IRAULT Z A G A R A I A

XIX.MENDEAN

Frantziakok
Iraultza99
1789-17
o
le p o a m oztu bain
t i lismoa
errege ba z u en. Libera
e g in rtea,
gehiago o mia, giza
, e k o n rri
politika r t z e ko era be
a u le uropa
bizimodu e z g eroztik E
a r r
bat zen. H u ziren gerretan
bald
osoan za
r r a ( A intzin
undu
z a h a
mundu
na / m
Erregimestema
berria (si ri ziren jokoan.
liberala)a
Museoko planoa

bildumen
Behe solairua:
gordailua
1 Zumalakarregi eta bere garaia
3 Zumalakarregi anaiak

2 Zumalakarregiren familia

3 “Esplora ezazu XIX. mendea” tailerra

1
sarrera
harrera
denda

1.solairua:

4 Garaikideak
ikerlarien
5 gela bulegoak
5 “Bi mundu aurrez aurre” ikusentzune
zkoa

6 Lehenengo Karlistaldiaren aurreka

riak

6 4 Foruak
Arazo dinastikoa

7 Aurkariak
6 10 Karlistak
11 Liberalak
Gerraren gizartiatzea

7 8
10
9 Gerra arteko garaia
Bigarren Karlistaldia
Gerraren eztanda
Karlisten estatua
Propaganda
Azken borrokak
Karlisten porrota
9 8 Gerraren gakoak
Karlisten laguntza
Liberalen laguntza
ago da
Gerra burruka armatua baina gehi
Hiriburuak
Donostiako panorama
Gerraren nekea
Bakea
Tomas Zumalakarregi. Mitoa Armamentoa
11 “XIX. mendeko historia militarra
Euskal Herrian” multimedia
 Aurkibidea
Bi mundu
aurrez aurre .4

Gerra, gerra eta

gerra .5

Zumalakarregitarrak .6
Zumalakarregi familia

Lehen Karlistaldia .8
(1833-1839)
a politikoa bihurtu
Arazo dinastikoa, gatazk Foruak
Armada sailak
Atzerritarren laguntza
“Bergarako ituna”

Gerra arteko
garaia .17
(1839-1872)
ara
Burdinolatik labe garaiet
asoara
1841: aduanak, ebrotik bid
Industrializazioa
Trenbidea
Hirien zabalkuntzak

Bigarren .19
Karlistaldia
(1872-1876)
Bitxikeriak .21
Prentsa
istak
XIX. mendeko protagon
Jokuak

Industria Iraultza .29

Garraio-iraultza
Ormaiztegiko trenzubia
 M U N D
BI z aurre U
aurre Aipa itzazu, ezaugarri banatan, Aintzin
Erregimenaren eta Liberalismoaren arteko
desberdintasun nagusiak.
Aintzin Erregimena
Liberalismoa

Ekonomia

Gizartea

Politika

Erlijioa

4
 GUERRA, ld u n e n tz at. 40 urte leh
enago

guerra eta
berria e u sk a tarazi
a ez zen gauza askotan ezagu
Armak hartze ko bo rr o k a m o d u
kaltetu
egimenen arte nabarmenago
hasitako bi err e n e z, g e rr e k in,
muga herria d n. Horretaz ga
guerra...
E u sk a l H e rr ia n e m a te n zi re
zen. k heme rren.
n : le h e n e ta azken borroka lo st u tz e e k o nomikoa zeka
zu te ien od o
tze hutsak herr
soldaduen pasa
Bukatzeko, gerra zibila , okerragoa.

T.
ZUMALACÁRREG
1788 1793-1795 1808-1814
U 1820- 1823 1833-1839
I
1835 1872-1876
Konbentzio Gerra 1823 S. Luisen Lehen Bigarren
Gerra Napoleonikoa Hirurte Ehun mila Karlistaldia Gerrate
liberala Semeak Karlista

iztegin
Orma

jaio zen
5
urte
20 32
urte urte
45urte
47 urte

gerra R . I . P .
regik bere bizitza
Tomas Zumalakar ezagutu,
an ig ar o zu en . H aurtzaroan gerra
arte militarra
zt ar oa n ge rr ila ri egin eta lanbide l
ga
a az ke ne an be st e gerra batean hi
hautatu, et
zen
5
 m a l a k a r r e g i
Z u
ANAIAK

To
ma
el
s

ig
M
Zer ziren lanbidez?

Horretarako ikasi zuten?

Zertan nabarmendu ziren?

Zein liburu dagokie bitrinan?

Hona etorri baino lehen bazenuen

haien berri?

Zein iruditzen zaizu interesgarria-

go eta zergatik?

