerini kullanmasnda, hemAMALARIMIZ
halka hem de aydn kesime hitap eden bir gelenek olmasnn da etkisi vardr. Bu ikili tesir, fliirin tr, ls ve kafiyesi hususlarnda da karflmza -
N N
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
kar. Din-Tasavvuf Halk fiiirindeki nazm flekilleri, Abdurrahman Gzelin tasnifi

esas alnarak verilmifltir (Gzel 2009: 191-214).
Divan Edebiyatna Ait Ortak Nazm fiekilleri

Tekke flairleri, fliirlerinin bir ksmn, divan fliirinde kullanlan nazm flekillerini ve
aruz lsn kullanarak yazmfllardr. Din-Tasavvuf Halk fiiirinde kaside, gazel,
kta, musammat, murabba, terkb-i bend, terc-i bend, rub, tuyu, mesnev gibi
divan fliirinde de karflmza kan baz nazm flekilleri kullanlmfltr.
Kaside
Divan fliirinin temel nazm flekillerinden birisi olan kaside, din ve devlet byklerini vmek amacyla yazlan fliirlerde kullanlmfltr. ncelikle Arap edebiyatnda
ortaya kt sylenen kaside, zellikle 15. yzyldan itibaren Trk edebiyatnda
da rabet grr. Kasidelerde beyit esastr. 31 ile 99 arasnda deiflen beyitlerle yazlan kasidelerde ilk beyit kendi arasnda dier beyitler ise ilk beytin ikinci msrasyla (aa, ba, ca, a, da) kafiyelidir. Din-Tasavvuf Halk fiiirinde tevhit ve nt
gibi trler kaside nazm flekliyle yazlmfl, ancak divan fliirinde olduu gibi kaside
kurallarna uyulmamfltr.
Gazel
Divan fliirinde daha ok aflk ve flarap zerine yazlan fliirlerin nazm flekli olan gazel, Din-Tasavvuf Halk fiiirinde de kullanlmfltr. Hacim olarak 5, 7, 9, nadiren de
10, 12, 15 beyitlik olabilen gazellerin ilk beyti kendi arasnda, dier beyitlerin ikinci msralar ilk beyitle (aa, ba, ca, a, da) kafiyelidir. Din-Tasavvuf Halk fiiirinde
divan fliirinden farkl olarak gazel, ilahi aflk konu edinen fliirlerde karflmza kar.
Mesnevi
Aruzun ksa kalplaryla yazlan mesnevilerin beyitleri kendi arasnda (aa, bb, cc,
, dd, ee) kafiyelidir. Din-Tasavvuf Halk fiiirinde mesnevi nazm flekli, din ulularn konu alan baz fliirlerde kullanlmfltr (Artun 2002: 82).
Murabba
Murabbalar, drt msralk bentlerden oluflurlar. Kafiye dzeni olarak aaaa, bbba,
ccca, a gibi yapya sahip bu nazm flekli, drt ve sekiz bent arasnda deiflen bir
hacme sahiptir. Murabba nazm fleklinin kullanld fliirlerde konu snrlamas olmamakla birlikte din ve didaktik konularda, vg, yergi, manzum mektup gibi
trlerde daha ok bu nazm flekline baflvurulmufltur.
Terci-i Bend
Terci-i bend, hne ad verilen gazel biiminde kafiyelenmifl befl on beyitlik fliir
paralarnn vasta ad verilen ve srekli tekrarlanan bir beyit ile birbirine balanmasndan oluflan nazm fleklidir. Kafiye dzeni aa xa xa xa xa bb - cc xc xc xc xc
dd olabilecei gibi aa aa aa aa bb - cc cc cc cc cc dd fleklinde de olabilir. Tercii bendlerde bentleri birbirine balayan vasta beyitleri, her bendin sonunda tekrar edilir. Felek, Allahn kudreti, evrenin sonsuzluu ve hayatn zorluklarn konu edinen terci-i bendi Din-Tasavvuf Halk fiiirinde en fazla Kaygusuz Abdal
kullanmfltr.
41
42
Trk Halk fiiiri
Terkb-i Bend
fiekil zellikleri asndan terci-i bende benzeyen terkb-i bendlerde bentlerin sonunda yer alan vasta beyti, her bendin sonunda deiflir. Terkb-i bend nazm flekliyle yazlmfl fliirlerde genellikle din, tasavvuf, felsef ve sosyal konular ifllenmifltir. Din-Tasavvuf Halk fiiirinde bu nazm fleklini kullananlar arasnda terkb-i
bendiyle Kaygusuz Abdal dikkat ekmektedir.
Kta
En az iki beyitten oluflan bir nazm flekli olan ktann a-b, c-b, d-b, e-b fleklinde
bir kafiye dzeni vardr. Divan fliirinin mahlassz fliirleri olarak bilinen ktalarda
hikmet, nkte ve yergi bulunur.
Tuyu
Trk fliirine has bir nazm flekli olan tuyu, aruzun filtn filtn filtn filn kalbyla yazld gibi nazm birimi olarak da drtlk (hane) esasna dayaldr. zellikle msra kmelenmesi asndan anonim halk fliirindeki maniye benzer bir yaps vardr. Dier bir ifade ile Trk fliirindeki drtlk anlayflnn divan fliirine yansmasyla oluflmufl tuyulara maninin aruzla sylenmifl fleklidir de denilebilir. Tuyular genellikle aaxa fleklinde kafiyelenir, ancak xaxa fleklinde kafiyelenen tuyular bulunmaktadr. Mahlasn yer almad bu nazm flekli, 14. ve 15. yzyllarda Azeri ve aatay sahalarnda oka kullanlmfltr. Kad Burhaneddin ve
Nesim tuyularyla n yapmfllardr. Din-Tasavvuf Halk fiiirinde tasavvuf ve felsef konular genellikle bu nazm flekliyle ele alnmfltr (Artun 2002: 82).
Mstezd
Uzun msralara ksa msralarn eklenmesiyle oluflan mstezdlar, aruz vezninin
mefl mefl mefl feln kalbyla yazlrlar. Uzun msralara eklenen ve adna ziyde denilen ksa msralar ise yine aruzun mefl feln kalbna uygundur. Bu nazm fleklinin drt farkl uyak dzeni vardr. Bunlar; 1. Aa- Aa, Bb-Ab, CaAa vs. 2. Aa- Aa, Bx-Aa, Cx-Aa vs. 3. Ab-Ab, Cc-Ab, Dd-Ab vs. 4. Ab-Ab, Cx-Ab,
Dx-Ab vs. fleklindedir. Din-Tasavvuf Halk fiiirinde Kaygusuz Abdaln mstezd
nazm flekliyle sylemifl olduu baz fliirleri bulunmaktadr.
Trk Halk Edebiyatna Ait Ortak Nazm fiekilleri

Mani
Din-Tasavvuf Halk fiiirinde kullanlan mani, daha ok anonim halk fliirinde kullanlan bir nazm fleklidir. flklarn yannda baz mutasavvf flairler de tasavvuf ierikli baz fliirlerini mani nazm flekliyle sylemifllerdir. Bu ynyle Din-Tasavvuf
Halk fiiirindeki maniler, syleyeni belli maniler grubuna girmektedir. Bu nazm
fleklini kullanan flairlerden biri olan Erzurumlu brahim Hakk, Divnnda on befl
mani nazm flekliyle sylenmifl fliire yer vermifltir.
Koflma
flk edebiyatnn asl nazm flekillerinden olan koflma, Din-Tasavvuf Halk fiiirinde daha ok Yunus Emre ve Kaygusuz Abdaln fliirlerinde kullanlmfltr. zellikle
ilahilerde, koflma nazm flekli tercih edilirken Kaygusuz Abdaln flathiye ve nutuklarnda da koflma nazm flekli sklkla kullanlmfltr.
Nazm Tr
Nazm flekli bahsinde olduu gibi Din-Tasavvuf Halk fiiirinde kullanlan nazm
trlerinin bir ksm divan fliirindeki trlerle ortaktr. Ancak sadece Din-Tasavvuf
Halk fiiirinde rastladmz nazm trleri de bu gelenekte kullanlmfltr. Din-Tasavvuf Halk fiiirinde eflitli konularda yazlmfl ok sayda nazm tr vardr. Abdurrahman Gzel, bu trleri flu flekilde tasnif etmeyi uygun bulmufltur:
1. Allah hakknda yazlan trler,
2. Peygamberler hakknda yazlan trler,
3. slamn befl flart hakknda yazlan trler,
4. Din ve tasavvuf yolunun bykleri hakknda yazlan trler,
5. Din inan ve tasavvuf dflncelerle ilgili yazlan trler.
fiiirlerin konularndan hareketle yaplan bu tasnifte yer alan nazm trlerine yakndan bakalm.
Allah Hakknda Yazlan Trler

Tevhd
Din-Tasavvuf Halk fiiirinde Allahn varl ve birlii zerine yazlmfl fliirlere tevhd denir. Bu fliirlerde kaside, gazel ve mesnevi gibi nazm flekilleri kullanlmfltr.
Tevhdlerin muhtevasnda ayet ve hadisler yer alr. Dier bir ifadeyle ayet ve hadisler aynen, mealen veya telmihen tevhdlerde kullanlmfltr. Ksacas tevhd trndeki fliirlerde dini olarak Allahn varl, birlii ve sfatlar, tasavvufi olarak ise
kenz-i mahf ve vahdet-i vcut ele alnr. Ayrca tevhdlerde insann Allah alglayfl
flekli, tevhd makamlar, vahdet-kesret iliflkisi ve yaradlfl gibi konular da yer alr.
lh
Din-Tasavvuf Halk fiiirinde dini, ahlaki ve ilahi fikirleri ieren manzumelere denir. lhler, genellikle Allahn birliini, ihtiflam ve kudretini telkin eden fliirlerdir.
Hem hece hem de aruz vezninin kullanld ilhler, eflitli tarikat evrelerinde
farkl isimlerle bilinirler. Bunlar flu flekildedir:
yin: Mevlev tekkelerinde okunur.
Tapu: Glflen tekkelerinde okunur.
Durak: Halvet tekkelerinde okunur.
Cumhur: Mevlev ve Bektafl tekke ve derghlarnda okunur.
Nefes: Alev-Bektafl tekkelerinde okunur.
Yunus Emre, Kaygusuz Abdal ve Hac Bayram Veli, ilh trn en iyi kullanan
Din-Tasavvuf Halk flairleri arasnda gsterilmektedir.
Mnacaat
Trk edebiyatnda mnacaatlar, Allaha yalvarp yakarmak iin yazlan manzum ve
mensur eserlerdir. Manzum mnacaatlar, kaside, gazel, kta ve mesnevi nazm flekillerinde yazlmfllardr. Bu fliirlerde yer alan esaslar, ayet ve hadislerden alnmfltr.
Elifnme
Osmanl Trkesindeki otuz harfin deiflik konularda, deiflik flekillerle, genellikle msra bafllarndaki harflerin alt alta alfabetik sra ile beyitler halinde yazlarak
devam etmesi neticesinde oluflan manzum eserlerdir. Bu fliirlerde Allahn varl
ve birlii, Allaha yalvarma, peygamber ve devrin bykleri olan mutasavvflar
hakknda yaplan vg gibi konular ifllenir.
43
44
Trk Halk fiiiri
Peygamber Hakknda Yazlan Trler

Nat
Trk edebiyatnda Hz. Muhammeti vmek iin yazlan eserlere nat ad verilir. Bunun yan sra dier peygamberler, halifeler, veliler ve din bykleri hakknda yazlan natlar da vardr. Hemen btn nazm flekillerinde yazlabilen natlarda Hz.
Muhammete duyulan sevgi ve sayg dile getirilir. Yunus Emre, Sleyman elebi,
Aziz Mahmut Hd gibi flairler nat trnde gzel rnekler vermifllerdir.
Esm-i Neb
Hz. Muhammetin 99 ve daha fazla ismiyle ilgili hususiyetleri, Hz. Muhammetin
isimlerinin (mg) harfi ile ifadesi ve bu ifadenin onun son peygamber olufluna delletini anlatan eserlerdir.
Sretn-Neb
Hz. Muhammetin doumundan vefatna kadar ahlakn, faziletlerini, mucizelerini,
gazalarna ait hayatn, btnyle veya bir ksmyla ele alan eserler anlamna gelen
sretn- nebler hem mensur hem de manzum bir flekilde kaleme alnmfllardr.
Mesnevi nazm flekliyle yazlmfl sretn- nebler, genellikle mevlit olarak adlandrlmfllardr. 15. yzyl flairlerinden Sleyman elebinin Vesiletn-Necat adl
eseri bu trn en nemli rneklerindendir.
Mucizt- Neb
Din-Tasavvuf Halk fiiirinde Hz. Muhammetin mucizelerini anlatan fliirlere denir.
Hicretnme
Hz. Muhammetin Mekkeden Medineye gn anlatan fliirlere hicret-nme ad
verilmifltir. Bu fliirlerin byk bir ksm Hz. Muhammetle ilgili olmakla birlikte bazlar baflka flahslarn gn anlatrlar.
Miracnme
Hz. Muhammetin Recep aynn 27. gecesi Burak ile ge ykselerek Allahla grflmesini anlatan fliirlere denir. Genellikle kaside ve mesnevi nazm flekilleriyle
yazlan veya sylenen bu fliirler, kaynan sr Suresinden alrlar. nk bu surede Mirala ilgili bilgiler yer almaktadr.
Mevlid
Din-Tasavvuf Halk fiiirinde Hz. Muhammetin doumunu anlatan fliirlerdir. Erken
dnemlerde Erzurumlu Kad Darr gibi flairlerin temsil ettii mevlid trnn Trk
edebiyatndaki en iyi temsilcisi 15. yzyl flairi Sleyman elebidir. Onun Vesiletn-Nect adl eseri bu alanda meflhur olmufltur.
Hilye
Hz. Muhammetin fiziki zelliklerini tasvir eden fliirlerdir. Baflka bir ifadeyle Hz.
Muhammetin fiziki zelliklerini fliirle resmeden fliirlerdir. Mensur flekilleri de bulunan hilyelerin manzum rnekleri, mesnevi nazm fleklinde yazlmfltr. Drt halife ve baz veliler hakknda da yazlmfl olan hilyeler, miracnme ve mevlid gibi baz nazm trlerinin iinde de yer almfllardr. Hilye trnde en iyi rnei Haknnin
Hilye-i Hakn adl eseridir.
Gevhernme
Allahn birlii ve Hz. Muhammetin ycelii ve vasflar hakknda yazlan eserlerdir. Kaygusuz Abdaln Gevher-nmesi bu trn en iyi rnekleri arasnda yer alr.
Dolapnme
Allah aflknn dile getirildii sorulu-cevapl fliirlere denir. Din-Tasavvuf Halk fiiirinde ok sayda rnei vardr, ancak flk Yunusun Dertli Dolab ve Kaygusuz
Abdaln Dolapnmesi bu trn baflarl rnekleri arasndadr.
slamn Befl fiart Hakknda Yazlan Nazm Trleri

Salatnme
slamn befl flartndan biri olan namaz hakknda yazlan fliirlere denir. Bu konuda
Kaygusuz Abdaln Salatnmesi olduka nemlidir.
Orunme
Ramazan baflta olmak zere dier baz ay ve gnlerin zelliklerini, farz ve snnetlerini anlatan fliirlerdir.
Ramazannme
Ramazan aynn faziletlerini, Ramazan orucunu tutmann gereklilii ve faydalarn
anlatan manzum eserlerdir. Daha ok stanbul merkezli bir tr olarak dikkati eken Ramazannmelerde stanbulun semtlerine, mesire yerlerine, yemek kltrne
ve hamamlarna temas edilmifltir. Ramazannmeler, ekseriyetle drtlkler halinde
mni ve destan tarzyla yazld gibi, kaside ve gazel nazm flekliyle yazlanlar da
bulunmaktadr.
Hacnme
Hac yolculuuyla ilgili olarak yazlan manzum eserlerdir. Bu fliirlerde haclarn konaklad yerler, urad flehirler, baz byklerin kabirleri, fiam, Kuds, Mekke
ve Medinedeki ziyaret yerleri hakknda bilgiler bulunmaktadr. Abdurrahman Gubr ve Ahmet Fakih trn ilk ve nemli rneklerini vermifllerdir.
Din ve Tasavvuf Yolunun Bykleri Hakknda Yazlan Trler

Alinme
slm tarihinde Hz. Muhammetten sonra en fazla ad geen ve dikkat ekici flahsiyet olan Hz. Ali hakknda ok sayda fliir vardr. Din-Tasavvuf Halk fiiirinde de
rastladmz bu fliirlere Alinme ad verilmektedir. zellikle Alev-Bektafl edebiyatnda Hz. Ali fliirlerinin says olduka fazladr.
Maktel-i Hseyin
Hz. Hseyinin Kerbelada flehit edilmesiyle ilgili manzum ve mensur eserlerin genel addr. Emevi halifesi Muaviyenin olu Yezid, Hz. Muhammedin torunu ve
Hz. Alinin olu Hz. Hseyin ile 10 Muharrem 680de Kerbelada karfllaflmfltr. Hz.
Hseyinin flehit dflt bu karfllaflma, slam tarihinde Kerbela Olay olarak bilinir. slam dnyasnda byk bir znt ile hatrlanan bu olay fliire de yansmfltr. Mersiye ve at kapsamnda deerlendirilebilecek maktellerin en meflhurlar,
45
46
Trk Halk fiiiri
Fuzulnin Hdikats-Suads, Laminin Maktel-i Hseyini, Bknin Mersiye-i

Hz. Sleyman han aleyhir-rahmeti vel-gufrn, Kazm Paflann Mersiyesi, Ali Feruhun Kerbelas, Muallim Feyznin Matem-nmesidir.
Dvaznme
Din-Tasavvuf Halk fiiirinde iinde on iki imamn ad geen ve onlar vmek iin
yazlan fliirlere dvaz, dvaznme veya dvaz-deh imam denir. Tasavvuf kltrnde Hz. Ali soyundan geldiine inanlan on iki imamn zel bir yeri vardr. Bu
imamlarn adlarn yaflatmak ve onlar yceltmek iin yazlmfl veya sylenmifl fliirlere dvaznme ad verilmifltir.
Faziletnme
Hz. Muhammetin, drt halifenin, zellikle de Hz. Alinin faziletlerini anlatan ve onlarn iyiliklerini belirten fliirlere Din-Tasavvuf Halk fiiirinde faziletnme denmifltir.
Mansurnme
Din-Tasavvuf Halk fiiirinde Hallac- Mansurun hayatn ve kerametlerini mesnevi
nazm flekliyle anlatan fliirlere denir.
Methiye
Drt halifenin, ashb- kirmn ve velilerin vld methiyeler, Din-Tasavvuf
Halk fiiirinde herhangi maddi bir beklenti iinde olmayan flairler tarafndan yazlmfllardr. Methiyelerde ok eflitli nazm flekilleri kullanlmakla birlikte en fazla kaside nazm flekli tercih edilmifltir. Drt halifeden Hz. Ali ve Hz. Ebubekire ok sayda methiyenin yazlmfl olduunu sylemek mmkndr. Bunun yan sra baz
tarikat pirleri hakknda da methiyeler yazlmfltr.
Mersiye
Bir kimsenin lmne duyulan znty dile getirmek iin yazlan mersiye, slamiyet ncesinde sagu, slamiyet sonrasnda ise at olarak adlandrlmfltr. Din-Tasavvuf Halk fiiirinde din ve tarikat byklerinin lm zerine yazlan fliirlere mersiye denmifltir. Din-Tasavvuf Halk fiiirinde mersiyeleriyle Kemal mm ne
kmfltr.
Din nan ve Tasavvuf Dflncelerle lgili Yazlan Trler

Vcudnme
nsann yaradlflyla ilgili olarak yazlmfl eserlere denir. Kuran ve hadislerin flnda ve birtakm tbbi delillerle insann ana rahmine dflfln, insann douncaya
kadar geirdii safhalar tasavvufi sembollerle anlatan fliirlere vcudnme ad verilmektedir. Bu nazm tryle Kaygusuz Abdal ve Sleyman elebi baflarl fliirler
yazmfllardr. Ayrca vcudnmelerde insan nefsinin mertebeleri ve zellikleri, bir
insann bu mertebelerde nasl yol alabilecei de anlatlmfltr.
Devriye
Devriye, yaradlfln bafllangc ve sonu, varln nereden gelip nereye gittii ve bu
ikisi arasndaki safhalarn tasavvuf asndan izahdr. Baflka bir ifadeyle sudr ve
tecell hususlarnn tasavvufta bir daireye benzetilerek izah edildii iin buna
devir, bu felsefeden doan tre ise devriye denmifltir. Devriyelerde evrenin ve
insann Allahtan kaynaklanp yine Allaha dnecei vurgulanr. Genellikle Bektafl evrelerinde kullanlan bir nazm trdr. Tasavvuf felsefesine gre ruhun lemi dolaflmasn anlatan devriyeler mutlak varlktan insana, insandan aslna dnfl
anlatrlar. Devir felsefesine gre maddi leme, yani dnyaya gelen varlk nceleri
canszdr. Bir sre sonra bitki, daha sonra hayvan, en sonunda da insan olur. Bu
devir hareketi daireye benzetilir ve bu safhalar ayr ayr anlatlr (Artun 2002: 97).
Devirle ilgili btn bu hususlar ele alan fliirlere devriye ad verilir.
Hikmet
Ahmet Yesevnin, slmiyetin esaslarn, fleriatn ahkmn, ehl-i snnet akidesini
slmiyete yeni girmifl veya henz girmemifl Trklere retmek, tarikatn inceliklerini ve tarikatn adap ve erknn mritlere telkin edebilmek amacyla yazd fliirlere hikmet denir. Hikmetler, sanat kaygsndan uzak, sade ve didaktik bir slupla sylenmifl fliirlerdir. Ancak ifadedeki samimiyet ve coflkunluk, bu fliirlerin basit manzumeler haline gelmesini engellemifltir. Hikmetlerde ilahi aflk, Allahn birlii, irade ve kudreti, peygamber sevgisi, Hz. Muhammetin snneti, zht, takva,
ibadet, slam menkbeleri, ahret hayat, cennet ve cehennem tasvirleri, dervifllerin
faziletleri, zikir gibi slamiyet ve tasavvufla ilgi ok eflitli konular ifllenmifltir. Ahmet Yesev, hikmetlerini ounlukla hecenin 7+7=14l hece lsyle yazmfltr,
ancak baz hikmetler, aruz lsne uygunluk gstermektedir.
Nutuk
Tarikata yeni girmifl mritlere, tarikatn adap ve erknn anlatan fliirlere denir. Bu
fliirler, tarikatn ileri gelen mrflitlerinin azndan sylenirler. Daha ok koflma nazm flekliyle sylenen nutuklar, didaktik karakterli fliirlerdir. Sade bir slupla yola
yeni girmifl bir mridi bilgilendiren, tarikatta hangi safhalarda neler yapmas gerektiini telkin eden nutuklar, pir veya yksek mertebeli tarikat byklerince okunurlar (Artun 2002: 97).
Nasihatnme
nsanlara yol gstermek ve t vermek amacyla yazlan nasihatnmelere pendnme de denmifltir. Bu fliirlerde dini, sosyal ve ahlaki birtakm tler, ayet, hadis, hikmet ve ataszlerinden hareketle verilir. Din-Tasavvuf Halk fiiirinde Yunus
Emre, Abdal Musa, Eflefolu Rumi ve fiah smail nasihatname trnn nde gelen
flairleridir. Ayrca Gvahnin Pendnmesi de nasihatnme konusunda mutlaka
hatrlanmaldr. Gvah, tlerini byk oranda ataszleriyle vermifltir.
Vasiyetnme
Dini ve tasavvufi adan din ve devlet byklerinin lmlerinden sonra geride kalanlara buyurmufl olduklar istekleri konu edinen manzum ve mensur eserlere vasiyetnme denir.
fiathiye
Din-Tasavvuf Halk fiiirinde baz tasavvufi remiz ve rumuzlar ile Hakka ulaflmann yollarn anlatan, dini ve tasavvufi konularn daha kolay anlafllmasn salamaya alflan ve Allah ile tekellfsz, flakal bir edayla konuflur gibi yazlan veya sylenen fliirlere flathiye denir. Baz flairler tarafndan fleriat lsnden uzaklafltrlan
flathiyeler kimi zaman kfr olarak kabul edilmifltir. Hlbuki flathiyeler, tasavvufi
remizleri izah eden fliirlerdir. Bunu da ancak erbab anlayabilmektedir. rnein
47
48
Trk Halk fiiiri
SIRA SZDE
Yunus Emrenin ktm erik dalna ve Denize bir ip gerseler diye bafllayan flathiyeleri, Niyaz-i Msr tarafndan flerh edilmifl ve bu fliirlerin ne anlatmak istedikleri zerine deerlendirmeler yaplmfltr. Ksacas, ilk bakflta Allahla senli benli konuflmak isteyen bir flairin dini birtakm unsurlarla alay etmek veya onlar elefltirmek iin yazld izlenimi veren flathiyelerin arka planndaki anlam zldnde durumun yle olmad, aslnda bu fliirlerin tasavvuf kltrn bilen kiflilere hitap ettii grlmektedir. fiathiye trnde Yunus Emrenin yukarda ad geen fliirleri, Kaygusuz Abdaln Ycelerden yce grdm, erbabsun sen koca Tanr, Bir
kaz aldum ben kardan, Kaplu kaplu baalar, Yamru yumru sylerim, Benk
ile seyretmee, Bugn bana bir paflacuk, Filibede bir kar, Edrene flehrinde
SZDE
bugn ve SIRA
Yanboluda
bir kar fleklinde bafllayan flathiyeleri olduka nldr.
D fi N E L M
Nevruznme
D fi N E L M
Baharn ve ayn zamanda geleneksel takvimde yeni yln bafllangcn mjdeleyen

nevruzu konu alan fliirlere nevruznme denir. zellikle Alev-Bektafl kltr ortamS O R Uayr bir anlam vardr. Bu kltr ortamn paylaflanlara gre nevlarnda nevruzun
ruz, Hz. Alinin doum gndr. Bu yzden bu gnn kutlanmas gerekir. Baharn geliflini anlatan
D K K A T nevruznmeler de ounlukla nevruz gnlerinde dzenlenen
trenlerde sylenmifltir.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
Tarikat, Allaha ulaflmak iin tutulan yol demektir. Tarikatn anlamn, kurallarn
ve iflleyifl dzenini
anlatan fliirlere tarikatnme denmifltir. fiah smailin ve EflrefoAMALARIMIZ
lu Rmnin bu konuda eserleri vardr.
K halk
T A fliirindeki
P
Din-Tasavvuf
flekil ve trlerle ilgili daha fazla bilgi iin cal Ouzun editrln yapt Trk Halk Edebiyat El Kitab (Ankara: Grafiker Yaynlar, 2007), Abdurrahman Gzel ve Ali Torunun birlikte hazrladklar Trk Halk Edebiyat El Kitab
T E L E VYaynlar,
ZYON
(Ankara: Aka
2003) ve Mustafa Severin Trk Halk fiiiri (Ankara: Kurmay Yaynlar, 2003) adl alflmalarndan yararlanabilirsiniz.
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET
SIRA SZDE
Tarikatnme
Din-Tasavvuf
Halk
fiiirindeki nazm flekillerinin ve trlerinin says, dier halk fliiri geleSIRA
SZDE
NTERNET
neklerine gre daha fazladr. Bunun sebebi sizce ne olabilir?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
49
zet
N
A M A
Trk halk fliirinde tr ve flekli tanmlayabilmek.

Trk halk fliirinin kendine zg nazm flekilleri
ve trleri vardr. Nazm flekli ile daha ok fliirin
dfl yaps, yani flekil zellikleri anlafllr. Nazm
flekillerini nazm birimi, kafiye rgs, hacim ve
l gibi unsurlar belirler.
Kafiye rgs: fiiirde msralarn kmelenme
flekline kafiye rgs denir. Halk fliirindeki nazm flekillerinin byk ounluu msra kmelenmelerine, bilinen adyla kafiye rgsne gre belirlenmifltir. Halk fliirinde iki tip kafiye rgs vardr. Bunlar, mani ve koflma tipi kafiye
rgleridir.
Hacim: fiiirin nazm birimi says anlamna gelir.
Dier bir ifadeyle hacim, fliirdeki msralarn toplam saysna karfllk gelir. Hacim de nazm flekillerinin belirlenmesinde kullanlan unsurlar arasndadr. rnein destan, hacim zelliiyle bir
nazm flekli iken, mani ve koflmann da kendilerine zg hacimleri vardr.
Nazm Birimi: fiiirin en kk, btn ve anlaml
parasdr. Halk fliirinde nazm birimi drtlktr,
ancak aruzlu baz fliirlerde nazm biriminin beyit
olabilecei unutulmamaldr.
l: Halk fliirinde yaygn olarak kullanlan l, hece lsdr. Ancak baz fliirlerde aruz ls de kullanlmfltr. l, fliirin flekil zellikleri arasnda yer almakla birlikte nazm flekillerinin
belirlenmesinde fazla bir tesiri yoktur.
Halk fliirinde mani, koflma ve destan belli
bafll nazm flekilleridir.
Halk fliirinde nazm trn, fliirin konusu, ezgisi
ve ifllevi belirler.
Konu: Trk halk fliiri konu asndan olduka
zengindir. Halk hayatndaki pek ok konu, fliirlerde ele alnmfltr. zellikle baz trler, belirli
konular ifllemeleriyle ne kmfllardr.
Ezgi: Halk fliiri, genellikle gelenein tayin ettii
baz ezgilerle icra edilir. Bu bakmdan kimi trler, ezgileriyle dier trlerden ayrlrlar. rnein
flk fiiirindeki varsa tr ezgi ynyle bir tr
haline gelmifltir. Bunun gibi pek ok trde ezgi,
tr tayin etmektedir.
fllev: Halk fliirindeki baz nazm trleri sadece ifllevleriyle bir tr haline gelmifltir. Baflka bir ifa-
deyle konu ve ezgi, halk fliirindeki nazm trlerinin oluflumunu ve farkllklarn aklamaya yetmemektedir.
N
AM A
Anonim halk fliirindeki tr ve flekillerin zelliklerini aklayabilmek.

Trk halk fliirinde mani, trk, at, ninni,
tekerleme ve bilmece gibi syleyeni belli olmayan fliirlerin oluflturduu fliir geleneine anonim halk fliiri ad verilir.
Mani: Anonim halk fliirinin en yaygn nazm fleklidir. Genellikle yedili hece ls ve aaxa fleklindeki bir kafiye rgsyle tek drtlkten oluflan fliirlerdir. Hece ve msra saylarnda artfln olabildii maniler, yapsal olarak dz/tam, kesik/cinasl ve
artk/yedekli olmak zere flekilde karflmza
kar. Hemen her konuda sylenebilen manilerin
dnler, Hdrellez gibi geleneksel kutlamalar baflta olmak zere ok genifl bir kullanm alan vardr.
Trk: Mani gibi halk kltrnde yaygn olarak
kullanlan bir kelime olan trk, ezgili olarak
sylenen fliirlerin genel addr. Trkler, anonim
fliirlerdir. fiiirin kim tarafndan sylendiini gsteren mahlas, trkde yer almaz. Trkler yapsal olarak iki ksmdan oluflurlar: Bent ve kavufltak. Kavufltan dflnda kalan ve trklerin ana
msralarn oluflturan ksma bent, bentlerin dflnda srekli tekrarlanan msralara ise kavufltak
denir. Trklerde mani ve koflma nazm flekilleri de kullanlabilir. ok eflitli konularn yer ald trklerde aflk, sevgi, ayrlk ve gurbet, en fazla karflmza kan konulardr.
At: Anonim halk fliirinde lm konulu fliirlere
denir. Yaplar ve flekil zellikleri trklerle benzerdir. Genellikle lm konusunu iflleyen atlar;
hastalk, ayrlk, kayp kifliler, mutsuzluk, askerlik, sevda, deprem, sel ve yangn gibi sosyal ierikli konularda da sylenmifltir.
Ninni: Anonim halk fliirinin nazm trlerinden
olan ninniler, ocuklar uyutmak veya teskin etmek iin sylenen fliirlerdir. Mani ve koflma nazm flekilleriyle sylenmifl ninniler olduu gibi,
dzenli bir nazm flekliyle sylenmemifl ninniler
vardr. Ninniler, ezgiyle sylenir ve bu ezgiler,
genellikle anneler tarafndan belirlenir.
50
Trk Halk fiiiri
Tekerleme: Halk edebiyat trlerinin yan sra halk

kltrnn pek ok alannda karflmza kan tekerlemeler, belli bir ana konudan yoksun, manalarndan daha ziyade fonksiyonlaryla n plana
kan, msra bafl ve sonu kafiye, aliterasyon ve
secilerle oluflturulmufl ses oyunlaryla ve arflmlarla balanarak belli bir nazm dzenine kavuflturulmufl, birbirini tutmayan hayaller ve dflncelerin sralanmasndan meydana gelmifl metinlerdir. Baz tekerlemeler dzenli nazm birliklerinden oluflmakla beraber, pek ok tekerlemede mani veya koflmada olduu gibi dzenli nazm unsurlarndan bahsetmek mmkn deildir.
Bilmece: Bilmece trndeki fliirler, baz nesne ve
olgularn zelliklerini st kapal bir flekilde anlatarak buldurmay hedeflerler. ki kifli veya grup
arasnda oynanan bir oyunun sonucu olarak kan bilmeceler, her trl konuda sylenebilirler.
Mani veya koflma gibi nazm flekillerini kullanan
bilmeceler vardr. Ancak btn bilmeceler, halk
fliirinin bilinen nazm flekilleriyle oluflturulmamfllardr.
N
A M A
flk fliirindeki tr ve flekillerin zelliklerini listeleyebilmek.

flk fliirinde tr ve flekillerin byk bir ksm hece lsne dayaldr, ancak baz trlerde ise
aruz ls kullanlmfltr. Heceli nazm flekilleri
arasnda mani, koflma ve destan vardr. Mani,
flklar arasnda ok az kullanlan bir nazm fleklidir. flklar, mani fleklindeki fliirleri daha ok
hner gstermek iin kullanmaktadrlar. Yedekli
koflma sylemede ve baz atflmalarda mani nazm flekline baflvurmufllardr. Koflma ise flk fiiirinin en yaygn nazm fleklidir. flk fliirindeki trlerin tamamna yakn koflma nazm flekline dayaldr. 3-5 drtlkten oluflan koflmalarn kendilerine zg bir kafiye rgleri vardr. lk drtlkte farkl flekillerde olabilen koflma kafiye rgs,
genellikle abab cccb d..., xaxa bbba ccca...
veya aaab cccb b... fleklindedir. Koflmalarn,
dz koflma, yedekli koflma, musammat koflma, ayakl koflma, zincirbent ayakl koflma,
zincireme, koflma-flark gibi eflitleri vardr.
Destan ise hacim zelliiyle nazm flekilleri arasna girmifltir. Destann kafiye rgs, nazm birimi ve l zellikleri koflmaya benzer, ancak
destanlar koflmalardaki gibi 3-5 drtlkten deil,
ok daha fazla drtlkten oluflurlar. 150 drtlk-
ten oluflan destan rnekleri vardr.

flk fliirindeki heceli trler arasnda gzelleme,
koaklama, tafllama, at, varsa, semai ve destan vardr.
Gzelleme: nsana ve doaya ait gzellikleri anlatan veya ven fliirlerdir.
Koaklama: Kahramanlk ve savafl konularnda
sylenen fliirlere denir.
Tafllama: Toplum iindeki aksaklklar ve adaletsizlikleri dile getirerek elefltiren fliirlerdir.
At: flklarn lm konusunda syledii fliirlere
denir.
Varsa: Anadolunun gneyinde yaflayan Varsak boylarna has fliirler olan varsalar, zel ezgilerle sylenen fliirleridir.
Semai: Sevgi, doa ve ayrlk gibi konularn ifllendii semailerin zel bir ezgisi vardr.
Destan: Bir nazm tr olarak destan, bir olay,
varl veya olguyu hikye ederek anlatan fliirlerdir.
flk fliirinde bir ksm fliir aruz lsyle sylenmifl veya yazlmfltr.
Divan: Aruz lsnn Flitn / Flitn / Flitn / Filn kalb ile sylenen ve flklar arasnda divn olarak bilinen fliirlerdir.
Selis: Aruz lsnn Feiltn (Filtn) / Feiltn / Feiltn / Feiln kalbyla yazlan fliirlerdir.
Semai: Aruzun Mefln / Mefln / Mefln /
Mefln kalbnda gazel, murabba, muhammes
ve mseddes nazm flekilleriyle yazlan fliirlerdir.
Kalender: Aruzun Mefl / Mefil / Mefil /
Feln kalbyla oluflturulmufl fliirlerdir. Bu fliirlerin zel ezgileri vardr.
Satran: Aruz vezninin Mfteiln / Mfteiln /
Mfteiln / Mfteiln kalbnda yazlan satranlar, hecenin 8+8=16l flekliyle uyum gsterirler.
Vezn-i her: flk fliirinde aruzun Mstefiltn /
Mstefiltn / Mstefiltn / Mstefiltn kalbyla yazlan, her msras drt paradan oluflan
drt msralk ve ayn zamanda musammat, yani
i kafiyeli fliirlerdir.
Din-Tasavvuf Halk fiiirindeki tr ve flekillerin

zelliklerini analiz edebilmek.
4
Din-Tasavvuf Halk fiiirindeki nazm flekillerinin
bir ksm halk fliirinin, dier bir ksm ise divan
fliirinin tesiriyle oluflmufltur. Divan fliirinden kaside, gazel, mesnevi, murabba, terci-i bend, terkb-i bend, kta, tuyu, mstezd; halk fliirinden
ise mani ve koflma gibi nazm flekilleri kullanlmfltr. Din-Tasavvuf Halk fiiirindeki baz nazm
trleri divan fliirinden alnmakla birlikte pek ok
tr, bu gelenee zgdr. Bu fliirler flu flekilde
tasnif edilebilir:
1. Allah hakknda yazlan trler: Tevhd, ilh, mnacat, ihlsnme, yetnme, vahdetnme, esmi hsn, elifnme.
2. Peygamberler hakknda yazlan trler: Nat, esm-i neb, sretn-neb, mucizt- neb, hicretnme, miracnme, mevlid, hilye, gevhernme,
dolapnme.
3. slamn befl flart hakknda yazlan trler: Salatnme, minbernme, orunme, ramazannme,
hacnme, kbenme.
4. Din ve tasavvuf yolunun bykleri hakknda yazlan trler: Alinme, maktel-i Hseyin, dvaznme, faziletnme, mansurnme, methiye, mersiye.
5. Din inan ve tasavvuf dflncelerle ilgili yazlan trler: Vcudnme, devriye, hikmet, nutuk,
nasihatnme, vasiyetnme, flathiye, istihracnme, ftvvetnme, gazavatnme, nevruznme,
ibretnme, tarikatnme, tahassrnme, kyametnme.
AM A
51
52
Trk Halk fiiiri
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi nazm flekliyle ilgili deildir?
a. Nazm Birimi
b. Kafiye rgs
c. Hacim
d. l
e. Ezgi
2. Anonim halk fliirinin nazm flekillerinden birisidir.
Genellikle tek drtlk halinde, yedili hece lsyle ve
aaxa fleklinde bir kafiye dzeniyle sylenen fliirlere ne
ad verilir?
a. Koflma
b. Destan
c. Rubai
d. Mani
e. Kta
3. Afladaki nazm trlerinden hangisi anonim halk fliirinin kapsamna girmez?
a. Gzelleme
b. Mani
c. Trk
d. Ninni
e. Bilmece
4. Afladakilerden hangisinde flk fiiirindeki tr ve
flekiller bir arada verilmifltir?
a. Koflma, Gzelleme, lahi, Varsa
b. Semai, Destan, Tafllama, Nutuk
c. Koflma, Koaklama, Varsa, fiathiye
d. Semai, Varsa, Destan, Ninni
e. Gzelleme, Koaklama, Tafllama, Varsa
5. Afladaki nazm trlerinin hangisi flk fiiirine ait
deildir?
a. Varsa
b. Devriye
c. Semai
d. Gzelleme
e. Koaklama
6. flk fliirinde yergi amal sylenen fliirlere ne ad verilir?

a. Koaklama
b. Gzelleme
c. Tafllama
d. Varsa
e. At
7. Adakilerden hangisi Din-Tasavvuf Halk fiiirinin
nazm trlerinden oluflmaktadr?
a. lahi, Koflma, Deme, Nefes
b. fiathiye, Nefes, Devriye, lahi
c. Tafllama, Destan, Nutuk, Nefes
d. Mani, lahi, Nefes, Deme
e. Nutuk, Nefes, Devriye, Varsa
8. Kldan kpr yaratmflsn
Gelsin kullar gesin deyu
Hele biz flyle duralm
Yiit isen ge a Tanr
Din-Tasavvuf Halk fiiirinden alnan bu drtln nazm tr nedir?
a. Nefes
b. lahi
c. Deme
d. Devriye
e. fiathiye
9. Afladakilerden hangisi Din-Tasavvuf Halk fiiirinde kullanlan nazm flekillerinden birisi deildir?
a. Kaside
b. Gazel
c. Nefes
d. Koflma
e. Mesnevi
10. Din-Tasavvuf Halk fiiirinde Hz. Muhammetin doumunu anlatan fliirlerdir. Bu trn Trk edebiyatndaki en iyi temsilcisi 15. yzyl flairi Sleyman elebidir.
Bu parada sz edilen nazm tr afladakilerden
hangisidir?
a. Mevlid
b. Hilye
c. Nat
d. Tevhd
e. lh
53

1e
2. d
3. a
4. e
5. b
6. c
7. b
8. e
9. c
10. a
Yantnz doru deil ise Halk fiiirinde Nazm

fiekli ve Nazm Tr blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Anonim Halk fiiirinde
fiekil ve Tr blmn yeniden gzden geiriniz.
fiekil ve Tr blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise flk fiiirinde fiekil ve
Tr blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Din-Tasavvuf Halk
fiiirinde fiekil ve Tr blmn yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
zellikle mani ve trkler, gnmz Trkiyesinde eflitli flekillerde kullanlmaktadr. Dnlerdeki kna gecelerinde, bayraktarlk yapan genlik gruplarnda, belirli bir takvime bal olarak oynanan ky seyirlik oyunlarnda, askere uurlama trenlerinde, ksacas geleneksel izgilerde geliflen kutlamalarda bu trlere ait fliirler yaflatlmaktadr. Szl ortamn dflnda radyo, televizyon ve internet araclyla pek ok mani, trk ve
at genifl kitlelerin beenisine sunulmaktadr. Eskiye
nazaran bir trk, artk ok daha genifl bir corafyaya
ulaflmak imkn bulmaktadr.
Sra Sizde 2
Tekerleme ve bilmece gibi trler, oyun kltrne bal
olarak geliflmifl fliirlerdir. ocuk dnyasnda da oyunun
ayr bir yere sahip olmas nedeniyle bu trler, daha ok
ocuk folklorunda karflmza kar. ocuklar iin bir tekerleme, oyunda ebe seimini kolaylafltrr veya oyunun hareket ettirilmesini salar. Ayn flekilde oyun iinde bilmeceye doru cevap veren bir ocuk, oyunun galibi olur. Ad geen trler, ocuklara hofla vakit geirtmenin tesinde onlarn dil ve zek geliflimlerini de dorudan etkiler. Tekerlemeler, ocuklarn boumlama yeteneklerini gelifltirirken bilmeceler bilgi ve tecrbesini
artrr. Bu trlerle ocuklar, kendi kltrlerini daha kolay tanma frsat bulurlar.
Sra Sizde 3
flk fliiri, profesyonel bir fliir geleneidir. flklar fliir
syleyebilmek iin uzun yllar raklk eitiminden
geerler. Bu aflamada saz almasn rendikleri gibi,
gelenekte yer alan ezgileri de renirler. Usta bir flk
haline gelen kifli artk fliirleri ezgiyle ve ll bir flekilde syleyebilir. Bu gelenekte szn ll ve estetik
olmasna ayr bir nem verilir. Ezgide veya lde hata
yapan flk elefltirilir. Bu konularda hata yapmaya devam eden flk, gelenekte kendine yer bulamaz. flklarn geleneksel kurallarla devaml olarak kontrol edildii bu gelenekteki fliirler, flekil ynnden kusursuzdur.
Sra Sizde 4
Din-Tasavvuf Halk fiiiri, hem halk hem de divan fliirinin tr ve flekillerini kullanan farkl bir gelenektir. Hemen her kesimin iinde yer ald genifl halk kitlelerine
hitap eden bir fliir gelenei olduundan hem yazl hem
de szl gelenein fliir birikiminden yararlanabilen bir
yaps vardr. Okuma yazma bilmeyen flairlerin yan sra medrese eitimi almfl flairler de bu gelenek erevesinde fliir sylemifl veya yazmfllardr. Byle olunca hem
heceli, hem aruzlu fliirler, hem klasik edebiyattan hem
de szl gelenekten alnma tr ve flekiller bu gelenek
erevesinde deerlendirilmifltir. Bunun yan sra fliirler,
dinin ve tasavvufun esaslarn konu ettiinden de tr ve
flekillerin saysnda ve eflidinde artfl normaldir. rnein sadece Allah ve Hz. Muhammet zerine onlarca nazm tr gelifltirilmifltir. Tasavvuf konusunda da durum
farkl deildir. Btn bunlar, Din-Tasavvuf Halk fiiirinde ok eflitli konularda ve flekillerde fliirlerin oluflumuna zemin hazrlamfltr.
54
Trk Halk fiiiri
Artun, E. (2002). Din-Tasavvuf Halk Edebiyat. Ankara:
Aka Yaynlar.
Artun, E. (2001). flk Gelenei ve flk Edebiyat. Ankara:
Aka Yaynlar.
Aslan, E. (1975). ldrl flk fienlik Hayat, fiiirleri ve
Hikyeleri (nceleme-Metin-Szlk). Ankara: Atatrk niversitesi Yaynlar.
Boratav, P. N. (1995). Trk Halk Bilimi I 100 Soruda
Trk Halk Edebiyat. stanbul: Gerek Yaynevi.
obanolu, . (2000). flk Tarz Kltr Gelenei ve
Destan Tr. Ankara: Aka Yaynlar.
Duymaz, A. (2002). rfan Arzulayan Szler Tekerlemeler. Ankara: Aka Yaynlar.
Gzel, A. (2009). Dni Tasavvuf Trk Edebiyat El
Kitab. Ankara: Aka Yaynlar.
Gzel, A. (1999). Dni Tasavvuf Trk Edebiyat. Ankara:
Aka Yaynlar.
251-454.
Hekimov, M. . (1999). Azerbaycan Aflg fier fiekilleri ve
Gaynaglar. Bak: Maarif Neflriyat.
Kaya, D. (2004). Anonim Halk fiiiri. Ankara: Aka
Yaynlar.
Ouz, M. . (2001). Halk fiiirinde Tr, fiekil ve Makam.
Ankara: Aka Yaynlar.
Onay, A. T. (1996). Trk Halk fiiirlerinin fiekil ve Nevi.
Yardmc, M. (1998). Bafllangtan Gnmze Halk
fiiiri, flk fiiiri, Tekke fiiiri. Ankara: rn Yaynlar.
TRK HALK fiR
Amalarmz
N
N
N
N
N
N

Maniyi tanmlayabilecek, maninin flekil ve tr zelliklerini belirleyebilecek;
Trky tanmlayp trknn flekil ve tr zelliklerini tespit edebilecek;
At aklayarak atn flekil ve tr zelliklerini listeleyebilecek;
Tekerlemeyi tanmlayarak, tekerlemelerin flekil ve tr zelliklerini belirleyebilecek;
Ninniyi tanmlayp ninninin flekil ve tr zelliklerini aklayabilecek;
Bilmeceyi aklayarak bilmecenin flekil ve tr zelliklerini analiz edebilecek
bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Mani
Trk
At
Tekerleme
Ninni
Bilmece
indekiler
Trk Halk fiiiri
Anonim Halk fiiiri
ANONM HALK fiRNDE MAN

ANONM HALK fiRNDE TRK
ANONM HALK fiRNDE AIT
ANONM HALK fiRNDE
TEKERLEME
ANONM HALK fiRNDE NNN
ANONM HALK fiRNDE BLMECE
Anonim Halk fiiiri

ANONM HALK fiRNDE MAN
Mani
Maninin oluflumu zerine bugne kadar farkl grfller ne srlmfltr, ancak
kelimenin kkenini aklayan kesin bir sonuca ulafllamamfltr. Fuat Kprl, mani kelimesinin manadan geldiini ne srer. Bu grfl ileri srenler, Arapa
mana kelimesinin Farsada mni fleklinde sylendii, oradan da Trkeye getii kanaatindedirler. Bu grfln yan sra kelimenin man kelimesine -i nispet
ekinin eklenmesiyle olufltuunu dflnenler de vardr. Byle bir grfln ne srlmesinde Trk halk fliirindeki baz trlerin boy veya kabile adlarndan oluflmufl
olmas etkili olmufltur. Bilindii gibi trk (Trk), varsa (Varsak) ve bayat (Bayat) kelimeleri baz boylara zg ezgileri veya fliirleri karfllamak iin kullanlmaktadr. Benzer bir mantkla mani kelimesinin de man+i=mani fleklinde bir yapya
sahip olduu ileri srlmfltr. Mani kelimesinin kkeni konusunda iki farkl grfl ne kmaktadr. Ancak bu grfllerden hangisinin daha tutarl olduuna karar
vermek daha ok dilbilimcilere dflen bir grevdir. Kelimenin kkeni ne olursa olsun, mani tr ok genifl bir corafyada bilinen ve kullanlan bir fliir tarzdr. fiimdi maninin ncelikle Anadoluda, daha sonra ise Anadolu dflndaki Trk boylarndaki adlandrmalarna bakalm.
Mani tarzndaki fliirlere Aydnda mana, Artvin ve Denizlide mna, deyifl,
deyiflleme; fianlurfada meani (kadnlarn syledii maniler) ve hoyrat (erkeklerin syledii maniler), Karsta meni, Erzincanda ficek, Dou Karadenizde karfl-beri denir. Ayrca Dou Anadoluda trklerin bentleri arasnda
piflrev denilen manilerin okunduunu biliyoruz.
Anadolu dflndaki Trk topluluklarnda da mani karfll olarak eflitli kelimeler
ve kelime birlikleri kullanlmaktadr. Ahskada mahn, Azerbaycanda bayat,
mani, meni, mahn, mahna; Kerkkte meni ve meni, Pirizren Trklerinde martifal, Gagavuz Trklerinde fln, n ve mni; Kbrs Trklerinde mni,
Irak Trklerinde meni, hoyrat, horyat, koryat, koyrat; Krm Trklerinde
mane,cr, yr, ng, inik/inig; Kumuk Trklerinde sarm, Nogay Trklerinde fln ve n, Krgzistanda trt sap, aytipa, leng, kaym lenek,
aytfl; Kazakistanda len, aytspa, aytipa, gaym len, kaym lenek; zbekistanda trtlik, aflula, kofluk; Uygur Trklerinde yrtlik, Trkmenistanda
rubay, ruba, moncugatt ve lele; Kazan Trklerinde fliir tri, Baflkurt
Trklerinde fliir tr gibi szler, mani trndeki fliirler iin kullanlr.
Mani: Halk fliirinde genellikle

yedi heceli, tek drtlkten ve
aaxa kafiye flemasna sahip
fliirler iin kullanlr.
Trk: Trklere ait ezgilerin

genel ad.
Ezgi: Belli bir kurallara gre
dzenlenmifl, kulaa hofl
gelen ses dizisi.
Hoyrat: Dou, Gneydou

Anadolu ve Irak Trklerinde
maninin karflldr.
Bent: Trkde kavufltak
dflnda kalan ksm.
58
Fehleviyyat: ran
edebiyatnda mefln /
mefln / feln kalbnda
ve aaba kafiye dzeninde
sylenen fliirlerdir.
Rubai: Divan fliirinde aaxa
fleklinde kafiyeli ve aruz
lsyle yazlmfl drt
msralk fliirlere denir.
Trk Halk fiiiri
Mani kelimesinin yapsnda olduu gibi mani trnn kkeni konusunda da

farkl grfller bulunmaktadr. Bu grfllerin bir ksm, mani tarz fliirlerin eski dnemlerde de var olduunu, hatta Trk halk fliirinin ilk rneklerinin bu flekilde verildiini ileri srer. Bu grfln nde gelen isimlerinden Fuat Kprl, maniyi Trk
fliirinin en eski flekli olarak kabul eder. Ona gre maniler birleflerek trk, koflma,
sagu, mersiye ve destan gibi fliirleri meydana getirmifltir.
Pertev Naili Boratav ise mani trnn, ran rubailerinin ve fehleviyyatlarnn
Trk fliirini etkilemesiyle olufltuunu ileri srer. Boratava gre mani, Fars fliirinin
etkisiyle oluflmufltur. Boratavn bu grflne Kprlnn yan sra Osmanl fliiri
zerinde alflan Gibb de katlmaz. Gibb, manilerin msra says ve kafiye dzeni
asndan rubailere benzemekle birlikte, rubailerden ayr ve Trklere has bir tr
olduunu syler. Gibbin bu dflncesi, ciddiye alnacak bir yaklaflmdr. Maniler,
rubailer ve fehleviyyatlarla baz ortaklklar taflmakla birlikte dorudan bu trlerin
tesiriyle oluflmufl bir fliir tarz deildir. Rubailer, genellikle felsefi konular iflleyen
ve aruzla yazlan fliirlerdir. Hlbuki maniler hemen her konuda sradan insanlarn
syleyebildii heceli fliirlerdir. Szl gelenekte bu kadar yaygn olarak kullanlan
bir nazm fleklinin veya trnn dorudan ran edebiyatna balanmas doru bir
yaklaflm deildir. Trk halk fliirinin yaps ve syleyifl zellikleri mani trnn oluflumu iin olduka uygundur. Bu bakmdan maninin kkenini halk fliiri tarihimizde aramalyz.
Mani trndeki fliirlere en yakn rnekler, Uygur dneminden kalma fliirlerde
ve Divan Lgatit-Trkte yer almaktadr. 4+3=7 heceli ve drtlk fleklinde ok sayda fliirin bulunduu Divandaki fliirler, manilerin oluflumuyla ilgili nemli ipular sunmaktadr. Gnmzdeki manilere benzeyen ilk fliirler, 13. yzylda yaflayan
fieyyad Hamzaya aittir. fieyyad Hamza, baflndan geen hadiseleri anlatrken birka maniye de yer vermifltir. Evliya elebi Seyahatnamesinde de mani rneklerine rastlanmfltr. Mani tarzndaki fliirler zellikle on dokuzuncu yzyldan sonra kaleme alnan kaynaklarda sklkla karflmza kar.
Maninin fiekil/Yap ve Tr zellikleri
Semai Kahvesi: Eskiden

stanbulda flklarn bir
araya gelip semai ve mani
tarznda fliirler icra ettikleri
kahveler.
Kafiye Dzeni: Manilerin bilinen kafiye rgsnde, birinci, ikinci ve drdnc

msralar kendi arasnda kafiyeli, nc msra ise kafiyesizdir. Byle bir kafiye dzeni ise aaxa fleklinde ifade edilebilir. Byle bir kafiye rgs maniye hastr. Btn maniler bu dzende sylenmez. zellikle Karadeniz ve stanbul semai kahvelerinde sylenen manilerde kafiye dzeni abcb olabilmektedir. Bu kafiye dzeni, manilerin karfllkl sylenmesinden kaynaklanr. Az da olsa manilerde aaaa
fleklinde bir kafiye dzenine de rastlamak mmkndr.
l ve Durak: Maniler genellikle 7li hece lsyle sylenirler. Bununla birlikte 4, 5, 6, 8, 10, 11 ve 14 heceli maniler de bulunmaktadr. Durak asndan bakldnda ise yedili hece lsyle sylenmifl manilerde durak genellikle 4+3 fleklinde, baz durumlarda ise 3+4 ve 5+2 fleklinde olabilmektedir. Ancak zellikle yedili manilerde genellikle durak kullanlmaz, nk msralarn hece says az olduundan duraa ok fazla ihtiya duyulmaz.
Msra Yaps: Maniler, drt msradan oluflan fliirlerdir. Bu ynyle halk fliirindeki nazm birimi anlayflyla uyumlu olan manilerin bu yaps, kafiye rgsne de
yansmfltr. Aaxa fleklindeki bir kafiye dzeni de drtl zorunlu klmaktadr. lde olduu zere manilerin msra saylarnda da baz deifliklikler vardr. Drt
msralk manilerin yan sra alt, yedi, sekiz, dokuz, on, on bir, on iki, on drt, on
alt ve on yedi msralk manilere de rastlamak mmkndr.
59
3. nite - Anonim Halk fiiiri
Manilerde asl sylenmek istenen nc ve drdnc msralarda sylenir. Bu

yzden pek ok arafltrmac maninin ilk iki dizesine doldurma demifltir. Yani ilk
iki dize, manide dile getirilen manayla ilgisi olmayan msralar olarak deerlendirilmifltir. Dier trlerde olduu gibi manide de baz msralarn anlamdan bamsz olmas, onlarn gereksiz olduunu gstermez. Aksine halk edebiyat trlerindeki her
blmn kendine gre bir grevi vardr. Bu bakmdan manilerin ilk iki dizesine
hazrlk veya girifl msralar adn vermek daha doru bir yaklaflmdr. Maniyi
syleyenler, ilk iki msrada kendi kltrlerinde var olan bir durumu veya olguyu
yedili iki msra haline getirerek sylemek istedii sze hazrlk yapar. Bu hazrlk
ok ynldr. ncelikle flekil olarak bir hazrlk sz konusudur. nc ve drdnc msralarn bir nazm flekline tabi olabilmeleri iin birinci ve ikinci msralara
ihtiyalar vardr. Ayrca bazen ve drdnc msralardaki manay glendiren
dflnceler ve rnekler ilk iki dizede verilebilir. Ksacas maninin ve drdnc
dizelerini deerli kabul edip dier ksmlar gereksiz grmek doru deildir. lk iki
dizenin de fliire katks vardr.
Konu: Anonim halk fliirinin genifl kitlelerce kullanlan tr olan maniler, hemen her konuda sylenebilirler. Hayatn hemen her safhas ve alanyla ilgili mani
vardr. Bu yzden manide konu snrlamas yoktur. Mani syleyicileri yetenekleri
elverdii lde ve istekleri dorultusunda ok eflitli konular maniye taflmfllardr. Baz konular sklkla kullanlrken ve bazlar ise daha az rabet grmfltr.
Manilerde karflmza kan belli bafll konular; sevgi, aflk, ayrlk, gurbet ve sitemdir. Bunlara ilaveten hayvanlarla, bitkilerle, askerlikle, gelin ve kaynana arasndaki ekiflmelerle, flehirlerle, dini ve milli bayramlarla, mesleklerle ve nazarla ilgili
maniler de vardr.
Ezgi: Maniler, ezgiyle sylenen fliirlerdir. Kaytlar, stanbulda manilerin Adam
aman aman fleklinde baflladn ve ezgili bir flekilde sylendiini gstermektedir.
Trk ve atta da olduu gibi halk fliirindeki pek ok fliir, ezgiyle sylenir. fiiirler
salt metinler deil, mzikle birlikte icra edilen ve mzik deerine sahip rnlerdir.
Maniler, ok eflitli ezgilerle icra edilebilir, ancak deiflmeyen kural, manicilerin bu
fliirleri ezgiye koflarak sylyor olmalardr.
fllev: Manilerin ok eflitli sylenme ortamlar vardr. Ramazan aynda davulcular, pazarlarda satclar, fal bakan falclar, semai kahvelerinde flklar; imeceye,
dnlere, nevruz ve hdrellez elencelerine, saya gezmelerine katlanlar maniye
sk sk baflvururlar. Mani syleyenlere manici, mani yakc veya mani dzc adlarnn verildii bu gelenekte mani sylemeye mani yakmak, mani dzmek ve mani atmak ad verilir. Trk halknn duygularn ve dflncelerini dile
getirdii bu maniler, olduka ifllevsel fliirlerdir. Tarlada alflan ifliler vakit geirmek veya ifllerinde daha iyi performans gsterebilmek, ramazan davulcusu bahflifl
toplamak, askerden evine mektup yazan bir gen, duygularn youn bir flekilde
anlatabilmek, dnlerde gen kzlar gelini alatmak, bayraktarlk yapan delikanllar ise meramlarn dile getirebilmek, saya gezmelerinde obanlar veya ocuklar, sayacnn geldiini bildirebilmek, gen kzlarla delikanllar birbirleriyle fliirsel
bir slupla haberleflebilmek iin mani tarzndaki fliirlere baflvururlar. Mani, halk
kltrnde mzik ve fliir zevkini karfllad kadar sosyal iletiflimi de salamaktadr. Hayatn ok eflitli alanlarnda insanlar, bu fliirler sayesinde sevinlerini, zntlerini, zlemlerini, elefltirilerini, ksacas hayata dair hissettiklerini karflya aktarmaktadrlar. Muhataba sylenen maniler, ounlukla karfllk bulur ve bylece mzikal bir iletiflim gerekleflmifl olur.
At: Halk fliirinde lm

konulu fliirlere verilen ad.
Manici: Gelenekten ald

veya kendisinin dzenledii
manileri icra eden kifli.
Saya Gezmeleri: Gebe

koyunlarn karnndaki yavru
yz gnlk olduunda
obanlarn yapt bir tren.
60
Trk Halk fiiiri
Manilerin Tasnifi
Maniler yaplarna, konularna ve kullanm alanlarna gre tasnif edilmektedir. ncelikle yap asndan manilere gz atalm.
Yaplarna Gre Maniler

Dz / Tam Mani
Tam Mani: Yedi heceli,

birinci, ikinci ve drdnc
msralar kendi arasnda
kafiyeli, drt msralk
maniler.
Halk kltrnde yer alan manilerin pek ou bu mani tipiyle sylenmifltir. Yedi
heceli, birinci, ikinci ve drdnc msralar kendi arasnda kafiyeli, drt msralk
manilere dz veya tam mani denir.
Ayva klde pifler mi?
Gl yanaktan dfler mi?
Sen orada ben burda,
Bana glmek dfler mi? (Elin 1990a: 42).
Kesik / Cinasl Mani
Cinasl Mani: Msralar ve

kafiyeleri cinas esasna gre
dzenlenmifl maniler.
Drt veya befl msradan oluflan cinasl manilerin ilk dizesinde cinas yapmak iin
kullanlan bir hazrlk sz yer alr. Bu yap, manide ayak grevini stlenir. Bu
ayak, dier msralarda bir veya birden fazla anlamda kullanlr. Eski dnemlerde
stanbul semai kahvelerinde, , Dou ve Gney Dou Anadoluda sylenen bu
manilere doldurmal kesik mani, ayakl mani gibi adlarn yannda Urfa ve Kerkkte hoyrat veya horyat, Azerbaycanda ise bayat denir.
Cinasl mani syleme geleneinin yaygn olduu yerlerin baflnda stanbul gelir. Eski dnemlerin stanbulunda cinasl manileri, doalama olarak syleyebilenlerin byk itibar grdn kaynaklar bize bildirmektedir. Bir cinasl maninin nasl birden ortaya kabileceini Nevzat Gzaydn nakletmektedir. Olay, Hali kprsnde geer. stanbulun nl manicilerinden Periflan Halil, mezbahaya bir dana
gtrmektedir, ancak kpr zerinde dana bir ocua boynuz vurur. Bunu grenler, Halilin ve danasnn etrafnda toplanmaya bafllarlar. Bu durumdan syrlmak isteyen Periflan Halil, hemen elini kulana atar ve bafllar bir mani okumaya:
Adam aman...
Bu dana
Vurdu dana subyana
Boynuzlar budana
kt artk gzmden
Sizin olsun bu dana (Gzaydn 1989: 9).
Periflan Halilin okuduu bu mani, cinasl bir manidir. Bu dana fleklinde bir
szle bafllar. Bu flekilde bafllang, maninin ilk dizesini kesik yapmfltr. Cinasl
manilerin bir ksmnda ilk dize, bu rnekte olduu gibi, kesik, yani hece says asndan dier msralardan farkldr. Bu fliirleri syleyenler, daha ok sanat gcn
ve fliir sylemedeki yeteneini gsterebilmek iin byle bir yapya baflvururlar.
Kullanm kolay bir mani tr olmad iin de cinasl maniler, dz maniler kadar
yaygn deildir.
Yedekli / Artk Maniler

Bu manilerin msra saylar drtten fazladr. Msra saylar arttrlarak oluflturulan bu
manilerin cinasl manilerden ayrlan yn, kafiyede cinasn bulunmamasdr.
61
fiu dalar garip dalar

inde garip alar
Kimse garip lmesin
Garip iin kim alar?
Alarsa anam alar
Ksru yalan alar. (Gzaydn 1989: 13)
Mani, daha ok anonim halk fliirinde kullanlr ve bnyesinde mahlas
bulunmaz. Sizce
SIRA SZDE
mahlasl mani olmasnn imkn var mdr?
Konularna Gre Maniler
D fi N E L M
D fi N E L M
Maniler hemen her konuda sylenebilen fliirlerdir. Bu yzden onlar konularna

S O R U Doan Kagre tasnif etmek olduka gtr, ancak baz denemeler olmufltur.
yann yapt tasnifte maniler konularna gre flu flekildedir: 1. Sevda Manileri, 2.
fiehir Manileri, 3. Cinsel Konulu Maniler, 4. Ramazan Manileri, 5. Mill Hislerle SyDKKAT
lenmifl Maniler, 6. Mektup Manileri, 7. Hayvanlarla lgili Maniler, 8. Askerlik Manileri, 9. Gelin-Kaynana Manileri, 10. Tatllarla lgili Maniler, 11. t Manileri, 12.
SIRA SZDE
Sosyal Konulu Maniler, 13. Felek in Sylenmifl Maniler, 14. simlerle
Kurulu Maniler, 15. Gurbet Manileri, 16. Anne in Sylenmifl Maniler, 17. Snnet Manileri,
18. Meslek Manileri, 19. Mezar Tafl Manileri, 20. Kabaday Manileri,
21. Nazarla lAMALARIMIZ
gili Maniler, 22. Kardefl Manileri, 23. Irmak Manileri, 24. Politik Maniler, 25. Fotoraf Arkas Manileri, 26. Tarih Bildiren Maniler (Kaya 2004: 80-98).
S O R U
DKKAT
N N
Kullanm Alanlarna Gre Maniler
KSIRA
T SZDE
A P
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
KSIRA
TSZDE
A P
Manilerin halk kltrnde genifl bir kullanm alan vardr. Hayatn ok eflitli safD fi N E L M
halarnda maniler sklkla kullanlmfllardr. Daha nce de belirtildii
ksa ve
T E L E V Z Y Ogibi
N
kullanm kolay bir fliir tr olduundan halk iinden hemen herkes rahatlkla maS O R aktarld
U
niyi kullanabilmifltir. Dier bir ifadeyle fliirle duygu ve dflncelerin
durumlarda Trk halk ncelikle maniye baflvurmufltur. Bu da maninin yaygn bir tr
N T Eve
R N flartlara
ET
olmasn salamfltr. Manileri sylenmesine vesile olan yerlere
gre
DKKAT
tasnif eden Pertev Naili Boratav, manilerin kullanm alanlar ile ierikleri arasndaki ban zayf olduunu belirterek manileri flu flekilde gruplandrr: 1. Niyet, Fal
SZDE
(Yorum) Manileri 2. Sevda Manileri 3. fl Manileri 4. Beki ve SIRA
Davulcu
Manileri 5.
stanbulda Baz Sokak Satclarnn Manileri 6. stanbul Meydan Kahvelerinin Cinasl Manileri 7. Dou Anadoluda Hikye Manileri 8. Mektup
Manileri (Boratav
AMALARIMIZ
1995: 176-178).
D fi N E L M
TELEVZYON
S O R U
NTERNET
DKKAT
N N
Trk halk fliirindeki maniyle ilgili daha fazla bilgi iin Erman Artunun
K TTrk
A P Halk Kltrnde Mani Syleme Gelenei, Manilerin letiflim Boyutu ve fllevsellii, (Trk Dnyasnda Maniler Sempozyumu Bildirileri, zmir, 2007) adl bildirisinden yararlanabilirsiniz.
TELEVZYON
Manilerin, zellikle gen kzlar arasnda niyet amal Hdrellez gnlerinde
kullanlmalaSIRA SZDE
rnn sebebi ne olabilir?
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
62
Trk Halk fiiiri
ANONM HALK fiRNDE TRK

Trk
Trk Yakmak: Trk

dzenlemek veya sylemek.
Trk kelimesi, Trk ve - nispet ekinin bir araya gelmesinden oluflmufltur. Trklere has anlamna gelen Trk kelimesi zamanla trk halini almfltr. Trk kelimesinin yerine Anadolunun eflitli yrelerinde flark, deyifl, deme, hava,
ninni, at kelimeleri de kullanlr. Anadolu dflnda ise trkye Altay Trkleri
kojo, Azeri Trkleri mahn, Baflkurtlar halk yr, uvafl Trkleri yurrisem,
takmak, peyit; Hakas Trkleri r ve tahpah, Kerkk Trkleri beste, flark,
neflide, mani, yr, hoyrat; Karaay Trkleri cr, Karakalpak Trkleri kosk ve cr, Kazaklar trki, trik halk ni; Krgzlar eldik r, trk; Kumuklar yr, zbekler trki, halk kofli; Tatarlar halk cr, Tva Trkleri r, koja ve kojamk; Trkmenler aydm, Uygur Trkleri nahfla adlarn verirler.
Trk halk fliirinde ezgi ile sylenen her trl fliire trk denir. Trkler, toplumsal ve kiflisel konularla ilgilidir. Deprem, lm, kahramanlk, sevgi, ayrlk gibi
sebepler trklerin oluflumuna zemin hazrlar. Halkn olaylar karflsndaki tepkileri, aclar, nefretleri veya sevinleri trklere yansr. Trkler, anonim fliirlerdir.
Syleyenleri belli deildir, ancak baz trklerin bafllangta kim tarafndan sylendii bellidir. zellikle flklarn baz fliirleri zamanla trkleflmifltir. Kayk Kul
Mustafann, ksz flkn, Krolunun, Karacaolann, flk Keremin, Eriflli
Emrahn, Dadalolunun ve Smmaninin baz fliirleri trk haline gelmifltir. Bunlarn yan sra halk iinden kan baz trk yakclar da yeni trkler oluflturmufllardr. Sradan insanlara gre fliir kabiliyeti geliflmifl olan bu tipler, sosyal hayatta
ortaya kan ve insanlar derinden etkileyen olaylar zerine ezgili fliirler olufltururlar. Bu iflleme trk yakmak denir. Trk daha anonimleflmeye uramadan hangi trknn kim tarafndan yakld bellidir, ancak zamanla syleyen unutulur ve
geriye sadece trknn kendisi kalr.
Trknn fiekil/Yap ve Tr zellikleri
Trkmani: Azerbaycan ve
aatay sahalarnda zel bir
ezgiyle okunan fliirler.
Trknn nazm tr m yoksa nazm flekli mi olduu ynnde baz farkl grfller vardr. Baz arafltrmaclar, trky bir nazm tr olarak kabul ederken bazlar ise bunu reddetmifltir. Konuyla ilgili bir deerlendirme yapan cal Ouz, bu konuda flyle der: Yine anonim halk fliirleri arasnda yer alan Trky ele aldmz zaman kafiye rgs, nazm birimi, vezin ve hacim gibi dfl unsurlar bakmndan belirli bir flekille karfllaflmamaktayz. Ayn flekilde trklerde trlerin belirlenmesinde bir l olarak kullandmz konu ve ezgi beraberlii de yoktur.
Bu bakmdan trknn de Trkmani, Varsa, Bayat, fiark kelimeleriyle birlikte deerlendirilip izahnn yaplmas kanlmaz olmaktadr. Trknn
tr olmadn dflnen Ouz, nazm flekillerini ve trlerini gsterdii tasnifinde
trkye ezgi arlkl trler bafll altnda yer vermifltir (Ouz 2001: 16). Daha
baflka alflmalarda da trk, bir tr olarak deerlendirilmifl ve tr zellikleri incelenmifltir. Trklerin kendilerine has konular ve ezgileri olmamasna ramen, nazm trleri arasnda gsterilmesi genel bir kabul haline gelmifltir. Pertev Naili Boratavn ifadeleriyle trk, dzenleyicisi bilinmeyen, halkn szl geleneinde oluflup geliflen, adan aa ve yerden yere ieriinde olsun, biiminde olsun deiflikliklere (zenginleflmelere, bozulmalara, krplmalara) urayabilen ve her zaman
bir ezgiye koflulmufl olarak sylenen fliirler dir (Boratav 1995: 150).
63
Trkler, dnlerde, genellikle kfl aylarnda dzenlenen yrn, sra gecesi, ferfene, barana gibi toplantlarda, panayrlarda, festivallerde, kadn ve erkek gezmelerinde, kahvehanelerde, hamamlarda, ksacas hayatn ok eflitli alanlarnda sylenen fliirlerdir (Yakc 2007: 243-266). Ancak trkler sylendikleri meknlara ve blgelere gre baz farkllklar gsterebilir.
Trklerin Tasnifi
Konularna ve Kullanm Alanlarna Gre Trkler
Trklerin tasnifi konusunda Pertev Naili Boratavn eflitli denemeleri vardr. Boratav, trklerin aslnda konularna gre tasnif edilmesi gerektiini, ancak byle
bir tasnifin yeterli olmadn syler. Boratava gre trklerin tasnifinde onlarn
kullanldklar yerler, grdkleri grevler ve sylenmelerini flartlandran vesileler
de dikkate alnmaldr. Bu dflnceler dorultusunda Boratav, trkleri flyle tasnif eder:
A. Konularna gre trkler:
1. Lirik trkler: a) Ninniler, b) aflk trkleri, c) gurbet trkleri, askerlik trkleri, hapishane trkleri, ) atlar, d) eflitli baflkaca duyguluk konular
zerine trkler.
2. Tafllama, yergi ve gldr trkleri.
3. Anlat trkleri: a) Efsane konulu trkler, b) blgelere ya da bireylere zg konular olan trkler, c) tarihlik konular olan trkler.
B. Kullanldklar yerler, grdkleri vazifeler ya da sylenmelerini flartlandran
vesilelere gre trkler:
4. fl trkleri.
5. Tren trkleri: a) Bayram trkleri, b) dn trkleri, c) dinlik ve mezheplik trenlere dein trkler, ) at treninde sylenen trkler.
6. Oyun ve dans trkleri: a) ocuk oyunlarnda sylenenler, b) byklerin
oyunlarnda sylenenler (Boratav 1995: 150-151).
Boratav, ilk maddedeki trklerin metinde yer alan konuyla belirlendiini,
ancak trknn ierii ile ifllevi ve sylenmesini flartlandran vesilenin ayr dflnlemeyeceini syler. B blmnde yer alan trk eflitlerinde ise konunun
nemli bir yer tutmadn ifade eden Boratav, bu trklerde belirleyici olann
sylenmeye vesile olan olgular olduunu dile getirir. Lirik trkler, dert, ac, sevin ve umut gibi duygular youn bir flekilde dile getirerek insanlar duygulandrp ilendiren fliirlerdir. Ninniler, ifl trkleri arasnda da gsterilebilir, nk anneler, ocuklarn uyutma ifli esnasnda bu fliirleri sylerler. Atlar da ayn flekilde tren trkleri ksmnda deerlendirilebilir. Gurbet ve ayrlk trklerini hem gurbettekiler hem de geride kalanlar syler. Tafllama tarz trklerde bir kifli, kurul veya
dzen elefltirilir. Ancak btn tafllamalarda sert bir yergi yoktur, bazlar olduka
flakacdr (Boratav 1995: 152-157).
Trkler sadece konularna gre de eflitli arafltrmaclar tarafndan tasnif edilmifltir. Ali Yakcnn tasnifine gre trkler, konu asndan flyle tasnif edilebilirler: 1. Aflk / Sevda Konulu Trkler, 2. Gurbet / Ayrlk / Hasret Konulu Trkler,
3. Beflik / Bebek / ocuk Trkleri / Ninnileri, 4. lm Trkleri / Atlar, 5. Tren Trkleri (Dn ve bayram trkleri), 6. Asker / Askerlik Trkleri, 7. Hapishane Trkleri, 8. Olay Trkleri (Savafl, yiitlik / kahramanlk, eflkya, g, hastalk trkleri), 9. Doal evre ile lgili Trkler, 10. Beslenme ve Yiyecekleri Konu Alan Trkler, 11. fl ve Meslek Hayatyla lgili Trkler, 12. vg Trkleri, 13.
Lirik: Coflkun ve youn

duygular dile getiren.
64
Trk Halk fiiiri
Yergi / Alay / Elefltiri Trkleri, 14. fiikyet Trkleri, 15. Eitici / retici Trkler, 16. Arzu / stek Trkleri, 17. Din / Tasavvuf Nitelikli Trkler, 18. Oyun Trkleri (Yakc 2007: 211-239). Bu tasniften de anlafllaca zere trklerin konular ok eflitlidir. Mani gibi trkler de halk kltrnde yaygn bir flekilde kullanlmaktadrlar.
rnek olmas asndan hasreti ve gurbeti dile getiren Yemen trksn buraya alyoruz:
Havada bulut yok bu ne dumandr
Mahlede lm yok bu ne flivandr
fiu Yemen elleri ne de yamandr
Ad Yemendir gl emendir
Giden gelmiyor acep nedendir
Buras Mufltur yolu yokufltur
Giden gelmiyor acep nedendir
Kfllann nnde redif sesi var
Varn bakn antasna nesi var
Bir ift kundarayla bir de fesi var
Balant (Kaya 2004: 196)
Yaplarna Gre Trkler

Bent: Trkde kavufltak
dflnda kalan ksm.
Kavufltak: Trkde
tekrarlanan ksmlar.
Trklere yapsal olarak bakldnda karflmza iki yap kar. Trkler, bent /
ana metin ve kavufltak / balant ksmlarndan oluflur. Bent blmleri, kavufltan dflnda kalarak tekrarlanmayan asl blmlerdir. Bir msradan veya daha fazla saydaki msradan oluflabilen kavufltak ksmlar ise tekrarlanr. Kavufltaklar, trklerin nemli yapsal zellikleri arasnda yer alr. Bentlerdeki ve kavufltaklardaki
dizelerin deifliklik gstermesi, trklerin yapsal olarak birbirlerinden ayrlmalarna neden olur.
Ezgilerine Gre Trkler

Bozlak: Orta ve Dou
Anadoluda yaygn bir uzun
hava.
Divan: Filtn/ Filtn/
Filtn/Filn kalbyla
yazlan ve usulsz ezgilerle
icra edilen fliirler.
Garip: flk Garip ile sevgilisi
fiah Senem arasndaki aflk
anlatan usulsz ezgilere
denir.
Kerem: Kerem ile Asl
arasndaki aflk anlatan
uzun havalara denir.
Zeybek: Ege yresine zg
bir ezgi ve oyun tr.
Karfllama: zellikle
Marmara blgesinde yaygn
olan bir krk hava eflidi.
Horon: Karadeniz blgesinde
oynanan bir oyunun ve
ezginin ad.
Trkleri, ezgilerinden ayr dflnmek mmkn deildir. Trkler, ezgili sylenen

fliirlerdir. Trkiyenin eflitli blgelerinde birbirinden farkl ezgiler vardr. Trklerin ezgileri, o trknn hangi blgeye, daha dorusu hangi ezgi grubuna ait olduunu gsterirler. Trkler, yaplar ve konularnn yan sra ezgilerine gre de tasnif edilmifllerdir. Ezgileri asndan trkler uzun havalar ve krk havalar olmak zere iki ksma ayrlrlar.
1. Uzun Havalar: Usulsz ezgiler olarak da bilinirler. Ezgi, l ve ritim asndan serbesttir, ancak dizi ve dizi iindeki seyir bakmndan baz kalplara baldr.
Bu trkleri syleyenler, kendi zevk ve isteklerine gre ezgiyi uzatp ksaltabilirler. Bozlak, Dabafl, Divan, Garip, Hoyrat, Kalender, Kayabafl,
Kerem vb. fleklinde adlandrlan fliirler bu usulle icra edilirler.
2. Krk Havalar: Usull, l ve ritimleri belli ezgilerdir. Krk havalar, blgelere ve yrelere gre farkl flekillerde adlandrlrlar. Egede zeybek, Marmara,
Trakya ve Orduda karfllama, Harputta flkltm, Ispartada datdiri, Konyada oturak, Trabzon, Rize ve Hopada horon, Urfada krk fleklinde adlandrlan ezgiler, krk havalara karfllk gelmektedir.
Ksacas trk, belli fliirleri deil, zel ezgileriyle okunan farkl metinleri karfllamaktadr. Bu ynyle trk, ok genifl bir alan kapsayan bir terimdir. nsan hayatnda yer alan hemen her trl konuda karflmza kan trkler, ok eflitli kalplarda, yani flekil ve yap zellileriyle karflmza kmaktadr. fiekil, yap ve konu
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U

DKKAT
DKKAT
zelliklerinin yan sra trkler, ezgi karakterleri asndan da tek tip deildir. RiSIRA SZDE
tim deerleri asndan trkler, farkl gruplar altnda deerlendirilmifltir.
Anonim
halk fliirinin mani kadar yaygn tr olan trkler, gemiflte olduu gibi bugn de
en iten duygularn hem szl gelenek hem de teknolojik imknlar
lsnde diAMALARIMIZ
le getirmeye devam etmektedir.
N N
Trklerle ilgili olarak daha fazla bilgi ve metin iin, Cahit ztellinin
EvK Halk
T A Trkleri
P
lerinin n (stanbul: zgr Yaynlar, 2002) adl kitabndan yararlanabilirsiniz.
Trklerin pek ou, tarihte yaflanmfl baz olaylarla ilgilidir. HattaTbaz
SIRA
SZDE
E L E Vtrkler,
Z Y O N oluflumlarna zemin hazrlayan olay anlatr. Sizce halk yaflamnda meydana gelmifl baz olaylarn
trklere girmesinin nedeni ne olabilir?
At
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
D fi N E L M
ANONM HALK fiRNDE AIT
65
T SIRA
E L E V SZDE
ZYON
NTERNET
D fi N E L M
NTERNET
S O R U
S O R U
At, anonim halk fliirinin yaygn nazm trlerinden birisidir. lm ve yas gelenekDKKAT
leriyle balantl olan atlar iin Trkiyede ve Trkiye dflndaki Trk topluluklarnda eflitli terimler kullanlmaktadr. Anadoluda lenin ardndan alamak, onun
SIRA
SZDE
iyi taraflarn ne karmak ve lmnden duyulan znty
dile
getirmek iin
yaygn olarak kullanlan kelime attr. Bu ifli yapana ise at denir. Bunun yan sra Anadoluda at iin aat, aut, a, avut, deme, deyifl, deyiflet, lvik, flin,
AMALARIMIZ
flivan, mersiye vb., at iin ise ac, alayc, flk bac, bayatc, sac, saucu,
sazlyan gibi adlar kullanlr. At yakma ifllemiyle ilgili olarak ise at etmek,
at dzmek, at koparmak, at sylemek, at tutmak, at Kyapmak,
yakm yak T A P
mak gibi ifadeler gelifltirilmifltir (Grkem 2001: 16-18). Balkesir, zmir, Gaziantep,
Kahramanmarafl, Kayseri, Ankara, Kastamonu, Konya ve Eskiflehirde at kelimesi, ezgi ile mersiye syleyerek alama anlamnda kullanlrken Krflehir ve AmasTELEVZYON
yada mersiye, el, Balkesir, Erzurum ve Eskiflehirde cenaze iin yaplan matem ve yas anlamna gelmektedir (Bali 1997: 16).
Trkiye dflndaki Trk topluluklarnda da at yakma gelenei ve buna bal
N T E R Nkelimesi
ET
olarak oluflmufl atlar bulunmaktadr. Azerbaycanda at iin a
kullanlr ve bu ifli meslek edinmifl atlar vardr. Kazak Trkleri at yerine joktov,
kofluk r, kri gibi kelimeler kullanrlar. Krgzlarda ise cr, coktov ve koflok szleri at tr iin kullanlr. Nogaylar bozlaw, Trkmenler a, tavfl, tavfla, towum, Uygurlar mersiye kofluklar, zbekler y, yoklav, Krm Tatarlar tagmag kelimelerini lm konulu fliirler iin kullanmaktadrlar (Kaya 2004: 334-345,
Grkem 2001: 49-62). Eski Trklerin yu trenlerinde syledikleri lm fliirlerine sagu ad verilirken, zamanla bu kelimenin yerini mersiye ve at kelimeleri almfltr.
zellikle slamiyet ncesindeki Trk kltrnde atlarn youn bir flekilde
kullanld alanlarn baflnda yu trenleri gelir. len kiflinin ardndan dzenlenen cenaze merasimleri olan yularda alama ve feryat etmenin yan sra len kiflinin vasflarn ven fliirler sylemek de geleneksel uygulamalar arasna girmifltir.
Yu trenlerinde sylenen atlarn, o zamanki adyla sagularn bir ksm daha
sonraki dnemlerde de ozanlar arasnda sylenegelmifltir. Alp Er Tunga sagusunun byle bir sreten getii dflnlmektedir.
Bugn Anadoluda lm konulu fliirlere veya lm vesilesiyle sylenen fliirlere
at denilmekle birlikte atn Trk kltrnde uzun bir gemifli vardr. Hun dne-
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
At Yakma: At dzenleme
ve syleme.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Yu: Eski Ouzlarn lm ve

yas trenlerine verilen ad.
Sagu: slamiyet ncesi Trk
fliirinde atlarn genel ad.
Mersiye: Divan edebiyatnda
lm konulu fliirler.
Alp Er Tunga: Efsanevi Trk

hakan ve destan
kahraman.
66
Orhun Kitabeleri: Gktrk

dneminde, Gktrk
alfabesiyle yazlan Trke
kitabeler.
Trk Halk fiiiri
minden itibaren Trklerde yas trenlerinin yapldn, bu trenlerde alayp szlayp fliir syleyen kiflilerin olduunu takip edebiliyoruz. in kaynaklarndan alnan
bilgilere gre Hun dneminde at yakma gelenei vardr. Hun hkmdar Attilann lmn anlatan kaytlar buna rnek olabilecek niteliktedir. Kaynaklardaki
bilgilere gre, Attila ldkten sonra bir tepeye getirilmifl, iyi ata binen svariler bu
tepenin etrafnda Attilay ven atlar okuyarak dnmfllerdir. Attilayla ilgili bir
at, gnmze kadar ulaflmfltr (Bali 1997: 20).
Gktrk dneminde de at geleneiyle ilgili nemli kaytlar vardr. Orhun Kitabelerinde Bilge Kaan, yakn akrabasnn lmnden sonra her taraftan alayclarn gelip yas tuttuunu, alayp szladn bildirir. zellikle slamiyet ncesindeki atlarla ilgili olarak Divan Lgatit-Trk olduka nemli bir kaynaktr. Bu
dnemde at karfll olarak sagu kelimesi kullanlmaktadr. Bir kahraman olduunu dflndmz Alp Er Tungayla ilgili sagu paralar, Kflgarl Mahmutun bu
eserini olduka kymetli klmaktadr (Bali 1997: 19-48). Bu dnemden sonra Seluklu ve Osmanl dnemlerindeki yazl kaynaklarda da at yakma ve atlarla ilgili bol miktarda bilgi ve malzeme vardr.
Atlarn fiekil/Yap ve Tr zellikleri
At Yakma: lenleri vmek,

geride kalanlarn aclarn ve
zntlerini dile getirmek
iin ezgili fliirler syleme.
Atlar, insanlarn lme verdii duygusal tepkilerdir. Trk kltrnde lm karflsnda alama, szlama ve len kiflinin iyi vasflarn ne karma gibi bir tavr geliflmifltir. Byle olunca kltrmzde ok sayda lm konulu veya lm olay etrafnda sylenmifl fliir ortaya kmfltr. fikr Elinin ifadeleriyle at, insanolunun lm karflsnda veya canl cansz bir varln kaybetme znt, telafl, korku ve heyecan anndaki feryatlarn, isyanlarn, talihsizliklerini, flikyetlerini dzenli-dzensiz sz ve ezgilerle ifade eden trklere denir (Elin 1990b: 1).
Atlar, sz ve ezgiyle birlefltirilerek icra edilen fliirler olmakla birlikte, ayn zamanda hikyeli fliirlerdir. Baz atlar, metnin iinde bir olay anlatr, ancak pek ounun metin dflnda halk arasnda yaflayan hikyeleri vardr. Bu hikyelerin, atlar icra edilmeden veya edildikten sonra da anlatld bilinmektedir. rnek olmas asndan Bodrum Hkimi atna yakndan bakalm. Mula blgesine ait olarak bilinen bu trk, aslnda at yakma geleneinin bir rndr. Aslen Ktahya Tavflanldan olan Mefharet Tzn, 1954 ylnda Bodrumda hkimlik grevini
yapmakta iken kendini asarak intihar eder. Blgede sevilen birisi olan hkim hanmn intihar sebebini aflka veya bir davada verdii karara balayanlar da vardr.
ntihar sebebi kesin olmamakla birlikte eflitli hikyeler halk arasnda bugn de
varln korumaktadr. Mefharet hanmn lm zerine yaklan atn varyantlarndan birisi flyledir:
Bodrumlular erken bier ekini
Felee kurban gitti Bodrum Hkimi
Nasl astn Hkime Hanm kendi kendini
Altn bak gmfl makas ile doradlar tenini
Doradlar tenini
Hkime Hanmn memleketi Ktahya Tavflan
Bodrumda olmaz m sana hi alayan
Yaptn Bodrumlular sen periflan
Nasl astn Hkime Hanm kendi kendini
Altn bak gmfl makas ile doradlar tenini
Doradlar tenini (Elin 1990b: 119-120).
67
Trk halk kltrnde buna benzer ok sayda at vardr. Sizce atlara

SIRA konu
SZDE olan olaylarn seiminde neler etkili olmufltur?
D fi Ngibi
E L M ok eflitli
Atlarn yapsal zelliklerine bakldnda trklerde olduu
durumlarn olduu grlr. Baz atlar, halk fliirinin yaygn olarak kullanlan nazm flekillerini kullanmakla birlikte pek ou ise bent ve kavufltak
gre
S O Ranlayflna
U
oluflturulmufllardr. Ksacas atlarda msra saylar ve lleri asndan deiflik flekiller kullanlmfltr (Kaya 2004: 276-286).
DKKAT
Genellikle mani ve koflma nazm flekillerinde, uzun ve krk hava ezgileriyle
sylenen atlarda, lenin geride brakt boflluk, birlikte yaflanan gnlerin hatraSIRAdile
SZDE
lar, dostluk, iyilik, cesaret, dflmanlk ve merhamet gibi konular
getirilir. Atlar, lenin ruhunu onu verek rahatlatmak ve geride kalanlar teskin etmek iin
sylenmifl lirik fliirlerdir (Elin 1993: 291). ounlukla kadnlar tarafndan sylenen
AMALARIMIZ
atlar, baz durumlarda flklar da sylenmifltir. Hatta halk arasnda
at yakmay
meslek haline getirmifl olan kifliler de vardr. Atn syleyici kim olursa olsun, atlar, belli karakterdeki ezgilerle sylenirler. Bu ezgiler dinleyenleri hznlendiren
K T A P
ezgilerdir. Ezgileri ynyle atlara, edebi veya sanatsal alamalar da denilebilir.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
Atlarn Tasnifi
TELEVZYON
Atlar, konularna ve sylenmesine vesile olan durumlara gre flyle tasnif edilebilirler:
1. Kifliler iin Yaklan Atlar
a. Hastalk zerine yaklan atlar
NTERNET
b. Ayrlk zerine yaklan atlar
c. Kayp kifliler iin yaklan atlar
. Mutsuzluk ve ac zerine yaklan atlar
d. len kimseler iin yaklan atlar
i. ocuklarn lmleri zerine yaklan atlar
ii. Genlerin lmleri zerine yaklan atlar
iii. Hastalk, kaza, zehirlenme, boulma, yldrm dflmesi, aflr znt vs.
sebebiyle lmler zerine yaklan atlar
iv. ntihar edenler iin yaklan atlar
v. nl kiflilerin lm zerine yaklan atlar
vi. fiehitler iin yaklan atlar
e. ldrlen kimseler iin yaklan atlar
2. Sosyal Olaylar zerine Yaklan Atlar
a. Askerlik ve savafl atlar
b. Sevdallarn kavuflamamas zerine yaklan atlar
c. Boflanma zerine yaklan atlar
. Kaak, kayp yahut kifliler iin yaklan atlar
3. Gelin Atlar
a. Kna Trkleri
4. Asker Uurlama Atlar
5. Hayvanlar iin Yaklan Atlar
a. Yabani hayvanlar iin yaklan atlar
b. Evcil hayvanlar iin yaklan atlar
6. Belde, Mekn ve Tabiat Paralar iin Yaklan Atlar
a. Sular iin yaklan atlar
b. Belde ve meknlar iin yaklan atlar
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Ezgi: Belli bir kurala

K Tgre
A P
dzenlenmifl ses dizisi. Halk
fliirinde fliirlerin ses
deerlerini karfllamak iin
kullanlr.
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
68S O R U
Trk Halk fiiiri S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
7. Afet ve Felket Atlar

DKKAT
a. Deprem zerine yaklan atlar
b. Sel felketi zerine yaklan atlar
SIRA SZDE
c. Yangn
zerine yaklan atlar (Kaya 2004: 286-319).
Grld gibi atlar, ok eflitli konularda sylenmektedir. Konulardaki eflitlilik ne kadar fazla olursa olsun btn konularn ortak noktas, insanlara znt
AMALARIMIZ
ve ac veren olaylar ve durumlar olmalardr.
N N
K T A P
TELEVZYON
Atlarla ilgili
ve metin iin, Ahmet fikr Esenin Anadolu Atlar (stanbul:
K daha
T A bilgi
P
Trkiye fl Bankas Yaynlar, 1982) adl kitabndan yararlanabilirsiniz.
ANONM
fiRNDE TEKERLEME
T E L E VHALK
ZYON
Tekerleme
Tekerleme: Muhteva
N T E R N E T daha ok
zelliklerinden
flekil zellikleriyle ne kan,
abartl bir anlatm
slubuna sahip, insanlar
elendirme, dil geliflimlerini
salama ve baz halk
edebiyat trlerinde anlatya
girifl yapma gibi ifllevleri
yerine getiren mensur,
manzum veya yar manzum
halk edebiyat rnleri.
Niyazi Msri: 17. Yzylda
yaflamfl mutasavvf bir
flairdir.
Tekerlemeler, halk edebiyatnn flekil, konu, muhteva ve ifllevleri asndan snr N T E R izilememifl
NET
lar tam olarak
trlerindendir. Bunun temel sebebi, tekerlemelerin
mstakil olarak deil, masal, halk hikyesi, halk tiyatrosu gibi halk edebiyatnn
eflitli trlerine baml olarak kullanma kmalardr. Buna ramen tekerlemelerin
kendine zg flekil, muhteva ve anlatm zelliklerinin var olduunu da belirtmek
gerekir. Ayrca hem ocuk hem de yetiflkin folklorunda yer alan tekerlemeler, anonim halk fliiri kapsamnda da deerlendirilmektedir.
Tekerleme kelimesinin en eski kullanmlarndan birisi, Niyazi Msriye aittir. Niyazi Msri, Yunus Emreye nazire olarak syledii bir beytinde;
Baflsz kabak gibi bir tekerleme sz ile
Ynuslayn Niyaz irfn arzulasn demifltir. Beyitte Niyazi Msri, syledii
fliirin tekerleme olduunu ifade ederek tekerleme kelimesinin tr olarak ilk anlamlarndan birisini vermifltir. Derleme Szlnde kelimeye karfllk olarak 1. Masallara bafllarken sylenilen yar anlaml yar anlamsz szler ve 2. Atasz anlamlar verilir. Trke Szlkte ise kelime olarak ounlukla basmakalp sz ve terim olarak da ounlukla masallarn baflnda bulunan kafiyeli girifl szleri; saz flairleri arasnda yaplan deyifl yarfl; orta oyununda zellikle Kavuklunun kulland szler fleklinde tanmlanr.
Tekerleme kelimesinin kkeni konusunda iki grfl ne kmaktadr. lk grfl
Ahmet Talt Onaya aittir. Onay, tekerleme kelimesinin teker sznden kaynaklandn ne srer. Onaya gre kelime, tek tek, teker teker ve mteakiben, sra ile sylemek anlamlarn taflmaktadr. Dier bir grfl ise fikr Elin tarafndan dile getirilmifltir. Elin, ncelikle tekerlemelerin dinleyicilerin veya seyircilerin
dikkatini ekmek iin tiyatrodaki gonga benzer bir ihtiyatan doduunu syler.
Ona gre kelimenin, yuvarlak bir fleyi hareket ettirip yrtmek manasna geldiini belirtir. Elin, kelimenin gnlk dilde kullanm ile halk edebiyatndaki tekerleme trnn yaps arasnda bir yaknlk kurmaktadr. Ona gre bir fleyi yuvarlayarak hareket ettirmek ile tekerlemeyi dilde evirip hareket ettirmek arasnda bir
yaknlk vardr.
Tekerleme, Trkiyede bir tr olarak kabul grrken Trkiye dflndaki Trk
topluluklarnda byle bir durumdan bahsetmek olduka gtr. Tekerleme kavram, Azerbaycan Trklerinde flk edebiyatnda bir tr, Makedonya, Bulgaristan Gagauz, Kbrs Dobruca ve Irak Trkleri arasnda ise masal tekerlemesi anlamnda
kullanlmaktadr. Azerbaycan Trklerinde ise masal tekerlemesine karfllk olarak
piflrov kelimesi yaygndr. Trk topluluklar arasnda tekerleme iin kullanlan
kelimeler, tekerlemenin alt dallarndan yanltma ve sayflmaca terimleriyle ilgilidir.

