OSMANLI TARH

17. yzyl osmanl-ermeni sosyal

ve entelektel tarihine aralanan
yeni bir pencere

ERMENCE ELYAZMASI
KOLOFONLAR
henry r. shapro*

Yenia Osmanl tarihini incelemek iin, yalnzca devlet arivini ve ounlukla

da devlet adamlar tarafndan yazlm vakayinameleri kullanmak, teorik ve
pratik adan baz problemleri beraberinde getirmektedir. Sadece devlet belgelerini
kullanmak, tarih idrakini devlet merkezli bir baktan ibaret klmaktadr.
Daha kapsaml ve btncl bir yaklamla Osmanl mparatorluunun tarihini
anlamak, tarihilerin her daim mmkn olduunca farkl ses ve kaynaklarn
araynda olmasn gerektirmektedir. Bu amala, erken 17. yzyl Osmanl
tarihinin farkl bir perspektiften incelenebilmesi iin, imdiye kadar Trke
aratrmalarda kullanlmam bir kaynak burada sizlerle paylalmaktadr:
Ermenice Elyazmas Kolofonlar
ncelikle, Kolofon nedir? ve 17.
yzyl Ermenice elyazmas kolofonlar neden bu kadar nemlidir? gibi
Kolofon rnek,
Matenadaran
MS 2672 399b
ve 400a.
ocuklar
esir ettiler/altn
ve gm ve
kuma/bunlar
talan ettiler
doyumsuzca

38

sorularn yantlarn vermek yerinde

olacaktr. Ortaa dneminden 19.
yzyla kadar, btn Ermenice el-

yazmalarnda ktiplerin eitli notlar

ald ve dualar yazd bilinmektedir. Bu notlar bazen nesir ve bazen

TOPLUMSAL TARH 265 OCAK 2016

de nazm eklindedir ve ounlukla

da dilleri grabar olarak adlandrlan Eski Ermenicedir. Kolofonlarda
ktiplerin zikrettikleri, hitap ettikleri
ve dua ettikleri pek ok farkl yetke
ve ahs vard; kimi zaman kendileri,
ebeveynleri, kardeleri, kimi zaman
ise nshalarn alcs, eitli akrabalar ve baz rahipler iin dua ederlerdi. Bununla da kalmayp, bu dualar
nerede ve ne zaman yazdklarn da
belirtirlerdi. Sklkla, kendi dnemlerinin patriklerinden, sultanlarndan
ve tarihi koullarndan bahsettikleri
de grlmektedir. Bazen bu tarihi
notlar yalnzca bir veya birka cmleden ibaretken, bazen ktiplerce
yazlm uzun sayfalardan oluan kolofonlara da rastlamak mmkndr.
Sz konusu metinleri kaleme alan
bu ktiplerin hemen hemen hepsi
Ermeni dinadamlaryd. lerinde en
mtevaz keiten en rtbeli rahibe
ve hatta piskoposa kadar geni bir
yelpazedeki dinadamlarn grmek
mmkndr. Bu nedenledir ki, kolofonlar Osmanl tarihi hakknda heyecan verici yepyeni ilgin bir perspektif sunar: Ermeni dinadamlarnn
grleri.1

Osmanl tarihileri iin, 15. yzyl ve

17. yzyla ait kolofonlar zellikle
ehemmiyet tekil etmektedir. Sovyetler dneminde Erivanda pek ok
uzmann bir araya gelerek bu eserleri
derledikleri ve akabinde okciltli byk koleksiyonlar yarattklar bilinmektedir.2 16. yzyla ait kolofonlar
henz toplu olarak baslmamtr;
fakat Erivann mehur Matenadaran
El Yazmalar Ktphanesindeki uzmanlar halihazrda bylesi bir koleksiyonun hazrl ierisindedir. Ayrca, byk Ermeni elyazmas ktphaneleri, Erivann Matenadaran,
Venedikin Mhitaryan Manastr
Ktphanesi ve Viyanann Mhitaryan Manastr Ktphanesi gibi
kkl ktphaneler, kataloglarnda her dneme ait kolofonlara yer
vermektedir. Osmanl tarihi disiplini ierisinde yeni aratrma alanlar almasna kolofonlarn nemli
bir katk yapaca temennisiyle, bu
makalede 17. yzyl Osmanl-Ermeni
sosyal ve entelektel tarihi srasyla
drt tema etrafnda incelenecektir:
Ermenilerin perspektifinden Celali
isyanlar dnemi; Ermeni dinadamlarnn Osmanl devleti hakkndaki

grleri; Padiah Gen Osman;

Osmanl-Ermeni entelektel tarihi ve
bilimin yaylm.

Matenadaran
Elyazmas
Ktphanesi,
Erivan.

ermenilerin perspektifinden
celali isyanlar dnemi

Fotoraf: Anoush
Sargsyan.