TOMAS hamalau anai-arribrebeaun* MIGenEdutaLko senanaiaidea.zaLibharreeralnam, geodhieeratn ua

bezala esk nabarm
azkenaurrekoa zen. Aita an partaide eta 1812ko
miliak. Seguruenik izaki, Cadiz-eko Gorteet
izateko erabaki zuen fa Konstituzioaren egiletarik
o bat. Donostiako
imodu lasaia
gurasoenaren antzeko biz azia eta Justizia ministro
k patua aldatu izan alkate, senadore eta Gr
eramango zukeen, gerra karguak bete zituen.
ez balio.
ospetsua bihurtu zen.
Gerlaria general karlista

* Eskribaua: Administrazioko antzinako enplegatua, oraingo

6 idazkariaren egitekoak betetzen zituena.
 Frantzisko
Antonio
Zumalakarregi 2. aldiz ezkondua Maria Ana
(1741- Imaz R R E G I
Altolagirre ZUMALA K A
Ana FAMILIA
Antonia Migel
(1770-1792) Antonio Frantzisko
(1773-1846) Antonio
Maria
(1774-
Ignazia Eusebio
(1776-1837) Antonio Juana
(1778- Bautista Silberia
(1781-1836) (1783-
etxekoandrea
Migel
politiko Romualdo
liberala soldadua Margarita
(1785- (1786 - 1788)
etxekoandrea TOMAS
(1788- 1835)
Ormaiztegiko Jose
apaiza
etxekoandrea Manuel
etxekoandrea (1791 - 1883)

baldua
m ili a E u sk a l Herrian hain za
iren fa milia 21
Zumalakarreg estamentuko fa hilabetekin
, eta hil zen general
zegoen kaparedun* o d o te on a e maten zitzaien
i ezkontzek an edo Karlista
bat zen. Alabe o rd a in d u , g ero Letretan, Eliz Mutiloako
ikasketak apaiza
semeei, berriz,
itza zezaten.
armadan zerb

* Kapare: Foruen arauera, Bizkaia eta Gipuzkoako biztanle guztiak kapareak ziren,
hots, libreak, soldadutza eta zergetatik askeak eta eskubide politikoen jabeak.

7
 ARAZO
LEHEN I A
KAR L I S T A L D DI N A S T I K O A ,
GATAZKA
1833-1839
Ni izango POLITIKOA
naiz BIHURTU
erregea Nere a
laba
izango
da
erregi
na, ez
Isabel ta
?

Ca“errrleogesgaiaV”

Isabel
II Fernando
VII
r
“Isabel II.a “au
inocentia”-k
1833an, errege Fernando
tu ko ze la. Ha
VII.a hil zenean, denek
re n an
zekiten
aia Karlosek ez zuen on
tzat
3beusterrikteez zituen
gerra leh er “Prag-
em ak um ea k er re ina tzea ahalbidetzen zuen
hartu na, eta
o legea indarrean jarri iza
matica Sancion” deiturik rlistal-
aurka jeiki zen, Lehen Ka
hiru urteko iloba Isabelen
anez
diari izena eta hasiera em

Gaur egun badago Euskal Herrian emakumea baztertzen duen ohitura

edo legerik? Zer deritzozu horri?
Bai Ez

8
 Borboien
genealogia

Maria Luisa
Carlos IV de Parma

Fernando VII Francisco

María Cristina María Teresa Luisa Carlota
de Borbón Carlos V
(1808-1833) de Braganza
de Paula de Napoles

Francisco
Isabel II
Luisa Duque de
Juan III Mª Beatriz Enrique
de Asis
(1833-1868) Fernanda Montpensier de Modena De Borbón

Margarita
Infanta María Carlos VII
Alfonso XII Cristina
de Parma
Isabel (1874-1885)

Blanca
Alfonso XIII Victoria Eugenia de
(1886-1931) Battenberg de Borbón

Mª Mercedes de Borbón
Juan Dos Sicilias

Juan Carlos I Sofía de Grecia

(1975- )

Elena Cristina Felipe

9
 10
Borboien
karikatura
Nor da nor?
bakia,
LO LA FLACA. 35. zen
UNA FAMILIA MODE
. Egilea: D.P..
Bartzelona, 1870-II-20

artean)
Zortzi urteko epean (1868 eta 1876
bi errege
bakarrik Espainian erregina bat eta
hautagai.
izan ziren eta tronurako beste hiru
n artean
Karikatura honetan Borboiak beraie
rengatik. ierko
borrokatzen ari dira tronua galdu berriaren inguruan, Montpens
Fernando los (VII),
Atzekaldean, ezkerreko koadroan dukea, bere koinatua, eta Don Car
rokan, 1807- atik
VII.a bere aita, Carlos IV.arekin bor bere iloba, erregegaiak tronuareng
ibili ziren nso k (XII),
1814 urteetan Napoleonen babesean oldartuta. Bitartean eskubian Alfo
eta berriro , Blanca
moduan. Eskubikoan Don Karlos (V) azkenean tronua eskuratuko zuenak
n sorrera Don
bere anaia Fernando VII.a Karlistaldie haurrarekin, bere lehengusuarekin,
II.a, tronua atzen ari da.
izango zen ika-mikan. Erdian Isabel Carlosen alabarekin alegia, borrok
 l II.aren semea
Francisco de Paula, Isabe Alfonso XII, Isabel II.aren
ohia naiz. Isabel Fernando VII, (5 urte
senarra, errege konsorte Montpensier-eko Dukea, Isabel naiz. Hurrengo erregea
besoak gegaia naiz. Carlos IV.aren semea eta Eskuan
Bibotea daramat eta bi II.aren koinatua eta erre besoa beranduago) izango naiz.
altxatuak ditut.. do orraztu II.aren aita naiz. Eskubiko arma daramat.
1 Bibotea daramat eta on altxatua daukat. 10
gabe nago. 4 7
II.aren ait a.
o VII. Fernando VII.naiz Isabel
Carlos IV.a naiz Fernand ldu berri 11
a altxatua Isabel II.aren Isabel II.a naiz tronua ga
aren aita. Eskubiko hank Luisa Fernanda Infanta, marraduna i karlista
daukat. n emaztea dudan erregina. Soineko Don Carlos VII., erregega
2 ahizpa eta Montpensier-e
ramat. daramat. naiz, txapel txuria eta ez
pata ihes
naiz. Eskuan abanikoa da 5 8
egin didate 12
lako dukea,
Enrique de Borbon, Sebil s VII.aren
aia, Isabel o VII.aren Blanca de Borbón, Carlo ren lehen
Francisco de Paularen an Carlos V.a naiz Fernand gorria Isabel Infanta, Isabel II.a
inatua naiz. mat lehen alaba naiz. Txapel daramat.
II.aren lehengusua eta ko anaia, txapel txuria dara 6 alaba naiz. Soineko urdina
bat eusten daramat.
Eskubiko eskuan egunkari 9 13

