Drama Wzmacnia

Redakcja merytoryczna
Magorzata Winiarek-Koucka
Redakcja jzykowa
Paulina Cylka
Projekt i skad
Kamil Pikora, www.kamilpikora.pl
BY
SA
Drama wzmacnia jest objty licencj Creative Commons Uznanie

autorstwa-Na tych samych warunkach 4.0 Midzynarodowe.
ISBN 978-83-931433-3-7
Wydawca
Stowarzyszenie Praktykw Dramy STOP-KLATKA
www.stop-klatka.org.pl
stowarzyszenie@stop-klatka.org.pl
Droga Czytelniczko, Drogi Czytelniku!

Oddajemy w Wasze rce publikacj, w ktrej dzielimy si naszym dowiadczeniem w pracy metod dramy w obszarze budowania spoeczestwa obywatelskiego
i przeciwdziaania dyskryminacji w szkole. Autorkami artykuw s trenerki dramy,
ekspertki tematyczne oraz uczestnicy i uczestniczki projektw Dramowa Akademia
Antydyskryminacyjna oraz Dramowa Akademia Wolontariacka.
W pierwszej czci ksiki opisujemy podstawy naszej pracy: na jakiej metodyce i jakich wartociach si opieramy, jak rozumiemy dram. Drug stanowi artykuy
dotyczce zjawiska dyskryminacji w rodowisku szkolnym oraz sposobw rozpoczynania pracy metod dramy w szkole. Trzecia cz publikacji to prezentacja naszych
dowiadcze w pracy z modzie i dorosymi w budowaniu spoeczestwa obywatelskiego. Ostatnia zawiera przykadowe scenariusze warsztatw dramowych opracowane przez uczestnikw i uczestniczki realizowanych przez nas projektw obywatelskich i antydyskryminacyjnych.
Pierwszy raz w 13-letniej historii Stowarzyszenia zamieszczamy w ksice gotowe narzdzia dramowe oraz fragmenty scenariuszy warsztatw. Zdecydowalimy si
na to z uwagi na dynamicznie rozwijajcy si rynek osb pracujcych dram w Polsce
praktykw i trenerw dramy jest coraz wicej. Zwiksza si rwnie liczba osb
chccych nauczy si pracy t metod. Coraz czciej kierowane s do nas proby
o podzielenie si naszymi wasnymi dowiadczeniami wykorzystania dramy w pracy z rnymi grupami. Zaprezentowane scenariusze zostay stworzone w odpowiedzi na potrzeby konkretnych grup warsztatowych, z ktrymi pracowali ich autorzy
i autorki. Drogi Czytelniku i Droga Czytelniczko, sigajc po nie, przede wszystkim
kierujcie si celem wasnych zaj oraz potrzebami grupy, z ktr pracujecie. Mamy
nadziej, e stan si one inspiracj oraz drogowskazem dla Was.
Zapraszamy do lektury!
Magorzata Winiarek-Koucka,
Agnieszka Buk,
Marta Hamerszmit
Zarzd Stowarzyszenia Praktykw Dramy STOP-KLATKA
Spis treci
Wstp
O metodzie dramy stosowanej
Drama wzmacnia
Magorzata Winiarek-Koucka6
Wprowadzenie do improwizacji 10
Agnieszka Buk
Teatr Obrazu i Teatr Forum w pracy warsztatowej19
Aleksandra Chodasz
Ewaluacja warsztatu dramowego w praktyce
Marta Hamerszmit, Dominika Tokarczyk28
Drama w przeciwdziaaniu dyskryminacji
37
O dyskryminacji w szkole sw kilka

Dominika Cielikowska38
Jak zacz pracowa dram w edukacji antydyskryminacyjnej
Martyna Markiewicz46
Dramowa Akademia Antydyskryminacyjna wicej ni projekt
Olga Stobiecka-Rozmiarek52
Drama w pobudzaniu aktywnoci obywatelskiej
57
Ksztatowanie postaw obywatelskich a drama

Agnieszka Buk, Katarzyna Dzicioowska58
Tutoring a uczenie dramy i dziaania obywatelskie
Agnieszka Buk, Anna Cieluk68
Dwa kroki do aktywnego obywatela struktura modzieowych projektw obywatelskich
Agnieszka Buk, Katarzyna Dzicioowska76
Dramowa Akademia Wolontariacka uwanie uczy dramowych dziaa
Anna Cieluk, Magorzata Winiarek-Koucka80
Scenariusze zaj dramowych
85
Warsztat dramowy w praktyce fragmenty scenariuszy

Marta Hamerszmit, Beata Rainko86
Scenariusze dramowych warsztatw antydyskryminacyjnych107
Zesp merytoryczny publikacji
130
O metodzie
dramy stosowanej
Drama
wzmacnia
Drama pozwala oprze si na dowiadczeniach [uczestnikw zaj dramowych
przyp. red.] i da im gbsz wiedz nie tylko o nich samych, ale i o tym, co to znaczy
by czowiekiem; pomaga im zrozumie spoeczestwo, w ktrym yj ().
Dorothy Heathcote, nauczycielka akademicka, nauczycielka dramy
Budowanie spoeczestwa obywatelskiego i przeciwdziaanie dyskryminacji wymagaj uwiadamiania oraz edukacji obywateli i obywatelek w obydwu obszarach.
Drama stosowana jest metod, ktra sprzyja tym procesom. Z jednej strony daje osobom uczestniczcym w dziaaniach dramowych moliwo zrozumienia i nazwania
rnego rodzaju mechanizmw funkcjonujcych w spoecznociach, z drugiej rozwoju empatii i wraliwoci spoecznej, z trzeciej za zwikszenia poczucia sprawczoci w yciu.
Jak to si dzieje? Jak dram pracujemy w Stowarzyszeniu

Praktykw Dramy STOP-KLATKA? Na te pytania odpowiada niniejszy artyku. Przykady zastosowania dramy w obydwu obszarach znajd Czytelnicy i Czytelniczki w kolejnych artykuach
niniejszej publikacji.
Drama stosowana (ang. applied drama) jak pracujemy,
to interaktywna metoda pracy z grup wykorzystujca nasz
naturaln umiejtno wchodzenia w role. Uczestnicy i uczestniczki wchodz w wiat fikcji, w ktrym mog poczu emocje towarzyszce danym postaciom, lepiej zrozumie przedstawiony
problem i poszuka jego rozwiza. Wykorzystywane w dramie
improwizacje pozwalaj przey dowiadczenie w bezpiecznych warunkach, w tzw. paszczu roli, bez ponoszenia realnych
konsekwencji swoich dziaa, ale z moliwoci wycignicia
z nich wnioskw. Szukanie strategii pozwala wzmocni poczucie sprawczoci swoich dziaa.
Drama to ani teatr, ani psychodrama
Gdy osoby uczestniczce w dziaaniach dramowych sysz,
e zapraszamy je do udziau w dramie, czsto mwi: Ale ja
nie umiem odgrywa scen, Nie jestem dobrym aktorem.
Odpowiadamy wwczas: To dobrze, bo tego na zajciach nie potrzebujemy. Drama
nastawiona jest na proces wchodzenia w role i odkrywania w niej nowego wiata,
a nie na artystyczny efekt pracy aktora, jak to ma miejsce w teatrze. Nie ma w niej
reysera osoba prowadzca dram daje uczestnikom i uczestniczkom przestrze
do eksploracji wiata fikcji w wybrany przez nich sposb. Staj si oni aktorami i widzami, nie ma tutaj wyranego podziau na scen i widowni. W dramie pracujemy
w wiecie fikcyjnym, na poziomie edukacyjnym. W psychodramie za to wchodzimy
w role samych siebie wcielamy si w realne sytuacje yciowe a co za tym idzie,
uczestniczymy w terapii. Oba procesy dramowe, edukacyjny i psychoterapeutyczny,
wymagaj od prowadzcych odpowiednich kompetencji oraz kontraktu z grup.
Warto pamita o tych rnicach midzy dram, teatrem i psychodram, zarwno
w przygotowaniu, jak i prowadzeniu dziaa dramowych. W przygotowaniu odpowiednio okrelajc cel edukacyjny, dobierajc wiat fikcyjny, pytania do omwienia
i podsumowania. W prowadzeniu wyjaniajc rnice osobom uczestniczcym oraz
odpowiednio, czyli edukacyjnie, prowadzc proces dramowy.
Edukuj dram
W czasie warsztatw edukacyjnych lub duszych dziaa projektowych uczestnicy i uczestniczki bior udzia w wielu procesach: uczenia si danego tematu (proces merytoryczny), rozwoju osobistego oraz relacyjnym (budowania relacji z grup) i ewentualnie innych, w zalenoci od rodzaju dziaa. Kady z tych procesw
odbywa si wedug okrelonych zasad edukacyjny proces dramowy rwnie.
Aby wydoby jego moc, zadbaj o kilka wanych elementw.
1. Pamitaj o zachowaniu struktury warsztatu dramowego
Opierajc si na strukturze dziaa dramowych stworzonej przez Gavina Boltona, rozpoczynamy prac na warsztacie dramowym od zbudowania grupy
(poznania si, integracji, poznania oczekiwa i potrzeb grupy, zakontraktowania si).
Nastpnie przechodzimy do wicze wprowadzajcych do dramy rozgrzewek, dziki ktrym grupa zaczyna jeszcze lepiej czu si ze sob, ale te umoliwiajcych kadej z osb uczestniczcych przejcie swojego indywidualnego procesu uczenia si
bycia w roli i jej eksplorowania od tworzenia postaci stereotypowych i teatralizacji
ich zachowa do wiadomego wchodzenia w rol, budowania postaci i testowania
nowych rozwiza1. Jeli grupa jest ju gotowa, przechodzimy do pracy na danym
problemie-potrzebie.
2. Wykorzystaj cykl Kolba
Warsztaty dramowe opieramy o cykl Kolba zarwno
cae zajcia, jak i poszczeglne ich moduy. Uczestnicy po
odbytym w wiecie fikcji dowiadczeniu omawiaj je, a nastpnie szukaj przeoenia
na swoje ycie zastosowania
zdobytych wiedzy i umiejtnoci w swoim wiecie. Dziki
temu prowadzcy angauje osoby o rnych stylach
uczenia si (zarwno suchowcw, wzrokowcw, jak
i kinestetykw) oraz stwarza
przestrze do zastosowania zdobytych kompetencji
w praktyce2.
wejcie
w role
ZASTOSOWANIE
DOWIADCZENIE
DRAMOWE
CEL
wyjcie
z rl
OMWIENIE
TEORIA/
PODSUMOWANIE
1
Wicej o roli rozgrzewek oraz przykadowe wiczenia w wydanej przez Stowarzyszenie Praktykw Dramy STOP-KLATKA
ksice Drama czy oraz w scenariuszach warsztatw dramowych na stronie 107 niniejszej publikacji.
2
Przykady wykorzystania cyklu Kolba w warsztatach dramowych opisane s w artykule Warsztat dramowy w praktyce,
na stronie 86.
3. Odpowiednio dobierz wiat fikcyjny do potrzeb grupy

wiat fikcyjny, na ktrym pracujemy w dramie, powinien by dobrany do potrzeb
i problemw grupy, z ktr pracujemy. Rwnie taki, ktry jest znany jej uczestnikom,
aby mogli eksplorowa temat, a nie wyobraenia zwizane z danym rodowiskiem
lub rol (chyba, e taki jest cel zaj).
4. Wychod z roli
Kade dowiadczenie dramowe kocz rytuaem wyjcia z roli. Pozwoli to uczestnikom i uczestniczkom na jasne rozdzielenie wiata fikcji i rzeczywistoci, pozostawienie emocji i przey zwizanych z dan rol w wiecie fikcji oraz skupienie si
na omwieniu tego dowiadczenia.
5. Bd otwarty na grup
Przygldaj si i badaj, jak poszczeglne wiczenie dramowe dziaaj na grup, jak
ona si zachowuje i jakie w zwizku z tym s jej potrzeby. Jeli co idzie nie po Twojej
myli, zatrzymaj si nad tym i omw to z osob, z ktr wspprowadzisz warsztat,
z innym praktykiem dramy lub superwizorem dramy.
6. Uwanie praktykuj dram i wzmacniaj wiat
Czonkowie i czonkinie Stowarzyszenia, absolwenci naszych kursw oraz programw rozwojowych od lat pracuj dram wedug powyszych zasad. Docieraj do grup, ktre potrzebuj wsparcia: zablokowanej i mao aktywnej spoecznie modziey w mniejszych miejscowociach, osb dyskryminowanych w klasie
czy grupie rwieniczej, dorosych ktrzy potrzebuj wsparcia w pracy z dziemi
lub modzie itp. Nasze dowiadczenia pokazuj, e uwana praktyka dramowa gdy
bierzemy pod uwag potrzeby grupy, ale te kompetencje, dowiadczenie i ograniczenia osb prowadzcych wzmacnia wiat. Buduje w nas m.in. poczucie otwartoci
na rnorodno, wraliwo spoeczn, rozwj kompetencji spoecznych i poczucie
sprawstwa.
Zapraszam Czytelnikw i Czytelniczki do zgbiania dziaania dramy poprzez
lektur dalszej czci publikacji oraz osobistego udziau w kursach i procesach
dramowych.
3
Potwierdzaj to rwnie wyniki midzynarodowych bada nad dram DICE.
Wicej o badaniach na stronie www.dramanetwork.eu [dostp: 10.11.2015].
Agnieszka Buk
Wprowadzenie
do improwizacji
karty rl i stymulatory.
Praktyczne wskazwki z notatnika trenera
Jedn z drg, jak moe i z grup trener lub trenerka dramy, jest improwizacja
w wiecie fikcji. Aby bya ona efektywna i angaujca osoby uczestniczce, kluczowe
jest wprowadzenie ich w t fikcj. W poniszym artykule, na bazie swoich dziesicioletnich dowiadcze z dram, opisuj dwie sprawdzone techniki: karty rl i stymulatory obydwie umoliwiaj wejcie na drog improwizacji.
Karty rl
Wyobra sobie osob przygotowujc si do castingu. Otrzymuje ona opis roli,
jak za chwil przyjdzie jej odegra, czyta go, a nastpnie na bazie swojej twrczo-
10
ci, dotychczasowych dowiadcze i wyobrae kreuje posta.

Jeli spojrze na wybrane warsztaty dramowe okiem obserwatora, mona odnale w nich nieco podobny proces. Osoby uczestniczce siedz bd stoj w dwjkach naprzeciwko
siebie, kada para ma identyczny zestaw opisw tzw. kart rl.
Uczestnik lub uczestniczka, czytajc opis swojej roli, dowiaduje si kim jest, w jakiej sytuacji si obecnie znajduje, kim dla
niego lub dla niej jest ta druga osoba i jakie s okolicznoci ich
spotkania1. Po przeczytaniu, na znak trenera, wszystkie dwjki ustawiaj si w stop-klatce pokazujcej to spotkanie oraz
ich pierwsz reakcj. Nastpnie trener uruchamia akcj, czyli
rwnoczesn improwizacj wszystkich par na sali. W tym wanie momencie obserwator zauwayby istotn rnic midzy castingiem a dram. W dramie uczestnicy nie odgrywaj
rl scenicznych, oni w tych rolach po prostu s eksploruj
zaproponowany wiat fikcji. Nie graj przed komisj dla oceny
ich zdolnoci aktorskich, ale dowiadczaj w rolach rnych yciowych sytuacji, aby rozwija swoje kompetencje.
Im wiksze zaangaowanie uczestnikw w eksplorowanie
roli i sytuacji w wiecie fikcji, tym wiksza jest baza do rozwijania ich kompetencji (pniejszego wycigania wnioskw ze
zdobytego w roli dowiadczenia). Kluczowe zatem z perspektywy trenera jest zaprojektowanie rl tak, by zachcay, motywoway do improwizacji.
Poniej przedstawiam kilka aspektw, na ktre warto zwrci uwag, konstruujc zarys dwch zalenych od siebie rl.
tt
Postaci z ktrymi osoby uczestniczce bd w stanie si utosami
Czynnikw umoliwiajcych utosamienie si z postaci moe by wiele, np. podobny wiek, sytuacja yciowa, system wartoci. Wane jest tu sowo podobny
nie identyczny, ale zbliony, pozostawiajcy przestrze na odkrywanie perspektywy
postaci. Profil postaci zbyt zbliony do osobistego ycia osb uczestniczcych moe
spowodowa, e zajcia przerodz si w psychodram. Drama ma stwarza sytuacje
edukacyjne, nie terapeutyczne std tak wane jest wywaenie i dopasowanie rl
do grupy docelowej warsztatw. Z kolei zbyt odlege role powoduj, e uczestniczkom i uczestnikom trudno jest si w nie wcieli, nie wchodz w ogle na poziom ich
eksplorowania2.
Przykadowe karty rl z zaznaczonymi skadowymi opisw znajduj si na stronie 13.

2
www.publio.pl/files/samples/1d/fb/15/48965/Drama_w_nauczaniu_demo.pdf str. 23 [dostp: 10.11.2015]
lub wicej w: G. Bolton, Towards a Theory of Drama in Education, London 1979.
1
11
tt
Konflikt/problem
To meritum dramy, a co za tym idzie, take kart rl. Aby osoby biorce udzia w improwizacji w peni si w ni zaangaoway, musz mie ku temu motywacj. W realnym wiecie obcy sobie ludzie szybciej wejd w interakcj, jeli cz ich jakie
nieporozumienie, konflikt, wsplny problem. Niejasnoci w relacjach midzyludzkich
uruchamiaj emocje, ludzie zaczynaj dziaa. Dwie obce sobie osoby siedzce obok
siebie w autobusie prdzej rozpoczn rozmow o tym, e jedna z nich przycisna
tej drugiej paszcz ni np. o tym, e autobus przyjecha punktualnie i dziki temu
nie spni si dzi do pracy. Ten sam mechanizm dziaa w wiecie fikcji, wic trener
lub trenerka, projektujc go, po wyborze postaci dobiera do nich konflikt, w ktry
s uwikane. To, jak silny jest konflikt, determinuje zaangaowanie w improwizacj.
Korzystajc z Koa konfliktu Christophera Moorea3 najlepiej wybra konflikt danych
bd interesw. Sytuacja, w ktrej trudno przewidzie rozwizanie bd dojcie
do z pozoru prostego rozwizania, okazuje si by bardziej skomplikowana, wciga uczestnikw w wiat fikcji. Uatwia odcicie si od tego, kim jestem na co dzie,
na rzecz bycia w peni dan postaci.
tt
Rwno stron
Innym czynnikiem wpywajcym na to, e role s atrakcyjne dla osb wcielajcych si w nie, jest poczucie rwnoci w dowiadczanej sytuacji. Wane jest, aby
konstruujc konflikt, skupi si na takim jego rodzaju, ktry pozwoli unikn sytuacji,
w ktrej wina jest tylko i wycznie jednostronna. Kiedy osoba przygotowujca si
do rozwizania konfliktu ma poczucie rwnych szans, ma wiksz motywacj do dalszego dziaania.
tt
Opis na bazie faktw, zdarze
Sytuacja, w ktrej osoba ma moliwo samodzielnego odbioru opisanej roli,

a nastpnie improwizowania wedug tego, co sama czuje, umoliwia jej pene zaangaowanie si w fikcyjn sytuacj. Opis roli w karcie, ktr otrzymuje uczestnik czy
uczestniczka warsztatw, powinien by tworzony na bazie opisu zdarze, konkretnych sytuacji, bez nazywania emocji jakie ma finalnie odczuwa posta. Interpretacja
opisu i wygenerowanie nastawienia naley ju do osoby uczestniczcej ona samodzielnie nadaje znaczenie przeczytanym faktom i samodzielnie buduje nastawienie
do drugiej strony konfliktu. Dziki temu w improwizacji moemy potem obserwowa
szereg rnorodnych postaw i reakcji.
12
3
C. W. Moore, The Mediation Process: Practical Strategies for Resolving Conflict, San Francisco 1986
lub www.nauka.am.szczecin.pl/files/zarzadzanie_konfliktem/Skrypt_Zarzadzanie_konfliktem.pdf
str. 6 [dostp: 10.11.2015].
tt
Wsplny punkt startowy do improwizacji
W przypadku dwch kart dotyczcych tego samego konfliktu, jednak przedstawiajcych go z punktu widzenia rnych osb, istotne jest, aby kada ze stron miaa jasno
opisany moment, w ktrym si spotykaj i maj zacz rozmow. Okrelenie tego
momentu powinno by dokonane w sposb uniemoliwiajcy np. minicie si czy
niepodjcie rozmowy, bo w kartach rl o t rozmow wanie chodzi. Proces wprowadzania w role poza przeczytaniem ich opisu czsto rozpoczyna stop-klatka (nieruchomy obraz) spotkania dwch stron opisany w kartach moment nawizania kontaktu
powinien uatwi osobom odgrywajcym jego wyobraenie a nastpnie ustawienie
si w pozycjach przedstawiajcych go.
Konstruujc takie karty samodzielnie, pamitaj o grupie, dla ktrej je tworzysz,
oraz o celu jaki chcesz osign przy ich pomocy. Zwr uwag na to, czy jzyk, ktrym je piszesz, bdzie zrozumiay dla odbiorcw i adekwatny do bohaterw. Po ich
opracowaniu spjrz na tekst pod ktem potencjalnych bdw stylistycznych, literwek itp. Jeeli korzystasz z przygotowanych przez kogo kart, pamitaj, aby przyjrze
si im pod ktem potrzeb grupy, w ktrej bdziesz ich uywa i w razie koniecznoci
dostosuj je, majc na uwadze przede wszystkim rozwj uczestnikw oraz edukacyjny
wymiar zaj dramowych. W moim przypadku zwieczeniem procesu tworzenia kart
rl jest ich przetestowanie wrd zaufanych osb innych trenerw, czasem przyjaci. Ich perspektywa pomaga mi w ostatecznym dopracowaniu narzdzia.
Poniej znajduj si przykadowe karty rl4 skierowane do dzieci ze szkoy podstawowej wraz z zaznaczonymi gwnymi skadowymi opisw postaci. Przykadowy
scenariusz caych zaj w oparciu o karty rl znajdziesz na stronie 100.
Ania Kowalska, 9 lat

Chodzisz do III klasy szkoy podstawowej. Twoja najlepsz przyjacik jest Karolina, jestecie w jednej klasie, a po lekcjach czsto spdzacie razem czas. Bardzo lubisz si z ni
bawi, koleanka czsto zaprasza Ci do siebie do domu.
Karolina zaproponowaa Ci, ebycie wybray si w sobot z jej mam do centrum handlowego. Chciaaby kupi nowy plecak, ktry zobaczya w Waszej ulubionej gazetce.
Bardzo lubisz chodzi z Karolin na zakupy, musiaa jednak odmwi, poniewa w ten
weekend Ciebie i Twoich rodzicw ma odwiedzi wujek Staszek, ktry jest marynarzem
i rzadko go widujecie.
4
Karty rl stworzyy Kamilla Gryszel i Beata Rainko do prowadzonych przez siebie zaj dramowych w ramach Klubu
Praktyka Dramy.
13
Wujek zrobi Ci niespodziank w prezencie dostaa od niego plecak z wyposaeniem

dokadnie taki jak ten z gazetki, ktry chciaa kupi Karolina. Plecak jest super, ma duo
fajnych kieszeni i jest w Twoim ulubionym kolorze.
Nastpnego dnia rano spakowaa si i posza do szkoy. Nie moga si doczeka, a
pokaesz nowy plecak Karolinie. Pomylaa, e bdzie ekstra, jeli udao jej si go kupi
w weekend i bdziecie miay takie same. Po drodze spotkaa inne koleanki z klasy, ktre
zaczy podziwia Twj nowy tornister. Zobaczya, e Karolina te idzie do szkoy. Zacza j woa, ale ona mina Was i pobiega prosto do szkoy.
Zostawia koleankom swj nowy plecak, eby mogy go dokadnie obejrze, i pobiega
szuka Karoliny. Kiedy wesza do szkoy, zobaczya, e siedzi na awce. Podchodzisz
porozmawia...
Karolina Malinowska, 9 lat
Chodzisz do III klasy szkoy podstawowej. Twoj najlepsz przyjacik jest Ania, jestecie w jednej klasie, a po lekcjach czsto spdzacie razem czas. Przewanie spotykacie
si u Ciebie w domu, bo mieszkasz bliej szkoy.
Ostatnio w Waszej ulubionej gazetce widziaa super plecak i chciaa go kupi za pienidze, ktre odoya w skarbonce. Poprosia Ani, eby posza z Tob i Twoj mam
na zakupy. Zaleao Ci na tym, eby pj do centrum handlowego z przyjacik razem
najlepiej Wam si robi zakupy, to Wasza tradycja. Ania powiedziaa jednak, e w weekend
nie moe, bo przyjeda do niej jaki wujek.
Mama chciaa w sobot zebra Ci do sklepu, ale postanowia, e w poniedziaek ustalisz
z Ani inny dzie, kiedy razem wybierzecie si na zakupy. W poniedziaek rano spieszysz
si do szkoy, eby jak najszybciej si umwi z Ani. Widzisz j, jak stoi przed szko z innymi koleankami z klasy, wic kierujesz si w ich stron. Gdy jeste ju blisko, widzisz,
e Twoja przyjacika co im pokazuje. Jest to plecak z Twojej ulubionej gazetki. Wanie
ten, ktry Ania miaa Ci pomc znale w centrum handlowym w sobot.
Postanowia je szybko omin i pj prosto do szkoy. Zdya usi na awce w korytarzu i widzisz, e przed Tob jest ju Ania...
14
Stymulatory
Osoba prowadzca przychodzi na warsztaty z zestawem przedmiotw, ktre powizane ze sob tworz histori. Obiekty umieszcza na przykad w torbie, plecaku
czy pudeku nalecym do bohatera fikcyjnej historii. Osoby uczestniczce, wyjmujc
kolejne przedmioty, tworz hipotezy na temat tego, czyje s rzeczy oraz co wydarzyo
si w yciu tej osoby. Odkrywaj konflikt czy problem, by nastpnie wcieli si w role
i szuka rozwiza. wiat fikcji, do ktrego zaprasza osoba prowadzca przy pomocy
kilku przedmiotw, to pole do eksplorowania ycia gwnego bohatera lub bohaterki
danej historii, osb go lub j otaczajcych oraz okolicznoci w jakich si znajduj.
Uczestnicy i uczestniczki poprzez improwizacje zgbiaj histori, motywy dziaa
poszczeglnych postaci oraz analizuj rne moliwe rozwizania, by pniej przenie je do realiw swojego ycia5.
W ramach projektu Dramowa Akademia Antydyskryminacyjna przygotowywaymy nauczycieli i nauczycielki z czterech regionw Polski do wdraania metody
dramy i edukacji antydyskryminacyjnej w swoich szkoach. Na zakoczenie projektu
osoby uczestniczce tworzyy wasne scenariusze dramowych zaj antydyskryminacyjnych. Technik, ktra cieszya si najwikszym zainteresowaniem wrd nich,
byy wanie stymulatory. Blisko 90% scenariuszy, ktre powstay i w wikszoci byy
zrealizowane potem w klasach, opierao si na tej technice6.
Poniej zamieszczam przykadowy spis przedmiotw umoliwiajcych zaproszenie do wiata fikcji. Autork zestawu jest Olga Stobiecka-Rozmiarek, trenerka dramy
z Wielkopolski. Celem wiczenia jest przeciwdziaanie przemocy rwieniczej w Internecie:
5
6
skrzany tornister przyozdobiony filcowym kwiatkiem,

dzienniczek kontaktu z rodzicami,
pirnik,
dwa wydruki zrzutw ekranu pokazujcych wpisy na portalu Facebook,
telefon komrkowy z sms-ami,
dyplom za udzia w warsztatach filcowania,
korale filcowe,
czasopismo Victor z zakadk dotyczc stypendium.
Przykadowy scenariusz warsztatw opartych na technice stymulatorw znajduje si na stronie 108.

Przykady scenariuszy nauczycielek znajduj si na stronie 107.
15
Z perspektywy osoby prowadzcej kluczowe s dwa etapy: przygotowanie zestawu przedmiotw oraz poprowadzenie procesu wchodzenia grupy w wiat fikcji za pomoc stymulatorw. Patrzc z tej perspektywy, umieciam poniej kilka wskazwek
z podziaem na kady z etapw.
O czym warto pamita
kiedy tworzysz stymulatory
kiedy wprowadzasz grup w wiat

fikcji
tt
tt
Przedmioty powinny by rnorodne (zbyt duo podobnych przedmiotw, np. wydrukw czy zeszytw moe
by zniechcajce bd nudne dla grupy). Wane, aby kady z przedmiotw
wprowadza konkretn informacj,
ewentualnie potwierdza wczeniejsze dane. Po przygotowaniu caego
zestawu warto jeszcze sprawdzi, czy
wszystkie daty s ze sob spjne, czy
jzyk ktry pojawia si w zestawie oraz
przedmioty pasuj do bohatera lub bohaterki oraz sytuacji, jak opisujemy.
tt
Starajmy si, aby przedmioty

byy w miar moliwoci zaczerpnite
z realnego wiata (np. jeli wkadamy
bilet, to warto by by on prawdziwy
a nie spreparowany) ten aspekt czsto zwiksza motywacj grupy do poznawania historii.
tt
Poza gwn postaci powinni

by te inni bohaterowie i bohaterki
dziki temu jest wiksza przestrze
do wyboru rl, wcielania si
w nie i eksplorowania historii.
Trzeba zaznaczy na pocztku,

e historia nie jest prawdziwa, ale mogaby si wydarzy. W ten sposb trener lub trenerka podkrela, e zaprasza
do wiata fikcji. Dziki temu sformuowaniu zmniejsza si potencjalna blokada osb uczestniczcych przed przegldaniem cudzych rzeczy (zdarza mi
si sysze takie stwierdzenia w trakcie
wiczenia ze stymulatorami, wtedy
wracam do tego zdania z pocztku).
tt
Warto samemu z ciekawoci

odkrywa histori wsplnie z grup
osoba prowadzca w ten sposb
buduje
atmosfer
tajemniczoci
podczas wiczenia. Czsto przekada
si to na wiksze zaangaowanie grupy.
tt
Nie naprowadzajmy grupy na histori, lecz dajmy jej przestrze do wsplnego analizowania. Podpowiadanie,
presja odczytania jednej waciwej
historii lub przekierowywanie hipotez
na inne wtki moe powodowa wycofanie uczestnikw oraz zburzy atmosfer tajemniczoci i wsplnego odkrywania historii.
tt
Zadbajmy, eby w historii znalaz si ewidentny konflikt lub problem to jest

motorem napdowym do szukania rozwiza.
16
tt
Pamitajmy, aby zestaw przedmiotw dawa przestrze do interpretacji wasnej uczestnikw. Jednoznaczna, oczywista historia czsto mniej angauje ze
wzgldu na brak wyzwania w zadaniu.
Kiedy prowadzimy w Stowarzyszeniu szkolenia z zakresu metody dramy lub konsultujemy scenariusze pocztkujcych praktykw dramy, czsto pojawiaj si pytania
dotyczce techniki stymulatorw. Poniej zamieszczam cztery z nich, pojawiajce si
najczciej, wraz z odpowiedziami.
Skd czerpa inspiracj do tworzenia historii?
Zarys historii, ktry jest baz do tworzenia zestawu przedmiotw, powinien by

cile zwizany z problemem w grupie warsztatowej, jaki osoba prowadzca chce poruszy w trakcie zaj. Ksztat narracji mona zatem stworzy samodzielnie bd skorzysta z opisw przypadkw znalezionych w Internecie, gazetach czy zasyszanych
w trakcie rozmw. Majc na uwadze edukacyjny a nie psychoterapeutyczny aspekt
dramy, zwaajmy, aby nie bya to osobista historia adnego z uczestnikw czy uczestniczek zaj (dotyczy to rwnie osoby prowadzcej).
Czy przedmioty wkada si tylko do plecaka lub pudeka?
Odpowiadajc na to pytanie, mog powiedzie, e w tym przypadku ograniczeniem jest tylko nasza wyobrania. Kluczowa z punktu widzenia zaangaowania grupy
w histori jest spjno obiektw z przedmiotem, w ktrym s one umieszczone oraz
profilem postaci, do ktrej nale. Jeli jest to historia ucznia moe by to plecak,
jeli urzdniczki damska torebka, jeli sportowca torba treningowa, osoby bdcej
w podry walizka itp. Konsultujc pomysy na warsztaty pocztkujcych praktykw
dramy, wcielalimy w ycie take mniej konwencjonalne pomysy na stymulatory,
np. biurko z przedmiotami umieszczonymi w szufladach, z laptopem i segregatorem
pooonymi na blacie.
Skd bd wiedzie, e historia jest moliwa do odkrycia,
ale te niezbyt prosta?
Tutaj, podobnie jak w przypadku kart rl, warto przygotowany zestaw stymulatorw sprawdzi z zaprzyjanionymi osobami tak by obejrzay przedmioty i poday
hipotezy, ktre im przychodz do gowy. Warto rwnie zwrci uwag na wiek grupy
docelowej i, jeli to moliwe, pod tym ktem dobra take grup testujc.
17
W jakich sytuacjach edukacyjnych warto sign po t

technik?
Po stymulatory mona sign, przygotowujc na przykad
zajcia rozwojowe czy profilaktyczne, podczas ktrych uczestnicy i uczestniczki wicz okrelone umiejtnoci. Inna okazja
to zajcia diagnostyczne, w trakcie ktrych osoby uczestniczce, projektujc swoje dowiadczenia, tworz szczegy historii.
Technika ta przydatna jest take podczas zaj szkolnych doskonale sprawdza si na lekcjach historii bd jzyka polskiego7. W Stowarzyszeniu stosujemy j rwnie jako wprowadzenie do interaktywnego spektaklu8.
Dlaczego wprowadzenie w wiat fikcji jest tak wane
krtkie podsumowanie
To, jak duo wnioskw pojawi si wrd osb uczestniczcych w warsztatach dramowych, w duej mierze zaley od tego,
jak gboko wejd w role, a idc za tym, co w tych rolach przeyj. Zadaniem trenerki lub trenera jest midzy innymi wprowadzenie ich do wiata fikcji i przeprowadzenie ich przeze.
O ile samo towarzyszenie grupie w okrelonej fikcji cile wie si z prac na procesie, to przygotowanie kart rl czy stymulatorw jako zaprosze do tego wiata odbywa si przed
warsztatem. Staranno ich przygotowania owocuje pniej
w trakcie zaj. Warto o tym pamita, projektujc warsztaty.
18
Przykad zastosowania stymulatorw na lekcji jzyka polskiego www.youtube.com/watch?v=YFWLAVXJTP4

8
Przykady projektw w oparciu o interaktywne spektakle wraz ze stymulatorami mona znale na stronie
Stowarzyszenia: www.stop-klatka.org.pl/subst-reorientacja/ oraz www.stop-klatka.org.pl/spoko/
7
Aleksandra Chodasz
Teatr Obrazu i Teatr

Forum w pracy
warsztatowej
Teatr Obrazu i Teatr Forum to metody stworzone przez Augusto Boala. Mog suy
do pogbiania rozumienia poj i problemw, ale te do poszukiwania rozwiza.
Istot ich stosowania jest osignicie pozytywnej zmiany osobistej lub spoecznej.
W niniejszym artykule stawiam sobie za cel przyblienie tytuowych metod oraz zainspirowanie Czytelniczek i Czytelnikw do poszerzania wiedzy o nich i do wykorzystywania Teatru Obrazu i Teatru Forum w warsztatowej pracy z grupami. Obie z metod
mona zastosowa w dziaaniach w wielu obszarach tematycznych, ale tu skupi si
przede wszystkim na edukacji antydyskryminacyjnej1.
1
Przykady wykorzystania metod w edukacji obywatelskiej i antydyskryminacyjnej znajduj si m.in.
w scenariuszach na stronie 107.
19
Na czym polega magia obrazw

