TRKYE'DE 1971 REJM

Ali GEVGLL

MLLYET YAYIN LTD. T YAYINLARI

M illiy e t't n Semeler Dizisi :6

o
Yayn Hakk (Copyright) : Milliyet Yayn Ltd. ti.
o
Kapak dzeni : ismet N.

SLMYEL

Birinci bask : Nisan 1973

Bu kitap Yksel Matbaasnda dizilm i,

M ura t Matbaesnda baslm tr.

AL GEVGLL

Trkiye'de
1971rejimi
TARIM TOPLUMUNDAN
SANAY TOPLUMUNA
GE AAMASI

NSZ

LKEMZN ynetimine yzyllardr sivil ve asker ay

dnlar, brokratlar arlk koymulardr. Osmanl d
neminde yaplmak istenen deiiklikler, onlarca sajrtanm, onlarca uygulanmak istenmitir. Atatrk Trkiye
sinde ayn durum srmtr. Cumhuriyet ayn kadrolar ta
rafndan kurulmu, devrimler ayn kadrolar eliyle gerek
letirilmitir. Atatrkn bu deiiklikleri halk iin yapt
ve halkn egemen olaca bir dzenin temellerini atmak
istedii, her hareketinden ve her sznden bellidir. Ne var
ki bu, yaplan devrimlerle kendi kendine alnabilecek bir
sonu deildi. Ve Osmanl dneminden kalan sosyal ve k
tisad yapda, ynetime sivil ve asker aydnlardan, brok
ratlardan baka arlm koyabilecek bilinli, rgtl bir
g bulunmuyordu. O nedenle ynetim yine geleneksel
glerin elinde kalmt.

1950lerde ortaya yeni bir g kt. Serbest seimler

sonunda iktidara gelen Demokrat Parti, sivil ve asker a y

mlara, brokratlara deil, burjuvaziye dayanyordu. B

yk toprak sahiplerinin, kasabaerafnn, sermaye evre
lerinin birletii yeni bir g domutu. Bu g, byk
halk ynlarnn desteini kolaylkla salamt. nk
halkla yabanclama halinde bulunan brokratlara kar
bir alternatif olarak ortaya kmt. nk halk ynlar
ile daha kolay iliki kuruyordu. Ve yllardr hor grlme
ye alm, stelik ekonomik ve sosyal ynden bilinlen
memi, rgtlenmemi ynlarn gznde yeni parti bir
kurtarc olmutu.
Ne var ki 1950 hareketi geleneksel glere kar bir re
aksiyon niteliinde geliti. Yzyllardr toplumun yneti
mine arln koymu sivil - asker aydnlar, brokratlar
bir hamlede etkisiz hale getirilmek istendi. Bu mmkn
deildi ve kar tepkiler yaratmaya mahkmdu. O tepki
ler 27 Mays ihtillini getirdi.
ki aksiyon bir yerde dengelenebilir di. Ama bu denge
de meseleyi halle yetmeyecekti. nk 1960lar Trkiye
sinde yeni gler douyor, rgtlenmeye balyordu. Bu,
bir yandan 1961 Anayasasnn, bir yandan da ekonomik ya
pdaki deiikliklerin sonucuydu. Trkiye sadece tarma
bal olmaktan kmaya, sanayilemeye balamt. ki
yeni g douyordu: Bir yanda sanayiciler, te yanda i
iler... Birincilerin o dneme kadar sadece ticaret evraleri, byk toprak sahipleri ve kasaba eraf tarafndan
temsil edilen burjuvaziden ayrlan zellikleri ve karlar
vard. iler ise yepyeni bir g olarak rgtleniyor ve
bilinlenmeye balyordu. Bylelikle 1960larda deiiklik
istekleri daha dinamik biimler alrken, bir yandan da y
netime arln koymak isteyen glerin says artyordu.
Bu hareketlilik birtakm patlamalara yol at. Kkl de
iiklik isteyen radikaller sabrszlanyor, ynetime ksa
yoldan el koyma areleri aratryordu. iddet eylemleri
yle olutu. Radikallerin bir blm sivil - asker aydnla
rn ittifak ile, bir blm de halkn ayaklandrlmas ile,
yani ihtill metotlar ile iktidara gelmek istediler. Ama gi
riimleri dayanmak istedikleri glerin eilimine ters d

t. Ordu gibi halk da tepeden inme metotlarnn, iddeti

eylemleri karsna kt. O tr hareketlerin getirdii so
nu, sivil - asker aydnlarn ynetime tekrar arlklarn
koymas oldu.
Ama yukarda deindiimiz gibi artk Trkiye'de yeni
gler de vard. Bunlar, tabanlarndan aldklar kuvvetle
ynetimde sz sahibi olmak isteinde idiler.
1970lere girerken geleneksel glerle yeni gler ara
snda balayan kanlmaz mcadelenin birtakm bunalm
lara yol amas doald. 12 Mart 1971, bu bunalmlarda bir
patlama noktas olmu ve rejime olaanstlk getir
mitir.

AL GEVGLL, 12 Mart Muhtras ile balayan bu

dneme 1971 Rejimi adn vermektedir. imdi ayn ad
tayan bu kitapta toplad yazlar, Trkiyenin yaad o
olaanst dnemi, tarihsel ve toplumsal kklerinden ayr
madan bilimsel bir anlayla incelemektedir. Gevgilili,
olaylara bu adan yaklaabildii iin, gnlk etkiler altn
da kalmam, Trk toplumunun geirdii bunalm, tarih
sel geliim iindeki yerine koyabilmitir. Bu zelliiyle Ali
Gevgililinin Trkiyede 1971 Rejimi ad altnda toplad
yazlar, yaadmz dnemi en iyi yorumlayan belgeler de
erindedir. Ve yle sanyoruz ki gelecek kuaklar, 1970ler
Trkiyesini anlayabilmekte bu kitaptan ok yararlana
caklardr.
Ali Gevgilili, Atatrk D Politika ve NATO VE
TRKYE (Gerek Yaynevi, 1968) ile Trkiyede Kapitalizmin Gelimesi ve Sosyal Snflar (stanbul niversi
tesi, Sosyal Siyaset Konferanslar Dizisi, 1973) adl eserle
rini izleyen bu nc kitabyla, Cumhuriyet Trkiyesinin
ilk 50 ylna ait aratrma, deerlendirme ve tezlerinin de
yeni bir halkasn tamamlam olmaktadr.

Anlatt dnemin ba dndrc olaylarna, iddet ve

bask eilimlerine ramen yarndan umutsuz bir kitap de
ildir bu...
Zira Trkiye'nin, daha iyi bir gelecek iin muhta ol
duu herey, yine bu dinamik geliimin arasndan boy
atyor.
Ali Gevgililinin kitab, byle bir gelecein mjdecisidir.
Abdi DEK

 N D E K L E R

NSZ
SUNU
1969/DEM ENDE TRK TOPLUMU
TRKYE STNE
1. Trkiyede Kalknma Reeteleri
2. Trk Halk 'Ynlarnn Tarihsel Tercihleri
3. Trk Sanayiinin At Yol
4. Trk Krlar Altst Oluyor
5. Kentlerde Beliren Yeni ller
6. 1970 Yaklarken APyi Bekleyen
Dar Boazlar
7. Deiim Eiinde Stratejik Soranlar
8. Byk Burjuvazi Blnn Eiinde
9. Topluma Yaylan Kan Lekeleri
10. htill, Darbe ve Sosyal Gerekler
11. Brokrasi, Refahtan Pay stiyor
1970/PATLAYAN TOPLUMSAL YAPI
TO GELDN 1970
1. Cumhuriyet Trkiyesinde Kk Burjuva
Radikalizminin Elli Yl ve Tarihsel Parti
2. Ne stten Ynetim, Ne de Faizm, Trkiye
Gereklerine Uyan, kar Bir Yoldur
3. Sermaye Younlamas,
Tekelleme Ye
Sanayi Burjuvazisinin Yeni Sorunlar
4. APdeki atlama: Byk
Burjuvazi ile
Anadolu Burjuvazisi Arasndaki elikiler
5. 1970 Trkiyesini
Kaplayan Memur ve
Genlik Eylemlerinin Kk Ekonomiktir
6. Rantiye Tabakalar Muhalefet Saflarnda
7. Trkiyenin Byk Metropol stanbulda
i Snf Eyleme tiliyor
8. Yaklaan Bunalmn ve D Koullan
9. ABD Yrngesinden AETye Kayan
Trkiye, Devalasyonu Gze Alyor
10.
Kaos
Yaklarken
1971/TRKYEDE GE DZEN:
1971 REJM
DNLE BERABER GTT DNN SZLER...

7
13
15
17
19
21
26
89
33
35
38
41
46
49
52
55
57
61
74
99
108
117
122
125
135
142
154
167
169

12 MART NCES
1. Keskinleen elikiler, Bunalm
Younlatryor
2. Liberal Parti AP ve Sosyalist Parti
TPin Onuncu Ylnda Trkiye

175

192

3. Sorumsuz Kalmak Mmkn Deil

4. Trkiyede Ekonomik ve Politik Yap

201
205

12 MART SONRASI
5.
6.

12 Mart Muhtras, nmzdeki Sorunlar 229

1971 Rejiminin Partilcrst lk
Hkmeti ve Sosyal Gler Dengesi
233
7. ada Dnya Gerekleri Ve Trkiye
251
8. 1971 Rejimi Srtleiyor
65
9. Sancl Dnem, i Snf ve TPin
Kapatl
273
10. ktisad Durum ve Reformlar Tartlrken
Ekonomik Bunalm Byyor
293
11. Kk Burjuvazi ile Kapitalizmin Prog
ramnn atmas ktidar Boluu
Douruyor
313
12. Radikal Olan On Birlerin D ve
kinci Erim
336
13. 1971 Trkiyesinin Tarih Dersleri
345
1972/TRK KAPTALZM YEN HEDEFLER
SEYOR
349
BU ADA YAAMAK GZEL EY
1. elikili Bir Ortam :
damlar ve Reformlar
355
2. Sertlikle Yumuama Arasndaki elikinin
Sonu: kinci Erim ekiliyor
372
3. CHPdeki ktidar Deiiklii: smet
Paann Yerine Sivil Ecevit LiderOluyor
382
4. Sistem Kendine Yakn Hkmeti Getiri
yor: Melen Babakan
395
5. Kapitalizmin Yeni Stratejisi nc Plan 402
6. AP ve CHP Olaanst Rejime
Kar Yan Yana Gelmeye Balyor
23
1973/DEMOKRATK ZLEMLER KABARAN
TOPLUM
445
BUNALIM ALARI BYK ANLARDIR
1. Dnyaya Yaylan Bunalm Orta Dou ve
Trkiyeyi ne karyor
451
2. Rejimde Bir Dnm Noktas: Cumhur Bakan Secimi Mcadelesi
458
3. 1971 Reiiminin Aamalar ve
Sonun Balangc
469
4. Cumhuriyetin Ellinci Ylnda 1971
Rejiminin Ders ve Sorunlar
487
Dizin
506

SUNU

G ENELLKLE her yazar ve

her yaz kendi ann belirli bir oranda
tandr. Yaadmz n, ayn
zamanda tarihm de kendisidir. Gnlk
balyla 1969, 1970, 1971, 1972 ve 1973
yllarnda Milliyet gazetesinde kan
yazlar da, Trk toplumunun nemli bir
dnm anma ilikin gnlk gzlem ve
tanklk grevini gerekletirmeye
al'syorlard.
Onlar:, ilk yaynlandklar biimlere hi
dokunmakszn bir araya getirmek ancak
bir belgeleme olabilirdi. Oysa,
yaanan an iinde anlalabilen ama
aradan geen sre iinde bazen eklentilerle
aklanmay gerektiren eyler olur her yazda.
Hl iinde bulunulan bir dnemin daha uzun
srede de anlalabilmesini salayacak

ekleri yapmak bu nedenle daha gereki bir

davran olacakt. Ne var ki, anlalrlt sa
lama amacn gden belirli ekler dnda her
yaz ilk yaynland andaki genel izgisini ay
nen koruyor. Yaplan ey ancak aa tankl
btnlemeye almaktan ibaret...
Yazar, varln borlu olduu Trk
toplumcu dncesine krann dile getirirken,
Abdi tpekiye de kiisel teekkr borcunu
belirtmeyi grev sayar.
Bu yazlar Emel/, Elif/, Asls, Halil/y/e
yaadmz ann Trk insanna adanmlardr.
A li GEVGLL

1969
^Deiim
Eiinde
Trk Toplumu

TRKYE STNE
1

TRKYEDE KALKINMA REETELER

2

TRK HALK YIINLARININ

TARHSEL TERCHLER
3
TRK SANAYNN ATII YOL...
4
TRK KIRLARI ALTST OLUYOR
5
KENTLERDE BELREN YEN GLER
6

1970 YAKLAIRKEN APY

BEKLEYEN DAR BOAZLAR
7
DEM ENDE STRATEJK
SORUNLAR...
8

BYK BURJUVAZ BLNN

ENDE...
9
TOPLUMA YAYILAN KAN LEKELER
10

HTLL, DARBE ve SOSYAL

GEREKLER
11

BROKRAS, REFAHTAN PAY STYOR

TRKYE STNE

A KIP

GDEN yllarla birlikte

Trkiye

yeni bir biim almaktadr. Geride bir mpara

torluun artklarn brakan Anadolu htil
li, inanlmaz glkle bir araya getirilebilen bir
ka yz biner liralk btelerle yola koyula
bilmiti. Cumhuriyetimiz bugn milyarlk kay
naklara sahiptir. 1920'lerin paralanan Ana
dolusunda belki de ilk sanayileme

hareketi,

asker zorunluklaru riinii olan derme atma

harp sanayiirnizdi. 1970ler Trkiyesi,

artk

ineyi bile dardan getirmek zorunda olan

bir lke deildir.
Ne var ki, madalyonun bu gzel yzne
karlk, teki yznde ac baz baka ekono
mik gerekler daha yatyor. Trkiye ou az
gelimi lkenin aksim, kendisine belirli bir
byklk salayan gemiinin sayesinde, he
men her alanda gerekli insan kadrolarna sa
hiptir. Ama bu kadrolarn nemlice bir bl
m bugn ya Trkiyede
gereksiz ilerde

ya da yurt dnda bakalarnn

almaktadr.

hizmetinde

Kendi yetimi kadrolarn

kullanama
yan Trkiye, iyi yararlanlsa aydnlk bir ge
lecek yaratacak gte olan kt ulusal kaynak
larm da tmyle harekete geilememektedir.
Topluma dinamik bir g katarak Trkiyenin
demokratiklemesine de yardm edecek olan
reformlar, uzun yllar, hep planlarn toz
lu sayfalarnda durmutur. Kaynaklarmzn
kalknma yolunda daha dil ve hzk olarak
kullanlmasn salayacak vergi, idare reform
lar, toplumsal yapmzda az gelimilik em
berini kracak dzen yemlenmeleri hl ger
ekletirilecei gnleri bekliyor.
Bunlara, nice bahtsz deneylerden sonra
nemi anlalan sanayileme
hareketimizin,
sakncalarn artk herkesin bildii montajc
lktan kurtarlmasndan, sanayi rnlerimize
dnyada pazarlar bulunmasna kadar saysz
sorun eklenebilir. Daha iyi bir Trkiye iin
zlediimiz her ey, sonunda,

ekonomik so

runlara bilgiyle, anayla bilinle eilip

lemediimize gelip dayanmaktadr.

ei-

Hzla X X I. yzyla doru yaran dn

yamzda, Trkiyenin de eb et bir
ve olacaktr da... Trk

toplumuna,

yeri var
onun

sorunlarna ve gereklerine gstereceimiz il

gi geleceimizin de en gerek teminatdr.

(1 mays 1969)

TRKYE'DE KALKINMA REETELER

I RKYE iki yz y ld r kalknmak iin abalayan bir

lkedir. Btn bu ta rih boyunca, zellikle hareketli d
nem lerde bol bol kalknma reeteleri ne srlm ama
h i b ir zaman kalknmann zne e riile m em itir. Ala
franga Prens Sabahattinin teebbs ahs ve ademi
m erkeziyetilik reetesinden, byk m illiye t i Ziya Gka lp in Kzl Eimasna kadar btn reetelerin belirgin
zellii, tm yle youn ideolojik damgalar tam alardr.
B ilim sel gerekler yerine,
bilim sel klna brndrl
m ideolojik seim lere yaslanan kalknma dleri, 1945
ferde alan ok p artili dnemle b irlikte , sradan p o liti
kaclarn demagojik reeteleriyle yeni eitlem eler elde
e tm i tir. Ama bu reeteler iki yzyl sonra Trkiyeyi b ir
daha iflsn, ekonomik
bunalmlarn kucana a tm tr,
ancak...
Biz iktisa t bilm iyorduk szn acyla kullanan s
m et nn, bu kmaz yolun zndeki gerei aka or
taya koyar... Ekonominin yasalar, renkli dlerin te
sinde iler. B e lirli b ir tarihsel gem iin stnde ykse
len toplum lar, ancak, kendi gem ileriyle geleceklerini
uyum lu b ir biim de btnletiren o b je ktif koullarn de

19

TRKYEDE 1971 REJIM

erlendirilm esiyle kar yollara kavuabilirler. Bu kar

yo lla r ile d dnyann koullarn dengeleyebilen b ir ik
tis a t politikas, a rtk dlerin klesi olmaktan kurtulur.
Trkiyede 1960larla dzen ta rtm alarnn balay
aslnda bu bilincin
sonucudur. A ydnlarm z ilk olarak
Trk sosyo/ekonom ik yapsnn kendine zg dinam ikleri
ni aratrm akta, bunlarn ne ynde kullanlarak Trkiyenin ana uzanan bir srama yapabileceini bulmaya
alm aktadrlar. Bunlar elbette sa lt yzeyi gren bak
larla gerekleebilecek eyler
deildir. thaltn neden
a rtt , ihracatn ne iin yerinde sayd, sanayilemenin
neye hep tketim e yneldii sorunlar kadar, btn bun
lara yalnz m illiye tilikte n g alan bir kar tepkiye da
yanlarak zm ler bulunup bulunamayaca sorunu da
nem tar, dzen tartm alarnda...
Tarihsel b irikim in deerlendirilm esi, milliyeti tep
kisine gvenilen glerin, halkn hele geni emeki y
nlarnn yap ve dzen d eiikliklerine a k tif olarak ka
tl n salamadka Trkiye'ye yenilem eyi ve kkl re
fo rm lar
getirem eyeceini gsterir,
bize... Dnya ve
Trk tarihinde yaanan deneyler, milliyeti kk burju*
vazi'nin iktidarnn, ynlara
srtn dnd takdirde,
rnein dnm bana tahl
verim ini arttrm aya yetip
yetm eyecei, da bal
ekonom iyi tek bana yeni bir
rotaya e virtip evirtem eyecei, kaynaklarn kullanm n
d e itirip deitirem eyecei gibi
ekonom ik bakmdan
nem li sorulan cevaplandrmaya yneltecektir. Yap dei
ik lik le ri ancak toplumun ortak karlar bulunan kesim
leri arasnda organik b ir btnlenie, kenetlenie, ittifa
ka varmakla gerekleebilir. Byie b ir btnleniin bilinci
ve ortam gereklemeden tek yanl b ir srama reete
sine bel balamak, Trk tarihinde az olmayan dlere bir
yenisini eklemekten baka sonu vermez e lb ette... Yazk
ki, 1960lar sonunda zellikle kk burjuvazi bu dersi al
m deildi, henz...
(12 austos 1969)
20

TRK HALK YIINLARININ TARHSEL

TERCHLER

TRK HALKI

12

NEY SEYOR?

EKM 1969DA, Trkiye'de ekonomik ve belki de

siyasal bakmdan nemli sonular dourabilecek b ir se
im vard.
Toplum ve 50 y llk Trk D evrim i, yirm i be y ln alan
ok p a rtili dnem in olduu kadar, 1923'ten bu yana izle
nen ekonomik siyasetin de faturalaryle hesaplaacakt, y i
ne... Kalknmak, daha dem okratik ve daha m utlu b ir Tr
kiye yaratmak iin iki yz y ld r iin iin kaynayan lke ar
tk b e lirli yol kavaklarndadr.
Bir kere, belki de ayn zlem leri e ktikle ri halde, Trk
halk ynlarnn byk bir blm ile aydn ve zellikle
brokrat katlar arasnda kapatlamayan b ir boluk vardr.
Bu bolukta, halka, eemen snfla rn kendisininm i gibi
b en im se ttire bild ikle ri
aldatc kavramlar ile bunlardan
ok baka b ir ey olan Anadolu ynlarnn alar bo
yunca srp giden gereki ve o lde de boyun e
mez kiilikle rin in , rasyonel, madd ve filozofa olan dn
ya grlerinin aydnlarca
b iribirin e kartrlm asn n
hi kukusuz byk rol olm utur. Hogrsz bir b
rokrat bak, halkta ancak bilg isizliin ve kabaln y
zeydeki izleriyle ka rlam tr.

21

TRKYEDE 1971 REJM

20. yzyln ok geri b raklm , yoksul lkeleriyle

Anadolu halklarn, gerekte hi b ir eyi aklamaya yet
meyen basit is ta tis tik le r ya da emalarla
ka rlatrp
ayn gelim e dzeyine sokan eilim ler, Trk halkn s
tn klan i dinam ikleri hi b ir zaman sezinleyem em ilerdir. Oysa ta rih i boyunca Trk insan b ir yandan toplum
mutluluunun stn tutulduu dzenleri yaratrken, te
yandan da, bu dzene zgr ve a k tif b ir kim likle k a tl
n yollarn aram tr. Osmanl mparatorluunun k
ylla rn n, biraz da Anadolu halk hareketlerinin ta rih i olu
u bouna deildir.
M lkiyeti kamuya a it olan Osmanl tarm sal toprak
lar ile b irlikte genellikle btn retim aralar ve yne
tim mekanizmas stnde de b ir egemen s n f gibi ta
sarruf ye tkisin i kullanan asker ve sivil brokrasi (bu ni
te li iy le ) ou zaman halk karsnda Bat'da burjuvazi
nin tad elim eleri de yklenm itir. XVI. yzyldan
itibaren gelimeye balayan tic a re t ve toprak burjuvazi
si ile brokratik mekanizma arasndaki btnleme, Cel l isyanlar ve benzeri olaylarla, bu elim eleri daha da
ke skin letirm itir.
Trk Devrim ini eraf ile b irlik te yrten cum huriyet
kadrolar da en azndan kkl b ir toprak reform u ile g i
derem em ilerdir, bu uzlamaz
e lim e le ri... Burjuvazi brokrasi btnlemesi, burjuvazinin dorudan doruya
ynetim e el koymaya a lt 1945 sonrasnn demokra
si servenlerinde halk, srekli olarak, ta rih brokrasi
karsnda dem okratik haklarn gelitiren yar liberal,
yar
ademi m erkeziyeti siyasal akm larn yanna it
m i tir. Aydn ve brokrat
kadrolar, halkn bilinsiz
olduu iin deil, kendilerinin yaratt ve halk eylem
lerle o, gne kadar ortadan kaldram adklar uzlamaz
elim eler karsnda ok
bilinli olarak kapitalist
partilere oy verm ek zorunda
brakldn sezinleyemedike, bu itme de nlenem eyecektir.

22

TRKYEDE 1971 REJM

Geciken reform lar, etin ktisad kararlar dolaysy1e bsbtn nemlileen 1970lerdeki dnem iin dc o yz
dendir ki halk oyu'nu yine AP'ye ve re cektir. 1969 se
im lerinde Ortann solu'nu benim seyenler CHP'ye sosya
lizm i isteyenler mutlaka TPe atacaklard, o yla rn ...
Ama korkulur ki, Trk halknn s e im in d e k i dnya g
rnn, ona yn veren dinam iklerin bilincine varlm as
1969 seim lerine ramen ou orta s n f aydnlar iin ko
lay olm ayacaktr.
(11 ekim 1969)

II

1969 EKM SEMNN DERSLER

TRK HALKI tarihsel gelim e dorultusunu 12 ekim
1969 seim lerinde b ir daha beliren te rcih le riy le , hi bir
yanlgya yer verm eyecek tarzda ortaya
koyar, ger
ekten... Y zyllardr kendi bamsz kiili in i gelitirm e
ve btnselliini elde etme abasndaki Anadolu insan
lar b ir kez daha, 1945ten bu yana lkede
geleneksel
ereveyi paralamakta olan ekonom ik ve siyasal eylem
lehine kullanrlar,
o yla rn ... zel b ir durumu bulunan
TP dnda, 1969 seim i siyasal
platform da genel b ir
ayklama ya da tasfiye n ite li in i tayordu.
27 M ays'tan sonra olup bitenleri szgelii b ir Bayar ya da Menderes etkenine balayan baz A tat rk dev
rim cile rin in g rleri, 1969 seim lerinde Bayarn APye
aka kar km asyle ilgin b ir deneyden gem itir.
Seimde eski DPli Bayarn m utlak desteine sahip ol
duu halde YTPnin urad yenilgi,
Bayar efsanesiyle
b irlik te , halkn seim inin duygusal, bilinsiz ya da irras
yonel m otivlere dayand tezinin de ifls olm utur.

23

TRKYEDE 1971 REJM

Y irm i be y ld r DP ya da AP gibi adlar tayan par

tile rin tesinde,
Trkiye'nin genel b ir tarihsel geliim
izgisi izlediinin son b ir belgeleniidir, seim sonula
r... m paratorlukta ve giderek C um huriyette, baz retim
aralar ve ynetim mekanizmas stnde uzun sre ege
men bir s n f gibi ta sarruf ye tkisin i kullanarak, toprak ve
tic a re t burjuvazisinin geliim
yo lla rn aan brokratik
mekanizmann tarihsel
itm esi karsnda halk ynla
r 1945 sonrasnn siyasal eylem ini, kendilerini daha z
gr b ir biim de g elitire bilece k te k yol olarak grm
lerdi. Bu, 1960lar ortasnda AP lideri olan Sleyman
D em irel'in ekspansiyonist dedii, geleneksel s nrla rn
tesine kan geniletici b ir ik tis a t
siyaseti izleyen;
brokrasinin gcn
geriletirken, aydnlar deil ama
halk bakmndan dem okratik haklar gelitiren b ir eylem
dir. Ayn kkl nedenler, b ir bakma Fransz D evrim inde
de, soylular karsnda ykselen burjuvaziyi siyasal zgr
lkler iin destekleyen Fransa'nn alan sn fla rn n se
im inde de yatmaktayd.
1970lere kadar yalnzca egemen snfla rn karlarn
korur ve g e li tirir gibi grnen AP/DP geliim inin ger
ek ekonomik toplum sal ve siyasal
karakterini ortaya
koymada, 1960larn szde sol
analizlerinin ounun
yetersiz kaldm anlatr her ey... Bu analizlerin tem el
yanlgs, halkn APyi som ut karlar, zgrlk ve kal
knma iste kle ri iin deil, uyanmam ve bilinsiz oldu
u iin setii varsaym nda yatm aktadr. Oysa, toplum
ve tarih byle rasyonel olmayan m otivlerle asla ilemez:
Daima gereki, saduyulu olan Anadolu insan ken
d ile rin i ile li bir kadere mahkm eden tarihin m iras sa
ysz eksikliklerine ramen
gnn var olan
koullarn
da baka hi bir yolun, madd durum larn gelitirm ekte
im d ilik setikleri yol kadar gvenli olm adn
ok
yi kavramaktayd, 1945ten b eri...

24

TRKYEDE 1971 REJM

Yarn bakmndan, APnin btn amazlar da, asln

da, bu seim in iinde toplanr, zaten... Halk, iktidar gre
viyle b irlikte , ncelikle kendi
durumunu gelitirm e ve
aydnlar deil kendisinin
zgrlklerini arttrm a
grevini de verm ektedir, AP'ye... AP'nin karlarn ko
rumak istedii egemen sn fla r ile oylarn ald halk
ynlar arasndaki uzlamaz elim eler ise bu ortamda
yaratt ekonomik ve sosyal faturalarla, m thi bir ik i
liin, dualizm 'in kayna olurlar. Bu ik ilik ya APnin
gerek bir halk partisine dnmesini ya da halkn b elir
li bir demokratlama srecinden sonra kendi iktidarnn
yollarn aramasn gerektirecektir.
Tarihin yeni b ir hz ald bu kesitte, btn eylem
ler Trk halknn zgrlkler yolunda olan bu genel ge
liim ini kavrad ve onunla zdeleebildii lde an
cak halk, devrim ci ya da toplum cu o la bilird i, yleyse...
(14 ekim 1969)

25

TRK SANAYNN ATII YOL...

SANAYSZ

TRKYEDEN 1970LERE

G e n TRK DEVLET 1923te kurulduu zaman, sana

yi adna elinde bulunan, hi denecek kadar az bir v a rlk t.
1923te sanayi iyerlerinin says
geri 386y buluyor
du ama, bunlarn hemen tm el emei ya da ilkel tez
ghlarla alan cce kurululard. Birinci Dnya Sava
balarnda 13 bin olan ii ve usta says, 1921'de ancak
76 bin kii olarak grnyordu. C um huriyet yalnz y k l
m bir y u rt deil, ta rm n
tesine gememi bir geri
ekonom iyle de kar karyayd.
Lozanda kapitlasyonlarn kaldrlm as iin ylesine
uram olan gen lkenin, yabanc sermayenin Osman
lIlar kntye gtren ac anlar
capcanl dururken,
rnek olarak, k ib rit ve akmak imal ve sat tekelini
b ir Am erikan irketine ya da isp irto ve alkoll iki imal
tekelini b ir Polonya firm asna
brakmak zorunda kal
anlaml ve dndrcdr. Tarmc bir lke olarak geri
b ra ktrlm Trkiye'nin, uzun ylla r, Toplu ine bile ya
pamyoruz sznn acsn ektii hatrlanm aldr.
1970'lerde e llinci ylna ulaan Trk devrim i, o gne g
re, hi kukusuz ok nemli b ir yol a lm tr. 1968 sonun
da tarm n m ill g e lir iindeki 23,8 m ilyar lira lk payna

26

TRKYEDE 1971 REJM

karlk, sanayi de 14,1 m ilyar lira lk b ir va rlk gsterir.

Sanayi iisi says ise m ilyonlar aar.
Trkiyede 1929
Buhranna kadar sren
ithaltn
serbeste, bol ve ucuz olarak yaplabildii dnemde ulu
sal sanayi hi gelim e olana bulam am tr. Bu durum
1929'dan sonra devleti sanayilemeyi ve gm rk koru
m asn kam lm azlatrm tr. 1929da 250 m ilyon liray
am olan ithalt, ulusal
sanayiin yeni gmrk ta rife
kanunu ile destek altna alnm asyle b irlik te gerilem eye
balyor ve 1939da 120 m ilyon lirann altna dyordu.
Devlet, ayrca, yabanc sermayeye verilen tekel imtiyaz
larn geri alm , sanayiin kurulm asna nclk etm i ve
lkede ilk kprdanlar salam tr, bu dnemde.
Trk Sanayiinin daha sonraki ta rih i de, 1946, 1950,
1954 ya da 1958 gibi ithaltn kolaylat ya da gle
ti i dneme noktalarnda, bu eilim e paralel bir geli
im gsterir.
Serbest ith alt
yaplamayan dnemler
de derhal darl grlen maddeleri retm eye balayan
sanayi, ithal yoiuyle ar b ir d rekabet altnda b rakl
d dnemlerde ise daima ykm a urar.
Ancak planlama ve ulusal sanayii
yksek gmrk
ta rife le riy le koruma bilincinin ye rleti i 1960 sonrasnda
Trk sanayii hzla geliebilm ek
olanan bulabilm itir.
yle ki, stanbul Sanayi Odas 1970ler banda en b
yk 100 sanayici firm ann toplam z kaynaklarnn 5 m il
yar liraya yaklatn, cirolarnn 10,5 m ilyar liray a
t n ve yz kuruluun tek bana 94 bin kiiye i sa
ladn a rtk
kendiliinden gvenle
aklayabiliyordu.
Sanayiin bu gvene ulaabilm esi bile tek bana nemli
b ir olayd, yeni Trkiye in...
(28 austos 1969)

21

TRKYEDE 1971 REJM

I!
RNEK MTEEBBS GAZDEN 1970LERE
DOAN AVCIOLUnun, rnek m teebbis diye n i
te le d i i A tatrk'n Trkiyede g iri ti i ilk ya trm n bira
fabrikas oluu, tarihsel b ir anlam tar. Btn geri b
raklm lkelerde, eer ulusal
kaynaklar yeniden d
zenleyerek yapsal devrim lerle toplum gerekten sana
yilem e ynnde harekete geirilem em ise, varolan ge
ri koullarda serpilm e potansiyeli bulunan te k alan t
ketim sanayileridir. Trk sanayiinin 50 y llk geliim i ve
yaps aslnda
C um huriyetin ilk kadrosunun dayand
kklerin ve seim lerin kanlmaz bir rndr.
Gazinin hayata gzlerini
kapad 1938de, arada
1929 Dnya Bunalm nn da etkisiyle g iriile n devlet ka
pitalizm ine ramen Trk sanayiinin 7,6 m ilya rlk m ill ge
lir iindeki pay ancak 685 m ilyon lira o la bilm itir. (Prof.
H. Kazgann hesab, 1948 fiy a tla ry le ). Bununla b irlikte ,
g enellikle tketim dallarnda gelien sanayiin m ill g e lir
deki pay, yabanc sermayenin daha Trkiyeye girm edi
i 1950 - 1952 dneminde % 12ye kadar ykselir, giderek...
1970ler yaklarken, sanayi m ill gelirin % 18ini sa
lam aktadr. 1968/1972 ylla rn kapsayan kinci Be Y llk
Plan dneminde, gayri safi m ill hslada istenen 34,3
m ilyar lira lk artn te k bana % 38,6sm , im alt sana
y iin in yaratmas bekleniyordu, a rtk...
50 ylda sanayilemenin net sonucu, Trkiyenin yap
t tketim mal ithaltnn % 5'in altna dm olm as
d r. C um huriyetin
tarihsel gelim e izgisi Trkiyeye
% 75i tketim mal, % 15i ham ve
ilenm i madde*
% 10'u ise retim aralar reten b ir sanayi ve rm itir. El
li y llk C um huriyet Trkiyesi'nin b ir ta rm topium undan
sanayi to plum una dnm eiinde olduunu belgeleyen
bu byk olay, ayn zamanda, Trkiyenin yaayaca bu
nalm larn da tem el nedeni o lacaktr...
(18 eyll 1969)

28

TRK KIRLARI ALTST OLUYOR

TOPRAKSIZLAP, ZGRLEEN KYL...

T RK TOPLUMUNDA yeni b ir olay olan kyllerin

toprak igalleri, 1970 balarnda, ancak askeri b irlik le rc e
nlenebilecek
llerde ortaya km bulunuyordu.
Yzyllar dolduran Trk toprak sorununda nemli olduu
kadar, cidd b ir aamadr bu... D erinlerinde ar toplum
sal ve ekonomik basklar yatan huzursuzluklar idari te d
birlerle geitirm e abalar g ittike daha sarp engellere
arpmakta ve yetersiz kalm aktadr. Huzursuzluklar, objek
t i f bir biim de
deerlendirilm edike, bunlar nlem enin
giderek zorlamas kimseyi artm am alyd.
Trk tarm ndaki bunalm
kaynaklarn, AP siyasal
iktidarnn M eclislerden geirerek yasal b ir g katt
kinci Be Y llk Plan iyice aa vurur. M ill g e li
rin ve ihracatn en nemli blmn salayan tarm bo
zuk bir yapya sahiptir. M ilyonlarca kyl geni b ir toprakszlama olay iinde kvranrken; topran iletm e ve
m lkiyet dzeni, m iras hukukunun kt uygulanmasnn
da e tkile riyle tam b ir kemeke iinde yzmektedir. Ky
llerin elindeki iletm elerin drtte biri (% 24.8i), as
lnda 10 ve daha ok paraya blnm cce topraklar
ynndan ib a re ttir. 6-9 paraya blnen iletm eler ise.

29

TRKYEDE 1971 REJM

Trk tarm nda ikinci drtte biri

(%24.9)
te k il eder
ler. Tarmda ve rim li ve krl almaya uygun te k par
a lk topraklar ise, iletm elerin ancak % 9.6sndan iba
re ttir.
K rlarn e itli yerlerine serpilm i cce ile tm e le r
yoksul kylnn geim ini salayabilm ekten g ittike uzak
larlar. Oysa, Trk krsal kesim inde tam 2 m ilyon 132
bin iletm e sadece 1-50 dekar arasnda topraa sa hiptir
ve bu avu ii kadar m lklerin toplam , Trk tarm nda
ilenen topraklarn drtte birine
(% 24.8'i) ulamakta
dr. M ill g elirin 5,2 m ilyar lirasn yaratan bu iletm e
lerde kyller ancak yar a, yar to k yaamak zorunda
d rla r... Anadolu'yu rmcek a gibi saran cce i le t
melerde ylda fe rt
bana yalnz 485 lira dm ektedir.
Tarmdaki iletm elerin drtte nn, b ir baka deyile,
% 69unun 1960'lardaki genel durumu budur ite ...
Yaama duvarnn kylarnda srnmeye
mahkm
edilen m ilyonlarca kyl karsnda, hangi belgelerle el
de edildikleri ok geni hukuk tartm alarna yol aan
byk topraklar krsal kesimde a rtk ba dndrc e
lim e le r yaratrlar. letm elerin
binde 14'nden
iba
re t olan bin dekar akn topraklarda, kendi b ild irim le ri
ne gre bile kapitalistlem i ift ile rc e fe rt bana ylda
49.750 lira lk g e lir salyordu. Trk tarm nda yara
tla n gelirin ve ilenen topraklarn onda biri, 4.323 i le t
menin tekelindeydi, akas... Bu, bir snflam a olaydr.
Trkiye'de datlacak toprak yoktur szlerinin ar
dnda gizlenen bu tablo, b ir avu
topra bulunmayan
m ilyonlarca mlksz kylnn de katlm asyle, Trkiye'
y i yeni gelim elere srklem ek eilim indedir. Yasa d
saylsalar da, kendini haykran b ir sosyo/ekonom ik
dengesizliin rn olan kyl hareketleri, (gerek re
fo rm larla toprakta toplum cu, dil b ir m lkiyet ve i le t
me dzeni kurulmadka) kmazlar daha da keskinle
tirm e ye adayd, Trkiye'de...
(20 kasm 1969)

30

TRKYEDE 1971 REJM

II
KYL HAREKETLER GELYOR
1960LAR sonunda Trk kynde yeni oluum lar be
liriyord u, artk. Szgelii, b ir va kitle r Ege'li ttn re ti
c isin in tekelinde olan kyl hareketleri, 1969da ukuro
va'nn bereketli topraklarndaki
huzursuz pamukulara
sram aktadr. Karadenizin hareketlenen fn d k re tic i
s i, Dou Anadolunun topraksz kyls, lkenin s o s y o /
ekonom ik grntsnde te m e lli d e iiklikle rin ipularn
verm ektedirler.
steklerini ve zlem lerini ustalkla dile getiren slo
ganlar halk saduyusuyle bulan kyller kurulu dzen
den deta hesap sorar, sk sk. Szgelii, 1969 eylln
de Tarsusta
yollara dp tarm sal
dzeni protesto
eden binlerce kylnn tad dvizler stnde dikkat
le durulm aldr. Bunlarn altnda, byk ktisad gerekler
yatm aktadr, nk:
1. Uluslararas gereklere gre dengelenmi hi
b ir retim pln bulunmayan Trk ta rm , kesin b ir ke
meke iinde yzm ektedir. Hangi yl, ne kadar rn ala
can bile bilmeyen bir lkeyi bekleyen ise, ancak b ir
retim , fiy a t anarisidir ve kyllerin ellerindeki
dviz
bunu som utlatrm aktadr: L kilo pamuk
Bir paket
sigara
2. Topraksz kyl ya da kk retici 1960larda ar
tk gnlk geim ini bile salayamazken, tarm kredilerin
deki m ilya rlk a rtlar da, ancak bu te s geliim i perinIemeye yaryordu. Krlarn v a rlk l evrelerine giden
byk krediler, sonunda, tarm da ilkel tekno lojiyle , has
talkla, doal felketlerle ba edemez duruma den yok
sul reticinin topran elinden almaya ynelm ekteydi.
Tarmda zellikle 1950den sonra desteklenen kapitalist-

31

TRKYEDE 1971 REJM

err,Dnin bilnosu, kylnn dilinde, kyly kurt, ban

kay te fe c ile r yiyor sloganyla zetlenir, a rtk...
3.
Krsal blgelerin zelliklerine gre siyasal, din
sel ya da etnik sorunlar abartlarak yrngesinden sapt
rlm ak istenen kylnn ekonomik huzursuzluu, btiin
bu engelleri aarak 1970lerde gnden gne daha ak
biim lerde ortaya kyordu. Anadoluyu saran toprak
igalleri, m itingler, g ittike kalabalklaan yryler ve
protestolar toprakta beliren ka pita list retim ve mlki
y e t ilikile rin in bir sarsnt dnemine zg ifade ekille
rid irle r.
Trkiyede kinci Dnya Savandan sonra azalan
b rokratik basknn yan sra gelien dem okratik zgr
lkler, Trk kylsn ekonom ik zgrln de arama
b ilin cin in eiine kadar g e tirm iti 1960Iarn sonlarnda...
Bunu anlamak ve deerini verm ek gerekiyordu.
(10 eyll 1969)

III
GELECEN ELKLER...
TRKYEDE izlenen gelim e modeli iinde yaplan
ey; sanayilemenin n aamalarnda, ylda %6,5-7'lik
b ir kalknma hznn doal olarak g ittike bytt ge
lir dilim lerinden geni kyl ynlarna eskisine
gre
biraz daha fazla ama byk toprak sahiplerine dene
gre mutlaka ok daha adaletsiz b ir para verilm esin
den ibaret dem ektir. G elir blm asndan krlarda
artan g elir dengesizlikleri ise, APnin kyden gelen lide
ri D em irel'i 1971Ierde elbette kyi'nn ok daha se rt i
kyet ve te p kile riyle kar karya
brakacakt.
Kyden
gelen babakann kaderi, byk lde, bu elim eyi yok
etm esine bal grnyordu, hzl bir yapsal deiim ei
indeki Trkiyede...

(29 kasm 1969)

32

KENTLERDE BELREN YEN GLER

I RKYEDE baz i ve d evreleri tedirgin edecek

kadar artan toplum sal dinamizm, krlarn yan sra kent
lere de ilgin biim lerde yansyacaktr.
Tarmdaki kapitalistlem e, az toprakl ya da topraksz kylleri byk
kentlere doru iterken, isizler ordusuna da yeni kadro
lar katyordu. Sanayiin em ebileceinin ok stne taan
i gc fazlas 1970'ler yaklatka Trkiye'yi ar sorun
larla kar karya brakmaktayd. Dzen, rktyordu.
ve i Bulma Kurumunun yaynlad is ta tis tik
ler, emek piyasasndaki gelim elerin bir tablosunu ver
m ektedir. yle ki;
@ Byk iyerlerinde alanlarn says 1969'da
1.026.881 kiiye ykselm iti. Trk toplum sal ve ekono
m ik geliim i asndan yeni dnemin en byk zellii
udur:
Trkiye'de byk birim ler halinde retim yapan ima
lt sanayii, tek bana istihdam hacmini g e litiric i rol oy
namaya balam t, 1960lar sonlarnda...
sizlik a rtt halde Trkiye'de iilerin sosyal
gvenlik sistem i iine girm eleri de hzlanmaktayd. r
nein,
Sigortal ii says
1969 temmuzu
sonunda
33

TRKYEDE 1971 REJM

1,191.200 kiiye ykselm i

bulunuyordu. Bir y llk s
re iinde sigortal iile r ortalama gnlk g e lirle rin i de
bete bir orannda artrarak, 29.89 liraya kartabilm ilerdi. Geni bir isizler ordusuna ramen cret ve sos
yal gvenliklerinde saladklar gelim eler, iilerin ye
ni Trkiyede a rtk bir s n f olarak ekonomik, siyasal ve
toplumsal a rlk elde etmeye baladklarnn b ir b e lirti
sidir.
Sanayideki bymeye paralel olarak, ii sn
fnda da ok ynl eylem lerin genilem esi, Trk toplumundaki i yap deiim i bakmndan gzden karlm a
mas gereken nemli b ir olgudur.
Geleneksel retim
ili kile rin in dar em berlerini atlatan bu oluum, yarnn
dinamik Trkiyesi iin gvenilir ipularn verir.
Tatl kr getiren speklasyon alanlarn cezalandr
c te d b irle r getirerek kaynaklarn sanayilemeye daha
byk bir hzla akmasn yeterince salayamayan siyasa!
iktidarlar, isiz ordusunun dourduu basky, Trk isiz
ynlarn yu rt dna ihra ederek dengelemeye al
maktaydlar. Szgelii, sadece 1969un ilk dokuz aynda
y u rt dna gnderilen ii says, 1968'e gre % 206 a rt
m ve 77.609 kiiye ulam t. Ne var ki, yeni gidenle
rin ounun uzmanlam ii olmas, en deerli eleman
larn karmaya balayan Trk sanayiinin gelecei bak
mndan da baka sakncalar yaratacakt, a rtk...
Takvim 1970lere eriirken, ufukta siyasal iktidarlar,
sanayilemeyi
hzlandrarak, y u rt ii istihdam a rtrc
kkl deiikliklere
yneltecek olaylar ve gelim elerle
dolu gnler grnyordu.
Sanayileme
hzlandrld
oranda, toplumun nndeki yol da dzelip genilemeye
balayacakt.
(26 aralk 1969)

34

1970 YAKLAIRKEN AP"Y BEKLEYEN

DAR BOAZLAR

1970

'L YILLARIN en nemli dnemlerinde T rk iy e

'yi yneten APnin ekonomik ve toplumsal felsefesi en
ilg in ifade tarzlarn parti lideri Sleyman D em irelin
kzlerinde bulur.
Demirel AP'nin gemi
seim lere,
kendilerine ait olmayan faturalarla girdiinden yaknr,
sk sk... 1969 seim lerinin zellii ise, AP iktidarnn,
dorudan doruya kendi sosyo/ekonom ik sistem inin r
n olan faturalarla halkn karsna km asdr. Ama kor
kulur ki, yeni faturalar, AP'li babakann yaknd eski
faturalardan daha da ar olacaktr. Trkiye'nin 1970 ba
larndaki ekonomik gndemini de belirleyen yeni sorun
larnn n ite likle ri yle zetlenebilir:

Geri braklm tk
bunalmlar iindeki Trki
ye'nin daha bir sre d deme zorluklaryle karlaaca
, o yzden de d kredilere hl ihtiya duyduu bir
gerektir. Ama bu konularda Plan hatrlayan D em irelin,
Planda bunlarla
b irlikte ngrlen teki
hedefleri de
unutmamas gerekirdi. Byyen d deme zorluklarnn
7 an sra AP, sosyal adaleti de salayacak olan vergi re
form larndan kanarak bte
aklarn 1970 balarnda

TRKYEDE 1971 KEJIM

1,5-2 m ilyar lirann stne ta rm ve sanayilemeyi

hzlandracak byk kamu ya trm la rn zamannda
ger
ekletirem em i durumdayd.
AP iktidar, srnen enflasyonun, para deeri
ni hzla drerek lkeyi devalasyon eiine getirm esine
de yol am t. ktidarn, Trk halknn en yoksul kesim
lerinin nne srecei
devalasyon faturasnn altnda,
Babakann imzas bulunacaktr, yani... K apitalist iktisa t
siyasetiyle, ar ve zahmetli b ir sermaye b irikim i kar
lnda gze alnan bu fatura, toplumda var olan huzur
suzlua, birden ok keskin fra darbeleri vuracaktr.
D em irel'in
deyiiyle, dinam izm as^m , geni
kyl ynlarnn daha iyi bir dnya ve daha geni de
m okratik zgrlkler iin duyduu zlemlerden alan AP
iktidarnn, yoksul kyllerin nne srm olduu fatu
ra da h afif deildir. Trk tarm anari iindedir. Verim
siz, cce iletm eler Trk tarm ndaki patlamalarn bal
ca nedenlerinden b irisid ir. Babakan D em irelin APsi ise,
en az 150 dnmlk, m akinelem i kapitalist iletm eler
yaratma hedefindedir, sanayi toplumuna gei aamasnda
ki Trkiyede...
Avu ii kadar topraklarn da ellerinden kap
trm akta olan milyonlarca kylye, toplum u kklerinden
deitirecek b ir sanayileme
hareketine girim edike
AP iktidar, ne ve re cektir acaba?
Ulusal kaynaklar devrim niteliinde halk b ir stra
te jiy le yeniden dzenleyip b ir sramaya giriem em ekten, O rtak Pazar heveslerine kadar e itli alanlarda s
ralanan faturalar, e tkile rin i baka biim lerde gsterm ek
te gecikm eyecektir. Trkiyede ktisad kalknmay baar
d lde, siyasal uyann hzlanmasna yol amaktay
d AP iktid a r... Siyasal iktidar ile kentlerin uyank ke
sim leri arasndaki elim eleri, AP, giderek, en rak ky-

36

I ri|< K Y I I>i; 1971

r e j im i

lrine dein dorudan doruya kendi sem enlerine

ve
liin halkn iine indirm ek zereydi.
Bunun sonucu olarak, 1945'Ierden sonra demokra
tik haklarn geniletm e yolunda ba dndrc b ir yol
alan Trk halk karsnda, her t rl zorbalk ve faizm
hevesleri de sahnede grnecektir. Ne var ki, toplum
sal geliim srdrldke o t r karanlk abalar da birgn
aresiz kalmaya balayacaktr.
(30 eyll 1969 )

37

DEM ENDE STRATEJK SORUNLAR..

I RKYE ile Bat Avrupa arasndaki ili k ile r 1969da

b ir dnemeci almak zeredir. Yeni
dneme, 22 y llk
bir takvim erevesinde. Trk ekonom isinin O rtak Pazar
koullarna geirilm esini
ngrr. Bu dram atik kararn
arifesinde Trk toplum ve ekonom isinin durumunu ve
s tra te jik sorunlarn byk dikkatle incelemek gerekir.
yle ki:
1.
Trk devrim inin elli y llk verim i olan Trk sa
nayii, toplumun a lt yapsn deitirerek, ulusal kaynaklar
b ir sramaya yneltemeyen
gem iin doal m irasyla,
b ir h a fif tketim sanayii niteliinde
kalm tr. Yatrm
m allarn yani fabrikalarn ve ou ilkel maddelerini d
ardan salayan Trk sanayiini da ballktan kurtar
mak, Trkiyenin a rtk
makine yapan makineler ve ara
m allar sanayii aamasna geirilm esine baldr. Gmrk
duvarlarn kaldrarak ulusal sanayii ezici bir d rekabe
te aacak olan Ortak Pazar, ncelikle, Trkiyenin derin
lemesine sanayileme ynnde
giriecei btn i d
zenleme aba ve um utlarn da anlamsz ve sonunda ba
arsz klab ilir.
38

I ORKIYEDE 1971 REJM

2. Yalnz Trkiyenin deil, dnya iktisa t tarihinin

gemii de, byk ekonomik b irim le r ile kk ve clz
ekonomik b irim le r arasndaki ilikile rin , byn, k
kendi pazar ve i smr alan durumuna drd
nn rnekleriyle doludur. Trkiyenin dar olan i pa
zar dolaysyle, makine yapan m akineler sanayii aama
sna gemesinin d pazarlar da gerektirdii dorudur.
Ama bu pazarlar, sanayi tesi toplum un eiinde olan en
stn te kno lojili lkelerde kolay bulunamaz. 1960'lardaki
ekonomik dzeyiyle
Trkiye, O rtak Pazar iinde ancak
kendisine braklm ikinci s n f sanayi alanlarnda geli
ebilir. Bunun sonucu ise, Trkiyenin, Mzla gelien b
yk lkeler karsnda m utlak yoksullam asnn daha ni
ce y lla r srp gitm esi olabilir.
3. Ortak Pazar lkeleri, Trkiyenin kurduu t
ketime dnk sanayilerle kurmak istedii ar sanayi
ler ve ara m allar sanayilerine, daha ok ekonomik dze
yi kendisiyle e it ya da daha aada bulunan Orta Dou
Asya ve A frika
lkelerinde d pazar salayabileceini
ok iyi bilm ektedirler. Byle bir gelime stra te jisi uzun
srede Trkiye'nin Batya pazar olma statsnden k
mas dem ektir. 20. yzylda iyilikse ve rlik deil, ekono
m ik gerekilik ve pazar sava andayz. O rtak Pazar,
siyasal ve ideolojik nedenlerle kendisine katlm ak iste
yen Trkiyeyi, buna hazr olm adn bildii halde, gei
dnemine sokmaya razdr.
4. Ortak Pazar iindeki Trkiye'den ise zellikle
1970 balarnda elinde biriken d deme fazlalarn ne
rede kullanacan bilemeyen Federal Almanya bata ol
mak zere tm Bat Avrupa ekonom ileri yararlanacaktr.
Osmanl mparatorluunun batrlm asyle sonulanan Bi
rinci Dnya Sava
serveninden bu yana Hans Amca,
Orta Douda n gilte re nin
yerini almaya alm aktadr.
Oysa, Arap C um huriyetlerinin sosyalist Dou Alm anyay

39

TRKYEDE 1971 REJM

tamm asyle, Bat Alm anyann Orta Doudaki ekonomik

karlar ksmen sarslm
bulunmaktadr. D deme
zorluklar arttka Trkiye'ye at krediler de azalmak
ta olan Birleik Am erika'nn yerine gemek isteyen Hans
Amca, b ir yandan artraca ihracat, te yandan da ya
banc sermaye ya trm la ryle , Trkiyenin kendisi iin Or
ta Douda bir srama noktas
olabileceini hesapla
maktadr. Fransa bakan De Gaulle bunu bildii iin Or
tak Pazarda Trkiye'ye uzun sre zorluk ka rm tr ve
Bat Almanya bu yzden Trkiye'nin Ortak Pazara gei
inin ncln etm ektedir.
Bu gerekleri byle bilm ek ve Trkiyenin sanayile
mesi yolunda kesin garantiler almadka, Ortak Pazarn
ekonomik uydusu olmakla bitecek servenlerden kan
mak zorunluydu. Trk ekonom isinin yeni dnemecinin,
ayn zamanda,
sanayilemenin yeni aamalarna uygun
b ir deiim ler dnemi olmas da gerekirdi, 1970lerde...
(20 eyliil 1969)

40

BYK BURJUVAZ BLNN

ENDE...

YKSELEN S INIF: SANAY BURJUVAZS

Y eN TRKYE'yi iyi anlayabilmek iin Trk ze! sek
tr ya da byk burjuvazi iinde aa kan eilimler
stnde olanca derinliiyle durmak gerekir.
1970lere doru aka sezilm ektedir ki, Trk
zel
sektrnn b ir kesinde
ykselmek isteyen bir s n f
olarak sanayiciler yer alm aktadr. kinci Dnya Sava
na ramen Trkiyede ancak d tica re tte dar boazla
rn belirdii, ithaltn duraklad dnemlerde, yaama f r
sat bulabilen Trk sanayii, plnl
kalknma abalaryla
b irlikte ilk olarak b ir s re klilik elde etm i bulunuyordu.
Plnlar, sanayide ylda % 13'lk b ir gelimeyi ngrmek
te ve durum lar glendike, sanayiciler ekonomi ve to p
lumdaki yeni yerlerini salam latrm ak istem ekteydiler.
Sanayideki glenme ise, gerek deerinin stnde
tutulan para deerinin de yardm yle uzun ylla r en krl
i olarak kalan ith alt tica re tinin
aleyhine oluyordu.
Ucuz dvizle getirdii ithal maln, k tlk iindeki piyasa
larda ksa srede yksek kr hadleriyle elden karmaya
alm ithaltlar, iki tem el nedenden tr sanayicile
ri karlarnda bulur, a rtk... Sanayiciler, ncelikle, ken
d ilerinin re ttikle ri m allarn bir daha dardan g e tirtil-

41

TRKYEDE 1971 REJM

m eini yasaklattrm akta; sonra da, rnleri iin gerekli

ham madde ithal ihtiyac arttka, d tica re tte ithalt
lara kalan pay azaltm aktadrlar. Geri bu srada b ir e it
ithalt tekelinden baka ey olmayan montaj sanayii ba
z ithalt sanayicilerce g e litirilm e kte d ir ama, sanayiin
gelim esi teki
ithaltlarn yine de aleyhine olmakta
dr. thalt tica re ti aleyhine deien eilim , daha byk
bir perspektifte ise, tm yle toptan ve perakende tica
re t kesim inin hem genel ekonomi, hem de byk burju
vazi iindeki sosyal gcn sarsar. Ykselmek isteyen
yeni sanayici sn f btn geleneksel ili k ile riy le bu eski
gleri emrine almak ister.
Uzun y lla r tica re t burjuvazisinin szcs gibi alan
Trkiye urialar B iriii, ite bu yeni eilim in sonucunda
1969da kendisini youn bir ekimenin iinde bulmutur,
birdenbire... Yurdun e itli kelerinde yeni sanayi oda
lar kurulurken; ithalt, ihracat, toptan ve perakende tica
re t gibi e itli kesim lerin te m silcile rin in bulunduu Oda
lar B irli inin ynetim kurullar iinde sanayiciler
yar
yarya sz hakk istemeye balam lardr. Bu istek ye ri
ne getirilm eyince de, sanayiciler ayr bir Trkiye Sanayi
Odalar Birlii kurulmas yolunu denem ilerdir.
Ne var ki, y lla r nce Odalar B irliini kuran 5590 sa
y l kanunun, (bu yasa deitirilm edike) btn zel sek
tr ayn kurul iinde deta hapsettii grlyordu.
Ylmayan sanayiciler bu kez, gerekli d e iiklikle rle kendi
b irlik le rin i kurabilecekleri gne kadar szclklerini yap
mak zere 1969 maysnda Trkiye Sanayi Odalar bir
lii Tekilt adl zel rgt yaratm lardr.
Sanayi burjuvazisi Trk toplumunda bamsz bir ki
ilik elde etmeye urarken, Odalar B irli inin
yneti
m ini aradan sy rlp aa karp nc b ir unsur elde
e tm itir. zellikle ithalt ve montaj alanlarndaki kr had
leri dolaysyle durumu sarslan Anadolu kk tccar

42

TRKYE'DE 1971 REJM

nn, im altsnn ve para deerindeki

dmeden zarar
gren ihracatnn szclne ynelen bir grup Prof. N.
Erbakan teki byk burjuvazi
kesim lerinin tepkisine
ramen 1969 m aysnn son gnlerinde Odalar B irlii Ba
kanla getiriyordu.Kozmopolit bnyeli, layik ithalt kesi
mi karsnda dinci bir tepkiden de iyice yararlanarak, it
halt sanayici elim esine,
bylece tara burjuvazisi
yepyeni b ir unsur eklem i oluyordu, Trk toplum una...
inde bir tek sanayicinin ve byk ithaltnn yer
almad Odalar B irlii'nin dokuz kardeli ynetim ku
rulu, ayr karlar ayn yapda b irletirm eye alan bir
anlayn kanlmaz iflsyd. imdi bu karlar yeni Tr
kiye'nin ktisad iktidarn elde etmek iin kendi i den
gelerini arayacaklard.
(30 mays 1969)

II

KIR ve KENT EKYOR

TRKYEDE tarm n, b ir baka deyile, tarm byk
burjuvazisinin vergilendirilm esi sorunu, nl Kaldor Raporundan sonra anlaml bir genilikle tartm a
konusu
edilir.
Maoar asll ngiliz
iktisats Prof. Nicholas
Kaldor, Trk tarm nda
m ilyarlarca lira lk vergi kayna
bulunduunu ve baz zel yollarla bunun hi olmazsa, 1
m ilyar lirasnn devlete
aktarlabileceini daha 1961'de
duyurmutu, Trk toplum una... Ne var ki, 1960larn Tr
kiyesinde gleri hi de kk olmayan Anadolu tarm
burjuvazi'si, Kaldoru kom nist olmakla sulamaktan bile
kanm am t, o zaman...
Oysa ta rm dan alnan vergiler, devlete bir g elir

43

TRKYEDE 1971 REJM

salamann tesinde, tarm

burjuvazisince elde edilen
fonlarn, ekonominin
g e litirilm e k istenen kesim lerine
(zellikle sanayie) doru kaydrlm as gibi, ikinci ve ok
daha nemli bir rol
oynam lardr. 20. yzyln btn
hzl kalknma rneklerinin arkasnda hep bu manive
lann iledii grlr.
Trkiyede de, zellikle 1930lardan sonra, tarm do
layl verg ile r yoiuyle
kalknmay kendi lleri iinde
geni apta finanse etm iti. Ancak, byk toprak sahip
lerinin siyasal bir g elde e ttii ok partili dnemle b ir
likte, tarm n olumlu rol de a zaltlm tr. Hzl b ir sana
yilem eyi gerekletirm ek iin tarmdan salanacak ek
fonlarn en gerekli olduu 1950 sonrasnda ise, ark ta
mamen tersine iletilm eye balanm tr.
Gerekten, gl erafn ve toprak sahiplerinin bas
ksyla bir yandan Toprak Vergisi kaldrlrken, te yan
dan da Arazi Vergisi hl 1936 ta krirlerin e gre alnmak
suretiyle, tarm n dolaysz verg ile r yoiuyle devlet bte
si iindeki katlm a pay deta sfra in d irilm i tir. Hatta,
bu kez, devlet alm laryle tarm n aktan finansmanna
da giriile re k, lkenin enflasyona srklenmesine de yol
alm t.
1961'lerde Kaldor'un tarm geni lde vergilendir
me tavsiyesine kar kan stanbul Ticaret Odas, 1969
ortalarnda Arazi V e rg isinin hl 35 yl ncesinin dk
deerlerine gre alnmasn yerm ekte ve tarm sal
gelir
vergisinde tannan m uaflklara cephe almaktayd, artk.
Yksek kr hadleri bulunduu bilinen tica re t kesim inde
ki vergi kayp ve kaaklarnn g ittike daha ok dile do
land bir srada ne srlen byk tarm sal kazanlar
vergilem e isteini sanayi ise oktandr benimsemi bu
lunmaktayd.
Ancak, tarm n kalknmaya hi bir kaynak salamad
gr bsbtn doru da deildi. Tarm, 1970lere

44

f RK YEDE 1971 REJM

kadar dk tutulan Trk parasnn deeri dolaysyle ih

racat kanalndan devlete dolayl olarak nemli lde pa
ra b rakm tr. Bir hesaba gre, bu miktar, 1 m ilyar lira
dolaylarndadr. Ne var ki, byk, kk ayrm gtme
den btn ta rm cla r stne yklenen bu sistem , ihraca
t olumsuz ynde etkilem ekten de geri kalmyordu.
(14 haziran 1969)

III

YAPIDAK ELK
EKONOMNN yeterince gelim edii dnemlerde b
yk burjuvazi iindeki ayr karlar ayn at altnda toplayabilen zel sektrn byk beyni Odalar Birlii'ndeki
a trt, stanbul Ticaret Odasnn tarm n v e rg ile n d iril
m esini resmen istem esiyle 1970 balarnda daha da b
ym
grnyordu. Zira, Anadolu'nun
davrannn
znde nasl ithalt ve zellikle montaj sanayii alann
daki yksek kr hadlerine ve tekellem eye kar b ir
k yatyorsa; stanbulun isteinde de, o gne kadar do
laysz vergilerin byk lde dnda braklan Anadolu
nun tarm a bal burjuvazisine, eraf ve varlklarna y
nelen b ir kar tepki yer alyordu, aslnda. Sanayi burjuva
zisi, kendi egemenliine kar kacak glere kar bir sa
va eiindeydi, a rtk...
Trkiyenin ekonomik, sosyal ve hatta siyasal yap
sn e itli ynlerde zorlayacak olan bu yeni eilim ler vs
araylar, aslnda, lkenin deien gereklerinin kanl
maz sonularydlar. Ekonominin egemen tepelerindeki fa rk l
kar gruplarnn aldklar yeni ta vrla r olaylarn nedeni
deil, ancak birer sonucu olarak dnlm elidir. eli
kileri yaratan asl neden ise, 1970'ler banda byk bur
juvazinin kendi iinde atlam oluundan baka
b ir
sey deildi.
(25 haziran 1969)

45

TOPLUMA YAYILAN KAN LEKELER

1970

LERE doru akp giden Trk toplumunun stn

de kan lekeleri b e lirir yava yava... ttih a t ve Terakki ile
topluma yaylm olan tedhi ve ldrme salgn e lli y l
lk bir durgunluktan sonra
yeniden ortaya km aktadr.
ki ayr tarih kesiti arasndaki ilgi ekici yaknlk, tedhi
eylem lerinin, toplum sal
dinamizmin a rtt dnemlere
rastlam asyle derhal
kendisini belli edecektir.
Kanl
gelim elerin ipularn ararken, sosyo/ekonom ik dzenin
geirdii doum sanclarn gzden karmamak gerekir.
Olaylar deerlendirm ek isteyenler, d grnm lerle ye
tinem ezler, e lbette...
Gerekten, Trkiyenin sosyo/ekonom ik yaps, daha
da doru olarak kapitalizm ncesi ekonomi
biim lerini
yanstan geleneksel retim
ilikile ri, yeni Trk toplu
munda b elirli bir hzla deimeye balar. Aslnda, Avco lu nun deyim iyle rnek mteebbis olan Gazi, da
ha G um huriyetin ilk yllarnda retim tarznn hangi yn
de deieceini b elirlem i gibiydi. Hele 1929dan sonra
ki devlet kapitalizm i deneyinin asl yaratcs olan Ba
bakan nn, En serbest zannolunan bir sanat veya t i
caret, m reffeh olabilm ek iin, mutlaka devletin yard

46

TRKYE'DE 1971 REJM

mna ve mdahalesine ihtiya gsterm ektedir. Su ban

da olduumuz iin bu ihtiyac her gn gryorum der
ken, devletiliin uzun srede zel g iriim c ilik le nasl
btnlemeye balayacan o gnden ortaya koymu bu
lunuyordu.
Kylnn, alan insanlarn madd durum larn de
itirecek som ut a lt yap devrim leri yerine Batlama y
nnde kyafet, apka, takvim , saat gibi st yap dei
iklikle rin e ynelen A tat rk ve sonras dnemi, Trk top
lumunda belirecek yeni gelim elerin n koullarn ha
z rla m tr. C um huriyetin ilk yllarndan beri gelien e
raf ve byk to prakllar ile 1930 ve 1940Iarn yeni y e ti
en m ilyonerleri, 1945ten sonra siyasal mekanizmaya da
hkim s n f olarak bizzat el koyacak kadar glenm iler
di. Tek partinin, kendilerini g elitirirken , halka kar d
en brokratik ve baskc eilim lerini ustalkla kullanan
bu gler, 1950'de DP, 1960'larda AP hareketlerine ik ti
dar yollarn am lardr.
Ancak, geri retim ilikile rin in dar emberlerinden
km asn halktan yana olmayan yntem lerle hzlandran
yn partilerinin kanlmaz kmaz, 1960l ylla rn son
gnlerinde APyi de yava yava tehdide balamaktayd,
a rtk...
AP'nin
izledii kapitalist ekonomi siyaseti,
toplumun retici gleri gelitike, o ana kadar kendisini
destekleyen yoksul
snflarda yepyeni
madd istekler
uyandrmakta, onlar kendi gerek karlarnn dorultu
sunu aratrm aya yneltm ekteydi. 1969 genel seim leri
nin analizleri bu adan ok ilgin gelim eleri aydnlat
yordu. Deiim ekonom isinin hzland Ege, Marmara
ve Karadeniz blgelerinde, oya katlm a oran azald hal
de ortann solunda bir dzen deiikliini savunan CHPnin oylarnn 1965 seim lerine gre sayca a rtt , AP
oylarnn ise ilk olarak dt grlr. AP, eko
nomik ilikile rin ok daha geri zellikleri koruduu G

47

TRKYEDE 1971 REJM

ney Dou ve Dou blgelerinde oy kazanlar salayabil

m itir, sadece...
AP'nin en byk hizm etleri gtrd ileri blgeler
de urad kayplar ve hemen hi b ir ey yapmad ge
ri blgelerde ksmen aa, eraf ve eyhlerin ileri hare
ketlere olan tepkisiyle salad oylar Trk toplumundaki geliim in ileriye ak ynn apak ortaya koyar. AP
g elitird ii retim gleriyle b irlikte , o dzeni aacak
salam toplumsal potansiyelleri de yaratm aktadr. le ri
ye dnk olan slm l bile bu geliim e kar bir silah
gibi kullanma hevesindeki bir blm tarm ve tic a re t bur
juvazisi aslnda bu giditen tedirgin dir. 1969 aralnn
ortalarnda stanbulda, rnein, gen akademi rencisi
Battal Mehetolu'nun gsne evrildii grlen nam
lunun tetiinde, hkim snflarn, toplumun geliim i kar
sndaki te pkileri ve bunu durdurabileceini sandklar
glere yaptklar davet seziliyordu, yava yava...
Prof. Tark Z. Tunayaya gre b ir Siyasal rejimden
ibaret olan Atatrkle, tem el
n ite likle riyle elien
sosyo/ekonom ik n ite likle ri yklemeye alanlar bu ger
ekleri grmek zorundayd. Trk toplumunda beliren
dinam ikleri ancak bu dinam iklerle
zdeleen yepyeni
toplumcu, halk, devrim ci yntem lerle, Trkiyeyi kur
taracak bir ynde deerlendirilebilirdi. Y zyllardr zle
nen alt yap devrim leri, baka yollardan kolay gerekle
tirilem ez; toplum , kendine yn veren etkenler anlalm a
dka, tercihlerinden tm yle vaz geirtilem ezdi; henz...
(18 aralk 1969)

48

10

HTLL, DARBE VE SOSYAL GEREKLER

T R K Y E NN g ittike etinlem ekte olan ekonomik

ve sosyal sorunlarna, 1960dan sonra b ir unsur daha
eklenm i bulunuyordu: h til l!...
27 M ays izleyen ilk ylla rn
alkantl ortamnda
frtn a la r estiren ihtill kavram, geen ylla rla b irlik te ,
ilk grntsn bir lde y itirm i tir. Toplumun byk
ekonomik ve sosyal bunalm anlarnda genel bir deiim
iin en son ba vuraca ara olan ihtill ile yalnzca ik
tidara zenen darbeler arasndaki ayrm Trkiyede ya
va yava a nlalabilm itir. 27 M aysta bu sorunlarla ilk
defa karlaan kamuoyu, imdi, Cezayirin Bumedyeninden Yunanistann Patakosuna kadar uzanan, ayr n ite lik
te darbeler ve darbeciler olabileceini de bilm ektedir.
h tilllerin de, darbelerin de arkalarnda hangi ekonomik
m otivlerin ya tt, hangi karlara hizmet edildii ya da
edilecei a ratrlm aktadr artk, 20. yzyln dnyasnda..
D grnmyle kurulu dzenin ktisad, toplum sal
ve siyasal yapsn a ltst
eden ih til lle r, iin daha de
rinlerinde, kendilerine yeni imknlar yaratmak isteyen
huzursuz baz snfla rla ya da retim gleriyle yaplm

49

TRKYEDE 1971 REJM

geni bir ittifa kn uzantsndan baka b ir ey d eildirler.

eitli s n f ve gruplarn, kurulu dzen iinde kar d
t kleri baka baz sn f ya da gruplarla olan mcadelesi
nin a rtk hukuk d bir alana kaymasdr, ih til l... O yz
dendir ki, ih til li yapan g, aslnda, ih til lin
kayna
olan toplumsal btnn iradesine baldr. Onun adna
hareket eder ve onun istekleri dna kolay taamaz. Bu
balantlar, hareketin ynn tayin eder.
Trkiye'de baz evrelerce n itelii tam ta hlil edile
meyen 27 M ays 1960 hareketi sosyal yasalar asndan
ilgin b ir rnektir. 27 Mays, tek bana b ir olay olarak
dnlemez. 27 M ays anlamak iin, hangi glerin s
tnde ykseldiini de iyi deerlendirm ek gerekir. Siyasal
iktidara, Sizi ben bile kurtaramam derken, o gnn mu
halefet lideri, kendisinin iinde bulunduu harekete, ar
tk baka yollarn
alacan
duyuruyordu. 27 Mays,
CHP araclyle y lla rd r sregelen byk ve rgtl bir
orta s n f m uhalefet hareketinin ald bir baka grn
tdr. yle ki, 27 M aystan sonra M ill B irlik Kom itesi
iinde bir grup, kendilerine iktida r yollarn aan gle
rin rotas dna taarak dilediklerini yapmaya alnca,
kanlmaz bir biim de tasfiye
olunacakt. 14ler olay,
bu gibi hareketlerin,
dayandklar kklerle eliemeyeceini, onlardan soyutlanamayacan bir daha dorular.
Yunanistanda kark b ir
ekonomik ve siyasal or
tamda darbeyle iktidara el koyan Albay Patakos'un ardnda
ise, bu kez, toplumda retim glerinin gsterdii geli
imden rkmeye balayan egemen snflarn, Yunan b
yk sermaye ve burjuvazisinin rtl onay vardr. Pata kosu bulunduu yerde uzun y lla r boyunca tutan ey
d grnteki sngler deil, o snglerin istek
ve
iradelerine uyduu Yunan egemen sn fla rd r.
Tarih, ihtil l denen olgunun, toplum sal gereklikten,
retim ilikilerind eki gelim elerden ve onun iindeki ge

50

TRKYEDE 1971 REJM

ni ekonomik kar atmalarndan bamsz bir ey ola

mayacan gsterm ektedir. Ortada b e lirli sosyal s n f ve
zmrelerin, normal yollardan giderilem eyen ekonomik ve
sosyal bunalmlar yoksa ve bu bunalmlar siyasal alan
daki rgtleni ve ittifa kla rn b ir devrim e kadar uzatmamsa, ihtil li sayklayanlar
sadece iktidar zlyorlar
dem ektir. stelik, ih til l, i dinam iklerdeki patlamann,
ayn zamanda d koullarla da uyuma g eirilm esini ge
re ktirir. Trkiyede halkn madd desteinin de ksmen
azalmakta olduu bir anda, Demokrat Partinin iktidardan
devrilm esine yol aan 27 M ays hareketinin baarsnda
bu uyum yatar. Onu snrlayan da yine sosyal ve tarihsel
ortam dr.
Hangi sloganlar kullanlrsa kullanlsn, d koullar
la elien ve lke iinde normal dem okratik yollardan so
nucuna ulamas nlenm i ekonomik geliim , ittifa k ve zorunluklarm sonucu olmayan iktidar kapma hareketleri,
er ge tkezlemeye mahkmdur. stnde durduklar top
lumsal boluk giderek, darbecileri, ikyeti grndkle
ri ilerden daha da ktlerini yapmaya bile ite bilece ktir,
iktidara el koyduklar toplum larda...
(23 aralk 1969)

51

11

BROKRAS, REFAHTAN PAY STYOR

I
RKYE / y zyllardr uratrm olan brokrasi
sorunu 1970lere doru yeniden
ortada grnmektedir.
te ikisi 500 lirann
altnda maa alan 600 bin Trk
devlet grevlisi, ekonomideki gelimeden kendilerine ye
te rli payn dmedii inancndadr. Gerekten, bir lkede
107 bin insan 350 lira aylkla geinmek zorunda kalyor
sa, o lkede e itli toplum sal huzursuzluklarn olmamas
dnlemez. zellikle AP iktidarnn uygulad kapita
lis t iktisa t siyasetinin etkisiyle sosyal bunalm, giderek,
toplumun ara tabakalarnda da b e lirli b ir direni noktas
na ulam bulunuyordu. Bu ekonomik direniin b ir s
re sonra siyasal bir kim lie dnmesi beklenm eliydi.
Ne var ki, topluma geici deil, uzun sreli gereki
zm ler getirilm ek isteniyorsa, brokrasi sorununu yal
nz b ir maa konusu olarak ele
almamak gerekir. in
daha derinlerinde, Osmanl tarihinin zelliklerinden
ve
geri braklm b ir ekonomik yapdan ileri gelen neden
ler de yer alm aktadr. Byle bir
derin lik iinde ortaya
yle b ir grnt kar:

Sanayi ncesi alarn gelime ve yaylma siya

52

TRKYEDE 1971 REJM

setini izleyen OsmanlIlar, ayr ulus ve topraklardan kurulu

bir im paratorluk stnde, gl bir brokrasiyle dzenin
i balantsn salam lard. Bu halklar kaynamas iin
de brokrasi grevini ancak halklarn stne taarak, bir
e it sentetik kiili e
brnerek yerine g e tirm itir.
Toprak stnde kiisel m lkiyetin bulunmad OsmanlI
larda brokrasi, ayn
zamanda devlet adna topraa ta
sarruf etm i; onu, kendi denetim ve egemenlii altnda
halka kullandrm tr.

Bat'da tic a re t ve sanayiin

kapitalizme doru
hzla g elitii dnemlerde i ve d nedenlerle kapitalist
oluuma ayak uydurma gcnden yoksun kalan Osman
lIlarda, brokrasi ile halk ynlar arasnda yeni sorunlar
ortaya kmaya balar. Toplumda retim glerini gelitirem ez duruma den brokrasi bir yandan halkla e li
irken; te yandan o dnemde ykselmeye balayan e
raf ve geni to prakllar da, halka tepeden bakan b
rokrat sevilm eyen b ir tabaka durumuna drrler.
Bat y lla r iinde hzlanan bu te rs geliim , Cumhu
riye t sonrasnn baskc ve zorba ynetim i altnda 1970lere kadar uzanan olumsuz bir b irikim yaratm tr. Ky
ls, iisi ile toplum o yzdendir ki, m em urlarn refah
tan daha ok pay alma isteklerini desteklem em itir. Ken
disi karsndaki tepki dolaysyle de brokrasi halk k
m ser b ir tavra srklenm itir. D olaysyle halka hizm et
eden, onunla zdeleen bir devlet mekanizmasnn ya
ratlm as, 1970ler Trkiyesinin en aktel sorunlarndan
birisin i ortaya koymaktayd.

Geri braklm bir ekonomide, modern devletin

de i alanlar
yaratc bir n itelik almas kanlmazla
maktadr. Gereinden ok memuru dk cretler
ile
altrm akla sonulanan bu zellik, kadrolar i irip ve
rim ini drd gibi, ye terli b ir cret verilm esini de n
lem ektedir. Byle b ir ortamda yaratc, retici b ir grevi

53

TRKYEDE 1971 REJM

bulunmayan yz binlerce kiiye ek demelerde bulunmak,

bu kez, baka alanlara yatrlacak kaynaklardan feda et
mek anlamna gelm ektedir.
600 bin memurun te ikisini yaama duvarnn ke
narnda srnmeye
mahkm eden
brokratik dzeni,
devletin grev anlayn deitirecek kkl bir kamu ida
resi reform uyla b irlikte ele
almadka, ktisad sistem
salam b ir zme kavuturamazd. Trkiye 1970'lere gi
rerken, brokrasi sorunu, btn
e likile riyle nne
almak zereydi, toplum un...
(27 aralk 1969)

54

1970
katlayan
Toplumgal

^ap

HO GELDN 1970...
1

CUMHURYET TRKYESNDE
KK BURJUVA RADKALZMNN
ELL YILI ve TARHSEL PART CHP
2
NE STTEN YNETM, NE DE FAZM
TRKYE GEREKLERNE UYAN
BR IKAR YOLDUR
3
SERMAYE YOUNLAMASI, TEKELLEME
ve SANAY BURJUVAZSNN YEN
SORUNLARI
4
APDEK ATLAMA :
BYK BURJUVAZ LE ANADOLU
BURJUVAZS ARASINDAK ELKLER
5
1970 TRKYESN KAPLAYAN
MEMUR ve GENLK EYLEMLERNN
KK EKONOMKTR
6
RANTYE TABAKALAR DA
MUHALEFET SAFLARINDA...
7
TRKYENN BYK METROPOL
STANBULDA SINIFI EYLEME
TLYOR

YAKLAAN BUNALIMIN VE
DI KOULLARI
9
ABD YRNGESNDEN AETYE KAYAN
TRKYE DEVALASYONU GZE A T .T YOR.

10
KAOS YAKLAIRKEN...

HO GELDN 1970.

C 1 IV IL cvl kaynayan bir Trkiye 1970lere ilk admn atyor... 1960larm iirkek l
kesinin yerinde imdi benliinin, tarihinin ve
gelime yollarnn ak ve kesin tartmasna
girmi bir toplum var. Yeni Trkiyede yk
lan tabularn ardndan, toplumun btn g
leri, elli yitik Trk deneyini i'k olarak bilim
sel ve sistematik eletirinin szgecinden ge
irmekte ve d yzeyin daha derinlerindeki
temel gerekleri aratrmaktadr.

Ekonomik

geliim, snflarn netlemesi, demokratik hak

larn bir anlam elde etmeye balamas gibi bir
birine bal

bir mekanizma

ilemektedir, ar

tk.
Bu oluum, buz stne yaz yazlan ge
miin yar durgun toplumundan, ada ve
gzel Trkiyeyi yaratacak dinamik

gleri

barnda gelitiren yeni bir ortama geie hz

katyor.
Trk toplumunda bir btn olarak beli

57

ren bu kabuk deiimim nemsemeyenler ba

kmndan karamsarlk nedenleri hi de az de
ildir. Yirmi birinci yzyl iin uluslarn ya
rt bir dnyada, byyen d ticaret ak
lar, tarmda bozuk retim ilikileri ve sana
yilemede makine yapan makineler aamasna
hl gelmeyi, mil gelirden aldklar pay zellikle 1960 yllarda azalan baz ara taba
kalarda sert tepkiler yaratmaktadr. Toplumda
ekonomik geliimden ok daha byk bir hzla
yaylan toplumsal

ve siyasal bilinlenmeden

huzursuz olan baz egemen glerin bazen bir

iinin ya da gen bir rencinin gsne e
virttikleri namlular ise bu yeni yol araylara
hukuksal gerekeler de vermektedir.
Oysa, toplumun yeni elimeli grnts,
aydnlklarn da ieklerini boy attrmadadr.
Anadolu topra, son yzyllar tarihinde ilk
olarak, kylsnden aydnna, iisinden sa
nayicisine kadar btn bir toplumun kalkn
mak iin somut, madd zlemlerle

harekete

getiini grmektedir. Bilimsel dne en

geller ve snrlar koymaya alan

gemiin

faizm abalar birer birer tkezlemekte; d

n ve bugnyle bilimin, teori ve pratiin b
tn miras ve zenginlii, Trk gereklerini ara
yn emrine girmektedir.
Toplumun gittike daha altlarna doru
inmekte olan bu bilinli eylem, inanlmaz sa
nlan yerlerden gvenilir destekler de sala
yabilmiti. Artk siyasal tartmalar

ekono

mik sorunlara, ekonom ik sorunlar sistem ve

dzen tartmalarna dnmektedir. yle ki,

58

kyden gelen A P li babakan Demirelin azn

dan bile, yeni bir devreye giriyoruzBu devre
belki de bizim son iktidar dnemimiz olacaktr
szleri dklmektedir. (.'.Tutucu' denilen ikti
darn bayna, gerekirse iktidar kaybetmek
pahasna kkl reformlar biz getireceiz de
dirtebildi bu bilinlenme dzeyi, nice abalar
pahasna toplumda salanan demokratik, halk
, toplumcu birikimlerin ilk rndr.
1970ler, d koullara da uygun olarak
ekonomisi gelitii lde, toplumsal, dn
sel ve siyasal ortam ykselen bir Trkiye ge
tirecek... Bazen gemiten daha kark

rnse bile, 1970lerin lkesi mutlaka daha ay

dnlk ve ileri olacaktr. Trk halk kalknma
nn eiindeki ilk lkeler arasnda,
tarihin
koridorlarndan ve aniden a

kmadadr.

Gerekten, ho geldin 1970!...

(1 ocak 1970)

59

CUMHURYET TRKYE'SNDE KK
BURJUVA RADKALZMNN ELL YILI
VE TARHSEL PART CHP

LK MECLSN VERD DERS

T R K Y E , yakn alar tarihinin en mstesna gnle
rinden birisin in ellinci yldnm, 23 nisan 1970de
iinde bulunduu
yepyeni sorun ve kayglara ramen,
cokunlukla kutluyordu.
Dnyann yeni bir paylam yla
sonulanan Birinci Dnya Savann haritadan silm ek is
tedii Anadolu Trkiyesinin, ulusal kurtulu yolundaki s i
yasal eylemi 23 nisan 1920de, e lli yl nce o gn Anka
rada, Trkiye Byk M ille t M e c lis inin kuruluuyla ekil
lenm iti. Bu eylem, 1970lerde siyasal ve ekonomik ba
kmdan yeni b ir younluk alan bamsz, dem okratik, z
gr, ileri ve kalknm Trkiye'yi
yaratma savann da
ilk an, onur verici k noktasdr.
Parampara edilip igale uram bir toplumun umut
suzluk ile ba kaldrm a arasndaki o tarihsel annda, TB
M M, Trk ulusunu yeniden d irilte n b ir halk m eclisi ola
rak toplanr. Siyaset b ilim cile ri toplumun e itli s n f ve
tabakalarnn istek ve iradelerini yan yana getirip btn
letirm e asndan belki de Birinci Meclisi, ilk e lli y ln
en demokratik topluluu bile sayabileceklerdir. Kan, ate
ve ihanetin stnde ttt b ir yurtta; sonradan Cumhu

61

TRKYEDE 1971 REJM

riy e tin ilk 25 ylna damgasn vuracak olan kk burju

va radikalizminin
ekirdei niteliindeki
nl Birinci
Grup ile daha deiik halk snfla rn n davranlarn yan
stan kinci Grup arasnda, ilk M eclis, dem okratik ele
tiri, atma ve uzlamalara dayanan harikulde b ir den
ge kurar.
Kuva-i M illy e yi yaratan bu dem okratik denge, bir
savan olaanstlkleri iinde biie en etin sorunla
zecek ve en insafsz dmanlar a lt edebilecek gte
olduunu tarih nnde ispatlayacaktr.
Birinci Byk M ille t M eclisi, yeni Trkiyenin siya
sal olduu kadar ktisad ve toplum sal zn ve heder
lerini de yanstan anlaml tarih sayfalaryle doludur. 21
ekim 1921'de
yaynlanan halklk b ild iris inde M eclis,
parlamento, hayat ve istikl lin i mukaddes gaye bildii
Trk halkn, emperyalizm ve kapitalizm tahakkm ve zul
mnden kurtararak, irade ve hkim iyetinin sahibi klmak
la gayesine vasl olaca kanaatindedir der, halkn te
den beri maruz bulunduu sefalet sebeplerini yeni va
stalar ve te kil t ile kaldrarak yerine refah ve saadet
getirm eyi balca hedefi
addeder diye ekler. M ustafa
Kemal kurtulmak,
yaamak iin alan ve almaya
mecbur olan bir halkz diye haykrr.
Gen C um huriyet'in
sonraki yasama organlarnda,
toplum daki glerin ilk M eclis'te ki kadar geni ve den
g e li bir dem okratik yansmasnn salanamamas Trkiye
bakmndan byk ansszlktr. Tarihin e itli dnemle
rinde daima grld gibi, dem okratik tem sil tam sa
lanamaynca, kk burjuva radikalizmi o ok sevdii snflararas hakemlik rolne Trkiyede cum huriyetin daha ilk yllarndan itibaren srklenm itir. Bir yandan hal
kn yoksulluunun
giderilem em esinden ile ekilirken,
te yandan da byk burjuvaziyi
gelitirm e siyasetinin

62

IHKKIYHIJK 1971 REJM

ister istemez izlenmesi bu radikal hakemlik ile halk ara

snda, uzlamaz elim eler domasna yol aar.
Trkiye'nin e lli y llk gelim e
tarihinde, bambaka
yaps ve n ite likle riyle
derhal kendisini
gsteren ilk
TBMM, 1970ler Trkiye'sinin ok daha etin ve ar so
runlarnn zmnde tutulm as gereken yola deta k
tutar. Geri b raklm lktan kurtuluun yolu, te k yan
l hakemlik abalarndan deil, halkn btn zlem ve
isteklerinin tem sil edilecei
dem okratik m eclislerden
geiyordu.
Kurtulu Savan yrten ilk M e c lis in n
celikle kk burjuvaziye verdii tarihsel ders budur.
(23 nisan 1970)

II
MUSTAFA KEMAL NE STYORDU?
MUSTAFA KEMAL ankaya'da toplad bir grup ar
kadana, yarn cum huriyeti iln edeceiz dedii gece,
krk iki yan doldurm am t b ile ... Ertesi gn toplanan
Trkiye Byk M ille t
M eclisi'nde ise kamuoyu nnde
yeni rejim in adn koymak, sarkl m illetvekillerinden Rasih (Kaplan) hocaya decektir. Din bakmndan da en
m uvafk hkmet ekli cum huriyettir diyen sarkl me
busun Yaasn Cum huriyet! l, cokunlukla ayaa
kalkan m ille tve kille rin in azlarndan da o gn b ir anda
dalga dalga yanklanyordu. M. Kemalin verdii te k e
kim ser oya karlk, 158 oy ile ayn M eclis o gn Gaziyi
oybirli iyle
Cumhurbakanlna da seecektir.
Btn
Trkiyeye top a tlar arasnda duyurulan 23 ekim 1923'n ksa ve anlaml mizanseni bu birka izgi iinde top
lanabilir.

63

TRKYEDE 1971 REJM

nn, ylla r sonra yapt aklamalarda, cum huriyet

lksnn olaylarn kaynandaki bir avu sivil ve asker
aydn iin savan en karanlk dnem lerinde bile vazge
ilm ez amalar arasnda yer aldn b elirle r: Aslnda
mesele M ill Mcadele devam ederken aramzda sureti
mahsusada grlm bir mesele deildi. Tabi bir me
sele haline gelm iti bizim
iin... Ne var ki, kamuoyu
nnde fesada yer verilm em ek iin bundan bahsedilme
d i /!) Falih Rfk Atay da,
1923 yln n kasm aynda
honutsuzluk havas um um ilem iti der; Cumhuriyet,
M eclis ve halk efkr nnde aka ve serbeste ta rtlm akszn acele iln
e d ilm itir (2) A ta ya gre, bu
aceleye g etiri, gerekte, cum huriyetin btn parolasd r... Onlara M ustafa Kemal daha 11 eyll 1923te yap
t bir konumada, bir gece nce Fransz D evrim i'ni gz
den geirdiini syleyerek, tasarlad yeni Anayasann
ilk maddesini okur: Trkiye, C um huriyet usul ile idare
olunur bir halk devletidir. Aradaki krk dokuz gnde her
ey hazrlanacak ve sava yrten radikal aydn kadro
kendi iradesini bir bunalm annda M e clisin iradesi kat
na ykseltecekti...
M. Kemal hareketi bu ynyle Orta Dou, Asya ve
A frik a da b ir halk cum huriyetler dnemini aacak olan
ta rih in yeni aamasnn ilk habercisi olarak n itelenebilir.
Ayn radikalizm dnyann ou smrge ya da yar s
m rge lkelerinde kinci Dnya Sava sonrasnda bir da
ha parldayacak ve siyasal bam szln atelerini tututuracaktr. Yeryz
topraklarnn yzde yetm i yedisini
Birinci Dnya Savandan nce smrge ya da yar s
mrge olarak gsteren dnyann siyasal corafyasn bu
(1) Abdi peki, nn Atatrk Anlatyor (stan
bul, Cem Yayn, 1968) s., 18
(2) Falih Rfk Atay, ankaya
(stanbul, Doan
Karde B., 1969) S 381, 380, 473 -474.

