1

Ê
 Ê
 
Bùi Hͷu Minh
 Bài viӃt giӟi thiӋu thân thӃ và sӵ nghiӋp cӫa ông nӝi tôi ± ông Bùi Hӳu
Diên, liӋt sĩ, nhà giáo, nhà báo, nhà thơ, nhà hoҥt đӝng Cách mҥng tiӅn bӕi cӫa ViӋt
Nam, danh nhân lӏch sӱ-văn hóa đҩt Thái Bình; ngưӡi xây dӵng phong trào Cách
mҥng và tә chӭc cuӝc đҩu tranh cӫa nông dân các huyӋn Duyên Hà - Tiên Hưng,
tӍnh Thái Bình ngày 1/5/1930. Ông bӏ thӵc dân Pháp bҳt và đưa giam giӳ ӣ các nhà
tù Hӓa Lò, Côn Đҧo, sau đó bӏ đưa đi đày biӋt xӭ tҥi Guyane (thuӝc đ ӏa cӫa Pháp tҥi
Nam Mӻ) và hy sinh anh dũng tҥi đây năm 1935. Ông đã sáng tác nhiӅu thơ, văn,
báo chí Cách mҥng, đһc biӋt là bài ³BiӋt xӭ tù ngâm´ nәi tiӃng:
³Thân ӣ trong tù, lòng chҷng ӣ,
Đôi chân còn bưӟc, mһc đưӡng trơn´.
(Trích: ³BiӋt xӭ tù ngâm´)
Nhân dӏp kӹ niӋm 80 năm ngày diӉn ra cuӝc biӇu tình cӫ a nông dân Duyên
Hà-Tiên Hưng (1/5/1930-1/5/2010); 75 năm ngày ông hy sinh anh dũng trong nhà
tù thӵc dân ӣ Guyane (25/01/1935-25/01/2010), thӃ hӋ con cháu sưu tҫm, tұp hӧp
tài liӋu và viӃt bài này đӇ tưӣng nhӟ ông và tӵ hào vӅ truyӅn thӕng Cách mҥng cӫa
quê hương Thái Bình mà ông là mӝt trong nhӳng tҩm gương tiêu biӇu, mӝt danh
nhân lӏch sӱ - văn hóa, mӝt bұc tiӅn bӕi Cách mҥng cӫa quê lúa Thái Bình.
Lͥi ng͗: Tác gi̫ bài vi͇t này không ph̫i là nhà văn, không ph̫i là nhà báo, không
ph̫i là nhà nghiên cͱu l͓ch s͵ « nhưng vͣi lòng t͹ hào v͉ truy͉n th͙ng Cách m̩ng
cͯa quê hương mà th͇ h͏ cha ông mình đã c͙ng hi͇n, hy sinh xương máu, góp ph̯n
xây d͹ng, vi͇t lên nhͷng trang s͵ hào hùng cͯa dân t͡c Vi͏t Nam cùng nhͷng suy
tư, kh̷c kho̫i v͉ nhͷng gì mà các b̵c h̵u sinh đang cư x͵ vͣi ông nên đã t̵p hͫp
tư li͏u, vi͇t bài này đ͋ tưͧng nhͣ tͣi ông, thay cho m͡t nén nhang thành kính dâng
lên m͡ ông đang l̩nh lͅo nơi rͳng sâu trên đ̭t khách, quê ngưͥi ͧ Guyane nhân
ngày gi͟ l̯n thͱ 75 cͯa ông (25/01/1935 -25/01/2010).
N͇u có đi͉u chi sơ sṷt, r̭t mong đưͫc lưͫng thͱ và nh̵n đưͫc s͹ ch͑ giáo.
Xin chân thành c̫m ơn.
Lý Ng͕c Minh (Bùi Hͷu Minh)
 2
Ông Bùi Hӳu Diên (Sinh năm Qúy Mão, 1903 ± mҩt năm Ҩt Hӧi, 1935), nhà
giáo, nhà báo, nhà thơ liӋt sĩ cách mҥng tiӅn bӕi1 cӫa ViӋt Nam, quê ӣ thôn ChӍ Bӗ,
xã Thөy Trưӡng, huyӋn Thөy Anh (sau này huyӋn Thөy Anh sáp nhұp vӟi huyӋn
Thái Ninh thành huyӋn Thái Thөy ngày nay), tӍnh Thái Bình [1], [2], [3], [4], [5].


Y
s͙ sách,
 đi͋n có giͣi
hi͏u v͉ ông Bùi Hͷu Diên 2
Ông Bùi Hӳu Diên tӕt nghiӋp trưӡng sư phҥm Thành Chung, Nam Đӏnh và
vӅ dҥy hӑc tҥi thôn Hұu Trung, xã Bҥch Đҵng, huyӋn Đông Hưng, tӍnh Thái Bình
năm 1925; dҥy hӑc tҥi tәng Vӏ Sĩ (nay thuӝc xã Hӗng ViӋt, huyӋn Đông Hưng, tӍnh
Thái Bình) năm 1926 cӫa thӃ kӹ 20. Vào thӡi gian này, ông Bùi Hӳu Diên đã cùng
các ông NguyӉn Văn Năng, Lương Duyên Hӗi mӣ hiӋu sách ³Y thư văn điӇm´ ӣ thӏ
xã Thái Bình [1] và sau đó lҥi cùng các ông Lương Duyên Hӗi, Lương Duyên ThiӃp
mӣ ³Đông anh thư viӋn´ tҥi làng Hưng Tӭ (thuӝc xã Hӗng ViӋt, huyӋn Đô ng Hưng,
tӍnh Thái Bình ngày nay) trӣ thành nơi hoҥt đӝng nәi tiӃng trong vùng nhҵm mөc
đích mӣ mang trí tuӋ, nâng cao nhұn thӭc cho thanh niên và hӑc sinh trong khu vӵ c;
đӗng thӡi làm nơi tuyên truyӅn giác ngӝ Cách mҥng cho mӑi tҫng lӟp nhân dân lao
đӝng [1]. Tҥi đây, ông Bùi Hӳu Diên đã cùng các đӗng chí cӫa mình tә chӭc lӉ truy
điӋu Cө Phan Chu Trinh vào trung tuҫn tháng 3 năm 1926, góp phҫn nâng cao tinh
thҫn yêu nưӟc cӫa quҫn chúng nhân dân lao đӝng, đánh dҩu mӝt thӡi kǤ hoҥt đӝng
mӟi cӫa nhân dân Thái Bình: thӡi kǤ đҩu tranh có chӫ nghĩa Mác ± Lê Nin soi
đưӡng và tә chӭc ViӋt Nam Cách mҥng Thanh niên (ViӋt Nam Thanh niên Cách
mҥng đӗng chí Hӝi-gӑi tҳt là Thanh niên) xuҩt hiӋn [1].

1
Ghi trên bia m͡ ông Bùi Hͷu Diên t̩i nghĩa trang li͏t sĩ xã Thͭy Trưͥng, huy͏n Thái Thͭy, t͑nh Thái Bình
2
Tư li͏u ̫nh cͯa gia đình ông Bùi Hͷu Diên
 3
Cuӕi năm 1926, ông Bùi Hӳu Diên đã cùng các đӗng chí cӫa mình là
NguyӉn Văn Năng, Lương Duyên Hӗi, Lương Duyên ThiӃp, Đào Gia Lӵu mӣ
trưӡng tư thөc Minh Thành ӣ thӏ xã Thái Bình (nay là thành phӕ Thái Bình) do ông
NguyӉn Văn Năng làm hiӋu trưӣng, ông Lương Duyên Hӗi làm chӫ nhiӋm và ông
Bùi Hӳu Diên tham gia gӍang dҥy (lúc này ông Bùi Hӳu Diên vүn làm tәng sư tҥi
tәng Vӏ Sĩ ± chӭc trách như hiӋu trưӣng trưӡng phә thông liên xã hiӋn nay [7]).
Mөc đích mӣ trưӡng là góp phҫn nâng cao dân trí và nhҩt là có điӅu kiӋn hoҥt đӝng
công khai hӧp pháp, qua giҧng dҥy mà giác ngӝ tinh thҫn Cách mҥng cho thҫy giáo
và hӑc sinh lӟn tuәi đӇ xây dӵng chi bӝ ³Thanh niên´ và các đoàn thӇ Cách mҥng
[1]. ông Bùi Hӳu Diên là mӝt trong mưӡi mӝt Hӝi viên cӫa chi bӝ đҫu tiên cӫa Hӝi
ViӋt Nam Cách mҥng Thanh niên thӏ xã Thái Bình 3 thành lұp vào đҫu năm 1927 [2].
Cuӕi tháng 12/1927, chi bӝ ³Thanh niên´ trưӡng Minh Thành đưӧc thành lұp và
ông Bùi Hӳu Diên là mӝt trong mưӡi hӝi viên (mһc dù lúc này ông Bùi Hӳu Diên
đang dҥy hӑc và chӏu trách nhiӋm xây dӵng cơ sӣ Cách mҥng ӣ vùng Thҫn ±
Duyên4). Tháng 12 năm 1927 liên chi bӝ ³Thanh niên´ (gӗm 9 đӗng chí 5) hai huyӋn
Tiên Hưng ± Duyên Hà thành lұp [1] và ông Bùi Hӳu Diên đưӧc bҫu làm bí thư liên
chi bӝ; là mӝt trong bҧy TӍnh bӝ viên đҫu tiên6 cӫa Ban TӍnh bӝ ³Thanh niên´ do
Đҥi hӝi đҥi biӇu Hӝi ViӋt Nam Cách mҥng Thanh niên tӍnh Thái Bình bҫu ra năm
1928 [2].
Là thҫy giáo, ông Bùi Hӳu Diên có điӅu kiӋn tiӃp xúc vӟi thanh niên, hӑc
sinh. Ông thưӡng chú ý tӟi nhӳng thanh niên, hӑc sinh tích cӵc và giác ngӝ như
Trương Đăng Thӫy (làng Bá Thôn thuӝc tәng Phú Khê), Đӛ Gia Tuҩn (làng NhuӋ
thuӝc tәng Vӏ Sĩ, nay thuӝc xã Chí Hòa, huyӋn Hưng Hà, Thái Bình), Bùi Văn
Mӝng (làng Chùa), NguyӉn Văn Làng (làng An Lҥi)«đӇ tuyên truyӅn, giác ngӝ,

3
G͛m các ông: Nguy͍n Văn Năng, Bùi Hͷu Diên, Đào Đình M̳n, Phan Tr̯n Chúc, Đào Đͱc Qùy, Đào Gia
L͹u, Lương Duyên H͛i, Ph̩m Quang L͓ch, Tr̯n Văn C̵n, T͙ng Văn Ph͝, Hà Ng͕c Thi͇n (thͱ t͹ các ông
x͇p theo TLTK 2)
4
Th̯n Khê là tên g͕i huy͏n Tiên Hưng lúc b̭y giͥ.
5
G͛m các ông: Bùi Hͷu Diên, Lương Duyên H͛i, Trương Đăng Thͯy, Nguy͍n Đͱc Sành, Đ͟ Gia Tṷn, Đ͟
Văn Tân, Đ͟ Văn R̩ng, Bùi Huy Tuy͋n, Bùi Văn M͡ng (thͱ t͹ các ông x͇p theo TLTK [1]).
6
G͛m các ông: Nguy͍n Văn Năng, Vũ Tr͕ng, Bùi Hͷu Diên, T͙ng Văn Ph͝, Nguy͍n Văn T͙, Qúach Đình
Thát, Lương Duyên H͛i. Sau đó b͝ sung các ông Ph̩m Quang L͓ch, Hà Ng͕c Thi͇n (thͱ t͹ các ông x͇p theo
TLTK [2]
 4
đào tҥo hӑ thành nòng cӕt cӫa phong trào Cách mҥng đӏa phương sau này [1] 7. Các
ông Trương Đăng Thӫy, Đӛ Gia Tuҩn, Bùi Văn Mӝng là ba trong chín đӗng chí
tham gia chi bӝ ViӋt Nam Thanh niên Cách mҥng đӗng chí hӝi đҫu tiên cӫa vùng
Thҫn ± Duyên do ông Bùi Hӳu Diên làm Bí thư chi bӝ [1].
Chҷng nhӳng là ngưӡi yêu nưӟc hӃt lòng, ông Bùi Hӳu Diên còn là ngưӡi
thương dân hӃt mӵc. Bҵng hiӇu biӃt cӫa mình, ông thưӡng làm đơn giúp ngưӡi
nghèo bӏ oan ӭc và giúp hӑ khiӃu tӕ vӟi bӑn quan lҥi ӣ làng Bá Thôn xã Hӗng ViӋt,
làng Hұu Trung xã Bҥch Đҵng, làng Vân Đài xã Chí Hòa «nên bӑn quan lҥi ӣ đӏa
phương rҩt căm tӭc ông, nhưng không dám làm gì ông vì chúng rҩt kiêng nӇ ông do
nhӳng uy tín cӫa ông đӕi vӟi giӟi đӏa chӫ và nhân dân trong vùng [1].
Là mӝt nhà thơ, ông thưӡng sáng tác thơ văn yêu nưӟc đӇ tuyên truyӅn, giác
ngӝ Cách mҥng cho nhân dân trong vùng, như bài ³Trông cҧnh vưӡn tàn´, nói lên
sӵ đau xót cӫa nhân dân ta bӏ mҩt nưӟc, phҧi sӕng trong cҧnh lҫm than nô lӋ đӇ
khích lӋ dòng dõi con Lҥc, cháu Rӗng mau tӍnh ngӝ, đӭng lên ra tay cӭu nưӟc:
³Trông cҧnh vưӡn tàn
Cây cҧnh trơ trөi
Hoa lá tҧ tơi
Thương thay phong cҧnh đәi dӡi bҩy nhiêu.
Mưa tiêu điӅu!
Gió hҳt hiu!
Gió mưa vùi dұp đã mҩy chiӅu.
Mҫm ³Lҥc´ yӃu!
Vưӡn ³Hӗng´ xiêu!
Coi vưӡn, trông cҧnh mҩy ai yêu?´
Các ông Trương Đăng Thӫy, Đӛ Gia Tuҩn là hai trong sӕ nhӳng ngưӡi đưӧc
ông Bùi Hӳu Diên trӵc tiӃp gӍang giҧi và giác ngӝ Cách mҥng thông qua nhӳng bài
thơ yêu nưӟc như thӃ này [1].
Ӣ huyӋn Duyên Hà, nhiӅu thanh niên giác ngӝ Cách mҥng và hăng hái hoҥt
đӝng đã đưӧc ông Bùi Hӳu Diên giӟi thiӋu vào hӝi ³Thanh niên´. Khu vӵc Hұu
Trung, Hұu Thưӧng thuӝc tәng Vӏ Sĩ (nay thuӝc huyӋn Đông Hưng, Thái Bình), nơi

