Erdal z

ehov'un
ykcl zerine

am adyla syleyeyim: Anton Pavlovi ehov'la lise son snfta tantm. stanbul Hukuk Fakltesi birinci snf rencisiyken tam bir ehov tutkunuydum. Trkiye'de ilk
ehov yklerini, dergilerde, Servet Lnel, Erol Gney ve Ouz Peltek'in yaptklar
evirilerle tanmtm. Dergilerde, zellikle de Varlk dergisinde sk sk bu kiilerin evirdii
ehov ykleri yaymlanyordu. Sonra kitap olarak Milli Eitim Bakanl'nn (o zamanki
adyla Maarif Vekleti'nin) kard klasikler dizisinde Hikyeler bal altnda iki cilt olarak kmt ykler. Servet Lnel'in, Ouz Peltek'in yaayp yaamadn bilmiyorum, ama
Erol Gney'in o ok baskl tek partili dnemde, yurttalktan atldn, o gnden beri de srail'de yaadn biliyorum.
Bu isim aklmda kalm: Servet Lnel, Ouz Peltek ve Erol Gney.
O iki ciltlik kitabn ilk cildinin hemen banda, ehov'un ykclne deinen, imdi kime ait olduunu hatrlamadm, ok gzel bir nsz vard. Hem edebiyatta yk trn hem
de ehov'un ykcln dile getiren bir nsz. Romanla yk arasndaki fark, aklmda
kaldna gre aa yukar yle anlatyordu:
Romanda, anlatlan ailenin iine gireriz. Onlarla birlikte yaarz, onlardan biri oluruz.
Ama ykde, o ailenin yaad evin nnden geerken, pencereden onlar masa banda topluca grp geeriz.
ehov'un yklerine gerekten ok uygun bir tanmlama.
ehov'un yklerinde deiik bir anlatm vardr: Garip gelmesin, ben de yle dnyorum; anlatt kiiler kim olursa olsun ehov onlara her zaman sevgiyle yaklar. Bu kiiler genellikle sradan insanlardr. ehov, kyleri, kasabalar dolaan bir hekim olarak pek ok insan tanm, pek ok gzlemde bulunmutur. Bu insanlarn ou baarsz, sradan kiilerdir.
Rus toplumunun k dneminin soylular da vardr yaratt tipler arasnda ama bu

82

MGE YKLER YIL 1, SAYI 2, NSAN-MAYIS 2005

EHOVUN YKCL ZERNE

tiplerin pek ou, hayatn bayalatrd, umutsuz, ii kararm, i karartc kiilerdir. Ama
ehov'un yaklam her zaman sevgiyledir. Edebiyata nefretle girilemeyecei kansndaym.
ehov'un dnyas taradr. Kasabalardr, kylerdir. Tolstoy ne kadar kenti anlatmsa, ehov da o kadar taray anlatmtr.
Bir okurundan ald mektubu yantlarken yle diyor ehov:
Kahramanlarmn i karartc olduundan yaknyorsunuz. Ne yazk! Benim suum deil
bu. Benim isteim dnda oluyor; hem sonra, yazarken i karartc bir biimde yazyormuum
gibi gelmiyor bana.
Ksaca sylemek gerekirse: her byk yazar gibi, ehov da mutluluun resmini yapmaya
kalkmyor.
Ama doayla i iedir yaratt tipler.
ehov, bir doa tutkunudur.
Okuduum yklerinden bende kalan bir byk izlenim de Doktor ehov'un kadnlara
da doa kadar tutkun oluudur.
yklerinde mthi bir yalnlk vardr. Bu yalnlk setii szcklerde, kurduu cmlelerde, izdii tiplerde, oluturduu kurguda aka grlr.
Olay onun da yklerinde vardr. Ama olayda da anlatmda da hibir abartya rastlayamazsnz. Deneme tr ykden alabildiine uzak bir yazardr ehov. Bu yzden onun yklerinde t verme gibi bir eilim bulamazsnz. O ok alakgnll bir anlatmla gelitirir
yksn, yle bir atmosfer yaratr ki, okuruna aktarmak istediini, btn boyutlaryla ona
hissettirir. ehov kuru bir anlatc deil, bir hissettirici ykcdr. Bir atmosfer ykcsdr.
Bu yzden de kendinden nceki yk yazarlarnn stne km, modern yknn ilk byk ncs olmutur.
Onun yklerini okuduktan sonra bir arkadanza zetlemeye kalkarsanz, yknn btn havas kaar. Ancak arkadanza, ya kendiniz sesli okuyarak ya da ona okutturarak o yknn tadna vardrabilirsiniz. Bu zellik, ada ykcln balangcdr.
Yaratt tipler ylesine kesin, ama ylesine yaln izgilerle izilidir ki. Mthitir. Yaratt
tipleri d grnleriyle izer. Ama ehov, bir roman karakteri yaratr gibi yaratt tipin psikolojik derinliklerine inmekten nefret eden bir yazardr. Yazdnn bir roman olmadnn bilincindedir nk.
te yaratt tiplerden rasgele birka rnek:
Yajov, mumula gibi buruuk surat sert kllarla kapl, ufak tefek bir ihtiyard.
Kuryatkin, ypranm bir ceketle eski psk bir pantolon giymi, krk yalarnda, imanca bir adamd.
Gen bir adam olan savcnn yz mavi damar alaryla kaplyd, uzun favorileri vard.
Belinden geni, mein bir kemerle skt kahverengi bir cppe giymi, uzun boylu, am
yarmas gibi iri bir adam olan zango, muayene odasna girer. Zangocun yar kapal duran
gzne perde inmi; burnunda uzaktan iri bir sinee benzeyen koyu bir ben var.
MGE YKLER YIL 1, SAYI 2, NSAN-MAYIS 2005