Osmanl tarihileri 16. yzyln sonu

ve 17. yzyln ilk yarsnda gerekleen eitli ayaklanmalar ve
iddet sreci iin Celali isyanlar
tanmn kullanr. Bu isyanlarn ana
sebebi baz tarihilere gre askeri
devrimdi,3 bazlar iin ise iktisadi dnmlerdi. Yakn dneme ait
analizlerde ise, tarihilerin evre
ve iklim deiikliklerin etkisini de
vurgulad grlmektedir. Sebebi
her ne olursa olsun, bu dnemde
Anadolunun birok yerinde derin
gvenlik problemleri ortaya kt
ve bunlarn yan sra ekonomik istikrarszlk, ktlk ve iklim deiimleri sebebiyle halk zerinde ok etkili
olan byk bir terr ve kaos yaand bilinmektedir.4
Bu dnemde yaayan ve bu olaylar
hakknda bilgiler veren 17. yzyl Osmanl vakanvislerinin eserlerinde

39

OSMANLI TARH

genellikle dnemin askeri ve siyasi

tarihine vurgu yapld ve Hristiyan
halkn durumuyla ok da fazla ilgilenilmedii bilinmektedir. Hi phesiz ki, Osmanl Mslman yazarlar
Anadolu halknn ierisinde bulunduu zor duruma eserlerinde yer
vermiti;5 fakat Osmanlca metinlere
kyasla, bu dnemin Ermenice elyaz-

1607-1608 yllarndaki ktlktan dolay, Venedikin stanbuldaki elileri Dou Anadoluda ba gsteren
yamyamlk hakknda baz rivayetler
duymutu.9 Ermeni rahipler de tasdik
edercesine bu tr olaylardan bahsetmektedir. 1608 senesine ait, Ermenice bir kolofonda yle yazar: Ararat
topraklar tekrar ssz olduu zaman,

Rahip Krikor, Kuyucu Murad Paay ver; Sadrazam

Murad Paann Allah tarafndan kuvvetlendirilmi ve
her Ermeninin yardmcs olduunu syler. Yine onun
anlattna gre, o dnem Celalilerden kaan mlteciler
stanbula gitmektedir ve artk kraln kollarnn
glgesinin altndadrlar. Baka bir deyile, Krikor iin
Sultan I. Ahmed gerekten alempenah bir padiahtr.
mas kolofonlarnn ok daha acl bir
Anadolu tablosu izdii ve farkl bir
perspektiften dnemi inceleme ans sunduklar grlmektedir; elbette
zel olarak Ermeni halknn ektii
zorluklara etraflca yer vermektedirler. Bu nedenledir ki, sz konusu metinleri okuyarak Osmanl tarihileri,
Lucien Febrvenin mehur arsna
(histoire vue den bas et non den
haut / aadan grnen tarih, yukardan baklan deil) karlk verebilecek duruma gelebileceklerdir.

40

Sz konusu kolofonlardan birinin

yazar olan Stepanos isimli rahip,
1607 senesinde Celalilerin Anadolu
halkna ektirdii zulmler hakknda
u satrlar not dmtr: [Celaliler] ocuklar esir ettiler/altn ve
gm ve kuma/bunlar talan ettiler doyumsuzca6 1609da Celaliler
hakknda iir formatnda baka bir
kolofon yazan Azarya isimli Ermeni
ktip de yle der: [Celaliler] ky
ve ehirleri tahrip ettiler/adam ve
kadnlar esir aldlar/Yetim ve dullara
kydlar/zengin ve yoksullar kltan
geirdiler/yal ve genlere merhamet etmediler Onlar bylesi amanszlard/hain kalpleri talamt7
Baka bir kolofona gre de o dnemde zellikle Pek ok kilise yklmt/
pek ok ha parampara edilmiti.8

bir hrsz etesi (onlar iin Celali diyorlar), Trk10 tarafndan gelip orada
yerleti ve ok sayda su ilediler
az sayda kalan [halk] zerinde. Geceleyin gidip bakyor ve aryorlard;
nerede bir adam bulunursa zerine
gelerek onu katlediyor ve ocuklarn esir alyorlard. lkeye ktlk
getirinceye kadar evleri ve kiliseleri
talan ediyorlard. Sonra yamyam oldular. Monoy Manastrndan piskoposu kardlar, zgara yapp yediler.11 Ayn kolofonda Ermeni ktip u
rivayeti aktarmaktadr: Her yerde o
kadar ar ktlk vard ki, mezarlktan
lleri alp yiyorlard. Anne babalar
ocuklarn yiyordu Oru gnlerinde kpek ve kedi ve her tr pis
hayvan yiyorlard. A karnn yaratt delilikle insaf unutuyor ve vahi
hayvanlar gibi pusu kurarak birbirlerini avlyorlard. Bir anne evinden
kt zaman, aile ocuunu kurban
ediyordu. Annesi evine ulatnda
[evladnn] piirilmi etini nne koyuyorlard ve o bilmeyerek bu eti yiyordu Erzurumda insanlarn etini
ve yan satyorlard. ehrin paas
meseleyi renince, [bunu yapan]
adamlar bodurttu, fakat olaylar
engelleyemedi.12
Elbette ki bu anlatmlar abartl olabilir, fakat rivayetlerin tamamen

