MIEDZYNARODOWE STOSUNKI GOSPODARCZE Wydanie drugie zmienione Praca zbiorowa pod redakcjq ADAMA BUDNIKOWSKIEGO ELZBIETY KAWECKIEJ-WYRZYKOWSKIEJ POLSKIE WYDAWNICTWO. EKONOMICZNE WARSZAWA 1998Autorzy Zbigniew Bako, Jézef Biskup, Wojciech Bievikowski, Jan W. Bossak, Pawel Bo2yk, Adam Budnikowski, [Zbigniew Kamecki], Elabieta Kawecka-Wyrzykowska, Stanislaw Ladyka, Jézef Misala, Grzegorz Nosiadek, Ludwik Rosiennik Projekt graficeny Mariusz. Witold Kucharczuk Redaktor Hanna Ferens Korekta Maria Mickiewicz : © Copyright by Polskie Wydawnictwo Ekonomicane S.A. Warszawa 1996, 1997 ISBN 83-208-1092-2 Printed in Poland Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne S.A, ‘Warseawa, Zlec. 61197. Sklad: EoRaP, Warszawa Spis tresci Wstep 1. Mieazynarodowe stosunki gospodareze (Stanistaw Eadyka) 2. Miedzynarodowy podziat pracy (Jézef Biskup, Ludwik Rosiennik) 2.1. Pojecie miedzynarodowego poduiahy pracy 2.2. Czynniki ksztujace migdzynarodowy podzial pracy 23. Gospodarka éwiatowa i jej ewolucja 24, Praedmiot migdzynerodowych obrot6w gospodarezych 241. Stroktura i dynamiahandia miedzynrodowego 242. Ceny w handy migdzynarodowym (Wojiech Bietkowit, Jeep Misa) 22.1. Poecie terms of trade 2422. Krétkookresowe zany cen ae syne Swiatonrym 2423. Diugoolzesowe tendencje Ksctaowania sig oon na ry via towym 2.43. Handel mipdeynarodowy a powiazania wsfrze produ 24. Migdzynarodowy handel dhigami (Eldiea Kawecka-Wyray sows) ul 23 23 25 28 39 39 44 50 52 56Spi tei 7 Spi esi . 5.3.3. Inwestycje bezposrednie: 131 3. Korzyéci z handiu iniedzynarodowego w Swietle SASL Pelee weno BI teorii (Jozef Misala)...... . 6 5322 Sess mk iver Besin 132 oczatki i gléwne kieunki rorwoju tori andl mig nacenieinwestyci bezposredsich w gospotarce Syitowe) Se ene ale my 53.34. Wplyw investi hezposednich na gospedake aaj wyweracego 32. Koreyéei 2 handy migdzynareiowego Swit ‘eri Sprayweaceg kat 1 Klasyezne) f neoklasyeane} 66 5.4. Miedeynarodowe preeplywy sily toboczej (Adam Budnikow- 33. Korzyéciz handlu migdzynarodowego w Swietle wspétczes- ski, Zbigniew Bako) 142 rych teori 81 . | . 3A, Korayéei handk migdeynarodowogo w warunkach bral 6. Miedzynarodowe stosunki walutowe i finansowe wolnegohandlu 83 (Grzegorz Nosiadek) 149 6.1. Rozliczanie obrot6w 2 zagranica preez podmioty gospodarcze. 149 4. Rola handiu zageanicznego w gospodarce 6.2. _Instytucjonalne i ekonomiczne warunki rozlizania obrotw (Adam Budnikowski) .. . . 89 zagranica 154 4.1, Wp tan zagrancznsgo i znangstaktury doco 62.1, Rozlicrenia migdzynaradowe w warunkach brake wymienialnote! narodowego 89 a ra 42. Woy banda zagranicinego isn eects; eee iH gospodarowania 43. Wy hme zagaicnego a wet doch alos 6221 Ka wan yc way a wego 6.2.2.3. Waluty miedzynarodowe 163 4.1. Wow tna cagnicegy me We acto mone? 63. Migdeynarodowe systemy walutowe 16 oo strony poday 4.3.2. Wplyw handlu zagranicznego na wielkoSé dochodu narodowego ia eas eae eee ee z Breton ‘Woods en "Y pony 6.3.3, Prayczyny rozpadu systemu z Bretton Woods 173 5. Miedzynarodowe obroty ezynnikami produkeji 634. WepGezesny migdzynarodowy system waluiowy 175 (Adam Budnikowski) . - IB 64, Funkejonowanie Buropejskiego System Walutowego . 185 5.1. Migdzynarodowa mobilnose czynnikow produkeji 113 . . : 5.2. KorzySei 2 wywoeu ezynnik6w produkeji .. . us 7. Polityka kursu walutowego (Zbigniew Kamecki) 189 5.3. Migdzynarodowe przeplywy kapitalu 118, : _ Res fkonomieany a joe echanizm ekonomicany rewaluacjt 53.1. Inwesyie pontslowe: che uniknicia rrp jako matyw wy wor 13, bolivia base chowenese oe apta 120 532. Kredyty finansowe: yzyko nicwisicivego uytkowana 12 oo . . vy vt sou 7 8. Bilans ptatniezy i réwnowaga platnicza kraju 5.321, Pojgcin_ wstepne ss 53322 Stan. problemu zaditenie 124 Gan W. Bossak) 213 5.3.2.3. Prayenyny swiatowego kryzysu zadtuzeniowego 125 8.1. Bilans_ platniczy 213 5.3.24. Zagrotenia zwigzane x kryzysem zadhuteniowym: 127 8.2. R6wnowaga bilansu platniczego 215 129 8.3. Mechanizmy réwnowazenia bilansu platniczego 217 53.2.5. Moaliwosci rozwiazania globalnego problem zadhudeniaSpis tei 83.1, Ujecie Klasyeene vee Be 83.2. Ujecie neoklasyeane 219 833. Ujeie keynesowskie ee 834. Teoria absorpej i preesunigcia w stukturze popytu m1 83.5. Ujecie monetame oa Ea 8.36. “Teoria racjonalaych oczekivah 84. tod ptiyhi paywrcania révnovagi ans pl exego : 3 A i Ww i kus walutowy a r6wnowaga ekono- 85. Pecom wpa : : a 8.6. Programy dostosowawcze MFW i Banku Swiatowego . . . 229 8.7. Dhugookresowa réwnowaga bilans platniczego 231 Polityka handlowa (Elzbieta Kawecka- . -Wyrzykowska) . 235 9.1. Pojecie polityki handlowe} Bs 9.2. Instrumenty (narzedzia) polityki handlowe} B 9.2.1. Rodeaje instruments polity handlowe) 236 922, Cla 28 9.2.3, Subdsydia eksportowe oa 9.24. Dumping 23 925. Zmicnne oplaty wyréwnawere ve Be 9.26. Opranizenia ilofciowe . . .. ce 2s 92.7. ,Dobrowolne" ograniczenia eksporta (VERS) 9 928 Przesckody technicane, wymagana sanitame i weterynaryne 93. Argumenty praemawiajace 2a protekcja 253 9.3.1, Argument ochrony zatrudienia ... . « 233 93.2. Argument poprawy bilansu platiczeg9 as 9.33. Argument poprawy terms of trade » + Bs 9.3.4. Argument ochrony nowo powstajaeyeh galezi praemysta Bs 9135. Argument niedoskonalofcrynku krajowes0 : 9.4. Rzecaywiste preyezyny protekcjonizmu .. ... 258 9.5. Skutecznos Srodk6w polityki handlowe} i przemiany w ich stosowaniu wees 259 9.6. Kierunki i tendencje zagranicznej_polityki handlowej po Il wojnie swiatowej . : 361 97. Cele i zasady GATT oraz WTO . as 98, Rundy negocjacyjne GATT i znaczenie WTO 9 Spis tesei 10. Micazynarodowa integracia gospodareza (Pawel Bozyk) : 2B 10.1. Pojecie migdzynarodowej integracji gospodarczej . 273 10.1.1, Definicje integracji . 273 10.1.2, Preestanki i warunki integracji 274 10.1.3, Iniepracjamigdzynarodowa ponsinarodowa asuwevennoté paste 277 10.2. Modele i mechanizmy integraeji gospodarezej 279 10.2.1. Pojecie modelu i mechanizmu integracji . 279 10.2.2. Modele i mechanizmy integracji w gospodarce rynkowej ... . . 279 10.2.3, Préby integracji regionalnej w gospodarce centralnie planowanej . 283 1024. Imegracja regionana w krajach rorwjigeyeh sie 284 10.3. Unia Europejska jako najbardziejzaawansowana forma inte- ‘gracji gospodarczej . . 286 103.1, Trakaty detrminujgee Kieron i eapy integra w obrebie Unit Europejskie} 286 10.3.2, Formy wspéinej polityki integracyjne) 288 1033. Zasedy dciatana jednoitegorynku wewnetrznego Uni Emopsskie) 292 10.4. Zasady stowarzyszenia Polski ze Wsp6Inotami Europejskimi 293 104.1. Unido stowaryszeniu Polski ze WspSlnotami Euopeskini ietapy ego. realizeeji . 293 10.4.2. Bilans weajemnych korzySei Polski i WspSlnot Europejskich woke sie realizacji Uklada . 295 LL. Problemy giobaine we wspélezesnej gospodarce Swiatowej (Adam Budnikowski) - 297 11.1. Pojecie probleméw globalnych i ich Klasyfikacja 297 11.2. Zagrozenie Srodowiska preyrodniczego jako problem glo- bainy. wees 301 11.2.1. Skala i geneza problemu zagrozenia Srodowiska prayrodniczego . 301 11.2.2, Ekonomiczne i spoleczne uwarunkowenia zagroéef ekologicenych W poszezegslnych gripach krsjéw . ~ 306 11.23. Miedeynarodowa wspétpraca w dziedzinie ochrony trodowiska . . 311 11.24, ,Szezyt Ziemi” w Rio de Jairo. 315 Literatura... .. . eee eat Indeks rzeczowy . 5 321Wstep Jedna z konsekweneji transformacji systemowe} jest otwieranie gospodarki polskie} na swiat i prayspieszenie procesu jej wlaczania w sieé powigzai istnigjacych migdzy krajami 0 gospodarce rynkowej. Efektem tego jest wzmozona potrzeba lepszego poznania zasad i mechanizméw funkejo- nowania wspétezesnej gospodarki Swiatowe} i, co za tym idzie, wyrazny wwarost zainteresowania dyscyplina badajaca prawidiowoSci ekonomiczne nig rzadzace, tj. .migdzynarodowymi stosunkami gospodarczymi"’. Znaj- duje to wyraz przede wszystkim we wlaczeniu tego przedmiotu do zestawu przedmiotéw obowiazkowych dla studentéw kierunkéw ekonomicznych w wiekszosci uezelni publicznych, jak i w znacznej czesei wyzszych szkot prywatnych. Warost zainteresowania migdzynarodowymi stosunkami gospodarezymi stwarza takze zapotraebowanie na podreczniki z tej dziedziny. Przez wiele lat popyt na nie byt zaspokajany przez uaktualniane wydania dwéch podrecznik6w napisanych przez autorow polskich'. W ostatnich dw6ch latach, tak jak i w innych dyscyplinach ekonomicanych, na rynku "4, Soldaczuk, Z. Kamecki, P. Botyk, Miedsynarodowe stosunki ekonomicone. Teoria : polityka, wyé. Il zmienione, PWE, Warszawa 1983; A.J. Klawe, A. Makaé, Zarys imigdeynarodowyeh stosunkéw ekonomiconych, wyd. I zmienione, PWN, Warszawa 198712 Wstep wydawniczym pojawilo sig réwniez tumaczenie jednego z podreceni- k6w amerykatskich?. Jest jednak oczywiste, Ze mimo swych walor6w race te nie moga zaspokoié wszystkich potrzeb wynikajacych z reali- zowanych w Polsce programéw akademickich. Programy te maja bo- wiem sw specyfike, wynikajaca z liezby poswigeanych im godzin wyktadowych, jak tez 7 ich usytuowania w calosei programéw uczelni ekon: ch, "foie jt Lem prey 2espol aurgo, ry 1963 praygotowal skrypt wydany (na prawach rekopisu) w Szkole Glownej Handlowej, Od tamtego czasu 2 zespotu odeszlo klk autoréw, a wiek- szo8é tekst6w zostala napisana na nowo lub tez, pod wplywem doswiad- czei zgromadzonych w ezasie prowadzenia wykladéw w Szkole Giow- nej Handiowej, ulegia zasadnicze} zmianic. Diatego wéréd redaktoréw ksiaaki nie ma nazwiska profesora Z.J. Kameckiego, kt6ry"uczestniczyl w pracach zespot do czasu Smierci w 1993 r. Trwalym sladem obecnosei Profesora w gronie autoréw jest jednak Jego tekst poswigcony polityce "Sle ogarcona obj kid! wymagal ski mesa, Pewne eves jak np, fendene=w rozwoju handlu migdzynarodowego,zostaly jedynie zasygnalizowane. Wydaje sig to uzasadnione tym, 2e obecnie sq juz dostepne aktualne statystyki handlu migdzynarodowego i zainteresowany Caytelnik mode do nich dotrzeé bez wigkszego trudu, W ksiaéce zostaly oméwione przede wszystkim te problemy, kt6re wydawaly sig nam niezbedne do zrocumienia tego, czym jest gospodarka Swiatowa, jak funkejonuje, jakie prawidtowosci nia rzadza itd. W rozdziale 1, majacym charakter wprowadzenia do problematyki, zostala 2awarta zwiezla charakterystyka nauki o migdzynarodowych sto- wunka czych. dziatu pracy, jego pojecie i czynniki go Ksztaltujace. W rozdziale tym wskazujemy ghowne driedziny i formy migdzynarodowych przeplyw6w gospodarezych, Ktére lacza kraje i grupy kraj6w, Rozdziat 3 dotyczy teoretycznego ujecia korzySci z wymiany migdzy- 2 sont gospodrie Teoria i poli, ER Krugman, M. Obst, Miedonardie soak goood mace ada Sada, 112, Wydnwnttvo Naukowe PWN, Warsi 6s 1994, a) Wate narodowej, Jest w nim zawarta probe odpowiedzi na pytanie, dlaczeg wymiana ma miejsce i jakie czynniki o tym decyduja WW rozdziale 4 omawiamy role handlu zagranicznego Ww gospodate navodowe}, jego wplyw na strukture dochodu narodowego, na Jew efektywnose i wielkos. Rozdzial 5 jest poswigcony migdzynarodowym obrotom czynnikam Produkeji, tj. Kapitalu i sity roboczej. Wyjasniamy w nim, dlaczegi nastepue preeplyw caynnik6w produke}i migdzy krajami, zaréwno bied nymi, jak i bogatymi oraz w ramach tej ostatniej grupy krajéw, i jakie Powoduje skutki dla wszystkich uczestnik6w tej wymiany. Preedmiotem analizy w rozdziale 6 sa migdzynarodowe systemy waluto WoW tm 2vlaszeza pierwszy w pelni uksztatowany system, w ktGryn cbowiazywaly pewne zasady (tzw. system waluty zlote) oraz abeenie ope wigzujace reguly rzadzace migdzynarodowymi stosunkami walutowymi, Rozdzial 7 jest poswigcony polityce kursu walutowego, Rovdzial 8 informuje o bilansie platniczym i jego rownowadze, a wige © stanie stosunk6w finansowych pafistwa 2 zagranica oraz metodach osiagania poéadane} sytuacji w tych stosunkach Rozdzia 9 jest poswigcony analizie narzedei,jakie wspétczesne patistwva wykorzystuja do osiagania stawianych cel6w w sferze powigzah gospoder. czyeh % zagranica (ewlaszeza handlu zagranicznego) oraz tendencjom W Zakresic polityki handlowej gléwaych kraj6w po II wojnie swiatowe W rozdciale 10 omawiamy preyezyny, cele i skutki procesu zespalonia Bospodarek narodowych w r6énych regionach Swiata, a wigc procesy reeionalne} integraeji_gospodarczej. Sq one oméwione na praykladzie fonkcjonowania Unii Buropejskiej, ugrupowania integracyjnego najwigk. szego w Swiecie i najwatniejszego dla Polski, W ostatnim, 11 rozdziale proedstawiamy wsp6lzalednosci w gospodarce Swiatowe} majace charakter globalny oraz narastajace problemy, ktdrych roawigzanie wymaga wspélnego dzialania kraj6w i grup krajéw.il Miedzynarodowe stosunki gospodarcze Nauka 0 migdzynarodowych stosunkach gospodarczych nalezy dzis do najbardzie| dynamicznie rozwijajacych sig dziedzin teorii ekonomii w jej szerokim rozumieniu'. Ma to oczywiscie Scisly zwiazek z. dokonujacymi sie przemianami w strukturze wspétczesne} gospodarki swiatowej. Przemiany te zachodza z duza intensywnoscia w calym okresie powojennym, jednakze poczynajac od wezesnych lat siedemdziesiatych znajduja one widoczne odbicie w mechanizmach ksataltowania uktadu stosunkéw miedzynarodo- ‘wych. Praewidywany w porozumieniach z Bretton Woods