TARH YAZIMINDA TARAFSIZLIK PROBLEM:

LK DNEM SYER-SLAM TARH YAZICILII RNE

Ali KOZAN
zet / Abstract
Tarih yazm, gvenilirlik artlarn tad lde bilimsel olmaktadr. Fakat gnmz de dhil
olmak zere, alar boyunca tarih yazmnda bu gvenilirlii salamak olduka g olmutur. Bu glk
daha ok yanl, eksik, subjektif, tarafl ve ideolojik okumalardan kaynaklanmaktadr. Hi kukusuz bir
bilim olarak tarih, bu tarz okumalar en aza indirdii oranda bilimselliini koruyabilecektir.
slm tarihi yazclnda da sz konusu gvenilirlii sekteye uratan benzer problemler yer
almaktadr. Bu problemlerden birisi de tarafl tarih yazmdr. lk dnem siyer-slam tarih yazclnda
grlen tarafl tarih yazmnn kendine zg bir takm sebepleri vardr. Bu makale, ilk dnem siyer-slm
tarihi yazclnda grlen, tarafl tarih yazm rneklerini ve bu anlayn nedenlerini ortaya koymay
amalamaktadr.
Anahtar Szckler: Tarih, Tarih Yazm, Tarafl Tarih Yazm, lk Dnem Siyer-slam Tarihi
Yazcl.
THE PROBLEM OF NEUTRALITY IN WRITING HISTORY:
THE TEXT OF FIRST PERIOD SIYER-ISLAMIC HISTORY WRITING
Writing history is the scientific if it is carrying the criteria of being reliable qualifications. But
also today it has been difficult to provide this reliability in writing history during the ages. This difficulty
is based on wrong, subjective, insufficient, unneutral and idealogic reading. Without doubt the history as
a kind of science, will be able to preserve its being scientific by lowering these kinds of reading.
There are same kinds of problems which causes to fail reliability in writing of Islamic history.
One of these problems is being subjective. There some specific reasons of being subjective in the first
term of diyer-islamic history. This article is aimed to bring up the subjective samples in the first term
siyer-islamic history writing and explain the reasons of this understanding.
Key Words: History, Writing History, Neutral History Writing, First Period Siyer-Islamic
History Writing.

Giri
Gnmze dein eitli aamalardan gemi olan tarih yazm, temelde iki farkl
tarih anlaynn varln ortaya koymaktadr. Bunlardan birincisi geleneksel tarih
yazm olup bu anlay, tarihi yalnzca gemi olaylarn nakli olarak gren yani
rivayeti tarih anlayna sahip olan yazm eklidir. Geleneksel tarih yazmnn
balangcn ilk dnemlere kadar(tarih yazmnn balad dnemlere) gtrebilmemiz
mmkndr. Ancak bu anlayn belli bir dnemde sona erdiini sylemek yanl olur
ki, gnmzde de hala bu tarz tarih yazmnn rneklerine rastlamak mmkndr. Sz

Yrd. Do. Dr., Nevehir niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm. alikozan@nevsehir.edu.tr

SBArD

Eyll 2008, Say 12, sh. 79 93

konusu tarih yazmlarnn bir dieri ise bilimsel tarih yazmdr ki, bu anlay, adndan
da anlalaca zere bilimseldir ve gvenilirlik artlarn tamaktadr. Dolaysyla
geleneksel tarih yazm, yalnzca gemi olaylarn naklinden ibaret olan, subjektiflik
yn ar basan ve tarih bilimine malzeme salayan bir alan olup; gemi olaylarn
denetlenerek kantlanm bilgisi1 olan bilimsel tarih ise bu alanda yer alan tarihsel
malzemenin sebep sonu ilikileri ierisinde objektif analizinden hareketle oluturulan
alan ifade etmektedir.
Tarih boyunca eitli toplumlar ve idar yaplanmalar arasndaki kltrel
iletiimi salayan en etkili unsurlardan biri olan rivayet/nakil bilgisi, sosyal bilimleri
ve zellikle yukarda belirtilen tarih yazmlarn oluturan temel kaynaklarn banda
gelmektedir. Bilindii zere bu bilgi tr, tarihi mahede edenlerin braktklar
belgeleri ifade etmektedir. Ancak u da bir gerektir ki, tarih yazmna kaynak olan sz
konusu rivayetler/nakiller bize hibir zaman ar olarak gelmezler. Her zaman kayt
tutann zihninden krlarak yansrlar. Bundan u sonu kar ki, gemie ait rivayetler
veya bir tarih eseri ele alndnda, iindeki olgularla birlikte, onu yazan tarihi de
incelenmelidir. nk tarihi de neticede kendi tarihselliini yaayan bir insan olup,
kendisini oluturan artlardan tamamen kopamayabilir.2 Dolaysyla tarihi iin bu
noktada mutlak objektiflikten, doallktan ve belki de evrensel bak asndan
bahsetmek de ok zor grnmektedir.
Bu balamda tarih biliminin temel problemlerinden biri olan tarihsel
tanklarn/rivayetlerin objektiflii meselesi, tarih yazmnda zerinde durulmas gereken
baat unsurlar olarak kendini gstermektedir. Blocha gre de polislerin en saf bile,
tanklarn szlerine mutlaka inanmamak gerektiini bilir. Yani her ne kadar, bilimsel
tarihten uzak olanlar iin, inanmak mnakaa etmekten, kabul etmek tenkit etmekten,
vesikalar ymak onlar tartmaktan daha rahat3 olsa da, btn tarihsel tanklklar kr
krne kabul etmek, tarihi subjektifliin, taraflln ve ideolojinin tahakkmne almak
anlamna gelecektir.4 Bunun da tesinde din inan veya siyas grleri taassup
derecesine varan bir tarihinin, sadece muayyen bir istikamette dnmesinin ve
olaylara tarafsz gzle bakmasnn pek mkl olduu da aikrdr. Ayrca tarihinin
hmsi veya eseri takdim ettii ahsn, anlatlan olaylarla sk balantsnn olmas da,
yazarn gerek gr farkl olsa dahi bunu aksettirmesini engelleyen bir unsur olarak
gze arpmaktadr. Grdklerini deil, ancak grmesi istenileni yazma durumunda
kalan tarihilerin eserleri de, salam bir kaynak olma hviyetinden yoksun olmaktadr.5
Dolaysyla iyi bir tarihi, sonuca ularken objektif ve eletirel bir bakla
rivayetlerin doruluunu ya da yanlln fark edebilecek dzeyde olmaldr. Nitekim
gnmz tarihileri bu bak asyla birka yzyl ncesinde veri yetersizliinden
1
2

80

Abdullah Laroui, Tarihselcilik ve Gelenek, ev. Hasan Bacanl, Vadi Yaynlar, Ankara 1993, s. 7.
Edward Hallett, Carr, Tarih Nedir?, ev. Misket Gizem Grtrk, letiim Yaynlar, stanbul 1996, s.
29, 36.
Ch. V. Langlois - Ch. Seignobos, Tarih Tetkiklerine Giri, ev. Galip Ata, Kltr Bakanl
Yaynlar, stanbul 1937, s. 4, 5.
Marc, Bloch, Tarihin Savunusu Yada Tarihilik Meslei, ev. Mehmet Ali Klbay, Gece Yaynlar,
Ankara 1994, s. 61.
Mbahat S. Ktkolu, Tarih Aratrmalarnda Usl, Kubbealt Neriyat, stanbul 1998, s. 34.