doru veya abartl olmas bizi pek

ilgilendirmiyor; nk bizim ilgi
alanmz Ermeni ktiplerinin tarihi
idrakidir. Rivayetlerin abartl olup
olmamas bir yana, ktlk rivayeti
yalnzca Ermenilerde sz konusu deildir. rnein, Sivasl bir eyhin 17.
yzyln bandaki bu ktlk dneminde Ermenilerdekine benzer ekilde
ocuklar boazlayp yiyen ailelerin
varlndan Arapa olarak bahsettii
bilinmektedir.13 Ne olursa olsun, bu
ktlk ve isyan dnemi ok travmatikti ve dnemin Ermeni edebiyat da
byle zntl hikyelerle doludur.
Grnen o ki, Ermeni ktipler bazen
Osmanl Devletini, bazen de Celalileri ktlk yznden sulamaktayd.
Felaketlerin sebebi her ne olursa
olsun ya da bu felaketler her nereden gelirse gelsin, Ermeni dinadamlar balarna gelenlerin ana
sebebini ounlukla u klieye atfediyordu: Hatrlanacak olursa, 1453
ylnda Rum yazarlarn hemen hepsi
Konstantinopolisin dn Rumlarn gnahlarna karlk bir ceza
olarak yorumlamt. Ayn edebi kalptan istifade ederek, 17. yzyln
Ermeni ktipleri de yaanan felaket
ve zorluklara Bu [felaketlerin] hepsi
bizim gnah selinden dolay ortaya
kt14 eklinde aklama getirmitir.
zet olarak, bu dnemin Ermenilerinin aadan grnen tarihinin
seslerini dinlersek, Allahn merhametini ve bu travmalardan kurtuluu
dileyen acl ve yksek sesli bir dua
duyacaz.

ermeni rahiplerin osmanl

devleti hakkndaki
grleri
Bilindii zere, 19. yzylda Osmanl
Devletinin baslm kitaplar denetlemek zere altrd Hristiyan
sansr memurlar vard (matbuat
mfettii). Bu memurlarn grevi,
Rumca ve Ermenice kitaplar gzden
geirmekti.15 Fakat elyazmalarnda
sistemli olarak sansr uygulamak
mmkn deildi ve bu sayededir ki,
dinadamlar 17. yzylda Osmanl
Devleti hakkndaki eitli grlerini daha rahat ifade edebilmiti.

rnein 1608 senesinde Bayburtlu

Srapion isimli bir Ermeni dinadam ve
ktip, Trabzon ehrindeyken kaleme
ald ilgin kolofonda nce mehur
Celali isyancs pis Canbulatolu
Ali Paay lanetlemi,19 Ali Paann
zulmlerini anlattktan sonra da,
Sadrazam Kuyucu Murad Paaya vgler yadrmtr: Rab Allahmz
insanlarn imhasn istemiyordu, kr
sal Murad Paay kuvvetlendirdi
[ve Murad Paa] pek ok askerle geldi ve byk kibirli Canbuladolunu
ald ve amanszca onu ldrd.20
Metnin devamnda O cesur ihtiyar

adam [Murad Paa], Allah ona g

verdi21 diyen Rahip Srapion, son
olarak hem Sultan I. Ahmed, hem de
sadrazam Murad Paa iin dua eder:
kuvvetlendiren sa hem Sultan
Ahmede, hem de onun sadrazamna,
Murad Paaya uzun mrler versin.
Amin.22 Bu Ermeni rahibin Kuyucu
Murad Paay vmesi ironiktir, nk Murad Paa son derece kanl bir
sefer gerekletirmiti ve kazdrd
toplu mezarlar nedeniyle Kuyucu
lakabn tayordu.
17. yzyln Ermeni edebiyatnda yukardaki gibi ilgin dua rneklerine
rastlamak mmkndr. rnein,
Kemahl Krikor isimli bir Ermeni vakanvis, 1634-1640 yllarnda yazd
vakayinamesinde, Ermeni halkn Celalilerden stanbula doru kan
anlatr.23 Benzer ekilde Krikor da
Kuyucu Murad Paay ver; Sadrazam Murad Paann Allah tarafndan kuvvetlendirilmi ve her
Ermeninin yardmcs olduunu syler.24 Yine onun anlattna gre, o
dnem Celalilerden kaan mlteciler
stanbula gitmektedir ve artk kraln
kollarnn glgesinin altndadrlar.25
Baka bir deyile, Krikor iin Sultan
I. Ahmed gerekten lempenah bir
padiahtr.

TOPLUMSAL TARH 265 OCAK 2016

Genel olarak, Ermeni ktiplerin

Osmanl Devletinden derin bir muhabbetle bahsettiini syleyemeyiz. rnein, Yakup isimli Ermeni
ktibin satrlarnda Osmanl saltanat Trk milletinin istibdad16 ya
da Mslmanlarn krall ve byk istibdadyd.17 Baka bir ktibe
gre de Osmanl ...btn dnyay
bir le evirdi.18 Fakat istisnalar
yok deildi. Kimi zaman, Ermeni
ktiplerin Celalilerin zulmlerine
karn Osmanl Devletini tercih ettii grlmektedir. Baz kolofonlarda
Osmanl Devleti ve paalarnn iyilii iin dua edildiine rastlamak bile
mmkndr.