system stalych kurséw walutowych zostaje zmieniony w system Kurséw zmiennych kierowanych; zywo funkcjonujacy mi¢dzynarodowy rynek kapitalowy 2 jednej strony umacnia wiezi laczace Swiatowe centra finansowe, z drugie} zaS budzi niepok6j co do perspektyw stabilnosei finansowej w skali globalnej; nowo uprzemystowione kraje z. grona dawniej rozwijajacych sig przejmuja od krajéw tradycyjnie okreslanych jako rozwiniete zna- cra czesé Swiatowego eksportu produki6w przemystowych; przco- 1. Soldacauk, Z. Kamecki, P. Boayk, Miedeynarodowe stosunki ehonsniczne. Teoria | potiyka, jw.; MC. Vaish, 8. Singh, futernational Economies, Oxford and IBH Publishing Co, 1975; PR. Krugman, M. Obstfeld, Miedeynarodowe stosunki gospodarcze, Teoria ipolityka, jw. P. Wilson, Intemational Economies. Theory. Evidence and Practice, University of Nebraska Press, Lincoln 1986,16 Migdzynarodowe stosunki gospodareze bradenia w strukturze wymiany Swiatowej, wraz 2 brakiem réwnowagi ww bilansach makroekonomicznych, silnie zagrazajq otwartemu systemowi handla Swiatowego 2 tak wielkim wysitkiem konstruowanemu po ostatnie} wojnie swiatowej; wneszcie procesy integracji ekonomiczne} w Buropie doznaja okresowych zahamowafi wiazacych sig z realizacja kolejnych faz unifikacji polityki ekonomiezno-finansowej jednoczacych sig krajow, przy jednoczesnym pojawianiu sie nowych, ekstensywnych impuls6w integ- racyjnych wyniklych 2 wnioskéw licznych krajéw Europy Srodkowej i Wschocniej 0 ich akces do Wspélnoty Europejskie} po calkowitym zalamaniu sig w tych krajach systemu gospodarek centralnie planowanych, Treeba takie powiedziec, iz wiele problemow ,dawnych’’, tradycyjnie zajmujacych umysty ekonomistow, wymaga wspélczesnego naswietlenia, zderzanie sig bowiem podobnych fakt6w i idei w réznych epokach moze webogacié analize ekonomiczna nowymi aspektami i Konkluzjami Nauka o migdzynarodowych stosunkach gospodarezych obejmuje teorig i polityke, pray czym ,objete”” nia zjawiska moga byé rozpatrywane ar6wno 2 punktu widzenia Swita jako calosc, jak i z punktu widzenia okreslonego kraju czy grupy krajéw. W zaleznosci od tego mozna mowié © miigdzynarodowych stosunkach gospodarczych lub 0 zagranicznych stosunkach gospodarczych danegokraju. W pierwszym przypadku mysli si © przeplywie towardw i ustug, technologii i pieniadza migdzy réénymi krajami lub grupami kraj6w (og6ine rozmiary eksportu i importa wszyst- Kich krajéw swiata tacznie, migdzynarodowy handel ywnoscia, surow- cami, towarami przemyslowymi, struktura kierunkowa handlu Swiatowego itd.). W drugim przypadku ma si¢ na mysli powiazania gospodarcze okreslonego kraju lub ugrupowania kraj6w z zagranica (wielkosé eksportu {importa j ich miejsce w produkcji i dochodzie narodowym danego kraju, rola W zaopatrzeniu rynku krajowego, bilans obrot6w zagranicznych kraju Z innymi krajami itd.). Rozréénianie zatem poje€ ,,stosunki gospodarcze migdzynarodowe'’ i ,stosunki gospodarcze zagraniczne™ sprowadza sie do odmiennosci plaszczyzny, na kiGrej sq realizowane migdzynarodowe ‘operacje gospodarcze. badaniami praw ekonomicznych rzadzacych procesami zachodzacymi ‘Teoria migdzynarodowych stosunk6w gospodarczych zajmuje sig [ W gospodarce Swintowej, natomiast zagraniczna czy migdzynarodowa V7 Micdzynarodowe stosunki gospodarcee Polityka ekonomiczna okresla metody i srodki osiagania przez pasistwo ostawionych sobie cel6w gospodarczych oraz osiagania celéw réznych krajow w drodze wspélpracy gospodarczej 7 zagranica, gléwnie przez zawieranie migdzynarodowych porozumiefi gospodarczych, jak tez tworzenie wsp6inych, migdzynarodowych instytucji i organizacji gos- podarezych, Miedzynarodowe stosunki gospodarcze rozumiane jako dyscyplina nau- Kowa opieraja sie wyjsciowo na takich samych podstawach metodologicz- nych, jak pozostate dziedziny teorii ekonomi, poniewa motywy i spossb zachowywania sig ludzi i przedsigbiorstw sq takie same w sferze wymiany migdzynarodowej iw sferze aktywnosci krajowej. Mozna by zatem Powiedzieé, ze to, co jest stuszne w ogéine} teorii ekonomi (w jezyku angielskim economics), jest takze stuszne w teorii. miedzynarodowych stosunk6w gospodarezych (w jezyku angielskim international economics). Niemniej jednak istieja dostateczne powody do wyodrebnienia osobnej dyscypliny zajmujace} sig problemami wymiany i wspélpracy miedzy- narodowej. Zasadnieza réénica sprowadza sig — co zreszta zostaje uzewnetrznione w samej nazwie przedmiotu badai — do gléwnego nurn zainteresowari badawezych. Wystepuja réwniez — mimo wskazane} jedno- rodnosci podstawy wyjsciowe} — odrebnosci metodologicane. W ciagu calych dziesigcioleci swego rozwoju teoria migdzynarodowych stosunk6w gospodarezych uksztaltowala wlasne narzedzia analizy, preystosowujac je do réznorodnego zakresu probleméw. Co wigcej, pewne istotne idee i zalozenia, majace zasicg uniwersalny, rozwingly sie wlasnie na gruncie badaf stosunk6w migdzynarodowych, Przykladem jest chociazby koncep- cia KorzySei komparatywnych. Wreszcie, niektore kwestie 2 zakresu np. zadluéenia migdzynarodowego czy te2 rynku dewizowego mogly sie wyodrebnié tylko w ukladzie stosunkéw migdzynarodowych i jako takie wymagaly swoistych narzedzi analizy ekonomiczne}. Gtownej jednak przyczyny uksctattowania si¢ i rozwoju migdzynarodo- wych stosunk6w gospodarczych jako odrebnej dyscypliny w naukach ekonomicznych naledy sig doszukiwaé w istnieniu niezaleznych, suweren- ‘nych paristw poprzedzielanych granicami politycznymi, Jakkolwiek z.jed- nej strony obserwujemy we wspélezesnym swiecie dziatania zmierzajace do zrzeczenia sig czeSci wladay przez centralne osrodki wladzy polityezne}18 Miedzynarodowe stosunki gospodarcze kraj6w na rzecz cial regionalnych lub instytueji ponadnarodowych, a z dru- gic) strony rozw6j Korporacji transnarodowych zaciemnia w pewnym stopniu istotna kwestig kontroli dziatalnosci gospodarczej w granicach terytorialnych poszczeg6Inych krajéw — paristwo narodowe stanowi ciagle dominujgca jednostke polityczna. Konsekwencja tego jest isinienie barier preeciwdzialajacych petnej mobilnosci produktéw i czynnik6w produkeji migdzy krajami w stopniu znacznie wigkszym niz migdzy regionami w obrebie poszezegdInych krajéw. Ma to oczywiscie bezposrednie prak- tyczne maczenie, ktére moze unaocznié nastepujacy prosty przyklad, Kiedy np. na stole w Londynie pojawia sig butelka wina hiszpatiskiego, sekwencja wydarzef, ki6re do tego doprowadzily, nie r6zni sie specjalnie od sekwencji wydarzen, ktéte doprowadzilyby do tego, ze butelka wina, tym razem z Kalifornii, pojawilaby sie na stole w Nowym Jorku. W dodatku odleglosé 2 Hiszpanii do Wielkiej Brytanii jest znacznie mniejsza, Jednakee w odniesieniu do migdzynarodowych stosunk6w gospodarczych naledy uwzglednié zachodzace nowe zwiazki ze wzgledu na fakt, Ze handel i inwestycje migdzynarodowe dokonuja si¢ migdzy krajami niezaleznymi Hiszpaniai Wielka Brytania sa pafistwami suwerennymi; Kalifornia i Nowy Jork suwerenne nie sa. Dlatego np. wysyika wina hiszpatiskiego do Wielkie} Brytanii moze byé utrudniona, jesli Wielka Brytania ustali kurs wymiany ograniczajacy import; wino hiszpariskie moze za$ staé sig nagle taisze dla Konsumentéw brytyjskich, jesli kurs hiszpariskiego peso spadnie w relacji do brytyjskiego funta szterlinga. Zaden z tych preypadk6w nie moze zaistnieé w obrebie Stanéw Zjednoczonych, gdzie Konstytucja zabrania ograniczet w stosunku do handlu migdzy poszezeg6lnymi stanami i gdzie istnieje tylko jedna waluta, Restrykcyjne prawa imigracyjne, cla, ograniczenia ilosciowe, ogranicze- nia dewizowe i kontrola wymiany, a ponadto bardziej subtelne metody ograniczajace import, min. przez ustanowienie kontroli jakoSciowej i sani- tame] — razem weiete, prowadza do uksztaltowania sig szczeg6lnego Kiimatu ekonomicznego, bardzie| homogenicznego w obrebie kraj6w ni2 migdzy nimi, Wszystkie te czynniki, jakkolwiek nie eliminujg catkowicie, to przecied utrudniaja przeplywy kapitalu i pracy w skali migdzynarodowej. Nawiasem méwige, niekt6re z czynnik6w réznicujacych sytuacie w po- szczegélnych krajach i wspéttworzacych ich odrebna strukture ekonomicz~ na (rSénicujac ja bardziej miedzy krajami nid. miedzy regionami), jak gusty 19 Miedeynarodowe stosunki gotpodercre konsument6w, jezyk czy rétnice kulturowe, wystepuja rSwnie? przy braku ingerencji pafistwa narodowego. Mimo tenden¢ji do standaryzacji wzoreéw konsumpcyjnych we wspélezesnym swiecie, czego preykladem moze byé rozpowszechnianie sig coca-coli czy jadlodajni MeDonald’s, Anglicy nadal praedkiadaja herbate nad kawe i utrzymuja lewostronny uch pojazdéw, gdy np. Francuzi wola kawe i ruch prawostronny. Istotnym — jak dotychezas — atrybutem politycznej suwerennosci jest prawo kraju do utrzymywania wlasnego, niezaleznego systemu pieni¢znego. Powstajacy stad problem dla migdzynarodowego ukladu stosunkéw gos- podarczych sprowadza sig nie tyle do tego, iz istnieja r6zne rodzaje pienigdza jako takiego, lecz do fluktuacji wartosci réznych walut jako hastepstwa r6¢nic warunk6w gospodarczych i uprawiane} polityki ekono- miczne| w poszczegdlnych krajach. Fakty te znajduja swoje odbicie w postaci nadwyzek lub deficyt6w w bilansie platniczym i uruchamiaja mechanizmy dostosowaweze zmierzajace do regulacji stosunk6w migdzy krajami, Tego rodzaju problemy nie wystepuja w ukladzie migdzyregional- nym, gdzie obowigzuje wspéina waluta. W konkluzji naleay stwierdzié, i jakkolwiek w ostatnich latach obserwujemy liczne i uzasadnione dziatania zmierzajace do migdzynarodo- wej integracji gospodarki na podobieristwo homogeniczne} gospodarki krajowej, w wyniku czego niektore réznice typowe dla ukladu migdzy- narodowego traca na ostrosci i upodabniaja sig do réznic migdzyregional- nych, tyle tylko 2e na znacznie wieksza skale — og6Inie nadal istnieja uzasadnione przyezyny oraz merytoryczne i metodologiczne podstawy wystepowania i rozwoju dyscypliny migdzynarodowych stosunk6w gos- podarezych. Badanie probleméw micdzynarodowego handlu i pieniadza stanowito zawsze zywa i Kontrowersyjna czesé teorii, Wiele wnikliwych myst i spostraezefi z arsenalu wspétezesnej analizy ekonomiczne} ma sw6j poczatek w osiemnasto- i dziewigtnastowiecznych debatach w dziedzinie wymiany migdzynarodowe} i polityki monetamej. Chyba jednak nigdy dotychezas studia w zakresie migdzynarodowych stosunk6w ekonomicz~ nych nie mialy takiej wagi jak obecnie. Dzigki bowiem nasilonej miedzy- narodowej wymianie towarowej i migdzynarodowym przeplywom kapitata gospodarki réznych krajéw sa wzajemnie Scislej powigzane, ni mialo to miejsce kiedykolwiek przedtem. Jednoczesnie gospodarka Swiatowa jest20 Migdzynarodowe stosunki gospodareze dzi$ bardziej niestabilna ni. w wielu minionych dziesiecioleciach. Nadaéa- nie za przemianami, jakie sie dokonuja na naszych oczach w migdzy- narodowym srodowisku gospodarczym, staje sig zatem duza troska zar6wno strategii biznesu, jak i narodowej polityki ekonomicznej. Jest ono tez przedmiotem Zywego zainteresowania dyscyplin naukowych, w tej liczbie zwhaszcza migdzynarodowych stosunk6w gospodarczych. W szczeg6lnoSci ‘wehodzi tu w gre siedem waznych kwesti, kt6re w sumie skladaja sig na zwarta calosé tematyczna, Sa to: korzysci wynikajace z wymiany migdzy- narodowej, struktura handlu migdzynarodowego, problemy protekejonizmu gospodarezego, tres i struktura bilansu platniczego, czynniki okreslajace kurs walutowy, problemy koordynacji migdzynarodowej polityki ekonomi- cane} oraz migdzynarodowy rynek kapitalowy. Wspétczesne migdzynarodowe stosunki gospodaréze to sto- sunki migdzy krajami 0 réénych ustrojach i poziomach rozwoju gospo- darczego, takte réinych perspektywach rozwojowych. Konstruktywny rozw6j tych stosunk6w staje sie we wspdlczesnym Swiecie w coraz wigkszym stopniu obiektywna koniecznoscia ekonomicenq. Wzrasta bo- wiem sama wsp6lzaleznosé gospodarcza migdzy krajami, grupami krajéw i kontynentami. Przyrost Iudnosci powoduje, de Swiat sig zageszeza. Jednoczesnie s2ybki postep techniczny, zmnicjszajacy jednostkowy kosz i czas praeworu dobr i ludzi w skali duaych odleglosei oraz zwigkszajacy modiiwosei komunikowania sie, przekazywania informacji i decyzji, sprawia, ix Swiat sig niejako relatywnie kurczy. Wreszcie rozw6j nauki, techniki i technologii stwarza nowe mozliwosei wszechstronnego roz- wojuludzkose. Rysua sie jednak r6wnie# reaine trudnosciiniebezpieczet stwa, Szybki bowiem postep techniczny i rozwéj przemyslu, urbanizacja i warost gestoSei zaludnienia maja istotny wplyw na wyczerpywanie sig tradyeynych zasob6w naturalnyeh, co ze swe) strony ma wplyw na nienadazanie mozliwosci wzrostu produkeji zywnosei. Wzrasta zagrozenie dla naturalnego srodowiska cziowieka. Powstajace zlozone_problemy spotecene,ekonomiczn i ekologiezne wymagaja zaangazowania ogrom- nych srodk6w finansowych i rzeczowych oraz umiejetnosei i kwalifikacji ludzi. Sq to problemy tak powazne, Ze rozwiazywanie ich przekracza modliwosei poszczegélnych krajw, a nawet grup krajéw i wymaga skoordynowanej dzialalnosci w skali Swiatowej. Bez watpienia dzialalnosei 2 Migdzynarodowe stosunki gospodarcze {akie] moze poméc naukowe rozeznanie w zlodonej