Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
Pianista
Warszawskie wspomnienia 1939-1945
Wstp i opracowanie Andrzej Szpilman
Fragmenty pamitnika Wilm Hosenfeld
Posowie Wolf Biermann
przemyka wzdu murw. Chwil pniej znw wybuchay bomby, ale i tym
razem niezbyt blisko.
Do budynku Radia udao mi si dotrze w momencie, gdy ogaszano trzeci z kolei
alarm. Nikt nie mia tu jednak gowy schodzi za kadym razem do schronu
przeciwlotniczego.
Program radiowy znajdowa si w stanie rozsypki, a gdy w najwikszym
popiechu udawao si go ju jako skleci, by znw przerywany, gdy tylko
nadchodziy nowe i wane wiadomoci z frontu lub informacje polityczne, ktre
bezzwocznie nadawano, ilustrujc je marszami wojskowymi bd te Hymnem
Narodowym. W korytarzach biur panowa chaos. Wrd ludzi dawao si odczu
ogarniajcy ich bojowy nastrj. Jeden z urzdnikw, powoany do wojska,
przyszed, by poegna si z kolegami, a jednoczenie zaprezentowa swj nowy
mundur. Wyobraa sobie prawdopodobnie, e wszyscy go otocz i dojdzie do
wzruszajcej sceny poegnania. Musia jednak przey rozczarowanie: nikt nie
mia tu czasu zwrci na niego uwagi. Sta tak i prbowa zatrzymywa
przechodzcych kolegw, aby swj program rozstania z cywilem, o ktrym
mgby pniej opowiada wnukom, mc przeprowadzi przynajmniej w czci.
Nie podejrzewa przy tym, e dwa tygodnie pniej nikt te nie bdzie mia czasu,
aby uhonorowa go obecnoci na jego pogrzebie.
Przed studiem radiowym chwyci mnie za rkaw stary, zasuony pianista radiowy,
profesor Ursztein. Od lat odmierza czas akompaniamentami, tak jak kady inny
czowiek mierzy dniami i godzinami. Gdy profesor prbowa gdziekolwiek powrci
w swych wspomnieniach, zaczyna zawsze od sw: Graem wwczas... - i gdy
udawao mu si w ten sposb zlokalizowa miejsce tego akompaniamentu w
czasie, jak kamie milowy na brzegu drogi, pozwala swej pamici zatacza coraz
szersze krgi, by uchwyci inne jeszcze wspomnienia, ju mniej istotne i bardziej
odlege.
Teraz sta przed studiem, oguszony i zdezorientowany: jak bdzie wygldaa ta
wojna, pozbawiona akompaniamentu?
8
zwizku z militarn przewag wroga. Jake to byo moliwe, skoro Niemcy mieli
samoloty i czogi z tektury oraz syntetyczn benzyn, ktra pono nie nadawaa
si nawet do tego, by napenia ni zapalniczki -jak gosia nasza propaganda
wojskowa. Wiele niemieckich samolotw zestrzelono ju nad Warszaw i naoczni
wiadkowie mieli opowiada, e widzieli zwoki wrogich lotnikw w ubraniach i
butach z papieru. Jak moga tak mizerna zgraja zmusi nas do odwrotu? Nikt nie
mg tego zrozumie.
Matka krztaa si po pokoju, ojciec wiczy na skrzypcach, ja za czytaem co,
siedzc w fotelu, gdy przerwano jaki nic nieznaczcy program i spiker
zapowiedzia podniosym gosem wiadomo najwyszej wagi. Zbliylimy si
wraz z ojcem do odbiornika, podczas gdy matka wybiega z pokoju, by przywoa
moje dwie siostry i brata. Z gonika rozlegy si dwiki marsza wojskowego, po
czym powtrzono zapowied i znw kazano nam sucha marszw, by po chwili
ponownie zapowiedzie majc wkrtce nadej wan wiadomo. Napicie
nerwowe byo ju wrcz nie do zniesienia, gdy rozbrzmia polski Hymn Narodowy,
a bezporednio po nim angielski. Nastpnie dowiedzielimy si, e nie jestemy
ju osamotnieni w walce z wrogiem, e mamy silnego sprzymierzeca i e teraz z
pewnoci wojn wygramy, nawet jeli jej przebieg miaby by zmienny czy
przejciowo dla nas niekorzystny.
Trudno opisa wzruszenie, ktre nas wwczas ogarno. Matce stany w oczach
zy, ojciec po prostu szlocha, a Henryk, mj brat, korzysta z sytuacji, by
wymachiwa mi przed nosem w zwyciskim gecie rk i w podnieceniu
wykrzykiwa:
- Widzisz? Przecie mwiem!
Regina bya jednak zdania, e w takiej chwili nie wypadao si kci. Stana
midzy nami i rzeka spokojnie:
Przestacie! Kady wiedzia, e tak bdzie... A po chwili dodaa:
Przecie wynikao to z midzynarodowych traktatw. Regina bya adwokatk, a
zatem autorytetem w podobnych kwestiach. Nie byo tu adnej dyskusji.
10
11
ostatnich spraw i obawiali si, czy z tym zd, zanim nastpi decydujcy atak
Niemcw. I oni wygldali inaczej ni poprzedniego wieczora. Warszawa bya
przecie tak niezwykle eleganckim miastem. Gdzie si nagle podziali ci mczyni
i kobiety, ubrani jakby zeszli prosto ze stron urnali mody?
Ci, ktrzy dzi poruszali si w rnych kierunkach, wygldali, jakby wybierali si
na turystyczn bd myliwsk maskarad. W wojskowych albo narciarskich
butach, narciarskich spodniach, w chustkach na gowach, obarczeni tobokami lub
plecakami, z laskami w rce, ubrani niestarannie, w popiechu, nie zadali sobie
najwyraniej trudu, by wyglda wzgldnie cywilizowanie.
Ulice, wczoraj jeszcze tak czyste, dzi byy pene mieci i brudu. W jednym z
bocznych zaukw na krawnikach, na chodniku i na jezdni siedzieli lub leeli
onierze powracajcy wprost z frontu. W wyrazie ich twarzy, w pozach i gestach
widziao si olbrzymie wyczerpanie i zniechcenie. Prbowali to jeszcze
demonstracyjnie podkrela, tak aby otaczajcy ich ludzie nie mieli adnych
wtpliwoci, e jeli oni s wanie tu, a nie na froncie, to tylko dlatego, e nie
miao to ju adnego sensu, e byo to beznadziejne.
Ludzie, ktrzy stali nieopodal w grupkach, przekazywali sobie nawzajem
zasyszane od onierzy nowiny z placu boju: byy one przygnbiajce.
Podwiadomie poczem si rozglda, szukajc gonikw radiowych. Moe
zostay gdzie zabrane? Nie.
Byy wci jeszcze na swoich miejscach, ale milczay.
Popieszyem wic do Radia. Dlaczego nie podawano adnych wiadomoci?
Dlaczego nikt nie prbowa doda ludziom odwagi, by powstrzyma ich od tej
zbiorowej ucieczki? Radio byo nieczynne. Dyrekcja opucia miasto i tylko
kasjerzy wypacali w najwikszym popiechu pracownikom i artystom
trzymiesiczn odpraw.
Co mamy teraz z sob pocz? - chwyciem jednego z urzdnikw wyszego
szczebla za rami. Spojrza na mnie nieobecnym wzrokiem, w ktrym
13
miasta spaday bomby i z pewnoci kada z nich, jak kula w tej rulecie
zniszczenia, trafiajc w dom, w ktrego piwnicy kto si schroni, oznaczaa
mier. Przez miasto pdziy bezustannie karetki pogotowia; gdy ich nie
wystarczyo, doczyy do nich doroki, a nawet zwyke furmanki, by
transportowa wydobytych z ruin rannych i zabitych. Wrd ludzi panowa
pozytywny nastrj, z godziny na godzin wzrasta ich entuzjazm. Nie bylimy ju,
jak wtedy, 7 wrzenia, zdani na askawy los. Stanowilimy zorganizowan armi,
posiadajc wasny sztab dowodzenia, dysponujc amunicj oraz majc przed
oczami jeden cel: obron miasta. Tylko od nas miao zalee, jaki bdzie jej efekt.
Naleao teraz dooy wszelkich si.
Gwnodowodzcy genera zaapelowa do spoeczestwa o wzicie udziau w
akcji kopania wok miasta roww obronnych, ktre miay utrudni atak
niemieckich czogw. Wszyscy zgaszali si do tej pracy. U nas w domu
pozostawaa tylko matka, by pilnowa mieszkania i przygotowywa obiad.
Kopalimy na peryferiach miasta, wzdu jednego z pagrkw na Woli. Za nami
rozcigaa si adna dzielnica willowa, przed nami za miejski zagajnik. Praca ta
sprawiaaby mi nawet przyjemno, gdyby i tu nie przeladoway nas bomby. Nie
spaday wprawdzie zbyt blisko, ale czuem si nieswojo, syszc ich gwizd i majc
wiadomo, e ktra z nich mogaby w nas trafi.
Obok mnie pracowa pierwszego dnia stary yd w kaftanie i jarmuce. Kopa w
biblijnym zapamitaniu, rzuca si na szpadel jak na miertelnego wroga; z pian
na ustach, szar ze zmczenia, pokryt potem twarz, wstrzsany drgawkami
przykurczonych mini, zgrzytajcy zbami - splot czarnego kaftana z brod.
Przerastajca jego siy, zawzicie wykonywana praca nie przynosia adnych
widocznych rezultatw. opata zagbiaa si ledwie czubkiem w tward ziemi, a
wydubane tym sposobem grudki zsuway si na powrt do rowu, zanim udawao
mu si je przerzuci poza jego brzeg. Co chwil opiera si o krawd okopu i
kaszla, charczc. miertelnie blady, popija mitow herbat, ktr stare, nie
15
czeka dwie godziny, nim ogie artyleryjski usta na tyle, bym mg uda si do
domu. Rodzice, siostry i brat obawiali si ju, e mogo mi si co przydarzy i
przywitali mnie, jakbym powrci z zawiatw. Tylko nasza pomoc domowa bya
zdania, e cay ten niepokj by niepotrzebny. Wyjaniaa: Przecie mia przy
sobie dokumenty i odnieliby go do domu...
Tego te dnia, par minut po trzeciej, rozgonia zamilka. Odtwarzano pyt z
koncertem c-moll Rachmaninowa i wanie koczya si pikna, pena spokoju
druga cz, gdy niemiecka bomba uszkodzia elektrowni i goniki w miecie
przestay dziaa. Wieczorem prbowaem jeszcze, mimo nadal szalejcego ognia
artyleryjskiego, pracowa nad kompozycj mojego concertina na fortepian z
orkiestr. Byem tym zajty pniej a do koca wrzenia, chocia przychodzio mi
to z coraz wikszym trudem. Po zmierzchu wychyliem si z okna. Jasna od ognia
ulica bya pusta i rozbrzmiewao w niej od czasu do czasu echo eksplozji. Z lewej
strony pona Marszakowska, za mn Krlewska i plac Grzybowski, na wprost
za ulica Sienna. Cikie krwistoczerwone kby dymu cigny nisko nad
domami. Jezdnie i chodniki zasypane byy kartkami niemieckich ulotek, ktrych
nikt nie podnosi, gdy -jak opowiadano - byy zatrute. Pod jedn z latar leay
dwa martwe ciaa, jedno z szeroko rozpostartymi ramionami, drugie za uoone
jak do snu. Przed bram wejciow do naszego domu lea trup kobiety z
oderwan gow i ramieniem. Obok niej przewrcone wiadro. Niosa wod ze
studni. Ciemn, dug strug lad jej krwi cign si do rynsztoka i dalej do
okratowanego cieku.
elazn od Wielkiej powoli nadjedaa doroka. Trudno byo zrozumie, jakim
sposobem udao si jej tu dojecha i dlaczego zarwno ko, jak i wonica
zachowywali si tak spokojnie, jakby nic wok nich si nie dziao. Na
skrzyowaniu z ulic Sosnow dorokarz zatrzyma konia, zastanawiajc si,
ktrdy ma jecha dalej. Po krtkim namyle wybra drog na wprost, cmokn i
ko ruszy stpa przed siebie. Zdoali przejecha chyba z dziesi metrw, gdy
rozleg si gwizd i huk. Olepi mnie silny bysk, a gdy znw przyzwyczaiem si
19
20
nieba, mogo si komu przydarzy, nie bdc przez aden, nawet najmniej
istotny przepis zapowiedziane.
