Bahattin KAHRAMAN - Vâhid Mahtûmî Dîvânı'Nda Görülen Bir Terim - Türkmaniyât (2009)

A..
Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 39, Erzurum 2009
~499~
Prof. Dr. Hseyin AYAN zel Says
VAHD MAHTM DVNINDA GRLEN BR TERM:

TRKMANYT
A Term in Vahd Mahtms Divan Trkmaniyt
Dr. Bahattin KAHRAMAN
Z
XVIII. yzyl divan airlerinden biri olan Vahd Mahtm, daha ok
hece vezinli manzumeleriyle ne karlmtr. Bunun nedeni, klasik kltr
evresine mensup olduu halde, halk iirine fazlaca itibar etmesi, halk
kltrne ait unsurlar
divan iiri iine tamasdr. Sz konusu
manzumelere trkmaniyt adnn verilmesi ise, terminolojik adan nemli
bir husustur. nk, halk bilimi kaynaklarnda, trk eitlerinden birinin
ad olarak geen trkman, divan iiri terimleri arasnda bulunmamaktadr.
Bu noktadan hareketle, trkman terimi, etrafl ekilde ele alnmtr.
Anahtar Kelimeler: Trkman, ark, trk, ezgi, divan iiri, halk iiri.
ABSTRACT
Vahd Mahtm, one of the poets in Ottoman poetry in 18th century, is
mostly recognized with his syllabic meter verses. The reason for this is
because he esteems folk poetry in an excessive fashion, and carries the folk
cultural elements into classical poetry even though he is belonging to the
community of classical culture. In terms of terminology, it is an important
issue to name his verses as trkmaniyt. It is because trkman-a type of
trk (folk song) among folklore resources-has also taken place in Classical
Turkish Literature. From this point, the term trkman is discussed in detail
in this study.
Keywords: Trkman, sarki, folk song, tune, Ottoman poetry, folk
poetry.
rkmaniyt, XVIII. yzyl airlerinden Vahd Mahtm 1 Dvnnda

karmza kan bir terimdir. Dvnn arklar blmnde yer alan bir
Balkesir niversitesi Necatibey Eitim Fakltesi Trke Eitimi Blm retim yesi.
Vahd Mahtm, XVIII. yzyl divan airlerindendir. stanbul doumlu olup asl ad Mehmeddir.
Endern Mektebinden yetien divan airlerindendir. Enderundan ktktan sonra saray
grevlileri arasna katlr; kendisine avuluk verilir, gediklilerden biri olur, Hrka-i Saadette
hizmet grr, Hazine Aal yapar. Sarayda hzl ekilde ykselir ve III.Ahmedin gzne
girer, silahdar olur. Mora Seferi srasnda padiahn yannda yer alr. Bir mddet sonra,
1717de, gzden der, nce hapsedilir, sonra stanbul dna srgne gnderilir. Bylece,
saray hayat sona erer. Zorunlu olarak Rakkada yl kaldktan sonra hacca gider, oradan
TAED 39, 2009, 499-536
~500~B.KAHRAMAN:VahdMahtmDivnndaGrlenBirTerim:Trkmaniyt
grup manzume, hece vezinleriyle meydana getirildikleri iin bu ad altnda
kaydedilmilerdir. Aslnda iki mahlas kullanan airin, bu ksmdaki
manzumelerini Mahtm adyla yazmas herkesin dikkatini ekmitir. Edebiyat
evrelerinin hafzasn tazelemek amacyla olsa gerek, 1948de yaplan IV. Trk
Tarih Kongresine sunduu bir bildiriyle, dikkatleri yeniden air zerine eken
Ali Canip Yntem, 1949da yaymlad makalesinin balnda, trkmaniyta
vurgu yaparcasna, Hem Divan Hem Halk airi Vahd Mahtm ifadesini
kullanmtr. 2 Grld kadaryla, Vahd Mahtm (.1145/1732-33),
gnmze kadar, bu ynyle dier divan airlerinden ayr tutulmu, stelik, halk
airi olarak da hatrlanr olmutur. 3 Esasen, Enderun Mektebinden yetime,
tamamen saray terbiyesi alm, Osmanl dnemi klasik kltrne hakim bir divan
airi olmasna karn, Vahd Mahtmnin srekli bu iirleriyle anlmas, bizim de
trkmaniyt terimine ynelmemizi salamtr. Bir baka neden de, bu kavram
hakknda pek az bilgi bulunmasdr. Yazmz, anlan nedenlerle hazrlanm olup,
XVIII. yzyl divan iiri iinde sembolik bir anlam ifade eden trkmaniyt
terimini ilgililerin dikkatine sunmay amalamaktadr.
Giri
Divan airlerinin hece vezinleriyle iirler vcuda getirmeleri, teden beri
bilinen bir konudur. Sz konusu iirler, halk ve divan iiri geleneklerimizin
timarnn bulunduu Yeniehr-i Fenra yerleir. III.Ahmed, Lale Devrini sona erdiren mehur
ayaklanmayla tahttan indirilinceye kadar burada yaar. I.Mahmudun tahta oturmasndan sonra
stanbula geri dner. Fakat, fazla yaamaz ve 1145/1732-33 ylnda vefat eder. air, yaad
srece, ok ynl kiilii ile tannmtr. Bir air ve kltr adam olduu kadar, ata binmede ve
silah kullanmadaki yeteneiyle de gz doldurmu, saz alp trk sylemesiyle, teki divan
airlerinden ayr tutulmutur. Eserlerinin tamam Trkedir. Mrettep Dvnndan baka,
gnmze, Yeniehir-i Fenr iin yazd Llezr adl bir ehrengizi, Sergzet-i Garb-i
Badd ve Nme-i kne-i Manzm adl iki kk mesnevisi, affedilmek midiyle
I.Mahmuda gnderdii Arz- Hli(Arz- Hl-i Mahtm Bery-i Sultn Mahmd) ve
III.Ahmedin maiyyetinde katld Mora Seferine dair bir mensur Tarihi ulamtr.
Edebiyatmzda, iki mahlasl airler arasndadr ve her iki mahlasn da birlikte kullanmtr.
Divann arklar blmndeki manzumelerinde(Murabba, ark ve trkmanler) Mahtm,
klasik trlerdeki iirlerinde Vahd mahlasn kullanmtr. Mahtm, klasik nazm ekillerinde
daha az grlr. Kendi dneminde, burada sz edilen hece vezinli iirleri ve ounu murabba
eklinde yazd arklaryla tannmtr. Hece vezinlerini fazlaca kullanmas nedeniyle saz
airleri snfna da dahil edilmitir. Daha geni bilgi iin bk.: Bahattin Kahraman, Vahd
Mahtm Hayat, Eserleri, Edeb Kiilii ve Eserlerinin Tenkitli Metni, C. 1-2, Yaymlanmam
Dr. Tezi, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Konya 1995, s. 17.
2
Ali Canip Yntem, Hem Divan Hem Halk airi Vahd Mahtm, stanbul niversitesi Edebiyat
Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, C. III, S. 3-4, 31 Mart 1949, s. 267-274; XVIII.
Yzyl airlerinden Vahd Mahtmye Dair Baz Mlahazalar, IV. Trk Tarih Kongresi (1014 Kasm 1948) Kongreye Sunulan Bildiriler, TTK Basmevi, Ankara 1952, s. 445-450
3
Mustafa sen, Edebiyat Tarihimizin lgin Bir smi Vahd Mahtm, Mill Folklor, C. 2, S. 14,
Yaz 1992, s.12.
TAED 39, 2009, 499-536
A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 39, Erzurum 2009
~501~
birbiriyle balantl olduunu gsteren en somut rnekler arasnda kabul

edilebilirler. Mahtmnin trkman adndaki manzumeleriyle birlikte, divanlarn
bir ksmnda karlalan hece vezinli iirlerin arka plannda, Osmanl sosyal
yaps iinde geni halk kitlelerine hitap eden halk/k edebiyatnn olduu
bilinmektedir. Bu konuda, zellikle M. Fuad Kprlden gnmze kalan
aratrmalar, bize rehberlik etmektedir. Trke iirin hece ve aruz eksenli iki
koluna ait halk ve divan edebiyat rnlerinin kltrel deer ynyle
nemsenmeleri, modern bilim yntemleriyle aratrlp deerlendirilmeleri
gelenei, byk lde onun dneminde bilim hayatmza yerlemitir. ok
saydaki aratrmas arasnda, zellikle Osmanl dnemi edebiyat evrelerine
ynelik deerlendirmeleri, konumuz asndan nem arz etmektedir. Bu
cmleden olmak zere, XVI. yzylda olumaya baladn bildirdii k
edebiyatnn klasik edebiyat unsurlarndan ne derece etkilendiini yle dile
getirmitir: Hakikaten, k tarznn ilk teekkle balad XVI. asr
sonlarndan beri, gerek d unsurlar, yni vezin ve ekil bakmndan ve gerek i
unsurlar, yni mefhumlar, meczlar, dil, slb bakmndan, bu klsik iir
tesirinin dima daha kuvvetlenerek kendini gsterdiini ve XIX. asrn ikinci
yarsndan evvel bunun artk son haddine geldiini aka gryoruz.4
Kprl, yine, k tarznn, saraydan halka, snr kalelerine kadar,
Osmanl sosyal hayat ierisindeki ilevini, birer hayat paralar olarak
grd rnlerinin neden nemli olduunu ak ekilde ifade ettikten sonra,
klasik edebiyat aratrmalarnn salkl ekilde yaplabilmesini k edebiyatnn
bilinmesine balamtr: Drt asra yakn, Osmanl mparatorluunun geni
memleketlerinde muhtelif halk tabakalar arasnda yaayan, saraylarda, vezir
dairelerinde, asker ocaklarnda, snr kalalarnda, kahvehne ve bozahnelerde,
panayrlarda, kylerde ve gebeler arasnda zevk ve heyecanla dinlenen bu
edebiyat, biribirinden ok farkl menelerden gelen muhtelif unsurlardan
terekkp eden muhtelif ve eitli mhiyetiyle, mparatorlukun ayni mhiyetteki
itim yapsn ve mnev havasn, byk bir kuvvetle aksettirmektedir. Bunlar
sir tarih vesikalar kablinden, sdece gemi bir hayatn izleri saylamazlar.
Bilakis btn sanat eserleri gibi, bizi eski Osmanl cemiyetinin zevkleri,
heyecanlar, ihtiraslar, dnceleriyle kar karya getiren, bizim de o mnev
hava iinde yaamamza imkn veren hayat paralardrYalnz edebiyat tarihi
deil, edeb sosyoloji bakmndan da, klsik edebiyat mahsllerinden ok daha
M. Fuad Kprl, Sazirleri: Dn ve Bugn, Edebiyat Aratrmalar, Ankara 1986, s. 187.
TAED 39, 2009, 499-536
geni bir evreye yaylm olan bu k edebiyatnn byk bir ehemmiyeti
vardr ve ancak bunun bilinmesi syesindedir ki, klsik edebiyatn tarihiniiinde doduu geni ve mil itim muht erevesi iinde-bugnk tarih
telakklerine uygun olarak tedkik imkn elde edilecektir. 5 Bunun yannda,
divan iirinin egemen olduu dnemlerde, hece vezinlerini kullanan airler ve
bunlara kar ortaya kan tepkiler zerinde de durmutur: Karaolan trks,
kayabalar, varsalar, trkmnler, hatt sazirlerinin ekseriyetle
kullandklar mill hece vezni klsik irleri o kadar hiddetlendirir ki, hatt o
vezni bile ancak tahkir ve tezyif maksadiyle kullanrlar. Bunlarn bal kaldklar
mantk, kendilerine gre, pek dorudur: iir, eskilere gre, mevzun ve mukaff
kelma derler: halbuki vezin ve kfiyeden bahseden arz ve kfiye ilimleri Arab
lfz ve terkiplere gre vazolunmutur; hatt Mevzatl-Ulm muharririnin
btn bir zmreye ve asrlarca devam eden telakkye terceman olarak syledii
gibi, Mevz- ilm-i edeb, kelm- Arabtr. Eskilerce, mesele bu kadar basit ve
vzh iken, halkn zevk ve temyllerine gre Trk vezni ile iir
sylenemiyeceine hkmetmek ve o kabil eyleri Mhmelt ve Terzktdan
saymak gyet tabiidir. te, Atnin akyk Zeylinde hl tercemesi ve
garbeleri yazl Aliyeli Manav Seydyi tezyif iin onun azndan bir iir
yazmak istedii zaman k elebi hece veznine mrcaat zarr grmt 6
Grld zere Kprl, bir yandan, k edebiyatnn klsik iirden ald
unsurlar ile bu iir tarzna mensup airlerin toplumun btn katmanlarna nasl
nfuz edebildiklerini dile getirmi, te yandan, klsik iir evrelerindeki airlerin
hece vezinli rnlere ve bunlar meydana getiren airlere kar takndklar
tavrlar bize aktarmtr.
Ne var ki, k elebinin bir airi kk drmek iin hece veznine
bavurmas benzeri rneklerin, zaman iinde, zihinlerimizde derin izler
braktn ve bizi, Osmanl dnemi edebiyat evrelerine dair ikileme
drdn, bu ikilemin edebiyat aratrmalarna yansmasyla birlikte, halk
edebiyat ve divan edebiyat diye, iki ifadenin kavramlatrldn da unutmamak
gerekiyor.
Elbette, Osmanl Trk medeniyetini temsil eden bir klasik edebiyat,
gemiin derin kltrn srtnda tayan bir halk edebiyat ve halk kltrnn
rn olmasna karn, klasik edebiyat unsurlarn da iine alm bir k
edebiyat, hatta halk ve klasik kltr unsurlarnn harmanlanmasyla
belirginlemi bir tekke/tasavvuf edebiyat mevcuttur. Ancak, Trk edebiyatnn z kltr ve slam medeniyeti unsurlar bakmndan- ekil ve muhteva
5
6
M. Fuad Kprl, Sazirleri: Dn ve Bugn, age., s. 192.

M. Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda k Tarznn Mene ve Tekml Hakknda Bir
Tecrbe, age., s.203.
TAED 39, 2009, 499-536
~503~
zenginliini gsteren, kendi iindeki bu alt dallarn, sanki birbirinden tamamen

kopukmu gibi grme/gsterme alkanl, eski iddetinde olmasa da, varln
gnmzde de srdrmektedir.
Szn ettiimiz ayrmn, gemie dnk nyarglardan kaynaklandn
ileri sren gr sahipleri ise bilim hayatmzda farkl bir bak asn temsil
etmektedirler. Byle bir nyargnn gereki olmadndan hareketle, Osmanl
dnemini mercek altna alan edebiyat aratrmaclarndan bir ksm, halk ve divan
iiri geleneklerini mukayese etmek ve zellikle muhtevadan yola karak kltrel
arka plan ortaya karmak suretiyle, durumun pek de yle olmadn
gstermeye almlardr. 7 Yine, Osmanl dneminde, klasik kltr unsurlarnn
halk tabanna aktarldn gstermek amacyla yaplan kimi aratrmalarn da
ayn yaklamla ortaya konduunu grmekteyiz. 8
Mahtmnin Trkmaniytn dorudan ilgilendirdii iin, ksaca ifade
etmeye altmz bu bak as sorununa, Hikmet Dizdarolu da dikkat ekmi
ve Trk edebiyat bir btndr. nceleme ynteminin de buna uygun olmas
gerekir. Edebiyat tarihi aratrmalarnda tutulan yol budur 9 diyerek, bilimsel
aratrmalarn hangi anlayla yaplmas gerektiini ifade etmitir.
Edeb rnlerin varlk sebebi olan sosyal yapyla, hece ve aruz eksenli iir
geleneklerimizin ele aln biimine ilikin kimi deerlendirmelerden sz
ettiimiz bu ksmn sonunda, hece vezinlerini kullanan -klasik kltr iinde
yetimi- airlerden birkan anmak, kanaatimizce, trkmaniytn doru
alglanmasna da katk salayacaktr. Mahtm dnda, hece vezniyle iirleri
belirlenen airler, iir saylaryla birlikte yledir: Mel (.1535)nin 1( Bir
divanda tespit edilen heceyle yazlm ilk iir, destandr), Usl (.1538)in 10,
Karatoval Zaif (.1555?)nin 6 (Fit-trkiyyt balyladr, bazlarnn banda
der-makm- rst, der-makm- hseyn eklinde kaytlar vardr,
bestelendiklerini gsterir), k elebi (.1572)nin 1, Fevr (.1571)nin 1
Bu konuda bk.: mil elebiolu, Eski Trk Edebiyat Aratrmalar, stanbul 1998; Cemal
Kurnaz, Trkden Gazele Halk ve Divan iirinin Mterekleri zerine Bir Deneme, Ankara
1997; Osmanl Dnemi Trk Edebiyatnn Nitelii zerine Dnceler, Milli Eitim, 144,
Ekim-Kasm-Aralk 1999, s. 4-14.
8
zellikle, divan iiri ekilleriyle manzumeler syleyebilen mm airler, bu konunun arpc
rnekleri arasnda saylmtr. bk.: Cemal Kurnaz, mm Divan airleri, Trkden Gazele
Halk ve Divan iirinin Mterekleri zerine Bir Deneme, Ankara 1997, s. 71.
9
Hikmet Dizdarolu, Halk iirinde Trler, Trk Dil Kurumu, 1969, s. 8.
TAED 39, 2009, 499-536
(Heceyle yazlm gazel), Murd (.1595, III.Murad)nin 1, Himmet (.1684)in
3, Fevz (XVII.yy., heceyle yazd em Prevne adnda bir mesnevisi var),
Murd (.1640, IV. Murad)nin 1(Musahibi Musa elebinin lm zerine
yazd bir varsadr. Dervi mer tarafndan bestelenmi ve huzurunda
okunmutur), Affe Sultan (IV. Mehmedin kadnlarndan)n 1, Nedm
(.1730)in 2, Necb (.1736, III.Ahmed)in 1, Nahf (.1738)nin 1 (drtlk),
eyh Galip (.1799)in 1, lhm (.1808, III.Selim)nin 4, zzet Molla
(.1829)nn 1, Hzraa-zde Sad (.1837)in 2, Adl (.1839, II.Mahmud)nin
4, kif Paa (.1845)nn 2, Edhem Pertev Paa (.1872)nn 1, Ziya Paa
(.1880)nn 1, Namk Kemal (.1888)in 1 (Heceyle baka iirleri de olduu
sylenir), Adile Sultan (. 1899, II. Mahmudun kz, divan tertipleyen yegane
padiah kz)n 2, Mnif Paa (.1910)nn 1 (Dstn- l-i Osmn balyla),
Recizde Mahmud Ekrem (.1913)in 2. 10
Bunun yan sra, hece vezinlerinin klasik musiki bestekrlar arasnda da
revata olduu, hatta hece vezniyle yazlm iirleri klasik musiki formuyla
besteledikleri, ayrca tespit edilmitir. Hece vezinli iirler yazan klasik
bestekrlar arasnda u isimler bulunmaktadr: Hafz Post (.1649), Tazde
Receb elebi (.1690), hen Mehmed (.1700), Buhrzde Mustafa Itr Efendi
(.1711), Enf Hasan Aa (.1729, Mahtmnin yakn arkada, gftelerinin
ounu Mahtmnin hece vezinli iirlerinden semitir), Tanbr Mustafa avu,
III. Selim (.1808), II. Mahmud (.1839), Numan Aa (.1834), akir Aa
(.1840), Nr (XIX. yy.), Hamamzde smail Dede Efendi (.1845), Dellalzde
smail Efendi (.1869), Haim Bey (.1868), Hac rif Bey (.1884), Hac Fik
Bey (.1890). 11
Trkman airi Mahtm
Vahd Mahtmnin, hece vezinlerini kullanan divan airleri arasnda
ayrcalkl bir yere sahip olduu grlmektedir. Daha ok, murabba, ark ve
trkmanlerinde grlen Mahtm mahlasyla tannd ve bu mahlas nedeniyle
Mahtm Aa diye hret kazandnn bilinmesi, aslnda bu ynyle hatr
saylr bir air olduunu ortaya koymaktadr. nk, Mahtm ad, airin teki
ynn, yani halk kltryle, klk geleneiyle i ie olan kiiliini temsil
etmektedir.
10
11
bk.: Mustafa sen, Divanlarda Heceyle Yazlm iirler, telerden Bir Ses Divan Edebiyat ve
Balkanlarda Trk Edebiyat zerine Makaleler, Ankara 1997, s. 388; Cemal Kurnaz, Divan
airlerinde Hece Vezniyle iir Yazma Eilimi, age., s. 139; Cemal Kurnaz, XVII. Yzylda
Hece Vezniyle Yazlm Bir Mesnevi: Feyz elebinin em Pervnesi, Divan Edebiyat
Yazlar, Ankara 1997, s. 428.
Cemal Kurnaz, Klasik Trk Musikisi Bestekrlarnda Hece Vezniyle iir Yazma Eilimi,
Trkden Gazele Halk ve Divan iirinin Mterekleri zerine Bir Deneme, Ankara 1997, s.
217.
TAED 39, 2009, 499-536
~505~
airin halk/k iiriyle ilgisi, ada olan kimi airlerce de ifade

edilmitir. Nitekim, Divann tertiplediinde, dnemin nl airlerinden bir
ksmnn yazd takrizlerde, bu konuda nemli bir takm bilgilere
rastlamaktayz. Dnemin nl airi Arpaemn-zde Sm(.1733), bunlardan
biridir ve takrizinin bir yerinde, Mahtmnin bu ynne iaret edercesine, u
ifadeleri kullanmtr 12 : Kilki olduka name-rz-i d-beyt/Cevelna gelr
revn- kmeyt/Old her beyt ho-tern gz/ki telli gibi terennm-sz. Fakat,
aire ilikin asl ayrntl bilgileri Seyyid Vehb(.1736)nin aktardn
gryoruz. Seyyid Vehb, Takrz-i Ezn Seyyid Vehb 13 balyla tespit edilen
takrizinde, Vahd Mahtmnin kiiliini eitli ynleriyle ele alm ve onun,
III.Ahmedin sohbet meclisine layk grlenler arasnda bulunduunu Sohbeti
rek-i bezm-i Baykara/yle hem-dem ki pdiha sez diyerek, bir beyitle
bildirdikten sonra, airlii hakknda Her mezk zre nazma kdirdir hkmn
vermitir. arklarnn hretine dair Tab olduka matla- ark/ark ider
garb lema-i berk ifadesini kullanm, sesiyle mehur olduunu Mmkn
olmaz iitse vzn/Zhre bana almamak szn tarznda dile getirdikten sonra,
trk sylemedeki yetenei hakknda u arpc beyti sylemitir: Ll ider gh
sylese trk/Acem Hind zbek Trki. Seyyid Vehb, bununla
yetinmeyerek, airin, halk iirinde gsterdii baary Uyamaz ana kimse
zemzemede/Ayan alamaz tekerlemede beytiyle, ak bir dille anlatmak
istemitir. Seyyid Vehbnin gznde Mahtm, doutan gelen bir yetenee
sahiptir ve onda toplanan btn bu yetenekler, almakla elde edilemez, Allah
vergisidir: Kesb ile bu keml girmez ele/Dd- Hakdr direm ben ana hele.
Seyyid Vehbnin de aka syledii gibi, air, kendi dneminde, halk iiri
trlerindeki baarsyla hret kazanm, kendini kabul ettirmitir.
Kprlye gre, Mahtmnin bu baars tesadf deildir. Kprl,
eserinde, erm mahlasl airle Mahtmyi arka arkaya ele alm ve
Mahtmnin halk iiri eitimini bu airden aldn, belki de ermnin ra
olduunu kuvvetle tahmin etmekteyiz diyerek belirtmitir. 14 Ayrca, erm
12
13
14
Takrz-i Ezn Sm Efendi, 24, 25. beyitler. Bk.: Bahattin Kahraman, age., s. 910.
Takrz-i Ezn Seyyid Vehb, 41, 42, 44-48. beyitler. Bk.: Bahattin Kahraman, age., s. 901.
Lkin, ermnin bestelenmi semisine gzel bir nazresiyle cinasl bir koma ve trksn
nerettiimiz Mahtmnin, yine bu devre mensup ve belki de ermnin ra olduunu
kuvvetle tahmin etmekteyiz. Bu nazirenin de Hasan aa adl bestekr tarafndan beyt
makamnda ve sem tarznda bestelendiini eski mecmualarda grmekteyiz; trksnn yine
TAED 39, 2009, 499-536
hakknda bilgi verirken, o dnemde saz airlerine gsterilen ilgi nedeniyle, uara
tezkiresi sahiplerinin bu evrelere mensup bir ksm airi de eserlerine almak
zorunda kaldklarn, ancak yine de, onlarla alay etmekten geri durmadklarn,
eserine not olarak eklemitir. 15 Bu vesileyle tezkire sahiplerini 16 eletiren
Kprl, ermyi dier saz airlerinden ayr tutmu ve onun; edebi kltr ve
istidadnn tekilerden, hatta Levn ile kyas edilemeyecek kadar yksek
olduunu bildirmi, bir komasnn Mezzin smail Aa tarafndan beyat
makamnda ve sem tarznda bestelenmi olduunu haber vermitir. 17
Anladmz kadaryla, ayr evrelerden geldikleri halde, iki air de benzer
zellikler gstermekte, ikisi de hem hece hem de aruzla syledikleri
manzumeleriyle tannmaktadrlar. Buradan yola klarak, Mahtmnin divan
iirinden halk iirine, ermnin de -halk iiri gelenei iinde yetimesine
ramen- divan iirine ynelerek varlk gstermesi, XVIII. yzyldaki edebiyat
anlayna balanabilir. Baka trl sylenirse, Mahtm ve erm, birbirini
besleyen iki air tipini, yani o dnemdeki halk ve divan iirinin etkileimini
temsil etmektedirler, denebilir. Dnemin nl airi Nedimin, arklar ve
iirlerindeki baka unsurlarla birlikte, heceyle syledii iki manzumesinin de 18
bu etkileimle izah edildiini ayrca belirtmekte yarar vardr.
Mahtmnin, hece vezinli iirleriyle, aslnda Trk iirinin geliim
srecinde var olan bir gelenein takipisi olduunu vurguladktan sonra,
trkmaniytn, edeb terminolojide, hangi terimlerle birlikte dnlebileceini
gzden geirmek gerekiyor.
Baz Edeb Terimler
15
16
17
18
ayn adam tarafndan acem makamnda ve sofyan uslnde bestelenmi olmas, zamannda
hret kazandn anlatmaktadr., Fuad Kprl, Saz airleri, Ankara 2004, s. 350.
Saz irlerine gsterilen ummi rabet neticesinde, Tezkire-i uar muharrirleri artk
onlardan bazlarn istihzl bir eda ile kitaplarna geirmekte mahzur grmemekle beraber,
mill vezin hakkndaki nefretlerini bir trl unutamayarak, misallerini o klarn aruz vezniyle
yazdklar paralardan intihap ediyorlard., Fuad Kprl, age., s. 350.
Safynin erm iin kulland bahdr kahve-hne yirlerindendir ifadesindeki yir
szc, alay olarak alglanmtr. bk.: Mustafa Safay Efendi, Tezkire-i Safy (Nuhbetl-sr
min Feridil-er) nceleme-Metin-ndeks, haz. Pervin apan, Ankara 2005, s. 320-321.
XVII.asr sonlarnda hret kazanan klardan biri de, 1715 Mora seferinde len
ermdir:asl ismi Alidir ve skdarldr. Topular zmresine mensup olup, kahvelerde alt
telli saz almakta ve trk rmakta mahir, btn saz irleri gibi irticalen iir sylemee
muktedir, zarif bir adamdr. Edeb kltr ve istidd, imdiye kadar saydmz irlerle,
hatt Levn ile kyas edilmeyecek kadar yksektir., Fuad Kprl, age., s. 350. erm iin
ayrca bk.: Saim Sakaolu, Trk Saz iiri, Trk Dili Trk iiri zel Says III (Halk iiri),
Say 445-450/ Ocak-Haziran 1989, s.189.
bk.: Muhsin Macit, Nedim Divan, Ankara 1997, s. 269.
TAED 39, 2009, 499-536
~507~
Edebiyat dnyasnn ilgisini eken manzumeler, Vahd Mahtm