11
ari naiz. 3
 FORUAK*
nekoa
a k h a rt u zi tu ztenean, gutxie n
n a k e u sk a ld u nen aurka arm a . L ib e ra lis m oaren askatasu
Euskaldu eko hautu ek,
e g e e d o e rr e gina baten art lit a te ti k k a n p o zeuden. Foru
zen err nen errea itar
a l biztanle gehie ze n zizkieten herr
abantaila
k o a k e u sk k o a k e k a rt
teori prakti
be rr iz ,
xeheei.

Seinala itzazu mapa hauetan aduanak*

1833an non zeuden kokatuak eta 1841ean
nora aldatu zituzten.

aduanak

1833- an
aduanak

1841- ean

* Foruak:Herri edo herrialde bateko usadio eta ohiturak idatzita batzen zituen araudi-multzoa,
hein batean, herrialde horretako zuzenbide edo lege-bilduma osatzen duena.
* Aduana: Administrazioaren adarra, mugetan merkantzien sartu-irtena fiskalizatzeaz eta
12 hauengatik ordaindu beharreko eskubideak biltzeaz arduratzen dena
 erregeak
F o ru a k , E rd i Aroaz geroztik
ek
Euskal lurralde zten.
bilegioak, zitu nekez txertatz
en
emandako pri uzi o lib e ra le ta n
hauek Konstit tik bat.
Lege bilduma ik o e ta fi sk alengandik ba
en ju ri d ra eta
ziren, salbuesp L a p u rd i, Nafarroa Behe
za k , .
Frantziako Ira
ult
b e h e ra u tz i zituen 1789an
ruak bert a n zen.
Zuberoako Fo a e ta k o n p lik atuagoa izan
o
Kokatu itzazu ondorengo rozesua luzeag
Hegoaldean p
baieztapenak dagokion
zutabean:

Jauntxoak instituzioetatik kanpo Zerga salbuespena Soldadu joan beharrik ez

Europako konpetentziaren aurrean babesik eza Adunak Ebron kokatuak
Europa eta Ameriketako produktuen inportazioa Janzkera hobea
Espainiar merkatuan integrazio eza Tabakoa merkeagoa

Foruen
Foruen desabantailak
abantailak liberalentzat:
herri xehearentzat:

2008

13
 A D A S A I L A K
ARM
+ : http://zm.gipuzkoakultura2.net/19mendekohistoriamilitarra

Soldadu karlistak:
e ra n g aizki armatuta
ko
Ge rr a h a si

liberalak:
ez
batzu besterik
gerrilari talde en
Soldadu umalakarregir
la garai harta
ko ziren. Tomas Z iena mila
Armada libera n. meriturik hand
ra hornitzen ze u eta gerrilen
ereduen arabe eloari baserritar hart
F rantziako mod rzito
U n if o rm e a k
aduz tikan jarriz eje
n. 100.000 sold taktikak prak n zen
jarraitzen ziote urre egitea iza
itoa izatera irit
si erregularrari a
osatutako ejerz
ntza eskasaren
ziren, antolaku tak
d o ri o z h o rn id urak eta solda
o n ere.
ez bazituzten
garaiz jasotzen

Eta infanteria karlista?

zen zuten
Zenbat gizon inguruk osat
infanteria liberala?

Zergaitik dago sol-

dadu hori biluzik?

Zeintzuk ziren
txapelgorriak?

14
 R I TA R R E N
ATZER Gerra hasi orduko, harra

LAGUNTZA
patutako etsaia
egiten zen. Lord Elliot ing
fusilatu
elesak bi aldeek presoak
elkar
trukatzeko hitzarmena
sinatzea lortu zuen. Ha
britaniarren arartekotza laber,
inportantea izan zen Be
rgarara
eraman zuen bakebidea
n. Gaur egun bezala ere,
humanitarioek interes ek asmo
onomiko eta politikoak
ezkutatzen
zituzten.

Nolako laguntza jaso

zuten liberalek?
Eta Karlistek?

parte
Gaur egun atzerritarrek
hartzen dute gerretan?