Obrazy (ang. images)2 powstaj z cia uczestniczek i uczestnikw warsztatw
i s niewerbaln i nieruchom reprezentacj zjawiska, problemu, sytuacji czy emocji.
Do wyraenia swoich skojarze i emocji zwizanych z tematem uywa si tylko ciaa.
I pomimo tego, a moe wanie dlatego, obrazy mwi tak wiele. Ludzie unieruchomieni w obrazach, nie mogc uywa sw, uwypuklaj swoje gesty i mimik, eby
przekaza wicej. Pokazujc wiele, jednoczenie nie czuj si z tym niekomfortowo,
poniewa nie musz nazywa tego, co przeywaj. Inne osoby z grupy zajmuj si
w tym czasie tworzeniem wasnych obrazw, a nawet jeli patrz, to interpretuj obrazy po swojemu, nie wiedzc, co dokadnie autorzy lub autorki mieli na myli i jak
cz samych siebie odkryli w obrazach.
Czsto okazuje si, e obrazy wielu osb przygotowywane na ten sam temat, ale
rwnolegle, kiedy uczestnicy i uczestniczki zaj nie widz procesu przygotowa,
s do siebie bardzo podobne lub wrcz takie same. Boal mwi, e takie obrazy s ju
nie tylko reprezentacjami psychologicznymi, a spoecznymi. Ukazuj one, w jaki
sposb dane zjawiska, na przykad przemoc czy hierarchia w rodzinie, wpywaj
na dan spoeczno3. Transformacja obrazw pojedynczych osb moe wic nie tylko pomaga tym osobom, ale te stopniowo wpywa na rozwizywanie problemw
spoecznych.
Boal czsto pracowa obrazami z grupami osb dowiadczajcych podobnych
trudnoci yciowych. Prowadzi zajcia midzy innymi dla kobiet, ktre dziki obrazom ukadanym z wasnych cia mogy zobaczy i przetransformowa swoje podejcie
do kobiecoci, swoj rol w rodzinie i zwizku. Moliwo ogldania obrazw innych
kobiet, ktre miay podobne dowiadczenia, dawaa im poczucie wsplnoty. Z kolei
wsplne poszukiwanie rozwiza pozwalao korzysta z mdroci grupy mdroci
umysw, serc, ale te cia, ktre potrafi dawa podpowiedzi. Na taki wanie efekt
liczyymy z Martyn Markiewicz, wprowadzajc do naszych warsztatw obrazy dotykajce tematyki dyskryminacji.
Skd wiadomo, co pokaza w obrazie
Obrazy mog by odzwierciedleniem sytuacji problemowych zaproponowanych
przez osob prowadzc i opisanych na kartce. W ten sposb pracowalimy z mo-
20
2
Augusto Boal posugiwa si pojciem obrazw. W Polsce przyjy si okrelenia fotografia (kiedy chodzi nam
o sytuacj realistyczn) i pomnik (gdy chcemy, aby grupa pokazaa co abstrakcyjnego, symbolicznego).
3
A. Boal, Games for actors and non-actors, London 1992, s. 165.
dzie w programie Hominem Quaero5 grupy otrzymyway realne przypadki dyskryminacji z tzw. Brunatnej ksigi4. Dziki wcielaniu si w role sprawcw i osb dowiadczajcych dyskryminacji modzie moga lepiej zrozumie emocje i postawy kadej ze
stron. Dowiadujc si, e sytuacje te miay miejsce w Polsce, modzi ludzie mogli si
przekona, e akty dyskryminacji s realnym problemem, na ktry warto reagowa.
Sytuacje przekazywane grupom do odzwierciedlenia w obrazach mog by te
tworzone na potrzeby konkretnych warsztatw. Na podstawie wasnych dowiadcze,
literatury, bada zwizanych z tematem naszego szkolenia czy projektu. Wane jest
jednak to, e nie mog opisywa problemw faktycznie wystpujcych w danej grupie. Nie powinny wywoywa do tablicy konkretnych osb, na przykad dowiadczajcych wykluczenia w klasie lub sprawiajcych trudnoci wychowawcze. Co innego, gdy grupa ma wolno wybrania tematu i sytuacji i sama zgosi dany problem
lub pokae przedstawiajcy go obraz. Jeli prowadzcy lub prowadzca maj z grup
zawarty kontrakt na gbsz, psychoedukacyjn prac, czuj si kompetentni w danym temacie oraz maj czas i przestrze, mog go z grup przepracowa. Mog te
wykorzysta wiedz zdobyt o grupie i jej problemach do stworzenia z ni Teatru
Forum lub zaplanowania innych dziaa (np. z udziaem specjalistw), ktre pomog
jej czonkom i czonkiniom poszuka rozwiza.
Tak wic osoba prowadzca moe da kilkuosobowym zespoom wolno tworzenia obrazw na temat dowolny lub bardzo szeroki, jak np. dyskryminacja. Grupa
zazwyczaj pokae nam obraz zgodny z tym, co jest dla niej aktualne, nad czym chce
pracowa. Jednak im wicej pola oddajemy grupie, tym wicej rzeczy moe nas zaskoczy. Moe si zdarzy, e nie bdziemy na to gotowi merytorycznie, emocjonalnie lub czasowo. Dlatego osobom, ktre rozpoczynaj prac trenersk lub dramow
i nie czuj si komfortowo w tak zwanej pracy na procesie, rekomenduj tworzenie
opisw sytuacji na kartkach. Zwykle komunikaty te s krtkie i na tyle zawone,
e osobie prowadzcej atwo jest przewidzie temat i kierunek, w jakim pjdzie praca
z grup.
Przykadowe opisy sytuacji problemowych opracowane na potrzeby projektu
Dramowa Akademia Antydyskryminacyjna6:
Trzynastoletni chopiec interesuje si baletem, kilka razy w tygodniu po lekcjach
uczszcza na zajcia taca. Wie o tym nauczyciel wychowania fizycznego, ktry systematycznie to komentuje i wymiewa. Tata chopca przychodzi do nauczyciela, eby
z nim porozmawia na ten temat.
4
Program prowadzony przez Stowarzyszenie Praktykw Dramy STOP-KLATKA w warszawskich szkoach rednich w latach 2007-2010.
5
Marcin Kornak, Brunatna ksiga 1987-2009, Stowarzyszenie "NIGDY WICEJ", Collegium Civitas 2009,
www.ksiega.nigdywiecej.org/brunatnaksiega.pdf [dostp: 10.11.2015].
6
Autorstwo: Aleksandra Chodasz i Martyna Markiewicz
21
Grupa gimnazjalistek stoi na szkolnym korytarzu. Rozmawiaj o tym, ktra z nich

bdzie kandydowaa na przewodniczc klasy. Jedna z dziewczt proponuje Natasz,
koleank ktra w zeszym roku przyjechaa z rodzicami z Ukrainy; mwi, e Natasza bya ju przewodniczc klasy i na pewno si sprawdzi. Pozostae uczennice si
sprzeciwiaj, a ta, ktra proponowaa Natasz, chocia chce j broni, nie odzywa si.
Dwunastoletnia Kasia pochodzi z ubogiej rodziny. Ma komrk, ale to stary model
bez dostpu do Internetu. Od dwch miesicy nie ma te dostpu do Sieci w domu,
bo tata straci prac i rodzice przestali paci rachunki. Kasia od kilku dni szykowaa
si na urodziny jednej z koleanek z klasy, Magdy. Dzi by planowany dzie imprezy.
Przysza do domu koleanki, dzwoni do drzwi. Otwiera jej Magda i dziwi si, dlaczego dziewczyny nie byo wczoraj, przecie mwi jej brat Krzysiek pisa wszystkim
na Facebooku, e impreza jest przeoona. Kasia nie przyznaje si, e nie miaa jak
odebra wiadomoci.
Na zakoczenie opisu sytuacji proponuj doda instrukcj, ktra moe brzmie
mniej wicej tak:
Przedstawcie zdjcie-kwintesencj tej rozmowy. Uzgodnijcie midzy sob, kto oprcz
gwnych bohaterek i bohaterw w niej uczestniczy oraz kto co myli i czuje, jakie
s motywy i potrzeby kadej z postaci.
Sytuacje opisane w ten sposb pozostawiaj wolno, kto w jak rol si wcieli.
Daj te moliwo zaproponowania przez grup dodatkowych postaci. Kiedy ostatnio pracowaam z grup z wykorzystaniem ostatniej z przedstawionych wyej historii,
wan rol odegraa mama Magdy i Krzyka, ktra w procesie poszukiwania rozwiza tumaczya swoim dzieciom, e warto mie oczy szeroko otwarte i dostrzega
problemy innych, nawet jeli gono o nich nie krzycz. Bya to bohaterka cakowicie
wymylona przez grup nauczycielek, z ktrych wikszo jest matkami. Do rozwizania problemu wybray wic posta, z jak si identyfikuj. Tak czsto dzieje si
w dramie i na tym polega jej sia edukacyjna. Kiedy ludzie odgrywaj postaci podobne do nich samych, atwiej przyswajaj nowe zachowania lub skuteczniej utrwalaj
sobie to, czego by moe na co dzie nie stosuj, ale w gbi duszy wiedz, e jest
to dobre i potrzebne. Warto o tym pamita, kiedy tworzymy gwnych bohaterw
naszych historii, zarwno do Teatru Obrazu, jak i do Teatru Forum.
Jak pracowa z obrazem problemu
Przedstawienie problemu i dugie przygldanie si mu czsto sprawiaj, e dojrzewa on w umysach i ciaach ludzi, a rozwizania nasuwaj si same. Jednak oso-
22
ba prowadzca musi w tym pomc i poprzez prac z obrazem problemu wydoby

jak najwicej informacji o nim. Przydatne jest tu umiejtne zadawanie pyta bohaterom, kiedy stoj nieruchomo w obrazach albo gdy posadzimy wybran z osb
na tak zwanym gorcym krzele. W drugiej sytuacji wszyscy, take osoby wczeniej
zaangaowane w tworzenie obrazu z dan postaci, mog zadawa pytania. Takiemu dokadniejszemu przepytaniu mona podda na przykad kogo, kto odgrywa
sprawc przemocy czy dyskryminacji. Nieczsto w yciu mamy szans spyta zodzieja, dlaczego ukrad albo dowiedzie si od rasisty, jakie to uczucie pobi kogo,
kogo si nawet nie zna. Na edukacyjnych zajciach dramowych nie siedz przed
nami prawdziwi zodzieje i rasici, ale osoby wczuwajce si w ich role. Czsto do
trafnie oddaj stan ich emocji i umysw, ich przeszo, motywy i plany. Ciekawe jest, e wyzwaniem dla trenera lub trenerki (albo nauczyciela czy nauczycielki)
nie jest zwykle to, e osoby te nie potrafi si wczu w sprawcw, ale fakt, e widzowie byskawicznie przechodz od pyta do ocen, od krytyki do agresji. A osoba
prowadzca zajcia musi pozosta na stray bezpieczestwa uczestniczek i uczestnikw i przypomina, e rol grupy nie jest ocenianie i dawanie rad, lecz zbieranie
informacji. Zo i poczucie niesprawiedliwoci mog zosta dobrze wykorzystane,
ale nie do atakowania osb odgrywajcych sprawcw, lecz do znajdywania rozwiza.
Wiedz ukryt w obrazach moemy te wydobywa za pomoc osb, ktre staj
za plecami bohaterw i mwi za nich to, co przypuszczaj, e mwiliby, gdyby odzywali si w tych sytuacjach. Odciamy w ten sposb tych, ktrzy pokazuj nieruchomo problem, ale te angaujemy wiksz cz grupy. Moemy te udziela gosu
poszczeglnym osobom i prosi je, aby wypowiaday na gos swoje myli i odczucia.
Jeli sytuacja nie jest stop-klatk przemocy, moemy oywi obraz i pozwoli uczestnikom i uczestniczkom w rolach odegra krtk improwizowan scen. Z tego sposobu korzystam, kiedy chc si szybko i wprost dowiedzie, jaki dokadnie problem
pokazuje grupa. Czsto od razu przechodz do poszukiwania rozwiza przez zaproszenie chtnych uczestnika lub uczestniczki warsztatu, ktrzy obserwowali sytuacj
z zewntrz, do zmiany biegu wydarze. Wkracza on lub ona w przestrze stworzon
przez grup odgrywajc dan sytuacj, wciela si w jedn z postaci i ma moliwo
zachowa si inaczej. Na przykad wiadek czy wiadkini dyskryminacji, zamiast sta
przestraszonym czy przestraszon i udawa, e niczego nie widzi, podnosi gow
i mwi: To nie jest fair, nie rb tego!. Z kolei odgrywajca czy odgrywajcy sprawc
reaguje na to z pozycji swojej roli, pozostajc w niej. Na umownej scenie moemy
przetestowa pomysy wielu widzw na alternatywne zachowania bohaterek i bohaterw oraz znale wiele rozwiza, nie oceniajc, ktre z nich jest waciwe czy
najlepsze.
W opisany wyej sposb moemy wykorzysta w czasie warsztatu podstawowy
mechanizm Teatru Forum. Aktorami i widzami bd uczestnicy naszego warsztatu.
23
Scenariusz powstanie na tym samym spotkaniu co rozwizania stworz je ci sami

ludzie. Po wyjciu kadej z osb z rl pozostanie omwienie wszystkiego, co si wydarzyo i zastanowienie si lub przewiczenie jak zdobyte umiejtnoci i wiedz zastosowa w yciu. Tak zrealizujemy cay cykl edukacyjny, ktry pozwoli si odnale
w dramie nie tylko tym, ktrzy lubi dowiadcza, ale te tym, ktrzy lubi analizowa
rzeczywisto, myle i dyskutowa7.
Co jednak zrobi z problemem, kiedy ju wiemy, o co w nim chodzi i chcemy dalej
pracowa nad nim z wykorzystaniem obrazw a nie scen, ktre dla wielu osb, szczeglnie niemajcych wczeniej do czynienia z dram, s trudniejsze? Moemy poprosi
grup o obraz sytuacji poprzedzajcych problem, prowadzcych do niego. Poruszamy
si wwczas w obszarze profilaktyki i korzystamy z tego, e w dramie moemy cofn
czas, zrobi tak zwan retrospekcj i przyjrze si temu, co ludzie mogliby zrobi,
by nie dopuci do powstania problemu. W edukacji antydyskryminacyjnej czsto
tego typu praca prowadzi do odkrycia przez grup, e warto reagowa na najmniejsze
przejawy nietolerancji. Gdy jednak w rodowisku uczestniczek i uczestnikw naszego
warsztatu problem ju si zaogni i chcemy doskonali umiejtnoci konstruktywnego reagowania czy te interweniowania? Tu z pomoc przychodzi nam Teatr Obrazu.
Sekwencja dziaa wyglda pokrtce tak:
grupa wykonuje i eksploruje obraz problemu;
grupa wykonuje i eksploruje obraz sytuacji idealnej, w ktrej przedstawiony
wczeniej problem jest cakowicie rozwizany;
grupa prezentuje przejcie od problemu do rozwizania; moe ono by realizowane w kilku obrazach pokazujcych momenty kluczowe dla transformacji rzeczywistoci realnej w idealn.
Kolejno prezentowania obrazw jest wanie taka jak wyej. Dopiero kiedy grupa
pokae rozwizanie, jakkolwiek nieprawdopodobne by ono byo w sytuacji konfliktu,
silnych emocji, poczucia krzywdy i innych problemw, moe zacz zastanawia si
nad tym, jaki krok zrobi bezporednio po wystpieniu problemu oraz co zrobi dalej
i dalej, a do cakowitego rozwizania.
Co moe nas zaskoczy

Z jednej strony moemy powiedzie, e praca obrazami jest bardzo atwa. Nie musimy pisa ludziom scenariuszy, a oni mog robi, co chc i jak chc. Sami decyduj,
jak stan, co odpowiedz na pytanie. Nie musz si rusza, nie potrzebuj mie zdolnoci aktorskich i dowiadczenia dramowego. Dadz rad. Z drugiej jednak strony
24
7
Mowa tu o wykorzystaniu w warsztacie dramowym cyklu Kolba. Wicej o nim w artykule Magorzaty
Winiarek-Kouckiej Drama wzmacnia, s. 6.
musimy by przygotowani na to, e zdarzy si moe dosownie wszystko. Pomaga

wyrobienie w sobie nawyku spokojnego podejcia do tych zdarze i nieoceniania ich
jako trudnych czy negatywnych. Uczestnicy i uczestniczki zaj mog na pocztku
nie wiedzie, co odpowiada. Kiedy, stojc w obrazie, usysz: Co robisz?, powiedz
Stoj w rozkroku. W porzdku. Moe nie bya to odpowied, ktrej si spodziewaa czy spodziewae. Moesz naprowadzi osob treci kolejnego pytania Widz,
e masz podniesion praw rk, a tu przed tob stoi osoba z opuszczon gow. Co
chcesz zrobi?. Moesz te powiedzie wszystkim w instrukcji, e reprezentuj pewne postaci i chcesz, aby odpowiadali na pytania jako te postaci, jakby nimi byli. Im
prociej si komunikujesz z grup, bez uywania nazw technik dramowych tylko po
prostu mwic, co chcesz, eby ludzie zrobili, tym atwiej im bdzie si odnale
na Twoim warsztacie.
Inn czsto powtarzajc si sytuacj jest miech osb stojcych w obrazach
lub tych przygldajcych si im widowni. Nawet jeli sytuacja jest powana i wymaga powagi. Kiedy przypomnisz sobie, e miech jest czsto reakcj na napicie,
atwiej Ci bdzie podej do niego ze zrozumieniem. Moesz uspokoi i nastroi grup wasnym powanym nastawieniem do tematu, ktre pokaesz poprzez ton gosu,
pochylenie si nad osob, ktra dowiadcza problemu, przez cisz. Moesz te kolejnym razem przeduy czas przygotowania grupy do wejcia w temat poprzez gry
i wiczenia zwane czsto w dramie rozgrzewkami. Znajomo gier, chociaby tych,
ktrych szereg opisa Boal w swojej synnej na caym wiecie ksice Gry dla aktorw
i nieaktorw8, moe nam te pomc, by wprowadzi grup w rytm dramy, w jej proste
zasady, we wchodzenie w role i wychodzenie z nich, otwieranie si na nowe, na siganie po wasn kreatywno i inne potencjay. Po serii odpowiednio dobranych gier
i wicze co prawda mamy mniej czasu, ale grupa szybciej i gbiej wchodzi w temat
zaj. Chtniej te otwiera si podczas omwie, dzielc si swoimi przeyciami i refleksjami, co podnosi edukacyjn warto spotkania.
Podczas pracy obrazami moe te zaskoczy Ci sytuacja przeciwna do opisanej
wyej kto bardzo gboko wczuje si w temat i odgrywan przez siebie rol. Moe
to oznacza, e sytuacja dotkna go osobicie. Warto wwczas zastosowa zamian
rl lub wykorzysta technik, ktra nie eksponuje osoby przeywajcej wanie osobisty problem i pomoe jej agodnie powrci do tu i teraz. Istotne w takiej sytuacji
jest te przeprowadzenie rytuau wyjcia z rl, by moe ze specjalnym dziaaniem
dla tej osoby oraz takie poprowadzenie omwienia, aby wszyscy czuli si bezpiecznie. Czsto pomaga samo zauwaenie sytuacji, wyjanienie grupie, e drama moe
dziaa w taki sposb, moe porusza emocje i budzi skojarzenia. Zdecydowanie odradzaabym otwieranie sytuacji do dyskusji i dopytywanie tej osoby na forum grupy
co si stao, z jakimi osobistymi sytuacjami skojarzya jej si rola. W moim poczuciu,
jeli mwimy o warsztacie edukacyjnym a nie terapii, byoby to przekraczanie granic.
8
A Boal, Gry dla aktorw i nieaktorw, prze. Maciej wierkocki, Wydawnictwo Cyklady, Drama Way Fundacja
Edukacji i Kultury, Warszawa 2014.
25
Ilekro zdarzy si na warsztacie sytuacja, co do ktrej nie jeste pewna czy pewny,
e sobie poradzie lub poradzia, warto opowiedzie o tym koleance lub koledze,
ktrzy prowadz podobne zajcia albo skorzysta z superwizji. Zastosowanie dramy
ma to do siebie, e daje nam i osobom uczestniczcym w naszych warsztatach tym
wicej satysfakcji i pozytywnych efektw, im bardziej jestemy otwarci na doskonalenie siebie i swojego warsztatu pracy.
Mona prociej, mona odwanie
Obrazy mog suy nie tylko do przedstawiania zoonych sytuacji, ale te do analizowania poj, takich jak wsppraca, konflikt czy dyskryminacja. Nawet jeli jestemy dowiadczonymi praktykami bd trenerami dramy, moemy siga do prostych
sposobw pracy jak wizualizacja pojedynczego sowa.
Poniej przedstawiam przykadowy przebieg moduu warsztatowego.
Osoba prowadzca dzieli grup na kilkuoosobowe zespoy, z ktrych kady ujmuje swoje wyobraenie podanego zagadnienia w nieruchomym obrazie.
Obrazy s kolejno ogldane i intepretowane widownia, mwic, co widzi, pogbia swoje rozumienie zagadnienia.
Osoby pozostajce w nieruchomych obrazach i w swoich rolach odpowiadaj
na pytania. Zadaje je osoba prowadzca, ktra moe te otworzy tak moliwo
dla widowni.
Osoby z zespou, ktry prezentowa obraz, wychodz z rl i przechodzimy
do ogldania i analizy kolejnych obrazw.
Rozmow o danym zagadnieniu przeprowadzon w sposb dramowy porzdkujemy w tradycyjny sposb. Siadamy w kole i omawiamy odczucia, spostrzeenia i refleksje grupy. Na tablicy moemy zapisywa kluczowe dla tematu naszego
warsztatu zagadnienia, np. definicje czy wnioski.
Obrazy mog te by tworzone jednoosobowo. Jedno z takich wicze, ktre poznaam podczas treningu Teatru Forum prowadzonego przez Sandy Ackerman, polegao na tym, e grupa staa w kole a osoba prowadzca wywoywaa kolejno hasa,
np. szczcie, rado, nauczyciel, dziecko itd. Po kadym z hase uczestniczki i uczestnicy robili krok do wntrza koa i zastygali w pozie wyraajcej ich skojarzenia z da-
26
nym sowem. Wszyscy robili to jednoczenie. Nikt nie mia czasu, by rozglda si
na boki. Mg przeywa pojawiajce si w ciele emocje lub inne wraenia. Dla pogbienia odczu osoba prowadzca moe stosowa zawoanie wicej!. Wwczas kada z osb pogbia obraz, ktry stworzya. wiczenie to zmodyfikowaymy z Martyn
Markiewicz, by popracowa na rolami, jakie penimy w spoeczestwie i nad tematem
tosamoci, ktry jest kluczowy podczas treningu antydyskryminacyjnego. Poprosiymy osoby z grupy, by kada wypisaa na kartkach role, z ktrymi si utosamia. Kartki
zostay zebrane a nastpnie byy losowane i odczytywane. Osoby w kole pokazyway
swoje interpretacje usyszanej roli. Na przykad kiedy pado sowo mczyzna, kilka osb pojedynczo pokazywao swoje skojarzenie z tym hasem. Kady mia szans
zobaczy, jak moe by postrzegany przez innych. Ale te, idc gbiej w tematyk antydyskryminacyjn, jak stereotypowo postrzega role, z ktrymi si nie utosamia i jak
wiele niuansw widzi w rolach, do ktrych jest mu blisko. To tylko jeden z przykadw
na to, e warto zna wiele wicze i gier dramowych oraz by odwanym i tworzy
wasne ich zastosowania i modyfikacje, aby lepiej suyy celom prowadzonych przez
nas zaj.
Stworzone przez siebie metody modyfikowa sam Augusto Boal. By czowiekiem
wraliwym, aktorem, reyserem teatralnym, ale te spoecznikiem i politykiem. Kiedy
poczu silniejsz potrzeb wpywu na rzeczywisto, zosta na jedn kadencj burmistrzem Rio de Janeiro. W tym okresie porusza problemy miasta w krtkich przedstawieniach i zaprasza mieszkacw na scen, by zbiera pomysy na rozwizania.
Nastpnie wraz z grup specjalistw tworzy projekty ustaw, ktre udoskonalay ycie
jego mieszkacw9. By to jeden z ciekawszych, moim zdaniem, sposobw wykorzystania Teatru Forum, ktry zreszt doprowadzi do stworzenia nowej, coraz popularniejszej dzi, metody Teatru Legislacyjnego.
9
To specyficzne zastosowanie Teatru Forum Augusto Boal opisa w ksice Legislative Theatre: Using Performance
to Make Politics.
27
Marta Hamerszmit, Dominika Tokarczyk
Ewaluacja warsztatu
dramowego w praktyce
Praca dram z grup wymaga uwanoci i refleksji a wic ewaluacji. W zalenoci od skali dziaa, potrzeb i moliwoci, moe by ona prowadzona przez samego trenera lub trenerk, przez innego czonka lub czonkini zespou projektowego
lub przez osob z zewntrz, ktra ewaluacj zajmuje si zawodowo. W Stowarzyszeniu korzystamy z kadego z tych modeli; najwaniejsze jest dla nas, by systematycznie podejmowa refleksj nad prowadzonymi przez nas dziaaniami. W niniejszym
artykule dzielimy si swoj wiedz, dowiadczeniem i wskazwkami dotyczcymi
prowadzenia ewaluacji warsztatw dramowych.
Co daje ewaluacja?
Ewaluacja pozwala:
sprawdzi, czy osigamy zakadane rezultaty prowadzonych dziaa;
identyfikowa mocne i sabe strony podejmowanych dziaa, ulepsza to, co robimy i dziaa bardziej efektywnie, podejmowa bardziej wiadome decyzje doty-
28
czce przyszych dziaa;

optymalnie zarzdza tym co mamy, rozpoznawa zmiany,
jakie zachodz w rodowisku, identyfikowa nowe moliwoci, jakie pyn z dotychczasowych dziaa i nowe zagroenia;
nazywa i pokazywa innym rezultaty prowadzonych
przez nas dziaa, inspirowa.
Ze wzgldu na t rnorodno celw ewaluacja suy
moe zarwno osobom prowadzcym zajcia, uczestnikom,
osobom zarzdzajcym dan organizacj czy instytucj, jak
i osobom zajmujcym si promocj. Przed zaplanowaniem
ewaluacji warto doprecyzowa jej cel i okreli osoby, ktre
zamierzaj z niej korzysta. Pozwoli to na dobr odpowiednich
narzdzi i uzyskanie wynikw w zakresie odpowiadajcym celowi.
Jak planowa rezultaty projektu?

Wstpem do dobrej ewaluacji jest rzetelne badanie potrzeb i zdefiniowanie rezultatw planowanego dziaania. Pozwala ono m.in. zrozumie to, co czonkowie i czonkinie danej grupy ju wiedz i co umiej, czego potrzebuj, jak chc te
nowo nabyte kompetencje wykorzystywa w przyszoci. Warto zebra przy tej okazji
przykady konkretnych sytuacji i zachowa, ktre pojawiaj si w grupie w sytuacjach
problemowych zebrany materia pomoe pniej tworzy adekwatny wiat fikcji1.
Badanie potrzeb mona przeprowadzi w formie wywiadu (z uczestnikami i/lub osob odpowiedzialn za dan grup), ankiety, obserwacji. Zachcamy, by planujc rezultaty, ktre chcemy dziki warsztatowi osign, wzi pod uwag m.in.:
wyniki analizy potrzeb,

czas trwania warsztatu lub wielko projektu,
tematyk warsztatu,
wiek osb uczestniczcych.
Co mona osign poprzez warsztat dramowy?
Czy moemy oczekiwa, e kto w cigu trzygodzinnego warsztatu zmieni zupenie swoje nawyki? Niekoniecznie. Ale czy moe kto wyj z warsztatu zadowolony,
1
Wicej o zasadach tworzenia wiata fikcji w artykuach Magorzaty Winiarek-Kouckiej Drama wzmacnia, s. 6 oraz
Agnieszki Buk Wprowadzenie do improwizacji karty rl i stymulatory. Praktyczne wskazwki z notatnika trenera, s.
10.
29
z now wiedz, okrelonymi umiejtnociami i motywacj? Oczywicie!

Warsztat dramowy zbudowany wedug cyklu Kolba w skrcie opiera si na przeyciu przez uczestnikw i uczestniczki konkretnych sytuacji fikcyjnych, nastpnie dokonaniu refleksji nad nimi, usystematyzowaniu zdobytego dowiadczenia i podjciu
decyzji jak je wykorzysta. Podczas gdy stopie przyswojenia nowej wiedzy atwo
mona sprawdzi przy pomocy testw, to uchwycenie zmian na poziomie umiejtnoci, postaw, inspiracji na przyszo i dugotrwaych zmian wymaga bardziej rozbudowanych metod, takich jak obserwacja uczestniczca, wywiady grupowe czy indywidualne.
W Stowarzyszeniu, ewaluujc warsztaty, czsto korzystamy z modelu
Kirkpatricka2. Zakada on, e efektywno warsztatu zaley od poznania oczekiwa
i nastawienia uczestnikw do podejmowanych tematw. Istotne w tym modelu jest
rwnie podkrelenie, e rezultaty naley dopasowywa do przygotowanego wczeniej scenariusza warsztatu. Przedstawiamy cztery poziomy modelu Kirpatricka z pytaniami, na ktre powinna odpowiada ewaluacja oraz narzdziami, ktre moemy
wykorzysta w ich uzyskaniu:
POZIOM
REAKCJI
POZIOM
UCZENIA
SI
POZIOM
ZASTOSOWANIA
30
Czy uczestnikom i uczestniczkom podoba

si warsztat?
Czy co ich zaskoczyo?
Czy czuj si zmotywowani do dziaania?
[ANKIETA]
[OBSERWACJA PODCZAS WARSZTATU]
[WICZENIE PODSUMOWUJCE]
Czy uczestnicy i uczestniczki zdobyli now
wiedz?
Czy uczestnicy i uczestniczki zdobyli nowe
umiejtnoci?
Czy uczestnicy i uczestniczki zmienili
swoj postaw lub wyobraenie na dany
temat?
[TEST WIEDZY]
[ANKIETA]
[WICZENIE PODSUMOWUJCE]
POZIOM
WYNIKW
Czy warsztat
przynis
dugotrwae
korzyci dla grupy?
Co zmieni?
[WYWIAD]
[OBSERWACJA]
Czy uczestnicy i uczestniczki stosuj

nabyte umiejtnoci w praktyce?
[WYWIAD]
[OBSERWACJA]
D. L. Kirkpatrick, J. D. Kirkpatrick, Implementing the Four Levels, San Francisco 2007.
Osiganie rezultatw na danym poziomie uwarunkowane jest osigniciem etapu

wczeniejszego (jeli osoby uczestniczce nie zaangaoway si w warsztat dramowy,
to mao prawdopodobne jest, aby rozwiny nowe umiejtnoci, a tym bardziej by
potem je zastosoway). Prowadzcy zajcia ma najwikszy wpyw na poziom reakcji i uczenia si. Poziom zastosowania i wynikw mona oceni dopiero po upywie
czasu, a osignicie go zaley od wielu innych czynnikw tj. postawy wychowawcy
klasy, szefa. Piszc scenariusz, warto jednak mie na uwadze rwnie dwa ostatnie
poziomy, gdy zastosowanie nabytych umiejtnoci w praktyce, poza warsztatem,
nadaje mu sens. Dowiadczenie Stowarzyszenia wskazuje, e z warsztatu uczestnicy korzystaj najwicej, gdy z zaoenia wicz po nim nowo nabyte kompetencje,
np. organizujc akcj dla spoecznoci lokalnej, przeprowadzajc wywiady zgodnie
z poznanymi zasadami, realizujc opracowane scenariusze warsztatw dramowych
tak jak w projektach Dramowa Akademia Antydyskryminacyjna i Dramowa Akademia
Wolontariacka.
Inspiracje do prowadzenia ewaluacji podczas warsztatw dramowych
W Stowarzyszeniu narzdzia ewaluacyjne do warsztatw dramowych dostosowujemy do wieku uczestnikw i uczestniczek. Poniej opisujemy wnioski z prowadzonych przez nas ewaluacji w rnych grupach wiekowych.
W przypadku pracy z dziemi warto zastosowa aktywne narzdzia: wiczenia,
rysunki, wywiady lub obserwacj. Dzieci potrzebuj bardzo konkretnych pyta
na oglne, abstrakcyjne trudno im odpowiada. Np. gdy podczas jednego z warsztatw dzieciom zadano pytanie: Czy znasz wszystkie osoby z grupy?, jedna z dziewczynek zapytaa: Ale czy to znaczy, e znam imiona wszystkich czy e si z nimi kumpluj?
W ewaluacji warsztatw z gimnazjalistami poza powyszymi formami mona stosowa
ankiety. Jeli si na nie zdecydujecie, to zachcamy do zamknitych pyta na skali
w przypadku pyta otwartych moemy otrzyma wicej artw ni znaczcych odpowiedzi. W przypadku modziey ze szk ponadgimnazjalnych oraz dorosych ankieta jest dobrym narzdziem pozwalajcym zbada stopie osignitych rezultatw.
Przygotowujc ankiet, naley jednak pamita, aby nie przekraczaa dwch stron.
Wyniki warto uzupeni wywiadami pozwoli nam to pogbi wybrane zagadnienia,
dopyta uczestnikw bezporednio o te wyniki, ktrych interpretacja nie jest dla nas
jasna. Jeli chcemy zbada opini seniorw, to najtrafniejsz metod wydaje nam si
wywiad. Seniorzy chtnie dziel si w ten sposb opiniami o warsztacie, odczuciami.
Jeeli zdecydujemy si na ankiety wane, by byy one krtkie i drukowane wiksz
czcionk.
31
W przypadku krtkich jednorazowych warsztatw zachcamy, by wple elementy

ewaluacji w jego podsumowanie. Poniej umieszczamy kilka przykadw takich dziaa. Cz z nich pochodzi z naszej wasnej praktyki, cz z dziaa wolontariuszy
i wolontariuszek Stowarzyszenia. Zachcamy do przeksztacania ich, dostosowywania do zakadanych rezultatw i metaforyki warsztatu, jednoczenie zwracajc uwag
na grup odbiorcw.
Trzsienie ziemi (rundka)
Czas trwania: 5-10 min
Opis: Uczestnicy i uczestniczki siedz w dwch rwnolicznych rzdach naprzeciwko siebie, ale krzese jest o jedno mniej ni osb. Osoba, ktra nie ma krzesa,
wygasza zdanie odpowiadajce na jedno z pyta:
Co dobrego wynosz z warsztatu? Co mnie pozytywnie zaskoczyo? Czego ciekawego si dowiedziaem?
Wszystkie osoby, ktre si z tym zdaniem zgadzaj, wstaj i prbuj usi
na jednym ze zwolnionych miejsc (siada rwnie osoba, ktra wypowiedziaa zdanie).
Nie wolno zaj ponownie miejsca, z ktrego si wstao. Osoba, ktra zostaa bez
krzesa, wygasza kolejne zdanie.
Rundka z planem na kartce
Czas trwania: ok. 20 min
Opis: Osoby uczestniczce maj 5 minut, by spisa na kartce czego si nauczyy, jakie maj pomysy na przekazanie innym tego, czego dowiadczyy lub jak wykorzysta zdobyt wiedz i umiejtnoci w swoim codziennym yciu. Po upyniciu
wskazanego czasu kada z osb dzieli si swoimi zapiskami z innymi uczestnikami
(moemy wprowadzi ograniczenie czasowe 2 minuty na prezentacj kadej osoby).
Rundka z rzucaniem wczki
Czas trwania: 10 min
Opis: Uczestnicy staj w krgu. Chtna osoba dostaje kbek wczki i odpowiada
na pytanie: Co bior dla siebie z dzisiejszego warsztatu?, nastpnie chwyta kawaek sznurka i rzuca do kolejnej osoby. W ten sposb powstaje sie. Na kocu kbek
wraca do prowadzcych, ktrzy podsumowuj warsztat. Mog nawiza do sieci, ktr
uczestnicy zbudowali midzy sob.
32
Wybieranie przedmiotw (rundka)
Opis: Wszyscy siedz w kole, kady z uczestnikw wybiera sobie przedmioty (tyle,
ile chce) wedle zasady:
kasztan co co mi si podobao podczas warsztatu,
dugopis co byo dla mnie nowe, czego si nauczyem lub nauczyam,
zakrtka co co wykorzystam w swoim yciu lub pracy.
Kady opowiada, dlaczego wybra akurat te obiekty. Przedmioty mona dostosowa do metaforyki warsztatu (mog to by np. rnokolorowe guziki, licie odmiennych ksztatw, rnego rodzaju cukierki).
Rzut kostk
Czas trwania: 15 min.
Opis: Na duej kartce zapisane s pocztki zda:

1. Czuem/czuam si dobrze, kiedy
2. Na warsztatach podobao mi si.
3. We wsppracy wane jest [zdanie dotyczce wiedzy i wiadomoci zdobywanych podczas warsztatu w tym przykadzie dotyczy on wsppracy]
4. Dzi nauczyam/nauczyem si
5. Na warsztatach nie podobao mi si
6. Umiejtnoci zdobyte na warsztacie wykorzystam w
Uczestnicy kolejno rzucaj du papierow kostk. Liczba wyrzuconych oczek odpowiada zdaniu, ktre maj dokoczy.
Kosz balonowy ewaluacja graficzna
Opis: Rysujemy kosz balonowy na duym arkuszu. Prosimy uczestnikw, by na karteczkach wypisali:
1. to, co im uatwiao korzystanie z warsztatu,
2. to, co bior dla siebie z warsztatu,
3. to, co im utrudniao korzystanie z warsztatu.
Prosimy, by pierwsze karteczki przykleili na balonie, drugie na koszu, trzecie
na workach z balastem. Odczytujemy wypowiedzi z wszystkich kartek na gos i porzdkujemy je, przyklejajc podobne treci obok siebie.
33
dka ewaluacja graficzna
Opis: Rysujemy dk na duym arkuszu. Prosimy uczestnikw, by na jednych karteczkach napisali, co byo dla nich ciekawe, a na drugich co byo wedug nich nudne.
Te pierwsze karteczki wkadaj na statek, te drugie wrzucaj za burt. Odczytujemy wszystkie kartki na gos i porzdkujemy je, przyklejajc podobne treci razem.
Obrazek do uzupenienia
Czas trwania: 5 minut
Opis: Na pocztku warsztatu o rnorodnoci uczestnicy dostaj obrazek, na ktrym przedstawione s grupa osb siedzca w kole i jedna osoba poza krgiem. Nad
grup jest dymek, w ktrym uczestnicy maj wpisa to, co mwi ona do osoby znajdujcej si na zewntrz. Na koniec warsztatu uczestnicy dostaj ten sam obrazek
do uzupenienia.
Tak/nie/nie wiem
Czas trwania: 10-15 minut
Opis: Do przeprowadzenia takiej ewaluacji potrzebne s trzy kartki z napisami:

tak, nie wiem/i tak i nie/obojtne oraz nie, ktre kadzie si w rnych miejscach
sali. Przygotowujemy sobie rwnie arkusz, na ktrym wypiszemy zdania dotyczce
zakadanych rezultatw, np. Podczas warsztatu dowiedziaem/dowiedziaam si, co
oznacza U w komunikacie FUO. Zadaniem uczestnikw jest ustawienie si przy kartce zawierajcej zgodn z ich odczuciami odpowied. Naszym zliczenie przy kadym
zdaniu, ile osb stoi przy danym komunikacie.
Przykady z ankiet odpowiadajce modelowi Kirkpatricka:

Poziom reakcji
Twoim zdaniem, zajcia byy: (zaznacz kkiem odpowiedni liczb)
bardzo nudne
34
5
bardzo ciekawe
Poziom uczenia si
Na ile kade z poniszych zda odnosi si do Ciebie? Zaznacz, wstawiajc krzyyk
(1= zdecydowanie nie, 2= raczej nie, 3=trudno powiedzie, 4=raczej tak, 5=zdecydowanie tak).
Zdanie
Wiem, jak mog wspiera swoj spoeczno lokaln.