Ali KOZAN

dolay haddinden fazla abartlan ve nemsenen baz olaylarn gerek olmadklarn

ispatlamlardr. rnein skenderiyedeki ktphanenin Mslmanlar tarafndan
yakld6 ile ilgili ilk defa XIII. asrda(1252lerde) ortaya atlan iddiann,
aratrmaclarn son dnemlerdeki bulgular ile tamamen aslsz olduu ve baz
nyargl tarihiler tarafndan retilmi bir haber olduu ortaya kmtr.7
almamz da bu noktada, tarih biliminin bugne dein gelitirmi olduu
metodoloji tecrbesinden yola karak ilk dnem siyer-slm tarihi yazmnda grlen,
tarafl tarih yazm rneklerinden hareketle bu anlayn nedenlerini ortaya koyma amac
gtmektedir. Ayrca almamz, gnmz tarih yazclnda da bu anlayn
uzantlarnn varl noktasnda bir takm karmlar yapma amacn tamaktadr. Bu
noktada herhangi bir yanl anlalmaya mahal vermemek iin, siyer-slm Tarihi
asndan ele alacamz tarafl rivayetlerin dnemin genel tarih telakksini
yanstmadn da belirtmek istiyoruz. Dolaysyla bu yazdan hareketle sz konusu
dnemle ilgili tarih yazmnn herhangi bir menf genellemeye tabi tutulamayacan da
burada belirtmek istiyoruz.
Siyer-slm Tarihi Yazclnn Balangc ve Problemleri
slm Tarihi, bilindii zere 610 ylnda Hz. Muhammedin Peygamber olarak
seilmesi ve Kuran vahyinin gelii ile balayan sreci ifade etmektedir. Bu dnemde
Hz. Muhammedin gerekletirmi olduu faaliyetler de, siyer-slm tarihi yazclnn
temel konusunu oluturmutur. Dolaysyla slm Peygamberinin hayatnn tm
ynleriyle tetkik edilip incelenmesi, Kurann tefsir edilmesi ve hadislerin toplanmas
olaylar, Mslmanlar arasnda tarihiliin temellerini oluturmutur.8 Ortaya konulan
rnler balamnda slm corafyasnda tarih yazclnn ilk rneklerine bakldnda
ise, bu eserlerin Emevler dnemi zamannda siyer ve megaz adlar altnda baladklar,
siyer ve megaz yazcln, tabakt ve tercim kitaplarnn takip ettii grlmektedir.
Daha sonra ise genel tarihiliin balad ve bylelikle rivayeti tarih yazmna da
geildii bilinmektedir.
lk dnem slm tarihi yazcl asndan Peygamberin vefatn takip eden
yllara bakldnda, fetihlerle gelen siyas, sosyal ve kltrel sorunlarn giderilmesi
noktasnda da Peygamber dneminin rnek alnd, dnemin tarih yazmna kaynaklk
eden hadis rivayetinin de bu dnemde younluk kazand grlmektedir. Rid
Halifeler dnemi dikkate alndnda ise, sahabenin gerek rivayetin says, gerekse
ierii konularnda hassas davrandklar grlmektedir. Bu noktada en dikkat ekici
hususun, az hadis rivayet etmek ve mecbur kalnmadka rivayet naklinde bulunmamak
eklinde olduu grlmektedir. Dnemin bu zelliine ramen sonraki yllarda rivayet
edilen hadis saysnda bir art gzlenmektedir. Bunun sebeplerinden birisi de Rid
Halifeler dneminin sonlarnda meydana gelen Hz. Osmann ehit edilmesi, Cemel
Vakas, Sffin Sava, Hakem Olay ve ardndan Hz. Alinin ehit edilmesi gibi siyas
olaylarn farkl kesimlerce farkl ekilde deerlendirilmesidir. Siyas kanaatlerin dinin
6

7
8

Mehmed Mansur, skenderiye Ktphanesini Mslmanlar m Yakt?, Trkiye Diyanet Vakf

Yaynlar, Ankara 1995, s. 41.
Murtaza Mutahhari, Tarih ve Toplum, ev. Cengiz iman, Yneli Yaynlar, stanbul 1989, s. 62.
Sabri Hizmetli, slm Tarihilii zerine, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara 1991, s. 45.

81

SBArD

Eyll 2008, Say 12, sh. 79 93

ierisine dhil edilerek ekillendirilmesi de rivayetlerin shhatini ve gvenilirliini

nemli derecede etkilemitir. Bu balamda tarih yazclnda olduu gibi slm tarih
yazclnn da en tartmal konularndan birisi de rivayetler/rivayetlerin objektiflii
meselesidir.
Bu noktada sz konusu dnemin rivayeti tarih yazm anlayna bakldnda ilk
dnem siyer-slm tarihi mverrihlerinin bir ksmnn, eserlerine alm olduklar
rivayetleri genellikle semeden ve herhangi bir tenkit szgecinden geirmeden
naklettikleri grlmektedir. Bunun birinci nedeni, bu dnemdeki rivayet usul
anlaynn herhangi bir metin tenkidine ihtiya duymamasdr. kinci sebep ise, bu
ravlerin metin tenkidi yapmayarak rivayetlerde herhangi bir seicilie veya azaltmaya
gitmemelerini bir hizmet olarak grmeleridir. Bilimsel tarih yazm asndan bu durum
sakncal olmakla birlikte, gnmz slam tarihilii asndan az da olsa faydas da yok
deildir. nk o dnem siyer yazarlarndan her biri alm olduklar rivayetleri kendi
kstaslarna gre bir tenkit szgecinden geirselerdi, bugn elimizde belki de bize
kaynaklk edecek ok snrl bir malumat bulunacakt ve bununla birlikte bizim ilk
dnem siyer-slm tarihilerinin elemi olduklar rivayetlere ulama imknmz
olmayacakt. Dolaysyla elimizde cz miktarda malumat bulunacakt ki belki de
gvenilir ve salam rivayetlerin birou elenmi olacakt.
Rosenthall de, bu yazarlardan(bn Sad, bn Hiam, bn Esir, Taberi vs.) bugn
istediimiz manada bir tarihi anlay ya da kendi kaynaklarn eletirme gc
umulmamas gerektiini; onlarn, gemi olaylar kendi dnemlerinin tecrbeleriyle
yorumlama ve kendi grlerini ksmen de olsa baz mevzu hadislere ve dzmece
hikyelere dayandrma alkanlklarnn da kabul edilmesi gerektiini ifade etmektedir.
Ayrca ona gre bazen bu rivayetlerde tarafgirlik dorulua galip gelse ve iyi niyetli
efsaneler sk sk gerekliin yerini alsa bile, bu durum bize onlarn Hz. Muhammedin,
sahabenin, Emevi ve Abbasi halifelerinin davran ve tavrlarn nasl yorumlayp
okuyucu ve dinleyicilerine nasl aktarm olduklarn retmektedir.9
Hz. Muhammedin bir nevi hal tercmesi olan siyer ve megaz tr eserlerin
yazmnda, hadis rivayetinde kullanlan isnad yntemi(sened tenkdi)nin esas alnd
grlmektedir. Rivayetlerde uygulanan isnad yntemi, dnemin kendi objektiflii
asndan nem arz etmekle birlikte, metinden daha ziyade senede yani rivayeti
nakleden kiinin gvenilirliine nem verilmesi baz rivayetlerde shhat problemini
ortaya karmtr. Bununla birlikte bata Taber olmak zere bu dnem tarihilerinin
senede nem vermeleri, hadis literatrnde geen sened tenkdiyle de birebir
rtmemektedir. Burada daha ok, herhangi bir konuda farkl ravlerin/rivayetlerin
okuyucuya sunulmas sz konusudur. Yani bugnk anladmz manada bir d tenkit
anlay grlmemektedir. bn Haldun(h. 732-808/m.1332-1406), tenkid tarih anlay
erevesinde kaleme ald eserinde, bu tr rivayetlere yer veren tarihilerin iine
dtkleri yanllk ve hatalar eletirerek grlerini u ekilde ifade eder. Tarihiler,
Tanrnn kitabn tefsir edenler ve rivayet stadlar, naklettikleri haber ve rivayetlerin
doru ve zayf olduunu incelemeden, yalnz nakil ve rivayete gvenerek aktardklar,
9

