DR MIRA RADOJEVI: MILAN GROL U BORBI ZA NACIJU, DRAVU I

DEMOKRATIJU
Uz odobrenje profesorice Radojevi, feljton smo uradili po njenoj knjizi Milan Grol, koju je
izdao Filip Vinji iz Beograda, 2014. Priredio: Miladin Veljkovi

Milan Grol
Bogata politika djelatnost
Za mene nema vee sile od moga uvjerenja. Ove rijei koje i danas mnogi rado citiraju zapisao
je u svom Londonskom dnevniku 1941-1945 Milan Grol, profesor i politiar, dramaturg i
upravnik Narodnog pozorita u Beogradu, prije rata ministar u nekoliko vlada, a poslije rata krat-

ko vrijeme i potpredsjednik privremene vlade Demokratske federativne Jugoslavije, formalno Titov zamjenik... O ovom ovjeku koji je poslije smrti Ljube Davidovia stao na elo Demokratske
stranke Srbije, pisali su mnogi. Prole godine o njemu je u izdanju beogradskog Filipa Vinjia pod naslovom Milan Grol, zanimivljivu knjigu objavila i dr Mira Radojevi, vanredna profesorica Filozofskog fakulteta u Beogradu. Iz te knjige, uz odobrenje uvaene profesorice Radojevi, u narednih nekoliko brojeva, prenijeemo najzanimljivije dijelove.
Dr Mira Radojevi objavila je i tri monografije Udruena opozicija 1935-1939, Boidar V.
Markovi (1874-1946), Politika biografija i Srbija u Velikom ratu 1914-1918, Kratka istorija
(koautor Ljubodrag Dimi), te vie desetina naunih rasprava i lanaka. lan je Odbora za istoriju 20. vijeka SANU, Ureivakog odbora Srpske enciklopedije i Ureivakog odbora Srpskog
biografskog renika.
Nakon vie decenija utanja o Milanu Grolu, ije je ime gotovo uzgred pominjano uglavnom u
istoriografskim radovima o politikom ivotu izmeu dva svjetska rata, emigrantskoj vladi Kraljevine Jugoslavije i kratkotrajnom periodu pokuaja saradnje sa Komunistikom partijom Jugoslavije u prvoj polovini 1945, poslednjih godina ponovo je prisutan u srpskoj kulturnoj i naunoj
javnosti. Pored malobrojnih istoriara i pravnika koji su prouavali pojedine djelove njegove bogate politike djelatnosti, tome je umnogome doprinijelo ponovno objavljivanje vie njegovih radova, kao i onih koji su prvi put publikovani 90-tih godina XX vijeka. Godine 1990, na primjer,
uz iscrpan predgovor Desimira Toia tampano je svih sedam brojeva Demokratije, lista koji
je opoziciona Demokratska stranka objavljivala od 27. septembra do 8. novembra 1945. godine,
a istovremeno i Londonski dnevnik 1941-1945, koji je Milan Grol vodio tokom emigracije, ostavljajui vjerovatno najbolje memoarsko svjedoanstvo o izbjeglikoj vladi. Ubrzo potom, 1991.
godine, kao 54. sveska obnovljene biblioteke Politika i drutvo publikovana su Iskuenja demokratije, jo jedna njegova knjiga nastala za vrijeme Drugog svjetskog rata, a zatim u 64. svesci i Kroz dvije decenije Jugoslavije, dragocjeni pogled na probleme jugoslovenske drave i
drutva, posmatrane iz emigrantske perspektive. Godine 2000. objavljeno je reprint izdanje
Spomenice Ljubomira M. Davidovia iz 1940, u kojoj je Milan Grol napisao jedan od najvanijih tekstova.
Pored ovih radova, veliki znaaj za upoznavanje Milana Grola imali su drugi objavljeni izvori,
istorijskim ili nekim drugim sluajem nastajali u ratu i po njegovom zavretku, kako zbivanja u
njemu ne bi bila zaboravljena. Ostavili su ih Grolovi savremenici, ljudi koji su ga poznavali i sa
njim dijelili probleme, nezavisno od toga to su povremeno bivali neistomiljenici: Milo Trifunovi (Emigrantske uspomene, Zemun 1998), Mihailo Konstantinovi (Politika sporazuma,
Dnevnike beleke 1939-1941, Londonske beleke 1944-1945, Beograd 1998), Kosta St. Pavlovi (Ratni dnevnik 1941-1945, Beograd 2011) i Milan Gavrilovi (Londonski dnevnik, Beograd 2013).Za vraanje Milana Grola narodu kome se posveivao politikom, kulturnom, knjievnom i publicistikom djelatnou, beskrajno ga volei i bespotedno ga kritikujui, najveu
zaslugu ipak ima teatrolog Zoran T. Jovanovi, koji je ovom plemenitom cilju sluio dvadesetak
godina. Rezultat tog nesebinog rada ine etiri knjige. U prve tri sabrani su razliiti tekstovi samog Milana Grola o pozoritu, knjigama i dogaajima: Iz pozorita pretkumanovske Srbije
(Beograd 2004), Pozorine kritike i eseji (Beograd 2007) i Kroz knjige i dogaaje (Beograd
2010). Poslednja, etvrta knjiga Pozorino djelo Milana Grola (Novi Sad 2011), iscrpna je
monografija kojom je detaljno prikazan i vrednovan njegov svestrani angaman u pozorinoj
umjetnosti, kao dramaturga, upravnika i reditelja. Osim toga, u ovoj je knjizi data do sada najpotupnija biografija Milana Grola, iji mnogobrojni detalji pomau ne samo da se nadomjeste ranije praznine, nego i da se uoi povezanost vie dogaaja, do sada manje poznatih istoriarima.

Milan Grol roen je 31. avgusta (12. septembra) 1876. godine u Beogradu, kao sin Stevana Grola, potomka njemakih doseljenika u Baku, za vrijeme Marije Terezije, i Julijane (Julke) Burmaz, Srpkinje, ija je porodica imala korijene u Hercegovini i Sremu. Stevan Grol, po zanimanju
kobasiar, primio je pravoslavlje i poginuo kao srpski vojnik u srpsko-bugarskom ratu 1885. godine, ali je njegov sin gotovo cijelog ivota morao da dokazuje pripadnost i odanost srpskoj
naciji, to je bila jedna od veih njegovih patnji.
http://www.dan.co.me/?nivo=3&rubrika=Feljton&clanak=480532&datum=2015-03-10
edno upijao lekcije

Jovan Skerli, najbolji Grolov prijatelj

Prvi razred osnovne kole Grol je zavrio u Mramorku, selu u Banatu, a sve ostale u Beogradu,
gdje je pohaao i Drugu muku gimnaziju, u kojoj mu je jedan od profesora bio Ljubomir (Ljuba) Stojanovi, a kolski drugovi Jovan Skerli, Milan Raki, Aleksandar Beli, Stevan i Kosta
Lukovi, Vojislav Marinkovi... Bio je odlian, ak talentovan uenik, ali je porodica bila siromana, to je dovodilo u pitanje dalje kolovanje. Mlaa sestra Jelena umrla je u 16-oj godini od
tuberkuloze, bolesti koja je najee pogaala siromane, ali nije napustio gimnaziju. Istovremeno, poeo je da pie za novine, najprije za Dnevni list, koji mu je u decembru 1894. i januaru
1895. godine objavio prve lanke, posveene unutranjoj i spoljnoj politici, kulturnom ivotu i
istoriji, to mu je na neki nain odredilo i docniju sudbinu, upuujui ga na iste oblasti strasnog
interesovanja. Istovremeno, zapoeo je i neku vrstu politikog angaovanja, karakteristinu za
elju tadanjih gimnazijalaca, naroito maturanata, da se ogledaju i u nacionalnoj politici. Prema
sjeanju Laze Popovia, ve je tada sastavljao programe i pravila. U junu 1895. godine poloio
je ispit zrelosti pred komisijom iji je predsjednik bio Bogdan Popovi, profesor knjievnosti na
Velikoj koli, sa kojim je imao priliku da razgovara i na maturskoj zabavi. Mogue je da je upravo taj razgovor bitno doprinio da se u septembru iste godine upie na Filozofski fakultet, odnosno na istorijsko-filoloki odsjek Velike kole. Zajedno s njim, na isti se odsjek upisao i Jovan
Skerli.
Bogdan Popovi imao je veliki uticaj na intelektualno formiranje i jednog i drugog. Pored knjievnosti, njegovi aci su morali da studiraju slovensku filologiju, ruski, grki, latinski, istoriju,
geografiju, logiku i higijenu. Najiri krug njegovih slualaca obuhvatao je sve zainteresovane ve-