Wiem, w jakich sprawach mog prosi o wsparcie wadze
lokalne.
Poziom zastosowania
Napisz, jak wykorzystasz nabyte w czasie trwania projektu wiedz i umiejtnoci
w podejmowaniu dziaa na rzecz Twojej spoecznoci lokalnej.
Drama jest badaniem?

Nasz artyku skupia si na tym, jak ewaluowa skuteczno warsztatw dramowych. Moemy jednak rwnie potraktowa sam warsztat dramowy jako sposb
na prowadzenie badania spoecznego. Jego uczestnicy s wtedy zarwno badanymi,
jak i wspbadaczami dziaaj, obserwuj, nazywaj to, czego dowiadczaj i co widz, zauwaaj prawidowoci, zwizki przyczynowo-skutkowe, wycigaj wnioski. Takie dziaania mog pomc zarwno lepiej zrozumie dan grup i jej poszczeglnych
czonkw (ich przekonania, postawy, stereotypy, nawyki, utarte schematy dziaania),
jak i tworzy hipotezy na temat struktur i relacji panujcych danym w spoeczestwie
(np. struktur wadzy, mechanizmw dotyczcych dyskryminacji, uzalenie) oraz poszukiwa sposobw ich przemiany. Takie badanie trudno jednak wystandaryzowa
wedug akademickich wymogw nauki. Czy jednak to umniejsza jego znaczenie?
Chcesz dowiedzie si wicej?
Poniej przedstawiamy list publikacji dostpnych w Internecie (stan
na 20.09.2015 r.), ktre zawieraj praktyczne informacje dotyczce ewaluacji projektw. Zachcamy do zapoznania si z nimi!
35
Ewaluacja w pracy metod projektu

www.erasmusplus.org.pl/wp-content/uploads/2014/02/pajp_iv_
ewaluacja_w_pracy.pdf
W publikacji znajdziemy informacje o tym, jak tworzy narzdzia ewaluacji (w tym
ankiety) oraz praktyczne przykady ich zastosowania w projektach edukacyjnych
i modzieowych.
Wprowadzanie zmiany: przewodnik po ewaluacji partycypacji obywatelskiej na poziomie centralnym
www.partycypacjaobywatelska.pl/wp-content/uploads/2014/03/Makingdifference_ostateczna-wersja-tlumaczenia.pdf
Z przewodnika dowiemy si, jak prowadzi ewaluacj procesw partycypacyjnych,
by to ona nam suya.
Ewaluacja interwencji publicznych
www.rszarf.ips.uw.edu.pl/ewalps/teksty/olejniczak_podrecznik.pdf
Ewaluacja interwencji publicznych dostarcza informacji o kryteriach ewaluacji wykorzystywanych przy badaniu projektw oraz perspektywie zamawiajcego i wykonawcy w procesie ewaluacji.
36
Drama
w przeciwdziaaniu
dyskryminacji
Dominika Cielikowska
O dyskryminacji
w szkole sw kilka
opis zjawiska, przykady i elementy skutecznej
reakcji na dyskryminacj
Niedawno mj znajomy zamieci na swoim profilu w portalu spoecznociowym

tak informacj:
Zagadka edukacyjna:
King Kong, Soik, Pulpet, Budda, Goryl.
Co czy te sowa?1
Czy Wy Czytelnicy i Czytelniczki z duym prawdopodobiestwem zwizani ze
szko, znacie odpowied?
38
1
Wicej w: Rwne traktowanie w szkole wielokulturowej potrzeby, dziaania i przykady rozwiza
instytucjonalnych, pod red. K. Kubin, Warszawa 2015.
Jego znajomi pospiesznie odpowiedzieli kilkoma raczej

artobliwymi i mao trafnymi przypuszczeniami. Mnie nie byo
do miechu, gdy czytaam te okrelenia, wiadoma czym zajmuje si kolega. To edukator rwnociowy, pracujcy czsto
w szkoach z kadr i modzie. Sama, wykonujca podobny
zawd, nie miaam wtpliwoci, e chodzi o przezwiska, jakich
uywaj uczniowie i uczennice wzgldem swoich rwienikw
i rwieniczek oraz osb pracujcych w szkole. Kady i kada
z nas moglibymy zapewne doda do tej listy arsena dodatkowych, zasyszanych, a moe i uywanych przez siebie, sw.
Jak wiat wiatem, tak przezwiska i ksywki byy elementem
szkolnej rzeczywistoci, przyzna to pewnie 70-, 50-, 30- i 8-latek. Nie jest to jednak adna z chlubnych tradycji czy rytuaw
szkolnych. Czas si im wyranie przeciwstawi i z nimi skoczy. Dlaczego? pewnie zaraz odezw si gosy, e to wiele
haasu o nic, robienie burzy w szklance wody itp. Znam reakcje oporu i niezgody na sprzeciw wobec dyskryminujcego
jzyka ze szkole, konferencji, dyskusji w yciu zawodowym
i prywatnym, ale mimo to stan po stronie osb gotowych
pracowa nad jzykiem i zachowaniami werbalnymi na rzecz
ksztatowania rwnoci w tym obszarze.
Przejawy dyskryminacji
Ju ponad 60 lat temu psycholog Gordon Allport, profesor
Uniwersytetu Harvarda, zauway i opisa zjawisko eskalacji
przejaww uprzedze w spoeczestwie. Publikujc Skaeskalacja
l Uprzedze, znan take jako Piramida Allporta, chcia
podkreli niezbywaln cech uprzedze: narastanie ich
siy oddziaywania i szkd spoecznych jakie czyni.
Najbardziej powszechnym przejawem uprzedze
i dyskryminacji s wanie przezwiska, arty, obelywe komentarze, poniajce, lce i obraliwe akty
sowne wypowiadane wobec kogo ze wzgldu
na jego faktyczn lub domnieman cech2.
Przyzwolenie na ich uywanie bardzo czsto prowadzi do eskalacji i pojawienia si
bardziej drastycznych przejaww dyskryminacji izolacji, separacji, segregacji.
2
Dyskryminacja w szkole obecno nieusprawiedliwiona. O budowaniu edukacji antydyskryminacyjnej w systemie
edukacji formalnej w Polsce. Raport z bada, pod red. K. Gawlicz, P. Rudnickiego, M. Starnawskiego, Warszawa 2015.
39
W rodowisku szkolnym moe mie ona rny charakter. Wymieni tylko kilka przykadw, bo kada osoba czytajca ten tekst zna pewnie to zjawisko ze szkoy jako
miejsca pracy lub miejsca uczszczania:
izolacja spoeczna brak wchodzenia w kontakt na lekcjach czy przerwach
z konkretnymi osobami ze wzgldu na to kim s; okrelone miejsca czy awki dla
osb z mniejszoci etnicznych lub narodowych, uboszych lub wyodrbnionych
na podstawie innych wyznacznikw; segregacyjne praktyki, takie m.in. jak tworzenie klas dla uczniw i uczennic spoza miejscowoci, w ktrej mieci si szkoa lub dzieci z trudnociami edukacyjnymi, inne pory wydawania posikw dla
modziey korzystajcej z dofinansowania socjalnego, czasem nawet na innego
rodzaju talerzach (plastikowych a nie ceramicznych), wreszcie wycieczki szkolne
i patne formy wsplnego spdzania czasu przez uczniw i uczennice; podobne
zjawiska maj miejsce take wrd grona pedagogicznego i osb pracujcych
w szkole, bo czy pracownicy administracji, odpowiedzialni za porzdek, ywienie
i inne obszary, bior udzia w imprezach szkolnych rwnie czsto i na rwnych
prawach jak nauczyciele i nauczycielki?
izolowanie osb od rnych zada, funkcji i moliwoci np. do samorzdw
szkolnych wybierani s uczniowie i uczennice o wyszym statusie materialnym,
lepszym pochodzeniu spoecznym i rodzinnym, bardziej reprezentatywnym wygldzie itp. przyjrzyj si kolejnym rocznikom w swojej szkole i skadom samorzdw szkolnych: jakie trendy w obsadzaniu funkcji w samorzdach dostrzegasz?
Jakie inne przejawy izolacji miay lub maj miejsce w Twojej szkole?
Wedug Allporta kolejnym pitrem piramidy s konkretne przejawy nierwnego
traktowania i dyskryminacji, czyny, akty prowadzce do nierwnej sytuacji pewnych
osb. Czytajc raport na temat dyskryminacji w szkole3, dowiadujemy si, e s to np.
zalecenie nauczycielki by konkretna uczennica, Romka, nie moga na lekcji siedzie,
ale musiaa tylko sta lub klcze (co miao j nauczy jaki podanych, zdaniem nauczycielki, zachowa); przeprowadzenie lekcji na temat orientacji seksualnej pod tytuem Homoseksualizm choroba czy przeznaczenie; niedopuszczenie dziewczynki
do zaj piki nonej; skierowanie na lekcji wychowania fizycznego chopca o orientacji homoseksualnej do szatni dla dziewczt; stosowanie innych kryteriw oceny
zachowania i wynikw w nauce dla dzieci nalecych do rnych grup narodowych
i etnicznych; brak lekcji etyki, uroczystoci szkolne zwizane z religi katolick (pielgrzymki, msze wite, akademie, jaseka itd.) i witami narodowymi; niedostpno
budynku czy miejsc wyjazdw, utrudnienia w transporcie osb z niepenosprawnociami ruchowymi, normatywno podrcznikw (czyli wszechobecno norm grupy
wikszociowej w treciach ksiek i materiaw dydaktycznych stosowanie, pod-
40
Tame.
leganie, utrwalanie norm grupy dominujcej) oraz brak reprezentantw i reprezentantek grup mniejszociowych w podrcznikach i wiele innych. Na pewno, niestety,
moesz przywoa wasne przykady.
A co z aktami przemocy psychicznej, fizycznej, seksualnej? Tak to te mog by
zachowania z obszaru dyskryminacji, o rnym nateniu: od tzw. koskich zalotw,
zaczepek i szturchni po nkanie, pobicia, zgwacenia itp. Jeli do uycia jakiejkolwiek formy przemocy dochodzi dlatego, e osoba jej dowiadczajca jest przedstawicielk lub przedstawicielem konkretnej lub domniemanej grupy spoecznej (jest
gejem, dziewczynk, osob z niepenosprawnoci, ma niszy status ekonomiczny,
dojeda do szkoy z daleka, mieszka w gorszej dzielnicy, pochodzi z mniejszoci
religijnej, narodowej lub kadej innej) to mwimy wtedy o przemocy motywowanej
uprzedzeniami. Allport wyrni j, umieszczajc na kolejnym pitrze swojej piramidy. Wiemy, e takich zachowa jest mniej ni nienawistnych komentarzy, izolacji, konkretnych dziaa o podou dyskryminacyjnym, ale z drugiej strony s one czsto drastyczniejsze i prowadzce do bardziej dramatycznych konsekwencji. W rodowisku
szkolnym trudniej je zidentyfikowa i na nie zareagowa, bo bywaj wynoszone poza
szko (do bjek, przemocy dochodzi nieraz po lekcjach, poza terenem szkoy, coraz
czciej poza przestrzeni realn, czyli w Internecie). Wykorzystanie nowych technologii do nkania (cyberprzemoc) przynioso nieznany dotd zasig dokuczliwoci
spowodowao, e przemoc moe trwa ca dob, nawet za zamknitymi drzwiami
przestrzeni prywatnej, wasnego pokoju czy kta, ktry kiedy by azylem, miejscem
odpoczynku i odreagowania dla wielu osb dowiadczajcych dyskryminacji. Internet umoliwia take szybkie powikszanie si grona nkajcych.
Najokrutniejszym przejawem dyskryminacji i uprzedze jest eksterminacja. Allport mia na myli dziaania grup majcych wadz, suce eliminacji konkretnych
grup mniejszociowych. Przywoa w opisie swojej piramidy ludobjstwa w Stanach
Zjednoczonych wobec Pierwszych Ludzi Ameryki, w Niemczech wobec ydw, konflikty w Ruandzie i na Bakanach. Ale to, e uprzedzenia i dyskryminacja niepowstrzymane na wczeniejszych etapach prowadz do niezawinionych mierci, widzimy
take na pojedynczych przykadach zabjstw i samobjstw. Historia zna, niestety,
przypadki osb zamordowanych ze wzgldu na cechy swojej tosamoci, na ktre
nie miay one wpywu, jak pochodzenie, kolor skry, wiek, pe, orientacja seksualna
i inne. W 1993 r. Stephen Lawrence zosta brutalnie zamordowany na londyskiej
ulicy, gdy czeka na przystanku autobusowym. By bystrym uczniem, osiemnastolatkiem szczeglnie uzdolnionym matematycznie i artystycznie. Mia pomys na wasny
biznes, ktry mgby dobrze si rozwija. By te czarny. Grupa biaych rasistw zabia
go pchniciami noa. Mao brakowao, by policja umorzya spraw ze wzgldu na brak
dowodw. Jedynie dziki nieustajcym staraniom jego matki, prawdopodobnie jedynej osoby, ktra niezmiennie wierzya w niezawinion mier syna, po 20 latach
schwytano i osadzono dwch mordercw, ktrzy dopucili si czynu motywowanego
rasistowskimi uprzedzeniami.
41
Kto, jeli w ogle kto, poniesie odpowiedzialno za mier Dominika Szymaskiego z Bieunia? Czternastolatek powiesi si w pierwszych dniach wakacji
2015 r., bo nie mg znie sytuacji, jakiej dowiadcza w szkole. Bliskie mu osoby
mwi, e by szykanowany, poniany zarwno przez kolegw i koleanki, jak i przez
osoby z grona nauczycielskiego za wygld odstpujcy od normy mskoci, za zachowanie i dbao o siebie niemieszczce si w kanonie zachowa typowych dla
swojej pci, za domniemywan i/lub przypisywan orientacj homoseksualn. W trakcie przygotowywania tego artykuu sprawa jest jeszcze wiea, prokuratura bada
wszystkie okolicznoci, ale rodzina i bliscy nie maj wtpliwoci co do tego, e mier
chopca jest konsekwencj dyskryminacji, jakiej dowiadcza wanie w szkole.
Gar teorii i uporzdkowanie hase
Dyskryminacja oznacza niewaciwe, wybircze, krzywdzce, nieuzasadnione
i niesprawiedliwe traktowanie poszczeglnych jednostek z powodu ich przynalenoci grupowej4. Uwaam, e najwaniejszym elementem tej czy kadej innej definicji dyskryminacji jest to, e do zjawiska, o jakim pisz, dochodzi ze wzgldu na cech
tosamoci osoby, jej przynaleno grupow, to kim jest lub z kim si utosamia,
a nie ze wzgldu na to jaka jest, jakie ma cechy charakteru, jak si zachowuje, co
robi. Nie kade niemie, niefajne, niemdre zachowanie wobec kogo jest dyskryminacj. Dokuczanie, przezywanie, izolacja czy nawet poszturchiwanie i nkanie osoby
za to, e jest niemia, nielubiana, ma nietrafione poczucie humoru, zrobia komu innemu co irytujcego czy urgajcego, s zachowaniami negatywnymi, nieaprobowanymi spoecznie, ktre powinny spotka si z reakcj niezgody, ale nie s to zachowania dyskryminacyjne. Oczywicie, bdc nauczycielk czy nauczycielem, naley mie
wzmoon uwano i refleksyjno przy analizowaniu sytuacji pewne zachowania
danej osoby mog by pochodn tego, jak jest traktowana z racji swej tosamoci:
moda dziewczyna moe by agresywna, wchodzca atwo w bjki i za to nielubiana,
poniewa pochodzi z rodziny o niszym statusie ekonomicznym, jest za i sfrustrowana swoj sytuacj i by moe odpowiada agresj na to, co j spotyka5. Ale takie same
zachowania: agresja, pobudzenie, nadwraliwo mog nie wynika z sytuacji rodzinnej czy spoecznej, a by cechami osobowoci niecieszcymi si aprobat rodowiska i prowadzcymi do wrogiego, ale niemotywowanego uprzedzeniami, nastawienia
innych.
Jak pokazuj przykady, dyskryminacja w szkole moe by intencjonalnym czy
wiadomym, jak i bezrefleksyjnym lub nawykowym czy niewiadomym zachowaniem. W przypadku przepisw prawa odnoszcych si do dyskryminacji (np. na rynku
pracy) podkrelono jednak, e intencjonalno i wiadomo bd jej brak nie s czynnikami wanymi z punktu widzenia kwalifikacji czynu. Innymi sowy, niezalenie czy
42
4
5
Edukacja antydyskryminacyjna. Podrcznik trenerski, pod red. M. Branki, D. Cielikowskiej, Krakw 2010.
D. Chtowski, Logo biedy [w:] Czytanki o edukacji. Dyskryminacja, pod red. D. Obidniak, Warszawa 2011.
do dyskryminacji doprowadzono wiadomie i celowo, czy nie, nie ma to znaczenia

dla oceny takiego postpowania. W analizie przypadkw i kwalifikowania ich jako
dyskryminacji licz si konsekwencje dla osoby dowiadczajcej nierwnego traktowania ze wzgldu na posiadan cech tosamoci.
Zachowania dyskryminacyjne mog mie charakter bezporedni lub poredni.
Mog to by sytuacje wprost uderzajce w osob lub grup osb (jak na przykad
zorganizowanie wycieczki nie na kad kiesze czy szydzenie z konkretnej osoby) lub z pozoru neutralne czy nawet pozytywne, a w sposb poredni uderzajce
w osoby ze wzgldu na jak ich cech lub jej brak (zagwarantowanie prawem dodatkowych lekcji jzyka ojczystego np. ukraiskiego, co wydaje si dziaaniem pozytywnym i modelowym, jednake z ktrych korzysta mog tylko dzieci pochodzenia
ukraiskiego z mniejszoci narodowych i etnicznych, ale nie o migranckim statusie
prawnym wykluczenie i dyskryminacja ze wzgldu na status prawny danych Ukraica i Ukrainki).
Za dyskryminacj mog by odpowiedzialne konkretne osoby: uczce si w szkole, pracujce w niej, ale i w inny sposb z ni zwizane, jak na przykad rodzice, organ
prowadzcy, ministerstwo edukacji, ustawodawca Dlatego mwimy o dyskryminacji w podziale na sytuacje dyskryminacyjne (dziaania konkretnej osoby lub grupy
osb wobec innej osoby lub grupy) i struktury dyskryminacyjne (niewidoczne i nieuwiadamiane zjawiska, mechanizmy, normy, ktre tworz atmosfer w szkole, w tym
elementy ukrytego programu nauczania, czyli pozadydaktyczne przekazy i konsekwencje uczszczania do szkoy niezapisane w oficjalnych programach)6. Innymi sowy, dyskryminacja moe mie charakter personalny (gdy do nierwnego traktowania
dochodzi midzy konkretnymi osobami lub grupami osb), instytucjonalny (kiedy
w instytucji funkcjonuj praktyki, reguy, normy dyskryminujce) lub systemowy (gdy
normy spoeczne i przepisy prawa obowizujcego w szkole rnicuj dyskryminujco poszczeglne grupy i ich reprezentantw lub reprezentantki).
Praktyka szkoleniowa i dane z bada pokazuj, e osoby zwizane ze rodowiskiem szkolnym (uczniowie i uczennice, kadra pedagogiczna, osoby zarzdzajce
placwkami, inni pracownicy i pracownice) intuicyjnie potrafi przywoa sytuacje
zwizane z dyskryminacj, szczeglnie te w obszarze bezporednich, osobistych relacji midzy ludmi. Nie do koca identyfikowalne s tzw. struktury dyskryminacyjne.
Osoby badane podaj jako przykady rne akty wyszydzania, wyzywania, wymiewania, czyli akty przemocy werbalnej, izolacj i segregacj, wywyszanie si, faworyzowanie czy protekcjonalne traktowanie przez osoby o wyszym statusie spoecznym.
Te s przywoywane, poniewa intuicyjnie kategoryzowane s jako zachowania spoecznie le oceniane, niewaciwe, moralnie naganne. Najczciej rozumiana jest ich
destrukcyjna moc. Nie s jednak kojarzone z uprzedzeniow rasistowsk, seksistow6
Dyskryminacja w szkole obecno nieusprawiedliwiona. O budowaniu edukacji antydyskryminacyjnej w systemie
edukacji formalnej w Polsce. Raport z bada, pod red. K. Gawlicz, P. Rudnickiego, M. Starnawskiego, Warszawa 2015.
43
sk, homofobiczn, romofobiczn, islamofobiczn, czy opart o inne uprzedzenia

motywacj. acuch zalenoci midzy stereotypami, uprzedzeniami i dyskryminacj
rzadko w ogle jest zauwaany czy opisywany.
Do najczciej przywoywanych cech, ktre predysponuj w rodowisku szkolnym
do nierwnego traktowania, nale: niski status ekonomiczny (samo okrelenie bieda jest ju stygmatyzujce, jest przezwiskiem w szkole7) i odstpstwa od norm
zwizanych z wygldem i zachowaniem tradycyjnie rozumianych rl pciowych
(szczeglnie trudno jest w szkole chopcom i mczyznom odstpujcym od kanonu
tradycyjnej mskoci czy tzw. niemskim, ktrym czsto w lad za tym przypisywana jest orientacja homoseksualna).
Jak wida z powyszych przykadw, definicji i danych badawczych dyskryminacja w szkole, w swoich rnych odsonach i skali, jest obecna, a wiadomo tego faktu staje si coraz bardziej powszechna. Wszystkie osoby zwizane ze rodowiskiem
szkolnym pytaj jednak, co z tym zrobi!
Reagowanie na dyskryminacj
Odpowiedzialno za przeciwdziaanie i reagowanie na dyskryminacj ley po
stronie osb ksztatujcych system szkolny i gron pedagogicznych oraz pozostaych
pracownikw i pracownic szkoy. Uczniowie i uczennice przyznaj si do braku umiejtnoci obrony siebie i innych przed dyskryminacj. Nie posiadaj odpowiedniej
wadzy, ktra jest czynnikiem znacznie uatwiajcym podjcie dziaania i zwikszajcym jego skuteczno wobec nierwnego traktowania. Z jednej strony ustawodawca powinien ksztatowa system w taki sposb, by nie tworzy przestrzeni atwych
do zagospodarowania przez niepodane struktury i zachowania. Z drugiej kadra
szkoy powinna nie tylko upowszechnia modelowe zachowania, osobicie wystrzegajc si dziaa o charakterze dyskryminacyjnym, ale take aktywnie przeciwstawia
si takim zachowaniom, niezalenie od ich formy czy przyczyny. Obecne prawo zobowizuje szkoy do prowadzenia dziaa antydyskryminacyjnych (Rozporzdzenie
Ministra Edukacji Narodowej z dn. 7 padziernika 2009 r. w sprawie nadzoru pedagogicznego; Dz.U. z 2009 r., nr 168, poz. 1324), jednak raport z bada prowadzonych
nad dyskryminacj ukazuje, e przedsiwzicia w tym temacie zarwno w opinii osb
prowadzcych badanie, jak i badanej kadry szkolnej nie wpywaj na niwelowanie czy
zmniejszanie skali dyskryminacji8. Z jednej strony problem jest bowiem niedostrzegany lub otrzymuje niski priorytet w oczach osb odpowiedzialnych za organizacj
zaj w szkole, co skutkuje fasadowymi dziaaniami antydyskryminacyjnymi prowadzonymi na potrzeby sprawozdawczoci. Z drugiej strony brak wiadomoci, wiedzy
i umiejtnoci na temat omawianego zjawiska przynosi przedsiwzicia niskiej jako-
44
7
8
D. Chtowski, dz. cyt.

Dyskryminacja w szkole..., dz. cyt.
ci lub w ogle niezwizane z przeciwdziaaniem nierwnemu traktowaniu, takie jak

akcje charytatywne, religijne, prozdrowotne czy ekologiczne.
Uczniowie pytani w badaniu o to, co by im byo potrzebne, by przyjmowa bardziej aktywne role w przeciwdziaaniu i reagowaniu na zjawisko dyskryminacji, mwili
o partnerskiej rozmowie z nauczycielami i nauczycielkami. Najczstsz form reakcji
na dyskryminacj przywoywan przez kadr, jest wanie rozmowa. Jednak analiza przebiegu takich spotka i rodzaju komunikatw, jakie im towarzysz, pokazuje,
e daleko jej do partnerskiej wymiany. Niestety, przyjmuj one czsto form zakazu,
wzbudzaj poczucie winy i pitnuj osob charakterem blisze s dyskryminacji
ni rwnociowemu traktowaniu si dwch osb. Reakcj na dyskryminacj objte
s te najczciej jedynie osoby dopuszczajce si niepodanych zachowa. Osoby
dowiadczajce dyskryminacji, przemocy, wykluczenia, s pozostawione same sobie,
czasem wtrnie wiktymizowane przypisywaniem im winy. Wspierajc i konstruktywn reakcj byoby skierowanie pomocy i wsparcia osobie lub grupie dowiadczajcej
mikro- i makronierwnoci, a nazwanie zachowania, jawny sprzeciw i tumaczenie
to z kolei komunikaty pomagajce przerwa i zmieni zachowanie osoby lub osb dopuszczajcych si dyskryminacji. Obie strony powinny mie sposobno ujawnienia
swoich motywacji i wytumaczenia swojej perspektywy. ciek interwencji z jej niezbdnymi elementami pokazuje infografika przygotowana przez Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej. Rysunek i krtkie opisy przedstawiaj siedem kluczowych
krokw, jakie powinny by podjte w modelowej reakcji na dyskryminacj w szkole.
odstawie osobistych
1/ Jednoznaczne nazwanie sytuacji

ja
dyskryminac
etykietowanie
Jestem
stereotyp
izo
wanie
nierwne traktowanie
ona
porusz
przykro mi,
w naszej szkole.
Zdecydowanie nie
popieram
na takie zachowania w naszej szkole.

To zakazane regulaminem szkolnym i prawem polskim.
7/ Przekazanie merytorycznych informacji
antydyskryminacyjnej w systemie edukacji formalnej w Polsce
45
Martyna Markiewicz
Jak zacz pracowa

dram w edukacji
antydyskryminacyjnej
Szkoy od niedawna maj obowizek prowadzenia edukacji antydyskryminacyjnej1 to ostateczny argument dla tych, ktrych nie przekonuj inne. Przy okazji moich
spotka z nauczycielami i nauczycielkami wol nie uywa tego uzasadnienia, ale
zwracam uwag na to, ile korzyci niesie za sob prowadzenie takich dziaa. Podkrelam, e to wanie na szkole ley ciar wychowywania w przekonaniu, e dyskryminacja, przemoc motywowana uprzedzeniami i mowa nienawici s czym niedopuszczalnym. Wskazuj, e edukacja antydyskryminacyjna nie jest niczym nowym,
bo ju od kilku lat w podstawie programowej znajduj si odpowiednie zapisy2. Wol
pokazywa, jak wane jest stworzenie atmosfery otwartoci, w ktrej kady ucze
i uczennica bd si czuli bezpiecznie i komfortowo.
Sylwia Zabrocka
Ta tematyka jest bardzo potrzebna w szkole, poniewa zauwaamy, e zjawisko dyskryminacji jest obecne i sami uczniowie nieraz mwi, e dobrze, i podejmujemy w kocu jakie dziaania w tym obszarze.
46
1
Zgodnie z Rozporzdzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dn. 10. maja 2013 r. zmieniajcym rozporzdzenie w sprawie nadzoru pedagogicznego (Dz. U. z 2013 r., poz. 506)
jednym z wymaga pastwa wobec szk jest prowadzenie dziaa antydyskryminacyjnych obejmujcych ca spoeczno szkoy lub placwki.
2
Na przykad: Szkoa podejmuje odpowiednie kroki w celu zapobiegania wszelkiej dyskryminacji. Podstawa programowa ksztacenia oglnego dla szk podstawowych
wprowadzona Rozporzdzeniem MEN z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz ksztacenia oglnego w poszczeglnych
typach szk i wprowadzana stopniowo do systemu edukacji od 2010 roku.
W projekcie Dramowa Akademia Antydyskryminacyjna