83

ERDAL Z

rnekleri oaltmann gerei yok. Grlyor: ok kesin izgilerle, yaratlan tiplerin d grnleri iziliyor. Siyah beyaz izgilerle izilmi portreler.
Bir yksnde bir profesr tipi yaratm. Bir okur, kendisine sormu:
Bu yarattnz profesrn karakterini anlayamadm, demi.
ehov'un yant ok ilgintir: Kolay, demi, profesr, izgili beyaz bir pantolon giyer.
Bir gn, o zamanlar ok gen olan nl Rus yazar van Bunin'e sormu ehov:
ok yazyor musunuz? Hayr m? ok yanlyorsunuz. almal, yaamnn sonuna kadar
durmadan almal bir yazar. Ancak bence, yk, yazldktan sonra bayla sonu atlmaldr.
nk biz yazarlar, en ok o blmlerde, bata ve sonda yalan syleriz. Ksa yazmalyz, elden geldiince ksa.
Bir baka dostuna yazd mektupta yle diyor:
Baarlarla baarszlklar iin kayglanmay hemen imdi kesin olarak bir yana brak. Bunun seni ilgilendirmesine izin verme. Senin grevin, dzenli olarak, gn gn tam bir dinginlik iinde almak; kanlmaz hatalara, baarszlklara hazr olmaktr.
Bir baka dostuna yazd mektubunda da yle diyor:
Yazmak zorunda olduum dncesi bir an bile brakmyor beni.
Defterime ne zaman almm, bilmiyorum, ama ehov, u szleriyle de yazarlnn en byk zelliklerinden birine deiniyor:
Denizi betimlemek ok zordur. Bir rencinin defterinde geenlerde bir betimleme okudum: Deniz byktr diyordu. te hepsi bu kadar. Denizin enginlii ancak byle anlatlabilir.
yklerinde, deneme trnde bir ykleme grmeyiz, demitim. Deneme, biimlendirilmi bir tr bilgi aktarmdr. Deneme trnde yazlan yazlarda inandrlmaya alt dorular vardr yazarn; ister istemez de tleri vardr. Sevgili Sait Faik'in bile pek ok yks, deneme-yk, rportaj-yk trnde balar. Biraz deneme, biraz rportaj balangcdr yklerinin pek ou. Bu ykler, genellikle ilk yazd kitaplardadr.
Yanl anlalmasn, Sait Faik, benim ykclme yn veren birka yazardan biridir. Biri ehov'sa, biri de Sait Faik'tir. Sonradan bu deneme-yk trnden vazgemi, Trk ykclnn idollerinden biri olmutur. zellikle bizim 50 kua yazarlar iin byle olmutur. Ama ehov'da bu tr deneme girili ykler bulamazsnz. O, yknn nerede balamas, nerede bitmesi gerektiini ok iyi bilir.
Yazarken bir bakasnn fikrini almamal yazar, hibir d dinlememeli. almalarnda yrekli olmal. Byk kpekler vardr, kk kpekler vardr; byk kpeklerin
varl kklerin rahatn karmamal; hepsi de havlamak, Tanrnn verdii sesi kullanmak
zorundadr, diyor.
ykleri fazlalklardan arndrmann ilk ve en byk ustas da ehov'dur. Elinden geldiince fazlalklardan arndrmaya alr yklerini. Bilirsiniz, onun nl szdr; ehov'un
szckleriyle syleyemeyeceim ama aklmda kaldnca syleyeyim:

84

MGE YKLER YIL 1, SAYI 2, NSAN-MAYIS 2005

EHOVUN YKCL ZERNE

Bir yknn banda silahtan sz ediliyorsa, o silah yknn bir yerinde patlamaldr,
der.
ok ince bir mizah vardr yklerinde, kara mizahtr bu. Onun bir yksn okuyup bitirdiinizde ya yreinizin derinlerinde bir burulma, bir sz bulursunuz ya da yznzde bir
hafif glmseme belirir.
zgn ya da anssz insanlar betimlerken, insanlarn yreklerine dokunmak isterseniz,
daha souk olmaya aln; bu onlarn aclarna bir artalan salar; aclar bu artalanda daha
keskin bir kabartma olarak belirir, diyor bir mektubunda.
Azat edilmi bir klenin torunu, iflas etmi bir bakkaln oluymu ehov. ocukluu,
genlii gerekten yoksulluk iinde gemi. Hekim olmak iin tp fakltesinde okurken bir
yandan da ykler yazyormu. Gazetelerde yazd yazlardan, yklerden az da olsa para da
kazanyormu. Daha okurken bile, alt snflara dersler vererek harln karmaya alyormu.

Bir gn, o zamanlar ok gen olan nl Rus yazar

van Bunin'e sormu ehov:
ok yazyor musunuz? Hayr m? ok yanlyorsunuz.
almal, yaamnn sonuna kadar durmadan almal bir yazar.
Ancak bence, yk, yazldktan sonra bayla sonu atlmaldr.
nk biz yazarlar, en ok o blmlerde, bata ve sonda yalan syleriz.
Ksa yazmalyz, elden geldiince ksa.
Biliyorsunuz, ehov bir hekimdi. Tp fakltesini bitirip hekim olduktan sonra bile ailesine o bakm. Bu yaknlarda kardmz, yine Sayn Mehmet zgl'n Trkeye evirdii
Doktor ehov'dan ykler kitabna Cell ster de gzel bir nsz yazm. ehov'un, kendi
yayncsna yazd mektupta geen u szlerini o nszden aldm. Diyor ki Doktor ehov:
Tp, nikhl karm benim, edebiyat ise metresim. Birine kzarsam, geceyi bryle geiriyorum. Bu davranm belki biraz uygunsuz bulabilirsin ama en azndan skc deil. Hem zaten, benim bu ikiyzllmden ikisinin de bir ey kaybettii yok.
Yllar nce, st kattaki komumuz daha Sovyetler Birlii iken, sosyalist blok kmeden nce, Moskova'daki, ehov Mzesi'ne evrilmi evine gitmitim; ehov'un hekimken yaad
eve. ki katl, gsterisiz ama ok sevimli bir evdi. Duvarlar birbirinden gzel fotoraflaryla
doluydu. Btn fotoraflarnda, burnuna ilitirilmi o erevesiz ya da ince ereveli gzl,
enesinde sivri sakal, -eskimi de olsa- dzgn bir ceketi, tl pantolonu, boyal ayakkablaryla ehov zarif bir beyefendiydi. Tpk bizim Orhan Kemal gibi.