likokolce, ukljuujui ak i znatieljnike izvan Velike kole. Suavajui se, drugi krug se ograniavao na polaznike seminara, a trei, najui, na one posveene srenike sa kojima je radio i
kod svoje kue, dozvoljavajui im da njegovu veliku biblioteku koriste kao svoju. Tom su krugu
pripadali i Jovan Skerli i Milan Grol. Sve do tada, do tog susreta sa profesorom koji je znao da
u svakom pojedinanom velikokolcu prepozna pravo opredjeljenje i pomogne mu u daljem
usmjerenju, kola Milanu Grolu nije pruala mnogo radosti i intelektualnog zadovoljstva. Ne
udarajui na uvjerenja svojih uenika, Bogdan Popovi je svojim isticanjem sreene panje, jasnog shvatanja predmeta, loginog i razmjernog razvijanja, i naroito svojim stalnim zahtjevom
prostote i iskrenosti u izraavanju, uticao i na nain miljenja, ili jasnije moda rei, na nain
stvaranja miljenja. Da to postigne, izotravao im je sposobnost posmatranja i suenja. Ne podnosei neiskrenost u osjeanjima i neskladnost u izrazu, a divei se logici savrene francuske forme, uio ih je samovaspitavanju, samodisciplini, preciznosti izraavanja i umijeu prepoznavanja
ljepote kao osnovnim uslovima za sticanje ukusa i pismenosti. Njegovi aci ueni su da osjete lijepo i da znaju zato je to lijepo, uvajui potom tu ljepotu kao trajnu vrijednost i od svega
doivljenog stvarajui je u sebi samom. Istovremeno, od njih je zahtijevao ne da u knjievnosti
imaju isto miljenje kao on to ga je imao, nego da znaju zato drugaije misle i kako da brane
svoj stav, razvijajui ukus i u umjetnosti i u moralu.
Gadljiv na svaku prostotu, la i vulgarnost, Milan Grol je edno upijao lekcije i nauk koji je dobijao. S druge strane, na njega je snano djelovala atmosfera Velike kole, na kojoj je politika tih
godina ila do bezumlja. Sjeao ih se kao vremena najpunijeg vrenja jugoslovenske ideje,
upornih pokuaja srpsko-bugarskog zblienja u omladini, uprkos krvavom ovinizmu na jednoj i
na drugoj strani, a u unutranjoj politici proganjanja i demonstracija.
Diplomirao je juna 1899. godine, a predsjednik ispitnih komisija bio je Ljuba Stojanovi. Iste godine, u avgustu, zaposlio se kao profesor francuskog jezika u Gimnaziji Kralj Aleksandar Prvi.
Meu ostalim acima bio je razredni starjeina i Stanislavu Vinaveru, koji ga se sjeao kao kulturnog, reformama sklonog nastavnika, koji je ake podsticao da itaju i uio da vole pozorite. I
sam mu se posveujui, uporedo s profesorskim pozivom, tokom 18991900. bio je sekretar za
knjievne poslove (pomonik dramaturga), a od 1900. godine vrilac dunosti dramaturga u Narodnom pozoritu. Iste godine dobio je stipendiju za jednogodinje struno usavravanje u Parizu. Otputovao je sa Jovanom Skerliem, pored Milana Rakia, najboljim prijateljem.
... u avgustu 1900, krenuli smo zajedno, sjeao se s raznjeenom toplinom, III klasom oajnog maarskog putnikog voza, prepunog seljaka pealbara erdeljskih, njihovih dakova, aova i kosa; danju davei se u zapari i dimu od lula; nou sani i premoreni traei naslona za
glavu koja se bespomono lomata lijevo i desno. Putovalo se bez odmora do Lozane, s prekidima
samo pri prelazima iz voza u voz, s tekim runim prtljagom koji nam je izvaljivao ruke iz ramena. Poslije dva mjeseca provedena u Lozani, stigli su u Pariz u kome je, februara naredne godine, Jovan Skerli zavrio doktorski rad, a Milanu Grolu u aprilu produeno odsustvo i usavravanje za jo godinu dana.
http://www.dan.co.me/?nivo=3&rubrika=Feljton&clanak=480590&datum=2015-03-11
Upravnik beogradskog Narodnog pozorita
Pored ve steene ljubavi za francusku knjievnost, francuski intelektualni duh i ideje francuske
revolucije, tokom dvogodinjeg boravka u Parizu poeo je da i tu sredinu osjea kao svoju. Kako
je docnije pisao, srpski studenti su se sa studija na njemakim univerzitetima, u Minhenu, Lajpci-

gu i Berlinu, vraali sa diplomama, ali duhovno je u docnijoj karijeri isto kao za vrijeme kolovanja od sredine u kojoj su provodili po nekoliko najupeatljivijih godina. U Pragu je srpski nacionalizam, pod snanim uticajem napredne slovenske sredine i socijalnih ideja Tomaa Masarika, proirivan u jugoslovenski. U Francuskoj pak ukljuivali su se u atmosferu koja je vrila od
rasprava o knjievnosti, pozoritu i politici. Na bukevarima, u kolskim klupama, kafanama i studentskim sobicama latinskog kvarta izmjenjivani su utisci mladih ljudi u jednoj varoi u kojoj
sve uzbuuje, ivot isto koliko i umjetnost. Ko je htio da uestvuje u tome morao je pratiti
stvari, morao je itati i duhovno se saobraavati sa okolinom. Jer, tamo su izraivana i miljenja i linosti.

Milan Raki, Grolov doivotni prijatelj

Vraajui se iz Pariza, Milan Grol je kratko boravio u Briselu i Berlinu, da bi po dolasku u Beograd u isto vrijeme radio po nekoliko, esto razliitih poslova: kolskih, politikih, publicistikih
i pozorinih.
U aprilu 1903. premjeten je zbog politikog opozicionarstva u Negotinsku gimnaziju. U Beograd je vraen u avgustu 1904, na posao u Treoj beogradskoj gimnaziji, u kojoj je predavao do
1906. godine. Naredne tri godine (19061909) bio je profesor u Prvoj beogradskoj, a od oktobra
1910. do 1. januara 1911. u Drugoj beogradskoj gimnaziji.
U politikom pogledu pristupio je Samostalnoj radikalnoj stranci, koja je, kako je pisao, ponikla
iz jedne uzbune savjesti, izdvajanjem iz Radikalne stranke, iza izjave Nikole Paia na prijekom sudu, u kojoj se ovaj bio ogradio od svojih okrivljenih drugova, i iza kompromisa Radikalne
stranke sa linim reimom kralja Aleksandra i kraljice Drage. Uzbuna naroda protiv tog vie
sramnog nego nasilnog reima, bila je u prvom redu moralna. Ponikla u tim narodnim raspoloenjima, stranka samostalnih radikala ostala je bila nepomirljiva u zahtjevima ienja javnog ivo-

ta. Taj politiki puritanizam donio joj je bio naziv moralne andarmerije. Budui da je ova
stranka bila prva koja je u program unijela ideju jugoslovenske zajednice, zajedno sa drugim
istomiljenicima, naroito sa Jovanom Skerliem, poeo je i sam da se zalae za jugoslovenstvo,
te je u novembru 1905. godine uestvovao u organizovanju Kongresa jugoslovenskih knjievnika
i publicista. Osam godina kasnije, 1913, kooptiran je u Glavni odbor.
Kao lan Samostalne radikalne stranke ureivao je njena najvanija glasila: Dnevni list (1906
1909), za koji je pisao sve do prestanka njegovog izlaenja 1911. godine, i Odjek (19121915).
Poseban znaaj imalo je njegovo prisustvo u Dnevnom listu, oko koga se okupljalo ljeviarsko
stranako krilo.
Uporedo s angaovanjem u partijskim glasilima, pisao je za vie srpskih asopisa, naroito za
Zvezdu Janka Veselinovia i Srpski knjievni glasnik, u ijem je ureivakom odboru bio od
1907, a saradnik sve do Drugog svjetskog rata 1941. godine.
U oblasti pozorine umjetnosti, u junu 1902. godine postavljen je za perovou komisije za izradu
Zakona o Narodnom pozoritu. Vrilac dunosti dramaturga bio je do 1906, a upravnik od 17. jula 1909. do 31. marta 1910. godine. U meuvremenu, novembra 1909. godine pri Narodnom pozoritu je osnovao Glumaku kolu, iji je bio upravnik i predava. Za upravnika Narodnog pozorita po drugi put je postavljen januara 1911, ostavi na tom mjestu do izbijanja Prvog svjetskog rata 1914. godine.
Godine 1909. zasnovao je svoju porodicu, oenivi se Ljubicom Raki, unukom Milana . Milievia, kerkom Mite Rakia i sestrom pjesnika Milana Rakia, sa kojim ga je vezivalo duboko i
trajno prijateljstvo. Sa njom je imao dvoje djece: Milojku (19101918) i Vojislava (19111987).
Za vrijeme Balkanskih ratova (19121913) i prvih godina Velikog rata (19141915) bio je cenzor na beogradskom telegrafu, a potom na nikom. Poslije povlaenja preko Albanije, ivio je u
vajcarskoj, gdje je bio zaduen za propagandu ratnih ciljeva Srbije. Nakon uea na Konferenciji mira, u Beograd se vratio u avgustu 1919, odmah preuzevi dunost upravnika Narodnog pozorita, koju je vrio do 1924. godine.
Godine 1927. postao je lan Srpskog PEN kluba, iji je predsjednik bio 19331934. godine.
Upravnik Kolareve narodne zadubine postao je 1. marta 1929, ostavi na tom mjestu do 31.
oktobra 1938. godine.
http://www.dan.co.me/?nivo=3&rubrika=Feljton&clanak=480786&datum=2015-03-12
Ministar u vie vlada