(DAA) zaproponowaymy nauczycielkom i nauczycielom wykorzystanie metod dramowych w prowadzeniu dziaa antydyskryminacyjnych w szkoach. Poniej przedstawiam argumenty za tym, dlaczego wanie takie poczenie uwaamy za
szczeglnie efektywne i wyjaniam, w jaki sposb rozpocz
tak praktyk.
Dlaczego warto uywa dramy w edukacji
antydyskryminacyjnej
Drama zaprasza osob uczestniczc do wiata fikcji. W dramie pracujemy na historiach, ktre nie s prawdziwe, ale mogyby si wydarzy. W ten sposb powstaje bezpieczna przestrze
do dzielenia si rnymi przeyciami i refleksjami. Z mojego
dowiadczenia wynika, e w edukacji antydyskryminacyjnej
jest to szczeglnie wane osoby uczestniczce mogy by dotknite przez dyskryminacj, ale mog te uwiadomi sobie,
e w wielu przypadkach to one dyskryminoway. Drama, dziki
przeniesieniu si do innego, rwnolegego wiata fikcji, daje
moliwo spojrzenia z dystansu na te dowiadczenia oraz pomaga zagodzi bl i dyskomfort zwizany ze wiadomoci
bycia osob dyskryminujc. W rnych wiczeniach dramowych to bohater lub bohaterka w roli dowiadczaj dyskryminacji, to on lub ona s wiadkami takich zachowa, to on lub ona dyskryminuj. To, co
si dzieje w wiecie fikcji, nie jest moj histori, ale mechanizmy, ktre s pokazane,
mog odnosi si do tego, co wczeniej przeyam lub przeyem. Emocje, ktrych
dowiadczam, s prawdziwe. Dziki wyjciu ze wiata fikcji po takim wiczeniu mona
skupi si na tym, w jaki sposb najlepiej wykorzysta zdobyt wiadomo.
Agnieszka Werner
Dziki dramie atwiej jest im [uczniom i uczennicom] mwi o problemach. cigaj
wtedy swoj mask i nawet jeeli dowiadczaj dyskryminacji, to mog opisa to na innych przykadach.
Inn korzyci dla edukacji antydyskryminacyjnej, jak niesie za sob moliwo
wcielania si w role, jest stworzenie przestrzeni do szukania wyj z sytuacji dyskryminacyjnych oraz wiczenia rnych umiejtnoci spoecznych. W tym kontekcie
drama daje doskonae moliwoci, jeeli chodzi o wiczenie reagowania na dyskryminacj. Jest to zdecydowanie jedna z trudniejszych czci warsztatu antydyskryminacyjnego, ktra przynosi sporo wyzwa zarwno dla osoby uczestniczcej, jak i pro3
M. Branka, Reagowanie na dyskryminacj wyzwania trenerskie [w:] (Nie) warto si rni? Dylematy i wyzwania
metodologiczne edukacji antydyskryminacyjnej. Notatki z pracy trenerskiej, pod red. M. Branki, D. Cielikowskiej
i J. Latkowskiej, Towarzystwo Edukacji Antydyskryminacyjnej 2013.
47
wadzcej proces3. Metody dramowe pozwalaj wielu z nich sprosta. Teatr Obrazu czy
Teatr Forum pozwalaj prbowa rnych strategii radzenia sobie z danym wyzwaniem. Dziki tego typu wiczeniom unikamy oceny poszczeglnych wysikw oraz
dajemy przestrze na realne zmaganie si z opresj i prb znalezienia rnorodnych
strategii, ktre bd dziaa w naszym codziennym yciu.
Drama jest rwnie doskonaym narzdziem sucym budowaniu postaw. Poprzez dowiadczenie bycia w rnych rolach mamy moliwo poszerzenia swojej
wiadomoci tego, w jaki sposb yje si osobom dowiadczajcym dyskryminacji.
Dziki temu moemy skupi si na rozwijaniu wraliwoci i empatii. Midzynarodowe
badania potwierdziy, e modzie regularnie biorca udzia w edukacyjnych zajciach dramowych lub teatralnych jest znacznie bardziej tolerancyjna wobec mniejszoci i obcokrajowcw, wykazuje zwikszon aktywno obywatelsk, jest bardziej
empatyczna, ma szacunek dla innych4.
Aneta Bentyn
Co si w czowieku moe przeama.
Edukacja antydyskryminacyjna czsto jest dekonstrukcj rzeczywistoci, jak
znamy. Zakada zblienie do osb o innych tosamociach, poznanie odmiennych
perspektyw. Jej celem jest krytyczne spojrzenie na nasze osdy. Wane jest tu wyjcie poza schematy mylowe, do ktrych jestemy przyzwyczajeni i przyzwyczajone.
Midzy innymi dlatego warsztaty dramowe zawsze rozpoczynamy od serii prostych
wicze (rozgrzewek), ktre maj na celu demechanizacj, czyli zaproponowanie wicze sprawiajcych, e nasze ciaa zaczynaj porusza si inaczej ni zwykle. Maj
wyj poza znane z codziennego ycia sposoby poruszania si i uwolni od nawykw.
Poszukiwanie nowych ruchw czy dwikw, jakie nasze ciaa mog wydawa, pomaga nam dozna innych wrae i emocji. Taka dramowa demechanizacja ma duy
potencja wzmacniania antydyskryminacyjnej dekonstrukcji rzeczywistoci.
Anna Gawrysiak-Knez
Drama odczarowuje schematy.
Jak wprowadzi dramow edukacj antydyskryminacyjn w szkole?
Marek Krl
Metod maych krokw () drama jest w stanie wnie bardzo wiele, zarwno dla
uczniw, jak i dla nas samych, nauczycieli...
48
4
Lekcje odmieniania rzeczywistoci. Przewodnik DICE po udokumentowanych praktykach
edukacyjnych zastosowa dramy, Konsorcjum DICE 2010.
Dokument na stronie www.dramanetwork.eu [dostp: 10.10.2015].
1. Zacznij od siebie
Praca nad stereotypami i uprzedzeniami moe by wyzwaniem. Zanim rozpoczniesz przygod z edukacj antydyskryminacyjn, zastanw si nad samym lub sam
sob. Poznanie wasnych motywacji i przekona oraz rozmylania nad wasn tosamoci powinny by wstpem do pracy z innymi osobami w tym obszarze. Bardzo
przydatnym narzdziem do przyjrzenia si sobie jest Test samooceny kompetencji
osoby prowadzcej warsztaty antydyskryminacyjne5.
Marek Krl
Temat antydyskryminacji wymaga od nas dokonania autorefleksji. Musimy przemyle, co jest dla nas wane, co my tak naprawd uwaamy za kwestie wymagajce pracy,
istotne; i pierwsza jest praca nad nami. To rodzi pewien niepokj, bo jestemy nauczycielami, czyli tymi ktrzy maj z gry zaoone jakie ramy swojego dziaania, a oto na moment schodzimy na d () wanie po to, eby zastanowi si nad sob. Myl, e jest
to o tyle cenne, e tylko wtedy, kiedy zaczniemy od siebie, jestemy w stanie w 100 % by
szczerze zaangaowanymi, z przekonaniem pracowa nad postawami czy stereotypami
innych osb, w tym momencie naszych uczniw. Praca ta bdzie trudna, ale rozwojowa
dla nas () i dlatego warto j podj.
2. Dowiadcz metody
Zanim zaczniesz uywa metod dramowych, warto, by sam ich dowiadczy i dowiadczya, eby mie obraz tego, co proponujesz uczniom i uczennicom. Wikszo
nauczycielek biorcych udzia w DAA wskazywaa to jako pierwszy i wany krok.
Na szczcie sie praktykw i praktyczek dramy w Polsce ronie z kadym rokiem,
wic staje si to coraz atwiejsze. Stowarzyszenie Praktykw Dramy STOP-KLATKA organizuje wiele szkole w tym zakresie. Na stronie internetowej organizacji mona
znale te sporo publikacji i artykuw6.
3. Przygotuj si merytorycznie
Dowiadczenie w dramie to nie wszystko. By osign efekt edukacyjny, po eksperymencie jakim jest wejcie w role, musz nastpi kolejne elementy, czyli zaprezentowanie konkretnej wiedzy na temat przeciwdziaania dyskryminacji. Wiedza
dotyczca stereotypw, uprzedze, mechanizmu dyskryminacji i jej rodzajw to podstawa, ktr musisz sobie przyswoi przed prowadzeniem wasnych zaj. Wicej informacji na ten temat znajdziesz w artykule Dominiki Cielikowskiej.
4. Przed zajciami zorganizuj czas i przestrze
Przestrze i czas w szkole s poddane bardzo cisym ograniczeniom, z kolei
warsztat dramowy, by mg si rozwin zgodnie z procesem, potrzebuje czasu.
Nie oznacza to, e przestrze szkoy wyklucza warsztaty dramowe. Jest to moliwe,
5
M. Branka, Osoba prowadzca [w:] Edukacja antydyskryminacyjna. Podrcznik trenerski, pod red. M.
Branki i D. Cielikowskiej.
6
Wicej informacji moesz znale na stronie internetowej www.stop-klatka.org
49
jednak nie zawsze i nie wszdzie, dlatego o czas i przestrze na takie zajcia warto
zadba odpowiednio wczeniej.
Wioletta Ksiek
Ustaliymy z nauczycielami, e zrobimy dwie godziny lekcyjne pod rzd. Dogadaymy si z nimi, eby poprzestawia lekcje. Dwa razy po 45 minut to optymalny
czas na wprowadzenie warsztatu dramowego. Myl, e wikszo dyrektorw szk
zgodziaby si na tak zamian.
Agnieszka Werner
Dramy nie sposb prowadzi codziennie na wszystkich lekcjach, ale mona to zorganizowa kilka razy w roku. U mnie modzie nawet przychodzi o godzin wczeniej
na zajcia, tak ich to wcigno.
5. Przygotuj odpowiedni scenariusz
Szczeglnie na pocztku moe to by wyzwaniem, dlatego w tej publikacji dajemy Ci przykady scenariuszy stworzonych przez nauczycieli i nauczycielki z projektu
DAA7. Z rozmw z nimi wynika, e byo kilka metod szczeglnie czsto wykorzystywanych w warsztatach antydyskrymiacyjnych w szkole. Scenariusze, ktre prezentujemy, mog by dla Ciebie inspiracj, dlatego zapraszamy do sprawdzenia co odpowiada Tobie i klasom, z ktrymi pracujesz.
Agnieszka Werner
Stymulatory bardzo im si podobaj. Modzie od razu tworzy histori i odwouje si
do swojego dowiadczenia. Jestem zachwycona t technik. Chocia wymaga wicej zaangaowania, to warto, bo mona pokaza historie, ktre otwieraj modziey oczy.
Sylwia Zabrocka
Najlepszym momentem byy rozgrzewki.
Anna Gawrysiak-Knez
Jeeli chodzi o edukacj antydyskryminacyjn, to ja najbardziej jestem zadowolona z wiczenia krok naprzd. Dzieci same doszy do wniosku, e sprawy niezalene
od osoby mog wpyn na jej start w yciu i na to, e bdzie jej trudniej. Dziki zadaniu
rozwizaam konkretny problem to mi si bardzo podobao.
6. Zadbaj o to, by wejcie w wiat fikcji i wyjcie z niego byy jasne dla grupy
Jest to kluczowe, by zapewni bezpieczestwo osobom uczestniczcym w warsztatach. Wane, by zrozumiay, e bdziecie pracowa w wiecie fikcji i sytuacje, o ktrych rozmawiacie, nie s rzeczywiste. Przed rozpoczciem zaj powinno by jasne
50
8
Scenariusze autorstwa nauczycieli i nauczycielek uczestniczcych w Dramowej Akademii
Antydyskryminacyjnej znajdziesz na s. 107.
dla uczestnikw i uczestniczek, e w danym momencie wchodz w rol innej osoby.

Wyjcie z niej jest te szalenie istotne; nie mona dopuci do sytuacji, by uczniowie i uczennice zostawali ze swoimi innymi tosamociami po zajciach. Mona tego
dokona poprzez gone wykrzyczenie swoich imion bd wsplne zmycie z siebie
roli.
7. Prbuj, prbuj, prbuj
Bez testowania nowych metod, sprawdzania w jaki sposb dziaaj na Ciebie i inne
osoby, nigdy si tego nie nauczysz. Zacznij od prostych wicze: sprawd jak na klas
dziaaj rozgrzewki i krtsze zadania. Po pewnym czasie bdziesz ju dobrze si czu
w bardziej zaawansowanych technikach. Mamy duo przykadw potwierdzajcych,
e drama wciga, a dramowa edukacja antydyskryminacyjna w szkole naprawd
jest moliwa i daje wspaniae efekty!
8. Zaangauj inne osoby
By dokona trwaej zmiany spoecznej, potrzeba zaangaowania wielu osb, szczeglnie w rodowisku szkolnym. Poza tym, o wiele skuteczniej i rwnie przyjemniej
prowadzi si warsztaty w parach. Przekazywanie wiedzy dalej i multiplikacja s bardzo istotne dla przeciwdziaania dyskryminacji, dlatego mw o swoich dowiadczeniach innym nauczycielkom i nauczycielom, zachcaj ich do rozwoju w tej dziedzinie
i do podjcia dziaania. Pamitaj, zawsze moesz im przypomnie, e szkoa ma obowizek prowadzenia edukacji antydyskryminacyjnej.
Wioletta Ksiek
Chciaabym jeszcze wrci do tych warsztatw, nie zamierzam poprzesta. Dobrze
byoby pracowa rwnie z rodzicami, bo mona by pokaza, e idziemy jednym frontem.
Bd organizowa warsztaty dla nauczycieli w mojej szkole, bo trzeba zacz od podstaw. Nie powinno by tak, e jest tylko jeden, dwch nauczycieli, ktrzy pracuj nad
tematem w caej szkole.
51
Olga Stobiecka-Rozmiarek
Dramowa Akademia
Antydyskryminacyjna
wicej ni projekt
Dramowa Akademia Antydyskryminacyjna (DAA) to co wicej ni projekt. To dugofalowe, systemowe dziaanie, ktre opracowane zostao na bazie kilkuletnich dowiadcze trenerek Stowarzyszenia Praktykw Dramy STOP-KLATKA w pracy metod
dramy w rodowisku szkolnym oraz w nawizaniu do danych z raportw TEA Dyskryminacja w szkole obecno nieusprawiedliwiona i Wielka nieobecna o edukacji antydyskryminacyjnej w systemie edukacji formalnej w Polsce1. Wnikliwa analiza potrzeb
grona pedagogicznego pokazaa, e nauczyciele i nauczycielki poszukuj skutecznych narzdzi w przeciwdziaaniu dyskryminacji w rodowisku szkolnym. Nauczyciele chcieliby realizowa dziaania profilaktyczne lub prewencyjne, ale czuj si nieprzygotowani do podejmowania tematu dyskryminacji, ktry czsto zahacza o tabu
spoeczne lub stoi w niezgodzie ze wiatopogldem czy wartociami czci danego
52
1
Oba raporty dostpne na stronie Towarzystwa Edukacji Antydyskryminacyjnej (TEA)
www.tea.org.pl [dostp: 10.11.2015].
rodowiska. Jak dowodzi raport DICE, drama czy teatr edukacyjny skutecznie rozwijaj kompetencje interpersonalne, midzykulturowe, spoeczne i obywatelskie2. Osoby biorce udzia
w dziaaniach dramowych s znacznie bardziej tolerancyjne
wobec mniejszoci i cudzoziemcw, jak rwnie s bardziej aktywni obywatelami wykazuj wiksze zainteresowanie gosowaniem oraz uczestnictwem w sprawach publicznych3.
Chcc wyj naprzeciw tym potrzebom, zesp DAA zaplanowa kompleksowy program, ktry ma poszerza wiadomo,
wiedz i umiejtnoci nauczycieli w zakresie stosowania dramy w obszarze przeciwdziaania dyskryminacji. Zespoowi DAA
zaleao na tym, by nauczyciele i nauczycielki poprzez szkolenie z atwoci identyfikowali zjawiska dyskryminacji i adekwatnie im zapobiegali lub reagowali na nie przy pomocy metody dramy stosowanej. W ten sposb powsta program dla 64
nauczycielek i nauczycieli z czterech wojewdztw: lubelskiego,
podkarpackiego, pomorskiego i wielkopolskiego.
Monika Kozowska, uczestniczka I edycji
Najwiksz wartoci DAA bya otwarto na problemy, ktre
w wikszoci szk nie s dostrzegane. O dyskryminacji si nie
mwi, unika si tematw trudnych. A tu uczylimy si w jaki
sposb spraw ugry, aby pokaza, e j dostrzegamy, e chcemy reagowa i nie boimy si zmian.
O zapotrzebowaniu na projekt moe wiadczy fakt, e do kadej edycji zgosio si wicej osb ni byo miejsc. Priorytetowo traktowane byy zgoszenia dwch
osb z tych samych szk, by wzmocni si oddziaywania na wasne rodowisko
uczestnikw i uczestniczek szkolenia. Koncepcja ta zakada, e w duecie mona liczy
na wsparcie: konsultacje w przygotowaniach, wsplne przeprowadzenie warsztatu
antydyskryminacyjnego z wykorzystaniem metod dramy. Wychodzc z takiego zaoenia, stworzylimy do projektu pary trenerskie, w ktrych jedna z osb bya ekspertk z dziedziny dramy w edukacji a druga specjalistk z obszaru edukacji antydyskryminacyjnej. Taki tandem uzupenia si wzajemnie, co docenili uczestnicy projektu.
I zjazd DAA trening antydyskryminacyjny cz I
Punktem wyjcia bya refleksja nad wasn tosamoci i odgrywanymi rolami
oraz przyjrzenie si, jak odbierane s one spoecznie. Na tym etapie grupa przepraco2
Kto rzuca kostk? Raport strategiczny projektu DICE i rekomendacje dotyczce zastosowa teatru i dramy w edukacji
do kompetencji kluczowych, Konsorcjum DICE 2010, www.dramanetwork.eu [dostp: 10.11.2015].
3
Tame, s. 46
53
waa pojcia stereotypu, uprzedze, dyskryminacji, funkcji wadzy i jzyka w procesie

nierwnego traktowania.
Czasem krtkie proste wiczenie znaczco poszerzao wiadomo, dajc poczucie, e to by ten moment olnienia i zrozumienia czego bardzo wanego na poziomie indywidualnym.
Monika Kozowska
Pierwszy raz spotkaam si z koem tosamoci, a moje dowiadczenie jako nauczycielki to 15 lat!
Justyna Ilasz
Niezwykle wana bya teoria, gdy jak si okazao, wcale nie byo tak, jak wydawao mi si na pocztku, e jestem wolna od uprzedze. Wana wic dla mnie bya
praca nad sob, rozpoznaniem siebie w kontekcie antydyskryminacji. Pierwszy raz
zastanawiaam si nad eskimi kocwkami lub raczej ich brakiem w jzyku polskim.
Marta Nowak
Udzia w DAA by dla mnie du przygod. Po raz pierwszy miaam okazj uczestniczy w tak rozwijajcym i ciekawym szkoleniu. Oprcz konkretnej, rzeczowej wiedzy na
temat antydyskryminacji dowiedziaam si wielu rzeczy o sobie.
II Zjazd DAA metoda dramy cz II

Kolejn czci treningu byo zrozumienie mechanizmu dyskryminacji oraz poznanie sposobw jej zapobiegania i istoty roli wiadka lub wiadkini.
W czasie drugiego spotkania grupa poznaa dwie bardziej zoone techniki: rzeba, pomnik, Teatr Obrazu, gorce krzeso, ledzenie myli, improwizacja, stymulatory.
III zjazd DAA wypracowanie scenariuszy
Kady wypracowa swj antydyskryminacyjny scenariusz, wykorzystujc poznane narzdzia dramowe. Praca bya twrcza, mudna i jednoczenie bardzo owocna.
Informacje zwrotne od grupy i prowadzcych doprowadziy do powstania 10 scenariuszy w I edycji projektu. Wybrane scenariusze do pracy z uczniami z klas IV-VI szk
podstawowych oraz gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych znajdziecie na stronie 107.
54
IV zjazd DAA podsumowanie uczenia przez dowiadczenie

Klamr spinajc 60-godzinny cykl warsztatw byo podsumowanie dziaa
uczestnikw i uczestniczek oraz przeanalizowanie etapu wdraania wypracowanych
scenariuszy. To spotkanie domkno cykl Kolba i pozwolio podsumowa, kim jest
edukator dram i edukator antydyskryminacyjny. Uczestnicy z duym zaangaowaniem dzielili si dowiadczeniami z wdraania scenariuszy w szkoach. W przewaajcej czci byy to bardzo pozytywne wraenia, zarwno dla samych prowadzcych,
jak i uczniw i uczennic.
Marta Nowak
Przeprowadziam trzyipgodzinne szkolenie antydyskryminacyjne dla klasy, ktrej
jestem wychowawc. Zastosowaam scenariusz z rozgrzewkami i stymulatorami, jakie
wiczylimy na zajciach. Moi uczniowie byli zachwyceni. Bardzo aktywnie uczestniczyli
w warsztatach, dopytywali o nurtujce ich kwestie. To byo bardzo inspirujce dowiadczenie.
Gosia Bobrowska
Poprzez wprowadzanie drobnych wicze, jak rozmowa i zastanowienie si nad wasn tosamoci czy stop-klatka i pokazywanie dominacji wrd grupy, modzie otworzya si na temat i uwiadomia sobie, e niektre zachowania czy stwierdzenia byy
z ich strony niewiadom, ale mimo wszystko dyskryminacj.
V Seminarium podsumowujce
Prac grupy szkoleniowej domkno seminarium podsumowujce. Bya to okazja
do podzielenia si dowiadczeniem z DAA i przedstawienia konkretnych efektw pracy w gronie nauczycieli i osb z instytucji zajmujcych si edukacj czy dziaaniami
na rzecz przeciwdziaania dyskryminacji.
Na zakoczenie o Dramowej Akademii Antydyskryminacyjnej
Monika Kozowska
Nie jest to zwyke szkolenie, po ktrym ma si wraenie, e wszystko ju si syszao.
Tutaj mona posucha pierwszy raz o rzeczach, z ktrymi si wczeniej nie spotkalimy;
moemy dowiadczy, otworzy si na nowe pomysy i ukoczy szkolenie z niedosytem.
Z pytaniem do samego siebie: dlaczego tak pno, dlaczego system szkolnictwa jest taki
55
skostniay i dlaczego ja, nauczyciel, te taki byem. To dobry pocztek na zmiany a te

s zawsze dobre, jeli mamy na uwadze fakt, e pracujemy z drugim czowiekiem, od
ktrego te moemy si duo nauczy. Bo drama to proces wsplny. A antydyskryminacji
trzeba uczy od dziecka.
Anna Bentyn
Jeli kada z nas uyje tylko kilku wicze, zostawimy w ludziach wiele wanych dowiadcze i przey, ktre bd owocoway w nich dalej.
Cay projekt DAA przyniesie 64 ambasadorw i ambasadorek zmiany na terenie
czterech wojewdztw, ktrzy metodami dramy bd uwraliwia uczniw i swoje otoczenie na rnorodno. Wierzymy, e przeszkolone osoby zyskaj sprzymierzecw
i przez wsplne dziaania przyczyni si do otwarcia na drugiego czowieka i stworz
przestrze, w ktrej Ja i Ty bdziemy czu si bezpiecznie: bawi si, uczy, wsppracowa, tworzy, rozwija siebie i swoje otoczenie w poczuciu wolnoci, szczcia
i sprawiedliwoci, w wiadomoci, e mog by, kim chc i e jestem wartoci dlatego, e jestem, bez wzgldu na tosamo.
56
Drama
w pobudzaniu aktywnoci
obywatelskiej
Przykadowa strona
57
Agnieszka Buk, Katarzyna Dzicioowska
Ksztatowanie postaw
obywatelskich
a drama
Jednym z celw dziaa podejmowanych przez Stowarzyszenie Praktykw Dramy STOP-KLATKA jest rozwijanie u modych ludzi postaw i kompetencji niezbdnych
do tworzenia spoeczestwa obywatelskiego. Zaley nam na aktywnych, otwartych
na wsplne dziaanie obywatelach utosamiajcych si ze zbiorowoci, w ktrej
yj, przywizanych do niej oraz nastawionych na ochron i pomnaanie wsplnych
dbr. Postawa obywatelska zbudowana jest na wsplnych dla spoecznoci wartociach, takich jak braterstwo, solidarno, akceptacja rwnoci praw, zaufanie, respektowanie dobra wsplnego, wsppraca, przestrzeganie wsplnie ustalonych
regu i podmiotowe traktowanie wspobywateli1. Drama stosowana jako metoda na-
58
E. Wnuk-Lipiski, Socjologia ycia publicznego, Warszawa 2005, s. 105.
stawiona na spoeczn zmian bazuje na identycznych wartociach i poprzez aktywne techniki pracy angaujce na rnych
poziomach wspiera utrwalanie i rozwj tych wartoci w jednostce. Buduje zaufanie midzy ludmi, uczy wchodzenia w kontakt z innymi i budowania z nimi relacji, ksztaci we wsppracy
i efektywnym komunikowaniu, uczy przestrzegania ustalonych
zasad i zachca do przejmowania inicjatywy2.
Postawy obywatelskie modziey i modych
dorosych (13-30 lat) w wietle bada
Zgodnie z diagnoz przedstawion w Rzdowym Programie Aktywnoci Spoecznej Modziey na lata 2015-2016
AKTYWNA MODZIE modzi wykazuj mniejsze przywizanie
do obywatelskich wartoci ni inne grupy wiekowe. Cechuje
ich niskie oglne zaufanie w relacjach spoecznych i cho bardziej ni starsi ufaj instytucjom publicznym, jedynie 7% ma
poczucie, e politycy dbaj o ich interesy. S rwnie mniej ni
starsi wraliwi na dobro wsplne. Nie rokuje dobrze uczestnictwo w wyborach powszechnych frekwencja uprawnionych
do gosowania w tej grupie wiekowej wynosi poniej 50%.
Wiele do yczenia pozostawia samorzdno szkolna; szukajc mierzalnych wskanikw, mona powoa si na frekwencj w wyborach reprezentantw samorzdw szkolnych, ktra
do roku 2010 wzrastaa (osigajc ponad 50%), by w 2013 roku spa do poziomu
39%. Tendencje te s skutkiem ksztatu samorzdnoci w szkole i miejscu zamieszkania. Nie daj one uczniom realnego wpywu ani na rzeczywisto szkoy, ani poza
ni, gdzie brakuje dobrych praktyk w budowaniu relacji modziey z decydentami3.
Obraz wyaniajcy si z powyszej diagnozy wskazuje jednoznacznie, e w obszarze edukacji obywatelskiej modych ludzi jest bardzo duo do zrobienia. Cele, ktre
stawiaj przed sob autorzy Programu Aktywnoci Spoecznej Modziey pokrywaj
si po czci z tymi, jakie stawiamy przed sob w Stowarzyszeniu Praktykw Dramy
STOP-KLATKA. W ramach kilku prowadzonych obecnie projektw obywatelskich i stale rozszerzanej oferty chcemy zwiksza ch dziaania ludzi na rzecz innych. Promujemy wyjcie poza swoje prywatne cele i najblisze rodowisko, ktrym jest rodzina
czy klasa szkolna. Zachcamy do spojrzenia szerzej na spoeczno i spoeczestwo
oraz wspieramy dziaania na rzecz dobra wsplnego w duchu tolerancji, poszanowania rnorodnoci i innych wartoci demokratycznych. Korzystamy przy tym z wypracowanych przez lata narzdzi dramowych.
2
A. Chodasz i A. Lalak, Drama w subie pozytywnej zmiany [w:] Drama czy. Metoda dramy w budowaniu kapitau spoecznego pod red.
Aleksandry Chodasz, Stowarzyszenie Praktykw Dramy STOP-KLATKA, Warszawa 2012, s. 9.
3
Rzdowy Program Aktywnoci Spoecznej Modziey na lata 2015-2016 AKTYWNA MODZIE, projekt z dn. 19.05.2014, Polska Rada
Organizacji Modzieowych: www.prom.info.pl/wp-content/uploads/2014/03/PASM_19.05.2014.pdf [dostp: 10.10.2015].
59
Drama skutecznym narzdziem ksztatowania postaw obywatelskich

Metoda dramy, ze wzgldu na swoj specyfik, efektywnie wspiera analizowanie
oraz wzmacnianie wrd modych ludzi postaw obywatelskich. Patrzc przez pryzmat
projektw realizowanych w tym obszarze przez Stowarzyszenie, moemy wyodrbni
trzy punkty wsplne dla dramy jako metody edukacyjnej oraz dla tematu obywatelskoci. Poniej szczegowo opisujemy kady z nich wraz z konkretnymi przykadami
wicze.
WIELOSTRONNE ANALIZOWANIE SYTUACJI
Jednym z aspektw dramy jest moliwo pokazywania danej sytuacji z rnych
perspektyw. Technika fotografii, w ktrej uczestnicy warsztatw analizuj stop-klatki
sytuacji problemowych lub konfliktowych oraz szukaj ich rozwiza, jest tego najlepszym przykadem. Takie wieloperspektywiczne patrzenie na zdarzenia w wiecie
fikcji sprzyja przenoszeniu tej umiejtnoci do wiata realnego osb uczestniczcych
w warsztatach. Patrzc przez pryzmat wiadomego obywatela, jest to niezwykle wane, aby potrafi on wyrabia sobie wasn opini na temat zdarze (chociaby politycznych), ktre go otaczaj. Obserwujc dyskusje na temat przyjmowania uchodcw przez jego kraj czy decydujc o dziaaniach, ktre zrealizuje samorzd szkolny,
powinien zajmowa stanowisko w sprawie z uwzgldnieniem nie tylko swojej perspektywy (dobra, interesw), ale take patrzc szerzej przez pryzmat swojej najbliszej spoecznoci, kraju czy globalnego wiata.
W ramach pracy z modzie w obszarze wzmacniania umiejtnoci wielostronnej
analizy problemu i szukania obywatelskich rozwiza, czsto pracujemy technik
fotografii, korzystajc ze wiata fikcji stworzonego przez trzy wolontariuszki Stowarzyszenia Magdalen Kozubal, Monik Kur i Beat Rainko:
Tomek ma 17 lat. Idc przez park na dworzec kolejowy, zauway lec nieprzytomn kobiet. Zatrzyma si, cho widzia ju kolegw, ktrzy do niego machali. Wybierali si razem na wyjazd wakacyjny i wanie spieszyli si na pocig. Spojrza na zegarek i zobaczy, e do odjazdu pocigu zostao 5 minut.
Pawe ma 18 lat, jest druynowym druyny harcerskiej Czarne Stopy. Co roku organizowane s Wielkie Podchody, sprawdzian dla wszystkich druyn. W tym roku przygotowanie wydarzenia przypado jego zespoowi. Wszyscy woyli duo wysiku w organizacj imprezy, jednak nieoficjalnie dowiedzieli si, e Komendant Hufca postanowi
60
przekaza to zadanie innej druynie. Pawe wie, e jego harcerze s z tego powodu
bardzo zawiedzeni. Rozmawia z zaprzyjanionymi druynowymi, Markiem i Ani, ktrzy uwaaj, e z decyzj Komendanta nie mona dyskutowa. Pawe zastanawia si,
co zrobi w tej sytuacji.
Sylwia chodzi do drugiej klasy liceum. W jej szkole niedugo odbd si wybory
do samorzdu szkolnego. Dziewczyna zastanawia si nad kandydowaniem na funkcj przewodniczcej. W tej roli chciaaby szczeglnie pomc uczniom z innych krajw,
ktrzy ucz si w jej szkole. Jola, przyjacika Sylwii, obiecuje wsparcie w kampanii.
Sylwia na korytarzu szkolnym mija Korneli, ktra opowiada koleankom o planach na swoj kampani wyborcz. Sylwia, syszc to, zaczyna si coraz bardziej waha, czy startowa. Uwaa, e Kornelia ma wicej znajomych i wiksz si przebicia.
Termin zgaszania kandydatur mija dzisiaj.
Uczestnikw i uczestniczki warsztatw dzielimy na trzy grupy, a nastpnie rozdajemy im powysze historie. Prosimy, aby w grupie krtko przedyskutowali sytuacj oraz ustawili stop-klatk oddajc to, co si wanie dzieje, w jakim momencie
znajduj si postaci. Kiedy grupy s gotowe, po kolei analizujemy kad z fotografii
i przygldamy si perspektywom rnych postaci, aby znale idealne rozwizanie
dla poszczeglnych historii4.
UJAWNIANIE STEREOTYPW NA RZECZ PROMOWANIA RNORODNOCI
Innym wanym w kontekcie obywatelskoci aspektem jest dostrzeganie stereotypw, jakie funkcjonuj w spoeczestwie oraz ksztatowanie umiejtnoci dziaania poza nimi. Nawet jeli stereotyp jest pozytywny, to chcemy uczy modzie, eby
dziaajc spoecznie, miaa wiadomo panujcych stereotypw i ich funkcji. Co za
tym idzie aby prezentowaa postaw: pomagajc komu, patrz na niego jako jednostk i jej potrzeby, abstrahujc od panujcych oglnie przekona na temat grupy,
do ktrej ona przynaley. To jeden z pierwszych krokw do docenienia rnorodnoci. W trakcie wicze dramowych uczestnicy i uczestniczki rozwizuj konflikt, bdc
w okrelonych rolach. Zaoenie tzw. paszcza roli bardzo czsto powoduje, e aby
zbudowa sobie wasn kreacj postaci, sigaj po stereotypy. To uatwia wejcie
w rol oraz skraca czas na budowanie bohatera czy bohaterki. Podobnie jest, gdy
osoba uczestniczca przez pryzmat swojej roli odbiera inne strony konfliktu. Im wicej tych stron, tym ludzki umys szybciej signie po stereotypy, aby poradzi sobie
z analiz sytuacji, w ktrej si znajduje.
Przykadowy scenariusz oparty na technice fotografii znajduje si na stronie
61
Aby poruszy temat stereotypw w naszym spoeczestwie, stworzylimy w Stowarzyszeniu wiczenie oparte na technice kart rl5. Osoba prowadzca dzieli grup
na kilka mniejszych w zalenoci od liczby uczestnikw moe to by od czterech
do szeciu grup. Nastpnie kadej z nich rozdajemy opisy rl oraz elementy garderoby, ktre pomog im si osadzi w rolach. Akcja ma miejsce w Urzdzie Gminy maej
miejscowoci. Postaci, ktre tam si znalazy, s przedstawione w poniszych opisach
rl.
BIZNESMENI
Z dziada pradziada jestecie mieszkacami Kopotowa. Po studiach niektrzy z Was wyjechali pracowa
do wikszych miast, a niektrzy zostali
i rozwijali lokalne biznesy. Po kilkunastu latach pracy w rnego rodzaju firmach i zbieraniu dowiadcze w inwestowaniu, postanowilicie wykorzysta
swoj wiedz oraz kontakty, aby rozwija Kopotowo. Widzicie w nim ogromny
potencja. Ludzie s wobec siebie bardzo yczliwi, pomocni, chtni do pracy.
Nigdy nie odmawiaj pomocy i angauj si w sprawy caego miasteczka. Gdy
zrewitalizowalicie stary zabytkowy
paacyk i przeksztacilicie w muzeum,
wiele osb uzyskao prac, a i turystw nie brakowao. Miasto przeywao
prawdziwy rozkwit. Macie za sob duo
udanych projektw i inwestycji, ale
ostatni pomys nie wypali. Chcielicie
PIELGNIARKI
Z dziada pradziada jestecie mieszkankami Kopotowa. Fakt, aby ukoczy
studia i zdoby dowiadczenie, musiaycie na pewien czas opuci rodzinne
strony. Klimat panujcy w miasteczku,
yczliwo i pozytywne nastawienie
62
wybudowa nowe Centrum Ekologiczne

dla turystw. Niestety, inwestorzy si
wycofali i tym samym zaufanie mieszkacw do Was zostao nadszarpnite.
Jednak wiecie, e gdzie nie ma ryzyka,
nic nie mona zyska. Macie ju zoone
w urzdzie dwa kolejne projekty, ktre
czekaj na akceptacj.
Kilka dni temu dostalicie od wjta
zaproszenie na zebranie w sprawie Kopotowa, ktre rozpocznie si za chwil.
Sprawa jest powana, bo w korespondencji zaznaczono, e obecno jest
obowizkowa. Nic wicej nie wiecie,
czekacie na wjta, ktry ma przekaza
Wam wszystkie informacje.
Co by si nie dziao, wiecie, e moecie liczy na mieszkacw Kopotowa, znacie ich skonno do dziaania
na rzecz wsplnoty. Nie ma znaczenia,
z jakiej grupy spoecznej pochodz,
celem jest dobro wszystkich mieszkacw.
wygray z wielkomiejskim gwarem i kilka lat temu wrciycie do Kopotowa.

Niestety, doskwiera Wam fakt e przychodnia, w ktrej pracujecie, jest oddalona od Kopotowa o 50 km. Martwi Was
to, poniewa tracicie duo czasu na dojazdy a pienidzy na paliwo, ale chodzi Wam te o los mieszkacw, ktrzy
Technika kart rl jest opisana w artykule na stronie 10.
w nagych przypadkach nie mog liczy

na szybk i fachow pomoc medyczn.
Kopotowo nie jest du miejscowoci, jednak takie miejsce jak przychodnia jest, Waszym zdaniem, niezbdne.
Chcecie bardzo t sytuacj zmieni, ale
brakuje Wam pienidzy.
Kilka dni temu dostaycie od wjta
Sprawa jest powana, bo w korespon-
dencji zaznaczono, e obecno jest

ZAKONNICE
ktra zniszczya dach kocioa i figur.

Nie macie pienidzy na remont, a wiecie
doskonale, e turyci w znaczny sposb
wpywaj na sytuacj ekonomiczn Kopotowa.
Od wielu lat jestecie w zgromadzeniu sistr, ktre su wiernym w Kopotowie. Cieszycie si duym szacunkiem
spoecznoci, nie tylko z racji penionej funkcji spoecznej. Angaujecie
si na rzecz Kopotowa m.in. poprzez
udostpnianie salek katechetycznych
na dziaania spoeczne i kulturalne, organizujecie zbirki ywnoci i ubra dla
najuboszych z okolicy. Znacie swoich
parafian bardzo dobrze, szanujecie ich,
pomagacie im w trudnych sytuacjach.
Przez wiele lat miasteczko prosperowao bardzo dobrze, m.in. dziki turystom
zwiedzajcym katedr, ktrej gwn
atrakcj jest figura Matki Boskiej Kopotowskiej. Niestety, kilka tygodni temu
przez Kopotowo przesza nawanica,
GOSPODYNIE WIEJSKIE
Z dziada pradziada jestecie mieszkankami Kopotowa a upraw ziemi
cenicie nad ycie. Rolnictwo to jedna
z gwnych gazi gospodarki w gminie.
Wasze plony zapewniaj wyywienie

nie tylko mieszkacom Kopotowa, ale
rwnie okolicznym wsiom. To w rolnictwie zatrudnionych jest najwicej
mieszkacw miasteczka. Niestety,
od czasu nieudanej inwestycji prby
63
budowy Centrum Ekologicznego dla turystw w Kopotowie trudniej jest ze

zbytem i jest coraz mniej goci. Na dodatek niedawno bya susza a tym samym
sabsze zbiory. Macie coraz mniej rodkw do ycia. Moe si okaza, e w niedugim czasie nie bdziecie mie pienidzy nawet na nasiona. Martwicie si,
e jedzenie bdziecie sprowadza z innych gmin po wyszych cenach a na domiar zego wzronie poziom bezrobocia,
co z pewnoci nie bdzie sprzyjao rozwojowi Kopotowa.