rzeczywistosci gos- podarki swiatowej Jak wane jest zatem studiowanie teori i polityki migdzynarodowych stosunk6w gospodarezych? W istocie rzeczy wyteczno$é studiowania tego przedmiotu wydaje sig nazbyt oczywista, aby wymagala odrebnego uzasad hiania. Niemniej warto tu moze wskazaé na trzy sprawy. Ot6z po pierwsze, Studia w tej dziedzinie moga znacznie poszerzyé horyzonty myslowe cctowieka poza — z natury reczy — zawezone pojecia problemow narodowych. Latwiej to unaoczni prozaiczna prawde, iz pomyslnosé ‘gospodarki narodowe} nie moze byé bez korica utrymywana w Swiecie, Ktorym otoczenie bedzie si¢ sktadalo z krajéw slabo rozwinigtych ibiednych. Unaoczni r6wniee fakt komplementarnosci, jakaistnieje migdzy r6inymi gospodarkami narodowymi. Pozwoli tez 2rozumieé, jak wielka role w rozwoju poszezeg6lnych gospodarek narodowych odegrat migdzy- narodowy transfer takich czynnikéw produkeji, jak kapitat i praca, W istocie 2aden kraj nie jest absolutnie samowystarczalny, jeSli chodzi o wyposazenie w ezynniki produkeji. Na drodze zatem do przybliéania sig do ogslnego dobrobytu kraje powinny dzialaé w duchu wajemnego swiadezenia sobie uslug wymiennych na zasadach ekwiwalentnosci. Po drugie, studiowanie migdzynarodowych stosunk6w gospodarczych odkrywa nowe tereny wyob- raéni miedzynarodowej przed ludémi obdarzonymi wizja przyszlosci — Mefami stanu i ekonomistami — pozwalajac im w sposdb bardziej precyzyjny zrozumieé zachodzace procesy i dzialaé w celu wlasciwego ich ukierunkowywania, W szczeg6inosci chodzi o wyciagnigcie wiasciwych nauk ze szkodliwoSci praktykowania konfliktowych narodowych pro- ‘gram6w polityki ckonomicznej w stosunkach migdzynarodowych. Po lezecie wreszcie, studia nad migdzynarodowymi stosunkarni gospodarezymi wskazuja, te wiele problemow, ktére nie moga byé rozwigzane przez poszezegéine kraje w ich dzialaniu adosobnionym, z powodzeniem mozna rozwigzat w kooperacji miedzynarodowej. Zwigkszajaca sie wspélpraca ekonomiczna w skali migdzynarodowej i dobrobyt narodowy w istocie ida w parze. ‘Studia w zakresie migdzynarodowych stosunk6w gospodarczych — jak z tego wynika — oprécz.waloréw naukowych maja duze walory praktycne.2 Miedzynarodowy podzial pracy 2.1. Pojecie miedzynarodowego podzialu pracy Migdzynarodowy podzial pracy jest 2jawiskiem historycznym i stano- wi szczegélna forme ewolugji spotecznego podziatu pracy, dokonujace- go sig migdzy podmiotami prowadzacymi dzialalnosé gospodarcza w obrebie réznych organizméw paristwowych. ‘Zaistniat on dopiero wtedy, gdy proces spotecznego podzialu pracy w poszezegélnych krajach osiagnat poziom, pray kt6rym asortymentowy j ilosciowy werost produkeji przekroczyt chtonnosé rynkéw narodowych. Pojawienie sig trwalych nadwyzek produkcyjnych w jednych krajach i moiliwoSci ich zbytu w innych stworzyto wéwezas potrzebe rozwoju wymiany handlowej wykraczajace} poza granice kraju, a w p6éniejseym okresie powstania takZe innych rodzajéw powiazafi gospodarczych. Uru- chomiony w ten spos6b mechanizm konkurencji miedzynarodowe} stat sig trwalym elementem wspotokrestajacym kierunki specjalizacji produkeji i wymiany poszczegélnych krajow. Nadwyzki produkcyjne ponad potrzeby rynku narodowego nie byly jednak warunkiem wystarczajacym do praeksztatcenia spolecznego po- drialu pracy w migdzynarodowy podzial pracy oraz handlu lokalnego w wymiang migdzynarodowa. Dla zaistnienia tego byto jeszcze konieczne stworzenie modliwosci preemieszczania werastajace) ilosci towaréw na24 Migdzynarodowy podzial pracy maczne odleglosi. Niezbedny okazat sig zatem rozw6j odpowiednie} infrastruktury organizacyjno-ckonomicznej i technicznej, zapewniajace} latwosé, trwalosé, bezpieczefistwo oraz duéa intensywnosé i regulamosé miedzynarodowych powiazah handlowych. Dopiero w takich warunkach mégt szybko werastaé poziom wzajemnego uzupeiniania sig. struktur produkeji poszczegéInych krajéw. Glwna sila napedowa migdzynarodo- wego podzialu pracy jest wiec rozw6j techniki, przejawiajacy sie w ciaglym wzbogacanin wiedzy 0 otaczajace| nas rzeczywistosci, coraz. szerszym stosowaniu jej dorobku w praktycznym dziataniu, a takze w doskonaleniu narzedzi pracy i metod ich wykorzystania, Chociaz pewnych praejaw6w migdzynarodowego podziatu pracy mozna byloby szukaé juz w starozytnosci, jego gwaltowny rozwéj nastapit dopiero na przetomie XVIII i XIX w. wraz.z. umocnieniem si¢ rewolueji przemys- Jowej w Anglii i innych krajach Europy Zachodniej. Tania produkeja ‘maszynowa, przy ogromnym postepie technicznym w transporcie i komuni- kacji, ograniczyta wowezas w walce konkurencyjnej dzialalnosé przetw6r- za w krajach mniej rozwinigtych, zmuszajae je do produkeji surowcdw oraz artykut6w rolno-spozywezych. Uksztaltowany w ten spos6b miedzy- narodowy podziat pracy doprowadzil do glebokiego zrGznicowania mo2- iwoSci rozwojowych kraj6w uprzemystowionych i surowcowo-rolniczych, spychajac te drugie na peryferie gospodarki swiatowej. Tak stalo sie np. 2 wiekseoscia krajow Afryki, Azji i Ameryki Laciiskiej, pozostajacych przez dlugi okres w zaleznosci kolonialnej od metropolii europejskich. Co prawda mi¢dzynarodowy podzial pracy stwarza katdemu uczestnikowi modliwosci werostu efektywnosci gospodarowania, nie wynikaja z tego jednak tadne gwarancje, Ze powstale korzySci musza zostaé sprawiedliwie podzielone. Jednoznacznym dowodem na to sq zar6wno historyczne, jak i wsp6lezesne réénice rozwoju gospodarczego migdzy poszczegéinymi krajami i regionami. ‘Migdzynarodowy podziat pracy moana rozpatrywaé badé w Kategoriach statyeznych, badé dynamicznych. W statycanym pojmowaniu migdzy- narodowego podzialu pracy zaktada sig przyjecie osiagnietej jego struktury towarowej i geogtaficane) za dana i niezmienna. W podejsciu dyna- micenym, przeciwnie, zaklada sig koniecznos¢ nieustannych zmian w struk- turze produkeji i handlu, uwzgledniajacych — z jednej strony — mozliwo- Sci rozwojowe danej gospodarki, z drugie} za — potrzebe jej adaptacji do 28 (Ceynniki kszistujgce migdzynarodowy podzial pracy zmieniajacych sig warunk6w w zakresie technik wytwarzania, dostepu do bogactw naturalnych, zmian wielkosci oraz stuktury popytu i poda2y itp, Podejscie statyczne moze byé praydatne do rozwadaf teoretycenych, w tym do konstruowania modeli ekonomicznych i wyprowadzania na ich podstawie pewnych wniosk6w wyjasniajacych konkreing rzeczywistose ckonomiczna, Tego rodzaju modele, jak np. model koszt6w kompataty- aych D. Ricarda czy model Heckschera—Ohtina, posiuzyly do wyjasnienia 4216del Korzysci realnych z wymiany miedzynarodowej (szerzej na ten temat z0b. rozdziat 3), Podejsce statyczne jest jednak nieberpieczne, jesli chodzi © formulowanie cel6w polityki rozwoju ckonomicanego, W takim praypad- ku niezbedne jest dynamiczne ujecie migdeynarodowego podrialu pracy, ulatwiajace wybér najkorzystniejszej struktury produkejii wymiany 2 29, sranica z punitu widzenia obiektywaych modliwosi rozwojowych kraju \w zmieniajgeych sig dla niego wewnetranych i zewnetrenych warunkach gospodarowania, 2.2. Czynniki ksztattujace miedzynarodowy podziat pracy Ogét ezynnik6w wplywajacych na strukture gospodareza poszczegélnych kraj6w i tym samym okreSlajacych ich miejsce w migdzynarodowym Podziale pracy mozna podzielié na wewngtrane i zewnetrane. Pierwsze nich wiada sie ze specyficznymi wlasciwoSciami gospodarki konkretnych kraj6w. Drugie stanowia efekt rozwoju migdzynarodowego podziatu pracy, wynikajacy 2 przeksztalceri strukturalnych w gospodatce swiatowej jako catosci Wsrdd czynnikéw wewnetreych r6znicujacych predyspozyeje po: szczeg6lnych krajéw do okreslonych kierunk6w specjalizacji migdzy- narodowej na pierwszym miejscu wymienia sig na og6t warunki naturalne, 4 nastepnie osiagniety poziom rozwoju i strukture gospodarki, postep techniczny, czynniki systemowe i pozackonomiczne. Warunki naturaine — istotne 2 punktu widzenia modliwosei specjalizacji — to: polozenie geograficane, klimat, zasoby naturalne, warunki glebowe oraz czynniki demograficzne (a wiec liczba i struktura ludnosci, poziom jej kwalifikacji).26 Miedaynarodowy podzial pracy Rola warunkéw naturalnych jako ezynnika specjalizacji__migdzyna- rodowej ulegla wraz 2 rozwojem gospodarczym istotnym zmianom. Przy niskim poziomie rozwoju by! to niejednokrotnie caynnik rozstrzygajacy Na prayktad kraje dysponujace okreslonymi zlozami bogactw natural- nych rozwijaly premyst wydobywezy i ewentualnie oparty na tych bogactwach przemysl praetwérczy. Z Kolei kraje majace korzystne warunki Kimatyczno-glebowe rozwijaly produkeje i przetwérstwo artykul6w rol nych, W miarg osiggania wyaszych stadi6w rozwoju, a przede wszystkim W miarg doskonalenia metod i Srodk6w produkeji, znaczenie czynnikow naturalnych stawalo sig coraz bardziej ograniczone. Nie decyduja juz one oogéinym charakterze specjalizacji poszczegdIny‘ch kraj6w, 0 tym, czy jest ona przemyslowa czy surowcowo-rolnicza, lecz jedynie tworza ogéine ramy bardziej lub mnie} sprzyjajace rozwojowi okreslonego rodzaju produkejit Warunki zwigzane z osiggnienym posiomem roswoju gospodarczego 1 istniejacq struktura gospodarccq okresta sig czesto jako warunki nabyte lub jako dziedzictwo przeszlosci. Sa one bowiem wynikiem drogi historycz- nj, jaka preebyla dana gospodarka. Wsréd warunkéw tych mo#na wymie- nig: nagromadzone zasoby kapitalowe, stan infrastruktury gospodarcze}, poziom techniczny aparatu wytwérezego, nowoczesnosé rozwigzati in- stytucjonalno-systemowych itp. Warunki nabyte maja ogromne znaczenie dia dynamiki i struktury w2rostu gospodarezego. ks2taltujac zakres i efek- Lywno$¢ realizowanych inwestycji. O mozliwosciach inwestycyinych decy- duja bowiem preede wszystkim posiadane zasoby kapitalowe. a 0 ich efektywnosei — zdolnosci innowacyjne dane} gospodarki, W tym ostatnim przypadku chodzi réwnie 0 mo?liwoSé ponoszenia odpowiednich na~ Kladéw na badania naukowe. ksztatcenie kadr. opracowywanie nowych rozwiazaf organizacyjnych. Sledzenie dorobku zagranicy czy wreszcie szybkie wdrazanie nowych rozwigzai technicznych do produkeji, Werasta W ten spos6b znaczenie postepu teclnicznego w ozywianiu proceséw rozwojowych, Ktry przez tworzenie nowych technologii, produktéw i moaliwosei specjalizacji migdzynarodowej preyczynia sig jednoczesnie do ‘ogélnego wzrostu dochodéw i kreowania nowych potrzeb. "J, Soldacauk, Z, Kamecki, P, Botyk. Migd:ynarodowe stosunki elonomicsne. Teoria § politvka, jt. 8. $0 i dalsze 27 CCzynniki Ksztahujace migdzynarodowy pouial pracy Coynniki systemowe wplywaja z kolei na miejsce danego kraju w miedzy- narodowym podziale pracy przez okreslanie celow i kierunkow jego rozwoju spoleczno-gospodarczego oraz warunk6w ich osiggania, Moga ‘wiec tym samym ulatwiaé — bad utrudniaé — unowoczesnianie struktury gospodarezej czy te2 tworzenie i wdrazanie nowych rozwigzar techniczno- “organizacyjnych. Ilustracja negatywnych oddzialywai tej grupy czyn- rikéw moze byé przyklad zacofania technologicznego bylych europejskich rajow socjalistyeznych, kt6re ze wzgledu na narzucony im po Il wojnie Swiatowe} model funkejonowania gospodarki ograniczaly sw6) udziat w migdzynarodowym podziale pracy. Warto tez wskazaé na polityke niekt6rych krajow slabiej rozwinietych, przejmujacych kierunki specja~ lizacji i eksportu, z kt6rych wycofuja sie producenci 2 krajéw najbardzie} uprzemystowionych. W krdtkim okresie dziedziny te rokuja wprawdzie szanse osiagnigcia korzySci ze wzgledu na zlagodzenie konkurencji, jed- nak w przyszlosci moga prowadzi¢ do kurczenia sig rynkéw zbytu, w 2wiazku ze wzglednym zacofaniem technologicznym i asortymento- wym schytkowych dziedzin produkc}i Ostatnia z wymienionych grup czynnikow wewnetrenych, ksztattuja- ceych kierunki migdzynarodowej specjalizacji produkeji, dotyczy Taken Rata MP? ppd ‘Caym sie r62ni tradyeyjny m.p.p. od wspétezest a Co charakteryauje 1026} handlu migdzynarodowego po TI wojnie weer switowei? Fn ronumie gospodarke Swiatowa i jj stukture podmiotowa? (6 w ramach gospodarki swiatowej? Jakie subsystemy modna wyréanié w ramacl ral 8. Jats jest migjsce Europy Srodkowej i Wschodniej, krajéw roz- winigiyh i rozwijalacych sig w gospodarce Swistowe]? 