64

TRKYE'DE 1971 REJM

siyasal bam szlk ve cum huriyetler dnemi tepetaklak

e tm itir.
zmir ktisat Kongresini aan 17 ubat 1923 konu
masnda Mustafa Kemal, Osmanl lkesinden sz eder
ken, Yabanclarn serbest b ir kolonisinden baka b ir ey
deildi yargsna varmaktayd. Yeni Trk devleti ise da
ha baka bir toplum olacakt. M. Kemal'in deyiiyle, ye
ni Trkiye devleti, tem ellerini sng ile deil, sngnn
dahi istinat e tti i iktisadiyatla
kuracaktr. Yeni Trkiye
devleti cihangir bir devlet olmayacaktr, fakat yeni Trki
ye devleti ktisad bir devlet olacaktr.
Ne olacaktr bu ktisad devletin ana n itelikle ri?
Zaferden sonra bu soruyu aklkla
ynetenlerden
biri olan Sovyetlerin nl Ankara Elisi Aralov, Mustafa
Kemal'den ald karl yle zetler: Trkiyede i
i sn f yok, nk gelim i b ir sanayi yok. Bizim bur
juvazimizi ise henz burjuva sn f haline getirm ek ge
rekiyor... Benim amacm m ill tica re ti kalkndrmak, fab
rikalar amak, yeralt zenginliklerini meydana karmak,
Anadolu ta cirine yardm etmek,
zenginlemesini sala
m aktr. Bunlar, devletin nnde duran ilerdir (3) Aralov'un, Sizin dayanacanz kyllerdir. Onlar kalkndr
nz, onlara toprak veriniz! yolundaki szleri, iilerin de
l e r i ile ilg ili iaretleri,
hareketin liderinde nemli bir
yank yapmayacaktr. A ta t rkn, bu sosyo/ekonom ik g
rleri ktisa t Kongresinin ya da Halk Frkasmn kuru
lu konumalarnda da daha ayrntl olarak izlenebilm ek
tedir.
Yarm y zyllk
C um huriyet ve yeni Trk devleti,
gerekte btn bu tarihsel geliim in ve dnsel kk
lerin stnde ykselir. Geri Kem alist aydnlarn bazlar
(3)
S. . Aralov, Bir Sovyet Diplomatnn Trkiye H
tralar (stanbul, Burak Yaynevi, 1967) s., 234-235.

65

TRKYEDE 1971 REJtMI

A ta t rk n izdii hedeflere ulalp ulalam ad konu

sunda kaygldrlar.
sta tistikle rin o b je ktif ta nkl bu
noktada cum huriyet dnemi
gelim elerinin baz grn
t le rin i izebilir. Belgeler
gsterm ektedir ki, 1927'den
1965e kadar uzanan yllarda tarm kesiminde alanla
rn oran % 211 geliirken, sanayi kesiminde alanlarn
saysndaki art % 480'e
ulamaktadr. 1927de sadece
112.400 sanayi iisi bulunan Trkiyenin 1967'de tam 1,4
milyon sanayi iisi vardr. Sanayide ii bana yarat
lan deer ise (1948 fiyatlarna gre) 1938 ylnda 1.040
lirayken 1967de 4.620 liradr.
gc bana yzde 450 orannda nemli bir verim
artn ortaya koyan bu grnt, aslnda, M. Kemal d
neminden beri kapitalistlem e sreci iinde bile Trki
ye de retim ara ve gerelerinde eriilen gelime dze
yi ile iinin i alkanlklar ve retim
deneylerindeki
ykseliin o b je ktif birer lsn yanstr. (4) M ill
ge
lirinin 1950'de sadece % 9,6sn yatrm lara ayrabilen
Trkiye 1970de ulusal g elirin her y l % 20si kadar y a t
rm yapmaktadr. stelik, toplam ya trm la r iinde yaban
c zel sermayenin y llk pay % 0,5'i zor bulur. Bu ger
ek, ulusal sermaye birikim inin vard geniliin de bo
yutunu anlatabilir. Atatrk'n cum huriyeti, hem zledii
burjuvziyi, hem de onun rn olan dinam ik ii sn fn
1970ler Trkiyesinde yaratm bulunmaktayd.
C um huriyet'in e llinci ylnda sa lt kurulu y lla r de
il, o ylla rn amalar da gem iin sislerinde kaybolmak
tadr. A rtk yepyeni sorunlar, gelien retici gler
ve
onlarn getirm ek istedii toplum cu deiikliklerle, baka
bir Trkiye sz konusudur. an diktii i ve d barikat
(4)
zlem zgr, retici Glerin Gelime Dze
yi, Emek, Say: 6 (Kasm 1970) s., 67-72

66

TRKYE'DE 1971 REJM t

lara ramen, 1970lerde yeni Trkiyenin kuruluuna tank

olmakla kalmyoruz. O nu, ta rih in byk hareketinin or
tasnda, ekillendirebileceim iz aamaya da geiyoruz..
(29 ekim 1970)

III
NN, ELL YILA BAKIYOR
CUMHURYET Trkiyesi 1970de ellinci ylna yakla
m aktadr. lk yars genellikle kk, ikinci yars ise b
yk burjuvazinin egemenliinde geen bu elli y llk ta
rihsel geliim sresince, ktrlen Osmanl mparatorluunun yerini, Trkiyede geni ve e itli kadrolaryle,
kurum laryle, g ittike belirlileen toplumsal
snfla ryle
yeni b ir lkenin yaps alm tr.
1970 eyllnde 47'nci yldnm kutlanan Cum huri
yet Halk Partisi, b ir bakma, Trkiye'nin toplum sal, eko
nom ik ve siyasal alanlardaki deiim ini kiiliinde yan
s tr. CHP lideri nn, 47nci yldnm mesajnda
bu
izgileri bir daha hatrlatyordu. CHP, nn'nn de b e lirt
tik le ri gibi, belki sanldndan daha yaldr. Zira, A ta
trk CHP'yi, Anadolu ve Rumeli
Mdafaa-i Hukuk Cem iy e tinin b ir uzants olarak
gsterm ektedir. Kurtulu
savamz yneten Birinci Byk M ille t M eclisi'nin z
n veren Mdafaa-i Hukuk C em iyetinin CHPden tek far
k ise iinde anlaml bir gruplamay da barnda barn
d rm bulunmasyd.
nn ilk m eclisin nl Birinci ve kinci Gruplarn
iktidar ve muhalefet kurulular diye nitelendirm ek
tedir. Banda M. Kemal'in
bulunduu Birinci Grup'un
karsnda, Mdafaa-i
Hukuk adndan ayrlmakszn,

67

TRKYEDE 1971 REJM

kinci Grup sava boyunca yer alabilm itir. ki grubun da

ortak amac; yurdu, paylamak isteyen d egemen eko
nom ilerden kurtarmak olm utur. A sker ve sivil brokra
sinin ve kk burjuva radikalizm inin dnya grlerini
yanstan Birinci Grupa karlk, kinci Grup kyls, i
isi, esnafyla e itli halk snfla rn n zlem lerini dile
getirm ekteydi. Trk devrim i, da kar birleen bu ik
tid a r ve m uhalefet k u ru lu la rn n ib irli iyle gerekle
tirilm i tir.
ktidar ve muhalefetin amansz bir sava kazand
Trkiye, 9 eyll 1923'te CHP'nin kuruluu ve kinci G rupun* tarih sahnesinden
e ktirilm e siyle ,
1945lere kadar
halk muhalefetinden yoksun kald bir batlama sreci
yaam tr. eitli s n f ve zm relerin b irlikteym i
gibi
grnd bu dnemi, nn, harap olmu ve mbadele
grm b ir mem leketin iktisaden ve siyaseten kalknma
yoluna girm esi tarznda yorum lar. Ama, dnyada rejim
m eselelerini, sosyal sorunlar ve d politika deerlerini
byk lde deitiren kinci
Dnya Sava sonras,
Trkiyeyi de gerek siyasal, gerek sosyal bakmdan ye
ni sorunlarla kar karya getirm itir. Bu; nce iki, son
ra da ok p a rtili dzenlerin yolunu aacak olan ekonomik
sosyal ve siyasal yapnn, stndeki basky atarak, da
ha ileri b ir aamaya kanlmaz geiinin ta rih id ir.
CHP liderinin ta rih i e lli yl sonra yeniden incelerken
verecei yarglar hi kukusuz ilgi ekici olacaktr.
Sosyal adalete ve sosyal gvenlie dayanan planl kal
knmay savunan nn'nn 1970 Trkiyesinde grd
balca eksiklikler, gelir dalm nda adalet salanama
m, tarm da toprak reform u yaplmam olmas ve en
dstrilem eye henz girilem em i bulunmasdr.
(12 eyll 1970)

68

IORK.YHDF, 1971 REJM

IV
CHPDE ECEVT TARHLE

HESAPLAIYOR

ADA TRKYENN belirgin n itelii, toplum sal kurum tarn, lkenin ekonomik ve sosyal alanda gerekle
tirm ekte olduu hzl sramaya uymada ak bir yetersiz
lik gsterm esidir. 1945'lerin olduka durgun ekonomik
ve sosyal yapsna gre biim lenen kurumlar, ekonomik
ve siyasal b ilinci artan halk ynlarnn zlem lerini kav
rayp gerekletirm ede yetersiz kalmaktadr. Bu yetersiz
lik le r 1970 Trkiyesinde toplum sal hareketlilii keskin
letirdii gibi, blnme ve
kutuplamalar iddetlendir
m ektedir.
CHP Genel Sekreteri olarak Blent Ecevitin ada
bir btnlk katmaya
alt ortann solundaki dzen
deiiklii program, byle bir ortamda, CHPnin kendini
b ir zeletiriye tutup yenilem e abasn yanstr. CHP ge
leneksel olarak, idealist dnya grlerine yatkn
Trk
kk burjuva radikalizm inin m ahrekliini eden p artidir.
Ecevit, iisi, kyls, dar g e lirlisiyle yeni Trk toplum u
zun kabaran isteklerini karlamada bu radikalizmin ne
lde yetersiz kaldn grebilm i ve partisine gste
re b ilm itir.
Ortann Solu ekibinin ve zellikle Ecevit'in A tat rk
ve devrim cilik konusundaki yeni araylar, e llinci ylna
doru CHP'nin tarihsel kkeninin ve
yanllklarnn,
Trkiyenin
kalknamay
nedenlerinin de sistem li b ir
aklan saylabilir. 1945'e kadar olan dnemi asker si
vil brokrasi ile eraf, mtegallibe ve va rlk lla r arasn
daki b ir koalisyon olarak niteleyen bu aklama, devrim
cili in de o dnemde st yapda kalarak halkn deil an
cak egemen baz snfla rn
yararna ileyebildiini orta
ya koymaktadr. yle ki, Atatrk ve D evrim cilik adl k i

69

TRKYEDE 1971 REJM

tabnda Ecevitin yazdna gre, Trkiyede gerek bir

devrim , btn olarak ve kkl olarak yaplm d e ild ir(i)
Ecevitin deyiiyle, gerek
devrim altyap devrim idir.
Yani, retim ilikile rin i yeniden dzenleyen ve ekonomik
gce el deitirten devrim dir. Ekonomiyi da b am llk
tan kurtaracak olan tek zm yolu da budur.
retim ili k ile rin i halk yararna
yeniden dzenle
yen devrim ler olm adklar iin Osmanl reform hareket
lerinden bu yana kk burjuva
radikalizm inin g iri ti i
btn styap deneylerini temelden eletiren Ortann
Solu, bunlar gerekli ama eksik sayyordu. Analiz, altyap
devrim lerinden kaman CHP'de som utlam kk burju
va radikalizminin halkla dt byk elim eyi yle
vurgular: Ekonomi ve sosyal yapda daha derinliine bir
de iiklik zlemi, ancak, geni halk topluluklarnda var
d. Bu bilinlenm em i zlemin kendini ifade edebilmesi
iin, devrim lerin hapsedildii kalede gedikler almas
gerekliydi ve demokrasi bunu salayan arat.(2)
Ecevit ve Ortann Solu anlay, bu adan, demok
rasiyi b ir soyutlama olmaktan kararak, Trkiyenin varo
lan madd koullar altnda sosyal ve ekonomik b ir taba
na oturtan ilk CHP g iriim i
niteliini de tam aktadr.
Trkiye'de deien koullarn a rtk yeni bir A ta t rk 1920lerdeki anlamda yaratamayacana deinen Ecevit, gide
rek yzeye deil srekli devrirrue nem ve rilm esini is
tem ekte ve u szleri eklem ektedir(3): Atatrk, toprak
kulbelerinin duvarlarna, bu kyde toprak reform u m
cadelesi yaplmaktadr diye yazan kylerde yaamakta
d r... Yakn y lla r ta rih i, iinde nemli gr ayrlkla r
(1) B. Ecevit, Atatrk ve Devrimcilik (stanbul Te
kin Yaynevi, 1970) s 61
(2) A. g. k. S., 43 - 46, 49-51
(3) A. g. k. S., 124-125.

70

lORKIYEDE 1971 REJM

v<; oski ile yeni arasnda derin atm alar bulunan CHPi Trkiye'nin yaayan madd gereklerine inmeye hazr
olup olmadn gsterecektir. Zira tezler ancak ayn il
ktiler evresinde gerekten kenetlem i b ilinli rgtler,
usta ve tu ta rl ynetici kadrolarla gereklie kavuabi
lirler. Dnen balaryle CHP bunun yollarn aratrm ak
/orundadr, 1970lerde...
(3 temmuz 1970)

V
ANAYASA, NN VE SOSYALZM
TRK TOPLUMUNUN yaantsnda bir dnm noktas
olan 1961 Anayasas 8 temmuz 1970'de, yaklat sezi
len bir kaosun ortasnda onuncu ylna giriyordu. 27 Mays
sonrasnn ta rih i yazlrken, bu on yln , Trkiyenin ha
yatndaki en dinam ik dnemlerden b irisi olduu her halde
b e lirtile ce ktir. Ekonomik, sosyal ve siyasal adan belki
de uyan y lla r diye adlandrlabilecek on yln y a ra tl
nda, 1961 Anayasasnn, zel b ir rol vardr. nnnn
20. CHP K urultayndaki a
konumasnda ilk olarak
27 M ays htilli adyla sz e tti i hareketle doan yeni
Anayasa, toplumun gelim esini nleyen barikatlarn bir
ounu havaya uurmu, ona yeni yollar am t.
Yeni on y llk dnemin en nemli zellii, siyasal
partilerden sokaktaki adamna dek btn kurumlara
ve
kiilere, Trkiye'nin bunalmlardan b iricik kurtulu yolu
nun kalknma ve sanayileme abalarnda yattn ak
lkla ortaya koymu bulunm asdr. nnnn deyileriyle,
bugn cidd bir sanayileme ihtiyac,
kalknmann ilk

71

TRKYEDE 1971 REJM

art olduu gibi, asker gcn ve d demenin de te

mel art olm utur. ift M eclis ya da zerklik tartm alaryle balayan 1960lar, htill sonrasnn yeni Anaya
sasyla, nceliklerin
ekonomik, m al ve sna konulara
verildi i yeni bir aamaya gelm itir.
Kalknma 1970 Trkiye'sinde soyut bir hedef de de
ild ir. Anayasa zorunluuyla, kalknma ya da sanayile
me abalar, plan ve sosyal adalet kavramlarna derinden
balanm tr. 1970lerde yryen kyl, direnen ii, de
m okratik zgrl btnleyecek ekonomik zgrlk an
laynn Trk toplumunda yaayan, somutlam rnek
leridirle r. Yoksul snfla rn ykselen istekleri Trk ekono
m isine olduu kadar, demokrasisine de yeni boyutlar kat
m aktadr, 1970'li yllarda...
Toplumun ve ekonominin olduka durgun grnd
yirm i be yl ncesinin anlarna hl bal bulunanlar
iin, toplumdaki yeni dinam ikler belki de bir huzursuz
luun grntleri yerine geecektir. Ne var ki, huzurlu
sanlan durgunluk gnleri de, nice ileleri aa vuramadan barnda byten dnem ler deil m id ir acaba?... Oy
sa, sosyal ve ekonomik sanclar vaktinde grp gidere
bilm enin en salkl yolu,
sorunlarn saklsz, gizlisiz,
apak ortaya konulabilm esidir.
Gnn gereklerini bazen ok aan yanlar bulun
masna ramen, 1961 Anayasasna Trk toplumu
bu
adan ok ey borludur. Bir sosyal ve ekonomik geli
me dnemine k yakan Anayasa, gelim eyi hzlandra
cak yeni rgtleni biim ve yollarn da am tr. CHPV
nin 86 yandaki lideri 1970 ortalarnda, bir sosyalist
partinin, Anayasa snrla r iinde Trkiye'de kurulm asn,
Anayasa hkmlerine aykr bulmuyoruz diyebiliyordu.
M eclise kadar girm i sosyalist b ir Trkiye i Partisi
bulunduu halde, nn, yeni bir kuruluu ima edercesi
ne ekliyordu, u ilgin
aklamay da: Bizim dmz-

72

I OK KIYI DE 1971 REJM

d bir sosyalist partinin kurulmas, m evcut dier parti

linin kuruluu gibi olacak, bizim le beraber, ayn kanun
hkmlerine uyarak yaayacaktr.
Onuncu ylnda nl b ir siyaset
adamna sosyalist
im rtinin kurulu ve yaama
yollarn aklama frs a tn
voren 1961 Anayasas elbette tarihin dikkatini ekecektir.
nn, and sosyalist partinin
kim lerle, nasl kurula
bileceine deinmemi olsa bile...
(8 temmuz 1970)

73

NE STTEN YNETM, NE DE FAZM

TRKYE GEREKLERNE UYAN BR IKAR
YOLDUR

ATATRKLK VE TRK EKONOMS

TRK toplumunun byk bunalmna kk burjuva
radikalizm inin nerdii zm yolu, A tat rklke d
ntr. Bu, bir anlamda, Trkiyede yeniden brokrasinin
stten iktidar olduu bir dneme duyulan zlemi ifade
eden bir slogandr... Belirli bir sol grnt verilm ek is
tenen Atatrklk bayra, 1970 Trkiyesinde g ittik
e daha ok ykseltilm i,
burtan burca dalgalandrlm tr.
Daralan bir geitte, Trkiyenin zellikle toplum cu
ve devrim ci kanadnn ilk grevi Atatrklk kavram
ve bu arada Atatrk'n ekonomik, sosyal ve p o litik g
rleri konusunda bir aydnla varm aktr.
O halde nedir acaba Atatrklk?
H rriyet ve bam szlk benim karakterim dir diyen
M. Kemal A tatrk yalnz stikll Harbimizi baarl sonu
cuna gtrm ekle kalmam, yeni Trk toplumunun da ilk
te m e lle rin i atm tr. Mustafa Kemal kendisi iin, Ben
m ille tim in ve byk atalarm n en deerli miraslarndan
olan bam szlk ak ile yaratlm b ir adamm diyordu;
Bence bir m ille tin dorudan doruya hayatyla, yksel
m esiyle, dknlyle
alkadar olan en mhim mil,

74

I (' KKIYI 'I)H 1971 REJM

m lllotin iktisadiyatdr. Bu, tarihin ve tecrbenin te s p it

lli i bir hakikattir. Gzlerini tarihinin gemi sayfala
rm eviriyor ve u gerei gryordu:
Trk Tarihi te tk ik olunursa birok sebeplerin
ba
nnda btn ykselme ve k sebebinin ik tis a t mese
lesinden baka ey olmad anlalr...
Mustafa Kemal'in deyiiyle zamanmz, bir iktisa t
lovriydi ve Trk ulusal bam szlk nderinin belki de
lok acs, iktisat olm ayyd. Gemie baktnda, Tr
kiyenin neden ktn olanca aklyla
seziyordu.
Tanzimatn at serbest tica re t devri Avrupa rekabeti
ne kar kendisini mdafaa edemeyen iktisadiyatm z bir
de ktisad kapitlasyon zincirle riyle balad... Bize kar
yaplan rekabet hakikaten ok gayri meru, hakikaten
ok kahredici idi. Rakiplerimiz bu suretle gelimeye el
verili sanayiimizi de m ahvettiler.
Ziraatm za da zarar
verdiler. nkiaf ve m al ve ktisad gelimemizin nne
g etiler...
Gzlerini ileriye evirdii anda, dnyann ekonomide
sosyal ve siyasal alanlarda gidi izgisini M. Kemal hal
kna yle aklyordu:
Bugn, btn cihann m ille tle ri yalnz bir hkim iyet
tanrlar: M ill hkim iyet... Kendini kurtarabilm ek iin her
ferdin mukadderatyla bizzat
alkadar olmas lzmdr.
Aadan yukarya, temelden atya doru ykselen by
le bir messese elbette salam olur...
Onun iindir ki, Mustafa Kemal Doal bir biimde
gemekte olan devrim evrelerini izlerken, yarnn te db ir
lerinden baka bir ey dnmyordu. Bir baka gn,
Endstrilemek en byk m ill davalarmz arasnda yer
alm aktadr. almas ve
yaamas iin ekonomik ele
manlar mem leketimizde mevcut olan byk, kk her
eit sanayii kuracaz ve ileteceiz diyor; yaratlm a
s gereken yeni Trkiye'nin,
zlemle dile getirdii ba

75

TRKYEDE 1971 REJM

m szlk ilkesini gerekletirebilecek ekonomik stra te ji

yi iziyordu.
20. yzyln ikinci yarsnn lleriyle A tat rk yal
nz bir gereki deil, orta snf radikalizm i'nin dorukla
rnda dolaan bir liderdir.
nnnn akladklar gibi,
A tatrk, bandan itibaren zel teebbs esas tutm u
ve lnceye kadar bu prensibi
ta tb ik e tm i tir (i)
An
cak, btn bu devlet ya da zel e llerle kapitalizm i geli
tirm e abalarnda bir stten dengeleme olabilecei inan
cndan da okluk kendisini
alkoym am tr. Bu Jacobin
ta vr aslnda, zellikle devlet brokrasisinin iktidara ege
men olma frsa tn elde e tti i btn byk kargaa d
nem lerinde grlen bir davrantr.
Mustafa Kemalin
b ir yandan memleketimizde birok m ilyonerlerin hatta
m ilyarderlerin yetim esine alacaz derken, te yan
dan da, kesin zaruret olmadka, piyasalara karlamaz;
bununla beraber, hi b ir piyasa da babo deildir<2>
biim inde konuabilmesi, bu ideolojik tavra ait s nfla r
st hakemlik isteinin ik ili grntsn yanstr. Ata
t rk n, halk ayr ayr snflardan meydana gelm i de
il fakat fe rd ve sosyal hayat iin i blm itibaryle
m uh telif alma erbabna ayrlm b ir topluluk telkki
etmek yolundaki esas prensibi ile bu stten dengeci
anlay son snrlarna eriir. Ne var ki, A ta t rk n kendi
si bile dier
m em leketlerde byle bir kuruluun bir
benzerinin aranp
bulunamayacan daha 1931'lerde
te slim etmekten de geri kalmaz.
1970lerin yeni Trkiyesi, kendisine ilk yn verm i
olan A ta t rkn gerek kiili in i zenle bir daha aratr(1) Abdi peki, nn Atatrk Anlatyor (stan
bul, Cem Yaynevi, 1968) s., 36.
(2) Fethi Naci, Atatrkn Temel Grleri (stan
bul, Gerek Yaynevi, 100 soruda dizisi,
1970) s., 69,
77, 70 ve bakalar.

76

I OKKIYEDE 1971 REJMt

m ldr. Daha gzel, daha bamsz, kalknm ve top

lumcu bir Trkiye iin verilen yeni savata, M. Kemalin
ekonomik ve sosyal grleri, uygulanan ve uygulanma
ym yanlaryle, topluma anlaml dersler verir, zira... Top
lumsal gereklerin damgasn vurduu bir ada A tatrk'
ancak dersler kararak anmak, M ustafa Kemal'e sayg
nn da belki en iyi yoludur.
Kald ki, gereki olmak,
kendi deyiiyle O nun karakterinin ve byklnn ay
rlmaz bir parasyd...
(10 kasm 1970)

II

DURUMUMUZU DORU OLARAK BLELM

CUMHURYET Trkiyesinin
sanayileme yolundaki
ilk tasarlar nl birinci be y llk Sanayi Plan ile orta
ya konulmutur. B aty sarsan byk ekonomik bunal
mn ardndan Prof. O rlof bakanlndaki bir Sovyet uz
manlar kurulunun Trkiyenin e itli blgelerinde 1930/
1932 yllarndaki aratrm alaryle salad ve rile r stne
ykselen Sanayi Plan 17 m art 1934te yrrle girm i
ti.U ) lk plan, altn'dan petrol retim ine kadar uzanan
geni bir alanda, yeni bir Trkiye yaratmann zlem lerini
dile g etirir. Ne var ki, bu zlemler iinde gerekleme
payn ncelikle dokuma projeleri bulacaktr. Geri bra
klm btn ekonom ilerde hazr bir tketim pazar say
lan dokuma sanayii, b ir pamuk reticisi ve ihracats
olan Trkiyede de yeermesi iin gerekli btn o b je ktif
koullara fazlasyle sahipti.
(1) evket Sreyya Aydemir, Tek Adam, C. III, 2.
bask, (stanbul, Remzi Kitabevi, 1966) s., 376-377.

77

TRKYEDE 1971 REJM

lk d borlanmasn zel bir ABD irketinden ald

10 m ilyon dolarlk krediyle yapan A tatrk Trkiyesi, do
kuma
projelerini ise ancak Sovyetler
B irli inden 21
ocak 1934'te salad 38 m ilyon dolarlk krediyle ger
e kle tirm itir. Bu m al ve teknik ibirli inin sonucunda
Kayseri dokuma kombinas 1935, Nazilli dokuma kombi
nas ise 1937 ylnda iletm eye
a lm tr. Kurulduklar
yllarda Orta Dou'nun en byk dokuma te sisle ri olan
bu kombinalar, Smerbank'n olduu kadar, Trk doku
ma sanayiinin de dinamik ekirdeini verm iler; sonraki
gelim elerin ncln etm ilerdir. Dokuma ile bala
yan Trk sanayileme hareketi, Karabk Dem ir elik
Fabrikasnn tem elinin 3 nisan 1937'de atlm asyla ar
sanayi yolundaki ikinci aamasn yapacaktr. Ne var ki,
kinci Dnya Savann patlak verm esiyle bu gelim ele
rin hz kesilecektir.
(6 ekim 1970)

TRK halk 1945ten sonra geri b ir tarm ekono

misinden, ileri bir sanayi
toplumuna geiin savan
verecektir. Ulusal
ekonominin
C um huriyetle b irlik te
gsterdii gelim eler kinci Dnya
Sava'nm sonunda
lkeyi a rtk bir yol azna g etirm i bulunuyordu. Yzyl
lardr durumunu dzeltme zlemiyle kvranan yoksul s
nflar, o amaz m antrklaryle, tarihsel hareketin iinde
bulunduklar andaki itic i glerini
derhal sezm ilerdir.
Hl snfla rn kenarnda, ya da stnde durarak ekono
m iyi gelitirebileceini hayal eden radikal iktidarn 1950'
de drlmesi gerekte ne bir aldann, ne de irtic a m
sonucudur. Sz konusu olan, hayal grmeyen som ut in
sanlarn tarihsel seim idir. Bu seim ekonomiyi g e li ti
rirken, eski sosyal ilikile rin birok ayakban tasfiye

78

I O Kkl Yl i' Dl i

1971 REJM

odocek ve kendi ortam iinde dem okratik bir devrim i

oluturacaktr.
Var olan i ve d koullar altnda 1945lerde kanl
mazlam bulunan
kapitalizm'i, daha ileri aamalara
(ltrebilecek durumdaki byk burjuvazi ile yoksul halk
ounluu arasnda 1970lere kadar sregelen ittifa k by
le balam tr. DP/AP olgusunun da, 1950/1970 arasnda
ki yirm i yln byk olaylarnn ve tem el te rcih le rin in de
kkndeki sosyolojik gerek, budur. Eski iktidarn kay
betmi bulunan kk burjuvazi btn bu sre boyun
ca, 27 mays 1960 ve ksa sren sonras dnda, hep
m uhalefette kalm tr. Yirm i y llk tarihsel balay, baa
rlar ve uzlamaz elim eleriyle 1970 Trkiyesinde kesin
sonularn yaratm bulunuyordu.
Trkiye, etin baz sorunlarla kar karya bulunan
dinam ik bir sanayi burjuvazisine ve bir blm yatrm ve
ara m allaryle da bal bulunsa bile, hi de kmsen
meyecek bir sanayie sahiptir. Modern sanayi, kendi ese
ri olan yepyeni bir ii sn fn bu arada btn zellikle
riyle her an biraz daha gn na
karm aktadr. Ger
ekte Trkiye'de sadece
kapitalizm gelim ekle kalma
makta; modern sanayi de,
yaratt n koullarla, yeni
rgtleni ve mcadele
biim leriyle Trk toplumunun
sosyal ilikile rin i deitirm ektedir.
Toplumsal adalete,
halkn yaratc katl ve iktidarna dayal dem okratik ve
ileri bir topluma geiin ortam domaktadr.
kinci Be Y llk Plan bile bu adan anlaml grnt
ler verebilir. Toplumsal
basklarn en arn stnde
duyan AP'nin dzenledii Plan'a gre, 1968/1972 dnemi
ni kapsayan be ylda toplam yatrm larn tam % 22,4
dorudan
doruya
im alt
sanayiine
yneltiliyordu.
Pln'a gre, sanayi kesimi 1974'te m ill gelirin % 38,6'sn ya ra tr duruma gelecekti. AP demir, elik ve petro
kimya kom plekslerini gelitirm enin yan sra, lke sana

79

TRKYEDE 1971 REJM

yiini alminyum ve e itli sanayi ara m allarn retecek

yeni te sisle rle zenginletirm eyi, Sovyet sanayi kred ile ri
nin de yardm yle 1970 balarnda gerekletirm i du
rumdayd, artk.
Yeryznn yeni a, bir sanayi toplumu adr.
Bu an gerekleri, Trkiyeyi ncelikle kendi tem el sa
nayileriyle donatmay zorunlu klar.
Tarmsal rnlere
dayal ihracat yaps dolaysyle Trkiye b elirli Bat pa
zarlarna hl byk apta bal bulunan bir lkedir. A s
lnda, daha ylla r nce Trkiye'de kapitalizm i kanlmaz
latrm bulunan etken de, o anda var olan dnya koul
lar ve dsal dinam iklerle b irlikte bu pazar ballkla ry
d. Sz konusu balarn gc 1970ler banda da, dsal
dinam ikler deimedike, ya da deitirilm edike, s n f
larn stnde durmaya alacak iktidarlara bile geni bir
hareket alan brakmayacaktr. hracat yapsnn sanayi
rnlerine doru kaydrlm as abas, byle bir ortamda
ekonomik bam szlk
hareketinin de ilk admn te kil
etm ektedir. an g ittike gelien ok yanl uluslararas
ili k ile ri, ilk olarak, byme yolundaki kapitalist ekono
m ilere bu yoldan bir ulusallama frsa t amaktadr.
Grlyor ki, Trkiyeye ve yoksul halkna kendi kur
tuluunun yollarn aacak izgi, ilk aamada, demokra
tik haklarn titiz lik le
korurken, sanayilemesini bir an
nce en yksek dzeye karmaktan geecektir. Zira, z
lenen Trkiyeyi gerekten yaratacak olan gc sade
ce modern sanayi barnda
tam aktadr. Ulusal sanayi
yolundaki her yeni adm, bylece yeni Trkiyeye giden
yolu da biraz daha ksaltr.
Bazen bunalm anlarnda ortaya atlan glerin ya
ratabilecei dehlizler araya
girse bile, yolun sonunda,
ynlarn dnda ya da stnde kalnarak hi bir eyin
gerekletirilem eyecei ileri bir toplumun grnts yer
alr, giderek... Byle bir ortamda dem okratik haklarn ve

80

I OHklYKDE 1971 REJM

nmuyilemenin ksteklenm em es, yaanan ann koulla inde, Trkiye'nin belki de her eyden nde gelen
m nu olarak b elirir.
(27 austos 1970)

III
1970LERN TRK TOPLUMUNA DORU
CUMHURYETN onuncu y ln ,
on ylda on be m il
yon gen yarattk her yatan t rk leriyle kutlam olan
cjen Trkiye iin 1970de 35 m ilyonluk bir toplum sz
konusudur. Asya ile Avrupann, Dou ile Bat'nn byk
ve tarihsel kavak noktalarndan
birisinde, yeryznn
nemi eskisine gre daha da artm bir parasnda yer
lemi olan C um huriyet Trkiyesi, hi kukusuz, e lli yl
ncesinden kesinlikle fa rkllam bir toplum sal yapya
sahiptir, 1970 balarnda.
Y llk doal nfus art oran ylda % 2,5 dolaylarn
da saylan Trkiye 1950/1960 dneminde bir nfus pat
lamasna tank olm utur. Ylda % 3'e yaklaan bylesine byk b ir nfus genilem esinin bir eini Avrupa an
cak sanayi devrim inin, sosyal
devrim lerin boy verdii
19. yzylda yaam t... 1789 Fransz D evrim i'yle bir
likte tarih sahnesine byk adm larn atmaya balayan
emeki halk sn fla r iin geen yzyl hayatlarnn ilkba
har olm utur. Kentler byr ve fabrika bacalar ykse
lirken bataklklarn, hastalklarn, kt beslenme ve in
san krm larnn stnden, m ilyonlarca Avrupa ii
ve
kylsnn um utlarla dolu o dourgan a yaanmtr.
Trkiye, gzden
kamayan bir paralelle, ayn a
yzyl sonra tanm aktadr. 1950 DP hareketini izleyen ta-

81

TRKYEDE 1971 REJM

nm da makineleme, kyden kentlere akn ve ilk byk

sanayileme abalar Trk nfusunu bir yeniden d irilie
s r kle m itir. Kt
kullanld halde, ulusal g eliri ve
kulla nlab ilir kaynaklar b e lirli bir biimde artran
d
kredilerin de e tkisiyle on yl boyunca ekonomiye deta
yeni kan rngalanm tr.
Ulatrma kolaylklar, elekt
riklendirm e, ynsal haberleme aralarnn yaygnla
mas gibi sosyal hareketlilii artran
e itli etkenler,
canlandrdklar toplumda, dourganlk orann da birden
b ire geniletm ilerdir. Btn kalk dnemlerinde grl
d zere refah etkeni, var olduu kadaryle nfusu
kam layc bir rol oynam tr.
stnde durulmas gereken ilgin bir gelime ik ti
darn iileri sosyal sigorta kapsamna almakta gster
dii titiz lik tir. yle ki, byk ve kk iyerlerinde a
ltrla n sigortal iile r bir ylda % 17,4 artarak, 1 m il
yar 258 bin kiiye km t,
1970te ... Bunlarn orta
lama gnlk g e lirle rinin de % 31 gibi nemli bir art
gsterdii
anlalyordu. 1,2 milyonu
akn sigortal
iinin ortalama gnlk g eliri 1968de 27,89 TL. iken 1969
sonunda 36,53 TLsna ulam t. Ksacas, btn olum
suz faktrlere ramen, her otuz yurttandan birisin in si
g ortal ii olduu yeni b ir
Trkiye'dir 1970lerde sz
konusu olan... Bu arada, emek pazar gelim ekte, ky
den kentlere akan ynlar, yepyeni bask ve elim eler
yaratm aktadr. Aslnda,
Trkiye'nin sosyal ve ekonomik
yaps, 20 yld r, baz orta s n f aydnlarnn sezemedikleri kadar byk bir deiim iindedir. Trkiye'yi anla
mak ve tad potansiyelleri deerlendirm ek a rtk an
cak bu yeni o b je ktif gereklerden yola kmakla mm
kn...
Aslnda, ada ynsal kalknma deneyleri, uygun
toplum cu yntem lere ba vurulduunda, bir ulusun
en
byk zenginliinin kendi halk olduunu ortaya koyar,
82

I i' NKIYI 1)1

1971 RHJ1M1

;mi yzylda... Btn sorun, ynlara, daha iyi bir ya

p n t iin duyduu soylu zlem leri kalknmann dinamik
niMicle gnll olarak katabilecei ortam verebilmekim llr. Bunu yapabilen siyasal iktidarlar, ynlarn
dev
m lmlnrla kalknma m ucizeleri g erekletirdiini grmld lr. 1831 'deki ilk saym n sa lt askere alabilecei yurtilnrnn saysn te sp it etmek uruna yapm olan Trklyo, sradan insann gelitirilm e sin i btn abalarnn
Mim hedefi katma ykseltebilirse, geni halk ynlarnn
kalknmann en gvenilir itic i gc olduu derhal grlooektir.
(24 ekim 1970)

IV
TRKYEDE BLGE

MERKEZLER DOUYOR

TRK toplumu, karamsarlk ve dnce anarisinden

kendisini kurtaramam kk burjuva aydnlar iin 1970lor balarken hl ok bilinm eyenli bir denklem gibidir.
Bu karamsar
bulmacann felsefesi, z
karlarndan
habersiz, bilinsiz halk ynlar ve batan bir Trkiye
varsaymna dayanr. Kendi
bulank b ilinci gibi, halkn
somut bilincinin de madd
gereklerin dnda hareket
edebileceini varsayan bu orta s n f idealizmi, gerek bir
bat sz konusu olsa ynlarn tepkisinin ok daha
baka olacan dnmek bile istemez. Gerekte, Trk
toplumu iin 20. yzyl sonlarnda sz konusu edilm e
si gereken bat deil, yaratc ve dourucu b ir deiim
dir ancak...
Toplumdaki deiim srecinin nemli baz grnt
leri 25 ekim 1970 nfus saym nn sonularyle
ortaya

83

TRKYEDE 1971 REJM

km bulunuyordu. Trkiyenin insan dokusunun d

kmn veren sa ym ), ekonomik ve sosyal gereklerin
e itli ynlerini aydnlatr:
1. ada Trk toplum u ba dndrc bir kentle
me temposu iindedir ve bu toplum a rtk dnn durgun
ekonom isinin koyduu btn barikatlar patlatm bulun
maktadr. 1950lerin Trkiyesi'nde halkn bete b iri kent
leebilm i deildi.
1960 D evrim i, on ylda
nfusunun
d rtte biri ya da % 26,3
kentlem i b ir Trkiye bul
m utu. Oysa, 1970lerin
Trkiye'sinde halk ynlarnn
% 33ten ou, baka bir deyile, her kiiden birisi
kentlerde yaamaktadr. Kentleme, kalknma ve sanayi
lemenin tip ik bir fonksiyonudur. Kentler, kyn daha
iyi bir yaant zlemindeki umutlu ynlarna daha n
ceki dnyalarndan daha iyisin i verebildii iind ir ki, on
lar ky ocaklarndan
kopartabilm itir. Ylda ortalama
% 6,5 hzla
byyen ve y llk
sanayileme temposu
% 10'un stne kan Trk ekonomisi, ar olmayan br
cret dzeyinde alacak
emek ordular istem ektedir.
Kapal ky ekonom isinin koyduu ayak balarn kopara
rak zgrleen emek,
kentlerden gelen i arsnda
kendi isteklerine de yaanan anda uygun den bir ses
bulm aktadr.
2. Toplumdaki kentleme olgusu, Trk ekonomi
sinde m etropollarn douuna giden yollar amaktadr.
Byk yerleim noktalar olan m etropollar dorudan do
ruya sanayi, tica re t ve hizmet kesim lerindeki genel g e li
im in sonulardrlar. 1970 saym, nfusu yz bini akn
kentlerde yaayan insanlarn kentli nfusa orannn % 57'ye kt n belgelem ekteydi. stelik, m etropollarn yurt
corafyas iindeki dalm da b e lirli bir dengeye do
ru ynelm ektedir. 1950de saylar
drtten ibaret olan
(1)
25 Ekim 1970 Genel Nfas
Saym
(Ankara.
Devlet statistik Enstits yaym, No: 616, 1970) s. 4-6

84

l uKkl YI 'Di; 1971 REJM

y/ binden fazla nfuslu kent says 1960da 9, 1970 Trkiyi'sinde ise 20ye km tr. 63 illi Trkiyenin toplam
illorm in te birisi blge ii m etropollar durumuna dmekted'ir. Yzyllarn k s r dnglerini kran yz binluco insan yeni gelien
kentlerde, modern b ir sosyo/
nkonomik ili k ile r btnn
aratrm aktadr. Marmara
blgesinde her iki kiiden biri 1970
banda kentlerin
;afjda insan ve evre ilikile rin in iindedir. Ege, Gney
vo i Anadoluda ise her kiiden birisi a rtk ke ntlidir
Geleneksel yapsn en fazla koruyabilen Dou Ana
doluda bile kentleme oran be ylda % 17'den % 20ye,
Giineydouda ise % 19dan % 25e ulam tr. Bu, Gnoydoudaki son yar feodal
kalntlarn
zlnn
yaln bir gstergesidir. Kald ki, yeni bir dnyann zle
miyle uyanan insanlar, aradklarn, kendi blgeleri iin
deki gelim i kentlerde bulabilm ektedir.
Trkiye'de stanbul ya da Ankara gibi b elirli ekim
m erkezlerine ynelen i g, saylarn yanltmaz nesnel
liinin gsterdii gibi, a rtk kendi blgelerinde, kendile
rini beslemeye yeterli merkezlerle kar karyadr. Bu,
kalknma ve sanayilemede blgeleraras denge yolunda
yararlanlabilecek ok nemli bir eilim dir. zel yntem
lerle blge ii byk kentlerin daha hzl geliim ini sa
lamak her halde sistem in bundan sonraki grevi olacaktr.
Ekonomik ve
sosyal hareketliliin
blgeleraras
dengeye doru hzlandrlm as, daha mutlu ve demokra
tik bir Trkiye'nin yaratlm as abalarn da kolaylatra
cak klar yakar.
(25 aralk 1970)

(2)
Eski, oranlar iin
baknz: Kalknma Pln
kinci Be Yl 1968 - 1972, (Ankara, DPT, 1967) s. 265-268.

85

TRKYEDE 1971 REJM

V
BUGN OK MU KT?
TRK ekonomisinde toplam kaynaklar 1970 ylnda
(1965 yl fiya tlaryla ) 99,3 m ilyar liraya ulam bulunu
yordu. D evlet Planlama'ya gre, bunun 97,5 m ilyar li
ras i, 1,8 m ilyar liras ise d kaynaklardan elde edil
m ektedir. Ylda ortalama olarak % G - 7 arasnda bir ge
lime gsteren ekonomi, bu bymesine paralel olarak,
topluma da, yeni frsa tla r yaratmakta ve katmaktadr.
1970 program, 100 m ilyar liraya
dayanan toplam
kaynaklarn iinde zel tketim harcamalarnn 1969'daki
payn, (yine 1965 fiyatlarna gre), 66,1 m ilyar lira ola
rak hesaplamaktadr. Bir baka deyile, tketim 1969'da
sabit fiyatlarla % 5,7; cri
fiya tlarla ise % 13,1 art
g sterm itir. Planlama, 1968in % 5,8 lik art hzna ba
karak tketim in toplumda hemen hemen ayn tempoda
b ir gelim e gsterdii inancndadr.
Toplumun tketim seviyesindeki gelim elerin, lke
nin refahyla da bir lde ilg ili olduu bilinen bir ger
ektir. sta tistikler, geni ynlarca kullanlan rnlerde
genellikle nemli tketim artlar salandn dorula
maktadr.
Trkiye Snai Kalknma
Bankasnm e itli sanayi
dallarnda alan 33 byk firm a arasnda yapt bir an
ketin so nu la r ), tketim in gelim esi ve yn bakm n
dan ilgin baz ipularn daha ortaya koyar, o bunalm l
1970'lerin balarnda.
Bunlar, Trk kapitalizminin geli
im dzeyinin olduu kadar,
nndeki yeni te rcih le rin
de amaz llerini ve rirle r.
O Trk sanayiinin nde gelen 33 firm as satlar-

(1) Trkiye Snai Kalknma Bankas-Yirminci He

sap Yl 1969, (stanbul, 1970) s:, 20.
86

I IIUKIYI' DI 1971 REJM

m sadece 1969 y l iinde % 18,1 orannda artrarak, 3,7

milyar liraya karm lardr. Bir nceki yl % 10,3 gel:;,;n cirolara gre byk firm a larn piyasada daha ge
ni:;. bir alc grubuyla karlatklar grlm ektedir. ste
lik, 1969da % 6,9 arasnda b ir gelim e gsteren tketim
llyntlar indeksine gre bile rapor,
cirolardaki artn
nemli lde gerek tketim a rtn, ifade ettii yarIisna varmaktadr.
Tketimin bileim inde de Trkiyede ilgin geli
meler olm aktadr. rnein, 1968de % 14,2 olan ara ve
yatrm mallar tketim indeki gelim e 1969da % 16,4e
(,;kar. Buna karlk, tketim mallar satndaki art bir
yl iinde % 7,2 den % 19 4 orann
bulur. Bu srada,
zellikle dokuma tketim inin % 8,3ten bir ylda % 14e
ykselmi olmas, yalnz kamu kesiminde deil, zel ke
simde de halk ynlarnn kulland mallarda nemli bir
art olduunun delilin i verm ektedir.
Ekonomideki gelimenin tketim stndeki yans
malar, byk halk ynlarnn seim ve davranlarnn
belirlenm esinde elbet geni lde rol oynar. M ill ge
lirdeki bymeden, hl unutamad gemiin ile li y l
larna gre, ok daha fazla pay alarak, tketim ini artrabilen geni ynlar varsa, onlar asndan, sadece du
rum larnn bugnknden zaten daha kt olamayacan
syleyerek, im diki olanaklarn brakma ars tek ba
na bir anlam tam ayacaktr. Halkn zlem leriyle,
ob
je k tif gereklerle ban koparma benzeyen 1970lerin
kk burjuva kkenli devrim tartm alar asndan da
bu unutulmamas gereken nemli bir gerektir.
(28 nisan 1970)

87

TRKYE'DE 1971 REJM

VI
YZYILLIK TOPRAK

SORUNU VE YEN TRKYE

ANADOLUnun yzyllar boyunca

sregelen toprak
sorunu 1970 Trkiye'sinde kk burjuvazinin; feodalizm'e
kar nerdii toprak reformu program nn en hassas nok
talarndan birisi olarak grnmektedir.
Trk toprak sorununun kkleri,
ncelikle m lkiyet
sorunu stnde dm lenmektedir. Tarmsal topraklarn
zel m lkiyet dzenine bal olduu B atdan fa rkl ola
rak, Trk/slm dzeniU) genellikle topra devlete (ka
mu otoritesine) a it saym, bireylere yalnz toprak stn
de kullanma hakkn b rakm tr. Toplum hayatnn geli
tirilm esin de yararlar grlen
kiilere tannan topra
kullanma hakk, yine kamu otoritesin in b ir baka kara
ryla, verildi i kiile rin elinden kolaylkla geri alnabil
m itir.
Seluklular ile Osmanl devletinin balang dnem
lerinde yrrlkte
bulunan m ir toprak dzeni, Batda
kapitalist retim tarznn
gelimeye balad 16. yz
yldan itibaren Anadolu'da sa rsntl bir dneme girm i
ti. Avrupa'ya yaptklar ihracat sonucunda yksek tic a re t
gelirlerine kavuan baz egemen zmreler, m ir topraklan
ar faiz, te fe cilik, ipotek ve bask yollarna ba vurarak
kendi e lle rin geirm ekteydiler. Byk topraklarn Ana
dolu bey, eraf ve m tegallibesinin m lkiyetinde toplan
masna yol aan bu gelime, Anadolu krlarna nce 1858
Osmanl Arazi Kanunnamesi, daha sonra da 1926'da sis(1)
mer Ltfi
Barkan, 15. ve 16 nc Asrlarda
Osmanl mparatorluunda Zira
Ekonominin Hukuk
ve Mal Esaslar (stanbul, . Yayn, 1943,) S. 7 1 - 7 2
ve sonras.

88.

I OKKtYliDK 1971 REJM

lom atii Bat'dan

alman Meden Kanun ile, zel ml
kiyete dayal bir hukuk rejim ini g e tirm itir.
Trkiyenin kapitalistlem e srecinin halkalar olan
loprak m lkiyetindeki deiiklikler, durumu g ittike bo
zulan kyl snfn n yzyllar boyunca se rt tepkilerine
ortam hazrlam tr. Byk toprak sahipleri ile kk toprnkl retici arasndaki denge bozulduka devlet de,
karlarn savunduu egemen sn fla r adna kyllere kar
bir jandarma d e v le tine dnmek zorunda kalyordu.
I! elim e C um huriyet
dneminde bile nlenem emi
tir. yle ki, A ta t rkn 1938 T rkiyesinde yaplan anket
ler, lkedeki m lk sahiplerinin binde 25'inden ibaret olan
6.182 kiinin,
mlk topraklarnn
yzde 14'ne
yni
23.600.000 dnmne sahip olduunu
g ste riyo rd uk).
Tahminlere gre, 1938de 500
dnmden aa kk
m lkler arasnda ortalama genilik 60 dnmden ibaret
ken, orta m lklerde ortalama alan 3.000, byk m lkler
de ise 15.000 dnm bulmaktayd. Kk toprakl re
ticinin yan sra m ilyonlarca kyl ise hi topra olma
dndan rgat hayatna mahkm klnyordu.
Topraksz ya da az toprakl kyl ynlarnn huzur
suzluk ve mutsuzluu karsnda A tat rk ve nn
za
man zaman bir toprak reformunun zorunluluunu dile ge
tirm ilerse de, kk burjuvazi ile toprak sahipleri ve t i
caret kesimi arasnda paylalan siyasal iktidar, kylye
toprak vermeye istekli km am tr. CHPnin 1945te
kard iftiyi Topraklandrma Kanunu bu ynde ilk ra
dikal adm saylabilirdi. Ne var ki, yzyllk
gelim eler
sonucunda 1945te lkenin hkim gleri katma ykselen
byk sermaye ile toprak sahipleri yeni yasay i le ttir
m edikleri gibi, geni kyl ynlarnn jandarma dev(2)
. L. Barkan, iftiyi Topraklandrma Kanunu
ve Trkiyede Zira Bir Reformun Ana Meseleleri, kti
sat Fakltesi Mecmuas (Ekim 1944/ocak 1945) s. 85.

89

TRKYEDE 1971 REJM

let'e kar biriken te pkilerini ustalkla kullanarak, kanu

nun kndan alt ay sonra 1946nn ilk haftasnda DPyi
de kurabilm ilerdir. Geni toprakl blgelerde 5.000, dar
toprakl blgelerde ise 2.000 dnm aan zel m lk top
raklarnn kamulatrlacam ngren iftiyi Topraklan
drm a Kanununu DP iktidarda kald 1951/1960 arasn
da yalnz devlet topraklarnn datm iin kullanm tr.
On yl boyunca 18.151.433 dnmlk
devlet toprana
karlk sadece 1 m ilyon lira deerinde 86.477 dnmlk
zel toprak kam ulatrlabilm itir(3).
Trkiyede siyasal ve ekonomik
yapnn uygunsuz
luu yznden gerekletirilem eyen toprak reformu 1960
sonrasnn canl tartm a konulan arasnda sk sk yer
alr. Anayasa ve Birinci Be Y llk Plan ngrd halde
toprak reform u M ill B irlik ve CHPlikoalisyon hk
m etlerinin ancak ibandan uzaklatrlacaklar gnlerde
M e clise getirdikleri tasarlarda gml kalr, hep.. Her
yeni iktidar nceki hkmetin reform tasarsn reddet
mi ve yerini brakt hkmete de o tasarnn kendi
since d e itirilm i b ir baka
versiyonunu sunmutur.
Oysa, 1960l on y llk srede
Trkiyenin kapitalistlemesi keskin dnemeler ald gibi, tarm da toprak so
rununun yrngesinde de nemli de iiklikle r olm utur.
APnin 1970'de M eclis'teki tasarlarn yanna bir yenisini
eklemeye hazrland Tarm Reformu tasarsnn karak
te ris tik zellii, toplum ve ekonomideki yapsal gelim e
ler karsnda ald tavrda
bulunabilir. Ekonomik sis
tem asndan sz konusu olan, toprak reformunu a rtk
ekonominin yapsn deitirm ek yerine, ncelikle kapitalistle m e srecini
btnletirm ek ve g elitirm ek iin
kullanm aktr.
(8 aralk 1970)
(3)
Do. Dr. Suat Aksoy, Trkiyede Toprak Meselesi
(stanbul, Gerek Yaynevi, 100 soruda dizisi 1969) S.

65.

90

lOKKtYEDE 1971 REJM

AP'NN TARIM reformu tasars, 1970ler T rkiyesinde

309 bin kyl ailesinin hi topra bulunmadn aklar,
ncelikle... Topra bulunan 3,5 m ilyon ift i ailesinin ise
2,1 milyonu 50 dnmden kk toprak paracklarna sa
hiptir. Plan, bir geree daha deinir: Trk tarm ndaki
iletm elerin drtte b irisi, sekiz ya da daha ok saydaki
cce iletm elerden iba re ttir. K apitalist bir tarm dze
ninde bile birka dnmlk dank topraklardan
kurulu
cce iletm eler, gerek birer ayak badrlar. Dank c
ce iletm eleri ne makineli tarm a geirtm ek, ne de dev
let eliyle destekleyebilm ek mmkndr. Bir akl anda,
cce iletm elerin
klesi olan 2,1 m ilyon yoksul kyl
ailesi, toplumsal ve siyasal m aliyeti yksek b ir sorun
dur... 1970lerin APsi iin cce iletm eler a rtk eski bir
dzenin deimesi gereken kalntlarndan ibarettir.
Dzeni kendi mant iinde rasyonelletirm ek iste
yen AP'nin tarm reformu byle bir ortamda u neriler
de bulunur:
Dank yerlerde kk topraklar bulunan ift
i ailelerinin btn m lkleri to plu la tnla caktr. K arlk
l rza ile topraklar b irle tirile re k, daha ve rim li iletm eci
lie uygun tek toprak birim le ri yaratlacaktr. Koope
ratiflem e, yeni birim le rin modern g ird ile r ve makineler
le iletilm e sini salayacaktr. Y eterli tarm iletm ele ri
nin veraset yoluyla blnmesi ise kesinlikle yasaklana
caktr. Toprak, bundan sonra, onu kullanmaya en uygun
durumdaki aile kiisine geecektir.

Byk toprak m lkiyeti snrlandrlarak, geni

topraklar kam ulatrlacaktr. AP
snrlatrm a tavanlar
iin CHP'nin nl 1945 Topraklandrma Kanunundaki il
keleri benim sem itir: Verim li iletilen topraklarda 5.000,
verim li olduu halde sahiplerince iletilm eyen to p ra k la r
da io,s 2.000 dnmden sonraki m lkler devlete yeniden

91

TRKYEDE 1971 REJM

kam ulatrlacaktr.
Ancak, tarihi 25 y llk
gecikmeyle
yeniden iletm ek isteyen bu anlaml
rastlant, Gney
Dou Anadolu'nun yar feodal n ite likte ki geni topraklan
dndaki blgeler iin zaten fazla anlam tamamakta
dr. On y llk toprak reform u tartm alar, ve rim li i le ti
len byk topraklarn ailelerin e itli bireyleri arasnda
datlm asn gerekletirm iti, zaten... Yeni tasar ise,
5.000 dnmlk snr aile le r deil, tek tek gerek kii
ler iin tanyordu. Bu durumda byk kamulatrm alar
daha ok Gney Dou'nun saysz kylere sahip, gele
neksel aalarna uygulanacaktr. Bu, Gney Dou halk
nn toprak aln giderecei gibi, Suriye'de kam ulat
rlan Trk topraklarna da b ir karlk olacakt.

Reform tasars topran kiraya ya da ortakya

verilerek aktan rant
edinilm esine de kar
karak,
toprak ileyenindir sloganna epey
yaklar. Tasarya
gre, verim siz topraklardan sahibi tarafndan i le tile n le
rin sulanamayan 1.000, sulanabilen 200 dnmden fazla
s ile kiraya, ya da ortakya verilenlerin sulanamayan
500 ve sulanabilen 100 dnmden fazlas kamulatrlacaktr.
Kam ulatrlan topraklar, kk reticiye 20 yl
ta ksitle, faizsiz olarak ve rilece ktir. Topran y llk rant
nn % 10'un stnde olduu bir toplumda ylda % 5lik
b ir demeyle toprak sahibi olmak, yoksul kylye ekici
gelebilecektir.
AP'nin tarm reform u ana
felsefesiyle, uygulad
ekonomik sistem in
zorunluklarnn sonucu saylabilir.
Reform uygulanabilirse, var olan dzen iinde daha byk
ve daha rasyonel b ir tarm kesimi elde edilm i olacaktr.
Uzun srede ise, kaynak tran sfe rle riyle, byyen
Trk
sanayiinin yeni ya trm la r iin duyduu ek fon ihtiyac
karlanabilecektir. Aslnda, stnde durulmas gereken

92

I f IRKYEDE 1971 REJfMt

Mirn APnin reform culukta itenlii deil, toplum cu zltm leri gnden gne
byyen Trk halkna en yksek
byme hzn salayc sistem in bu mu olduu sorunu
dur. Ne var ki, bu sorunun karl da, ksr tarm tarlm alar alarak, dorudan doruya, fa rkl kalknma sislom ve m odellerinin o b je ktif koullar iinde deerlendi
rilm esi gibi ok daha byk b ir ereveye geilm edike
verilem eyecekti, bunalm dnemi Trkiyesinde...
(9 aralk 1970)

VII
DNYA VE TRKYE NEREDE?
BYK ZENGNLKLERN dengesiz b ir biim de da
ld tra jik b ir ada yayoruz. Yeryznn gelecek in
san kuaklar iin, 20. yzyln baz gerekleri belki de
inanlmaz elim eler gibi grnecektir. Ayn ada yaa
dklar halde geni kaynak bolluu iinde bunalan toplum larn, te yanda alk, b ilgisizlik, beslenme yetersiz
likleriyle kvranan insan ynlarna nasl ilgisiz kalabil
dikleri b ir gn kolay anlalamayacaktr. nsanlar ve top
lumlar arasndaki byk uurum, bilginin ve teknolojinin
daha nceki yzyllara gre devrim niteliinde gelim e
ler gsterdii bir ada, insan ta rih iyle deta kt bir
aka yapmaktadr.
Byk ekonom ilerin, durum larn srdrebilm ek iin
byk egoistler olmaktan henz ekinm edikleri b ir d-,
nemdeyiz. Asyada insanlar besinsiz, A frik a da insanlar
a olabilir. Ama onlar iin nemli olan, szgelii: elle
rindeki retim fazlas: buday hl yoksullarn kolayca
alamayacaklar kadar
yksek fiya tlarla
satabilm ektir.

93

TRKYEDE 1971 REJM

Yksek fiya t seviyesini koruyabilm ek iin tarlasn ekme

yen reticiye aktan prim bile ve re b ilir ve 1970 dnya
snda retim i % 51 drmeyi bir
baar sayabilirler.
re ticiyi retmemeye, ekiciyi ekmemeye tevik siyase
tin i y lla rd r yeryznn belli bal btn egemen eko
nom ilerinde grebilirsiniz. Bir kara d erili a A frik a l iin,
1968den 1970e dek yalnz Fransa'nn imha e tti i mey
velerin 250 bin tonu atn renm ek(i), yaad an
b ir retim ve tketim anarisinde yzdn aklayan
teorilerden belki de ok daha fazla eyler syleyecektir.
Ulusal snrlarla para para edilm i 1970'in dnya
snda, uluslarn iindeki gelir dengesizlikleri, ulus ara
sndaki gelir dengesizlikleriyle btnleir. rnein, insar
bana den ulusal gelirin ylda
1.824 ste rlin olduu
ABDnin kuzeyinde, fe rt bana 1.322 ste rlin gelen Kana
da, gneyinde ise sadece 237 s te rlin lik g e liriyle M eksi
ka ya da 218 s te rlin lik g e liriyle Kba yer alabilir. Avru
pa ktasnda, fe rt bana 1.347 s te rlin lik gelir dzeyiyle
sve'in yannda 983 sterline raz olan
Norve grlr.
Federal Alm anyada fe rt bana 1.054, Fransada 951, n
g ilte re de 776, talya'da ise 471 ste rlin der.
Orta Dou'da e itsizlik grnts daha da keskinleecektir. Suriyede fe rt bana den g elir 98, Irak'ta 106,
ra n da 121 ste rlind ir. Yemenin 38 ste rlin i; M s rn 73,
Trkiyenin ise tam 159 s te rlin lik fe rt bana g elir sevi
yesi karsnda biraz daha cceleir. Kongonun 33 ya da
N ijerya'nn 29 s te rlin lik g e lirle ri yannda Cezayirin 102
s te rlin lik fe rt bana g eliri nem liym i gibi grnr.
Bir toplumun zenginlik lsn nfusa oranla ve
ren fe rt bana ulusal gelir
dzeyi, koca kta Asya'da
ise Sovyetler B irlii'nin 590 ve Japonyann da 586 ster
lin lik yksek dzeyleri dnda, ar zengin bir nc
(1)
P. - M. Doutrelant, The golden bough that brought a glut, Le Monde/Weekly Selection (16.9.1970) s. 6

94

I iRKIYH'DE 1971 REJM

lnplumu ortaya koyamaz, Pakistann 60, H indistann ise

:>H s te rlin lik fe rt bana g e lir dzeyi, Endonezya'da 19

iirlin e kadar der. Bu doruklardan dipsiz derinliklere
kayan dengesizlik grafiinde, fe rt bana 159 ste rlin dmn Trkiye kmsenemeyecek b ir lke gibi bile gr
nr. U nutulm am aldr ki, ynsal
kalknmann dinamik
(irneini veren dev in'de bile, fe rt bana den g e lir
l!)70 ylna a it resm saylara gre ancak 40 s te rlin d ir.(2)
Bir yerden sonra, is ta tis tik le r de a rtk gerei kav
ramaz olurlar. Ulusal gelirinden fe rt bana 40 s te rlin
kalabilen inin bamsz nkleer gc bile vardr da,
ylda tam 363 s te rlin lik g elir seviyesine ramen Bulga
ristann deil nkleer gc, 360 s te rlin lik M acaristannki kadar olsun ar sanayii yoktur. 600 m ilyonluk nfusu
nun cceletirdii fe rt bana gelir dzeyinin kkl
ne karlk in bir byk ekonomi, Bulgaristan ise geli
me abasndaki bir kk ekonom idir. sta tistikle re gre
Fert bana tam 1.566
sterlin isabet eden Kveyt ise,
em rlerin kasalarna akan petrol g elirlerine ramen, b ir
hitir.
Yeryznn engebeli ekonomik corafyasnn aydn
latt gerek, aslnda,
birbirine iten balanm evren
sel bir e itsizliin dank
grntleridir. Bu yle bir
e its iz lik tir ki, dzeltme ynnde baz abalar gsterilse
bile dnya apnda dinamik bir deiim srecine ynelip
onunla uyuma geilm edike var olan uluslararas ekono
mik ayak balar yznden her eyi dzeltecek bir s
ray okluk
olanaksz ka lr... Trajik grntnn um ut
veren tek yan, btn bir yoksul toplum lar zincirinde hz
la bymekte olan toplumcu akm n ve bilinlenm e eyle
minin, her eyin aklkla ortaya konulabilecei bir a
(2)
National Wealth, The Times (21.9.1970) Inter
national Scene, s. 7

95

TRKYEDE 1971 REJM

a rtk yaknlatrmaya balam olm asdr. Ekonomik bi

lin, siyasal eylem ler yoluyle halk ynlarna indirilebiIdii lde ada dnyann
uluslararas em peryalist
smrden kurtulu sreci de hz kazanacaktr.
(2 ekim 1970)

VIII
NE FAZM, NE DE KK BURJUVAZNN
STTEN YNETM...
SYASAL alkantlar, M eclis ii darbeler ve zm
lenemeyen ekonomik sorunlarn parlamento iinde
ve
dnda gittike daha ok yansyan e tkile ri arasnda Tr
kiye de kendi hedeflerine doru yolunu alyordu. Tarihin
tand gelime hzlarnn karncalat 20. yzyl son
larnda Trkiye'nin asgar hedefi ylda % 7'lk bir by
me hzn g erekletirm ektir. 1970'in 35,5 m ilyonluk Trkiyesi 1980de yerini 4 6 -4 7 m ilyonluk yeni bir topluma
brakacaktr. Sosyal yaps
deien, snfsal n ite lik le ri
keskinleen yeni bir Trkiye on ylda birdenbire ortaya
kacaktr. 1965'te % 30'u kentlerde oturan Trk toplumu
1972'de nfusunun % 38inin byk kent ordular aras
na kartn grecektir.
Gnn byk dalgalanmalar iinde yrngesini a
ran siyasal ortam n bir blm brokrat, kk burjuva
unsurlar bu gerekleri grmeye ve karlamaya ne l
de h a zrlkld r acaba?
Devlet Planlama, yeni Trkiye'nin sanayileme zorunluklarna deinen ilgin baz gerekleri aka sergiler.
Kalknmak ve toplum sal sorunlarn zmek isteyen bir
ekonom i, 1972/1982 arasndaki on y l kavrayacak olan

96

TRKYE'DE 1971 REJM

nc ve Drdnc Be Y llk Plan dnemlerinde dev

admlar atmak zorundadr. Bu srada, makine ve dona
nm sanayileriyle imalt sanayilerine byk ro lle r de
cektir. Rollerin hedefi,
1970 blarnda ithalta bal
olan sanayiin
yapsn 1980'lerde ihracata dnk duru
ma g eirtebilm ektir.
Makine yapan makineler sanayi
ine gei aamas, 1970lerin hedefi olarak b elirir. Plan
lama, temel sanayilerini derinlem esine kurabilen b ir Tr
kiyenin imalt sanayiindeki gelir artlarnn onda yedi
sini bu kesimlerden
salayabileceini
hesaplyordu.
m alt sanayiindeki toplam gelir a rtnn ise 1972/1982
arasnda % 90 gibi azmsanmayacak bir dzeye kmas
gerekecekti.
m alt sanayiinin gelimesi yine de Trkiyeyi zle
dii bymeye
ulatrm aya yetm eyecektir. Tarm
ve
hizm etlerde de yeni Trkiyeyi sram alar yapmak grevi
beklem ektedir. Sanayideki her gelime, planl ve denge
li olduu takdirde,
ekonominin teki kesim lerinde de
salkl b ir bymeye yol aabilir. zellikle tarm da ma
kineleme ve ileri teknolojinin kullanl, artan kentle
meye ramen, tarm
kesiminde % 15lik bir bymeyi
salayabilecektir. Planlama, hizm et kesiminde de on y l
lk gelimenin % 45 orann bulmas gerektiini ortaya
koyar.
Sz konusu olan, halkn ancak yaratc katlyle ba
arlabilecek bir sram alar dizisini
gerekletirm ektir.
Bu ancak kalk aamasndaki toplum larn, ynlarla ke
netlenm i siyasal eylem lerle eriebildikleri kahramanlk
dnem lerine zg bir hedeftir. Yeni
Trkiyeyi kurabil
mek, en az ile yetinirken en ou yaratmak gibi korkun
b ir elim eyi zmeyi gerektirir, a rtk... Bu kalknmaya
gnll b ir ka tl dnemi olacaktr ki, lkede toplam t
ketim deki byme ancak % 6dan ibaret kalrken, tasar
ru f oran en azndan % 28e u la trla b ilsin ... Siyasal sis

97

TRKYEDE 1971 REJM

te m le r bunu ancak kalknmann yklerinden ve rnle

rinden toplumun en geni e itlik
lleriyle yararlana
cann som ut d elille rin i ynlara vererek iste yeb ilirle r.
Ne, egemen evrelerin emrindeki fa ist bir rejim in, ne
de halkn dnda ve stndeki hi b ir kk burjuva te r
tib in in , bu hedeflere ulaabilecei yolunda dleri olma
mas gerekir.
stnde ta rtlan ve oynanan zaman, gerekte, Tr
kiyenin tarihle olan randevusuna a ittir. Ekonominin
ve
toplumun gelim esini durdurma
pahasna bu randevu
nun ertelenm esini, tarihin ve toplumun yanlmaz bak
lar her halde kolay balamayacaktr.
(13 kasm 1970)

98

SERMAYE YOUNLAMASI, TEKELLEME VE

SANAY BURJUVAZSNN YEN SORUNLARI

YAPISI DEEN TOPLUM

D ZEN ve REJM tartmalar iindeki Trkiyede ok
ey gerekilik adna sylendii halde, sylenenlerin hi
olmazsa bir blmnn bilimsel gereklere uygunluu
epey phelidir. Bazlar iin Trkiye elli yldr yerinde
sayan, yurttalarnn iradelerine hl toprak aalarnn,
hocalarn egemen olduu bir lkedir. Madd ilikileri ak
lamaya yetmeyen bu genellemeler, sadece geni yn
larn i yaantsna ve onu harekete geiren dinamiklere
yabanclam olmakla elbette aklanamaz. Trk orta s
nf aydnlar arasnda yaygn olan idealizmin de bu tr
soyutlamalarda derin rol bulunsa gerektir.
Trkiye, hi kukusuz, ileri tmyle yolunda olan
bir lke deildir. Ne var ki, yolunda olmayan ilerin de
itirilmesi, ncelikle, iinde yaanan sosyo/ekonomik
ortamn salam bir deerlendirilmesini gerektirir. Ksa
sreli karlar uruna temel gerekleri gz nnden ka
rmayan analizler ulaabilir ancak hedeflerine... yley
se Trkiye'yi de baz szde -sol deerlendirmelerin
dar ve yanltc erevesi dndan grmek ve bunalm
lardan kurtuluun yollarn, somut gereklerin belirledii
ortamdan karmak zorundayz.

99

TRKYEDE 1971 REJIM

Yakn tarihler, Trkiye'nin g eliim ini yle bir grn

t iinde belirler:
1. Trkiye, 1938deki 17 m ilyonluk nfusuna fe rt
bana 96 lira den b ir lkeyken, 1967'de 33 m ilyon in
sana, m ill gelirden 2.446 lira isabet eden b ir toplum du
rumuna gelm itir. Fiyatlarla b irlikte nfusun da hzl a rt
na ramen, fe rt bana m ill g elir indeksi 1938'deki 22
puandan, 1967'de 2.446 puana ykselm itir. S'abit fiyatlara
(1961) gre ise, nfus
bana den m ill g e lir 19501967 dneminde bile tek bana % 57 a rtm tr. Fert ba
na m ill gelir, Trkiye'de belli bal btn az gelim i
lkelerin stndedir.
2. Geen ylla rla b irlikte , Trk ekonom isinin yap
snda, ta rm dan sanayi'e ve hizm etler kesim ine
doru
nemli deiiklikler balam tr. M ill g elir iindeki payt
1950-52'de % 11,9 dan ibaret olan
sanayi 1966-68 de
% 17,9luk b ir paya ulam tr. Hizm etler kesim inin pay
ise % 37,6dan, % 46,6 ya kadar ykselm itir. Oysa ta r
mn pay, bu dnemlerde, % 50,5'tan,
byk bir hzla,
% 35,5'a geriliyordu. On yl sonra, btn e ksikliklerine
ramen Trkiye'den b ir tarm lkesi diye sz etmek bel
ki de epey zorlaabilecektir.
3. Kylnn zleminin, topraa ballktan oktan
koparak, sanayilemeye yneldii ve geleneksel
kyl
balantlarnn koptuu, kyden kentlere doru hzlanan
hareketlerle aka grlr, 1970ierde... Tarmda eski yart
feodal ilikile rin etkisi ok azald gibi, geni kyl y
nlar da ky erevesinin iyice dna ta m tr. yle
ki, baz dnrler bu gelim eler karsnda toprak refo r
munun, giderek, ileri b ir istek olmaktan kt n
bile
ne srebileceklerdir. 1923te
halkn % 76,9'unun ky
lerde yaad Trkiyenin
yerinde hzl nfus artna
ramen ky nfusunun oran % 65,6ya dm bir l
ke var. stelik nfusun bir blm de m evsim lik geici

100

TRKYE'DE 1971 REJM

i olarak yln b elirli aylarnda kentlere ya da daha ile

ri krsal blgelere, kapitalist ta rm iletm elerine akmak
tadr. On bini akn nfuslu kentlerde oturanlarn oran,
1927de % 16,4 iken, daha 1965te % 30a ulam t.
4.
Artan sosyal
hareketlilikle b irlik te Trkiye'de
her otuz kiiden birinin 10dan fazla ii altran byk
iyerlerinde emei ile geinir duruma geldiini gryo
ruz. lkede geni bir cretli emek kadrosu k m tr or
taya... Tarma srayan
kapitalistlem e, y u rt dndaki
yz binlerce iinin yan sra, emek kadrosuna da her yl
yeni gler daha eklem ektedir bu hareketlenm i toplum
da...
Belirli baz geri blgelerin hoca ve aa ilikilerine
a it feodalizm analizleriyle, byle bir lkenin gerekleri
aklanamaz. Yaanan nn cil grevi, g ittike keskinle
en sosyal ve siyasal dinamizmin kayna olan yeni y
nlarn, som ut kalknma ve
sanayileme zlemlerim
olanca boyutlaryla kavramak ve g erekletirm ektir.
(14 ocak 1970)

W
SANAY SERMAYES, MAL SERMAYEDEN
BAIMSIZLAMAYA ALIIYOR
TRKYEde sermaye piyasas hareketlerinin zellik
le 1970Ier banda birden hzland grlr. lkenin en
nemli sanayi holdingleri 1969dan itibaren % 15'e ula
an y llk faiz hadleriyle piyasaya m ilyonlarca lira lk tah
vil kartm akta ve bunlar alc bulmaktadr. zel kesim
deki bu yeni gelim eler, sanayi ile m al sermaye arasn
daki ili k ile r asndan
nemli baz ipularn yanstr,
gerekte...
101

TRKYEDE 1971 REJM

Trk zel sanayiinin bymesinin karakteristiklerini

aa vuran bu tarihsel oluumun halkalar yle deer
le n d irile b ilir:
Trkiye'de bankalar uzun ylla r boyunca ithalt
ihracat ve i tica re ti desteklem ekle yetinm ilerdi. Ne var
ki 1950'!er banda DP'nin uygulad liberal d ticaret,
siyaseti sonunda lkenin altn ve dviz kaynaklar eriyin
ce, bankalar, 1950lerin ikinci yarsndan itibaren kurul
masnda kesin zorunluk duyulan hafif tketim sanayileri
ni kredilerle finanse eder duruma gelirle r, artk. 1960dan
sonra planl dnemde, (bazen montaj yoluyla bile olsa)
sanayilemenin g elitirilm e si, lkede sanayicilerin
be
lirli b ir g elde etm elerini daha da hzlandracaktr...
Kamu ve zel kesim lerde glenen sanayi, uy
gulanan. iktisat,
maliye ve d tica re t
siyasetlerinde
(zellikle ithalt tica re tinin aleyhine olarak) kendi ka
rna de iiklikle r
yaplm asn zorlamaya
ynelir. t
haltta tketim m allarnn paynn % 5e dmesi, a rl
n yatrm m allaryla ham
maddelere kaymas, kk
apta da olsa sanayi rnleri ihracatnn balamas
bu
ilerlem elerin o b je ktif birer b e lirtisi olabilir. yle ki,
sanayiin giderek i tica re ti de denetim ve tekeline alma
ya balamas karsnda
Anadolu tarm burjuvazisi ile
eraf da, ithalt-sanayici ekim esinin yan sra zel
kesimdeki iktidar deiikliinden zarar gren ayr b ir ku
tup olarak ortaya km tr. Sanayideki b irikim ve te kel
leme, teki kesim leri nisb olarak
nem sizletirirken,
zel sektrn m onolitik (tekdze) grnmne son v e r
m itir, 1970'lere g irilirke n ...

Sermaye piyasas
hareketlerinin,
sanayiin
kard hisse senedi ya da ta hvillerle birdenbire yaygn
lamas, zel sanayicilerin, son ham lelerini gerekleti
rerek, bankalarn tem sil ettii m al sermaye karsnda
bam szlklarn salamaya altklarn gsterir. Ger102

TRKYEDE 1971 REJM

ekten bankalar uyguladklar yksek faiz hadleriyle sa

nayiin krlarna dolayl
yollardan geni lde ortak
olm aktaydlar. 1970'ler bu ortakln sona erecei, sana
yi sermayesinin zgr
g eliim ini
arayaca dnemdir.
Bazen % 18in
stne kan pahal banka kredi faizle ri
karsnda ze! sanayi % 13- 15 faizle halk ta sa rru fla r
n kendisine ekmeyi
zler, a rtk... Yeni sanayi bur
juvazisi bylece hem daha ucuz faizle kaynak salamak
ta, hem de bankalarn yani m al sermayenin ksmen et
kisi dna kmak istem ektedir. D en ile bilir ki, gelim ek
isteyen kapitalizm in yeni gndeminde m al sermaye ile
olan eliki gelecein en ilgin atma konularndan bi
ri olmaya adayln koymu gibidir.
(13 haziran 1970)

III

SERMAYE YOUNLAMASI, TEKELLEME

VE APL ANADOLU TCCARI
TRK zel sektrnn
yaps iinde 1970li yllara
doru kkl deim eler olumadadr. Deiim in yrn
gesi :
(a) Ticaret sermayesi karsnda sanayi sermayesi
nin b e lirli bir stnlk elde etmeye balamas,
(b) zel sermaye b irikim inin bymesi ve sermaye
younlamasnn hzlanmas gibi ikili bir yol izlem ektedir.
Ekonomide tekellem e eilim i, dank kk firm a
larn k ya da kklerin byk firm alar evresinde
birlem esi olgularn da b irlikte
g e tirirle r. Rastlant
larn deil, ekonomideki kapitalistlem e srecinin geli
mesinin kanlmaz sonular olan bu tem el deiiklik

103

TRKYEDE 1971 REJM

ler, 1970lerde ok daha belirginlem esi beklenen ei

lim lerin haberlerini verm ektedirler, sanki...
Bir devalasyon ncesinin kt koullan iinde ge
en 1969 ylna ait sermaye hareketleri bile ekonomide
ki tekellem enin ana izgilerini
yanstmaya yetecektir.
Trkiye Odalar B irli inin aklad sermaye is ta tis tik le
ri birka ynden ilgi ekm ektedir.O)

1968de anonim irke t bana 2,5 m ilyon lira ser

maye derken 1969'da yeni irke tlerin sermaye ortala
mas 3,7 m ilyon liraya
ulam tr. Bir
baka deyile,
1968de 1 m ilyar 12 m ilyon lira sermaye ile 395 anonim
irk e t kurulan Trkiyeye, 1969 y l, toplam serm ayeleri
895 milyonu bulan 242 yeni
anonim irke t g e tirm i tir.
Sayca az, sermayece daha gl
irke tlerin kuruluu
1970lerin temel eilim i olarak grlm ektedir.

Eski ve kk firm alar arasnda fesih ve tasfiye

eilim i 1970lere doru kesin b ir olaydr. Byk serma
yenin kkleri yok etme, ya da kendi iine ekme hare
ketleri ifls ve konkordato olaylarndaki artlarda daha
da ak izgilerle belirm ektedir. Sadece 1969 ylnda iflsa
srklenen serm ayelerdeki a rt % 62,5 oranna ulam
ve konkordato isteinde bulunan firm a lar says da % 20
a rtm tr.
Saylarn d ili sermaye younlamas ve tekellem e
nin cce firm a lar stndeki egem enliinin ne llere
vardnn bir tablosunu yanstm aktadr. Kapitalizm, k
k tica re t erbabn bamszlndan eden, kendi yrn
gesine alan bir karakteristik
tar. zellikle AP iinde
iddetlenen Anadolu kk tacirinin
honutsuzluunda,
byk sermaye basksnn bir uzants olan ifls ve kon
kordato r, ok nemli b ir rol oynayacaktr. Kk fir
m alarn ekonomik gszlemesinin b ir baka b e lirtisi(1) 1969 Ylnda Trkiyenin Ticareti, Trkiye
ktisat Gazetesi (8.10.1970) S., 4.

104

TRKYEDE 1971 REJM

ni, protesto edilen senetler saysndaki ba dndrc ar

t la r aa vuruyordu. 1969'da toplam deerleri 1 m ilyar
798 m ilyon liraya ulaan 658.411 senet protesto olm utur.
Bir nceki yla gre protesto edilen senet saysnda %22,5,
senet deerinde ise %21,8lik art olm utur. Bunlar, k
k sermayenin aya altndaki topran kay hznn ba
rom etresi yerine alnabilir.
Oyunun yasalarna uygun olarak, kklerin ta sfiye
sine ramen ekonomiye kk
sermaye ak azalmamakta, giderek, hz alm aktadr. eitli yollardan b irik tir
d ikleri kaynaklar, sermayeci olma um utlaryla piyasaya
karanlar hi de az deildir. rnein, bir nceki yl say
lar 256 olan yeni komandit o rta klk kuruluunun 1969'da
% 60lk bir sramayla, 408e ulat dikkatleri ekiyor
du. (Ayn srede yeni ko lle ktif ortaklk says % 7 ka
dar artarak, 1.521'i bulmutu.
1969'da kurulan ko lle k tif
ortaklklara konulan 240,2 m ilyon lira b ir tek yl iinde
% 14, komandit ortaklklara yatrlan 87,5 milyon lira ise
% 71,5Iuk bir sermaye artn belirlem ektedir.) Kendisi
ne yeniden katilanlarda uyandrd byk dler, byle
b ir mekanizma iinde, aslnda
younlaan sermayenin
rasyonelleme, yaama ve genileme kayna da olmak
tadr. APli Anadolu tccarnn hi anlamak
istem edii
ey, tedirgin li in e yol aan tekellem e olaynn, aslnda,
btn benliiyle savunduu
ekonomik dzenin kanl
maz rn olduu gereiydi.
(30 ekim 1970)

105

TRKYEDE 1971 REJM

IV
SANAY DE KENDN ELETRYOR
1970 BALARINDA sorunlar
younlat lde,
bilinlenm e dzeyi de gelien b ir lkedir Trkiye... lke
nin yarn iin en byk gven kayna, en salam dina
mizm nedeni de aslnda bu byk oluumdur. Tarm, sa
nayii, toplum sal ve siyasal zellikleriyle, tarihten gelen
kkleriyle Trk toplum u b ir tartm a masasnn stnde
dir. Trkiyenin ama yetim esini hzlandracak b ir s
ray, devrim ci bir a tlm bu geliim in son halkas olacak
tr .
Kurtulm ak iin sanayilemekten baka hi bir kar
yolu bulunmayan Trkiyede en ok ta rtlan konulardan
b irisi, Trk sanayiinin yapsdr. yle ki, zel sanayiin d
nen balarn bile a rtk tedirgin etm ektedir bu yap...
Szgelii, stanbul Sanayi Odas M e clisinin Bakan Erturul Soysal Yeni ylda sanayiimiz balyla yaynla
d yazda Trk sanayiinin yapsal bozukluklarn ak
szle anlatr, toplum a... Sanayi Odas M eclis Bakan
yle dem ektedir:
1950lerden beri deta bylenmi gibi her eyi
ye rli imal etmek cezbesiyle bugnlere geldik... malt
haneyi kurdum, kapa kaplar slogann yllarca kullan
dk ve kendi amzdan baar kazandk. Fakat yalnz it
hal ikamesinin a rlk tad bu kapal sistem de
Trk
ekonom isinin krl m, zararl m kt
bugn ta rt l
m aktadr. 1970de toplam 600 m ilyon, sanayi m am ullerin
de 118 m ilyon dolar ihracat yapacaz, ama yalnz sanayi
ham maddeleri iin 450 m ilyonluk ithalt yapmak gereki
yor.
Endstrimiz,
ounluu ile % 50 kapasite ile
alyor. Tketici yalnz Trk piyasas olduu iin her

106

TRKYEDE 1971 REJM

gn artan mamuller i piyasada rekabete sunuluyor ve 16

ay vadeye varan senetlerle
endstrim iz sat yapyor,
ekonomiyi enfslasyona itiyor.
#
1970de pinianan 118 m ilyon dolarlk mamul
ihrac ve ayn srede 450 m ilyonluk ham madde ithali
bizler iin vnlecek rakamlar deildir. Trk sanayii y l
da 500 m ilyon dolar ihracat yapabilir. Bunun temininde,
sanayide her ey ihracat iin hedefi benimsenmelidir.
Sanayiimizde strktr bozukluu vardr, yatrm
politikasnda hatalar ya plm tr, fakat hemen her dalda
m em leket ihtiyacnn ok
stnde retim kapasitesine
va rlm tr. Bu kapasite mutlaka kullanlm al ve Trkiye'
de rekabet balam aldr. Hangi fazla rn ihra edece
iz tezini savunanlar, bugnk atalet ve i piyasa cazi
besini brakmak istem eyenlerdir.
Hakszdrlar ve uzun
vadede kendi aleyhlerine alm aktadrlar.
H afif tketim sanayiinden,
makine yapan makine
ler yani ar sanayi aamasna gemek iin yollar ara
nan bir dnemde, stanbul Sanayi Odas M eclis Bakan,
var olan sanayiin ye tersizlikle rini sergilem ekteydi. ste
lik 1970'de % 11 b ir retim artyla 76 m ilyar lira lk ci
ro yapmas beklenen sanayi iin yazar, Hzineye el aan
sektr yerine, katklarm zla hzineye kafa tutan sektr
olmalyz diyebilm ekte ve onu himaye emberini krp
snrlarm z dnda savaa girimeye arm aktadr. Bu,
genel d pazarlara yaylma ars, ulat bilinlen
me dzeyinde, Trk sanayiinin de yeni geliim aamasn
da yalnz i piyasann ta tl krlaryla yetinemeyeceinin
b e lirtis i saylabilirdi.
(29 ocak 1970)

107

AFDEK ATLAMA: BYK BURJUVAZ LE

ANADOLU BURJUVAZS ARASINDAK
ELKLER

AP NNDEK VE DI SORUNLAR

T RKYEnin ynetim ini stne alm bulunan AP

siyasal iktidar, 1970 ylnda sorumluluunu brakamaya
ca etin sorunlarla kar karyadr. Eriilm esi gereken
% 7lik b ir kalknma hz ve a rtk bu hz salamaya yet
meyen eski m etodlar arasndaki korkun elim e, AP'yi
1970 ylnda keskin dnem elere
doru itiliyo rd u . Si
yasal iktidarn tek baar ans, geni ynlara hzl bir
kalknma ve dengeli bir sanayileme getirm ektedir. M il
l g elirin daha iyi blm ise, bu hedeflere, AP'nin
dayand baz egemen snfla rla elien sosyal n ite lik te
ki te db irle rin de gndeme eklenmesini kam lmazlatrmaktayd.
Siyasal iktidarn geleneksel dnce ve sosyal ya
psn paralamakta olan yeni gelim eler, d ekonomik
koullarn uygunsuzluu dolaysyle baka bir ynden de
zorlanyordu. Dou - Bat
gerginlii yumuarken dnya
haritasnda baz lkelerin tad nem bir lde azal
m t.
Dolar imparatorluunun
sarslan
egemenlii,
Birleik Am erika'y yeni snrlara doru geriletm ektedir
1970lerde... Bir aralk s rf Vietnam sava iin her yl 30
108

IKKYEDE 1971 REJM

m ilyar dolar da aktabilen ABD, im di, verdii byk

d deme aklarn nasl kapatacan aratrm aktadr.
Ekonomide enflasyonu durdurm ak iin giriile n i
lemler, d yardm program n ylda 1,6 m ilyar dolar gibi
ABD iin hi saylacak llere g e rile ttirm i ti. Souk sa
va yllarnda okluk siyasal nedenlerle alan d borlar
iin VVashington artk her lkeden ekonomik gerekeler is
temekte, b ir baka deyile, onlar, bozuk ekonomik yapla
rn bir lde rasyonelletirm eye arm aktadr.
Ekonomik rasyonelleme baka evrelerce de Tr
kiye'den istenm ektedir.
Bunlarn banda, Uluslararas
Para Fonu, OECD ve Trkiyeye Yardm Konsorsyumu gi
bi kurulular gelir. Bu kurulularn ou dnyann dei
en dengesi iinde, i kaynaklarn yeterince kullanma
yan b ir Trkiyenin geri ekonom ik yapsn daha fazla kal
dramayacan dnm ektedirler. Ne var ki, Batl kuru
lularn istedii dzeltmeler, daha ok gnlk hastalkla
r giderici bir ereveyi de amamaktadr. Oysa Trkiye
dnya dengesinde kendisine braklan yeri amak, eko
nom ik gcn gelitire re k daha ileri bir aamaya ge
mek zorunda olan bir lkedir. Toplum byk bir hzla bu
nun bilincine ulamakta ve ynlarn
somut talepleri,
kyls, iisi, dar g e lirlisi ve aydm ile her an bu z
lem leri yanstm aktadr.
nnde buiunan i ve d koullar karsnda refah
tabana indirmek slogann ilemeye balayan AP ik ti
dar, ilk etin snav 2,2 m ilyar lira lk ek vergi te db irle ri
dolaysyle verecekti. Yeni vergilerin seimindeki
isa
bet, bunlarn dk ve yksek gelir
gruplar stndeki
yansma derecesi ve e tk ilili i Trkiyenin iinde bulundu
u kritik 1970 ylndan ok daha ile riki yllara kadar
uzanan sonular dourabilecekti.
1970 tedbirleri ve bt
esi, bu niteliiyle, siyasal iktidarn kaderini belirleyebi
lecek nemde olduunu duyuyordu, her eyiyle...