Azerilerde sanama, afldrma, yanltmac, Krgzlarda calma, Kazaklarda
caltpafl, Kazan Tatarlarnda sanamfl, Dobruca Tatarlarnda sayma, Krm
Tatarlarnda tez aytuv, Trkmenlerde yaltma, sanava, Gagauzlarda saylmak, dil krmak veya yanltma, Irak Trkmenlerinde aflrtma kelimeleri tekerleme tryle iliflkili kelimelerdir. Trk dnyasnda Trkiyedeki anlamyla tekerleme trn karfllayabilmek iin cr, takmak, takmaza, le, rm, arbav, besik cr,
beflik namesi, actma, arzulama, besleme, crnatma, sabiy-beflik crla, ohflama,
ezizleme, eylendirme, layla, im-tom aydm, yaremazan, carapazan gibi terimlerin
kullanldn da sylemek mmkndr.
Tekerlemenin terim anlam zerine de bugne kadar eflitli grfller ileri srlmfltr. Bu grflleri deerlendiren Ali Duymaz, flyle bir sonuca varr: Tekerleme
denince ilk akla gelen zellik; anlamsz, yar anlaml yar anlamsz veya sama sapan szlerden oluflmufl olmasdr. Hemen ardndan tekerlemelerin arlkl
olarak masallarn giriflinde yer ald bilgisi vardr. Tekerlemelerin saz fliiri ve orta oyunuyla ilgili terim anlam da tanmlarda gemektedir. (Duymaz 2002: 12).
Bu deerlendirmeler ve dier arafltrmaclarn grflleri de dikkate alndnda
muhteva zelliklerinden daha ok, vezin, kafiye, aliterasyon gibi flekil zellikleriyle ne kan; abartl bir anlatm slubuna sahip; fiamanizm, tasavvuf, yalan, mizah ve hayallerden beslenen; insanlar elendirme, dil geliflimlerini salama ve baz halk edebiyat trlerinde anlatya girifl yapma gibi ifllevleri yerine getiren, hem
ocuklar hem de yetiflkinler tarafndan ok eflitli alanlarda sylenebilen (masal,
halk hikyesi gibi halk anlatlarnda, halk tiyatrosunda, trenlerde, oyunlarda
vb.) mensur, manzum veya yar manzum halk edebiyat rnlerine tekerleme denilebilir.
Tekerlemelerin fiekil/Yap ve Tr zellikleri

Tekerlemelerin ok eflitli kaynaklar vardr. ncelikle insann hayal dnyas, tekerlemelerin teflekklnde nemli bir etkiye sahiptir. Tekerlemelere bakldnda
bunlarn genellikle yalan ve uydurma szlerden oluflmufl abartl ifadeler olduu
grlr. Tekerlemelerin bu yaps, byk oranda insann farkl dflnme ve hayal
kurma yetisinden kaynaklanmfltr. Bunun yan sra tekerlemelerin oluflumunda fiamanizmin de etkili olduu dflnlmektedir. fiamanlarn saaltma trenlerinde kullandklar szlere veya dualara bakldnda, bunlarn gnmzdeki tekerleme rnekleriyle benzer olduklar grlmektedir. Hatta bugn ocuk dnyasnda yaflamakta olan pek ok tekerleme, aslnda bir flaman duasdr. Bu bakmdan fiamanizm
baflta olmak zere inanla iliflkili baz szler, zamanla ifllev kaybna urayarak tekerleme haline dnflmfltr. Tabii ki btn tekerlemeleri bu kapsamda deerlendirmek mmkn deildir. Baflka hususlar da tekerlemelere kaynaklk yapmfltr.
Ali Duymaz, tekerlemelerin kaynaklar eflitli bafllklar altnda ele almfltr: 1.
ocuk zihninin serbestlii. 2. Hayal ve dfller. 3. ki, esrar vb. ime. 4. fiamanlk
esrimesi. 5. Tasavvuf aflknlk. 6. Yalan. 7. Olaanstlk ve abartma. 8. Mizah.
Bu kaynaklarn dflnda tekerlemelere lgnlk ve delilik gibi rahatszlklar, eski
ve yeni baz edebi metinlerin anlam ve ifllev kaybna uramas da tekerlemelerin
oluflumunu etkilemifltir. Ayrca btn tekerlemeler, gemifl dnemlerden kalma
deildir. Her dnemde yeni flartlar iinde sylenmifl tekerlemeler vardr. Yakn dnemlerde oluflturulan bu rnekler, tekerleme trnn yeni flekilleriyle yaflamakta
olduunu ve ayrca bu trn baz deiflim ve dnflmlere ak olduunu da gstermektedir.
69
Aliterasyon: fiiir ve nesirde

uyum salamak iin sz
bafllarnda ve ortalarnda
ayn nszn veya hecelerin
tekrarlanmas.
Halk hikyesi: flklarn ve
meddahlarn anlattklar aflk
ve kahramanlk temal,
kurgu ve/veya gerek bir
olay ya da kifliyi konu eden,
nazm-nesir karflk edebi
trn ad.
70
SIRA SZDE
Trk Halk fiiiri
D fi N E L M
S Oocuklar
R U
Ninni:
sakinlefltirmek veya
uyutmak iin sylenen ezgili
fliirler.
DKKAT
SIRA SZDE
D fi N E L M
Tekerlemelerin
kendilerine zg anlatm ve muhteva zellikleri vardr. Bunlar
flu flekilde ifade edebiliriz:
1. Tekerlemelerde
belli bir konu yoktur. Mani, trk, at, ninni gibi trlerde
S O R U
olduu gibi bir konudan tekerleme tr iin bahsedilemez. Bu yzden tekerlemeler, bal bulunduklar trle iliflkileri itibariyle anlamlarndan ok
DKKAT
fonksiyonlaryla n plana karlar.
2. Tekerlemeler, hem msra bafl hem de msra sonu kafiyeleri, aliterasyon ve
SIRA SZDE
secilerle
elde edilen ses oyunlar ve arflmlarla birbirine balanmfl, belli
bir nazm dzenine sokulmufl, tutarsz hayallerle dflncelerin sralanmasndan meydana gelmifltir.
AMALARIMIZ
3. Tekerlemelerde baz dflnceler ve hayaller, abartma, flaflrtma ve gldrmeye dayal baz sz kalplar iinde art arda sralanr.
4. Tekerlemelerdeki
dflnce nazm unsurlaryla aktarlr. Muhteva dier halk
K T A P
edebiyat trlerine nazaran daha tutarszdr. Bu yzden tekerlemelerde fleklin ve fonksiyonun muhtevann nne getiini syleyebiliriz.
5. Tekerlemelerin bir ksm karfllkl soru-cevap ve zincirleme diyalog fleklinde
TELEVZYON
sylenmifltir. Bu tekerlemelere zellikle Azerbaycan, Karay, Kazak ve Karaay Trklerinin halk edebiyatnda rastlanr. Azerbaycandaki flu tekerleme
konumuzla dorudan ilgilidir: Bir gar getdi buz ste / Tappadan deydi diz
N E T sen ne gclsen? / - Gl olsam meni gn eritmez. / - A gn
ste /N-T EARbuz
sen ne gcksen? - Gl olsam zm bulud tutmaz. / - A Bulud sen ne
gclsen? / Gcl olsam menden yafl kemez... (Duymaz 2002: 21).
6. Tekerlemeler, muhteva anlatm zellikleri asndan baz halklarla benzerlik
gsterebilir. Bu halklar yabanc olabildii gibi Trkiye dflndaki Trk topluluklar da olabilir. Tarihte Osmanl devletinin hkim olduu blgelerdeki
halklarn tekerlemeleriyle Trk tekerlemeleri arasndaki benzerlikler olduka dikkat ekicidir.
Tekerlemeler, dier halk edebiyat trlerine gre daha deiflken bir trdr. Bu
trn rneklerinde eski unsurlarn yan sra daha ok yeni unsurlar da grlebilmektedir. Kalplaflma zelliinin zayf olmas nedeniyle tekerlemelerde flekil olarak da farkl zelliklere rastlyoruz. Bir ksm tekerleme mensur iken, bazlar
manzum-mensur veya sadece manzum haldedir. Mensur olsa bile tekerleme metinlerinde nazm unsurlar her zaman vardr, ancak bu unsurlar dzenli bir flekilde
bir araya gelmemifltir. Mani veya koflma nazm flekillerinde olduu gibi tekerlemelerde snrlar belli nazm flekilleri ok nadir kullanlmfltr. fiekil olarak tekerlemeler, mensur, yar manzum ve manzum olmak zere ksmda deerlendirilir (Duymaz 2002: 22-24).
Tekerlemeler, halk edebiyat trleri baflta olmak zere halk kltrnde elendirmek, oyunlarn iflleyiflini salamak, anlatm ve gsterimlerde girifl, geifl
ve bitiflleri dzenlemek, ocuklarn zihin ve dil geliflimini salamak gibi ok
eflitli ifllevleri vardr. Bunlar flu flekilde sralayabiliriz:
1. Tekerlemelerin genel karakterinde mantk dfllk, akl kurallarna aykrlk,
abart ve olaanstlk vardr. Olmayacak dflnceleri ve hayalleri bir araya getiren tekerlemeler, hem syleyeni hem de dinleyenleri elendirir.
N N
Seci: Mensur metinlerdeki

kafiye.
AMALARIMIZ
Tekerlemeler,
gncellenmeye
ak halk edebiyat rnekleridir. Her dnemde, zellikle oSIRA
SZDE
cuk folklorunda yeni flekilleri ortaya kabilir. Sizce bunun sebebi ne olabilir?
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Mensur: Dz yaz biiminde

dzenlenmifl metin.
Manzum: fiiir biiminde
dzenlenmifl metin.
71
2. Masal, halk hikyesi, orta oyunu ve karagz oyununda girifl vazifesi grrler. Bu trler, genellikle bir tekerlemeyle bafllatlr ve bu flekilde dinleyenlere anlatlarn veya gsterilenlerin uydurma olduu mesaj verilir. Ayrca anlatlarda zaman ve mekn geifllerinde de tekerlemeler kullanlr.
3. Oyunlarda ebe seiminde, oyuncularn taraflarn belirlemede ve oyunlarn
yrtlmesinde kullanlrlar.
4. Trenlerde kullanlan tekerlemelere ise tabiat glerini etkilemek iin baflvurulur.
5. Tekerlemelerin baz trleri, rnein yanltmacalar, ocuklarn zek ve dil
geliflimini olumlu ynde etkilerler (Duymaz 2002: 24-25).
Tekerlemelerin Tasnifi
Tekerlemeler, kullanldklar alanlara, kullanclarna ve ifllevlerine gre tasnif edilebilir. Ancak yaplan tasnifler, ounlukla birden fazla kritere gre yaplmfltr. Bu
durum, tekerlemenin mstakil ve snrlar belli bir tr olmamasndan kaynaklanmaktadr. Halk edebiyatnn dier trlerinde olduu gibi, tekerlemelerin belli bir
konudan ve flekil zelliklerinden uzak olmas, bu tre ait metinlerin tasnifi de glefltirmektedir. Bu konuda Pertev Naili Boratav baflta olmak zere Doan Kaya ve
Mehmet Yardmc gibi baz arafltrmaclar tasnif alflmalar yapmfllardr. Son yllarda Ali Duymaz tarafndan yaplan tasnif ise daha kapsaml bir alflma olarak dikkat ekmektedir. Duymaz, hem Trkiyedeki hem de Trkiye dflndaki Trk topluluklarnn tekerleme syleme geleneklerini dikkate alarak flu flekilde bir tasnif ortaya koymufltur:
I. Belirli bir oyun, tren veya metne bal tekerlemeler
A. ocuk oyunlar tekerlemeleri
1. Ebe seimi ve ebe karma tekerlemeleri (sayflmacalar)
2. Oyuna efllik eden tekerlemeler
3. Yanltmacalar ve flaflrtmacalar
4. Yergi, vg, kzdrma ve alay tekerlemeleri
5. Oyun daveti veya dalma srasnda sylenen tekerlemeler
6. Oyuncak yapm srasnda sylenen tekerlemeler
B. Tren ve inan tekerlemeleri
1. Tren tekerlemeleri
a) Geifl trenlerine bal tekerlemeler
(1) Doum (bebek okflamalar)
(2) Ad koyma
(3) Difl karma
(4) Snnet
(5) Okula bafllama ve eitim-retim hayat
(6) Evlilik ve aflamalar (dn okflamalar)
(7) lm
b) Toplumu ilgilendiren trenler
(1) Bahar bayramlar (nevruz, hdrellez vs.)
(2) Yamur duasna bal trenler
(3) Hayvanclkla ilgili trenler (sayac trkleri)
(4) Ekin ekme (saban toyu)
(5) Hasat bayramlar
c) Din bayram ve trenlerle ilgili tekerlemeler
Nevruz: Kfl aylarnn geride

kald ve baharn bafllad
21 mart gn kutlanan
geleneksel bir bayram.
Hdrellez: Hzr ve lyasn bir
araya geldiine inanlan 5
mays gn kutlanan bir
bahar bayram.
Saban toyu: Ekinlerin
yeflerdii ve bymeye
bafllad bahar aylarnda
kutlanan geleneksel bir
bayram.
72
Meddah: Topluluk nnde

hikyeler anlatan ve taklitler
yapan geleneksel anlatc
tipi.
Seyirlik oyun: Dramatik halk
oyunlar.
Trk Halk fiiiri
2. nan tekerlemeleri (szl by / sihir fliirleri)

a) Tabiat unsurlaryla ilgili tekerlemeler
b) Hastalk ve bellar savmak iin kullanlan tekerlemeler
c) eflitli din inanfllarla ilgili tekerlemeler
d) Kader (fal) tekerlemeleri
C. Halk edebiyat ve trlerine bal tekerlemeler
1. Masal tekerlemeleri
2. Bilmece tekerlemeleri
3. Halk hikyesi tekerlemeleri
4. Fkralar ve tekerlemeler
5. Trkler ve tekerlemeler
6. Ninniler ve tekerlemeler
D. Seyirlik oyunlar ve halk sporlarna bal tekerlemeler
1. Orta oyunu tekerlemeleri
2. Karagz tekerlemeleri
3. Meddah tekerlemeler
4. Dier seyirlik oyunlarla ilgili tekerlemeler
5. Halk sporlaryla ilgili tekerlemeler (pehlivan okflamalar)
II. Yazl veya geliflmifl edebiyat tekerlemeleri
A. flk edebiyat tekerlemeleri (mizahi destanlar, hayvan destanlar vb.)
B. Tekke-tasavvuf edebiyat tekerlemeleri (flathiyeler, mlemmalar vb.)
C. Edeb metinlerin deifltirilmesiyle oluflmufl tekerlemeler
III. Dier tekerlemeler (tekerlemeli mektuplar, ifl ve mesleklerle ilgili tekerlemeler vb.) (Duymaz 2002: 26-27)
Tekerleme rnekleri:
ocuk oyunlarnda kullanlan bir tekerleme: Bir iki/Takr bakr on iki/Tahtalarda tahta/Biz gideriz bu hafta/neimiz dourmufl/Haydi kn kel Fatma/Fndkl fstk/Kadifeli yastk/Vallahi yenge/Billhi yenge/Ben yapmadm/Horoz yapt/Horozun selamn ver, k (Duymaz 2002: 204).
Nevruz treninde sylenen bir tekerleme: idem idem ieyi/Dedem Allah
geyi/Dam stnde boyunduruk/Dura dura yorulduk/Verenin olu olsun/Vermiyenin gara kedisi (Duymaz 2002: 152).
Masallarn girifl ksmnda kullanlan bir tekerleme: Evvel zaman iinde kalbur
saman iinde, deve tellal iken horoz berber iken, 13 yaflnda iken annemin befliini tngr mngr sallar iken annemin befliini merdivenden afla yuvarladm. Babam maflay ald, beni kovalamaya bafllad. Tavan arasna katm, bir altn buldum
sardr diye; kofla kofla gittim, Tophane gllesini cebime soktum dardr diye; Ayasofya minaresini elime aldm borudur diye; at pazarna gittim, at bir ifte att geri
dur diye; skdara geldim iki kse yourt aldm, iki kova su kattm koyudur diye; beni aldlar tmarhaneye gtrdler delidir diye. Meer ben deli deil veli imiflim. (Boratav 2000: 148).
ANONM HALK fiRNDE NNN

Ninni
Nazm Tr: fiiirlerin
konusuna, ezgisine ve
ifllevine gre birbirlerinden
ayrlmasna ve
adlandrlmasna denir.
Annenin ocuunu uyutmak veya teskin etmek amacyla syledii fliir anlamna
gelen ninni, Anonim halk fliiri kapsamnda deerlendirilen bir nazm trdr.
Ninniyle ilgili ilk bilgileri Divan Lgatit-Trkte bulmaktayz. Divanda ninni iin
balu balu ifadesi geer ve bu ifadeyle ilgili olarak Kflgarl, kadnlar beflikte o-
cuu uyutmak iin sylerler. der. Gnmz Trkiyesinde genel olarak ninni
fleklinde bilinen kelimenin nenni, nen ve nennen flekilleri de vardr. Ninni,
Karsta lalay / nanay, Erzincan ve Erzurumda elo olarak bilinir. Ninni syleme
ifllemine Anadolunun eflitli yrelerinde ninni sylemek, nenni almak, nen
eylemek, nenen demek gibi adlar verilir. Ninni tr sadece Trkiyede deil,
Trkiye dflndaki Trk topluluklar arasnda da bilinmektedir. Ninni trn karfllamak iin Azerbaycan Trkleri layla, laylay, Baflkurt Trkleri sngildk yr,
uvafl Trkleri nenne, Kazak Trkleri besik jr, eldim, eldiy; Irak Trkleri
leyle, leyley, leylev; Krgz Trkleri aldey-aldey, beflik rlar; Krm Trkleri ayya (nany), zbek Trkleri ll, Tatar Trkleri biflik (bll) cr, Trkmenler alley, hvdi/hvd/huvdu ve Uygur Trkleri lly kelimelerini kullanrlar
(Kaya 2004: 249-350).
Ninninin fiekil/Yap ve Tr zellikleri

Ninniyi bir nazm tr olarak tanmlayabilmek iin ncelikle daha nce yaplmfl
tanmlara gz atmak faydal olacaktr. fikr Elin, ninniyi annelerin st emen ocuklarn uyutmak iin ezgi ile syledikleri manzum veya mensur szler olarak
tanmlar (Elin 1993). Ninni konusunda nemli alflmalar olan mil elebiolu
ise ninni konusunda Ninniler, en az iki- aylktan -drt yaflna kadar annenin ocuuna, onu kucanda, ayanda veya beflikte sallayarak daha abuk ve
kolay uyutmak yhut alamasn susturmak iin huss bir beste ile syledii ve o
andaki hlet-i rhiyesini yanstr mhiyette, umumiyetle mni trnde bir drtlkten meydana gelen bir eflit trklerdir. fleklinde bir tanm yapmfltr (elebiolu 1982: 9). Ali Berat Alptekin ise ninniye Alayan ocuu susturmak veya uyku saati gelen ocuu uyutmak iin anne kucanda, dizinde veya beflikte sylenen ezgilerdir. fleklinde bir yaklaflm gsterir (Alptekin 1990: 63). Doan Kaya ise
Ninniler; uyutulmaya alfllan ocua veya ocuu hoplatp severken sylenen ve
birtakm duygu, dflnce, inan, umut ve hayalleri, sevin ve aclar ihtiva eden;
ounlukla drt msra ile sylenen ve msra sonlarna birtakm klifle szler ilave
edilerek ezgi ile terennm edilen manzum szlerdir. diyerek daha genifl bir tanm
yapmaya alflmfltr (Kaya 20024: 351).
Yaplan tanmlardan da anlafllaca zere ninniler bebekleri veya ocuklar
uyutmak veya sakinlefltirmek iin sylenen ezgili szlerdir. Bu durum, ninninin
nemli zelliklerinden birisidir. Hatta ninninin bir nazm tr olmasndaki temel
etkenlerden birisidir. Bilindii gibi halk fliirinde trler, konularna, ezgilerine ve ifllevlerine gre tr zellii kazanrlar. Ninniye bu adan baktmzda farkl bir durumla karfllaflrz. rnein ninninin konusuna bakalm. Ninnilerde ocuk sevgisi,
ocukla ilgili gzel temenniler, dualar, ocukla balantl eflyalar, kifliler, durumlar
ve olaylar geebilir. Ancak muhtevada bir snrlama yoktur. Sadece ocuk deil,
ok eflitli konular ninnilere konu olabilir. Bu bakmdan ninninin konusundan
bahsetmek neredeyse mmkn deildir. Her trl konu ninniye girebilir. Veya her
trl konuda sylenmifl bir fliir ninni olarak kullanlabilir. Bu bakmdan ninniler,
konu ynyle dier trlerden ayrlmaz.
Halk fliirinde nazm trlerinin tayin edilmesinde nemli bir yeri olan ezgi, ninnide de kullanlr. Ninni syleyenler, mutlaka ezgili bir syleyifl tercih ederler.
nk ninnilerde devreye mziin rahatlatc ve gevfletici etkisi girer. Huzur verici bir ezgi ve ses tonu ocuun daha abuk ve gven iinde uyumasn salar. Ksacas ninniler, ezgili fliirlerdir. Ancak bilinmesi gereken asl husus, ninnilerin zel
ezgilerinin olmamasdr. Varsada ve semaide olduu gibi sadece ninnilerde kul-
73
74
Nazm fiekli: fiiirlerin Kafiye

rgs, hacim ve nazm
birimi alarndan
adlandrlmas.
Trk Halk fiiiri
lanlan bir ezgiden bahsedemeyiz. Ancak fikr Elinin ifade ettii tizden pese
doru sylenen bir ezgiden bahsedebiliriz. Byle bir syleyifl tarz da tek baflna
ninniyi bir nazm tr haline getirmez. O zaman sorulmas gereken Ninni hangi
zelliiyle nazm trdr? sorusudur. Ninni iflleviyle ne kan bir trdr. Bir fliiri ninni yapan byk oranda ifllevidir. ocuu uyutmak veya teskin etmek iin
sylenen btn fliirlere ninni denilebilir.
Ksacas, bir bebei veya ocuu daha kolay ve huzurlu bir flekilde uyutmak ya
da sakinlefltirmek iin, ocua duyulan sevgi baflta olmak zere ok eflitli konularda, halk fliirinin temel nazm flekillerinin yan sra farkl flekil ve hacim deerlerinde, ezgili bir flekilde sylenen fliirlere ninni denir.
Ninnilerde karflmza kan baz slup zellikleri ve kalplaflmfl ifadeler vardr.
Tamamnda olmasa da ninnilerin byk bir ksm kalp ifadelerle bafllar. Dandini
dandini dan ister, Dandini dandini danadan, Dandini dandini danal bebek,
H, h, h Allah, Ninni dedim, Ninni derim gibi ifadelerden bunlardan bazlardr. Bu syleyifller, bir fliirin ocua sylendiini veya ocuk iin dzenlendiini gsterdii gibi ezgiye de katk yaparlar. Ninni syleyenler hitap iin yavrum,
bebeim, kzm, olum gibi kelimeleri sklkla kullanrlar. Ninnilerde ocuk iin
ok eflitli dileklerde bulunulur. Bunlar, ocuun mutlu ve huzurlu olmasn temenni eden dileklerdir (elebiolu 1982: 16-25).
Ninniler, annenin ocuuna duyduu sevgiyi, flefkati, acmay, koruma isteini
dile getirdii bir nazm trdr. Ama, ocuu uyutmak veya teskin etmek olduundan, ninnilerde muhtevadan daha ok ezgi n plana kar. Baz ninnilerde konu dorudan ocukla ilgili olmakla birlikte, ocukla ilgisi olmayan bir konuda sylenmifl bir fliir de ninni olabilir. Yeter ki ezgili bir flekilde ocua sylenmifl olsun.
Ninniler genellikle mani nazm flekliyle sylenirler. Yedi heceli ninnilerin yan sra sekizli ve on birli ninnilere de rastlanr. Ancak ninnilerin geneline bakldnda lde ve msra kmelenmesinde dzenli bir yapsnn olmad grlr.
Mani tarz ninnilerin dflnda iki msradan bafllayp yirmi msraya kadar gidebilen
ninnilerin varlndan haberdarz. Bu bakmdan trklerde olduu gibi ninnilerde
de ok eflitli flekil ve yap zelikleri bulunmaktadr. Baz maniler iki msradan oluflurlar. Drtlk fleklindeki ninnilerin nemli bir ksm yedi heceli ve aaxa kafiye rgsne sahiptir. Bunlarn dflnda 5, 6, 7, 8, 9, 10...20 heceli ninniler de vardr. Ninninin hacmi, ninniyi syleyen kiflinin yeteneine ve hafza yapsna gre artp azalabilir.
Ninniler, sylenilen kifliye gre baz farkllklar gsterirler. Kz ocuuna sylenen ninnilerle olan ocuuna sylenenler ayn deildir. Tabii ki tm ninnilerde
byle bir durumdan bahsetmek mmkn deildir. Hem kza hem de olana hitap
eden ninniler de vardr.
Ninniler, bebeklerin dnyayla, zellikle anneyle kurduklar ilk temaslardr. ocuk ninniyle dfl dnyay tanmaya bafllar. Bu ayn zamanda bebein sosyalleflme
srecinin baflladna da iflarettir. Ninniler, anne ile ocuk arasndaki ban glenmesine ve geliflmesine vesile olur. Ninnilerle anneler, ocuklarn daha kolay bir
flekilde uyutabildikleri gibi kendi skntlarn ve isteklerini de dile getirirler. Bu haliyle ninniler sadece bebek iin deil, anne iin de bir rahatlama yoludur. Bugn
de bu zelliiyle halk edebiyatnn ifllevsel trleri arasnda varln korumaktadr.
Ninnilerde karflmza kan baz slup zellikleri ve kalplaflmfl ifadeler vardr.
Tamamnda olmasa da ninnilerin byk bir ksmn kalp ifadelerle bafllar. Dandini dandini dan ister, Dandini dandini danadan, Dandini dandini danal bebek,
H, h, h Allah, Ninni dedim, Ninni derim gibi ifadelerden bunlardan baz-
75
lardr. Bu syleyifller, bir fliirin ocua sylendiini veya ocuk iin dzenlendiini gsterdii gibi ezgiye de katk yaparlar. Ninni syleyenler hitap iin yavrum,
bebeim, kzm, olum gibi kelimeleri sklkla kullanrlar. Ninnilerde ocuk iin
ok eflitli dileklerde bulunulur. Bunlar, ocuun mutlu ve huzurlu olmasn temenni eden dileklerdir (elebiolu 1982: 16-25).
Ninnilerin Tasnifi
Konularna Gre Ninniler
Hayatn iinden her trl konuyu ninnilerde grmek mmkndr. Ninni adn verdiimiz fliirler ok eflitlidir. Bu eflitlilik, konularda da zenginleflmeyi salamfltr.
Ninnileri konular asndan mil elebiolu, Ali Berat Alptekin, Mehmet Yardmc, Naciye Yldz ve Doan Kaya gibi arafltrmaclar tasnif etmifltir. mil elebiolunun tasnifini esas alarak ninnilerin konularna yakndan bakalm.
1. Dini, kutsi ve fikri mahiyette ninniler
a. Baz dini hususiyetler ve flkr ifade eden ninniler
b. smail a.s., Hz. Peygamber, drt halife ve velilerle ilgili ninniler
c. t ve veciz bir ifade ihtiva eden ninniler
2. Efsane ve at trnden ninniler
a. Bir hadiseye bal tahkiyevi ninniler
b. lmle ilgili ninniler
3. Dilek ve temenni mahiyetinde ninniler
a. ocuk sahibi olma dileiyle ilgili ninniler
b. Dua mahiyetinde ninniler
c. Beddua mahiyetinde ninniler
. Alamama ve uslanma dileiyle ilgili ninniler
d. Uyuma, byme ve yrme dileiyle ilgili ninniler
e. Yiyecek ve iecek dileiyle ilgili ninniler
f. Giyim, ziynet, eflya ve oyuncak dileiyle ilgili ninniler
g. Evlenme ve gelin olma dileiyle ilgili ninniler
h. fl ve hizmet bekleme dileiyle ilgili ninniler
. Tahsil, meslek ve makam sahibi olma dileiyle ilgili ninniler
i. Mal, mlk ve zenginlik dileiyle ilgili ninniler
4. Sevgi ve alka ifade eden ninniler
a. Uyuma ve bymeyle ilgili ninniler
b. Yemek ve yiyecekle ilgili ninniler
c. ocuk sevgisi ve kymeti ifade eden ninniler
. ocuk iin fedakarlk, ondan ayrlmama ve onu himaye duygusu ihtiva
eden ninniler
5. vg ve Yergi Mahiyetinde Ninniler
a. Bebekle ilgili vg ve yergi ifade eden ninniler
b. Anne, baba ve kardeflle ilgili vg ve yergi ifade eden ninniler
6. fiikyet ve teessr ifade eden ninniler
a. Alamayla, uyumayla ilgili ninniler
b. Annenin bebekten ektii zahmetle ilgili ninniler
c. Baba (koca)dan vs.den flikyet ve serzeniflle ilgili ninniler
. Annenin bebekle ilgili zntlerini, bebein dert orta oluflunu ifade
eden ninniler
d. Annenin flahsi flikyet, teessr ve straplarn ifade eden ninniler
Tahkiyev: Anlatmaya dayal

olan.
76
Trk Halk fiiiri
7. Ayrlk ve gurbet ifade eden ninniler

a. Anne ve bebek ayrlyla ilgili ninniler
b. Anne ve baba (koca), bebek ve baba ayrlyla ilgili ninniler
c. Akraba ayrlyla ilgili ninniler
. Umumi olarak ayrlktan flikyetle ilgili ninniler
8. Vaat Mahiyetinde Ninniler
9. Tehdit ve Korkutma Mahiyetinde Ninniler
a. Baba ile ilgili tehdit ninnileri
b. Anne ile ilgili tehdit ninnileri
c. Umac, dede, dervifl vs. ile ilgili tehdidi ninniler
. Hayvanlarla ilgili tehdid ninniler (elebiolu 1982: 40-345)
Tasnifteki konu eflitliliinden de anlafllaca zere ninniler, annenin ocuuna duyduu sevgiyi, flefkati, acmay, koruma isteini dile getirdii bir nazm trdr. Ama, ocuu uyutmak veya teskin etmek olduundan, ninnilerde muhtevadan daha ok ezgi n plana kar. Baz ninnilerde konu dorudan ocukla ilgili olmakla birlikte, ocukla ilgisi olmayan bir konuda sylenmifl bir fliir de ninni olabilir. Yeter ki ezgili bir flekilde ocua sylenmifl olsun.
Yaplarna Gre Ninniler

Nazm fiekli: fiiirlerin Kafiye
rgs, hacim ve nazm
birimi alarndan
adlandrlmas.
Ninniler genellikle mani nazm flekliyle sylenirler. Yedi heceli ninnilerin yan sra sekizli ve on birli ninnilere de rastlanr. Ancak ninnilerin geneline bakldnda
lde ve msra kmelenmesinde dzenli bir yapsnn olmad grlr. Mani tarz ninnilerin dflnda iki msradan bafllayp yirmi msraya kadar gidebilen ninnilerin
varlndan haberdarz. Bu bakmdan trklerde olduu gibi ninnilerde de ok eflitli flekil ve yap zelikleri bulunmaktadr.
Baz maniler iki msradan oluflurlar:
Uyuyup da byyecek ninni,
Kuzularla yryecek ninni! (elebiolu 1982: 140)
msralk ninnilere rastlamak da mmkndr:
Ninni derim befliine,
Hzr gelsin efliine,
Ulu devletler baflna!
Uyu yavrum ninni! (elebiolu 1982: 171)
Drtlk fleklindeki ninnilerin nemli bir ksm yedi heceli ve aaxa kafiye rgsne sahiptir:
Karanfil oylum oylum
Uyuyor benim olum
Eer olum uyursa
fien olur benim gnlm (elebiolu 1982: 14)
Bunlarn dflnda 5, 6, 7, 8, 9, 10...20 heceli ninniler de vardr. Ninninin hacmi,
ninniyi syleyen kiflinin yeteneine ve hafza yapsna gre artp azalabilir.
Ninniler, sylenilen kifliye gre baz farkllklar gsterirler. Kz ocuuna sylenen ninnilerle olan ocuuna sylenenler ayn deildir. Tabii ki tm ninnilerde
byle bir durumdan bahsetmek mmkn deildir. Hem kza hem de olana hitap
eden ninniler de vardr. rnein afladaki ninni olan ocuklar iin sylenebilecek bir ninnidir:
Gl aac budamfllar,
Gl gonca bitsin diye.
Analar olan beslesin,
77
Bysn askere gitsin diye!

Mini mini yavrum ninni! (elebiolu 1982: 169)
Ayn flekilde flu ninni de kzlara zel bir ninnidir:
SIRA SZDE
Dallar budanmfllar,
Gl ok olsun diye.
Odalar hep dflenmifl,
D fi N E L M
Yavrum gelin olsun diye! (elebiolu 1982: 158)
Ninniler, bebeklerin dnyayla, zellikle anneyle kurduklar ilk temaslardr. oS O R U sosyalleflme
cuk ninniyle dfl dnyay tanmaya bafllar. Bu ayn zamanda bebein
srecinin baflladna da iflarettir. Ninniler, anne ile ocuk arasndaki ban glenmesine ve geliflmesine vesile olur. Ninnilerle anneler, ocuklarn
daha kolay bir
DKKAT
flekilde uyutabildikleri gibi kendi skntlarn ve isteklerini de dile getirirler. Bu haliyle ninniler sadece bebek iin deil, anne iin de bir rahatlama yoludur. Bugn
SIRA SZDE
de bu zelliiyle halk edebiyatnn ifllevsel trleri arasnda varln
korumaktadr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
Ninninin flekil ve konu zelliklerine bakldnda dier trlerle deAMALARIMIZ

benzerlikler
SIRA
SZDE gsterdii grlr. Sizce bir nazm tr olarak ninniyi farkl klan zellikler nelerdir?
D fi N E L M
Ninniler hakknda daha ayrntl bilgi iin, cal Ouzun editrln
K yapt
T A P Trk Halk
Edebiyat El Kitab (Ankara: Grafiker Yaynlar, 2007) ile Abdurrahman Gzel ve Ali ToS O RAka
U
runun birlikte hazrladklar Trk Halk Edebiyat El Kitab (Ankara:
Yaynlar,
2003) adl kitaplardan yararlanabilirsiniz.
TELEVZYON
ANONM HALK fiRNDE BLMECE

Bilmece
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
K T A P
S O R U
TELEVZYON
DKKAT
DKKAT
N T E SZDE
RNET
SIRA
SIRA SZDE
N N
Anonim halk fliiri kapsamnda deerlendirilen bilmece tr, Trkiyede atl hekt, atl mesel, bilmeli matal, bulmaca, dele, mesel, fck, gazelleme, hikye, maAMALARIMIZ
sal, matal, metel, sz tanmaca, tandurmaca, tanmaca, tantmaca, tapmaca gibi
kelimelerle karfllanr. Trkiye dflnda ise Azerbaycan Trklerinde tapmaca, Trkmenistan Trkmenlerinde matal, tapmaca, Altay TrklerindeK tabskak,
T A P tabflkak,
tabkak, taptruv, Baflkurt Trklerinde tabflmak, yomak, Hakas Trklerinde tapan nmah, Karaay Trklerinde yumak, Karakalpak Trklerinde jumbak, Karay Trklerinde tapmaca, Kazak Trklerinde jumbak, Krgz
tabflT E LTrklerinde
EVZYON
mak, zbek Trklerinde cumbak, pak, matal, tapmaca, Tatar Trklerinde tabflmak, Tva Trklerinde tvzk, Uygur Trklerinde tepiflmak, Yakut Trklerinde taabrn kelimeleri bilmece anlamnda kullanlmaktadr (fiimflek 2003: 222).
N T EDivan
RNET
Trk halk edebiyatndaki bilmece tryle ilgili ilk bilgilere
LgatitTrkte rastlyoruz. Divanda bilmeceyi veya bilmece sorma geleneini karfllayan
baz kelimeler yer almaktadr. Bilmece anlamnda tabuzgu, tabuzguk, tapzug,
tapzugug; bilmece sormak iin de tabzmak, tabuzmak, tapuzmak ifadelerinin kullanld grlr. Divandan sonra bilmece tryle ilgili dier bir eser, Codex Cumanicustur. Kpak Trklerine ait olan bu Kumanca szlkte (14. yzyl)
46 bilmece yer almaktadr. Bu bilmeceler, Trk bilmecelerinin tarihi seyrini takip
edebilmek iin olduka nemli rneklerdir (Kaya 2004: 469).
Bilmecelerin fiekil/Yap ve Tr zellikleri

Bilmece, gnmzde elence amal kullanlan bir halk edebiyat trdr. Ancak
bilmecelerin kkeniyle ilgilenenler, bilmecelerin bafllangta farkl amalar dorul-
N T E RSZDE
NET
SIRA
Bilmece: Bir nesne veya

olguyu, ad verilmeden ama
AMALARIMIZ
zellikleri betimlenerek
buldurmak iin sylenen
fliirler.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Codex Cumanicus: 14.

yzylda yazlan ve Kpak
Trklerine ait bir szlk.
78
Trk Halk fiiiri
Tabu: Ahlak ve dinsel inan

gerei, kutsal ya da yasakla
iliflkili olan insan ve
eylemlerinin, toplumsal
alflkanlklarn, nesneler ve
canl varlklarn toplumsal
olarak yasaklanmas.
SIRA SZDE
tusunda kullanldklarn ileri srmfllerdir. nsanolunun tabiatla i ie yaflad

dnemlerde hayvanlardan ve olaanst glerden korunmak amacyla birtakm
tabular gelifltirdikleri bilinmektedir. Kendisinden korkulan veya ekinilen bir varln ismini anmamak bu tabulardan birisidir. smi yasaklanan bir varl anlatmak
isteyenler, onun eflitli zelliklerini sralayarak anlatma yoluna gitmifllerdir. Bilmecelere bakldnda byle bir dflncenin ve yapnn olduu grlr. Bilmeceler,
buldurmak veya anlatmak istedii soyut veya somut varl, adn sylemeden dolayl bir flekilde anlatmaya alflr. Bilmeceyi zmekle ykml olanlar, kendilerine verilen ipularyla bilmecede ad gizli olan varl tespit ederler.
Bilmecelerin kkeni konusunda ikinci bir grfl, bilmecelerin gemifl dnemlerde insanlarn bilgisini lmek iin yaplan snavlardan kaynakland ynndedir. rneklerine zellikle masallarda rastladmz baz sorular, kiflinin bilgisini lmek amal kullanlmfltr. zellikle yazl kltrn geliflmedii dnemlerde bir greve veya rtbeye talip olan kifliler, bilmece tarzndaki sorularla snava tabi tutulmufllardr. Bu anlayfl, zamanla ok sayda sorunun, dolaysyla bilmecenin ortaya
kmasna neden oluflmufltur. Dier bir ifadeyle bilmeceler, insanlarn bilgilerini
lmek gibi bir istekten veya ihtiyatan domufl ve zamanla halk kltrnde kullanlan rnler haline gelmifllerdir.
Bilmeceyle ilgili olarak eflitli tanmlar yaplmfltr. fikr Elinin tanm flyledir: Bilmeceler, tabiat unsurlar ile bu unsurlara bal hadiseleri; insan, hayvan
ve bitki gibi canllar; eflyay; akl, zek veya gzellik nevinden mcerret kavramlarla dini konu ve motifleri vb. kapal bir flekilde yakn-uzak mnasebetler ve arflmlarla dflnce, muhakeme ve dikkatimize aksettirerek bulmay hedef tutan
kalplaflmfl szlerdir. (Elin 1993: 607). Elin, bilmecelerin arflmlar ve muhakeme yoluyla bir nesneyi veya olguyu buldurmaya zelliini ne karrken Pertev
Naili Boratav ise bilmecelerin kompozisyonu ve flekil zellikleri zerinde durur:
Bilmecelerde sorular hem biim, hem de deyiflleriyle zenilerek meydana gelmifl,
zlefltirilmifl sz yaratmalardr; fliire zg arflml anlatmlar onlarn olduklar
gibi, bozulmadan saklamasn gerektirir; herhangi bir sanat yaratmas iin duyulan bir trl sayg onlar rastgele yozlafltrlmaktan korur. (Boratav 1995: 109).
Bilmeceler, anlam olarak soru ifadesi taflmasalar bile muhataba soru amal yneltilmifl metinlerdir. Bilmeceye muhatap olan taraf, kendisinden bir cevap beklendiini bilir ve bir cevap bulmaya alflr. Bilmecede dolayl bir anlatm vardr.
Buldurulmaya alfllan canl-cansz varlk veya kavramn herkese bilinen bariz
zellikleri sralanr. Bu zellikler, ipucu grevi grrler. Gelenei bilen veya verilen ipularn deerlendiren kifli, doru cevab bulabilir. Buldurma amac gden
bilmece trnn kapsamna hayatn her alanndan konu girmektedir. Somut veya
soyut olmas fark etmez insan hayatn etkileyen hemen her fley bilmecelerde yer
almfltr. Bilmecelerin ounluu manzumdur, ancak mensur bilmecelere de rastlamak mmkndr. Manzum bilmeceler, hece lsyle ve 2, 3, 4, 5, 6, veya daha
fazla msradan meydana getirilir. Ancak hemen belirtmek gerekir ki, mani tarzndaki bilmecelerin dflndaki dier manzum bilmecelerde l ve kafiyede baz aksaklklar olabilmektedir. Mensur bilmeceler ise cmle yapsna sahiptirler ve secilerle ksmen de olsa ahenkli hale getirilmifllerdir (Elin 1993: 608-609).
Bilmecelerin,
szl
gelenekte bilgi lmek iin kullanld sylenmektedir. Gnmzde
SIRA
SZDE
bu bilmecelerin kullanld alanlar var mdr?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
Bilmece sorma gelenei, bilmecelerin icra ortamyla ilgili nemli bilgiler iermektedir. Bilmeceler, geleneksel bir dzen iinde sorulur ve cevaplanr. Bu gelenein ierii blgelere gre baz deifliklikler gsterse de deiflmeyen asli unsurlar vardr. Bugn daha ok ocuklar arasnda yaflayan bu gelenek, nceki dnemlerde yetiflkinler arasnda yaygn bir elence arac olmufltur. zellikle akflam oturmalarnda bir araya gelen insanlar, iki gruba ayrlp birbirlerine bilmecelerle sorular sorup cevap istemifllerdir. Bilmecenin sorulduu ve cevabn arand bu ortamlarla ilgili mil elebiolunun tespitleri dikkate deerdir:
Bilmeceyi halletmede glk eken taraf, baz ipular elde edebilmek iin
karfl tarafa: Yenir mi, iilir mi?; Uar m, kaar m?, Canl m, cansz m?;
Sizde veya bizde var m?, Bu odada bulunur mu? gibi sualler sorar; muhatap,
vaziyete gre mspet veya menfi karfllklar verir; bilmecenin cevabnn bir an evvel bulunmas iin srar ederdi. fiayet bilmece zlemezse sual sahibi: Bana nereyi veriyorsun? der, karfl taraf da Nereyi istiyorsun? diye sorard. Bilmecesine
gre bir veya birden fazla ky yahut Bursa, Konya, stanbul gibi byk flehirler veyahut fiam, Tebriz, Isfahan flehirleri hatta cennet anahtar, bir bina vs. gibi fleyler
istenirdi. Bu ifl, hayli tartflmal ve pazarlk mevzuu olur, bazen hususi tekerlemeler ierisinde bilmecenin cevab verilirdi. Bilmecelerin sorulmas karfllkl olarak
devam eder, ocuklar da bu soru sormaya veya cevap vermeye rahata karflr, byk bir nezaket ve terbiye ierisinde bu elence, nihayete ererdi. (elebiolu ve
ksz 1979: 8-10).
ocuklar arasnda da bilmeceler, benzer bir dzen iinde sorulur. Yetiflkinlerde olduu zere ocuklar da iki gruba ayrlp birbirlerine bilmece sormaya bafllarlar. Bilmecenin cevabn bulmakla grevli taraf, herhangi bir cevap bulamaynca,
Yenir mi, yenmez mi? diye sorar. Soru soran taraf, istedii takdirde yenip yenmediini syler. Buna ramen yine cevab bulamayan taraf, baflka bir ipucu ister. Bu
kez, soruyu soran taraf, ipucu karfllnda bir fley ister. rnein Sivasta ocuklar,
ipucu vermek iin Cennetin ekmek ufan verirseniz sylerim derler. Bunu kabul edip ipucunu alan taraf, bilmeceye cevap veremezse, vaat edilen cennetin ekmek ufan karfl taraf alr ve flyle der:
Cennetin ekmek ufa!
Gel seni alaym. Yiyeyim, ieyim.
Ben kr ata bineyim.
Sen uyuz eflee bin.
Ben kovduru kovduru.
Sen yektiri yektiri.
Ben bal kpn parmakly parmakly.
Sen pekmez kpn kepeliyi kepeliyi.
Ne imifl, ne imifl; (gelin) deil mi imifl. (Kaya 2004: 473).
Bilmecelerin cevaplar, gelenein onayndan gemifltir. Bir bilmecenin doru
cevab, ortak bir kabul haline gelmifl olmaldr. Aksi takdirde yeni veya genelin kabul etmedii bir cevap, doru olarak kabul edilmez. Hatta bilmecelerin cevaplar
blgelere veya lkelere gre farkllk gsterebilir. Her blgenin veya milletin kendi ortak kabulleri olabilir. Bilmecelerin doru olarak kabul edilen cevaplar, bilmecede zellikleri verilen varl veya olguyu karfllayabilecek nitelikte olmaldr.
Bilmecelerin hem manzum hem de mensur flekilleri vardr. Cmle yapsna sahip mensur bilmecelerin saylar olduka azdr. Manzum bilmeceler ise msra saylar ve lleriyle olduka deiflik flekillerde karflmza karlar. ki msra ile yirmi
befl msra arasnda deiflen bir hacimde sylenebilen bilmecelerde hecenin ve
79
80
Trk Halk fiiiri
on birli flekilleri kullanlmfltr. Ancak bu bilgiler, ll bilmeceler iin geerlidir.

l asndan belli bir dzene kavuflamamfl ok sayda bilmeceye de rastlamak
mmkndr (Kaya 2004: 491-504). Bilmecelerin nemli bir ksm iki msradan oluflurlar. Baz bilmeceler, msralk bir hacme sahiptirler. Drtlk fleklinde karflmza kan bilmecelerin pek ou mani nazm fleklini kullanrlar. Bu bilmecelere
mani tarznda bilmece ad verilir. Bilmecelerin befl, alt, yedi, sekiz, on iki, on ,
on yedi, yirmi befl msralk flekillerine de rastlanr.
Bilmecelerin Tasnifi
Bilmeceler, konularna, yaplarna, cevaplarna ve sylenifl flekillerine gre tasnif
edilmifltir. ncelikle bilmecelere konularna asndan bakalm.
Konularna Gre Bilmeceler

Hemen her konuda bilmeceye rastlamak mmkndr. Bu yzden bilmeceleri konularna gre tasnif edebilmek olduka gtr. fikr Elin, bilmeceleri konularna gre flyle tasnif etmifltir:
1. Tabiat ve tabiat hadiseleri ile ilgili bilmeceler
2. Bitkiler ve onlarn mahsulleri ile ilgili bilmeceler
3. Hayvanlar ve onlarn mahsulleri ile ilgili bilmeceler
4. nsan ve insan uzuvlar ile ilgili bilmeceler
5. Eflya ile ilgili bilmeceler
6. Manevi-dini unsurlarla ve dier kavramlarla ilgili bilmeceler (Elin 1970).
mil elebiolu ve Yusuf Ziya ksz, Trk Bilmeceleri Hazinesi adl alflmalarnda bilmeceleri konularna gre tasnif etmifllerdir:
I. Din, kuts ve baz manev hususiyetlerle ilgili bilmeceler
II. Gkyz, yeryz ve madenlerle ilgili bilmeceler
A. Gkyz ve zamanla ilgili bilmeceler
B. Yeryz ve tabiat hadiseleriyle ilgili bilmeceler
C. Madenlerle ilgili bilmeceler
III. Bitkilerle ilgili bilmeceler
A. Aalar
B. Meyveler
C. Sebzeler
D. Hubbat
E. iekler ve otlar
IV. Hayvanlarla ilgili bilmeceler
A. Kufllar
B. Bcekler
C. eflitli hayvanlar
V. nsanla ilgili bilmeceler
A. Beden yaps
B. nsan hayat, baz madd ve manev hususiyetler, strap ve hisler
C. Evlilik ve neticeleriyle ilgili hususiyetler
. Baz vazife, meslek ve itiyatlar
D. sim, yazmak ve okumakla ilgili hususiyetler
VI. Giyim-kuflam ve ssle ilgili bilmeceler
VII. Yiyecek ve ieceklerle ilgili bilmeceler
A. Baz yiyecek ve malzemeleri
B. Tatllar
C. ecekler
VIII. Yakacak ve aydnlanmayla ilgili bilmeceler

IX. nfla hususiyet ve malzemelerle ilgili bilmeceler
X. Ev ii eflyasyla ilgili bilmeceler
A. Mefruflat ve vs. malzemeler
B. Mutfakla ilgili malzemeler
XI. let ve edevatla ilgili bilmeceler
A. Hayvan ve ziraatla ilgili let ve malzemeler
B. Yiyecek ve lyle ilgili let ve malzemeler
C. Dokuma ve dikiflle ilgili let ve malzemeler
. Sesle ilgili hususiyetler ve musiki letleri
D. Oyun ve oyuncaklar
E. Elektrikle ilgili letler
F. Silahlar
G. Nakil vastalar
XII. eflitli bilmeceler
A. Cevab zel isim olanlar
B. Yanltmalar
C. Bir harfle ilgili olanlar (elebiolu ve ksz 1979).
lhan Baflgz, bilmeceleri cevaplarna gre tasnif etmifltir. Baflgze gre bilmeceler, I. Tek karfll olan bilmeceler, II. Karfllklar birden ok olan bilmeceler,
III. Bilgi len bilmeceler, IV. Szcn paralar zerine kurulan bilmeceler, V.
fiaka, alay bilmeceleri fleklinde tasnif edilebilir (Baflgz 1993).
Yaplarna Gre Bilmeceler

Bilmecelerin hem manzum hem de mensur flekilleri vardr. Cmle yapsna sahip
mensur bilmecelerin saylar olduka azdr. Manzum bilmeceler ise msra saylar
ve lleriyle olduka deiflik flekillerde karflmza karlar. ki msra ile yirmi befl
msra arasnda deiflen bir hacimde sylenebilen bilmecelerde hecenin ve on
birli flekilleri kullanlmfltr. Ancak bu bilgiler, ll bilmeceler iin geerlidir. l asndan belli bir dzene kavuflamamfl ok sayda bilmeceye de rastlamak
mmkndr (Kaya 2004: 491-504).
Bilmecelerin nemli bir ksm iki msradan oluflurlar:
Burdan vurdum klc
Halepten kt ucu (fiimflek) (Elin 1993: 609).
Baz bilmeceler, msralk bir hacme sahiptirler:
Bil kalbur boncuum var
Akflamdan atarm
Sabahtan toplarm (Yldzlar) (Elin 1993: 609).
Drtlk fleklinde karflmza kan bilmecelerin pek ou mani nazm fleklini
kullanrlar. Bu bilmecelere mani tarznda bilmece ad verilir:
Ey bulutlar bulutlar
Yusufu yedi kurtlar
Ben bir flekil kufl grdm
Tepesinden yumurtlar (Buday) (Elin 1993: 611).
Bilmecelerin befl, alt, yedi, sekiz, on iki, on , on yedi, yirmi befl msralk flekillerine de rastlanr. Afladaki bilmece, yedili hece lsyle sylenmifl sekiz msralk bir bilmecedir.
Zerre zerre dal olur
Yeflil iken al olur
81
82
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Trk Halk fiiiri
Meylettike siyaha
SIRA SZDE
Lezzet verir
damaa
Varma gzel yanna
On parman
bal olur
D fi N E L M
Tutar isen yavafl tut
ki elin kan olur (Brtlen) (Kaya 2004: 500).
S O R U
Bilmeceler,
sorulurken Bil bakalm veya O nedir? gibi baz kalplaflmfl ifadeler kullanlabilir. Bu yaplar sayesinde bilmeceye muhatap olan kifli, kendisine
bir soru yneltildiini
anlar ve bir cevap bulmaya alflr. Bilmecelerde cevaplar geDKKAT
nellikle tektir, ancak birden fazla cevab olan bilmeceler de vardr. Birden fazla cevab olan bilmecelerde her msra, bir cevaba karfllk gelir. Bilmecelerin elendirSIRA SZDE
me ifllevi kadar bilgi lmek gibi bir ifllevi de vardr. zellikle ocuklarn evrelerini tanmalarnda ve sosyal hayata uyum salamalarnda bilmecelerin nemli bir
yeri vardr.AMALARIMIZ
ocuklarn bilgilerini arttrd kadar bilmeceler, onlarn zihin ve muhakeme glerini de gelifltirmektedir.
N N
T A zellikleriyle
P
BilmecelerinK slup
ilgili daha fazla bilgi iin, Saim Sakaolunun Bilmecelerimizde Doldurma Kelimeler (II. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri 2, Ankara, 1982) adl bildirisinden yararlanabilirsiniz.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
83
zet
N
AM A
N
A M A
Maniyi tanmlayabilmek, maninin flekil ve tr

zelliklerini belirleyebilmek
Anonim halk fliirinde hem bir nazm flekli hem
de nazm tr olarak kullanlan mani kelimesinin kkeni konusunda farkl grfller vardr. Bu
grfllerden ilkinde kelimenin Arapa mana
kelimesinden geldii ne srlrken dierinde
ise kelimenin Trke man kelimesinin zerine
-i nispet ekinin getirilmesiyle olufltuu sylenir. Kelimenin kkeni konusunda herkesin ittifak ettii bir grfl yoktur, ancak herkes maninin
halk kltrnn en yaygn nazm flekillerinden
veya trlerinden birisi olduunu kabul eder. Maninin tr ve flekil olarak kkeni hususunda da
baz farkl grfller vardr. M. F. Kprl baflta
olmak zere baz arafltrmaclar, maninin slamiyet ncesi Trk fliirine dayandn sylemifl, ancak baz arafltrmaclar ise maninin slami dnemde, zellikle rubai tarzndaki fliirlerin tesiriyle ortaya ktn ne srmfllerdir.
Maniler, genellikle aaxa kafiye rgs ve yedili
hece lsyle tek drtlk halinde sylenirler.
Ancak bunlar, sradan bir maninin zellikleridir.
Baz manilerde kafiye rgsnde, lde ve hacimde baz deiflmeler olabilmektedir. Maniler,
hayatndan iinden hemen her konuda sylenebilirler. Manilerde konu snrlamas yoktur. Genellikle ezgili olarak sylenen manilerin ok eflitli ifllevleri vardr. Elenme, kltr aktarm, eitim, elefltiri gibi ifllevlerinin yan sra yaplan ifli
kolaylafltrma ve edebi bir dille iletiflim salama
gibi ifllevleri de stlenmifltir.
Trky tanmlayp trknn flekil ve tr zelliklerini tespit edebilmek
Trk terimi, Trk halk fliirinde ezgi ile sylenen
her trl fliir iin kullanlmaktadr. Trklerde
genellikle aflk, sevgi, ayrlk ve lm gibi konular ifllenir. Halkn yakn evrede ortaya kmfl
trajik olaylar karflsndaki tepkileri, aclar, nefretleri veya sevinleri trklerde dile getirilir. Trkler, anonim fliirlerdir. Ancak baz trkler, bafllangta kim tarafndan sylendii bilinen fliirlere
dayanr. Pek ok fln fliiri zamanla trk halini
almfltr. Kayk Kul Mustafa, ksz flk, Krolu, Karacaolan, flk Kerem, Eriflli Emrah,
Dadalolu ve Smmani bu konuda nde gelen

flklardr. Bununla birlikte trklerin byk bir
ksmn halk iinden kan tipler oluflturmufltur. Sradan insanlara gre fliir kabiliyeti geliflmifl olan bu
tipler, sosyal hayatta ortaya kan ve insanlar derinden etkileyen olaylar zerine trkler yakmfllardr. Trkler, bent / ana metin ve kavufltak /
balant ksmlarndan oluflurlar. Bent blmleri,
kavufltan dflnda kalan ve tekrarlanmayan blmlerdir. Bir veya daha fazla msradan oluflabilen
kavufltak ksm ise trk boyunca tekrarlanr.
Bentlerin ve kavufltaklarn msra saylarnda bir
standart yoktur. Dier bir ifadeyle btn trklerin
bent ve kavufltak ksmlarndaki msra says ayn
deildir. Bu durum l iin de geerlidir.
N
AM A
At aklayarak atn flekil ve tr zelliklerini

listeleyebilmek
Anonim halk fliirinin nazm trlerinden birisi olan
at, Trklerdeki lm ve yas gelenekleriyle yakndan ilintilidir. Tarihi kaynaklar, en eski atlarn, eski Trklerdeki adyla sagularn, yu ad verilen cenaze trenlerinde yakldn haber vermektedir. Hun dneminden itibaren Gktrk,
Uygur, Seluklu ve Osmanl dnemlerine ait ok
sayda at rnei gnmze ulaflmfltr. Yakn
dnemlerde hem Anadoluda hem de Anadolu
dflndaki Trk boylar zerine yaplan alflmalar, Trk kltrnde at geleneinin yaflamakta
olduunu gstermektedir. Bu ynyle at tr,
gncelliini halen devam ettiren halk fliiri trleri
arasndadr. Atlar, insanolunun lme verdii
edebi tepkilerdir. Trk kltrnde lm karflsnda alama, szlama ve len kiflinin iyi vasflarn fliirle dile getirme gibi bir gelenek vardr. Bu
gelenek, kltrmzde pek ok atn oluflumuna zemin hazrlamfltr. Atlarda lmn getirdii znt, telafl ve korku vardr. nsanlar atlarla feryatlarn, isyanlarn ve flikyetlerini dfla vurmufllardr. Konularna ve sylenmesine vesile
olan durumlara gre atlar flu flekildedir: 1. Kifliler iin yaklan atlar, 2. Sosyal olaylar zerine
yaklan atlar, 3. Gelin atlar, 4. Asker uurlama atlar, 5. Hayvanlar iin yaklan atlar, 6.
Belde, mekn ve tabiat paralar iin yaklan atlar, 7. Afet ve felket atlar.
84
Trk Halk fiiiri
N
AM A
N
AM A
Tekerlemeyi tanmlayarak, tekerlemelerin flekil

ve tr zelliklerini belirleyebilmek
Tekerleme, halk edebiyatnn snrlar tam olarak
izilememifl bir trdr. Baz anlat trlerine ve
geleneksel uygulamalara bal olarak varln
srdren tekerlemelerin flekil ve muhteva zellikleri olduka deiflkendir. Tekerleme kelimesinin kkeni konusunda baz grfller ileri srlmfltr. Bunlarn ilkine gre tekerleme, teker
sznden kaynaklanmfltr. Kelimenin tek tek,
teker teker ve mteakiben, sra ile sylemek
anlamlar vardr. Dier grfle gre ise kelime,
yuvarlak bir fleyi hareket ettirip yrtmek manasna gelmektedir. Bu grfl ne srenlere gre bir fleyi yuvarlayarak hareket ettirmek ile tekerlemeyi dilde evirip hareket ettirmek arasnda bir yaknlk vardr. Tekerleme, muhteva zelliklerinden daha ok, vezin, kafiye, aliterasyon
gibi flekil zellikleriyle ne kan; abartl bir anlatm slubuna sahip; fiamanizm, tasavvuf, yalan,
mizah ve hayallerden beslenen; insanlar elendirme, dil geliflimlerini salama ve baz halk edebiyat trlerinde anlatya girifl yapma gibi ifllevleri
yerine getiren, hem ocuklar hem de yetiflkinler
tarafndan ok eflitli alanlarda sylenebilen (masal halk hikyesi gibi halk anlatlarnda, halk tiyatrosunda, trenlerde, oyunlarda vb.) mensur, manzum veya yar manzum halk edebiyat trdr.
Ninniyi tanmlayp ninninin flekil ve tr zelliklerini aklayabilmek
Trkiyede ninni, nenni, nen, nennen, lalay / nanay ve elo flekillerinde bilinen ninniler, bir bebei veya ocuu kolayca ve huzurlu
bir flekilde uyutmak ya da sakinlefltirmek iin,
ocua duyulan sevgi baflta olmak zere ok eflitli konularda, halk fliirinin temel nazm flekillerinin yan sra farkl flekil ve hacim deerlerinde,
ezgili bir flekilde sylenen fliirlere denir. Ninninin en belirgin zellii, ocuklar iin sylenmesidir. Trklerde olduu zere ninnilerde de her
trl konuya rastlamak mmkndr. Dinle ilgili
konular, sevgi, gurbet, zlem ve dilekler ninnilerde sklkla karflmza kar. Ninni tr iin konunun fazla bir nemi yoktur. nemli olan ezgili bir flekilde bir fliirin ocua sylenmesidir. Bu
bakmdan flekil konusunda da ninniler ok eflitli flekillerde karflmza karlar. Mani tarznda sylenen ninnilerde dzenli bir l ve msra kme-
lenmesi yer alrken, iki veya daha fazla msradan

oluflan ve belli bir nazm flekline yaslanmayan
ninnilerde kusursuz bir l ve kafiye yapsndan bahsetmek zordur. Baz aksaklklara ramen
ninniler, nazm eleriyle donatlmfllardr. Ezgili
bir flekilde sylenmeleri de onlarn manzum bir
nitelie sahip olmalarna yol amfltr. Ninnilerin
ezgilerinde syleyenlerin kimliine ve yrelerin
mzik karakterine gre baz farkllklar grlebilir. Ninnilerin ezgilerinde deiflmeyen asl husus,
yksek ses tonundan alaa doru bir syleyiflin
olmasdr. Bu da dorudan ocuun uyuma safhalaryla ilgilidir.
N
A M A
Bilmeceyi aklayarak bilmecenin flekil ve tr

zelliklerini analiz edebilmek
Trkiyede ve Trkiye dflndaki Trk topluluklarnda eflitli kelimelerle karfllanan bilmeceler,
anonim halk fliiri kapsamnda deerlendirilmektedir. Bugn elence amal kullanlan bilmecelerin douflu konusunda baz grfller ileri srlmfltr. Bu grfllerden ilkine gre bilmeceler,
insanlarn tabularndan ortaya kmfltr. zellikle kendisinden ekinilen varlklarn adlarn sylemenin yasaklanmas, bilmece trnn doufluna zemin hazrlamfltr. Adn sylenmeden bir
varl veya olguyu zellikleriyle anlatma tutumu, bilmecelerde de yer almaktadr. Bilmecelerin kkenini gemifl dnemlerde yaplan snavlara balayanlar da vardr. Yazl kltrn geliflmedii dnemlerde insanlarn bilgisini lmek iin
baz sorular sorulmufltur. Bu sorularn bilmecelere model teflkil ederek zamanla benzerlerinin
retildii ne srlmfltr.
85
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi mani iin kullanlan kelimelerden birisi deildir?
a. Bayat
b. Hoyrat
c. Mahn
d. Lele
e. Coktav
2. Afladakilerden hangisi maninin zelliklerinden deildir?
a. Genellikle yedili hece lsyle sylenirler
b. Nazm birimi beyittir
c. aaxa fleklinde bir kafiye rgsne sahiptir
d. Dz, cinasl ve yedekli gibi eflitleri vardr
e. Hemen her konuda sylenirler
3. Drt veya befl msradan oluflan bu manilerin ilk dizesinde cinas yapmak iin kullanlan bir hazrlk sz
yer alr. Bu yap, manide ayak grevini stlenir. Bu
ayak, dier msralarda bir veya birden fazla anlamda
kullanlr.
Yukarda bahsedilen mani eflidi afladakilerden hangisidir?
a. Dz Mani
b. Tam Mani
c. Cinasl Mani
d. Yedekli Mani
e. Artk Mani
4. Afladakilerden hangisi tekerlemelerin zelliklerinden biri deildir?
a. Tekerlemelerin belli bir konusu yoktur.
b. Tekerlemelerde kafiye ve aliterasyon gibi nazm
unsurlar vardr.
c. Tekerlemelerde tutarsz hayaller ve dflnceler
yer alabilir.
d. Tekerlemelerde muhteva, fleklin ve fonksiyonun
nne gemifltir.
e. Soru-cevap fleklinde sylenmifl tekerlemeler vardr.
5. Trk dnyasnda trk iin eflitli terimler kullanlr.
Afladakilerden hangisi bu terimlerden deildir?
a. Ir
b. Kosk
c. Eldik r
d. Erteki
e. Aydm
6. Afladakilerden hangisi anonim halk fliirindeki ninninin zelliklerinden deildir?

a. Syleyeni belli deildir.
b. ocuklar uyutmak veya sakinlefltirmek iin sylenirler.
c. Btn rnekleri mensurdur.
d. Drtlk olanlar ounlukla mani nazm fleklindedir.
e. Ezgiyle sylenirler.
7. Afladakilerden hangisi bir krk hava eflidi deildir?
a. Zeybek
b. Karfllama
c. Bozlak
d. Horon
e. Datdiri
8. Afladakilerden hangisi anonim halk fliirindeki bilmece trnn zelliklerinden deildir?
a. Syleyeni belli deildir.
b. Tabiat unsurlar, hayvanlar, bitkiler ve insan
uzuvlar vb. zerine sylenir.
c. eflitli arflm unsurlaryla bir olguyu ve nesneyi dolayl olarak anlatrlar.
d. Manzum ve mensur flekilleri vardr.
e. Btn bilmeceler drtlk fleklindedir.
9. Eski Trklerde cenaze merasimlerinin genel ad olan
ve atlarn youn olarak kullanld trenlere ne ad
verilir?
a. Sgr
b. filen
c. Kenefl
d. Yu
e. Maslahat
10. At tryle ilgili olarak afladakilerden hangisi
yanlfltr?
a. Sadece koflma nazm flekliyle sylenir
b. lm, ayrlk ve gurbet gibi konular ifller
c. At yakma geleneiyle sk bir iliflki iindedir
d. Mani nazm flekliyle sylenmifl rnekleri vardr
e. Eski Trkler, at iin sagu kelimesini kullanmfllardr
86
Trk Halk fiiiri

1. e
2. b
3. c
4. d
5. d
6. c
7. c
8. e
9. d
10. a

Mani blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Tekerlemelerin Anlatm ve Muhteva zellikleri blmn yeniden
gzden geiriniz.
Trk blmn yeniden gzden geiriniz.
Ninni blmn yeniden gzden geiriniz.
Trk blmn yeniden gzden geiriniz.
Bilmece blmn yeniden gzden geiriniz.
At blmn yeniden gzden geiriniz.
At blmn yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Halk fliirinde mahlasl fliirler, tekke ve flk fliirlerinde
bulunmaktadr. Anonim halk fliirinde ise karakteri gerei mahlas bulunmaz. Ancak flklarn syledii baz manilerde mahlasn yer ald grlmfltr. zellikle Azerbaycan Trkleri arasnda mahlasl manilerin, Azerbaycandaki adyla bayatlarn says fazladr. Azerbaycanda
Sar flk baflta olmak zere mani syleyen baz nemli flklar vardr. Bu uygulamay Trkiye sahasnda gremiyoruz. Trkiyede flklar, mani nazm fleklini nadiren kullanmfllardr. Genellikle cinasl maniler syleyen
Azerbaycanl flklar ise ok sayda mahlasl mani syleyerek manilerde mahlasn kullanlabileceini gstermifllerdir.
Sra Sizde 2
Hdrellez, lkemizde alt mays gn kutlanan bir bahar bayramdr. zellikle Hzr inanfllaryla yakndan
ilintili olan Hdrellezde dnyaya yenilik, canllk, hayat
ve bereket geldiine inanlr. Dier bir ifadeyle bu gnde Hzrn getii yerlere bolluk ve bereket getirecei
ynnde inanfllar oluflmufltur. Bu yzden gemiflten

gnmze Trk insan, Hdrellez gnn Hzrn datt bu olumlu niteliklerden faydalanma gn olarak alglamfltr. Hdrellezin zellikle gen kzlar iin baflka
bir anlam vardr. Onlara gre Hdrellezde kzlarn baht alr ve dilekleri yerine getirilir. Bu yzden gen kzlar, hem bahtlarn amak hem de niyetlerinin yerine
gelmesini salamak iin kendi aralarnda baz uygulamalar yapmfllardr. Bu uygulamalarn birinde maniler
de kullanlr. Bunun iin gen kzlar, Hdrellez gnnden nceki akflam bir kabn veya kpn iine bir eflyalarn koyup bunu da bir gl dibine brakrlar. Hdrellez
sabah ise kpn iinde eflyas bulunan kzlar, bir araya gelip kp aarlar ve mani sylemeye bafllarlar. Her
maniden sonra kpten bir eflya alnr. Eflyann sahibi,
sylenen maninin ieriine gre niyetinin kabul edilip
edilmediini veya yeni ylda nelerle karfllaflabileceini
anlamfl olur.
Sra Sizde 3
Trklerin tamam olmasa da byk bir ksm sosyal
hayatta yaflanmfl olaylarla ilgilidir. Bu ayn zamanda
halk fliirinin sosyal hayatla yakn bir iliflki iinde olduunu gsterir. Ancak bundan daha nemlisi, Trk halknn deer verdii veya nemli grd olaylar, durumlar ve kiflileri szel hafzaya aktarmfl olmasdr.
Trk halk, yaflam iinde baz olaylar ve durumlar sradan olanlarndan ayrmfl ve bunlarn szl kltrde
kalc olmasn istemifltir. Kalcl ise baz olaylar fliirlefltirerek, anonim halk fliirindeki adyla trklefltirerek
salamfltr. Ayrca, Trk insan, mzik ve fliir ihtiyacn
giderdii trklerde hayatn iinden konular tercih ederek gereki edebiyatn da rneini vermifltir.
Sra Sizde 4
Atlarda ounlukla lm ve lmn verdii ac anlatlr. Ancak atlarda anlatlan lmler sradan lmler
deildir. Olaandfl diyebileceimiz ve insanlar zen
lmlerdir. Kahraman ve mert birinin hileyle ldrlmesi, yine masum birisinin hunharca katledilmesi, bir
kzn iftiraya urayp intihar etmesi veya gen birisinin
elim bir kazada vefat etmesi, atlara konu olmufltur.
Bahsettiimiz olaylarn baz ortak noktalar vardr. ncelikle lmler, sra dfl ve elim olaylardr. len kifliler,
ounlukla hayatnn baharnda gen insanlardr. Ayrca baz lmlerde hakszlklar ve hilekrlklar vardr.
Bu durumlar, lenlerin aclarn daha da arttrdndan
87
onlar iin atlar yaklmfltr. Hazin lmler, halkn kabul etmedii veya edemeyecei flekilde ldrlenler
atlara konu olmufltur.
Sra Sizde 5
Tekerlemelerin byk bir ksm nesilden nesile aktarlarak gelenekte varln devam ettirirler. Ancak bir ksm tekerleme ise dnemin flartlarna uygun olarak gncellenebilir veya ilk kez ortaya kabilir. zellikle ocuk dnyasnda kullanlan tekerlemeler, ok daha gncel ifadelerden oluflurlar. ocuklar, duyduklar ve grdkleri popler konular, isimleri, olaylar tekerlemelerine dhil ederler. Bu flekilde tekerlemelerin yeni rnekleri ortaya kar. Bu yzden ocuk tekerlemelerine
bakldnda dnemin ne kan hususlar hakknda izlenim elde etmek de mmkndr.
Sra Sizde 6
Ninniler ok eflitli konularda ve flekil zellikleriyle sylenebilirler. Anonim halk fliirinin dier trlerinde olduu gibi konu ve flekil zenginlii ninnilerde de gze arpar. Bu eflitlilik, ninniler iin bir eksiklik deildir. Ancak bu zellikleri onu dier trlerden ayrmaz. Ninnilerin ezgili olarak sylenmesi bile ayrt edici bir tr zellii olarak deerlendirilemez. ok farkl ninni ezgileri
olabilir. Ninniler, ifllevleriyle ne kan halk edebiyat
rnekleridir. ocuu uyutmak veya sakinlefltirmek iin
sylenen her trl fliir, ninni olarak nitelendirilir. Bu
bakmdan ninnilerin ne kan en nemli zellii, ocuklar iin sylenen fliirler olmalardr.
Sra Sizde 7
Bilmeceler, gemifl dnemlerde zellikle meslee kabul trenlerinde youn bir flekilde kullanlmfllardr. Ancak yazl kltrn yaygnlaflmas ve sosyal hayatta yaflanan deiflim ve dnflmler, bilmecelerin bu alandaki etkinliini azaltmfltr. Hlbuki dne kadar geleneksel mesleklere kabul iin dzenlenen trenlerde mesleklere zg baz bilmecelerin yer aldn szl ve yazl kaynaklardan takip edebiliyoruz. Ayrca flklk geleneinde geleneksel bir snav olan atflmalarda baz
bilmecelerin bilgi lmek amacyla kullanldn gryoruz. flklar, ustalklarn ispat edebilmek amacyla
kendilerine sorulan sorulara cevap vermek zorundadrlar. Ancak bu flekilde bir flk bilgisini ve yeteneini
gsterme frsat bulabilir.
Akaln, L. S. ve fiimflek, E. (2003). Mniler. Trk Dnyas Ortak Edebiyat Trk Dnyas Edebiyat Tarihi.
Cilt: III, Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Baflkanl
Yaynlar, 251-297.
Alptekin, A. (1990). Ninni. Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi. stanbul: Dergh Yaynlar, 63-65.
Bali, M. (1997). Atlar. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
Baflgz, . (1993). Trk Bilmeceleri I-II. Ankara: Kltr
Bakanl Yaynlar.
Boratav, P. N. (2000). Tekerleme Trk Halk Masalnn
Tipolojik ve Stilistik ncelemesine Katk. stanbul: Tarih Vakf Yaynlar.
Boratav, P. N. (1995). Trk Halk Bilimi I 100 Soruda
Trk Halk Edebiyat. stanbul: Gerek Yaynevi.
elebiolu, A. (1982). Trk Ninniler Hazinesi. stanbul:
lker Yaynlar.
elebiolu, A. ve ksz, Yusuf Ziya (1979). Trk Bilmeceler Hazinesi. stanbul: lker Yaynlar.
TDK Yaynlar.
Duymaz, A. (2003). Tekerlemeler. Trk Dnyas Ortak
Edebiyat Trk Dnyas Edebiyat Tarihi. Cilt 3, Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Baflkanl Yaynlar,
206-223.
Duymaz, A. (2002). rfan Arzulayan Szler Tekerlemeler. Ankara: Aka Yaynlar.
Elin, fi. (1970). Trk Bilmeceleri. stanbul: Milli Eitim
Basmevi.
Elin, fi. (1990a). Trkiye Trkesinde Mniler. Ankara:
Trk Kltrn Arafltrma Enstits Yaynlar.
Elin, fi. (1990b). Trkiye Trkesinde Atlar. Ankara:
Kltr Bakanl Yaynlar.
Elin, fi. (1993). Halk Edebiyatna Girifl. Ankara Aka
Yaynlar.
Grkem, . (2001). Trk Edebiyatnda Atlar -ukurova Atlar- (nceleme Metinler). Ankara: Aka Yaynlar.
Kaya, D. (2004). Anonim Halk fiiiri. Ankara: Aka Yaynlar.
Ouz, M. . (2001). Halk fiiirinde Tr, fiekil ve Makam.
fiimflek, E. (2003). Bilmeceler. Trk Dnyas Ortak
Edebiyat Trk Dnyas Edebiyat Tarihi. Cilt 3, Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Baflkanl Yaynlar,
222-250.
Yakc, A. (2007). Halk fiiirinde Trk -Tanm-Tasnifnceleme-Metin-. Ankara: Aka Yaynlar.
TRK HALK fiR
Amalarmz
N
N
N
N

Din-Tasavvuf Trk edebiyat kavramn ve bu edebiyat oluflturan unsurlar
aklayabilecek,
Tasavvuf kavramn aklayp Tasavvufun Trkler arasndaki oluflumunu deerlendirebilecek,
Din-Tasavvuf Trk edebiyatnn Orta Asyadaki tarihi seyrini saptayabilecek,
Din-Tasavvuf Trk edebiyatnn Orta Asyadaki temsilcilerini ve fliirlerini
analiz edebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
slamiyet
Tasavvuf
Edebiyat
Mutasavvf
Din-Tasavvuf Trk Edebiyat
Orta Asya
indekiler
Trk Halk fiiiri
Din-Tasavvuf
Trk Edebiyatnn
Oluflumu, Geliflimi
ve Orta Asyadaki
Temsilcileri
DN-TASAVVUF TRK
EDEBYATI KAVRAMI
TASAVVUF KAVRAMINA VE
TRKLERDE TASAVVUFUN
OLUfiUMUNA KISA BR BAKIfi
DN-TASAVVUF TRK
EDEBYATININ ORTA ASYA
SAHASINDAK TARH SEYRNE
KISA BR BAKIfi
DNEMN BELL BAfiLI
MUTASAVVIFLARI
Din-Tasavvuf Trk
Edebiyatnn Oluflumu,
Geliflimi ve Orta Asyadaki
Temsilcileri
DN-TASAVVUF TRK EDEBYATI KAVRAMI
slam medeniyeti, Trklerin fikr, edeb ve dflnce tarihi zerindeki tesirini asrlarca gstermifltir. Yani bu yeni medeniyet, Trk milletinin ilim, fikir ve edebiyat
alannda bir dnm noktas olmufltur. Trklerde dikkati eken ilk deiflim, dil sahasndadr. nk Trkler, slamdan nce de deiflik milletler ve kltrlerle yan
yana bulunmufllar, baflka diller konuflan, baflka milletlerin yaflad corafyalarda
hkm srmfllerdir. Zamanla bunlarla dil, din ve kltr alflveriflleri az da olsa olmufltur. Bu cmleden olarak inceden, Hinteden, Moolcadan, Sodcadan, Farsadan birok kelime Trkeye gemifltir. Ama bu kelimeler, Trkenin kendi gramer kurallar iinde Trkleflmifltir. Yani hibir suretle, Trke, yabanc kelime ve
gramer kurallarnn boyunduruu altna girmemifltir. Trke, bir ynyle deta kelime hazinesi olarak da zenginlefltirilmifltir.
Medeniyetler yayldklar ve kabul edildikleri lkelere kltrleriyle birlikte girerler. Bu sebeple Trkler, slam medeniyetini kabul edince bu medeniyetin, akide, bilim ve tefekkr dilinden de birok kelime Trkeye girmee bafllamfltr.
Dier taraftan Trklerin Mslman olmalarndan sonra bu iman ve medeniyetlerini iyi tanyabilmek ve onun ilmini ve ideolojisini anlayabilmek iin; Kuran dili
Arapa ve edebiyat dili Farsay da renmeleri gerei duyulmufltur. Arapa ve
Farsay ok iyi renmek ve slam ilimlerde sz sahibi olacak dereceye gelmek
ise, Trklerin az zamanda byk Trk-slam devletleri kurarak btn slam Dnyasna hkim imparatorluklar vcuda getirmek yolundaki liderlik hamlelerini
de kolaylafltrmfltr.
Bu alara kadar yerli ve kavmi bir edebiyat yaparak, ana yurtlarnda birbirine benzer hadiselerin szl anlatmlaryla; kofluk, ilh ve destanlar reten
Trkler, slamiyetten sonra befler ehresi, mill ehresinden daha da zengin; sosyal ve coraf izgileri eskisinden daha baflka bir edebiyat vcuda getirmifllerdir.
Bu edebiyat, slamiyeti kabul eden milletlerin ortak bir edebiyat olmufltur. nk bu edebiyatta; dilde, flekilde, edeb trde, sanat anlayflnda, konu seiminde,
kltr ve ideolojide ortak konular, birliktelikler ortaya konulmufltur. Bylece bu
yeni edebiyatn mill oluflu, bu ortak kymetler arasnda gsterilen mill flahsiyetlerle mmkn olmufltur.
Bu devirde Trkler, yeni vatanlarnda kurduklar devletlerdeki hkim unsurun,
yine Trk olmasna dikkat etmekle beraber, Mslman olan her insan kardefl sayan, insan, yani uluslararas bir tolerans ve hoflgr gstermifllerdir. Baflka millet-
Sodca: Hint-Avrupa dil

ailesine mensup ran kkenli
antik bir dil.
Kofluk: Eski Trk fliirinde fliir

ve nazm flekli anlamnda
kullanlan bir terim.
lh: Dini, ahlaki ve ilahi
fikirleri ieren fliirler.
Destan: Kahramanlk konulu
halk edebiyat trleri iin ve
flk edebiyatndaki baz
fliirler iin kullanlan ad.
90
Trk Halk fiiiri
lere mensup Mslmanlarla ifl birlii, kltr ve ideoloji birlii iinde de -snrl da
olsa- alflmfllardr. Bylelikle her Mslmann iyilii iin alflan, fakat Mslman
olmayanlara da ayn tolerans ve hoflgry gsteren, onlara daha da fazla insan
muamele yapan gerek bir Trk-slam medeniyeti kurmufllardr.
flte bafllangta bu slam dnem Trk edebiyat; her bakmdan, eskisinden ok
farkl din, tarih, kltrel, edeb, coraf, sosyal bir hayatn edebiyat olmufltur.
Bu sebeple slam medeniyetinin, slam kltr bnyesinde geliflen genel anlamda
Trk Edebiyat denilen, ayr bir devir atn kabul etmek ve bu dnemin geliflen edebiyatn bu bafllk altnda, kendi devri, kendi flartlar iinde grp gstermek gerekir.
Bu Edebiyat Oluflturan Unsurlar

Zhd: Her trl zevke karfl
koyarak kendini ibadete
verme.
Vahdet-i vcd: Tasavvufta
Allahtan baflka varln
olmad, her fleyin onun
tecellisi olduunu dflnme.
Vahdet-i fiuhd: Slikin her
fleyi Allahn tecellisi olarak
grmesi hali.
Nt: Trk edebiyatnda Hz.