7
Xem thêm Website: H͕ Đ͟ Thôn Nhu͏-V͓ Sĩ- Hưng Hà-Thái Bình
http://hodovietnam.vn/index.php?option=com_content&task=view&id=1537&Itemid=32
 5
ông dҥy hӑc, viӋc tuyên truyӅn, giác ngӝ Cách mҥng cho quҫn chúng rҩt thuұn lӧi.
ĐӃn cuӕi năm 1928, ông đã kӃt nҥp vào Hӝi ViӋt Nam Cách mҥng Thanh niên
nhiӅu thanh niên tích cӵc như: Đӛ Văn Năng, NguyӉn Văn ThiӃp, Đӛ Duy Đóa,
NguyӉn Văn Phiên, NguyӉn Văn Thҥch, NguyӉn Văn Hưӟng « Cuӕi mùa thu năm
1928, Hӝi đã phát triӇn mҥnh mӁ, lan ra 17 thôn thuӝc cӫa vùng Thҫn ± Duyên [1].
Như vұy, chӍ trong mӝt thӡi gian ngҳn tӯ năm 1928 đӃn giӳa năm 1929 trong điӅu
kiӋn bí mұt và khó khăn, đӏa bàn rӝng nhưng ông, ngưӡi phө trách chính trong viӋc
xây dӵng cơ sӣ Cách mҥng ӣ vùng Thҫn ± Duyên (gӗm các huyӋn Duyên Hà, Tiên
Hưng, Hưng Nhân) đã phát triӇn hӝi viên ³Thanh niên´ ra 17 thôn thuӝc các tәng
Vӏ Sӻ, An Xá, Phú Khê, Cә Quán, Y Đún tӭc là các xã Chí Hòa, Minh Khai, Hӗng
Lĩnh, Hӗng ViӋt, Hӗng Châu, Hoa Lư, Bҥch Đҵng, Chi Lăng, Hòa Bình (thuӝc các
huyӋn Hưng Hà, Đông Hưng tӍnh Thái bình) ngày nay.

B̫n đ͛
nh Thái Bình ngày nay 8

Cuӕi tháng 6/1929, Đҧng bӝ Đông dương Cӝng sҧn Đҧng Thái Bình đưӧc
thành lұp. Ban TӍnh bӝ ³Thanh niên´ trưӟc đây đưӧc cҩp trên coi là mӝt tә cӝng sҧn
và trӣ thành Ban tӍnh ӫy cӫa Đҧng bӝ Thái Bình [2]. Như vұy, ông Bùi Hӳu Diên
trӣ thành mӝt trong chín9 Đҧng viên đҫu tiên cӫa tӍnh Thái Bình và là nguӡi tham
gia sáng lұp, gây dӵng và lãnh đҥo phong trào Cách mҥng cӫa tӍnh Thái Bình ngay
tӯ trưӟc, trong và sau khi thành lұp Đҧng Cӝng sҧn ViӋt Nam.

 
Ngu͛n: Wikipedia
9
M͡t s͙ tài li͏u ghi là 7 Đ̫ng viên đ̯u tiên cͯa t͑nh Thái Bình (do sau đó mͣi b͝ sung các ông Ph̩m Quang
L͓ch, Hà Ng͕c Thi͇n vào h͡i ³Thanh niên´ đ̯u tiên cͯa t͑nh).
 6
Đҫu tháng 7/1929, chi bӝ (Đông dương Cӝng sҧn) Thҫn ± Duyên (mӝt trong
sáu chi bӝ Đҧng đҫu tiên cӫa Thái Bình) đưӧc thành lұp trên cơ sӣ công nhұn nhӳng
đӗng chí trong ban chҩp hành ³Thanh niên´ liên chi Thҫn ± Duyên thành Đҧng viên
Cӝng sҧn gӗm 7 đӗng chí 10. Hӝi nghӏ đã nhҩt trí bҫu ông Bùi Hӳu Diên, ngưӡi đã
có công lao to lӟn trong viӋc truyӅn bá chӫ nghĩa Mác- Lê Nin và xây dӵng cơ sӣ
Cách mҥng đҫu tiên ӣ vùng Tiên Hưng ± Duyên Hà (gӗm cҧ Hưng Nhân), làm bí
thư chi bӝ [1]. Hè năm 1929, khi ông Bùi Hӳu Diên bӏ thӵc dân Pháp tình nghi, đưa
lên Bҳc Cҥn dҥy hӑc thì ông Lương Duyên Hӗi làm bí thư [1]. C hi bӝ Đҧng cӝng
sҧn Thҫn ± Duyên là mӝt trong nhӳng chi bӝ Đҧng đưӧc thành lұp sӟm nhҩt trong
toàn quӕc, gҫn như đӗng thӡi vӟi sӵ ra đӡi cӫa Đông dương Cӝng sҧn Đҧng. Sau
khi đưӧc thành lұp, các Đҧng viên đã tích cӵc làm công tác phát triӇn Đҧng trong sӕ
các hӝi viên ³Thanh niên´. ĐӃn ngày 1/4/1930 ³đêm trưӟc cӫa cuӝc đҩu tranh´ 11
cӫa nông dân Duyên Hà - Tiên Hưng, liên chi bӝ Đҧng cӝng sҧn Thҫn ± Duyên
(Tiên Hưng- Duyên Hà) đã đưӧc phát triӇn tӯ 1 lên 6 chi bӝ và vүn trӵc thuӝc liên
chi Thҫn ±Duyên do ông Bùi Hӳu Diên làm bí thư liên chi bӝ, gӗm 54 đҧng viên .
Nhӳng hҥt giӕng Cách mҥng mà ông Bùi Hӳu Diên trӵc tiӃp gieo trӗng và
dày công vun xӟi đã đâm chӗi, nҭy lӝc, ra hoa, kӃt trái, cho ra lӭa quҧ ngӑt đҫu tiên
trên vùng đҩt Tiên Hưng ± Duyên Hà, trong đó nhӳng hӑc trò xuҩt sҳc mà ông Bùi
Hӳu Diên đã tuyên truyӅn, giáo dөc, giác ngӝ và kӃt nҥp vào Đҧng Cӝng sҧn ViӋt
Nam chính là lӵc lưӧng nòng cӕt, là nhӳng mũi nhӑn lãnh đҥo cuӝc biӇu tình cӫa
nông dân Duyên Hà ± Tiên Hưng (nông dân các huyӋn Vũ Tiên và huyӋn Thư Trì
nay là huyӋn Vũ Thư có tham gia nhưng phҧi bí mұt rút lui sau khi đã lên tӟi thӏ
xã), tӍnh Thái Bình vào ngày 1/5/1930. Trong cuӝc biӇu tình này, mһc dù ông Bùi
Hӳu Diên không phҧi là ngưӡi trӵc tiӃp chӍ đҥo vì trưӟc đó, thӵc dân Pháp do thҩy
đưӧc vai trò thӫ lĩnh cӫa ông vӟi phong trào Cách mҥng nơi đây nên đã đưa ông dҥy
hӑc (thӵc chҩt là quҧn thúc) tҥi chӧ Đӗn thuӝc tӍnh Bҳc Cҥn [3], nhưng khi cuӝc
biӇu tғnh nә ra, thӵc dân Pháp đã thҩy đưӧc vai trò tuyên truyӅn, giác ngӝ quҫn
chúng và lãnh đҥo thӵc hiӋn cӫa ông Bùi Hӳu Diên trong viӋc xây dӵng các tә chӭc
Đҧng Cӝng sҧn, mà các tә chӭc này chính là nòng cӕt cӫa cuӝc đҩu tranh ngày
10
G͛m các ông: Bùi Hͷu Diên (bí thư), Lương Duyên H͛i (phó bí thư), Bùi Văn M͡ng, Đ͟ Gia Tṷn,
Nguy͍n Văn R̩ng, Nguy͍n Đình Liêm, Nguy͍n Đͱc Sành, (danh sách, chͱc danh và thͱ t͹ các ông x͇p theo
TLTK [1]).
11
Nguy͍n Quang Vinh - Báo Tin tͱc cu͙i tu̯n s͙ 3 (21/01/2010 ± 27/01/2010) ± Thông ṱn xã Vi͏t Nam.
 7
1/5/1930 nên chúng vүn xӱ ông Bùi Hӳu Diên là ³ngưӡi cҫm đҫu´. Do vұy, ngày
24/6/1930 tòa án ÐӋ nhӏ Thái Bình mӣ phiên tòa xӱ vө án ³Cӝng sҧn ӣ Thái Bình´
và ngày 29/9/1930 tòa Thưӧng thҭm cӫa thӵc dân Pháp xét xӱ phúc thҭm, 28 ngưӡi
bӏ kӃt án phóng trөc 12, trong đó nhӳng ³ngưӡi cҫm đҫu´ bӏ chúng kӃt tӝi ³âm mưu
khuynh đҧo chính phӫ´ vӟi mӭc án nһng nhҩt (10 năm tù khә sai và 5 năm quҧn
thúc) gӗm 4 ngưӡi (ông Bùi Hӳu Diên, ông Lương Duyên Hӗi, ông Trҫn Văn Ngӑ
và ông bí thư TӍnh ӫy Hoàng KǤ - bӏ kӃt án vҳng mһt do trӕn thoát).
Cuӝc biӇu tình Duyên Hà ± Tiên Hưng là cuӝc đҩu tranh lӟn nhҩt cӫa nông
dân và tiêu biӇu cӫa xӭ Bҳc KǤ cho tӟi trưӟc tháng 5/1930, tҫm ҧnh hưӣng cӫa nó
vӟi Cách mҥng ViӋt Nam chӍ sau phong trào ³Xô viӃt NghӋ - Tĩnh´. Trưӟc khi khӣi
thҧo ³Luұn cương chính trӏ´ năm 1930, đӗng chí Trҫn Phú, Tәng bí thư đҫu tiên cӫa
Đҧng đã vӅ Thái Bình khҧo sát phong trào nông dân vào tháng 8/1930 mà điӇn hình
là cuӝc biӇu tình cӫa nông dân Tiên Hưng - Duyên Hà diӉn ra ngày 01/05/1930 do
ông Bùi Hӳu Diên xây dӵng phong trào và tә chӭc, lãnh đҥo nhҵm tәng kӃt thӵc
tiӉn đҩu tranh Cách mҥng cӫa nông dân và nâng lên thành lý luұn khoa hӑc trưӟc
khi khӣi thҧo ³Luұn cương chính trӏ´ năm 1930 cӫa Đҧng. Cuӝc biӇu tình cӫa nông
dân TiӅn Hҧi mà ³TiӃng trӕng Đông Lâm còn vang vӑng đӃn bây giӡ´ tiӃn hành sau
cuӝc biӇu tình cӫa nông dân Tiên Hưng ± Duyên Hà khoҧng 5 tháng và sau ³Luұn
cương chính trӏ´ năm 1930 cӫa Đҧng 3 tháng đã đưӧc soi sáng bӣi cơ sӣ lý luұn
chính trӏ này và thӵc tiӉn đҩu tranh Cách mҥng đưӧc đúc kӃt tӯ cuӝc cӫa biӇu tình
cӫa nông dân Tiên Hưng ± Duyên Hà nên tҫm ҧnh hưӣng cӫa nó còn ³vang vӑng tӟi
bây giӡ´.