Yukarda verilen rneklerin aksine,

kimi Ermeni ktiplerin isyanclar
desteklediine de rastlanr. Asi
ve Celali olarak zikredilen Abaza Mehmed Paa,26 kimilerine gre
byk bir kahramand.27 1624 senesinde Tekirdada (o tarihte Rodosuk) yazlm bir kolofona gre,
Abaza Paa byk, hkmdarlarn hkmdaryd28 ve Sultan II.
Osmann katledilmesi, kapkullar
tarafndan gerekletirilen tamamen
adaletsiz bir eylemdi. Bu ktibe gre
Abazann isyan ve kapkullarnn
katledilmesi Sultan Osmann kann
almak zere yaplm bir intikamd ve
Allahn takdiriydi.29 Buradan yola
karak u yargya varmak mmkndr: Ermeni ktipler Osmanl Devleti
hakknda zaman ierisinde farkllklar arz eden eitli grlere sahipti.
Genel olarak, sava ve istikrarszlk
istemiyorlard; bu nedenle, padiah
ldren kapkullar veya Celaliler olsun, sava ve kaosu yaratan herkes
Ermeni ktipler tarafndan lanetlenmeye mahkmdu.

gen osmann katli:

bir ermeni trajedisi mi?
II. Osman, nam- dier Gen
Osmann katli idam ve hemen sonBoazii (Vasl)
Ky Saint
Roi Manastr
Kilisesi/
Surp Tagawar
(KemahErzincan).
Celaliler
tarafndan talan
edilmiti ve
17. yzyldan
beri harap
haldedir.

41

OSMANLI TARH

rasnda patlayan Abaza Mehmed

Paa isyan baz Ermeni entelekteller iin tartmal ve acl olaylara
iaret etmektedir. Yukarda grdmz gibi, baz ktipler iin bu
olay gerek bir trajediydi ve Abaza
Paann isyan meruydu. Bununla
birlikte, bir ksm baka Ermeni entelekteller iin Gen Osman bu cezay
hak etmiti ve Abaza Paa vahi bir
asiden baka biri deildi. Ermenice kolofonlarn ve vakayinamelerin
sayfalarnda, bu dneme dair derin
bir siyasi tartmann ortaya kt
grlmektedir.
Yukarda verilen rnein aksine,
1629 senesinde Erzurum ehrinde
yazlm bir kolofonun ktibi, Abaza Mehmed Paay kt bir zorba
olarak tanmlamaktadr.30 Allahn
gazab Osmanl halknn zerine
indi31 diyen bu ktip, Gen Osmann
katlinin bunun bir sonucu olduunu
syler ve yle devam eder: Benim
II. Osman
(hk. 1618-1622)
Osmanl Padiah
Portreleri, nan
ve Suna Kra
Koleksiyonu, 1992,
s. 75.

42

gnahlarmn selinden dolay Allah

bize bu Erzurum ehrinin kt zorbasn, Abaza Paay verdi.32 Yine
ayn ktibe gre, Abaza zellikle Hristiyanlara zulmetmekteydi: Bu pis
Abaza Hristiyanlarn eyalarn
[ve] erzaklarn talan etti.33 Sonuta
ktip, Abaza Paa ile dalga gemektedir, zira Osmanl sadrazam gelip
Erzurumu kuatmt ve Paann
er ge pes etmesi gerekecekti. te
yandan, Aslan gibi geldi, fakat kendi ktlnden dolay bir fareye
dnt34 dese de, bu szleri Abaza Paann dman olan Osmanl
sadrazamn destekledii anlamna
gelmiyordu. Ktip ayn ekilde pis
ve kt olarak tanmlad Osmanl
Sadrazam Halil Paaya da iftira ediyor ve onu Ortodoks Hristiyanlarn
nefret ettii son pagan Roma mparatoru Iulianusla kyaslyordu.35
Kolofonlarda Abaza Paa hakknda
yer alan ve birbirine tamamen ayk-

r olan fikirleri nasl aklayabiliriz?