Krtko potem pojawiy si nowe szykany, skierowane gwnie przeciwko ydom.
Niemcy zaczli przejmowa na wasno nieruchomoci znajdujce si w
posiadaniu ydowskim. Ogoszono te, e adna rodzina nie ma prawa posiada
wicej ni dwa tysice zotych. Pozostae oszczdnoci oraz przedmioty
wartociowe naleao zdeponowa w banku. Oczywicie nikt nie by tak naiwny,
by odda cokolwiek dobrowolnie w rce wroga. My rwnie zdecydowalimy, e
wszystko ukryjemy, mimo i cay nasz dobytek skada si z kieszonkowego
zotego zegarka ojca oraz piciu tysicy zotych w gotwce. Nad tym, gdzie
naleaoby to wszystko ukry, rozgorzaa midzy nami burzliwa dyskusja. Ojciec
zaproponowa metod, sprawdzon w czasie poprzedniej wojny: naley nawierci
nog stou i tam wszystko schowa.
A co bdzie, jeli zabior st? - zapyta ironicznie Henryk.
Bzdury - odpowiedzia ojciec z oburzeniem. - Do czego miaby by im potrzebny
taki st? Spojrza z pogard na mebel, ktrego polerowana na wysoki poysk
pyta nosia liczne lady rozlanych pynw, a w jednym miejscu odchodzia
orzechowa okleina. Ojciec zbliy si nagle do stou i wsun palec pod okadzin.
Kawaek odama si z gonym trzaskiem, ukazujc nagie drewno. Miao to
odebra meblowi ostatni resztk jego wietnoci.
Co robisz? - achna si matka.
Henryk mia inn propozycj. Jego zdaniem, naleao wykorzysta elementy
psychologii - zegarek i pienidze trzeba pooy na stole, na widocznym miejscu.
Wtedy pozostan niezauwaone przez przeszukujcych wszystkie moliwe
kryjwki Niemcw.
W kocu udao nam si doj do porozumienia: zegarek schowalimy pod szaf,
acuszek od zegarka znalaz schronienie w futerale ze skrzypcami ojca,
pienidze za zostay wklejone w okienn ram.
24
z ktrego pochodzi. Warszawy nigdy za bardzo nie lubi i im bardziej byo nam tu
le, tym bardziej tskni za swoim rodzinnym miastem i tym bardziej je idealizowa.
Tylko tam byo dobrze i piknie, ludzie kochali muzyk, cenili jego gr na
skrzypcach i tylko tam mona byo napi si dobrego, chodnego piwa, podczas
gdy tu, w Warszawie, podawano obrzydliw, odraajc lur. Po kolacji splata
rce na brzuchu, siada wygodniej na krzele, przymyka w rozmarzeniu oczy i
umila nam ycie monotonnie wygaszanymi wspomnieniami o Sosnowcu, jaki
istnia tylko w jego penej tsknoty wyobrani.
W ostatnich tygodniach jesieni, w niecae dwa miesice po wkroczeniu Niemcw,
Warszawa powrcia nagle i niespodziewanie do swojego zwykego rytmu ycia.
Postpujce bez trudnoci ekonomiczne oywienie byo dla wszystkich jeszcze
jedn niespodziank w tej najdziwniejszej ze wszystkich wojnie, w ktrej wszystko
miao przebiega inaczej, ni naleaoby si tego spodziewa. Olbrzymie miasto,
czciowo zniszczon stolic wielomilionowego pastwa, z armi bezrobotnych
urzdnikw nawiedzia fala wysiedlecw ze lska, Pomorza i okolic Poznania.
Nieoczekiwanie dla tych ludzi, ludzi bez dachu nad gow, bez szans na zdobycie
pracy i bez adnych widokw na przyszo, okazao si, e mona zarabia
ogromne pienidze na omijaniu niemieckich rozporzdze. Im wicej ich si
ukazywao, tym wiksze byy moliwoci nieuczciwego zarobkowania.
ycie zaczo pyn dwoma torami: pierwszym, zgodnym z obowizujcymi
prawami, w ktrym ludzie musieli pracowa od rana do wieczora, prawie godujc,
i drugim, nielegalnym, wypenionym bajecznymi moliwociami bogacenia si, ze
wspaniale dziaajcym handlem dolarami, brylantami, mk, skr czy te
faszywymi dokumentami, wprawdzie nieustannie zagroonym kar mierci,
ubarwionym jednak rozrywkami w luksusowych restauracjach, do ktrych
jedono rikszami.
Niewielu yo wtedy dostatnio. Gdy wracaem wieczorem do domu, codziennie
widywaem siedzc we wnce jednego z domw przy Siennej kobiet,
piewajc smutne rosyjskie pieni. Zawsze zaczynaa ebra dopiero po
26
zmierzchu, jakby obawiaa si, e kto mgby j rozpozna. Miaa na sobie szary
kostium, ktrego elegancki wygld wiadczy o tym, e jego wacicielka
przeywaa kiedy lepsze czasy. Jej adna twarz w szarym wietle zapadajcego
zmierzchu sprawiaa wraenie martwej, a oczy utkwione byy cigle w jeden
punkt, gdzie ponad gowami przechodniw. piewaa przyjemnym, niskim
gosem, przygrywajc sobie melodyjnie na akordeonie. W caej jej postawie i w
tym, jak opieraa si o cian, dawao si rozpozna kobiet z wyszych sfer,
ktr tylko wojna moga zmusi do zarabiania w ten sposb na swoje utrzymanie.
Ale nie szo jej le. W ozdobionym jasnokolorowymi wstkami tamburynie, ktry
z pewnoci uwaaa za symbol stanu ebraczego i ktry stawiaa u swych stp,
tak by nikt nie wtpi, e oczekuje wsparcia, znajdowao si zawsze sporo monet,
a czasem nawet banknoty pidziesiciozotowe. I ja wychodziem, gdy tylko
mogem, nie wczeniej ni po nadejciu zmierzchu, ale z zupenie innych
powodw. Wrd wielu uciliwych, skierowanych przeciw ydom zarzdze byo
jedno niepisane, ktrego naleao bezwzgldnie przestrzega: mczyni
pochodzenia ydowskiego musieli si pokoni przed kadym napotkanym
niemieckim onierzem. Ten idiotyczny i obraliwy nakaz doprowadza Henryka i
mnie do biaej gorczki. Robilimy wszystko, co byo w naszej mocy, by go omija.
Gdy z daleka widzielimy nadchodzcego Niemca, przechodzilimy na drug
stron ulicy, a gdy nie dawao si ju unikn konfrontacji, odwracalimy gow,
udajc, e go nie widzimy, mimo i zawsze grozio to co najmniej pobiciem.
Zupenie inaczej postpowa ojciec. Wyszukiwa wiksze ulice, by si po nich
przechadza i kaniajc si, pozdrawia Niemcw w przesadnym, ironicznym
gecie, zachwycony, gdy taki wojskowy, zmylony jego radosn twarz,
odpowiada mu uprzejmie i z umiechem, jak komu dobrze sobie znanemu. Co
wieczr po powrocie do domu nie mg sobie odmwi przyjemnoci
nadmienienia mimochodem, jak daleko sigay wwczas jego kontakty:
wystarczyo, by wyszed na chwil na ulic, a zaraz otaczay go dziesitki
znajomych. Nie mg si od nich opdzi i rka drtwiaa mu od cigego
27
- Jestecie ydami?
Pytanie miao charakter raczej retoryczny, bo nie czeka na odpowied:
- No tak...
W jego gosie dao si wyczu zarwno nut triumfu, e udao mu si upolowa
tak wspania zwierzyn, jak te grob i drwin. Zanim zdoalimy zorientowa
si, co zamierzaj, postawili nas twarzami do ciany, odeszli par krokw i
odbezpieczyli karabiny. Tak wic miaa wyglda nasza mier... Nadejdzie za
par sekund. Potem bdziemy jeszcze leeli w kauach krwi z roztrzaskanymi
czaszkami do nastpnego dnia, zanim nie dowiedz si o wszystkim siostry z
matk i tu nie przybiegn. Znajomi bd sobie czynili wyrzuty, e pozwolili nam
wyj od siebie o tak pnej porze. Wszystkie te myli przewijay mi si przez
gow, nie docierajc w peni do mojej wiadomoci, jakby dotyczyy kogo
zupenie innego. Usyszaem, jak kto powiedzia:
- To jest ju koniec!
Dopiero po chwili zdaem sobie spraw, e by to mj wasny gos. Kto gono
zapaka. Odwrciem gow i w wietle latarek ujrzaem ojca klczcego na
mokrym asfalcie. Szlochajc, baga andarmw o darowanie nam ycia. Jak mg
si tak ponia! Henryk sta pochylony nad ojcem, szepta co do niego i prbowa
go podnie. Henryk, mj brat, z jego wiecznie sarkastycznym miechem, mia w
tym momencie w sobie co rozbrajajcego i delikatnego. Nigdy go takim nie
widziaem. Musia w nim tkwi najwyraniej jeszcze jeden, zupenie inny czowiek,
z ktrym mgbym si nawet dobrze rozumie i z ktrym nie kcibym si
nieustannie, gdybym tylko mia okazj go wczeniej pozna. Odwrciem si z
powrotem do ciany. Nasza sytuacja bya nadal beznadziejna. Ojciec paka,
Henryk prbowa go uspokoi, a Niemcy nadal w nas celowali. Nie widzielimy ich
zza ciany wiata.
Nagle, w uamku sekundy poczuem instynktownie, e mier ju nam nie grozi.
Mino par sekund i usyszelimy wrzask:
- Kim jestecie z zawodu?
29
wyborni taktycy ze szkoy Focha. Mona byo ufa, e stawi dzi czoa Niemcom
nie gorzej ni wwczas.
20 maja odwiedzi nas w porze obiadowej jeden z kolegw - skrzypek. Mielimy
razem troch pogra, by przypomnie sobie jedn z naszych ulubionych sonat
Beethovena, ktrej od dawna ju nie gralimy. Przyszo te paru innych przyjaci,
a matka, chcc sprawi mi przyjemno, przygotowaa podwieczorek. By pikny,
soneczny dzie, pilimy wspania kaw, jedlimy upieczone przez matk ciasto i
bylimy w dobrym nastroju; wszyscy wiedzieli, e Niemcy zajli ju pozycje pod
Paryem, ale nikt si tym zbytnio nie przejmowa. Przecie bya jeszcze
stanowica klasyczn lini oporu Marna, na ktrej wszystko musiao si, jak w
fermacie drugiej czci scherza h-moll Chopina, zatrzyma, po czym Niemcy, tak
szybko, jak udawao im si dotychczas w szturmowym, semkowym rytmie
posuwa naprzd, zostan zmuszeni do odwrotu i wycofaj siew swoje granice,
pniej dalej i jeszcze dalej, a do kocowego akordu zwycistwa aliantw.
Wypilimy kaw i chcielimy zacz gra. Usiadem do fortepianu otoczony grup
wraliwych suchaczy, ktrzy umieli oceni przyjemno, jakiej za chwil mielimy
dozna. Po mojej prawej stronie ustawi si skrzypek, z lewej za strony siedziaa
moda, liczna przyjacika Reginy, ktra miaa przewraca kartki nut. Czego
mogo mi jeszcze brakowa do szczcia? Czekalimy jeszcze na Halin, ktra
musiaa wyj na chwil do sklepu na d, by gdzie zadzwoni. Wrcia, niosc
wydanie specjalne jednej z gazet. Wielkimi literami, chyba najwikszymi z tych,
ktre byy w dyspozycji drukarni, napisano na pierwszej stronie dwa sowa:
PARY ZDOBYTY!
