Δημήτρης Καλαμπούκας (2014) - Ετυμολογία και λεξικογραφία: η αντιμετώπιση της ιστορίας των λέξεων στα νεοελληνικά λεξικά

Ετυµολογία και λεξικογραφία: η αντιµετώπιση της ιστορίας των λέξε-
ων στα νεοελληνικά λεξικά
∆ηµήτρης Καλαµπούκας (2014)

dkalas@otenet.gr
ABSTRACT
This paper aims at comparing the etymological strategies followed in Modern Greek dictionaries,
especially in the most recent ones which have been published in the last few decades. Particular emphasis
is given on determining whether each one is engaged in original etymological research and on identifying
the influences that occur among them, the temporal span selected each time to be etymologically covered,
the adequacy and accuracy of each dictionary’s information, as well as the treatment of all kinds of
loanwords and neologisms (loan translations, semantic borrowings etc.). Based on this comparative
review and the identification of advantages and disadvantages of each dictionary, we will attempt to
summarize the key features and parameters that would be necessary for a general dictionary of Modern
Greek in order to provide optimal etymologies, at least to the extent that this is feasible.
ΛEΞΕΙΣ-ΚΛΕΙ∆ΙΑ: αντιδάνειο, γενικό λεξικό, ετυµολογία, µεταφραστικό / σηµασιολογικό δάνειο, ορθο-
γραφική ποικιλότητα
1. Εισαγωγή1
Ετυµολογία, σύµφωνα µε τη σύγχρονη ιστορική γλωσσολογία, είναι η αναδροµική πα-
ρακολούθηση της µορφικής –φωνολογικής και µορφολογικής– αλλά και της σηµασιο-
λογικής µεταβολής που υπέστη ένα µόρφηµα, µια λέξη ή και µια φράση ακόµη µέσα
στο πέρασµα του χρόνου. Ο ετυµολόγος δηλ., ξεκινώντας από ένα χρονικό σηµείο Χ,
ερευνά την ιστορική πορεία του υπό εξέταση γλωσσικού στοιχείου πηγαίνοντας προς τα
πίσω, µέχρις ότου εντοπίσει τον αρχαιότερο πρόγονο του στοιχείου αυτού, και περι-
γράφει µε οπισθοσκοπική ή, σπανιότερα, µε προοδευτική φορά τις µεταβολές που συ-
νέβησαν από την ιστορικά γνωστή αρχή του στοιχείου µέχρι το σηµείο Χ. Βέβαια, από
τη µια πλευρά αυτό το χρονικό σηµείο δεν είναι απαραίτητα το παρόν κι από την άλλη
ο µελετητής δεν είναι υποχρεωµένος να φτάσει ως την αρχαιότερη µαρτυρία ή, ακόµα
περισσότερο, να υποθέσει την προϊστορική πορεία του γλωσσικού στοιχείου που τον
ενδιαφέρει. Μπορεί κάλλιστα να ορίσει δύο χρονικά σηµεία Χ και Ψ µεταξύ των ο-
ποίων θα διενεργήσει την έρευνά του: λ.χ. από την ινδοευρωπαϊκή µέχρι την κλασική
εποχή, από την ελληνιστική κοινή µέχρι τη σηµερινή ελληνική κ.ο.κ.2 Επισηµαίνει σχε-
τικά ο Μωυσιάδης (2011: 45):
“Στα ειδικά λεξικογραφικά έργα η ετυµολογία παρουσιάζεται σαν τετελεσµένο γε-

γονός. Ωστόσο, όπως συµβαίνει συχνά στη γλωσσολογική έρευνα, η διαδικασία
που προηγείται είναι καθ’ αυτήν εξαιρετικά σύνθετη και έχει περισσότερες απαι-
1
Θα θέλαµε να ευχαριστήσουµε τις κ. Άννα Ιορδανίδου και ∆έσποινα Χειλά-Μαρκοπούλου για τις χρή-
σιµες συµβουλές τους. Ωστόσο, ο συγγραφέας φέρει ακέραιη την ευθύνη για το περιεχόµενο του άρθρου
και τις όποιες αδυναµίες του. Η συλλογή του υλικού αποτελεί καρπό πολυετούς ενασχόλησης του συγ-
γραφέα µε τα υπό εξέταση λεξικά.
2
Για το σύγχρονο θεωρητικό υπόβαθρο και τις πρακτικές του κλάδου της ετυµολογίας σε σχέση µε τη
(νέα) ελληνική γλώσσα βλ. την εξαιρετική διατριβή του Μωυσιάδη (2005), όσον αφορά τις ιδεολογικές
της προεκτάσεις βλ. τις άκρως ενδιαφέρουσες προσεγγίσεις του Αργυρόπουλου (2009: 27-66) και των
Tseronis & Iordanidou (2009), ενώ για µια αδροµερή σκιαγράφηση της ιστορίας της ετυµολογικής σκέ-
ψης στο δυτικό κόσµο βλ. Παπανικολάου 1974 και Tuite 2006 (µε τη µατιά της ανθρωπογλωσσολογίας).
1
τήσεις από την απλή έκθεση του προϊόντος της. Σε όλη τη διάρκεια της ιστορικής
διαδροµής της η ίδια η θεωρία τής ετυµολογίας αντιµετωπίστηκε µε τη µέγιστη
δυσπιστία. [...] Στις περισσότερες περιπτώσεις τα γλωσσικά στοιχεία µοιάζουν µε
αταξινόµητες λήψεις φωτογραφικού φακού, τις οποίες ο ιστορικός γλωσσολόγος
καλείται να σταθµίσει, να ιεραρχήσει και να ερµηνεύσει, προκειµένου να προκύ-
πτει ευλογοφανής εικόνα. Έχοντας υπ’ όψιν το υλικό και την κατεύθυνση της έ-
ρευνας, ο Labov χαρακτήρισε εύστοχα την ιστορική γλωσσολογία «τέχνη τής κα-
λής χρήσης κακών δεδοµένων» (1994: 11). Η συγκεκριµένη τέχνη ενδιαφέρει κατ’
εξοχήν τη λεξικογραφική εργασία, καθώς από το ετυµολογικό λεξικό δεν αναµένε-
ται κυρίως να προσφέρει νέα έτυµα όσο να εξετάσει και να κρίνει τις ήδη υποβλη-
θείσες προτάσεις.”
Ας σηµειωθεί, επιπλέον, ότι µια πλήρης ετυµολόγηση δε συνίσταται µονάχα

στην απλή ανάλυση των λέξεων στα µορφήµατα από τα οποία αποτελούνται αλλά, πο-
λύ περισσότερο, στον προσδιορισµό της ηλικίας της λέξης, των διαφόρων φωνολογι-
κών, µορφολογικών και σηµασιολογικών διεργασιών που συντέλεσαν στο σχηµατισµό
της, καθώς και της τυχόν λειτουργίας του σηµαντικότατου –αλλά παραµεληµένου δυ-
στυχώς– κοινωνιογλωσσικού παράγοντα της γλωσσικής επαφής, η οποία αφορά όχι µό-
νο τα άµεσα δάνεια αλλά, επίσης, τα µεταφραστικά δάνεια, τα σηµασιολογικά δάνεια και
τα γλωσσικά στοιχεία που σχηµατίστηκαν σε µια γλώσσα από µορφήµατα κάποιας άλ-
λης γλώσσας, συνήθως υψηλού πολιτισµικού γοήτρου και κύρους (πβ. Adrados 2003:
447 κ.εξ.). Όσον αφορά τη σύγχρονη ελληνική, ο Μπαµπινιώτης (20022, 2010) αποκα-
λεί τέτοιου είδους δάνεια “ελληνογενείς ξένους όρους”, χρησιµοποιεί δηλ. έναν χαρα-
κτηρισµό αρκετά ευρηµατικό αλλά έντονα χρωµατισµένο ιδεολογικά. Εµείς θα προτι-
µήσουµε τον κάπως πιο ουδέτερο –αν και αδόκιµο– όρο κλασικογενείς διεθνισµοί, µε
την έννοια ότι πρόκειται για νεότερους επιστηµονικούς και τεχν(ολογ)ικούς όρους που
σχηµατίστηκαν από µορφήµατα των κλασικών γλωσσών –συχνά µορφήµατα της αρ-
χαίας ελληνικής έφτασαν στις σύγχρονες γλώσσες µέσω της λατινικής– υπό την επί-
δραση του κλασικιστικού ρεύµατος, το οποίο επιχείρησε από την Αναγέννηση κι έπειτα
να συνδέσει την ελληνορωµαϊκή παράδοση µε το νεότερο ευρωπαϊκό πολιτισµό.
Στη µελέτη αυτή θα ασχοληθούµε µε τη σύγκριση των ετυµολογικών πρακτικών
στα διάφορα λεξικά της νέας ελληνικής, θα προσπαθήσουµε να εντοπίσουµε τα προ-
βλήµατα που απορρέουν από την ετυµολογική πραγµάτευση των νεοελληνικών λεξη-
µάτων (στο εξής θα τα αποκαλούµε για ευκολία απλώς «λέξεις») και, τέλος, θα κατα-
θέσουµε τις δικές µας προτάσεις σχετικά µε τις αρχές που θεωρούµε προτιµότερο και
αποδοτικότερο να ακολουθεί ένα λεξικό της νέας ελληνικής ως προς το ετυµολογικό
του µέρος. ∆ηλώνουµε εξαρχής πως δε θα µας απασχολήσουν ιδιαίτερα τα αµιγώς ετυ-
µολογικά λεξικά,3 τα οποία άλλωστε είναι ελάχιστα και εν πολλοίς πεπαλαιωµένα, αλλά
3
Τα µόνα καθαρά ετυµολογικά λεξικά της νέας ελληνικής είναι το πολύτιµο –αλλά ξεπερασµένο σε πολ-
λά– λεξικό του Ανδριώτη (19833) [= ΛΑν.], το ηµιτελές έργο του ∆αγκίτση (1978-1984) και το λεξικό
του Κουλάκη (1993), το οποίο δεν εισάγει ιδιαίτερες καινοτοµίες. Πρόσφατα κυκλοφόρησε ένα ακόµη
ειδικό ετυµολογικό λεξικό µε την επιµέλεια του Γ. Μπαµπινιώτη (2010), το οποίο ωστόσο κινείται στο
ίδιο περίπου κλίµα µε το «µεγάλο» λεξικό Μπαµπινιώτη (20022). Υπάρχουν, βέβαια, αρκετές προσθήκες,
βελτιώσεις και επεκτάσεις, οι οποίες αφορούν λ.χ. τη συστηµατική καταγραφή οµόρριζων και συγγενών
λέξεων ανά “ετυµολογικό πεδίο”, τη διεξοδικότερη ανάλυση της σηµασιολογικής εξέλιξης ορισµένων
λέξεων, την παροχή ποικίλων ιστορικών πληροφοριών και ετυµολογικών σχολίων συχνά γύρω από
«προβλήµατα» ιστορικής ορθογραφίας κτλ., αλλά –σα να πρόκειται για ετυµολογικό λεξικό της αρχαίας
ελληνικής– εξακολουθεί να δίνεται υπέρµετρη έµφαση στην προϊστορία και στην πρώιµη ιστορία της
ελληνικής γλώσσας, ήτοι στην πορεία από την ινδοευρωπαϊκή πρωτογλώσσα στην αρχαία ελληνική και
2
θα επικεντρωθούµε στα γενικά/«αλφαβητικά» λεξικά4 και ιδίως στα πιο πρόσφατα (από
τα τέλη της δεκαετίας του 1980 έως σήµερα).
2. Η αντιµετώπιση της ετυµολογίας στα γενικά λεξικά της νέας ελληνικής
2.1. Οι απαρχές
Πριν όµως εστιάσουµε στα σύγχρονα λεξικά, ας ρίξουµε µια σύντοµη µατιά στο παρελ-
θόν της νεοελληνικής λεξικογραφίας και, συγκεκριµένα, σε ορισµένα έργα-σταθµούς
που άφησαν ανεξίτηλο το στίγµα τους στη µετέπειτα λεξικογραφική παραγωγή.
Η συστηµατική εξέταση της ετυµολογίας του νεοελληνικού λεξιλογίου ξεκινά
µε το µνηµειώδες, αλλά ηµιτελές, έργο του Α. Κοραή που περιέχεται στους 5 τόµους
των “Ἀτάκτων” (1828-1835), από το οποίο άντλησε αρκετό υλικό στη συνέχεια ο ∆.
Σκαρλάτος ο Βυζάντιος στο δικό του –πρωτοποριακό για τα δεδοµένα της εποχής– λε-
ξικό (18351, 18572 και µετέπειτα επανεκδόσεις). Ασφαλώς, όµως, οι περισσότερες ετυ-
µολογίες τόσο του Κοραή όσο και του Σκαρλάτου είναι µε σηµερινά κριτήρια παρετυ-
µολογίες, στηριζόµενες σε προσωπικές εµπειρικές εκτιµήσεις και σε συγκεχυµένα κρι-
τήρια. Ιδού µερικά χαρακτηριστικά αποσπάσµατα από το λεξικό του δεύτερου, σε αρ-
κετά από τα οποία «συνοµιλεί» τρόπον τινά µε τον πρώτο:
Ἀλήµων ὤ: “(οὕτως ἔκρινα ὀρθότερον ’νὰ ’τὸ γράψω, ὡς παρεφθαρµένον

ἀναµφιβόλως ἐκ τοῦ) » Ἰαλέµων ὤ (Γαλεοµυοµαχ.)”·
Καλλιγόνω: “ὁ Κορ. ’τὸ παράγει ἀπὸ τὸ Καλλίγιον, ὑπόδηµα Ῥωµαϊκόν. Πιθα-
νώτερόν µε φαίνεται ἀπὸ τοῦ Χάλυψ-υβος, Χαλυβόω”·
Κυττάζω: “(ἀπὸ τοῦ) » Κυπτάζω («Χώρει· τί κυπτάζεις ἔχων περὶ τὴν θύραν;»
Ἀριστοφ.)”·
Τρελλός: “([...] ἐκ τοῦ) » Τραυλὸς (κατὰ τὸν Κορ., ἢ πιθανώτερον ἐκ τοῦ) »
Στρεβλὸς (κατὰ τὸν ∆ουκάγγιον)”·
Τσηγαρίζω: “ἡ ἀπὸ τοῦ Καίω καὶ Κήω ἐτυµολογία τῆς λέξεως µὲ φαίνεται πι-
θανωτέρα παρὰ τὴν ἀπὸ τοῦ Τηγανίζω τοῦ Κορ.”.
∆ε θα πρέπει, εντούτοις, να αντιµετωπίσουµε το έργο των δύο αυτών λογίων µε απαξί-

ωση, καθώς η γλωσσική επιστήµη ήταν τότε –στην Ελλάδα τουλάχιστον– παντελώς
άγνωστη και η δουλειά των µελετητών αυτών εντελώς πρωτότυπη, αφού δεν υπήρχαν
προγενέστερες µελέτες και αξιόπιστες έρευνες για να τους παράσχουν τη στήριξη που
απολαµβάνουµε εµείς σήµερα.
Στα τέλη του 19ου αιώνα ξεκινά αποφασιστικά η µελέτη των νεολογισµών και
των µεταφραστικών δανείων από το Στ. Κουµανούδη µε το αξεπέραστο, ακόµη και για
τα σηµερινά δεδοµένα, δίτοµο λεξικό του (1900), στο οποίο καταγράφει χιλιάδες νεο-
λογισµούς που εισήλθαν στη νεότερη γλώσσα µέσω της προσπάθειας των λογίων να
αποδώσουν µε ελληνικά γλωσσικά στοιχεία λέξεις και φράσεις από άλλες ευρωπαϊκές
γλώσσες ή να αντικαταστήσουν παλαιότερα δάνεια, κυρίως από την τουρκική και τη
βενετική ιταλική, µε νεόπλαστες λέξεις από ελληνικά ή ελληνικοφανή µορφήµατα.
στις πρώτες της γραπτές µαρτυρίες, και όχι στις ιστορικά µαρτυρούµενες εξελίξεις κατά τα 2.500 περίπου
χρόνια της αδιάλειπτης γραπτής παράδοσης της ελληνικής που καλύπτουν τη µετάβαση από την κλασική
αρχαία ελληνική και την ελληνιστική κοινή στη νέα ελληνική. Βλ. και στην ενότητα 2.2.4. για περισσό-
τερα.
4
Για τα είδη των λεξικών, καθώς και για µια εξαντλητική παρουσίαση των νεοελληνικών λεξικών βλ.
Χαραλαµπάκης 2007.
3
Τα «µεγάλα» λεξικά της (νέας) ελληνικής που συντάχθηκαν το πρώτο µισό του
ού
20 αιώνα –µιλάµε για το περίφηµο λεξικό της Πρωίας (1933) και, στο βαθµό που α-
φορά τη νέα ελληνική, για το εννεάτοµο λεξικό του ∆ηµητράκου (1954-1958)– έδιναν
µεγαλύτερη έµφαση στην καταγραφή όσο το δυνατό περισσότερου λεξιλογικού πλού-
του της νεοελληνικής, ο οποίος εκ των πραγµάτων δεν είχε µέχρι τότε αποθησαυριστεί,
και στην παροχή κατατοπιστικών ερµηνευµάτων µε την ανάλυση των σηµασιών και την
παράθεση χρηστικών και λογοτεχνικών παραδειγµάτων, παραµελώντας το κοµµάτι της
ετυµολογίας. Το δε λεξικό ∆ηµητράκου δίνει ελάχιστες, τηλεγραφικές και συχνά ανα-
κριβείς ετυµολογίες,5 κάτι που φαίνεται παράδοξο για ένα εκτενές λεξικό ιστορικού
προσανατολισµού όπως αυτό, ενώ “αντιµετωπίζει [...] την ελληνική γλώσσα µε σαφή ι-
δεολογικό προσανατολισµό: επιδιώκει να δείξει την αδιάσπαστη συνέχειά της από την
αρχαία εποχή ως σήµερα [...]” (Παπαναστασίου 2001). Τα λεξικά αυτά θα µπορούσαν
να επωφεληθούν από τα πορίσµατα ενδελεχών µελετών της νέας ελληνικής που πραγ-
µατοποιήθηκαν από χαλκέντερους ερευνητές της, όπως ο Γ. Χατζιδάκις, ο Μ. Τριαντα-
φυλλίδης και ο Ν. Ανδριώτης. Αυτό το πέτυχε απροσδόκητα σε µεγάλο βαθµό ο κλασι-
κός φιλόλογος Ι. Σταµατάκος, ο οποίος στο τρίτοµο λεξικό της νέας ελληνικής που επι-
µελήθηκε (1952-1955) επιχειρεί για πρώτη φορά να προσφέρει, εκτός από σηµασιολο-
γική αντιστοίχιση αρχαίας και νέας ελληνικής, αξιόλογες ετυµολογικές πληροφορίες
που καλύπτουν το χρονικό διάστηµα ανάµεσα στις δύο αυτές «ακρογωνιαίες» φάσεις
της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας, παρόλο που η σύγχυση συγχρονίας-διαχρονίας
διαπνέει αισθητά τα πληθωρικά πολλές φορές άρθρα του λεξικού. Θα πρέπει, ωστόσο,
για άλλη µια φορά να λάβουµε υπόψη µας αφενός τις συνθήκες εκείνης της εποχής, κα-
τά την οποία υπήρχε επιτακτική ανάγκη για έγκυρα και εύχρηστα ερµηνευτικά λεξικά,
µε τα ετυµολογικά σχόλια να θεωρούνται περιττή πολυτέλεια και ίσως αντικείµενο ει-
δικών λεξικών, και αφετέρου την ανίσχυρη παρουσία της γλωσσολογίας στην Ελλάδα,
της οποίας τα πορίσµατα δεν έχαιραν ακόµη της εµπιστοσύνης των φιλολόγων.
2.2. Σύγχρονη λεξικογραφία
2.2.1. Το λεξικό Τεγόπουλου – Φυτράκη (= ΛΤ.Φ.)