Ljuba Davidovi

Ponovo dijelei energiju na politiki i kulturni angaman, zajedno sa veinom drugih samostalnih radikala pristupio je Jugoslovenskoj demokratskoj stranci 1919. godine. Kao njen lan biran
je za narodnog poslanika 1925. i 1927, a godinu dana kasnije, tokom 1928, bio je ministar prosvjete u vladi Velje Vukievia i vladi Antona Koroeca. Poslije smrti Ljube Davidovia u februaru 1940. godine izabran je za predsjednika Demokratske stranke.
Tokom cijelog perioda izmeu dva svjetska rata pisao je za brojne novine i asopise, a nekima
od njih bio osniva i urednik. Njegovi lanci objavljivani su u listovima i asopisima: Vreme,
Demokratija, ivot i rad, Epoha, Ilustrovani list, Narod, Narodni pokret, Naa stvarnost, Nedeljni
glasnik, Nova Evropa, Misao, Odjek, Politika, Pravda, Slobodni narod... U tom dugom nizu poseban znaaj ima Srpski knjievni glasnik, iji je bio stalni saradnik, a pod pseudonimom Povremeni autor rubrike Kroz knjige i dogaaje. Od 1929. do 1932. bio je i stvarni urednik, iako
se formalno na toj dunosti vodio Milan Bogdanovi. Tokom vie godina Glasnik je redovno izlazio zahvaljujui prvenstveno njegovim zalaganjem i trudom Jovana Jovanovia Piona. Napokon, od 1. jula 1939. do 6. aprila 1941. godine bio je vlasnik i odgovorni urednik.
Pored lanaka u novinama i periodici, objavljivao je i samostalna izdanja, broure i knjige: Republikanska demokratija (Beograd 1921), Dvije godine zabluda i lutanja (Beograd 1921), Pozorine
kritike (Beograd 1931), Iz predratne Srbije. Utisci i seanja o vremenu i ljudima (Beograd 1939),
Dananji razgovori o reformama (Kragujevac 1940)...
Prevratom, izvrenim 27. marta 1941. godine, postao je ministar socijalne politike i narodnog
zdravlja u vladi generala Duana Simovia. Sa ostalim ministrima napustio je zemlju usred
Aprilskog rata i poslije kraeg boravka u Palestini ivio u Londonu. Ministar je bio i u vladama
Slobodana Jovanovia i Miloa (Mie) Trifunovia, sve do sredine 1943. godine. Po povratku u
zemlju, postao je potpredsjednik Privremene vlade Demokratske federativne Jugoslavije, formirane 7. marta 1945, u kojoj je ostao do 18. avgusta iste godine, kada je podnio ostavku. Iz politikog i javnog ivota povukao se poslije izbora za Ustavotvornu skuptinu novembra 1945. godine. Tako izolovan, zavrio je knjigu Iz pozorita predratne Srbije, poslednju koju je objavio za
ivota. Umro je iste 1952. godine u Beogradu.
Milan Grol je bio prijatelj, uenik ili saradnik najznaajnijih linosti svoga doba Bogdana Popovia, Jovana Skerlia, Milana Rakia, Aleksandra Belia, Radoja Domanovia, Janka Veselinovia, Ljube Stojanovia, Jae Prodanovia, Jovana Cvijia, Ljubomira (Ljube) Davidovia, Jovana ujovia, Milorada Drakovia, Boidara (Boe) Markovia, Boidara Vlajia, Jovana Jovanovia Piona, Pavla Popovia, Isidore Sekuli, Milana urina, Slobodana Jovanovia, Milana Bogdanovia, Milana Predia, Eduarda Benea... Kroz njegov su ivot prole desetine drugih
intelektualaca, umjetnika i politiara. I sa te je strane taj ivot, mada povremeno teak do nepodnoljivosti, morao djelovati kao rijedak i dragocjen poklon. Savremenici su ga vie potovali nego voljeli, esto ne uspijevajui da razumiju tu sloenu intelektualnu prirodu, koja je oduevljavala i zbunjivala misaonou, a odbijala prevelikim oekivanjima od samog sebe i svoje okoline.
Uz to, i njegova je fizika pojava bila netipina i neprivlana, srpskoj sredini neprilagoena i tua, svjedoei o neshvatljivim suprotnostima izmeu ogranienih materijalnih oblika i irine duha koji je u njima bio zarobljen.
Pokuavajui da napravi neku vrstu njegovog portreta, Dragoljub Jovanovi ga se sjeao kao istog intelektualca, evropskog obrazovanja sa jakim osjeanjem za odgovornost, gotovo tragino ozbiljnog, bez socijalnog nagona i sranosti. Smatrao je da je do ideja i zakljuaka dolazio umovanjem i ledenom, iako potenom spekulacijom, da je bio golo znanje i suho umovanje, pesimist, gorak i turoban, klupko ivaca, uvijek nezadovoljni kritiar, ni ovjekomrzac
ni rava dua, ali zlovoljan skeptik, vazda spreman na najgore sa svake strane i od svakoga. Sve

to, ali i uvijek... estit ovjek i veliki rodoljub, a kao demokrata iskren, mada konzervativan u
svim pravcima... strogo graanski, skoro aristokratski.
Za Hrvatsku strau bio je mozak Demokratske stranke, za Hrvatski dnevnik apostol demokratije i jedan od najkulturnijih ljudi u Srbiji, a za beogradskog dopisnika zagrebakih Novosti,
potpisanog inicijalima I.I., neko ko u naoj sredini uiva glas najinteligentnijeg meu politikim
ljudima. Istovremeno, meutim, doktrinarac koji je svoja demokratska ubjeenja crpio iz knjiga, ne uspijevajui da uspostavi neposredan, blizak saobraaj sa narodnim masama. tavie,
iako gotov na velike rtve za pobjedu narodne stvari, spadao je meu nae kolovane ljude
kojima smrdi gunj i opanak za koji priznaju da su izvor svake vlasti ali kojima zimi smeta
blato a ljeti praina, da zau u nae selo da vide stvarnost narodnog suvereniteta...
http://www.dan.co.me/?nivo=3&rubrika=Feljton&clanak=480951&datum=2015-03-13
Inteligentan, ali teak za saradnju

Desimir Toi
U politici jugoslovenske kraljevine imao je reputaciju pametnog, obrazovanog i potenog ovjeka, no tekog za saradnju. Prema svjedoenju Mie Trifunovia, prvaka Radikalne stranke, ve
je Ljuba Davidovi, ef Demokratske stranke, govorio Aci Stanojeviu, predsjedniku Glavnog
odbora Radikalne stranke: Blago tebi Aco sa Miom, moj Grol je teak ovjek. Biljeei tekue dogaaje i politike pojave, Milan Jovanovi Stoimirovi ga je prikazao kao bandoglavog,
ali inteligentnog, rjeitog i agilnog. Po njegovim rijeima, bio je najsposobniji agitator i najneumorniji od svih efova grupa u opoziciji, a uz to ovjek velikog ugleda i poten. Milan