(24 ocak 1970)

109

TRKYEDE 1971 REJM

li

TRKYEDE BTE
KNC KEZ REDDEDLYOR
TRKYENN 1965'te tand bir dram 1970in daha
ilk aylarnda bu kez deiik aktrlerce oynanr ve Bt
e, Trk Cum huriyet tarihinde ikinci defa olarak redde
d ilir.
Btelerin reddi normal koullar altnda yadrgan
mayacak bir olaydr. Bteler, gerekte, siyasal iktidarn
devlet ve hizmet anlaynn bir rndrler. Bir baka
deyile, bteye egemen olan anlay, daha derinlerde,
siyasal iktidarlarn dayandklar
sistem leri, doktrin ve
ideolojileri yanstrlar ya da bunlarn uygulama alannda
ki grntlerinden iba re ttirler. Getirm ek ya da destekle
mek istedikleri ekonomik dzen iin bteler siyasal par
tile re en nemli aralardan birisin i Verir.
Siyasal iktidarlar karsnda, onlardan ayr sistem,
doktrin ya da ideolojilerin szcln eden m uhalefet
p artilerinin, katlm adklar bir hizmet anlayn durdur
mak amacyla bteye krm z oy verm eleri anlalr bir
olaydr. Trkiyede de, lkenin kendi koullan erevesin
de u ya da bu lde var olan dnya gr ve ideoloji
ayrlkla r dolaysyle m uhalefet
partilerinin btelere
krm z oy verm eleri gelenei ylla rd r ye rle m itir, za
ten...
1970 bann yadrgatc ve ok anlaml gelim esi,
bteye ilk olarak ayn siyasal ve ekonomik dzeni sa
vunduklar bilinen kiile rin krm z oy verm i olm ala
rdr. APde Babakan D em irel'in ynetimine ba kaldran
bir grup, muhalefetin krm z
oylarna katlarak, devlet
btesini m ecliste
red de ttirir. Ne var ki,
D em irel'e

110

I'RKYEDE 1971 REJM

APde kar kan grup, iin znde, ekonomik ve sosyal

siyasette iktidarn tem el felsefesinden, yani genellikle
kapitalizmi g elitirm eyi ngren dnya grnden ayrl
dn gsteren hi bir b e lirtiyi de koyamaz, ortaya... Bu
na ramen, AP nin tem el felsefesini yanstan bir bteye
red oyu ve rileb ilm i olmas, Trk siyasal ve ekonomik ta
rihi asndan yeni b ir dnemin almas dem ektir.
Hangi i ve d akM arn sonucu olduu ok ta rt
lan byle bir yolun kklemesi, lkenin en nemli so
runlarnn karanlk hesaplara feda edilmesine de varabi
lir, bir gn. Bundan tek zararl
kacak olan dorudan
doruya gelim esi ksteklenen Trk toplumu ve Trk
halkdr.
Trkiyenin ekonomik bunalmlarn eiinde olduu
bir sraya rastlatlan bu olayn olumsuz etkileri,, ksa s
re sonra grlecektir, aslnda... Bu, Anadolu burjuvazi
sinin, AP'nin tem sil e ttii iktisa t felsefesine ba kaldr
masdr.
(13 ubat 1970)

ANADOLU BURJUVAZS NE STYOR?

TRK BURJUVAZSNN sermayedar kesimi, b ir baka
deyile zel sektr
arasndaki eliki sahnededir, ar
tk. Byk burjuvazi m onolitik (iinde btnlk tayan)
niteliini oktan geride brakm ve epey glenen sana
y icile r, uzun y lla r zel sektre egemen olan tara bur
juvazisi ile iddetli bir egemenlik atmasna girim i
tir, 1970lerde.. Dinsel faktrlerden, ekonomik kar at
malar adna yararlanan Prof. N. Erbakan nce bakan-

111

TRKYEDE 1971 REJIMt

fa g e tirtip sonra uzaklatran Odalar B irlii olay, Tr

kiye'de kapitalizm in geliim i srasnda nisb fakirlem esi
daha da hzlanan Anadolu erafnn, tccar ve toprak sa
hibinin tepki hareketi olarak tem eldeki kopuu kamuoyu
nun karsna zaten ok nceden karm bulunuyordu.
Bir ucu nl ABD petrol devi Aram coya kadar uzan
d ne srlen belirli bir grup, ii ekonomik alandan
ustalkla
siyasal plana
ekerek, yeni
kapitalizm i
ne kar
gsterilen tepkiye
dinci M ill Nizam Partisi
(MNP) kanalyle sahip
olmaya alm tr. APde li
der D em irel'e bteyi reddettirm ek suretiyle 41 m ille t
vekilinin ba kaldrmas bu kar tepki hareketinde bir
baka dnm noktasdr. yle ki, sermayenin b elirli el
lerde younlamas, tekellem e ve yabanc sermaye ko
nularnda yapt sert klar bu hareketin nde
gelen
kiile rin in Anadolu m ill burjuvazisinin szcleri diye ni
telenm esine de yol aar, kk burjuva evrelerinde...
Trkiyenin elli y ld r izledii iktisa t siyasetinin eko
nomik ve sosyal yapda a rtk nemli
d eiiklikleri ya
ratmak zere olduu, her olayla yeniden dorulanan bir
gzlemdir. Kurtulu Savan as!cer - sivil kadrolarla bir
likte gtren eraf ve mtegallibe, retim tarz iinde
sanayilemenin 1970'e doru elde e ttii arln doal
b ir sonucu olarak ekonomideki
egemen durumunu y itir
m ekte; sanayi ve hizm etler kesim inin g ittike dinamik
lemesine karlk tarm n m ill gelirdeki pay te bir
orannn altna doru kaymaktadr. Bir baka deyile, re
tim tarznda bir deiiklik olmad srece, Trk ekono
m isinin yeni srkleyici ve g e li tiric i ba gc sanayi
dir, artk...
Tarih, snfla r iindeki elim e ve gelim elerin ses
siz b ir boyun eile sonulanmadn
gsteriyor. Ger
ekten, bu t r elim elerin ok daha keskin ve se rt ola
rak ortaya kt Bat Avrupa lkeleri zellikle gerile

112

TRKYEDE 1971 REJIM

mekte olan sosyal gruplarn eski dzeni geri getirmeye

ynelen gerici restorasyon abalaryle doludur. Anadolu
eraf ve toprak sahibinin 1970 balarndaki kar te pki
leri de ilgi ekici
b ir dnemde ortaya kyordu. Sa*
nayilemeyi hzlandrmak iin AP iktidar bile tarm da b
yk toprak sahiplerini ok daha yksek oranlarda vergi
lendirmek gerektiini tanmakta, giderek bir toprak re
formunun n koullarn
aratrm ava balam t.
Buniar, retim tarznn elbette daha ileri aamalara geme
yolundaki doum sanclar ya da b e lirtile rid ir.
Anadolu tara burjuvazisinin
szcln almaya
alan MNP ya da 41ler hareketleri toplumun kapitalist
sanayileme dorultusunda yeniden dzenlenmesine, bu
geliim in, dayandklar eski sosyal gruplar arasnda
ya
ratt ve yarataca byk sa rsntla r dolaysyle kar
km aktaydlar. Ne var ki, zlerindeki arkaik felsefeyle
kalknma ve sanayileme hzn ancak drmekten baka
sonu vermeyecek, anakronik n ite lik le r tayan bu istek
ler, Trk halknn sanayileme, kentleme ve emek ordu
suna katlarak daha yksek bir sosyal aamaya geme
yolundaki byk zlem lerine aykr dt gibi Trki
yeyi ileri aamalara g e irtici b ir yrngeden de uzaktlar,
o anda... Ortada, henz, sadece
balarndaki kiilerce
daha ok eski dzeni geri g etirici ynde kullanlm ak is
tenen nemli bir potansiyel kar-tepki grlyordu.
(6 mart 1970)

IV
A P 'N N 26LAFfl H R A C I,
E K O N O M K TEMELDE BR
D E M D R
TRKYEnin ekonomik ve sosyal bakmdan hzla de
im ekte olduu b ir dnemde APde ortaya kan a y rlk
1970 yaznn ilk aylarnda
b ir dnemeci
daha aar.

113

TRKYEDE 1971 REJM

A dalet Partisi, nce partinin yeni sosyal siyasetine bakaldran daha sonra da btenin
cum huriyet tarihinde
ikinci kez reddine yol aan grubu APden ihra eder. Belirli
ekonomik karlarn szcs olan 26 parlam enterin APden
uzaklatrlm as nemle stnde durulm as gereken bir
olaydr. APdeki a yrlk, gerekte, Trkiyenin sermayedar
kesim i iinde beliren byk atm alarla yakndan ilg ilid ir.
Bilindii gibi, Trk
ekonomisinde sanayi kesim inin
1960 sonrasnda gsterdii hzl
gelime tica re t, tarm
ve tara burjuvazisinin kurulu kar dengelerini sarsm
ve onlar sanayicilere kar ok yanl bir i iktidar sava
na itm i ti. Erbakan olay ile Odalar Birlii'nde balayan
bu sava, Anadolu tara burjuvazisini tem sil eden 41 ler
hareketi kanalyla AP'ye de sra tlm tr. C um huriyetin
ilk e lli yln n balca egemen
glerinden b irisi olan
tarann eraf ve m tegallibesi ile byk toprak sahiple
ri, ekonomik ve sosyal platform da ikinci plana drl
meye balamalarna, MNP ve 41 ler
araclyle aka
te pkilerini gsterm eye balayacaklard a rtk...
Oysa, toplumda retici glerin geliim i, ekonomi
de arln tarmdan sanayie kaydrlm asn gerektirdii
gibi, bu kaymay kolaylatracak kkl reform lar da ka
nlm az klyordu.
Kooperatiflem e, tarm sal krediler
ve reticiye verilen fiya t garantileri gibi te d b irle r asln
da araclarn durumunu uzun sredir sarsm bulunmak
tayd. Topran daha verim li ilenmesi iin APnin ger
ekletirm eyi gze ald anlalan iktisat te d b irle ri ise,
byk toprakllar da D em irel'in karsna kartm tr.
Tarih sahnesindeki rolleri nem sizletirilm ekte olan
zm relerin, s n f ii egemenlik kaymalarn nlemeye a
l tkla r hep grlm tr. Toplumu ve ekonomiyi ile rle tic i
deil, ksa bir sre iin de olsa durdurucu bir n ite lik ta
yan bu restorasyon abalan yeni rneini, Trk tara

114

I R K IY E 'O E

J971 R E JM

burjuvazisinin g iriti i hareketlerde bulabilir. Gerekte,

ayn kar tepki CHPnin nl Toprak Kanununa kar da
1945 yllarnda g ste rilm iti.
CHP de, kinci Sava ertesinde btn ypranm ljna ramen, toplum u ileri b ir sramaya doru yeniden
dzenleme zorunluunu sezmi ve sanayileme ncesi
nin sanclarn azaltacak bir toprak reformunu gerekle
tirmeye alm tr. O gn de, byk to prakllar ve mtegallibeyi tem sil eden kanat, partide ba kaldrm tr.
Yaps bu deiiklii tek bana gerekletirm eye uygun
olmayan khnemi iktidar partisi CHP, bata Menderes
olmak zere, ba kaldran grubu partiden uzaklatrm ak
tan baka bir ey yapabilecek durumda deildi. Ne var
ki, toplumun kabaran ekonomik ve dem okratik zlemle
rini o anda ustalkla kullanan Menderes ve evresindeki
ler, kurduklar yeni partiyle, brokrasinin yorgun siyasal
kuruluu CHPyi iktidardan uzaklatracak tarihsel ark
ile te b ilm itir. Buna ramen, Menderes bile, 1950'lerden
sonra altyap yatrm larm ve b ir lde sanayilemeyi
gelitirerek, zamanla tarm n gcn azaltan ters bir role
srklenmekten geri kalmayacakt.
25 yl nceki olaylar, baz ayrntlarla da olsa 1970de
yeniden iktida r partisi
iinde yaanyordu.
Genellikle
va rlkl snflara ynelm i 5 m ilyar lira lk bir vergi re
form uyla ortaya kan, sanayilemeyi daha salam bir
yrngeye oturtm ak ve o arada da toprak reformunu ger
ekletirm ek istediini aklayan AP iktidarna, bu defa
ikinci b ir M enderesin evresinde
toplanan ayn sosyo
ekonomik grup kar kyordu. Anadolu eraf ve mtegallibesiyle toprak sahiplerinin tehlikeye den ekono
mik karlarn korumak amacyla giriile n bu mcade
lenin sonunda, ikinci Menderes de, 26'larla b irlikte parpartiden uzaklatrlm tr. DP'li Adnan M enderes'in olu
gen Yksel M enderesin APyi
terketm esi, gerekte,

115

TRKYEDE 1971 REJM

.APnin Demokrat Parti olmaktan kt n tescil etm esi

dir.
Ancak, ilk Menderes olaynda tarihin zel koullar
ihra edilenlere ok byk frs a tla r verdii halde, ikinci
Menderes olaynda byle bir ans
tanm ak zordu. Zi
ra toplum 1970'lerde ancak
daha ileri
ekonomik ve
sosyal aamalara geiin sanclaryle
kvranmakta ve
halk da D em irelin AP'si de, bu dnemecin yalnz ve yal
nz sanayileme yoluyla alnabileceini grm ekteydi. 26'larn ihrac, sanayi kapitalizm inin yeni isteklerini kar
lamak isteyen AP iktidarnn dayand ekonomik tem el
de nemli bir d e iikliktir. 26larn kendi fe lsefe leri iin
de bu deiim i nleyebilm ek iin topluma te k lif edebile
cekleri ileri b ir a lte rn a tif yoktu.
Bayar efsanesinden
sonra Menderes efsanesini de geride brakan AP, halk
tan ykselen kalknma iste kle riyle ilgilenm ekten
baka
ykmllnn kalmad bir ortama gelm i bile sayla
b ilird i. Ne var ki, byk ya da kk burjuvazinin, ayr ne
denlerle de olsa e lb irli iyle karabilecei engellere ta
klm a sorunu AP'nin nnde dim dik ykseliyordu, 1970'in
Trkiyesinde...
(1 temmuz 1970)

116

1970 TRKYESZ KAPLAYAN MEMUR VE

GENLK EYLEMLERNN KK
EKONOMKTR

BROKRAT KK BURJUVAZ
YNE TARH SAHNESNDE...
D E M R E L hkmetinin olaanst koullarda redde
dilen ilk bteden sonra 1970 iin dzenledii ikinci bt
e, ilkinden 1 m ilyar lira fazlalk gsterir. 1970 btesin
deki harcama a rtnn en nemli nedeni, Personel Kanu
nunun m al hkm lerini
uygulamak, bir baka deyile,
memur maalarna zam yapabilmek iin 2 m ilyar 510 m il
yon lira lk ek bir denek konulm asdr. Geri bu denein
b ir blm katma btelerde yaplacak % 6'lk tasarruf
la, bir blm ise maa zammnn salayaca g elir ver
gisi artyla karlanacakt. Buna ramen,
m em urlarn
eline geen net gelirde yine de b elirli bir art olacaktr.
Siyasal iktidarn memurlara zam abas, Trk toplu
munun ilgin b ir dnemine rastlar aslnda. 1960l on yl
boyunca Trkiye'de e itli s n f ve tabakalar arasnda ge
lir dalm nda nemli d e iiklikle r olm utur. zellikle,
grev ve toplu szleme dzeninin e tkisiyle ii s n f ilk
olarak m ill gelirden ald pay koruyup gelitirebilecek
e tkili bir ara elde etm iti. yle ki, iverenler iilerin
elde e tti i cret a rtlarnn 1970iere doru v e rim lilik te

117

TRKYEDE 1971 REJIMt

ki artlarn stne ktn bile ne srmeye balam

lard.
AP iktidar
kentlerdeki hzl bir kapitalistlem enin
yan sra, krlarda da bir yandan tarm iilerinin cre ti
ni ykseltm ek, te yandan da ou rnlerde destek almlaryla reticiye bir fiya t garantisi salamak yoluyla k
yn durumunu da daha ileri, gtrmeye alyordu. Ay
rca, geni altyap yatrm la r yardm yie ky ekonom isi
te m e lli olarak da alm ; Plan'da da istendii gibi ta
rmdaki emeki ya da kk re ticile r topraklarn bra
karak, kentlere, hatta, yurt dna akmaya balam tr.
ktidarn izledii kapitalist ekonomi siyasetinin
hi
olmazsa 1960'lar sonuna kadar sanayici, ithalt, t c
car gibi yksek g elir gruplarnn
karliann azam iletirici
b ir n ite lik tad ok sylenm i bir gerektir. M ill ge
lirde yeniden yaratlan deeri o an iin retim ili k ile ri
ni g e litirici roller oynayan sermayedar, ii ve tarm c
arasnda b e lirli ller iinde datan AP iktidarnn eko
nomi siyaseti yalnz toplumun ok nemli bir ara taba
kasn yni brokrasiyi, m em urlar bundan byk apta
yoksun b rakm tr. Ne DP, ne de AP, k t kaynaklarla uy
guladklar kapitalist kalknma stra te jisi iinde, brokra
side kendileri bakmndan g e litirilm e si gerekli bir re
tic i g fonksiyonu grem iyorlard.
Gerekten, 1960'l yllarda memur maalarna hi bir
nemli zam getirilm em ek suretiyle, Trk toplumunda ok
zel ve nemli bir yeri bulunan brokrat geni kk bur
juvazi kesimi ekonomideki bymeden pek yararlandrlmad gibi, hayat pahallndaki hzl artlar sonucun
da eski durumunu
koruyamaz duruma
drlmt.
Oranlar tam olarak bilinm em ekle b irlikte, orta ve dar
g e lirli kk burjuvazi 1970lere doru mutlak ve nisb
bir fakirlem eye srklenm itir.
Brokrat kk burjuvazinin bu fakirlem e karsm-

118

TRKYEDE 1971 REJM

daki ilk tepkisi, boykot, i durdurma, toplu yryler

gibi Trkiye'de m em urlar asndan benzeri grlm em i
iktidar protesto eylem leriyle 1970 balarnda birdenbire
su yzne km tr. Bu tepkinin bir sre sonra ileri g
rnen baz sloganlar benimseyerek siyasal nitelie
b
rnmesi de artc olm ayacaktr. Ekonomik ve p olitik
sahnenin tm yle a ltst olmaya
balad 1970 ylnn
ilk aylarndan itibaren bunlar byk lde gereklem i
tir. stelik, balangta sosyalist karakterli olan genlik
eylem leri, ou orta ve dar g e lirli memur ailelerinin o
cuklar olan kk burjuva
kkenli genler tarafndan
birdenbire toplumda bir kk burjuva iktidarna ve do
laysyla
ekonomiye e tkili brokrat
mdahalesine yol
aabilecek yeni yrngelere evriliyordu, 1970ler bala
rnda...
Brokratik deil dinam ik bir anlay iinde,
kkl
bir idare reform u ile b irlikte yrtlm esi gereken
Per
sonel Kanununu, Demirel hkmetinin ortadaki yeni ei
lim ler karsnda 1970in altst olu ortamnda ncelikle
uygulamaya a lt grlr. yle anlalyordu ki, De
m irel, memur ve genlik eylem lerinin dorudan doruya
ekonomik kkleri olduunu tehis etm iti. Anlad ger
ei ne lde
uygulayabileceini ise, zaman gstere
cekti. Ancak Trkiyede memur ve genlik eylem lerinin
ald brokrat/kk burjuva yrngenin sosyalist parti
TP'i bile kayglandracak bir n ite lik almas, her halde, ge
lecek bakmndan nemli b ir b e lirtiyd i, a rtk...

(18 nisan 1970)

119

TRKYEDE 1971 REJM

li
ASKER VE SVL BROKRAS
ADINA YARATILAN
DEV MAL KURUMLAR
BROKRASNN huzursuzluunda 1970'l ylla rn ilk
yarsnda kurulmas beklenen Memur Yardmlama
Ku
rumu ile ilg ili kayglar da rol oynuyordu. Kanuna gre
memur aylklarndan kesilecek
fonlarla ortaya kacak
yeni kurumun ynetim i, b elirli baz bakanlklarn st g
re vlile rin in elinde olacaktr. Memur sendikas, bu yne
tic ile rin siyasal mekanizmann d ire ktifle rin e bal kala
bileceklerini ileri srerek, ynetim in dorudan doruya
memurlara braklm asn art kouyordu, srarla...
Ksa srede ok byk
kaynaklara kavuacak olan
Memur Yardmlama Kurumu ekonomik adan da ilgi
ekiciydi.
Yeni kurum kurduu
sat maazalar
zin
c iri ve g iri ti i yatrm larla 1960'l yllarda hzla gelien
Ordu Yardmlama Kurumunu kendisine model alyordu.
Memur Yardmlama Kurum unun da ilk ii, ucuz sat
maazalar yoluyla, m allarn brokrat, kk burjuva ta
bakalara aracsz akn salamak olacakt. Yeni ku
rumun iyi ileyebilm esi byk i evreleriyle yakn ili
k ile r kurulm asn gerektirecei gibi; elde biriken geni
fonlar da tek bana ya da ortaklaa yatrm lara g iri il
meini kanlm azlatracakt.
Ticaret alanndaki bu byk
gelim elerin zellikle
perakende sat yapan i evreleriyle geni arac kr;
elde eden kesim leri dndrd gzden kamamaktay
d. alma Bakanlnn 1970 balarnda hazrlad
i Yardmlama Kurumu kanun tasars da, benzer b ir ku
rumun iile r iin
yaratlm asn ngryordu. Ekono
mide byk t ketici grubunun nemli alverilerini
zel tic a re t kesiminden ekmesi, tica re t kesim inin ya120

TRKYEDE 1971 REJM

psnda cidd b ir deiiklik dem ekti. Bu, hem modem

kapitalizm asndan Trkiyenin eskim i olan geleneki
kk tica re t kesim inin
ta sfiyesi; hem de yeni sosyal
glerin, kurulmak istenen yeni dzenle b t nle tirilm e
si hareketidir.
Kurulmas ngrlen yeni kurum lar, u gelim elere
ortam hazrlamaktadrlar:
1) Ticaret ve sanayi
kesim lerinde, zel m lkiyet
ve sermaye ilkesi srp gitm ekle b irlikte , yeni gler
belirecektir. zellikle g iriilm esi beklenen ya trm la r so
nucunda, sivil brokrasi ile b ir blm ii var olan kapi
ta lis t dzende retim arac sahibi haline g etirilm ek
tedir.
2) Yeni kurum larn y ne ticile ri piyasa ekonom isinin
iine a ktif olarak gireceklerdir. Bu iliki onlar fazla ka
rm adklar ekonomik
hayat daha yakndan izlemeye
zorlayaca gibi, e itli i rekabetleri de harekete geirtebilecektir.
eitli tabaka ve sn fla r arasndaki kar ve istekle
rin belirginlem ekte olduu 1970 Trkiyesinde memur
eylem leri salt siyasal deil ekonomiden pay alma
ve
uzun srede onunla btnleme dorultusunda ok ge
ni b ir ekonomik amac ortaya koyuyordu, a rtk...
(16 eyll 1970)

121

RANTYE TABAKALAR DA MUHALEFET

SAFLARINDA...

EMLKE VE TKETME
VERGLER GELYOR

1970

LERN LK YILINA Trkiyede sosyal adan dam

gasn vuran byk olay, memur ve genlerin, yani kk
burjuvazinin en a ktif kesim lerinin btn p olitik ve eko
nomik arenay tersyz eden byk eylem leridir.
Uzun
renci ve memur eylem lerinin ardndan Demirel hk
m eti iki nemli adm atar. Ekonomik amalar olan her
iki adm da, ne var ki, ksa sre
iinde derin siyasal
ve toplum sal te pkiler yaratrlar:

Siyasal iktidarn ilk eylemi, 1960larm ikinci ya

rsnda ulusal gelirden aldklar pay azalm olan memur
lara, yeni Personel Kanunu tasarsyle 2,5 m ilyar lira lk
b ir ek kaynak ayrma abas
olm utu. Ne var ki, yeni
kaynan tam 1 m ilyar liras asker personele ayrlm ,
geri kalan blmden de devlet brokrasisi iinde gc
fazla olan baz gruplarn daha bol pay alaca anlalm
t. D evlet brokrasisi iinde cret dengesinin sarslm a
s ve m em urlarn gller ile gszler diye ikiye b
lnmesi zellikle dk cretli devlet brokrasisi arasn
da gerginlik yaratyordu. Assubay elerinin bile 1970 or
talarnda yrye geen gruplar arasna katlm as, b
rokrat kesim ler iinde yaratlan toplumsal e itsizlie gs

VZ2

TRKYEDE 1971 REJM

terilen tepkinin yeni bir halkas olarak ok byk bir an

lam tayordu.

Devlete en azndan 2 m ilyar lira lk ek gelir sa

lamak amacyla AP iktidarnn 1970 ilkbaharnda g e tird i
i vergi
tasarlar ise, zellikle orta ve
yksek gelir
gruplarnda sert te p kile r dourur.
Gerekten, kyden
gelen Babakann gerekletirm ek istedii yeni verg ile
rin ba niteliklerinden b irisi, bunlarn kyly ve byk
lde iiyi dorudan vergileyici bir anlam tamama
sdr. Vergilerin bu dk g elir gruplarna yansmas da
daha az olacaktr. Buna karlk, bata m ontajclk olmak
zere, konut yapm, binalar, arsalar, e itli lks madde
ler ve elence harcamalar yani rantiye tabakalarla, da
ha ok asalak karakter tayan burjuvazinin baz kesim
lerine a it g e lirle r ve karlar ok nemli llerde ver
gilendirilm ek istenir, yeni tasarlarla...
Rantiye sn fla r ve burjuvazinin karlar bozulmak
istenen kesim leri, AP iktidarnn yeni stratejisine elbet
te kar koyacaklardr Bu tepki e itli biim lerde yap
labilirdi. Szgelii, kentlerin yeni gelim ekte olan tke
tim toplum u alkanlklarn,
sosyal adalete de ksmen
yer vererek trplem e ve tasarrufu artrm a amacn ta
yan yeni tasarlarn eksik olduu sylenebilirdi. Anado
lu tarm burjuvazisinin szcln almaya alan 41lerin ba kaldrm as gze alnarak, byk tarm g e lirle ri
nin daha ok vergilendirilm esi
gerektii b e lirtile b ilird i.
Oysa, kentler halknn tepkisi
bunlar istemek yerine,
dorudan doruya
kentlerin lks tketim ini vergileyen
tasarlara kesinlikle kar kmak biim inde olm utur.
Trk toplumunun ynetiminde (geni ynlara gre)
arl olan yksek ve orta g elirli kent halknn tepkisi,
ksa srede siyasal bunalmla
birlem ekte gecikmeye
cektir. M eclisle r alkalanmakta, iktidar partisi AP kendi
iinde bsbtn blnmekte ve D em irelin altndaki to p

123

TRKYEDE 1971 REJM

rak kaymaktadr. Babakan D em irel'e 1970 yaznda bun

lar M eclis ii bir darbe hazrldr dedirtecek lye
kan bunalm, yle grnyordu ki, kamu ya trm ve m
liyesinin salam ileyii iin gerekli olan ve rg ile ri bile
baz APlile rin ve b ir blm m uhalefetin abasyla engel
leyebilecek, ya da n iteliini d eitirtebilecek arlktay
d. Ne var ki, ekonominin
zorunluklarna ramen yr
tlen bu t r bir engellemenin ileride daha byk ekono
m ik ve sosyal dalgalanmalar
getirebilecei de amaz
b ir tarih gereiydi.
(9 haziran 1970)

124

TRKYE'NN BYK METROPOL

STANBUL'DA SINIFI EYLEME TLYOR

TAI TOPRAI ALTIN KENTTEN

BR BYK SANAY KENTNE...
X AI ve topra altn ehir diye tannan stanbul
yzyllarn efsanesidir. Gerekte, bu efsane, iklim ko
ullar ktleen ve dzeni bozulan Trk tarm kar
snda Anadolu halknn kentleme ve sanayileme yolun
daki zlem lerinin bir ifade
tarzndan ibarettir. Yklan
im paratorluk ile b irlikte yz binlerce Anadolu insan b
yk kentin emek ordularna akm; var olduu kadaryle
tica re t ve sanayiin, hizm etlerin kendisine salad mad
d frsatlardan yararlanmak istem iti.
stanbul 1970ler Trkiyesinin en byk ekim mer
kezidir. Trk sanayiinin yarya yaknn barndran stan
bul, kyn deien dnyasn te rk edip byk kentin a
lan ynlar arasna katlm ay gze alabilen yz binler
ce uyank insann, daha iyi yaama koullar iin duydu
u um utlar ifade eder. Bu
adan, 1970 stanbulunun
ekonomik panoramas, bir bakma,
Trkiyenin en ileri
yaama koullarnn da b ir
grntsn kendiliinden
verir.
Devlet sta tistik Enstitsnn yaynlad stanbul
Tketici Harcamalar Anket Sonular bu grnty bi
lim sel olarak te spite
yaklayordu. 48 rnek mahalle

125

TRKYEDE 1971 REJM

de seilen 244'er hane halkndan kurulu 1152 konut bi

rim i stnde g iriilen anket, 1965/1966 ylla r arasnda
(rneklem e yoluyla) stanbulda 285.779 ev halkn kap
sam aktayd.(i) Btn
sosyo/ekonom ik gruplan ere
vesinde toplayan anketin izdii stanbul'un ada zel
likle ri unlardr:
1) stanbul Belediye snrla r iindeki 14 ilede yer
alan 301 mahallede 285.779 konut birim i bulunmaktadr.
Toplam olarak 1.179.322 kiinin yaad bu konutlarda,
.ailelerin % 51,5'u be ya da daha ok kiiden kuruludur.
ki k iilik aileler % 7,2, k iilik a ileler ise % 16,2 ora
nndadr. Bir baka deyile, stanbul ok ocuklu, emek
i ailelerinin youn olduu bir ke n ttir... Ayrca, ii ve
dar g e lirli gruplarda yksek olan doum orannn etki
siyle, ortalama olarak her konutta yaayanlarn te b i
rinin ya 15'ten daha kktr. Gen ve yarn dinamik
bir topluluktur, sta n b u llu la r...
2) stanbul'daki aile reislerinin % 60' geim lerini
cret karlnda, bakasnn iinden salayan insanlar
dr. cre tlile rin in % 55'inin g e lirle ri bin lirann altnda
dr. stanbulda kendi adna
alan kiile rin de % 48'i
ayda bin liradan az g elir salayabilm ektedir. Genellersek,
Trkiye'nin en byk kentinde yaayan 1.179.322 kiinin
tam % 50'si 1960'larn ikinci yarsnda bin liradan az ge
lirlid ir.
Bu grntye birka gerek daha eklenebilir:
s
tanbul'un ev halk reislerinin sadece % 7,8'i iveren du
rumundadr. % 32'si de kendi adna alr. verenlerin
ise ancak % 26's ayda 2 bin liradan ok g elir sa la d ^
larn b ild irm ile rd ir. stanbul'da yaayan 285.779 ailenin
% 57,5'i kiracdr ve konut harcamalar, toplam g elirleri(1) Dr. M. Kemal Yourtugil, stanbul Tketici
Harcamalar Anket Sonular ktisat ve Maliye Dergi
si. No: 10 (ocak 1970), s., 386-393.

126

TRKYEDE 1971 REJlMt

nin bete birini gtrr. Toplam harcamalarn % 40 bu

lan dev pay ise beslenmeye
gider. Kltr ve elence
harcamalarnn toplam tketim iindeki pay % 4 t r s
tanbul'da...
Trkiye'nin en ileri, en uygar kentinin Trk Devrim i'nin e llinci ylndaki grntsdr bu... Gelime
v^
sanayileme bunalmlar iindeki
Trkiye'nin kurtulu
yollarn arayanlar bu grnty iyi deerlendirm ek
ve
hi olmazsa D evrim in ellinci ylnda k itle /h a lk izgisine
gelmek zorundaydlar, 1970'lerin Trkiyesinde...
(24 ubat 1970)

GENEL GREV YA DA 16 HAZRAN

BYK EYLEM
TRKYEyi 1970 ortalarnda bir kbus g^bi sarar
ekonomik ve siyasal bunalma 15/16 haziran 1970de bu
kez ii snfn n da stanbul'da g iriti i byk eylem ler
le katld grlr. Bu youn sarsntlarn sonunda ise
Anayasa ile b irlikte iile rle ilg ili haklarn gelecei at;
sz konusu edilecektir. Baz evreler, hzlanan toplum
sal hareketlerden duyduu kayglarla dem okratik hakla
rn daraltlm asna
alrken; ileriye dnk gler ise,
yeni bunalmlarn zm iin en e tkili te db iri ancak de
m okratik haklarn daha da salam latrlm asnda
bula
caklardr. Son iki yzyln sosyal siyasetle ilg ili tarihsel
ikilem i bylece Trkiyede de kacaktr, ortaya...
Bat lkelerindeki ekonomik ve sosyal mcadeleler
de en ar silhlardan b irisi olan genel grev'e, 1961 Ana
yasas daha o srada grev hakkn bile tanm am bir top

127

TRKYEDE 1971 REJM

lumun duyabilecei rkntlerle yer verm em iti. Ne var

ki, s n rl bir etkilem e gc olan grev hakkna karlk, i
i snfn n toplu ve kesin protestosunu kanunun dikka
tine dinamik b ir biim de sunabilen genel grev
hakk
1970de Trk- tarafndan bile iste nir duruma geliyordu.
Anlaylardaki bu deimenin sonucunda, nce 1969, ya
sama dneminde APli iki ii m ille tve kili genel grev hak
k iin M eclise kanun tasars getirm i, 1970 ilkbaharn
da CHP Genel Sekreteri Ecevit genel grev hakknn ger
eklemesini aka iste m itir.
1950lere doru Trkiyede grev hakk e itli evre
lerde nasl kaygyla karlanmsa, genel grev hakk iste
inin de 1970'lerde ayn n itelikte tepkilerle karlanma
s artc deildir. Genel grevin b e lirli bir dikkatle ge
tirilm e s i gerektiinde de hi
kuku yoktur. Ne var ki,
uygulamada kabilecek aksaklklardan doacak kaygla
rn, b ir hakkn tm yle tannmamasna kadar gtrlm esi
durumunda ok daha ar sakncalar yarattn da Tr
kiye 1950/1960 arasndaki grevsiz dnemde renm itir.
Grev hakk tannnca korkulanlarn hi b irisi gerekleme
m itir. Buna ka rlk iile rin dem okratik haklara olan
yatknl gelim i, ulusal gelirden aldklar pay ilk ola
rak e tkili b ir biimde a rtrla b ilm i ti. Grev hakknn be
nimsenmesindeki bu
geliim , genel grevden doacak
sakncalara kar da gvenilir tem inat saylabilirdi.
alma hayatnda 1970 hazirannn ikinci tepki konu
su ise, Sendikalar Kanununda,
Trkiye i Partisinin
uyarma ve tepkilerine ramen yaplan byk deiiklik
lerdir. le rici sendikalarn yeni kanunda en ok e le tird ik
leri nokta, iilerin rgtleniini ve sendikalarn konfederasyonlamasm kstlayan hkm lerdir. Kanuna
en
sert tepki, kstlam alar sonunda kapanmas istenen Dev
rim c i Sendikalar Konfederasyonu'ndan yani DSKten gelm itir. Kstlam alarn ii sendikalarnn ileriye
12 8

TRKYEDE 1971 REJM

-dnk rgtleniini nlemek amacyla DSK'e kar geti

rild i ini ne sren D SK'ciler, bu konudaki d elille rin i de
alma Bakammn Trk- kongresindeki DSK aleyhta
r szlerinde buluyorlard.
Sendikalar Kanunu'nun Mec
lis grm elerinde de baz parti szclerinin, hkmle
rin b e lirli b ir rgte (yani DSK'e) kar g e tirild i in i ak
lamaktan bile ekinm edikleri grlyordu.
Siyasal glerin bu te rcih le rin in ardndan stanbul'
da ii eylem leri patlak ve rm itir. 15/16 haziran 1970de
yz bini akn ii, sendikal haklarn korumak amacyla
fabrikalardan sokaklara km ; siyasal iktidara ynelen
byk gsteriler iile ri, yer yer, kolluk kuvvetleri ve
asker b irlikle rle kar karya g e tirm itir. Toplumun yakn dnemde karlat en byk gerginlii ifade eden
16 haziran byk ii elemini stanbul ve zm t'te sk
ynetim iln izlem itir. lkede toplum dzenini derin
den sarsan bu gerginlii, kkteki nedenlerine cesaretle
inerek giderm ek gerekiyor, ncelikle yasama organlar
na byk grevler
dyordu. Zira, iilerin ve sen
dikalarn i sorunlarna kendileri dndaki b e lirli gle
rin tek yanl te rcih le rle
karmak istem eler] demokra
t i k anlaylarla kolay badatrlamazd. Hele bu karma
alma hayatna karlm amasn istediklerini syleyenlerce yaplrsa...
Kald ki, kstlam alarn DSK' ortadan kaldrmakla
ikalmayaca iile rin zgr
rgtleniini geni lde
nleyebilecei kukular da yaygnd. Bunun sonucu ise,
.sendika yoluyla tekellem e ve baz lkelerde grld
gibi gereklerden
kopmu bir sendika
aristokrasisinin
sendikalar stndeki hegemonyasnn kuruluu olabilecek
ti. Sendikaclk tarihi, hem toplum hem de ii s n f a
sndan byle bir geliim in en byk huzursuzluklarn kay
na olduunu ortaya koyan tahrisel derslerle doludur,
o ysa...

(17 haziran 1970)

129

TRKYEDE 971 REJM*

III
STANBUL'DA

SANAYLEME VE SOSYALST
BRKM

TRKYEnin en byk kenti stanbul ile sermaye ve

emek arasndaki iliki sorunu, 16 haziran byk ii ey
leminden sonra birdenbire n plana km tr.
Sendikalama zgrln kstlayan yeni bir sen
dikalar kanunu dolaysyle iilerin hzla byyen te pki
si, belki de, Trkiyede iile rin henz kendi iin s n f
durumuna gelmediini ne
sren baz sol dnrleri
bile artan bir gelime gste rm itir. Bununla birlikte.
Trkiyede daha yz binlerce ii bulunduu halde te pki
nin neden stanbul'da
patlad ya da ne iin zm it - s
tanbul arasnda younlat gibi sorunlar stnde yete
rince durulm u deildi. Oysa, toplumsal geliim ve d i
namizmin o bjektif b ir deerlendirm esini yapabilmek iin
stanbul ile sanayi ve ii sn f arasndaki balant soru
nunu derinletirm ek gerekiyordu.
stanbulda sanayi faaliyetleri konusunda Istanbul hiversitesince yaplan byk b ir aratrm ann aklanan
so nu la r(i) bu alanda ilgin baz ipular verir. Anket
stanbul sanayiinin analizini yapmaktadr. yle ki:
1)
Sanayi, kentlemenin en nemli fonksiyonlarn
dan b irisid ir. stanbul'un Trkiyenin en byk kenti oi^u, onun sanayiin younlama merkezi durumuna geii
ni de kolaylatrm tr. yle ki, daha 1964te Trkiye'deki
en byk sanayi te sisle rin in % 42,9u, iile rin ise % 35''
(1) Prof.
evresindeki
. Corafya
bask, 1970)

Dr. Erol
Tmertekin, stanbul ehri ve
Sanayi: zellikler ve Dal (stanbul, Enstits Dergisi, Cilt: 9, Say 17den ayr
s., 33 -4 3 ve sonras.

130

TRKYEDE 1971 REJM

stanbulda younlam
bulunuyordu. stanbul 1970ler
banda ise, maden eya, kimya, giyim eyas ve elektrik le tleri gibi byk sanayi dallarnda Trkiyedeki te sisle
rin % 50'den fazlasna sahipti.
2)
Sanayileme Anadolunun byk kentlerine yayl
maya balad halde stanbulun Trk sanayii iindeki
pay azalmamakta; ekonomi,
tica re t ve ulatrm aya ait
zel nedenlerle bir metropol olarak stanbulun rol da
ha da bymekteydi. Byk b irim le r halinde ii al
tran sanayiler srekli olarak stanbulda kurulm utu.
stanbulda yirm iden fazla ii kullanan 700 byk tesiste
116.605 ii alm aktadr. Bunlarn drt tanesi 3 bin, 26
tanesi ise bin ile bin
civarnda ii kullanmaktadr.
Tesislerin 250 kadarnda kullanlan ii says 100 ile 500
arasnda deim ektedir.
ilerin en byk ounluu
dokuma, maden eya ve makine, il sanayilerinde a
lyo rla rd .
sta tistikle rin aka ortaya koyduu gibi, Trkiye'
nin
1950yi izleyen yirm i yl, tem eldeki byk yetersiz
likle re ramen, bouna gem em itir. Aslnda stanbul
daki 700 byk sanayi tesisinin 279u 1951/1960 arasn
da, 163 ise 1961 - 1968 arasnda kurulmu bulunmak
tayd. Yirm i yln stanbuldaki sanayi b irikim i, yeni, dina
mik ve olduka ustalam bir ii ynn da b irlikte
yaratlyordu. rgtl ii eylem leri iin gerekli olan ob
je k tif koullar giderek domu ve iiler, toplu olmann
verdii modern dayanma ve bilin
ortamna yakla
m lardr. Trkiye i Partisi ve DSK, Trkiye'nin teki
parti ve ii konfederasyonlarndan fa rkl olarak stanbul
da doduklar gibi; maden eya, makine, kimya ve las
tik i kollarndaki ylm a sosyalist rgtlenie, stnde
-geliecei eskisinden bambaka yapda dinamik b ir e
kirdek de salanm t. G elim i sanayi dallarnn b ir lke
deki en y rtc ii eylem lerini yaratt yolundaki tarh-

131

TRKYEDE 1971 REJM

sel eilim , stanbulda aka ortaya km ; varo la n ob

je k tif koullar, doacak
yeni tip te ki ii eylemlerinin!
madd tem ellerini ve nedenlerini yaratm lardr.
stanbul sanayiinin ilgin bir zellii de, te sisle rin
ulatrm a kolaylklarna gre yerlem i oluudur. 16 ha
ziran ii eyleminin en youn olarak belirdii stanbul
zm it aras, stanbul'un en byk ve modern sanayi te sis
lerinin, karayolu ulatrm as kolayl dolaysyle kuru
lu yeri setikleri balca blgedir. Sanayiin bu blgeyi
semesi ktisad faktrlere ne denli balysa, ii eylem i
nin zellikle ayn blgede sertlem esi de o kadar doal
bir ylm a ve dayanmann sonucuydu, aslnda...
Ekonomik bunalm anlarnda derinleen i elim e
lerin geleneksel bir b e lirtisi olan byk ii eylem leri
nin, sendikal alm alar kstlayc bir tasar karsnda
baka bir blgede deil de, stanbul sanayii evresinde
gelim esi bir rastlant deildir.
Trkiye'de en ok ii
kullanan byk te sisle rin yarsnn topland stanbul'a,
lke ekonom isinin dar boazlar her yerden fazla yans
makta ve kendisini rgtl ii sn f stnde daha kes
kin izgilerle aa vurm aktayd. stanbulda younlaan
bu lde haSsas ve b ilinci gelim i bir ii potansiyeli
olmasayd, hi bir ey onu harekete geirtem ezdi. CHP
lideri sm et nn de, 16 haziran ii eylemi sonucunda
stanbulda iln edilen skynetim in m eclis tartm ala
rnda, byk
kitle le rin Harekete
geirilm esinde, bu
adamlarn bu kadar ok toplanp
harekete geirilm ele
rinde hi hakl taraf yok mudur? Hi hakl taraf yoktur
gibi sabit bir fik ir ve pein hkmle adalet aranamaz ve
bulunamaz! derken her halde, bu gerei dile getirmek
istiyordu. Bunalmlardan kurtulabilm ek, onun sonularn
deil, ancak tem eldeki
yapsal ve ekonomik bozukluk
lardan doan ana nedenlerini ortadan kaldrm akla mm
kndr. i eylemi, d grntleri ne olursa olsun, ger

132

TRKYEDE 1971 REJM

ekte iddetlenen
ekonomik bunalmn ve derinleef
yapsal
hastalklarn alan sn fla r
stndeki genef
yansmasnn ve ok
anlaml b ir kar tepkisinin sonu
cuydu.

(6 austos 1970)/

IV
GERGNLEEN EMEK/SERMAYE LKLER
VE ASKER OTORTE
SENDKALAR Kanunu'ndaki deiiklikle b irlikte ger
ginleen serm aye/em ek
ili k ile ri 1970 bunalmna bir
dm daha ekler. 16 haziran olaylarn izleyen gnlerde
yeni kanunun, Anayasada iilere tannan sendika
ve
b irlik le r kurma zgrlne, koalisyon hakkna aka
aykr dt btn sosyal siyaset ve hukuk o to rite le
rince b e lirtild i i halde yasama organlar bunlar dzelt
meyi gz& alamam ve sorun, CHP, TP ve BP araclyle Anayasa M ahkem esinin nne
g e tirilm i ti. ilerin
kendi z rgtlerini kurma, seme ve onlar eliyle mca
delelerini yrtm e hakkn, dem okratik yollar yerine ya
sa zoruyla, sendika tekellem esi adna kstlayan yenr
kanun 1970 boyunca ii snfnda AP iktidarna kar g
mlen gerginliin
devamnda, hi kukusuz, byk rol
sahibidir.
stanbul'un skynetim altna
alnmasn izleyen o
dnemde, ylla rd r bal bulunduklar sendikalarda
kal
mak iin direnen iilere baz iverenlerce kolaylkla vo
verilm ekte ve bir tepki grldnde de iilere
kar
polise ya da asker otoriteye ba vurulm aktayd. Bylece,
daha Sendikalar Kanunu uygulamaya gemeden, iverera-

133

TRKYE'DE 1971 REJM

den icazetli b ir sendika tipine baz

evrelerce duyulan
zlem apak
kendisini
duyuruyordu. Oysa, emein
mcadele arac olan ii sendikalarnn, iverenin
ak
deneti altna sokulmas, fa ist ynetim ler dnda yery
znn hi bir toplumunda grlm em i b ir olaydr.
De
m okratik sendikacln ilk ilkesi, alan snfla rn g
nll ka tldr.
Em ek-Serm aye
ilikilerind e 16 haziran ncesi ve
sonrasna ait olaylar, dikkatle durulmas gereken iki ei
lim i gn na karr:
1) Gl sendikaclk iin
g e tirild i i cne srlen
Sendikalar Kanununun yaratt
huzursuzik toplumda
iveren denetinde sendikaclk gibi bir bask potansi
yeli yaratm tr.
2) i snfn n kendisine ait sorunlara, asker o to ri
te de, gerginlii bastrmak isterken bir tarafa gibi ka
tlm a durumuyla kar karya b raklm tr. Oysa, serma
ye ile emein ilikilerind e uzlamazlklarn kmas sos
yal hayatn ak iinde ne lde olaan bir sonu ise:
iki taraf arasndaki bu t r
atmalara, dem okratik bir
oulcu toplumda ana grevi yurtta da kar koru
mak olmas gereken asker glerin kartrlm am as da
o lde zorunlu b ir ilkeydi. Zira, onlar ie kartrm ak,
ister istemez, bazen
taraflardan birisin i seme ya da
desteklem e gibi kanlmaz bir sakncay da iinde ta
yacaktr. Bu, zellikle gelecein stra te jik baz te rcih
lerinde de hi unutulmamas gereken en tem el gerek
lerden b irisid ir.
(5 eyll 1970)

134

YAKLAAN BUNALIMIN VE DI
KOULLARI

H BR BUNALIM
DI DNYADAN SOYUTLANAMAZ

T RK toplumunda 1970'lerin ilk gnlerinden itibaren

keskinleen, giderek, b irbirlerine balanmaya balayan
ekonomik ve siyasal bunalmlar, lkede bir anlamda on
ama aslnda elli, giderek iki yz y ld r izlenmeye allan
ekonomi siyasetinin rnleridirler. Dar boazlarn gele
neksel ereveyi a rtk zorlamaya balad anlarda top
lum kendisini birden sert bunalmlarn iinde bulur. Her
bunalm annda, kurulu dzenin srp gitmesinde yarar
olan i ve d akUlar derhal karanlkta bulumu ve
kalknmada yeni kar yollar, dengeler arama abalar
nn nn almaya alm lardr. Daha derinlerdeki oyu
nu grem ediklerinden bu ie yardm c durumuna den
keskin m uhalifler, szde ile ric ile r de her dnemde g
rlm tr.
Ekonomik da balln i le tti i bu ark, ne Cum
h uriyet ne de m paratorluk tarihim izin bir zelliidir. Ta
rihin belki de yazld gnlerden beri, gelime bunalm
lar iindeki yoksul lkeler kendilerini znde bir ve ay
n olan benzer b ir arkn iinde bulm ulardr. ili k ile
rini bamszca deitirecek gte olmayan ekonom iler,
g irdikle ri d balantlar sistem iyle b irlikte, bunalmlar135

TRKYE'DE 1971 REJM

dan bunalmlara srklenm ilerdir. Dyunu Umumiye ile

sefarethaneler arasnda
belirlenen Bizans oyunlarnn
y k t Osmanl devleti bunun, olsa olsa, bir prototipidir.
O halde, bunalmlardan kurtuluun uzun srede so
nu verecek tek gereki yolu, kurulu dzenin yetersiz
likle rin i, ileri doru kkl d eiikliklerle te m e lli olarak
aabilm ektedir: Kaynaklarn kullanm n deitirm ek, ye
ni bir dinamizmle ileriye doru atlm ak ve ulusal gelirde
salanacak gerek artlarla, daha byk bir kalknma h
zna ulam ak... 20. yzylda
ekonomik
sarsntlar ve
bunlarn dolayl bir yansmas olan siyasal bunalmlar
yok etmenin, bu gelime stratejisinden baka hi bir sa
lam form l yoktur.
Toplumlar ve halklar, bunalm anlarnda beliren b
tn iktidar taleplerini b ilinle tartya vurmak zorundadr
lar. Toplumda devrim ci bir a tlm gerekletirecek or
ganik btnleni ve rgtleniten uzak kalan eylem lerin,
hi olmazsa ksa srede tarihi ileri gtrc b ir rol oy
nama ans yok denecek kadar azdr. stelik, byle b
yk anlarda, yalnz i deil, uluslararas koullar ve den
geler de belirleyici ro lle r oynarlar. ve d o b je ktif ko
ullarla elien soyutlamalar, en sonunda, yenilm eye ya
da boyun emeye adaydrlar.
Trk halk, btn bunalm larn bir gn elbet yene
cek olan soylu bir halktr. amaz bir saduyusu, ger
eki ve ileri b ir dnya gr vardr. zlem lerini
u
anda daha hzl kalknma ve dinamik bir
sanayileme
stnde som utlatran bu halk gerekten kurtulua er
mek iin kendisi ile zdelemeyi gze alabilecek p a rti
leri ve eylem leri beklem ektedir, 1970lerde...
kar yol kitle ve halk izgisindedir, halkn tesin
deki Bizans oyunlarnda deil...

(21 ubat 1970)

136

TRKYEDE 1971 REJM

II
BAIMSIZ TRKYE DERKEN, ACABA NE
GELECEK?
BLOKLAR ve lkeler aras kar atm alarnn g it
tike keskinlem ekte olduu amzda baz kavramlara
verilen nem gnden gne a rtm tr. Byme ya da kal
knma hz, 1970li yllarda Dou ve Batda en ok titiz lik
edilen konularn banda gelir. ABD ve Sovyetler Birlii
21. yzyl iin yaplmakta olan yar, byme hzla
rnn garantileyecei
ok uzun sreli b ir
perspektife
oturtmaya alm aktadr a rtk... Batnn
ve Dounun
ikinci snf toplum lar iin de, byle b ir yarta aray
ok amamak en byk ncelii alm aktadr. Trkiye'nin
ekonomik ve giderek siyasal sorunlar, hi kukusuz by
le br deerlendirme iinde daha salam bir yrngeye
ye rle tirile b ilir.
rnek olarak, Fransa'da 1970 ilkbaharnda ana he
defleri biim lendirilm eye allan altnc Be Y llk Plarv
dolaysyle en etin kavga byme hz konusunda ve
riliyordu.
Bilindii gibi, 1970de sona
ermekte olan
Fransann drdnc be y llk plan, gayrisaf m ill has
lada ylda ortalama % 5 'lik bir art ngrmekteydi. Eko
nomiyi en dinamik olduu bir anda ba st getiren ve
De Gaulle'n ayann altndaki topra ilk kez kaydran
nl 1968 M ays/Haziran olaylarn da iine alan bu d
nem, dk bir kalknma hznn yaratt e itli sorunla
r g e tirm i tir ekonom iye... nce ekonomide grlen
knt bir sre sonra Fransa'nn i ve d ili k ile rin i de
sarsmaya balam ve bu sarsntlar, De Gaulle', btn
dnyann gzleri nnde iktidardan adm adm uzaklatr
m t. Bu manivelay ileten genlik lideri Cohn - Bendft'nn, iteki geri politikasna ramen De Gaullen ile

137

TRKYEDE 1971 REJM

ri d p olitikasyle yaratt uluslararas

d e iiklikle r
den holanmayan VVashington'un leti olduunu ne s
ren le r hi de az deildir.
1971'de balayacak olan yeni be y llk dnemi kap
sayan Beinci Fransz Plan, toplumun dnyada ne k
ma nlemlerini ayaklandryordu, yeniden...
Geni lde tartlm aya balanan yeni plann en
ilgin yn, Fransz sanayicilerinin, ekonominin, en yk
sek hedef olan % 6,5luk byme hzna gre dzenlen
mesini istem eleridir. Sanayiciler, % 6,5luk b ir hedef aln
madka, toplumun gerek gcnn ve kaynaklarnn hi
b r zaman son snrna
kadar kullanlamayacan
ne
srm ekteydiler.
Batl ekonomik kurulularn ok gren baklar al
tnda daha 1960larda % 7lik bir kalknma hzn seen
Trkiye bakmndan Fransann deneyi anlaml bir geli
m edir... Trkiye, % 7 kalknma hznn % 3nn nfus
artna, arta kalan % 4'nn ise ancak Batl OECD l
kelerinin genel kalknma
hzlarna eit olduunu
srm t. Oysa, Trkiyenin en yakn hedef olarak aldit,
Bat lkeleri ok daha yksek
kalknma hzlarna ula
mann yollarn aratrm aktadrlar. 1982 ylnda hl 2,5
milyon isize i yaratmak zorunluuyla kar karya bu
lunacak olan Trkiyeye 1970lerde yeni kaynaklar bula
rak, ok daha yksek ya trm ve kalknma hzlarna eri
mekten baka hi bir kar yol kalm am t.
Dnyada
kurulmakta olan yeni dengeler arasnda gerekten ba
m sz ve dem okratik b ir Trkiyeyi
yaratabilm enin ve
yaatabilm enin yolu buydu.
Aslnda kalknmaya ve bamszla ynelen btn
eylem ler kendilerini, b ir de, evren lsndeki gelim e
ler karsnda Trkiye bakmndan yol aacaklar ksa ve
uzun sreli sonular asndan deerlendirm ek zorunda
drlar. Bu eylem ler, lkenin geni ynlarnn daha m ut

138

TRKYEDE 1971 REJM

lu bir toplum iin duyduklar zlem lerle organik b ir btnlenii gerekletirem em ilerse, o anda toplumun ve
ekonominin geliim ini durdurucu bir duruma da debi
lirle r. Oysa, retici glerin geliim inin kesinlikle durdu
rulmamas gereken b ir ada yayoruz. Onun iindir ki,
Bamsz Trkiye derken, bu iin sonunda Cohn-Bendit'n in durumuna dmek de var...

(25 mart 1970)

III

DEMRELN DRAMI...
1960'LI YILLARDA plnl olarak
gelim esi zlenen
Trk ekonomisi, 1970'lerde
tarihsel kaderiyle yeniden
kar karyadr. Ekonominin geleneksel yaps, daha iyi
ve daha gzel bir Trkiye yaratmak iin toplumdan yk
selen istekleri kendi lleri iinde karlayamamaktadr.
1969 genel seim lerinin hemen ertesinde aka sezildii gibi, yeni dnemde APnin en byk dram, gelitirm ek
istedii halk ynlarnn madd istekleri ile o gne ka
dar byk lde dayand va rlkl sn fla r arasndaki
kar elim esinde yatyordu.
Ekonominin g ittike
netleen yapsal hastalklar,
artk kesin seim lerin yaplmas gereken 1970 balarn
da bu elim eyi siyasal iktidarn nne olanca aklyle karr.
Sanayi ve tarm da
beliren retim
daral
malar, kamu harcamalarnn salam kaynaklardan kartanamay dolaysyle iddetlenen
enflasyon ve hayat
pahall, d tica re tte ki dar boaz, AP'yi geni halk y
nlarnn kar ile sayca
daha az olan yksek g elir

139

TRKYEDE 1971 REJM

gruplarnn karlar arasnda bir seim yapmaya itm ek

tedir.
Bir siyasal parti iin ynlarn desteini salayabil
mek ancak onlarn ekonomiden aldklar pay genilet
m ekle, bir baka deyile, bir retim gc olarak durum
larn gelitirm ekle mmkndr. 1950'den itibaren yirm i
yl boyunca lkeye damgasn vuran ekonomik genile
me siyasetinin yrtcs olarak APli Babakan
Dem irel, bu gerei
gryordu. 1970lerde
birdenbire
yksek ve orta gelir
gruplarn ilk olarak byk apta
vergilem e abasna giriilm esi her halde bu gzlemin so
nucudur. Toplumsal adalet, ktisad yarar gibi llerle
1960 l on yln en cesur ve rg ile ri gibi grlen te db irle ri,
planl dnemin reformcu denen hkm etleri bile g e ti
recek gc kendilerinde bulamamlard.
Ynlarn desteini elde tutm ak amacyle, sosyal
isteklere ncelik vermek, ekonomide salanacak daha
yksek kalknma hzlaryle, refah tabana
indirm ek(i)
trnden sloganlarla ie girien Dem irel, Trk toplum un
da geni kyl ve ii ynlarna gre sesini her zaman
daha fazla duyurmasn bilen kentlerin kk ve byk
burjuvazisinin ok se rt tepkisiyle karlaacaktr. Ulusal
gelirden aldklar pay artrlm ad iin bir sreler DPye, daha sonra da AP'ye cephe alan orta snfn te pki
sine, D em rel'in 1970'de nerdii vergilerden sonra, b
z byk i evrelerinin honutsuzluu da katlm bulunu
yordu. Y nlar ile iktidar
arasndaki boluu
doldu
ran siyasal mekanizmann halk olmayan zellikleri, ye
ni oluan ittifa kn gcn daha da etkinletirm ektedir.
Lks t ketim i ksmak, kamu
harcamalarn verg ile r
yoluyla yaplacak kaynak kaydrriialaryle salam temel-

(1) Abdi peki, Liderler diyor ki (stanbul,

Yaynlar, 1969) s., 172 - 177 ve 182-191.

Ant

140

TRKYEDE 1971 REJM

Jere dayamak ve daha hzl bir kalknmann dem okratik

yollarn aratrm ak zorunda olan Dem irel, 1970'ler
ba
nda dar bir geidi amaya alm aktadr. Bilim sel ol
mayan bir iktisat siyaseti ile gemiin e itli to rtularnn
getirdii ykler, i ve d basklarn iyice a rtt 1970 y
lnda APyi ve D em ireli byk kaderine doru gtrm ek
te d ir, artk.

(18 haziran 1970)

ABD YRNGESNDEN AET'YE KAYAN

TRKYE DEVALASYONU GZE AUYOR

TRKYE STNDE DARALAN KTSAD DM

T RK ekonomisinde 1960'lar sonunda d deme ye

te rsizlikle ri, ihracat
zorluklar ve ithalt ye tersizlikle ri
ile gitgide netleen darlk bunalmlar 1970 ylnda ta rih
sel b ir ark yeniden harekete geirm i grnr, artk...
En nemli i kollarnda ya trm la r durmakta, stoklar b
ydnden retim
arlamakta; ithalt geri kaldn
dan ikmal zorluklar ekilm ektedir. Btn bunlar, 1970
Trkiyesinde yaklaan genel ve byk bir bunalmn ha
b ercile rid irler.
Kald ki, sanayide retim art hznn yavalama
s, emek piyasasn da nemli bask altna alyordu. sta
tis tik le r isiz saysnn 1970 yl boyunca srekli olarak
a rtt n
ortaya
koyar.
Buna karlk,
sanayide ve
e itli hizmet kesim lerinde artan isizlii giderecek l
de bir genileme olmamaktadr. Btenin ay gecik
meye uramas ya trm la r duraklatm tr. Bir dizi olum
suz etken i evrelerinde de, alan snflarda da te d ir
ginlii artrm akta; fiy a t ykselileri ve gvensizlik duygusu,
kurulu dzenin hassas baz noktalarn sarsm aktadr. Ban
ka mevduatnda grlen dmeler, kredilerin daralmas

142

TRKYEDE 1971 REJM

ve para darl ikyetleri bu ortam n yaratt zincirle

me tepkilerden ibarettir.
Ekonomik bunalm, 1970 yaznn daha ilk gnlerin
de aka ortaya km t ki, AP siyasal iktidarn nemli seim lerde bulunmas
gereken noktalara srk
lemekteydi. Batl lkeler yeni d bor amakta g ecikti
i iin, sanayide ve piyasada beliren dar boazlar ithalt
yoluyla giderm ek mmkn olamyordu. 1970in birinci ya
rs sona erdii halde, d bor ile yaamaya alm Tr
kiyenin o yl alaca kredi m iktar bile hl kesinlem i
deildi. Planl kalknma deneyinin balad yllardan be
ri Bat ilk olarak Trkiye'yi byle bir durumla kar kar
ya brakmaktayd. Demirel hkmetinin byle b ir or
tamda sosyalist blokla tica re ti g e litird i i, O rta Douda
Arap lkeleriyle siyasal olduu kadar ekonomik yaknla
ma yollarn arad dikkatli gzlerden kamaz.
Ekonominin hep byk bir dar boazla karlat
anlarda ortaya kan d yardm basks Trkiyede daha
nce 1958lere doru da grlm tr. O gnn iktidar
kendi abalaryle d demeleri dzeltemeyeceini anla
ynca, istenen istikrar te db irle rini alm ve Trk lira
snn deerini rtl olarak drm tr. Devalasyonun
yaratt byk sarsntlarn
ardndan nce DP iktidar
1960 hareketiyle devrilm i, daha sonra i bana gelen
asker ynetim de, ald 350 milyon dolarlk d borcun
yan sra devalasyonu re sm le tirm iti.
Batl ekonomik kurulularn Trkiyeye 1970 ortala
rnda yine bir kemer skma siyasetiyle devalasyon tav
siye sin d e
bulunduu seziliyordu. Demirel bu istekler
karsnda, ortaya nce yoksullardan ok v a rlkl ya da
orta halli g elir gruplarna ynelen b ir dizi vergi tasar
syla kar.
Siyasal iktidar ekonomide ar talebi
k
sp kamu harcamalarn salam
kaynaklarla finanse et
mek gibi g bir yolu
denemektedir. Tedbirlerin n ite li

143

TRKYEDE 1971 REJM

inden tr gl baz i evrelerini de karsna alan.

Demirel, devalasyon yaklatka ar i ve d basklar
nnde zamanla etin bir yara girim i
grnyordu,
1970 yln n yaz aylarnda..

(26 haziran 1970)

II

ORTAK PAZARA YNEL,

DEVALASYON BASKISI VE DI DENGELER
TRKYE'nin

boazna taklan

ekonomik

dmn

bir baka halkasn, 22 temmuz 1970'de Brksel'de, Tr

kiye ve Avrupa Ekonomik Topluluu arasnda yirm i iki
y llk gei dnemini
balatmak zere yaplan anlama
tekil eder.
Bu, Birleik Am erika'nn 1970lere kadar en yakn dost
larndan birisi
olarak kalan Trkiyenin
tercihlerinde
nemli bir deiiklii ifade
eder. AP siyasal iktidar,
sosyal geliim den rken
sermayeye gvenlik getirme
amacndaki Yunan tip i fa izm e kar kan ve oulcu
dem okrasiyi tercih eden Bat Avrupa'y kendisine
yeni
m ttefik olarak semektedir.
Ancak, siyasal alandaki yararlarna karlk, AET ile
gei dnemine balamann ekonomik yararlarn azami
letirm ek bir baka arta baldr. Bu art, dnya pazar
larndan kopmu olan Trk tarm ve sanayi rnlerinin
fiya tlarn , bir devalasyon ile d dnya iin ucuzlat
m aktr. Baka bir deyile, devalasyon, Ortak Pazar'dan
e tk ili b ir yarar salamann ksa sreli ba artdr.
Ne var ki, ihracatta salayaca arta karlk de
valasyon ekonomik ve sosyal
alanlarda AP iktidarna
144-

TRKYEDE 1971 REJM

ar baz faturalar de ttire ce ktir. ncelikle sanayide i t

halta bal ham madde ve ya trm mallar fiya tlar deva
lasyon orannda pahallaacaktr.
Sanayileme ve kal
knma hzn ksa bir sre iin drmek gibi sonular
yaratacak olan devalasyon, alan snfla rn yaama
koullarna btn arlyle
yansyacaktr.
Toplumsal
hareketlilik ve bilinlenm enin ekonomik bymenin ok
stne tat Trkiye gibi bir lkede byle bir gidi bu
nalm biraz daha derinletirm ek tehlikesini g etirir.
Paristeki
Konsorsyum
toplantsnda Trkiye'nin
1970 iin istedii 140 m ilyon dolarlk program kredisinin
sadece 97 m ilyon dolarnn karlanmas, 190 m ilyon do
iarlk proje kredisine karlk ise ancak 39,6 m ilyon do
larlk balantya girilm e si de bu ynde anlaml bir olaydr
Batl byk lkeler g irdii d tica re t dar boazna ra
men Trkiye'yi devalasyon ncesinde youn bir d f i
nansman glyle kar karya brakm lard,
deta.
Orta Douda
beliren yeni gelim eler karsnda
Arap dnyasna ak bir ta vr alan, d ekonomik ve po
litik ilikilerind e Sovyetler Birlii ve sosyalist blokla yu
muama dnemine giren Trkiyenin devalasyon ve onun
getirecei e tkile rle ekonomik byme hznn kesilm ek is
tenm esi anlalr bir eydir. Ankarann nnde alan dar
geidin, Trk toplumunun gelime ve kalknmasna ksa
srede yararnn ne olaca ise henz anlalmaz, 1970
ylnda...

(30 temmuz 1970)

145

TRKYEDE 1971 REJM

III
TRKYEDE SANAYN DI PAZARI VE
DEVALASYON
TRKYE'de
sanayileme 20. yzyln ikinci yar
snda ekonomik ve sosyal bir zorunluk olarak siste m in
karsna kar. DP iktidarndaki 1950/1960 dnemi, re
tim ilikilerind e sanayilemenin n koullarn yaratacak
biim de tem elli d e iiklikle r g e tirm iti. Szgelii,
ta
rmda izlenen kapitalistlem e sreci, ky dne bala
yan geleneksel ayakbalarnn ounu koparp atyordu.
Cce tarm iletm elerinin kn
kanlm azlatran
deiim ekonomisi ve geni ulatrm a sistem i emei de
byk lde
zgrletirm itir. 1950 ncesinin ancak
kendisi iin retim yapan kk m lkiyetli kyls, 1960
sonrasnda kaderini, byk
kentlerde emeini satarak
geinmeye balayan yeni sanayi i is ine dnmtr.
nce DPnin, daha sonra CHP'li koalisyonlarn ve
hele AP iktidarlarnn izledii iktisa t siyaseti, kinci Dn
ya Sava sonlarna kadar daha ok tisa re tte kullanlan
sermayenin zellikle 1945/1970 arasndaki yirm i be y l
da sanayie akn hzlandrc ynde olm utur. 1960 son
rasnda ylda % 10u aan bir gelime hz gsteren sa
nayileme, yeni, dinam ik ve giriken bir sanayici tip in in
douunun da habercisiydi. Sanayiin hzl geliim i 1970'e
yaklarken, b ilindii gibi,
tica re t ve sanayi sermayesi
arasnda ilk olarak Erbakan olay ile aka ortaya kan
eliki
i iktida r sava'n yaratacak dzeye de eriir.
Savan ilk dnemi; Erbakanm dayand Anadolu tccar
ve esnafnn Odalar B irli inde, 41 lerin ya da 26larn da
yand Anadolunun geleneksel byk toprak burjuvas
ve erafnn ise AP iinde ikinci plana
drlm esiyle

146

TRKYE'DE 1971 REJM

geride kalm bulunmaktadr. retim ili k ile rin i var olarr

koullar altnda ileriye doru
gelitirebilecek tek g
olarak byk sanayi burjuvazisi 1970 Trkiye'sinde ege
menliini her ynden aka ortaya koymaya alacak
tr artk; Trkiyenin tarm toplumundan sanayi toplumuna gei aamasna girdii bu yeni dnemde...
Yeni Trkiyeyi ve onun iindeki dinamik gleri ta
nmas gerekenler, bu i evrim i deerlendirm ek grevin
dedir. Sanayi sermayesi, Trkiyenin geleneksel olarak
bal
bulunduu
yabanc
pazarlarn
brakt
alan
da a ktif ekilde almakta, giderek, kendisine braklan
yeri geniletm eye ynelm ededir. Trk parasnn d dee
rini yzde 66 orannda dren 10 austos 1970 deval
asyonu, Trk ekonom isinin isel ve dsal gerekleri kar
ssnda gayet nemli bir dnm noktas olarak gerek
leir. Devalasyonla b irlikte sanayie, kendini d pazar
lara doru aabilmesi iin geici b ir silah
veriliyordu.
Ortak Pazarn yeni kabul edilen gei dneminden Trk
sanayicilerinin yenik kmamas da aslnda bu devalas
yon frsa tn n ok iyi kullanlm asn gerektirm ektedir.
Tarihsel bir dneme
noktasnda, d ekonom ilerin
Trkiye'yi kendi koullaryle uyuma geirm ek iin yap
tk la r basklarn sonucu olan
devalasyon, ta rtlm as
hi bir eyi deitirm eyecek olan b ir gerektir, a rtk ...
Bat pazar sistem leri iinde yer alan ve ihra e ttii rn
lerin n itelii dolaysyle bu yerini belki daha da byte
cek olan Trkiyenin bamsz hareket gcnn elbet s
nrlar vardr. Bu snrlar, Trkiyeyi getirdii dar boazda,
devalasyonu
ka n lm a zla trm t. Trk ekonom isinin
bundan sonras iin balca sorunu, yeni yaratlacak pa
zar koullarnn eskisinden daha iyi olabilm esini sala
m aktr. Bu yeni kurulacak denge ise, Trk kapitalizm inin
zellikle de byk sanayicilerin davran tarzna sk s
kya baldr.

147

TRKYEDE 1971 REJM

Trkiye 1970 balarnda toplum sal basklarn en yk

sek dzeye kt b ir dneme de geiyordu... Kentleri dol
duran ynlar daha iyi yaama koullar istem ekte, ky
de kalanlar, hl var olan son ayak balarn da koparmak
iin anlaml gsterilerde bulunm aktadrlar. G elim i ya
da gelim em i pazarlara sanayi yoluyla yaylma gerekle
irse, bu, ekonomiye uzun srede yeni b ir ferahlk sa
layabilecek; bu ferahlk toplum sal basklar hafifletm e
sonucunu da getirecekti. nk, ieride artan retim ,
genileyen ya trm la r ve hzlanan
sanayileme, B atda
olduu gibi, i basklar b elirli bir oranda darya ihra
etmek frsa tn verir.
Devalasyon tarm rnlerini
yabanclar asndan
ucuzlatrarak ihracat kolayln zaten yaratm bulunu
yordu. Ama, Trkiye
bakmndan asl nemli olan ih
ra kapasitesi sn rl bulunan tarm sal rnler deil, eer
yararlanlabilirse, d pazar potansiyeli byk olan sanayi
rnleridir. Kendilerini ve ekonomiyi
gelitirm e bak
mndan nemli baarlar gsterm i olan byk sanayi,
hi de kolay olmayan bu tarihsel ii en ksa srede ger
ekletirm e greviyle ba baadr, 1970lerde. Devalas
yondan sanayi rnleri ihracatn artrm ak ynnde ya
rarlanlamaz ve i kalknma hznn dmesine kadar gi
derse, var olan toplum sal basklar karsnda ksa srede
doacak boluk korkun olabilecektir, gerekten de...

(11 austos 1970)

IV
K YZ YILLIK D :
AVRUPALI OLMAK A M A NASIL?
TRKYE ile Ortak Pazar arassnda kurulan yeni yo
un ilikile rin Trkiye asndan ba nedeni, va rlk l -

TRKYEDE 1971 REJM

ruflarda tarihsel bir zlemi ifade eden AvrupalI olma

hevesidir. En azndan Tanzimat Fermamndan bu yana top
lumun belirli kesim leri Avrupal olmak iste m itir. Ba
t Avrupann orta ve yksek g e lirli
gruplarnn yaama
biim lerine zenmekten ileri gitmeyen bu istek, Trki
yenin iki yz y llk kurtulu savalarnda onu ne kalkn
drmaya, ne de m odernletirm eye
ye terli olm utu. Gi
derek, bu heveslerle toplumun b e lirli aralarla ortaya
kan knt ya da bat dnem leri arasnda s.'k sk ya
kn ili k ile r de grlm tr.
Ortak Pazar yaratan Roma Anlam asnn Avrupal
olmaktan anlad, insan, emtia ve sermaye hareketleri
ni serbestletirerek, daha byk bir pazar elde etm ektir,
Trkiyede Avrupal olmak isteyenler ile Ortak Pazarn
getirdii bu tanm arasnda b e lirli bir elim e vardr. Tr
kiye nin iki yz y ld r kalknamay nedeni de byk l
de bu elimede bulunabilir. Trkiye'de daima bay Avrup a lnn d grntsne baklmakta, bu grntnn daha
ardndaki onu yaratan btn bir sosyal, ekonomik ve ta
rihsel nedenler zinciri ve bunlarn
getirdii zorunluklar
unutulm aktadr.
Oysa, dn olduu gibi, bugn de bay Avrupal geni
b ir dnya
pazarlar te ke l'i stnde
oturan tarihin
mutlu kiisidir. Rnesans' yaratan Avrupa burjuvazi
si, dayand bireysellik ve madd ihtiraslarla, yeryznn
bilinen eski k talarna samaz duruma geliyordu. Bay
A vru pa lya yeni k talar bulduran, bu k talarn btn zen
g in likle rin i nne aan, onu nl sm rgeler tica re ti d
nemine geirten ve sanayi devrim inin anahtarlarn eline
veren bu tarihsel stnlk A vru pa lmn uygarlnn
ve
refahnn gerek kaynaklardr.
Beenilen ve zenilen o tketim
toplum larm n re
fah ve uygarl 20. yzylda ulusal ekonomide yeni yn
tem lerle ok byk sram alar gerekletirilm edike s rf
b e lirli kurululara ye olmakla kendiliinden elde edile

149

TRKYEDE 1971 REJM

bilecek hedefler deildir. Yeni pazarlar elde etmek, eski

pazarlarn koruyabilm ek iin
stra te jik noktalara el at
mak isteyen bay Avrupal'nn hedefleriyle kendine basit
pazarlar bulmak zorunda olan yoksul Trkiyenin hedef
leri ve sosyo/ekonom ik yaps, zorunluklar arasnda ko
lay giderilem eyecek elim eler sz konusudur. Bu eli
melerin eziciliini nlemek ise, Trkiyenin en azndan
baz m anivelalar dikkatle kullanmasn g erektirecektir.
Bunlar, Boazlar, O rta Dou ve Akdeniz'de, Trkiyenin
elde e tti i olaanst durum ve yoksul nc dnya
lkeleri arasnda oynayabilecei nderlik rol gibi An
karann asla brakamayaca siyasal stnlklerdir.
Ortak Pazarn daha da geniletip siyasal bir btn
lemeye gtrm ek istedii
1970'le- Bat Avrupas, 16
devletten 323 m ilyon insan toplayan bir blgedir. 1970
balarnda ortalama bay Avrupal haftada 20 s te rlin geli
ri olan; yarsnn evi ve otom obili, drtte nn te le viz
yonu bulunan; tm de e le ktrikli t kullanan bir tke
tim toplum u y a ra t d r.(i) En ok 6 m ilyon t keticin in
ihtiyalarn giderebilen Trk sanayiini 1970'lerdeki ye
tersiz durumunda donduracak, giderek, kntye gt
rebilecek anlamalarla deil Anadolu kylsnn byk
kentlerde yaayanlarn bile bay
A vru pa lnn dzeyine
km as beklenemezdi.
Ortak Pazar'la yaplan 22 y llk gei dnemi anla
masndan beklenen ey; dnya temel sanayilerinin bl
nnde Trkiye'ye nemli bz alanlarn braklm as ve
yeni kurulacak bu ar sanayilerin g e litirileb ile ce i d
pazarlarn salanmasyd.
Trkiyeye n ite lik ve nicelik
bakmndan birinci s n f bir sanayi toplum u olmann ke
sin garantilerini
getirmeyen bir anlama ise, Avrupal
olmak yerine ancak Avrupann pazar olm ak sonucunu
dourabilirdi.
(23 temmuz 1970)

(1) The May Faces of Mr. Europe, The Sunday

Times (12.7.1970) s., 45..

150

TRKYEDE 1971 REJM

V
ABD KARISINDA AETY SEMEK NE DEMEKTR?
TRKYE ile Ortak Pazar arasnda 1970 yaznda im
zalanan gei dnemi katma protokol, Trk toplum u iin
d ekonomik ilikilerind e yeni b ir aamay balatr, hi ku
kusuz... Toplumun ve ekonominin nnde yirm i iki y l sre
cek byk b ir deney vard,
im di. Sz konusu deney,
Bat Avrupann dev kapitalist
ekonom ileri ile Trkiye
arasnda aama aama gmrk yaknlamasn gerekle
tirm ekle kalmayacak, toplumun e itli styap
kurumlannda da modernleme ynnde Avrupa kurum ve yasalaryle daha derinden benzerlii zorunlu klacaktr. Tari
hin yasalar oyunun kurallarn bozmazsa, yirm i ikinci y
ln sonunda genellikle Bat Avrupa
lleriyle uyuma
gemi; buna uygun ekonomik, toplum sal, snfsal
ve
kltrel yaplara yaknlam bir
Trkiye domas iin
alacaktr, Trk kapitalizm i... Trk toplumu, yeni edin
dii davran kalplarna kendi ulusal benliinden gelen
bir kiili in damgasn vursa bile, yine de sanldndan
da fazla Avrupallam olacaktr.
Fransann byk nderi de Gaulle 20. yzylda b e lirli
davran b iim lerinin varolduu
inanandayd. Yoksul
nc dnya lkelerinin daha kesinlem em i olduka
s ilik kiili in e karlk, B irleik Am erika dnya apnda
yeni yaama biimleri'ni
yayyordu. De Gaulle, Ortak
Pazar ya da geni anlam yla A lta yla rla U ral'lara
kadar
uzanacak bir Avrupa topluluunun, yeryznde daha de
rin m uhteval, insancl ve bar b ir nc kim lii ge
li tirip koruyabileceini umuyordu. Fransann eski Ba
kan b ir Avrupa birlem esini, B irleik A m erikann eko
nomik, sosyal ve kltrel alanlarda
kendi stnln
kurma yolundaki meydan okumasna getirile bilece k
tek
gereki zm olarak grmekteydi.

151

TRKYEDE 1971 REJM

De Gaullen bazen bir orta a valyesinin gizem

li tavrlarna brnen byk direnci; ekonomik olayn ay
n zamanda siyasal, toplumsal ya da kltrel gelim elerin
de belirleyicisi durumuna geldii 20. yzylda tmyle
gerek d deildir. Aslnda, Birleik Am erika ile Ortak
Pazar arasnda 1970'Ierde kar ekim elerinin gittike
bymekte oluu ok anlam ldr. D
deme aklaryle
kar karya bulunan ABD, enflasyon dolaysyle m ali
yetleri bsbtn arttndan Ortak Pazar ile eskisi ka
dar rekabet edememektedir.
Yeni Ticaret Kanunu Washingtona, szgelii, Ortak Pazardan yaplan ucuz ithal
t kotalar ve yksek gm rklerle kstlam a yetkisini bile
tanr, hatta. ABD ile Ortak Pazar arasnda beliren, dn
ya pazarlarnn deta yeniden blm dorultusundaki
bu ar rekabet, yeryznn bir tica re t sava eiinde
olduu izlenim ini verir.
Truman D oktrini'nden balayp, 1960'lar sonuna ka
dar ABD ekonomik ve siyasal etki blgesi iinde bulunan
Trkiyenin Ortak Pazarn ekonomik ve siyasal alanna
katlmaya doru att adm, yeryznn bu gergin koul
larna rastlar, ite ... Ankara asker alanda
VVashington
ile yakn ilikisin i srdrmekle b irlikte, daha nemli olan
ekonomik alanda Ortak Pazara doru eilm ektedir. Or
tak Pazarn Fransa ve Bat Almanya gibi nder lkeleri
ise dnyada siyasal ve asker g erginliklerin azaltlm asn
istem ektedirler. rnein, fa ist tip te diktalara kar o l
duklarndan, Yunanistan ile Ortak Pazar arasndaki anla
may donmu tutm aktadrlar. Buna karlk, bata Tr
kiye olmak zere A frika ve Orta Dounun e itli lke
lerine ka rlkl kolaylklar salayarak, onlar kendi yan
larna yneltmeye alm aktadrlar. ABD Maliye Bakan
bunun iindir ki, Ortak Pazarn nc dnya lkeleriyle
tek yanl yaknlamasn knayarak, bir benzeri Trkiye ile
gerekletirilen anlamalardan
VVashington'un
honut

152

TRKYE'DE 1971 REJM

olmadn dnya kamuoyuna duyuruyordu, o gnlerde...

AETyle yaplan anlama geri Trkiyede CHP, TP
ve MHP tarafndan baka
gerekelerle e le tiri konusu
edilecektir. CHP Genel Sekreter Yardm cs anlamay,
Trkiye'nin, yabanc sermayenin slendii, i ve d s
mr evrelerinin egemen olduu ve srekli olarak da
avu aan b ir lke durumuna g etirilm ek istendii b i i
minde yorumluyordu. TP Trkiye'nin Bat
emperya
lizmine
teslim
edildiini
belirtiyordu. E letirilerin
odak noktasnda, Trkiyeyi nce kendi iinde, kendi var
lyla
derinlem esine
sanayilemi bir toplum katna
ykseltm e talebi yer alr. Bunun iinse, siyaset, ekonomi
ve kltrde an izin verdii en yksek il le rd e ba
msz bir ili k ile r btnne gemek nerilir.
Rejim ta rtm alarnn keskinletii, halkn stnde
ve dndaki i ve d Bizans
oyunlarnn younlat
1970'ler Trkiye'si Ortak Pazarn gei dnemine doru
ilk admn byle b ir grnt iinde atar... Toplumdaki
byk bunalmn alaca yrnge, aslnda T rkiye/ Ortak
Pazar ili k ile rin i de etkilem ekten geri kalmayacaktr, yak
laan kaos gnlerinde...

(25 kasm 1970)

153

10

KAOS YAKLAIRKEN..

SULTAN SLEYMANI YANILTAN KAOS

U SUN DERNLERNDE sezilip de aklanmak gc bu
lunamam dorular, byk tarih anlarnda zdenlikle or
taya konulm al;
blnm ya da paralanm insanlar,
deiim ve ilerlem eye dnk zlem leri erevesinde b ir
birlerine yaknlamann yollarn aram aldrlar. Bencillik
ve karlarn dar snrla r, geni ynlarn esenlii adna
derinden zorlanm aldr. Anlay ve gerekilik yeniden
k tu tm aldr, yarna...

zlemler ile gerekler arasnda insan tarihinin ba

langcndan bu yana var olagelen elim eler, daha iyi
b ir dnyann kuruluunu isteyen
dncelerin ounu
ktlar stnde brakm tr. Tarihin uzun yry iin
de, gereklemeyi ylesine hak e ttii halde i ve d
glerin diktii engeller ya da insafsz gerekler yzn
den uygulanamayan tasanlar, bir byk aldanlar dizisi
halinde 1970lere kadar uzanr.
Geni ynlar, objek
t if gereklerle dolaysz ilikiye geinceye kadar insanl
n bu durumu devam da edecek...
D rt buuk yzyl nce
Kanun Sultan Sleyman,
ykselen bir imparatorluun
ba olarak gzlerini Rne

154

TRKYEDE 1971 REJM

sansn eiindeki Bat'ya evirdii zaman unlar sy

le m i tik )
H ristiyanlar srekli olarak kendi ilerinde mcade
le edip dururlar, zira her birisi ya kral, ya prens, ya da
aralarnda en nde gelen kii
olmak iste r... Onlardan
korkmaynz, nk ilerinde hi bir uyum yoktur. Her
kes salt kendisini gz nnde tu ta r; hi kimse ortak
kar dnmez. Kavgac, buyruk dinlemez, kendi karn
da ve itaatsizdirler., stlerine ballk ve disiplin yoktur
onlarda, oysa her ey bunlara dayanr...
Tarihin b elirli bir deiim noktasnda bir koca sul
tam bile artan bu i kargaa, biliyoruz ki, gerekte bir
sray annn yanltc d grntsnden ibaretti. Du
raan yaplarn a rtk geride brakan ve bireyci g iriim le
re dayanan topluluklar,
kendilerine yeni dengeler arar
ken, genellikle bir kaosun iine dm grnrler. Oy
sa, bu anlamdaki a ltst olular deiim dnem lerinin ka
nlmaz tablolardrlar. Tutucu gr, byle anlarda ken
di kendisine be itiraftan ekindii gizli duygularla ba
lanm olduu eski dnyann ve onun deerler sistem inin
y k l karsnda okluk rpertiye kaplr ve tarih
bo
yunca duyulmu olan knt balad! ln atar.
Oysa ken dnn dnyasdr ve her ey yeni bir
dnyann kuruluu iindir. Yeter ki toplum , dnn gizli
zlem cilerinin bilin altlarndaki, ta rih i tekrarlamak he
vesine dmesin; yolunu, tarihin, gereklerin ve bilim in
amaz yasalaryle deerlendirerek, ak ve seik ola
rak grebilsin... Btn eylem lerin yn ve ricisi olan po
litik gcn ve rgtn nemi ve rol de hi kukusuz
burada balar. Ekonomik, siyasal ya da toplumsal hi bir
hedsf, halk ynlarnn en ileri ve aydnlk kesim leriyle,
(1)
Paul L. Hughes ve Robert F. Fries, Readings in
VVestern Civilisation (Iowa, Littlefield, Adams and Co.,
1956) S. 57-58.

155

TRKYEDE 1971 REJM

et ve trnakcasna kenetlenm i bir rgtleni gerekle

tirilem edike, topyalarn lkesinden uygulamalarn alan
na indirilem ez. Kanatsz ve gvdesiz
kalm umutlar
mutlaka k rlr ve nce tra jik olan durum zamanla ac bir
komediye dnr.
Deimek, gelimek, sanayilemek, ulusal gelirden
daha byk ve adaletli bir pay almak isteyen iisi, ky
ls, dar g elirlisiyle alkan ama yoksul Trk halk, 1971in yaklamasn bilgece b ir gerekilikle
izliyordu.
zlem lerinin hakllndan ve gzelliinden emin, daha
dem okratik ve bamsz bir topluma ulama zorunluundan haberli olarak, gze! halkmz aslnda a rtk aydnla
rnn da iki yz y llk fild i i kulesinden kp, kendi ger
eklerinin salam toprana basmasn bekliyordu. n
k, aydnlk ve kurtulu ancak halkla b irlikte ve halkn
yannda bulunabilir.

(1 aralk 1970)

II

DAR GET, HALKIN DIINDA AILMAZ...

TRK TOPLUMU, o amaz sezgisiyle 1970 sonlarn
da bir dar g e ite srklenmekte olduunu anlam t, bi
le... Parlamentodaki kaos, kukusuz, ekonomik ve sosyal
dzendeki derin i ekime ve elim elerin da vurmu
asgari grntsn yanstm aktadr. Oysa, derinlerde, top
lumun yaps yzlerce y ld r bir benzerini daha grmedii
byk bir deiim e tank olm aktadr. Modern alardaki
yaants tarm rnleri ihracats b ir yar sm rgelik
ten teye gememi Trkiye, ilk olarak, sanayie dayal
bir ekonomi olmann yollarn
aratrm aktadr. Gelien

156

TRKYE'DE 1971 REJM

ii sn f, zlem leri modernleme ynnde younlaan

yoksul kyllk, daha gzel bir
Trkiye zlemini dile
getiren e itli aydn
kesim ler; dounun az hareketli
dnyasnn bir rn olan eski dzende derin atlaklar
amaktadr. Eski ile yeni
arasndaki evrensel atma
Trkiye'de ayn anda um utlarn ve karam sarlklarn to
humlarn atmaktadr.
1970in ikinci yarsnda toplum ve ekonomide olup
bitenler, atmann iddet lsn biraz daha ak ola
rak yanstr. G eliim in ipularn sezinleyen Demirel ba
kanlndaki AP siyasal iktidar,
yksek ve orta g e lir
gruplarnn varlk ve g e lirle rini, dzeni daha da rasyonel
le tirici biimde trplemeye alan tedbirlere ba vur
duunda kendisini
frtn a la rn iine atm t.
Siyasal
iktida toplumun alaca yeni biim de ncelii byk sa
nayi burjuvazisi ile iisi ve
kylsyle geni retici
glere vermeye alyordu. APdeki 26'lar hareketi, bu
tercih karsnda Anadolu erafyla byk toprak sahip
lerinin siyasal plana kan
reaksiyonu olmutu. Bunu,
1970'in ikinci yarsnda kk tica re t kesimi ile rantiye
snfn te p kile ri izlem itir.
Perakende tic a re t kesimine konan letme V e rg isi
nin, kanundaki akla ramen ancak bir buuk aylk bir
gecikme ile yrrle girebilm esi de, durumu sarslan
zmrelerin tepkisinin arln
gsterir.
Kamu ya trm
ve harcamalarn, emlk sahibi va rlkl rantiye evreler
den kaynak tra n sfe rle riyle gerekletirm ek amacyle ge
tirilm i bulunan Bina ve Arazi Vergileri daha da anssz
kar. 1 mart 1971de balamas
gereken uygulama
mlk sahiplerinin tepki ve basklar karsnda 1972ye
ertelenir.
Enflasyona ba vurmadan
ekonomiyi b
yltm ek zorunluundaki siyasal iktidar, kar bozulan
zmrelerin yaratt etin b ir dar boaza arpm tr. De
m irel'in ve AP'nin dramnn ardnda, toplumdaki bu de
iim srecinin derin i elim eleri grlr.