82

Ervvin I. V. Rosenthal, Ortaada slam Siyaset Dncesi, ev. Ali Cokun, z Yaynclk, stanbul
1996, s. 45.

Ali KOZAN

kanun, usul ve benzerleriyle karlatrmadklar, hikmet ve felsefe bakmndan

incelemedikleri ve varln tabiat ve kanunlarna gre lmedikleri, naklettikleri
haberler zerinde dikkatle dnerek haber verilen hdise ve olaylarn vukunun
mmkn olup olmadna dikkat etmedikleri iin ok yanlmlar ve doru yoldan
saparak vehim ve hata llerinde yollarn kaybetmilerdir.10
Yine ilerleyen dnemlerde bu probleme ilave olarak rivayetlere karan
sriliyyt, hurafe ve mitolojik muhteval yaklamlar, tarafl tarih yazm ve ideolojik
yaklamlar, tenkiti zihniyetin kaybolmas, kabilev eilim veya asabiyet, tarihilerin
mevcut ynetime veya devlete olan yaknlk veya mesafeleri gibi unsurlar slm tarih
yazcln belli bal problemleri olarak kendini gstermi ve bir takm sorunlar da
beraberinde getirmitir. Bu noktada bn Haldun tarihe konu olan rivayetlere yalanlar
karmasnn nedenlerini de yle sralamaktadr:
a. Fikir ve mezheplere taraftarlk. Bir fikir ve mezhebe meyil ve taraftarlk,
insann dikkatle dnerek haberi tenkid szgecinden geirmesine ve incelemesine mani
olur.
b. Haberleri nakil ve rivayet edenlere inanmak. Bir haberin yalan veya doru
olduunu incelemek, nakledenin adaletli olup olmadn tespit etmekle ilgilidir.
c. Maksatlar unutmak. Haberi nakledenlerin birou, gz ile grmesinden ve
iitmesinden maksadn ne olduunu bilmez. Haberi zannna ve tahminine gre
naklederek yalanna katlanr.
d. Haberin doruluu vehmine kaplmak.
e. Halleri olaylarla karlatrma keyfiyetini bilmemek.
f. Haberi nakledenlerin vmek ve halleri gzel gstermek ve bu sayede
hretlerini yaymak maksadyla, yksek derece ve mevk sahiplerine yaranmak.
g. ctima hayatn tabii cereyannn hallerini bilmemek. Hadiseyi iiten kimse,
hadiselerin ve hallerin varlktaki tabiatlarn ve bunlarn icap ve taleplerini bilir ise, bu
bilgiler o kimsenin haberin dorusunu, yalanndan ayrt etmek zere yapaca
incelemelerine yardm eder. Haber ve hadise hangi nevide olursa olsun, bu metod
incelemeler iin en mkemmel metoddur.11 bn Haldun burada, tarihi hadiselerin doru
deerlendirilmesinde d evrenin doru ve salam oturtulmasnn nemini
vurgulamaktadr. Zira olayn nakledildii lkelerin tabii, kltrel, sosyal, dini yaplar
ksaca arka plan iyi bilinirse haberin ieriinin doruluunu tespit etmekte
kolaylaacaktr. Ayrca ona gre bir haberi naklederken, haberin tabii kanun ve
kaidelere yani eyann tabiatna uygun olmas artn da aramak gerekir.12
Ayrca mverrihlerin eksik, doru veya pheli birok rivayeti kayda deer
bulmalar, dnce yaplar, nyarglar ve mezhepleri, din bilgilerinin zayfl, iinde
bulunduklar dnemin siyas, sosyal, ekonomik ve kltrel yapsnn etkileri ve egemen
glerin tarihi kendi meruiyetlerine dayanak olarak kullanmalar, slam tarihinde
cereyan eden olaylarn ele alnmas noktasnda slam tarih yazclnda grlen
subjektifliin sebepleri olarak gsterilebilir.

10
11
12

bn Haldun, Mukaddime, ev. Zakir Kadiri Ugan, C. I, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1997, s. 19.
bn Haldun, Mukaddime, C. I, s. 83-84.
bn Haldun, Mukaddime, C. I, s. 88.

83

SBArD

Eyll 2008, Say 12, sh. 79 93

rnein gnmz slam tarihilerinin, Emeviler dneminde halk zerinde

uygulanan politikann sonucunda slam toplumunda Emevi aleyhtar bir yaplanma
meydana geldiini ve dnemi ele alan eserlerin de bu muhalif havadan etkilenmi
olabileceklerini gz ard etmemeleri gerekir. Ayn ekilde sz konusu muhaliflie,
Emev yanls mverrihlerin Abbasi dnemiyle ilgili kaleme aldklar eserlerinde de
rastlanabilecei unutulmamaldr.
almamzn buraya kadar olan ksmnda verdiimiz genel malumattan sonra,
siyer-slm tarihi yazclnda grlen problemlerden biri olan tarafl tarih yazm
meselesine ve bununla ilgili rneklere yer vererek bunun nedenlerine deineceiz.
lk Dnem Siyer-slm Tarihi Yazclnda Tarafszlk Problemi
Tarihte tarafllk veya tarafl tarih yazm eklinde adlandrdmz bu yazm
tarz, tarihin bilimselliini, gvenilirliini, doalln ve pozitif amalln zedeleyen
bir anlay ifade etmektedir.
Tarihi sre ierisinde tarafl tarih yazmlarna bakldnda, iki tr tarafllktan
bahsetmek mmkn grnmektedir. Bunlardan birincisi doal tarafllk da
diyebileceimiz ve rivayet edenin veya tarihinin veya okurun doruluuna inand bir
dnceyi samim olarak nakletmesi ve anlamasdr. Menfaati tarafllk
diyebileceimiz bir dier tarafl yazm tarz ise rivayet edenin doruluuna
inanmamakla birlikte mensup olduu gr(din, mill, rf, siyas, ekonomik ve sosyal)
dorultusunda ortaya att bir rivayeti kullanarak nakletmesidir.13
lk dnem siyer-slm tarihi yazclnda da bu yazm tarznn rneklerini
grmek mmkndr. Bu dnem tarihilerinde grlen tarafl tarih yazmnda farkl
nedenler gze arpmaktadr. Tarihilerin Hz. Peygamber sonrasnda gelien olaylarda
sahabe ve tbine kar korumac yaklamlar bunlarn banda gelmektedir. Nitekim
bu yaklamn temsilcileri, sz konusu dnemde cereyan eden olaylarn incelenmesini,
sahabeye hakaret ve saygszlk olarak deerlendirmilerdir. Bir dier nemli neden ise,
dinin siyasetle i ie girmesi ve tarih anlamda nemli olan bir takm eylerin akde
alanna sokulmasdr.14 Bunun neticesinde birok siyas ve sosyal hadisenin din ve
itikad olarak deerlendirildii ve bu noktada birok tarafl rivayete yer verildii
grlmektedir.
iilerin Muaviye ve olu Yezid hakkndaki fikirlerine yer veren ii hadisi elHill(h. 648-724/m. 1250-1323)nin eseri bu yaklam tarzn ifade etmektedir. Eserde
geen Resulullah tuleka olu tuleka15 ve melun olu melun Muaviyeyi lanetledi ve
yle dedi: Muaviyeyi minberimin zerinde grrseniz onu ldrnz. rivayeti;
Abdullah b. merden naklettiini belirttii Resulullahn yanna geldim. Onun yle
dediini duydum: imdi size benim snnetim zerine lmeyecek olan bir adam
gelecek. Muaviye kageldi. Sonra Resulullah halka bir konuma yapmak zere ayaa
13