Dvnnda Murabbat ve arkiyt ve Trkmaniyt ve Gayrihi bal altnda
kaytldr. 19 Balkta geen Murabbat, arkyt, Trkmaniyt terimleri,
murabba, ark ve trkman szcklerinin sonuna Arapa t eki getirilerek elde
edilmilerdir. Birka manzume dnda, musammatlar blmnn neredeyse
tamam, bu balk altndaki iirlerden olumutur. Ancak, buradaki iirler, bala
uygun ekilde tasnif edilmemi, kark halde yazlmlardr. ekil bilgisi
asndan incelendiklerinde ise bu karkln biraz daha artt, trkmaniyt
dndaki manzumelerde, kategorik adan belirsizliklerin ortaya kt
grlmektedir. Hece vezinleriyle yazlmalar nedeniyle, ilk bakta, trkmaniyt
adyla kayda geen iirleri belirlemek kolay gibi grnse de, ayrntl inceleme
srasnda, murabba-arklarla trkmanlerin, vezinler dnda, birbirine
benzedikleri, yine murabba-arklardan bir ksmnn, vezinleri ve kafiye
rgleriyle dier murabbalardan uzaklatklar anlalmaktadr. Szn
ettiimiz manzumelerin, ayn zamanda bir hece lsne uygun decek tarzda
yazlm olmalar nedeniyle, aruzla m, heceyle mi oluturulduklar, baka bir
deyile, ark m yoksa trkman snfna m dahil edilecekleri konusu da, bu
ksmla ilgili nmze kan sorunlar arasndadr. Aklamaya altmz
nedenlerle, Dvnn bu ksmnda kaytl murabba, ark ve trkmanlerin
tasnifinde sorunlarla karlaldn syleyebiliriz.
Bunun yannda, bu edeb terimlere ilikin problemlerin henz tam olarak
zlmedii, yeni bilgi ve bulgulara ihtiya duyulduu dnlrse, balkta
grlen murabbat, arkyt ve trkmaniyt terimlerinin, bu kayd denlerce,
kavramsal adan, bilerek kullanlm olabilecekleri, dolaysyla sorunun daha
ok gnmz ilgilendirdii deerlendirmesi de yaplabilir.
Ancak, trkmaniytn, bir divanda, hem de bestelenmek iin sylenen
iirlerin bulunduu blmn balnda, bu blmdeki hece vezinli manzumeler
kastedilerek kullanlmas; Trkmaniyt, Vahd Mahtm Dvnndaki
anlamyla, baka divanlarda da kullanlm mdr? Bu szck, bir edeb terim
midir, yoksa bir musik terimi midir? Trk musikisi terimlerinden ise hangi tr
bir formun addr? Eer edeb bir terim ise, ekil midir, tr mdr, yoksa
bunlarn dnda mdr? Halk edebiyatndaki gibi, divan edebiyat terminolojisi
iine de alnabilir mi? gibi baz sorularla bizi kar karya brakmaktadr.
19
Bahattin Kahraman, age., s. 452.
TAED 39, 2009, 499-536
Bu sorulara yeterli cevaplarn verilebilmesi iin, ncelikle, halk/k iiri
ekil ve trleri ile divan iiri ekil ve trlerinin her biri hakknda, hibir pheye
yer brakmayacak derecede, ayrntl bilgilere; ayn zamanda, musikiyle ilgileri
nedeniyle, gerek Trk musikisi nazariyat, gerekse iir-musiki ilikisi alanlarnda,
mzik bilimcilerin aratrmalarna da ihtiya duyulacan vurgulamamzda yarar
vardr. Meselenin halli iin ise, ncelikle, Trk edebiyatn kendi iinde, Trk
musikini 20 de kendi iinde -sanki birbiriyle ilgisizmi gibi grerek- alt dallara
ayrma anlay yerine, bu iki sanat daln, Trk kltrnn iki ana damar olarak
gren yaklama gereksinim bulunduunu, bir kez daha belirtmeliyiz. nk,
edebi terimleri incelerken, halk ve divan iiri evrelerinin etkileimi kadar,
musiki evrelerinin -ve tabii musiki kltrmzn- dorudan edebiyata etkisini
dikkate alp almamak, nemli bir sorun olarak karmzda durmaktadr. Bunun
sonucu, edeb terimlere ilikin sorunlardan bir ksmnn, iki sanat daln birlikte
deerlendirecek yeterli almalarn u ana kadar yaplmam olmasndan doan
boluk nedeniyle zmsz kald sylenebilir. 21
Buradaki manzumeler, iir bilgisi asndan kategorize edilirken, ncelikle,
eklin da, trn ie dair unsurlar iine almas gerektii 22 ilkesi
erevesinde hareket edilmesi, bunun yannda, elden geldiince, iir-musiki
etkileiminin de gzden rak tutulmamas gerektiini belirtelim.
Yine, inceleme frsat bulduumuz, halk ve divan edebiyat terimleri
zerine yazlm, iir bilgisine ilikin kaynaklarda, murabba ve arkya yer
verildii halde, trkman hakknda ok az bilgi bulunduunu sylemeliyiz.
Eldeki bilgiler, sadece, halk/k iirini ekil ve tr olarak inceleyen eserlerden
20
21
22
Esasen halk msiksi ile klasik denen msik, biri dierinden km ve birbirini srekli
etkilemi, farkl evrede icra edilen ayn msik kltrnn rnleri olarak ayn ses sistemi ile
ok az farkl makam, usl ve form yapsna sahiptirler. Cinuen Tanrkorur, Osmanl Dnemi
Trk Msiksi, stanbul 2003, s.13.
Halil Erdoan Cengiz, Divan iirinde Musammatlar, Trk Dili Trk iiri zel Says II (Divan
iiri), S. 415-416-417/Temmuz-Austos-Eyll 1986, s. 316.
M. cal Ouz, Halk iirinde Tr, ekil ve Makam, Ankara 2001, s.14; Her edeb eserde bir
d, bir i dnlr. Aslna baklrsa dtan ayr bir i, iten ayr bir d olamaz. Fakat bir
eseri incelerken, kolaylk olmak zere, byle bir ayrl kabul etmek, birok kimselere uygun
grnmtr., Hikmet laydn, Trk Edebiyatnda Nazm, stanbul 1959, s.6; Nazm ekilleri,
eski edebiyat kitaplarnda Ekl-i nazm ad altnda incelenirdi., Haluk pekten, Eski Trk
Edebiyat Nazm ekilleri, Ankara 1985, s. 9; Nazm ekli, manzumenin msra dzeni ve kafiye
rgs bakmndan ald ekildir., Hikmet laydn, age, s.74; Trl nazm biimlerinin konu
bakmndan adlandrlmas nazm trlerini ortaya karr. Nazm trlerinin incelenmesinde dize
ve uyak dzeninin hibir nemi yoktur. Sonra nazm biimleriyle trler arasnda kesin bir ba
aranamaz, yani u konu, ancak u nazm biimiyle yazlr diye bir kural yoktur. Kimi konularn
belirli nazm biimleriyle yazlm olmas, giderek bir genelenek dourmu ve buna ounlukla
uyulmutur. Bunun dna kan rneklere de sk sk rastlanr., Cem Dilin, rneklerle Trk
iir Bilgisi, Ankara 2000, s.98.
TAED 39, 2009, 499-536
~509~
derlenmi, divan iiri ekil ve trleri arasnda trkman adna rastlanmamtr.

Grld kadaryla trkmanyi, Trk iiri terminolojisine halk bilimi
aratrmaclar dahil etmilerdir. Bu terimden; murabba ve ark, hem divan
iiri hem de halk iiri terminolojisi iinde yer alm, trkman ise, halk biliminde,
trkyle balantl olarak ele alnmtr.
Trkmaninin bamsz bir terim olarak alglanabilmesi iin belli edeb
terimlerle ilgili bilgilerin, ekil, tr ve musiki bakmndan yeniden
deerlendirilmesinin bir zorunluluk olduu anlalyor. Ancak, yazmzn amac
dnda kaldndan, genel anlamda, Trk iirindeki ekil ve tr
tartmalarna girilmeyecek, sadece, trkmannin halk/k iiri ile divan iiri
iindeki konumunu belirlemede yardmc olaca dnlen baz terimler, en
belirgin hususiyetleriyle sz konusu edilecektir.
Murabba
Murabba, Terim olarak, ayn vezinde drder msrlk bendlerin
birlemesinden meydana gelen nazm ekline verilen ad 23 diye tarif edilir. Divan
iirinin en bilinen nazm ekillerindendir.
Kprl, murabba hakknda -trk ve trkmni ile de ilikilendirerekyle der: Murabbalara gelince, bunlar, hece vezninin-bestelerine gre trk,
trkmn v.s. gibi trl adlar alan- drtlklerinin tesiri altnda, daha XIV.
asrdanberi klsik Trk iirinde byk bir yer tutmutu ve bestelenmee mahsus
manzmeler hemen ummiyetle bu ekilde yazlyordu. XIV.-XVI. asr
metinlerinde murabba balamak tabirinin dima trk bestelemek manasnda
kullanlmas, bunu aka gsterebilir 24 Sonralar, Kprlnn tespiti
dorultusunda, drder msralk bentlerden oluan murabbalarn divan iiri iinde
yaygnlk kazanmas, halk iirimizdeki koma ekliyle balant kurularak izah
edilmitir. 25
Ayn durum murabbalarda grlen vezinler iin de sz konusudur.
Bilhassa 11li hece lsne uyan aruz kalplaryla yazlm murabbalardan
23
24
25
Ahmet Mermer, Neslihan Ko Keskin, Eski Trk Edebiyat Terimleri Szl, Ankara 2005, s.
73.
M.Fuad Kprl, Sazirleri: Dn ve Bugn, age., s.187.
Nesmden bu yana pek ok airin murabbalar yazmasnda, sadece bestekrlarn nemli gfte
kaynaklarndan birini oluturmasnn deil, halk edebiyatmzn yaygn, temel nazm
ekillerinden komay yani Trklerin son derece alk olduu, sevdii bir nazm eklini
andrmasnn da byk etkisi bulunduu dnlebilir. Halil Erdoan Cengiz, agm., s. 295.
TAED 39, 2009, 499-536
hareketle, sadece msra saylar ynyle deil, vezinler bakmndan da, komayla
ortak ynlerinin bulunduuna dikkat ekilmitir. 26
Murabbalarda grlen kafiye eitleri, konumuz asndan ayrca
nemlidir. Yaplan incelemelere gre murabbalar, mtekerrir ve mzdevic
adyla, iki ayr kafiye rgsyle yazlmlar, buna bal olarak da murabba-
mtekerrir (a a a A b b b A) veya murabba- mzdevic (a a a a b b b a) diye
anlmlardr. Halil Erdoan Cengize gre, bu iki kafiye dzeni murabban en
eski ana biimleri olarak bilinmekte, bunun dnda kalan a b a B
cccB
eklindeki nc tip kafiye rgs hem murabba eklinin urad
deiiklikleri, hem de murabba ve ark arasndaki ilikiyi gstermesi
bakmndan nem arz etmektedir. 27 Haluk pekten ise iki ana kafiye dzeni
dndaki kafiye ekillerinin ounun Tanzimattan sonra ortaya ktn
sylemektedir. 28
Eldeki bilgilerden, murabba ile aadaki trkman rneklerinin,
bentlerdeki msra saylar dnda, bir ksm kafiye ekilleriyle de birbirine
benzedikleri gzlenmitir. Bu nedenle, murabbalarn, 18. yzyldan geriye doru,
ekil zellikleri bakmndan yeniden incelenmesi durumunda, bilhassa ark
ekillerinin iir geleneimiz iindeki geliimini daha da belirgin hale getirmek
mmkn olacaktr.
ark
ark ise, gnmzde, baz zelliklerinden hareketle; bestelenmek zere
kaleme alnm iirlerin genel ad diye tantlm, 29 yalnzca Trk edebiyatnda
26
27
28
29
zellikle Filtn filtn filn, Mefln mefln faln, Mfteiln mfteiln filn gibi
(4+4+3=) 11 heceliye uygun den kalplarla yazlm murabbalarn, aadaki rnekte
grlecei zere, duraklar ve baz yabanc kelimeler ile tamlamalar dnda komaya iyice
yaklat belirginlemektedir. Halil Erdoan Cengiz, agm., s. 296.
Halil Erdoan Cengiz, agm., s. 299.
Allm murabba kafiyeleri bunlar olmakla birlikte, az sayda ve ou Tanzimattan sonra
olmak zere a B a B c c c B d d d B ve a a x a b b x b c c x c kafiyeli; a a a v b b b v c c c v
ve a a a V b b b V c c c V eklinde drt msral tardiye kafiyeli; ya da a a a a b b b b c c c c
eklinde her bendi kendi arasnda kafiyeli murabbalar da yazlmtr., Haluk pekten, age., s.
111; Murabba bent ad verilen 4 dizelik kta(drtlk)lardan oluur. Genellikle uyak dzeni
yledir: a a a a b b b a c c c a d d d a. lk bendin, ilk 3 dizesi kendi aralarnda uyakl
olabilir. Bu durumda uyak deni yle olur: b b b a c c c a d d d a e e e a. Kimi zaman
birinci bendin dndnc dizesi teki bentlerin drdnc dizesi olarak yinelenir ve bylece bir
nakarat meydana getirilir. Byle murabbalara murabba- mtekerrir denir. Uyak dzeni
yledir: a a a a(n) b b b (n) c c c a(n) d d d a(n). Kimi zaman da birbiriyle uyakl olan
drdnc dizelerin szleri her bentte baka olur. Buna da murabba- mzdevic denir. Cem
Dilin, age, s. 212.
Ahmet Mermer vd., age., s. 94.
TAED 39, 2009, 499-536
~511~
grlen bir nazm ekli olduu sylenmi 30 ve daha da nemlisi, divan

edebiyat iinde halk edebiyatndaki trknn karl olarak grldnden,
dorudan halk iirimize balanmtr. 31 Bununla birlikte, ark, murabba ile
ilikisi bakmndan 32 ekil-tr balamnda tartmaya neden olmu, trl nazm
ekilleriyle -mesela muhammes, mseddes gibi- yazlm arklarn tespitiyle
birlikte, divan iirinin teki nazm ekillerinden farkl dnlmeye balanmtr.
Metinleri gnmze ulam arklarn ekil ynnden farkllk gstermesi, onun
bir nazm ekli deil, bir edeb tr olarak deerlendirilmesine neden olmutur.
Nitekim, bu gr dillendiren Halil Erdoan Cengiz, arky yle tarif etmitir:
Belirli bir nazm ekli deildir. En ok murabba nazm ekliyle yazlm
rneklerine rastlanr. Murabba bata olmak zere muhammes, mseddes gibi
nazm ekilleriyle yazlanlar da vardr. ark, bestelenmek zere kaleme alnan
veya bestelenen iirlerin genel addr. ark trndeki eserler genellikle ak
konusunda ve dierlerine oranla daha sade bir dille yazlr. 33 Bylece, en ok
murabba eklinde yazld bilinmesine ramen, baka ekilleri de tespit edilmesi
dolaysyla, arknn, murabba ile daha ok musiki bakmndan ortak yan
bulunduu belirginlemi olmaktadr.
te yandan, divan iiri bnyesinde arknn mevcudiyeti, trkyle
balantl ekilde deerlendirilmi, yani halk kltrnn klasik edebiyata
etkisiyle ortaya kt sylenmitir. ark ve trknn birlikte dnlmesinin,
kkenlerine ynelik etimolojik izahlara da yansdn grmekteyiz. Buna gre,
ark szcnn yaps, trkden farkszdr. Yani, ark kelimesine nispet eki
() ilavesiyle elde edilmitir ve arka, douya ait demektir. Baz szlklerde
30
Haluk pekten, age., s. 115.