157

TRKYEDE 1971 REJM

teki dar boazlar, hi kukusuz, d engellerle 1971

yaklatka daha da k ritik bir durum alacaktr. Ne var ki,
hi bir dar geit halksz almaz ve halk ynlarnn eko
nom ik, sosyal yaantya a k tif katl gerekleinceye ka
dar toplumdaki alkantlar durmaz. Bu da tarihin dersi
dir, btn bunalm dnemleri iin:
Gnlk tercih ve kararlar ne olursa olsun, uzun s
rede kalacak tek gerek toplumun kendisi, onun gerek
lemeyi zorlayan zlem, istek ve iradesinden baka bir
ey olm ayacaktr.
(16 aralk 1970)

UI
NN, DEMREL VE DI DNYA.
DI YARDIMSIZ braklarak
1970de devalasyon
dar boazna srklenen Trkiye 1971 balarnda ekono
m ik konularda ilgin aklamalara ta nktr. Avrupa Parla
mentosu Trk Grubu Bakan Senatr evket A kyrekin
1970in son haftalarnda AP'den istifa ederken verdii
deme, devalasyon kararn almasnn bile AP iktida r
na dta gerekli destei salayamad izlenim ini yaratr
deta... Senatr Akyrek
Pariste
yaplan toplantda
Alman heyeti bakannn kendisine, Almanyann Tr
kiye'ye 300 m ilyon m arklk yardm verm eyi dnd
n, ancak yardm n kullanlm as konusunda endie iin
de bulunduklarn
sylediini duyuruyordu.
Senatr
bu kukularn Avrupa Parlamentosunda da yaygn oldu
u kansndadr. Trk Grubu
Bakamna gre B atnn
kukulan, Bu hkmetle daha ne kadar alacaksnz?
sorusunda toplanm aktadr.
Batllar, memleket sosya

158

TRKYE'DE 1971 REJM

lizme gidiyor, hkmetiniz bigne kalyor; ya trm konu

sunda gvenemiyoruz dem ekteydiler.U )
APden istifa ederken senatrn D em irel'e gnder
dii mektup, kukularn AP M eclis Grubunda da yank
lar bulduunu dorulayacaktr. stifa mektubunda
lks
tketim e ve rantiye snflara ynelen vergi tedb irle rinin
sosyalist bir uygulama diye nitelenm esi, zellikle ilgi
ekicidir. Oysa, zaten, gayrimenkul ve arazi vergilerin?
artrarak aktan elde edilen rant
g e lirle rin i budayan
1970 vergi tasarlar, Anadolunun sanayici olmayan ta
rm ve tica re t kesiminden balangcndan beri s e rt tepki
grmtr. Bu evreler yeni
ve rg ile rin olumlu biim de
kullanlmayan servetleri trpleyici niteliini sosyalist
karakterde saymaktadrlar.
Azalan d krediler
karsnda i kaynaklar rasyo
nelletirerek, var olan kapitalist dzen iinde daha b
yk bir ekonomiye gemek isteyen siyasal iktidar 1971
banda iki ate arasndadr. A tein bir yannda kk
burjuvaziyi meydana getiren geni memur ordusu,
te
yannda ise ekonomik ve siyasal
durum lar sarslmaya
balam tarm ve tica re t byk burjuvazisi yer almak
tadr. Memurlara ve rg ile r yoiuyle teki sosyal s n f ve
gruplardan yaplmas
dnlen ek g e lir transferi ba
langtaki 2 m ilyarlk hedeften tam 6 m ilyar liraya yk
s e ltild i i halde, kk burjuvaziyi bu bile tatm in etmez
a rtk... Maa ve intibaklara yaplan
itirazlarn hacmi,,
gelir blmnden pay alma isteklerinin 6 m ilyarla hi
karlanamayacan kesinlikle gsterir.
Ekonomide g elir dalm n kendi karna deitirm ek
isteyen kk burjuvazi ile eski durumunu korumaya a
lan byk burjuvazi arasndaki atma, hi de a rtc
olmayan sonular yaratacaktr. Bu sonu, her iki sosyaf

(1)
S. 1 - 9 .

159

Akyrek APden istifa etti, Milliyet (9.12.1970>

TRKYEDE 1971 REJM

sn fn , farkl nedenlerle de olsa, siyasal iktidarn nce

likle sanayii ve iile ri gelitiren hzl iktisa t siyaseti
karsnda duyduu gvensizlikle b elirir. Siyasa! iktida
rn drlmesi ortak hedef halini almakta ve bu durum,
Avrupa Parlamentosu Trk Grubu Bakammn aklad
d iradenin isteklerine de uygun dm ektedir. Trkiye'
nin Arap ve zellikle sosyalist
ekonom ilerle kurduu
ili kile r, Anadolu'da Dou kredileriyle ykselm ekte olan
sanayi te sisle ri, Orta Dou ile Akdeniz
blgelerindeki
g d eiiklikleri karsnda Ankara'nn taknd bar
tavr, AP iktidarnn istenmeyen ekonomik felsefesinin
siyasal ynn btnler.
ABDnin Ankara eski Bykelisi Komer'in yapt
aklamalar
Trkiyedeki iktidar ile dardaki iradeler
arasnda beliren elim enin yeni bir olgu olm adn da
ortaya koyar.
Korner, 1960lara
g irilirken , Trk kal
knmasn hzlandrmak iin ar
harcamalar yapan
M enderes'in ekonomik tutumunun kendilerini derin de
rin dndrdn
hatrlatm aktadr. yle ki, Korner
1960 darbesinden nce Ankara'ya kadar bizzat gelerek
siyasal iktidarn bana ekonomik politikasn de itir
mezse, yardm n kesileceini duyurm utur. Buna ramen ayn ekonomi siyasetine
devam edilince krediler
kesilm i ve ok az bir ekonomik yardmla ba baa ka
lnnca Trkiyede beliren ekonomik ve sosyal alkant
lar 27 mays asker hareketini g e tirm i tir.(2)
1970lere g irilirken Ortak Pazara gei dneminin
eiindeki Trkiyede ayn iktisa t
siyasetinin yaratt
g ergin liklerin sonucu olan toplumsal olaylarda CHP li
d e ri nnnn de, AP lideri D em irelin de siyasal ama-

(2)
Korner: likilerimizi en zor yrttmz l
ke Trkiyedir, Milliyet (5.12.1970) s., 1 -9 .

160

TRKYEDE 1971 REJM

lar bulmalar her halde b ir rastlant olmasa g e r e k t ir . < 3 )

CHPnin genlik olaylaryle ilg ili M eclis aratrm asnda
ise, Trkiyede lerde kurulm ak istenilen bir ynetim bi
im ine uygun gereke iin strateji yrtld iddias
na bile yer
v e rilir. A ra trlm a s gereken ey, bu
rastlantnn kendisinden nce, on yl aralarla beliren an
laml benzerliklerin nedenleri ve bunlar karsnda Tr
kiye'nin karlar sorunu olm alyd.
(10 aralk 1970)

IV
DEMRELN UYARMALARI
TOPLUMUN e ilim le rin i aratrm ak zere 1970 ey
llnde kt Karadeniz gezisinden Babakan Demirel
ilgin tablolarla dner.
Babakann izdii, ile le rin
ve um utlarn yan yana dizildii yeni Trkiyenin b ir g
rntsdr. D em irele gre, deniz ile dan arasnda s
kp kalm Karadeniz kysnda, alkan bir halk, ke
s if b ir nfus, skn t iindedir. Karanlktadr. Okulu yok
tu r. i yoktur. Y zyllk yenilem e serveninin sonucu
hl fn d k lk ile g urbe tilik arasnda izilen bir ksr
dngdr.
Her eyi doru konualm diyen Babakann szle
ri, btn bir cum huriyet dnemi asndan dndrc
gerekleri
yanstyordu. Zira,
Dem irel, ylda
b ir
rn alan; tefeciye ve bankaya borcunu demek iin u
rap duran b ir halkn ilesini dile g e tirir, artk. Gide-

(3)
nn ve Demirel ayn grte: Olaylarn al
tnda siyas maksat var, Milliyet (9.12.1970) s., 1 -9 .

161

TRKYEDE 1971 REJM

rek halka, askere giden sensin, ve rg iyi veren sensin,

her t rl meakkate katlanan sensin. Bu lkede son sz
sahibi de sen ol diye arda bile b ulun m akta dr/*)
1970
Trkiye'sinin dinam ik toplum sal ortam nda, bun
lar a rtc yarglar deildir. Tarih
boyunca hak e tti i
gzel gnlerin zlem iyle 20. yzyln nc yirm i be
yln a gelm i Trk halk, aslnda, belki de ilk olarak, l
kede gerekten sz sahibi olabilecei bir yol azna
yaklam durumdayd. Sanayileme, daha yksek ge
lir, ulusal gelirden daha dil pay, eitim ve kendilerini
g elitirm e haklarn dileyen yeni Trk toplumunun yoksul
s n fla r bu zgr ta vrla ryle b ir sredir baz orta s n f
aydnlarna rperti verdiriyordu, hep... Oysa, gerekten
kalknmaya ynelm i eylem ler iin dinamik b ir toplum
sal tabana oturabilm ek 1970lerde zor bulunur b ir m ut
luluk saylm alyd.
Babakan, grd toplum sal gerekler karsnda
Trkiyenin sorununu iki adan k o y m a k t a d r . ( 2 ) Demirel'e gre, sorunlarn ilki, sanayilemi b ir Trkiye ya
ratm aktr. AP liderinin Fabrika olursa ekmek kar, ek
m ek karsa hakkn olur. Hak o zaman
aranr. Fabrika
yokken bo tarlada ne hakk arayacaksn. eklindeki sz
leri, toplumda yaratlan deerin yeniden retim srecin
de kullanlm asnn yararn aklamak istiyordu, her hal
d e... Sz konusu olan, en sonunda, ulusal varl zengin
le tirm e ktir. Byle b ir gr as iinde, Dem irel Grev
hakk m? Buyurun kullann., ama ocuunuz gibi bak
nz bu te sisle re ... ocuunuz g ib i... diyordu.
Trkiyenin teki sorunu, Babakana gre, sanayie
rekabet gc katabilm ektir. Ortak Pazarla ili k ile ri, sa
lk l b ir ekonomi yaratmak iin gerekli bulan Babakan,
gerekte, yalnz i istism ara dayanan b ir sanayileme an-

(1) Son Havadis (22.9.1970), S. 1 - 7

(2) Son Havadis (21.9.1970) S. 7

162

TRKYEDE 1971 REJM

layna
kar
koyar.
D
borlanma
olanaklarnn
g ittike azalmakta olduu
1970ler banda AP iktidar
bakmndan Ortak Pazarn ayr b ir anlam tamaya ba
lad grlr. AP'nin, O rtak Pazar anlamasnn salaya
ca ko laylklar, yeryznn yeni koullarnda d kay
nak salamann b ir manivelas sayd da sezilir.
Bat A vrupann b ir
sredir ABD ekonom isi karsnda
salad dinam ik gelim e de,
dnyadaki yeni denge
kaymalaryle b irlikte ,
AP'nin Ortak Pazar' seiminde
her halde b e lirli bir rol oynam tr. Geni halk topluluk
lar nnde, srekli olarak, sz sahibi sen ol arsn
da bulunurken, Babakan D em irel'in, bir yandan da, sa
nayilemeden baka hi b ir eyin Trk toplumunu gelitirem eyeceini her frsa tta
belirtm esi ve d ekonomiK
ili k ile rin yrngesinin a rtk Ortak Pazar'a doru kayd
rlm as gerektii tem asn zenle
ilem esi, gelecein
getirebilecei ihtim alle r
karsnda anlaml iaretlerdir.
(26 eyll 1970)

V
DAR GET YAKLAIRKEN
NN DEMOKRATK ALTERNATF NERYOR
TRKYENN gelim e ve byme sorunu, yeni sos
yal ve ekonomik bunalm larla
b irlikte 1970 sonlarnda
g ittike aktel plana gelir, a rtk ... 10 austos 1970 deva
lasyonunun toplum sal m aliyeti zellikle orta snfla rn
m ill gelirdeki paylarn bytmek iin yaptklar bask
lar idd etle nd irir. 1971 btesinin mem urlar iin g e tir
dii 6 m ilyar lira lk ek zamlar ya da savunma btesin

163

TRKYEDE 1971 REJM

deki 2 m ilyar lira lk byk art toplum daki zorlanlarn ekonomik alana yansm yeni grntleridir. CHP li
derine gre, btn bu kargaa iinde, bugn iin Tr
kiye nin byk meselesi kalknmadr. nn, siyasal or
tamdaki bulanklk, atlama, gr
a yrlkla r ve yeni
akm larn arkasnda da yine ekonomik
sorunlarn yer
aldn b e lirtir, srarla: Siyaset cereyanlarm z kalkn
may b ir an evvei yapmak, en iyi yapmak davasndadrlar. Siyas akm larn, resm akm larn, zel arzularn al
tnda yatan iyi niyet ve sam im arzu budur.(i)
Hangi siyasal dzen altnda
bulunursa bulunsun
hi b ir toplumda siyasal parti ya da akm larn ekonom ik
gereklerin tesinde ve dnda ileyebilecekleri d
nlem ez... Aslnda, siyaset, ekonomideki e itli ayr g
r ve karlarn b ir
rgtleni ve aklan aracndan
baka ey deildir. Siyasal dzeni sa lt kiisel ihtirasla
rn, hesaplarn, oyunlarn dnd alan gibi sayan anla
y tem elinden hakszdr. En kiisel sanlan davranlar
bile, en son aamada, b e lirli bir dnya grnn belki
ar gitm i b ir yansmasndan iba re ttir. E letirilm esi ge
reken siyaset deil, bu arpklklara yol verebilen eko
nom ik dzenin kendisidir.
D em okratik haklarn balca yarar, fa rkl s n f ya
da karlara ait ekonomik ve sosyal isteklerin siyasal yol
lardan aklkla ortaya
konulabilm esidir.
Bundan rk
mek yerine, toplumun gelim e dinam iklerinin b e lirii a
sndan sevinmek bile gerekir. Hi kukusuz, uzun srede
kalacak olan eskim i tutum lar, davranlar deil; toplu
mu ilerleten ve iten yeni grler, yeni gler olacak
tr . Dem okratik haklarn kullanlndan bunalm anlarn
da en ok yaknanlarn eski dzenin deerlerinden yarar-

(1) nn

nemli

bir

konuma

yapt, Ulus

(24.12.1970) S. 1

164

TRKYEDE 1971 REJM

lananlar ya da onlar savunanlar olm as da bu gerein

som ut b e lirtis id ir.
Ellinci ylna yaklaan gen Trk C um huriyetinin ilk
kurucularndan b irisi olarak nnnn, Cum huriyet re
jim inde, vatandalarn fik irle rin i serbeste ve cesaretle
syledikleri b ir gelim e devrinde, kalknma m eseleleri,
siyas m eselelerim iz tartm a konusu olacaktr demesi
yersiz olmasa gerektir. D em okratik haklarn gerekletii
tartm a ortam , balangtaki byk bulanklklara ra
men en sonunda ekonomik ve toplum sal gerekliin, du
rulukla belirecei aydnlk b ir yoldur.
CHP lideri nn, i sorunlarn zm ile d so
runlar arasndaki ilikile re de deinerek, bugnk dn
ya vaziyetinde B irleik Am erika ve Sovyet Rusyaya kar
dm anlk yapmayan b ir siyasetin, sorunlarn z
mn gnn
koullarnda daha da
kolaylatracan
syler. CHP liderine gre, hedef M illi Kurtulu; kur
tuluun yolu ise, bamsz b ir devlet, haysiyeti ile ya
ayan b ir devlet olm aktr. Kalknm asnn kalk aama
snda, Bat ve Dounun d kaynaklarna daha b ir sre
ihtiyac olan Trkiye'nin, dem okratik tartm a ortam n
korumasnn yararn belirten nn 1970 sonlarnda g e li
nen dar geitte, kendileri
ynnden deta b ir tarihsel
perspektif ve rir. CHP liderine gre, ilk aama demokra
tiklem e ve kalknma olm aldr.
(26 aralk 1970)

165

1971
Trkiye/de
Gei

fzeni .*
1971 b e jim i

DNLE BERABER GTT, DNN

SZLER...
1

KESKNLEEN GELKLER, BUNALIMI

YOUNLATIRIYOR
2

LBERAL PART AP ve SOSYALST

PART TPN ONUNCU YILINDA
TRKYE
3
SORUMSUZ KALMAK MMKN DEL...
4
TRKYEDE EKONOMK ve
POLTK YAPI
5
12 MART MUHTIRASI ve
NMZDEK SORUNLARI
6

1971 REJMNN PARTLER ST LK

HKMET ve SOSYAL GLER DENGES
7
ADA DNYA GEREKLER ve
TRKYE
8

1971 REJM SERTLEYOR

9
SANCILI DNEM, SINIFI ve
TPN KAPATILII
10
KTSAD DURUM ve REFORMLAR
TARTIILIRKEN EKONOMK
BUNALIM BYYOR

11
KK BURJUVAZ LE KAPTALZMN
PRORAMININ ATIMASI
KTDAR BOLUU DOURUYOR
12
RADKAL ON BRLERN D ve
KNC ERM
13
1971 TRKYESNN TARH DERSLER

DNLE BERABER GTT,

DNN SZLER...

N Y A M IZ ve Trkiyemiz bugn
1971in ilk gnn yayor... Tarihin byk
ak iinde 1971 de hi kukusuz ksa sren
bir durak olacaktr. Yeryznn yz binlerce
yllk yaantsnda belki de grnmez bir an olan bir yl, insan tarihi iinde de nehrin bitmeyen aknn belirli bir uzants saylabilir.
Egeli filozof daha yzyllar nce
nehirden
her an akan suyun, bir an nce akan sudan
baka olduunu sezmi ve ilerlemenin ilk ya
sasn dile getirmiti. Ne sular ne de kprler
tarih ve zaman yrdke artk eski sular ve
kprler olarak kalabilecek...
Geen srenin ksalna ramen 1971
Trkiyesi bile 1970 Trkiyesi deildir. n
sanlar ve sorunlar d yzeyleriyle ayn insan
lar ve sorunlar da olsa toplumlarn ksa s
reli geliimleri onlara yeni unsurlar katmak~
tan geri kalamazlar. Sosyal ve ekonomik

geliimler, bunlarn daha st plandaki yans

malar olan siyasal bunalmlar, iinde bulun
duklar toplumun ve bir paras olduklar yeryiizM yuvarlann ilerleyiine paralel olarak
srekli nitelik deiimleri gstereceklerdir.
zellikle Trk toplumu gibi dinamizmin son
snrlarna ulat toplumlarda bir tek yl ba
zen dnn doru grlerini bugnn yetersiz
ve geri tezleri katna indirmeye yetebilecektir.
Bilgiler bilgesi Mzvlna O), Dnle

be

raber gitti cancazm m kadar sz varsa dne

aitn der, imdi yeni eyler sylemek lzm...
Bulanmadan, donmadan akmann holuunu
ve gerekliliini dile getiren Mevlnamz 1971
in Trkiyesinde yaasayd ayr bir hakllk
kazanrd.
1970in Trkiyesi balarken ne deval
asyon yaplm, ne vergilemede kkl tedbirle
re giriilmi ve ne de Ortak Pazar sorunu yeni
bir dnemece vardrla bilmiti.

Oysa,

1971

Trkiyesi btn bunlarn gerekletirdii, ge

ni etki ve tepki zincirlerinin belirmeye ba
lad bir toplumdur. Ortak Pazara gei d
neminin balay ise Trkiyeyi ekonomiden
siyasete, i ve d sorunlarna kadar hemen
her alanda Bat Avrupann uluslararas den
gelerine katmaktadr artk... O lkelerin ser
maye, emek, kltr ve sistemjdevrim tart
malarnn Trkiye de gelecek yllarda adm
adm bir paras olmaya doru yryecektir.
Sorunlarn erevesinin ve niteliinin g-

(1) A. Kadir Bugnn Diliyle Mevlna

Drdnc bask, 1966) S. 105.

(stanbul,

rlmemi bir hzla deitii byle bir

ada

yaamak bir mutluluk olduu kadar sorumlu

luktur da... Sanayilemi, gelimi, demokra
tik ve bamsz Trkiyeyi yaratmak btn so
rumluluklarmzn odak noktasdr. amzn
iinde bulunduumuz dnya kesiminin ve l
kemizin her yeni hareketi, her an, kendi ken
dimizi yeniden gzden geirmemizi, yeni ger
eklerin nda eski gereklerimizi ap yeni
sentezlere ulamamz zorunlu klacak... Yer
siz ktmserliklerden kartarak, uykulu iyim
serliklerden saknarak, toplumun yeni olula
rna derinden katlp yeni bir dnya yarat
maya srekli biimde katkda bulunmalyz.
Ne anlalmadan sylenmi sloganlar ne de
zleri kavranmadan benimsenmi grler,
amz ve Trkiyemiz karsndaki sorumlu
luk ve grevlerimizi yerine gztirmeye yeter!
Trkiyenin btn boyutlaryle nmz
de almaya balayan sorumluluk a, tarih
ve insan karsndaki grevlerin ynlara ya
ylp rgtlenmesiyle son hedefine ulaacak.
nk tarihin anas, yaratan ve gvenilir asl
g o kutsal halktr. Derinlerden gelen Mevl namn sesinin haykrd gibi: .nsanlarla bir
oldun mu
bir madensin,
Bir ulu deniz...
Kendinde kaldn m bir damlasn, bir tane.
Toplumumuza bunun bilincini
kattn
lde gzel olacaksn 1 97 1 ...
(1 ocak 1971)

171

12 Mart neei

KESKNLEEN GELKLER, BUNALIMI

YOUNLATIRIYOR

BU KAOSUN ALTINDA NE VAR?

X R K TOPLUMUNUN 1971 balarndaki belirgin zel
lii, geirm ekte olduu gelime bunalm lardr. Yzyllar
d r b irikm i sorunlar birdenbire
tomurcuklanm akta ve
dem okratik haklarn salad
genilikle b e lirli anlarda
patlaylara dnm ektedir. Tarihi ileriye ve geriye iten
glerin yeni i atm alar hazrlamakta olduklar bu tra
jik an, dnya grlerinin n itelikle rin e gre ayr alar
dan d e erlen dirile bilir. Eski durgunluk dnem lerinin z
lem ini eken dnn insanlar anariden,
yarnn yeni
toplumunun bu sanclarn ortasndan ykseleceini bilen
ler de yaratc b ir kaostan sz edebilir.
Dnyaya bak alar bir A risto m antnn dzlii
iindeki kiile r iin gerein bylesine ayr grntlen
brnebilm esi a rtcd r.
Oysa, m antn ak ile kara
arasndaki ka tl, srekli b ir
biim de geliip oluan
gerein yapsna uymaz. Gerek, b irbiriyle elien g
lerin iinde filizle nd ii ve ba dndrc b ir a tlm la ye
ni n ite likle re brndrld b ir olgudur. Tarihin kesin
tisiz ak ancak oluumun, deime ynne uygunluu
saland lde sarsntsz
olur. Oluun ynne ters
den te rcih le r ise b ir gn ok daha tra jik tasfiye biim
lerini kanlm azlatrr.

175

TRKYEDE 1971 REJM

Trkiyenin sarsntla r iin AP lideri Dem irel, daha

1970'in ilk gn yaynlad bildiride, byme sanclar
iindeki topluma a rtk elbisenin dar gelmeye balad
n sylem iti. etin ekonomik kararlarn alnd, siya
sal bunalm larn b irb irin i izledii ve ii, memur, gen
lik eylem lerinin zincirlem e srp g itti i 1970 Trkiye'si
gerekte eski sosyo/ekonom ik yap ile onun dar s n r
larnn dna tamaya balam olan re tici gler ara
sndaki elim eleri sergiliyordu. Yaantnn kendisi
vo
gelecei olan toplumun dinam ik gleri, k i ilik le rin i da
ha zgr biim de g e litire bilece kleri yeni yaplar zorluyorlard.
1971 'in ilk gnlerinde te knik personelin de i ba
nda bo oturma direniine
geii, toplum daki son
zorlanlarn yeni b ir halkasn meydana g e tirir. Yaynla
dklar b ild irile rd e teknik
elemanlar srarla b ir noktaya
parmak basm aktadrlar: Trk te knik gcnn geljim tem
posu, y u rt gereklerinin gerisinde kalmaktadr. Byme,
sanayileme ve dem okratiklem e lkede yepyeni g erek'
sinm eler yaratmakta, oysa teknik
eitim ve olanaklar
bunlar karlamaya yetm em ektedir. Toplumu yeniden bi
im lendirm esi gereken
iktida r ve karar m erkezleri ile
alanlar arasndaki balanty
salayacak olan teknik
g 1970lerde plan hedeflerinin bile gerisinde kalm tr.
Byme sanclarnn ayr b ir grnts olan i ban
da bo oturma direnii, hi kukusuz, baz gerekleri
daha kamuoyunun gz nne getirm ekle kalacaktr. A s
lnda bu da kmsenmemesi gereken bir olgudur. Zira,
toplumun hukuk yapsnn kamu personeline grev hakk
tanmayan n ite likle ri, teknik gce bile dzenle e li k is i
ni ifade edecek yeni protesto yollan buldurm utur.
En
sonunda her olay yine yeni
Trkiyenin madd yapyla
dt eliki stnde dm lenmektedir. Dmn
zm, yzeydeki
grntleri deil, daha derinlerdeki

176

TRKYEDE 1971 REJM

ekonom ik ve sosyal sorunlar ele almakla gerekleebi

lir. Buz dann nem li yan, suyun yzndeki paras de
il. altndaki byk gvdesidir. Dem okratik haklar ve ey
lem ler, en dengesiz kullanldklar anlarda da gvdedeki;
zorlan ortaya koyusun b ir yolundan baka ey de ild ir
ler. Bir toplumda dem okratik haklar ortadan kaldrm ak,
gnn gerekleriyle elien eskim i yapy da dzeltmeye yetebilseydi, ynetim ok kolay b ir sanat olurdu.
Toplumdaki gelim e bunalmlarna kar te db ir ara
yanlar, gerekleri bilm ek zorundadr a rtk ... Sessizlik, al
datc b ir durgunluk zm yolu deildir. Byyen to p lu
mun yeniden biim lendirilm eyi gerektiren eski yaps, o
yapnn gereklerine eilinm edike, her zaman orada dur
maya devam edecektir. Kaos, bu yeniden biim leni z
lem inin ve mcadelesinin ancak b ir grntsdr; sonu
cu deil.
1971 T rkiyesinin bunalmlarna zm aramak ge
rekesiyle ankaya'da yaplmaya balanan lider to p la n t
larnda ya da yukardan zm denem elerinde p ro je ksi
yonun stne evrilm esi gereken asl gerek de buydu..
(6 ocak 1971)

II
AYDIN EYLEMLERNN

KKNE NDKE

AYDIN isizlii Trkiyede yzyllardr zlemeyen

b ir sorun olm utur. Sm rgecilik koullar altnda hare
ketsizlie srklenen klasik geri braklm toplum lardan
fa rkl olarak Trk toplum u ulusal
devletine, bamsz
kadrolarna ve dar rgtleniine daima sahip bulunmu
tu r. Ne var ki, 15. yzyldan itibaren uluslararas ortam da

177

TRKYEDE 1971 REJM

domaya balayan d dinam iklerin youn e tkisiyle geli

me arklarnn dna den Trkiye bir sre sonra Bat
Avrupa'daki yeni hegemonya m erkezinin bam l b ir par
as durumuna giriyordu. Ekonomik durumdaki sarslm a
ve gerilem e, kanlmaz olarak, toplum un btn kurulu
larnda dar boazlar yaratm tr.
Eitim ve retim de toplum un ekonomik ve sosyal
geliim ine, onun gereklerine derinden bal b ir kurum
dur. Ekonominin ve teknolojinin itic i gc, insan y e ti tir
menin niteliini belirledii gibi, yeni bulu ve deneylerin
de te m e lle rin i atar. Trkiye'de ekonomi durakladka, ei
tim in ekonomik, sosyal ve bilim sel
gelime dzeyini
karlayc insan ye titirm e grevi
aksamaya balam
tr. Sanayi ya da tica re t kesim lerinde alma olanakla
rnn yetersiz kal yznden
zellikle son iki yzyl
boyunca yeni yetien elemanlara geni b rokrasiye ka
tlm aktan baka kar yol
kalm am tr. Eitimin dinsel
n iteliinin C um huriyet
dnemine kadar srebilm esinin
nedenlerinden b irisi de yine bu etkendir. Eitimde layikleme ancak ekonomik ve te kno lojik ilerlem enin zorun
lu kld bir olgudur. Oysa, Trkiyede salt olumlu bilg i
lere dayal, dind bir teknik eleman kadrosuna duyulan
istek alar boyunca yetersiz kalm t.
Ya din adamlar ya da brokrasi ordusuna katlm ak
dnda b ir alterna tifi bulunmayan isiz aydnlar, impa
ratorluun k hzlandka te pkilerini nl softa is
yanlar, talebe-i ulm hareketleriyle sk sk ortaya koy
m ulardr. Tanzimat sonrasnda saylar oalmaya ba
layan yar layik yksek renim genliinin siyasal eylem
lerle ok yakndan
ilgilenm esi de sosyo/ekonom ik ne
denlerle ili k ilid ir. Teknik eleman talebinin azl ve de
me gcnn yetersizlii,
gelecekten duyulan kukular
genellikle a rla trm t. Edindikleri yeni b ilg ile rle Bat
kltrnn stnde ykseldii trden kapitalist b ir eko

178

TRKYEDE 1971 REJIM

nom i yaratma zlem leri, genleri

Osmanl toplumunun
var olan yapsyle srekli elim elere itm i tir. Trkiye'
yi
B atlarm ak iin verilen mcadele, ayn zamanda,
yeni orta s n f aydnlarnn kendilerine Batl llerle i
ve refah salama zlemine de derinden balanabilir.
m paratorluk topraklarnn ta sfiyesi sonunda kurulan
gen Trk devletinde de byme ye te rsizlikle ri genlik
ve eitim sorunlarn zellikle evrensel bunalm anlarn
da patlama noktasna g e tirm itir. Batl llerle yetien
niversite genlii, z d lik le meslek g elirle rinin Batya
uymad i alma koullarnda daima doyumsuzluunu duyuran bir zmre olarak kalr.
Siyasal iktidarn kk burjuvaziyle ortaklktan do
rudan doruya byk burjuvazinin egemenliine geme
ye balad 1945 sonras Trkiyesinde kurulu dzen ile
kk burjuva aydnlar arasndaki atm alar biraz daha
b e lirle ir. Y etim i elemanlarn b ir blm gelien zel
sermaye ile btnleirken, kamu kesim inin dar olanaklaryle ba baa kalan devlet brokrasisinin ve kkleri o
kanatta olan genlik gruplarnn ekonomik durum lar da
lla da sarslr. 1971 bann Trkiye'si bu e likilerin bir
kargaa halini ald korkun bir grnme sahiptir. Dev
le t brokrasisinin her gn b ir baka kanad siyasal ik ti
dara m uhalefetini iln
etm ektedir. yle ki, genlik ve
memur eylem lerini, kamu teknik personelinin, doktorla
rn eylem leri izlemeye
balar... Zira, ekonominin ge
liim dzeyi kamu personeline, yani devlet brokrasisi
ne zel kesimdeki yksek g e lirle ri verecek gc tam a
m aktadr. Snflam ay netletirerek,
toplum cu rgtle
ni ve eylem biim lerini yaratan 1970'lerin sosyo/ekonom ik ortam , stelik, eski hedefleri aan yeni isteklerle,
d eiik direnme biim lerinin de douunu besler artk..
D enebilir ki, toplumun gerekleri ile dzenin
ve
e itim in n itelii arasndaki bu elim e srdke Trki
ye'de huzursuzluun sonu da kolay alnamayacaktr.

(8 ocak 1971)

179

TRKYEDE 1971 REJM

III
KAYNAYAN TOPLUMUN NNDEK
SORUNLAR VE SANAY
DERN
toplum sal alkantlar iindeki Trk toplumuna 1971 'in ilk ilgi ekici belgesi Eskiehir Sanayi Odas ndan gelir. Kesin b ir altst olu srecine giren ye
ni Trkiyenin en nemli
olay, retici gler ile re
tim ilikileri arasndaki atmann a rtk egemen sn fla
rn iinde de nemli atlam alar yaratmaya balam ol
m asdr. Trk ekonom isinin karar ve egem enlik merkez
lerinde 1971 balarnda youn b ir iktida r mcadelesi ge
m ektedir. ktidarn yeni iste klisi sanayiciler, iktidardan
her an biraz daha uzaklatrlm akta olanlar ise kapitalizm
n ce sinden arta kalan tic a r sermaye, byk to p ra klla r
ve e itli arac kesim lerdir. 130 m ilyar liray aan
b ir
m ill g elir dzeyinde sanayiin 1971'de % 18'e erien pa
y , atm alarn madd tem elini ve rir. Glenmekte olan
sanayi burjuvazisi, retici gleri
gelitirm eye a lr
ken eski dzenin koyduu engellere arpm aktadr.

ve d koullarn d ikti i dar boazlar, ulusal sanayici

olm aya ynelen b ir grup burjuvazide de giderek yeni b ir
b ilin yaratm aktadr.
Eskiehir Sanayi O dasfm n Topluma Dnk Sanayici
B ild iris i (i) bu yeni oluumun o b je ktif d e lille rin i verebi
lir. Eskiehirli sanayiciler, toplum un kurtuluunda sanayi
lem eyi, tartm a gtrm eyecek kadar ak b ir hedef
d iye n itelendirm ektedirler. B ildiri, sermaye, ta bia t kay
naklar ile emek kaynaklarnn b irlikte vcuda g etirdikle
r i b ir artk deer'dir dem ektedir. Daha nem lisi, Trki-

(1)
Eskiehir Sanayi Odas Dergisi, Say: 2 (Aralk
1970) S. 2 -1 0 .

180

TRKYEDE 1971 REJM

y e de sermaye ye tersizli ini giderm ek iin o gne ka

dar uygulanan iktisa t ve maliye
politikalarnn istenen
lde baarl olm adn bildiren Eskiehir sanayicileri
iki olaya dikkati ekerler:

Siyas ve ekonomik bam lln bedeli pahaldr.

Geirilen ve geirilm ekte olan tecrbeler,

Tr
k iye nin kendi m evcut ekonom ik kaynaklar zerine ver
dii arl arttrm as gerektiini gsterm ektedir.
Trkiye'nin o gne kadar sren i ve d ekonomik
ili k ile rin i e itli alardan mahkm etmeye ye te rli bu
iki yarg, s bjektif b ir iyi niyet saylsa bile yine de ok
nem lidir. Btn tarihsel deneyin gsterdii gibi, insan
lk, ancak zm kanlm azlam olan sorunlar ken
di nne koyar. Siyasal ve ekonomik bam llktan kur
tularak ulusal kaynaklar stnde gelien b ir toplum ve
ekonomi yaratma hedefi, bu anlamda 1971 T rkiyesinin
toplum cu aydnndan iisine, gencinden ulusal sanayi
cisine dek kesin ve ortak sorunudur. Sorunun ortakla
ma yrngesine girm esi, aslnda, onu zme balaya
cak madd koullarn da g e litiini belgeler.
Bamsz, sanayilemi b ir Trkiye yaratmak isteyen
ler toplum un bu yeni
dinam iklerini ve i elim elerini
olanca boyutlaryle grm elidirler, 1970'lerde... Eskiehir
lile rin Topluma Dnk
Sanayici B ildirisi, szgelii,
toprak reform u yaplm aldr demekte ve APnin dzen
ledii toprak reform u tasarsn yetersiz bile saymakta
dr. B ildiri, devletin sanayilemede a rtk yol gsterici,
kaynak tasarrufunda ve ve rim li kullanm nda rnek olucu,
hatta gerekirse zorlayc rol oynamas arsnda bulun
m aktadr. Bat tip i lks tketim mallar retim ine yne
len firm alarn te vik politikalar dnda braklm as is
tenm ektedir. Bankalarn ileyi dzenine, arac tic a re t
kesim ine, kaynak isra f eden byk toprak aalna, mon
ta j tekellerine kar ykselen ses, gerekte, toplum un

181

TRKYEDE 1971 REJM

nne konulmu olan bam szlk, sanayileme ve de

m okratiklem e sorununa, kendi koullar iinde b ir ka
tl tr.
1971 Trkiye'sinin gerekleri, olaylara ta rih in derin
liklerinden, bilim sel yntem lerle
bakmak istem eyenler
iin gerekten ok a rtcd r. Toplum, 12 m art 1971'e
yaklaan gnlerde, retici
glerin ald byk yolun
etkisiyle iktidar sarslm akta olan zm relerin ellerinden
bir cva gibi kaymaktadr. Gnn gereklerini, dnn ka
lplam pusulalaryle kavramaya alanlar, bylesine
dinam ik bir ortamda yaantnn tesine doru srklene
ceklerdir. 1971'in kaos
grnts de aslnda bu te rs
ta vrla rn sonucudur. Hatay ynlar yerine kendi gr
alarnn yetersizliinde aramaktan kanma hastal si
yasal kurulularndan, kk burjuva kkenli baz ile ric i ya
zarlarna dein toplumun btn styapsnda kargaa ya
ratm akta ve eller, ormann btn yerine tek te k aa
lara uzanmaktadr. Toplumun demokratikleme zlem i
ni nl cici demokrasi sloganyle karartma ve retici
glerdeki gelim eyi, amak istedikleri kurulu dzen ile
bir tutm a abalar, gerei
tarihsel btnl iinde
kavrayamayan baz orta s n f aydnlarnda giderek yollar
faizme aabilecek b ir karamsarla kadar dnmektey
di, 12 M art ncesinde...
Oysa, Trkiye'nin kurtuluu bu sis perdesini b ir an
nce aarak, yeni toplum u yaratmaya hazr olan btn
gleri dinam ik b ir dnya kavrayyle btnletirm ekle
m mknd...

(15 ocak 1971)

m
TARHSEL adan nemli olan; kiile rin ya da ey
lem lerin kendilerini ne sandklar deil, hayatn srekli
ak iinde hangi sonular yaratabiIdikleridir. Tarih, b ir

182

TRKYEDE 1971 REJM

kaos grnne brnd anlarda, kendilerini ileri sa

nanlarn bazen geri, geri sananlarn ise ileri ro lle r oyna
dklar bir komediye dner. Bu tra jik oyundan saknmak,
tarihsel olu ile yaanan ann o b je ktif koullar arasnda
ancak tu ta rl b ir kpr kurmakla g e re kle tirile b ilir. Ne
lde iyi niyetli olurlarsa olsunlar; insanlar ve eylem ler
yalnz tarih ile btnlk iinde ayaklarn salam topra
a basmaya balarlar. D grm eyenler iin gerein bu
lunabilecei te k alan madd gereklerin dnyasdr.
Trkiye'yi yaad
tarihsel kaosta daha ileri b ir
topluma doru geirm ek isteyenler, Eskiehir'li sanayici
lerin Topluma Dnk Sanayici Bildirisinde kmsen
meyecek tutamak noktalar bulacaklardr. Eskiehir'li sa
nayiciler Anadolunun barnda kkl d eiikliklerin z
lem ini duyanlar arasnda a rtk b ir grup ulusal sanayicinin
de bulunduunu duyurm aktadrlar. Trkiye'de tarm n bo
zuk yapsn kknden dzeltmeyi
nerenler ile toprak
reform u isteyen Eskiehir'li sanayiciler arasnda ok az
b ir a yrlk ka lr a rtk ... Sanayiciler de, byk toprak
larn devlete alnp topraksz kylye kooperatif ek
linde datlm asn desteklem ektedirler. Prof. Kaldor'un
1960'Iarda egemen evrelerde kasrgalar yaratan
ni
retim i artrm ay zorunlu klacak
mterakki b ir arazi
/e rg isi konmas te k lifi bile a rtk b ir sanayici grubunun
te k lifi durumuna gelmektedir.(2)
1 9 4 5 lerde
T r K i y e ' c i e topraK
rerormu Tasarsna
kar ba kaldran siyasal eylemin
n n d e Eskiehir
te m s ilc ile ri yer alm lard. Toplumun yirm i be y llk ge
liim i burjuvazinin e itli kesim leri arasnda eski davra
nlar bvlesine tersine eviren derin atlaklar am
tr . Gerekte, yirm i be yl nce olduu gibi yirm i be

(2)
Abdi peki, Eskiehirli
bir uyars, Milliyet (13.1.1971), S. 1.

183

sanayicilerin nemli

TRKYEDE 1971 REJM

y l sonra da ne toprak reform u, ne de tarm sal toprakla

rn verim ilkesine gre ile rici b ir biim de v e rg ile n d iril
m esi te k lifle ri tm yle sosyalist uygulamalar saylabilir.
stein znde, ulusal kaynaklarn daha bamsz
bir
ekonomi yaratacak ynde yeniden dzenlenmesi, kylle
rin dem okratik haklarnn anlam llatrlm as ve rasyonel
lemenin a rttrlm a s gibi hedefler yatm aktadr. Bunlar,
burjuvazi'nin gerekten ulusal n ite lik tayan kesim le
rinin, sorunlarn gereklik elde
e tti i tarihsel anlarda
cesaretle destekleyebilecei dem okratik hedeflerdir.
Sanayilemeye ilikin hedeflerde Eskiehirli sanayi
c ile r daha da ak ta vrla r alrla r. Sanayiciler ncelikle
sanayileme savanda nemli rol oynayan, zarur sna
m allar retim i yapan kurulular ile Bat tip i lks tke
tim mallar retim ine ynelen firm alar arasna b ir du
var ekilm esini iste rler. Sanayi planlamas yeniden ele
alnm aldr ars, bu abann doal bir sonucudur. Bil
d iri, yeni planlama srasnda, her sahaya birden yaylan,
clz sanayi kurulular yerine, bata ar sanayi olmak
zere, baz ncelikli sahalarda toplanm sanayi kurulu
lar yaratlm asn nerir. leri te kn o lo jili, ulusal ar sa
nayie ynelm e stratejisinde, yabanc sermayenin sana
yilem e sorununun zmne
yardm c olamad da
b ild irid e eklenir. D kaynak seim inde gsterilen a lte r
natif, ncelii, siyas ve ekonomik b am llk getirm e
yen, uygun
artlarda, uzun vadeli d
borlanmaya
ve rm ektir. Bu anlamdaki zorunlu d borlanmalara ise
Trkiye'de zaten hi kimse kar deildir.
Toplumlarda geliim ve bilinlenm e hzlandka ulu
sal sanayicinin ortaya koymaya balad iste kle rin kla
sik bir rneini veren b ild irile riy le Eskiehir grubu ev
rensel b ir gerei yeniden dorular, aslnda... M al ve t i
car sermaye, da bal m ontaj te kelleri, araclar ve te
fe c ile r; tekno lojisi ve
hammaddeleriyle da bal b ir

184

TRKYEDE 1971 REJM

sanayiin kendi benliini bulma savanda b ir noktadan

sonra ayak balar haline dnm ektedirler. Ulusal olmak
isteyen sanayici bunalmn keskinletii bu tarihsel anda
toplum u ve ekonomiyi daha ileriye
gtrm ek isteyen
glerle yaknlamann yollarn aratrm aktadr. Eskie
h ir b ild irisi hastalklara y ne ltilm i b ir e le tiri salvosu
dur. Bildiriye gre, Trk bankaclk ve faiz sistem i sis
tem in yeni gerekleriyle badamamakta, sanayi yerine,
ticaret erbab ve tekiltlanm am sermaye piyasasnn
kredi datclarn
beslem ektedir. B irikm i sermaye,
geni lde tic a re t kesim ine akmakta; bu ak nle
mek iin Gelir ve Kurum lar Vergilerinin tic a re t kesim in
deki avantaj, bir baka deyile vergi ziyama yol aan ka
p la rn tamamen kapatmak gerekm ektedir. D evlet tica
re t kesim ine eilm eli ve perakendeci ile toptanc dn
daki, fiyat a rt unsuru olan sat organizasyon nitele
rin i tasfiyeye yardm c o lm aldr. ktisad devlet kuru
lular zerk b ir yapya
kavuturularak, dinam ikletirilm e iid irie r.
Topluma Dnk Sanayici B ild irisi, zel kesim in, sa
nayileme abasnda kendisinden
bekleneni yeterince
veremedii yargsyle sonulanr. Eskiehir grubu
bu
yetersizlikten, gerek Trk sanayicisinin sesine, tccar
.sanayici eklindeki ik ili grne sahip byk iletm e
gruplarnn egemen olm asn sorumlu tutarlar. T rk iy e nin ekonomik bam szlk savanda ulusal sanayii ken
d i yerini almaya aran Eskiehir b ild iris i, lkedeki geJimelerin baka b ir halkasdr.

(16 ubat 1971)

185

TRKYEDE 1971 REJM

IV
YAPI DZELMEDKE BUNALIM

BTMEZ

1971
TRKYES'NDE yeni yln daha ilk gnlerinden
itibaren takvimden den her
yaprak arkada yeni b ir
gerginlik, yeni bir atma, yeni b ir catatsrophe brakr.
Trkiyenin dinam ik gleri ile eskim i olan toplum sal
yaps arasndaki atma tm toplum u a rtk bunalm lar
la sarsm aktadr. Yaanan ann her olay, gerekte, to p
lumsal a lt st olu
dnem lerinin hastalklarn te h ir
eder. Ekonomik geliim e paralel olarak toplum sal bilin
dzeyi hzla ykselen ve
taleplerinin listesi inanlmaz
b ir genilik elde eden
ynlar vardr, bu Trkiyede...
Fabrikadaki ii, tarladaki yoksul kyl, esnaf ve onlarn
zlem lerine ses katan toplum cu aydnlar ile genlik, en
yurtseverce duygularla, toplumun yeni isteklerini karla
yacak yapsal de iiklikle ri nerm ektedirler. Sanayile
mi Trkiye, daha byk b ir ekonomi, g e lir dalm ve
blmnde adalet, toprak reform u,
eitim de yapsal
d e iiklikle r... Btn bunlar, gnn koullan altnda eko
nomik ve toplum sal yapnn yaratt dar boazlan ama
nn somut zm yo lla rd r. ili k ile r ile d ili k ile r
arasndaki balant dolaysyle bu isteklere bamsz b ir
Trkiye zlemi de eklenir.
Toplumun yeni iste kle ri,
modern alar tarihinde
her lkede ve her yerde grld gibi, eski anlaylar
ve eski kurumlarla karlanamazlar. Aslnda, dnn
ku
rum lan, yasalar ve anlaylar yeni istekleri karlayabilselerdi bunalm lar zaten domazd... Bunalmlar salt
b e lirli i ya da d etkilere, kiisel nedenlere balamak
insann iradeci yanna gerektiinden de byk nem ver
mek olur. nsan iradesi, ancak nne kendisinin b ir yn
verebilecei koullar ve sorunlar gelmeye baladktan

186

TRKYEDE 1971 REJM

sonra e tkili olmaya balayabilir. nsan var olmayan so

runlar ne yaratabilir ne de yaratm ak iin alr.
Trkiyenin 1919'da kurtulu savan, 1923te cum
h uriyeti, 1945'te iki p artili b ir dzene doru dem okratik
lemeyi gndeme almas,
1950'de te k parti anlayn
CHPyie b irlikte tarih
sahnesinden
indirm esi, tarihin
mant iinde kesinlem i
baz o b je ktif koullarn so
nucudur. Demokrat Parti'nin dram, ta rih i, yaanan ann
iindeki koullarn ve glerin yaptn anlamam ol
m asyd. Oysa, 27 maystan sonra gelen 1961 Anayasas
aklkla ortaya koym utur ki, toplumun yeni sorun ve
isteklerini daha nceki
kurum lar ve yasalarla zmek
olanakszdr. Topluma yeni rgtleni biim leri, demokra
tik haklar, ekonomik ve sosyal gvenlik te d b irle ri ve he
defleri getiren kinci C um huriyet
Anayasas, gerekte,
i!k cum huriyetin dnde kalm olan kurum, yasa ve anla
ylarn n reddi, ya da
olumsuzlanmasdr. 1950'de hal
kn en gzel um utlaryie ibana gelen siyasal iktidar
1960'ta te m e lle ri sarslrken bunun sorumlusunu toplu
mun iindeki gelime sanclarnda deil, stanbul
ni
ve rsite si iindeki
olaylarda ya da yerlerde srklenen
Rektr Onarda grmek istem iti. Bu, yapdaki nedenler
le yzeydeki b e lirtile rin vahim bir kartrm yd; ta rih i
geriye evirm ek istedii iin irtica, geni ynlarn eko
nom ik ve sosyal haklarna gereklik katma mcadelesine
s a lt aznlktaki egemen sn fla r adna duvar ekmeye a
l t iin de faizm di.O)
Trk toplum u 1970lerin ilk yllarnda da ancak ta rih
sel olu iinde deerlendirilm esi gereken sorunlarla kar
karyadr. Halk; iisi,
kyls, aydn ve genciyle
te dirgin dir, yine... Dem okratik haklar sonuna kadar kul
lanlm akla kalnm yor, bazen
namlunun azndan kan

(1) Ord. Prof. Dr. Sddk Sami Onar, 27 Mays,

Milliyet (27.5.1967) S., 2.

187

TRKYEDE 1971 REJM

kurun b ir genci, b ir iiyi yere seriyor. Btn bu olu

iinde tutucu gr ise sorum lu olarak yine te k te k ki
ile ri grmek istiyordu. Bitmek bilm eyen olaylar, eylem
ler dizisi iinde, szgelii. Siyasal B ilgile r Fakltesi De
kan Prof. Talasa bacaksz diyebilen polis ya da yeni
Anayasann
yaratclarndan b irisi
olan Prof. Mmtaz
Soysal'n kaps nnde sabotaj
dzenleyebilen anlay
aslnda bu byk a ltst olu annda gerekleri soyutla
maya alan bir tavrn tip ik rn ekle ridirler. Oysa kendi
sosyo/ekonom ik ortam larnn rn olan insanlar ancak
o b je ktif gerekliin izin verdii
lde ta rih in akna
etkide bulunabilirler. Bireyler susturulm ak istenseler de,
toplum un sorunlar varsa ve zlmem ise, sarsnt de
vam eder.
Polis ya da iddet te d b irle riyle toplum sal ve ekono
m ik sorunlarn zlebilecei daha grlm em itir. 1930
ve 1940larn talya ve Alm anya'snn sonu, bunun en tra
jik rneidir. Trkiyenin ekonomideki, toplum daki ve s i
yasetteki patlam alarnn tek zm yolu, eskim i yapy
ileriye doru deitiren a tlm la r gerekletirm ektir.
Bu, ynlarla el ele, yeni b ir dnya gryle, yeni
b ir Trkiyeye bakmak ve ynelm ek dem ektir.

(26 ocak 1971)

V
ANARZM REDDEDEN MARX,
GENLER ve LER...
1971
ilkbaharnn Trk toplum u Ankara ya da stanbul
gibi byk kentlerin b e lirli kesim lerinde grlen eylem
lerle te d irg in d ir. Patlatlan dinamitler, sklan kurunlar,
soyulan bankalar ve saysz adam karma olaylar ile b ir

188

TRKYEDE 1971 REJM

denbire anarist/ terrist eylem lerle kar karya bra

k lr, toplum ... Bireysel eylem yoluyle sonu alma dnem i
nin en az yarm yzyl geride kald bir dnyada, stelik,
bu eylem ler devrimci denen gruplara balanr. Ne var
ki, sorumluluu devrimci evrelere braklan eylem lerin
sanklar genellikle a klk ve inand rclkla ortaya kon
maz. Gizlenir deta... Tam tersine, parlamento konuma
larnda bile anarist/terrist eylemlerin dzenleyicileri
arasnda baz devlet kurulularnn bulunabilecei ile ri
srlr. Giderek, dar bir erevedeki bu kargaa gelece
e ait belirli bir taktii uygulamak iin ortam yaratma is
teine balanmaya balanr.
Ekonomik ve sosyal bunalmn younlat dnem ler
de toplum larn a rtc olaylarla, srprizlerle babaa b
raklm as, hi kukusuz yeni bir olgu saylmaz. Bunalm
anlarnda toplum larn egemen snflar okluk demokratik
haklar daraltarak; daha ile ri rgtleni ve mcadele bi
im le ri iin savaan glerin stne bir ember geirm eyi
denerler. 20. yzyl ta rih i, byle bir ta k tik iin yukardan
beslenen eitli anari ve tedhi eylem leriyle doludur. Ya
ratlan otoritesizlik grnts, b ir sre sonra, bir sper oto rite nin gerekesine dnr. Bunalan toplumun stne
yasal ya da yasa d yollarla b ir demir pene iner, bir
gn...

Terr ve anariyi nlemek gerekesiyle ii, genlik

ve memur eylem lerine ar kstlam alar, cezalar getirm e k
amacyle o gnlerde nce yasama organlarna bir kanun ta
sars g e tirilir. Ne var ki, Tedbirler Kanunu, nedenler ile
sonular birbirine ka r trm t b ile ... G etirilen yasann
m ant, anaristler olduu iin toplumun kart varsa
ym na dayanr. Oysa ta rih in m ant, toplum larn iinde
retici glerin gelime dzeyiyle derinden elien e yle r
olduu iin dzenlerin sarsldn aklar. D evleti redde
den ve toplum u, zerk bireysel irade tem eli stnde yeni

189

TRKYEDE 1971 REJM

den kurmay neren anarizm, ekonominin ve toplumun te

melindeki bunalmn yaratt tip ik bir olgudur, aslnda... Ta
rih, stelik, anaristlerin yarattklar rktc grntye
karlk, okluk getirilm esin i kolaylatrdklar ar bask
larla, kurulu dzenlerin talihsiz yardmclar olduklarn da
syler.
Anarist felsefenin belirgin zellii yalnz kurulu dzenin deil, devrimci bir otoritenin bile varlnn tannm aydr. A k lc lk , idealizm ve H ristiyan ln rd so
yut bir zgrlk ve kutsal bir ben mitosuna dayanr, anar
izm...
Bireyselliin bu sonsuz y ce ltilii 19. yzylda
saldrgan bir ani demokratizm ve anti sosyalizme kadar
ular. etin mcadeleler karlnda halk ynlarnn ya
rar iin elde edilm i demokratik haklar bile kmseye
rek yitirilm e sin e ortam hazrlayan anarist eylem lere kar
en sert eletirilerden b irisi, ynlarn ancak objektif

artlarla uyarl rgtl mcadeleler yoluyle kurtarabilece

ini aklayan Kari Marxtan gelm iti. yle ki, Marx,
yzyl ncesinin en byk anarist eylem cisi Bakunini ya
ra tt olumsuz kargaadan tr Birinci Enternasyonal
den attrm aktan bile kanmyordu. Zira Marxa gre anar
izm denen ey, ekonomik geliim tarafndan geride bra
klm ve btn altyaps elinden alnm ken bir snfn
dnr ve eylemcilerinin yeni retici gleri ele geirmek
zere saldrya girimesinden baka b ir ey d e ild i(i).
1970lerin Trkiyesinde genellikle kk burjuva k
kenli baz genlerin silh olan anarist tedhiilik, ta rih
gste riyo r ki, gerekten de ancak sn rl baarlara ulaa
b ilm i tir. Siyasal sabotajlar, ldrmeler ve benzeri birey
sel eylemler, ekonom iler byyp toplum larn rgtleni
b iim le ri deitike tarih sahnesinden kendiliinden e kil
m ile rd ir. Anarizm yalnz sendikalar iinde, boykot, ani

(1) Henri Arvon, Anarizm Nedir? (stanbul, Ger

ek yaynevi, 1966) S., 82.

190

TRKYE'DE 1971 REJM

grev, giderek tahrip gibi, s e rtlik ve devrim ci kahramanlk

g ste rile riyle varln s rd re b ilm itir 20. yzylda... Ne
var ki, ii sn fn n bilin ve mcadelesine yapt katk
lara ramen, sorumsuzluk ve kahramanla dayanan anar
is t ya da devrim ci sendikaclk anlay da ne sosyalist
ne de tutucu sendikaclk karsnda a rtk ayakta tutuna
bilm ekte d ir
20 yzyln ile ri sendikacl, partisinin n
clnde, toplum sal ve tarihsel sorumluluunu bilerek
yryor ve sradan kahramanlk gste rile ri devrini geride
brakyor...
Bir yasaklar ve cezalar btn olan Tedbirler Kanunu,
genlik kesim indeki te r ris t eylem lere olduu kadar, sen
dikalar arasndaki b e lirli baz eylem biim lerine de s n r
lar koymak ister. Oysa, nedenler ile sonulan kartran
em atik br anlayn rn olan bu snrlam alar, gre
cekleri tepkiye gre daha byk snrlam alarn ncs de
olabilir. 16 haziran ii eylem lerinin sonrasn unutmayan
sendika lide rle ri iin byle bir ortamda kazanlm ii
haklarn korumak hi kukusuz, anarist sendikacla ait
yntc-mleri savunmaktan ek daha byk b ir hedef olacak
t. Ayn gerek, btn genlik eylem cileri tarafndan da
nemle gz nnde tutulm aktayd. Zira, Trkiyenin yaad
an, hukuk mant iinde bile uygulanma gcn imdiden
y itirm i olan te db ir yasalarndan deil; toplumun grbz
gelim e yollarn aan dem okratik haklarn stne kahra
m anlk grntleri arasnda, genel bir perde inmesinden
saknmann srasyd. Ama, haklar kalrsa, onlarla elien
yasalar zaten yrtlem eyecekti...
(5 mart 1971)

LBERAL PART AP VE SOSYALST PART

TP'in ONUNCU YILINDA TRKYE

ADALET PARTS VE ON YIL

X HKYE'NN kklerinden atrdad 1971 knda,

to plu m u n kendilerinden en ok sz ettire n iki siyasal ku
ruluu yani liberal Adalet
Partisi ile sosyalist Trkiye
i Partisi, kurulularnn onuncu yldnmn anlam l
b ir rastlantyla birka
gnlk aralarla kutlam aktaydlar.
A dalet Partisi 11 ubat 1971 'de onuncu y ln dol
durmu bulunuyordu. Son be yln te k bana iktidar
da, b ir buuk yln ise koalisyonlar iinde iktidar orta
olarak geirdii 1960l on yla AP gerekten byk l
de damgasn vurm utur. On y llk b ir siyasal kurulu
un, iktida r stnde bu kadar ksa srede tekel kurabil
m esi, hi kukusuz, yalnz kendi abalaryle aklanamaz.
A dalet P artisinin baarsn gerekletiren, kinci Dnya
Sava sonrasndan 27 M ays 1960 hareketine kadar Tr
kiye'ye yn veren Demokrat Partinin uzants ve m iras
s oluuydu. retim glerini ksrlatran eski dzene
ba kaldrm a hareketi olarak gelien DP ynlarla orga
n ik balant kurmay baarm ve Trkiye'de kapitalizm i
g e litirirke n , toplumun
iindeki en dinam ik sn fla rn
ekonom ik, sosyal ve siyasal haklarn geniletm esine de
ta rih sel b ir kanlm azlkla yardm
e tm iti. Halkn de
m okratiklem e ve madd durumu dzeltme yolundaki ta
192

TRKYEDE 1971 REJtM

lepleri, DP'nin ekonomik genileme siyasetinin m iras

s olan Adalet P artisine de ilk on y l boyunca iktidarn
kaplarn am tr.
AP Genel Bakan ve o gnn Babakan Sleyman
Dem irel partisinin on birinci ylnda yakn gemie ba
harken nemli b ir te sp itte bulunuyordu.(i) 1961 yln n
ubatn hatrlaynz ve 1971 yln n ubat ile kyaslay
nz. Nereden nereye gelinm itir? M em leket ancak
en
iie ri dem okrasilerde m evcut geni hrriye t havas ieri
sinde ne kadar ok ey kazanm tr?... En byk kazan,
yakn mazide meydana gelen hadiselerin yaratt
ve
halk ktlelerine indirdii ikili in ortadan kaldrlm as ve
siyas sebeplerden dolay kardeliin ve beraberliin ze
delenm esinin nne geilm esi
olm utur. AP liderinin
d ile getirdii gerek, DP olgusunun alm olduundan
baka b ir ey deildir. Siyasal iktidarn kulland iar
lardaki deiiklik, partinin i yapsndaki yeni ynelim le
ri yanstr, zaten... 1965 seim ine DP tabanna yaslanma
zorunluklar dolaysyle vatan iin el ele iaryle giren
AP'nin 1969 seim indeki slogan a rtk hrriyet iinde
refahtr. On yl boyunca toplumun sosyo/ekonom ik ya
psnda ve retim glerinde yer alan hzl deiik, AP'yi,
DP'den bamsz olarak, toplum nne yeni hedefler ve
ta ktikle rle ka b ilir duruma g etirm iti.
AP lideri Trkiyenin on ylda at yolu, imdi ye
n i b ir devir a lm tr. Bu devrin kendine mahsus zel
lik le ri vardr. 1961de, 1965te hatta 1969'da hararetle
mnakaa edilen m eselelerin yerini baka m eseleler al
m tr... Gelien demokrasimiz gayede biraz da bu hede
fi gzetmektedir szleriyle zetler. Menderes ile De
m irel arasndaki ta vr ya da ta ktik deiiklii, son on y-

(1) Sleyman Demirel, Daha ok gnl ve elbirliine ihtiya var, Son Havadis (12.2.1971) S. 1 - 7.

193

TRKYEDE 1971 REJM

ln derinliklerindeki deiim in b ir baka grntsdr.

Byk toprak sahipleri ile m al sermaye ve tic a re t bur
juvazisinin snfsal egemenliindeki DP Trkiyesi ile
1970lerin Trkiyesi arasmda byk n ite lik farklar oldu
u ko'aylkia g rle bilir 1970'lerin Trkiyesi, sanayile
menin balca hedef ve gerek durumuna geldii bir yol
aznda, egemen gler arasndaki ittifa kla rn atlad
ve elim elerin keskinletii b ir
aamadadr. yle ki
gnden gne modernlemekte olan ka pita list retim ili
kile ri, byk sanayi burjuvazisini ekonominin olduu kadar,,
siyasal iktidarn da odak noktas durumuna g etiriyo r; t i
caret ve toprak serm ayesini ise balca egemen g ol
maktan kartarak
kendisine bal unsurlar durumuna
dmeye zorluyordu.
Bu s n f ii deim eler Trk
toplum sal ve siyasaf
yapsnda 1971 k aylarnda yeni g e rilim le rin te m e lle ri
ni atm t. Albay Trke'in
M illiy e t i Hareket Partisi.
Prof. Erbakann M ill
Nizam Partisi ve son olarak da
Dr. B ilgi-S kan ve Bozbeyli lsnn Dem okratik Par
tis i btn var olu nedenlerini, Anadolu ilerinde ekono
m ik ve siyasal iktidar kmekte olan geleneki toprak
ve tic a re t sermayesinin AP'ye se rt te p kile r g s te rm e y i
balamasna borluydular. Byk sanayiin douu ve te
kellem eler, toprak ve tica re t serm ayesini srekli ola
rak sanayi sermayesinin denetim ine doru itiy o r ve es
ki egemen gler ittifa k , bu oluu nlemek iin AP'nirt
tabann atlatmaktan bile kanmyordu. D em irel'in ve
APnin gc,
harekete geen reaksiyon
mekanizmas
karsnda cidd te hd itlerle kar karyadr, 12 M art ei
inde...
Adalet Partisinin oy mekanizmasyle gcn koruya
bilm esi, iste kle ri hzla kabaran ii ve kyl ynlarnn
maddi durum larn g elitirebilm esine balyd. APnin iz
ledii kapitalist gelim e
stratejisine ramen ynlarn

194

TRKYEDE 1971 REJM

durumunu gelitire bilm e k ise, kapitalizm ncesinin ayak

balarn acmakszn tasfiye ederek, ekonomiye ve top
luma modern kapitalizme zg rasyonelleri bir an nce
getirebilm ekle mmknd.
Onuncu yl yazsnda APnin
lideri, m ill hayatmzn her sahasnda,
modernleme,
slahat ve rasyonelleme
ihtiyac zaruret
halindedir
derken bu gerei gryordu. Ancak, rasyonelleme si
yaseti var olan g ekim eleri
karsnda son derece
etin bir i tir... O kadar ki,
rasyonellemenin aletleri
olan modem vergi, kredi ve iktisa t siyasetleri, karn
bozduklar eski egemen glerin APnin altnda yeni bo
luklar yaratm asyle sonulanm t b ile ... Giderek, iktida
rn srdrebilm esi iin AP belki de yeni destekler bul
maya ya da o glerin
iste kle riyle uzlama'ya itilm e k
teydi, onuncu yln n sonunda...
Trkiyede 1971 in ilk aylarnda yeni bir n ite lik alan
olaylar byle bir ereve iinde grmek
gerekir. CHP
Genel Sekreteri Ecevit bu kargaa
ortam nn ardnda
ya dorudan doruya hkmetin veya hkmetin de g
cn aan baz resm kurulularn, rejim e kar b e lirli
b ir hesabn, bir taktiin bulunduundan bile sz e d e r . (2 )
lerici evreler toplumun yeni isteklerini bask altna al
ma amacn gden faizmin bulutlu grntlerini ufukta
izlerken, AP lideri de toplum u daha ok gnl ve elbir
lii yapmaya arr. Kendi nne yeni sorunlar getiren
gnn dinam ik Trkiyesinde, kesinkes anlalan
ger
ek onuncu yln Adalet P artisinin ancak halka ynel
dii lde atlatabilecei bir dar boazn eiinde dol
durduuydu...

(13 ubat 1971)

(2) Ulus, (15.2.1971) S. 1.

195

TRKYEDE 1971 REJM

TRKYE PARTS VE ON YIL

TRKYE i Partisi ise kuruluunun onuncu y ln
13 ubat 1971 'de arkada
brakyordu. Trk toplumunun
byk deiim lerle dolu on yln n TP, nemli zellikle
rinden b irisid ir. TP ile b irlikte sosyalist ideolojinin ya
y l ve rgtlenii uzun bir aradan sonra Trkiyede ye
niden yasallk kazanm; toplum yeni ekonomik ve sos
yal tezlerle kar karya kalm tr. Bunlar, hi kukusuz,
rastlantlarn deil, b elirli toplumsal olu ve b irik im le rin
sonucudur. B elirli bir sosyal rgtleni biim i olarak top
lumcu anlaylara bazen yaklaan ynleri bulunan A h ilik,
Osmanl devletinden bile yaldr. mparatorluun k
dnem iyle b irlikte Trk toplumunda da ekonomik amal
ii eylem lerinin belirdii
grlm ekte dir.(i) Trkiye'de
ilk modern ii rgt olan
Am eleperver C em iyeti'nin
kuruluu 1871'e, ilk toplum cu ve ileriye ak grleri
yayan parti Osmanl Sosyalist Frkasnn kuruluu ise
1910a kadar uzanr. 1971 bu adan TP'in onuncu yln m
yan sra, Trkiyede ilk modern ii rgtleniinin de y
znc yldnm olmak gibi
tarihsel bir nem tar.
kinci M erutiye t ve Cum huriyet dnem lerinin ak ya da
kapal sol pratikleri, TP'in stnde
ykseldii m irasn
da kklerini ve rirle r.
TP'in Trk siyaset platform una k, tarihsel b iri
kim in yan sra toplumun ve
ekonominin madd g e li i
m iyle de ilg ilid ir. zellikle 1950 sonrasnda hzlanan sa
nayileme abalar retici glerin geliim ine yeni dina
m ikle r getirirken, Trk toplumunda modern sosyal snf-

(1)
Mete Tunay, Trkiyede Sol Aksnlar (Ankara,
Bilgi Yaynevi, 1967) S. 9.

196

TRKYEDE 1971 REJM

!arm b e liriin i de abuklatrm tr. Kapitalizm ncesine

a it darak grntleri geride
brakmaya balayan K
k Asya, 1960lara ile ri sermaye ve emek ili k ile rin in
m cadeleleriyle g irm itir.
K apitalist retim ili k ile rin in
a klk elde etmesi, btn s n fl toplum larn kanlmaz
olgusuyla TP ya da DSK gibi sol rgtleniler iin Tv
kiye'de de gerekli madd ortam yaratyordu. TP de, ony l boyunca en byk arl Trkiye'nin toplum sal yap
s ve snflasm a sorunlarna ve rm itir.
On y llk yaants sresince TP kendi dndan ol
duu lde, e itli sosyalist kanatlardan da e le tirile
re uram; geen sreyle b irlikte TPin uluslararas sos
ya list hareket nndeki yeri de g ittike
netle m itir.
yle ki:
1
Trkiye i Partisi retim glerinin 1970lerde ulat geliim dzeyi
karsnda Trk toplumunun
b ir srekli devrim sreci iinde dem okratik devrimden
sosyalist devrim e geeceini
nermeye balar. Burada
sz konusu olan, iktidar iin toplumun teki glerinin
i i s n f ncl nde mcadele
etm esidir. TP Genel
Bakan Behice Boran onuncu yl dolaysyle yaynlad
b ir yazda,( 2 ) bu iktidar m cadelesini Biimsel demok
rasinin yapsal dem okrasiye dntrlmesi diye
de
n ite le n d irir. TP liderine gre, dem okratik haklarn sa
lad ortam, ii ve emeki snfla rn bilinlenm esinin
balca unsurlarndan b irisid ir. Siyasal adan demokra
tik hak ve zgrlkleri yok edici ynetim lere kar kan
TP Genel Bakan o gnn
o b je ktif koullar kar
snda u ilgin yargya varyor: Bat
dem okrasilerine
kyasla Trkiyedeki demokrasi ne kadar sn rl, biim
sel, yzeysel olursa olsun, u b ir gerektir ki, Trkiye,

(2)
Behice Boran,
Onuncu yl
Emek, say: 9 (ubat 1971) S. 16-19.

197

tamamlarken,

TRKYEDE 1971 REJM

nisb olarak tarihinin en zgr; s n f ve kitle hareketleri

nin en olutuu b ir dnemi
yaamaktadr. Bu gerek,
cici demokrasi, biimsel demokrasi etiketle m e leriy
le b ir kenara itilive re ce k bir ey deildir.
2 TP Trk sanayilemesinin
hzlandrlm asnda
d tica re t ve bankaclk' kesim lerini iki dar boaz olarak
grm ektedir. Parti, sosyalist iktidarn ncelikle bu kesim
leri kamulatracan, ayrca, tem el
sanayilerin halkn
mal durumuna getirile ce ini, kurulm am olan ar sa
nayilerin ise devlete ncelikle kurulacan b ild irir. M er
kez planlamadan yana ve Ortak Pazara kar olu, TPin
sanayileme ve sosyalist retim
ili k ile ri ile ilg ili ana
izgisini btnler.
3 Tarm kesiminde ise Trkiye i Partisi yoksul
kyll toprak sahibi klmay btn hedeflerin nne
alm grnmekteydi. TPin radikal toprak reformu ta*
sars, ky kesiminde bir dem okratik devrim program sa
yla b ilir. Zira, toprak reform u bireysel m lkiyete brak
lacak topran en yksek tavan olarak 500 dnm al
makta ve elden geldiince geni kyl ynnn toprak
m lkiyetine kavuturulm asn ilk hedef diye sem ekte
d ir. TP, pazarlama ve ihracat sorununu byk koopera
tifle re brakarak, retimden sonraki aamada daha bir
sosyalist yntem leri benimser.
Genel ekonomik,
sosyal ve siyasal sorunlar kar
sndaki tavryle Trkiye i Partisi on y l iinde sosyalist
partilerin geleneksel eylem program larn ana izgileriy
le Trkiyede de ortaya koymu
bulunuyordu. Ne var
ki, bu genel izginin toplumun kendine zg gerekleri
ve som ut sorunlaryle balants, sosyalist teorinin gn
lk olaylar karsnda yaayan bir eylem klavuzuna d
ntrlm esi, ilk on yln bilanosunda, dnce ve r
gt dzeyinde byk mesafeler alm deildir. Sosyalist

198

TRKYEDE 1971 REJM

partinin kaderini de gelecek yllarda her halde pratik

sorunlarda derinlem esi tayin
edecektir. Onuncu y l
TP de ynlarla kuraca ili k ile r ile snanaca nem
li bir yol aznda doldurur. Bu, ufukta byk frtn a la
rn b irik tird i i b ir byk alkantlar dnemi olacaktr, as
lnda... zellikle de, Trk sosyalist dncesi ve partisi
iin...

(16 ubat 1971)

199

SORUMSUZ KALMAK
MMKN DEL

YRMNC Y Z Y IL evrensel mcade

leler iinde oluan bir adr. Bu sava yery
znn stratejik baz noktalarnda younlar ve
en bamsz grnen siyasal davranlarn bile
perde arkasnda son derece tutarl ve hesap
l planlar yer alr. Buna ramen ada olay
larn ou kendilerini soyut kavramlar iin
de gizlemeyi sever. Belirli baz anlarda bu so
yutlamalar ak derken, karavy, eitlik der
ken eitsizlii, ya da sol

derken saz, ifade

eden tersliklere dnmekten de hi kan

maz.
Gerei derinden kavramak
iste
yen bir dnya gr, d grntleri deil
onun daha altndaki madd drtleri, yaanan
ann koullar altnda eitli boyutlaryle ara
trrsa baarl olabilir ancak... Ulusal ve ev
rensel yararlan korumann, bilinsiz bir s
rkleniten kurtulmann tek yolu, aldan

ve

soyutlamalara kaplmayan somut bir gereki

liktir.
201

Bar olduu kadar sava da, insanlar

olduu kadar toplumlar, rejim ve sistemle
rin geleceklerini de en son zmde kararla
tran rastlantlar deil, gereklerdir. Tarihsel
eylemin insan topluluklarna tand tek fr
sat, bu byk olu anlarnda alternatiflerden
birisim doru kaydrdklar tercihleriyle ge.
lecein yapln belirli bir lde
etkileye
bilmek gcdr. En azndan bir sorumluluk
sorunudur bu... Gelecek karsnda
tarihin
sulayc yargdamasn srtnda duyan toplumlarm ileriye dnk tm gleri, oluumun s
rekliliinin yaratt
sorumluluu
derinden
paylamak ve her an. yarn, belki bugnden
de ok dnmek zorundadrlar. Zira, bugn,
yarn adna yaamaktayz.
Trk toplumu alkantlar iindedir, 11
mart 1971'de... Elli yllk bir kapitalistleme
srecinin getirdii yeni aamalarda, ok daha
zgr olarak gelimek isteyen sanayi burjuva
zisi, ayaklarna taklan toplumun eski giileriyle bir iktidar kavgas vermekte ve atma
nn iddeti yeri g sarsmaktadr. Alnmas
gemken byk sanayii gelitirici

nitelikteki

rasyonelleme tedbirleri bir yandan tefeci, b

yk mlk sahibi, arac, da bal ithalt gi
bi toplumun eski egemen glerinin karlarn
zedelemekte, te yandan da kk burjuvazi
yi gittike daha ok kendisine bal

olmaya

zorlamaktadr. Btn bunlarn dnda ve te

sinde artk belirli bir gelime ve bilinlenme
dzeyim ulam olan ii snfn ve yoksul
kyllk de, kendisinden yana olan ilerici g

202

lerle birlikte Trkiyede daha ileri bir retim

ilikilerini getirmenin n koullarm aratryor... Ne var ki, toplumcu mcadele ve rgt
leniin yetersizlikleri bu byk kargaada ka.
rarlatrc rol oynamaktan henz olduka uzak; yaanan ann stnde ok yanl bir karga
ann toz bulutu var...
Trkiye gibi d egemen ekonomiler y
nnden stratejik nemi olan bir lkede byle
bir ortamda kargaann zmn uluslarara

s bir erevenin dnda dnmek imdilik

mmkn grnmemektedir. Ekonomik bakm
dan Ortak Pazarm, asker bakmdan ise ABDnir yrngesindeki Trkiye, ayr egemenlik
merkezlerinin belki de farkl taktikleri iinde
imdi kendi kaderine doru ar ar yryor.
Bu kaderin ilk zelliini, CHP Gemi Bakan
nn, 1971 martnn ilk gnlerinde,

Biz,

uzun tecrbelerden sonra kesin reformlar dev

rinin geldii inancndayz yargsyle akl
yordu;.0) O kadar ki, nnye gre, reform
lar Gn tehiri kabul etmeyecek kadar acele
ve zorunlu-nlamlard. Sosyal ve ekonomik
sorunlar karsnda, toplumu yeniden dzen
leme istei bylece gndemin asgar ortak mad
desi diye iln ediliyordu.
Ama, hangi gler, nasl bir ortamda, ne
gibi aralarla gerekletireceklerdi
toplumun
yeniden dzenlenmesini?
Emek glerinin kararlatrc bir rgt
ve mcadele dzeyine ulamad 1971 Tr
(1) Ulus

203

(8.3.1971)

S., 2.

kiyesinin dm ite buydu. Trkiyenin ekonomik etki alanna kaymakta olduu Ortak
Pazar, zmde, demokratik alternatiften yana
olduunu. Komisyon Genel Sekreterinin tam
mart balarnda yapt ok anlaml Trkiye
gezisinde kamuoyuna resmen duyurmay ge
rekli bulmutu. CHP liderinin

ayn gnlerde

Demokratik dzen d yollara kendimizi kap

trmayacaz' diyerek, anayasal haklarn altm
zenle izmesi de her halde rastlant deildi.
Demokratik haklar, reformlarn gerek niteli
inin ynlar nnde hi bir yanlgya, aldatc
grntye dlmeksizin deilip tartlabilece
i ortamdr. Ynlarn demokratik haklarn
yok eden faizm karsnda 1971 martnda aldu
da ald ak kesin tavrla TP de, yaplacak
yeniden dzenlemelerin demokratik haklar ko
runarak gerekletirilmesini srarla nermektey
di.
Her halde teki siyasal partiler de top
lumdaki ekonomik ve sosyal reformlarn yn
temi konusundaki tercihlerini artk ayn ak
lkla ortaya koymak zorunda

kalacaklardr.

Zira, tarihin yaklaan karar an, hi bir kii

ya da kuruluu tarafsz ya da sorumsuz kala
mayaca kritik noktaya doru getiriyor. B
tn bir halkn daha ileri, demokratik ve mut
lu bir Trkiye iin yirmi be yldr srdrd
mcadele stnde yaplacak bu tercih, ge
lecek kuaklarn ve tarihin yargsn hatrla
maldr. Tarih ve toplum, demokratikleme,
byme ve bamszlamadan baka bir ey
istememekteydi, 1970ler T rkiyesinde...

(11 mart 1971)

204

Trkiyede Ekonomik
ve Politik^Yap
{Tarihsel perspektif iinde bir genelleme deneyi)

E K O N O M K ve p o litik m cadelelerin uluslararas b ir

n ite lik ald, lkelerin
kaderlerinin birbirlerine her an
biraz daha derinden baland, ynsal haberleme ara
larnn topraklar ve dnceler stne konulmu btn
sn rla r ap paralad bir an kiisid ir, 20. yzyln
nc yirm i be yln n insan... Robinson adalar, yaa
dm z evrede artk dlerde bile bulunamaz. nsanlar
ve toplum lar e itli dnya
sistem lerinin, bu siste m ler
arasndaki ok yanl ekonomik, p olitik, asker ya da k!t re l mcadele ve atm alarn tam ortasndadrlar bu
gn... nsanlarn uygar toplum lar kurduklar yeni alar
dan beri var olagelen isel ve dsal dinam ikler amz
da e ritikle ri snrsz boyutlarla dnyay kltm ; so
runlar genelletirm i ve zmleri ulusal olduu kadar
uluslararas bir dzeye ta rm tr.
1
1970'lerin dnyasnda Trkiye'nin ekonomik ve
p o litik sorunlarn kavramak, ncelikle, Trkiye'yi ulus
lararas ortamdaki yerine oturtm akla m mkn... Zira, hi
b ir lkenin ekonomik ve p o litik gereklii, arasnda yer
ald dnya
sisteminden ve o sistem iindeki genel
hareketlerden soyutlanm olarak dnlemez.

205

TRKYEDE 1971 REJM

2
Gerein
kklerine inebilm ek, ayn zamanda,
bir toplum u tarihsel geliim izgisine oturtm aya bal...
Zira tarih bouna yaanm bir deney deil ve dnden
gelen bugnk toplumumuz, kendi dorultusu iinde ya
rma gidecek.(i)
Tarihin verdii ders, ancak gem iin m irasyle ge
lecein potansiyellerini, yaanan ann zel koullar al
tnda, dnyann gidiiyle uyumlu olarak yeni b ir sente
ze ulatrabilen eylem lerin baarya eriebilecei ger
eidir.
I
Trkiyenin son iki y zyllk ta rih i, ulusal ve ulus
lararas platform larda eitsiz geliim in yaratt geri biraklm lk bunalm larn atlatmaya abalayan b ir to plu
mun ta rih id ir.
Anadolu topraklan stnde kurulan Osmanl devle
ti, retim ili k ile rin i var olan koullar altnda daha ile ri
b ir dzene doru geirm e sanclarndaki Bizansn yerle
tirm eye a lt feodal retim biim ine kar, Trk/slm
geleneinin yoksul kylle te k lif e tti i kamusal top
rak m lkiyeti ve hr kyl stats biim indeki olaans
t form ln rndr. 14. ve 15. yzyllar
Anadolusu,
kendi bana bir ekonomik b irim olarak bu sentezin e r
evesinde retici glerin geliim ine tank oldu ve A v
rupa/A sya tica re ti arasndaki
hassas b ir noktadan Os
manlI devleti kendi
snrla rn n dna doru tamann
madd potansiyeline kavutu. Trk ekonomik, p o litik ve
asker sistem inin Bizans karsndaki baars, II. Meh(1)
Ali Halil, Atatrk D Politika ve NATO ve
Trkiye (stanbul, Gerek Yaynevi, 1968) S. 242.

206

TRKYEDE 1971 REJM

m e tin 1453te stanbul'u alm asyle a rtk yeni b ir a da

balatyordu.
Ne var ki, Yeni a, Osmanl ekonomisi asndan
dsal dinam iklerin isel dinam ikler aleyhine hzla de
iecei bir a(2) olacaktr. Asya tica re tin i Osmanl dev
letine pay brakmadan yrtm e drts, Bat'nn tic a re t
sermayesine bu ada nce yeni yollar, sonra yeni kta
lar ve mahreler buldurm utur.
Cape Burnu alarak H indistana ulaan yollarn a
l, Am erika ktasnn Bat Avrupann ilk byk tic a re t
m etropollerinin eline geii ve okyanuslardan Uzak Do
u y a doru uzanlmas
dnyann bilinen corafyasyla
b irlik te , belki ondan da ok, yeryznn ekonomik dina
m ikle rin i d e itirm itir. Am erika, H int ve in pazarlar
tic a re t ve denizciliin yan sra sm rgeler an am,
deiim in ve retim in byk sram alar iinde gelimesi, feodal Avrupa'y b ir gn kapitalizm i ve sanayi devrim ini yaratacak olan burjuvazinin elinde dnya ekonomi
sinin egemen merkezi katna y kseltm itir. Feodalizm'den kapitalizm 'e doru gei, Osmanl devleti ynnden
de, pek ve Baharat yollar krleirken; dnya tica re tin
den pay alan bir toplumdan dnya
ticaretine bal bir
toplum srecine d h zlandrm tr. Tarihsel arklar
a rtk tersine ilemeye balam tr; zira:
1 Doal geliim snrla rn n ucuna varan Osman
devleti, tica re t yollarnn salad gelirlerden yoksun
kalrken, bireysel g irikin li i gelitirm eye yeterince izin
vermeyen p o litik ve sosyal dzeninin zeiiikieri aoiaylI

(2)
mer Ltfi Barkan, 16. asrn kinci Yarsnda
Trkiyenin Geirdii ktisadi
Buhrann Sosyal Yap
zerindeki Tesirleri, ktisad Kalknmann Sosyal Me
seleleri (stanbul, Ekonomik ve Sosyal Etdler Konfe
rans Heyeti, 1963, S. 20.

207

TRKYEDE 1971 REJM

siyle, kendisine, kapitalizm e ve hurjuvazi'ye vergi ras

yonelleri de getirem ezdi.
2
Var olan doulu devlet ya psnm ya da altya
pnn b ir rn olan ama bir kez olutuktan sonra belir
li b ir lde ondan bamsz da davranabilen p olitik, hu
kuk ve kltrel styapyle elien b ir blm tara varIk ls ile ou yabanc uyruklu ithalt ve ihracat tccar
kendi iradeleriyle ieride salayamadklar d e iiklikle ri,
d egemen ekonom ilerle btnleerek gerekletirm e
ye alacaklard. Aslnda, Fatih Sultan M ehm etin da
ha stanbul'un fethinin nc gn, 1 haziran 1453te s
tanbul'un Ceneviz tccarna Rumca olarak verdii tic a re t
serbestlii berat, levanten tic a re t kesim inin daha o d
nemde bile ne kadar nemli olduunu gsterm ektedir.(?)
Ne II. Mehmet, ne Byk Sleyman ne de daha sonraki
Osmanl sultanlar yabanclara tannan ekonomik im tiyaz
lar ya da kapitlasyonlar
iktisa t d nedenlerle ver
m ilerdi. Tersine, d tica re tin uluslararas diktas, s iste
min kanlmaz basklaryle, onlar kapitlasyonlar ta n
maya zorlam tr.
Osmanl devletinin en e tk ili dnemlerinde bile arlf bulunan yabanclar ve dolaysyle onlarn bal olduk
lar egemen d ekonomik m erkezler ile ieride gelim ek
isteyen tic a re t ve te fe ci serm ayesinin b irbirlerine yakla
an iradeleri 16. yzyldan itibaren Anadolunun altnda
ki son dayanaklar da ekm itir. Trkiyeyi bir kez ark
lar iine alan Bat Avrupa egemen merkezinin bundan
sonra yazaca tarih, yar sm rgelie mahkm b ir
toplumun batndan baka ey olm ayacaktr.

(3)
Bu beratn asl, British Museumun tehir salo
nunda sergilenmektedir.

20 S

TRKYEDE 1971 REJM

II
Trkiye'nin ve Osmanl devletinin siyasal ve ekono
m ik k hzlandka kurtulu bocalamalarnn da art
t son iki yzyl toplumda yeni a lt ve styap e li
m elerinin kklerini atm tr.
Yaratlan artk deer'e ortak olan merkez otorite
nin evresindeki asker ve sivil
b ro kra si^) bastklar
topran ayaklarnn altndan kaydn grdke, toplu
mun ekonomik ve siyasal yapsnda ancak kendi kar
larn azam iletirici ynde olacan umduklar rasyonel
le tir m e le r i yollarn a ra trm tr. Devlet brokrasisinin
deil toplum cu, halk olmaya bile uygun dmeyen zmresel durumu, Trk sosyo/ekonom ik sistem ini;
Ulusal burjuvazinin
toplum a ve sonunda dev
lete kendi damgasn vuracak lde glenm esini
s
rekli olarak nlerken.
#
Burjuvazisi gelitirilm eyen b ir
topluma ile ri
burjuva toplum larnn styap
kurum larnn dardan
g etirilm esi gibi b ir deneye srklem itir.
Trk toplumuna iki yzyla yakn
sreyle b ir yan
l lk la r komedisini oynatacak olan tarihsel anakronizm
ite bu ikilikte yatm aktadr. Sz konusu olan, 16. yzyl
dan beri serpilm i bulunan te fe ci sermayesi ile
onun
rn olan ilk sanayi sermayesine egemenlii brakmak
szn, burjuvazinin egemen olduu kapitalist bir ekonomi
ye ait styapnn toplum a
getirilebilecei yanIgsdrr.
Trk ekonomik ve sosyal yapsnda yz e lli yl arayla,
kk burjuva radikalizmi'nin 1923 sonrasnda b ir daha
(4)

Sencer

Divitiolu, Asya retim Tarz ve Os

1967) S. 62 - 63;
dris Kkmer, Dzenin
Yabanclamas/Katlama
(stanbul, Ant, 1969) S. 2 9 -4 0

manlI Toplumu (stanbul, .. yayn,

209

TRKYEDE 1971 REJM

zorlayaca ayn ta vr ancak Osmanl sosyal ve p o litik

dzeninin kendine zg bu s n f ve zmre yaps iinde
anlalabilen bir olgudur. Toplumda ikisi de halka kar
den ve halkn yaratt a rtk deere kendi s n f ya da
zmre karlar adna ikisi de el koymaya alan gler
arasndaki bu iktidar sava, geri braklm b ir ekonomi
de Trkiye ynnden kapitalizm e doru geliim i dsal
etkenlerle b irlikte nleyen tarihsel b ir idam hkm ye
rine gem itir. Zira, toplum larda retim ilikile rin e kar
lk olan siyasal ve hukuksal styapy, ancak o toplum
daki retim ilikile rin in btn belirle r. Burjuva devlet
ve ekonomi sistem inin styapsn, ken Osmanl impa
ratorluuna getirm eye alan asker ve sivil brokrasi
ya da m erkez o torite, o sistem e
zn katacak olan
burjuvazinin kendisini ve onun retim tarzn zgr bi
imde gelitirm esine destek olacak yerde aka engel
olm utur. yle ki, bu engel olu, gelime sanclar iin
deki ulusal sanayie kar 1838
O sm anl/Ingiliz Ticaret
Anlamas ile, d egemen ekonom ilerin rotasna giren
devlet brokrasisinin lke ekonom isini serbest d tica
rete
ana kadar
va rm tr. smry ancak son
lsne kartm a pahasna gelim e srecine girebilen
ulusal sanayi sermayesini, d ekonom ilerin ezici reka
beti altnda terbiye edebileceini sanan bu brokrat
te rcih i, gerekte, kendi iktidarn te hd it etm esi beklenen
b ir i egemen gc ldrme karardr.
zellikle byk bunalm anlarnda b e lirli lde ba
m sz hareket edebilen styap, kendi bam szln ko
rumak iin, a rtk ken,
yeryznn yeni hareketleri
karsnda giderek kmesi de gereken eski ktisad ya
py korumak amacyle toplumun stne bir kelepe gibi
gem itir. Sivil ve asker brokrasisiyle merkezi devlet
o toritesin in geni kadrolarnn, ne tarm da ne de tic a re t
ve sanayide retim aralarnn asl sahipleri olm adklar

210

TRKYEDE 1971 REJM

halde sa lt iktidarlarn srdrebilm ek amacyie retim

biim inin kapitalizme doru evrim ine ayak ba olmala
r, kendileriyle b irlikte , toplumun da kn hzlandr
maktan baka sonu yaratm ayacaktr. nk, ekonomi
yi ierde gelitirem eyen geleneksel brokrasi bu
kez
sorunlarn d borlanmalar yoiuyle hafifletm eye ala
cak ve da ball, Dyunu Umumiye araciyle tam
sm rgelik aamasna kartan serven, retim gle
rinin deta kurutulduu anda o koca yapnn kof b ir de
kor gibi ykln a yol aacaktr.