Το ΛΤ.Φ. πρωτοεκδόθηκε το 1988 και µε µικρές βελτιώσεις και προσθήκες έφτασε µέ-
χρι την 9η έκδοσή του το 1995. Μια πιο διευρυµένη από άποψη ληµµατολογίου και έ-
κτασης των ερµηνευµάτων εκδοχή του λεξικού δηµοσιεύτηκε το 1997 τόσο σε έντυπη
όσο και σε ηλεκτρονική µορφή.
5
Π.χ. δένω: “µσν., νεώτ. κ. δηµ. (δέω)”, ἐδῶ: “(ὧδε) µσν. κ. νεώτ., δηµ. κ. δῶ”, καραγκούνης: “(τουρκ.
καρα-γιουνάν = µαῦρος Ἕλλην) δηµ.”, κουτάλι: “(κώταλις) δηµ.”, µυγιάγγιχτος: “(ἐκ τοῦ µηµάγγιχτος - µὴ
µ’ ἀγγίζῃς, κτ. παρετυµολογίαν πρὸς τὸ µῦγα) δηµ.”, ρωµαντισµός: “(γαλλ.) νεώτ. κ. δηµ.”, σά(ν): “(ὡς ἄν)
δηµ.”, φιντάνι: “(ἀραβ.) δηµ., δ.γρ. φυντάνι” κ.ά.π. Η τρίτη, µάλιστα, είναι προφανέστατα παρετυµολογία
(µάλλον και η πέµπτη αποτελεί η ίδια µια «παρετυµολογία περί παρετυµολογίας»), ενώ η τελευταία απο-
κρύπτει το γεγονός ότι η λέξη αποτελεί αντιδάνειο, συγχέοντας παράλληλα την τουρκική µε την αραβική,
πράγµα που συµβαίνει κατά κόρον στο λεξικό και δεν αρκεί η δανειστική σχέση των δύο γλωσσών για να
το δικαιολογήσει. Μπορούµε να πούµε εν γένει πως η ετυµολόγηση των ξένων ιδίως λέξεων είναι ελλι-
πέστατη και προβληµατική, ενώ παρατηρείται πλήρης αδιαφορία για τις έµµεσες µορφές δανεισµού. Η
παράθεση απαρχαιωµένων –φιλολογικής έµπνευσης– ετυµολογιών είναι, επίσης, έντονα αισθητή: λ.χ.
δοῦλος: “(δέω ἀµφ.)”, ἰός (= «βέλος»): “(ἵηµι)”, κάµινος: “(πιθ. ἐκ τοῦ καίω)”, µεῖραξ: “(ἐκ ρ. µερ-, κτ. ἄ.
συγγ. τοῦ εἴρην)”, µῦθος: “(πιθ. συγγ. τοῦ µύω)”, νήπιος: “(νή, ἔπος, εἰπεῖν)”, ξύλο(ν): “(ξύω, ξέω)”,
ὅµιλος: “(ὁµός, ἴλη)”, σειρά: “(εἴρω)”, ὕδωρ: “(πιθ. ὕω)”, φώς (= «άντρας, ήρωας»): “(φύω, κτ. ἄ. ἐκ τοῦ
φηµί)” κ.ά.
4
Το πολυδιαφηµισµένο και δηµοφιλές αυτό λεξικό όσον αφορά την ετυµολογία
στηρίχτηκε σε πολύ µεγάλο βαθµό στο ΛΑν.,6 αναπαράγοντας πιστά τα λάθη και τις
αδυναµίες του (πβ. την παραπλανητική απεικόνιση της αλβανικής ορθογραφίας: λ.χ.
g΄on, kalambok αντί gjon, kallamboq). Συνεχίζει να παραθέτει «µουσειακές» ετυµολο-
γίες, που έχουν εντωµεταξύ αναθεωρηθεί ριζικά ή εν µέρει (π.χ. στα λήµµατα αγγούρι,7
άντε και βρε,8 γρίπη,9 ζαφείρι, κρέµα, σκεβρώνω, τσανάκι και φιστίκι (βλ. υποσηµ. 42),
καπετάνιος,10 κολιός, κορόνα,11 κρεβάτι,12 λακκούβα,13 µάλε βράσε (βλ. σ. 9), µαυριδε-
ρός,14 µωσαϊκό,15 νηνί, ξεφτιλίζω,16 ορθοπεδικός, πανί και παντόφλα,17 πίτα,18 πλιγού-
6
Βλ. και τη ρητή δήλωση της διευθύντριας σύνταξης (Τεγόπουλος – Φυτράκης 19959: ix-x).
7
Το ελληνιστικό (;) ἀγγούριον (πβ. ελληνιστικό ἀγριαγγούριον, µεσαιωνικό ἄγγουρον) δεν µπορεί να είναι
υποκοριστικό ουδετέρου του επιθέτου ἄγ(γ)ουρος (< αρχαίο ἄωρος· πβ. και ΛΚρ.), αλλά –όπως πρώτος ο
Γ. Χατζιδάκις έδειξε και αναφέρεται κι από τα ΛΑν. και ΛΜπ. ως λιγότερο πιθανή εκδοχή– αποτελεί
δάνειο ανατολικής προέλευσης (πβ. αραβικό ˁagur, περσικό angarah).
8
Το ήδη µεσαιωνικό αυτό επιφώνηµα είναι µάλλον αυταπόδεικτο ότι δεν προέρχεται από την αρχαία
κλητική µωρέ (= «κουτέ»), απ’ όπου όντως προήλθαν τα επιφωνήµατα ωρέ και ρε (το ΛΜπ. µάλιστα
αφιερώνει και σχετικό αναλυτικό σχόλιο όπου τα συνεξετάζει), αλλά αποτελεί δάνειο < τουρκικό bre (ή
bire· πβ. ήδη µεσαιωνικό µπρε) ίσως < αλβανικό bre (= «αδερφός») < ιλλυρικό bra (= «αδερφέ»). Στο
οθωµανικό τουρκικό hayde (ή haydi· πβ. αλβανικό hajde) φαίνεται, επίσης, πολύ πιο πιθανό να ανάγεται
το επιφώνηµα άιντε (µε σίγηση του αρχικού γλωττιδικού συµφώνου [h-]) > άντε (µε µονοφθογγισµό για
αποφυγή της χασµωδίας ή από επίδραση του νεότερου τουρκικού hadi), παρά στο νεοελληνικό άµετε (<
άµε < µεσαιωνικό ἄγωµε < αρχαίο ἄγωµεν), όπως προτάσσει το ΛΙΤρ., ή στο αρχαίο ἄγετε [> (*)άετε >
(*)άιτε > άιντε > άντε], όπως µας διαβεβαιώνουν τα υπόλοιπα λεξικά.
9
Η σύνδεση του γαλλικού grippe µε το ρωσικό chrip (= «βραχνάδα») είναι προ πολλού ξεπερασµένη.
Στην πραγµατικότητα πρόκειται για παράγωγο του ρήµατος gripper (= «αρπάζω απότοµα»· ήδη παλαιό
γαλλικό) < φραγκονικό *grīpan < πρωτογερµανικό *grīpaną [πβ. γερµανικό greifen (= «γραπώνω»)].
10
Εσφαλµένα ο A. Jannaris (βλ. στο σχετικό λήµµα του ΛΑν.) το ανάγει στη φράση κατ’ ἐπάνω, απ’ ό-
που πράγµατι µε παρετυµολογικό µηχανισµό βάσει της δηµώδους µεσαιωνικής κλητικής καπετάνο σχη-
µατίστηκε ο βυζαντινός τίτλος κατεπάνω (> κατεπανᾶτον, κατεπανίκιον)· αντίθετα, προέρχεται από το
βενετικό capetan(i)o/capitanio/capitan [πβ. τα µεσαιωνικά καπετάνος, καπιτάν(ι)ος] < µεταγενέστερο
λατινικό capitaneus (πβ. µεσαιωνικό καπιτάνεος) < λατινικό caput, γενική capitis (= «κεφάλι»)· βλ. την
ορθή ετυµολογία στα ΛΙΤρ., Κριαράς 2001-2003 και ΛΜπ.: καπετάνιος.
11
Το -α οφείλεται ασφαλώς στο λατινικό coron-a < αρχαίο κορών-η (βλ. ΛΙΤρ. και ΛΜπ.) και όχι στο
δωρικό τύπο κορώνα. Σε παρόµοιο σφάλµα υποπίπτει το ΛΜπ.: ζαµπόν, ζάντα, όταν θεωρεί ότι το (µετα-
γενέστερο) λατινικό camba/gamba ανάγεται σε αρχαίο δωρικό καµπά = αττικοϊωνικό καµπή, πράγµα
εντελώς άτοπο, αφού από τη µια µεριά ο δανεισµός συντελέστηκε κατά την ελληνιστική περίοδο κι από
την άλλη η λατινική ούτως ή άλλως είναι αναγκασµένη να προσαρµόσει τα δάνεια από «πρωτόκλιτα»
θηλυκά «κοινά» ονόµατα της ελληνικής στο δικό της µορφολογικό σύστηµα, που απαιτεί κλιτικό επίθη-
µα ή θεµατικό φωνήεν -a. Στη δε περίπτωση του ζάντα –όπως παραδέχεται και το ίδιο το λεξικό– η απώ-
τερη ελληνική καταγωγή του γαλλικού jante δεν είναι καθόλου βέβαιη.
12
Τόσο το ελληνιστικό («µεταγενέστερο») κράβ(β)ατος/κράβαττος όσο και το λατινικό grabatus αποτε-
λούν παράλληλα δάνεια από κάποια µη σωζόµενη µεσογειακή ή ανατολική γλώσσα· δεν αποτελεί το
πρώτο δάνειο από το δεύτερο.
13
Πρόκειται για δάνειο < παλαιό σλαβικό lokŭva µε ενδεχόµενη παρετυµολογική επίδραση του λάκκος
και όχι για προϊόν συµφυρµού < λάκκος + γούβα, όπως επιµένουν να υποστηρίζουν και τα ΛΜπ. και ΛΠ.
Πβ. Παπαναστασίου 2008: 214 υποσηµ. 68.
14
Το επίθηµα προέρχεται από το µεσαιωνικό ουσιαστικό ἰδ(ι)εί(ν) (= «όψη, πρόσωπο, θωριά») < αρχαίο
απαρέµφατο ἰδεῖν (βλ. Κριαράς 2001-2003: ιδείν) και όχι από τύπο ειδή (;) –που αναγράφεται και στο
ΛΑν.– ή από το -ειδής < εἶδος, όπως διατείνεται επίµονα ο Μπαµπινιώτης [20022, 2010: µαυρειδερός· το
επώνυµο Μαυρουδής < µαυρούδ[ι] (= «ποικιλία σταφυλιού/κρασιού») + επίθηµα -ής µε πληθυντικό -
ήδες, όχι < µαυροειδής (πβ. επίσης Κριαράς 2001-2003: µαυρουδερός) µε αναχρονιστική συναίρεση (;) ή
µε απλοποίηση του φωνηεντικού συµπλέγµατος (πβ. βόιδι > βόδι) και κλειστοποίηση του εναποµείνα-
ντος οπίσθιου φωνήεντος λόγω του συµφωνικού περιβάλλοντος (πβ. µυρουδιά < µυρωδιά)], δεδοµένου
ότι έχουµε να κάνουµε µε νεότερο επώνυµο και όχι µε κληρονοµηµένο «κοινό» όνοµα.
15
Το µεσαιωνικό λατινικό musaicum δεν ανάγεται σε µεσαιωνικό ελληνικό µωσίον ή µουσαῖον, όπως
ισχυρίζεται και το ΛΑν., ούτε σε αρχαίο µωσίον (µεσαιωνικό µουσίον), όπως σηµειώνει το ΛΠ., αλλά σε
5
ρι,19 σουσάµι,20 στύβω και τραχανάς,21 τσιµπούσι,22 φιντάνι,23 φιτίλι24), χωρίς να αναλώ-
µεταγενέστερο λατινικό musicum (= «ψηφιδωτό») < επίθετο musicus (= «καλλιτεχνικός, των Μουσών»)
< λατινικό Musa < αρχαίο Μοῦσα. Το δε µεσαιωνικό µουσίον ή µωσίον (= «ψηφιδωτό») αποτελεί παράλ-
ληλο αντιδάνειο µέσω του µεταγενέστερου λατινικού musivum.
16
Μόνο το ΛΙΤρ. το ετυµολογεί σωστά. Παρά τα φαινόµενα, δεν υπάρχουν οι απαιτούµενες µαρτυρίες
ώστε να θεωρηθεί εκδηµοτικισµένος τύπος του λόγιου εξευτελίζω –η µεταβολή [-ftɛl-] > [-ftil-] παραµέ-
νει δυσερµήνευτη, ενώ ο τύπος ξεφτελίζω προέκυψε από συµφυρµό του τελευταίου και του ξεφτιλίζω–
αλλά έλκει την καταγωγή του από τη «µάγκικη» αργκό περασµένων δεκαετιών, όπου µαρτυρούνται φρά-
σεις µε µεταφορές από τις λάµπες φωτισµού και τα καύσιµά τους, όπως µε ξεφ(ι)τίλισε σα λάµπα της
θυέλλης! (πβ. µου άλλαξε τα φώτα / τα λάδια / τα πετρέλαια!)· βλ. ∆ηµητράκος 1954-1958 και Σταµατάκος
1952-1955: ξεφτιλίζω – ξεφιτιλίζω· το δε ΛΑν. καταγράφει ιδιωµατικό τύπο φτίλι = φιτίλι.
17
Αποκλείεται να είναι αντιδάνεια αφενός από αµάρτυρο αρχαίο δωρικό [*]πᾶνος (βλ. και υποσηµ. 11)
και αφετέρου από το µάλλον καθαρευουσιάνικο κατασκεύασµα του 19ου αιώνα παντόφελλος µέσω του
λατινικού pannus και του ιταλικού pantofola (< ;) αντίστοιχα, το πρώτο ωστόσο ενδέχεται να έχει συγγέ-
νεια µε τα αρχαία πῆνος (= «ύφασµα»· µας το διασώζει ο λεξικογράφος του 5ου αιώνα µ.Χ. Ησύχιος) και
πήνη (= «νήµα, µασούρι, ύφασµα»), όχι µέσω δανεισµού αλλά λόγω κοινής ινδοευρωπαϊκής καταγωγής·
πβ. γοτθικό fana (= «κοµµάτι ύφασµα, πανί»), γερµανικό Fahne (= «σηµαία»).
18
Αντιγράφεται τυφλά η παρωχηµένη ετυµολογία του ΛΑν., η οποία εξακολουθεί να παρατίθεται και
από τα ΛΜπ. και ΛΠ. ως µία από τις πιθανές ετυµολογήσεις της λέξης, παρόλο που το νοτιοϊταλικό pitta
= pizza είναι σχεδόν απίθανο να ανάγεται σε λατινική µετοχή (;) picta (= «διακοσµηµένη»;), η οποία ού-
τως ή άλλως δεν έχει καµία απολύτως σχέση µε το ελληνιστικό πηκτή. Βέβαια, η ετυµολογία της λέξης
είναι όντως σκοτεινή παρά τις πείσµονες προσπάθειες πλήθους επιστηµόνων να ετυµολογήσουν το ιταλι-
κό pizza (> νεοελληνικό πίτσα), που έχει γίνει πια «διεθνής λέξη», και –εφόσον δεν έχει διαλευκανθεί αν
η ελληνική δανείστηκε από την ιταλική ή αντιστρόφως– δε συµµεριζόµαστε τη βεβαιότητα του ΛΙΤρ. για
την αρχαιοελληνική καταγωγή της και δη από το αττικό ιδιωµατικό πίττα = πίσσα στις υπόλοιπες διαλέ-
κτους και στην ελληνιστική κοινή (µε σηµασιολογική µεταφορά “από τα διάφορα υλικά που χρησιµοποι-
ούνταν”), εκδοχή που πρωτοδιατυπώθηκε από το βυζαντινολόγο Φ. Κουκουλέ (βλ. στο ΛΑν.).
19
Όλα τα νεοελληνικά λεξικά πλην του ΛΜπ. υιοθετούν αβασάνιστα την άποψη του Ανδριώτη ότι το µεν
πλιγούρι προέκυψε από παλαιότερο ελληνικό τύπο ;πνιγούρι, το δε µπλιγούρι αποτελεί αντιδάνειο από το
προηγούµενο µέσω του τουρκικού bulgur. Ωστόσο, το τελευταίο –που απαντά και σε άλλες γλώσσες της
ανατολικής Μεσογείου (πβ. αλβανικό bollgur, αραµαϊκό gurgur, βουλγαρικό bulgur κ.ά.)– είναι δάνειο
από το αραβικό burghul (πβ. παλαιοτουρκικό burġul/burġun), το οποίο ανάγεται στο νεότερο περσικό
barghūl/barġul/burġul (= «χοντρό σιτάρι»). Οπότε, ο τύπος (µ)πλιγούρι προέρχεται από το µπλουγούρι (<
µπουλγούρι) µε ανοµοίωση των αλλεπάλληλων [u] και υποχωρητική ανοµοίωση ηχηρότητας στο αρχικό
σύµφωνο ή κατ’ αντιστροφήν του σχήµατος ηχηροποίησης: πιστόλι – µπιστόλι ή/και µε πιθανή παρετυ-
µολογική επίδραση του ιδιωµατικού τύπου ;πνιγούρι, ο οποίος δεν αποκλείεται να αποτελεί παράλληλο
σχηµατισµό από το πνίγω (= «βράζω»), αν και το πιθανότερο είναι η λαϊκή ετυµολογία να ακολούθησε
αντίθετη φορά (πλιγούρι > ;πνιγούρι για µορφοσηµασιολογική διαφάνεια).
20
Όπως µόνο το ΛΙΤρ. επισηµαίνει, πρόκειται για νεότερο δάνειο < τουρκικό susam, το οποίο –µέσω του
αραβικού sisam ή/και του περσικού sūsan– έχει απώτερη κοινή καταγωγή µε το αρχαίο σήσαµον (> ελ-
ληνιστικό σησάµιον > λόγιο νεοελληνικό σησάµι), η οποία εντοπίζεται στις σηµιτικές γλώσσες (πβ. ακ-
καδικό šamšammū/šamaššammu(m), αραµαϊκό šūmš‘mā, εβραϊκό šumšōn, ουγκαριτικό και φοινικικό
ššmn). Συν τοις άλλοις, η φωνητική µεταβολή [sis-] > [sus-] είναι αδύνατη στα ελληνικά.
21
Για τα κολιός, νηνί, ορθοπεδικός, στύβω (προκρίνεται η προβληµατική ετυµολογία του Χαριτωνίδη
προκειµένου να αιτιολογηθεί η επίσηµη ορθογραφία) και τραχανάς βλ. στο Παράρτηµα και συγκεκριµένα
στην ετυµολόγηση του ΛΙΤρ. που είναι και η πιο έγκυρη. Ειδικότερα για τη λέξη τραχανάς ας σηµειωθεί
ότι προέρχεται από το οθωµανικό τουρκικό tarhâna < περσικό tarīna/tarχīna/tarχʷāna/tarxâne ίσως < tar
(= «υγρός, βρεγµένος») + khwān (= «φαγητό, τραπεζοµάντιλο, τραπεζαρία») και δεν έχει την παραµικρή
συγγένεια µε τα ελληνιστικά τραγανός και τραχύς.
22
Η πιθανολογούµενη θεώρησή του ως αντιδανείου < αρχαίο συµπόσιον µέσω του τουρκικού cümbüş
(αρχική σηµασία «είδος µουσικού οργάνου»), η οποία αποδίδεται στον A. Maidhof (βλ. στο ΛΑν.), είναι
παντελώς ανυπόστατη. Αντίθετα, το τελευταίο είναι βέβαιο πως ανάγεται σε περσικό cunbīş (= «παιχνίδι,
παιχνίδισµα») < cunbīdan (= «αναταράσσω») + iş.
23
Πράγµατι αποτελεί αντιδάνειο, όµως δεν προέρχεται από το αµφίβολο ελληνιστικό ;φυτάνη («άπαξ
λεγόµενον» στο “Γλωσσάριον” του Γαληνού [19.153.17] και µάλλον εσφαλµένη γραφή των χειρογράφων
αντί φυταλιή), µια προφανής και «βολική» λύση για τους περισσότερους, αλλά –όπως µόνο τα ΛΙΤρ. και
6
νεται σχεδόν καθόλου σε πρωτότυπη έρευνα ή τουλάχιστον σε κάποιου είδους σκεπτι-
κισµό γύρω από τις ετυµολογίες του ΛΑν. Επειδή το τελευταίο δεν ασχολείται ιδιαίτερα
µε τα µεταφραστικά δάνεια, τα σηµασιολογικά δάνεια και τους κλασικογενείς διεθνι-
σµούς είτε λόγω παλαιότητας είτε εξαιτίας άλλων δυσχερειών και επιλογών του συντά-
κτη του, το ΛΤ.Φ. αντιµετωπίζει µ’ έναν ιδιαίτερα επιφανειακό και ισοπεδωτικό τρόπο
τέτοιου είδους λέξεις, αρκούµενο σε µια στείρα µορφολογική ανάλυση, που είναι εξάλ-
λου αυτονόητη και διαφανής για κάθε µέσο µορφωµένο οµιλητή της νέας ελληνικής,
και δεν προσφέρει τίποτα στο χρήστη του πέραν της παραπλάνησης και της παραπλη-
ροφόρησης· ενδεικτικά: αγοραφοβία: “[<αγορά + φοβία]”, ανελκυστήρας: “[<ανελκύ-
ω]”, εγκεφαλογράφηµα: “[<εγκέφαλος + γράφω]”, ηχορύπανση: “[<ήχος + ρύπανση]”,
κυτταρόπλασµα: “[<κύτταρον + πλάσµα]”, νευραλγία: “[<νεύρον + άλγος]”, προστατίτι-
δα: “[<προστάτης]”, πρωτόζωο: “[<πρώτος + ζώον]”, στηθοσκόπιο: “[<στήθος + σκο-
πώ]”, υδροχλώριο: “[<ύδωρ + χλώριον]” κ.ά.π.25 Εντούτοις, ετυµολογείται σωστά ένας
σχετικά περιορισµένος αριθµός επιστηµονικών όρων, παρότι δεν περιλαµβάνονται όλοι
στην «ετυµολογική Βίβλο» του Ανδριώτη: λ.χ. αντιβίωση, αστιγµατισµός, βατραχάν-
θρωπος, ηρωίνη, ιδεαλισµός, καρδιογράφηµα, µικρόβιο, υπερµετρωπία, χοληστερίνη,
ώσµωση.
Εξάλλου, άκρως αποκαλυπτικό για τον ετερόφωτο χαρακτήρα του λεξικού είναι
το λήµµα έωλος που απουσιάζει από το ΛΑν.· εκεί, λοιπόν, αντιγράφηκε πιστά η ετυ-
µολογία που δίνει το λεξικό ∆ηµητράκου (1954-1958) και µαζί µ’ αυτήν το τυπογραφι-
κό λάθος που βάζει δασεία στο ιωνικό ἠώς. Κατά τον ίδιο τρόπο, στο λήµµα παγόνι α-
ναπαράγεται ο λανθασµένος τονισµός του ελληνιστικού πάων, που στο ΛΑν. τονίζεται
–εκ παραδροµής πιθανότατα– *παών (το ίδιο συµβαίνει και στο ΛΚρ.). Τέλος, το µεν
κτίριο ετυµολογείται µε δύο διαφορετικούς τρόπους ανάλογα µε την ορθογραφία του
λήµµατος (κτήριο ≠ κτίριο) χωρίς καµιά περαιτέρω διευκρίνιση, στο δε λειτουργώ –
εκτός του ότι δε γίνεται καµία νύξη για την προέλευση των διαφόρων σηµασιών του–
δίνεται η εσφαλµένη παραγωγή “< λειτουργός”, ενώ το τελευταίο –όντας µεταγενέστε-
ρο– αποτελεί υποχωρητικό σχηµατισµό από το πρώτο (βλ. στο ΛΜπ.), όπως ακριβώς το
ελληνιστικό θρῆσκος παράγεται από το αρχαίο θρησκεύω / ελληνιστικό θρησκεύοµαι.
Όλα τα παραπάνω καταδεικνύουν ελλιπή γλωσσολογική κατάρτιση και δογµα-
τική προσκόλληση στην «αυθεντία» παλαιότερων έργων αναφοράς.
2.2.2. Το λεξικό Κριαρά (= ΛΚρ.)