Non eta zertan?

15
 E R G A R A K O
“B
ITUNA”

“Baprk
Muñagorrik ea eartrikaatu arren,
Foruosaamken”ak ezokzulam
bere prop
a ald
en arrakastarik izan, ba
ina
gerrari
n, urte luzeen ondoren,
Bergarako ituna, 1839a
bide beretik etorri zen:
amaiera eman zion agiria
zial karlisten kargu edo
foruen errespetua eta ofi rkadak
, bakearen truke. Besa
pentsioen balioztapena
sinbolizatzen du.
bi aldeen adiskidetzea

k
Zer dio Bergarako Ituna
Foruei buruz?

ñ a g o r r i k d iona
Mu ero
a a u t s i e z k
Lege Eta arazo dinastikoari
e p r o k l a m i an: buruz?
ber gaitu
k o n d a tz e n
gerra
ga r r e n u r t ian;
bost arlos
a r r i z a n K
igaz j n,
r i l g o b i d i a hienek foruen
Mad era,
Gerra ondoren liberal ge
z u te n a t z alde zeuden. Zergaitik?
bultza
a b e r e o ñ i a n.
gerr
en
x u n d ik a besten ditu
Benito Lert k
iren kanta
Muñagorr

16
 A R T E K O
GERRA
ltza
ik o a k e z d ir a gauzatzen irau
Iraultza polit id e o lo g ik o sakonik gabe.
9-1872)
zial e ta
ekonomiko, so
I A
oa,

GARA
, trena, turism
Burdin fundizio
a k , p a p e ro la
a
k
, elizaren gain
behera ( 1 8 3
ie n za b a lt ze
emigrazioa, hir g ik oa....aldaketa
guztiok
e ta id e o lo ak
ekonomiko
a b e e m a te n ari, 2. Karlistad
rik g
ez ziren tentsio
adierazi zuene
z.
UR D I N O L A T IK
B
LABE
G A R A I E TA R A
Euskal industrializazioar
en ezaugarrietako bat
nagusitasuna izan zen. burdingintzaren
XIX. mende erdialdean,
ez zituzten Europan ga euskal burdinolek
ratutako teknika berriak
desagertu egin ziren. Bu bereganatu eta
rdingintza tradizionala
industrializazioa
esker. 1841ean lehen lab piz
bukatu arren,
tuko da, labe garaiei
e garaia sortu zen Bilbo
Ana. n, Boluetako Santa

Forjaz
Nola dago egina? Fundizioz

- TUPINA
Burdinaz bestelako mate
rialik badu?

Zer du idatzia?

Zertarako erabiltzen zen?

GOLDE Nola dago egina?

Forjaz
Fundizioz
MUTURRA Zergatik ez da golde os
oa
burdinez egin?

n
Zertarako erabiltzen zute
goldea?

Oraingo goldeak hau

bezalakoak al dira? 17
17
 : A D U A N A K ,
1841
EBROTIK
BrereIn,DForurA S OARA
u
aren ondo
rlistaldia
Lehenengo Ka eku
a a ld
l da tz e n d oa. Aduanen le
sisttem areen
tz e a iz a n zee n foru erregimen
lda
ald
ldaketa nabarm rmenena.
ald

INDUSTRIALIZAZIOA

TRENBIDEA
hed
n he
bideeeen daakkun
ku tza
nttzaan
zan
Komunikabidbi
rri ku
rik
berrri an
unttza ag
na gu ia..
ia
ussia
dugu be
trenbidea du
mai
Orrm aizzt egik
teg
te
zte ko tre
gik zub
nzu
nz
trren bia
bi a
ia
Grabatua n, O
an,
1864eaan nag
n ina
in ura
gur
gu atu
at a..
ua

Ind
In
ndu
du
usstr
stttri
rial
ri aliliz
izza
azzio
zio
ioa akk leh
ehen
e papauussu
ua
akk em
man
ang
ngo
go
di
dit
ituu,
u, pa
pap peergin int
ntza
tzzza
an eesa
sa
ateera
r ko, To
T lossa ing
ing
gur
uruko
p pe
pa peerr ole
ollek
o ek Es Esppa
pai
aini
ainin
niiak
ko mer erka
kattu
uen
ue n % 800 a
bere
rega
g na natu uk
ko o du
duttee..

FORUZALE-
TASUNA
an fo
lan
a lan
la zalet
ruza
foru tas
leeta na
sun
asu n
arreen
a mail
litiika
Politi ai

HIRIEN esua emango

art
dar
da pro
zzee pr
tze
rtz zesu
oze
oz g
r in
rr
berri nd
ind
girrrre
ragir
a ra beree
e a be
re et

B A L K UN T Z AK a. Ippar
“Gernikako
da

ZA la” izaamngnaailgogoilaandirni a
ra
parrag
pa
Ipa
Iparrrra gir re
irrre
girre
ragi
Arbosusun
nak
una k herri
ruzza
oru
fo ale tas
eta
let a
Donostiako harre ort
lo
lor tu
rtu ak
a
tuttta ko
k o arrakasta ren
arre n ezaugarri.
rreesie
siieen
n su
sun
unt
nts
tsik
ikeetta 18
ik 1186
633a
an
an
hirien zabaltzeko beeha harrre
rren
rr en lek
lekkuko da d .