Muhammeti vmek iin
yazlan eserler.
Mncaat: Trk
edebiyatnda Allaha
yalvarp yakarmak iin
yazlan eserler.
Fikir Kayna
slamn hkmleri dorultusundaki inancn, fikr dflnceyle birlefltiren tasavvuf,
sonra Trkler arasnda da yaylmaya bafllamfltr. Bu bafllayfl, Trkler arasnda fikr ve slamiyetin kabulnden sonra da zhd adan nemli rol oynamfltr. Mslmanln Trkler arasnda Orta Asyada yaylmas esnasnda metot olarak flair tabiatl Trklere fliirle hitap edilmifltir. flte o dnemde bu fliirler, fikr kaynan tasavvuftan almaktadr. Bu sebeple tasavvufun bir meslek olarak fikir ve kaynaklarna bakmak icap eder. Kaynaklarda; kendisini hikmete ve Allah bilmeye adamak olarak tarif edilen ve vahdet-i vcd ile vahdet-i fluhd gibi iki ana prensibe dayanan tasavvuf, Molla Cami, Muhyiddin Arab, Gazal, Ahmed Yesevi gibi
slam bilgin ve mutasavvflarnca slamn fikr temellerine oturtulmaktadr. Bu
edebiyatn fikri yapsn oluflturan Tasavvuf; esaslarn Hz. Ebubekir veya Hz. Ali
vastasyla Hz. Muhammede kadar erifltirmekte, Kurandaki Rahman Sresini ve
Knt Kenz hadisini kendisine fikr delil olarak gstererek varln birlii fikrini ifllemektedir.
slam bilgin ve mutasavvflarnca slam dininin fikr temellerine oturtulan tasavvuf, bu sayede, Mslmanl kabul etmifl devlet adamlarndan da devaml taraftar
bulmufltur. Bu meslee mensup olanlar da byk devlet adamlar, hatta sultanlar
nazarnda yksek bir manev nfuza ulaflmfllardr.
Trk Edebiyat slamiyetin kabulnden gnmze dein, gerek tekkelerin mistik evresinde, gerekse bu evrelerden ilham alan flairlerin din-tasavvuf eserleri
ile doludur. Bu eserler, iinde bulunduumuz asrda incelenmeye, deerlendirilmeye, ilm usullerle tetkik edilmeye bafllanmfltr. Yine Kprl; ... iflte bu tekkelerde yaflayan mutasavvflarn hakik yzleri, kaln menakp bulutlaryla rtlmfl
olsa bile, kuvvetli bir grfl, o bulutlarn arkasnda birok mhim flairlere, derin ve
serbest dflnceli birok mhim mtefekkirlere, samim meczuplara rastlanabilir.
(Kprl 1976: 19) diye haklarndaki ihmale iflaret etmifltir.
Onlarn ortaya koyduu fikir ve hayat tarz ile tasavvuf cereyannn Trkler arasnda yaylmasnda Hikmet geleneinin byk pay bulunmaktadr. Dolaysyla,
bu gelenein ortaya koyduu din-tasavvuf muhteval eserler, yeni bir adla anlacak olan Din Tasavvuf Trk Edebiyat disiplininin temelinde ve teflekklnde
mhim vazifeler if etmifltir. Aslnda bu tasavvuf gelenek; Hoca Ahmed Yesevden nce Trkistanda yaylma zemini bulmufl ve devam etmifl, fakat asl yerleflme ve kabullenme zemini Ahmed Yesev ile gerekleflebilmifltir. nk Ahmed
Yesev ve derviflleri bu gebe adrlarnda ilhiler, ntlar, mncaatlar syle-
4. nite - Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnn Oluflumu, Geliflimi ve Orta Asyadaki Temsilcileri
mifller; Kurandan ayetler okuyarak, Allah rzas iin iyilikler, hayr ve hasenatta
bulunmufllardr. Bu mutasavvf flair ve dervifller, eskiden din bir kutsiyet verilen
ozanlara benzetilerek, Trkler tarafndan hararetle kabul gryor ve dediklerine
de kolayca inanyorlard (Kprl 1981: 193).
Bu bakmdan; Ahmed Yesev gibi byk bir mutasavvfn ortaya kflna kadar,
Trk sosyal evresi, bu mutasavvflara ve dervifllere alflmfllard. Onlara iyilik ve
saadet yollarn gsteren, ilhler, ntlar okuyarak Allah rzas iin tler veren
dervifller olarak biliniyordu. Trk halk da bunlara byk bir sevgiyle bal bulunuyorlard. Bylece eski Kamlarn, Ozanlarn yerini; ata, baba, bab unvanl bu mutasavvf dervifller alyordu (Erz 1977: 201).
Din Tasavvuf Trk Edebiyatnn Orta Asyada ilk kurucusu ve ilk rneklerini
veren mutasavvf-flair olarak kabul ettiimiz Ahmed Yesevnin ortaya koyduu tasavvuf normlar, onun halife ve derviflleri vastasyla Anadolu ve Balkanlara da getirilmifl ve bu gelenein Anadoluda ortaya kmas ve yaylmasnda Ahmed Yesev temel olmufltur.
Anadoluya gelen; Yesev ve Hayder derviflleri, Yesev tesirini Mevlna Celleddini Rum, Hac Bektafl Vel, Sultan Veled, Ahmet Fakih, fieyyad Hamza, Yunus
Emre, Abdal Ms, Kaygusuz Abdal gibi flairlere de taflmfllar, onlar iin Ahmed
Yesev, zaman zaman da ran-Arap tesiri altnda nceleri taklid, sonralar telif
eserler ortaya koymufllardr.
Bu dnemde Anadolu; gerek Trkler arasnda ortaya kan, gerekse dier slam
lkelerinden Anadoluya geen bu tasavvuf cereyanlarnn ortaya koyduu deiflik fikirlere sahip tarikatlarn ortaya kflna da temel olmaktadr. lk bakflta sanki
birbirinden farkl grrmler ortaya koyan, fakat aslda Kuran ve Snnete dayal
fikirlere bal bu tarikatlar, gerek hayat tarzlar, gerekse de edebiyat telkkileri ve
dflnce sistemleri itibariyle Anadoluda Din Tasavvuf Trk Edebiyatnn zenginleflmesine yardmc olurlarken bir yandan da taraftar kazanma mcadelesinde mill zevke yneliyorlard. Ancak, bunlardan bazlar da dfl tesirlerin altnda kalarak,
Yesevnin Hikmetlerinde grdmz tarikat-fleriat uyumunu, fleriat ahkm aleyhine kullanmaya alflyorlard.
Bu dnemde bu fikirlerin aksine, tasavvuf ve tarikatlar Anadolunun Trklefltirilmesi-slmlafltrlmas gibi kutlu bir vazifeye ynlendiren mutasavvf-dervifller
de zuhur etmifltir. Esasen gemifl tarihlerinde lkeler fetheden alp tipini karflmza karan Trk milleti, geldikleri yeni meknda bu fethe gaza mbarekliini de
katarak gazi tipini yaratmfllardr. Zaten bafllangcnda drt taraf tehlikelerle dolu olan ve henz Anadoluyu, Rumeliyi Trklefltirememifl olan, hal seferleri sebebiyle devaml teyakkuz hlinde bulunan bir milletin; tekkelere, mescitlere, derghlara, zaviyelere kapanarak mistik bir havaya brnmeleri mmkn olmadndan, tekkelerin neflrettii fikirlerin arlk merkezini din yolunda mcadele teflkil etmekteydi.
Mevlna Celleddin Rm ve olu Sultan Veledin tasavvuf eserlerinin paralelinde Anadoluda ilk gl mutasavvf flairler, XIII. yzyl ortalarnda ortaya ktlar. Nitekim Yunus Emrenin bu ynelifli Anadoluda kendisine birok taraftar ve
takipi salamfltr. Onun ilk byk takipileri, ran tesirinden tamamyla kurtulamamfl olsa da mill zevke de ynelen flkpafla ile ondan daha mill ve messir
olan Said Emre ve Kaygusuz Abdaldr. Bu flairler kuvvetli nazmlar ile sofiyane
konular iflliyorlar ve bu bakmdan da ayr bir ehemmiyet kazanarak, Anadoluda
Din Tasavvuf Trk Edebiyatnn takip edecei rn belirliyorlard.
91
Tasavvuf: Tanrnn niteliini

ve evrenin oluflumunu varlk
birlii anlayflyla aklayan
din ve felsef akm.
92
Trk Halk fiiiri
Netice olarak Din Tasavvuf Trk Edebiyatnn temel ideolojisi; inanmak, birlik ve beraberlik, mill mefkreyi merkezden muhite gtrmek ve geniflletmek,
paylaflmak, paylafltrmak, hoflgrl, mflfik ve adaletli olmaktr.
Hedef Kitlesi
Bu Edebiyatn fikir kayna dorultusunda hedef kitlesi ise olduka heterojen bir
yapya sahiptir. Bu sebeple dier zmre edebiyatlarndan farkl olarak, her snf ve
sosyal statden insana hitap etmektedir. Bu sebeple; dil, vezin, nazm flekilleri, nazm trleri gibi dfl unsurlar bakmndan, kimi zaman mill izgiye yaklaflrlar, kimi
zaman da yksek zmrenin zevkine ulaflrlar. Bu yanltc gibi grlen baz yaklaflmlar ise, katiyen bizleri flaflrtmamaldr. Zira bu yaklaflmlar, yalnz birlefltiricilik
iflaretidir.
Demek ki bu edebiyatn hedef kitlesi, halk-cumhur; yani btn bir toplumdur.
Her kesime hitap eder ve hibir suretle toplum iinde snf fark yaratmaz.
Asl Temalar
Din Tasavvuf Trk Edebiyatnn asl temalar, insanlara ilk nce Rabbini tantmak, ilim retmek ve neticede de nefis terbiyesi yaptrmaktr. Tasavvuf mensuplar nceleri bu asl gayeye sadk kalmfllar, ancak zamanla baz tasavvuf ehli bunu deifltirme yoluna gitmifltir.
Din Tasavvuf Trk Edebiyatnn asl temalarn ksaca flu ana bafllklar altnda
toplayabiliriz:
Allahn birlii: Bu edebiyatn pek ok trnde Allahn birlii anlatlr ve bu
konu zerinde ayrntl bilgiler verilir.
Peygamberler: Sadece slam peygamberi deil, gelmifl gemifl pek ok peygamber Din Tasavvuf Trk Edebiyat trlerine konu olmufltur.
Din ve tasavvuf bykleri: Sahabeler, drt halife, tasavvuf kltrnde nemli
bir yeri olan Hallac- Mansur gibi pek ok flahsiyet bu fliirde kendisine yer bulmufltur. Hz. Muhammed, Hz. Ebubekir, Hz. mer, Hz. Osman, Hz. Ali.
Din inan: Dinin ne anlama geldii, insan iin dinin gerekli olduu, insann
din iin yapmas gerekenler, dini alglama ve yaflama biimleri bu edebiyatn yaygn temalar arasndadr.
Vecd: Kulun herhangi bir kast ve abas olmadan onun kalbine tesadf eden fley.
Tasavvuf aflk: Kesretten uzak, Allaha ynelmifl aflk.
nsan- kmil: Olgun ve yetkin kifli.
Dnyann fanilii: Mutasavvf flairler, fliirlerinde dnyann geici olduunu, Allahn ezeli ve ebedi varln ne karrlar.
Nefis, nefis terbiyesi: Nefis; can, benlik, ruh anlamlarna gelir. Tasavvufta nefis
ve nefis terbiyesi olduka nemlidir. Tasavvuf yolculuuna bafllayan salikin en
nemli amac nefsini terbiye edip olgun bir insan olmaktr. Bu dflnce Din Tasavvuf Trk Edebiyatnda da olduka genifle ele alnmfltr.
Ferd ahlak ve toplum ahlak: nsann ve toplumun ahlaki deerlere sahip olmas gerektiini temalar arasna alan Din Tasavvuf Trk Edebiyat, edebiyatn
sosyal bir ynnn olmas gerektiini vurgular. Ahlakl bireylerden ahlakl bir toplum ortaya kar fikriyle hareket eden bu edebiyatn mensuplar, fliirlerinde bu konuya ayrca ehemmiyet vermifllerdir.
Velyet: Velilik. Allah ile kul arasndaki karfllkl sevgi.
fieyh-mrid: Taliplere rehberlik eden insan- kmil kimse.
Ricll-gayb: Grnmeyini gren, ruhani dnyaya vakf kimseler.
93
Kermet: Bir kiflide olaanst bir halin ortaya kmas.

Zikir: Allah anmak ve hatrlamak.
Zhd: Allaha ulaflmak iin dnyadan yz evirmek.
Hlvet: Dnyadan el ekip Allaha ynelmek.
Ehl-i beyt: Hz. Muhammet ve ailesi.
Tayy-i zaman tayy-i mekn: Mesafelerin hzla alnmas, umak.
ile-erbin: Tasavvuf mensuplarnn nefislerini terbiye edebilmek iin halvete
ekilmeleri hali.
Bunlarn dflnda Din Tasavvuf Trk Edebiyatnda; sevgi, hoflgr, alflmak,
veren elin alan elden stn olmasnn ilkelerine sahip olmak, tarikat adab, Kuran
Kerimin muhtevas gibi baflka konular da ifllenmifltir.
Kadrosu
Trk Edebiyatnn btn iinde; dil, slp, konu, anlatm, nazm flekli, nazm tr
ve edebi zellikleri ihtiva eden, slamdan nce ve slam dnemde var olan ve
belli bafll akideye, vecde ve mill mefkreye dayal eserleri ortaya koyan; peygamberler, veliler, bilim adamlar, mutasavvf flairler, nasirleri bu bilim dal iinde kabulleniriz. Bu kadronun; slamdan nce ve slam dnemde ortaya
koyduu eserSIRA SZDE
leri ve trlerini beraberce ele aldmz zaman bu sahada binlerce eserin ve mutasavvfn daha varln da grebiliriz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
Kaynaklar
R U zere ok
Din Tasavvuf Trk Edebiyatnn din ve edeb kaynaklar bafltaS Oolmak
eflitli kaynaklar vardr. Dini kaynaklar arasnda; Kuran- Kerim, tefsir, hadis, akid, fkh, kelam, siyer ve ksas yer alrken edebi kaynaklara ise Gktrk Kitabeleri,
DKKAT
eski Uygur metinleri, Divan Lgatit-Trk, Kutadgu Bilig, Atabetl-Hakayk, Nehcl-Feradis, Divan- Hikmet, Fakrnme, Bakrgan Kitab, Dedem Korkut Kitab,
SIRA velyetnmeler,
SZDE
atalar sz kitaplar, cnkler ve mecmualar, menakbnmeler,
destanlar (Alp Er Tunga, Ouz Kaan, Ergenekon, Treyifl, Manas, Battalnme,
Daniflmendnme, Hamzanme, Saltuknme, Hz. Ali cenknmeleri)
Hzrnmeler,
AMALARIMIZ
mesneviler, fetvalar ve fermanlar rnek gsterilebilir.
S O R U
DKKAT
N N
Konuyla ilgili daha genifl bilgiler iin Abdurrahman Gzelin DniKTasavvuf

T A P Trk Edebiyat (Ankara 1999: Aka Yay.) ve Tekke fiiiri (Trk Dili Trk fiiiri zel Says III
(Halk fiiiri). LVII(445-450), Ocak-Haziran 1989, 251-454) adl alflmalarna bakabilirsiniz.
TELEVZYON
TASAVVUF KAVRAMINA VE TRKLERDE

TASAVVUFUN OLUfiUMUNA KISA BR BAKIfi
NTERNET
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Tasavvuf Kavram
Tasavvuf; lgat manas itibariyle ; Gnln Allah sevgisine balama; stlah manada ise; Zhd ve takva ile ruhu temizleyip Hakkn ahlak ile ahlaklanmak; kendi varln Hakk sevgisinde eriterek msivdan ilgiyi kesmek ve bu hal iinde onun
emir ve yasaklarna tam bir uyuflla sonsuz mutlulua ermektir (Gzel 2009: 147).
Tasavvuf, slam dininin hayata geirilmesinin z ve ruhudur. O; akln rn
olan felsefenin mistik grnm deil, vahye oturan slam dininin; insan ruhundaki mistik eilim ve ihtiyalara cevap veren donelerinin teflkilatl bir toplamdr. Mis-
Tasavvuf: Tanrnn niteliini

ve evrenin oluflumunu varlk
birlii anlayflyla aklayan
din ve felsef akm.
Takva: Allah korkusuyla
dinin yasak ettii fleylerden
kanmak.
94
Trk Halk fiiiri
tisizm, insan ruhunun yaratc kudretle dorudan ilgi kurmasna ynelik evrensel
zlem ve duyuflun srekli ve deiflmez birleflimidir. Bir baflka ifadeyle; mistisizm,
tarih ve psikolojik tanmlar gz nnde tutulursa, Yaratcy vastaszca sezmek
veya Yaratc Kudrete iliflkin dorudan tecrbelere sahip olmaktr. Tasavvuf; Allah, varln dflnda, yapp bitirdii bir eseri uzaktan seyreden bir sanatkar olarak
grmez. Allah; oluflun, zamann varln ve insann ta kendisidir. Allah, varl kendisinin srekli tecellileri olarak yanstmaktadr. Onun alglamas ve hele onunla temasa gelmesi, varlk ve olufla ifltirakle mmkndr. Bunun iindir ki, Allah nesnellefltirmek yerine, onunla olufl bnyesinde beraberlik tesis etmek gerekir.
Tasavvuf, srr (gizli bir durufl) bir duyufl ve inanfl sistemidir. Yani kiflinin;
Hakka boyun emesi, daima onunla beraber olacak flekilde olduunu hatrlayarak, dnyasn da ona gre dzenlemesi, onu duymas, onu yaflamas, btn benlii ile kalbini ona balamas, dnyay ahretin bir ekim ve verim tarlas kabul ederek, hem dnyasn, hem de ahretini kazanacak flekilde doru, drst, ahlkl, alflkan, retken olmas gerekir. Kendisini hem dnya hem de ahret iin eitmesi,
Allaha giden yolda insan- kmil mertebesine ulaflacak yola ynelmesi beklenir.
Tasavvuf, bafllangta ferdi bir hareket yahut fertlere mahsus bir ruhi yaflayfl olarak grlmfl ve daha sonrada mutasavvflar topluluunu oluflturup geliflmifl ve
sistemleflmifltir. Tpk tefsir, hadis, fkh ve kelam bilim dallar gibi, Tasavvuf da,
kendine has usul ve kurallarn ortaya koyarak mstakil bir Tasavvuf Bilim Dal hline gelmifltir. Bu geliflmede insann olgunlaflmas iin ilk nce elbette ki baz devrelerden gemesi gerekecektir. Bu devrelerin baflnda nefis terbiyesi ve zikrullah
gelmektedir. Bu Tasavvufun bir bilim dal hviyetini almasnda, olmazsa olmazn
n flart gibidir. flte bu kazanmlardan sonra Tasavvuf, genifl bir kitle ve bilimsel
veriler fl altnda ele alnmfl ve btn mutasavvflarca merkezi bir noktada, yani
usl-i aflerede (on usul) buluflulmufltur. Tasavvufun ana merkezini teflkil eden bu
on kural ise srasyla flunlardr:
Tevbe: Piflmanlk. Kalpteki ktlkte srar dmn zp Hakka dnme.
Zhd: Allaha ulaflmak iin dnyadan yz evirmek.
Tevekkl: Allahn katnda olana gvenip halkn elinde olanlara gz dikmeme.
Kanaat: Tok gzl olma.
Uzlet: Gnaha girmemek iin toplumdan ayr yaflama.
Zikir: Allah anma.
Hakka dnme: Dnya nimetlerinden el etek ekip Allaha ynelme.
Sabr: Bafla gelen belalardan szlanmama veya sadece Allaha baflvurma.
Murakabe: Kulun, her fleyi Allahn grdne inanmas.
Rza: Hoflnut ve memnun olma.
Tasavvufun bu on esas, insan- kemal mertebesine erifltirecek en salam yol
olarak kabul edilmifltir. zellikle ilk mutasavvflarn, bafllangta Kuran hkmlerini Hz. Peygamberin yaflayflyla bu usulleri btnlefltirmifllerdir ki, bylece, baflka bir mrflide bal kalmakszn kendilerini yetifltirmelerine vesile olmufltur. Ancak Tasavvufun, kendisine has usul ve kurallaryla bir bilim dal haline gelmesi,
onun, sadece fertlerin ruhi yaflayfllarndan ibaret olan hviyetlerine, bir de anlatlan, kitaplarda yazlp retilen ikinci bir hviyetin eklenmesine yol amfltr. Bylece, nceden ferdi bir hareket olarak geliflen Tasavvuf, sonralar, dier ekoller gibi flekillenmeye, usul ve kurallarn koymaya bafllamfltr. Bu kurallar renmek
isteyen mritlerini de zaman iinde kendi bnyesinde toplamaya, olgunlafltrmaya ve eitmeye bafllamfltr. Bu yola slk etmek isteyen herkes, kendisine usul ve
kurallar retecek bir mrflide balanmak lzumunu duymufl ve byle bir mrflide bal olmakszn da bu yola girilemeyecei inancn giderek yaygnlafltrmfllardr.
slamda tasavvuf, drt ana dnem geirmifltir: Bu dnemler ve dnem zelliklerini ksaca flyle sralayabiliriz:
1. Hz. Muhammed ve Asr- Saadet Dnemi: Bu devir Hz. Muhammedin hayatta
olduu ve tek mrflit olarak uyulduu dnemdir. Ad konmasa bile bu devir;
tasavvufun tarifini yapt tam bir zhd hayat devridir. Hz. Ali, Hz. Ebubekir,
Hz. mer, Eb Derd, Eb Zer, Abdullah b. Amr, Bill-i Habafl, Selman-i Fris, Sheyb-i Rm gibi zhd ve takva timsali kifliler sonradan kurumsallaflacak olan tasavvuf hareketinin prototipleri olarak kabul greceklerdir.
2. Tbin Dnemi: Tbin, yani sahabileri grenler devri, her alanda rnek kifli olan Hz. Muhammedin, ahrete g ettii, slam bir nizam olarak Kurn,
snnet, kyas gibi kaynaklarn miras brakld bir dnemdir. Hasan- Basr,
Sfyan- Sevri, veys Karn, Said b.Cbeyr, Abdullah b. el-Mbarek zhidlerin evresinde tasavvuf hayatn temelleri atld.
3. Tbe-i Tbiun Dnemi: Bunlar da tabi olanlara tabi olanlardr ki asr- saadetin nc kuflan olufltururlar.
4. lk Sfiler Dnemi: lk Sf adn kullanan zat Ebu Haflim el-Kfi (lm.
H.150/M.767)dr. Bu zat fiamda kendi adyla anlan tekkesini at. Zunnn Msr (lm. H. 245/M.858), Byazid-i Bistm (lm. H.261/M.874), Cneydi Bdd (lm. H.279/M.908), Hllac- Mansur (lm. H.309/ M.921) gibi nl mutasavvflar onu takip etti. Muhyiddin-i Arab (lm. H.638/M.1240)nin
varln teklii fleklinde ifade edebileceimiz vahdet-i vcd teorisiyle tasavvuf sistematik bir hl ald. Tasavvuf dflncesini esas alan bu zmreler, takip ettikleri yollarla birbirlerinden ayrlmaya baflladlar. Esasen kelime manas da yol demek olan tarikatler, bu zamandan sonra oluflmaya bafllad.
Trklerde Tasavvufun Oluflumu ve Geliflimi

Trklerin slamiyete giriflleri, tasavvuf hareketinin slamda kurumsallaflt, tarikatlarn olufltuu nc dneme tekabl etmektedir. slamiyetle birlikte tasavvufun da Trkler arasnda yaygnlaflmas, doal olarak Semerkand, Buhara, Fergana
gibi Trk-slam evrelerinde oluflmaya bafllamfl ve buralarda da tasavvufun temsilcilerinden fleyhlere tesadf edilmee bafllanmfltr. Yusuf Has Hacib ve Ahmed
Yesevnin ortaya kflna kadar Trkler arasnda Muhammed Maflk Tsi, Emir
Ali Ab gibi mutasavvflar da yetiflti. Ahmed Yesev ile birlikte tasavvuf hareketi
Trkler arasnda genel bir hl ald. nk Ahmed Yesev bu dnemde; Mansur
Ata, Harezmli Said Ata, Sleyman Hakm Ata, Lokman Perende gibi halifeleri ve
binlerce mridi yetifltirip muhtelif Trk coraf blgelerine gnderdi. Yesevnin
kurduu bu tarikat, bunlar eliyle Trkistanda ve daha sonra da Anadolu ve Balkanlarda hzla yaygnlaflt.
Trklerin gney yolundan gelerek slamiyeti seen gruplarnn, zellikle Mvern-nehr evresinde gl bir teflkilt kurduklarn gryoruz. Hatta Samerra
devri diye bilinen (836-82) yllar arasnda Abbasi Halifesinin en gl destek olarak grd Trk birlikleri, Abbasi devlet teflkiltnda nfzunu artryor, bir yandan da ranllarla mcadele ediyordu. Bu arada Mslmanlarla Bizansllarn arasnda geen savafllarda Trklerin de bulunduu tarih bir gerektir. Bu tarih hadiseler bir yana, Trk ve slam tarihinde en nemli hdiselerden biri Karahanllarn X.
95
96
Trk Halk fiiiri
yzylda slamiyeti resmen kabul etmeleridir. Bu byk hadiseden sonra Trkistandan Dou Anadoluya kadar siyas ve kltr tarihimizin rengi tamamen deiflik
bir durum arz eder.
Konumuz itibariyle bu devirde Horasan ve havalisinin tasavvuf yapsna ksaca bakmamz gerekir. Birok kltr hareketlerinin merkeziliini yapan Horasan,
Sf hareketlerinin de nemli bir merkeziydi. Mvern-nehr slamlafltktan sonra
Sflik cereyan, Trkistana da girmifltir. Hicr III. yzylda Sflerle dolu olan Hemedan, Niflabur ve Mervden sonra, IV. yzylda da Buhra ve Ferganada mutasavvflar oalmfltr. Bu geliflmeler srasnda, Fergana Trkleri, kendi fleyhlerine
Bab adn vermifllerdir. Daha nce Horasana gelen Trkler arasndan Mehmet
(Muhammed) Mafluk ve Emr Ali Abu gibi baz tannmfl Sfler yetiflmifltir. Bylece Sflik cereyan; Buhara, Semerkand ve Kaflgar gibi slam merkezlerinden gelen dervifller, gebe Trkler arasna girmifl ve onlara yeni fikirler gtrmfllerdir.
Bu dervifller, Trk halkna genellikle fliirlerle yaklaflyorlar, onlar Allah rzas iin
iyilikte bulunmaya davet edip zhd ve takvay retiyorlard. Bylece medresetekke-halk btnl salanyordu. Eski ozanlarn yerini dolduran bu Baba veya Atalardan; Arslan Baba, Korkut Ata ve oban Ata ilk bilinen nl Sflerdir.
Bu ilk bilinen Trk Sflerinin kimlikleri hl rivayetlerden ibarettir.
Fakat bunlar arasndan yle bir Sf kmfltr ki, yzyllarca tesirini, manev nfuzunu koruyarak Trk milletinin deta fikir dnyasn tek baflna ihya etmifltir. flte bu Sf; Hoca Ahmed Yesevdir ki, Trk-slam tasavvufunun tefekkr yapsn
z Trke ile yazd fliirlerinde ortaya koymufl, yzlerce talebesiyle uyandrd
manev era, yakt ocaklarla n Asyadan Balkanlara kadar ulafltrmfltr. Gerek
hayatnda, gerekse vefatndan sonra birok kerametler gsterdiini menkbelerinden rendiimiz Hoca Ahmed Yesevnin flhreti, btn Trk-slam Dnyasna
yaylmfltr. Bilhassa Cengiz istils esnasnda Harezm, Horasan ve Azerbaycan yoluyla Anadoluya gelen Yesev halifeleri, Trk milletinin slamiyeti bir gnl dini
olarak sevmelerinde ilk ve tek nc olmufllardr.
Ahmed Yesevnin Hikmetleri de konumuz asndan nemlidir. Onun mill
tarz, flekil ve sofiyne hikmetlerinin ortaya koyduu mill ve manev muhteval
manzumeleri, daha sonra Anadoluda bir Yunus tarznn domasnda ve dolaysyla Anadolu Trk Sflerinin ilahilerinde esas mayay teflkil edecektir. Trk tarihinde Horasan erenleri adyla bilinen birinci grup; yani ilk erenler, flphesiz Ahmed
Yesevnin kaynandan beslenmifllerdir.
kinci grup ise; XIII. asrda Yesev derviflleriyle birlikte Anadoluya gelmeye
bafllayan fiia mezhebine dahil Kalenderiye, Haydariye mensuplardr. M. F. Kprl, heterodoxe bir mahiyet arz eden bu btniler zmresini, saf Mslmanln
batl fikirlerle ypranmasn isteyen msebbipler zmresi fleklinde deerlendirmektedir. Kprlye gre bu batl propagandaclar flehirden ziyade kylerde ve
gebeler arasnda msait bir zemin buluyorlard. Babler kyamnn milleri olan
bu Trkmen Babalar, flphesiz birbirine ok hulul etmifl olan Alev zmrelere
mensup ve eski Trk fiamanlarna benzeyen Trk derviflleri idi. Mool istilsndan
sonra yakn fiark-slam lkelerinde, Suriye, Msr-Memlk mparatorluunun mutaassp sahasnda heteredoxe zmrelerin oald da tarih bir gerektir (Kprl
1984:99-100).
slam fleriatnn koruyucu kalesi sayabileceimiz Seluklu Trkleri bnyesindeki mutasavvflardan; Fahreddin-i Irak, Evhaddedin-i Kirman, Konev ve Mevlna;
bu btl tarikatlarn geliflmesini ksmen de olsa nleyebilmifl, gl bir alternatif
SIRA SZDE
97
4. nite - Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnn Oluflumu, Geliflimi ve Orta

SIRAAsyadaki
SZDE Temsilcileri
olarak karfl koyabilmifllerdir. Esasen gayr- snn grnmndeki Trkmen mutaD fi N E L M

savvflarnn kayna da Ahmed Yesev gibi gl bir pre kadar uzanr. Bu btl
yollara kaplan tasavvuf ehli ran sahasndan geerken yakalandklar btn temaS O R U
yllerden syrlamayarak, snn-fler-tasavvuf yapnn dflna kmfllardr.
zellikle bir Yesev muakkibi olarak deerlendirilebileceimiz Yunus Emre ve
Kaygusuz Abdal, Trk tefekkr tarihnde gerekten grevleriniD tam
mutaK K A yapan
T
savvf flairlerdir. XIII. yzyln bu fikr-tasavvuf faaliyetleri, Beylikler dneminde
de aynen devam ederken, devrin befl byk tarikatndan; Mevlevlik, NakflbendiSIRA SZDE
lik, Bektflilik, Rifalik ve Hlvetlikin de Trk tarikat olduunu grmekteyiz.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
Trk kltrnde tasavvuf dflncesinin daha ok fliirle halka ulafltrlmasnn

SIRA SZDE temel nedeAMALARIMIZ
ni veya nedenleri sizce ne olabilir?
D fi N E L M
Konuyla ilgili daha genifl bilgiler iin Abdurrahman Gzelin Dni Tasavvuf
K T A P Trk Edebiyat (Ankara 1999: Aka Yay.) ve Tekke fiiiri (Trk Dili Trk fiiiri zel Says III (Halk
fiiiri). LVII(445-450), Ocak-Haziran 1989, 251-454) adl alflmalarna
S Obakabilirsiniz.
R U
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
K T A P
S O R U
TELEVZYON
TELEVZYON
DN-TASAVVUF TRK EDEBYATININ ORTA ASYA

KKAT
SAHASINDAK TARH SEYRNE KISA BRDBAKIfi
Trkler, gebe hayatlarnn icab olarak Mslman olmadan nce, muhtelif me N T E de
RSZDE
N EbenimsemiflT
SIRA
deniyet zmrelerine sahip olduklar gibi eflitli itikat sistemlerini
lerdir. Trkler, bu dnemlerinde de Gk Tanr inancna sahip bulunuyordu. Ayrca olaanst hlleri ve manev stnle sahip mutasavvf-vel kiflilerin keraAMALARIMIZ
metlerine de inandklar, onlara karfl da byk bir sayg duyduklar bilinmekteydi. flte bu inan erevesinde Trklerin slam ncesi ve slam dnem destanlar ile dier kaynak eserler, dini-tasavvuf dflncenin oluflmasn
K T Aksa
P zamanda
salad.
Tarihi verilerde ise Trklerin, slamiyeti VIII. asrdan itibaren, boy, kabile ve
afliretler halinde mnferiden de olsa kabul etmeye bafllamfl olduklarn,
Karahanl
TELEVZYON
hkmdar Satuk Bura Hann slamiyeti resmen kabul ile 920lerde Onun tarafndan lk Trk-slam Devletinin kurulmufl olduunu grebilmekteyiz. Daha sonraki dnemlerde de Trklerin kitleler hlinde Mslman olmalar, hatta onlarn bu
N T E R N E T tasavvuf
yeni dinle birlikte merkezden muhite doru yaylmalarnn beraberinde
dflnce ve inanfln da nemli bir rol oynad grlmekteydi. Zira Trkler, bafllangtan bu yana destan kahramanlarn bile ulv duygularla ve manev stnlkleriyle ortaya koyup onlar benimseyip ylece kutsallafltryorlard. Trkler; insan,
stn bir varlk olarak kabul ettikleri gibi, slam tasavvufunun getirdii ulv insan
da, (insan- kmil-evliya kudsiyyeti), deta alfllmfl bir inanfl olarak kabullenilip
bunu da devam ettiriyorlard. nk Trkler; lh nurun yeryzne inerek insan
bedeninde tecellisini kabullenirken, zaten mill kahramanlarnn da byle bir lh
nurdan yaratldna inanyorlard.
Ananeye gre temel dayanaklarn Hz. Ebu Bekir veya Hz. Ali vastasyla Hz.
Muhammede kadar gtren sfliin yaylmas, tekkelerin devlet adamlar tarafndan desteklenmesi suretiyle tasavvuf fikirler hem Orta Asyada, hem de daha sonra Anadoluda hzla yaylmfltr. nk Orta Asya tarafnda slam ncesi mevcut
olan Ozan, Baks, Kam- fiamanlarn ulviyeti toplum tarafndan saygyla ve hrmetle kabul gryordu. flte bu flahsiyetlerin toplum hayatndaki ulvilii, Trklerin slam Dinini kabullerinden sonraki dnemlerinde ortaya kan; slam derviflle-
SIRA SZDE
DKKAT
N N
SIRA
N T E RSZDE
NET
Mutasavvf: Tasavvuf
AMALARIMIZ
inanlarn benimseyerek
kendini Tanrya adamfl kifli.
K T A P
TELEVZYON
Tekke: Eskiden tarikat
mensuplarnn toplanp
tren yaptklar yer.
NTERNET
Orta Asya: Kazakistan,
zbekistan, Krgzistan,
Trkmenistan, Tacikistan,
Afganistan, Dou Trkistan,
Rusya ve Pakistann bir
ksmndan oluflan blge ve
blgeyi adlandrmak iin
kullanlan ad.
Ozan: Ouzlarda kopuzla fliir
syleyip destan anlatan
sanat.
Baks: Kazak, Krgz, zbek,
Karakalpak ve Trkmenler
arasnda halk flairlii ve
by iflleriyle uraflan tipler.
Kam: Trklerde flaman
anlamnda kullanlan bir
kelimedir. Kamlar, toplumda
byclk, hekimlik,
khinlik ve flairlik gibi
meslekleri icra ederler.
98
Trk Halk fiiiri
Dni-Tasavvuf Trk
Edebiyat: Toplumun dini
yaflayfln belli bir vecd
iinde, bazen nesir halinde,
bazen milli vezinle, bazen de
Divan fliiri nazm fleklini
kullanarak din-tasavvuf
nazm trleriyle verebilen ve
toplumun tmn
kucaklayan bir ekol
edebiyat.
Kutadgu Bilig: Yusuf Has
Hacipin kaleme ald eser,
didaktik ve alegorik bir tarza
sahiptir. Siyasetname
zellii de gsteren eser,
kutlu ve mutlu olmak iin
tler vermektedir.
Yeseviye: Ahmet Yesevnin
SIRA SZDE
grflleri dorultusunda
flekillenmifl bir tarikattr.
zellikle Orta Asya Trkleri
arasnda
D fi N yaylma
E L M imkn
bulmufltur.
Divn- Hikmet: Ahmed
S O R Uhikmet ad
Yesevnin
verilen fliirlerini ieren bir
eserdir.
DKKAT
Fakr-nme: Ahmed
Yesevnin tarikat adabn,
usuln, erknn, olgun bir
SIRA SZDE
fleyhin ve derviflin
zelliklerini anlatt
eseridir.
AMALARIMIZ
N N
Konuyla ilgili
K daha
T Agenifl
P bilgiler iin Abdurrahman Gzelin Dni Tasavvuf Trk Edebiyat (Ankara 1999: Aka Yay.) ve Tekke fiiiri (Trk Dili Trk fiiiri zel Says III (Halk
fiiiri). LVII(445-450), Ocak-Haziran 1989, 251-454) adl alflmalarna bakabilirsiniz.
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
DNTfiERNNE EL TM
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
rinin kendilerine Allah, yaradlfl, srat, cennet, cehennem, flefaat....vb. syledikleri kavramlar hi yadrganmyordu. Hatta bunlar slam ncesi vel flahsiyetlerinden olan, ozan, kam-flaman ve bakslarna benzeterek heyecanla, saygyla kabullenmifller ve sevmifllerdir. Zira bunlar; Ozan, Baks, Kam-fiamanlarn; slam dnemde yetiflen bu dervifl-flairlere, Ata, Bab, Hoca gibi, hem heybetli, hem de cana
yakn isimler verdiklerini gryoruz.
Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnn ilk rneini Yusuf Has Hacibin Kutadgu
Biliginde ve Ahmed Yesevnin Divn- Hikmetinde gryoruz. zellikle Kutadgu Bilig, bu edebiyatn Ahmed Yesevden nce ilk eseridir diyebiliriz. nk bu
eser, Trk toplumunun dini yaflayfl, Allahn varl ve birlii, devlet-i ebed mddet lks, adaleti, birlik ve beraberlii, vatan ve millet sevgisi, hoflgrs, devlet baflkannn tebasna karfl olan grevleri ve adaletli davranmas, tebaann da
devletine karfl her konuda kusur yapmamas gerektii konularnda bilimsel verilerle dolu olmasdr.
Ahmed Yesev zamannda, gebe Trkler arasnda Sr- Derya Bozkrlarnda
anladklar dilde, yani z Trke ile halka hitap ederek slam akidelerini ve ananelerini onlar arasnda yaymaya alflan derviflleri biliyoruz (Kprl 1976: 17-20).
Ama Ahmed Yesev, bunlarn ok stnde bir dervifl olarak birlik ve beraberlik
ufkunda byk hizmetler vermifltir ki, bunda tasavvuf cereyannn rol byk olmufltur. Yani tasavvuf, hem Trkler arasnda slam dininin kabulne paralel olarak hzla yaylyor,
hem de bu dinin Trkistanda yaylma ve benimsenmesinde etSIRA SZDE
kili oluyordu. Bu etkiyi yrten ve kendi adna izafetle, Yesevye adyla bir tarikat da kuran Yesevnin hatras Orta Asya, Azerbaycan, Anadolu ve Volga Trk fi N Ecorafyasnda
LM
leri, btnDTrk
yaflayan Trkler arasnda asrlardr hl yaflamaktadr. Onun bu sahadaki ilk eserleri de Divn- Hikmet ve Fakr-nmesidir
(Kprl 1981:
S O R193).
U
Orta Asyada Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnn temsilciliini bafllangta; Necmeddin Kbra, Yusuf Hemedani, Cafer Sadk, Yusuf Has Hacib, Ahmed Edib YkDKKAT
neki, Ahmed Yesevi, Mansur Ata, Muhammed Daniflmend, Hakm Sleyman Ata
(l. 1186), Abdulhalik Gcdevani, Nasuriddin Rabgz, fiah smil Safav/Hatay
SZDE
(Duumu: SIRA
1487),
Devlet Mehmed zad, Mahdumkulu yapmfllardr. Onlarn bu
konulardaki eserleri olduka zengin bilgilere sahiptir (Kprl 1981: 195-235).
fiimdi yukarda
ifade etmeye alfltmz baz mutasavvflarn grfl ve eserlerini
AMALARIMIZ
ksaca vermeye alflalm.
TELEVZYON
Hem Orta Asyada

hem Anadoluda dini-tasavvufi fliirin temsilcileri, didaktik bir slup terSIRA SZDE
cih etmifllerdir. Sizce bunun nedeni ne olabilir?
D NTfiERNNEBELL
LETM
DNEMN
BAfiLI MUTASAVVIFLARI
Ahmed Yesev
S O R U
Ahmed Yesev, XI. asrn sonlar veya XII. asrn bafllarnda Sayramda domufltur.
Yedi yaflnda iken babas brahimin vefat zerine ablas Gevher fiehnaz ile birlikDKKAT
te Yesi flehrine giderler. Bundan sonra fieyh Arslan Baba, Hicazdan gelerek onun
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
99
manev babas olur. Ahmed Yesev nin Trk illerinde bilinen menkabev hayatna gre; Hz. Muhammed, bir savafl esnasnda sahabesiyle birlikte a kalr ve bu
skntdan kurtulmak iin Allaha dua ederler. Allahu Tela da, Cebrail vastasyla
onlara cennetten hurma gnderir. Hurmalar yerlerken hurmalardan birisi yere dfler. Cebrail o zaman; Bu hurma Trkistanda doacak olan Ahmed Yesevnin ksmetidir. der. Hz. Muhammed, hurmay Ashabdan olan Arslan Babaya vererek zaman geldiinde Ahmed Yesevye vermesini emir buyurmufltur ki:
-Benden sonra Ahmed adl bir ocuk doacak. O, mmetimin sekinlerindendir; git, onu bul ve bu hurmay ver.
Menkabe erevesinde Hz. Muhammedin duasyla uzun yllar yaflayan Arslan
Baba, sonunda Trkistana gelerek yetim Ahmedi bulur. Bu srada Ahmed, Yeside
mektebe gidiyordu. Arslan Baba, ocua selm verdi. ocuk selm alrken;
- Baba! emanetim hani!
diye sordu, Arslan Baba da hayretle:
- Bunu nereden biliyorsun? deyince Ahmed de;
- Bunu bana Allah bildirdi, cevabn verdi.
Bundan sonra, henz ocuk yaflta olan Ahmed, Arslan Babann telkinleriyle
yetiflmeye bafllar.
Sonra Arslan Babann irfladiyle Buharaya gider. fieyh Yusuf Hemedniye intisap eder. Onun vefat zerine Yesiye dner ve Yesev Tarikatn kurar. Bu da gsteriyor ki, Trkler ile slamiyet arasnda kurulan organik ba, sonradan ortaya kmamfl olup slamiyetin bafllang yllarna, ta Hz. Muhammede kadar uzanmaktadr. Bu arada Ahmed Yesev, gnlk hayatnda bofl durmaz, tahtadan kepe ve kaflk yapp satar, bylece geimini de srdrmeye alflr.
lmnden iki yz yl sonra ryasna girdii Timurlenke zafer mjdesi vermifl,
o da kazand zaferden sonra bugnk Trkistandaki Ahmed Yesev Trbesini
yaptrmfltr.
Ahmed Yesevnin Yeside irflada bafllad dnemde, Trkistanda Yedi-Su havalisinde kuvvetli bir slamlaflma cereyanyla birlikte slam lkelerinin her yanna
yaylan bir tasavvuf cereyan vardr. Medreselerin yannda kurulan tekkeler tasavvuf cereyannn merkezleri idiler. flte bu flartlar altnda Ahmed Yesev, Taflkent ve
Sir-derya evresinde, Seyhunun tesindeki bozkrlarda yaflayan gebe Trkler
arasnda kuvvetli bir nfuz sahibi olmufltu.
evresindeki yerli halk zmresi; -slam ilimleri, Arapa ve Farsay renmifl
olmalarna ramen- slam esaslarn, tarikat dab ve erknn sade bir dille ve Trk
halk edebiyatndan alnmfl nazm flekilleriyle yazd manzumelerle anlatyordu.
Hikmet ad verilen bu manzumeler, derviflleri vastasyla genifl bir corafyaya
dalan Trk lkelerine yaylrken Yesevlik de bir tarikat hlini almfltr.
Yesevlik ananesine gre Hz. Muhammede ve onun snnetine son derece bal olan Ahmed Yesev, Peygamberin 63 yaflnda vefat etmesi sebebiyle altmfl yaflna geldiinde Tekkesinin avlusunda ve yeraltnda bir ilehne hazrlatr ve mrnn geri kalan ksmn orada geirir (Erarslan 1983: 14-21). Bu ilehane dnemi,
gerek anlamda Ahmed Yesevinin en verimli ve retken bir dnemidir. nk o,
burada bir yandan ders verir, eserlerini hazrlar, Trk-slam dnyasnn btn corafyalarna gitmek zere bir irflad kadrosu yetifltirir, dier yandan da halk iin sohbetlerde bulunur. Ahmed Yesevinin bir beytinde yz yirmi yaflna girdiini ifade
ettiine gre 1223-25 yllar arasnda Yeside vefat ettiini syleyebiliriz.
slamiyetin, Orta Asyada yerleflip yaylmasnda Ahmed Yesevnin rol byktr. Yesev tarikatnda fliirlerin sazla sylenmesi, hatta dini rakslarn mevcudiyeti,
Menkabe: Din byklerinin

ve tarihe gemifl nl
kimselerin yaflamlar ve
olaanst davranfllaryla
ilgili anlat.
Hikmet: Ahmet Yesevnin

fliirlerine verilen ad.
100
Postnfln: Postta oturan,

tekkenin fleyhi.
Makalt: Hac Bektafl
Velnin tasavvuf ierikli
eseri.
Trk Halk fiiiri
gzel sanatlara yaknl ve temayl olan Trklerin ruhunda derin izler dourmufl
ve onlarn slamiyete byk alka gstermelerine yol amfltr.
Ahmed Yesev, slam fleriat ve tarikat arlyla benimsemifltir. Ayrca Yesev
bu ksack hayatta Allaha varmann yolunun aflk yolu olduunu sylemifltir. Ancak
bu yol, ok etindir. O, Nefsi ldrmek, aflk ateflinde yanmak ve benlikten uzaklaflmakla ancak sevgi bana girilebilir. stn insan olmann ve saadete ermenin
yolu budur. der.
Yesevnin fliirleri didaktik (retici)tir. Ayrca saf ve samim bir lirizm taflyan
bu fliirlere Hikmet ad verilmifl ve bunlarn tamam Divn- Hikmet ad altnda
toplamfltr. O, bu fliirlerinde, dini-ahlak tleri, Allaha olan kulluk borcunu demesi, Allah ve Hz. Muhammed sevgisini, ahiret lemi gibi hususlar asl hareket
noktas olarak ele almfltr. Yesev, fliirlerini Trke yazmfltr. Bu Trke, devrin
Trk yaz dili olan Hakniye Trkesidir.
XII. asrda kurulmufl olan Yesev tarikat; Horasan, ran, Azerbaycan, Anadoluda ve Balkanlarda yaylma imkn bulmufl; Anadoluda teflekkl eden btn tarikatlara da temel olmufltur. Bu cmleden olarak Anadolunun Trkleflmesi ve slamlaflmas balamnda grevlendirilen Alp Erenlerden Horasanl Hac Bektafl Vel de Ahmed Yesevnin 6. Postnflni, Lokman Perende tarafndan zel olarak yetifltirilmifl olup; fikir, muhteva, metot, prensip, iman ve aksiyon itibariyle Ahmed
Yesev yolunda idi. Hatta Ahmed Yesevnin Divn- Hikmeti ne ise, Hac Bektafl
Velnin Makalt da odur. diyebiliriz. Her ikisi de, Trk milletinin mill-din muhtevada birlik ve beraberlik iinde olmalar iin alflmfllar ve baflarya ulaflmfllardr. Bundan byle Anadolu ve Balkanlarda yetiflen btn mutasavvflar Ahmed
Yesev yolunda yrmfllerdir.
Ahmed Yesevnin iki mhim eseri vardr. Bunlar da; Divn- Hikmet ve Fakrnmedir.
Divn- Hikmet: Ahmed Yesevnin Hikmetlerini iine alan mecmuann addr.
Divn- Hikmet nshalarnn muhteva bakmndan olduu kadar, dil bakmndan
da nemli farllklar arz etmesi, bazlarnca farkl flahslar tarafndan deiflik yerlerde meydana getirildii kanaatini ortaya koymaktadr. Bir ksm kaybolan veya zamanla deifliklie urayan Hikmetler derlenirken araya ayn ruh ve ifadedeki yeni
Hikmetler de ilave edilmifl, bylece gittike aslndan uzaklaflmfl gibi grlmektedir. Buna ramen bu Hikmette, kime ait olursa olsun temelinde Ahmed Yesevnin
inan ve dflnceleri, tarikatnn esaslar bulunmaktadr. Hikmetler, Trkler arasnda bir dflnce birliinin teflekkl etmesi bakmndan ok nemlidir. Bir yandan
Hikmetlerin pek mhim ekseriyeti muhteva ve tema itibariyle dini telkinlerden ve
slam telkkilerden ibaret iken, dier yandan da Hikmetlerin pek az bir ksm,
dorudan doruya mill hayatn izlerini taflmaktadr. Hikmetlerdeki bu mill unsurlar, dfl yapda, yani vezinde ve syleyiflte de kendisini hissettirmektedir. Bu cihetlerden bakldnda btn fliirlerin mill unsurlarla rl olduu grlr. Mesela,
Yesevnin ad veya mahls her Hikmetin son drtlnde verilmifl ve fliirin hazz, estetii btn msralara yaylmfl olmakla beraber fikr arl, mesaj son drtle braklmfltr. Bu itibarla, Hikmetleri meydana getiren madd ve manev dinamiklerin tamamyla Trk halknn yaflayfl ve dflnflnden mlhem olduunu ifade etmeliyiz.
Fakr-nme: Divn- Hikmetin mukaddimesi mesabesindedir. Muhteva itibariyle;
tarikat adabn, usuln, erknn, kmil bir fleyhin, bir derviflin vasflarn, mertb- erbaay drt kap krk makam beyan eder.
101
Trklerin slamiyeti kabulnde, slamiyetin znde mevcut deerlere benzer

anlayfl ve yaflayfla sahip olmalarnn messir rol oynad bilinmektedir. Fakr-namede yer alan -tarikt makam ve mertebeleri ile alkal hususlar istisna edilirsefleyh ve dervifllerin hal ve hareketlerine dair szler, bu mfltereklerin kudretli bir
dilde birlefltirilmifl ifadeleridir.
Yesevnin ifadelerinde nasihat, irflad ve tenkit i iedir. O, bylece, yalnz ideal olan, normatif iyi ve iyiliki deil, niversal kt ve ktlk de tanmlamfltr. Bu tanmlamalar, sadece dini bir ereve ierisinde grmek doru olmaz.
Zira Trk milletinin mill deerlerini ve asl mfltereklerini, slam deerlerden ayr dflnmek de son derece eksik ve yanlfl olur. Burada Yesevnin ifade etmeye
alflt yukardaki her iki deerler manzumesinin; yine Yesevye feyz veren ilhi
ve mill normlar ile bu erevede Yesevden feyz alan bu abide flahsiyetlerin oluflturduu bileflik kuvvetler manzumesinin meczidir. Yani Trkler, mill ve manev
deerler manzumesinde de dnyada gerek anlamda, iyi insan-nder insan olma
niteliini tarihin her sahnesinde srdrmfllerdir.
Edebiyatmzda Fakr-nme gelenei, Ebul-Hasan Harakani ile bafllamfl, Ahmed Yesevi ve flk Pafla ile devam etmifltir. Bu bakmdan da eserin bir yandan
mstakil olduunu, dier yandan da neminin ta on birinci asrdan itibaren devam
ettiini gryoruz.
Dfllarn ad ile bezeyenler,
lerini niyaz ile dzleyenler,
fievk ateflini gnl iinde gizleyenler,
O masiva ile nasl meflgul olur?
Kul Hace Ahmed, szn cahillere syleme;
Sz syleyip cahile, deersiz pula satma;
Alktan lsen bile, namerde minnet etme;
Arslan Babann szlerini iflittiniz teberrk.
Aflk srrn her namerde demek olmaz,
Nice yaksan, rzgrl yerde era yanmaz,
Yolunu bulan merdanlar bilmek olmaz,
Alaya alaya gzyafln habab etti. (Gzel 2009: 473).
Ahmet Yesevinin hem Orta Asyadaki hem de Anadoludaki pek ok mutasavvf
SIRA SZDE flair zerinde etkisi vardr. Hikmetleri, bugn de genifl bir corafyada bilinmekte ve okunmaktadr.
Sizce Ahmet Yesevnin flahsna ve fliirlerine gsterilen bu ilginin sebebi ne olabilir?
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Sleyman Hakim Ata

S O R U
IX.-X. asrlarda Trklerin batya ynelifllerindeki en nemli merkezlerden
biri de
Harezmdir. Harezm; zaman ierisinde hem ticar, hem siyas ve hem de kltrel
bakmdan dou dnyasnn nemli bir merkezi olmufltur. bn-i Sina, Doktor EbulDKKAT
hayrel-Har, riyaziyeci Ebu Nsr Arran, felsefeci Ebu Sahl Maziran ve El- Birni gibi meflhur ilim adamlar da bu muhitte yetiflmifllerdir (Caferolu 1984: 104). Hoca
SIRA SZDE
Ahmed Yesevnin halifesi ve mridi Sleyman Hakim Ata (Bakrgan)
gibi flahsiyetlerin sade Trke sylenmifl hikmetmiz fliirleri de bu muhitte Trk dili ve kltrnn kk salp boy atmasna vesile olmufltur (Caferolu 1984:
108-109).
AMALARIMIZ
Kaynaklarda Sleyman Bakrgann hangi tarihte ve nerede doduuna dair kesin bir bilgiye rastlanlmamaktadr. Bununla beraber Harezmde yaflad, Hoca Ah-
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
102
Sufi: Mutasavvf anlamnda

bir kelime.
Trk Halk fiiiri
med Yesevnin en sadk mridi olduu ve hikmetleriyle hem Yesevnin Hikmet

geleneini sadkne bir flekilde devam ettirdii ve hem de sade bir dille halk slam yolunda irflada alflt ve H. 582 (M. 1186-1187)de vefat ettii bilinmektedir.
Birtakm flpheleri taflmakla birlikte Sleyman Hakim Ataya ait olduu ifade
edilen Bakrgan Kitab, hir Zaman Kitab ve (Bibi) Meryem Kitab olmak zere
eseri vardr. F. Kprl, bu eserlerin mstakilen Bakrganye ait olmadn, deiflik zamanlarda yazlmfl, halk arasnda rabet bulan sufiyane fliirler ve ilhler
mecmuas olduklarn ifade eder (Kprl 1981: 172). Ancak bu eserler birer mecmua ise hangilerinin Bakrganye ve hangilerinin de dier Yesev tarikati mensubu flairlere ait olduklarn tespit etmek gtr. Burada da tpk Yunusun fliirlerini
semedeki glk gibi bir mflkilat vardr. Kuvvetle muhtemel olmaldr ki bu eserlerdeki fliirlerin ekserisi Bakrgana aittir.
Sleyman Bakrgannin fliirlerinde hkim olan slup Yesevnin Divn- Hikmet slbudur. F. Kprl, bu slp benzerliini bir ayniyet gibi grr ve Yesev tarikatnn adab olarak yorumlar (Kprl 1981: 172). Bakrgan de tpk fleyhi
Hoca Ahmed Yesev gibi sade bir dille fliirler yazmfl ve bu fliirlerde derin tasavvuf manalar ifade etmek yerine, daha zahidne bir flekilde Allah, peygamber ve Veliyullaha duyduu sevgi, vecd ve muhabbetten sz etmifltir. Ayrca, cennetin nimetlerinden ve hoflluundan, cehennemin korkun azaplarndan bahsetmektedir.
fieyhi Ahmed Yesevye besledii muhabbet ve ballk, fliirlerinde nemli bir yer
tutar. Ayrca Hzr Aleyhisselma da olduka ehemmiyetli bir yer ayrmfltr.
Seherde uyanp durma Hakk zikret
lm dfln gnln uyar Hakk zikret
Karanlk mezarnn namazla ran yak
Gnl eran namazla nurlandr Hakka bak
...
Uykunu haram et uzun gecelerde
Malndan zekat ver bu dnyada
Kyamette verecek sana Hakk orada
Oul kzn ilim rensin ver stada (Gzel 2009: 488).
fih smil Safav Hatay

fih smil Hatayyi, bu programn baflka bir kitabnda ayrntl olarak ele alnacaktr.
Ancak bu isim hakknda ksaca bilgi vermek yerinde olacaktr. fiah smil, hem
Divn tarznda, hem halk fliiri, hem de dini-tasavvufi Trk Edebiyat sahasnda
muhtelif trlrde fliirler syleyen, asl flairlik ynn de bu tr fliirleriyle salamfltr.
Anadoludaki fiii-Alev kesimi zerinde bu fliirleri vesilesiyle ortaya koyduu tesiri
ve imaj bugn de devam eden bir flair ve devlet adamdr. Hatay, Habb, ve
Nesm tesirinde yetiflmifller flair olmas sebebiyle hurfi inanfllarn etkisi altnda da
kalmfltr.
Devlet Mehmed zd
Devlet Mehmed zd, Trkmenlerin Gklen Boyunun Gerkez afliretinden bir ailedendir. fiir, renimine ky okulunda bafllamfl, daha sonra Hive medreselerinden birinde renimine devam etmifltir. 1760 ylnda lmfltr. Trkmenlerin byk flairi Mahdumkulunun babasdr (Trkmen 1995: 55). Azadnin flairliinde;
Firdevs, Hoca Ahmet Yesev, Nizam, Sd, Cm, Neva gibi flairlerin etkisi grlr. Azadnin eldeki btn fliirleri Vagz- Azad adl eserde toplanmfltr. Bu eser,
103
Hekayat Cabir Encar, Rubagyet Ezruy ve Doga adl blmlerinden ve birka

fliir, mesnev, ruba ve gazelden ibarettir. Vagz- Azad drt blmden oluflmaktadr. Eserin nc blm limler ve ilim zerinedir. limden kast edilen din ve
Allah zerine olan li ilimlerdir. fiir, limlerden insanl, fleriat halka anlatmalarn ister. Azad, devrinin en nemli flairlerindendir. Azad, Mahdumkulunun babasdr. O, olunu da kendisi gibi mkemmel bir flekilde yetifltirip, onun da flair olmasn salamfltr.
Mahdumkulu
Mahdumkulu, Devlet Mehmed Azadinin oludur. O, tahminen 1733te Hazar Denizi kylarnda bulunan Etrek ay civarnda bir yerde domufltur. Mahdumkulu,
flair ve lim bir zat olan babasndan ilkrenimini almfl, Buhara ve Hivede de iyi
bir medrese renimi grmfltr. Burada Arapa, Farsa ve edeb Dou Trkesini renmifltir. Nizm, Sdi, Fuzli, Nevyi gibi Trke ve Farsann klasiklerini
tanmfltr. O; Trkmenistan, zbekistan, Afganistan ve ran dolaflmfltr. TrkmeSIRA SZDE
nistanda Ahmed Yesev temsilcisi ve Nakflibendi fleyhidir (Biray 1992: 16). O, tahminen 1780li yllarda vefat etmifltir. Mahdumkulunun Divnna bir btn olarak
bakld zaman onun; Yunus Emre Divn ile byk benzerlikler
D fi iinde
N E L M ve XVIII.
yzyl Trkmenistannda yaflayan gerek anlamda bir Ahmed Yesev ve Yunus
Emre takipisi olduu grlr (Gzel 1998). nk her nn de beslendii kayS O R U
nak Kuran ve hadislerdir. Mahdumkulu; slam dininin itikat, ibadet ve ahlak umdelerini eserlerinde, tpk Yunus Emre gibi dantel dantel ifllemifltir. Bylece O,
K KDini
A T Tasavvuf
XVIII. yzylda Trkmenistanda, bir Yunus ekolnn temsilcisiD ve
Trk Edebiyatnn da mmtaz flahsiyeti olmufltur.
Kp yiitler gelip geti cihandan
Niyetine gre ikbl bolmad
Gerdfli kec kahpe felek elinden
Ertiri fld bolan ylen glmedi (Gzel 2009: 510).
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
Konuyla ilgili daha fazla bilgi ve malzeme iin Abdurrahman Gzelin

K Tekke
T A P fiiiri (Trk
Dili Trk fiiiri zel Says III [Halk fiiiri]. LVII [445-450], Ocak-Haziran 1989, 251-454)
adl alflmalarna bakabilirsiniz.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
Trkmenistanda iki telli bir mzik aleti olan dutarla fliirler syleyenSIRA
halkSZDE
flairlerine bagfl ad verilir. Bagfllarn syledikleri fliirler arasnda bugn de Mahdumkulu fliirleri var N T E R N Earasndaki
T
dr. Pek ok fliiri yazl olarak gnmze ulaflan Mahdumkulunun bagfllar
bu
D
fi
N
E
L
M
flhretini nasl aklayabilirsiniz?
SIRA SZDE
NTERNET
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
104
Trk Halk fiiiri
zet
N
A M A
N
A M A
Din-Tasavvuf Trk edebiyat kavramn ve bu

edebiyat oluflturan unsurlar aklayabilmek.
Trklerin slam dairesine giriflleri, onlarn dil ve
edebiyatn da derinden etkilemifltir. slam medeniyetinden akide, bilim ve tefekkrle ilgili ok sayda kelimeye Trkeye girmeye bafllamfltr. Ayrca yeni kabul edilen dinin inan esaslarn iyi tanyabilmek iin Kuran dili Arapaya zel bir ynelifl olmufltur. slamiyet ncesinde yerli ve bir o
kadar da kavm bir edebiyata sahip Trkler, slamiyet sonrasnda kkleri gemiflle balantl yeni
bir edebiyat oluflturmufllardr. Bu edebiyatn oluflumunda slam dinin yannda tasavvufun da etkisi byktr. Tasavvuf ve din baflta olmak zere
ok eflitli kaynaklardan beslenen bu edebiyata
Din-Tasavvuf Trk Edebiyat adn veriyoruz.
Din Tasavvuf Trk Edebiyatnn, slam ncesi
ve slam dnemdeki fikir kayna, temel ideolojisi; inanmak, birlik ve beraberlik, mill mefkreyi merkezden muhite gtrmek ve geniflletmek, paylaflmak, paylafltrmak, hoflgrl, mflfik ve adaletli olmaktr.
Bu edebiyatn hedef kitlesi, halk-cumhur; yani
btn bir toplumdur. Bu sebeple Din Tasavvuf
Trk Edebiyat her kesime hitap eder ve hibir
suretle toplum iinde snf fark yaratmaz.
Din Tasavvuf Trk Edebiyatnn asl temalar;
Allahn birlii, peygamberler, din ve tasavvuf
bykleri, din inan, vecd ve tasavvuf aflk, insann deeri, insan- kmil olma vasf, dnyann
fanilii, nefis, nefis terbiyesi, ferd ahlak, toplum
ahlak, tekvin, velyet, fleyh-mrid, ricll-gayb,
kermet, zikir-zhd-aflk, sohbet, hlvet, sevgi,
hoflgr, alflmak, veren elin alan elden stn
olmasnn ilkelerine sahip olmak, tarikat adab,
Kuran- Kerim, Hz. Muhammed, Hz. Ebubekir,
Hz. mer, Hz. Osman, Hz. Ali, ehl-i beyt sevgisi, remizler, evliyann tasarrufu, tayy-i zaman
tayy-i mekn, ile-erbin doldurma, devlet-i ebed
mddettir
Tasavvuf kavramn aklayp Tasavvufun Trkler arasndaki oluflumunu deerlendirebilmek.
Tasavvuf, slam dininin hayata geirilmesinin z
ve ruhudur. O; akln rn olan felsefenin mistik grnm deil, vahye oturan slam dininin;
insan ruhundaki mistik eilim ve ihtiyalara cevap veren donelerinin teflkilatl bir toplamdr.
Mistisizm, insan ruhunun yaratc kudretle do-
N
A M A
rudan ilgi kurmasna ynelik evrensel zlem ve

duyuflun srekli ve deiflmez birleflimidir. Bir
baflka ifadeyle; mistisizm, tarih ve psikolojik tanmlar gz nnde tutulursa, Yaratcy vastaszca sezmek veya Yaratc Kudrete iliflkin dorudan tecrbelere sahip olmaktr. Tasavvuf; Allah, varln dflnda, yapp bitirdii bir eseri
uzaktan seyreden bir sanatkr olarak grmez. Allah; oluflun, zamann varln ve insann ta kendisidir. Allah, varl kendisinin srekli tecellileri
olarak yanstmaktadr. Onun alglamas ve hele
onunla temasa gelmesi, varlk ve olufla ifltirakle
mmkndr. Bunun iindir ki, Allah nesnellefltirmek yerine, onunla olufl bnyesinde beraberlik tesis etmek gerekir.
Tasavvuf, Trkler arasnda ncelikle Semerkand,
Buhara, Fergana gibi Trk-slam evrelerinde
oluflmaya bafllamfl ve buralarda da tasavvufun
temsilcilerinden fleyhlere tesadf edilmee bafllanmfltr. Yusuf Has Hacib ve Ahmed Yesevnin
ortaya kflna kadar Trkler arasnda Muhammed Maflk Tsi, Emir Ali Ab gibi mutasavvflar da yetiflmifltir. Ahmed Yesev ile birlikte tasavvuf hareketi Trkler arasnda genel bir hl
alr. nk Ahmed Yesev bu dnemde; Mansur
Ata, Harezmli Said Ata, Sleyman Hakm Ata,
Lokman Perende gibi halifeleri ve binlerce mridi yetifltirip muhtelif Trk coraf blgelerine
gndermifltir. Yesevnin kurduu bu tarikat, bunlar eliyle Trkistanda ve daha sonra da Anadolu
ve Balkanlarda hzla yaygnlaflr. zellikle bir
Yesev muakkibi olarak deerlendirilebileceimiz Yunus Emre ve Kaygusuz Abdal, Trk tefekkr tarihnde gerekten grevlerini tam yapan
mutasavvf flairlerdir. XIII. yzyln bu fikr-tasavvuf faaliyetleri, Beylikler dneminde de aynen
devam ederken, devrin befl byk tarikatndan;
Mevlevlik, Nakflbendilik, Bektflilik, Rifalik ve
Hlvetlikin de Trk tarikat olduunu grmekteyiz.
Din-Tasavvuf Trk edebiyatnn Orta Asyadaki tarihi seyrini saptayabilmek.
Trkler, slamiyet ncesinde eflitli dinlere mensup olmufllardr, ancak Trkler arasnda yaygn
olarak bilinen din, Gk Tanr inancdr. Trklerin slamiyet ncesinde de tek tanrl bir dine
mensup olmalar, onlarn slamiyeti abuk kabullenmelerine yardmc olmufltur. slamiyetin
N
A M A
kabulyle birlikte Trkler arasnda ksa srede

tasavvufi dflnce oluflmaya ve yaylmaya bafllamfltr. Ata, baba, dervifl, hoca gibi adlarla anlan
tipler, hem Orta Asyada hem de Anadoluda slamiyeti, dolaysyla tasavvufi dflnceyi yaymaya bafllamfllardr. slami dnem tipleri olan
atalarn ve babalarn toplum iinde hzla saygn
tipler, haline gelmelerinde Trklerin ozan, baks ve kam-flaman geleneinin nemli bir etkisi
vardr. nk bu tiplere Trkler, byk sayg ve
sevgi gsteriyorlard. Onlarn yerini almaya bafllayan dervifllere ve babalara da ayn ilgi ve sayg gsterilmifltir. Baflka bir ifadeyle slam derviflleri denilen bu tiplerin, kendilerine Allah, yaradlfl, srat, cennet, cehennem, flefaat flekline
syledikleri kavramlar hi yadrganmyordu.
Hatta bunlar slam ncesi ozan, kam-flaman ve
bakslarna benzeterek heyecanla, saygyla kabullenip seviyorlard.
slamiyetin kabulyle birlikte oluflmaya bafllayan tasavvufi hayat, ok gemeden etkisini edebiyatta da gsterir ve Din-Tasavvuf Trk Edebiyat adn verdiimiz dnem bafllar. Bu gelenein ilk rneini Yusuf Has Hacibin Kutadgu
Biliginde ve Ahmed Yesevnin Divn- Hikmetinde grrz. zellikle Kutadgu Bilig, bu edebiyatn Ahmed Yesevden nce ilk eseridir diyebiliriz. Ancak Orta Asya blgesinde tasavvufi fliiri temsil eden asl flahsiyet Ahmed Yesevdir. Ahmet Yesev, Hikmet ad verilen fliirlerle slamiyeti ve tasavvuf dflncesini halka taflmfltr. Hikmetlerde baflvurduu didaktik slup sayesinde
Yesevnin fliirleri ve flhreti hzla yaylmfltr. Hatta Yesev tarzn benimseyenler, Yesevye adyla bir tarikat da kurarak, onun hatrasn Orta Asya, Azerbaycan, Anadolu ve Volga Trkleri, btn Trk corafyasnda yaflayan Trkler arasnda
asrlardr yaflatmfllardr.
Din-Tasavvuf Trk edebiyatnn Orta Asyadaki
temsilcilerini ve fliirlerini analiz edebilmek.
Orta Asyada Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnn
belli bafll temsilcileri; Necmeddin Kbra, Yusuf
Hemedani, Cafer Sadk, Yusuf Has Hacib, Ahmed Edib Ykneki, Ahmed Yesevi, Mansur Ata,
Muhammed Daniflmend, Hakm Sleyman Ata,
Abdulhalik Gcdevani, Nasuriddin Rabgz, fiah
smil Safav, Devlet Mehmed zad ve Mahdumkuludur.
Ahmed Yesevnin fliirleri retici tarza sahiptir.
Saf ve samim bir lirizm taflyan bu fliirlere Hik-
105
met ad verilmifl ve bunlarn tamam Divn-

Hikmet ad altnda toplamfltr. O, bu fliirlerinde, dini-ahlak tleri, Allaha olan kulluk borcunu demesi, Allah ve Hz. Muhammed sevgisini, ahret lemi gibi hususlar asl hareket noktas olarak ele almfltr. Yesev, fliirlerini Trke
yazmfltr. Bu Trke, devrin Trk yaz dili olan
Hakaniye Trkesidir. Ayrca Ahmed Yesevnin
tarikat adabn, usuln, erknn, kmil bir fleyhin, bir derviflin vasflarn, mertb- erbaay
drt kap krk makam anlatt Fakr-nme
adl bir eseri de vardr.
Sleyman Hakim Ata, hocas Ahmed Yesev ve
daha sonraki halifeleri gibi daha kk yafllarda
birtakm manevi olgunluk emareleri gstermifltir.
Sleyman Hakim Atann, Bakrgan Kitab, hir
Zaman Kitab ve (Bibi) Meryem Kitab olmak
zere eseri vardr. Ahmet Yesev gibi didaktik
bir slup tercih eden Sleyman Bakrgan, fliirlerinde, hem bu dnya iin ve hem de ahret iin
hazr olmak gerektiini, nefsin terbiye edilmesini, zikir ve taatin, alflmann ehemmiyetini ve
fleytana aldanmamay dile getirir.
Devlet adamlnn yan sra fiah smailin flairlik
yetenei de vardr. Hem Divn fliiri tarznda, hem
halk fliiri, hem de dini-tsvvuf Trk edebiyat
sahasnda muhtelif trlerde fliirler sylemifltir.
Asl flairlik ynn de bu tr fliirleriyle salamfltr. Anadoludaki fiii-Alev kesimi zerinde bu fliirleri vesilesiyle ortaya koyduu tesiri ve imaj
bugn de devam ettirmektedir. O, fliirlerinde Haty, fiah Hatayim, Kul Hatayim mahlaslarn kullanmfltr. Sofiyane syledii fliirleriyle Anadoluda Yunus Emre yolunu takip eden fih smil,
Trke Divn ve Dehnmesi ile Anadolu Trkmen Alevleri arasnda ok rabet grmfltr.
106
Trk Halk fiiiri
Kendimizi Snayalm
1. Dini-tasavvufi Trk Edebilatnn orta Asya Sahasndaki tarihi ile afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?
a. Trkler arasnda slamiyet ncesinde Gk Tanr
inanc yaygndr.
b. Gk Tanr inanc, Trklerin slamiyeti benimsemesini glefltirmifltir.
c. slamiyet ncesinde ozan, baks ve kamlar toplumun saygn tipleridir.
d. Ata, baba ve hoca gibi adlar taflyan yeni tipler,
ozanlarn ve kamlarn yerini almfltr.
e. Tasavvuf kltrnn Trkler arasnda yaylmasnda Ahmed Yesev etkili olmufltur.
2. 1069 ylnda Yusuf Has Hacipin Hakaniye Trkesiyle kaleme ald ve Divan- Hikmetten nce ilk tasavvufi eser olarak bilinen eser afladakilerden hangisidir?
a. Divan Lgatit-Trk
b. Atabetl Hakayk
c. Kssa-i Yusuf
d. Dede Korkut Kitab
e. Kutadgu Bilig
3. Afladakilerden hangisi Orta Asyada geliflen dini-tasavvufi Trk edebiyatnn temsilcilerinden biri deildir?
a. Ahmed Yesev
b. Mansur Ata
c. Pir Sultan Abdal
d. Hakm Sleyman Ata
e. Mahdumkulu
4. Ahmed Yesevi ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi
yanlfltr?
a. 11. asrn sonralarnda veya 12. asrn bafllarnda
Sayramda domufltur.
b. Yedi yaflnda ablas Gevher fiehnaz ile Yesi flehrine gitmifltir.
c. fieyh Arslan Baba, onun manevi babas olmufltur.
d. En nemli eseri Atabetl Hakayktr.
e. Yeside vefat etmifltir.
5. Afladakilerden hangisi Ahmed Yesevnin fliirlerini
ieren bir eserdir?
a. Divan- Hikmet
b. Muhakemetl Lgateyn
c. Atabetl Hakayk
d. Muinl Mrid
e. Ksasl Enbiya
6. Divan- Hikmetle ilgili afladakilerden hangisi yanlfltr?

a. Trkiye Trkesiyle yazlmfl bir eserdir.
b. Ahmed Yesevnin hikmetlerini ierir.
c. Hakaniye Trkesiyle yazlmfltr.
d. erisindeki fliirler didaktik zelliktedir.
e. Dili halkn anlayabilecei bir dildir.
7. Ahmed Yesevnin tarikat adabn, usuln, erknn, olgun bir fleyhin ve derviflin zelliklerini, drt kap
krk makam anlatt eseri afladakilerden hangisidir?
a. Divan- Hikmet
b. Fakr-nme
c. Makalat
d. Mesnevi
e. Velyetnme
8. Bakrgan Kitab, hir Zaman Kitab ve Meryem Kitab gibi eserleri bulunan mutasavvf afladakilerden hangisidir?
a. Ahmed Yesev
b. Haty
c. Mahdumkulu
d. Sleyman Hakm Ata
e. zd
9. 1487de Erdebilde doan flair, Haty mahlasyla fliirler sylemifltir. Gnmzde de Alev-Bektafl kltr
ortamlarnda fliirleri kullanlmakta olan flair afladakilerden hangisidir?
a. Kul Himmet
b. Ahmed Yesev
c. fiah smail
d. Pir Sultan Abdal
e. Nesim
10. zdnin olu olarak 1733te Hazar Denizi kylarndaki Etrekte dnyaya gelen flair, Trkmenistanda
Ahmed Yesev ve Yunus Emre takipisidir. Bu flair afladakilerden hangisidir?
a. Mahdumkulu
b. Sleyman Hakm Ata
c. Haty
d. Yusuf Has Hacip
e. fiabende
107
Okuma Paras
Dini-Tasavvufi Trk Edebiyat
Abdurrahman Gzel
Trk Edebiyatnn slamiyetten nce ve slam dnem
genel tasnifi iinde; Din Tasavvuf Trk Edebiyat da
yerini almaktadr. Bu edebiyat; iflledii konular itibariyle, halkn dilini, duygusunu, dflncesini, zevkini,
mill ve din inancn esas alarak halk-cumhur sentezinde her zmreye hitap ederek btnlefltirici-birlefltirici
bir rol oynamaktadr.
Bu edebiyat; mill birlik ve beraberlik lksnde vermek istedii mesajlar, toplumun kolayca anlayabilecei ve kabullenebilecei bir anlatm tarz iinde onlara
ulafltrmaya alflmaktadr.
Bu edebiyatta; Orhun Kitbelerindeki Bilge Kaanlarn mill birlik ve beraberlik mesajlarn, Uygur metinlerindeki din-ahlk sisteme uymann faziletlerini, Ahmed Yesevnin Hikmetlerindeki didaktik-retici unsurlarn, Yunusun lhlerindeki vecde dayal duygu,
dflnce ve telkinlerin inandrc ve coflturucu mkemmellikte klan ifade tarzlarn, bafllangtan gnmze
kadar aynen bulmaktayz. Hatta bu duygu ve dflncelerin, Din Tasavvuf Trk Edebiyat mensubu flairlerimizin ilhilerinde de mkemmellefltiini ve eflitli corafyalara yaylan, farkl sosyal yapya sahip Trk toplumlar arasnda da mill kltr unsuru olarak nemli
grevler stlendiini grmekteyiz.
Din Tasavvuf Trk Edebiyatnn temel ideolojisi ve fikir kayna; Trk mill kltr, slam din ve slam tasavvufudur. Bu cmleden olarak bu edebiyat; dfl unsurlar itibariyle; yani vezin ve nazm flekli bakmndan
ou zaman mill ruhu aksettirirken; i unsurlar itibariyle de, yani mefhumlar, mecazlar, dil ve slp bakmndan Trk mill kltr bnyesinde din-tasavvuf
inan ve vecdini ortaya koymaktadr. Bunun sebebi,
Trk milletinin slam iman gibi, slam tasavvufunu da
yine Trkn inanma slbuyla birlefltirmifl olmasdr.
nk bu edebiyatn kadrosunda, Divan ve saz flairleri
bulunmakta; ayrca bu edebiyatlara ait nazm flekillerini
de mfltereken kullanmaktadrlar. Fakat bu edebiyat,
bu her iki edebiyat da hem birbirlerine yaklafltrr, hem
de onlarn hitap ettii ayr ayr zmreleri, kendi bnyesinde halk-cumhur potasnda birlefltirip btnlefltirerek
bir edebiyat kprs kurarlar.
nk bu edebiyat meydana getiren eserler; ister manzum, ister mensur olsun, hepsi Trk milletinin birlik ve
beraberlii iin din ve tasavvuf doneler iinde yazlmfltr. Bu sebeple; Ahmed Yesevnin Fakr-nmesi, Hac Bektafl Velinin Maklat, Yunus Emrenin RisletnNushiyyesi, Kaygusuz Abdaln Budalanamesi, Hac
Bayram Velinin lhleri, Sleyman elebinin Vesiletn-Nect, Eflrefolu Rmnin Mzekkinn-Nfusu,
Akflemseddinin lhleri, Niyazi-i Msrnin Divan- lhyt, Bitlisli Mfltak Babann Divan, Erzurumlu brahim Hakknn Marifetnmesi, dle Sultann Divan,
Zeynel Babann lhleri gibi, arasndaki zaman tneli
iinde fikr unsur ve din vecd bakmndan hibir fark
yoktur. Aksine, dnn tarihi ile bugn mill kltr potasnda birlefltirmektedir.
Kaynak: Din-Tasavvuf Trk Edebiyat El Kitab. Ankara: 2009: Aka Yay., 24-25)
108
Trk Halk fiiiri
1. b
Sra Sizde 1
Trk kltrnde dini bilgilerin halka aktarlmasnda olduu zere, tasavvufta da fliirin bir aktarma arac olarak
kullanldn gryoruz. Bunda tabii ki flairlerin kiflisel
tercihlerinin veya hayat anlayfllarnn etkisi vardr, ancak fliir formunda baz fikirlerin aktarlmasnda fliirin estetik gcnn ve genifl kitlelere ulaflabilme zelliinin
etkisi vardr. Dier bir ifadeyle mutasavvf flairler, fliir
vastasyla toplumun en stnden en altna kadar ulaflmfllar ve onlara tasavvufu anlatmfllardr.
2. e
3. c
4. d
5. a
6. a
7. b
8. d
9. c
10. a
Yantnz doru deil ise Dini-tasavvufi Trk

Edebiyatnn Orta Asya Sahasndaki Tarihi Seyrine Ksa Bir Bakfl adl blm yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Ahmed Yesev adl
blm yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Sleyman Hakm Ata
adl blm yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise fiah smail Safav adl blm yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Mahdumkulu adl blm yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde 2
Bu sorunun cevab, dini-tasavvufi fliiri syleyenlerin veya yazanlarn amalarnda gizlidir. Bu edebiyat din ve
tasavvufla ilgili konular fliir formunda genifl halk kitlelerine ulafltrmay hedeflemifltir. Halka hitap ettii iin
dili, halk dili olmak zorundadr. Ayrca halka dini ve tasavvufi konular retmek, onlar irflat etmek gibi bir
ama gtt iin de didaktik bir slup benimsemifltir.
Tabii ki bu, tekke fliirinin estetikten uzak, sadece bilgi
aktaran yaln edebiyat metinleri olduklar anlamna gelmez. Ahmed Yesevnin veya Yunus Emrenin estetik
adan da kymetli pek ok fliiri vardr, ancak bu edebiyat geleneinin insanlara bir fleyleri telkin etmek gibi
bir gayesinin olmas, slubu ister istemez didaktik bir
hale getirmifltir.
Sra Sizde 3
Ahmed Yesev, Trklere slmiyet ve tasavvuf gibi yeni
bir dinden ve felsefeden bahsederken yazl kaynaklarn tarzn benimsemek yerine, Trk kltrnde bulunan bir slubu, fliiri tercih etmifltir. Bu tercih olduka
nemlidir. Yeni bir dine mensup olmufl, dini merak
eden ve yaflamaya alflan bir topluma Ahmed Yesev,
fliirleriyle yardmc olmufltur. zellikle yazl kltrn
geliflmedii kitleler arasnda Ahmed Yesev etkisi daha
belirgindir. Onun fliirleri, szl olarak halk arasnda yaylmfltr. Dini sadece kurallar olarak grmeyen Yesev,
tasavvuf kltrnn sevgi ve hoflgr kltryle dini
Trklere sevdirmifltir. Dinin zne ait tespitleriyle halkn gnln kazanmfltr.
109
Sra Sizde 4
Mahdumkulu, Trkmenistan baflta olmak zere, zbekistan ve Karakalpakistan blgelerine kadar uzanan Harezm sahasnda tannan ve sevilen bir flairdir. fiiirlerinde tasavvufi dflncenin etkisi olduka fazladr. Pek
ok fliiri yazl kaynaklara girmifl ve gnmze ulaflmfltr. Yani yazl kltr ortamlarnda da okunan ve takip
edilebilen bir kiflilie sahiptir. Bununla birlikte szl
gelenekte de kendine yer bulabilmifl bir mutasavvf flair olarak da dikkat ekmektedir. Trkmen bagfllar,
onun fliirlerini icraya bafllamadan nce mutlaka syleme lzumu hissederler. nk Trkmen bagfllar arasnda bu bir gelenek haline gelmifltir. Anadolu sahasndaki flklarn icraya Krolu fliirleriyle bafllamalar gibi
Trkmen bagfllar da fliir sylemeye veya destan anlatmaya Mahdumkulu fliirleriyle bafllarlar. Bagfllar iin
Mahdumkulu fliirleri usta mal fliirlerdir. Onun zellikle
bu dnya ve dier dnyayla ilgili t verici fliirleri,
oka rabet grmektedir.
Banarl, N. S. (1971). Resimli Trk Edebiyat Tarihi. C.