Το ΛΚρ., παρότι παρουσιάζεται εκτός των άλλων και ως ετυµολογικό λεξικό, παραθέ-
τει πολύ λίγες, υπερβολικά σύντοµες και ενίοτε αναξιόπιστες ετυµολογίες (βλ. τα παρα-
δείγµατα του Παραρτήµατος).26 Ως εκ τούτου, παρά την ενδιαφέρουσα σηµασιολογική
ανάλυση που προσφέρει, δε συµβάλλει ιδιαίτερα στην προαγωγή της ετυµολογικής
Μπαµπινιώτης 2010 επισηµαίνουν– από το βυζαντινό φυτόν, το οποίο έδωσε το fidon/fiton στα τουρκικά
του 15ου αιώνα και µετέπειτα, υπό την αφοµοιωτική επίδραση της τουρκικής µορφοφωνολογίας, το fidan.
24
Η σύνδεση µε το αρχαίο πτίλον (= «πούπουλο, χνούδι») και το υποκοριστικό του [*]πτίλιον είναι µια
ξεπερασµένη πια υπόθεση, η οποία στηρίχτηκε στις εκτιµήσεις των Κουκουλέ, Kretschmer και Φιλήντα
(βλ. στο οικείο λήµµα του ΛΑν.) και «αναµασάται» κι από τα ΛΚρ. και ΛΠ. Αντίθετα, πρόκειται για
δάνειο από την τουρκική λέξη fitil (< παλαιότερο fetil < αραβικό fatīl), γεγονός που αναφέρεται και στα
ΛΑν., ΛΚρ., ΛΠ. και ΛΤ.Φ., αλλά υποβαθµίζεται αναπάντεχα σε µια πιθανή «επίδραση».
25
Βλ. και τα άγχος, γαστρορραγία, διαστηµόπλοιο, ιδεολογία, καθήκον, µόλυνση, ξενισµός, οξείδιο (το
“<µτγν. ὀξίδιον” του Τεγόπουλος – Φυτράκης 19959 και του ΛΑν. αντικαθίσταται στο ΛΤ.Φ. από το
“<αρχ. ὀξείδιον” προκειµένου να δικαιολογηθεί η ορθογράφηση), οστεοαρθρίτιδα, ραπτοµηχανή, υγραέ-
ριο και χειριστήριο στο Παράρτηµα.
26
Πβ. και τη µεθοδολογική δήλωση του ίδιου του Κριαρά (1995: ιβ΄).
7
πραγµάτευσης του νεοελληνικού λεξιλογίου και δε χρειάζεται, νοµίζουµε, να επεκτα-
θούµε περισσότερο όσον αφορά τις ετυµολογήσεις του λεξικού αυτού.
2.2.3. Το λεξικό του Ιδρύµατος Μανόλη Τριανταφυλλίδη (= ΛΙΤρ.)

Πρόκειται για ένα ανεκτίµητο λεξικογραφικό επίτευγµα που συντάχθηκε µε την επιµέ-
λεια γλωσσολόγων από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης. Πιο συγκεκρι-
µένα, ο σχεδιασµός του λεξικού, η επιµόρφωση των φιλολόγων, η εξειδίκευσή τους σε
λεξικογράφους, καθώς και η εποπτεία αυτής της οµάδας εργασίας για τα τρία πρώτα
κρίσιµα χρόνια έγινε από γλωσσολόγο ειδικευµένη στη λεξικογραφία (Ά. Αναστασιά-
δη-Συµεωνίδη). Αυτό, άλλωστε, αποτέλεσε έναν από τους λόγους για τους οποίους η
σύνταξή του διήρκεσε πάνω από µια εικοσαετία (1976-1998).
Εκτός από τη φωνητική µεταγραφή, την παραποµπή σε κλιτικά παραδείγµατα
για κάθε λέξη και την εύστοχη, συνοπτική και απόλυτα κατατοπιστική σηµασιολογική
ανάλυση, το ΛΙΤρ. καινοτοµεί και στον ετυµολογικό τοµέα. Συγκεκριµένα, δίνονται µε
τρόπο ευσύνοπτο και εύληπτο εκσυγχρονισµένες και πλήρεις ετυµολογήσεις,27 οι ο-
ποίες προδίδουν πρωτότυπη και εις βάθος γλωσσοϊστορική έρευνα και ξεπερνούν ορι-
στικά τις αδυναµίες των προηγούµενων λεξικών, εφόσον σκιαγραφούν τις φωνολογι-
κές, τις µορφολογικές και τις σηµασιολογικές παραµέτρους της ιστορίας κάθε λέξης
µέχρι τον αρχαίο, τον ελληνιστικό, το µεσαιωνικό ή τον ξενόγλωσσό της πρόγονο, κα-
θιστώντας το έτσι το πλέον αξιόπιστο έργο αναφοράς στο ζήτηµα της νεοελληνικής ε-
τυµολογίας. Ιδιαίτερη µέριµνα δόθηκε, επίσης, στα µεταφραστικά και στα σηµασιολο-
γικά δάνεια,28 καθώς και στους κλασικογενείς διεθνισµούς, γλωσσικά στοιχεία που για
πρώτη φορά αντιµετωπίζονται µε τη δέουσα σοβαρότητα από ένα νεοελληνικό λεξικό.
Κι εδώ, όµως, δε λείπουν τα µεµονωµένα προβλήµατα, όπως λ.χ. στην ανακριβή
ορθογράφηση των αλβανικών τύπων (πβ. vlam αντί vllam και σ. 5) και στην περίπτωση:
- της τρισύλλαβης µη λόγιας λέξης ακρίβεια (= «το να πουλιούνται καταναλωτικά
αγαθά σε ακριβή τιµή»), η οποία στην πραγµατικότητα αποτελεί µεσαιωνικό
υποχωρητικό παράγωγο < ακριβ[ός] ή ακριβ[αίνω] -ια (µε ορθογράφηση κατά
το αρχαίο ἀκρίβεια (ελληνιστική σηµασία «αυστηρή οικονοµία») < ἀκριβ[ής] -
εια], οπότε δεν µπορεί να πρόκειται για κληρονοµηµένη επιβίωση του αρχαίου
λεξήµατος (πβ. ΛΜπ.: ακρίβια)·
- της λέξης αλίµονο, όπου επιδεικνύεται ατεκµηρίωτη βεβαιότητα κατά τη σύνδε-
σή της µε την αρχαία φράση ἀλλ΄ εἰ µόνον (= «αλλά αν µόνο [δε συνέβαινε]»·
µε ανέβασµα του τόνου κατά τα σύνθετα)·
- της λέξης αλυχτώ, η άµεση αναγωγή της οποίας στο αρχαίο ὑλακτῶ µέσω επα-
νανάλυσης από συνεκφορές µε τους τροπικούς ρηµατικούς δείκτες να και θα
δεν ευσταθεί καν ως πρώτη εκδοχή, γιατί θα ανέµενε κανείς να δώσει τύπο
*αλαχτώ στη µεσαιωνική και νέα ελληνική (βλ. και ενότητα 3. πιο κάτω)·
27
Μια πρώιµη αλλά κατατοπιστικότατη συζήτηση των ετυµολογικών στρατηγικών του ΛΙΤρ. µας πρό-
σφερε πολύ πριν από την ολοκλήρωση της σύνταξής του ο Πετρούνιας (1985), επιµελητής του ετυµολο-
γικού µέρους.
28
Αξιόλογες και άκρως διαφωτιστικές για το θέµα των µεταφραστικών και των σηµασιολογικών δανεί-
ων της νέας ελληνικής είναι οι µελέτες των Αναστασιάδη-Συµεωνίδη (1994, 1997) και Χαραλαµπάκη
(20013, 2003 [2005]). Παρεµπιπτόντως, θεωρούµε κάπως άδικη την κριτική του Χαραλαµπάκη (2003
[2005]) για την εξαντλητική καταγραφή των µεταφραστικών δανείων, εφόσον κάτι τέτοιο ήταν επιβε-
βληµένο να γίνει κάποια στιγµή από ένα χρηστικό λεξικό της νέας ελληνικής, ούτως ώστε να καταστούν
ξεκάθαρες τέτοιες περιπτώσεις δανεισµού τόσο στο µέσο µορφωµένο κοινό όσο και στους µε τον ένα ή
τον άλλο τρόπο ειδικούς (φιλολόγους, γλωσσολόγους, εκπαιδευτικούς κτλ.).
8
- της λέξης ανεµοστρόβιλος, η οποία ανάγεται σε µεσαιωνικό νεολογισµό
ἀνεµοστρόβιλος (ή ἀνεµοστρόφιλος) < ἄνεµ[ος] -ο- + στρόβιλος (ή στρόφιλος µε
παραδειγµατική επίδραση των στροφή, στρέφω) και όχι σε ελληνιστικό
[;]ἀνεµοστρόβυλος (απαντά µόνο ένας αµφίβολης ορθότητας τύπος γενικής ενι-
κού, που είναι πιθανότατα εσφαλµένη γραφή αντί της φράσης ἀνέµου καὶ στρο-
βύλου· βλ. Lampe 1961: ἀνεµοστρόβυλος, LSJ9: στροβύλος) µε µετέπειτα ορθο-
γράφηση κατά το στρόβιλος (πβ. λαύρα2, σκιάδιο, υποτονθορίζω, ωκεάνιος)·
- των λέξεων άντε (βλ. υποσηµ. 8), πίτα (βλ. υποσηµ. 18) και πλιγούρι (βλ. υπο-
σηµ. 19)·
- της λέξης κτίριο, για την οποία παρέχεται µόνο µια λιγότερο πιθανή ετυµολογι-
κή εκδοχή, χωρίς να επισηµαίνεται η αβεβαιότητα ως προς την προέλευσή της
[πβ. το κυπριακό χτήριν (= «εκκλησία»), που ισχυροποιεί αρκετά την ετυµολό-
γηση < ελληνιστικό εὐκτήριον (= «παρεκκλήσι»)]·29
- της έκφρασης µάλε βράσε, η οποία προέρχεται από το αρβανίτικο e malle vrasje
(= «µεγάλος χαµός, σκοτωµός»· πβ. αλβανικό vrasje e madhe) και ασφαλώς όχι
από φράση βάλε βράσε (βλ. Παπαναστασίου 2008: 214)·
- του λαϊκότροπου χαρακτηρισµού µέγκλα (= «πολύ καλό»), ο οποίος είναι µάλ-
λον απίθανο να ανάγεται σε συγκοπή της αγγλικής φράσης made in Εngland (=
«κατασκευασµένο στην Αγγλία»· πβ. ΛΜπ. και Μπαµπινιώτης 2010 στο σχετι-
κό λήµµα)·
- της λέξης µουρτζούφλης, όπου παρέχεται –έστω µε επιφύλαξη και παρά το δε-
δοµένο διγλωσσικό περιβάλλον που επικρατούσε στο Βυζάντιο– µια εντελώς
ανεδαφική σύνθεση µε συµφυρµό από στοιχεία της ύστερης λατινικής (βλ. Μω-
υσιάδης 2011: 50)·
- της λέξης νέφος, όπου ο σηµασιολογικός δανεισµός αποδίδεται εσφαλµένα στο
αγγλικό cloud αντί του smog (= «αιθαλοµίχλη»)·30
- της λέξης πηλαλώ, της οποίας η σύνδεση µε τον αόριστο ἐπήλασα του αρχαίου
ρήµατος ἐπελαύνω (= «καλπάζω εναντίον») κρίνεται ιδιαίτερα προβληµατική
µορφολογικά (βλ. Μωυσιάδης 2011: 47)·
- της λέξης τσόφλι, που ετυµολογείται µε σιγουριά βάσει µιας εξαιρετικά παρα-
κινδυνευµένης υπόθεσης του Γ. Χατζιδάκι (< *ἐξώ-φλοιον· βλ. στο ΛΑν.), η
οποία –αν ίσχυε– θα περίµενε κανείς να δώσει *ξώφλι (πβ. ξωθιά, ξωκλήσι, ξω-
µάχος), τη στιγµή µάλιστα που υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις ότι πρόκειται για
δάνειο της µεσαιωνικής ελληνικής (τζέφλι(ο)ν/τσέφλι(ν) > τζόφλι(ον)/τσόφλι µε
φωνηεντική στρογγυλοποίηση λόγω του [ɸ]/[f]) από τα αραβικά (džefl)·
- καθώς και των λέξεων φίσκα και φούσκα, όπου εκπλήσσει η κατηγορηµατικότη-
τα µε την οποία δίνεται η αµφίβολη και αρκετά παράτολµη ετυµολόγηση που τις
θέλει απογόνους του αρχαίου δωρικού φύσκα = αττικό φύσκη (= «παραγεµισµέ-
νο έντερο, λουκάνικο, φουσκάλα») µε και χωρίς γιωτακισµό του αρχαίου [ʉ]/[y]
αντίστοιχα, ενώ παραγνωρίζεται από τη µια πλευρά η δυνατότητα µεσολάβησης
νεότερου µεταπλασµού (αρχαίο αττικό και ελληνιστικό -η > µεσαιωνικό και νε-
οελληνικό -α) και η προβληµατικότητα τέτοιου είδους παράλληλων φωνητικών
εξελίξεων (το [u] της δεύτερης λέξης θα µπορούσε, επίσης, να αποδοθεί σε επί-
δραση του [ɸ]/[f]) κι από την άλλη το γεγονός ότι η σηµασία του δωρικού τύπου
φαίνεται να περιορίζεται στο παρατσούκλι «κοιλαράς» (πβ. αρχαίο φύσκων).
29
Πβ. Αργυρόπουλος 2009: 38-39.
30
Πβ. Μπαµπινιώτης 2010, Χαραλαµπάκης 2003 [2005].
9
Ως εκ τούτου, εύλογα µπορούµε να ισχυριστούµε πως το λεξικό αυτό είναι –
αυτή τη στιγµή τουλάχιστον– το εγκυρότερο λεξικό της νέας ελληνικής που διαθέτουµε
και θα αποτελέσει για πολλά χρόνια ακόµα ένα εκ των ων ουκ άνευ βοήθηµα τόσο για
την ερµηνεία και την υφολογική περιγραφή όσο και για την ετυµολογία των νεοελληνι-
κών λέξεων, που δύσκολα θα ξεπεραστεί και θα αντικατασταθεί από κάτι πληρέστερο.
Με δυο λόγια, καταφέρνει να βρει τη χρυσή τοµή ανάµεσα στη λιτότητα και τη λακω-
νικότητα αφενός και στην επάρκεια και τη σαφήνεια αφετέρου.
2.2.4. Το λεξικό Μπαµπινιώτη (= ΛΜπ.)