Haluk pekten, age., s. 115; Murabbadan km bir tr olan arklar ise Halk edebiyatndaki
besteli trlerin Divan edebiyatndaki akisleridir. Kafiye rglerinde ufak tefek ayrlklar
vardr.Bestelenecekleri iin temposu alaturka musiki usullerine kolayca uyan vezinlerle,
bilhassa mefl mefl mefl feln kalbyla yazlrlar., Hikmet laydn, age., s. 115;
ark Trk Msiksinin mruf composition ekli (forme). Kk bir sz eseri formudur. Trk
Msiksinde en ok kullanlm formdur. Bat Msiksinde ummiyetle liedin (b. bkz.)
mukabilidir. Trk halk msiksindeki mukabili Trk (b. bkz.) formudur., Ylmaz ztuna, Trk
Msiksi Kavram ve Terimleri Ansiklopedisi, Ankara 2000, s. 442.
32
ark, biim bakmndan murabbaa benzer. Drtlklerden kurulur, Cem Dilin, age., s.
214.
33
Halil Erdoan Cengiz, agm., s. 334.
31
TAED 39, 2009, 499-536
ise sadece terim anlam verilmitir. 34 Ancak, trk iin olmasa da, arknn
etimolojisine itiraz edildiini, ayrca belirtmeliyiz. Bu itiraz, bir mzikologdan
gelmitir. Ona gre ark, Trke arg kelimesinden gelmekte ve halen
dilimizde trk armak deyimiyle yaamaktadr. 35
ztuna ise arknn, balangta musiki terimi olduunu sylemitir. Ona
gre ark szc, Arapa kurala gre yaplm bir Trk terimidir ve
mecmualardaki haliyle, bir musiki formunda bestelenerek hret kazanan iir
anlamnda alglanmaldr. 36
Trknn divan iiri iindeki uzants olarak grlmesi, ark ad altnda
toplanan manzumelerin, musikiyle ilgisi yannda, ekil zelliklerinden de
kaynaklanmtr, denilebilir. Bilhassa drtlklerle yazlan arklardaki kafiyeler,
onlar komaya balayan ekil zellii olarak gsterilebilir. Ancak, ark
kafiyelerinin daha eitli olduu gzlenmektedir. Konuyu aratran Halil Erdoan
Cengiz, arklarda 11 tip kafiye ekli belirlemitir. Bunlar yledir 37 : I.Tip: a a
a A b b b A; II.Tip: a a a a b b b a; III.Tip: a A a A b b b A; IV.Tip: a B a B c
c c B; V.Tip: a b a b c c c b; VI.Tip: a b a B c c c B; VII.Tip: a a x A b b b A;
VIII.Tip: a a x a b b b a; IX.Tip: a a a a b b x a; X.Tip: x A x A b b b A; XI.Tip:
a A x A b b b A. Buradaki ark kafiyelerinden birka, aadaki trkmanlerde
de karmza kmaktadr.
Aslnda, arknn, hem edebiyat hem de musiki terimlerine dahil edildiini,
grd ilgi sonucu, metinleriyle divan iiri, bestelenmi ekilleriyle de klasik
musiki iinde yaygnlatn, hatta halk musikisi evrelerinde trk gftesi
olarak dilden dile dolatn 38 gz ard etmemek gerekiyor. Dolaysyla, bu
34
35
36
37
38
ark is. Ar. ark 4. ed. Divan edebiyatnda bestelenmek iin, drtlkler biiminde ve uyakl
olarak yazlm olan iir biimi, Trke Szlk, Trk Dil Kurumu, Ankara 2005, s. 1850.
Trk kelimesinin, Trke ait anlamnda Arapa Trk sfatndan geldiinde edebiyat
bilginlerimiz birlemektedirler. Ancak buradan kalkp ark kelimesinin de Arapa douya
ait anlamndaki ark sfatndan geldii iddiasna gemek, birincisiyle yaplan hayal bir
benzetmenin yanlgsdr. Zira ark kelimemiz, merhum Gazimihalin ok deerli Musiki
Szlnde akland gibi, Arapa arkden deil, Trke arg kelimesinden gelir ve
trk armak deyiminde dilimizde bugn dahi yaar., Cinuen Tanrkorur, Mzik
Kimliimiz zerine Dnceler, stanbul 1998, s. 75.
Balangta ark, bir msik terimidir. Bir Trk terimidir ve Arapa kaidesiyle yaplmtr.
ark(kaaf ile) arka, douya ait demektir. Osmanl Trk bu kelimeyi
arkyyt=arklar eklinde oullatrarak da kullanmtr, arklar mucmuas denen
gfte kitaplar vardr. Erken zamanlarda iir mecmualarnda geen ark kelimesini, o iirin
bir msik formunda bestelenerek hret kazand mnsnda anlyorum. Baka ekilde
anlayan edebiyat tarihisi ile mnakaaya hazrm,Ylmaz ztuna, age., s. 447.
Halil Erdoan Cengiz, agm, s. 320-331.
Halil Erdoan Cengiz, Nevresin Kr etmez hm sen gl-izre msrayla balayan arksn,
bu konuya rnek gsterir: Bu arknn ilgin yan Trk Halk Mziinin sevilen trklerinden
birinin gftesini oluturmasdr., agm., s. 321.
TAED 39, 2009, 499-536
~513~
manzumelerin, esasen divan iiri gelenei iinde olutuklar halde, musiki eserine
dntkten sonra, klsik Trk musikisi yannda, trklerde gfte olarak
kullanlmak suretiyle halka mal olduklar, bylece, edeb rnler iinde,
toplumun tamamnca benimsenme gibi bir imtiyaza kavutuklarn syleyebiliriz.
Koma
Aada grlecei zere, trkmaniler, ekil ynyle komayla dorudan
ilgilidir. Bu nedenle koma hakknda, ana hatlaryla da olsa bilgi vermek yararl
olacaktr.
Dizdarolu, mani ile komay, halk iirinde iki temel ekil olarak
grmekte, dierlerinin (trk, semai, destan, varsa, ilahi, nefes vs.) bu iki
eklin trevleri olduunu sylemektedir. 39 Yine, Dizdarolunun tarifine gre
koma terimi gnmzde, on bir heceli drtlklerden meydana gelen ve zel bir
uyak rgs olan saz airlerinin eserleri iin kullanlr. 40
te yandan, komann k edebiyat iinde tamamen ne karldn ve
tek ekil olarak kabul edildiini de gryoruz. Komay kendi iinde tasnif
eden Sakaolu, konuyla ilgili grlerini yle aklamtr: Koma, k
edebiyat rnlerimizin ortaya konulduu tek ekildir; ondan baka ekil yoktur.
Semai, varsa ve destan onun zel ekilleridir. Onun baka ekilleri de vardr:
Gzelleme, koaklama, talama, at. Komann bir de kendi asl yaps zerinde
yaplan sslemeler vardr; bunlar da ayr bir blm oluturmaktadr. Ayakl,
yedekli, musammat, vb. 41 Bu gre gre, koma, 11li heceyle
snrlandrlmamaldr.
39
Halk iirinde, tip olarak, aslnda iki tr vardr: Mni, koma. teki trler(trk, semai, destan,
varsa, ilhi, nefes) bu iki tipin trevleridir. Mni ya da koma tipindeki bir deyiin hece
says ayn kalsa bile, ezgisi deitike, trler de ayr adlar almaktadr. Kimi trlerde, ktadaki
dize says e inmekte, ya da drtten artk olmaktadr. Ama bu durum, Trk halk iirinin
drtlklerden meydana geldii ilkesini zedelememektedir. nk bu azalma ya da oalmalar,
ayn trn deiik biimde uygulanmasyla ilgilidir. Temel ge yine drtlktr. lklere
dayal ya da beliklerden kurulu biimler, az saydadr ve drtlk ilkesini ortadan
kaldrmamaktadr., Hikmet Dizdarolu, age., s. 50.
40
Hikmet Dizdarolu, age., s. 70; Halk edebiyat nazm biimleri iinde en ok sevilen ve
kullanlan komadr. Hece lsnn (6+5) ya da (4+4+3) durakl kalbyla yazlr. Bu
kalplarn kark olarak kullanld komalar da vardr., Cem Dilin, age, s.305.
41
Saim Sakaolu, Varsa m, Sekizli Koma m?, Uluslar aras Trk Dnyas Halk Edebiyat
Kurultay Bildirileri 26-28 Mays 2000, Ankara, 2002, s.636. Ayrca Halk bilimi alanndaki son
almalardan birinde, halk edebiyat rnlerinin kendi arasnda tasnif edildiini ve Anonim
TAED 39, 2009, 499-536
Gnmzde koma, ekline bakarak; dz koma, ayakl koma,
musammat koma, musammat ayakl koma, zincirbend koma,
zincirbend ayakl koma, yedekli koma, dedim-dedi adlaryla kendi
arasnda sanflandrlmaktadr. 42
ounlukla 3-5 aras, bazen daha ok drtlklerden oluan komalarn,
bilhassa kafiye dzeni, konumuz asndan nemlidir. Komalarda ilk drtln
dizeleri arasnda belli bir kafiye dzeni bulunmakta, teki drtlklerin son
dizeleri ilk drtle balanmaktadr. Komann ana kafiye dzeni olarak bilinen
bu a b a b c c c b kafiye ekli, trkmanlerin ounda da karmza
kmaktadr. Bunun yannda, komann ilk drtlnde a a a b veya x a x a
ekli de grlebilmektedir. 43
Ahmet Talat Onay ise, konuya daha geni adan yaklam, komaya
ilikin bilgi verirken, ayn kkten gelen szcklere bavurmu, ayrca, ekil
zelliklerinden baka musikide ne anlama geldiini sylemi, zel henklerle
okunduklarn ve buna gre isimlendirildiklerini bildirmitir:
Koma: Komak masdarndan alnmtr. Kouk, kou da denirse de
koma tabiri mehur ve alem olmutur.
Komak: Sratle yrmek, zam ve izafe etmek, birlikte gndermek, gfteye
beste ilave etmek, hayvanlar arabaya, ift iin sapana balamak, arabay yola
hazrlamak, terfik etmek vsgibi manalara gelmektedir.
Kou: Sratle yry, yar. nsanlarn, hayvanlarn yar gibi. iirde
koma, gfteye beste ilavesi. Divanu Lgatit-Trke nazaran ir, recz, kaside
mnlarnda kouk kullanlm. Bu ok mhim ve eski eserin verdii rneklerin
l ve kuruluuna gre kouk, hakanlara veya bunlarn hatunlarna sunulan on
heceli, 6+7=13 lml mesnevi eklinde olan ilgili kaside/sagtlardr.
Koma kelimesinin mns gfteye beste zam ve terdif etmek
olduundandr ki, saz airleri komalar hususi henklerle okurlar ve henklere
gre ad verirler. 44
42
43
44
Halk iirinde Tr ve ekil, k iirinde Tr ve ekil, Tekke iirinde Tr ve ekil

balklar altnda kategori belirlendiini, komann, ikinci ve nc gruba dahil edildiini
gryoruz. bk.: M.cal Ouz, vd, Trk Halk Edebiyat El Kitab, Grafiker Yay., Ankara, 2004,
s.263-314.
bk.: Saim Sakaolu,Koma Tasnifine Yeni Bir Yaklam, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler
Enstits Dergisi, 5, s.103-113; Erman Artun, klk Gelenei ve k Edebiyat, Ankara
2001, s.92-98.
Erman Artun, age, s.92; Cem Dilin, age, s.306.
Ahmet Talt Onay, Trk Halk iirlerinin ekil ve Nevi, Ankara 1996, s. 92.
TAED 39, 2009, 499-536
~515~
Demek oluyor ki komann birok kelime anlamndan biri de gfteye

beste ilave etmektir. Bu ise, komann musikiyle dorudan alakasn gsteren
nemli bir tespittir. Dolaysyla, divan iirindeki murabba balamak
deyimiyle, buradaki gfteye beste ilave etmek ifadesinin ok da farkl eyler
olmad sylenebilir. Nitekim, komalarn, saz airlerince, ezgilerine gre
adlandrldklar bilinmektedir. Buna gre koma, belli biimdeki iirlerin deil,
zel bir ezgiyle sylenen iirlerin addr diye de tarif edilmitir. 45 Grld
gibi, bu ifade ile, ark iin yukarda sylenen belirli bir nazm ekli deildir
bestelenmek zere kaleme alnan veya bestelenen iirlerin genel addr
aklamas, birbiriyle rtmektedir.
Koma-ark
Bir de koma-ark tabiri kullanlmtr. Bu, konumuz asndan ilgi
ekicidir. Drdnc dizeleri her drtln sonunda tekrarlanan komalar, yapca
arkya benzetilmi, ayrca bu tip manzumelere trk dendii de sylenmitir. 46
Trk
Trkman szcnn, dorudan trky artrdn belirtmek gerekir.
Bu sebeple, trk, trkman dndaki edeb terimler iinde sona braklmtr.
45
Sazairlerince koma, belli biimdeki iirlerin deil, zel bir ezgiyle sylenen iirlerin addr.
Mehmet Zeki Pakaln, komalarn karcar ve uak makamlarnda okunduunu, her iki dize
arasnda Leylm, yrim, ey blbl, ey yr gibi terennmler yapldn yazmaktadr. hsan
Ozanolu, komalarn yirmi drt trl sylenebileceini belirtiyor. Koma, sazairlerince ve
halka, ancak zel ezgiyle ayrt edilir ve adlandrlr. Anadolu Trklerinde koma namyla
maruf olan bu ekil, sair btn halk edebiyat ekilleri gibi, asl bestesinin hususiyetiyle ayrlr.
Mamafih, on yedinci ve on sekizinci asrda k denilen saz airleri edebiyatnn kaideleri
lykyle takarrr ettikten sonra, on bir heceli drder msralk muhtelif ktalardan terekkp
eden ve drdnc msralar mukaffa olan manzumelere tahsisen bu isim verilmitir. Hemen
hemen ayn ekil ve mahiyette olan trk, trkmani, varsa gibi ekillerle bu koma ekli
arasndaki fark, bilhassa beste hususiyetlerine istinat ediyordu., Hikmet Dizdarolu, age., s.
70. Ayrca bk.: Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C.2,
stanbul 1993, s.297.
46
Koma-ark: Drdnc dizeleri her drtln sonunda kavutak olarak tekrarlanan

komalardr. Bu tip komalar, kurulua arkya benzerler. Trklerde drdnc dizeler
kavutak halinde olduundan, koma-arkya trk de denilir., Hikmet Dizdarolu, age., s.
83. Ayrca bk.: M.cal Ouz vd, Trk Halk Edebiyat El Kitab, Ankara 2004, s.285.
TAED 39, 2009, 499-536
Hemen btn aratrclar, trk szcnn kkeni konusunda ayn
etimolojik izah benimsemilerdir. Buna gre, Trk kelimesinin sonuna nispet
eki () getirilerek Trk(Trk-) szc elde edilmi, bu da halk arasnda
zamanla trkye dnmtr ve Trke has, Trke zg, Trkle ilgili
anlamlarna gelmektedir. 47
Trk karl olarak en eski ve en yaygn terimin r/yr olduu
bildirilmektedir. Eldeki bilgilerden, eski Trk iirindeki r/yrn, birok edeb
terimi iine alan, kavrayc bir szck olduu anlalmaktadr. 48 Bu nedenle,
r/yrlarn, milli nazmn ve musikinin ana kayna olarak grld, tpk
varsa ve trkmani gibi, trknn de buradan doduu, ancak baka kltrlerle
etkileim sonucu bu adn verilmi olabilecei, ismi konusunda ileri srlen
grlerdendir. 49
Edeb bir terim olarak trk szc, ilk kez, Ali ir Nevynin
Miznl-evzn adl nl eserinde tespit edilmitir. 50 Buradaki rnek, aruzun
filtn filtn filtn filn kalbyladr. Bahaeddin gel, her ne kadar
47
48
49
50
Ali Yakc, Halk iirinde Trk-Tanm-Tasnif-nceleme-Metin, Ankara 2007, s. 36; Trk is.
Trk+Ar. ed. Hece lsyle yazlm ve halk ezgileriyle bestelenmi manzume, Trke
Szlk, Trk Dil Kurumu, Ankara 2005, s. 2021.
Divan Lgat-it-Trkte geen bu deyimler, ayn szcn iki ayr biimde syleniidir ve ayn
anlamdadr. Kgarl Mahmut, bunlara koma, trk, manzume, iir, gazel karln veriyor.
Irlamak, yr yrlamak ark sylemek, yr koulmak ise manzume yaplmak, iir dzlmek
anlamlarna gelmektedir. Hikmet Dizdarolu, age., s. 42. Ayrca bk.: M.Fuad Kprl, Trk
Edebiyatnn Menei, age, s.114, Ali Yakc, age., s. 431.
Ahmet Kutsi Tecer, ncekilere katlmakla birlikte, biraz daha aydnlatc bir yola giderek, yle
diyor:Varsa, trkmani gibi trk de eski yrlardan yani milli musiki kaynaklarndan
domakla beraber yabanc kltrlerle karlalan blgelerde (mesela Irak, Suriye, Msr gibi)
ona verilmi bir isim olsa gerek, Hikmet Dizdarolu, age., s. 102.
Nevynin trk hakknda verdii bilgiler yledir: Ve yana sridr kim an T r k
dipdrler ve lafz anga alem boluptur. Ve ol gyetdin takar dil-pesend rh-efz ve nihyetdin
mtecviz ay ehliga sd-mend u meclis-r srddur, andak ki seltn an yah aytur ilni
terbiyetler ki klpdurlar, Trk-gy lakab bile mehrdur. Ve ol dag Remel-i msemmen-i
mahzf veznide vkidr, andak kim: [Beyt]Ay sadet matla ol rz- mhng sining/Ehl-i
bni kble-gh hk-i derghng sining/ filtn filtn filtn filn. Hazret-i Sultn-
shib-krn bu vezning gyet revnlg u letfetidin ve rh-perverlg v selsetidin z
dvnlarn/ki cem devvn (s.61)arasda bedenler ara cn dik ve kevkib ire hrd-i Rahn
dik vki boluptur, batn ayak bu veznde iltizm klp tertb biripdrler. Trkiye
Trkesiyle:Ve yine bir ark trdr ki ona Trk denmektedir ve bu sz ona alem olmutur.
O haddinden fazla beenilen ve ruha ferahlk veren, zevk u safya dkn kimselere faydal ve
meclisleri ssleyici bir ark trdr. yle ki bu tr gzel syleyen kimseleri sultanlar himaye
eder, Trk-gy lakab ile mehurdurlar. Bu da Remel-i msmmen-i mahzf vezninde tertip
edilirHazret-i Sultan- shib-krn bu veznin pek fazla akclk ve letfetinden, ruhu
besleyicilii ve selsetinden dolay, btn divanlar arasnda bedendeki can gibi ve yldzlar
iinde parlak gne gibi olan divanlarn batan sona bu vezinde yazp tertip etmilerdir., Alr Nevy, Mznl-Evzn (Vezinlerin Terazisi), haz. Kemal Eraslan, Ankara 1993, s.60, 118.
TAED 39, 2009, 499-536
~517~
aataylara herhalde bu sz Anadoludan gitmi olmaldr 51 dese de,