14

15

84

efaettin Severcan, Rivayetlerin Bilimsellii(Hz. Peygamber ve Drt Halife Devri), stem, Yl: 5, S.
9 (Konya 2007), s. 29-30.
A. Aziz Duri, lk Dnem slam Tarihi, ev. Hayrettin Ycesoy, Endls Yaynlar, stanbul 1991, s.
35.
Tuleka: Hz. Peygamberin Mekkenin fethinde, gemi faaliyetlerinden tr kendilerini muaheze
etmeyip salverdi kimselerdir.

Ali KOZAN

kalkt. Muaviye, olu Yezidin elinden tuttu ve hutbeyi dinlemeden kt. Resulullah:
Allah ayaa kalkan ve oturan lanetlemitir(yani Muaviye ile hareket edenler ve ona
kar kmayanlar) rivayeti ve Hz. Peygamberin sylediini iddia ettii Ey Ali!
Seninle savaan benimle savam, seninle anlaan benimle anlam olur. Resulullah
ile savaan kii ise icma ile kfirdir. rivayeti bu dncenin ifadesidir.16 Sadece
Muaviye ve Yezidi deil, ayn zamanda tm Ehl-i Snneti hedef alan bu ve benzeri
sulamalar, bn Teymiyye(h. 661-728/m. 1263-1328)yi harekete geirmi, onlarn
iftiraya varan sulamalarna cevap vermeye alan bn Teymiyye, bu sulamalarn
etkisinde kalarak Muaviye ve Yezid dneminde meydana gelen kimi hdiseleri tevil
etmi, bazen de bilinli olarak savunmac bir yaklamla onlar masum olarak grerek,
onlara sahip kmtr.17
Yine tarafl tarih yazmna neden olan bir baka neden de, rivayetlerin sahip
olunan dnce kalplar erevesinde ortaya atlmas ve deerlendirilmesi saylabilir.
Bununla birlikte u hususu da belirtmeliyiz ki, rivayetleri derlerken bir olay veya ahs
kendi dncesi dorultusunda ne karmak veya savunmak her ne kadar tarafl okuma
ise, kendi dncesiyle uyumayan veya kendi dncesine aykr olan olay, ahs veya
fikirleri grmezden gelmek veya saf d brakmak da bir tarafl okuma rneidir. Bu
noktada Taber(h. 224-310/m. 839-932) ve bnul-Esr(h. 555-630/m. 1160-1232)in:
Hz. Osman ve Eb Zer ile ilgili rivayetleri ho grmediimiz iin kitabmza
almadk.18 eklindeki ifadeleri de bu dnceyi yanstmaktadr. Ayrca Hz. Osman
dneminde meydana gelen hadiseleri ele alan birok tarihinin, halifeyi temize karma
adna, Medinedeki binlerce Mslman apulcu olarak deerlendirdikleri
grlmektedir.
Tarafl tarih yazmnn bir dier sebebi ise, tarihilerin mevcut ynetime veya
devlete olan yaknlk veya mesafeleridir. Bu minvalde Endlsl lim Kad Ebubekir
bn Arab(H. 468-543/M. 1076-1148), el-Avsm minel-Kavsm adl eserinde, baz
tarihilerin sultanlarn hatr iin kitaplar yazdklarn, burada asl olmayan rivayetlere
yneldiklerini, insanlarn kalplerine Allahn raz olmayaca eyleri soktuklarn iddia
etmitir.19 Bu noktada Hz. Peygamberin dilinden honut olunan idarenin vlmesi veya
honut olunmayan idarenin yerilmesi, ikinci nesil diyebileceimiz tabin ve ardndan
gelen tebeut-tbin devrinde sk grlmektedir.20 Belirttiimiz gibi daha ok sahabe
sonras nesil iin geerli olan Hz. Peygamberin otoritesini kullanma anlay
erevesinde, Buharde geen, Kim emirinden/idarecisinden bir eyi beenmezse
sabretsin. u biline ki kim idareciden bir kar ayrlr da lrse, cahiliye lm zere
16

17

18

19

20

rfan Aycan-M. Mahfuz Sylemez, deolojik Tarih Okumalar, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara
1999, s. 101, 102.
Aycan-M. Mahfuz Sylemez, deolojik Tarih Okumalar, s. 103. Muaviyeyi ar bir ekilde ven
veya yeren rivayetler iin baknz. rfan Aycan, Saltanata Giden Yolda Muaviye Bin Eb Sfyan,
Ankara Okulu Yaynlar, Ankara 2001, s. 36-45.
et-Taber, Eb Cfer Muhammed b. Cerr, Trihur-Rusl vel-Mulk, tahkik. M. J. De Goeje, C. IXV, Leiden 1879-1965, C. I, s. 2858, 2980; bnul-Esir, zzeddin Ebul-Hasan b. Muhammed, elKmil fit-Tarh, C. I-X, Beyrut 1986, C. III, s. 56, 57.
Ebubekir bn Arab, el-Avsm minel-Kavsm, tahkik. Muhibbud-Dn el-Hatb, el-MatbaatusSelefiyye, Kahire 1371, s. 245.
Mehmet Said Hatibolu, Mslman Kltr zerine, Kitabiyt, Ankara 2004, s. 33-34.

