T.C.

ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
YNETM VE SYASET ANABLM DALI

TRKYE KOMNST PARTSNN SNMLENMES

SZL TARH ARATIRMASI
CLT 3

Doktora Tezi

Naciye Babalk

Ankara 2003

T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
YNETM VE SYASET ANABLM DALI

TRKYE KOMNST PARTSNN SNMLENMES

SZL TARH ARATIRMASI
CLT 3

Doktora Tezi

Naciye Babalk

Tez Danman
Prof.Dr. Sina Akin

Ankara 2003

T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
YNETM VE SYASET ANABLM DALI

TRKYE KOMNST PARTSNN SNMLENMES

SZL TARH ARATIRMASI
CLT 3

Doktora Tezi

Tez Danman:

Tez Jrisi yeleri

Ad ve Soyad

mzas

.............................................................

..................................

.............................................................

..................................

.............................................................

..................................

.............................................................

..................................

.............................................................

..................................

.............................................................

..................................

Tez Snav Tarihi ...............................................

TRKYE KOMNST PARTSNN SNMLENMES

indekiler
NSZ
GR
DNYA ve TRKYE KOMNST HAREKETnin TARHSEL GELM
G.1.

EKM DEVRMNDEN NCE KOMNST HAREKETN TARHSEL ve

DEOLOJK GELM

G.2.

EKM DEVRM ve DNYA KOMNST HAREKET

G.3.

III.ENTERNASYONAL veya KOMNTERN

G.4.

DNYA KOMNST HAREKET, EKM DEVRM ve TRKYE

G.5.

TRKYE KOMNST HAREKET ve TKPnin YAPILANMASI

23

G.5.1. TRKYE FT SOSYALST FIRKASI

23

G.5.2. TRKYE HALK TRAKYUN FIRKASI

23

G.5.3. TRKYE KOMNST BOLEVK PARTS veya (GZL) TKP

24

G.5.4. YELORDU

24

G.6.

G.7.

TKPnin ALIMA LKELER, KOMNTERN, SOVYETLER BRL

ile LKLER

29

G.6.1. TRKYE KOMNST PARTSnin KURULMASI

30

G.6.2. THFin CANLANDIRILMASI (THKP)

32

G.6.3. AYDINLIK EVRES, TRKYE FT SOSYALST FIRKASI

34

G.6.4. KOMNTERN KONGRELER ve SOVYETLER BRL ile LKLER

35

BRNC ve KNC TPin YAPISI, FARKLILIKLARI ve TKP ile LKLER45

G.7.1. BRNC TP

47

G.7.2. TKPnin I.TPe YAKLAIMI

52

G.7.3. KNC TP

57

G.7.4. TRKYEde 12 EYLL HAREKET ve TPin YURT DIINA IKMASI 62

1.

BLM: TKPnin 1973 ATILIM DNEM

70

1.1.

ATILIMn LK YILLARI ve YURT DII RGTLER

71

1.1.1. BATI ALMANYA

71

1.1.2.

FRANSADA RGTLENME

74

1.1.3.

NGLTEREde RGTLENME

75

1.1.4.

TKPNN TRKYEde RGTLENME KARARI ve TEPKLER

79

1.2.

LK YILLARIN RGTLENME YAKLAIMI ve SORUNLAR

85

1.3.

1.2.1.

NGLTERE

85

1.2.2.

KADROLARDA DOKU UYUMAZLII ve SORUNLAR

86

1.2.3.

TRKYEde LK RGTLENME ALIMALARI

89

1.2.4.

TRKYEDE RGTLENME ALIMALARININ LK YILLARI

90

1.2.5.

1977 KONYA KONFERANSI

91

PARTZAN GRUBU ve TRKYE SOSYALST MCADELE BRL

96

1.3.1.

PARTZAN GRUBU YURT DIINA IKIYOR

96

1.4.

KADRONUN DEOLOJK ETMNDE PART OKULU

98

1.5.

ATILIM DNEMNDE TRKYEde RGTLENME ALIMALARI

99

1.5.1.

ETM YOLU ile BAIMSIZ SENDKALARLA LKLER

99

1.5.2.

BURSAda RGTLENME

100

1.5.3.

DOGUDA RGTLENME

101

1.5.4.

RGTLENME ve POLTKADA TIKANIKLIK

101

1.6.

TKPde YOL AYRIMI: NN SES

105

1.6.1.

N.AKSEYMEN MKden IKARTILIYOR

107

1.6.2.