1-2, stanbul.
Barkan, . (1942). Vakflar ve Temlikler stil Devrinin
Kolonizatr Trk Derviflleri ve Zaviyeleri. Vakflar
Dergisi, C. 2, Ankara.
Biray, H. (1992). Mahdumkulu Divn. Ankara: KB.
Caferolu, A. (1984). Trk Dili Tarihi: stanbul Enderun
Yay.
Erarslan, K. (1983). Divn- Hikmetten Semeler. Ankara.
Ergun, S. N. (1956). fih smil-i Safev Hatay, Hayat
ve Nefesleri. stanbul.
Erz, M. (1977). Trkiyede Alevlik ve Bektafllik. stanbul.
Gzel, A. (2009). Dni Tasavvuf Trk Edebiyat El Kitab. Ankara.
Gzel, A. (1992). Mutasavvf Yunus Emre. Ankara.
Gzel, A. (t.y.). Yunus Emre ve Mahdumkulunda Ortak Motifler. Umay Gnay Armaan. Ankara.
Gzel, A. (1981). Kaygusuz Abdal. Ankara.
Habib, . (1942). Edebiyat Bilgileri. stanbul: Remzi
Kitabevi.
Hamamizde, H. T ve H. A. Ycel (1927). Trk Edebiyat Numuneleri. stanbul.
Kprl, M. F. (1981). Trk Edebiyat Tarihi. stanbul.
Kprl, M. F. (1976). Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar. Ankara: TTK.
Kprl, m.f. (1984). Osmanl Devletinin Kuruluflu.
Ankara: TTK.
Trkmen, F. ve G. Geldiev (1995). Trkmen fiiiri Antolojisi. Ankara: Trksoy Yay.
Uluda, S. (2005). Tasavvuf Terimleri Szl. stanbul:
Kabalc Yaynevi.
TRK HALK fiR
Amalarmz
N
N
N

Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnn Anadoludaki bafllangcn aklayabilecek;
XIII. yzylda Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnn Anadoludaki durumunu ve
temsilcilerini kavrayabilecek;
XIV. yzylda Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnn Anadoludaki durumunu ve
temsilcilerini saptayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Tasavvuf
Sufi
Anadolu
XIII. Yzyl
XIV. Yzyl
indekiler
Trk Halk fiiiri
Anadoluda
Din-Tasavvuf Trk
Edebiyatnn Bafllangc ve
XIII.-XIV. Yzyllardaki
Temsilcileri
ANADOLU SAHASINDA
TASAVVUF DfiNCENN
BAfiLANGICINA KISA BR BAKIfi
XIII. YZYILDA DNTASAVVUF TRK EDEBYATI
VE TEMSLCLER
XIV. YZYILDA DNTASAVVUF TRK EDEBYATI
VE TEMSLCLER
Anadoluda Din-Tasavvuf
Trk Edebiyatnn Bafllangc
ve XIII.-XIV. Yzyllardaki
Temsilcileri
ANADOLU SAHASINDA TASAVVUF DfiNCENN
BAfiLANGICINA KISA BR BAKIfi
Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnn nemli konularndan birisi; tasavvuf ve tasavvuf eserlerdir. Trkler arasnda tasavvufun anlam ise, sadece mistik bir oluflum deil, btnyle bir eitim sistemidir. Bu noktadan hareketle, Trkler arasnda slamiyetin kabuln takip eden yllarda tasavvuf cereyan geliflmeye baflladktan
sonra, elbette bunun edebiyat sahasnda da geliflme gstermesi gerekecekti ve de
geliflti. Nitekim tasavvuf; Trk toplumunun genifl halk kitleleri arasnda derin alka ve heyecan uyandran bir inan, bir eitim, bir fikir, bir irfan cereyan ve aflk
hadisesi olarak hayata geirildi.
Osmanl Devletinin kurulufl devrinin en hareketli anda beyliin baflna geen Orhan Bey de babasnn yolundan giderek; Dedesi fieyh Edebli, Mevlna, Sinan, Tursun Fakih, Davud- Kayseri, Tacddin Krdi vb. gibi sof limler ile Abdal
Murad, Abdal Msa, Geyikli Baba vb. gibi mutasavvf dervifllere evresinde nemli yerler vermiflti.
Orhan Gazinin vezirlerinden ou Ah teflkilt mensubu mutasavvf dervifllerden oluflmufltur; Alaaddin Pafla, Nizameddin Ahmed, Hac Pafla ile Orhan Gazinin
son ve Murad Hdavendigarn ilk veziri Sinanddin Yusuf Pafla vb. Ahilik teflkilt ierisinde yetiflip, ilmiye snfna intisap ettikten sonra devlet teflkiltnda grev
almfllar ve idari teflkiltn kuruluflunda nemli hizmetlerde bulunmufllardr (Uzunarfll 1975-1977: 1, Taneri 1978: 191).
Bilindii gibi Orta Asyada; Yusuf Has Hacib, Ahmed Edib Yknek, Ahmed Yesev ve Hakim Sleyman Ata ile bafllad kabul edilen Din-Tasavvuf Trk Edebiyat, yani tarikat ekol ve hikmet gelenei; din, ahlak, sosyal, hukuk, edeb, birlik ve beraberlii ihtiva eden konularn zerinde younlaflmfltr. Trklerin Anadoluya gp yerleflmelerinden sonra Anadoluda da kendini gstermifltir. Anadoluya gelen Trkler, ilk ifl olarak Anadoluda fikr faaliyetlerini devam ettirdiler
(Kprl 1976: 183-190). Buralarda tasavvufun ksa zamanda yaylmas, Yesev tarikatnn Anadoluda halk eitim-retim merkezi olan tekkelerin kurulmasn ve
bu tekkelerin eflitli kollarnn fethedilen her vatan kflesine ulafltrlmasn salamfltr (Kprl 1976: 195-235). Anadoluda tekkelerin ve eflitli tarikat kollarnn
kurulup geliflmesiyle, Din-Tasavvuf Trk Edebiyat da ayn flekilde geliflmifltir.
Tekkelerde yetiflen bu flairler; kalabalk halk topluluklarna sade ve gzel bir Trke ile fliir ve ilahiler sylemeye baflladlar. Bylece Anadoluda tarikat flairleri va-
Tasavvuf: Srr bir duyufl ve

inanfl sistemidir. Kiflinin
Hakka boyun emesi, daima
onunla beraber olacak
flekilde olduunu
hatrlayarak dnyasn da
ona gre dzenlemesi, onu
duymas, yaflamas, btn
benlii ile kalbini ona
balamas anlamlarna
gelir.
Ahilik: Ahi Evrann

nderliinde Anadoluda
kurulmufl bir esnaf
rgtlenmesidir.
Tekke: Eskiden tarikat

mensuplarnn toplanp
tren yaptklar yer.
lahi: Din-tasavvufi Trk
edebiyatnda Allahn
birliini, ihtiflam ve
kudretini telkin eden
fliirlerdir.
112
Trk Halk fiiiri
Sufi:
SIRAMutasavvf
SZDE anlamnda
bir kelime.
Makalt: Hac Bektafl
D fi NArapa
E L M eseridir.
Velinin
slam dininin her kesimden
insannn anlayabilecei
flekilde
bir
S O anlatld
R U
eserdir.
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
K T A P
S O R U
TELEVZYON
DKKAT
N T E RSZDE
NET
SIRA
AMALARIMIZ
stasyla zengin ve kuvvetli bir Din-Tasavvuf Trk Edebiyat kurulmufl oldu (Banarl 1971: 285).
Bu edebiyatn Orta Asyada kurucusu Ahmed Yesev olduu gibi; Anadolu sahasnda da kurucusu Ynus Emre olmufltur. Ancak bu sahada eserler veren; Mevlna Celaleddin Rumi, Hac Bektafl Vel, Ahmed Fakih, Sultan Veled, fieyyad Hamza, flkpafla, Kaygusuz Abdal, Said Emre, Glflehr, Hac Bayram Vel, Akflemseddin, Sleyman elebi... v.b. gibi mutasavvf-vel flairler, ayn zamanda bu ekolun
temelini ve devamn da oluflturuyorlard (Coflan 1986: XLVIII-LXIX, Kprl 1981:
261- 269, Gzel 1981). Bunlar Trke sylemek suretiyle halk zerinde daha etkili olmufllardr. nk slam emirleri, halkn anlayabilecei bir flekilde hece vezniyle ve drtlklerle sylemifllerdir. Daha sonraki yzyllarda bu flairlerin Trk dilini
kullanfllar, Trkeye hizmetleri de byk olmufltur.
Ayrca bunlar, Anadoludaki srr- hikmet izgisinde; fikir, tercme ve tasavvuf
hareketlerin Anadolu temsilcileriydiler. Bunlar bulunduklar corafyalarda bu dflnce ve duygularyla Anadolu halkna fikr, zhd ve eitim konular bakmdan
byk hizmetlerde bulunmufllardr. Bu edebiyatlar; mensubu bulunduklar tarikatlar bnyesinde verdikleri edeb eserlerin yannda, ayrca gzel sanatlar, spor,
her eflit meslek erbabnn yetiflmesi iin tarikatlar bir bakma eitim-retim merkezi, lonca teflkilat hline getirmifllerdir.
Bu edebiyatn Anadolu sahasnda kuruluflunun ncleri, bafllangta Orta Asyadan gelen dervifllerdir. Bunlar, Ahmed Yesevnin ve dier Yesev takipisi Trk
flairlerinin Trke fliir ve ilhlerini de getiriyorlard. Ayrca Farsa eserler meydana getirmifl olmalarna ramen dier mutasavvflarla ayn fikirleri syleyen MevlSIRA SZDE
na (1200-1273)
ve Sultan Veled (1226-1313) Farsa ve Trke sufyne fliirler de
yazmfllardr.
Hac Bektafl Velnin Arapa olan Makalt Trkeye manzum ve mensur olaD fi N E L M
rak tercme
edilmifltir. Bafllangta, Ahmed Fakih (Kprl 1981: 161-262) (13-14),
fieyyad Hamza (Kprl 1981: 262-263) ve Yunus Emre (Kprl 1981: 265-269)
S O R UVeled, flk Pafla, Glflehr, Kaygusuz Abdal, Sid Emre gibi suf
(l. 1320), Sultan
Trk flairleri bu edebiyatmzn temelini oluflturmufllar ve Trke sylemek suretiyle de halk zerinde
daha fazla etkili olmufllardr. slam emirleri, halkn anlayabileDKKAT
cei bir flekilde hece vezniyle ve drtlklerle sylemifllerdir. Daha sonraki yllarda
bunlarn yolunda yryen bu flairlerin Trk dilini kullanfllar, Trkeye hizmetleri
SIRA SZDE
de byk olmufltur.
N N
Tasavvuf, sadece
SIRA dini
SZDEhayat deil, sosyal hayat da etkilemifl bir dflnce sistemidir. TasavAMALARIMIZ
vufun sosyal hayatla iliflkisi zerine neler syleyebilirsiniz?
D fidaha
NELM
Konuyla ilgili
bilgiler iin Mahir zin Tasavvuf (stanbul: Kitabevi Yaynlar,
K T A genifl
P
1997) ile Abdlbaki Glpnarlnn 100 Soruda Tasavvuf (stanbul: Gerek Yaynevi,
1985) adl alflmalarna
bakabilirsiniz.
S O R U
TELEVZYON
XIII. YZYILDA
DN-TASAVVUF TRK EDEBYATI
DKKAT
VE TEMSLCLER
XIII. yzyl Anadolusundaki insanlar, buhranlar, istillar ve isyanlarla muzdariptir.
SIRA
N T E RSZDE
NET
Bu sosyal romantizmin
iinde tekkeler; insan gnllerini aflka ve Allaha kanatlandrmakla topluma bir mit, bir huzur ve bir teselli kayna olmufllardr. Dolaysyla bir taraftan Anadolu Seluklularnn soflere derin sayg gstermeleri, te yanAMALARIMIZ
dan Mool istilsndan kaan byk soflerin Anadoluyu vatan edinmeleri bunda
N N
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
113
5. nite - Anadoluda Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnn Bafllangc ve XIII.-XIV. Yzyllardaki Temsilcileri
etkili rol oynamfltr. Trkistandan, Horasandan ayrlan nice sof, Irak ve Suriye gibi lkeleri de denemekle beraber, kendi iman hayatlarna en uygun evreyi Anadoluda bulmufllardr. Bu vesileyle Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnn en byk flairleri bu yzylda Anadoluda yetiflmifltir (Kprl 1976: 339-340, Banarl 1971:
307). Bylece Anadoluda Trkmen halk arasnda tekkeler vastasyla bir tasavvuf
hayat bafllamfltr. Bu hayatn edeb mahsulleri gerek dil, gerek vezin, flekil ve
syleyifl bakmndan ok daha mill olan Din-Tasavvuf Trk Edebiyatn dourmufltur. Bu edebiyatn manzum yann teflkil eden ve halk arasnda geliflen bu Din-Tasavvuf Trk Edebiyat, Anadoluda Trkenin en gzel bir flekilde olgunlaflarak yerleflmesini de salamaya alflmfltr.
Ayrca bu asrda; srr- hikmet manzumesinden olmak zere fikr, tercme ve
tasavvuf hareketler de bir hayli ilerlemifltir. Mevlna Celleddin-i Rm, Ahmed
Fakih, fieyyad Hamza (13. yzyl mutasavvflarndan olan flairin Dastn- Sultan
Mahmud mesnevisi ve 1529 beyitlik Yusuf u Zelihas vardr), Sultan Veled, Hac Bektafl Vel, Yunus Emre bu srr- hikmetin Anadolu temsilcileridirler. Bunlar
bulunduklar blgelerde dflnce ve duygularyla Anadolu halkna fikir bakmndan byk hizmetlere temel olmufllardr. lk bafllangcn Orta Asyada Yesevlik
tarikatnda grdmz bu edebiyat; daha ok, halkn, hatta gebe halkn mal
olarak halk zevki, halk ananesiyle meydana gelmifl Din-Tasavvuf Trk Edebiyatdr. Bu edebiyatn en kuvvetli temsilcisi XIII. yzyl Anadolusunda Yunus Emredir. O ve takipisi olan Kaygusuz Abdl; Trk dilini ok mkemmel bir flekilde
kullanmalaryla daha sonraki asrlarda Trk edebiyatn ve Trk dilini abidelefltirmifllerdir. Zira Yunus Emre, Trk mill mefkresinin ve slam dininin inan temellerini Anadoluda Trk diliyle sylemifltir. Bu syleyifl, halk tarafndan deta gkten inmiflesine benimsenmifl ve hayata geirilmifltir. Daha sonra onun takipileri
de din kurallarn Trke anlatmfllardr.
Trklerin Anadoluya gleri esnasnda nc gruplarn ounlukla dede,
baba, dervifl gibi
SIRA SZDE
unvanlarla anlan mutasavvflardan olufltuu grlr. Size gre bu bir rastlant m? Yoksa
baflka bir anlam var mdr?
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Ynus Emre
S O Rve
U kaynak varYnus Emrenin tarih ve menkbev hayatn anlatan pek az belge
dr. Biz, onun hayatn, daha ok Menkbev Eserlerden, halk rivayetlerinden reniyoruz. Ona ait mstakil bir menkbnme ise bugne kadar elde edilememiflDKKAT
tir. Ancak onun menkbev hayatna ait baz bilgileri; Hac Bektafl Vel Velayet-nmesi, Vakat- Uftade, Bahsl Velayet vb. adl yazl kaynaklardan ksmen de olsa,
SZDE hayatnda
fakat birbirini teyid edici mahiyette bulabilmekteyiz. Ynus SIRA
Emrenin
Tapduk Emrenin nemli bir yeri vardr. Bu sebeple Ynus ve Tapduk Emre mnasebetlerini menkbev adan ele alrken onun fleyhinin Tapduk
Emre olduuAMALARIMIZ
nu gryoruz.
Ynus Emre ve ailesinin Anadoluya ne zaman ve nereden gelip yerlefltii hususunda bu gn iin yeterli bilgiye sahip deiliz. Bununla birlikte
K TXII.
A Pve XIV. asrlarn siyas ve sosyal durumu, Anadoluya yaplan glerin istikameti dikkate alnarak Ynusun Orta Asyadan Anadoluya geldii, iftilikle uraflt grfl kabul
edilmektedir (Kprl 1976: 226, Tekinda 1971: 59, BanarlT E 1971:
Ynus;
L E V Z Y328).
ON
tefsir, hadis, kelm, tasavvuf gibi slam ilimleri okumufl, aruzla fliir yazabilecek
kadar edeb bilgilere vkf, fiirazl Sdinin bir gazelini nazmen Trkeye evirecek
kadar Farsaya aflina bir flairdir. Arap, ran ve Yunan mitolojilerini az da olsa bilen
S O R U
DKKAT
N N
NTERNET
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Tefsir: Kuran- Kerimdeki

ayetleri inceleyen bu ilim,
ayetlerin muradna uygun
bir flekilde anlafllmasn
K edinmifltir.
T A P
salamay gaye
Hadis: Hz. Muhammetin

szlerini ve davranfllarn
ELEVZYON
inceleyen birTilim.
Kelm: man esaslarn akli
delillerle ispat ve izah
edildii ilim.
NTERNET
114
Mahlas: fiairlerin fliirlerinde

asl adlarnn yerine
kullandklar takma isimler.
Trk Halk fiiiri
bir mutasavvftr (Kprl 1976: 231, Glpnarl 1948: 389, Gzel 1981: 18-19, Timurtafl 416).
Ynusun doum yeri hakkndaki bilgimiz de yetersizdir. Ancak Hac Bektafl
Velayet-nmesinde Ynusun Sivrihisarn Sarkynde doduu kaytldr. Bu bilgiyi, Mecd ve Lmi de teyit etmektedir. Yani fiakaykta Ynusun fleyhi Tapduk
Emrenin Sakarya Nehrine yakn bir yerde ikamet ettii, Ynusun ise, Bolu civarnda bir yerde oturduunu belirtir. Nefahat Tercmesinde ise Ynusun Ktahya
Suyunun zerinde, o suyun Sakaryaya karflt yere yakn bir mahalde yattn
syleyerek Velayet-nmenin verdii bilgiyi dorular. flk elebi de Meflairfl- fiura adl eserinde Ynus Emrenin Bolulu olduunu zikreder.
Ynusun XIII. yzyln ikinci yars ile XIV. yzyln birinci yarsnda yaflad
ortaya kmaktadr. Bu da onun Anadolu Seluklularnn son devriyle Beylikler ve
Osmanlnn kurulufl yllarnda yafladn gsterir. Ynusun doum ve lm yerleri ile irflat faaliyetleri hakkndaki bilgiler de yetersizdir. Ancak Hac Bektafl Vel
Velayet-nmesinin en eski nshalarnda, onun Sivrihisar yaknnda Sarkyde
doduu ve orada vefat ettiinin yazl olduu grlmektedir.
Ynus Emre, dnden bugne kaynaklarda bu isimle tannmfl ve tantlmfltr.
Ynus Emreden bahseden kaynaklarda; Hac Bektafl Velayet-nmesi (Glpnarl
1958: 48), Laminin Nefahat Tercmesi, Mecdinin fiakayk Tercmesi ve flk elebinin Meflairfl-fiuarasnda onun ismi daima Ynus Emre olarak gemektedir.
Hatta flairimiz, baz beyitlerinde kendi adnn Ynus olduunu syler. Ynus
Emre, fliirlerinde mahlas olarak; Ynus, Ynus Emre, flk Ynus, B-are Ynus,
Miskin Ynus, Dervifl Ynus, Koca Ynus, Tapduk Ynus Dedem... gibi adlar
kullanmaktadr.
Ynus Emrenin vefat tarihi hakknda gnmze kadar muhtelif grfller ileri
srlmfl ise de, Adnan Sadk Erzinin bulup yaymlad belgeyle bu tartflmalar
biraz bitmifl grnmektedir.
Tarih dahi yidi yz yidi idi
Ynus can bu yolda kod idi
beyti ile 707/1307 senesinin, Risletn-Nushiyyenin yazlp bittii tarih kabul edilmektedir. A. Sadk Erzinin Byezid Ktphanesinde tespit ettii belgeyi neflretmesinden sonra, btn ilim ve fikir adamlar, Ynus Emrenin vefat tarihinde ittifak
etmifllerdir. O da:
Vefat- Ynus, mddet-i mr 82, 720dir.
Btn bu vesikalar ve Ynusun eserlerindeki genel hususiyetler dikkate alnacak olursa Ynus 720/1320-21de vefat etmifltir. Ynusun mezarnn nerede olduu kesin olarak bilinmemektedir. Belgelerin azl ve onu sevenlerin okluu sebebiyle, Anadolunun muhtelif yerlerinde ve Azerbaycanda ona ait birok mezar gsterilmektedir. Bunlarn hepsinin onun mezar olmas mmkn deildir. Ancak ona
ait olduu kabullenilen mezar ve makamlar bulunmaktadr. Hatta bu Makamlar,
Ynusu sevenler tarafndan, onun hayatnn destanlafltrlmas ile kutsiyetinden feyiz alnmas iin icat ve ihdas edilen yerlerdir. Bu sebeple, bu yerlere herkes Ynusun Mezar diye sahip kmfllardr. Anadolunun muhtelif yerlerinden, Sivrihisar (Sarky), Karaman, Ortaky, Kula, Bursa, Erzurum, Dutu (Dzc) Ky, Isparta/Keiborlu, Afyon Sandkl, Nallhan, nye, Karaflar ve Sivasta Ynusa ait
mezar ve makamlar (Tat 1990: 34-43), sevenleri tarafndan kabullenilmektedir.
115
Din umdeleri, milli duygular, ahlak dflnceleri, Trkn en kolay anlayabilecei sehl-i mmten metoduyla anlatrken Trkn Dilini de en gzel ve yumuflak bir flekilde dadaki obandan saraydaki devlet adamna kadar herkese
sevdirmesiydi.
Sehl-i Mmten: Kolay

grnen, ancak benzeri
sylenmeye alfllnca zor
olduu anlafllan sz sanat.
Eserleri: Yunus Emrenin Risletn-Nushiyye ve Divn olmak zere iki eseri

vardr.
Risletn-Nushiyye, H. 707/M. 1307-8 ylnda, mesnevi tarznda yazlmfl bir
nasihatnamedir. Fatih nshasnda risle, Filtn / Filtn / Filn vezniyle yazlmfl on beyitlik bir manzumeyle bafllar. Bu ksmdan sonra mensur bir blm
vardr. Mensur mukaddimenin bittii yerden itibaren esas konuya girilir. Eserin
bafllang manzumeleri mstesna edilirse geri kalan ksmlar Mefiln / Mefiln
/ Feiln vezniyle yazlmfltr. Nshalar arasnda beyit farklar olmakla beraber, bu
eser kk bir mesnevidir. Fatih nshasnn tamam 563 beyittir. Karaman nshas
535 beyittir. Dier nshalarda beyitler bu iki say arasnda deiflir.
Yunus Emrenin flhretli bir mutasavvf olarak tannmasnda en mhim ve messir sebep Divandr. Divannda Yunus, ilhi aflk ve sevgiyi, varlk ve varla geliflle ilgili problemleri, lm ve lmszlk fikirlerini, bilgilenmeyle ilgili meseleleri, hlasa insan insan yapan btn zellikleri dile getirir. Yunus tabii olarak eserinde en fazla aflk ve ahlak zerinde durur. inde drt yzden fazla fliirin bulunduu Yunus Emre Divan, mrettep bir divan olmayp sonradan ve kanaatimizce szl gelenekten derlenmifltir. Divanda hem heceli hem de aruz vezniyle yazlmfl fliirler vardr (Gzel 1992: 36-41).
lim ilim bilmekdr ilim kendin bilmekdr
Sen kendini bilmezsin y nice okumakdur
Okumakdan mn ne kifli Hakk bilmekdr
n okdun bilmezsin ha bir kur emekdr
Okdum bildm dime ok tat kldum dime
Eri Hak bilmezisen abes yire yilmekdr
Drt Kitbun mnsi belldr bir elifde
Sen elifi bilmezsin bu nice okumakdur
Yigirmi dokuz hece okusan ucdan uca
Sen elif dirsn hoca mnsi ne dimekdr
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
Ynus Emre dir hoca gerekse var bin hacca

Hepsinden eyce bir gnle girmekdr (Gzel 1989b: 358-359).
SIRA SZDE
N N
Yunus Emreyle ilgili Anadolunun eflitli blgelerinde mezarlar olduu

sylenmektedir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Sizce Yunus Emreye ait bu kadar fazla mezarn bulunmasnn nedeni ne olabilir?
D fi N E L M
K Emre
T A Hayat
P
Konuyla ilgili daha genifl bilgiler iin Abdlbaki Glpnarlnn Yunus
ve Btn fiiirleri (stanbul: Trkiye fl Bankas Kltr Yaynlar, 2010) ile Mustafa Tatnn YuS O R U
nus Emre Divan (2 Cilt), (Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1990) adl alflmalarna
bakabilirsiniz.
TELEVZYON
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
K T A P
S O R U
TELEVZYON
DKKAT
DKKAT
SIRA
N T E RSZDE
NET
SIRA SZDE
N N
SIRA
N T E RSZDE
NET
AMALARIMIZ
116
Trk Halk fiiiri
XIV. YZYILDA DN-TASAVVUF TRK EDEBYATI

VE TEMSLCLER
XIV. yzyl Anadolusunda Din-Tasavvuf Trk Edebiyat, XIII. yzyldaki kadar
bahtiyar bir devir yaflamfltr. Bu asrn ilk yarsnda Din-Tasavvuf Trk Edebiyat Yunus Emrenin yolunda yrmfltr. Yunus tarz syleyifl, onun bu asrdaki
adafllarnca ideal syleyifl olarak benimsenmifltir. O kadar ki, bu ve mteakip
asrlarn Din-Tasavvuf Trk Edebiyat flairleri, fliiri Yunus gibi sylemeye alflmakla kalmamfl bazen Yunusun ya emreliini ya da Yunus adn unvan olarak kullanmfllardr. Bu hdise Yunusu takip edenlerin tam bir tasavvuf terbiyesi
iinde olduunu gsteriyordu. Bunlar ilhiler syleyerek asrn tekkelerinde byk
rabet gryorlard (Banarl 1971: 397).
Bu asrda Sid Emre ve Kaygusuz Abdl, Yunusun en nde gelen muakkiplerindendir. Ayn asr Din-Tasavvuf Trk Edebiyat flairlerinden Glflehr, flkpafla,
Eflk Dede ve Elvan elebiyi de zikredebiliriz. Bunlardan Kaygusuz Abdal; tam
manasyla bir Din-Tasavvuf Trk Edebiyat flairidir. Zira onun eserlerinin temeli
din, tasavvuf, vecd, bilim, sevgi, hoflgr vb.lerdir. O, tasavvuf vecd ve heyecan
bakmndan en az Yunus Emre kadar baflarl fliirler vermifltir. Kaygusuz, sanat ynyle de ondan geri kalmad gibi, eser ve fliirlerinin miktar itibariyle de onun stndedir. Onun on yedi bin beyte yaklaflan fliirleri ve on yedi eseri bize byk bir
mirastr. Ancak Kaygusuz Abdal, eserlerinin bu cesameti iinde kaybolmaz. Ufak
tefek baz ksmlar hari onun fliiri her zaman stn bir seviye gsterir.
Abdal Ms
Velayetnme: Velilerin
kerametlerini ve
menkbelerini ieren eserler.
Abdal Ms (Gzel 1999), XIII. yzyln sonu ile XIV. yzyln bafllarnda yaflamfltr. Horasandan geldii, Antalyann Elmal Kazas Tekke Kynde derghn kurduu ve burada Anadoluyu aydnlatacak Alp-Erenlerler yetifltirdii bilinmektedir.
Abdal Msnn vefatndan sonra, onun hayat etrafnda teflekkl eden menkbeler gnmze kadar fazla bir incelemeye tbi tutulmadan gelmifltir. Elimizde bulunan Abdal Ms Velayetnmesi ise XVII. yy.da yazlmfltr. Bundan baflka elimize geen Sadeddin Nzhet Ergun, Sleyman Fikri Erten, Naci Kum v.b. hepsi ayn velayetnmeyi tekrar etmifllerdir. Hatta bu asl nshada okunmayan ksmlar
hl okunamamfl olarak zamanmza kadar gelmifltir.
Abdal Ms Velayetnmesini tamamlayan bir dier eser de Kaygusuz Abdal
Menakbnmesidir. Bilindii gibi Kaygusuz Abdal, hem Abdal Msnn mridi,
hem de Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnn Anadolu yakasnda yetiflen byk simalarndan biridir.
Abdal Ms; Bat Anadoluda hakik bir flhret kazanan menkbeleri ile Osmanl Devletinin ilk kurulufl dnemlerinde, hususyle Yenieriliin kurulufluna ait rivayetlerle de karflarak Trk-slam ananesinde nemli bir yeri olan alp-erenlerdendir. Bursal Beliin, Bursann fethinden nce Buharadan gelen Krk Abdaldan
biri olarak tantt Abdal Ms, daha sonra XV. asr tarihilerinden flkpaflazdede de Hac Bektafl mensuplarndan olarak gstermektedir. Osmanl kaynaklarna gre Orhan Gz ile beraber Bursa fethinde bulunan Abdal Ms iin XV. yzyldan itibaren Bursa ve Teke muhitinde bir Abdal Ms ananesi nin gelifltiini
gryoruz. Abdal Msnn Orhan Gz zamannda Bursa fethinde bulunduu; Geyikli Baba ile mnasebeti olduu, daha sonraki asrlarda kaleme alnn fiakyk,
Gldeste, Vefyat, Seyahatnme ve Tcut-Tevrih gibi eserlerde yer almaktadr.
fiakyk ve Evliya elebi, Bursadaki Abdal Msdan bahsederken onu Ahmed Yesev Halifelerinden gstermektedir. Yukarda ad geen eserler, Abdal Msya atfen Bursada baz tekke, zaviye ve trbeleri de rnek olarak gstermektedirler. Daha sonraki baz arafltrmaclar da bu kaynaklara dayanarak iki Abdal Ms var zannetmifllerdir. Hlbuki buna benzer merkatlar, Trk-slam vellerinin halk
tarafndan icd edilen birer makamlardrlar. Aslnda Abdal Msnn Bursadaki
makamyla ilgili tarih bir vesika flimdilik mevcut deildir. Fakat onun Bursada bulunduu, gazalara ifltirak ettii hususu geree yakndr.
Abdal Msnn babas, Hasan Gz; annesi, Ana Sultn; kz kardefli, Hsniye
Bacdr. Onun doum yeri de bir rivayete gre Azerbaycann Hoy flehridir ki, bu
durum Tct-Tevrihte; Abdal Ms bild- cemden Hoyda tevelld eylemifllerdir. fleklinde belirtilmifltir. Doum tarihinin tahmini tespiti iin afladaki tarihi
ve menkbev bilgileri verebiliriz. Abdal Ms, Geyikli Babann hemflerisi ve yafldafldr. Rivayetlere gre her ikisi de Bursann fethine ifltirak etmifller ve baz kerametleri beraberce gstermifllerdir. Bu beraberlik ve tarih olaylar sebebiyledir ki,
Abdal Msnn 1325lerde Orhan Gz ile beraber bir gazda bulunduu srada
onun yaflnn 35-40 civarnda olduu rivayet edilmektedir.
Velayetnmeye gre ise Abdal Ms; Hac Bektafl Velnin vefatndan (1272)
sonraki zaman dilimi iinde yaflad, zmir Ftihi Gz Umur Beg (l.1348) ile de
grflt bilinmektedir. Abdal Msnn vefat tarihi hakknda kesin bir bilgimiz
yoktur. Ancak baz tarih bilgilere baktmz zaman onun uzunca bir zaman yafladn ve lm tarihinin de 1380-1410 yllar arasnda olabileceini dflnyoruz.
Abdal Msnn Elmal/Tekke Kynde vefat ettii ve mezarnn da burada olduu bilinmektedir.
Kaygusuz Abdal
Kaygusuz Abdal; XIV. yzyln sonu ile XV. yzyln birinci yarsnda yaflayan, Teke ili Aliye sanca beyinin oludur. O; tamamyla bir tasavvuf flairi, toplumun
Hocas ve Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnn Ynus Emreden sonra en nemli temsilcilerinden biridir. nk Kaygusuz, tasavvuf vecd ve heyecan bakmndan en
az Ynus Emre kadar baflarl fliirler vermifl ve Ynusun sanatndan geri kalmad gibi, eser ve fliirlerinin miktar itibaryla onun stndedir. Zira onun on yedi bin
beyti geen fliirleri ve on drt mstakil (manzum-mensur ve manzum+mensur karflk) eserleri ondan bize kalan byk bir mirastr (Gzel 1981, 1999b).
Bilindii gibi, Kaygusuz Abdal etrafnda teflekkl etmifl bulunan menkbnme
nshalarnda onun menkbev hayat Hacdan dnp Abdal Msya kavuflmasna
kadar kaytldr. Ayrca Abdal Ms Tekkesinin bugnk derviflleri de onun menkbev hayatn szl olarak anlatmaktadrlar.
Menkbnmeye gre Kaygusuz; ok iyi tahsil grmfl, zamannn madd ve
manev ilimlerini renmifl, Aliye Sanca Beyinin olu ve asl ad Gaybdir. Bir
av srasnda, kendisine geyik suretinde grnen Abdal Msnn pefline taklmfl ve
sonunda Abdal Ms Derghna ulaflarak ona mrit olmufltur.
Menkbnmede Kaygusuzun ailesi, doumu ve ocukluu hakknda kesin bir
bilgi yoktur.
Kaygusuz Abdaln Abdal Msya intisap ettii hususu kesindir. Ksaca hlsa
ettiimiz Menkbev Hayat blmnde Kaygusuz etrafnda geliflen btn menkbelerin Abdal Ms ile balantl olduu aka grlmektedir. Tarafmzdan ilk
defa hlsa edilen Kaygusuz Menkbnmesinde grld gibi bugne kadar
tantlmfl bulunan dier Kaygusuz menkbnmelerinde de Kaygusuz daima Abdal
Msnn mridi olarak gsterilmifltir. Ayrca Abdal Ms Velayetnmesinde de
117
118
Manzum: fiiir tarznda

dzenlenmifl eser.
Mensur: Cmle esasna gre
yazlmfl eser.
Trk Halk fiiiri
Abdal Msnn mridleri arasnda Kaygusuz yer almaktadr. Esasen bugne kadar
yaplan btn arafltrmalarda bu husus kabul edilmektedir. fiu halde Abdal Msnn yaflad devrin, Kaygusuzun yaflad devre de flk tutaca tabiidir.
Kaygusuzun baz fliirlerinde geen tarih flahsiyetler de onun yaflad devir
hakknda fikir vermektedir. Onun fliirlerinde geen Murd Han, shak Beg ve bni
Fenr isimleri, bizce baz arafltrclar yanltmfltr. Muhtar Yahya Dal ve Vasfi
Mhir Kocatrk bu flahslar XV. yzyl ricali olarak kabul etmektedirler. Ancak
Muhtar Yahya Dal bu noktadan hareketle Kaygusuzu da XV. yzyl ricalinden
sayarken, Vasfi Mhir Kocatrk, XV. asrda yaflamfl ikinci bir Kaygusuz olduunu
ileri srmektedir. Hlbuki bu, ikinci bir Kaygusuz deil, aksine bizim Kaygusuz
Abdaln ta kendisidir.
Kaygusuz Abdaln ad zerinde bugne kadar yaplan arafltrmalarda Onun asl
adnn Gayb olduu zerinde birleflilmifltir. nk Menkb-nmede Gayb
ad aka zikredilmektedir. Ancak Kaygusuzun asl adnn sadece Gayb olduu
dflnlemez. Gayb, daha ok ikinci bir ad veya mahls intiban uyandrmaktadr. Bylece Trk halk arasnda Gayb kelimesinin isim olarak kullanld pek
grlmez. O halde Kaygusuzun asl adnn bir baflka isim olmas icap eder. Bu husus zerinde flimdiye kadar sadece Muhtar Yahya Dal durmufl, Gaybnin Kaygusuzun gbek ad olmas gerektiini, asl adnn Ahmet Gayb, Mehmed Gayb
ve emsali gibi bir flekli olmas icap ettiini belirtmifltir. Kaygusuz Abdaln asl ad
bizce Aleddin Gaybdir.
Kaygusuz, fliirlerinin byk bir ounluunda, Kaygusuz Abdal, Kul Kaygusuz, Miskin Kaygusuz, Saray, Miskin Saray mahlslarn kullanmaktadr. Bizim
tespit ettiimize gre Kaygusuz Abdal, yedi fliirinde Saray mahlsn kullanmfltr.
Kaygusuz, birka fliirinde kendisinden Miskin Kaygusuz ve Miskin Saray
olarak da bahsetmektedir. Ynus Emrede de grlen bu Miskin sfat yine tasavvuf bir mana taflr.
Kaygusuz Abdaln lm tarihi hakknda herhangi bir tarih belge mevcut deildir. Sadece, Msrdaki son Bektafl fleyhlerinden Ahmed Srr Baba, hibir kaynak
belirtmeden Kaygusuz Abdaln M. 1444te vefat ettiini yazar. Ahmed Srr Babann verdii bu lm tarihini Rza Nur, Anna Maria Schimmel, Walter Bjrkmann
ve Rudolf Tschudi de aynen kabullenmektedirler. Baz arafltrclar da kesin bir
lm tarihi vermemekle beraber Kaygusuzun XIV. asrn sonlarnda veya XV. asrn
ilk yarsnda yafladn kaydederek onun XV. yzyln birinci yarsnda lmfl olabileceini kabul ederler.
Bize gre de Kaygusuzun XV. asrn ilk yarsnda ld muhakkaktr. Ahmet
Srr Babann verdii 1444 tarihini ihtiyatla kabul etmek mmkndr.
Eserleri: Kaygusuz Abdaln manzum, mensur ve manzum-mensur karflk
eserleri bir hayli yekun tutar. Bugne kadar yaplan arafltrmalarda onun muhtelif
mecmualarda bulunan birka fliiri ve Gevhernme, Minbernme gibi kk mesnevleri neflredilmifltir. Hlbuki Kaygusuzun eserleri hacim bakmndan bu neflirlerle mukayese edilemeyecek kadar oktur. Bizim tespit edebildiimiz Kaygusuza
ait eserler flunlardr:
Manzum Eserleri : 1. Divn, 2. Glistn, 3. Mesnev-i Baba Kaygusuz (I-II-III ),
4. Gevhernme, 5. Minbernme.
Mensur Eserleri : 1. Budalanme, 2. Kitb- Milte, 3. Vcdnme, 4. Risle-i
Kaygusuz Abdal (Tercme).
Manzum+Mensur Eserleri: 1. Saraynme, 2. Dil-gfl.
Manzum Eserleri:
1. Divn : Onun Divndaki fliirleri yz elliye yaklaflmaktadr. Bunlarn
yzde sekseni gazeldir. 20-30 kadar heceyle yazlmfl fliiri vardr. Ayrca Dolbnme adl kasidesi ile iki terci ve iki terkib-i bendini ve iki mstezadn
da onun mrettep olmayan divan iinde kabul etmek lazmdr. Divndaki fliirlerin, gazellerin pek ou ilh bir vecd iinde yazlmfl gibidir. Hece
ile yazlanlar daha ok flathiye karakterindedir. Bunlarda Kaygusuz, ya
Tanryla samimi bir flekilde konuflmakta ya da dnyann geici zevklerine
kaplan insan alayc bir slpla anlatmaktr. Baz fliirleri ise ilh ve nutuk
havasndadr.
2 Glistn : Lmekn, ezeldeki vahdet-i vcdu anlatmakla bafllar. Kinatn
ve Hz. demin yaradlfln uzun uzun hikye eder. Ksas- enbiya, ksa olarak anlatldktan sonra belirli bir konu zerinde durulmaz. Tasavvufun eflitli konular, yer yer son derece heyecanl bir slpla dile getirilir.
3. Mesnev-i Baba Kaygusuz (I-II-III) : Yazmalarda mesnev bafll altnda
Kaygusuzun mesnevsi vardr. Bunlardan ikincisi, kk mesnev bafll altnda da geer ve brlerine nispetle ksadr. Her mesnevde de belirli bir konu olmayp tasavvuf vecd ve heyecan etrafnda dnerler. Mesnevlerde Kaygusuz, lirizmin zirvesine ulaflr. Diyebiliriz ki btn fliirleri iinde
en yksek heyecan mesnevlerinde, bilhassa birinci mesnevde bulunur.
4. Gevhernme : 71 beyitlik ksa bir mesnevdir. Bafllangta, vahdet-i vcd
grfln, deryadan kenara atlan gevher teflbihiyle dile getirir. Gevherin
cn Hz. Muhammeddir. Ve eser onu methetmek iin kaleme alnmfltr.
5. Minbernme : 58 beyitlik kk bir mesnevdir ki daha ok nefsi bilmenin
esas olduu zerine kurulmufltur.
Mensur Eserleri:
1. Budalanme : Budalanmede akl- mafl, akl- mad, nefsi bilmek, gnl,
mrflid... gibi tasavvuf meseleler anlatlr.
2. Kitb- Miglte : Bu eser, kompozisyon bakmndan olduka deifliktir. Burada bir dervifl, devaml olarak uykuya dalmakta ve ryasnda, bazen gemiflte, bazen gelecekte teferr-seyahat etmektedir. Her defasnda karfllaflt fleytanla mcadeleye girip onu malb etmektedir. Bu ilgi ekici eserde, gemifle ve gelecee ait izgiler, tablolar, science-fictionlarn zaman
makinasn andrmaktadr. Eserde derviflin zaman zaman syledii fliirler,
coflkun bir lirizmin ifadesidir.
3. Vcd-nme : nsan vcdunun eflitli uzuvlaryla, baz din ve tasavvuf ve
kozmik kavramlar arasnda teflbihler yapan, mnasebetler kuran bir eserdir.
Mesela; kara kfl flerita, yaz tarikata benzetilir. Bafl, devlet tacna; aln, hidayet nuruna teflbih edilir. Daha sonra mrflidin lzumu anlatlr.
4. Risle-i Kaygusuz Abdal : stanbul Belediye Ktphanesi, Osman Ergin Blm, Risle-i Kaygusuz Abdal bafll ile geen bu tercme eser, muhteva
ve flekil itibaryla Kaygusuzun dier eserlerine benzemektedir. Bu bakmdan biz, bu eserin de Kaygusuz Abdala ait olduu kanaatini tafldk ve Kaygusuz Abdaln Mensur Eserleri arasnda deerlendirilmesini ve neflrini uygun bulduk.
Bilindii gibi, Risle-i Kaygusuz Abdal adl bu tercme eserinde Kaygusuz
Abdal; Allaha varma yollarn, tasavvuf vecd, nefsin terbiyesini ve olgunlaflmasn, sabr, yer yer lirik ve genellikle didaktik bir slpla anlatmaktadr.
119
Divn: Divan flairlerinin

fliirlerini topladklar
eserlerdir, ancak tekke
edebiyatna mensup flairler
de divanlar
oluflturmufllardr.
Mesnev: Divan fliirinde

beyitleri kendi arasnda
kafiyeli, hacimli fliirler iin
kullanlan bir nazm flekli.
120
Trk Halk fiiiri
Manzum+Mensur -Karflk- Eserleri:

Bu iki eser de, tpkbasmla beraber, dzeltmeler ve eklemelerle yeniden Trkiye Diyanet Vakf Alevi-Bektafli Klasikleri arasnda 2009 ve 2010da baslmfltr.
1. Dil-gfl : Vahdet-i vcdu anlatan uzun bir mesnev ile bafllar. Eserde
uzun Farsa blmler vardr. Bir derviflin tasavvuf umdelerini anlatmas ile
devam eden Dil-gfl tamamen tasavvufa hasredilmifltir.
2. Saray-nme : Cihan-Saray teflbihiyle yola klarak, dnyaya gelmekten
maksadn ibadet etmek ve Allah tanmak olduu anlatlr. Kaygusuzun fleriat unsurlarna
SIRA SZDE en ok yer verdii eser Saraynmedir. Bu bakmdan dier
manzum eserlerine nispetle daha kurudur. Ancak yer yer lirik syleyifller
de vardr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
Blbl isen glflene gel Tvus isen bostne gel

Baykufl isen vrna var mrg-b isen emmne gel
S O R U
S O R U
Terk eyle bu hasetligi bilmezlige ver biligi

Varln
say b-nifln ol niflne gel
D K Kyoklua
AT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Terk eyle nefsi fnidr hayl cn rindndur

SIRA SZDE meydndur bu meydn- merdne gel
Merdnlarun
...
N N
Tlib
gnl ummanna irifl bu man knna
AMALARIMIZ
Kaygusuz Abdal er isen flk ile bu meydne gel (Gzel 1989a: 377).
Kaygusuz Abdalla
K T Ailgili
P daha fazla bilgi iin Abdlbaki Glpnarlnn Kaygusuz AbdalKul Himmet-Hatayi (stanbul: Varlk Yaynlar, 1953) adl alflmasna bakabilirsiniz.
K T A P
Said Emre
TELEVZYON
TELEVZYON
Said Emrenin XIII. yy. sonlaryla XIV. yy. bafllarnda yaflad ne srlmektedir.
Bir rivayete gre Hac Bektafl Vel mritlerinden olan Said Emre, onun Makltn
Arapadan Trkeye tercme eden Sadeddin adl kiflidir.
N T E R Vel
N E T menkbna gre, Molla Sadeddin, Aksarayl bir limdir. Her
Hac Bektafl
yl, erenlerden Kayserili bir dostunu ziyarete gider. Bir seferinde yolda Molla Hnkr ile karfllaflr. Kermetlerini grnce ona balanr ve mr boyunca ondan feyz
alr. Bu himmetle bir divan oluflturacak kadar ilh-nefes syler ve Makalat Arapadan Trkeye mensur olarak tercme eder. Said Emrenin eski yazma mecmualarda baz fliirlerine rastlanmaktadr. Edebiyat Tarihinde Said Emre, Ynusun talebesi ve muakkibi olarak da bilinmektedir.
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
13. ve 14. yzyllarda

SIRA SZDE Anadoluda yaflamfl baz mutasavvf flairler, Ahmet Yesev gibi baz
flairlerin fliirlerine yknerek onlar gibi fliirler sylemifllerdir. Bu durumu nasl yorumlayabiliriz?
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
121
zet
N
A M A
Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnn Anadoludaki

bafllangcn aklayabilmek.
Trklerde mistik bir oluflumun yan sra btnyle bir eitim sistemi olarak ortaya kan tasavvuf ok gemeden kendini edebiyatta da hissettirmifltir. Din-tasavvuf Trk edebiyat adn
verdiimiz bu edebiyat geleneinin Anadoluda
oluflmasnda Osman Beyin ve Orhan Gazinin
nemli bir pay vardr. Bu devlet adamlar, fieyh
Edebli, Mevlna, Tursun Fakih, Abdal Msa ve
Geyikli Baba gibi mutasavvf dervifllere nemli
yerler vermifllerdir. Daha Orta Asya blgesinde
iken tasavvuf edebiyat oluflturmufl olan Trkler,
Anadoluya gelmeleriyle birlikte, burada da benzer bir olufluma gitmifllerdir. zellik Yesev tarikatnn Anadoluda halk eitim ve retim merkezleri olan tekkelerin kurulmasnda ve tekkelerin yeni fethedilen yerlere ulafltrlmasnda nemli faaliyetleri olmufltur. Anadoluda tekke yaplarnn oluflmasndan sonra din-tasavvuf Trk edebiyat kendine serpilme ve geliflme zemini bulmufltur. Bu edebiyatn Orta Asyada kurucusu
Ahmed Yesev iken, Anadolu sahasnda da kurucusu Ynus Emre olmufltur. Bunun yan sra Mevlna Celaleddin Rumi, Hac Bektafl Vel, Ahmed
Fakih, Sultan Veled, fieyyad Hamza, flkpafla,
Kaygusuz Abdal, Said Emre, Glflehr, Hac Bayram Vel, Akflemseddin, Sleyman elebi... v.b.
gibi mutasavvf-vel flairler de Anadoluda dintasavvuf edebiyatn oluflumunu ve geliflimini
desteklemifllerdir.
N
A M A
XIII. yzylda Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnn Anadoludaki durumunu ve temsilcilerini

kavrayabilmek.
On nc yzyl Anadolusunda yaflayanlar, eflitli alkantlar ve karflklklarla karfl karflya kalmfltr. Bu durum ister istemez sosyal hayatta bir
durgunlua ve ie kapanmaya neden olmufltur.
Sosyal romantizm olarak adlandrabileceimiz bu
dnemde tekkeler, insanlar Allah aflkna ynelterek onlara mit, huzur ve teselli vermeye alflmfltr. Mool istilalarndan kaan sufilerin Anadoluyu tercih etmeleri ve Anadolu Seluklularnn sufilere saygl davranmalar, blgede tasavvuf kltrnn hzla yaylmasna ve kkleflmesine neden olmufltur. Bu dnemde Anadoluyu
mesken eden mutasavvf flairler, dil, vezin, flekil
ve syleyifl asndan milli olan din-tasavvuf
Trk edebiyatn dourmufllardr. Mevlna Celleddin-i Rm, Ahmed Fakih, fieyyad Hamza, Sultan Veled, Hac Bektafl Vel, Yunus Emre dnemin nde gelen isimleri arasndadr. ncelikle
Orta Asyada oluflmaya bafllayan bu edebiyat halkn, zellikle de gebe halkn zevki ve gelenekleriyle oluflmufl din ve ayn zamanda tasavvuf
bir edebiyat geleneidir.
Bu edebiyatn Anadolu ayan kuran ise Yunus
Emredir. On nc yzyln kuvvetli temsilcilerinden olan Yunus Emredir. Hem Yunus Emre
hem de takipisi Kaygusuz Abdal, Trk dilinin
abide rneklerini vererek tarihe gemifllerdir. Yunus Emre, Trk felsefesinin ve slam dininin prensiplerini Anadoluda Trk diliyle sylemifltir. Baflka bir ifadeyle Yunus Emre, slm dinini halka
halk diliyle anlatmay baflarmfltr. Orta Asyada
Ahmed Yesevnin temellerini att tasavvuf fliiri,
Trkistan, Horasan ve Anadoluda Yunus Emre
ile en st seviyeye ulaflmfltr. Yunus Emre, insanlar, rk ve din fark gzetmeksizin, samimi
bir flekilde sevmifltir. nk o, insann, Allahtan
gelen nru tafldn dflnmfltr. Yunus Emre,
Allah aflk baflta olmak zere dflndklerini ve
duyduklarn sade ve kolay bir Trke ile sylemifltir. Bu ynyle onun bu slubu sehl-i mmteniye gzel bir rnek oluflturmaktadr. Yunus
Emre, Divan ve Risletn-Nushiyye adl eseriyle edebiyat tarihimizin nemli simalar arasna
girmeyi de baflarmfltr.
122
N
AM A
Trk Halk fiiiri
XIV. yzylda Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnn

Anadoludaki durumunu ve temsilcilerini saptayabilmek.
On drdnc asr da nc asrda olduu gibi
parlak bir devir geirmifltir. Yzyln ilk yarsnda
tasavvuf fliiri, Yunus Emrenin yolunu takip etmifltir, nk Yunusun syleyifli ideal bir syleyifl olarak kabul grmfltr. Hatta bu ve daha
sonraki dnemlerde flairler Yunus gibi fliir sylemeye alfltklar gibi onun mahlasn kullananlar
da olmufltur. Bu flekilde sonraki yzyllarda ok
sayda flairin ilahileri tekkelerde rabet grmfltr. Said Emre ve Kaygusuz Abdal, Yunus Emrenin nde gelen takipilerindendir. Ayrca bu
asrda Glflehr, flk Pafla, Eflk Dede ve Elvan
elebi de vardr. Bunlar arasnda Kaygusuz Abdal, tam anlamyla mutasavvf bir flairdir. Onun
eserlerinin temelini din, tasavvuf, vecd, bilim,
sevgi ve hoflgr oluflturur. Kaygusuz, vecd ve
heyecan asndan Yunus Emre gibi baflarl fliirler ortaya koymufltur. Kaygusuz nitelik asndan
Yunustan geri kalmad gibi nicelikte de onu
geride brakmfltr. Kaygusuz Abdaln on yedi
bin beyite yaklaflan fliirleri ve on yedi eseri vardr. Bu da Trk edebiyat iin nemli bir mirastr. Kaygusuzun eserlerine bakldnda onun
Kurn- Kerimden ve hadislerden ilham ald
grlr. O, fliirlerinde Allaha yalvarma olgusunu Kurndan ve hadislerden getirdii delillerle
tam bir anlayflla aklama yoluna gitmifltir. Kaygusuzun; Divn, Glistan, Mesnevi-i Baba Kaygusuz, Gevhernme, Minbernme, Budalanme,
Kitb- Milte, Vcudnme, Risale-i Kaygusuz
Abdal, Saraynme ve Dilgfl gibi eserleri vardr.
On drdnc yzylda Abdal Musa da nde gelen mutasavvflar arasndadr. Kaygusuz, Abdal
Musann mritlerinden birisidir. Said Emre, ilh
ve nefesler syledii gibi Makalat Trkeye
mensur olarak tercme etmifltir. flk Pafla ise
Garibnme adl eseriyle tekke fliirine katkda bulunmufltur. Din-tasavvuf, ahlak ve didaktik bir
mesnevi olan eser on blmden oluflmaktadr.
flk Paflann dier bir tasavvuf eseri ise Fakrnmedir. Edebiyatmzda Ebul-Hasan Harakani ile
bafllayan fakrnme gelenei Ahmet Yesev ve
flk Paflayla devam etmifltir.
123
Kendimizi Snayalm
1. Tasavvuf ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?
a. Tasavvuf, Trklerde inan, eitim, fikir ve irfan
cereyan olarak hayata gemifltir.
b. Anadoludaki din-tasavvuf Trk edebiyatnn
oluflumunda Orta Asyadan Anadoluya gelen
mutasavvflarn etkisi olmufltur.
c. Din-tasavvuf Trk edebiyatnn Anadoludaki
kurucusu Yunus Emredir.
d. Anadoluda tasavvuf edebiyatnn oluflumuna
Mevlana, Hac Bektafl Veli, flk Pafla ve Kaygusuz Abdaln nemli katklar olmufltur.
e. Anadolu sahasndaki mutasavvf flairler, sadece
hece lsn kullanarak fliirler sylemifllerdir.
2. Afladakilerden hangisi 13. yzyl mutasavvflarndan biri deildir?
a. Mevlana Celleddin-i Rm
b. Ahmed Fakih
c. Kaygusuz Abdal
d. Yunus Emre
e. fieyyad Hamza
3. Canlar canan buldum
Bu canm yama olsun
Ass ziyandan getim
Dkknm yama olsun
Bu dizelerin sahibi olan flair, 13. yzyl Anadolusunun nl mutasavvflarndandr. fiiirlerinde Allah ve insan sevgisini
duru bir Trke ile sehl-i mmteni tarznda anlatmfltr.
Yukarda sz edilen flair afladakilerden hangisidir?
a. Ahmed Yesev
b. Yunus Emre
c. Mevlana
d. Mahdumkulu
e. Pir Sultan Abdal
4. 13. yzyl mutasavvflarndan olan flairin Dastn-
Sultan Mahmud mesnevisi ve 1529 beyitlik Yusuf u
Zelihas vardr. Heceli fliirler de yazmfltr. Yukarda
sz edilen flair afladakilerden hangisidir?
a. fieyyad Hamza
b. Yunus Emre
c. Mevlana
d. Ahmed Fakih
e. Kaygusuz Abdal
5. Yunus Emrenin mesnevi tarznda ve aruz vezniyle
kaleme ald nasihatnamesi olan eser, afladakilerden
hangisidir?
a. Vesiletn-Necat
b. Muhakemetl Lgateyn
c. Divan- Hikmet
d. Risletn-Nushiyye
e. Garibnme

a. Kaygusuz Abdal
b. Said Emre
c. flk Pafla
d. Elvan elebi
e. Pir Sultan Abdal
7. 14. yzyl mutasavvflarndan olan flair, Yunus Emre
gibi fliir sylemede mahirdir. Abdal Musann mritlerindendir. Gevhernme, Budalanme, Minbernme gibi
ok sayda eseri vardr. Yukarda sz edilen flair afladakilerden hangisidir?
a. Said Emre
b. Kaygusuz Abdal
c. flk Pafla
d. Elvan elebi
e. Ahmed Fakih
8. Kaygusuz Abdala ait 71 beyitlik ksa bir mesnevi
olan Vahdet-i vcut dflncesinin deryadan kenara atlan gevher benzetmesiyle dile getirildii eser, afladakilerden hangisidir?
a. Glistan
b. Mesnev-i Baba Kaygusuz
c. Gevhernme
d. Minbernme
e. Budalanme
9. Vahdet-i vcut dflncesinin anlatmyla bafllayan
eserde kinatn ve Hz. demin yaradlfl hikye edilir.
Kaygusuz Abdaln eflitli tasavvuf konular ele ald
eser, afladakilerden hangisidir?
a. Glistan
b. Gevhernme
c. Minbernme
d. Budalanme
e. Kitab- Miglte
10. Kaygusuz Abdaln,Cihan-Saray teflbihiyle yola karlarak dnyaya gelmekten maksadn, ibadet etmek
ve Allah tanmak olduunu anlatan eseri afladakilerden hangisidir?
a. Fakrnme
b. Vasf- Hal
c. Budalanme
d. Saray-nme
e. Gevhernme
124
Trk Halk fiiiri
1. e
Sra Sizde 1
Tasavvuf dflnce, bir insann kendisini olgunlafltrp
Allaha yaklaflmasnda olduka nemli roller stlenmifltir. Bu yzden Anadoluda uzun yllar, din ve tasavvuf
hep bir arada yer almfllardr. Ancak hemen belirtmek
gerekir ki tasavvuf, sadece dini hayat dzenlemez. Sosyal hayatla da yakndan alakaldr. Tasavvufun gnlk
yaflamla iliflkisini ok eflitli flekillerde anlatmak mmkndr. Anadoluda tasavvuf, retim ve ticaret hayatn
dzenleyen Ahilik kurumunun oluflumunda nemli bir
yere sahiptir. Bir meslek rgtlenmesi anlamna gelen
Ahilik, meslek erbaplarnn hem bu dnya, hem de dier dnyayla olan iliflkilerini salkl bir dzlemde srdrmelerini salamfltr. Ahilik kurumunun felsefesine
bakldnda, tasavvufla yakndan alakal olduu grlecektir. nsanlar sevme, onlara sayg gsterme, aza kanaat etme, samimi ve drst bir flekilde ifl yapma gibi
deerler, dorudan tasavvuf kltrnden alnmadr.
2. c
3. b
4. a
5. d
6. e
7. b
8. c
9. a
10. d
Yantnz doru deil ise Anadolu Sahasnda

Tasavvuf Dflncenin Bafllangcna Ksa Bir Bakfl ksmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise XIII. Yzylda DinTasavvuf Trk Edebiyat ve Temsilcileri ksmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise XIII. Yzylda DinTasavvuf Trk Edebiyat ve Temsilcileri ksmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise XIII. Yzylda DinTasavvuf Trk Edebiyat ve Temsilcileriksmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Ynus Emre ksmn
yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise XIV. Yzylda DinTasavvuf Trk Edebiyat ve Temsilcileri ksmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Kaygusuz Abdal ksmn yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde 2
Trklerin Anadoluya geliflleri tabii ki ncelikle askeri
harektlarla olmufltur. Ancak askeri mcadeleden hemen sonra blgedeki kltrel yapy da deifltirecek
birtakm admlar atlmfltr. Anadoluya ilk gelen gruplarn byk bir ksm, tekkeler kurarak blgeyi yerleflime
aan mutasavvflardr. Bunlar, Anadolunun Mslmanlaflmasn ve Trkleflmesini saladklar gibi, sosyal hayatn kurulmas ve devamll iin de nemli katklar
yapmfllardr. Bu bakmdan Anadoluya ncelikle dervifllerin gelmesi, rastlant deildir. Bu tipler, srekli yeni fethedilen yerlere ilerleyerek oralar vatan haline getirmeyi baflarmfllar ve nemli bir misyonu yerine getirmifllerdir. Dier bir ifadeyle Trklerin Anadoluya yerleflmesinde ve tutunmasnda bu nc dervifllerin katks olduka fazladr.
Sra Sizde 3
Yunus Emrenin karfl karflya olduu bu durum, Nasreddin Hoca ve Karacaolan gibi baflka flahslar iin de
geerlidir. Anadolunun eflitli yerlerinde Karacaolana
veya Nasreddin Hocaya ait olduu sylenen mezarlar
bulunmaktadr. Bunun gibi baflka tarihi ve efsanevi flahslar iin de birden fazla mezar tespiti yaplmfltr. Sz
konusu bu durumun temel sebebi, ad geen flahslarla
ilgili yeterli tarihi belgenin bulunmamasdr. Yunus Emre gibi tarihte yaflad dflnlen bir mutasavvfn nerede ldn ve nereye defnedildiini gsteren tarihi
kayt eksiklii, birden fazla mezar dflncesini dourmaktadr. Bundan daha da nemlisi, hakknda birden
fazla makam veya mezar tespiti yaplan flahslar, sradan tipler deildir. Bunlar, halka mal olmufl, halkn sevdii ve benimsedii tiplerdir. Anadolu insannn Yunus
Emre gibi flairleri kendinden grmesi veya ona karfl
byk bir muhabbet beslemesi, Yunusun birden fazla
mezarnn olmasna neden olmufltur.
Sra Sizde 4
Anadoludaki din-tasavvuf Trk edebiyatnn kuruluflu
ksmnda da belirtildii gibi, Orta Asya blgesindeki
mutasavvflar, Anadoluda tasavvuf kltrnn ve edebiyatnn kurulmasna etki yapmfllardr. Anadoludaki
baz flairlerin Ahmed Yesevnin fliirlerine nazire yazmas veya onun slubunu taklit etmesi bu ban nemli
gstergelerindendir. fiiirlerin yan sra Anadoluda kurulan tasavvuf edebiyatnn baz trleri de Orta Asya kkenlidir. Ahmed Yesevnin veya blgenin dier mutasavvflarnn ilk rneklerini verdikleri trleri, Anadolu
sahasndaki mutasavvflar kullanmaya devam etmifllerdir. Bu da din-tasavvufi Trk edebiyatnn hem kurulmas hem de geliflmesi aflamalarnda bu iki blge arasnda sk iliflkilerin kurulmufl olduunu gstermektedir.
1-2, stanbul: Milli Eitim Bakanl Yaynlar.
Coflan, E. (1986). Makalt. Ankara: Seh Neflriyat.
Dede, B. (1990). Ynus Emrenin Eserlerinin Tahlili.
Bursa (Baslmamfl Doktora Tezi).
Glpnarl, A. (1965). Ynus Emre Risaletn Nushiyye
ve Divn. Eskiflehir: Eskiflehir Turizm ve Tantma
Dernei Yaynlar.
Glpnarl, A. (1961). Ynus Emre ve Tasavvuf. stanbul:
Remzi Kitabevi.
Glpnarl, A. (1958). Menakb- Hac Bektafl Veli.
stanbul: nklp Kitabevi.
Glpnarl, A (1948). Ynus Emre Divn. stanbul:
Ahmet Halit Kitabevi.
Gzel, A. (2008). Ahmed Yesevinin Fakr-nmesi
zerine Bir nceleme. Ankara: nc Kitap.
Gzel, A. (1999a). Dni Tasavvuf Trk Edebiyat.
125
Gzel, A. (1999b). Kaygusuz Abdal Menakbnamesi.

Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar.
Gzel, A. (1992). Mutasavvf Yunus Emre. Ankara: Kl
Yaynlar.
Gzel, A. (1989a). Kaygusuz Abdal-Sarayname. Ankara:
Gzel, A. (1989b). Tekke fiiiri. Trk Dili Trk fiiiri
zel Says III (Halk fiiiri). LVII(445-450), OcakHaziran, 251-454.
Gzel, A. (1987). Kaygusuz Abdal-Dilgfla. Ankara:
Gzel, A. (1984). Kaygusuz Abdal Bibliyografyas.
Ankara: Gazi niversitesi Basn-Yayn Yksekokulu
Basmevi.
Gzel, A. (1983). Kaygusuz Abdaln Mensur Eserleri.
Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar.
Gzel, A. (1981). Kaygusuz Abdal. Ankara: Baflbakanlk
Basmevi.
Kprl, M. F. (1981). Trk Edebiyat Tarihi. stanbul:
tken Yaynevi.
Kprl, M. F. (1976). Trk Edebiyatnda lk
Mutasavvflar. Ankara: Diyanet flleri Baflkanl
Yaynlar.
Nimet, M. (1992). Azerbaycanda Tapduk Baba ve
. C. 12, Say:
Ynus Emrenin Mezarlar. Trk Yurdu
59, Temmuz 1992, 36-39.
Taneri, A. (1978).
Hkmdarlar Kurumunun Geliflmesi.
Ankara: Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya
Fakltesi Yayn.
Tat, M. (1990). Ynus Emre Divn I. Ankara: Kltr
Bakanl Yaynlar.
Tekinda, fi. (1971). Byk Trk Mutasavvf Ynus
Emre Hakknda Arafltrmalar. Trk Yurdu. Y. E.
zel Says, Ankara.
Timurtafl, F. K. (1972). Ynus Emre Divn. stanbul:
Tercman 1001 Temel Eser.
Uzunarfll, . H. (1975-1977). Osmanl Tarihi. C. 1-10,
Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar.
Yavuz, K. (2000). flkpafla, Garib-nme. stanbul: Trk
Dil Kurumu Yaynlar.
TRK HALK fiR
Amalarmz
N
N
N

XV. yzylda din-tasavvuf Trk edebiyatnn Anadoludaki durumunu ve
temsilcilerini aklayabilecek;
XVI. yzylda din-tasavvuf Trk edebiyatnn Anadoludaki durumunu ve
temsilcilerini tanmlayabilecek;
XVII. yzylda din-tasavvuf Trk edebiyatnn Anadoludaki durumunu ve
temsilcilerini tanyabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Tasavvuf
Sufi
Mutasavvf
XV. Yzyl
XVI. Yzyl
XVII. Yzyl
indekiler
Trk Halk fiiiri
XV.-XVII. Yzyllarda
Din-Tasavvuf Trk
Edebiyat
XV. YZYILDA DN-TASAVVUF

TRK EDEBYATI VE TEMSLCLER
XVI. YZYILDA DN-TASAVVUF
XVII. YZYILDA DN-TASAVVUF
XV.-XVII. Yzyllarda
Din-Tasavvuf Trk
Edebiyat
XV. YZYILDA DN-TASAVVUF TRK EDEBYATI VE
TEMSLCLER
XV. yzyl Anadolusunda; Dni-Tasavvuf Trk Edebiyat, zellikle eflitli
corafyalarda bulunan Trk topluluklar arasnda fikr-din ve mimar ynden btn canll ile gelifliyor ve merkezden muhite doru yaylyordu. Bu yaylma esnasnda XV. yzyl Anadolusunda gittike gzelleflen bir mimari ile kurulan ve saylar sratle oalan mescitler-camiler, medreseler-tekkeler-trbeler, sebiller-eflmeler vb. din hayat kadar Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnn da ycelmesine vesile olan abide eserler ortaya konuluyordu. Bylece ayn a Anadolusunda DinTasavvuf Trk Edebiyat bir gibi byyordu. Eserler fazlasyla veriliyordu.
Mevlna Celleddin-i Rum, Hac Bektafl Veli, Yunus Emre vb. gibi byk mutasavvflarn kendi dnemlerinde ortaya koyduklar zengin tasavvuf hayatn, XV.
asrda bunlar rnek alan Aladdin Gayb (Kaygusuz Abdal), Hac Bayram Veli,
Akflemseddin, Yazcolu Mehmed, Glflehr, Sleyman elebi, Eflrefolu Rm,
Kemal mm, Emir Sultan, brhim Tennur, Rfleni, fiirz vb. pek ok flair de yetiflmifltir. Bu mutasavvf flairler, hem eski gelenek erevesinde din hayatn en gzel meyvelerini edeb sahada verirken, hem de slam dininin kurallarn en gzel
bir flekilde Trk insanna, Trk dili ile onlarn anlayabilecei bir tarzda anlatyorlard (Banarl 1971: 479, 504).
Bu yzyl flairlerinden Sleyman elebinin Vesiletn Necat, flekil itibariyle divan tarznda ise de muhteva itibariyle Din-Tasavvuf Trk Edebiyat edeb mahsulleri arasndadr. Bu dnemde Anadoluda fikr ve zhd hareketler bir hayli younlaflmfl gzkmektedir.
Tarihimize Fatih Rnesans tabiriyle geen sosyal hayat ve nizamyla muhteflem bir yapya brnen Osmanl-Trk Devletinin bu asr, Fatihi yetifltiren byk
bir mutasavvfn da yaflad devirleri iine alr. Akflemseddin adyla anlan bu byk veliden gnmze dini-tasavvuf ve tbb baz eserler kalmfltr (Banarl 1971:
624-625, Yund 1972: LXXXIII-V, Ycel 1994)). Akflemseddinin yazmfl olduu Divn, bu gne kadar ortaya kmamflsa da baz ilhleri, eski mecmua ve cnklerde mevcuttur. Onun sufler redifli ilhsi sofilerin btn zelliklerini ortaya koyduu gibi, Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnn da genel mahiyetini belirlemifl olmaktadr. Zira, suflerle ilgili btn bilgi ve stlahlar, Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnn
bnyesinde incelenmektedir.
Dni-Tasavvuf Trk
Edebiyat: Toplumun dini
yaflayfln belli bir vecd
iinde, bazen nesir halinde,
bazen milli vezinle, bazen de
Divan fliiri nazm fleklini
kullanarak din-tasavvuf
nazm trleriyle verebilen ve
toplumun tm kesimlerine
hitap edebilen edebiyat.
Mutasavvf: Tasavvuf
inanlarn benimseyerek
kendini Allaha adamfl
kimse.
Sufi: Mutasavvf anlamnda
bir kelime.
128
Trk Halk fiiiri
Bu yzylda; Din-Tasavvuf Trk Edebiyat, Yunus Emreden beri, onun yolunda bir flair yetifltirmemekle beraber, (Akflemseddin rneinde olduu gibi) ayn yolda eserler vermeye devam ediyordu. Tekkelerde ve tekke mensuplar arasnda bestelenerek okunmak iin yine ilhler syleniyordu. Mutasavvf halk flairleri
bu ilhleri, yine Yunus Emre tarznda ve onun yolunda sylyorlard. Din-Tasavvuf Trk Edebiyat flairleri iinde medreseden yetiflenler ve divan tarz fliirler syleyenler de eksik deildi. Bunlar, fliirlerini umumiyetle aruz vezniyle ve gazel tarzyla yazyorlard.
Hac Bayram Vel
Mrit: Bir tarikat fleyhine

balanarak ondan
tasavvufu renen kimse.
Hac Bayram Velnin asl ad Nmandr. Ankara yaknlarndaki Solfasol (Zlfadl)

kynden Koyunlucal Ahmedin oludur. Kendisi kuvvetli bir medrese (niversite) tahsili grmfl, ilim yolunda mderrislie-profesrle kadar ykselmifltir.
Mtekiben Ankarada Kara Medrese-Melike Hatun Medresesinde Mderris-Profesr olarak hocalk yapmfltr. Bu srada, Hamidddin Aksaray (Somuncu Baba)
tarafndan fieyh fic vastasyla Kayseriye davet edildi. Burada fleyhinin baz kerametlerini aka gren Hac Bayram Vel, ona intisap etti ve mderrislii terk
ederek byk bir ruh istidat gsterip tasavvuf-tefekkr ve iman yolunu seti.
Kendisine tasavvuf yolunda el veren fleyhi Hamudiddin Aksaray ile birlikte Rm,
fim ve Hicza gitti. Mekkede yl kadar kald. Daha sonra yine fleyhi ile birlikte Aksaraya yerleflti. fieyhinin vefatndan sonra onun halifesi olarak Ankaraya
dnd. lk icraat olarak da, ilim-tasavvuf-toplum hocalndaki ncl, birlefltirici-btnlefltirici ynleriyle, Halvetiyye (Safaviyye) ve Nakflbendiye tarikatlarn
da birlefltirerek Bayramiyye tarikatn kurdu.
Hac Bayram Vel; bilgi, sabr, beceri, tefekkr ve hoflgr ile tasavvuf olgunlua ulaflarak ilim-tasavvuf sentezini yapmfltr. Bu cmleden olarak Hac Bayram
Velnin mritleri ve halifeleri arasnda; Yazczade Mehmed Efendi, Ftihin Hocas Akflemseddin ve Eflrefolu Rmnin de bulunduklar bilinmektedir.
Bylece ksa zamanda flhreti btn Anadoluya yaylan Hac Bayram Vel, evresine, ou toprakla uraflan ziraat halktan meydana gelen byk bir cemaati
toplamay baflard. fihretini ekemeyen baz din adamlar; onu, fleriata uymayan
bir hareketin temsilcisi gibi gstererek deiflik senaryolar hazrlayp, devrin padiflah Sultan II. Murada flikyette bulundular. Bunun zerine Hac Bayram Vel, padiflah tarafndan Edirneye davet edildi. O da, Akflemseddin gibi birka mridiyle
birlikte Edirneye giderek padiflah ve dier devlet byklerini ziyaret etti. Saray
evresince Hac Bayram Velde grlen baz olaanst hller sebebiyle, saray erknnca derhal fark edildi ve sorguya lzum grlmeden zr dilenerek padiflahn
ihsanna mazhar oldu. Hac Bayram Veli, Edirnede kald srece, II. Muradn da
talimatyla Eski Cmide vaazlar verdi. II. Murad, Hac Bayram Velnin dnfln
bizzat makam arabas ile salad. Hac Bayram Vel de Ankaraya dnfl esnasnda Geliboluya da urad; orada Muhammediyenin yazar Yazczde Mehmed
Efendi ve onun kardefli Ahmed Bcanla grflt, onlar da tarikatna dhil etti.
Hac Bayram Velnin, Anadoludaki mill edebiyatn ve tasavvuf hayatn geliflip yaylmasnda byk rol olmufltur. Bu cmleden olmak zere baflta Akflemseddin, Eflrefolu Rmi, Dede mer Sikkin, Akbyk, Kzlca Bedreddin gibi birok
halife de Hac Bayram Velnin yannda yetiflmifllerdir. Hac Bayram Vel, 142930larda Ankarada vefat edince, bugn yine Ankarada kendi adyla anlan Hac
Bayram Camii Klliyesinde, yani mparator Augustus Mbedinin de yanndaki
trbesinde ebed istirahatghna defnedilmifl.
6. nite - XV.-XVII. Yzyllarda Din-Tasavvuf Trk Edebiyat
Hac Bayram Velnin mstakil yazl bir eseri yoktur. Fakat yetifltirdii pek ok
eser olarak mbarek kifliler vardr. Bunlarn eserlerinde onun emekleri oktur. Ksacas Hac Bayram Vel, teflkilat bir mutasavvftr. Onun eseri insandr ve onu da
yetifltirmifltir. Bu bakmdan toplumun hocas olarak hizmeti de byk olmufltur.
Hac Bayram Velnin bugn elimizde aruzla iki, heceyle de fliiri bulunmaktadr.
fiathiyye ve ilh tarzndaki bu fliirlerinin bazlar bestelenmifl olup eskiden tekkelerde zikir srasnda okunurdu (Bursal 1972, Mehmed 1924, Glpnarl 1931, Bayramolu 1983).
Saylarnn ok az olmasna ramen, aruzla olsun, hece ile olsun, tamamiyle
raksan ve vecdi bir dille syledii tasavvuf fliirleriyle Hac Bayram Vel, Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnn unutulmaz isimlerinden biri olmufltur. Onun eski kaynaklarda ve yeni antolojilerde meflhur olan ilhsi bulunmaktadr. Ayrca bu ilhler pek ok kifli tarafndan yorumlanmaya alfllmfltr. Her yorumcu bu ilhleri
kendi bilgi ummannn muhtelif derinliine, geniflliine ve muhteva zenginliine
gre yorumlamaya alflr, fakat hepsi de ayn vahdet inancnda, yani Allahn
birliinde de birlefliverirler.
Hi kimse ekebilmez gtr felegn yay
Derdine gnl verme bir gn gtrr vay
Bir fni vefszdur kavlne inanma hi
Gh by ider yohsul, gh yohsulu ider by
Oynay gelr aldadur nk eli abuktur
Bir bunculayn fitne kande bulur aray
Bayram kamu limler bu mninn altunda
Kaftan kafa hkmeder bilmez bu muammay
n yzn dndrd bir lahza karar etmez
Nice seri py ider dner ider ser-py
Ol vhid ki vahdet kesrette kani tefrk
Hzr irmedi bu srra bildirmedi Msy
Miskin Hac Bayram sen dnyaya gnl verme
Bir ulu imaretdr alma bafla sevday (Gzel 2009: 629).
Eflrefolu Rm
Eflrefolu Rminin asl ad Abdullahtr. Babasnn adna istinaden Eflrefolu veya
Eflrefzde de denilmektedir. Knyesi, Abdullah bin Seyyd Ahmed Eflref bin Seyyd
Muhammed Suyfdir. Eflrefolu, 754 (M 1353)de znikte domufltur. Ancak bu
tarihin, Orhan Kprlnn flahsi ktphanesinde bulunan Menkb- Eflrefzde
nshasnn arkasnda yer alan kk bir kayda gre, 779 (1377) tarihinin daha
doru olabilecei ileri srlmektedir. nk bu tarihin baz kaynaklara gre, onun
Hac Bayram Vel ve Emir Sultanla (:833/1429) olan mnasebetlerinin de gz
nnde bulundurulmas gerektii ifade edilmektedir.
Eflrefolu Rminin vefatnn da H. 874/1470 tarihi olduu bilinmektedir. Onu
vefatndan sonra yerine, kz Zleyha ile evlenen damad Abdurrahim Tirs halife
olarak gemifltir. Eflrefolu, Osmanl Devletinin kurulufl devrinin sonlaryla, yk-
129
130
Riyazet: Nefsin isteklerini

krma.
Trk Halk fiiiri
selifl devri arasnda yaflamfl, ilim, irfan, irflat ve eflitli sebeplerle yapt gezilerde
Bursa, Ankara, Hama gibi flehirlerde bulunmufltur.
Eflrefiyye tarikatn kuran Eflrefolu, zhir ve batn ilimleri rendikten sonra
intisap ettii Emir Sultan tarafndan, Bayramiyye Tarikatnn kurucusu Ankarada
bulunan Hac Bayram Velye gnderilir. On bir sene burada riyazet ve nefis mcadelesi yaptktan sonra, ondan icazet alr ve znike halife olarak geri dner. Bir
sre sonra da Hac Bayram Velnin emri ile Abdlkadir-i Geylnnin evldndan
Hamada bulunan fieyh Hseyin el-Hamavye intisap eder. fieyh Hseyin, ona ksa zamanda hilafet vererek Kadiriyye Tarikatnn Anadoluda kurulmasna ve yaflatlmasna memur eder.
Eflrefolu Rm, znike dndkten sonra, burada Kadirliin bir kolu olan Eflrefiyye tarikatn kurar ve halk irflada bafllar. Tarikat ksa zamanda her tarafa yaylr. zellikle znik ve Bursa havalisinde etkili olur. Kadirler evresinde o, bu tarikat Anadoluya getirip yaygnlafltrd ve bir kurum haline getirdii iin de Pr-i
Sni olarak anlr.
Eflrefolu Rm; Anadolunun Trkleflmesi ve Trklerin slamiyeti hayat tarz
haline getirmelerinde rol alan ve Anadoluda Mevlevilikten sonra Ehl-i Snnet tarikatlarnn yaylmasnda emei geen nemli mutasavvflarmzdan biridir. Eflrefolunun fliirlerinde Ynus Emre tesiri kuvvetle hissedilir. Hece ve aruz veznini baflaryla kullanmfl, lirik fliirler yannda didaktik manzumeler de yazmfltr. Bu ilhlerinden birou bestelenerek, bugn dahi pek ok yerde okunmaktadr. Onun didaktik mahiyetteki mensur eserlerinde ise devrinin halk dilini en iyi bir flekilde
kullanmfl olmas ve bu sayede tasavvuf ahlakn halk arasnda yaylmasnda byk
rol oynamfltr.
Eflrefolunun nesri, XIV-XV. yzyl Anadolu Trkesinin en gzel rnekleri
arasnda yer alr. Onun Divnnn dflnda kalan dier mensur eserleri; MzekkinNfs, Tarikatnme, Deliln-Nbvve, Ftvvetnme, bretnme, Mazeretnme,
Hayretnme, Mnctnme, Esrrt-Tlibin, Tacnme, Elestnme, Nasihatnme,
Cinnl-Cann vb.leridir. Demek oluyor ki Eflrefolu Rmnin, eserlerinin okluu ve deiflik konularda da ayr ayr yazmas suretiyle, Din-Tasavvuf Trk Edebiyatna ait pek ok trde eserler verdiini de ifade etmeliyiz.
Aflkun odu cierimi
Yaka geldi yaka gider
Garip baflum bu sevdy
eke geldi eke gider
...
rifler durur szne
Gayr grnmez gzne
Eflrefolu yr yzne
Baka geldi baka gider (Gzel 2009: 632-633).
Sleymn elebi
Sleyman elebi, XV. asrn meflhur mevlit yazarlarndandr. Sleymn elebi; iyi
bir din eitim ve renim grmfl, bir sre Sultan Bayezidin Divn- Hmyun
imaml grevini yapmfl, daha sonra 802/1400de yaplan Bursa Ulu Cami bafl imamlna getirilmifl ve hayatnn sonuna kadar da bu vazifede kalmfltr. Sleymn elebi, eserini 812/1409da tamamlamfl ve adn Vesletn-Nect koymufl-
131
tur. Eserin duyularak, hissedilerek sade ve manzum bir dille yazlmas, din-tasavvuf bir vecdin heyecann vermesi, zel bir makamla camilerde ve evlerde okunmas, halk ve mnevverler arasnda bunun sanki gkten inmiflesine kabul grmesi sebebiyle byk bir flhret kazanmasn salamfltr. Bilindii gibi, Vesiletn-Necat, mesnev nazm flekliyle yazlmfl bir mevlit trdr. Bu sebeple, msra ahengi
itibariyle de son derece baflarldr. nk elebi, byk bir sanatkrdr. Blmlerin ve kitabn btnlne nem verdii kadar, her msran ayr ayr gzel ve mkemmel olmasn, kolay anlafllmas iin de sehl-i mmteni sanatn ustalkla kullanmasn bilmifltir. Bu cmleden olarak Mevlit; tevhit, ilh, mnacat, naat, veldet, mira, hilat, hicret, nasihat, vefat, istimdat (dua), hatime vbleri olan DiniTasavvuf Trk Edebiyat edeb trdr. Eser, blmleri itibariyle 732 beyitten
oluflmakta ve Trk edebiyat bnyesinde benzeri olmayan bir hususiyet arz etmektedir. S. elebi bu eserini her ne kadar klasik Divn edebiyat nazm flekliyle yazmflsa da; eser Divn edebiyat bilim dalna ait olmayp, tamamyla Dn-Tasavvuf
Trk edebiyat bilim dalna ait bir trdr.
Mevlit: Hz. Muhammetin

doumunu anlatan fliirlerdir.
Erken dnemlerde Erzurumlu
Kad Darr gibi flairlerin
temsil ettii mevlit trnn
Trk edebiyatndaki en iyi
temsilcisi 15. yzyl flairi
Sleyman elebidir.
Trk edebiyatnda mevlit trnde ve dier konularda pek ok eser SIRA

verilmifltir.
SZDE Ancak Sleyman elebinin mevlidi ise halk kltrnde daha fazla rabet grmfltr. Sizce bunun
sebebi ne olabilir?
SIRA SZDE
D fi N E L M
Kemal mm
Kemal mmnin asl ad smaildir. Hayat hakknda fazla bir bilgi
deiliz.
S O R sahibi
U
Doum tarihi bilinmemektedir. XVI. yzyl flairlerinden Hknin Nide hakknda
yazmfl olduu bir fliirdeki;
DKKAT
Kemal-i mm ol ship keml

Burada eylemifl arz- ceml
SIRA SZDE
Tevhit: Tekke fliirinde

Allahn varl ve birlii
zerine yazlmfl fliirlere
denir.
Mnacat: Trk edebiyatnda
mnacatlar, Allaha yalvarp
yakarmak iin yazlan
manzum ve mensur
eserlerdir.
D fi N E L M
Naat: Hz. Muhammeti
vmek iin yazlan eserlere
naat ad verilir. Bunun yan
sra dier peygamberler,
S O R U
halifeler, veliler ve din
bykleri hakknda yazlan
naatlar da vardr.
DKKAT
N N
beytine ve baz arafltrclarn trbesinin Nidede bulunmasna dayanarak ileri srdkleri grfle baklacak olursa Nidede domufl olduunu veya
en azndan uzun
AMALARIMIZ
bir sre Nidede yaflamfl olduunu syleyebiliriz. Kemal mmnin fieyh Ceml-i
Halvet pirdafllarndan ve Muhammed Bahaeddin-i Erzincannin halifelerinden olduu konusunda kaynaklar birleflmektedir. Kaynaklara gre Karamanda
K T A P lmfltr.
Ancak trbesi Nidenin Yenice mahallesindedir. Kemal mmnin adna Karaman,
Manisa, Mudurnu ve Nidede birer makam bulunmas, onun Anadolu halk tarafndan ok sevildiinin bir gstergesidir.
TELEVZYON
Kemal mm; fliirde muhteva ynnden Ynus takipilerinden olmufl, XV. yzylda aruz vezniyle; kaside, gazel, mesnevi gibi klsik nazm flekilleri ile tasavvuf fliirler sylemifl, tekke fliirlerinde kendinden sonrakilere rnek teflkil etmifl flh N Tgibi
E R N Emenkbelerle
T
retli bir flahsiyettir. Onun hayat da tpk Ynus Emrede olduu
ssldr.
Kemal mm, fliirlerinde sade bir Trke kullanmfl, aruz vezniyle yazmfl olmasna ramen halkn dilinden uzaklaflmamfl usta bir flairdir. zellikle ilh tarznda
olduka baflarl olmufl ve flhreti Anadolu snrlarn aflmfl Krm, Kazan, Taflkent
ve zbek Trkleri arasnda da tannmfltr. Divnnn, dil asndan Trk dili tarihine ok nemli belgeler kazandraca sylenebilir. Mehmet Fuat Kprlnn
15. yzyl flairleri arasnda ona zel bir nem vermesinin bir sebebi de budur. Divnnda dnyann fniliine, Allah sevgisine, nimetlerine, iyi ahlak ve ibadete dair yazd nasihat fliirlerinin says bir hayli fazladr. Ayrca Divnda mnacat, naat,
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Kaside: Divan fliirinin temel
nazm flekillerinden birisi
olan kaside, din ve devlet
byklerini vmek amacyla
NTERNET
yazlan fliirlerdir.
Gazel: Divan fliirinde daha
ok aflk ve flarap zerine
yazlan fliirlerin nazm flekli
olan gazel, Tekke fliirinde de
kullanlmfltr.
Mesnevi: Aruzun ksa
kalplaryla yazlan ve
beyitleri kendi arasnda (aa,
bb, cc, , dd, ee) kafiyeli
fliirlerdir.
132
Trk Halk fiiiri
kaside, gazel, mesnev ve ilhlerden mteflekkil nazm trleri ve 2371 beyit bulunmaktadr. Divnn pek ok yazma nshas, Krk Armaan adl didaktik bir eseri de vardr.
Her kim cihna geldi peflmn olur gider
Kim derd ile gelr ise dermn alur gider
Evvel kdem bu menzile n basd alayu
Ahir dahi o zr ile giryn olur gider
Has haset nin bizi bu milke getren
ryn getrdi yine hem ryn alur gider
...
Bayramdur lm gni gerek flklarun
Kanlar cnn mafluka kurban alur gider
Hak sen inayet it bu Kemal mm sye
Kim hazretne el dolu isyn alur gider. (Gzel 2009: 649).
Emir Sultan
Emir Sultann asl ad Seyyid fiemseddin Muhammed bin Ali el-Hseyni el-Buhardir. Rivayete gre yedinci gbekte Hz. Muhammedin soyuna (sdt) ulaflan,
Emir Klal adyla tannan Seyyid Ali isminde Buhrl bir mutasavvfn olu ve vel bir kiflidir. Emir Sultan, Trk-slm dnyasnn bafllangta ilim memba olan Buharada yetiflmifltir. Mekke-i Mkerreme ve Medine-i Mnevverede de ayrca ilim tahsil etmifltir. Hac farizasn ifay mteakip Medinede de bir mddet kaldktan sonra bir gece ryasnda Hz. Muhammed ve Hz. Alinin kendisine Ruma
gitmesi, mezarnn da orada olacan sylemeleri zerine nce Irak zerinden
Anadoluya gemifl, Karaman, Hamid-ili (Isparta), Ktahya ve negl stnden
Bursaya gelerek Gkdere civarnda bir maara veya samaya yerleflmifltir. Orada
bir sre ibadet, zht ve takva iinde yaflamfltr.
Mutasavvflara ilgisi olan Bursa halk tarafndan ksa srede sevilmifl ve etrafnda birok mrit toplanmfltr. Bursa ulema ve meflayihi ile de mnasebette bulunmufltur. Emir Sultan; Bursada fiemseddin Fenriden ders ald ve icazet diplomas
da hocas tarafndan yazlp verilmifltir. Daha sonra I. Bayezidin kz Hund Hatun
ile evlenmifl bu evlilikten iki kz ve daha sonra kendi emri ile ldrtecei Emir Ali
elebi adnda bir olu olmufltur. ocuklar hep kendisinden nce lmfltr. Emir
Sultan, kerametler Sultan diye de anlmfltr. Zamannda Osmanl sultanlar kendisine hrmet eder, sefere kacaklarnda huzura gelip, mbarek duasn alrlard.
Emir Sultan, ayn zamanda birinci Byezidin Bilim Danflman idi. Ordu onun
eliyle kl kuflanrlard. Emir Sultan; hayat boyunca din ve vatan iin yaplan gazalar teflvik etti. Mritlerine bu ifllerin kutsiyetini anlatarak onlarn da bu yola gnl balamalarn salad.
Emir Sultann vefatndan sonra bile manev yardmlarnn serhat boylarndaki
gaziler tarafndan grld srekli bir flekilde anlatlrd. Bu cmleden olarak
onun, ok gayret sarf etmesine ramen Timur-Yldrm arpflmasnn nne geemedii ve savafln da Emir Sultann iflaret ettii gibi Yldrm Bayezidin aleyhine
sonuland bilinmektedir.
133
Emir Sultan, 63 yaflnda vefat ettikten sonra, kendisinden baflka eflinin ve ocuklarnn da bulunduu trbesi flu anda Bursada bulunmaktadr. Trbenin, mritleri tarafndan kalabalk bir kafile tarafndan ziyaret edilmesi ananesi bundan 50
yl ncesine kadar devam etmekteydi. Osmanl Devletinin geniflleyip bymesinde madd ve manev yardmlar olan Emir Sultan, asl kurduu tarikat ve yetifltirdii mritleri vastasyla hizmet etmifltir. Anadolunun Trkleflmesi-slmlaflmas srecinde onun da byk rol olmufltur. Kendisi, daha ok toplumun hocas olarak grev yapmfl, renci yetifltirmifl, flairlik yn itibariyle de birka fliir yazmfl
ve sylemifl, fakat bunun dflnda da herhangi bir eseri bulunmamakta, ama ona ait
bir menakpname lmnden bir mddet sonra mritleri tarafndan kaleme alnarak birka nsha halinde yazlmfltr.
Menakpname: Velilerin
menkbelerini ieren eserler.
...
Akar gzlermden yafl yerine kan
Zerrece grnmez gzme cihn
Derylar nfl idb kanmaz iken cn
flklar kandran ummn buldum
Emr Sultan dir ne hofl bzr imifl
flklar seyr idb gezerler imifl
Cmlenn maksud ol ddr imifl
Hakka karfl duran divan buldum (Gzel 2009: 651).
Dede mer Rflen

Dede mer Rflen, daha ok fliirlerinde kulland Rflen mahlasyla tannmaktadr. Asl ad mer, lakab Dede, knyesi Ali ibn Umur Beydir. Aydnn Tire kazas yaknlarndaki Gzelhisrn Rflen kynde doar ve bu doduu yere nispeten de Rflen lakabyla tannr. Tahsiline, nce doduu yerde bafllar, daha sonra
bilgisini ilerletmek zere Bursaya gider ve mezuniyetinden sonra da orada Yeflil
maret Medresesinde mderris-profesr olarak grev yapar. Bu srada bir aflk hikyesine ad karflan Ruflen, dedikoduyu nlemek maksadyla Bursay terk ederek Karamann Lrende kasabasna gider. Aabeyi Aleddin Halvetnin aracl
ile Halvet tarikatna intisap eder ve Azerbaycana gider. Bakde Halvetliin ikinci piri kabul edilen Seyyid Yahy fiirvnden el alr. Yine orada Seyyid Yahy fiirvnnin yannda slkunu tamamlayp onun bafl halifesi olur. fieyhinin vefat zerine (1457), postniflin sfatyla Karaba, Gence ve Tebriz civarnda toplumun hocas olarak halk irflad etmeye bafllar. Kendisinden feyz alanlar arasnda, Halvetiyenin Glfleniyye kolunu kuran brahim Glflen de bulunmaktadr.
Rflen, 1487de Tebrizde vefat eder, orada zaviyesinin haziresine defnedilir.
Rflennin hayatndaki bu yirmi yllk Tebriz devresi, onun tasavvuf flhretini ve
tasavvuf mesnevlerini de kaleme alfl, flair olarak da nnn artmas, hatta yazd fliirlerin diyr- Rma ve stanbula kadar ulaflp onlara nazirelerin yazlmas sebebiyle Anadoluda bir Rfleni ekol oluflmufltur. Adna izafeten isimlendirilen Rfleniye tarikat, Halvetiyenin en byk flubelerinden biri olmufltur. Aslnda Rflenlk, Allahn adlarn anmay esas tutan bir yoldur. Devrinin kuvvetli flairlerinden biri olan Rflennin, din ve tasavvuf fliirlerinin bazlar bestelenmifl olup, asrlarca
tekkelerde okunmufltur. Genlik yllarnda daha ok flkane ve hiciv trnde fliirler yazmasna karfllk, tarikata intisap ettikten sonra yazdklar, din ve tasavvuf
muhteval fliirlerinin ounda sade ve akc bir slp dikkati ekmektedir. Dede
134
Trk Halk fiiiri
mer Rflennin, Divn, obannme, Miskinnme, Neynme, Kalemnme adl

eserleri vardr. Bunlar srasyla muhtevalar itibariyle ksaca vermeye alflalm:
Divnda birka mnct, befl nat, befl terci-i bend, drt terkib-i bend, doksan
kadar gazel, yzden fazla tuyu, ruba ve muhtelif beyitler bulunmaktadr.
obannme, Hz. Ms ile oban adl kssann Rflen tarafndan yaplmfl genifle bir tercmesidir. Eser, yaklaflk 1000 beyit kadar olup yirmi befl blmden
oluflmaktadr.
Miskinnme de didaktik bir manzumedir. Bu eser, Rflennin mesnevleri iinde tamamyla telif bir eser olmas yannda, onun tasavvuf anlayfln da ortaya koymas bakmndan nem taflmaktadr. Eser, 128 beyitlik bir giriflten sonra bafllamakta, ounlukla hikyet bafll altnda 34 blmden meydana gelmektedir. Bu blmlerde; Hz. Peygamber ve ashabnn baflndan geen ibret verici olaylar, evliya
menkbeleri, eflitli hikyeler daima tasavvuf bir yorumla anlatlmfltr.
Neynme, 1028 beyit ve Htimesiyle birlikte 24 blmden oluflan mesnevnin
aslnda belli bir ad yoktur. Neynmenin nemli bir zellii, Rflennin kendisi,
doum yeri ve ailesi hakknda bilgiler vermesidir.
Kalemnme, 250 beyit hacminde olup, ilk 100 beyitte kalemden bahsedilmekte, geri kalan beyitlerde ise baz hikyelerle tasavvuf yorumlar yaplmaktadr.
Dir idm gl yzne olsa gln gzi kafl
Ya beneffle kokulu haddi kad-i serv-vefli
SIRA SZDE
Hfle lillh ki diyem ben de senn gl yzne

SIRA SZDE
Vey nice benzedeyim pdiflehe cr-kefli
D fi N E L M
Ne acebD kfir-i
sengn dil imifl
fi N E L bed-gevher
M
Gelmeyp rahma senn gevherine atd tafl
S O R U
O R U
Pak sfS oluben
evsf- beflerden arnur
Nfl iden ll-i lebnden mey-i b-gll gfl
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
K T A P
S O R U
TELEVZYON
DKKAT
N T E RSZDE
NET
SIRA
AMALARIMIZ
Rflen zlf ruhun ydna tan m okusa

Sure-i Nur u Duhan klle gadtin ve afl (Gzel 2009: 654).
N N
SIRA SZDE
Din-tasavvuf
Trk
edebiyat alannda verilen eser isimlerinde sklkla nme szne
SIRA
SZDE
AMALARIMIZ
rastlyoruz. Sizce bu ifadenin anlam ne olabilir?
D fiTrk
NELM
Din-tasavvuf
K T A Pedebiyatnn XV. yzyldaki durumu ve temsilcileri hakknda daha
fazla bilgi iin Mustafa Karann Eflrefolu Rumi (Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1995), F.S Ahsen
O R U Turann Anadolunun Manev Koruyucusu Hac Bayram Vel Hayat Hizmeti
T E LFikirleri,
E V Z Y O N (Ankara: Bilig Yaynlar, 2000) ve Necla Pekolcayn Mevlid (Vesiletn-Nect), (Ankara: Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, 1993) adl alflmalarndan
DKKAT
yararlanabilirsiniz.
N N
SIRA
N T E RSZDE
NET
XVI. YZYILDA
VE TEMSLCLER
XVI. yzyl Anadolusunda; Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnn, bu eflit fliirlerinde

AMALARIMIZ
Mevlna ve Yunus tesiri mevcuttu. Fakat bu edebiyatn, en bol ve en gzel fliirleri
yine bu dervifller arasnda, Yunus tarznn bir devam hlinde idi. Halk syleyiflinin
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
135
ve hece ile ilh tarznn bu kuvvetli terennmleri ard arkas kesilmeyen birtakm
ses ve heyecan dalgalar hlinde, memleketin her tarafna yaylyordu.
Bu asrn tasavvuf flairleri arasnda; Glflen tarikatnn kurucusu fieyh brhim
Glflennin; Melmiyye-i Bayramiyye tarikatna mensup Ahmed-i Srbn ve Halvetiyye tarikat mensuplarndan Vahib mm (lm. 1595) ve mmi Sinann nemli
yerleri vardr. Bu isimlere fieyh Aziz Mahmud Hdanin stad ve Hac Bayram Velnin mritlerinden Bursal Muhyiddin ftade (lm. 1580), Seyyid Seyfullah Halvet (lm. 1601) ve dris Muhtef (lm. 1615)yi de saymak yerinde olur.
mm Sinan (? - 1551) aruz ve hece ile syledii ilhleriyle byk flhret kazanmfl ve Halvetliin Sinaniyye kolunu kurmufltur. Hece ile fliirleri Yunus tarznn
devamdr. Bu asrda Bektafli flairlerinden fih smil Hatay, Pir Sultan Abdal, Kalender Abdal, Muhiddin Abdal, Yetim Ali elebi, Askeryi anabiliriz.
Yunus Emrenin ilahilerinin, yzyllar sonra bile Anadolu insannnSIRA
sevdii
ve benimsediSZDE
i fliirler arasnda yer aldn gryoruz. Bir flairin halk arasnda bu kadar fazla itibar
grmesinin sebepleri ne olabilir?
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Aziz Mahmud Hdy

S O R U vefat eder.
Aziz Mahmud Hdy, 1541de Kohisrda doar, 1628de skdarda
Vefatndan sonra skdarda onun mezarnn yannda trbesinin de burada yaplmas sonucu, Aziz Mahmud Hdy Tekkesi nemli bir ziyaretgh yeri olur.
DKKAT
Bilindii gibi Aziz Mahmud Hdy, mutasavvf, lim, flair ve Celvetiye tarikatnn kurucusudur. Atynin fiakyk Zeylinde onun Seferihisarl olduu kaydeSIRA SZDE
dilmifltir. Kendisinin Cneyd-i Badad neslinden geldiini bildiren
Hdy, ilk tahsilini babas Feyzullah bin Mahmudun yannda yapmfl, daha sonra stanbula gelerek Molla Nasrzdenin derslerine devam etmifltir. O, hocasnn Edirnedeki SulAMALARIMIZ
tan Selim Medresesine tayini zerine onunla Edirneye gider ve ona muit (yardmc) olur (1570). Ardndan fiam ve Msrda bulunan Hdy, buralarda Halvetiye
fleyhleri ile grflr. Dnflnde Bursadaki Ferhadiye Medresesine
tayin
K T Amderris
P
edilir (1573). Bursada ayn zamanda Mahkeme-i Sura Niblii/Kadlk da yapar.
Bursadaki grevi esnasnda grd bir rya zerine fieyh ftadeye intisap
eder. sene kadar Celvet slbu zerine slktan sonra, Seferhisrda
T E L E V Z Y O N halife olarak irflada bafllar. Seferhisrdan tekrar Bursaya, oradan da stanbul/skdara gelir. nce Kk amlcadaki ilehanede bir sre inzivaya ekilir.
Hlen skdarda bulunan Hdy Dergh, 1595te infla edilir ve iinde; k N T E R N E T flairlerin ve
tphane, semahane ve trbe bulunan bu tekke, devrinde limlerin,
musikiflinaslarn toplant yeri olmufl, devrin padiflah I. Ahmed de zaman zaman bu
toplantlara katlmfltr.
Aziz Mahmud Hdyi, Din-Tasavvuf Trk Edebiyat flairleri zmresi iinde yer
almfl, sade ve hikemi mahiyette fliirler yazmfltr. fiiirlerinde, bazen hece, bazen de
aruz veznini kullanan Hdy, bnl-Arabnin sistemlefltirdii vahdet-i vcd anlayflna bal bir mutasavvftr. fiiirleri ve mektuplarnda bu aka grlr. Onun
gerek devrinde, gerekse daha sonra yazlan tarih ve bibliyografya kitaplarnda;
kutbl-aktab, ship-i zamn, mrflid-i kmil gibi unvanlarla anlmas, lmnden sonra da flhretinin devam ettiini gstermektedir. Dilden dile nakledilen
menkbe ve kerametleri halkn gnlnde taht kurmasn salamfl, ziyaretileri her
devirde artarak devam etmifltir.
Aziz Mahmud Hdyinin eserlerini; Trke ve Arapa olmak zere bafllca iki
grupta toplayabiliriz. Onun eserleri; din ve bilhassa tasavvuf konular fazlas ile
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Vahdet-i vcd: Allahtan

baflka varlk olmadnn
idrak ve fluuruna sahip
olmak.
136
Trk Halk fiiiri
ifllemifltir ki, bu sebeple o, bu tr fliirin nde gelen nemli temsilcilerinden biridir.