Συντάχθηκε υπό την επίβλεψη και την καθοδήγηση ενός γλωσσολόγου µε ιδιαίτερη έ-
φεση στην ιστορικοσυγκριτική γλωσσολογία και στη «ρύθµιση» και «βελτίωση» της
νεοελληνικής βάσει των πορισµάτων της, γεγονός που αντανακλάται έντονα και στο
ίδιο το λεξικό. Η ετυµολόγηση των ληµµάτων είναι εξαντλητική και φτάνει µέχρι την
ινδοευρωπαϊκή εποχή: παρατίθεται η εξωτερικά επανασυντεθειµένη ινδοευρωπαϊκή ρί-
ζα µαζί µε τύπους από συγγενείς γλώσσες και πληροφορίες σχετικά µε τις φωνηεντικές
µεταπτώσεις των θεµάτων, καθώς και µε άλλα πρώιµα –για την ακρίβεια προϊστορικά–
φωνολογικά φαινόµενα, ενώ για την ιστορικά µαρτυρούµενη µετάβαση από την αρχαία
στη νέα ελληνική αφιερώνεται δυσανάλογα λιγότερος χώρος. Επίσης, ετυµολογούνται
µε πληρότητα –κατ’ επιλογήν έστω– τοπωνύµια και ανθρωπωνύµια, τα οποία στο συ-
γκεκριµένο λεξικό εντάσσονται στο σώµα των υπόλοιπων άρθρων.
Οι παραπάνω ετυµολογικές επιλογές δεν είναι αυτές καθαυτές αδύνατο σηµείο
του λεξικού, δεδοµένου µάλιστα ότι –αν εξαιρέσουµε τα πεπαλαιωµένα πια λεξικά των
Hofmann (1974) και Σταµατάκου (1949)– δε διαθέτουµε στα ελληνικά ένα σύγχρονο
και πλήρες ετυµολογικό λεξικό της αρχαίας ελληνικής και των κυρίων ονοµάτων της,
ενώ µόλις πρόσφατα κυκλοφόρησε το ετυµολογικό λεξικό του Χ. Συµεωνίδη (2010), το
οποίο περιέχει νεοελληνικά τοπωνύµια και, µέσα στα σχετικά άρθρα, αρκετά επώνυµα
(ανθρωπωνύµια). Εντούτοις, λαµβάνοντας υπόψιν ότι “[...] περιλαµβάνονται αρκετοί
λόγιοι τύποι, χωρίς να είναι διαφανή τα κριτήρια επιλογής” (Ιορδανίδου 2000), αφού
“[ο] λεξικογράφος µε αισθητήν υπερβολή δέχεται στο λεξικό του στοιχεία αρχαϊστικά,
καθόλου σήµερα απαραίτητα” (Κριαράς 2000) –γι’ αυτό, άλλωστε, και οι απόψεις του
έχουν χαρακτηριστεί ως “(νεο-)συντηρητικές” (πβ. Kriaras 2009: 257, Μοσχονάς 2005:
56 και 57 σηµ. 11)– το ΛΜπ. αποπνέει µια ιδιαίτερα έντονη τάση προς τη λογιότητα
και τον αρχαϊσµό µε σαφείς υπαινιγµούς ιδεολογικής υφής, που αφήνουν να διαφανεί –
έστω και συγκαλυµµένα πολλές φορές– µια αξιολογική υπερεκτίµηση των παλαιότερων
φάσεων της ελληνικής, η οποία επιτάσσει προηγµένη γνώση «του γλωσσικού µας πα-
ρελθόντος» προκειµένου να µπορέσουµε να επικοινωνήσουµε «αποτελεσµατικότερα»
και να χειριζόµαστε «καλύτερα» τη νέα ελληνική (πβ. ΛΜπ.: 15-23, Μπαµπινιώτης
1994β: κα΄-λστ΄). Ωστόσο, όπως επισηµαίνει µεταξύ άλλων και ο Χαραλαµπάκης
(2009: 1276), “[η] ιστορία των λέξεων είναι πολλαπλώς προκλητική για τον ερευνητή, η
γνώση της όµως δεν συνδέεται άµεσα µε την αποτελεσµατική χρήση της γλώσσας και την
ποιότητα γενικά του λόγου” (πβ. Kiefer & van Sterkenburg 2003: 356). Είναι, επίσης,
δηλωτικό του ενιαίου τρόπου αντιµετώπισης του νεοελληνικού λεξιλογίου το γεγονός
ότι ποτέ δεν επισηµαίνεται αν το ετυµολογούµενο λέξηµα είναι κληρονοµηµένο (µε συ-
νεχή χρήση από τη χρονική του αφετηρία µέχρι σήµερα) ή αν αποτελεί προϊόν λόγιου
εσωτερικού δανεισµού από παλαιότερες συγχρονίες της ελληνικής γλώσσας. Μάλιστα,
οι ήδη εκτενέστατες ετυµολογίες, που παρατίθενται στο τέλος ορισµένων ληµµάτων µε
ορθογραφικό ή καθαρολογικό (puristic) ενδιαφέρον, αναλύονται ακόµη περισσότερο σε
10
«φλύαρα» σχόλια,31 τα οποία καταλαµβάνουν πολύτιµο χώρο για ένα χρηστικό λεξικό
και οδηγούν µοιραία στον οβελισµό ή τη δραστική συρρίκνωση άλλων, συγχρονικά πιο
αξιοποιήσιµων, λεξικογραφικών δεδοµένων, όπως είναι η συστηµατικότερη και διεξο-
δικότερη καταγραφή της φωνολογικής, µορφολογικής και συντακτικής ποικιλότητας,
υφολογικά και κοινωνιογλωσσικά σχολιασµένης, η παράθεση µόνον αυθεντικών παρα-
δειγµάτων χρήσης από σώµατα κειµένων (corpora) και η περαιτέρω ανάλυση των συγ-
χρονικά διαφανών παραδειγµατικών σχέσεων σε µορφολογικό (παράγωγα, σύνθετα)
και σε σηµασιολογικό/λεξιλογικό επίπεδο (συνώνυµα, αντώνυµα, υπώνυµα, υπερώνυ-
µα, σηµασιολογικά πεδία κτλ.). Όπως σχολιάζει ο Κριαράς (2000), το συγκεκριµένο
λεξικό είναι γενικά “[θ]αυµαστό σε όγκο και πλούτο πληροφοριών, καµιά φορά όχι απα-
ραίτητων, [... ενώ] [υ]περβολική αναλυτικότητα καλλιεργείται και στα πλαισιωµένα σχό-
λια, γιατί εκεί επαναλαµβάνονται ερµηνεύµατα άρθρων”.
Ακόµη, η σχολαστικότητα των ετυµολογικών σχολίων εξυπηρετεί και έναν επι-
πλέον σκοπό: να καταδειχθεί µε αδιαφιλονίκητο τρόπο η ιστορικά ορθή γραφή των λέ-
ξεων και να στηριχτούν, έτσι, οι ορθογραφικές «διορθώσεις» ή «αποκαταστάσεις» που
προτείνονται σε σύγκριση µε την επίσηµα καθιερωµένη («σχολική») ορθογραφία,32 κά-
ποιες από τις οποίες είναι αµάρτυρες στις πηγές ή βασίζονται σε εσφαλµένη, αµφίβολη
ή αποσπασµατική ετυµολόγηση (πβ. Κακριδή-Φερράρι 2008: 373-377), όπως στην πε-
ρίπτωση των αίολος,33 γυιος,34 κολοιός και νηνί (βλ. υποσηµ. 21), µαυρειδερός (βλ. υ-
ποσηµ. 14), ξευτιλίζω (βλ. υποσηµ. 16), σκευρώνω, τσαννάκι και τσιγγούνης (βλ. υπο-
σηµ. 42), τσήτα και τσυγκλώ.35 “Θα ήταν όµως υποβάθµιση του ετυµολογικού έργου να
θεωρηθεί πως πρωταρχικός σκοπός της ετυµολογίας είναι ο ορθογραφικός κανονι-
σµός”.36 Επιπλέον, από τη µια µεριά, όπως συµβαίνει και µε το ΛΤ.Φ., συνεχίζουν να
παρατίθενται λαθεµένες ετυµολογήσεις νεοελληνικών λέξεων [πβ. αγγούρι (βλ. υποσηµ.
7), αµπάρι, ζαφείρι, κρέµα και φιστίκι (βλ. υποσηµ. 42), άντε και βρε (βλ. υποσηµ. 8),
Γενάρης,37 ζαµπόν και ζάντα (βλ. υποσηµ. 11), λακκούβα (βλ. υποσηµ. 13), Λισαβόνα,38
31
Βλ. ενδεικτικά στα λήµµατα αίολος, βρόµα, γυιος, κτήριο, ξευτιλίζω, ορθοπαιδικός, πίτα και στείβω, για
να περιοριστούµε µονάχα σε λέξεις που µας απασχόλησαν.
32
Για τις αρχές οι οποίες διέπουν την ορθογραφία που ισχύει επισήµως από τη γλωσσοεκπαιδευτική µε-
ταρρύθµιση του 1976 κ.εξ. βλ. Ιορδανίδου 1998: 5-9, Παπαναστασίου 2008: 155-156 και 183-220, Το-
µπαΐδης 1998, ενώ για τις ορθογραφικές θέσεις του κύριου συντάκτη του ΛΜπ. βλ. Μπαµπινιώτης
1971/1972, 19912, 1997α-δ, 1998, 1999, 2008α και 2008β: ζ΄-κστ΄. Πβ. υποσηµ. 42.
33
Βλ. Παπαναστασίου 2008: 218 υποσηµ. 79. Είναι αν µη τι άλλο ακραίο να ισχυριζόµαστε ότι η νεοελ-
ληνική λόγια και εξεζητηµένη χρήση της λέξης ανάγεται σ’ ένα σπάνιο ποιητικό επίθετο της αρχαίας
ελληνικής, το οποίο δήθεν άλλαξε και τονισµό κατ’ αναλογίαν προς το θεωνύµιο Αίολος, τη στιγµή που
από τη µια µεριά η χρήση του επιθέτου έωλος µαρτυρείται καθ’ όλη τη διάρκεια της ελληνιστικής και της
µεσαιωνικής περιόδου και δη µε πολύ µεγαλύτερο σηµασιολογικό εύρος (πβ. ∆ηµητράκος 1954-1958:
αἰόλος, ἕωλος) κι από την άλλη τα λόγια εσωτερικά δάνεια δε συνηθίζεται να υπόκεινται σε αναλογικές
µεταβολές του τονισµού τους, πόσω µάλλον όταν ανήκουν σε πρωτοτυπικό µορφολογικό παράδειγµα της
νέας ελληνικής.
34
Όπως φαίνεται από την ετυµολογία που µας παρέχει το ΛΙΤρ., το -ι- δηλώνει απλώς την ουρανικότητα
του τριβόµενου συµφώνου που αναπτύχθηκε για την αποφυγή της χασµωδίας [νεοελληνικό και µεσαιω-
νικό γιός ['ʝɔs] < ὑγιός [y'ʝɔs] < ελληνιστικό υἱός [(h)y:'os] < αρχαίο υἱός [hy:ós] (παλαιότερα [hʉjós])]
και ως εκ τούτου –όντας υστερογενές– δεν έχει καµία ιστορική σχέση µε το υι- της ελληνιστικής και της
αρχαίας ελληνικής, το οποίο στην ουσία έχει σιγηθεί. Βλ. και Παπαναστασίου 2008: 191, υποσηµ. 17.
35
Στο πιο πρόσφατο ετυµολογικό λεξικό (Μπαµπινιώτης 2010: νινί, τσιγκλώ, τσιτώνω) υποβίβασε τις
«έωλες» ετυµολογίες του «µεγάλου» του λεξικού σε πιθανές εναλλακτικές εκδοχές, παραδεχόµενος ου-
σιαστικά µε κοµψότητα την αβασιµότητά τους.
36
Από την ενότητα ζ. του κεφαλαίου “Ετυµολογία” της εισαγωγής στο ΛΙΤρ. (βλ. στο http://www.greek-
language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/triantafyllides/etymology.html#toc007).
37
Βλ. ΛΙΤρ. και Παπαναστασίου 2008: 200.
11
µάλε-βράσε (βλ. σ. 9), παντόφλα (βλ. υποσηµ. 17), πίτα (βλ. υποσηµ. 18), σουσάµι (βλ.
υποσηµ. 20), φυντάνι39], οι περισσότερες από τις οποίες ανάγονται και στην προκειµένη
περίπτωση στο έργο του Ανδριώτη, ενώ από την άλλη οι πληροφορίες που αφορούν το
χρονικό διάστηµα ανάµεσα στην ινδοευρωπαϊκή πρωτογλώσσα και στην αρχαία ελλη-
νική παρουσιάζουν ασύγκριτα µεγαλύτερη αξιοπιστία. Το φαινόµενο αυτό θα µπορούσε
να αποδοθεί αφενός στη βιβλιογραφική πενία ως προς την ετυµολογία της σύγχρονης
ελληνικής και στη συνακόλουθη υπέρµετρη προσκόλληση σε παλιότερα έργα, των ο-
ποίων οι πληροφορίες δεν υποβάλλονται πάντα στη βάσανο της κριτικής επανεξέτασης,
και αφετέρου στην ύπαρξη εγκυρότατων έργων αναφοράς για την ετυµολογία των αρ-
χαιοελληνικών λέξεων στη διεθνή βιβλιογραφία (πβ. κυρίως Chantraine 1968-1980 και
Frisk 1960-1972).40
Τέλος, οφείλουµε να επισηµάνουµε τη σχολαστικότητα µε την οποία το λεξικό
ετυµολογεί τα πάσης φύσεως δάνεια, όχι µόνο σε λεξικό αλλά και σε φραστικό επίπεδο,
µε µια κάποια υστέρηση όµως στα σηµασιολογικά δάνεια (π.χ. αλληλεγγύη, ανακύκλω-
ση, εκκοκκίζω, έλλειµµα, ένθηµα, ευαίσθητος, εφηµερίδα, καθήκον, κοινωνία, κυβερνώ,
µόλυνση, νέφος, ξενισµός, οικογένεια, παιδικός, πλυντήριο, ρύπανση, συµφοιτητής, υιοθε-
τώ, χείµαρρος κ.ά.π.), καθώς και σε ορισµένες περιπτώσεις µεταφραστικών δανείων
(λ.χ. αγοραπωλησία, βραδύκαυστος, δανειολήπτης, παλιρροϊκός, προσηλυτίζω, ραπτοµη-
χανή, συλλυπητήρια). Έτσι, δικαιολογηµένα µπορούµε να πούµε ότι στον τοµέα αυτό,
αν εξαιρέσει κανείς τις αντιοικονοµικές του διατυπώσεις και περιπτωσιολογικές αδυνα-
µίες, είναι σχεδόν αντάξιο ενός λεξικού όπως το ΛΙΤρ., ξεπερνώντας το µάλιστα όσον
αφορά την –επιλεκτική δυστυχώς– ετυµολόγηση φράσεων που έχουν αποδώσει ξενικά
γλωσσικά στοιχεία (βλ. λ.χ. στα λήµµατα αέριο, ανοίγω, βάζω, βιοτικός, ζώνη, θέση,
κάνω, λαµβάνω, νόµος, τιµή, φως).
2.2.5. Το λεξικό της εγκυκλοπαίδειας “Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάνικα” [= ΛΠ.]

