Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
ma
VHh tF
Kj gUt
107
ca
1
myF
mwhl th
yFf gF
ca
mwhl th yFf gF
dW FU nghny -
J gwJth ghgh
tz gwitfis fL -
kd k bfhS ghgh
bfh mj nfh - mij
To isahL ghgh
v UL mj fhfh - mjF
ufgl ntQko ghgh
to GF ey Fiu - beY
ta cGJ tU khL
mo iHF eik ML - ij
Mjf ntQko ghgh
thiy FiHJ tU ehjh - mJ
kjF njhHdo ghgh
- kfhf ghuah
ruh xU nghofhf jid
jahgL
bfhoUif
ghuah fijia fhz
nelJ.
ghuah
yFfis
vthbwyh
neUwh.
mt gfis gaghil,
va, a bkh ciuJsh
vd ajh. ghliy j
jhl fhjh.
kf Mtij Jbfhl
mt jh, yFf kjfl
vthbwyh
xizJsd
vgjid, fhiy oaUJ
khiy kiwtiu kj thif
yFfnshL izJsJ
vgij, j kfl Tdh.
gwitf xid nfLjh
kj bjGwh. cz,
cil, nghFtuJ vd midF
yFf gaghL f mf.
<f fhu kj Kj
ghlyhf,
k mHF eld
mtdJ Kj bghGJnghfhf
khd.
ehfS,
idfS
kj Kj njhHfshd.
cs c thifia
iy WJtJ jhtuf kW
yFfns.
kj,
yFfis
f
mfkhf j gagLbghUshf
ghf bjhldh. kjDF
yFfSF ilna cs cw
iy nkhrkhf ghgiljh
j rkiyia HJL.
109
ca
bra 1.1
FHijfns,
VnjD
bryuhia
cf
o tsfsh?
e bryuh
tU NH UFnghJ
f vd brf?
(i) g ahf UF nghJ
______.
(ii) btgkhf myJ Fuhf
czU nghJ ______ .
(iii) ahnuD
JWJ
nghJ ______ .
(iv) fhagLJnghJ ____ .
gl 1.1 bryuhf
bra 1.2
FHijfns, tU btlfis ugyhkh?
yFf bgaf
1. eh
2.
3.
4. khL (vUJ)
5. nfh
6.
7.
8. nj
nenwh
gl 1.2 (m) b#
mwhl th yFf gF
2. cnuhk jU yFf
yFfS
mtUJ
brk ML, btshL, yhkh
bgwgLw
bghUfS
kjDF
gy
tiff vw xU tif fg ML nghw
yFf
ekF
gagLwd. yFf
cnuhkij jUwd.
cgnahfij
bghUJ
j cnuhkfis rahd
mit _W tifgL.
Kiw
gjgL
1. cz jU yFf
fg jahfgLwJ.
gh,
Kil
kW
gLG ekF gL
iwfhf
yFf
iHid jUwJ.
tsfgLwd.
gR
3. Git yFf
df Kakhf mit
V
cGtjF,
jU ghYfhf tsfgL
to
GgjF
y
wd.
v.fh.b#.
gagL
yFf
Modf mj gh kW
gl 1.3 yhkh
Git
yFf
iwfhf
tsfgLwd.
njf
ekF
njid MF. vUJ, fhiskhL (fhnfa)
bfhLwJ.
1.2. yFfUJ
bghUf
eh
khL
bgwgL
ydf
ekF
fg,
gL, gh, nj, iw, njh, KJ,
Kil, muF nghw gytifgl
bghUfis
jUwd. t
ytiw fhngh.
gl 1.4 njTL
gl 1.5 gh
gl 1.6 gL
111
ca
1.
fg: brkahL, btshL, kW yhkh vw xU tif fg
MLf
clUJ
bgwgL
cnuhkfUnj
fg
jahfgLwJ. fg ril, rhit, nghit, fhYiw, ifiw
nghwit fg UJ jahfgLwd.
2.
iw: brk ML, btshL, g, nfh, wh, eL,
nghwt iw czthf gagLwd.
3.
gL: gL Gf UJ gL iH bgwgLwJ. tUJ
gL Milf jahfgLwd.
njh: ML, khL nghw fheil yFf njhiy gjgL
4.
igf, gzigf, fhy, ifbgo, ilth nghwit jahf
gagLwd.
KJ: KJ fUJ iy caj KJ bgwgLwJ. it
5.
gntW Mguzf bra gagLwd.
muF: muF RuF xU tif muF MF. tzf,
6.
(bgLf) thZf, mR ik, mHF bghUf nghwit jahf
it gagLwd.
7. gh: gR, vUik, ML nghw yFf gh jUwd.
8.
nj: njf njid nrfJ jUwd. nj kUJf y
jahgjF, czthf gagLwJ.
9.
Kil: Lf tsfgL gwit dfshd nfh, thJ,
thnfh Mad Kilfis jUwd.
nkY mJbfhnth
2004M ML, org 26 M eh, mjkh nfhg f thj
gHFof, fho cs yFf elij y khwfis fld.
mj _y Vnjh bga MgJ tunghtij czjd. vdnt, mf
cs ghJfhghd l neh l bgajd. J neubfyh
mfis Rdh jhaJ. mUj kf fhgwgld.
gl 1.7 brk ML
mwhl th yFf gF
fg: brk ML, btshL,
ril vUik (ah) nghw yFf
njh UJ bgwgL joj
cnuhkfsh Md iHna fg
vdgL. J ujdh MdJ.
eeho
fg
cgbfd
gntW
tifahd
brkahL
df tsfgLwd.
brk Mo njh UJ
bgwgL cnuhk UtifgL.
m) brhubrhughd cnuhk.
M) UJthd bka cnuhk.
bghJthf bka cnuhkf
fg
iH
jahf
ga
gLwd. bg kW ylh
gFf bghJthf ril vUik
fg ilwJ. #K kW
fhZ gFf cs mnfhuh
btshLf UJ bgwgL
fg mnfhuh fg vdgL.
fhZ
cs
btshL
gdh. j gF cs
cnuhkf UJ beagL
UJthd
rhitna
gdh
rhitf. it UJthdJ kW
iy cajJ.
nkY mJbfhnth
Mnua Phf, Mo
UJ cnuhkij fjf xU
JKiwia
fLoJsd.
njhid nrjgLjhk fgia
vLF j a KiwF
gnah vW bga.
bra 1.4
fgia
jU
y
yFf glfis nrfJ,
mtiw cfSila JQF
jf xl.
fg gjgLJj
cnuhkf
jahg gy
UJ
iyf
fg
csd.
brk
Mo
nkwnjh
UJ bka mLfhf cs
cnuhkfis btLw Kiwna
cnuhkij fjj vdgL.
fgril, rhit, nghit,
fhciw, ifciw nghwitf
jahf fg gagLwJ.
gL: gL vgJ gLl
UJ bgwgL aif iHahF.
gLGf c Ruf
RufgL uj bghUns gL
iHahF. kbg gLGf
s
c
TLf(fT)
UJ bgwgL gL iHna f
wj gL iH vd fUjgLwJ.
gLJfis Kj cUtha
tf gila df Mt.
go
gaf:
glhilf,
ghuhN jahf, bjhiyng
kW fyh V fhl
gl fRUshf gL ga
gLwJ.
nkY mJbfhnth
agL vgJ gLl
UJ ilF UJthd aif
iH MF.
J iHf
uh vd miHfgLwJ.
1.4. gLG ts
brtD t xU Ukz
fF brUjd. mF
tUj bgf bgU ghiknah
tz tz gLlitfis
mJ Ujij fL V
j litf kL gsgsghf
Uwd vd brt j
jhl nflh. j litf
midJ glh Mdit vd mt
jh Tdh.
gL cgbfd gLG
fis tsF KiwF gLG
ts vW bga. ah
113
ca
fbjhikahd
bjhf
J
xW.
gLG
ToUJ bgwgL xU iHna
gL iH vgjhF. gyjkhd
gLGfUJ gy jkhd
ber jiknfw gyjkhd
gL cg bragLwJ.
gntW gL tiff
TLG
1. kbg gL
2. l[h gL
3
3. v gL
4. Kfh gL
bghJthfnt f mfms
ga csJ kbg gL MF.
kbg gL ju wjJ.
Vbd,
J
bkikahd,
gsgsghd
bt
kr
w bfhlJ.
gLGf
Ruf
UJ
RufgL
bghUns gL iHahF.
gL iH jahj iyf
1. bg gLG, xnu neu
Wfzfhd Kilfis L.
Rfhjhukhd
2. Kilfis
Niy, cfj btg iy
itf ntL.
3. s cf Kilf UJ
bttUnghJ, itf kbg
vw KRbfhil iyfis
cwd.
gL
Kilf
gLG
thif
RH
sc
2
gl 1.8 gLG thif RH
4.25 Kj 30 eh cl wF
iHfsh
jid
R
mikJ bfhS miwna TL
(fT) vdgL.
5. TLfis bfhF
_f itJ d gL
iHfshf
bjLf
gLwd.
iHfis
6. gLToUJ
bjLF KiwF RUSj
vdbga.
7. j iHf, gLJahf
beagLwJ.
nkY mJbfhnth
dhit nrj ir
fLojjhf eggLwJ.
vw
nguujh
KjKj
gil
Ka lf y fhu,
bra 1.5
jehL tiugl gL iH cg bragL lfis, gL
ber eilbgW lfis Ffyhkh?
114
mwhl th yFf gF
gl 1.9 uh nj
gl 1.10 M nj
1.5. nj ts
njf
vF
thwd?
njf nj TLf thwd.
njTL gy a miwfsh
MdJ. njf Tlkhf thG.
njTo _tifahd njf
csd. mitahtd:
1) uh
nj
(bg nj)
3) ntiy
2) onuh
fhu nj
(M nj) (kyLbg
nj)
xU nj To xnu xU
uhnj kLnk fhzgL.
KilLtnj uh nj
ntiyahF.
dbgUfF
cj
Wfzfhd M
njf mF csd. ntiyfhu
nj Mufz fhzgL.
it gy ntiyfis br.
gl 1.11
ntiyfhu nj
nkY mJbfhnth
nj cs TL bghU ms
rfiu
-
75%
- 17%
8%
jhJ cf -
jfhy,
njid
mf
ms
cg
brtjbfd
njf tsfgLwd. nj
cgbfd f mf ms
njf tsF Kiwna nj
ts vdgL. eFmagl
jha d V bkbguh.
it nj tsF cfj d.
Vbd, it f mf njid
cg br w cilad. nkY
bfhL jik Fiwthf csd.
bra 1.6
nj
ikahdjh
fyglkhdjh vgij mJ
bfhnthkh?
1. xU Ftis iu vLJ
bfhs.
2. xU brhL
njid m
l.
3. nj fiuahk Ftis
mo brwiljh, mJ a
njdhF.
4. nj
mo
Ftis
brwiltjF
Knd
fiujh mj nj
fyglkhd njdhF.
nj czthf gagLwJ.
j kUJt, Mntjh kW
dh nghw kUJt Jiwf
kUJ jah nj gagLwJ.
njf
bkGif
cg
brwJ. J bkGFt jah
gagLwJ.
y a tif njf
1. ghiw nj (V lhnrlh)
2. a nj (V nshah)
3. a nj (V ofh)
115
ca
fnfhf (uhy) vdgL.
nfhgizF ey fhnwh
lK ey btrK mta. tsU
nfhfSF jhafS, f mf
ms jU mj ntL.
milfhJ
FR
bghF
nfhfSF milfhF nfhf
vW bga. mit Kilnk
mkJ KilF btJbtJig
jUwd. J milfhj vdgL.
21 eh fJ Kil UJ FR
bghF.
gl 1.12 nfhgiz
1.6. nfh ts
brtD t ka cz
fhf
fhUjd.
xbthU
ehS g ka cznghJ
Kil tHfglJ. midtUF
bfhLgjF
njitahd
ts KilfS vUJ
ilwd?
vd
brt
ddh. ts KilfS
nfhgiz UJ tUwd
vd t Tdh. Kilfhf
iwfhf nfh df
tsfgL
KiwF
nfh
ts Kiw vdgL. nfh, thJ,
thnfh nghw gwit df
Kilfhf
iwfhf
tsfgLwd. nfh tsF
lfSF nfhgiz vW
bga.
jeho
ehkf
khtl
nfhgiz bjh fbgW
sFwJ.
e eho Lf tsfgL
gwitf mf UggL gwit
nfh MF. nfh ts bghGJ
fbga bjhyhf tsJ tUwJ.
y tif nfh df Kilfhf
kL tsfgLwd. nfhf
KilL nfhf vdgL. y
tif nfh df iwfhf
kLnk tsfgLwd. nfhf
116
bt u
ah Kil
cgia
mfgLj nkbfhsgL a
ma eilKiwF bt u
vW bga.
bra 1.8
mGa KilUJ ey
Kilia
X
vaKiw
ntWgLjyhkh? ~J X va
KiwahF. uL Kilfis
ua z nghl.
ey Kil _ L. mGa
Kil jF.
mwhl th yFf gF
1.7. yFf
guhk
ghJfh,
kj
njha
fhy Kj yFfis rhnj
thJ
tUwh.
jhtuf
kW yFf xiw xW
rhJ csd. aif rk
iyia guhkf yFf kW
jhtufis ghJfhj ntL.
Vbd, eKila cth
itfis rhnj csJ.
L yFf ghJfh
1. L ts yFfSF ey
cz, a Fo bfhLJ mtiw
nehalhJ ghJfhf ntL.
2.jFl
ikahdjhf,
fhnwhlkhdjhf
btr
khdjhf Uf ntL.
3. nehf
UJ
mtiw
ghJfhf ntL.
td cf ghJfh
g brtjfhf, nkrY
fhf, L kW bjhrhiy fL
tjfhf, kf f mfkhf
isyfis gagLJtjh, gy
jhtu kW yF df m
mgha iy csd. rlF
wghf ntilahLj, khRgLJj,
mf
ms
bfhfis
gagLJj nghw fhuzfdh
gy jhtu kW
ydf
mwd. y cdf
KGtJkhf mJld.
yFf bjhlJ
yhJ
Ujh mit mj d vdgL.
xU yF maToa iy
Mgjhd iy Ujh, mit
mJ bfhoUF d vdgL.
nkY mJbfhnth
jeho cs y Ka
ruzhyaf: ntljhf,
KJkiy, KlJiw, fsfhL
kW nfhoafiu
tdyF
ghJfhj
kW
guhkjiy tdyF ghJfh
vnwh.
tdyF ghJfhF
eh bra ntoait.
1. nja
fh
kW
td c ruzhya
mikj ntL.
2. cfis ntilahLjiy jLf
ntL.
3. f h L fi s m g i j jL f
ntL.
td cf kW fhLf ekJ
eho
bgUikia
giwrhW
ma tsfshF. jhtufis
yFfis ghJfhgbjgJ e
xbthUt flikahF.
yFfis ghJfhF Kiwf
1. jhtuijnah ydfisnah
CdgLj TlhJ.
2. kufis tsJ kW
gwitfSF
jFlij
VgL juntL.
3. yFf
UJ
bgwgl
jilbragl
bghUfis
thFj TlhJ. v.fh. ahid jj.
nkY mJbfhnth
Suh vgJ yFf
ghJfhfhf VgLjgl xU
g
bragl
mikghF.
guhk yhj yFfSF
Ul
VgL
jUtJ,
ghJfhig
jUtJ
j
nehfkhF.
bra 1.9
nfh, thJ, g, fhf,
thnfh nghw
yFf
Kilfis nrff. mtiw
tFgiw fhfhf itf.
j eho khy
yF - tiuahL
117
ca
kL
I. rahd giy njbjLf.
m) ________ iH UJ bgwgLwJ (fg/ gL).
M) ________ giz tsfgL gwitd (bfhF/ nfh).
) nj To xnu xU ________ UF (uh nj, M nj).
<) milfhjYF wF nfh Kilf ________ ehfSF wF
FR bghF ( 21 / 31 ).
c) MLf njh UF mlahd
gagLwJ (kjDF/ MLfSF).
cnuhk
________
yF
vLJ
VgLJ
bfhS
x
cz
eh
t, t
m,
iw
2.
3.
4.
5.
118
tF
l
kjDF
cs cw
eh tF
l
eg,
ghJfhty
mwhl th yFf gF
V. b
fhLfgLs jehL tiugl y Ka tdc ruzhyaf
FfgLsd.
m) lf bgafis Ff.
M) mnf cs yFf/ gwitf vit? vd fhf.
) cf Ulij, mU cs ruzhyaij Ff.
nkY ma
jff
1. Life (4th edition) - Lewis. Gaffin. Hoefnagles. Parker. Mcgraw
Hill, New York.
2. Biology Understanding Life (3 rd edition) - Sandra Alters.
Jones and Barthlett
Publishers, U.K.
izajs
www.jbpub.com/biology.
www.nationalgeographic.com.
ma neh fhzntoa l
mP mzh ca fh- tl, brid khtl.
119
ca
2
myF
jhtuf, yFf
czl
ca
121
ca
jrh
ClKiw
w rh
ClKiw
cdf
gRjhtuf
kLnk jkF njitahd cz
bghUfis
jhnk
jahf
Ko. it mjF kL
w cdfSF,
czit
mwd. jkF njitahd
czit jhnk jahF czl
Kiwna jrh ClKiw vdgL.
Kiw czit jahF
cdf jrh Cl cf
vdgL.
v.fh. gR jhtuf.
girakw
jhtu
kW
yFf
gy Vbfdnt
jhtufsh
jahfgl
czit,
y
yFfis
czthf
cbfhwd.
czfhf w cdfis
rhJ UF Cl KiwF
wrh
ClKiw
vdgL.
Kiw czit cbfhS
cf
wrh Cl cf
vdgL.
v.fh. kj kW yFf
2.2.1. xnrif
FHijfns! xnrifF
njitahd _ybghUfis Kj
bjJbfhnth.
iy
cgFia
Muhjh
ekF
aghf UF. iyf bka
njh Cnl Na xahdJ
brwJ. iyf cns cs
gRikahd bghU gira vdgL.
iy cs EJisf _y
fhW iyF brwJ. j
EJisfSF iyJis vW
bga. ntf _y crgL
iyfSF fljgLwJ.
122
2.2. iyJis
Na
M#
gira
fayth
Na x yhlh mj
is vdthF?
Na x
yhk xnrif eilbgwhJ.
cz jahf KoahJ. cz
iy v, y cf
thtjF
thiy.
vdnt,
midJ cdfSF Nand
MwYF
csJ.
Kjikahd
_ykhf
Na x Mw
cjah
girakhdJ
kW
faythit czthf khWwJ.
, fayth,, Na x kW
gira nghwt cjnahL
jhtuf jfSfhd czid
jahF fF xnrif
vW bga.
ca
2.2.2. jhtuf w rh Cl
Kiwf
gira mw jhtuf ytwh
czid jahf KoahJ.
jhtuf czfhf kw jhtu
fis rhJsd. it w rh
ClKiwia gWwJ.
it
rhWf(kF), xLf,
f nghwitahF.
bra 2.2
xU buho Jil vLJ
bfhs. mjid <ukh
y ehfSF L itf.
mjnk gR nghw u
tsUgij fhzyh. m~J
vd vW bjwjh?
gl 2.6 fhsh
xLf
gl 2.7I ftdkhf cW
nehf. kr w FH nghw
mikf,
ku
jil
Rsij ghf Ko.
jhtu bga fFlh. gira
yhjjh mtwh xnrif
bra Kotiy. it vj
ku jil Rsnjh, mj
kuijna czfhf rhJsJ.
czit mgjh mku X
vd,
tif
jhtuf
xL vd miHfgL.
rhWf
kiHfhyf,
rhiynahu
cs Figf Fil nghw mikf
tsUF. mit ahit? mit
vthW czit bgWwd?
j cdf irf vdgL.
it mGa fk bghUf iwj
tsjs tswd.
irf
fkbghUf J behfis RuJ
mtiw fiuaToa va rJs
bghUfshf kh cbfhwd.
j tifahd czl Kiw rhW
czlKiw
vW,
mjifa
jhtuf
rhWf
vW
miHfgLwd.
gl 2.7 xL-fFlh (rljh)
d ~isuh (
cns EiHj)
d ~isuh
( bfhSj)
gl 2.8. begj
(FLit jhtu)
cQ jhtuf
f
jhtufis czthf cbfhS
vgJ ekF
bj. Mdh, y jhtuf fis czthf cbfhtJ
aghdJ. nknys 2.8 glfis fhf. mit fis czthf
cbfhwd. Vbd, mitf tsF njitahd ieu#
nghw ClrJf mk ilgiy. mjdh, jhtuf
beh _y fis ijJ ieu#id bgWwd.
TL jhtuf
zl Kiw uL cdf izJ thwd. xW
kbwhwh ga mil. v.fh. iyff.
iyff vgJ Mfh kW
ir
ilna fhzgL TL thif MF.
ir k cs kW fkfis
c MfhF cjwJ. Mfh
gRikahf Ugjh, xnrif _y
cz cg brJ irF tHFwJ.
F U cdfS xW kbwhwh
ga milwd. U btntW cdf
xwhf izJ thJ xW kbwhwh
ga miljh, mthif Kiw TL
thifKiw
vdgL.
f
TLf vdgLwd.
125
gl 2.9 iyff
ca
czl cs IJ go iyf
1. cbfhSj
cdfilna
cz GFjiyna cbfhSj vnwh.
cz cbfhS Kiw ntWgL fhzgLwJ. vLJfhlhf,
tzJ kW njf kyUJ czit cRwd. gh
kW jtis czit GFwd. th yFf(yfy)
czit tofLwd.
2. brj
fyhd _yTWfsh Md czid behf cjah ijf
gL va _yTWfshf khWw fna brj vdgL.
3. cRj
brfgl cz WFlRt cs FlYf _y crgL
fna cRj vdgL.
4. jkakhj
crgl czthdJ brD gagLjgL jkhf khw
miltnj jkakhj vdgL.
5. btnaWj
brfglhj cz kyiH tahf btnaWtijna btnaWj
vnwh.
126
mgh xU br c. J nja
iyf thwJ.
it
EQfis
cbfhwd.
mgh
xU
br
cahf
Uj
nghY,
l
czit
cl nkgu tahf vLJ
bfhwJ. Mjyh, tif
czlF
KG GF
ClKiw
(nAhnyhnrh
ClKiw) vW bga. mgh
clgu czit v bfhS
nghJ
it
bghfhf
_ykhf czit KGtJkhf G
czFfshf
khWwd.
czFfSF
cs
behf cjah cz brf
gLwJ. brfgl cz gut
_ykhf br KGtJ guwd.
tsF njitahd ujfis
cUthFtjF,
Mwiy
bgWtjF mgh czit ga
gLJwJ. brfglhj czit
cl nkgu tahf clUJ
btnaWwJ.
cz
c
bghfh
gf
gf czit WW JL
fshFtjF,
bkYtjF,
miugjF cjwd.
c Ruf
th FD _W n#ho c
Ruf csd. Ruf
Ruw nghw utF
c vW bga. it czit
<ukhFtjh
ekh
vjhf
tiw Gf KowJ.
cs mikny vw behahdJ
lh brjYF cjwd.
ehF
ehF vgJ Rit cz cW.
J czit cUl fyf,
<ukhf
cjwJ.
czit
GF nghJ, mij ftskh
cjs gagLwJ.
czFH
thFia
iuigia
izF
X
FHh.
th
FUJ cz iuigF
brtjF cjwJ.
127
ca
iuig
iuig vgJ X ig nghw mikghF. F cz nkY
brfgL Tkkhf khWwJ. iuig RuF behF iuig
vW bga. ~J cz brjYF gagLwJ.
WFl
J Rkh 7 l sKila l
FHh. F czthdJ j,
fiza, WFl tWl
fywd.
it
czit
KGtJkhf brf cjwd.
th
brj
Ko,
fh
nghiAnuLf ijJ FS
nfh[hf,
ujf
ijJ
mndh myfshf, bfhGf
ijJ bfhG myfshf
khWwd. brfgl cz W
Fl cs FlYf _y
crgLwd.
czFH
fu
jig
WFl
iuig
fiza
bgUFl
bgUFl
kyiH
brfglhj
cz
kW
fbghUf kyiH tahf
btnaWwJ. jF btnaWj
vW bga. czthdJ vgo cz
klyF brwJ vgij
ghnghkh? Fl jirf uhd
RUFj kW tiljyh
czthdJ czFHUJ ky
iHF miynghW
brwJ.
tiy afF Fljir
miy vW bga.
Fl th
gl 2.12 kj cz kly
nkY mJbfhnth
cz klyD czthdJ
midJ brkhd iyfis
flf ruhrahf 24 k neu
vLJ bfhwJ.
128
nfh
FL 1. X ug FHhia vLJ bfhL mj cgFia
<ukhf.
2. ug FHh, cz FHhia FwJ vd
bfhnth.
3. FHhD gy nfh FLfis nghl.
4. F nfh FLf czit Fwd vd
bfhnth.
ug
FHh 5. ug FHh nkwUJ Kndh, cf
ifdh tij nghW mGj.
6. bghGJ ug FHh miy nghw af
VgLtij fhzyh.
7. j af Fl jir miy vdgL.
2.5.1. gf tiff
e theh ekF uL
tifahd gf njhWwd. xU
taJ FHijahf UFnghJ
njhW gf Kjtif. jF
ghgf vW bga. t
vif 20 Mf UF.
ghgf FHij VG myJ
vL taJ tiu kLnk UF.
ghgf Gjl, a tif
gf tswd. gfSF
iyj gf vW bga. t
vif
32Mf
UF.
gf 16 nkwjhilY,
16
wjhilY
csd.
midJgfS xnu khahf
Ugiy. it ehF tifgL.
Kiwna btLgf, nfhiugf,
K, filth gf MF.
btLgf
th KgF cnghW
fhzgL gf btL gfshF.
filth gf
Kfilth gf
nfhiu gf
btLgf
gl 2.13 gf tiff
ca
nfhiu gf
it Ta Kids gf. xbthU jhilY uL gf j
bkhj ehF gf csd. it czit btl f cjwd.
Kfilth gf
xbthU jhilY nfhiu
gfSF fhzgL bga
gfns K filth gf. it
mfw gu cilait. xbthU
jhilY ehF gf j bkhj
vL gf csd. it czit
bky, miuf gagLwd.
filth gf
Kfilth gfSF
fhzgL
bga
gfns
bra 2.4
VnjD
xU
fia
vLJbfhs.
mfia
U mDgJ rhl.
wF fL of.
g
gf
foj
btLj, j
bkYj, miuj
t, g yhj yFf
csjh?
M brth, yfy
vw fbga ghoF
gfns ilahJ.
nkY mJbfhnth
kw yFf cs gfis
ga Rthuakhd jftfis
fhzyh.
1. gwitfSF gf ilahJ.
2. vfSF gf bjhlahf
tsJ bfhnlUF.
3. ahid btL gf
na mj l jjkhF.