III
20. yzyl Trk ta rih i, iinde iki evren savann da
bulunduu yetm i y llk sre boyunca, Trk halknn ve
burjuvazisinin kendilerini gelim ekten alkoyan tarihsel
ayak balarna kar fa rkl nedenlerle g iri tik le ri mcade
lelerin aamaiaryie doludur.
Bu dnem sresince m utlak iktidar iin savasan bur
juvazi, retici glerin girdii ksr dnglerden sorum
lu gzken brokrasi ya da kk burjuva ara tabakalar
karsnda honutsuzluu gnden gne byyen halk y
nlarn yanna alarak; ara tabakalar blmek ve bir b
lmn de kendi ittifa k iine ekmek yoiuyle ka pita list
b ir ekonomi yaratmann savan yrtr.
ada Trk tarihinin evreleri yle b e lirir:
I.
ttih a t ve Terakki partisi ve 1908 M erutiye ti s
n rl b ir burjuva devrim idir. Byk burjuvazi lehine kaza
n lm olan ttih a t ve Terakkici kk burjuva kadrolar,
ekonom inin b ir lde ulusallatrlm as, sermaye b iri
kim inin a rtrlm as ve sanayileme yolunda yeni atlm lar yaplmas gibi hedefler uruna toplumda umutsuz bir
direnii balatr. Oysa em peryalist aamaya gemi olan
te ke lci kapitalizm , Osmanl
burjuvazisine kendisinden

211

TRKYEDE 1971 REJM

'bamsz b ir gelime stra te jisi izlemeye asla izin verm ez

ve Trk ekonom isini kskvrak balayan kapitlasyonlar
karsnda, dnya pazarlarnn yeniden blm iin sa
vaan Alman emperyalizmi ile ittifa k eden ttih a t ve Te
rakki radikallerine, B atnn egemen ekonom ilerinin ver
dii ceza gerekten ar olur.
Genileme abasndaki
baka b ir em peryalist ekonom iyle
birleerek emperya
lizmin byk gvdesine kar kmaya cretin bedeli, Osmanl topraklarnn parampara edilm esi yani siyasal
bam szlk ve rilerek datlan topraklarn b irer pazar olgrak Londra, Paris ya da Romadaki m etropollere balan
masdr.
Em peryalistler arasndaki mcadeleye, Alm anyann
drtsyle katl Osmanl
devletini haritadan silm i;
Anadolu topraklar bile blnerek;
Yunanistan, aldatl
m um utlarla yaral Trk halknn stne s a ld rtlm tr. ada emperyalizmin bl ve ynet ilkesi tarih sahnesindedir.
II.
Anadolu yarmadas 1920/1923 arasndaki y lla r,
kendisine braklm son kar topraklar stnde, evren
sel planlara gre srekli olarak biim deitiren bir sa
van aamalar arasnda geirir. Verilen mcadele, top
lumun e itli s n f ve zm releri arasnda kurulmu byk
b ir ittifa k n uygulamaya a ktarld r. Mcadelenin siya
sa! odak noktas olan Birinci M ille t M e c lis inde; banda
M ustafa Kemal Paann bulunduu Birinci G rupun kar
snda, Mdafaa-i Hukuk adndan ayrlm akszn, kinci
Grup yer alr. Dramatik b ir anda doan, baarl bir sen
tezdir her ey... Yurdu, paylamak isteyen d ekonomi
lerden kurtarm ak ve bir halk devleti kurmak lks; top
lum un ik ili yapsnda birdenbire
kaynak ve badak
b ir cephe filiz le n d irm i tir.
Asker ve sivil brokrasinin,
aydnlarn, kk burjuva radikalizm inin dnya grn
yanstan Birinci G rupa ka rlk kinci G rupun Trk Dev

212

TRKYEDE 1971 REJtM

rim i'ne katks, kyls, iisi, esnafyla e itli halk s

nfla rn n gelime zlem ve potansiyelini savan dinamo
suna getirm esidir.(5) lk M e c lis in
ideolojik muhtevas
bu ynyle gerekte, b ir dem okratik devrim i oluturan
ulusal sn fla r aras ittifa k n asgar program dr.
li. Kuvve-i Seyyrenin
tasfiyesi, kinci Grupun
yeni seim lerde tarih sahnesinden tm yle uzaklatrl
mas ve 9 eyll 1923te Cumhuriyet Halk Frkasnn kuru
luu ile Trkiyede demokratik cephenin tra jik sonu gele
ce ktir. Zira, siyasal iktidarn asl sahipleri olan a s k e r/s i
vil brokrasi ile byk to prakllar, tara eraf ve tica re t
serm ayesinin, Trk ta rih i boyunca halk olamayan s n f
sal zellikieri varln ancak halk glerinin e tkisizletirild i i bir dzende srdrebilirdi. 1945e kadar srecek
olan bu dnem dem okratik kprdanlarn stne perde
indirirken, birka olaya daha m uhtatr. eyh Sait isya
n, Takriri Skn Kanunu ve bymesi batan beri nlen
mi olan sol rgtleniin yasaklan, tek parti diktas
nn ya da o parti aracliiyle kk burjuva/burjuva ik ili
oligarisinin toplum stne knn olaan aamalar
dr.
3u dnemin sosyo/ekonom ik karakteristiklerini bel
ki de hi bir aklama, Mustafa Kemal A ta t rk n daha
C um huriyet ncesinde yapt u sylev kadar byk b ir
akla kavuturamaz:
Bizim burjuvazimizi henz s n f haline getirm ek ge
rekiyor. Benim amacm m ill tica re ti kalkndrmak, fa b ri
kalar amak, yeralt zenginliklerini
meydana karmak,
Anadolu tacirine yardm etmek,
zenginlem esini sala
m aktr. Bunlar, devletin nnde duran ile rd ir.(6)

\6) Ali Gevgilili, nn 50 Yla Bakyor, Milliyet

1970 (stanbul, Milliyet, 1971) S. 145.
(S)
S. 1. Aralov, Bir Sovyet
Diplomatnn Trkiye
Htralar: (stanbul, Burak, 1967) S. 234 - 235.

213

TRKYEDE 1971 REJM

Anadolu topraklarndaki aznlklara a it byk toprak

m lkiyetinin tara m tegallibesinin eline geii, tic a re t
kesim inin, yerli sermayeye doru kaydrlm as, burjuvaz iyi snf haline getirm enin bundan sonraki halkalar
olacaktr. Yeni kurulan devlette, kapitalist m lkiyet d
zeninin esas alnmasnda rol oynayan tarihsel ve snfsa!
nedenler, Batl
toplum larn
styaplarna ait hukuk
normlarndan, kltr ve giyim kuama dein b ir dizi kurumunda devrim ler yoluyle Trk toplumuna g e tirili in i
kendiliinden davet edecektir.

Seilen yol, Trkiyede kapitalizmin, daha altyaps

gereklemeden styapda kurumsallatrlmas ynnde
ki tarihsel olguyu, III. Selim'den beri sregelen abalar
iinde yeniden uygulamaya sokmaktan baka bir ey de
ildir. Bu ise toplumun altyaps ile styaps arasndaki
elim eyi bir daha alevlendirecektir. Toplumun burjuvalatrlm asnda, byk Bat ekonom ilerini sarsan 1929 Ekonomik Bunalm
sonrasnda alan devletilik yani
devlet kapitalizmi sayfas, izlenen genel ekonomik ve po
litik felsefenin bt nle tirici b ir parasdr. Bu, znde
ka pita list m lkiyet ilikilerinden yana olan ama b ir yan
dan da kapitalizm in yaratt derin s n f atmalarndan
daima rperm i bulunan kk burjuvazi'nin tarihsel du
rumuna uygun b ir ta vrd r.
IV.
Halkn dnda ve
stndeki kurulu dzen
koalisyonunu, kinci Dnya Savann tic a re t burjuvazisi
nin geliim ine hz katan ihtikr ve smr yllarnda ar
tk yeni bir a lt st olu beklem ektedir. Toplumlarn ta ri
hi, egemen sn fla r iinde glenen kesim lerin, ileri ge
mek iin mutlaka kendi dengelerini yeniden kurmaya a
lacaklarn syler. Savala
b irlikte serpilen ve s n f
saflar sklaan burjuvazi elbette Trkiyede de tek ba
na iktidarn aratracak ve 1945 sonrasnn iki bloklu
dnya ortam , Trkiyenin klasik burjuva devlet yapsna

214

TRKYEDE 1971 REJM

geiini kolaylatracakt... karlar ve sistem i asn

dan ok stra te jik b ir
noktada yer alan Trkiyenin, iki
p artili bir siyasal dzen iinde, Batl metropoller ile be
lirli llerde btnletirilm esi
1945'Ierin dnyasnda
a rtc karlanm am aldr. Trkiye burjuvazisinin,
bu,
aka dnya kapitalist sistemi iinde yer alma karardr.
Eskimi radikal iktidarn retici gleri gelitirm ede ka
pld dar boaz da, bu yoldan, tem ellerinden krlm
olacaktr.
Teorinin ve pratiin dorulad kesin gerek odur
ki; emtia retim i zerine kurulan ve gelim i kapitalist
lkelerle d tic a re t ili k ile ri iinde bulunan bir toplum ,
gelim esinin b e lirli b ir
aamasnda, dsal dinam iklerin
kesin diktasyla, mutlaka kapitalizm yolunu tutar.
Trk toplum ta rih i ynnden burada tarihsel nem
tayan olay; yaplan tercih in , geni ynlarn karlaryle de dolayl b ir izdm iinde
bulunmas olgusudur.
Y zyllardr madd durum larn g elitirm ek zlem iyle kvra
nan yoksul halk, o amaz m antyie, tarihin, iinde ya
ad andaki itic i glerini derhal sezecektir. Snflarn
kenarnda ya da stnde durarak ekonomiyi g e litire b ile
ceini hl dleyen radikal grntl iktidarn 1950de
genel oy mekanizmasyle drlmesi bu adan ne
aldann ne de g e riciliin ya da irtican sonucudur.
Ayaklandrlan dinsel g e ricilik, bu seimde belki sa
dece hzlandrc bir rol oynam tr. Ama asl gerek,
masallarda yaamayan insanlarn som ut koullar nnde
yapt tarihsel b ir
seim dir. Bu seim, ekonomiyi b
ytrken, eski sosyal dzenin ayak balarn birer birer
tasfiye edecek ve kendi ortam iinde dem okratik
bir
devrim i daha oluturacaktr.
V.
Trk tarm , sanayi, tic a re t ve hizm et kesim leri
1950/1970 arasndaki yirm i ylda, kapitalist retim ili k ile
rinin, kapitalizm ncesine a it unsurlarn (grnen ya da

215

TRKYEDE 1971 REJM.

grnmeyen) direnleriyle adm adm mcadeleler ve r

me pahasna ye rletirilm e sinin sem bollerini ifa
eder.
Kapitalistiem e, ayn anda, krda ya da kentte, emein,
zgrienssinin, re tm glerini canlandracak ynde
bir hz almas dem ektir.
Var olan i ve d koullarda 1945 sonrasnda ka
nlm azlam bulunan kapitalizm i daha ileri aamalara
gtrebilecek durumdaki byk burjuvazi ile yoksul halk
arasnda 1970 balarna kadar sren ittifa k byle kurul
mutur. Son yirm i yln byk olaylarnn ve tem el te r
cihlerinin de, DP/AP olaynn da kkndeki gerek budur.
ktidar o rtakln, retici gleri yeterince gelitire m e
dii iin y itirm i bulunan kk burjuvazi, var olan kapi
talizm in devresel i ve d bunalm larnn rn olan 27
Mays 1983 hareketi ve sonrasndaki ksa sre d n da
hep m uhalefette kalm tr.O )

IV
Ne var ki, 1950/1970 arasn
kaplayan yirm i y llfk
balay, baarlar ve uzlamaz elim eleriyle, Trk toplumunun ekonomik ve p o litik
yapsnda derin atlaklar
aar. Bu atlaklar, yarnn yeni Trkiyesini biim lendire
cek dinam ik tutam ak noktalardrlar...
Geri braklm toplum larn kurtulu yollarn arat
rrken u tarihse! gzlemde bulunulm utur:
i sn fn n kurtuluunu, kapitalizm in gelimesinden
gayr b ir yerde arama fik ri, gerici bir fik ird ir. Geri lke
lerde, ii s n f, kapitalizmden ok, kapitalizm in gelim e
sinin yetersizliinden ac ekm ektedir. Demek ki, ii
snfn n , kapitalizm in en geni lde, en zgrce ve en
byk hzla gelim esinde kesin kar vardr. i sn(7) A. Gevgilili, Durumumuzu Doru Olarak Bile
lim, Milliyet 1970. S. 250.

216

TRKYEDE 1971 REJM

finin, kapitalizm in geni lde en zgrce ve hzla geli

mesine engel olan gem iin btn kaln tla rn n ortadan
kaldrlm asnda kesin kar vardr. Burjuva devrim i, bu
gemiin ka ln tla rn ... sprp ortadan kaldran ve ka
pitalizm in en geni, en zgr ve en hzl gelim esini mm
kn olduu kadar, eksiksiz salayan a ltst olmann ta
kendisidir... Burjuva devrim i
proleterya iin kesin ^!arak gereklidir.
1970ler Trkiyesinin nesnel
grnts, kapitalizm
1le retici glerin geliim i arasmHnV1 bu doru ili k i
nin yeni bir kant ve sonucu saylabilir.
Belgeler gsterm ektedir ki, 1927den 1964e
kadar
uzanan yllarda tarm kesiminde alanlarn oran yzde
211 artarken, sanayi kesiminde
alanlar saysndaki
a rt oran yzde 480e
ulamaktadr. 1927'de sadece
112.400 sanayi iisi bulunan Trkiyenin 1967'de
tam
1,4 m ilyon sanayi iisi vard. Sanayide ii bana yara
tla n deer ise [1948 fiyatlarna gre), 1938 ylnda 1.040
lirayken 1967de 4.620 liradr, jgc bana yzde 450'lik b ir verim artn ortaya koyan bu sade grnt bile
kapitalistem e sreci iinde;
@ Trkiyede retim ara ve gerelerinde eriilen ge
lim e dzeyinin ve,

inin i alkanlklar ile retim

deneylerindeki
ykseliin, yani, retim glerinin g s li im inin som ut l
le rid ir.
Trkiye'de DP ve AP'nin g e litird i i
kapitalist re
tim ili k ile ri zellikle 1950/1970 arasn kapsayan yirm i
ylda toplumun bilinen geri yapsn, eksiz, phesiz alt
s t e tm itir. yle ki;(8) 1961 sabit fiya tlaryle :
(3)
Kalknan Trkiye/Rakamlarla
kara, DPT, 1969) S. 3 -3 2 .

217

1923-1968

(An

TRKYEDE 1971 REJM

1 1948 ylnda 27,4 m ilyar olan Trkiye gayri safi

m ill hslas 1950'de 28,4; 1960da 49,9 ve 1967de ise
tam 72 m ilyar liraya km tr. Bir baka deyile, sabit
fiyatlarla, 1950'de 1.360 lira olan insan bana gayri safi
m ill hsla, 1967de 2.182 liraya ulam bulunmaktayd.
1970 Trkiye'si, fe rt bana 320 dolara yaklaan
m ill
g e lir dzeyiyle. Prof. Rostov/un nl kalknma kategori
leri gzyle bakldnda kalk aamasn bile geride
b rakm tr.
2 M ill g elirin sadece yzde 9,6sm 1950de ya
trm la ra ayrabilen Trkiye 1970de m ill gelirinin yzde
20si kadar yatrm yapmaktadr. stelik, toplam ya trm
lar iinde yabanc zel serm aye'nin pay yzde 0,5i zor
bulur. Bu ise, ulusal sermaye b irikim inin ulat youn
luun b ir baka gstergesidir.
3 Trk ekonomisinde 1945
sonrasnda g ittike
hzlanan srekli bir yap deiiklii olm aktadr. kinci Be
Y llk Plana gre, 1962/1972 dnemi ya trm la rn n tam
yzde 22,4' im alt sanayiinde olacak ve sanayiin pay
GSMHnn 1967de yzde 16,3' kadarken 1972de yzde
20,5una ykselecektir. A k tr ki, gayri safi m ill hslann be y llk a rt ikinci plan dneminde yzde 40,3e
ulaacaktr. Sanayiin en hzla gelien kesim olduu bu
ekonomi stratejisinde, tarm lkesi Trkiye giderek es
ki bir tarih sayfasna benzeyecektir. nmzdeki dnem,
Trk sanayiinin tem el ve ara m allar sanayilerinin bir b
lmne sahip oluunun
gerekle tirildi i ve bir byk
ekonom iye yaklald k ritik bir aama
saylm aldr.
Dokuzu, Sovyetler B irli inin salad 360 m ilyon dolar
lk kredi ile gen kalanlar ise e itli i ya da d olanak
larla ykselecek olan tem el sanayi kom pleksleri,
Trk
sanayileme hareketinde nitel b ir sramann ilk mjde
sidir.
ada Trk ekonomisinde saylarn souk mant

218

TRKYEDE 1971 REJM

iinde bile grlen bu byk a lt st olu, sanayilemeye

paralel olarak, toplumda ba
dndrc b ir kentleme
temposu yaratyor. Halknn ancak bete biri kentlem i
olan 1950 Trkiyesi ile her kiiden b irinin kentlerde
oturduu 1970 Trkiye'si arasnda b e lirli bir nitel dei
iklik olm utur. Sanayiin emek ordularna katlm a ar
s, dnn durgun ky ekonom isinin koyduu btn bari
katlar patlatm ve zgrleen emek, kentlerden gelen
arda, kendi zlem lerine
derinden uyan bir ses bul
mutur. Geleneksel yapsn en ok koruyabilen
Dou
Anadolu'da bile 1965/1970 arasndaki be ylda kentle
me orannn % 17den % 20'ye, Gneydou Anadoluda
ise % 19'dan % 25e ulamas, toplumun en az gelim i
blgelerinde dahi
kapitalizm in yaratt a ltst oluun
yaln b ir b elirtisid ir.(9) Kendi iinde blgesel merkezler
yaratan Trkiye, gelien burjuvazi ve zgrleen emei
ile 1970'lere yeni dinam iklerin, toplum sal ztlam a ve
mcadelelerin iinde giriyordu.
Kapitalizm ln, yirm i be y llk bir sre iinde dtan
desteklenerek de olsa Trkiye'de
gelim esi,
gem iin
kalntlarnn geri dnlmez bir biim de sellerin ardna
srklenerek, sprlmeye balanmas dem ektir.
Trk
toplumunun iki yz y llk serveninde bu olgu iki byk
sonu yaratacak;
I.
Toplumun a lt ve styaps
arasndaki tutarsz
lk, kapitalizm daha ileri aamalar gemek iin direndik
e onun da ayana taklacak ve toplumun dank yap
sn bir kapitalistlem e srecine uygun btnle kavu
turm ak iin kkl olarak deitirm ek, bunda yarar olan
burjuvazi kadar d egemen ekonom ilerin de hedefi du
rumuna gelecektir.
(9)
A. Gevgilili, Trkiyede Blge i Merkezler Do
uyor, a. g. k. S. 251.

219

TRKYEDE 1971 REJM

II.
Kapitalistlem enin verdii n etlik iinde evren
sel emasna doru dnmeye balayacak olan
Trk
toplumunun s n f yapsnda, em ek/serm aye e li k ile rin i,
b e lirli baz anlarda bu tem el elikiyi bile bastracak ka
dar sertleen egemen sn fla r iindeki ka pita listle r aras
e likile r izleyecektir.
Birbirine derinden bal olan bu iki olay, giderek, ka
pitalizm in byk bunalm anlarnda, d koullar e lve ri
liyse, Trk toplumunu m thi b ir a ltst oluun eiine
getirebilecek ve toplumun
daha ile ri retim ilikile rin e
geiinde, egemen sn fla r
arasndaki e lik ile r b e lirli
b ir yn verici rol oynayabilecektir.
Ekonominin madd g eliim i, eskimeye balayan gele
neksel s n f yapsn srekli olarak amaya doru zorlu
yor ve bu zorlay, e lli yl nce
Cum huriyeti yaratm
olan kk burjuva radikalizm iyle
b irlikte , hatta ondan
da ok, byk toprak m lkiyeti, tara eraf ve tic a re t
serm ayesinin altndaki topra grlm em i b ir hzla e
kiyor, ekiyor, e kiyor... Kapitalizmin, retim glerini
gelitirm ede yetersiz kalan btn unsurlar yok eden
insafsz yasas Trkiye'de de yrrle girm ek is ti
yor, 1970ler balarnda. Sanayileme, toplumun s n f
yapsnda ve siyasal platform unda byk sanayi burjuva
zisinin iktidarn zorunlu klyor. Ekonomide, toplumda ve
siyasette a rtk her ey byk sanayi burjuvazisinin yara
rna gre dzenlenm elidir; nk sistem i yrtecek olan
g odur ve egemen
snfla rn btn teki kesim leri,
retici gleri gelitirm e greviyle tarih sahnesinde ye
rini alan bu modern snfn deneti altna girm ek zorunda
drlar. Aksi halde, retici gleri sn rl da olsa g e li ti
remeyen hi bir gcn, uzun srede, hi b ir toplumda ik
tid ar stnde hakk yoktur. Kapitalizmin felsefesi,
bu
kesin mantk stnde erevelenir. 1970Ier Trkiye'sinin
b ir bozgunu andran siyasal kargaasnn ardnda ite
220

TRKYEDE 1971 REJM

bu ta n 'se l mekanizma var. Byk toprak sahipleri ila

m al sermaye ve tica re t burjuvazisinin snfsal egemen
liindeki 1950lerin DP Trkiyesi ile, 1970'lerin AP Trkiyesi arasndaki tem el fark, kapitalizm in ald byK
mesafede gizlidir. 1971 ylnda byk sanayiin douu ve
giderek beliren ilk tekellem eler, toprak ve tic a re t ser
mayesini srekli olarak sanayi sermayesinin denetim ine
doru itiy o r ve eski egemen gler, hkim iyet kaybn
nlemek iin Adalet
Partisi'nin tabann atlatm aktan
bile kanmyor. (io)
1971 Trkiyesinde byk sanayi burjuvazisinin stra
te jis i, var olan btn i kaynaklar kendi yararna olarak
yeniden dzenlettirirken; bal bulunduu dnya s iste
m iyle ilg ile rin i de Ortak Pazar erevesinde evrensel bir
plana kararak,
varln uluslararas b ir
btnleme
iinde de tescil e ttirm e ktir. Bu ynyle sz konusu olanTrk kapitalizm inin kaderini, en azndan, Bat Avrupa ka
p ita liz m in in kaderiyle
btnletirm ek ve y u rt iindeki
em ek/serm aye elim elerini, NATO'yu da aan daha b
yk b ir erevede, uluslararas
kapitalizm in mcadele
platform una aktarm aktr. stelik bu strateji, ok daha b
yk bir lde, kendisine diren gsteren eski egemen
zmrelere kar da byk burjuvazinin varln teminata
alma aracdr.
Ekonomik ve siyasal alanlarda byk sanayi burju
vazisinin iktidarn ve varln
srdrebilm esi, grl
yor ki. kapitalizm ncesinin btn ayak balarn acm akszn tasfiye ederek, ekonomiye ve topluma, modern ka
pitalizm e zg rasyonelleri bir an nce getirm ekle mm
kn... OECDnin 1970de Trk ekonom isiyle ilg ili olarak
yaynlad rapor bu adan anlaml bir uyarmadr. Byk
d ekonom ilerin ve onlarn emrindeki uluslararas ku(10)
A. Gevgilili, Adalet Partisi ve On Yl, Milliyet
(16.2.1971) S. 7.

221

TRKYEDE 1971 REJM

rum larm basks altnda 1970de Trkiyeye aldrlan ver

gi, devalasyon ve teki rasyonel iktisa t siyaseti te d
b irle rin i OECD, bir reform program nn tamam lan de
il ancak balangc olarak iln
e tm itir.(H ) Bunlar,
Trk kapitalizm ini, uluslararas piyasa koullarna adm
adm yaklatrmaya ynelm i b ir
zincirin halkalarndan
ibarettir.
OECDye gre sz konusu yapsal ve kurumsal de
i ik lik le r modern b ir ekonominin ihtiya lardr ve Trk
y e tk ilile ri, ksa srede sevim siz de grnse, daha b ir
ok karar cesaretle almak
zorundadrlar. B atnn iste
dikle ri, modern sermaye piyasasnn kurulm as, ta rm n
yksek oranlarda
vergilendirilm esi, dolaysz ve rg ile rin
ykseltilm esi, kapitalist iletm eler arasnda birlem ele
rin yani, tekellem enin hzlandrlm as gibi Trk toplumuna modern kapitalizm in rasyonellerini getirebilecek, ken
di mant iinde dnm niteliindeki te db irle rd ir.
Ekonomik m aliyetiyle
rasyonelleme program, b
tn eski egemen sn fla r tasfiye ya da yeni egemen s
nfa tbi olma ynnde bir meydan okumadan baka b ir
e y saylamaz. stelik, meydan okuyu, egemen s n fla r
ynnden isteklerine uyulmas zorunlu bir kategori sa
ylabilecek d sistemden gelm ektedir. Khnemi gle
re lm anlarn alan tehdit, siyasal platform u elbet
te bir depreme tutturacak ve yer ile gk titre y e c e k ti.
1960
sonrasnda Trkiyede kapitalizm in ekonomik ve
siyasal iktidarn hkim tepelerinde estird i i rzgr, A l
bay Trke'in M illiy e t i Hareket Partisinden balayarak
1971'e kadar Prof. Erbakann M ill Nizam P artisine vs
Dr. Bilgi - Bozbeyli - Dr. Skan
lsnn Dem okratik
P artisine ulaan derin b ir sa atlama yaratm tr... Sol-

(11) OECD Economic Surveys: Turkey (Paris, OECD,

1970) S. 29.
222

TRKYEDE 1971 REJM

da ise, dem okratik devrim 'den sosyalist devrim 'e bir s

rekli devrim sreci iinde geii
ngren Trkiye i
P a rtisinin siyasal ortama km asyle b irlikte , ortann solu'na kaymaya balayan CHP'de de anlaml b ir atlak ol
m utur. Prof. Turhan
Feyziolunun siyasal anti - kom
nizme dayanan M ill Gven Partisi, e lli y llk CHPde bir
sa koputur. Bylece 1945/1960 dneminin iki partili
Trkiyesi, modern snfla rn belirdii btn toplum larn
karlat snfsal kutuplamaya uram ve yeni dina
m ikler, yarattklar hzl bilin dzeyi altnda, btn bir
toplum u yeni anot ve katotlarda yeni cepheler almaya,
m evziler semeye itm i tir, ya da
tm ektedir. Bu, ger
ekten, her ynyle bir iti ve toplum lar
bydkleri
ta rih in iinde deerlendirm e yeteneini tayamayanlar
asndan bir blntr. Oysa ta rih i
oluturan, zaten,
yeniden yaratln, ileriye doru a tl iin yeni saflar
aln n koulu olan bu cmbten baka bir ey deil.
Gelien retici gler, daha ileri dengelere geebilm ek
iin toplum larn barnda yeni sorunlar filiz le n d irirle r
ve eski ile yeni arasndaki o bitmeyen kavgay atelerler.
Btn tarihsel deney, insanln, ancak bu anlamda
zm artk kanlm azlam olan sorunlar kendi n
ne koyduunu dorular. zm, eskiyi amak iin nce
b ir dal, sonra eskiyi geride brakan b ir yeniden btnlenii getirecek olan yaratc doruklarda salanr.
Oluun binlerce y llk deneylerden gelen tem ei ya
sasn, (12) bilgeler bilgesi Mevlna yzyllar nce dile
g e tirm i ti:
u akp giden kum seline bak,
ne durmas var, ne dinlenmesi,
bak birdenbire b ir dnya nasl bozulur
nasl atar b ir baka dnyann tem elini.

(12) A. Kadir, Bugnn Diliyle Mevlna

4. bask, 1966) S. 101.

223

(stanbul,

TRKYEDE 1971 REJM

Demek ki, Trkiyenin

p o litik dzeyindeki anlam l
atlama toplumda yeni bir eyler olduunun nesnel gs
tergesidir. Eylem halindeki kk
burjuvazi; genellikle
geriye dnk se rt te p kile r gsterm ekte olan kk ima
lt, dkkn sahibi ve zanaatkr ile modern kapitalizm e
yol aan byk burjuvazi ve bunlarn karsnda sosya
lizme doru usul usul yryen alan s n f ve onun dos
tu olan aydnlar, retici glerin a rtk kendilerine yeni
s n rla r arad Trkiyenin ada yapsyle yetinemeyen
m thi ocuklardrlar.
Kum selinin altnda ite bu a ltst olu var ve on
larn, tarihin hareketiyle en uyumlu olanlar,, gerekten
dem okratik, zgr ve toplum cu b ir Trkiye yaratmak, te
ori ile eylem arasndaki btnl gerekletirm ek iin
her yl yeni yollar alyorlar...

V
O
halde, 1971, iki yz y ld r dar erevelerine hap
sedilm i retici glerin Trkiyede sn r tanmaz bir bi
imde patlad ve sahneye kt yldr.
Toplumlar g e litird i i srece kendisini de g e li tir
me tarihsel greviyle ykl olan burjuvazi, bu toplum sal
ve siyasal a ltst oluu kendisine yardm edecek gle
rin ittifa k y le geride brakmay isteyecek ve belki de ba
aracaktr.
ken eski egemen zmreler, tarihin a rtk geriye
dndrlem eyeceini; ellerinden kayp giden toplum kar
sndaki huzursuzluklarn anarizme doru saptran k
k burjuvazi ise, toplum cu Trkiyeyi yaratmak isteyen
siyasal eylemle btnlemedike tarihin arklarnda ezil
mekten kurtulamayacan
uyaran olaylar
yaayacaktr
belki de 1971de...
1971, iinde yer ald uluslararas kapitalist siste-

224

TRKYEDE 1971 REJM

inin; kredileri, sleri, askerleri ile topraklarnda bulun

duu Trkiye'yi kskvrak tutm ak istedii bir yl da ola
caktr.
Ama, sosyal, ekonomik, p o litik ve evrensel planda
hangi son zm b e lirle ye b ilir 1971?
Son sz, tarih le ve dnyanm o bjektif koullar'yle il
g ilid ir ve uzun sre iinde, Trkiyenin ve yeryznn ge
nel hareketleriyle b irlikte oluacaktr.
Maddeler dnya
snn yaratc insan emeine ve varlna koyduu tm
snrla r ap derin bir btncll, b irlik ve kamusall kavrayan insanlk a, toplum larn aclarla dolu
ya
ants iinde imdiden yava yava oluuyor bile...

(7 mart 1971)
[M im a rlk , Say: 88
(ubat 1971) s. 36-40]

225

12Mart sonram

12 MART MUHTIRASI VE
NMZDEK SORUNLAR

TRK

toplumu iin 1971 ylnda gn

demin oktan belirlenmi olan maddesi, ko
mutanlarn 12 mart 1971de verdikleri muht
rada bir baka adan, baka bir ifadesini bu
lur... lkenin geirdii ekonomik ve sosyal
bunalmlarn zorunlu kld reformlar yapla
caktr. ada Trkiyede, sanayilemenin
hzlanmas, emein kyde ve kentte zgrle
me srecine girmesi, ileriye dnk yeni m
cadele ve rgtlenme biimlerinin domas gi
bi birbirlerine derinden bal bir dizi olay,,
toplumun yapsnda dne ait eyleri srekli olarak geliimin ardnda brakmaktadr. 1950
ve 1960l yirmi yl boyunca ba dndrc bir
byme temposuna giren topluma on yllk aralar ile 1970lerde ikinci kez bir denge aran
mas bir raslant saylamaz. Emek glerinin
kararlatrc bir rgtleni ve eylem dzeyine
henz ulaamad, belki ulamaktan da alko
nulduu 12 mart Trkiyesinde, yaanan ann

229

madd isteklerini kardayamaz duruma den

dnn anlay ve kurumlan kendilerini tasfi
ye edecek yeni bir dengenin kurulmasn nisbsten radikal yollara srklemilerdir. Byle
bir ortamda ne komutanlarn muhtras, ne de
muhtrann isteiyle A .P . lideri Demirelin Ba
bakanlk grevini brakmak zorunda kalmas
srpriz deildir.
Adalet Partisi ve lideri, toplumu kendi
doal geliim temposundan ok daha byk
bir hzla ileriye gtrm olmann dramn ya
amaktadrlar. Trkiyede hi bir uy, A .P .nin
izledii zgr kapitalistleme siyaseti kadar di
namik bir biimde toplumdaki kapitalizm n
cesine ait ilikileri tehdit edemez; onlar, dei
imin geri dnlmez arklar iine atamazd.
Ynlarla ban srdrebilmek uruna reti
ci glerin geliim temposunu hzlandrma zorunluu, Adalet Partisini, toplumu en derin
lerinden sarsmak gibi tarihsel bir grevi yk
lenmeye srklemitir. 12 mart 1971 ncesin
deki be yllk dnem, Trkiyedir bu bakm
dan gerek bir altst olu srecinin tarihidir.
yle ki, kentlerde tmyle kesinlemi bulu
nan kapitalist retim ilikileri, zincirleme de
iikliklerle 1971 Trkiyesinde hl feodal
kalnt arayanlar oktan bolukta brakm
t. Yaad dram, A .P . ynnden ksa sre
de acl da olsa, uzun sreli perspektifler iirde eitli yanllarm ramen tarih
sel yerini kararlatrm bulunuyor. Tasfiyeye
yneldii dnn madd yaps, yol at di
renler, kopma ve kar koymalarla, siyasal

230

iktidarn altndaki topra ekmi;

toplumu,
dengenin artk baka yollardan aranaca bir
ortama getirmitir. Modern bir sanayi toplu
mu ve sanayici snf yaratmak tutkusu, A .P .yi, byk toprak sahiplerinin, tefecinin, ya
banc sermaye ve da bal baz i evreleri
nin, emlk sahiplerinin ekonomik ve siyasal iradeleriyle atip ilk hesaplamada geri ekil
meye mahkm etmitir.
Meclis ve Senato Bakanlar ile Cumhur
bakanna, Anayasann ngrd reformla
r baaracak ve topluma yeni bir dzen geti
recek, mkuvvetli ve inandrc bir hkmet
kurulmas gerekeleriyle verihn Komutanlar
Muhtras, A .P .nin kendi
kanallaryla ger
ekletiremedii toplumun yeniden dzenlen
mesi grevini imdi btn siyasal mekanizma
nn karsna koymu bulunmaktadr. Muht
ra, komutanlarn dayand
toplumsal katn
tercihlerini de, aAtatrk bir gr ve in
klp kanunlarnn uygulanmas istekleri ile
bu oluuma ekler. 1 2 m a r t sonrasnda
sosyal adalet ve sntflararas ve st bir den
ge. abasnn ortaya kmas da artc olma
yacaktr. Siyasal mekanizmann ekonomik ve
sosyal alanlarda artk zmek zorunda bulun
duu sorunlar, sz konusu olan anayasal bir
ereveyse, iki odak noktasnda toplanabilir:
1
ada Trkiyenin var olan madd
yaps iinde toplumun ve
ekonominin ok
daha zgr biimlerde gelimesini engelleyen
btn ayak balarnn Anayasada ngrlen
reformlar yoluyla tasfiyesi;

231

2
Anayasal zgrlkler temel olduu
na gre, ayn zamanda, demokratik haklarn
da reformlar yoluyla derinletirilmesi ve kuru
lacak dengelerde, varlan yeni bilin boyutla
rnn bir daha byk srtmeler yaratmaks
zn ileri doru geliebilecei toplumsal orta
m Trkiyeye salamas.

Kaynayan toplumun altst olmu sosyal

yapsna, kendi kaderine daha az sancl bir
ortamda yn verme olanam salamak ge
reklidir. Toplumun var olan snf ve zmrele
rinin irade, kar ve zlemlerinin bir btn
olmas gereken siyasal partiler, bu hedefleri
gerekletirmek amacyla genel bir reform program stnde, demokratik bir yaknlama
y denemek alternatifi karsndadrlar. Yasal
deiiklikler, erken seim, ekonomik ya da si
yasal gnlk tedbirler, programn erevesini
tamamlar.
Devlerin yart bir dnyada Trkiyenin ilerlemesi, onun, sanayileme, byme,
bamszlama ve demokratikleme zlemleri
ne iinde bulunduu ann btn ik r i dniik
glerinin kollektif iradesiyle btnlemi bir
deiim programna gereklik katabilmekle
mmkn... Toplumu geriletmek deil ilerlet
mek, haklar kaldrmak deil, demokratikle
meyi hzlandrmak, tarihsel demokratik ittifa
kn vazgeilmez ortak noktalar olmak zorun
dadr.
(16 mart 1971)

232

1971 REJM NN PARTLERST LK

HKMET VE SOSYAL GLER DENGES

PARS KOMNNN

YZNC YILINDA

T R K Y E DE bir reform lar dneminin almasndan

sz eden 12 M art M u h tra sn 1971 ilkbaharnn ilk gn
lerinde reformcu kk burjuva aydnlar byk cokun
lukla karlarken, ayn gnlerde Fransz toplumu da b
yk olaylarla dolu olan tarihinin olaanst aamalarn
dan birisinin yznc yldnmn kutluyordu. 18 mart
1871 'de kurulan nl Paris Komn, 1971 martnda yzyl
lk bir gemii geride brakm t. nsanln ileriye doru
byk hareketi iinde yzyl ncesinin bu dnm noktas,
btn toplum lar iin de anlaml dersler ve deneyler ge
tirm i tir. Tarih, toplum larn ve
ekonom ilerin daha ileri
sram alar yaparken getii e itli devrim duraklarnn,
m utluluklarn ve aclarn insan soyuna brakt m irasn
b ir btndr. Sz konusu miras, ekonomik ve sosyal ge
liim in yaratt bunalmlardan daha az sancyla kabil
menin yollarna k tutar.
18 mart 1871de iln edilen Paris Komn, birlem i
bir Alm anyay ekonomik
nedenlerle nlemek isteyen
Fransz siyasetinin ortam n yaratt Alm an/Fransz sa
vann pek beklenilmeyen bir rndr. Kendisine eski
sine gre daha merkez bir sosyal ve siyasal yap ara

233

TRKYEDE 1971 REJM

yan Almanya, Fransz ordusunu b irb iri ardna bozgu

na uratarak Paris halkn utan verici bir anlamaya
boyun emenin eiine g e tirm i ti... Y urtseverlik ile top
lumculuun bir karmas olan Paris Komn, byk g
ler ve egemen snfla r arasndaki bu stnlk kavgasn
da halkn sesinin duyuluudur. Paris'in omuz omza ve
ren emeki ve radikal unsurlar, mays sonlarnda tarihin
en byk katliamlarndan birisiyle sona erdirilecek olan
Komn gnlerinde dnyaya daha gzel b ir dzen yarat
mak iin yepyeni deneyler kazandrmlardr. Balang
ta yurtseverlik igdsnn itiiyle doan Komn, yzyl
sonra toplumsal ve ekonomik nemiyle ok daha
ar
basmaktadr. Bu dersler B atda sosyal devlet, Douda
ise sosyalist toplum larn kuruluunda belki de en kalc
pratikleri salam lardr.
Komn dneminin ilk ii, din ileriyle dnya ilerinin
b irib irle rin e girdii eski dnyann b e lirli baz hastalkla
rnn tasfiyesi olmutu. Komn, btn kilise m allarn
ulusal varlk iln e ttii gibi, ykl bir din ileri bt
esini de ortadan kaldrr. Toplumda geni emlki, eko
nomik g iriim le riyle
b e lirli bir madd arl bulunan
H ristiyan kilisesi ynnden bu vurucu b ir darbedir. Top
lumun H ristiyan skolastiinden bamsz olarak geliebil
mesi yolunda atlm tarihsel birer ileri adm saylan lai
sizm abalar, kilise ile devlet ya da din ile dnya i le
rinin b iribirlerinden ayr olduu inancnda toplanr. Paris
Komn ile b irlikte okullarn layiklem esi ve dinsel sem
bollerin snflardan kalkmas, dini herkesin yalnz ken
disini ilgilendiren bir kategori
katma indirm enin teki
btnleyici pratiklerinden ibarettir.
Ekonomik alanda Paris Komn modern alar ta ri
hinde ilk olarak herkese i garantisi ve ykmll il
kesini uygulamaya g etirir. Komn'n yneticileri bile ken
di aylklarna b e lirli snrla r koyarak, ulusal varln daha

234

TRKYEDE 1971 REJM

dengeli blm yolunda y zyllardr sren, kendisin

den sonra da srecek olan abalara anlaml bir rnek
verm ilerdir. Toplumun yeniden dzenleniinde, Paris'in
ynetim ini stne alm bulunan emek gleri ile radi
kal unsurlar iletm elerin ynetim inin o iletm elerde a
lan iilere braklm as gibi cesur bir projeyi de tasar
lamaktan kanmamlard. Bu amala iilerin koopera
tifle r iinde birlem eleri ve tek bir federasyonda rgt
lenmeleri stnde duruluyordu. ilere, topluma ve eko
nomiye a ktif olarak katlm ann
kaplarn aralayan 1871
Paris Komn, o gnlerin ortamnda, emein geliim ini
nleyen eski kurum ve gelenekleri geni apta tasfiye etm i tir.(i)
Yazk ki, aylk bir baardan sonra mays sonla
rnda Paris Komn, Bismarc'n yardm yle Fransz tara
egemenleri tarafndan kan ve atele ortadan kaldrlrken,
ekonomik ve sosyal adan anlaml bir olguya daha tank
oluruz: alan insanlarn geliim ine yeni boyutlar ka
tan byk kentler, hl dne ait ili k ile r iinde yaayan
tarann tepkisiyle karlarlar. Byk kent, kk kent
leri, bir baka deyile, eski dzenin btn kk gle
rini kar koyamayacaklar bir deiim arknn iine at
madadr. Yeninin topluma damgasn vurma potansiyeli
nin belirdii byk altst olu anlarnda, kurulu dzen
de kar olan i ve d gler yan yana gelmekten ka
nmaz ve devletin
geleneksel mekanizmalar,
onlarla
b irlikte, toplumun yeni glerine
meydan okur; onlar
ezer geer.
Toplumsal ve ekonomik deiim
sorunlar nnde
Paris Komn'nn arada akp giden yzyllk bir sreye
ramen koruduu canllk, devlet mekanizmalarnn dze

li) G. Bourgin, A. Adamov, Paris Komn (stanbul,

Aaolu, 1968) S. 61 ve sonras.

235

TRKYEDE 1971 REJM

ni korumadaki rol konusunda

verdii hi eskimemis
olan, aktel derslerde yatmaktadr.
Halk ynlarna Komn daha e it ve daha ileri al
mann ortam n yaratmak iste m iti. Hemen her kesinde
toplum sal ve ekonomik huzursuzluklarn ada boyutlar
elde e ttii 1970ler dnyasnda halk ynlar bu hedef
lere hl ulaabilm i deil.

(18 mart 1971)

II

ERM KABNES KURULURKEN

12
MART MUHTIRASI, Adalet Partisinin siyasal ik
tidarna son verirken Trkiye'ye yeni bir hkmet tarz,
da getiriliyo rd u. Yeni tarz, p artile r st hkmet m odeli
dir. Belirli bir parti siyasetini yanstmamas istenen par
tile r st hkmet, aslnda, Trkiye'de bir gei dnemi
ne zg yeni bir re jim in de habercisi olarak dnlme
lidir.
Bu, brokratik devlet mekanizmalarnn, her bunalm
annda iktidar olma frsa tn arad tarihsel deneylerin
b ir uzants da saylabilir.
1971 re jim inin gndemindeki ilk sorun, kendi hk
m etine bir babakan aramak olm utur. CHPli Prof. Nihad Erim in partisinden istifa ederek hkmet bakanl
na gelii, 1971 m art ortalarnn belki de en ilgin olay
larndan b irisid ir. Prof. Erim ise, aralarnda 1960larn ilk
plann dzenleyen ekibin nl
teknokrat A tila Karaosmanolu'nun da bulunduu bir dizi radikal tannm kiiyi
barndran hkmetini kamuoyuna, beyin takm sloganyle ta ntr.

236

lO RK lYEDE 1971 REJM

Prof. Erim'in Babakanlndaki hkmetin, ekonomik

sorunlar stnde uzmanlam b ir teknisyenler grubunu
yan yana getirm esi yadrgatc deildir. 1970ler Trkiye
sinin sorunlar ncelikle ekonom iktir ve bu ekonomik so
runlarn odak noktasnda da ok yanl bir sanayileme he
defi yer almaktadr. stenen; doal kaynaklar, deiik
sermaye biim leri ve b irib irle riy le derinden elien ya
psyla topluma, tem eli bireysel g iriim 'e dayanan b ir sa
nayileme sreci iinde yeni bir btnlk
getirm ektir.
Ekonomik yaam, tarm , ulatrm a,
ticaret, bankaclk,
enerji gibi btn kesim lerinde
kendisini tm yle daha
ileriye gtrecek biimde yeniden dzenlenii gerekli k
lar. Bu yeniden dzenleniin, toplumun var olan sosyal
yaps iinde egemen bir n itelii bulunan byk sanayiin
taleplerini karlayc zellikle r tamas da artc ol
mayacaktr. Tarihin yasas, ekonomiye egemen olan g
cn, kendi ekonomik siyasetini kolaylatrc ve yerletiric i bir yapy gerekletirm esidir. Byme denen olay,
bu btnlenii salayan erevelerin rnnden baka bir
ey saylamaz.
Trkiyenin 1970li ylla r farkl siyasal karakteristik
lerinin yan sra, ekonomik ynden de topluma daha n
ceki yirm i be yldan ok ayr bir yapnn
getirilm esi
m cadeleleriyle geecektir. Eskiye gre, daha ileri olan
bu yap, byk emlk sahiplerinin arac ve tefecinin, bir
bim tica re t sermayesinin gemii geri getirm ek, yani,
b ir restorasyon dnemi amak isteyen geriye dnk m
cadelelerine bu yzden sk sk tank olacaktr. Szgelii;
ekonomiye, byk sanayiin rasyonellerini getiren 1970in
nl Finansman Kanununun
grd tepki, doabilecek
kar koymalarn ilk habercisi
saylm aldr. Finansman
Kanunu toprak ve konut biim indeki byk gayrimenkul
rantlarna dayanlarak srdrlen varlk biim ine Trkiye
de ar darbe ind irm itir. Oysa,
byk emlk sahiplii
O s m a n l I l a r d a n bu yana yzlerce y ld r topluma ve ekono

237

TRKYEDE 1971 REJM

miye damgasn vuran balca egemen unsurdur, Trki

ye'de...
Bir sanayi toplumu, ulusal kaynaklarn srekli ola
rak en verim li alanlara yneldii ya da yneltildii ortam
arar. Toprak, arsa ya da konut g e lirle ri belki baz ranti
ye sn fla r iin ya rarldr ama, kapitalist bir ekonom inin
btn iin bir noktadan sonra yalnz kaynak israfndan
ibarettir. Bu kesim lere ar verg ile r getirm ek, sanayide
kullanlabilir kaynaklan serbest brakmak dem ektir.
Finansman Kanunu'nun
byk emlk sahiplii ile
lks tketim eilim lerinde yapt
deiiklikle ri, baka
baz ekonomik te db irle r de, teki kesim lerde yaratm tr.
Trkiyede daha yasal ortsm bile domadan tahvil piya
sasnn belirii, geleneksel te fe c ilik ile bankaclk sis
tem lerinden her halde ok eyler gtrm ektedir. (1968de
103 ve 1969da 170 m ilyon lira olan yeni karlan tah
v ille r 1970de birdenbire 311 milyon lira lk bir ihra re
koru k rm tr). Sermayenin, var olan retim biim i al
tnda, byk sanayi sermayesine doru evrim ini b elirle
yen bu hareket, ekonomideki madd yap geliim inin en
doal halkasdr. Devalasyon gibi olaanst koullara
ramen 1970'de, zel imalt sanayiinin cirolar, bir n
ceki yla gre tam yzde 18 a rtm tr. Sigortal ii sa
ys [yzde 17,6lk bir ykselm eyle] 1 milyon 433 bin
kiiye ulam, sigortal iilerin ortalama cretlerin
de, yln ilk dokuz aynda yzde 7 art olm utur. Btn
bunlar sanayiin, ulusal gelir
iindeki payn ve retim
glerinin geliim indeki nc roln
onaylayan o b je ktif
k rite rle rd ir. Trkiye'de 1970de yaratlan yurt ii g elirin
bete b irini (% 1 9 ,3 n) veren sanayi kesim i.O) kendi
gereklerinin gerisinde kalm bir dzeni elbette dei
tirm eye alacakt. Yeni kabine,
ekonomi ve toplumun

(1) Trkiye Snai Kalknma

(stanbul, 1971) s. 13-19.

Bankas/1970 Raporu

23&

I'RKIYEDE 1971 REJM

yan sra, tarihsel brokrasinin koyduu ayak balan dolaysyle a rtk ilemez duruma den Trk devlet yaps
nn yerine de, Bati devlet dzen ve anlayn tmyle
getirm ek isteyecektir.
1971 Trkiyesi, kapitalizm in rasyonelleri iinde de
olsa, toplumun ve ekonominin daha ileriye doru yeni
den dzenlenmesi
anlamnda reform
sorununu nne
koymutur. Sanayilemenin geriletm eye balad sosyal
glerin te m silcisi olarak Dem okratik Partinin partile r st
hkmette yer almamas bu adan anlaml bir iarettir.
Eski dzenin egemen
u n su rla r,. sanayiin
kendilerine
meydan okuyarak getirm eye a lt yeni dzeni grm
ve Mraen tepki gterm eye
balam lardr. Reformlar
yaknlatka eski glerin kar tepkilerinin daha
da
iddetlenm esi artc olmayacaktr.

(26 mart 1971)

III
DZENE YEN BR DENGE
1961
ANAYASASININ dzenin mant iinde on yl
nce yaplmas zorunluunu ortaya koyduu yeniden d
zenlem eler 12 m art
m uhtrasfm n getirdii 1971 rejim i
sayesinde toplumun nne yeni
biim lerde sunulmu
oluyordu. Prof. Erim hkmetinin
dzenledii par
tile r st program, dar ve ekonomik yapnn modern
lemesi, layiklik, Trkiye'yi ileri gtrmek gibi tez
le riyle n y llk geliim in baz sorunlarn ifade etm ekte
dir. Gerekte, bu sorunlar, dnden soyutlanabilecek ey
ler deildir. K apitalist
retim
ili k ile rin in s re k lili
i, bu adan, stnde durulmas gereken ilk gerektir.

239

TRKYEDE 1971 REJM

Sz konusu olan iktidarn sosyal ve ekonomik znde

deiiklikten ok, bir sre iin grnndeki fa rklla
madr.
Trkiyenin karlat sorunun form ln hkmet
program kendi asndan yle ve rir: Dinamik bir yap
ya sahip olan toplumumuz hzl bir toplumsal ve siyasal
deime srecine girm i, sorunlarn zmnde olayla
rn gerisinde kalnd iin de, toplum yapsyle devlet
dzeni arasnda nemli gerilim ler
domutur. Siyasal
mekanizma, kendi kanallar iinde sorunlar zebilseydi, sz konusu ik ilik bu lde net olarak ortaya kma
yacakt. zm nleyen, bu gelimede ancak yan un
sur olan halk deil, dorudan
doruya, ekonominin
egemen tepeleri arasndaki kar fa rkllkla rd r.
Oysa, 1970lere dnya da deiik konjonktrler a ltn
da g irm itir. Gelime abasndaki ekonom iler, byk Ba
t ekonom ilerinin geirm ekte olduklar sarsntlar dolaysyle 1970'lerde eskisi kadar ok ve kolay d kaynak
bulamamaktadrlar. nl d yardm mekanizmasnda
ki daralma, daha byk bunalmlardan saknmak iin ge
ri ekonomilerde, kaynak israfn nleyen, ulusal varln
daha iyi deerlendirilm esini
gerektiren rasyonelletir
m eleri oktandr
zorunlulatrm tr. Byle bir ortamda
ortaya kan partiler st programn, israf edilebile
cek beeri veya doal hi bir
kaynamzn olmadn
unutmamak zorundayz yargsna varmas ilgi ekicidir..
Prof. Erim in program dzen iin aslnda artc ol
mayan reform nerilerinde bulunur:

0 Programa gre boraks gibi stra te jik madenler

devletletirilecek, madenler
stndeki yabanc etkiler
daraltlacaktr. Petrolde ise, OPEC yesi Arap lkelerinin
petrol kartelinden elde e ttii yeni haklar, asgari istek
olarak, Trkiyede de petrol karan yabanc irke tlerin
nne getirilm ekle ye tinilece ktir. Ayrca, Linyitler dev

240

lORKIYEDE 1971 REJM

letletirilecei gibi, lkenin enerji politikasnda petrole

doru olan ar eilim durdurularak, ulusal kaynaklara
daha byk ncelik ve rilece ktir. Bu arada, e le ktrikte dev
let tekeli kesinletirilm eye allacaktr.

Sanayie gre geri kalan tarm kesiminde re

tim dzeninin m odernletirilm esi ve verim liliin a rt
rlmas yeni dnemin iki byk kriteri olacaktr.
Bu
anlamdaki bir toprak
reformu ve sanayie daha byk
fonlar salayan bir tarm vergisi sistem i, tarm sal ras
yonellemenin btnleyici halkalar saylabilir.

Vergilem e'de kaakln nlenmesi ve servet

b ild irim le rin in e tkili olarak
kullanlm as, vergi adaleti
ynnden Bat lkelerinin de stnde durduklar te db ir
lerdir. Program, ayn m al hedefleri Trkiye asndan da
ortaya koymaktadr. Tarm konusunda ise, toprak bana
verim i salayc bir rn vergisi getirm ek ile eski arazi
vergisini srdrmek arasnda program henz bir seim
yapm am tr.

D evlet kurumlan ile b irlikte kamu iktisadi ku

rulularnn da modern ilkelere gre yeniden dzenlen
mesi nerilm ektedir. Program, kamu ekonomik kurulu
larnn holdinglem esinden; D evlet Y atrm Bankasnn
gerek b ir kalknma bankasna
dntrlmesinden de
sz eder. Bu iki hedef uygulamaya g e irtile b ilirse , rasyonellem ekte olan zel byk sanayi ile e itli nedenler
le bu geliim in dnda braklan kamu sanayii arasnda
ki uyumsuzluk ortadan kalkm ve ekonomide i btn
leme hzlandrlm olacaktr.
Trkiye'nin kapitalizm
ncesine ait grntlerden
modern kapitalizm e doru evrilm ekte olduu bir anda
gelen 12 m art m uhtras, ilk hkmeti araclyle gs
terdii gibi, yaanan devresel ve yapsal bunalma, kendi

241

TRKYEDE 1*971 REJM

mant iinde bir zm arama abasdr. Emek g

lerinin gndemi kararlatrc dzeyde bulunmad
bir
lkede, ekonomik ve siyasal yap arasndaki elim eler
kendi dengelerini elbette sistem iinde aratracaklardr.
(7 nisan 1971)

IV
LER VE BYK SANAY.
1971 REJMnin ekonomide ve toplumda bir yeniden
dzenlemeler dnemi amak istediinden kuku edilemez.
Btn toplumsal d e iiklikle r gibi bu olaydan da kuku
suz yarar ve zarar grenler olacaktr. Yeni dnemin ger
ek zelliklerini, dlere ya da nyarglara kaplmadan an
layabilmek iin 1971 reform larnn sosyal kklerini titiz
likle aratrm ak gerekir. Ancak byle bir ta vr n
mzdeki gelim elerin muhtemel yrngesini gn na
k a rta b ilir ve zellikle bir blm aydn tarihsel krlk
lerinden uyandrabilir. Trk toplumunun dramlarndan bi
risi, o b je ktif gereklikten
kopukluun bir sonucu olan
aydn krlnn zellikle szde - ile ric ile r
arasndaki
yaygnldr. G ereklerle dorulanmayan, giderek, ok
luk gereklikle
derinden elien
varsaym lar amaz
dorular olarak kabullenen szde ile ric ilik , kendi asn
dan Trkiyede yanlmaz sayd baz kabullere sahiptir.
Doru sanlan bu yarglarla tarihsel olu srekli olarak
elitike, szde aydn hatay
kendinde deil tarihte
arar ve bylece yanlglarna yeni halkalar ekler. zel
likle orta s n f aydnlar arasnda yaygn olan bu idealist
tavr, 12 m arta yakn dnemlerde, onlardan daha ileride
yer alanlar arasnda bile bazen kendisini duyurmutu.

242

I ORKYEDE 1971 REJM

Oysa, gerein ve b ilim se lli in dnda

ancak tra jik yanlglara gtrrler.

olan nyarglar

Trkiye bakmndan 1970lerin ilk zellii, bir sanayi

loplumu olmak zlemi; yeni dnemin hedefi ise, bu z
lemle elien ekonomik, p o litik ve sosyal yaplarn tas
fiyesidir, nmzdeki ilk sorun, byle bir tasfiye sreci
iinde, iisi, kyls, dar g e lirlis i,
alan sm fla ryle
halkn durumudur. 1971 Trkjyesi, kentlerde ve kylerde
: 5 milyonu akn insann emekleri karlnda elde et
tik le ri cretle yaadklar b ir toplumsal yapya sahiptir.
1,5 milyonu sosyal sigortalar kapsamna alnm olan ge
ni ii ynnn yandan ou byk iletm elerde alr.
Trkiye'deki toplam snai retim in yarsn da byk ilet
meler verir. Yeni Trkiyede sendikalar iinde rgtlenen,
toplu szleme ve grev haklarn kullanan geni ii ke
sim ini 1971 rejim i'nde bekleyen muhtemel sorunlar, hi
kukusuz, aktel b ir nem tayordu.
zellikle 1960I yllarda ulusal gelirden kendisine
den pay korumaya alm olan ii sn f, yakn ge
lecekte bu durumunu srdremeyecek m idir artk?
Byk sanayiin emee verebileceklerinin son sn
rna geldii bir ekonomik ortamda, bu, beklenebilir
bir
sonutur. Ne var ki, daha geliim ve yaylma aamasn
daki Trk sanayii bu k ritik dar boazn henz epey te
sinde grnmektedir.
1970ler banda Trk sanayii byme, i ve d pa
zarlara yaylma aamasndadr. Sanayi az gelim iliin
em berlerini en
sonunda paralam olan i pazarlara
yaylmakla kalmamakta d
pazarlara doru nemli
bir al da gerekletirm ektedir. Sanayi rn ih
racatnn planda n grlen pay bile amas bu ba
kmdan ok nemli bir olgudur. zellikle byk ilet
melerin krlaryla bu iletm elerde alanlarn g e lirle rin
den elde edilen dolaysz vergi gelirle rinin de 1970'in ilk

243

TRKYEDE 1971 REJM

on aynda ykseldii grlr. Gelime yolundaki sana

y ile rin karakteristik zellii kr hadlerinin bilinen sn r
larn tesine taan ar ykseklikle rid ir. Bu yzden 1970ler Trkiyesinde a rtk deer orann ortaya koymak iin
yaplan baz hesaplar, 1959'un % 216'sna karlk 1968
iin % 377lik bir oran ortaya
koyar.U) Kr hadlerinin
kmsenmeyecek llerde
olduu bir ekonomide ise,
byk sanayiin ii cretlerindeki artlardan rknts
daha ok yanltc bir d grntdr. Japonyada % 17leri aan y llk cret a rt mekanizmasnn ardnda da ayn
yksek kr hadleri gerei yatar.
Kr haddi dmeyen, retim ve cirosu, i ve d sa
tla r azalmayan bir sanayi yeni cret isteklerini tanmak
ta dar boazla karlamasa gerektir. Byle bir ortamda,
szgelii, grevleri
kstlayarak ii snfn n dem okratik
haklarn daraltmak, ekonomik bir zorunluk olm ad gibi,
byk sanayi asndan
rasyonel de grnmem ektedir.
Byk sanayi iletm elerinin e le tirile rin in de genellikle
srpriz grevi niteliindeki eylem lere kar oluu dik
kat ekicidir. Bu ise, ekonomik deil, p o litik nedenlere
bal br sorundur; zellikle, kaynak yetersizlii ile ilg ili
deildir.
Grevleri ve dem okratik haklar kstlam a isteklerinin
geldii asl zmre, bu eylem lerin siyasal sonularndan
tedirgin olan b elirli mal ve tic a r sermaye evreleridir.
Oysa, 1971 Trkiyesinin gelim elerinden rkmeyen b
yk sanayiin kendi rotasna almak istedii evreler de,
gerekte yeni oluumdan rkm ekte olan bu t r egemen
glerden bakas deildir. Toplumun eski egemen g
leriyle iktidar sava verm ekte olduu bir anda byk

(1) 12 Mart muhtras ve

1971), S. 4 - 5 .

sonras Emek, (nisan

244

I'ORKYE'DE 1971 REJM

sanayiin emei
nyle elim eyi
zeyi ykselmi
maz; brakmak

karsna almas, tarihsel geliim in y

de gze almas olacakt. Zira bilin d
bir ii sn f mcadele aralarn brak
istemez.
(9 nisan 1971)

V
SANAY TOPLUMU ENDE LAYKLK...
YAPISAL ve kurumsal olarak 1970lerin Trkiye'sinde
ok ey dnden fa rkl olacaktr. Bu, seilen dzenin ni
te li i ne olursa olsun, geliim in yasasdr. Tarih kendi ak
ve mant iinde, yaratt en a ktif s n f ve tabaka
larn eliyle sosyal ve ekonomik yapy ileriye doru de
i tirir. Deiim srecinde, dalgalarn alp gtrm ekte
olduu unsurlar nce ok yanl, belki de tutarsz te pki
ler gstereceklerdir. Yeni dzen netlemeye baladka
da, bu unsurlar yakn gelecein nlerine koyaca e itli
a lterna tifler arasnda ya yeni gelen egemen gler
ile
btnlemek, ya da onu da aarak daha yksek bir den
gede baka b ir yarn oluturm ak yolunu seeceklerdir.
ve d o b je ktif koullarn belirledii ereveler iinde
oluan bu sre tarihsel bir kanlm azlktr. On y llk d
nemler iinde ulusal g elirin i yzde 70 gibi yksek oran
larda artrabilen Trkiyenin 1970'ler iindeki kaderi, ge
liim in yaratt hzl ekonomik, sosyal ve p o litik deiiklikle r olacaktr, hi kukusuz...
1971 Trkiyesinde deiim rzgrlarnn nne kata
ca ilk unsur her halde, toplumun tutucu kanad olacak
tr. Sanayii btn olarak ileriye doru bir sraya g
trm ek isteyen
hareketlerin balca ayak ba, kkleri

245

TRKYEDE 1971 REJM

dnde kalan arac ve te fe ci,

byk mlk ve (rasyonel
iletm e dzeyine geememi) geni toprak sahipleri ile
b ir blm kk tica re t serm ayesidir. Siyasal alana bu
zm relerin partileri araclyle 1971 re jim in in ilk gnle
rinden itibaren
yansyan sert te pkileri, eski egemen
glerin reaksiyonunun iaretlerini veriyordu, zaten. Ekonomiye ve topluma, modern Batnn yapsal ve kurum-*
sal zellikleri katlm ak istendike, kmekte olan gele
neki, tutucu glerin gemii geri getirm ek isteyen res
torasyon abalar yeni boyutlar kazanacaktr. Szgelii,
M ill Nizam Partisi'nin Ortak Pazara kar k gereke
leri, yaklaan modern kapitalist ilikile rin getirecei eko
nomik ve sosyal deiikliklerle ok yakndan ilg iliyd i.
Ekonominin ulat yeni ortamda layiklik mcadele
sinin 1971 rejim iyle b irlikte yeniden aktellem esi
bu
olua paralel der. Gerekte dnyann ilerini dnya
ya, dinin ilerini dine brakmay ngren layiklik, k
knde ekonomik g ereklikler yatan bir olgudur. G elii
min b e lirli bir noktasndan sonra kendisini dn'n ili
kilerinden koparmak isteyen yeni gler, o gne kadar
yararlandklar ortamla elikiye derler. Sanayi toplmuna gei aamasndaki toplum lar, yeni umutlar
ve
dnya grleriyle donanm g irikin insanlar ister. Tefe
ci, arac, eraf, mtegallibe karlar bu dinamik sre
altnda birdenbire ar te hd itlerle karlarlar. Zira, ken
d ilerine bal dinsel gruplara, yeryznn madd kar
larn getiren yeni ekonomik gelim eler, dnde kalmak
ta olan bu eski glerin dayandklar son topra da bir
yerden sonra birdenbire ayaklarnn altndan ekecektir.
Layiklik mcadelesi, grlyor ki, bir ekonomik
ege
m enlik mcadelesinin silahdr. Layiklik ile eriilm ek iste
nen son ama, dinsel gc, ekonomik hareketin yeni yn
v e ricile rin in rotasna getirm ekten baka b ir ey deil
dir. Bu olu gerekletikten sonra layiklik mcadelesi yu
muar ve eski nemini y itirir. Dinsel kurumlar ile eko
nom ik geliim arasndaki elikiyi yok etmeye ynelen

246

lORKYEDE 1971 REJM

Inyik tezler 1971 Trkiye'sinde salt orta s n f aydnlar ta t

min iin ortaya atlm yordu. Gerekte, yaanan ann ko
ullar altnda Trkiyede layiklem e,. sanayi toplumuza
zg rasyonelleri ynlara
indirm enin, kapitalizm a
sndan da zorunluklarn ifade etm ektedir. Dinsel gc
tekellerinde bulunduran Anadolu'nun eski egemen g
leri ile modem kapitalizme a it zorunluklarn atmas,
1971 Trkiye'sinde M ill Nizam Partisi ve giderek Demok
ratik Parti gibi siyasa! rgtleri frtna la ra atmaya aday
grnr. Gerekten de, 1971 rejim i sosyalist parti TPi
Anayasa Mahkemesi'ne
dava
ederken, M ill Nizam
Partisi'ni de yine ayn yntem le
kapatmakta gecikmez.
Zira, tarann
eski tip zenginlerinin
so sy o /p o litik r
gt olmak isteyen MNP, geni snn ynlar arasnda
naki'Ieri yanna toplamaya alm ve bu yolda belirli
baarlar salam t.(i)
1970li yllara kadar gelecek ile ilg iii zlem lerini ta
rikatlar ve onlarn ardnda yer alan tara egemenlerine
balayanlar, ekonomik ve s o syo /p o litik alandaki gelim e
lerle b irlikte, nlerine yeni yollar ktn grecekler
dir. Deiim rzgr, tarikat
insann, yeni rgtlenm e
biim lerinin doduu daha modern bir dnyada yer al
maya, taraf semeye arr. ada ekonomik sistem
ve dnya grlerinin ka rlkl olarak mcadele ettii
daha ileri b ir ili k ile r dzeninde kendisini dnde tutan
ayak balarndan biraz daha
kurtulan insan; seim ini
dinsel olmaktan ok madd
gerekler nnde yapmay
dener b ir gn. 1971 rejim i, istemese de, buna yardm c
olacaktr.
(10 nisan 1971)

(1) Birlik dergisi, say 3 (31.3.1971) S. 8 -1 1 .

247

TRKYEDE 1971 REJM

VI
TRKYEDE YEN EYLER VAR
12
MART m uhtrasyle ortaya karlan partiler s
t hkmetin program, daha ilk gnlerden anlalm tr
ki, Trkiyenin var o la n . sosyo/ekonom ik ve p o litik ko
ullarnn rndr. Toplumun gelime dzeyi ve
onun
iindeki glerin dengesi 1971 martmda ancak bu prog
ram yaratabilirdi.
Teknisyen kadrolarnn
yardm yle,
ar sanayilemeye ynelen temel
te db irle ri aklayan
programn, toplumun ayr gelime stra te jile ri gden s
nf ve kesim lerinden grd te pkiler elbette biribirinden epek farkl olacakt.
zellikle 12 m art'tan nceki
dzenin partilerinin program karsnda genellikle hrn
b ir ta vr almalar yadrganm am aldr. Dzen partisinin iki
kanad arasndaki siyasal oyunu bozan ve Ecevitin sos
yal dem okrat hedefleri ile son ylla r
D em irel'in refah
devleti program larn, var olan ekonomik sistem in man
t iinde btnletiren yeni program, 12 marttan nce
ki iki kanadn szclerini ve
taraftarlarn hakl olarak
karsnda bulacakt.
C um huriyet boyunca ne kapitalizm 'e ne de sosyalizm 'e tm yle izin vermeyen kendine zg bir yaps
olan Trkiye'de doktrin ve dnya grleri karsnda
gsterilen hogrszln tip ik sonularndan birisi de
sahneye, eklektik program larn ka rld r. Bir dnya g
rnn genel btnlnden yoksun kalan bu program
lar, iki m uhalif kanadn birok
noktada ortak hedefleri
benim seyebilm esini de kolaylatrr. Yapsndaki ikili i ar
tk yok etme aamasna yaklaan Trkiye ise 1971 sonra
snda daha tu ta rl program larn zlemini eker giderek.
Bilinen bir gerektir ki, sistem atik btnl olan prog
ramlar, yapdaki ik ili i aabilir ve onu daha yksek den-

248

I (JRKIYEDE 1971 REJM

((derde, gelimeye kavuturabilirler. Prof. Erim hkmetinin aklad programn belki en nemli zellii, yeni
Trkiyenin koullarnda
dzenin dank program larn
b irletirm esi olm utur. 27 mays 1960'dan nce Trkiye
de siyasal arenada grnen program larn 1961 Anayasa
s ile byk apta geride kal olay, 1971 T rkiyesinde
bir daha tekrarlanm aktadr. Yeni hkmet program bir
gn gerekten
uygulamaya
geirile bilirse , 1960larn
programlarnda yer alan toprak, vergi ve idare reformu
gibi geleneksel maddeleri gndemden karmak gereke
cektir. Oysa, bu, toplumun kurulu dengelerinde, hi ku
kusuz, elde edilm i baz karlar sarsacak, giderek,
kendisine kar gl bir m uhalefeti canlandracaktr.
Partilerst programn emek
kesiminde ya ra tt
gelim eler ilg in tir. 12 marttan nceki dzenin m ute
ber kuruluu Trk-, imdi bir teknokratlar diktatoryas
kukusuna kaplmaktadr.O) Zararna satld iin kamu
kaynaklarnda kanama yaratan ktisad devlet kurulular
rnlerine zam
yaplmasn da Trk-in organ, sosyal
adalete aykr bulmaktadr. Ne var ki, 16 haziran byk
ii eylemini yaratan nl Sendikalar Kanununun Anaya
sa karsndaki durumu iin Trk- susmay semektedir.
Sosyalizmi Trkiye iin tek kar yol grdn ak
layan DSK ise, emeki halka yeni vergi
getirilm em esi
istei dnda yeni programa tepki gsterm iyordu. DSK
Genel Sekreteri, sosyal m cadeleleri anari sayan an
laya iltifa t etmeyecek b ir iktidarn, burjuvaziyi glen
dirme amacyle yapaca
g iriim leri kendi varl a
sndan doal karlyoruz bile der.(2)
1971
re jim inin sunduu yeni program
zellikle b
yk sanayiin tem silcilerince baarl karlanr. stanbul
(1) Teknokratlar Diktatoryas,
S. 1.
(2) Milliyet, (18.4.1971), S. 9.

249

Akam

(16.4.1971

TRKYEDE 1971 REJM

Sanayi Odas, program ve aklamalarda b elirtile n he

defleri sanayiciler olarak olumlu bulduklarn aklarken,
Ankara Sanayi Odas,
hkmetin alaca her tedbirin
yannda olacan
bildirm ekten kanmaz.(3) retim
aralar reten sanayilere gei abasndaki Trk sana
yiinin talebi, bu geii
hzlandracak kkl tedbirlerin
alnm asdr. A r sanayiin devlet elinde g e litirilm e sin
de yarar gren bu strateji, ne ve rim lili i artran ve ta
rmdan sanayie kaynak aktaran gereki bir toprak re
formuna ve ne de enerji, m adencilik kesim lerinde ulu
sal ekonomi yararna alnacak kamulatrma tedbirlerine
kardr. Sanayiin istei, zel sanayiin kmsenmeye
cek bir dzeye erien olanaklarnn da programl ve di
s ip lin li olarak g elitirilm e sid ir.
stanbul Sanayi Odas
Bakan Erturul Soysaln, hkmetten beklediim iz,
nyarglara kaplmadan, bnyesinde byk bir potansi
yel bulunan zel sanayi sektrnn yu rt hizm etine y
n eltilm e sidir. Biz, hizmete hazrz diyebilm esi, bu a
dan, yeni gelim elerin yrngesini, aydnlatacak bir ba
ka davrantr.
Erim hkmeti program
zellikle AP ve CHPden
grd tepkiyle toplumun btn kesim lerinde, gelecek
asndan nem tayan yeni kutuplamalarn aslnda ilk
haberlerini duyurur. Trkiye'nin yarnnn biim leniin
de, deien toplumsal
kutuplamalar yeni a lterna tifler
de yaratacaklardr, bir sre sonra...
(21 nisan 1971)

(3) Milliyet, (18.4.1971) S. 9, Son Havadis (18.4.1971)

S. 3.

250

ADA DNYA GEREKLER VE TRKYE

I
ADA

D N Y A VE NSAN H A NG S?

H ER GN ve her an yeniden kurulan ve b ir nceki

andan fa rkl olan bir dnyada srekli bir oluun e itli
aamalarn yayoruz. Gemi bn alardan fa rkl bir
a olan 20. yzylda btn deerler a rtk evrensel l
lerle altst olmu bulunmaktadr. lkeler ve toplum
lar arasna konulan snrla r kaldrm akta olan uluslararas
dinamizm, ayn zamanda uluslarn kendi kaderlerini yal
nz kendilerinin kararlatrm alarn da gittike olanakszlatrm aktadr. Her ey giderek
uluslararas dengelere
balanm tr ve bu dengeler dnyann gelime sanclaryle toplum larn zel durumlar arasnda bazen derin
elim eler bile yaratabilm ektedirler. Bir toplumun eko
nomik yaantsna getirm ek istedii yeniden dzenleme
ler iinde bulunduu dnya sistem inin deerleriyle e li
iyorsa, onu bekleyen belki de ar ilelerd ir. Oysa, bir
baka toplum, belki de doal geliim i o aamalara daha
ulamad halde, stnde bulunduu uluslararas kouiiarn yaratt ileri frsatlardan sonuna kadar yararlana
bilecektir.
alar boyunca insanlar 20. yzyldaki kadar umutlu

251

TRKYEDE 1971 REJM

ve yine 20. yzyldaki kadar umutsuz olmamt. nsan

soyunun ilerleyii, bilim, teknoloji, ynsal haberleme
aralar dnyann en ucundaki toplum ile dnyay yne
ten toplum arasndaki btn
uzaklklar yok etmitir.
Gelime eitsizlikleri
dolaysyle belki de hl baka
alarn ekonomik ve sosyal koullarn yaamakta olan
toplumlar, bu korkun gelgitle birlikte, yaanan
an
ta gbeine getirilm ilerdir. Uzay a ile insanlarn h
l yeraltnda yaadklar tarih ncesi alar, feodal ba
ro n la r ile dev sanayi kompleksleri, gelimi Kuzey Ame
rika ile balta girmemi Afrika ormanlar ayn an de
iik ve biribirlerinden ayrlmaz grntleridirler. ada
lk kavramnn bylesine karmaklat bir dnyada, ne
uzay a saftr; ne de ada tarih ncesi, bin yllar n
cesinin tarih ncesidir. Evrensel diyalektik, tarihsel olarak
biribirlerini izleyen ve biribirleriyle elien btn
bir
gelime kategorileri dizisini karmakark br sre iin
de btnletirmi ve yeni bir dnyann potasn yarat
mtr.
Yirminci yzyln byk umut'u, alarn ve toplumlarn deimesi iin eskiden gereken binlerce yllk bek
leyi srelerini yok etmi oluudur. Modern ortam, ge
liim yolunda hzl mesafeler almay
inanlmaz lde
kolaylatrp, abuklatrmt^ Yzyl on yla sdra
bilmek 21. yzyla doru uzun soluklarla akp gitmekte
ofan dnyada artk bir topya deildir. amza, birok
2 :elliklerinin yan sra, bir sramalar a demek bile
mmkn. Binlerce yllk geliimin nice zulm ve ileler
bedelinde elde edilmi deney ve bilgileri, tarih ile kendi
geliim rotasm zdeletirebilen
toplumlar iin artk
kazanlm hazr deerlerdir. Ne bilim ve teknolojinin ve
rileri, ne de ekonomik, sosyal ve politik geliimin yasa
lar, ayn uzun yolun bir daha almasn zorunlu klyor.
Ama hi kukusuz bu basit bir kestirme yol da deildir.
Gereken ey, toplumlarn en sarp kayalarn yrek ve

252

I ORKIYEDE 1971 REJM

lnnla aarak, geliimi nleyen barikatlar kaldrp ken

dilerini ve dnyay deitirmeye binlerce yldr hazr yok
sul halk ynlarnn yanma varabilmektir. ada sra
malar gerekletiren yol ne kadar ksalmsa, 20. yz
yln uluslararas ortamnda bu
sosyo/politik mekaniz
may harekete geirebilmek de, d egemen gler yani
emperyalizm tarafndan o kadar zorlatrlmtr. Halkn
on uyank ve bilinli kesimlerini yanna alamayan, al
an insann somut dnyasna, yeni bir dnyann zlem
lerini katamayan hi bir dnce bu ada artk geerli
deildir.
Yirminci yzyln byk umutsuzluu; A yn yzeyini
karlayan astronotun da, Asya'nn bataklklarnda daha
iyi bir dnya, zgrlk ve bar iin can veren yoksul ky
lnn de ayn an insanlar olmasdr. nsan ile ilgili
ller tepetaklak olmutur.. ada insan, eer yalnz
uzay' fetheden insansa; Ant dalarnda srnen, ya da
Tibet'te binlerce yllk bir uykuyu andran alkanlklarn
hl srdren ve A frikada kafa avcl yapan insanlar
nedir?... Onlarn, bilimsel ve
teknolojik devrime eri
mekle vnen bir aa kendilerinin ne olduklarn sor
mak hakk, tarih nnde tartma masasnn stndedir.
nsan bana ya da drt bin dolarlk gelir dzeyiyle
vnen byk refah ekonomileri, dnya yuvarlann te
ikisini dolduran sonsuz insan ounluunu ancak grmez
den gelerek 20. yzyln tek ada yaratnn kendisi ol
duunu ne srebilir. Oysa, Avrupa ktas kadar Okya
nusya ya da Afrika ktasnda yaayan insan da ada'tr
ve hi bir egoizm, insanln genel durumu'nu gelecein
tarihine balatabilecek kadar gl deildir.
Asyal, Afrikal, Okyanusyal insann salt bir baka
ktada, bir baka
sosyo/ekonomik evrede domu ol
maktan fazla olmayan masum gnah, gerekte, dengesiz
ve eitsiz bir dnyann gnahdr. Yarn adna imdiden

253

TRKYEDE 1971 REJM

umut saan olgu da budur. Evrensel bilin, egoizmin en

direnli kalelerini bile birer birer drerek, btn bu
eitsiz geliimin nedeni olan d baka ve emperyalizm
ann stndeki tl karmakta ve yeryznn yarg
layan baklarna, deimeye mahkm bir dzen olarak
itmektedir. Umutsuzluk ve karamsarln en younu iin
de aydnln sonsuz kvlcmlarn parlatan, gemii geecekte de srdrtmenin byle bir ada her an biraz
daha zorlam bulunmasdr. Zira, amz gerekten
adalatran, Afrika, Asya ya da Okyanusyadaki adalarmzdr. Yeryznn stnde doan ey, toplumcu
bir yeni dnya ile birlikte ok gecikmi olan mazlum m il
letlerin gneidir.

(18 mays 1971)

II
DNYADAN KOPMAK M M KN DEL
YRMNC YZYILIN son eyreinde yeryznn
ou yoksul toplumlar iin ancak sar bamszlk sz
konusudur. Yaadmz ada hemen hi bir toplum
mutlak ekonomik ya da siyasal bamszl elde edebil
mi deildir. Uluslararas ilikilerin karmaklats
bir
dnyada snrl bamszlk da gnden gne doallaan
b ir olgudur. ABD, Sovyetler Birlii, Federal Almanya ya
da in gibi ada byk ekonomiler bile kendilerini ay
ran snrlarn gittike darald 1970lerde, uzlamaz sis
tem ayrlklarna ramen, belirli ortak noktalarda yakn
lama zorunluluunu duyabilmektedirler. Devlerin,
ara
larnda, asgar ortak noktalar aradklar modern dnya
koullar, yoksul toplumlarda ok daha etin sorunlar ya
ratr. Kk
ekonomiler var olma ve gelimenin sa-

254

I ORKIYEDE 1971 REJM

vnn kendilerine konulmu dar snrlar iinde vermekte

dirler.
Hint Okyanusu stnde byk bir ada olan Sey
lann 1971 'in ilk aynda tank olduu olaylar ancak
ada zorunluklar yan yana ele alnd takdirde, arfc grlmez. Bilindii gibi, on iki milyonu akn insann
yaad Seylan adas, uluslararas stratejik karlar ba
kmndan Bat ve Dou iin kritik bir anlam tar. Eski
den smrge olan Seylan, 1970lerde ngiliz Uluslar Top
luluu iinde siyasal
bamszl bulunan bir lkedir.
Ne var ki, Batyla balantsn ngiltere aracl ile sr
dren Seylan, Gney Asyann solcu iktidarlarndan biri
sine sahiptir. lkeyi yneten l
koalisyon, gerekte,
nc dnyada birbirleriyle ekien farkl sol tezlerin
bir ittifakndan ibarettir. Babakan Bandranaikenin
z
grlk Partisi, reformlar yapmak isteyen ortann solun
daki sosyal demokrat partilerin Seylan'a zg bir rne
idir. Koalisyona katlan Seylan Komnist Partisi, Sovyetler B irliinin nerdii rotay izler, Sosyalist Parti ise,
Trokist eilim leri srdrr. Gueverac ve Mao'cu ei
limlerin katt tonlar, Seylan iktidarnn teki zellikle
rini belirler. Seylan, genel grntsyle, Dou ve Bat
nn stratejik lkelerde gelecek dnemlerde belki de ya
ratmaya alaca dengelerin ilk modelleri arasnda bile
saylabilir.
Ne var ki, Seylanda ar sanayilemeyi gze alama
yan sosyal adaleti uygulamalar, beklenen btn olum
suz sonulan ksa srede
dourmakta gecikmemitir.
Enflasyon, bte a ve ekonomik bunalm toplumu bir
altst oluun eiine getirirken; isiz says tam 1 m il
yona ykselmi, aydn isizlii genel bir olay durumuna
dnmtr. Bu altst oluu, kendilerini Guevara ve
Mao retilerinin izleyicisi iln eden baz gruplarn geril
la eylemleri izlemitir. Ekonomik bunalmn politik bu

255

TRKYEDE 1971 REJM

nalma dnd bu kritik anda, 20. yzyln nc yir

mi be ylnn gereklerini aa vuran ok ilgin geli
meler birbirini kovalamaya balar, birden... ngiltereden,
Sovyetler Birlii ve ine kadar Bat ve Dounun nde
gelen btn devletleri, Seylann
uluslararas durumu
nun korunmasn lke iindeki gerilla eylemlerinden ok
daha nemli saymlardr. yle ki, ngiltere, Birleik Arap
Cumhuriyeti, Yugoslavya ve Sovyetler Birlii lml sol
iktidara kar kan gerilla eyleminin bastrlmas
iin
Seylana geni silah yardm yapm; in ise, lkeyi sa
nayilemeye yneltebilmek amacyle nemli ekonomik
yardm tekliflerinde
bulunmutur.(i) Kendisini Guevara
ve Maocu iln eden
ayaklanma sona erdikten sonra
Seylan bekleyen artk yzeysel sosyal adaletilik gs
terilerinden vazgeerek, her
halde, ok daha hzl bir
kalknma deneyine gemek olacaktr.
Hi bir i olayn d koullardan bamsz kalamad
yeni dnya ortamnda Seylan'n yaad serven, ulus
lararas gereklerle ilgili dersler vermektedir. 21. yzyla
doru artk d dnyadan soyutlanm herhangi bir i
deiiklii dnmek, tarihin evrensel bunalm anlar d
nda, kolay deildir. Ayn
dersler, hi kukusuz hem
Cumhuriyet Trkiyesi
hem de 1971 rejim i iin de de
fazlasyla sz konusudur.

(6 mays 1971)

(1) Harvey Stockwin, Ceylon/Economy caught in

a vicious circle, The Financial Times (27.4.1971) S. 8.

256

I OUKIYEDE 1971 REJM

III
TRK CUMHURYET NASIL DODU?
TRK CUMHURYET, yeryzne yeni dengelerin ge
lil ldii Birinci Dnya Sava sonrasnda ekillenen be
lirli ideolojik, politik ve ekonomik
tercihleri yanstr.
Uluslararas alanda Birinci Savan belki de en ak so
nucu dev Osmanl mparatorluunun tasfiyesi
olaydr,
(.inken mparatorluk, gerekte, bu kten yarar bulu
nacak byk ekonomilerin paylam alan haline gelmiti.
No var ki, etki blgelerinin yeniden paylam srasnda
l!)17 ekim devrimi ile Rusya'da kurulan Sovyet devleti
uluslararas platforma birdenbire ok byk deiiklikler
jr>lirecekti. Dou ile Bat arasndaki ok hassas bir nokimln yer alan Kk Asya, yeni dnya ortamnda artk ayr
llr neme kavuur. Anadolu'nun geni bir blmn Yunistana brakma planna iddetle kar kmaya balyan ngiliz Dileri Bakan Curzonun, Yunan tarafls
llbakan Lloyd George'a ynettii
unutulmaz sorud)
m kayglarn anlaml bir ifadesidir: Selanik kaplarnn
Im mil dnda nizam temin edemeyen Yunanllara, K
k Asya'nn bu kadar nemli bir ksmnn ynetimi namiI braklabilir?
Bat ve Dounun aralarnda bir tampon devlet yarailmas zorunluunu sezdikleri 1920'lerin karanlk gnle inde, Kuva-i M illyeciler Anadolu topraklar
stnde
yni bir Trk devletinin kurulu mcadelesini vermiler
dir. Kk burjuvazi, toprak sahipleri ve zgrlne su
mmu halk arasnda kurulan tarihsel bir ittifakn yrt-

(1) Lord Kinross, Lord Curzon Mill Mcadeleden

ce Mustafa Kemale zel Bir Eli Gndermiti, M il
liyet/ngiltere lvesi (18.10.1971) S. 2.
S7

TRKYED E 1971 REJM

t savan mantnda, Prof. Tunaya, halk ve demok

ratik karakterin ar bastn syler. 1921 Anayasasfmn
birinci maddesinde yer alan, Hkimiyet kaytsz artsz
milletindir ilkesi, byle bir muhakeme zincirinin ilk hal
kasn tekil eder.(2) Ne geleneksel Osmanl ve ne de
Jn Trk saylan yeni bir Trk tipinin oluumunu hzlan
dran bu srecin son halkas, 1923'te iln edilen cumhu
riyet rejim idir. Trkiye ve Bat M. Kemalin deyiiyle da
ha nce iyi birer rakip iken Cumhuriyet dneminde ye
niden mttefik olmay deneyecektir.
Cumhuriyet'in iln edildii gn Kemal Atatrk, z
lenen hedefi, memleketimizi
ada seviyeye e ritir
mek istiyoruz szleriyle zetler. Btn ykseli ve
k sebeplerinin bir iktisat meselesinden baka
ey
olmadn srarla hatrlatan M. Kemal, 17 ubat 1923'te
zmir ktisat Kngresini aarken, ktisad zaferler kazan
mayan bir toplumun ayakta duramayacan hatrlatacak
ve Bence halk devri, iktisat devri kavram ile ifade olu
nur diyecekti.(3) Cumhuriyetin yarm
yzyllk tarihi,
pratikte, bu iktisat devrini ama mcadelelerinin de tari
hidir. Ne var ki, yeni bir toplum yaratmay neren iktisat
devrini iinde bulunduu d ve i koullardan ayrabil
mek de olanakszdr.
Yeni Trkiye, kendisini bir yar smrge statsne
mahkm klan d dnya i!e pazarlklarn Lozan
bar
grmelerinde yapmtr. Lozanda Trkiye siyasal ba
mszln kazanmakla birlikte, ekonomik alanda geli
mesini zellikle 1920'lerde olumsuz ynde
etkileyecek
esasl baz tavizleri de tanmak zorunda kalmtr.(^) Ba-

(2) Prof. Dr. Tark Z. Tunaya, Atatrk ve Atatrk

lk (stanbul, Siyaset lmi Serisi, 1964) S. 83-84.
(3) etin Altan, Atatrkn Sosyal Grleri (stan
bul, Dnem, 1965), S. 15 ve 54.
(4) Z. Y. Hershlagdan aktaran, Taner Timur, Trk
Devrimi ve Sonras (Ankara, Doan 1971), S. 68.

258

I OKKIYEDE 1971 REJM

l'nt pazar sisteminde yer alan Trkiye, daha bamsz

li ekonomi yaratmakla ilg ili i ve d dar boazlar o
ilimden bugne kadar aabilmi deildir. Tarm kesiminde
y a n feodal ilikilerin tmyle
kaldrlmas, bir sanayi
loplumu iin gerekli i pazarn kurulmas ve d pazara
Dijru al Trk burjuvazisi'nin 1945i kovalayan yirmi
hu yldaki sorun ve mcadele
alanlarn tekil eder,
(iclecek
dnemlerde bu
abalar her halde daha yo
unlamaktan da geri kalmayacaktr. Zira, i ve d ko
fullarn hzl, dengeli ve bamsz bir sanayileme y
nnde dzenleyememi bir ekonominin, hedeflerine eri
ebilmesi beklenemez.
lk elli yllk Cumhuriyet deneyiyle Trkiye, ba
kmszlk bilincine ulam byk insan ynlaryle, sa
nayileme eiindeki ekonomisiyle, kalknma aamasn
daki toplumlarn belki de en dinamiklerinden birisini te
kil etmektedir. Bu, Cumhuriyet asndan bir baardr.
Toplumun, erimek istedii daha bamsz kiilik, btn
bir nc dnyya ekonomi ve politikada verebilecei
modeller ve edebilecei nderlikler ise, bir noktada, ta
rihin yeni aamalarnda ortaya kacak frsatlar ve potan
siyellere baldr. Gemite, toplumlar arasnda ibirli
i, hogr ve byklk rneklerini veren Trkiye, gele
cein dnyasnn yaratlna da bir gn elbette bilin,
umut ve cesaretle katlacaktr.