Oparem gow o fortepian i wybuchnem po raz pierwszy w czasie tej wojny
paczem. Teraz, upojeni swym zwycistwem, Niemcy po krtkiej chwili
wytchnienia znw bd mieli czas, by si na nas skoncentrowa, cho nie mona
byo powiedzie, e nie myleli o nas w czasie walk na froncie zachodnim.
Rabunki, wysiedlenia ydw oraz wywz na roboty do Niemiec przeprowadzano
bezustannie, ale do tego wszyscy zdyli ju przywykn. Teraz naleao
33
drog i nawet gdybym mia ochot moj wdrwk kontynuowa, nie byo
adnego logicznego wytumaczenia, dlaczego nie miaoby to by moliwe. Dalszy
cig ulicy, po drugiej stronie muru, urasta we mnie do rozmiaru czego, z czego
nie mogem zrezygnowa, czego najdroszego na ziemi, gdzie dziao si co, za
czego przeycie oddabym wszystko, co posiadam. Zaamany zawracaem, i tak
kadego dnia - z t sam rozpacz. W getcie mona byo pj do restauracji lub
kawiarni. Spotykao si tam przyjaci i mogoby si wydawa, e nic nie powinno
przeszkadza w spdzeniu tam czasu w przyjemnej atmosferze, podobnej do tej,
jaka panowaa w kadej innej kawiarni wiata. Lecz nieuchronnie nadchodzia
chwila, gdy komu z przyjaci wymykaa si uwaga, e przecie w tym gronie, w
ktrym si teraz siedzi, mona by pewnej sonecznej niedzieli wybra si do
Otwocka. Jest lato, a pikna pogoda i fala upaw zdaj si potrwa jeszcze dugo
i nic nie powinno przeszkadza w realizacji tak banalnego przecie zamiaru.
Nawet gdyby miao to by za chwil. Trzeba by tylko jeszcze zapaci rachunek za
kaw, wyj na ulice, i wsplnie z rozemianymi kolegami pj na dworzec, kupi
bilety i wsi do kolejki podmiejskiej. ylimy w faszywym wiecie zudze,
ograniczonym murami getta... Ten prawie dwuletni okres mojego ycia
przypomina mi pewne zdarzenie z dziecistwa, ktre trwao jednake o wiele
krcej. Miaem zosta wwczas poddany operacji usunicia wyrostka
robaczkowego. Operacja niezbyt trudna i nie byo adnych powodw do
zmartwie. Miaa si odby za tydzie, termin by ju umwiony, a pokj w szpitalu
zarezerwowany. Rodzice, chcc uprzyjemni mi oczekiwanie, starali si zaj
mnie rnymi przyjemnociami. Kadego dnia wychodzilimy na lody, pniej do
kina lub teatru, dostawaem ksiki i zabawki - co tylko dusza zapragnie.
Wydawaoby si, e nie powinno mi niczego brakowa do szczcia. Jednak
wiem dobrze do dzi, e przez cay ten tydzie - niezalenie od tego, czy w kinie,
w teatrze czy podczas jedzenia lodw bd te innych rwnie pasjonujcych zaj
pochaniajcych ca moj uwag - nigdy nie opuszczaa mojej podwiadomoci
obawa przed czym bliej nieokrelonym, czego jeszcze nie znaem: przed
38
czekajc mnie operacj. Podobny instynktowny strach mia nie opuszcza ludzi
yjcych w getcie przez cae dwa lata. W porwnaniu z tym, co miao nastpi
pniej, by to okres wzgldnego spokoju, w ktrym nasze ycie stawao si coraz
wikszym koszmarem, poniewa odczuwalimy strach przed tym, co w kadej
chwili moe si przydarzy, tylko e nikt nie mg przewidzie, jakie
niebezpieczestwo i z ktrej strony na nas czyha.
Kadego ranka wychodziem z domu zazwyczaj od razu po niadaniu. Do
codziennego rytuau zalicza si dugi spacer na ulice. Mi, do ciemnej, ponurej
dziury, w ktrej mieszka Jehuda Zyskind wraz ze swoj rodzin.
Wyjcie z domu - co pozornie bardzo zwykego - w warunkach getta, a
szczeglnie w czasach ulicznych apanek, urastao do rangi prawdziwego
wydarzenia. Wpierw naleao odwiedzi niektrych ssiadw, wysucha ich skarg
i narzeka, a przy okazji dowiedzie si, jaka sytuacja panuje dzi w miecie: co z
apankami, czy syszeli co o obawach i co dzieje si przy stranicy na Chodnej.
Dopiero potem mona byo odway si wyj z domu, lecz i na ulicy trzeba byo
by czujnym: co krok zatrzymywalimy nadchodzcych z przeciwka
przechodniw, by uzyska kolejne informacje o panujcej sytuacji. I tylko tak
zabezpieczony marsz dawa jak gwarancj, e uniknie si apanki. Getto dzielio
si na mae i due. Mae getto, zawarte pomidzy ulicami Wielk, Sienn, elazn
i Chodn, miao po ostatnim zmniejszeniu tylko jedno poczenie z duym: przy
zbiegu Chodnej i elaznej. Due getto obejmowao ca pnocn cz
Warszawy z mnstwem maych, cuchncych uliczek i zaukw, ktre roiy si od
biedoty ydowskiej, gniedcej si w ndzy, brudzie i ciasnocie. W maym getcie
panowaa rwnie ciasnota, nie wykraczaa ona jednak poza granice zdrowego
rozsdku. W pokoju mieszkay trzy, co najwyej cztery osoby, a ulicami, przy
odrobinie uwagi, mona byo przej bez ocierania si o innych ludzi. A nawet
jeliby si to zdarzyo, to nie wynikao z tego adne niebezpieczestwo; w maym
getcie yy w przewaajcej czci inteligencja oraz zamone mieszczastwo,
stosunkowo mao zawszone, nie roznoszce insektw, ktre niechybnie apao si
39
swoim sprytem i siami rodzin, ktrej wielkoci nie mogem nawet oceni, tak bya
liczna. Poza swoimi zwykymi zajciami Zyskind by czowiekiem penym ideaw.
Dziaa w organizacji, przemyca tajne ulotki do getta i prbowa rozwija na jego
terenie dziaalno konspiracyjn, mimo e przychodzio mu to z duym trudem.
Traktowa mnie z pewnym lekcewaeniem, tak jak naleao jego zdaniem
traktowa artystw - ludzi nie nadajcych si do pracy w podziemiu. Mimo
wszystko lubi mnie, pozwala, bym codziennie do niego zaglda i czyta wprost z
prasy drukarskiej najwiesze wiadomoci, zdobywane potajemnie drog radiow.
Jehuda zalicza si do zdecydowanych optymistw. Gdy dzi o nim myl, po
latach grozy, ktre dziel mnie od dni, kiedy jeszcze y i rozgasza swe dobre
wieci wrd ludzi, odczuwam podziw dla jego nieugitoci. Nie byo
zowieszczego komunikatu radiowego, ktrego nie umiaby zinterpretowa
pozytywnie. Gdy pewnego razu, po przeczytaniu ostatnich wiadomoci, peen
zwtpienia uderzyem rk w gazet i westchnem: Ale dzi bdzie musia pan
wreszcie przyzna, e wszystko ju jest stracone, Zyskind umiechn si,
sign po papierosa, usiad wygodnie w fotelu i odpowiedzia: Panie Szpilman,
pan nic nie rozumie, nic!, po czym rozpocz kolejny ze swoich wykadw
politycznych. Z tego, co mwi, rozumiaem niewiele, ale mia on sposb
mwienia, ktry kry w sobie siln, sugestywn wiar w to, e wiat znajduje si w
najlepszym porzdku, i - sam nie wiedzc, jak i kiedy - nabieraem tego samego
przekonania. Od Jehudy Zyskinda z Miej wychodziem zawsze pokrzepiony.
Dopiero w domu, gdy lec ju w ku powtrnie analizowaem w mylach
polityczne wiadomoci, dochodziem do wniosku, e wywody Zyskinda byy
nonsensowne. Jednake nastpnego ranka znw szedem do niego, dawaem
sobie wmwi, e popeniam bd, i znw opuszczaem go z zastrzykiem
optymizmu, ktry utrzymywa si a do wieczora i pozwala mi przey. Zyskind
wpad dopiero zim 1942 roku. Zapano go na gorcym uczynku: na stole leay
sterty ulotek, a Jehuda z on i dziemi byli zajci ich sortowaniem. Wszystkich
rozstrzelano na miejscu, nie oszczdzajc nawet ich maego synka - trzyletniego
43
coraz wyraniejsze. Nie moga te zapobiec temu, e jej lekko szarawe wosy
nagle zaczy siwie. Gdy siedzielimy ju przy stole, przynosia z kuchni zup, i
nalewajc j, zaczynaa z nami rozmawia. Unikaa przy tym nieprzyjemnych
tematw. Gdy jednak komu z nas zdarzya si taka niezrczno, wpadaa w
sowo: Zobaczycie, e wszystko bdzie jeszcze inaczej. Zmieniajc za od razu
temat, zwracaa si do ojca:, jak ci smakuje, Samuelu?
Ojciec nie mia zbytniego zamiaru si umartwia. Raczej przesadnie zarzuca nas
dobrymi wiadomociami. Gdy zdarzya si apanka, po ktrej dziki apwkom
wypuszczono tuzin mczyzn na wolno, twierdzi rozpromieniony, e wie z
najlepszego rda, i wszystkich mczyzn powyej czy te poniej czterdziestki,
z wyksztaceniem lub te bez, z tego czy te innego powodu zwolniono - w
kadym jednak przypadku naleao uzna to za niezwykle pocieszajce. Gdy
nadchodziy z miasta bezdyskusyjnie ze wiadomoci, siada przygnbiony przy
stole, ju jednak przy zupie narastaa w nim otucha. Przy drugim daniu, ktre
najczciej skadao si z jarzyn, rozwesela si i przechodzi do beztroskiej
pogawdki. Henryk i Regina najczciej pogreni byli we wasnych mylach.
Regina przygotowywaa si wewntrznie do pracy, do ktrej chodzia po poudniu.
Pracowaa w jednej z kancelarii adwokackich. Zarabiaa tam grosze, jednake
pracowaa tak solidnie, jakby zarabiaa tysice. Gdy Henrykowi udawao si ju
oderwa od swoich myli, to tylko po to, by wszcz ze mn ktni. Obserwowa
mnie jaki czas z oburzeniem, wzrusza ramionami i pomrukiwa, by da upust
swemu zgorszeniu:
- Trzeba by chyba skoczon map, eby nosi takie krawaty jak Wadek!
-wyrzuca z siebie.
- Sam jeste mapa, a do tego osio! - odpowiadaem i ktnia wybuchaa na dobre.
Nie chcia zrozumie, e musiaem by starannie ubrany, gdy wystpowaem
publicznie. Nie rozumia nic z tego, co dotyczyo mnie i moich spraw. Teraz, gdy
ju dawno nie yje, wiem, e kochalimy si na swj sposb, mimo e czsto
przekomarzalimy si ze sob. W zasadzie mielimy bardzo podobne charaktery.
45
50
papierem, w ktry zawinici byli zmarli, unosi go, ukazujc wyschnite koci
piszczeli, gboko zapadnite brzuchy, twarze z wyszczerzonymi zbami czy te
w pustk zapatrzone oczy. Wtedy jeszcze nie byem przyzwyczajony do widoku
ludzkich zwok. Peen strachu i wstrtu przemykaem si przez ulice, by jak
najszybciej znale si w domu, gdzie ju czekaa na mnie matka z miseczk
spirytusu i psetk. W tych gronych czasach zarazy dbaa, jak moga najlepiej, o
zdrowie naszej rodziny. Nikogo nie wpuszczaa z przedsionka do domu, nie
sprawdziwszy przedtem sumiennie palt, kapeluszy oraz ubra i nie usunwszy z
nich wszy, ktre topia w alkoholu.