4. y kjfSF kLnk
gf UF.
32
Fl
iuig
%k gF y ghOah
f cjdh
behj
VgL f ijfgLwd.
it mirnghl Ug thF
bfhLtugL. jF
Mfhu
fts vW bga. Mfhu fts,
Ug
thF
bfhL
tugL
Fiwthd
ms
yFfsh bkygLwJ.
thW bkygLtjF mirnghLj
vW bga. tif yFfSF
mirnghL ghof vW bga.
f mf ms brYnyh
vw xU tifahd fhnghiAnu
csJ. jhtu cf ij
brwd. kw yFf kW
kjdh brYnyhir brf
bra 2.5
bfhLfgLs tiff
vit mir nghLgit, mir
nghlhjit vd fLof.
nkY mJbfhnth
xU khL VwFiwa xU ehSF
40,000 Kj 60,000 Kiw mirnghL.
131
ca
kL
1. bfhLfgLs goa jrh cf, wrh cf vitbad
goaLf.
, gh, ntgku, kj, fhsh, mgh, khku, Kilnfh, gRkhL,
Nafh .
t. v
1.
2.
3.
4.
jrh cf
2. tU brhfis
KGikahFf.
flf
wrh cf
xnrif
idia
fhnghiAnu, uj
fhnghiAnu, uj
uj, itl, jhJbghU, bfhG
fhnghiAnu
uj, bfhG
uj
itl, jhJbghU
bfhG, uj
uj
fhnghiAnuLf
itl, jhJbghU
vj rJ bghU m iy vd fLof.
neu
rhl
cz
fhngh
iAnu
uj
fhiy
ka
khiy
u
132
bfhG
itl
jhJ
bghU
FLg
cWd
jhil
1.
mgh
nk
2.
mkh
nk
3.
jdF
nk
4.
rnfhju
nk
5.
rnfhj
nk
6.
btL
gf
nfhiu
gf
Kfil
th
gf
gf
fil
th
gf
nk
kj g Nu = bt
2 ; nfh 1 ; K.f 2 ; .f 3 x2 = 32
2
1
2
3
gl
gf bga
gaf
1.
2.
3.
4.
nkY ma
jff
1. Biology(5th edition) - Sylvia.S.Mader, Brown publishers, U.S.A.
2. How the body works - Steve Parker, DK Ltd, London.
izajs
http://www.kidastronomy.com
http://www.bbc.co.uk/schools/ks3bitesize/phys/html
133
ca
3
ca
myF
jhtu wmika
ca
134
jhtu wmika
gl 3.1 fhff
fhffis
Til
UJ
iyf
ff
ijf
135
ca
3.1. cf gf
cuQfsh
cUthfgL
cf cUsit vdgL.
v.fh. jhtuf, yFf
cuQf mw lbghU
fsh Mdit cuwit vdgL
v.fh. fghiw, jf.
cUst
yFf mlF.
jhtuf,
cUstUJ
cuw
tiw vthW ntWgLjyh vgnj
ekJ dhthF.
cUsit
tU
g
fis bfhLsJ. Mdh, cuw
tF gf ilahJ.
midJ cUstF cz
njit.
midJ cUsit
brfsh Mdit.
Rthr _y czit Mwyhf
khWwd.
1. th jhtuf
2. ily jhtuf
3. twly jhtuf
1. th jhtuf
m) jJ jF th jhtuf
jhtuf
jJ jwd.
wlYF
Vg
Jyffis VgLJwd.
tiu
th(1909) vw jhtua
mP jhtufis, njit
mogil
_W tiffshf
jh. mitahtd.
mf cs gFfshd Fs,
Fil,
V, MW, fl nghw
thlf
thG
jhtuf
th jhtuf vdgLwd.
it _tifgL.
thH cz njit.
Fl fhy
thwd.
bfhwd.
cthG
l
jhtuF
c
thtjF,
dbgUfF
njitahd
cz, ciwl, jgbtgiyia
mwd.
tif lij
thl vnwh. aif
jhtuf , y, ghiytd,
kiyunjr
nghw
gntW
thlf thwd.
guJ
v.fh.Mfha jhkiu
dbgUf brwd.
jhtu wmika
M) nt%
jhtuf
jF
th
j
th
jhtuf
Fs mow k nt%
UjhY mt iyf,
gu J jwd.
v.fh. m, jhkiu.
3.
mGfhjthW
iyf
ghJfhfgLtjbfd
iyf nkgu bkGF
R fhzgL.
2. ily jhtuf
jkhd cs lf thG
jhtuf
ily
jhtuf
vdgL. mf nuh f Fiwj
nuh cs lf jhtufsh
tsu ayhJ. bgUghyhd g
jhtuf ily jhtuf MF.
v.fh.
nfhJik,
Nafh, kh, nt.
kfhnrhs,
gl 3.3 m
) _a th jhtuf
jhtuf KGtJ _,
k nt% csd.
v.fh. thndah.
th
mikf
jhtuf
jf
1. ntbjhF Fa ts
cilaJ. y jhtuf ntf
KGtJkhf fhzgLtiy.
2. jgjF VwthW jL
joj, Filahd, gR nghw
fhwiwfis bfhoUF.
gl 3.5 Nafh
milj
2.iyf bgUghY
kW mfykhdit.
nt
bgait
3. twl y jhtuf.
gl 3.4 thndah.
twl
ygF
thG
jhtuf twl y jhtuf
vdgL.
137
ca
jhtuf gwhFiw,
mf btgiy, ntfkhd fhW
nghw Niyfis
jhF
wid bgW tsU jikia
bfhlit.
v.fh. rgh f
twl
y
jftikf
jhtuf
gl 3.6 rgh f
1. eF ts milj nt
bjhF
k
mf
MHUJ
iu
cr
gagLwJ.
2. rgh f jL jokdhf
jilahf gRikahf csJ. j
_y xnrif brwJ.
3. mfgoahd Hig jLf
iyf f FW Kfshf
khWU milJ fhzgL.
1. W brof
bkikahd
jL
cila
gRikahd a jhtuf W
brof vdgL.
jL
fil
jikaW,
xU l cauF jh
tsail.
v.fh. Ks, nfhJik, be,
Nafh
t, g ikjhdij R
ty tu ekF f Mtkhf
Uwjyth?
M
brth.
midJ
jhtufS xnu msthf iy
vgij ftjhah?
M, rjh t.
jo ms kW mik
mogil F
jhtuf
_tifgL. mitahtd
W brof, j brof, kuf
138
gl 3.7 be
2. j brof:
bkj
Mdh
fodkhd,
fil
jLila eLju
mss
jhtuf
j
brof vdgL.
bjthd ikajL mwJ.
njhw
cilaJ.
gy
isfis
jhtu wmika
3. kuf
ky
caukhd,
bga
msthd,
bjthd fodkhd, filahd
jL cila
jhtuf kuf
vdgL. isf kW iyfis
cUthF ikajL moku
vdgL.
v.fh. nt, kh, njF, bjid,
Myku
iy
jL
nt
gF
bfhtiy.
kyf,
ff, ijf
dbgUf
cWf vdgL. it bghJthf
dbgUf gF bfhwd.
3.4.1. ntf, jLf, iyf
f
gl 3.8 khku
ntbjhF
jiuF nH tsU jhtu
cW
ntbjhF
vdgL.
fU
KisntUJ
it
njhWwd. J jhtu
neh tsU gF MF. Na
xF
vir
tsu
ToaJ. gira mwJ. fQ kW
fQilgF mwJ. t
iyf, bkhLf ilahJ. U
tifahd ntbjhFf csd.
1. MntbjhF,
2. ntlntbjhF
bra 3.1
xU #hoia vLJbfhs.
uh ug. #ho fGJ
gF btfhaij itf.
mj mow #ho cns
cs gLgo itf. y eh
fJ mj ntfis ghf.
139
ca
1. MntbjhF
J fU KisntUJ
njh mf MH tiu brW
Kjik nt myJ Mntuhf
tswJ.
J
ulhiy
ntf, _whiy ntf vw
gfthL ntfis cUthFwJ.
bgUghikahd
Uiy
jhtuf
MntbjhF
fhzgL. v.fh. kh, nt, nfu,
Ks.
-ntl nt
gl 3.11 ntlntbjhF
_wh
iy nt
M nt
gl 3.10 MntbjhF
2. ntlntbjhF
Kisnt ju jhtu
ntbwj gFUJ tsU
nt ntlnt vdgL. bka
xnu msyhd bfhjhf ntlnt
njhWwd. ntf bfhjhf
ehf
nghW
njhwkgjh
tiw rntbjhF
vd miHfyh. bgUghY xU
iy jhtuf nt
bjhF fhzgLwJ.
140
jhtu jiuF nk cs
bjhF jLbjhF vdgL.
fU KisFUUJ jL
tswJ. jL, jhtu ika
mrhF. Naxia neh tsU.
jLbjhF ika jL, is,
fQ, fQil gF, iy, bkhL,
ky, f fhzgLwd. s jL
gRikahf, Kj jL gG
wkhf UF.
joUJ
iy
njhWw
gF fQ
vdgL.
uL
mLjLj
fQfSF ilna cs u
fQil gF vdgL. jo
Enyh
iynfhznyh
bkhLf fhzgL.
jhtu wmika
jo aghd gf
1. jhFj: is, iy ky, f
tiw jhFwJ.
2. flJj:
iu,
fk
fis ntUJ jiuFnk
cs
ghffSF,
cz
bghUfis
iyUJ
jhtu
w
ghffSF
flJwd.
iy aghd gf
1. cz jahj: xnrif _y
iyf czit jahwd.
iyjh
ka
bra 3.2
isfns!
eKila
mkhF rikayiw cj
brj vgJ Mtkhd xU
bra.
mLj Kiw iuia
Rj br nghJ, jhtu
gntW ghffis cWnehf.
iy
iy vgJ jo bka,
gRikahd jilahd gfthL
tsf vdgL. iy _W
Ka
ghff,
iyjh,
iyfh,
iyaogF
vgdthF.
iyjh
gRikahd mfw, guj iy
gung
iyjh
vdgL.
iyjh ika ika eu
csJ. mUJ gy gfthL
euf UwfY wd.
iyfh
iyYs
fh
gFna
iyfh
vdgL.
J
iyjhis iyao gFl
izwJ.
iyaogF
jL
myJ
isl
izfgLs iy gF
iyaogF vdgL. iyao
gF uL a gfthL
tsfis cilaJ. it iyao
br vdgL.
eu
gfthL
eu
iyfh
iyaogF
gl 3.12 iy
gkhw:
2. th
jhtuf
xnrifnghJ
fay
thit
c
vLJbfhL
ctia
btLwd.
Rthj nghJ ctia c
vLJbfhL fay thit
btLwJ. iy cs
W Jisf (iyJis) _ynk
th gkhw fwJ.
3. uh nghF : iy cs
mfgoahd
iu
iyJis
tahf uhahf btnaW
f uhnghF vdgL.
gl 3.13 uhnghF
141
ca
ky ulh ghfkhF. m j
gy tzf, gy totf, gy
msf fhzgL.
bra 3.3
bjho jhtu iyia
bka gh igah _l. y
k neu fJ cW nehf.
gh ig cgF
Jf csij fhzyh. j
_y iyf uhnghF
eilbgWtij %fyh.
kfujjh tl
ky
ky
vgJ
dbgUfij
nkbfhS X dbgUf cW
MF. J ghdbgUfF
cjwJ. kfuj nrif kW
fUWj fF ky fahf
khwkilwJ. iyf csij
nghW kyfY fh csJ. fh
mw y kyfS csJ.
v.fh. thiH
kfujig
J ky _whtJ ghfkhF.
J ky MghfkhF. xbthU
kfujjhY, xU fh kW ig
nghw gF fhzgL. fh gF
kfuj f vd, ig nghw gF
kfujig vd miHfgL.
kfujig kfujf vw
M nfLf cUthwd.
Nyf tl
J ky c mLF MF. J
ky bg ghfkhF. xU Nyf
_W gFf csd. Nyf
KidgF NKo vd, ika l
gF N jL vd miHfgL.
nH cs mfw gUj gF
Nig vdgL. Nf Nig
fhzgL. Nf UJ bg
nfLf cUthwd.
kyf gaf
m
j
Nyf
kyf
thrid
uaf,
kUJ bghUf jahf bgJ
cjwd.
kyf jhtuf mj mHfhd
njhwfhf
njhlf
tsfgLwd.
gl 3.14 ky ghff
gl 3.15 F ky
jhtu wmika
nkY mJbfhnth
F vgJ f ma tif kyuhF.
J 12 tUlfSF xU Kiw kLnk
F. J jeho kLnk fhzgL
X dkhF.
y w F kyf Ugjhjh
mj kiyF y vW bga tjJ.
2006 filahf F ky jJ.
1. mLj Kiw F ky vbghGJ
F?
2. mbghGJ cf taJ vdthf
UF?
gl 3.16 nfu
gl 3.17 Ks.
v.fh. nfu.
(ii) f tot: nt ikagF gUJ,
U KidgF gogoahf FW,
f nghw tot fhzgL.
v.fh. Ks.
(iii) ggu tot: nt nk gF f
mfW, E ObuW th nghy
L FW fhzgL.
gl 3.18 U
v.fh. U, l.
143
ca
2. Rthr ntf : flfiu Xu
cs rJ yf cs
jhtuf c iwj UF
ijUF. rhjhuz ntf
UJ brFjhd ntf s
jiuF nk tswd. itna
Rthr ntf vdgL. it th
gkhwF cjwd.
v.fh. mah (btis miyah)
jeho rhtu fhzgLwJ.
2. jhF ntf
m) ntf: ku is f
UJ ntf njhWwd.
ntf
ia
neh
brFjhf tsJ k
CWwd.
Jjhf
it jokdh fis
nghy kuij jhFwd.
ntfns
ntf
vdgL. v.fh. Myku.
L ntf: y jhtuf,
M) K
bkj jo mogF
fQfUJ a jokdhd
ntf njhWwd. it
rhthf
jiuia
neh
tsJ jhtuJF TLj
Mjhuij
jUwJ.
j
ntfSF
KL
ntf
vdbga v.fh. nrhs, fU.
ntl nt khWU
gl 3.22
Myku
1. nr ntf
m) ntHFf:
y
ntl
ntf czit nrJ itJ,
gUJ, Fl tot yhk
UF. v.fh. rfiut
HF
ntf:
M) bfhJ
jo
mogF gUj ntHFf
bfhJ bfhjhf fhzgL.
v.fh. lhah.
144
gl 3.21 fU
nkY mJbfhnth
bfhfjh cs a
jhtua
njhl
cs
fbga Myku 900F
nkgl ntf (GJf)
csd. ku taJ 200
ML. j l 360 l.
jhtu wmika
3. xL nt: y xL
jhtuf, X jhtu
Rf ntfis cns EiHJ
czit cRwd. ntf
xL ntf vdgL.
v.fh. fFlh.
gl 3.23
fFlh
jo khWU
jo aghd gfis
ju, jhtuf yt jLf
wghd gfis brwd.
jhtuf, jo xU gFnah
KGtJkhfnth
mgia
brtjbfd khWghL milJsd.
mjLf
khWU
milj
jLf vdgL.
1. jiu jL khWU:
y
jhtuf jLf jiu
jLfis cUthFwd. it
czit nrwd. it gy
tifgL.
4. bjhWntf: y jhtuf
ntW kuf isf ts
git. it czfhf m
Ulfhf kLnk rhJ
UF. jhtuf ntf
fh mirjhL. fhYs
<ugjij nt cs btyhk
R
cRwJ.
tif
ntf bjhWntf vdgL.
v.fh. thlh(M)
gl 3.25 cUis HF
gl 3.24 thlh
bra 3.4
cf o rikayiwF
bry. mF cs fhff
ytiw
vLJbfhs.
m nt khWU kW jL
khWU vit? vd goal.
gl 3.26
145
ca
2. jiu xoa jL khWU: cly
dbgUffhf it khW
milJsd. y jhtuf
jL ejit. it jiu
il klkhf myJ jiu
nkgu ijJ fhzgL.
fQf UJ jiubaho
isfS, mogF ntl
ntfS
njhWwd.
it
glbfho
vdgL.
glbfhof uL tifgL.
gl 3.27
m) XL jL-v.fh. , r
M) nlhy- v.fh. uhbg
gl 3.28 uhbg
3.jiunk
bghJthf
khWU:
bkhLf
isfshfnth
kyfshfnth
tsail.
y jhtuf bkhLf y
Fl gfis brtjfhf
khWghL milJsd. mit
) jL gWff: y
m
jhtuf,
nfhz
bkhL
gWfahf khWghL milJ
UF.
it
Mjhuij
gbfhs
cjwd.
v.fh. ghnshuh, lyfh.
gl 3.29 fhj
) Kf: y jhtuf,
M
nfhz bkhL Kfshf khWghL
milJ UF. v.fh. fhj
) iybjh jL: y
twl
y
jhtuf,
iyf Kfshf khsd.
jL jilahf iy nghy kh
iy gia brwJ.
jnl iybjh jL
vdgL. v.fh. rghf.
gl 3.30 ghnshuh
146
jhtu wmika
iy khWU
y
jhtuf
bfhLfgLsij
khWU milJsd.
iyf
nghW
gl 3.31 begj.
gl 3.32 (m)
glh
gl 3.32(M)
Fnyah
nkY mJbfhnth
mnkrh m jhtu
iy l 7mo. mj ky
12 Kj 16 mFy cilaJ.
fl(ijyku),
gl 3.33 btfha
147
ca
3) ej jL: bkj, bkikahd jLfsh Mjhu
neuhf J f ayhJ. it UtifgL.
) j ej jL: J D bfhoahfnth VW
m
bfhoahfnth Ufyh.
(i) Dbfho: l, bka tis jikila,
Egkhd jil cilaJ. mU cs Mjhuij
g bfhL tsU. g bfhtjF wghd gl 3.34 iulh
cW VJ ilahJ. v.fh. mtiu.
(ii) VWbfho: jL tikaW Ugjh, jhia
g bfhs KoahJ. g bfhs cj
cWfsh jL, jhia g bfhL
VWwJ. v.fh. sF, btiy
) jiubahoa ej jL: j jLf jiu
M
KGtJ glJsd. glbfhof myJ E
y gljL. v.fh. iulh (btL fha L)
gl 3.35 mtiu
gl 3.36 x rhgir
rhgir _W tifgL.
)
m
x
rhgir:
Na
x l irnfg,
iria nehnah vuhfnth
jhtuf ghff ts
miltnj
xrhgir
vdgL.
148
x Ljyh jL
x iria neh tsU.
Mjyh, jL ne x rhgir
bfhlJ.
x irF
vuhf nt tsU. Mjyh, nt
v x rhgir bfhlJ
vnwh.
jhtu wmika
M) rhgir: ntf <
irF VwthW tsU. jF
rhgir vW bga. ntf
ne rhgir bfhlJ. jL
v rhgir bfhlJ.
)
rhgir:
jhtu
ghff jLf nghy
ntf iu neh tsU. Mjyh
nt ne rhgir bfhlJ
vW jL v rhgir
bfhlJ vnwh.
gl 3.37 rhgir
2. bjhF
mirf:
bjhlhQ
jhtu
bjhLjYF gid a
ToaJ. jhtuij bjhll
iyf
_o
bfhwd.
iyf
_obfhs
tsdh mW. jhtuF
VgL
Jyf
is
gl 3.38 rhgir,
bjhF mir
MF. ~J mF VgL
JyfyhF. it bjhF
mirf vdgL.
3
149
ca
kL
1. rahd ilia njbjLf.
m) iu cRj ________ bjhF gahF (jL / nt).
M) Js ________ F cjhuzkhF (Wbro / jbro).
) iyia jnlhL izF cWF ________ vW bga
(iyaogF/ iyfh).
<) ky bkhlhf UF bghGJ ________ ghJfhwJ ( / m).
c) ________ neh fhzgL jhtu mirF xrh mir vW
bga ( / x).
2. nH xU ky gl bfhLfgLsJ. m tU ghffis
Ff.
m) j
M) m j
_____________
) irrhg
_____________
<) irrhg
_____________
jhtu wmika
c) eh jhtuf cz jahF gF ________.
C) eh xU f tot khWU ________.
v) eh xU HF ________.
V) eh X VWbfho ________.
I) vdF ntf cL ________.
x) eh jeho kL fhzgL ky ________.
nj
nfh
is
J
U
ik
c
gh
y
iy
5. tUtdtiw bghUJf.
1.
2.
3.
4.
5.
thneah
iyJisf
KLnt
iy bjh jL
VWbfho
fU
rgh f
sF
_a jhtu
uhnghF
nkY ma
jf
1. The Royal Horticulture Society - Encyclopedia of plants and
flowers - DK Ltd., U.K
izajs
www.aravindguptatoys.com.
www.mhhe.com/life
fhzntoa lf
jhtua njhl - Co, bfhilfhd, VfhL.
151
ca
4
ca
myF
tifghoa
ca
152
tifghoa
gl 4.1 ydf
153
ca
gntW cdf fhzgL
ntWghLfis gY jik
vnwh. cdf jkilna
gntW ntWghLfis bfhoU
jhY mogil y bghJthd
xj gfis bfhoUwd.
bthj gf mogil
gntW
FGfshf
fyh.
df
midij
Kiwahf m tif, midJ
jhtufS yFfS gytif
FGfshf fgLsd.
cdfis, mt xWik,
ntWikf mogil gntW
dfshf F Kiwid
tifgLJj vnwh.
4.1. tifgLJj
aikahik
midJ
cdfis
mj vgJ ayhJ. Mdh,
dfis
xU
Fl
trahd Kiw FGfshf J
Muhjh, mtiw g mtJ
vjhwJ. gY jikia
mJ bfhSj tifgLJj
_y vjhwJ.
tifgLJj mta
1. cdfis vjhf d
fla
tifgLJj
gagLwJ.
2. gntW jhtu, yFf
cUtnjhw,
xWik
ntWikfis mJbfhs
gagLwJ.
3. va
cdflUJ
fyhd
cdf
njhWtij tifgLJj
_y mayh.
154
bra 4.1
bghJthd y fhff
bgafis T, mt ntW y
bgafis vGJf.
t.v
1.
bghJbga
fj
ntWbga
Kil
jhtu
2.
3.
1969M ML cdfis
IJ cyffshf tifgLdh.
tifghL midJ mayhs
fshY VW bfhsglJ.
nkY mJbfhnth
bkhuh cyf 9000 F
mfkhd df fla
gLsd. nuholh 59,950
cdf, irf cyf
1,00,000.
jhtuf
2,89,640.
bkhj magl yFf
vif 11,70,000.
tifghoa
IJ cyffshtd:
yFf.
bkhuh,
nuholh,
irf,
jhtuf,
IJ cyff
bkhuh
nuholh
irf
yFf
1. Jislf
1. ghOah
2. randhghOah
(ygRgh)
jhtuf
1. xU br gh
2. nuhnlhnrhth
1. ir
1. gy br gh
2. Flf
2. iunahig
3. jilGf
3. blnlhig
4. cUis Gf
5.tisjir Gf
4. ndhbg
6.fQfhf
5.Mnahbg
7.bkYlf
8.Knjhf
9. KJFehQsit
br
fyhd mik
(nuhnfah Kj
nfah)
czl
Kiw (jrh
ClKiw
kW w rh
ClKiw)
clmik
(xUbr c
myJ gy br
c)
FGk gzhk
myJ gzhk
bjhl
bra 4.2
vtwh gh juhf khWwJ? lkh gjF fhuzkhd
EQ vJ? kjDF clhF thng, fhrneh, ilghL
fhr, bjhGneh nghw nehf njhw fhuz vJ? vd cfSF
bjkh? M! mJ ghOah vw EQna!
155
ca
ghOahf totf
bghJthf
ghOahf
totf csd. mit:
1. nfh tot
2. nfhs tot
3. fh tot
4. RU tot
bra 4.3
bjthd fzho iy
xU J j l. mij TL
Enzh _y
ghf.
gy nfh tot nynlhngy
ghOahfis fhzyh.
ghOah fLo
1675M ML Mlth
tA& vw lRehL ma
mP, ghOahit fLojh.
t
ghOahit
EQ
vwiHjh. vdnt, Mlth
tA& vgt ghOah a
jij vwiHfglh. ghOahnt
cy njha Kj c vW
fUjgLwJ.
nfh tot
gy
nfhs tot
nkY mJbfhnth
xU
kj
Fl
ruhrahf xU nyh ghOahf
csd. kj cl aghd
MnuhaF ghOahf
mtakhdit.
ghOah eikf
ifiy,
njiy
gjgLj
njh
gjgLj
bghUf
kWRH
eik
br
ghOah
trha
gF
bjh
rhiy
gF
kUJt
gF
ghOahf
jhtufSF,
kjDF gy nehfis clhF
wd.
RU tot
tifghoa
fHiy neh
(vYir)
jhtu
nehf
ns
bjhG
neh
th
ng
fhr neh
kj nehf
cfU
gira
RUF E
F
gl 4.3 dh
157
ca
4.2.3. irf cyf
bghJgf
<Lf,
nkhLf,
fhshf,
ehFilf,
g~
gJf,
bga
Mait
mlF.
ir gy brfsh Md
nfnah br mikig
bfhlit. j cl iAgh
vw iHfsh MdJ.
it
w
ClKiwia
rhjit.
gira
mw
fhuzjh w cfl
UJ czit bgWwd.
t br Rt fodkhd
TL
rfiuah
Md
ifo vw bghUsh MdJ.
irf
aif
kFfshf (ijF
cf) myJ xL
fshf (w cia rhJ
thGj) fhzgLwd.
giHa buho, ghyhilfo, gH
nghw czbghUf J
nkhL irf tsU.
gl 4.5 bga
bg vw v EQ
kUJ
bjLfgLwJ.
bg kUJf uh
vd miHfgLwJ.
< Kil tot bfhl
xU br c.
J xU
rhW ir. J behj
_ykhf
MfAh
jahf
cjwJ. behj Kiw
rfiu fiur MfAhyhf
khWnghJ <L fay thit
btnaWwJ.
J
buho
jahY cjwJ.
bra 4.4
<
Jfis
rfiu
fiur nrf ntL. y
eh fJ c nghw btis
w got rfiu fiur
nk goUgij fhzyh.
Enzh
_y
<
csij ghfyh.
nkY mJbfhnth
y
ir
fhshf
fLikahd
bfhlit.
bgatfl
M n y h r i d
bgwhk Wtf
jhdhf
tsU
fhshfis
bjhlnth cbfhsnth TlhJ.
gl 4.4. fhsh
bga xU ir.
gira fhzgLtiy. J
rhWahf thwJ. J wj
ka bghUfJ thwJ.
j cl iHfsh MdJ.
bga vw irUJ
158
tifghoa
4.2.4. jhtu cyf
kh
bguf
bghJ gf
gy brfsh Md midJ
yth jhtufS, th
jhtufS jhtu cy mlF.
tUgit
jhtu
cyif
rhjit.