12
Án phóng trͭc là án b͓ đu͝i ra kh͗i nưͣc. Bùi Hͷu Diên đã hy sinh sau đó 5 năm ngay t̩i nhà lao Guyane,
còn các ông Lương Duyên H͛i và Tr̯n Văn Ng͕ đưͫc tr̫ t͹ do sau đó và sau này đ͉u là nhͷng cán b͡ c̭p
cao cͯa Đ̫ng, Nhà nưͣc, đ͓a phương (ông Lương Duyên H͛i là đ̩i bi͋u Qu͙c h͡i khóa II (1960-1964), ông
Tr̯n Văn Ng͕ là phó chͯ t͓ch M̿t tr̵n T͝ qu͙c Vĩnh Phú ± ngu͛n Báo Tu͝i tr̓).
 8

B͇n đò Gi͙ng qua sông Trà Lý (
 huy͏n Ðông Hưng sang huy͏n Vũ Thư), m


rong nhͷng nơi
reo cͥ búa li͉m đêm 30/04/1930 và cũng là m

rong nhͷng
nơi đoàn bi͋u
ình ph̫i vưͫ
qua sáng 1/5/1930 đ͋ lên
h͓ xã Thái Bình 13
Ông Bùi Hӳu Diên và các đӗng chí cӫa mình đã bӏ thӵc Pháp đày đi lҫn lưӧt
các nhà tù Hӓa Lò, Côn Đҧo. Sau đó lҥi bӏ chúng đưa đi đày biӋt xӭ tҥi Guyane
(thuӝc đӏa cӫa Pháp tҥi Nam Mӻ) năm 1931.

B̫n đ͛ Guyane
hu c Pháp14

13
̪nh do gia đình ông Bùi Hͷu Diên chͭp T͇t Canh D̯n, năm 2010 cho th̭y mͱc đ͡ thô sơ cͯa con đò
đưͫc s͵ dͭng năm 2010 và liên tưͧng tͣi mͱc đ͡ thô sơ cͯa con đò đưͫc s͵ dͭng năm 1930 mͣi th̭y đưͫc
nhͷng khó khăn mà đoàn bi͋u tình ³chân đ̭t´ cͯa nông dân khi ph̫i vưͫt qua con sông này.
14
Guyane thu͡c Pháp (ti͇ng Pháp: Guyane française, ti͇ng Anh: French Guiana, tên chính thͱc là Guyane)
là m͡t t͑nh h̫i ngo̩i (ti͇ng Pháp: département d'outre-mer, hay DOM) cͯa Pháp, n̹m ͧ bͥ b̷c cͯa Nam
MͿ. Ti͇ng Vi͏t vào cu͙i th͇ kͽ 19, đ̯u th͇ kͽ 20 còn phiên âm xͱ này là guy Gian. Guyane thu͡c Pháp
cũng là m͡t vùng h̫i ngo̩i cͯa Pháp, m͡t trong 26 vùng cͯa Pháp. Là m͡t ph̯n cͯa nưͣc Pháp, Guyane
thu͡c Pháp là m͡t ph̯n cͯa lãnh th͝ Liên minh châu Âu. Ngu͛n: Wapedia.
 9
ChuyӃn tàu chӣ tù nhân ViӋt Nam tӟi Guyane năm ҩy gӗm 537 ngưӡi, trong
đó có 7 ngưӡi là tù Cӝng sҧn, hơn 100 ngưӡi là tù Chính trӏ phҥm (đa sӕ là nhӳng
ngưӡi tham gia các vө bҥo đӝng Yên Bái, Phú Thӑ, KiӃn An, Vĩnh Bҧo, Phө Dӵc ...
) hҫu hӃt bӏ kӃt án tù chung thân, 20 năm, 15 năm cho đӃn 10 năm; còn lҥi là tù
thưӡng phҥm. Trên hành trình này, ba ông Lương Duyên Hӗi, ông Bùi Hӳu Diên,
ông Trҫn Văn Ngӑ (tӭc Cұn) ӣ chung vӟi nhau trong khoang mũi, thưӡng đӇ tâm
vào công tác tuyên truyӅn vұn đӝng anh em chính trӏ phҥm cũng như thưӡng phҥm,
cùng nhau trao đәi tâm tình ý thӭc, đӇ cùng nhau giӳ gìn phҭm cách con ngưӡi
trong lúc phương trӡi đày đӑa. Sáng sӟm nào cũng vұy, ba khoang trҥi đӅu có ngưӡi
đi lҩy bánh mì và nưӟc uӕng vӅ đӇ anh em ăn sáng thì ông Bùi Hӳu Diên nҧy ra mӝt
ý nghĩ: nӃu biӃt đoàn kӃt gây thành lӵc lưӧng ch һt chӁ, các tù nhân có thӇ nhân cơ
hӝi buәi sáng sӟm, chúng có tình trҥng sơ hӣ, cùng nhau nәi dұy, tính viӋc chӟp
nhoáng, chiӃm lҩy tàu này, bҳt chúng phҧi quay tàu trӣ lҥi, theo lӋnh cӫa ta điӅu
khiӇn. Anh em bàn tính lҥi thҩy rҵng lӵc lưӧng còn non yӃu, chưa cho phép làm
đưӧc viӋc táo bҥo này [7]. Sau hơn mӝt tháng trӡi lênh đênh trên biӇn cҧ, nhiӅu bҥn
tù cӫa ông đã không kӏp nhìn thҩy đҩt liӅn do đã chӃt ngay trên đưӡng đi vì phҧi
chӏu đӵng nhӳng khó khăn vҩt vҧ, đói, rét, tù đày và sóng to, gió lӟn và bӏ thӵc dân
Pháp quҷng xuӕng biӇn làm mӗi cho cá dӳ.
Khi tӟi Guyane, ngay trong nhà tù thӵc dân ӣ hҧi ngoҥi, vӟi tinh thҫn bҩt
khuҩt ³Thân ӣ trong tù, lòng chҷng ӣ. Đôi chân còn bưӟc, mһc đưӡng trơn´15 ông
lҥi tiӃp tөc cùng các đӗng chí cӫa mình tұp hӧp lӵc lưӧng, lãnh đҥo phong trào đҩu
tranh và ông đưӧc anh em tín nhiӋm bҫu làm trưӣng nhóm nhӳng ngưӡi tù Cӝng
sҧn tҥi đây [1]. Tә chӭc Cӝng sҧn tҥi Guyane đưӧc duy trì và hoҥt đӝng khá mҥnh
mӁ dưӟi nhiӅu hình thӭc đҩu tranh phong phú. NhiӅu tә chӭc đưӧc thà nh lұp và tiӃn
hành đҩu tranh chӕng lҥi chӃ đӝ hà khҳc cӫa nhà tù thӵc dân, đòi tӵ do thân thӇ, đòi
quyӅn sӕng. NhiӅu cuӝc bãi công, lãn công « đã nә ra và gìanh đưӧc thҳng lӧi.
Thӵc dân Pháp đã phát hiӋn ra ông là ngưӡi ³cҫm đҫu´ nên đã buӝc tӝi rӗi tù đày và
bӏ tra tҩn dã man hơn nên ông đã bӏ mҳc bӋnh lao.

15
Trích ³Bi͏t xͱ tù ngâm´.
 10

Hình ̫nh nhͷng
ù nhân Vi͏
am ph̫i lao đ ng kh͝ sai
i Guyane16
Cùng vӟi viӋc đҩu tranh trӵc tiӃp, trong hoàn cҧnh khҳc nghiӋt cӫa chӃ đӝ
nhà tù thӵc dân, sau nhӳng đòn tra tҩn dã man cӫa kҿ thù, ông còn sáng tác thơ ca
Cách mҥng đӇ giáo dөc, giác ngӝ Cách mҥng cho các tù nhân ViӋt Nam bӏ giam giӳ
tҥi đây, làm vũ khí đҩu tranh, tұp hӧp lӵc lưӧng, đӝng viên anh em tù nhân ViӋt
Nam [1]. Trong sӕ nhӳng sáng tác đó, bài thơ ³BiӋt xӭ tù ngâm´ cӫa ông sáng tác
năm 1954 tҥi nhà tù Guyane đưӧc lưu truyӅn và in trong tұp ³Thơ văn cách mҥng
1930-1945´ xuҩt bҧn vào nhӳng năm 60 cӫa thӃ kӹ 20, sau này đưӧc giӟi thiӋu
trong các bӝ tӯ điӇn, như: ³Tӯ điӇn nhân vұt lӏch sӱ ViӋt Nam´ [4], ³Tӯ điӇn tác gia
văn hóa ViӋt Nam´, ³Tӯ điӇn tác gia ViӋt Nam´ [5]:
³«Xin chӟ mӓi mòn dҥ sҳt son,
Kìa trăng vҵng vһc, nưӟc cùng non.
Guyane đҩt lҥ, chim quên lӕi,
Nam ViӋt trӡi xa, quӕc gӑi hӗn.
Thҩy nưӟc khôn khuây dòng Nhӏ thӫy,
Nhìn cây càng nhӟ cҧnh Nùng sơn.
Thân ӣ trong tù, lòng chҷng ӣ,
Đôi chân còn bưӟc, mһc đưӡng trơn«´17
(Trích ³BiӋt xӭ tù ngâm´)

16
Ngu͛n: WikiPedia
17
Nguy͍n Q. Th̷ng (2005). Tͳ đi͋n văn hóa Vi͏t Nam. NXB Văn hóa. Tͳ Q. vi͇t t̷t như trong sách.
 11
Đһc biӋt, báo ³Nhân hòa´ ± tӡ báo Cách mҥng (liӋu có thӇ coi đây là tӡ báo
Cách mҥng lҫn đҫu tiên đưӧc hình thành trong nhà tù thӵc dân Pháp ӣ hҧi ngoҥi?) -
mà ông là ngưӡi sáng lұp và phө trách - dù chӍ tӗn tҥi trong thӡi gian ngҳn nhưng đã
góp phҫn vào viӋc khơi dұy ý thӭc dân tӝc, giáo dөc tinh t hҫn đoàn kӃt, lòng nhân ái
cưu mang lүn nhau trong hoàn cҧnh khó khăn xa Tә quӕc cӫa tҩt cҧ nhӳng ngưӡi tù
(gӗm cҧ tù thưӡng phҥm và tù chính trӏ phҥm tҥi Guyane )18. Trên phi lӝ cӫa ³Nhân
hòa´ có đoҥn viӃt: "Nhân Hňa ra đӡi kêu gӑi tҩt cҧ anh em bҥn tù chúng ta bӏ đӑa
đày sang xӭ này, dù là chính trӏ phҥm hay thưӡng phҥm, là ngưӡi theo chӫ nghĩa
quӕc gia hay chӫ nghĩa xã hӝi có khác nhau, nhưng tҩt cҧ chúng ta đӅu bӏ bӑn thӵc
dân Pháp áp bӭc và bҥc đãi. Vұy chúng ta phҧi đoàn kӃt lҥi, không thӇ vì tư hiӅm, v ì
chính kiӃn có khác nhau mà chia lìa Nam Bҳc, ngҥi bưӟc đҩu tranh đӇ cho chúng
khinh thưӡng!" 19. Trong sӕ báo ³Nhân hòa´ đҫu tiên, ngoài nhӳng bài xă luұn, tin
tӭc, biӇu dương, phê bình, còn có thơ ca mang nӝi dung tiӃn bӝ đӇ giác ngӝ bҥn tù,
như bài ³BiӋt xӭ tù ngâm´.
Mһc dù mҳc bӋnh hiӇm nghèo, nhưng vӟi niӅm tin sҳt đá vào ngày thҳng lӧi,
ông vүn nêu cao khí tiӃt bҩt khuҩt, trung kiên cӫa ngưӡi Cӝng sҧn, vүn lao vào hoҥt
đӝng cho tӟi hơi thӣ cuӕi cùng. Tҥi bӋnh viӋn Cayen, ông đã tұn dөng cơ hӝi đӇ bҳt
liên lҥc vӟi bí thư Ðҧng Cӝng sҧn Guyane lúc bҩy giӡ và cung cҩp nhiӅu thông tin
vӅ chӃ đӝ hà khҳc cӫa nhà tù Guyane, lên án chӃ đӝ nhà tù cӫa thӵc dân Pháp qua
báo chí; đӗng thӡi nhӡ bí thư Ðҧng Cӝng sҧn Guyane gӱi thư đi Pháp, Liên Xô đӇ
lên án, tӕ cáo chӃ đӝ nhà tù cӫa thӵc dân Pháp [1].
Do bӏ tra tҩn dã man và bӋnh tұt hành hҥ do phҧi chӏu sӵ tù đày khҳc nghiӋt
cӫa nhà tù thӵc dân Pháp nên ông đã hy sinh anh dũng ngày 25/01/ 1935 tҥi Guyane
[1] khi mӟi 32 tuәi, không có cơ hӝi đưӧc thҩy sӵ nghiӋp Cách mҥng cӫa nhân dân,
cӫa dân tӝc đӃn ngày thҳng lӧi vҿ vang. Tuy m̭
đi, nhưng Bùi Hͷu Diên đã đ͋
li
̭m gương
rong sáng
uy͏
vͥi cͯa m
ngưͥi c ng s̫n
hông minh,
ài gi͗i,

n
y
rung
hành vͣi s͹ nghi͏p Cách mng. B̭
ch̭p
ra
̭n,
ù đày, khͯng
b͙, đ͛ng chí đã hi͇n dâng
r͕n đͥi mình cho Cách mng Vi͏
am´ 20.