Wiosn, gdy zacienia si moja przyja z Romanem Kramsztykiem, szedem
czsto po pracy, zamiast do domu, do jego mieszkania na Elektoraln, gdzie
spotykalimy si, by rozmawia do pnej nocy. Waciciel mieszkania zalicza si
do szczliwcw. Mia swoje malekie krlestwo: pokoik ze skonym sufitem na
ostatnim pitrze jednej z czynszowych kamienic. Tam zgromadzi wszystkie swoje
skarby, ktre udao mu si uchroni przed niemieckimi rabunkami: szerok
kanap pokryt kilimem, dwa drogocenne stare fotele, przepikn ma
renesansow komod, perski dywan, jak star bro, kilka obrazw i wiele
zbieranych przez lata w rnych czciach Europy drobiazgw, z ktrych kady
by malekim dzieem sztuki i rozkosz dla oka. Dobrze przesiadywao si w tym
pokoiku, popijajc kaw i wesoo sobie gawdzc przy tawym, przyciemnionym
wietle lampy, ozdobionej kloszem zrobionym kiedy przez pana Kramsztyka.
Zanim zapad zmierzch, wychodzilimy na chwil na balkon, by pooddycha
wieym powietrzem, ktre tu, wysoko, byo czystsze ni w wwozach
zakurzonych i dusznych ulic. Zbliaa si godzina policyjna, ludzie zamykali si w
domach, wiszce nisko na niebie wiosenne soce okrywao rowym blaskiem
ocynkowane blachy dachw, chmary biaych gobi zataczay krgi na bkicie
nieba, a ze znajdujcego si w pobliu Ogrodu Saskiego napywa ponad murami,
a tu, do nas, do dzielnicy wykltych, zapach bzu. Nadchodzia pora wariatw i
dzieci. Pan Roman spoglda wraz ze mn wzdu ulicy Elektoralnej, wypatrujc
53
55
W kadym razie mona byo tymczasem spokojnie spa w domu i nie musielimy
przy oznakach najmniejszej paniki lokowa si na noc w ambulatorium. Henryk
sypia tam na stole operacyjnym, a ja w fotelu ginekologicznym i gdy budziem si
rano, wzrok mj pada na rozwieszone nade mn, suszce si zdjcia
rentgenowskie chorych serc, suchotami zartych puc, wypenionych kamieniami
woreczkw ciowych i poamanych koci. Zaprzyjaniony z nami lekarz, szef tej
przychodni, stwierdzi susznie, e w przypadku najciszych nawet nocnych
apanek gestapowcom nigdy, ale to nigdy nie przyjdzie do gowy tam szuka i e
tylko w tamtym miejscu moemy spa bezpiecznie.
Pozornie absolutny spokj trwa a do kwietnia, a waciwie do pitku w drugiej
poowie miesica, gdy nieoczekiwanie przeszed przez getto huragan strachu.
Wydawao si, e nie byo do podstaw, bo gdy pytao si ludzi, czego si
obawiaj i co, ich zdaniem, miao si wydarzy, nikt nie umia da konkretnej
odpowiedzi. Mimo to zamknito od razu po poudniu wszystkie sklepy, a ludzie
skryli si po domach.
Nie wiedziaem, jak to bdzie z kawiarniami. Poszedem wic jak zawsze do
Sztuki, ale i Sztuka bya zaryglowana na gucho. W drodze do domu wpadaem
w coraz wiksz nerwowo, tym bardziej e mimo stara i dopytywania si u
dobrze na og poinformowanych znajomych nie mogem si dowiedzie, w czym
rzecz. Nikt nic nie wiedzia.
Do jedenastej czuwalimy ubrani, czekajc na rozwj wydarze, ale poniewa na
zewntrz panowa spokj, postanowilimy pooy si spa. Bylimy wrcz pewni,
e panik wywoay bezsensowne plotki. Rano pierwszy wyszed do miasta ojciec
i powrci po paru minutach blady i wystraszony: Niemcy byli noc w wielu
domach, wycignli z nich siedemdziesiciu mczyzn na ulic i rozstrzelali.
Trupw dotychczas nie pozbierano.
Co miao to oznacza? C uczynili ci ludzie? Bylimy wstrznici i oburzeni.
Dopiero po poudniu otrzymalimy odpowied. Na wyludnionych ulicach
rozklejono plakaty z obwieszczeniami. Wadze niemieckie informoway, e byy
56
te przeznaczone byy dla Niemcw w Rzeszy oraz dla zagranicy. Miay one zada
kam niepokojcym plotkom, w razie gdyby w przeddzie likwidacji getta
jakiekolwiek wiadomoci przecieky na zewntrz. Miay one wiadczy o tym, e
ydzi dobrze si mieli w Warszawie, e s pozbawieni moralnoci i niegodni
szacunku, skoro mczyni i kobiety kpi si wsplnie, bezwstydnie obnaajc
si jedni na oczach drugich.
Mniej wicej w tym samym czasie, coraz czciej, zaczynay kry po getcie
rne coraz bardziej niepokojce wieci. Byy jak zwykle pozbawione rde i nie
udao si znale ich autora albo kogo, kto mgby potwierdzi, e oparte s na
prawdziwych zdarzeniach. Mimo to uchodziy za sprawdzone. Po prostu pewnego
dnia zaczynano opowiada o tym, jak straszne, na przykad, s warunki ycia w
getcie dzkim, gdzie zmuszono ydw do wprowadzenia w obieg ich wasnych,
elaznych pienidzy, za ktre nic poza gettem nie mogli kupi i teraz tysicami
umierali z godu. Niektrych takie wiadomoci chwytay za serce, inni za suchali
tego jednym, a wypuszczali drugim uchem. Po duszym czasie przestano mwi
o odzi, a zaczto o Lublinie i Tarnowie, gdzie podobno wytruto ydw gazem, w
co zreszt nikt nie chcia uwierzy. Bardziej wiarygodna wydawaa si plotka o
tym, e getta ydowskie w Polsce miay ograniczy si do czterech wielkich
skupisk w Warszawie, Lublinie, Krakowie i Radomiu. Potem na odmian
zaczynano gada o przeniesieniu Getta Warszawskiego na wschd, w
transportach po sze tysicy ludzi dziennie. Zdaniem niektrych za
przeprowadzenie tej akcji zabrano by si ju dawno, gdyby nie tajemnicza
konferencja w zarzdzie Gminy, podczas ktrej udao si przekona gestapo - z
pewnoci za pomoc apwki - aby z naszego przesiedlenia zrezygnowao.
18 czerwca, w sobot, mielimy z Goldfederem w kawiarni Pod Fontann przy
ulicy Leszno wzi udzia w koncercie na rzecz znanego pianisty Leona
Boruskiego, laureata Konkursu Chopinowskiego, ktry chory na grulic i bez
rodkw do ycia przebywa w getcie otwockim. Ogrdek kawiarniany by
przepeniony.
61
e nie uda si tym razem unikn czekajcego nas wysiedlenia z getta: po drugiej
stronie muru podjo sub i przygotowywao si ju do akcji niemieckie
Yernichtungskommando (Oddzia Zagady).
8 Zagroone mrowisko
W tym czasie podejmowalimy z Goldfederem starania, aby urzdzi koncert
poudniowy w rocznice, istnienia naszego duetu. Miaby si odby w ogrdku
kawiarni Sztuka w sobot, 25 lipca 1942 roku. Bylimy dobrej myli. Zaleao
nam bardzo na tym koncercie i woylimy w jego przygotowanie wiele trudu.
Teraz, w przeddzie, nie moglimy wprost uwierzy, by koncert ten mia si nie
odby. Wierzylimy, e i tym razem pogoski o wysiedleniu oka si
bezpodstawne. W niedziel, 19 lipca wystpowaem jeszcze w ogrdku jednej z
kawiar przy Nowolipkach, nie przeczuwajc nawet, e moe to by mj ostatni
koncert w getcie. Ogrdek wypeniony by po brzegi, lecz panowa raczej smutny
nastrj.
Po wystpie zajrzaem do Sztuki. Bya pna pora i nikogo ju w lokalu nie byo.
Tylko pracownicy krcili si to tu, to tam, by dokoczy swych codziennych
obowizkw. Przysiadem si na chwil do szefa baru. By zdruzgotany i wydawa
polecenia bez przekonania, raczej dla zachowania pozorw.
- Czy przygotowujecie ju pomieszczenie na nasz sobotni koncert? - zagadnem
go.
Spojrza na mnie, jakby nie wiedzia, o czym mwi, a na jego twarzy odmalowao
si ironiczne wspczucie dla mojej niewiedzy o decyzjach, ktre ju dawno
przypiecztoway nagy zwrot w losach getta.
Sdzi pan naprawd, e w sobot bdziemy jeszcze przy yciu? - spyta z
naciskiem, pochylajc si w moim kierunku nad stoem.
Jestem tego pewny! - odpowiedziaem.
I jakby moja odpowied otwieraa przed nim nowe perspektywy ratunku i jego los
mia zalee ode mnie, chwyci mnie za rk i powiedzia pomiennie:
64
67
70
I tym razem znowu Niemcy wpadli na nowy pomys, jak uatwi sobie zadanie. Na
murach miasta pojawiy si obwieszczenia, ktre zawiadamiay o tym, e wszyscy,
ktrzy wraz z rodzinami zgosz si dobrowolnie na Umschlagplatz do wyjazdu,
otrzymaj bochenek chleba i kilogram marmolady na osob i e rodziny
ochotnikw nie bd rozdzielane. Rozpocz si masowy napyw ochotnikw,
zarwno pod wpywem godu, jak te w nadziei na wsplne przejcie przez
nieznane i cikie drogi losu.
Nieoczekiwanie przyszed nam z pomoc Goldfeder. Mia moliwo
umieszczenia pewnej liczby ludzi na miejscu zbirki przy Umschlagplatzu, gdzie
sortowano meble i rzeczy z mieszka wywiezionych ju ydw. Ulokowa mnie
tam razem z ojcem i Henrykiem, a nam udao si pniej cign siostry z
matk, ktra nie pracowaa razem z nami, lecz zajmowaa si naszym nowym
gospodarstwem domowym w budynku, gdzie zostalimy zakwaterowani.
Gospodarowanie to byo do skromne: kade z nas otrzymywao codziennie p
bochenka chleba oraz wier litra zupy i chodzio tylko o to, by umiejtnie
regulowa dawki jedzenia, eby oszuka gd, jak tylko si dawao najlepiej.
Bya to moja pierwsza praca u Niemcw. Od rana do wieczora dwigaem meble,
lustra, dywany, bielizn osobist i pocielow lub te ubrania - razciy, ktre
jeszcze kilka dni temu do kogo naleay, nadaway indywidualne oblicze jakiemu
wntrzu, zamieszkanemu przez ludzi z dobrym smakiem lub bez, zamonych czy
biednych, dobrych bd zych. Teraz byy to rzeczy niczyje, le traktowane i tylko
czasem, gdy przenosiem narcze bielizny, unosi si z nich delikatny, saby jak
wspomnienie zapach czyich ulubionych perfum czy te pojawiay si przez
sekund kolorowe monogramy na biaym tle. Wtedy zreszt nie miaem czasu nad
tym si zastanawia. Kada chwila zamylenia czy nieuwagi pocigaa za sob
bolesne uderzenia gumowej paki lub kopnicie podkutym butem andarma, a
moga kosztowa nawet ycie, jak tych modych ludzi, ktrych rozstrzelano na
miejscu za to, e upucili i rozbili lustro salonowe.
71
73
U wylotu jednej z ulic nie byo nikogo. Wszyscy obchodzili to miejsce z daleka, nie
zatrzymujc si i spogldajc na nie ze zgroz. Leay tam ciaa tych, ktrych
wczoraj zamordowano za popenienie jakiego wykroczenia, moe nawet za
prb ucieczki. Wrd trupw mczyzn leay te zwoki modej kobiety i dwch
dziewczynek z cakowicie zmasakrowanymi czaszkami. Pokazywano sobie
nawzajem noszcy wyrane lady krwi i odpryskw mzgu mur, pod ktrym leay
ciaa. Dzieci zamordowano ulubion niemieck metod: schwycono je za nogi i z
rozmachem roztrzaskano ich gowy o cian. Po zwokach i plackach zakrzepej
krwi spaceroway wielkie, czarne muchy i wyranie byo wida, jak rozkadajce
si ciaa puchy w upale.