SA KANAT TASFYES GNDEMDE KEN SOL GDER

108

1.6.3.

PARTZAN GRUBU KARI MUHALEFET RGTLYOR

109

2. BLM: 12 EYLL HAREKET ve TKPnin YURT DIINA IKMASI

118

2.1.

TRKYEde 12 EYLL HAREKET ve TKP

118

2.1.1.

119

2.2.

2.3.

TKP ve 12 EYLL YORUMU

2.1.2. 12 EYLL ve TKPnin GER EKLME HAREKET

125

2.1.3. 12 EYLL ve LK TKP OPERASYONU

128

2.1.4. TKP YNETM STHBARATA KARIN NLEM ALMIYOR

130

2.1.5. TKPnin YURT DIINA IKMASI

130

TKP YNETM KADROSUNDA DEOLOJK ve KSEL DEMELER 133

2.2.1. PRAGda MK TOPLANTISI ve YNETM DEKL

133

2.2.2. 1981 PLENUMU SONRASI GELMELER

137

2.2.3. 1981 PLENUMU SONRASI TRKYEde RGTLENME

140

2.2.4. TUTUKLANMALAR ve YNETMN TUTUMU

143

TKPnin 5.KONGRES ve N.YACInn GENEL SEKRETERL

149

2.3.1. N.YACInn GENEL SEKRETERLE GETRLME SREC

149

2.3.2. KONGREye HAZIRLIK ve 5.KONGRE

153

2.3.3. TKP MK PLENUM KARARLARI ve DEOLOJK DEMLER

155

2.3.4. TKP ULUSAL KONFERANS TEZLERne TSPin ELETRS

156

ii

3.

BLM: TBKPnin KURULMASI

161

3.1.

TP-TKP BRL

161

3.1.1. 1980 NCES TP-TKP ARASINDAK BRLK

162

3.1.2. 1980 NCES TKPnin TSPe YAKLAIMI

164

3.1.3. 12 EYLL SONRASI TP-TKP BRLK GRMELER

166

3.1.4. 12 EYLL SONRASI TKPnin YURT NDEK RGTSEL VARLII

170

TP-TKP BRLnde HIZLI GELME

176

3.2.1. 1985 SONRASI TP-TKP BRL

176

3.2.2. TP ve TKPnin YURT DII YAAMI

184

GENEL SEKRETERLERN TRKYEYE DN

187

3.3.1. BRKSEL BASIN TOPLANTISI

187

3.3.2. B.BORANn LM ve TRKYEye GETRLMES

189

3.2.

3.3.

3.3.3. GENEL SEKRETERLER YASALLAMA N TRKYEye DNYOR 194

4. BLM: TBKPnin YAPILANMASI

204

4.1.

HUKUKSAL GELM

204

4.1.1. H.KUTLU-N.SARGIN GZALTINDA

204

4.1.2. H.KUTLU-N.SARGIN TUTUKLANIYOR

208

4.1.3. H.KUTLU-N.SARGIN DAVASI BALIYOR

210

4.1.4. H.KUTLU-N.SARGINn SORGULAMASI BALIYOR

211

4.1.5. H.KUTLU-N.SARGIN LM ORUCUNDA

215

RGTSEL GELM

220

4.2.1. TP-TKP BRL ve YNELMLER

221

4.2.2. K PARTNN FARKLI YAKLAIMI

224

4.2.3. TBKPnin BRLK KONGRES YURT DIINDA YAPILIYOR

231

4.2.4. ADIMLAR YAYINLANIYOR

235

4.2.5. KOMNST KMLK DEKLARASYONU ve YASALA IKI

241

4.2.6. SOL BRLK GRM, TBKPyi BLYOR

246

4.2.7. LM ORUCU SREC ve TAHLYE SONRASI

248

YENLKLER

255

4.3.1. TKP-TBKP PROGRAMLARI ve YENLKLER

256

4.3.2. BASINda TBKP ve YENLENME

258

4.3.3. GLASNOST ve PERESTROYKA

262

4.3.4. TBKP ve YEN POLTK DNCE

270

4.2.

4.3.

iii

5. BLM: TBKPde DEOLOJK DEM VE LEGALE IKI

276

5.1.