85

SBArD

Eyll 2008, Say 12, sh. 79 93

lm olur.21 hadisinin Emeviler ve Abbasiler dnemi halifelerine biat etmeyen

kimseler iin kullanld grlmektedir. Fakat ayn hadisin tehdit edici ifadesinin
hkm, Hz. Ebubekire biat etmeden len Hz. Fatmaya ve Ensardan birok sahabeye
uygulanmamtr. Bu rivayet, tarihsel koullar asndan gelien olaylarda, vefatndan
sonra bile Hz. Peygamberin otoritesinin kullanldn ortaya koymaktadr.22 Bu
balamda Abbasilerle iyi ilikileri olan ve yazd eserlerde de bu durumu hissettiren
Vakd de, Hz. Abbasn ismini, Bedir Savanda Mslmanlarn eline esir denler
arasnda zikretmemi, baz yerlerde de ondan filan diye bahsederek ismini
aklamamtr.23 Yine bu noktada Abbasi halifesi Mtevekkil(h.232-247/m.847-861)e,
ldrlmesinden nce kasideler yazan ahslarn, onun katliyle birlikte tahta geen
Muntasr (h.247-248/m.861-862)a biate arldklarnda sessiz kaldklar ve
Mtevekkile lmnden sonra birka satrlk mersiye bile yazmadklar
bilinmektedir.24 rneklerde de grld zere mevcut iktidara duyulan yaknlk veya
mesafenin yannda, iktidarda bulunanlarn tarih rivayetleri iktidar kullanmann bir
arac olarak grmeleri25 tarafllk psikolojisinin bir baka yansmasdr.
Tarafl tarih yazmnda bir baka neden de sahip olunan kabilev eilim ve
asabiyet/ar kabile taraftarldr. Bu noktada Hz. Peygamberin vefatndan sonra
zerinde en ok tartlan konulardan biri, Beni Saide Vakas, bir dier deyile devlet
bakanl seimidir. Hz. Peygamberin kabilesinin dier kabilelerden stnl
anlay, Beni Saide Vakasnn ardndan metne dklerek, Kureyin stnl26
hadisi ortaya atlmtr. Taberi, Ear, Bakllan, Amid, Badad, bn Teymiyye,
Gazl, Maverd ve Suyut gibi limler bu rivayetin hadis olduunu iddia etmilerdir.
bn Esir ise durumu siyasi ve sosyal bir olay olarak naklederek, bu konuda dierlerinden
ayrlmtr.27 Bu siyas seimin uygulama noktasnda oluturduu problemler, ilerleyen
dnemlerde slm toplumunda siyas ve sosyal problemleri de beraberinde getirmitir.
Buna mukabil yaplan halife seimlerinde ensarn dlanmas, Hz. Osmann
Medinelilerin gz nnde katledilmesiyle sonulanmtr. Ardndan da Arap asabiyet
kltrnn bir uzants olan Muaviye ve Ali mcadelesinin oluturduu kargaa ortam,
baz siyas, fikr ve din frkalarn olumasna sebep olmutur. Bunlarn slm Tarihi
21

22

23

24

25

26

27

86

Sahih-i Buhar, Muhtasar Tecrd-i Sarh, ev. Abdullah Feyzi Kocaer, Hner Yaynlar, Konya 2004,
s. 780, Hadis No:2184.
Ahmet Kele, Tarih Bilincimiz-Hadislerle k Srecinde Balatlan Tarih: slam Tarihi, Sosyal
Bilimler Aratrma Dergisi, Yl: V, S. 10 (Eyll 2007), s. 52-53.
Ahmet Emin, slam Tarihi ve Tarihileri, ev. Mustafa Ba, Ankara Din Grevlileri Yardmlama
Dernei, Ankara 1996, s. 44.
M. emseddin Gnaltay, slam Tarihinin Kaynaklar-Tarih ve Mverrihler, Endls Yaynlar,
stanbul 1991, s. 37.
Bu rnekler, Nietzschenin iktidar kullanmann bir arac eklinde ifade ettii menf tarih
tanmlamasn hakl karan rneklerdir. Bkz. Georg G. Iggers, Bilimsel Nesnellikten Postmodernizme
Yirminci Yzylda Tarih Yazm, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2000, s. 9.
Said Hatibolu ve Ali Bakkal, hadisin Cahiliye devri kabilecilik zihniyetinin bir uzants olduunu
belirterek, hilfetle bir ilgisinin olmadn ortaya koymulardr. Bkz. Mehmed Said Hatibolu,
Hilafetin Kureylilii (slmda lk Siyasi Kavmiyetilik), Kitabiyt, Ankara 2005, s. 117-118; Ali
Bakkal, Ebubekirin Halife Seilmesinde mamlar Kureytendir Hadisinin Rol zerine, stem,
Yl: 3, S. 6 (Konya 2005), s. 103.
bnl-Esir, el-Kmil fit-Tarih, C. II, s. 325, 332.

Ali KOZAN

boyunca meydana gelen problemlerde n plana kmalar da, gnmze dein etkilerini
srdren bir takm problemleri ortaya karmtr.
Muaviye b. Eb Sfyann bu dnemde sz konusu hadisi, tamamen tarafgir tarih
telakksi erevesinde deerlendirerek nce kendi saltanatnn sonra da olu Yezidin
veliahtlnn meriyeti erevesinde kulland grlr. Nitekim Abdullah b. Amr b.
El As, Kahtnler(Himyerler/Yemenli Araplar)den birinin ileride hkmdar
olacandan sz edince buna sinirlenen Muaviyenin ayaa kalkarak: Ey Kurey sizden
baz kimselerin Allahn kitabnda olmayan, Reslullahdan rivayet edilmeyen bir takm
szler naklettikleri bana ulat. yi biliniz ki, onlar sizin cahillerinizdir. Siz sahibini
sapkla srkleyen hayallerden saknnz! Ben Reslullahn yle dediini iittim.
Bu i Kureytedir, dini ayakta tuttuklar srece iinizden onlara dmanlk edeni Allah
yere arpar.28 dedii bilinmektedir. Yine bir baka yerde Muaviyenin: Hilafet
Kureytedir. Evet ama yeterli ve yetenekli olanlarda, ite bunlar da
meyyeoullardr. diyerek Emevi iktidarnn meruluunu savunmak amacyla bu
kurumu kulland grlmektedir.29
slam tarih yazclnda H. II. asrn sonlar ile H. III. asrn balarnda ortaya
kan sistemli tedvin faaliyetleri, ayn zamanda ia ve Hariciler bata olmak zere
balangta siyasi olan fakat ilerleyen srete itikad bir hviyet kazanan frkalarn
fikirlerini ortaya koyduu devrelerdir. Ayrca bu devre slam Tarihinde Emevilerin
ykld ve Abbasilerin i bana geldii devredir. Dolaysyla bu devrede de
yukardaki rivayetlerin aksine Emev soyundan olanlarn, Emev yanllarnn ve mer b.
Abdlaziz hari btn Emev halifelerinin ve idarecilerinin alabildiine karaland
grlmektedir. Bunun sebebi olarak da Emevlerin baskc politikalar sonucu ortaya
kan siyas ve itikad oluumlarn etkisi gsterilmektedir. Gnmze kadar gelen
tarihsel sre ierisinde snrl da olsa slam toplumunun belli kesimlerinde oluan
Emev antipatisinin temelinde de, Emev iktidarn eletiren hatta eletiri snrlarn
aarak onlarn Mslman olup olmadklarn sorgulayan bu yaklamlarn etkisi
byktr.
Bu noktada M. Said Hatibolunun belirledii aada vereceimiz tespit, bir
antitez hvviyetinde Emevi iktidarna yneltilen eletirilerde ortaya konulan tarafl tarih
yazmn belirtmektedir: Muaviyenin vefatndan sonra Emevilerin siyas ve asker
kudreti, nlerine dikilen her eit mukavemeti ezerek, slale saltanatn slmn bana
musallat edince, kollar krk, boyunlar bkk muttak evreler ile iktidar hasretiyle
ileri yananlar, bu azl(!) kimselere kar fslt gazeteciliine ve rivayet edebiyatna
sarlmaktan baka bir mdafaa aresi bulamaz oldular. Bu sahada en byk kaynak ve
destek, tabiatyla Hz. Peygamberin manevi saltanatndan gelecekti. Bu dahil
mstevlleri, slam hilafetiyle alakalarnn bulunmadn tespit noktasndan hareketle,
her cepheden Peygambere vurdurtmak, tutulacak en myesser yoldu. Zira slm
dnyasnn ahs plannda en byk otoritesi Hz. Peygamber idi. Bu otoritenin verecei
cezadan daha by dnlebilir miydi? Gerekten de, Yahudi ve Hristiyan
kaynaklarnn kardeane(!) desteiyle, bu sahada ciltler dolusu malzeme ortaya km
28
29

Sahh-i Buhar, Muhtasar Tecrd-i Sarh, s. 514, Hadis No:1456.