Gavrilovi, prvak Saveza zemljoradnika i potonji ef ove stranke, nije podnosio njegovo neprestano kritizerstvo, zbog ega mu je jednom prilikom rekao: Vas, g. Grole, ovjek mora mnogo
da voli pa da Vas trpi, na ta je ovaj prsnuo u jedan iskren, sladak, djeaki smijeh. Iz slinog
razloga, Mia Trifunovi je ovako komentarisao jednu repliku Milana Grola, uinjenu na sjednici
vlade 11. novembra 1942. godine: Boe moj, ne moe mu odgovoriti, a ne moe ni kritikovati. Proaptah: vrletna narav, to neki ue pa se nasmijae, ali sreom on ne u, a bilo bi bure.
Knjievni stil Milana Grola i nain njegovog izraavanja, netipian i bez ieg slinog sa tada preovlaujuim beogradskim stilom, koji je podrazumijevao njegovanu jasnou i jednostavnost,
takoe je izazivao razliite doivljaje: divljenje, uenje, neodobravanje... Oduevljena knjigom
Iz predratne Srbije, Isidora Sekuli je napisala: Grol ne smije ekati prigode da bi pisao. On
treba da pie svaki dan po listi. Onako kako ga mah toplih sjeanja i znanja njegovih nosi, sasvim bez brige o okviru i naslovima. Listie neka prosto slae jedan na drugi.
Miodrag Staji imao je poneto drugaije utiske: U stilu kipi neka unutranja nestrpljivost, da se
sve i odjednom to vie iskae. Zato misli jedna drugu sustiu, svaki as se granaju, jedna se u
drugu zaplie, usloavajui smisao teksta, i tako nesumnjivo oteavajui djelom i pregled i razumijevanje. I zato u njegovom stilu ima periodinih maglovitosti, pa onda naie neto izvanredno,
snano kazano, jakom rijeju i izrazom, to namah osvijetli kao munja kroz tamu. Njegov stil
ima puno mjesta sa tim tako sreno naenim rijeima za osvjetljavanje. Rjeitost je upadljiva karakteristika. To nije dugo praznoslovlje, da bi se najzad kazala jedna velika ideja. Naprotiv, taj
stil je pun opaski, ozbiljnih primjedaba, britkih zasijecanja u materiju i u predmet.
Ne slaui se u svemu, Desimir Toi je uzroke tih udnih Grolovih bravura, iznenadnih reeninih obrta i povremenih nerazumljivosti, nalazio u njegovim knjievnim opredjeljenjima, pozorinoj djelatnosti i karakteristikama linosti. Po njegovim rijeima, Milan Grol, iako ne roeni vo jedne politike stranke, bio je izuzetno inteligentan i imaginativan, pun politikog temperamenta i trajnog ubjeenja. Ali sva ova velika svojstva ne predstavljaju krajnje uslove za politiku akciju i za politiko vostvo. Ono to je pak Grola isticalo kao politikog ovjeka, i kao ovjeka uopte, nije samo njegov nain izraavanja, ve i cio njegov sistem logike, njegov nain
razmiljanja i rasuivanja. U tom njegovom sistemu bilo je daleko vie moralizatorske politike
nego politike cjelishodnosti. Njegovo, Grolovo izraavanje, udno esto i u stilu, odgovaralo je
u potpunosti njegovoj sloenoj misli, ono je stvarano spontano, sve u jednom dahu, i prenoeno
na hartiju rukom. Kao u pjesmi. Bilo je tu neega stihijskog, to nije esto prihvatljivo u politici,
ali to najee odgovara literaturi...
Pa, ipak, rijetko je ko tako lijepo pisao o pretkumanovskoj Srbiji, srpskoj istoriji, svojim savremenicima... U njegovom opisu Beograda srpska prestonica bila je grad na granici ne dva carstva
nego dva svijeta, logor prolaznih varvara i granina tvrava dalekih gospodara, poslednji bazar Carigrada i prvi magazin Bea. Izuzetno je bilo doba, napisao je o onim poslednjim godinama pred Prvi svjetski rat, izuzetna zapaljivost naivnih fantazija, izuzetna nabreklost snaga, izuzetno instinktivno saosjeanje nacionalno i socijalno jednorodne mase, i izuzetno samopouzdanje s kojim ona uvijek nastupa kada se osjea rame uz rame... U veini, sredina je tu primitivna,
kulturni nivo skroman, i graansko drutvo, prekono proizalo iz opanka, areno. Nuievi sreski kapetani iz ere kazni batinjanja, patrijarhalno selo i zelenaka palanka, velike figure seljakih
tribuna u skuptini, ate, nadriadvokati i doktori sa pariske Sorbone: sve je to u slici na istom
planu. I sve se to, preko no mobilisano ali uniformom jo neujednaeno, nalo 1914. u bitci na
Ceru, da pod slamnim eirima i bijelim seljakim kouljama na pleima tue carsku vojsku.
()

http://www.dan.co.me/?nivo=3&rubrika=Feljton&clanak=481137&datum=2015-03-14
Povratak iz emigracije
U vrijeme intenziviranja pregovora za formiranje vlade Ivana ubaia i planiranja njegovog odlaska u Jugoslaviju na razgovore sa Josipom Brozom Titom, Milan Grol je pominjan zbog njegovog jugoslovenstva,
protivljenja graanskom ratu, osude kolaboracije, zalaganja za saradnju sa Sovjetskim Savezom, naelnih, beskompromisnih stavova, ali i zbog injenice da je broj moguih kandidata bio mali. Prije nego to
je iz Amerike krenuo za London, hrvatskom banu Ivanu ubaiu, koji je dobijao mandat za sastav nove
vlade, upravo su takav savjet davali Boa Markovi i Sava Kosanovi. Poslije viednevnih, napornih konsultacija, vlada je formirana bez ijednog uticajnijeg i uglednijeg srpskog ministra, pa i bez Milana Grola.
Njegov je izostanak uglavnom smatran grekom, jednom od velikih slabosti novoformirane vlade. Po miljenju Josipa Smodlake, starog hrvatskog i jugoslovenskog politiara koji se pridruio partizanskom pokretu, to to su u njoj bila samo dva Srbina Sava Kosanovi i Sreten Vukosavljevi, a izostali Boa Markovi i Milan Grol, bila je velika pogreka. Srbija nije bila dobro zastupljena, to je sve starije srbijanske
politiare udaljilo od Ivana ubaia, pribliavajui ih Milanu Nediu i Drai Mihailoviu.
Bez obzira na razne politike kombinatorike, Milan Grol je ve krajem 1944. godine donio odluku da se u
zemlju vrati to prije. Ne elei da bude bijela garda, prijateljima u Londonu je govorio: Ako se velike
sile saglasne o reimu dolje, svaije ostajanje ovdje znak je neprijateljstva i kidanja sa stanjem... Onaj koji
ostaje, nije niti moe biti neutralan. Ma ta da me eka u zemlji, ja to pretpostavljam izdravanju u tuini
iz blagajne tue vlade... Pogotovu u mojim godinama i s onim to dugujem svome imenu, i to dugujem
svojoj djeci i prijateljima u zemlji... Radije umrijeti tamo u nevolji, nego ovdje u sramoti... Uz sve to, u takvom gledanju kod mene odluuju lina osjeanja... Hou da sam sa svojima.
Istovremeno, na pitanje Slobodana Jovanovia da li e po povratku prihvatiti saradnju sa komunistima,
dao je odgovor u kome nije bilo nikakvih iluzija: Zar moe biti bez nje? Ali je problem u tome to je komunisti nee... Ne kao kompromis, nego kritino gledano, s njima se mora raunati kao najjaom, i prema tome vodeom grupom... Ali je zlo u tome to se oni ne zadovoljavaju vodeom ulogom, nego je hoe kao jedinu kompetentnu, iskljuivu i diktatorsku.
I pored tog uvjerenja, Milan Grol se spremao za jo jedan povratak iz emigracije, ovoga puta u potpuno
drugaijim linim i politikim okolnostima: mnogo stariji i umorniji, bez onog malog broja jo ivih saboraca iz vremena stvaranja Jugoslavije, poslije jo jednog velikog stradanja srpskog naroda, u zemlju u kojoj je srpski politiki inilac bio potisnut, u trenutku kada su najznaajnije politike funkcije drala trojica
Hrvata Josip Broz Tito, Ivan ubai i Ivan Ribar, u susret sa politikim protivnikom ija je pobjednika
snaga ruila jedini svijet koji je poznavao.
S obzirom na to da mu je ime mnogo puta pominjano u razliitim politikim spekulacijama i prognozama,
londonski Tajms je 25. januara 1945. godine tampao Grolovo pismo u kome je pojasnio svoje stavove.
Izmeu ostalog, istakao je da je za njega i za svakog progresivnog Jugoslovena nuan sporazum sa
Oslobodilakim pokretom. To uvjerenje, rekao je u pismu, kao i puno saznanje o traginoj situaciji u
zemlji, koje namee svoje vlastite nunosti mora biti vodei princip. Po njegovim rijeima, dok je istoni, osloboeni dio zemlje bio u dubokoj materijalnoj bijedi, zapadni, neosloboeni, predstavljao je veliko
groblje. Upravo zato, odravanje ljudskih ivota nalazilo se ispred politikih i doktrinarnih pitanja budue dravne organizacije, zahtijevajui saradnju kombiniranih progresivnih snaga. U zakljuku pisma Milan Grol je precizirao u kojim bi pitanjima i u kakvim bi uslovima mogao da sarauje sa Komunistikom
partijom Jugoslavije:
Ja se osobno slaem sa socijalnim i ekonomskim programom Oslobodilakog pokreta... Potrebne su radikalne reforme takoer i na politikom polju, ne samo kao mjere kompromisa sa ekstremnom ljevicom,
nego takoer kao sredstvo da se zadovolje zahtjevi naroda, tlaenog od diktatorskog reima i prije okupacije. Ako se ja u izvjesnim stvarima razlikujem od pretstavnika krajnje ljevice, onda se to odnosi na efi-

kasnost totalitarnog reima koji zabranjuje razliita miljenja i partije. Pa i toj razlinosti pogleda, moje
stanovite nije toliko odreeno suprotnom ideologijom (koja je danas svuda zatrovana gorkim skepticizmom) koliko je odreeno bitnim uslovima obnove ivota. Takva obnova postaje neostvarljiva u atmosferi, u kojoj materijalna bijeda nije olakana toplim, ljudskim prilaenjem ovjeku u nevolji, smatrajui ga
prije svega ljudskim biem. Ti bitni uslovi obnove su, po mome miljenju, osnovni principi demokracije za
koje sam se borio itavog ivota.