9, Diacrego ceny artykuisw przemystowych s4 bardziej stabilne od cen artykul6w rolnych? = 9 oznacza poprawa (pogorszenie) terms of trade? no. re payer sig do wont 2naczeni vg W obrotach smiedzynarodowych po II wojnie Swiatowe;? ec | “) ye oe Korzysci z handlu migdzynarodowego w Swietle teorii 3.1. Poczatki i glé6wne kierunki rozwoju teorii handlu miedzynarodowego Sprawy rozwoju handlu migdzynarodowego, a takée zwiazanych z tym korzySei stanowity przedmiot zainteresowari licznych autorw juz w cza- sach starozytnych, kiedy ekonomia jako nauka nie byta jeszcze rozwinieta Co wiecej, wielu tych autoréw dostarczyto twércom ekonomi mnéstwo cennych przemySlen i wnioskéw, bez ktérych jej rozw6j nie przebiegalby zapewne tak szybko, jak to rzeczywiscie mialo miejsce. Poczatki teorii handlu migdzynarodowego byly jednak specyficzne. Dos powiedziet, 2e wladcy starozytne} Grecji, Fenicji i imperium rzymskiego, niby bojac sig modliwosei braku towardw na rynku (tzw. koncepeja psychozy leku praed ich brakiem), uzasadniali celowoSé dazenia do pozyskania modliwie najwigksze} ilosci débr, ezesto przez zwykly rabunek i podporzadkowanie sobie innych plemion i narodéw', Wraz z dezintegracja imperium rzymskiego, stopniowym rozpadem feudalizmu, powstawaniem nowych paristw i wzrostem roli KoSciota rzym- skokatolickiego zmienialo sie rowniez podejscie do rozwoju handlu zagra~ nicznego i migdzynarodowego. W tamtych czasach dominowala tzw. dok- " Zob. , Foltyiski, Teoria handlu miedzynaradoweso, PWN, Warseawa 1970; Z. Kamecki, J. Sokdacauk, W. Sierpifski, Miedeynaradowe stosunki ekonomicene, PWE, Warseawa 1977, ‘AJ. Klawe, A. Makaé, Zarys migdzmnarodowyeh stosunksw ekonamicznyeh, jw; - Mis Teorie miedsynarodowe) wymiany gospodarcee), PWN, Warszaws 1990.64 KorzySci z handlu migdeynarodowego w Swietle teri tryna stusznej ceny. Coraz czesciej wyrazano poglad, ze handel jest ko- rzystny dla partneréw, jesli tylko dokonuje sie go po stusznej cenie, Naj- pierw rozumiano te cene jako taka, kt6ra pokrywa Koszty produkeji, Potem — mnie} wigcej od XIII w. — za stuszna (take w handlu migdzynarodo- wym) uznawano taka cene, ki6ra sig ksztattuje na rynku. Twierdzono, ze jesli ktoS handluje, to nie moze tracié; po prost — jak sadzono w odnie- sieniu do wymiany migdzynarodowej — handlujacy wykorzystuje fakt wystepowania miedzy poszezeg6lnymi krajami ré2nic w obfitosci towarsw oraz dolicza do ich cen pewien sprawiedliwy zysk w zamian za to, Ze weglednie tarszym kosztem (fj. nawet z uwzglednieniem zysku) prayezynia sig do lepszego zaspokojenia potrzeb spoteczeristw réanych krajow. ‘Na practomie XVI i XVII w. — kiedy w dominujacych w gospodarce Swiatowej Kkrajach zachodnioeuropejskich stworzono juz podstawy t2w. systemu kapitalistycznego — w teorli ekonomi pojawita sie doktryna merkantylizmu. Czolowi zwolennicy tej doktryny (gléwnie ekonomisci i politycy z Anglii, Francji, Holandii i Niemiec) r62nili sig mi¢dzy soba, jesti chodzi o wiele zagadnief. Jednakze w odniesieniu do kilku kwestii panowala wird nich jednomySinosé; wszyscy dopatrywali sie Zrédet bogactwa kazdego narodu w korzystnym ksztaltowaniu sie jego bilansu handlowego, wszyscy wychodzili 2 zatozenia 0 celowosci zwickszania przez kaidy kraj zasob6w rétnego rodzaju kruszc6w i (ub) pienigdzy oraz wszyscy sugerowali stosowanie polityki ekonomicznej ulatwiajacej osiag- nigcie tych celdw (np. ograniczanie importu za pomoca cet czy kontyngen- tow ilosciowych praywozu, promowanie eksportu przez udzielanie sub- sydi6w). Jesli pray tym w poczatkowym okresie merkantylizmu (nazywane- go monetaryzmem lub bulionizmem) za gléwny cel uwazano zwiekszenie zasob6w krusze6w szlachetnych, to w okresie tzw. wlasciwego merkan- tylizmu Kladziono nacisk przede wszystkim na celowosé zwi¢kszania zasob6w zagranicznych pienigdzy (w tym zlota i stebra) Merkantylistyczne podejScie do handlu migdzynarodowego oraz. korzy- Sei wynikajacych z jego rozwoju bylo wyraénie prymitywne i dlatego krytykowali je w drugiej polowie XVII w. tacy ekonomisci, jak D. North iD. Hume. Na jednoznaczne podwatenie tezy 0 korzySciach z wymiany migdzynarodowej w zaleznosci od ksztaltowania si¢ bilansu handlowego i platniczego zdecydowali sie twércy ekonomi Klasycznej, nazywani tez Klasykami. W spos6b najbardziej praekonujacy i skuteczny dokonat tego 65 Rozw6j teori handlu miedzynarodowego A, Smith w opublikowanym w 1776 r. traktacie pt. Badania nad natura iprzyczynami bogactwa narodéw. Stwierdzil tam przede wszystkim, Ye jes dwa kraje bez przymusu podejmuja wzajemny handel, to nie ulega watpliwosci, Ze oba osiagaja korzySci. Zdaniem A. Smitha, gdyby jeden z kraj6w nie osiagat korzysci lub wrecz ponosil straty, zapewne nie angazowalby sig w rozwéj wymiany migdzynarodowej. Takie podejécie ulatwilo mu sformutowanie taw. teorii kosetéw absoluinych. Udoskonalenie taw. klasycznej teorii handlu miedzynarodowego przez sformulowanie feorii koszidw weglednych (nazywane) takZe teoria kosetéw ‘omparatywnych lub pordwnawezych) nastapito na poczatku XIX w. Uwata sig, 2e jako pierwszy dokonat tego D. Ricardo w opublikowanej w 1817 r, pracy Zasady ekonomii politycznej i opodatkowania. Wiele jednak przema- wia za tym, Ze pionierem w tym zakresie faktycznie byt inny angielski ekonomista — R. Torrens. Juz w pracy wydanej w 1808 r. zawart on wlasciwie wszystkie najwagniejsze elementy teorii kosetw wzglednych. W kazdym razie powstala tzw. klasyezna teoria wymiany migdzy- narodowej, ktorej autorzy upatrywali Korzysci z wymiany migdzynarodo- we) w specjalizowaniu sie poszczegétnych krajéw w produkeji na wiasne potrzeby i na eksport tych towardw, kiére moga byé w kazdym z nich wytwarzane wzglednie taniej nit w innych krajach. Podkreslali, 2c specjalizacja i wymiana migdzynarodowa umosliwiajg bardziej efektywne wykorzystanie zasob6w i sit produkeyjnych kazdego kraju, aw konsekwen- Gji takze Swiata jako calosci. Trzeba jednak od razu dodaé, 2e — tak rozu- ‘mujac — tw6rcy klasycznej teorii wymiany miedzynarodowej przyjmowali w swoich analizach r6znorodne zalozenia wyjsciowe, w tym zwlaszcza istienie warunk6w tw. wolnego handiu. Nie moze zatem dziwié, ze ‘wspomniane koncepcje teoretyczne klasyk6w ekonomii politycznej nazywa sig czasami Koncepejami wolnohandlowymi. Zgodnie z tymi koncepejami najwieksze korzySci zapewnia rozwijanie handlu zagranicznego w warun- kach swobodnej Konkurengji na rynkach narodowych i w skali migdzy- narodowej, kiedy to tzw. niewidzialna reka rynku prowadzi do najbardzie} korzystnego dla wszystkich kraj6w migdzynarodowego podzialu pracy. iej, juz w XIX i XX w., zreszta niewatpliwie pod wplywem doswiadezen réznych krajow Swiata (m.in, Niemiec w XIX w. oraz wielu kkraj6w rozwinigtych gospodarczo i kraj6w rozwijajacych sig w XX w.), dosé wyraénie zakwestionowano teze o potrzebie podporzadkowania66 Korzyéei 2 handlu migdzynarodowego w Swietle teori rozwoju handlu zagranicanego i rozwoju gospodarczego kaadego kraj wwylacznie automatyzmowi rynkowemu. Prekursorem tego typu podejscia byl niemiecki ekonomista F. List, ktéry dowodzit, ze automatyzm ryn- kowy moze prowadzié wrecz do upadia rozwijajacych si¢ gospodarek oraz Ze w takich przypadkach uzasadnione jest prowadzenie przejscio- wo polityki tew. protekcjonizmu wychowawezego (np. przez stosowanic ochrony celnej). Nawigzal zatem do kilku idei merkantylistow. Na przclomie lat dwudziestych i trzydziestych tego stulecia — Kiedy w wiek= ‘zoSci krajow Swiata wystapit gleboki kryzys — do tego typu podejscia wrécit slynny ekonomista angielski J.M. Keynes, Twierdzit on m.in., 26 Ww warunkach narastajqcego kryzysu ekonomicznego (wyrazajacego sic tin, poglebianiem sig nicrownowagi bilansu handlowego i platniczego) niezbedne jest podejmowanie przez paristworéanego rodzaju przedsiewai¢s korygujacych automatycane dzialanie sit rynkowych. Pod koniec lat trzydziestych J.M. Keynes nieco ostabit wysuwane wezesnie} argumenty (propagujac min. program szerokie} miedzynarodowe} wspélpracy £05- podarczej), ale i tak mozna juz méwié o pracach teoretyeznych uzasad- hiajacych potrzebe czeSciowego odejscia od warunkw wolnorynkowych. ‘J. M. Keynes nie byt oczywiscie jedynym ekonomista, ktéry sugerowat Koniecznos podejmowania przez odpowiednie wladze pafstwowe rzno- rodnych przedsiewzieé majacych na celu skorygowanie automatyeznego dzialania sit rynkowych. Te ideg propagowalo pééniej wielu ekonomistow, wét6d ktOrych wyr6aniali sie szezegOlnie: A. Lewis, G. Myrdal, R. Nurkse, F, Perrous, A. Prebisch i H. Singer. Nazwano ich strukturalistami, 0 ezym szerze} w dalszej czgsei pracy. 3.2. Korzysci z handlu miedzynarodowego w Swietle teorii klasyeznej i neoklasycznej ‘Teoria koszt6w absolutnych autorstwa A. Smitha to z jednej strony efekt adecydowane} polemiki z pogladami merkantylist6w, 2 drugie} 20s — pierwszy element tz. klasycznej teorii handlu migdzynarodowego, Zeodniez podstawowa czeScia tej teori (tzw. zasada koszt6w absolutnych), | | 67 Korzyéei wedlug teori Klasyczne) i neoklasycznej podstawa specjalizacji migdzynarodowej, a zarazem r6diem osiagania korzyci z handlu migdzynarodowego jest wystepowanie mi¢dzy dwoma krajami i(ub) wigksza liczba krajéw bezwzglednych (absolutnych) r6¢nic w kosztach wytwarzania, ktére A. Smith mierzy! wylacznie nakladami pracy. Jego zdaniem, jesli okreSlony kraj A jest bardziej efektywny (aysponuje absolutng przewaga) w produkeji dobra x, a zarazem jest mnic} efektywny niz inny kraj B (tzn, nie dysponuje nad tym krajem B abso- Jutng przewaga) w produkcji dobra y, to oba kraje moga osiagaé korzySei wskutek rozwoju weajemnego podziatu pracy, i to bez wzgledu na stan bilansu handlowego, pod warunkiem 2e kraj A eksportuje do kraju B ca- 1osé lub czes6 produkeji towaru x, w prrypadku ktérego dysponuje absolutna przewaga, w zamian za import z kraju B calosei lub czesci og6l- nej produkeji towaru y, w przypadku kt6rego absolutna przewaga dyspo- nuje jego partner handlowy. Innymi stowy, rozw6j migdzynarodowego podziatu pracy 2godnie z ksztaltowaniem sie przewagi absolutnej prowadzi, adaniem A. Smitha, do lepszego wykorzystania mocy produkeyjnych (wedtug niego i innych Klasyk6w tylko pracy ludzkie)) oraz powoduje \wzrost rozmiar6w produkeji obu towar6w, co z kolei stanowi bezposrednia prayczyne osiagania przez. partneréw okreslonych korzySci (2wigkszone rozmiary produkeji débr do podziatu migdzy krajami-partnerami). Roz~ wadania te mozna zilustrowaé abstrakeyjnym. praykladem, w kt6rym krajami-partnerami sa Stany Zjednoczone i Wielka Brytania. Z przykladu liczbowego zaprezentowanego w tablicy 3.1 wynika, 2e zaangazowanie jednostki pracy ludzkiej (I godziny pracy) w Stanach Zjednoczonych owocuje wytworzeniem tam 6 ton pszenicy, w Wielkie} Brytanii za6 1 tony. Jednoczesnie zaangazowanie jednostki pracy ludzkie} w Wiclkioj Brytanii przynosi produkcje 6 metr6w sukna, podezas gdy w Stanach Zjednoczonych tylko 3 metrow. Stany Zjednoczone sq zatem bardziej efektywne (dysponuja absolutna praewaga) w produkeji pszenicy, Wielka Brytania zai — w produkeji sukna, W zwigzku z tym — bez wzgledu na preyezyny wystepujacych r6anic — miedzy tymi krajami jest uzasadniony rozw6j specjalizacji i migdzynarodowego podziatu pracy. Stany Zjednoczone powinny sig specjalizowaé (produkowaé na potrzeby ‘wewnetrzne i w celu eksportu do Wielkiej Brytanii) w zakresie pszenicy, Wielka Brytania zaS powinna sig specjalizowaé (produkowaé na potrzeby wewnetrane i w celu eksportu do Stanéw Zjednoczonych) w zakresie sukna.68 Korzyéciz handu miedzynarodowego w Swietle tori Tablica 3.1 : Prayklad rozwoju handlu migdzynarodowego zgodnie z zasada preewagi absolutne} ‘Towary ‘Wyszezegelnienie Stany Zjednoczone Wielka Brytania Krajowe naklady pracy ogélem Pszenica 1 godzina 6 ton Ttona Sukno 1 godzina 3 metry 6 metrow ‘Krajowe naklady pracy na produkeje jednostki towara ‘mierzone czasem pracy Pszenica 1 tona 10 minut 60 minut Sukno I mete 20 minut 10 miu ‘Kierunki colowej (pelne) specjlizacji zgodnie 2 zasada koszt6w absolutnych Prenica 600 = ~ 6 metsiw Sukro ree roe eee eS Zr6d1o: D. Salvatore, Intemational Economics, Macmillan Publishing Co., New York, London 1986, s, 8 oraz uzupetienia wlasne. Odpowiednia specjalizacja produkeji jest uzasadniona kalkulacja praed- stawiona w tablicy 3.2. Sytuacje przedstawiona w tablicach 3.1 13.2 (pena specjalizacja 2godna 2 zasada koszi6w absolutnych) mozna przeciwstawié sytuacji, w kt6re} kraje te decyduja sig na specjalizacie niezgodna z ta zasada, O162 weedy oba kraje poniostyby straty. Prey dysponowaniu nakladami pracy 1 godziny Wielka Brytania produkowalaby tylko 1 tone pszenicy (0 5 ton mnie, niz jest to modliwe w Stanach Zjednoczonych), Stany Zjednoczone zaé tylko 3 metry sukna (dwukrotnie mniej, ni w ujeciu modelowym oraz w warunkach eine} specjalizaeji moze produkowa¢ i eksportowaé Wielka Brytania). Na tle rozwazafi merkantylist6w uwagi A. Smitha byly wrecz rewolucyj- ne, Jego rozumowanie nasuwa wniosek, Ze nie mozna towié tam, gdzie nie ma wody, oraz ze trzeba lowié tam, gdzie ta woda jest. Sam wytaénie pisal lest zasada kazdego roztropnego ojca rodziny, by nie probowaé nigdy wyrabiaé w domu tego, czego wyr6b kosztuje wigce) niz kupno (...). Jezeli 0 KorzySci wedlug tcori Kasyczne} i neoklasyczne} Tablica 3.2 Ksataltowanie sig korzysci Stanéw Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii (pizy zatozeniach z tablicy 3.1) Specializacja Produkeja Ekeport Import KorzySci Chow Wkatek specjalizaeji_ godine} specalizacia Stan6w 2 asada koszi6w absolutnych Zjednoczonyeh Stany Zjed a inoczone —uzyskuja Ww produkepszenicy 6 ton 6 ton 6 metzbw 6 mettw sukna, co jest omen suknaznacene 2 zaosaceedzeniem 1/2 naktadu pracy. W warunkach P.A, Samuelson, Economics, wy. 4, New York 1958, s. 658 * Tame, 5. 