1. ghf (gy br c)
v.fh. yhndah,
ignuhifuh, nfuh
2. , y thtd
(iunah~igLf)
v.fh. ah, kh
3. ijfsw th jhtuf
(blnlh~igLf)
v.fh. bguf
4. wj ij jhtuf
(ndhbgf)
v.fh. irf, igd
5. _oa ij jhtuf
(Mnahbgf)
v.fh. , bjid, kh, nt.
jhtuf gy brfsh Md
nfahLf MF.
brf brYnyhdh Md
brRtiu bfhLsd.
gl 4.6.
igd
Nafh
ca
eF tsailj fLgL
jgl
xUiz
bfhlit.
itf
eu
brf
fhzgLtjh czfis
flJ w bgWsd.
y ydf xL
fshf thG. v.fh. ehlhG,
cUisG.
yF cyf cs yFf
lL l efwd. Kj
flgRf, gtsf ujukhf
thl
nkgF
xo
fhzgLwd.
4.2.5. yF cyf
bghJ gf
t gy brfsh Md
nfahLf mlF.
midJ yFfS w Cl
Kiwia rhjit. czfhf
neilahfnth kiwKfkhfnth
jhtufis rhJsd.
Niya it xUtif
Efnth MF.
t brf shkh
r kLnk fhzgLwJ.
t jirbrf RUF
jikilad.
bjhFf
gf
vLJfhL
Jislf
Jisf bfhl
cl mik
flgRf
Flf
clF cL
iAuh, b#
jilGf
jiltot
Gf
ehlhG
cUis
Gf
cUis tot
Gf
mfh (cUisG)
tisjir
Gf
xj
clflf
fhzgL
,
kG
fQfhf
fhf fQf
fhzgL
uh, fugh ,
nj
bkYlf
XLila
bkikahd
clyik
eij, Mnlhg,
brah
Knjhf
njhgF
Kf bfhlit
eru,
fl bts
KJF
ehQsit
KJFeh
fhzgL
, jtis, kj
nkY mJbfhnth
xU Fl l kL gus yFf vW fzlh
a khyfnyna Kjyhtjhf cs khy jehL.
160
tifghoa
jhtua bga
fugh
- bgshndlh mbkfhdh
brgU
L <
- kfh blhkofh
jfh
- iynfhbgfh vFyl
jtis
- uhdh bA[hlhilyh
cUis
- brhyhd ognuhr
wh
- bfhygh ah
kh
- kh~bguh ofh
kj
- nAhnkh bra
- xiurh rilth
161
ca
kL
i) rahdtiw njbjLf.
1. IJ cyf tifghL Kiwia tifgLat _________
(R. H nlf / fnuhy nda).
cyf
2. bkhuh
(gybr / xUbr).
_________
cdf
mlsd
vgJ
_________
yF
brf
UbrhbgauhF.
iAuh,
-
cUisG,
nj,
kj,
eij,
jilGf
2. _______________ - __________________
3. _______________ - __________________
4. _______________ - __________________
5. _______________ - __________________
6. _______________ - __________________
7. _______________ - __________________
8. _______________ - __________________
9. _______________ - __________________
hOah eikfS ikfS nH bfhLfgLsd. eik
iii) g
vW , ik vW Ff.
1.
bjhGneh
eik
ik
2.
eik
ik
3.
bghUf kWRH
eik
ik
4.
vYU
eik
ik
5.
njh gjgLJj
eik
ik
6.
eik
ik
7.
njiyia gjgLJj
eik
ik
162
tifghoa
iv) ghOah gy totfis tiua.
v) dh gira csJ. Na x yhj neuf wrh Cl
Kiwia bfhlJ. jid vj cy tifgLJf? jhtu
cyfkh? yF cyfkh?
vi) bfhLfgLs glf bgafis cf Ma kW bgnwh
cjl vGJf.
1. f
2. kh
t.v
1.
3. eh
jbga
f
4. cUis 5. brgU
Mybga
LION
6. ntfliy
Ubrhbga
ghuh nah
2.
3.
4.
5.
6.
nkY ma
jff
Life and Living - John Sears and Sue Taylor. British Library Cataloguing,
London.
Frame Work of Science - Paddy Gannon Oxford University Press,
New Delhi
izajs
www.rhs.org.uk
www.mhhe.com
163
nta
5
nta
myF
ut
th
eik Rs
gUbghUf
nta
164
eik Rs gUbghUf
2.
3.
1.
isahL ikjhd
tFgiw
2.
3.
1.
2.
3.
5.1. gUbghUf aa gf
eh y braghLf _y gUbghUf aa gfis g
mnth.
bra 5.2
xU Rzfoia vLJ bghoahf. W Jff vyh nrJ
jh Rzfo vD gUbghUshf khsJ. W Jffjh
gUbghU cUthf mogilahf csd. j W Jff, mQf
kW _yTWfsh Mdit. _yTWf mQfsh Mdit.
nkY mJbfhnth
mQfS _yTWfS
f ad. tiw
nendhl vD
myfh msfyh.
(1 nendhl = 10-9 l)
gl 5.2 Rzh
gl 5.1 Rzfo
165
nta
_yTWf
rfiuia
nrj
fyF
_yTWf
rfiu
_yTWf
gl 5.4 y ik guj
eik Rs gUbghUf
bra 5.5
j FHhia wJ l.
FHhUJ tU iu cf iffsh
jLJ
Wj
Kowjh?
jLJ
WjKoaiy myth? fhuz vd?
bra,
gUbghUf
_yTW
fSF
ilna
<irsJ
vgij fhLwJ.
ir
_yTWfis
izwJ.
_yTWfSF ilnaahd
<ir
gUbghUSF gUbghU khWgLwJ.
gl 5.5
FHh UJ bjhlJ
Gj
th
ut
l
cs
M#
th
bjh
g cs
fhW
nkir
bg
gh
to
M
gHrhW
gl 5.6 bghUf iyf
167
UJ
tU fhW
nta
k
Fl tot, ms, gUkds bfhlJ kkhF. kf
_yTWfSF ilna cs <ir mf vgjh _yTWf f
f beUfkhf mikJsd. kfis bghJthf mGj KoahJ.
k bghUfSfhd y vLJfhLf gl 5.7 (m), (M)
bfhLfgLsJ. gl 5.8 kf _yTWf f beUfkhf
mikJsd vgij fhLwJ.
5.7.(m)
5.7.(M)
gl 5.7. k bghUfSfhd y
vLJfhLf
gl 5.8 kf
_yTWfSF ilnaahd
beUfkhd mik
f
gR xU lbghU. MdhY
mij mGjKowJ. V? g
cs W Jisf fhW u csJ.
mij mGJnghJ fhW btnaWwJ.
Mifah, gir ekh mGjKowJ.
bghJthf mGj _y
lbghUf totij
khWtJ fod.
gl 5.9 gR
nkY mJbfhnth
gUbghUf nkY uL iyf
fhzgLwd. gUbghU ehfhtJ iy
shkh - mf btggLjgl th iy.
gUbghU Ijh iy ngh-IO
fhln[ - mf F%lgl lbghU.
gl 5.10
shkh iy
168
eik Rs gUbghUf
ut
ut xU Fl gUkds bfhlJ. Mdh, mjF xU iyahd
tot ilahJ. utij vj bfhfy itnwhnkh, mj
totij
bgW
(gl
5.11).
Vbd,
ut
cs
_yTWfSilna
cs
<ir
k
bghUf
csijl Fiw. nkY, _yTWf beUfkhf yhk
mikJsjh,
utf
v
mt
totfis
kh
bfhwd.
utij
jsnt
mGj
Ko.
, vbz, gHrhW nghwit ut iy cs gUbghUfSfhd
vLJfhLfshF. ut cs _yTWfSF ilna J
ilbt csJ vgjid gl 5.12 _y mayh.
gl 5.12 ut
_yTW mik
th
th iy cs gUbghUf
cs
_yTWf
kW
mQf
bfhfy KGtJkhf guUF.
tF Fl gUkdsnth, totnkh
ilahJ.
thf
_yTWfSF
ilna cs <ir f Fiw.
mjdh, _yTWfSF ilna cs
ilbt f mf. th _yTWf
bfhfy KGtJ gu fhzgL.
k kW ut iyfSl xLnghJ
thfis f vjhf mGj Ko.
gl 5.13 fhW
uggl
g
nta
bra 5.6
xU bf gij vLJ
mGghUf. mGj Kowjh?
mj
totnyh
msnyh
khw Uwjh? iy. k
bghUis mGj KoahJ vgij
czJ bfhnth.
btna vLJ l.
KjyhtJ cRFHh iu
ug.
ulhtJ
cRFHhia
mgona itf.
nghJ ut kW thfis
ekh mGj Kowjh vgij X
M _y brJ ghngh.
lid vikahf cR
FHh brYj thrid
jlt.
uL
cR
FHhfis
vLJ bfhL 1 kW 2 vd
Fl.
nghJ cR FHhf
lid itJ mGj.
cs cR FHh (1)
lid iuthf mGj KoahJ.
mj Kidia X mil
ghdh _o, xL jhsh
xl.
Mdh, fhW cs cR
FHh (2) lid KGtJkhf
vjhf mGj KowJ.
cR FHh cs lid
1
ut js
mGjF cgL
fhW
nkfl MUJ,
utfis Fiwthfnt
mGj Ko. Mdh,
thfis v
mGjKo vgJ
bjthwJ.
thf
mGjF
cgL
nkY mJbfhnth
e o cz rikFnghJ, mj thrid o ntfkhf guwJ.
V vW bjkh? eh cz rikFnghJ m cs thrid Jff
fh v fyJ ntfkhf guwJ. mjfhd fhuzf :1. th foyh _yTWf myJ Jff. 2. th _yTWf
ca ntf. 3. th _yTWfSilna cs mf ilbt.
vdnt, ut kW k bghUf Jffisl
Jff ntfkhf guwd.
170
thf
eik Rs gUbghUf
k, ut kW thf gf
mltiz 5.1
t. v.
ut
th
1.
Fl tot kW
gUkds bfhlJ.
Fl gUkds cL
Mdh, Fl tot
ilahJ.
Fl totnkh
gUkdsnth ilahJ.
2.
gh jik mwJ.
caj lUJ
jhthd lF
ghnjhL.
v vyh
irfY ntfkhf
gu.
3.
_yTWfSF
ilna cs
ilbt f
Fiw.
_yTWfSF ilna
cs ilbt Fiw.
_yTWfSF ilna
cs ilbt mf.
4.
_yTWfSF
ilna cs <
ir mf.
_yTWfSF ilna
cs <ir k
bghUisl Fiw.
_yTWfSF ilna
cs <ir f
Fiw.
5.
mGjF cglhJ.
js mGjF
cgL.
mfs mGjF
cgL.
k (gfo)
ut ()
th (uh)
nta
bghUf J btg is
btg mfj
btg
k
(gfo)
btg
th iy
(uh)
utiy
()
Fj
Fj
btgij Fiwj
btgiyia
khWnghJ
gUbghU
xU
iyUJ
kbwhU iyF khw mil.
gfoia (k) btggLJ
nghJ cU uhf (ut), iu
btggLJnghJ
uhahf
(th) khWwJ. _W iyf
UF.
k (gfo)
ut ()
th (uh)
gUbghU xU iyUJ
kbwhU iyF khw mil
nghJ bghUf cs Jff
(mQf myJ _yTWf)
vd khw fwJ? j iy
khw
vthW eilbgWwJ?
j nffSF g ma
Kanth.
k bghU btg iyia
caJnghJ k bghU
cs Jff (_y TWf /
mQf)
af
Mw
mfwJ.
af
Mw
mfgjh
Jff
ntfkhf
mtilwd. btg Mwdh
_yTWfSF
ilna
cs
ilbt mfwJ. jdh,
Jff X lUJ kbwhU
lF
efwd.
Fl
iyia milj wF, k cUf
172
MuwJ. vj btgiy xU
k bghUshdJ cU, ut
bghUshf
khWwnjh,
mJnt
k bghU cUF iy
vdgL. gfo cUFiy
00 C MF.
utij
btggLJnghJ
ut
cs Jff (_y
TWf / mQf) ntfkhf efu
bjhlFwd.
xU
Fl
btgiy
_yTWfSF
ilna
cs
ilbt
mfkhwJ.
j btgiy
ut ththf khWwd. vj
btgiy utkhdJ bfhf
Muwnjh,
mJnt
mj
ut bfhiy vdgL.
bfhiy 1000C MF. ut
cs _yTWf mf btg
Mwiy bgW Mahf khWwd.
nkTa sfUJ btg
iyia khdh, bghU iy
khWwJ vgJ bjthwJ.
J ilaf!
Ffhy Fghf
kiy unjrf
njfh vbz
kkhf khWwJ. V?
egfnshL thJ
il fhz.
eik Rs gUbghUf
bra 5.8
nH bfhLfgLs k, ut, th bghUfis
jikF Vg mltizgLj knfRF cj bra.
CJt if
U f
nj
gfo
bgnuh
mt
M# l
gh
mltiz 5.2
k
ut
th
bra 5.9
vyh kbghUfS xnu btgiy khw milkh?
cfl gfo, btbz, bkGF bfhLfgLsd.
gfoia xU fzho fh L btggLJf. nghJ
gfo bky cU uhf khWwJ. nghJ xU btgiykh (bjkh
l) bfhL btgiyia msJ msit fl mltiz
FJbfhf. Jnghy, btbz, bkGF Matiw jjahf
btggL, cUF btgiyia FJbfhL mltizgL
xL ghf. j braUJ f mjtiw
rf
khztfnshL gJ bfhs.
mltiz 5.3
t.v
btgiy (C)
1.
gfo
2.
btbz
3.
bkGF
173
nta
kL
1. ahF gHfkhd bghUf y nH bfhLfgLsd. tiw
k, ut, th vd tifgLJf.
brf, kbzbz, gh, njfh vbz, fhW, jf, nkir,
M#, fhg-il-MirL.
2. fhuz fla.
m) kif thr eh u UjhY czuKowJ.
M) xU fzho FLit Ul js
cfiuryhwJ. mj ms khWtiy.
cig
nrjh
utij btggLdh
M) k
ut
v mGjyh
mQf kW _yTWf -
Mahj
<)
gh
gh jik iy.
c)
th
gUbghU mogil
flik
10-12 ).
174
eik Rs gUbghUf
8. btntW btgiy bghUf xU iyUJ kbwhU iyF
khw milwJ.
fhQ A,B,C,D khw bgafis vGJf.
A
gfo
uh
C
bral
gntW totij bfhl, gagLa 5 myJ 6 xU l bfhss
bfhl fzho ofis vLJbfhs. midJ fzho
ofis uh uf. fl nffSF il fhf.
m)
ua wF vyh fzho
ofS
xnu
bfhss
bfhljh?
M) vyh fzho of
cs tot xnu khahf
1 l 1 l 1 l 1 l 1 l
csjh?
nkY mtjF
f
1. Chemistry matters Richard Hari, Oxford University press, New Delhi
2. Introductory Chemistry - M Katyal, Oxford University press,
New Delhi
izajs
http://chemistry.about.com/od/everydaychemistry.in.everyday-life htm
http://www.classzone.com/books/earth-science/terc/content/visualizations
http://chemistry.about.com/library/btacid.quiz.htm
http://www.bbc.co.uk/schools/ks3bitesize/phys/html
fhzntoa l
yh nfhsuf - o, brid khtl
175
aa
6
aa
myF
msoa
aa
176
msoa
gl 6.1
ms
gugs
bghU x nkgu ms
mj gugs vdgL.
kid x gugsit fhz
mj
sij,
mfyij
bgUf ntL.
gugs = s X mfy
gugs myF l X l
= l2. jid rJul vd
gofntL. jid m2 vd
FLnwh.
gugs
vgJ
mogil
msthd sij UKiw bgU
fzLtjh mJ t msthF.
fdms kW ml vgit
y t msfshF.
xU rJul vgJ xU l
gf bfhl rJu xD
milgL gughF.
bghUbsh gu 10rJul
v, mJ 1 gf bfhl 10
rJufSF rk vgjhF.
6.1. t msf
s, iw, fhy Mait
mogil msf vgij Mwh
tF goJnsh. mogil
msf bgUf myJ tFj
_y bgwgL msf t msf
vdgL.
1 2
1
aa
mso btntW myFf
t. v
s myF
gugs myF
1.
brol
( cm )
2.
l
( mm )
l2 myJ rJu l
myJ 2 (mm2)
3.
mo ( ft )
isyf
gugsit
Ff
Vf,
bAnl
vw
myFfis gagLJnwh.
1 Vf = 4047 2 = 100 br
1 bAnl = 2.47 Vf
bra 6.1
bfhLfgl gl
gugsit fLof.
bra 6.3
f mwhl fhQ nH
FlgLs
guf
gugsfis vj mydh
FLtJ trahf UF?
(mm2, cm2, m2, ft2, Vf)
t.
v
1.
Ma
nkir
nkgu
2.
fUgyif
3.
ma
ghljf
4.
msnfh
5.
mgh
6.
tFgiw
7.
isahL
ikjhd
8.
isy
bra 6.2
bfhLfgLs
gl
gir wlgLs gF
gugsit
fzLf.
xbthU a rJuK 1 br gf
bfhlJ.
gu
gugs
myF
nkY mJbfhnth
l vgJ moial bgaJ.
xU l vgJ vjid moF
rkkhf UF vd bjkh?
1 l = 3.28 mo
vdnt,
1 rJul = 10.76 rJu mo
178
msoa
ftd bfhf
fns brf
gugs
vgJ rJul
FfglhY gu rJukhf
Uf ntoa mta iy.
1 br2 = ____ 2
1 2
= ____ br2
tot
rJu
gl
2.
thghL
s X s
s X mfy
brtf
b
3.
gu
Knfhz
h
1
2
X mogf X cau
bh
b
4.
tl
r2
X Mu X Mu
22
7
myJ
3.14
gl 6.2
aa
bra 6.5
cilj fzho myJ
cilj XL x gugsit
flayhkh?
tU
gagLj
cf jidF
m) thiHgH nkgu
M) cfsJ csif
gu Matiw vthW
flf?
tKiwfis
1. bghUis tiugljhJ
itJ, mj RWnfhoid
tiuJ bfhs (gl 6.2
fhosJ nghy)
gUk (volume)
2. RWnfhoF mls
a
rJuf
vifia fzl.
miu rJuFnk RW
nfhoF Ujh, mij
xwhf fUj. iy
v Ll.
Fkh FLg xU a o
tJ tjJ. mtfsJ Jfis
itf j mykh vJ iy.
Fkh, j jijl mykh xiw
thFgo nflh. mJ mfkhd
lij milF vgjh o
itgjF l nghjhJ vd T
Fkh jij thf kWjh.
3. tiugljh
xU W
rJu gugs 1 2MF.
bghU xW milJbfhS
l ms gUk vdgL.
4. bghU
=
gugs
fzlgl
arJu
f vif X 1 2
bra 6.6
nH fhlgLs bghU
f glfis
bfhL
mt ms, gUkid ga
fUJfis bgWf.
= ________ br 2
nrhjid
1. iy
x
nkTa
fLof.
gugsit
Kiw
to
2. 1 rJul, 1 rJu mo gu
bfhl
U
rJufis
tiuf. mt gugsfis
xLghf.
M
180
vGJnfh
msoa
cfhU l gyif
Urfu thfd
ngUJ
ehfh
xGfhd
tot
y
bghUf
fzlyhnk!
bfhl
gUkid
xGfhd
tot
bfhl
y bghU gUkid fhz
mj moguig cauij
bgUfntL.
gUk = mogu X cau
bgwgL
a
msila
bghUf
Fiwj gUkid bga msila
bghUf
mf
gUkid
bfhoUF.
mJ 2 X = 3 MF. jid
fdl vW Twyh (m3).
msLf
myFf
mogil gUkid btntW
myFf Flyh.
3. nkfltUJ
Ko ahJ?
181
aa
s
myF
fd ms
myF
l
( ) (mm)
fd l
( 3 ) (mm3)
brol
(br) (cm)
fdbro
l
(br 3 ) (cm3)
bra 6.8
1. gl fhlgLs bga
fdrJu
vjid
a
fdrJufsh MdJ?
2. a fdrJu x gf
1 br v, bga fdrJu
gUkid fhz.
xU
l
gf
bfhl
fdrJu gUk xU fdl
vdgL.
13
bghUbsh
gUk 10 f
v, mJ xU l gf bfhl
10 fdrJufSF rk.
bra 6.7
gl fhlgLs tot
f gUkid fzl.
xbthU a fdrJuK
1 br gf bfhlJ.
(b)
(a)
(c)
182
msoa
utfis msLj
gl 6.3
cf mkh, ghfhul UJ gh thtUgo TWwh.
ghfhul brW f gh CWgo nflh, mt l msit
msJ jUth. mjhtJ utf fdmsit l vw myfh
msnwh.
msrho
xU l vwh vts vW
bjJ bfhnthkh!
1 l = 1000 br3
xU fdbrol vgJ xU
l vdgL. jid
(ml) vW Flyh.
utf fdmsit msl
gagL btntW fyfis g
bjJ bfhsyhkh?
bg
Fl
fdmss
utij
msJ vLf
gagLwJ.
gl 6.5
ut fdmsit msl
gagLwJ.
gl 6.4
183
aa
bra 6.9
bu
msrhoia bfhL
x gUkid fhz.
tU
gagLj .
tKiwfis
1. msrhoD Fl ms
tiu iu Cw.
2. kl Mug msit
FJ bfhs.
gl 6.6
njitahd Fiwj
fdmss utij
btnaw gagL.
ms FLit
gl 6.7
Fl fdmss utij
itJ bfhtjfhf
totikfglJ.
Mu a fdmo ( t M c )
184
msoa
ml
U FL
ug ghs
uhjh
gl 6.8
jh
glfis ghUf. ah
kahf Uwhf? uhjhth?
myJ jhth?
mlia /3 (kg/m3) vw
myfh FLnwh.
jh
foghf
kahf
Uf KoahJ. Vbd, mt
fdkhd U Fil RkJ
bfhoUwh. uhjh nyrhd
ug ghsij RkJ bfhoUgjh
kahf fhzgLwh.
bra 6.10
btntW
bghUfsh
(kufil,
U,
ug)
bragl
xnu
gUkDs
_W gJfis vLJbfhf.
tiw jjahf if
vLJ ghf. tiw f
czU iw mogil
wFtir vGj.
bghU
nyrhdjh
myJ
fdkhdjh vgij khF
ms ml vdgL.
rkkhd gUk cs bghUf
mf
iw
fgoUjh
mj ml mf. vdnt, U
FlhdJ mnj gUkDs ug
ghsijl iw mf bfhlJ.
vdnt, U ml mf.
1.
2.
3.
UJ kufil kW
ugiul U iw mf
vd mayh. vdnt, U
ml mkhdJ.
iw
gUk
185
aa
bra 6.11
fns brfns
1. U ml 7800 / 3. J
ghjur _Fkh? jFkh?
2. 5 s, 3 mfy, 2 cau
bfhl bjho KGtJ
ugglh,
mj iw
vts UF?
cf jidF
vbz
fhwh
uggl
gwgiy.
Mdh
thth
uggl
gwwJ. V?
g
a,
g
ghjur
1. iul ml mfkhd ut
____________ .
2. iul
nyrhd
____________ .
ut
Nlhd fhW uggl g
nkY mJbfhnth
ml 1000 /3
mjhtJ 1 s, 1 mfy, 1
cau bfhl bjho KGtJ
ugglh, mj iw 1000
UF.
mnj bjhoahdJ ghjurjh
ugglh,
mj
iw
13600 UF.
Kfhy gagLa Na
fofhu, fofhu, kz fofhu
Matiw bfhL fhyij
f Jakhf msl Koahjjh
fhyij Jakhf msLtj
fhd fU njit VglJ.
fhy Cr fofhuf Ja
khd msoF gagLwd.
U
mlfis
xlh bgwgL Ko ahJ?
ghjur
ml
msoa
jCr
Cr s
gl 6.9. Cr
f
Cr
MoU
f myth? Cr KD
Dkhf brY af, miy
afF wj vLJfhL
MF. njnghw afij Cr
fofhufY
fhzyh.
Cr
fofhu jCr jJt mo
gil bragLwJ.
bfoahd
a
cnyhf
Foid aw dh fo
bjhflgl mikng jCr
vdgL. FlhdJ xUw rW
GJlgLnghJ mJ KD
D miyW. FlhdJ xU
KidUJ kWKidF brW
y
bjhi R
gl 6.10. jCr
187
aa
bra 6.12
cf tF 60 br.. s bfhl xU jCriy mikf.
Foid miygo brJ, 20 miyfSfhd neuij dho
fzl.
20miyfSfhd neu
miy neu = X miyfhd neu = _______________________
20
brJ ghUfns
nkTa nrhjidia,
1. Cr sij khwhk btntW msila FLfis
bfhL Ug brf.
2. 80br, 100br sKs Criy bfhL Ug brf.
3. btntW RfSF Ug brf.
miy neu VnjD khwij fhfsh?
Fo ms, R khWgLnghJ miyneu khWgLtiy.
Mdh, s khWgLnghJ miyneu khWgL.
vdnt, jCr miyneu sij bghUjJ. Mdh,
Fo iwianah irnah bghUjJ mW vd mayh.
: khkh! f bt u Mf Ufsh?
: iy, uh. Jiznfhfis V bghWila FG
nrunghnw.
: khkh, uhbfLf bt gy Mu nyhlf
cauF brYkyth?
: Mkh Rj. uhbfLf Jiznfhfis tlghij
brYj, btfyfis btF mDg
brwd. btfykhdJ gy yr nyhl gaz
brwJ. jifa fbga bjhiyfis Fl ntW
y myFf njitgLwd myth?
188
msoa
uh kW
Rj
: vbdd myFf gagLjgLwd vgij vfSF
TWfns.
khkh
: ftf. UJ Na, eruf, nfhf
bjhiyfis msl tha myF kW x ML vw
myFfis gagLJnwh.
tha myF vgJ F NaDF ilgl ruhr bjhiy
MF.
1 tha myF = 149.6 a nyhl (14.96nfho )
1 AU = 1.496X1011
x ML vgJ btl xahdJ xU tUl flF
bjhiy MF.
1 x ML = 9.46 X 1012 (9,46,000 nfho ) = 9.46 X 1015
nkY mJbfhnth
x xU dho _W yr u brY.
aa
kL
1. Md mghl 60 mo sK
40mo mfyK bfhl L kid
xW UjJ. m mt L
foaJ nghf vs gF
gl fhosthW njhl
xiw mikjh.
40 mo
glij
ftJ
3. tU
nfLstiw Ff.
100cc
40 mo
m) ut iw = _______ uh.
60 mo
jhl gugsit
n
MdF cjtyhkh?
fhz
14
nyrhdjh
2. bghU
fdkhdjh
vgij
FgJ
ml
vdgL.