Usadowiwszy si cakiem znonie, czekalimy na pocig. Matka przysiada na
toboku z rzeczami, Regina przykucna obok niej na ziemi, ja staem, a ojciec
chodzi nerwowo z zaoonymi z tyu rkami, cztery kroki w jedn i cztery w drug
stron. Dopiero teraz, w olepiajcym wietle soca, gdy utracio sens
zawracanie sobie gowy jakimi iluzorycznymi planami ratunku, miaem troch
czasu, by przyjrze si mojej matce dokadniej. Mimo jej, wydawaoby si,
cakowitego opanowania wygldaa niedobrze. Jej niegdy pikne, zawsze
zadbane wosy, ktrych niedawno jeszcze prawie wcale nie pokrywaa siwizna,
spaday teraz szarymi pasmami na umczon, pokryt zmarszczkami twarz.
Czarne, byszczce oczy byy teraz jakby od rodka przygase, od prawej skroni
za przebiega co chwil przez policzek do kcika ust nerwowy skurcz, ktrego
nigdy przedtem u niej nie zauwayem, a ktry zdradza, jak bardzo bya przejta
tym, co si wok nas dziao. Regina pakaa, zasaniajc sobie rkami twarz, a zy
spyway jej przez palce.
Przed bramy placu zajeday co pewien czas wozy i spdzano tu tumy
przeznaczonych na wysiedlenie ludzi. Przybysze ci nie skrywali swojej desperacji:
mczyni mwili podniesionymi gosami, a kobiety, ktrym odebrano dzieci,
szlochay i histerycznie kay. Jednake ju po chwili zaczyna i na nich dziaa
panujcy na Umschlagplatzu nastrj apatii i otpienia. Przycichali i tylko tu i
74
75
76
77
Siostra Halina
78
79
Z rodzicami, 1935 r.
80
81
82
83
si tego dowiedzie nasz kupiec. Gdy wszyscy mieli opuci dom, kobieta ukrya
si wraz z mem i dzieckiem w przygotowanym schowku. Gdy obok przechodzia
policja, dziecko zapakao, a matka ze strachu udusia je wasnymi rkami. Pacz i
pniejsze rzenie dziecka zostay usyszane, a kryjwka ujawniona.
W pewnym momencie przecisn si w naszym kierunku przez tum chopak,
nioscy na zawieszonej u szyi tasiemce pudeko z cukierkami. Sprzedawa je po
niesamowitych cenach, mimo e Bg raczy wiedzie, co mia zamiar pniej
zrobi z tak zarobionymi pienidzmi... Za resztk zebranych drobnych kupilimy
jednego jedynego iryska, ktrego ojciec podzieli scyzorykiem na sze rwnych
czci - nasz ostatni wsplny posiek.
Okoo szstej zapanowa na placu nerwowy niepokj. Przyjechao par
samochodw i andarmi wybierali modych i silnych ludzi spord tych
przeznaczonych na wywz. Szczliwcy ci mieli by najwidoczniej przeznaczeni
do innych zada. Wielotysiczny tum zacz przepycha si w tym kierunku,
przekrzykiwano si, prbowano przedosta si do przodu i zachwala swoje
walory fizyczne. Niemcy odpowiedzieli strzaami. Dentysta, pozostajcy nadal
wrd nas, nie mg opanowa oburzenia. Z wciekoci naciera na mojego
ojca, jakby to on by temu wszystkiemu winien.
- Teraz ju pan mi chyba uwierzy, e wszystkich nas wykocz. Zdolni do pracy
zostaj. Tam za oczekuje nas mier!
Jego gos zaama si, gdy prbowa przekrzycze tum i strzelanin. Wycign
rk, wskazujc kierunek, w ktrym miano nas wywie. Ojciec poruszony i
zmartwiony nie odpowiada. Kupiec wzruszy ramionami i umiechn si
ironicznie: nie podupada na duchu. Selekcja paruset osb niczego, jego zdaniem,
nie dowodzia.
Niemcy wyszukali w kocu sw si robocz i odjechali, ale podenerwowanie
wrd tumu nie ustawao.
Krtko potem da si sysze z oddali gwizd lokomotywy i coraz bliszy turkot
wagonw. Mino jeszcze par minut i ujrzelimy pocig. Chyba z tuzin wagonw
85
87
88
Panie Wadysawie! - Ciepo ogarn mnie ramieniem. - Moe lepiej, eby zna pan
prawd... eby pan na siebie uwaa - zawaha si przez chwil, ucisn moj
rk i dalej mwi cicho, prawie szeptem - pan ju ich nigdy nie zobaczy.
Szybko odwrci si i odszed. Przeszed par krokw, zawrci i znw podszed,
eby ucaowa mnie na poegnanie, ale nie miaem siy, by odpowiedzie na jego
serdeczno tak sam serdecznoci. Podwiadomie byem pewny od samego
pocztku, e niemieckie bajki o obozach dla ydw z dobrymi warunkami pracy,
ktre miay oczekiwa wywiezionych, byy kamstwem. Z niemieckich rk
moglimy spodziewa si tylko mierci. Jednake poddawaem si zudzeniu, jak i
inni ydzi w getcie, e mogo by inaczej, e tym razem obietnice Niemcw bd
uczciwe. Gdy mylaem o mojej rodzinie, prbowaem j sobie wyobrazi wrd
ywych -jeli nawet w cikiej sytuacji, to jednak przy yciu - z nadziej, e mimo
wszystko pewnego dnia zobaczymy si znowu. Dworakowski zniszczy we mnie t
z trudnoci utrzymywan iluzj. Dopiero pniej miaem si przekona, e mia w
tym sporo racji; w decydujcej chwili wiadomo grocej mierci dodawaa mi
si, aby si ratowa.
Kolejne dni spdziem jak w pnie; rano mechanicznie wstawaem,
mechanicznie poruszaem si, wieczorem mechanicznie rzucaem si na
legowisko w magazynie mebli nalecych niegdy do ydw, ktry przydzielono
Gminie i gdzie miaem swoje miejsce na nocleg. Jako musiaem nauczy si y
ze wiadomoci utraty matki, ojca, Haliny, Reginy oraz Henryka.
Rosjanie przeprowadzili nalot na Warszaw. Wszyscy chowali si do schronw.
Niemcy byli oburzeni i wciekli, ydzi za cieszyli si, mimo e nie wolno im byo
tego okazywa. Kady huk spadajcych bomb rozchmurza nasze twarze;
stanowi on dla nas znak zbliajcej si pomocy i klski Niemiec, ktra moga
przynie nam jedyny ratunek. Nie schodziem do adnych schronw - byo mi
obojtne, czy bd y, czy te zgin.
W tym okresie warunki pracy przy rozbirce murw pogarszay si coraz bardziej.
Przydzieleni nam teraz Litwini uwaali, ebymy nie robili adnych zakupw na
92
93
96
swoj drog. Przyjrzaem mu si: nie mia nawet brutalnego wyrazu twarzy i nie
wyglda na rozdranionego. By to normalny, spokojny czowiek, ktry wanie
speni jeden ze swych mniej wanych, licznych, codziennych obowizkw i chwil
pniej o tym zapomnia, zajty innymi, waniejszymi, oczekujcymi go sprawami.
Nasza grupa bya ju po aryjskiej stronie, gdy usyszelimy odgosy strzaw. To
otoczone grupy pozostaych w getcie ydw odpowiedziay po raz pierwszy
strzaami na niemiecki terror. Zdruzgotani szlimy do pracy, zastanawiajc si nad
tym, co bdzie si teraz dziao w getcie. Nie ulegao adnej wtpliwoci, e
rozpocz si nowy etap jego likwidacji. Obok mnie szed may Praski,
martwic si, czy jego rodzicom, ktrzy zostali w domu, uda si we waciwym
momencie gdzie ukry, aby unikn deportacji. Ja za miaem inne, do
specyficzne zmartwienie: pozostawiem w pokoju na stole wieczne piro i zegarek
- cay majtek, jaki posiadaem. Mj plan przewidywa spienienie tych
przedmiotw i gdyby udao mi si uciec, przeycie paru dni za uzyskane w ten
sposb pienidze, a do czasu, gdy z pomoc przyjaci udaoby mi si jako
urzdzi.
Tego wieczoru nie wrcilimy do getta. Zostalimy na jaki czas skoszarowani na
Narbutta. Dopiero pniej mielimy si dowiedzie, co si w tym czasie wydarzyo
w getcie: ludzie bronili si, jak umieli, przed wywiezieniem na mier. Chowali si
w przygotowanych wczeniej kryjwkach, a kobiety poleway klatki schodowe
wod, ktra zamarzajc, utrudniaa Niemcom wdarcie si do wyej pooonych
mieszka. Niektre z domw wprost zabarykadowano, a mieszkacy wdali si w
strzelanin z SS, zdecydowani zgin w walce z broni w rku, zamiast da si
wykoczy w komorze gazowej. Chorych z ydowskiego szpitala zabrano w
bielinie, zaadowano do lodowatych wagonw i wywieziono do Treblinki.
Jednake dziki temu pierwszemu aktowi zbrojnego oporu stawianego przez
ydw, Niemcy zdoali odtransportowa w cigu piciu dni zaledwie pi tysicy
osb, zamiast zaplanowanych dziesiciu tysicy.
104
112
Nie przyszo te rano, a take przez kilka nastpnych dni. Dopiero w pitek przed
poudniem, gdy po prawie nieprzespanej nocy leaem ubrany na kanapie,
usyszaem odgosy strzelaniny na ulicy. Natychmiast podszedem do okna. Na
caej szerokoci ulicy i chodnikw posuwa si naprzd front andarmw, strzelajcych chaotycznie do uciekajcych ludzi. Po chwili nadjechay ciarwki z SSmanami i otoczono duy odcinek ulicy, na ktrym sta rwnie mj dom.
Gestapowcy wchodzili grupkami kolejno do wszystkich domw i po chwili
wyprowadzali z nich mczyzn. Weszli te do domu, w ktrym mieszkaem. Teraz
nie mogo by ju adnych wtpliwoci, e mnie znajd. Przysunem krzeso do
biblioteczki, aby mc atwiej dosign haka, przygotowaem sznur i podszedem
do drzwi, by nasuchiwa. Od schodw dochodziy z niszych piter niemieckie
wrzaski. Po pgodzinie wszystko znw ucicho. Wyjrzaem przez okno: blokada
bya zlikwidowana, a ciarwki SS odjechay.
A wic nie przyszli.
Po tym okresie ycia w strachu mia nadej nastpny: okres takiego godowania,
jakiego nie przeywaem nawet w czasach najwikszego braku ywnoci w getcie.
14 Oszustwo Szaasa
Od ucieczki Lewickiego min tydzie. Gestapo si nie pojawiao. Powoli
zaczem si uspokaja. Zaczo mi natomiast zagraa co innego:
wyczerpyway si moje zapasy ywnoci. Pozostao mi jeszcze tylko troch, fasoli
i kaszy. Ograniczyem jedzenie do dwch posikw dziennie. Gotowaem sobie
zup, do ktrej za kadym razem odmierzaem yk kaszy i dziesi ziaren fasoli,
ale pomimo tak skromnego dawkowania, ywno moga wystarczy mi zaledwie
na kilka dni. Pewnego ranka pod dom, w ktrym yem, podjecha znowu
niemiecki samochd wojskowy. Wysiado z niego i weszo do budynku dwch SSmanw z kartk w raku. Byem przekonany, e przyszli po mnie i znw
przygotowywaem si na mier. Jednake i tym razem nie chodzio im o mnie.