Παράλληλα µε τη σύνταξη της κορυφαίας αυτής εγκυκλοπαίδειας (1981-1994) εκπονή-
θηκε ένα εκτενές λεξικό που φιλοδοξούσε να καλύψει ολόκληρο το λεξιλόγιο της ελλη-
νικής γλώσσας από την αρχαιότητα ως τις µέρες µας, κινούµενο λίγο-πολύ στο πνεύµα
και το ιδεολογικό υπόβαθρο του λεξικού ∆ηµητράκου, αλλά µε σαφώς µεγαλύτερη έµ-
φαση στον ετυµολογικό τοµέα, του οποίου τη γενική εποπτεία είχε ο Γ. Μπαµπινιώτης.
Αρχικά, το έργο είχε ενσωµατωθεί στους 61 τόµους της εγκυκλοπαίδειας και µόλις το
2005 κυκλοφόρησε ξεχωριστά σε ηλεκτρονική µορφή.
Εκτός του ότι –όπως είναι αναµενόµενο– δίνεται µεγάλη βαρύτητα στα δεδοµέ-
να από τις έρευνες των ινδοευρωπαϊστών, πράγµα ουδόλως µεµπτό για ένα ιστορικό
λεξικό «όλης της ελληνικής γλώσσας», παρουσιάζει ορισµένες πρόσθετες αδυναµίες
που έχουν αποφευχθεί στο ΛΜπ. ίσως χάρη και στη συµβολή του νεότερου ετυµολόγου
Θ. Μωυσιάδη (πβ. ΛΜπ.: 14). Συγκεκριµένα, σε ορισµένα λήµµατα παρατηρείται ατε-
λέσφορος πλατειασµός (πβ. βροµώ – βρόµος, λειτουργώ, πλιγούρι και στείβω στο Πα-
38
Ο νεοελληνικός τύπος είναι προφανές ότι αποτελεί λόγια προσαρµογή του γερµανικού Lissabon (πβ.
την αντιστρέψιµη γραφή ή «ορθογραφικό δάνειο» Λισσαβόνα/-ώνα) και δεν είναι δυνατόν να προήλθε <
γαλλικό Lisbonne (πβ. µη λόγιο Λιζµπόνα < ιταλικό Lisbona < πορτογαλικό Lisboa).
39
Η αλήθεια αποκαθίσταται υποδειγµατικά στο Μπαµπινιώτης 2010: φυντάνι· βλ. και υποσηµ. 23.
40
Για τη γενικότερη κριτική που έχει ασκηθεί στο εν λόγω λεξικό βλ. ενδεικτικά Goutsos 1999 (πιο νη-
φάλια και µετριοπαθής από τις υπόλοιπες), Ιορδανίδου 2000, Καλιόρης 1998, Κριαράς 2000 και Kriaras
2009, Κουτσοµπόλης 2005, Tseronis 2002 (σε αντιπαραβολή µε το ΛΙΤρ.), Tseronis & Iordanidou 2009,
Χάρης 2003-2008: πλήθος αναφορών (βλ. κυρίως τ. Α΄ 34-44, 246-254, τ. Β΄ 122-152, 268-291 κ.ά.π.),
Χριστίδης 1999: 103-109.
12
ράρτηµα), παρατίθενται και άλλες ατυχείς ετυµολογήσεις [π.χ. καπετάνιος (βλ. υποσηµ.
10), µωσαϊκό (βλ. υποσηµ. 15), ορθοπεδικός και τραχανάς (βλ. υποσηµ. 21), πλιγούρι
(βλ. υποσηµ. 19), σπάγκος,41 τσιµπούσι (βλ. υποσηµ. 22), φιτίλι (βλ. υποσηµ. 24)], οι
κλασικογενείς διεθνισµοί αποκαλούνται παραπλανητικά και άστοχα «αντιδάνεια» [πβ.
θερµοστάτης, ιδεολογία, λευχαιµία, νεοπλασία, οστεοαρθρίτιδα, παθολόγος, τοξόπλασµα,
χρωµ(ατ)όσωµα κ.ά.π.], όρος στον οποίο ούτως ή άλλως έχει επενδύσει αρκετά ο Μπα-
µπινιώτης για προφανείς ιδεολογικούς σκοπούς, για να καταδειχθεί δηλ. η υποτιθέµενη
εγγενής µορφολογική, λεξιλογική και «εννοιολογική» εξάρτηση των άλλων γλωσσών,
οι οποίες είναι δήθεν αναγκασµένες να καταφεύγουν στην (αρχαία) ελληνική για άµεσο
δανεισµό γλωσσικών στοιχείων,42 ενώ γενικώς η ετυµολόγηση των µεταφραστικών και
41
Εντελώς ατεκµηρίωτος κρίνεται ο ισχυρισµός που θέλει το ιταλικό spago να προέρχεται < λατινικό
hispanicus (= «ισπανικός»), εφόσον δείχνει επαρκώς πειστική η αναγωγή του σε ύστερο λατινικό spacus
(= «στριφτό σκοινί»).
42
Ο ζήλος που επιδεικνύει προκειµένου να επισηµάνει µε ηχηρό τρόπο τις περιπτώσεις αντιδανεισµού
τον έχει οδηγήσει στην προώθηση βεβιασµένων ορθογραφικών ακροτήτων κυρίως µέσω του ΛΜπ. (πβ.
γκάµµα, γόµµα, καννέλα, καννόνι, κολλάν, µπαλλαντέρ, ρυζότο, στυφάδο, τζύρος, τσηρώτο κ.ά.), δίχως η
«ελληνογένεια» να είναι πάντοτε βέβαιη ή εξακριβωµένη [π.χ. σκευρώνω, στυλ(ό), τζυριτζάντζουλα, τσύ-
µα-τσύµα· πβ. ζάντα (βλ. υποσηµ. 11), παντόφλα (βλ. υποσηµ. 17), τσόκαρο (βλ. Παράρτηµα)], καθώς και
σε ετυµολογικά ολισθήµατα οφειλόµενα για ακόµη µια φορά στο ΛΑν. (βλ. και Ιορδανίδου 2000 στην
παράγραφο “Ετυµολογία”). Χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώσεις των λέξεων τσανάκι (που το ορθογρα-
φεί “τσαννάκι”) και κρέµα· η πρώτη προέρχεται από το τουρκικό çanak (= «γαβάθα») < κινεζικό zhân (=
«ποτήρι, φλιτζάνι») + παλαιοτουρκικό ak (= «κύπελλο για τη µέτρηση τροφίµων») και είναι ασφαλώς
άσχετο µε το ελληνιστικό σαννάκιον (= «είδος περσικού ποτηριού»), ενώ η δεύτερη θεωρείται ανεπιφύ-
λακτα αντιδάνειο από το αρχαιοελληνικό χρῖσµα µέσω του ιταλικού crema, του παλαιού γαλλικού cresme
και του λατινικού chrisma [αυτήν την παρωχηµένη εκδοχή παραθέτει και η Ιορδανίδου (2013)]. Η αλή-
θεια είναι, όµως, ότι ο σύγχρονος ιταλικός τύπος ανάγεται στο γαλλικό crème < µεταγενέστερο λατινικό
crama/cramum που κατάγεται από τα κελτικά ή τα γαλατικά· ο µόνος «κόκκος αλήθειας» στην παραπά-
νω ετυµολόγηση έγκειται στο γεγονός ότι ο παλαιός αγγλονορµανδικός τύπος cresme –που αποτελούσε
αλλόµορφο ή µάλλον «αλλόγραφο» του creme– ενδέχεται να έχει επηρεαστεί παρετυµολογικά από τον
εκκλησιαστικό όρο chrisma (< ελληνιστικό χρῖσµα) της µεταγενέστερης λατινικής. Όσο για το νεοελλη-
νικό φιστίκι και το ελληνιστικό πιστάκιον (< πιστάκ[η] -ιον), πράγµατι παρουσιάζουν απώτερη συγγένεια,
αλλά αποτελούν ανεξάρτητες παράλληλες εξελίξεις µε αφετηρία το µέσο περσικό pistak [το πρώτο µέσω
του τουρκικού fıstık και του αραβικού fustuḳ (πληθυντικός fıstığı)· πβ. µεσαιωνικό φιστούκιον, ποντιακό
φουστούκιν], όπως άλλωστε και το αµπάρι [< τουρκικό ambar < νεότερο περσικό anbār (= «αποθήκη») <
µέσο περσικό hanbārak], που ουδεµία σχέση έχει µε το ελληνικό ἐµπόριον. Το δε τσιγκούνης [< τουρκικό
çingene (µε φωνηεντική οπισθίωση και κλειστοποίηση λόγω των υπερωικών [ŋg] και του φατνιακού ρι-
νικού [n]) < περσικό çingāne [πβ. παλαιοτουρκικό çıgañ (= «φτωχός»)] < ινδικό Atzigan (> µεσαιωνικό
Ἀτσίγγανος)] παρουσιάζει όντως µακρινή συγγένεια µε το Τσιγγάνος, δεν προέρχεται όµως από αυτό ως
αντιδάνειο, αλλά πρόκειται και πάλι για παράλληλο απόγονο από τα ινδικά µέσω των τσιγγάνικων γλωσ-
σικών ποικιλιών (βλ. ΛΙΤρ.: Ατσίγγανος). Τέλος, όπως µας αποδεικνύει και το ΛΙΤρ., υπάρχουν επαρκή
στοιχεία από τη µεσαιωνική ελληνική που τεκµηριώνουν ότι το ζαφείρι < µεσαιωνικό ζαφ(ε)ίρι(ν), υπο-
κοριστικό του ζάφειρος [διαφορετικό το ελληνιστικό σαπφείριον (= «χρωστική ουσία προερχόµενη από
τον ηµιπολύτιµο λίθο lapis lazuli»)] < ;ζάµφειρος (πβ. µεσαιωνική γραφή ζάµφυρος· µε απλοποίηση του
συµφωνικού συµπλέγµατος) < ελληνιστικό σάµφειρος [µε προχωρητική αφοµοίωση ηχηρότητας του αρ-
χικού συµφώνου σε συνεκφορές µε το άρθρο στην αιτιατική ενικού και επανανάλυση (πβ. ζάχαρη < ελ-
ληνιστικό σάκχαρις)] < σάπφειρος ([pɸ] > [mɸ] µε ιδιότυπη υποχωρητική ανοµοίωση· πβ. Ματθαίος >
Μάνθος), οπότε δε συντρέχει κανένας λόγος να υιοθετήσουµε τη µεσολάβηση του ιταλικού zaffiro < λα-
τινικό sapphirus < ελληνιστικό σάπφειρος (σηµιτικής προέλευσης· πβ. εβραϊκό sappīr). Τα παραπάνω
ατοπήµατα του ΛΜπ. και του ΛΠ., εκτός από την περίπτωση του “τσιγγούνης”, έχουν αποκατασταθεί στο
Μπαµπινιώτης 2010. Εντούτοις, στην περίπτωση του σκεβρώνω (ό.π.: σκευρώνω), παρότι αναγνωρίζει
για πρώτη φορά την πιθανή µεσολάβηση µεσαιωνικών λατινικών τύπων sceurum/scebrum (= «σιταποθή-
κη, αχυρώνας»· > µεσαιωνικό σκευρί(ο)ν = «κασέλα, ξύλινο χρηµατοκιβώτιο»), εξακολουθεί να τους
συνδέει κι αυτούς εσφαλµένα µε το αρχαίο σκευάριον, ενώ είναι κοινώς αποδεκτό ότι ανάγονται σε πα-
λαιό γερµανικό Scheur/Schewre (βλ. du Cange 1883–1887: SCEURUM). Βλ. και την εύστοχη κριτική
13
των σηµασιολογικών δανείων, η οποία σηµειωτέον –όπως εν µέρει και στην περίπτωση
του ΛΜπ.– αποδεικνύεται έντονα επηρεασµένη από το έργο του Κουµανούδη (1900),
παρουσιάζει ασυνέπειες και διακυµάνσεις. Για παράδειγµα, ετυµολογούνται σωστά τα
αµφιβληστροειδοβλάστωµα, αµφιβληστροειδοπάθεια και φωταέριο αλλά όχι και τα αµφι-
βληστροειδίτιδα43 και υγραέριο, ορισµένες περιπτώσεις ετυµολογούνται χωρίς να λαµ-
βάνεται υπόψη η ξένη επιρροή (πβ. άγχος, ανεµιστήρας, δισκίο, επίθηµα, εφηµερίδα, κα-
λώδιο, κατάθλιψη, ποµπός, ραπτοµηχανή, χειριστήριο), ενώ υπάρχουν ολόκληρες οικο-
γένειες τέτοιου είδους λέξεων των οποίων η ετυµολογία απουσιάζει παντελώς [λ.χ. στα
λήµµατα αδρεναλίνη, αντιβίωση – αντιβιοτικό, γλωσσολογία, πρόθηµα ή στις οικογένει-
ες των αυτο-, γαστρ(ο)-, γεω- και διαστηµ(ό)-].
Παρ’ όλ’ αυτά, δεν υπάρχει αµφιβολία ότι –στον τοµέα της ετυµολογίας τουλά-
χιστον– το παρόν λεξικό υπερέχει ξεκάθαρα έναντι όλων των προκατόχων του και προ-
παντός του λεξικού ∆ηµητράκου (1954-1958), µε το οποίο µοιράζεται περίπου κοινό
γλωσσοϊδεολογικό πλαίσιο.
2.2.6. Το νέο χρηστικό λεξικό της Ακαδηµίας Αθηνών (υπό έκδοση)

Το νέο και πολλά υποσχόµενο αυτό λεξικό συντάσσεται υπό την αιγίδα της Ακαδηµίας
Αθηνών και υπό την επίβλεψη του καθηγητή Χρ. Χαραλαµπάκη, σύµφωνα µε τον ο-
ποίο (2009: 1276-1277) “[...] οι ετυµολογικές πληροφορίες που παρέχονται στο παρόν
Λεξικό δίνονται χωρίς ετυµολογικό φόρτο, µε τη µέγιστη δυνατή συντοµία [...] και δεν υ-
περβαίνουν παρά µόνο πολύ σπάνια τις δύο γραµµές ενός δίστηλου κειµένου”. Από τα
λίγα ηµιτελή λήµµατα που έχουµε υπόψη µας44 µπορούµε να παρατηρήσουµε πως η
µεθοδολογική αυτή αρχή φαίνεται –προς το παρόν τουλάχιστον– να έχει τις εξής πιθα-
νές συνέπειες. Οι παρεχόµενες ετυµολογίες είναι πάρα πολύ συνοπτικές και εντελώς
ανεπαρκείς όσον αφορά την παρακολούθηση της ιστορικής πορείας των λέξεων σε βαθ-
µό που τις καθιστά «αινιγµατικές» και δυσερµήνευτες για το µέσο µη ειδικό αναγνώστη
(βλ. αβγό, νέος παρακάτω). Όµως, η κύρια ένστασή µας έγκειται στην υπερεκτίµηση
της ισχύος του έµµεσου δανεισµού, της κατεξοχήν λόγιας µορφής δανεισµού, φτάνο-
ντας µε τον τρόπο αυτό στο άλλο άκρο εν συγκρίσει προς το ΛΤ.Φ. Συγκεκριµένα, συ-
χνά θεωρούνται µεταφραστικά ή σηµασιολογικά δάνεια –από τη γαλλική κυρίως– γνή-
σιες κληρονοµηµένες λέξεις της νέας ελληνικής που είναι απίθανο να αποτελούν τέτοι-
ου είδους δάνεια (αυτό τουλάχιστον συνέβαινε για πλήθος ληµµάτων µέχρι το 2009).
Επίσης, σε ορισµένες περιπτώσεις δίνονται ασαφείς και δυσνόητες ετυµολογίες, οι ο-
ποίες είτε φτάνουν µ’ ένα «γιγαντιαίο» άλµα κατευθείαν στην αρχαία ελληνική, δίχως
να παρουσιάζουν τα εξελικτικά στάδια που µεσολάβησαν (πβ. αβγό), είτε υπονοούν ότι
του Παπαναστασίου (2008: 162, 204-206), ενώ για περισσότερες πληροφορίες σχετικά µε την έννοια του
αντιδανείου βλ. Αναστασιάδη-Συµεωνίδη 1985, Βασµανόλη 2007, Ιορδανίδου 2013, Μωυσιάδης 21-9-
2011 και 10-10-2011.
43
Πρόκειται για µεταφραστικό δάνειο από το νεολατινικό retinitis. Όσον αφορά την ανατοµική σηµασία
του ουσιαστικοποιηµένου επιθέτου αµφιβληστροειδής, ας σηµειωθεί ότι είναι ήδη ελληνιστική, αλλά α-
ναβίωσε στη σύγχρονη βιολογία και ιατρική κατ’ επιρροήν του γαλλικού rétine (πβ. αγγλικό retina), το
οποίο παρουσιάζει παρόµοια σηµασιολογική εξέλιξη εξαιτίας της µακροσκοπικής εικόνας του οφθαλµι-
κού αυτού χιτώνα, ο οποίος –λόγω της ηµιδιαύγειάς του και της αγγείωσης που τον διαπερνά– µοιάζει σα
δίχτυ πάνω σε κόκκινο φόντο (βλ. και Μπαµπινιώτης 2010 στο σχετικό λήµµα). Οπότε, δεν έχουµε να
κάνουµε µε σηµασιολογικό δανεισµό, όπως ισχυρίζεται το ΛΜπ., ενώ από το ΛΙΤρ. θα περιµέναµε να
γίνει ο παραλληλισµός µε τη δυτικοευρωπαϊκή παράδοση.
44
Τα δεδοµένα προέρχονται από το υλικό του µεταπτυχιακού σεµιναρίου πάνω στη λεξικογραφία που
οργάνωσε ο κ. Χριστόφορος Χαραλαµπάκης κατά το πανεπιστηµιακό έτος 2008-2009, καθώς και από το
Χαραλαµπάκης 2009.
14
ορισµένες σηµασίες µιας ήδη αρχαίας λέξης έχουν προκύψει µέσω σηµασιολογικού δα-
νεισµού από άλλες γλώσσες, χωρίς όµως κάτι τέτοιο να δηλώνεται ρητά, αφήνοντας
αµήχανο και απορηµένο τον απλό χρήστη: λ.χ. αβγό: “[< αρχ. ὠόν, γαλλ. œuf, αγγλ.
egg, γερµ. Ei]”, νέος: “[< αρχ. νέος, αγγλ. new, γαλλ. nouveau, γερµ. neu]”.
Εν πάση περιπτώσει, όµως, το λεξικό αυτό βρίσκεται ακόµη υπό διαµόρφωση
και πιστεύουµε ακράδαντα πως τέτοιου είδους ατέλειες θα εκλείψουν στην τελική έκ-
δοση του έργου, ιδίως στην ηλεκτρονική. Ίσως στις έντυπες µορφές των µεγάλων λεξι-
κογραφικών έργων θα ήταν προτιµότερο οι ούτως ή άλλως εγκυκλοπαιδικού και µετα-
γλωσσικού χαρακτήρα ετυµολογικές πληροφορίες να παρατίθενται σε ξεχωριστό τεύ-
χος/τόµο, έτσι ώστε να µη στερούν ζωτικό χώρο από το κύριο χρηστικό σώµα του λεξι-
κού και να ευνοούν την ανετότερη ανάπτυξή τους.
2.2.7. Το ορθογραφικό – ερµηνευτικό λεξικό της ∆΄, Ε΄ και Στ΄ ∆ηµοτικού