aratrmaclar, trk konusunda birinci referans olarak Nevyyi almlardr.
Demek ki trk, u anki duruma gre, ilk nce Herat/aatay Trk kltr
havzasnda yazlm bir eserde, terim anlamyla kayda geirilmitir.
Anadoluda ise, trk adn tayan ilk manzumenin XVI. yzyla ait
olduu kabul edilmektedir. Buna gre, trk adyla tespit edilen ilk manzume,
XVI. yzyl halk airlerinden ksz Dede tarafndan hece lsnn sekizli
kalbyla ve bentleri lk, kavutaklar (balantlar) iki dizeli olacak ekilde
vcuda getirilmitir. 52
Bunun yannda, Trkenin eitli kollarnda trkye karlk hangi kelime
ve ifadelerin kullanld da tespit edilmi, bu suretle -Trk corafyalarndan yola
klarak- kltrn ana unsurlarndan biri olduu vurgulanmtr. Trkye; Azeri
Trkleri mahn, Bakurtlar halk yr, Kazaklar trki, trik halik n,
Krgzlar eldik r, trk, zbekler trki, halk koigi, Tatarlar halk
cr, Trkmenler halk aydm, Uygur Trkleri naha, koa nahisi
demektedirler. 53
Bir de Trk nedir? sorusuna cevap arandn gryoruz. Bu soruya,
trklerle ilgili hemen hemen btn bilimsel birikimi hulasa eden son
yaynlardan birinde, adna uygun decek tarzda, kuatc bir tanm yaplarak
cevap aranmtr. Sz konusu trk tanm yledir: Duygu, dnce, hayal ve
birey ya da toplum olarak doumdan lme kadar yaanan, insan ve toplumda iz
brakan btn olaylar dile getiren, sevinli ya da zntl zamanlardaki coku
ve heyecan yanstan, kaynaklar genellikle ozan, trk yakc ve syleyici
kiilerden oluan, hangi edebiyat ubesine ait ya da hangi biim ve trde ortaya
km olursa olsun halka mal edilerek anonimleen, lende, dnde,
toplantda ve her trl icra ortamnda dillerden drlmeyen, icracs, icra
ortam ve konusuna gre kendine has bir ezgiyle sylenen manzum rnlere
trk denir. 54
Trkman
51
52
53
54
Bahaeddin gel, Trk Kltr Tarihine Giri, Ankara 1987, C. 9, s. 478.

Ali Yakc, age., s. 39.
Yakc, age., s. 36.
Ali Yakc, age., s. 44.
TAED 39, 2009, 499-536
Trkman szc hakknda elde ok fazla bilgi bulunmamaktadr. Bunun
iin olsa gerek, her kaynakta karlalan bir terim deildir. Tespit edebildiimiz
kadaryla, trkman iin unlar sylenmitir:
Trkman: Trkmenlere mahsus ezgi ile sylenen arklardr ki,
trklerden ancak ezgi ile ayrt edilir. 55
Trkmn, aatay ve Azer halk msiklerinin Tamam, leng, Kouk,
Tuyu gibi karakteristik ekillerinden biri. Kendine mahsus ekli, gftesi ve
bestesi vardr. 56
Trkmn: Trkmenlere mahsus bir nevi beste ile sylenen komalara
verilen ad. 57
Trkmni, [Trk>Far.mni][Trkma:ni](OsT)is.mz. Kendine zg gfte
ve bestesi olan Azeri ve aatay halk mzii ekillerinden biri. 58
Trkman (T.F.): Trkmen komas. *aatay ve Azeri sahalarnda bir
halk musikisi formu. 59
Grld zere, kelimenin getii kaynaklarda; trkmn, trkmni,
trkman eklinde trl imla sz konusudur. Bu da, yapsnda ihtilafa
dldn, sebebinin ise Trkten sonraki mani ksmndan kaynakland
grlyor. Yukardaki bir-iki szlkte geen eklinden de anlalaca gibi,
szck, Trke-Farsa kkenli iki unsurdan mteekkil bir-Osmanlca- birleik
isim olarak alglanmtr (Trk+mn). Bunun yannda, Trkmenlere mahsus bir
nevi beste diye tarif edilmesinden, Trkmen kelimesinin sonuna nispet ()
ilavesiyle elde edildii de dnlm olmaldr. Bu durum dikkate alndnda,
sadece sonundaki nispet ekinin yabanc unsur olarak algland grlmektedir
(Trkman+).
Ulaabildiimiz yerlerde ise tam ve doyurucu bir etimolojik izahnn
yaplmad, daha ok, sonundaki maniden hareketle yorumland
grlmtr. Daha dorusu, halk iiri ekillerinden biri olan ve kayna imdiye
dek aydnlatlamamtr 60 denen mani szcnn menei tartlrken,
trkman rneinden yola klarak bir sonuca varlmak istenmitir. Dizdarolu,
eitli kaynaklar referans alarak bu konudaki grleri sralamtr. Buradaki
aklamalara bakldnda; Kimi trler, adlarn, eitli Trk boy ve
kabilelerinden almlardr: Trk-trk (Trk), trkmani (Trkmen), varsa
55
56
57
58
59
60
Ahmet Talt Onay, age., s. 63.

Ylmaz ztuna, age., s. 494.
Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, Dergah Yay., C. 8, s. 443.
Yaar abayr, tken Trke Szlk, stanbul 2007, C.5, s. 4947.
Byk Trke Szlk, Ankara 1981, s. 999.
Hikmet Dizdarolu, age., s. 51.
TAED 39, 2009, 499-536
~519~
(Varsak), bayat (Bayat) gibi. Geri man adl bir Trk boyu yoktur; ancak,
Trkmenler, boy adlarnn sonuna i nisbet ekini ulayarak, nasl trkmaniyi
yaratmlarsa, tpk bunun gibi, Anadolu Trkleri de man szcne i ekini
getirerek mniyi yaratmlardr ve bu szck Trkedir. 61 , Denizli
blgesinde mnilere mana, Urfada ise kadnlar tarafndan sylenen eidine
meani denilmesi, mninin manadan geldiini ne srenleri hakl karmaktadr.
Buna karlk, trkmani rneinde olduu gibi; man kknden domu
olabileceini de gzden rak tutmamak gerekir .. 62 tarznda yorumland,
bunun da boy adna dayandrld aktr. Eer bu izah doru ise, tpt varsa
(Varsak-) ve bayat (Bayat-) terimleri gibi, trkman de, ayn mantktan
hareketle, Trkmen/Trkman ismine nispet () eki getirilerek oluturulmu
olmaldr. Trkman iin Trkmenlere mahsus ezgi ile sylenen arklardr
denmesi de, byle grldnn iareti saylabilir. Yine de biz burada, eitli
imlalarndan trkmanyi tercih ettiimizi, teki terimler gibi, bunun iin de, son
szn dilbilimcilerimiz tarafndan sylenmesi gerektiini belirtmek
durumundayz.
Etimolojik izahlardan, trkmannin anlamn az ok karmak mmkn ise
de, kelime anlamnn belirsiz kaldn syleyebiliriz. Bu terimin kelime anlam
hakkndaki ipucunu Kprlnn bir aratrmasndan yakalamaktayz. Kprl,
Nevaden ald bir cmleyi yorumlarken, burada geen Trkmn terimini
parantez iinde zer dili diye belirtmitir. Buna gre trkman, Neva dilinde
zer Trkesi(yle sylenen iir) anlamna gelmektedir. 63
Trkman szcnn terim anlam ise daha ok ezgiyle balantl
grlmtr. Bu yndeki tespitler, zellikle trklerin ezgileri bakmndan
deerlendirilmesiyle ortaya kmtr. Grlen o ki, trkler iinde ayr bir
trkman ezgisi/makam sz konusudur.
61
62
63

Arap hkmdarlar devrinde Arap, Sart hkmdarlar zamannda Acem ve Trk hkmdarlar
anda da Trk edebiyatnn terakki gsterdiini syleyen Nevnin bu ifadesi, Gazneliler ile
Seluklular ve Hrizmhlar Sart ve ancak Moollar ile Timurlular Trk saydn, Osmanl
ve zer edebiyatlar hakknda ise, Rm (Osmanl) ve Trkmn (zer) dil ile iir
sylediinden bahsettii Nesm hakkndaki fkras bir tarafa braklrsa, sarih bir fikri
olmad anlalyor., M.Fuad Kprl, aatay Edebiyat, Edebiyat Aratrmalar 2,
TAED 39, 2009, 499-536
Trkman Ezgisi/Makam
Trkmanye divan iiri terimleri arasnda yer verilmediini, buna karlk,
Vahd Mahtm Dvnndaki rneklerin, musikiyle dorudan alakas bulunan
ark ve murabbalar arasnda yer aldn, kelime hakkndaki bilgilerin halk
bilimi kaynaklarndan karldn nceden belirtmitik. Tarifine bakldnda da
daima halk musikisi gelenei iinde deerlendirildii aka grlmektedir. Bu
durumda, genel trk kavram iindeki konumuna bakmak gerekecektir.
Kprl, halk musikisi ve halk iirine mahsus her trl ekile rnek
olmak zere ezgi, deyi, trk, trkmn, varsa vs. terimlerini sralam 64 , bu
sralamada trkmanye, trkden hemen sonra yer vermitir. Yine, klarniirde- halk edebiyat geleneini esas aldklarn belirtirken, trkmanyi, ezgisiyle
teki trlerden ayrlan ekiller arasnda, trkden sonra, varsa, ezgi, deyi,
kayaba, leme ile birlikte rnek gstermitir: Nazm ekillerinde yine ayn
tesir gryoruz. Trk, trkmn, varsa, ezgi, deyi, kayaba, leme gibi srf
mzik bakmndan verilen ve bzlar bu havalarn etnik meneini gsteren
ekiller, sonra, koma, mni gibi dier ekiller, hep bunu
kuvvetlendirmektedir. 65 Nihayet, trkmanyi, bestesiyle teki trklerden
ayrarak yle tarif etmitir: Trkman, Trkmenlere mahsus bir beste ile
sylenen halk trksdr; bunun da baka trklerden eklen hibir fark
olmayp, fark tammen bestededir. 66
Ahmet Talat Onay, Trk Halk iirlerinin ekil ve Nevi adl nl eserinde
Teganniye Gre Trkler ana bal altnda trk eitlerini tasnif etmi,
trkmanyi de burada tantmtr. Bu ksmda, trkman, trk ile ark arasna
alnm, ayrca ark da trkler snfna dahil edilmitir. Onayn teganniye
gre trk tanmlamalar yledir:
1. Kayaba: obanlarn, dalarda dolaanlarn syledikleri trklerdir
ki, mn itibari ile basit, lisan ciheti ile ibtidai ve kabadr.
2. Ezgi: Kyllerin uultulu bir lahn ile syledikleri trklerdir ki, bozuk,
bozlak, Kervankran gibi nevileri vardr.
3. Varsa: ok eskiden Tarsus civarnda oturan Varsak airetinin
syledikleri bir nevi besteli kayabalar (takliden sylenen nazmlar)dr.
Varsalar pek az on bir, en ok sekiz hecelidir. ekli koma, yahut trkler
gibidir. Bunlarn en bariz vasf beste ile sert ve dal diliyle sylenmi
olmalardr. Mehur saz airi Karacaolann varsalar mehurdur.
64
65
66
M. Fuad Kprl, Sazirleri:Dn ve Bugn, age., s. 169.

M. Fuad Kprl, Sazirleri:Dn ve Bugn, age., s. 183.
M.Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 1981, s.246.
TAED 39, 2009, 499-536
~521~
4. Trk: Trklere mahsus lahn ile sylenen arklardr. ekilden ziyade

lahne, besteye benzer.
5. Trkman: Trkmenlere mahsus ezgi ile sylenen arklardr ki,
trklerden ancak ezgi ile ayrt edilir.
6. ark: Aruz ve hece vezinleri ile yazlp, musiki bilenler tarafndan
bestelenen paralardr. arklarn eski ad murabbadr ve menei nihayet 16.
asra kadar varr. Aslnda ark olmas mmkndr. 67
Trkman, kr Elinin eserinde, usulsz olarak sylenen uzun havalar
arasnda karmza kmaktadr. Elin, uzun havann ne olduunu aklarken,
dier rneklerle birlikte, bu gruba giren ezgi eitlerinden birinin ad olarak
trkmanden de sz etmektedir: Usulile alnmayan, her sanatkrn isteine
bal, tam bir ekil gstermeyen ve Bat musikisinde mevcut resitatif karl
ezgiler uzun hava adn almaktadr. Bozlak, Maya, Divan, Ein, Hoyrat,
ukurova, Trkmn vb. ezgiler bu gruptandr. 68
Verilen bilgilerden anlald zere, trkmanler, halk/k edebiyat
rnleri arasnda, ekil ynyle deil, kendine zg ayr bir ezgiyle (makam)
sylenen trkler snfna konulmaktadr. Byle olduu iindir ki, yaplar,
konular ve ezgileri esas alnarak yaplan ayr trk tasnifinde, trkmanlerin,
ezgilerine gre deerlendirilen trk eitleri arasnda ad gemektedir. Trk
incelemelerinde, dorudan halk musikisine dayanlarak yaplan bu tasnifte, krk
havalar (usul ile sylenenler) ve uzun havalar (usulsz sylenenler) adyla iki
grup oluturulduunu ve trkmanlerin, ikinci grupta, yani uzun havalar arasnda
sayldn belirtmeliyiz.
Trkmanlerin uzun havalara dahil edilen trk eitlerinden biri olduu,
klk geleneinin yaayan temsilcilerine de teyit ettirilmitir. Buna gre, k
makamlar, ayrca kendi arasnda tasnif edilmi olup Yksek Sesli Havalar
67
68
Ahmet Talt Onay, age., s. 63.