18
 B I G A R R E N
I A
irekitako
Lehenengo Karlistaldian
zauriak ez ziren ongi sen
1872-1876
datu eta
urteetan
KAR L I S T A L D
1872-1876
gertatu zen bigarrena.

piztearen
Zeintzuk izan ziren gerra
arrazoi nagusienak?

Gerra hau zertan

?
bereizten zen aurrekotik

n
Non gertatu zen karliste
lehen porrota?

tako
Nor izan zen gerra hone
ena?
pertsonairik eztabaidatsu
Zergaitik?

rlisten
Ze bataila bihurtu zen ka
sinboloa? Zergaitik?

tolatzen saiatu
Karlistek ia Estatu bat an
uzten?
ziren. Zein arlo garatu zit

1.go G.K. 2.go G.K.

Aurrekarga Atzekarga
Armak

19
 Lehen Karlistaldian erre
gegaia Carlo s V . izan bazen, Bigarrenean
,
oaren laguntza
nekazalgoaren gehieng
s VII.ak ere euskal
Carlos VII. izan zen. Carlo zala.
, on do re ng o be rts o ha uek erakusten duten be
jaso zuen

tu Biba Karlos septimo

Lehen Karlistaldian gerta
bezala, Bigarrenean ere eta Margarita,
uden?
hiriburuak zeinen esku ze
n? laister ikusiko deu
Zein hiriburu setiatu zute
tronuan jarrita.

Txapela zuri eta

borlia berdia,
zaldi gañian dator
Don Karlos guria

Borondate guztiaz
Zeinek galdu artu nuben arma,
zuen gerra? negarrez utzirikan
aita eta ama
Zein izan zen ondorio

Karlosek bidali du
nagusia?

Frantzitik ordena
txanponian saltzeko
beltzik aundiena

20
 XI KE RI A K
BIT o da.
propaganda
rr o k a a rm a tu a baino gehiag gune
Gerra bo
akoitzeko oaren
Prentsa alde b e n jo a n den fenomen

P R E N T S A bihurtuko da,
egundaino a re a g o tz
en
bidea irekiz. te n tz io h a u n diz jarraitu zu
a
pako prentsak
Bestalde, Euro
taldia.
Bigarren Karlis

ibide haueta-
Ondorengo bi prentsa ad
ikoa eta bestea
tik, bata Lehen Karlistald
rmenduko ze-
bigarrenekoa, zer naba
nuke?

21
 mosaico

Aldizkari aren ize

na

satirikoak:
tiriko
izkari sa
zazu zure ald
Asma e
pen
1870etik aurrera, aurrera
oera
teknikoek batetik eta eg
ko aukerak,
politiko berriak eskainita
en
bestetik, aldizkari satiriko
. Aldizkarien
ugaritasuna ekarri zuen
ierazten
izenburuek oso ondo ad
eta estiloa.
dituzte beraien asmoak

El Alacrán. Valladolid
La Bomba. Barcelona
Fray Gerundio. Madrid El Caimán. Madrid
El Cohete. Madrid
Arlequín. Madrid La Caricatura. Madrid
Robinson. Barcelona
El Burro. Madrid El Charlatán. Barcelona
La Porra. Barcelona
El Pájaro Verde. Barcelon
a Letras y Cuernos. Madrid
La Calavera. Barcelona Madrid
El Pájaro Azul. Barcelon
a a El Caballero de Gracia.
La Ca rcajada. Madrid, Barcelon stián.
El Cascabe l. Ma dr id La Semana en San Seba
El Loro. Barcelona
El Tiburón. Barcelona id El Coco. Madrid
Chorizos y Polacos. Madr . Barcelona
Gi l Bl as . Ma dr id La Esquella de la Torratxa
La Mosca. Barcelona
La Víbora. Barcelona drid El Danzarín. Vitoria
drid El Rompe-Cabezas. Ma
Aventuras de Pichichi. Ma a La Cigala. Barcelona
ia. Ba rcelona La Marsellesa. Barcelon
La Ca m pa na de Gr ac El Matute. Madrid
El Gallo. Barcelona
Jeremias. Madrid La Retaguardia. Madrid
El Motín. Madrid
El Trueno. Madrid La Jota. Logroño.
El Tupé. Barcelona
Don Quijote. Madrid El Último Mono. Madrid
La Avispa. Madrid
La Flaca. Barcelona
El Busilis. Barcelona
La Gorda. Madrid

22
 Arbolaren enborra Arbolaren
karlismoaren ikurra osatzen du:
Karikatura DIOS adarrak hiru
PATRIA probintziak dira:
liberala ARABA
artzelo- REY
lítica, 22. zenbakia B GIPUZKOA
La Madeja po
na, 1874-V-2 BIZKAIA

Nahiz eta errepublika

Paviaren kolpearen ondoren gainbehera
zetorren, oraindik Espainiaren errepresen-
tazioa emazte honen figurarekin betetzen
Arbolaren fruituak karlistak
zen. Eskuan Gernikako Arbola mozten ari
eta apaizak dira, azken hauek armatuak
den aizkora darama.
beti. Karikaturen usadioak jarraituz,
karlistak batzuetan perretxiko modura
azaltzen zaizkigu, besteetan arratoi lez,
baina beti txapela buruan