MGE YKLER YIL 1, SAYI 2, NSAN-MAYIS 2005

85

ERDAL Z

Yine biliyorsunuz, ehov mthi bir Tolstoy hayranyd. Onun iin ... bir insan deil o,
bir stn insan, bir Jpiter, der. Onun yazarlna hayrandr. Ama bir arkadana yazd
mektupta unlar sylemekten kendini alamaz:
Tolstoy'un evinde hayat, muhteem bir balo salonunu andrr, ama ben u karmdaki gln derin ve dingin sularn kendime daha yakn buluyor, bu hayat, o tr bir hayata tercih
ediyorum.
Sevgili dostu Gorki, ehov'un gsterisiz yaam konusunda bakn ne diyor:
O kadar gsteriten uzak, o kadar yaln bir kiilii vard ki, onun yannda herkes daha doal grnme ihtiyac duyard.
Hakknda yazlanlardan aklmda kaldna gre: ehov'un yaam da ykleri gibi gsteriten uzakm. Olduka yoksulluk ektiini, ky ky, kasaba kasaba dolap hastalarna neredeyse karlk almadan baktn biliyoruz. ok iyiliksever olduu sylenir. Bakn yine bir
mektubunda bu konuda ne diyor ehov:
Herkese iyilik etmek istei, insann iinde ruhsal bir ihtiya olmaldr, kiisel bir mutluluk kayna olmaldr. nk bu istek, kuramsal dncelerin rn olunca, istek olmaktan
kar.
Doktordu; ama kendisi de uzun sren verem hastalndan ok ekti. Yaad yzylda veremin mikrobu daha bulunamamt. Bu yzden vereme yakalananlar, yaamlarn biraz uzatmaya alsalar da ondan kurtulamazlard. ehov da gen yanda (44 yanda) veremden ld.
Yani yoksulluk ve hastalk onu ok zm, belli ki ok ac ektirmi ona. Ama gerek yoksulluundan, gerekse hastalndan hi ikyeti olmad sylenir, yazlr.
Katherine Mansfield'in gncesinden alyorum u cmlelerini:
Tek kuruum bile yok, ama buna u adan bakyorum: zengin adam, ok paras olan deil, bu erken ilkbaharn bize verdii gz kamatrc evrede yaama olanaklar olan kiidir.
Burada, bu gzel insan, bu erken ilkbaharn ortasnda kendini gerek zengin olarak gryor.
Bir baka sz:
Para biriktireceim. Srekli otel odalarnda dolamak, otel kapclar, rasgele yemek gibi
eyler dnmek, hayal gcm rktyor.
Bir baka mektubunda da:
En ok alanlar kyllerdir ama hibir zaman almak szn kullanmazlar, diyor.
Bandan beri yklerimde yaln olmaya altm. Bunda ehov'un etkisi byktr. Yalnlkla basitlii kartrmayn. Basitlik ilkel bir eydir. Zordur yalnl yakalamak. Basitliin en

86

MGE YKLER YIL 1, SAYI 2, NSAN-MAYIS 2005

EHOVUN YKCL ZERNE

net grn de sslemektir. ok sslenmi bir vitrinin, ok sslenmi bir kadnn, ok sslenmi bir salonun irkinliini getirin gzlerinizin nne. Basitlik budur.
Yaln olmay hi elden brakmadm; ama buna younluu da ekledim.
niversite birinci snfta bir gn ehov'un Ac adl yksn buldum. Yaln olduu kadar da youn bir ykyd. Bu yky okuduum kitap, yine bata szn ettiim Erol Gney-Servet Lnel ikilisinin evirdii kitapt. ehov'un hl derin izlerini tadm yksdr
Ac adl yks.
Yllar sonra, tpk ehov gibi veremden ok gen yata (35 yanda) len, ehov'un btn
etkilerini tayan, ehov'a tutkun nl ngiliz bayan ykc Katherine Mansfield'in Can Yaynlar'nda kan Bir Hzn Gncesi adl kitabn okurken beni ok sevindiren bir blme
rastladm. Bayan Katherine Mansfield, gncesine u notu yazm:
te byle kardeim ksrak; Kuzma Ioni yok artk. Tanr toprana yldz yadrsn. Bou bouna ld gitti ite. Dn bir kere: Senin bir tayn var, sen onun z annesisin; bir de
bakyorsun, birdenbire tay lveriyor; acmaz msn?
Beygir yalanr; dinler gibidir; sahibinin ellerine doru solur.
Iona dalar, ona her eyi anlatr.
Mansfield'in and satrlar, benim ehov'un ok sevdiim Ac adl yksnn biti cmleleriydi. Mansfield, defterine yazd bu alntnn altna u cmleyi eklemi:
Tm Fransz yklerini yakabilirdim bu yk uruna. Fransz yklerinin hibirine deimezdim bunu. Dnyann harikalarndan biri bu yk.
Bu nl ngiliz ykcsnn de benim gibi bu yky ok sevdiini renmek beni ok
heyecanlandrmt.
Bize Ac adyla evrilen bu yk, ngilizceye Mutsuzluk adyla evrilmi.
Hi unutmuyorum: Ac adyla Trkeye evrilen bu yknn bana, eviren, ykye ok
yaraan, yky zetleyen bir dize de eklemiti:
Ah kime anlatsam kederimi.
ehov'un Ac yksnden yola karak bir yk yazdm. Ad: Sevgili Ac. 1998 ylnda
yazmm.
1904 ylnda aramzdan ayrlan ehov'u, bu byk ustay, lmnn 100'nc ylnda,
dzenlediimiz byle bir anma gnnde, neden kendimden bir yk okuduumu, yky
dinleyince anlayacaksnz.

Kzlcaky, 19.12.2004

Not: Can Yaynlar'nn Aralk 2004'te, gn sren ehov'u Anma Gnleri'nde, Erdal z'n yapt konumann metni.

MGE YKLER YIL 1, SAYI 2, NSAN-MAYIS 2005

87