kr Elin, Halk Edebiyatna Giri, Ankara 1981, s. 190; Usulsz olanlar, sre birimine bal
kalmakszn nota deerleri ile usulsz olan trklerdir. Uzun havalar eklinde genel bir ad
tayan bunlarn ayrca at, bozlak, ukurova, divan, hoyrat, kayaba, koma, maya,
trkmani adlarn tayan eitleri de bulunmaktadr., Nevzat Gzaydn, Anonim Halk iiri
zerine, Trk Dili Trk iiri zel Says III (Halk iiri), Say 445-450/Ocak-Haziran 1989,
s.27.
TAED 39, 2009, 499-536
bal altnda 44 hava ad belirlenmitir. Trkman ezgisi, ite bu 44 Yksek
Sesli Havadan birinin addr. 69
Bylece, Trk halk musikisi iinde, trkman adn tayan ve kendine
zg zellikleriyle teki trklerden ayrlan bir ezgiden sz edildiini, eldeki
verilerden yola karak syleyebiliyoruz. Nitekim, halk iiri tr, ekil ve
makamlarn yeniden yorumlayan M. cal Ouz, eserinin varsalar aklad
blmnde, trkman makamndan sz etmekte ve meneine dair Trkman
makamnn Trkmenlerin ses dizileri klasik musikide hangi makama tekabl
ederse etsin- tavrlarndan doup geldii tespitinde bulunmaktadr. 70
Ancak, btn bu tespitler, halk iiri ve halk musikisi alanlarndaki
almalardan elde edilebilmektedir. Trkmanyle ilgili benzer tespitlerin divan
iiri iinde ve klasik Trk musikisi makamlar arasnda yaplabilmesi ise u an
iin mmkn grnmemektedir. nk, trkman hakknda, halihazrda, gerek
divan iiri, gerekse klasik Trk musikisi alannda henz yeterli bilgiye ulam
deiliz. Bu yzden, trkmannin, klasik Trk musikisi kltr iinde, divan
iiriyle balantl olacak ekilde, ayr bir makam temsil edip etmediini
syleyemiyoruz. Halbuki, halk iiri ile divan iiri, halk musikisi ile de klasik
Trk musikisinin teden beri etkileim iinde olduu bilinmektedir. Bu durumda,
Vahd Mahtm Dvn gibi, klasik kltrmze ait baka eserler iinde de
trkmanlere ilikin verilere rastlamak ihtimal d deildir. Ksaca, Trkman
ezgisinin, eski edvar kitaplarnn incelenmesi yannda, halk ve klasik musiki
makamlarn birlikte ele alacak aratrmalarla belirginleecei, bunun da
mzikbilimcileri ilgilendirdiini syleyebiliriz. 71
69
70
71
Bekir Sami zsoy, Balangtan Gnmze rnekleriyle Trk iiri, Ankara 2005, s. 205.
Kendisi de klk gelenei iinde yer alan yazar, kitabnn Trk Halk iirinde Musiki
blmnde, sz konusu trk eitlerini tasnif ederken, k makamlarn, yaayan klardan
eref Talovadan ald bilgilerle tespit ettiini zellikle belirtmitir. Trkman ezgisinin
klk gelenei iinde gnmzde de bilinmesi asndan buradaki not ayrca nemlidir.
M. cal Ouz, age., s. 31. Ayn yazar, bir baka aratrmasnda trkden bahisle yle der:
Trkman; Trkmen ezgileri, varsa; Varsak ezgileri, bayat; Bayat boyunun ezgileri olarak
dnlnce neden trk; Trk ezgileri olarak anlmasn?, Halk iirinde Tr ve ekil
Meselesi, Milli Folklor, III(19), Gz 1993, s.15.
Mahtm dneminde yaam olan Kantemirolu, nl edvr kitabnda, halk ezgilerini, musiki
bakmndan usule, kaideye uymadklar iin kitabna almadn, bu nedenle de bunlarla
uramay gereksiz grdn beyan etmitir:Bunlardan mad, kara dzen ve r
havlar vardr ki geri, deyile rlay olurlar; lkin, usl-i msikde girmedikleri sebebi ile
msik kidesinden hric olup, tariflerini eylemek b-hde zahmetdir, bk.: Kantemirolu,
Kitbu lmil-Msik al vechil-Hurft-Msikyi Harflerle Tespit ve cr lminin Kitb, I.
Cilt Edvr (Tpk Basm-evriyaz-eviri-Notlar), haz. Yaln Tura, stanbul 2001, s. 172-173.
Ancak, Trk musikisini aratran yakn dnem mzikologlar, halk ezgilerinin klasik
musikideki karlklar zerinde de almlardr. Buna gre, halk musikisindeki ayakl veya
ayaksz trklerin klasik musikide hangi makama/makamlara karlk geldii aratrlm, tespit
TAED 39, 2009, 499-536
~523~
Bestelenmi Trkmanler
Sadeddin Nzhet Ergun, XVIII. yzylda halk kltrnden istifade
etmenin musiki evrelerinde bir cereyan haline geldiini syler. Bu amala, o
dnemi yorumlarken; Itr, Tosunzade, smail Aa, Abdi Aa, Hasan Aa, Bekir
avu, Seyyid Nuh ve Tomtom mam gibi bestekrlardan sz eder ve bunlarn,
din-ldin eserler vcuda getirdiklerini, ayrca da hece vezinleriyle yazlm
iirler zerine, k ve tekke musikisi tarznda, sade ve samimi bir takm ezgiler
balamay ihmal etmediklerini bildirir, bunun yannda, halk musikisi
mensuplar iin de klasik musikiden mteessir olduklar muhakkaktr der. 72
Ergun, Mahtm dnemi hakknda, konumuza k tutacak baka bilgiler de
vermektedir. Buna gre, 200 kadar eser besteledii rivayet edilen ve ayn
zamanda, hece vezniyle syledii manzumeleriyle dikkat eken bestekrlar
arasnda Enf Hasan Aa ismi ne kmaktadr. Enf Hasan Aa, halk zevkine
uygun ve sade bir takm besteler vcuda getirmekle tannmtr. En belirgin
yn ise Nedm ve Mahtmye ait iirlerin bestekr olarak mehur olmasdr. 73
Mahtmnin burada sz edilen bestelenmi iirlerinden bir ksm,
tarafmzdan da tespit edilmitir. 74 Elimizdeki besteli iirlerin tamam 24 adet
olup, bunlar iinde 4 de trkman bulunmaktadr. Trkman besteleri, klasik Trk
musikisi makam ve usulleriyle oluturulmulardr. Bestelerden ou, denildii
gibi Hasan Aanndr, ancak baka bestekrlara ait olanlar da vardr. Anlald
kadaryla, Mahtmnin iirleri (hece-aruz ayrm yaplmadan), Hasan Aa
dnda, baka bestekrlarn da ilgisini ekmi, bestelenmeye layk grlmtr.
Eldeki besteler, trkmanleri, klasik musiki eserleri arasnda gsteren nemli
rneklerdir. Aruzla veya hem aruz hem de heceye uygun decek tarzda yazlm
manzumelerden bu gruba girebilecek durumda olanlar dnda, Mahtmye ait
trkmanlerden besteli ekilleri tespit edilenler; ilk msralar, bestekrlar, makam
ve usulleriyle yledir: 1) Reh bulmadum (5li hece lsyle, bestekr:
Bilinmiyor, makam: Krd, usl: Sem), 2) ntizr zre koyma uk (10lu
hece lsyle, bestekr: Hasan Aa, makam: Bayt, usl: Devr-i Revn), 3)
72
73
74
edilenlerden bir ksm yaymlanmtr. rnein, bir aratrmada Trk Halk Musikisinde
Makamlar adyla ayr bir blm almtr. bk.: Yakup Fikret KUTLU, Trk Musikisinde
Makamlar-nceleme, stanbul 2000, s. 497.
Sadeddin Nzhet Ergun, Trk Musikisi Antolojisi, C. 1, stanbul 1942, s. 122.
Sadeddin Nzhet Ergun, age., s. 149.
Bahattin Kahraman, age., s. 116.
TAED 39, 2009, 499-536
Dudan unutma bu mehcru (11li hece lsyle, bestekr: Hasan Aa,
makam: Bayt, usl: Devr-i Revn), 4) Bezl-i cn itmegi fermn idersin (11li
hece lsyle, bestekr: Bekir avu, makam: Hseyn, usl: Devr-i Revn).
Burada dikkati eken husus, o dnemde, Nedim ile birlikte, Mahtmye
ait arklarn da musikisi evrelerinde reva bulmas, dahas, bir bestekrn zel
olarak bunlarla ilgilenmesidir. Bestekr, makam ve usulleriyle birlikte, besteli
ekilleri belirlenen murabba-arklar iinde trkmanlerin yer almas ise
konumuz asndan ayr bir neme sahiptir. nk, klasik Trk musikisinin ark
formunda bestelendikleri tespit edilen bu manzumeler, trkman kavramnn,
klasik musiki kltrmz iinde, ayr bir musiki terimi olarak mevcut olup
olmad konusunda merak uyandrmaktadr. Dolaysyla, tpk halk musikisi/iiri
ile klasik Trk musikisi/iiri arasndaki koma-trk-murabba-ark ilikisine
paralel bir durumun, dorudan, halk musikisi ile klasik musiki arasnda
olmadn syleyemiyoruz. Osmanl dnemi musikisinin, mzik teknii
bakmndan,
halk veya klasik diye ayrlamayacana ynelik
deerlendirmeler, aslnda, konunun aratrlmas gerektiini ortaya
koymaktadr. 75 Eldeki bilgiler erevesinde, zerinde durmaya altmz
trkman ezgisinin/makamnn, bu ynyle, Trk musikisi aratrmaclarn
ilgilendirdiini vurgulamakta yarar vardr.
Bununla birlikte, szn ettiimiz trkman ezgisinin, klasik Trk musikisi
iinde, makam olarak bir karlnn olup olmadn u an iin bilemesek de,
hece vezinli gfteler zerine yaplm bestelere, eskiden, klasik musikisi
evrelerinde trk dendiini, Ylmaz ztuna araclyla renmekteyiz. 76
Bu noktada, trkman teriminin divan iiri iindeki konumunu
ilgilendirdiini dndmz bir konu zerinde ayrca durmamz gerekecektir.
yle ki: Ahmet Talat Onayn, yukardaki trk tasnifinde, arky, Aruz ve
hece vezinleri ile yazlp, musiki bilenler tarafndan bestelenen paralardr
eklinde tanmlamas, konumuz asndan dikkat ekicidir. Demek ki, klasik
75
76
Tanzimatla gelen Dou-Bat kltr atmasnn sembol alaturka-alafranga ztl ile

teksesli-oksesli ekimesi gibi, Trk Sanat Mzii-Trk Halk Mzii eklindeki zorlama
terminoloji de Osmanl asrlarnda hi mevcut olmamt. Klasik Osmanl bestekrlarnn
trk, koma, sem, destan formundaki folklorik bestelerine karlk, ounun bir tarikat
balants olan halk airleri de tekke edebiyat rnlerini ortaya koyduklar klasik divanlar
yazmlard. Ayrca halk mzii saz-klasik mzik saz diye bugnk gibi kesin politik ve sun
ayrm da sz konusu deildi. Cinuen Tanrkorur, Osmanl Dnemi Trk Msiksi, stanbul
2003, s. 14.
Eskiden klasik msikde Trk, klasik bestekrlarn hece vezni ile yazlm gftelerine denirdi.
Bunlar hafif paralard. XV-XVII. asrlarda ok kullanlmtr ve phesiz halk iir ve
msiksinin tesridir. Klasik bestekrlardan ounun byle trkleri vardr. Fakat ok az
zamanmza gelebilmitir., Ylmaz ztuna, age, s.536.
TAED 39, 2009, 499-536
~525~
musikide, ark kavramnn iine hece vezinli gfteler de dahil edilmektedir.