Errepublikarren asmoak betetzeko

Concha jenerala Petrolio botilak Vicente Manterolaren
zerra bihurtua. Manuel Gutierrez de “Don Carlos o el petroleo” foiletoa du gogoan,
Gernikako Arbolaren karlisten euskarri ideologikoa, non elizen erreketen
la Concha zen espainiar armadaren
buru Iparraldeko probintzietan eta erroak sendoak irudia mamutzat erabiltzen den legea eta ordena
errepublikaren garaipenerako esperantza. dira: aldarrikatzeko. Kasu honetan Don Carlos foruengandik
Handik bi hilabete eskasera Lizarra ABSOLUTISMOA ordezkatzen da, karlisten helburuen aipamena osatuz.
inguruan aurkitu zuen heriotza. INTOLERANTZIA
FANATISMOA

23
 Karlist e n g o z o g in t z a baldarragoa
en aldetik.
arrazkian nahiz testuar
,m
da, grazia gutxiagokoa dira,
bli ka rra k, or o ha r, ga tz eta piper gehiagokoak
Errepu gutxiagokoak.
er tig ar ria go ak , ba ina ez hala ere ankerkeria tak
dib
re pu bli ka rra k txe rri ak badira, hauentzat karlis
Karlistentzat er k, tximinioak,
txa ku rra k, as to ak , ar ratoiak, hidrak, satorra
bildotsak, txerriak
txoritzarrak... dira.

Ondorengo karikaturan
bildots
a Vicente Manterola
karlistei zuzentzen zaien
. “Don Carlos o
apaiza eta diputatua da
uaren egilea eta
el petróleo” foileto famat
sienetakoa.
karlisten ideologo nagu

erolan?
Zer irakur daiteke band
ste
Ba al dago museoan be
nonbait erreferentziarik?

24
 ALELUIAK n e z, fo rm a tu ak ere ugariak
ziren:
o luxuz
o zegoe retako ale ask
Argitalpen ask a n , e d o k o lo
k, kale
bat zuri-beltze handiko aleluia
El maestro de escuela lamina bakar n g o fo rm a tu k
EL MOTIN. koadernatuta
, baita ondo re
e k o . A le lu ia k gai desberdina
ntatz
ontatu eta ka
9). Madrid
AÑO IX. Nº11 (17-III-8 da.
Hemeroteca Municipal
de Madrid eta plazatan k d o re n g o a m a isuei buruzkoa
en, on
jorratzen zituzt

Juan era un hombre Pero le dió la manía Y diez arrobas cabales Obtubo escuela, y en breve A todas las horas el cura
honrado,gordo, lucio y de estudiar pedagogía pesaba entonces Juan Bales solo llegó a pesar nueve le quemaba la figura
colorado

Si algún bruto no aprendía, O el padre de algún inculto Su sueldo pedía en balde Y como nunca cobraba, Al dormir, sus pesadillas
la madre le escarnecía quería buscarle el bulto al gobierno y al alcalde el hambre le devoraba eran panes y tortillas

Se iba al sol frecuentemente La libertad de enseñanza Se desmayó cierto día Contemplaba su alacena Como no daba dinero
por tomar algo caliente practicaba de esta traza frente à una pastelería más limpia que una patena le echó a la calle el casero

Y el hombre salió del paso Quiere atraer,¡vano intento! Tan flacucho ya se hallaba Cuando el viento oir se deja Una día de hambres crueles
habitando à campo raso las aves con el aliento que ni sombra proyectaba tiene que subir a una reja se engulló cuatro carteles

Y de allí a pocos momentos Murió, y à su cuerpo enjuto Sin clérigos y si canto Y España que tal consiente,
le dieron los sacramentos sirvió de caja un canuto lleváronle al camposanto mantiene gorda à esta gente.
25
 XIX. MENDEKO
Ezagunak PROTAGONISTAK
pertsonai hauek?
Zertan nabarmendu ziren

26
 t a e z h a in e z a g u n a k .. .
E uma_birtualak_jendea.p
hp
ultura.net/bild
+ : http://zm.gipuzkoak

Migel Joakin
Eleizegi
(1818-1861)
etrotako
Altzoko erraldoia 2,42 m
altuera eta 203 kilo zitue
n. 64 Juan Crisostomo
zentimetroko aulkia, 33
zmko es-
abarkak,
de Arriaga
kularruak eta 42 zmko (1806-1826)
zuen
zenbakian 63 erabiltzen Hamaika urte zituela ko
nposatu zuen
bere lehen lana “Nada
y mucho” ize-
neko oktetoa eta hamala
urekin bere
lehen opera Bilbon arra
kasta handiz
estreinatu zuen.

“El moro
vizcaino”
(1827-1876)
in
Merkatari, erromes, ipu
la
kontalari eta eskale beza
ide
ibili zen Marokon. Lanb
hauei esker, Fez-eko
ako
mezkitak eta Ipar Afrik
eguneroko bizitza ongi
ezagutu zituen.