Skoczya si ywno. Od dwch dni nic ju nie jadem. Pozostay dwie
moliwoci: umrze z godu albo zaryzykowa i u najbliszej ulicznej handlarki
113
114
117
118
Czubym si w tej mojej nowej kryjwce cakiem dobrze, gdybym nie podupada
szybko na zdrowiu. Coraz bardziej dokuczaa mi wtroba. W pocztkach grudnia
zapa mnie tak silny atak blu, e ca si woli powstrzymywaem si od krzyku.
Trwao to ca noc. Lekarz, ktrego sprowadzia pani Lewicka, stwierdzi ostry
stan zapalny woreczka ciowego i zaleci cis diet. Na szczcie nie byem w
tym czasie zdany na ask Szaasa, lecz opiekowaa si mn najofiarniejsza z
kobiet, jak bya pani Helena. Dziki niej wracaem powoli do zdrowia.
Przyszed rok 1944. Staraem si ze wszystkich si prowadzi w miar
unormowany tryb ycia. Od dziewitej do jedenastej uczyem si angielskiego,
potem do pierwszej czytaem, potem gotowaem sobie obiad, a midzy trzeci a
sidm znowu zajmowaem si jzykiem angielskim i lektur. Tymczasem na
Niemcw spaday klski jedna za drug. Nie byo ju mowy o jakichkolwiek
kontrofensywach. Ze wszystkich frontw wycofywali si zgodnie z planem,
tumaczc w prasie, e ustpujc z terenw pozbawionych znaczenia, korzystnie
skracaj lini frontu. Jednak wraz z ich porakami frontowymi wzrasta terror
wewntrzny w okupowanych przez nich krajach. Publiczne egzekucje, ktre
zaczli przeprowadza w Warszawie jesieni poprzedniego roku, odbyway si
teraz prawie codziennie. Niemcy, jak zawsze we wszystkim systematyczni,
znaleli jeszcze czas, by dokadnie oczyszczone z ludzi getto czyci teraz z
murw. Burzyli dom po domu, ulic za ulic i wywozili kolejk gruz poza miasto.
Uraeni oporem ydw, ci wadcy wiata postanowili nie zostawi tam nawet
kamienia na kamieniu. W monotoni mojego ycia wkrado si na pocztku roku
zdarzenie, ktrego chyba najmniej mogem si spodziewa. Pewnego dnia kto
zacz dobiera si do moich drzwi - powoli, cicho, z wysikiem i z przerwami. Z
pocztku nie mogem si zorientowa, kto to moe by. Dopiero po duszym
namyle doszedem do wniosku, e mg to by chyba tylko zodziej! Wynika z
tego problem: w wietle prawa obaj bylimy przestpcami, ja poprzez biologiczny
fakt bycia ydem, on za jako zodziej. Czy mam mu grozi, gdy wejdzie do
rodka, e zawoam policje,? Czy te byo bardziej prawdopodobne, e on mi tym
119
123
Bya dobrej myli. Wyprowadzia mnie na klatk schodow, pod okno, z ktrego
rozciga si widok na tyy domu. Cae osiedle pitrowych domkw kolonii
Staszica, a do Filtrw, stao w ogniu. Dobiega trzask poncych krokwi, huk
walcych si stropw, ludzkie krzyki i odgos strzaw. Czerwonobrzowa chmura
dymu pokrywaa niebo. Gdy wiatr na chwil j przerzedzi, w oddali, na
widnokrgu, wyranie wida byo trzepoczc biao-czerwon chorgiew. Mijay
dni. Pomoc ze rdmiecia nie nadchodzia. Przyzwyczajony od lat do ycia w
ukryciu przed wszystkimi, z wyjtkiem grupy pomagajcych mi przyjaci, nie
umiaem przemc si, by opuci pokj, zdradzi przed wspmieszkacami, e tu
jestem, i wie wraz z nimi wsplne ycie w naszej odcitej od wiata kamienicy.
wiadomo, e si tu ukrywam, nie poprawiaby ich samopoczucia. Gdyby
Niemcy odkryli, e w domu jest nie-Aryjczyk, potraktowaliby ich ze szczegln
surowoci. Poza tym nie mogem swoj osob uly ich pooeniu.
Postanowiem nadal ograniczy si do nasuchiwania przez drzwi rozmw
prowadzonych na klatce schodowej. Wiadomoci nie nastrajay optymistycznie: w
rdmieciu nadal walczono, posiki spoza miasta nie nadcigay, a na terenie
naszej dzielnicy nasila si niemiecki terror. W jednym z domw na Langiewicza
Ukraicy spalili mieszkacw ywcem, w innym wszystkich zastrzelili, za w
pobliu zamordowano znanego aktora Mariusza Maszyskiego. Ssiadka z dou
przestaa mnie odwiedza; miaa zapewne dosy wasnych zmartwie. Koczya
mi si ywno i jej zapas skada si teraz tylko z resztki sucharw.
11 sierpnia zdenerwowanie i niepokj na terenie domu znacznie si nasiliy.
Suchajc przez drzwi, nie mogem si zorientowa, o co chodzi. Wszyscy
lokatorzy zebrali si i naradzali na niszych pitrach, mwic podniesionymi, to
znw nagle przyciszonymi gosami. Przez okno widziaem grupki ludzi
wymykajce si co pewien czas z okolicznych domw, chykiem podkradajce si
do naszego, pniej za biegiem przemykajce si dalej. Wieczorem lokatorzy
niszych piter rzucili si schodami ku grze i cz z nich znalaza si na moim
pitrze. Z ich szeptw dowiedziaem si, e do kamienicy wtargnli Ukraicy.
124
130
133
Trudno byo si udzi. Ale moe walczono jeszcze gdzie na peryferiach miasta?
Moe za Wis, na Pradze, skd sycha byo odgosy pojedynczych strzaw
artylerii? Jak przebiegao powstanie poza Warszaw? Gdzie znajdoway si
wojska sowieckie? Jakie byy postpy aliantw na zachodzie? Odpowiedzi na te
pytania decydoway o moim yciu lub mierci, ktra musiaa wkrtce nadej, jeli
nie z godu, to z zimna, nawet gdyby mnie nie odkryli przedtem w mojej kryjwce
Niemcy.
Nastpnego dnia postanowiem powici cz skromnego zapasu wody, jaki
miaem, na umycie si. Rwnoczenie postanowiem rozpali pod ktr z
ocalaych kuchni ogie i ugotowa sobie resztk posiadanej jeszcze kaszy. Od
ponad czterech miesicy nie miaem w ustach ciepej strawy, co wraz z nastaniem
silniejszych mrozw dawao mi si coraz bardziej we znaki. By zrealizowa oba
moje postanowienia: umycia si i gotowania, musiaem wyj z ukrycia w czasie
dnia. Gdy byem ju na schodach, zauwayem, e naprzeciwko, przed szpitalem
wojskowym, zatrzyma si oddzia Niemcw i zaj si rozbirk drewnianego
ogrodzenia. Byem jednak tak bardzo spragniony gorcej kaszy, e postanowiem
nie zmienia mojego planu. Miaem uczucie, e jeli natychmiast t kasz nie
rozgrzej sobie odka, to si rozchoruj.
Krciem si ju przy kuchennym piecu, gdy nagle usyszaem tupot szybko
wbiegajcych na gr po schodach onierzy. Czym prdzej wybiegem z
mieszkania i schowaem si na strychu. Zdyem. Niemcy i tym razem powszyli
tu i wdzie i odeszli. Zszedem ponownie do kuchni. Aby rozpali ogie, musiaem
za pomoc znalezionego zardzewiaego noa naci odamkw drewna z
niedopalonych drzwi. Ostry koniec jednego z takich odamkw, drzazga o
ponadcentymetrowej dugoci, wbia mi si pod paznokie prawego kciuka.
Wesza tak gboko i nieszczliwie, e o jej wyjciu nie byo nawet mowy. Ten
drobiazg mg mie grone dla mnie nastpstwa: nie miaem adnych rodkw
dezynfekcyjnych, yem w brudzie i mogem dosta zakaenia krwi. Gdyby, w
najlepszym razie, zakaenie to ograniczyo si do palca, ulegby on z pewnoci
135
138
- Niech pan gra. Gdyby kto nadchodzi, schowa si pan w spiarni, a ja powiem,
e graem, by wyprbowa instrument.
Gdy pooyem palce na klawiaturze, dray. Miaem tym razem dla odmiany
wykupi swe ycie gr na fortepianie. Nie wiczyem od dwch i p roku, moje
palce byy skostniae, pokryte grub warstw brudu, a paznokcie nie obcinane od
dnia poaru domu, w ktrym si ukrywaem. Pokj, w ktrym sta fortepian, by jak
wikszo innych pokoi w miecie pozbawiony szyb, a mechanizm spcznia od
wilgoci, przez co klawisze odpowiaday bardzo opornie na nacisk palcw.
Zaczem gra Nokturn cis-moll Chopina. Szklisty, brzkliwy dwik,
wydobywajcy si z rozstrojonego instrumentu, odbija si o puste ciany
mieszkania i klatki schodowej, brzmic przyciszonym, smtnym echem w ruinach
domkw po drugiej stronie ulicy. Gdy skoczyem, cisza panujca w miecie staa
si jeszcze bardziej gucha i upiorna. Z pewnej odlegoci dobiego miauknicie
kota, z dou za, sprzed domu, sycha byo gardowy, niemiecki wrzask. Oficer
sta dusz chwil, przygldajc mi si w milczeniu, po czym westchn i
powiedzia: - Jednak nie powinien pan tu zosta. Wywioz pana poza miasto, do
jakiej wsi. Tam bdzie pan bezpieczny. Potrzsnem gow. - Ja nie mog
przecie std wyj! - odparem z naciskiem. Dopiero teraz zdawa si pojmowa,
jaki by prawdziwy powd mojego ukrycia si w ruinach. Poruszy si nerwowo i
zapyta:
Jest pan ydem?
Tak.
Opuci skrzyowane dotd na piersiach race i usiad na fotelu obok fortepianu,
jakby caa sytuacja zmuszaa go do gbszego namysu.
No tak! W takim razie naprawd nic moe pan std wychodzi. Zastanawia si
jeszcze jak chwil, po czym zwrci si do mnie z nowym pytaniem:
Gdzie jest paska kryjwka?
Na strychu.
Niech pan pokae, jak wyglda.
141
142
Na Pradze. Niech pan wytrwa. To jeszcze tylko kilka tygodni. Caa wojna skoczy
si najpniej na wiosn!
Gos umilk. Nie wiedziaem, czy oficer jeszcze jest, czy ju poszed. Po chwili
jednak odezwa si znowu:
- Pan musi wytrwa! Syszy pan?! - mwi twardo, prawie rozkazujco, jakby
chcia przela we mnie swoj wiar w szczliwe dla nas zakoczenie wojny.
Dopiero gdy to powiedzia, usyszaem skrzypienie zamykanych drzwi.
Znw zaczy mija tygodnie beznadziejnej monotonii. Artyleria od strony Wisy
odzywaa si coraz rzadziej. Byway takie dni, e panujcej ciszy nie mci nawet
jeden jedyny huk eksplozji. Nie wiem, czybym wtedy si nie zaama i nie popeni
tyle razy planowanego ju samobjstwa, gdyby nie gazety, w ktre owinity by
chleb od Niemca. Byy wiee, czytaem je wielokrotnie, pokrzepiajc si
podanymi w nich wiadomociami o klskach wojsk niemieckich, cofajcych si na
wszystkich frontach coraz szybciej w gb Rzeszy.
Sztab w skrzydach domu urzdowa nie zmienionym trybem. Po schodach biegali
onierze, czsto zagldali na strych, wnoszc lub zabierajc jakie pakunki, ale
mj schowek wybrany by bardzo dobrze; nigdy adnemu z nich nie przyszo do
gowy zaglda na ppitro. Przed domem, od strony alei Niepodlegoci chodzili
bez przerwy wartownicy. W dzie i w nocy syszaem ich przytupywanie na zimnie.
Z mojej kryjwki wymykaem si jedynie w nocy, by przynie wod ze
zniszczonych mieszka, w ktrych stay napenione ni wanny.