, njfh vbz t
vj ml FiwthdJ vgij
fkyh mJ bfhs Udh.
mtsJ rnfhj khyh a
ghu
iu,
js
njfh vbzia vLJ
tUgo fkyhl Tdh. khyh
vthW fkyh rnjfij
nghUgh?
190
msoa
brJ ghUf
1. ghu
x
iu,
msLf
Ffgl
25
..
bfhss
bfhl
Kfit
xiw
vLJbfhs.
Kfitah
cfsJ
egfSF
100
..,
125
..,
175 .. kW 200 .. vd iu gJ mf. xbthU egUfhd
mso nghJ Kfitia vjidKiw gagLf?
2. WJ fofhuij bfhL xU l fhy tU braghLf
vjidKiw fwJ vgij fla.
t.
v.
vif
(lF)
bra
1.
cf eg cRthr, btRthr
2.
cf eg ja Jo
3.
cf eg f ikj
fdms
1.
2.
3.
4.
nkY ma
jf
1. Framework of Science - Paddy Gannon, Oxford University
Press, New Delhi
izajs
http://www.kidastronomy.com
http://www.bbc.co.uk/schools/ks3bitesize/phys/html
191
aa
7
aa
myF
afa
aa
192
afa
gl 7.1
nkY mJbfhnth
2012M ML yl eilbgw x ngho cnr ngh
100 . bjhiyit 9.63 dhofY, 200 . bjhiyit 19.23 dhofY
Xo rhjid giljh. t 4 X 100 bjhl XlY FGdUl
bt bgWsh. tuJ mntfkhdJ mtiu "d ngh"
vwiHf fhuzkhdJ.
bra 7.1
rhiy brY kGJ,
to, khLto Ma
tiw ftJ ghf.
t Fl bjhiy
bry vJ Fiwthd neuij
vLJ bfhS?
kGJ Fiwthd neuij
vLJ
bfhtjh
mJ
iuthf brwJ vdyh.
khLto
mf
neuij
vLJ
bfhtjh
mJ
bkJthf brwJ vdyh.
to it uLF
ilgl ntf brtij
mayh.
kGJ
to
th}
khLto
193
vd
aa
1 .. = 1000 l
1 k = 60 l = 60 x 60 dho
= 3600 dho
bjhiy
lY
neu
dhoY
mslgLtjh,
ntf myF l / dho
MF. jid m/s vd Flyh.
ntfij nyhl / k [km / h]
vw myfhY Flyh.
vLJfhL
vdnt,
1 .. / k = 1000 / 3600
= 5 / 18 /
m) 2 .. / k = 2 x 5/18 /
M) 3 .. / k = 3 x 5/18 /
bghU ntf bjkhdh, mJ
Fl neu flj bjhiyit
fzLlyh.
bjhiyit fzl ntfij,
neuij bgUf ntL.
flj bjhiy = ntf x fhy.
bra 7.2
ehF egf bfhl xU FGl bf gJ xiw
bfhLf. Fl lUJ xbthUtuhf gij Rgo
bra. xbthUtU R gJ bjhL fis FJ
bfhs. xbthUtU gJ a bjhiyfis msJ mij
bfhL ntfij g thf.
fns brfns
m) 36 / k = __________ /
M) 72 / k = __________ /
c) 25 / = __________ ./k
) 180 / k = __________ /
C) 35 / = __________ ./k
bra 7.3
194
afa
ntfij g ma xU bghik kGJ gjaij elJnth!
tF khztfis IJ FGfshf f. bjhlF l xU
nenfhL tiua. xbthU FGUJ xUtiu jiu kGij
cUl brhy. kbwhUt nfhil flJ kGJ brtUJ
mJ gjF MF neuij fzlntL.
nfhoUJ kGJ F tiu cs bjhiyit msf. xbthU
Kiw fh ntfij fzL FJ bfhs.
t. v.
FG
1.
2.
3.
4.
5.
I
II
III
IV
V
kGJ flj
bjhiy
vLJ
bfhl neu
ntf
Ko vd?
1. vj FG kGij f ntfkhf brYaJ?
2. vj FG kGij f bkJthf brYaJ?
khWgL ntf
ngUJ gaznghJ ngU ntf khWglyh. ngUJ Wjij
beUFnghJ mj ntf Fiw.
beLrhiyf ngUJ mf ntf brY. Mdh, efuf
myJ khefuf brYnghJ nghFtuJ mfkhf Ugjh
bkJthf brY.
ngU ntf, btntW neu ilbtf btntwhf UF.
vdnt, ngUJ khWgl ntfij bfhLsJ vdyh.
20 ..
35 ..
1 k
15 ..
60 ..
40 ..
2 k 3 k
4 k
gl 7.2. khWgL ntf
5 k
aa
bghUbshW vyh neufY xnu ntfJl brYkhdh, mJ uhd
ntfij bfhLsJ vdyh.
40 ..
40 ..
1 k
40 ..
40 ..
3 k
2 k
gl 7.3. uhd ntf
tiugl FLj
bjhiyfh bgo
bf gja ghJ
bfhoUFnghJ
tiugl
fhlgLtij
ghUnwh myth!
tiuglUJ
mtf
vLj Xlf (runs)
tu
kW
mtf
braghLfis xL ma
Ko.
tiugl Kiw gagLj
gLtJ V?
40 ..
4 k
5 k
Xlf
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
10
15
Xtf 20
ntfkh Xnlhl
fU xU gF Km/h vd vGjgoUF. J
ntfkh (speedometer) vdgL. J vj xU rkaY
thfd ntfij msL. kbwhU gF thfd
flj bkhj bjhiyit msLkhW fU mikUF.
J Xnlhl (Odometer) vdgL.
196
afa
t. v.
fhy
lf
bjhiy
..
01.
02.
03.
10
10
Kj 30 lfSF mt
Fj bjhiyf mltiz
gLjgLsJ.
04.
15
15
05.
20
20
06.
25
25
07.
30
30
tKiwfis
brFJ nfhil OY vd
Flyh (Y mR)
ga
neuij
X
mY,
bjhiyit Y - mY vLJ
bfhs ntL. bjhiy kW
fhyfhd
jFj
ms
lfis khf ntL.
mRf kW msl
tiugljh
xiw
vLJ
bfhL, mj xU UJ
xWbfhW brFjhf cs U
nfhLfis tiua ntL.
bjhiy ()
ilkl nfhil
Flyh (X mR)
OX
cjhuzkhf
vd
X m 1 br.. = 5 l,
Y m 1 br.. =
vd
mslij
bfhsyh.
Y
35
tiugl tiuj
30
ms lgo X -m
J fhyfhd kfis,
Y-mJ
bjhiyfhd
kfis FfntL.
25
20
15
10
5
0
5 .
vLJ
10
15
20
25
30
fhy (l)
gl 7.5 bjhiy - fhy tiugl
197
aa
bjhiy ()
60
40
20
fhy (k)
gl 7.6
t.
v.
A kGJ
B kGJ
C kGJ
1
2
3
4
5
1
2
3
4
5
20
40
60
80
100
50
100
150
200
250
40
80
120
160
200
afa
Ka brf:
fhy
(a)
fhy
(b)
bjhiy
bjhiy
bjhiy
bjhiy
fhy
(c)
fhy
(d)
cfsJ oUJ gF
nenfho
brtjhf
gl 7.7
bfhlh - Jnt oF gF
ilgl
fFiwj
bjhiythF.
J lbga vdgL. gl J
nfhodh fhlgLsJ.
U fSF ilgl fFiwj
nenfhL bjhiy lbga vdgL.
nkY mJbfhnth
mnkhl (Anemometer) vgJ fh
ntfij mslgagL fUahF.
RHY jL xWl mYa
zf izfgoUF. fh
ntf mfFnghJ zf mf
ntfJl RHY.
gl 7.8. mnkhl
199
aa
irntf vdgLtJ bghU
xU dho mil lbga
MF.
lbga
irntf =
vLJbfhl neu
irntf myF / (m/s)
irntf
vgJ
Fl
ir
brY
bghU
ntfkhF.
fns brfns
v, mj irntf, xbthU
dho 5 / mfF vgjhF.
vLJfhL
aF bghU irntf
Fiwkhdh,
mJ
vKLf
bfhLsJ
vdyh.
u
iya uiy WJtjfhf
u to ntf bkJthf
FiwfgLwJ.
RnuZ A UJ BF brW
L
B
UJ
CF
brwh.
m) RnuZ flj bjhiy ahJ?
M) RnuZ milj lbga
ahJ?
p KLf
gJ xW brFjhf nkneh
vagLnghJ vd fG vW
ghfyhkh?
gJ nkneh brYnghJ
mj
irntf
gogoahf
FiwJ
RahF.
mjhtJ,
gJ
vKLf
milwJ.
mjFwF gjhdJ neh
G. nghJ mj irntf
gogoahf mfF. mjhtJ gJ
KLfgLwJ.
g
vKLf
myJ
KLfF fhuz <
irahF. vdnt, mJ p
KLf vdgLwJ. gu
j ruhr k 9.8 /2. J g
vw vGjh FfgLwJ.
g = 9.8 /2
mjhtJ, bghU nkneh va
gLnghJ mj irntf xbthU
dho 9.8/ Fiw. nH G
nghJ mj irntf xbthU
dho 9.8/ mfF.
cf jidF
nfhFL xW bga f
xW Fl cauUJ
nH lgLwd. t vJ
Kj jiuia mil?
afa
7.6. iwa ma
rhfr isahLf
f gwitfis ngh gwf nkbyG bry idjJ
clh? mitfSl nrJ gwf ntL vw Vf bfhlJ clh?
1. bjhago gwj (Hang Gliding)
J f nyrhd aukw fhdh brYjgL, jitUJ
bjhago gwF isahL MF. ed fhy jit Cf mYa
cnyhf fyitah cUthfgLwd. jit C rlUJ
bjhflgLs fW mikD gwgt ghJfhghf Ufyh.
jeho
nt
khtl
cs Vy kiy nyrhd rfis
bfhLsJ. vdnt, J gwj
isahoF Vwjhf mikJsJ.
jehL
RWyhJiwahdJ
xbthU tUlK Mf - brlg
khjf, Vy bjh gwj
isahL Hhit elJwd.
J jtif ieyh
myJ ghaluh cUth
fgl ghuhN MF. gwgt
jDl izfgLs
fW mikD trahf
mkJ bfhsyh.
J
bjhF
jit
Cia (Hang Glider) l
f nyrhdJ, vjhf
af ToaJ MF.
201
aa
kL
1. br jdJ LF mU cs fhF eilgfhf brwh.
mt A vw UJ elf MuJ 7 MuKs tlghij
elJ L A ia milwh.
A
m) k, rf ntff ahit?
M) mtf irntf ahJ?
) f mtJ vd?
3. kF 72 ntf brY u to uh#& gaz brjh.
toia WJtjfhf XLe mj ntfij Fiwjh. xU dho
ntf VgL Fiw vKLf vdgL.
u to vKLf 10 /2 v to f vts neu
vLJbfhS?
202
afa
4. bfhLfgLs tiugl ngUJ
x afij FgjhF.
ij
bfhL
ngU
afij sFf.
bjhiy
m) AB gF FgJ _________
B
C
M) BC gF FgJ _________
) CD gF FgJ _________
fhy
brJ ghUf
1. tiugljhis vLJ bfhf. tU msfis bfhL u-neu
tiuglij tiuf.
fhy (l)
10
15
20
25
30
bjhiy ()
10
20
30
40
50
eg bga
vLJbfhS neu
(dho)
ntf
(/)
nkY ma
jff
1. Physics for higher Tier - Stephen people, Oxford University
Press, New Delhi.
2. Fundamentals of Physics - Halliday, Resnick and Walker, Wiley
India Pvt.Ltd.
izajs
http://www.sciencemadeeasy.com
203
aa
204
ca
brf
brf, fyit, U
cWf =
Rt
kj =
60
kj cl mik kW af
cd
cW klyf
cWf
Rf
brf
br EQWf
_yTWf
mQf
Rf
mQf
cWf
_yTWf
cW klyf
br EQWf
cd
brf
gl 1.1 cd iyf
khztfns!
midJ cdfS wghd
cl
mikid
bgWsd.
kj cl Fl tot kW
braghLfSl
Toa
w
mikig bgWsJ. midJ
cWfS
xWl
xW
xUizJ bra wd.
61
ca
nkY mJbfhnth
kj cl gy cW klyfsh MdJ
vgij Vfdnt goJnsh. e cl
gJ
cWklyf csd. mtW ytiw g
RUfkhf mJ bfhnth.
1. njhYW kly
njh
ekJ
cl f fdkhd
cWghF. e cl
vil VwFiwa
7 nyh njh csJ.
cnuhk iw
jir
vbz Ru
ef,
ait
Ruf,
wnjh
uh#&
bt
isaho bfhoU
F nghJ mt fh
K FlJ. jdF
V twJ? vjdh
twJ?
vd
bjJ bfhs mt
Mtkh Ujh.
njh vgJ X cz
cW. J ekF bjhL
czit cztjF
cjwJ.
ait Ru
gf:
ccWfis
1. cl
ghJfhwJ.
2. aitia
Rugj _y
kly
xU
ff
cWghf bragLwJ.
3. X cz cWghf bragLwJ
4. itl D ia jahf
cjwJ.
2. brkhd kly
brkhd
kly
th,
czFHh, iuig, fu,
WFl, Ruf csd.
gf:
1. gy tifahd cz bghUf
brj F eilbgWwd.
62
brfgl cz _yTWf
2.
crgL uj
_y
fljgLwJ.
brfglhj
cz
fthf
3.
btnawgLwJ.
3. Rthr kly :
midJ cdfS cthH
Rthr mta. cz ct,
behf cjdh vfgL
(ijfgL) va bghUfshf
khw milwd. j fna
Rthj vdgL.
gf:
RWwUJ
1. Eiupu
ctia
(M[#)
kj cl mik kW af
vLJ bfhL RfSF
uj Xl _y gntW
gFfSF
ct
fljgLwJ (cRthr).
2. czbghU vfgLtjF
ct
gagLwJ.
id nghJ njhW
fay
th
Eiupu
_y
btnawgLwJ.
(btRthr).
4. vY kly
ekJ cl vY kly
vYf,
w
Rfshyhd
FUbjYf,
jir
ehf
nghwit mikJsd. ekJ cl
vY kly 206 vYf
csd.
midJ
vYfS
_Lfsh izfgL clF
xU totij jUwJ.
gf:
1. vY kly ekJ clF
totij mgnjhL, af
F cjwJ.
gl 1.3 vY kly
63
ca
ja, jir ehfsh Md
RU
jikila
X cWghF. ja ujij
midJ ghffSF bfhL
brwJ. L mit midJ
ghffUJ
ujij
bgWwJ.
gf:
1. ujkhdJ, czl bghUf,
ct,
f
bghUf,
Ahnkhfis flJ wJ.
cl btgiyia,
msit fLgLJwJ.
nkY mJbfhnth
eKila Kf fhL gntW
cz btghLfSF, 40
tifahd jirf braghnl
fhuz MF.
6. uj Xl kly
cl
gy
gFfSF
njitahd bghUfis uj
_y flJ gia brtJ, uj
Xl kly. kly ja
kW uj FHhfsh MdJ.
j tahf uj brwJ.
bra 1.1
ehnd brnw
nehf:
ehoJoig fzLj.
ja
iu
brKiw:
fla
1). ehoJoig
kfo
mogFY,
bgUu gFY, vdJ
Mfhouiy
eLuiy
itJ bkJthf mGnd.
2). KgJ dhofSF eho
Joig
fznl.
xU
lfhd
eho
Joig
fzl, mij uoghnd.
jk
kj aghd
xU lF 72.
gl 1.5 uj Xl kly
ehoJo
ehoJo
vifia
bfhL vdJ ja Joig
afij bjJ bfhnl.
uj t
mQf
cs t w
nkhFnsh
vdgL. itna
ujF t
wij
jUwJ.
64
kj cl mik kW af
kly, btw eu kly.
bt cyfij bjJ bfhs e
cl IJ czcWf csd.
mit f, _F, fhJ, ehF, njh
Madth.
t,
midJ
yFf
ujK
t w
UFkh?
iy
brth!
y
yFfshd eL, f wh
nghwt uj y wkhf
fhzgL.
fugh
uj wkwjhf fhzgL.
7. eu kly
_is
jLtl
euf
gl 1.6 eu kly
Mf fhzgL jff
kW bgf fhzgL mlf
f
cslanj
dbgUf
klykhF. jf cg br
M dbrYF Jbr vW
bga. mlf cg br bg
dbrYF mlbr vW
bga. kly g
a
dfis dU brJ kj
dij iy W bfhtnj
MF.
65
ca
gl 1.7. j ita
kj cl mik kW af
gl 1.8. Mntjh
sF
kr
L
dh kUJt
nuf
eho
ngh
nul kW nuhkha eho
nfy vgtfsh ghuga
kUJtKiw
flaglJ.
wF mu kW bga ehLf
kUJt Kiw ts miljJ.
Js
nt
fwhiH
dh
67
ca
3K
dr clg
gl 1.9. a rj cz nfhu
kj cl mik kW af
y Ka clgf:
1. bkJthd Xl
2. TilgJ isahLj
3. fhgJ isahLj
4. Jj
5. to XLj
6. l u ntf eil
7. nahfh kW eld MLj
midtU ehnjhW clg
brj
ntL.
ehnjhW
FHijf FiwjJ 60 lf
cliy braiy UFkhW
isaho gnff ntL.
clg gaf
1. clg
jajirf,
Eiupu cl cl gy
ghffis tikgLJwJ.
2. j
_y
njitaw
vfgLtjh
r(fnyh)
cl vil uhwJ. cl gUk
jLfgLwJ.
3. J uj cs rfiu
msit Fiwf cjwJ.
4. J uj cs bfhGig
Fiwf cjwJ.
5. J uj mGjij uh,
e cl eyid nkgLJwJ.
clg
KaJtij
g eh bjJ bfhnthkh?
clg
vgJ
midJ
kjfSF
njitahd
xwhF. clg, e jirf,
ja, Eiupu kW uj
Xl
klyF
ctia
mwJ. clYF nghJkhd
ctia
ilf
brtnj
Mnuha mF MF.
to XLj
fhgJ isahLj
Jj
eil g
ca
1.4. cz gjgLJj
gh myJ iwia xU eh
KGtJ wJ itJ L, kWeh
ghjh mit bfL nghUF.
Mdh, m myJ rfiuia
miw btgiy itUF
nghJ mit bfLtiy. V? y
cz tiff miw btgiynf
bfLnghtjF
fhuz
m
cs <ugj jh. mj tifahd
cz tiff mGF bghUf
vdgL. v.fh. ff, fhff,
gh, iw.
cz bghUf y, miw
btg iy bfLnghfhk
UF. Vbd, mit cyJ
Ugjh bfL nghtiy. j
tifahd cz bghUf mGfhj
bghUf vdgL. v.fh. m
cz bfLnghfhk zh
tUJ jLgjF gytifahd
gjgLJ Kiwfis ifahsyh.
ciwf ilF gjgLjgl
gh
jF
vLJfhlhF.
gjgLJj
ifahsgL
gytifahd
KiwfS
y
bjhikahdit,
y
a
ma Egfis ifahL
gjgLjgLgit.
cz gjgLJj vwh vd?
cz bghUfis
l
ehfSF
bfL
nghfhk,
itUF
Kiwna
cz
gjgLJj vdgL.
gjgLJj nehf
z bghUf zhtij
1. c
Fiwj.
2. cz bghUf w, Rit
kW ClbghUfis aghd
iynyna itUj.
3. vyh fhyfY tUl KGtJ
cz bghUf ilf t
brj.
4. e cz nkY xU tifia
nrj.
cz bghUf ghOah,
ir,
y
EQf
tsailahk
ghJfhF
Kiwna gjgLJj vg.
czbghUf behf
braf Tl jLfglntL.
cz gjgLJj gytKiwf
csd. mit cyJj, F%Lj,
btggLJj, rfiu kW c
fyj. ed Kiwahd fR
KiwY cz gjgLjgLwJ.
cz gjgLJ tKiwf
ytiw fhngh.
cyJj
Kiw czYs iu
cyuitJ btnaw ntL.
mWtil
brj
jhafis
rahd Kiw Na x
cyuitJ,
mjD
UF
<ugjij Fwd. j _y
ghOah, ir kW f
jhFjUJ czbghUf
ghJfhfgLwd.
btggLJj
cz gjgLJj J
X KiwahF. cz cs
EQfis mgJl,
cs
behf
aig
khWw Kiw MF. jdh
cz
bghU
ghJfhghf
nrfgLwJ. (v.fh.) gagLJ
K myJ nrF K ghiy
bfhf itj. btggLJjiy
eh vbghGJ idjhY e
K njhWtJ ghoa gh vw
70
gl 1.11 cyJj
kj cl mik kW af
thijjh. Kiw ghiy
70c Kj 75c btgiy tiu
Fl neu tiu fh,
ntfkhf FubrtJ ghoa
gl 1.12 gh
nghwit
f
Fiwj
btgiyF cgLJnghJ
bra
jLfgLwJ.
mjdh
EQ ts, braghL
jilgLwJ.
c nrj
cz
bghUf
c
nrgj _y, cz cs
uhdJ rLgut f _y
btnaWwJ. cz bghUf
<ugj iyba EQf
tsu KoahJ. behf bra a
KoahJ. y czf, iw, ,
befh, , khfh, vYir
nghwit c nrj _y
gjgLjgLwd.
rfiu nrj
czbghUf rfiuia
nrgj _y, rfiu
fiuJ
mzbghUf
uw iyia clhF. iy
vwh EQf tsuh. vdnt,
czbghU ghJfhfgLwJ.
cz bghUf rfiu nrg
jh cz zhtJ jLfgL
nrfgLwJ vgijl J
cz tiffshd gHJita,
gHghF, gHur nghwit cUthf
fhuzkhf csJ.
mlF.
j
czf
cl eyF VwjW. nkY
o
rikF
Mnuhakhd
cz UF ClbghUf,
itlf nghwit
t
ilgiy.
[h, ghlh, gf, L,
g{, rnkhrh nghw czf
71
ca
Rit mf. Mdh ClrJf
f Fiw.
vdnt, clYF
vjjY ga ilahJ.
Jj czit bjhlJ cbfh
SnghJ, xU kj cl ey
gy Mgjhd isf njhwyh.
gy FLgf xWF nkgnlh
tUkhd <LnghJ, ghugakhd
Kiw a
girahd cz
njitgLwd.
Mnuhakhd
cl
eyF
vuhf
Jj
cz kj cz goa l
bgWsJ.
Jj cz a Rit kzK
bfhl czthY mikahf
bfhy ToaJ.
1.5.
ed ma - fR
Kiw cz gjgLJj
cyJj, CWfh nghLj,
btggLJj,
F%Lj
nghwit
ghugaf gj
gLJj KiwfshF. iwa
edf
cz
fR
Kiw gjgLjgLwJ.
gl 1.14 Jj cz
bghUfis
bfhL
rikf
neu kW Mw iybagJ
cikahF.
Jj cz a isf
1. Jj cz f mf ms
Mw br cL. Jj cz
cs mf Mw br _is
fLgLJ wid FiwwJ.
2.
bjhlJ,
Jj
cz
rhLtjh cl vil TLjY,
cl gUkD VgL. Vbd
Jj cz cl g fLghL
ika khwij VgLJ.
3. g nghJ, Fiwj Mw
brbfhl
czit
VW
bfhSgoahf kj cl totik
fgLsJ. mf Mw br
bfhl czit VWbfhs e
cl totikfgliy.
4. Jj cz uj FHhf
uj Xlij jilbrwJ, mj
_y khuil VgLtjF t
tFwJ.
Jj czf f mf ms
fiu bfhGfS, ju Fiwj
fhnghiAnuLfS, mf ms
nrhlh c csd.
ekJ
clYF
ehrJ,
Mnuhakhd bfhG tiffS
72
frh
gjgLjgl cz
kj cl mik kW af
kL
1. rahdtiw njbjLJ vGJ.
i) ja kL fhzgL xU wghd jir ____________
m) vYjir
M) jajir
) cSWjir
M) 306
) 606
M) itl
) Ahnkh
M) Mntj
) dh
EQWf,
Rf,
cd,
1.
c, vYf, fu,
fiza
2.
3.
4.
vYf
brkhd
kly
4. bghUJf
1.
2.
3.
4.
5.
cyJj
btggLJj
rfiu nrj
F%Lj
Jj cz
gHJita
mikahf bfhyToaJ
cyj jhaf
gh
73
ca
5. xbth gfis vGJf.
(m) Wuf
(M) vY
() njh
(<) uj
6. itfsh vd fG?
(m) Jj czit cbfhS bghGJ
--------------------------------------(M) ujYs FSnfh ms 120./ bl. l mfkhF nghJ
-----------------------------7. ey cz gHfK, thif Kiw nehf mlhk eik
ghJfhJ, ekF Mnuhakhd thifia juToad. bfhLfgLs
mltiz VnjD _W f braToa bra kW braTlhj
braiy vGJf.
t.v
1.
2.
3.
4.
nkY ma
jff
How the body works - Steve Parker, D.K.Ltd., London.
izajs
http://www.enchantedlearning.com
ma rhj fhzntoa lf
GASS fhLf mUfhaf, nfha.
74
ca
GaJ
czghij
tahf
iuigDns
brYjgLwJ. mF czthdJ
WW Jffshf ijfgLwJ.
mj WFlYF crgL
brY
czbghU
cs
Mw cl gntW ghffSF
uj FHhf _y vLJ
brygLwJ. cz cs
Mw
Lfglhj
tiu
ekF vj gaD iy.
fhy
jtwhk
xGfhf
cz
cbfhs
ntLbkd
cf
bgnwhf
tWj
fhuz vd? eh czUJ
vfgLwJ. mjid M#
ndw milj vnwh. j
fnghJ, kW fay
th fbghUshf brUJ
btnawgL, ctah Mw
bt bfhL tugLwJ. j
f
Rthj myJ br
Rthj vdgL.
bra 2.1
ehnd brnw
mikahf
cfhJ
xU
lF vjid Kiw _R
Lnw vd fznl.
kj
ruhrahf
xU
lF 16 Kj 18 Kiw _R
Lwh.
Rthj tiff
Rthj U tifgL. (i) fhW Rthr (ii) fhyh Rthr(behj)
(i) fhW Rthr
bgUghyhd cdf ct cjah cz bghUf
vfgL Mwiy btbfhzwd. vdnt ct cjl
eilbgW RthrF fhW Rthr vW bga.
j rkghL tUkhW
FSnfh + ct
fay th + + Mw
ct mw iy
v MfAh + fay th + Mw
nkY mJbfhnth
ghOah kW irf fhyh Kiw Rthgjh rfiuia
MfAhyhf khWwd. xU w j MfAh rKjhaF nfL
isgjhf UjhY, kWw nj MfAh vbghU rhjdkhf
gagLwJ. < vgJ xUbr ir MF. J fhyh
Niy Rthr brJ MfAhiy cg brwJ. Mfnt J
kJghd jah gagLwJ.