1 
Theo h͛i ký cͯa ông Lương Duyên H͛i, nguͥi b̩n chi͇n đ̭u và b̩n tù cͯa ông Bùi Hͷu Diên t̩i Guyane.
19
Trích đăng l̩i tͳ báo Tu͝i tr̓
20
Trích nguyên văn trong TLTK [1]. Tác gi̫ bài vi͇t cho r̹ng đây là nhͷng lͥi ca ngͫi ông Bùi Hͷu Diên
mà ông Lương Duyên H͛i đã vi͇t trong nh̵t ký cͯa mình.
 12

Bú

ích h͛i ký cͯa ông Lương Duyên H͛i 21

Ngày 25/05/2008 báo Tuәi trҿ - cơ quan ngôn luұn cӫa Thành đoàn TNCS
Thành phӕ Hӗ Chí Minh - tә chӭc buәi gһp mһt hұu duӋ cӫa nhӳng tù nhân ViӋt
Nam yêu nưӟc bӏ lưu đày tҥi Guyane và giӟi thiӋu nhӳng hình ҧnh thӵc, sӕng đӝng
vӅ nhà lao Guyane22 đã cho thҩy cuӝc sӕng mà ông và nhӳng nguӡi ViӋt Nam yêu
nưӟc bӏ thӵc dân Pháp lưu đày biӋt xӭ nơi đây phҧi chӏu đӵng còn khó khăn, gian
khә hơn cҧ nhӳng gì mà thӃ hӋ con cháu đã tӯng đưӧc nghe nói.

Hình ̫nh bu͝i h͕p m̿
hu du͏
ù nhân Vi͏
am yêu nưͣc
i Guyane
do báo Tu͝i
r̓
͝ chͱc ngày 25/05/2008 23

21
Ngu͛n: Báo Tu͝i tr̓
22
Do nhà báo Danh Đͱc (báo Tu͝i tr̓) và nhͷng nguͥi b̩n cͯa anh cùng các tình nguyên viên nguͥi Vi͏t ͧ
Guyane đã m̭t nhi͉u công sͱc đ͋ th͹c hi͏n.
23
̪nh: Tư li͏u ̫nh cͯa gia đình ông Bùi Hͷu Diên.
 13

hͷng dãy chu͛ng c͕p
rong rng sâu
i Guyane mà
h͹c dân Pháp đã s͵ dng
đ͋ giam giͷ ông Bùi Hͷu Diên và nhͷng ngưͥi Vi͏
am yêu nưͣc 24

hà lao An am năm xưa nay ch còn li hai dãy chu͛ng c͕p´ và vài m̫nh vn n͉n
25
nhà. Còn các c͹u
ù năm xưa bây giͥ n̹m ͧ đâu? ̪nh: bên
rong chu͛ng c͕p´

24
̪nh: Danh Đͱc (Báo Tu͝i tr̓)
25
̪nh: poudrenguyane.bloq.sot.com (Đăng l̩i tͳ báo Tu͝i tr̓)
 14

Y
s͙ hình ̫nh cͯa nhà lao An am ͧ Guyane 26

Trong ký ӭc dân làng còn truyӅn lҥi câu chuyӋn vӅ ông giáo Diên27 ӣ thôn
Hұu Trung, khi thì qua lҥi đàm đҥo vӟi các nhà nho, vұn đӝng thanh niên tұp thӇ
dөc buәi sáng, làm thơ dҥy hӑc trò. Trong lòng dân, ông mãi mãi là mӝt nhà giáo
mүu mӵc. Nhӳng bài thơ cӫa ông giáo Diên qua hơn 80 năm vүn còn đưӧc lưu
truyӅn:
³Bên cҥnh sông Trà đҩt Hұu Trung
Gieo áng văn chương trưӟc bӋ rӗng
Rҳc hҥt văn minh trên đҩt Hұu
Gieo nӅn hҥnh phúc chӕn đình Trung´ 28

26
Ngu͛n: Wikipedia
27
Cách g͕i thân m̵t cͯa nhân dân các vùng ông Bùi Hͷu Diên d̩y h͕c và truy͉n bá Cách m̩ng.
2 
Ngu͛n: Nguy͍n Quang Vinh - Thông ṱn xã Vi͏t Nam. Bài thơ đã đưͫc nhà báo Nguy͍n Quang Vinh -
Thông ṱn xã Vi͏t Nam ghi theo lͥi k͋ cͯa bác Ph̩m Văn Xuyên, 90 tu͝i, s͙ng t̩i thôn H̵u Trung, xã B̩ch
Đ̹ng, huy͏n Đông Hưng, t͑nh Thái Bình và đăng trên báo ³Tin tͱc cu͙i tu̯n´ s͙ 33 (17/0 /2006 ±
23/0 /2006) trưͣc khi bác Ph̩m Văn Xuyên m̭t.
 15


hân dân
hôn Hu Trung, xã Bch Đ̹ng, huy͏n Đông Hưng,
nh Thái Bình
ôn li
ruy͉n
h͙ng Cách mng cͯa quê hương và k͋ chuy͏n v͉ c giáo Diên
nhân d͓p T͇
guyên đán Canh D̯n 2010 29
Chính vì nhӳng đóng góp to lӟn đӕi vӟi sӵ nghiӋp Cách mҥng cӫa ông Bùi
Hӳu Diên không chӍ riêng cho phong trào Cách mҥng Thái Bình mà còn cho phong
trào Cách mҥng chung cӫa cҧ nưӟc ngay tӯ thӡi kǤ trưӟc, trong và ngay sau khi
thành lұp Đҧng Cӝng sҧn ViӋt Nam như đánh giá cӫa Thưӡng vө Trung ương Đҧng
³ Ӣ Bҳc kǤ thì phong trào khá nhҩt là ӣ Thái Bình´ trong chӍ thӏ ngày 18/11/1930 vӅ
viӋc thành lұp Hӝi phҧn đӃ đӗng minh [3], nên tên tuәi và sӵ nghiӋp hoҥt đӝng
Cách mҥng cӫa ông Bùi Hӳu Diên đã đưӧc tôn vinh trong ³Tӯ điӇn nhân vұt lӏch sӱ
ViӋt Nam´ cũng như trong các tư liӋu lӏch sӱ Cách mҥng ViӋt Nam và tӍnh Thái
Bình, huyӋn Đông Hưng, huyӋn Thái Thөy [1], [2], [3], [4]. X ã Hӗng ViӋt, huyӋn
Đông Hưng, tӍnh Thái Bình đã vinh dӵ đưӧc mang tên ông trong thӡi gian ông hoҥt
đӝng Cách mҥng bí mұt tҥi quê nhà. Không biӃt nhӳng lӟp thӃ hӋ trҿ đưӧc sinh ra
và lӟn lên tҥi đây sau này, có bao ngưӡi biӃt đӃn lӏch sӱ cӫa cái tên ³Hӗng ViӋt´
đưӧc đһt tên cho xã mình? Thành phӕ Hӗ Chí Minh không phҧi là nơi ông Bùi Hӳu
Diên đưӧc sinh ra và lӟn lên, cũng không phҧi là nơi ông dҥy hӑc hay hoҥt đӝng
Cách mҥng hoһc bӏ giam giӳ tù đày nhưng cũng đã lҩy tên ông đһt tên cho mӝt con
đưӡng - đưӡng Bùi Hӳu Diên - ӣ phưӡng An Lҥc, quұn Bình Tân (trưӟc đây thuӝc

29
. Ngu͛n: Tư li͏u ̫nh gia đình ông Bùi Hͷu Diên (Tác gi̫ bài vi͇t là ngưͥi đeo kính).
 16
30
quұn Bình Chánh) . Mһc dù đây chӍ là mӝt con đưӡng nhӓ nhưng cũng thӇ hiӋn sӵ
ghi nhӟ công lao đӕi vӟi Đҩt nưӟc mà Đҧng bӝ, Chính quyӅn, Nhân dân Thành phӕ
Hӗ Chí Minh dành cho ông. Rҩt tiӃc, đӃn thӡi điӇm này, tҥi Thái Bình, quê hương
ông lҥi chưa có con đưӡng nào đưӧc mang tên ông Bùi Hӳu Diên. Cũng không biӃt
có mҩy ngưӡi biӃt vӅ lӏch sӱ cӫa cái tên Bùi Hӳu Diên mà con đưӡng này đưӧc
mang tên ±mӝt con đưӡng nhӓ mang tên mӝt nhân cách lӟn - đưӡng Bùi Hӳu Diên.

Đưͥng Bùi Hͷu Diên
i phưͥng An Lc, qun Bình Tân, Tp.H͛ Chí Yinh 31
Đҧng bӝ, Chính quyӅn, Nhân dân xã Thөy Trưӡng - huyӋn Thái Thөy - tӍnh
Thái Bình đã tưӣng nhӟ công lao ông và lұp bia mӝ ông tҥi nghĩa trang liӋt sĩ xã
Thөy Trưӡng. Mһc dù, hài cӕt ông chưa đưӧc quy tұp tӯ Guyane vӅ đây nhưng bia
mӝ ông đã đưӧc Đҧng bӝ, Chính quyӅn, Nhân dân xã Thөy Trưӡng đһt rҩt trang
trӑng tҥi nghĩa trang liӋt sĩ xã. Tuy nhiên, bia mӝ ông hiӋn nay đã xuӕng cҩp và đã
đӃn lúc cҫn phҧi tôn tҥo, nâng cҩp32. Hàng năm, vào ngày mҩt cӫa ông, quê hương,
gia đình, dòng hӑ đӅu tưӣng nhӟ tӟi ông. Tuy nhiên, vӟi công lao mà ông đã đóng
góp cho sӵ nghiӋp Cách mҥng cӫa tӍnh Thái Bình cũng như cӫa cҧ nưӟc, vӟi đҥo lý
³ăn quҧ nhӟ ngưӡi trӗng cây´ cӫa dân tӝc, thiӃt nghĩ, nên có nhӳng hoҥt đӝng kӹ
niӋm vӅ ông do Đҧng bӝ và Chính quyӅn các cҩp thӵc hiӋn. KӇ tӯ khi ông hy sinh
(25/01/1935) tҥi nhà tù thӵc dân ӣ Guyane cho tӟi nay đã gҫn 75 năm nhưng chưa
có mӝt hoҥt đӝng kӹ niӋm chính thӭc nào vӅ ông ӣ Đӏa phương cũng như ӣ Trung
ương; gia đình ông cũng chưa đưӧc hưӣng các chӃ đӝ, chính sách ưu tiên cӫa Ðҧng
và Nhà nưӟc dành cho gia đình nhӳng ngưӡi có công vӟi Cách mҥng, vӟi Ðҩt nưӟc.

30
Nguy͍n Q. Th̷ng, Nguy͍n Đình Tư. Đưͥng ph͙ thành ph͙ H͛ Chí Minh. NXB Văn hóa ± Thông tin.
31
Ngu͛n: ̪nh tư li͏u cͯa gia đình ông Bùi Hͷu Diên. Ngưͥi trong ̫nh là tác gi̫ bài vi͇t.
32
Vì bia m͡ n̹m trong nghĩa trang li͏t sĩ nên vi͏c tôn t̩o, c̫i t̩o, nâng c̭p do Đ̫ng ͯy, Chính quy͉n các
c̭p th͹c hi͏n, gia đình không th͋ t͹ ý tu s͵a.
 17

Hình ̫nh quê hương, gia đình, dòng h͕ kͽ ni͏m ngày m̭
cͯa ông Bùi Hͷu Diên
Nhân dӏp kӹ niӋm 80 năm ngày diӉn ra cuӝc biӇu tình cӫ a nông dân Duyên
Hà-Tiên Hưng (1/5/1930-1/5/2010); 75 năm ngày ông Bùi Hӳu Diên hy sinh anh
dũng trong nhà tù thӵc dân ӣ hҧi ngoҥi (25/01/1935-25/01/2010), thӃ hӋ con cháu
ông sưu tҫm, tұp hӧp tài liӋu và viӃt bài này đӇ tưӣng nhӟ ông; tӵ hào vӅ truyӅn
thӕng Cách mҥng cӫa quê hương mà ông Bùi Hӳu Diên là mӝt trong nhӳng tҩm
gương tiêu biӇu, mӝt danh nhân đҩt Thái Bình 33. Gia đình ông mong muӕn rҵng
Đҧng, Nhà nưӟc, Chính phӫ sӁ có nhӳng truy tһng xӭng đáng cho sӵ hy sinh, cӕng
hiӃn cӫa ông đӕi vӟi sӵ nghiӋp đҩu tranh cách mҥng cӫa Đҧng, cӫa dân tӝc, vì nӅn
đӝc lұp-tӵ do cӫa Tә Quӕc. Mһc dù đưӧc Trung ương Đҧng công nhұn là ³hҥt giӕng
đӓ´ trong nhà tù thӵc dân ӣ Guyane và lӏch sӱ ViӋt Nam, lӏch sӱ Thái Bình đã ghi
nhұn, gia đình cũng đã nhiӅu lҫn làm hӗ sơ đӅ nghӏ Nhà nưӟc truy tһng huân
chương Đӝc lұp cho ông, nhưng cho tӟi nay ông mӟi chӍ đưӧc truy tһng bҵng ³Tә
quӕc ghi công´ do cӕ Thӫ tưӟng Phҥm Văn Đӗng ký 34 vӟi công trҥng ³Đã hy sinh
cho Tә Quӕc vì đҩu tranh vӟi đӏch´35.