Ktiplerin hayatlar hakknda yeterli
bilgimiz olmad iin, bylesi fikir
farkllklarn anlamak ounlukla
mmkn deildir; fakat bu durumda
corafyann ok nemli bir rol oynadn tahmin edebiliriz. Yukarda
bahsettiimiz Abaza Paay destekleyen ktip kolofonunu Tekirdada
yazmt; ona gre, Paann isyan
teorik bir meseleydi ve katledilip gnahna girilen Gen Osmann intikam alnarak adalet yerini bulmu oluyordu. Abaza Paay desteklemeyen
dier ktip ise satrlarn Erzurumda,
yani blgede yazmt. Onun nezdinde bu isyan teorik bir mesele deildi; bizzat tecrbe ettii bir felaketti.
Bakalarna uzaktan adilmi gibi gzken intikam, onun yakndan yaad kanl bir ba belasyd.
Gen Osmann yaam ve katli sadece Osmanl Ermenileri iin deil,
Polonyal Ermeni entelekteller
iin de son derece nemli ve ilgin
bir konuydu. phesiz, yaadklar
corafya onlarn da fikirlerini ciddi
lde ekillendirmiti. Bunu dorulayan rnekler sadece kolofonlar
olmayp, II. Osmann Hotin Seferi
hakknda yazlm bir vakayiname de
mevcuttur. Bugnk Bat Ukraynada
bulunan Kamanie ehrinde Yovhannes Gamenatsi isimli bir Ermeni, edebi bir eski Ermeniceyle Hotin
Sava Tarihi adl bir vakayiname
yazd. Bir Eski Yunan trajedisinin teorik erevesinde olay yorumlayan
Yovhannese gre, Gen Osmann
kibrinden dolay ihtiyatsz davranlm ve savata bunun cezas ekilmiti; yani, Eski Yunanca terimleri
kullanrsak, II. Osman bir hubris
(kibirlilik), ate (ahmaklk) ve nemesis (ceza) dairesine girmiti. Kurnaz
ve kibirliydi36 ve Polonyay fethetmeye niyetlenmiti; Bu ktln
niyeti adaletsiz kraln ruhunda kklendi, aklsz kalp ldrtlncaya kadar Polonyallar egemenlii altna
almak istiyordu.37 Fakat baarl
olamad. Hotin Savan kaybeden
Sultan Osman gereken dersi karamad; Anadoluya geip yeni bir svari kurmak, [ondan sonra] gelecek
sene tekrar Hristiyanlarn zerine
gelmek38 istiyordu ve Yovhannese

Bilindii zere, 14. yzyldan 20.

yzyln bana kadar birok Ermeni
yazar Ermenice deil, fakat Ermeni
harfleriyle Trke kitaplar kaleme
almt.39 Ayn ekilde Krm, Lviv ve
Polonyada yaayan Ermeniler, Tatarlarn Trke lehesi olan Kpak
Trkesinde Ermeni harfleriyle metinler yazyordu. Byle bir Kpaka
vakayinamede Kamanieli Ermeni
rahipler Hotin Sava konusunda sayfalar doldurdu. Yazlanlar Osmanllara ve Tatarlara karyd, zellikle
Tatarlarn Ermeni kiliselerini tahrip
etmelerinden ikyet ettiler. Kpak
Trkesiyle yazan Ermeni rahipler,
hem Osmanllar hem de onlarn Tatar mttefikleri iin hep ayn kelimeyi kullanyordu: Dinsiz.40 Trke
yazdklar halde, bu savan slam ile
Hristiyanlk arasnda yaandn
dnyor ve Osmanlya sempati
duymuyorlard. Blmn sonunda
rahip kendisinin bu olaylarn ahidi
olduunu belirtirken, Osmanllar iin
Arty bunun gki dumany bunda
kormajmen (Artk bunun gibi dman burada grmeyeyim) diye yazmt.41
zet olarak, 17. yzyln Ermenice
elyazma kolofonlar ve vakayinameleri yalnzca bir olgu koleksiyonu
sunmamaktadr. Bu kaynaklarda Ermenilerin dneme dair siyasi tartmalarn ve yaadklar corafyann
onlarda yaratt fikir farklklarn
grmek mmkndr. Bazen Ermeni
ktiplerin ve Mslman yazarlarn
yapt siyasi tartmalarn birbirine
benzedii grlmektedir. rnein,
Abaza Paann kimlii kahraman ya
da isyanc olarak ayn ekilde Mslman yazarlar arasnda da siyasi bir
tartma konusu olmutur.42 Hatta
anonim Yahudi bir yazar da Abaza
Paann isyann (ya da intikamn)
branicede siyasi bir ereve ierisinde anlatmtr.43

osmanl-ermeni entelektel
tarihi ve bilimin yaylm
Klasik Ermeni tarihiliine gre, tarihsel Ermenistan Dou Anadolu

ve Gney Kafkasyadan olumaktadr

ve Bat Anadolu Yunanlarn topradr. Bu corafi anlay yeniaa kadar devam etti. rnein, 17. yzylda
yazan Krml bir Ermeni yazar iin
Bat Anadolu Yunanlarn memleketidir, neredeyse stanbuldan rana
dek.44 16. yzylda yaam Ermeni
air ve rahip Bitlisli Garabedin i-

Yukarda bahsi geen Kemahl vakanvis, Bayburttan batya doru

kam ve kolofonlarnn birinde u
satrlar not dmtr: Ermenistan
temelinden yklmt ve rmt,
[Nuh] tufan gnlerindeki gibi ssz ve
harap oldu, biz grdk kendi gzlerimizle bunu. Bunun iin biz serseri
olduk, duramz yoktu. ok kr

TOPLUMSAL TARH 265 OCAK 2016

gre, harekete geemeden kibrinin

cezasn grp katledildi.