664, ei | 7 Korzyici wedlug teori Kasyezne) i neoklasycane} ‘Tabliea 3.4 Wplyw specjalizacji i wymiany miedzynarodowe} na produkeje oraz Konsumpcje pszenicy i sukna w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii ‘Stosunek —_Pszenica (w tonach) ‘wymiany — Dszeniey pro-Konsur- elaportpro- Konsum eksport ta sukno dukeja—peja_ +import dukejapeja + import Sueno (w mettach) Kaaje Sytuacja przed podigciem wymiany miedzynarodow Stany Zjednoczone 4 Wielka Brytania 1 Lacznie 10 Sytuacje po podieciu wymiany migdzynarodowe) Stany Zjednoczone 1:1 12 cma es + ae Weba Byte 6 on 6 Eacznie lp on op pn o : KorzySei z tutu specjalizacji i wymniany migdzynarodowe) Zjednoezone o -— — IL carne ee = Exec = 8 8 | kk ‘Zr 6dto: Opracowanie wlasne. waglednego i wrecz absolutnego wyréwnywania sig cen jednorodnych czynnik6w produkcji oraz praychod6w z tytutu ich zastosowania. Z.jedne) bowiem strony handel migdzynarodowy jest instrumentem stuzacym przenoszeniu sig czynnik6w produkeji ucielesnionych w towarach, z drugie} 228 zrOtnicowanie intensywnosci wykorzystywania ranych czynnik6w wywoluje okreslone zmiany w poziomach ich cen w miejscu produkeji, t. W danym kraju lub regionie, W efekcie moze dochodzié do wyréwnania sig migdzynarodowych r6anic w poziomach rozwoju gospodarczego, Zastug neoklasykw nie spos6b sprowadzié jedynie do sugestywne} przecied reinterpretacji i wzbogacenia klasycznie ujmowanej zasady kosz~ (6w wzglednych — wzbogacenia sprowadzajacego sie do wyjasnienia 7jawiska wystepowania relatywnych r6znic koszt6w i cen wymienianych produktow. Zwlaszeza B. Ohlin wskazat wstepnie na dwie inne przestanki78 Kori znd mileyarodowepo w Sve er rozwoju handlu migdzynarodowego oraz plyngce 2 niego korzysci. Stalo sig to niejako praypadkowo w tym sensie, Ze w swoje) fundamentalne} pracy pt. Handel migdzyregionalny i miedzynarodowy® rozwa2sl townie? prob- fem, ezy rozw6j abrotéw handlowych migdzy krajami ma'sens'Wwtedy, edy kkraje sq jednakowo wyposazone w Kapital i prace oraz gdy zuzywaja ie ww takich samych proporejach, Stwierdzit przede wszystkim, Ze do rozwoju Specjalizacji i wymiany Konieczne jest jedynie wystepowanie r6inic w kosztach i cenach okreslonych towaréw migdzy r6anymikrajami, Zeaniem B. Oblina, 0 wystepowaniu tych r6inic modna takie mowié ww dw6ch dodatkowych praypadkach. Po pierwsze, przyjednakowym \wyposazeniu. w ezynniki produkeji i przy jednakowyeh proporejach ich storowania moga wystepowaé r6anice kosztéw i cen wskutek istnienia toinic w poziomie i podziale dochodu narodowego oraz. fowarzyszacych temu zazwyczaj r6znic gust6w i upodobaf Iudnosci (wariant uwzgled- niajgey preferencje konsument6w i inwestor6w). Po drugie, wymiana nigdzynarodowa mo2e takée wystepowaé i przynosié partnerom korzySei przy jednakowym ich wyposazeniu w czynniki produkeji, pray jed- nakowych proporcjach ich stosowania oraz nawet przy pelnym podobicrist- ‘wie struktur popytu. Modliwosé taka zachodzi, gdy pogtebianie spec- jalizacji izwiekszanie rozmiarow wymiany migdzynarodowe) przy ograni- ‘zen liczby wytwarzanych asortyment6w, prowacdzi do rozwijania produ- keeji i hand na duza skale oraz do osiagania 2wigzanych z tym korzySci (variant uwzgledniajacy dziatanie prawa warastajacych przychodéw lub ~inaczej — uzyskiwania korzySci skali w zakresie produkeji i zbytu). Idee te rozwinelo wielu innych ekonomist6w. Z danych tablicy 3.5 wynika, 2e wzgledna zasobochtonnosé produkeji suka i pszenicy jest w obydwu krajach jednakowa lub, inacze), w Stanach Zjednoczonych i w Wielkiej Brytanii jednakowa jest sprawnostechniczna eapitalu (K) i pracy (L); pszenica jest produktem relatywnie pracochion- nyi, sukno za jest produktem relatywnie kapitatochlonnym. Jednakowe st wwige take stopy ttansformacji ezynnikow, co na rys. 3.2 jest wyrazone przez to, Ze krzywe produkcji sa odpowiednio r6wnolegte. Natomiast r6zna Jest zasobnoSé krajéw w czynniki wytwétcze. Mianowicie w kraju A (Stany Zjednoczone) stosunek kapitatu do pracy wynosi K*:14= 160: 160= 1, 5 Zob, B, Ohlin, Inerregional and Intemational Trade, Cambridge 1933. sia i a: | | | | 9 Korzysci wedtug teoii klasyczne} i neoklasyczne} aw kraju B (Wielka Brytania) K?:L?=200:100=2. Kraj A jest wige stosunkowo bardziej zasobny w prace, podezas edy kraj B w Kapital W analizowanych uwarunkowaniach oba kraje moga stosowaé r6ine warianty produkeyjne, ktére z Kolei sq réwnoznaczne 7 odpowiednim ‘Tabliea 3.5 Prayklad rozwoju handiu migdzy dwoma krajami zgodnego x zasadq obfitosci zasobdw ~Produkty ‘Wysecaegslnienie tny iene) i czy ceetacnmae Ziedinoczone Brytania ‘epitalochlonnosé produkejt Sukno KIL Pszeiea KIL ‘wyposatenie w zasoby Kapital _maszynogedziny (mh) 160 mh 200 mi Praca __roboczogodziny (rbh) 160 rb 100 rbe fankeje wykorzystania cxyanik6w prey produkeji jednostki obs ‘Ksetaltowanie sie ‘wyposazenia w zasoby Kapital KIL Praca UK Ksztatowanie sig krzywych rmoaiwosei produkcyjnych prey produkeli pszenicy (2) ina (”) mary produkci prey pelnym wykorzystaniu exyanikéw Sukno y Przenica x Kapital roamiary eksportu (4) i import (-} po podieeiu specjaizacji Sukno y Pszenica x Zrédto: Opacowais wane80 Korzyei 2 handlu migdzynarodowego Sal tor Rysunek 3.2 , | Krzywe motliwosei produkcyjnych w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii suiao y | 4, 30 aay || Sin 2edmeone | \ aot | L linia struktury potrzeb 4s 0 | nia sts pu \ 10 0 100 33 NG ‘ a 0 — tininceny Vii) iy oF ano 60 ao itis a0” To0 Ta 2000 3d peznica Zx6dlo: Opracowanie wlasne. roxdysponowaniem czynnikow produkeji (np, Stany Zjednoczone moga | stosowaé funkeje wykorzystania czynnik6w aK +aP, kt6ra Series krzywa modliwosci produkcyjnych A,B, lub funkeje bK + DP, kt6ra od- zwierciedla krzywa mozliwosci produkeyjnych A,B,). Zakladajgc pelne wykorzystanie zasob6w — co jest oczywiscie tylko rozwigzaniem teorely- camym — optymalng strukture produkeji w Stanach Zjednoczonych wyznacza punkt P,(x=30 ton, y=65 metréw). Wtedy bowiem Stany Zjednoczone wytwarzaja optymaing ilos tego towaru (pszenicy), kt6ry | ‘wymaga stosunkowo wiekszych naktad6w pracy, czyli tego zasobu, w ktory Stany Zjednoczone sa relatywnie bardziej zasobne. 81 KorzySei wedlug teri wspétezesnych Pray peinym wykorzystaniu czynnikéw wytworczych inna jest struktura produkeji w Wielkiej Brytanii, tj, w kraju, Ktory w naszym praykladzie jest bardzie} zasobny w kapital; wyznacza ja punkt P,(x=10 ton, y=95 metrow). A wigc w tym kraju wytwarza sig wigcej niz w Stanach Zjednoczonych towaru bardziej Kapitalochtonnego. Wymiana pszenicy i sukna miedzy Stanami Zjednoczonymi i Wielka Brytania odbywa sig zgodnie 2 oméwiona wezesniej zasada. 016d, jesli zaloiyé dodatkowo brak pelnej specjalizacji parineréw oraz przebieganie linii ceny przez punkty P, i P,, to wzajemnie korzystny dla nich handel ma miejsce wtedy, gdy Stany Zjednoczone eksportujq do Wielkiej Brytanii towar relatywnie bardzie} pracochtonny (pszenice), Wielka Brytania zas eksportuje do Stanéw Zjednoczonych towar relatywnie bardziej kapitalo- chlonny (sukno). Pray takiej wymianie punkty zaspokojenia potrzeb obu krajow znajduja sie na prostej P,P,, czyli na zewnatra obszaru ich optymalnych zdolnosei produkcyjnych w warunkach autarkii. Wtedy to punktem zaspokojenia potrzeb obydwu kraj6w jest punkt £, a wymiana przynosi korzysci obu partnerom (Stany Zjednoczone eksportuja do Wielkiej Brytanii 7,5 tony pszenicy w zamian 2a 20 metr6w sukna) 3.3. KorzySci z handlu miedzynarodowego w Swietle wspétczesnych teorii Teoria handlu migdzynarodowego znajduje sig w ciaglym rozwoju. Ekono- risci z wielu krajow Swiata weig? podejmuja wysitki, aby ja udoskonalié i przez.to przyblizyé do rzeczywistosei oraz uezynié bardzie} przydaina dla polityki gospodarczej, Wspotezesne teorie handlu migdzynarodowego motna podzielié na: 1) teotie neoczynnikowe; 2) teorie neotechnologiczne oraz 3) teorie po- pytowo-podazowet, Teorie neoczynnikowe to teorie, kt6rych istota sprowadza sig do ozszerzenia rozwazai E, Heckschera, B. Ohlina i P.A. Samuelsona na wicksza liezbe ezynnik6w produkeji niz tylko kapitat i praca, Autorzy tych “Trea dodaé, 2e istnicja tet inne tori, Ktbrych istota sprowadza sig do wskazywanie botrzeby symtezy wnioskow wynikajacych x teort wezesnicj oméwionycha zasadzie koszi6w waglednych — uwazaja 2a teorii — opierajac sie ns idatkowo zasobow naturalnych oraz niejednorod- celowe uwzglednienie do mosel czynnik6w pracy i Kapital; prace proponuja m.in. dielié na prosta yotosona, Kapitat za8 na reeczowy i t2w Kapital ludzki (human capital), Lory w zasadzie jest niczym innym jak t2w. praca ztozona, Wspélnym, iniagownikiem wazystkich tych teori jest uogdlnienie zasady obfitosei asobow gloszace), 2e ka2dy kraj (1 innego rodzaju podmiot gospodarezy) powinien eksportowaé towary, ktrych wytwarzanie wymaga Wicks2 Ex), bad# tez. wielkosé dochodu100 Rola handla ragranicenego w gospodarce narodowego wytworzonego w kraju bedzie wieksza od wielkoSci dochodu narodowego podzielonego (Ex > Im). W taki spos6b relacja migdzy wielkoScia eksportu i importu, nazwana tu eksportem netto, a odpowiadajaca takze wielkosci salda bilansu hand- lowego, wplywa na wielkos funduszu, kt6ry dany kraj moze przeznaczyé na inwestycje i konsumpeje. W gospodarce zamknigtej laczna wielkos¢ tego funduszu jest okreslona wielkoscia débr wytworzonych w kraju. Paristwo ma wtedy mozliwosé wplywania na wielkosé inwestycji i konsumpeji jedynie przez zwigkszanie wielkosei jednego 2 tych agregatéw kosztem drugiego. ‘Uwzglednienie w tego rodzaju rachunku eksportu i importu stwarza modliwosé zmiany wielkosci funduszu przeznaczonego na inwestycje przy pozostawieniu konsumpeji na nie zmienionym poziomie, bad# odwrotnie, xwigkszenie funduszu konsumpeji przy nie zmienionym poziomie inwes- tycji. Umoaliwia te2 laczne zwiekszenie wielkosci absorpeji ponad wiel- oS dochodu wytworzonego w kraju. Ma to miejsce wowezas, gdy import danego kraju jest wiekszy od jego eksportu, a zatem gdy dany kraj korzysta z kredyt6w zagranicanych. MoiliwoSé utrzymywania przez pewien czas nadwyzki importu nad ceksportem ma takze dude znaczenie dla dynamiki w2rostu gospodarczego. W sposéb graficzny przedstawiamy to na rysunku 4.3. Obszar polozony migdzy krzywa A i krzywa B po lewej stronie wykresu ukazuje korzys osiagana przez dany kraj z pozyczki zagraniczne}, polegajaca na mozliwosei przesunigcia poziomu absorpeji ponad wielkosé dochodu narodowego wytworzonego. Natomiast obszar miedzy krzywymi i B po prawej stronie wykresu to cena”, jaka kraj musi zaplacié w_przyszlosei 2a mozliwosé skorzystania z zagranicznego finansowania warostu krajowej konsumpeji i inwestycji. Presja na korzystanie z tego rodzaju poyczek pojawia sie wowezas, ady kraj w wyniku dzialania czynnik6w zewnetranych (np. spadek popytu na rynku Swiatowym, pogorszenie terms of trade) czy tex wewnetranych (ograniczenie motliwosci eksportowych czy wzrostu popytu na import) ma trudnosei ze z6wnowazeniem bilansu handlowego bez prowadzenia polityki ograniezania inwestycji lub konsumpeji Oprécz przedstawionych korzySci zaciaganie kredyt6w zagranicznych powoduje jednak take powstawanie zobowiazai finansowych wobec i 101 Wplyw handlu agranicrnego na wielkosedochod narodowego Rysunek 4.3 Wplyw finansowania zagranicznego na poziom absorpcji krajowe} Dochéd odo 2 4 Posyenki Obstuga ug A — absorpeja Ca B — doched narodowy fr6dto: DR. Lessard, h WF a, International Financing for Developing Countries, The Unfiled Promise, ,World Bank Staff Working Papers” nr 783, Washington, D.C, 1986. zagranicy. Koniecanosé wywiazywania sig z nich wymaga, aby w dtu2- szym okresie dany kraj osiagal nadwy2ki eksportu nad importem, ktére pozwola na splate powstalych zobowigzari. W preeciwnym razie stanie on Ww pewnym momencie wobec niemoznosci wywiazywania sig 2 obstugi diugu i bedzie zmuszony do zaciagania kredyt6w przeznaczonych na spate ae tez do podiecia rokowai o odroczenie sptaty zobowigzat Ze wrgledu na korzySci, jakie gospodarce narodowej daje mozliwos urzymywania przez jakié czas nadwyéki importu nad eksportem, jest ona czesto wykorzystywana przez, wiele krajSw, w tym przede wszystkim kraje stabiej rozwinigte gospodarczo. Do grupy krajéw obficie korzys- tajacych 2 kredytéw zagranicnych nalezata takée Polska. W latach 1970-1981 utrzymywata ona nadwy2ke importu nad eksportem, finan-102 Rola handlu zagranicznego w gospodarce sujac ja stosunkowo tatwo wtedy dostepnymi kredytami zagranicznymi. Ze ‘wgledu jednak na nieumiejetne spozytkowanie tych Srodkow oraz, przede wszystkim, nieefektywnosé systemu gospodarki centralnie planowanej, kkredyty zagranicane daly co prawda modliwosé przyspieszenia tempa werostu gospodarczego Polski w latach siedemdziesiatych, ale nie stworzy- ly warunkéw do zwigkszenia jej zdoinosci eksportowe}. W efekcie poczawszy od 1979 r, Polska nie jest w stanie wywigzywaé sig ze swych zobowiazai platniczych, a je) zadhuzenie zagraniczne przekracza 40 mid USD, co stawia ja w Scisle) czotwee najbardzie) zadiuzonych krajow Swiata Nalezy jednak zauwatyé, Ze w latach siedemdziesiatych, w wyniku nie sprzyjajacych tendencji w gospodarce Swiatowej, a takze bled6w w polityce gospodarczej, przed niemoznoscia wywiazywania sig ze swych zagranicz- nych zobowiazah platniczych stangto te2. wiele innych kraj6w. Zjawisko to, nazywane swiatowym kryzysem zadtuzeniowym, omawiamy szerzej W TO2- dziale 5. 