33
Tác gi̫ dùng tͳ này vì trong Website cͯa UBND t͑nh Thái Bình http://www.thaibinh.gov.vn/end-
user/index.asp/ danh nhân Thái Bình/ danh nhân Thái Bình qua các thͥi kǤ/ thͥi kǤ thành l̵p Đ̫ng c͡ng s̫n
Vi͏t Nam có ghi 2 ông (ông Nguy͍n Văn Năng và ông Vũ Tr͕ng) trong s͙ 9 H͡i viên đ̯u tiên cͯa Vi͏t nam
thanh niên Cách m̩ng đ͛ng chí h͡i và sau này là 9 Đ̫ng viên đ̯u tiên cͯa Thái Bình (g͛m các ông: Nguy͍n
Văn Năng, Vũ Tr͕ng, Bùi Hͷu Diên, T͙ng Văn Ph͝, Nguy͍n Văn T͙, Qúach Đình Thát, Lương Duyên H͛i;
sau đó b͝ sung các ông Ph̩m Quang L͓ch, Hà Ng͕c Thi͇n (danh sách và thͱ t͹ x͇p theo TLTK [2]).
34
B̹ng s͙ xy639c ngh͓ đ͓nh s͙ 32  TTG ngày 01/07/195 
 18
Vӟi truyӅn thӕng ³Uӕng nưӟc nhӟ nguӗn´ cӫa dân tӝc, khi điӅu kiӋn vӅ
chính trӏ-kinh tӃ-xã hӝi-ngoҥi giao cӫa Đҩt nưӟc đã cho phép, hy vӑng rҵng Đҧng,
Nhà nưӟc, Chính phӫ và Đҧng bӝ, Chính quyӅn các cҩp tӍnh Thái Bình sӁ quan tâm
tìm kiӃm, quy tұp và đưa hài cӕt cӫa ông đang còn nҵm sâu dưӟi lòng đҩt nơi rӯng
thiêng, nưӟc đӝc trên đҩt khách, quê nguӡi vӅ vӟi gia đình, tә tiên, quê hương, đҩt
nưӟc và đưӧc tә chӭc truy điӋu theo nghi lӉ dành cho nhӳng ngưӡi có công vӟi
nưӟc, vӟi sӵ nghiӋp Cách mҥng cӫa Đҧng. Đây là điӅu mà cҧ quê hương, gia đình,
dòng hӑ ông mong muӕn nhưng chưa thӵc hiӋn đưӧc vì tình hình Đҩt nưӟc trưӟc
đây còn khó khăn. Nay, khi điӅu kiӋn đã thuұn lӧi, Đҩt nưӟc đã cҩt cánh, bay vào
Vũ trө, viӋc thӃ hӋ con cháu đӅ nghӏ đưa hài cӕt cӫa các bұc tiӅn nhân có công vӟi
Tә quӕc hiӋn vүn còn nҵm lҥi nơi rӯng già Amazon36, tҥi chính nơi mà vӋ tinh
Vinasat cӫa ViӋt Nam đã đưӧc phóng lên và rҩt nhiӅu đoàn cán bӝ các cҩp cӫa nưӟc
ta đã đӃn tұn nơi đây - Guyane ± làm viӋc và chӭng kiӃn lӉ phóng vӋ tinh Vinasat-1,
vӅ quê nhà là điӅu nên làm và điӅu kiӋn vӅ mӑi mһt cӫa Đҩt nưӟc hiӋn nay có thӇ
cho phép thӵc hiӋn đưӧc, hӧp đҥo lý cӫa dân tӝc ViӋt Nam. Gia đình, quê hương,
dòng hӑ ông Bùi Hӳu Diên rҩt mong nhұn đưӧc sӵ quan tâm cӫa Đҧng và Nhà
nưӟc, sӵ giúp đӥ cӫa các tә chӭc, cá nhân trong và ngoài nưӟc đӇ có thӇ tìm, quy
tұp, đưa hài cӕt cӫa ông vӅ nҵm ҩm cúng giӳa nҳng ҩm quê hương Thái Bình yêu
dҩu. ViӋc xây dӵng nhà tưӣng niӋm ông Bùi Hӳu Diên ± vӏ Cách mҥng tiӅn bӕi,
mӝt danh nhân lӏch sӱ-văn hóa, quê hương Thái Bình, mӝt trong nhӳng bұc ³khai
quӕc công thҫn´ cӫa lӏch sӱ Cách mҥng Thái Bình (như cách nói cӫa nhiӅu ngưӡi)
nhҵm đáp ӭng nguyӋn vӑng không chӍ cӫa riêng quê hương, gia đình, dòng hӑ ông
Bùi Hӳu Diên mà còn là cӫa dư luұn xã hӝi là điӅu nên làm và không khó thӵc hiӋn
nӃu các thӃ hӋ hұu sinh - nhӳng ngưӡi có trách nhiӋm và quyӅn hҥn - có lòng thành
kính vӟi hương hӗn ông.
Dүu biêt rҵng, không nên so sánh vì mӑi sӵ so sánh đӅu khұp khӉnh, nhưng
thұt không khӓi xót xa khi thҩy bia mӝ ông Bùi Hӳu Diên tҥi nghĩa trang liӋt sĩ xã
Thөy Trưӡng - huyӋn Thái Thөy - tӍnh Thái Bình đã bӏ xuӕng cҩp, nӭt nҿ, ngay
trong khu vӵc bia mӝ ông lҥi là nơi đӇ gieo lúa, trӗng khoai; lҥi càng chҥnh lòng

35
Nguyên văn như trong b̹ng ³T͝ qu͙c ghi công´ cͯa ông Bùi Hͷu Diên
36
Guyane thu͡c Pháp là 1 trong 9 nưͣc n̹m trong di͏n tích bao phͯ cͯa rͳng Amazon. Ngu͛n: Website B͡
tài nguyên và môi trưͥng (http://www.monre.gov.vn/MONRENET/Default.aspx?tabid=211&ItemID=77775)
 19
hơn khi thҩy nhӳng tưӧng đài hoành tráng, nhӳng nhà t ưӣng niӋm bӅ thӃ, nhӳng
đưӡng phӕ lӟn đưӧc đһt tên cho nhӳng bұc tiӅn bӕi cùng thӡi vӟi ông và cҧ các thӃ
hӋ sau ông, thì ông lҥi chưa đưӧc có bҩt kǤ hình thӭc kӹ niӋm nào, không huân
chương, không nhà tưӣng niӋm, không bia đá, không tưӧng đӗng, không tên đưӡng
phӕ ngay trên chính mҧnh đҩt quê hương Thái Bình yêu dҩu, nơi ông đã đưӧc sinh
ra tӯ vùng cói Thөy Anh, nӃm vӏ mһn cӫa nhӳng cánh đӗng muӕi trҳng Diêm ĐiӅn,
uӕng nguӗn nưӟc sông Diêm Hӝ ngӑt ngào và tҳm mình trong dòng sông Trà Lý
trong xanh đã bao đӡi nay tưӟi mát cho nhӳng cánh đӗng bát ngát cӫa quê lúa Thái
Bình « nhӳng nơi mà vì nó, ông đã sӕng, chiӃn đҩu và cӕng hiӃn tӟi hơi thӣ cuӕi
cùng cho sӵ nghiӋp Cách mҥng giҧi phóng dân tӝc, giҧi phóng quê hương khӓi ách
áp bӭc cӫa thӵc dân Pháp. Cҧ cuӝc đӡi cӫa mình, dù ngҳn ngӫi, chí vӟi 32 tuәi đӡi,
10 năm hoҥt đӝng Cách mҥng, gҫn phân nӱa thӡi gian hoҥt đӝng ҩy ông đã trҧi qua
biӃt bao nhà tù ³nәi tiӃng´ nhҩt cӫa thӵc dân Pháp, ông đã hӃt lòng phөng sӵ Đҩt
nưӟc, phөng sӵ nhân dân.
ThӃ hӋ con cháu ông tin tưӣng rҵng, cái chӃt thiêng liêng cӫa ông, ngưӡi
Cӝng sҧn giàu lòng yêu nưӟc, thương dân đã hóa thành hӗn thiêng bҩt tӱ, hӗn ông
hãy lên tiӃng đӇ thӃ hӋ hұu sinh (nhҩt là thӃ hӋ con, cháu, cӫa nhӳng hӑc trò đã
đưӧc ông giác ngӝ lý tưӣng Cách mҥng, đem ánh sáng cӫa Đҧng tӟi soi đưӡng, chӍ
lӕi cho thӃ hӋ cha, ông hӑ tham gia hoҥt đӝng Cách mҥng và sau này nҳm giӳ
nhӳng trӑng trách cӫa Đҧng, cӫa Nhà nưӟc, cӫa quê hương), dù có phҧi tҩt bұt vӟi
³cơm, áo, gҥo, tiӅn´, sӁ vүn có nhiӅu ngưӡi còn nһng tình tri ân vӟi ngưӡi đã khuҩt,
sӁ lên tiӃng và góp phҫn cùng quê hương, gia đình, dòng hӑ ông Bùi Hӳu Diên đӇ
tìm kiӃm, quy tұp và đưa hài cӕt ông vӅ vӟi đҩt mҽ thân yêu sau bao năm ông phҧi
nҵm lҥnh lӁo trong rӯng già Amazon sâu thҷm nơi phương trӡi xa, cách ViӋt Nam
nӱa vòng Trái Đҩt.
Hy vӑng rҵng các cơ quan hӳu quan sӁ quan tâm nghiên cӭu, sưu tҫm, tұp
hӧp sӵ nghiӋp thơ ca, báo chí Cách mҥng mà ông Bùi Hӳu Diên đã sáng tác trong
thӡi gian hoҥt đӝng Cách mҥng, đһc biӋt là trong thӡi kǤ ông bӏ lưu đày tҥi Guyane
làm vũ khí đҩu tranh Cách mҥng ngay trong nhà tù thӵc dân.
Gia đình ông Bùi Hӳu Diên cũng rҩt mong nhұn đưӧc thêm nhӳng thông tin
vӅ ông Bùi Hӳu Diên, nhҩt là mong muӕn có mӝt di ҧnh cӫa ông, tӯ các nguӗn
thông tin, đһc biӋt là tӯ cӝng đӗng gia tӝc hӑ Bùi ViӋt Nam, bà con, cô bác, anh chӏ
 20
em đӗng hương Thái Bình ӣ trong và ngoài nưӟc, bà con ngưӡi ViӋt ӣ Guyane và
trên thӃ giӟi cũng như bҥn bè quӕc tӃ «
Hy vӑng rҵng rӗi đây sӁ tiӃp tөc có nhӳng con đưӡng, nhӳng ngôi trưӡng,
nhӳng công viên « tҥi Thái Bình và các đӏa phương khác vinh dӵ đưӧc mang tên
ông - Bùi Hӳu Diên - liӋt sĩ, nhà giáo, nhà báo, nhà thơ, nhà hӑat đӝng Cách mҥng
tiӅn bӕi cӫa ViӋt Nam.

Thái Bình ± Thành ph͙ H͛ Chí Minh, xuân Canh D̯n 2010
Bùi Lý Ng͕c Minh
Bài vi͇t nhân d͓p kͽ ni͏m  0 năm ngày di͍n ra cu͡c bi͋u tình cͯa nông dân
Duyên Hà-Tiên Hưng, Thái Bình (1/5/1930-1/5/2010); 75 năm ngày ông Bùi Hͷu
Diên hy sinh anh dũng trong nhà tù th͹c dân ͧ Guyane (25/01/1935 -25/01/2010).




