O, zamannda ve bugn de herkes tarafndan ok tannmfl, halktan ve padiflahlardan dahi byk sayg grmfl nemli mutasavvflarmzdan biri olmufltur (Kocatrk 1970: 474). Eserlerinin birok nshasnn bulunmas da, bu eserlerin halk tarafndan ne kadar sevilip benimsendiini gstermektedir. Bu cmleden olarak
onun Trke ve Arapa eserlerinin adlarn vermeye alflalm:
Trke Eserleri
Divn- lhyat: Tasavvuf hikmet ve nasihatlerden oluflmufl bir Divndr.
Tarikatnme: Derviflliin erkn ve adab anlatlmaktadr.
Tezkir-i Hdi: I. Ahmede gnderilen mektup ve tezkirelerin topland bir
eserdir.
Ecvibe-i Mutasavvfne: Kendisine sorulan baz tasavvuf sorulara verdii cevaplardr.
Nasyih ve Mevz: Baz nasihat ve vaazlarn derlendii bir eserdir.
Mirciye: Mirac, ayet ve hadislere dayanarak anlatan kk mensur bir risaledir.
Necatl Garik fil-Cemi vet-Tefrik: Baz tasavvuf makamlardan bahseden eserdir.
Arapa Eserleri
Cmiul-Fadil ve Kmiur-Reil: Tasavvuf ahlaka dair olan meflhur eseridir.
Fethul-Bb ve Reful-Hisb: nsann yaradlflndan ve insann sfatlarndan bahseden bir eserdir.
Keflfl-Kn an Vechis-Sema: Tasavvuftaki sema konu edilmifltir.
Habbetl-Mahabbe: Allah, peygamber ve ehl-i beyt sevgisi zerine bir eserdir.
Nefisl-Meclis: Baz ayetlerin tasavvuf tefsiri yaplmfltr.
Tecelliyt: Hayatta iken mazhar olduu tecellileri anlatan ve tarihleri ile tespit
edilen bir risledir.
Vkt: Tarikat srlar ile ilgili bir risaledir.
Gider flekk inkr
Tevhde gel tevhde
Muhkem eyle ikrr
Tevhde gel tevhde
Koyup kuru takldi
Candan eyle tevhdi
Bulmaa her mdi
Tevhde gel tevhde
Surete tapma sakn
Man yzne bakn
Olmaa Hakka yakn
Tevhde gel tevhde
Hak yolunu ararsan
fiirk srn srrsen
Hdyye sorarsan
Tevhde gel tevhde (Gzel 2009: 657-658).
137
Din-tasavvuf Trk edebiyatna mensup baz mutasavvflarn Arap veSIRA

FarsSZDE
kltrlerini ok
yakndan takip ettiklerini, hatta Arapa ve Farsa baz eserler verdiklerini gryoruz. Bu
durumda bu edebiyatn hitap ettii kitleyle ilgili neler syleyebilirsiniz?
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Vhib mm
S O kesin
R U
Vhib mmnin esas ad Abdulvahhab- Elmaldr. Doum tarihi
olarak bilinmemekle beraber lm tarihi 1 fiaban hicri 1004 /9 Mart 1595 olarak kaydedilmektedir. fieyh Abdulvahhab, Halvet tarikatnn Yiitbafl (orta kol) flubesini kuran
DKKAT
Yiitbafl Ahmet fiemseddin Marmaravnin halifesidir.
Vahib mm, eflitli mahlaslar kullanmaktadr. Bunlar da; Vhib mm, VhiSZDE yannda;
bi, Vehhb, Vhb, Vehab, Vehb olmak zere alt tanedir.SIRA
Bunlarn
miskin, dermend, b-re, ciz, dervifl gibi sfatlar da grmekteyiz. Ancak bunlar mahlas saymak doru deildir. O, deiflik mahlaslar aruz vezninin zorlamasyla
AMALARIMIZ
kullanmfltr. fiair, hece vezinli fliirlerinde kendini rahat hissetmifl, ekseriya Vhib
veya Vhib mahlaslarn kullanmfltr. Baz kaynaklar onun mahlasn Vehhb mm diye kaydetse de bu, sadece yakfltrmadr. Asl mahlas Vhib
AbdlK mmdir.
T A P
bki Glpnarlnn Vehb Emre fleklindeki kayd onu Ynus Emre halkasna dhil
etme kaygsndan baflka bir fley deildir. Vhib mm, Ynus Emre geleneinin
XVI. yzyldaki temsilcisidir. Bu tesir fliirlerinde grld gibi
da YT E LDivnnda
EVZYON
nusu delil kabul ettiini aka syler. Ayrca Ynus Emreyle Vhib mmnin fliirlerinde birbirleriyle benzerlik gsterenler de vardr.
Vhib mmnin Divnndaki 485 fliirden 300den fazlas aruzla yazlmfltr. Bu
N T Eahenkten
RNET
yzden onu aruz flairi saymamz yerinde olur. fiiirlerinde, dfl
ziyade
muhteva nemlidir. Hece ile yazl fliirleri daha liriktir.
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Pr Sultan Abdal
Pir Sultan Abdal, XVI. yzyln sonu ile XVII. yzyln bafllarnda yaflamfltr. O, Sivasn Yldzeli kazasna bal Banaz kynde domufl, Sivasta lmfltr. Fakat
onun doum ve lm tarihlerini ak bir flekilde bilemiyoruz.
Pir Sultan Abdaln fliirlerinde; Allah, Hz. Muhanmmed, Hz. Ali, Hz. Hasan, Hz.
Hseyin ve daha pek ok veliye olan derin bir ballk, slam ve Btni inanfllarla
kaynaflmfl bir vahdet-i vcud halitas grlmektedir. Hatta bunlar, bir inantan ok,
bir iddia durumundadr. Yani onun bu ifadelerinde, dnya emelleri peflinde koflan
ve isyan eden bir ruhun deiflik ihtiraslarn da grmek mmkndr. Bu cmleden
olarak o fliirlerinde; slam dininin itikad ynlerinden ok, baz Btni inanfllar, hatta baz slam bilgileri tebli etmek yerine, bal bulunduu yolun prensiplerini ifllemektedir. Dolaysyla onun bu dini terminolojileri iflleyiflinin yannda, eserlerinde
grlen baz farkllklarn bulunmas ise, halkn anlayabilecei slupta bir ynyle
tasavvufa yzeysel de olsa temas ettiini gstermektedir. Ancak onun eserlerinde;
slam dininin itikat ve ibadete mteallik inan sistemine dair olan terminolojileri
kullanmas, onun tasavvuf anlayfln biraz olsun belirtmekte ve zellikle kendi Batni prensiplerini de ortaya koymaktadr. Bu sebeple onun bu tr belli bafll yaklaflmlar, hemen hemen btn manzumelerinde de grlmektedir.
Bilindii gibi Pir Sultan Abdal; zellikle Alev-Bektafl inanfllarn arlkl olarak
iflledii manzumelerinde; Allah, Peygamberler, Melekler, Kitaplar, Dnya, Ahiret,
Divn, Mizan, Srat Kprs gibi itikad kavramlarn yan sra, Hz. Ali, Ehl-i Beyt,
On ki mam, Tensh vb. konular evresinde de durmaktadr. Bu sebeple onun
kulland ara ile varmak istedii ama arasnda bazen eliflkiler de gstermekte-
Ehl-i Beyt: Hz. Muhammet,

Ali, Fatma, Hasan ve
Hseyini iine alan bir
tabirdir.
138
Trk Halk fiiiri
dir ki, gnmzde onu isteyen grup istedii tarafa doru ekip gtrmektedir.
nk onda bazen isyanc bir ruh, bazen de toplumun sosyal konularna rahatlkla eilen ve onlar acmaszca tenkit edebilen bir gcn bulunmas, din bilgisini de
bu sahada rahatlkla kullandn gstermektedir. Bu din bilgiler erevesinde bir
yandan itikad, ibad, dier yandan da tasavvuf konular rahatlkla eserlerinde iflleyebilmesi dikkat ekmektedir.
Derdim oktur hangisine yanaym
Yine tazelendi yrek yaras
Ben bu derde kande are bulaym
Meer fiah elinden ola aresi
Trl donlar giyer, glden naziktir
Blble cevr etme, gle yazktr
ok hasretlik ektim, barm eziktir
Gle gle gelir canlar presi
Gel benim uzun boylu serv narm
Yreime bir od dflt yanarm
Kblem sensin, ynm sana dnerim
Mihrabmdr iki kafln aras
...
Pir Sultanm Abdal, yksek uarsn
Selamsz sabahsz gelir geersin
flk, muhabbetten niin kaarsn
Byle midir yolumuzun tresi (ztelli 1978: 218-219).
Kul Himmet
Dvaz mam: Tekke fliirinde

iinde on iki imamn ad
geen ve onlar vmek iin
yazlan fliirlere denir.
XVI. yzyln ikinci yarsyla XVII. yzyln bafllarnda yaflad tahmin edilen Kul
Himmet, Alev Bektafl Edebiyatnn nemli flairlerinden birisidir. Trbesi; Tokatn
Alamus ilesine bal Varzl/Grml Kyndedir. Torunlar hl bu kyde yaflamaktadrlar. Burada bulunan fiahinli aflireti Kul Himmetin ocadr. lmnn ne
zaman ve nasl olduu hakknda elimizde belge yoktur. Fakat kendi kynde yatt dflnlerek normal bir lmle hayata gzlerini yumduu kuvvetle muhtemeldir.
Daha yaflarken Alev evrelerinde byk bir flhrete sahip olan Kul Himmet,
Pir Sultann etkisinde kalan gl bir sanatdr. Nefesler, dvaz imamlar, destanlar, atlar syleyen Kul Himmet; mkemmel bir tekke renimi, edebiyat bilgileri, slam tarihi, evliya menkbeleri, tarikat kurallar gibi ann kltr ve bilgisini
ok iyi renmifltir. Sanat gc yannda, siyas giriflimlerinde ise, ad etrafnda baz efsanelerin oluflmasna yol almfltr. Hemen hemen her cnkte bir iki nefesi yazldr. Ona karfl duyulan bu genifl bir sevgi sonunda XIX. yzylda yetiflen bir
flk, onun adn mahlas olarak almfltr.
Kul Himmetin fliirleri tam olarak tespit edilememifltir. Ancak bu konuda da baz alflmalar yaplmaktadr. Gl bir mutasavvf flairdir.
Yolcu oldum yola dfltm,
Yollarm Ali arr.
Blbl oldum gle dfltm
Gllerim Ali arr
...
139
Bu haneye mihman gelmiflim

Kah alay kah glmflm
Bahr- ummana dalmflm
Gllerim Ali arr
Kul Himmetim aflka dflt
Aflk deryas boydan aflt
Virdimiz Aliye dflt
Dillerim Ali arr (Gzel 2009: 683).
Muhyiddin Abdal
Muhyiddin Abdaln, XV. yzyln sonlar ile XVI. yzyln ilk yarsnda yaflad bilinmektedir. nceleri onun hayat ve kiflilii hakknda fazla bir
bilgi
bulunmamaSIRA
SZDE
sna ramen, son zamanlarda Bayram Durbilmez tarafndan 1998de Muhyiddin
Abdal Divn (nceleme-tenkitli metin) adl bir Doktora Tezi yaplmfltr. Bu sebeple Muhyiddin Abdaln da hayat, eserleri ve kiflilii bu takdire
D fi flayan
N E L M alflma ile
ilim leminin istifadesine sunulmufltur.
Ayrca S. N. Ergun da, flairin Otman Baba (l.1477-78) veya onun mridi AkyaS O R U
zl Sultana bal olabileceini sylemektedir. Nitekim flairimizin bir fliirinde de
Akyazl Sultan ismi gemektedir.
Bize ser-leflker olmaa
fiah- Kerem Ali gerek
Mrfliddir rehber olmaa
dem Akyazl gerek
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Kendisinin kk boyda yazma bir Divan vardr ki, bunda;
hece vezni ile Hurufilik yolunda yazd fliirleri yer almaktadr.
AMALARIMIZ
K Tfazla
A P bilgi iin AbDin-tasavvuf Trk edebiyatnn XVI. yzyldaki durumu hakknda daha
dlbaki Glpnarlnn Kaygusuz Abdal-Kul Himmet-Hatayi (stanbul: Varlk Yaynlar,
1953), Abdlbaki Glpnarl-Pertev Naili Boratavn Pir Sultan Abdal (stanbul: Derin Yaynlar, 2010) ve Ziver Tezerenin Aziz Mahmd Hdy: Hayat-Sanat-Fikriyt,
aTELEVZYON
dafllar indeki Yeri ve nl Eserleri (Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar,
1987) adl alflmalarndan yararlanabilirsiniz.
K T A P
TERNET
XVII. YZYILDA DN-TASAVVUF TRK NEDEBYATI
VE TEMSLCLER
XVII. yzyl Trk edebiyat; Osmanl mparatorluunun siyas ve ekonomik alanlarda gerilemeye bafllad bir dnemdir. Buna ramen kltr, sanat ve edebiyat
hayat geliflmesini belirli llerde devam ettirmifltir. Klasik Trk fliiri, ahenk ve incelik bakmndan bu asrda biraz daha oturmufl ve gzelleflmifltir. Asrn divan fliiri
asrlardan beri rnek alnan ran fliirinden geri saylamayacak bir olgunlua eriflmifl
ve ran edebiyatn cidd bir flekilde geride brakmfltr. Bu yzylda Trk fliir sanat, asrlardan beri bilhassa Trke syleyifl bakmndan hayli yerli ve mill bir yol
almfltr. Kullanlan Trke kelimelerin, Trke deyimlerin ve halk syleyifllerinin
bu arada Trk fliirine has bir seslendiriliflin bu fliire verdii ehre flphesiz mill idi.
Artk edebiyatmzda bir Fuzul Mektebi, bir Bk Mektebi, hatta bir Rh Mektebi
meydana gelmiflti.
XVII. yzylda Osmanl sahas halk edebiyat byk geliflme ve geniflleme gstermifl, en parlak durumuna gelmifltir. Asker ocaklarnda, kalelerde, serhadlerde,
saray ve konaklarda, kasaba ve kylerde pek ok saz flairi yetiflmifl, usta sanatkr-
TELEVZYON
NTERNET
140
Trk Halk fiiiri
Meddahlk: Genellikle flehir

ortamlarnda hikye anlatp
taklitler yapma sanat.
lar kmfltr. Halk hikyecilii, meddahlk, halk tiyatrosu (orta oyunu) ve karagz
byk rabet kazanmfl, bu sahalarda zengin eserler ortaya kmfltr. Halk edebiyat ve sanat yksek zmre arasnda ilgi uyandrd gibi, saz flairleri de aruz vezniyle eserler vermifllerdir. Bylece iki zmre edebiyat arasnda bir yaknlaflma grlmektedir. Halk fliirinin nazm flekilleri ve Halk edebiyatnn nazm trleri bu asrda belirli kurallar tamamland gibi, saz fliirinin en byk flairleri de bu asrda yetiflmifltir. Karacaolan, flk mer ve Gevher yalnz bu asrn deil, btn halk fliirinin yksek ustalar olarak kabul edilmifllerdir.
XVII. yzylda, ran ve Azerbaycan blgelerinde, Trk edebiyatnn nesir trlerinde eflitli eserler veren flair ve yazarlar da vardr. Ancak bunlar, geen asrlarn
byk flhretleriyle lflecek seviyede deildirler. Bunlar arasnda Azer flair Sibin nemli bir yeri vardr. Fakat eserlerinin byk bir ksmn Farsa yazmfl olmas Trkler arasnda flhret kazanmasn engellemifltir. Bu asrn Orta Asya Trk
edebiyatna bakarken zbek flairi Allah Yar unutmamak gerekir. Dini-Tasavvuf
Trk Edebiyat mensuplar arasnda sayg ve ilgi gren bu sof flairin tasavvuf ve
ahlak fliirleri vardr. Bunlar arasnda en tannmfl eseri, devrinin zbek Trkesiyle yazd Sebtl-Acizn adl didaktik manzumesidir. Onun bu eserleri, Fars diliyle yazlan dier eserlerden daha mkemmeldi. Hatta pek ok Trk dostu, Onun
Fars diliyle yazd bu eserlerinden flikyeti de olmufllardr. nk bu eserlerin
Trk dili ile yazlmas suretiyle gnller haz duyup ferahlayacak ve deta iman da
tazelenecek. flte bunlar ylesine Trke syleyecek kadar, Trk dili fluuruna sahip bulunuyorlard. Fakat Din-Tasavvuf Trk Edebiyat, bu asrda pek fazla geliflme gsterememifltir.
XVII. yzyl Anadolusunda; Din-Tasavvuf Trk Edebiyat, gittike oalan
tekkelerden Trk musikisiyle ahenkli, coflkun ve raksan ilhlerin yayld bir hava iinde geliflmifltir. Bu ilhler, geen asrda ilh sylemifl Din-Tasavvuf Trk
Edebiyat flairlerinin kendi besteleriyle tekrarlanmak suretiyle sylenir. Bunlar Yunus Emreden beri devam ede gelen Din-Tasavvuf Trk Edebiyatn daha genifl
sahalara yayan ve sevdiren hareketlerdir. Yunus tarz syleyifl, yalnz Mevlev tekkelerinde Mesnevnin, Divn- Kebirin velhasl ya Faris ile yahut Divn tarz syleyiflin yaratt gelenek iinde bu asra kadar fazla rabet grmemifltir. Fakat XVII. yzyldan bafllayarak hece ile sylenen ilhlerin Mevlev flairleri tarafndan da
itibar kazand bilinir. Mesel bir Mevlev olan dem Dede, asrn Yunus tarz syleyiflinden zevk alan simalar arasndadr.
Bu asrn Din-Tasavvuf Trk Edebiyat flairleri; dem Dede, Aziz Mahmud Hdai, Niyz-i Msr, Zelil, Adl, Zakir, Lmekn Hseyin Dervifl Osman, Sultan Ahmed, Ahzde Hseyin, fieyh, Fakir Edna, Kul Budala, Kul Mustafa, Abdlahad
Nri, Akkirmanl Nakfl, Olanlar fieyhi brhim, Zkirzde Abdullah Bre, Cahid, Sar Abdullah-Abd, Elmall Sinan mm, Geda Muslu, Yeflil Abdal, Dedemolu, Kul Hasan, Dervifl Mehmed, Caferolu, Kul Nesim, mmisinanzade-Hasan, Divitizade Mehmet Tlib, Dervifl Himmet, Sunullah Gyb, Abdlkerim Feth, fieyh
Mehmed Nazm, Abdlhay, Himmetzade, Abdullah Abd, Hasan-Kenzi, Abdurrahman Vali, brhim Nakfl v.b.leridir.
dem Dede
dem Dedenin doum tarihi bilinmemekle beraber XVII. asrn ilk yarsnda vefat
ettiini tahmin etmekteyiz. Ancak kendisinin Antalyada avufloullar diye tannmfl ve zengin bir aileye mensup olduu bilinmektedir. O, Antalyada bulunduu
dnemlerde, Antalya Mevlev tekkesi fleyhi Zincirkran Mehmet Dedeye intisap etmifltir. Daha sonraki dnemlerde de Konyada Bostan elebinin, sonra stanbulda
Mevlev flairi smil Ankaravnin yannda yetiflmifl ve fleyhin vefatndan sonra da

Galata Mevlevhnesi fleyhi olmufltur. Bunun yannda stanbulda baz kerametleriyle destan bir flahsiyet olarak da tannmfltr. Hayat ve hareketlerinde zeki, nktedan ve arif bir sofdir. dem Dede, tekke fleyhi olduktan sonra birok fakire yardm etmifl ve babasndan kalan serveti bile bu uurda sarf etmifltir. dem Dededen bahseden btn kaynaklar birok devlet riclinin kendisine intisap ettiini
yazmfllardr. fieyhl-slam Bahay ile aralarnda derin bir rabta vardr. dem Dede, hayatnn sonunda Hacca gitmek maksadyla stanbuldan ayrlmfl ve Msrda
lmfltr. Onun en mhim cephesi bugnk bilgimize gre Mevleviler iinde, hece vezni ile ve Ynus tarznda ilhler syleyen ilk flair olmasdr.
Sinan mm
Sinan mmnin asl ad Ysuf Sinandr. Daha ok Sinan mm adyla tannr. nl mutasavvf-flair Niyaz-i Msrinin fleyhidir. Halvetiye tarikatnn Yiitbafl koluna mensuptur. fieyhi Erolu Nuri, 1604 tarihinde vefat ettiine gre, muhtemelen
bu tarihten 35-40 yl nce domufl olabilecei dflnlebilir. Din ve tasavvuf
muhteval fliirlerinde, bazen Sinan mm, bazen de mm Sinan mahlasn kulland iin, fliirlerinden bir ksm daha nce yaflamfl olan mm Sinann fliirleriyle
karflmfltr.
Sinan mm, fleyhi Erolu Nurinin vefat zerine hilfet makamna geer. Bunu bir fliirinde flyle dile getirir;
mm Sinan aydur Erolu derler
smne fleyhimin iller iinde
Sinan mmnin bilinen iki eserinden biri Divndr. Divnnn iinde iki yze
yakn fliiri vardr. Sinan mmnin divan Yalval okunzde fieyh Sleyman Efendi tarafndan da yaymlanmfltr. Ayn eser, daha sonra baz semeler yaplarak yeni harflerle de yaymland. Osmanl Melliflerinde Kutbl-Meani adl baflka bir
eserinden de bahsedilmekteyse de byle bir eser henz ele gememifltir. Dili olduka sade olan Sinan mmnin hece ve aruzla yazd fliirlerinde sanat gayesinden ok, halk irflat esasndan hareket ettii grlmektedir.
Niyz-i Msr
Niyaz-i Msrnin asl ad Mehmeddir. Malatyann Soanl kynde 12 Rebiul-evvel 1027/1617de domufltur. Babas, Soanczade lkabyla tannan Ali elebi,
baflka bir yerden Malatyaya gelmifl ve Nakflibendiye tarikatna intisap etmifl biridir.
Mehmed Niyazi, kardefli Ahmet ile birlikte medreseye devam eder ve slam konulardaki bilgisini ilerletir. Kk yafltan itibaren tasavvufa ilgi duyar. Medreseden
icazet alp knca, eflitli camilerde verdii vaazlar halkn byk ilgisini eker. nce Malatyada Halveti fleyhlerinden Hseyin Efendiye intisap eder, onun nezaretinde halvete girer. Daha sonra fleyhi ile anne ve babasnn da iznini alarak uzun
bir seyahate kar. Bu srada yirmi bir yafllarndadr. Diyarbekir, Badat ve Kerbel yoluyla ancak drt ylda Msra gelebilir. Kahirede bir Kadr fleyhine balanr.
Burada iken grd bir rya zerine stanbula geri dner. stanbulda devrin tannmfl lim ve mutasavvflaryla grflr. Bir sre sonra Bursaya gider. Orada Ulu
Cminin yaknndaki medreselerden birine yerleflir ve riyazete devam eder. Bursadan Uflaka geer ve orada Elmall fieyh Ysuf Sinann halifesi fieyh Mehmedin
derghna yerleflir. Burada mm Sinanla tanflr ve btn varlyla ona balanr.
Birlikte Antalyann Elmal kazasna giderek orada bir yandan vaazlar verir, bir yandan da dergha hizmet eder. Daha sonra tekrar Uflaka Mehmed Efendinin derga-
141
142
Trk Halk fiiiri
hna dnerler. fiehir dflnda bulunan bir caminin minberinin altnda ilesini tamamlar. Buradan da ala ve Ktahyaya gider; bu srada fleyhi mm Sinann vefatn duyar ve Uflaka geri dner, fakat zntsn bertaraf edemeyince tekrar
Bursaya dner.
Bursada bir tandnn evinde zikir ve ibadetle meflgul olur. 47 yaflnda iken
evlenir. Artk flhreti Bursa snrlarn aflmfl, btn imparatorlua yaylmflt. Bundan sonra Bursa Ulu Cmide vazlar vermeye bafllar. stanbulda tekkeler aleyhine
bafllatlan bir kampanya zerine, 1665te sadrazam Kprl Fazl Ahmet Paflann
davetine uyarak Edirneye gider. Dnflnde, stanbulda verdii bir vaazdan sonra, tekkeler aleyhindeki faaliyet durdurulur. Tekrar Bursaya dner. Bu srada fleyhi Uflakl Mehmet Efendinin lm zerine Halvetiyenin Msriyye kolunu kurarak
irflada devam eder.
Sultan IV. Mehmed, Lehistan seferine kmadan nce, flhretini duyduu Niyz-i Msryi, ordunun manev gcn ykseltmek amacyla stanbula artr. O da
bu davete uyarak stanbula gelir ve orduyla birlikte sefere katlr. Bu srada aleyhinde ortaya kan bir iftira zerine derviflleriyle birlikte tekrar Bursaya geri dner.
Bir ara Edirnede Eski Cmide vazlar vermeye devam eder.
Bursada iken ikinci bir iftiraya daha urar ve 1673te Rodos Adasna srgn
olarak gnderilir. Bir sre sonra padiflahn iradesiyle affedilir ve Bursaya geri dner. Bu srada bafllayan Rusya Harbi ile ilgili olmak zere, halk bu sefere hazrlamak zere yz kadar derviflle beraber Edirneye gider. Burada iken tekrar nc bir iftiraya daha urar ve Rikab- Hmayun kaymakam tarafndan nce Geliboluya, oradan da Limni Adasna gnderilir. 1667den bafllayarak Adada tam on befl
yl sren ileli bir hayat yaflar. lmnden bir yl kadar nce affedilerek Bursaya
geri dndyse de, Bursa kadsnn Baltac Mehmed Paflaya flikyeti zerine tekrar
Limniye geri gnderilir. Adaya geliflinden iki ay kadar sonra da vefat eder ve oraya defnedilir.
Niyazi-i Msrnin eserleri; Trke ve Arapa mensur ve manzum on ciltten fazla bulunmaktadr. O, edebiyatmzda daha ok mutasavvf bir flair olarak tannr.
Aruzla yazd fliirlerde genellikle Nesim ve Fuzul, hece ile yazdklarnda ise Ynus Emrenin tesirleri aka grlr.
Birok yazma nshas bulunan Divn- lhyyat eski harflerle 1259da Bulakta
basld gibi, birka defa da yeni harflerle stanbulda 1967, 1974te yaymland.
Dier eserleri ise; Rislett-Tevhd, fierh-i Esm-i Hsn, Sure-i Ysuf Tefsiri, Esile
ve Ecvibe-i Mutassavvfne (bu eser, A. Gzel tarafndan yaynland), fierh-i Nutk Ynus Emre, Risle-i Eflrt- Saat, Tahirnme, Risle-i Haseneyn, Divn- lhiyt
(bu eser, Ali Yakc tarafndan Yksek Lisans tezi olarak hazrland), Mektubt, Risle-i Hzriye, Ftiha Tefsiri, Risle-i Hilye-i Hz. Hseyn, Sure-i Nur Tefsiri, Rislei Belgrat, Risle-i Vahdet-i Vcud, Risle-i Devriye (bu eser, A. Gzel tarafndan
yaynland), Mevidl-rfn (rfan Sofralar adyla Dr. Sleyman Atefl tarafndan
tercme edilerek yaynland) (Gzel 1985, Glpnarl 1970, Yakc 1989).
Kul Nesm
Kul Nesmnin hayat hakknda fazla bir bilgimiz yoktur. Ancak, hece vezni ile yazlmfl fliirlerinin bulunduu baz defterlere bakarak onun; XVII. yzylda yafladn, iyi bir eitim grdn, kltrl ve usta bir dervifl-flair olduunu reniyoruz.
Burada flunu da belirtmekte fayda vardr ki o da; bu Alev-Bektafl flairi olan Kul
Nesmyi, 1404 tarihinde Badatta derisi yzlerek ldrlen Azeri flairi Kul Nesim ile karfltrmamalyz. Bunlarn ikisi de ayn ismi taflmfl olduklarn ve aralarnda sadece bir isim benzerliinin dflnda baflkaca bir benzerlik olmadn bilmeliyiz ve arafltrmalarmz da buna gre yapmalyz.
143
XVII. yzyl Anadolu sahas flairi olan Kul Nesm, Bektfl tarikatndandr. Ama
Cferi, Haydar ve Hurufi tarikatlar ile de ilgilenmifltir. fiiirlerini, hem aruz, hem de
hece vezni ile yazmfltr, hatta aruzu daha ok kullanmfltr. Ama aruzda pek baflarl olamamfltr. Fuzlinin ve Nesmnin tesirinde kalmfltr.
flk Virn
flk Virnnin asl ad bilinmemekte, fakat XVII. yzylda yaflad kabul edilmekle beraber hakknda pek az bilgiye sahibiz. Eserlerinden aldmz bilgilere gre
Virn, Hurfilik inancna bal bir Bektafl babas olup, Virn, flk Virn, Virn
Baba gibi mahlaslar kullanmfltr. Virn, Bektafl geleneinde; Nesm, Hatay, Fuzul, Kul Himmet, Yemin ve Banazl Pir Sultan Abdalla birlikte yedi byk flairden biri saylr. Virn, Hurflik akidelerine balanmfl, Nesm ile bafllayan bu
edebiyatn XVII. yzylda en kuvvetli propagandacs olmufltur. Necefteki Bektafl
Tekkesi fleyhliinde bulunduu ve fiah Abbas (1587-1628) ile grflt rivayet
olunur.
Virnnin, Hurufilik akidelerini gsteren bir Risalesi ve krk kadar manzumeyi
iine alan kk bir divan vardr. Baz fliirlerini aruz vezniyle yazmfltr. Bu flairin
fliirlerinde Hurufi fikirlerin dflnda bir samimiyet havas hkimdir. Dili olduka
ardr. Zira din terimleri ve terkipleri fazlas ile kullanmfltr. Hz. Ali hakknda yazd fliirleri ise, onu tam manasyla bir Ali-Allahiler grubuna dhil eder (Gzel
1972). Eserlerinde ahlak temler ve yzeysel anlamdaki tasavvuf i iedir. Huruflik ile ilgili risalesi ve divan baslmfltr.
Hurufilik: Kuran
harflerinden eflitli anlamlar
karan bir zmre.
Zhid fakr olmayanlar sfi insan olmad

Okumaz vechi hurufun ehl-i Kuran olmad
Suret abdal olursa ship erkn olmad
Terk tecrid olmayan lemde sultan olmad
B-hisab oldu o kim virmez hududundan hisb
Griserdir Ahirette zehmet-i nr u azb
Byle emretti inip vahy-i havdis drt kitab
Terk tecrid olmayan lemde sultan olmad
Bir pals fahr edip olmak diler isen bek
Ferd-i yekt ol grem dersen ceml-i Kibriy
Bu sz byle buyurmufl Enbiy v Evliy
Terk tecrid olmayan alemde sultan olmad
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
Ey Virn ge geenden fiha gnder gel yz

DKKAT
Suret-i imred ceml-i Hakktr ana a gz
Cmle irfan erleri geldi dediler bu sz
SIRA SZDE
Terk tecrid olmayan lemde sultan olmad (Gzel 2009: 708-709).
DKKAT
N N
SIRA SZDEbir artfl gOn yedinci yzylda hem flk hem de tekke fliirinde aruz ls kullanmnda
AMALARIMIZ
rlmektedir. Bunu nasl yorumlayabiliriz?
D fi N E L M
Din-tasavvuf Trk edebiyatnn XVII. yzyldaki durumu hakknda

bilgi iin
K daha
T A fazla
P
mr Ceylann Gl le Gl Tartanlar: mm Sinan (stanbul 2007: Kap Yaynlar), KeS Oadl
R U alflmalarna
nan Erdoann Niyz- i Msr Divn (Ankara 2008: Aka Yaynlar)
bakabilirsiniz.
TELEVZYON
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
K T A P
S O R U
TELEVZYON
DKKAT
DKKAT
SIRA
N T E RSZDE
NET
SIRA SZDE
N N
NSIRA
T E R SZDE
NET
AMALARIMIZ
144
Trk Halk fiiiri
zet
N
AM A
XV. yzylda din-tasavvuf Trk edebiyatnn

Anadoludaki durumunu ve temsilcilerini aklayabilmek.
XV. yzylda din-tasavvuf Trk edebiyat, eflitli corafyalardaki Trk topluluklar arasnda fikri, dini ve mimari adan geliflmeye devam eder.
Bu edebiyatn merkezden muhitlere doru yaylmasnda, saylar sratle yaylan mescitlerin ve
tekkelerin de nemli bir etkisi olmufltur. Mevlna, Hac Bektafl Veli ve Yunus Emre gibi mutasavvflarn ortaya koyduklar zengin tasavvufi hayat, XV. asrda Aladdin Gayb (Kaygusuz Abdal), Hac Bayram Veli, Akflemseddin, Yazcolu Mehmed, Glflehr, Sleyman elebi, Eflrefolu Rm, Kemal mm, Emir Sultan, brhim Tennur, Rfleni, fiirz vb. pek ok flair tarafndan
devam ettirilmifltir. Bu flairler, eski geleneklerin
erevesinde dini hayat, gzel bir flekilde Trk
insanna anlatmfllardr. Bu yzylda Sleyman
elebi dikkati eken mutsavvflar arasndadr.
Yunus Emre gibi bir flair yetiflmese de onun ilahilerine benzer fliirler, tekkelerde bestelenerek
okunuyordu. Mutasavvf halk flairleri ise yine Yunus tarznda fliirler sylyorlard.
Hac Bayram Vel: Ankara yaknlarnda Solfasol
kynde dnyaya gelen mutsavvf flair, ciddi bir
medrese eitimi almfltr. Tasavvuf yolunda kendisine el veren Somuncu Baba ile birlikte Rum,
fiam ve Hicaza gitmifl, Mekkede yl kalmfltr.
Sonrasnda fleyhiyle birlikte Aksaraya yerleflen
Hac Bayram, fleyhinin vefatndan sonra onun
halifesi olarak Ankaraya dnmfltr. Burada Bayramiyye tarikatn kurmufltur. Onun Anadoludaki tasavvuf edebiyatn geliflip yaylmasnda byk rol olmufltur. Akflemseddin ve Eflrefolu
Rm onun yannda yetiflmifltir. Gnmzde Hac Bayram Vel ile ilgili olarak elimizde aruzlu ve
heceli baz fliirler vardr.
Eflrefolu Rm: znikte dnyaya gelen mutasavvf, Osmanl Devletinin kurulufl devrinin sonlaryla ykselifl devri arasnda yaflamfl, ilim, irfan
ve irflat gibi eflitli vesilelerle Bursa, Ankara ve
Hama flehirlerinde bulunmufltur. Eflrefiyye tarikatnn kurucusu olan Rmnin fliirlerinde Yunus
Emre tesiri hissedilir. Heceyi ve aruzu baflaryla
kullanan flair, lirik ve didaktik fliirler yazmfltr.
Sleyman elebi: Trk edebiyatnda mevlit yazar olarak tannan Sleyman elebi, iyi bir dini
eitim grmfltr. Onun meflhur eseri, VesletnNect adn taflr. 1409 ylnda tamamlanan eser,
sade ve manzum bir dille kaleme alnmfltr. Halk
arasnda ok rabet grmfl, gnmzde de grmeye devam etmektedir. Mesnev nazm flekliyle
yazlan eser, mevlid trne iyi bir rnektir.
Kemal mm: Hayat hakknda yeterli bilgiye sahip olmadmz mutasavvfn Nidede doduu
ve Karamanda ld sylenmektedir. Kemal
mm, fliirde Yunusun takipisidir. fiiirlerini gazel, kaside, mesnev gibi klasik nazm flekilleriyle syleyen mutasavvf, kendisinden sonra gelenlere rnek olabilecek fliirler miras brakmfltr.
fiiirlerinde aruz veznini kullanmasna ramen halkn dilinden kopmamfl bir flairdir. fiairin bir divan bulunmaktadr.
Emir Sultan: Trk-slm dnyas iin nemli bir
ilim merkezi olan Buharada yetiflmifl bir mutasavvf olan Emir Sultan, Mekke ve Medinede de
ilim tahsil etmifltir. Ryasnda Hz. Muhammet ve
Hz. Alinin kendisine Anadoluya gitmesini tavsiye etmesiyle Anadoluya hareket eder ve Bursada karar klar. Ksa srede Bursa halk arasnda flhrete ulaflan Emir Sultan, I. Beyazidin kzyla evlenerek eflitli devlet grevlerine getirilmifltir. ok sayda mutasavvf yetifltiren Emir Sultan, fliir de sylemifltir. Bu bakmdan onu XV.
yzyl Anadolusunun nemli bir mutasavvf kabul etmek gerekir.
Dede mer Rflen: Aydnda doduu kabul edilen Rflen, nce Bursaya oradan Karamana,
oradan da Azerbaycana gitmifltir. Gence, Karaba ve Tebriz dolaylarnda irflat vazifesini stlenir. Hayatnn sonuna kadar kald Tebrizde vefat etmifltir. Hayatnn Tebriz dnemlerinde kaleme ald mesneviler Anadoluya ve dolaysyla
stanbula ulaflmfltr. fiiirlerine nazireler yazlan
Rflen, kendine has bir slup yaratmay baflarmfltr. fiairin Divan, obannme, Miskinnme,
Neynme, Kalemnme gibi eserleri vardr.
N
A M A
XVI. yzylda din-tasavvuf Trk edebiyatnn

Anadoludaki durumunu ve temsilcilerini tanmlayabilmek.
XVI. yzyldaki tekke fliirinde de Yunus Emre
tarznn etkileri vardr. Yunusun ilahilerine benzetilerek sylenen fliirler, Anadolunun her kflesinde sevilerek sylenmifltir. Glflen tarikatnn
kurucusu fieyh brhim Glflennin; Melmiyyei Bayramiyye tarikatna mensup Ahmed-i Srbn
ve Halvetiyye tarikat mensuplarndan Vahib mm (lm. 1595) mmi Sinann nemli yerleri vardr. Bu isimlere fieyh Aziz Mahmud Hdanin
stad ve Hac Bayram Velnin mridlerinden,
Bursal Muhyiddin ftade (lm. 1580), Seyyid
Seyfullah Halvet (lm. 1601) ve dris Muhtef
(lm. 1615), Pir Sultan Abdal, Kalender Abdal,
Muhiddin Abdal, Yetim Ali, Asker, dnemin belli bafll mutasavvflardr.
Aziz Mahmud Hdy: Kohisarda doan Hdy, skdarda vefat etmifltir. Mutasavvf flairler
arasnda gsterilen Hdy, Celvetiye tarikatnn
da kurucusudur. Sade ve hikemi fliirler kaleme
almfltr. fiiirlerinde hem aruzu hem de heceyi
kullanan Hdy, bnl Arabnin vahdet-i vcd
anlayflna bal bir flairdir. Halk arasnda menkbeleri yaygn olarak bilinen Hdynin Trke
ve Arapa eserleri vardr.
Vhib mm: Vhib mm, Vhibi, Vehhb, Vhb, Vehab, Vehb gibi mahlaslar kullanan flair, Yunus Emre geleneinin on altnc yzyldaki
temsilcisidir. fiairin fliirleri bir divanda toplanmfltr. Hem heceli hem de aruzlu fliirler kaleme alabilmifl mutasavvf bir flairdir.
Pr Sultan Abdal: XVI. yzyln sonu ile XVII.
yzyln bafllarnda yaflamfl olan Pir Sultan, Sivasn Banaz kynde vefat etmifltir. Onun fliirlerinde Allah, Hz. Muhanmmed, Hz. Ali, Hz. Hasan, Hz. Hseyin ve daha pek ok veliye derin
bir ballk, slam ve batni inanfllarla kaynaflmfl bir vahdet-i vcud anlayfl grlr. fiiirlerinde din ve tasavvuf kadar sosyal dzensizliklerin
elefltirisi de yer alr. Hatta onun slubunda elefltiri veya kabul ettii dnya grfln savunma
tutkusu olduka barizdir.
Kul Himmet: XVI. yzyln ikinci yars ile XVII.
yzyln bafllarnda yaflad dflnlen Kul Himmet, Alev-Bektfl edebiyatnn nde gelen temsilcilerindendir. Kul Himmet, Pir Sultan tesirinde
kalmfl bir flairdir. Nefes, dvaz imam, destan ve
145
at tarznda fliirler syleyen flairin ok sayda fliiri bulunmaktadr.

Muhyiddin Abdal: XV. yzyln sonlar ile XVI.
yzyln ilk yarsnda yaflayan Muhyiddin Abdaln
bir Divan bulunmaktadr. fiiirlerinin byk bir
ksm heceli olan flairin fliirlerinde Hurufilik etkisi vardr.
N
A M A
XVII. yzylda din-tasavvuf Trk edebiyatnn

Anadoludaki durumunu ve temsilcilerini tanyabilmek.
Bu yzylda Osmanl Devleti, duraklama ve gerileme emareleri gsterse de edebiyat alannda geliflmeye devam etmifltir. Din-tasavvuf Trk edebiyat da ayn flekilde geliflimini srdrmfltr.
nceki yzyla gre sayca daha fazla olan tekkelerde ilahiler, ahenkli bir flekilde sylenmifltir.
Yunus Emrenin tarz bu yzylda da taraftar bulmufl ve varln glendirmifltir. Ayrca hece ile
sylenen ilahiler, Mevlevi flairleri tarafndan da
benimsenmifltir. dem Dede, Aziz Mahmud Hdai, Niyz-i Msr, Zelil, Adl, Zakir, Lmekn
Hseyin Dervifl Osman, Sultan Ahmed, Ahzde
Hseyin, fieyh, Fakir Edna, Kul Budala, Kul Mustafa, Abdlahad Nri, Akkirmanl Nakfl, Olanlar fieyhi brhim, Zkirzde Abdullah Bre,
Cahid, Sar Abdullah-Abd, Elmall Sinan mm,
Geda Muslu, Yeflil Abdal, Dedemolu, Kul Hasan, Dervifl Mehmed, Caferolu, Kul Nesim, mmisinanzade-Hasan, Divitizade Mehmet Tlib,
Dervifl Himmet, Sunullah Gyb, Abdlkerim Feth, fieyh Mehmed Nazm, Abdlhay, Himmetzade, Abdullah Abd, Hasan-Kenzi, Abdurrahman
Vali, brhim Nakfl devrin nde gelen mutsavvflardr.
dem Dede: Doum tarihi bilinmeyen dem Dede, on yedinci asrn ilk yarsnda vefat etmifltir.
Antalyal bir aileye mensup olan bu mutasavvf,
Antalyada, Konyada ve stanbulda bulunmufltur. Son olarak Galata Mevlevhanesi fleyhliine
kadar ykselmifltir. Hacca gitmek iin stanbuldan ayrlan mutasavvf, Msrda vefat etmifltir. dem Dede, Mevleviler arasnda hece lsyle fliirler syleyen ilk flairdir.
Sinan mm: Niyz-i Msrnin fleyhi olan Sinan
mm, Halvetiye tarikatna mensuptur. fiairin fliirleri, bir divanda toplanmfltr. Divanda iki yze
yakn fliir vardr. fiiirlerin dili sadece ve didaktik
niteliklere sahiptir.
146
Trk Halk fiiiri
Niyz-i Msr: Malatyada dnyaya gelen Niyz-i Msr, Diyarbakr, Badat ve Kerbela zerinden Msra ulaflr. Kahirede bir Kadiri fleyhine
balanr. Daha sonra stanbula, oradan Bursaya
gelir. Antalya, Ktahya gibi flehirlerde bulunan
Niyz-i Msr, zaman zaman devlet adamlarnn
takdirini de grmfltr. Ancak iftiralara urayarak gzden dflt de olmufltur. Bir iftira sonucu srld Limni adasnda vefat etmifltir. Trke ve Arapa eserleri bulunan flair, hem heceyi
hem de aruzu kullanmfltr. Divanda toplad fliirlerinde Yunus Emre etkisi vardr.
Kul Nesm: Hayat hakknda yok denecek kadar
bilgi bulunan Kul Nesmyi, 1404 ylnda Badatta derisi yzlerek ldrlen Kul Nesm ile
karfltrmamak gerekir. Bektafl tarikatna mensup
flair, hem heceli hem de aruzlu fliirler yazmfltr.
flk Virn: Hurufilik inancna bal bir Bektafl
babas olan Virn, Alev-Bektfl geleneinde Nesm, Hatay, Fuzul, Kul Himmet, Yemin ve Banazl Pir Sultan Abdalla birlikte yedi ulu ozandan birisi olarak kabul edilir. Onun bir risalesi ve
krk kadar fliiri iine alan bir divan vardr. fiiirlerinde Hurufiliin etkisi hissedilir. Hem aruzlu
hem de heceli fliirleri bulunmaktadr.
147
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi 15. Yzyl mutasavvf flairlerinden biri deildir?
a. Hac Bayram Vel
b. Eflrefolu Rm
c. Sleyman elebi
d. Kemal mm
e. Kul Himmet
2. Asl ad Abdullahtr. znikte dnyaya gelen mutasavvf, Eflrefiyye tarikatnn da kurucusudur. fiiirlerinde
Yunus Emre tesiri kuvvetle hissedilen flairin hem heceli hem de aruzlu fliirleri vardr. lahilerinden pek ou
bestelenerek tekkelerde okunmufltur. Bu flair afladakilerden hangisidir?
a. Pir Sultan Abdal
b. Sleyman elebi
c. Eflrefolu Rm
d. Niyz-i Msr
e. Emir Sultan
3. Afladakilerden hangisi Eflrefolu Rmnin eserlerinden biri deildir?
a. Mzakkin-Nfs
b. Tarikatnme
c. bretnme
d. Miskinnme
e. Nasihatnme
4. Sleyman elebiye ait bu eser, mevlit trne iyi bir
rnektir. Mesnevi tarznda yazlan eser, 732 beyitten
oluflmaktadr. Sade ve manzum bir dille yazlan eser,
camilerde, evlerde vb. ok genifl alanlarda okunmufl
ve sevilmifltir. Bahsi geen bu eser afladakilerden
hangisidir?
a. Mesnev
b. Vesiletn-Nect
c. Divan- Hikmet
d. Risletn-Nushiyye
e. Makalat
a. Kul Nesm
b. Aziz Mahmud Hdy
c. Vhib mm
d. Pir Sultan Abdal
e. Kul Himmet
6. 16. yzyl mutasavvflarndandr. skdarda trbesi

bulunan bu mutasavvf flairin fliirleri, hikemi tarzdadr.
bnl Arabnin vahdet-i vcd anlayflna bal olan flairin Tarikatnme, Divan- lhiyyat ve Miraciye gibi eserleri vardr. Bu mutasavvf flair afladakilerden
hangisidir?
a. Vhib mm
b. Pir Sultan Abdal
c. Aziz Mahmud Hdy
d. Kul Himmet
e. Muhyiddin Abdal
7. Sivasn Yldzeli kazasna bal Banaz Kynde
domufltur. Onun fliirlerinde dnya emellerinin peflinde koflan ve isyan eden ruhun deiflik ihtiraslarn grmek mmkndr. fiiirlerinde Alev-Bektafl inanfllarn
arlkl olarak iflleyen flair, Allah, peygamber, srat, Hz.
Ali, ehl-i beyt, on iki imam konular zerinde fazlaca
durur. 16. yzylda yaflamfl olan bu flair afladakilerden hangisidir?
a. flk Virn
b. Kul Himmet
c. Muhyiddin Abdal
d. Eflrefolu Rm
e. Pir Sultan Abdal
a. Kemal mm
b. dem Dede
c. Niyz-i Msr
d. Kul Nesm
e. flk Virn
9. Antalyada dnyaya gelen flair, Konya ve stanbulda
bulunmufltur. Mevlev smail Ankaravnin yannda yetiflen mutasavvfmz, Galata Mevlevhanesinin fleyhliini
de yapmfltr. Mevlevler iinde hece vezniyle Yunus
Emre tarznda ilahiler syleyen ilk flair olan bu mutasavvf afladakilerden hangisidir?
a. Sinan mm
b. dem Dede
c. Kul Nesm
d. Kul Himmet
e. flk Virn
10. Afladakilerden hangisi Niyz-i Msrnin eserlerinden biri deildir?
a. Divan- lhiyyat
b. Rislett-Tevhd
c. fierh-i Nutk- Yunus Emre
d. Tarikatnme
e. Tahirnme
148
Trk Halk fiiiri
1. e
Sra Sizde 1
Sleyman elebinin bu eserinin Trk halk arasnda
asrlardan beri yaflatlmasnda tabii ki ncelikle eserin
nitelikleri etkili olmufltur. Ancak mevlit tarzndaki fliirlerin okunduu veya sylendii ortamlara baktmzda
daha baflka etkenlerin de olduu grlecektir. Trklerin hayatn eflitli evrelerinde dzenledikleri trenler,
mevlit trnn gnmze kadar yaflamasn salamfltr. Doumda, dnde ve lmde bir araya gelen insanlar, yemenin imenin yan sra Sleyman elebinin
mevlidinde olduu gibi dini ierikli fliirler okumay ve
dinlemeyi gelenek haline getirmifllerdir. Hatta kltrmzde mevlit okutmak gibi bir ifade ve etkinlik geliflmifltir. Ksacas Trklerdeki baz kutlama ve anma gnleri, dini-tasavvuf fliirlerin halk kltrne daha rahat
inmesine katk salamfltr.
2. c
3. d
4. b
5. a
6. c
7. e
8. a
9. b
10. d
Yantnz doru deil ise XV. Yzylda DinTasavvuf Trk Edebiyat ve Temsilcileri blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Eflrefolu Rm blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Eflrefolu Rm blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Sleyman elebi blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise XVI. Yzylda DinTasavvuf Trk Edebiyat ve Temsilcileri blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Aziz Mahmud Hdy blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Pir Sultan Abdal blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise XVII. Yzylda DinTasavvuf Trk Edebiyat ve Temsilcileri blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise dem Dede blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Niyz-i Msr blmn yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde 2
Trk edebiyatnda nme ifadesinin yer ald ok sayda eser ismi vardr. Hatta slamiyet sonrasnda kaleme
alnan eserlerin byk bir ksmnda bu kelime kullanlmfltr. Trk edebiyatnda nmeli eser isimlerinin oluflmasnda fiehnme geleneinin nemli bir etkisi vardr. Mektup, yaz ve ferman gibi anlamlar bulunan nme sz, genellikle hikye etmeye dayal eserler iin
kullanlmfltr.
Sra Sizde 3
Yunus Emre, hem kendi dneminde hem de daha sonraki yzyllarda toplumun eflitli zmrelerinde varln
korumufltur. fiiirleri hem yazl hem de szl kaynaklarla aktarla gelmifltir. Halk edebiyatnn yazl kaynaklar
arasnda nemli bir yere sahip olan cnklerde ok sayda Yunus fliiri vardr. Daha profesyonelce yazlmfl mecmualarda mutlaka Yunus Emrenin fliirlerine rastlanr.
Gnmzde Trk insan ilahi deyince aklna ilk nce
Yunus Emre gelir. Byle bir flhreti her flair yakalayamamfltr. Yunus, fliirlerindeki mkemmel slubuyla bunu baflarmfl ender flairlerdendir. Sade ve bir o kadar da
estetik syleyifl tarz, din ve tasavvuf konularn olabildiince baflarl dile getirmesi, onu alar st bir flair
haline getirmifltir.
149
Sra Sizde 4
Din-tasavvuf Trk edebiyatnn genel zelliklerini tanttmz ksmlarda da ifade edildii gibi, bu edebiyat
hem halk kltrnden hem de klasik edebiyattan beslenen bir zellie sahiptir. Mutasavvflarn kullandklar
nazm trlerine ve flekillerine bakldnda bile bu durum rahatlkla grlecektir. Bu bakmdan baz mutasavvflar, Arapa ve Farsay yakndan takip edip sanatna
da bu bilgilerini yanstmfltr. Ancak bunun tam tersine
sadece halk edebiyat erevesinde fliir syleyenler de
vardr. Bu edebiyat geleneinin toplumun her kesimine
hitap etmesi de byle bir durumu ortaya karmfltr. Bilindii gibi toplumun btn zmreleri ayn dzeyde deildir. Bu eflitlilik, din-tasavvuf Trk edebiyatn da
flekillendirmifltir.
Sra Sizde 5
On yedinci yzyl, klasik Trk fliirinin aruz lsn
tam anlamyla kullanabildii bir dneme rast gelir. Klasik alandaki bu durum, halk edebiyatna da yansmfltr.
zellikle flklar, resmi kltr ortamlarnda daha fazla
rabet gren aruzlu fliirlere rabet etmeye bafllarlar.
Hatta baz halk flairleri, fliirlerini tpk klasik flairler gibi
fliirlerini divanlarda toplamaya bafllamfllardr. Daha nceki yzyllarda da aruz lsn sklkla kullanan tekke flairleri de bu yzylda bu lyle fliirler yazmaya devam etmifllerdir.

Bayramolu, F. (1983). Hac Bayram Vel, (Yaflam-Soyu Vakf). C. I-II, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar.
Bursal M. T. (1972). Hac Bayram Vel. stanbul: Meral
Yaynlar.
Glpnarl, A. (1931). Melmlik ve Melmiler. stanbul:
stanbul niversitesi Trkiyat Enstits Yaynlar.
Glpnarl, A. (1970). Niyz. slam Ansiklopedisi. C.
IX, stanbul: Milli Eitim Bakanl Yaynlar.
Gzel, A. (2009). Dni Tasavvuf Trk Edebiyat El Kitab. Ankara: Aka Yaynlar.
Gzel, A. (1999). Dni Tasavvuf Trk Edebiyat. Ankara: Aka Yaynlar.
251-454.
Gzel, A. (1985). Niyzi-i Msrnin Esile ve Ecvibesi
zerine Bir nceleme. Trk Kltr Dergisi. Ankara, 297-305.
Gzel, A. (1972). Ali in der Bektashi-Dichtung, nmentlich jener des 16.Jhdts. Wien. (Yaymlanmamfl Doktora Tezi)
Kocatrk, V. M. (1970). Byk Trk Edebiyat Tarihi.
Ankara: Edebiyat Yaynevi.
ztelli, C. (1978). Pir Sultan Abdal (Btn fiiirleri). stanbul: Milliyet Yaynlar.
Mehmed Ali Ayn, (1924). Hac Bayram Vel. stanbul:
Evkf- slmiye Matbaas.
Yakc, A. (1989). Divn- lhiyat. Ankara. (Yaymlanmamfl Yksek Lisans Tezi).
Yund, A. . (1972). Fatihin Hocas Akflemseddin. stanbul: Fatih Yaynevi.
Ycel, A. (1994). Akflemseddinin Eserlerinde Din ve
Tasavvuf. Ankara (Yaymlanmamfl Doktora Tezi).
TRK HALK fiR
Amalarmz
N
N
N

XVIII. yzylda Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnn Anadoludaki durumunu ve
temsilcilerini aklayabilecek;
XIX. yzylda Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnn Anadoludaki durumunu ve
temsilcilerini tanmlayabilecek;
XX. yzylda Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnn Anadoludaki durumunu ve
temsilcilerini analiz edebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Tasavvuf
Mutasavvf
XVIII. Yzyl
XIX. Yzyl
XX. Yzyl
indekiler
Trk Halk fiiiri
XVIII.-XX.
Yzyllarda DinTasavvuf Trk
Edebiyat
XVIII. YZYILDA DN-TASAVVUF

XIX. YZYILDA DN-TASAVVUF
XX. YZYILDA DN-TASAVVUF
XVIII.-XX. Yzyllarda DinTasavvuf Trk Edebiyat

XVIII. YZYILDA DN-TASAVVUF TRK EDEBYATI
VE TEMSLCLER
XVIII. yzyl btn Trk boylarnn kta zerindeki byk kuvvet ve hkimiyetlerinin zayflamaya bafllad asrdr. Asya Trkleri arasndaki i arpflmalar, kavim ve kabile mcadeleleri, Trklerin bir fikir etrafnda toplanp byk ve yekpare bir kuvvet olmalarna cidd engel teflkil ediyordu. Bu asra Karlofa Antlaflmasnn ar hkmleri altnda giren Osmanl mparatorluu ise toprak kaybetmeye devam ediyordu. XVIII. asrda halk fliiri pek geliflme gsterememifltir. Geen asrda
bafllayan, flklarn aruz vezniyle fliir syleme gelenei geliflememifl ve bu sebeple
de halk fliiri melezleflmeye bafllamfltr. Bu dnemde Nedim ve fieyh Glib gibi byk divan flairlerinin hece vezniyle trkler yazmalar dikkat ekici bir hadisedir.
Orta Asya Edeb Trkesi, mtevaz, hatta basit eserler vermek suretiyle de olsa, in snrlarna kadar, bu asr Trklnn genel kltr ve edebiyat dilidir. Ayn asrn Dou Trkistan Yazmalar da bu sahalardaki kltr ve sanat dilinin mflterek Orta Asya Trkesi olduunu gstermektedir. Bunlar birtakm din kitaplar,
tasavvufa, ahlaka, fkh ilmine ait kk apta eserlerdir. Bunlarn yannda baz
halk hikyeleri ve menakpnameler de ayn edeb Trke ile yazlmfllardr.
Yine, XVIII. yzyln Orta Asya Edeb Trkesiyle yazlan baz halk edebiyat
eserleri, bu genifl corafyada kuvvetli bir edebiyat lehesinin ne lde yaygn olduunu ve btn meden, toplumsal talihsizliklere ramen, ne kadar var olduunu ak bir flekilde gstermektedir. Satuk Bura Han Tezkiresi gibi destan eserler,
Tahir ile Zhre, Leyl ile Mecnun, Ferhadnme gibi btn Trk dillerinde tannmfl
destans halk hikyeleri bunlar arasndadr. Devrin Trkmen edebiyatnn gerek fliir, gerek hikye vadisindeki eserleri, ana izgileriyle Azer ve Anadolu halk flair ve
hikyeciliinin eserlerinin ayndr. Trkmen fliirleri genellikle hece vezni ile koflg
(koflma) denilen drtlklerle terennm edilir. Asrn en tannmfl Trkmen flairi
Makdumkuludur.
Azer edebiyat XVIII. yzylda tek tk de olsa deerli simalar yetifltirmifltir. Asrn ilk yarsnda eserler veren Mirza Mehmed daha ok nesirleriyle tannmfltr.
Trke ve Farsa fliirlerinde Nm mahlasn kullanan Mirza Abdrrezzak da asrn divan flairlerindendir. stanbulda elilik yapmfl olan ve Nm mahlasyla gzellemeler syleyen Murtaza Kulu Han da asrn nemli flairlerindendir. Fakat XVIII.
asr Azer edebiyatnn en flhretli simas, Molla Penh Vkftr. Vkf, geleneksel
halk edebiyat ile kaynaflmfl, Klasik Azer fliirinin son temsilcisidir.
152
Trk Halk fiiiri
XVIII. asr Din-Tasavvuf Trk Edebiyat sahasnda da fazla bir yenilik grlmemekte, ancak eskilerin zellikle Yunus geleneini devam ettirmekte olduklar bilinmektedir. XVIII. yzyl Anadolusunda; Din-Tasavvuf Trk Edebiyat, genel bir duraklama ve gerileme hayat iindedir. Bu dnemde kendi sahasnda (fieyh Glip hari) eskisi kadar gzel eserler verilmez olmufltur. Daha ok halk kitlelerine seslenen
baz tarikat fleyhlerinin ok tannmfl eserleri bile bu dnemde ancak eski bilgi ve
akideleri tekrarlayan, popler hamle durumundadr. Din-Tasavvuf Trk Edebiyat
flairleri stanbulda, Bursada, zmirde vb. tarikat evrelerinde Yunus geleneini devam ettirmektedirler. Buna baflka bir deyiflle lhi gelenei de diyebiliriz. Tekrarlanan ilhler, zaman zaman, gzel, ahenkli ve samim olmakla beraber, ekseriye her
tr syleyifl sanatndan uzak, vezin ve kafiye aksaklklar iinde ve umumiyetle kltrsz syleflilerdir. Halk dilinde mevcut olan ilhi cnklerini dolduran manzumeler
arasnda Yunusun ve onun eski asrlardaki talebelerinin fliirleri vardr. Bu gibi halk
cnklerinde, fiah- Merdan Hz. Ali aflkyla nazmedilmifl Bektafl-Alev nefeslerinin
zenginlii, dikkati ekecek ldedir. Bu tarz nefeslerde de Pir Sultan Abdaln tesiri aflikrdr. Bu cnklerde bizzat Pir Sultann veya ona isnat edilen manzumeler mhim yer tutar. Bu srada Bursal fieyh smil Hakk, Edirnede Glflen Dergh fleyhi
Sez, Keflanl fieyh Zat, skdarl fieyh Zek vb. mutasavvf flirler arasnda en tannmfl olan hayatlar ve eserleri etrafnda menkbeler teflekkl etmifl iki mhim isim:
Diyarbekirli Ahmed Mrflid ile Erzurumlu brhim Hakkdr (Banarl 1971: 796).
Bu yzyln Din-Tasavvuf Trk Edebiyat flirleri; Mahv, Mehmed Nasuh, Mehd, Hasan Sen, Bursal smil Hakk, Mustafa Azb, nc Sultan Ahmed, Hasan
Sez, Sleyman Zt, Mustafa Nuzul, Neccarzzde fieyh Rza, Celleddin-i Uflflak,
Mehmed Salih Sahv, Kul fikr, fir, fiah, Derun Abdal, Dervifl Ahmed, Gurb, Kasm Dede, Ahmed Mrflid, Erzurumlu brhim Hakk, skdarl Hflim, Tekirdal
Mehmed Fahreddin Fahr, Mustafa Zek, Selm, fieyh Hlil Kaygulu vb.leridir.
SIRA SZDE
Grld gibi
sekizinci yzylda Osmanl Devletinde olduu gibi Din-Tasavvuf Trk
SIRAon
SZDE
Edebiyat da duraklamaya girmifltir. Buradan hareketle edebiyat ile siyasal hayat arasnda
var olan bir badan sz etmek mmkn mdr?
D fi N E L M
D fi N E L M
Bursal smil Hakk

S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Asl ad smildir.
S O R U stanbuldan Aydosa gelip yerleflen Mustafa Efendinin oludur.
Bursada Tuzpazar civarnda bir tekke yaptrmfl ve orada yerleflmifl olmas dolaysyla Bursal adyla tannmfltr. Kk yaflta babas ile birlikte Osman Fazl Efendinin
DKKAT
sohbet ve zikirlerine katld ve yedi yaflnda iken tahsile bafllad. Hoca fieyh Abdlbki ile birlikte Edirneye giderek ondan din ve fen bilgileri dersi ald. Buradan icSZDEsonra stanbula gelerek hocas Atpazarnda fieyh Osman Efenzetnmeyi SIRA
aldktan
dinin derghna yerleflti. Ksa zamanda manev kemale ykseldi. rflad iin Bursaya,
bir mddet sonra da skpe gnderildi. Orada bir zaviye yaptrd ve irflada bafllad.
AMALARIMIZ
On sene skpte kalan smil Efendi, hocasnn manev iflaretiyle 1685 tarihinde Bursaya geri dnd. Hocasnn Magosaya gittiini duyunca, o da Magosaya
gitti. smil Hakk Efendi hocasnn vefatndan sonra Konya, Seydiflehir, St, zK T A P
nik ve stanbul gzergh ile Bursaya geldi. Bu yolculuk srasnda Mevlna, Sadreddin-i Konev ve Eflref-Zde Abdullah Rm gibi byklerin kabirlerini ziyaret etti. smil Hakk Efendi, Sultan II. Mustafann daveti zerine Edirneye vard. NemTELEVZYON
e (Viyana) Seferinde cihadn sevabn ve bykln anlatarak askeri coflturdu.
Daha sonra tekrar Bursaya geri dnerek orada dergh, mescit, ilehane odalarndan oluflan bir klliye yaptrd ve ismini de Cmi-i Muhammed koydu.
N N
NTERNET
7. nite - XVIII.-XX. Yzyllarda Din-Tasavvuf Trk Edebiyat
Bursal smil Hakk, bir flair olmaktan ok, byk bir mutasavvftr. O, eserlerinde daha ok tasavvufun esas temel unsuru olan vahdet-i vcd meselesini sade bir flekilde aklayan bir din limi ve arif kiflidir. Bu sebeple onun eserlerinin
ou flerh mahiyetinde olmakla beraber, bilhassa bu yorumlarnn ou tasavvuf
konular en kolay bir flekilde halletmesi bakmndan dier meslektafllar arasnda
ayr bir yere sahip bulunmaktadr. O, manzumelerinde edeb sanat gstermekten
ok, tasavvuf anlayfllar ifade etme gayesini gzetlemifltir. Bu cmleden olarak
onun; 60 kadar Trke, dierleri Arapa, bir ksm da Farsa olmak zere 100den
fazla eseri bulunmaktadr. O devirde Arapann medrese dili olmasna ramen
eserlerinin bir ksmn Trke olarak yazmas ve bu dili imkn nispetinde sade bir
slp ile kullanmas dikkate flayandr. Belli bafll eserleri arasnda;
Tefsir-i Rhul-Beyn, Rhul-Mesnev, fierh-i Hadis-i Erbain, fierh-i Muhmmediye, fierh-i Bostan, Kitabl-Necat ve Divn vardr.
Erzurumlu brahim Hakk

brahim Hakk; 1703 ylnda Erzurumun Hasankale kazasnda domufl, ilim ve tasavvuf evresinde, ilh aflk terbiyesi iinde yetiflmifl, Erzurumda okumufl, mensup
olduu medeniyetin dillerini ve ilimlerini, derin bir vukufiyetle bu evrede renmifltir. Kaynbabas ve fleyhi olan smil Fakirullahn Siirtin Tillo kynde bulunan
derghna yerleflerek onun yerine fleyh olmufl ve 1772de Tilloda lmfltr. Arafltrmac ve mutasavvf bir kiflilie sahip olan brahim Hakknn eserlerinin says on
befli bulmaktadr. Bunlarn iinde en tannmfllar, lh-nme adyla da bilinen Divn ve Marifetnme isimli kitabdr. Sefine-i Nh adl eserinde brahim Hakk,
lh-nme nazmmdr ve nesrim Marifetnmedir der. Yazar, Marifetnmeyi bir
ilimler ansiklopedisi hlinde kaleme almfltr. Bu eserde; astronomiden, ahlaka ve
itikada; tasavvuftan felsefeye ve musikiye; din ilimlerden fizik ve tbb ilimlere kadar ok eflitli bilgiler toplamfltr.
Marifetnmenin sonunda Kyafetnme bafll altnda yazlan manzum blmde ise insan vcudunun, insan uzuvlarnn flekilleri ve manalar belirtilmifl, yaplan
tariflerde yzyllarn tecrbelerinden istifade edilmifltir. Marifetnme 1756da, lhnme ise (Divan) 1754te yazlmfltr. brahim Hakk, XVII. yzyl mutasavvflarndan Niyaz-i Msrnin tesirinde kalmfltr. nk O, Marifetnmesinde, Niyaz -i
Msrnin Risale-i Devriyesini aynen alarak, rak-usta iflbirliini devam ettirmifltir.
Ceml
Cemlinin asl ad Mehmed Cemaleddin (?-1750) Edirnelidir. Tahsil grmfl ve
fieyh Sezyden faydalanmfltr. Uflflak tarikatna girerek fleyh olmufl ve stanbulda
fleyhlik etmifltir. Kendisinin bir divan vardr.
skdarl Hflim
skdarl Haflim (?-1782); skdarda doup yaflamfl, burada bulunan Celvetiye
tarikat fleyhlerindendir. Sonradan Bektafllie de girmifltir. Kendisinin bir divan
vardr ve eski harflerle baslmfltr.
Kul fikr
Deli fikr adn da alan ve Bektafl olduu bilinen Kul fikr, tahminlere gre, on
sekizinci yzylda yaflamfltr. Yazma cnklerde ve dergilerde fliirleri vardr. Mstakil bir eseri bugne kadar tespit edilememifltir.
153
Vahdet-i vcd: Allahtan

baflka varlk olmadnn
idrak ve fluuruna sahip
olmak.
154
Trk Halk fiiiri
Nash
Asl ad Mehmed olan Nasuh skdarldr. fiabaniye tarikat fleyhlerindendir.
skdarda yaflamfl ve orada lmfltr. Din-tasavvuf eserler yazmfltr. Divn
vardr.
Seny
Asl ad Hasan olan Seny XVIII. yzyln birinci yarsnda yaflamfltr. Halveti tarikatndan ve fieyh Nashnin halifelerindendir. Elimizde bulunan bir yazma mecmuada toplu bir hlde birok fliirinin olduu tespit edilmifltir.
Mehd
Mehd, XVIII. yzyln birinci yarsnda stanbulda yaflamfltr. Kadir tarikat mensuplarndandr. Yazd ilhlerden biroklarn bizzat bestelemifltir. fiiirlerine yazma dergilerde ve cnklerde rastlanmaktadr.
Mahv
Asl ad s olan Mahv (?-1715) aslen Geredelidir. Abdlkerim Fethnin halifesidir.
stanbulda yaflamfl, Sleymaniye Cmiinde vaizlik yapmfltr. Kendisinin bir Divn vardr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Tevhit: Tekke fliirinde Allahn
varl
D KveKbirlii
A T zerine
yazlmfl fliirlere denir.
Mnacat: Trk edebiyatnda
mnacatlar,
Allaha yalvarp
SIRA SZDE
yakarmak iin yazlan
manzum ve mensur
eserlerdir.
Naat: Hz. Muhammeti vmek
AMALARIMIZ
iin yazlan eserlere verilen
ad. Bunun yan sra dier
peygamberler, halifeler,
veliler ve din bykleri
K T Ada P
hakknda
yazlabilmektedir.
Mutasavvf flairlerin
pek ou bir tarikat ortamnda bir fleyhin gzetiminde yetifltikten sonSIRA SZDE
ra tasavvufi hayata girifl yapmfllar ve fliirler sylemifllerdir. Burada adeta usta ve rak iliflkisi iinde bir eitim alma sz konusudur. Sizce usta-rak iliflkisi iinde fliir sylemeyi
D fi zmreler
N E L M var mdr?
renen baflka
XIX. YZYILDA
S O R U
VE TEMSLCLER
XIX. asr Anadolu sahas, Avrupaya yneliflin bafllang asrdr. nk bu asrda
DKKAT
Tanzimat hamlesiyle bafllayan, Batya ait birok eserin tercme ve telif yoluyla
Trke olarak neflredilmesine nem verilmifltir. zellikle Tanzimatn ikinci dneSIRA SZDE
mi olan 1860-1876
yllar ise, edebiyat kitaplarnda; yenileflme-geliflme-Trkleflmeslamlaflma ve batllaflma temayllerini gsteren eserlerin yazld dnemlerdir.
Ayrca bu asrda, Din-Tasavvuf Trk Edebiyatna ait eserleri de mnferit veya
AMALARIMIZ
mstakil olarak da olsa gryoruz. fiyle ki; mnferit olan flekiller, divanlarn iindeki tevhit, mnacat, naatlar ile baz tasavvuf veya mezheplerle ilgili inanlar
ihtiva edenKparalardr.
T A P
Mstakil olan eserler ise, ok az da olsa menkb-nme, velayet-nme, mirac-nme, ramazan-nme nazm trlerinin taklit, telif veya istinsah da olsa yazlmfl olmasT Ehususudur.
LEVZYON
Ancak flunu da belirtmek gerekir ki, tasavvuf dflncenin, genel anlamda Trk
Edebiyatnn btnnde nemli bir yeri vardr. zellikle tasavvuf, Din-Tasavvuf
Trk Edebiyatnda genifl bir sahaya hitap etmesi bakmndan meydana getirilen fli N T Ebir
R N Emusikiyi
T
irlerde, uhrev
iflitmemek ise mmkn deildir. Bu edebiyattaki; muhteva btnl, halkn konufltuu dil, uhrev bir musiki ile birleflince, halk-cumhurun gr sesi Din-Tasavvuf Trk Edebiyatn yeniden vcuda getirmifl oluyordu.
Bu asrn belli bafll Din-Tasavvuf Trk Edebiyat mensuplarndan; smil Safa,
Kuddus, Turbi, Mihrab, Vasf-i Melmi, Ayni Baba, Dertli, Seyrni, Keecizade
zzet Molla, fieyhl- slam Arif Hikmet, Salih Baba, Adile Sultan, Bitlisli Mfltak Ba-
N N
Menakpname: Bir tarikata

ye bir velinin kerametlerinin
Tanlatld
E L E V Z efsaneleri
YON
ieren
eser.
Velayetnme: Velilerin
yaflamlarn ve kerametlerini
anlatan eser.
N T E R N EHz.
T
Miracnme:
Muhammetin Recep aynn
27. gecesi Burak ile ge
ykselerek Allahla
grflmesini anlatan fliirlere
denir.
Ramazannme: Ramazan
aynn faziletlerini, Ramazan
orucunu tutmann gereklilii
ve faydalarn anlatan
manzum eserlerdir.
155
ba vb.lerini sayabiliriz. Zaten Dertli, Seyrn gibi tekke flairleri de nefesler yazarak Din-Tasavvuf Trk Edebiyat, mensuplar arasna giriyorlard (smail Habib
1942: 225). Bu sebeple bu asrda fazla bir geliflme grlmemifltir. Bu flairler, ancak
eskileri tekrarlamakla yetinmifllerdir.
Seyrn
Seyrnnin asl ad Mehmeddir. Develinin Oruza (bugnk Cami-i Kebir) Mahallesinde dnyaya gelmifltir. Babas, ayn mahallenin imam Cafer Efendidir. Mehmed Seyrn, iki yldan fazla bir medrese tahsili grmfl ve burada din ilimleri de
tahsl eylemifltir. Menkbeye gre Mehmed Seyrn; 15 yaflnda iken babasnn
imamlk yapt camide, Pr elinden Hakk bdesin imifltir. Bu bde iiminden
sonra Seyrn adn almfltr. Seyrn, bir ara stanbula gitmifl, orada Divn flairleriyle tanflmfltr. Bu sebeple divan tarznda da fliirler sylemifltir. Yalnz burada
syledii Tafllamalar sebebiyle stanbulu terk ederek Develiye geri dnmfltr.
Daha sonra Anadolunun muhtelif yerlerini dolaflmfl, hatta Halepe kadar gitmifltir.
1866da memleketi olan Develide lmfltr.
Seyrn, Develide domufltur, fakat Develili olmamfl, herkesin en ok sevdii
biri olmufltur. Zira onun eserlerinde dneminin; sosyal, kltrel yapsn en gzel
bir flekilde dile getirdii fliirlerini salnda kendisi kaleme almamfl, ancak onun
salnda ve lmnden sonra sevdikleri tarafndan bu fliirler baz cnklerde yer
almfltr. Seyrnnin fliirlerinde din ile ilgili itikat, ibadet ve ahlak hkmlere ait
hususlar bulmak mmkndr. O, fliirlerinde bir tasavvuf flairi olarak deil, bir saz
flairi olarak din meseleleri, halka basit bir dille anlatlabileceini gstermifltir.
Onun fliirlerinde din hkm ve bilgiler, hemen hemen tasavvuf adan ele alnmaktadr. O, Allah ve peygamberlerden bahsederken tasavvufun belirli esaslarna
riayet eder. Ayet ve hadisleri yine ayn ller iinde iktibas eder veya telmihte bulunur. Ancak onun ahlak hkmlerde dorudan doruya iyi bir Mslmanda bulunmas gereken flartlar zerinde durduunu gryoruz.
Seyrnnin eserlerindeki grflleri, teflbihleri ve ifadeleri klasik saz fliirinin beylik szlerinden bir hayli ileri ve flahsdir. Bunlar ok kere de mizahms bir ruh taflr. Biraz evvel yukarda da ifade ettiimiz gibi Seyrn fliirlerinde; ayete, hadse, tarih ve ilm hadiselere telmihlerde bulunur. Emsallerine gre o, daha bilgili bir saz
flairi ve fliirlerinde entel olarak bir mahbup bulunmayfldr.
Seyrnnin eserlerinden anladmza gre onun; genel kltr olduka gl
ve din ilimleri de iyi bilmektedir. Bunu bilhassa fliirlerinde tasavvuf stlahlar fazlas ile kullanmas sebebiyle daha iyi anlyoruz. zellikle onun dneminden nce ve dnemindeki saz flairlerinin tasavvuf temlere fazla rabet etmedikleri bilinmekte ise de Seyrnnin, dini ilimlerden ve tasavvuftan kopmad grlmfltr.
O, belirli bir tarikata bal deildir. Bununla beraber onun Nakflibend olduu
sylenebilir. Zira onun bu tarikat ile ilgili msralar, bizim bu kanaatimizi dorular
niteliktedir.
Seyrn, slam dinini dondurulmufl bir kalp olarak kabul etmez. Dinin, herkesin anlayabilecei bir tarzda anlatlmasn ister. Zira kendisi, hem bir imamn oludur, hem de aflk badesini camide imifltir. Bu bakmdan o, baz kat hayatn ve hadiselerin stne kabilmek iin Ahmed Yesevye, hatta Ynusa kadar uzanan tasavvuf bir vecde, heyecana kendisini kaptrr.
Seyrnnin; Ynus Mektebinin bir mntesbi olduunu, peygamberler tarihi ve
tasavvuf temleri de btn inceliklerine gre iyi kullandn, bunlardan; ilh, mncaat, nat ve devriyeler gibi din ve tarikat konularn ihtiva eden Din-Tasavvu-
Tafllama: Toplumsal
aksaklklarn dile getirildii
ve elefltirildii fliirlere denir.
Tafllamalarda, toplumun her
kesiminden kifli ve kuruma
ait beenilmeyen
davranfllar, alaya alnr.
Devriye: Tasavvuftaki devir

nazariyesini ele alan fliirlere
denir.
156
Trk Halk fiiiri
f Trk Edebiyat trlerinde olduka orijinal fliirler yazdn biliyoruz. Ama bu fliirlerinde o, hibir zaman bir tarikat propogandacs (fiah smil gibi) olmad gibi,
sanatn da ktye kullanmamfltr. Bu bakmdan Seyrn, tekke flairlerinden hi de
afla kalmamfl ve kendisi mspet ilimler ile mill kltre de sahip bir flair olarak
yetiflmifltir.
O, ilh aflkn verdii sonsuz bir coflkunluk iinde lirizm deryasna dalmfltr. Bu
yzden nefesleri yalnz tekkelerde deil, her eflit inanfltaki halk topluluklar arasnda beste ile yakn yllara kadar seve seve okunmufltur. Seyrn, fliirlerinde kuvvetli bir hayat duygusu taflr. Tasavvuf zevkini de yaflar. Krklar meclisinden ilh
aflkn flarabn ier. Baz fliirlerinde bir pire, bir fleyhe balanmann zlemini duyar.
Netice olarak ifade ederiz ki Seyrn, fliirlerinde Allah eflitli tasavvuf temler
ierisinde anlatr. O, bu anlatfl tarznda, tekke flairlerinin vahdet-i vcd sistemini
kullanr. Ona gre ezelde Tanrnn zatndan baflka hibir fley yoktu. Ezelde
bir ve tek olan Allah, zat iinde, kendi kendisine tecell ederek kn emriyle dnyay yarattktan sonra kendisi sr olmufltur. Yerler, gkler, yldzlar; hayr,
fler, hsl her fley yaratlmfl, bylece bir hasret meydana gelmifltir. Kinattaki her
fley birer nakfl ve suretten ibarettir. Hepsinin asl Allahtr. lemdeki btn mevcudt, aslnda onun vcududur. Gzellerin yzndeki gz, baln iindeki Ynus, petein iindeki bal, flekerdeki lezzet, gnldeki fikir ve tedbr, Ferhaddaki
azim, firndeki hasret, Leylnn yzndeki gzellik, Mecnndaki aflk ve vuslat
azmi hep odur. Hatta Firavun ile Msya dflman olan da odur.
Trb
Hurufilik: Kuran
harflerinden eflitli anlamlar
karan bir zmre.
As ad Ali olan Trb, XIX. yzyln en meflhur Bektafl flairlerindendir. 1868de ld biliniyorsa da, doum tarihi bilinmemektedir. Doduu yer ve hayat hakknda fazla bilgimiz yoktur. Ancak kendisinin Krflehirde Bektfl tekkesi Dedebabalnda bulunduu ve baz yazarlar tarafndan da Ankaral olduu kaydedilmektedir. fiiirlerini hece ve daha ok aruz vezni ile yazmfltr. Mrettep Divnn hicr
1257 senesinde tamamlamfltr. Halk fliiri tarznda yazd fliirleri samimi ve sadedir.
Aruz vezni ile yazlan fliirlerinde Fuzulnin etkisi vardr. Baz fliirlerinde Huruflike de temyl grlr.
Ali Trb Dede, 1868 ylnda Bektafl tekkesi post-niflni olarak, Nevflehirin bugnk Hac Bektafl kasabasnda vefat etmifltir (Kocatrk 1970: 480). Ancak sonralar, bu Ali Trbnin eserleri, Afyonda 1878den evvel len brahim Trabnin
eserleri ile birbirine karfltrlmfltr.
Slih Baba
XIX. asrn ikinci yars ile XX. asrn bafllarnda yaflayan Slih Babann hayat hakkndaki bilgilerimiz bafllangta son derece snrl olup birka vesikaya dayanyor
idi. Ancak son zamanlarda Do. Dr. Ahmet Doann Salih Baba zerinde yanmzda yapt mastr tezi alflmas, bize pek ok yeni bilgiler verdi (Doan 1988). Slih Babann babas, Mustafa isminde bir imam, annesi ise Atike Hanmdr. Bir tfeki ustas olan Slih Baba, fliirlerinde kaydettiine gre H. 1263 tarihinde Erzincanda domufltur. Mutasavvfn tahsili konusunda tam bir bilgimiz yoktur. fiairimiz, fliirlerinde mm olduunu sylerse de bu dflnce, Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnda Ynustan beri sre gelen bir gelenein neticesi olsa gerektir. Zira fliirlerindeki ifadeler onun tahsil grdn ispatlayacak vesika niteliindedir. Ayrca
onun fliirlerinden de anlaflldna gre kendisi, Nakflibend tarikatnn Hlid koluna mensup olup, piri de Sm Efendidir.
157
Slih Baba, H.1324/1325 (M.1906/1907) ylnda Erzincanda vefat etmifl, Krtlolu Tekkesi yanndaki Akmezarla defnedilmifltir. Slih Baba, bir mutasavvftr.
Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnn tabii neticesi olarak o, bir yanyla klasik edebiyata, dier yanyla da halk edebiyatna dayanan ift kanatl bir edeb zevke sahiptir.
Bu sebeple fliirlerinde hem hece, hem de aruzu grmek mmkndr. Her iki edeb zevki de fliirlerine baflaryla yanstmfltr. fiiirlerinde sanat endiflesi olmamakla
beraber, edeb sanatlar baflaryla kullanmfltr.
Bitlisli Mfltk Baba

Mfltk Babann ailesi Hicr 1051 (M.1642) ylnda devrin mutasavvf ve limlerinden Molla Sleyman Baba baflkanlnda Hakkariden Bitlise g etmifltir. Bu g mteakiben Mfltak Baba da 1172/1759 ylnda Bitliste dnyaya gelmifltir. Asl
ad Muhammed Mustafadr. Babas brahim adl bir zattr. On yaflnda babasn
kaybeden Mfltak Baba, dedesi Hac Sleymann himayesine girmifl ve temel eitimini de Bitliste fiems-i Bitlis (Hac Mahmud Hoca)den alarak ondan zahiri ilimleri renmifltir. Yirmi yaflna geldiinde ise o, Hac Hasan- fiirvanye intisap ederek tasavvufa ynelmifl ve slkunu tamamladktan sonra hilfet seccadesine geerek irflad grevine bafllamfltr.
Manev bir davet zerine Badata giden Mfltak Baba, orada birok lim, rif,
fazl kimseyle grflmfl ve ilmiyle kendini bunlara kabul ettirmifltir. Bu arada Nkibl-Eflraf fieyh Hasanla tanflmfl, onun bizzat sohbetlerinde bulunmufl ve ona
intisap edip ondan da icazetini alarak oradan ayrlmfltr. Mfltak Baba, Trabzon ve
stanbulda bulunmufl, H. 1247 (M.1832) ylnda stanbuldan Bitlise tekrar geri dnerken yol ura olarak Mufla geldiinde burada 75 yaflnda iken 1832de flehit
olmufltur. Mfltak Baba, Kadir tarikatna mensup olup ismine izafeten geliflen
Mfltakler kolu baflta Mufl ve Erzurum olmak zere dou illerimizde yaygndr. Kerameti vardr.
Mfltak Baba, ayrca bir Hac Bayram Vel mensubu ve onun hayrandr. O, zaman zaman Ankaraya gelerek onun kabrini ziyaret eder ve onun manev olarak
duasn alr. Nitekim o, bu ziyaretlerinden birisi esnasnda, Hac Bayram Velnin
kabri baflnda syledii bir Gazelle Ankarann 1923 ylnda stanbulla bafl bafla
(baflkent) olacan ifade etmesi bu velnin en byk kefliflerinden birisidir. Nitekim bu Gazelin de iinde bulunduu onun Divn, stanbulda 1847de baslmfltr. O, bu Gazelinde; Ankarann baflkent olacan, bunun tarihinin de, bu Gazeldeki anahtar kelimelerin bafl harflerinin ebced hesabyla 1341/1923 olduunu,
hatta Trkiye Cumhuriyeti Devletinin ilannn da yd- mbrek olan Cuma gnne rastlayacan ifade etmektedir. Nitekim de bu stihrac-nme trndeki Gazelde belirtilen hususlar; yer, tarih ve gn olarak aynsyla olmufltur. flte Mfltak
Baba; bylesine vel, mutasavvf, mill mefkreye de vkf nemli bir flairimizdir.
Kbrsl flk Kenz

flk Kenz, 1210/1834 ylnda Kbrsta doar ve asl adnn ise brahim Kasm olduu bilinmektedir. Ailesi ile birlikte, on iki yafllarnda iken Anadoluya g eden
ve Bektafl tekkelerinde yetiflen Kenzi, hayatn saz flairlii yaparak kazanmfltr. Badi Efendiye gre Kenzi, hayatn kahvehanelerde saz flairlii yaparak kazanmfl ve
1255 ylnda lm sonrasnda da Edirnedeki Musalla Bakkal nndeki mezarla gmlmfltr. Onun lmnden sonra, vefat tarihi olan 1255 iin afladaki beyitle tarih dflrlmfltr:
Ebced Hesab: Alfabetik bir

say sistemiyle harflerin
saysal deerlerini belirleme.
158
Trk Halk fiiiri
Azm-i ukba eylediin gfl idenler fevtine

Didiler tarih: Kenzi ekdi dnyadan aya.
1255
Kenz, Anadolunun gney ve bats Balkanlar, Bat lkeleri... v.b. yerleri gezip
grdkten sonra evlenerek Edirneye yerleflmifl, fakat orada srekli kalamamfltr.
O; Maribde askerlik grevini de yaptktan sonra 1817de doduu yer olan Kbrsa geri gelerek; buralarda grdklerini, geri dnfl esnasnda gemide urad
frtnay, bir sre kald Msr izlenimlerini, Dsitan- Sergzeflt (Maceray Sergzeflt) destannda dile getirmifl, (1233) bu destanda dnemin Msr valisi olan Mehmed Ali Paflaya vglerde bulunmufltur.
Reflid Ahmet Pafla komutasndaki Trk-Yunan savafllarna katlan Kenzi, Mesolongi ve Atina arpflmalar sonrasnda yafladklarn ise; ikisi Atina ve birisi de Mesolong olmak zere destanda anlatmfltr. 1833 ylnda kan Gvur mam syan srasnda Kenzi, Kbrsta bulunmaktadr ve bu olaylardan sonra nl Dasitan-
Kbrs (Kbrs Destan)n yazmfltr. Onun fliirlerinden anlaflldna gre asl ad,
brahim Kasmdr. flk Kenzi, zellikle gezip grd yerleri, katld savafllar
ve Kalkandelen yneticisi olan Abdurrahman Rasim Paflann himayesindeki izlenimlerini fliirlerine de yanstmfltr. Kenzi, bir beytinde olunun doduunu flyle
anlatr:
kilikden dflt cevher tarihi
Dodu kenz-i mahfi Seyyid Ali cn
msralarn sylerken, Fatma adndaki kznn da lmn, yine kendisinin yazd flu satrlardan anlyoruz:
mr vefa itmeyb ald veba
Ah atefl atd bu firak zatma
Kaside: Divan fliirinin temel

nazm flekillerinden birisi
olan kaside, din ve devlet
byklerini vmek amacyla
yazlan fliirlerdir.
Gazel: Divan fliirinde daha
ok aflk ve flarap zerine
yazlan fliirlerin nazm flekli
olan gazel, Tekke fliirinde de
kullanlmfltr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Yaflad dnemin en nl meydan flairlerinden olan Kenzinin 45 yl gibi ksa

bir hayat srd ve geride bir divan oluflturacak kadar fliir brakmfl olduu, bunlarn kitap halinde yaynland ve ksa yaflamna ok fley sdrd grlmektedir. flk Kenzi, ok zendii divan flairleri gibi kendisinin de divan sahibi olduunu belirtmifl olmasna ramen, yazl olarak bir divan oluflmamfltr. Ahmed Badi Efendi (1839-1905) Kenzinin bir divan olmadn belirtmifltir. Msr Valisi Mehmed Ali Paflaya yazd kasidenin sonu yok olmakla beraber, blbl redifli gazelinin son iki msrann eksik olduu grlmektedir.
Bugn flk Kenz hakknda en gvenilir bilgileri, meslektaflmz Harid Fedainin
Kbrsl flk Kenzi Divn adl eserinden almaktayz. fiphesiz Kenzi, bir Divn
oluflturma abasnda imifl, gazellerini mretteb bir divan iinde toplamak istemifl,
fakat mr kfi gelmemifltir. flk Kenz; Klasik edebiyat ve flk edebiyat alannda
eserler verirken, Din-Tasavvuf Trk Edebiyat alannda da eserler vermifltir.
Bilindii gibiSIRA
19.SZDE
yzylda Trk edebiyat, ynn batya dnmeye bafllar. Bat edebiyatna
ait trlerle ilgili ilk rnekler bu dnemde verilmifltir. Din-tasavvuf Trk Edebiyat asndan baktmzda sizce edebiyatmzdaki bat tesiri tasavvuf edebiyatn nasl etkilemifl
olabilir? D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
XX. YZYILDA DN-TASAVVUF TRK EDEBYATI VE