12 grudnia widziaem oficera po raz ostatni. Przynis mi wikszy ni przedtem
zapas chleba oraz pierzyn. Owiadczy, e opuszcza wraz ze swym oddziaem
Warszaw, ale ebym nie traci nadziei, bo ju w najbliszych dniach powinno
nastpi natarcie Rosjan.
Czy na Warszaw? - Tak.
Jak wic przetrwam uliczne starcia? - spytaem zaniepokojony.
Skoro i pan, i ja przetrwalimy przeszo pi lat tego pieka, odpar - to widocznie
jest nam pisane pozosta przy yciu. Trzeba w to wierzy.
143
146
Gdy po kilku minutach wyjrzaem z gry przez okienko, stwierdziem, e cay dom
zosta otoczony.
Syszaem nawoywania onierzy przeszukujcych piwnice, odgosy wystrzaw i
wybuchw granatw rcznych.
Moje pooenie stawao si tym razem dla odmiany absurdalne. Po takich
przeyciach, u progu wolnoci, w wyzwolonej Warszawie, miaem zosta przez
pomyk zastrzelony przez polskich onierzy. Zaczem si zastanawia, jak
mog da im zna, e jestem Polakiem, zanim mnie zabij, sdzc, e jestem
ukrywajcym si Niemcem. Tymczasem przed dom podszed jeszcze jeden
oddzia onierzy, tym razem w granatowych mundurach - jak si pniej
dowiedziaem, przechodzca obok przypadkiem i przywoana na pomoc jednostka
ochrony kolei. Zatem teraz czyhay na moje ycie ju dwa uzbrojone oddziay.
Zaczem powoli schodzi na d, woajc jak si dao najgoniej:
- Nie strzela! Jestem Polakiem!
Po chwili usyszaem kroki kogo szybko biegncego na gr. Zza porczy
wyonia si posta modego oficera w polskim mundurze, z orzekiem na czapce.
Wycelowa we mnie pistolet i krzykn:
Hande hoch! Powtrzyem swoje:
Nie strzela! Jestem Polakiem! Porucznik poczerwienia ze zoci.
To dlaczego, do cholery, nie zazi pan na d?! - wrzasn - Dlaczego wczy si
pan w niemieckim paszczu?!...
Dopiero gdy mnie zrewidowali i przyjrzeli mi si uwaniej, nabrali zaufania do
mojej nieniemieckoci. Postanowili, e zabior mnie do miejsca swojego
zakwaterowania, abym mg umy si i naje, zanim postanowi, co dalej bd
ze sob robi.
Ja jednak nie mogem std i ot tak, po prostu. Musiaem dopeni pewnego
lubowania, ktre sam sobie zoyem: e uciskam pierwszego Polaka, ktrego
spotkam po zakoczeniu niemieckiej okupacji. Okazao si to nieatwe. Porucznik
opiera si dugo, bronic si wszelkimi moliwymi argumentami, poza jednym,
147
149
Ja rwnie nie znaem jego nazwiska. Nie chciaem go zna z prostej ostronoci.
Gdyby mnie ujto i sprawdzano, kto dostarcza mi chleb, mgbym zdradzi pod
wpywem brutalnych tortur, stosowanych z zasady przez niemieck policj,
nazwisko tego oficera.
Cho robiem, co mogem, nie zdoaem wpa na jego lad. Obz jeniecki
przeniesiono gdzie dalej. A gdzie - nie udao si ustali. Stanowio to tajemnic
wojskow. Moe jednak ten oficer - jedyny czowiek w niemieckim mundurze,
jakiego spotkaem - wrci w kocu szczliwie do domu.
Grywam niekiedy w budynku przy ulicy Narbutta 8 w Warszawie, gdzie w 1942
roku nosiem cegy i wapno, gdzie pracowaa brygada robotnikw z getta, ktrych
zastrzelono, gdy tylko skoczyli przygotowywa mieszkania dla oficerw gestapo.
Oficerowie ci niedugo jednak cieszyli si piknymi mieszkaniami. Dzi w tym
ocalaym domu mieci si szkoa. Grywam tam dla dzieci, ktre nic nie wiedz o
tym, ile cierpienia i miertelnego strachu zaznaem w tych sonecznych szkolnych
salach.
150
152
podbitych krajach wczeniej czy pniej musz wywoa opr. Znam tylko
stosunki panujce w Polsce i to w ograniczonym zakresie, gdy my dowiadujemy
si najmniej. Ale z wielu obserwacji, rozmw, informacji, ktre codziennie do nas
docieraj, wyania si jasny obraz sytuacji. Metody administrowania i rzdzenia
oraz szanta w stosunku do mieszkacw, a take postpowanie gestapo s tu
wyjtkowo drastyczne i z pewnoci nie wyglda to inaczej w innych podbitych
krajach. Wszdzie panuj terror, zastraszenie, przemoc. Aresztowania,
deportacje, a nawet rozstrzeliwania s na porzdku dziennym. ycie ludzi i ich
wolno osobista straciy na znaczeniu. Ale instynkt wolnoci jest wrodzony
kademu czowiekowi i narodowi i nie da si go stumi na dusz met. Historia
uczy, e tyrania nigdy nie trwaa dugo. Nasz rachunek dodatkowo obcia
oburzajce bezprawie, jakim jest wymordowanie ludnoci ydowskiej. Trwa nadal
akcja likwidacji ydw, ktra bya celem niemieckiej administracji cywilnej, policji i
gestapo ju od pocztku okupacji ziem wschodnich, ale teraz najwyraniej ma
zosta zakoczona z rozmachem i radykalnie.
Istniej wiarygodne relacje ludzi, e oprniono getto lubelskie, ydw wygnano,
wikszo wymordowano w pobliskich lasach, a niewielk cz zamknito w
obozie. O odzi i Kutnie opowiadaj, e ydw - mczyzn, kobiety i dzieci - truje
si w samochodach-komorach gazowych, zwoki rozbiera si i wrzuca do
masowych grobw, za ubrania wysya w celu ich dalszego wykorzystania do
fabryk odziey. Rozgrywaj si potworne sceny. Obecnie w podobny sposb
oprnia si Getto Warszawskie, liczce 400 tysicy ludzi. Zamiast policji
niemieckiej wykorzystuje si w tym celu bataliony policji ukraiskiej i litewskiej.
Trudno w to wszystko uwierzy. Broni si przed tym, nie z troski o przyszo
naszego narodu, ktry przecie kiedy bdzie musia za te barbarzystwa
odpokutowa, lecz dlatego, e nie mog uwierzy, i Hitler czego takiego chce,
e s Niemcy, ktrzy wydaj takie rozkazy. Jest tylko jedno wytumaczenie: s to
ludzie chorzy, ktrzy postradali zmysy.
25 lipca 1942
154
Jeli jest prawd to, co opowiadaj na miecie godni zaufania ludzie, to aden
honor by niemieckim oficerem i nie sposb ju w tym wszystkim uczestniczy.
Nie mog w to uwierzy. W tym tygodniu wywieziono z getta ju 30 tysicy ydw,
gdzie na wschd. Co z nimi robi, jest ju wiadome pomimo prb zachowania
cisej tajemnicy. Gdzie w pobliu Lublina zbudowano pomieszczenia
wyposaone na wzr krematoriw w piece elektryczne. Do tych piecw wpdza
si nieszczsnych ludzi i spala ich ywcem. Kadego dnia mona w ten sposb
zamordowa tysice. Oszczdza si amunicje, i nie traci czasu na wykopywanie i
zasypywanie masowych grobw. Takiej wirtuozerii w masowym mordowaniu nie
osigny ani gilotyna rewolucji francuskiej, ani metody stosowane w piwnicach
rosyjskiego GPU. Ale to przecie obd i to nie moe by prawd.-Czowiek zadaje
sobie pytanie: dlaczego ydzi si nie broni? Ale wielu z nich, wikszo, jest tak
wyniszczonych przez gd i bied, e nie s zdolni do jakiegokolwiek oporu.
Warszawa, 13 sierpnia 1942
Polski kupiec z Poznania, wysiedlony stamtd na pocztku wojny, otworzy sklep
w Warszawie. Czsto kupuj u niego owoce i warzywa. Podczas pierwszej wojny
wiatowej suy przez cztery lata na froncie zachodnim w mundurze niemieckiego
onierza. Pokaza mi swoj ksieczk wojskow. Sympatyzuje on bardzo z
Niemcami, ale jest Polakiem i pozostanie nim. Jest zrozpaczony z powodu
potwornego bestialstwa Niemcw w getcie. Trzeba zada sobie pytanie: skd
bierze si wrd naszego narodu tyle szumowin? Czyby wypuszczono
przestpcw i psychicznie chorych z wizie i domw wariatw? Nie. Win za to
ponosz ludzie odgrywajcy wan funkcj w kraju, ktrzy zdoali tak wychowa
tych w innej sytuacji niegronych ludzi. W gbi czowieka jest wiele za i
zwierzcych instynktw. Wychodz one na jaw, gdy mog si bez przeszkd
rozwija. Tak, trzeba najniszych instynktw, by mc dokonywa mordw i
zabjstw na ydach i Polakach.
Wspomniany ju kupiec utrzymuje handlowe kontakty z ydami w getcie i czsto
tam bywa. Opowiada, e nie moe znie tego, co tam widzi. Ogarnia go
155
przeraenie, gdy musi tam i, jedzi do getta riksz i widzia tam pewnego razu,
jak jaki gestapowiec zebra ydw w ktrej z bram i pniej do nich strzela.
Dziesi osb zabi na miejscu. Jedna z ofiar prbowaa uciec, ale i jej przyoy
pistolet do gowy, jednake magazynek by ju pusty. Konajcym rannym nikt nie
pomaga, lekarzy ju wywieziono lub zamordowano, poza tym ci ludzie mieli
przecie umrze. Jaka kobieta opowiadaa mojemu rozmwcy, e kilku
gestapowcw wpado do ydowskiej izby porodowej, wycigno stamtd
noworodki, wrzucio je do torby i wyszo, by rzuci je na wz ze zwokami. Pacz
maych dzieci i rozrywajcy serce krzyk matek nie wzrusza tych niegodziwcw.
Trudno w to uwierzy, ale jest to prawda. Dwch takich bydlakw jechao wczoraj
ze mn tym samym tramwajem, mieli pejcze w rkach - wanie wyszli z getta.
Najchtniej wrzucibym takie psy pod tramwaj. C z nas za tchrze, e na co
takiego pozwalamy, cho nie chcemy. Dlatego te bdziemy razem z nimi ukarani.
Dotknie to take nasze niewinne dzieci, gdy stajemy si wspwinni, zezwalajc
na takie zbrodnie.
Po 21 sierpnia 1942
Najwikszym zem jest kamstwo. Z niego wynikaj wszystkie inne diabelstwa.
Jake okamano nas i ca opini publiczn. Nie ma gazety, ktra by nie kamaa.
Niezalenie od tego, czy chodzi o zagadnienia polityczne, ekonomiczne,
historyczne, socjalne czy te kulturalne - wszdzie zadaje si gwat prawdzie,
znieksztaca, przekrca i faszuje. Czy to moe dalej trwa? Nie. Na honor wolnej
osoby ludzkiej i wolnego ludzkiego ducha! Nie moe si tak dzia nadal! Kamcy i
faszerze prawdy musz znikn i straci sw dyktatorsk wadz, by znw
znalazo si miejsce dla szlachetniejszego czowieczestwa.
1 wrzenia 1942
Dlaczego musiao doj do tej wojny? Trzeba by ludziom raz uwiadomi, do
czego si posunli w swojej bezbonoci. Najpierw bolszewicy wymordowali
miliony, eby wprowadzi nowy porzdek wiata. Byo to moliwe tylko dlatego, e
odwrcili si od Boga i nauk chrzecijaskich, za narodowi socjalici w
156
pocigi majce ich wywie. Pozostawiono ich tam trzy dni, by leeli w sonecznej
spiekocie, bez jedzenia i picia, a kady, kto prbowa si podnie, zostawa
natychmiast zastrzelony; wszystko to na oczach miejscowej ludnoci. Pniej
wywieziono ich nie wiadomo dokd, w bydlcych wagonach, po 200 osb w
kadym, mimo e w takim wagonie mieszcz si najwyej 42. Co z nimi zrobiono?