Ermenice kaynaklarn incelenmesi, 17. yzyln

tartmal ve iddetli tarihinin zelinde ve Osmanl
tarihinin genelinde yeni bir bak a gelitirilmesine
katkda bulunurken, Osmanl tarihi disiplini
ierisinde yeni aratrma alanlar almasna da
vesile olacaktr.
irlerinden birine gre de Bat Anadolu Yunanlarn memleketiydi ve
Ermenistanla Yunanistan arasndaki snr Sivast.45 Bugne dek
gelen Ermeni mimarisi kalntlar
da bu anlay dorulamaktadr. ster harap ister viran olsun, isterse
camiye dntrlm olsun, gnmzde Dou Anadolunun her
tarafnda, Sivastan Vana kadar
ortaa Ermeni kilise ve manastrlarna rastlamak mmkndr.
imdi harap olan Dou Anadolunun
bu kiliseleri ve manastrlar, 17. yzyln banda dini eitimin verilmesi,
kitaplarn yazlmas ve elyazmalarnn oaltlmas iin aktif ve verimli
merkezlerdi; fakat bir kolofonda anlatld zere, Ermenistann temeli
kmt/sonuna kadar mahvedilmiti/1591 senesinde balam/1611
senesine kadar/ok ktlkler grlmt/Ermenilerin dnyas silinmiti.46 Yine ayn kolofona gre, Herkes kat/lkeden lkeye dald,
savruldu/stanbul ok doldu/oradan
Polonyaya kadar yayldlar.47
Trk ikincil kaynaklar bu dnemi
byk kagunluk dnemi48 olarak
adlandrmaktadr ve Osmanl tebaas
binlerce Ermeni bu firara bizzat katlmtr. Kaan Ermeniler arasnda birok rahip ve ktip vard. Kolofonlar
okuyarak, onlarn bu kan takip
etmek mmkndr.

ve elhamdlillah imdi biz kutsal

Kudsteyiz.49 Kemahl Krikor gezgin bir rahipti ve Kuds, Msr, znik, Tekirda ve stanbulda zaman
geirmiti; fakat onun iin stanbul ve civar yabanc bir lkeydi50
ve gerek Ermenistan hep Dou
Anadoluydu.51 Trakya gurbetinde
nfuzlu bir piskopos ve hoca olup
yannda birka rencisi bulunan
Krikorun Erzincandaki Ermenilerin
entelektel hayatn batya, stanbul
ve Tekirdaa beraberinde gtrd
bilinmektedir.
Kemahl Krikor gibi baka pek ok
mehur Ermeni dinadam doudan batya kap, gurbette Dou
Anadolunun Ermeni entelektel
hayatn devam ettirdi. rnein Stepanos isimli rahip Tokattan Krma
kamt ve geride brakmak zorunda
kald memleketi Tokatn eski gzelliine ilikin yazd iirde unlar sylyordu: rem Ba gibiydi,52
fakat birdenbire ktlkler geldi/
kara yazc Tokata/toz gibi her ey
dalmt ve ben Stepanos/kaydm
ve Kefeye dtm.53 Tpk Krikor
gibi, Stepanos da Krmda nfuzlu bir rahip ve hoca oldu. Yannda
eitim gren birka renci de oldu
ve Tokatn Ermeni entelektel hayat onunla birlikte gurbette yeniden
hayat buldu. En mehur rencisi,
st dzey eitimli ve ok verimli

43

yabilmek iin, bu notlar ve dualar

kymetli bir servet deerindedir.

OSMANLI TARH

sonu
zetle, kolofonlar kullanarak, 17.
yzyl Anadolu Hristiyan halknn
Anadolunun istikrarsz ve tehlikeli
durumundan nasl bahsettiini analiz etmek mmkndr. Bu ekilde
Ermeni dinadamlarnn devlet hakkndaki grlerini anlayabilir ve
yan sra, Ermeni entelektellerinin
g hareketlerini, eitli kitaplarn
retilmesini ve bunlarn zaman ve
farkl corafyalar arasnda dolamn inceleyebiliriz.

Kolofonlar sayesinde hem ktiplerin

hem de kimi zaman kitaplarn tarihleri ve dolamlarn izleyebiliyor,
onlarn yolculuklarna tanklk edebiliyoruz.57 Bu nedenledir ki, yenia
Osmanl entelektel hayatnn ve
kitaplarnn tarihini daha iyi kavra-

Tartmann en bana geri dnecek

olursak, Osmanl tarihi yalnzca Trk
tarihinden ibaret deildir; ayn ekilde, Osmanl tarihisi olmak demek,
yalnzca Osmanlca metin okumak
demek de deildir. Biliyoruz ki, Osmanl mparatorluu gnmz Trkiyesinden ok daha byk bir alana
yaylmt ve onun kltrel, askeri ve
idari baarlarna pek ok farkl millet
katkda bulunmutu. 1960lardan bu
yana byk Yunan Trkolog Elizabeth Zachariadou ve onun rencileri, hem Osmanlca hem de Rumca
kaynaklardan faydalanarak bizim Osmanl tarihi anlaymz nemli lde deitirdiler ve alana ok nemli
katklar yaptlar. Ermeni kaynaklarnn Osmanl tarihini anlamak iin kullanlmaya balamas da benzeri byk bir katknn yolunu aabilecektir.
Osmanl-Ermeni tarihi iin bu sre
daha yeni balyor. Ermenice kaynaklarn incelenmesi, 17. yzyln tartmal ve iddetli tarihinin zelinde ve
Osmanl tarihinin genelinde yeni bir
bak a gelitirilmesine katkda
bulunurken, Osmanl tarihi disiplini ierisinde yeni aratrma alanlar
almasna da vesile olacaktr.