POLICJANCI
Uprzedzilicie siatkarzy, e jeli jeszcze

raz nie dochowaj terminu, odmwcie
wsparcia, do czego macie prawo. I tak
si stao: sportowcy spnili si z wnioskiem, wic mecz si nie odby. Szkoda,
cho z drugiej strony to dobrze, gdy
mielicie czas, aby zrobi spotkanie zespou policjantw pracujcych w Kopotowie i ustali, co usprawnioby Wasz
prac. Okazao si, e niezbdny jest
natychmiastowy zakup nowego radaru
do pomiaru prdkoci pojazdw oraz
zainstalowanie kamery przy przejciu
dla pieszych koo szkoy, aby mc monitorowa bezpieczestwo i ruch w tym
miejscu.
Kilka dni temu dostalicie od wjta
Co by si nie dziao, wiecie, e mo-
Od lat pracujecie w Komendzie Policji w Kopotowie. Dbacie o porzdek

i bezpieczestwo w Waszym miecie.
Na co dzie odnotowujecie niewiele
przestpstw w swoim rejonie, gwnie
wykroczenia drogowe i drobne kradziee. Najwicej pracy macie, gdy lokalna
druyna siatkwki przyjmuje inny zesp w gocinie. Obowizkowo musicie zabezpiecza teren imprezy. Aby
mc to zrobi, potrzebujecie wniosku
z planem imprezy od Klubu Sportowego zoonego w okrelonym terminie.
I z tym, niestety, jest problem: co roku
siatkarze przynosz dokumentacj za
pno, przez co Wy organizujecie zabezpieczenie meczu na ostatni chwil.
A jest co robi pyta boiska i trybuny
nie byy od dawna remontowane, dlatego za kadym razem trzeba sprawdzi, jakie ich elementy mog zosta
wykorzystane jako niebezpieczne narzdzia i zadba o ich zabezpieczenie.
64
ecie liczy na mieszkacw Kopotowa, znacie ich skonno do dziaania


KLUB SIATKARSKI
oczywicie te otrzymalicie zbyt pno

informacj od jednej z druyn i kiedy
poszlicie z wnioskiem na policj, ona
odmwia Wam ochrony, przez co zgodnie z prawem zawody nie mogy si
odby. Nie do, e nie macie rodkw
na remont stadionu, to jeszcze teraz
nie moglicie rozegra pucharu. Postanowilicie zawalczy o swoje u wjta,
ale co dziwne, to Wy dostalicie list
z Urzdu Gminy.
Wjt zaprosi Was na zebranie
w sprawie Kopotowa, ktre rozpocznie
si za chwil. Sprawa jest powana, bo
w korespondencji zaznaczono, e obecno jest obowizkowa. Nic wicej
nie wiecie, czekacie na wjta, ktry ma
przekaza Wam wszystkie informacje.
Od pokole czonkowie Waszych

rodzin doczali do Klubu Sportowego w Kopotowie. Mona powiedzie,
e siatkwka to Wasza lokalna tradycja.
Wy te gracie w druynie od kilku adnych lat. Caa okolica wie, e jestecie
w tym dobrzy i jako nieliczni w rejonie
macie wasny stadion. Co prawda, jest
on w opakanym stanie, ale jest wic
doroczne powiatowe rozgrywki siatkarskie zawsze odbyway si u Was. Mimo
e organizacja zawodw nie jest atwa,
bo trzeba speni zasady bezpieczestwa i zapewni policyjn ochron, wytrwale penilicie honory gospodarzy.
Najwikszym utrudnieniem byo to,
e najpniej na tydzie przed zawodami trzeba byo zoy specjalny wniosek w miejscowej Komendzie Policji
informujcy o przewidywanej liczbie
goci. Rzadko udawao Wam si wyrobi w tym terminie, bo druyny, ktre
miay dotrze, spniay si z potwierdzaniem swojej obecnoci. W tym roku
Kiedy uczestnicy i uczestniczki s ju rolach, na spotkanie wchodzi wjt (prowadzcy w roli) i ogasza, e w ramach analizy gminnego budetu stwierdzono oszczdnoci w wysokoci 50 tys. zotych. Rada Gminy zdecydowaa, e przeznaczy te rodki
na projekt zgoszony przez mieszkacw. Jedynym warunkiem jest to, e bdzie on
dotyczy tylko jednej grupy spord wszystkich obecnych. Nastpnie wjt wyznacza
czas na podjcie przez ca spoeczno decyzji i po tym czasie przychodzi dowiedzie si, jaka jest propozycja.
65
Osoby uczestniczce w tym wiczeniu, bdc w rolach, bardzo szybko zaczynaj skupia si na swoich oczekiwaniach oraz dewaluowa potrzeby innych grup
spoecznych lub zawodowych. Argumenty, ktre padaj w dyskusji, najczciej
opieraj si na powszechnych opiniach. Padaj zdania w rodzaju: Pielgniarki cay
czas strajkuj, chc wicej i wicej, Biznesmeni myl tylko przez pryzmat wasnych zyskw itd. Po zakoczeniu wiczenia i wyjciu z rl omawiamy z osobami uczestniczcymi proces, jakiego dowiadczyli. Przygldamy si stereotypom, jakie si pojawiy
i szukamy innych, ktre funkcjonuj w naszym otoczeniu. Nastpnie analizujemy ich
mechanizm i moliwe konsekwencje. Na zakoczenie wsplnie szukamy sposobw
na unikanie krzywdzcego stosunku do innych grup i osb.
WZMACNIANIE POCZUCIA SPRAWCZOCI
Drama to metoda pozwalajca uczestnikom na dokonywanie zmian. Pomimo
e wprowadzaj je w wiecie fikcji, to jednak ich dokonuj. Jak mawia Augusto Boal6,
niewane, e dziaanie jest fikcyjne wane, e to dziaanie. Podczas wicze oraz
ich omwie mocno podkrelamy, e czowiek sam ma najwikszy wpyw na swoje
ycie. To, jak ono wyglda, zaley w gwnej mierze od podjtych decyzji, dziaania
lub przeciwnie jego braku. Modzie uczestniczca w naszych projektach obywatelskich najmocniej podkrela wanie ten aspekt. Nauczyam si, e ja sama mog zmienia swoje ycie, Wiem, e to ode mnie zaley, jak wyglda moje ycie i wiat wok mnie
to zdania, ktre syszymy z ust modych ludzi podczas podsumowa projektw.
W ramach projektu Obywatel PRO7 modzie z terenu powiatu grjeckiego uczestniczya w warsztatach dramowych i zrealizowaa wasne inicjatywy na rzecz spoecznoci lokalnej. Nastpnie zaprosilimy j do zainicjowania w grjeckich szkoach
edukacji rwieniczej. Podczas spotka pracowalimy nad tym, jak uczy innych,
by finalnie wsplnie opracowa scenariusz dwugodzinnych warsztatw. Uczestnicy
zgodnie stwierdzili, e celem ich zaj bdzie wzmacnianie w ich rwienikach poczucia sprawczoci czyli dzielenie si wasnym przekonaniem i dowiadczeniem
w tym zakresie. Jako gwny element swoich warsztatw wybrali technik stymulatorw8, ktrej sami dowiadczyli i ktr uznali za ciekaw oraz skuteczn.
Z plecaka, w ktrym umiecili zestaw do szkicowania, kilka prac plastycznych,
pognieciony pusty formularz zgoszeniowy na konkurs plastyczny, artyku z gazety
o wygranej w konkursie, zeszyt z dyskusj midzy kolegami, korespondencj trenera
SKS z rodzicami oraz zapakowan now koszulk sportow, wyania si historia Jacka. Pitnastolatka, ktry pomimo ogromnego talentu plastycznego nie decyduje si
na jego rozwijanie. Barier jest dla niego wstyd przed kolegami, przesadny konformizm w zainteresowaniu mskim sportem wrd gimnazjalistw oraz niska wiara
we wasne moliwoci.
66
Wicej o filozofii Augusto Boala w artykule na stronie 19.

7
Wicej o projekcie mona znale na stronie www.stop-klatka.org.pl/obywatel-pro-ii-edycja
[dostp: 10.11.2015].
6
Modzie, bazujc na tej opowieci, zapraszaa grjeckich gimnazjalistw do dyskusji na temat sprawczoci i podejmowania dziaania. Modzi wsplnie szukali rozwiza umoliwiajcych pokonanie barier, ktre pojawiaj nie tylko w yciu bohatera
wymylonej przez nich historii. Na zakoczenie rozdali uczniom i uczennicom stworzone przez siebie materiay pokazujce moliwoci dziaania w Grjcu i okolicach.
Wyzwania wspczesnego wiata po czyjej stronie ley odpowiedzialno?
W dzisiejszym dynamicznie zmieniajcym si wiecie ksztatowanie postaw obywatelskich i prospoecznych czsto staje si wyzwaniem. Codziennym aktywnociom
modziey towarzyszy wiat wirtualny oraz zalew rnorodnych, czsto sprzecznych
informacji, a promowanie wasnego wizerunku staje si waniejsze od pielgnowania
relacji midzyludzkich. Obserwujc te okolicznoci, jako trenerki, edukatorki i pasjonatki obywatelskoci tym bardziej czujemy si odpowiedzialne za to, jak funkcjonuje
nasze otoczenie. Jeli Tobie rwnie nie jest obojtne, w jakim wiecie yjesz, jeli
zaley Ci na tym, aby ludzie wok Ciebie mieli poczucie wsplnotowoci zachcamy do wzicia za to odpowiedzialnoci i do wspierania postaw obywatelskich wrd
osb ze swojego otoczenia. Teraz moesz do tego wykorzysta rwnie dram!
Technika stymulatorw zostaa opisana w artykule na stronie 10.
67
Agnieszka Buk, Anna Cieluk
Tutoring a uczenie
dramy i dziaania
obywatelskie
Poczucie partnerstwa to nieodczny element w tej metodzie takimi sowami wspomina tutoring Paulina Woroszy, jedna z uczestniczek Dramowej Akademii
Wolontariackiej (DAW). Zdanie to wypowiada trzy lata po zakoczeniu projektu, dodajc: Wwczas przekonaam si, jak nieoceniona jest pomoc w samorozwoju. Prof.
Zbigniew Peczyski, definiujc tutoring, mwi: Obrazow metafor dla metody tutoringu moe by gra w ping-ponga lub w tenisa. Tutor serwuje pieczk a student odbija, robic to stopniowo coraz sprawniej. Przenonia ta pozwala wydoby istotn cech
relacji midzy profesorem a studentem, ktr jest partnerstwo.
To oczywiste jeden z partnerw jest bardziej dowiadczony, ale potrzeba obydwu,
by gra moga zaistnie, toczy si. Konsekwencj partnerstwa jest wzajemno oddziaywa, bo zarwno student, jak i profesor korzystaj z tej relacji, tzn. w pewnym sensie
obaj ucz si i rozwijaj swj potencja.
68
Stowarzyszenie Praktykw Dramy STOP-KLATKA w swoich

projektach czsto korzysta z metody tutoringu. W ramach wybranych programw szkoleniowych, uczc innych pracy dram, najpierw szkolimy a nastpnie towarzyszymy w stawianiu
pierwszych krokw jako praktyk dramy na sali warsztatowej.
Pracujc z modzie w obszarze ksztatowania postaw obywatelskich, najpierw wykorzystujemy dram do ich nazwania,
uwiadomienia. Nastpnie towarzyszymy uczniom i uczennicom w tworzeniu i realizacji wasnych dziaa obywatelskich.
Wspomniana wyej zasada partnerstwa jest wedug nas kluczowa zarwno dla dramy, jak i tutoringu. Sdzimy, e cecha ta
odpowiada na wspczesne wyzwania edukacyjne z naszych
dowiadcze wynika, e osoba wsppracujca z tutorem duo
efektywniej rozwinie si, jeli:
samodzielnie zaplanuje
(a nie kto zrobi to za ni),
proces
wasnego
rozwoju
na pojawiajce si wtpliwoci bdzie szuka samodzielnie odpowiedzi (zamiast otrzyma gotowe rozwizanie),
wie, e kto jest obok i widzi ten sam cel (a nie jest nad
ni i ma inn perspektyw).
Uczestnictwo w podawczym systemie edukacji a gotowo na tutoring

Uczestnicy i uczestniczki naszych projektw wolontariackich i obywatelskich,
w trakcie ktrych wsplnie z tutorami podejmuj wasne dziaania, to w wikszoci
osoby, ktre dotychczas dowiadczay procesw edukacyjnych gwnie w oparciu
o system podawczy. To system, w ktrym sytuacje edukacyjne definiuj zdania z nawiasw w powyszym akapicie. W rezultacie zdarza si, e zetknicie z inn form
relacji ucze-uczcy rodzi obawy.
Pocztkowo baam si takiej pracy, wydawao mi si, e bdzie ona nieustannie
oceniania a moe nawet krytykowana to sowa Justyny Tarki, absolwentki DAW. Jednak kontynuujc swoje wspomnienia o tutoringu, mwi: Podczas moich dowiadcze
z dram tutoring dawa mi przede wszystkim poczucie bezpieczestwa. Wiedziaam,
e w przypadku trudnoci jest osoba, do ktrej mog zwrci si o pomoc i t pomoc
uzyskam. W trakcie pracy bardzo doceniam to, jak tutorka poszerzaa moj perspektyw
69
w patrzeniu na przygotowywanie warsztatw i inspirowaa do poszukiwania rnych

moliwych rozwiza. Jej wsparcie pozwolio mi skupi si na rzeczach wanych w kontekcie celu warsztatw, dziki temu miaam wiksz wiadomo tego, po co robimy
dane wiczenie, co tak naprawd chcemy pokaza naszym uczestnikom, czego chcemy ich nauczy. Alicja Rygier, rwnie absolwentka DAW, zwraca uwag na podobny
aspekt: Tutoringu dowiadczyam po raz pierwszy. Dla mnie najwaniejszym aspektem
byo nie ocenianie, a wzmacnianie tego, co dobre. Niesamowite byo te to, jak duym
zaufaniem zostalimy obdarzeni, co dawao nam ogromn wiar w sukces projektu.
Tak zwanym efektem ubocznym podawczego stylu pracy, gdzie uczcy ma nadrzdn rol w stosunku do osoby uczcej si, jest obawa przed (negatywn) ocen
i poczucie niskiego zaufania. Analizujc nasze dowiadczenia, widzimy, e tutoring
jest adekwatn odpowiedzi na potrzeb bycia docenianym zamiast ocenianym,
jest kluczem do ksztatowania poczucia sprawstwa i samodzielnoci wrd osb
uczcych si. Monika Komosa, nauczycielka z wojewdztwa lubelskiego, podkrela,
co tutoring wyrnia spord innych metod: Dochodzenie do wnioskw w prawdzie
i z przekonaniem o ich susznoci gdzie osoba w nim uczestniczca rozwija si w kierunku i poprzez metody, ktre sama wiadomie wybiera. Monika, opisujc swoje dowiadczenia, podkrela kilka aspektw: Tutorki w DAW uwiadomiy mi, jak naley
pracowa z ludmi, motywowa z radoci w przyjemnej merytorycznej atmosferze, jak
planowa warsztaty w ich pracy nic nie byo dzieem przypadku. Ich uwano, niesamowite wyczucie czowieka pozwoliy mi wycisn z zaj wszystko: wszystko byo wane, budujce nie zmarnowaam adnej minuty! Istotny by brak popiechu, wsplne
poszukiwanie rozwiza i zastosowa, refleksja.
Stawianie pierwszych krokw w praktykowaniu dramy

Od 2006 r. w ramach Dramowej Akademii Wolontariackiej tutorki towarzysz podopiecznym w samodzielnym zaplanowaniu warsztatw, dostosowaniu scenariusza
zaj do potrzeb uczestnikw, omawiaj te z nimi dowiadczenia ju po zrealizowanych zajciach. Czsto taka forma zachca osoby, ktre dopiero zaczynaj przygod
z dram, do stawiania pierwszych samodzielnych krokw w prowadzeniu krtkich zaj dla innych. Monika Gbicka tak opisuje pocztek swojej dramowej drogi: To by
skok na gbok wod i zdecydowaam si na niego m.in. dlatego, e miaam moliwo
skorzystania ze wsparcia tutora a nastpnie poddania superwizji mojej pracy. Dao mi
to przede wszystkim motywacj do samodzielnego dziaania. Zauwaam, jak dobry kontakt z tutorem rozwija potencja planowanych zaj i mj jako prowadzcego. Podczas
konsultacji cenne byy dla mnie zarwno wskazwki dotyczce potencjalnych trudnoci
70
w realizacji niektrych pomysw, jak i moliwo zadawania kadego pytania.

Podobne wsparcie oferujemy osobom, ktre realizuj w Stowarzyszeniu wolontariat dugoterminowy. Wolontariusze planuj i realizuj swj wasny projekt dramowy
zawierajcy kilkunastogodzinne warsztaty dla wybranej przez siebie grupy. Podczas
wsppracy maj moliwo poddania swojej pracy trenerskiej superwizji. Beata Rainko, ktra miaa okazj uczestniczy w takim procesie, wspominajc go, wskazuje:
W trakcie wsppracy z tutork wane byy dla mnie bezporednie spotkania w trakcie
ktrych omawiaymy scenariusz i praktyczn stron prowadzenia warsztatw. Wspiera mnie te sposb udzielania informacji zwrotnej, ktry wzmacnia mocne strony scenariusza oraz wskazywa obszary, nad ktrymi warto popracowa. Motywowao mnie
to do dalszego dziaania. Wioletta Genow, inna uczestniczka wolontariatu dugoterminowego, tak wspomina pocztki swojej pracy dramowej: Kiedy wziymy si za
realizacj wasnego projektu, gowy miaymy pene pomysw, jednak ciko byo wybra te najlepsze. Tutorka pozwolia nam sprecyzowa nasze cele, zastanowi si, jak
wykorzysta narzdzia dramowe do zrealizowania naszej wizji. Przez cay czas trwania
naszego projektu tutorka wspieraa nas, podsuwaa pomysy, zadawaa pytania, zawsze
jednak podkrelajc, e to do nas naley ostateczna decyzja jak postpimy.
Pobudzanie do aktywnoci obywatelskiej

Pracujc z grupami modzieowymi w obszarze ksztatowania postaw obywatelskich, czymy teori z praktyk. Podczas gdy na warsztatach raczej teoretycznie analizujemy te postawy, to etap wsparcia tutorskiego jest ju czysto praktyczn czci,
kiedy modzi ludzie mog dowiadczy samodzielnego dziaania na rzecz innych.
Od badania potrzeb w swojej spoecznoci lokalnej, przez stawianie sobie celw,
dobieranie dziaa i jej realizacj po omwienie ich efektw. Tutor nie robi nic za
modzie, a zachca i towarzyszy w ich samodzielnych dziaaniach. Trzeba dziaa na
rzecz innych, ale daje im moliwo samodzielnego odkrycia przyjemnoci z takiego
dziaania.
Karol Pych, uczestnik projektu Dramowi Obywatele i ucze liceum w Wyszkowie
mwi, e jego dotychczasowe dowiadczenia we wsppracy z dorosymi polegay
gwnie na tym, e dowodzili oni modzie, wyznaczali jej kierunki dziaania. Wspominajc tutoring w ramach projektu, mwi: Nasza akcja bya przedsiwziciem, ktre
chcielimy, a nie musielimy realizowa. Tutor by naszym cichym anioem strem,
ktry nic nie narzuca, ale by przy nas. Pozwolio to nam na samodzielne dziaanie i na-
71
branie realnego dowiadczenia. Karol przyznaje te, e na pocztku taka forma pracy
wizaa si z obawami. Zdecydowaem si na bardzo trudn inicjatyw pod wzgldem
organizacyjnym, wtedy pojawia si chwila zawahania czy tutoring aby na pewno si
sprawdzi? Te obawy nie trway dugo, gdy szybko uwiadomiem sobie, e po raz pierwszy inicjatywa, jak organizuj z kim (osob doros), idzie w tym kierunku, w ktrym
powinna, czyli rozwija mnie nie wycznie przez wysuchane wykady, ale rwnie przez
moje zaangaowanie. Warto podkreli, i tutoring od innych metod rni si tym, e tutaj nie ma zych pomysw, kada inicjatywa jest warta uwagi. Sdz, e dopiero po pewnym czasie uwiadomiem sobie, jak wiele da mi ten projekt, jak wiele si nauczyem.
Liwia Biay, uczestniczka projektu Obywatel PRO, uczennica liceum z Grjca, metaforycznie opisuje swoj wizj relacji z tutorem: Pierwsze spotkanie z tutoringiem
wykreowao w mym umyle ide doskonaej relacji midzy uczniem a mistrzem. Budowla
sukcesu powinna powsta w miejscu wsplnie wyznaczonym, w oparciu o dowiadczenie tutora i kreatywno suchacza. By jej konstrukcja moga siga chmur, naley zbudowa j na fundamencie szacunku do pracy i jej wsptwrcw, radoci tworzenia, ambicji
do samorozwoju a take pracy nad ulepszeniem relacji interpersonalnych. Co wiadczy
o tym, i tutor jest wietnym budowniczym? Ot to, e jego suchacz patrzy na niego
z podziwem, dc do samorealizacji, za podziw ten nie powoduje dystansu i obawy
przed ocen. Wrcz przeciwnie ucze pragnie kolejnych wskazwek i rad, ktre pozwol mu na wzniesienie doskonaej i stabilnej budowli wasnymi rkoma. Dziki otwartoci
na idee swoich partnerw i dzy poznawania rzeczywistoci potrafi schroni si przed
spadajcymi cegami niezadowolenia, poraki oraz wszelkich negatywnych emocji.
Modzi uczestniczcy w naszych projektach obywatelskich wielokrotnie podkrelali, e bardzo cenna jest dla nich samodzielno oraz zaufanie, jakim s obdarzani.
Jeli to moliwe, staramy si dzieli sprawdzonym poczeniem dramy i tutoringu
z nauczycielami. Wspomniana wyej Monika Komosa, nauczycielka z kilkunastoletnim staem pracy, podsumowujc nasz wspprac, powiedziaa: Nie mogam przez
wszystkie dni warsztatw przebole faktu, e zajcia akademickie nie odbywaj si w taki
sposb, e nauczyciele nie s uczeni takiego podejcia do ucznia.
Porwnaabym tutora do kapitana statku, ktry sternikowi poda w odpowiednim momencie kompas, ale sterw od niego nie przejmie to z kolei sowa Katarzyny Jakbik, ktra, wspominajc swoje dowiadczenia z tutoringiem w STOP-KLATCE,
opisuje go tak: Dla mnie tutoring to przede wszystkim zadawanie przez tutora otwierajcych pyta-kluczy i podtrzymywanie wiatru w aglach. Z moich dowiadcze wynika,
e szybciej nabraam pewnoci w swojej pracy, kiedy dostawaam od tutora tylko wskazwki, a rozwiza szuka musiaam sama. Tutor nie ingerowa w wybory, zachca, eby
sprawdzi, pilnowa, eby da sobie czas na refleksj. Zapyta siebie: co si sprawdzio,
72
co trzeba zmieni. Okazywao si to bardzo wane, bo uczyo zaufania do siebie.

Bazujc na naszym wieloletnim dowiadczeniu we wspieraniu pocztkujcych
praktykw dramy oraz modziey w realizacji wasnych inicjatyw obywatelskich, wci
wczamy do dziaania nowe osoby. Jako tutorzy dbamy o to, by kada osoba lub zesp miay czas na wiadomy wybr tematyki, jak chce porusza w swoich inicjatywach, m.in.: eby samodzielnie decydowa i decydowaa o grupie docelowej, z ktr
chce pracowa oraz eby dobr narzdzi, jakie wykorzysta do realizacji zakadanych
przez siebie celw, by rwnie dla niej i dla niego rozwijajcy. Omawiamy z kad
osob lub zespoem trudnoci, jakie mog napotka i skuteczne sposoby radzenia
sobie z nimi. Gwnymi narzdziami pracy tutora s pytania otwarte, parafraza i uwane suchanie. Du rol odgrywa tu wzajemne zaufanie, ch szczerego otwarcia si,
mwienia o swoich wtpliwociach, obawach.
Z naszej perspektywy du korzyci pracy tutoringowej jest to, e podopieczni
czuj si w stu procentach odpowiedzialni za przebieg i wynik swoich procesw rozwojowych.
Wspieranie modziey i dorosych z perspektywy tutora

Koczc artyku, chciaymy przyjrze si perspektywie tutora. Przez pryzmat naszego ponad picioletniego dowiadczenia w tutoringu modziey i osb dorosych
przeanalizowaymy wyzwania, z ktrymi mierzyymy si, wchodzc na t drog. Poniej wymieniamy i opisujemy kade z nich.
Wdroenie si w tzw. towarzyszcy styl pracy czsto miaymy wiksze dowiadczenie w danej dziedzinie od osb, z ktrymi pracowaymy. Pocztkowo naturalnym odruchem bya ch podpowiedzenia, jakie rozwizanie najlepiej wybra.
To, z czym si mierzyymy, to wewntrzne przeprogramowanie patrzenia na zadania osb, ktre wspieraymy. Zmiana mylenia z co powinna zrobi ta osoba?
na w jaki sposb zachci j do znalezienia odpowiedzi?. Najczciej pomocne
byo wtedy wsplne analizowanie rnych wariantw i ich rezultatw.
Mwienie od siebie i uzasadnianie poza zadawaniem pyta, czsto potrzebne byo podzielenie si swoim dowiadczeniem. Odwoujc si do opisanego wyej
przeprogramowania, konieczne byo ono rwnie na poziomie jzykowym. Kiedy
wolontariusze i wolontariuszki konsultowali z nami swoje scenariusze zaj, zamiast
uwag w rodzaju: Na etapie rozgrzewek powinny by wiczenia oparte o wcielanie si
73
w role, informacje zwrotne formuowaymy na bazie komunikatu Ja: Patrzc na propozycj rozgrzewek, zastanawiam si, na ile uczestnicy warsztatw bd gotowi potem do wchodzenia w role. Z mojego dowiadczenia wynika, e osoby uczestniczce
atwiej wchodz w role, jeli dowiadcz tego ju wczeniej podczas integrowania si.
Czas w 100% dla rozwoju osb, z ktrymi wsppracuj z pozoru jest to oczywiste stwierdzenie, szczeglnie jeli to wsparcie odbywa si podczas osobistych
spotka. Jednak czasami wsppraca polegaa na konsultowaniu wykonanych zada
drog elektroniczn. Pracujc przy komputerze i otrzymujc wiadomo od osoby
lub zespou, z ktrym pracowaymy, odczuwaymy pokus szybkiego zerknicia
i odpisania. Podobnie, jeli konsultacje odbywaj si przez telefon. Wane, aby ta
druga strona czua, e intencj tutora jest realne wsparcie a nie sprawne zaatwienie sprawy. Piszemy to rwnie ze swojej perspektywy, kiedy byymy po drugiej
stronie i osoba konsultujca telefonicznie nasz prac robia jednoczenie zakupy
czy parkowaa samochd. Pojawiao si wtedy poczucie niedostatecznego wysuchania czy braku szacunku do naszego rozwoju.
Na skrty czy dookoa to czsty dylemat a raczej pokusa, przed ktr stawaymy. Przykadowa sytuacja: grupa modych, aby zrealizowa swoj zaplanowan inicjatyw, potrzebuje zoy pismo do urzdu. Nigdy wczeniej tego nie robili a czasu
jest bardzo mao. Nam napisanie takiego pisma zajoby 10 minut, oni mogliby je
wydrukowa, podpisa i szybko dostarczy Efekt? Zrealizuj swoj akcj, ale czy
si przy tej okazji czego naucz? Oczywicie, e nie utwierdz si wrcz w przekonaniu, e pisanie urzdowych pism jest dla nich zbyt trudne i e s skazani na dorosych, eby co zaatwi. Droga dookoa prowadzi przez zachcenie ich do skonstruowania takiego pisma (mog w Internecie znale wzory), udzielenie informacji
zwrotnych i docenienie wysiku. Na drodze tutoringu kluczow przesank jest zdecydowanie jako.
Celebrowanie sukcesw podczas pracy nauczyymy si, by pamita, e kiedy
koczymy wspprac z dan osob lub grup, musimy przewidzie czas na podsumowanie i uczczenie osigni. Analizujc informacje zwrotne, jakie otrzymywaymy, spostrzegymy, e to bardzo wane dla osb, ktre si rozwijaj. Mniej istotna jest forma czy bdzie to rozmowa, wsplny posiek czy po prostu gratulacje
i wsplnie przybita pitka wane, e ten element jest. Jak usyszaymy: To motywuje do dalszego rozwoju.
Dbanie o wasny rozwj jest on rwnie wany jak rozwj osb, ktre wspieramy. Dla nas niezwykle wartociowe s superwizje koleeskie i specjalistyczne,
w ktrych regularnie bierzemy udzia. Spotkania podczas ktrych omawiamy swoj prac, trudnoci przed ktrymi stajemy i sukcesy jakie osigaj nasi podopiecz-
74
ni. Poza superwizjami rozwj to te szkolenia czy literatura z zakresu komunikacji

lub psychologii.
Mylc o zdaniu, ktre podsumowaoby to, co zyskaymy dziki stosowaniu
w swojej pracy metody tutoringu, wsplnie zdecydowaymy, e najbardziej adekwatnym dla nas jest haso Lepiej rozumiem otaczajcy wiat i ludzi. Jeli czytajc ten
artyku czujesz, e bliska jest Ci ta idea gorco zachcamy do poszerzenia swojego
katalogu rl spoecznych i zawodowych o rol tutorsk!
75
Agnieszka Buk, Katarzyna Dzicioowska
Dwa kroki
do aktywnego obywatela
struktura modzieowych projektw
obywatelskich
W cigu trzynastoletniej historii Stowarzyszenia Praktykw Dramy STOP-KLATKA
wyspecjalizowalimy si w konkretnych obszarach, w ktrych realizujemy i rozwijamy nasze dziaania statutowe. Jednym z nich jest wanie obywatelsko, w ramach
ktrej pracujemy midzy innymi z modzie ze szk rednich. Naszym celem w tej
dziedzinie jest ksztatowanie postawy otwartoci na lokaln wsplnot oraz promowanie wartoci demokratycznych. Skoncentrowanie si na tym obszarze pozwolio
nie tylko wypracowa narzdzia, ktre sprawdzaj si w pracy z modymi ludmi, ale
rwnie rozwin si trenerkom ze Stowarzyszenia. O kilku z wypracowanych narzdzi piszemy w artykule Ksztatowanie postaw obywatelskich a drama; tutaj opowiemy
76
o strukturze projektu, ktr pierwszy raz zastosowalimy, realizujc projekt Hominem Quaero w 2008 roku, a rozwinlimy
przy okazji Dramowych Obywateli1 i Obywatela PRO2. Obecnie
stale stosujemy j we wsppracy ze szkoami i innymi organizacjami pozarzdowymi. Wchodzc w nowe rodowisko, rekrutujemy kilkanacie chtnych modych osb i zapraszamy je
do wsplnego dziaania opartego na metodach dramy, projektu i tutoringu.
Poza struktur, ktr przedstawimy poniej, kluczem do korzystania z tych metod jest idea towarzyszca grupie podczas
realizacji wszystkich etapw dziaa. Jest ni relacja midzy
trenerem a grup oparta o zasad partnerstwa, ktrego podstaw s otwarto i zaufanie. Trener prowadzcy grup wycofuje
si, by odda pole modziey, choby nawet projekt nie szed
zgodnie z zasadami panujcymi w wiecie dorosych. Modzie ma wszystkiego dowiadczy na wasnej skrze w obecnoci trenera, ktry wspiera, gdy dojdzie do trudnych sytuacji,
ale w adnym wypadku nie przeciwdziaa im z pozycji swojego
dowiadczenia. Ma budowa uczestnikom bezpieczne warunki, w ktrych bd mogli testowa swoje pomysy i moliwoci
a przez to rozwija si.
Krok 1: Obywatel w bezpiecznych warunkach

Realizujc obywatelskie projekty dramowe w rnych miejscach w Polsce, wsppracujemy z lokalnymi dziaaczami ze szk, fundacji i stowarzysze, ktre zakotwiczone w rodowisku lokalnym pomagaj nam dotrze do modych ludzi i wspieraj
nas niezbdn wiedz na temat otoczenia. Naszym zadaniem jest dostarczy metodologi i trenerw, ktrych zalet jest zewntrzna perspektywa przy jednoczesnym
zrozumieniu mechanizmw dziaania spoeczestwa i samorzdu lokalnego. W pierwszej fazie oferujemy osobom uczestniczcym kilkugodzinne pozalekcyjne zajcia
dramowe, podczas ktrych integruj si, rozwijaj swoje kompetencje interpersonalne oraz zdobywaj wiedz niezbdn do rozpoczcia aktywnoci obywatelskiej. Uywajc technik fotografii, kart rl czy stymulatorw, szukamy definicji obywatelskoci,
analizujemy motywacje do dziaania spoecznego oraz wzmacniamy si wzajemnie
w przekonaniu, e warto dziaa na rzecz rodowiska lokalnego. W tym celu uczestnicy i uczestniczki maj rwnie okazj sprawdzi si w praktyce, realizujc swoje mikroprojekty (w ramach dotychczasowych dziaa rozdawali mieszkacom pierniczki
6
7
www.stop-klatka.org.pl/dramowi-obywatele [dostp: 10.11.2015].