http://www.dan.co.me/?nivo=3&rubrika=Feljton&clanak=481370&datum=2015-03-15
Izabran za Titovog zamjenika
Milan Grol je tako zbog reputacije steene prethodnom politikom djelatnou, stavova koje je zastupao
poetkom 1945. godine i politikih potreba, postao logian izbor Josipa Broza Tita i njegovih najbliih saradnika. Govorei o predstavnicima emigracije koji su uli u zajedniku vladu sa komunistima, Milovan
ilas je konstatovao oiglednu injenicu da su iz tog kruga najznaajniji bili Ivan ubai i Milan Grol, ali
je naveo koliko su se razlikovale okolnosti u kojima se to desilo. Po njegovim rijeima, partijski vrh je morao da pristane na Ivana ubaia zbog toga to je bio kraljev mandator, premda mu nije bilo stalo ni do
kralja ni do krune, kao i zbog preporuka velikih sila. Iza njega je stajala britanska, a posredno i u manjoj
mjeri i amerika vlada. Izbor Milana Grola bio je sutinski drugaiji. Na Grola smo pristali mi sami, tvrdio je Milovan ilas, iz irine naih shvatanja, da bi Srbija bila ire zastupljena. Niko nas na to nije prisiljavao... Besumnje smo smatrali da e uee Grola u vladi biti dobro primljeno na Zapadu, ali koliko je
meni poznato niko sa Zapada nije u tome imao nikakvog udijela, a niti je Grol bio direktni eksponent
Britanije...
im su svi konsultativni razgovori obavljeni, Josip Broz je 5. marta 1945. godine podnio ostavku NKOJ-a.
Narednog dana, 6. marta, Predsjednitvo AVNOJ-a donijelo je zakon o rasputanju NKOJ-a. Dan kasnije,
7. marta 1945. godine, aktom kraljevskih namjesnika Srana Budisavljevia, Ante Mandia i Duana
Serneca, obrazovana je Privremena Narodna Vlada Demokratske Federativne Jugoslavije, za ijeg je
predsjednika imenovan Josip Broz Tito, a za potpredsjednike Milan Grol i Edvard Kardelj.
Mada je razliito nazivana jedinstvena, jedinstvena privremena vlada, Ministarski savjet DFJ, ona
je svojim imenom i sastavom potvrivala federativno naelo, kao jedno od najvanijih na kome je trebalo da bude graena nova Jugoslavija. Osim predsjednike i potpredsjednikih funkcija, na primjer, meu 26 resorskih ministara, imala je est ministarstava praktino ve potvrenih federalnih jedinica: Srbije, Hrvatske, Slovenije, Bosne i Hercegovine, Makedonije i Crne Gore. To je pak znailo da su njeni lanovi formalno pristajali na vana ustavna rjeenja i prije sazivanja Ustavotvorne skuptine, to je potvreno
i u vladinoj deklaraciji, objavljenoj 9. marta 1945. godine.
Obrazloivi najprije put svog nastanka i zatraivi podrku naroda, vlada je kao prvu dunost i najvaniji
cilj istakla osloboenje jo neosloboenih teritorija otadbine. Kao drugi veliki cilj navela je prisajedinjenje nacionalnih teritorija, koje su nakon Prvog svjetskog rata ostale izvan jugoslovenskih granica, a ije se
stanovnitvo u ratu koji je jo trajao ve opredijelilo za DFJ. Odmah potom, reeno je da e osnovu cjelokupnog rada vlade initi velike nacionalne demokratske tekovine naroda, uz teke rtve izvojevane u
ratu, a potvrene odlukama Drugog zasjedanja AVNOJ-a 1943. godine. Samim tim, ove su odluke proglaene nespornim i nezavisnim od bilo kojih drugih koje je trebalo donijeti u procesu konstituisanja obnovljene jugoslovenske drave. Njihov sastavni dio bila je ravnopravnost svih naroda, njihovo bratstvo, federativno ureenje i demokratska prava, poput linih sloboda, slobode vjeroispovijesti, govora, tampe i
udruivanja.
Osim toga, vlada je najavila strogo kanjavanje ratnih zloinaca, agenata okupatora i narodnih izdajnika, otklanjanje negativnih moralno-politikih posledica okupacije, popunjavanje AVNOJ-a i njegovog
predsjednitva nekompromitovanim predstavnicima naprednih politikih demokratskih grupa, obna-

vljanje privrede i poboljanje socijalno-ekonomskog poloaja stanovnitva, naroito u onim krajevima

koji su tokom rata najvie postradali. Upravo radi tog cilja, obeane su to skorije radikalne mjere
agrarna reforma, kolonizacija, rjeavanje problema dugova, stvaranje uslova za socijalni i kulturni napredak, staranje o ratnoj siroadi, invalidima, porodicama zarobljenika i boraca.
Kako bi ovi teki zadaci bili to prije i uspjenije rijeeni, istaknuta je hitnost obrazovanja vlada federalnih
jedinica kao izvrnih i naredbodavnih organa zemaljskih vijea skuptina, savjeta i sobranja. Odmah poto cjelokupna teritorija bude osloboena, na osnovu opteg i tajnog glasanja trebalo je sprovesti slobodne izbore za Ustavotvornu skuptinu.
Posebnu panju vlada je posvetila odnosu sa velikim saveznicima Sovjetskim Savezom, Velikom Britanijom i SAD, koji su davali i jo uvijek daju ozbiljnu podrku i pomo i vojsci i narodu. Naa ratna zajednica sa njima je nerazoriva, reeno je, i ona e se jo vie uvrstiti i razviti u zavrnoj fazi rata. Nai narodi e voditi rame uz rame sa saveznicima rat do potpune pobjede, to jest do potpune kapitulacije Njemake. Te prijateljske odnose sa saveznicima vlada e nastaviti da razvija i u izgradnji poslijeratnog mira.
Nai narodi su ubijeeni da e i u tom periodu imati podrku saveznika u pogledu ostvarenja opravdanih
nacionalnih zahtjeva... ()

http://www.dan.co.me/?nivo=3&rubrika=Feljton&clanak=481513&datum=2015-03-16
Nezadovoljstvo Sovjetskog Saveza Grolom

Vjaeslav Molotov
Sastav vlade i sadrina deklaracije izazvali su veliko nezadovoljstvo Sovjetskog Saveza, pokrovitelja, oslonca i uzora revolucionarnih vlasti u Jugoslaviji. U telegramu upuenom Ivanu uba-