77
ca
bra 2.2
ehfns brnwh
xU l ehf _RL vifia fznlh.
t.v eg bga
aghd
iy
ntf eil
XLj
Xiy
1.
2.
3.
_RLjYF RthjYF ilnaahd ntWghL.
t. v.
_RLj
Rthj
1.
2.
f
nghJ
btlgLtiy.
3.
Mw f
nghJ
btlgLwJ.
cUs
brf
eilbgWwJ.
Mw
f
Rthj
kufil vj
1.
btw eilbgW.
2.
btg Mw btgLwJ.
x Mw kW btg Mw
btgLwJ.
3.
Mw gogoahf a ms
btnaWwJ.
bkhjkhf mf ms Mw
btgLwJ.
xnrifia g Kng
Rthjiy ntWgLJnth.
t. v.
goJnsh.
Rthj
xnrifia,
xnrif
1.
u gf vd bjhlJ
eilbgW fahF.
2.
midJ cdfY
eilbgW f RthjyhF.
3.
cz vfgLwJ.
cz jahfgLwJ.
4.
f nghJ ct
cGfgL fayth
btnawgLwJ.
f
nghJ
th cGfgL
btnawgLwJ.
78
fay
ct
2.2. kj Rthr
bjhF
fhzgLwJ.
cjujhd vW bga.
eh
F
R
Ei
up
H
R F
_ s
i is
R H
_ F
W
cjujhd
jF
ekJ _ uL Jthuf
csd. mtF ehJthuf
vW bga. ehJthu eh
gs wJ L _RFH
wwJ. _RFH uL
_Ris FHfshf wJ.
xbthU
_Ris
FHY
EiupuYF brW mF nkY gy
isfshf J _R isW
FHyh
fhW
Eziw
Kowd.
Eziw Rtf uj
jJf vdgL gy bka uj
FHhf csd. EiupuYF
brY
ct
uj
fywd. uj cs fhg
il Mi[L EiupuYF cs
Eziw tJ nrwJ.
eh vthW _R Lnwh?
fhW
cGj
kW
btnaw fna _R Lj
vdgL. J xU bjhlahd
fthF. X cd theh
KGtJ, midJ neufY
eilbgW f MF. xU kj
xU lF vjid Kiw
_RLwhndh mJnt _R Lj
j vdgL.
eh _ir cGFnghJ,
cjujhd w yh vYf
nkw neh cawJ myJ
wJ. brayh khgiw
ms bgjhF. jdh ct
iwj
fhW
btUJ
EiupuYF ntfkhf fl
t EiHwJ.
_F
ehgs
_RFH
fhW Eziw
isWFH
79
_R isFH
_R
ca
eh fhiw btnaW bghGJ, cjujhd nk neh caJ
aghd iyia milwJ. yh vYf neh wFwJ.
brayh khgiw ms FiwwJ. jdh Eiupu UJ _R
isFHf, _R FH kW eh tahf fhW btnawgLwJ.
fhW
Eiupu
khgiw
cjujhd
gl 2.2 cRthr
cjujhd
btRthr
bra 2.3
ehnd brnw
nehf:
eh RthFnghJ btnawgL fh
(fhg-ilMirL) fay th mfkhf csJ
vgij mj.
gh nghw
btik
vdF njitahdit:
_ol Toa uL fzho Ftisf,
c (Straw), Rzh
brKiw:
1. uL FtisfY Rzh iu C, _o
bfhL _ond. xU Ftis _o kL
Jisnl.
2.
Jisl _obfhl Ftis cia
brU, d mjDns fhiw brYnd.
3. khwfis cW nehnd.
kbwhU Ftis cs Rzh iul
4.
Kj Ftis cs Rzh , gh nghW
khsij fnl.
80
Rzh
jJ
gl 2.3 fhW Eziw mik
bra 2.4
cWneh mnth
X mfw be FLitia vLJ bfhs. mj mowij
mfw. X Y-tot fzho FHh U ftil KidfY
gl 2.4 fhosthW gid fl. jid FLit
thgF tahf cns bghUj. FLit mogF uguh
Md ciwid fl fl.
fia Gf. FLitYs g cwJ. V cwJ?
ug ciwia Ggjh, #ho cs bfhss mfkhwJ.
vdnt btUJ fhW gDF ghJ brW mjid cg
brwJ. bghGJ fia Lf. ug ciw giHa iyF
brwil. FLit cns bfhss Fiwtjh, g cs
fhW t klyF ntfkhf btnaWwJ. vdnt g RUFwJ.
Rthr braKiwia tU gl cjl mayh.
81
ca
fhW
cGj
fhW
btnaWj
fzho FHh
(_RFH, _R is
WFH)
be FLit
(khgiw)
g
(Eiupu)
bfhss FiwwJ
mGj TLwJ
bfhss TLwJ
mGj FiwwJ
ug ciw
(cjujhd)
nkY mJbfhnth
ekF V Jk tUwJ vd bjJ bfhnthkh? xthik
VgLJ y bghUfshd R, kfuj Mait ekJ ehgs
EiHJ, bjhju VgLJtjh tUtnj JkyhF. Jk f
_y xthik bghUf btnawgL ehgs RjkhwJ.
nkY mJbfhnth
fhW khRgLjyh gy Rthr nehf VgLwd.
if ojyh Eiupu Wneh VgLwJ.
Fu vgJ Rthr kly Ka isthF.
82
fhW Jisf
_R FHh
brf _y j btnaWj
gl 2.4 - fugh
Eiupu
gl 2.6 jtis
C)
jtis
nghw
yFf,
njh kW Eiupu
_y
Rthwd.
gl 2.5 kG
)
yFfshd f
gy
WJisf
fhzgL.
mtF
fhWJisf
vW bga. j fhW
Jisf
_R FHh
Kotilwd. thgkhw
j fhWJisf
_y
eilbgWwJ.
<) f brf vwiHf
gL w cWf _y
fiuJs ctia c
Rthwd.
c) Ctd, gwgd kW ghof
Eiupu _y Rthwd.
83
ca
jhtuf iy cs W
Jisf _ykhfnt Rthwd.
JisfSF
iyJisf
vW bga.
fh cs ct gut
_y iyF brtJ, iy
cs fayth
gut _ykhf
btnaWtJ
iyJisf
_ykhfnt eilbgWwd.
jLfY
W
Jisf
csd.
JisfS
th
gkhwF
cjwd.
ntfS jna Rthwd.
k
JffSil
cs
fhwiwf cs fhiw ntf
Rthwd.
Mfnt, nt, jL, iy Ma
jhtu midJ ghffS
jjna Rthr <LgLwd.
thjhtuf mj nt,
jL, iy _y neilahf th
gkhw <LgLwd.
gfbghG
jhtuf
xnrif eilbgWwJ.
f
nghJ
fayth
cGfgL ctia bt
LwJ.xnrif
nghJ
btlgL
ct
xU
gF jhtuf jkJ RthrF
vLJbfhL, ia iyJis
tna btjSwd.
Rthrj nghJ btlgL
faythit
jhtuf
fhbr
wj iy Jis
gl 2.7 iy Jis
jkJ
xnrif
idF
vLJbfhwd.
Mdh
u
xnrif
eilbgwhjjh Rthr nghJ
bttU fayth iyJis
_ykhf
tklyF
brwd. tkly UJ
ctia
vLJ bfhL
Rthwd.
Rthr Utiff
ct
ilgij
bghUJ
Rthr
U
tifgL
1. fhyh
Rthr
2. fhW Rthr
y EQf, vLJfhlhf
<L kW ghOah fhyh
Kiw Rthr brwd.
ca jhtuf fhW Rthr
Kiw Rthr brwd.
nkY mJbfhnth
jhtuf gf xnrifnghJ
faythit
cns
vLJbfhL
ctia
btLwd.
midJ
neufY RthjnghJ ctia
cns
vLJbfhL
faythit
btLwd. vdnt, u kujo
cwf TlhJ. it uL xWbfhW
ntWgL kW <Lbr ffshF.
84
kL
I. yFfis mj Rthr cWfis bghUJf.
t.v
yFf
Rthr cWf
1.
fugh
br
2.
jtis
Eiupu
3.
Eiupu kW njh
4.
kG
fhW Jisf
5.
eh
njh
mf
fhzgLtJ
________
85
ca
V. tU id Lgl thijfis uf
________ + ________ + Mw
m) ________ + ct
________
M) FSnfh +
86
nta
mwhl th eikR gntW khwf fwd. khwf
xW myJ xF nkgl bghUfsh eilbgWwd. vLJfhlhf
gfo cUFj, uhahf khWj, rfiu fiuj, gh juhf
khWj. ff vyh khwf MF. Gfgl ug tisa
VgL khwK khwfhd vLJfhlhF. bghUf VgL
khw y gjidfSFgL fG. ghlgF y braghLf
thyhf eik R fG khwfis g bjJ bfhnth. khwfis
U tiffshf fyh.
1. aa khw 2. nta khw.
3.1. aa khwf
bra 3.1
njitahd bghU : a F
ehnd brnw
gl 3.1 cilj
F
ehnd brnw
njitahd bghUf :
fhj JL, fjnfh
eh
fhj
JLfis
WW JLfsh m VgL
khwij fla Kanw.
eh xU rJu tot fhjij
ehF JLfshnd. L,
Jlhfgl fhj JLf
xbthiw L ehF
JLfshnd.
fhj
jdJ
Kija
totij bgw nkir J
fhj JLfis beUfkhf
itnj.
fhj
rJu
totij
bgWwJ. Mdh mj ms
(w njhw ) khw csJ.
88
mj nt gf vj
khwK Vgliy. vdnt J
aa khw vgij mJ
bfhnl. F I cUFj
vgJ x aa khw vgJ
cfSF bjkh?
gl 3.2
F I
cUFj
gUbghUf kW mj jikf
gl 10.3 fhj
_y kz UF
Uig bjLj
bra 3.3
ehnd brnw
njitahd bghUf: fhj, jL, kz,
UJf.
kz UJfSl idjh a
ntbghU ilFkh? jid eh xU
nrhjid _y fla Kanw. eh js
kziy, UJffis xU jo
nghL xwhf fynj. bra _y vj
xU a nt bghUS cUthfiy.
j fyit J fhjij bfhL
brnw. fyit Uj UJff
fhjjh <fgld. kz kL jo UjJ.
bra _y vj xU a nt bghUS
cUthfiy vgij mJ bfhnl.
gl 3.4.
gofkhFj Kiw
fhg rng
89
nta
bra 3.5
cW neh mnth
gjfkhj
nehf: gjfkhj xU aa khw vgij
mJ bfhSj.
njitahd bghUf: djf, d, Knfhz
jh, f tiy, r mL, fu.
brKiw:
xU d jf js fuij vLJ
bfhs.
gl fhosthW xU diy jiyHhf
fJ jfia _l.
d fhig gir bfhL _l.
j _y fu Mahf btnaWtJ
jLfgLwJ.
d jfia Nnldh, fu Mah
fzho d cw kkhf
gowJ.
braUJ,
eh
cWnehdh,
fu
Kj Mah d fzho d cw
kkhfgowJ. nkY fu ntgf
khw iy. J xU idahF. vdnt fuij
btggLJnghJ VgL khw aa khw
MF. kbghUis(fu) btggLJnghJ
utkhf khwhk neuoahf th iyF khW fF
gjfkhj vW bga.
1
2
3
gl 3.5 gjfkhj
1. gR
2. jiyHhf fJ
itfgl d
3. go
4. d jf
5. fu
f!
xU
iH
s
rhu
ghbghGJ
iH Nnl, ufhrkhf
xia
cGnghJ
iH
njhw
khwij
fhzyh.
rhu ghtij Wdh
iH
KUj
njhwij
bgWwJ.
iH
xtJ
X
aa khwkh vgJ g
cf fUJ vd?
90
gl3.6 (M) v
iH sF
gUbghUf kW mj jikf
bra 3.6
cW neh mnth
Fj
RUFj
btg
bfhj
cUFj
Mahj
Fj
ciwj
gfo Fa
j
bra
_y,
gfoia btggLJnghJ
uhf, iu btggLJnghJ
uhahf,
uh
F
milJ
L
uhf
khWtij fnlh.
iu
F%L
nghJ,
gfoahf
khWwJ.
nkFl vyh khwfY,
nt nrk vj khwK
fHiy. vdnt J X
aa khw MF.
k
bghU
btggLJnghJ
utkhf
khW f cUFj vdgL.
utij btggLJnghJ
uhahf
khWwJ.
jF
Mahj vW bga.
uhia Fu brjh uhf
L khWwJ. j fF
Fj vW bga.
iu
R
btgiyF
Fjh, gfoahf
khWwJ. jF ciwj vW
bga.
nta
th
F
RU
f
ah
gj
f
kh
j
go
j
Wj
kh
cUFj
k
ciwj
gl 3.8 iy khw
nkFl
vyh
braKiwfY, gUbghUf
aa gfsha tot, ms,
w kW btg iy Mat
kLnk khw fwJ.
k bghUis btggLJ
nghJ mj njhw kLnk
khw bjwJ. Mdh bghU
ntgf
vj
khwK
eilbgwiy. xU gUbghU
aa gf kL khw
VgLJtJ
aa
khw
vdgL. aa khw bghJthf
idahF.
a
bghU
cUthfhJ.
ut
3.2. ntkhwf
f U JUoUgij
ghUf. U JL, U
bghUf nghwtiw kiHnyh,
fhnyh,
wj
btnyh
itFnghJ brgG w gly
cUthwJ. gly cUthij JU
vnwh. j f JUoj
vd miHfgLwJ.
fh cs M# kW
Ul U nrJ nuw bgw
U MirL Mf khWwJ.
f JUoj vdgL.
JUof kW M# f
mta.
gUbghUf kW mj jikf
bra 3.7
nehf:
JUof
kW
M#
(cth)
f
mta vgij mJ
bfhSj.
njitahd
bghUf:
nrhjidFHh, U
M,
vbz,
fha FnshiuL, _o.
brKiw :
cW neh mnth
1
vbz
bfh
fha
FnshiuL
fhW
kW
kL
fhW
kL
nkY mJbfhnth
bkGF vj vgJ xU nt
khwkhF. bkGF vnghJ mj
_yTWf fay th kW uhf
khw milwJ.
bkGF _yTW
JU vgJ v cila
Toa bghUshF. nkY J
U nk gF cUth
Uig tYHf br.
U,
JU
btntW
bghUf MF. JU vgJ a
urhad bghUshF. vdnt,
j f nta khw
MF.
fhg
iAu#
M#
gl 3.11 bkGF t vj
93
nta
bra 3.8
cW neh mnth
94
nkY mJbfhnth
1. fhff kW gHf
cs thrid, w
kW Rit Mat
fhuz mt
~dh nrkf
Ugnj MF. ~dh
nrkf janeh
kW ytifahd
Wnehfis jLF
jikilaJ.
2. fhfisnah gHfisnah
bto J neu fh
itF nghJ gG
wkhf khWwJ. V vW
bjkh?
3. fh kW gHf cs
~dh nrk vw
ntbghU fh cs
M#Dl id J
bkyh vw gG w
bghUshf khWwJ.
gUbghUf kW mj jikf
bra 3.9
cW neh mnth
ehfns brnth
gh juhf khWj
nta
nkfl
braghLfUJ
xW
myJ
xWF
nkgl
a
ntbghUf
ilwJ
vd
mayh.
ntid _y ilj id
isbghU
idgLbghU
ntgfUJ
ntWgL
fhzgLwJ. J
shid
ahF. j idiana ntkhw
vnwh.
idgLbghUf
af itF cik
idJ
xWF
nkgl
idis
bghUfis
bfhLwd. ij nt khw
vnwh. ntid _y
ilF
isbghUf
ujukhdit,
ntWgl
nt
gfis
bfhlit.
j
id
ntid
vW
miHfgLwJ.
ntkhwf
e
mwhl
thif aikahjit. eh
mwhl gagLJ kUJf,
sho, nrh, rhaf (bg)
nghw gy bghUf ntidf
_ynk ilwd.
nkY mJbfhnth
gl 3.16
J
cs
U
J bl cs FJdh
mU mikJs U
7
lUF
nk
cauK
6000
vil
bfhlJ.
J 1600 MLfSF K
flglJ.
ts
fhy
flJ Tl, j U
W
JUofiy.
cy
gy
gF
cs
Mthsf j jikia
g
M
brJshf.
j _y, af 1600
MLfSF
KUnj
cnyhf bjhEgij bjJ
itJsij fhLwJ.
fg bgUgF Ugh
bragLsJ. fl fg
jFnghJ, mj moghf
vnghJ _sJ. fl
mf ms c csJ.
vdnt
fg
vtsjh
tzR brjhY m
cs U ghff JUoJ
nrjij iswJ. bgUgF
JUoJ bghUshjhu nrjij
iswJ. jdh vts
bghUshjhu el VgL vgij
J ghUf.
96
gUbghUf kW mj jikf
nt khwf elF nghJ ,
btgij xia btL myJ cGF
xia clhF
w khW.
kz khW.
aa khw
nta khw
1.
aa khw xU
idahF
nt khw xU sh
idahF
2.
abghU cUthfhJ
abghU cUthF
3.
4.
Mw khw fHhJ
Mw khw fG
5.
jfhfkhdJ
ujukhdJ
nkY mJbfhnth
JUogij jLf
1. tzR myJ cabghU _y
jLj.
2. ehfKyh Rj (U J
Jjehfij Rj).
3. Fnuhaij UJ Rj.
4. bta cnyhfij U J Rj.
gl 3.18
tzR bragl rd
97
nta
vW czjh. mtru mt
UF gyhf iunghynt Uj
fiu(fho) Kil itUj
z Clh.
vd
eljJ vW cfsh Tw Kokh?
iyba cfsJ mkhl
nfL ilia fLof.
eKila mwhl thif
eh gy bghUfis gagLJ
nwh, vLJfhlhf vYir,
, jfh, c, rfiu kW
f(fho). it midJ
xnu Rit cilajh? J tiu f
RitJ
ghjiy v,
bghGJ
RitJ
ghJ
bghUf Ritia fhQ
mltiz ug.
mltiz 3.2
bghU
Rit ( / / fr /
kwit)
j
MuR rhW
uhir gH
vrif !
vYir
rhW
vj bghUis
jFj
tfhLj
yhk
Ritfnth
iffsh
bjhlnth TlhJ.
rfiu
khfh
befh
nrhlh c
f
rika c
jfh
gUbghUf kW mj jikf
3.3.1. mwhl th myf, fhuf kW cf
nfhilfhy cf o
CWfh jahF nghJ f vw
myij nrghf. vjfhf
nrwhf
vW nfoU
fsh? iyba bghGJ
fhuzij fLof.
iAu#id bgWsJ.
j,
vYirrhW,
MuR,
f Mad ghf csd.
j RitF m cs mynk
fhuzkhF. j nt a my
jikahF. my vw thij
ml vw y bkh
brhUJ vLfgLsJ.
brh bghU vgjhF.
jhtufUJ
yF
fUJ bgwgL myf fk
myf vdgL. tifahd gy
myf aif ilwJ.
MuR kW vYir
my
csJ.
gh
UJ
cUthd j ghf UF.
m
yho
my
csJ.
czf fhzgL myf
a Fiwjit. Fghdf
fhngh my csJ. M
kh my csJ.
myf
ekJ
mwhl
thY, czY neuoahfnth
kiwKfkhfnth
Ka
gF
twd. bghJthf, myf
lbga
brajf
f
( mo my)
my UtifgL.
1. fk my
2. fk my
fk myf
vYir
( my)
jfh
(M[h my)
M
(kh my)
aif
ilF
myf
vW
( gh my)
gh
(yho my)
uhir
(lhlh my)
nta
fk myf
fhuf
mwhl th fhuf kW
mf
gl 3.20 fk myf
fL ma
Lf br kW jis
ghufis vthW ik
gLJwhf
vgij
ftf. mjF V ia
gagLJwhf?
vrif!
ntbghUfis Ritfnth,
ifah bjhlnth TlhJ.
100
gUbghUf kW mj jikf
mltiz 3.3
fhu bga
ntWbga
Rl Rzh
fha MirL
bghlha iAuhirL
fho bghlhZ
fha iAuhirL
W Rzh
nrhoa iAuhirL
fho nrhlh
bka iAuhirL
bka ghk
mltiz 3.4
fhu bga
fhzgL bghU
fha iAuhirL
Rzh
mnkha iAuhirL
fzhoia Rj br bghU
nrhoa iAuhirL,
bghlha
nrh
iAuhirL
bka iAuhirL
my
my mj w
fhu mj w
~dhj
wkwit
st
kr
kr
brft
% rhW
st
bt kr
t KilnfhR rhW t / st
101
gir
nta
3.3.2. aif fhzgL wfhof
k - X aif rha
bghJthf gagLjgL aifwfho
k MF. J iyf (gl 3.21) UJ
jahfgLwJ. j w Cjhthf UF.
my nrF nghJ j w tghf khW.
fhuf k wfhol y wij
jUwd. tif wfhof fiurfshfnth,
W fhj JLf (k jhf) tonyh
gagLjgLwd. bghJthf t kW y
wyhd k jhf gagLjgLwd.
t kjh
gl 3.21 iyf
y kjh
my
fhu
gl 3.22 t k jh fhufiur
bjhLnghJ ywkhf khWwJ.
bra 3.11
nehf : k jhis bfhL
fiur jikia flj
njitahd bghUf : nrhjid
fiurf, nrhjidFHh, k jh,
nrhjidFHh jh
gl 3.23 y k jhis my
bjhLnghJ tghf khWwJ.
cW neh mnth
gUbghUf kW mj jikf
mltiz 3.6
t.
v
nrhjidF gagL
fiur
1.
FHh
2.
nrh
3.
4.
rfiu fiur
5.
c fiur
6.
Rzh
7.
8.
9.
bkah ghk
10.
fhlgl
Fghd
t w
k jh
J is
y w k
jh J
is
fljit
kr X aif wfho
bra 3.12
ehnd brnw
nta
v
nrhjidF
gagL fiur
1.
vYir rhW
2.
MuR rhW
3.
4.
bkah ghk
5.
rika nrhlh
fiur
6.
Rzh
7.
rfiu fiur
8.
rhjhuz c fiur
kr jla
jh J khw
nkY mJbfhnth
fh gG w csJ.
j Rit fr. J fhukh?
mykh? Ritia itJ
g mfhk nrhjid
brJ ghJ g Tw.
kj cl cs brf (DNA) o
M ngh my csJ. it
brf brafis fLgLJwJ.
vLJfhlhf j brf kj
cl mik, w kW cau
MatF fhuzkhf mikwJ.
ujf cl flikF cjwJ.
uj mndh myf csJ.
bfhG bfhG my csJ.
bra 3.13
ehfns brnwh
vfSila wfho
nehf : wfho jahj
njitahd bghUf: t Kilnfh, %, brgU .
brKiw : ehf t Kilnfh, %, brgU Matiw
vLJ bfhnlh. d jjahf cu nghL miunjh.
mjid jFj fiugh (mnlh myJ MfAh) Ma
cjnahL fyFnth. d fiuriy jjahf tofo
fzho FLit nrfngh jnghJ vfSila wfho jah.
gl 3.26 wfhoia
jahf gagL
aif bghUf
104
gUbghUf kW mj jikf
myf gf
Rit cilait.
mF jik cilait.
bghJthf vyh myfY iAu#
UF. UD iAu# cs
midJ nrkfS myf my.
v.fh. nj(CH4), mnkhah(NH3)
kW FSnfh (C6H12O6)
myf cnyhffSl idJ
iAu# thit btnaWwd.
cnyhf + my
c + iAu#
myf y k jhis t
wkhf khW.
myf ~dhj wfhol
vj j wK jUtiy.
myf bk MuR wfho
l st w jUwd.
myf rhuij eF flj
Toait.
gl 3.27 kjh
nkY mJbfhnth
stgh, ykh? iAuhah nknuhigyh, myff gagL
xU bro MF. bro k jiknfg btntW w
f ToaJ.
myjiks k tsUnghJ y wY,
fhujiks k tsUnghJ Cjh wY, eLiy jiks
k btis wY F.
nta
myf gaf
fk myf gaf
1. nta MTlf gagLwd.
rha, kUJ, cu, btobghU kW
2.
thrid
uaf
jahF
bjhrhiyf gagLwJ.
3. cnyhffis jhJf UJ J
vLgjF kW vYf UJ
id gjF gagLwJ.
4. myf, fayth, iAu# rigL,
iAu#, rg il MirL nghw
thfis jahgjF gagLwd.
fk myf
gaf
1. czit gjgLj
2. itl C jahf
3. rika nrhlh
jahf
4. cz kW
Fghdf
Ritia Tl
btobghU
myf
gaghLf
cu
v~F bjhrhiy
J
bgnuha
gl 3.29 myf gaghLf
106
gUbghUf kW mj jikf
fhuf gf
fhuf gaf
1. fr Ritilait.
2.
tik f fhuf mF
jikthjJ.
3. wj flf MF.
4. nrh kW vbz nghW
bjhLtjF
tHtHghf
UF.
5. t k jhis y wkhf
khW.
6. iAuh
bfhlit.
bjhFia
nrh jahj
Mtf fhuf
fhu
gaf
bgnuha Rf
kUJ
jahj
Mil cs
fiuia Fj
fhj bjhrhiy
gl 3.30 fhu gaf
bra 3.14
ehfns brnth
my kiH g thj
khztf WW FGfshf J bfhs
ntL. xbthU FG my kiH fhuz
kW a isf g thf ntL.
d FGjiyt thj fUJfis
bjhFJiufntL. Ko Ma midJ
fUJfis bjhFJ tHfntL.
107
khztf
nta
eLiyahf
nkY mJbfhnth
myf y k jhis
t wkhf,
fhuf t
k jhis ywkhf khW
vW goUnwh. mit uL
btntW ntjik bfhlit.
X myij fhunjhL fyjh
vd MF? eh tU bra
_y mij flnth.
bra 3.15 cW neh mnth
nehf
:
fhu
myjh
eLiyahfgLtij
mJ
bfhSj
njitahd
bghUf:
iAnuhFnsh my, nrhoa
iAuhirL,
~dhj,
fzho Kfit, fzho F,
nrhjid FHh, nrhjid FHh
jh.
fjf my nt
bghUf
mur
vW miHfgLwJ.