YASALLAMA

276

5.1.1. TBKPnin YASALLAMA SREC

278

5.1.2. TBKPde YASAL RGTLENME

283

TBKPde YOL AYRIMI ve KONGRELER

289

5.2.1. TBKPde YOLLAR AYRILIYOR

289

5.2.2. TBKPde KONGRELER SREC

291

TBKPnin KONGRE TEZLER

297

5.3.1. KONGRE TEZLERni TARTIMA SREC

298

TBKPnin STANBUL KONGRES

299

5.4.1. KONGREdeki DER KONUMALAR

300

5.4.2. KONGRE SRECN DEERLENDRME

302

TBKP BYK KONGRES

306

5.5.1. REEL DURUMA TESLM OLMAK

306

5.5.2. TBKP GENEL KONGRESndeki KONUMALAR

308

6. BLM: SBPnin KURULMA SREC ve TBKPnin TUTUMU

315

6.1.

MARKSST SOLda BRLK GRMLER

315

6.1.1. MARKSST SOLDA HAREKETL GNLER

317

6.1.2. BRLK SRECNDE TBKP OLGUSU

323

6.1.3. SOSYALST BRLK PARTSnin KURULMA SREC

326

6.1.4. TBKP ETKS ve SBPden KOPMALAR

327

SBPde DEOLOJK YAKLAIM

332

6.2.1. MARKSZM ve SBP ZERNE TARTIMA

332

YNETM DEKL

341

6.3.1. 30 KASIM 1991 GENLETLM RGT TOPLANTISI

341

6.3.2. STFALAR VE YNETM DEKL

345

ANAYASA MAHKEMES ve TBKPnin KAPATILMASI

352

6.4.1. TBKPyi KAPATMA DAVASI

352

6.4.2. TBKPyi KAPATMA KARARI

355

5.2.

5.3.
5.4.

5.5.

6.2.
6.3.

6.4.

6.4.3. TBKP DAVASI AVRUPA KONSEY NSAN HAKLARI KOMSYONUnda358

SONU

361

EKLER
ZGEMSLER
KAYNAKA
KRONOLOJ

iv

TRKYE KOMNST PARTSNN SNMLENMES

NSZ

Dnya komnist hareketinin tarihsel ve ideolojik geliim sreci iinde

Sovyetler

Birliinin

dalmas

ile

gelen

likidasyon

dalgas

nc

Enternasyonal geleneini srdren partileri farkl biimde etkiledi. rgtsel

yaam Sovyetler Birliinin desteine bal ve illegal bir parti olarak yurt
dnda yaamak zorunda olan Trkiye Komnist Partisi ise derinden
etkilendi. Bu nedenle, TKPnin tarihsel geliimi ve Sovyetler Birlii ile ilikileri;
Trkiyede Ekim Devrimi ile gelien anti-komnist yaklam; Trkiye Komnist
hareketi iinde TPin tarihsel geliimi, TKP ile ilikileri, TP - TKP Birlii,
TBKP ve SBP sreci nem kazanmaktadr. TKPnin snmlenmesi srecinde
nemli rol oynayan Sovyetler Birlii Komnist Partisi ve onun son Genel
Sekreteri, Mihail Sergeyevi Gorbaov dneminin dnya komnist hareketine
getirdikleri ve gtrdklerini tarihsel geliim sreci iinde daha iyi
kavrayabilmek iin, tarihin derinliklerine uzanmak, tarihsel ereveyi izmek
gerekmektedir. Bu nedenle, dnsel hazrlk ve tezin btnl asndan,
komnist dnyadaki ideolojik gelimeleri ksaca ele almann yararl olaca
dnlmtr.
Tezin erevesini izerken, komnist partilerde organik bamlln,
ideolojik

bamll

getirdii; hereye

ramen

srdrlen

Komintern

geleneinin ve Sovyetler Birliinin ideolojik hakimiyetinin, partilere iki trl

yansd varsaymndan hareket edilmitir. Eer parti, rgtsel olarak
bamlysa, ideolojisini de partiye empoze ediyor ve buna kar kan olursa
safd ediyordu. rgtsel olarak bamszsa, ideolojik bamllk sryordu.

Bulunduu lke koullarnda, legal veya illegal varolma olana olan partiler
ideolojik alm ve tartmalarn bu erevede yapmak durumundayd.
Bunlar dnya komnist hareketinin savam koullarnn getirdii bir dzey
olarak grmek gerekir. Kapitalist ve sosyalist sistemlerin var olduu, souk
sava koullarnn acmaszca srdrld dnyada Sovyetler Birlii,
emperyalizme kar dnya sosyalist hareketinin nnde bir kalkand.
Emperyalizmden koruyor olmas ise temel gcyd.
Prof. Sadun Aren ile bu alma kapsamnda ve almann banda
yaplan bir syleide sayn S.Aren bu konuyu yle vurgulamtr: TKPnin
snmlenmesine

bu

iki

erevede

bakmak

gerekir.