Yzyl Osmanl-Ermeni entelektel ve sosyal

tarihini inceleyen Henry Shapironun doktora
tezinin bal Ermeni Byk Kagunluk
Dnemi: Celali syanlar ve Bat Ermeni
Toplumunun Ykseliidir.
Ermenice kolofonlar hakknda genel bir giri
iin bkz. Avedis K. Sanjian, Colophons of
Armenian Manuscripts, 1301-1480: A Source
for Middle Eastern History (Harvard, 1969),
s. 1-41.
L.A. Khaigyan, 15 Tari Hayeren Tzerakreri
Hiadagaranner I-III (Erivan, 1955, 1958,
1967) ve Vazken Hagopyan, 17 Tari Hayeren

Tzerakreri Hiadagaranner I-III (Erivan,

1974, 1978, 1984).
Bkz. Geoffrey Parker, Askeri Devrim: Batnn
Ykseliinde Askeri Yenilikler, 1500-1800
(stanbul, 2006).
Celali isyanlar ve dnemine ilikin genel
literatr iin bkz. Mustafa Akda, Trk
Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas (Ankara,
1975); Halil nalck, Military and Fiscal
Transformation in the Otoman Empire, 16001700, Archivum Ottomanicum 6 (1980): 283337; William J. Griswold, The Great Anatolian
Rebellion, 1591-1611 (Berlin, 1983); Suraiya

Kolofon rnek,
Matenadaran
MS 1875 227b.
Celali Kara
Yazcya dair
1604 senesinde
yazlm bir
kolofon.

bir Ermeni aydn, bunun yan sra

iki dnem (1668-71, 1681-83) Kds patriklii yapm olan Mardiros
rimetsiydi.54
1604 senesinde yazlm bir kolofona
gre, ranllar kiliselerden kitaplar
ve ncilleri talan ettiler55 ve phesiz bu dnemde kiliselere ait ok
deerli kitap ve nshalar mahvedildi; fakat bazen ktipler doduklar
topraklardan kurtarabildikleri kitaplarla birlikte kat. Ayn sene yazlm baka bir kolofonda bir ktip
gururla ncilin nasl kurtarldn

anlatr: Martiros bu ncili kurtard, Celalinin ellerinden ald.56 Bazen yolculuklarnn denmesi iin
ktipler nshalar kopyalamaktayd.
Bazen de bir kitapta eitli kolofonlarn birka farkl zaman ve yer ibaresiyle yazld grlmektedir.

dipnotlar
*

44

Henry R. Shapiro, Princeton niversitesi Tarih

Blmnde doktora adaydr. Doktorasna
balamadan nce, hem Harvard niversitesi
lahiyat Fakltesinden, hem de Sabanc
niversitesi Tarih Blmnden yksek lisans
derecelerini almtr. Brown niversitesi
Antik Yunan Dili ve Edebiyat blm
mezunudur. 2014-2015 akademik ylnda,
Amerikan Hkmetinin Fulbright bursiyeri
olarak Ermenistanda yaam ve Erivann
Matenadaran Elyazmalar Ktphanesinde
doktora aratrmalarna devam etmitir. 17.

3
4

13
14
15

16
17
18

19
20

21
22

23

24

25
26
27
28
29
30
31
32

33
34
35

36

37

,
, (3)
:
,

, ,
:
. Receb-s Svs, Hidyet Yldz:
ems-ed-dn-i Svs Hazretlerinin
Menkbeleri (stanbul, 2000), s. 85.
Hagopyan I, s. 205.
:
Evangelia Balta ve Raif Ivecan, An Ottoman
Fahrenheit 451: Works and Days of the
Censor Avraam G. Vaporidis Efendi
(1855-1911), Studies in honour of Vasiliki
Papoulia, Theodoros Korres, Panagiotis
Doukellis, Spyridon Sfetas, Fotini I. Toloudi
(Selanik: Vanias, 2012): 367-408.
Hagopyan II, s. 600.

Hagopyan III, s. 101.

Hagopyan I, s. 289.
(sic) ,

:
Zulalyan, age, s. 227.

Ayn yerde. ...
,

,

...
Ayn yerde. ... ,
...
Ayn yerde. ...

,
, :
Bkz. Hrand D. Andreasyan, Bir Ermeni
Kaynana Gre Cell syanlar, stanbul
niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih
Dergisi 13 (1963): 27-42.
M. Nanyan, Jamanagakrutyun Krikor
vartabedi Gamakhetsvu gam Taranatsvo
(Kuds, 1915), s. 142.
;

Krikor, age, s. 68.

Topular Ktibi Abdlkdir (Kadr) Efendi
Tarihi II, ed. Ziya Ylmazer (Ankara: Trk
Tarih Kurumu, 2003), s. 773.
Kemahl Krikorun grleri iin bkz. Hrand
D. Andreasyan, Abaza Mehmed Paa, Tarih
Dergisi 13 (1967): 131-42.
Hagopyan II, s. 122.

Ayn yerde.


Zulalyan, age, s. 239.
Ayn yerde.