www.stop-klatka.org.pl/obywatel-pro-i-edycja [dostp: 10.11.2015].
77
i cukierki z yczeniami, organizowali kabaret dla podopiecznych miejscowego domu

dziecka czy przygotowywali co na rzecz wasnej grupy projektowej). Dowiadczaj
pierwszych prostych dziaa, ktre szybko staj si dla nich dowodem na to, e mog
skutecznie pracowa w grupie, dajc siebie innym, i dobrze si przy tym bawi.
Krok 2: Obywatel wychodzi w wiat
Wzmocnieni w swoich kompetencjach uczestnicy i uczestniczki s gotowi, by rozpocz autorskie dziaania i sprawdzi w praktyce to, czego si dowiedzieli podczas
warsztatw. W tej fazie modzie przeprowadza analiz potrzeb spoecznoci lokalnej
i w oparciu o swoje zasoby i moliwoci przygotowuje i realizuje wasn inicjatyw
obywatelsk. W naszych projektach pojawiy si ju takie formy jak flash mob, graffiti,
piosenka hip-hopowa, historyczna gra terenowa, film z wypowiedziami mieszkacw,
potacwka, turniej sportowy, warsztaty o wolontariacie dla dzieci i modziey szkolnej czy piknik rodzinny. Ich celem jest zwrcenie uwagi na konkretny lokalny problem bd odpowied na potrzeby, ktre modzie dostrzega w przestrzeni publicznej swojej miejscowoci albo w mentalnoci jej mieszkacw. Dotychczas modzie
samodzielnie bd we wsppracy z dorosymi zrealizowaa ju pitnacie autorskich
inicjatyw.
Propozycje modych najczciej skierowane s do ich rwienikw. Na tym etapie
nieatwo im dostrzec potrzeby innych grup zamieszkujcych okolic. Niemniej jednak
odpowiadaj na zdiagnozowane przez nich problemy, takie jak brak integracji mieszkacw, oglne poczucie nieatrakcyjnoci miejsca, w ktrym mieszkaj czy brak zaufania, ale take bardzo konkretne problemy przestrzeni miejskiej jak opuszczony
stadion sportowy w centrum miasta.
Efekt: Obywatel proaktywny
Jednym z najwaniejszych celw jest ksztatowanie w modych poczucia sprawczoci. Otwieramy z nimi drzwi, za ktrymi jest wiat, w ktrym mog mie wasne
pomysy i czuj, e s w stanie je realizowa. Jednoczenie pokazujemy, e pomysy,
ktrych realizacja ich cieszy, mog te by przydatne innym. Z t myl oferujemy
kolejne dziaania lub obserwujemy, jak modzie podejmuje je samodzielnie, wspierajc si w biecych potrzebach.
Dziki temu midzy innymi mogymy obserwowa, jak w Grjcu powstaje Modzieowa Rada Miasta, ktrej pomys wykiekowa w modych podczas realizacji
projektu Obywatel PRO. W kolejnej edycji zaproponowalimy tym bardzo aktywnym
78
modym ludziom, eby podzielili si swoimi dowiadczeniami i wiedz z modszymi

kolegami. W wyniku ich dziaa powstay warsztaty edukacji rwieniczej, podczas
ktrych ci, ktrzy maj dowiadczenie w dziaaniach obywatelskich, pokazuj swym
nieco tylko modszym kolegom, e da si i e warto.
W Dramowych Obywatelach idziemy natomiast w nieco innym kierunku. Majc
wiadomo, e nasze dziaania w gminach Dugosiodo i Sadowne najprawdopodobniej zakocz si wraz z kocem projektu, zaangaowalimy miejscowych dorosych,
by w kolejnej fazie wsplnie z modzie przeprowadzili dziaania na rzecz spoecznoci lokalnej. Zaley nam, by modzie nie ustaa w aktywnoci po naszym wyjedzie, ale by miaa wsparcie dorosych a przede wszystkim umiaa z nimi wsppracowa. W ramach tego dowiadczenia niektrzy modzi ludzie pierwszy raz w yciu maj
okazj wsppracowa ze starszymi od siebie na partnerskich warunkach, realizujc
swj projekt.
Analizujc raporty ewaluacyjne z projektw wiemy, e dziaania, ktre podejmujemy, s wartociowe i zapocztkowuj realn zmian w spoecznociach lokalnych.
Realizujemy proces, podczas ktrego modzie otwiera si, angauje, uczy i zupenie jak w dramie moe zastosowa to wszystko nastpnym razem samodzielnie!
Podsumowujc ide projektw obywatelskich w Stowarzyszeniu, zamieszczamy poniej fragment utworu hip-hopowego stworzonego przez modzie z gminy Sadowne.
() Do Was si zwracamy z naszym przekazem,
by udowodni, e wicej zrobimy razem.
Wiek bez ogranicze, to nie ma znaczenia,
tu kady z nas ma co do powiedzenia.
Zniszczmy stereotypy, przekroczmy bariery
zczmy si w cao, tu kady bdzie szczery.
Razem moemy wicej, do gry rce,
dzisiaj w tej piosence pokaemy nasze serce.
Teraz mamy szans, aby zmieni o nas zdanie ()3
3
Fragment piosenki Razem moemy wicej!, cao mona znale na stronie
www.youtube.com/watch?v=YLGIhFVCvXs [dostp: 10.11.2015].
79
Anna Cieluk, Magorzata Winiarek-Koucka
Dramowa Akademia
Wolontariacka uwanie
uczy dramowych dziaa
Dramowa Akademia Wolontariacka (DAW) jest realizowana przez Stowarzyszenie
Praktykw Dramy STOP-KLATKA cyklicznie od 2006 roku. W 2015 roku odbya si ju
jej 22. edycja. Na przestrzeni lat daa ona okazj 352 osobom do zdobycia wiedzy
oraz umiejtnoci pracy dram stosowan, w tym tworzenia wasnych projektw spoecznych i warsztatw rozwojowych.
Z roku na rok DAW zmienia si adekwatnie do potrzeb wolontariuszy i wolontariuszek oraz realiw rynku a take proporcjonalnie do rozwoju naszej organizacji Stowarzyszenia Praktykw Dramy STOP-KLATKA.
80
Zmiany dokonane na przestrzeni lat
tt
program
Dziewi lat temu uczylimy wolontariuszy i wolontariuszki gwnie tworzenia projektw dramowych. Powstaway
wwczas spektakle interaktywne i cykle warsztatw dramowych. Dzi uczymy mniej technik dramowych, a zaoszczdzony czas przeznaczamy na rozwijanie umiejtnoci wsppracy
i tworzenia warsztatu. Zmiana ta wynika z wnioskw z ewaluacji wczeniejszych edycji projektu, ktre wskazyway, e najwiksz trudnoci w realizacji wasnych dziaa dramowych
przez wolontariuszy i wolontariuszki byy problemy we wsppracy grupowej oraz trudnoci w doborze, z wielu poznanych
podczas Akademii, technik dramowych adekwatnych do danej
grupy odbiorcw. Obecnie uczymy dwch technik dramowych
i szeregu wicze wprowadzajcych do dramy, ktre osoby
uczestniczce stosuj na swoich zajciach. Akademi rozpoczynamy 32-godzinnym szkoleniem dotyczcym wsppracy
i budowania warsztatw poprowadzonym metod dramy, podczas ktrego wolontariusze i wolontariuszki dowiadczaj dramy na sobie oraz ucz si wsppracowa.
tt
czas trwania Akademii
Skrcilimy go z 7 miesicy do 4 miesicy. Uatwia to osobom uczestniczcym

decyzj o zaangaowaniu si w projekt, a nam jako organizatorom utrzymanie grupy
i wsparcie uczestnikw oraz uczestniczek w osigniciu zakadanych rezultatw.
tt
sposb rekrutacji
Coraz czciej na etapie rekrutacji korzystamy z takich metod jak assessment center, poniewa chcemy da kandydatom moliwo zasmakowania atmosfery DAWowej jeszcze przed podjciem przez nich ostatecznej decyzji o udziale w projekcie.
Wierzymy, e taka praktyczna forma wyboru uczestnikw pozwala zarwno nam, jak
i im wiadomie zdecydowa si na wspprac.
tt
moliwo kontynuacji spoecznych dziaa dramowych
W 2012 roku nie istniaa jeszcze ustrukturyzowana forma kontynuacji przygody
81
z dram w naszym Stowarzyszeniu, a duo osb byo ni zainteresowanych. Dlatego powsta Klub Praktyka Dramy1, ktry dzi umoliwia wolontariuszom i wolontariuszkom dalszy rozwj dramowy, ale take poznanie jak na co dzie funkcjonuje nasze Stowarzyszenie.
Metoda dramy tego nie nauczysz si z ksiek
Dramy i wsplnego dziaania spoecznego nie da nauczy si tylko z ksiki. Dlatego w DAW stawiamy na praktyk: od pocztku angaujemy osoby uczestniczce
w dowiadczanie dramy na sobie, wsplne projektowanie i prowadzenie warsztatw
dramowych, wspprac z tutork i trenerk dramy. Tak wspominaj to Absolwentki
Akademii:
tt
Pierwsza wana rzecz, ktra przychodzi mi na myl, gdy wspominam DAW, to pene zaangaowanie uczestnikw warsztatw. Zwykle w trakcie szkole, nawet tych najciekawszych, mam trudnoci, eby cigle utrzymywa swoj uwag na optymalnym
poziomie. Podczas DAW nie musiaam si o to stara, to dziao si samo. Dowiadczenie penej aktywnoci podczas spotka, cigego bycia tu i teraz uwiadomio mi,
e drama jest tym, co chc rozwija i z czego chc korzysta w swojej pracy zawodowej.
Chc, eby ludzie, z ktrymi pracuj, tak samo angaowali si w moje zajcia mwi
Justyna Tarka, trenerka i psycholog z Rzeszowa.
tt
W 2006 roku, kiedy uczestniczyam w DAW, byam pocztkujc trenerk, studentk psychologii. Stawiaam pierwsze kroki, realizujc warsztaty psychoedukacyjne
dla modziey i dla biznesu. Aplikujc do projektu STOP-KLATKI, chciaam pozna now
metod pracy. W czasie kilkumiesicznego szkolenia zafascynowao mnie podejcie
osb prowadzcych, ich energia, zaangaowanie w proces warsztatowy. Drama bya
dla mnie niesamowitym odkryciem pracy z caym czowiekiem: jego ciaem, emocjami i mylami. Bardzo mnie to zainspirowao i dao jeszcze wicej odwagi, by tworzy
warsztaty, ktre nios zmian na wielu poziomach Anna Cieluk, dzi trenerka dramy II stopnia prowadzca m.in. zajcia w DAW i w Szkole Dramy Stosowanej, mwi
o tym, jak spotkanie z dram wpyno na jej sposb pracy trenersko-coachingowej.
DAW daje okazj nie tylko do poznania dramy
Dla wielu absolwentw i absolwentek udzia w Akademii jest okazj do wasnego
rozwoju, zbudowania dalszej drogi zawodowej oraz podnoszenia poczucia sprawczoci w yciu. Czsto po ukoczeniu Akademii uczestnicy i uczestniczki dalej wsppra-
82
Wicej na stronie internetowej www.stop-klatka.org.pl/kpd [dostp: 10.10.2015].
cuj z naszym Stowarzyszeniem lub tworz wasne niezalene projekty, pozostajc

z nami w kontakcie.
Midzy innymi dla obecnej Prezeski Stowarzyszenia Praktykw Dramy STOP-KLATKA Magorzaty Winiarek-Kouckiej DAW by takim pocztkiem drogi dramowej. Tak
dzi wspomina ten proces: W 2006 roku wziam udzia w programie Budowanie
projektw dramowych, ktry by protoplast Dramowej Akademii. Od tego czasu praca
dram oraz dziaanie w trzecim sektorze stay si moj codziennoci. Przeszam drog
od wolontariuszki do czonkini Zarzdu a pniej prezeski Stowarzyszenia STOP-KLATKA
oraz od osoby uczcej si dramy do superwizorki i trenerki dramy. Akademia pokazaa
mi, e dram mog zmienia wiat na lepsze i t wizj zaraa inne osoby.
Magdalena ylik, dzi trenerka dramy m.in. w lubelskiej edycji DAW, w 2014 roku
tak opisywaa swoj przygod z dram: Ju wtedy [2012 r. przyp. red.] poczuam,
e drama to jest, to co chc w yciu robi. W tamtym momencie na haso drama stosowana ludzie reagowali dwojako: albo z ogromnym entuzjazmem, albo z niechci bo
oni teatrzyki to sami robi. Ale, jak to mwi, dla chccego nic trudnego We wsppracy z innymi absolwentkami Akademii, Stowarzyszeniem Praktykw Dramy STOP-KLATKA
i Fundacj Rozwoju Dobre ycie prowadziam warsztaty i projekty z wykorzystaniem
dramy stosowanej. Po kilku latach pracy zawizaa si grupa zrzeszajca praktykw, mionikw i sympatykw dramy w Lublinie pod nazw LUB DRAMA.
Wiele osb podkrela, e udzia w Akademii pozwala im lepiej pozna siebie, wpywa na dalszy rozwj osobisty i pomaga si ukierunkowa zawodowo. Tak na przykad
wspomina swoj przygod w DAW Pawe Leniewski, dzi terapeuta w Warszawie:
Do projektu DAW zgosiem si, aby poszerzy wiadomoci z zakresu technik dramowych, gdy z dram i jej technikami miaem do czynienia od dawna na uczelni. Akademia
pomoga mi w zdobyciu dowiadczenia trenerskiego. We mnie samym przeamaa wiele
barier, m.in. niemiaoci, a take nauczya mnie radzenia sobie ze stresem. W trakcie
trwania projektu postanowiem zmieni prac: odszedem z korporacji, w ktrej pracowaem sze lat, i zaczem prac jako terapeuta w szpitalu psychiatrycznym. Odmienio
to moje ycie, podejcie do wielu spraw, a przede wszystkim do ludzi z rnymi problemami. Pracuj teraz technikami darmowymi z osobami, ktre dowiadczyy kryzysu
psychicznego. Widz, e te techniki dziaaj. Wierz, e moja praca dram pomaga. DAW
pomg mnie, a ja teraz pomagam innym poprzez dram.
Ernest Grecki, dzi dziaacz spoeczny w Biaymstoku, podkrela wpyw DAW
na rozwj trenerski: Akademia, w kontekcie osobistych korzyci, otworzya mnie bardziej na wspprac z drug osob prowadzc i konieczno wypracowywania porozumienia w sytuacjach rnicy zda. Inna kwestia, to sposb pracy z grup uczestniczek
i uczestnikw. Techniki dramowe znacznie bardziej aktywizuj ni metody, jakie widzia-
83
em dotychczas podczas obserwowania i prowadzenia warsztatw antydyskryminacyjnych w dziaalnoci organizacji, z ktrymi jestem zwizany. Pozwalaj te odbiorcom
i odbiorczyniom na wiksz swobod zachowania w sytuacji wiczenia. Dlatego bardzo
pozytywnie oceniem nasze praktyczne zaliczenie DAW w jednym z biaostockich gimnazjw. Dziki udziaowi w DAW w 2012 r. zostaem te zaproszony do wsptworzenia
Teatru Forum, ktry pokazywalimy w biaostockich placwkach opiekuczo-wychowawczych.
Jak uczymy dramy w dziaaniach spoecznych
Wierzymy, e najmocniejsz stron DAW jest to, e uczymy w niej z mioci do dramy oraz uwanoci na drugiego czowieka. Akademia to dla nas nie tylko projekt, ale
konkretni ludzie szesnacioro nowych uczestniczek i uczestnikw, przyszych praktykw dramy. Od procesu rekrutacji a po otrzymanie zawiadczenia o ukoczeniu
DAW badamy ich potrzeby, wczamy w proces tworzenia Akademii i wiadomego
wasnego rozwoju. Dbamy, aby uczestnicy dowiadczyli najpierw narzdzi dramowych na sobie, a nastpnie przy wsparciu tutora lub tutorki stworzyli wasne dramowe warsztaty dopasowane do potrzeb konkretnej grupy odbiorcw, przynoszce
realn zmian .
84
Wicej o tutoringu w tekcie Agnieszki Buk i Anny Cieluk na stronie 68.

3
Opisy warsztatw przeprowadzonych przez uczestnikw i uczestniczki Dramowej Akademii Wolontariackiej
na stronie 86.
2
Scenariusze
zaj dramowych
Warsztat
dramowy w praktyce
fragmenty scenariuszy
Dramy nie sposb nauczy si z ksiek. Jestemy przekonane, e wasnego dowiadczenia uczestniczenia w warsztatach, zaangaowania ciaa, umysu, emocji, refleksji podczas warsztatu i metarefleksji nad jego konstrukcj nie zastpi aden artyku. Niemniej nasze wasne przeycia, jak i dowiadczenia wsppracy z osobami
rozpoczynajcymi przygod z dram wskazuj, e warto mie wsparcie w usystematyzowaniu posiadanej wiedzy i rdo inspiracji. Dlatego wraz z wolontariuszami i wolontariuszkami realizujcymi warsztaty w wojewdztwach mazowieckim, lubelskim
i podkarpackim w ramach Dramowej Akademii Wolontariackiej (DAW), stau obywatelskiego lub Klubu Praktyka Dramy (KPD), zdecydowalimy si podzieli z Wami fragmentami przetestowanych scenariuszy. Wybraymy moliwie rnorodne fragmenty
braymy pod uwag m.in. grupy odbiorcw, cele, wykorzystane narzdzia. Kady
z przedstawionych moduw oparty jest o cykl Kolba: po dowiadczeniu zdobytym
w wiecie fikcji uczestnicy omawiaj je, a nastpnie szukaj przeoenia go na swoje
ycie zastosowania zdobytych wiedzy i umiejtnoci. Stosowanie takiej sekwencji
zwiksza skuteczno naszych szkole.
Mamy nadziej, e stan si one inspiracj do kolejnych dziaa dramowych!
86
Grupa docelowa
Tytu warsztatu
Strona
dzieci z przedszkola 2-3 lata
Moje emocje
87
modzie z Modzieowej Rady

Miasta
Efektywny obywatel
92
uczniowie i uczennice szk ponadgimnazjalnych oraz nauczyciele i nauczycielki nauczajcy

na tym poziomie
Ambasadorzy Akademii
Porozumienia
96
seniorzy i seniorki, podopieczni Stowarzyszenia Mali Bracia

Ubogich
Trening motywacji: sia tradycji
100
wolontariusze (20-65 lat) z hospicjum dla dzieci
Zaufaj mi jak ufa i budzi

zaufanie
104
Moje emocje
Adresaci:
dzieci z przedszkola 2-3 lata
Cel moduu:
zwrcenie uwagi na obecno emocji i rnorodnoci sposobw ich wyraania, pobudzenie wyobrani
Czas:
40 min
www.stop-klatka.org.pl/dzieciece-podroze-male-i-duze
Dowiadczenie
ok. 25-30 min
Przed rozpoczciem wiczenia warto przyjrze si sali, zobaczy jakie przedmioty

s dostpne, jak s uoone krzesa i stoy. Ustalamy midzy sob, czego bdziemy
uywa i w trakcie pierwszego przejazdu ciuchci przestawiamy i ustawiamy przedmioty (robi to jedna z osb prowadzcych, ktra nie wcieli si w rol lokomotywy).
87
Zapraszamy dzieci do wsplnej podry ciuchci. Dzieci tworz j, ustawiajc si

gsiego i trzymajc rce na ramionach osoby przed sob; na czele pocigu stoi lokomotywa (jest ni jedna z osb prowadzcych). Ta nadaje tempo i wymyla zadania.
Pocig okra sal w rnym tempie. Czeka go przejazd peen wyzwa. Przejeda
pod wodospadem (dzieci zginaj plecy), po rozarzonym wglu (dzieci szybko podnosz stopy), omija drzewa z prawej strony itp.
Po drodze penej przygd wjedamy na pierwsz stacj. Mwimy: Uwaga, wida
z daleka pierwsz stacj! Wychodzimy na peron, otrzepujemy si, przecigamy, rozgldamy...Gdzie jestemy? Jaka emocja mieszka na tej stacji? O! Wida pudeko z napisem:
HISTORIA GRZESIA. Otwieramy pudeko i pokazujemy dzieciom zawarto. Znajduj
si w nim przedmioty: lekarstwa, termometr, prezent. Zadajemy pytanie: Co spotkao
Grzesia? Maluchy przedstawiaj swoje pomysy. W pudeku znajduje si list zaadresowany do przedszkolakw. Czytamy, co naprawd si wydarzyo:
Grze rozchorowa si, nie poszed do przedszkola, zosta w domu. By smutny, bo
tego dnia wypaday akurat jego urodziny i bardzo chcia poczstowa wszystkie dzieci
rogalami, ktre upieka dla niego babcia. Patrzy przez okno, zastanawia si, w co
bawi si teraz jego koledzy. Nagle zadzwoni dzwonek do drzwi. Babcia posza otworzy, Grzesio zaraz wyjrza do przedpokoju i zobaczy swoich czterech ulubionych
kolegw, ktrzy trzymali w rkach prezenty i umiechali si do niego. Wszyscy razem
gono zapiewali mu: Sto lat! Sto lat!
Dzieciom zadajemy po kolei pytania: Co czuje teraz Grzesio? Jak si zachowuje? Co
to za emocja? W jakie sytuacji wy tak si czujecie?
Dzieci odgaduj emocj Grzesia, ktrej dowiadcza na kocu historii (rado),
podaj przykady sytuacji, w ktrych j czuy. Nastpnie prosimy je o pokazanie tej
emocji za pomoc mimiki. Dzwoneczek dzwoni, co oznacza, e czas rusza w drog.
Lokomotywa odjeda, moemy by ni my lub chtne dziecko.
Pocig przybywa do nowej stacji. Zwracamy uwag: Mokro tutaj. Chyba pada
deszcz. Na stacji znajduje si torebka Ewy, a w niej: latawiec, okulary przeciwsoneczne, parasolka. Zadajemy pytanie: Co spotkao Ew? Dzieci przedstawiaj swoje pomysy. Czytamy, co si przydarzyo Ewie:
Ewa wstaa wczenie rano, nie moga si doczeka soboty! Bya radosna, bo tata
obieca, e pjd razem na grk do parku puci latawiec. Dziewczynka zrobia go
na zajciach plastycznych w przedszkolu. Obudzia tat raniutko, wyjrzaa za okno,
soce byo jeszcze schowane za chmurami. Ubraa si, zaoya okulary przeciwsoneczne, zapakowaa latawiec do torby. Wyszli z tat przed dom i wtedy jeszcze raz
spojrzaa w niebo. Niestety, soca nadal nie byo, za to pojawiy si szare due chmury. Po chwili zacz pada deszcz. Dziewczynka spojrzaa na tat.
88
Dzieciom zadajemy po kolei pytania: Jak mylicie, co czua Ewa? Co to za emocja?

W jakie sytuacji wy tak si czujecie?
Przedszkolaki odgaduj emocj, podaj przykady w jakich sytuacjach si ona
u nich pojawia. Prosimy dzieci o pokazanie tej emocji za pomoc mimiki. Po omwieniu zapewniamy, e wszystko dobrze si skoczyo nastpnego dnia bya pikna
pogoda i Ewa moga puszcza z tat latawiec. Lokomotywa wyrusza w drog do nastpnej stacji.
Kolejne dwie stacje realizujemy wedug wczeniej zastosowanego schematu.
Na stacji nr 3 zo dzieci znajduj pudeko z poaman koron, mask i noyczkami. Poznaj histori Kariny:
Karina ma modsz siostr Ul. Dziewczynki lubi si razem bawi, chodz do tego
samego przedszkola, ale do rnych grup. Ula jest cztery lata modsza, jeszcze niewiele
mwi. Karina jest w grupie starszakw i niedugo skoczy przedszkole. Czeka j jeszcze
bal przebieracw. Bdzie ksiniczk w masce. Mama uszya jej dug row sukni,
kupia koron, spinki i bransoletk. Karina marzya o tym balu bardzo dugo! To ju
jutro! Posza do swojego pokoju przygotowa strj. O nie! krzykna. Ula siedziaa
obok szafy z noyczkami w rkach i cia koron oraz mask. Zepsua je. Nie wiedziaa,
e dla starszej siostry to bardzo wane ozdoby. Niestety, maska i korona zostay cakowicie zniszczone. Karina ma czerwon buzi, patrzy na Ul i
Zadajemy po kolei pytania: Jak mylicie, co czuje Karina? Co to za emocja? Jak j
wyraacie? Jak inaczej mona j wyraa?
Na koniec omwienia mwimy: Karina posza do mamy i opowiedziaa, co si stao.
Mama skleia koron i Karina moga pj na bal.
Na stacji nr 4 zadowolenie w pudeku dzieci znajduj rysunek, samochd, kredki. Poznaj histori Huberta:
Hubert wzi udzia w midzyszkolnym konkursie plastycznym pod tytuem Moje
marzenie. Narysowa samochd, ktry chciaby mie, gdy doronie. Wanie dowiedzia si, e zwyciy w tym konkursie, a nagrod jest nie zgadniecie! Tak, ten samochd, ktry narysowa!
Zadajemy po kolei pytania: Jak si zachowuje Hubert, kiedy dosta wymarzone
auto? Co czuje? Co to za emocja?
Na zakoczenie mwimy dzieciom: A teraz pora wraca do domu. To bya duga
podr pena emocji. Wiecie co, odpocznijmy
89
Omwienie i podsumowanie
5 minut
Zapraszamy dzieci do relaksacji i podsumowania podry. Chopcy i dziewczynki

siadaj tak, jak im wygodnie, na sygna dzwoneczka zamykaj oczy a my opowiadamy
o emocjach, ktre poznali dziki odbytej wanie podry. Zadajemy dzieciom pytania: Jak si czulicie na stacji nr 1, 2, 3, 4? Co si dziao z waszym ciaem, kiedy czulicie
zo jak Karina? Albo rado jak Grzesiek? A co, kiedy smutek jak Ewa i zadowolenie
jak Hubert? Ktra emocja jest dla was najprzyjemniejsza? Ktra najmniej przyjemna?
Na koniec wybudzamy dzieci dzwoneczkiem.
Zastosowanie
5 minut
Na zakoczenie proponujemy dzieciom taniec radoci (jednej z poznanych emocji) do rytmu piosenki np. Wyginam miao ciao. Kade dziecko pokazuje swj ruch,
a reszta powtarza go w rytm muzyki.
Z dowiadcze prowadzcego warsztat
Uwaam to wiczenie za bardzo udane, spenio zaoony cel. Rozpoczymy
od zabawy podr pocigiem po krainie dzieci miay okazj si wybiega i wyskaka. Dziki temu na kolejnych stacjach przedszkolaki byy skupione, angaoway si
w przedstawione historie. Z ciekawoci oglday zawarto pudeka, przekazujc je
sobie po kolei; nie byo midzy nimi przepychanek. Wida byo, e przejmoway si
losem bohaterw, w szczeglnoci Kariny i Ewy. Dzieci rwnie chtnie odpowiaday
na pytania, dzieliy si swoimi historiami.
To, co jest wane przy tym wiczeniu, to aby dobrze je zaplanowa technicznie
i nie odwraca uwagi dzieci w trakcie np. przez przekadanie pudeek. Mona pooy
je i przykry w jednym miejscu, a nastpnie po kolei wyjmowa. Jeeli jest dwch
prowadzcych, warto podzieli si rolami: kto jest lokomotyw a kto si pojawia
na poszczeglnych stacjach z pudekami. Osoba w roli lokomotywy prowadzi na pocztku dzieci przez drog pen przygd i opowiada o niej, a dodatkowo warto, aby
dzieci pokonyway fizycznie przeszkody. My ustawiaymy przedmioty do przeskoczenia, tunel z krzese i chusty Klanzy, tory kolejowe z szarf, stacje ze stow i krzese.
Jeeli chodzi o sam dobr przedmiotw, to nie musz to by wymylne rzeczy, wane,
aby byy i przycigay uwag dzieci. Dobr muzyki na zakoczenie moe by dowolny, jedynym warunkiem jest to, aby bya to piosenka wesoa, pozwalajca okazywa
rado.
90
Autorki scenariusza:
Alicja Rygier
Na co dzie pracuj w wietlicy socjoterapeutycznej, jestem
aktywn instruktork harcersk w ZHR, studentk na Wydziale
Pedagogicznym UW, pasjonatk lasu i jezior a take kultury
islamu i historii polskiego himalaizmu. W dramie ceni moliwo spojrzenia na sprawy z innej perspektywy, wcielenia si
w rne postacie i patrzenia ich oczami. W dramie wane jest
dla mnie rwnie bezpieczestwo bycia w roli i wyjcia z niej.
Drama zachwycia mnie swoj innowacyjnoci i nieskoczonymi pokadami energii i twrczoci. Dziki udziaowi w KPD
udoskonalaam swj warsztat dramowy, sprawdzaam si w roli
trenerki, mogam poprowadzi warsztaty dla nowej grupy wiekowej oraz zainspirowaam si i zmotywowaam do nowych
projektw dramowych, ktre ju planuj.
Katarzyna Jakbik
Na co dzie dbam o dobre relacje i wizerunek w NGOsach
i biznesie, trenuj ducha i ciao w powolnych formach rekreacji
ruchowej, a jako certyfikowana liderka jogi miechu wsppracuj z fundacjami, w ktrych pomagam osobom w chorobie
lub w kryzysie odzyska rado ycia i wrci do rwnowagi.
W dramie ceni jej prosty mechanizm dziaania opierajcy si
na wrodzonych skonnociach czowieka do wchodzenia w role.
Dziki udziaowi w KPD zdobyam praktyk w samodzielnym
zarzdzaniu projektem. Poczwszy od wymylenia i napisania
scenariusza, poprzez przejcie przez etap organizacji warsztatu
dramowego, wsppracy z partnerami projektu, po jego kompleksow realizacj zakoczon ewaluacj.
91
Efektywny Obywatel
Adresaci:
modzie z Modzieowej Rady Miasta
Cel moduu:
wzrost wiadomoci cech dobrego lidera, nazwanie cechy,

jak kady z uczestnikw i uczestniczek chciaby w sobie
rozwija
Czas:
65 min
www.stop-klatka.org.pl/efektywny-obywatel
Dowiadczenie
35 minut
Dzielimy grup na cztery zespoy; kady z nich losuje karteczk, na ktrej

znajduj si nazwy miejsc, w ktrych lider moe dziaa: ZOO, rezerwat przyrody, wysepka, teatr.
Waszym zadaniem bdzie przygotowanie krtkich improwizacji dotyczcych historii z ycia lidera we wskazanym na kartce miejscu. Pomylcie, co lider mgby
tam zrobi, zmieni, ulepszy. Zastanwcie si, jak dziaa, jak wsppracuje z innymi
ludmi, do czego ich potrzebuje i dlaczego to wanie on jest liderem w tej grupie.
To od Was zaley, kto bdzie peni jak rol i o czym bdzie ta historia. Ogranicza
Was jedynie miejsce, w ktrym lider dziaa, reszt zostawiamy Wam. Na przygotowanie scenek macie ok. 10 minut. Do dyspozycji przekazujemy Wam te stroje, materiay itp. Zachcamy do korzystania z nich, przebierania si. Po upywie 10 minut
odbdzie si prezentacja wszystkich grup.
Kolejne grupy przedstawiaj swoje improwizacje. Po zakoczeniu zapraszamy
uczestnikw do wyjcia z rl.
92
Omwienie
15 minut
Zadajemy grupie nastpujce pytania:
Jak mylicie, co tutaj si wydarzyo?

O czym i o kim byy te historie?
Jakie byy te osoby, ktrych historie tutaj zobaczylimy?
Co te osoby wyrniao spord pozostaych?
Co im pomagao w byciu liderem?
Co im przeszkadzao w byciu liderem?
Z czego korzystali liderzy, eby dziaa?
Co byo potrzebne, eby to mogo si uda?
Podsumowanie
10 minut
Wypiszcie teraz na karteczkach cechy charakterystyczne dla liderw, po czym

przyklejcie je wok tej postaci (wskazujemy na flip-chart z narysowan sylwetk lidera).
Porzdkujemy karteczki tematycznie, podsumowujemy. Podczas mini wykadu
przybliamy uczestnikom teori Daniela Golemana dotyczc 12 cech dobrego lidera.
By wzmocni poczucie sprawczoci, pokazujemy uczestnikom film Bd zmian,
ktr chcesz zobaczy w wiecie: www.youtube.com/watch?v=nGyutkBvN2s
Jakie s wasze spostrzeenia?

Co Was zaskoczyo?
Czego si spodziewalicie?
Dlaczego to si udao?
Jakie cechy spord tych, ktre wymienilimy, mia bohater filmu?
Co mia takiego w sobie, e ludzie za nim poszli?
Zastosowanie
5 minut
A teraz zastanwcie si chwil nad tym, ktre z tych cech chcielibycie rozwija.
Jak pomoe Wam to w dziaaniu, w codziennym yciu, w osiganiu celw? Napiszcie
to na kartce i zachowajcie dla siebie.
93

Uczestnicy podawali rne pomysy jeli chodzi o problem, z ktrym mia zmierzy
si lider ich grupy. Niektrzy stworzyli posta wzorcowego lidera, ktry ma wszystkie
potrzebne cechy i kompetencje do speniania swojej roli, inni kreowali przywdc,
ktry broni jedynie jednej okrelonej grupy spoecznej; pojawi si te antylider
osoba, ktra faktycznie zarzdzaa innymi, ale robia to w taki sposb, e jedynie ona
miaa z tego korzyci, natomiast jej wsppracownicy czuli si wykorzystywani i dyskryminowani.
W omwieniu uczestnicy okrelali to, co czuy postacie w ich improwizacjach, jak
reagoway na to, co robi lider. Mwili te o tym, jakie cechy i zachowania byy dla nich
pozytywne i cenne, a jakie powodoway ze samopoczucie. Myl, e dziki postaci
antylidera dodatkowo zostao podkrelone to, czego lider powinien unika.
Zastanawiaymy si nad tym, czy nie opisa na kartkach konkretnych historii liderw i wyzwa, z ktrymi si mierz, zamiast oglnych hase opisujcych jedynie
miejsce. Jedna z nas znaa wczeniej grup, widziaa, jak pracuje przy rnego rodzaju
wiczeniach. Dlatego zdecydowaymy si na t wersj, ktra dawaa uczestnikom
i uczestniczkom wicej przestrzeni na wasn twrczo. W przypadku grup mniej
aktywnych radziybymy napisa na kartkach wicej.
Beata Paluszek
Na co dzie pracuj w Urzdzie Miejskim w Lubaczowie,
gdzie jestem odpowiedzialna m.in. za wspprac z Modzieow Rad Miasta Lubaczowa. Wspieram te realizacj projektw, ktrych odbiorcami s seniorzy i grupy midzypokoleniowe. Dla mnie drama jest narzdziem, ktre cigle zabiera mnie
w nowe, zaskakujce dla mnie rejony wasnych moliwoci,
zasobw, a czasem obaw i wtpliwoci. Drama to czsto podr w gb siebie i wiatw innych ludzi, z ktrymi wsppracujemy, i to jest w niej dla mnie najbardziej fascynujce, inspirujce. Dziki udziaowi w stau poszerzyam swj warsztat
trenerski, poznaam fantastycznych, niezwykle kreatywnych
ludzi, z ktrymi mam nadziej dalej wsppracowa. Sporo nauczyam si rwnie o sobie, swoich mocnych stronach oraz
obszarach rozwoju.
94
Justyna Tarka
Na co dzie zajmuj si diagnoz dzieci i modziey z rnego rodzaju zaburzeniami, prowadz terapi psychologiczn
dzieci z opnieniem rozwoju psychoruchowego, upoledzeniem umysowym i autyzmem. Wsppracuj take ze szkoami i innymi placwkami owiatowymi, gdzie prowadz zajcia
dla grup klasowych oraz szkolenia dla rodzicw i nauczycieli.
W dramie ceni moliwo dowiadczenia sytuacji problemowej i zwizanych z ni myli i emocji w bezpiecznych warunkach. Dziki udziaowi w stau zdobyam now wiedz i umiejtnoci pomocne w mojej pracy zawodowej. Dowiedziaam
si wiele o swoich mocnych i sabych stronach, uwiadomiam
sobie, jakie kompetencje chc rozwija.
95
Ambasadorzy Akademii
Porozumienia
Adresaci:
uczniowie i uczennice szk ponadgimnazjalnych oraz nauczyciele i nauczycielki nauczajcy na tym poziomie
Cel moduu:
wzrost kompetencji komunikacji (wiadomoci stereotypw, umiejtnoci nazywania wasnych potrzeb, wychodzenia naprzeciw potrzebom innych); wypracowanie
przykadowego kontraktu uczniowie-nauczyciel w oparciu
o potrzeby kadej ze stron
Czas:
1h 45min
www.stop-klatka.org.pl/ambasadorzy-akademii-porozumienia
Dowiadczenie
25 minut
Dzielimy uczestnikw na dwjki i ustalamy, kto w parze bdzie postaci A a kto B.

Zapraszamy do wysuchania historii tych dwch bohaterw, a nastpnie dokoczenie
rozmowy midzy nimi. Wprowadzamy uczestnikw i uczestniczki w zasady wiczenia,
aby po wysuchaniu opisu od razu mogli przej do improwizacji.
Nauczyciele szkoy nr 12 od lat jed w czerwcu ze swoimi klasami na trzydniowe
wycieczki. Jest to wietna okazja do integracji i relaksu. Wychowawcy ju od wrzenia
szukaj miejsc, ktre mog zaproponowa uczniom na czerwcowy wyjazd.
Posta A: Jeste nauczycielem i wychowawc jednej z klas. Dowiedziae
si, e inne grupy chc jecha w Bieszczady. Kochasz gry, wic masz nadziej,
e Twoi uczniowie te tam pojad. Jeste instruktorem survivalu i ju nie moesz
doczeka si, a zorganizujesz swoim podopiecznym prawdziw szko ycia! Podczas zaj matematyki opowiadasz swojej klasie wychowawczej o piciu wody deszczowej z lici i rozpalaniu ognia oraz robisz instrukta jak przey w lesie bez jedzenia.
96
Posta B: Jeste przewodniczcym klasy. Nie chcecie jecha na wycieczk szkoln, bo stracicie lekcje! Macie akurat w pitki polski, matematyk i angielski, ktre
wszyscy zdajecie na maturze. Siedzisz wanie na matematyce i suchasz, jak twj
wychowawca rozpywa si nad propozycj tygodniowej wycieczki w Bieszczady i piciem wody deszczowej z lici... A wasza matura?
Uczestnicy i uczestniczki zaczynaj improwizacj od tego momentu.
Suchamy, o czym rozmawiaj pary. Jeli kto nie zrozumia instrukcji lub historii
wspieramy go w rozpoczciu rozmowy. Przerywamy improwizacj w chwili, w ktrej
wszystkie dwjki s ju w rolach i kada z osb miaa okazj wypowiedzie swoj
kwesti oraz pozna perspektyw drugiej strony. Zapraszamy osoby w roli nauczyciela lub nauczycielki w jedno miejsce, osoby w roli uczennicy lub ucznia w drugie. Zadaniem kadej z tych dwch grup jest napisanie listu mwicego o tym, co chciayby
powiedzie drugiej stronie: czego od niej oczekuj, co s w stanie da.
Chtna osoba czyta list na forum.
Na zakoczenie uczestnicy i uczestniczki ustawiaj si w szpalerze naprzeciwko
osb, z ktrymi na pocztku improwizowali. Tworz lini porozumienia na klanicie
prowadzcego pokazuj ciaem, co zmienio si w ich stosunku do drugiej strony po
tym, co usyszeli (mog si przybliy, odsun lub pozosta w tym samym miejscu).
Zapraszamy uczestnikw do wyjcia z rl.
Omwienie
15 minut
Co si zdarzyo w improwizacjach?
Jakie uczucia si pojawiy w waszych postaciach w trakcie rozmowy?
Jakimi postaciami byli bohaterowie?
Jak ich postawy maj si do powszechnie znanych stereotypw?
Co bycie poradzili swoim bohaterom?
Podsumowanie
15 minut
Zapraszamy do wypisania na karteczkach wyrazw (przymiotnikw, rzeczownikw,

czasownikw, zwizkw frazeologicznych), ktre kojarz si z uczniem i uczennic
97
lub z nauczycielem i nauczycielk. Uczestnicy i uczestniczki przyklejaj karteczki

na odpowiednich czciach planszy podzielonej na dwa obszary (jeden dotyczy
uczniw, drugi nauczycieli). Czytamy tre kartek i porzdkujemy je.
Z czym stereotypowo kojarzy Wam si nauczyciel lub ucze?
Jak si maj sowa wypisane na kadym z tych obszarw do postaci, ktre odgrywalicie?
Czy przychodz Wam na myl inne, niestereotypowe cechy nauczycieli
i uczniw, jakimi zachowaniami mog si objawia?
Czy takie niestereotypowe postacie istniej naprawd? Znacie kogo takiego?
Mona uzupeni wiedz grupy mini wykadem o stereotypach rl, rnorodnoci
i relacjach my - oni.
Zastosowanie
50 minut
Osoby uczestniczce pracuj w dwch mieszanych grupach (nauczyciele - uczniowie). Kada z nich wypisuje pomysy dotyczce kolejnych obszarw:
Potrzeby uczniw i uczennic wobec
nauczycieli/nauczycielek
Potrzeby nauczycieli i nauczycielek

wobec uczniw i uczennic
Co nauczyciele i nauczycielki mog

da, by zaspokoi te potrzeby?
Co uczniowie i uczennice mog da,

by zaspokoi te potrzeby?
Grupy prezentuj sobie nawzajem wypracowane pomysy.