Κλείνοντας την περιήγησή µας στα σύγχρονα νεοελληνικά λεξικά, ας αναφερθούµε εν
τάχει σε µια απρόσµενη ανακάλυψη. Ξεφυλλίζοντας το νέο σχολικό λεξικό για τις τρεις
µεγαλύτερες τάξεις του ∆ηµοτικού των Καψάλη, Πασχάλη, Τσιάλου & Γουλή (χ.χ.),
έκπληκτοι διαβάσαµε στο προλογικό σηµείωµα ότι –εκτός όλων των άλλων (µε-
τα)γλωσσικών πληροφοριών που παρέχονται και σε πλήρη αντίφαση µε τον ίδιο τον
τίτλο του λεξικού– δίνεται “και η βασική ετυµολογία της λέξης, δηλ. η ηλικία και η προέ-
λευσή της” (ό.π.: 7). Κι αναρωτιόµαστε: σε τι θα ωφελήσουν τους µικρούς µαθητές δε-
δοµένα όπως αυτί: “[αρχ. οὖς]”, ηλεκτρισµός: “[αρχ. ἤλεκτρον]”, θέµα: “[µτγν. θέµα <
αρχ. τίθηµι]”, ιδέα: “[αρχ. ἰδέα < ἰδεῖν < ὁρῶ (= βλέπω)]”, λεωφορείο: “[λόγ. λεωφόρος
< λεώς (= λαός) + φέρω]”, νερό: “[µεσν. νερόν < µτγν. νηρόν < αρχ. νεαρόν]”, στάχυ:
“[ελνστ. στάχυον < αρχ. στάχυ]” ή χλωµός: “[µεσν. < ελνστ. φλόµος]”; ∆ε θα υπεισέλ-
θουµε σε λεπτοµέρειες, διότι η απάντηση στο ερώτηµα αυτό δεν είναι καθόλου απλή
και ξεφεύγει κατά πολύ από τα πλαίσια της εργασίας αυτής. Θα αρκεστούµε µόνο στην
επισήµανση της οφθαλµοφανούς ασυνέπειας στη χρήση των όρων και στους ετυµολο-
γικούς στόχους (π.χ. οι όροι “ελληνιστικός” και “µεταγενέστερος” εναλλάσσονται ελεύ-
θερα και συνυπάρχουν ακόµη και στην ίδια σελίδα [λ.χ. ό.π.: 187, 240]), καθώς και των
κινδύνων που συνεπάγεται η λεγόµενη «ολιστική» θεώρηση της ελληνικής (πβ. Μπα-
µπινιώτης 2010: 15) και στην εκπαίδευση, µια γλωσσοδιδακτική δηλ. αντίληψη της µη-
τρικής γλώσσας που δεν κάνει σαφή διάκριση ανάµεσα στη συγχρονία και τη διαχρονί-
α, θεωρώντας την ελληνική γλώσσα «ενιαία» και «αδιαίρετη»,45 και εµπλέκεται σε όλο
το ιδεολογικό φορτίο και στις πλάνες που συνοδεύουν τη διδασκαλία των αρχαίων ελ-
ληνικών από το πρωτότυπο (πβ. Αρχάκης & Κονδύλη 20042: 109, Χριστίδης 1999: 50-
51, 55-57, 59-65). Είναι, τέλος, ενδεικτικό της «ανερµάτιστης» γλωσσικής πολιτικής
που επικρατεί σήµερα το γεγονός ότι το αντίστοιχο λεξικό για το Γυµνάσιο των Γαβρι-
ηλίδου, Λαµπροπούλου & Αγγελάκου (χ.χ.) δε δίνει ετυµολογικά στοιχεία πέρα από
σποραδικές αναφορές σε σχόλια, παρόλο που οι µαθητές διδάσκονται παράλληλα και
αρχαία ελληνικά κι έτσι θα µπορούσαν κατά κάποιον τρόπο να αξιοποιήσουν µετα-
γλωσσικά τέτοιου είδους πληροφορίες.
3. Συµπεράσµατα – Προτάσεις
Με αφορµή την προηγηθείσα συζήτηση θα θέλαµε να καταθέσουµε ορισµένες προτά-
σεις σχετικά µε τα ζητήµατα που µας απασχόλησαν. Πρώτα απ’ όλα, νοµίζουµε πως
είναι επιτακτική η ανάγκη σύνταξης ενός εξειδικευµένου –βασισµένου σε αυστηρή, συ-
45
Βλ. ενδεικτικά Μπαµπινιώτης 1994α: 155-162 και 1994β: 331-352.
15
νεπή και συλλογική διεπιστηµονική έρευνα– σύγχρονου ετυµολογικού λεξικού τόσο
της αρχαίας όσο και της µεσαιωνικής και νέας ελληνικής (πβ. εντούτοις υποσηµ. 3),
έργα τα οποία θα αντικαταστήσουν στην ελληνόγλωσση βιβλιογραφία τα απαρχαιωµέ-
να πλέον λεξικά των Hofmann (1974) και Ανδριώτη (19833) αντίστοιχα. Είναι µάλλον
αυτονόητο ότι η εγχώρια πληροφόρηση και παιδεία δεν είναι δυνατόν να βασιστεί σε
αµετάφραστα έργα αναφοράς της διεθνούς βιβλιογραφίας, όπως είναι τα πράγµατι ε-
ξαιρετικά λεξικά των Frisk (1960-1972), Chantraine (1968-1980) και πιο πρόσφατα των
Beekes et al. (2010), τα οποία ωστόσο δεν είναι εύκολα προσβάσιµα για το ελληνικό
ευρύ κοινό, ενώ το λεξικογραφικό κενό όσον αφορά την ετυµολογία της µεσαιωνικής
ελληνικής είναι δεδοµένο ακόµη και στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία. Ευχής έργον θα
ήταν, επίσης, η σύνταξη ενός νέου ιστορικού λεξικού «όλης της ελληνικής γλώσσας»,
το οποίο θα αποτύπωνε ανάγλυφα την ιστορία του ελληνικού λεξιλογίου από την απώ-
τατη αρχαιότητα µέχρι σήµερα χωρίς τις ιδεοληπτικές αγκυλώσεις του λεξικού ∆ηµη-
τράκου (1954-1958) και του ΛΠ., εγχείρηµα ωστόσο υπέρ το δέον φιλόδοξο.
Σε ό,τι αφορά το περιεχόµενο των ετυµολογικών σχολίων σ’ ένα γενικό νεοελ-
ληνικό λεξικό, θα προτείναµε να περιλαµβάνει τις εξής πληροφορίες:
α) την εξελικτική παράδοση από την οποία προέρχεται κάθε λέξη (δηµώδη, λόγια),
το αν δηλ. η λέξη αποτελεί «φυσικά» κληρονοµηµένο γλωσσικό στοιχείο ή αν συνιστά
προϊόν είτε εξεζητηµένου νεολογισµού είτε εσωτερικού δανεισµού µε ή χωρίς επιρροή
από ξένη γλώσσα·
β) την ηλικία της λέξης ως µορφοφωνολογικής και σηµασιολογικής οντότητας και
όχι ως ορθογραφικού τύπου [νεότερη, µεσαιωνική (όψιµη – µέση – πρώιµη), ελληνιστι-
κή (αυτοκρατορική – αλεξανδρινή), αρχαία] µε προσδιορισµό και του αιώνα, αν αυτό
είναι εφικτό·46
γ) τους παλαιότερους τύπους από τους οποίους προέρχεται ή παράγεται η εξεταζό-
µενη λέξη µε συνοπτική περιγραφή-ερµηνεία των φωνητικών/φωνολογικών και µορφο-
λογικών µεταβολών που µεσολαβούν σε κάθε στάδιο και, αν κριθεί απαραίτητο, τις
προγενέστερες σηµασίες του λεξήµατος ή τους αµάρτυρους τύπους –ως αποκυήµατα
εσωτερικής επανασύνθεσης– που αιτιολογούν τις ανεπαρκώς µαρτυρούµενες γραµµα-
τειακά γλωσσικές αλλαγές·
δ) στις παράγωγες και σύνθετες λέξεις, την ανάλυση της µορφολογικής τους δοµής,
ει δυνατόν µε προσδιορισµό του βαθµού της συγχρονικής διαφάνειας, αν και θα ήταν
επιστηµονικά ορθότερο οι συγχρονικά διαφανείς µορφολογικές δοµές να αναλύονται σε
κάποιο άλλο τµήµα του λεξικογραφικού άρθρου (λ.χ. ανάµεσα στις λοιπές µορφολογι-
κές πληροφορίες και στο σηµασιολογικό κοµµάτι) και όχι µέσα στην ετυµολογία, γιατί
κάτι τέτοιο στην ουσία υποκρύπτει σύγχυση συγχρονίας και διαχρονίας·
ε) στην περίπτωση κάθε είδους δανείων (άµεσων και έµµεσων), την παράθεση του
ξένου τύπου και της γλώσσας από την οποία προέρχονται µε επισήµανση της µορφής
του δανεισµού· και
46
Κάτι τέτοιο, οµολογουµένως, είναι αρκετά δύσκολο και για το λόγο αυτό τα λεξικά συνήθως περιορί-
ζονται στην εκτίµηση της ηλικίας του ορθογραφικού τύπου, είτε πρόκειται για κληρονοµηµένο είτε για
λόγιο λέξηµα (λ.χ. αντέχω: < αρχ. ἀντέχω, γη: < αρχ. γῆ, έβδοµος: < αρχ. ἕβδοµος, ζωή: < αρχ. ζωή, ήλι-
ος: < αρχ. ἥλιος, µύθος: < αρχ. µῦθος, φαύλος: < αρχ. φαῦλος, χαίρω: < αρχ. χαίρω κ.ο.κ.), παρόλο που η
προφορά της αρχαίας λέξης διαφέρει σηµαντικά από αυτήν της νεοελληνικής: αρχαία ελληνική
[antékʰɔ:], [ɡɛˆ:], [hébdomos], [zdɔ:έ:], [hέ:lios]/[hέ:ljos], [myˆ:tʰos], [pʰaˆʊlos], [kʰaίrɔ:] ≠ νέα ελληνική
[a(n)'dɛxɔ], ['ʝi], ['ɛvðɔmɔs], [zɔ'i], ['iʎɔs], ['miθɔs], ['favlɔs], ['çɛrɔ]. Ο ακριβής, ωστόσο, προσδιορισµός
του χρόνου των φωνητικών µεταβολών στην ιστορία της ελληνικής γλώσσας είναι ιδιαίτερα δυσχερής
και θα απαιτούσε συν τοις άλλοις τη χρήση του διεθνούς φωνητικού αλφαβήτου στα ετυµολογικά σχόλια.
16
στ) σε περιπτώσεις νεολογισµών, τη χρονολογία της πρώτης εµφάνισης της λέξης ή
της φράσης, αν αυτή είναι γνωστή.47
Ιδιαίτερη προσοχή θα πρέπει να επικεντρώνεται στην αποφυγή των ιδεολογικών φορτί-
σεων και της µετάδοσης γλωσσοϊδεολογικών υπονοηµάτων µέσω των ετυµολογικών
στρατηγικών, πράγµα που δεν είναι καθόλου αυτονόητο ή εύκολο να επιτευχθεί στην
πράξη. Οφείλουµε, πάντως, να οµολογήσουµε ότι αυτό το πρότυπο ακολουθείται σε
µεγάλο βαθµό από το ΛΙΤρ. (πβ. Πετρούνιας 1985), υπάρχουν όµως περιθώρια για αρ-
κετές βελτιώσεις, εφόσον και σ’ αυτό το λεξικό δε λείπουν οι ατέλειες.
Σε ό,τι έχει να κάνει µε τα ετυµολογικά σύµβολα, θα µπορούσαµε να προτεί-
νουµε µια µικρή τροποποίηση των συνήθων συµβάσεων στην ελληνική βιβλιογραφία,
σύµφωνα µε την οποία η χρήση των γωνιωδών αγκυλών (< ή >) θα περιορίζεται σε πε-
ριπτώσεις παραγωγής, σύνθεσης, λόγιου εσωτερικού ή εξωτερικού δανεισµού και σύν-
δεσης φωνητικών συµβόλων κατά την επεξήγηση των αντίστοιχων µεταβολών, ενώ για
τη δήλωση της κληρονοµικής διαχρονικής συνέχειας και του µη λόγιου δανεισµού (η
ένταξη και προσαρµογή στο µορφολογικό σύστηµα της ελληνικής δεν µπορεί να θεω-
ρηθεί παραγωγή) θα εισάγεται µια κυµατοειδής παύλα (~). Για παράδειγµα:
αλυχτώ (= «γαβγίζω»): ~ µεσαιωνικό ἀλυχτῶ ~ ελληνιστικό & αρχαίο κρητι-