Ayn yerde. ...


...
Age, s. 240.

...
Ayn yerde. ,
:
Ayn yerde. ...


...
Yovhannes Gamenatsi, haz. H.A. Anasyani,
Badmutyun Baderazmin Khotinu (Erivan,
1964), s. 35. ...
...
Gamenatsi, age, s. 35-36.

,
,
[]
,
...

38 Age, s. 77.

,
,
,


.
39 Kevork Pamukciyan, Ermeni
Kaynaklarndan Tarihe Katklar II: Ermeni
Harfli Trke Metinler (stanbul, 2002), s. xi.
40 E. Schtz, An Armeno-Kipchak Chronicle
on the Polish-Turkish Wars in 1620-1621
(Budapete, 1968), s. 54-55.
41 Shtz, age, s. 84-85.
42 Bkz. Gabriel Piterberg, The Alleged Rebellion
of Abaza Mehmed Paa: Historiography
and the Ottoman State in the Seventeenth
Century, Mutinyand Rebellion in the
Otoman Empire (Madison, 2002), s. 13-24.
43 Bkz. Anonim Bir brance Konrie Gre
1622-1624 Yllarnda Osmanl Devleti ve
stanbul, haz. Nuh Arslanta ve Yaron Ben
Naeh (Ankara, 2013).
44 A.A. Mardirosyan, Mardiros rimetsi:
UsumnasirutyunyevBnakrer (Erivan,
1958), s. 151.
,/
:
45 Bitlisli Garabed, Da Araradzots, haz.
H.N. Aginyan, Handes Amsorya (1937):
334-335. ,/
./
,/
:
46 Hagopyan I, s. 448. ...
,/
:/ (1591)
,/
(1611) ,/
,/
:
47 Hagopyan I, s. 449.
,/
, ,/
,/
:
48 Bkz. MustafaAkda, Trk Halknn Dirlik
ve Dzenlik Kavgas (Ankara, 1975).
49 Hagopyan II, s. 54.
,
,
,
:
[]
:
, .
...
50 Krikor, age, s. 476.
,

,



, ...
51 Mart 2015te UCLAda yapt bir konumada
Profesr Rachel Goshgarian bir 17. yzyl
Kefeli Ermeni yazarnn ayn terimleri
kullandna dikkat ekmi ve onun corafya
fikirlerini anlatmtr.
52 G. Alian, Hayabadum (Venedik, 1901), s.
606. :
53 Alian, age, s. 608.
/
/
,/ :/
,/
, ,/
,/
, , :
/
...
54 Kevork B. Bardakjian, Modern Ermeni
Edebiyat (stanbul, 2013), s. 65.
55 Zulalyan, age, s. 230.

56 K.V. Sruantzdeants, Toros Apar
(stanbul, 1884), s. 374-375.
,

57 Bkz. Kemahl Krikor, age, s. 591-619.

TOPLUMSAL TARH 265 OCAK 2016

Faroqhi, Coping with the State: Political

Conflict and Crime in the Otoman Empire,
1550-1720 (stanbul, 1995); Karen Barkey,
Bandits and Bureaucrats: The Otoman
Routeto State Centralization (Ithaca, 1994);
Baki Tezcan, The Second Otoman Empire:
Political and Social Transformation in the
Early Modern World (New York, 2010); Sam
White, The Climate of Rebellion in The Early
Modern Otoman Empire (Cambridge, 2011);
Oktay zel,
The Reign of Violence: The Celalis,
1550-1700, The Ottoman World, ed. Christine
Woodhead (Londra, 2012).
5 rnein, Koi Bey Risaleleri (stanbul, 2007),
s. 62-63 ve Topular Ktibi Abdlkdir
(Kadr) Efendi Tarihi I, ed. Ziya Ylmazer
(Ankara: Trk Tarih Kurumu, 2003), s. 458.
6 Hagopyan I, s. 247.
,/
,/
:
7 Hagopyan I, s. 438.
,/
,/
:/
,/,
,/
,/
:/
,/
...
8 M.G. Zulalyan, alalineri arjumyev
Hay Joovrti Vicak Osmanyan Gaysrutyan
Me (XVI-XVII Tarer) (Erivan, 1966), s. 229.
./
:
9 Sam White, The Climate of Rebellion in
The Early Modern Otoman Empire
(Cambridge, 2011), s. 183.
10 Yenia dneminin Ermeni yazarlar Trk
iin genelde Arapa kkenli ( )olan ve
gezgin anlama gelen dacig ()
kelimesini kullanyordu. Bu ilgin istisnaya
ramen, Osmanlca ve Rumca kaynaklarla
kyaslandnda, yeniada Ermeni yazarlarn
Krt ve Yunan gibi etnik terimleri daha
ok kulland ortaya kmaktadr. Sz konusu
bu dilde dnemin etnik terimleri hakknda
karlatrmal baka bir makale daha
aydnlatc olacaktr.
11 Hagopyan I, s. 288.

, ,
,


.
,
,

,

: ,

:
12 Hagopyan I, s. 289.
,

.
, ,


:

:



.
,
.
.

:

:

:
,

,

45