Bizenta Eugenio
Mogel Aviraneta
(1782-1854)
(1792-1872)
22 urte zituela, euskaraz
ko Espioitza eta intoxikazio
lehen fabula-liburua, eu lane-
s- tan ibili zen, karlismo ba
karara itzulitako Esopor rruko
en sektoreen artean mesfida
fabulak “Ipui onac” lan ntza
ean erein nahian. Horretara
argitaratu zituen. ko,
zurrumurruak eta gezu
rrezko
agiriak zabaldu zituen,
ofizia-
len artean zatiketak et
a soldaa--
duen artean etsipena so
rtuz. 27
 galderen erantzunak JOKUAK
museora bidali eta o
pari
PARTE bat jasoko duzkoua.net
HARTU mzumalakarregi@gipuz

olariaren ondore ngo

Beñat Gaztelumendi berts
Karlistek erabilitako kla
beak
bertso hau deszifratu: a b c d e f g h i j

k l ll m n ñ o p q r s

t u v x y z

Zer dira objektu hauek?

Esaten dute Tomas Zumalakarregik patata tortila asmatu zuela.

Zuk zer uste duzu, horrela dela.....
Bai Ez

+ ZM BIRTUALA, Zumalakarregi Museoko heziketa eta ikaskuntza zerbitzu birtuala

http://zm.gipuzkoakultura.net/zm_birtuala.php
28
 S T R I A
INDU Industria Iraultza Euskal
XIX.
Euskal

IRAULTZA
Autonomi Erkidegoan
mendearen
bigarren erdian zkoan
hasi zen. Batez ere Gipu
eredu
eta Bizkaian eman zen,
auera, zein sektore
Ondorengo maparen ar diferenteekin bazen ere.
an? Eta Bizkaian?
nabarmendu zen Gipuzko

GARRAIO-IRAULTZA
ak sailkatu:
Ondorengo garraio modu
gurpilez(gurdia, dilijentzia, galera), oinez, zamariz (mandazaina) eta baporez.
(belauntzia, baporeuntzi gurpilduna, b. Helizeduna, lokomotora)
Baita komunikabideak ere (trenbidea, errepidea, lehen mailako errepidea,
mandabidea, bigarren mailako errepidea)

1788 1865

29
 1864ko abuztuaren
Ormaiztegiko zubibidea, rik
il-Paris trenbideko obra
15ean inuguratua, Madr
ORMAIZTEGIKO inportanteena, 288 m luze 34 m eta
atzeko soluziobideak eg
iten
garaiko sakana zehark
TRENZUBIA du inportante. 1.800 tona pisu lau pilare

gainean duelarik, Alexander Lavalley

l,
en aurrekoak, zubi zaba
injinariak, Gustave Eiffel ko
ua eraiki zuen. Beneta
eroso, arin eta oso segur
maisu-lana, burdina erabiliz, orduan
,
rria eta iraultzailea zena
eraikuntza material be eta.
rriak eskaintzen zituen
eraikitzeko aukera izuga

a hasieran
gu zu bi ha u. 13 1 u rt e z etengabe erabili ondore
n et
io ordezkoa.
Horren frogagarri du orduan bakarrik jarri za
arik,
undaka biderkatu zaiol
aurrikusitako trafikoa eh a.
dagoenik ezin esan, orde ei edo garrantzi historik
oari
Zubi zaharra erortzeko rik , ez au ga rri te kn iko
go halako obra nen aldean
Euskal Herri osoan ez da oe k m ire ste n du te n bu rdinezko arkitektura ho
eta kanpok
dagokionez, bertakoek
jarri daitekeenik.
gibistan, lurpean baizik.
Pilareen
Miresgarriena ez dago be egiten dute zubi hau
zimentazioak (20m)
eta indarren kalkuluak
koz garrantzitsuago.
bere garaikoak baino as

30
 1864
z u bia re n in a u g u ra zioa
Tre n , Madril eta Paris
1912Bide bikoitza
4 zenetik ratu zen,
Zubi hau inauguratu 186 n. Bide bikoitza 1912 gaine
historia ez da berdina iza ke garaiak
trenbidez lotu eta gure n eta 1928 elektrifikatu. Ba
garria izanik, gerrak iza
Balio estrategikoa ikara hobekuntza zekarren
ditu etsai nagusiak. go
2-1876, karlistek Beasain
Bigarren karlistadan, 187
Ormaiztegiko zubia
geltokia erre zuten, baina ez
tze n ahale gin du arre n, kalte txikiak besterik
bota
zioten eragin.