Vbdwh gntW nt
bghUfis
jahf
fjf my mogil
_ybghUshF.
xU
eho
bghUshjhu,
mj eho gagLj
gL fjf myij
bghWjjhF.
cy
mf tik f my
~Snuh r my
MF (HFSO3).
nkY mJbfhnth
ekJ t my RugJ
cfSF
bjkh?
eh
cz mUa , t
my RuwJ. mJ czit
brkhdkhf
brwJ.
myf
t
mf
Rugjh,
ekF
tW
nfhshWf
VgLwd.
y czf t cs
myjikia
Fiwf,
eLiyahf
gagLwJ.
t
myjikia
Fiwf Kakhf gagL
bghUf xW gh MF.
cfsh btgij czu Kowjh?
eLiyahf id eilbgW
bghGJ btg btlgLwJ.
xU myK fhuK idJ
KYkhf eLiyahf elgjh,
va
c
ilwJ.
c
fhujik,
myjik
yhk eLiy jik cilajhf
UF.
my + fhu
c + + btg
gUbghUf kW mj jikf
c
bghJthf xU myK fhuK eLiyahf id <LgLnghJ
cUthF ma nrkfns c MF.
nrhoa iAuhirL + iAnuhFnsh my
(fhu)
(my)
mltiz 3.8
my bga
cUthF c
c bga
iAnuhFnsh my FnshiuL
nrhoa FnshiuL
fhg FnshiuL
~bgFnshiuL
ie my
nrhoa ienu
fhg ienu
~bgienu
ienu
c gaghL
mltiz 3.9
c bga
gaghL
kj clYF
fha ghng
fha yhnl
kj cl uhf af
~bgu rng
nrhoa FnshiuL
L gaghL
nrhoa FnshiuL
nrhoa ig fhgnd
nuwgl
bghlha
mYa rng.
jiu ikgLj
bjhrhiy gaghL
nrhoa fhgnd
fhg rng
bfh
bghlha ienu
btokUJ jahf
109
nta
3.3.3. eLiyahf ( mwhl
thif fhzgLgit )
bjhrhiy ff
y bjhrhiy ff
myf
csd.
it
brkhdik
ekJ t iAnuhFnsh
my
RuwJ.
J
cz
brf cjwJ. mf my
Rujh
brkhdikia
cL gQ. mJ tWtia
VgLJ.
brkhdikia
r bra
bkah ghk
gagLjgLwJ.
kiz brikgLJj
trha
yf
mfkhd
cuf
gagLJtjh,
k
myjik thjjhf khWwJ.
mj k
bro tsuhJ.
Mifah,
fhuij gagL
eLiyahfgl ntL. mnj
ngh k fhujik cilajhf
Ujh, fk bghUf cs
myjh k fhujik
eLiyahfgL.
vW foj
vW
foF
nghJ
gh
myij
njhD
brYJwJ. jdh t kW
f
VgLwJ.
foth,
Jjehf
fhgnd(fhyik)
bfhL
njg
_y
njhD
brYjgl
my
eLiyahfgLtjh FzkhwJ.
fhu
kL
1.
aa khwf s Toait (id) nta khwf s
ayhjit (sh id). fh khwf aa khwfsh myJ
nta khwfsh vW tifgLj.
m) Kilia bghj.
M) bgnuh vj.
) fzho cilj
<) gh UJ j cUthFj.
c) RU iy mGJj.
C) xnrif
v) brj
110
gUbghUf kW mj jikf
2. bjhiyia fLgLj Fkh mJUilia nuh itjh.
y ehfSF wF, mJ jh lJ. j khwF fhuz
vd? j cs f ahJ?
3. ky jij M th tjh. mij JLfshf bto
mtSF bfhLjh. J neu mJ gG wkhf khaJ. mij
fL mt j jijl J vgo fjJ vW nflh. mt
jij g vdthf UF?
4. nj bfhodh f tF. cfSila egid nj bfhodh
vthW cj brf?
1. vbghUis mt if jlf? 2. mbghU ntg ahJ?
5. fhuzij TWf.
m) brkhdikia FzgLJ khiuf bghJthf fhu
UF. V?
M) flfiu gFf iuthf U JUogJ V?
6. mdnuh ghOahf (fhyh Niy cs ghOah)
yFf ffis brJ aif thit btLwd.
(khw-m). thf vbghUshf vfgLwd (khw-M). j
khwfis tifgLJf. tUtdtW rahdij nj brf.
1) m xU nta khw
2) M - xU nta khw
3) m kW M uLnk nta khwf
7. kufilia JLfshf btLjY, mjid vjY U ntwhd
khwfshF. fhuz TWf.
8. xU JUoj Mia, JU ofhj Mia vLJ uil
Rayh mof. tW vJ tikahdJ? V?
9. bghUJf.
m) f
M) gh
)
<)
fha MirL
c) bka iAuhirL
10. nfhol lij uf.
-
-
-
-
-
Rl Rzh
mo my
bkah ghk
lhlh my
yho my
________
111
khwF
cjhuz
MF
nta
3. bghJthf fhufis, myfis fla gagL aif
wfho ________ ( k / dhj ).
l
I. cf o fhzgL bghUfis goaL mij my, fhu kW
c vW fhQ Kiw tifgLJf.
1. Fayiw bghUf ( nrh, ryit nrh, U eh )
2. mHF rhjdf
( gl, )
3. cz bghUf
( CWfh, vYir, mndhnkhnlh,
nrhlh)
4. ju bghUf (fh ngl, Frhjd bgo, bfh,
#d Jilgh )
II. xU aif wfhoia jahf. cf L gF UJ
btntW j khfis vLf. ( FiwjJ 5 khf ).
(mt my, fhu kW eLiy jikia cfSila wfho
_y flf. mij cWneh mltiz FJ Koit thf)
j kh
my
fhu
eLiy
kh - 1
2
3
4
5
khfis tifgLa , vj khia m) FogjF M) fGtjF
) ghrdF <) FgjF gagLJf vW vGj.
nkY ma
jf
1) Introductory Chemistry - M Katyal, Oxford University press, New Delhi
2) Advanced Organic Chemistry Bahl and Arun Bahl Johnson
izajs
http://chemistry.about.com/library/btacid.quiz.htm
http://www. chem4kids.com/files/read-acidbase.html
http://www funsci.com/fun3-en/acids/acids.htm
112
aa
fghf mQ iya
cs
bghUf
114
rhujh
aFgitfis
a
rhu sFfis xu
brtjh UoY ekh ghf
KowJ. nkY mLf
btgij
cUth
cz
rikf rhu gagLwJ.
ekJ Fuiy ff _y vLJ
bry,
bjhl tof
kfis Xl UJ knwh
lF
iuthf
bfhL
bry rhu gagLwJ.
ekJ
th
mfkhs
ffS
rhujh
aFwd.
rhuij
bgWnwh?
eh
vUJ
eh
Lf,
gf
gagLJ rhu mUfhik
cs Jiz iyafUJ
bgwgLwJ.
lig
gl 4.1
nghW
tisj
jfLfis
bfhoUF. myJ uh
brYjgL
j ligf
RHwgLwd.
it
af f RUfSl
izfgoUF.
Jiz
iyaf
bga
cg
iyafUJ
rhuij bgWwd. cg
iyafUJ rhu ff
thyhf khfSF vLJ
brygL
btF
bjhiyF
bfhL brY tif mj
dGj mffgLwJ.
Jiz
iyaf
thW
rhuij
bgW,
mj dGjij Fiwj
wF
fgf
thyhf
khfSF mDwd.
j
khfUJjh
rhu
Lf,
gf
nghw rhu njitgL w
lfSF mDggLwd.
cg
iyaf
ligf vdgL bga RHY
rfuf mikJsd. xbthU
ligD
fhwhiy
csJ
gl 4.2
va a x, f
RU
xW
fhjKidfSF
ilna
RHYgo
mikf
goUF. fRU RHwgL
nghJ rhu cUthwJ. md
iyaf
fRUshdJ
uhah
RHwgLwJ.
uhahdJ
lig
cs
jfLfJ GnghJ jlhdJ
RHwgLnghJ mjDl izJ
fRUS
RHwgLwJ.
115
aa
gok
vbghUfshd
yf,
vbz, aif vth nghwit
vfgL, uhdJ NlhfgL
uh bgwgLwJ.
jehL KJwJ
mQ
iyaf
nua
mQ
sfgLtjh
cUthF
btgij
bfhL
uh bgwgLwJ. j uh
ligfis RHw gagLwJ.
iyaf ntfkhf
brY
ligfis
RHWwJ.
fhwhw
vgJ
Jfjf
ikahd,
khrw
Kakhd
Mw
_y MF. fhwhiyf f
bga fhwhof _y fhwhw
dhwyhf khwgLwJ.
ah fhwhw _y
cg br khyf
jehL Kjl twJ.
J 5000 bkfh th dhwiy
cg br w bfhlJ.
bgUghyhd
fhwhiyf
jehoYs
JFo,
fahFk,
Ubent
khtlf mikJsd.
fyf tiff :
fyf UtifgL.
Kjik fyf
Kjik fyf vgit
xUKiw kLnk gagLjgl
Toait.
mtiw
L
ndw
bra
ayhJ.
fyf gagLjgLbghGJ
mtYs
ntbghUf
gagLjgLtjh,
L
tiw cgnahf KoahJ.
vLJfhL: fofhuf, lh
sFf, ol fofhuf,
fzL
fU
(Calculator)
nghwitf
gagL
fyf.
gl 4.3
116
a
Jiz fyf (nr fyf)
Jiz fyfis ndw brJ gyKiwf gagLjyh.
vLJfhL: jhaf,
ifngf,
mtrufhy
sFf
AAA
AA
AAAA
fyf
msf
9V Battery
C
D
Button cells
gl 4.4
fhth
aa
bfhLfgLs glfis MuhJ fyfis bfhL bragL
fUf, fyfis gagLjhj fUf vd tifgLJf.
Fgjdbgo
Eziy mL
iffofhu
bjhiyfh
ifng
bjhlto
Rtfofhu
fgh
rhu bghik
4.2. RW
RW vgJ fy neKid UJ vKidF }l
brY bjhlahd _oa ghijahF.
RW vgJ bghJthf tUtdtwh cUthfgL.
m) fy (m) fy mLF - ndhlij jU _y.
M) izff - ndhlij vLJ bry.
) sF - nghw dhwiy gagLJ mik.
<) rh - ndhlij
njitahd
nghJ
brYjnth,
Wjnth gagL mik. J R vgFY
izfglyh.
ndhl brYnghJ RW _oa RW vd ndhl
bryhjnghJ RW wj RW vd Twyh.
118
a
tU glfis ftf.
(a)
(b)
(c)
gl 4.5
xU
fy
kW
xU
sF izfgl RW
gl 4.6 fhlgLsJ.
gl 4.6
(a)
(b)
(c)
(e)
(f)
(d)
119
aa
bra 4.1
cW neh mnth
vYirgH fy
ekF njitahdit:
vYirgH, Rkh 5 br.. sKs
jhuf, U iz ff, U
M, fhtdh l
1. vYirgHij nkir J mG
cUo, mjD ewhf rhW cUthFkhW
brantL.
2.
X iz f xU Kidia
jhufl ewhf izf. jhu
fia vYirgHD brhUf.
kWKidia fhtdhl xU UFl
izf.
kbwhU iz f xU Kidia
3.
U Ml izf. U
Mia jhufUJ Rkh 3br bjhiy UFgo
vYirgHD brhUf. f kWKidia fhtdhl
kbwhU UFl izf.
4.nghJ fhtdhl FK sfkiltij fhzyh. F
vYir gHrhW gFbghUshf, jhuf, U M,
thfshf bragLwd.
X vYirgH jU ndhl f Fiwthf UF. vdnt
ij nghw _W myJ ehF fyfis xwhf izJ.
a sif ( led ) xu brayh.
120
a
FpLf vjfhf?
xUtUF Riw sFnghJ mij tiua ntoa flha
VgLwJ. Riw tiunghJ mf neukhF. nkY, fy mLF,
sF nghwitfis xbthUtU btntW jf tiuthf.
J FHgij VgLJ. jF fhz, FpLfis gagL
RWfis tiu Kiwia gagLjyh.
bghU
bga
gl
FpL
sf
1.
fy
(Cell)
skhd nfhL
neKidia, a
nfhL vKidia
FF.
2.
fy
mLF
(Battery)
uL myJ mjF
nkgl fyf
nrj mik.
3.
bjhL rh
(Switch)
bjhL rh braglh
(OFF) iy
csJ. RW
ahfiy.
ndhl bryhJ.
bjhL rh bragL
(ON) iy csJ.
RW ahF.
ndhl brY.
4.
sF
(Bulb)
sF
xuiy.
sF xwJ.
5.
iz
f
bghUfis
izf gagL.
121
aa
4.4. RR
ia Wjnth afnth,
Wjnth vij gagLJf?
sif
xuitfnth
(ON iy )
gl 4.7
FpLfis
gagLa RW
(OFFiy)
gl 4.8
f!
sD
cs iH
mWJLnghJ
sF
xtiy. V?
122
a
bra 4.3
ehnd brnw
aa
bra 4.3
ehnd brnw
(B)
(A)
bghU
1.
cnyhf rh
2.
ku ms nfh
3.
sho msnfh
4.
cnyhf C
5.
jhu f
6.
fzho jL
sF
xwJ
sF
xuiy
a
nkTa braghoUJ bgwgL Kof mogil
bghUfis flf, fhbghUf vd tifgLjyh.
fh bghUf (Insulators)
j tna ndhlij
nghf mDkfhj bghUf.
vLJfhL: sho, ku, ug,
fzho.
jhu gl 4.9
ku
gl 4.10
f!
ntiy brgtf ug
ifiw kW fhyfis
mJ bfhtJ V?
myth? M mJ Nlhf csJ.
ndhl brtjdhjh f
NlhdJ vW mnwh myth?
f brY ndhl
btgisit
VgLJwJ.
nktFf
ndhl
brYnghJ V btg cUthwJ
vgij mJ bfhf.
125
aa
bka f xiw fy U KidfSilna izf.
y dhof fJ fia bjhL ghf. vd czf?
mJ Nlhf UwJ myth? M. jfhd fhuz vd? ndhl
f tna brYnghJ btgij cUthFwJ.
bra 4.4
ehnd brnw
brYnghJ
sfhdJ
btgkiltij
cznj.
ndhlkhdJ btg isit
VgLJwJ
vgij
mnj.
7.
wF
s
tna
rW
mfkhd
neuF
ndhlij brYnd.
nghJ
sfhdJ
mfkhf
btgkiltij
fnl.
8. s
tna
mfgoahf ndhlij
brY tif R U
fyfis iznj.
nghJ mfgoahd btg
cUthdij fnl. _W
fyfis izFnghJ
nkY mfgoahd btg
cUthtij cznj.
nkY mJbfhnth
n u h
vgJ
f
kW Fnuha
nrj cnyhf
fyit
126
a
ndhldh cUthF btgisit mogilahf bfhL
aF xU y rhjdfis fhnghkh?
sF
bt
bfhfy
(Electric bulb)
(Electric kettle)
xia ju
gagLwJ.
iu bfhf
itf,
nj
jahf
gagL.
buho RL
mL
ryit bgo
(Electric iron)
(Electric toaster)
Jfis
njf
gagLwJ.
rhjdf
cUthwJ?
buho
RLtjfhf
gagL.
btg
vthW
btg
rhjdf
midY
ndhldh
btgij cUthF f xW
UF. J btgnkW bghU
vdgL.btg
rhjdf
J xU f Kakhd gF MF.
J jtif bghUsh (nuh)
bragl
fRU
MF.
ndhl brYnghJ mf
ms btgkil. j btg
cz rikf, ( mL)
iu Nlhf ( bt
bfhfy) gagLwJ.
sD
lldh
bragl RUtot f csJ
J iH vdgL. s
cs
iH
tna
ndhl brYjgL nghJ
ewhf NnlwgL ufhrkhd
xia jUwJ.
aa
cUF iH vgJ fzho myJ
bruh bghUD itfgl xU
fahF. fahdJ btgkilnghJ
vjhf
cUF
bghUdh
bragoUF. J j tna Fl
bgUk
ndhlij
mDkFgo
totikfgL.
ndhlkhdJ
bgUk kF nkgL nghJ, fahdJ
btgkilJ cUL. jdh RW
JofgL, R brY ndhl
jil bragL. cUF iHfhd
bghJthd FpL.
cUF iH
gl 4.11
nkY mJbfhnth
a
msyhd
RW
(Miniature circuit breaker)
wgh
oa
xabl
a
fhj Cbgo
fhj CbgoahdJ, gl fhlgLsJ.
fhj C bgoD fhj C ika
TKid J bghUjgL, ilklkhf
RHYgo mikfgoUF. fhj CahdJ
vnghJ tlF-bjF ir F.
gl 4.12.
bra 4.5
cW neh mnth
aa
4.8. fhj (Electromagnet)
2.
f
xU
Kidia
fy xU KidlD
kWKidia rh tna
fy kWKidlD
iznj.
5.
M Js f
RWf
vifia
mfJ,
L
nrhjidia
brnj.
nghJ MahdJ Kig
l mfkhd F^fis
<gij fnl.
3.
rhia _oawF MF
mU
y F^fis
bfhL tnj. nghJ
MahdJ y F^fis
<gij
fnl.
FUJ
ndhl
brYnghJ
MahdJ
fhjkhtij mnj.
6. _W
myJ
ehF
fyfis
bfhL
ndhlij mfgL,
L nrhjidia brnj.
nghJ MahdJ mfkhd
F^fis
<gij
fnl.
4. rhia wjwF, MF
mU F^fis bfhL
130
a
ndhl brYnghJ bghU
fhjkhfglh, mJ fhj
vdgL.
nkhlh,
jfU,
bjhiyng, rhuk nghw
rhjdf fhjf ga
gLjgLwd. gy bghikf
fhjf gagLjgLwd.
ff jt G U
nghw
fhj
bghUfis
btna vLf kUJtf a
fhjfis
gagLJ
wd.
gl 4.13.
Bt - fy mLF, K - rh
T - Kid, H - Ra, G - k,
I - Ugil, E - fhj
rg
cfSila
eg LF brfsh?
cfsJ
tUifia
mtUF
vthW bjf?
fjit
jofsh? mFs kia
xfsh?
kia
xgJ
vjhd bra myth?
rhu k
mJbfhnthkh?
rhu
fhlgLsJ.
braghil
L giHa iyF
Kidia bjhL.
brW
jdh L ndhl
brY.
jdh Ugil
GfgL x cUthF. J
L L fGnghJ Ra
bjhlJ kia jh bjhl
xia jU.
gl
nkY mJbfhnth
braghL
zhd
bghUf
Fa
UJ Uig
bjLf
fhjf
gagLwd.
gl
fhlgLs
rhu k R, rh
_lgoUFnghJ fRU
tna ndhl ghwJ. jdh,
fhj fhjkhwJ. mJ U
gilia GF. mjdh mjDl
izfgl Ra kia
jh xia cUthF. nghJ
ndhl
JofgLtjh
f RU ndhl bryhJ.
vdnt fhj fhj jikia
HF. jdh U gil
131
aa
kL
I. rahd ilia njbjLJ vGJf.
1. fy _____________ khWwJ.
(a) nt Mwiy dhwyhf
(b) vu Mwiy nt Mwyhf
(c) dhwiy x Mwyhf
(d) x Mwiy btg Mwyhf
2. fl x tna ndhl brYnghJ mij R _________
cUthwJ.
(a) btg
(b) fhjy
(c) vua ir
(d) nkTa vyh
3. Jiz fyf _____________ .
(a) ndw bra ayhjit
(b) L gagLj Koahjit
(c) ndw branth L gagLjnth Koahjit
(d) ndw brJ, L gagLj Toait
4. bghUjkwij fLof _____________ .
(a ) buho RL mL
(b )
(c) ryit bgo
(d) miw Nnl
5.
cUF iHahdJ mj tna brY ndhl Fl
_____________ csnghJ cUL.
(a ) Wk kigl mfkhf
( b) Wk kigl Fiwthf
(c) bgUk kigl mfkhf
(d) bgUk kigl Fiwthf
132
a
II. nfhol lfis uf.
1. FpLfis gagL tiuagL RW ___________ vd
miHfgL. (RW gl / gl)
2. buho RL mL kW ryit bgo Mait btgkila
fhuz ndhl ______________ is MF. (fhj / btg)
3. cUF iH vgJ xU ___________ rhjdkhF. (ghJfh / btg)
4. s iHahdJ ___________ bfhL bragLwJ.
(ll/ nuh).
5. T Kid J bghUjgl fhj CahdJ vnghJ _______
iria fhL. (HF - nkF, tlF-bjF)
III. bghUJf.
(a)
1. fy -
}l af
2. cUF iH
ndhlij jU _y
3. fh bghUf -
(b)
(c) fhj
4. rhu k
- (d) rhjdfis nrjkilahk
jLF
5. ndhl
-
(e) ndhlij j t nghf
mDkfhjit
IV. tU TWfis rahf vGJf.
1. fyfhd Fpo skhd nfhL vKidia FF.
2. s tna bjhlJ ndhl brYjgL nghJ mJ
FU.
3. fl x mU itfgL fhj C yfkil.
4. flf j tna ndhlij bry mDkfhjit.
5. fhj _y zhd bghUf Fa UJ shoif
fyh.
V. tUtdtfhd fhuzfis TWf.
1. JneuF xUgo bragl sif bjhLnghJ
btgij cznwh.
gagLj,
2. cUFiHahf
njbjLf ntL.
vjhf
cUFfia
eh
RW xF mU fhjCia bfhLtUnghJ mJ
3.
yfkilwJ.
4. fhjjh
<fgL
Wjgll nH Gwd.
133
UJff,
ndhl
aa
VI. cfSF A kW B vw U fyf bfhLfgLwd. xW
ewhf bragL iyY, kbwhW braglhj iyY csd.
t ewhf bragL fyij fla VnjD xU Kiwia
TWf.
(b)
ug tisa
metal key
134
a
X. tU rhjd FpLf ytiw bfhL sF xW
va njitahd Riw tiuf.
brJghUf
1. cfl _W fyfS, xU sF jugLsJ. xU
fyij bfhL Riw cUthf. ijnghynt uL
kW _W fyfis bfhl Riw cUthf. s
xj VgL khWghil ftJ mltiz vGJf.
fyf vif
xW
xj jik
uL
_W
2.
cfl U M, skhd fhlgl jhuf,
fyf, U F^f Mait jugLsd.
_W
xW
uL
_W
135
aa
nkY ma
jf
1. Know about Science - Electricity - Anju Chawla, Dreamland Publication
2. Young Scientist - World Book, Inc.
3. New Science in every day life - Oxford University Press.
izajs
http://www.howstuffworks.com
http://www.dmoz.org/kidandteens/schooltime/science.com
136
137
137
ca
98
Niy kly
ca
Niy
kly
cUs
fhuf
jhtuf
yFf
cuw
fhuf
fhW
Niy
klykhdJ
c
r_f aif rhj NH
Fl gFia bfhlit
MF.
Niy
kly
vgJ
aifahfnth,
braifahfnth
Ufyh. Fs, bt, fhL, V,
ghiytd itah aifahf
mikJs
Niy
kly.
bjho, fh, beta it
braifahf mikfgl Niy
klykhF.
Niy kly mik
xU
Niy
kly
uL Kakhd fhufis
bfhoUF. mit c fhuf
kW cuw fhufshF.
cfhuf _W tiffshf
tifgLjgLsd.
gahsf:-xnrif
1. c
_y jkF ntoa cz
100
Na x
Niy kly
bra 1.1
ehnd brnw
(( eh glij cW nehFnw.
(( _W cfhuf, uL cuw fhufis dfhnw.
(( glYs _W gwitf bgafis vGJnw.
1. _________________
2. _________________
3. _________________
1.2. cz r
Nand midJ cdfSF KjikahdJ KakhdJkhd
Mw _ykhF. gRjhtuf Na Mwiy cftJ xnrif
_y czit jahwJ. j Mw, jhtufis cQ Kj
iy EfnthF fljgLwJ. thwhf X ulhiy
Efnth, Kjiy Efnth cia jh c thtjfhd czthf
cbfhwJ. it _whiy Efnth cah czgLwJ.
Mjyh
xU
Niy
kly,
cdf
cQjY,
czgLjY nrj fia cz r vdyh. thwhf
X cYs cz Mw, kbwhU cF mjid cgj
_ykhf xnu ir fljgLw rbjhl, cz r vdgL.
1) bt cz r
be
(cgahs)
v
(jhtu c)
gh
(Kjyhiy C
c)
101
fGF
(ulhiy
C c)
ca
2) fhLf cz r
(cgahs)
kh
(jhtu c)
(C c)
3) Fs czr
jhtu
jit c
ulhiy
C cf
(fGF)
_wh
Cliy
jhtu
cf (v)
ulh
Cliy
kj
cz
r
xnth
cdK Fl xU kl
iybfhwJ. cz r
j iyia Cl iy vnwh.
ehfh
Cliy
Kjyh iy
C cf
(gh)
bga
cgahsf
(jhtuf)
cz r
X cw
ciljhY, mj Ko X
cd mitna cUthF.
Kjyh
Cliy
102
Niy kly
1.3. cztiy
bra 1.2
ehnd brnw
(( eh fhf, iw cQbghGJ vj Cliy Unw
vgij fLonw.
(( eh kj cz r tiff ytiw nfhoL fhLnw.
fGF
kj
gh
ML
nfh
Ka
jtis
btL
tL
cz tiy
1.4. Mw khw
midJ cdfSF Nand Kjikahd Mw _ykhF. Na
MwyhdJ NaUJ Kj tklyij tjilwJ.
gRjhtuf xahwiy cftJ ntahwyhf (cz) khWwd.
j nt Mw msthdJ X Cl iy UJ mLj CliyF
khWnghJ FiwwJ. j Mw khw xnu ir kLnk eilbgW.
103
ca
1.5. cnfhsf
midJ
cdfS
NalUJ Mwiy neil
ahfnth kiwKfkhfnth bgWwd
vgij eh mnth. Nadh
ntW VnjD khwf csdth
vdbjkh? Naid R
tUtjh eKila Uljg
btgiy Naid rhnj csJ.
Niy
klyij
g
goJnsh. Niy kly
ajhfnth,
bgajhfnth
Ufyh.
WW
Niy
klyf xwhf nrUnghJ X
mfw guig VgLJwJ.
J gy tifgl jhtu, yF
tiffis
cslaJ.
mnj
rka j mfw gu
xnu
khahd
jgbtgiy
fhzgLtiy. J nghw mfw
guig bfhl gFiana
cnfhs vnwh.
gytifahd cnfhsf
jgbtgiy
fhuf,
a
mik
t
mogil e gytifahd
cnfhsf cL. Fs
jhtu, yF tiffis bfhL,
cnfhsf gy tifgL.
1.5.1. fhLfS mj tiffS
1. btgkly kiHfhLf
tiffhLf bj mbkfh,
Mfh,
njh-knyah
nghw kanuifF mU
u unjr
Ciy fhL
ghiytd
btg kly kiHfhL
iy fhL
jbtgkly bt
bt
kiHfhL
bra 1.3
ehfns brnwh
tFgiw cs khztfis ehF myJ IJ khztf bfhl
FGfshf f. xbthU FG X cnfhs vd bj brJ
bfhL mt jgbtgiy, jhtu, yFf FJ thf.
104
Niy kly
VgL.
ah
bt
gFf yY, fh kiyY,
ehfkiyY fhzgLwd.