Muhammed bid Cbir, slamda Siyasal Akl, ev. Vecdi Akyz, Kitabevi Yaynlar, stanbul 1997,
s. 493.

87

SBArD

Eyll 2008, Say 12, sh. 79 93

bulunmaktadr. Bu eit rivayetlerin tad ana hedef, Emev halifelerinin aslnda

halife deil, tam birer melik ve hkmdar olduklarn balarna vurmak, slam
cumhuriyetini gen yanda katledenleri Peygamber diliyle tehir etmektir. Ayrca bu
durum I. ve II. asr umum slam dncesinin, seime dayal olmayan bir idareye kar
besledii nefreti aksettiren tarih delillerdir.30
Bu yaklamn bir uzants olarak, Emeviler dneminde Hz. Ali ve taraftarlarn
karalama uygulamasnn bir tezahr eklinde ortaya karlan/retilen hadis rivayetleri
karsnda, bir takm Hz. Ali taraftar da savunmac bir yaklam ierisine girmitir.
Ardndan bu kesim, Hz. Peygamberin lye lanet edilmesini yasaklayan hadis
rivayeti yerine dorudan Hz. Aliye hakareti konu alan rivayetler gndeme
getirmilerdir. Hz. Peygambere istinaden, Kim Aliye sebbederse(sverse) bana
sebbetmi olur rivayeti farkl ekil ve varyantlaryla kaynaklardaki yerini almtr.
Hatta Emevilerin izledii hakaret politikasnn oluturduu ortam yle bir noktaya
ulamtr ki bu savunmac yaklam daha da ileri gtrlerek, Hz. Peygamberin
Aliye sebbetmeyin, kim Aliye sebbederse bana sebbetmi olur, kim bana sebbederse
Allaha sebbetmi olur, kim de Allaha sebbederse onun cezasna dar olur. dedii
iddia edilmitir.31 Yine Hz. Peygemberin: Hilafet benden sonra otuz senedir. Daha
sonra krallar vardr. hadisinin tek rvsi(rivayet edeni) olan Sefine adl sahabinin de,
Muaviye kart olduu kaynaklarda gemektedir. Nitekim Sefineye gre Nbvvete
uygun hilafet otuz yldr. Hz. Ali ve ksa sreli Hz. Hasann hilafetinden sonra krallk
dnemi balamtr. Krallk ncesi hilafetin sresi ise Sefneye gre otuz yldr.
Dolaysyla burada da senet bakmndan zayf, metin bakmndan da ciddi sorunlar olan
bu rivayet Hz. Peygambere isnat edilerek, Muaviyeye olan muhalefete peygamber bir
g kazandrlmak istenmitir.32
Suyut(h. 849-911/m.1445-1505) de bu yaklam tarznn bir devam niteliinde
Trihul-Hulef adl eserinde, Emev Halifeliine Kar Uyar Niteliindeki Hadisler
adl blmde Emev hilafetini ktleyen baz hadislere yer verirken; Abbasi
Halifeliini Mjdeleyen Hadisler adl blmde de Abbasi hilafetini ven ve
mjdeleyen hadisleri nakleder. Suyutnin eserine ald ve Hz. Peygambere atfettii,
Emev idaresini ktleyen ve Abbasi idaresini ycelten hadislerden biri olan, Hz.
Peygamber ryasnda minberi zerine meyye Oullarnn maymunun srad gibi
srayp trmandklarn grd ve bu Onu ok zd. Ardndan minberine
Abbasoullarnn ktklarn grd. Bu durum da Onu sevindirdi.33 eklindeki hadisi,
eserine almas onun bu yaklam tarzn kabul ettiini gstermektedir. Uydurma olduu
ikr olan bu hadislerin Abbas basks altnda olmayan ve Abbasi idarecilerine
yaranmak gibi bir maksad da bulunmad anlalan Suyut tarafndan kabul grmesi,
Abbasilerden itibaren nesilden nesile intikal eden rivyetlerde arln bir
30
31

32

33

88

Mehmet Said Hatibolu, Mslman Kltr zerine, Kitabiyt, Ankara 2004, s. 33-34.
Bahaddin Varol, Emevilerin Hz. Ali ve Taraftarlarna Hakaret Politikas zerine, stem, Yl: 4, S.
8 (Konya 2006), s. 103.
Ahmet Kele,Apokaliptik Hadis Edebiyat ve Problemleri-Hilafet Benden Sonra Otuz Senedir
Hadisi rnei, stem, Yl: 4, S. 7 (Konya 2006), s. 52.
Celaleddin Suyuti, Trhul-Hulef, tahkik. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, 4. Bask, Msr
1969, s. 12-13

Ali KOZAN

tezhrdr. nk Suyutnin vefat tarihi 911/1505; Abbasilerin ykl tarihi ise

656/1258 olup Suyutnin vefat tarihi ile Abbasi Devletinin ykl arasnda iki buuk
asrn olduu grlmektedir. Dolaysyla burada Suyutnin Abbasi idaresini yceltme
anlayndan ok bu tarafl rivayet kltrnden etkilenerek bu rivayete yer verdii
sylenilebilir.34
Emev devlet idaresinde Abdlmelik b. Mervan(65-86/685-705) ve olu I. Velid
b. Abdlmelik(86-95/705-715)dnemlerinde yaklak yirmi be yl valilik yapm olan,
Haccc b. Yusuf ile ilgili olarak da ayn yaklamn tezahrlerini grmek mmkndr.
Nitekim onunla ada rivayetlerde ve son dnem almalarnda, Haccc hakknda
sylenilenlerin tamamen iftira olduunu syleyenlerin yannda tam tersine onun esiz
bir zalim olduunu syleyenler de bulunmaktadr. rnein XIII. Yzyl mehur
biyografi yazarlarndan olan bn Hallikan, Hacccn, insanlarn kann dkmede,
ldrmede ve cezalandrmada benzerinin olmadn, ayrca Hacccn siyasette bn
Ziyad rnek aldn belirtir.35. Mevddi(1903-1979) de Abdlmelik ve olu Velid'in
yaptklar en kt iin, Haccc vali olarak atamak olduunu syler.36 Nuri nl de,
Hacccn hayatnn batan sona ktlk, pislik ve cinayetlerle dolu olduunu ve tarihte
ender rastlanan zalimlerden olduunu belirtir.37 Ahmet Ltfi Kazanc da bir
makalesinde, Hacccn ld zaman erefli bir valiye yakr ekilde
defnedilmediini, ldnde baz limlerin sevinten aladn ve bunun da Haccacn
gerek Hicazda gerekse Irakta yapt iddet uygulamalarnn bir sonucu olduunu
belirtir.38 Ziriklye gre ise Haccc, gl bir hitabet yeteneine sahipti. 39 Zerke de
onun her gece Kurann drtte birini okuduunu belirtmektedir.40 Hudar de onun hatip
olduu kadar fasih de olduunu ve feshatte ou zaman Hasan el-Basr ile denk
tutulduunu belirtir.41 Burada yukarda belirttiimiz yaklamlarn bir uzants olarak
ortaya konulan birbirinin ztt her iki okumaya da ihtiyatl yaklalmas gerektii
grlmektedir. Nitekim sz konusu ahs hakknda taraflln dourduu yaklamlar
rivayetlerde abartya sebebiyet vermi olabilir.
Sonu
Tarih yazmnda gnmz tarihilii asndan da uyulmas gereken en nemli
meselelerden biri olan tarafszlk ilkesinin, alar boyunca farkl sebeplerden tr
34