Na tej podstawie uczestnicy i uczestniczki tworz propozycj kontraktu klasowego, ktry umoliwiby zaspokojenie potrzeb obu stronom. Moliwoci wdraania tej
umowy s rozwijane w dalszej czci warsztatu.
W miesznej improwizacji niektrzy uczestnicy reagowali w sposb wyolbrzymiony, karykaturalny; inni stawiali si chtniej w roli obserwatorw. Wanie zadbanie o mniej przebojowych uczestnikw uznaabym za szczeglnie wane (mona
np. przynie stroje i rekwizyty, z ktrych by mogli korzysta, bd wczeniej przeprowadzi wicej rozgrzewek). Najwaniejsze nastpio w czasie podsumowania, kiedy
to uczestnicy i uczestniczki mierzyli si ze stereotypami. Dziki duej otwartoci, skupieniu i ciekawoci zrobili milowy krok w stron zrozumienia, z czego jako prowadzca byam bardzo dumna.
98
Agnieszka Ruciska
Na co dzie pracuj w niepublicznym midzynarodowym
przedszkolu Montessori, ksztac swoje umiejtnoci trenerskie, zarzdzam stowarzyszeniem Manukultura. W dramie ceni to, e jest wietnym narzdziem dialogu i pozwala na rozwj rnych kompetencji w bardzo przyjemnej formie. Dziki
udziaowi w stau zdobyam wiksz wiadomo planowania dziaa i tworzenia swojego scenariusza zaj. Pozytywna
energia uczestnikw warsztatu i mnie dodaa skrzyde.
Karolina Gromke
Jestem absolwentk psychologii spoecznoci i wiedzy o teatrze. Od dwch lat dziaam w kilku warszawskich organizacjach
pozarzdowych na rzecz grup zagroonych wykluczeniem spoecznym. W dramie ceni moliwo zastosowania elementw
teatralnych do celw edukacyjnych i pedagogicznych. Jest dla
mnie spotkaniem w p drogi dwch pasji do psychologii i teatru. Dziki udziaowi w stau miaam moliwo wiczenia nowych umiejtnoci trenerskich w bezpiecznych warunkach pod
opiek dowiadczonych trenerek.
99
Trening motywacji:
sia tradycji
Adresaci:
seniorzy i seniorki, podopieczni Stowarzyszenia Mali Bracia

Ubogich
Cel moduu:
nazwanie zasobw modych i zasobw seniorw, odkrycie

paszczyzn wsppracy
Czas:
80 min
www.stop-klatka.org.pl/trening-motywacyjny-sila-tradycji
Dowiadczenie
40 minut
Karty rl
Prosimy uczestnikw i uczestniczki o dobranie si w pary i zajcie miejsc naprzeciwko siebie. Rozdajemy karty rl i prosimy o zapoznanie si z ich treci i zastanowienie si nad motywacj bohaterki bez dzielenia si tym z partnerem lub partnerk
rozmowy. Uczestnicy i uczestniczki czytaj karty, nastpnie odkadaj je na bok i ustawiaj si w takiej pozycji, w jakiej rozpoczliby rozmow w danej sytuacji. Na nasze
klanicie pary zaczynaj ze sob rozmawia.
Ewa, 61 lat (35 lat stau pracy)
Jeste pracownic dziau projektowego firmy z brany budowlanej BUDMAX.
To Twoja pierwsza posada, pracujesz w firmie od samego jej zaoenia. Mimo,
e nie skoczya studiw, posiadasz due dowiadczenie i dug praktyk w budownictwie. Ludzie uwaaj Ci za autorytet, bo tworzya firm niemal od podstaw. Wsppracownicy czsto czerpi z Twojego dowiadczenia, gdy zawsze znajdujesz wyjcie z trudnych sytuacji, a Twoje pomysy wzbudzaj zachwyt. Dzisiaj
rano Twj szef poinformowa Ci e razem z Kasi bdziesz przygotowywa wany
projekt, ktry dotyczy budowy nowej czci Uniwersytetu Przyrodniczego, co wie si podniesieniem prestiu firmy oraz duym nakadem finansowym. Kasia jest
now pracownic, ma 25 lat, niedawno skoczya studia na kierunku budownictwo.
Zastanawiasz si, jak potoczy si ta wsppraca, poniewa Twoje wczeniejsze do-
100
wiadczenia w pracy z modymi ludmi byway rne. Praktykanci zachowywali si

nieodpowiedzialnie i opniali realizacj projektw. Niestety, raz z powodu tych zaniedba doszo nawet do utraty duego grantu. Postanawiasz podzieli si przemyleniami ze swoj koleank z innego dziau. Dzwonisz do niej i opowiadasz o caej
sytuacji. Kiedy mwisz o swoich obawach, do pokoju wchodzi Kasia. Akurat w momencie, kiedy Ty mwisz ,,...ta Kasia, taka moda i niedowiadczona. Moe by ciko,
jako kiepsko to widz....
Kasia, 25 lat (rok stau pracy)
Rok temu skoczya studia na politechnice na kierunku budownictwo. Niedawno dostaa swoj pierwsz prac w brany, w dziale projektowym firmy BUDMAX.
Podczas studiw aktywnie dziaaa w kole naukowym, odbya trzymiesiczne zagraniczne praktyki w Anglii w duej firmie budowlanej. Swoj prac traktujesz bardzo powanie, bo wiesz, e jest to niezwykle odpowiedzialne zajcie miaa okazj
zgbia tajniki tego zawodu, podpatrujc swojego ojca w pracy budowlaca. Jeste
pena wiedzy, entuzjazmu i otwarta na branowe nowinki. Wsppracownicy szanuj
i ceni Twj entuzjazm, ale zgodnie twierdz, e jeszcze duo musisz si nauczy.
Ty jednak uwaasz, e studia nauczyy Ci wicej ni lata pracy. Poza tym kierujesz
si zasad, e co Ci nie zabije, to Ci wzmocni. Twj szef informuje Ci, e razem
z Ew bdziesz przygotowywa wany projekt budowy nowej czci Uniwersytetu
Przyrodniczego, co wie si z podniesieniem prestiu firmy oraz duym nakadem
finansowym. Ewa pracuje w firmie od samego jej zaoenia, czyli od 35 lat. Jest to
jej pierwsze i jedyne miejsce pracy. Uwaa, e lata dowiadczenia mog zastpi
studia i prac naukow. Postanawiasz porozmawia z Ew, eby ustali, kto bdzie
zarzdza projektem. Wchodzc do pokoju, syszysz fragment rozmowy telefonicznej Ewy:
,,...ta Kasia, taka moda i niedowiadczona. Moe by ciko, jako kiepsko to widz....
Po chwili dajemy sygna do przerwania rozmowy i prosimy Ewy, aby stworzyy krg
wewntrzny, a kad Kasi prosimy, aby usiada za Ew ze swojej pary (Kasie tworz
krg zewntrzny). Zadajemy osobom w poszczeglnych krgach pytania:
Jak si czujesz w tej sytuacji?
Co by chciaa powiedzie drugiej stronie?
Jeeli widzimy, e problem nie zosta rozwizany, zapraszamy pary do ponownej rozmowy. Po jej zakoczeniu przyklejamy tam na rodku sali i prosimy
o ustawienie si w parach tak, aby Ewy byy po jednej stronie a Kasie po drugiej,
w odlegoci odzwierciedlajcej ich relacj na koniec dialogu. Jeeli widzimy, e bohaterki doszy do porozumienia, koczymy wiczenie poprzez wyjcie z roli. Jeli
101
nie wszystkim udao si znale rozwizanie, zadajemy pytanie: Zaspokojenie jakiej potrzeby pomogyby Ci w znalezieniu idealnego rozwizania w tej sytuacji? Krok
do przodu symbolizuje rozwizanie. Koczymy wyjciem z roli.
Omwienie, podsumowanie
20 minut

Co Ci pomogo znale rozwizanie?
Co utrudniao znalezienie rozwizania?
Co sdzicie o relacjach midzypokoleniowych w kontekcie tego problemu?
Co dao Ci to dowiadczenie?
Jakie moe poda przykady ze swojego ycia dotyczce wsppracy modszych
i starszych?
Zastosowanie
20 minut
Dzielimy uczestnikw i uczestniczki na dwie grupy, wrczamy im duy arkusz

papieru z narysowan sylwetk czowieka oraz flamastry. Pierwsza grupa wypisuje
zasoby modych osb, a druga zasoby seniorw, ktre mog uatwi wymian dowiadcze midzypokoleniowych. Grupy prezentuj wyniki pracy. Pytamy, na jakich
paszczyznach seniorzy mog wsppracowa z modymi ludmi. Zapisujemy pomysy na karteczkach i przyklejamy midzy obiema postaciami. Podajemy przykady
projektw realizowanych w naszym miecie, u podstaw ktrych pojawia si wsppraca midzypokoleniowa.
Z dowiadcze osb prowadzcych warsztat
Uczestnicy i uczestniczki mocno identyfikowali si z postaci Ewy i trudno im byo
przyj perspektyw modszego pokolenia. Grupa seniorw, z ktr pracowaymy,
miaa mao przychylny stosunek do modych. W omwieniu staraymy si stworzy
przestrze do rozmowy o stereotypach dotyczcych modego pokolenia i ich adekwatnoci do rzeczywistoci. Podawaymy rne przykady, odwoywaymy si
do wasnych dowiadcze. Uwaam, e cay nasz warsztat pozwoli im dowiadczy,
e wymiana midzypokoleniowa jest moliwa i przynosi korzyci. Podkrelaymy
te wan rol seniorw w spoeczestwie; myl, e to podbudowao uczestnikw
i uczestniczki.
Grupa wiekowa, z ktr pracowaymy, bya starsza, ni zakadaymy. Warto najpierw pozna grup, a pniej tworzy dla nich scenariusz i narzdzia. Przy grupie
102
seniorw trzeba by uwanym na rozmiar czcionki, sprawno ruchow uczestnikw,

ich potrzeby i na to, co im obiecujemy. Przy tej grupie warto by elastycznym i dostosowywa scenariusz do moliwoci i potrzeb.
Gosia Kruszyska
Na co dzie zajmuj si realizacj projektw spoeczno-kulturalnych w Stowarzyszeniu Rwnych Szans BONA FIDES
w Lublinie. Prowadz rwnie warsztaty rozwoju osobistego
i z zakresu zarzdzania projektami. W dramie ceni to, e pod
paszczem kreowanej przeze mnie osoby mog wyrazi swoj
osobowo. Osona ta dodaje mi pewnoci siebie, gwarantuje
te ogromny komfort i poczucie bezpieczestwa. Dziki udziaowi w DAW poszerzyam wiedz z zakresu dwch technik: kart
rl i fotografii, poznaam wspaniaych ludzi oraz kreatywnie
spdziam czas. Utwierdziam si w przekonaniu, e drama stosowana to metoda, dziki ktrej mog wiele zdziaa dla siebie
i dla innych.
Agnieszka Jzwik
Na co dzie pracuj w banku w roli wsparcia doradcw i jako
reporter-wydawca w radiu. W dramie ceni bezporednio,
zastosowanie dla wikszoci grup wiekowych oraz kreatywne
i elastyczne wykorzystanie w rnych tematycznie warsztatach. Dziki udziaowi w DAW poznaam wietnych ludzi oraz
alternatywn metod pracy z grup, ktra uruchamia kreatywno i wspdziaanie.
Magorzata Kowalska
Na co dzie pracuj w przedszkolu, prowadz grup trzylatkw. W dramie ceni to, e jest to ciekawy sposb pracy
praktycznie z kad grup wiekow oraz to, e mona w niebanalny sposb znale rozwizanie problemu, konfliktu. Dziki
udziaowi w DAW zdobyam dowiadczenie, ktre wykorzystam
w swojej pracy, oraz poznaam interesujcych ludzi.
103
Zaufaj mi jak ufa i budzi

zaufanie
Adresaci:
wolontariusze (20-65 lat) z hospicjum dla dzieci
Cel moduu:
ksztatowanie umiejtnoci komunikowania i rozumienia

potrzeb innych
Czas:
60 min
www: stop-klatka.org.pl/zaufaj-mi
Dowiadczenie
15 minut
Uczestnikw i uczestniczki dzielimy na dwie grupy. Jedna z nich wychodzi z sali,

druga w niej zostaje. Zadaniem pierwszej grupy jest przekona drug, aby wysza
na korytarz, zadaniem drugiej przekona pierwsz, aby wesza do sali.
To wiczenie mona przeprowadzi, wprowadzajc wiat fikcji. Przykadowym
wiatem fikcji mog by dwa krlestwa, ktre obchodz narodowe wita. Na granicy
mieszkacy spotykaj przedstawicieli innego kraju, ktrych chc przekona do przejcia na ich stron. Obie grupy dostaj ten sam opis, inna jest tylko nazwa krlestwa.
Grupy przed wiczeniem przygotowuj herby swojego pastwa. Na zakoczenie naley zadba o wyjcie uczestnikw z rl.
Omwienie
15 minut
Zadajemy grupie pytania:

W jaki sposb ustalalicie w zespoach strategie dziaania?
Co pomagao wam we wsppracy w tym dowiadczeniu?
Co utrudniao wam wspprac?
104
Podsumowanie
15 minut
Przybliamy grupie teori Lencioniego dotyczc dysfunkcji pracy zespoowej

na podstawie jego ksiki Przezwycienie piciu dysfunkcji pracy zespoowej. Praktyczny przewodnik dla liderw, menederw, moderatorw.
Zastosowanie
15 minut
Zadajemy grupie pytania:

Jak te mechanizmy odnosz si do wsppracy w zespoach, w ktrych pracujecie?
W jaki sposb wiedza, ktr zdobylicie, moe wam si przyda?
Z dowiadczenia osb prowadzcych warsztat
Uczestnicy i uczestniczki zaskoczyli nas swoim pomysem na rozwizanie tego zadania. Obie grupy wpady na podobny pomys uczestnicy i uczestniczki wymieniali
osob z grupy na czonka przeciwnego zespou. W trakcie omwienia byli zaskoczeni
tym, e nie przyszo im do gowy najprostsze rozwizanie: podzielenie si swoj informacj z drug grup. Zwrcili te uwag na to, jak atwo przeszli ze wsppracy
w poprzedzajcym wiczeniu do rywalizacji w drzwiach.
Gdy dajemy grupie to zadanie, musimy by przygotowanym na wszystko. Trzeba
obserwowa grup i na podstawie jej dowiadczenia poprowadzi omwienie. Przed
rozpoczciem wiczenia warto zapyta uczestnikw i uczestniczki, czy je znaj i poprosi, aby ten, kto je zna, nie przekazywa rozwizania innym.
Autorki i autor scenariusza:

Agata Bauman
Na co dzie pracuj jako terapeuta w przedszkolu dla dzieci
z autyzmem. W dramie ceni to, e otwiera ludzi, uatwia odnajdywanie si w nowej grupie. Ta metoda to wspaniaa okazja
dla osb niemiaych do znalezienia swojej przestrzeni, poznania reakcji innych w tej samej sytuacji. Dziki udziaowi w DAW
odkryam swj potencja, otrzymaam informacje zwrotne
od grupy, ktre utwierdziy mnie w przekonaniu, e tylko praca
na rzecz innych przyniesie mi satysfakcj i zawodowe spenienie.
105
Bernadeta Szczypta
Na co dzie jestem politolok i dziennikark Polskiego Radia Rzeszw. Specjalizuj si w tematyce spoecznej, prowadz
m.in. audycje na temat praw obywatelskich, szeroko rozumianej
obywatelskoci, a take zdrowia i bezpieczestwa ruchu drogowego. Uczestnicz w projektach m.in. z zakresu obywatelskoci
jako trenerka i tutorka. W dramie ceni moliwo wyprbowania si w rnych rolach w bezpiecznym otoczeniu. Dziki
udziaowi w DAW warsztaty, ktre teraz prowadz, s bardziej
rnorodne i daj mi wicej satysfakcji.
Wojciech Wjcik
Na co dzie jestem dziennikarzem Polskiego Radia Rzeszw, m.in wspprowadz
(z Beat Szczypt) audycje Podkarpackie Pozarzdowe dla organizacji pozarzdowych i portal www.podkarpackie.pozarzadowe.pl. Udzia w DAW pokaza mi, w jaki
sposb mona rozwizywa problemy w grupie. Dostaem te podpowiedzi, jak skuteczniej pracowa z ludmi.
Warsztat tworzya i realizowaa rwnie Anna Kordan.
106
Scenariusze
dramowych warsztatw
antydyskryminacyjnych
Zamieszczone poniej scenariusze dramowych warsztatw antydyskryminacyjnych zostay stworzone przez nauczycielki i nauczycieli w ramach projektu Dramowa Akademia Antydyskryminacyjna. Kady scenariusz zosta skonstruowany wedug
schematu budowy warsztatu dramowego oraz oparty na cyklu Kolba. Pod kadym
zamiecilimy rady autorek oparte na dowiadczeniu z realizacji danego scenariusza. Liczymy, e scenariusze stan si inspiracj do pracy Czytelnika lub Czytelniczki.
Zachcamy do ewentualnego modyfikowania treci poniszych narzdzi dramowych,
aby najlepiej pasoway one do potrzeb grup, z ktrymi bdziecie pracowa.
Grupa docelowa
Tytu warsztatu
Strona
klasa V i VI szkoy podstawowej
Nikt nie jest samotn wysp
108
gimnazjum
Andrzejki w Ib
112
podstawwka oraz gimnazjum
Wakacyjny obz w Koobrzegu
116
gimnazjum
Przedstaw si a powiem Ci, kim jeste
120
uczniowie i uczennice w wieku

ponadgimnazjalnym
Bd sob
124
Autorki:
Magorzata Bobrowska, Justyna Ilasz, Sylwia Zabrocka
Tytu warsztatu:
Nikt nie jest samotn wysp
Motto zaj:
aden czowiek nie jest samoistn wysp; kady stanowi

uamek kontynentu, cz ldu.
John Donne
Adresaci:
klasy V-VI szkoy podstawowej, grupa 20-25 osb
Cel:
przeciwdziaanie dyskryminacji osb

z niepenosprawnoci
Scenariusz ramowy
Nazwa wiczenia i jego krtki opis
Czas
Materiay
wiczenia wprowadzajce do dramy lub tematu:

1. Ja biegn, ja zajc, ja te
2. Uczniowie i uczennice ustawiaj si w krgu. Poowa
uczniw tworzy koo wewntrzne, pozostali zewntrzne.
Osoby staj naprzeciw siebie w parach. Na haso przedstawiaj pantomimicznie podan przez osob prowadzc
sytuacj, bez ustalania kto jak rol odgrywa. Nastpnie
pokazuj sytuacje z uyciem dwikw, kolejne ze sowami, ostatnie bez sw.
10
min
1. Krzesa (ustawione w krgu) w liczbie zgodnej z liczb

uczestnikw.
2. W zaczniku
nr 1 znajduje si
opis sytuacji, ktre
maj odgrywa
uczestnicy tego
wiczenia.
Dowiadczenie poprowadzone technik stymulatorw

Osoba prowadzca odnosi si do cytatu, ktry jest mottem
zaj. Dyskutuje z uczniami i uczennicami, jak go rozumiej.
Nastpnie zaprasza do poznania historii zamknitej w plecaku.
Rozpoczyna wiczenie od sw: Ta historia nie jest prawdziwa, ale mogaby wydarzy si naprawd. Historia ta zamknita
jest w plecaku. Zaprasza do jej zgbienia poprzez obejrzenie rzeczy, jakie nosi gwny bohater w plecaku. Uczniowie
i uczennice wycigaj poszczeglne przedmioty. Kady obejrzany obiekt kadziemy na pachcie czarnego materiau.
60
min
Plecak z rnymi
przedmiotami.
Wykaz przedmiotw i opis historii
Jacka (do wgldu
dla prowadzcego)
znajduje si w zaczniku nr 2.
108
Osoba prowadzca zadaje pytania, stymuluje rozmow,

ale nie narzuca swojej wizji historii.
Gdy uczniowie i uczennice obejrz wszystkie przedmioty, osoba prowadzca spisuje na flipcharcie lub tablicy
wszystkie postaci wystpujce w opowieci.
Zaprasza uczniw do dobrania si w pary oraz wybrania
dwch z wypisanych postaci, w ktre si wciel. Celem rozmowy midzy nimi bdzie dowiedzenie si jak najwicej
o tej historii. Po przeprowadzeniu improwizacji uczniowie
i uczennice prezentuj fragmenty rozmw na forum.
Mona zastosowa jeszcze ktr z poniszych aktywnoci:
a. gorce krzeso z postaci wystpujc w historii,
b. zaproponowa uczestnikom i uczestniczkom, by nie wychodzc z roli napisali list do Jacka lub Marka.
Na zakoczenie dowiadczenia dzielimy uczniw
i uczennice na grupy i zapraszamy do ustawienia
fotografii:
1. antycypacja Jak mogaby wyglda sytuacja po dwch
miesicach, eby wszyscy czuli si dobrze?
2. retrospekcja Co mona byo zrobi wczeniej, aby
nie doszo do takiej sytuacji?
25-30
min
Pytania
do poszczeglnych
faz cyklu Kolba
znajduj si
w zaczniku nr 3.
Na klanicie grupy prezentuj fotografi. Prowadzcy

lub prowadzca i reszta klasy ogldaj je i dowiaduj si,
co si wydarzyo na fotografiach.
Wyjcie z roli uczestniczy i uczestniczki zmywaj
z siebie rol symbolicznie uywajc prysznica
Refleksja
Nauczyciel lub nauczycielka prowadz omwienie
z grup poprzez zadawanie pyta:
Co si zadziao w historii Jacka?
Jak Jacek si czu?
Jakie zachowania pomagay mu, a jakie utrudniay
funkcjonowanie?
Analiza
Ze wzgldu na jak cech Jacek by dyskryminowany?
Co wiecie o osobach z niepenosprawnoci?
Kto dyskryminowa Jacka?
Kto ponosi odpowiedzialno?
Jak wam si wydaje, czego potrzebuj osoby
z niepenosprawnoci?
Jakie znamy rodzaje niepenosprawnoci?
Wdraanie
Z jakimi formami dyskryminacji spotykamy si w szkole?
Jak moemy temu przeciwdziaa?
109
Podsumowanie
Walizka Co zabieram ze sob?
Na zajciach czuem
10 min
W narysowan
na kartce walizk
(patrz: zacznik nr
3) dzieci wpisuj, co
im si najbardziej
podobao, co je
zaskoczyo itp.
Rady autorek wynikajce z dowiadczenia realizacji scenariusza:

warto zadba o odpowiedni ilo czasu (poczy dwie lekcje lub rozpocz
prac dram np. podczas zielonej szkoy, wycieczki),
sprawdza si rnorodno przedmiotw w stymulatorach.
Zacznik nr 1 sytuacje do rozgrzewki
Rodzestwo kci si o dostp do komputera.
Mama kae wyrzuci mieci, a dziecko chce dokoczy ogldanie programu w TV.
Tata zobaczy nagan w dzienniczku syna.
Crka prosi mam o pienidze na kino.
Ekspedientka i klientka dyskutuj o niewieym towarze.
Ucze zgasza nauczycielowi kolejne nieprzygotowanie.
Kolega nie chce poyczy zeszytu.
Przepychanka w kolejce w szkolnej stowce.
Zacznik nr 2 stymulator: plecak Jacka
Historia Jacka
Jacek od urodzenia jedzi na wzku inwalidzkim. Jest uczniem czwartej klasy, lubianym przez kolegw. Dobrze si uczy. Ma starsz siostr Agat, ktra go wspiera.
Kolega z klasy, Marek, wyprawia swoje 10. urodziny w parku linowym. Zaprasza ca
klas. Wszyscy s podekscytowani. Jubilat jest zaskoczony, e Jacek nie dotar na imprez urodzinow. Kilkakrotnie prbuje dodzwoni si do Jacka, jednak bez rezultatu.
Ten nie odbiera.
Przedmioty do plecaka:
dzienniczek
czasopismo
zaproszenie na urodziny
110
Marek Hajdas zaprasza Jacka wiebodzia na swoje 10 urodziny, ktre

odbd si 23.03.2015 o godz. 17.00 w Parku Linowym Lin Landia przy
ul. Jugosowiaskiej 47.
Prosz zabra ze sob wygodny strj.
plan rehabilitacji lub usprawiedliwienie w dzienniczku (nieobecno z powodu

zaj rehabilitacyjnych)
ulotka sport dla niepenosprawnych
kartka od siostry Nie martw si (lub inna o pozytywnym przestaniu) lub ksika Nicka Vujicica Bez rk, bez ng, bez ogranicze! z zakadk, na ktrej jest dedykacja od siostry Agaty
podrcznik do czwartej klasy
telefon 5 nieodebranych pocze, smsy.
Zacznik nr 3
Co zabieram ze sob?
111
Luiza Cykowiak, Magorzata Wajnor
Autorki:
Tytu warsztatu:
Andrzejki w I b
Adresaci:
I klasa gimnazjum, grupa 20-25 osb
Cel:
przeciwdziaanie wykluczeniu z powodu niskiego statusu

materialnego
budowanie otwartej postawy wobec osb o cechach innych ni wikszo grupy
Czas:
90 minut
Scenariusz ramowy
wiczenia rozgrzewkowe wprowadzajce do dramy
lub/i tematu
Czas
3 min.
1. Pomnik emocji technika stop-klatki

Osoba prowadzca zaprasza uczestnikw i uczestniczki do zastygnicia w pozycji wyraajcej kolejno: rado, smutek, zdziwienie,
zo, strach, dum. Zmiana pozycji odbywa si na klanicie prowadzcego wraz z wypowiedzeniem nazwy kolejnej emocji.
2. Fotografia
10 min.
Prowadzcy dzieli uczestnikw na picio- lub szecioosobowe
zespoy. Kady zesp dostaje to samo polecenie, by ustawi fotografi o tytule: w parku, na meczu siatkwki, na dyskotece, podczas rodzinnego obiadu.
Uczestnicy przygotowuj swoje role a na klanicie prowadzcego zastygaj w formie fotografii. Na kolejne klanicie jeden
zesp pozostaje nieruchomo, pozostae podchodz, odgaduj
sytuacj i analizuj obraz. Po kolei kada grupa przedstawia swoj
fotografi.
112
Wicej o technice fotografii w artykule A. Chodasz na stronie 19.
Materiay
Praca dram technika stymulatorw opisana

wg metodologii cyklu Kolba
Dowiadczenie
1. Zawizanie tematu
Uczestnicy zaj siedz w pkolu. Prowadzcy kadzie
na rodku podniszczony plecak. Zaznacza, e historia, ktra jest z nim zwizana, nie jest prawdziwa, ale mogaby si
wydarzy.
2. Budowanie historii
Prowadzcy prosi osoby chtne o wyjmowanie po kolei
z plecaka znajdujcych si w nim przedmiotw
i pokazywanie ich wszystkim wraz z krtkim komentarzem,
co to moe by. Pozostali uczestnicy mog dopowiada
swoje przypuszczenia, ktre bd prowadzi do skonstruowania fabuy.
3. Wyodrbnienie rl
Moderator prosi o wyszczeglnienie osb pojawiajcych
si w historii i krtk ich charakteryzacj.
4. Eksplorowanie bohaterw
Uczestnicy dobieraj si w pary. Improwizuj rozmow pomidzy dowolnie wybranymi bohaterami, ktrej celem jest
zgbienie odczu uczestnikw wydarze.
50 min.
podniszczony plecak,
bardzo skromnie wyposaony pirnik,
zuyty podrcznik
do I klasy gimnazjum
z piecztkami biblioteki szkolnej,
dzienniczek ucznia
podpisany: Marcin
Chojnicki kl. I b,
zmita karteczka
z ilustracj symbolizujc andrzejki
oraz napisem: Duy
obrus jednorazowy,
zeszyt od jzyka
polskiego podpisany:
Krzysztof Witkowski
kl. I b, w rodku luna kartka z zapiskami
kolegw
5. Gorce krzesa
Prowadzcy zaprasza kolejno na ustawione na kracach
pkola krzesa postacie wystpujce w historii, zaczynajc od gwnego bohatera, Marcina. Podchodz jednoczenie wszyscy, ktrzy wcielili si we wskazan rol. Prowadzcy zachca grup do zadawania pyta zmierzajcych
do uzyskania jak najwikszej iloci informacji. Odpowiadaj wszyscy siedzcy na gorcych krzesach (jeeli kto
nie chce nie jest zmuszany). Jeeli nikt nie wybra ktrej
z przywoanych rl t posta pomijamy (moemy spyta
grup, dlaczego nikt si na t posta nie zdecydowa).
6. Fotografia rozwizania problemu
Uczestnicy zbieraj si w zespoach dobranych podczas
rozgrzewki. Kada grupa przygotowuje fotografi
o nastpujcej treci: Od opisywanych wydarze mino
sze miesicy. W klasie Marcina wszyscy czuj si komfortowo. Kada fotografia jest kolejno omawiana przez
pozostaych uczestnikw wedug formuy przewiczonej
w rozgrzewce.
113
7. Wyjcie z roli
Uczestnicy wykonuj ruchy obrazujce intensywne
spukiwanie si pod prysznicem.
8. Refleksje uczestnikw
Moderator pogbia dowiadczenia uczestnikw, zadajc
pytania, ktre do tej pory nie pady, np.:
Jak si czua/czue jako: Marcin, Ania, Krzysztof,
mama Marcina, wychowawczyni?
Kto mg ci pomc?
Dlaczego w taki sposb si zachowaa/zachowae?
Czy Marcin zosta sprawiedliwie potraktowany?
Kto ponosi odpowiedzialno za zaistnia sytuacj?
Analiza problemu
Prowadzcy zadaje pytania wskazujce na analogi
przedstawionych wydarze do sytuacji dowiadczanych
w rzeczywistoci, np.:
Jak sdzisz, z czego wynika, e niektre osoby
w naszej szkole s traktowane gorzej ni pozostae?
Czym jest dyskryminacja?
Wdraanie
Prowadzcy zadaje pytania dotyczce moliwoci
zaangaowania si uczestnikw warsztatw w dziaania
antydyskryminacyjne, np.:
Co moesz zrobi, eby koleanka lub kolega nie czuli
si odrzuceni, szykanowani?
Co teraz zmienisz w swoim yciu?
Podsumowanie
Wykonanie w zespoach plakatw nioscych komunikaty
przeciw dyskryminacji.
Na zakoczenie kady z uczestnikw wypowiada si
krtko, co z dzisiejszych zaj najbardziej utkwio mu
w pamici.
22 min.
5 min
arkusz brystolu
lub kartka duego
bloku rysunkowego
dla kadej z grup,
kolorowe pisaki
Zaczniki
dzienniczek przykadowe wpisy:
W dniu 23.09. odbdzie si klasowa wycieczka integracyjna do stadniny koni w Racocie. W programie: przejadka na koniach, zwiedzanie stadniny, posiek przy ognisku.
Prosz o wyraenie zgody na udzia dziecka w wycieczce. Koszt: 50 z, patne do dnia
15.09.
Anna Brzeziska
114
Nie wyraam zgody na udzia syna w wycieczce.

Katarzyna Chojnicka
Prosz o usprawiedliwienie nieobecnoci syna w szkole w dniu 10.09. Musia
zaopiekowa si modszym rodzestwem, gdy ja byam u lekarza.
Katarzyna Chojnicka
W rod 18.09. o godz. 17:00 odbdzie si zebranie rodzicw klasy I b.
Anna Brzeziska
Przypominam o uiszczeniu skadki na potrzeby klasowe w wysokoci 10 z.
Anna Brzeziska
Prosz o usprawiedliwienie nieobecnoci syna w szkole w dniach 12 14 padziernika
z powodw rodzinnych.
Katarzyna Chojnicka
kartka z zapiskami kolegw:
Marcina trzeci dzie nie ma. Pewnie si boi, e go zjedziemy za ten brak obrusa
na andrzejki.
I susznie, nie pierwszy raz nawali! Przez tego achmyt paznokie zamaam, skrobic
wosk ze stou.
Co si go czepiacie? Jest fajny kumpel, nie jego wina, e matka nie ma kasy.
Anka, wyluzuj! Zabujaa si?
Mam mu zanie dzisiaj zeszyt od polaka, eby nasz picu nie mia zalegoci,
to wyniucham spraw.
los andrzejkowy
kartka z napisem Duy obrus jednorazowy
115
Izabella Jarnut-Kluczyska, Alina Paziak-Janiszewska
Autorki:
Tytu warsztatu:
Wakacyjny obz w Koobrzegu
Adresaci:
uczniowie VI klasy szkoy podstawowej,

grupa ok. 15-20 osb
Cel:
ksztatowanie postawy otwartoci na rnorodno
Czas:
90 minut
Scenariusz ramowy
wiczenia rozgrzewkowe, wprowadzajce do dramy
i/lub tematu
Czas
8 min.
Wszyscy, ktrzy tak jak ja

Nauczyciel lub nauczycielka zaprasza uczniw i uczennice
do ustawienia krgu z krzese. Osoba prowadzca inicjuje zabaw,
mwic: Kto tak jak ja (i wymienia cech, np. ma brata, sucha
rocka, ma iphonea itp.). Osoby o wymienionej cesze zmieniaj
swoje miejsce.
Osoba prowadzca po zakoczeniu wiczenia zadaje pytania
uczniom i uczennicom:
Jak si czua/czue w czasie wykonywania wiczenia
Jak Ci byo, kiedy wstawao duo osb, a jak, gdy wstawao
mniej?
Jakby si czu/czua, gdyby nikt nie wsta?
Co to o nas mwi?
Osoba prowadzca zajcia zbiera i podsumowuje wypowiedzi
uczestnikw i uczestniczek.
116
7 min.
Materiay
krzesa
ustawione
w krgu
Praca dram technik fotografii opisana

wg metodologii cyklu Kolba
30 min
zacznik nr 1 (opis
sytuacji)
Dowiadczenie
Wakacyjny obz
Nauczyciel/nauczycielka dzieli klas na grupy ok. 5-6 osobowe. Nastpnie rozdaje kadej z nich opisy sytuacji, ktre posu do przygotowania fotografii1. Grupy maj czas
na przygotowanie. Gdy s ju gotowe, osoba prowadzca
proponuje, aby wszystkie zespoy na klanicie (stop-klatk) rwnoczenie ustawiy swoje fotografie.
Nauczyciel/nauczycielka pogbia z klas problem pokazany na kadej fotografii (prosi, aby pozostae dwie grupy rozluniy si i obejrzay fotografi trzeciego zespou).
W tym poszukiwaniu i nazywaniu problemu posuguje si
takimi technikami jak:
zadawanie pyta bohaterom historii
Co widzicie? Co si stao? Dlaczego to si wydarzyo? Jak
si zachowa bohater? Co myli? Co czuje?
ledzenie myli chtni uczniowie lub uczennice
podchodz do wybranych postaci na fotografii
i przedstawiaj jej myli czy uczucia.
Na zakoczenie osoba prowadzca parafrazuje i nazywa
problemy pokazane na kadej z fotografii.
Nauczyciel lub nauczycielka zapraszaj kad z grup
do poszukania idealnego rozwizania sytuacji przedstawionych na fotografiach. Grupy naradzaj si i prezentuj w formie fotografii najlepsze ich zdaniem rozwizania.
Nastpnie przy wykorzystaniu techniki teatru obrazu prbujemy dociec, co by si mogo zadzia, aby bohaterowie
byli szczliwi.
Nauczyciel lub nauczycielka pytaj klas: Co widzicie? Co
si zmienio? Czy mona jeszcze co zmieni? Co byo potrzebne do zmiany? Nastpnie prosz uczniw, aby pokazali kolejno w trzech stop-klatkach, jak doszo do zmiany.
Na koniec uczniowie tworz rzeby przedstawiajce ycie
bohatera danej sytuacji w przyszoci wiczenie zwane
antycypacj.
Wicej o technice fotografii w artykule Aleksandry Chodasz na s. 19.
117
Wyjcie z rl
Nauczyciel lub nauczycielka zapraszaj uczniw i uczennice do wyjcia z rl poprzez wiczenie ,,prysznic .
5 min
Omwienie
Osoba prowadzca zadaje grupie pytania i moderuje rozmow:
30 min
Co Wam pozwolio zbudowa dan rol?