Eer, hece vezinli manzumelerin bestelenmi ekillerine ark ismi veriliyorsa,
bu takdirde, Mahtmnin klasik musiki formunda bestelenmi olduklar tespit
edilen trkmanleri de bu grup iine alnmal, tpk murabbalar gibi, bunlar da,
kategorik olarak, ark teriminin kapsam iinde deerlendirilmelidirler. u
halde, Onayn tanmlamasn esas alarak, divan iiri iinde -eitli nazm
ekillerini iine alan- genel bir ark kavramndan ve gfteleri hece vezinli
manzumelerden oluan arklara da trkman adnn verilmi olabileceinden sz
edebiliriz. Bu ekilde dnldnde, ztunann verdii bilgiyi de trkman
ile ilikilendirerek, hece vezinli gfteler zerine yaplm klasik bestelere trk
deil, trkman denmi olabileceini, tahmin yoluyla sylemek gerekecektir.
Ayrca, buradan hareketle, halk musikisindeki trk-trkman ilikisine benzer
bir durumun, klasik kltr iinde, ark ile -hece vezinli gfteleri temsil edentrkman arasnda da olabileceini syleme imkan doacaktr. Bylece, Vahd
Mahtm Dvnnda karmza kan trkman rneklerinin arklar blmne
alnma gerekesi de aa km olacaktr.
Vezin/Hece-Aruz Meselesi
Trk deyince hece vezni akla geldiinden olsa gerek, Nevynin ad
geen eserinde kaytl, aruzla sylenmi ilk trk rneinin, Trk iirindeki
vezinler meselesine dair akl karklna neden olduu anlalyor. Konuya
ilikin olarak, Dizdarolu, trknn XV. yzylda Dou Trklerince kullanlm
olmasn nemli bir nokta olarak belirtmi, ancak bu ilk rnei, aatay sahas
edebiyatna has aruzun filtn filtn filtn filn kalbnda yazlan ve zel
bir uyak dzeni olan, ayr bir ezgiyle sylenen manzum rnler snfna
koymutur. 77
Aslnda, slam kltr etkisindeki Trk iirinde tercih edilen vezinler,
vezin kullanmna ynelik gr farkllna neden olmutur, denebilir. Vezin
kullanmna dair nemli bir gr temsil eden Ahmet Talat Onay, yaklam
tarzyla, zellikle Mahtmnin manzumelerinde karlalan vezin sorunlarnn
hallinde, bize, belli bir bak as vermektedir. Onay, iirimizdeki hece-aruz
77
Anadolu Trk edebiyatndaki hece ls ile olan trkler deil, aatay edebiyatnda, ayr
bir ezgi ile sylenen manzum rnlerdir. nemli nokta, biimi, kalb ve ezgisi ne olursa olsun,
trk teriminin on beinci yzylda Dou Trklerince de kullanlmasdr., Hikmet Dizdarolu,
age., s. 103.
TAED 39, 2009, 499-536
kullanmyla ilgili grn yle aklamaktadr lk eserlerin aruzla yazld
iddias vehleten kabul edilmez. nk, Trkenin aruza tatbiki ok mkil bir i
olmu, aruzla yazlan Trke iir en mkemmel eklini ok sonra, Osmanllar
devrinde gstermitir. Geri milli vezinlerden bazlar Arap vezinlerine benzer.
Fakat, dikkatli bir nazar aralarndaki fark sezmekte gecikmez. lk iirler, yani
Anadoluda Trkler tarafndan vcuda getirilen din eserler on bir hecelidir.
Bunlar aruzun filtn filtn filtn filn, mefln mefln mefl
czlerine-imale ve zihaf syesinde-tatbik etmek mmkn ise de, bunlarn
tamamen aruzla yazldklarn iddiada isticle mahal yoktur. tedenberi Trke
iirlerde en ok mstamel olan vezin 11 hecelidir. Milli vezin 4+4+3 ekli ile
aruzun yukarki iki ekli arasnda-imle ve zihaf olmazsa-bir fark yoktur. 78
Esasen zihnimizde, gemie dair bir ikilem meydana getiren hece-aruz
meselesinin, birok konu gibi hala srp gittiini syleyebiliriz. Bu problem
nedeniyle, kategorik olarak, hece vezinleri halk iirine, aruz vezinleri de divan
iirine ait deimez unsurlar arasnda grlm, bylece, zellikle divan airinin
hece ile iir meydana getirmesi, sra d kabul edilmitir, diyebiliriz. Halk/k
iiri iinde ise; divan, sem, kalender, sels, satran ve vezn-i her adlarnda,
aruz kalplaryla sylenen zel iir biimlerinin olumasyla 79 aruzun belli
kalplarnn pek de yadrganmad ortaya kmaktadr. Her eye ramen, divan
iiri ile halk iirinin ayn dilin, yani Trk dilinin rnleri olduunu ve geneli
itibaryla, iirdeki ly de Trkenin ses yapsnn belirlediini akldan
karmadan, 80 aruz vezinlerinin Trke iir iindeki kullanmna ynelik (en
azndan divan iirinde en ok tercih edilen aruz kalplar ile tekke ve k
edebiyatndaki aruzlu ekiller dikkate alnmak suretiyle) salkl bir bak as
oluturmak, elimizdeki manzumeleri yerli yerine koyabilmek iin nemlidir.
Mahtmnin aadaki trkmanlerinin, ayn ksmdaki arklarla birlikte,
az da olsa ifade etmeye altmz vezin meselesine k tutacak, somut rnekler
olarak karmza ktn syleyebiliriz. Burada, bilhassa vezin sorununa ilikin
nemli olduklar dnlen, Mahtmnin arklarndan ksaca sz etmek
78
79
80
Ahmet Talt Onay, Trk iirlerinin Vezni, haz. Cemal Kurnaz, Ankara 1996, s. 39.
Bunlara Aruzlu Trkler ad da verilmitir. Bk.: Hikmet Dizdarolu, age., s. 122. Ayrca bk.:
Cemal Kurnaz, Halk airlerinde Aruz Vezinleriyle iir Yazma Eilimi, age, s.315.
Her l(vezin) bal bulunduu dilin yapsndan doar. Bu nedenle Trk dilinin doal ls
hece ls (hece vezni)dir. Eskiden vezni-i benn, hesb- Benn (heceler parmakla sayld
iin parmak ls, parmak hesab denmitir) adyla anlrd. Trk edebiyat ran ve Arap
edebiyatlarnn etkisine girmedii alarda, Trkler yalnz hece ls kullanyorlard.
slamiyetin kabulnden sonra bu yeni uygarln trl eleriyle birlikte aruz ls de
edebiyatmza girmi oldu. Bylece divan airleri aruzu kullanr, halk airleri de hece lsn
srdrr oldular. Bununla birlikte divan airi Nedim hece lsn kullanm ve u komay
yazmtr: Sevdiim cemlin nki gremem/kmasn haylin dil-i eyddan/Hk-i pya nki
yzler sremem/Alaym peymn bd- sabdan, Cem Dilin, age., s. 39.
TAED 39, 2009, 499-536
~527~
gerekiyor. Vahd Mahtm Dvnndaki arklarn birka manzume dndatamam, murabba nazm ekliyledir ve ayn zamanda bir hece lsne denk
decek aruz kalplaryla oluturulmulardr. Bunlar arasnda, zellikle ksa aruz
kalplaryla yazlanlarn, tavr olarak da hece vezinli manzumelerden farksz
olduklar grlr. Blm iindeki murabbalardan sadece ksa vezinlerle
yazlanlar, bu adan deerlendirilse bile, ark-trkman ilikisi bakmndan
nemli bir durum ortaya kmakta, trkmanlerin, sayca, aaya aldklarmzla
snrlandrlamayabilecei anlalmaktadr. rnein, trkmanlerle aralarnda pek
fark bulunmayan; mefln mefln kalbyla yazlm 8, feiltn feiltn
kalbyla yazlm 2 ve mstefiln mstefiln kalbyla yazlm 2 olmak zere,
8li heceye uyan toplam 12 manzume, bu konuda ne kyor. Yine; filtn
filtn filn kalbyla yazlm 3, mefln mefln feln kalbyla
yazlm 2, mfteiln mfteiln filn kalbyla yazlm 1 olmak zere toplam
6 manzumenin 11li heceye denk dt grlyor. Bir de, kimi msralar 10,
kimi msralar ise 11li heceye uyan 4 manzume gze arpar ki bunlar feiltn
feiltn feiln kalbyladr, son tefilenin faln olabilmesi, yani iki heceye
inmesi nedeniyle, aslnda 11 olmas gereken hece saysnn bazen 10a dt
de olur. 81
Trkmanlerde ise biri 5li, biri 8li, biri de 10lu heceyle yazlm 3
manzume hari, toplam 28 iirde (6+5=)11li hece lsnn kullanldn
grrz. Vezin kullanm ynyle kyaslandklarnda, baz trkmanlerin,
komadan farkl olduklarn, zellikle 5li, 8li ve 10lu hece llerine bakarak
syleyebiliriz.
Bu bakmdan, ark ve trkmanleri, halk iiri ekilleriyle birlikte
deerlendirmek de gerekmektedir. Szn ettiimiz, tamam murabba eklinde
olan teki arklar bir yana, bilhassa, 11li hece lsyle oluturulmu
trkmanleri, dorudan komaya, 82 bunun gibi, 8li heceyle yazlm bir
trkmanyi -yukarda tanttmz murabba-arklar arasndaki 12 manzume ile
81
82
Bu arklar iin bk.: Bahattin Kahraman, age., s. 454, 469, 497, 511, 513, 519, 524, 544 (8li
heceye uyanlar); s.479, 482, 487, 503, 504, 510, 521, 532, 534, 542, (11li heceye uyanlar).
En ok mstmel olan on bir hecelilerdir. Drtller/murabba, beliler/muhammes, gazeller,
destanlar, komalar hep bu vezinle yazlr. Muhtelif ekillerde takt olunur, Ahmet Talt
Onay, age, s.150.
TAED 39, 2009, 499-536
birlikte- ayn lyle sylenen varsa 83 (veya yine 8 heceli sem) geleneine
balamak mmkndr. Ayrca, trkmanler arasnda destan olarak yazlm bir
manzumenin, dierlerinden, yalnz konusuyla deil, hacmiyle de farkl olduunu
gryoruz. Dn uruna gep cn ile serden dizesiyle balayan ve sekiz bent
hacminde olan bu manzume, bir kahramanlk destandr. 84
Ancak, k iirinde ekil-tr-ezgi ilikisinin tam anlamyla belirgin hale
getirilemedii de unutulmamaldr. rnein, komay tek ekil olarak kabul
eden yukardaki gr esas alrsak, hece saylar ne olursa olsun, elimizdeki
btn trkmanleri bir grupta, yani koma ad altnda toplamamz gerekecektir.
Kprlnn, varsa ve trkmanler iin syledii, komadan baka bir ey
deildir eklindeki ifadesi, bizi de ayn dnceye sevk etmektedir. 85
Bu noktada, ayrca, tr ve ekil meselesinin, Trkiye dndaki Trk edeb
gelenekleri iindeki durumunun da gz ard edilmemesi gerektii akldan
karlmamaldr. nk, tarifinden de anlalaca zere, trkman, Anadoludan
Azerbaycana, oradan da Herat/aatay kltr muhitine uzanan bir terimdir.
Ancak, trkman teriminin, bu boyutuyla, makalemizin amac dnda kaldn,
baka aratrmalarn konusu olabileceini sylemeliyiz. 86
Bu tespitlerden sonra, trkmanlerle arklarda, ounlukla, 8li ve 11li
hece llerinin tercih edildiini syleyebiliyoruz. Byle bir bakla, hece
vezinlerine de uyan arklarn bu gruba dahil edilmesi durumunda, Vahd
83
84
85
86
Sekiz Heceliler: Bu vezinle de atalar sz, bilmeceler, iirler, trkler yazlr. Varsalar bu
vezinle yazlmtrHer msra aruzun iki mfteiln czne tevafuk eden satranlar da
sekizlidir, taktleri mtehaliftirSekiz heceliler iirde ok mstameldir., Ahmet Talt Onay,
age, s.128. Saim Sakaolu, k iirinde 8li hece ile sylenen varsalar koma kavram iine
almaktadr. Bu deerlendirmeye gre, Mahtmye ait bu manzume/manzumeler de, varsa
deil, koma grubuna girmektedir. Sonu olarak, varsa, ne bir trdr, ne bir ekildir.
Varsalar, sadece komalarn ezgilerine gre yaplan snflamasnda bir alt daldr., bk. Saim
Sakaolu, Varsa m Sekizli Koma m?, Uluslar aras Trk Dnyas Halk Edebiyat
Kurultay Bildirileri 26-28 Mays 2000, Ankara, 2002, s.640.
Bahattin Kahraman, age, s.483. Destan teriminin halkbilimciler arasnda ihtilafl olduunu
bilmekteyiz. Bu terim kimilerince ekil, kimilerince tr olarak grlm, kimilerince de
komann ezgileriyle birbirinden ayrlan eitleri arasnda deerlendirilmitir. bk.: M.cal
Ouz vd, age, s.291; Ali Yakc, k Tarz Trk iirinde Destan Trnn Tasnifi, Milli
Folklor, 3(19), Gz 1993, 19-22.
Beste farkndan sarfnazar, Varsalarla, Trkmanler de nazm ekli itibariyle, bizim
komadan baka bir ey deildir., M.Fuad Kprl, Tuyug, Edebiyat Aratrmalar 2,
u iki aratrmada bu konunun Azerbaycan ve Trkiye aya ele alnmtr: Ali Berat Alptekin,
Azerbaycan ve Anadolu Halk iiri Arasndaki Benzerlikler, Trk Kltr, 25(285), Ocak
1987, 41-47; Saim Sakaolu, Azerbaycan ve Trkiye Trklerinin k Edebiyat Nazm
ekilleri zerine Bir Deerlendirme, Trk Kltr, 34(399), Temmuz 1996, 391-396.
TAED 39, 2009, 499-536
~529~
Mahtm Divandaki trkman saysn 53e karabiliriz. Ancak, biz, u an iin,

sadece 8li heceye denk den mefln meflnle yazlm 8, feiltn
feiltnle yazlm 2 ve mstefiln mstefilnle yazlm 2, yani toplam 12
arky da -kafiyeleriyle de murabbalardan ok trkmanlere yakn olduklarn
gz nnde bulundurarak- trkman saysnn 43e karlabileceini, tekilerin
vezinleri konusunda ihtiyatl olmak gerektiini dnmekteyiz.
Trkman Kafiyeleri
Trkmanler, kafiye rgleriyle de arklara balanabilmektedir.
zellikle, yukarda temas ettiimiz, aruzun ksa kalplaryla oluturulmu
murabba-arklarn kafiyeleri incelendiinde bu durum aktr. nk, ayn
ksmdaki murabbalarn hemen tamamnda, a a x a b b b a kafiye dzeni
kullanld halde, sz konusu arklar, kafiye ekilleriyle de tekilerden
ayrlmaktadr. Bu arklarda grlen kafiye tipleri unlardr:
1) a b a b c c c b: Mefln meflnle 3, mstefiln mstefilnle 2,
mfteiln mfteiln filnle 1 olmak zere toplam 6 manzume bu kafiye
dzeniyledir. 87
2) a B a B c c c B: Mefln meflnle 4, feiltn feiltnle 2,
feiltn feiltn feilnle 2, mefln mefln felnle 3, filtn filtn
filnle 3 olmak zere toplam 14 manzume bu kafiye dzeniyledir. 88
3) a A a A b b b A: Mefln mefln feln kalbyla 1 manzume bu
kafiyeyledir. 89
4) a a a a b b b a: Mefln mefln kalbyla 1 manzume bu
kafiyeyledir. 90
Trkmanlerde ise, 4 tip kafiye rgs belirlenmitir. Grlecei zere
ounluu yukardaki ilk iki kafiye ekliyle yazlm, sadece 2 manzumede fark
bir ekil tercih edilmitir. Burada bir hususu daha belirtmemiz gerekmektedir. O
da, arklar ve trkmanlerde en ok 1.tip kafiye ekli grlmesine ramen,
87
88
89
90
bk.: Bahattin Kahraman, age, s.454, 469, 524 (mefln mefln), s.526, 539 (mstefiln
mstefiln), s.504 (mfteiln mfteiln filn).
bk.: Bahattin Kahraman, age, s.497, 513, 519, 544 (mefln mefln), s.480, 494 (feiltn
feiltn), s. 510, 534 (feiltn feiltn feiln), s. 479, 521, 532 (mefln mefln
feln), s. 482, 503, 542 (filtn filtn filn).
bk.: Bahattin Kahraman, age, s.487 ( Mefln mefln feln).
bk.: Bahattin Kahraman, age, s.511 (Mefln mefln).
TAED 39, 2009, 499-536
nakaratl ekillerin ounlukla ksa vezinli murabba-arklarda tercih edilmesidir.
Trkmanlerde, bu kafiye tipinin kendisi kullanlm, nakaratl ekiller yalnzca 5
manzumede grlmtr. Trkmanlerde tercih edilen kafiye tipleri aadaki
gibidir:
1) a b a b c c c b (25 manzumede)
2) a B a B c c c B(4 manzumede)
3) a b a B c c c B(1 manzumede)
4) x a x a b b b a (1 manzumede)
Konu
Trkmanler, konular itibaryla da arklardan farkszdrlar. Bilinen ark
konularyla yazlmlardr. Hemen hemen tamamnda; ak, n trl halleri ve
sevgilinin gzellii, sade bir dille anlatlmtr. Dier arklardaki uh tavr
bunlarda da gze arpmaktadr. Bir tanesi, hacmi yannda, konusu itibaryla da
tekilerden farkldr. Bu manzume, 8 bent hacminde yazlm bir kahramanlk
destandr. Hamas bir slupla yazlmtr.
Mahtmnin Trkmaniyt
Aada, Mahtmye ait 31 adet trkman bulunmaktadr. Bunlar arasnaimdilik-yukarda szn ettiimiz, hece lsne de uyan murabba-arklar
dahil edilmemitir. Nedeni ise, bu manzumelerin, Trk iirindeki vezin problemi
kapsamna girmeleri, her iki tarafta da deerlendirilebilecek olmalardr. Bu
yzden, 12 adet murabba-ark darda braklarak, hece vezinleriyle yazldklar
aka belli olan manzumeler, trkman rnei olarak yazya alnmlardr.
Buradaki trkmanler, ounlukla 4-5 bent arasnda yazlmlardr. Bent
saylarn gzden geirdiimizde; 1inin 3, 16snn 4, 11nin 5, 2sinin 6 ve
1inin de 8 bent hacminde olduunu grmekteyiz.
Vahd Mahtm Dvnnda trkmaniyt adyla kaytl manzumeler, ilk
msralar ve kafiye ekilleriyle birlikte, vezinlerine gre aada sralanmtr: 91
1)
Reh bulmadum (5 bent)
Vezin: 5li hece; Kafiye: a b a B c c c B
2) Tr-i gamze geer cne (5 bent)
Vezin: 8li hece; Kafiye: a b a b c c c b
3) ntizr zre koyma uk (4 bent)
91
Trkmanlerin tam metinleri, yer darl nedeniyle yazmza alnamamtr. Buradaki sraya
gre, tam metinler iin bk. Bahattin Kahraman, age, s.520, 478, 550, 457, 466, 471, 474, 475,
477, 483, 489, 490, 491, 492, 493, 495, 498, 499, 501, 502, 507, 512, 516, 523, 527, 528, 531,
537, 546, 548, 552.
TAED 39, 2009, 499-536
~531~
Vezin: 5+5=10lu hece; Kafiye: a B a B c c c B