35
36
37

38

39

40

41

Ahmet nkal, slm Tarihiliinde Tarafszlk Problemi, slm Aratrmalar Dergisi, C. 6, S. 3

(Ankara 1992), s. 190.
bn Hallikan, Vefeytl-Ayn, Beyrut, tarihsiz, s. 31.
Ebul-Ala Mevdudi, Hilafet ve Saltanat, ev. Ali Genceli, Hilal Yaynlar, stanbul 1972, s. 252.
Nuri nl, slam Tarihi I, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, stanbul 1992,
s.197.
A. Ltfi Kazanc, Haccac b. Yusuf es-Sakaf(95/714), Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi
Dergisi, C. 4, S. 4 (zmir 1992), s. 123-124.
Hayreddin ez-Zirikl, el- Alam: Kamusu Teracim li Ehurir- Ricali ven- Nisai mine'l- Arabi ve velMstaribin vel- Msterikin, C. II, Beyrut 1980, s. 175.
eyh Nuhammed bn Abdullah ez-Zerke, el-Burhn f Ulmil-Kurn, tahkik. Muhammed EbulFadl brahim, Beyrut 1973, C. I, s. 250.
Muhammed Hudar, Trihul-memil-slmiyye, Kahire 1969, C. I, s. 176.

89

SBArD

Eyll 2008, Say 12, sh. 79 93

tarafllk problemi olarak kendini gsterdii grlmektedir. Nitekim ada tarih

yazmnda bile bunun rneklerini grmek mmkndr. rnein Nazi Almanyasnda
kabul ettirilen rk tarih grnn dayand baat fikir, stn rkn aa soylara sava
amas, en acil dev olarak da Yahudi tehlikesinin stesinden gelinmesi gerektiiydi.
Sovyetler Birlii tarafndan zorla ilhak edilmi olan Estonya da ise, komnist rejim
dnemindeki tarih ders programlarnda, ii snfnn nderlii altnda iiler, kyller
ve aydnlar birliine dayanan mutlu Sovyet uluslar ailesine dosta bir tavrla kabul
edilmi gibi betimlenmekteydi.42 Trkiyenin yakn dnemine bakldnda da, zellikle
Cumhuriyetin ilk dnemlerinde resm tarih tezlerinde ve sonraki dnemlerde bir ksm
popler tarih eserlerinde ortaya konulan tarih yazm buna rnek olarak gsterilebilir43.
Bununla birlikte 1970li yllarda hemen hemen her siyasal partinin ve siyasal hareketin
kendi haklln gstermeye giritii srece bakldnda da, bu gelimelerin oulcu
bir tarih yazmn ortaya karmakla birlikte, birbirini tekiletiren tarih yazmna da
kap aralam olduu grlmektedir.44
Yukarda belirtilen rneklerde ortaya kan tarih yazm tarzlarndan anlalaca
zere, bir dnem iin, srf lehinde yazlan eserler gerekleri yanstmayabilecei gibi o
dnemin aleyhinde yazlan eserler de gerei yanstmayabilir. Burada gz ard
edilmemesi gereken durum ise; bu eserlerin belli bir tarihsel dnemin rn olduklar
ve iyisiyle ktsyle kaleme alndklar dnemin anlayn yanstyor olmalardr. Ele
alnan bu eserlerdeki bilgilerin sahihlii, o dnemin tablosu, yazarnn eilimleri ortaya
konarak test edilmelidir. Bu eserlerin yazldklar dnemde birbirleriyle yaran, tartan,
mcadele eden, hatta savaan rakip siyasi gruplarn birbirleri hakknda ileri srdkleri
iddialarla dolu olabilecekleri, bizler iin unutulmamas gereken en nemli gereklerin
banda gelir. Dolaysyla ele aldmz eserlerden hareketle inceleyeceimiz tarih
dnemin aslna uygun bir resmini izebilmemiz iin; o dnemde meydana gelen
ihtilaflarn ve ekimelerin arka plann iyice anlamamz, bu eserlerin hangi konjoktrel
durumun rn olduklarn kavramamz ve bir tek dnce ekolnn dorularndan
hareket ederek deil, o dnemde tartlan veya o gruplar tarafndan benimsenen ortak
dorulardan hareket ederek bir sonuca veya senteze varmaya almamz
kanlmazdr.45
Bu balamda gnmz slam tarih yazclnn en temel problemi; mevcut
rivayetlerin ada bilimsel kstaslar gz nnde bulundurularak objektif ekilde ve
kendi kltrel gemiimizi de reddetmeyen bir akl tenkide tabi tutulmas ihtiyacdr.
Ancak buradaki akl tenkit ten maksat salt rasyonalist bir tenkitin tesinde, kaynan
ilk dnem slm tarihinin temel kaynaklarndan olan Kuranda yer alan ilkelerden ve
hadislerden alan bir tenkitilii ifade etmektedir. Nitekim bu tarihe kaynaklk eden,

42

43

44
45

90

Laurent Wirth, Tarihi Ktye Kullanma Biimleriyle Yzlemek, Tarihin Ktye Kullanm
(Sempozyum Bildirileri), ev. Nurettin Elhseyni, Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf
Yaynlar, stanbul 2003, s. 26.
Trkiyede Cumhuriyetin ilk yllarnda grlen resm tarih tezi iin bkz. Bra Ersanl Bahar, ktidar
ve tarih: Trkiye'de Resmi Tarih Tezinin Oluumu: (1929-1937), letiim Yaynlar, stanbul 2003.
lhan Tekeli, Tarih Yazm zerine Dnmek, Dost Kitabevi, Ankara 1998, s. 13.
Aycan-M. Mahfuz Sylemez, deolojik Tarih Okumalar, s. 14.

Ali KOZAN

zellikle din konular ihtiva eden rivayetlerin birou sz konusu kaynaklarla

desteklendii lde muteber olabilmektedir.
Bu balamda bugn anladmz manada bir tenkit szgecinden gememi olan
veya baz rivayetlerde eksik, yanl, tarafl yazm zellikleri grlse de ilk dnemlerde
yazlan siyer-slm tarihi eserlerine bir malzeme veya bilgi deposu gzyle
baklmasnn ve bu kaynaklarn rivayetlerinin tarih bilimine ait tenkit szgecinden
geirilerek objektif bir siyer-slm tarih yazmnn oluturulmasndaki gereklilik ortaya
kmaktadr. Kaynaklarn rivayetleri dorultusunda tarafsz bir bak asyla
oluturulacak olan tarih yazmnn da, gemiin aslna en yakn ekliyle tespit
edilmesine ve bylelikle doru bir tarih anlayna kap aralayaca muhakkaktr. Tarihe
kaynak tekil eden sz konusu rivayetlerin doru, objektif ve tarafsz yazm da tarih
olgular yeniden oluturmak iin bize dnn resmini izerken en yakn resmin ortaya
kmasnda katk salayacaktr.