κό ἀλυκτῶ ([kt] > [xt] µε υποχωρητική ανοµοίωση τρόπου άρθρωσης) ~ αρχαίο
ὑλακτῶ (µε αντιµετάθεση των φωνηέντων) < ὑλα- (του ὑλάω, -ῶ) -κτῶ
παγόνι: ~ µεσαιωνικό παγόνι ~ παγώνιν (µε σίγηση του τελικού [n] και ορθο-
γραφική απλοποίηση) είτε ~ παλαιό ιταλικό pagon[e] (~ λατινικό pavo, αιτιατι-
κή pavonem) -ιν είτε ~ µεσαιωνικό παώνιν (µε ανάπτυξη µεσοφωνηεντικού [ɣ]
για αποφυγή της χασµωδίας) ~ παώνιον (µε σίγηση του άτονου [ɔ] µετά από [i]
σε θέση επιθήµατος) < ελληνιστικό πάων [~ λατινικό pavon- (του pavo)] -ιον
(µε υποκορισµό)
παχύρρευστος: λόγιο < παχύ- + ρευστ[ός] -ος (µεταφραστικό δάνειο < γερ-
µανικό dickflüssig)
πολιοµυελίτιδα: λόγιος διεθνισµός < γαλλικό poliomyelite < αρχαίο πολιό[ς]
(= «γκρίζος») + myelite (= «φλεγµονή του µυελού») < αρχαίο µυελ[ός] -ite = -
ίτις, αιτιατική -ίτιδα
τερακότα: ~ ιταλικό terracotta (µε απλογράφηση) < φράση terra cotta (=
«γη ψηµένη»)
Πρωτεύοντα ρόλο στην αξιοπιστία και την εγκυρότητα κάθε ετυµολογικής πλη-
ροφόρησης διαδραµατίζουν οι θεωρητικές αρχές και τα σχετικά κριτήρια πάνω στα ο-
ποία βασίζεται. Σύµφωνα µε το Μωυσιάδη (2011: 45-46), “[ο]ι αρχές αυτές θα υπαγο-
ρεύσουν ως προτιµότερη τη λύση που: α) περιλαµβάνει τις λιγότερες ή απλούστερες διαδι-
κασίες (οικονοµία), β) εξηγεί τον µεγαλύτερο όγκο δεδοµένων (πληρότητα), γ) δεν συ-
γκρούεται µε τα γνωστά ιστορικά δεδοµένα για τη γλώσσα και τους οµιλητές της (ιστορι-
κότητα)”. Η ιεράρχηση των ετυµολογικών κριτηρίων και η αξιοποίηση του διαθέσιµου
υλικού θα πρέπει, σύµφωνα µε τον ίδιο ερευνητή (2011), να ακολουθεί τις εξής γενικές
κατευθυντήριες γραµµές:
1) “Το µορφολογικό κριτήριο έχει προτεραιότητα έναντι της φωνητικής οµοιότητας”·
2) “Τα κριτήρια µορφής έχουν προτεραιότητα έναντι της σηµασιολογικής εγγύτητας”·
47
Πβ. Drysdale 1989· βλ. και τις ετυµολογίες των λεξικών της αγγλικής που προσφέρονται δωρεάν στις
ιστοσελίδες http://dictionary.reference.com/ και http://www.merriam-webster.com/.
17
3) “Τα γλωσσολογικά κριτήρια έχουν προτεραιότητα έναντι των εξωγλωσσικών”·
4) “Η αρχή τής οµοχρονίας είναι ισχυρός παράγοντας ελέγχου τής ετυµολογικής πρό-
τασης”. Η αρχή αυτή “επιτάσσει την αναζήτηση ή επανασύνθεση του ετύµου µε τρόπο που
αρµόζει στη δική του γλωσσική εποχή. Ο ετυµολόγος επιδιώκει να εξασφαλίσει ότι τα εν-
διάµεσα στάδια που οδηγούν στο έτυµον µπορούν να συνυπάρξουν στην ίδια συγχρονία
(Μωυσιάδης 2005: 256) [, ...] ώστε να αποφεύγονται αναχρονισµοί [...] τόσο ως προς τα
αναλογικά πρότυπα όσο και ως προς τις παράλληλες µορφές” (Μωυσιάδης 2011: 51).
Τέλος, όπως εύκολα µπορεί κανείς να διαπιστώσει και από τα δεδοµένα του
Παραρτήµατος, στα σύγχρονα λεξικά της νέας ελληνικής παρατηρείται ικανός βαθµός
ορθογραφικής ποικιλότητας, ο οποίος σχετίζεται άρρηκτα µε την ετυµολογία, εφόσον η
σηµερινή ορθογραφία, παρά τις απλουστεύσεις που εισήγαγαν οι µεταρρυθµίσεις του
1976 και του 1982, εξακολουθεί να παραµένει κατά βάσιν ιστορική. Όπως επισηµαί-
νουν µεταξύ άλλων οι Goutsos (1999: 167-168), Κακριδή-Φερράρι (2008: 368, 373-
374), Καλιόρης (1998: 1063-1064), Kriaras (2009: 257), Παπαναστασίου (2008: 161-
166), Τράπαλης (2009: 1156), Χαραλαµπάκης (2001: 186, 191) και Χάρης (2003-2008:
τ. Α΄ 247), ιδιαίτερη αναστάτωση στο ήδη βεβαρηµένο ορθογραφικό σκηνικό προκάλε-
σε η δηµοσίευση του ΛΜπ., το οποίο εισηγείται πληθώρα ορθογραφικών «αποκατα-
στάσεων» βάσει του ετυµολογικού κριτηρίου ορθογράφησης, ενώ ούτε τα παλαιότερα
λεξικά εφάρµοζαν µε απόλυτα συνεπή και ενιαίο τρόπο τις αρχές της περιορισµένης
απλογράφησης (πβ. Ιορδανίδου 1998). Ωστόσο, το ιδιόµορφο και εξαιρετικά περίπλοκο
αυτό ζήτηµα υπερβαίνει τα όρια της µελέτης αυτής και θα πρέπει να αντιµετωπιστεί
ξεχωριστά.
Βιβλιογραφία
Adrados, Fr. 2003. Ιστορία της ελληνικής γλώσσας: Από τις απαρχές ως τις µέρες µας [µτφρ. A. V.
Lecumberri]. Αθήνα: Παπαδήµας.
Αναστασιάδη-Συµεωνίδη, Ά. 1985. Πώς ορίζεται ο όρος 'αντιδάνειο'; Μελέτες για την Ελληνική Γλώσ-
σα. Πρακτικά της 6ης Ετήσιας Συνάντησης του Τοµέα Γλωσσολογίας του A.Π.Θ. (22-24 Μαΐου 1985).
Θεσσαλονίκη: Κυριακίδης, 261-268.
Αναστασιάδη-Συµεωνίδη, Ά. 1994. Νεολογικός δανεισµός της νεοελληνικής. Θεσσαλονίκη.
Αναστασιάδη-Συµεωνίδη, Ά. 1997. Γλωσσικές διαδικασίες κατά τη δηµιουργία όρων. Στο Ελληνική
γλώσσα και ορολογία. Πρακτικά του Α΄ συνεδρίου ελληνικής ορολογίας. Αθήνα, 77-87.
Αργυρόπουλος, Β. 2009. Αρχαιολατρία και γλώσσα: Θέµατα ετυµολογίας και ορθογραφίας. Αθήνα: Ζα-
χαρόπουλος.
Αρχάκης, Α. & Μ. Κονδύλη 20042. Εισαγωγή σε ζητήµατα Κοινωνιογλωσσολογίας. Αθήνα: Νήσος.
Βασµανόλη, Ε. 2007. Οι αντιδάνειες λέξεις στη Νέα Ελληνική. Αθήνα: Βιβλιοθήκη Σοφίας Σαριπόλου
101 (διδακτορική διατριβή). ∆ιαθέσιµη στη διεύθυνση:
http://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/23156#page/1/mode/2up.
Beekes, R. et al. 2010. Etymological Dictionary of Greek. Leiden & Boston: Brill.
Γαβριηλίδου, Μ., Π. Λαµπροπούλου & Κ. Αγγελάκος χ.χ. Ερµηνευτικό λεξικό νέας ελληνικής. Α΄, Β΄,
Γ΄ Γυµνασίου. Αθήνα: ΟΕ∆Β.
Chantraine, P. 1968-1980. Dictionaire étymologique de la langue grecque. Histoire des mots [4 vol-
umes]. Paris: Editions Klincksieck.
∆αγκίτσης, Κ. 1978-1984. Ετυµολογικό λεξικό της νεοελληνικής [2 τόµοι]. Αθήνα.
∆ηµητράκος, ∆. (εκδ.) 1954-1958. Μέγα λεξικὸν ὅλης τῆς ἑλληνικῆς γλώσσης [9 τόµοι]. Αθήνα: ανατύπ.
Πρόοδος.
∆ιαδικτυακό έργο χ.χ. Türkçe Etimolojik Sözlük. ∆ιαθέσιµο στην ιστοσελίδα:
http://www.nisanyansozluk.com/?k.
Drysdale, P. D. 1989. Etymological information in the general monolingual dictionary. In F. J. Haus-
mann et al. (eds.). Wörterbücher – Dictionaries – Dictionnaires: An International Encyclopedia of Lexi-
cography [vol. 1]. Berlin, 525-530.
du Cange, Ch. du Fresne et. al. 1883–1887 [16781]. Glossarium ad scriptores mediae et infimae Latini-
tatis [10 tomi]. Niort: L. Favre.
18
Frisk, H. 1960-1972. Griechisches etymologisches Wörterbuch [3 Volumes]. Heidelberg.
Goutsos, D. 1999. Essay Review of George D. Babiniotis, Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας (Athens,
Center for Lexicography 1998). Journal of Modern Greek Studies 17, 163-170.
Hofmann, J. B. 1974. Ἐτυµολογικὸν λεξικὸν τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς [µτφρ. Α. Παπανικολάου]. Αθήνα.
Ιορδανίδου, Ά. 1998. Η ορθογραφία στα νεοελληνικά λεξικά. Γλώσσα 44, 4-21.
Ιορδανίδου, Ά. 2000. «Λεξικά για τα ελληνικά του 21ου αιώνα»: Σύγκριση και αξιολόγηση των λεξικών.
Η Καθηµερινή, 5-11-2000, 56-57.
Ιορδανίδου, Ά. 2013. Αντιδάνεια: Ξένες λέξεις µε ελληνική καταγωγή. Αθήνα: Το Βήµα (ένθετο στο φύλ-
λο της 24ης Φεβρουαρίου 2013).
Κακριδή-Φερράρι, Μ. 2008. Ορθογραφικές µεταρρυθµίσεις: τάσεις και αντιστάσεις. Στο Μ. Θεοδωρο-
πούλου (επιµ.). Θέρµη και φως. Licht und Wärme. Αφιερωµατικός τόµος στη µνήµη του Α.-Φ. Χριστίδη.
Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, 365-383.
Καλιόρης, Γ. Μ. 1998. Το Λεξικό Μπαµπινιώτη. Νέα Εστία 1706, 1056-1082.
Καψάλης, Γ., Α. Πασχάλης, Στ. Τσιάλος & ∆. Γουλής χ.χ. Ορθογραφικό – ερµηνευτικό λεξικό ∆΄, Ε΄,
Στ΄ ∆ηµοτικού. Το λεξικό µας. Αθήνα: ΟΕ∆Β.
Kiefer, F. & P. van Sterkenburg 2003. Design and production of monolingual dictionaries. In P. van
Sterkenburg (ed.). A Practical Guide to Lexicography. Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins, 350-
365.
Κοραής, Α. 1828-1835. Ἄτακτα, ἤγουν παντοδαπῶν εἰς τὴν ἀρχαίαν καὶ τὴν νέαν ἑλληνικὴν γλῶσσαν
αὐτοσχεδίων σηµειώσεων, καὶ τινῶν ἄλλων ὑποµνηµάτων, αὐτοσχέδιος συναγωγή [5 τόµοι]. Παρίσι.
Κουλάκης, Γ. 1993. Το µεγάλο ετυµολογικό λεξικό της νεοελληνικής γλώσσας. Θεσσαλονίκη: Μαλλιάρης-
Παιδεία.
Κουµανούδης, Στ. 1900. Συναγωγὴ νέων λέξεων ὑπὸ τῶν λογίων πλασθεισῶν ἀπὸ τῆς ἁλώσεως µέχρι
τῶν καθ’ ἡµᾶς χρόνων [2 τόµοι]. Αθήνα.
Κουτσοµπόλης, ∆. 2005. Ο τύπος για το λεξικό Μπαµπινιώτη. Γλώσσα 60, 61-73.
Κριαράς, Ε. 2000. Το Λεξικό Μπαµπινιώτη και η δηµοτική. Η Καθηµερινή, 5-11-2000.
Κριαράς, Ε. (επιµ.) 2001-2003. Επιτοµή του λεξικού της µεσαιωνικής ελληνικής δηµώδους γραµµατείας
1100-1669 [2 τόµοι]. ∆ιαθέσιµο στη διεύθυνση:
http://www.greek-language.gr/greekLang/medieval_greek/kriaras/index.html.
Kriaras, E. 2009. A tradition of Anomaly: Towards the regularization of the greek language. In A. Geor-
gakopoulou & M. Silk (eds.). Standard Languages and Language Standards: Greek, Past and Present.
Farnham: Ashgate, 253-258.
Labov, W. 1994, Principles of Linguistic Change, Volume 1: Internal Factors. Oxford & Malden:
Willey-Blackwell.
Lampe, G. W. H. 1961. A Patristic Greek Lexicon. Oxford: Clarendon Press.
ΛΑν. = Ανδριώτης, Ν. 19833 [19511]. Ἐτυµολογικὸ λεξικὸ τῆς κοινῆς νεοελληνικῆς. Θεσσαλονίκη: Ινστι-
τούτο Νεοελληνικών Σπουδών – Ίδρυµα Μανόλη Τριανταφυλλίδη.
ΛΙΤρ. = Ίδρυµα Τριανταφυλλίδη (εκδ.) 1998. Λεξικό της κοινής νεοελληνικής. Θεσσαλονίκη: Ινστιτού-
το Νεοελληνικών Σπουδών – Ίδρυµα Μανόλη Τριανταφυλλίδη (διατίθεται και online στη διεύθυνση:
http://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/triantafyllides/index.html).
ΛΚρ. = Κριαράς, Ε. (επιµ.) 1995. Νέο ελληνικό λεξικό της σύγχρονης δηµοτικής γλώσσας, γραπτής και
προφορικής. Αθήνα: Εκδοτική Αθηνών.
ΛΜπ. = Μπαµπινιώτης, Γ. (επιµ.) 20022 [19981]. Λεξικό τής νέας ελληνικής γλώσσας: Με σχόλια για τη
σωστή χρήση των λέξεων. Αθήνα: Κέντρο λεξικολογίας.
ΛΠ. = Πάπυρος (εκδ.) 2005. Μέγα λεξικό της ελληνικής γλώσσας (Αρχαίας – Μεσαιωνικής – Νέας). Σε
ψηφιακή µορφή.
LSJ9 = Liddell, H. G., R. Scott & H. S. Jones et al. 19409. A Greek-English Lexicon (With a revised
supplement [1996]). Oxford: Clarendon Press.
ΛΤ.Φ. = Τεγόπουλος – Φυτράκης (εκδ.) 1997. Μείζον ελληνικό λεξικό. Αθήνα (διατίθεται και σε ηλε-
κτρονική µορφή).
Μοσχονάς, Σπ. Α. 2005. Η πρότυπη γλώσσα. Cogito 03, 56-57.
Μπαµπινιώτης, Γ. 1971/1972. Τὸ θεωρητικὸν ὑπόβαθρον τῆς ἱστορικῆς ὀρθογραφίας. ΕΕΦΣΠΑ 23,
286-307.
Μπαµπινιώτης, Γ. 19912. Ἡ µοναδικότητα τής λέξεως. Στο Γλωσσολογία και Λογοτεχνία. Αθήνα, 77-
100.
Μπαµπινιώτης, Γ. 1994α. Ἡ γλώσσα ὡς ἀξία: Τὸ παράδειγµα τῆς ἑλληνικῆς. Αθήνα: Gutenberg.
Μπαµπινιώτης, Γ. 1994β. Ἑλληνικὴ γλώσσα: Παρελθόν, Παρόν, Μέλλον. Αθήνα: Gutenberg.
Μπαµπινιώτης, Γ. 1997α. Οι ξένες λέξεις της ελληνικής. Το Βήµα, 22-6-1997.
19
Μπαµπινιώτης, Γ. 1997β. Προκλητικές ορθογραφίες λέξεων. Το Βήµα, 20-7-1997.
Μπαµπινιώτης, Γ. 1997γ. Επιστηµονική ετυµολογία των λέξεων. Το Βήµα, 21-9-1997.
Μπαµπινιώτης, Γ. 1997δ. Αντιστρεψιµότητα και όχι απλογράφηση. Το Βήµα, 9-11-1997.
Μπαµπινιώτης, Γ. 1998. Η συνέπεια στην ορθογραφία. Το Βήµα, 1-2-1998.
Μπαµπινιώτης, Γ. 1999. Ενιαία ορθογραφία. Το Βήµα, 10-1-1999.
Μπαµπινιώτης, Γ. 2008α. Χρειάζεται η ιστορική ορθογραφία; Το Βήµα, 6-1-2008.
Μπαµπινιώτης, Γ. (επιµ.) 2008β. Ορθογραφικό λεξικό τής νέας ελληνικής γλώσσας: Εξηγεί και διδάσκει
την ορθογραφία. Αθήνα: Κέντρο λεξικολογίας.
Μπαµπινιώτης, Γ. (επιµ.) 2010. Ετυµολογικό λεξικό τής νέας ελληνικής γλώσσας: Ιστορία των λέξεων.
Αθήνα: Κέντρο λεξικολογίας.
Μωυσιάδης, Θ. 2005. Ετυµολογία: Εισαγωγή στη µεσαιωνική και νεοελληνική ετυµολογία. Αθήνα: Ελλη-
νικά Γράµµατα.
Μωυσιάδης, Θ. 2011. Ιεράρχηση κριτηρίων στην ετυµολογική έρευνα. Γλωσσολογία 19, 45-55.
Μωυσιάδης, Θ. 21-9-2011. Η προσωπογραφία τού αντιδανείου. Από το ιστολόγιο:
http://linguarium.blogspot.gr/2011/09/blog-post.html.
Μωυσιάδης, Θ. 10-10-2011. Η ορθογραφία τού αντιδανείου. Από το ιστολόγιο:
http://linguarium.blogspot.gr/2011/10/blog-post.html.
Παπαναστασίου, Γ. 2001. Λεξικά της νέας ελληνικής. Από την ιστοσελίδα: http://www.greek-
language.gr/greekLang/studies/guide/thema_d9/index.html.
Παπαναστασίου, Γ. 2008. Νεοελληνική ορθογραφία: Ιστορία, θεωρία, εφαρµογή. Θεσσαλονίκη: Ινστι-
τούτο Νεοελληνικών Σπουδών – Ίδρυµα Μανόλη Τριανταφυλλίδη.
Παπανικολάου, Α. 1974. Πρόλογος τοῦ Μεταφραστοῦ <περὶ έτυµολογίας>. Στο J. B. Hofmann 1974,
ε΄- ιζ΄.
Πετρούνιας, Ευ. Β. 1985. Τα λεξικά της νέας ελληνικής, οι ετυµολογίες τους, και οι ετυµολογίες του
Λεξικού του Ιδρύµατος Τριανταφυλλίδη. Μελέτες για την ελληνική γλώσσα 3, 307-416.
Πρωία (εκδ.) 1933. Λεξικὸν τῆς <νέας> ἑλληνικῆς γλώσσης [3 τόµοι µαζί µε το συµπλήρωµα]. Αθήνα.
Σκαρλάτος, ∆. ο Βυζάντιος 18351, 18572, 18743, 19754. Λεξικὸν τῆς καθ’ ἡµᾶς ἑλληνικῆς διαλέκτου µε-
θηρµηνευµένης εἰς τὸ ἀρχαῖον ἑλληνικὸν καὶ τὸ γαλλικόν. Αθήνα.
Σταµατάκος, Ι. (επιµ.) 1949. Λεξικὸν τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς γλώσσης. Αθήνα.
Σταµατάκος, Ι. (επιµ.) 1952-1955. Λεξικὸν τῆς νέας ἑλληνικῆς γλώσσης [3 τόµοι]. Αθήνα.
Συµεωνίδης, Χ. Π. 2010. Ετυµολογικό λεξικό των νεοελληνικών οικωνυµίων [2 τόµοι]. Λευκωσία &
Θεσσαλονίκη: Κέντρο Μελετών Ιεράς Μονής Κύκκου.
Τεγόπουλος – Φυτράκης (εκδ.) 19959. Ελληνικό λεξικό. Αθήνα.
Τοµπαΐδης, ∆. 1998. Ορθογραφική Πειθαρχία. Το Βήµα, 18-1-1998.
Τράπαλης Γ. 2009. Σύντοµη Ανασκόπηση της Σύγχρονης Ελληνικής Λεξικογραφίας: Τα ερµηνευτικά
Λεξικά (1976-2006). Πρακτικά του 8ου ∆ιεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας (σε ψηφιακή µορ-
φή), 1149-1167.
Tseronis, A. 2002. Diglossic past and present lexicographical practices: The case of two greek dictionar-
ies. Language Problems and Language Planning 26 (3), 219-252.
Tseronis, A & A. Iordanidou 2009. Modern Greek Dictionaries and the Ideology of Standardization. In
A. Georgakopoulou & M. Silk (eds.). Standard Languages and Language Standards: Greek, Past and
Present. Farnham: Ashgate, 167-185.
Tuite, K. 2006. Interpreting language variation and change. In Chr. Jourdan & K. Tuite (eds.). Language,
Culture and Society. Key Topics in Linguistic Anthropology. Cambridge: Cambridge University Press,
229-256.
Χαραλαµπάκης, Χρ. 2001. Ορθογραφικά προβλήµατα της Νεοελληνικής. Μέντορας 4, 185-202.
Χαραλαµπάκης, Χρ. 20013. Μεταφραστικά δάνεια της νέας ελληνικής από ευρωπαϊκές γλώσσες. Στο
Νεοελληνικός Λόγος: Μελέτες για τη γλώσσα, τη λογοτεχνία και το ύφος. Αθήνα: Νεφέλη, 327-344.
Χαραλαµπάκης, Χρ. 2003 [2005]. Η επίδραση των ευρωπαϊκών γλωσσών στη Νεοελληνική: Η περί-
πτωση των µεταφραστικών δανείων. Στο Γλώσσα και πολιτισµός. Πρακτικά του συνεδρίου, Αθήνα 24-26
Μαΐου 2001. Αθήνα, 127-136.
Χαραλαµπάκης, Χρ. 2007. Λεξικά (νεοελληνικά). Στο Λεξικό νεοελληνικής λογοτεχνίας. Αθήνα: Πατά-
κης.
Χαραλαµπάκης, Χρ. 2009. Το νέο Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής της Ακαδηµίας Αθηνών. Πρακτικά
του 8ου ∆ιεθνούς Συνεδρίου Ελληνικής Γλωσσολογίας (σε ψηφιακή µορφή), 1263-1282.
Χάρης, Γ. 2003-2008. Η γλώσσα, τα λάθη και τα πάθη [2 τόµοι]. Αθήνα: Πόλις.
Χριστίδης, Α.-Φ. 1999. Γλώσσα, Πολιτική, Πολιτισµός. Αθήνα: Πόλις.
20
Παράρτηµα
Ενδεικτικές αντιπαραβολές ετυµολογικών σχολίων

στα σύγχρονα νεοελληνικά λεξικά
άγχος
ΛΑν. λόγ., νεώτ., ἀπὸ τὸ ρ. ἄγχω.
ΛΤ.Φ. [από το αρχ. ρ. ἄγχω (= σφίγγω το λαιµό)]
ΛΚρ. –
ΛΙΤρ. [λόγ. < αρχ. ἄγχ(ω), -οµαι `στραγγαλίζω΄ -ος αναλ. προς τα αρχ. ψεύδω, -οµαι – ψεῦδος, πνίγω,
-οµαι – πνῖγος `πνίξιµο απ’ τη ζέστη΄, µτφρδ. γαλλ. angoisse]
ΛΜπ.
ΛΠ.
αµφιβληστροειδής
ΛΑν. –
ΛΤ.Φ. [<µτγν. ἀµφιβληστροειδής < ἀµφίβληστρον + εἶδος]
ΛΚρ. –
ΛΙΤρ. [λόγ. < ελνστ. ἀµφιβληστροειδής]
ΛΜπ.
ΛΠ.
βροµώ
ἀρχ. βροµῶ (=κροτῶ) < οὐσ. βρόµος· ὄχι ἀπὸ τὸ οὐσ. βρῶµα, γιατὶ τότε θὰ ἦταν βρωµατ-ίζω,
ΛΑν. ὅπως στὰ κρίµα - κριµατ-ίζω, χῶµα - χωµατ-ίζω (Γ. Χατζιδ. στὴν Ἀθηνᾶ 27 ΛΑ 51 κἑξ. καὶ
21
στὴν Glotta 22, 132). Ἡ σηµ. «ὄζω» ἤδη µεσν.
ΛΤ.Φ. [<αρχ. βροµῶ (= κροτώ) < ουσ. βρόµος· η σηµ. «όζω» ήδη µσν.]
ΛΚρ. [αρχ. βρόµος]
ΛΙΤρ. [ελνστ. βρωµῶ (< βρῶµος, βρόµος `βρόµα΄), διαφ. το αρχ. βρόµος `δυνατός θόρυβος΄ (ορθογρ.
απλοπ.)]
ΛΜπ.
ΛΠ.
γαστρορραγία
ΛΑν. γαστρο-: α΄ συνθετ. λόγ. οὐσ. […] γαστρο-ρραγία […]· ἀρχ. γαστρο- (γαστρο-λογία, γαστρο-
ρραφία, γαστρο-τόµος κ.τ.λ.), θέµα τῆς γεν. ἑν. τοῦ γαστήρ.
ΛΤ.Φ. [<γαστήρ + ἐρράγην, β΄ αόρ. του αρχ. ρ. ῥήγνυµι]
ΛΚρ. –
ΛΙΤρ. [λόγ. < γαλλ. gastrorragie < gastro- = γαστρο- + -rragie = -ρραγία]
22
ΛΜπ.
ΛΠ. –
Γενάρης
ΛΑν. µεσν. Γεννάρης < Γεννάριος < λατιν. januarius, µὲ ἐπίδραση τοῦ γεννῶ, ἐπειδὴ τότε γεννοῦν τὰ
πρόβατα.
–
ΛΤ.Φ. Ιανουάριος: [<µτγν. Ἰανουάριος < λατιν. Ianuarius < Ianus (θεός των Ρωµαίων στον οποίο ήταν
αφιερωµένος ο µήνας αυτός)]
ΛΚρ. –
ΛΙΤρ. [µσν. Γεννάριος (ορθογρ. απλοπ.) < µσνλατ. Iennarius (< Ianuarius) -ιος > -ης]
ΛΜπ.
ΛΠ.
γιος (γυιος κατά το ΛΜπ.)