4.3.2. Wplyw handlu zagranicznego na wielkosé dochodu narodowego od strony popytu Dla zrozumienia wplywu handlu zagranicznego na gospodarke narodowa za posrednictwem popytu konieczne jest przede wszystkim przypomnienie, 2e w ujgciu Keynesa, w warunkach istnienia wolnych mocy wytw6rezych Gily roboczej i aparatu produkeyjnego), wielkosé powstajacezo dochodu narodowego jest okreslona przez wielkoS popytu. Ta z Koei jest w g0s- podarce zamimigte} okreslona przez. wielkoSé srodk6w, jaka spoteczeristwo danego kraju gotowe jest przeznaczyé na inwestycje i konsumpeje. Nieco inaczej przedstawia sig sytuacja w gospodarce otwartej, gdzie wielkosé popytu, a wige takze dochodu narodowego, zalezy réwniet od poziomu ‘eksportu i import. Do zrozumienia istoty i kierunk6w tego oddzialywania pomocne jest przede wszystkim przedstawienie ogélnych zaleznosei migdzy zmianami produktu krajowego z jednej strony a importu i eksportu z drugie}. ‘Zmiany importu sq na og61 wyraénie powiazane ze zmianami poziomu dochodu narodowego. Jego wzrost powoduje zwykle wrost zapotrzebo- 103 ‘Wptyw hana zagranicznego na wielkosé dochodu narodowego wania na import. Wynika to z teg0, te awigkszenie produkeji wymaga nalceeSciej awigkszenia zuzycia sprowadzanych 7 zagranicy surowesw, «aesci Zamiennych i maszyn u2ywanych w procesie produkcji, a takze débr konsumpeyjnych. Zwigkszony import tych ostatnich dobr wiade sig ze warostem sumy wynagrodzef, wynikajqcym ze wzrostu liczby prze- pracowanych godzin i wzrostu zatrudnienia, a prze toi popytu na artykuty Konsumpeyjne, 2 ktrych cze6é jest sprowadzana z zagranicy Warost importa moze pozostavraé w r62nej proporeji do powodujacego go przyrostu popytu. Relacje okrestajaca_przyrost importa. do. prey. restu powodujacego go dochodu nazywamy kravicowa sktonnoscia, do import: tie: jg — kraicowa sklonnosé do importa, ‘Alm — prayrost importa, AY — prayrost dochod narodowego. Ealwo zauwazy6, Ze wielkosé tego wskaénika jest zalezna od poziomu dwvu innych relacji: dochodowe) elastycznosci importu oraz stopy importa, czyli relacji importa do dochodu narodowego danego kraju Wskaéniki te mozna zapisaé za pomoca nastepujacych formul: = Alm ; AY Bien ? in Ro =p sre Byq— dochodowa elastycznosé importu, Im — impor, Y —dochsd narodowy, Ry —stopa import, Kraficowa sklonnosé do importu jest iloczynem obu tych wielkosci Preedstawione wyzej relacje ksztattuja sig odmiennie w réznych okresach i poszczeg6lnych krajach,| | j Rola handlu 2agranicznego w gospodarce 104 anoSé migdzy przyrostem dochodu narodowego a eksportem nie pabiege Tak jednokierunkowo jak w przypadku import Najog6lnij moana tu wyr6anié trzy sytuacie. Jeli werost dochodu narodowego jest spowodowany werostem popyt krajowego (ap. w vwyniku 2wigkszenia veya budetowyeh przez patito), to w warunkach w2rotu popyty lrajowego mode nsstapiéskirowanie na rynck krajowy czeel towarbw wywofonych poprzednio za granice i wynikajacy stad spadek eksportu. Jest natomiast pryrost produkt global) nastan! w woniku werastpopyta zagraniey na dobra ekspotowane pz dany kj 0 warosiowi dochodu sdzie towarzyszylo powigkszenie WyW "roo tp tee ovary wos thal nove 0 take wtedy, gdy bedzie sie on wigzal ze zwiekszeniem mieé miejsce zwlaszeza w6wezas, gdy proces ilosciowego powiekszenia produktu krajowego bedzie powiazany 2 2asadniczym polepszeniem jakosci i nowoczesnosci wytwarzanych débr (np. w wyniku przyspieszenia stoso- nia osiagnie¢ postepu technicznego). ; ify pmettawiena opisanychzaleznsci moda poweié do rozwatah 6 roli handlu zagranicanego w okreslaniu wielkosci calkowitego popytu, ‘atym samym poziomu aktywnosei gospodarczej danego kraju, Dla ukazania tego wplywu postuzymy sig mechanizmem mnoanika. Mnodnik definiuje si¢ jako wspétezynnik okreslajacy rozmiary cat- kowitego wplywu, jaki zmiana jednej wielkoSci ekonomiczne} wywiera na druga wielkos, kt6rej ta pierwsza jest sktadnikiem Mechanizm mnodnikowy jest stosowany w ekonomi przede wszystkim do wyjaSnienia ostatecznego wplywu na gospodarke, zmajdujaca sie w stanie niepetnego wykorzystania mocy wytw6rezych, poczatkowego impulsu budzajacego ja do warostu. ; mw goxpodarce zamknigte) moina wyr6inié kilka rodzajéw tego typu mpuls6w: inwestycje autonomiczne, przyrost wydatkéw z budzetu parist- wa, spadek podatk6w i tzw. konsumpeje autonomiczna, Istota wszystkich 2 The MIT Dictionary of Moder Economics, DE. Pearce (ed), 3 ed, The MIT Press, Cambridge, Mass., 1986, 108 Wplyw handla zagraicenego na wielkosé dochodu narodowego iych czynnik6w polega na tworzeniu dodatkowego popytu, mogacego raktywizowaé gospodarke. Inwestycje autonomiczne to, 2godnie z nazwa, inwestycje podejmowane bez awiazku z biezaca sytuacja dane} gospodarki, ktéra, jako charakte- syzujaca sig niepelnym zatrudnicniem i niepeinym wykorzystaniem aparaty wytwérezego, nie stwarza na krétka mete bodécéw do inwestowania Inwestycje autonomiczne sa podejmowane przez przedsiebiorstwa publicz nez mySla 0 stworzeniu w gospodarce danego kraju dodatkowego popytu Innym Zédiem dodatkowego popytu mode byé preyrost wydatkow budgetowych paristwa. Wydatki te, przeznaczone np. na realizacje okres- Jonych projektéw (rob6t_publicznych, budownictwa mieszkaniowego, aktywizacje rolnictwa, 2brojenia itp.) stuza czesto osiaganiu celéw spolecz- nie uaytecanych, W warunkach zatamania gospodarki sq one jednak podejmowane w pierwsze} kolejnosci nie dla osiagnigcia takich cel6w, ale zmysla 0 stworzeniu dodatkowego popytu i poprawie w ten sposdb sytuacji ‘gospodarezej kraju Istota teorii mnoznika sprowadza sig do twierdzenia, ze wielkosé ostatecznego preyrostu dochodu pod wplywem kaédego z wymienionych wytej czynnikow znacznie preewyésea wielkos¢ dodatkowego popytu poczat- kowego. Dia wytlumaczenia tego twierdzenia posludymy sie najpierw przyktadem liczhowym. Zalozmy, ze w dane} gospodarce istnieja zaczne nie wykorzystane moce wytworcze (sita robocza i aparat produkcyjny) i 2e 2 mySla o poprawie sytuagji ekonomicznej kraju przedsiebiorstwo publiczne podejmuje inwes- tycie w wysokoSci 100 mln zi, Inwestycje te, ktére w Swietle przed- stawionych rozwazahi mozemy nazwaé autonomicenymi, powoduja w2rost Popytu, a tym samym i dochodu o 100 mln zl. Dia zaspokojenia tego popytu konieczne jest jednak 2wiekszenie produkeji, a wigc take zatrudnienia, co Ww warunkach istniejacego bezrobocia i wolnego aparatu produkcyjnego nie sprawia trudnosei. Pracujacy i nowo zatrudniani otrzymujg place w laczne} wysokosei 100 min zi. CzeSé tej sumy bedzie natychmiast wydatkowana na zakup débr konsumpcyjnych, a czes6 praeznaczona na oszczednosci. Dla zaspokojenia dodatkowego popytu na dobra konsumpcyjne, po- wstalego w wyniku inwestycji autonomicznych, bedzie jednak konieczne awickszenie produkeji Srodk6w konsumpcji, a wige take zatrudnienia W przedsiebiorstwach wytwarzajacych tego rodzaju towary. PrzyrostT Rola handlu zagranicanego w gospodarce 106 ich zakladach bedzie rownied oznaczal dalszy w2rost zatrudnienia w ty W Konsckweneji bedzie takte rapotrzebowania na dobra Konsumpeyjne. iwzrastal calkowity popyt i dochéd. Przedstawiona tu sekwWeneja 2darzeri moze byé powtarzana wielokrotnie aa do calkowitego wyezerpania wolnych mocy wytwérezych. Ostateczny vwplyw poczatkowego przyrosty popytu (AD) na tacana wielkose popytu powsalego w wynku tego impulsu zale2y w gospodaree zamknigte) od tego, jaka c2es@ dodatkowego dochodu spoteczefistwo danego, kraju premaczy na dodatkowa Konsumpeie ajaka na dodatkowe oszezednose Tonymi slowy od tego, jaka jest w danym kraju Kraticowa sklonnosé do onsunpeji krajowej (AKIAY) i kraficowa sktonnosé do oszezedzania (SOIAN), Preyjaujac, te wielkoS Kraficowe} sktonnosei do konsumpedi krajowe) wynosi w rozwazanym przykladzie 3/4, tczny przyrost dochody motemy obliceyé w nastepujacy spos6b: AD AY LY 100,0 min 100,0 min 100,0 min 75,0 min (3/4x 100) 75,0 min 175,0 min 56,3 min ((3/4)'x 100) 56,3 min 231,3 min 422 min (3/4)? 100) 42,2 min 273, min 31,6 min ((3/4)*x 100) 31,6 min 305,1 min 23,7 min ((3/4)°x 100) 23,7 min 323,8 min 17,8 min 346,6 min 17,8 min ((3/4)*x 100) una sume szeregu geometryeznego, mozna ted Korzystajae 22 W200 inwestyeji auto- obliczyé laczny przyrost dochodu bedacy nastepstwem i nomicznych. Bedzie on rowny: rays yg 100 = 400 krajowej, wynoszacej w da- Pray kraficowej sklonnosci do konsumpeji edzie zatem crterokrotnie rej gospodarce 3/4, tacany prayrost popytu b wigkszy i osiggnie 400 min a. 107 ‘Wplyw handlu zagraniconego na wilko$€ dochodu narodowego Biorae 2a punkt wyjcia przedstaviona formul é wen nods Zgone dfjaprecoon, ha wots ag podrozdzia bedzie on r6wny reli ostatecznego prayrost doch do prayrostu popytu, Ktéry zapoczatkowal proces zvigkezania tej pierwsza Wielkotei. Poniewad, jac wspominaismy, pierwotuy popyt mode bye trmikiem inwestyefiautonomicenych lub prayrosta wydatk6w public yeh, kazdy 7 wymienionych ezymnikOw moze wystepowae w mianowntka jako prayezyna og6lnego warostu popytu. Ze wgled na to 2 przewadnie wm charakterze ‘asap inves autonome, mowige 0 mnoz. riko utywa sig najczeSciej nazwy mnod styey as wy mae tiny mola ness Jao Wa zie 1 —mnodnik inwestyeyiny, ‘i, — inwestyeje autonomiczne, Modna go réwniez zapisaé w takiej formie: as ANAT * SoIay * site: 1 — tetas os ~ radeon sonst do Koni kjowe AOIAY — kradcows somos do oszezedzaia. pls odstawie poanego przykiau licshowego, a take prytoczons formuly algebraiczne iatwo mozemy zauwazy6, 2e wielkos€ mnodnika jest wprost proporcjonalna do krakcowe) skionnosei do onsumpafkrajowe ub tex, co na jedno wyehodz, aabromie proporcjonana do iraricowe} stomnosci do oszczedcania, Poniewst wikote krafows sons Fe asumpeji krajowej moze sig wahaé w przedziale od Odo 1, tatwo jest tez okteslié maksymalna i minimalng wielkosé mnodnika. Jezeli krafico skdonnosé do konsumpji bylaby r6wnaO, to prayrostdochodu bytby r6wny Beyrostowi inves autonomicanych (AY = A). Jeez vereowa sMonnosé do konsumpejizblizalby sip do 1, & aatem gayby cals latkowych dochodéw byla preeznaczana na konsumpcje, to wielkos108 Rola hana zagranicznego w gospodarce mnoénika bylaby réwna nieskoficzonosci. Przyjecie przez mnoznik takie} wielkosci jest oczywiscie niemozliwe. Nalezy bowiem pamietaé, Ze jego granice wyznacza ted wielkos nie wykorzystanych mocy wytworezych, Ktéra r2ecz prosta nie jest nieograniczona. Przedstawiony mechanizm mnoznikowy, pod warunkiem istnienia nie wykorzystanych mocy wytwérezyeh, dziala zaréwno w gospodarce otwar- tej jak i zamknigte). Otwarcie gospodarki zamknigte} stwarza szanse powstania dodatkowego impulsu uruchamiajacego mechanizm mnozniko- wy, ale tez powoduje zagrozenie, Polega ono na zmniejszeniu krasicowe} sklonnosei do konsumpeji krajowej, czyli wspélezynnika, od poziomu ktérego zaledy wielkosé mnoénika, w wyniku zaspokajania czeSci popytu konsumpcyjnego przez import. ‘Szanse uruchomienia dodatkowego impulsu mogacego Zapoczatkowae driatanie mechanizmu mnoznikowego stwarza mozliwas¢ powstania dodat- Kowego eksportu. Mote on wystapié wtedy, gdy na skutek zmiany sytuaji na rynku Swiatowym (np. poprawy Koniunktury, spadku moéliwosei produkeyjnych konicurentow w wyniku strajk6w czy nieurodzaju) pojawia ‘sie moZliwosé warostu eksportu towar6w wytwarzanych przez. dany kraj Oczywiscie, tak jak to ma miejsce w odniesieniu do innych impulséw mogacych wywolaé prayrost dochodu narodowego za posrednictwem dzialania mechanizmu mnoznikowego, prayrost eksportu moze uruchomié tego rodzaju proces jedynie w warunkach istnienia wolne] sity roboczej i nie wykorzystanych mocy wytwérezych. Praykladem modliwosei, jakie stwarza pobudzenie rozwoju gospodar- czego za postednictwem mechanizmu mnognikowego zainicjowanego przez przyrost eksportu, moze byé jego rola w wychodzeniu gospodar- i polskie} z kryzysu lat 1989-1990. Mnoznikowe oddzialywanie eks- portu ujawnilo sig szezeg6lnie wyraénie na przetomie lat 1990/1991 Zmiany wielkosci obrot6w handlowych z zagranica w okresie recesji byiy wzorcowym spozytkowaniem modliwosei stwarzane} gospodarce otwartej przez. handel zagraniczny. W koricu 1989 r. i w 1990 r. miat bo- wiem miejsce dynamiczny warost eksportu przy spadku ogélnej aktywnosei gospodarczej, Ktéry jednak na poczatku 1992 r. zaczat ustepowaé powol- nemu wzrostowi PKB. Jak jednak wspomnieliSmy, otwarcie gospodarki stwarza zagro‘enie polegajgce na obnizeniu poziomu Kraricowej sklonnosci do konsumpeji, 109 Wplyw handy zgranicenego na wilkosédochodu naradowego a przez to i mnodnika, Dzieje sig tak dlatego, 2e w gospodarce utreym sonink handlowe 2 zaranica exoS pryrosta popytKlerowsnege a konsumpeje (AK), powstalego dzieki inwestyejom autonomicznym, przyro- stowi wydatk6w budzetowych czy preyrostowi eksportu, nie jest pree- riaczona na dodatkowy zakup d6be krajowych (AK,),lecz zagranicenych (AK,q)- Ta czeS6 popylu ex definitione nie praycaynia sig do zwickszenia zatrudhienia i wykorzystania aparatu produkeyjnego w kraj, ale za granicg W taki sposdb nie powoduje ona ted dodatkowego werostu calkowite wielkosei popytu i oslabia deatanie mechanizmu mnodnikowego. Wielkosé mnoznika w gospodarce otwartej m pomoca nastepujacej formuty algebraiczne): tna praedstawié za are ay. ‘AY-AK,~ BY=(OK-AK,) © Kf sitie: AKJAY — kraicowa sklonnosé do konsumpeji