 21
Y    !"#$ %&'(%
)*+,&-.",(/+,0/ 37


ghĩa
rang li͏
sĩ xã Thy Trưͥng , huy͏n Thái Thy,
nh Thái Bình - nơi lp bia
m nhà giáo, nhà báo, nhà
hơ, nhà h͕a
đ ng cách mng
i͉n b͙i Bùi Hͷu Diên

Bia m ông ͧ đây, hương h͛n ông đang ͧ đây, nhưng hài c͙
ông giͥ nơi đâu?
Phía xa là
rưͥng
i͋u h͕c và
rung h͕c cơ sͧ (THCS)
Thy Trưͥng, huy͏n Thái Thy,
nh Thái Bình

37
̪nh: Tư li͏u ̫nh cͯa gia đình ông Bùi Hͷu Diên.
 22

Bia m ông Bùi Hͷu Diên
i nghĩa
rang li͏
sĩ

xã Thy Trưͥng, huy͏n Thái Thy,
nh Thái B̗nh

V͇
nͱ
ngang
i m̿

rưͣc V͇
nͱ
d͕c
i
ưͥng phía bên ph̫i
cͯa bia m ông Bùi Hͷu Diên cͯa bia m ông Bùi Hͷu Diên

 23

V͇
nͱ
d͕c
i
ưͥng phía bên
rái cͯa bia m ông Bùi Hͷu Diên.
Phía sau là
h͵a m
rên cn đưͫc bao che b̹ng
úi nilong
r̷ng.


hͷng né
chͷ
rên bia m đã mͥ.
Bia m cͯa m
li͏
sĩ Cách mng
i͉n b͙i, m
danh nhân L͓ch s͵ - Văn hóa
mà ch như
h͇ này và li như
h͇ này sao?
̪nh chp nhân kͽ ni͏m 75 năm (25/01/1935-25/01/2010) ngày ông Bùi Hͷu Diên
hy sinh anh dũng cho T͝ qu͙c nhưng không có m
vòng hoa đ͇n vi͇ng
cͯa Đ̫ng b , Chính quy͉n, Cơ quan, Đoàn
h͋, Trưͥng h͕c các c̭p38

3 
Ngu͛n: ̫nh do gia đình ông Bùi Hͷu Diên chͭp nhân ngày gi͟ l̯n thͱ 75 (25/01/1935-25/01/2010) cͯa
ông. Ngưͥi trong ̫nh là con dâu ông, đ͛ng thͥi là con nuôi ông Nguy͍n Văn Năng, bí thư t͑nh b͡ đ̯u tiên
cͯa t͑nh b͡ ³Vi͏t Nam thanh niên Cách m̩ng đ͛ng chí h͡i´ Thái Bình, hi͏n ngͭ t̩i Thành ph͙ Thái Bình,
đã m̭y chͭc năm nay trông nom bia m͡ và hương khói cho bàn thͥ ông nhưng chưa h͉ đưͫc hưͧng b̭t kǤ
m͡t ch͇ đ͡ chính sách ưu tiên nào cͯa Đ̫ng và Nh̫ nưͣc.
 24
123 4Y5 67
1.c Ban chҩp hành Đҧng bӝ huyӋn Đông Hưng (1985). Nhͷng s͹ ki͏n l͓ch s͵
Đ̫ng b͡ huy͏n Đông Hưng (thͥi kǤ 1925 -1945).
2.c Ban chҩp hành Đҧng bӝ tӍnh Thái Bình (1999). L͓ch s͵ Đ̫ng b͡ Thái Bình
(1927 ± 1954). NXB Chính trӏ quӕc gia.
3.c Ban nghiên cӭu lӏch sӱ Đҧng tӍnh Thái Bình (1970). Hai cu͡c bi͋u tình
Duyên Hà ± Tiên Hưng và Ti͉n H̫i năm 1930.
4.c NguyӉn Q. Thҳng, NguyӉn Bá ThӃ (2005). Tͳ đi͋n nhân v̵t l͓ch s͵ Vi͏t
Nam. NXB tәng hӧp thành phӕ Hӗ Chí Minh.
5.c NguyӉn Q. Thҳng (2005). Tͳ đi͋n văn hóa Vi͏t Nam. NXB Văn hóa.
6.c NguyӉn Q. Thҳng, NguyӉn Đình Tư (2005). Đưͥng ph͙ Thành ph͙ H͛ Chí
Minh. NXB Văn hóa ± Thông tin.
7.c Tuәi trҿ (2008). Loҥt bài viӃt vӅ Nhà lao An Nam ӣ Guyane.
8.c NguyӉn Quang Vinh (2006). Bùi Hͷu Diên ± Ngưͥi c͡ng s̫n ti͉n b͙i và
khúc ca bi tráng : Bi͏t xͱ tù ngâm ». Báo Tin tӭc cuӕi tuҫn sӕ 33 (17/08/2006 ±
23/08/2006) ± Thông tҩn xã ViӋt Nam.
9.c NguyӉn Quang Vinh (2010). Bùi Hͷu Diên, ngưͥi t͝ chͱc cu͡c đ̭u tranh
cͯa nông dân Duyên Hà ± Tiên Hưng, Thái Bình ngày 1/5/1930 ». Báo Tin tӭc cuӕi
tuҫn sӕ 3 (21/01/2010 ± 27/01/2010) ± Thông tҩn xã ViӋt Nam.


 25
½ 8289 :9;4Ê

 Y<=  8
:>?:4 :
9;4Ê

  >5@ABCDABEF
GH  
IJ92KH  L97 M4Ê

 NEB




39
Bͱc thư này do gia đình ông Bùi Hͷu Diên lưu giͷ và đưͫc tìm th̭y nhân d͓p tác g͑a vi͇t bài này sưu t̯m
tài li͏u. Đây là tài li͏u l̯n đ̯u ti ên đưͫc gia đình ông Bùi Hͷu Diên công b͙.
26












 27
½ 8289
OP9 9;4QÊL2KH  I
  N
I9RS,TUVVW #<"X+Y  !"#N ZF







40 40
Bài thơ này do gia đình ông Bùi Hͷu Diên lưu giͷ và đưͫc tìm th̭y nhân d͓p tác g͑a vi͇t bài này sưu
t̯m tài li͏u. Đây là tài li͏u l̯n đ̯u ti ên đưͫc gia đình ông Bùi Hͷu Diên công b͙.
 28
½ 8289
?[42K\  ]^  > 9½ ]½ZA
Ngày 21-3-1890 Toàn quyӅn Đông Dương ra nghӏ đӏnh thành lұp tӍnh Thái
Bình, gӗm phӫ Thái Bình, phӫ KiӃn Xương (tách tӯ tӍnh Nam Đӏnh) và huyӋn Thҫn
Khê (tách tӯ tӍnh Hưng Yên và sáp nhұp vào phӫ Thái Bình). TӍnh lӷ đһt tҥi phӫ
KiӃn Xương, bên sông Trà Lý. Ngày 28 - 11- 1894, Toàn quyӅn Đông Dương ra
nghӏ đӏnh cҳt hai huyӋn Hưng Nhân và Duyên Hà thuӝc phӫ Tiên Hưng, tӍnh Hưng
Yên sáp nhұp vào tӍnh Thái Bình; lҩy sông Luӝc làm ranh giӟi giӳa hai tӍnh Hưng
Yên và Thái Bình. Theo Nomencilature đes communes du Tonkin (Danh mөc các
làng xã Bҳc KǤ cӫa Ngô Vi LiӉn), năm 1927 tӍnh Thái Bình gӗm có 3 phӫ (KiӃn
Xương, Thái Ninh, Tiên Hưng), 9 huyӋn (Duyên Hà, Đông Quan, Hưng Nhân, Phө
Dӵc, QuǤnh Côi, Thư Trì, Thөy Anh, TiӅn Hҧi, Vũ Tiên) vӟi 94 tәng (817 xã).
½ ;5_ <:`
gӗm 8 tәng, 88 xã:
+ Tәng An Bӗi (5 xã): An Bӗi, Công Bӗi, Thanh Nê, Thý ÐiӅn, Trìn h Phӕ.
+ Tәng Cao Mҥi (12 xã): Bҳc Trҥch, Cao Mҥi Đông Đoài, Cao Mҥi Thưӧng, Cao
Thӫy, Mӻ Nguyên, Nguyên Kinh, Phương Trҥch, Quan Cao, Quân Bác, Thái Cao,
Thưӧng Phúc, Trà Xương.
+ Tәng Đa Cӕc (10 xã): Dương LiӉu, Đa Cӕc, Hӳu TiӋm, Khҧ Cҧnh, Khҧ Cӱu, Khҧ
LӉ, Khҧ Phú, Lai Vi, Nghĩa Môn, Phú Cӕc.
+ Tәng Đӗng Xâm (13 xã): Dөc Dương, Dương Cưӟc, Đҳc Chúng, DiӉm Dương,
Hӳu Bӝc, Lãng Đông, Năng Nhưӧng, Tҧ Phө, ThuyӅn Đӏnh, Thưӧng Gia, Thưӧng
Hoà, Trӵc Tҫm, Xuân Cưӟc.
+ Tәng Nam Huân (11 xã): Bҥt Trung Ngoҥi, Bҥt Trung Nӝi, Cao Bҥt Lũ, Cao Bҥt
Nang, Giáo Nghĩa, Kinh Bҥt, Kinh NhuӃ, Nam Ðýӡng, Nam Huân, Phýõng Ngҧi,
Thân Nhýӧng.
+ Tәng Thӏnh Quang (8 xã): Dưӥng Thông, Mai Chӱ, Phú ân, Phú Mӻ, Thӏnh
Quang, Văn Hanh, Văn Lăng, Vũ Lăng.
+ Tәng Thөy Lũng (13 xã): An ChӍ, An Cơ, An ĐiӅm, An Trҥch, Bҵng Trҥch, Bích
Kê, Đông Lâu, Nam Lâu, Quҫn Hành, Thөy Lũng, Trình Hoàng, Tӱ TӃ, Xuân
Bҧng.