iu, ministru spoljnih poslova u Privremenoj vladi DFJ, Vjaeslav M. Molotov, narodni komesar za inostrane poslove, najprije je 10. marta izrazio zadovoljstvo zbog njenog formiranja, obeavi podrku i pomo bratskim narodima Jugoslavije i jugoslovenskoj vladi. Ve sledeeg dana, 11. marta, telegram mnogo drugaije sadrine, sa potpisom Aleksejev, korien u prepisci
sa partijskim vrhom, poslao je Josipu Brozu Titu i lanovima Politbiroa Centralnog komiteta KPJ
Edvardu Kardelju i Andriji Hebrangu. Da bi se izbjegli nesporazumi, kratko je rekao, potrebno je da Vam saoptimo da su ruski prijatelji Jugoslavije u Moskvi bili iznenaeni da su u sastav
nove jugoslovenske vlade ukljueni takvi ljudi kao to je Grol, o emu ranije nije bilo govora.
Njegovo ukljuivanje moglo je da u redovima Narodnooslobodilakog pokreta izazove nedoumicu, pojaanu time to je iskljuen Stanoje Simi, ambasador Jugoslavije u Sovjetskom Savezu, mada njegov pozitivan odnos prema Narodnooslobodilakom pokretu ne izaziva nikakvu
sumnju. Podjednako otar i pomalo prijetei bio je i zavretak telegrama Aleksejeva: Poto
nismo imali mogunosti da ranije saznamo o tim promjenama u jugoslovenskoj vladi, smatramo
da je potrebno da Vam smjesta saoptimo da te promjene smatramo pogrenim i da one mogu
stvoriti politike neprilike. Po naem miljenju, te promjene nisu bile neophodne.
Mada Titov odgovor nije pronaen, njegova sadrina djelimino je poznata iz poruke koju je
Aleksejev poslao istim linostima kao i prethodni telegram. Smatramo za potrebno, istakao
je, da Vam izjavimo da se ne moemo sloiti sa ocjenom koju drug Tito daje injenici uvoenja
Grola u sastav vlade i izuzimanje Simia. Ne mislimo da i sam drug Tito vjeruje izjavi Grola koji, prilagoavajui se rijeima, nigdje nije javno osudio Mihailovia i zapravo se nije ogradio od
velikosrpske antidemokratske linije. Sumnjamo u ispravnost procjene druga Tita da e uzimanje
Grola u vladu olakati zadatak razbijanja bloka srpske reakcije. Naprotiv, srpska reakcija sada
ima svog posmatraa u vladi u linosti Grola i sada moe djelovati samouvjerenije. Zbog toga,
pravilnije je priznati da postoji opasnost da e Grol i njem slini podmetati klipove u tokove nove jugoslovenske vlade i pred tim se ne smiju zatvarati oi. Ne moemo se sloiti ni sa tim da saveznici ne bi priznali novu jugoslovensku vladu bez Grola, a u svakom sluaju nijeste nam se
obraali da Vas pred saveznicima podrimo u formiranju vlade bez Grola. Uvjereni smo da bi bilo mogue obezbijediti saglasnost saveznika za priznavanje nove jugoslovenske vlade i bez Grola. Na [saveznikoj] Krimskoj konferenciji nije bilo govora o ukljuivanju Grola u vladu.
Teko je rei koji je od uzroka sovjetskog nezadovoljstva i protesta bio dominantan: ljutnja to je
izostavljen Stanoje Simi, kao ovjek blii Sovjetskom Savezu, krajnje nepovjerenje u Milana
Grola ili revolt izazvan injenicom da je partijsko vostvo jednu tako vanu odluku donijelo bez
konsultovanja Moskve. to se samog Milana Grola tie, u emigraciji je bio meu prvim i malobrojnim jugoslovenskim i srpskim politiarima koji su se zalagali za sporazumno djelovanje sa
Sovjetskim Savezom kao silom koja je izdravala ogroman ratni teret, imala interese na Balkanu
i koja e biti pitana prilikom rjeavanja problema na poluostrvu. Osim toga, shvatao je da se mora raunati sa rusofilskim osjeanjima srpskog naroda, bez obzira na protivljenje boljevikoj
ideologiji, kao i sa vezanou partizanskog pokreta sa Sovjetskom Rusijom. Iz tih se razloga trudio da sa ruskim diplomatama u Londonu, naroito sa Aleksandrom Bogomolovim, sovjetskim
poslanikom pri emigrantskoj jugoslovenskoj vladi, odrava redovne kontakte, kako u vremenu
dok je bio ministar tako i poslije toga. tavie, to je inio ak i po cijenu oiglednih saznanja da
Rusi ne vjeruju kraljevskim ministrima i da je njihov odnos donekle bio poniavajui. Ali, bilo
mu je vano da se uvjere u iskrenost barem jednog njihovog djela i da shvate kako je podrka koju mogu da dobiju u Jugoslaviji mnogo ira od one koju ine odani im lanovi partije komunista.
Zbog nepoznavanja sovjetskih istorijskih izvora teko je, meutim, zakljuiti zbog ega su Sovjeti upravo prema njemu bili toliko netrpeljivi. Takoe, nije nam poznato da li je saznao za spor

koji je zbog njegovog ulaska u Privremenu vladu izbio izmeu Centralnog komiteta KPJ i sovjetskog rukovodstva.
U Moskvi su, tavie, i nezadovoljstvo sadrinom vladine deklaracije djelimino objanjavali uticajem Milana Grola i Ivana ubaia, prije svega tumaenje saveznike pomoi u oslobodilakom ratu i odnosa sa saveznicima, budui da je o svim silama antifaistike koalicije govoreno
zajedno, bez izdvajanja Sovjetskog Saveza. (...)
http://www.dan.co.me/?nivo=3&rubrika=Feljton&clanak=481671&datum=2015-03-17
Jugoslavija priznala greku

Sava Kosanovi
(...) Svjestan ozbiljnosti ove poruke, prve note otroga tona po ocjeni Save Kosanovia, i moguih posledica, Politbiro Centralnog komiteta KPJ se sastao istog dana, uputivi Vjaeslavu
Molotovu drugu poruku u kojoj je priznao greke, ukljuujui i one koje su uinjene ulaskom
Milana Grola u Privremenu vladu. Nije, meutim, mogao da na Ivana ubaia i njega prebaci
odgovornost za sadraj deklaracije, ne samo zbog toga to je nije bilo, nego i otud to bi time
ovoj dvojici politiara bio dat preveliki znaaj. U pokajnikom odgovoru je zbog toga reeno:
1. U potpunosti smatramo pravilnim vae miljenje da Grol ima namjeru da svojim ueem u
vladi uvrsti pozicije srpske reakcije. Mada smo to i predvidjeli, naa greka sastoji se u tome to
smo se nadali da emo iskoristiti uee Grola za razbijanje srpske reakcije. Ispravnost vaih
strahovanja potvruje i injenica da reakcija ve podie glavu u Srbiji od kako je obrazovana
vlada.
2. Nismo sa dovoljno ozbiljnosti i panje razmotrili nae greke izraene u prethodnom telegramu u pogledu Grola i njegove uloge u vladi.

3. Naa najvea greka je to smo preutali u deklaraciji ogromnu oslobodilaku ulogu, politiku
i materijalnu pomo naoj zemlji od strane Sovjetskog Saveza. Ta greka (potie) iz oportunistikog strahovanja od raskida sa Engleskom i Amerikom vie nego iz direktnog pritiska od strane
grupe Grol ubai...
4. Za Jugoslaviju postoji samo jedan put: ii samo sa Sovjetskim Savezom i pod njegovim rukovodstvom. To mislimo ne samo kao komunisti, nego i kao odgovorni dravnici.
O konkretnim oblicima ispravljanja naih greaka, a posebno o pitanju Grola, savjetovaemo se s
vama...
Iz poznatih istorijskih izvora se ne vidi da li je Politbiro Centralnog komiteta KPJ u narednom
periodu konsultovao Moskvu kako da se odnosi prema Milanu Grolu i njegovom radu u vladi.
Na drugoj strani, iz sjeanja savremenika i istraivanja istoriara vidi se koliko su njegove mogunosti kao potpredsjednika privremene vlade bile ograniene, a on sam usamljen u jednoj sredini u kojoj je svemo KPJ bila svuda prisutna, a djelovanje graanskih politiara sistematski
onemoguavano. Pored njega i Ivana ubaia, u grupi graanskih politiara bili su Juraj utej,
Frane Frol i Zlatan Sremec iz HSS, prvak hrianskih socijalista Edvard Kocbek, Sava Kosanovi iz Samostalne demokratske stranke, Jaa Prodanovi kao predstavnik srpskih republikanaca,
te Josip Smodlaka i Vasa ubrilovi, koji nisu bili stranaki opredijeljeni, mada je ubrilovi
imao bliske kontakte sa Savezom zemljoradnika. Uloga nijednog od njih nije bila velika, bez obzira u kojoj su mjeri bili bliski Komunistikoj partiji. Najvaniji ministarski resori pripadali su
komunistima, a partijski vrh je ve stvorenim mehanizmom vlasti osiguravao donoenje odluka u
duhu revolucionarnog programa i kontrolisao njihovo sprovoenje. Osim toga, Privremena vlada
je odrala samo nekoliko neredovnih sjednica, na kojima su dominirali Josip Broz Tito, Edvard
Kardelj, Moa Pijade i drugi komunisti.
Milovan ilas je zbog toga bio barem djelimino u pravu kada je napisao da Milana Grola nije
dobro upoznao, ni kao linost ni kao politiara, jer nije imao ni prilike, s obzirom da se vlada
takorei nije ni sastajala. Istovremeno, to nije bilo ni potpuno tano, budui da je kao jedan od
najvanijih ideologa KPJ pratio neslaganja Milana Grola sa drugim lanovima vlade i revolucionarnim stavovima prema ureenju Jugoslavije. Mnogo iskrenije, o Grolovom mjestu u vladi svjedoili su Dragoljub Jovanovi i Sava Kosanovi.
Mada je napisao da ne zna kakav je bio Grolov odnos sa ostalim lanovima vlade, Dragoljub
Jovanovi je dodao da je Jaa Prodanovi bio prema njemu izuzetno paljiv, kao pristalici republikanizma, prijatelju i saradniku iz Samostalne radikalne stranke, Dnevnog lista, Odjeka i
Srpskog knjievnog glasnika. Kao neposredni svjedok djelovanja Milana Grola u Privremenoj
vladi, Sava Kosanovi je zabiljeio daleko utemeljenije miljenje. Po njegovim rijeima, ef Demokratske stranke se od poetka teko snalazio u novoj sredini, iako je po uvjerenju bio republikanac, koji je prihvatao federalizam i bio sasvim dovoljno progresivan da se bez potekoa
ukopa u novi razvoj. Ali, nije dovoljno shvaao, da smo u otroj, uspjenoj revoluciji, gdje
nema vremena za mnoge diskusije i pogotovo da nema mogunosti za primjenu mirnodopskih
mjerila liberalne demokracije, u vremenu kad insistiranje na formi moe da izazove sumnju i da
ugrozi sadrinu sa daleko teim posledicama. (...)
http://www.dan.co.me/?nivo=3&rubrika=Feljton&clanak=481762&datum=2015-03-18
Neslaganja i meusobne optube
(...) Krajem jula 1945. godine unutranji politiki odnosi zaotravali su se i povodom drugih pita-

nja, to se s jedne strane podudarilo sa saveznikom konferencijom odravanom u Potsdamu od