3. ghiytdf
Mfh,
mbkfh
mnrhdh khy, ka Mah,
bknfh
Ma
gFf
ghiytdf
fhzgLwd.
F gf bghGJ btgkhf, u
bghGJ Fuhf fhzgLwd.
MoF 25 br..F Fiwthd
kiH bghnt UF. ah
uh#jh
khy
jh
ghiytd csJ.
gl 1.2. ghiytd
4. jbtg kly bt gF
tlF
kW
bjF
mbkfhY, Inuhgh xU
gFY fhzgLwJ. F
MoF 25 br.. Kj 100 br..
tiu kiHbgh UF. F
U Kiw f twl jgbtgiy
fhzgLwJ. F btg fhW
R nfhilfhyK mf F
bfhl FfhyK ywJ.
gF ah cuunjr
fhzgLwd.
5. iy fhLf
tlmbkfh,
HF
Mah
kW Inuhgh fhzgLwJ.
75 br Kj 100 br tiu
kiHbgh
UF.
F
jgbtgiy jkhf fhzgL.
jkhd Ffhyij bfhlJ.
ah
grh,
jehL,
ca
nkY mJbfhnth
td knfhrt - ah tUlnjhW #&iy khj ku eL Hh
bfhlhlgLwJ. fhLf kufis ghJfhgij ga zit
kfilna VgLJtnj Hh nehfkhF.
1.5.3. gntW tifahd jhtu- ydf
cnfhs gy tifahd jhtu-ydf csd. fhyiy
khWghlh X cnfhs cs jhtu ydf kbwhU
cnfhs thH Toad my. btntW tifahd cnfhsf
thG jhtu ydf nH bfhLfgLsd. cy cs mf
jhtu kW ydfis bfhl guL tifahd c Fts
ikaf ah xwhf csJ.
t.v
cnfhs
jhtuf
1.
btg kly
kiHfhLf
njF, ug,
bgUbfhof,
bjhW jhtuf,
MLf, bguf
2.
bt
unjrf
tiff
3.
ghiy
tdf
rijgWs f
tiff, mnfah,
vUF, ngr .
4.
j btg
gyhL thG
kly
tiff
bt gF
5.
iy
fhLf
X, kh, khf,
mnfah, ig, ~
6.
Ciy
fhLf
%, ~, ig,
Mbg, nyh,
khf, iyff,
fhshf
7.
u
mfw iyila
unjr fhLf brof, iyff
106
ydf
jhtu cf,
f, bfhF
yFf, FuFf,
btsthf, bga
idf, ghf
gwitf, ffhU,
f, tFiuf,
xlf, Wij,
ahid, fiuahf.
fhuh kh, nj,
xlf, g
Xehf, e,
fhblUikf, khf,
f kW gy
m, fU fuo,
tLf, gwitf,
a ghof
Ksg, t
m, Ka, rhgw
brehf, f
kW gy
bu khf, Mij,
e, Xeh, lbgaU
gwitf, gfuo,
bgFf
Niy kly
bra 1.4
ehnd brnw
bra 1.5
ehnd brnw
fhLfis
mgjh
VgL
isfis
g
kfSF
zit
1. fLkhd bghU - bg
V g L j
- ntiy
2. ciwl
Rtbuho/ Kiu
3. ir
- kufil
thrf/
JL
4. cgfuz
- fh~
uRu
t
- iz
5. kUJ
VnjD xiw
6. Foghd
- gid Xiy jah brnt.
bghUSl mj cgnahfij
bghUJnw
kL
1. rahd ilia njbjLf.
m) mf mls fhLf fhzgLtd ________ (kuf / f)
M) ________ J X aif Niy klyF vLJfhlhF
(beta / ghiytd)
) cz r _whtJ iy ________
(jhtu cf / C cf)
mikJsd
_wh Cliy
C cf
gh
jhtu cf
ulh Cliy
v
jhtuf
cgahsf
Kjyh Cliy
107
ca
5. fhLfis mgjdh tUtdtF VgL isfis vGJf
m) fhL yFf M) RWNH
6. fhLf cs cz tiy bfhLfgLsJ:
ulh C cf :
Kjyh C cf:
jhtu cf:
eij
cgahsf
iy kF
gUJ
fhf
Mij
kutL
Gf
iyf
v Rbl m
ijf
m) n
kny cs cz tiyia ghJ nH bfhLfgLstiw
dfhf.
i) C c ii) jhtu c iii) cgahs
M) ehF tifahd C cfis, cz tiyUJ njbjLJ,
mJngh vjid tif cz rfis cfsh tiua Ko?
7. tU Ka gf mogil fhLfis tifgLJf.
tgkly kiHfhLf, bt unjrf, ghiytd, iy
b
fhLf, Ciy fhLf, u unjr fhLf.
t.v
Ka gf
1.
fhLf bjhlJ
2.
jkhd F fhy
3.
ciwg, gfo
4.
5.
_oa ciwg
6.
mf kiH bgh
108
fhLf
Niy kly
8. fhQ goa cs yFfis mJ thG cnfhsnjhL
bghUJf.
m. gh
- bt unjrf
M. Wij
- uunjr fhLf
. xlf
<. kh
- Ciy fhLf
c. fU fuo
- ghiytd
C. breh
- iy fhLf
v. bgF
- j btgkly bt gF
nkY ma
jff
1. Ecology - Shukla and Chandel, S.Chand & Company, New Delhi.
2. Environmental Science (9th edition) - Enger and Smith, McGraw
Hill, New York
izajs
www.national geographic.com.
www.mongabay.com.
ma rhj fhzntoa lf
1. gtsghiwf - klg, uhnktu.
2. rJyfhLf-rhtu, fl khtl.
109
- X ma ts
khztfns, xnth ML
kh 22 M eh V eh cyf
dkhf
bfhlhLnwh
vgij bjJ bfhnth.
j nehf ................................. MF.
111
ca
2.1. gut
nkY mJbfhnth
Ka df
X aif ts. J
jhtufSF,
yFfSF
aikahjJ.
ekJ
mfms
csJ.
m
jsnt kj d njitF
Vg gagLjgLwJ.
cyf rJy d - ut 2
cyf fhLf d - kh 21
d - Vu 22
cyf RWNH d - #& 5
cs ts bgUks
fl kW bgUflf csJ.
bgU gF ctghf
Ugjh mit FogjF Vwjy.
bgUgF e JUtgFf
gfoahf
ciwJsjh
mJ v ilfToa uhf
Ugiy.
xU eh xU kj Fof,
Jitf, rikf, cl ey ngz
vd FiwjJ 50l iu
gagLJwh vd Ia ehLf
rig bjwJ. j ms
vgJ VwFiwa uliu th
UF rkkhF.
aif ts d - mnlhg 5
aif ghJfh d - etg 25
bra 2.1
ehnd brnw
gwhFiwia FJ
brjh, thuj, f
jf tU brf, glf,
fLiufis
nrfnj.
mtiw vDila
br
FngLf xond. ij
g MaUlD, egfSlD
gJ bfhnl.
kwit 0.6%
nkgu 0.3%
e 3%
yjo
30.1%
eMW 2%
rJy 11%
gkiy kW
gfo
69%
fl 97%
V 87%
e
gl 2.2
112
nkgu
- X ma ts
2.2. Mjhuf
1. kiH
kiHnu f auhF. Na
btgjh fl, MWf cs
,
MahF nghJ, mt
cs khRfis LJ, kL
Mah nkf cUthwJ. nkf
cs Jf FJ go
milJ kiHbghwJ. Kj
bg kiH fh cs
y thf fiuJ, mjDl
y khRfS nrJ tUwd.
bjhlJ tU kiHbgh a
kLnk UF.
2.4 gkiy
3. MW
kiyf cs gfoahdJ
cUFtjhY,
kiH
bghthY
M tUwJ.
4. fl
bgUfl f mf ms iu
bfhLsJ. gy a l
fl UjhY mf ctghf
Ugjh ntshikF L
gaghoF cfjjW.
gl 2.3 kiH
5. VfS, FsfS
ML
KGtJ
jiu
bfhoUF
ynk
fhzgL
bgU
gsf
Vf MF. Fsf vgit
jfhfkhfnth,
ujukhfnth
jiu nrJ itUF
MHkw gFfshF. cyfsha
j njitF it fa
jh.
ehfns brnwh
kh
Jhik
1.
2.
3.
4.
5.
113
gaf
ca
2.3. iyf
vgJ l, ut, th vW _W iyfY csJ vgJ eh
Vfdnt mj brahF. _W iyfS xW kbwhwhf khW
jikilad myJ khwToad.
j _W iyfS eik Rs RWw fhzgLgitna.
l iy
gl 2.5a 0 br-
gfoahf ciwwJ.
ut iy
gl 2.5b 0 br- F
nkUJ 100 br tiuF
utkhf csJ.
th iy
Mutkhj
gothj
nkf cUthj
uh nghF
tnjhLj
Mahj
nrfukhj
aif bjhlahd
RHF a RH vW bga.
gl 2.6 a RH
114
- X ma ts
2.4. yjo
nkff
jhtuf uh nghF
gLif
Xil
yjo kl
gl 2.7 yjo kl
yguid tjilwJ.
bgUghikahd
MWf
_y
brwilwJ.
eh cs gF mU
y
xU
JisL
njhL nghJ mFs k
<ugir bfhL Ugij
fhzyh.
e,
fliy
kJf <ujik mF
yjo Ugij FwJ.
f Fiwj ms kiH nu
kF fJ, yjo
uhf nrfgLwJ.
eh f MHkhf njhl
njhl xU mL k
JffSF ilY, ghiw
fSF ilY cs guf
KGtJ uh uUF.
j mL nkguF
gLif vW bga.
k
mLFfSF
nH
fhzgL yjo iu yjo
kl vW TWnwh.
yjo nkgu cs ,
gLif vd miHfgLwJ.
nkY mJbfhnth
cyf t M xW
cynyna
yjo
iu
mfkhf
gagLJ
ehL
ah. jdh e eho
yjo mghafukhd iy
FiwJ bfhL tUwJ vW
TWwJ.
gLif
vgJ lF
l ntWgL. nkY J
xnu
gFY
ntWgL
fhzgL.
bghJthf
z
FHh
_ykhfnth, a nu
_ykhfnth yjo iwf
gLwJ.
115
ca
2.5. Fiwj
3. fl cFj
1. aif fhuzf
cy gy ehLfY fl
cFtjh
e
_yf
FiwJ tUwd. f mf ms
yjoiu gagLJt _y
yjo gLif FiwJ Ltjh
mjD fl cFJ LwJ.
mjdh
yjo
klK
ghgilwJ.
Fiwj ms kiHbgh,
btg fhW yjo iu
Fiwg
f
Ka
gF
twd.
2. kj fhuzf
fhLfis mj, kf bjhif
bgUf, iuthd efukakhf,
fheilf mf nkr, yjo
iu mfms gagLJj
nghwit.
4. tfkakhF ts
y jah Wtdf MWf
UJ, yjo gLifUJ
mfgoahd iu cRtjh
yjo FiwwJ.
5. M kz bfhis
y MWf kz bfhisdh
bgUks
ghfgLsd.
v.fh. ghyhW.
gl 2.8 fhLfis mj
2.6. gut
- X ma ts
bra 2.3
ehfns brnwh
ah kiHbgh ga tiugl
bfhLfgLsJ. e eho ruhrahd
ML kiHbgh tu jugLsJ.
ah ML
kiHbgh
2.7. gwhFiw
mogil
njitfSnf
jLghL VgL iy
gwhFiw vgjhF.
vgJ L JfToa
ts
vwhY,
kjfsha
eh gagLJ ms f
mfkhf Ugjh, yjo kl
FiwwJ.
kl Fiwtjfhd
gntW
fhuf
kfbjhif
bgUf
fhuzkhf FoUf Lf,
mYtyff, filf, rhiyf
nghw njitf o eh
cnsh.
njitfSnfg
fh
lf,
isahL
ikjhd,
fhf
nghw
gy
lf
fllf
flgLwd.
jdh
yF brY yjo
ms FiwwJ.
kfbjhif
bgUf
fhuzkhf
bjhrhiyf
vif mfkh lJ.
eh gagLJ bghUf
jah xbthU iyY
gagLwJ.
ah
xU
ntshehL
vgij
eh
efnth.
mu
fl
a
bgUfl
tfhs
Flh
50 br.. F
50-100 br..
100-200 br..
200-300 br..
300br.. F nk
trhf jfsJ yf
ghrdF
kiHiana
esd. Mdh gUtkiH
jtWtj fhuzkhf yjo
iu
eh
mfgoahf
gagLJtjh, yjo kl
FiwwJ.
yjoiu a nu
_ykhf mf ms vLJ
ga gLJtjhY gwhFiw
VgLwJ.
e
khRgLjYF
f
Kakhd
fhuzf,
oUJ btnaW ff,
bjhrhiy
UJ
btnaW eR bghUf,
trhf
gagLJ
bfhf nghwitahF.
itah iyf fyJ
iu khRgLJwd.
iu nrf rahd tKiwf
ifahsgLtiy.
gl 2.9 c thtjfhd
Ka Mjhu nu MF
117
ca
2.8. nkyhik
nrfj
kiH
2. kiHiu
F
brY
yjoiu mffyh.
kiH nrf KaJt
gwhFiw VgLnghJ ekJ
njitfSF yjoiu eh
rhJnsh.
yjo
msit
mff
fllf
Tiuf
G
kiHiu
nrffyh.
fllfis Rs y
G iu nrffyh. TiuJ
G iu Vfdnt cs wj
znyh myJ MFHhfnyh
neilahf
brYjyh.
wj
btf fhzgL iu nrf
va, wj tf csd.
iuthd efukakhf,
fh
lf brY kiH ms
btFthf Fiwj Matwh
yjo ts FiwwJ.
kiH nrf _y ef
bjUf
VgL
bts
bgUid jfyh.
flfiunahu gFf fl
cFjiy jLfyh.
yjo ts ghJfhfgLwJ.
kmig jLfyh.
jhtuf
nkgLjyh.
tsid
nrfF l
nrfF bjho
- X ma ts
2.9. iwa ma
bra 2.4
ehfns brnwh
nr tKiwf FJ
fh jiyf fyjh
brnth.
2.9.1. gghiwf - ts
gkiyf
JLfns
gghiwf MF. it J
cU, bgUfl fywd.
gghiw btik w a
fhW EFfSl fhzgL.
Ff gu btik w
xia uggjh gghiw
KGtJ
btik
wkhf
njhWwJ. gfo F
yhUF nghJ ywkhf
bj. jF fhuz thd
y wij uggnj MF.
iwa cy mfF e
njitF gghiw _y ilF
iu Fouhf gagLJtnj xU
wj thF. tlah cs
midJ MWfS kakiy
cs
gghiwf
Unj
njhWwd.
1. xU J
nrfngh.
twia uLnth.
2. kiHJf - cJf.
3. __________________________
nkY mJbfhnth
kGit
bfhL
kj fid RjgLJ
aftiwKiw
ah
totikfgLsJ.
kj
f f Fiwjs nrF
Eg JthF. j Kiw
ftiwia
gagLJtJ,
ifahStJ
vaJ.
RfhjhukhdJ Tl. kjff
KGtJkhf
ktsF
njitgLw vUthf (btnf)
khwgLwd.
gghiw
iu
Fouhf
gagLJt
cs
uL
nekiwahd Niy isf.
(m) kj d iyfis
(MW,
Vf)
rhUj
btFthf FiwwJ. jdh
Niykly kj jhfK
FiwwJ.
ca
2.9.2. fl jU Fo
(fl iu FouhFj)
fl cjikia
euhf khWtJ xU braifahd
KiwahF.
c
jikia
mfW
bghJthd Kiwf.
(m) tofl: fl iu Mah
Fj fna tofl
Kiw vdgL
(M) jiy rL gut: xU
flJ r tna fliu
ntfkhf brYJnghJ mr
EJisf iu kL btnaW.
bgUghyhd cfis, jhJ
fis jLJ W L.
jehL
muR
jiy
rL
gut
Kiw
_y
fliu FouhF lij
bjhlsJ.
j
_y
gwhFiwia vjhf rkhf
Ko.
N fliu FouhF l
J
ah
fliu
FouhF
fbga
l
MF. brid UJ tlnf
35 .. bjhiy cs N
mUnfs fhLg uhk
mikfgLsJ. j l
600 nfho %gh bry 60 Vf
gugs
WtgLsJ.
8600 jiy rLgut
glyfis, fliu Fouhf khw
gagLJwd.
l
_y 273 a l fliu
ehbshWF 100 a l
euhf
khWwd.
N
l ehbshWF bridF 100
a l e jUwJ.
1000 l %gh 48.66 F brid
khefu Fo JiwF nahf
brwJ. Rkh 5 yr kfSF
njitahd Foiu mgnj j
Ka nehfkhF.
be fliu FouhF l
N lij mLJ brid
Fo tHf kW f mfW
thafhf be fliu
FouhF
lij
908.28
nfho
%gh
bjhlsd.
l _y ehbshWF 100
a l eiu fl
UJ J vLf aY.
brid
kf
e
njitia brtjfhf be
l UJ Fo 40 .. u
bfhLtugLwJ.
gl 2.12
N
fliu
FouhF
l - Utq
khtl
120
- X ma ts
nkY mJbfhnth
gFJ toj _y ilF
atouhF. j ato
ikahf
Ugjh
g
ma MtffY, kUJt
MtffY gagLwJ.
2.9.3.
1. 2006 Kig kh vw
gF fl Obud ghf
khajhf mF tF kf
Td. kh tisFlh vgJ
f khRgl tisFlhthF.
Vbd
F
xU
eh
Mufzfhd lf _y
2. Kig f
elj y k neufny F#uh
cs
kf
jfsJ
j
flfiuY
fl
ghf
bra 2.5
ehnd brnw khaij bjjd.
Kig cs a bjhEg
eh dK cgnahF
ika cs a tYef,
msit fhQj.
fl ghf khWtJ
X
gagLa
aifahd f vd sf
bra
ms l
mjd.
Foj
bjhlahf
y
ehf
rikj
Fj
Jitj
-X ma ts. kj d Rfhjhukhd
aikahjJ . iu msthf gagLj ntL.
thifF
nkY mJbfhnth
midJ fl kW bgUflf
ciu bfhlit. f mf c
jikia
bfhl
fl
rhfl
j fl cuwJ. Vbd cs
mf cjik fhuzkhf vj xU
dnkh myJ fQF bjaToa
th cdnkh c thH KoahjthW
csJ. xU l j 300 uh c
fiuJsjhf fgid brJ ghf. xU kjDF j bjaiy
vwhY Tl, j rhfl Gjh mt _f khlh. gyhf nk
jgh vw br aghf UwJ.
121
ca
cs ghiwf tiltjh cs flYF tJ nrwJ.
ml ntWgLtjh, tJ nrj e tiyf fl nk
kl jwd. flfiunahufY guwd. y ehfSF
d uL U fyJ kWgo rhjhuz fl uhf khL.
kL
1. rahd ilia njbjLf.
m) mfms iu bfhLs nfh__________MF. ( / brth
uf)
M) ___________ f mf ms iu bfhLsJ (bgUfl / Fs)
) ___________ vgJ th iyahF (kiH / uh)
<) ___________ iu Fouhf khWtjF braifKiw c iu
FouhF l gagLwJ (fl / MW)
2. nH bfhLfgLs Mjhuf, fiyJs vGJfis rahd
Kiw vGJf.
iHk, g, WM, fl, V, Fs
__________, __________, __________, __________, __________, __________.
3. RH gl bfhLfgLsJ. fh thijfis rahd
l vGJf.
fl, nkf, Mahj, kiH
122
- X ma ts
6. cf g egfSF iu nrgjfhd nahridia TWf.
m) iu gagLa FHhia _l. c)
M)
C)
v)
<)
V)
_yhjhu
FHhf vif
fa Toa FHh
<
vyh ehfS f uh
zhF ms l
123
vj kW Rl
ffhy kjDF beU gaghL bjahjjh ntf itfhj czit
cbfhlh. mtf uL ffis njJ (cuh brJ) beUig
cUthd. j f vghuhk eljJ. beUig fLoj wF,
rikgjF x ju
fhLyFflUJ jfis ghJfhJ
bfhs beUig gagLd. idnghJ x, btg kW
gntW ntbghUf ilwd.
gl 3.1 (m)
gl 3.1 (M)
125
nta
bra 3.2
cWneh mnth
nehf : vaToa, vahj bghUfis ntWgL mj.
njitahd bghUf : f
hj , ku , U, M , kbzbz,
f , kuf, F, fzho, mL, L.
brKiw : X L fhj iy vLJ v mLYs beU
itJ, vd elwJ vW TJ ftJ, fh mltizia
unth. mltiz cs kw bghUfis mnjngh brJ v
bghU vJ? vahj bghU vJ? vgij fLoJ mltizia
unth.
mltiz 3.1
bghU
va Toa bghU
vahj bghU
fhj
ku
U
M
kbzbz
f
kuf
F
fzho
nkFl braUJ fhj, , ku, F nghw bghUf
va Toad. ff, fzho, U, M nghw bghUf vahj
bghUf vd tifgLjgLsd.
vtjF njitahd
gjidf
i
g
vj
bt
bgnuh
ku
vaToa bghU
gl 3.2 v bghUfS vahj bghUfS
126
vj kW Rl
vjYF Vw
flnth.
bra 3.3
vrif!
nehf: vjYF fhW mta
v bkGFtia
vgij mJ bfhSj.
ghJfhl gagLj.
njitahd
bghUf:
clw
fzho
cUis,
bkGFt,
bgo, kufil, fzho jL.
fhQ
nffSF
brKiw: v bkGFtia xU il fLoJ thngh.
nkir J itngh.
fzho
cUis
bra-1
vjjh?
bkGFt
v
bkGFtJ
xU
myJ mizJ ljh?
clw
fzho
cUisia
fJ
itf.
fzho bkGFt uw tif
cUis mo kufilia
vJ if bttjjh?
itJ fhW cns brYkhW
itngh.
vj jil bkGF
v
bkGFtia
cW
t vjjh?
nehFnth.
bra-2
bra _y vjYF
njitgljh?
nghJ fzho cUis mo fhW
itJs
kufilfis
f vgij rf khztfSl
ntL.
thngh.
L
v
bkGFtia
m) Kj bra cUis
cWnehFnth.
vjj jil
bra-3
bkGFt
vjJ.
Wahf neuhf itfgl fzho
Vbdwh fhW jF
cUis nk xU fzho jil
jil cns brwJ.
itJ _Lnth.
L v bkGFtia cW
M) ulhtJ
bra
nehFnth.
cUis
Gs
_W iyf v bkGF
kufilia a wF,
t v iyia M
uw tif vJ if
brnth.
btnaWwJ.
cUis
) _whtJ
fhW cns bryiy.
mjdh
bkGFt
mizJ lJ.
bra-2
bra-3
bra-1
gl 3.3 vtjF fhW mta
127
_y,
j
bra
vjYF fhW mta
vgij
bjthf
bjwJ.
nta
f
cl g
bfhlh,
cldoahf eh
fgia
bfhL
_Lnwh.
V?
vbtgiy
v
Fid
bkGF
t mUnf bfhL
brYnghJ clnd bkGFt
vtiy, xU Fl btg
iyia milj wnf mJ vwJ.
X vbghU vtjF Fl
ms btgiy njit.
xbthU vbghUS btntW
btgiy v. y bghUf
clnd g bfhS.
y
vbghUf
gw
lneu
vLJbfhS. X vbghU
va
njitgL
Fiwjgr
btgiy
mj
vbtgiy
vdgL.
bra 3.4
cW neh mnth
gl 3.4 fhj
Ftis iu
btggLJj
nehf:
vbtgiy
KaJtij mJ bfhSj.
njitahd bghUf:
Ftis, j, mL.
fhj
brKiw:
xU fhj Ftis iu C
mL itJ btggLJnth.
128
btgkilwJ.
Mdh
fhj Ftis vtiy.
Vbdwh,
uhdJ
fhj
Ftis cs btgij vLJ
bfhL, btgkilwJ. vdnt,
fhj Ftis gw njitahd
btgiy ilgiy. mjdh
mJ gWtiy.
j _y uhdJ vthW
jLghf bragLwJ vgJ
bjthwJ. v bghU J iu
CWnghJ, v bghU cs
btgij c bfhwJ.
jdh v bghU btgiy,
gw njitahd btgiyia
l(vbtgiy)FiwJ
LwJ.
Mfnt vj W
LwJ.
xU bga kuJil va
brnghJ ahdJ, guj l
gLwJ. iw mfkhf Ugjh,
gw njitahd btgiyia
mila mf neu vLJ bfhwJ.
kuJfshdJ ajhf csJ, iw
Fiwthdjhf Ugjh gw
njitahd btgiy Fiwthf
njitgLwJ. Mfnt cldoahf
g bfhwJ. vdnt, mf
iw bfhl bga kuJL gw
mf neuij, Fiwj iw
bfhl kuJff gw Fiwj
neuij vLJ bfhwJ.
vj kW Rl
vj tiff
vj ehF tifgL. mit jirahf vj, ntfkhf vj,
bkJthf vj, KWbgwh vj MF.
jirahf vj
y vbghUf vj xU LjY, jirahf g
bfhS. cjhuzkhf bt ghgu, vj xU bghU LjY
jhdhfnt g bfhS. jifa vjYF jirahf vj
vW bga.
ntfkhf vj
v Fia e o cs
ut bgnuha mL(LPG) mU
vLJ brYnghJ, vd fwJ?
cldoahf g bfhwJ. jF
ntfkhf vj vW bga. nkY glhR
btoj, fu vj, bka
ehlh vj, kbzbz mL
vj nghwit ntfkhf vjYF
rhwhF.
gl 3.5 bka ehlh vj
bkJthf vj
fhgilMi[L + +Mw
KWbgwh vj
vbghUnshL M# vwnghJ vj id fG.
ngha
ms M# vbghUSF ilfhlh, vtJ KW bgwhJ. J
KWbgwh vj vdgL. KWbgwh vj nghJ fhg, fhg
nkhdhirlhf khWwJ.
fhg + M#
fhg nkhdhirL
nkY mJbfhnth
U JUoj, bkJthf
eilbgW
vjYF
X
vLJfhlhF.
U JU
ojnghJ, Ul U
M#D nrJ ntid
J, Mwiy btLwJ.
gl 3.6 U JUoj
129
nta
3.2. jLghf
mwhl th btg Mw
ekF bgJ gagLwJ. mnj
neu,
btgij eh rahf
gagLjhlh, bgU nrjij
clhF.
gjh c nrj VgL
bghUfSF H VgLtij
giff thyhf mnwh.
Mfnt, gij vgo jLgJ
vgij gntW tf
jL kW ghJfh Kiwf g
bjJ bfhtJ mtakhwJ.
ia
fLgLJ
mizF Kiwf
kW
1. ga l cs va Toa
bghUfis mwgLj.