dabr kr si nsumpedi dabr krajowych, AKq/AY — kraicowa sklonnosé do konsumpeji ddbr importowanych, Wprowadzajac do praedstawionego wzoru dane liczbowe 2 poprzedniego praykiadu, moana zauwatyé, te ,wyciek” ezesci popyta za granice odbija sig wyragnie w sposéb ujemny na wielkosei mnognika, Jezeli krafcowa sklonnosé do konsumpeji wynosi tak jak poprzednio 3/4, a kraricowa sktonnosé do konsumpcji débr importowanych 1/4, to latwo obliczyé, 2 calkowita wielkoSé przyrostu dochodu wywolana inwestycjami autonomi- cenyrai wyniesie nie 400 min, ale 200 min zk: ar= 4 aan = 7 Preedstawiony wydej proces oslabienia dziatania mechanizmu mnoz- nikowego w wyniku ,,wyciekania’” czesci popytu Konsumpcyjnego za granicg miat w ostatnich latach miejsce take w Polsce. Moana bowiem praypuszczaé, 2e przyrost dochodu. narodowego wywolany’ dziataniem mechanizmu mnognikowego zainicjowanym przez przyrost eksportu byiby macznie wigkszy, adyby wieksza ezes¢ dodatkowego popytu konsumpcy}- nego mogla by¢ pokrywana nie przez import, lecz przez dobra krajowe.110 Rola handu zagraniconego w gospodarce ‘Trzeba takée powiedzies, ze 2 funkejonowaniem mechanizmu mnoz. nikowego, zaréwno w gospodarce zamknietej, jak i otwartej, wiade sig jeszcze jedno zagrozenie, Oprécz przedstawione} wlaseiwoSci mnoznika, polegajacej na zwiclokrotnieniu poczatkowego przyrostu popytu, moze wystapié jego duialanie w kierunku przeciwnym. Za posrednictwem mnoznika, dziatajacego tym razem ze znakiem ujemnym, poczatkowy spadek wielkosci popytu moze spowodowaé znacznie wieksze obnizenie _ wielkoSci popytu catkowitego, co niekiedy moze prowadzié do zatamania gospodarki ‘Tego rodzaju ujemne oddzialywanie mechanizmu mnoznikowego na gospodarke moze sig odbywa¢ réwnie? za postednictwem handlu miedzy- narodowego. Ma to miejsce zwlaszcza wtedy, gdy w wyniku kryzysu gospodarczego w jednym kraju nastepuje spadek popytu na import, co prowadzi do spadku eksportu u partner6w. Poniewa? dla partneréw oznacza to spadek produkeji, wiate sie tym postepujacy taficuchowo spadek zatrudnienia, Konsumpeji i dochodu. W najnowszej historii gospodarezej najbardziej zmanym przyktadem zalamania koniunktury w wyniku spadku popytu zagranicy wemocnionego przez wystepowanie mechanizmu mnoznikowego byt kryzys gospodarczy lat 1929-1933. Przykladem dziatania tego mechanizmu w ostatnich latach Jest gospodarka fifiska, rozwijajaca sie poprzednio dynamicanie w znacz- ‘nym stopniu dzicki duzemu eksportowi do Zwiazku Radzieckiego. Rozpad patistwa radzieckiego i zwiazany z tym spadek eksportu fifskiego na ten rynek spowodowaly uruchomienie w gospodarce Finlandii mechanizmu mnodnikowego, Kt6ry sprawit, ze catkowity spadek popytu, a zatem i dochodu, byt w tym kraju znacznie wigkszy niz poczatkowy spadek wyworu. Pytania 1. Czy handel zagraniezny ma wigksze znaczenie dla kraju matego, czy duzego? 2. Cay mozliwosé uzyskiwania przez pewien okres nadwyZki importu nad eksportem ma wigksze znaczenie dla kraj6w bogatszych, czy biedniej- szych? 4 ‘Wplyw handlu zagranicznego na wielkoSé dochodu narodowego Kt6re 7 kanalw oddziatywania handlu zagranicanego na gospodarke dominowaly w Polsce w okresie gospodarki centralnie planowane}, a ktore odgrywaja wieksza role obecnie? ; Jakie warunki muszq byé spelnione, aby handel zagraniczny még wplywaé na efektywnosé gospodarowania przez Konkurencie towaréw zagranicznych na rynku krajowym? Jakie warunki musza byé spelnione, aby handel zagraniczny wplywal na prryspieszenie warostu gospodarezego za posrednictwem mechanizmu smnoénikowego? ; 6, Jaki bedzie ostateczny przyrost dochodu narodowego, jezeli w warun- ach niepelnego wykorzystania mocy wytwérezych wielkos¢ inwestycji autonomicznych wyniesie 50 mln zi, kraficowa sktonnos¢ do konsumpeji wyrobéw Krajowych — 0,8, a kraticowa sklonnosé do konsumpeji ‘wyrobow pochodzacych z importu — 0,3?fee 5 Miedzynarodowe obroty czynnikami produkeji 5.1. Miedzynarodowa mobilnosé czynnik6éw produkeji Podstawowym przedmiotem zainteresowani migdzynarodowych stosunk6w gospodarczych byt przez wiele dziesiatkow lat obr6t towarowy. Znajduje to odbicie min. w teoriach handlu migdzynarodowego (zob. rozdzial 3), Ki6re wyjasniaja jedynie prayezyny migdzynarodowego ruchu towar6w. W teoriach tych zaklada sie brak mozliwosci przesuwania przez granice caynnik6w produkeji: ziemi, kapitatu i sity roboczej. Tego rodzaju podejécie niewatpliwie znacznie ulatwilo konstrukeje teoretycznych modeli budowanych przez Smitha i Ricarda, a tym samym postednio przyczynilo sig do ukazania istoty korzySci plynacych z miedzy- naroclowego podzialu pracy, Jednakze wraz. ze wzrostem umigdzynarodo- wienia procesu gospodarowania zalozenie to przestawato odpowiadaé aecaywistosci, W gospodarce swiatowej coraz wigkszego znaczenia zaczat bowiem nabieraé ruch czynnik6w produkeji. Jesli ,,wyw6z" ziemi miat raczej incydentalny charakter i ograniczat sig przede wszystkim do spraedazy przez Rosje Alaski Stanom Zjednoczonym, to migdzynarodowy nich kapitalu i sily robocze} ju2 w XIX w. osiagnal rozmiary, ktérych trudno byto nie zauwadyé. Nasilenie tego procesu nastapito w obecaym stuleciu, a zwlaszoza W ciggu ostatnich kilkudziesigciu lat. Odnosi sig to w szezegélnosci do eksportukapitalu. Jego wyw6z po II wojnie Swiatowej osiagnal niei ere 115 Korayci 2 wywoau czynnik6w produk czynnikow produkeji nie duze r6dnice. Wystepowanie tych ré2nic, w) , Wynikajacyeh 2 odmien na poszczeg6Ine crynniki produki @zatem takze ne ich eenach, Po drugie, w realnym Swiecie na obroty towarowe wplywa takze wiele caymikw nie wwzglednionych w teori Heckschera-Ohlina (np. Kosety transport cl, sytuaciemonopolistyeane) Wszystkie one moga ograniceaé poipnadkowans specjalizacii: miedzynarodowe} réznicom w kosztach produkeji, a tym samym takze wyposazeniu posze ’ osazer zeg6 6 okreslone zasoby ezynnikGw prodikeji Heh elon spotykana przedtem dynamike, kta niednokrotnie przewy-szala tempo sorrosta eksportu towardw. Przybrat te2 nie znane przedtem formy (np. orporacje tansnarodowe) oraz objal swym zasiggiem prakiyeznie caly Ewlut © ile do lat czterdziestych miejscem wyworu kapitalu byly preede Twszystkim kraje Kolonialne, 0 tyle obecnie jego eksport odbywa sie do veszystkich paistw Swiata, zar6wno bogatych, jk i biednych, Wyinienione okolicenosei przemawiaja za uwzglednieniem we wspol czesne| nauce 0 migdzynarodowych stosunkach gospodarczych take fuchu, ezynnikéw produkeji, Za tym samym przemawia tez fakt, 2 tlasyczne teorie probujace wyjasniaé role czynnikow produkcji w migclay- rnaredowymn podziale pracy okazaly sig jedynie czesciowo stusane. Jak ‘wspomnietismy w rozdziale 3, w teorti Heckschera—Oblina zakladano, 2e Inideynarodowy ruch czynnik6w produkeji jest zastepowany ruchem towardw. Wyposazenie w czynniki produkji decyduje co prawda.o kieran ach eksporta i importu towardw, ale w wyniky istnienia wymiany iedzynarodowe} powinno nastapi¢ wyréwnanie cen ezynnikow produke} (Gtopy procentowe) i placy) w poszezegélaych krajach. W talkie} sytuai odzimy kapital i praca powinny byé dla krajowych wytworcOw tak sme Gostepne jak ich zagraniczne odpowiedniki. Nie powinny zatem istict przyczyny sklaniajace do importy tych ezynnikév. proynosi wiekszy zysk nié w kraju. Ze wast een FE ea npodarkg switowa mana jednak zusrazyé, de nastaplo J Nm My “bocce | Maia Aiea rere peas jedynie czesciowe wyrdwnanie cen czynnik6w produkeji W najwiekseym f Miedogodnosciamt i niejednokrotnie pociaga za soba ryzyko fa plein seed topnin dotyery ono stopy procentowe) 4 plac pracownikow najvyte tema powemy dale), rtnica miedy plac ny op ryska mostvym do havalifikowanych. Niektre jednak zjawiska majace miejsee min. v Polse uayskania w kraju i za granicg musi byé na tye istotns aa (niezwykle niski poziom plac pracownik6w badawezych, opinia wielu eee wymienione niedogodnosci, aby mogla jnwestoréw o tafszych kredytach w bankach zagranicznych ni w polskich) fiedzynarodowemu muchowi ezynnikow lowodo, 2 nie mozna mowi¢ opelne) unifikacfi tych stawek. W dziedznie spat praycena niemoznasé ich ea more Goastkowo renty gruntowe) oraz plac pracownik6w nite) kwalfikowanych ich wyr6W- tym, Jezel w danym kraj wysipuje anacona proswaga podaty jade. nywanie w gospodarce Swiatowe} praktycanie nie wystepule 06 czynnika produkeji nad popytem na ten ‘caymn 1o nie wy ae ‘Sq dwie przyczyny takiego stanu rzeczy'. Po pierwsze, whrew zatozon¢) c2gSé jego zasobsw ma dodatkowe bodéce do tego, aby ea vw teorii Heckschera—Oblina réwnosci funkeji produkeji, a wige proporgji, } | 2 stanice. Na prayklad w warunkach strukturalnego 7 a cage Wwjakich poszezegélne czytniki produkeji czy sig Ww proces wytwarzanit robocia czesé wolne} sity robocze} jest sktonna: per etre okreslonego dobra, miedzy poszczegélnymi ‘Krajami istnieja w tej dziedzi- Leas na zwiazane z tym wyrzeczeni: Podobnie w okresie. dep a gospodarczej wolny Kapital, kt6ry nie moze znaledé k ots rynka kr le korzysinej lokaty na tla rong, wykazaezacanewieksra goto do prosnesini se 5.2. Korzysci z wywozu czynnikéw produkeji Glownym motywem preemieszcza y ieszezania sig czynnik6w produkeji go etc san yy Mig robe na gon mie dy wystepuje réenica w pociomie placy miedzy krajem "4, wywoe kapitalu zas wtedy, gdy zastosowany za granicq PR. Wilkon, International Economics. Theory, Evidence and Practice, University f Nebraska Press, Lincoln 1986, s. 115-116.GNI 116 Migdaynarodowe obrotyczynnikami produkej 17 KorzySei 2 wywoau caynnik6w produ jstotna r62nica w dziedzinie kraficowej stopy zysku (stopy placy). W kra- ju 1, majacym wigksze zasoby czynnika produkeji, jest on tafszy, a w kra- ju 2, mniej zasobnym — drozszy (AC < BD), Taki stan rzeczy stanowi zachete dla kapitalu lub sity roboczej zaj- dujacych sig w kraju 1 do przenoszenia sig do kraju 2. W przypadku wlasciciela kapitatu jest to cheé uzyskania wyzszej stopy zysku, w praypad- kuzas sily roboczej — cheé wyszych zarobk6w. Jezeli prayjaé dalej, 2e nie wystepuja okolicznosei zachecajace lub zniechecajace do tego rodzaju prze- imieszczania sie przez granice, to proces bedzie trwal dopéty, dopoki wzrost podady danego czynnika produkeji w kraju 2 i spadek podazy w kraju 1 nie doprowadza do zréwnania si¢ kraficowej produktywnosei czynnika produk- ji obu krajach (AP = BG). Na wyktesie sytuacj takiej odpowiada punkt Z, wktorym preecinaja sie krzywe kraticowej produktywnosci czynnikéw pro- dukeji obu krajéw. Punkt przecigcia E wyznacza takte wielkosé zasobow cezynnika produkeji, kt6ra sie przeniesie z kraju 1 do kraju 2 (odcinek HO). Pray pozostalych warunkach nie zmicnionych transfer wiekszej ilosci ezynnika produkeji za granice byiby dla jego posiadacza nieoplacalny, gdy2, stopa zysku (placa) w kraju 2 bylaby nigsza niz.w kraju 1 Zastanéwmy sig teraz. nad rachunkiem korzyéci i strat zwiqzanych z wy- wozem kapitalu i migracja sily roboczej. W skali calego swiata (ogra- niczonego w tym preypadku do dwéch krajéw) wyw6z kapitalu jest 2) wiskiem korzystnym. Przez praesunigcie czeéci zasob6w czynnika produk- ji zatrudnionego w kraju 1, przy produkeji najmniej wydajnej, do znacznie wydajniejszego zastosowania w kraju 2 wzrosnie taczna wielkos produkeji wobu krajach, Przed wywozem kapitalu (sity roboczej) jest ona okreslona przez sume produkeji w kraju I (AIKO) i w kraju 2 (BJLO). Natomiast po przesunigciu Kapitalu (sity roboczej) do kraju 2 produkeja w tym kraju wzrosnie, osiagajac wielkosé BJEH, w kraju 1 a6 spadnie do AEH. Eqczny prayrost produkeji bedzie zatem okreslony polem tréjkata ELK. Nieco odmiennie przedstawia sie rachunek strat i zysk6w w skali obu krajow. Redukeja zatrudnienia ezynnika produkeji w kraju 1 i awigzane z tym obnigenie jego kraticowe} produktywnosci sq réwnoznaczne ze wzrostem stopy zysku (lub plac). Sa zatem korzystne dla dysponent6w czynnik6w produkeji w tym kraju. Odmiennie przedstawia sig sytuacja w kraju 2. Doplyw czymnika produkeji z zagranicy doprowadzi tam, przez spadek jego kraticowej, do obnizenia stopy zysku (placy). Z punktu widze- Podobnie jak w odniesieniu do obrotu towarowego, takze w odniesieniy do miedzynarodowego ruchu czynnikéw produkeji konieczne jest podiecie proby odpowiedzi na pytania 0 wielkosé korzysci partneréw, a takée © wplyw migdzynarodowego ruchu czynnik6w produkeji_ na dobrobyt ww skali catego Swiata. Aby odpowiedzieé na te pytania, postuzymy sig wykresem (rysunck 5.1) obrazujacym mechanizm transferu czynnika ptodukeji (Kapitalu lub pracy) miedzy dwoma krajami. Rysunek 5.1 Korzysei z wywozu ezynnika produkeji Hrinjt Keni? ‘prod (PCP) w kraj | o e Kandoows produkeywnosé caynnika a peodukei (KPCP) w kraj? am >| Kenicowa produktywnoté ezynnika KPCP, © CCaynai produkeji (pita ub sila roboez8) ‘Zr6dio: Opracowanie wlasne na podstawie H. P. Gray, International Economie Problems ‘and Policies, St, Martin's Press, New York 1987, . 