TEMSLCLER
XX. asrda, Anadoluda; her ynyle kalknan, deiflen, geliflen ve dnyann her
kflesinde grd btn bilimsel geliflmeleri lkemize taflyan bir Trkiye Cumhuriyeti Devleti dnemi asrdr. Her kademedeki, eitim-retim, dnya standartlar lsnde, hatta stnde olarak varln srdrmektedir. Bu asrn birinci yarsnda karfllafltmz pek ok sknty; Mustafa Kemal Atatrkn nderliinde,
devletin, milleti ile blnmez btnl lksndeki anlayfl ve alflmalarmzla
baflarya ulaflp, her ynyle zafer kazanmflzdr.
Bu asr, Din-Tasavvuf Trk Edebiyat alannda da baflarl eserler vermifltir.
zellikle, tekke ve zaviyelerin kapatlmas ve mevcut tekke flairlerinin de yeni geliflmeler gsterememesine ramen, Cumhuriyetin ilnn mteakip Mustafa Kemal
Atatrkn Kuran- Kerim tercme ve tefsiri ile grevlendirdii Elmall Hamdi Yazr ve Mehmed Akifin bu sahadaki mensur ve manzum alflmalarn biliyoruz. Ayrca bu yzyln mutasavvf flairlerinden; Edip Harab, Mihrab, Mehmet Nuri, Yozgatl Hzni, flk Molla Rahim, Derni, Stk, Zeynel Usul Baba, Ferid Kam, Ahmed
Nim, Ahmed Hamdi Akseki, Yahya Kemal, Kemal Edip Krkolu vb.lerini ve
eserlerinin edebiyatmzdaki mhim yerlerini belirtmekte fayda vardr.
Bugn XXI. yzyla giren Trkiye ise; daha mutlu, daha huzurlu, daha byk
bir Trkiye olarak hayatiyetini devam ettiriyorsa, iflte o da Cumhuriyet Trkiyesinin Mustafa Kemalle bafllayan, bilimsel, fikr, dini, kltrel, laik, demokratik ve
niter hukuk devletinin temellerinde iyi oturmufl olmasndandr. Bu balamda; Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnn yaylma alann belli bir zaman kesiti ve belli bir
corafya ile snrlamak doru olamaz. Zira bu edebiyat, yalnz slam ncesi zaman
kesiti ile deil, ayn zamanda slam ncesini ve sonrasn de gnmze kadar taflyabilen, Orta Asya, Anadolu, Balkanlar, Avrupa, Afrika vb. eksenlerinde, ksacas
Trkn bulunduu her dnem ve corafyalarda retilen eserlerin btnn konu
edinmifltir. Netice olarak ifade etmek isteriz ki, Din-Tasavvuf Trk Edebiyat flairleri; kendi dileklerini, arzularn, ilh heyecanlarn, zikri ve zhd norm iinde
hep tasavvuf vecd ile sylemifllerdir. Bu flairler, mill, din ve befler sahada yazdklar eserlerini Trk toplumunun daha kolay anlad; tahkiye, tasvir, mkleme,
nasihat ve hitap, dorudan doruya anlatma, tekrir, seci, mecaz vb. anlatm flekilleriyle de mesajlar vermifllerdir.
Din-Tasavvuf Trk Edebiyat flairlerinin fliirlerinde fikr unsur ile din vecdin
n planda olduu ve bunlarn yalnz bir grubu deil, btn halk-cumhuru hedef
alp Trk toplumunda birlefltirici, btnlefltirici bir rol aldklar her zaman grlmektedir. Hlbuki Divn ve Halk flairlerinde bu halk-cumhuru deil, belirli gruplar hedef kitle olarak setikleri iin kitleleri birlefltirici bir rol stlenememifllerdir.
Bu bakmdan Din-Tasavvuf Trk Edebiyat flairleri; birlefltirici-btnlefltirici olgusunu her zaman vurgulamfllardr. Yani bunlar, dadaki obana da, saraydaki
devlet baflkanna da ayn dil, ayn muhteva, ayn kltr ile hitap ederek onlar arasnda da birlefltirici-btnlefltirici rollerini ve hoflgr fonksiyonlarn icra etmifllerdir.Bu itibarla Din-Tasavvufi Trk Edebiyatnn; tarihin bafllangcndan gnmze
ve gelecee kadar olmak zere bu hoflgrl yaklaflmlarn, mensubu bulunduu
Trk milletini atalarnn vasiyetlerini de dikkate alp an stne taflyarak fikr ve
zhd normlarn da vermeye devam edeceklerini kabul ediyoruz.
159
160
Trk Halk fiiiri
Edb Harb
Edb Harbnin asl ad Ahmed Edbdir. O, fliirlerinde mahlas olarak bazen Harb, bazen de Edip isimlerini kullanmfltr. Bir sre Bahriye Birlik Ktiplii de yapan
Edib Harabi, 17 yaflnda son devrin Bektafl byklerinden Mehmed Ali Hilmi Dede Babaya mrit olur. Fakat buradan Babalk icazeti alamad iin, stanbul Bektaflleri arasnda pek sevilmez, hatta derghlara bile kabul edilmez idi. Evinde Bektafl ayinleri dzenledii, hatta nceleri Rza Tevfkin bile ondan el ald sylenir.
Edib Harabinin;
Kf u nn hitb izhar olmadan evvel
msrayla bafllayan nefesi btn Bektafller tarafndan ezbere bilinir.
Aruz ve hece vezniyle gayet rahat fliir syleyebilen Edib Harbnin fliirleri, devrinde byk bir takdir toplar ve Bektafllik esprisiyle kaleme ald fliirlerinde ise
hiciv yan ar basan fliirler sylerdi. Rza Tevfik; Edib Harabyi,
Asr bir terbiye grmemifl olmakla beraber, sz sylemek ve dflnebilmek kabiliyeti ile domufl ve kendi mesleinde herkesten ok fliir sylemifl Tekke flairlerinden biri; lubal Bektafl diliyle ok sade ve ok gzel fliirler de syleyen; Yaratc muhayyilesi herkesten stn ve parlak, ifade tarzlarnda orijinal flekiller icat etme kabiliyeti var olan; biroklarndan da farkl flahs bir mevhibeye sahip bulunan
nemli flairlerden birisi olarak vasflandrmaktadr.
Sadettin Nzhet Ergun ise onun iin:
Bir manzumesinde kendisini Bektafl-Melm olarak tantmak isteyen flair, mutlak surette birtakm Melmlerin tesiri altnda kalmfltr. demektedir.
Nefeslerinin bir ksm devrin gazete ve mecmualarnda da yaynlanan Edib Harbnin Divnnn kendi el yazs ile olan nshas skdar Selim Aa Ktphanesinde hsan Mahv Kitaplar (nr. 81) arasnda bulunmaktadr.
Edb Harab eserlerinde; ayet ve hadislere, ya aynen, ya telmihen, ya da Trkesi ile ok yer vermifltir. Bu sebeple onun eserlerini, Din-Tasavvuf Trk Edebiyat iinde deerlendirerek ondan birka rnek vermeye alflalm:
Bize takdr olmufl Kal Beldan
Annn skin-i meyhneyiz biz
Sakahm hamrn t ezelden
tik dost elinden mestneyiz biz
Hakk her bir fleye kadir biliriz
Dnya v uhrya nzr biliriz
Her nereye baksak hzr biliriz
Scid-i Kbe v bthneyiz biz
Harb sen bizi divane sanma
zn fehm etmez mestne sanma
Yklmfl rmfl kflne sanma
Gencneler dolu vrneyiz biz (Gzel 2009: 760).
Mihrb
Mihrbnin atalar III. Selim devrinde stanbula gelen Krm hanlarna mensup bir
ailedendir. O, genliinde bahriyeye intisap edip kolaalna kadar ykselmifltir.
Olduka iyi bir tahsil de yapan Mihrbnin hocas Tikveflli Yusuf Efendidir. Kendisi Bektafl Mnir Babaya intisap etmifltir. Uzun sre eflitli Bektafl tekkelerinde
rehberlik etmifltir. elebi Cemaleddin Efendiden de icazet almfltr. elebi ile babalarn arasnda kan anlaflmazlklar neticesinde, babaganlar tarafndan Mihrb,
arabulucu (murahhas) tyin edilmifltir. Bir mddet Krflehire gitmifl ve orada elebinin konanda kalmfltr. stanbula dnflnden sonra merhum Mnir Babann
yerine postniflin yaplmak istendiyse de kabul etmedi. O, nev-i flahsna mnhasr
olan meczup bir flair olmas sebebiyle, kendisini Bektafllerin Vsl ibni Ats kabul etmifltir. Mihrb, 65 yafllarnda iken H. 1338 (M.1920)de stanbulda vefa etmifltir. Mihrb; Halk Edebiyat ve flk Edebiyat alanlarnda eserler verdii gibi,
Din-Tasavvuf Trk Edebiyat alannda da eserler vermifltir.
Mehmet Nuri
Mehmet Nuri, Yozgatn Bykincirli kynden brahimoullar slalesinden Ali
Efendinin olu olarak 1863 ylnda doar, tahsilini Hac Bektafl Rfltiyesinde tamamlar. Hayatn imamlk yaparak geiren flairimiz 1922 ylnda lmfltr (Gksoy
1984: 27). fiiirlerini bir defterde toplayan Mehmet Nuri, aruz ve hece veznini kullanarak tertip ettii bu fliir defterini ocuklarna brakmfl, onlar da yaynlamay veya yaynlatmay dflnmediklerinden flairimiz gnmze kadar deta unutulmufltur. fiairin olu Kasm Efendideki defteri ok yakn zamanda ortaya kmfl ve baz fliirleri yaynlanabilmifltir. Mehmet Nuri, medreselerde tahsil gren, aruz ve hece veznini birlikte kullanarak fliirler yazan dier Yozgatl flairlerden farkl bir zellik taflmamaktadr. Onun fliirlerindeki konu ve flekil hemen hemen dierleri ile ayn durumdadr.
Yozgatl Hzn
Hzni, 1879 ylnda Yozgatta domufltur. Yozgatn kkl ailelerinden Keflflafzdelere mensuptur. Nakflibend tarikatnn nemli isimlerinden Mustafa Nakflnin soyundan gelen Mehmet Dervifl Efendinin oludur. Bir mddet medrese tahsili grrse de eflitli sebeplerle tahsilini tamamlayamaz, memuriyet hayatna atlr. Arapa ve Farsay iyi derecede bilen Hzn, imamlk yaparak geimini temin etmifltir.
Ksmen aruz, byk lde hece vezni ile kaleme ald fliirleri iki divan, bir defterde toplanmfltr. fiiirlerinde aileden gelen tasavvuf terbiyesi ve ald eitimin tesirini grmek mmkndr.
Kflne-i kalbim viran olmufltur
Mamur olsam da hofl olmasam da hofl
Saf kemal buldu cef dolmufltur
Mesrr olsam da hofl olmasam da hofl
El ektim cihandan zhida tek tek
Acy tatly tattm ey felek
Ltfun zulmn birdir nezdimde b-flek
Menfr olsam da hofl olmasam da hofl
Divne meflrebim mest mdmm
Vareste-i kayd- cihn lmm
Ben meykeflim zaten meftn- cmm
Mahmur olsam da hofl olmasam da hofl
161
162
Trk Halk fiiiri
Hzn bin gazeller eyledim infl

Geti nev heveslik kalmad sevd
Nk bed-nm nice bir oldu zir
Meflhur olsam da hofl olmasam da hofl (Ouz 1990).
flk Molla Rahim

Molla Rahim, 1317 tarihinde Adakasm kynde dodu. Baba ad, Kasmolu Bekir, anne ad Gzeldir. Osmanl harfleriyle okuma yazmas bulunan, fakat Latin
harflerini renemeyen Molla Rahim, kendi ifadesiyle 40 yaflna geldii zaman grd bir rya ile flkla bafllamfltr. Kdir tarikatna bal olup fleyhi Aksarayl
Ahmet Ltfidir. Molla Rahim; rfladl-Gfiln, Coflkun fiiir, Yeni Mevlit, Dier Mevlit, Hz. Yusuf, Abdulkadir Geylani, Hac Rehberi, Din Yldz adyla sekiz adet eser
sahibidir. Bu eserler flk Molla Rahimin eflsiz ve coflkun fliirleri adyla bir araya
toplanmfltr. fiiirleri hece vezniyle olup tamam din ve tasavvuf arlkldr. Drt
evli ve 16 ocuk sahibi olan Molla Rahim, 24.1.1980 tarihinde Konya/Yunakta vefat etmifltir.
Dern
Asl ad Hseyin Avni Baflok olan Derun, Hac kardafl lakabyla da tannmfltr.
Aslen Kayserinin Pnarbafl ilesinden olan Derunnin kendisinin mi, yoksa atalarnn m Pnarbafldan gelerek Akdamadenine yerlefltii bilinmemekle beraber,
uzun sre Akdamadeninde oturduu anlafllmaktadr. Tahminlere gre XIX. yzyln son eyreinde doduunu syleyebileceimiz Dern 1946 ylnda hacca gitmifl ve ayn yl Akdamadeninde lmfltr (Yksel 1981: 10-12). fiiirlerinden anladmz kadaryla kendisinin iyi bir tahsil grd, Yozgatta tannmfl bir hattat olduu ve meydana getirdii levhalarn halen birok cami ve mescitte bulunduu bilinmektedir. Dern, fliirlerini din ve tasavvuf konular iflleyen ve nasihat vermek
amacn gderek yazmfltr. Ancak onun yazd drtlk saylar da alfllmfln bir
hayli zerindedir.
Stk
lh: Tekke fliirinde dini,

ahlaki ve ilahi fikirleri ieren
manzumelere denir. lhler,
genellikle Allahn birliini,
ihtiflam ve kudretini telkin
eden fliirlerdir.
Stk, Sorguna bal Tiftik kynde Hseyin Efendinin olu olarak 1896 ylnda
doup, adn mahlas olarak kullanp ve soyadn da Gk olarak almfltr. lk tahsilini kynde Hafz Hocadan din bilgileri alarak ve Kuran- Kerim okumasn renerek yapan flair, Konyada yapt medrese tahsilinin ardndan Sorgunun eflitli kylerinde imamlk yaparak, Arapa ve Trke hocal gibi resmi grevlerde de
bulunarak, hayatn geirmifl, saysz renci yetifltirmifltir. 1961 ylnda da kynde lmfltr. Stk, imamlk ve retmenlik grevlerinden baflka, kynde iftilik
yapmaya bafllamfl, bu arada Kadiri tarikatna intisap etmifl, fliirlerinde din-tasavvuf konular ifllemifl, tarikat toplantlarnda bu fliirlerini de ezgili olarak syleyerek
evrede hakl bir n kazanmfltr (Doan 1988: 338-339). Stk; medrese tahsili grmfl bir imam olmas, daha sonra da bir tarikata intisap etmesi, tabi olarak fliirlerinde din-tasavvuf konularn arlk kazanmas sonucunu getirmifltir. Bu sebeple
eldeki fliirlerinin hemen hemen tamam din-tasavvuf konular iine almaktadr.
Onun eldeki fliirleri, koflma tarznda ve 7, 8, 11li hece kalplar ile yazlmfltr. O bu
fliirlerinde; Kadir tarikatna intisap ediflini, tarikatn ve fleyhini methediflini ifllerken, ayn zamanda bu fliirlerin tarikat toplantlarnda lh trnde bestelenmifl
olarak okunmas, onun Din-Tasavvuf Trk Edebiyat geleneine (Gzel 1989)
mensup bir flair olduunu aka gstermektedir.
Ey gnl sen yine gafil mi oldun

Emmre dann duman geldi
Seherlerde yan yalvar Allaha
stifar etmenin zaman geldi
Zay etme farz ey gnl aman
Silmezsen duman hllerin yaman
Tevhid tokmayla silinir duman
llallah demenin zaman geldi
Dedi flk hele acele etme
Sakn ha nefsinin izine gitme
Aman seherlerde uykuda yatma
Gece alamann zaman geldi
...
Srrul-Aziz Tevhid kapsn at
Dalnn ihvan selleri taflt
Aifle bacdan himmet eriflti
Stk, dizleriyin derman geldi (Ouz 1994: 145-149, Doan 1988: 338-341).
Konyal Mehmet Yakc

XX. yzyl flklk geleneinin nemli temsilcilerinden biri de Konyal flk Mehmet
Yakcdr. Kendisi, 1879 ylnda Konyann Sarn Mahallesinde domufltur. Mehmetin babas, Konya merkez G Kynn kurucularndan Bekir Aa, annesi
Mnevver Hanmdr. Bekir Aayla Mnevver Hanmdan kz, ikisi erkek olmak
zere befl ocuklar dnyaya gelmifl, ancak Mehmet dflndaki btn ocuklar lmfltr. Mehmet, ilkrenimine Sarn Mahallesindeki Sadrlar Mesud Efendi Mektebinde bafllamfl, Kuran okumay burada renmifl, daha sonra medreseye devam
etmifl, fakat bu eitimi fazla uzun srmemifl, bir yl sonra medreseden ayrlmfltr.
Mehmet, 1895 ylnda Postalc Latif Ustann kz fierife Hanmla evlenir. Bu evlilikten on ocuu olur. Drt ocuu kk yaflta lr. Kzlarnn ad; Mnevver, Hasibe, Hatice ve Eminedir. Oullar ise Kasm ve Abdullatiftir. Babasnn 1897 ylndaki lm zerine Mehmet, G kyndeki ifllerin baflna geer. Bundan sonraki hayatnda yazlar kynde iftilik yapar, kfllar ise flehirde yaflar. iftilik ve
hayvancln yannda Mehmetin baba meslei olan taflmaclk iflini de bir mddet srdrd, 50 deve ekerli kervanla Konyadan Dinar stasyonuna yk gtrd, bu durumun trenin Konyaya gelifline kadar devam ettii bilinmektedir.
Mehmetin aflk badesini iifli, kendi ifadesine gre, 25 yaflndadr. Bu olay
kendisi flyle anlatmaktadr: Bir gn makamda yatar iken bir aksakall pir gelerek
ard. Gzm atm zaman pirin elinde iki kadehi bir tepsi zerinde tuttuunu grdm. Yannda bir adam daha vard ki, o adamn boaznda da bir saz takl duruyordu. Pir; kadehin birini i! diyerek bana verdi. Ben de kadehi alp itim.
Sonra yanmdaki adama: Boazndakini ver de bir alaym! dedim. O adam saz
vermek iin bana doru dnnce saz kapp yere aldm. Adam bana darld ve;
Eer bu saz krmasaydn sana bir kadeh daha verecektim, ama flimdi yarm kaldn! dedi. Ben de onun gnln almak iin flu beyti syledim:
fiirin flirini bilmeyen flk
Ne bilsin aflkn kadir kymetini
163
164
Trk Halk fiiiri
O da bana bir kelam syledi. Lakin onun syledii kelam belleyemedim. Sonra ben ona karfl bir kelam daha syledim:
Eer beni sever isen sen de bir can ile
mtihan olmak istersen bir iki divan ile.
Bu kelam syleyince kt, gitti. Ben herifin gnln neden krdm diyerek
kendi kendime ok merak ettim. Sabahleyin uyandm kalkp camiye gittim. Camiden knca ryam hoca efendiye anlattm. O da bana; Sen flk-flir olacaksn!
dedi. Ben de ara sra kendi kendime sylenmeye baflladm. Lakin kimse bilmezdi.
Bazen ift srer iken tenhalarda syler idim. Duyanlar taaccp ederlermifl.
flk Mehmet flairlie bafllarken bir usta yannda yetiflmediini, sadece gnlne
doan kelam ifllediini de her zaman ifade etmifltir. 1914 ylnda seferberlik ilan
edilince askere alnr ve amele taburuna yazlr. Konya-Mersin yolunun yapm iflinde alflmaya bafllar. Yolun Karaaslan mevkiinde alflrken syledii fliirler neticesinde onun flkl ortaya kar. 1927 ylnda bafllayp, 1928de fliddetlenen kuraklk zerine flk Mehmet kynden ayrlarak Konyaya dner. 1928de dnemin
Konya Valisi zzet Paflann emriyle Konya Maarif Mdrlnde ifle bafllar. 1930da
dnemin Serbest Cumhuriyet Frkas lideri Fethi Okyara hitaben yazd bir flikyetname sebebiyle Maarif Mdrlndeki grevine son verilir. flk Mehmet 25
Ocak 1950de vefat etmifltir. lm btn gazetelerde manfletten verilmifl, radyo
haberlerinde yer almfltr (Yakc 2000, Sakaolu 1990).
fiu zamann flym
Ol Cellin mfluuyum
flklarn ben flahym
Yanar aflkm snr m
fiema yanar pervaneyim
Ben bir deli divneyim
flk deil ya ben neyle
Yanar aflkm snr m
Ben severim hem Allah
Kesme dilden zikrullah
Ziyaret et Beytullah
Etsem aflkm snr m
...
Kul oldum geldim dnyaya
flkm ben enbiyya
flk Mehmet flu Konyaya
Varsam aflkm snr m (Yakc 2000).
SIRA SZDE
D fi N E L M
Yirminci yzylda
da nemli temsilciler yetifltirmifl olan dini-tasavvufi Trk edebiyat, nSIRA SZDE
ceki dnemlerdeki kadar olmasa da bu dnemde de fliir ve nesir trnde eserlere sahiptir. Bu edebiyatn gnmzdeki durumu hakknda neler syleyebilirsiniz?
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
165
zet
N
A M A
N
A M A
XVIII. yzylda Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnn Anadoludaki durumunu ve temsilcilerini

aklayabilmek.
18. yzylda halk fliiri ok fazla geliflme gsterememifltir. nceki asrda bafllayan flklarn aruzla
fliir syleme gelenei devam etmemifl, bu da halk
fliirinin melezleflmesine neden olmufltur. Orta Asya flairlerinden; Baba Rahm, Nevbet, Abdlmecidin Harbt ve divanndan baflka Rahat- Dil
adl bir eseri bulunan sof Hveyda yine divan sahibi Gazi de bu asrn flhretlerindendir. Dnemin
Trkmen edebiyat fliir ve alannda Azerbaycan
ve Anadolu sahasyla uygunluk gsterir.
Din-tasavvuf Trk edebiyat, on sekizinci yzylda duraklama ve gerileme iine girmifltir. Bu
yzylda artk nceki dnemlerdeki gibi baflarl
eserler verilememifltir. Ancak her fleye ramen
stanbul, Bursa ve zmir baflta olmak zere, tarikat evreleri Yunus Emre geleneini devam ettirmifllerdir. Yunusun ilahilerine yknerek yazlan veya sylenen ilahiler, estetik adan Yunusun ok gerilerinde kalmfltr. Dnemin ilahileri didaktik nitelikleri ve baz flekil aksaklklarn aflamamfllardr. Tekkelerde ve eflitli ortamlarda sevilerek sylenen ve kaydedilen ilahiler,
yine byk oranda Yunusa aittir. Yunusun pek
ok ilahisi bu dnemde kaleme alnan cnklerde
yer almfltr. Ayrca dnemin cnklerinde AlevBektafl nefeslerinde de bir artfl grlr. Bu nefeslerde Pir Sultan Abdaln etkisi barizdir. Pir
Sultann da baz fliirleri dnemin cnklerine girmifltir. Bu yzyln tekke flairleri; Mahv, Mehmed
Nasuh, Mehd, Hasan Sen, Bursal smil Hakk, Mustafa Azb, nc Sultan Ahmed, Hasan
Sez, Sleyman Zt, Mustafa Nuzul, Neccarzzde fieyh Rza, Celleddin-i Uflflak, Mehmed Salih
Sahv, Kul fikr, fir, fiah, Derun Abdal, Dervifl
Ahmed, Gurb, Kasm Dede, Ahmed Mrflid, Erzurumlu brhim Hakk, skdarl Hflim, Tekirdal Mehmed Fahreddin Fahr, Mustafa Zek,
Selm, fieyh Hlil Kayguludur.
XIX. yzylda Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnn Anadoludaki durumunu ve temsilcilerini
tanmlayabilmek.
Bu dnem, Trk edebiyatnn batya yneldii
bir dnemdir. Tanzimatla birlikte batya ait pek
ok eser tercme yoluyla Trkiyede yaymlanmaya bafllamfltr. Byle bir dnemde, yani sosyal hayatn batllaflmaya bafllad, dolaysyla
edebiyatn da ayn flekilde batl formlar iinde
yaplmaya baflland bir dnemde, Din-Tasavvuf Trk Edebiyat varln korumaya devam
etmifltir. Bu gelenek erevesinde yazlan eserler, mnferit ve mstakil olarak nitelendirilebilir.

Mnferit olanlar, divanlarn iindeki tevhid, mnacat ve naat gibi paralar iken, mstakil eserler
ise menakpname, velayetname, miracname, ramazanname gibi trlerde kaleme alnmfltr. Belki eser retimi anlamnda bu dnemde bir gerileme olmufltur, ancak tasavvuf, genel anlamda
Trk edebiyatn etkilemeye devam etmifltir. Bunda dnemin yaflam tarznn daha tam anlamyla
deiflmemifl olmasnn ve kkl bir tasavvuf gemiflinin etkisi vardr. Dnemin belli bafll mutasavvflar arasnda smil Safa, Kuddus, Turbi,
Mihrab, Vasf-i Melmi, Ayni Baba, Dertli, Seyrni, Keecizade zzet Molla, fieyhl- slam Arif
Hikmet, Salih Baba, Adile Sultan, Bitlisli Mfltak
Baba yer almaktadr.
N
A M A
XX. yzylda Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnn

Anadoludaki durumunu ve temsilcilerini analiz edebilmek.
Trkiye Cumhuriyetinin kurulduu bu dnemde Din-Tasavvuf Trk Edebiyat yeni eserlerle
zenginleflmifltir. Tekke ve zaviyelerin kapatlmasna ramen, bu dnemde Edip Harab, Mihrab,
Mehmet Nuri, Yozgatl Hzni, flk Molla Rahim,
Derni, Stk, Zeynel Usul Baba, Ferid Kam, Ahmed Nim, Ahmed Hamdi Akseki, Yahya Kemal, Kemal Edip Krkolu nemli faaliyetlerde bulunmufllardr.
Sonu olarak, Din-Tasavvuf Trk Edebiyatn
belli bir zamanla ve corafya ile snrlandrmak
doru bir yaklaflm deildir. Bu gelenek, slam
ncesini ve sonrasn gnmze kadar taflyabilen, Orta Asya, Anadolu, Balkanlar, Avrupa, Afrikada, vb. eksenlerinde, ksacas Trkn bulunduu her dnem ve corafyada retilen eserlerin
tamamn kapsar. Din-tasavvuf Trk edebiyat
flairleri, kendi dileklerini, arzularn, ilh heyecanlarn, hep tasavvuf vecd ile sylemifllerdir.
Mill, din ve befler sahada yazlan eserleri Trk
toplumu, daha kolay anlamfltr. Tekke flairlerinin fliirlerinde fikr unsur ile din vecdin n
planda olduu ve bunlarn yalnz bir grubu deil, btn halk hedef alarak Trk toplumunda
birlefltirici ve btnlefltirici bir rol aldklar grlmektedir. Bu ynyle Din-Tasavvuf Trk edebiyat flairleri, birlefltiricilii ve btnlefltiricilii
her zaman gz nnde tutmufllardr. Dier bir
ifadeyle bu flairler, obana da, devlet baflkanna
da ayn dil, ayn muhteva, ayn kltr ile hitap
ederek onlar arasndaki hoflgry ve anlayfl
gelifltirmifllerdir.
166
Trk Halk fiiiri
Kendimizi Snayalm
a. Bursal smail Hakk
b. Yozgatl Hzn
c. Erzurumlu brahim Hakk
d. Kul fikr
e. Seny
2. 1703 ylnda Erzurumda dnyaya gelen mutasavvfn Divan ve Marifetnme adl eseri vardr. Niyaz-i
Msrnin tesirinde fliir ve nesir trnde eserler veren bu
mutasavvf afladakilerden hangisidir?
a. Bursal smail Hakk
b. Mahv
c. Erzurumlu brahim Hakk
d. Trb
e. Edib Harb
3. Afladakilerden hangisi Bursal smail Hakknn
eserlerinden biri deildir?
a. lahinme
b. Tefsir-i Rhul-Beyn
c. Rhul-Mesnev
d. Kitbl-Necat
e. Divan
a. Seyrn
b. Trb
c. Salih Baba
d. Dern
e. Bitlisli Mfltak Baba
5. 19. yzyl Bektafl flairlerinden olan bu mutasavvf,
fliirlerini hece ve aruzla yazmfltr. Mrettep bir divan
bulunan flairin hece lsyle yazd fliirleri, sade ve
samimi iken aruzlu fliirlerinde Fuzulinin etkisi vardr.
Baz fliirlerinde Hurufilie de temayl eden bu flair, afladakilerden hangisidir?
a. Salih Baba
b. Bitlisli Mfltak Baba
c. Kbrsl flk Kenz
d. Seyrn
e. Trb
6. Bitliste dnyaya gelen flair, Badat Trabzon ve stanbulda bulunmufltur. Kadiri tarikatna mensup olmakla
birlikte Hac Bayram Veli hayrandr. 1832 ylnda Muflta
vefat eden bu mutasavvf afladakilerden hangisidir?
a. Bitlisli Mfltak Baba
b. Yozgatl Hzn
c. Stk
d. Erzurumlu brahim Hakk
e. Mahv
a. Edib Harb
b. Seny
c. Yozgatl Hzn
d. Dern
e. Stk
8. 20. yzyl flairlerinden olan mutasavvf, aruz ve heceyle yazd fliirlerinde hicve nemli bir yer ayrmfltr.
Kendisinin kaleme ald Divan, skdar Selim Aa
Ktphanesinde bulunmaktadr. Bu flair, afladakilerden hangisidir?
a. Dern
b. Yozgatl Hzn
c. Edib Harb
d. Mehmet Nuri
e. Konyal Mehmet Yakc
9. rfladl-Gfiln, Hz. Yusuf, Abdlkadir Geylan, Din Yldz gibi eserleri olan 20. yzyl mutasavvf afladakilerden hangisidir?
a. Mehmet Nuri
b. Yozgatl Hzn
c. Dern
d. Konyal Mehmet Yakc
e. flk Molla Rahim
10. fiiirlerini koflma tarznda yedi, sekiz ve on birli hece lsyle syleyen flair, Kadiri tarikatna mensup
olarak bilinir. fiiirlerinde Kadiri tarikatna intisap ediflini, tarikatnn ve fleyhinin stn zelliklerini anlatmfltr.
Baz ilahileri bestelenerek tarikat ortamlarnda sylenen bu mutasavvf afladakilerden hangisidir?
a. Konyal Mehmet Yakc
b. Dern
c. Mihrb
d. Stk
e. flk Molla Rahim
167
Okuma Paras
... slmiyetten sonraki Trk Edebiyatnda, mill ruhu
ve mill zevki anlayabilmek iin en ok tetkike lyk bir
devir, halk lisan ve halk veznini kullanmak suretiyle genifl bir kitleye hitap etmifl ve eserleri asrlarca yaflamfl
byk mutasavvflar devridir. slmiyetten nceki kavm edebiyatla pek ak alakalar bulunan bu halk tasavvuf edebiyatn, Acemlerin sfiyne eserlerini kuvvet ve
maharetle taklit ve tercme eden Trk flairlerinin aruz
vezniyle ve ou defa tantanal bir lisanla yazdklar bol
ve sanatl mahsullerden ayrmak icap eder. Bu iki cereyan asrlarca birbirine muvazi bir surette devam ettii
iin, birbirleri zerinde tesir ve aksi tesirleri olmas pek
tabiidir; lakin btn bu karfllkl tesirlere ve iine ald
genifl lde Acem unsurlarna ramen, bu tasavvuf edebiyatn, eer tabir caizse, dierinden ayr bir uzviyet gibi tetkik edebilmek mmkn ve hatta zaruridir.
Eski zamanlarda Acem ve Tanzimattan beri Avrupa tesiri altnda kendi milli flahsiyetimiz unutulduu iin,
halka ait olan, halktan gelen her fley gibi bu halk tasavvuf edebiyat da flimdiye kadar ihmalkr bir surette, hatta istihfafla telakki edildi. Acem taklidi tantanal eserler
yazan sanatkrlarn yannda, basit ve samimi ilahilerle
ruhun derinliinde yanan kutsi atefli bizlere de vermeye alflan halk mutasavvflar daima unutuldu. Eskiler
onlara bedii bir kymet vermeseler bile, hi olmazsa
kutsiyet isnat ederlerdi. Son zamanlarda bu telakki de
kalkt iin, onlarn adn anan bile olmad. Tanzimattan beri edebiyat tarihimiz hakknda, hibir ilmi
kymeti haiz olmayarak, yazlan ufak tefek fleyler arasnda, halk mutasavvflarnn varln bildiren bir satr
bile bulunamaz; halbuki milli ruhu gstermesi bakmndan ok kymetli olan ve eski halk edebiyatyla sk mnasebetleri bulunan bu avam tasavvuf edebiyatnn
uzun bir tarihesi vardr: Trkler, baflkalar gibi kl
kuvvetiyle deil, srf kendi arzularyla kabul ettikleri slamiyeti az zamanda benimsediler ve Mslman Trkler, henz slmiyet dairesine girmemifl, yahut girip de
onun akideleri ve esaslar ile laykyla uyuflamamfl kardeflleri arasnda din propagandas yapmaktan geri durmadlar. flte, Trk edebiyatnn slam flekilde ilk intiflar bu suretle dini bir mahiyette oldu. Birok Trk derviflleri yeni dini ve tarikatlarn yaymak aflkyla gebe
Trkler arasna geliyorlar ve yeni mefkureyi onlarn anlayacaklar bir lisan ve zevk alabilecekleri bedii bir flekil ile yaymaya alflyorlard. Bylece temeli kurulan tasavvuf edebiyatna, Trkler arasnda asrlardan
beri devam edip gelen halk edebiyatnn bir model va-
zifesini grmesi iflte bundan dolaydr. Bizim grebildiimiz ilk safhalarnda, belki de propagandac bir gaye
takip ettii iin, biraz kuru ve basit eserler bu edebiyat,
asrlar boyunca incele incele Trkn milli dehasn gsterecek derecede hususi bir mahiyet almfl, Acem mutasavvflarnn en yksek mahsulleriyle llebilecek
eserler vcuda getirmifltir. Araplarda ve Acemlerde benzerlerine tesadf edilemeyecek kadar milli olan bu avam tasavvuf edebiyat, iflte bundan dolay, hususi ve itinal tetkiklere layktr.
Kaynak: M. Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk
Mutasavvflar, Ankara: Diyanet flleri Baflkanl Yayn, 1-2, 1976.
168
Trk Halk fiiiri

1. b
2. c
3. a
4. d
5. e
6. a
7. b
8. c
9. e
10. d
Yantnz doru deil ise XVIII. Yzylda DinTasavvuf Trk Edebiyat ve Temsilcileri blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Erzurumlu brahim
Hakk blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Bursal smail Hakk
blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise XIX. Yzylda DinTasavvuf Trk Edebiyat ve Temsilcileri blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Trb blmn
yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Bitlisli Mfltak Baba
Yantnz doru deil ise XX. Yzylda DinTasavvuf Trk Edebiyat ve Temsilcileri blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Edib Harb blmn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise flk Molla Rahim
Yantnz doru deil ise Stk blmn yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Edebiyat ister yazl olsun isterse szl, gnlk hayattan ve devrin flartlarndan kopuk deildir. Baz edebiyat
gelenekleri, sosyal hayatla balarn zayflatmfl olmasna ramen, edebiyatn yaflamla yakndan ilintili olduu
kabul edilir. Bu bakmdan siyasal iktidarn ykseldii
veya gl olduu dnemlerde edebiyatn, dolaysyla
sanatn da ykselmesi, geliflme kaydetmesi beklenen
bir durumdur. Bu sadece Trk edebiyat iin deil, dnyann dier edebiyatlar iin de geerlidir. Siyasal ve
mali anlamda gl, sanat ve edebiyat hem maddi
hem de manevi anlamda destekleyebilen yerlerde gl sanat eserleri ortaya kmfltr. Dini-tasavvufi edebiyatn da benzer bir flekilde Osmanl Devletindeki geliflmelerden etkilenmesi olduka doal bir durumdur.
Sra Sizde 2
Usta-rak iliflkisi iinde eitim grme, bugn de varln koruyan bir olgudur. rneklerinde azalmalar olsa
da bu durum, bir iflte mahir olan birinin, ifle yeni bafllamfl birisine bilgi ve tecrbesini aktarma iflidir. fiiir alannda bu tarz bir eitim, zellikle flklk geleneinde
kullanlr. flk olmak isteyen bir rak, usta bir fln
yannda saz almay ve fliir sylemeyi renmek iin
uzun bir eitim sreci geirir. rann mzii ve fliiri
rendiine, geleneksel deerler dorultusunda fliir
syleyebildiine kanaat getirmesiyle birlikte eitim sona erer ve ran ustalk dnemi bafllar. Tasavvuf edebiyatnda da flairler, kmil mutasavvflarn yannda yer
alarak onlardan hem slam ilimleri hem de tekke fliirini renmifllerdir.
Sra Sizde 3
Trk edebiyatnn batllaflma sreci, Trkiyedeki edebiyat ve sanat anlayflnda baz deifliklikler yapmfltr.
Divan ve halk edebiyat olmak zere iki koldan geliflen
edebiyata bir de batl bir tarz eklenmifltir. Tabii ki batl edebiyatn lkemizde rabet grmesinden itibaren bu iki gelenein birden kesintiye uradn syleyemeyiz. Hem divan hem de halk edebiyat gcn
bu yzylda da korumufltur. Tasavvuf edebiyatnda da
nemli bir gerileme sz konusu deildir. Ancak daha
nceki yzyllarda olduu gibi de gl bir edebiyat
deildir. zellikle stanbulda artk edebiyat geleneinde kkl deiflimlerin ilk sinyalleri bu dneme aittir.
Tasavvuf edebiyatnn trleri bir sre daha yeni hayatn
iinde yaflamaya devam etmifltir.
Sra Sizde 4
Yirminci yzyl, Trk edebiyatnn hem fliir hem de nesir alannda kabuk deifltirdii bir dnemdir. Nesir alannda roman ve hikye trlerinin nde olduu, fliirde
ise daha hayatn iinden konularn ifllendii bu yzylda tasavvuf edebiyatnn etkileri devam etmektedir. Dini-tasavvufi Trk edebiyatnn tr ve flekilleriyle olmasa
da yeni trlerin iinde dini ve tasavvufi konular ifllenmeye devam etmifltir. Aydn kesimin yan sra halk kltrnde de bu gelenein ksmi alanlarda yaflatldn
syleyebiliriz. Sleyman elebinin yzyllar aflan mevlidi, bugn de sosyal hayatta yaflatlmaktadr. Ayn flekilde Yunus Emrenin ilahileri, nceki yzyllarda olduu gibi rabet grmeye devam etmektedir.
Doan, A. (1988). Salih Baba. Ankara: Kltr Bakanl
Yaynlar.
Doan, D. (1988). flk Stk Baba (Stk Gk). Yozgat
fiair ve Yazarlar. Ankara, 338-339.
Fedi, H. (1993). Kbrsl flk Kenz Divn. C. I-II,
stanbul: Yorum Matbaas.
Gksoy,Y. (1984). Mehmet Nuri. Erciyes. 7 (73), Ocak,
27.
Gndogdu, M. (1997). Mfltak Baba. stanbul: Milli
Eitim Bakanl Yaynlar.
Gzel, A. (1999). Dni Tasavvuf Trk Edebiyat. Ankara:
Aka Yaynlar.
Says II-I (Halk fiiiri). LVII (445-450), Ocak-Haziran,
251-454.
smail H. (1942). Edebiyat Bilgileri. stanbul: Remzi
Kitabevi.
Kocatrk, V. M. (1970). Byk Trk Edebiyat Tarihi.
Ankara: Edebiyat Yaynevi.
Kprl, M. F. (1976). Trk Edebiyatnda lk
Mutasavvflar. Ankara: Diyanet flleri Baflkanl
Yaynlar.
Ouz, . (1994). Yozgatta Halk fiairliinin DnBugn. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
Ouz, . (1990). Yozgatl Hzn. Ankara: Kltr
Bakanl Yaynlar.
Okyay, N. H. (1953). Develili (Everekli) Seyran.
stanbul: Maarif Kitaphanesi.
Sakaolu, S. (1990). Konyal flk Mehmet Yakc. Mill
Folklor. Say: 5, Ankara, 6-7.
Yakc, A. (2000). lmnn Ellinci Yl Mnasebetiyle
Konyal flk Mehmet Yakcnn Hayat, Edebi
Kiflilii ve fiiirlerinden rnekler. Mill Folklor. C. 6,
Say: 46, Ankara, 79.
Yksel, H. A. (1981). Yozgatl flk Dern. Erciyes
Dergisi. 4 (40), Temmuz, 10-12.
169
TRK HALK fiR
Amalarmz
N
N
N
N
N

Ozan ve flk gibi flk fliiriyle ilgili baz terimleri aklayabilecek,
flk fliirinin zelliklerini, kaynaklarn, flk olmann baz sebeplerini tanmlayabilecek,
flklarn snflamasn, flk fasllarn, flk kolunun tanmn ve flk kollarn
tanyabilecek,
flklar bayram ve flklar fllenini aklayabilecek,
Bafllangcndan XVI. yzyln sonuna kadar tespit edilen flklar ve zelliklerini tanyabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
flk
Kalem fiairi
Ozan
Halk fiairi
Badeli flk
Meydan fiairi
Cnk
flk Kolu
flklar Bayram
flklar fileni
indekiler
Trk Halk fiiiri
flk fiiirinin Oluflumu,

Geliflimi ve XVI. Yzyldaki
Temsilcileri
fiIK fiRNE GRfi

OZAN VE fiIK KAVRAMLARI
ZERNE
fiIK fiRNN ZELLKLER
fiIK fiRNN KAYNAKLARI
fiIK OLMANIN BAZI SEBEPLER
fiIKLARIN SINIFLANDIRILMASI
fiIK FASILLARI
fiIK KOLLARI
fiIKLAR BAYRAMI VE fiIKLAR
fiLEN
XII. YZYILDAN XVI. YZYILIN
SONUNA KADAR fiIK fiR VE
NEML TEMSLCLER
flk fiiirinin Oluflumu,

Geliflimi ve XVI. Yzyldaki
Temsilcileri
fiIK fiRNE GRfi
Halk edebiyat rnlerinin en nemli zellii, ilk anlatc veya syleyicilerinin bilinmemesi ya da biliniyorsa unutulmufl olmasdr. lk syleyicilerin ortaya koymufl
olduklar bu metinlerin zgn flekillerine bugn sahip deiliz. Dilden dile, nesilden nesile sadece szle geen bu rnler zamanla unutulmufl veya yeni eklemelerle anonimleflmifltir. Burada flunu da belirtelim ki, yeni flartlar ve yeni olaylar yeni rnlerin ortaya kmasn salamfltr.
Bu sebeple flk fliirini, anonim edebiyatla bafllatmakta yarar olduuna ve bunun ilk rneklerinin de slamiyet ncesinde aranmas gerektiine inanyoruz. Bu
husustaki en nemli rnler de daha ok yas trenleriyle ilgili olanlardr. Yas trenlerine bal olarak sylenen atlarn syleyicileri kadnlarn yan sra, o dnemin ozanlarndan baflkas deildi.
Trk fliirinin bafllangc veya Trk fliirinin tarihi zerinde yerli ve yabanc pek
ok arafltrc grfl bildirmifltir. Bunlar arasnda; C. Brockelmann, . V. Stebleva, F.
Y. Korfl, M. Fuad Kprl, R. Rahmeti Arat, T. Tekin vb. saylabilir.
Bunlardan . V. Steblevaya gre Orhun Antlarnn tamam, F. Y. Korfla gre ise
bir ksm manzumdur. Reflid Rahmeti Arat Turfan kazlar sonucunda ortaya kan
metinleri bir araya getirmifl ve Eski Trk fiiiri (Ankara 1965) adl bir eseri edebiyat
dnyamza kazandrmfltr. Arat, ayrca koflu, kojan, koflma, takflut, takmak, r ve
yr, kg, fllok, padak, kavi, bafl ve baflik gibi kavramlar bilim adamlarnn kullanmna sunmufltur (Arat 1965: XI-XX). Arat; kitabnda Mani, Burkan, slam edeb
muhitlerine ait flairler ve onlarn z gemifllerini tespit eden fliirlerini bir araya getirmifltir. Bu flairler Aprnur Tigin, Kl Tarkan, Sngku Seli Tutung, Ki-Ki, Pratyaya-fiiri, Asg Tutung, suya Tutung, Kalm Keyfli ve Kutadgu Bilig sahibi Yusuf
Has Hacib (Arat 1965: XX-XXII)dir.
Dvn Lgatit-Trk fliir bakmndan zengin bir eserdir. Drtlkler veya beyitler fleklinde karflmza kan fliirlerden byk bir ksm hece vezniyledir; az saydaki fliir ise aruzla sylenmifltir. Bununla beraber Stebleva ve Talat Tekine gre buradaki fliirlerin tamam aruz vezniyledir. Eserde iki at metni bulunmaktadr. Bunlardan birincisi Saka hkmdar Alp Er Tungann lm zerine sylenmifl olup yedi heceli ve aaab fleklinde kafiyelidir. Drtlk says ise bilginlere gre 10-13 arasnda deiflmektedir. kinci at ise ad bilinmeyen bir kahraman iin
sylenmifltir. fiiir yedi heceli olup, aaab fleklinde kafiyelenmifltir. Drtlk says
ise tr. Eserde ayrca lirik, pastoral ve epik fliirlerin rnekleri de yer almakta-
flk: rticalen (doalama

olarak) saz eflliinde fliir
syleyen kiflidir.
172
Trk Halk fiiiri
dr. Bize gre Dvndaki fliir paralar bafllangta ok uzundu. Ancak Kflgarl
ya bunlar ksaltt ya da halk arasnda yaplan derlemelerde bu kadarn tespit
edebildi. Yine biliyoruz ki, bu fliirlerin bafllangtaki syleyicileri birer ozand.
Ancak zamanla bu paralar dilden dile aktarlrken, gerek sahipleri unutuldu ve
bugnk flekline dnd.
OZAN VE fiIK KAVRAMLARI ZERNE
Kalem flairi: Saz alamayan

fliir yazabilen flairlerdir.
Bugnk flklarn ilk temsilcileri ozanlar olup Hun Trklerinden XVI. yzyln baflna kadar bu adla anlmfllardr. Onlar, kopuz eflliinde fliir syleyen kifli olarak tanmlanmaktadr. Yzyllar sonra ise; herze syleyen geveze anlamlarna geldii dikkatlerden kamamaktadr.
Ozanlarla ilgili olarak Dede Korkut Kitabnn Girifl diye kabul edilen ksmnda da baz bilgiler bulunmaktadr. nemli grdmz bu ksm aynen alyoruz:
Kolca kopuz ykseltip elden ele, beyden beye ozan gezer. Erin cmerdini, erin
cimrisini ozan bilir. (Ergin 1971: 3). Yine baflta Kazakistan Trkleri olmak zere
pek ok Trk boyu, kopuzun icat edeni olarak Dede Korkutu bilir. Hatta bu konuda efsaneler bile oluflmufltur:
Korkut Ata doduunda olaanstlkler yaflamfl, yeryzn karanlk kaplamfl. O anda gkten bir flk inmifl. Bu flk, Korkutun dnyaya geldiinin iflaretiymifl. Doduunda yannda grlen kopuz da Allahn ona hediyesiymifl.
flk ise, irticalen (doalama olarak) saz eflliinde fliir syleyen kiflidir. Ancak saz alamayp fliir yazanlar da kalem fluaras/kalem flairi kavramyla tanmlanmaktadr.
fiIK fiRNN ZELLKLER
Halk flairi: Saz eflliinde fliir

syleyen kiflilere verilen addr. lk defa ne zaman kullanld belli deildir.
flk fliirinin zellikleriyle ilgili olarak Fuad Kprlden bu yana pek ok arafltrc (Hikmet Dizdarolu, Saim Sakaolu, Fahrettin Krzolu, Doan Kaya, Mehmet
Yardmc) aklamalarda bulunmufllardr. Bu grflleri afladaki flekilde bir araya
getirebiliriz:
1. flk fliirinin belirli syleyicileri ve yazarlar vardr. Bunlara ozan, flk, saz
flairi, halk flairi, kalem flairi ve kalem fluaras gibi adlar verilir. Bu ynyle flk fliiri, anonim fliirden ayrlrken, din-tasavvuf Trk halk fliirine yaklaflmaktadr. Hatrlanaca zere anonim halk fliirinin ilk syleyicileri ve anlatclar da unutulmufltur.
2. flk fliirinin kkeni, M.. III. yzyla dayanmaktaysa da Anadolu flk fliirinin alt yzyllk bir gemifli vardr.
3. flk fliirinin dinleyici kesimi halktr. Toplumun byk bir kesimi flklarn
syledikleri fliirleri sevmifl ve onlara yzyllar boyunca sayg gstermifltir.
nk eflitli sebeplerle halkn syleyemediklerini, onlarn szcs durumundaki flklar deiflik kesimlere aktarmfllardr.
4. flk fliiri hece lsyle sylenmifltir. Mill lmz olan hece ls, ozanbaks edebiyatyla kullanlmaya bafllar ve bu kullanm XVI. yzyla kadar
devam eder. Bu yzyldan itibaren flklar, divan edebiyat ve divan flairlerinin itibar grmesinden dolay hecenin yan sra aruz vezniyle de fliirler sylemeye bafllamfllardr.
5. flk fliirinde birim drtlktr; bununla beraber az da olsa ikiliklere ve farkl saydaki msralardan oluflan bentlere de rastlanmaktadr.
6. flk fliirinin dili, iinde yaflanlan toplumun dilidir. Dil, duru olup zaman zaman ait olduu yrenin az zelliklerini de yanstmaktadr. fiiirlerin kelime
8. nite - flk fiiirinin Oluflumu, Geliflimi ve XVI. Yzyldaki Temsilcileri
173
dnyas olduka genifltir. Bazen iki deiflik koflmann kelime kadrosu, ayak
seslerinin dflnda benzerlik gstermektedir. Dile hkim olan flk, saz flairi
veya kalem flairi tpk roman ve hikyede olduu gibi atasz ve deyimlerden yararlanmfltr. Tasvirler ve sz sanatlar yapmacklktan uzaktr.
7. flk fliirinin konusu halkn hayatdr. Bu sebepten flk fliirinde yaflanlan
corafya, mensubu olunan halk ve onun sorunlar drtlklerde anlatlmfltr.
8. flk fliiri, gelenei temsil eden bir edebiyat olduu iin, belirli kurallara gre eser verilir. Bu gelenek ierisinde mahlas kullanm, nemli bir unsurdur.
Mahlas bir lde fliirin tapusudur. Zaman zaman fliirin mahlas drtl veya syleyenin ad kaybolduu iin para anonimleflmifltir.
9. flk fliiri bir saz eflliinde sylenmifltir. Bununla beraber zaman zaman mzik aletinin kullanlmadn da gryoruz. Nitekim kalem flairleri fliirleri sazsz olarak sylemektedirler. Mzik aleti ozan-baks edebiyat dneminde
kopuz iken, ozann flk olmasyla birlikte yerini balamaya brakmfltr.
Balama her Trk boyunda deiflik adlarla anlmaktadr.
10. flk fliirinin belki de en nemli zellii, fliirlerin hazrlksz olarak (doalama) sylenmesidir. Bu sebepten baz fliirlerin ahenk unsurlarnn tam olmad gzden kamamaktadr.
11. flk fliirinin temsilcisi olan flklar gezgin kiflilerdir. Bu yzden doduklar
yerde pek kalmamfllardr. Onlar sanatlarn icra edebilmek iin ky ky, kasaba kasaba, ile ile, flehir flehir, hatta lke lke gezmifllerdir.
12. flk fliiri temsilcileri sadece saz alp fliir sylememifltir. Ayn zamanda dnlere ve kahvelere giderek, halka eski meddahlarn icra ettikleri ksa ve
uzun hikyeleri anlatarak onlar elendirmifllerdir.
fiIK fiRNN KAYNAKLARI

flk edebiyat arafltrclar flk fliiriyle ilgili olarak iki kaynak gsterirler:
Szl Kaynaklar
Bunlar halk arasnda kaynak kifli adn verdiimiz insanlarmzdan yaplan derlemelerdir. Bu derlemeler daha ok yaflayan flklardan yaplmaktadr. Onlara bu fliiri kimden rendiini sorduumuzda, kendinden daha yafll olan bir fln adn
sylerler. flklar dinledikleri bu fliirleri eflitli sebeplerle deifltirebilirler. Hatta hatrlayamad yerlere kendisi eklemeler yapabilmektedir. Bu sebeple szl kaynaklara ihtiyatla yaklaflmamz gerekmektedir. Ancak bu derlemeleri de yapmayacak
olursak, bu eflsiz kltr miras unutulup gidecektir.
Yazl Kaynaklar
Dier halk edebiyat trlerinde olduu gibi, flk fliiriyle ilgili yazl kaynaklar da
vardr. Bunlardan nemlileri afladadr.
Cnkler
Genellikle dikey olarak afladan yukarya doru alan, halk arasnda dana dili
veya sr dili gibi adlarla da bilinen, ierisinde flk fliirinin yan sra az da olsa divan fliirinin de rneklerinin bulunduu defterlerdir. Bunlarn dflnda cnklerde,
mni, atasz ve bilmece gibi anonim rnlerin yan sra, folklorun eflitli alanlarndan rneklere de rastlanr. Baz cnkler ise gnlk gibidir. Saz flairlerinin rnlerinin topland cnklere, yazmalara ve defterlere supara da denilmektedir (Dizdarolu 1980: 2-18).
Cnk: Genellikle dikey olarak

afladan yukarya doru
alan, halk arasnda dana
dili veya sr dili gibi
adlarla da bilinen, ierisinde
flk fliirinin yan sra az da
olsa divan fliirinin de
rneklerinin bulunduu
defterler.
174
Trk Halk fiiiri
Yine gemi anlamna gelen ve iinde eflitli konularn yer ald defterlere sefine
de denilmektedir (Uraz 1977: 8057). M. fiakir lktaflr bir makalesinde trk,
mni, destan, koflma, atasz, fkra, hikye, nefes, mersiye, ilhi, dua, hutbe, vs.
gibi mill, din (tasavvuf) fliir ve mensureleri ihtiva eden elyazmas dergi (mecmua)lere cnk denildiini belirterek bu tr eserlerin ieriini de etrafl bir flekilde
vermifltir (lktaflr 1967: 905). Saim Sakaolu da cnkler iin Trk kltrnn
tapusudur; bize ait kltrn atalarmz tarafndan admza tescil edilmifl belgeleridir (Sakaolu 1987: 220) diyerek, konuyu kltrel adan deerlendirmifltir.
Cnklerin zellikleri
1. Cnkler Arap harfleriyle yazlmfllardr.
2. Cnkler bazlar zel ktlara (alikurna, abdi) olmak zere en ok kullanlan
yaz trleriyle kaleme alnrlar.
3. Cnkleri kaleme alanlarn bazlarn kltr ve eitim seviyeleri dflk olduu
iin, yaznn imls pek salkl deildir.
4. Cnklerde belirli bir l yoktur. Bu tr eserlerin hazrlanmas srasnda
cng yazann zevki ve elinde bulunan ktlarn boyutlar n plana kmaktadr.
5. Cnklerde bir konu snflamas yoktur.
6. Cnklerde fliir trleri veya flekillerinin baflna koflma, trk, ilahi, flark, gazel,
destan, beyit, mseddes, vb. kavramlar yazlmaktadr. Ancak zaman zaman konu bafllklar ile fliirin birbirini tutmad gzden kamamaktadr.
7. Cnkler genellikle besmele ile bafllar ve temmet (tamamland) ifadesi ile son
bulur.
Tezkireler
Divan flairlerinin sanatlar ve eserlerinden sz eden tezkirelerde, az da olsa flklardan sz edilmektedir.
Seyahatnmeler
Bilhassa ok zengin bir kltr derlemesi olan Evliya elebinin Seyahatnme adl
eserinde divan flairlerinin yan sra flklardan da sz edilmektedir. Ancak bu tr
eserlerde zaman zaman bilgi yanlfllaryla da karfllaflmaktayz.
Menakbnmeler
Bu tr eserler daha ok din-tasavvuf Trk halk flairleri iin iyi birer kaynaktr. Bugn baflta Yunus Emre olmak zere Sar Saltk, Hac Bayram Veli, Hac Bektafl Veli ve benzerlerinin gerek hayatlarndan daha ok menkbevi hayatlar ne kmaktadr. Onlarla ilgili bilgileri de byk lde menakbnamelerde bulabilmekteyiz.
Dvn Lgtit-Trk
lk derleme eserimiz Dvn Lgtit-Trk, ilk flairlerimizden uunun adna yer
vermesinin tesinde, ierdii bir blm aruz vezniyle yazlmfl 200n zerindeki
manzumeyle (drtlk ve beyit fleklinde) Trk fliiri arafltrclarnn ilk baflvuracaklar kaynaklar arasndadr.
SIRA SZDE
flk fliiri, yazl

geleneklerine gre daha az yazl kaynaa sahiptir. Sizce bunun nedeSIRAfliir
SZDE
ni ne olabilir?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
175
fiIK OLMANIN BAZI SEBEPLER

flk edebiyat temsilcileri (ozan, flk, kalem flairi, vb.) eflitli flekillerde (bade ierek, silsile yoluyla, flartlarn gerei, usta rak iliflkisi, vb.) flk olmufllardr. Bu husus Fuad Kprlden bu yana pek ok arafltrc tarafndan (Pertev Naili Boratav,
lhan Baflgz, Umay Gnay, Ali Berat Alptekin, vb.) eflitli ynleriyle deerlendirilmifltir. Bu sebepleri daha anlafllr olabilmesi iin kendi arasnda snflandrmann
yararl olacana inanyoruz:
Bade erek flk Olma

Bade ime; flamanizm, destan, halk hikyesi ve flklk geleneinde en ok karflmza kan olaydr. Ryada usta bir flaman, bir destanc veya pir (Hazreti Hzr, aksakall ihtiyar) elinden iilen bade ile kendinden geme ve uyandktan sonra fliir
syleme yeteneine kavuflmay esas alr.
Anadolu sahas flklk geleneinde eflitli sebeplerle evinden ayrlan kahraman
bir mezarlkta, su yannda veya ssz bir yerde uyuyakalr. Ryasnda Hazreti Hzr
veya pirleri grr. Hazreti Hzr, kahramana bade uzatr veya duruma gre baz yiyecekler verir. Bunlardan birincisi Allah; ikincisi ler, yediler, krklar; ncs de bir gzelin aflknadr. Kahraman nc badeyi itikten sonra gnlerce
baygn yatar. Daha sonra bir saz sesiyle uyandrlr. Erciflli Emrah, ldrl flk fienlik, Narmanl Smman, Bardzl Nihan, Posoflu Mdam, Posoflu Zll, Bayburtlu Celal, flk Yaflar Reyhan, flk Murat obanolu, flk Osman Feyman,
flk fieref Tafllova, vb. gibi flklara pir dolusu bade iirilmifltir.
Hem halk hikyecilii, hem de saz flairlii alanlarnn iinde nemli bir yeri
olan Krolu da pir elinden bade imifltir. Ayrca onun mizac gerei badenin flekli de deiflmifl ve ona er dolusu bade verilmifltir.
Badeli flklarn byk ounluu Umay Gnayn sistemlefltirdii flekilde, bade ime olayn drt safhada tamamlamfllardr:
1. Hazrlk safhas: flk ve maflukun bade imeden nceki (flk olmadan nceki) durumlar;
2. Rya: Bir yerde (eflme bafl, harman yeri, mezarlk) uyuma, pir (ak sakall
ihtiyar, dervifl, Hazreti Hzr) elinden bade iilmesi;
3. Uyanfl: Baygn vaziyette yatan kahramann saz sesini duyunca uyanmas;
4. lk deyifl: fln ryada olanlar fliirle ifade etmesi (Gnay 1986: 116-117).
Usta rak liflkisiyle flk Olma

flk aday gen, hayran olduu bir fln yanna rak olarak girer. rak yllarca
fln yannda gezer, ondan gelenein esaslarn, saz ve fliiri renir. Zamanla ustasndan nce meclislere kar ve onun paralarndan okur. Sanatta belli bir aflamaya geldikten sonra, usta flklarn da bulunduu bir mecliste kendisine mahlas
verilir. Bylece usta bir flk olarak kendi mahlasyla fliirler syler, atflma yapar ve
hikye anlatr.
Kendi Kendine flk Olma

flk fliirine ve flkla yetenei olan bir kimse; Karaca Olan, Pir Sultan Abdal,
fiah Hatay, ldrl flk fienlik, Erzurumlu Emrah, Dadalolu, Dertli, vb. flklarn
fliirlerini nce dinler, sonra ezberler, daha sonra da saz almay renir. Bir sre
sonra da usta flklara ve kendisine ait fliirleri saz eflliinde syler, ardndan da kendisine bir mahlas seer.
Badeli flk: Ryasnda ler

yediler krklar, Hazreti Hzr
veya bir pir tarafndan bade
iirilen flk.
176
Trk Halk fiiiri
flk Meclislerini Takip Ederek flk Olma

Daha ok Azerbaycan ve Dou Anadolu Blgesinde bulunan flk kahvelerinde,
uzun kfl gecelerinde ve Ramazan aylarnda halk hikyeleri anlatlr. Gnlerce, hatta yllarca kahvede halk hikyesi dinleyen gen, zamanla hikyelerin trkl ksmlarn ezberler. Bir sre sonra hikye kahramanlarnn azndan sylenen fliirlerin yan sra, kendinden paralar okumaya, hatta kendi baflndan geen baz olaylar nazm-nesir karflm olarak anlatmaya bafllar. Bu arada saz almasn da renir ve zamanla kendisine bir mahlas seerek flklar arasna katlr.
Sazl ve Szl Ortamn Etkisiyle flk Olma

Ozan-baks geleneinde kopuzun, flklk geleneinde ise sazn nemli bir yeri
vardr. Trkiyede sazl szl ortam daha ok dnlerde; flk kahvelerinde, cem
ayinlerinde, flenliklerde, festival ve trenlerde karflmza kmaktadr. Bu meclisleri takip eden gen, bir sre sonra usta mal paralar ezberlemekte, mahlas semekte, daha sonra da kendisinden paralar okuyarak flklar arasna katlmaktadr.
Yoksulluk, flsizlik, Hastalk, vb. Durumlarn Etkisiyle flk

Olma
Pek ok flk; yoksulluk, iflsizlik ve hastalkta, kendisine kimsenin yardm etmemesi zerine dertlerini nce saz alarak ve konuyla ilgili usta mal paralar syleyerek anlatr. Daha sonra da kendi kendine veya bir ustadan mahlas alarak konuyla
ilgili fliirler syler.
Sevda Yznden flk Olma

Yaflad evrede sevdii bir kza flk olan gen, eflitli sebeplerden dolay sevdiine kavuflamaz. Bazen de sevdii kz bir baflkasna verilir veya kaar. Btn bu
aclara dayanamayan gen, yaptrd veya satn ald bir saz eflliinde konuyla ilgili fliirler sylemeye bafllar.
Vatan zlemi Yznden flk Olma

Vatan zlemi, gurbet, ayrlk ve hasret gibi kavramlar bir araya gelince, insan yreindekileri ya saz eflliinde ya da sazsz olarak fliire dker. Zamanla kendisini gelifltirir. Bir sre sonra kendi derdini bu paralarda bulan halk, o fliirlerinin sahibini
dinlemeye bafllar. Bunun en gzel rneini Avrupann eflitli lkelerine giden vatandafllarmz arasnda yetiflen flklardan oluflmaktadr. Bunlar ierisinde ne kanlar arasnda Ozan Nihat, Ozan Feda, Ozan fiah Turna, vb. saylabilir.
Mill Duygularn Etkisiyle flk Olma

Kore ve Kbrs Barfl Harekt gibi savafllar yaflayanlarn anlattklar, toplumun deiflik kesimlerinden ne kan bir flk tarafndan saz eflliinde sylenir. Bir sre
sonra saz ve sz kabul grnce fla ve fliirlerine ilgi artar. Daha sonra da iletiflim
aralarnn yardmyla flk kendisini toplumun tm kesimlerine tantr.
Kaltm (Irsiyet) Yoluyla flk Olma

Aile iinde babann saz alp fliir sylemesi ocuklarna da geer. rnek verecek
olursak Glistan obanlar, Murat obanolunun babasdr. obanolu, flkln
esasn babasndan renmifltir. Bunu bir lde normal karfllyoruz. Her gn evde saz sesiyle yatan, saz sesiyle uyanan ve yank paralar dinleyen bir gen, baba
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
177
N N
mesleine ilgi duyabilir. Ancak bunu btn flklarmz iin sylememiz mmkn
deildir. Osmaniye ilinin Kadirli ilesinin Azapl kynden flk Feyman ve efli
Fatma Hanm fliir sylerler ve yazarlar; fakat ocuklarndan hibirisinde
AMALARIMIZ bu zellik
yoktur (Kaya 2007: 76-81).
K T A P Ozan, flk,
Ozan ve flk kavramlar zerine daha fazla bilgi iin Saim Sakaolunun,
Saz fiairi ve Halk fiairi Kavramlar zerine, III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi
Bildirileri I. Cilt (Genel Konular), (Ankara: Kltr Bakanl Mill Folklor Arafltrma Dairesi Yaynlar, 1986) adl bildirisine bakabilirsiniz.
TELEVZYON
Cnkler daha ok flk fliirlerinin yer ald zel defterlerdir. DikineSIRA

bir yapya
SZDE sahip olup
yukardan aflaya alr. Sizce byle bir yapya sahip olmalarnn zel bir sebebi var mdr?
NTERNET
fiIKLARIN SINIFLANDIRILMASI
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
D fi N E L M
SIRA SZDE
NTERNET
D fi N E L M
Bilimsel alflmann esas sistemli alflma ve sistemli yazmadr. Bu sebeple bu koS O R U eflitli alarnuda alflanlar konuyu bilimsel olarak deerlendirmifller ve flklar
dan snflandrmfllardr. Biz burada btn snflamalar deil, ne kan bazlarn
vermekle yetineceiz.
S O R U
DKKAT
DKKAT
Eitim Durumlarna Gre
SIRA SZDE
N N
SIRA
SZDEaltnda topBu hususta ilk snflamay Fuad Kprl yapmfl ve flairleri iki
bafllk
lamfltr:
a. Kalem flairleri: Saz alamayp, hazrlk olarak fliir syleyen
flairler.
AMALARIMIZ
b. Meydan flairi: Halk toplantlarnda doalama olarak da fliirler tertip eden
ve onlar sazlar ile alp syleyen flairlerdir (Kprl 1962: 18).
Biz de flklar eitim durumlarna gre afladaki flekilde snflandrmay
uygun
K T A P
bulduk:
a. mm flklar: Genellikle renim grmemifllerdir. Saz almasn bilenlerin
yannda, alamayanlar da vardr. Hazrlksz olarak fliirT sylerler.
E L E V Z Y O Nfiiirleri byk lde mill veznimiz hece vezniyledir: flk Veysel, Fehmi Gr, vb.
b. Okuma yazma bilen flklar: Bu flklar renim grmfllerdir, saz almasn
bilirler. fiiirleri hece vezniyledir. Ayak (kafiye) konusunda, muamma hazrN T E R N E T Yaflar Reylama ve zmede baflarldrlar: Murat obanolu, fieref Tafllova,
han, Hac Karaklk, vb.
c. Kalem flairleri: Saz almasn bilmezler, renim grmfllerdir, fliirleri byk
lde hece vezniyledir: Halil Karabulut, Erzurumlu mman Can, vb.
Yetifltikleri evreye Gre

Bu hususta Fuad Kprl (1962: 173-177), Eflatun Cem Gney (1962: 256-258),
Pertev Naili Boratav (1968: 343), lhan Baflgz (1968: 9), Asm Bezirci (1993: 2426), hsan Ozanolu (1965: 7), Rauf Mutluay (1972: 39), zgen Keskin (1983: 9),
Mehmet Yardmc (2004: 159) birbirine benzer snflamalar yapmfllardr. Bu snflandrmalar genelleyecek olursak, ortaya flyle bir tablo kacaktr:
a. fiehir ortamnda yetiflen flklar: flk mer, Gevher, Erzurumlu Emrah,
Bayburtlu Zihn, vb.
b. Ky ortamnda yetiflen flklar: ldrl flk fienlik, Ruhsat, Minhaci, Meslek, Noksan, vb.
c. Gebe ortamda yetiflen flklar: Karaca Olan, Dadalolu.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Meydan flairi: Daha ok

topluluk nnde alp
syleyen flairlerdir. flk ve
saz flairi ile Kefl anlaml
T A P
olarak kullanlmfltr.
TELEVZYON
NTERNET
178
Trk Halk fiiiri
d. Asker ortamda yetiflen flklar: Bahfl, Armutlu, rpanl, Kul ulha, Geda
Muslu, Tamaflvarl flk Hasan, ksz Dede, vb.
e. Din ve tasavvuf ortamnda yetiflen flklar: Hasan Dede, mm Sinan, Kul
Himmet, Kaygusuz Abdal, Pir Sultan Abdal, vb.
Yetifltikleri Blgelere Gre flklar

Bat Trkleri arasnda XVI. yzyldan bu yana (Azerbaycan, Trkiye ve Balkanlar)
flklarn temsilcileri vardr. Bu corafyada flk fliiri flekil ve ierik bakmndan
benzerlikler gstermektedir. Bununla beraber gemiflten gnmze flklarn youn olarak yetifltikleri evreler vardr.
Dou Anadolu Blgesi

Dou Anadolu Blgesinin Kars, Ardahan, Idr, Artvin, Ar (Tutak ve evresi),
Van (Ercifl ve evresi), Erzurum, Gmflhane, Bayburt ve Erzincan illeri flklk geleneinin gemiflten gnmze youn olarak yaflatld corafyadr. Anadolu sahasnn ilk fl Baykan (Bkan) bu blgede yetiflmifltir. Bununla beraber XIX. yzyla kadar blgede yetiflen flklar hakknda fazla bir bilgimiz yoktur. Bu yzyldan
itibaren ise blgede ok sayda flk yetiflmifltir. flklarn yetiflmesindeki en byk
etken blgenin 40 yl boyunca (1878-1918) Rus iflgaline uramas, zor tabiat flartlar, imknszlklar ve geim zorluklardr. Blge flklar ldrl flk fienlik ve Narmanl Smmanyi kendilerine rnek alrlar. Blgede yetiflen flklar arasnda Ardahandan Posoflu Mdam, Posoflu Zll, ldrl flk fienlik, flk fieref Tafllova;
Karstan Arpaayl Glistan obanlar, Murat obanolu, lham Demir, Rstem
Alyansolu, Kazmanl Hfz, Kazmanl Cemal Hoca, Sarkamfll Mevlt hsan; Ardan Tutakl Gamgder, Eleflkirtli ksz Ozan; Vandan Erciflli Emrah, Ahmet Poyrazolu; Artvinden, Ardanulu Efkr; Gmflhaneden Kelkitli Kul Nuri;
Bayburttan Celal, Zihn; Erzurumdan Narmanl Smman, Nusret Torun, Hseyin Smmanolu, Fuat erkezolu, Tortumlu Mustafa Ruhan, Hasankaleli Yaflar
Reyhan, fienkayal Nuri ra, Erol Ergan; Erzincandan ayrll Davut Sular,
vb. saylabilir.
Anadolu Blgesi
Anadolu Blgesinde Sivas, Tokat, orum, Yozgat, Krflehir, Kayseri, Nide,
Konya ve evresi flklarn youn olarak yaflad illerdir. Blgede hem din-tasavvuf Trk halk flairlerinin, hem de saz flairlerinin yetifltiini biliyoruz. nder olarak
seilen flklar arasnda Deliktafll Ruhsat ve Develili Seyran ne kmaktadr. Sivastan flk Veysel, Ruhsat, Minhaci; Kayseriden Erkiletli flk Hasan, Everekli
(Develili) Seyran, flk Gzbenli, flk Ali atak; Yozgattan Hzn; Krflehirden
flk Said, Nideden flk Tahir, Kemal Baba; Konyadan flk mer, flk fiemi,
flk Mehmet Yakc, Mehmet Atarolu; Karamandan Gufran, Kenz, vb. blgede
yetiflen flklardandr.
Akdeniz Blgesi (ukurova)

Akdeniz Blgesi snrlar ierisinde yer alan Adana, Osmaniye, Hatay, Mersin ve
Kahramanmarafl illerinde ok sayda flk yetiflmifltir. Blge flklar kendilerine nder olarak Karaca Olan semektedirler. Adana Kozandan flk Deli Hazm, flk
mam, Fekeden flk Eyyb, flk Hac Karaklk; Osmaniye Kadirliden Abdulvahap Kocaman, flk Feyman; Hataydan flk Gl Ahmet Yiit; Kahramanmarafl
Elbistandan flk Mahzun fierif blge flklarndan birkadr.
179
Karadeniz Blgesi
Blge snrlar ierisinde yer alan ankr, Kastamonu, Bolu, vb. illerimizde flklar
yetiflmifltir. ankrdan Pinhan; Kastamonudan Yorgansz Hakk; Boludan Dertli ve Figan aklmza gelen flklardan bazlardr.
Marmara Blgesi
Blgedeki en nemli flehir stanbuldur. Osmanl mparatorluuna 467 yl baflkentlik yapan ilde, sema kahvelerinin bulunduu meknlarda (Befliktafl, skdar) ve
Tavukpazar semtinde flklarn alp rdklarn biliyoruz. Fuad Kprlden rendiimize gre; XIX. yzylda stanbul Tavukpazar semtinde flklarn lonca teflkilat vard. Erzurumlu Emrah da bir sre bu teflkilatn baflkanln yapmfltr.
Gnmzde Erzurum, Kars, Ardahan, Idr, Ar, Van ve Erzincan gibi illerimizden g eden flklar, youn olarak Kocaeli, Bursa, zmir ve stanbula yerleflmifltir. flklar, sanatlarn bu evrede icra etmektedirler.
fiIK FASILLARI
Umay Gnayn, zellikle Dou Anadolu Blgesi flklk geleneinde grlen bir
flk faslnn dzenini verirken izdii tablo ilgi ekicidir. Bu fasllarda her fley bir
dzen erevesinde ve srayla olmaktadr. Fasln hemen her safhasnda karfllaflmalara yer verilir. Gnayn sistemlefltirdii bu dzen flyledir:
1. Hofllama, merhabalaflma: flklarn dinleyicilere hofl geldiniz deyip onlar
selamladklar blmdr.
2. Hatrlatma, canlandrma: Eski usta flklarn fliirlerinden rneklerin verilip,
sayg gsterildii blm olup burada karfllaflma yoktur.
3. Tekellm: Fasln en nemli blmdr. flklarn glerini ve hnerlerini
gstermeleri burada gerekleflecektir.
Blm sekiz safhada gereklefltirilir. flklar bu blmde kendilerini gsterme
frsat bulurlar.
a. Alfl: En yafll fln veya ev sahibi konumundaki fln, dar olmayan bir
ayakla deyiflmeyi amasdr.
b. tleme: Burada iki fln birbirine nasihat vererek yol gstermesi ve tecrbeleri aktarmas yer alr.
c. Balama-muamma: Tekellmn bu en zor blmnde flklar birbirlerinin
eflitli alanlardaki bilgilerini lerler. Genellikle dar ayaklar tercih edilir.
Dinleyicilerin zevkle takip ettikleri blmlerin baflnda gelir.
d. Sicilleme: Karfllaflmaya yer vermeyen blmlerdendir.
e. Yalanlama: nanlmas g yalanlarn sylendii bir blmdr.
f. Tafllama-taklma: Blmde flklar; bir olay, arkadafllarn, hatta kendilerini
elefltirip gerekirse tafllarlar.
g. Tketmece veya daraltma: Buraya kadar birbirlerini yenemeyen flklarn
dar ayaklarla ve dudak demezlerle birbirlerini zorladklar blmdr.
h. Uurlama veya medhiye: Fasln sonunda, daha nce syledikleri szlerle
birbirlerini inciten flklarn, rahatlama amacyla syledikleri tam fliirlerdir
(Gnay 1993: 47-60)
fiIK KOLLARI
flk kolu: Alann uzmanlarndan Doan Kaya tarafndan; raklk gelenei iinde, birbiri ardnca yetiflen flklar tarafndan, odak hviyetindeki usta fla ba-
flk kolu: raklk gelenei

iinde, birbiri ardnca
yetiflen flklar tarafndan,
odak hviyetindeki usta
fla ballk duyarak, ona
ait slup, dil, ayak, ezgi,
konu, hatralar ve
hikyelerin devam ettirildii
mektep.
180
Trk Halk fiiiri
llk duyarak, ona ait slup, dil, ayak, ezgi, konu, hatralar ve hikyelerin devam
ettirildii mektep (Kaya 2007: 92) diye tanmlanmaktadr.
flk kolunun en nemli vasf usta-rak iliflkisi arasndaki ban devamn gstermesidir. Bylece hem eski ustalar hatrlanmakta, hem de onun hatralar raklar tarafndan yaflatlmaktadr. flk kolu kavram ilk defa Eflatun Cem Gney tarafndan ortaya atlmfltr. Anadoluda XIX. yzyldan bu yana grlmekte olan flk
koluna, Azerbaycan Trkleri arasnda mektep denilmektedir: Gence Mektebi, Bak Mektebi, Gye Mektebi, vb.
flk kolunun oluflabilmesi iin baz ltler vardr:
1. Odak hviyetindeki usta fln dil ve slubu
2. fiiirlerinde iflledii konular
3. Usta fln baflnda geen ve hafzalardan silinmeyecek izler brakan eflitli
olaylar
4. Usta fln karfllaflmalar
5. Usta fln tasnif ettii hikyeler
6. Usta fln kendisine ait ezgiler
7. Usta fla ait ayaklar (Kaya 2007: 93).
Trkiyede flk kolu olarak bilinen kollardan bugne kadar tespit edilenler
afladadr:
Tablo 8.1
flk Kollar
Kol Ad
Usta flk Ad
1. Kuflak
raklar
Geda
Meydan
Erzurumlu Emrah
Kolu
(Tokat
Emrah
Kastamonu
Yreleri)
Dertli Kolu
(Bolu
Dertli
Kastamonu
ankr Yreleri)
Ruhsat Kolu
(Sivas Yresi)
Ruhsat (Ustas
Kusur)
Smman Kolu
Smmani
(Erzurum Yresi)
2. Kuflak
raklar
3. Kuflak
raklar
Yok
Kemal
Yok
Hasan
Yok
hsan Ozanolu
Yok
Ceyhun
Cemal, Mecv,
Nagam, Bedri,
Arap Hzr,
Mesud, fierm,
Cesur, Seyhun,
lham Pesend
Gayret
Yok
Pinhan
Yok
Cud
Yok
Nail
Yorgansz Hakk
Meslek
Yok
Yok
Minhac
Yok
Yok
Emsal
Glhan
Yok
Mahsub
Yok
fievki avufl
Hseyin
Smmanolu
mer Yazc
Ahmet avufl
Yok
Yok
Mevlt
Yok
Yok
Fahri avufl
Nusret Yazc
srafil Tafltan
Nuri
Geredeli Figan
Ebubekir Zaman
Dervifl
Muhammed Kolu Dervifl Muhammed
(Malatya Yresi)
Huzur Kolu
(Artvin Yresi)
Deli Dervifl
Feryad Kolu
(Sivas-Kangal)
Huzur
Deli Dervifl Feryad
flk, fiah Sultan, Yok

Hseyin, Bektafl
Kaymaz,
Hasan Hseyin
Yok
hzar
Yok
Yok
Zuhur
Yok
Yok
Fahr
Yok
Yok
Dier: Cevlan,
Mdam, Pervan
Yok
Yok
Feryad Fahr
Yok
(Sleyma), Suzan,
Revan, Efgan,
Figan (Abidin
fiimflek), Cemal
Koak, Cemal
zcan
Yok
Nuri
fienlik
fienlik Kolu
(Dou Anadolu
Blgesi,
Azerbaycan)
Hasta
Hasan
Yok
Bala Kifli
Yok
Yok
brahim
ekez
Yok
lyas
Rstem
Alyansolu
srafil
Yok
Hseyin
Yok
Gazel
Yok
Yok
Ali
Yok
Yok
Bala Mehmet
Yok
Yok
Namaz
Yok
Yok
Kasm
Nuri fienlik
Yok
Ylmaz fienlik
Yok
fieref Tafllova
Sadrettin Ulu
Nuri fiahinolu
Hikmet Arif
Ataman
fiah smail
Fikret fienlik
Yok
Dursun Durda Yok

Salih fienlik
Yok
fievki Halc
Yok
Abbas Seyhan
Yok
slam Erdener
Yok
Mehmet Hicran Yok

Yok
181
182
Trk Halk fiiiri
Asker
Yok
Yok
Mevlt
Yok
Yok
Nesib
Yok
Yok
Sleyman
Yok
Yok
Hseyin
Yok
Yok
Glistan
obanlar
Murat
obanolu
Mrsel Sinan
Arif iftci
Metin Bektafl
Nusret
Yurtmal
Yok
Hakk Baydar
Yok
Murat Yldz
Gnay Yldz
lgar iftciolu
Mahmut
Karatafl
fiIKLAR BAYRAMI VE fiIKLAR fiLEN

flklar bayram: Cumhuriyet
dneminde flklarn belirli
zamanlarda bir araya
geldii toplantlar.
XVI. yzyldan bu yana pek ok flk toplants yaplmfltr. Ancak elimizdeki bilgilerden bunun ilk rneklerini XIX. yzylda grmekteyiz. Bu toplantlar dzenleyenler arasnda Ziya Pafla, Ahmet Kutsi Tecer ve Feyzi Halc dikkatimizi ekmektedir. Ancak flklar bayramnn sistemli ve usulne uygun olarak yaplmas Cumhuriyetten sonradr.
1932 ylnda Ahmet Kutsi Tecerin nclnde I. Sivas Halk fiairleri Bayram
yaplr. Bayrama, 14 flk katlr, bunlardan birisi de flk Veyseldir (Tecer 1932:
3-4). 27 fiubat-5 Mart 1938 tarihleri arasnda, o yllarda Gmflhaneye bal bir ile olan Bayburt ilimizde Mahmut Kemal Yanbein nclnde Bayburt Saz fiairleri Haftas dzenlenir. Bayrama dnemin valisi ve dier st dzey yneticiler
ve halk byk ilgili gsterirler (Yanbe 1963: 1072-1074). 30 Ekim 1964 tarihinde
yaplan II. Sivas Halk fiairleri Bayramna, lkemizin deiflik blgelerinden 10 flk
katlr (Aslanolu 1965: 20). 07-09 Ekim 1966 tarihleri arasnda Feyzi Halcnn
nderliinde Konyada dzenlenen flklar Bayramna 16 flk katlr. Bunlar arasnda Ali zzet zkan, Murat obanolu, Davut Sular, Dursun Cevlan, flk Efkr, flk Hasret, Hseyin rakman, Posoflu Mdam, Sefil Selim, flk Selman, fiemsi Yastman ve Abdulvahap Kocaman dikkatimizi eken adlardandr (Kaya 2007: 106).
XX. yzyl flk edebiyatnn oluflmasnda Konya flklar Bayramnn etkisi
byktr. Bugn bir ksm vefat etmifl olan (Abdulvahap Kocaman, Murat obanolu, Sefil Selim, Halil Karabulut, flk Hasret) ve bir ksm yaflayan flklar (fieref Tafllova, flk Feyman, Hac Karaklk, vb.) kendilerinin yetiflmesinde ve tannmasnda Konya flklar Bayramnn payn hemen hemen her ortamda dile
getirmifllerdir.
Konya flklar Bayram bir dnem Seluk niversitesi tarafndan dzenlenmifl,
daha sonra tekrar Konya Kltr ve Turizm Dernei ve Konya Bykflehir Belediye Baflkanlna devredilmifltir. Son 10 ylda ise eflitli sebeplerden dolay, flklar
bayram dzenli olarak yaplamamaktadr.
Bu arada gnmz flklarna ve fliirlerine deer veren, onlar maddi ve manevi bakmndan destekleyen birka belediyemizi de anmak isteriz. Bunlarn baflnda Tarsus Belediyesi gelmektedir. Karaca Olan fielale fiiir Akflamlar flklar Bayram bafllangta ulusal dzeyde iken daha sonra uluslararas bir boyut kazanmfltr. Bursa Yldrm Belediyesi son befl yldr temmuz aynn ilk haftasnda yapt
bayram geleneksel hle getirmifltir. Bafllangta ulusal boyutta olan bu bayram da
daha sonra uluslararas bir hviyete brnmfltr. Kars Belediyesi Murat obanolunun ansna dzenledii flklar bayramn geleneksel hle getirmifltir. Her yl nisan-mays aylarnda dzenlenen flklar bayramna Trkiyenin drt bir yanndan
gelen yzlerce flk katlmakta ve eflitli dallarda yarflmaktadrlar. Osmaniye Belediyesi flk Feyman adna dzenledii Osmaniye flklar Bayramn son befl yldr
aralksz olarak srdrmektedir. Eskiflehir Odunpazar Belediye Baflkanl ise son
yldan bu yana yine flklar bayram dzenlemektedir. flklar bayram zaman
zaman il, ile, belde yneticileri ve belediyeler tarafndan yaplmaktadr. Ancak
bunlar daha ok kltrel etkinlikler erevesinde dzenlenmektedir.
flklar fileni: Zaman zaman flklar bayram yerine flklar flleni ad kullanlmfltr. flklar flleni, 1971 ylnda Trkiye Gazeteciler Sendikas, 1974te Tarla Ozanlar Birlii, 2001-2002 yllarnda Eminn Belediyesi ve Halk Ozanlar Kltr ve Dayanflma Dernei tarafndan organize edilmifltir. filene Trkiyenin deiflik blgelerinden onlarca flk katlmfltr.
Atatrk niversitesi tarafndan 1976-1980 yllar arasnda dzenlenen flklar fllenine ise Trkiyenin drt bir tarafndan onlarca flk ifltirak etmifltir.
XII. YZYILDAN XVI. YZYILIN SONUNA KADAR

fiIK fiR VE NEML TEMSLCLER
XII, XIII ve XV. yzyllarn flk fliirinin temsilcileri yoktur. Bununla beraber sz edilen yzyllarda din ve tasavvufi halk fliiri sahasnda ne kan ve hece vezniyle de fliir syleyen /yazan baz temsilcileri burada deerlendirilecektir. Bu sebepten konunun daha ak olarak grlebilmesi iin her yzyl bamsz olarak
ele alnacaktr.
XII. Yzyl flklar ve zellikleri

XII. yzylda tasavvuf Trk halk edebiyatnn en nemli temsilcisi Hoca Ahmed
Yesevdir. Gerek hayatndan daha ok menkbevi hayatyla tandmz Hoca
Ahmed Yesev bugnk Kazakistann Sayram beldesinde domufl, daha sonra
Yesiye gmfl, 63 yaflnda ilehanesine girmifl ve 127 yaflnda vefat etmifltir.
Hikmet ad verilen fliirleri Divan- Hikmet adl eserde toplanmfltr. Bugn elimizde bulunan fliirlerin Hoca Ahmed Yesevden daha ok mrit veya mridelere ait olduu sanlmaktadr. Divan- Hikmet adl eserin hem Orta Asyada hem de
Trkiyede pek ok yazmas vardr. Elde bulunan fliirler hem hece hem de aruz
vezinleriyledir.
fiimdiki bilgilerimize gre bu yzylda bir ozan (flk) tespit edilememifltir.
XIII. Yzyl flklar ve zellikleri

Bu yzylda divan fliiri tarznda eser veren flairleri gryoruz. Bunlar arasnda Farsa olarak yazan Mevlna Celleddin-i Rm, Trke yazan Sultan Veled, fieyyad
Hamza, Hoca Dehhn ve Ahmed Fakihi sayabiliriz.
XIII. yzylda tasavvufi Trk halk edebiyatnn en nemli temsilcisi Yunus Emredir. Sade dili ve ifade tarzyla dneminden gnmze toplumun her kesimini et-
183
flklar flleni: flklar

bayram ifadesinin yerine
kullanlabilen bir
adlandrmadr.
184
Trk Halk fiiiri
kilemifltir. Bu etkileme btn Trkiye iin geerlidir. Nitekim Karaman, Aksaray,

Eskiflehir, Manisa, Bolu, Bursa, Erzurum gibi iller, Yunusa ev sahiplii yapmada
yarflmaktadrlar. Sadece Trkiye deil ayn zamanda Trk dnyas da onun fliirlerini okumakta ve onun drtlklerini ezberlemektedir. Bu arada flk edebiyatnda
karfllafltmz mahlaslar sorunu Yunus Emre iin de geerlidir. Yunusun fliirlerinde iflledii insan sevgisi, bir olma dflncesi, incinsen de incinmeme arzusu gnmzde de aradmz hasletler arasndadr. Bu yzylda da ozan olarak bilinen
flklar vard; ancak bunlar zamannda kayt altna alnamad ve szl kltrde
yaflatld iin unutulup gitmifltir.
XIV. Yzyl flklar ve zellikleri

XIV. yzylda, divan fliiri alannda nemli temsilciler vardr. Bunlar arasnda flk
Pafla, Ahmedi D, Kad Burhaneddin, Nesm, Glflehr, vb. saylabilir.
Tasavvufi Trk halk edebiyatnn nemli temsilcileri ise Sait Emre, Kaygusuz
Abdal, vb.leridir. XIV. yzylda Anadolu sahasnn ilk fln tespit edebiliyoruz.
Baykan (Bkan) adl fln bu yzylda yafladn, M. Fahrettin elik (Krzolu)ten reniyoruz. Elimizde bir fliiri bulunan Baykann doum ve lm tarihi
hakknda bilgimiz yoktur. Bununla beraber Karsa nceden gelen Trklerden olmas ihtimalini de gz ard etmememiz gerekmektedir. Sekiz drtlkten oluflan
Dstn- Sukt- Kars adl fliir, elimizdeki en eski ve tam fliirdir (elik [Krzolu] 1937:25-27). Destan fleklinde sylenmifl olan fliirde Timurun Kars iflgal etmesi ve onun
SIRAblge
SZDE halkna yapt eziyetler ifllenmifltir. Metinden anlaflldna
gre fliirin dili; Eski Anadolu Trkesi, Azerbaycan Trkesi ve blgenin az
zeliklerini yanstmaktadr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
XV. Yzyl flklar ve zellikleri

O R U fliirinin nemli temsilcileriyle karfllaflyoruz. Bunlar arasnda
XV. yzyldaS divan
Ahmed Pafla, Nect, At, Mesh, Hamdullah Hamd, Sleyman elebi, Hmm,
vb.yi sayabiliriz.
Divan flairlerinin adlarndan da anlafllaca zere bunlar bir lDKKAT
de divan fliirinin glenmesine ve XVI, XVII ve XVIII. yzyln divan flairlerinin yetiflmesine zemin hazrlamfllardr. Tasavvuf Trk halk edebiyat sahasnda da Hac
SIRA
Bayram Vel
veSZDE
Eflrefolu Rum gibi flahsiyetlerin ne ktn gryoruz. Elbette
bu yzylda da flk edebiyatnn temsilcileri vard. Ancak szl kaynaklarda olduu iin, unutuldu
gitti. Bu yzden flimdiki bilgilerimize gre XV. yzyl flk fliiri ve
AMALARIMIZ
temsilcileri hakknda herhangi bir bilgiye sahip deiliz.
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
flk fliirinin Koluflumu

T A Pve geliflimi hakknda daha fazla bilgi iin, Saim Sakaolunun, Trk
Saz fiiiri, (Trk Dili, 445-450, Ocak-Haziran 1989; s. 105-251) ile Ali Berat Alptekin ve
Saim Sakaolunun, Trk Saz fiiiri Antolojisi (14-21.Yzyllar), (Ankara: Aka Yaynlar, 2008) adl
T E Lmakale
E V Z Y O ve
N kitaplarna bakabilirsiniz.
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
XVI. yzylaSIRA
kadar
geen dnemde yetiflen flklar ve onlarn gelenekleri hakknda yeterinSZDE
ce bilgiye sahip olamyoruz. Bunun sebepleri sizce neler olabilir?
NTERNET
XVI.
D fi N Eflklar
LM
Yzyl
ve zellikleri
Bu yzylda divan fliiri alannda Fuzl, Bk, Nev, Hayl, Rh, Zt, Figan, vb.
flairler yetiflmifltir.
S O R UTasavvufi Trk halk edebiyat alannda da ftade, Ahmedi Srban, mm Sinan ve Pir Sultan Abdal ilk akla gelen adlardandr. Bu yzylda elimizde fazla fliiri olmayan pek ok flk yetiflmifltir: Ahmetolu, Armutlu, Bahfl,
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
185
Bahflolu, rpanl, Dalflman, Geda Muslu, Hayal, Hzrolu, Karaolan, Karaca Olan, Krolu, Kul ulha, Kul Mehmet, Kul Pir, Ouz Ali, Ozan, ksz Dede,
vb. Bu yzylda yetiflen flklar byk lde ordu flairi olup fliirlerinde genellikle
kahramanlk konusunu ifllemifllerdir. XVI. yzylda ozan ve bahfli kelimelerinin yerini flk, kopuzun yerini de balama alr. Yine bu yzyln flklarnn hayatlar
hakknda hemen hemen elimizde hibir bilgi yoktur. Bilgiler eldeki fliirlerden ve
tarih olaylardan karlmaktadr. Bu da tarih olaylaryla flk fliirinin ok yakn bir
iliflkisi olduunu gstermektedir. Dnemin en nemli zeliklerinden birisi de divan flairlerinin hece veznine ilgili gstermeleridir. Szn ettiimiz flairlerden biri
Mealdir. Divan flairi Meali, 15 drtlkten oluflan destannda 1511 ylndaki bir olay dile getirmifltir. fiiirde dflman nc birliklerinin Antalyaya kadar gelmesinden
sz edilmektedir. XVI. yzyl flklarnn hayatlar hakknda fazla bir bilgimiz yoktur. Aflada ksaca tantmaya alfltmz flklarmzn birer ikifler fliiri olup tamamna yakn ordu flairidir.
Armutlu
Doum ve lm tarihi bilinmemekle birlikte yzyln ortalarna doduu ve XVII.
yzyln bafllarnda ld tahmin edilmektedir. Armutlu adnn doup byd
yerleflim merkezinden geldii veya mahlas olduu dflnlmektedir. Elimizde bulunan fliirinde Murad Reis (?-1609)i konu edinmifltir. Zaten Armutlu hakkndaki bilgiler de bu fliirden hareketle karlmaktadr.
Bahfli
Tespit edilen fliirinden hareketle Yavuz Sultan Selimin Msr seferine katldn ve
ordu flairlerinden olduunu sanyoruz. Bahfli adnn Orta Asya ozan, baks geleneinin Anadoludaki uzants olduunu kabul ediyoruz.
rpanl
Elimizde bulunan bir fliirinden hareketle onun ordu flairi ve Murad Reis (?-1609)in
levendlerinden olduunu syleyebiliriz. Evliya elebi Seyahatnmesinden rendiimize gre Filibe blgesinde rpan adl bir kasaba vardr. Bu sebepten fln
bural olduu tahmininde bulunabiliriz.
Geda Musl
Bir ordu flairi olup Murad Reis (?-1609)in savafllarna katlmfltr. Evliya elebiye
gre Geda Musl bir r flairidir.
Hayal
Elimizde bulunan fliirlerinden hareketle 1578de yaplan Osmanl-ran savaflna katldn ve ordu flairi olduunu syleyebiliriz.
Krolu
Evliya elebiye gre Krolu bir r flairi olup, XVI. yzylda yaflamfltr. zdemirolu Osman Paflann ran seferi ile ilgili olarak syledii iki fliirinden hareketle onun 1585 ylnda hayatta olduu, bu sefere katld ve bir ordu flairi olduu
grflne varmaktayz.
flk Krolunun hayat destan ve halk hikyesi kahraman Krolu ile karflmfltr. Metin merkezli arafltrmalara gre onun Ardahanl, Bolulu, Erzincanl, Karsl, Tokatl, Vanl veya bir mitolojik kahraman olduu syleniyorsa da bunlarn hi-
r flairi: Vaktiyle r
adl gvdesi byk sap
kk olan saz alanlara
gnmzde verilen addr.
186
Trk Halk fiiiri
birisi doru deildir. ster destan, ister halk hikyesi kahraman, isterse flk Krolu olsun bunlar halk dflncesinde Yunus Emre ve Karaca Olan gibi, genifl kitlelerce kabul grmfl Trk dnyasnn mill kahramandr.
Kul Mehmed
I. Ahmed (1590-1612) devri vezirlerinden veys Paflann oludur. Muhassl (bir
SZDEmemuru) olarak Aydna grevlendirilmifltir. Bu yzylda bafl
eflit vergi SIRA
toplama
gsteren Celal ayaklanmalarn bastrmakla grevlendirilmiflse de buna mr yetmemifltir. Babasnn pafla olmas, hece vezninin yannda aruz vezniyle de fliirler
D fi N E L M
yazmas, onun iyi bir eitim aldn gstermektedir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Ozan
S O R U
Tpk Bahflide olduu gibi Ozan da Orta Asya flklk geleneinin Anadoludaki
son temsilcilerindendir.
Hem ad hem de elde bulunan tek fliirinin 8 heceli olmaDKKAT
s, Orta Asya geleneinden geldiinin kantdr.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA
ksz Dede
Yukardaki flklarla
K T A Pilgili daha fazla bilgi iin, Saim Sakaolunun, Trk Saz fiiiri, (Trk
Dili, 445-450, Ocak-Haziran 1989; s. 105-251) ile Ali Berat Alptekin ve Saim Sakaolunun, Trk Saz fiiiri Antolojisi (14-21.Yzyllar), (Ankara: Aka Yaynlar, 2008) adl
makale ve kitaplarna
T E L E V Z Y O Nbakabilirsiniz.
TELEVZYON
NTERNET
SZDE
Hayat hakkndaki tek bilgiyi babasnn azndan, fiah smailin torunu Haydar Mirzay anlatt
fliirinden reniyoruz. ksz Dede bir ordu flairidir ve III. Murad
AMALARIMIZ
(1574-1595) dneminde hayattadr.
K T A P
SIRA SZDE
S O R U
XVI. yzyldaSIRA
yafladn
SZDE belirleyebildiimiz pek ok flk varsa da hayat hikyelerine ulaflamyoruz. Sebepleri sizce neler olabilir?
NTERNET
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
187
zet
N
AM A
N
A M A
Ozan ve flk gibi flk fliiriyle ilgili baz terimleri

aklayabilmek.
Elimizde yeterince bilgi olmamasna karfllk flklarn ilk rneklerini, fllen (fleylan), sr, yu merasimlerinde sylediklerini tahmin etmekteyiz.
Ozan, baks, flaman, kam ve oyun ad verilen kifliler tarafndan icra edilen bu trenler zamanla
kendi arasnda ifl blm yapmfltr. Buna gre
ozan fliir sylemeyi, kam, baks, flaman oyun ise
by ve sihir ifllerini zerine almfltr. Hun hkmdar Atillann lm zerine ozanlarn Hun
dilinde mersiyeler sylediklerini yine eflitli kaynaklardan renmekteyiz. lk yazl metnimiz Orhun Antlarnda yu/yo merasimlerinin yapldn biliyoruz. Trk fliirinin bafllangc veya Trk
fliirinin tarihi zerinde yerli ve yabanc pek ok
arafltrc grfl bildirmifltir. Bunlar arasnda; C.
Brockelmann, . V. Stebleva, F. Y. Korfl, M. Fuad
Kprl, R. Rahmeti Arat, T. Tekin, vb. saylabilir.
Reflid Rahmeti Arat, Turfan kazlar sonucunda
ortaya kan metinleri bir araya getirmifl ve Eski
Trk fiiiri (Ankara 1965) adl bir eseri bilim dnyamza kazandrmfltr. Arat, ayrca koflu, kojan,
koflma, takflut, takmak, r ve yr, kg, fllok, padak, kavi, bafl ve baflik gibi terimleri bilim adamlarnn kullanmna sunmufltur. Arat kitabnda Mani, Burkan, slam edeb muhitine ait flairler ve
onlarn z gemiflleri ile tespit edilen fliirlerini bir
araya getirmifltir. Bu flairler Aprnur Tigin, Kl
Tarkan, Sngku Seli Tutung, Ki-Ki, Pratyaya-fiiri, Asg Tutung, suya Tutung, Kalm Keyfli ve
Kutadgu Bilig sahibi Yusuf Has Hacibdir. Dvn Lgatit-Trkn de Trk halk fliiri iin nemli bir kaynak olduunu belirtmek isteriz. flk, irticalen (doalama olarak) ve saz eflliinde fliir
syleyen kiflidir.
flk fliirinin zelliklerini, kaynaklarn, flk olmann baz sebeplerini tanmlayabilmek.
flk fliirinin syleyicilerine ozan, flk, saz flairi,
gibi adlar verilir. l hece olmasna karfllk aruzla yazan flklarmzn da says olduka fazladr.
fiiirde, birim drtlk olmakla birlikte beyit ve befllik rnekleriyle de karfllaflmaktayz. Dili, iinde
yaflanlan toplumun dili, konusu halkn hayatdr.
Hazrlksz olarak alan bir ayak zerine sylenir. flk fliiri iki nemli kaynaktan beslenir.
Szl Kaynaklar: Kaynak kifli adn verdiimiz

insanlardan yaplan derlemeler olup daha ok
yaflayan flklardan yararlanlmaktadr.
Yazl Kaynaklar: Dier halk edebiyat trlerinde olduu gibi, flk fliiriyle ilgili yazl kaynaklar
da vardr. Bunlar ksaca ele alalm:
Cnkler: Genellikle afladan yukarya doru dikey olarak alan, halk arasnda dana dili veya sr dili gibi adlarla bilinen, iinde flk fliirinin yan sra farkl konularn rneklerinin de bulunduu defterlerdir.
Tezkireler: Divan flairlerinden sz edilen tezkirelerde az da olsa flklardan da sz edilmifltir.
Seyahatnameler: zellikle Evliya elebinin Seyahatnamesinde divan flairlerinin yan sra flklardan da sz edilmektedir.
Menakbnmeler: Bu tr eserler daha ok din
tasavvufi Trk halk fliiri iin iyi bir kaynaktr.
Dvn Lgtit-Trk: Trk edebiyat iin son
derece nemli olan bu eserde bilinen ilk flairlerimizden uunun adnn yan sra pek ok halk
fliiri rnei drtlk bulunmaktadr.
N
A M A
flklarn snflamasn, flk fasllarn, flk kolunun tanmn ve flk kollarn tanyabilmek.
Fuad Kprlden bu yana flklarn snflamas
pek ok arafltrc tarafndan yaplmfltr. Snflamada flklarn eitim durumlar, yetifltikleri evreler gz nne alnmfltr. Umay Gnayn, zellikle Dou Anadolu Blgesi flklk geleneinde
grlen bir flk faslnn dzenini verirken izdii tablo ilgi ekicidir. Bu fasllarda her fley bir
dzen erevesinde ve srayla olmaktadr. Fasln
hemen her safhasnda karfllaflmalara yer verilir.
raklk gelenei iinde, birbiri ardnca yetiflen
flklar tarafndan, odak hviyetindeki usta fla
ballk duyarak, ona ait slup, dil, ayak, ezgi,
konu, hatralar ve hikyelerin devam ettirildii
mektebe verilen addr. Trkiyede Dertli Kolu
(Bolu, Kastamonu, ankr), Dervifl Muhammed
Kolu (Malatya), Erzurumlu Emrah Kolu (Tokat,
Kastamonu), Deli Dervifl Feryad Kolu (Sivas),
Huzur Kolu (Artvin), Ruhsat Kolu (Sivas), Smman Kolu (Erzurum), fienlik Kolu (Dou Anadolu Blgesi, Azerbaycan) tespit edilen bafllca flk
kollardr.
188
N
AM A
N
A M A
Trk Halk fiiiri
flklar bayram ve flklar fllenini aklayabilmek.