Nikt tego nie wie! Ale nie da si tego ukry. Niektrym udaje si uciec i dziki nim
zbrodnie te wychodz na jaw. Miasteczko nazywa si Treblinka, na wschodzie
Generalnej Guberni. Tam rozadowuje si wagony, wielu ludzi ju nie yje, cay
plac ogrodzony jest murem, wagony wjedaj do rodka i s rozadowywane.
Zmarych ukada si warstwami obok szyn, zdrowi mczyni spord przybyych
musz usuwa gry zwok, kopa d, a potem napeniony zasypa. Nastpnie
zostaj rozstrzelani. Przyjeda nowy transport i usuwa zwoki poprzednikw.
Tysice kobiet i dzieci musz si rozebra, potem pdzi si je do ruchomego
baraku i tam zagazowuje. Barak podjeda do dou i za pomoc urzdzenia, ktre
otwiera boczn cian i nachyla dno, zrzuca do niego zwoki. Tak dzieje si ju od
dawna. Ze wszystkich czci Polski zbiera si tych nieszcznikw, cz z nich
mordowana jest na miejscu, gdy nie ma wystarczajcych moliwoci transportu.
Potworny fetor roznosi si po caej okolicy. Jeden z uciekinierw opowiedzia
mojemu rozmwcy o wszystkim - wraz z siedmioma innymi ydami udao mu si
stamtd uciec. yje teraz w Warszawie. Podobno takich ludzi jest tu do duo.
Uratowany pokaza banknot dwudziestozotowy, ktry wycign jakiemu
nieboszczykowi z kieszeni. Zwin ten banknot, eby zapach zwok nie wywietrza
i przypomina mu, e ma pomci swoich braci.
Niedziela, 14 lutego 1943
W niedziel, gdy nie mam suby i mog zastanowi si nad swoimi sprawami,
przychodz mi do gowy myli, ktre normalnie pozostaj w podwiadomoci. Jest
to obawa o przyszo, a rwnoczenie spojrzenie wstecz na wydarzenia czasu
wojny - wydaje si niezrozumiae, jak moglimy dokona tak potwornych zbrodni
na bezbronnej ludnoci cywilnej, na ydach. Cigle zadaj sobie pytanie: jak byo
158
to moliwe? Jest tylko jedno wytumaczenie. Ludzie, ktrzy mogli to zrobi i wydali
takie rozkazy, utracili bez reszty poczucie odpowiedzialnoci moralnej, s cakiem
bezboni i egoistyczni, s nisko upadymi materialistami. Gdy ostatniego lata
wydarzyy si te potworne mordy na ydach, rze na kobietach i dzieciach,
wiedziaem z ca pewnoci, e t wojn przegramy, gdy stracia ona tym
samym sens walki o przestrze yciow i przerodzia si w nieopanowany,
nieludzki, skierowany przeciw kulturze mord na ludziach, ktrego nie da si
usprawiedliwi przed narodem niemieckim i ktry bdzie surowo oceniony przez
wiat. Nie da si take usprawiedliwi mczenia uwizionych Polakw oraz
bestialskiego traktowania i rozstrzeliwania jecw wojennych.
16 czerwca 1943
Odwiedzi mnie dzi pewien mody czowiek. Poznaem jego ojca w Obersig.
Pracuje tu w szpitalu wojskowym. By wiadkiem zastrzelenia jakiego cywila
przez trzech niemieckich policjantw. Zadali od zatrzymanego dokumentw i
stwierdzili, e jest ydem. Zaprowadzili go do bramy i zastrzelili. Jego paszcz
zabrali, za zwoki pozostawili.
Inny wiadek, yd, opowiada: Bylimy w jednym z domw w getcie,
pozostawalimy ju od siedmiu dni w piwnicy, dom ponad nami pon, kobiety
wyszy na zewntrz, pniej my - mczyni. Cz z nas zastrzelono, mj brat
wzi trucizn. Pozostaych przy yciu zaprowadzono na Umschlagplatz,
zaadowano do wagonw bydlcych i wywieziono do Treblinki. Kobiety zostay
tam spalone od razu. Ja trafiem do obozu pracy. Potwornie nas traktowano, nie
dostawalimy nic do jedzenia i musielimy ciko pracowa. Pisaem do
przyjaci: przylijcie mi trucizn, nie mog tego wytrzyma, wielu umiera. Pani
Jait przez rok posugiwaa w siedzibie Suby Bezpieczestwa i czsto bya
wiadkiem potwornego zncania si nad pracujcymi tam ydami. Strasznie ich
bito. Jeden z ydw musia sta podczas silnego mrozu bez ubrania cay dzie na
stercie koksu. Jaki gestapowiec przechodzi obok i zastrzeli go. Wielu ydw
zamordowano w ten sposb - bez powodu i bez sensu.
159
160
aby byo jasne: tekst ten powsta w Warszawie bezporednio po wojnie, a wic w
czasie, gdy autor znajdowa si jeszcze pod jej gbokim wraeniem, a dokadniej,
w stanie najgbszego szoku.
Znamy wiele ksiek, w ktrych ludzie opisuj Holocaust. Jednake wikszo
tych relacji napisano wiele lat po wojnie. Nie musz chyba wyjania, dlaczego.
Czytelnicy z pewnoci zauwa sami: mimo e pamitnik ten pisany by na
gorco, gdy powsta, gdy ruiny jeszcze dymiy, gdy tli si jeszcze popi
wiatowej poogi, to jzyk, jakiego uywa Wadysaw Szpilman, jest zadziwiajco
powcigliwy. Autor z melancholijnym niemal dystansem opisuje to wszystko, co
wanie przey. Odnosz wraenie, e nie doszed wtedy jeszcze cakiem do
siebie po podry do rnych piekielnych krgw i opowiada jakby o kim innym,
kim stal si po zajciu Polski przez Niemcw. Dla wielu ludzi, szczeglnie w
Niemczech, sensacyjno tej ksiki wynika z tego, co do niej dodano:
opublikowanych po raz pierwszy dziennikw Wilma Hosenfelda - oficera
Wehrmachtu, bez ktrego Wadysaw Szpilman, polski yd, prawdopodobnie nie
zdoaby przey.
Hosenfeld, z zawodu nauczyciel, walczy w stopniu porucznika w pierwszej wojnie
wiatowej, by wic w 1939 roku ju za stary, by znale si na froncie. Mogoby to
tumaczy, dlaczego oficer ten zosta odkomenderowany do kierowania orodkami
sportowymi, zajtymi przez Wehrmacht w okupowanej Warszawie, gdzie
niemieccy onierze, uprawiajc sport, utrzymywali si w sprawnoci fizycznej.
Kapitan Hosenfeld dosta si w ostatnich dniach wojny do niewoli i zmar po
siedmiu latach w Rosji. Sensacyjnymi nazywam te zapiski wojenne Hosenfelda z
innego powodu: zaprzeczaj one tezie utrzymywanej chtnie w Niemczech,
jakoby na tyach frontu, w gbi Rzeszy nikt nic nie wiedzia o wydarzeniach w
okupowanej Polsce.
1.
Ksika Wadysawa Szpilmana zostaa opublikowana w 1946 roku w Polsce pod
tytuem jednego z jej rozdziaw: mier miasta. Za spraw polskich stalinowcw
163
Sz'ma Jisrael! Skd znam tak absurdalne szczegy, jakbym mia wiadomoci z
tamtej strony? Istnieli tzw. Hojjuden, jecy-robotnicy w Treblince. Po powstaniu
kilku z nich udao si uciec.
W obozie zagady w Treblince nie byo takich selekcji jak w Owicimiu, gdzie z
reguy dziesi procent przybywajcych rejestrowano jako si robocz i
tatuowano na lewym ramieniu niebieskim numerem. W Treblince nie byo adnych
selekcji. A mordowano tam nie za pomoc szybko dziaajcego gazu Cyklon-B,
lecz spalinami dieslowskich silnikw.
11.
Czsto opisywany fenomen u ocalonych z gett i obozw: mczy ich paraliujcy
wstyd, e to wanie im udao si przey. Na ich barkach spoczywaj gry zwok
- przyjaciele, rodzina, wasne dzieci, prawie cay nard. I tak cierpi, ci
oszczdzeni przez los, mk niezawinionej winy, ktra nasila si, im bardziej
wszystko oddala si w czasie.
Wiele z ofiar, ktre przeyy, odczuwa strach przed niewinnym pytaniem: dlaczego
przeye wanie ty? (pytanie to zadaj sobie sami). Ten, kto takie pytania
zadaje, wbi sobie do gowy regu, ktra rodzi poczucie winy: brutalni egoici
przeszli przez to pieko bez uszczerbku, za szlachetni i dobrzy ludzie zginli.
Tego typu myli dowodz gupoty i s wrcz obraliwe.
12.
Gdy czytam w tej ksice o szynach kolejowych, o transportach, ktre szy do
Treblinki, gdy myl o pocigach mierci do Owicimia, odzywa si stary bl:
dlaczego alianci, ktrzy przecie o wszystkim wiedzieli, nie zrzucili przynajmniej
kilku bomb na tory oraz mosty kolejowe? Biaa plama w historiografii... Jurgen
Fuchs (znany niemiecki historyk) postawi kiedy mdre, a zarazem naiwne
pytanie: dlaczego zacni onierze Wehrmachtu nie zastrzelili tych kilku SS-manw
i nie uwolnili ydw z pocigw mierci?
13.
168
169
28.
Rodzina Cieciorw obawiaa si o ycie jednego z braci - Stanisawa poszukiwanego przez gestapo ksidza, dziaajcego w podziemiu. Hosenfeld
uratowa take i jego. Pniej pomg kuzynowi Cieciorw, ktrego odkry na
jednej z ciarwek. O tym, co wwczas si wydarzyo, dowiedziaem si od crki
oficera. Wiosn 1973 roku odwiedzi nas Maciej Cieciora z Poznania, ktry
opowiedzia nam o nastpujcych zdarzeniach:
Jego wuj, duchowny katolicki, musia po wkroczeniu Niemcw jesieni 1939 roku
ucieka przed gestapo. Mj ojciec, ktremu jako oficerowi do spraw sportu
podlegay zarekwirowane przez Wehrmacht orodki sportowe Warszawy, udzieli
pniej ksidzu schronienia i zatrudni go pod faszywym nazwiskiem Cichocki
jako robotnika na jednym ze stadionw. Poprzez ksidza Ciecior, z ktrym si
szybko zaprzyjani, ojciec mj pozna jego szwagra, nazwiskiem Koszel.
W tym okresie (najpewniej w 1943 roku) w dzielnicy Warszawy, w ktrej mieszkaa
rodzina Koszelw, polscy partyzanci zastrzelili kilku niemieckich onierzy. W
odwecie SS urzdzio apank, w ktrej wraz z pewn liczb mczyzn znalaz si
Koszel. Uwizionych zaadowano na ciarwk i nieszcznicy mieli zosta
rozstrzelani.
Przypadek zrzdzi, e mj ojciec szed wtedy piechot do rdmiecia i na
jednym ze skrzyowa zauway t ciarwk. Koszel dojrza znanego mu
oficera stojcego na chodniku i zacz do niego macha rk. Ojciec natychmiast
zrozumia, o co chodzi, wyszed na ulic i dat znak kierowcy, by si zatrzyma.
Potrzebuj mczyzny do pracy! - wykrzykn rozkazujcym tonem do dowdcy
SS, po czym podszed do ciarwki, rozejrza si wrd ludzi i wskaza niby
przypadkiem na Koszela, ktremu pozwolono zej z ciarwki i odej razem z
moim ojcem.
29.
Jaki may jest ten wiat! Syn Stanisawa Cieciory jest dzi, w osiem lat po upadku
komunizmu, polskim konsulem w Hamburgu. Od niego dowiedziaem si o
175
177
O bramy getta
Spis treci
178