41
Ngu͛n: Website http://vn.360plus.yahoo.com/misaq1976/article?mid=21 &fid=-1&action=next.
 29
+ Tәng Xuân Vũ (16 xã): Cә Am, Cә Ninh, Đông NhuӃ, Đông Quan, Đông Trì,
Đӝng Trung, Đông Vinh, Lai Trì, Luұt Ngoҥi, Luұt Nӝi, Luұt Trung, NiӋm Hҥ,
Phөng Thưӧng, Thái Công, Tri LӉ, Xuân Vũ.
½ ; ]  gӗm 11 tәng, 86 xã:
+ Tәng Cát Đàm (15 xã): Bӗ Xuyên Tҧ, Cҫu Nghĩa, Cҫu Nhân, Duy Tân, HiӋp
Trung, Hưng Quan, Nam Thӑ, Nghĩa Phương, Phương Cúc, Phương Đài, Sa cát
Lương, Sa Cát Giáo, Thưӧng Đҥt, Trưӡng Quan, Vinh Quan.
+ Tәng Phúc Khê (6 xã): Đӗng Uyên, Phúc Khê TiӅn, Phúc Khê Trung, KǤ Nhai,
Nha Xuyên, Xuân Phӕ.
+ Tәng Thưӧng Tҫm (9 xã): An Phú, Cә Hӝi, Dương xuyên, Hӝi Châu, Long Mӻ,
Tҫm Phương, Thӫy Cơ, Thưӧng Phú, Thưӧng Tҫm.
+ Tәng LӉ Thҫn (7 xã): Duyên LӉ, Hҧi Linh, LӉ Thҫn, Lөc Linh, Văn Hàn, Vũ
Biên, Vũ Công.
+ Tәng Đông Đӝng (10 xã): Đông Đӝng, Lӏch Đӝng, Long Bӕi, Phong Lôi, Thө
ĐiӅn, Đӗng Quan, Ký Trӑng, Lương Đӕng, Văn Ông, Vô Song.
+ Tәng Đӗng hҧi (4 xã): An Trӵc, Đӗng Hҧi, Đӗng Lang, TӃ Quan.
+ Tәng Vӏ Dương (4 xã): Đӗng Kinh, Đӗng TӍnh, Vӏ Dương, Vӏ Thӫy
+ Tәng Tân Bӗi (13 xã): ChӍ ThiӋn, Đӗng Nhân, Hanh thông Giáo, Hanh Thông
Lương, Liên Khê, Lũng Tҧ, Nghĩa Phương, Tân Xuân, Thanh Khê, Thiên KiӅu, Tân
Nghĩa, Xuân Hòa Giáo, Xuân Hòa Lương.
+ Tәng Thҫn Huӕng (7 xã): Cao Mӻ, Chiêm thuұn, Cә Lũng, Lũng Đҫu, Phú Uyên,
Thҫn Đҫu, Thҫn Huӕng.
+ Tәng Trӵc Nӝi (7 xã): An LӉ, Đông Trҥi, Gia LӉ, Tӕng Khê, Tӕng Thӓ, Trӵc
Nӝi, Tӵ Tân.
+ Tәng Trӯng Hoài (4 xã): Hoài Hӳu, ThuyӅn Quan, Trӯng Hoài, Trӯng Uyên.
½ ;  :
gӗm 9 tәng, 63 xã:
+ Tәng An Lҥc (8 xã): An Bình, An Lҥc, An Vĩnh, Duyên Trang, Duyên Tөc, Kim
Châu, Kim Ngӑc, Phú La.
+ Tәng Cao Mӛ (8 xã): Cao Mӛ, Cao Phú, Cә Khúc, Lũ Phong, Nam Lӛ, Phú Vinh,
Thӑ Cao, Thә Khӕi.
+ Tәng Cә Cӕc (3 xã): Cә Cӕc, Cә xá, Nguyên Xá.
 30
+ Tәng Cә Quán (7 xã): An LӉ, Cә Quán, Gia Cҩp, Lӝ Xá, Nguyên Lâm, Quán
Thôn, Thҫn Khê.
+ Tәng Đô KǤ (8 xã): An Lҥp, Chí Linh, Đa Phú, Đӗng Phú, Khánh Lai, Mұu Lâm,
Phú Lãng Đông, Phú Lãng Hӳu.
+ Tәng Hoàng Nông (3 xã): Phú ĐiӅn, Phú Nông, Hoàng Nông.
+ Tәng Phú Khê (6 xã): Bá Thôn, Đӗng Cӕng, Đӗng Mai, Phú Khê, Quán Xá, Thӑ
Vӵc.
+ Tәng Xích Bích (11 xã): An Thӑ, Duyên TӅ, Đông Thӏnh, Phú TriӅu, Phөc LӉ,
Phú Thӑ, TiӃn Trұt, Trình Uyên, Vinh TiӃn, Xích Bích, Xích Ngӑc.
+ Tәng Ӹ Đӕn (9 xã): Bәng Thôn, Duyên Trưӡng, Đô Mӻ Kinh, Đô Mӻ Thӏnh,
Ngoҥi Thôn, Ninh Thôn, Nӝi Thôn, Phan Thôn, Ӹ Đӕn Kinh.
a3 a  1 gӗm 7 tәng, 74 xã:
+ Tәng An Xá (9 xã): An La, An Xá, Đӗng Hàn, Đӗng lҥc, Đӗng Nhân, Đӗng Tu,
HiӃn Lҥp, Hoá Hӧp, Mӻ Lương.
+ Tәng Canh Nông (7 xã): Canh Nông, Duyên Nông, Đình Ngũ, Đôn Nông, Hoҵng
Nông, Tiên La, ViӋt Yên.
+ Tәng Duyên Hà (12 xã): Cә Trai, Duyên Lãng, Long Nãi, Lӝc Thӑ, Phú HiӃu,
Phúc Duyên, Phú Vinh, Thӑ Bùi, Thưӣng Duyên, Thưӧng Ngҥn, Vĩnh TruyӅ n,
Xuân La.
+ Tәng Hà Lý (17 xã): An Khoái, Cúc Đình, Đa Phú, Hà Lý, Hoành Đҥi, Hoành
Mӻ, Lương Nhân, Mai Đình, Mӻ Đình, Ngoҥi Trang, Ngӑc LiӉn, Nhân Lý, Nӝi
Trang, Phú Giáo, Trҩp Trung, Trung Đҷng, Truy Đӏnh.
+ Tәng Thưӧng Bái (7 xã): Đan Hӝi, Gia Lҥp, Hҥ Bái, Hà Lang, KiӅu La, Thưӧng
Bái, Trҫn Xá.
+ Tәng Thưӧng Hӝ (11 xã): Duyên Mӻ, Đӗng Nӛ, Gia Lҥc, Hӝi Kê, Phú Hұu, Phú
Hӳu, Phú Nha, Thâm Đӝng, Thưӧng Hӝ, TӍnh Thӫy,Tĩnh Xuyên.
+ Tәng Vӏ Sĩ (11 xã): An Lҥi, An Lұp, An Liêm, Hұu Thưӧng, Hұu Trung, Phú Mӻ,
Thanh Lãng, Vҥn Gì, Vân Đài, Vӏ Khê,Vӏ Sĩ.
a3 ?Ê
b4 gӗm 8 tәng, 63 xã:
+ Tәng An Tiêm (8 xã): An Dân, An Tiêm, Bái Thưӧng, Hòe Nha, Lãng Tình,
Lương Thưӣng, Tam Lӝng, Vӑng Lӛ.
 31
+ Tәng Bình Cách (15 xã): Bình Cách, Duyên Hà, Đông Khê, Đông Quan Phӕ,
Hoành Tӯ, Kinh Hào, Kinh Nұu, Lai Xá, Lãm Khê, Phù Xá, Phương Mai, Tào Xá,
Tân Hưng, Thái Hà Phưӡng, Xuân Thӑ.
+ Tәng Đông Hӗ (7 xã): Đông Hà Phưӡng, Đông Hӗ, Hҧi Đô, Khúc Mai, LuyӃn
KhuyӃt, Phong Nүm, Vô Hӕi.
+ Tәng Đӗng Vi (9 xã): Cә Dũng, Dө Đҥi, Đào Xá, Đӗng Cù, Đӗng LӉ, Đӗng Vi,
Nam Dө, Phù Lưu, Thuҫn Túy.
+ Tәng Hҥ Đӝng (7 xã): Hҥ Đӝng, Khai Lai, Lҥc Sơn, Quân Đӝng, Thưӧng Phúc,
Trà Linh, Tӱ Đӝ.
+ Tәng Hoá Tài (5 xã): Duyên Trӳ, Hұu Trӳ, Hóa Tài, LӉ Cӫ, Thanh Du.
+ Tәng Phương Quan (7 xã): An Vӷ, Cә TiӃt, Đӗng Kӹ, LӋ Bҧo, Phương Quan,
Phương Xá, Thân Thưӧng.
+ Tәng Thưӧng LiӋt (5 xã): Hҥ LiӋt, Phҩt Lӝc, Phi liӋt, Thưӧng LiӋt, Trung LiӋt.
Thái Bình thӡi thuӝc Pháp (TiӃp theo).
Theo Nomencilature đes communes du Tonkin (Danh mөc các làng xã Bҳc KǤ cӫa
Ngô Vi LiӉn), năm 1927 tӍnh Thái Bình gӗm có 3 phӫ (KiӃn Xương, Thái Ninh,
Tiên Hưng), 9 huyӋn (Duyên Hà, Đông Quan, Hưng Nhân, Phө Dӵc, QuǤnh Côi,
Thư Trì, Thөy Anh, TiӅn Hҧi, Vũ Tiên) vӟi 94 tәng (817 xã)......
a3  :
 = gӗm 7 tәng, 82 xã:
+ Tәng Đһng Xá (18 xã): Chiêm ân, Do Đҥo, Dương Khê, Dương Trung, Dương
Xá, Dương Xuân, Đһng Xá, Đӗng Ngang, Đӗng Vӑng, Hưng Nhân, Ngӑc Đưӡng,
Phú Đưӡng, Phú Lҥc, Tây Nha, Thái Đưӡng, Thanh Nga, Trác Dương, Tú Mұu.
+ Tәng Hà Lão (15 xã): An Lҥc, An Lĩnh, An Tұp, Đoan Bҧn, Hà Lão, Lão Khê,
Nhұt Tҧo, Phú Hà, Phú Mӻ, Phú Vұt, Tҧo Xuân, Tân Giӟi, Tân KǤ, Thúy Nông,
Trung Hòa.
+ Tәng HiӋu Vũ (10 xã): An Cҫu, Cҫu Công, Đào Thành, HiӋu Vũ, Hòa Hú, Lưu
Xá, Nham Lang, TriӅu QuyӃn, Vũ Dương Dương, Vũ Dương Vũ.
+ Tәng Lұp Bái (11 xã): An Khê, An NghiӋp, Chuҭn Cách, Đӗng Trang, Kim Sơn,
Lұp Bái, Phong Bái Nghĩa, Phong Bái Trung, Phương La, Thưӧng Đҥo, Xuân La.
+ Tәng Quan BӃ (8 xã): An Nhân, Hà Thanh, Lương Khê, Lương Ngӑc, Quan BӃ,
Quan Hà, Tҧo Sơn, Thӑ Khê.
 32
+ Tәng Thanh TriӅu (11 xã): Bùi Xá, Hà Xá, Hҧi TriӅu, KiӅu Thҥch, Mӻ Đҥi, Quan
Khê, Tây Xuyên, Thanh TriӅu, Thөy Vân, Xuân Hҧi, Xuân Trúc.
+ Tәng Tӕng Xuyên (9 xã): Khҧ La, Khánh Mӻ, Khuông Phù, Nhân Xá, Nhӳ Khê,
Nhӳ Thӫy, Phúc Hҧi, Phúc Tiên, Tӕng Xuyên.
a3 ½ 8H9 gӗm 6 tәng, 39 xã:
+ Tәng Bҩt Nҥo (8 xã): An Dөc, An Mӻ, Bҩt Nҥo, Cao Mӝc, Cә Đҷng, Đông Liêm,
Hoè Thӏ, Quan Đình.
+ Tәng Dөc Linh ( 8 xã): An Bài, An Giang Phưӡng, Dөc Linh, Đông Linh, Lý Xá,
Phong Xá, Phө Dӵc phӕ, Thanh Mai.
+ Tәng Đào Xá (4 xã): An HiӋp, Đào Tҥo, Hưng Nhưӧng, Lӝng Khê.
+ Tәng Lương Xá (6 xã): An Ninh, KiӃn Quan, Lương Xá, Mӻ Xá, Trung Châu,
Vҥn Phúc.
+ Tәng Tô Xuyên (6 xã): Thӫ Nghĩa, Tô Đê, Tô Hҧi, Tô Hӗ, Tô Trang, Tô Xuyên.
+ Tәng Vӑng Lӛ (7 xã): Đҥi ĐiӅn, Đào Đӝng, Giӟi Phúc, Lҥc Cә, Trưӡng Lũ, Vӑng
Lӛ, Vũ Hҥ.
a3 b@ 9Ê gӗm 6 tәng, 53 xã:
+ Tәng Đӗng Trӵc (15 xã): An Trӵc, Cҫn Phán, ĐӋ Đӛ, Đông Quynh, Đông Châu,
Đӗng Trӵc, Hҥ Đӗng, Hҥ Phán, Hy Hà, Nghi Phú, Nguyên Xá, QuǤnh Lang, Tân
Mӻ, Thưӧng Phán, Văn Quán.
+ Tәng QuǤnh Côi (6 xã): An MӁ, An VӋ, Đông Xá, Lương Mӻ, QuǤnh Côi, Xuân
La.
+ Tәng QuǤnh Ngӑc (6 xã): Bӗ Trang, La Vân, Lương Cө, Mӻ Ngӑc , Ngӑc QuӃ,
QuǤnh Ngӑc.
+ Tәng Sơn Đӗng (6 xã): Chung Linh, KǤ Trang, Ngүu Khê, Sơn Đӗng, Tương
Nhưӧng, Vĩnh Niên.
+ Tәng Tang Giá (12 xã): Hҧi An, Khang Ninh, Mӻ Giá, Nam Đài, Ngӑc Trí, Phҩn
Tҧo, Phúc Bӗi, Phương Quҧ, Tài Giá, Tang Giá, TӃ Mӻ, Tiên Cҫu.
+ Tәng Tiên Bá (12 xã): An Ký, Cam Mӻ, Đҥi Năm, Giáo ThiӋn, Lai Әn, Mai
Trang, Thưӧng Phúc, Tiên Bá.
a3  :M^ gӗm 7 tәng, 62 xã:
+ Tәng An Lão (9 xã): An Lҥc, An Lão, An Lӝc, Hoàng Xá, KiӃn Xá Ngô Xá, Phúc
Khánh Thưӧng, Phúc Khánh Hҥ, Phùn Nӝi.
 33
+ Phӫ Bәng ĐiӅn (6 xã): Bәng ĐiӅn, Hương ĐiӅn, Mӻ Bӗng, Mӻ Lӝc, Thӑ Lӝc, Tө
Thành.
+ Tәng Cӵ Lâm (9 xã): An ĐӇ, Cӵ Lâm, Đӭc HiӋp, Hӳu Lӝc, Phan KiӅu, Phương
Cáp, Phương Tҧo, Tân Mӻ, Thanh Bҧn.
+ Tәng Khê KiӅu (14 xã): An ĐiӋn, Bình An, Đӗng Đҥi, Khê KiӅu, La Uyên, Lӝc
ĐiӅn, Lӝc Quý, Mӻ Cơ, Phú Chӱ, Phú Nhuұn, Thanh Ninh, Tӯ Châu, Văn Lang,
Văn Lâm.
+ Tәng Nӝi Lãng (8 xã): Đҥi Đӗng, HuyӅn Trӵc, Lăng Xuyęn, NguyӋt Lăng, Nӝi
Hoŕnh, Nӝi Lăng, Phú Măn, Phúc Trung.
+ Tәng Thuұn Vi (8 xă): Bách Tính, Đҥi An, Phú LӉ, Phù Sa, Tăng Bәng, Thuұn
NghiӋp, Thuұn Vi, Trà Khê.
+ Tәng Vô Ngoҥi (8 xã): Dũng Thúy, La ĐiӅn, Nghĩa Khê, Ngoҥi Lãng, Thưӧng
ĐiӅn, Trà Đông, Văn Lãng, Vô Ngoҥi.
a3  8a4 gӗm 9 tәng, 69 xã:
+ Tәng An Bái (8 xã): An Bái, Kha Lý, QuǤnh Lý, Thӑ Cách, Trình Trҥi, Tu Trình,
Vân Am, Vân Tràng.
+ Tәng An Đӏnh (7 xã): An Đӏnh, An LӋnh, Hҥ Tұp, Ô trình, Thưӧng An, Trà Bôi,
Trà Hӗi.
+ Tәng Bích Du (10 xã): Bҵng Lýõng, Bích Ðoài, Bích Du, Các Ðӝng, Hà My, Sõn
Cao, Sõn Thӑ, ThuǤ Dýõng, Tӱ Các, Vӑng hҧi.
+ Tәng Cao Dýõng (6 xã): An Cúc, Cao Dương, Cao Trai, Hòa Đӗng, Thu Cúc, Xá
Thӏ.
+ Tәng Hoành Sơn (12 xã): Cam Đoài, Cam Đӝng, Di Phúc, Dương Thanh, Đông
TӍnh, Hҥc Ngang, Hoành Quan, Hoành Sơn, Hoành Thưӧng, Lai ChiӇu, ThuyӅn
Đӛ, Trung Quan.
+ Tәng Hә Đӝi (8 xã): Bao Hàm, Diêm ĐiӅn, Hoa Ngҥc, Hә Đӝi, Mai Diêm, Nghĩa
ChӍ, Ngoҥi Trình, Quang Lang.
+ Tәng Ninh Cù (4 xã): Bùi Đình, Cao Cương, Ninh Cù, Vâ n Cù.
+ Tәng Quҧng Nҥp (7 xã): An Cӕ, Diêm TӍnh, Đông Dương, Lưu Đӗn, Quҧng Nҥp,
Phương Man, Vҥn Đӗn.
+ Tәng Vҥn Xuân (7 xã): Bình Lãng, ChӍ Bӗ, Lӛ Trưӡng, Phҩn Vũ, Tam Tri, Tri
ChӍ, Vҥn Xuân.
 34
a3 c  6 gӗm 8 tәng, 79 xã:
+ Tәng Đông Thành (25 xã): An Tӭ Hҥ, An Tӭ Thưӧng, Bát Cҩp, Châu Nhai, Doãn
Đông, Doãn Thưӧng, Đҥi Đӗng, Đông Hào, Đông Phú, Đông Thành, Đӗng Lҥc,
Hӧp Châu, Hӧp Phú, Lӝc Trung, Nam Đӗng, Nӝi Lang, Phương Viên, Thanh Châu,
ThiӋn Thành, ThiӋn Tưӡng, Thөc ThiӋn, Trung Đӗng, Trung Lang, T rung Thành,
Vĩnh Trung.
+ Tәng Đҥi Hoàng (9 xã): An Khang, Đҥi Hoàng, Hoàng Môn, La Cao, Lương Phú,
Tam Đӗng, TiӇu Hoàng, Trà Lý, Trà Lý Phưӡng.
+ Tәng Tân An (7 xã): Diêm Trì, Đông Cao, Lũ Phong, Lưu Phương, NguyӋt Lũ,
Nho Lâm, Quân Trҥch.
+ Tәng Tân Cơ (8 xã): Dưӥng Trӵc, Đông Quách, Hưӟng Tân, Hӳu Vi, Năng Tĩnh,
Sơn Tӏnh, Thӫ Chính, Trung Lұp.
+ Tәng Tân Đӏnh (6 xã): Đҥi Hӳu, Hҧi Nhuұn, Lҥc Thành, Ngoҥi Đê, Ӕc Nhuұn,
Vĩnh Ninh.
+ Tәng Tân Hưng (7 xã): An Cư, Đӏnh Cư, Hưng Thӏnh, Kinh Xuyên, Phө Quách,
Phө Thành, Quý Đӭc.
+ Tәng Tân Phong (8 xã): Cam Lai, Đӗng Châu, Đӭc Cơ, Lương ĐiӅn, Ngҧi Châu,
Thanh Dám, Trinh Cát, Văn Hҧi.
+ Tәng Tân Thành (9 xã): Bҥch Long, ChӍ Trung, Đông Hoàng, Lҥc ThiӋn, Mӻ
Đӭc, Phong Lҥc, Phong Lai, Tân Lҥc, Vũ Xá.
a3 de gӗm 8 tәng, 59 xã:
+ Tәng Đӝi Trҥch (9 xã): An Phú, Bӝ La, Cә ViӋt, Đông Đoài, Thái Hҥc, Thái
Lương, Thái Thuұn, Thái Sa, Thuұn An.
+ Tәng Hành Nghĩa (9 xã): Bӗng Tiên, Dũng Nghĩa, Đӭc Long, Hành Nghĩa, Hành
Tiên, La Xuyên, Tҧ Hành, Thái Lai, Trang Đҫu.
+ Tәng Hӝi Khê (8 xã): Bình Trұt, Đông Chú , Đӗng Vân, Hӝi Khê, Tӕng Văn,
Tӕng Vũ, Thưӧng Cҫm, Vân Đӝng.
+ Tәng Lҥc Đҥo (6 xã): An Chính, Bӗ Xuyên, Lҥc Chính, Lҥc Đҥo, KǤ Bá, Tam
Lҥc.
+ Tәng Lӏch Bài (6 xã): Lӏch Bài, Mӝ Đҥo, NguyӋt Đám, NguyӋt Lâm, Trà Vi, Vân
Môn.
 35
+ Tәng Ô MӉ (7 xã): Đҥi Hӝi, Đӗng Đӭc, Ô MӉ, MӉ Sơn, Thӑ Bi, Thөy Bình,
Tưӡng An.
+ Tәng Thái Phú (8 xã): Kênh Đào, Khánh Tưӟng, Phan Xá, Tân Phong, Thái
Nghĩa, Thái Phú, Tri Phong, Tương Đông.
+ Tәng Tri Lai (6 xã): Đҥi Lai, Nhân Thanh, Đoàn Túc, Đӗng Thanh, Phú Lҥc, Tri
Lai.
Ngày 4 - 2 - 1895 Kinh lưӧc sӭ Bҳc KǤ ra quyӃt đӏnh sáp nhұp các làng KǤ
Bá, Bӗ Xuyên vào phӫ lӷ KiӃn Xương đӇ lұp Thành phӕ Thái Bình. Gӑi là thành
phӕ song thӵc ra chӍ có 2 con đưӡng trөc cӫa làng Bӗ Xuyên và KǤ Bá. Mӝt con
đưӡng tӯ phӫ đưӡng qua cҫu KiӃn Xương (cách nhà Bҧo tàng 200m) đi huyӋn Trӵc
Đӏnh. Đưӡng trөc làng Bӗ Xuyên và KǤ Bá đӅu có đoҥn dài xҩp xӍ 1 km nhưng
ngoҵn nghèo. Ngày 20-1-1906 phӫ Thӕng sӭ ra Nghӏ đӏnh hoҥch đӏnh chu vi thành
phӕ. Ngày 26-10-1932 ra nghӏ đӏnh vӅ kӃ hoҥch điӅu chӍnh 3 con đưӡng cho thҷng
hàng. Phӕ phía Bҳc gӑi là ĐӋ Nhҩt, tên Tây là Duynpíckê, vì qua cӱa đӅn Mүu nên
còn gӑi là phӕ ĐӅn Mүu (nay là phӕ Lê Lӧi). Phӕ phía Nam gӑi là ĐӋ Nhӏ, tên Tây
là ác măng- rút xô, vì có nhà Vӑng Cung (nơi quan lҥi Nam triӅu tӃ lӉ vào các ngày
sóc vӑng) nên còn gӑi phӕ Vӑng Cung. Phӕ phía Đông cҳt tӯ đӅn Trҫn Lãm cũ (sau
là dinh Công sӭ - nay thuӝc khu vӵc TӍnh ӫy). ChӍ tӯ đҩy ra đӃn bӡ mương, đài đӝ
300m gӑi là phӕ ĐӋ Tam, vì cҥnh sông bán nhiӅu tre nӭa còn gӑi là phӕ Giá Nӭa.
Phӕ ĐӋ Nhҩt và ĐӋ Tam dài 1,2 khi gһp nhau ӣ An Tұp, tө điӇm vài tiӋm cô đҫu.
Cҥnh bӡ sông có toà Công sӭ và dinh Tәng đӕc xây kiӇu Tây, 2 tҫng; 1 trưӡng tiӇu
hӑc; 1 nhà thương (bӋnh viӋn) nhӓ; 1 nhà dây thép (bưu điӋn) . . . Trӯ nh à thӡ thiên
chúa, chӍ có mҩy cӱa hiӋu lӟn cӫa Hoa KiӅu, nhà Phán Vӏ, Phán Thông là khá, xây
rӝng, có hiên tây, lӧp ngói, vài hiӋu như Thái Sinh Đưӡng, Vân Đình có khá hơn
nhưng cũng chӍ xây gҥch. CÓ đӝ trên 10 ngôi nhà tҫng cӫa Đӕc Phú, Hàn Bҧn,
Nghӏ Lư, Hàn HuyӅn... khách mөc và bang trưӣng Hoa KiӅu (Bang Phú)... 60% nhà
dân phӕ còn lӧp lá. Dân toàn thành phӕ có trên 3.000 ngưӡi, song ӣ phӕ chӍ đӝ
1.600 khҭu, 80% dân vүn ӣ trong làng. Ngưӡi Tây lúc đông có gҫn 50 khҭu, ngưӡi
Hoa có 25 hӝ. Ngưӡi Tây thì ăn lương, ngưӡi Hoa bӕc thuӕc, buôn bán vһt và mӣ
tiӋm ăn. DiӋn mҥo thành phӕ như mӝt thӏ trҩn nhӓ ngày nay, nhưng tiӅu tuӷ không
có nhiӅu nhà cao cӱa rӝng. VӅ dân sӕ, theo sӕ liӋu thӕng kê cӫa Pháp như sau:
- Năm 1900 có 800.000 ngưӡi.
 36
- Năm 1903 có 900.000 ngưӡi.
- Năm 1921 có 869.000 ngưӡi.
- Năm 1928 có 855.000 ngưӡi.
- Năm 1931 có 927.000 ngưӡi.
- Năm 1936 có 1.027.000 ngưӡi.
- Năm 1943 có 1. 139.800 ngưӡi.
Trong 7 thông sӕ kӇ trên vӅ dân sӕ Thái Bình thì sӕ liӋu năm 1936 là chính
xác hơn cҧ, vì ngưӡi Pháp tә chӭc tәng điӅu tra dân sӕ vào năm 1936. Riêng sӕ
ngưӡi Pháp buәi đҫu có 22 khҭu (kӇ cҧ vӧ con hӑ), năm 1913 có 50 khҭu. Ngưӡi
Hoa lúc cao nhҩt là 251 khҭu. ViӋc thành lұp tӍnh Thái Bình, vӟi thӵc dân Pháp,
như Toàn quyӅn Đông Dương đã thӯa nhұn trong thư gӱi Bӝ thuӝc đӏa Pháp: '...
Vӟi diӋn tích bao la cӫa mӝt sӕ tӍnh, đһc biӋt là tӍnh Nam Đӏnh..., đӇ tác đӝng cӫa
công sӭ thӵc hiӋn có hiӋu lӵc..., đӇ Nhà nưӟc thu đưӧc thuӃ càng nhiӅu càng tӕt...,
tôi nghĩ rҵng cҫn thiӃt phҧi thành lұp mӝt tӍnh mӟi, lҩy tên là tӍnh Thái Bình' (Hӗ sơ
lưu trӳ sӕ 30.808 tҥi Trung tâm Lưu trӳ quӕc gia I- Cөc Lưu trӳ nhà nưӟc). Song
viӋc lұp tӍnh Thái Bình (ngoài ý muӕn chӫ quan cӫa thӵc dân Pháp) đã tҥo điӅu kiӋn
đӇ Thái Bình phát huy nhӳng tiӅm năng sҹn có như đҩt đai phì n hiêu, khí hұu thuұn
lӧi, vӏ trí chiӃn lưӧc quan trӑng và đһc biӋt là bӅ đҫy lӏch sӱ, văn hóa. Thái Bình đã
trӣ thành mӝt tӍnh vӳng mҥnh vӅ nhiӅu mһt. Tӯ đây hai tiӃng 'Thái Bình' trӣ thành
niӅm tӵ hào chung cho Thái Bình, cho cҧ nưӟc./.