XVI. yzyldan bu yana pek ok flk toplants
yaplmfltr. Ancak elimizdeki bilgilerden bunun
ilk rneklerini XIX. yzylda grmekteyiz. Bu
toplantlar dzenleyenler arasnda Ziya Pafla,
Ahmet Kutsi Tecer, Mahmut Kemal Yanbe, ve
Feyzi Halc dikkatimizi ekmektedir. flklar
bayramnn sistemli ve usulne uygun olarak yaplmas Cumhuriyetten sonradr. Bunlar ardasnda Ahmet Kutsi Tecerin bafllatt Sivas flklar Bayram, Mahmut Kemal Yanbein dzenledii Bayburt flklar haftas ve Feyzi Halcnn
ncnde oluflan Konya flklar Bayram ne
kmaktadr. Gnmzde baz belediyeler (Kars,
Konya, Osmaniye, Mersin/Tarsus, Eskiflehir/Odunpazar, vb.) flklar bayramn geleneksel olarak yapmaktadrlar.
flklar fileni: Zaman zaman flklar bayram
yerine flklar flleni kavram kullanlmfltr.
flklar flleni, 1971 ylnda Trkiye Gazeteciler
Sendikas, 1974te Tarla Ozanlar Birlii, 20012002 yllarnda Eminn Belediyesi ve Halk
Ozanlar Kltr ve Dayanflma Dernei tarafndan dzenlenmifltir. filene Trkiyenin deiflik
blgelerinden onlarca flk katlmfltr. Atatrk
niversitesi tarafndan 1976-1980 yllar arasnda
dzenlenen flklar fllenine ise Trkiyenin drt
bir tarafndan onlarca flk katlmfltr.
Bafllangcndan XVI. yzyln sonuna kadar tespit edilen flklar ve zelliklerini tanyabilmek.
XII. Yzyl flk fiiiri ve zellikleri: Trk tasavvufunun kurucusu Hoca Ahmed Yesevnin hikmetlerinin topland Divan- Hikmet adl eserin de
Trk flk fliiri iin bir bafllang zellii gsterdii unutulmamaldr. Hoca Ahmed Yesevnin fliirleri hece vezniyledir. fiiirleri flekil ynnden gnmz flk fliiriyle eflitli alardan benzerlikler
gstermektedir. XIII. Yzyl flk fiiiri ve zellikleri: Bu yzylda flk edebiyat temsilcilerinin rnei olmamasna karfllk tasavvufi Trk halk edebiyatnn en nemli temsilcisi Yunus Emre karflmza kmaktadr. XIV. Yzyl flk fiiiri ve zellikleri: Bu yzyl Anadolu sahas flk fliirinin ilk
temsilcisini tespit ettiimiz yzyldr. Baykan (Bkan) tarafndan Timurun Kars iflgal etmesi zerine sylenen destan elimizdeki en eski ve tam
fliirdir. Baykan hakknda bir bilgimiz olmayp
destan eski Anadolu Trkesi ve Kars aznn

zelliklerini gstermektedir. XV. Yzyl flk fiiiri ve zellikleri: Elbette bu yzylda da flk edebiyatnn temsilcileri vard. Ancak bunlar szl
kaynaklarda olduu iin, flkla birlikte unutulup
gitmifltir. Bu yzden flimdiki bilgilerimize gre
XV. yzyl flk fliiri ve temsilcileri hakknda herhangi bir bilgiye sahip deiliz.
XVI. Yzyl flk fiiiri ve zellikleri: Bu yzylla
ilgili elimizde fazla fliiri olmasa da pek ok flk
yetiflmifltir. Yzyln flklar byk lde ordu
flairidir. fiiirlerinde ise kahramanlk konusunu ifllemifllerdir. XVI. yzylda ozan ve bahfli kelimeleri yerini fla, kopuz da balamaya brakmfltr. Yine bu yzyln flklarnn hayatlar hakknda hemen hemen elimizde hibir bilgi yoktur.
Bilgiler eldeki fliir paralar ve tarih olaylardan
karlmaktadr. Bu da tarihle flk fliirinin ok yakn bir iliflkisi olduunu gstermektedir. Bu yzyln en nemli zelliklerinden birisi de divan flairlerinin hece veznine ilgi gstermeleridir. XVI.
Yzyl flklar ve nemli Temsilcileri: Bunlardan bir ksmnn hayat hakknda bilgimiz yoktur. Var olan bilgiler de elde bulunan birka fliirden hareketle karlabilmektedir. Bunlar arasnda Armutlu, Bahfli, rpanl, Geda Musl, Hayal, Krolu, Kul Mehmed, Ozan ve ksz Dede
saylabilir.
189
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi Trk halk fliirinin bafllangc
olarak kabul edilen trenlerdendir?
a. filen, sr, yu treni
b. Dn treni
c. G treni
d. Ta giyme treni
e. Diploma treni
2. Aflk fliirinin zelliklerine iliflkin afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?
a. flk fliirinin belirli syleyicileri ve yazarlar vardr.
b. flk fliirinin dinleyici kesimi halktr.
c. flk fliirinin manzum paralar aruz lsyle
sylenmifltir.
d. flk fliirinin dili iinde yaflanlan toplumun dilidir.
e. flk fliirinde birim drtlktr.
6. flklarn snflandrlmas konusunda eitim durumlarna gre Trkiyede ilk snflamay yapan ve flairleri iki
bafllk altnda toplayan (kalem flairleri, meydan flairleri)
halk edebiyat arafltrmacs afladakilerden hangisidir?
a. Fuad Kprl
b. Fikret Trkmen
c. Nerin Kse
d. Pertev Naili Boratav
e. Saim Sakaolu
7. Afladakilerden hangisi bade ime olaynn safhalarndan biri deildir?
a. Hazrlk safhas
b. Uyku
c. Rya
d. Uyanfl
e lk deyifl
3. Afladakilerden hangisi cnklerin zelliklerinden

biri deildir?
a. zel ktlara (alikurna, abdi) yazlmalar
b. Standart bir l olmayfl
c. Konu snflamas olmamas
d. Arap harfleriyle ve el yazlmalar
e. Yaznn imlsnn kusursuz olmas
8. Afladakilerden hangisi bir flk koludur?

a. flk Feymani
b. Karaca Olan
c. Erzurumlu Emrah
d. Erciflli Emrah
e. Bayburtlu Zihn
4. Afladakilerden hangisi flk fliiriyle ilgili yazl kaynaklardan biri deildir?

a. Menakbnmeler
b. Surnameler
c. Dvn Lgtit-Trk
d. Seyahatnmeler
e. Tezkireler
9. Afladakilerden hangisi Anadolu sahasnn ilk afldr?

a. uu
b. Hoca Ahmet Yesevi
c. Sleyman elebi
d. Yunus Emre
e. Baykan
5. Afladakilerden hangisi flk edebiyat temsilcilerinin flk olma sebepleri arasnda yer almaz?
a. Bade ierek flk olma
b. Sevda yznden flk olma
c. Vatan zlemi yznden flk olma
d. Kaltm yoluyla flk olma
e. Eitim yoluyla flk olma
10. Afladakilerden hangisi XVI. yzyl flklarndan biri deildir?

a. flk
b. flk mer
c. Armutlu
d. Krolu
e. Ozan
190
Trk Halk fiiiri
1. a
Sra Sizde 1
flk fliiri, szl gelenekte oluflmufl bir fliir tarzdr. Bu
yzden onun kaynaklar yazl olmaktan daha ok szldr. Cnkler baflta olmak zere az sayda yazl kaynakta da flklar ve onlarn fliirleriyle ilgili bilgi ve malzemeler bulunmaktadr.
2. c
3. e
4. b
5. e
6. a
7. b
8. c
9. e
10. b
Yantnz doru deilse, flk Edebiyatna Girifl blmne baknz.

Yantnz doru deilse, flk fiiirinin zellikleri blmne baknz.
Yantnz doru deilse, flk fiiirinin Kaynaklar blmne baknz.
Yantnz doru deilse, flk fiiirinin Kaynaklar blmne baknz.
Yantnz doru deilse, flk Olmann Baz Sebepleri zerine blmne baknz.
Yantnz doru deilse, flklarn Snflandrlmas blmne baknz.
Yantnz doru deilse, Bade erek flk Olma blmne baknz.
Yantnz doru deilse, flk Kolu blmne
baknz.
Yantnz doru deilse, XIII. Yzyl flklar ve
zellikleri blmne baknz.
Yantnz doru deilse, XIV. Yzyl flklar ve
zellikleri blmne baknz.
Sra Sizde 2
Cnklere herkes sahip olamazd. Ona sahip olanlar ncelikle okuryazar olmallard. O dnemlerde bugnk
anta ve benzeri kavramlar daha geliflmemiflti. Dolaysyla cnkn taflnmas ve korunmas ile ilgili zel zen
gsterilmeliydi. Cnkler yaplar gerei, sahiplerinin kuflak arasna, yukardan aflaya sokuflturularak taflnrd.
Bunun kolay ve salkl olmas iin de onlarn dikine
alan bir yapya sahip olmalar gerekirdi.
Sra Sizde 3
XII. yzyldan sonra Anadoluda geliflen Trk edebiyatnn gnmze kadar gelebilmesini byk lde yazl kaynaklara borluyuz. Ancak flk edebiyatnn Anadoludaki ilk temsilcileri olduuna inandmz ozan ve
bahflilerle ilgili yazl kaynak yoktur. Szl bir edebiyat
olduu iin yazya geirilmemifl ve araya giren yzyllarn etkisiyle unutulup gitmifltir.
Sra Sizde 4
flklarn varlklarndan haberdar olmamzn bafllca sebebi; katldklar savafllar veya dnemin olaylar zerine yazdklar fliirlerdir. Onlar bu fliirlerinde kifli adlarn
da andklar iin yafladklar dnemle olan balarn belirleyebilmekteyiz.
191
Aksan, D. (1999). fiiir Dili ve Trk fiiir Dili. Ankara.
Alptekin, A. B. (1991). flk Hac Karaklk. Hatay.
Arat, R. R. (1965). Eski Trk fiiiri. stanbul.
Aslanolu, . (1964). flk Veysel. Sivas.
Aslanolu, . (1965). Sivas Halk fiairleri Bayram. Sivas.
Banarl, N. S. (1971). Resimli Trk Edebiyat Tarihi /
Destanlar Devrinden Zamanmza Kadar. stanbul.
Boratav, P. N. (1982). Halk Edebiyatnda Tr ve Biim
Sorunu zerine, Folklor ve Edebiyat-1. stanbul.
obanolu, . (2005). Halkbilimi Kuramlar ve Arafltrma Yntemleri Tarihine Girifl. Ankara: Aka
Yaynlar.
Dilin, C. (1983). rneklerle Trk fiiir Bilgisi. Ankara.
Dizdarolu, H. (1976). Halk fiiirinde Tr ve Biim
sorunu, Uluslar Aras Folklor ve Halk Edebiyat Semineri Bildirileri. Ankara.
Dizdarolu, H. (fiubat 1980). Trk Saz fiiirinin Sorunlar, Kz. 1 (3).
Gnay, U. (1986). flk Tarz fiiir Gelenei ve Rya Motifi. Ankara: Aka Yaynlar.
Hner, . (1968). flklk, Bade me, rtical, Atflma ve
Muamma, Trk Folklor Arafltrmalar. 11(233).
el, H. (2010). Trk Bilmecelerinin fiiirsel Yaps.
Ankara.
laydn, H. (1951). Trk Edebiyatnda Nazm. stanbul.
Karatafl, T. (2004). Edebiyat Terimleri Szl. Ankara.
Kaya, D. (2007). Ansiklopedik Trk Halk Edebiyat Terimleri Szl. Ankara: Aka Yaynlar.
Kprl, F. (1962). Trk Saz fiairleri. Ankara.
Kprl, F. (1966). Edebiyat Arafltrmalar. Ankara.
Onay, A. T. (1996). (hzl: Cemal Kurnaz) Trk Halk fiiirlerinin fiekil ve Nevi. Ankara.
zarslan, M. (2001). Erzurum flklk Gelenei. Ankara:
Aka Yaynlar.
zder, M. A. (1967). Konyada Yaplan kinci flklar Bayram. Trk Folklor Arafltrmalar, Aralk,
11 (221).
Sakaolu, S. (1987). Cnklerin Kltr Tarihimizdeki
Yeri, Frat Havzas Yazma Eserler Sempozyumu Bildirileri, Elaz.
Sakaolu, S. (1999). flk Edebiyatnda Yarm Kafiyeden Daha Zayf Kafiye Var mdr?, Birinci Balkesir
Kltr Arafltrmalar Sempozyumu Bildirileri 01-02
Haziran 1998, Balkesir.
fiimflek, E. (1993). Kadirli ve Osmaniye Atlar. Antakya.
[Tecer], A. K. (1932). Sivas Halk fiairleri Bayram. Sivas.
Yardmc, M. (2002). Bafllangcndan Gnmze Halk

fiiiri / flk fiiiri / Tekke fiiiri. Ankara: rn Yaynlar.
Yardmc, M. (2003). flk Edebiyat Arafltrmalar. Ankara: rn Yaynlar.
Yardmc, M. (2009). Yaflamlar Sanatlar ve fiiirlerinin
Yorumlaryla flklarmz. rn Yaynlar.
Yanbe, M. K. (1963). 1938de Bayburtta Saz fiairleri
Haftas, Trk Folklor Arafltrmalar, Mays, 8 (166).
TRK HALK fiR
Amalarmz
N
N
N
N

XVII. yzyln genel zelliklerini tanmlayabilecek;
XVII. yzyl flk fliirinin bafllca temsilcilerinin zgemiflleri ve fliirlerinin
zelliklerini aklayabilecek;
XVIII. yzyln genel zelliklerini saptayabilecek;
XVIII. yzyl flk fliirinin bafllca temsilcilerinin zgemifllerini tanmlayabilecek ve fliirlerinin zelliklerini listeleyebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
XVII. Yzyl
XVIII. Yzyl
flk
fiairnme
Koflma
Destan
Semai
Mahlas
indekiler
Trk Halk fiiiri
XVII. ve XVIII.
Yzyllarda flk fiiiri
XVII. YZYIL fiIKLARI VE

ZELLKLER
XVII. YZYIL fiIKLARI VE Z
BIRAKAN TEMSLCLER
XVIII. YZYIL fiIKLARI VE
ZELLKLER
XVIII. YZYIL fiIKLARI VE NEML
TEMSLCLER
XVII. ve XVIII. Yzyllarda

flk fiiiri
XVII. YZYIL fiIKLARI VE ZELLKLER
Bu yzylda divan fliiri alannda Nef, Nab, fieyhlislam Yahya, fieyhlislam Baha, Neflat, Rasih, Nevizade Ata, Halet, vb. gibi flairler yetiflmifltir.
Tasavvuf Trk halk fliiri alannda ise Aziz Mahmud Hda, Niyazi Msr vb.
aklmza gelen adlardan bazlardr.
Bu yzylda yetiflen flklar toplumun her kesimini temsil etmektedirler. Karaca Olan gebe, flk mer ve Gevher flehir, Kul Deveci, Kul Mehmet ve Kul Sleyman ise ordu muhitinde yetiflmifllerdir.
Bu yzyl flk edebiyatnn en gl olduu dnemdir. flk, flk brahim, flk
Mustafa, flk mer, Benli Ali, Bursal Halil, Edhem, Demirciolu, Erciflli Emrah,
Erolu, Geday, Gevher, Hak, Halilolu, Kmil, Karaca Olan, Ktib, Ktip Ali,
Keflfi, Kayk Kul Mustafa, Korolu, Kul Deveci, Kul Sleyman, Kulolu, ksz
flk, Pirolu, Sun, fiah Bende, fiahinolu, fierm, Tameflvarl flk Hasan, Trab,
skdar, Yazc, Zaif vb. flk fliirinin bafllca temsilcileridir.
XVII. yzylda yetiflen flklarn fliir says XVI. ve XVIII. yzyl flklarna gre
ok daha fazladr. Bu da toplumun flklar kabullenmesiyle ilgili olmaldr. Bugn
Trk okuyucusu XVI. yzyldan bir tek fl bilmezken, XVII. yzylda yetiflenler
daha genifl bir corafyada tannmaktadr.
Trk flk fliirinin ilkleri de bu yzylda grlmektedir. flk mer flairnme trnn ilk rneini vermifltir. Bu flairnmenin yardmyla Bursal Halilin dilinin sade olduunu, Yazcnn Bahr-i Sefidde (Akdeniz) boularak ldn, Kulolunun pek flhretli olduunu, ksz flkn fliirlerinin bal gibi tatl olduunu reniyoruz.
Sunnin Tekerleme adl flairnmesinden Benli Alinin balk olduunu, Abdnin ise Badata flan verdiini belirleyebiliyoruz.
Bu yzyln flklar hece vezninin yannda aruz vezniyle de fliirler yazmfllardr.
Hatta flklar arasnda divan sahibi olanlar bile vardr.
XVII. yzylda yaflayan flklar; koflma, destan ve semai trlerinin yan sra,
aruzlu trlerden divan, semai, kalanderi vb. dallarnda da eserler vermifllerdir.
XVI. yzyldan itibaren flklarn hayatlar etrafnda oluflan halk hikyeleri, bu
yzylda oluflumunu devam ettirmifltir. Yaflayan bir flk olan Erciflli Emrah, flklndan daha ok Erciflli Emrah ile Selvi Han adl halk hikyesi ile ne kmfltr.
Karaca Olann hayat etrafnda ise bir blm daha sonra olmak zere efsane ve
halk hikyesi oluflmufltur.

syleyen kiflidir.
fiairnme: flklarn adafl

olduklar veya kendilerinden
nce yaflamfl flklarn
mahlaslarna ve baz
zelliklerine yer verdikleri
fliirlerdir.
Koflma: flk fliirinde hecenin

daha ok sekizli ve on birli
flekillerine dayanan ve
veya befl drtlkten oluflan
bir nazm flekli.
Semai: flk fliirinde zel bir
ezgiyle sylenen bir nazm
tr.
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
194
AMALARIMIZ
N N
Bu yzyl
flklar fliirlerinde siyas olaylar ve kavgalar da ifllemifltir: Kulolu,
AMALARIMIZ
Kayk Kul Mustafa vb. bu flklardandr.
XVII. yzyl Kflk

zellikleri hakknda daha kapsaml bilgiyi Saim Sakaolunun,
T fliirinin
A P
Trk Saz fiiiri, Trk Dili, (1989, Ocak-Haziran, S. 445-450, 105-251; Ali Berat AlptekinSaim Sakaolunun, Trk Saz fiiiri Antolojisi (14-21.Yzyllar), (Ankara: Aka Yaynlar, 2008) adl
T E L makale
E V Z Y O Nve kitaplarndan edinebilirsiniz.
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET
D fi N E L M
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SZDE
XVII. yzyl SIRA
flklar
hakknda bilgi bulabileceimiz kaynaklara yeni kaynaklar eklenmifltir. Sizce bu kaynaklar nelerdir?
NTERNET
D fi N E L M
XVII. YZYIL fiIKLARI VE Z BIRAKAN TEMSLCLER
zgemifl: Bir kiflinin

hayatyla
S O R ilgili
U bilgilerin
derlenip topland metinler.
DKKAT
SIRA SZDE
Trk Halk fiiiri
Aflada, XVII. yzylda yaflayan flklardan; flk mer, Erciflli Emrah, Gevheri ve
S O genifl
R U bir flekilde tantlacaktr. Ayn yzylda yaflayan dier flklarn
Karaca Olan
ise alfabetik olarak ksa zgemiflleri verilecektir.
DKKAT
flk mer
Doum ve lm tarihleriyle ilgili bilgiler salkl deildir. mere Konya ilinin HaSIRA SZDE
dim ilesinin
Gzleve (Korualan) ky, Aydn ili ve Krmda Gzleve (Eupatoria)
adyla bilinen yerleflim birimi sahiplenmektedir. nk yerde de Gzleve adl
yerleflim birimleri
vardr.
AMALARIMIZ
Krmda Gezleve adyla bilinen Karadeniz sahilindeki kyde flk merle ilgili rivayetlere rastlanmamaktadr. Bununla beraber Krm Trkleri, flk mere daima sahip kmfllardr.
Krm Trkleri arasnda onun fliirleri bestelenmifl, gemiflte
K T A P
meclislerde okunmufl, gnmzde ise okunmaya devam etmektedir. Hatta 1944
Sibirya srgnnde yanlarnda gtrdkleri birka eserden birisi de flk mer Divandr. Bu
T E Lyzden
E V Z Y O Nflk merin Divan, zbekistann baflkenti Taflkentte kiril
harfleriyle yaymlanma flansn bulmufltur.
Saz fliiri arafltrmalarnda onun Aydnl olduundan sz ediliyorsa da, flimdiki
bilgilerimiz flnda bunu doru kabul etmek zordur. Kald ki zellikle Anado N Tve
E R Nevresinde
ET
luda, Konya
Aydn ad bir ile deil Ege Blgesindeki birka ilimizi
iine alan alana iflaret etmek iin kullanlr.
Konya ilinin Hadim ilesinin Gzleve kynde yaplan flenliklerde flk mer
de anlmaktadr. Bununla beraber flk mer ve fliirlerinin Trkiyede Krmdaki
kadar genifl bir evrede kabul grdn sylememiz mmkn deildir. Konya
Mevlna Mzesinde bulunan 366 varaklk divannda 1242 fliirinin bulunmas, yine
blgede tespit edilen cnklerdeki flk mer fliirlerinin fazlal onun Konyalln kuvvetlendiriyorsa da, buna temkinli yaklaflmak gerekir. flk mer, Karaca Olandan sonra n btn Trk dnyasna yaylmfl ve Trk dnyasnn ortak fl
sfatn kazanmfl birka flahsiyetten birisidir.
skdarl Hasibin Risale-i Vefayt adl eserinde flk merin lm tarihi 1707
olarak verilmektedir; mezar stanbuldadr.
Elde bulunan fliirlerinden hareketle flk merin bir ordu flairi de olduunu
syleyebiliriz. Divanndaki fliirleri arasnda savafllar konu edinenlerin says azmsanmayacak ldedir. Yine bu fliirlerden rendiimize gre mer, Osmanl-Rus
savafllarna katlmfltr.
fiiirlerinden hareketle Bursa, Varna, Sakz, Tunca, stanbul, Badat ve Sinop
gibi yerleflim merkezlerini gezmifl olabileceini tahmin edebiliriz.
N N
9. nite - XVII. ve XVIII. Yzyllarda flk fiiiri
fiiirlerinde IV. Mehmed (1642-1693)den itibaren Osmanl mparatorluunun

drt padiflahndan sz eder. Bunlar arasnda II. Ahmet (1643-1691)in ayr bir yeri
vardr.
flk mer medrese renimi grmfl bir flktr. Sarf, nahiv, mantk, meni,
Arapa, Farsa, tefsir ve drer okumufltur. flk merin yine fliirlerinden hareketle Hafz Divann, Sadnin Bostann, Mevlnann Mesnevisini okuduunu syleyebiliriz. Hem medrese renimi grmesine hem de Hafz Divann, Bostan ve
Mesneviyi incelediini sylemesine baklrsa iyi derecede Farsa bildii sonucunu
da karabiliyoruz.
Bir msranda, Arab, Fars bilmeyen dile minnet eylemem. dediine baklrsa, Farsann dflnda Arapay da bilmektedir.
merin fliirlerinin bazlar klasik formda bestelenmifl olup gnmzde bile
musiki meclislerinde okunmaktadr.
flmzn Divan incelendiinde hem hece hem de aruz vezniyle fliirler yazd grlmektedir. Divannn hem matbu hem de yazma nshalar vardr. Ayrca,
pek ok cnkte yine onun fliirlerine rastlanlmaktadr.
Birinci nitede zerinde durduumuz mahlaslarn karflmas durumu, flk
mer iin de geerlidir. mer mahlasl baflka flklarn da olmas onun fliirlerinin
karflmasna sebep olmufltur. flk mer, fliirlerinde mer mahlasnn dflnda, Dervifl Nihan ve Adl mahlaslarn da kullanmfltr. mer mahlasl 10 kadar fln olmasndan hareketle, bunlarn fliirlerinin flmzn fliirleriyle karfltn ileri srenler de vardr.
merin Trk fliirine getirdii yeniliklerden birisi de 58 drtlkten oluflan flairnmesidir. Bu fliirde dneminden nce ve zamannda yaflamfl olan 47 fln (h,
Bazade, Dal Mustafa, Deli Balta, Emirzade, Geday, Halil (Bursal) Karaca Olan, Kmil, Ktib, Krolu, Kulolu, Meyl, ksz flk, Sipah, Yazc, Yegn vb.)
yan sra 88 flairden de sz etmektedir. merin fierif adl bir flairden vg ile sz
etmesi, arafltrclar fierifnin onun ustas olduu dflncesine yneltmifltir. Safay
tezkiresinde fierifnin Krml olduu ve renimini tamamladktan sonra Rumeliye gittiinden sz edilmektedir.
fierf deil mi cmleye stad
Ol deil mi bizi eyleyen irfld (Ergun 1936: 433).
merin stanbul ve semtlerini anlatan destan da nldr. O, ayrca hayvanlarla ilgili uzun destanlar da yazan bir flktr.
flk merin grd renim ve yaflad ada Arapa ve Farsann etkisi dilinin ssl olmasna yol amfltr. fiiirlerinin byk ounluu aruz, bir ksm da hece vezniyledir. Yine fliirlerinden hareketle Nesim, Ahmed Pafla, Fuzul, Bak ve
Nef gibi flairlerin az da olsa etkisi altnda kaldn syleyebiliriz. Onlarn fliirlerine nazireler yazmas; gazel, murabba, kalenderi, satran, mstezad gibi flekillerin
rneklerini vermesi bu grflmz kuvvetlendirmektedir. Ayrca Ahmed Pafla,
Fuzul ve Ata gibi flairlerin fliirlerine nazireler de yazmfltr.
flk merin fliirlerine ise hu, Levn, Rh, Siyh ve fievkat gibi flairler nazireler yazmfllardr. Ayrca XX. yzyl flklarndan Bardzl Nihan de onun iin bir
mehdiye sylemifltir.
O, fliirlerinde; aflk, tabiat ve sevginin yannda kahramanlk ve tasavvuf konusunu da ifllemifltir.
195
Mahlas: fiairlerin, fliirlerde

gerek adlarnn yerine
kullandklar takma ad.
196
Trk Halk fiiiri
flk merin ad kendisinden sonra flairnme yazan Gubar ve Hzrde gemektedir. Ayrca Sivasl flklar Ruhsat (XIX. yzyl), Feryad, Emsal, smet, Noksan ve Talip Kl (XX. yzyl) flairnmelerinde flk merden sz ederler.
DERDE
Dedi bir pir bana piflman olursun
Razn ama Hdadan gayr ferde
Vcudun flehrine sultan olursun
Sabredersen Eyyp misali derde
Sanma isteyenler murada ermez
Kimsenin ettii yanna kalmaz
Zalimin zulmune Hak kail olmaz
Ya mazlumun ah kalr m yerde
SIRA SZDE
SIRA SZDE
ste muradn Br Hudadan

Bekle tevekkl geme rzadan
D fi N E L M
Yakar Arfl
u Krs geer semadan
Feryad- garibe olur mu perde
D fi N E L M
S O R U
S O R U
Felek camlar sundu semler alursun

Kurtulmaz ebed gamda kalursun
K K Aolma
T
NamerdeD yr
namerd olursun
Merd olursun yr ol merd olu merde
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
K T A Pdaha kapsaml bilgiyi Sadettin Nzhet Ergunun, flk mer / Hayat

flk mer hakknda
ve fiiirleri, (stanbul, 1936) ve fikr Elinin flk mer (Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, s. 1987) adl kitaplarndan edinebilirsiniz.
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
DNTfiERNNE EL TM
SIRA SZDE
mer kpeklerin olsun dil ba

Tevekkle bend et can ile teni
Gam ekme
murada erdirir seni
AMALARIMIZ
Biare devletin var ise serde (Ergun 1936: 32-33).
TELEVZYON
flklarn herSIRA
konuda
SZDEfliir yazmalar / sylemeleri son derece doaldr. Ancak baz belli konu ve trlerdeki fliirleriyle dikkatimizi eker. Sizce hangi flmz ok farkl trlerde kaleme ald fliirleriyle tannmaktadr?
DNTfiERNNE LE TM
Erciflli Emrah
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Doum ve lm
S O R Utarihi hakknda elimizde bilgi yoktur. Hatta 1930lu yllara kadar
Erciflli Emrahn varlndan bile haberdar deildik ve bunun sonucu olarak da Erciflli Emrahn fliirleri Erzurumlu Emraha mal edilmifltir. Bugn hayat hakkndaki
DKKAT
bilgiler, hayat etrafnda oluflan Erciflli Emrah ile Selvihan Hikyesi ile bir iki kk
belgeye dayanmaktadr. Hikye anlatcs meddah, flk ve halk hikyecilerinin anSIRAo,SZDE
lattna gre
flk bir babann ocuudur ve pir elinden bade imifltir.
lm ile ilgili bilgiler de yine hayat etrafnda oluflan hikyeden ve son yllarda yaplan arafltrmalardan elde edilmifltir. Ercifl kurbnde [yaknnda] yetiflmifl
AMALARIMIZ
derd-i yr ile baryank Karakoyunlu flklarndandr. (Sakaolu 1987: 19). Bu
ksa bilgi onunla ilgili en gvenilir kaynaktr.
N N
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Onu, Fuad Kprl gn flna karmfltr. Erciflli Emrahla ilgili ilk arafltrmay
ise, Murat Uraz yapmfltr.
Arafltrclar, iki Emrahn fliirlerinin ayrt edilmesi hususunda, ortaya baz ltler koymufllardr. Buna gre;
Erzurumlu Emrahta divan fliirinin etkisi grlr; oysa Ercifllinin fliirleri btnyle halk fliiri tarzndadr.
Erzurumlu Emrahn medrese renimi grmfl olmasna karfllk, Ercifllinin renim durumu hakknda bilgimiz yoktur; ancak babas da flk olduu iin, onun
snrl da olsa eitim aldn syleyebiliriz.
Erciflli Emrahn badeli olmasna karfllk, Erzurumlu bade imemifltir.
Erciflli; din, tasuvvuf, ezel, ebed, varlk, yokluk, bu dnya, br dnya gibi kavramlarla hi ilgilenmemifl, btnyle bu dnyann adam olmufltur. Erzurumlu ise
din ve tasavvuf konularyla da ilgilenmifltir.
Erzurumlu medreseye devam ettii iin halk fliiri trlerinin yannda divan, kalender, sema ve gazel gibi trlerde de yazmfltr. Onu bu ynyle bir flktan daha ok kalem flairi sayabiliriz. Erciflli Emrah ise aruzu bilmemektedir, fliirlerinin
tamamn hece vezni ile sylemifltir.
Erzurumlu Emrah, Nakflibend tarikatinin Halidiye koluna baldr. Bu sebepten
yukarda da belirttiimiz gibi ezel-ebed ve tasavvuf konular, fliirlerinde sklkla ifllenmifltir. Erciflli Emrahn ise herhangi bir tarikatle ba yoktur.
Erzurumlu Emrahn zellikle aruzla yazd fliirleri yabanc tamlamalarla, Arapa ve Farsa asll kelimelerle doludur. Ercifllinin fliirlerinde ise Azerbaycan Trkesi ve Vann Ercifl ilesinin az zellikleri grlr.
Erciflli Emrah arafltrclar onun btn fliirlerine ulaflamamfllardr. Erzurumlu
Emrahn ise elimizde divan bulunmaktadr. Erciflli Emrahn fliirleri Erzurumlu Emrahn dflnda Karaca Olan, Bayburtlu Zihn ve Develili Seyrn ile de karflmfltr.
Erciflli Emrahn hayat etrafnda oluflan Erciflli Emrah ile Selvihan Hikyesi sevda konulu hikyelerdendir. Oysa Erzurumlu Emrahn hayat etrafnda byle bir hikye oluflmamfltr.
Erciflli Emrahn fliirlerinde Van Erciflten Saat / Sahat ukuru (Idr) ve rana
doru bir yolculuk sz konusu iken, Erzurumluda Karadeniz sahillerinden ankr, Konya, Nide, Sivas ve Tokata doru bir yolculuk ifllenmifltir.
Erciflli Emrahn mezarnn Erciflte olduu rivayetlere dayanrken; Erzurumlunun mezar, Tokatn Niksar ilesindedir.
Erciflli Emrahn elimizdeki fliirleri 150 kadardr; Erzurumluda ise bu say ok
daha fazladr.
Btn bu hususlar da Erciflli Emrahn fliirlerinin ok aznn cnklerde olmak
zere, daha ok szl kaynaklarda tespit edildiini gstermektedir.
Erciflli Emrahn elimizde bulunan fliirlerinde aflk, tabiat, sevgili ve gurbet gibi
konular ifllenmifltir.
Onun flairliini Ali Saracolu ve Saim Sakaolu etraflca incelemifllerdir. Hayat
etrafnda oluflan Erciflli Emrah ile Selvihan Hikyesi ise Muhan Bali tarafndan deerlendirilmifltir.
Bugn Dou Anadolu Blgesindeki flklar Erciflli Emrahn hikyesini anlatmann yan sra, fliirlerini de ezbere bilmektedirler.
Erciflli Emrah, doup byd Ercifl ilesinde deiflik zamanlarda dzenlenen
bilimsel toplant ve trenlerde eflitli ynleriyle deerlendirilmifltir.
197
Divan: flk fliirinde aruzun

filtn (3) filn kalbyla
sylenen veya yazlan fliirler.
Kalender: flk fliirinde
aruzun mefl mefl
mefl feln kalbyla
sylenen veya yazlan fliirler.
198
Trk Halk fiiiri
UCALANMIfi
SIRA SZDE
Dedim dilber ne melilsin
Dedi rek paralanmfl
fi N Ekaddin
LM
Dedim Ddilber
elif
Dedi boyum ucalanmfl
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
S O R U
Dedim dilber bu ne haydr

Dedi benim kaflm yaydr
D K K Azn
T
Dedim dilber
aydr
Dedi on befl gecelenmifl
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
Dedim dilber
zn mah
Dedi menim hublar flah
Dedim AMALARIMIZ
alatma Emrah
Dedi neynim kocalanmfl (Sakaolu 1987: 147)
Erciflli Emrah
K hakknda
T A P daha kapsaml bilgiyi Saim Sakaolunun, Erciflli Emrah, (Ankara:
Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, 1987) ve Ali Saraolu Erciflli Emrah / Gkyznde
Blk Blk Turnalar (Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 1999) adl kitaplardan edinebilirsiniz. T E L E V Z Y O N
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
flklarn arasnda
ayn mahlas kullananlarn says pek oktur. Zihn, Karaca Olan, Seyran, Glhan vb. Ancak baz adafl flklarn birbirinden ayrt edilmesi daha kolayken baz N T E R Nson
E T derece zordur. XVII ve XIX. yzyln Emrahlarn bu adan nasl delar ayrt edilmesi
D fi N E L M
erlendirebilirsiniz?
Gevher S O R U
Doum ve lm tarihi hakknda bilgimiz yoktur. Pek ok kaynakta adnn Mustafa veya Mehmed,
memleketinin ise Krm veya stanbul olduu kaytldr. Grevi
DKKAT
gerei stanbulun dflnda Badat, fiam ve Rumeliyi gezdii de belirtilmektedir.
Ordu flairi olmasnn yan sra, divan ktiplii de (stanbul, Bursa ve Rumeli) yapSZDE
mfltr. CahitSIRA
ztelli
onun Avusturya seferine katldndan sz ediyorsa da, fikr
Elin bu seyahatin gereklefltii grflne katlmamaktadr.
Gevhernin
hayatyla ilgili baz kaynaklar aflada verilmifltir:
AMALARIMIZ
Evliya elebi Seyahatnmesi: Eserde Gevhernin saz alfl vlr. Ayrca IV.
Murad (1612-1640)n seferlerine katldndan da sz edilir.
Ali UfkK(XVII.
Mecm-i Sz Sz: Eserde, fln iki koflmasna yer
T A Yzyl),
P
verilmifltir.
flmzn Kprl Fazl Ahmet Paflann Uyvar Seferi (1663) ve Merzifonlu Kara MustafaT Paflann
E L E V Z Y O II.
N Viyana Kuflatmas (1683) zerine sylemifl olduu fliirler de
vardr.
brahim Naimeddin, Hadkatfl- fluhed adl eserinde, ... meflhur Gevher flair
ol esnda Egrede bulunup bl-y rislede yazlan mersiyesini nazm eylemifltir.
T E R Ncmlesine
ET
(Elin 1984: N15)
yer verir.
Sun (XVII. yy.) ve Hzr (XVIII. yy.)nin flairnmelerinde Cevher olarak geen
flair Gevherden baflkas deildir.
Btn bu hususlar da Gevhernin XVII. yzyln ilk eyreinde yaflad fikrini
kuvvetlendirmektedir.
N N
199
Gevhernin Bektafl olduu ileri srlrse de, biz Bektfliden ziyde bektfl
muhibbi saymak bize daha uygun grnyor. (Elin 1984: 16) fleklindeki grfle
katlyoruz.
fiiirlerinden hareketle medrese renimi grdn syleyebiliriz. Hem aruz
hem de hece vezniyle fliirler yazmfltr. Dili flk merin dili kadar olmasa da ardr. fiiirlerinde Arapa ve Farsa kelimelerin fazlal dikkatlerden kamamaktadr.
Hece ile yazd fliirleri sema ve koflma; aruzla yazd fliirleri ise divan, kalenderi, gazel, sema ve mstezat tarzndadr.
Gevhernin fliirleri, divannn dflnda cnklerde de yer almaktadr. Trkiye ve
Avrupa ktphanelerindeki cnklerde ok sayda fliiri bulunmaktadr. orum ve
Bursada bulunan yazmalar, divandan ziyade divane zellii gstermektedir.
fiiirlerinde aflk, tabiat, sevgili ve ayrlk gibi konular ifllemifltir. Musik makamlarndan olan Gevher makam, onun musikyle ilgilenen bir flk olduunu dflncesini dourmufltur.
Mstezat: Her dizesine bir

kk dize eklenmesiyle
oluflmufl fliirler.
AfiK
Kurtulamam nesnenin elinden
Biri firkat biri gurbet biri aflk
bilmez birbirinin hlinden
Aflktr beni sevda ile syleden
Firkattir cevr ile sinem daladan
Gurbettir gzlerimden kan aladan
Bahr gibi ummanlar yzdren
Mecnun gibi sahralar gezdiren
Ferhad gibi dalar bafln kazdran
Ben bilirim benim aklm flaflran
Beni sevdiimden cda dflren
Muhabbet deryasn bafltan aflran
Gevher der dersim aldm hocadan
Okuyup hatmittim kara heceden
Ko yiidi pir eyleyp kocadan
Biri firkat biri gurbet biri aflk (Elin 1984: 146).
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
K /Tnceleme-MetinA P
Gevheri hakknda daha kapsaml bilgiyi fikr Elinin, Gevher Divan
Dizin-Bibliyografya (Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, 1984) adl kitabndan
ve Saim Sakaolunun Gevher (Trk Dili, 1995 / II, 528, Aralk, 1330-1344) adl makaTELEVZYON
lesinden edinebilirsiniz.
Baz flklar iin kaynak sknts ekilirken Gevherden sz eden kaynaklarn

SIRA SZDE okluunu
nasl aklayabilirsiniz?
NTERNET
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
200
Trk Halk fiiiri
Karaca Olan
flmzn doum ve lm tarihleri kesin olarak bilinmemektedir. Ancak baz arafltrclar onun doum ve lm tarihlerini, farkl ve bilimsel olmayan yntemlerle
yaklaflarak, birbiriyle balants olmayan yllara balamaktadrlar: Doum tarihi
iin 1015 (1606), 1045 (1636)i uygun bulurlarken lm tarihi iin de 1090 (1679),
1100 (1689) yllarna iflaret etmektedirler.
Asl ad konusunda da farkl grfller vardr: Mehmet, Hasan, Halil ve Smayl
(smail) Elbette birini asl ad olarak semekte zorlanacaz.
Daha ok kabul gren grfle gre o, Adanann Feke ilesinin Geli kyndendir. Ancak, baflka il, ile ve kylerimiz de ona sahiplenmektedir: OsmaniyeBahe-Farsak, Mersin-Mut-ukur (yeni ad Karacaolan), Karaman-Ermenek, Osmaniye-Kadirli-Yusuf zzettin (Binboa), Aksaray-Kargn, Gaziantep-Nizip, KilisMusabeyli. Ayrca, bu konuda Trkmenistan, Azerbaycan ve Balkanlarn da Karaca Olana sahip ktklar unutulmamaldr.
Karaca Olann mezar ise, tpk Yunus Emreninki gibi lkemizin deiflik blgelerine balanmaktadr: Yozgat-Sorgun, Karaman-Bafldere, Mersin-Mut, Kahramanmarafl-Gazel Yaylas, Osmaniye-Dzii-Dldl Da, Erzurum-Oltu-Zemzem
Da, Osmaniye-Bahe-Hodu Yaylas, Mersin-Tarsus.
Karaca Olan arafltrclar birden fazla Karaca Olann olduunu ve bundan
dolay elde bulunan fliirlerin ayn mahlasl Karaca Olanlarla karflmfl olabileceini belirtmektedirler. Bu yzden burada dier Karaca Olanlarn da ksaca tantlmas gerektiini dflnyoruz.
Bu yzyln Karaca Olan ayrca Gneyli Karaca Olan ve ukuroval Karaca Olan diye de bilinir. flmzla ilgili baz belgeler vardr. Bu belgelerin baflnda 1610 Polonya doumlu Albert Bobowskinin 1650 ylnda yazd Mecm-i Sz
Sz adl eseri gelmektedir. Daha sonra Ali Ufk adn alacak olan Bobobwski Karaca Olann iki fliirine ve onlarn notalarna yer verir.
Meded Allah seversen
Gel imdi dilber gel imdi
Hasretinden cierciim
Delindi dilber delindi (Sakaolu 2004: 872) .
Tezkire: Bir meslekte n

yapmfl kiflilerin
biyografilerinin yer ald
eserler.
adafl olan Gevheri ile sanki karfllkl olarak fliir sylemifller edasyla kaytlara geen fliirler aslnda bir merakls tarafndan bir araya getirilmekten te bir deer taflmamaktadr. fiiirlerin verilifl teknii geleneksel karfllaflma yntemlerine uymamaktadr. Ancak her iki fln da ayn yzylda, XVII. yzylda, yafladnn gzel bir ifadesidir.
Bu arada Latifi Tezkiresinde yer alan Karolan trksn flir sznden fleklindeki bir msradan hareket edenler bu syleyifli XVII. yzyln Karca Olanna
balamaya alflrlar. Oysa anlan tezkire 1546 ylnda yazlmfltr.
Ayrca, flk merin fiairnmesinde yer alan afladaki drtlkten hareket
eden baz arafltrclar oradaki Karaca Olan merin adafl olarak gsterirler.
Oysa Karaca Olann arasnda yer ald flklarn tamam XVI. yzyln flklardr.
Kald ki mer, adn and fln eski mesel ve ozan olduunu syleyerek eskiliini vurgulamaktadr.
ksz flk deyiflleri aseldir
Karacolan ise eski meseldir
Ezgisi arlur keyfe keseldir

Biz flair saymayz yle ozan (Sakaolu 2004: 56).
Btn bu aklamalardan sonra Karaca Olann adnn getii her belgeye balanarak farkl yzyllara alnmas yerine belgenin yzylna gre farkl yzyllarn
fl olarak kabul edilmesi gerekmektedir.
Karacaolann fiiirlerinde Geen Tarih Olaylar

Karaca Olann baz fliirlerinde Halepin fethi, Nemse Kral ve Acem fiahna savafl
almas, vb. olaylarn da ele alnd grlr. Onun turnalar redifli bir koflmasndan hareket eden baz arafltrclar flmzn tarih olaylaryla ilgilendiine de iflaret etmektedirler. Ancak bu tarih olaylarla Karaca Olann ilgisi yoktur. Karaca
Olann fliirlerinde baz tarihler veriliyorsa da bunlara temkinli yaklafllmas gerekir. fiiirlerde Karaca Olann doum ve lm tarihinin drtlklerin ierisine serpifltirildiini gryoruz. Bunlarn hi birisi doru deildir, nk bu fliirler szl kaynaklardan tespit edilmifltir; Karaca Olana aitlii bile tartflmaldr.
Karaca Olann fliirleriyle Erciflli Emrah, flk Kerem, flk Sefer Ali (Azerbaycan), Kayk Kul Mustafa, Gndeflliolu, Gevher, flk mer, Dadalolu, Erzurumlu Emrah, vb. flklarn baz fliirleri karflmfltr.
Hayat ve fliirlerine bal olarak oluflan baz hikyeler vardr. Bunlar arasnda en
nemlisi, Radloff tarafndan derlenen Karaca Olan ile smikan Sultandr. Ayrca
Azerbaycanda Gul Mahmut, Trkiyede Nar Mahmut veya Han Mahmut adlaryla bilinen hikyeler halk hikyesi zellii gsterirken, dier metinler daha ok bir
trknn hikyesi gibidir.
Karaca Olan ile ilgili olarak anlatlan birka da efsane vardr. Bugn Mersin ilinin Mut ilesinin ukur (Karacaolan) kynde mezarnn olduuna inanlan Karaca Olan ve Karaca Kzn mezarlarnda, cuma geceleri flk grlmektedir. Baflka bir efsaneye gre de; Karaca Olan, Mersin ilinin Tarsus ilesindeki Ashab-
Kehf Maarasna girdikten sonra kaybolmufltur. Bir baflka rivayete gre ise o, Kahramanmarafl ilinin Elbistan ilesinde sazn bir am aacna asmfl ve bir daha grlmemifltir.
Karaca Olann hayat ve fliirleri tiyatro (Diner Smerin Karacaolan ve Sabahattin Enginin, Karaca Olan ve Herfleyden stn); resimli roman (Yaflar Kemal
[Geli], Karacaolan, resimleyen: Mnif Fehim, Cumhuriyet gazetesinin 29 Nisan-3 Austos 1956 tarihleri arasnda 98 gn boyunca yaymlanmfltr.); fotoroman
(Metin Soysal tarafndan Karacaolan adyla hazrlanan alflma Kelebek gazetesinde, 24 Austos-29 Eyll 1973 tarihleri arasnda 34 gn boyunca yaymlanmfltr.);
sinema filmi (Karacaolan, 1955 Karacaolann Kara Sevdas, 1959 Karacaolan, 1966); halk kitaplar (Muharrem Zeki Korgunal, Murat Uraz, Faruk Rza Glolu, Rasih Yukay, Feyzi Grgen, Yaflar Kemal, brahim Zeki Burdurlu, Abdullah
Toros) olarak da yaymlanmfltr.
Trk flk fliirinde hakknda en ok bildiri sunulan, makale ve kitap yaymlanan
flk Karaca Olandr. Karaca Olan ve fliirleri hakknda sadece Trkiyede deil
Trkiye dflnda da (Almanya, Azerbaycan, Trkmenistan) yksek lisans ve doktora seviyesinde akademik alflmalar yaplmfltr.
Karaca olann fliirleri, ngilizce, Franszca, Almanca, Rusa, Macarca, Srp-Hrvatas, svee, vb. dillere evrilmifltir.
Karaca Olann fliirleri; plak ve kasetlerle nne yakflan yeri almfltr. Bugn
Karaca Olann fliirlerinin nemli bir ksm trkleflmifltir. Bylece de Karaca
201
202
Trk Halk fiiiri
Olan rma gelenei, sanatlarn dilinden genifl kitlelere ulaflma imkn bulmufltur.
Karaca Olan zellikle ukurova yresinde yetiflen flklar (Dadalolu, Gndeflliolu, Deli Boran, Beyolu, vb.) etkilemifltir. Onlar Karaca Olansz program
yapmazlar. Bugn hangi ukuroval fla, Kimden etkilendiniz? diye sorarsanz;
verecekleri cevap, Karaca Olan dedemizden. olacaktr. Dou Anadolu Blgesi
flklarnn Krolusuz program yapmadklar gibi, ukurova yresi flklar da Karaca Olan anmadan program yapmazlar.
adafl flairlerden Rza Tevfik, Cahit Klebi, lk Tamer, Melih Cevdet Anday
vb. de Karaca Olandan etkilenmifllerdir.
Karaca Olann fliirlerinde yer yer sanatl syleyifller grlr. fiiirlerinin dili durudur ve derlendii blgenin dil zelliklerini yanstmaktadr. Onun fliirlerinde yadrganacak Arapa ve Farsa kelimeler yok denecek kadar azdr. Ancak bu fliirlerin dili Karaca Olann m, yoksa derleme yaplan kaynak flahsn m? Bu sorunun
cevabnn Derleme yaplan kaynak flahsndr. fleklinde olmas daha dorudur. Bu
sebeple Karaca Olann dili ve slubuyla ilgili verilen bilgilere, ll bir flekilde
yaklaflmamzda yarar vardr.
fiiirlerinde dier saz flairleri gibi aflk, sevgi, tabiat ve gzellikleri ifllemifltir. Pek
ok kaynak onun din dfl konularda fliir sylediini yazarsa da, Karaca Olann fliirlerinde az da olsa din konularn ele alnd grlr.
Hece vezninin 8 ve 11li lleri ile fliir syleyen Karaca Olann gnmze
kadar gelebilen fliirlerinin says 500den fazladr. Ancak bu fliirlerin byk bir ksm Karaca Olandan ok sonra derlenip yazya geirildii iin, bu sayya dikkatli
yaklaflmakta yarar vardr.
Sonu olarak Karaca Olan XVII. yzylda ukurovada yaflamfl bir saz flairidir.
Onun nnden yararlanmak isteyen flklar, eflitli yollarla onu ve fliirlerini kendi
memleketlerine gtrmfller ve ayn mahlas kullanmfllardr. fiiirlerin baland
yerleflim blgeleri zamanla Karaca Olanla ilgili rnleri kendilerinin diye kabul
ettirmifl ve o fliirler yeni bir fla mal edilmifltir. Bylece de Trkiye iinde ve Trkiye dflnda Karaca Olan mahlasl pek ok flk var olmufltur.
Dier Karaca Olanlar

Karaca Olann XVII. yzylda yaflad kesindir. Ancak baflka Karaca Olanlarn
varl da unutulmamaldr. Saylar 10a ulaflan br Karaca Olanlardan nemlilerini ksaca tantarak konumuz olan Karaca Olan ile karflmasn nleyebiliriz.
XVI. Yzyl Karaca Olan: fiehzade Mehmet iin babas III. Murad (15741595), 990 (1582) ylnda 55 gn sren bir snnet dn dzenletir. Kimin tarafndan yazld bilinmeyen Surnme-i Hmyn adl eserde bu dn anlatlrken Karaca Olan trks sz yer almaktadr.
Gelibolulu linin Mevaidn- Nefais fi Kavaidil- Meclis (1008 / 1599-1600)
adl eserinde, onun fliirlerinin okunduundan sz edilmektedir.
Ayrca Berlin, Paris, Vatikan, Viyana kitaplklarndaki baz yazmalarda yer alan
fliirler XVI. yzyln Karaca Olanna aittir.
flk merin flairnamesinde, Karacolan ise eski meseldir diye anlan flk da
XVI. yzyln Karaca Olandr.
zetlersek, fliirleri XVII. yzyln nl flnn fliirleriyle karfltrlma oran yksek olan adafl bu flmzdr.
Yozgatl Karaca Olan: M. fiakir lktaflr, 1933 ylnda yaymlad bir makalesinde bu flmz gndeme taflrken yl sonraki bir yazsyla da yedi fliirini or-
taya koyar. Daha sonra Nazm Tanju ve M. cal Ouz da bu flmzla ilgilenmifllerdir.
Azerbaycanl Karaca Olan: Azerbaycan Trkleri Karaca Olan deta kendi
kltrlerinin bir temsilcisi olarak grrler ve az zellikleriyle onun fliirlerini okurlar. Hatta, oradaki fliirlerin nemli bir blm Anadoluda bilinmemektedir.
Gul Mahmud adl halk hikyesinde ise, daha nce bir daha trk sylememek
iin sazn gmen Karaca Olan lnn hayata dndrlmesi iin yeniden sazn ele alr.
Trkmenistanl Karaca Olan: Trkmenistan Trkleri Karaca Olann doum yerini lkelerindeki Kazan Da olarak kabul ederler. Onlara gre flmz,
sevdii kza kavuflamaynca Osmaneline gmfltr. Hatta onun hayat Trkmenistanda bir tiyatro eseri hline getirilmifltir.
br Karaca Olanlar: Evliya elebi, Seyahatnamesinde bir Karaca Olan
Sultandan sz eder.
fiair Kninin Divannda, kahvehane ve bozahane flairi olarak tantlan bir Karaca Olan vardr.
Kadirli evresinde bir cenaze merasiminde at okuyanlardan biri de, yrede
Karaca Olan diye tannan bir flktr.
Ali Rza Yalgnn Cenupta Trkmen Oymaklarnda fliirlerini yaymlad Silifkeli Karaca Olan XIX. yzylda yaflamfltr.
Yine ukurovada, Kadirlinin fiahapl kynde de Karaca Olan adn taflyan
baflka bir flk yaflamfltr.
Bu arada Karaca Olan ve Karacaolu adlarn kullanan flklar da hatrlatmak
isteriz (Sakaolu 2004: 783-813).
ELF ELF DEY
ncecikten bir kar yaar
Tozar Elif Elif deyi
Deli gnl abdal olmufl
Gezer Elif Elif deyi
Elifin uru nakfll
Yavru balaban bakfll
Yayla iei kokufllu
Kokar Elif Elif deyi
Elif kafllarn atar
Gamzesi sneme batar
Ak elleri kalem tutar
Yazar Elif Elif deyi
Evlerinin n ardak
Elifin elinde bardak
Sanki yeflil bafll rdek
Yzer Elif Elif deyi
Karac Olan emelerin
Gnl sevmez demelerin
liklemifl dmelerin
zer Elif Elif deyi (Sakaolu 2004: 465-466).
203
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
204
AMALARIMIZ
N N
Trk Halk fiiiri
D fi N E L M
NTERNET
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
AMALARIMIZ
Karaca Olan
K hakknda
T A P daha kapsaml bilgiyi Saim Sakaolunun, Karaca Olan (Ankara:
Aka Yaynlar, 2004) adl kitabndan edinebilirsiniz.
K T A P
T SIRA
E L E V SZDE
ZYON
SIRA SZDE
Karaca Olan,
pek ok adaflyla anlrken ten yandan da on kadar il, ile ve
T ESIRA
L Ebir
V SZDE
Z yandan
YON
beldemizce sahiplenilmektedir. Bu durum baflka flklar iin sz konusu olmamfltr. Bunlarn sebepleri sizce neler olabilir?
D fi N E L M
NTERNET
Yzyln flklarndan; flk mer, Erciflli Emrah, Gevheri ve Karaca Olann

dflnda kalanlarnn
S O R U sadece zgemiflleri verilecektir. Bylece yzyln flk fliiri daha etrafl bir flekilde tantlmfl olacaktr. Yzyln temsilcilerinin fliir rnekleri, afladaki antolojilerde yer almaktadr.
DKKAT
Aflada tantlacak olan flklarmz hakknda yeterli bilgi bulunamamfltr. Elde
edilen bilgiler verilirken flairnamelerde kendilerine yer verilip verilmedii konusu
SIRA karlabilecek
SZDE
ve fliirlerinden
tarih bilgileri sunulacaktr.
N N
Benli Ali
AMALARIMIZ
1664 ylnda Franszlarn Cezayire yaptklar baskn anlatan fliirinden hareketle,

yaflad yzyl tespit edebiliyoruz.
SunninK Tekerlemesinde
balk olduundan sz edilmekte, Hzrnin flairn T A P
mesinde de ad gemektedir.
KaykT EKul
L E V ZMustafa
YON
Doum ve lm tarihi bilinmemektedir. Ancak Murat Reisin (1609) lm zerine syledii bir fliirinden hareketle, XVI. yzyln son eyreinde doduunu syleyebiliriz. Birok sefere katlan flk, bir ordu flairidir. Evliya elebi Seyahatnme N T EMustafa
RNET
sinde Kayk
ve Kayklar Mustafasndan ard arda sz edilir. Birincinin
Kayk Kul Mustafa olma ihtimali yksektir.
Duru bir dile ve akc bir sluba sahiptir. Baflta Gevher olmak zere, pek ok
flair tarafndan takdir edilmifltir.
Krolu
Hayat hakknda bilgilerimiz yok denecek kadar azdr. fiiirleri byk lde XVI.
yzylda yaflad zannedilen Krolu ile karflmfltr. Onunla ilgili tek belge, Davut
Paflay idamdan kurtarmak isteyen yenieriler arasnda yer almasyla ilgili olandr.
r almadaki becerisi ve sade bir dille fliir sylemesiyle dikkatleri ekmifltir.
Kulolu
Asl ad Mustafa olan fln hayat hakknda bilgimiz, yok denecek kadar azdr.
Krolu, Dadalolu ve Kulolu ile ilgili bir kitap hazrlayan Cahit ztelliye gre
Sultan IV. Murad (1623-1640)a yakn olan flair, Sultann lmnden sonra Cezayire srlmfl, Sultan brahimin lmnden sonra ise (1648) stanbula dnmfltr. Tarihi Naimaya gre, Sultan II. Osman ldren Davut Paflay, celltlarn
elinden kurtarmfltr.
Hem hece hem de aruzla yazlmfl fliirleri vardr. Dnemine gre dili durudur.
fiiirlerinde aflk ve kahramanlk konularn ifllemifltir.
fiairnme sahibi Sunye gre flakyan bir blbl, flk mere gre de nm
nifln belli olan bir saz flairidir. Evliya elebi, Seyahatnmesinde Kulolunu
ann nl flklar arasnda saymaktadr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S OYzyllarda
R U
9. nite - XVII. ve XVIII.
flk fiiiri
ksz flk
S O R U205
DKKAT
DKKAT
Asl ad Alidir. XVI. yzyl flairlerinden ksz Dede ile karfltrlmfltr. ksz flk,
bu sebepten daha ge tannmfltr. flk merin fiairnmesinde
ad gemektedir.
SIRA SZDE
Ayrca Tuna Nehri ile ilgili fliir yazmas, onun Balkanlarda yafladnn bir delili olarak dflnlebilir.
Tespit edilen otuz kadar fliirinden hareketle dilinin sade, slubunun
AMALARIMIZise samimi
olduunu syleyebiliriz. Yine bu fliirlerde sevgi konusunu ifllemifltir.
N N
K T Trk
A P Saz fiiiri,
XVII. yzyl flklaryla ilgili daha fazla bilgi ve metni Saim Sakaolunun,
Trk Dili, (1989, Ocak-Haziran, S. 445-450, 105-251; Ali Berat Alptekin-Saim Sakaolunun, Trk Saz fiiiri Antolojisi (14-21.Yzyllar), (Ankara: Aka Yaynlar, 2008) adl
TELEVZYON
makale ve kitaplarndan edinebilirsiniz.
Yzyln flklar hakknda kaynaklarda doyurucu bilgilere rastlanlmamaktadr.

SIRA SZDE Ancak bazlar hakknda nemli olan ksa bilgiler elde edebilmekteyiz. Sizce bu bilgilerin elde edilNTERNET
dii kaynaklar neler olabilir?
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
D fi N E L M
SIRA SZDE
NTERNET
D fi N E L M
XVIII. YZYIL fiIKLARI VE ZELLKLER

S OPafla,
R U Nahif, EsBu yzylda divan fliiri alannda Nedm, fieyh Galip, Koca Ragp
rar Dede, Veys, Seyid Vehb, Haflmet ve Ftnat Hanm yetiflmifltir.
Tasavvuf Trk halk fliiri alannda ise Seza dikkatimizi ekmektedir.
DKKAT
Bu yzylda XVII. yzyldaki gibi gl flklar yetiflmemifltir. Yzyln flklar
byk lde ordu flairidir ve elimizde fazla fliirleri yoktur. Yzyln nemli temsilSIRA SZDE
cileri arasnda Abd, Agah, Ahmet, Ali, flk Sait, Badad, Civan,
Derun, Dervifl
Musa, Halil, Kmil, Nifar, Nuri, Hocaolu, Hkm, Kabasakal Mehmet, Kara
Hamza, Ktib, Kymet, Kul Himmet stadm, Kfld, Levn,AMALARIMIZ
Maripolu, Mahdum, Mecnun, Nur, Nakd, Neflat, Ravz, Sadk, Said, Seferliolu, Srr, Sleyman,
fiem, fierm, Talib, Vartan, vb. saylabilir.
Yzyln flklar hakknda pek bilgimiz yoktur. Bu sebepten
hayatlar
K flklarn
T A P
hakkndaki bilgiler, cnklerde yer alan flkla ilgili fliirden karlmaktadr.
Bu yzyln flklar genellikle hece vezniyle fliirler yazmfllardr. Bunun yannda az da olsa aruzla yazlmfl fliirlerin varl da dikkatlerden Tkamamaktadr.
ELEVZYON
Yzylda Anadolunun dflnda imparatorluun hkim olduu dier corafyalarda da flklar yetiflmifltir.
Yine bu yzylda yaflamfl veya yafladklar kabul edilen flklarn hayatlar etraNTERNET
fnda oluflan halk hikyeleri yok denecek kadar azdr.
N N
XVIII. YZYIL fiIKLARI VE NEML TEMSLCLER

Yzylmz yetifltirdii flklar asndan deta bir duraklama dnemi havasn vermektedir. XVII. yzyldaki baflarl flklarn yerini deta gelenei zorla yrtmeye
alflan onlarca flk almfltr. lerinde XVII. yzyl ile karfllafltrlabilecek gte bir
flmz yoktur. Bunun sonucu olarak yzyln flklar alfabe srasna gre haklarnda bulunabilen bilgilerle tantlmaya alfllacaktr.
Abd
1166/1752 ylnda Mekkeye gidip yl kaldktan sonra dndn gz nne aldmzda, yzyln ilk eyreinde doduunu syleyebiliriz.
Sun, flairnmesinde Abdnin fiark ile birlikte Badata flan veren bir flair olduunu sylemektedir.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
206
Trk Halk fiiiri
XVII. yzyln nl flklar flk mer ve Gevhernin etkisinde kalmfltr. Hece

vezninin yan sra aruzla yazd fliirleri de vardr.
gh
Bulunan bir cnkte XVIII. yzyla kadar olan flklarn ad getii iin, gh de bu
yzyln fl olarak kabul edilmektedir. Hzrnin flairnmesinde ad geen ghnin flmzn olabilme ihtimali yksektir.
flk Ahmed
Avusturyallarn Bosnaya yaptklar seferle ilgili olarak yazd bir destandan hareketle (1737), XVIII. yzyl fl olduunu syleyebiliriz.
flk Ali
1714 ylnda Nasuh Paflann ldrlmesi zerine syledii fliirden hareketle, yaflad dnemi belirleyebilmekteyiz.
flk Badad
Badad mahlasn almasndan dolay fln Badatl olduunu syleyebiliriz. Badad fliirlerinde III. Selim (1761-1808)den sayg ile sz etmektedir.
flk Dern
Elimizde bulunan bir destanndaki olaylardan hareketle, 1799da hayatta olduunu
syleyebiliriz.
flk Halil
III. Selim (1761-1808) dneminde yaflayan flk Bursaldr. Hece ile yazdklarnn
yan sra, aruzla yazlmfl fliirleri de vardr. mrnn sonuna doru yazd fliirlerinde din ve tasavvuf konular ifllemifltir.
fiairnmelerde flk Halilden sz ediliyorsa da, mahlaslar karflt iin bunun
hangisi olduunu tespit etmek zordur.
flk Nigr
Fuad Kprl, Konyal olabileceinden sz eder. Bir destannda 1807 ylndaki bir
isyan ifllemesinden dolay, XVIII. yzylda yafladn tespit edebiliyoruz. Destandaki tasvirlere baklacak olursa, Nigr bu isyana katlmfl olabilir.
Levn
XVIII. yzyln en nemli fldr. Edirneli olan fln asl ad Abdlcelil elebidir.
Levn flklnn yan sra ressaml, minyatr ustal ve hattatl ile de dikkati
ekmektedir. Atalarsz Destan ve Selanik-stanbul yolculuunu konu alan Tekerlemesi trnde ilk rnekler olmas bakmndan nemlidir. Edirneden stanbula g eden Levn, 1733 ylnda burada vefat etmifltir.
flk merin resmini yapmasna baklrsa, flklarla dostluk ierisindedir. Levn
mahlas ise renk dnyasn iflaret etmektedir.
Hzrnin flairnmesinde Levnden sz edilmektedir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U207
9. nite - XVII. ve XVIII.

flk fiiiri
S OYzyllarda
R U
Talib
DKKAT
DKKAT
XVIII. yzyln ortalarnda Tokat ilinin Zile ilesinde domufl ve 80 yafllarnda

(1813) burada vefat etmifltir. Turhal fleyhi Mustafa Efendinin halifesi olan TaliSIRA SZDE
bnin imparatorluun baflkenti stanbulda kabul grmesine baklrsa, dneminin
nl flklar arasndadr.
Zileli Fed, Raflid ve Esad onun raklardr. Din ve tasavvuf
fliirlerin yan sAMALARIMIZ
ra, lirik fliirler de yazmfltr. Gubarnin flairnmesinde ad gemektedir.
N N
K T Trk
A P Saz fiiiri,
XVIII: yzyl flklar hakknda daha kapsaml bilgiyi Saim Sakaolunun,
Trk Dili, (1989, Ocak-Haziran, S. 445-450, 105-251; Ali Berat Alptekin-Saim Sakaolunun, Trk Saz fiiiri Antolojisi (14-21. Yzyllar), (Ankara: Aka Yaynlar, 2008) adl makale ve kitaplarndan edinebilirsiniz.
TELEVZYON
Yzyl, yetifltirdii flklar asndan pek de baflarl bir dnem sergileyememifltir.

Bunun
SIRA SZDE
eflitli sebepleri olabilir. Dnemin sosyal ve siyasi hayat, flklara verilen deerin azl,
NTERNET
vb. bu arada saylabilir. Sizce yzyln bu durumu baflka hangi sebeplerle aklanabilir?
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
208
Trk Halk fiiiri
zet
N
A M A
N
A M A
XVII. yzyl flklar ve zelliklerini tanmlayabilmek.

Bu yzyl flk edebiyatnn en gl dnemlerinden olup ok sayda flk yetiflmifltir. Bunlar
arasnda bir ksmnn hayat ve fliirlerinden fazla
rnee rastlanmazken bazlarnn yzlerce fliiri
gnmze kadar ulaflabilmifltir. Bu yzylda yetiflen flklar toplumun her kesimi tarafndan kabul grmfl, eserleri gnmze kadar hem szl
hem de yazl kaynaklarda ulaflabilmifltir. Bu flklar arasnda nemli bir yeri olan Karaca Olan
ve flk mere Trkiye iinden ve dflndan pek
ok yer ev sahiplii yapmak istemektedir. Trk
flk fliirinin ilkleri de bu yzylda grlmektedir.
flk mer flairnmenin ilk rneini vermifltir. Bu
flairnmenin yardmyla Bursal Halilin dilinin
sade olduunu, Yazcnn Bahr-i Sefidde (Akdeniz) boularak ldn, Kulolunun pek
flhretli olduunu, ksz flkn fliirlerinin bal
gibi tatl olduunu reniyoruz. Sunnin Tekerleme adl flairnmesinden Benli Alinin balk olduunu, Abdnin ise Badata flan verdiini tespit edebiliyoruz. (Btn bunlar da gsteriyor ki
bu yzyln flklar hem hece hem de aruz vezniyle fliirler yazmfllardr.)
XVII. yzyl flk fliirinin bafllca temsilcilerinin
zgemiflleri ve fliirlerinin zelliklerini aklayabilmek.
Bunlardan bir ksm gemiflten gnmze nemini korumaktadr:
flk mer: Doum ve lm tarihleriyle ilgili bilgiler salkl deildir. flk mere Krmn dflnda Trkiyenin Aydn ve Konya illeri de sahip
kmaktadr. Bir msranda, Arab, Fars bilmeyen dile minnet eylemem. demesine baklrsa,
Arapa ve Farsa bilmektedir. Bugn elimizde
1400den fazla fliiri bulunan merin hem hece,
hem de aruz vezniyle fliirleri vardr. Grd renimin de etkisiyle zellikle aruzlu fliirlerinde
dili ardr. O, Trk edebiyatna ilkleri getirenler
arasndadr. fiairnamesinin yardmyla onlarca
fln hakknda bilgi edinebilmekteyiz.
Erciflli Emrah: Doum ve lm tarihleriyle ilgili
bilgiler salkl deildir. 1930lu yllara kadar Erciflli Emrah bilinmemektedir. Bu yzden onun fli-
irlerinin byk bir ksm Erzurumlu Emrah ile

karfltrlmfltr. Her iki fln da ayn mahlas kullanmas onlarn fliirlerinin ayrt edilmesinde baz
ltlerin ortaya atlmasna gerekli klmfltr. ltler arasnda flklarn dili, grdkleri eitim,
bade iip imedikleri, fliirlerin konusu, hayat etrafnda bir halk hikyesinin oluflup oluflmamas,
fliirlerinin says gibi hususlar ne kmaktadr.
Bu durumda Erciflli Emrahn dilinin Ercifl az ve
Azerbaycan Trkesinin zelliklerini gstermesi,
renimi hakknda bilgimizin olmad, badeli
flklarmzdan olduu, fliirlerinde daha ok Selvi
Han iflledii, hayat etrafnda Emrah ile Selvi
Han adl bir halk hikyesi olufltuunu ve elimize
geen 150 kadar fliirinin tamamnn hece vezniyle olduu ortaya kmaktadr.
Gevher: XVII. yzyl flklarndan olup doum
ve lm tarihiyle ilgili bilgiler salkl deildir.
Memleketinin Krm veya stanbul olduu sylenmektedir. O, bir ordu flairi olup ayn zamanda divan ktiplii gibi grevleri de yapmfltr.
Gevhernin XVII. yzylda yafladna dair elimizde sekiz nemli kaynak vardr: Evliya elebi
Seyahatnmesi, Ali Ufkinin Mecmua-i Saz
Sz, Gevheriye ait iki fliir, Uyvar seferi, II. Viyana kuflatmasn konu alan fliirler, brahim Naimeddinin Hadikats-fihedas; XVII. yzyla
ait bir cnk, Selim Giray ve IV. Murat iin yazlan iki mehdiye, Sun ve Hzrnin flairnameleri.
Medrese renimi grmesinden dolay dili biraz
ardr. Hem aruz hem de hece vezniyle fliirleri
vardr. Bugn onun fliirlerini daha ok divane
diyebileceimiz yazmalarda bulabilmekteyiz. fiiirlerinde aflk, tabiat, sevgili ve ayrlk gibi konular ifllemifltir.
Karaca Olan: Doum ve lm tarihiyle ilgili bilgiler salkl deildir. Ona Trkiye ierisinde Adana, Osmaniye, Kahramanmarafl, Gaziantep, Mersin, Karaman, Aksaray ve Yozgat illeri ev sahiplii yapmaktadrlar. Bunlarn dflnda Balkanlar,
Azerbaycan ve Trkmenistanda yafladna dair
anlatmalar mevcuttur. Karaca Olann elimizde
bulunan 500 kadar fliiri zerinde Trkiye iinde
ve Trkiye dflnda pek ok alflma yaplmfltr.
flk edebiyatnn nemli sorunlarndan olan
mahlaslarn karflmasndan dolay birden fazla
N
A M A
N
AM A
Karaca Olan olduu dflncesi ortaya kmfltr.

XVI. Yzyl Karaca Olan, XVII. yzyl Karaca
Olan, XIX. Yzyl Karaca Olan, Yozgatl Karaca Olan, Azerbaycanl Karaca Olan, Trkmenistanl Karaca Olan, Balkanlarl Karaca Olan vb.
Burada sz edilen Karaca Olan XVII. yzyl
yaflayan Karaca Olan olup fliirleri daha ok
szl, az da olsa yazl kaynaklarda tespit edilmifltir. 500 kadar fliirinin tamam hece vezniyle
olup koflma, semai ve destan fleklindedir. fiiirlerin byk ounluu szl kltrden derlendii
iin dil, derleme yaplan blgenin zelliklerini
gsterir.
XVII. Yzyln Dier flklar: Bunlardan bir ksmnn hayat hakknda bilgimiz yoktur; var olan
bilgiler de elde bulunan birka fliirden hareketle
karlabilmektedir. Bunlar arasnda flk, flk
Halil, Benli Ali, Ktibi, Kayk Kul Mustafa, Korolu, Kulolu, ksz flk, Sun, fiahinolu, skdar, Yazc saylabilir.
XVIII. yzyln genel zelliklerini saptayabilmek.
XVIII. yzylda yaflayan flklarn byk ounluu ordu flairi olup elimizde fazla fliirleri yoktur.
flklarn ordu flairi olmas fliirlerinde destan fleklinde oluflmasn sebep olmufltur. Bu yzyln
flklar sadece Anadolu corafyasnda deil ayn
zamanda imparatorluun hkim olduu dier
corafyalarda da yetiflmifltir.
XVIII. yzyl flk fliirinin bafllca temsilcilerinin
zgemifllerini tanmlayabilmek ve fliirlerinin
zelliklerini listeleyebilmek.
Bunlardan bir ksmnn hayat hakknda bilgimiz
yoktur. Var olan bilgiler de elde bulunan birka
fliirden hareketle karlabilmektedir. Bunlar arasnda Abd, gh, flk Ahmed, flk Halil, flk
Badad, flk Dern, flk Halil, flk Nigr,
flk Ravz flk Sadk, Hocaolu, Hkm, Kabasakal Mehmed, Kymeti, Kfld Nakd, Levn, Seferliolu, Srr, fierm, Talibi saylabilir.
209
210
Trk Halk fiiiri
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi XVII. yzyl flklarnn zellikleri arasnda yer almaz?
a. XVII. yzyldaki flklar toplumun her kesimini
temsil etmektedirler.
b. flk mer flairnme trnn ilk rneini XVII.
yzylda vermifltir.
c. XVII. yzyl flklar genellikle koflma, destan ve
semai vb. trlerde eser vermifllerdir.
d. XVII. yzyl flklarnn fliir says XVI ve XVIII.
yzyl flklarna gre ok daha azdr.
e. XVII. yzyl flklar fliirlerinde siyas olaylar ve
kavgalar da ifllemifltir.
2. skdarl Hasibin Risale-i Vefayt adl eserinde lm
tarihi 1707 olarak verilen flmz afladakilerden hangisidir?
a. flk Mustafa
b. Erciflli Emrah
c. flk mer
d. Karaca Olan
e. Gevher
3. flk mer ile ilgili afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?
a. Elde bulunan fliirlerine gre flk mer bir ordu
flairidir.
b. flk merin fliirleri bestelenmemifltir.
c. flk mer medrese renimi grmfl bir flktr.
d. flk mer, hem hece hem de aruz vezniyle fliirler yazmfltr.
e. flk mer, 58 drtlkten ibaret olan flairnmeyi de yazmfltr.
4. XVII. yzylda yaflamakla birlikte ancak 1930lu yllardan sonra tanyabildiimiz, ortak mahlas sebebiyle
fliirleri baflka bir flmzn fliirleriyle karfltrlan aflk
kimdir?
a. Erciflli Emrah
b. Erzurumlu Emrah
c. Kayk Kul Mustafa
d. Karaca Olan
e. Benli Ali
5. XVII. yzyl flklarndandr. Doum ve lm tarihi

hakknda bilgimiz yoktur. Pek ok kaynakta adnn Mustafa veya Mehmed, memleketinin ise Krm veya stanbul olduu kaytldr. Grevi gerei stanbulun dflnda
Badat, fiam ve Rumeliyi gezdii de belirtilmektedir.
Ordu flairi olmasnn yan sra, divan ktiplii de (stanbul, Bursa ve Rumeli) de yapmfltr.
Gevher ile ilgili olarak yukarda verilen paragrafta afladakilerden hangisine deinilmemifltir?
a. Asl adnn ne olduuna
b. Memleketinin neresi olduuna
c. Yapt eflitli grevlere
d. Doum yerinin neresi olduuna
e. Yaflad yzyla
6. Afladakilerden hangisi Karaca Olan sahiplenen
yerleflim birimlerinden biri deildir?
a. Adana-Feke-Geli
b. Kahramanmarafl-Elbistan
c. Osmaniye-Bahe- Farsak
d. Mersin- Mut-ukur
e. fianlurfa-Siverek
7. Afladakilerden hangisi XVII. yzyl Karaca Olanndan sz eden yazl kaynaklardan biridir?
a. flk merin fiairnmesi
b. Latif Tezkeresi
c. Evliya elebi Seyahatnamesi
d. Ali Ufk, Mecmua-i Saz Sz
e. XVI. yzyla Ait Bir Cnk
8. Karaca Olan zerine deiflik sanat dallarndan eflitli eserler ortaya konulmufltur. Bunlardan Diner Smer
ile Sebahattin Enginin eserleri afladaki dallarn hangisiyle ilgilidir?
a. Fotoroman
b. Sinema filmi
c. Tiyatro eseri
d. Resimli roman
e. Halk kitab
211

9. XVIII. yzyl flklar ile ilgili aflada verilen bilgilerden hangisi dorudur?
a. Bu yzyln flklar genellikle aruz vezniyle fliirler yazmfllardr.
b. Bu yzylda yaflayan flklarn byk bir ksm
ordu flairidir.
c. Bu yzylda XVII. yzyldaki gibi gl flklar
yetiflmifltir.
d. Bu yzyldaki flklarn hayatlar etrafnda birok halk hikyesi oluflmufltur.
e. Bu yzyln nemli temsilcileri arasnda Erciflli
Emrah da vardr.
1. d
10. XVIII. yzyln en nemli fl olup asl ad Abdlcelil elebidir. Atalarsz Destan ve Selanik-stanbul
yolculuunu konu alan Tekerlemesi gibi eserleri bulunan flmz afladakilerden hangisidir?
a. Hkm
b. Kfld
c. Nakd
d. Kabasakal Mehmed
e. Levn
6. e
2. c
3. b
4. a
5. d
7. d
8. c
9. b
10. e
Yantnz doru deilse, XVII. Yzyl flklar

ve Genel zellikleri blmne baknz.
ve nemli Temsilcileri blmne baknz.
ve nemli Temsilcileri / flk mer blmne
baknz.
ve nemli Temsilcileri / Erciflli Emrah blmne baknz.
ve nemli Temsilcileri / Gevher blmne
baknz.
ve nemli Temsilcileri / Karaca Olan blmne baknz.
Yantnz doru deilse, XVIII. Yzyl flklar
ve zellikleri blmne baknz.
Yantnz doru deilse, XVIII. Yzyl flklar
ve zellikleri / Levn blmne baknz.