2. gal,
kz
myJ
fgia
gagL
fhnwhlij fLgLj.
3.iu gagL gwhjgo
btgiyia Fiwf.
bghJthf U, kzY ia
mizf
gagLjgLwd.
U,
kzY
fhnwhlij
FiwJ ia fLgLJwJ.
Fghf,
vbz
g
vnghJ mij fLgLj
jiu
gagLjTlhJ.
Vbd, vbzahdJ iul
nyrhdJ, j nk jJ
f bga gJfis VgLJ.
Mifah, vbzdh g va
Toa ia Eiughid (~nghik)
bfhL mizf ntL. ahdJ
rhjdfdhnyh myJ
fdhnyh VgLwJ.
gl 3.7 jL
ia
mizgjF
k
fhgilMi[L
myJ
fhgbluhFnshiuL
gagLjgLwJ. id ia
mizgjF gagLJnghJ
mdh gh VgL.
aizgh
gf,
bjhrhiyf,
kUJtkidf,
iuauFf
kW tf tshff t
w aizgh itUgij
eh midtU mnth. vbghG
bjyh gJ VgLwnjh
mbghGbjyh mizghid
gagL ia mizf ntL.
CF
ifo
FHh
mf
mGj
cs
jfubgo
cy
fhgil
Mi[L
myJ
gl 3.8 aizgh
130
Jthu
vj kW Rl
3.3. RlU mj mik
ut bgnuha th Rliu ftJ mjDila wij TW.
bkGFt Rl w vd? ghl bka ehlh vthW
vwJ vgij idJ ghf. mltiz 3.1 bfhLfgLs
bghUfis vJ ghj mDgt yho, nghJ vJghJ
mltiz ug.
mltiz 3.2
t. v
bghU
1.
bkGFt
2.
bka
3.
fu
4.
kbzbz
5.
kuf
Rl cUthF
Rl gFf:
vahj gF(Zone of Non-Combustion)
J ia R
fUghf
mikJs gF. F vahj th
Jff csd. F M#
yhjjh vj eilbgwhJ.
btgkhd
gF
jbtgkhd
gF
Fiwj btg
gF
Rl cUthfhJ
KGtJkhf v
btgF (y)
Fiwthf v
ka gF
(kr)
vahj bkGF
thit
bfhl cgF
bkGFt
v bkGFt cs
iAnuh fhg vJ fhg kW
iAu# jkfshf wJ.
nkY mJbfhnth
cf C mUfhik cs
aiz iya bjhiyng
viz bjJ itUf
ntL.
mtru C -108
aiz-101
131
nta
gF kr wkhf UgjF fhuz vahj fhg Jffns MF.
J Rl ufhrkhd gF.
KGtJkhf v gF (Zone of complete Combustion) yRl gF
gF x juhj bka gF. J Rl btg Fj btgF.
gF fhgD, iAu#D KGtJkhf M#ndw milJ fhgil Mirlhf uhahf khWwJ.
iAnuh fhg + M#
3.4. vbghUf vw
vbghU vgJ vnghJ btg Mwiy jUtJ MF. ku, aif
th, bgnuh, kbzbz, Or (Diesel),yf kW ut bgnuha
th (LPG) Matiw vbghUshf gagLJnwh. jha thfd,
if to, ngUJ, fgf, khdf nghw ed nghFtuJ
thfdfis af vbghU gagLwJ. bgUghyhd bjhrhiyf
Mw njitF vbghU gagLjgLwJ. md iyaf
vbghUisna f mfkhf rhJ csd. ekJ gaghoF ekJ o
rikgjF vbghUis eh gagLJnwh.
vbghU gf
gy bghUf vJ btg Mwiy bfhLwd vgJ ekF
bj. Mdh vyh bghUfS vbghUshf gagLjgliy.
ey vbghU gf nH bfhLfgLsd.
1. Fiwj iy, v ilf Toajhf Uf ntL.
2. ifahStjF, nrJ itgjF kW gagLJtjF
vikahf Uf ntL.
3. v
nghJ
eR
thitnah,
ifianah
myJ FisF
bghUisnah
jUtjhf
UfTlhJ.
4. v nghJ Fiwthd
ms fia, rhgiy
jUtjhf Uj ntL.
5. vbghU fnyh kL
mfkhf Uj ntL.
6. j vbtg iy (Ignition
temperature)
Fiwthf
gl 3.10 gntW
Uf ntL.
vbghU gaghL
132
vj kW Rl
fnyh k
vbghU iAnuhfhgfsh MdJ. mit vnghJ iAnuh
fhgf M#ndw milJ, fhg-ilMirL, kW btg
Mwiy btLwJ. J btg cid MF.
fay th + + btg Mw
k vbghU
yf, ku, kuf, ff kW
vbghU
jik
mit
vnghJ btL btg bkGF nghwit eh bghJthf
msit rhJ csJ.
mf gagLJ k vbghUf
btgij btL vbghU MF.
wj vbghUshF. xU nyhuh k vbghU y FiwghLf
msyhd vbghUis M#ndhL
1. j
vbtgiy
mf
vFnghJ ilF btg
( Ignition temperature )
msnt mj vbghU fnyh k
2. it vj wF mf ms
MF. y vbghUf fnyh
rhgiy, fia bfhLF.
kf tU mltiz
3. j fnyh kL Fiw.
bfhLfgLsd.
ut vbghU
mltiz 3.3 - y vbghUf
bgnuh,
kbzbz
fnyh kL
kW
Or
nghwit
ut
vbghUfshF.
v
fnyh k
vbghU
MfAhY xU ut vbghUshF.
(Kcal/Kg)
jha au, ngUJ kW
ku
4,000
ghu cJ nghwitf
ut
yf
7,000
vbghUis gagLJwd.
ff
8,000
th vbghU
kbzbz 10,300
nj,
fhgnkhndhirL,
bgnuh
11,500
iAu# Mait
th
aif th
8,000 - 12,000
vbghUfshF.
nkY aif
th
th, cg th, yf th,
3,000 - 6,000
th, ut bgnuha th,
iAu#
34,000
rhz vth nghwitfS th
nj
13,340
vbghUfshF. l kW ut
vbghUfisl, th vbghU
vbghU tiff
wjJ.
vbghUf _W tifgL.
j wgrf
mit
jF vbtg iy Fiw.
m) k vbghU
it KGtJkhf vwJ.
M) ut vbghU
if kW f fFiwthf
cUthwJ.
) th vbghU
iAnuhfhg + M#
vbghU
133
nta
J midtU v ifahs
Toajhf, nrJ itf,
vLJ brtjF vjhf
csJ.
j fnyh k mf.
j iy Fiw.
aif th
bgnuha
zUJ
aif th ilwJ. J
iAnuhfhg fyitah MdJ
(nj, <nj) J f kthd
iy ilF th vbghU
MF.
cg
th,
yf th
th,
cg th, th, yf
thf
bjhrhiyf
gagLjgLwJ.
thf
yf myJ ff UJ
bgwgLwd.
ut bgnuha th (LPG)
J bgUghY rikgjF
gagLwJ. ut bgnuha th
vgJ nuhng (15%), nlid
th
btnaWwJ.
th
vj kW Rl
thit btnaWwd. fjfMi[L, ieu# Mi[L
thf kiH fiuJ my kiHahf cUthwJ. it gf,
fllf, k MatF ikia VgLJwd. jhf
bgnuh, Or gagLJtjF gyhf, mGjgl aif th
(CNG) gagLjgLwJ. Vbd thf Fiwj msnt eR
bghUfis btLwd. mGjgl aif th RWNHiy
ghfhj ththF.
my kiH cUthFj
ieu# Mi[L
my
kiH
fjf
Mi[L
btgkilj
thfdf, bjhrhiyf UJ btnaW fhgil Mi[L,
fhgnkhdhi[L, nj nghw thf btgiyia
mff brwJ. j fhuzkhf JUt gkiyf cU
bts mgha Vgl fl kl cau fhuzkhwJ. mjdh
flnyhu gFf _F mgha csJ. btgkiljiy
jLf bjhrhiy, thfdf UJ btnaW eR thfis
fLgLj Ka vLf ntL.
UJ
nkneh brY
Mw
Na
Mw
t kly cs fay
thdh crgL btg
md
iyaUJ
flUJ
btnaW fay th
btnaW
UJ
btnaW btg btg
thfdUJ
btnaW
fay th
gl 3.13 btgkilj
135
tkly
Mw
vbuhj
ij got vbghU
vfgLtjh
tkly fay
th ms TLwJ
kufis
btLj
nta
kL
1. rahd ilia njbjLf.
m. vbghUf vnghJ xl tUtJ
i) btg
ii) x
iii) fhW
M. v oF bghUf
i) v gW ii) vahj bghUf iii) fdkhdJ iv) nyrhdJ
. LPG vgJ
i) nj, nuhng
ii) nuhng, nl
iii) nl, nj
iv) KWbgwh vj
ii) mf gwToaJ
iii) KW bgwh vj
vW
miHfgLwd
oJ
M) vbghU
v
Fiwj
btgiy_________
vW miHfgLwJ (bghU btgiy / v btgiy).
) vbzah
Vgl
ia
gagLwJ. (j / ~nghik)
fLgLj____________
vj kW Rl
4. bghUJf.
1.
2.
aif th
xuh Rl
3.
v MfAh
my kiH
4.
kr wRl
th vbghU
5.
y wRl
ut vbghU
5. kyF tU bghUfis
tifgLj cj bra.
vaToad,
vahjit
vW
(~nghik)
7. fhuz fla
m) rhjdf ojh, mij fLgLj iu gagLjTlhJ.
M) k vbghUis l th vbghU wjJ.
) kufil of l neu MF. Mdh kuJff of
Fiwj neu MF.
<) kufilia l kbzbz ntfkhf oJ bfhS.
8. knfZ kW thr Ma UtU jiu Ftis vLJ
mjid NLgL M eld. knfZ Rl kr gF itJ
NLgLdh. thr y w cs Rl btgF itJ
NLgLdh. ahUila Ftis iu NlhF.
9. fhQ bghUf gWnghJ, ia vgo mizf ntL?
m) Nlhd vbz cs ghu gWnghJ
M) grhyhd jiyaiz gWnghJ
) kufj gdh
<) rhudh gdh
10. nH
bfhLfgLs vbghUfis k, ut kW th
vbghUf vd tifgLj.
bgnuh, yf, ku, vbz, aif th, k bgnuha th ,
ff, th, kuf
k vbghU
ut vbghU
137
th vbghU
nta
11.nH bfhLfgLs vbghUf gfis, mj cs
dhfis bfhL thJ,
eh gagLJtjfhd wj
vbghUis njbjLf.
vbghUf
1. f 2. bgnuh 3. iAu# th
dhf
i) j vbghUis vjh vts btg btL?
ii) J RWNH khRghil VgLJwjh?
iii) J v ilfToajh?
iv) jid v nrJ itf, X lUJ kbwhU lF
bfhL bry Kokh?
v) j iy vd ?
12. cs jiy FJ cfsJ tF thf
m) gok vbghUfSF xU wj khW c vbghUfns.
M) fhg- ilMi[L xnrifF mta. Mdh j th
btg milt Ka gF twJ.
l
1. cf gF cs 5 Lfis nj brJ, ut bgnuha th
(LPG) kbzbz, rhu, aif th kW rhz vth nghw
vbghUf vij gagLJwhf vW flJ mltizia
uf.
rikf vLj
neu
mf
jkhf
Fiw
mf
jkhf
Fiw
mf
jkhf
Fiw
vbghU
iy
mf
jkhf
Fiw
cUthd if
jbghU
138
ut bgnuha
th (LPG)
rhz
vth
aif
th
rhu
vbghU jik
ku
vbghU tif
kbz
bz
vj kW Rl
2. mltiz cs jftfis M brj, cf oF vj
vbghUis nj braf? V?
nkY ma
jf
1. Chemistry Facts, Patterns and Principles - Kneen, Rogers and
Simpson (ELBS), The language book society
2. Frame work of Science Paddy Gennom, Oxford University press,
New Delhi
izajs
http://www.einstrumentsgroup.com
http://www.en.wikipedia.org/wiki/combsustion
http://www.chem.csustan.edu./consumer/fuels
ma rhJ fhzntoa lf
uhkw cs rhzvth fy
aiz kW Jiw
139
btgaY xaY
4.1. btga
U njfuo xiw bfh
D itf. vd fh
f? xUy lf mJ
ofKoahj ms NlhF. nghJ
vd eljJ? bfhuhdJ jdJ
btg Mwiy njfuoF
bfhLJsJ. gfoia bjhL
nghJ Fahf cznwh.
nghJ ekJ clUJ btg
gfoF khwgLsJ.
vdnt Nlhd bghUUJ
Fahd bghUSF khw
glJ Nlhd myJ Fahd
czit jU Mw btg
vdgL.
gl 4.1. Na
gy a MLfSF K
wJ, y ijl yFf,
jhtuf UJ bgwgLtjh
it
ijgot
vbghUf
vdgL.
nkY mJbfhnth
Na dhoF 3.8 x 1026 #] btg Mwiy btLwJ. j
Mw mQfU iz vw fdh cUthwJ.
btg MwYF Nand Kjik _ykhf sFtnjhL
kLkyhk, Na vj xU cdK thtJ
mJ.
nghJ Na Mw Na mLfY, Na
btggLfY gagLjgLwJ.
#& vgJ Mwiy mslgagL myF MF.
141
aa
3. cuh
Ffhy RWw F
ahf Ugij cznwh. eh
ekJ
iffis
njFnghJ
btgkiltij
cznwh.
ntfkhf njF nghJ mfkhf
btgkiltij
cznwh.
F U bghUf xWl
xW njfgL nghJ, cuh
fhuzkhf btg njhWwJ.
Mkj cuhit gagL
beU bghia cUthdh.
y rkaf Uffis xWl
xW njJ beUig cUthdh
gl 4.3.
beU bgh
fhL
gl 4.4
4) ndhl
ndhlkhdJ
fl
tahf brY bghGJ btg
Mw cUthwJ. Nnl,
bgo, ut Nnl
nghwit
j
jJt
mogil bragLwJ.
gl 4.5 bfh fy
ehnd brnw
f Fj ,
1. e
h mfykhd _W ghufis vLJ bfhnl. x f
Fj iu, kbwh Nlhd iu, _whtJ ghu
rhjhuz FHh iu u bfhnl.
2. v
dJ xU ifia f Fj Y, kbwhU ifia Nlhd
Y xU y lf _ UFgo itnj.
3.
wF iffis btna vLJ U iffis rhjhuz FHh
cs ghuD itnj.
4.
f Fj itfgl if mf btgij, Nlhd
itfgl if Fiwj btgij cztij mnj.
5.
UJ bjhL ghJ cztj _y bghU xW bgWs
btg Mwiy rahf fzl ayhJ vgij mnj.
142
btgaY xaY
aa
btgiykh U l msLf
mogil msf FfgLwd.
xW l msL vW kbwhW nk
l msL vW TwgL. itfSF
ilgl ilbt rkghffshf fgL
xbthU ghfK 1 o vW miHfgL.
l msL : a gfo cUFiy
nk l msL : a bfhiy
msL
Kiw
nk l
msL
l
msL
ghff
vif
bra
100o C
0o C
100
~ghu
212o F
32o F
180
bra
msoUJ
~ghu
msoF khw gagL bjhl:
C
100
gl 4.6.
(F-32)
180
86 F
___ C
2.
122 F
___ C
3.
___ F
37 C
4.
___ F
70 C
nkY mJbfhnth
bf msL Kiw
(( SI msL Kiw
btgiymyF
bf.
(( bf msL Kiw
j
msL
Kiw
vdgL.
(( bf
msL
Kiw 0 K= -273o C
(( 0 K ( bf) vgJ
jR
btgiy
vdgL.
bgUghyhd
btgiykhf
ghjur
gagLjgLwJ.
Vbd,
1) mJ gsgsghf, xfh bghUshf csJ.
2) fzho xlhJ
3) btgij v flJ.
4)abtgiy khwF mf ms til
5) uhf til.
xU y btgiykhf MfAh gagLjgLwJ.
144
btgaY xaY
145
gl 4.7
gl 4.8
aa
4.2. xa
gl 4.9
4.2.1. vbuh
ikahd fzho nghw bghUf tna x FJ brY.
Mdh nkir, ehfh nghw bghUf tna x FJ
bryhJ. mt J G x xU gF U mDggL.
x bghUf J gL U mDggL bra vbuh vdgL.
eh kW vY JL fij
xU eh eh xW jdJ th
vY JLl ghy xiw
flJ brwJ. mJ nH brY iu
ghjJ. mnghJ D
kbwhU eh th
vYJLl
Ugij
flJ.
mj nguhir oj
eh ulhtJ vY
Jil
bgw
idjJ.
D bj ehia gaKW
vYJil bgWlyh vw
vz mJ gykhf FiujJ.
mnah ght! eh thUj
vYJL D GjJ.
nguhir bfhl eh
jDila
vY
Jil HjJ.
gl 4.10
146
mj eh D
vij ghjjhf f
idf?
btgaY xaY
jh{kAh
bkGFt
mdgwit
F
fhlgLs
glfis
ftf.
F bghUis nghw mnj njhw
bfhl cUtij ghfyh. J bghU
g vdgL.
g vthW cUthwJ?
x vbuhgjh g cUthwJ.
4.2.2. Mo
bra 4.3
ehfns brnth
Mo vwh vd?
ekF njitahdit: W
dnjhW eh jiy nghJ fzhoJL, btisjh.
myJ
Kf
fGnghJ
Kf 1. xbthU bghU J
ghF fzho ekJ cUtij
Nax
gLgo
itJ
ghnwh. Kf ghF fzho
vbuhF xia Rt
e cUtij ghf Ko. Mdh
J H bra.
rhjhuz fzho kufil myJ f
2. nghJ
fzhoJL
nghwitf gij ghf KoahJ.
mfgoahd
xia
V?
vbuhgij, btis
Kf ghF fzho G
jhshdJ
f Fiwj
bgUghyhd x vbuhfgLtjh
xia
vbuhgij
g njhWwJ. Mdh kw
fnlh.
bghUf
mj
ms
xia
3. UJ
btntW
vbuhgJ iy.
bghUf btntW msF
jJ G xia
VwFiwa
xia vbuhF vgij
KGtJkhf
vbuhf
Toa
mnjh.
gsgsghd gu Mo vdgL.
bgUghyhd
Mof
fzho
bfhL
cUthfgLwd.
Mo
rkjskhf mikjh mJ rkjs Mo
vdgL.
147
rkjs
Mo
cUthF
g
jikfis
flnthkh!
aa
bra 4.4
ekF njitahdit:
rkjs Mo, bkGFt.
cW neh mnth
cW neh mnth
rkjs Mo.
1. e
h rkjs Mo K W ekJ
gij ghnghkh? mJ eikl
bgajhf njhWwjh? myJ
ajhf njhWwjh?
2. rkjs
MoUJ
ndh efu.
3. nghJ
g
khWgLwjh?
bkJthf
ms
4. g ms khWgLtiy.
eh mJ bfhtJ
rkjs Mo cUthF g ms bghU msF rkkhf UF.
nkY mJbfhnth
(( Mof w bka btR bfhLfgoUF. id
ghJfhf mj J MuR myJ t w tz rgoUF.
(( M
o tna ghF nghJ, btUJ xahdJ
vbuhfgL e ffis milwJ. J Mo w g
csJ nghw njhwij jUwJ.
148
btgaY xaY
bra 4.6
cW neh mnth
ekF njitahdit:
rkjs Mo, jokdhd btisjh
1. jokdhd btis jh J VII
vd vGJnth.
2. mjid rkjs MoF K itngh.
3. rkjs Mo njhW g IIV vd
mik
4. F gf
VgLsJ.
vil
khw
5. rkjs Mo K WbfhL,
tyJ ifdh cf _if
bjhl. fzhoD vd
ghf?
6. rkjs Mo bj cf g
lJifdh _if bjhL
bfhoUF. mjhtJ, MoD
lgf
tygfkhf,
tygf
lgfkhf
njhWwJ. g lty
khw vdgL.
rkjs Mo cUthF gkhdJ vbghGJ lty khwkhf UF.
nehahfis V brY thfd K
ECNALUBMA
vd
vGjgLs
ftJfsh?
My
vGJfis
gf
vd
aa
bra 4.7
cW neh mnth
ekF njitahdit:
gilahd W rkjs Mo, tiugljh,
mgh, bg .
1. gilahd W rkjs Mo xiw
tiugljh xU nfho J
bghUJkhW itf.
2. tiugljh
njhW.
MoD
gsgsghd
nkirfuo
cfSila cUtij ghUf.
fuo
UgffS
xnu
khahd
gij
cUthFwdth?
xU y Mof rkjskhf,
y Mof guf nkneh
tisJ, y Mof guf
cneh
tisJ
Ugij
czthf. nkneh tisj
guila Mo, F Mo vd
cneh tisj Mo, F Mo
vd miHfgL. it tisj
Mof vdgL.
F Mo
gl 4.12
F Mo
btgaY xaY
Mofis tiugl _y Fj
rkjs Mo
m)
F Mo
gl 4.13
M)
F Mo
fns brf.
(M) kW () vw tisj
Mofis gFahf bfhL
nfhsf tiunth.
F Mo
vj xU tisjgu nfhs
xU gFahf mik. vdnt F
kW F Mof nfhsf Mof
vdgL.
fns brf
ug gJ xiw vLJ
bfhL, f cjah xU
WgFia bto vLf. bto
vLfgl gF cgf
Fthf, btgf FJ
mik.
nghJ
F,
F
Mof
nfhs gFf vgij VW
bfhsyh myth!
bra 4.8
cW neh mnth
ekF njitahdit:
F Mo, btisjh
1. F
Naid
Moia,
neh UFgo of.
vbuhJ
tU
xia
btisjh
x
J
Ggo brf.
2. btisjhis
KD
Dkhf ef bjthd
x cUthFgo brf.
3. j x na Na
g MF.
jh J myJ iu J G
g bk g vdgL.
nfhsf Mof J x G
nghJ vd fG?
nkY mJbfhnth
fyfiu
sff
Mof
gagLjgLwd.
l uF mj xia
vbuhJ
fl
brY
fgfSF cjwJ.
F Mo xia vbuhJ xU
nrF (FF).
F Mo xia
J bry itF.
F Mo
vbuhJ
151
aa
bra 4.9
cW neh mnth
iu
njhW
g
bkg.
J
bghUisl
bgajhfnth myJ ajhfnth
myJ bghU msilajhfnth
UF. Mdh jiyHhf mik.
bghU F MoF f mUfhik csnghJ MoD bga neuhd
kha g cUthF.
bra 4.10
cW neh mnth
ekF njitahdit: F Mo, bkGFt, jh, iu,
1. F Moia jh bghU nkirJ itf. mj K v
bkGFtia itf. iuia MoF K itJ KD D
ef gij bgw Kaf.
2. gij iu bgw ayhJ. F Mo xffis J bry
itgjh iu g cUthfhJ. Mdh MoD bghUisl
a neuhd kha g njhW.
UJ eh bjJ bfhtJ vd?
F Mo vnghJ bghUisl a khagij kLnk cUthF.
152
btgaY xaY
nfhsf Mof gaf
thfdf Kf sF,
ifsF, M sF,
bjhiyneh nghwt
vbuhghdhf gagLwJ.
Kf rtu br Moahf
gagLwJ.
F Mo
g kW fhJ, _F bjhil
kUJtf mtf ghf
ntoa gFf J xia
Ff gagLwd.
F Mo
j ghit gF mfkhdjh
w cstiw ghf
thfdf gagLwJ.
mfkhd lij
ffhF Mofshf
gagLwd.
153
aa
gl 4.14. thd
btgaY xaY
wif vwh vd?
btis x vgJ VG wfsh MdJ vgij mnth. wfis
jjahf f aY. thW btis xahdJ mjD mls
VG wfshf fgL f wif vdgL.
wf bjhF wkhiy vdgL.
wfis nrJ btis xia bgw
aYkh?
aY, jid l to _y
brJfhlyh.
l to, tl gy tl
gFfshf fgL xbthF
xbthU wlgLwJ. tljL jh
x bghUjgLsJ. jh cs
ifoia RH jil RHy brayh.
jil ntfkhf RHWnghJ tzf
kiwJ, jL VwFiwa btisahf
bj.
gl 4.15 l tL
bra 4.12
ehnd brnw
vdF njitahdit:btis mil, tzf, ija C myJ
Tikahd bg, sho ls.
l til cUthf:
1. btis mil x tljL xiw bto vLJ bfhnl.
2. ghifkhia gagL, jil VG rkghffshf nj.
3. xbthU gFF wkhiy cs xbthU wnl.
4. jo eL WJisL mjtna skhd bg myJ
Cia brhUnd. mjid sho ls tna brYnd.
5. jil Kojtiu ntfkhf RHnd. jL ntfkhf RHYnghJ
tzf xW nrJ jL btisahf bjtij ghnj.
6. UJ btis x VG wf mlsd vd mnj.
155
aa
kL
I. rahd ilia njbjLJ vGJf.
1. bra msnfh 100o vgJ ~ghuA& msnfh 180o rk
v 1o bra vgJ vjF rk?
m) (F-32) x 100/180
M) (F-32) x 180/100
) (F+32) x 100/180
<)
(F+32) x 180/100
M) 180
) 100
<) 32
M) 2 .
) 3 .
<) 1 .
M) cfsJ Kf
) gf cs Rt
M) F Mo
) F Mo
msl
gagLtJ
2.
aF thfd x rfu btg miltjF fhuz
_______________ (cuh / vj)
3. b
tgiy mso bfhiy ____________________ Mf
vLJ bfhsgLwJ. (nk ltiu / l tiu)
4. kh iu bgwgL g __________(bk g / kha g)
5. gu xUJ x U mDggL f _____________
(vbuhj / yf)
156
btgaY xaY
III. bghUJf.
1. Na
m. vj
2. fhj vj
M.btgiyia msLwJ
3. btgiykh
. x wif
4. FMo
5. wkhiy
c. xffis F
V. kUJtkid mU
M Tl KJ
VI.
#, kUJtuhd jdJ mkhF kUJt cgfuzfis U f
brJ cjt vdh. mt kUJt btgiykhia bfh
fGdh, mJ cilJ lJ, mt brj jtW vd?
157
aa
(a) _____________
(b) _____________
(c)_____________
brJ ghUf
1. F Mo xiw bjhiy cs bghUis
neh of. Moia KD D
ef mj bjthd g Rt myJ
iu J Ggo bra. MoF iu
myJ RtUF ilgl uij msL
btntW
bghUfSF
nrhjidia
Ug bra. msLfis Ff.
bghU
tFgiwD btgiy
C
bt itj wF
btgiy C
fhiy 10 k
ka 12k
gf 2k
nkY ma
http://www.arvindgupta.toys.com
http://www.dmoz.org/kidandteens/schooltime/science.com
158
btgaY xaY
159
159