(29 ekim 1971)

IV
ORTAK PAZAR, PARLAMENTER SSTEM
SAVUNUYOR
ANKARA'DAK dramatik gelimeler Trkiyenin d
iliidleri sorununu 1971 rejim inin ilk gnlerinden itiba
ren derhal aktel plana karr. 1970ler Trkiyesinin d
"259

TRKYED E 1971 REJM

ilikilerinde daha nceki on yllara gre nemli deiiklik

ler vardr. kinci Dnya Sava sonrasnn souk sava
koullarnda Trk d siyaseti ekonomik, politik ve asker
alanlarda Bat Bloku iinde ekillenmiti. Bat Ortak Pa
zar' yaratan Roma anlamas ile 1958'de Bat Avrupada
yeni bir ekonomik blok ortaya kncaya kadar genellikle
monolitik bir grnt tayordu. Oysa, Ortak Pazar'n al
d byk yol, 1970ler Bat'snda, 1945lerden farkl ola
rak ayr merkezler yaratm
bulunuyordu. ABD, Ortak
Pazar ve Japonya gibi Bat'nn yeni egemenlik merkezleri
genel planda ayn ortak
siyasetleri izlemekle birlikte
zellikle ekonomik stratejilerinde, karlarnn ayrlna
gre daha deiik izgiler almaktadrlar, 1970'lerde...
Trkiye, Ortak Pazar'n ortak yeliine yneldii al
t yl boyunca Batdaki
farkllklar daha ok duymaya
balamtr. D politika ve zellikle asker alanda ABDnin, ekonomik alanda ise Ortak Pazar'n etki blgesinde
yer alan Trkiye, d ekonomik ilikilerinde imdi nem
li sorunlarla kar karyadr.
Trkiye'nin Bat iindeki
tercihleriyle derinden ilg ili olan bu sorunlar Trk
ve
Ortak Pazar parlamenterlerinin 12 mart
Muhtras'mn
veriliinden birka gn sonra Bursada yapt ortak top
lantda birdenbire aklkla ortaya konulur:

Ortak Pazar, kendisine ye olmak isteyen Tr

kiyeyi az gelimi deil, artk gelimekte olan l
keler kategorisinde saymaktadr. Ortak Pazar uzmanla
r Trkiyenin
1970lerdeki
sanayileme potansiyelini
1948 talyasyla eit grmektedirler. Trkiye ise, bu var
saym baka karlar dolaysyle reddetmekte ve az
gelimi lke kategorisinde
saylmasn istemektedir.
Zira, Birlemi M ille tler Ticaret ve Kalknma Konferans
(UNCTAD), yeryznn geri ekonomileri iin ileri ekono
milerden gmrksz ihracat kolaylklar salamak zere
dir. ABD ve Ortak Pazar bu kolaylklardan ancak geri

260

I ( KKJ YEDE 1971 REJM

ekonomilerin yararlanmas stnde anlamlardr.

Ork Pazara girerken geri saylmayan bir Trkiye, sa
nnn kolaylklardan yararlanma
olanan da otomatik
olarak elden karacaktr. Fransa ve talyann Trkiye
nin gelimekte olduu yolundaki sert srarlarna ra
men Bursa toplantsnda Ankara geri saylmas stn
de bu nedenle direniyordu. Trkiye geri lke saylmazsa,
bu kez, Birleik Amerika Trkiye'ye hi bir kolaylk ta
nmayacak; tam tersine Ankaraya tand baz kolay
lklar da hatta geri alacakt. Baka bir deyile, ABD ile
AET, Trkiye stnde rtl bir ekonomik nfuz saras
iindedirler.
Ortak Pazar 1970lerde
kendisini, siyasal me
kanizmann genel oy yoluyle serbest
olarak kurulduu
demokratik lkeler bloku saymaktadr. Altlar, bu ne
denle, junta Yunanistan ile Ortak Pazar arasndaki an
lamay buzdolabna kaldrm; kendilerine katlmak is
leyen spanyaya da, serbest seimleri gerekletirme
dike Ortak Pazar'a giremeyeceini bildirm ilerdir. Brk
seldeki AET merkezinin bu konudaki titizliini daha Ge
i Dnemi protokol imzalanmadan nce Trkiyeye du
yurduu da bilinmeyen bir sr deildir.(i) Ayn hassaslk
AET Komisyonu D ilikiler sorumlusu Prof. Dahrendorf
tarafndan da 12 mart muhtrasn izleyen gnlerde Trk
kanadna Bursa'da ayn aklkla bir daha duyurulur.
Trkiye ile Ortak Pazarn gelecekteki ilikilerini be
lirli ekilde etkileyecek
olan bu iki sorun Prof. Erim
Hkmetinin nne ilk
uluslararas sorun olarak 197!
rejim iyle birlikte ayn anda gelmiti, bile...

(1 nisan 1971).

(1) A. Gevgilili, Ortak Pazarla Son Kavga..., Mil

liyet (17.7.1971) S. 1, 9.

261

TRKtYEDE 1971 REJM

V
DNYADA A B D -A E T
EKMES VE
TRKYENN KADER
JAPONYA, modernleme ve kapitalistleme hareke
tine on dokuzuncu yzylda Trkiye'den daha sonra gir
dii halde, Trkiyenin ve Japonyann kaderleri birbirleriyle eliircesine farkl olmutu. Btn yapsn daha 19.
yzylda kapitalistleme srecine uygun olarak yeniden
dzenleyebilen Japonya, 20. yzyln nc yirmi be
ylnda Asyann ekonomik devlerinden birisidir. Trkiye
ise, devlet brokrasisiyle devlet mekanizmalarnn,
ta
rihsel nedenlerle, burjuvazinin zgr geliimine ayak ba
olmas sonucunda gemi yzyllarda benzer yollardan
kalknma frsatn karr.
Trkiye'de kapitalizme zg
rasyoneller ancak 1950lerden
sonra gerek anlamyle
ilemeye balar. Ne var ki, tmyle ne kapitalizm, ne de
sosyalizm ynnde bir geliime izin vermeyen yapsal
ikilik hl sregelmektedir. Ortak Pazara gei sorunu,
yapdaki ikilie kar seilebilecek alternatiflerden birisi
olarak ortaya kar.
Ne var ki, Ortak Pazara erken gei sorunu ulusal
olduu kadar, uluslararas alanda da kurulu dengelerde
Trkiye ile ilgili deiiklikler olmas demektir. Ortak Pa
zar'n Trkiye ve benzeri gelime yolundaki ekonomileri,
zel kolaylk anlamalaryle kendi etki blgesine ekme
hareketi 1970'lerde zellikle Birleik Amerika'nn
sert
tepkilerine yol ayordu. nc dnya lkelerine Batfm n tanyaca ihracat kolaylklarndan Ortak Pazarla
ayrcalkl anlamalar yapan lkelerin yoksun edilmesi yo
lundaki ABD istei, bu honutsuzluun somut rneidir.
Ortak Pazara erken gei, lke iinde de, geliim potan
siyelleri bu hareketle elien sosyal
glerin, giderek

262

I HKKIYEDE 1971 REJM

Amdolu sanayi burjuvazinin bir blmnn tepkilerini

kmekten geri kalmayacaktr. Sosyalist bir parti olarak
III ilk gnden beri Ortak Pazara cephe alm, CHPde
l; Ecevitin szcln ettii sosyal demokrat kanat.
Dlak Pazara erken geie daima iddetle kar km
t. 12 mart izleyen gnlerde Eskiehir ve Adana Sanayi
dalarnn
erken geiin ertelenmesini istemesi bu
oolimelerde, yeni bir halka tekil eder.
Byk sanayiin tem silcileri genellikle Ortak Pazar'
desteklerken tepkinin daha ok Anadolu'daki kk sa
nayi odalarndan gelii
dndrc bir olaydr. Zira,
Ortak Pazarn getirecei geliim modeli, byk serma
yeye, tekelleme'ye hz verecek ve bsbtn gsz k
lacaktr, Anadolunun kk sermayesini... Bu noktada,
Anadolu'nun gsz sanayi burjuvazisi, AET aleyhtar hackete katlr. Belki de, ABD'ye yardmc olma pahasna..,
Eskiehir Sanayi Odasnn 1971 rejiminin ilk gnlelinde Ortak Pazarla ilgili Meclis Komisyonuna sunduu
muhtra, Anadolu sanayiinin dnce tarzn sergileyen
iUjin bir belgedir. Eskiehir sanayiine gre, Bat Avnpannkinden farkl bir tarihsel gelime perspektifinden
<lolen Trkiyede, batllamann n art, Bat'nn mad
d olanaklarna erimek diye tanmlanmaldr. Batlama
ni adan sanayileme ile e anlamldr ve Trkiye iirt
ilk elde edilmesi gereken hedef, hzlandrlm kalkn
ma ya da hzlandrlm sanayilemedir. Oysa, 12 m a rt
tan nceki siyasal iktidarn imzalad gei dnemi pro
tokol, hzlandrlm kalknma hedefiyle elimektedir,
i skiehir Sanayi Odas, d deme aklarn bytmek
ten baka sonu vermeyeceini ne srd bu operas
yonlarn gelecekte Trkiyeyi ya Ortak Pazardan ekil*
mek, ya da srekli devalasyonlara ba vurmak biimin
de iki alternatifle kar karya brakabileceini ne s

263

TRKYED E 1971 REJM

rer.(i) Eskiehir ve Adana sanayicisinin gsterdii

zm yolu, gei dnemini
erteleterek, hazrlk dnemi
koullan iinde daha hzl bir sanayilemeyi srdrmektir.
Toplumcu pratik ve rgtleniin gelimeye balad,
orta snflarn dzenle elimesinin keskinletii bir an
da, byk sanayiin yapdaki ikilie kar zm arala
rndan birisi olarak benimsedii Ortak Pazara erken ge
i tezi anlalyor ki, dzene
egemen olma savann
kaderine balanm
bulunuyordu. Sonu, yapdaki iki
liin zmne gidecek yntemler ve ABD-AET rekabe
tinin, kendi
sistemlerini getirme
mcadelesini veren
glere tand frsatlarn snrlar ile son derece yakn
dan ilgili olacakt, 1971 re jim inin Trkiyede gidecei y
n aratraca bu byk sarsnt dneminde...

(15 nisan 1971)

(1) Trk Sanayii ve Katma

Protokol, (Eskiehir
Sanayi Odas, teksir, 1971), S. 1-25.

264

8
T971 REJM SERTLEYOR

I
YEN BR DNEM VE HALKIMIZ
O
LAYLAR, kendi mantklarnn zorunlu kldklar yol
larda akarlar. Tarih, en son zmde, teindeki elimele
ri yeni aamalara doru ortadan kaldran bir btnleni
ya da yenileniten ibaret bile saylabilir. Tarihin her ye
ni halkasnda, geliimin o andaki srkleyici ya da ege
men gleri kendi asgar gvenlik ve
devamllklarn
salayan yeni dengeleri aratracaklardr. Sarslan
eski
dzenin deerleri ile getirilm ek istenen yeni dzenin ter
cihleri arasnda yaplan bu hesaplama, okluk, hi de
sancsz olmaz.
Bat Avrupa toplumlarnn kapitalizmi modernletir
mek yolunda hzl admlar attklar son yz elli yllk ta
rihleri, derin sosyal alkantlarn da tarihidir. Kk ve
orta burjuvazinin direnii arasnda, feodal ya da yar feo
dal en son artklar da tasfiye ederek ada byk bur
juvazinin tarih sahnesine gelii, 19. yzyln o unutulmaz
kasrgalar iinde
gerekleebilmiti. Kapitalizm nce
sine ait kalntlarn yok ediliinde geleneksel zm yol
larndan birisi olarak bonapartizm belki de en yal Bat
demokrasileri kadar eskidir. Bilindii gibi bonapartizm,
sorunlarn doal yollardan zmekte yetersiz kalan b

265

TRKYED E 1971 REJM

yk burjuvaziye, klasik devlet mekanizmalarnn stten

destek olma hareketidir. Bu destek, gerekirse, olaans
t yntemlere ba vurmaktan, olaanst uygulamalar
yoluyle toplumda sessizlik, hareketsizlik salamaktan
hi ekinmez. Batda yrngesi
deimi olan ada
toplumsal elimeleri
getiren eylerin birisi de zaten
son yz elli yln bu ok ilgin olgusudur.
Yeni bir yol azna gelen 1971 Trkiyesinde, by
yen toplumsal dinamizmin deiik sorunlar ve uygulama
lar getirmesi, yaanan objektif koullarn bir sonucuydu.
Deneyin ilk aamas, topluma modern kapitalizme zg
rasyonelleri kazandrmak ve tefecisi, aracs, topran
iyi ileyemeyen aas ile eski sosyal ilikileri bu ynde
ortadan kaldrmak isteyen byk burjuvazinin, kendisine
destek olan geleneksel devlet mekanizmalaryle birlikte,
zlemeyen dme darbe; atmas oluyordu.
Trkiye 1971 'in ilkbaharnda, skynetimiyle, ev ve
kitap aramalaryle, seri halindeki
tutuklamalaryle yeni
dzenin iktidar olarak varln tescil ettirme dnemini
yasar. Baka bir deyile, nceleri reformlardan sz eden
rejim, birdenbire sertleerek, o ana kadar kendisine alk
tutan kk burjuvaziye kar
dner. ktidar asndan
hedef, getirilm ek istenen yeni dzene ve onun devlet an
layna orta ve kk burjuvaziden ynelebilecek tepki
lerin karlanmas ya da toplumdaki i anari'nin asl
nedeni olan yapsal ikiliin
giderilmesidir. Ekonominin
egemen tepeleri arasnda verilen
mcadele, toplumun
dna taan asayie ilikin anarinin de zaten gerek ya
ratcsdr. Yeni Trkiyede asayii bozan dorudan do
ruya geni halk ynlar deildir. Modern alarda al
an snflarn iktidar mcadelesi, orta ve kk burjuva
zinin kendisine dnk
kesimleriyle birlikte, bilinli ve
anarizm e yer vermeyen bambaka ynsal yntemlere
dayanr.

266

I ORKIYEDE 1971 REJM

Trkiyede istikrar ortam yaratmaya almak, 1971

lojim inin beklenen ilk hedefi olacaktr. On bir ilde iln
ndilen skynetimin gerekelerini Trkiye Byk M illet
M eclisinde aklayan Adalet Bakanna gre, istikrarsz
l douran bunalmdan tek kurtulu yolu, Anayasann
ngrd reformlarn bir an nce gerekletirilmesi
dir.(>) Hi kukusuz, Trk halknn kendi durumunu ve
haklarn gelitirmek iin verdii yzlerce yllk mcade
lelerin rn olan demokratik haklar, yeni dnemde en
byk titizliin gsterilmesi
gereken tarihsel birikimi
temsil eder, bask perdesi yava yava inerken Trkiye
ye...
Zira, ii, kyl ve alan insaniyle toplumun yarn
olan Trk halk, derin saduyusu, gnden gne yksel
mekte olan aydnlk bilinciyle demokratik haklarn as
sahibi, kurtuluun gven veren biricik kaynadr.

(30 nisan 1971)

II
ASIL YASA, TARHN YASASIDIR...
TARH, saf akln gsterdii en gzel yollardan aksayd dnyamz belki de 20. yzyl sonlarnda bir altn a
yaard. Oysa, yal yeryznn stnde derin elime
lerin, ac ve bunalmlarn izleri hl duruyor... nsan so
yunun btn bir geliimi en gzel yarnlara gtrmek iin
yaratt binlerce yllk birikim, onur verici olduu kadar
artc bir a yaamamza daha engel olabilmi deil-

(1) Milliyet (29.4.1971), S. 9.

267

TRKYED E 1971 REJM

dir. Bu, tarihin istihzas'dr. Kendi iinde durmadan dn

p duran, kvranan ve
yaratan o srekli altst olu,
bazen insan bilincinin eritii boyutlar da aarak, ken
di uzlamaz mantyle snavlardan snavlara srkler in
sanlar ve toplumlar... Sz konusu snavlar, en sonunda,
oarlarnda elbette daha gzel bir dnyann doum sen
alarn tamaktadrlar. Kendisini ve dnyay deitirmek
iin Prometheustan bu yana mcadele eden insann i
lesi, aslnda, yaratclnn da itici gcdr. Her yeni
snav, her yeni deney, geride, daha gzel bir dnya iin
cokunluk verici birikim ler br.akacaktr.
Tarihin uzun sreli yry iinde, toplumlar ve in
sanlar, yaanan an'n saysz
etkenlerine bal olarak
kendi rollerini oynayacaklar. Hi de bilinsiz olmayan se
imleriyle, dayandklar toplumsal snflarn o andaki dn
ya grleri ve tercihleriyle, egemen gler kendi yasalar
n daima tarihin yasas yapmaya almlardr. nsan soyu
nun tarihsel dram, biraz da, bu yasalatrma'nm hogr
lsne bal... Zira, toplumlara getirilm ek istenen ya
salar ile yaanan madd gerekliin yasalar her zaman
bir deildir. Ekonomik, politik ve sosyal olu, gereklii
belirli bir annda tespit etmi olan yasalar srekli ola
rak geride brakacaktr. Yasalar, zellikle statik ya da tu
tucu bir hukuk anlaynn yrrlkte olduu toplumlarda
belki belirli bir ann yzeyini kapsayabilir. Oysa, hayatn
yasas dinamizm'dir; deiim ve dn'n erevelerini s
rekli bir biimde amadr. Toplumsal dinamizm'le btn
lemeyen btn yasalar, yaanan an ile tarih'in zorunluklar arasnda uzlamaz elimeler douracak ve asl
dm, tarih atp koparacaktr.
Yaadmz tarihi yaratan resm yasalar deil, in
sanlardr. Yasalarla yeni bir dnya kurulamaz; belki de
yasalara ramen doan yepyeni bir dnya, kendi yasa
larn getirir. nemli olan, d yzeyin basit grntleri-

268

I ORKYED E 1971 REJM

in; aldanmamak; toplumlarn

yarna doru dinamik aki
liy le tutarl bir tavr alabilmektir. Deien hayatn yeni
ycreklerini karlayan, onun sancsz
akn kolaylalrm kanallar aabilmektir; yoksa toplumsal geliimin
mirisine dmek deil... Yasalar deise de toplumsal
vo ekonomik bunalmlar yaratan nedenler olduklar yerlrde kalmlarsa, daha da bymlerse; hi bir yasa,
zorlayan madd gereklere karlk veremeyecektir.
Yasalarn en kalcs, toplumlarn yzlerce yllk ilerlore mcadelelerinin rnleri olan demokratik hakiar ve
cizgrlklerdir. nk onlar
kendilerine
doal olarak
ekonomik zgrlk tannmam bulunan geni halk yn
lar adna milyonlarca kahramann ileleriyle yaratlm
lardr. Demokratik haklar, emek glerinin gerek anlam
da ekonomik eitlik ve zgrl elde
etmek yolunda
kullanacaklar biricik yasal aratr. alan snflar dn
daki snf ve tabakalar, ekonomik stnln zaten doal
kullanclardrlar. Demokratik haklar, baka bir deyile,
toplumsal eitsizlik nnde ynlarn
kendilerine yeni
bir dnya kurmak iin elde
ettikleri; o yzden geici
olarak zedelenseler bile srekli olarak hi bir zaman yok
edilemeyecek tarihsel mirasnn hukuk planndaki grn
tleridirler.
Tarihin aydnlk derslerine ramen dn olduu gibi,
bugn ve yarn da geliim ile elimeyi gze alma deney
leri eksik olmayacaktr. Tarihn istihzas yalnz bir eyi
deitirm itir; halk ynlarnn kazanlm haklaryle e
limek modern ada gittike zorlamaktadr. Evrensel
bilincin eritii yeni boyutlar yasalar deil gerekleri
belki de gelmi gemi btn alardan daha ok geer
li klmak zeredir, artk. Son sz, tarihsel akla ve onun
ynyle ilgilidir. Tarihin ak yn ise, halk ynlarnn
stnde ve dnda deil; onlarn, yaratan ve yarattran
cvl cvl dnyasnn ta kendisindedir.

(14 mays 1971)

269

TRKYED E 1971 REJM

III
TARHSEL DEMN NNDE DURULAMAZ
BTN TOPLUMLARIN gelimeleri kendi ekonomik,
sosyal ve politik dzenlerinin rndr. Her yeni gelime
aamas, toplumlarn nne yeni sorunlar koyar. Bu so
runlar belki dnn tabuIar ama yaanan gnn genel
lemeye balam gerekleridirler. Bir sorunun gerek
lik elde etmesi, onun, dn olmayan bir rman akn
tlarna kapldnn b e lirtisi diye de tanmlanabilir. Be
lirli bir madd gelimenin karl olarak beliren sorun
lar kolay zmlenmeseler bile artk asla grmezden geli
nemezler. Sorunlara gz kapamak, bu anlamda, btn bir
tarihsel olua ters dmek demektir. Oysa, bireysel ta
vr ya da kar klardan farkl olarak tarihin yasalar
nn en byk zellii kendilerini kabul
ettirm eleridir.
Toplumlann ve dnyann gidiine paralel olarak hareket
eden tarihsel zorunluklar, znel tercihlere ancak bir yere
kadar yer vererek, kendi geliim dorultularn aarlar.
Bireysel planlarda mmkn olan elimeler, tarihle "felime sz konusu olunca artk yalnz geici sreler iin
mmkndr.
Tarihle oynanabileceini
sanan eskimi
bir mantk, eskinin deeri bilinmedii iin her eyin alt
st olduunu syleyecektir. Eski anlay, durumunu g
lendirecei umuduyle bu altst oluu giderek tahrikten
de kanmayacaktr. 20. yzyln tarihi bu tr yanllklar
komedileri ile doludur.
Tarih ile elien glerin anlayamad ey, gemii
altst eden yetersizliklerin yaratclarnn aslnda bizzat
kendileri olduu gereidir. lerleme yollarn srekli ola
rak aan ve i dinamizmi iinde geliip serpilen bir dn
yay altst etmek hi bir gcn elinde deildir. Toplum
larn kaderini, onun iin, varolan ortam'dan bamsz d-

270

I i i k k IYEDE 1971 REJM

'.nnemek gerekir. Ancak bir toplumun kendi iindeki

tllmmiklerin atmas ya da derinden srtmesidir, alt
m oluun asl nedeni...
Burada sz konusu olan, hi
km,-kuuz, tarihin mekanik ileyii deildir. ve d ge
ni:. bir etkenler dizisi tarihsel olua, ksa ya da daha
,un sreler iin daha farkl rotalar izebilir. Ama en
munda, btn bu oyalanmalar geici kalmaktan kurtu
lamayacaklardr.
Yaadmz an byk serveni, srekli bir deii
mi toplumlarn asl yasas klmtr. Bu deiiklikler be
lirli anlarda siyasal formlar iinde grnebilirler. Bir otoklalik rejimden halk glere daha byk potansiyeller
voren cumhuriyet rejimine
dnm belki belirli bir
n kaderinin dmlendii sorundur. Oysa, en siyasal
grnml sorunlar bile sonunda belirli ekonomik sonu
lar da birlikte douracak olan ve zaten o zlemler tara
lndan arlm bulunan olgulardan baka bir ey de
lild ir. Yaanan an, deiimi, bir sre iin siyasal dzeye
kaydrmtr; ama bu srecin derinlerinde oluan ey,
toplumsal ve ekonomik geliimin yeni bir dnemeci al
ma srecidir de... Baka bir an belki de tek bir sosyal ya
ila dinsel sorunu yaanan gnn dnyasnn ana olay gi
bi gsterebilecektir. Yalnz
btnn paralan arasnda
kaybolanlar, yaanan ann bu zel
sorunlarnn ardnda
boy veren yeni bir dnyann filizlerini sezinleyemeyeceklordir. Tarihe bo gzler ile bakacak ve btn bu anlamMizln nedenini soracaklardr. Oysa, her ey basit ol
duu kadar karmak bir genel olayn saysz d yansma
larndan ibarettir. Deimez olan tek ey, btn madd
yapsyle, doal kaynaklar, bilim ve teknolojik dzeyi,
onek ve retim aralar ile toplumlarn o andaki retim
linlerinin daha ileriye geme yolundaki o bitmez tken
mez sanclardr.
1971 rejiminin ilk aylarnda Trkiye'ye bakanlar de
271

TRKYEDE 1971 REJM

ta kesin bir dnce ve kavram anarisi greceklerdir.

Bazlar iin, 1971 rejimi elli yl ncesinin kemalist ilke
lerine bir dntr, bir kk burjuva reformlar dnemi
ne bir daha ynelitir. Bazlar ise, her eyin, ok ksa
sre iinde yine eski durumuna dneceini umarlar. Her
ey birka ayda sona erecek,
toplumsal altst olu,
devlet mekanizmalarnn sert
vurularyle ksa srede
bitecektir.
Oysa, ne elli yl, ne de elli gn ncesine geri dn
mek mmkndr. Tarihin yasas deildir gemii tekrar
lamak... Bir tekrar gibi grnebildii anlarda bile tarih
gerekte ekonomik ve sosyal geliimin damgasn vuran
en nemli etkenlerin bazlarnda farkllklar yaratr. Bu
farkllklar ise, bir tekrar gibi
balayan yeni oluumu,
kendi mant iinde aacak ve onu ilk yola knda bel
ki de hi istenmemi olan noktalara getirecektir.
Toplumlar ve tarih karsnda egemen sosyal gler
den bir bilge anlay ve hogrs ummak, hi kukusuz
bo bir dtr. Ama, her zaman geliim karsnda anla
ysz ve hogrsz kalmak da bir baka dtr. nk
geliimin amaz yasas mutlaka deitirmek'tir.

(25 mays 1971)

272

9
SANCILI DNEM, SINIFI VE TPN
KAPATILII

I
27 M A YISIN 12. YILINDA

RK TARHNDE 27 mays 1960 hareketi ile bala

yan dnem, eitli aamalardan
geerek, aslnda 1971
rejim i ile toplumu yeni bir noktaya getirm itir. Tarihsei
hareketlerin karakteristik
zellikleri olan balang ile
varlmak istenen sonu arasndaki nitelik ve nicelik de
iim leri, Trk toplumunun 27 mays
sonras deneyini
de bu genel izginin dnda
brakmamtr. Geliimin
doru deerlendirilmesi ve onun izin verdii dorultulara
salam tehis konulmas, yaanan ann alternatiflerinin
de, aklk kazanmasn kolaylatraoaktr. Bir reeteler
listesi ile kar karya bulunan 1971 rejim i ancak bu yol
dan daha objektif ve gereki bir tartma ortamna ge
tirile b ilir.
1971in hareketli ortamnda stanbul Ticaret Odasnn kamuoyuna allmadk
biimde aklad grler,
gnn ok tartlan sorunlarna zel sermaye'nin en b
yk tem silcisinin hangi gzlerle baktn yanstan nem
li bir belgedir.(i) Yaanan an iin zel sermayenin vard-

(1) Trkiyenin Ekonomik, Siyas Durumu ve Ana

Sorunlar (stanbul, 1. Ticaret Odas 1971) 27 sayfa.

273

TRKYED E 1971 REJM

tartmasz yarg, Trkiyenin 1960'dan beri derin ya

psal deiiklikler geirdii gzlemidir. Bu deiiklikler,
olumlu rnleriyle birlikte olumsuz sonularn da kurulu
dzenin karsna koymutur. Ekonomik geliimin top
lumsal ve siyasal alandaki yeniliklerini Ticaret Odas,
kritik noktada toplar:
1 Trkiye'de sanayilemenin ald byk yol ar
tk tarmc-endstrici bir toplum yaratmakla kalmamakta,
sosyal hayatta da etkiler yapmaktadr. yle ki, sratli
endstrilemenin sonucu olarak kalabalk bir ii snf
domu bulunmaktadr. Bu yeni snf rgtleriyle belirli
taleplerini gerekletirmek yolunda eskiden mevcut ol
mayan bir nitelikte varln belirtmektedir.
2 Sanayileen bir lke, ayn zamanda, tekellemelerin, ekonomik gcn belirli ellerde toplanmasnn da
younlat bir toplumdur. Trkiye'deki zel sermayenin
en byk meslek kuruluuna gre, eskiden bir kk i
letmeler ve esnaf iletmeleri memleketi olan Trkiye'
de sanayileme hareketi, 1970lerde, kk iletmelerin,
esnafn rekabet ve yaama imknlarn daraltmaktadr.
Toplumdaki yeni olgunun sosyal ve siyasal sonucu u
dur: Bu deime, kk sermaye iletmelerinin huzur
suzluk ve gvensizliine yol amaktadr.
3 Sanayileen ve ticareti gelien toplumda tek
nik kadrolar yeterli lde yetitirilm em ise, isiz ka
lan gen kuaklar arasndaki honutsuzluk da artacaktr.
Geleneksel yaps atlayan bir toplumun dar boaz
larn ifa eden bu gelimeler, stanbul Ticaret Odasna
gre, ekonomik bunalm ve anarik eylemlerin asl yarat
csdr. Zira, ekonomik ve siyas gdm mekanizmas ya
psal deiimi karlamakta yetersiz kalm: eski ve ge
leneksel olann yerini yeni olan eyler zorlamalar ve g
lkler ile alabilmitir. te bu olay, zel sermayeye g
re toplumda yapsal bir bunalm izlenimi
vermektedir.
1971 ilkbaharnda Trkiye 27 maysn on ikinci ylna gi

274

TRKtYEDE 1971 REJM

rerken toplumsal ortamla ilg ili olarak varlan bu yarglar

elbette tarihsel bir nem tamaktadr. Karlat buna
lma zm yollar arayan Trk toplumu, stanbul Tica
ret Odasnn u yargsnn
altn her halde izecektir:
Eski hkmetlerin programlarndaki vaatlerin askda kal
mas, Anayasada ngrlen reformlarn bir kenara itil
mesi sonucu altyapdan gelen basklar bugn yaadmz
ekonomik ve siyas bunalmlarn toplum dzenini bozma
sna, gvenlik ve huzurun yok olmasna yol amtr.
Toplumsal oluu ekonomik, politik ve sosyal yanlan
ile btn olarak alabilen bir anlaya gelmek, ilgin bir
aamadr. Gnn acil sorunu tehis edilen dertlerin
zmne hangi yollardan varlaca konusudur. zel Sermaye'nin ilk nerisi, nitelii belirtilm em i olan bir mill
siyaset talebidir. Tarihin deiik dnemlerinde eitli bi
imlerde ortaya kan mill siyaset istei, aslnda, ser
maye evreleri asndan yadrgatc saylmamaldr. Si
yasal partileri ve 12 marta kadarki siyasal iktidarlar i
hayatndan, zel sektrn grlerinden uzak kalmakla k
nayan stanbul Ticaret Odas, bilinli ve kesin bir zel
teebbs siyaseti izlemekte ciz kalan iktidarlar gaflet
iinde olmakla bile sular. Sorunlarn zmnn parlamentoda bulunabileceini ekleyen i evrelerinin, siya
sal partilerin yarn hakknda
dndrc bir gzlemi
daha vardr: Bir ksm iiler ile fakir halkn 12 mart n
cesine kadar baka partilere oy vermeleri, henz snf
bilinlerinin sisli olmasndan ileri gelmektedir. Ama, b
yk servet kutuplamalar
karsnda hayat koullar
kt olan sosyal topluluklar ileride oylarn, servet ehra
mnn tepesinde oturanlarn partileri ne vermekten ka
nacaklardr. Bu sosyal kanunun varln kabul etmeli
yiz demektedir, Ticaret Odas... Beliren sorunlar kar
snda mill siyaset talep eden zel sermayenin gster
dii zm yolu, sosyal adalet ve sosyal gvenlik ilke-

275

TRKYEDE 1971 REJM

[erini bir an nce gerekletirecek bir iktisat siyaseti

uygulamasna geilmesidir.
Sosyal Adalet ve sosyal gvenlik isteklerinin yalnz
sola ait olduu sanlan 1971 rejiminin ilkbahar aylarnda,
zel sermaye'nin, dzenin gvenlii gerekesiyle sosyal
adalet istemesi belki de artc grnecektir.

(27 mays 1971)

II
ANAYASASINN 10 YILI
TRKYENN 1970lerde iine girmekte olduu yeni
dinamiklerin ilk grntsn izmi bulunan 1961 Anayasasmn onuncu yldnm, 1971 rejim inin gndeme
getirmeye balad Anayasa deiiklii tartmalar ara
snda derin bir sessizlikle geer... Oysa on yllk dnem
ler tarihsel geliimin belirli duraklarnda btn bir ge
miin hesaplanmasnn yaplmas gereken nemli anlar
dr. Tek tek aalar ile ormann btn arasndaki ili
ki ya da farkllk ancak genele ynelen bakla aa
kabilir. Toplumlar ve tarih asndan nemli olan da, ni
telikleri birbirlerinden ok ayr
bulunan gnlk olaylar
deil, onlar aan ve kalc damgasn vuran geliim iz
gisinden baka ey olamaz.
1961 Anayasas ile birlikte gelime, kalknma, sana
yileme ve zgrleme Trkiyenin
yaayan kavramlar
arasna ykselir. 1945/1960 dneminin ekonomik ve sos
yal birikim leri Trkiyenin dar bir alana kapatlm em
berlerini krar. ematik iki kutuplu toplum, ekonomide
ki geliimin, toplumun sosyal yapsnda yaratt byk
deiikliklerle birlikte 1961
sonrasnda kesinlikle ok

276

TRKYEDE 1971 REJM t

kutuplu aamaya ynelir.

eitli sosyal
kategorileri,
snf ve tabakalar belirlilemeye balayan bir toplum,
aslnda, gelien bir toplum demektir.
Byyen toplum, daha karmak
hedefler alacak,
daha geni perspektiflere geecek ve yeni, modern r
gtleni biimleri kazanacaktr. Kalknma ve sanayileme
hareketini, plan ve sosyal adalet esasna balayan 1961
Anayasas ekonomide yeni bir anlayn
mjdecisiydi.
Plan kavramyle birlikte topluma getirilm ek istenen; a
da bilimsel anlayn pratie geiini salayacak mad
d temeli yaratmak ya da zaten bu madd temelin bir so
nucu olan planlama zlemini tutarllkla gnlk yaantya
geirmekti. Daha nceki 15 yllk dnemin bir rn olan
ekonomik planlama zlemi, 1961 sonrasnn geriye dn
abalan srasnda ancak ok ksa sre tartma konusu
edilebilm itir. Planlama anlay, belki dzenin gerekleri
ne balanm ama tartma 1970Ier Trkiyesinde kesin
bir biimde sona erm itir. Kaynak kullanm ve dalmn,
ekonomik gelimenin hedef ve sosyal amalarn genel
izgileriyle kamu denetimine alan 1961 Anayasas, hukuk
plannda, nemli bir ileri adm ifade eder.
Ekonomik gelimelerin sermaye/emek ilikilerinden
siyasal ya da kltrel alanlara kadar toplumun hemen her
kesitinde yarataca kanlmaz
deiiklikler iin 1961
Anayasas, toplumun nne geerek, yeni yollar amt.
Modern kapitalist toplum, sermaye ile emek arasndaki
iliki ve elikilerin siyasal partiler, sendikalar, grev,
lokavt ve toplu szlemelerle, yeryznn teorik ve pra
tik zenginliini ifade eden btn aralarla gnlk yaan
tya aktarld karmak bir btndr. Bu toplumun b
tn rasyonelleri, kendi iindeki glerin srekli, dina
mik hareketleriyle biimlenir. ki kutuplu eski dnyasn
geride brakmaya balayan yeni Trkiyede ekonomi, top
lum, siyaset ya da kltr alanlarnda alan yeni boyutlar,

277

TRKYEDE 1971 REJM

ister istemez, dnn olduka duraan (statik) yapsyle

eliecek; onunla bir i atmaya decekti. Sanayile
menin merkez durumuna geldike APnin kendi snf ta
bannda urad byk sarsnt, CHPnin ortann solu iz
gisi, Ecevit ve
arkadalarnn sosyal demokrat, TPin
sosyalist karakterleri, gerekte, byme temposu hzlanan
kapitalizmin 1961 Anayasasnn olanaklar iinde verdi
i yeni boyutlarn farkl, ama znde ayn nedene bal
bulunan
yansma
biim leriydiler.
Bilim, niversite,
basn, yayn, sanat dallarnda beliren zgrlk ve geni
lik de, son zmde, toplumun madd yapsndan gelen
taleplerin birer sonucuydu. Oysa 1971 rejiminin ilk ba
bakan Anayasay toplum iin lks diye nitelendirir; geni
zgrlkler tanyan bu anayasa ile devletin ynetilemeyeceini ne srer. Trkiye'yi on yl sreyle tarihinin en
hzl kalknma ve sosyal geliim srecine tank eden 1961
Anayasasnn oni'ncu ylndaki ilesi; geni? bu- i ve
d etkiler zinciri iinde oiuan
bunalmn anayasann
on yl iinde topluma kazandrd olumlu unsurlar bile
unutturmu grnmesidir.

(10 temmuz 1971)

III
MODERN DNYADA SINIFININ HAKKI
KK, ekonomik, sosyal ve siyasal bozukluklarn de
rinlerinde olan sorunlar iin, statkonun savunucular hep
ayn basitletirici emalara sahiptirler: Birka hukuksal
deiiklik, yeninin nde giden szclerine dnk baz k
stlamalar ve btn sarsntlarn sorumluluunu yenide
gr... Dnyann binlerce yllk ilesi, statkonun g-

278

TRKYE'DE 1971 REJM

rf
yeni
olan
dan

ksrlklaryle daha da artm bulunmaktadr. Ancak

bir dnyann gerekleri kavranarak anlalabilecek
ada sorunlara, eskimi reeteler, btn alar
daha ok ters der.

Modern dnyann karmak toplumu, retici gler

iie ynetenler arasnda zgr ve verim li bir diyalog bek
lemektedir. Yeni dnyann karlat sorunlarn z
m iin, Uluslararas alma rgt'nn (ILO) nerdii
lek zm yolu budur. 1971 hazirannn ilk haftasn
kaplayan elli altnc Uluslararas alma Konferans, es
kimi dnyaya ada gereklere yeni bir anlayla ynel
meyi nerir. Anlalmas
gereken ilk olgu, toplumlarn
sorunlarnn tek yanl olarak
yukarda deil; dorudan
doruya sorunlarnn sz konusu
edildii btn sosyal
glerin tartmasyle akta zlebilecei gereidir.
Zira, insan deneyi 20. yzylda en temel devrime tank
olmaktadr. Bu temel devrim, geni ynlarn, kendi z
grlklerini geniletmek zorunluluuna yeni bir bilinle
varm bulunmalaradr. Uluslararas alma rgt Di
rektr VVilfred Jenksin deyiiyle, zgrln bu yeni
douu en byk umudumuz ve yirmi birinci yzyla yak
larken en ar sorunumuzdurd) Ancak zgr insann
sorunlarn zebilecei inan ve bilinci, modern dnya
da, en sonunda herkesin gerei olabilm itir.
ada dnyada, ekonomik kalknma zellikle kapi
talist toplumlarda yeni eitsizlikler yaratacaktr. Byyen
ve gelien kaynaklar ile birlikte, dnn zmlenmemi
sosyo/ekonomik sorunlar da ok daha byk arenalara
taacaktr. Zengin ile yoksul arasnda devleen ak; ky
ile kent arasnda byyen uurum; gen ile yal arasnda
artan atmalar ve varlkl lkeler ile
yoksul nc

(1) United Nations Press Release

1971/136, 4 sayfa

279

(25.5.1971) No:

TRKYED E 1971 REJM

dnya arasnda her an biraz daha atlan kprler, ada

dnyay bir barut fsna evirir. Bireysel iddet, ada
gelime eitsizliklerinin su yzne kan en genel hasta
ldr. Ne var ki, Uluslararas alma rgt de iddeti,
ada kaosun yaratcs deil, bir sonucu saymak ge
rektiini hatrlatr. Bireysel iddetin bir zm getireme
yii de ayn snrlTn bir baka sonucudur. Uluslararas
alma rgt Direktrne gre, uluslararasndaki eit
sizliin de, bir ulusun kendi iindeki eitsizliin de gide
rilmesinin ilk aamas, toplum iindeki eitsizliin gide
rilmesi olmaldr. Dnyay blen iddete kar tek rasyo
nel alternatif, eitsizlikleri gidermek ve retici glerle
diyalog kurmak'tr.
Dnyann ou kapitalist toplumlarnn karlamak
ta olduklar sorunlar, toplumcu grlerin en azndan yz
yldr ortaya koyduklar yapsal bozukluklarn bir sonucu
dur. Yeni teknolojiler ve modern gelimeler, tarmda ve
sanayide, genellikle yeniliklerden yararlanabilen snfla
rn karna sonular yaratrlar. rnein, yoksul toplumlarda, modern tarm teknolojileri yeterli kaynaklar bulunan
lara bir anda byk karlar salarken, geni ynlar ha
lindeki toprak iileri frsatlarn dnda kalr. Kendile
rine krsal yaantnn ilkel koullarndan daha iyi gele
cekler arayan ynlar, kurtuluu, kentlere akmakta bu
lurlar.
1970lerin dnyasnda kent yaants gerekte krsal
yaantdan daha az hastalkl deildir. Yeryznn gen
nfusunun tam drtte 1970'lerde yoksul nc dn
ya lkelerinde yaamaktadr. ILO direktrnn belirttii
gibi, dinamik toplumlarda insan kuaklan arasnda dai
ma bir aklk vardr ve gen kuaklarn sabrszl, in
san deneyinde salkl deiiklikleri gerekletirmek iin
en byk gtr. Ne var ki, bu gc iyi kullanmayan top
lumlar, onun tahrip edici bir nitelie
dnebileceini

280

I'URKYEDE 1971 REJM

de greceklerdir. zellikle isiz kalm yeni snf

bir
gen insan dalgas, kendileri iin gerekli i olanaklarnn
yetersizlii karsnda derin bir siyasal bilince eriirler.
Yaplmas gereken, onlara frsatlar ortamn yaratmaktr.
Yal ve sorunlu dnya iin Uluslararas alma Konferansnn izdii genel grnt, elektronik a'da an
cak ok yanl, zgr tartma ve mcadelelerin giderebi
lecei ada eitsizliklerin d yansmalardrlar. Sana
yilemenin genellemekte olduu modern dnyada a
lan snflarn yeni sorunlar daha bar yollardan
zebilmeleri, kendilerine, ancak kendi istedikleri ve ter
cih ettikleri rgtleri ve mcadeleleri yaratma hakk b
rakld takdirde sz konusudur. i snfnn rgtlenii
nin kendileri dndakiler tarafndan
kararlatrlmak ve
belki de nlenmek isted' bir toplumda ise, toplumsal
deiimi en salkl yollardan
gerekletirme olana
azaltlm, giderek ortadan kaldrlm demektir. 1971 re
jiminin gerekten tartlmas gereken olaanst orta
mnda, tartmasz kabul edilmesi beklenen en temel ger
ek, Uluslararas alma rgtnn deindii gibi, a
lan ynlarn, haklarn savunacak kendi etkili siyasal
ve sendikal rgtlerine diledikleri gibi
sahip olabilme
zgrlkleridir. 20. yzylda sosyalist rgtleni, modern
ii snfnn kanlmaz hakkdr ve gerek sosyalist ey
lem asla anarist deildir. Sosyalist teori ve pratiin ta
rihi, ayn zamanda,
dnme ve davran olarak anarizmin reddinin de tarihidir. Gerek sosyalizm asndan
anarizm hi bir koulda ba vurulabilecek bir alternatif
olamaz.

(12 haziran 1971)

281

TRKYED E 1971 REJM

IV
AYDIN VE SENDKACI NE YAPTI?..
GEMN yanllklarn gelecekte tekrarlamamak
zellikle tarihin dnm noktalarnda yaplan z eletiriler
ile mmkndr. A ltst olan dzenin tarihi, eitli doru
davranlarn yan sra byk aldanlar da iinde sak
lar.
Doru kurulmam btn yaplarn daha ilk darbeler
ile kt 1971 rejimi Trkiyesinde, belki de, her yer
den ve her zamandan daha ok gemie dnmek ve onu
ameliyat masasna yatrmak zorunluydu. Trkiye, yery
znn geri braklm pek ok toplumundan farkl olarak,
kendi ulusal geleneklerine, kadrolarna, dnce ve r
gt biimlerine sahip bir toplumdu. Yoksul toplumlarm
ounda bulunmaz bir stnlk olan gemii, Trkiye'nin
ayn zamanda zaafdr da... Zira, yaanlan bunalm d
nemi yirmi be, elli ya da yz yllk gemiin btn tor
tularn da tar. Bu tortular, Trkiye gibi kk burjuvazinin tarihsel damgasn bast toplumlarda gerekler
den kopmu idealizmlerin, soyutlamalarn en byk kay
nadr.
Ayan madd dnyann salam toprana basama
yan grlerin kaderi, tarihin byk anlarnda tam bir l
gnlktr. Yzyllar boyunca srdrd stnl elden
karmaya balad anlarda tip ik kk burjuva aydn,
yitirdii dnyay yeniden elde edebilmek umuduyle anarizmden nihilizm e kadar uzanan sonsuz lgnlklarn ii
ne atar kendisini... Sonu, bireysel strap ve derin top
lumsal aclardr. Zira, yitirilen bir dnyay geri getirmek,
en azndan gericiliktir. Yaplmas gereken, gemiin par
alarn geri getirmeye almak yerine, gelecein yeni
dnyasnda, o dnyann gerek yaratcs olan geni halk

282

l RK tY EDE 1971 REJM

ynlar ile derinden btnleerek ada toplumcu r

gtlenie gemekti.
Yeni Trkiyeyi, dnde kalm pusulalar ile aramaya
alan btn davranlar bekleyen ey, sonu gelmez bir
yenilgi olacaktr, daima... Zira,
insanlar ve toplumlar
kendi kaderlerini soyut bir iyiniyet ya da nitelii belirsiz
bir idealizm ile kararlatramazlar.
Yryen ve srekli
olarak deien madd hayatn sorunlar bireyci aydn laiirentlerinin lo dehlizlerine smaz. Tek tek kiileri, iyiniyetli akademisyenleri ve eitli zerk kurulular ile
1960larn Trkiyesinin bazen unuttuu gerek, yaad
dnyann gerekleri ve insanlarn kendisiydi. Fabrikada,
tarlada ya da iyerinde, alan, yaayan insan ancak var
olan sorunlarna ynelen ve bu sorunlara kar gnn ob
je ktif koullaryle tutarl pratik zmler sunan dnya g
rlerinde kendi geleceinin salam grntlerini bula
bilir. Sz verilm i cennetler, yaayan insanlarn gerek
lerinin tesindeyse, bir topya'dan baka bir ey deil
dir. Ynlarn sorunlarnn, kmseme duygusuyle z
lebileceini sanmak aldanlarn en bydr. Oysa, Tr
kiyede 1960l on ylda baz aydnlar iin halklk bile
bir kltc deyim olmutur.
Gerekteyse, toplumlar
yapan, yaratan ve srdren
kutsal g btn alarda
halktr. Her ey gider, halk kalr; her ey ker yalnz o '
ykselir.
Trkiyede kendisiyle mutlaka
hesaplalmas gere
ken bir baka ey, 1945 sonrasndaki yirmi be ylda ya
ratlm olan belirli bir sendikaclk anlaydr. 1971 re
jiminde sendikalar yalnz daha yksek cret elde etme
ye ynelmi meslek derneklerine
evirmeye alanlar
varsa, sendikaclk eylemini
yllardr siyasal iktidarlar
'!e kurulan zel likilere balam olanlar bundan az so
rumlu deillerdir. Sermaye ile emek arasndaki uzlamaz
lklar bu tr sendikaclar
elinde iinin olduu kadar,

283

TRKYED E 1971 REJM

ekonomi ve toplumun da zararna

ileyen mthi bir
arka dntrlmtr. okluk kamu ktisad kurulu
larnda yaygnlaan bu rgtler, iletme kadrolarn siya
sal iktidarlar ile kurduklar balara dayanarak genilet
mi, toplumsal geliimin gerisinde kalan garip bir ii
aristokrasisi yaratmlardr.O) Kamu kesimindeki yksek
ii cretleri aktif sendikal mcadelelerin deil,
daha
ok siyasa! dzenle kurulmu zel ilikilerin sonucudur.
Trkiyede zel kesimde rgtlenen DSK ile genellikle
kamu kesiminde yerleen Trk4 arasndaki atma ve
uzlamazln temel nedenlerinden birisi de budur. Kamu
kurulularndaki memur ya da yar memur niteliindeki
baz hizmetlilere bile ii grnts veren biimsel sen
dikaclk, o iilerin yeniden memur
kategorisine aln
mak istendii 1971 Trkiyesinde derin bir bolua der.
i snfn yaad toplumun ve an ekonomik, poli
tik ve sosyal mcadelelerine yabanclatran resm sen
dikaclk, grev hakknn bile bazen
tartma masasna
konduu 1971 rejiminde ii ile kendisi arasndaki uzak
ln bedelini ok pahalya
demekteydi. 1971 rejimi,
hepsini gafil avlamt...

(15 mays 1971)

(1) Sosyal yardmlar ve fazla mesailer ile birlikte

gnlk ortalama ii gelirleri, rnek olarak 1965 ylnda
zel kesimde 20,90 lirayken, kamu kesiminde 37,85 lira
dr. Kapsam farkllklar dolaysyle cretleri karla
trmak kolay olmamakla birlikte, cretlerin genel sevi
yesi genellikle kamu sektrnde daha yksektir. [Bak
nz; Kalknma Plan/kinci Be Yl 1968 - 1972 (Ankara,
DPT, 1967), S. 139.]

284

TRKYED E 1971 REJM

V
TRKYENN BUNALIMI,

SINIFI VE PARTS

1971 TRKYE'SNE, kapitalist ekonomilerin bunalm

larn da kendine zg koullar altnda yansr. Dnya pa
zarlarndan gelen basklarn
sonucu olarak 10 austos
1970de yzde 66 gibi ar yksek oranl bir devalas
yona tank olan Trkiyede
ekonomik yaant zellikle
1971 yaznda ok yanl etkiler altndadr. Bu etkiler eko
nomiyi ilgin biimlerde sarsyordu, giderek... yle ki:
Yksek oranl
devalasyon
ncelikle sanayi
rnleri fiyatlarnda iindeki ithal pay lsnde maliyet
artrc basklar yapmaktadr. i cretlerindeki art ise
devalasyonun yknn yannda her halde hi denecek
kadar az kalr.
Sekiz yz bin kiiyi aan byk memur ordusu
na 1970de yaplan yllk on milyar liray akn ek gelir
transferi ise, kamu ekonomisinin kurulu dengesini altst
eder. Devlet,
byk memur zamlarn
kendi verim li
yatrmlarndan vazgemek ya da bu yatrmlarn art
temposunu drmek pahasna karlar. Oysa, kamu ya
trmlarnn temposunun dmesi, toplumun doal geli
im srecini nledii iin ekonomik durgunluk stnde
bir baka ynden etkili olur. Kamu mliyesi, m ill gelir
den zamlar yoluyle memurlara yaplan transferi karla
yacak kaynaklar bulmakta bir ikilem ile karlar. Ne
ii ve ne de sermayedar snflar, 1971 rejim inin gl
otoritesine ramen, memur tabakasna aktarlan milyar
larca liralk kaynan kendilerinden geri alnmasn iste
mektedirler.
Fiyat artlar ve ekonomik durgunluk arasnda gi
dip gelen Trk ekonomisi 1971de bir dar geitin nnde

285

TRKYEDE 1971 REJM

dir. Dar geitin al srasnda, kendi durumunu henz

gelitirme aamasnda bulunan ii snfn
sarsmamak
belirli bir nem tar. Sosyal bilinci ykselen ve kendi
sosyalist partisini yaratarak Trkiye'de demokratik hak
larn ete ve kemie brnmesine tarihsel katklarda bu
lunan Trk ii snf,
ekonomik ve toplumsal altst
oluta gelecei biimlendirebilecek toplumcu alternatif
tir. inde yaanlan bunalm ise, Trkiye'nin olaanst
i koullaryle olduu kadar, Trk ekonomisinin bal bu
lunduu kapitalist dnya sisteminin genel bunalmlaryle
de yakndan ilgilidir. Batdaki yksek enflasyon ithalt
araclyle Trk ekonomisine ok daha yksek oranlar
iinde yansr. i cretlerindeki artlar gibi ok snrl
bir etkenin dnda olan genel bunalmn zm yolu da,
cret artlarnn ve grev hakknn kstlanmas abalar
nn ok tesindedir. Sosyal ve politik ortamn olaans
t usullerden karlarak normalletirilmesi, ii snf
nn sosyalist partisinin
yeniden
demokratik alternatif
olarak siyasal arenada yer almas, temeldeki ekonomik
bunalmn daha gereki olarak deerlendirilip tartl
masna frsat verecektir. i snfnn kendi partisinden
ve sendikal rgtlerinden yoksun brakld bir toplum
da ekonomik, sosyal ve politik alanlardaki bunalmlarn
salkl zm yollarn bulmak da zorlaacaktr. i Par
tis i ve toplumcu sendikalar ile sosyalist alternatifi ol
mayan bir toplum, modern demokratik dnyada dnle
mez bile... Oysa, 1971 rejimi'nin ilk ilerinden birisi de,
yaratlan korku ortam iinde
sosyalist parti TPin ka
patlmas iin Anayasa Mahkemesine ba vurmak ve y
neticilerini de tutuklamak olur.

(30 haziran 1971)

286

TRKYEDE 1971 REJM

VI
GREV N 8 NC YrLINDA TP KAPATILIRKEN. .
1960 NCES Trkiye'sinin egemen evrelerinin sos
yal gr grev bir hak olarak tannrsa, toplumun byk
anariye decei noktasnda dmlenir. Sosyal siyaset
mcadelelerinin btn tarihinde grld gibi, Trkiye
de de, siyasal iktidarlar uzun yllar boyunca grev'i ekono
mik ve sosyal bir mcadele aracndan ibaret saymak is
tememilerdir. Kendisine ideolojik nitelikler kondurulan
grev hakk, sosyal sorunlar yakndan bilmesi gerekenlerce bile gelecein rktc bir hayaleti olarak 1960lara kadar reddedilmitir. i snfnn madd durumunu
gelitirme mcadelesinde grev ve toplu szleme yap
maktan yoksun braklmas, gerekte, sistemin oyun ku
rallarnda en hassas
noktalardan birisini ak brakr.
Sermaye karsndaki etkili
aralardan yararlanamayan
emek, ulusal gelirden kendisine dmesi gereken pay
da o byk enflasyon dneminde yeterince alamamtr.
Trk toplumunu bir altst olua mahkm eden 1950
sonlarnn gelimelerinde, gelir dalmndaki eitsizlik
lerin rol hi de az deildir.
Grev'i Trk iisine anayasal hak olarak getiren 1961
Anayasasndan nceki dnemin yaratt eitsizlik ve tek
yanllk Birinci Be Yllk Planda ayrntlaryle anlatlr.
Plana gra cretlilerin 1950/1960
arasndaki on ylda
ulusal gelirdeki paynda grlen dmeler yzde onu a
mtr. 1971 rejimi baladnda Trkiyede sekizinci
ylna girmekte olan toplu szleme dzeninin ekonomik
adan ilk yarar, emek ordusunun ulusal gelirde urad
kayb nlemek olmutur. Ekonomik durumu dzelen
ve yeni rgtleni biimlerini gnlk yaantsnda duyan
ii, giderek, toplumsal bilin dzeyini de gelitirm i

287

TRKYEDE 1971 REJM

ti. Sosyalist rgt olarak Trkiye i Partisi'ni siyasal

alana karan; emekten yana dnce ve eylemleri teo
riden pratie indiren de, madd yapdaki gelimeden ba
ka ey deildi. Emek kendi haklarnn ve yarnki grev
lerinin bilincine varyor; toplumun ileri dnk kesimle
riyle birlikte toplumda yeni bir demokratik dzeni ara
tryordu.
Yedi yl biten toplu szleme ve grev uygulamas,
1971 rejiminin olaanst koullarnda yeni boluklarla
karlar, birden... Sosyalist parti TPin 1971 temmuzun
da rklk iddiasiyle kapatlmas iin genel politik yn
n tekil eder. Sendikal ortam ve alanlarn genel rgt
leni durumu ise, ii kesimine ait baka baz boluklar
yanstr. Ortadaki boluklar etkilerini yle duyurur:
1 Trkiyede emek
ordusunun nemli bir bl
m 1971 Trkiyesinde bile yasal korumann ve sendikal
rgtlerin dnda bulunmaktayd. 1970 ylnda 14,1 m il
yon kii olarak hesaplanan toplam aktif nfusun ancak
3,8 milyonu, baka bir deyile, yzde 27'si tarm, sanayi
ve hizmetler kesimlerinde cretli ya da maal olarak a
lyordu.
Bunlarn yardan biraz
fazlas grev, toplu
szleme ve i kanunu emsiyesinin altndadr. Trkiye
de yalnz 2 milyon 174 bin kiinin sosyal korunma ara
larm elde etmesini yeterli saymak olanakszdr. Geni
bir tarm kesiminin
bulunduu toplumda tarm iileri
1970de balarnda hl sosyal gvenlik alanna getirile
m em itir.
2 nemli blm salam bir temele oturmayan
sendikal rgtleni, Trk ii hareketinin byk dar bo
azlarndan bir bakasn yaratr. rgtler okluk sen
dikal eylem ile siyasal eylem arasndaki derin ilikinin
bilincine varamad gibi, bu kkszln sonucu olarak
kii ya da grup karlarna bal blnmelere de sk sk
(Urarlar. i snfnn etkenlii bylece azalr; sorunlar

288

I'ORKIYEDE 1971 REJM t

da byr. Trkiyedeki 3,8 milyonluk toplam igcnn

ncak %31,4' yani 1 milyon 194 bini 1971 rejimi i ba
bna geldii gnlerde fiilen
rgtlendirilebilm i bulun
maktayd. stelik, bu gc de 806 ii sendikas ara
snda blnmekteydi.(i)
Verim lilik ile cret artlar
arasnda balant kur
ma abalarnn belirmeye balad 1971 rejiminde emek
cephesinin sorunlar da byr. Aslnda, emein ulusal
gelirdeki payn artrma abalar ile geri braklm eko
nominin kendisine kaynak yaratmakta ektii glkler
arasndaki elikiler daha da ak biimlerde ortaya
kar, olaanst rejim altnda...

(23 temmuz 1971)

VII
SINIFLARIN SORUNLARI VE
HAKEM DEVLET EFSANES
EKONOMK, politik ve sosyal huzursuzluklarn artt
dnemler, ayn zamanda, siyasal blnmelerin, hk
met krizlerinin, sosyal hareketliliin iddetlendii dnem
lerdir. Toplumun styapsnn, kendisini am bulunan
altyap ile elitii klasik altst olu anlarnda tek kur
tulu yolu; lkeye, erimek istedii yeni dzeye uygun
bir styap kazandrmaktr. Ama, modern kapitalizme ge
i aamasnda
bulunan toplumlarda yapsal ikiliklere
son vermek sanldndan da
zordur. ktidar, anayasa

(1) Trkiyede 1970 banda kamuya ait 12.088 i

yerinde 500.006 ve zel sermayeye ait 85.484 iyerinde de
803.130 ii sigortal olarak alyordu. (S. Sigortalar
Kurumu statistik Yll, 1969, Tablo; 5).

289

TRKYED E 1971 REJIM

ve kanun deiikliklerinin
younlat bu gibi dnem
lerde, kendi iradelerini toplumun iradesi durumuna getir
mek isteyen iktidar aday btn gler birdenbire politik
arenaya dkleceklerdir. Toplum gizli bir iktidar mca
delesiyle atrdarken; bunalmn iddeti, gl brokrat
zmreyi, giderek, devleti, bazen sosyal gler dengesin
den kopma'ya kadar varan deneylere bile itebilecektir.
Hi kukusuz, uluslararas ortam da bu mcadelede ka
rarlatrc bir rol oynayacaktr.
Trkiyede kk burjuvazi'nin tepki
niteliindeki
eylemleri byle bir ortamda patlak vermi ve komutan
larn 12 Mart Muhtras ile lkede dzen ve huzuru geri
getirme dnemi almtr. Sz konusu edilen, 1971 reji
minin ilk babakan Prof. Erimin deyimiyle krlm vazonun paralarnn bir daha yaptrlmasdr.
Trkiyenin bir dnya sistemi olarak iinde yer ald
Bat, yirm i be yldr deien uluslararas ortama uy
gun yeni dengeler aratrrken; Trk toplumuna egemen
bulunan gler de nlerindeki altyap karsnda dei
ik bir styapy ekillendirmeye uraacaklardr. Pra
tikte, krlan vazonun eskisinden ayr bir erevede ya
ptrlacan 1971 yaznda artk hemen herkes anlar.
Gnn sorunu, seilerek erevenin ne olacanda top
lanr. Tarih, klasik modelleri ortaya koymutur. Kapita
lizmin modeli bireysel teebbse geliim olanaklar ve
ren; sosyalizmin modeli ise; btn kaynaklar ncelikle
emeki snflar g e litirir tarzda merkez bir planlama
nn emrine koyan zelliklere sahiptir. ada dnya snflarst olmak iddiasndaki rejim lerin eitli adlar ta
yan deneylerini de henz unutmu deildir. Hukuktan
politikaya, iktisat, felsefesine kadar btn styapsn
da kendisine yeni ereveler aranan
Trkiyede btn
bu modeller, dayandklar sosyal glerin arlk derece
sine gre elbette tartma masasna geleceklerdi...

290

I KKYKD E 1971 R EJM

1971 Rejiminin byle bir ortamda toplumun dei

ik snflarnn grlerini almak zorunluunu duyduu
izlenimi verilir. Ankarada nce sermaye, sonra da emek
kesiminin tem silcileriyle gren hkmet ayrca, esnaf
v r serbest meslek yetkilileriyle de temasta bulunmak
istediini aklar. lgin olan ey, Trk halknn onda ye
disini tekil ettii halde kylln sznn hemen hi
edilmemesidir. Bu, her halde, kylln etkin bir rgt
leniten uzak kalmasnn sonucudur ve ancak rgtlen
mi snf ya da tabakalarn gerek bir ge eriebildik
lerini gstermesi ynnden de son derece nemlidir.
Zira, Trkiyenin yeni styapsnn kritik tartma noktala
rndan bir bakas da, 1971 yaznda, Anayasada yaplmak
istenen deiiklikler arasnda
anayasaya snf kavgas
yasa konularak, snfsal nitelikleri meslek ve politik
rgtlenie son verilmeye allmasdr. CHP. dnda
ki partiler bu deiiklik araclyle sosyalist rgtleni
in yasaklanmasna gayet istekli grnrler.
Oysa, kapitalizmin yaps gerei eitli snflardan
kurulan oulcu bir toplumda siyasal arenann yalnz bur
juvazinin tem silcilerine braklmas, aslnda bir snfsal
tercihi ifade eder. stelik, alan snflarn istek ve z
lemlerini ekonomik ve politik alanlara yanstamadklar or
tamlarda bu grevi yapmak iddiasn tayan baka baz
gler belirtmekte de gecikmezler. Fransada 125 yl n
ce Bonapartizm ile alan bu r, ana esprisini; orta
snflardan gelen gl bir brokrasinin, devleti, buna
lm anlarnda var olan sosyal glerden bamsz varsaya
rak, toplumun dnda ve stnde gzken bir hakemlik
rolne srklemesinden alr. Ne var ki, btn siyasal
tarih, 20. yzylda ok daha ar biimlere varan bu tr
giriim lerin balangta sanayi ve ticarete yardmc ola
bildiini, fakat bir noktadan sonra hemen her snf derin
bunalmlara ittiini gsterir. nk, temelde farkllaan

291

TRKYEDE 1971 REJM

dnya grleri ile karlarn birer ifadesi olan snfsal

istekler karsnda, bir sentezden ok ancak taraflardan
birisini tercih etmek mmkndr. Bonapartizm, en iyi ni
yetli davrand anlarda dahi, alan snflarn karlar
n koruyamad iin zaaftan kurtulamamaktadr. Snfl
bir toplumda, devletin snflar yokmu gibi davranabile
ceini sanmak o yzdendir ki, orta snflara ait ideolojik
bir soyutlamadr.
Yeni bir styapnn arand 1971 Trkiyesinin gele
ceini kararlatracak anahtar forml, Ankara toplantla
rnda bir temsilcinin parmak bast u gerekte arana
bilir: Btn sorun, siyas, ekonomik ve sosyal kararlar
da geni halk kitlelerinin rol bulunup bulunmamas me
selesidir. O)
Bir snf olarak karlarn korumak ve zlemlerini
gerekletirebilmek iin alanlarn serbeste rgtlene
bilmesi, demokratik bir platformun asgar artdr. Snf
sal rgtlenii siyasal arenada yasaklamay
ngren
anayasa deiiklii bu nedenle ok byk tepki grr ve
en sonunda nerildii biimde gerekletirilemez. Ba
ka bir deyile, TP kapatlr, ama sosyalist siyasal rgtlenii salayan yasal temeller, her eye karn, sosyal
glerin salam direnii sayesinde anayasada korunur.

(25 austos 1971)

(1) Milliyet (23.8.1971) S. 9.

292

10

KTSAD DURUM VE REFORMLAR

TARTIILIRKEN EKONOMK BUNALIM
BYYOR

I
TRKYENN TARHSEL GELM VE
YEN HEDEFLER

NYA yuvarlann en hareketli lkelerinden biri

olan Trkiye, nfusu ve bilin dzeyi hzla gelien bir
toplumsal yapya sahiptir. Trkiyenin gen nfusu, yeni
toplumun belki de en anlaml zelliklerinden birisidir.
Gen nfus, ekonomik hareketliliin olduu kadar nem
li sosyal ve siyasal basklarn da kaynadr. 1970Ier
Trkiye'sinin saysal dkm, toplumun nndeki e
tin engelleri belki de yorum gerektirmeyecek bir aklkla
belirleyecek kadar anlamldr. 36 milyonu akn nfus
potansiyeline sahip Trkiye'nin 1970 ylnda emek piyasa
sna sivil igc arz 15 milyon insana ular. ada
Trk toplumu, almak, retmek ve yaratmak isteyen in
sanlarn dinamizmiyle dolup tamaktadr. Oysa, toplumun,
toplam sivil igc istei ancak 13 milyon kiiye yeterlid ir.(i) ki milyonluk bir isizler ordusu,
giderilmeyi
bekleyen byk umutlar ile ada Trkiyenin belki de
en stratejik sorununu yaratr.
Daha iyi bir dnya iin besledikleri zlemleri, yz-

(1) 1970 Yllk Rapor/Devlet Yatrm Bankas (An

kara, Devlet Yatrm B., 1971) S. 20 - 21.

293

TRKYEDE 1971 REJM

yllardr grlmemi bir

tutarllk ve itenlikle her an
yeniden ortaya koymakta olan Trk toplumunun nndeki
tek gelime alternatifi sanayilemeyi hzlandrmak'tr. Sa
nayi dnyasnn yaratclk ve ekicilii Trk halkna yabanc
da deildir. Yenia balarna kadar dnya ekonomisine
yn veren tarihsel ticaret yollarnn stnde yer alan
Anadolu halk, genellikle el imaltna dayanan ilk sanayi
leme aamasn dnyann ou toplumundan daha nce
yaamt. Dokumaclk, Anadolunun geleneksel
sanayi
dallarndan birisi olmutur. Kapal bir ekonomiye sahip,
ancak kullanm deeri iin retim yapan toplumlardan
farkl yaps bulunan Osmanl mparatorluu Trkiyesi
uluslararas mbadelelere ilk kurulu dneminden iti
baren ak olmutur. Da aln ou topluma getirdi
i ykm ve dengesizlikler, yzlerce yldr uluslararas
ticaret hareketlerinin ortasnda bulunan Anadolu insan
iin ayn anlamlar iinde sz konusu deildir. Szgelii,
kapal aile ekonomisine sahip ilkel Afrika kabileleri ile
deiim deeri iin retim yapan Anadolu insan arasn
daki temel farkllklardan birisi de budur. Sanayiin t
myle dndaki ilkel kabileyi, basit bir dokuma rn bi
le yakmaya yetecektir. Oysa, Anadolu insan ok erken
alardan beri dokumaclk yapan, rettii dokumay de
iim iin, kullanabilen bir ekonomik yapya sahiptir.
Trk toplumunu ada hareketin iinden geri alan
olgu, uluslararas durumunun, dnya ticaret yollarnn
deimesi ve smrge ticaretinin balamas sonucunda
olumsuz ynde deitirilm i bulunmasdr. Deiim iin
retime katks byk olan uluslararas ticaretin baka
ktalara evrilmesi ve yrngesinin sanayi rnlerinden
ilkel ham maddelere doru kaymas, Osmanl toplumunda, teki az gelimi toplumlarda rastlanmayan bamba
ka bir gerileme izgisi yaratr... D egemen merkezlere
bal duruma gelen ve sanayi imalt sarslmaya bala-

294

I ORKYEDE 1971 REJM

yun Osmanl toplumu, on altnc yzyln ortalarndan iti

baren knt dnemine yneliyordu. Bu kntler, Ba
ndaki sanayi devriminin gerekletii on sekiz ve on do
kuzuncu yzyllarda gittike hzlanr. 1838 Osmanl/ngiliz ticaret anlamas, Trkiyeyi sanayileme hareketin
den uzak tutacak son dm atar.
Modern kapitalist sanayi toplumlar ile insannn i
gc potansiyelinden yararlanamayan Trkiye arasndaki
tarihsel elime, yzlerce yldr gerekletirilemeyen sa
nayilemenin sonucudur. Kendisine konulan d ve i en
geller, yeniden dzenleyemedii yapsal bozukluklarnn
da etkisiyle Trkiyeyi 1970Ier
balarnda bile retim
aralar reten sanayilere gemekten alkoyar, hl... Oy
sa, hafif tketim sanayileri
dnemini geride brakmas
gereken Trkiye, halknn yzyllk zlemlerini ancak de
rinlemesine sanayileme ile karlayabilir. Kendi pazar
larna bakalarnn girmesinden yarar olmayan egemen
d ekonomilerin
Trkiyenin gerekletirmesini en az
istedikleri ey de ar sanayi'e gemesidir. Ar sanayi
lemeyi gerekletirmesi Trkiyeyi ileri sanayi lkeleri
nin yatrm mallar sanayilerine pazar olmaktan karaca
gibi, teki pazarlarda bazen onlarla belirli bir lde
rekabet durumuna da getirebilecektir.
siz milyonlarn almak
istedikleri 1970'Ier Tr
kiyesinde sanayilemeyi d egemen ekonomilerin dikta
larna brakmak, ekonomik bamszlk hedefinin yan s
ra, sosyal ve politik basklar dolaysyle de mmkn de
ildir. Kamuya ya da zel sermayeye ait olsun, Trk sa
nayii, ar sanayilemeyi planl olarak aama aama ger
ekletirebilmek iin yatrmdan, retim ve ihracata ka
dar her alanda geni kamu ynlendirmelerine muhtatr.

(28 mays 1971)

295

TRKYEDE 1971 REJM

II
REFORM PRORAMLARI VE TRK

KAPTALZM

1971 REJM zellikle radikal grnm almaya al

an ilk hkmetiyle birlikte ekonomik alana elikili ei
limler getirir. Hkmet,
szgelii, ithalt ve ihracatta
yaplan dviz kaaklklarn nlemek amacyla d ticaret'le ilgili olarak zel bir bakanlk kurar. Bakanln ilk
ii, ithalt ve ihracat ilemlerini geni kontrollar altna
almaktr. 1971 rejiminin bir baka zlemi, petrol, maden
ler ve doal kaynaklar'la ilg ili geni reformlardr. Ne var
ki, bu uygulamalarda da lkede var olan kapitalist sis
temle derhal elikilere dld grlr. Sistem daha
fazla yabanc sermaye talep ederken, reform kanunlar
stratejik madenlerin tmyle yabanclara kapatlmasn
dan sz eder. Toprak reformu ise, 12 mart sonrasnn
belki de en dinamik sorunlarndan birisiydi. Beyin kadro
su, geni kamulatrmalarla Trkiyede byk zel toprak
mlkiyetine kesinlikle son vermek amacndadr. Toprak
reformu stratejisi, kamulatrlan geni topraklarda hem
kk mlkiyete dayal kooperatif iletmeler kurulmas
n, hem de toplu retimde bulunan devlet iftliklerinin
saysnn artrlmasn nerir. Adalet Partisinin bile ta
bann derinden atlatm olan topraa ilikin deiiklik
istekleri ilk gnnden itibaren hkmetin radikal kanad
ile zellikle byk toprak mlkiyetini attrmakta ge
cikmez. stelik, toprak reformu halk
ynlarndan da
olumlu bir destekle karlamaz.
Btn bunlar, hi
kukusuz, radikal dnenlerin
kapitalist sistemin yeni hedefleri
konusunda, sistemin
gerekleri dna taan zlemlere sahip bulunuunun so
nucudur. Bu zlemler, ran ya da Libya'da grld gibi
sosyal kar tepkileri nlemek amacyle radikalizmi des

296

lO KKtYEDE 1971 REJM

tekleyen baz uluslararas merkezlere uygun grnse bi

le; bazen o merkezlerle de ksm elikilere den Tr
kiyedeki sistemin genel
karlarna tam uymaz. Yeni
Trkiyenin en nemli sorunlarndan birisi, ekonomik sis
temin neyi, neden, ne kadar istediini doru olarak sap
tamaktr.
Trkiye asndan 1971 rejiminin zellii sermaye'nin
belirli kanatlarndan alnan yeni isteklerdir. Kalknma ya
da sanayileme yolunda hzl bir dnemeci alm bulunan
Trkiye'de sanayi sermayesi de bir blm reform istek
lerinde kendi
zorunluklaryle
tutarl hedefler bulabil
mektedir. Zira sanayiin ulusallama sreci daha bol kay
nak, daha dzenli ve planl alan bir ekonomi ve d pa
zar yaratan bir ortam gerektirir. Kaynak ve pazar sorun
larn zebilen bir sanayi kendi geliimini srdrme g
cn elde etmi olan sanayi demektir. Byle bir perspek
tif iinde Trkiyenin daha yeni dengelere tamay de
neyen sanayii, zellikle ekonomiyi rasyonelletirici re
formlarn yannda olacak, giderek, bu reformlara kendi
genel yararlarnn damgasn vurmaya alacaktr.
Trk sanayiinin, stanbul, Ege gibi byk merkezleri
araclyie ortaya koyduu reform ilkeleri sanayi sermayesinin ve kalknmann
gerekleri erevesinde toplu
mun yeniden dzenlenmesinin kapitalizm'in mant iin
deki asgar ortak noktalarnn
ounu kapsar. Sanayi,
dev tekellerin pazar mcadeleleri
verdii ada ulus
lararas ortamda ulusal sermayenin byk engellerle kar
latn aka grr, bunu ifadeden saknmaz. ocuk
luk dneminde d ve i engelleri aabilmesi de mm
kn deildir. ada tekelci kapitalizm'in ezici rekabet
ortam, yatrmdan pazarlama ve ihracat aamalarna ka
dar sanayiin byme srecinin btn kritik noktalarnda
devletin destekleme tedbirlerini gerektirir. yle ki, b
yk niteler halinde kurulmu Trk kamu sanayii bile

297

TRKYED E 1971 REJM

yatrm yapacaklar blgelerin seimi, yatrm kollarnn

tespiti, d pazarlara ihracatn gerekletirilmesi sorun
larnda geri kalmln ksr dngs iindedirler. An
cak, planl ve sistematik bir kamu destei, byle bir i
ve d koullar ortamnda da bal olmayan bir sanayi
lemenin olanaklarn ksmen verebilir.
Dar bir beytlmal anlayyle kamuyu sanayie destek
olmaya kapayan; yatrm, ihracat, vergi kolaylklarn yok
eden bir anlay,
sanayilemeyi
uluslararas ortamn
vah yasalarna braktn bilmek zorundadr. ve d
taki olumsuz koullara ramen daha iyi bir dnya iin
yaratlmas gereken sanayi potansiyelinden vazgemek,
ksa srede kamu mliyesini yklerden kurtarsa da, uzun
srede kendi kendini kemiren bir kurta dnecektir. Zi
ra, uluslararas kapitalizmin diktas ancak kendi karla
rn bozmayan, giderek, kendisinin btnlemi bir kk
paras olan da bal sanayilemeye
izin verecektir.
Tekelci dnya kapitalizminin gelime abasndaki toplumlarda bu tutumu elbette bouna deildir. D ekonomiler,
kendi pazarlarna yeni rakip girmesini istemezler. Ulus
lararas tekelci sermayenin tezi, d egemen ekonomi
lerle btnlemi, tmyle da bal bir sanayi yaratma
stratejisinden baka ey deildir. Oysa, kendi iinde b
yk bir ekonomi ve daha bamsz bir sanayi yaratmak,
uluslararas pazarn tesinde, ulusal karlarn gerektir
dii sanayileri kurmaya, kaynaklar o alanlara yneltmeye
baldr. Var olan ar koullar altnda bu ancak planl
bir ekonomide, kamunun yn verici mdahale ve des
tekleriyle gerekletirilebilir.
1971 rejim inin ilk
hkmetinin program ile ilgili
olarak Eskiehir Sanayi Odas'nn aklad grlerde
(i) yer alan u yarg, Trkiyenin ulat noktann ilgin

(1)
Eskiehir Sanayi Odasnn Hkmet Program
na likin Gr, (Eskiehir, teksir, 8.5.1971) 8 sayfa.

298

TRKYE'DE 1971 REJM

bir ifadesidir: Kalknmamzn imdiye kadar arzu edilen

fakat ulalamayan orann stnde, ekonomik ve si
yasal bamszlk iinde gereklemesi ilkesinde birleiyoruz. Bunun iin kendi z
kaynaklarmzn zerine
eilmek, iraf edilebilecek beer ve doal hi bir kay
namz olmadna gre, her birini en etkili bir ekilde
kalknmamz ynne evirmeye aba gstermek gerekli
dir. Yabanc sermayenin Trkiyedeki uygulamasn sert
dille eletiren; madenlerin yabanc
etkilerden mutlaka
kurtarlmasn isteyen; bankaclk ve kredi
sistemini,
kalknmann nemli engellerinden birisi olarak gsteren;
tarm, eitim, vergi reformlarn destekleyen, dinamik bir
kamu sanayii yaratlmasndan yana kan Eskiehir sa
nayii, Trk zel sanayiini de kendi kendisi ile hesapla
maya, bir zeletiri yapmaya arr. Teklif edilen ey,
zel sanayie kalknma yolunda daha byk bir yaratc
lk ve atlm gc getirmek, karlk olarak da, kamudan
gerekli yardm ve teviki beklemektir.

(22 mays 1971)

III
MADEN VE ENERJ SYASET DEYOR
KALKINMANIN dar boazlarn amak isteyen btn
toplumlar iin enerji kaynaklar stratejik nem tar. Sa
nayilemek, ayn zamanda, daha bol enerji tketmek de
mektir. 20. yzylda elektrik tketimi ile kalknma ara
snda gzlemlenen derin iliki son derece kesindir. Mo
dern bir toplumun n
koullarn yaratan sanayileme,
enerji kullanmnda da nitelik deiiklikleri yaratacaktr.
Enerji ihtiyacnn drtte birini 1962de tezek ile karla

299

TRKYEDE 1971 REJM t

yan Trkiye,(t) enerji konusunda 1970lerde yeni alterna

tifle r ile kar karyadr. Hzlanan sanayileme, petrol,
hidrolik enerji ve linyit kmr
kullanm kapasitelerini
deitirecektir. Trkiyenin
sorunu, enerji ihtiyacn en
geni llerde yurt iinde bulunan kaynaklardan sala
mak ve enerji kesiminde da ball azaltmaktr. Kul
lanaca enerjiyi yurt iinde bulunan kaynaklardan seen
bir kalknma stratejisi hem o kaynaklarn bo kalmasn,
hem de o kaynaklar yerine yurt dndan elde edilecek
baka kaynaklar iin dviz kaybedilmesini nleyebilecek
tir.
Modernleirken enerjide
ncelii petrol rnlerine
vermek, kendi petroln yurt ii kaynaklardan karla
yamayan lkeler asndan da balln tip ik yollarn
dan birisidir. Petrolde da ballk, politik, ekonomik ve
asker konjonktrlerin tepetaklak olduu kritik anlarda
toplumlar enerjisiz kalmak tehlikesiyle ba baa bra
kr. 1971'in ilk aylarnda petrolc Arap lkelerinin ar
basklar karsnda bata ngiltere olmak zere Batnn
btn sanayilemi lkeleri bu dram yaamlardr. n
giltere giderek kmr gibi yerli kaynaklardan daha ok
yararlanmann yollarn aratrrken, kara sular iindeki
petrol aratrmalarn da
hzlandrmaya ynelmektedir.
Enerji tketiminin yzde 37'sini petrol rnleriyle salar
duruma gelen Trkiye,
ihtiyacnn ancak yarsn kendi
petrol kaynaklaryle
karlayabilecek kadar petrole sa
hiptir.
1971 rejiminin ilk Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakam
hsan Topalolu'nun
daha ok i, daha az d kaynak
felsefesiyle izdii enerji p o lit ik a s , (2) sanayileen Tr-

(1) Kalknma Plan/kinci Be Yl (Ankara, DPT,

1967), S. 554
(2) Milliyet (21.4.1971) S. 1.

300

IOKK.YEDE 1971 REJM

klye'nin yeni zorunluklarm karlamak isteindedir. Ye

ni enerji siyaseti birbirini btnleyen tedbirler nerir.

Teknoloji ve sermaye ynnden yetersiz kk

o/ol giriim lerin harekete geiremedikleri linyit yatakla yeni dnemde kamulatrlarak, devlete iletilecektir.
byk
Devlet tekeli, madencilikte, modem yntemlerle
birimler halinde retime geiin ada yollarndan bi
risidir. Devlet tekelleri sosyalist karakterli bir uygulama
olmad gibi, ngilteredeki nl Rolls-Royce'un
ifls
olaynda grld gibi, ekonominin btnln srd
rebilmek amacyle tekelci
kapitalizm'in de gerektike
l>a vurmaktan kanmad bir tedbirdir... Devletletirilo linyitler enerji ihtiyacnn daha yksek bir parasnn
yurt iinden salanmasna yarayacaktr.
Trkiyede retilen stratejik
nitelikteki btn
madenler devletletirilecektir. Dnya boraks pazarlarn
elinde tutan d tekel ile Etbank arasndaki mcadele Trk
ekonomisine nemli dersler verm itir. Enerji Bakan 1970
balarnda ylda 8 milyon dolar salayan boraks kaynak
larnn devletletirmeden sonra 100 milyon dolarlk bir
ihracat kapasitesine ulaabilecei kansndadr. Otuz yl
da 1,7 milyon metrekp krom ihra ettii halde ancak 3
bin lira kr gsteren bir irketin durumu, Trk maden
kaynaklarnn kt kullanmnn en tipik rneini yanstr.

lkede elektrik retimini

tekelden
ynetecek
olan Trkiye Elektrik Enerjisi Kurumunun (TEK), yksek
krl zel elektrik iletmelerini de kapsamna almasna
allacaktr. Elektrik yetersizliinden Trkiyenin
en
byk sanayi blgesi olan stanbulda fabrikalar dk
kapasite ile alrlar. TEKin ele alaca sorunlardan bi
risi de, sanayie en ksa srede gerekli elektrik enerjisi
ni salamak olacaktr.
Enerji kaynaklarn ulusal
gereklere gre yeniden
dzenlemek, sistem sorunlarnn da tesinde, kaynaklar
301

TRKYEDE 1971 REJM

daha iyi kullanmann kouludur. Giderek, kapitalist sis

tem bile uzun sreli yararlan adna bu giriim leri destek
leyecektir, bir gn...

(23 nisan 1971)

IV
KAMU VE ZEL KESMDE BTNLEMEYE DORU
TRKYEDE kamu eliyle sanayi kurulular yaratl
mas Osmanl devletinin
modernleme yllarna kadar
uzanmakla birlikte 1930larn nl devletilik siyaseti bu
gelenekte yeni bir model yaratyordu. 1929 bunalmfmn
Trkiye asndan nemi, o ana kadar toplumun ekonomik
egemenlik tepelerinde oturan ticaret burjuvazisi ile byk
toprak sahipleri'nin durumunu, deien d koullar dolaysyle birdenbire sarsm olmasndadr. O) Gerileyen
ihracat ve ithalt, toplumun var olan geri dzeyi iinde
Atatrk dnemi Trkiyesinde asgar ihtiyalarn bile karlanamay tehlikesini dourur. ktidar stnde nemli
arl bulunan tarihsel brokrasi, kendi kk burjuva
ideolojisine de uygun olarak, devlet'i, dorudan doruya
sanayi tesisleri kuran bir yatrmc gibi ekonomik arena
ya karma frsatn bu olaanst koullar altnda bir
denbire gerekletirir. 1970'lerde Trk ekonomisinin he
men her kesiminde yer alan otuz alt kamu ekonomik ku
ruluu, dev sanayi tesisleriyle bu tarihsel geliimin bir
devlet kapitalizmi rnei olarak ulat son noktadr.

(1) Taner Timur, Trk Devrimi ve Sonras. 1919 1946 (Ankara, Doan Y., 1971) S. 165.

302

I O K K IY K D E

1971 R E J M

1950 sonrasnn kapitalistleme sreci iinde kamu

kurulularnn sk sk tasfiyesinden sz edilmi; zel sermnye, kamu kurulularn satn almaya arlmtr. Ne
vnrki, kamu kurulularnn okluk dk krlar bazen de
/arar karlnda sunduu mal ve hizmetlerin vazgeil
mez nitelii, en liberal iktidarlar bile ancak kamu kuru
luklarn daha da geniletme siyasetine itmekten baka
m o ii u
vermeyecektir. Trkiye'de... Sanayileme hzlan
dka kamu kurulularnn sanayie saladklar ucuz gir
diler, enerji ve eitli hizmetler, sanayileme yolunda ka
mu kaynaklarnn zel sanayie transfer edilmesinin dolay
l bir mekanizmas olurlar. 1970ler Trkiyesinde zel sanyin talebi artk kamu kurulularnn varlna son ve
rilmesi deil; iletme yaplarnn rasyonelletirilmesi ve
ekonomik geliimi btnleyen bir paras durumuna d
ntrlmesidir.
Trkiye'nin kamu kurulular sorununda iine girdii
yeni yrnge, gerekte,
kapitalizmin ileri aamalarna
iiemi Bat toplumlarnda da
karlalan bir olgunun
yansmasndan baka ey deildir.
Kapitalizmin tarihi,
ekonomi bydke
retim nitelerinin
kapasitesinin
devletiini gsterir. yle ki, ekonominin rasyonel ilet
meler yaratma yolunda yaratt basklar, bir noktadan
sonra kapitalizmin zel karlarnn erevesini hzla aa
caktr. ngiliz, talyan ya da Alman deneylerinde grld
gibi, demir elik, petrol, makine trnden temel sa
nayi kesimlerini dk krlar ile alan devlet tekelleri'ne brakmak, modem tekelci kapitalizme ok yanl ya
rarlar salayacaktr. yle ki:

Sanayiin ham ya da yar ilenmi

maddelere
olan ihtiyacnn gibi byd ekonomilerde, bu tr
maddeleri salayan tesislerin en byk iletme dzeyle
rine ulatrlmas gereklidir. Dzensiz ve dank zel i
letmeler, bu apta bir merkezleme ve tekellemeyi ger

303

TRKYEDE 1971 REJM

ekletirmekte baarl olamamaktadrlar. Geni kaynak

lar ve merkez niteliiyle devlet, ister istemez ekonomi
nin gerektirdii alanlarda yksek dzeyde bir tekelle
meyi gerekletirecek balca g durumuna gelir.
@ nem tayan maddelerin en dk maliyetler
ve en dk krlar ile salanmas btn kapitalist sanayi
dallan iin zorunlular
zellikle, demir elik, petrol,
elektrik enerjisi, nkleer enerji gibi ar sanayilemenin
genel ihtiyalarn, giderek, bizzat zel sermaye kr ko
nusu olmaktan karmak ister. Zira, genel
ihtiyalarn,,
yabanc ekonomilere gre ok daha ucuza salanmas
sanayiin i ve d rekabet gcn artracaktr. O kadar
ki, bazen devlet tekellerinin kendi rnlerine kanlmaz
lam olan fiyat artlarn yapmalar bile dorudan do
ruya zel sanayiin siyasal mekanizma stnde giritii
basklar sonucunda nlenir.
Ar sanayilemeye gei
srecindeki Trkiye'de,
1930larn zel koullar altnda balayan devletilik ya da
devlet kapitalizmi deneyi de, benzer nedenlerle, 1971 re
jim iyle birlikte deiik bir aamaya gelir.

(24 haziran 1971)

V
EKONOMDE DURGUNLUK
DDETLENMEYE
BALIYOR
1971
REJM baladktan ksa sre sonra yaz ortala
rnda Trkiye toplumsal yaanty
derinden sarsan bir
ekonomik durgunluk ile kar karya kalr.
Durgunluk,
aktel unsurlarn yan sra, Trk ekonomisini 1971 reji
mine getiren tarihsel gelimeyle birlikte ele alnmas ge

304

TRKYEDE 1971 REJM

reken bir olgudur. Snrlarn srekli olarak geniletmek

suretiyle daha byk ekonomi yaratma hedefinde topla
nan 1945 sonrasnn ekonomik
gelimeleri, belirli bir
byme temposuna erien toplumsal yapya kendi hzma
uygun bir dinamizm kazandrr. Toplumun ksa sreli bu
nalmlara dmemesini salayacak en nemli art; eko
nomide yatrm, retim ve tketim dengesinin bu dina
mik tempoyu korumas ve ileriye doru gelitirmesidir.
Halk oyuna dayanma zorunluklar, en liberal iktidarlar
bile ekonomiyi bu anlamda geniletici siyasetler izleme
ye zorlam; zellikle
1950/1970 arasndaki yirmi yln
toplumsal ilerlemelerinde genileme stratejisine o ne
denle tarihsel roller dmt. Ne var ki, dnya apnda
ekonomik ve politik sarsntlarn belirdii 1970 balarn
da, o ana kadar d bor mekanizmasnn itici gcyle
yrtlm bulunan byme stratejisi, Trkiye'de
bir
dar boaza girer.
Baz evrelere gre, kendi
olanaklarnn dnda
bym olan Trkiyeyi, Batl byk pazarlar ve onla
rn yasalaryle uyuma getirmek iin uygulanan 1970 de
valasyonu toplumsal bunalmda pay sahibidir. Devalas
yonun daha ilk gn, yaplan parasal ilemin gerek et
kisinin en az yzde 25 olduu aklanyordu. Hem sanayi
rnleri iindeki ithal mal girdilerin
fazlal, hem de
yatrm mallarnn ok nemli bir blmnn yurt dn
dan gelmesi dolaysyle devalasyonun Trkiyede mali
yet enflasyonu yaratmas aslnda beklenen bir sonutu.
Devalasyonu yapmak zorunda kalan siyasal iktidar, ma
liyetlerin yol aaca fiyat artlarn mmkn olduu ka
dar dk tutmaya alr. Ancak, ok hzl bir enflasyon
dnemi yaamakta olan Batl ekonomilerin ykselen f i
yatlar, ithalt yoluyle,
devalasyonun bytc etkisi
iinde Trk ekonomisine yansmakta gecikmez.
Orta snftaki huzursuzluu gidermek amacyle me-

305

TRKYEDE 1971 REJM

ur ordusuna yaplan milyarlarca liralk ek gelir transfe

ri bir yandan mal stoklarn eritici roller oynarken, te
yandan da ekonominin i dengesini daha da bozar. Ka
mu fonlar yatrmlar yerine memur maalarna aktarln
ca ekonomide zel bir yeri bulunan sanayi kesimine y
nelen fonlarda belirli bir daralma olmutur. 1971 'in yeni
iktisat siyasetileri, durgunluk ortamn arlatrm olan
iki tercihte daha bulunmulardr, bu bunalm dneminde:
1 Konut yapmna giden zel sermaye'ye ait fon
lar yatrmlara yneltme stratejisi terk edilm itir. Yeni
rejim, bte aklan gerekesiyle ilk i olarak yatrm
lar tevik siyasetini durduruyordu. Bunun pratikteki so
nucu: zel sermayeyi konut yatrmlarndan sanayie y
neltmek amacyle APnin 1970de getirdii vergi tedbir
lerinin tek yanl ilemesi olur. naata giden fonlar fazlasyle kesilir, ama bo kalan yatrm fonlar ekonomik
hayat dinamikletirecek yeni yollarda kullanlamaz. Trk
bankaclk sisteminin yirmi yldr belki de ilk olarak 1971
rejim inin birinci hkmeti
srasnda kredi verecek i
alan bulamay bu olayn tip ik bir uzantsdr.
2 Devalasyondan sonra sanayi iin domu olan
ihracat potansiyeli de ilk aamada iyi deerlendirilemez.
zellikle i talebin darald bir anda retim ve istihdam
dzeyini canlandrc rol oynamas beklenen d pazara
al; 1971 rejim i'nin ilk aamalarnda ar basan kk
burjuva radikal unsurlarn getirdii brokratik form alite
ler, fiyat denetlemeleri ve tevik isteksizlikleriyle olum
suz ynde etkilenir. durgunluu bir oranda azaltabile
cek d alternatifler giderek bir sre iin ortadan kald
rlr.
Talebi ksan ve buna ramen kemer skma siyase
tinden vazgemeyen
durgunluk ekonomisi stratejisi.