ΛΑν. ὄψιµο µεσν. γιός < ἀρχ. υἱός.
ΛΤ.Φ. [<αρχ. υἱός]
ΛΚρ. [αρχ. υιός]
ΛΙΤρ. [µσν. γιος < υγιός µε αποβ. του αρχικού άτ. φων. < αρχ. υἱός (ελνστ. προφ. [yós]) µε ανάπτ. µε-
σοφ. [j] για αποφυγή της χασµ.]
ΛΜπ.
ΛΠ.
διαστηµόπλοιο
ΛΑν. –
ΛΤ.Φ. [<διάστηµα + πλοίο]
ΛΚρ. –
ΛΙΤρ. [λόγ. διάστηµ(α)II -ο- + πλοίον µτφρδ. αγγλ. space ship]
ΛΜπ.
ΛΠ. –
έωλος (αίολος κατά το ΛΜπ.)

ΛΑν. –
ΛΤ.Φ. [<αρχ. ἕωλος < πιθ. ἕως, ἡώς]
ΛΚρ. –
ΛΙΤρ. [λόγ. < αρχ. ἕωλος (αρχική σηµ.: `µπαγιάτικος΄)]
23
ΛΜπ.
ΛΠ.
(Εντούτοις, δεν καταγράφεται η ΝΕ σηµασία και χρήση)
ιδεολογία
ΛΑν. –
ἰδεολόγος: λόγ., νεώτ. ἰδεο-λόγος.
ΛΤ.Φ. [<ιδεολόγος]
[<ιδέα + -λόγος < λέγω]
ΛΚρ. –
ΛΙΤρ. [λόγ. < γαλλ. idéologie, γερµ. Ideologie < idéo-, Ideo- = ιδεο- + -logie = -λογία]
ΛΜπ.
ΛΠ.
καθήκον
ΛΑν. λόγ., ἀρχ. καθῆκον, οὐδ. τοῦ καθήκων, µετοχ. τοῦ καθ-ήκω (=ἁρµόζω).
ΛΤ.Φ. [<αρχ. καθῆκον, ουδ. του καθήκων, µτχ. του ρ. καθήκω (= αρµόζω)]
ΛΚρ. –
ΛΙΤρ. [λόγ.: 1: αρχ. πληθ. τά καθήκοντα, ελνστ. τό καθῆκον· 2α: σηµδ. γαλλ. office & αγγλ. duties· 2β:
σηµδ. γαλλ. devoirs]
ΛΜπ.
ΛΠ.
κολιός (κολοιός κατά το ΛΜπ.)

ΛΑν. ἀρχ. κολοιός.
ΛΤ.Φ. [<αρχ. κολοιός]
ΛΚρ. [αρχ. κολίας και κολ(ο)ιός]
ΛΙΤρ. [αρχ. κολί(ας) µεταπλ. -ός και συνίζ. για αποφυγή της χασµ. (παρετυµ. κολοιός = καλιακούδα(;),
δες λ.)]
ΛΜπ.
ΛΠ.
κτήριο (ΛΑν., ΛΚρ., ΛΜπ., ΛΠ.)/κτίριο (ΛΤ.Φ., ΛΙΤρ.)

ΛΑν. λόγ., µεσν. οἰκτήριον < οἰκητήριον (Κ. Ἄµαντ. Γλωσσ. Μελετ. 432 σηµ.3). Κατὰ Γ. Χατζιδ. ἀπὸ
τὸ µεσν. εὐκτήρ-ιον (=ἐκκλησία).
ΛΤ.Φ. κτήριο: [<µσν. οἰκτήριον < οἰκητήριον < οἰκέω -ῶ < οἶκος]
24
κτίριο: [<κτίζω]
ΛΚρ. [ευκτήριος (οίκος)]
ΛΙΤρ. [λόγ. < µσν. κτίριον < *οικτήριον < αρχ. οἰκητήριον `χώρος κατοικίας΄ παρετυµ. κτίζω]
ΛΜπ.
ΛΠ.
λειτουργώ
ΛΑν. ἀρχ. λειτουργῶ < λειτουργός.
ΛΤ.Φ. [<αρχ. λειτουργῶ < λειτουργός]
ΛΚρ. –
ΛΙΤρ. [λόγ.: 1-3, 5-6: αρχ. λειτουργῶ `αναλαµβάνω δηµόσιο αξίωµα µε προσωπικά µου έξοδα΄ σηµδ.
γαλλ. fonctionner· 4: µε βάση τη σηµ. 3· 7: ελνστ. λειτουργῶ (δες λειτουργίαII1)]
ΛΜπ.
ΛΠ.
µόλυνση
ΛΑν. λόγ., ἀρχ. µόλυν-σις < µολύνω.
ΛΤ.Φ. [<αρχ. µόλυνσις < µολύνω]
ΛΚρ. –
25
ΛΙΤρ. [λόγ. < αρχ. µόλυν(σις) `βεβήλωση, µαγάρισµα΄ -ση & σηµδ. αγγλ. pollution]
ΛΜπ.
ΛΠ.
νηνί (ΛΑν., ΛΤ.Φ., ΛΚρ., ΛΜπ., ΛΠ.)/νινί (ΛΙΤρ.)

ΛΑν. µεσν. νην-ίον (=κούκλα), ὑποκορ. τοὺ ἀρχ. ἰων. νῆνις < νεᾶνις (Ἀ. Παπαδόπ. στὴν Ἀθηνᾶ 28
ΛΑ 58 κἑξ.). Κατὰ Χ. Παντελίδ. στὴν Ἀθηνᾶ 41, 38 κἑξ. ἀπὸ τὸ ἀρχ. ἶνις (=κόρη) µὲ ν προθετι-
κό.
ΛΤ.Φ. [<µσν. νηνίον (= κούκλα) < αρχ. νῆνις < νεᾶνις, ἡ]
ΛΚρ. [αρχ. ιωνικό νήνις]
ΛΙΤρ. [µσν. *νινί (πρβ. µσν. νινάκι, ελνστ. νιννίον) λ. νηπιακή]
ΛΜπ.
ΛΠ.
ξενισµός
ΛΑν. –
ΛΤ.Φ. [<αρχ. ξενισµός < ξενίζω]
ΛΚρ. –
ΛΙΤρ. [λόγ. ξέν(ος) -ισµός µτφρδ. ιταλ. forestie rismo(;) (πρβ. ελνστ. ξενισµός `παραξενιά΄, διαφ. το
µσν. ξενισµός `ξενιτεµός΄, αρχ. ξενισµός `φιλοξενία΄)]
ΛΜπ.
ΛΠ.
ξεφτιλίζω (ΛΑν., ΛΤ.Φ., ΛΙΤρ., ΛΠ.)/ξευτιλίζω (ΛΚρ., ΛΜπ.)

ΛΑν. µεταγν. ἐξ-ευτελίζω < ἐκ πρόθ. + εὐτελής.
ΛΤ.Φ. [<µτγν. ἐξευτελίζω < ἐκ + εὐτελής]
ΛΚρ. –
ΛΙΤρ. [< ξεφιτιλίζω (συγκ. του άτ. [i]) `βγάζω το φιτίλι απ΄ το λυχνάρι΄ < ξε- φιτίλ(ι) -ίζω· συµφυρ.
εξευτελίζω & ξεφτιλίζω]
ΛΜπ.
ΛΠ.
οξείδιο (οξίδιο κατά το ΛΜπ.)
26
ΛΑν. λόγ., µεταγν. ὀξ-ίδιον. Πβ. ξίδι.
ΛΤ.Φ. [<αρχ. ὀξείδιον, υποκορ. του αρχ. ὄξος]
ΛΚρ. –
[λόγ. < γαλλ. oxide, oxyde < αρχ. ὀξ(ύς) (δες στο οξύ) -ide = -ίδιο (δες το παράδειγµα οξ-ίδιο
ΛΙΤρ. στο λ. -ίδιο), η ορθογρ. <ει> µε βάση σφαλερή ελνστ. γραφή ὀξείδιον, υποκορ. του αρχ. ὄξος
(δες στο ξίδι)]
ΛΜπ.
ΛΠ.
ορθοπεδικός/ορθοπαιδικός
ΛΑν. –
ΛΤ.Φ. [<ορθός + πέδον (= έδαφος)]
ΛΚρ. –
ΛΙΤρ. [λόγ. < γαλλ. orthopédique < orthopéd(ie) = ορθοπεδ(ική), ορθοπαιδ(ική) -ique = -ικός]
ΛΜπ.
ΛΠ.
οστεοαρθρίτιδα
ΛΑν. –
ὀστεο-: α΄ συνθετ. λόγ. λέξεων ὡς ἰατρικῶν ὅρων […] ἀρχ. ὀστοῦν διὰ τῶν γαλλ. ostéo-[…].
ΛΤ.Φ. [<οστούν + αρθρίτις]
ΛΚρ. –
ΛΙΤρ. [λόγ. < γαλλ. ostéoarthrite < ostéo- = οστεο- + arthrite = αρθρίτ(ις) -ιδα]
ΛΜπ.
ΛΠ.
παγόνι (ΛΤ.Φ., ΛΙΤρ.)/παγώνι (ΛΑν., ΛΚρ., ΛΜπ., ΛΠ.)

ΛΑν. µεσν. παγώνιν < παώνιν < παών-ιον, ὑποκορ. τοῦ µεταγν. παών. Κατ’ ἄλλους ἰταλ. pagone <
pavone.
ΛΤ.Φ. [<µσν. παγώνιν < παώνιν < παώνιον, υποκορ. του µτγν. παών]
ΛΚρ. [µτγν. παών ή ιταλ. pagone<pavone]
ΛΙΤρ. [µσν. παγόνι < παλ. ιταλ. pagon(e) -ι (< λατ. pavo) ή µσν. παόνιον υποκορ. του ελνστ. πάων (<
λατ. pavo) µε ανάπτ. µεσοφ. [γ] για αποφυγή της χασµ.]
ΛΜπ.
ΛΠ.
27
πλιγούρι/µπλιγούρι
ΛΑν. πνιγούρι, ἀπὸ τὸ ρ. πνίγω + κατάλ. -ούρι, ἐπειδὴ πρὶν ἀλεστῆ βράζεται. (Ν. Ἀνδριώτ. στὸν Τι-
µητ. τόµ. Σ. Καψωµ. 313 κἑξ.). Πβ. µπουλγούρι. (τουρκ. bulgur < ἑλλ. πλιγούρι.)
ΛΤ.Φ. [<πνιγούρι < πνίγω (επειδή, πριν αλεστεί, βράζεται)]
ΛΚρ. [πνιγούρι<πνίγω + κατάλ. -ούρι· ο τ. µπουλουγούρι από το τουρκ. bulgur µε αντδ.]
ΛΙΤρ. [ίσως < *πνιγούρι < πνίγ(ω) -ούρι (επειδή πριν αλεστεί βράζεται)· αντδ. < τουρκ. bulgur < πλι-
γούρι]
ΛΜπ.
ΛΠ.
ραπτοµηχανή
ΛΑν. –
ΛΤ.Φ. [<ράπτω + µηχανή]
ΛΚρ. –
ΛΙΤρ. [λόγ. < αρχ. ῥάπτ(ω) (δες στο ράβω) -ο- + µηχανή µτφρδ. αγγλ. sewing machine ή γαλλ.
machine à coudre]
ΛΜπ.
ΛΠ.
στείβω (ΛΑν., ΛΜπ., ΛΠ.)/στύβω (ΛΤ.Φ., ΛΚρ., ΛΙΤρ.)

ΛΑν. ἀρχ. στείβω (=πατῶ). Κατὰ Χ. Χαριτωνίδ. στὴν Ἀθηνᾶ 24, 218 ἀρχ. στύφω.
ΛΤ.Φ. [<αρχ. στύφω]
ΛΚρ. –
ΛΙΤρ. [αρχ. στείβω `πατώ΄ (η γρ. µε βάση παρετυµ. προς το αρχ. στύφω `σουφρώνω τα χείλια από
στυφή γεύση΄)]
ΛΜπ.
28
ΛΠ.
τραχανάς
ΛΑν. µεταγν. ἐπίθ. τραγανός, µὲ ἐπίδραση τοῦ τραχὺς καὶ τοῦ πληθ. τὰ τραχανά. (D. Georgacas στὴν
Glotta 31, 228 κἑξ.).
ΛΤ.Φ. [<µτγν. τραγανός, µε επίδρ. του τραχύς και του πληθ. τα τραχανά]
ΛΚρ. [µτγν. τραγανός ο]
ΛΙΤρ. [τουρκ. tarhana (από τα περσ.) -ς µε µετάθ. του [r]]
ΛΜπ.
ΛΠ.
τσόκαρο
ΛΑν. ἰταλ. zoccolo, ὑποκορ. τοῦ zocco < ἑλλ. σύκχος (A. Maidhof, Neugr. Rückwand. roman. 65).
ΛΤ.Φ. [<ιταλ. zoccolo, υποκορ. του zocco < ελλ. σύκχος]
ΛΚρ. [γενουατ. zocaro]
ΛΙΤρ. [µσν. τσόκαρο < ιταλ. (διαλεκτ.) zocaro(;) (πρβ. ιταλ. zoccolo)]
ΛΜπ.
ΛΠ.
υγραέριο
ΛΑν. –
ΛΤ.Φ. [<υγρός + αέριον]
ΛΚρ. –
ΛΙΤρ. [λόγ. υγρ(ο)- + αέριον µτφρδ. αγγλ. liquid gas]
ΛΜπ.
ΛΠ.
29
φιντάνι (φυντάνι κατά το ΛΜπ.)
ΛΑν. τουρκ. fidan < µεταγν. ἑλλ. φυτάνη (A. Maidhof στὴν Glotta 10, 21).
ΛΤ.Φ. [<τουρκ. fidan < µτγν. φυτάνη]
ΛΚρ. [τουρκ. fidan<µεσν. ελλην. φυτάνη]
ΛΙΤρ. [αντδ. < τουρκ. fidan -ι < αρχ. φυτόν]
ΛΜπ.
ΛΠ.
φιστίκι
ΛΑν. τουρκ. fιstιk < ἑλλ. µεταγν. πιστάκ-ιον, ὑποκορ. τοῦ πιστάκη < περσ. pistah (A. Maidhof στὴν
Glotta 10, 20).
ΛΤ.Φ. [<τουρκ. fιstιk < µτγν. ελλ. πιστάκιον, υποκορ. του πιστάκη < περσ. pistah]
ΛΚρ. [τουρκ. fιstιk <µτγν. ελλην. πιστάκιον]
ΛΙΤρ. [τουρκ. fιstιk (από τα αραβ.) -ι (πρβ. µσν. φιστούκιον < αραβ., ελνστ. πιστάκιον < περσ.)]
ΛΜπ.
ΛΠ.
χειριστήριο
ΛΑν. –
ΛΤ.Φ. [<χειριστής]
ΛΚρ. –
ΛΙΤρ. [λόγ. χειρισ(τής) -τήριον µτφρδ. γαλλ. manipulateur]
ΛΜπ.
ΛΠ.
30

Δημήτρης Καλαμπούκας (2014) - Ετυμολογία και λεξικογραφία: η αντιμετώπιση της ιστορίας των λέξεων στα νεοελληνικά λεξικά

Transféré par

Informations du document

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Δημήτρης Καλαμπούκας (2014) - Ετυμολογία και λεξικογραφία: η αντιμετώπιση της ιστορίας των λέξεων στα νεοελληνικά λεξικά

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Ετυµολογία και λεξικογραφία: η αντιµετώπιση της ιστορίας των λέξε-

ων στα νεοελληνικά λεξικά

∆ηµήτρης Καλαµπούκας (2014)

“Στα ειδικά λεξικογραφικά έργα η ετυµολογία παρουσιάζεται σαν τετελεσµένο γε-

Ας σηµειωθεί, επιπλέον, ότι µια πλήρης ετυµολόγηση δε συνίσταται µονάχα

2. Η αντιµετώπιση της ετυµολογίας στα γενικά λεξικά της νέας ελληνικής

Ἀλήµων ὤ: “(οὕτως ἔκρινα ὀρθότερον ’νὰ ’τὸ γράψω, ὡς παρεφθαρµένον

∆ε θα πρέπει, εντούτοις, να αντιµετωπίσουµε το έργο των δύο αυτών λογίων µε απαξί-

2.2. Σύγχρονη λεξικογραφία

2.2.1. Το λεξικό Τεγόπουλου – Φυτράκη (= ΛΤ.Φ.)

2.2.2. Το λεξικό Κριαρά (= ΛΚρ.)

2.2.3. Το λεξικό του Ιδρύµατος Μανόλη Τριανταφυλλίδη (= ΛΙΤρ.)

2.2.4. Το λεξικό Μπαµπινιώτη (= ΛΜπ.)

2.2.5. Το λεξικό της εγκυκλοπαίδειας “Πάπυρος-Λαρούς-Μπριτάνικα” [= ΛΠ.]

2.2.6. Το νέο χρηστικό λεξικό της Ακαδηµίας Αθηνών (υπό έκδοση)

2.2.7. Το ορθογραφικό – ερµηνευτικό λεξικό της ∆΄, Ε΄ και Στ΄ ∆ηµοτικού

αλυχτώ (= «γαβγίζω»): ~ µεσαιωνικό ἀλυχτῶ ~ ελληνιστικό & αρχαίο κρητι-

Ενδεικτικές αντιπαραβολές ετυµολογικών σχολίων

γιος (γυιος κατά το ΛΜπ.)

έωλος (αίολος κατά το ΛΜπ.)

κολιός (κολοιός κατά το ΛΜπ.)

κτήριο (ΛΑν., ΛΚρ., ΛΜπ., ΛΠ.)/κτίριο (ΛΤ.Φ., ΛΙΤρ.)

νηνί (ΛΑν., ΛΤ.Φ., ΛΚρ., ΛΜπ., ΛΠ.)/νινί (ΛΙΤρ.)

ξεφτιλίζω (ΛΑν., ΛΤ.Φ., ΛΙΤρ., ΛΠ.)/ξευτιλίζω (ΛΚρ., ΛΜπ.)

οξείδιο (οξίδιο κατά το ΛΜπ.)

παγόνι (ΛΤ.Φ., ΛΙΤρ.)/παγώνι (ΛΑν., ΛΚρ., ΛΜπ., ΛΠ.)

στείβω (ΛΑν., ΛΜπ., ΛΠ.)/στύβω (ΛΤ.Φ., ΛΚρ., ΛΙΤρ.)

Vous aimerez peut-être aussi