Sra Sizde 1
XVII. yzyl flklarndan bazlar, flklarla ilgili olan ve
genel adlar flairname olan destanlar yazmfllardr. Onlar bu fliirlerinde adafllarn anlattklar gibi daha nceki flklar da tantmaya alflmfllardr. flte, flk
merin, Sunnin flairnameleri bu yeni kaynaklar oluflturmaktadr.
Sra Sizde 2
flk mer, en ok fliiri bize kadar gelen flklarmzdan
biridir. Yzlerce fliiri flk edebiyatnn en gzel rneklerini alfltrmaktadr. Tpk Gevhernin Karaca Olann
fliirleri gibi. Ancak onun destan alanndaki fliirleri ilk olmalarnn yannda rnek olmalaryla da dikkatimizi ekmektedir. fiairnamesi, stanbulun semtlerini anlatt
destan hayvanlar zerine yazlmfl destanlar, ona bir
farkllk, bir nclk kazandrmaktadr.
212
Trk Halk fiiiri
Sra Sizde 3
Mahlas ortakl birden fazla fln fliirlerinin karfltrlmas iin yeterli sebep deildir. Onlarn adlarna bal
fliirlerin eflitli alardan incelenmeleri bizlere eflitli
ipular verecektir. Kelime dnyas, konu zenginlii, fliir trleri, flhretinin yayld alan, vb. bunlardan birkadr. Ayrca onlar sahiplenme de nemli noktalardan
biridir.
Sra Sizde 4
Yaflad an olaylarn izleyen, dneminin nde gelen yneticisi ve flairleriyle tanflp sohbetlerde bulunan
insanlarn tannmas kanlmazdr. Gevher gibi imparatorluun deiflik corafyalarnda bulunan eitimli bir
fln farkl kiflilerce tannmas veya onlarn dikkatini
ekmesi de yadrganmamaldr.
Sra Sizde 5
Karaca Olan, yzyln olduu kadar Trk flk edebiyatnn da en sevilen, tannan ve zerinde durulan fldr. Bunun sonucu olarak onun adyla fliir syleyen
baflka flklarn da ortaya kmas kanlmaz bir hl almfltr. Sahiplenilmesi konusu da, onun adndan yola klarak il, ile ve beldeye manevi bir fleref kazandrmakla ilgilidir. Hatta dzenlenen toplant, flenlik, anma
gn vb. olaylarla Karaca Olan konusu daha farkl bir
boyut kazanmaktadr.
Sra Sizde 6
flk edebiyat temsilcileri hakknda ciddi ve gvenilir
kaynaklarn says yok denecek kadar azdr. Ancak bazlarnn destan tarznda ortaya koyduu ve genel adlar flairname olan ok drtlkl fliirlerde flmzn adafllar ve nceki yzyllarda yaflayan flklar hakknda
ksa bilgiler verdiklerini gryoruz. lki olmas asndan flk merin destan ile Hzr ve Sunnin fliirleri ilk
akla gelen kaynaklardr. Ayrca baz flklarmzn eflitli sebeplere bal kalarak ele aldklar savafllar ve gnlk olaylar haklarnda bilgi sahibi olmamza yardmc
olmaktadr. nl seyahatnamesiyle dneminin edebi
hayatna ve sanatkrlara da yer yer sayfalarn aan Evliya elebiyi de bu arada sayabiliriz.
Sra Sizde 7
Kendilerine gre bir tr sanatkr olan flklar da alanlarnda baflarya ulaflabilmeleri iin doufltan getirdikleri
baz yeteneklere sahip olmak zorundadrlar. Bu tr bir
yetenee sahip olmayan sanatkrn, alan ne oldursa olsun, baflarya ulaflmas pek de kolay olmayacaktr. flklarn bir blm stanbul gibi klasik edebiyatn gl
temsilcilerinin yetifltii bir flehirde yaflamalarna karfllk
kendi alanlarnda ayn baflary gsterememifllerdir. En
yeteneklileri bile (Levn) sanat gcn baflka alanlara
da paylafltrd iin ne kamamfltr. Bunun sonucu
olarak ancak gn kurtaran, dnemini iyi kt temsil
eden flklar yetiflebilmifltir.
Baflgz, . (2003). Karacolan. stanbul: Pan Yaynclk.
Ergun, S. N. (1933). Ktibi. stanbul: Semih Ltfi Matbaa ve Kitabevi.
Ergun, S. N. (1933). flk. stanbul: Semih Ltfi Matbaa
ve Kitabevi.
Kprl, M. F. (1940). flk mer. stanbul: Kanaat Kitabevi.
Kprl, M. F. (1962a). Trk Saz fiairleri I. stanbul:
Milli Kltr Yaynlar.
Kprl, M. F. (1962b). Trk Saz fiairleri II, XVII. Asr
Saz flairlerinden Gevher-flk mer-Karacaolan.
stanbul: Milli Kltr Yaynlar.
Kprl, M. F. (1962c). Trk Saz fiairleri III. stanbul:
Milli Kltr Yaynlar.
Kprl, M. F. (1964). Trk Saz fiairleri V. stanbul: Milli Kltr Yaynlar.
ztelli, C. (1972). Kahraman fiair/Krolu-Dadalolu-Kulolu. stanbul: Milliyet Yaynlar.
10
TRK HALK fiR
Amalarmz
N
N
N
N

XIX. yzyln genel zelliklerini tanmlayabilecek;
XIX. yzyl flk fliirinin nemli temsilcilerinin zgemifllerini ve fliirlerinin
zelliklerini aklayabilecek;
XX. yzyln genel zelliklerini tanmlayabilecek;
XX. yzyl flk fliirinin nemli temsilcilerinin zgemifllerini ve fliirlerinin
zelliklerini tanyabilecek ve analiz edebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
flk fliiri
XIX. yzyl
XX. Yzyl
Divan
Selis
Vezn-i Aher
Satran
Koaklama
Gzelleme
Tafllama
Destan
indekiler
Trk Halk fiiiri
XIX. ve XX.
Yzyllarda flk fiiiri
XIX. YZYIL fiIKLARI VE

ZELLKLER
XIX. YZYIL fiIKLARI VE NEML
TEMSLCLER
XX. YZYIL fiIKLARI VE
ZELLKLER
XX. YZYIL fiIKLARI VE NEML
TEMSLCLER
XIX. ve XX. Yzyllarda

flk fiiiri
XIX. YZYIL fiIKLARI VE ZELLKLER
Bu yzylda divan fliiri alannda zzet Molla, Enderun Vasf, Lefkofal Galib, Hlet, Leyl Hanm, fieref Hanm, vb. yetiflmifltir.
Tasavvuf Trk halk fliiri alannda ise Zek Mustafa, Selmi Mustafa, Kuddus
Ahmed, Trab dikkatimizi ekmektedir.
Bu yzyln belki de en nemli zellii, bat etkisinde kalarak fliirler yazan pek
ok flairin ortaya kmasdr. kif Pafla, Namk Kemal, Ziya Pafla, brahim fiinasi,
Abdlhak Hamid, Recaizade Mahmud Ekrem, bu flairlerdendir.
flk edebiyat alannda da; Agh, Bedr, Beyolu, Bezm, Celal, Cevr, Ceyhun, Dadalolu, Deliboran, Dertli, Devam, Erzurumlu Emrah, Geda, Gndeflliolu, Hengam, Hzr, krar, Kamil, Kemter, Kusur, Minhac, Muhibb, Nigr, Nuri, Pesend, Pinhan, Ruhsat, Seyrn, Seyyid Osman, Serdar, Smman, fiemi,
fienlik, Tahir, Tfl, Veli, Zihn, vb. yetiflmifltir.
Bu yzylda yaflayan saz flairlerinin hayatlar hakknda daha ok bilgiye sahibiz.
Gerek yazl gerekse szl kaynaklardaki bilgiler, arafltrclarn doru tespit yapmalarn salamfltr.
Yzyln flklarnn nemli bir blm, hecenin yannda aruz vezniyle de fliirler yazmfllardr. ki vezne de hkim olma koflma, destan, varsa ve semailerin yan sra, gazel, kaside, terci-i bend, terkib-i bend, muhamemmes, mseddes, vezn-i
aher, satran, divan ve selis trlerinde de ok sayda fliirin ortaya kmasn salamfltr.
Yzyln flklar byk lde bir tarikate balanmfllardr: Erzurumlu Emrah,
Seyrn, Ruhsat Nakflibendi; Dertli Bektafli, vb. Bununla beraber hibir tarikate
bal olmayan flklarmzn varl da gzden kamamaktadr: Dadalolu, Bayburtlu Zihn, vb.
Bu yzyln flklar bilim adamlar tarafndan yksek lisans, doktora, doentlik
ve profesrlk tezlerinde deerlendirilmifltir. Ensar Aslan, ldrl flk fienlik; Hayrettin Rayman ise Smman hakknda doktora tezi hazrlamfltr.
flklarn yafladklar yerleflim merkezlerinde eflitli toplantlar dzenlenmifltir.
Seyrn iin Develide (Kayseri), Smman iin Samikalede (Narman-Erzurum),
Erzurumlu Emrah iin trbesinin bulunduu Niksarda (Tokat), flk fienlik iin
ldr (Ardahan) ve Ankarada, Dadalolu iin Kaman (Krflehir), Dadalolu
(Kayseri) ve Kayseri, flk Tahir iin Ortakyde (Nide) toplantlarn gereklefltirilmekte olduu grlmektedir.
Divan: flklarn aruzun

filtn filtn filtn
filn kalbyla gazel,
murabba, muhammes,
mseddes, musammat ve
mstezat flekliyle ortaya
koyduklar fliir flekli.
Selis: flklarn aruzun
feiltn (filtn) feiltn
feiltn feiln kalbyla
yazdklar fliire verilen ad.
Vezn-i aher: Genellikle
aruzun recez bahrinde olan
ve befl heceye denk dflen
mstefiltn mstefiltn
mstefiltn mstefiltn
kalbyla yazlmfl fliirlere
verilen ad.
Satran: Aruz ve hece ile
yazlabilen, taktileri yahut
duraklar satran tahtas
dzeninde olan fliirlere
verilen ad.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
216
AMALARIMIZ
N N
Trk Halk fiiiri
TELEVZYON
NTERNET
D fi N E L M
AMALARIMIZ
XIX. yzyl flk

K Tfliirinin
A P zellikleriyle ilgili daha fazla bilgiyi, Saim Sakaolunun, Trk
Saz fiiiri (Trk Dili, 445-450, Ocak-Haziran 1989, 105-251); Ali Berat Alptekin ve Saim
Sakaolunun, Trk Saz fiiiri Antolojisi (14-21.Yzyllar), (Ankara: Aka Yaynlar,
2008) adl Tmakale
E L E V Z YveO Nkitaplarnda bulabilirsiniz.
K T A P
SIRA SZDE
SIRA SZDE
XIX. yzyl flk

eflitli kaynaklar vardr. Bunlar, nceki yzyllara da kaynakSIRAedebiyatnn
SZDE
lk eden trlerdir. Ancak bu yzyla zg baz yeni kaynaklar daha vardr. Bunlar sizce neler olabilir? N T E R N E T
D fi N E L M
XIX. YZYIL fiIKLARI VE NEML TEMSLCLER

S O R U
XIX. yzylda
S Ook
R Usayda flk yetiflmifltir. Bu nitede bunlarn ne kan bazlar etrafl bir flekilde anlatlacaktr.
DKKAT
Bayburtlu Zihn
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
DKKAT
1212/1797 tarihinde Bayburtta dnyaya gelen Zihnnin asl ad Mehmed Emin

SIRA
SZDE
(Muhammed
Emin)dir.
Hece ve aruz vezniyle yazd btn fliirlerinde Zihn mahlasn kullanmfltr. Ryada bir zat kendisine Zihn diye hitap ettii iin flk, bu
mahlas almfltr.
AMALARIMIZ
Zihnnin renim durumu hakknda bilgimiz yoktur. Ancak Zihn arafltrclar
(Mehmet Tahir Efendi, Ziyaeddin Fahri Fndkolu, bnlemin Mahmut Kemal, Saim Sakaolu)
K onun
T A P medresede okuduu grflndedirler. Baz arafltrclara gre
ise Erzurum ve Trabzon medreselerinde renim grdkten sonra, stanbula gelmifl, Mustafa Reflit Pafla ile kurduu yaknlk sayesinde Divn- Hmyna girmifltir. 1244 / T1828-1829
E L E V Z Y O N Osmanl Rus savaflndan sonra geici olarak Bayburta dner.
Bu iflgal, onun ruhunda derin yaralar amfl ve bu durum fliirlerine de yansmfltr.
Asl meslei ktiplik olan Zihn, imparatorluun eflitli yerlerinde grev yapmfltr.
Karadeniz sahilleri, Akka, Msr, stanbul, Erzurum ve Erzincan grev yapt yer N T E R1816
N E T ylnda bafllayan memuriyet hayat istifa ve srgnlerle mrler arasndadr.
nn sonuna kadar devam etmifltir. nat tavr ve isyankr ruhu fliirlerine de yansmfltr. Bu hususlar Sergzefltnme adl eserinde manzum olarak hikye etmifltir.
Hem aruz hem de hece vezniyle fliirler yazan Zihn, salnda divan tertip ederek bunu saraya sunan ender halk flairlerindendir. Aruz vezniyle yazd fliirleri daha ok olmasna karfllk, hece ile yazd koflma ve destanlaryla nlenmifltir. Bu
ynyle flk mer, Gevher, Dertli, Erzurumlu Emrah ve Develili Seyrn, vb.
flklarla birlikte deerlendirilmelidir.
flklk ve flairliinin yannda iyi bir nesir yazardr. Gazellerinde Fuzli, Bak,
Nedm, fieyh Galip, Erzurumlu Sdk, Vecd ve Hamdnin etkisi grlr (Sakaolu
1988: 60). Hece ile yazd fliirleri fazla deildir. Bu dalda dokuz destan ve onlarca koflmas belirlenebilmifltir. Aruz vezniyle olan fliirlerinde dili ok ardr. Hatta
baz beyitlerinde Trke bir kelime bile yoktur. Hece vezniyle yazmfl olduu koflma ve destanlarnda ise dili durudur. Zihn Dou klasiklerine hkim bir flairdir.
Mevlna ve Cmye nazireler yazmfltr. Bakinin saf saf... redifli, Nedimin ...olmufl sana redifli gazellerinin, Gevhernin ...olsun da gr redifli muhammesinin
benzerlerini Zihnde de grmekteyiz. Bu durum Zihnnin etkilendii flahsiyetleri
gstermesi bakmndan nemlidir. Fzli, Nb, fieyh Galip, Erzurumlu Sdk,
Hamd ve Vecdnin fliirlerini befler msraa tamamlayarak, onlara tahmisler yazmfltr. Zihn hece vezniyle olan fliirlerinde gurbeti, sevgiliyi ve aflk ifllemifltir. zellikle memleketi Bayburtun Ruslar tarafndan iflgal edilmesi ve gittii yerlerde grd-
N N
217
10. nite - XIX. ve XX. Yzyllarda flk fiiiri
olumsuzluklar onun fliirlerinde dile getirilmifltir. Zihnnin tafllamalar (hicviyeleri), Nef ve Eflref kadar olamasa da baflarldr.
Tokatl Geday ve Bayburtlu Cell gibi flklar onun etkisinde kalarak fliir sylemifl / yazmfllardr. Ayrca Erciflli Emrah ve Karaca Olann fliirleriyle, baz paralarnn benzerlik gstermesi onlarn etkisinde kaldnn bir delili olarak deerlendirilebilir. Zihnnin baz paralar Nevres ve Sadettin Kaynak tarafndan bestelenerek musiki meclislerinde okunmufltur. 93 Harbini konu alan Baflmza Gelenler adl eserde Mehmet Arif Bey, Zihnden de sz eder. Zihn, 1859 ylnda Bayburt
yolculuu srasnda Makann Olasa (Baheyaka) ky yaknlarndaki bir handa
vefat eder ve oraya defnedilir. Mezar 1936da Bayburta taflnr.
Eserleri:
O, pek oklarnn aksine eser sahibi olan ve onlarla flhretini pekifltiren bir sanatkrdr.
Divan- Zihn: Olu Ahmet Revay tarafndan 1293/1876 tarihinde stanbulda
yaymlanmfltr. Eser, 160 sayfalk mrettep bir divan kabul edilirse de nemli farkllklar vardr.
Sergzefltnme-i Zihn: Yazma hlinde olan eserin 11 nshas tespit edilmifltir.
Onun nn artran destanlar bu eserin sonundadr.
Kitab- Hikye-i Gribe: 27 varaklk bir eser olup, Bayburt beylerinden Abdullahn 18 yllk hayatnn hikyelefltirilmifl fleklidir. Eser, Saim Sakaolu ve Ahmet
Sevgi tarafndan 1992 ylnda yaymlanmfltr. Bu eserin Trk romanna geifl aflamasnda nemli bir yeri vardr.
SIRA SZDE
flklarn fliirlerinin yannda bir de nesir eserleri yoktur. Ancak yzyln
nemli flairlerinden Zihn farkl bir konumdadr. Acaba o, farkl diyebileceimiz ne tr eserler ortaya koymufltur?
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
ldrl flk fienlik

S O R U ldrl flk
Dou Anadolu Blgesi ve Azerbaycanda tannan, nl saz flairlerimiz
fienlik hakknda ayrntl bilgiler ikinci snftaki halk hikyeleri konusunda verildiinden burada tekrar edilmeyecektir. Ancak hayat ile ilgili ksaDbir
deerlendirme
KKAT
yaplacaktr. flk fienlik, Ardahan ilinin ldr ilesinin Suhara (Yaknsu/fienlikky) beldesinde domufltur. Onun doum ve lm tarihleriyle ilgili deiflik grflSIRA SZDE
ler ileri srlmfltr. Fahrettin Krzolu 1853-1913 yllarn verirken;
konu ile ilgili
bir doktora tezi hazrlayan Ensar Aslan ise doum tarihini 1850 olarak vermektedir. Babas Molla Kadir, annesi Zelihadr. Asl ad Hasandr; bununla
beraber TrAMALARIMIZ
kiye ve Azerbaycan sahasnda Hasan adyla deil, flk fienlik adyla flhret bulmufltur.
fienlikin hayatn safhada deerlendirmek gerekir. Buna
K gre
T A Pbirincisi, saz
almasn bilmeyen fienlik, ikincisi saz alabilen ve trklerini saz eflliinde syleyebilen fienlik, ncs ise saz raklarna aldrtan tarikat mensubu fienliktir.
Trk edebiyatna 180 kadar fliirin yan sra de gzel hikye
Salman
T E L (Latif
E V Z Y Ofiah,
N
Bey, Sevdakr fiah) brakan fienlikin fliirleri arasnda yer alan divan, koflma, destan, gerayl ve sicillemeleri yeniliklerle doludur. fiiirlerinde Terekeme/Karapapak
aznn izleri ska grlr.
N T E Rsahiptir,
NET
O, bir flkta bulunmas gereken btn zelliklerin tamamna
atflma
yapmada baflarldr, muamma zmede ustadr, doalamas ok gldr. Trkiyede flk kolu, Azerbaycanda flk mektebi, Gney Azerbaycanda, flk muhiti
ad verilen okulun en baflnda kendisine yer bulmufltur. Onlarca rak yetifltirmifl-
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
218
Trk Halk fiiiri
tir. ldrl flk fienlikin fliir ve hikyeleri sadece Trkiyede deil, Azerbaycan ve
randa da bilinmektedir. 1913 ylnda bir mecliste mat ettii flklar tarafndan kendisine iirilen zehirli bir flerbet yznden vefat etmifltir.
VERMENZ DfiMANA ( 93 KOAKLAMASI)
Ehl-i slam olan iflitsin bilsin
Can sa iken yurt vermeniz dflmana
sderse Uruset ne ki var gelsin
Kuflanf glc geyinin donu
Gavga bulutlar sard her yan
Dodu ko yiyidin nam alma gn
Asger olan blk blk blnr
Sandz m ki Kars Galas alnr
Boz atlar sdnde kl salnr
Kavga gn namerd sapa yer arar
Er olan gsn dflmana gerer
Cem-i ervah biznen meydana girer
Hele Al Osman grmemifl zorun
Din gayreti olan tedarik grn
At tepin bafl kesin Kazag grn
Benasferdi bilin Urusun asl
Orman yabanisi balh nesli
Hnzr srsne dalf kurt misli
fienlik ne durursuz atlara minin
Syra gl dflman sdne dnn
Artacahdr flan bu Al Osmannn
Ca sa iken yurt vermeniz dflmana (Alptekin-Coflkun 2006: 203-204)
Dadalolu
Ouzlarn 24 boyundan birisi olan Avflar boyuna mensuptur. Doum tarihi kesin
olarak bilinmemekle beraber, arafltrclarn byk bir ksmnn tahminine gre
1785te domufltur. Ancak onun iin sylenebilecek en uygun doum tarihi XVIII. yzyln son eyreidir. fln asl ad Velidir. nceleri bu adla tapflrmfl olma
ihtimali yksektir. Daha sonra Dadal, Dadal, flk Dadal, Dadanolu ve Dadalolu gibi mahlaslar kullanmfltr. Bunlar arasnda ne kan ise Dadalolu olmufltur. renimi hakknda elimizde bilgi olmamasna karfllk, babasnn flair olmas
onun okumufl olma ihtimalini kuvvetlendirmektedir. Bununla beraber fliirlerini gz
nne aldmzda, Dadalolunun renim grmedii dflncesi kuvvetlenmekte-
219
dir. Eitimi konusunda Saim Sakaolu; Ksacas o, flansl bir gerin grebilecei
bir eitimi, yani byklerden elde edilebilecek bir eitimi grmfltr. (Sakaolu
1980: 19) demektedir.
Dadalolu, gebe Avflarlar arasnda yetiflmifl ve onlarn szcs olmufl bir
flktr. Bugn elimizde bulunan 130 kadar fliirinin tamam hece vezniyledir. Bunlarn byk bir ksm Avflarlardan yaplan derlemelerle ortaya kmfltr. ok az bir
ksm da yazl kaynaklarda (cnk) tespit edilmifltir. Dadalolunda sanat endiflesi
pek grlmez. fiiirlerinde ifllenen konu ise byk lde Avflar afliretinin hayatdr.
Bu genel ereve ierisinde sevda, yurt gzellemeleri, ger hayat, vb. n plandadr. Avflarlarn hayatnda gzelle at bir tutulur. Bu atlar arasnda ise en deer verileni krattr. Dadalolu, kratn yannda Avflar gzellerini de fliirlerinde ifller. fiiirlerinde ataszleri, deyim ve vecize deerindeki szlerin ayr bir yeri vardr.
fiiirleri arasnda karfllkl konuflma havas iinde sylenenler de vardr. Bu fliirlerde Dadalolu ile Cerit Beyi konuflturulmaktadr. Dadalolunun fliirleri teknik adan
SIRA oluflturur.
SZDE
salamdr. Bir flairin gcn, kelime daarc ve ahenk unsurlar
Dadalolunun fliirleri blgenin dier flklar Karaca Olan ve Cingzolu Seyit Osmanla karfltrlmfltr. Dadalolu, Hurflit ile Mah Mihri Hikyesini anlatt iin, bu
D fi N E L M
hikye onun tasnifi gibi deerlendirilmektedir. Ancak bunun gereklik pay yoktur.
Ayrca Dadaloluna mal edilen trklerin hikyesi de (Gavur Kz, Kral Kz, Emmi
S O Avflarlarn
R U
Kz, sa Gzeli, Avflarlarn Tecirli ve Ceritlerle Kavgas, Dadal Bey,
Cadolunun Askerleriyle Kavgas) zaman zaman halk hikyesi olarak deerlendirilmifltir. Ancak bu paralar da halk hikyesi olmayp, hikyeli trknn
rnekleridir.
DKKAT
Dadalolunun fliirleri zerine pek ok alflma yaplmfltr. Bunlar arasnda smail Grkem tarafndan hazrlanan eser, profesrlk takdim tezi olup konuyla ilSIRA SZDE
gili son nemli alflmadr. Dadalolunun doumu gibi, lm de bilinmezlerle
doludur. Szl kaynaklar ise onun lm tarihini 1868 olarak verir. Ancak lm tarihi de tahminden ibarettir. Buna gre onun lm tarihi, 19. AMALARIMIZ
yzyln ikinci yarsnn ortalarna doru olmaldr diyebiliriz.
Gzelleme: Gzellii konu

edinen koflma tr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
Dadalolu hakknda daha kapsaml bilgiyi Saim Sakaolunun Dadalolu,

Kltr
K T (Ankara:
A P
ve Turizm Bakanl Yaynlar, 1986) adl kitabndan edinebilirsiniz.
Dadalolu hibir halk hikyesi tasnif etmemifltir. Baz kk hikyeler
TSIRA
E L Ede
VSZDE
aslnda
Z Y O N trklerin sylenifl hikyeleridir. O hlde, Hurflit ile Mahmihri hikyesinin onun tasnif ettii bir
hikye olmasnn ileri srlmesinin sebebi sizce nedir?
Dertli
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TSIRA
E L E VSZDE
ZYON
D fi N E L M
D fi N E L M
NTERNET
NTERNET
Asl ad brahim olan Dertli, 1772 ylnda Bolu ilinin Gerede ilesinin,
S O R U gnmzde
ile olan Refladiye (Yeniaa) beldesinin fiahnalar kynde domufltur. ocukluk
yllarn davar gtmek ve iftilikle geiren brahim, renim grmemifltir. O, mutDKKAT
lu ve varlkl bir ocukluk devresinden sonra babasnn lm, mirasn blnmesi
ve yalnzlndan dolay zor gnler geirmifltir. Bunun zerine bir de beldesindeki
SIRA
SZDE
Halil Aa ile anlaflmazla dflnce, kynden ayrlarak nce
Drtdivana
bal
Deveciler kyndeki akrabalarnn yanna, daha sonra da stanbula gitmifltir. stanbulda sema kahvelerinde (Befliktafl, Aksaray, Tahtakale, emberlitafl, YenibahAMALARIMIZ
e, Unkapan, skdar) alp aran brahim, bir sre sonra Konyaya gitmek zorunda kalmfltr. Konyada befl yl Sulukahve adl flklar kahvesinde alp aran,
hizmet eden brahime gnn birinde tekrar gurbet grnmfltr.
fiam ve
K T Halep,
A P
oradan da Msra gitmifltir. 10 yl kald Msrda refah seviyesi yksek olmasna
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
220
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Trk Halk fiiiri
karfllk, yurt zlemi yznden tekrar memleketine dnmfltr. Bu arada Amasya,

ankr, Ankara, Sivas gibi flehirleri gezmifl, son olarak da stanbula yerleflmeye
karar vermifltir. Dertli hayatnn bu dneminde sema kahvelerinde alp ararak
ve muamma zerek gnn geirmifltir. Katld bir muamma yarflmasnda btn muammalar doru zmfltr.
Dertli, badeli flklarmzdandr. Otuz dokuz gn hizmetinde kusur etmedii
gezginci bir dervifl de brahimden krknc gn sabah bir bardak su istemifl. kinci
barda brahime besmele ile iirmifl, iflte flklk ilmini bu bir bardak sudan almfl
ve badeli flk olmufltur. (Berberolu 1955: 4, Yardmc 2009: 270-271). lk fliirlerinde Ltf, Msr
sonrasnda syledii fliirlerinde ise baflndan geen eflitli
SIRA dnfl
SZDE
olaylar sebebiyle Dertli mahlasn kullanmfltr. Hem aruz, hem de hece vezniyle fliirler yazmfltr. Bunlar arasnda hece ile syledikleri daha baflarldr. Fes ve saz zeD fi N E L M
rine syledii
fliirleriyle nlenmifltir. Aruzlu olan fliirlerinin dili ardr. fiiirlerinin ana
temasn din ve tasavvuf, befler aflk, sosyal ve toplumsal konular, hiciv ve mizah,
S O gzellikleri,
R U
tabiat ve tabiat
gurbet, hasret, dert, sknt, vb. oluflturmaktadr.
Dertli biraz da mensubu olduu Bektafli tarikatnn etkisiyle, Hazreti Aliye aflkla balanmfltr.
Dertlinin yolundan giden flklar gelecekte bir flk kolunun oluflDKKAT
masn salamfllardr. Bu flk kolunda Geredeli Figan, Mudurnulu Yac Emin,
ankrl Pinhan, ankrl Cudi, Ilgazl Naili ve Kastamonulu Yorgansz Hakk
SZDE
gibi Bolulu,SIRA
ankrl
ve Kastamonulu flklar yetiflmifltir. Dertli yaflad dnemin
flairlerinden Everekli (Develili) Seyrn, Erzurumlu Emrah ve Bayburtlu Zihn ile
birlikte deerlendirilmelidir.
1845 ylnda Ankarada vefat edip oraya defnedilen
AMALARIMIZ
Dertlinin kabri, 105 yl sonra Yeniaaya taflnmfltr.
N N
Dertli hakknda
K Tdaha
A P kapsaml bilgiyi Ahmet Talat [Onay]n flk Dertli (Bolu 1928) ve
fiemsettin Kutlunun Dertli I, II (stanbul: Tercman 1001 Temel Eser, 1979) adl kitaplarndan edinebilirsiniz.
TELEVZYON
Erzurumlu Emrah
flmz, Erzurum ilinin bugn ile olan Ilca beldesinin Tambura (Yeflilyurt) kynde domufltur. Doum ve lm tarihi hakkndaki bilgilerimiz tahminden teye
T E R N E T arafltrclar, XIX. yzyln son eyrei ile XX. yzyln ilk yargitmemekle Nberaber
snda yaflad hususunda fikir birliindedir. Sevdii kza kavuflamamas zerine,
kk denebilecek yaflta Erzurumdan ayrlr. Trabzon, Kastamonu, Sinop, stanbul, ankr, Konya, Nide ve Sivas dolafltktan sonra Tokat ilinin Niksar ilesine
gelir. Gezdii bu yerlerde eflitli flk toplantlarna katlmfl, bu arada bir sre de stanbulun Tavukpazar semtinde flklar loncasna baflkanlk yapmfltr. Saim Sakaolu, flmzn renimi hakknda; Divandaki ifadelerden, onun okur-yazarlktan da te bir tahsile sahip olduunu karabiliriz. Hatta o, edeb bilgiler asndan
da kendisini yetifltirmifltir denilebilir. Ayakl kalenderleri, semaileri, gazelleri, onun
bu vadideki bilgisini gsteren iflaretlerdir. (Sakaolu 1986: 3) demektedir.
Erzurumlu Emrahn usta rak iliflkisi yaflayp yaflamad da bilinmezliklerle
doludur. Genel kanaat bir ustaya raklk yapmad fleklindedir. Bununla beraber
Emrah hakknda bir kitap hazrlayan Necati Turgut Gksele gre; Ilcada karfllaflt Habib Baba ve flk Erbab onun flklnda etkili olmufltur. (Gksel 1966: 78). Bize gre flklnn oluflmasnda yetifltii evre ve Erzurum ilinin flklk geleneinin azmsanmayacak etkisi vardr. fiiirlerinde Emrah, Emrah, fiikeste Emrah
ve Biare Emrah mahlaslarn kullanmfltr. Ayrca, belli corafyalarda onun fliirleri hla sylenmektedir.
Erzurumlu Emrahn fliirleri, yazl ve szl kaynaklarda yer almaktadr. Mill

Ktphane, Halk Kltrlerini Arafltrma ve Gelifltirme Genel Mdrl ve zel
ktphanelerde bulunan onlarca cnkte Erzurumlu Emrahn fliirlerine rastlanmaktadr. Erciyes dergisinin 1986 ylnda yaymlanan 101 ve 102. saylar, Erzurumlu
Emrah zel saylar olarak kmfltr.
Erzurumlu ve Erciflli Emrahlarn fliirleri uzun sre karfltrlmfltr. Bunlarn ayrt
edilebilmesi iin baz ltler konulmufltur. Bu ltler, Erciflli Emrah bahsinde verildii iin burada tekrar edilmeyecektir. Erzurumlu Emrahn fliirleri, Erciflli Emrah,
Bayburtlu Zihn, Karaca Olan, Dertli, Tokatl Nuri gibi flklarn fliirleriyle karflmfltr. Erzurumlu Emrahn 200 civarndaki fliiri hece vezniyledir. Bunlardan bazlarnn; Erciflli Emrah, Bayburtlu Zihn, Karaca Olan, Dertli, Tokatl Nuri, vb. flklarn fliirlerine karflmfl olabileceini de gz ard etmememiz gerekir. Hece vezniyle olan fliirlerinin byk bir ksm koflmadr.
Aruz vezniyle olan fliirlerin says [Erzurumlu Abdulaziz Efendi (214 fliir), Metin
Karada (206 fliir)] farkllklar gstermektedir. Bu trdeki fliirler divan, gazel, kalenderi, semai, mseddes, muhammes ve murabba trndedir. Erzurumlu Emrahn aruzla yazd fliirleri eflitli alardan deerlendirilmifltir. Bu deerlendirmeleri yapanlardan birisi Dilaver Dzgndr: Aruzla syledii fliirler, onun dnemindeki klasik fliire aflinaln gstermesi ve bylece kltrl bir kifli olarak tannmas bakmndan nemlidir. Hatta Emrahn Fuzl, Bk ve Nedm gibi nl divan flairlerine nazireler yazdn biliyoruz. Ancak bu flairlere nazire yazmak,
aruzu kullanmak hususunda onlar kadar baflarl olmak anlamna gelmez ve yle olmas da gerekmez. Onu Nedimle Fuzl ile karfllafltrmaya hakkmz yoktur.
Emrah, saz fliiri vadisinde kendisini ispatlamfl, bununla da yetinmeyerek divan
tarzlarna vukuf salamaya alflmfltr. (Dzgn 2000: 55).
Erzurumlu Emrahn fliirlerinde halk kltr unsurlarn bulabiliriz. Bu vadide
ataszleri (El elden stndr arfla varnca, Olur mu glflende gl dikensiz yr), deyimler (bak gzmden akan kanla yafllara, bana vacip oldu can verip lmek, bir
kl krk yarmfl kmil olanlar), beddualar (Emrah der sebebin gz kr olsun, Kr
olsun gz, dklsn difli), renkler (Giysem karay karay, Aka ceylan sekifllinin,
Krmz gl gonesine katalm, Ela gzlerine kurban olduum),SIRA
halkSZDE
hekimlii (Azgndr yaralar kabul etmez em, Dostum Lokman hekim olsa), bayramlar (Bu bayram olmaz Kurbana kalsn) ve argo (Tanrsndan bulsun ol rakip teres) rnekleD fi N E L M
rinden yararlanmfltr. O, fliirlerinde gurbet, ayrlk, tabiat, tasavvuf gibi konularn
yannda kader, zaman ve sevgiliden flikyet gibi temalar da ifllemifltir.
S O R Uyetiflmifl olan
flklk geleneinin ok gl olduu Dou Anadolu Blgesinde
Emrah, saz fliiri tekniine hkimdir. Ayrca medrese renimi grdnden, klasik
edebiyatn temel bilgilerine de sahiptir. Erzurumlu Emrah hem Dklasik,
K K A T hem de saz
fliiri vadisinde eser verirken sz sanatlarn da baflar ile kullanmfltr. Emrahn
lm tarihinde de belirsizlikler sz konusudur. Bu hususta verilen 1271/1855,
SIRA SZDE
1277/1861 ve 1281/1864 tarihleri tartflmaldr. Arafltrclar byk lde mezar kitabesine bal kalarak, 1271 tarihinde karar klmfllardr. Trkiye Cumhuriyeti Kltr ve Turizm Bakanl Mill Folklor Arafltrma Dairesi Baflkanl
tarafndan, 1986
AMALARIMIZ
ylnda Niksarda ant mezar yaplmfltr.
N N
Erzurumlu Emrah hakknda daha kapsaml bilgiyi Erzurumlu Mehmed

DivanK Abdulaziz,
T A P
Emrah, (stanbul 1332 /1916) ve Ali Berat Alptekinin Palandkenin Zirvesindeki flk:
Erzurumlu Emrah, (Ankara: Aka Yaynlar, 2004) adl kitaplarndan edinebilirsiniz.
221
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
222
SIRA SZDE
Trk Halk fiiiri
D fi N E L M
SeyrnD fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Erzurumlu Emrahn
renim grp grmemesiyle ilgili grflleri neye / nelere dayandraSIRA SZDE
biliriz?
1800 ylnda Kayseri ilinin Everek (Develi) ilesinin Oruza (Camkebir) Mahallesinde domufltur.
S O R U Asl ad Mehmettir. Seyrn mahlasn almasyla ilgili olarak iki
grfl ileriye srlmfltr.
1. Bir gn camide sabah ezan okunurken, Mehmet de kandil yakmaya alflDKKAT
maktadr. Bu srada pirler Mehmete bade iirmifller ve bu olayla o, Seyrn mahlasn almfltr.
SIRA SZDE
2. Bir gece,
imam olan babas hastalannca olunu sabah namaz kldrmaya
gnderir. Namaz sonras dervifller onu kfl mevsiminde Elbiz Bana gtrp, ona
zm yedirmifllerdir. Mehmet de geriye Seyrn adn alarak dnmfltr.
AMALARIMIZ
Seyrnnin ocukluu, yokluk ierisinde gemifltir. Ancak medresede renim
grmfltr. Aslnda Seyrnnin 15 yaflna kadar olan dnemi hakkndaki bildiklerimiz, yok Kdenecek
T A P kadar azdr. stanbula geldikten sonra Kprl Medresesine
devam ettii de rivayetler arasndadr. 30-40 yafllarnda stanbula gider. Sema kahvelerinde eflitli flk fasllarna katlr ve muamma zer. Saraya karfl kulland dildenT Etr
kamak zorunda kalr. stanbuldan Develiye dnen
L E V Z stanbuldan
YON
Seyrn, bir sre sonra Halepe gitmifltir. Ancak buraya ne zaman, nasl ve niin gittii hakknda elimizde herhangi bir bilgi bulunmamaktadr.
Seyrn hem hece, hem de aruz vezniyle fliirler sylemifltir. Bugn elimizde bu N T E R Nfliirinden
ET
lunan 650 kadar
500 hece vezniyledir. Hece ile yazmfl olduu fliirlerinde dili olduka durudur. fiiirlerinde yaflad corafyann dil zelliklerini de bulabiliriz. Bvelek, alkanmak, amrak, bozulamak, bitek, cck, atlmanak,
e, ember, erez, orlu, kelek, deirmi, dleflmek, evmek, esvap, gevmek, hdk, helke, kirmen, natr, puha, pece, ssmek, flelek, leflmek, ugru, yorgalama,
yunmak (Yksel 1987: 12) gibi kavramlar onun fliirlerinde karfllafltmz Kayseri
ve Develi aznn rnekleridir. Hece vezniyle olan fliirlerinin byk bir ksm nazm teknii asndan baflarldr. Aruzla yazmfl olduu fliirlerinde daha ok gazel,
divan, mstezad, kalenderi, flark, terci-i bend ve terkib-i bend nazm flekillerini
kullanmfltr. Bu tarz fliirlerde dili ardr.
Seyrnnin fliirlerinde baz edeb sanatlarn gzel rneklerine de rastlanr. Cinas, Seyrnnin fliirlerinde nemli bir yer tutmaktadr. Seyrn, fliirlerinde ataszleri ve deyimleri ustalkla kullanmfltr. Bu zellik, onun dile olan hkimiyetini gstermesi bakmndan nemlidir. Seyrn halk fliirinin pek ok trnde fliirler yazmfltr / sylemifltir. Bunlar arasnda ilk sray tafllamalar alr. Onun tafllamalar ferd
boyutta deil, toplumsaldr. fiiirlerinde iki yzllk, rflvet, hakszlk, fakirlik, adalet, bilgisizlik gibi sosyal temalar da ifllemifltir. Yaflad dnemde bozulan hak ve
adalet datan messeseleri konu edinen fliirler yazmfltr. lkedeki baflbozukluun sebebinin yneticiler olduunu, pek ok fliirinde dile getirmifltir. fiiirlerinde dini ktye kullananlar veya yanlfl yorumlayanlar da elefltirilmifltir. Seyrnnin fliirlerinde teknik ve modern unsurlar da yerini almfltr. Telgraf ve vapur gibi kavramlar onun fliirlerine girmifltir. Bylece fln batdaki geliflmelerden haberdar olduunu tespit edebiliyoruz.
Seyrn fliirlerinde kendisine yardm eden flahsiyetleri de ifllemifltir. Bu zellik,
Seyrnnin vefa duygusunu gstermesi bakmndan son derece nemlidir. Pek ok
kaynakta Seyrnnin Bektafl, Nakflibend ve Kadir tarikatlerine mensup olduuna
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Cinas: Yazlfllar ve
syleniflleri ayn, fakat farkl
anlamlara gelen szler.
Tafllama: nsanlarn
kusurlarn yahut gln
taraflarn alayl bir dille ele
alan ya da toplumla ilgili
olaylar elefltiren fliirlere
verilen ad.
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
223
N N
dair bilgiler yer almaktadr. Ancak onu tarikat ehli olmaktan ziyade, dindar bir kiflilik olarak deerlendirmekte yarar vardr. Seyrnnin yetiflmesinde Fuzul, Yunus
Emre, Karaca Olan, flk mer ve Gevhernin etkisi byktr.
1866 ylnda vefat
AMALARIMIZ
etmifl olan Seyrnnin mezar, Develi Lisesi bahesindedir.
Seyran hakknda daha kapsaml bilgiyi Hasan Ali Kasrn DeveliliKSeyrn
T A P/ Hayat-Sanat-fiiirleri (stanbul:1984) adl kitabndan edinebilirsiniz.
Smmn
Bu gama mflterek ller salar

Grenler ah edp yrekten alar
Sarsld dereler skld balar
Her taraf bouldu toza dumana
...
Budur son alamet bozuldu devran
Biare Smman eylesin figan
Tahamml yok kaza buna bir destan
Bir eser braka cmle cihana (Erkal 1998: 335-336)
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
Smmn hakknda bilgiler, ikinci snftaki halk hikyesi konusunda verildiinden

tekrar edilmeycektir. Ancak ksaca hayatyla ilgili bilgiler hatrlatlacak ve fliirlerinden rnek verilecektir. 1860 (baz kaynaklara gre 1862) ylnda Erzurum ilinin
NTERNET
Narman ilesinin Samikale kynde domufltur. Fakir bir ailenin ocuu olan
Smman, hayatn iftilik ve obanlk yaparak srdrmfltr. fiiirleri hem szl
hem de yazl (cnkler) kaynaklarda yer almaktadr. Smmannin renim durumu hakknda bilgimiz yoktur. Bununla beraber fliirlerinden hareketle iyi bir renim grdn syleyebiliriz. Badeli flklarmzdandr. Ryasnda karfllaflt Glperiyi bulabilmek iin Kafkasya, ran, Krm ve Afganistan gezip dolaflmfltr.
DEPREM DESTANI
Kaza-i Tortumda oldu vukuat
Gren gzler dflt ah figana
Bin yz dokuzda ettik rivayet
Bunu destan edip saldk her yana
SIRA SZDE
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
Smman hakknda daha kapsaml bilgiyi Haflim Nezih Okayn flkK Smman
T A P Hayat ve
fiiirleri, (stanbul Maarif Kitaphanesi 1975) ve Abdulkadir Erkaln Narmanl Smman /
Hayat ve Eserleri, (stanbul Erdem Yaynlar, 1998) adl kitaplarndan edinebilirsiniz.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
Smman genliinde, bugnk ulusal snrlarmzn dflnda kalan pek

corafyada doSIRAok
SZDE
laflr. Acaba flklarla atflmak iin mi dolaflmfltr, yoksa bu yolculuklarnn baflka bir sebebi var mdr?
D N fiT E NR ENLE TM
SIRA SZDE
T
D N fiT E NRENLE M
XX. YZYIL fiIKLARI VE ZELLKLER

S O R Uyzlerce flk
XX. yzyl, flk fliirinin ok gl olduu bir dnemdir. Bu yzylda
yetiflmifltir. Bunlarn bir ksm XIX. yzylda domufl, XX. yzylda ise sanatlarnn
zirvesine kmfllardr. Bunlar arasnda; flk Mehmet Yakc, flk Huzur, flk VeyDKKAT
sel fiatrolu, Ardanulu flk Efkr, Karamanl Gufran, Posoflu Zll, Kazmanl Hfz, vb. saylabilir. Yzyln bir ksm flklar ise XX. yzyln iinde doSIRA SZDEDavut Sulamufl ve lmfllerdir. Ali zzet zkan, flk Ferrah, Bayburtlu Hicran,
AMALARIMIZ
K T A P

S O R U
syleyen kiflidir.
N N
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
224
Trk Halk fiiiri
r, Habib Karaaslan, lhami Demir, Posoflu Mdam, Talibi Coflkun, Beyan, Ali
atak, Gamgder, Hasret, Sefil Selim, slam Erdener, vb. bu flklardandr. Baz
flklar ise XXI. yzyln bafllarnda vefat etmifllerdir: Murat obanolu, Abdlvahap Kocaman, Ayfle alayan, Halil Karabulut.
Bu yzylda doan Ali Grbz (1924), Kemal Blbl (1928), flk hsan (Erzurum 1928), Zlfikar Divan (1928) ve Mustafa Ruhan (1931) ise hlen hayattadrlar. Bu yzyln en nemli zellii, flklarn byk bir ksmnn hakknda salklarnda kitaplar, makaleler yaymlanmfl, bildiriler sunulmufl ve tezlerin hazrlanmfl olmasdr. Bylece onlar hakknda salkl bilgiler edinebiliyoruz. Bu konuda
dikkatimizi eken bir baflka nokta ise 1931 ve 1964te Sivasta, 1938de Bayburtta
ve 1966dan beri de Konyada dzenlenen flklar bayram / fllenleridir. Pek ok
il, ile ve beldelerin yneticilerinin flklara sahip karak fllenler dzenlemeleri,
onlarn tannmasn hzlandrmfltr.
Yzyln flklar fliirlerini eflitli iletiflim aralaryla genifl kitlelere ulafltrmfllardr. fiiirler bafllangta plak, daha sonra kaset, en son olarak da CDlere kaydedilmifltir. Ayrca internet ortamnda da pek ok fln sayfas ve fliirleri yer almaktadr. flklar fliirlerinde gelenee bal kalarak btn konular ele almfllar, ayrca sSIRA
SZDE Kemal Atatrk ile silah arkadafllarn ve inklplar da ifllemifltiklal Savafl,
Mustafa
lerdir. flklarn tamam fliirlerinde mill btnl ve lkenin blnmezliini ne
karmfllardr.
D fi N E L M
Yzylda lkemizin belirli kesimlerinde (Dou Anadolu Blgesi, Anadolu
Blgesi, ukurova Blgesi) flklk gelenei canlln korumufltur. Bununla beraS O R ortamlarnda
U
ber dier kltr
grld gibi, gelenekte de yozlaflmann olduu
sylenilebilir. XX. yzylda yaflayan flklarn byk bir ksm yurt dflna da kmfl
ve gittikleri lkelerde
programlar yapmfllar ve iletiflim aralar araclyla mesajlaDKKAT
rn iletmifllerdir. Bu yzylda yaflayan pek ok fln fliiri bestelenmifl ve pek ok
sanat tarafndan plak, kaset ve CDye okunmufltur. Yukarda da deinildii gibi,
SIRA SZDE
bu yzylda yzlerce flk yetiflmifltir. alflmann bir ders kitab olaca gz nne
alnd iin flklarn tamam yerine, blgelerden semeler yaplarak bazlarna yer
verilmifltir.AMALARIMIZ
Bu gruba zellikle gen flklarmz alnmamfltr. Onlar gelecekte XXI.
yzyl ierisinde deerlendireceimize inanyoruz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
XX. yzyl flklar

K T ve
A Pzellikleri hakknda daha fazla bilgiyi, Saim Sakaolunun, Trk Saz
fiiiri (Trk Dili, 445-450, Ocak-Haziran 1989, 105-251); Ali Berat Alptekin ve Saim Sakaolunun, Trk Saz fiiiri Antolojisi (14-21.Yzyllar), (Ankara: Aka Yaynlar, 2008)
adl makaleT EveL Ekitaplarnda
bulabilirsiniz.
VZYON
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET
D fi N E L M
XX. yzyl, pek

ok
yeniliin yafland bir dnemdir. Bu yenilikler flk edebiyatna da yanSIRA
SZDE
smfltr. Bunlar, flklarn daha genifl kitlelere ulafltrlmasn ve onlarn tannmasn saNTERNET
lamfltr. Btn
bunlara karfllk flklk gelenei sadece belirli blgelerde geliflmifl ve yaD
fi
N E L M Bunun sebebi ne olabilir?

flamasn srdrmfltr.
S O R U
XX. YZYIL
S O R U fiIKLARI VE NEML TEMSLCLER
DKKAT
Dou Anadolu
Blgesi
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
flk Murat obanolu
N N
SZDE
flk Murat SIRA
obanoluyla
ilgili ayrntl bilgi ikinci snftaki halk hikyeleri konusunda verildiinden burada tekrar edilmeyecektir. Ancak hayatyla ilgili kk bir
AMALARIMIZ
K T A P
225
hatrlatma ve fliirlerinden rnekler verilecektir. obanolu, 01 Kasm 1940 ylnda

Karsn Kaleii Mahallesinde domufltur. flk bir ailenin ocuu olup flk Glistan obanlarn oludur. Din bilgisini ailesinden renen Murat obanolu, 1947
ylnda bafllad ilkokulu 1952 ylnda bitirmifltir. obanolu, 1987 ylnda ortaokuldan, 1992 ylnda da liseden mezun olmufltur. Okuma hrsn devam ettiren
obanolu daha sonra Akretim Fakltesine girmifl ve buray da baflaryla bitirmifltir. 13-14 yafllarnda grd bir rya zerine onda baz deifliklikler olmaya
bafllamfltr. obanolu aslnda ryasnda grdm dedii kzn araclyla badeli
flklar snfna katlmfl ve elli yl hi susmadan saznn tellerine vurmufltur. Murat
obanolunun ustas, babas Glistan obanlardr. O, saz almasn, flk makamlarn ve gelenein edebini, erknn babasndan renmifltir. Babasnn dflnda
fiavflatl Deryam, Kazmanl Ceml Hoca, Arpaayl Hamit lham ve Ardanulu
Efkr onun yetiflmesinde emei olan dier flklardr. obanolu, 26 Mart 2005 tarihinde Ankarada vefat etmifl, vasiyeti gerei Kars Asri Mezarlna defnedilmifltir.
BAK
Yemeklerin tarifini edeyim
Allahn saysz nimetine bak
Evvela ayran afl gelir ortaya
Doldur kafln lezzetine bak
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
Etli patatesli sulu yemekler

Bulgur pilavn yanna ekler
DKKAT
Hoflaf da olursa daha kim bekler
Ben yerken sen konufl lfetine bak
...
SIRA SZDE
Murat obanolu syledi destan
Baklava kadayf son oldu niflan
AMALARIMIZ
Bizlere bunlar verdi Yaradan
Yce Hakkn sonsuz kudretine bak (Durbilmez 1993: 246-247)
DKKAT
N N
Murat obanolu hakknda daha kapsaml bilgiyi Bayram Durbilmezin

K TKarsl
A P flk Murat
obanolu / Hayat-Sanat ve Eserleri, Kayseri 1993 (Yaymlanmamfl yksek lisans tezi)
adl tezinden edinebilirsiniz.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
Murat obanolu yzylnn ikinci yarsnda yaflamfl bir flktr. O, nde

SIRA gelen
SZDE zelikleriyle de dikkatimizi ekmektedir. T. C. Kltr ve Turizm Bakanl Sivas Devlet Halk Mzii
Korosu Sanatl bunlarn nde gelenidir. Onun br nemli zelliklerinden ikisi sizce
DNTfiERNNEEL T M
nedir?
SIRA SZDE
DNTfiERNNE EL TM
Anadolu Blgesi
S O R U
S O R U
flk Veysel fiatrolu
DKKAT
DKKAT
flk Veysel, fiatrolu soyundandr. Bu konuda flyle demektedir: Efendim, fiatroullar ok... Malatya, Trabzon, Konyada var. Onlar benimSIRA
dflnceme
kalrsa
SZDE
Trkistandan m gelmifller nedir..? (Aslanolu 1967: 9) Pek ok arafltrc, Veyselin doum tarihinin 1310 (1894-1895) olduu hususunda hemfikirdir. Ancak
onun doduu mevsimle ilgili ufak tefek bilgi farkllklar daAMALARIMIZ
vardr.
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
226
Trk Halk fiiiri
Onun doum tarihi halk takvimine gre gz mevsimidir. Bu mevsimde aalar

yapraklarn dker, tarlaya tohumu atlr, kfllklar kilere doldurulur. Ancak, Ouzcan ve Binyazarda sz edilen zamanda bir eliflki vardr. O da gz aylarnda koyun samaya gitme meselesidir. Bilindii gibi Veyselin kendi ifadesiyle szn ettii Eyll ve Ekim aylarnda koyun ve keilerin salabilecek miktarda st olmaz.
Bu nedenle onun doum tarihini 1894 ylnn gz aylar fleklinde vermek istiyoruz.
flk Veysel Soyad Kanunundan sonra aile lakaplar olan fiatrolu soyadn almfltr.
Yedi yaflnda bir gzn iek hastalndan kaybeden Veysel bir sre sonra da
dier gzn de ahr temizlerken, sar kzn boynuzuna kurban vermifltir. Veyselin olu Bahri fiatrolu bu durumu Kutlu zene flyle anlatmfltr:
Yedi yaflmda (1901) iek hastalna yakalandm. ok zor gnler yafladm.
Canm zor kurtardm. iek hastal yznden sa gzm tamamen kaybettim; sol gzme ise perde indi. Babam beni Akda Madenindeki bir salkya gtrp, sol gzmdeki perdeyi aldrmak istiyordu. Bir gn aabeyim Ali ile ahra
gittim. Aabeyim hayvanlarn altn alyor / spryor ben de musuru temizliyordum. Saman artklarn dkmek iin yere eildim. Eilmemle birlikte tak kzn boynuzu gzme sapland. Baylp kalmflm... Gzm de akp gitmifl... (zen
1998: 12).
Veysel okula gitmemifltir, o bu konuda Kutlu zene flu bilgileri aktarmfltr:
Artk ilkokul alarna doru idim; ama okul yok ki okuyaym. Okul olsa dahi ben nasl okuyabileceim? Yazy grmyorum ki... fiimdiki gibi krler okulu da
yok ki babam kzn, ineini satp gndersin.
Kymzde ky imam Molla Khya vard. Okul a gelenler onun odasnda
toplanrlard. Kuran- Kerim okurlard. Ancak Elif Czn renebiliyorlard.
Bir de namaz surelerini.
Aabeyim Ali gelir elif, be, te diye sayard. O zamandan dahi bu kelimeler aklmda yer etmifltir. Zaman zaman rendiim sureleri okurum. Ah flu zamanki devir! Krler okulu var; herkes okuyup yazmay reniyor, kr de salam da herkes
memur olabiliyor. Biz btn bu yenilikleri Gazi Paflaya borluyuz. (zen 1998:
11-12).
flk Veyselin gzlerinin kr olmas, kendi baflna bir ifl yapamamas aileyi de
dflndrmektedir. Sonunda ona Molla Hseyin ve Camflhl Ali Aadan saz dersleri aldrrlar. Ancak flk Veysel btn urafllara karfllk kaytsz kalr. Veysel hayatta iki fleye ok zlr; Ataya gidemediine bir, askere gidemediine iki; yanard o kadar olur. (Turan 1994: 16). flk Veyselin dilinin zlmesi ve onun
gn yzne kmasnda Ahmet Kutsi Tecerin katks oktur. 1931 ylnda yaplan
I. Sivas Halk fiairleri Bayramna Veyselin dflnda 14 flk daha katlmfltr:
Bayram gn devam etti. gn aldk ardk. Sonra serbestledik. Ahmet
Kutsi Bey, iflte o geceden sonra Halk fiairi olduumuza dair bize birer kt verdi. (Bakiler 1989: 9, zen 1998: 14). O zamann zihniyeti dolaysyla elimizde
sazla bir kasabaya bile gidemiyorduk. Hem ayp, hem gnah saylyordu. Ancak
kylerde dolaflyorduk. Dn ve elence olduu zaman alp bizi gtrrlerdi.
Ayamzn ban Ahmet Kutsi Bey zd. Elimize verdii ktla serbeste dolaflma imknna sahip olduk. (zen 1998: 15-16).
flk Veysel bu bayramn dflnda, II. Sivas Halk fiairleri Bayramna; 28-30 Ekim
1967 ylnda yaplan Konya II. flklar Bayramna da katlmfltr.
Artk flk Veyselin dili zlmfltr, o artk usta mal paralarn dflnda kendi
paralarn da sylemeye bafllamfltr. Cumhuriyetin 10. yl kutlamalar dolaysyla,
Acakflla Nahiye Mdrnn teflviki zerine bir destan yazarak Ankaraya gitmeye karar vermifltir.
flk Veyselin m olmasndan dolay ona hayat boyunca, Kasm, Halil, brahim, Kk Veysel ve olu Ahmet yoldafllk yapmfllardr. flk Veysel Sivas ve ilelerinin dflnda daha ok Anadolu (orum, Tokat, Yozgat, Kayseri, Ankara,
Konya vb.) flehirleri ile stanbulu gezip dolaflmfltr. flk Veyselin, stanbul Radyosunda yapt canl yayn byk beeni toplamfltr. Ancak bu yaynn asl nemi Gazi Mustafa Kemal Atatrkn de onu dinlemesidir.
Radyo o zamanlar stanbulda idi. Yedign Mecmuasnn tavsiyesiyle Mesut
Cemile gittik. Radyoda alp syledik. Biz oradan ayrlnca Atatrk Dolmabaheden telefon etmifl. Onlar kimdi, bana gnderin demifl. Fakat bizi bulamamfllar.
Bu olay 1933-1935 yllar arasnda geti.. (zen 1998: 18).
flk Veysel, stanbul Radyosunda program yapt yllarda bir de plak doldurmufltur. Ksa bir zamanda plaklar ok tutulan Veysel artk her evde, her kahvede,
ksacas insann olduu her yerde aranan bir flk olur. Plaa okuduu ilk trk ise
Emlek yresinin nl ozanlarndan flk zzetye aittir (Turan 1994: 20).
Trkiyede sazla plaa ilk trky ben okudum. Mecnunum Leylam grdm
ok tutuldu. Sonra Atatrke At da yle. Krlrsa bir daha bulamam dflncesiyle ayn plaktan ikifler er tane alan olduunu duydum. (zen 1998: 18).
1950 ylnda flk Veyselin hayatn konu alan ve senaryosu Bedri Rahm Eyubolu tarafndan yazlan bir film yaplmfltr. Filmin rejisr Metin Erksan, baflrol
oyuncular ise Aclan Saylgan ve Ayfer Feraydr ( zen 1998: 19).
Usta mal fliir, doalama syleme, saz retmenlii, Hakimiyet-i Milliye Gazetesindeki Onuncu Ylla ilgili destan, stanbul Radyosundaki program derken flk
Veysel btn Trkiyede tannmfltr. Veysel iin Trk Folklor Arafltrmalar Dergisi sahibi hsan Hnerin nderliinde Trk Halk Bilgisi Dernei ve eflitli basn kurulufllarnn katklaryla jbile yaplmaya karar verilmifltir. Bu gecede Ahmet Kutsi
Tecer, Bedri Rahmi Eyubolu, Mesut Cemil, Eflatun Cem Gney ve Behet Kemal
alar flk Veyseli eflitli ynleriyle deerlendirmifllerdir. Vedat Nedim Tr, Yaflar Kemal Geli, Ercment Behzat Lav, Orhon Arburnu ise Veyselden birer fliir okumufllardr (Hner 1952: 546).
Trk Folklor Arafltrmalar Dergisinden rendiimize gre 20 Nisan 1952 tarihinde flk Veysel iin Ankarada da flk Veysel Jbilesi tertiplenmifltir ( Hner
1952: 528). flk Veysel, Sivas Maarif Mdr Ahmet Kutsi Tecerin yardmyla Arifiye (Adapazar), Hasanolan (Ankara), ifteler (Eskiflehir), Gl (Kastamonu), Pamukpnar (Sivas) ve Akpnar (Samsun) Ky Enstitlerinde saz retmenlii yapmfltr. Savafltepe (flk, anakkale demektedir, Balkesir olmas gerekir.), Erzurum,
stanbul, Malatya ve Adana Ky Enstitlerinde ise konserler vermifltir. flk Veysel,
1965 tarihinde Trkeyi gzel kullanmak ve mill kltre hizmetinden dolay dnemin Cumhuriyet hkmeti tarafndan 500 lira maafla balanr. Veysel bu maafl
mrnn sonuna kadar alr.
Veysel, son konserini 15 Austos 1971 tarihinde Nevflehirin Hac Bektafl ilesinde vermifltir. O yllarda Veyselin yanndan hi ayrlmayan oul Ahmet fiatrolu bu konseri flyle anlatr:
Babam son olarak 15 Austos 1971de Hac Bektafl Turizm Dernei tarafndan arlmflt. lk gn sahneye kt. Salon tklm tklm dolu idi. Halk Toprak
fliirini istedi. Babam da:
Sayn seyirciler, zaten bir avu topram var. O da stm rtecek, size neyimi vereyim dedi. Ve Toprak okumaya bafllad; fakat bitiremedi. Sahneden ayrl-
227
228
Trk Halk fiiiri
mak zorunda kald. Ertesi sabah hastaland, bu onun son konseri oldu. (zen
1998: 19-20).
flk Veyselin lmnden sonra Hrriyet Gazetesinin amfl olduu bir kampanya ile 335 bin lira toplanmfltr. Bu parann 200 bin liras ile Veyselin heykeli
yaplrken; kalan parayla kyne elektrik getirilmifl, mezar yaplmfl ve ilkokulun
ihtiyalar karfllanmfltr.
Veyselin elimizde 170 civarnda fliiri bulunmaktadr. Veysel bu fliirlerinde ky
enstitlerini, halkevlerini, Atatrk ve Cumhuriyeti, iinde yaflad toplumun kltrel deerlerini, Sivrialan, Kzlrmak, tabiat, okul ve hastaneyi, ayrl, gurbeti,
efli ve ocuklarna olan sevgisini, hayatnda yer eden nemli devlet adamlarn ve
vatan sevgisini ifllemifltir. Bu arada zaman zaman tafllama trnde de gzel rnekler vermifltir.
O sadece fliir yazmamfl ayn zamanda konserlerinde halk nesrinin de rnekleSIRATebessm
SZDE
rini vermifltir.
ederken, dflnme fleklinde tanmlayabileceimiz, ksa,
nesir fleklinde ve bir tipin etrafnda teflekkl eden fkralarn en iyi anlatclarndan
birisi de flklarmzdr (fiimflek 1993:16-20). Bir flklar bayramn bafltan sona taD fi N E L M
kip edersek
hemen hemen her saz flairinin Nasrettin Hoca, Bektafl, Temel, Kyl,
Yrk fkralarndan rnekler sunduunu grrz. zerinde durduu konunun daS O R U
ha iyi anlafllabilmesi
iin flk Veysel de zaman zaman fkra, hayvan masal anlatmfl ve eflitli espriler yapmfltr. flk Veysel kibar, beyefendi, karncay bile incitmek istemeyen
bir ruha sahiptir. Veysel saz meclislerinde ve zel sohbetlerinde de
DKKAT
kibarlndan hibir fleyi kaybetmemifltir. Elbette fln esprilerinde de bu ruh hli hkimdir.
SIRA SZDE
1894 ylnda
dnyaya gelen ve 1973 ylnda iki kapl hann kapsn kapatan
flk Veysel, flu veya bu kesimin fl deil 70 milyon Trk halknn saz flairidir.
Hatta 70 milyonun
deil Trk dnyas dediimiz Adriyatikten in Seddine kadar
AMALARIMIZ
uzanan corafyann, ksacas 300 milyon Trkn fldr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
K T A P
flk Veysel hakknda

K T A Pdaha kapsaml bilgiyi Ali Berat Alptekinin, Trkz Trk arrz,
(Ankara: Aka Yaynlar, 2009) adl kitabndan edinebilirsiniz.
T SIRA
E L E V SZDE
ZYON
Baz yllar Tflk

ESIRA
L E Vedebiyat
SZDE
Z Y O N iin nemli bafllang yllardr. 1966 yl Konya flklar Bayramnn bafllamasna iflaret eder. Yine byle nemli bir yl daha vardr ki hem bir ilki, hem
de sonradan alann yldz olacak bir fln ortaya kmasn ifade eder. Siz bu yl, olay ve
D fidiyebilirsiniz?
NELM
flk iin neler
D fi N E L M
NTERNET
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
NTERNET
ukurova
S OBlgesi
R U
flk Osman (Taflkaya) Feymn
DKKAT
2 Mays 1942 tarihinde Osmaniye ilinin Kadirli ilesinin Afflarlar (Azapl) kynde
domufltur. lkokulu kynde okumufltur. Askerlik grevini Balkesir ve TekirSIRA SZDE sonra, tekrar kyne dnerek iftilie bafllamfltr.
dada tamamladktan
Osman Taflkaya, daha ok Dou Anadolu Blgesi flklarnda grlen usta-rak iliflkisi geleneinde yetiflmemifltir. Ancak onun flkla bafllamasnda ve yetiflAMALARIMIZ
mesinde kaynbabas flk Deli Hazm (Hazm Demirci), flk Hda ve flk Kul
Mustafann etkileri grlmektedir. O, Karaca Olan geleneinden yetifltii iin,
kendisinin Kmanev
ustas olarak Karaca Olan kabul etmifltir. Yazd ilk fliirlerini
T A P
Kadirliden flk Mehmet Cihangiroluna gstermifl, Cihangirolu da ona eksiklerini retmifltir. Bu sebepten yetiflmesinde flk Mehmet Cihangirolunun emei
N N
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
229
azmsanamaz. flk Osman Taflkayann yannda flk Eyyub, flk Hakk Tanrkulu, flk Abdullah Gizlice, flk mam ve flk Vuslat yetiflmifltir.
flk Osman Taflkaya ilk fliirlerinde oban Osman mahlasn kullanmfltr. Mahlasn, 1964 ylnda ryasnda iri yar, koyu yeflil elbise giymifl bir zatn Feymn diye seslenmesi zerine almfltr. Ayn yafll zat flk Osman Taflkayaya ryasnda
bembeyaz akan sudan bir bardak iirmifltir. Ancak flk Osman Taflkaya ryasnda
pirin verdii mahlas unutmufltur. Bir yaz gn st glgesinde yatt srada ryasna ayn yafll zat girmifl ve defa mahlasnn Feymn olduunu bildirmifltir.
Bu saatten sonra da bu mahlasla fliir sylemeye bafllamfltr.
Feymn halk fliirinin sevilen trlerinden gzelleme, koaklama, tafllama, nasihat, mektup, destan ve devriye tarznda yzlerce fliir sylemifltir. Atflmalar baflarl olup, retici niteliktedir. fiiirlerinde iflledii temalar arasnda tabiat ve ormann
ayr bir yeri vardr. Bu konuda yazlmfl onlarca fliiri vardr. fiiirlerinde pek ok fln dile getirmedii konular ifllemifltir. Feymnnin tafllamalar da nldr. HeSIRA SZDE
men hemen her konuda tafllama sylemifltir. Feymn, ukurova
flklk gelenei
ierisinde nemli bir yere sahiptir. Ferrah ile birlikte yrede saz eflliinde fliir syleyen ilk flktr. Yine Ferrah ile birlikte nisbet sini mahlasnda o kullanmfltr.
D fi N E L M
Salnda adna flenlikler yaplan ilk flk olma zelliine sahip olmufltur. 1997
ylndan bu yana Osmaniye Belediyesi ve Osmaniye Folklor Arafltrma Dernei,
S OiyiR bir
U kaynak flaflk Feymn flenlikleri tertip etmektedir. Feymn ayn zamanda
hstr. Bugn ukurova flkl, bozlak syleme ve Karaca Olan geleneinde kaps alnacak ilk flk Feymndir. ukurovadan fliirleri bestelenen
yakam
D K K (lm
AT
tutma git, Ahu gzlm) ilk flk yine Feymndir. Feymn halk fliirinin koflma, semai ve varsa gibi trlerinde olduka baflarldr. Hemen hemen her konuda fliirSIRA SZDE
ler sylemifl, muamma zmede de yeteneini kantlamfltr. fiiirlerinden hareketle
hayata bakfl as hakknda bilgi edinebiliriz. ok ince bir ruha sahip olan Feymn iin; Bir gnl fldr. diyebiliriz. Bu nedenle fliirlerindeAMALARIMIZ
de baz tasavvuf unsurlar n plana kmaktadr.
Koaklama: Yiitlik edas

taflyan szleri ieren
koflmaya verilen ad.
N N
flk Osman Feyman hakknda daha kapsaml bilgiyi Erman Artunun,

Adana
K Gnmzde
T A P
flklk Gelenei (1966-1996) ve flk Feymn, (Adana 1996) adl kitaplarndan edinebilirsiniz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
230
Trk Halk fiiiri
zet
N
A M A
N
A M A
XIX. yzyln genel zelliklerini tanmlayabilmek

XIX. yzyl flklar hakknda daha nceki yzyllara gre daha ok bilgiye sahibiz. Yzyln flklar hecenin yannda aruz vezniyle de fliirler yazmfllardr. ki vezne de hkim olma koflma, destan, varsa ve semailerin yan sra, gazel, kaside, terci-i bend, terkib-i bend, muhamems, mseddes, vezni-i aher, satran, divan ve selis trlerinde de ok sayda fliirin ortaya kmasn salamfltr. Devirde yaflayan flklar, byk lde
bir tarikata intisap etmifllerdir: Erzurumlu Emrah, Seyrn, Ruhsat: Nakflibendi, Dertli: Bektafli. Bununla beraber hibir tarikatla ilgisi olmayan flklarmzn varl da gzden kamamaktadr: Dadalolu, Bayburtlu Zihn, vb. XIX. yzyl
flklar zerinde dier yzyllara gre daha ok
bilimsel alflma yaplmfltr. Ayrca flklar yafladklar yerleflim merkezlerinde eflitli etkinliklerle anlmfllardr.
XIX. yzyl flk fliirinin nemli temsilcilerinin
zgemifllerini ve fliirlerinin zelliklerini aklayabilmek
Bayburtlu Zihn: Asl ad Mehmed Emin (Muhammed Emin) olup Zihn mahlasn ryasnda
bir zat vermifltir. Hem aruz hem de hece vezniyle fliirleri vardr. Zihni flklk ve flairliinin yan
sra iyi bir nesir yazardr. Zihnnin hayatyla ilgili fkralar oluflmasna baklrsa o ayn zamanda
bir fkra tipidir. Aruz vezniyle yazd fliirleri daha fazla olmasna karfllk hece ile yazd destanlaryla nlenmifltir. Zihn hece vezniyle yazd fliirlerinde gurbeti, aflk ve sevgiliyi ifllemifltir.
ldrl flk fienlik: Asl ad Hasan olup Trkiye
ve Azerbaycanda fienlik mahlasyla nlenmifltir.
Badeli flklarmzdan olup bir av esnasnda pir
elinden bade imifltir. Trk edebiyatna 180 fliirin
yan sra de halk hikyesi (Latif fiah, Salman
Bey, Sevdakr fiah) kazandran fienlikin fliirleri
arasnda yer alan divan, koflma, destan, gerayl
ve sicillemeleri yeniliklerle doludur. fiiir ve hikyelerinde Terekeme/Karapapak aznn yan sra,
Arapa ve Farsa kelimeleri kullanmfltr. Yannda
pek ok rak yetifltirmifl olup o ayn zamanda
fienlik kolunun da kurucusudur. fiiirlerinde aflk,
tabiat, kahramanl, tasavvufu ifllemifltir.
Dadalolu: Asl ad Veli olup Dadalolu mahlasyla nlenmifltir. Dadalolu gebe Avflarlar arasnda yetiflmifl, bafllangta az veya ok mal olan,
geimini hayvanclkla salayan bir flktr. lerleyen yafllarnda fliir syleme ve saz alma zelliiyle btn Avflarlar arasnda kendisini kabul ettirdii iin o artk Avflarlarn szcs olmufltur.
Ksacas belirli bir yafltan sonra geimini saz ve
szyle salamfltr. Bugn elimizde bulunan 130
kadar fliirinin tamam hece vezniyledir.
Dertli: Asl ad brahim olup Dertli mahlasyla
nlenmifltir. Badeli flklarmzdandr. lk fliirlerinde Lutf mahlasn kullanmfltr. Msr dnfl
syledii fliirlerinde ise Dertli mahlas ne kmaya bafllamfltr. Hem aruz hem de hece vezniyle yazlmfl / sylenmifl fliirleri vardr. Aruzlu
olanlarn dili ardr, hece vezniyle sylenilenler
ise daha durudur. fiiirlerinde din ve tasavvufu,
befleri aflk, toplumsal konular, tabiat, gurbeti,
hasreti, derdi skntlar dile getirmifltir. Yannda
pek ok rak yetifltirmifl olup o ayn zamanda
Dertli kolunun da kurucusudur.
Erzurumlu Emrah: Medrese renimi grmfltr. Erzurumlu Emrah ve Erciflli Emrahn fliirlerinin karflmas pek ok problemi de beraberinde
getirmifltir. Erzurumlu Emrah Erzurumdan yarldktan sonra Trabzon, Kastamonu, Sinop, stanbul, ankr, Konya, Nide ve Sivas gibi illerimizi dolaflr. Sonunda da Tokat ilinin Niksar ilesine yerleflir ve orada lr. Erzurumlu Emrahn
200 civarndaki fliiri hece vezniyledir. Bunlardan
bazlarnn Erciflli Emrah, Bayburtlu Zihn, Karaca Olan, Dertli, Tokatl Nuri gibi flklarn fliirleriyle karflmfl olabileceini de gz ard etmemiz
gerekir. Hece vezniyle olan fliirlerin byk bir
ksm koflmadr. Bununla birlikte fliirleri arasnda, az sayda destan da bulunmaktadr.
Ruhsat: Sivas ilinin Kangal ilesinin Deliktafl kynde domufltur. Hem aruz hem de hece vezniyle fliirler yazp sylemifltir. Aruz vezniyle olan
fliirlerinde bir divan flairi kadar baflarl deildir.
8, 11, 14, 15li fliirlerinin yannda, az da olsa 5 ve
7 heceli fliirleri de vardr. fiiirlerinin dili durudur
ve halk fliirinin ahenk unsurlarn baflaryla kullanmfltr. fiiir teknii kuvvetidir. Ruhsatnin fliirlerinde tasvirin ayr bir yeri vardr. Ky evresinde yetifltii iin, fliirlerinde mahall az zellikle-
ri yer almaktadr. fiiirlerinde ky hayat, aflk, tabiat, t, tafllama ve tasavvufu iflleyen Ruhsat;
Karaca Olan, flk mer, Gevher, Pir Sultan
Abdal, Kul Himmet stadm, Dadalolu, Dertli
ve Seyrnnin etkisinde kalmfltr.
Seyran: Kayseri ilinin Develi ilesinin Oruza (Camkebir) mahallesinde domufltur. Badeli flklarmzdan olup sabah namazndan sonra pirler onu
Elbirz Balarna gtrmfller ve bade iirmifller
ve Seyran mahlasn vermifllerdir. Medrese renimi grmfltr. Hece vezniyle olan fliirlerinin byk bir ksm nazm teknii asndan baflarldr.
Bununla beraber kafiye ve redifte kusurlu olanlar
da vardr. Seyrn hem hece hem de aruz vezniyle fliirler sylemifltir. Bugn elimizde bulunan 650
fliirinden 500 hece vezniyledir. Hece ile yazmfl
olduu fliirlerinde dili olduka durudur. fiiirlerinde yaflad corafyann dil zelliklerini de bulabiliriz. Aruzla yazmfl olduu fliirlerinde daha ok
gazel, divan, mstezad, kalenderi, flark, terci-i
bend ve terkib-i bend nazm flekillerini kullanmfltr. Bu tarz fliirlerde dili ardr.
Smman: Erzurum ilinin Narnman ilesinin Samikale kynde domufltur. Smmannin koflma, semai, divan ve destanlar nldr. 11li hece lsyle olan koflmalarnda, nasihat vermenin yannda sevda ve hasret konularn da ifllemifltir. Smman arafltrclar onun 31 semaisi olduunu sylerler. Semailerinde daha ok aflk ve
din konular ifllenmifltir. 30 civarnda divan olan
Smman, bu tr fliirlerinde aruz veznini kullanmflsa da pek baflarl olamamfltr.
N
AM A
XX. yzyln genel zelliklerini tanmlayabilmek

XX. yzyl flk fliirinin en gl olduu devredir.
Daha nceki yzyllara gre flklar ve hayatlar
hakknda daha genifl bilgiye sahibiz. flklarn tannmas ve sevilmesinde Sivas, Bayburt, Konya
flklar bayramnn kmsenmeyecek etkileri
vardr. Ayrca plak, kaset ve CDlerin yardmyla
bu dnemde yaflayan flklar kendilerini daha genifl kitlelere duyurma imkn bulmufllardr. Bu
dnem flklar fliirlerinde Mustafa Kemal Atatrk
ve devrimlerini, Kurtulufl Savaflnn dier kahramanlarn dile getirmifllerdir. ok partili dnemden sonraki siyasi liderler ve memleket sorunlar da bu dnemin ele alnan nemli konularndandr. Bu yzyln flklar Trkiye ierisinde ve
dflarsnda pek ok toplantya katlmfllardr.
N
AM A
231
XX. yzyl flk fliirinin nemli temsilcilerinin zgemifllerini ve fliirlerinin zelliklerini tanyabilecek ve analiz edebilecek bilgi ve beceriler kazanmak
flk Murat obanolu: 1940 ylnda Karsn Kaleii mahallesinde domufltur. 26 Mart 2005 tarihinde Ankarada vefat etmifl, vasiyeti gerei Kars
mezarlna defnedilmifltir. Badeli flklarmzdandr. fiiirlerinin tamam hece vezniyledir. fiiirlerinde, aflk, tabiat, sevgili, gurbet gibi konular
ifllemifltir. Dili yaflad corafyann (Kars) dil
zelliklerini gsterir. fiiirleri ve hikyeleri zerinde akademik alflmalar yaplmfltr. Trkiye ierisinde ve dflnda pek ok yerde yaplan flk
toplantlarna katlmfltr.
flk Veysel fiatrolu: 1894 ylnn gz aylarnda
Sivas ilinin fiarkflla ilesinin Sivrialan kynde
domufltur. 21 Mart 1973 tarihinde vefat etmifl
olup mezar kyndedir. fiiirlerinin dili duru olup
fiarkflla aznn zelliklerini gsterir. 170 civarndaki fliirlerinin tamam hece vezniyle olup koflma, sema ve destan trlerinde sylenmifltir. flk
Veyselin Trkeyi gzel kullanmas ve milli btnle hizmetinden dolay 1965 ylnda dnemin Cumhuriyet hkmeti tarafndan kanun karlarak 500 lira maafla balanmfltr. fiiirlerinde
iinde yaflad kyn, ky enstitlerini, halkevlerini gezip dolaflt yerlerdeki olumsuzluklar, mill birlik ve btnl, Cumhuriyetimizin
kurucusu Gazi Mustafa kemal Atatrk ifllemifltir. flk Veyselin fliirleri Trkenin yan sra baflka dillere de evrilmifltir.
flk Osman (Taflkaya) Feyman: 2 Mays 1942
tarihinde Osmaniye ilinin Kadirli ilesinin Afflarlar (Azapl) kynde domufltur. Badeli flklarmzdandr. Feymn halk fliirinin sevilen trlerinden gzelleme, koaklama, tafllama, nasihat,
mektup, destan ve devriye tarznda yzlerce fliir
sylemifltir. Atflmalar olduka baflarl olup, retici niteliktedir. fiiirlerinde iflledii temalar arasnda tabiat ve ormann ayr bir yeri vardr. fiiirlerinde ukurova aznn dil zelliklerini bulabiliriz. Feymannin baz fliirleri bestelenmifltir.
232
Trk Halk fiiiri
Kendimizi Snayalm
1. XIX. yzylda yaflayan flklardan hangisinin adna
toplant dzenlenmez?
a. Smman
b. Erzurumlu Emrah
c. Dadalolu
d. flk fienlik
e. Kmil
2. Salnda adna dzenlenen divan saraya sunulan
flairimiz hangisidir?
a. Seyran
b. Smman
c. Hzr
d. Zihn
e. Emrah
3. ldrl flk fienlikin tasnif ettii hikye afladakilerden hangisidir?
a. Sevdakr Sultan
b. Sleyman fiah
c. Latif fiah
d. Latif Bey
e. Selman fiah
4. Baz hikyeli trkler, arafltrclarca hikye olarak
alglanabilir. Afladakilerden hangisi byle bir hikyeli
trk deildir?
a. Emmi Kz
b. Kerem ile Asl
c. sa Gzeli
d. Kral Kz
e. Dadal Bey
5. flklar genellikle mahlaslarn ilk dnemde deifltirirler. Ancak, flklarmzn biri, ilerlemifl yaflnda Ltfi
mahlasn brakp baflka bir mahlas alr. Afladaki flklarmzdan hangisi bu deifliklii yapmfltr?
a. Dertli
b. Seyran
c. flk fienlik
d. Dadalolu
e. Smman
6. flklarn fliirleri lmlerinden sonra, dnemin basm tekniine gre kitap hline getirilir: Zihn, fiem,
Erzurumlu Emrah bu adlarn bazlardr. Sonuncu fln
adna byle bir kitap yaymlayan kifli afladakilerden
hangisidir?
a. Erzurumlu Abdlaziz Efendi
b. Erzurumlu brahim Hakk
c. Niksarl Abdlkerim Efendi
d. Erzurumlu Abdlmecid Efendi
e. Niksarl Abdlaziz Efendi
7. flkln nde gelen zelliklerinden biri de gezip
dolaflmak, flklarla atflmaktr. Ancak btn mrn
doup byd kyde geiren flmz hangisidir?
a. Zihn
b. Ruhsat
c. fienlik
d. Emrah
e. Dadalolu
8. fiiire Devran mahlasyla bafllayp Yanan mahlasyla
devam eden flmzn lnceye kadar kulland son
mahlas afladakilerden hangisidir?
a. Karabulut
b. Yakc
c. obanolu
d. Reyhan
e. fiatrolu
9. Trkeyi gzel kullanmas ve milli kltre hizmet
etmesinden tr Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan lnceye kadar maafl balanan flmz hangisidir?
a. flk Murat obanolu
b. flk fieref Tafllova
c. flk Veysel fiatrolu
d. flk Yaflar Reyhan
e. flk Sabit Mdam
10. Baz flklarn fliirleri kendileri tarafndan trk olarak da sylenilir. Ancak zamanla trknn flhreti fln flhretini aflarak deta anonim bir trk gibi sylenilmeye bafllanr. Afladaki ikililerin hangisi dorudur?
a. flk Talibi Coflkun-Keklik Emine
b, flk Murat obanolu-Kizirolu Mustafa Bey
c. flk Veysel fiatrolu-Kara Toprak
d. flk Yaflar Reyhan-Bir iek
e. flk Osman Feyman-Ahu Gzlm
233

1. e
2. d
3. c
4. b
5. a
6. a
7. b
8. c
9. c
10. e
Yantnz doru deil ise XX. Yzyl flklar ve

zellikleri blmn tekrar gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Bayburtlu Zihn blmn tekrar gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise ldrl flk fienlik
blmn tekrar gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Dadalolu blmn tekrar gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Dertli blmn tekrar gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Seyran blmn
tekrar gzden geiriniz.
Yantnz doru deil ise Erzurumlu Emrah
Yantnz doru deilse, flk Murat obanolu blmn tekrar gzden geiriniz.
Yantnz doru deilse, flk Veysel fiatrolu
Yantnz doru deilse flk Osman Feyman

Sra Sizde 1
XIX. yzyl, zellikle ilk yars, lkemizde basmevlerinin yaygnlaflmaya bafllad bir dnemdir. Dergiler ise
gazetelerle birlikte siyasetin yannda edebiyat ve tarihle ilgili yazlara yer vermeye bafllamfltr. zellikle, merakllarn yazmalarn yannda flklarn fliirlerine yer veren cnkleri de toplamalar, yzyl kaynaklar asndan zenginlefltirmifltir.
Sra Sizde 2
flk edebiyat alannda flhrete ulaflmfl sanatkrlarn
fliirden baflka rnleri olmamfltr. Zihn ise bu adan
ok farkl bir konuma sahiptir. O hayat hikyesinin de
iinde yer ald, bir tr Zihn Klliyat diyebileceimiz Sergzefltname-i Zihnyi, hikyeden romana geiflin ilk rneklerinden saylabilecek Hikye-i Garibeyi
yazmfltr.
Sra Sizde 3
flk edebiyatnn yazl kaynaklar genel metin yazmalarna yani cnk ve mecmualara dayanr. Bu konularda
teorik bilgi veren kaynaklar yok denecek kadar azdr.
Ancak, halk arasnda sylenen fliirler ve anlatlar, hikye tr rnler hem deiflmeye hem de ek bilgilerle
sslenmeye aktr. Dadalolunun azndan dinlenildii tahmin edilen bir hikye, kolaylkla onun tasnifi gibi
alglanp, halk arasnda ona mal ediliverir. flmzn
tasnif ettii hibir hikye yoktur.
Sra Sizde 4
Genelde flklarn eitim alp almadklar yazl ve szl kaynaklarda yer alr. Ayrca babasnn veya byklerinin eitimli olmalar, flmzn da eitimli olduu konusunda bilgi vermektedir. Ancak baz flklar hakknda bu tr bilgilere sahip deilsek fliirlerine, varsa farkl
yapdaki eserlerine bakarz. Bylece, onun dilinden,
konusundan, slubundan yola karak bir karara varabiliriz. Erzurumlu Emrahn da bu yolla eitimi hakknda bilgi sahibi olabilmekteyiz.
Sra Sizde 5
flkln bir gerei diyar diyar dolaflmaktr. O bylece,
hem kendini tantacak hem de meslektafllaryla tanflma
frsatn bulacaktr. Onlarn bu gezmelerinin bafllca sebeplerinden birini geimini salamak iin para kazanmaktr. Ancak Smmannin bunca gezmesi, ryasnda
grd ve flk olduu Bedehflan Emirinin kz Glperiyi bulmak iindir.
Sra Sizde 6
Her blgenin kendine zg zevk anlayfl vardr. Dou
Karadeniz Blgesinde tulum algsnn dinlenilmesi,
Ee Blgesinde efe oyunlarnn oynanmas, baz blgelerimizde iftetellinin alnp oynanmas bu zevk farklln gsterir. flklk geleneinin gnmzde de canlln koruduu blgelerimizde ise eskiden beri bu gelenek vard ve ilgi gryordu. Dolaysyla flklara karfl
zel bir ilgi gsteren blgelerimizde flklk geleneinin
yaflamas da kanlmaz olacaktr.
234
Trk Halk fiiiri
Sra Sizde 7
Murat obanolunun saylamayacak kadar ok nde
gelen zellikleri vardr. Bunlardan zellikle ikisi bizce
flunlar olabilir: Babasnn ve olunun da flk olmas,
yani, deta bir flk kolunun bafllatlmas nemli bir
olaydr. kinci bir zellii ise, baz lkelerin devlet baflkanlarnn huzurunda sanatn icra etmesidir. lkemizde de Cumhurbaflkanl Kflkne davet edilen az saydaki flktan biri de odur.
Sra Sizde 8
I. Sivas Halk fiairleri Bayram 1931 ylnda dzenlenir.
15 fln katld bayramda alp syleyenlerden biri
de, 1310 [1894-1895]doumlu ve o yllarda 35 yafllarnda olan flk Veyseldir. O, katlan flklarn en genlerindendir. 1930lu yllarda Sivasta Mill Eitim Mdr
olan edebiyat retmeni ve flair Ahmet Kutsi Tecer, btn flklar gibi gen Veyselin de yolunu aydnlatmfltr.
Arslan, E. (1975). ldrl flk fienlik Hayat, fiiirleri ve
Hikyeleri (nceleme-Metin-Szlk). Ankara: Atatrk niversitesi Yaynlar.
Aslan, E. (1978). Dou Anadolu Saz fiairleri. Erzurum.
Aslanolu, . (1965). Sivas Halk fiairleri Bayram. Sivas.
Aflkun, V. C. (1973). Bir Kaybn Ardndan: Anlarn
Iflnda flk Veysel. Sivas Folkloru, 1 (7), Austos
1-7.
Bakiler, Y. B. (1986). flk Veysel / Hayat ve fiiirleri. stanbul.
Berberolu, M. (1955). Dertli. Bolu.
Binyazar, A. (1973). Uzun nce Bir Yolda flk Veysel /
Hayat Sanat ve Eserleri zerine Bir nceleme. stanbul.
Dzgn, D. (Gz 2000). flk Tarz fiiir Gelenei ve Erzurumlu Emrah, Mill Folklor. (47), 52-55.
Gksel, N. T. (1966). flk Emrah / Hayat-Edeb fiahsiyeti ve fiiirleri. Nide.
Gnbulut, fi. (fiubat 2003). lmnn Otuzuncu Ylnda flk Veysel. Folklor / Edebiyat, 9 (34).
Hner, . (1952). Jbilesi Mnasebetiyle flk Veysel
fiatrolu. Trk Folklor Arafltrmalar. 2 (34).
Kafkasyal, A. (1998). flk Murat obanolu / HayatSanat-Eserleri. Ankara.
Kaya, D. (2009). Sivas Halk fiairleri IV. Sivas.
Kprl, M. F. (1940). flk Dertli. stanbul.
Ouzcan , . Y. (1970). flk Veysel fiatrolu / Dostlar
Beni Hatrlasn / Btn fiiirleri. Ankara.
zen, K. (1998). flk Veysel / Selam Osun Kucak Kucak. Sivas.

Ouzcan, . Y. (1973). flk Veysel fiatrolu / Dostlar
Beni Hatrlasn. stanbul.
zder, M. A. (Aralk 1967). Konyada Yaplan kinci
flklar Bayram. Trk Folklor Arafltrmalar. 11
(221).
zsoy B. S.-Erdal Bolatkale (2010). 20. Yzyl Halk fiairleri II. Manisa.
zsoy B. S.-Erdal Bolatkale (2010). 20. Yzyl Halk fiairleri V. Manisa.
zsoy, B. S.-Halil brahim Ataman (1993). Posoflu flk
Sabit Mdam/ Hayat-Edeb fiahsiyeti ve Eserlerinden Semeler. Kayseri.
Sakaolu, S. (1986). Emrahn Hayat ve Hakknda Yaplan Yaynlar. Erciyes. 9 (101), Mays 1986, 3-5.
Sakaolu, S. (2002). Kadirli flk Halil Karabulut / Destan Destan stne. Kadirli.
Taflkaya S. M. (2002). flk Feymn. Kadirli.
Turan, M. (1994). flk Veysel (Yaflam-Sanat-fiiirleri).
Ankara.
Yardmc, M. (2009). Yaflamlar Sanatlar ve fiiirlerini
Yorumlaryla flklarmz. Ankara: rn Yaynlar.
Yksel, Hasan Avni (1987) flk Seyran Ankara: Kltr
ve Turizm Bakanl Yaynlar.

EDB305U

Transféré par

Informations du document

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

EDB305U

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2382

TRK HALK fiR

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Trk Halk fiiirinin Kkeni, Geliflimi ve Genel zellikleri....

HALK fiR ..................................................................................................

Trk Halk fiiirinde Tr ve fiekil ............................................. 30

Heceli Nazm Trleri ....................................................................................

Anonim Halk fiiiri .................................................................... 56

Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnn Oluflumu, Geliflimi ve

Anadoluda Din-Tasavvuf Trk Edebiyatnn

XV.-XVII. Yzyllarda Din-Tasavvuf Trk Edebiyat ......... 126

Dede mer Rflen ......................................................................................

XVIII.-XX. Yzyllarda Din-Tasavvuf Trk Edebiyat ....... 150

flk fiiirinin Oluflumu, Geliflimi ve XVI. Yzyldaki

XVII. ve XVIII. Yzyllarda flk fiiiri..................................... 192

XVIII. YZYIL fiIKLARI VE ZELLKLER ................................................

XIX. ve XX. Yzyllarda flk fiiiri......................................... 214

TRK HALK fiR

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Trk Halk fiiiri

Trk Halk fiiirinin

Trk Halk fiiirinin Kkeni,

l: fiiirde msralarn hece

Trk Halk fiiiri

da bat medeniyeti etkisine girmifl Trk topluluklar dikkate alnarak yaplmfltr.

1. nite - Trk Halk fiiirinin Kkeni, Geliflimi ve Genel zellikleri

Anonim Halk fiiiri: Trk ve

Din-Tasavvuf Halk fiiiri:

flk fiiiri: Anadoluda 15. ve

Trk Halk fiiiri

Sizce halk fliirinin

HALK fiRNN KKEN

Tren: Bir toplulukta,

veya deeri ayrt edip

Kam: Eski Trklerde flaman

1. nite - Trk Halk fiiirinin Kkeni, Geliflimi ve Genel zellikleri

mzik aleti almfllardr. Mziin verdii ahenkle kendilerinden geerek lenlerin

Bahfl: Olaanst glere

Trk Halk fiiiri

fieylan: Eski Ouzlarn

Kopuz: Ouz Trklerinde

1. nite - Trk Halk fiiirinin Kkeni, Geliflimi ve Genel zellikleri

Yu: Eski Ouzlarn lm ve

Trk Halk fiiiri

HALK fiRYLE LGL YAZILI KAYNAKLARDA GEEN

1. nite - Trk Halk fiiirinin Kkeni, Geliflimi ve Genel zellikleri

Maniheizm: 3. yzylda, Pers

Trk Halk fiiiri

tl-Hakayk bu dnemde kaleme alnmfltr. Bu bakmdan Karahanl dneminin

Dvn Lgatit-Trk ve Halk fiiiri

Sagu: slmiyet ncesi Trk

1. nite - Trk Halk fiiirinin Kkeni, Geliflimi ve Genel zellikleri

Alp Er Tonga ldi-m

Durak: Hece lsyle

Trk Halk fiiiri

Kafiye rgs: fiiirdeki

Kahramanlk fiiirleri: Daha ok savafl tasvirleri olarak nitelendirilebilecek bu

1. nite - Trk Halk fiiirinin Kkeni, Geliflimi ve Genel zellikleri

SIRA SZDE almfltr?

Trk Halk fiiiri

HALK fiRNN TEMEL ZELLKLER

Hece ls: Msralarn