Kaynaklar
A. Aziz Duri, lk Dnem slam Tarihi, ev. Hayrettin Ycesoy, Endls Yaynlar,
stanbul 1991.
Aycan, rfan, Saltanata Giden Yolda Muaviye Bin Eb Sfyan, Ankara Okulu Yaynlar,
Ankara 2001.
Aycan, rfan- Mahfuz Sylemez, deolojik Tarih Okumalar, Ankara Okulu Yaynlar,
Ankara, 1999.
Bakkal, Ali, Ebubekirin Halife Seilmesinde mamlar Kureytendir Hadisinin Rol
zerine, stem, Yl: 3, S. 6 (Konya 2005), ss. 87-103.
Bloch, Marc, Tarihin Savunusu Ya da Tarihilik Meslei, ev. Mehmet Ali Klbay,
Gece Yaynlar, Ankara 1994.
Cbir, Muhammed bid, slamda Siyasal Akl, ev. Vecdi Akyz, Kitabevi Yaynlar,
stanbul 1997.
Carr, Edward Hallett, Tarih Nedir?, ev. Misket Gizem Grtrk, Birikim Yaynlar,
stanbul 1980.
Ebubekir bn Arab, el-Avsm minel-Kavsm, tahkik. Muhibbud-Dn el-Hatb, elMatbaatus-Selefiyye, Kahire 1371.
Emin, Ahmet, slam Tarihi ve Tarihileri, ev. Mustafa Ba, Ankara Din Grevlileri
Yardmlama Dernei, Ankara 1996.
Gnaltay, M. emseddin, slam Tarihinin Kaynaklar-Tarih ve Mverrihler, Endls
Yaynlar, stanbul 1991.
Halkn, Leon-E, Tarih Tenkidinin Unsurlar, ev. Bahaeddin Yediyldz, TTK
Yaynlar, Ankara 1989.
Hatibolu, Mehmet Said, Mslman Kltr zerine, Kitabiyt, Ankara 2004.
Hatibolu, Mehmed Said, Hilafetin Kureylilii(slmda lk Siyasi Kavmiyetilik),
Kitabiyt, Ankara 2005.
Hizmetli, Sabri, slm Tarihilii zerine, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara
1991.

91

SBArD

Eyll 2008, Say 12, sh. 79 93

Hudar, Muhammed, Trihul-memil-slmiyye, C. I, Kahire 1969.

bnul-Esir, zzeddin Ebul-Hasan b. Muhammed, el-Kmil fit-Tarh, c. I-X, Beyrut
1986.
bn Haldun, Mukaddime, ev. Zakir Kadiri Ugan, C. I, Milli Eitim Basmevi, stanbul
1997.
bn Hallikan, Vefeytl-Ayn, Beyrut, tarihsiz.
Iggers, Georg G., Bilimsel Nesnellikten Postmodernizme Yirminci Yzylda Tarih
Yazm, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2000.
Kazanc, A. Ltfi, Haccac b. Yusuf es-Sakaf(95/714), Uluda niversitesi lahiyat
Fakltesi Dergisi, C. 4, S. 4 (zmir 1992), ss. 117-127.
Kele, Ahmet, Apokaliptik Hadis Edebiyat ve Problemleri-Hilafet Benden Sonra
Otuz Senedir Hadisi rnei, stem, Yl: 4, S. 7 (Konya 2006), ss. 37-54.
Kele, Ahmet, Tarih Bilincimiz-Hadislerle k Srecinde Balatlan Tarih: slam
Tarihi, Sosyal Bilimler Aratrma Dergisi, Yl: V, S. 10 (Diyarbakr, Eyll
2007), ss. 39-58.
Ktkolu, Mbahat S., Tarih Aratrmalarnda Usl, Kubbealt Neriyat, stanbul
1998.
Laoglois, Ch. V. - Ch. Seignobos, Tarih Tetkiklerine Giri, ev. Galip Ata, Kltr
Bakanl Yaynlar, stanbul 1937.
Laroui, Abdullah, Tarihselcilik ve Gelenek, ev. Hasan Bacanl, Vadi Yaynlar, Ankara
1993.
Mansur, Mehmed, skenderiye Ktphanesini Mslmanlar m Yakt?, Trkiye Diyanet
Vakf Yaynlar, Ankara 1995.
Mevdudi, Ebul-Ala, Hilafet ve Saltanat, ev. Ali Genceli, Hilal Yaynlar, stanbul
1972.
Mutahhari, Murtaza, Tarih ve Toplum, ev. Cengiz iman, Yneli Yaynlar, stanbul
1989.
nkal, Ahmet, slm Tarihiliinde Tarafszlk Problemi, slm Aratrmalar
Dergisi, C. 6, S. 3 (Ankara 1992), ss. 189-197.
zbaran, Salih, Tarih Tarihi ve Toplum, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1997.
Rosenthal, Ervvin I. V., Ortaada slam Siyaset Dncesi, ev. Ali Cokun, z
Yaynclk, stanbul 1996.
Sahih-i Buhari, Muhtasar- Tecrd-i Sarh, ev. Abdullah Feyzi Kocaer, Hner
Yaynlar, Konya 2004.
Severcan, efaettin, Rivayetlerin Bilimsellii (Hz. Peygamber ve Drt Halife Devri),
stem, Yl: 5, S. 9 (Konya 2007), ss. 21-36.
Suyut, Celaleddin, Trhul-Hulef, tahkik. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, 4.
Bask, Msr 1969.
et-Taber, Eb Cfer Muhammed b. Cerr, Trihur-Rusl vel-Mulk, tahkik. M. J. De
Goeje, I-XV, Leiden 1879-1965.
Tekeli, lhan, Tarih Yazm zerine Dnmek, Dost Kitabevi, Ankara 1998.
Togan, A. Zeki Velidi, Tarihte Usl, Enderun Kitabevi, stanbul 1985.
nl, Nuri, slam Tarihi I, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar,
stanbul 1992, s.197.

92

Ali KOZAN

Varol, Bahaddin, Emevilerin Hz. Ali ve Taraftarlarna Hakaret Politikas zerine,

stem, Yl: 4, S. 8 (Konya 2006), ss. 83-107.
Wirth, Laurent, Tarihi Ktye Kullanma Biimleriyle Yzlemek, Tarihin Ktye
Kullanm (Sempozyum Bildirileri), ev. Nurettin Elhseyni, Trkiye Ekonomik
ve Toplumsal Tarih Vakf Yaynlar, stanbul 2003, ss. 18-58.
ez-Zerke, eyh Muhammed bn Abdullah, el-Burhn f Ulmil-Kurn, tahkik.
Muhammed Ebul-Fadl brahim, C. I, Beyrut 1973.
ez-Zirikl, Hayreddin, el- Alam: Kamusu Teracim li Ehurir- Ricali ven- Nisai mine'lArabi ve vel- Mstaribin vel- Msterikin, C. II, Beyrut 1980.

93