Co sprawio wam najwikszy problem a co
przyjemno?
Skd czerpalicie informacje na temat postaci?
Kim byli bohaterowie scenek?
Czym si od siebie rniy a w czym byy podobne?
Co sprawia, e na niektrych ludzi patrzymy
podejrzliwie, z niechci?
Podsumowanie
Nauczyciel lub nauczycielka ustalaj z uczniami korzyci
bd zagroenia wynikajce z rnorodnoci, wyjaniaj
pojcia: uprzedzenie, stereotyp, dyskryminacja.
10 min
Zastosowanie
Osoba prowadzca proponuje uczniom i uczennicom, aby
przygotowali ca grup rzeb przedstawiajc idealny
obz midzynarodowy.
Zakoczenie zaj
Prowadzcy lub prowadzca zapraszaj uczniw i uczennice, aby jednym sowem nazywali emocje towarzyszce im
podczas dzisiejszych zaj.
10 min
Zacznik nr 1
Sytuacja 1
Przeczytajcie uwanie opis poniszej sytuacji, a nastpnie pokacie w formie fotografii istot problemu.
Jestecie na wakacyjnym obozie w Koobrzegu. Kadego wieczoru organizatorzy
przygotowuj dla uczestnikw rne atrakcje. Modzie najbardziej lubi piewa,
dlatego odbywaj si konkursy karaoke. Ju trzeci raz z rzdu nikt nie chce wybra
do druyny Wojtka, ktry jedzi na wzku inwalidzkim. Podczas zabawy chopak najczciej siedzi z boku. Bardzo uwanie sucha piosenek i nuci co pod nosem. Wystukuje take rytm syszanych melodii na porczy wzka. Wychowawca grupy ma talent
i czsto piewa piosenki z druyn.
118
Sytuacja 2
Jestecie na wakacyjnym obozie w Koobrzegu. Jedna z uczestniczek, Kasia, jest
na obozie pierwszy raz. Nikt nie wie, e wakacje zasponsorowaa jej Fundacja Wspierajca Uzdolnione Dzieci. Dziewczyna bardzo si cieszya, e w kocu zobaczy morze. Obiecaa modszym siostrom, e przywiezie im kilka muszelek i wiele ciekawych
wspomnie. Caa rodzina stana na wysokoci zadania: mama przerobia swoj sukienk na now, dziadek uszy jej torebk, a ciocia kupia pachnce mydo w pynie.
Okazao si, e w namiocie mieszka bdzie z Sylwi i Dorot to dwie najlepsze
przyjaciki, ktre prowadz blog dotyczcy mody. Obie przywiozy po dwie walizki
ubra. Kasia niechccy podsuchaa rozmow wsplokatorek, ktre skaryy si innym koleankom, e musz spa z takim Kopciuchem.
Sytuacja 3
Jestecie na wakacyjnym obozie w Koobrzegu. Wrd Was jest Krystian, chopiec
mieszkajcy w Polsce dopiero od trzech lat. Przyjecha z rodzicami z Kazachstanu.
Jeszcze nie zdy si pozby akcentu, czasami trudno mu znale jakie polskie sowa. Przed wyjazdem, jak na zo, zepsu mu si telefon. Ojciec obieca nowy aparat,
ale dopiero po przyjedzie. Czwartego dnia obozu okazao si, e Tomkowi zgina
nowa komrka. Poprosi kolegw z namiotu, aby pomogli mu poszuka zguby. Jeden
z nich, Krzysztof, niby w artach zaproponowa, e powinni zacz szuka telefonu
w namiocie Krystiana.
Rady z dowiadczenia realizacji scenariusza przez autorki:
1. Przed zajciami naley odpowiednio przygotowa sal, w ktrej odbywa si
bd zajcia, tak, aby uczniowie mogli si swobodnie porusza, a awki i krzesa
nie utrudniay midzyludzkich kontaktw i wicze dramowych. Otwarta przestrze bez typowych szkolnych atrybutw zmienia nastawienie ucznia, pobudza
jego ciekawo, a przede wszystkim rozbija sztywne i szkolne schematy mylenia.
2. Poniewa podczas zaj poruszamy draliwe tematy i nie zawsze wiemy, jakiepogldy maj nasi uczniowie, warto zastanowi si, jak zareagujemy, gdy pojawi
si bardzo radykalne pogldy czy zachowania. Pracujemy ,,na procesie", wic jeli
kto rozpoczyna swoj przygod z dram i trudnym problemem, wartopoprowadzi zajcia w dwjk.
119
Wioletta Ksiek
Autorka:
Tytu warsztatu:
Przedstaw si a powiem Ci, kim jeste

Adresaci:
uczniowie gimnazjum
Cel:
uwiadomienie uczniom roli osb, ktre s wiadkami

dyskryminacji
przypomnienie, e kady czowiek ma takie same prawa
Czas:
90 minut
Scenariusz ramowy
Zapoznanie z celem i czasem zaj
wiczenia rozgrzewajce wprowadzajce do dramy
i/lub tematu
Krtkie improwizacje w parach (propozycje sytuacji:
a. idziesz z psem i kto mwi, e to jego zwierz,
b. rozmowa teciowej z synow,
c. rozmowa ma z on w sklepie.
Nastpnie proponujesz uczniom, aby przedstawili te same sytuacje inaczej np. jeli kcia si o psa, to teraz rozwi problem pokojowo.
Konferencja Pla pla pla (Para ustala temat rozmowy np.
reforma programowa w szkole, wydawanie ksiek glinianych
itp. Jedna osoba jest ekspertem, jedna tumaczem. Ekspert
posuguje si jzykiem pla pla pla, za tumacz tumaczy. Obie
osoby powinny wspgra, tzn. ekspert dostosowa mimik,
gestykulacj, sposb mwienia do tumacza i na odwrt).
W sali na cianach rozwieszone s fotografie ludzi
np. z rnych pastw albo wyraajcych odmienne emocje:
smutnych, umiechnitych, zamylonych (zacznik).
120
Czas
Materiay
5 min.
10 min. fotografie
Osoba prowadzca zaprasza uczniw i uczennice, aby wybrali osob, ktr chcieliby pozna, ktra im si spodobaa lub zainspirowaa ich i ustawili si obok zdjcia. Potem
chtni wypowiadaj si, dlaczego tak a nie inn osob
wybrali.
Praca dram technik fotografii z elementami Teatru
Forum opisana metodologi cyklu Kolba
30 min.
Dowiadczenie
Uczniowie i uczennice zostaj podzieleni w picio- i szecioosobowe zespoy. Otrzymuj opis sytuacji i ich zadaniem jest przygotowanie fotografii prezentujcej kluczowy
moment tej historii.
Opis sytuacji:
Janek p roku temu przeprowadzi si ze wsi do miasta,
w zwizku z tym musia zmieni szko. W klasie I a nie jest
dobrze traktowany, czsto koledzy i koleanki mu dokuczaj. Najwicej problemw Jankowi sprawiaj Adam i Marek.
miej si z jego sposobu mwienia, ubioru, a poza tym
czuj, e przez niego trac dawnych kumpli. Nowy bowiem
dobrze dogaduje si z Leszkiem. Ten, im duej zna Janka,
tym bardziej go lubi. Maj wiele wsplnych zainteresowa
(komputer, motocykle). Pewnego dnia Adam i Marek na informatyce przez przypadek usuwaj bardzo wane materiay
na konkurs z komputera nauczyciela. Boj si przyzna, gdy
i tak maj przechlapane w szkole i postanawiaj win obarczy Janka. wiadkiem sytuacji by Leszek, ktrego chopcy
szantauj, e nie moe wyjawi prawdy. Chopak nie chce
przeciwstawi si starym kuplom, ale z drugiej strony al mu
nowego kolegi.
Uczniowie prezentuj sytuacj. Wpierw wszyscy w zatrzymanej fotografii. Osoba prowadzca przyglda si i wybiera do pracy fotografi, ktr moe uruchomi w ktrej
nie jest pokazywana przemoc. Gwnym bohaterem jest
Leszek. To on ma dylemat i ma podj waciw decyzj,
zareagowa na dyskryminacj. Jeli w klasie zauwaasz jak reakcj, pytasz:
Chcesz zmieni Leszka? Czy chcesz si wypowiedzie w imieniu Leszka? Czy inaczej poradziby sobie w tej sytuacji?
Co moe zrobi Leszek, aby historia inaczej si potoczya?
(przykadowe pytania)
Chtne osoby wchodz w rol Leszka i prbuj wcieli
swoje pomysy w ycie. Osoba biorca rol Leszka przejmuje od gwnego bohatera przedmiot dla niego charakterystyczny. Reszta klasy przyglda si.
121
Refleksja
15 min.
Dyskusja na temat obejrzanej historii (przykadowe pytania):

Jakie problemy zostay poruszone?
Jak czu si Janek?
Jak czu si Leszek?
Dlaczego tak si dzieje?
Co moe zrobi osoba, ktra jest wiadkiem
dyskryminacji w szkole?
Zebra odpowiedzi poprzez dyskusje, ewentualnie uzupeni o swj komentarz warto, by uczestnicy i uczestniczki
otrzymali jasny przekaz o roli wiadka i o tym, e warto
reagowa.
Podsumowanie
20 min.
Dyskusja prowadzi do rozmowy na temat stereotypw,

uprzedze i dyskryminacji (mini wykad) oraz reagowania na dyskryminacj. Tu mona zdefiniowa stereotypy,
uprzedzenia i dyskryminacj, porozmawia o sytuacjach,
w ktrych mona si przeciwstawi dyskryminacji i o tym,
kto co moe zrobi.
Na koniec uczniowie przygotowuj plakaty (moe to by
kola, dlatego dobrze mie przygotowane gazety) pokazujce, co robi, kiedy si widzi sytuacj lub syszy o sytuacji,
ktra jest dyskryminacj.
Mini wykad :
stereotypy rozpowszechnione w danej grupie opinie,
schematy, przekonania, ktrych obiektami s inne
grupy spoeczne
uprzedzenia negatywna postawa wobec
zdefiniowanej spoecznie grupy oparta na emocjach
dyskryminacja niewaciwe, wybircze, krzywdzce
i niesprawiedliwe traktowanie
Podsumowanie zaj
Na zakoczenie przedstawiamy osoby, ktre pokazalimy
wczeniej na fotografiach. Poprzedzamy to rozmow, np.:
Pamitacie, ktre zdjcia wybralicie? Przedstawi teraz
te osoby. Zastanwcie si, jaki zwizek maj te postacie z postaci bohatera historii Janka.
122
10 min
kolorowe
czasopisma,
duy karton
1. Bil Gates amerykaski przedsibiorca, prezes Mikrosoftu, miliarder;

2. Brigitte Bardot francuska aktorka filmowa, zagraa
w wielu filmach;
3. Patrycja Jasiska studentka medycyny, uwielbia
ksiki fantasy;
4. Anna Jurek uczennica I klasy, lubi zabawy na podwrku, uwielbia piewa;
5. Idris Elba brytyjski aktor filmowy, zdobywca wielu nagrd filmowych;
6. Kazuyoshi Miura japoski pikarz grajcy na pozycji
napastnika, zdoby 55 goli, jest pierwszym Japoczykiem, ktry zdoby tytu Azjatyckiego Pikarza Roku
w 1993 roku;
7. Kelly Knox modelka, zwyciczyni programu Britains
Missing Top Model,
8. Liu Wei chiski pianista, wygra chisk edycj Mam
talent;
9. Marcin Zard nauczyciel roku 2013, uczy jzyka
angielskiego w Tarnowie;
10. Joanne Rowling autorka Harrego Pottera, przechodzia depresj, ale udao jej si wyj z choroby;
11. Joanna Raczek w wypadku uszkodzia krgosup;
pisze ksiki, koczy studia;
12. Ted Bundy amerykaski morderca.
Rady z dowiadczenia prowadzenia warsztatu przez autork:

warto pamita, eby wiczenia rozgrzewajce dostosowa do grupy;
jeli grupa jest rozbawiona, to zastosowa zabawy wyciszajce, jeli apatyczna
rozgrzewajce;
na pocztku wchodzenia w rol gwnego bohatera, moe towarzyszy uczniom

i uczennicom miech warto go przeczeka.
123
Agnieszka Werner, Joanna Felke, Anna Dymel,

Iwona Smyk, Mariola Skoczylas
Autorki:
Tytu warsztatu:
Bd sob
Adresaci:
modzie w wieku 16-19 lat, grupa okoo 30 osb
Cel:
zwikszenie akceptacji osb bez wzgldu na wygld

poznanie przyczyny dyskryminacji ze wzgldu na homofobi
poznanie definicji dyskryminacji
Scenariusz ramowy
Zapoznanie z tematem i celami zaj
Czas
Materiay
2 min.
Osoba prowadzca przedstawia uczestnikom i uczestniczkom temat i cele warsztatu. Mwi te o zasadach obowizujcych podczas tych zaj.
13 min. kolorowe
wiczenia wprowadzajce do dramy, tzw. rozgrzewka
karteczki
lub papier,
a. wiczenie muzyka ciaa
due arkusze
Uczniowie i uczennice chodz po sali i wydobywaj rne rytmy
papieru,
oraz dwiki przy uyciu rk i ng.
tama
Nastpnie dodajemy muzyk wykonywan jzykiem.
samoprzylepna
b. Uczniowie i uczennice zostaj podzieleni na 5 grup.
W nich przygotowuj 30-sekundowy utwr muzyczny. Zespoy
prezentuj po kolei melodie, ktre wymyliy.
Nastpnie kada z grup przygotowuje obraz lub scen przedstawiajce wystp zespou i po kolei prezentuj je pozostaym grupom.
c. wiczenie kolory muzyki
Kada osoba zastanawia si, z jakim kolorem kojarzy jej si muzyka. Wybiera w wybranym kolorze kartk i nakleja j na duym
arkuszu papieru.
Komentarz: Muzyka rnym osobom kojarzy si z innymi kolorami.
Przykadowe pytanie do dyskusji z uczniami: Dlaczego s rnice
w odbieraniu muzyki, o czym to nam mwi?
124
Praca dram technika stymulatorw opisana wedug

metodologii cyklu Kolba
Dowiadczenie
1. Wprowadzenie
Osoby uczestniczce siedz w krgu, a prowadzca
lub prowadzcy informuje o tym, e ta historia nie jest
prawdziwa, ale mogaby si wydarzy.
2. Prezentacja przedmiotw stymulatorw, ktre znajduj si w plecaku
Chtne osoby pojedynczo wyjmuj z plecaka po jednym przedmiocie i opisuj, co to jest. Odkadaj przedmiot na jednolity materia. Przegldajc kolejne obiekty,
uczniowie i uczennice zastanawiaj si, kto moe by ich
wacicielem i snuj przypuszczenia, co mogo si wydarzy w yciu gwnego bohatera lub bohaterki. Osoba prowadzca dopytuje o powizania poznanych ju przedmiotw, ale nie sugeruje, nie podpowiada. Ten etap nauczyciel
lub nauczycielka kocz, wypisujc wsplnie z uczniami
i uczennicami wszystkie osoby, ktre pojawiy si w historii Tomka.
3. Rozmowy w parach
Uczestnicy i uczestniczki w dwjkach rozmawiaj o wydarzeniach, jakich mg by uczestnikiem gwny bohater. Kada osoba z pary wybiera bohatera lub bohaterk
historii, wciela si w rol i improwizuje prawdopodobne
rozmowy midzy bohaterami i bohaterkami. W ten sposb
odkrywa bieg wydarze i motywacje postaci.
Propozycja: dajemy polecenie, e jedna osoba w parze jest
gwnym bohaterem, czyli Tomkiem, a druga posta jest
do wyboru.
Nastpnie odbywa si prezentacja improwizacji poprzez
odegranie scenek lub opowiedzenie o tym, co osoby odkryy podczas improwizacji.
4. Praca nad rozwizaniem problemu
Uczniowie i uczennice zostaj podzieleni na picioosobowe grupy i w nich przygotowuj scenki, aby pokaza idealne rozwizania i pomc gwnemu bohaterowi historii.
Nastpuje prezentacja wszystkich scenek.
5. Wyjcie z rl
Kada osoba ma za zadanie strzsn z siebie odgrywan
posta poprzez potrzsanie rkami, ramionami i stopami.
125
Omwienie
Przykadowe pytania:
Co tutaj si wydarzyo?
Jak czu si Tomek w swojej klasie?
Czego dowiadczyli bohaterowie i bohaterki?
Co mg zrobi Tomek?
Co mogli zrobi koledzy i/lub koleanki?
Kto jeszcze mgby pomc osobie, ktra ma podobne problemy jak Tomek?
Dlaczego osoby, ktre ubieraj si inaczej, s traktowane
gorzej od innych?
Jak nazywa si taka sytuacja, takie postpowanie? (Tu nauczyciel lub nauczycielka wprowadzaj pojcie dyskryminacji).
Czy w naszej kulturze wszyscy ubieraj si tak samo?
Co to jest homofobia? (Nauczyciel lub nauczycielka wprowadzaj pojcie homofobii)
Od czego zaley zaistnienie dyskryminacji?
Czy znacie inne przykady dyskryminacji?
Co naley zrobi, by takie zjawiska nie miay miejsca?
Podczas omwienia: definicja dyskryminacja, homofobia, podanie antydyskryminacyjnych przepisw prawnych .
wiczenia koczce:
Omwienie w trjkach
Uczestnicy i uczestniczki zostaj podzieleni na grupy trzyosobowe, w ktrych dyskutuj na zadany temat: Co pomaga mi w byciu sob? Co mog zrobi, by pomc innym by
sob?
Osoba prowadzca proponuje, by zastanowi si nad tym
w odniesieniu do roli wiadka sytuacji podobnych do odkrywanej wczeniej przez uczniw i uczennice historii.
Propozycje wypisywane s na duym arkuszu papieru.
126
Zacznik 1 zestaw przedmiotw

Instrukcja dla osoby prowadzcej: bohaterem tej historii jest chopiec odrzucony
przez rwienikw z powodu swojego wygldu oraz stroju. Tomek ma zainteresowania muzyczne. Wspiera go grupa koleanek z klasy. Poniszy zestaw przedmiotw pozwala grupie odkry histori Tomka.
przedmiot
dyplom
kartka
z ocenami
za pierwszy
semestr
licik (krcy po klasie)
wydruk z facebooka
kostka
do gitary
lub struny
do gitary
pendrive
wydruki
piosenek
z chwytami
do gry na gitarze
opis
dyplom od dziewczt z klasy dla

najsympatyczniejszego kolegi
Jakich
bohaterw
wprowadza?
Jak wprowadza
informacje?
data, klasa III a

Tomek jest lubiany,
co moe budzi
zazdro innych
chopcw.
kartka z dobrymi
wychowawczyni Tomek jest dobrym
i obowizkowym
ocenami semeklasy, p.
uczniem, lubi
stralnymi (z muzyki Aleksandra
ocena celujca)
Ogrek
muzyk.
Tomek,
Kto w klasie
korespondencja
na karteczce z wpi- koleanki
dokucza Tomkowi.
z klasy
Dziewczyny go
sem:
Mam do! Chyba
wspieraj.
si przenios.
Nie przejmuj si.
Olej ich. My pogadamy z wychw
koledzy z klasy: Chopcy z klasy
ogoszenie
Bartek, Krzysiek nie chc Bartka
o poszukiwaniu
gitarzysty, posty
w zespole,
bo wyglda,
i komentarze
ich zdaniem,
jak gej.
kostka plastikowa
Tomek gra
do grania na gitarze
na gitarze.
pendrive 8 GB
Take me to church
Hozier
Imagine Dragons
Radioactive
Zuzia, Renia
ulubiona
muzyka Tomka
Tomek kocha
muzyk rockow.
ulubione piosenki
Kto przynosi/
organizuje?
koleanki z klasy
wychowawczyni
Tomek, koleanki
z klasy
Bartek, Krzysiek,
Zuzia
Tomek
Tomek
Tomek
127
telefon
sms-y od nauczycielki, Tomka, Zuzi,

Reni
pani Joanna
Bojko,
Zuzia
Renia
Pani od muzyki
przypomina
Tomkowi o castingu
w Domu Kultury ul.
Kracowa Mode
talenty o godz.
17.00, 23 kwietnia
2015 r..
sms od Zuzi: Tomek
jutro 0 16.00
w Plazie ;-)
sms
od Reni: Daj spokj,
nie przejmuj si,
jutro si widzimy
sms od Tomka
do Reni: atwo ci
gada
Tomek,
nauczycielka
muzyki pani
Joanna Bojko
Zuzia
Renia
Tomek
Bibliografia:
Sara Clifford, Anna Hermann, Teatr przebudzenia. Drama, Wydawnictwo Cyklady 2004.
Rady z dowiadczenia prowadzenia warsztatu przez autorki:
warto zadba o spjno dat w stymulatorach, w szczeglnoci w smsach;
tematyka homofobii budzi wiele emocji u uczniw i uczennic. Zachcam do wysuchania zdania kadej z osb. Nie oceniania go, lecz prby zrozumienia z czego
wynika taka opinia u danej osoby oraz co byoby jej potrzebne, eby staa si bardziej otwarta, tolerancyjna.
128
Zesp merytoryczny publikacji:

Agnieszka Buk
Trenerka dramy, realizatorka projektw obywatelskich i antydyskryminacyjnych. Wiceprezeska Zarzdu Stowarzyszenia
Praktykw Dramy STOP-KLATKA, absolwentka pedagogiki resocjalizacyjnej. Od 2007 r. realizuje warsztaty rozwoju kompetencji spoecznych oparte na metodzie dramy stosowanej.
Prowadzi szkolenia i konsultacje z zakresu dramy dla osb
pracujcych z grupami.
W projekcie Dramowa Akademia Antydyskryminacyjna peni funkcj trenerki dramy, a w Dramowej Akademii Wolontariackiej trenerki i tutorki.
Drama dla mnie to zaproszenie ludzi do wykreowanego przez siebie wiata fikcji.
Dowiadczanie i przeywanie, obserwowanie i refleksje.
Rnorodno daje nieskoczone moliwoci wzajemnego inspirowania si
i twrczej wsppracy.
Budowanie spoeczestwa obywatelskiego jest wane ze wzgldu na zanikajce
z powodu nowych technologii wizi midzyludzkie i poczucie wsplnotowoci.
Aleksandra Chodasz
Trenerka certyfikowana przez PTP i STOP, superwizorka dramy,
absolwentka rocznego kursu dramy na Uniwersytecie w Exeter
i wielu specjalistycznych szkole, w tym z Teatru Forum. Prezeska i dziaaczka Fundacji Rozwoju Dobre ycie, ekspertka
w Stowarzyszeniu Praktykw Dramy STOP-KLATKA. Od 13 lat
tworzy, konsultuje i realizuje warsztaty i projekty spoeczne
i biznesowe oraz uczy dramy.
Drama dla mnie to jedna z metod angaowania i otwierania ludzi na siebie,
innych i nowe rozwizania.
Rnorodno daje szans na ciekawsz i bardziej efektywn prac i ycie.
Budowanie spoeczestwa obywatelskiego to w moim yciu codzienna
wsppraca z modzie i seniorami, szkoami, instytucjami kultury i samorzdem
przy realizacji twrczych inicjatyw lokalnych i debat z mieszkacami.
129
Dominika Cielikowska
Trenerka umiejtnoci mikkich z obszaru midzykulturowoci i antydyskryminacji. Na co dzie prowadzi szkolenia
i warsztaty dla rnorodnych grup, tworzy programy innowacyjnych przedsiwzi edukacyjnych, m. in. gry edukacyjne.
Dowiadczenia pracy z grupami przekada nie tylko na scenariusze zaj, ale take artykuy tematyczne. Od 2003 roku
przeprowadzia ponad 5000 godzin szkoleniowych dla osb
pracujcych w sektorze administracji pastwowej, biznesu, organizacji pozarzdowych i rodowiska akademickiego.
W projekcie Dramowa Akademia Antydyskryminacyjna peni rol superwizorki
i trenerki antydyskryminacyjnej.
Drama dla mnie to ciekawa droga do empatii i zrozumienia drugiego czowieka.
Rnorodno daje nieskoczon liczb scenariuszy codziennoci
i nieograniczon wieloznaczno.
Budowanie spoeczestwa obywatelskiego pozwala ufa, e ludzie wezm
los w swoje rce, bd wsplnie budowa otaczajc rzeczywisto i za ni
odpowiada.
Anna Cieluk
Na co dzie pracuje jako trener i coach. Specjalizuje si w projektach dotyczcych rozwijania umiejtnoci managerskich,
kompetencji coachingowych, spoecznych i potencjau osobistego. Wsppracuje z organizacjami pozarzdowymi, instytucjami i korporacjami.
Przeprowadzia ponad 7000 godzin szkole i ponad
600 coachingw.
W projekcie Dramowa Akademia Wolontariacka peni rol trenerki i tutorki.
Drama dla mnie to narzdzie rozwojowe, ktre porusza wielopoziomowo i daje
realne dowiadczenie uczestnikom.
Rnorodno daje moliwo rozwoju, wychodzenia ze schematw, poszerzania
perspektyw.
Budowanie spoeczestwa obywatelskiego daje ludziom poczucie wpywu
i napenia ich odwag, by siga odpowiedzialnie i samodzielnie po to, o czym
marz.
130
Katarzyna Dzicioowska
Trenerka i koordynatorka dziaa obywatelskich, nauczycielka, historyczka oraz instruktorka harcerska. W swojej karierze
zawodowej wsppracowaa z rnymi instytucjami, przede
wszystkimi organizacjami pozarzdowymi, w obszarze edukacji obywatelskiej i kulturalnej.
Drama dla mnie daje moliwo zrozumienia siebie i innych.

Rnorodno daje moliwo znalezienia rnych rozwiza.
Budowanie spoeczestwa obywatelskiego pozwoli nam y w bardziej zgodnym
i wraliwym wiecie!
Marta Hamerszmit
Innowatorka spoeczna, koordynatorka programw, trenerka dramy, socjoloka. Tworzya i prowadzia liczne programy
dotyczce wsppracy midzypokoleniowej oraz rozwoju osobistego i zawodowego. Z ramienia Zarzdu Stowarzyszenia
koordynuje dziaania informacyjne i promocyjne STOP-KLATKI
oraz monitoruje prac koordynatorw projektw.
W projekcie Dramowa Akademia Wolontariacka peni funkcj
koordynatorki ds. wolontariatu.
Drama dla mnie jest za kadym razem poruszajcym przeyciem i odkryciem.
Rnorodno daje szersz perspektyw.
Budowanie spoeczestwa obywatelskiego jest szko wychodzenia z biernoci
i szans, by kady mg wzi odpowiedzialno za siebie i swoje otoczenie.
131
Martyna Markiewicz
Pracuje z aktywistami i aktywistkami, edukatorkami i edukatorami, nauczycielami i nauczycielkami w obszarze praw
czowieka. Tworzy i realizuje rne projekty edukacyjne,
w szczeglnoci dotyczce zagadnie edukacji globalnej,
praw czowieka i przeciwdziaania dyskryminacji. Od 10 lat
pracuje z grupami, prowadzc warsztaty na rne tematy; wykorzystuje do tego rwnie dram. Szczeglnie bliski jest jej
Augusto Boal i rne aspekty Teatru Ucinionych.
W projekcie Dramowa Akademia Antydyskryminacyjna, ktrego jest inicjatork,
peni rol trenerki antydyskryminacyjnej.
Drama dla mnie jest bardzo efektywn i poruszajc metod do pracy
ze spoecznociami.
Rnorodno daje kadej osobie moliwo funkcjonowania z poszanowaniem
jej godnoci.
Budowanie spoeczestwa obywatelskiego jest koniecznie, by mona byo
wprowadza trwae zmiany spoeczne.
Beata Rainko
Koordynatorka projektw rozwijajcych kapita spoeczny
i trenerka dramy, prowadzca gwnie warsztaty dotyczce
rozwoju kompetencji obywatelskich. Ponad rok temu wkroczya na ciek zawodow zwizan z NGO i dram. Prowadzia
warsztaty jako uczestniczka Dramowej Akademii Wolontariackiej, Klubu Praktyka Dramy i wolontariatu dugoterminowego
w Stowarzyszeniu Praktykw Dramy STOP-KLATKA.
W projekcie Dramowa Akademia Wolontariacka peni funkcj koordynatorki dziaa w Warszawie.
Drama dla mnie to narzdzie pracy z grup, ktre bardzo ceni za moliwoci,
jakie stwarza: wydobywanie potencjau, rozwj kreatywnoci, prbowanie
nowych sposobw reakcji i zachowa w bezpiecznych warunkach.
Rnorodno daje moliwo spojrzenia na otaczajc rzeczywisto z nowych
stron, dostrzeenia innych barw, cieek.
Budowanie spoeczestwa obywatelskiego to wany cel, ktry warto realizowa.
132
Olga Stobiecka-Rozmiarek
Trenerka edukacji midzykulturowej, trenerka dramy, edukatorka antydyskryminacyjna, animatorka modziey, moderatorka. Od 10 lat pracuje na styku edukacji formalnej i pozaformalnej, wsppracuje z NGO i szkoami. Inicjuje i koordynuje
projekty lokalne oraz midzynarodowe dla modziey i z modzie. Fascynuje j metodologia Teatru Ucinionych, jako
tzw. joker tworzy spektakle Teatru Forum z nastolatkami.
W projekcie Dramowa Akademia Antydyskryminacyjna peni rol trenerki antydyskryminacyjnej, koordynowaa dziaania projektowe realizowane w Poznaniu.
Drama dla mnie to podr z innymi w gb siebie, moliwo poznania
i zrozumienia innej perspektywy, wcielenia si w rol, zabawa, przeywanie,
uczenie.
Rnorodno daje moliwo poznania, rozwoju, szukania rozwiza i tworzenia
barwnej rzeczywistoci.
Budowanie spoeczestwa obywatelskiego jest wane, bo pozwala tworzy
wsplnot ludzi, daje przestrze do zaangaowania i wspdziaania, bez ktrych
nie bdzie wyrwnywania szans, zmiany i rozwoju.
Dominika Tokarczyk
Koordynatorka i ewaluatorka projektw spoecznych, prowadzi warsztaty edukacyjne dla modziey ze szk gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych z zakresu profilaktyki i rynku
pracy, zajmuje si take promocj. Z wyksztacenia socjolog.
Interesuje j czowiek jego motywacje i potencja oraz muzyka i jej wpyw na ksztatowanie spoeczestwa.
W projekcie Dramowa Akademia Antydyskryminacyjna peni funkcj specjalistki
ds. promocji, a w Dramowej Akademi Wolontarciakiej asystentki koordynatorki.
Drama dla mnie to odkrywanie siebie i innych. To metoda, ktra pozwala
przenikn przez wiele struktur i przeama tkwice w nas blokady.
Rnorodno daje moliwo spojrzenia na wiat z rnych perspektyw.
Dziki niej gbiej zagldamy we wasn kultur, pogldy i wci jestemy
ciekawi otaczajcego nas wiata.
Budowanie spoeczestwa obywatelskiego to podstawa rozwoju ludzi
i pobudzenia ich do aktywnoci.
133
Superwizorka i trenerka dramy, prezeska Stowarzyszenia
Praktykw Dramy STOP-KLATKA, z wyksztacenia psycholoka.
Od 9 lat pracuje z rnymi grupami metodami dramy stosowanej i teatru interaktywnego. Pasjonuje j odkrywanie potencjau drzemicego w rnorodnoci ludzi i wiata.
Jest redaktork merytoryczn publikacji. W projekcie Dramowa Akademia Antydyskryminacyjna peni rol trenerki dramy, a w Dramowej Akademii Wolontariackiej koordynatorki i tutorki. Jest rwnie inicjatork obu projektw.
Drama dla mnie jest skutecznym narzdziem rozwoju osb, grup i spoecznoci.
Rnorodno daje szczcie i ciekawo w wiecie.
Budowanie spoeczestwa obywatelskiego to wyzwanie dla wspczesnego
wiata.
134
Stowarzyszenie Praktykw Dramy STOP-KLATKA

Misj Stowarzyszenia Praktykw Dramy STOP-KLATKA jest tworzenie przestrzeni
do dialogu i pozytywnej zmiany spoecznej poprzez wykorzystywanie i uczenie metody dramy stosowanej. Si Stowarzyszenia s ludzie, ktrzy cz kompetencje w wielu obszarach tematycznych z wiedz o dramie i pracy z grupami. Wykorzystujemy dram w takich dziedzinach jak edukacja, profilaktyka, rozwj kompetencji spoecznych
i obywatelskich, przeciwdziaanie dyskryminacji i budowanie kapitau spoecznego.
Od 2002 roku zrealizowalimy 84 projekty dramowe, docierajc do ponad 27 tysicy
osb.
Zajmujemy si rwnie popularyzowaniem, promowaniem i nauczaniem metody
dramy stosowanej. Przeprowadzilimy szkolenia z pracy dram dla ponad 3000 osb.
Prowadzimy Szko Dramy Stosowanej, zorganizowalimy cztery midzynarodowe
konferencje dramowe, wydalimy trzy publikacje o wykorzystaniu dramy we wprowadzaniu zmiany spoecznej, prowadzimy certyfikacj trenerw i superwizorw dramy.
Wicej o naszych dziaaniach: www.stop-klatka.org.pl
135

Drama Wzmacnia

Transféré par

Informations du document

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Drama Wzmacnia

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Redakcja merytoryczna

Drama wzmacnia jest objty licencj Creative Commons Uznanie

Droga Czytelniczko, Drogi Czytelniku!

O metodzie dramy stosowanej

O dyskryminacji w szkole sw kilka

Ksztatowanie postaw obywatelskich a drama

Warsztat dramowy w praktyce fragmenty scenariuszy

O metodzie dramy stosowanej

Jak to si dzieje? Jak dram pracujemy w Stowarzyszeniu

O metodzie dramy stosowanej

3. Odpowiednio dobierz wiat fikcyjny do potrzeb grupy

O metodzie dramy stosowanej

ci, dotychczasowych dowiadcze i wyobrae kreuje posta.

Postaci z ktrymi osoby uczestniczce bd w stanie si utosami

Przykadowe karty rl z zaznaczonymi skadowymi opisw znajduj si na stronie 13.

Opis na bazie faktw, zdarze

Sytuacja, w ktrej osoba ma moliwo samodzielnego odbioru opisanej roli,

Wsplny punkt startowy do improwizacji

Ania Kowalska, 9 lat

Wujek zrobi Ci niespodziank w prezencie dostaa od niego plecak z wyposaeniem

Karolina Malinowska, 9 lat

O metodzie dramy stosowanej

skrzany tornister przyozdobiony filcowym kwiatkiem,

Przykadowy scenariusz warsztatw opartych na technice stymulatorw znajduje si na stronie 108.

kiedy wprowadzasz grup w wiat

Starajmy si, aby przedmioty

Poza gwn postaci powinni

Trzeba zaznaczy na pocztku,

Warto samemu z ciekawoci

Zadbajmy, eby w historii znalaz si ewidentny konflikt lub problem to jest

O metodzie dramy stosowanej

Zarys historii, ktry jest baz do tworzenia zestawu przedmiotw, powinien by

O metodzie dramy stosowanej

W jakich sytuacjach edukacyjnych warto sign po t

Przykad zastosowania stymulatorw na lekcji jzyka polskiego www.youtube.com/watch?v=YFWLAVXJTP4

Teatr Obrazu i Teatr

Na czym polega magia obrazw

Grupa gimnazjalistek stoi na szkolnym korytarzu. Rozmawiaj o tym, ktra z nich

O metodzie dramy stosowanej

ba prowadzca musi w tym pomc i poprzez prac z obrazem problemu wydoby

O metodzie dramy stosowanej

Scenariusz powstanie na tym samym spotkaniu co rozwizania stworz je ci sami

Co moe nas zaskoczy

musimy by przygotowani na to, e zdarzy si moe dosownie wszystko. Pomaga

O metodzie dramy stosowanej

Marta Hamerszmit, Dominika Tokarczyk

O metodzie dramy stosowanej

czce przyszych dziaa;

Jak planowa rezultaty projektu?

wyniki analizy potrzeb,

z now wiedz, okrelonymi umiejtnociami i motywacj? Oczywicie!

Czy uczestnikom i uczestniczkom podoba

Czy uczestnicy i uczestniczki stosuj

D. L. Kirkpatrick, J. D. Kirkpatrick, Implementing the Four Levels, San Francisco 2007.

Osiganie rezultatw na danym poziomie uwarunkowane jest osigniciem etapu

O metodzie dramy stosowanej

W przypadku krtkich jednorazowych warsztatw zachcamy, by wple elementy

Trzsienie ziemi (rundka)

Czas trwania: 5-10 min

Rundka z planem na kartce

Czas trwania: ok. 20 min

Rundka z rzucaniem wczki

Czas trwania: 10 min

O metodzie dramy stosowanej

O metodzie dramy stosowanej