306

TRKYEDE 1971 REJM

1972 yaznda, ii cretlerindeki

artlar da kstlama
hazrlklar iine girer.U)
Yatrm, retim, tketim alanlarnda normal gelime
temposunun ok altna den bir Trkiyeyi, byme san
clar eken bir topluma kabul ettirmek, mmkn deil
dir. Yeni Trkiye, derinlerinde kk burjuva ideolojileri
ne ait nyarglar ve gr darlklar gizlenen statik ana
lizleri kesin olarak geride brakp; ileriye dnk, dinamik
pratiklere gemesi gereken kritik bir
noktadadr, 1971
yaznda... Durgunluk ekonomisi, ne geni ynlarn iste
i, ne de ekonominin yapsndaki hastaln tedavi yoludur.

(3 austos 1971)

VI
DURGUNLUUN TEMEL

NEDEN: EKSK TKETM

TR^YE'nin son yirmi be yl, ayn zamanda, serma

yenin zel ellede merkezleme ve younlama olaynn
aamalarn verir. Ulusal gelir iinde sanayiin payn 1945
71970 arasnda en azndan bir kat artrm olan faktr,
sermayenin gsterdii bu byk i geliimdir. Merkezi
leen ve younlaan sermaye srekli olarak ekonomide
daha byk retim birim leri nin yaratlmasn gerekle
tirir. D borlar, krediler ve devlet destekleriyle hzlan
drlan sanayileme, sistemin baz yapsal
hastalklarn
da bu dinamik sre iinde elbette daha byk apta or
taya karacakt. Sanayi
sermayesinin hzl birikim ve

(1) Abdi peki Her Hafta Bir Sohbet: Ekonomik

Durum, Milliyet (19.7.1971) S. 7.

TRKYED E 1971 REJM

younlamasnn genel sonucu, ayn

geliim izgisini
izlemi toplumlarn ounda grld gibi, eksik tke
tim olaydr. Eksik tketim, sanayileme
gerekte ok
dinamik bir gelime
gsterdii halde alan snflarn
satn alma gc bu geliimi karlayacak art gstere
medii iin stok birikimi ve ktisad durgunluk biiminde
ortaya kan geleneksel bir eilimdir.
1970 ve 1971 Trkiyesi eksik tketim olayn, i ve
d basklarn ortaya kard baka olaylarn etkisiyle
ok daha
dramatik biimlerde
yayordu.
zellikle
10 austos 1970 devalasyonunun sanayiin kurulu mali
yet yapsn bozuu ve fiyat artlar, eksik tketim ol
gusunu daha da iddetlendirir. Siyasal arenadaki olaan
st olaylar ise, tketici gruplarda beslenmeyle ilgili mad
deler dnda bir sre iin ihtiyat eilimini dourur. M ill
gelirden daha byk pay isteyen brokrasinin basklaryle memur ordusuna yaplan zamlar, yeniden retime d
necek kamu fonlarn daraltr; art temposu duran kamu
yatrmlar efektif talep dzeyini giderek drr. Orta
snf kkenli brokrasinin siyasal alandan ekonomik ya
antya kanlmaz biimde
uzanan mdahale'leri, zel
kesimde de yatrmlar durdurucu etkiler yapar, iilerin
cret artlar ise, sermaye merkezleme ve younlama
snn hz kazand bir anda zaten fazla olamazd.
1971 ekonomik durgunluu, grlyor ki, Trk kapN
talizminin yirmi be yllk tarihsel geliimi ile bu gelii
min belirli bir annda, geni bir i ve d etki ve tepkiler
zincirinin yaratt olaanstlklerin toplamndan baka
bir ey deildir.

DEEN EKONOMK ve sosyal yaps Trk toplumuna 1971 'de yeni sorunlara getiriyordu. Sanayileme yo
lunda atlan hzl admlarn pratik sonucu; fabrika, tez

308

TRKYEDE 1971 REJM

gh, tesis ve benzeri nitelikteki sabit sermayenin pay

nn zellikle 1960l on ylda belirli bir lde artm bu
lunmasdr. Sermayenin younlamas ve merkezlemesi
olgusunun sonucu olarak beliren eksik tketim eilimi
ile sanayide yaratlan yeni yksek kapasite arasnda bylece nemli bir elime ortaya kacaktr. Sz konusu
elime, kapitalist sistem iinde ancak sanayide bir tl
kapasite olayyle karlalmasm nleyecek pazar geni
lemeleriyle zlebilir. Ayn sorunlarla karlaan byk
Bat ekonomileri bu temel bunalm, geni apta sanayi
rn satlaryle 20. yzylda da ihra etme olanana
sahiptirler.
1970Iere sanayi kesiminde yzde elliyi aan tl ka
pasiteler ile girdii ileri srlen Trkiyede d pazar so
runu ister istemez kritik bir anlam tayacaktr. Trk sa
nayicisi gerekte bu sorunu zamannda deerlendirmi ve
kapitalist bir gelime stratejisi izleyen AP iktidarnn
yardmlaryle, 1971 rejimi ncesindeki birka yl iinde
ihra edilen sanayi rnlerinin listesine ok yeni eit
ler katmasn baarmt. Ne var ki, brokratik nitelii
ar basan bir anlay ihracatta dviz kaakln nle
mek gerekesiyle 1971'de
koyduu fiyat kontrollaryle
da al birdenbire arlatrr. Devalasyonun
da
kar salad en nemli avantaj olan fiyat ucuzluun
dan bile yararlanmay zorlatran
brokratik snrlama
lar, i talep noksanl ekilen bir ekonomide stok biri
kimi, retim yavalamas ve isizlik arkn yeni bir g
le harekete geirirse, buna amamak gerekir.
Sanayi kesiminde yatrmlarn ve da sanayi
rn
ihracatnn artrlmas hedefleri, Trk kapitalizminin ii
ne girdii durgunluk dneminde temel artlar olarak be
lirir. Sistemin mant bu tedbirleri
gerektirdii halde,
eksik tketim ya da talep noksanl ile karlaan eko
nomide baz evreler hl kemer skmak'tan sz ederler.

309

TRKYEDE 1971 REJM

Oysa, sklan kemer, vergilerini artrmak, ya da cret ar

tlarn durdurmak suretiyle iiler e, alan snfa ait
olursa, tarihin gaip istihzasyle, bu tedbir eksik tketim
olgusunu daha da iddetlendirmekten baka sonu ver
meyecekti. 1971 rejimi nden Trkiyede kapitalist siste
min durgunluktan kmak iin bekledii ey, zel ya da
kamu'ya ait olsun btn kaynaklarn en verimli yatrm
alanlarnda kullanlmas; i ve d pazarlarn retimi ge
litirici ve tl kapasiteleri yok edici biimde gelitirilmesiydi.
Trk kapitalizminin
ekonomik olduu kadar politik
cepheleri de bulunan yeni sorunlar; o halde, 1971 son
baharnda setii hedefleri, tarihsel durumu dolaysyle
kendi deerler sistemiyle elien bir blm brokrasiye
ne oranda kabul ettirebilecei sorusunda dmlenmek
teydi. Bu; bir noktada, iktidarn kimin iktidar olduu so
runudur.

( 1 7 - 1 8 eyll 1971)

VII
YATIRIMSIZLIK, SA OTORTE YARATIR
1971 REJMnin ilk radikalizm sloganlarn
ortaya
atarken kolay anlayamad ey, ekonomik gerekler ile
toplumsal tercihler arasndaki derin ilikidir. Trk halk
iin yzlerce yllk bamszlk, geliim ve refah zlem
lerinin bir ifadesi olan ktisad byme, btn teki kayg
larn ve alternatiflerin nne
geer, her zaman... Sa
nayilemeyi durdurma pahasna
gerekletirilecek b ir
toprak reformu, halk ynlarnn en bilinli kesimlerini
hi bir zaman yannda bulamayacaktr. Zira, bir toplumu,.

310

TRKYEDE 1971 REJM

kendi iinde srekli olarak gelitirebilecek tek itici g

ktisad byme ve derinlemesine sanayileme'dir. Temel
sanayilerin tamamlanmas, makine reten makineler sa
nayiine gei, sosyal zlemleri kabaran Trkiye'nin 1971
rejimi aamasndaki
biricik isteidir. Oysa, 1960'larn
hzl gelien Trkiye'si ile 1971'in ktisad sarsntlar ge
iren Trkiye'si arasnda, toplumsal istekleri karlama
ynnden ak elikiler grlr.
Trkiyede 1965/1970 arasndaki dnemin genileyi
ci iktisat siyasetlerinin uygulaycs olan AP lideri Demirel, daima, bir byyen Trkiye grnts izmeye a
lmtr. Kapitalizm dorultusunda olsa da Adalet Parti
si ekonomide bir numaral ncelii, ekonomiyi genilet
me hedefine vermekteydi. zel
yatrmlar desteklenir
ken, kamu kesiminde de temel sanayileme ynnde b
yk projelere giriilm i; sanayi rn ihracn hzlandrc
tedbirlere ba vurulmutur, Toplumcu metotlarla kuku
suz ok daha rasyonel biimlerde gerekletirilebilecek
olan bu abalar epey pahalya mal olmutur ama ktisa
d alanda nemli ilerlemeler de salanmtr.
Planlama'nn rakamlar gstermektedir ki, (1965 fi
yatlarna gre) 1960da 59,4 milyar lira olan Trkiye'nin
gayr safi mill hasla's, CHP'li koalisyon hkmetlerinin
statik ve dengeci iktisat siyasetleriyle 1964 sonunda an
cak 70 milyar liraya ykseltilebilm iti. AP'nin byme"ye arlk veren uygulamalarnn sahneye kt 1965te
73,2 milyar liray bulan gayr safi m ill hsla 1970'de tam
102,5 milyar liraya srar. Trk ekonomisi on ylda he
men hemen bir kat byr. Bu bymenin gerekletii
asl dnem, AP iktidarnn genileyici iktisat siyasetleri
nin uyguland 1965 sonrasndaki be yllk tarih kesiti
dir.
Sanayileme
asndan 1971 yl toplumun talihsiz
yllarndan birisidir. Tarmsal
retimde rekor krlmas

311

TRKYEDE 1971 REJIM t

ve yurt dndaki iilerin yollad dvizlerin beklenme

dik lde ykselmesi gibi olumlu faktrler, m ill gelir
de yzde sekizi aan bir geliime frsat verir. Ne var ki,
brokrasi'ye denen maa zamlar uruna kamu yatrm
larn azaltan, zel
yatrmlar da desteklemekten vaz
geen 1971 rejimi, yatrm art temposunu bir nceki
yln dzeyinde bile tutamaz. Toplam sabit sermaye yat
rmlar daha nceki iki ylda m ill gelirin yzde 19,5unu
aarken, alnmas planlanan yeni destekleme tedbirleri
ne ramen bu oran 1971 de yzde 18'8i bulamaz. 1971
rejim i'nin ilk hkmetine egemen grnen dengeci ve
statik iktisat siyasetleri,
toplam kaynaklarda
grlen
yzde 8lik art, yatrmlar artrmak ynnde kullana
maz. Oysa, kapitalistlemenin doal sonucu olan eksik
tketim olay, byle bir byk frsatlar ylnda yalnz brokrasi'nin alm gcn artrmak yolunda heba edilme
meli; zellikle zorlanan kamu
kaynaklarnn ekonomiyi
bytc yatrmlarda kullanlmasna ncelik tannmalyd.
Dviz rezervleri gelien ve bankalarda kullanlabile
cek nemli kaynaklar biriken Trkiye, sanayileme ve
bymeye ncelik vermeyen statik uygulamalarla 1971
sonbaharnda ancak isiz ynlarn kabartacak bir dar
boaza srkleniyordu. Eer halk
ynlarnn basklar
artrlarak toplum bir sa otoriterlie
srklenmek is
tenmiyorsa, bu elimenin artk kesin olarak zlmesi
gerekliydi. Trkiye'de halk ynlarnn demokratik hakla
rn koruyabilecek tek alternatif; ktisad durgunluk ve
denge siyasetinden bir an nce normalleme, hzl b
yme ve sanayileme stratejisine dn
olarak grn
mekteydi, 1971 'in bunalml sonbaharnda...

(25 kasm 1971)

312

11

KK BURJUVAZ LE KAPTALZMN
PROGRAMININ ATIMASI KTDAR
BOLUU DOURUYOR

TRKYEDE YEN DENEYLER

RKYENN 1971 rejimi ile girdii yeni aamay

anlamak, iktidar stnde rol oynayan
sosyo/ekonomik
tercihlerin bilincine varmakla mmkndr. Gereki bir
deerlendirme, ncelikle, iktidarn kayna ve nitelii so
rununu aklkla tahlil etmeyi gerektirecektir. Zira; ikti
dar, btn programlarn uygulamaya geirilebilecei tek
mahrek; iktidarn sosyal nitelii ise, yeni hareket prog
ramlarnn tercihlerini aydnlatabilecek biricik unsurdur.
12 mart ncesinin Trk toplumu, bilindii gibi, geli
iminin belirli bir noktasnda ekillenen ve onlara kar
lk tekil eden yeni siyasal, sosyal ve ekonomik prog
ramlarla dikkati eker. Ana izgileriyle, kapitalizm, kk
burjuvazi ve sosyalizm adna dzenlenmi bulunan yeni
programlar, baz noktalarda birbirlerine benzerken, temel
tercihlerinde aralarnda derinden eliirler. ncelenmesi
gereken programlarn ilki, ekonomik, politik ve sosyal
yaantda daha ileri bir ilikiler btnn aratran kapitalizm'e ait olandr. Adalet Partisi bu programn siyasal
arenadaki tem silciliini
yklenmeye alan partidir ve
program, toplumun kapitalizm ynnde geliimine ayak

313

TRKYEDE 1971 REJM

ba olmaya balayan yapsal ve kurumsal baz bozukluk

lar, toprak, vergi, idare, eitim reformlaryle, modern
kapitalizme zg rasyoneller iinde yeniden dzenleme
leri gze alabilecek kadar gelitirilm itir. Eski dnyasn
deitirmek isteyen Trkiyenin koullar iinde byle bir
deiimin baz letlerini verdii, yani geri bir nitelik ta
mad iin halk ynlarnn da dolayl desteine sa
hiptir.
Trkiye'yi altst eden olayn srr, kapitalizmin prog
ramnn, Trkiyenin
deiiminden karlar bozulabilecek bir blm egemen gcn nisbeten ilerisine gemi
bulunmasnda yatar. Sarslan, iktidar olarak etkisizle
tirilen
AP, ideolojik zn yanstan program ger
ekletirebilmek bir yana, byle bir programa kar olan
kk burjuvazi'nin iddeti de iine alan
eylemlerinin
katlmasyle, toplumdaki altst oluun birdenbire en st
dzeylerine karldn grmtr.
stnde yer ald
dnyann hassas noktasnda, iinde bulunduu Bat sis
teminin kayglarn byten bu geliim zincirinin bir nok
tasnda, toplum, kendisini 1971 rejimi ile kar karya
bulmutur.
Kapitalizm'e kar sosyalist alternatifi temsil eden
TPin programn, yeni rejim geici bir sre iin aktif
mcadele alanndan uzaklatrmtr. Ne var ki, en ileri
aamasn Ecevitin ortann solunda
dzen deiiklii
programnn tekil ettii orta snflarn radikal istekleri
iin durum byle olmamtr. Tersine, 12 mart sonrasn
da bir sre iin Ecevit'siz de braklan bu program, kapi
talizmin eitsizliklerini trpleme
felsefesini yanstan
bir dizi reform nerisiyle birlikte, 12 mart muhtrasndaki benzer iradenin glgesinde 1971 sonbaharnda git
tike ykseklere doru dalgalandrlmak istenir. ktida
rn sosyal temellerindeki deiimi ifade eden bu nemli
olay, Dr. Halk lman, Ordu+CHP=iktidar slogamyle

314

TRKYEDE 1971 REJM

belki de abartlm bir biimde

formle etmekteydi.O)
Yeni aama kk burjuvazi'ye ait programn, bir yerden
sonra, kapitalizm'in programna kar ve giderek bir s
re onu yavalatma pahasna yukardan uygulamaya gei
rili deneyi de saylabilir. Ne var ki, byle bir aba, mev
cut ekonomik sistemin
zorunluluklarnn ve iradesinin
tesine tat anda ekonomik iktidar ile politik iktidar
arasndaki ayniyeti geveterek, ak baz elimeler ya
ratma potansiyelini de barnda tar, tarih boyunca...
Orta Snfn klasik kk m lkiyet
ilkesine dayal
toprak reformu sloganlarnn ortaya kyle birlikte si
yasal arenada gerginleen hava, kapitalizm ile kk bur
juvazi'/e ait programlarn birbirleriyle
karlamasnn
tipik bir provasn vermektedir. Bu, ayn zamanda iktida
rn kime ait olduu ynnde, sistem asndan hayat bir
ilk yoklaytr.

(13 ekim 1971)

II
TOPRAK REFORMU LK FIRTINAYI KOPARIYOR
1971 REJM, ta 1930'lardan devralman radikal
bir
anlayla toprak reformunu
gndeme getirirken, 1971
ekiminin ilk haftalarnda btn politik arenann t kkle
rinden sarsld duyuluyordu. Bu bir rastlant deildir ve
dernlerinde ekonomik nedenler yatan nemli bir olay
dr. Gerekte, Trkiye'de toprak reformunun bizzat ger
ekletirilme koullar bile var olan ortamda alkantnn

(1)
Do. Dr. Halk lman, 12 Mart ve CHPnin
sorunlar, Milliyet (1.10.1971), S. 2. (Dr. lman byle
bir tavr eletirmektedir.)

315

TRKYEDE 1971 REJM

ynnn doru olarak kavranmasna baldr. Zira, sorun

artk toprak reformunu yapmak deii, yaplmas gereke
nin ne olduunu iyi koymak sorunudur.
lk Cumhurbakan Kemal
Atatrk'n, karlmas
iin 1936 meclisine arda
bulunduu, ikinci cumhur
bakan nnnn 1945'te imzasn att ve 1960/1970
arasnda Bakanlar Kurulunun nne kadar gelen eitli
rnekleri grlen toprak reformu kanunlar belirli bir te
zin sistematik uzantlar saylabilirler.
Btn bu tasar
lar, memlekette topraksz ifti brakmamak
hedefinin
rnydler. iftiye mutlaka toprak verme dncesi,
bir baka kabuln sonucudur. Toprak reformu tasarlarn
da egemen dnceyi yanstan bu kabul Mustafa Kemal
daha 1 mart 1922de Trkiyenin sahibi ve efendisi kim
dir? sorusunu ortaya atarak aklamt: Bunun ceva
bn derhal birlikte verelim: Trkiyenin hakiki sahibi ve
efendisi, hakiki retici olan kyldr. O halde, herkesten
daha ok refah, saadet ve servete hak kazanan ve lyk
olan kyldr.(i)
Geri bir tarm ekonomisinin sosyal yaps iinde el
li yl nce doruluundan kimsenin
kukulanamayaca
bu yarg, 1970 Trkiyesinde ne lde geerlidir?
znde elli yl ncesinin kabullerini yanstan bir re
formun baarsnda, bu, hayat deer tayan bir sorudur.
Trk nfusunun nemli bir blmnn kr kesiminde yer
ald bir gerektir. Ne var ki, Trk ekonomisinin mo
dern yaps artk elli yl ncesinin sosyal yaps deildir.
Yeni Trkiyede ulusal gelirin en byk parasn yara
tan tarm deil, sanayi ve sanayiin
geliimine paralel
olarak da hizmetler kesimleridir. nc Be Yllk Plan
dneminde sanayiin bytc yardmyle ylda yzde 8,5-

(1)
Atatrkn Sylev ve Demeleri, Cilt I (stan
bul, Trk nklp Tarihi Enstits, 1945) S. 219.

316

TRKYED E 1971 REJM

luk bir kalknma

hzn benimsemeye
hazrlanan yeni
Trkiyede, tarmc nfusu herkesten daha ok refah ve
servete kavuturmak mmkn
deildir. Tersine, sanayi
Trkiyesi, i ekonomik geliimini
salayabilmek iin
tarm dan ancak ok daha bol
fonun sanayie transfe
rine muhtatr. O halde, eldeki kt kaynaklar, Trk sana
yiinin geliim temposunu drtme
pahasna tarm ve
kamulatrmalar iin tketen bir
strateji, yaanan ger
eklerin gerisine dmeye ve kapitalist sistemin genel
mantyle elimeye mahkmdur.
Yeni Trkiyede cidd olarak stnde durulmas ge
reken bir baka sorun, Trk kylsnn tm'nn
ger
ekten toprak isteyip istemediidir.
Toprak snrlama
snda iletme
tipinin cce, orta ya da byk birim ler
olarak tespitini kararlatracak kritik soru budur. Modern
sanayi dnyas, toprak stnde her kylye bir avu top
rak veren cce iletme anlayn [ayr bir kategori ifa
de eden sosyalist ekonomiler dnda]
oktan tarihin
sayfalarna gmmtr. Teknolojik devrim; en modern
makine, tohumluk il, gbre, sulama olanaklaryle byk
topraklar stnde youn tarm gerekletirmi ve ka
nlm azlatrm t.(2) Trkiyede de, cce iletme sahip
lerinin kendilerine alan ayn gbre ya da il kredile
rini, topraklarnda kullanacaklarna
derhal pazarda sat
malar, avu ii kadar kk iletme birimlerinin bizzat
ifti tarafndan bile artk nemsemediini aka gste
rir. Kyl, toprakta yeni bir kader aramak yle dursun;
kurtuluunu kentlerde, giderek, yurt dnda, sanayi ya
da hizmet kesimlerinin daha ileri frsatlar
dnyasnda
bulacan -ender baz kapal blgeler dnda- oktan
renmitir. Kald ki, Trk planlarnn temel hedeflerin-

(2)
55,5 milyonluk ada ngiliz toplumunun top
lam besin ihtiyacnn yarsn, nfusun ancak yzde 3n tekil eden 700 bin ifti karlar.

317

TRKYED E 1971 REJM

den birisi de kr kesiminde eksik istihdam ve gizii isiz

lik kayna olan byk nfus ylmn nlemek; alan
nfusu tarm d alanlara kaydrmaktr,
Trk kalknma ve sanayilemesini hzlandracak; ta
rm ekonomisine daha
rasyonel, ileri, verim li iletme
yntemlerini getirecek bir toprak reformu ancak gnn
yeni isteklerine karlk verdii takdirde byk sarsnt
lar yaratmaktan kanabilirdi. 1971 rejiminin radikal ka
nad, bunun tam tersini yapmakla ayann altndaki top
ra gittike kayganlatryordu. Yaanan ann gerekle
riyle tutarl olan bir reform, pratikte, politik arenaya yan
syan tepkileri de etkisizletirm i, kltm olacakt.

(9 'ekim 1971)

III
ABDNN TERCHLER VE TRKYE
BRLEK Amerika Bakan Yardmcs Agnevvin 1971
ekiminin sonlarnda Trkiyeye sessiz geen ilgin
bir
ziyarette bulunuyordu. Gerekte, 1971 rejim i'nin baz re
form alternatiflerini aratrmakta olduu bir srada An
karadadr, Agnew... Yaanan gnler, Formoza ya da ran
gibi Batnn etki blgesindeki lkelerden sonra Trkiye
de de muhtemelen kk mlkiyet ilkesine dayanan bir
toprak reformunun gerekletirilmek istendii bunalml
bir dnemdir. Tarmda byk kapitalist iletmeleri para
lama iaretlerini tayan bu tr bir reforma, Adalet Partisi'nin kapitalizm'in mant iinde sert tepkiler gster
dii gnlerde ABD Bakan
Yardmcs 1971 rejiminin
babakan yardmclaryle,
ekonomik, sosyal ve politik
318

TRKYEDE 1971 REJM

sorunlar tartma frsatn elde etmekteydi. Basna yan

syan bilgilere gre,
temaslarnn
sonucunu Agnew,
Trk hkmeti sosyal ve ekonomik reformlar gerekle
tirmeye alyor; bu abalar biz Amerikan hkmeti ola
rak candan destekliyoruz szleriyle zetlemiti, (i) By
le bir destek gerekse, Agnewin gezisi daha da nem
kazanm oluyordu.
Truman doktrinini izleyen dnemden sonra Birleik
Amerikayla ok yakn ilgisi bulunan Trkiye, 1970 ba
na kadar VVashingtonun d kredilerinden, ekonomik ola
naklarndan geni apta
yararlanabilmitir. Trkiyenin
asker alanda tand kolaylklar, ekonomik yardmlarla
giderilmek istenmitir. Ne var ki, dolarn dnya apn
daki bunalmlarn gidermek
amacyle uygulanan yeni
ekonomik program, d yardmlarda da yzde on orann
daki bir kslmay ngryordu, 1972'de... D yardmc
olarak rol giderek Federal Almanyann bile gerisine d
en VVashingtonun zellikle asker nitelikteki kredileri
bakmndan bu kslma Trkiye'yi yakndan ilgilendirmek
tedir. ngiliz Financial Times'n
akladna gre, NATO'nun 300 milyon dolarlk yeni nkleer silh program
erevesinde F 100 ve F 104 uaklaryle donatlmay bek
leyen Trkiye,(2) kredilerde daralma halinde istedikleri
ni kolay elde edemeyecektir. Agnewin Ankara gezisin
de, d kredilerle ilg ili bu kayglar Birleik Amerika'ya
her halde duyuruluyordu.
Birleik Amerikann ise Agnew'in gezisi dolaysyle
Trkiye'ye Ortak Pazar ile Ankara arasnda byyen ili
kileri konusunda kar baz kayglar ifade ettii sylen
mekteydi. Birleik Amerika, Ortak Pazar ile nc l
keler arasnda kurulan zel balarn, serbest ticaret dokt

(1) Agnew: Bir Ziyaretin Bilanosu, Yank, No:

34 (18/24.10.1971) S. 4 - 5 .
(2) The Financial Times, Turkey, (18.10.1971), S. 12.

319

TRKYEDE 1971 REJM

rinine uymadn ve Birleik Amerika'nn bu lkelerdeki

karlarn sarstn dnmektedir. Ortak Pazara gei
dneminin Trkiyeyi VVashingtonun tand eski baz
olanaklarndan yoksun klmas, bu siyasetin yeni ve ge
nel bir belirtisi saylabilir.
Ortak Pazar'n Trkiye'nin normal demokratik koul
lara dnmesi yolunda srekli abalar gsterdii bir d
neme rastlayan ABD Bakan Yardmcsnn ziyareti, An
karann balca ekonomik ve sosyal politika tercihleri
nin yeniden
deerlendirilmesine vesile verm itir. Agnew'in geride brakt hava, yaanan olaanst koul
lar altnda VVashingtonun, ekonomik bymenin yaratt
hzl deiim srecine kar Trkiyede sosyal yaan
ty gevetici belirli tipte reformlara ncelik tand iz
lenimini verir. Daha byk bir hz ile bymek isteyen
Trkiye asndan bu ilgin bir tavrdr. Zira reform so
runu Trkiye'de bizzat iktidarn kaynayla elikilidir.

(21 ekim 1971)

IV
KTDAR KMN? SORUSU ORTAYA IKIYOR
KTDAR SORUNU,
beklendii gibi, 1971 ekiminin
Trkiyesinde giderek btn
atmalarn odak noktas
durumuna geliyordu.
Toplumlarda iktidar' soyut bir politik yer olarak d
nmek mmkn deildir. ktidar, dayand sosyal g
lerle belirlenen, organik ve yapsal bir unsurdur. Do
al durum, sosyal gler ile iktidar arasnda bir den
ge kurulmu olmasdr. Dengeyi kararlatran temel
;etken ise, bi kuskusuz, top)"m iinde ekonomik gc
320

TRKYEDE 1971' REJM

ar basan sosyal snflardr.

Snflar arasndaki eli
meler iktidar srekli olarak zorlaa bile, son zmde,
ekonomik, politik, sosyal tercihlere damgasn
vuracak
unsur, ekonomiye ve dolaysyle topluma egemen bulu
nan sosyal snftan bakas olamayacaktr. ktidarn sos
yal niteliinin deitirilmesi
ynndeki btn abalara
ramen kapitalist bir toplumda iktidarn niteliini belir
leyen ey burjuvazinin; sosyalist ekonomilerde ise ge
ni anlamyle emekiler in ekonomik, sosyal ve politik
tercihleri ya da dnya grleridir. Dnya yuvarlann
bir paras olarak Trkiyede de iktidar sorunu modern
toplumlarn genel
siyasal gereklerini
ulusal yapnn
zellikleri iinde yanstmakta elbette hi gecikmeyecekti.
1945'lerden
sonra kapitalizm
dorultusunda hz
kazanan Trk toplumu, tarihin olaanstlklerinin sonu
cu olarak, 1971de
sosyal anlamda bir
iktidar boluu
olayn yaamaktadr. Ekonomik bymenin gelimelerini
hzlandrd byk burjuvazi ile ii snflarna karlk,
Trk toplumunda geleneksel kk burjuvazi'nin bu yirmi
be ylda ekonomik nemi azalmtr.
alan snflar,
Trkiye i Partisi araclyle politik alanda sosyalizm
ynnde kendi programlarn gelitirmeye balamlarsa
da; ok byk bir alan kitle kk burjuvazi nnde
genellikle toplumu ve ekonomiyi daha ok gelitirici bir
hareketi
srdren byk burjuvazi'nin
programna oy
verir hl...
Trkiye'de tarihsel brokrasinin toplumu durdurucu
nitelikteki gemi uygulamalar sonucunda burjuvazi ile
geni halk ynlar arasnda beliren ittifak, kk bur
juvazi, okluk, halk ynlarnn bilinsiz davran bii
minde yorumlar. Emek ve sermaye arasnda kendi ha
kemliiyle oluturulacak bir siyasal iktidarn en rasyonel
iktidar olacana ideolojik nedenlerle inanan kk bur
juvazi, bilinsiz halka kar hep kendi siyasal iktidarn

321

TRKYEDE 1971 REJM

gerekletirmenin zlemini duyar. Adalet Partisinin ka

pitalizmin programm uygulad bir anda kk burjuva
zinin iddet eylemleri ve sert protestolar arasnda dev
rilii, iktidarda yllardr istenen bu boluu yaratmtr.
Ancak, 12 mart izleyen yedi, sekiz aylk uygulama
nn verdii yeni dersler, iktidarn sosyal, ekonomik ve
politik dayanaklar olmadan yukardan kolay doldurulama
yacan da gsterir. Kapitalizmi durdurma pahasna
gerekletirilmek istenen her kk burjuva reformu
na, ekonominin egemen gleri
kukuyla bakm; halk
ynlar ise kendilerinden siyasal destek bile istenme
yen bu abalar
ilgisizlikle karlamtr.
Yatrmlarn
durmas, sanayide retimin dmesi, i ve d pazar t
kanmalar, isizlik gibi zincirleme olaylar, gerekte, eko
nomik iktidar mahreklerinin zorunluklary-le elien bir ik
tidar deneyinin ar sonular
olarak toplum karsna
kmtr. Statik bir iktisat anlay, durgunluk dnemini,
kamu kesiminde yatrm ve retim abasn canlandra
rak atlatmay olsun gze alamamtr.
ktidar stnde mcadelenin
birden iddetlenii;
burjuvazi ile kk burjuvaziye ait programlarn belirli
yerlerde birbirleriyle elimesinin olduu kadar, ekono
mik durgunluun da 1971 sonlarnda btn yaam etkileyiinin rndr. Trk toplumunun hzl byme ve ge
limeye verdii byk ncelik, iktidar mcadelesinde di
namik programlarn ansn yeniden artrmakta; Adalet
Partisi de, hzl kalknma'y neren programyle bu dar
geitte bir daha potansiyel
iktidar aday olmaya al
maktadr.
Btn Trk toplumu iin 1971de yaanan deneyler
nemli dersler yerine geebilir. Bu derslerin belki de er*
nemlisi udur: Hi bir program, geni halk ynlarnn*
inanl destei salanmadka uygulamaya kolay geiri*
lemez. Zira, programlara geerlilik katacak ve uygulayacak

322:

TRKYEDE 1971 REJM

olan insanlarn kendileridir. nsanlar ise bir aa yn

deil; sosyal ve ekonomik gereklere, dnya grleri
ne gre hareket eden toplumsal yaratklardr. Bu anlam
dadr ki, sosyal snflar, bakalarna mantksz ya da z
karlarna aykr gibi grnse bile, esas itibariyle, olay
lar karsnda kendileri ynnden tutarl tercihlerde bu
lunurlar. Gerekiliin ar bast halk tercihlerinde, or
ta snflara ait radikal aslnda ise topik ya da soyut ta
sarlarn benimsenmemesi, tarihsel deneylerin halk y
nlarna verdii binlerce yllk derslerin rndr.
ktidar kavram toplumu ayakta tutan sosyal gler
dengesinden nasl ayrlamazsa, reform kavram da yaa
nan gereklerin objektif artlarndan ayr dnlemez.
Daha ileri bir dnyaya gemek zlemiyle atlayan 1970'ler Trkiye'sinde yaplamayacak reform yoktur. Ama so
run reform da deil, reform dan ne anlalmak gerektiindedir.

El
NE KTDAR, toplumu ayakta tutan sosyal gler den
gesinden ne de reform, yaanan gereklerin objektif ko
ullarndan ayr dnlebilir. Her sosyo/ekonomik orta
mn kendine zg
gerekleri ve ancak bu gereklerle
badat takdirde tutarl olan reform istekleri vardr.
Trkiyede kapitalizm ve sosyalizm dorultusundaki fark
l programlarn, uygulama ansn sistem sorununa ba
lamalar byle bir gerekiliin sonucuydu. Oysa, anarizm'e, kk burjuvaziye ve eitli ara tabakalara ait
olup da sistem lerin genel yasalaryle elien eklektik,
devirme programlar, objektif koullar
birer yanllk
ya da rastlant saymay tercih ederler. Gerei kavrama
yan bu tr tavrlar ise, en sonunda, sonsuz ac ve traje
dilere, toplumlardan kolay silinmeyecek izlere mal olur
lar.

323

TRKYEDE 1971 REJIM

Trkiye'yi 1971 rejimiyle kuatan ok youn dsal

ve isel dinamikler altnda yaplmas mmkn olan re
formlar, bu anlamda, ekonomiyle
birlikte toplumu da
daha hzl gelitirebilecek nitelikteki reformlardr. Siste
min zyle ve gelime potansiyelleriyle elien statik
reform programlar ise bu reformlarn kendi yararlarna
olaca sanlan evrelerde bile bir sre sonra honut
suzluk yaratmakta gecikmezler. Kapitalizm ve sosyalizm
dorultusunda iktidar mcadelesi veren politik glerin
iyi bildii bu gerei artk kk burjuva mcadelecileri
nin de 1970ler Trkiyesinde renmesi gerekiyordu.
Siyaset, kmsenmek bir yana iktisat'tan et ile ke
mik gibi ayrlmas olanaksz bir unsurdur. Siyasal parti
ler, btn ekonomik programlarn asl yrtcleri; han
gi sistem ve dnya gr iinde olursa olsun, geliimlo
ilgili deiiklik isteklerinin etkili szcleridirler. Bu, ay
n zamanda, halka dnk siyasal partilerin anti demokra
tik grlerden kendilerini
saknmalar zorunluluunun
da balca nedenidir. Kapitalizmin szcs olan partiler
bile zellikle kendi alternatiflerini tekil eden toplumcu
eletiri ve politik mcadeleler karsnda daha demokra
tik bir izgide tutunmak zorundadrlar. Zira, demokratik
haklarn yrrlkte kald platformlar, toplumlar ekono
mik ve sosyal geliimin en st dzeylerine karacak b
tn alternatiflerin halk nnde, objektif koullarla tutar
l zmlere
kavuturulabilecei ok daha salam or
tamlardr.
Adalet Partisi aralarnda olmak zere Trkiye'nin ik
tidar mcadelesi veren btn politik gleri, snfl bir
toplum'da sosyo/ekonomik zorunluklarn kendi dlarn
daki teori ve pratikleri de gerektirdii dersini 1971 reji
m inin elikili uygulamalar
sayesinde alabilmilerse,
alan ynlarn toplumcu ynde yeniden rgtlenme
sini bir vaka olarak tanyabileceklerse, bu nemli
bir

324-

TRKYED E 1971 REJM

kazan olacaktr. Ekonomik byme, reform, sosyal ada

let ve sistem sorunlar, ancak sosyalist alternatifin de
mokratik partisi ile yeniden ekonomik ve politik mca
dele alanna girdii bir toplumda daha sancsz zmle
re vardrlabilecektir.

(27 - 28 ekim 1971)

V
DEM, ORTA SINIFI

RKTYOR

KOMUTANLARIN 12 Mart Muhtrasndan sonra Tr

kiye'de alan dnemi iki aamada deerlendirmek gere
kir:
1 Siyasal sorunlarn sistem ile tutarl bir ynde
zmleye alld ilk yedi aylk aama toplumda bir
sessizlik dneminin yaanmasn
salamtr. Bu dne
min karakteristik olay, anayasa deiiklii almalardr.
lke apnda uygulanan bir huzur plamna paralel olarak,
anayasa deiiklikleri ile de Trkiyeyi bunalma itmekte
belirli bir rol oynayan kk burjuvazi denetimindeki ba
z anayasal kurulularn uslulatrlmas
gerekletiril
mitir. Bu kurulularn, var olan dzene, lkenin sosyo/
ekonomik sistemiyle eliir biimde karma olanaklar
n nlemek isteyen; memur
sendikalarn bile ortadan
kaldran 1971 yaznn anayasa deiiklikleri, sosyal a
dan klasik orta snf glerine indirilm i darbelerdi. Sis
temi glendirici nitelikteki btn bu deiikliklere, Tr
kiyede byk burjuvazi ile kapitalizmi gelitirmeye al
an partiler yardmc olmaktan ekinmemitir.
2 Yeni rejimin 1971 sonlarna doru sosyal prog
ramn da uygulamaya koyma abas bu uygunluu aars-

325

TRKYEDE 1971 REJM

m ve nemli toplumsal elimeler yaratm bulunuyor

du. Zira, toprak reformu
bata olmak
zere eitli
alanlarda yeniden dzenlemeleri ngren program, ger
ekte, anayasa deiiklikleri ile politik nemleri azaltl
mak istenen kk burjuvazi'nin klsik programnn ge
nel tekrarndan baka bir ey deildi: Hzl ekonomik ve
sosyal deiiklikler karsnda kk burjuvazinin yzyl
lardr duyduu rknt, bu programa, sosyal durgunluu
giderek ekonomik bymenin bile nne alan statik bir
mantkla yansmaktadr.
Orta snflar, hzla deien toplumlardan tarih boyun
ca korkmulardr. Denge ve orta yol kavramlar, dinamik
toplumlar nnde kk burjuvazinin derhal snd iki
eski rasyoneldir. Kendi sosyal durumlarn sarsan, toplumlarn snfsal yapsn kkl olarak deitiren dinamik
srelerin orta snflarda yaratt kanama, ilk bakta
makul grnen sosyal denge ve orta yol form lleriyle,
durdurulmaya allr. Oysa, gelimek isteyen bir ststem ynnden, bymenin madd yaantdaki yansmasn
dan baka ey olmayan deiim'i nlemek,
dorudan
doruya kalknmay, ipotek altna koymak demektir.
Trkiyede bir iktidar atmasn yaratan olayn k
kndeki etken,
sistemin dinamik byme ihtiyac ile
bundan rken orta snflarn durgunluk program arasn
daki derin elimedir. Yirmi iki yllk bir srede Ortak
Pazar ile ekonomik
btnlemeyi
gerekletirebilecek
kadar ileri bir ekonomi yaratmak isteyen byk burjuva
zi, Trk kapitalizmini daha ilk byk atlmiarn gerek
letirmek istedii anda tkezletecek bir program, hi
kukusuz, kendi gelime zorunluklarna temelden aykr
bulacaktr. Ayn aykrlk, yzyllar boyunca orta snfla
rn kendisini mahkm ettii alk, yoksulluk ve baskdan
bunalan halk ynlar iin de sz konusudur. isi ve
kylsyle Trk halk bu yzdendir ki oyunu yirmi be

326

TRKYEDE 1971 REJM

yldr kapitalizmin programn uygulayan siyasal partile

re vermekten baka alternatif
grmemiti. Verilen oy,
gerekte, durgunluk
karsnda dinamizme, byme'ye
aittir.
1971 rejimi 1971 k
yaklarken sosyal amalan
ne alan durgunluk programlan ile ekonomik hedeflere
ncelik veren byme programlar ya da bu iki program
da yansyan burjuva ve kk burjuva ideolojileri arasn
daki iktidar mcadelesine tank olmaktadr artk...

(4 kasm 1971)

VI
HALK, DURGUNLUK VE DEMREL
URASININ ALTINI srarla izmekte yarar var: Tr
kiyede Demokrat Parti ya da Adalet Partisi gibi kapita
lizmin programn dinamik biimde uygulam partilerin
geni ynlardan oy alabilmesinin temel nedeni, din ya
da bilinsizlik gibi yan etkenlerin tesinde, dorudan do
ruya Trk
halknn tarihsel byme
zlemidir. Kal
knmay hzlandrmak amacyle, Bat'dan ve giderek sos
yalist lkelerden d krediler alnm; toplum yapsn alt
st etmek pahasna, lke, yirmi yllk bir dinamizm ve
byme ana kavuturulmutur.
1970ler Trkiyesi'nde yaygn olan kk burjuva k
kenli dn biimi ynnden btn gemi deney, el
kesesinden salanm sun bir
kalknmadan
ibarettir.
Toplumlarn salt i kaynaklar ile geliebilmeleri ilk ba
kta gzel bir istektir. Ne var ki, 20. yzyln geni d
balantlar ve egemen ekonomileri ortamnda bu soyut
bir istektir de... Zira, pazar ve kaynak olarak doal b

327

TRKYED E 1971 REJM

yk ekonomi koullarna sahip toplumlar dnda kalan

geri braklm lkelerde sosyalist yntemler bile belirli
llerde d kaynakla
desteklenmeye muhtatrlar. nemli olan d kredi almamak deil, en iyi koullar ile en
yararl alanlarda kullanlabilecek d kaynaklar salaya
bilm ektir. D kredileri
toplumlar kltc bir etken
gibi grmemek gerekir. Bunlar, daha nceki yzyllarn
ezici ekonomik balantlar sayesinde yoksul lkelerden
zengin toplumlara
transfer edilen ulusal zenginliklerin
yetersiz birer geri deme biimi biie saylabilirler.
12
mart'tan sonra uygulanan radikal grnml eko
nomi siyaseti, beiki d telkinlerin de etkisiyle, byme
kadar d kaynak sorununu da nemsemiyordu. Deval
asyon sonucunda
artan ii dvizleri, sosyal amalar
ekonomik bymenin nne alan
durgunluk ekonomisi
stratejistlerini daha da artmt. Ele geen bol d
kaynak temel sanayileme dorultusunda bilinli bir ya
trm program ile deerlendirilemedii gibi; d kaynak
dmanl rnein 1972 yl iin
Birleik Amerika'dan
d yardm istememeyi dnme fantezisine kadar gt
rlr.
Ne Trk halknn ve ne de Trk sanayiinin uzun s
reli istekleriyle badaan durgunluk ekonomisi, iktidar
elinde tutan glerde 1972 yaklarken artk yeni deney
lere yer verdiriyordu. Bunlarn en nemlisi, Trkiye'
de dinamizmi yaratan AP ile partinin
belirli evrelere
ters den lideri Sleyman Demireli birbirlerinden ayrma
deneyidir. AP lideri Demirel, iktidar srasnda kritik ba
z i ve d sorunlarda, ekonomik ve sosyal basklarn el
kiiyle, klasik ereveier'i amt, nk... Szgelii,
Sovyetler Birlii'nden 360 milyon dolar aan ok byk
yatrm kredileri alnmtr. lkeye Sovyet uzman ve tek
nisyenlerinin gelmesine izin
verilm itir. D politikada
sosyalist blokun destekledii Arap Cumhuriyetlerine ya-

328

TRKYEDE 1971 REJM

km bir siyaset izlenmi; o Arap lkelerine silh gtren

Sovyet asker uaklarnn Trk semalarnda uup, Tr
kiye'de ikmal yapmasna izin verilm itir. Bunlar, Adalet
Partisi lideri Demireli baz i ve d evrelere ters d
ren nemli tercihlerdir. Batya dnk genel siyaseti
ne ramen baz alaniarda Bat izgisinden sapabilen AP
lideri Sleyman Demirel'in temsil ettii siyasetin d
rlmesine ramen, izlenen durgunluk ekonomisi strate
jisi, 1S71 rejiminin daha altnc aynda AP'yi bir daha po
tansiyel iktidar olmaya alacak hale de getirir. Byle
bir ortamda parti ile lider arasnda aklk yaratmak ve
balca iktidar alternatifini etkisizletirmek, geici bir
kar yo! saylabilir. Ayrca, sola kar yumuama dorul
tusunda ilgin baz iaretler de sezilir.
Btn bunlar, belki de, nn'nn aklad gibi, li
beral partiyi etkisizletirirken, kk burjuvazinin ans
n artraca sanlan baz reformlar
gerekletirme ve
en ge iki yl iinde yaplacak seimlere kadar lkeyi
partilerce desteklenen tarafsz bir hkmetin yneti
mine brakma plannn uygulamalardsr.O) Ne var ki, ik
tidarda doan boluk aslnda liderler deil, sosyal ger
ekler i!e elien uygulamalarla ilgilidir. Sosyal destek
lerden yoksun programlarn yrtlebildiini ise tarih da
ha grebilmi deildi, dnyann hi bir toplumunda...

(5 kasm 1971)

(1) Milliyet (2.11.1971) S. 1 ve 9.

329

TRKYEDE 1971 REJM

VII
ATLAYAN SOSYAL YAPI VE K YOL
TARH, durmak bilmeyen bir nehir gibi oluumunu
srdryor.
indeki btn snflar ve hareket halindeki glerle
Trk toplumu 1971 sonlarnda radikalizm ile burjuvazinin
program arasndaki iktidar kavgasnda tarihsel oluun
ve yarglamann znesidir. Yeni Trkiyenin tarihi, eko
nomik bymenin sosyal yapda yaratt derin deiik
liklerin sergisi gibidir. zellikle 1960 sonrasnda kapita
lizmin dourduu yapsal deiiklikler to p lr.u n gelenek
i kanadnda byk bir sa atlama'ya yol aacak kadar
etkilidir, aslnda... SoSda bir srekli devrim sreci iinde
sosyalizm'e geii neren Trkiye i Partisinin siyasal
arenaya kyle birlikte ortann soSu'na kayan CHPnin
ise 1971 rejimi altnda iin iin kaynad grlr. Bir
sistem zorlann somut biimde gn na karan bu
byk alkantlar Trk kk bu-juvazi'sini de anarizm
ile kk burjuva sosyalizmi arasnda zikzaklar izen bir
bocalama dnemine srklemitir. Trkiye stnde etki
sahibi olan i ve d egemen gler bu tehlikeli atla
may elbette hogryle
karlamayacaklard. Kald ki.
Bat Bloku ile d ilikilerinde skan ve giderek Sovyetler Birlii bata olmak zere sosyalist lkelerin dn
ya ve Orta Dou'da izledii siyasetlere nisbeten yakn
tavrlar alan bir Trkiye, zellikle NATO ve Pentagon gi
bi d mahreklerin tepkisini ekecekti. Trkiyeye ege
men i ve d glerin gzleri nnde oluan 1971 rejim i,
gelenekse! yaps atlam byle bir Trkiyenin stne
inmiti, birden bire...
ada Trkiye, modern snflarn beiirmeye bala
d her kapitalist toplumun urad snfsal kutupla

330

TRKYEDE 1971 REJM

malarn iindedir artk... Yeni dinamikler, bilin dzeyi

ykselen toplumda btn gleri yeni tercihler yapmaya
itmektedir. Byle bir mevzilenite kmazlar her an b
yyen balca toplumsal g, orta s n ftr. Zira yeni mev
ziler, en sonunda birer sistem tercihini ifade edecekler
dir. 1945'ten sonra byk burjuvazinin belirli bir yol al
drd kapitalizm ve Trkiye gerekleriyle tutarl uygu
lama programlarnn henz aratrlmaya baland sos
yalizm, iki zt sistem olarak, her snfl toplum gibi 1970!er Trkiye'sinin de karsndadr. Sermaye ile emek ara
snda yukardan hakemlik rolne
kendisini aday gren
orta snflar, byle bir toplumsal geliim zincirinde, ha
kemlik yerine ancak taraflardan birisini tercih zorunlu
suna kanlmaz biimde geldiklerini greceklerdir.
Yaplabilecek tercihlerden birisi, kapitalist lkele
rin ounda ykselme ve bunalm anlarnn tipik zm
yollar arasnda yer alan bonapartizm'dir.
Bonapartizm,
balangta byk ve kk burjuvazi arasnda gvensiz
lik ve atmalarla balayp sonunda ibirlii ve btn
lemeyle biten klasik bir modeldir. Btn deneye dam
gasn basan ey, son aamada, ekonomik sistemin man
t ve yasalardr. Kapitalist sistem zn koruduu s
rece bir noktadan sonra herkese
kapitalizmin gelime
yasalarn da kabul ettirir, btn iktisat siyasetleri, onu
dinamikletirmekten baka ama gtmez hale gelir. 19.
yzyln ikinci yarsnda Fransa; 20. yzyln ilk yarsn
da ise faist talya, Japonya ve Almanya elimelerden
btnlemeye dnen orta snf hareketlerine tank ol
dular. D pazar arama, yaylma, m illiyetilik ve belki de
saldrganlk motivleri, bu anlamda kapitalizm'in faizme
ank gelimelerinin doal uzantlardrlar.
Bilinlerinin derinlerinde topiumcu zlemlerin yat
t halk ynlar, btn bonapartizm deneylerinin sessiz
gzlemcileri olmulardr. Kendilerine pek az ey verir

331

TRKYED E 1971 REJM

ken, en deerli yanlarm alp gtren gelimeler onlar

da ancak yeni uzlamaz elimeler yaratrlar.
Tarihsel
oluumu bir seyirci'nin dikkatli baklaryle izleyenlere;
talepleriyle elierek toplumcu ve
demokratik geliimi
durduran bir dnem, gerek
kurtuluun kendilerinden
baka hi bir yerde bulunamayaca izlenimini bir daha
duyurmaktan baka ders de vermez.
Halklarnn ve
lkelerinin daha iyi bir
dnya'ya
geiini gerekten isteyenler iin, en iyi alternatif, sos
yal desteklerden yoksunluk sonucunda dtkleri iktidar
boluunda faizme alabilecek trden yeni servenlere
girimek deil; demokratik hareketler
araclyle top
lumcu tezlerle btnlemektir. Tarihsel harekette
bu
belki zor bir alternatiftir. Ama btn toplumlar ynn
den en az ileli zm yolu, yine ds, geni ynlarla
birlikte yrtlen gerekten toplumcu ve halk, demok
ratik siyasal hareketlerdir. Trk toplumunun btn
z
lemleri ancak demokratik haklar iinde gerek zlerine
kavuabilirler. Antidemokratik
bonapartizm
hevesleri,
Trk toplumunun
karlarnn ve tarihsel zlemlerinin
ok tesinde ve dndadr. 1971 rejim inin tercihsizlik kv
ranmalar arasnda yaad iktidar bunalm da bundandr,
ite...

(6 kasm 1971)
VIII
CHPDE DE ECEVT! KANAT
RADKALZMLE ATSIYOR
TRK CUMHURYETnin tarihsel siyasal rgt CHP
de 1971 rejiminin olaanstlkleri keskinletike
yeni
olulara aday grnmeye balar, Trk toplumunun yeni
iktidar bunalmnda... ttihat ve Terakki eylemiyle siyasal

332

TRKYEDE 1971 REJM

platforma taan orta snf kkenli aydn

hareketlerinin
1970Ierde de balca siyasal tem silcisi CHPdir. Cumhu
riyet Halk Partisi, ada Trkiyeyi yaratan teme! ter
cihleri ok belirli tarihsel koullar altnda kararlatr
m ana partidir. Ellinci ylna yaklaan cumhuriyet dne
mi CHPde kristalleen kk burjuva ideolojisinin ba
tsa, uygarlk, dengeci ve bu llerle ilerici tercihleri
nin bir rn saylabilir. Trkiyenin ve dnyann iinde
bulunduu koullar deitike CHP de kendisine
yeni
dengeler aratrr. Sosyal kutuplamalarn artt anlar
da bu denge araylar byk siyasal alkantlara kadar
varr.
Her yeni toplum aamas, var olan koullarda, ya
anan nn zorunlu kld i elime ve atlamalar ya
ratacaktr. Szgelii, 1945lerde yeni bir dnya dengesi
altnda Demokrat Parti'nin ortaya k, CHP'nin gemi
te urad en byk atlamalardan birisiydi. Kendi so
lundaki btn eylemlere set eken CHP, pratikte, Trki
yenin 1950lerde DP ve 1960larda da AP araclyle kapitalistleme dorultusunda hz aln salamtr, as
lnda...
Kapitalistleme bir daha hatrlanlmaldr ki, kk
burjuva ideolojisinde daima bir denge arayna yol aar.
Ortann solu anlay bile bir bakma sosyal adalet ve
sosyal devlet ilkesi gibi 1960 sonrasnn dengeci kav
ramlarnn uzantsdr. O aamann CHP lideri nn'nn,
ortann solunun CHPnin daha kuruluundan beri teme!
ilkesi olduunu sylemesi, bir rastlant saylmaz.
Zi
ra, ortann solunun kknde yer alan kapitalizm iinde
sosyal denge arama felsefesi, orta snflarn gerekte
CHPden de eski olan tarihsel ideolojisid ir. isi, ky
ls, esnafyle geni halk ynlarnn daha iyi bir dnya
yaratmak zlemiyle sahneye ktklar 1960larda, CHP
de elbette bir daha yenilenmeye alacakt.

333

TRKYEDE 1971 REJM

i kadar, belki ondan da fazla kylye arlk ve

ren Ecevit'in ortann solunda dzen deiiklii program,
sosyal adalet kavramn ne alarak, Trkiyede sosyal ya
py olduka eklektik bir erevede yeniden dzenleme
amacn gdyordu. CHPnin kk burjuva radikalizmi
ne, Ecevit demokratik ve halk nitelikler katm; belir
li bir sosyal demokrat ideolojiye dnmn ilk iaret
lerini verm itir. Atatrk ve Devrimcilik adl ilgin dene
mesinde ise Ecevit CHP'ye deiik bir arda bulunur.
Bu; artk stten deiiklik anlayn terk ederek, geni
halk topluluklarnda bulunan ekonomik ve sosyal yapda
daha derinliine bir deiiklik zlemi ile btnleme arsyd. Srekli devrim retim ilikilerinin halk yararna
yeniden dzenlenmesi, ekonomik gcn altyap devrim
leri yoluyle el deitirmesi gibi sloganlar, Ecevit'in de
mokratik ve halk dnce yolunun bir sonucu olarak,
CHPye girerler. Giderek
Ecevit ve ekibi, CHP'nirt
geleneksel brokrat tabann
paralayan; ona, zellikle
kyl ve esnaf ynlarnn demokratik tem silciliini ver
meye alan bir politik eylem kimliine brnr.
Orta snflarn yukardan iktidar zleminin yeniden
deneme alanna kt 1970lerin ilk iki yl, Ecevit ve
ekibi iin frtnal bir dnemdi. Zira, her yukardan ikti
dar deneyi, kanlmaz olarak, ortann solunun demokratik
izgisiyle belirli
noktalarda atmaya
srklenmeye
mahkmdu. 1971 rejjimine egemen olmak isteyen radi
kal eilim ler iin Ecevit deta tasfiyesi zorunlu bir boy
hedefidir. Bu eliki belirli anlarda tam bir frtnaya d
necektir. Szgelii, 12 mart muhtrasn izleyen gn
ler Ecevitin CHP Genel Sekreterliinden, 1971 kasmnn
ortalar ise bu kez Eceviti CHP Merkez Ynetim Kuru
lunun grevinden uzaklamak zorunda kald sancl d
nemlerdi.
Btn bunlar son zmde, CHP'ye verilmek istenen

334

TRKYEDE 1971 REJM

yeni demokratik ve halk z ile partinin geleneksel ideo

lojisi arasndaki elimenin aktel plana
yansmasnn
rnekleridirler. Doum sanclar
iindeki yeni Trkiye,
CHPdeki hesaplama araclyle bir bakma kendi
he
saplamasn da yapmaktadr. Yzeyden toplumsal ger
ekliin derinlerine inmek elbette kolay olmaz ve bazen
tepeden trnaa kadar depremler atlatlmadan byk de
iiklikler gereklemez. Cumhuriyetin yarm yzyl so
na ererken CHPde yeni bir doum beklemek, tarihsel
oluun belki de doal bir sonucudur. Bu yeni oluum, bel
ki de 1971 rejim inin zemedii iktidar kimin sorusunu
da zecek olan son derece ilgin bir olaydr.

(23 kasm 1971)

335

12

RADKAL ON BRLER'N D VE
KNC ERM

I
BEYN KADROSU VE DRAMI
TRKYEde radikalizm ile kapitalizmin program ara
snda gelgitler yaratan byk dm, 1971 aralnn ilk
haftasnda bir patlamayla zlr: Hem Demirel'li AP'nin, hem de Eceviti orta sol CHPnin karlarna aldk
lar 1971 rejiminin ilk radikal grnml hkmetinin onbir radikal bakan, dramatik bir davranla, toplu istifala
rn verirler.
Rejimin
babakan Prof. Erime
sunduklar istifa
mektuplarnda, dengenin reform anlayndan anti-reforro
anlayna kaymaya baladn on birler aka ifade
ediyorlard...
1971 rejim inin kaderinde, beyin takm denilen ba
kanlarn istifas, her halde, ilk byk dnm noktasn te
kil eder. Beyin takm, gerekte, Trkiyede brokrat ya
da teknokrat nitelikleri ar basan bir kadro kurma aba
sn yanstmaktayd. Kadro kavram, Trkiyenin zel ko
ullar iinde kk burjuva ideolojisinin tarihsel zlem
lerinin ifade tarzlarndan biri saylabilir. Kadro derken
dnlen, politik olmayan bir uygulamann gerekleti
rilm esidir. Zira, orta snflara gre siyaset ancak kt
lklerin kaynadr ve bu ktlkler yalnz partilerst

336

TRKYEDE 1971 REJM

teknik ya da brokratik kadrolarn tarafsz ynetimiyle

alabilir. Cumhuriyet kadar, giderek ondan da eski olan
bu orta snf dncesi, 1971
rejiminin ilk hkmetini
kendisine yeni bir deney alan olarak semiti.
Beyin kadrosundan toplumca beklenilen ey, altst
olan Trkiyede zlenen reformlar, yeniden dzenleme
ve deiiklikleri gerekletirmesiydi. Gerekilik asn
dan bu ancak bir umuttur. Toprakta yeniden dzenleme
ler, kamu idaresinde kkl deiiklikler, vergileme, sa
nayileme ve kalknmada ileri doru yeni atlmlar bir
nebula gibi bu umudun ardnda younlamaktayd. Oysa,
1971'in btn kmaz biraz da bu umut'ta yatar. Zira,
toplumlarn umutlar ile deitikleri daha grlmemitir.
Bir topluma yn veren asl unsur, yaanlan objektif koular ve bu koullar iinde belirlenen
alternatiflerdir.
Hi bir sorun bir soyutlamalar denizi iinde zlemez.
Gerekilik, soyut dzeyden, yaanan madd ortamn so
mut durumuna inmekle balar.
1971 in olaanstlkleri aslnda iktidara adayln
koyan glere daha ilk gnden belirli rotalar izmi bu
lunuyordu, Trkiye'de... 12 mart mdahalesi, bir kk
burjuva iktidar dorultusundaki eylemlere kar g iriil
miti. yle ki, yeni hareketin sahipleri belirli noktalarda
parlamentonun bile dzeni korumakta yetersiz kaldn
srarla belirtmekteydiler.
Dzeni, baz sarsntlarndan
kurtaraca umulan reformlar da bu amalarla ngrl
mtr. Bunlar ncelikle, lkede ekonomik ve politik sis
temi destekleyici, toplumsal bunalmlar gelitiren
b
yk i sarsntlara kar dengeleyici zm yollar olarak
tasarlanmlard. Reform derken
dnlen, orta snf
larn sosyal adalet zlemine de yer vermekle birlikte,
dzen ile btnleme iinden baka b ir ey deildi. Be
yin kadrosu ancak bu ereve iinde davrand takdirde
baz zmler getirebilir ve lkenin geleneki ya da ka

337

TRKYEDE 1971 REJM

pitalizm ncesi unsurlarnn basklaryle zm geci

ken yapsal bozukluklarnn bir blmn dzeltebilirdi.
12
marttan sonra sz konusu olan, apak grl
yor ki. snrl bir alan ve bu snrl alan iinde yaplma
s gerekten zor olmayan,
sistemi ileri doru onaran
reformlardr.. Hareketin dayand ekonomik, sosyal ve
politik taban, tarihsel olarak, yalnz byle bir greve uy
gundu. Beyin kadrosu bu tarihsel perspektif iinde, tem
silciliini yklendii yzlerce yllk orta snf zlemleri
ile var olan sosyal
gereklik arasndaki
elimeleri
1971 in o bunalml ilkbahar, yaz ve gz aylar boyunca
yaad. Gerekten korkun, acmasz, ar bir dramd bu,
gen beyinler iin... elimelerin uzlamalara dndrlmesinde karlalan politik kmazlar, e n ' sonunda, on
bir bakann 1971 aralnn ilk haftasndaki istifasn ka
nlmaz kld ve byyen iktidar boluu, siyasal arena
y bir daha altst etti. On birlerin istifa ederken geride
braktklar belgede yer alan servet vergisi, tarmsal ge
lirlerin etkin vergilendirilmesi, veraset ve intikal vergisi
nin yeniden dzenlenmesi gibi istekler,(i) sistemin zorunluklar ile orta snflara ait zlemler arasndaki eli
melerin bir daha tarih platformuna yansyan ifadeleridir.
Tarih, toplumun ve toplum iindeki her gcn nne
belki de iki yz yldr hl grlmek istenmeyen tarihsel
soruyu bylece bir daha koyuyordu.
nemli olan ey, baz hedefleri istemek deil, bu
hedefleri gerekletirecek politik
mekanizmalar yarat
mak; toplumu, tm ile et ve kemikmiesine ayrlmaz
bir btnlenie gtrmek deil midir?
On birlerin istifa
mektuplarnda
belirttikleri gibi,
gerekten de, toplumumuzun btn yaratc gcnn entellektei ve emek enerjisinin- harekete
geirilmesi

(1) On birlerin istifa mektubu, Milliyet (5.12.1971)

S. 9.

338

TRKYEDE 1971 REJIM

esastr. Toplumu bir sramaya gtrebilecek bu byk

ileri atl, yukardan gelen bolukta kalm iktidarlar ile
deil ancak halk ynlarnn gnlleri kadar dncele
rine de ulaan ynsal politik rgtleniler ile gerekleebilirdi. Toplum nerede ise yeni bir dnya yaratma soru
nu da tam orada duruyordu, ite...

(7 aralk 1971)

II
KNC ERM

HKMET VE

TEMELDEK ELME
1971
REJM'nin ikinci
aamasn, yine bamsz
Babakan Prof. Erimin kurduu bu kez nisbeten sistemin
isteklerine dnk ikinci partiler st hkmet tekil eder.
Hkmetin kurulu ncesinde grlen ok ilgin bir
geliim ise, cumhurbakan Sunay'n btn siyasal par
tilere gnderdii bir muhtradr.
Cumhurbakan Sunayn Yaplacak ler adiyle siya
sal partilere yollad muhtra, 1971 rejiminin kaderinde
yeni bir aama saylan kinci Erim Hkmetinin kurulu
una nclk etmi bile saylabilir. Sunay, mill lk ve
yararlarmz kendi felsefe ve programlarnn nnde ve
stnde tutmalar gereken siyasal partilerimize bir hare
ket program
sunuyordu.
Program, 12 mart 1971'deki
iktidar deiikliine yol aan olayn
kaynanda yatan
iradenin, hedeflerini, bir daha aklamasndan ibarettir,
deta... Bunlar, devlet kesiminin yeniden dzenlenmesi
istei de iinde bulunmak zere, bir dizi reform nerisi
dir. Muhtra, normal koullarda 1971 sonuna, fakat en
ge 1972 baharna kadar temei
reformlarla ilgili btn

339

TRKYEDE 1971 REJM

tasarlarn esaslarnn meclisler nne sunulmasn art

koar.(i)
Kiileri deien kinci Erim Hkmeti, ilkinde oldu
u gibi bu kez de baka alardan ilgin bir uzlam an
lamn tar. Hkmet yelerinin
nemli bir ounluu
m eclisler indendir ama hkmetin kendisi partiler st'dr. Hkmetin program ise, kuruluundan da nce
belirlenmi durumdadr. CHP Genel Sekreteri Dr. Kmil
Krkolunun, tamamiyle dmzda gelien olaylara, oy
larmzla katkda bulunmay gereksiz saydk biiminde
ki sz, 1971 Trkiyesinde
parlamentonun durumunun
ok yaln bir ifadesidir... Toprak ve tarm reformu; ei
tim ile ilgili yeniden dzenlemeler, vergi ve bankaclk
sisteminde deiiklikler, enerji ve doal kaynaklar, ada
let ve hukuk reformlar, kylarn kamulatrlmas, il
sorununun zlmesi gibi ekonomik istekler; siyasal par
tiler ve seim sisteminin deitirilm esi gibi politik he
defler, yeni dnemin zorunlu uygulama programnn as
gar erevesini izer, yine... Bu ereve, kapitalizmin
gelitirilmesi ilkesini izledii halde Demirel'li
Adalet
Partisi iktidarnn gerekletirmedii ya da baz noktalar
da var olan dzenin geliim yasalaryle elitiini ne
srerek uygulamay kabul etmedii klasik radikal istek
lerin baz ynleriyle farkl bir zetidir.
O zaman, znde daima radikal
eilim ler tayan
bu programlarn, 1971 rejim inin her aamasnda neden
bir kez daha ortaya ktn srarla sormak gerekir. n
k; radikal brokrat kanat, Cumhuriyetin kurulu ylla
rndan beri Trkiyede sosyal adalet ve denge salama
amalarn tayan bir uygulamay zler. 1965i izleyen
be yllk iktidarlarnda ekonomik byme'ye ncelik ve
ren Demirel ise, snrlarnn tesine doru gelien
bir

(1) Son Havadis, (8.7.1971) S. 1, 7.

340

TRKYED E 1971 REJM

Trk ekonomisinin toplumu dengeleme abasndan daha

nemli olduunu grlmemi bir inanla tekrarlar. CHPnin Ecevit kanadnn ortann solunda dzen deiiklii
program, denge ile dinamizm kavramlarn yan yana ge
tirm ek ister.
Trkiyede toplumu ve
ekonomiyi srekli olarak
standart llerinin darsna kartan bir itici g ola
rak dinamizm'e (brokrasiye
oranla) verilen bu nem
bouna deildi. Dnya 20. yzyl sonlarnda grlmemi
bir hzla deimekte; teknolojik ve bilimsel devrim sos
yalist ekonomileri bile daha yksek dzeylere erimek
iin daha az brokratik, geliim karsnda ok daha es
nek ve etkin bir yapya doru itmekteydi. Bat ve Dou
arasnda stratejik bir kpr ban tutan Trkiye, ada
ktisad dinamizmin dnda braklmasnn cezasn iki
yz yldr da baml bir ekonomi ile zaten ok ar
demiti. 20. yzyln son otuz ylnda dnya dramatik
gelimelere aday grnmektedir, oysa...
Bymeyi yavalatma ve denge hedefini kalknma h
znn nne alma stratejisi hzla ilerleyen yeni bir dnya
ortamnda Trkiyenin bir numaral aktel elime'si ha
line gelebilir. Gl, da daha az bal bir ekonomiye
kavumak, Cumhuriyet Trkiyesinin en somut zlemi
dir. AP ve CHP gibi halk
ynlarna dnk partiler, de
mokratik haklarn ileyebildii ortamlarda genel oy me
kanizmasnn kanlmaz itiiyle, dnya artlarnn izin
verdii en yksek byme oranlarna erimeyi istemek,
desteklemek zorundaydlar. Byme hzn bir sre ya
valatma abas, yzlerce yllk tarihsel zlemlerin du
varna bir gn ister istemez arpacaktr. Trkiye'yi bek
leyen bu elime, halk ynlarnn (snrl da olsa) or
ganik desteine sahip, daha demokratik partilere iktidar
adayln da getirebilir, bir gn... Demokratik toplumcu
programlarn, demokratik sreler iinde, ynsal
bir

341

TRKYED E 197i REJM

rgtlenile ortaya k da genellikle bu tarihsa! anlar

da mmkndr.
Reformlar ile iktidar birbirlerinden ayr dnleme
yecek iki olgudur. 1971 rejim inin dramn belki de en
ak biimiyle byk sanayiin bir szcs, stanbul Sa
nayi Odas Bakan Erturul Soysal dile g etirir en so
nunda.^)
OsmanlIdan bu yana toplumsal geliime ayak
uyr
durmakta baar gsterememi, Asndan Z'sine kadar
bugnk teknolojiye
uymayan, tutucu, brokratik, atl
bir devlet mekanizmas, gerekli yasalar meclislerden k
sa bile Trkiye'de hangi reformu baarabilirdi, gerekten
de?...

(14 aralk 1971)

III
1971DE , KYL VE BROKRAS
1972
YAKLAIRKEN Trkiyeyi yine toplumsal ve
ekonomik maliyeti
olduka yksek sorunlarn bekledii
anlalyordu. Bunlar, gemi
birikim lerin olduu kadar
bundan sonra eriilmek istenen daha ileri aamalarn da
zlmesini zorunlu kld eylerdi. Ekonomi, yksek
bir kalknma ve yatrm dzeyine zlem duymakta; krsal
alanlardan kentlere doru akan milyonlarca isiz insar?
ulusal gelirden ek pay istemektedir. Belirli tarihsel ko
ullarn bir rn olan Trk ekonomisi ve toplumu, a
da yapsyle, bu istekleri ancak snrl llerde kar
layabilme gcndedir, oysa, 1971 rejiminin ilk ylnda...
Ayrca, istekler arasnda tercihler yaplmas da sz ko(2) Milliyet, (12.12.1971) S. 9.

342

TRKYEDE 1971 REJM

nusudur. Tercihlerin yarataca etkiler, sermayedar, ii,

kyl, memur ya da esnaf gibi eitli snf ya da taba
kalar stnde hi kukusuz, ayr nitelikte sonular dou
racaktr.
Ekonomik sorunlar,
tercihlerin sosyal maliyetinin
sz konusu olduu bu kritik noktada artk politik sorun
lara dnmektedirler.
1971 Trkiyesinin grnts, rekor tarmsal retim
ve dtaki iilerden salanan milyonlarca dolarlk
d
dnya gelirine ramen ekonomik uygulamalaryle aydn
lk deildir.
Bir pahallk ylna dnen 1971 ncelikle
byk
kentlerin dk gelirli insan ynlarn sarsmtr. Ba
lca kentlerdeki fiyat artlar yakn yllar tarihinde bir
rekor saylabilir. 1971'in yalnz ilk dokuz aynda tketici
fiyatlarnda grlen artlar, szgelii, Ankara'da % 20,8
zm irde
% 18,8, Adanada
% 17,5 ve stanbul'da da
L/c 17 olarak ortaya kmaktadr. Yatrmszlk ve sanayi
de retim dzeyinin yeterince ykselmeyii gibi neden
ler toplumu bir isizlik dalgasyle de kar karya bra
kr. Bir buuk milyon kiiyi aan isiz ordusu, ii cret
lerindeki artlarn sembolik
denecek oranda kalmasn
kolaylatrr. 1971 ylnn ilk yarsnda ii cretlerin
deki art, bir nceki yln ayn dnemine gre sadece
% 7,7den ibarettir. Bir baka
deyile, hayat pahall
karsnda ii cretlerinin 1971 'de gerek art gster
mek bir yana, eski satn alma gcn bile koruyamad
kesin bir gerekti. 1971 rejim inin radikal olmak ister
ken, halk ynlarnn destekledii iktidar olamayan kad
rolarnn neden bir bolua dtklerini belki de hi bir
ey bu yaln rakamlar kadar aklkla anlatamaz.
1971 rejim i'nin ilk ylnda ulusal
gelirden aldklar
pay koruyan giderek artran balca tabakalar devlet b
rokrasisi ile iftiler'dir. Hayat pahallnda devalasyon

343

TRKYEDE 1971 REJM

kadar nemli rol bulunan memurlarn maa zamlar, te

ki sosyal gruplar aleyhine olarak brokrasiye 1971 reji
mi nde ok byk bir ek satn alma gc salyordu.
Tarmsal rnlerin alm fiyatlarna yaplan zamlar ise,
ayn kaynak transferini rekor rn ylnda zellikle pazar
iin retim yapan ifti adna gerekletirir. Fiyat art
larn durdurmak, pahall nlemek gibi Trk ekonomi
sini 1972'de bekleyen sorunlarn ardnda da bu kaynak
transferlerinin dourduu i dengesizlikler yatar. Pahal
l nlemek amacyle devlet 1972'de baz snflarn sa
tn alma gcn azaltmak
isteyecek; bu snflara ait
tasarruflarn bir blmn kamuya aktarmak zere ver
gileme tedbirlerine ba vuracaktr. Dolayl ve dolaysz
vergilere 1972 btesinde ngrlen milyarlarca liralk
yeni zamlar byle bir mantn sonucuydu.
Halkn 1971 rejim i sonrasndaki biricik zlemi, eko
nomik byme kadar demokratik haklar da titizlikle ko
rumak ve toplum stne yeni Demokles kllar astrabilecek gereksiz
servenlerden uzak durmakt. Sosyal
gler arasnda zaten sarslm bulunan gelir dalmn
yalnz alan snf aleyhine bozmak 1971 rejim i'nin her
halde en ar sosyal faturas diye anlacakt, bir gn...

(23 aralk 1971)

344

13
1971 TRKYES'NN TARH DERSLER

ARHSEL sre, belirli dnm noktalarnda her top

lumun nne yeni sorunlar
koyar. Gerekte, asla bir
tekrar deildir tarih... Sonsuz bir olu, znde snrsz
ayrlklar barndran yepyeni aktel sorunlar srekli ola
rak yaratr durur. Kendilerine tannan frsatlar ortamn
da, toplumlar ve onun iinde hareket eden varlklar ola
rak bireyler, bu yeni
dmleri zme sorumluluuyle
kar karyadrlar. Her eye ve herkese kar sorumluyuzdur artk... Btn altst olu anlarnda yaplan, gide
rek, yaplmayan eyler bile balamaz bir yarglamann
konuudurlar. Yaanan tarih
kesitinin egemen gleri
belki tarihin yargsn, o andaki etkenlikleri dolaysyfe
umursamayabilirler. Ama toplumsal bilincin daha yksek
dzeylerinde bir gn mutlaka duyulacak olan o korkun
ne yaptn? sorusu, sadece bir tarih kesitine egemen
olabilen geici glerden elbette ok daha kalc, kesin
ve hogrsz olacaktr.
Tarihe sorumluluk duygusuyle bakabilenler iin 1971
yl Trkiyenin en kritik yllarndan birisi
saylacaktr.
Elli yllk bir cumhuriyet deneyinin, onun btn slogan ve
kavramlarnn tepetaklak edildii bir byk tarih dura
yd, 1971... Toplum, var olan dzenin daha ileri aa
malara gemek amacyle derin gelime bunalmlar ek

345

TRKYEDE 1971 REJM

tii srada, geen elli yla damgasn vuran hemen her

kavram birdenbire armha gerilmi olarak buldu. zel
likle orta snf ideolojilerine zg yanl biimleriyle,
halk, devrim, ilericilik ya da gericilik gibi teorinin ve
pratiin her sorunu Trk tarihinde hi bir zaman bylesine dramatik bir bolua dm deildi. 1971'in he
men her olay, bu ters konmu kavramlar gerek toplum
cu zlerine kavuturmaya ynelmi tarihsel dersler verir.
Kendi iktidar zlemlerini ve dnce tarzm halka
ramen, halk iin slogan altnda toplumun genel pratii
haline getirmeye
alan kk burjuva dncesi, iki
yz yllk Trk gelime bunalmlarnn her halde nemli
nedenlerinden birisidir.
Ynlar ile organik rgtlenii
kmseyen, giderek, halk ancak bir kara bilgisizler y
n gibi gren klasik orta snf ilericilii tarih karsnda
krdr. 1971 Trkiye'sinde btn varln derinden koul
landran geni bir i ve d dinamikler ortamnda kk
burjuva ilericilii, bir gn tarihin ancak lgnlk yargsn
verebilecei her eit serveni deniyordu. Btn bu pra
tikler, anarizm'den nihilizm e kadar dnyann hi de ya
bancs olmad bireysel platformlardaki tm bu eylem
ler, daha nceki her deneyin vard kmaz sokak ile
karlamaktan kurtulamayacakt. Kurtulamad da... Hal
kn dnda ve stnde, ona inanmadan ve ona ba vur
madan bir topluma yeni bir dnya kazandrmak kesinlik
le mmkn deildir.
1971'in ekonomik, politik ya da sosyal her olay bu
tarihsel gerein kysnda dolaan saysz eitlemeler
den ibaret... ktisad durgunluk,
isizlik, yatrmszlk
demokratik haklarn stnde dolaan kayglar, toplumcu
luun sarsntlar gibi olgular, tarihe a bakmayanlar
iin yadrgatc olmayan sonulardr. Bir toplumun gerek
geliim ve bilin dzeyini yanstan sosyal gler den
gesi, i ve d dinamiklerin youn basks altnda 1971'in
Trkiyesinde daha baka pek az sonu yaratabilirdi. Bi-

346

TRKYEDE 1971 REJM

linmeliydi ki, 1970ler Trkiyesi ne 1908in ne de 1920''erin Trkiye'siydi. lkel bir tarm toplumunun, d dn
yann ok deiik koullar altnda gerekletirdii kk
burjuva devrimler!, aradan geip giden onca yldan ve
kkl deiikliklerden sonra ayn dnce kalplar, z
leri hl deimemi ayn bak alaryle artk bir daha
aynen tekrarlanamazd. Tarihin tekrar etmesi iin, her e
yin elli ya da iki yz yldr olduklar yerde deimeden
durmas gerekirdi, nk... Ekonomik, sosyal ve politik
alanlarda, halk ynlarnn gittike etken biimlerde tarih
sahnesine kt, sanayilemenin hzland, toplumun s
nf yapsnn giderek modem bir dnyann gereklerine
gre biimlenmek zere olduu kkl deiikliklere u
ram bir yeni toplum; dnn sloganlar
yaanan ann
gerekleriymi gibi dolatrlmaya kalkId anda bir
denbire her eyin maskesinin dtn farkeder. Dn
bir anlam tayan soylu grnt, bugnn yeni gerek
likler ortamnda apansz gln duruma gelm itir artk...
Filozofun dedii gibi, ilkinde bir trajedi olan tarih, kin
cisinde ac bir komedi'den baka bir ey deildi.
1971 in takviminden son yaprak derken, Trk hal
k, en bilinli unsurlaryle, yeni bir dnyann aran y
nnde kendisiyle btnlemeyi gze alabilecek toplumcu
pciik mcadeleler dnda hi bir szde radikalizm'e, hi
bir szde kurtarc'ya bel balanamayacan 1971 in uzun
serveni iinde bir daha anlam bulunuyordu. Bu byk
yn bilinci, yarn adna beslenebilecek btn umutlarn
da coku veren kaynayd, hi kukusuz... Yanllar'n
sarp kayalarnda, kark oyunlarn aralar olanlar iin
de gerekilik saati artk gelmi olmalyd. inde halkn
cvl cvl yer almad bir dnyada, hi bir iek aamaz.
Yiit, yiice gnll ve bilge halk, daha ileri, kalknm, de
mokratik bir Trkiye iin duyulan tm umutlarn boy ata
ca biricik tarlamzd, aslnda...

(31 aralk 1971)

347

1972
Trk
GKapitalizmi
Glefeni hedefler*

Seiyor*

BU ADA YAAMAK GZEL EY!

1

ELKL BR ORTAM :
DAMLAR ve REFORMLAR
2

SERTLKLE YUMUAMA ARASINDAK

ELKNN SONU:
KNC ERM EKLYOR
3
CHPDE KTDAR DEKL:
SMET PAANIN YERNE SVL
ECEVT LDER OLUYOR
4
SSTEM KENDNE YAKIN HKMET
GETRYOR: MELEN BABAKAN
5
KAPTALZMN YEN
STRATEJS ve NC PLAN
6

AP ve CHP OLAANSTL REJME

KARI YAN YANA GELMEYE BALIYOR

BU ADA YAAMAK
GZEL EY

BTN

bir tarihsd geliimin kanlmaz

halkas olarak ortaya kan bir gei dnemi
nin derin deiim sorunlaryla 1972 ylna gi
riyor Trkiye... Yirminci yzyl, yirmi be yl
lk ksa zaman aralklar iinde iki dnya
savan birden yaamtr. Geride kalan salt
milyonlarca insan liis, onarlmaz yaralar
ya da ykmlar deil, bir o kadar da, tm ku
rulu dzeni altst olmu bir yeni dnya den
gesiydi. kinci Dnya Savann bitimini izle
yen yirmi be ylda yeryz ancak biimsel an
lamda savasz bir dneme tank oldu. Bilim
sel ve teknolojik devrimin baarlaryla yer
yznden ay ve uzayn derin alanlarna erien
insan soyunun kaderine, btn bu ilerlemeye
ramen souk sava trajik damgalar vurmaktan hi de geri kalmayacakt. Savasz souk
sava yllarnn belirsizlik, karamsarlk, buna*
hm vs yabanclamalar, ada gerekliin

351

gnlk yaama yansyan en genel hastalklar

dr.
BARI sorunu, var olan potansiyellerini
yeni bir dnyann daha gzel olanaklar do
rultusunda kullanmaktan alkoran bir an
tm umutlarnn odak noktasdr- Zira, bar,
souk savan verdii dersler karsnda dei
ik bir z kazanmtr, X X . yzyl sonlarn
d a ...
Sz konusu edilen durum, scak savala
rn da tesindeki yeni gerekler ile ilgilidir. Bir
souk sava ortamnda ekonomik yap kuku
lar vermekle kalmaz,; bilim ve teknolojinin, in
sancl olmayan biimlere yneliini kanlmaz
klar. Kan ve ate pahasna kazanlan ekmek,
kendi lkelerinde bar iinde yaasalar bile
yz milyonlarca insana yeryznn bir ba
ka kesinde kanl, irkin olaylara katkda bu
lunduklarn bilinlerinin derinliklerde hayk
rp duracaktr. Bir lkedeki huzur yeryznn
baka kelerindeki altst olular karsnda
ada huzursuzlua dnmeye balayacaktr.
1970ler ulusal ya da bireysel sululuklarn s
tnde esiz bir uluslararas sorumluluk duygu
sunun ykselmeye balad ilgin bir dnemin
habercisidir.
YE R Y Z N srekli gerginliklere mah
km eden ey, dnya dengelerindeki kesin eitsizlik ve adaletsizliklerdir. Kapitalist ve sos
yalist bloklar arasndaki sonsuz sistem kavgala
rnn yan sra gelime eitsizlikleri, dnyann
ilerlemi ve geri braklm kesimleri arasna
da artk uzlamaz elikiler koymutur. Kendi
sini ve dnyay deitirme gcne sahip olan

352

insan soyunun, ada gelime dengesizlikleri

ni bir doa yasas saymasn hi bir Tiran bek
leyemez artk. imdi gn, insann evrensel ve
toplumsal bilincinin sz almaya balad gn
dr. Bu bilin, yeni bir dnyay, eit, dil ve
insancl olarak yaratmann mmkn olduunu
dorulayan btn bir toplumcu teori ve prati
in ada verimidir. Yeryznde dalgalanan
bar bayra, gerekte, irkin bir eski dzeni
daha ileri ve mutlusuyla deitirme kavgasnn
bayradr.
DEM dnemleri, insan tarihinin en
aydnlk dnemleridir. Yeni umutlarla Orta Douda, A syada, Afrikada ya da Ltin Am eri
kada ayakaran milyarlarca insan, deiim so
rununu statukonun nne daha fazla ertelene,
meyecek biimde koyarlar. Sorunlar, o sorun
lar somutlatrm olan insan ynlarnn z
lemleri dnda asla zlemeyecek. ada
devler, sper gler, egemen ekonomiler ar
tk bunu bilmektedirler. 1971in son aylarnda
Batnn nder lkelerinin aralarnda gerek
letirdikleri zirve toplantlarn, 1972 ilk baha
rnda Moskova ve Pekinde kapitalist blokun
szcs A B D Bakan Nixon ie sosyalist blo
kun iki merkezinin en yetkili yneticilerinin ya
pacaklar grmeler izleyecek. Moskova ve
Pekin zirveleri, eski snrlarn olumsuzlayan,
onu ap yeni bir dengeye erimek isteyen insan
soyunun kaderinde belki de silinmez izler bra
kacak... Statko atlamaktadr. Gnn cil so
runu, atlayan eski yapnn yerine zellikle
yoksul nc dnya toplumlarm yeni bir a

353

n gereklerine gre ileri ekonomik, sosyal, po

litik sraylara gtrecek daha iyi bir diinya
dzeninin kurulmasdr. Gizli diplomasiden ak diplomasiyle, kapal kaplar ardnda yr
tlen pazarlklardan insan kaderinin evrensel ve
ortak olarak belirlendii bir aklk ortamna
geebilmek, bar ve toplumculuk mcadele,
lerinin X X . yzyl sonlarndaki somut hedefi
dir.
T R K toplumuna, yeryznn tm halk
larna, yaanan byk tarih kesitine ho gel
din 1 9 7 2 ... Daha iyisini umabilmek insan so
yunun en byk zellii; umduklarn gerek
letirmek ise biricik yeteneidir. Bylesine
coku verici bir umut ve gereklik anda ya
amak gerekten de ne gzel ey!...
(1 ocak 1972)

354

1
ELKL BR ORTAM:
DAMLAR VE REFORMLAR

I
TRKYEYE KMLK ARANIYOR

RK TOPLUMUNUN rastlantsal olmayan bir i kar

gaaya drld 1971 ylnda getirilen rejim, Trkiye'
de artk anlaml bir dnm noktasndadr. 1972 Trkiye'si
iin yeni bir kim lik aranmaktadr.
1971
rejiminin nne kan ilk alternatif, klsik bir
yukardan ynetim biimine brnerek sreklilik kazan
makt. Ne var ki, bu tr bonapartizm deneyleri belirti n
koullar gerektirirler. Bonapartizm iin, ncelikle, toplu
mun dengelenemeyecek lde
altst olmu bulunma
s art aranmaldr. Topluma egemen olan glerin or
taya yeni kan smflp-n isteklerini karlayamaz duru
ma dtkleri
tarih duraklardr, altst olular... Bir
denbire her ey tepetaklak olur ve btn toplumu kesin
bir i anari bekler. Orta snf kkenli olan bonaparts!
rejim lerin, snflarn stne taarak toplumu yeni bir deneye geirme iddiasyb ortaya klar ite bu olaan
st frsat anma rastlar. Oysa, birka byk kentin s
nrl genlik e v re le rin i kalan anarist eylemlere ba
karak Trkiyenin bu upta byk bir bunalm yaad
sonucuna varmak elbette mmkn deildi.
1960'l yllarda tipik bir stten ynetim deneyi Pa

355

TRKYEDE 1971 R E JlM t

kistanda verilm itir. stelik, Pakistan'daki rejim, ekono

mik sistemin gerekten derin
bunalmlar yaad bir
srada gelmiti. Ynlar yava yava sosyal harekettiIil<
kazanr ve toplumda yeni gler
belirirken Pakistan'n
dengesiz kapitalist sistemi, hi bir tutarll bulunma
yan kokumu bir rejime dnmt birdenbire... Tr
kiye, bu anlamda, ok daha farkl ve kendi iinde tutarl
bir lkedir. Ekonomik potansiyel Trkiyede en azndan
iki yz yldr sregelen ve son elli ylda younluk ka
zanan srekli ve bilinli abalarn sonucunda domutur.
O arada belirli aralarla dnemsel
bunalmlar yaand
elbette sylenebilir. Ancak, dnemsel bunalmlar,
Pa
kistan gibi temelli olarak dengesiz toplumlarn durumuyle bir tutmamak gerekir. stelik, Pakistan koullannda
bile yukardan ynetim abalarnn snrl olduu, Pakis
tan diktatr Yahya Hann byk bir i sava sonunda
1972 balarndaki trajik dyle birdenbire aydnla
kar. Apak anlalyordu ki, dnyann genel gidiiyle
bir toplumun yaad rejim
eliiyorsa, o rejim lke
iinde hangi gl dayanaklarla desteklenirse desteklen
sin belirli bir anda bolua dmekten kurtulamayacak
tr. Hic bir toplumu 20. yzyl sonlarnda dnyann gidi
inden soyutlamak mmkn deildir.
Trk halk ynlar, kendi alternatifini aslnda oktan
ortaya koymutur, yeni Trkiyede... alan snflar, n
celikle. daha hzl kalknma, daha yksek bir refah dze
yi istemektedirler. Sistem sorunu, bu aamada, var olan
i ve d konjonktrlerin verdii en iyi frsatlardan ya
rarlanma hedefinin tesinde henz ar bir anlam ta
mamaktadr. Kald ki, ekonomik
byme uzun srede
toplumun gelecee dnk yeni hedeflerinin de asl be
lirleyicisi olmak gibi tarihsel bir role sahiptir. Byme
ile birlikte toplumda sosyal hareketlilik hzlanyor, ie
kapal toplum da alm bir topluma dnyor; yeni

356

TRKYED E 1971 REJM I

bir dnya aramay nleyen kaderci, geleneki, tutucu b

tn yaplar ar ar kyordu. Yenileme sreci, tarihin
molozlarn gizli bir elle deta sprp
gtrmektedir.
Trkiye'nin en yksek kalknma hzlarn elde ettii 1970
ncesindeki be yln politik sonular bu adan daima
hatrlanabilir. Byk kentlere, gelimi blgelere en yk
sek refah salayan Adalet Partisi 1969 genel seimle
rinde ilk olarak Trkiyenin btn gelimi blgelerinde
oy yitirm iti. Sosyalist teori ve pratik bu ortamda bir ta
bu olmaktan km; CHP klasik radikal izgisinden ortansn solunda sosyal demokrat bir yrngeye toplumsal
deiim srecinin etkisiyle kaymt. Toplumun sosyal
yapsndaki bu derin deiiklik, onun demokratik sre
lerde bulduu geliim potansiyellerinin de en somut de
lilleriydiler.
1970ler iin Trk toplumuna aranan yeni kim lik her
halde ortadaki byk derslerin tesinde, dnda dn
lemez. Pakistan deneyi, halk ynlarnn inanl ve etken
katlnn gerekletirilemedii hi bir siyasal iktidarn
kalc baarlara eriemeyeceini ada tarihe not et
tirir, yeniden... Bu dersler, hzla kalknmak, daha yk
sek bir ktisad gelime
aamasna sramak isteyen
toplumlar adna da yaanm olan deneylerdir. Yal ta
rih, gemii tekrar etmeye almann ancak komedi'ye
dnmeye mahkm olduunu
yzlerce yldr anlatm
bulunmaktadr, zaten...
Bu dersleri 1972 banda Trk kapitalizmi ve byk
burjuvazisi de, sivil alternatifi temsil eden dzenin iki
partisi AP ve CHP'den duyduu honutsuzlua ramen
fazlasiyle almaya balayacak ve bonapartizm hevesle
riyle onlarn ibandaki tem silcilerini belirli bir hrn
lk ve huzursuzlua itecektir, yava yava... Ne var ki,
1971 re jim inden nceki anarist eylemler
dolaysyle
haklarnda idam cezas verilen genlerin durumu gibi,

357

TRKYED E 1971 REJM

zm bekleyen zor bir sorun daha vardr henz, gndem

de... Sertlemek isteyen evreler, idamlarn yaplmas
n deta Trkiye'de olaanst koullar srdrmenin de
b ir gereke'si ve yolu gibi benimsemekteydiler, 1972 ba
larnda... Bir yandan reform, te yandan da idam isteniyor
du. Gzden kamayacak bir elime vard ortada...