17. jula do 2. avgusta, a na drugoj bilo uzrokovano upravo njenim sazivanjem. Jer, na prethodnoj
saveznikoj konferenciji, februara 1945. u Jalti na Krimu, Josipu Brozu i Ivanu ubaiu je naloeno proirenje AVNOJ-a nekompromitovanim poslanicima izabranim na poslednjim predratnim
skuptinskim izborima 1938. godine, ime bi bila stvorena privremena skuptina. Kako je jedan
od njenih zadataka trebalo da bude raspisivanje izbora za Konstituantu, zakonodavni akti AVNOJ-a bili bi podnijeti na potvrdu Ustavotvornoj skuptini. U Potsdamu, Vinston eril je estoko kritikovao Tita zbog neizvravanja ovih sugestija, to je moglo da utie na Ivana ubaia, Juraja uteja i Milana Grola da izazovu krizu privremene vlade. U takvoj atmosferi pripremano je
zakonodavstvo za proirenje AVNOJ-a i organizovanje Konstituante. Namjera KPJ bila je veoma
jasna. Po rijeima Milovana ilasa, cilj je bio da se onemogui uee opozicije. ... okrune i
republike liste su se vezivale za saveznu, a budui su sve politike grupe, sem komunista, bile
nacionalne a ne jugoslovenske, zavisile su i od toga da li e ih izborne komisije, koje su kontrolisali komunisti i pristae Narodnog fronta, pripustiti na izbore. Sem toga je zakon prejudicirao da
odluke AVNOJ-a ne mogu biti mijenjane u Konstituanti.

Vinston eril
Milan Grol je zbog ovakvih namjera vie puta odluno reagovao, tvrdei da se za tako kratko vrijeme ne moe donijeti masa zakona, na ta mu je Edvard Kardelj odgovorio kako vlada ima
zadatak da ih donese u principu, ostavljajui AVNOJ-u da raspravlja o detaljima. Predlog za
njegovo proirenje smatrao je kompromisom izmeu preporuka Krimske konferencije i situacije
u zemlji. Po Grolovom miljenju, meutim, zakon je bio pun proizvoljnosti. U dosta otroj diskusiji, Edvard Kardelj je, izmeu ostalog, branio niz ogranienja kojima je onemoguavan ulazak u proireni AVNOJ brojnim politikim grupama i pojedincima, istakavi kako demokratija
koja postoji u Jugoslaviji mora da zna da se brani. Ne slaui se s takvim tumaenjem, Milan
Grol je rekao: Ja sam za ogranienje pojedinaca, ali ne masa. Mi moramo imati u vidu kakvo je
bilo moralno rastrojstvo u Jugoslaviji prije rata i za vrijeme rata i da je takvo stanje moralo poroditi ovakve posledice. Narodna vlast koja izvire iz naroda i kad ju je narod drao bila je dobra.
Ako mi poemo od toga da inkriminiemo narodne mase onda e se vlast kao narodna izgubiti.

Mada je u meuratnom periodu i sam najee bio u sukobu sa radikalima i u opoziciji prema
njima, tokom iste diskusije Milan Grol se protivio stavu veine u privremenoj vladi da AVNOJ
ne moe biti proiren lanovima Radikalne stranke. Krimski savjet, kazao je, ima za cilj da se
snage u Jugoslaviji stiaju i umire i zbog toga je savjetovano proirenje AVNOJ-a. Jer ako se ne
poe s tim zapaemo u suprotnost od onoga to nam je savjetovano i to se tim savjetom eljelo
postii. Glavni odbor Radikalne partije ima tradicije i on je uvijek ratovao ak i protiv onih svojih prijatelja koji su bili na vlasti. I zbog toga smatram da ga treba respektovati, a ne gurati ga u
optu gomilu. AVNOJ u Jajcu ja repektiram, ali ovaj drugi sa ovakvom popunom ne cijenim, jer
on nema onoliko moralne snage koliko je imao AVNOJ u Jajcu. Na Titovu primjedbu da Jugoslaviji nisu potrebne razne partije i partijice izvan bloka koje e cijepati narodno jedinstvo i raditi protiv interesa drave, odgovorio je podjednako otro: Ja sam doao ovdje da pomognem,
a ne da vodim borbu i ja smatram da ja vie doprinosim optoj ideji nego neki koji se nalazi u
frontu.
Zbog tolikih neslaganja i meusobnih optubi prijetila je opasnost velike vladine krize, koja je
zakratko otklonjena Titovim pristankom da se imenuje tzv. Komitet ministara, sa zadatkom da
detaljno proui predloene zakone, a steeno miljenje izloi na narednoj sjednici. U Komitet su
imenovana dvojica komunista Edvard Kardelj i Andrija Hebrang, dok su ostali lanovi pripadali graanskoj politici Sava Kosanovi, Juraj utej, Frane Frol, Jaa Prodanovi i Milan Grol.
Sastav Komiteta nije omoguio da se u ocjeni predloenog zakonodavstva formira jedinstveno
miljenje. Prema izvjetaju koji je Edvard Kardelj podnio na sjednici vlade 4. avgusta 1945. godine postojala su dva gledita. Nasuprot komunistima, Milan Grol, Jaa Prodanovi, Juraj utej i
Sava Kosanovi su smatrali da suverenitet Konstituante ne smije biti ogranien, zbog ega se ne
moe prihvatiti i ozakoniti predlog o dvodomnoj skuptini za koji se zalagala KPJ.
http://www.dan.co.me/?nivo=3&rubrika=Feljton&clanak=481931&datum=2015-03-19
Grolova ostavka Titu

Edvard Kardelj

Edvard Kardelj je pak insistirao na tome da je Drugo zasjedanje AVNOJ-a imalo konstitucioni
karakter i da je ono kao takvo na osnovu izraene kroz borbu elje naroda proklamiralo ravnopravnost naroda i kao logino tome federativno ureenje Jugoslavije. Ta osnovna naela ne mogu se nikakvim formalnostima ograniavati i dovoditi u pitanje. Od tih principa koji ine temelj
slobodne ravnopravne zajednice naih naroda mora se poi kao od gotovih i ratom izvojevanih
injenica. I sam tvrdei da je federacija izvan diskusije, Milan Grol se, meutim, nije mogao
pokolebati u stavu da prava Konstituante ne mogu biti unaprijed ograniena.
Postojanje tako nepomirljivih stavova pokazalo je da je kriza vlade bila samo privremeno odloena i da se u najskorije vrijeme mogao oekivati radikalniji rasplet. Milan Grol je o eventualnim
ishodima, kao i toku diskusije o proirenju AVNOJ-a i izbornom zakonodavstvu, razgovarao sa
Harolodom ancom, otpravnikom poslova ambasade SAD u Beogradu, rekavi mu da su preostale samo dvije mogunosti za uspjeh, odnosno za spreavanje komunistike diktature. Prema
prvoj, sa ili bez pristanka Rusije, na Tita je trebalo izvriti pritisak spolja, iz Amerike i Engleske. Prema drugoj, sam Milan Grol i Ivan ubai trebalo je da zaprijete ostavkom ili da je
stvarno podnesu, raunajui da bi im se vjerovatno pridruili i drugi. Po njegovom miljenju,
mnogo je zavisilo od stava Ivana ubaia, koga su SAD i Velika Britanija morale podsjetiti da
je odgovoran i da mora da bude odluan. Sigurno je da bi Grol i ubai mogli da nanesu
ogromnu tetu Titovom reimu, zakljuivao je Harold anc, a moda i da isforsiraju kraj terora
i donesu osloboenje narodu. Bez ubaia, Grol zna da e njegove akcije imati samo minorne
rezultate, ali je on spreman da u svakom sluaju djela i preuzme posledice. Ovoj ambasadi se ini
da sada postoji kratkotrajna, a moda i poslednja mogunost za velike sile, posebno za nas i Britance, da pruimo podrku principima za koje se Grol i nekoliko drugih u vladi jo uvijek bore.
Ukoliko Grol podnese ostavku, a ubai ostane da se sam bori s Titom oko ovih kritinih zakona, o kojima se sada rjeava, bie mnogo tee nego ikada za nas da rijeimo situaciju, jer ona
svakim danom postaje sve nesnosnija i za koju emo mi biti odgovorni pred narodom.
Proireni AVNOJ, u kome je Demokratska stranka imala 13 poslanika, odrao je svoje Tree
zasjedanje od 7. do 10. avgusta, usvojivi tokom tih nekoliko dana 49 zakona i 34 odluke kojima
su legalizovane sve do tada izvrene revolucionarne promjene. Kada je taj posao zavren, posebnom rezolucijom proglaen je Privremenom narodnom skuptinom. Iskoristivi priliku da se
obrati poslanicima, Milan Grol je iznio miljenje o vie predloga zakona o birakim spiskovima, tampi, krivinim djelima protiv naroda i drave... Uglavnom se zadravao na njihovoj nedemokratinosti, ishitrenosti, iskljuivosti, preputanju tumaenja i primjene zakona nestrunim licima i organima, naglaavajui da se problem ne javlja samo u odredbama zakona, ve i u njegovoj boljoj ili loijoj upotrebi. Pored njega, o zakonskim projektima govorili su i drugi lanovi
Demokratske stranke Savko Dukanac i Tripko ugi. Odgovor na njihove diskusije dali su najblii saradnici Josipa Broza Tita Edvard Kardelj i Milovan ilas.
U meuvremenu, uvidjevi da su se sve nade u mogunost kompromisa sa komunistima pokazale
kao iluzija, Milan Grol je 18. avgusta 1945. godine podnio ostavku na mjesto potpredsjednika
vlade, uputivi je Josipu Brozu Titu kao njenom predsjedniku. Po sadrini, kvalitetu kritike, politikoj kulturi i stilu kojim je pisan ovaj je dokument na neki nain predstavljao vrhunac dotadanjeg politikog iskustva i misli Milana Grola. Istovremeno, to je i do danas jedna od najboljih
analiza politike KPJ u procesu uvrivanja vlasti. ()
Po rijeima Milovana ilasa, ostavka Milana Grola prola je skoro nezapaeno. Iako joj je bio
jedan od potpredsjednika, vlada formalno nije bila obavijetena i nije se tim povodom sastajala.
Rukovodstvo KPJ bilo je iznenaeno samo njenom dostojanstvenou, ozbiljnom i ak ublaenom analizom politikih prilika. Edvard Kardelj je bio impresioniran odmjerenou i ozbiljno-