Birincisi

Sovyet

ideolojisinin

mcadeledeki nemi ve tarihsel bamllk, bir de maddi bamllk. Bir tanesinin yok olmas
yetmiyor, diyelim ki maddi olanaklar ekildi; bu sarsar tabii partiyi, ama ideolojik olarak da yol
gsterici olmaktan knca, ideolojik bamllk iinde kendi kendilerine retkenlii olmaynca,
Sovyetler Birlii knce TKP de yok oldu. Yoksa, Sovyetler Birlii kt, bunlar da ayrca
ktler deil, beraber ktler aslnda. Nasl ve ne derece ktler bunu bulmak gerekiyor.

Tezin ana yntemi, TKP ve Trkiyede nc Enternasyonal

geleneini srdrm olan partilerde nemli grevler stlenmi kiiler, militan
parti yeleri ile szl tarih erevesinde sorunu irdelemektir. Baz kiilerin
zgemileri, Sosyalizme geli sreci sorusu ile ilikilendirilerek verildii iin
uzun tutulmu, baz zgemiler ise syleinin btnl iinde yer almtr.
Bu kiilerle yaplan syleilerin kaset zmleri, kendilerine verilerek gzden
geirmeleri istenmitir. mer An, kendisiyle yaplan kaset zmnn
byk ksmn kendi kitabnda kulland iin, nemli bilgiler daha ok ek
olarak verilmitir. Ulvi Ouz, TSTAV Ynetim Kurulu Bakan Erden
Akbulutun yaymlama nerisini, Bu almaya o sreci hatrlamak ok ac da verse

vi

bilimsel bir alma olduu iin katldm. Bunu anlarm bastrtmak iin deil, tarihe bir k
tutmak iin yaptm. Ayrca, bu Sayn Babalkn emek rndr diyerek reddetmitir.

Sylei yapmay kabul eden, katkda bulunanlara; yakn tarihimizin

nemli bir kesidini siyasi tarih bilimine kazandrmak konusundaki abam
byk bir anlay ve titizlikle deerlendiren tez danmanm Prof. Dr. Sina
Akin ile dier danman yeler, Prof. Dr. Korkut Boratav, Prof. Dr. mr
Sezgin ve Jri yeleri Prof. Dr. Can Hamamc, Prof. Dr. Rait Kayaya
teekkr ederim.

I.SYLELERDE YER ALAN KLERN LSTES

(Tez iinde kiilerin yer al srasna gre verilmitir.)
Ad ve Soyad.

Ksaltma.

Ad ve Soyad.

Ksaltma.

1. Sadun Aren

S.Aren

17. Veysi Sarszen

V.Sarszen

2. Rasih Nuri leri

R.N.leri

18. Bekir Stk Cokun

S.okun

3. aatay Anadol

.Anadol

19. Nabi Yac

N.Yac

4. Nihat Sargn

N.Sargn

20. Adil Demirci

A.Demirci

5. Cemal Kral

C.Kral

21. brahim Cihan enouz

.C.enouz

6. Turgut Metin ztrkolu

T.M.ztrkolu 22. mer An

.An

7. Yavuz nal

Y.nal

23. Umur Cokun

U.okun

8. Necmiye Alpay

N.Alpay

24. ahabettin Bakrsan

.Bakrsan

9. Abdurrahman Atalay

A.Atalay

25. Zafer Aydn

Z.Aydn

10. Osman Sakalsz

O.Sakalsz

26. Aziz elik

A.elik

11. Ulvi Ouz

U.Ouz

27. Tamer Binici

T.Binici

12. Atilla Aut

A. Aut

28. Zlf Dicleli

Z.Dicleli

13. Haluk Yurtsever

H.Yurtsever

29. Rasim z

R.z

14. Merih Akseymen

M.Akseymen

30. Berdan Dere

B.Dere

15. Oya Baydar

O.Baydar

31. Hseyin Hasanebi

H.Hasanebi

16. Gnl Diner

G.Diner

II. METN NDE SM SIK GEEN KLERN LSTES.

(Tez iinde kiilerin yer al srasna gre verilmitir.)
Ad ve Soyad.

Ksaltma.

Ad ve Soyad.

Ksaltma.

1.Vladimir lyi Ulyanov

Lenin

17. Nihat Akseymen

N.Akseymen

2. Yosif Visaryonovi Stalin

Stalin

Veli Dursun (parti ad)

vii