4) Meclis-i iretde bde-i gl-gn (5 bent)
Vezin: 6+5=11li hece; Kafiye: a b a b c c c b
5) kdm- tm ile yre ey sab (4 bent)
6)
Gam ekme ey gl cevr iderse yr (4 bent)
7) Zulmet-i hecr ile oldum siyeh-r (5 bent)
Vezin: 6+5=11li hece; Kafiye: x a x a b b b a
8) Tenh komaz gamu k- zr (5 bent)
9) imdi aynumuza grinmez dny (4 bent)
10) Dn ugruna gep cn ile serden (8 bent)
11) Sen mh-likdan eyledi cd (4 bent)
12) Bezm-i mahabbetde gamula sk (4 bent)
13) Bmr- hasret olan hasten (4 bent)
14) Dvn- hsninde o meh-cebn (4 bent)
15) Cennet-i kyuda ey hr-lik (4 bent)
16) Dehnu gonca-i verd-i ahmerdr (4 bent)
17) Mlk-i melhatde bu gn o dilber (4 bent)
TAED 39, 2009, 499-536
18) Bir yr in cnn tee yakmak (6 bent)
19) Glen-i lemde ey serv-i kmet (5 bent)
20) Kabe-i kyuda bu keb-i cnum (4 bent)
21) Bahr old gller old kde (5 bent)
Vezin: 6+5=11li hece; Kafiye: a B a B c c c B
22) Nazri bulnmaz dilber-i ran (5 bent)
23) Diyr- gurbetde garb olmadn (5 bent)
24) Aceb mi kmetm dnse kemna (5 bent)
25) Ney gibi meclisde balayup zre (5 bent)
26) Hrm it gzeller ey serv-i kmet (4 bent)
27) Sadetle byle ey serv-i kmet (4 bent)
28) Gamze oklarn cigerde ara (4 bent)
29) Zindn- mihnetde benm sultnum (4 bent)
30) Dudan unutma bu mehcru (6 bent)
31) Bezl-i cn itmegi fermn iderse (3 bent)
Sonu
zetle, trkman adyla elimizde rnekleri bulunan manzumeler, szn
ettiimiz; koma, trk, murabba ve ark terimleriyle, dorudan ilikilidir,
denebilir. Bunun yannda, trkmanlerin, ekil ynyle olduu kadar, yazl
TAED 39, 2009, 499-536
~533~
amalar ve konular bakmnda da, kategorik olarak, divan iirindeki ark

kavram iinde deerlendirilebilecekleri sonucuna da varlmtr. Yine de, u an
iin elimizde bu adla baka rnek olmadn gz ard etmemek gerektiini
sylemeliyiz. Bilindii kadaryla, sadece, yukarda belirttiimiz, Karatoval Zaf
Dvnnn sonunda yer alan bir grup manzume, buna yakn bir adla, Fittrkiyyt bal altnda tespit edilmi, bunun dnda, hece vezinli iirlerde belli
bir isimlendirmeye rastlanmamtr. Ancak, gerek Mahtmye ait trkmanlerin,
gerekse divan airlerinin hece vezinleriyle yazdklar ok saydaki manzumenin
ortaya karlm olmas, yeni aratrmalar srasnda, ayn isimle baka rneklere
tesadf etme ihtimalini kuvvetlendirmektedir. Yeni trkman rnekleri elimize
getike, hem arklarla bu tre giren manzumeler hem de iir-musiki ilikisi
hakknda daha salkl deerlendirmeler yaplabilecektir.
KAYNAKLAR
Al r Nevy, Mznl-Evzn (Vezinlerin Terazisi), haz. Kemal Eraslan, Trk
Dil Kurumu Yay., Ankara 1993.
ALPTEKN, Ali Berat, Azerbaycan ve Anadolu Halk iiri Arasndaki
Benzerlikler, Trk Kltr, 25(285), Ocak 1987, 41-47.
ARTUN, Erman, klk Gelenei ve k Edebiyat, Aka Yay., Ankara 2001.
Byk Trke Szlk, Birlik Yay., Ankara 1981.
CENGZ, Halil Erdoan, Divan iirinde Musammatlar, Trk Dili Trk iiri
zel Says II (Divan iiri), S. 415-416-417/Temmuz-Austos-Eyll 1986,
s.291-429.
ABAYIR, Yaar, tken Trke Szlk, C. 5, tken Neriyat, stanbul
2007.
ELEBOLU, mil, Eski Trk Edebiyat Aratrmalar, Milli Eitim Bakanl
Yay., stanbul 1998.
DLN, Cem, rneklerle Trk iir Bilgisi, Trk Dil Kurumu Yay., Ankara
2000.
DZDAROLU, Hikmet, Halk iirinde Trler, Ankara niversitesi Basmevi,
1969.
ELN, kr, Halk Edebiyatna Giri, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1981.
TAED 39, 2009, 499-536
ERGUN, Sadedin Nzhet, Trk Musikisi Antolojisi, C. 1, Rza Kokun Matbaas,
stanbul 1942.
GZAYDIN, Nevzat, Anonim Halk iiri zerine, Trk Dili Trk iiri zel
Says III (Halk iiri), Say 445-450/Ocak-Haziran 1989, s.1-104.
LAYDIN, Hikmet, Trk Edebiyatnda Nazm, Maarif Basmevi, 3. basm,
stanbul 1959.
PEKTEN, Haluk, Eski Trk Edebiyat Nazm ekilleri, Birlik Yayn Kooperatifi,
Ankara 1985.
SEN, Mustafa, Divanlarda Heceyle Yazlm iirler, telerden Bir Ses Divan
Edebiyat ve Balkanlarda Trk Edebiyat zerine Makaleler, Aka Yay.,
Ankara 1997, s.385-421.
_____, Edebiyat Tarihimizin lgin Bir smi Vahd Mahtm, telerden Bir
Ses Divan Edebiyat ve Balkanlarda Trk Edebiyat zerine Makaleler,
Aka Yay., Ankara 1997, s.279-283.
KAHRAMAN, Bahattin, Vahd Mahtm Hayat, Eserleri, Edeb Kiilii ve
Eserlerinin Tenkitli Metni, C. 1-2, Yaymlanmam Dr.Tezi, Seluk
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Konya 1995.
Kantemirolu, Kitbu lmil-Msik al vechil-Hurft Msikyi Harflerle
Tespit ve cr lminin Kitb-, I. Cilt Edvr (Tpk Basm-evriyazeviri-Notlar), haz. Yaln Tura, Yap Kredi Yay., stanbul 2001.
KPRL, M. Fuad, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Diyanet leri
Bakanl Yay., Ankara 1981.
______, Trk Edebiyatnn Menei, Edebiyat Aratrmalar, Trk Tarih
Kurumu Yay., Ankara 1986, s. 49-130.
______, Sazirleri: Dn ve Bugn, Edebiyat Aratrmalar, Trk Tarih
Kurumu Yay., Ankara 1986, s. 165-193.
______, Trk Edebiyatnda k Tarznn Mene ve Tekml Hakknda Bir
Tecrbe, Edebiyat Aratrmalar, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1986,
s.195-238.
______, aatay Edebiyat, Edebiyat Aratrmalar 2, tken Neriyat A..,
stanbul 1989, s. 82-193.
______, Tuyug, Edebiyat Aratrmalar 2, tken Neriyat A.., stanbul
1989, s.194-228.
______, Saz airleri I-V, Aka Yay., Ankara 2004.
TAED 39, 2009, 499-536
~535~
KURNAZ, Cemal, XVII. Yzylda Hece Vezniyle Yazlm Bir Mesnevi: Feyz
elebinin em Pervnesi, Divan Edebiyat Yazlar, Aka Yay.,
Ankara 1997, s.428-437.
______, mm Divan airleri, Trkden Gazele Halk ve Divan iirinin
Mterekleri zerine Bir Deneme, Aka Yay., Ankara 1997, s.71-101.
______, Divan airlerinde Hece Vezniyle iir Yazma Eilimi, Trkden
Gazele Halk ve Divan iirinin Mterekleri zerine Bir Deneme, Aka
Yay., Ankara 1997, s.139-215.
______, Klasik Trk Musikisi Bestekrlarnda Hece Vezniyle iir Yazma
Eilimi, Trkden Gazele Halk ve Divan iirinin Mterekleri zerine
Bir Deneme, Aka Yay., Ankara 1997, s.217-309
______, Halk airlerinde Aruz Vezniyle iir Yazma Eilimi, Trkden Gazele
Halk ve Divan iirinin Mterekleri zerine Bir Deneme, Aka Yay.,
Ankara 1997, s.315-335.
______, Trkden Gazele Halk ve Divan iirinin Mterekleri zerine Bir
Deneme, Aka Yay., Ankara 1997.
______, Osmanl Dnemi Trk Edebiyatnn Nitelii zerine Dnceler,
Milli Eitim, S. 144, Ekim-Kasm-Aralk 1999, s.4-14.
KUTLU, Yakup Fikret, Trk Musikisinde Makamlar-nceleme, Yap Kredi
Yay., stanbul 2000.
MACT, Muhsin, Nedim Divan, Aka Yay., Ankara 1997.
MERMER, Ahmet, KESKN, Neslihan Ko, Eski Trk Edebiyat Terimleri
Szl, Aka Yay., Ankara 2005.
Mustafa Safay Efendi, Tezkire-i Safy (Nuhbetl-sr min Feridil-er)
nceleme-Metin-ndeks, haz. Pervin apan, Atatrk Kltr Merkezi
Bakanl Yay., Ankara 2005.
OUZ, M. cal, Halk iirinde Tr ve ekil Meselesi, Milli Folklor, III(19),
Gz 1993, s.13-19.
_______, Halk iirinde Tr, ekil ve Makam, Aka Yay., Ankara 2001.
_______, Metin Ekici, Mehmet Aa, Mustafa Arslan, Dilaver Dzgn, R.Bahar
Akarpnar, Glin t Eker, Aktan Mge Ercan, Tuba Saltk zkan, Trk
Halk Edebiyat El Kitab, Grafiker Yay., Ankara, 2004.
TAED 39, 2009, 499-536
ONAY, Ahmet Talt, Trk Halk iirlerinin ekil ve Nevi, haz. Cemal Kurnaz,
Aka Yay., Ankara 1996.
______, Trk iirlerinin Vezni, Aka Yay., haz. Cemal Kurnaz, Ankara, 1996.
GEL, Bahaeddin, Trk Kltr Tarihine Giri, C. 9, Kltr ve Turizm Bakanl
Yay., Ankara, 1987.
ZSOY, Bekir Sami, Balangtan Gnmze rnekleriyle Trk iiri, Aka
Yay., Ankara 2005.
ZTUNA, Ylmaz, Trk Msiksi Kavram ve Terimleri Ansiklopedisi, Atatrk
Kltr Merkezi Bakanl Yay., Ankara 2000.
PAKALIN, Zeki Mehmet, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C.2,
Milli Eitim Bakanl Yay., stanbul 1993.
SAKAOLU, Saim, Trk Saz iiri, Trk Dili Trk iiri zel Says III (Halk
iiri), Say 445-450/ Ocak-Haziran 1989, s.105-250.
_______, Azerbaycan ve Trkiye Trklerinin k Edebiyat Nazm ekilleri
zerine Bir Deerlendirme, Trk Kltr, 34(399), Temmuz 1996, 391396.
_______,Koma Tasnifine Yeni Bir Yaklam, Seluk niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits Dergisi, 5, 1999, s.103-115.
_______, Varsa m, Sekizli Koma m?, Uluslar aras Trk Dnyas Halk
Edebiyat Kurultay Bildirileri 26-28 Mays 2000, Ankara, 2002, Kltr
Bakanl Yay., 619-640.
TANRIKORUR, Cinuen, Mzik Kimliimiz zerine Dnceler, tken Yay.,
stanbul 1998.
______, Osmanl Dnemi Trk Msiksi, Dergah Yay., stanbul 2003.
Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, C. 8, Dergah Yay.,stanbul 1998.
Trke Szlk, Trk Dil Kurumu Yay., 10. bask, Ankara 2005.
YAKICI, Ali, Halk iirinde Trk-Tanm-Tasnif-nceleme-Metin, Aka Yay.,
Ankara 2007.
______, k Tarz Trk iirinde Destan Trnn Tasnifi, Milli Folklor, 3(19),
Gz 1993, s.19-22.
YNTEM, Ali Canip, Hem Divan Hem Halk airi Vahd Mahtm, stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, C. III, S. 34, 31 Mart 1949, s.267-274.
______, XVIII. Yzyl airlerinden Vahd Mahtmye Dair Baz Mlahazalar,
IV. Trk Tarih Kongresi (10-14 Kasm 1948) Kongreye Sunulan Bildiriler,
Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1952, s.445-450.
TAED 39, 2009, 499-536

Bahattin KAHRAMAN - Vâhid Mahtûmî Dîvânı'Nda Görülen Bir Terim - Türkmaniyât (2009)

Transféré par

Informations du document

Titre original

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Bahattin KAHRAMAN - Vâhid Mahtûmî Dîvânı'Nda Görülen Bir Terim - Türkmaniyât (2009)

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

A..

Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 39, Erzurum 2009

Prof. Dr. Hseyin AYAN zel Says

VAHD MAHTM DVNINDA GRLEN BR TERM:

rkmaniyt, XVIII. yzyl airlerinden Vahd Mahtm 1 Dvnnda

TAED 39, 2009, 499-536

TAED 39, 2009, 499-536

A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 39, Erzurum 2009

Prof. Dr. Hseyin AYAN zel Says

birbiriyle balantl olduunu gsteren en somut rnekler arasnda kabul

M. Fuad Kprl, Sazirleri: Dn ve Bugn, Edebiyat Aratrmalar, Ankara 1986, s. 187.

TAED 39, 2009, 499-536

M. Fuad Kprl, Sazirleri: Dn ve Bugn, age., s. 192.

TAED 39, 2009, 499-536

A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 39, Erzurum 2009

Prof. Dr. Hseyin AYAN zel Says

zenginliini gsteren, kendi iindeki bu alt dallarn, sanki birbirinden tamamen

TAED 39, 2009, 499-536

TAED 39, 2009, 499-536

A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 39, Erzurum 2009

Prof. Dr. Hseyin AYAN zel Says

airin halk/k iiriyle ilgisi, ada olan kimi airlerce de ifade

TAED 39, 2009, 499-536

TAED 39, 2009, 499-536

A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 39, Erzurum 2009

Prof. Dr. Hseyin AYAN zel Says

Edebiyat dnyasnn ilgisini eken manzumeler, Vahd Mahtm

Bahattin Kahraman, age., s. 452.

TAED 39, 2009, 499-536

TAED 39, 2009, 499-536

A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 39, Erzurum 2009

Prof. Dr. Hseyin AYAN zel Says

derlenmi, divan iiri ekil ve trleri arasnda trkman adna rastlanmamtr.

TAED 39, 2009, 499-536

TAED 39, 2009, 499-536

A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 39, Erzurum 2009

Prof. Dr. Hseyin AYAN zel Says

grlen bir nazm ekli olduu sylenmi 30 ve daha da nemlisi, divan

Haluk pekten, age., s. 115.

TAED 39, 2009, 499-536

TAED 39, 2009, 499-536

A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 39, Erzurum 2009

Prof. Dr. Hseyin AYAN zel Says

TAED 39, 2009, 499-536

Halk iirinde Tr ve ekil, k iirinde Tr ve ekil, Tekke iirinde Tr ve ekil

TAED 39, 2009, 499-536

A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 39, Erzurum 2009

Prof. Dr. Hseyin AYAN zel Says

Demek oluyor ki komann birok kelime anlamndan biri de gfteye

Koma-ark: Drdnc dizeleri her drtln sonunda kavutak olarak tekrarlanan

TAED 39, 2009, 499-536

TAED 39, 2009, 499-536

A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 39, Erzurum 2009

Prof. Dr. Hseyin AYAN zel Says

aataylara herhalde bu sz Anadoludan gitmi olmaldr 51 dese de,

Bahaeddin gel, Trk Kltr Tarihine Giri, Ankara 1987, C. 9, s. 478.

TAED 39, 2009, 499-536

Ahmet Talt Onay, age., s. 63.

TAED 39, 2009, 499-536

A.. Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi Say 39, Erzurum 2009

Prof. Dr. Hseyin AYAN zel Says

Hikmet Dizdarolu, age., s. 53.

TAED 39, 2009, 499-536