423 Na osi odcigtych zostaly oznaczone taezne zasoby ezynnika produkeji w obu krajach, a na osiach r2gdnych kraficowa produktywnosé czynnik produkeji (relacja prayrostu produkeji do przyrostu czynnika produke} 0 jednostke) w dw6ch krajach. Zauwaemy, 2e migdzy obydwoma krajami wystepuje r6znica w wyposazeniu w czynniki produkeji. Kraj 1 ma ich wyraénie wigcej niz kraj2 (AO > OB). W obu krajach odmiennie ksztatuje sig tez krzywa kraticowej produktywnosci czynnika produkeji (kapitatu lub sity roboczej). W konsekwencji migdzy obydwoma krajami wystepuje te/ | i 118 Migdzynarodowe obotyczyanikami produ nia dysponent6w czynnikéw produkeji bedzie to zatem niekorzysine, Rachunek strat i zyskéw bedzie sie jednak preedstawiat nieco inacze, edy sig odrauci waskie ramy przedstawionego wyie) modelu, a takze sdy migdzynarodowy praeplyw czynnik6w produkeji bedzie sig rozpatrywato oddzielnie w odniesieniu do kapitalu, sity roboczej i postepu technicznego. 5.3. Miedzynarodowe przeplywy kapitahu [ Przez przeplyw kapitatu w szerokim znaczeniu rozumie si¢ wszel- ki odnotowywany w bilansie platniczym ruch Kapitalu przez. granice, Podmiotami uczestniczacymi w tak rozumianym obrocie kapitalowym moga byé praedsigbiorstwa, gospodarstwa domowe, banki komercyjne, budzety réznych szczebli oraz bank centralny. Obroty kapitalowe dokony- wane z udziatem banku centralnego r62nia sig jednak zasadniczo od tego typu operacji dokonywanych przez pozostate podmioty. Nie sa one bowie podeimowane z.checi zysku, lecz. dla osiagnigcia innych celéw 2wigzanych przede wszystkim z makroekonomiczna polityka paiistwa’ Bank centralny moze dokonywaé eksportu czy importu kapitalu, inter- weniujac na migdzynarodowym rynku walutowym. Jezeli taka interweneja jest podejmowana z zamiarem niedopuszezenia do spadku kursu obee} ‘waluty, jest to zwiazane z zakupem dewiz, a wige eksportem kapitatu. Gdy z Koleicelem tej interwencji jest obrona Kursu wiasne} waluty, bank centralny dokonuje sprzedazy dewiz, a wige importu kapitalu Bank centralny moze byé take podmiotem dokonujacym transakeji wywozu i przywozu kapitalu w warunkach, gdy jego wlasne zasoby nie wystarczaja do obrony Kursu. waluty narodowej. Jezeli dany kraj jest czlonkiem Miedzynarodowego Funduszu Walutowego, to moze liczyé na postawienie do jego dyspozyeji kredytu dewizowego, prowadzacego w kon- sekwencji do importa kapitalu. I odwrotnie, udzielenie przez bank centralny MEW kredytu w walucie narodowej moze byé uznane za eksport kapitatu 2G, Dieekhever, Intemationale Wirtschaftsbecichungen, R. Oldenbourg, Verlag, MUn- chen-Wien 1990, 5. 514-S15. 19 Migdzynarodowe preeplywy’ kapitata Ze wrgledu na to, Z operacje wywozu i przywozu Kapitalu prze- prowadzane przez bank centralny maja przedstawiony wyze), specyficzny charakter, odr6znia sig je wyraénie od wywozu i przywozu kapitaky ww waskim znaczenit, Cecha szczegding preeplywu kapitatu w waskim maczeniu jest (0, de jest podejmowany z motywu zysku i przez podmioty gospodareze inne niz bank centralny Istnieje wiele form przeplywu kapitatu w waskim znaczeniu, jak row- nie? kilka sposob6w ich Klasyfikacji’ Prayjmujac za kryterium okres, na jaki nastepuje wyw6z lub przywoz kapitalu, wyr6ania sig zazwyczaj krdtko- i dlugookresowy ruch kapitatu. Jeteli oktes splaty wywiezionego lub preywiezionego kapitatu nie przera- za jednego roku, méwimy o krétkookresowym ruchu kapitalu, Jesti za$ preekracza rok — 0 dlugookresowym ruchu kapitalu. Do kredyidw krétkookresowych naleta przede wszystkim kredyty handlowe, nickt6re rodzaje kredyt6w finansowych oraz. krétkookresowe lokaty na rynku walutowym. Inne rodzaje kredytéw zalicza sig zwykle do kredytow dlugookresowych Prayjmujac za kryterium wyworu kapitatu jego pochodzenie, mozemy méwié o wywozie kapitatu ze 2rédel publicznych oraz ze Zrédet prywat- nych. Zrédiem wywozu kapitatu ze Zrédet publicznych sq budiety sGanego rodzaju agend rzadowych, budzety lokalne, a takze budzety organizacji migdzynarodowych. Kredyty z tych Zrédet sq udzielane przede iwszystkim z mySIa o osiaganiu cel6w makroekonomicznych lub regional- rych (np. aktywizacji eksportu z danego kraju czy regionu). Praykladem mote tu byé dziatajacy w Stanach Zjednoczonych Export-Import Bank czy tet niemiecki fundusz kredytowy ,Hermes” Zaliczany takze do érédet publicznych wyw6z kapitatu przez organizacje migdzynarodowe obejmuje gléwnie réznego rodzaju kredyty udzielane przez takie organizacje, jak Bank Swiatowy, Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju oraz inne banki regionalne, a takze niektore rodzaje kredytw udzielanych przez Migdzynarodowy Fundusz Walutowy. Kredyty te, > 8. Racekowski, Miedeynarodowe stosunki finansowe, jw, 8. 104-126120 Migdzynarodowe obroty czynnikami produkeji chociat udaielane na zasadach Komercyjnych, sa jednak na og6t korzyst- niejsze (np. nizsza stopa procentova, dluzszy okres splaty) od udzielanych przez banki i inne instytucje prywatne. Wyw6z kapitalu ze Zrédet prywatnych obejmuje wszetkie formy wywozu kapitalu przez. preedsigbiorstwa, banki komercyjne i osoby prywaine. Jedynym zasadniczym celem jest tu osiggnigcie zysku. Wyw62 Kapitalu ze arédel prywatnych moze mieé z2aréwno charakter diugo- okresowy, jak i krétkookresowy. Obejmuje te w zasadzic wszystkie coméwione dalej formy wywozu kapitatu Przyjmujge wreszcie za kryterium podziatu forme wywozonego kapitatu, movemy wyréinié: lokaty na rynku walutowym, kredyty handlowe, inwestyeje portielowe, kredyty finansowe i inwestycje bezpostednie. Lokaty na rynku walufowym obejmuja krétkookresowe lokowanie xapitatu na zagranicznym rynku w formie depozyt6w krétkoterminowych oraz niektorych papieréw wartosciowych z myst 0 uzyskaniu zysku wigkszego nid. mozliwy do osiggnigcia na rynku krajowym. Podstawa tego zysku sa wystepujace migd7y poszczegéinymi krajami réznice w sto- pie procentowe} oraz réznice kursowe. Kredyty handlowe 2 kolei to kredyty zwigzane bezposrednio z wymiang towarowa. Sq one udzielane przez eksportera importerowi i caesto sq elementem zwigkszajacym Konkurencyjnosé danego towaru. Kredyty te odgrywaja szczegéing role ww dziedzinie obrotu gotowymi obicktami przemystowymi,statkami, samo- fotami, jak rOwnie? w stosunkach kraj6w uprzemysiowionych 7 krajami ‘jajacymi sie v yaosale tzy formy wywozu kaptat, ze wrgledu na role w migdzy- narodowym obrocie kapitalowym oraz specyficzne problemy 2 nimi zwiazane, 2ostana oméwione nieco szerzej 5.3.1. Inwestycje portfelowe: cheé uniknigcia ryzyka jako motyw wywozu kapitaky Inwestycje portfelowe to dlugookresowe lokaty w zagranicznych [ papierach wartosciowych, a zwlaszcza obligacjach i akejach. W XIX w. i na poczatku obecnego stulecia inwestowanie w obligacje zagranicene bylo najwatniejsza forma wywozu kapitalu, Zakup przez r 121 Migdeynarodowe przeplywy Kapital inwestoréw zagranicznych obligacji emitowanych przez bank centralny czy szqd danego kraju stanowit dla niego wane Zrédto akumulacji, Odnosito sig tozwlaszeza do kraj6w pozacuropejskich, kt6re za posrednictwem londysis- Kiego rynku finansowego sprzedawaly swoje obligacje w krajach europejs- kich. Z takiej formy zaciagania kredyt6w korzystaly wowczas Stany Zjednoczone, Argentyna i wiele innych krajéw obu Ameryk W poprzednich dziesigcioleciach wyw6z kapitatu za posrednictwem kupna obligaeji odgrywat znacznie mniejsza role. Ocenia sie, 2e w latach siedemdziesigtych wielkoSé tego typu zagranicanych inwestycji stanowita jedynie okoto 5% wielkosci pozyczek zagranicanych. Dominujgca forme zagranicznych inwestycji portfelowych stanowi obecnie zakup akcji zagranicenych przedsigbiorstw. Ekspansji w tej daiedzinie sprayja preede wszystkim dlugookresowa stabilizacja gos- podarek najwaéniejszych krajw. Wraz z postepem w telekomunikacji pelniejsza i latwie} dostepna stata sie informacja zar6wno © sytuacji gospodarczej poszczegéInych firm, jak i cenach ich akeji na gietdzie. Utatwia to z jednej strony decyzje co do ich zakupu, 2 drugiej zas — techniczne przeprowadzenie tej operacji Wywozu kapitatu w postaci inwestyeji portfelowych nie da si¢ jednak wytlumacayé ré¢nica stopy zysku wystepujaca migdzy dwoma krajami i majaca swoja przyczyne w niejednakowym wyposazeniu w czynniki produkcji. Obecnie wiele kraj6w jest jednoczeénie eksporterami i impor- terami inwestycji portfelowych. Odpowiedzi na pytanie 0 przyczyne takiego stanu rzeczy udziela teoria portfolio. W mysl tej koncepeji inwestor moze osiagnaé wy2sza stope zysku pray danym ryzyku lub dana stope zysku pray mniejszym ryzyku w sytuacji, gdy dysponuje portfelem akeji 2r62- nicowanym w Scisle okreslony spos6b. Taki mianowicie, ze spadkowi stopy zysku ezeSei z nich bedzie prawdopodobnie towarzyszyt warost stopy zysku pozostalych*, Uzyskanie takiej struktury portfela inwestycyjnego przez kupno papie- row wartosciowych jedynie na rynku narodowym jest czesto niemodli- We ze wagledu np. na brak akeji okreSlonych priedsigbiorstw lub tez Jednolitosé zewnetrznych uwarunkowai dziatania przedsiebiorstw. Waru- “ LD. Sachs, FB, Larrain, Macroeconomics in the Global Economy, Harvester Wheatsheat, New York 1993, s. 632-6431 Migdynarodowe obroy ezynnikani produ 123 Miedaynarodowe peveplywy Kapitan Forme podyczek finansowych praybieraja praede wszyst dail peaze bani anikledy agendy rzadowe forgenacje ie narodowe. Te ostatnie jednak znacznie czeécie) udzielaja kredyt6w na asiagnigcie Konkretnego celu (np. zrekompensowanie strat wynikych zzalamania cen podstawowego towara eksportowego, stabilizacje waluty, finansowanie konkretnych przedsiewzie¢ inwestycyjnych), : Stosujae jako kryterium podziatu rodzaj stopy procentowe), mona wyranié kredyny finansowe udzielane wedlug state) stopy procentowej lub lredyty finansowe udzielane wedlug plynnej stopy procentowe}. W pierw- srym przypadku obstuga kredytu (splata odsetek i rat kredytowych) odbywa sie przez caly okres splaty wedlug stale, uzgodnionej stopy procentowe} W drugim — stope procentowa ustala sie na podstawie aktualne} stopy oferowane} w odniesieniu do pozyezek migdzybankowych w okreslonym mijscu i okrestone} walucie. W praktyce najezesciej preyjmuje sig stope procentowa stosowana w odniesieniu do pozyezek eurowalutowych udzie- Janych innym bankom przez bank zlokalizowane w Londynie, czyli LIBOR (London Interbank Offered Rate), . Preeplyw kapitatu w postaci zagranicznych kredyt6w finansowych wiade sig 2 pewnym ryzykiem dla podmiotu udzielajgcego kredytu. Udzielajac podyczki podmiotowi gospodarczemu znajdujacemu sie poza obszarem krajowej jurysdykoji, pozyczkodawea znacznie zmniejsza modliwosei dochodzenia swoich wierzytelnoSci na drodze prawnej. Naraza sig r6wniez na jednostronne ogtoszenie przez kraj-po2yezkobiorce niewyplacatnosei czy odrzucenia dlugu lub tez na jednostronne zawieszenie jego obstugi. AAby sig ubezpieczyé od tego rodzaju ryzyka, pozyczkodawea stara sie zapewni€ sobie gwarancje rekompensaty poniesionych szkéd. Najpewnie)- se 1 nich to gwarancje udziclane przez wlasny rzad lub jego agende Ponadto pozyezkodawca lub rzad udzielajacy tego rodzaju gwarancji moga takde 2ada6, aby z kolei read kraju lokalizacji podmiotu (np. banku) waskjseeo poryeake waa a sebieaynko niewyplsealotl eo Miedzynarodowe kredyty finansowe byly przez dtugie Inta drugorzedna forma wywo2u Kapitatu. Ich dynamiceny rozw6j nastapid dopiero w la- tech siedemdziesiatych. Byla to jednak ekspansja kredytu w znacenej tens tl areatzaneg, he dopowadin do wyboehy tv. yesh nek ten ma natomiast wigksze szanse spelnienia, gdy jako Zrédto zakup _ papieréw wartosciowych bedzie sig traktowalo takze rynki zagranicme, Diatego tez polityka inwestorow nie musi prowadzi¢ do wyworu kapitatu za granice wylacznie 2 mysla 0 ulokowaniu go w akejach przedsigbiorstwa gwarantujacego wy2sze zyski nid w kraju, ale moze byé skutkiem racjonaine} polityki rznicowania portfela inwestyeyjnego. W ostatnich latach zjawiskiem charakterystycznym dla migdzynarodo- wego rynku kapitalowego jest warost znaczenia inwestycji portfelowych jako formy wywozu Kapitalu do krajéw rozwijajacych sig. W Tatach 1989-1993 wielkosé wywozu kapitalu w tej formie wzrosta z.7,5 mld USD do 55,8 mld USD, przy czym okoto 80% tego wywozu koncentrowalo sig w pigciu krajach: Brazylii, Argentynie, Meksyku, Turcji i Korei Potu- dniowe}’ Oprécz oméwionych wytej przyczyn o charakterze ogélnym do pow stania tego zjawiska przyczynilo sig kilka innych czynnikow. Byly to preede wszystkim: poprawa sytuacji gospodarcze} najwadniejszych kra- jéw latynoamerykaiskich i liberalizacja ich gospodarek oraz awigzany 7 tym proces prywatyzaeji niektorych galezi (np. telekomunikacji). Po- adto. do ekspansji kapitalowej sklaniala niska stopa procentowa w kra- jach uprzemystowionych. Jednakze czynnikiem, kt6ry zdecydowal o wy- Wozie do tych krajéw kapitalu wlasnie w postaci inwestyeji portfelo- ‘wych, byl przede wszystkim majacy micjsce w ostatnich Tatach roz- .w6j narzedz finansowych ulatwiajacych tego typu operacie (min. Ameri- can Depository Receipts, Country Funds i Global Depository Receipts). 5.3.2. Kredyty finansowe: ryzyko niewlasciwego wzytkowania 5.3.2.1. Pojecia wstepne [ Kredyty finansowe polegaja na postawieniu do dyspozycji kred iyto- biorcy okreslonych srodk6w finansowych bez ograniczenia dotyezacego sposobu ich spozytkowania. 5 §, Claessens, 8. Goopts, Can Developing Countries Keep Foreign Capi Finance and Development” 1994, September. ital Flowing In?,