u njenog teksta, a takav je utisak imao i Josip Broz Tito. Prvi ovjek partije i drave odgovorio je uljudno, dva dana kasnije, izvinjavajui se to je ostavku zbog odsutnosti proitao sa zakanjenjem. Smatrajui da je objanjenje ostavke subjektivno i da esto ne odgovara pravom stanju
stvari, dodao je da nee posluiti napaenoj zemlji, pogotovo u situaciji kada se protiv nje u
inostranstvu vodi opta kampanja. Na kraju, izrazio je nadu da e se Milan Grol uvjeriti u neopravdanost svojih sumnji i razumjeti mjere koje su morale biti preduzete. Uglavnom umjereno
bilo je i zvanino saoptenje Tanjuga u kome su take iz ostavke taksativno opovrgavane, iako
njen sadraj nije publikovan.
http://www.dan.co.me/?nivo=3&rubrika=Feljton&clanak=482113&datum=2015-03-20
Proglaen narodnim izdajnikom

Milovan ilas
Ubrzo potom, meutim, protiv Milana Grola i Demokratske stranke zapoela je propagandna u
kojoj su im upuivane teke uvrede, sraunate na potpuno obezvreivanje u javnosti. Napad Milovana ilasa na Milana Grola bio je, meutim, zastraujui. Piui o znaaju novih politikih
zakona i namjerama reakcije, upravo je na njega sasuo gomilu tekih uvreda. Ljudi kao Milan
Grol, napisao je, koji su u toku rata dopunili svoje `politiko vaspitanje` u inostranstvu, u emigraciji, kao lanovi emigrantskih vlada ili kao `krupne figure` itavog tog emigrantskog brloga,
spletaka, izdaje, pijunae, zloina, karijerizma i korupcije, izgubili su s tim zakonima nadu da
e moi `usuti vodu u Titovo vino`, natjerati vostvo oslobodilakog pokreta da skrene s puta kojim je narod povelo i na koji ga je narod postavio.
Ovaj opaki tekst napisan je u vrijeme kada je Demokratska stranka prela u otvorenu opoziciju,
dobila zvanino odobrenje za rad, donijela odluku da ne uestvuje na skuptinskim izborima i
krajem septembra pokrenula svoj list pod nazivom Demokratija. (...)
Izdavanje Demokratije, najvanijeg opozicionog lista, postajalo je sve tee. tavie, istog dana
kada je objavljen njen prvi broj, jedan dio demokrata ogradio se od Milana Grola, izjavljujui da
kalja stranku. S druge strane, podzemna kampanja protiv njega razbuktavala se, po rijeima
Milovana ilasa, iz dana u dan sa svakim brojem Demokratije, a i bez Demokratije, koja je
zabranjena na taj nain to su komunistiki omladinci, sa znanjem partijskog vostva, izvrili
javno paljenje... Napokon, poslije sedmog broja izlaenje je 8. novembra moralo biti obustavlje-

no, ali je uz ime Milana Grola ostalo da je narodni izdajnik. Kako je primijetio Dragoljub Jovanovi, tokom rata i nekoliko godina poslije osloboenja taj se naziv olako priivao. On sam
vidio je na zidu novosadske eljeznike stanice veliku parolu: Smrt izdajniku Milanu Grolu.
Budui da su u isto vrijeme na skuptinskim izborima, odranim 11. novembra 1945. godine, komunisti odnijeli ubjedljivu pobjedu, potpuno se povukao iz politike i kulturne javnosti. ivio je
u uem porodinom okruenju, pod policijskom prismotrom, u svojevrsnoj kunoj izolaciji, prekidanoj rijetkim izlascima i posjetama.
U julu 1946. godine pozvan je da svjedoi kao svjedok optube u procesu protiv grupe politiara
koji su ostali u emigraciji, a kojima je sueno istovremeno kada i generalu Drai Mihailoviu
Slobodanu Jovanoviu, Momilu Niniu, Milanu Gavriloviu, Radoju Kneeviu, ivanu Kneeviu, Petru ivkoviu, Boidaru Puriu i Konstantinu Fotiu. Od njegovog svjedoenja, meutim, tuilac Milo Mini nije imao mnogo koristi, to ga je navelo da pomalo ljutito primijeti:
Vi ste, gospodine Grole, svjedok ovdje na sudu, od vas odbrana i ja elimo samo injenice, a ne
elimo da vodimo polemike, i radi se o tome, za mene lino, da je neubjedljivo sve to ste vi rekli o nepoznavanju injenica, s obzirom na poznavanje onakvih stvarnih injenica, na poznavanje
zadatka koji je Mihailovi imao. Ja nita nemam vie da pitam.
Nije mogao da se u julu 1947. godine ne oprosti od uvene glumice anke Stoki, a njega nije
mogla da ne posjeti stara prijateljica Isidora Sekuli. Panja policije popustila je poslije 1948.
godine, te je mogao da ide u etnje. Pred kraj ivota zavrio je knjigu o svojoj velikoj ljubavi
pozoritu: Iz pozorita predratne Srbije (Beograd, 1952). Umro je 3. decembra, a sahranjen je na
Novom groblju, u porodinoj grobnici Mite Rakia, ispraen od velikog broja potovalaca.
Ostavio je ogromno stvaralako djelo, a esto bivao neshvaen. Bio je strog i zahtjevan najprije
prema sebi, potom i prema svojoj okolini; ponekad protivurjean, u neprestanom preispitivanju,
ali i elji da nae duevni mir; zauujue misaon, pismen i rjeit toliko da se u emigraciji prepriavalo kako je bujicom rijei pomeo i Antoni Idna; usamljen poslije svih smrti koje su ga liile najbliih. Nije imao arm i gospodstvo jednog Milana Rakia ni zapaljivu energiju Jovana
Skerlia, ali je te osobine, koje izazivaju simpatije i mobiliu mase, nadoknaivao intelektualnim
visinama, koje su impresionirale potovaoce i iritirale neistomiljenike. elio je da bez ostatka
slui istini, a probleme posmatrao vie moralno nego programski. Potovao je ljudskost i moralnost, inteligenciju, samodisciplinu i samovaspitanje, dranje sebe pod kontrolom, promiljenu
upotrebu energije, osjeanje linog poziva i dunosti u vremenu u kome se postoji, vjerujui kako je ovjekova obaveza da samog sebe i svijet oko sebe ini boljim no to je moda ivot predodredio. Dosledan u mnogo emu, najvjerniji je bio onom ivotnom geslu iju je ozbiljnost pokuao da objasni Slobodanu Jovanoviu: Za mene nema vee sile od moga uvjerenja.
http://www.dan.co.me/?nivo=3&rubrika=Feljton&clanak=482272&datum=2015-03-21
(KRAJ)