1928
Elektrifikazioa 1936 Gerra garaiko
suntsiketa
ren 15 eta 16an,
Gerra zibilean, 1936 iraila
ako langileek zubia
Bergarako labe garaiet
pa frankisten
sopletez moztu zuten, tro
lakoan. Lan
etorrera galeraziko zute
ilurik gabea...bizia
bikaina, garbia, leherga
ak biharamunean
kosta zitzaiena, frankist
ondoan dagoen
iritsi eta zubiaren ondo
kontra fusilatu
Hormigoizko kanposantuko hormaren
zituzten eta.
pilareen 1 9 4 1
bermaketa T renzubi berriaren litzateke berdina
Trena gabe mundua ez
1995 dudarik.
inaugurazioa izango, horretan ez izan
zubia eraiki
Aurrerapenaren izenean
adibide onena
zuten, aurrerapenaren
t eraiki zen 1995
bera izanik. Zubi berri ba
harrez gero hau
zaharraren ondoan eta
bi berria ere
ez da erabili. Oraingo zu
ko, 1941 oraingo itxura rai berrietara
Birreraikuntza indartze noizpait zaharkitu eta ga

31
zko pilareak jarri ziren. rbaitek
ematen dioten zemento egokitzeko eskatuko no
 Iraganeko lekuko eta
ndia
protagonistek zerikusi ha
ez
dute gurekin, haiek gabe
rtzerik.
baita gure bizimodua ule

tuek
Mota askotako elemen
ondare
osatzen dute gure
historikoa. Batzuek ute, besteek
informazioa ematen dig
agiten, eta denek
sentimendu bereziak er
rtasuna.
indartzen dute gure no

hein handi
Herri baten nortasuna,
eta humanoak
batean, paisaia natural
eraikin
markatzen du. Hiri hand
iek

enblematikoak izan ohi dituzte:

n Estatua, Parisko
Nwe Yorkeko Askatasu
n artean badago
Eiffel Dorrea... Herri txikie
r batek konfundiezin
baita ere elementu baka
gi da horietako bat.
egiten duena; Ormaizte
bia da jaun ta jabe.
Edonondik ikusita ere, zu
320 m.

in ormaiztegiarren
Balio teknologikoaz ga
rte bihurtu da.
egunerokotasunaren pa
aiztegi imajinatzerik.
Bera gabe ez dago Orm

i egiten
Ez dira metroak haund
dutena, baina...

Torre Eiffel Ormaiztegiko trenzubia

34 m.

Pisako Dorrea
Pilarea eta zimentazioa
51 m.

Zubiko pilarea Balea urdinal

32
 ris bidea
ga uz ar ik na tu ra len a iruditzen zaigu Madril-Pa Izan
Orain munduko
He nd aia leh en m ail ak o trenbide lotura izatea.
Irun-
Gipuzkoatik pasatzea, ko tre na eg in balitz? Eta Baionara
Iruñetik
Et a Al du de
zitekeen bestela, ordea. na fa r Piriniotako biztanleak Go
ierri eta
alo , be ha rb ad a
iritsiko balitz? Ausk tan....
etorriko lirateke oporre
Tolosalde bukolikoetara za igu , ba ina bere garaian gogor borro
katu
oa iru dit ze n
Gaurtik ikusita, ezinezk
haren alde.
zuten nafarrek aukera nbidea Nafarroan barre
na
Madril - Paris tre
Paris

Iraultza Gipuzkoan
igaro izan balitz, Industri
a uste duzu?
Baiona
berdin emango zatekeel
Ormaiztegi
Iruña

Madrid

eragina
Baiona Eta zure herrian, nolako
k?
izan edo izango du trena
Donostia

Ormaiztegi

Gasteiz
Iruña

Paris Piemonte
egin zuten
Milaka euskaldunek lan
tzan injinari
burdinbidearen eraikun
n; materiala eta
frantsesen gidaritzapea
ik zetozen.
makinaria ere Frantziat
PIEMONTEKO 600
arteko
lagun, Frantzia eta Italia Ormaiztegi
ALPEETAN tunelak zabaltzen
-Olazti tartean
1863
espezializatuak, Beasain
tar hauexek,
ibili ziren lanean. Piemon
ORMAIZTEGIKO
ZUBIBIDEaldAunN jardun
ekin
zuten zenbait eusk
tolosarra
batera –Nemesio Artola
sesarekin
barne- konpainia frant
SUEZEKO
jarraitu zuten
KANALAREN obretan.
33
 T R E N B A T E K Donostiatik Ormaiztegir
a
1864AN,
B E T E A N garraiatzen zuen 1.0
00
ORD U
tonako zama...

1.000 tona

TREN 1
ordu 1

10 0 G U R D IK E G U N OSOA be har zuketen.

... lan bera egite ko

1.000 tona

100
Gurdi
egun 1

34
Aleluia honetan trenbideari buruzko ikuspegia adierazten da.

35
 Ideia, testuak eta diseinu grafikoa
K6 Kultur Gestioa

Zumalakarregi Museoa:
http://zm.gipuzkoakultura.net
Heziketa eta ikaskuntza zerbitzu birtuala(INNOVA saria 2008):
http://zm.gipuzkoakultura.net/zm_birtuala.php

“XIX. mendeko albuma”:

http://www.albumsiglo19mendea.net
Bildumagarri birtualak:
http://zm.gipuzkoakultura.net/bilduma_birtualak.php
“XIX. mendeko historia militarra Euskal Herrian”:
http://zm.gipuzkoakultura.net/19mendekohistoriamilitarra
On Line jokuak:
http://zm.gipuzkoakultura.net/online_jokoak.php

ZUMALAKARREGI MUSEOA
Muxika egurastokia 6.
20216 Ormaiztegi (Gipuzkoa)
Tel.: +34 943 88 99 00 Fax.: +34 943 88 01 38
mzumalakarregi@gipuzkoa.net

© zumalakarregi museoa 2009