(18 ocak 1972)

II
D A M I STENEN GENLER VE YAAM A HAKKI...
TRKYE, 1970lerin ilk iki kurban bayramnda belir
li bir anariyi yaamt. Gelien toplum ile bu geliimin
gerisinde kalan kurumlar srekli olarak eliiyor; durum
lar ilerleyen ya da gerileyen toplumsal snflar, arala
rnda, youn bir kavga veriyorlard. Trkiyeye 1971 re
jimine mal olan anari, sokaklarda patlayan silahlardan
ya da genlerin stnde dzenlenen tertiplerden de ok,
yaantnn kendi iindeki snfsal deiimlerin bir sonu
cuydu. 1972de anarizm, olaanst koullar altnda kal
drlmt. 1972nin sorunu, gidenin yerine neyin konu
laca sorunudur.
Toplum, btn tarihi boyunca olduu gibi 1972de
de isteklerini son derece tutarl bir biimde gndeme
srer. ncelikle istenen, insanlarn kendilerini, kaderle
rini ve durumlarn zgr iradeleriyle deitirebilecekle
ri bir ortamn yeniden oluturulmasdr. Ynsal haber
leme aralarnn
yaygnlamad, dinsel yaantdan
madd yaantya kadar her kesimi saran batl inanlarn
perdesinin daha dmedii o eski alarda zgrleme
elbette kolay deildi. Ne var ki, madd durumu gelien.
lerleme zlemleri gerekleen insan o eski erevele

358

TRKYEDE 1971 REJM

re smayacak, yeni bir dnyay arayacaktr. Tabular bu

byk gei anlarnda apansz kerler, insan radesi z
grleir; yeni snrlara ular.
Tarihin gidiini sezmi; kendisine, balarn ve y
reklerini vermi olanlara derinden balanr hep, Trk hal
k. O, binlerce yllk deneylerin derin sezgileriyle ger
ekleri bilendir, anlayandr. Dlerin ardnda komayan
dr. Gnlk olular karsndaki bu salam tavr 1971 rejlm i'nin demokratik ortama yeniden
yneliini elbette
kolaylatrabilecek bir faktrdr de... Yeniden dzenle
meler, ekonomiyi kendi iinde bir sramaya gtrebi
lecek cesur admlar, demokratik haklarn korunduu si
yasal ortamlarda ok daha gereki olarak atlabilirler.
Yaanan her deney bir kez daha doruluyor; kalknma ve
demokratikleme, yeni Trkiye'yi gelecek alara eriti
recek biricik anahtarlardr. Kalknma ve zgrleme, byk
halk ynlarnn inanl, etken politik katlyle birer ger
ek olabilir.
Ynlarn demokratik haklarn glendirme yoluna
giren 1972 Trkiyesi, ocak aynn son haftalarnda sessiz
bir kurban bayram yayordu. Toplum in gnn byk
sorunu, aylar sren yarglamalar sonunda idam cezasna
arptrlan genlerin durumuydu. Kollektif bir bunalmn
sembolleri olan bu gen adamlar almal mydlar?
nl bir hukuk dnr, yzlerce yl nce acaba
nsanlara birbirlerini
boazlatmak hakk nereden geli
yor? diye sorduunda son derece yalnzd. Oysa, 20.
yzyl biterken insanlar boazlama deil, bir dayanma
an yaayabileceklerini bilmekle kalmyor, ispat edi
yorlard. Trk toplumunun hogr yolunda ald yolu
lmek isteyenler, 1972'de rnein idam cezasnn kal
drlmasnn siyasal parti liderlerinden sokaktaki insana
kadar yaylan bir toplumsal istek durumuna geliinde bile
anlaml dersler bulabilirler. nsann en kutsal hakk, ya

359

TRKYED E 1971 REJM

ama hakkdr. Yaama hakkm geri dnmez bir biim

de yok eden idam cezasn bir toplum artk a d bulabiliyorsa, o toplum ann aknn iinde demektir.
Kald ki, dinsel kkeninde, kurban bayram bile insann
en yalnz ve korunmasz olduu antik alarda salt insan
soyunun yaama hakkn
gerekletirmek iin yaratl
mam myd? Hazreti brahimin duyduu yaama sayg
sn, modern insan ok daha byk ve soylu olarak ger
ekletirecektir. Toplumda
kukusuz etin atmalar,
elimeler her zaman iin yer alr. Ama ynlar bun
larn demokratik formlar altnda yaplmasn zlyordu,
idam cezalarnn verildii Trkiyede...

(27 ocak 1972)

III
BR DAM DAN
NTHARA:
MENDERESLERN TRAJEDS
TOPLUM, idamlar sorunuyle urarken, tarihe bir
dn yapmak istercesine, trajik bir olay sarsar 1972
martnda Trk toplumunu: APden ayrlp Demokratik Par*
t i ye geen Yksel Menderes intihar etm itir.
Tarih, Menderes ailesini kaderinde yalnz brakma
mtr, baka bir deyile... Ankara'daki evinde bir sabah
l olarak bulunan gen Yksel Menderes, evresindeki
btn dekorun apak gsterdii gibi, kendisinden 4197
gn nce idam edilerek dnyadan ayrlan eski babakan
Adnan Menderes'in trajedisi ile deta zdelemek iste
m iti. Bu, hi kukusuz, cn yl nce idam cezas iste
meyen DPlilerin on yl sonra idam bayran dalgalandr
d bir toplumda dndrc bir tepkidir. stelik, b

360

TRKYEDE 1971 REJM

yk siyasal kiilikler ile oullar arasndaki karmak ili

kide bu ne ilk, ne de son dramdr. Kimsesiz bir evde, yor
gana sarl olarak varln mutfaktaki havagaznn zehirne terk eden gen Menderes, aslan babakann resmini
elinde her halde bouna
tutmuyordu. Geride brakt
sevgili dostlara diye balayan mektup bunun tandr.
Gen Menderes, hayattan, kaderden, btn kt cilve
ler ve hdiseier'den ikyetidir.
Gen Yksel Menderes'in dramn arlatran ey
babasnn yaptklarn deien bir toplum ortamnda tek
rarlamay istemi (ya da istememise bile buna zorlan
m) oluunda bulunabilir. Oysa, toplumlarn yapsal d
nmler geirdikleri hzl deiim anlarnda on yllk
bir zaman kesiti bazen yzyllk bir dnemden de uzun
dur. Dnmler, yalnz sosyal yaplar altst etmekle
kalmazlar; bu byk altst olu, gelecee yn veren
glerin zlem ve iradelerine yepyeni boyutlar da eKler. Yeni boyutlar giderek ylesine kesin, ylesine faik
l ve gemile eliir duruma gelirler ki, on yl ncesfnin en anlaml sloganlar bile on yl sonrasnn yeni top
lumsal ortamnda deta iskeletleirler. Dn ileri olan is
tekler. bugn tarihin gerisinde kalmlardr. Sonu kt
biten politik kiilerin ounun trajedisi, toplumun man
tndaki inanlmaz sramalar bilinli olarak zamann
da sezemeylerindedir.
Trk toplumunun gelime halkasnda, Adnan Mende
res belirli bir dnm annn semboldr. Var olan re
tic i glerin, kendilerine konulan dar snrlar patlatmak
istedikleri korkun bir and, bu. Kyls ve kentlisiyle
milyonlarca insan, eski durumlarn deitirmek iin her
eyi yapmaya hazrdlar. kinci Dnya Sava sonrasnda
yeryznden faizm'in grnr
glgesi ekilirken, de
mokratik umutlarla dolu yeni bir dnya kamuoyu ykse*
liyordu. Onlar, eldeki kaynaklarn daha etken biimlerde

361

TRKYED E 1971 REJM

kullanlmasn ve kendilerine dnya nimetlerinden

ok
daha byk bir pay verilmesini istiyorlard. Bunlara, y
nlara ayaktakm ya da bilinsiz sr gzyle baklma
d bir ortamda eriilebileceini toplumlara yzlerce
yllk deneyleri retmitir. Demokrat Parti hareketi de
bunu ard ve retici gleri kurutan gemiin btn k
sr anlaylarna yneltilen artk yeter sloan, yn
larn zlemlerinin ifadesi oldu. DP'yi ve Menderes'i 14
mays 1950 seimlerinde genel oy mekanizmasnn
ya
ratt mucizeyle iktidara
getiren ey, bu belirli tarih
annda, toplumsal gereklikle kurabildii zdelik'tlr.
1950lerin ilk yars; tarmda makineleme, kullanl
mayan topraklarn ekime almas, ulatrma ebekesinin
gelitirilm esi, altyap yatrmlar,
elektriklendirme ve
sulama hareketleriyle, Trk ekonomisinde modern kapi
talizme zg atlmlarn gerekletirildii dnemdir. Uy
gun bir d dnya ortamnn yardmyle eriilen bu d
nem, Menderes'in yldznn ldad anlardr.. Ne var
ki, 1950lerin ikinci yars bizzat Menderesi bile yadr
gatm olsa gerek. Yeni dnemde, kylerin hl sren
desteine ramen kentlerde byk muhalefet hareketle
ri belirir. Sorunu salt CHP muhalefetinin ya da solun tah
riklerine balayan Menderesin, ayann altndaki topra
aslnda kentlemenin ve kentlerde beliren snflama
ile ili k ili yeni isteklerin kaydrdn ne lde anla
yabildii tarne kaim bir srdr. Menderes toplumu de
itirm i, retici glere yeni yollar alma frsatn, is
te r istemez, vermiti. Bu, Menderes'i dn iktidara geti
ren iradenin, yeni koullar altnda imdi deimekte ol
duunun da ifadesiydi. Tarm ekonomisinden sanayi toplumuna gei, yeni sosyal ve politik rgtlenileri ge
rektirir. Krsal yaantnn gereklerini iyi bilen Mende
res, oluumuna bizzat kendisinin katkda bulunduu sa^
nayi toplumunun ileme yasalarn
tanmyordu. eitli

362

TRKYEDE 1971 REJIM

i ve d etkenlerin hzlandrd bir mekanizma, Men

deresin belki de gerei anlamaya balayabilecei bir
anda, ba kaldran brokrasi tarafndan devrilmesi le so
nulanacaktr.
Menderes'in deneyleriyle yaps deien toplumun
yeni gereklerini baka bir erevede birletirmeye al
an Adalet Partisi ve lideri Demirelin btn baar srr,
DP hareketine kattklar yeni zde bulunabilir.
Byk
sanayi burjuvazinin
programn izleyen AP karsnda,
Menderes DPsinin geleneksel byk toprak karlarn
gzetmekle yola kan eski program derin bir tarihsel
elimeyi ifade eder. Babasnn izdii rotadan kurtula
mayan gen Menderes, bu iki programdan kincisini se
tii [yani Demokratik Parti hareketine katld] anda as
lnda oyunu kaybetmi bulunuyordu. Trajik lm, kii
sel umut krklklarnn birbirini izledii bu srecin en
ac halkasyd. Ekonomik ve politik z deimi bir top
lumda bulamad zm, belki de stnde sessizliin
hkm srd bir baka evrende arayacakt artk. Trk
toplumu her trajedi kurban gibi, Menderes'in oluna da
hi kukusuz, iyi bir kader dilerdi.

(11 mart 1972)

IV
12 M A R TIN LK YILDNMNDE
12 MART MUHTIRASI ile Trkiye'de alan dnem
1972 martnda ilk yln geride brakyordu. 12 mart 1971in ncesi de, sonras da kesin yargy tarihin verecei
nemli olaylarla doludur. Yaanan an iinde bu olu s
reci iin sylenebilecek tek ey, 12 mart getiren or

363

TRKYED E 1971 REJM

tamda, Trk toplumunun daha nceki btn geliim evre

lerine gre en
byk toplumsal
hareketlilik iinde
bulunduu gereiydi. Bir toplumun hareketlenmesi, statko'yu deitiren yeni dinamiklerin beliriinin kesin so
nucudur. Bu olay sanayileme, toplumun snf yapsnn
deimesi, ulusal ve uluslararas ortamn deiim frsat
lar vermesi gibi birbirine derinden bal bir dizi isel
ve dsal etken ile aklanabilir. retici glerin byk
bir deiim sreci iinde i anariye dtklerini ifade
eden 1971 'in byk kentlerdeki toplumsal dalgalanmala
rnn stne 12 Mart'ta 1971 rejim i gelm itir.
1972 Trkiye'si, bir yl ncesine gre daha sessiz
bir toplumdur artk. Toplumun yzeyine taan ve belirli
saydaki byk kentte en ar biimlerine ulaan patla
malar, skynetimli, olaanst ortaml Trkiyede sanki
hi olmam gibidir. nn'nn deyiiyle Birinci ve kin
ci Erim Hkmetleri memleketi anariden kurtarmlar
dr. Yeni rejim bu adan baarl olmutur. Toplumlarn evrimine tarihin gzyle bakabilenler asndan var
lan nokta artc da deildir. Trkiyenin dt anar
ik ortam, ayn gelime aamalarndan geen ou ileri
Bat toplumunda yzyl nce daha da keskin izgilerle
yaanyordu. Sanayi Devrimi ve onu izleyen hzl ekono
mik byme a, kara Avrupa'snda sosyal alkantlarn
en st dzeylerine kt
dnemlerdi. ngiliz, Fransz,
Alman siyasal tarihleri kurulu dzenin btn geleneksel
yaplarn altst eden modernleme srelerinin sert y
nsal tepkiler, i savalar, giderek devrimler ile inanl
maz lde acl getiini anlatr. Toplumlardaki altst
olular, Batda hep deviet'in geleneksel glerinin
ie
karmaslyle yeni dengelere kavuturulabilmilerdi.
Trkiye ise, ekonomik
byme ve sanayilemenin
sanclarn daha deiik bir an koullarnda gecikmi
olarak yayordu, 1961 Anayasasnn mutlu gnlerinde...

364

TRKYEDE 1971 REJM

Modernleme kervanna ge katlan toplumlar, uradk

lar madd kayplara karlk baz frsatlara da kavuur
lar. ada ileri toplumlardaki modem ekonomik by
me, dnya apnda geni ve yaygn bir teknolojik ve top
lumsal bilgi stoku yaratr.(i) leri kapitalist toplumlarda
ancak belirli bir madd geliimin rn olarak beliren bu
geni stok, yoksul
toplumlarn ayn bilgiyi yaratacak
madd kapasiteleri bulunmad halde 20. yzylda
d
dnyadan hazr devraldklar
nemli bir mirastr. Top
lumsal bilgi ve teknolojiyi, kendi zel gereksinimlerine
uygulayabilen yoksul ekonomiler, gemiin uzun gelime
aamalarn ksaltmak, modern ekonomik bymeyi ok
daha sarsntsz biimlerde yaratmak gibi tarihsel bir im
kna sahiptirler. Modernleme deneyleri, demokratikle
me ve ynlarn kazand yksek bilin dzeyi gibi et
kenler, ou toplumda elli ya da yetmi be yl sren
sosyo/ekonomik sramalarn Trkiyede de 1945'i izle
yen 25 yla sdrlabilmesini salyordu. Trk toplumu
asndan, bu, mutlu bir kazant.
Ne var ki, alman yolun uzunluu ile bu apta bir s
ramaya hazr bulunmayan toplumun geleneksel styap
s arasndaki derin elime 1970ler banda Trkiyeyi
bir yol azna getirmekte
gecikmemitir. Eski ve yeni
glerin, toplumun kaderine egemen olma mcadelesine
giritikleri elimeli ortamlarda, btn tarihsel geliimin
gsterdii gibi, devlet ve ona bal
kurumlar nemli
roller oynarlar. Devlet kuvvetleri retici glerdeki i
anariye bir noktada mdahale edebilir; onlarn,
bal
bulunduklar sistem adna yeniden dengeye kavuturul
masna destek olabilir. stelik, ada dnyada devlet
kuvvetlerinin arl daha da younlamtr. Mdahale,

(1)
Simon Kuznets, Modern Economic Growth/Rate,
Structure and Spread (New Haven,
Yale University
Press, 1969), S. 286-294.

365

TRKYED E 1971 REJM

zaten var olan bir arln artk toplum nnde de ak

lk kazanmas aamasdr. Tarihi bilenler iin, 12 martla
gelen rejimin artc olmay bundandr zaten.
Trkiye 1972'de bir gei dnemi eiindedir. Yaa
nan dnem, iinde bulunulan sistemin zorunluklar,
i
yasalar ve genel dnya ortamnn ok yanl etkileri al
tnda alacaktr, kesin biim ini... Gnn aktel sorunu,
CHP Genel Sekreteri Dr. Kmil Krkolu'nun belirttii
gibi, gei dneminin onarlmaz yaralar amamasyd. Dr.
Krkolu, gei dnemi'nin en cil sorunlarndan birisi
olarak, toplumun iinde bulunduu ortamn sulular s
tndeki etkisini hatrlatr.(2) Kastedilen ey, gen insan
larn aslp aslmamas sorunudur. Bu anlarda tarihe dn
mek, nice deneylerle olumu dersleri hatrlamak gere
kir. Hogr ve balama, btn sancsz geilerin iki
temel nedenidir. Yzlerce yllk tarihinde gelimek, de
mokratiklemek, zgrlemek, ilerlemek iin saysz m
cadeleler vermi Trk halk
ynlarnn gelecek adna
besledii zlemler ve
gsterdii hogr, yarnn ve
daha gzel bir dnyaya geiin biricik gvencesidir, bu
byk sarsnt anlarnda... Devlet mekanizmalar idam
lehine bask yaparken, halk ynlar desteklemez gen
adamlarn aslmasn...

(15 mart 1972)

V
TARHN

PENCERESNDE

GELR dalmnn eitsiz olduu Trk toplumunda,

politik huzursuzluu aslnda ekonomik ve sosyal huzur
suzluktan ayrmak hi kukusuz mmkn deildi. Btn
(2) Milliyet, (13.3.1972) S. 1 ve 11.

366

TRKYEDE 1971 REJM

toplumlarn tarihi, huzursuzluun asl kaynann iktisadi

etkenler olduunu gsterir. Ancak durumlarndan mem
nun olmayan insanlar, sosyal gruplar ya da snflar dzen
ile elikiye der ve sonunda politik arenaya yansyan
byk problemlerin kayna olur.
Toplumlarn zellikle
geliim sanclar geirdikleri dnemlerin, en acl aa
malar olduu bir gerektir. ada dnyann mreffeh
toplumlar 20. yzylda bulunduklar yere gkten inmedi
ler. zellikle Bat Avrupa'nn yzyl ncesi insana okluk
tarih kitaplarn elden brakmay dndrtecek kara say
falarla doludur.
Modern a iin, tarih, yararl bir mirastr. Gemi
te yaanan her ey, belirli dar boazlarn ya grlemeyiinin ya da yanl olarak deerlendiriliinin sonucuydu.
Gemi alarn, stelik, ilgin bir zellii var. Bunlar,
modern ekonomik bymenin tarihinin henz canl de
neylerle yeni yazlmakta olduu yllard. Tarih yaprakla
rna srayan kan, bask, anari krizleri, bilinmeyen fr
tnalarla dolu bir byk yol alnrken istenmedii halde de
ortaya kmtr bazen... Tarihi tekrar etmemek, ite bu
noktada modern ada bir imkn haline geliyordu. Zira, ay
n sonular yaratan ayn nedenler, tarihsel olarak artk
bilinmekte ve grlmektedir.
Uzun srede btn toplumlarm isteyebilecei biricik
ey, ilerleme ve demokratiklemedir. stnde binlerce
yln yk bulunan tarihi
belki de bu yaln hedeflerle
zetlemek bile dnlebilir. Altst olu anlarnn karla
abilecei en ac kader, hedeflerin unutulmas, giderek
belirli baz sorunlarn btn teki amalarn yerine kona
cak kadar nemsenmesidir. Tarih, hedefin arld an
larda tkezler. nk, ne kadar byk gereklik verilmek
istenirse istensin, bir toplum iin hi bir sorun o toplu
mun genel ilerleme zleminden daha nemli deildir. Ne
kiiler, ne de gnn iinde birdenbire bir olmak ya da
olmamak sorununa evirtilen konular kalacaktr geride.

367

TRKYEDE 1971 REJM

Giderek, tarih bazen ne inanlmaz gerekeler ile toplumlarn kaderlerinin nerelere

itilebildiini biraz ac, biraz
da istihza ile kaydedecektir.
zellikle anarizm'in bastrlmas ve anarinin ele
balar olduklar gerekesiyle olaanst koullarda ku
rulan skynetim mahkemelerinde
yarglanp idama
mahkm edilen genlerin aslmas yolundaki basklarn^
ynetime el koyan devlet mekanizmalarfnca younlatrld 1972 martnda, btn bunlar iyi anlalmas gere
ken tarih dersleriydiler.
Descartes, btn insan varlnn dnmek ile do
rulanabileceim yzlerce yl nce sylemiti. Dnyo
rum, yleyse varm sz, insan soyunun Batda gerekle
tirdii btn madd geliimin ardnda yer alan felsef te
meli verir. Bu, insana, onun yaratc gcne inan sorunu
dur. Banazlk, inanszln rndr. Ne ynde ve han
gi dorultuda olursa olsun baka
alternatiflerin varlk:
payn tanmayanlar, onlar giderek yaama haklarn bile
ortadan kaldrmak suretiyle yok etmek isteyenler, bir
yerden sonra, gerekliin gerisine dmekten kurtula
mayacaklardr. Unutulmamaldr ki, dnce yalnz pra
tik olarak kullanlabildii anlarda varlk kazanr. Dn
meyi bile reddederek, toplumlara sert ve kat cendere
ler giydirmek ve olaanst basklar ebed olarak srdr
mek isteyenler, geride ancak ac bir miras brakacaklar
d.
Trkiye gibi btn gemii byk ilelerle dolu bir
toplumda yaanan an, kollektif saduyunun, uzak gr
lln ve en azndan yaama hakkna saygl davran
larn zamandr.
Ne var ki, 1972 ilkbahar istenen hogry getire
meyecek ve bir sabah toplum, anarik olaylardan so
rumlu tutulan gen adamn idam haberini okuyacaktr
gnlk gazetelerden...

(31 mart 1972)

368

TRKYEDE 1971 REJM

VI
REFORM FETZM
GARP BR elikiyi bsbtn belirgin klar, 1972 ilk
baharnn olaylar: Siyasal dzeyde tavr giderek sertle
meler gsterirken,, 1971 rejim inin ikinci hkmeti dur
makszn reformlar yaplmas
zorunluundan sz eder.
Byk kentler stndeki sessizlik duvaryle gerekten e*
lisen bir durum vardr ortada.
Reform yaplacaksa ve
bunlar nerildii gibi kk burjuva
kkenli reformlar
placaksa, kk burjuvaziye gsterilen hogrszlk ne
dendir acaba?
Gnn babakan, bu dorultudaki sorulara, sky
netimin uygulamalarnn kendilerine deil, skynetim
ait bir i olduu karlm verir. Kendileri ise Atatrk
reformculardr. Ne var ki, reform slogan partisiz baba
kan Erim in giderek Adalet Partisi lideri Demirel ile sert
leen polemiklere girimesinin bir gerekesine dnr,
1972 ilkbaharnda... Karlkl sulamalar hzlanr ve re
form ile seim birbirlerine alternatif
kavramlar haline
gelirler. Her ey, reformun sylenen amalar dnda an
lamlar tadn gsterir.
Aslnda, reformlar hi de zor eyler deildir. Yeni
bir dzenleme salamak iin reform zlemiyle alkanan
toplumlar, gelecek adna yepyeni umutlar bulunan ileri
dnk tm toplumsal snflarn yan yana geldiini, ortak
b ir platform yaratmaya altn grrler. Yaratc re
form lar ancak bu tr kkl ittifaklarn, tarihsel arya
doru karlklar verebilmeleri annda pratiin alanna
kabilirler.
Btn reformculuk sloganlarna ramen 1971 rejimi
Trkiyesinde neden
reformlar
gerekleememektedir
acaba?

36*

TRKYEDE 1971 REJM

nk, reform ile toplum arasndaki iliki, aslnda,

deniz ile balk arasndaki iliki kadar somut ve organik
bir btndr. Reformlar; toprak, vergi, sanayi, d tica
ret, idare ya da doal kaynaklar gibi adlarla sralamak
tek bana hi bir anlam tamaz. 1970'ler Trkiyesinde
olup bitenler bunun yaln birer rneidirler. Toplumun bel
ki de hi bir sosyal grubu yoktur ki, reform istediini
aklamasn, bir dizi reform slogann birbiri ardna sra
lamasn... Bu olgu, toplumda baz sorunlarn ancak mad
di bir gereklik elde ettiini dorular. Ne var ki, gerek
lik hele 20. yzylda hi de tek yzl deildir. Derin s
nf farkllklarna uram toplumlarda belki de her top
lumsal snf iin ayr bir gereklik kalb vardr. Bu kalp
lar, o sosyal katlarn kendi karlarn
en st dzeye
kartabilecek hedefleri yanstrlar ve birok noktada da
aralarnda temelden eliirler.
Reform sorununun gerek z, ancak sosyal anlamyle birlikte kavranabilir. Sosyal z dndaki btn soyutla
malar ancak birer reform fetiizmi'ne gtrmekten baka
sonu vermeyeceklerdir. ekilsiz,
toplumsal gereklik
lerden uzaklam amorf bir reform klt aslnda gerek
bir reform uygulamasnn en byk dmandr. Zira, reform u iinde uygulanaca
sosyo/ekonomik ortamdan
ayrmak, pratikte, bal susuz yaatmay denemek ka
dar trajiktir. Reform fetiizm i, reformlar birer ama ola
rak zihinlerde bytmenin ve bu amac, btn gerek
liklerin tesine tarmann kanlmaz bir grntsdr.
Oysa, reformlar ama deil ancak ara olabilirler. Ara
ile ama arasndaki zorunlu ilikiyi yitirmek: gereklie
yabanclap, yeni bir metafiziin
labirentlerinde boul
mak demektir. Oysa, hi bir toplumun metafizik anlay
larla sorunlarn zebildiin! kaydetmez, tarih...
Aralardan beklenen ey, daha byk amalar ger
ekletirmekte ancak sradan birer alet olabilmeleridir.

370

TRKYED E 1971 REJM

Byk amalar, dorudan doruya ya iinde yaanlan ya

da iine girilmek istenen sistem ile ilikilidirler. Sistem
btn sosyo/ekonomik ve politik dzenin ileme yasala
rnn z ve anlamdr. Reform fetiizm ine kaplm bu
lunanlar, rnein, toplumcu bir dzende gerekleebile
cek reformlar, kapitalist bir sistemde de ayn z ile uy
gulamay dnebilirler. Tarihsel
yanlgdr, bu... Zira,,
reformlar, sistemlerin kendileri deil, eitli gei aa
malarnda ok ayr nitelikler alabilen paracklardrlar.
Bir reform, belirli bir anda belki de btn deiim s
recinin anahtarlarn verirken, bir baka madd aamada
sadece tm toplumu bunalm ya da skntlara itebilir.
Reformlarn, ok farkl durumlarda alabildikleri deiik
zellikleri belirleyen biricik etken, var olan sistem, bu
sistem iinde bouan sosyal snflar ve onlarn geliim
yasalardr.
Ne toplumu reformlardan, ne de reformlar toplumun
sosyo/politik rgtleniinden
ayrabilmek mmkn, y
leyse... Birer uygulama kalb olan reformlar gerekle
tiren ya da ksrlatran g, iinde yaanan ortamdr.
Reform bir fetiizm durumuna getirilmeyecekse, ncelik
le toplumlarda reformlar gerekletirmeye yetecek sos
yal kkleri bulmak, bu kklerle uyarl sosyal rgtlenii
salamak gerekir. Bir toplumu yeniden dzenlemenin yolu;
yasalarn souk maddeleri deil, bu maddeleri gerek
letirmeye muktedir tek g olan insanlarn madd istek
ve iradeleridir. Bu sosyal irade, toplumun var olan yap
s ve o yapda gizlenen dinamikler dnda hi bir yerde
bulunamaz. Tarihin btn zorlamalara ramen gerekle
tirilemeyen nice dlerin mezar oluu, reform fetiizmi'yle bunalanlara daima bir ders vermelidir. Ne var ki, 1971
rejim i'nin bask ve sertlik peindeki brokrasiye yaslanan
gleri iin bu anlamda bir reform sorunu bulunduu bile
kukuludur, zaten... Reformlar, bir stten iktidar olma
nn k lfdr.

(23 ubat 1972)

371

SERTLKLE YUMUAMA ARASINDAK

ELKN1N SONU:
KNC ERM EKLYOR

I
YEN ADA ABD VE TRKYE
TO PLU M yeni siyasal gerginlikler ile reform tart
malar arasnda byk zikzaklar izerken, 1971 rejim iniri
partiler st ikinci hkmetinin
babakannn Birleik
Amerika'ya anlaml bir gezi yapt grlr.
Babakan Nihat Erirriin 1972 martnn ortalarndaki
VVashington gezisi Trk/ABD ilikilerinin yeni bir dne
mine rastlamaktayd.
Yzyldan uzun bir gemie ramen Trkiye ile VVas
hington arasnda sk ilikiler kurulmas ancak kinci Dn^
ya Savandan sonra gerekleebilmiti. Sava, Avrupada olduu gibi, Orta Dou ve Asyada da kurulu denge
leri ykmt. ngilterenin bir smrge
imparatorluu
olarak tasfiyesini
kanlmazlatran bu byk deiim
annda, ABD ve SSCB dnya platformuna yeni an iki
sper gc halinde kmaktaydlar artk... VVashington'uri
zellikle Orta Dou'daki byk petrol karlar iin m
cadele ettii bu yeni dengede Trkiyeye yaknlamas,
tarihin mantnn doal bir sonucu
saylmaldr. Zira,
VVashington Lozan bar srasnda bir yandan kapitlayon'lar konusunda en sert tutumu taknrken te yandan
da Musul petrol blgesinin ngiltereye braklmamas iirt

372

TRKYEDE 1971 REJM

Trkiyeye yapt gizli telkinlerle, 20. yzyl ortalarnda

dnya petrolnn onda dokuzunu veren bu blge stn
deki titizli ini ortaya koymu bulunuyordu. Souk sava
yllarnn olaanstlkleri, 1945'lerden sonra Ankara ile
VVashington arasnda derin bir i ballk domasn hz
landrmtr.
Trk/ABD ilikilerinin temelinde yatan btn aktel
sorunlar, 1945 sonrasndaki yirmi be yln ballk ili
kisinin damgasn tarlar. Truman Doktrini salt Sovyetler Birlii karsnda alnm bir tavr deildir. Bu tavr,
daha derinlerde, Akdeniz ve Orta Douda Birleik Ame
rika hegemonyasn yerletirme karardr da... Oysa, her
hegemonya deneyi, istenmedii
durumlarda bile gl
ile gsz bulunan arasnda tek yanl bir dengesizlik ya
ratr. Marshall yardmlar ve onu izleyen ABD d kre
dileri, Trk ekonomisinin kapitalizm dorultusunda
hz
alnda grlmemi lde etkili ve yararl olacaklardr.
1950lerde gerekleen tarmsal geliimle de ABD yar
dmlar araclyle Trkiye'ye giren traktr saysndaki
art arasnda ayrlmaz bir iliki vardr. Yollar, barajlar,
santrallar ve benzeri altyap yatrmlar, Trk ekonomi
sinde modern kesimin douuna o tarihlerde byk
katklarda bulunuyorlard. Ne var ki, d kaynaklarn ok
etkili olduu bu sramalar
ortaya yalnz ar bir d
bor yk karmakla kalmam; Ankarann genel siyase
tinde belirli zamanlarda ok ar ayak balar da yaratabilm itir.
1970'ler yeni bir dnya dzenine ilikin araylarn
younlat ok nemli bir baka gei aamasdr. Bat'da, Ortak Pazar gibi yirmi be yl nce dnlmesi
olanaksz saylan yepyeni bir eleman vardr. Ekonomik ve
politik birlik ynnde admlar atan ve on lkeden kuru
lu birleik bir Avrupa hedefini
gndeme koyan Ortak
Pazar, Akdeniz hegemonyas
konusunda SSCB
kadar

373

TRKYED E 1971 REJM

1970'lerde ABDye de kardr. Tarihsel olarak bu, sosya

list bloktaki Sovyet/in uzlamazl kadar stratejik bir
gelimedir. Akdeniz lkelerini
ekonomik stnlk blge
sine almak iin bir dizi zel anlamalar yapan Bat Av
rupa'nn yeni siyasetinde Trkiye vazgeilmez rollere sa
hiptir. Asya ile Avrupa arasnda, dnya dengelerinin h
l en hassas noktalarndan birisi stnde duran Trkiye'
nin souk sava srasnda doan balantlar byle bir
deiim annda her halde nemli tartma ve ekimele
re konu olabilecektir.
Ankara ve VVashington, ncelikle, bir elimeyi z
mek durumundadr. Ekonomik glkleri dnya apnda
artan Birleik Amerika, d borlar araclyle Trkiye
de ekonomik bakmdan elde ettii sz hakkna artk
eskisi kadar sahip deildir. Asker alanda ise, NATO dolaysyle, Birleik Amerika'nn stnl hl devam et
mekteydi. Ekonomik ve askeri alanlardaki bu kritik fark
llk, baz anlarda, kmsenmeyecek i ekimeler do
urabilecek kadar nemli bir etkendir. Tercihlerini, klasik
demokrasi ve ok partili politik sistemler lehine kulla
nan, souk savan tasfiyesine genellikle taraftar bulu
nan Bat Avrupa'nn genel tavr, dsal dinamiklerin gide
rek isel oluumlar stnde son
derece kararlatrc
roller oynayabildii yeni br dnya ortamnda hi de ihmal
edilemez. Ortak Pazar'n, Portekiz, Yunanistan ve benze
r toplumlardaki antidemokratik rejim leri honutsuzlukla
karlad dnya kamuoyuna sk sk duyurulur, 1970ler
balarnda... Cunta Atinas ile olan balantlarn da Or
tak Pazar uzun sredir zaten buzdolab'na koymu bulu
nuyordu. Ortak Pazarn ABDnin ekonomik karlar aley
hine olarak Trkiye ile gelitirdii ikili balantlarn [ya
rataca etki kaymalarndan dolay] uluslararas ticaret
alannda VVashington'un sert tepkilerine sk sk yol at
da gizlenmez duruma gelir.

374

TRKYE'DE 1971 REJ1M

Trk Babakannn Birieik Amerika gezisi, son

zmde, toplumun ekonomik ve politik geleceiyle ilg ili
baz sorunlarn aklkla ele alnmasna frsat verir.

(18 mart 1972)

II
1972DE POLTK VE

EKONOMK GNDEM

PARTLER ST hkmetin babakannn VVashingtonda ABD bakan Nixon'la yapt grmeden dn

nden az sonra 1972 martnn son gnleri sertlik ile yu
muama alternatifleri arasnda sallanan Trkiyeye
bir
denbire politik ve ekonomik bakmdan zel anlamlar ta
yan belgeler getirmeye balar.
Belgelerin en ilginci,
M ill Gvenlik Kurulu'nun bu alkantl ortamda yapt
olaanst toplant sonunda yaynlad bildiridir. Kurul,
Trkiyenin nne iki hedef koymaktadr. Bildiriye gre,
Trkiye'nin dnyadaki yerini koruyabilmesi, insan hakla
rna dayal demokratik rejim
iinde hzla kalknma'sna
baldr. Ellinci ylna yaklaan Cumhuriyet Trkiyesi a
sndan, bu iki hedef btn modernleme ve demokratik
leme srecinin o gne kadar uzanan temel mantn
ifade eder, bir bakma...
Ne var ki, Gvenlik Kurulu baz kurumlarn sosyal
ve ekonomik reformlar yaplmasna ve bu amala da h
kmetin gerekli yetki ile donatlmasna yeterince yar
dmc olmad kansndadr. Kurulun, zellikle. Baba
kann bu konuda glk ektiini not eden bildirisi ile

375

TRKYED E 1971 REJM

Babakan Erim'in ayn gn

aklanan siyasal liderlere
mektubu(i) bir btn olutururlar. Babakan Prof. Erim,
mektubunda, isteklerin
gereklemesi amacyle yapla
cak anayasa deiikiikleri'nden baka, basn ve yayn or
ganlar iin de bu kurumlarn mill menfaatlere yararl
yolda yrmelerini salayacak tedbirler tespitini neri
yordu. Olaanst bir ihtiyaca cevap vermek iin kurul
mu bulunan hkmetin isteklerini, Cumhurbakan Sunay'n partilerden siyasal atmalara bir sre iin ara
vermelerini isteyen beklenmedik bir ak mektubu izler.
Btn bunlar, reform sloganlarndan giderek uzaklama
ya balayan kinci Erim hkmetinin aya altndaki
topra usul usul ekme
abasndaki siyasal partilere
yaplm sertleme uyarlardr, aslnda...
Gerekten siyasal platform,
12 mart 1971 Muht
rasnn bir yl geride kalm olmasna ramen durulmu
deildi. Yeni dnem, ortann solu hareketinden beri ya
psal deiiklik srecinin yaratt i sarsntlar denge
ye kavuturamayan CHP iin zellikle ilgin anlamlar ta
r. CHP Genel Sekreteri Dr. Krkolunun, Marmara ve
Trakyada yapt
incelemeler sonunda,
partiler st
kinci Erim hkmetinden ekilme yolunda bir eilimi
bile bulunduunu
aklad parti rgt ile CHP'nin
parlamenter ynetim kademeleri arasndaki elimeler,
Trkiye'nin siyasal gndeminin kararlatrlnda etkile
rini gidererek duyurmaya balamlard bile... 1971 rejimi
ile btnlemeye alan
CHPnin tarihsel brokratik
kanad sert eilimleri belirli bir
honutlukta izlerken,
Eceviti sosyal demokrat kanat da srekli olarak yprat
maya almaktadr partiler st hkmet formln...
Kapitalizmin programn izlerken iktidardan ayrlmak
zorunda kalan Adalet Partisi ise, Trkiyenin sorununu
(1) M illiyet, (28.3.1972) S. 1 ve 2.

37d

TRKYEDE 1971 REJM

partiler st hkmet biiminden duyduu honutsuzlu

a ramen, gl yrtmenin gereklemeyiinde bulur.
Gl hkmet, nemli
ekonomik ve sosyal sorunlarn
zmnde duyulan skntlar azaltaca var saylan bir
formldr. Ekonomik sistemle btnleen teki siyasal
partilerin de bu forml benimsemelerinin zor olmayaca
sezilir.
1972nin ekonomik gndemi ise Trkiyenin alt Sa
nayi Odasnn ortak toplantlar sonunda 21 martta Anka
rada yaynladklar bir bildiride b u l u n a b i l ir . ^ ) Sanayici
ler, 1970 ylndan beri sregelen yatrm durgunluu,
1972 ylnn geni olanaklarna ramen devam etmekte
dir derler. Mart sonlarnda dviz rezervi 900 milyon do
lar gibi Trk iktisat tarihinde grlmemi dzeylere eri
en Trkiyede sanayiciler, zlemeyen bir sorun bu
lunduu inancndadrlar.
Sorun; ayn art temposuyle
birikmeye devam ettii takdirde ekonomide iddetli enflasyoncu basklar yaratmaya aday bulunan dviz kaynak
larnn yeni yatrmlarda nasl kullanlabilecei konusudur.
Bildiri bu kritik anda ekonomik gndemi yle zetler:
-Hedefimiz, iki milyon isizi barndrmak, cret artlam, geim endeksleri ve prodktivite art oranlan ile
nngede tutacak tedbirleri almaktr. Sz konusu olan,
yatrmlar hzlandracak
zendirici tedbirlerle birlikte,
cretler iin de devlet - iveren - ii arasnda kanun bir
konsey kurulmasdr.
Yatrmszlk gerekten de, sanayilemesinde bir yol
azna gelen Trkiyede 1971 rejiminin ilk yl boyunca
zlemeyen aktel sorunu tekil
ediyordu. Gemite
sadece tketim sanayilerine
dayanan Trk sanayiinin
1970lerde retim iin retim aamasna geldii hi unu
tulmamaldr. yle ki, 1932de toplam sanayi retiminin
% 67,8'ini tketim mal reten sanayiler tekil ederken

(2) Trkiye ktisat Gazetesi (23.3.1972) S. 1 ve 8.

377

TRKYEDE 1971 REJM

bu oran 1972de % 47,8e gerilemek zeredir. Sanayile

me hzlandka, retime gerekli ara mallar' yurt iinden
karlayan yeni bir kesim de kmtr ortaya... Ara mal
reten sanayiin pay 1962/1972
dneminde % 19,3ten
% 38,2ye erim itir.
Yapsal
deiim, Trk sanayiini
dorudan doruya yatrm mal reten makine ve dona
nm sanayilerini kurmaya uygun yeni bir aamaya yakla
tryordu. Kurulmas
zorunlulaan sanayi dallarna ka
mu ve zel kesimce yatrmda bulunulmasn hzlandra
cak bir destekler btn, bu ortamda, var olan sistemin
hayat sorunu haline dnmekteydi.
Aslnda sistem'in btn dram, en ileri Bat ekono
milerinin bile sanayileme iin olaanst devlet des
tekleri saladklar bir ada Trkiye'de hl sertleme
tedbirleriyle uraan partiler st
hkmetin benzer
tedbirleri 1972
martna kadar getirememi
oluunda
da bulunabilir.

(4 nisan 1972)

III
RGPLNN GNDEM
HEM REFORMLARDAN sz eden, hem de sertlik ya
ratan uygulamalaryle en reformcu kk burjuva evre
lerle bile elien 1971 rejim i'nin partiler st hkme
tinin byk elikisi, Trkiye 1972 maysna yaklarken
birdenbire zlr. Sert bildiri ve mektuplarn glgesin
de reformcu bir kiilii srdrmeye alan hkmetin
babakan, Prof. Erim, bezgin bir tavrla istifa'sn verir.
Kulislerde, bu istifann, CHP lideri nn'nn bile kar
lat sertleme eilim leri
dolaysyle Prof. Erim'den

378

TRKYED E 1971 REJM

desteini ekmesinin bir sonucu olduu sylenir. AP li

deri Demireiie ekimesinde, partiler st hkmetin
babakan bu kez CHP lideri tarafndan da yalnz brakl
mtr. Babakan ylesine kskndr ki, yeni hkmet
yeni bir babakan tarafndan kuruluncaya kadar greve
devam bile kabul etmez; yerine Kabinedeki MGPli Sa
vunma Bakan Ferit Melenin babakan vekili atanmasn
nerir. Dikkat eken bir neridir, bu... Baz evreler Me
lenin asndan bunun bir babakanlk staj dnemi sa
ylmas gerektiini ileri sreceklerdir.
Ne var ki, 1971 rejim inin ilk babakannn, Avrupa
Konseyinin
Trkiyedeki rejimin
kaderinden duyduu
kayglarn artt bir srada ekilmesiyle yumuama ha
vas bir an ar basar... ABD gezisi yaramamtr, Demirelle atan babakan Erime... kinci Erim Hkmetini sert
lik eiliminde bolukta brakan ey, Bat Avrupa'nn etkisi
dir.
Trkiyenin 1971'de girdii olaanst rejimin ikinci
babakanlk grevi, Suat Hayri rgpl'ye verilir. Top
lumun demokratik gleri, rgpl'nn uzun sren ba
bakan adayl ve hkmet kurma abalarn olumlu kar
layacaktr. Zira, ite ve dta geen uzun hizmet yl
larnda rgpl, ada toplumlarda ekonomik ve sosyal
sorunlarn arln bilen bir devlet adam kiiliini ka
zanmtr. Derin sosyal farkllamalarn ve dnya gr
ayrlklarnn yer ald yeni Trkiye'de bu nitelii rgplye her halde ok eyler
kazandrabilecektir. rgplnn sertlik eilimlerinden kanan, sosyal sorum
luluunu tanyan, sorunlarn zmnde ok yanl alter
natifleri gz nne alabilen
ynetim tarz, umut verir
herkese.
rgpl, 1970ler Trkiyesinde
birbirine derinden
balanan ik ili bir
grevi yklenecekti. Grevlerin biri

379

TRKYED E 1971 REJM t

s, AP lideri Demirelin yeni

Babakann atanmasndan
nce belirttii gibi, Trkiyede bir gei rejimini gerek
letirm ektir. Sz konusu olan ey, 1971 rejim i'nin yerini
1972 rejim inin almasdr.(i). Modern kapitalist toplumlarn ayr snflardan kurulu oulcu (plralist) yapsn
tanyan bir siyaset adam, ncelikle, demokrat olmak zo
rundadr. Demokratik haklar, oulcu toplumlarda sosyal
ayrlklarn daha az ileli zmlere vardrlmasn] kolay
latran aralardr. alan snflar, toplumsal oluum
srecine demokratik haklar ve
rgtleniler yollaryle
katlrlar.
rgplnn babakanla
atanmasn byle
bir ortamda demokrasiye inanan herkesi sevindiren bir
haber diye niteleyen CHP Genel Sekreteri Dr. Kmil Krkolu bile rgplnn demokrat kiiliine duyulan g
veni ifade ediyordu. Anlalyordu ki, gei dneminin
en az sarsmtyle gerekletirilmesinde, yeni babakann
liberal ve demokratik karakteri gerekli sosyal desteklerin
kurulmasn salayabilecekti. Kald ki, baz kk burju
va evrelerdeki kannn tersine,
Trkiyede reformiara
kar koyan halk ynlar deil, dorudan doruya, re
formlarn eski glerini sarsacaklar kapitalizm ncesi'ne
ait bir blm egemen snflard. Toplumda huzur sala
yacak reform kanunlarn karmak, bu ereve iinde,
gerekli yeniden dzenlemeleri gerekletirebilecek g
lerin iitifa k n salayabilmek sorununa balanm gr
nyordu, 1972 maysnn ilk gnlerinde... Ama bu umu
dun gereklemesi ancak 1971 rejim inin siyasal partile
re belirli hareket serbestlikleri verip
veremeyeceine
son derecede balyd.
Trkiye, 1971 rejim ini izleyen dnemde srekli eko
nomik durgunluk ve bunalm iindedir. OECD Trk
ekonomisine ilikin yeni raporunda, yatrmszlk'n ba
nedenlerinden birisi olarak, Trk kapitalizminde beliren
(1) Son Havadis (28.4.1972), S. 1.

380

TRKYEDE 1971 REJM

bekle ve gr tavr gsteriyordu,(2) Ekonomik ve politik

erevelerin yetersiz kald ortamlarda bu artc ol
mayan bir davrantr. Oysa, kapitalist ekonomilerin d
nemsel bunalmlaryle . ili k ili sarsnt
dnemleri iin
Keynesten sonra iktisat
dncesi son derece etkili
aralar gelitirebilm itir. Keynesin yllar nce belirttii
ve Birleik Amerikadan balayarak btn Batl ekonomi
lerin 1970'lerde kulland bu aralar, kapitalizmin buna
lmndan salt kendi pazar sistemiyle kamayaca ger
eine dayanr. Ekonomiyi yeniden dzene koyup, hare
kete getirtecek tek g
kanlmaz olarak, devlet olacaktr. apda devlet: vergi, kredi, maliye, p|an, d ti
caret alanlarndaki tedbirlerle btn ekonomiyi yepyeni
dengelere kavuturabilecek; piyasa aralaryle doma
yan efektif talebi, devlet mekanizmalryle
yaratabile
cekti. 1970'ler Trkiyesini
olaanst rejimden olaan
rejime geirme grevini yklenen rgpl'nn baars,
yaahan ann zel koullar 'iinde, toplumda ktisad di
namizm ve yatrm dnemini en ksa srede balatabil
mesiyle mmkn grnyordu.
Ama, acaba kendisine bu frsat verilecek miydi? Bu
biraz da, CHP'niri alaca yeni yrngelere bal olan ok
ilgin bir soruydu, 1972 ilk baharnda...

(2 mays 1972)

(2) OECD Fconomic

OSGD, 1972) S. 27.

Surveys:

TURKEY (Paris,,

CHP'DE KTDAR DEKL:

SMET PAA NN YERNE SVL ECEVT
LDER OLUYOR

I
NN VE TARHN CHPYE AYIRDII YER
2 0 . YZYILDA kapitalist gelime modelini izleyen
hemen her toplum, plralist (oulcu) bir sosyal yapya
sahiptir. Bu, ncelikle, izlenen ekonomik sistemin zorunluklaryle ilgili bir toplumsa! gerekliktir. Tek snfl bir
toplum modelini hedef alan sosyalizme karlk, kapitalizm, sermaye ve emek glerinin ana ekseni tekil et
tii ok snfl bir dzeni gerektirir. Refah devleti dorul
tusundaki sosyal demokrat uygulamalara ve snf eli
melerini yumuatma abalarna ramen, oulcu toplum
lar, farkl sosyal gruplarn aralarndaki ekonomik, politik
ve sosyal mcadeleler stnde ykselirler. Klasik
de
mokrasi, ok snfl toplumlarn tipik
siyasal sistemini
verir. Ancak bu sre iindedir ki, birbirleriyle atan
ve elien sosyal gruplar ayr ynlerdeki ekonomik ve
politik hedeflerini gerekletirme
mcadelelerini yr
tebilirler.
1945 sonras Trkiyesinin nemli gereklerinden bi
risi, Trkiyenin oulcu bir toplum ynnde nemli adm
lar atm oluuydu,
zaten... DP/AP kilisinin izledii
zel giriim ci kalknma modeli, toplumun kapitalizm n
cesine ait sosyal yapsn yirmi yl boyunca hzla modern

382

TRKYED E 1971 REJM

snfl toplumlara doru dntrmeye balyordu. 1970'lerin kaosu, gerekte, sosyal yapdaki bu derin srama
nn bir grntsdr. Krdan kente kadar yaantnn her
alannda tm ekonomik ve sosyal gereklik, daha ileri
kapitalist retim ilikilerinin zorunlu kld ynde, yeni
saflar almaya itiliyordu... Bu
gl iti, kalknmann
toplumsal karl olarak, yalnz yeni istekler deil, kk
l olarak farkllam politik ve ekonomik tavrlar getir
mekte gecikmez. nce byk burjuvazinin iinde bala
yan, giderek liberal APye srayan sosyal atlama, k
k burjuva radikalizminin eski kalesi CHPyi de bir ba
ka ynden sarsmtr. Sosyalizm Trkiyede aktel bir
sorun katna ykselirken, CHP de ortann solu'nda yeni
bir saf alma mcadelesine srklenmitir.
1972 Trkiyesinde, sosyalist parti TPin rklk ge
rekesiyle kapatlmas sonucunda plralist yapnn poli
tik bir boluk ile kar karya bulunduu grlmekteydi.
Demokratik sreler asndan bu belirli bir eksikliktir.
CHP Genel Bakan nn, 1971 rejiminin olaanstlk
lerine ramen bu gerei belirten belki de ilk siyasal li
der olmutu. Liberal
toplumlarn salkl geliimi, her
ekonomik ve sosyal tezin antitezinin de demokratik m
cadele alannda yer alabilmesine baldr. Bat ekonomi
leri, ok partili modeli lks diye
yaratm deillerdir.
Farkl sosyal snflarn program ve iradelerini yanstan
sistem, aslnda, var olan dzenin biricik dengelenme yo
ludur da... Toplumcu siyasal rgtleniten yoksun bra
klan 1972 Trkiye'sinde siyasal alandaki belirsizliklerde
sosyal faktrn rol mutlaka
aranmaldr. CHPdeki i
atma byle bir tarihsel anda birdenbire younlama
ya balar. Ortann solunun 1972'de
erimek istedii
sosyal demokrat izgi, ilerlemek, kalknmak ve bymek
steyen Trk toplumunda, yeni mevzileni abalarnn da
bir baka halkasn temsil eder.

383

TRKYED E 1971 REJM

Adalet Parti^inin liberal bir parti olarak yerini ald

siyasal yelpazede CHPye kalan alan son derece belir
lidir. Sz konusu olfem liberalizm karsnda gerek bir
alternatif oluturma grevidir. Tarihsel ve snfsal yaps
CHPnin oluturaca grevin
snrlarn da1 izm itir.
CHP, en ok, sosyal demokrat bir parti olabilir. alan
snflarn nc kesimlerinin siyasal eylem programlarn
temsil eden sosyalist partiler, hi kukusuz, ok daha
ayr sreler iinde doabilirler. Sosyalizm soyut zlem
le r ile deil, o zlemleri gerekletirecek1 yapsal orga
nik rgtleniler ile gelfir. Dnya sosyal mcadeleleri
nin tarihi bunu aklkla ortaya koyar. CHPde 12 martn
ilk gnlerinde birden keskinleen nn-Ecevit atma
snda da yaplmas gereken lk i, pa rtin in 'tarihsel yerini
iyi deerlendirmek olsa gerektir. Eer topluma gerekten
bir alternatif sunulmak isteniyorsa, APnin liberal programyie ayn ynde yarmak CHP iin mmkn olamazd.
Sosyalizm de var olan yapsyle CHP'nin tesine dt
ne gre, CHPye kalan yer, sosyal demokrat bir. rota
dan ibaretti. Gerek {muhalefet partisi olniak istedii
srece siyasal yelpazede ikinci bir yer yoktur, CHP iin..
O kadar ki, Ecevitsiz bir CHP bile [baz esnekliklere ba
vuruisa da] ortann solu izgisini ister istemez koruya
cakt.
CHP Genel Sekreteri Dr. Kiil Krkolu, daha 1972'nn ilk aylarnda btn sorunun, sosyal yapnn gerekle
ri nnde alnacak tavrla ilgili olduuna iaret ediyordu.
Bu, sermaye ve emek glerinin tekil ettii sosyal ek
sende seilecek yer ile ilgili bir sorundur. Dr. Krkolu,
alnacak yerin, [sermayeden
yana kan Pye gre]
CHP iin emek glerine daha yakn bir noktada seilmesi
gerektiini aka hatrlatmaktayd. nri-Ecevit atma
snn dmn zecek forml, Genel Sekreter Kirkolunun koyduu realist izginin dnda her halde buluna
384

TRKYEDE 1971 REJM

mazd, da... Trkiye'nin sistem olarak iinde yer ald

Avrupann, Ortak Pazarn genel politik grnm de za
ten bundan baka bir ey deildir.
Tarih ve sosyal koullar bunalml Trkiyede CHPyi
kendisine braklan sosyal demokrat alte rn a tifi temsile
aryordu artk... Tarihin iradesi, byle anlarda, btn
bireysel iradelerden ok daha gl,
kararlatrc bir
role sahiptir.

(1 ubat 1972)

II
BATI, DEMOKRATK TRKYE VE NN
NEML gelimelere tank bulunan bir dnya orta
mnda Trkiye'nin sorunlar da ilgin dnemelerden ge
iyordu, 1972nin o kararszlk, skynetim ve bunalm
gnlerinde... oktandr anlalm bulunan gerek; deil
Trkiye'yi, yeryznn en kk toplumunu bile yaanan
an genel hareketlerinden
soyutlanm olarak dn
menin artk imknszlatyd. Bloklar aras sorunlar ve
bu sorunlarn getirdii dengeler, her topluma, belirli
lde snrlanm bir hareket platformu brakyordu, 20.
yzylda. Bu platform, ekonomiden politika ya da sosyal
sorunlara kadar uzanan bir dizi alanda kmsenmeyecek
etkinlie sahiptir. Trkiye ise daha dnya tarihinin er
ken aamalarndan beri dnyann genel hareketlerin za
ten btnleyici bir paras olan bir toplumdur. Dou ve
Bat arasnda, kapitalist dnya sistemi'nin kilit talarn
dan birisi grnndeki 1970ler Trkiyesi, dnyann gi
diine elbette eski alardan daha da ok baldr.
1970ler dnyas, kapitalist ve sosyalist sistemlerin

385

TRKYEDE 1971 REJM I

en gelimi lkelerinde bile yeni

anlaylarn arand
bambaka bir a eiindedir. ki yz yl boyunca Batya byme ve refah salayan yntemler, ada Bat'nn ileri dnk balarna olduka eskimi grnmektedir
imdi Totaliterlik,
yeni ada sayl faist devletlere
ramen btn toplumlann evrensel olarak reddettii bir
kavramdr, szgelii... Yeni
dnya, Bat ve Dou iin,
tartmasz biimde, bir katlma dnemi olmaldr. Katl
ma ise klasik demokrasi ile ilgili ok kurumu yeni aama
lara iten bir byk hedeftir. Sz konusu olan, yaama kav
gasn gnlk hayatn saysz labirenti iinde veren yz
milyonlarca adsz kiinin, iradelerini ve zlemlerini toplumlarn karar srelerine nasl yanstabilecekleridir. Bu
ada demokrasi'yi kmsemek deil, ancak daha ileri
snrlara gtrmek dnlebilir. Demokratik haklar, top
lumlann uyanan ynlarnn, adsz kalabalklarnn, kendi
rgtleriyle dnce ve uygulama a!anna kabilmelerinin
tek aracdr. Dnr ve sradan yurtda ile Batl ada
mn 20. yzyldan bekledii tek ey, Orta': Pazar lkele
rinin en nl yz aydnnn aka ortaya koyduu gi
bi (i) stnde bir l sessizlinin
bulunmad daha
ileri demokratik aamalar gerekletirmektir.
Trkiye, ekonomisi ve btn sistemi ile bir paras
olarak yer ald Avrupa'dan 1970lerde ayr dnleme
yecek bir toplumdur. Byyen Trkiye, gelimenin nne
koydunu saysz ekonomik sosyal ya da politik sorunu
zmek iin yeni yntemler seecektir. Bat'nn klasik
geliim emalar, geen akarda, snrl bir bilgi ve de
ney ortamnn etkisiyle,
toplumlarn gei dnemlerini
gerekten ok sancl klmt. Oysa, yeni birikim lerle do
nanm bir ada, gemiin klasik emalarn tekrarla
mamak; demokratik srelerin dnda, bonapartlzm de-

Joe Rorraly, A Enrcpe of Doubt and Amriety,

The Financial Times (25.4.1972), S. 19.

386

TRKYEDE 1971 REJM

nemelerine girimemek artk mmknd. Ortak Pa

zarn siyasal uzants saylabilecek Avrupa Konseyi Si
yasal Komisyonunun toplantlarn, 1972 nisannda Trki
ye'de yapmas bir rastlant olmasa gerekti. Trkiyeye ge
len Avrupa'nn siyasal beyinlerinin bir blm, lkenin
ekonomik ve sosyal sorunlarnn zmnde seilecek
yntemler sorununu en stte,
yakndan aratrma ve
tartma olanan bulmulard. Komisyon bakan, Si
yasal parti liderleriyle
yaptmz temaslar, Trkiye'de
reformlarn gerekleeceine bizi inandrmtr, bu ileri
bir adm olacaktr szleriyle, ayn zamanda, Trkiyeyi
nasl ele aldklarn da dile getiriyordu. Bakann deyiiy
le, Trkiyede parlamenter demokrasi hayattadr, dina
m iktir, canldr ve glkleri gsleyecek kudrettedir
( 2)

Toplumlarn, yeni
zlem ve isteklerini demokratik
sreler iinde gerekletirmeleri, Bat Avrupann genel
gidiini tekil eder. Bu sre, ayn zamanda, demokratik
hak ve mcadelelerin siyasal, sendikal ve benzeri alan
larda, yeni rgtleni biim leriyle ok dinamik ve etkili
olarak kullanlmasn da zorunlu klar. Gereken ey, de
mokratik bir toplum iin olmazsa olmaz bir koul saylan
sosyal alternatifleri aklkla ortaya koymaktr. oulcu
bir toplum, sermaye kadar, emek ile ilg ili glerin de
rgtlendii ve demokratik alternatifler durumuna gele
bildikleri bir toplumdur. Vunanistan dosyasn, albaylar
rejimi ile birlikte buzdolabna
koyan Avrupa Ekonomik
Topluluunun istedii ey, demokratik topluma, en azn
dan gerek bir sosyal demokrat alternatifin tannmas
dr. Trkiye'nin kendilerine yeni kim lik arayan btn ku
rumlan ve deiim sanclar eken rgtleri, ekonomik
ve siyasal karar mekanizmalarna geni ynlarn etkili
olarak katlmasn gerekletirmek zorundaydlar. an
(2) Milliyet (26.4.1972), S. 1 ve 9.

387

TRKYEDE 1971 REJM

dnda kalmamak, yaanan ann genel gidiine ters d

memekle mmknd. nn'nn her halde grm ola
caklar tarihsel gidi, Trkiye'de demokratik sol alternati
fin de kesinlikle
biimlendirilmesi dorultusundayd,
1971 re jim inin bir tercih eiinde bulunduu 1972 ilkba
harnda...

(28 nisan 1972)

III
CHP VE TRKYEY ANLAM A SAAT
TRK CUMHURYETnin tarihsel ve sosyal tem elleri
ni atan ana parti CHP, partiler st ikinci Erim kabine
sinin dnden az sonra yapt olaanst Kurultay
ile kendisine yeni kiilik verme
mcadelesinin baka
bir sayfasn amaya hazrlanyordu gerekten de... Ola
anst Kurultayn nne
gelen tezler, daha derinde,
Trk toplumunun yapsal deiiminin ortaya kard b
yk olaylarn birer rnydler.
Btn sosyal teori ve pratik, toplumlarn altyapla
rda beliren deiikliklerin styap kurumlarmda da kk
l yeniden dzenlemeleri zorunlu kldn gsterir. Ulu~,ai kurtulu sava, Trkiyenin baz egemen gleri ile
geni halk ynlarnn zlemlerini birletirebilen olaan
st bir ittifak altnda gereklemiti. Anadolunun uiusal
nitelii ar basan eraf, toprak sahibi ve sermaye grup
lar ile asker/sivil brokrasi'nin siyasal programn izle
yen nl Birinci Grup, ilk TBMM'nin tek gc deildi.
Kylln, iinin eitli alan snflarn sosyal ira
desini okluk dinsel bir grnm altnda yanstan nl
kinci Grup, Kurtulu Savann iine inanla katimasay-

388

TRKYEDE 1971 REJM

d yeni Trkiye belki de ok ac gnler geirecekti. Oy

sa, Kurtulu Sava
kazanlrken toplumda demokratik
muhalefet'i temsil eden ikinci kanat tasfiye edilmi ve
Birinci Grup, giderek, CHP araclyle btn devlet me
kanizmalarna el koymutur. 1971 rejimi sonrasnda CHPyi iktidarda kalmak isteyenler ile seimli bir ortama ge
meye ncelik verenler
eklinde ikiye ayran bunalm,
dnn bu byk yanlgsnn kefareti olarak grlebilir.
CHPnin tarihsel dram, cumhuriyet'in ilk yirmi be yl
boyunca ileri dnk bir demokratik muhalefete frsat ver
memi oluunun sonucuydu. i snf ve yoksul kyllk
o yzden gittike kopmutur, CHP'den...
kinci Dnya Sava'n izleyen yirmi be yl'n sos
yal ve ekonomik geliimi durduran engelleri nne katp
gtren byk deiim sreci, pratikte, CHP'nin gelenek
sel yapsnn ktrlmesi demekti. Zira, sosyal ilerle
me ve daha yksek bilin dzeyleri arayan ynlar, ana
felsefeleri toplumlar stnde bir szde denge salama
ya dayanan klasik orta snf dncelerini daha ilk an
dan reddederler. Byyen bir toplum, snflarn dnda
ve stnde denenen sosyal hakemlik abalarn olumsuzlayan toplumdur. O anda yeni bir madd ereveye eri
mekten baka zlemi olmayan sosyal gler, denge'den
deil, deiim'den yana olan programlarla birlikte yr
yeceklerdir. Dinamik ynlarn biricik istei, durgun bir
tarm ekonomisinden sanayi toplumunun ileri retim ili
kilerine geebilmektir. DP/AP kilisi nlerindeki tarihsel
bileti kullanrken; dengeci dnya gr yznden CHP,
toplumun yapsndaki kkl kabuk
deitirmenin uzun
yllar bu yzden yannda yer alamyordu.
Deien sosyal yap, varln yeni koullara gre
bir lde ayarlayabilen Adalet Partisi'nden sonra 1972
ilkbaharnda CHPden de ayn isel btnl gerekle
tirm esini bekliyordu artk. CHP Genel Sekreteri Dr. K
mil Krkolunun olaanst Kurultay eiinde demokra

389

TRKYEDE 1971 REJM

tik sol adna bonapartist eilimlere, tepeden iktidar olma

zlemlerine kar gsterdii olaanst diren, aslnda,
sosyal yapdan ald derin gcn eseriydi. Sosyal farkl
lamalarn netlemeye balad tabandaki hzl deiim,
hi kukusuz, tavanda da kendisiyle tutarllk kurulmas
n bekleyecekti, Trk toplumunda... AltyapIaryle btnleemeyen btn styap kurumlan iin kanlmaz sonu,
ilerlemenin arklar altnda srekli olarak ezilip gitmek
tir. Yeni Trkiyenin bilin dzeyleri her an biraz daha
ilerlemekte olan geni halk ynlar artk kalknma ve
ile ri retim ilikileri talep ediyorlard. Bu srama aa
mas, btn tutuculuk abalarnn oyunu kaybedecekleri
andr. Refah kadar nemli bir
etken katna ykselen
demokralik haklar byle zamanlarda amaz bir tutarllk
la istenecek, alnacak ve savunulacak; elde edilen hak
lara yeni rgtleni biimleriyle, madd g kazandrla
caktr.
Ortann solu slogamyle
CHPde tarih sahnesine
gelen yapsal deiim olayn belki de en ok anlayla
karlayan kii, her halde, Cumhuriyetin ilk elli ylnda
ileriye dnk nice tasarnn tutuculuun duvarlarnda na
sl parampara edildiini gren nn olmalyd. nn'
nn denge kadar radikalizme de arlk veren kiilii iin
ar sorun, gei dneminin sanclarn yaayan 1971 reji
mi Trkiyesinde, partinin btnln de koruma zorun>
luudur. sel ve dsal dinamiklerin oluturabilecei ok
geni bir ihtimaller potansiyeline ancak gl siyasal r
gtler kar koyabilir. Ne var ki, toplumsal rgtlerde
gcn asl kayna kiisel yaknlamalar deil, toplumlarn en salam yanlaryle yani sosyal tabanlaryle kuru
lan koalisyonlardr. Kendilerini ve toplumlarn daha iyi
bir dnya iin deitirmeye hazr bulunan Trk halk yn
lar, ileriye dnk btn siyasal programlarn da gven
le dayanabilecei biricik kaynaktr bundan sonra.
390

TRKYEDE 1971 REJM

Byk frtnalarn iinden gelen CHP, onun tecrbeli

lideri ve sosyal uyann szcs olmaya alan yeni
kadrolar yalnz gemileriyle bir daha hesaplamayacak
lar, gelecek iin de btn Trk toplumu nnde snav
vereceklerdi. Sorun, kiiler'le deil, t,dumsal geliim
nnde alnacak demokratik tavrla ilgilidir. Halk ynlannn derin ilelerle olumu zlemleriyle btnleebil
mek ve bunlara, tabandan tavana doru yeni ifade ve ger
ekleme yollar amakla ilgilidir. Tarihsel snrllklar
na ramen sosyal demokrat hareketlere toplumlarn iler
leme srecinde den rol hi de az deildir.
CHPnin
ileri dnk gleri rollerine sahip ktklar oranda, par
tileriyle birlikte, toplumlarnm yarnlarna da unutulmaz
katklarda bulunmu olacaklard. CHP, imdi, Trkiyeyi
iyi anlamas ve sosyal tabanyle yeni bir demokratik it
tifak gerekletirmesi gereken gnlerdeydi...

(5 mays 1972)

IV
NN VE BRLKTE YNETM

AI

CUMHURYET HALK PARTS ve smet nn,

bir
tarihin, birbirlerinden ayrlmaz iki paras gibiydiler. 1972
maysnn sosyal demokratlar'n
bonapartist eilimlere
zaferiyle biten byk CHP Kurultay bu adan bir dev
rim dir CHPde... Zira, nnnn at ak mcadeleye
ramen sosyal demokrat
kanat kurultay'da olaanst
bir baarya eriiyordu. CHP, ilk olarak, nn faktrn
hesaba katmamt, Trkiyede... Olaanst Kurultayda
ortann solu'ndaki yeni akmn kazand baar stne

391

TRKYEDE 1971 REJM

nn genel bakanlktan istifa etmek suretiyle, ilk ola

rak, CHPnin gelecei ile kendi tarihini birbirinden ayr
mak zorunda kalr. Tarihsel olarak anlaml, kiisel olarak
da trajik bir olay karsndayzdr. Zira, nn'nn dile
dii ynde oy vermeyen Olaanst Kurultay, son
zmde, deien Trkiyenin aynasndan baka bir ey de
ildi. Yeni bir Trkiyenin, ok baka sosyal yap ve zo
runlularnn rn olan delegeler, modern an ancak
rgt a olacan anlyorlard. Daha ileri bir toplum
dzeni yaratmak isteyen toplumun, ynlara dnk yeni
gleri, yeni ada kalc biricik varln rgt olduu
nu anlamlard, 1971 rejimi Trkiyesinde... Modern dn
ya, karizmatik lider tipinden, davranlarn belirli dnya
grleri ve sosyo/ekonomik motivlere gren dzenlen
dii rgtleni biimlerine gei ile belirlenir. oulcu
bir toplumun sosyal mcadele yollarn aratran kadro
lar, ortann solunda, sosyal demokrat izgide belirli bir
i tutarllk kazanmay bu kurultay
baarsndan sonra
CHPde btn hedeflerin nne alacaklard. Bylece, bonapartizm peindeki geleneki brokrat kanata kar, Ecevitli CHP rgt arln sivilleme dorultusunda koyuyor;
son iktidar anslarn da yok ediyordu, stten ynetim is
teyenlerin...
Tarihsel nder nnnn karlat kiisel dram,
rgtn yapsnda ve davran biimlerinde beliren de
rin farkllamann ok doal bir rnyd. Sz konusu
olan ey, artk, birlikte ynetim'dir. Yn ile yneticinin,
rgt ile nderin, baka bir sosyal aamann gerekleri
ne uygun olarak, daha demokratik
mcadele yollarn
oluturacaklar bu
dnemde, hi bir gc birbirinden
ayrmak stnde durulamaz. Demokratik ynetimde, ayr
ma deil birleme ve btnleme sz konusudur. Zinci
rin halkalar, ayn dorultuda alan bir sinir sistemi
nin hassas ileyiiyle modern siyasal rgtn i btn
392

TRKYED E 1971 REJM:

ln oluturmaldr. Bu adan, CHPnin daha nceki

btn tarihinden daha farkl bir ynetim biiminin eii
ne geldii ortadayd, 1972
baharnda... Ne var ki, bir
yandan tarih, te yandan da yaanan olaanst ortam
nnnn byle bir geii kendi eliyle gerekletirme
sini olanaksz klmtr.
Trkiyenin, son derece hzl gelien kark bir dn
ya ortamnda, hl olaanst gnler yaad da gerek
ti, 1972'de... Olaanst gnler, zellikle g kaymalarnn
yaratt boluklarda baka alternatifleri denemek iste
yenlere byk frsatlar verebilirler. Kendine zg koul
lar ve yntemlerle de olsa, Trkiyenin demokratikleme
si srecine belirli katklar bulunan nnnn bile bazen
olaanst engellerle
karlaabildii, zellikle sky
netim mahkemelerinin asker savclarna kar yrtt
kampanyalarda apak grlyordu. CHP liderini, gi
derek, devletin baz gelenekse! mekanizmalaryle kar
karya getiren derin srtmelerin 1972 ortalarnda t
myle ortadan kalktn sylemek olanakszd, henz...
Demokratik haklarn
korunmasnda dnya ve Trkiye
nnde belirli bir baraj tekil eden nn'nn, kendi r
gt .ile elikide grnmesi o yzdendir ki, basit bir
olay deildi.
Bir gei dneminin etin sorunlarn yaayan Tr
kiye'de, olaanst koullardan kta nn'nn oyna
yabilecei rol, belki de en iyi biimde, yine Olaan
st
Kurultay kazanan akm ve kadro dile getirir.
Etle trnak birbirinden ayrlmaz szyle, Dr. Krkolu,
smet nn ile CHPyi ayrmann hem imknszln hem
de sakncalarn anlatm oluyordu, kurultay sonrasnda..
Ecevit de daha nice yllar ulusun ve CHP'nin nnden
k ve g alabileceini syler. Olgun bir siyasal nder
rgtte demokratik deiim srecinin yaratt kritik an
larda, dnlebilecek en iyi yardmcdr.

393

TRKYEDE 1971 REJIM

Trkiye'nin btn sorunlar CHP'nin snrl orta snf

ideolojisi ve eklektik sosyal demokrat programyle z
lebilecek deildir, hi kukusuz... Ancak, hi bir toplu
mun en doru, en tutarl eylem programlarn birka yl
inde oluturabildii de yeryznde grlmemitir. CHP
yeni dnemde bir yandan lkede olaan dzene geie
yardmc olmak, te yandan da yaanan ann gerekleri
ile program arasnda gittike daha salam organik ba
lar kurmak durumundadr. Bu sre, Trkiyede siyasal
yelpazede toplumcu bir partinin kuruluunu da olutura
bilecek bir platformdur.
CHP'nin ve nn'nn arlk
kazandrdklar bir demokratik so! muhalefet, gelecein
Trkiyesinin salam glerinin ve ileri sosyal ittifakla
rnn, rgtlerinin douuna katkda bulunabilecekti, ola
anst rejim ve hkmetlerin sona eriini kolaylatr
mak suretiyle...
Trk toplumu, stnde hareket ettii dnya parasyle birlikte, sorunlarn demokratik, etkili, dil form
larda zmek zlemindeydi. CHP ve nn, Trkiye'nin
bu noktaya geliine tarihin ak iinde yardmc olmu
lardr. Sosyal bilin,
yaanan zorlu gs dneminde,
gemiin baarlarnn, gelecekte ok daha ileri ve de
mokratik biimlerde gereklemesini istiyordu. Tarihsel
mirasna sahip
kacak bir nnnn, birlikte ynetim
ilkesiyle toplumuna yapabilecei yardmlar sona erme
miti, Trkiyede... Ama lider bu miras reddederse,
CHP yine de, alan snflarla kurduu ittifaklarn sa
laml orannda sosyal demokrat izgisini aydnla kavuturabilecekti.

(10 mays 1972)

394

4
SSTEM KENDNE YAKIN
HKMET GETRYOR: MELEN BABAKAN

I
DAHA AZ RADKAL BR REJME DORU

BERAL Suat Hayr Orgplnn babakanlk deney

1972 maysnn bir episodeudur, aslnda... rgpl, siya
sal partiler arasnda uzun
grmeler yrtrken top
lumsal ynden beliren en byk yenilik, CHPnin yne
tim inin deimi olmasyd.
Ynetim artk seimi reform'un nne koyan ellerdeydi. Byle bir ortamda h
kmeti lml bir ele brakmak, parlamentonun giderek
yeniden Demirelli AP'nin
yrngesine kaymasna izin
vermek demekti; erken bir svilleme'ye ynelmek de
mekti.
Buna, 1971 rejimi izin vermeyecekti. Vermedi de...
rgpl hkmetinin
kabinesi son anda ankaya tara
fndan reddedildi ve
rgpl bu olaand davrana,
babakanlktan istifa etmekle karlk verdi.
Yeni hkmet hem reformdan sz etmeli, hem de
ekonomik sisteme belirli bir gven vermeliydi.
Prof.
Erim'in babakan vekili brakt Melen'i asil babakan
yapmak, aslnda, bu iki hedefi badatran ustalkl bir
formld.
1971 rejim inin ilk iki hkmetini izleyen Ferit Melen
kabinesi Trkiyeye artk daha az radikal bir iktidar g

395

TRKYEDE 1971 REJM

rnts kazandrmaktadr. Birinci Erim kabinesinin zel

lii, belirli isteklerin ifadesinde seilen tavrd. Yeryz
nn yenileme abasndaki ou toplumunda yeni bir tip
orta smf aydnn dile getirdii reform nerilerini and
ran kesin tavr, kinci Erim
kabinesinin gerileyen to
nundan sonra Melen kabinesi'yle yeni bir anlaya gelmi
bulunuyordu. Toprak ve tarm, vergi, maliye, maden ve
petrol, eitim ya da idare reformlar yine hkmet prog
ramlarnda sekin bir yer almaktaydlar. Ama Babakan,
zamannda seimlere gidebilmek iin reformlarn yapl
masnn zorunlu olduunu da ekliyordu zenle. Reformla
rn doktrinci sapmalar ile deil, lm esaslara gre yap
lacan aklayan yeni hkmet, gerekte 12 mart' iz
leyen gnlerin radikalizm grntsn giderme konusun
da da ilgin bir titiz lik iindeydi, artk...
Partilerst iktidar deneyinin bir yl iinde geldii
aama hi kukusuz, ok eyi aklayacak kadar anlaml
dr. 12 mart'ta Trkiye'de belki 'siyasal iktidar deimi
ama ekonomik anlamda bir iktidar deiiklii olmamt.
Kendi yasalarn -geici baz sarsntlar olsa b ile - uzun
srede egemen klma nitelii, ekonomik sistemlerin te
mel zelliidir. Trkiyede
byyen ve gelien kapita
lizm zellikle kk burjuvazinin ar tepkileriyle kar
lamtr, 1970lerde... Toplumda bir ara srdrd stn
l gittike yitirm e durumuna den kk burjuvazi
deiim anlarn okluk anariye kadar uzanan honutsuz
luklarla karlar. Radikal eilim leri benimser grnen bir
blm kk burjuva aydn, sistem ile olan elikisini
bu kritik anlarda btn toplumun elikisi gibi gster
mek isteyecektir. Oysa, toplumun geni ynlar yzeye
deil daha derindeki gereklere bakar; seimini, geici
bir honutsuzluk yerine btn yapy srekli olarak dei
tirm e potansiyeline sahip tarihsel hareket lehine yapar.
1971 rejiminin bir yllk kaderi, sosyal ittifaklar km

396

TRKYEDE 1971 REJM

sedii iin yalnz kalan kk burjuvazinin etkisizleme

si olayyle birlikte dnlmelidir.
Ekonominin egemen tepeleri ile siyasal iktidar ara
sndaki boluk ve uyumsuzluklar,
sistemin kanlmaz
mantyle, yeni
dnemde onarlmaya
allacaktr.
Anari ortamn kaldrmak iin
gerekirse yeni anayasa
deiikliklerine bile gitmek, Melen kabinesinin progra
mnda aka sz verilen bir husustur
artk... Belirli
alanlarda sertlik eilimi hi gizlenmemektedir. Huzur ve
skn, yeni dnemin iki ana hedefidir. Getirilen reform
program da aslnda huzur ve sknu salama amacnn
bir sonucu olacaktr. Daha etkin bir kamu ynetimi, ya
psal bozukluklarnn bazlarndan kurtarlm bir ekono
mi, sistemin, iinde bulunduu bunalmlardan bir sre
iin uzaklamasn elbette kolaylatracaktr. 1971 reji
minin, tarafsz rgpl'nn deneyini izleyen nc h
kmeti, toplum nne fazla radikal
grnme klfetine
gerek grmeksizin kabilmektedir, baka bir deyile...
lk iki kabinenin programlarndan farkl olarak yeni h
kmet zellikle ekonomik alanda
ncelikleri deitir
mekte ve gemite fazla nemsenmeyen baz faktrleri
daha ne almaktadr.
Kamu mliyesi alannda Melen kabinesi ncelii ye
ni vergi getirmeye deil, szgelii, vergilerin tam olarak
alnmasna kaydrr. Programa gre, etkili bir kontrol sis
temi kurulacak ve vergi kayplar nlenerek randman ar
trlacaktr. Vergi kaakl, gelien Trk kapitalizminin
de 1970lerde eletirmekte bulunduu yapsal bozukluk
lardan balcasdr, gerekte... Belirli bir bykle eri
en iletmeler, vergilerini srekli olarak karabiime du
rumundaki kk ve orta iletmelerden yaknmaktadr
lar. Bu iletmelerin vergilerini tam dememeleri, vergile
rini daha drst deme durumundakilere yeni vergiler
konmasyle sonulana gelir. Kamuoyu nnde zel sek

397

TRKYED E 1971 REJM

trn en yetkili kurulu ve szclerinin 1972 ortala

rnda srarla belirttiklerine gre, ar vergi yk altnda
bunalan glerin birisi alan snf ise kincisi de vergi
karma olanaklar daralan byk ietm elerdir.
Vergi
kaaklnn nlenmesi, byle bir
ortamda, var olan
ekonomik sistem asndan zorunlu bir grev oluyordu.
Melen program, tarm kesiminde gelenekse! top
rak ve tarm reformu sloganlarn tekrarlarken koopera
tif ilik slogann da yeni bir anlayla gndeme getirir.
Program, tarmda krediden iletme ve sata kadar b
tn almalarn mmkn olduu lde
kooperatifler
eliyle gerekletirilmesini savunuyordu.
Melen program, radikalizmden dzen ile btnleme'ye ynelen ana felsefesiyle aslnda 1971 rejim nin
ald yeni bir aamay temsil ediyordu.

(31 mays 1972)

II
MELENN KTSAD NCELKLER
YASAMA ORGANINDA
gvenoyu salayan Melen
hkmeti, bir gei dneminin grevlerini stne alm
tr, artk... 1972nin yaz balarnda, yeni hkmetin or
taya koyduu uygulama program, toplum nndeki so
runlarn yukardan nasl grldnn bir belgesi ola
rak nitelenebilir. Melen hkmeti, ncelikle, zamannda
seime gidilmesi iin gerekli nesnel kouliarn dkm
n yapar. Bu, seim sorununun
koullarnn ilk olarak
gndeme ge'mesi demektir. Daha nceki hkmetlerin
uzun reform listelerini daha snrl bir ereveye indiren
yeni hkmet, bunlarn gereklemesini seim iin zo

398

TRKYEDE 1971 REJM

runlu saymaktayd. Programn, Mecliste AP lideri Demi

re! kadar GHP'nin yeni Genel Bakan Eceviten de olum
lu oy almas, hi kukusuz, siyasal arenada deien bir an
lay sonucuydu. ok ayr nedenlerle de olsa, dzenin iki
kanadnn byk partilerini tekil eden AP ve CHP, sonu
seime gidebilecek bir mini-reform
programn onayla
makta saknca bulmamaktaydlar. Radikal ve bonapartist
eilim leri etkisizletirme abasndaki iki partinin ortak
tavr, gelecek adna bir sivil bloklama'nn da belki ilk
provalarn tekil ediyordu.
Trk ekonomisi asndan programn en ilgin yan,
kapitalizm nnde ald tavrda bulunabilir. Melen hk
meti, iktisat politikasnn temel ilkelerini sayarken, kal
knmada devlet kesimine olduu kadar zel teebbiise
de nemli grevler dtn belirtir. Program daha n
ceki partiler st hkmetlerin devlet kapitalizmi'ne ar
lk veren slbu deitirmektedir. Melen'in sunduu pro
gram, zel teebbsn yaratc gcnden ekonomimizi
faydalandrmak iin onun kalknma plan hedeflerine uy
gun olarak, gven ve kararllk iinde almasn sala
yacak tedbirler almay nemle gz nnde tutacaz di
yordu, szgelii... 1971 rejiminin balad
andan beri
Trk kapitalizminin en ak istei de zaten dzenin nite
lii konusunda gven ve kararllk salanmasyd. stenen
ey, ekonomik oyunun yasalarnn belirlenmesinden ba
ka bir ey deildi, aslnda. Kapitalizm'in zorunlu kld
aralar kullanmayan siyasal iktidarlar ile kapitalist bir
kalknma modelini harekete geirmek elbette kolay de
ildir. Melen hkmeti, en azndan programyle, oyunun
yasalarna ilikin seimini yapm ve var olan dzenin
gelitirilm esini 1972 ortalarnda stne alm grnmek
teydi.
Ekonominin zm bekleyen
sorunlarna verilecek
ncelikler, sistem seimi kesinletii zaman bir bakma

399

TRKYEDE 1971 REJM

kolaylar. Zira, rejim asndan

varlmak istenen son
ama aklk kazanmtr. Kapitalizm'in modern gerekle
rini karlamak isteyen bir siyasal program, ncelii, daha
ksa sreli ilere verecektir. Yllardr
tartlan toprak
reformu konusu, byle bir uygulamada ekonomik, poli
tik ve sosyal etkileri dolaysyle yine de ilk maddelerden
birini tekil edebilir. Reformda, zellikle modern kapi
ta lis t tarmsal iletmelerin gelecei aydnlannca tarm
sal yatrmlar yeni bir hz elde edebilecektir. Kk top
rak mlkiyetine arlk veren Formoza ve ran usul re
form projeleri, ekonomiyi gelitirme hedefini sosyal dur
gunluk uruna feda eden tasarlard. Oysa, yeni sra
malar gerekletirmek isteyen Trk kapitalizminin iste
dii ey, tarmsal kesimine dinamizm getirilm esidir. Da
ha modern iletmeler kurulmas, cce iletmelerin toplulatrlmas, krsal alanlarn miras yoluyle blnmesi
nin nlenmesi ve orta ya da byk iletmelere ynelinmesi, dzenin iinde olduu aamada genel gereksinme
leridir. Melen hkmeti, toprak ve tarm reformunun ana
ilkelerini ortaya koymakla sisteme sz verdii gven ve
kararll da getirmi oluyordu.
1971 rejim inin bu yeni dneme noktasnda ekono
miye genel bir hareket getirmek, gnlk iktisat uygula
malarnn ister istemez ilk hedefi seilir. Yatrsm ve
ihracat alannda destek tedbirleri giderek, byyen bir
tempoyla uygulamaya girecektir. Tedbirler, szgelii, ih
racat artnda baarlarn aka gstermilerdi. hra
cat kolaylatrmak iin denen
vergi iadeleri 1972de
artrlm t. Bunun sonucu, vergi iadesinde
yararlanan
dallarda 1972nin ilk ay iinde yzde 60 orannda bir
ihracat artnn gereklemesi olur. Yatrmlar iin
getirilen yeni kolaylklar ise, 1972
hazirannda toplan
yeni yatrm isteklerini 47 milyar lira'ya karr birden. Ne
var ki. ihracat ve yatrm destekleri artarken kamu ma-

400

TRKYEDE 1971 REJM

yesi dengesizliini hl srdryordu. Mal yl sonun

da 8- 10 milyar liralk bir bte a vermekten kurtula
bilmek amacyle, yasama organlarna gelmi baz vergi
tasarlarnn karlmas dnlmekteydi. Bunlar, ge
nellikle, sistemi ileri gtrc nitelikteki tasarlardr hep...
Melenin cil program, toprak reformunun yan sra bek
leyen vergi tasarlarn da bir an nce karmay ng
rr.
Gerekleme sre ve yollar belirsiz topik radikal
tasarlardan dn, Melen'in at dnemin, kapitalizmi
min yeni hedeflerinin bundan sonra Trkiyede daha bir
aklkla tespit edileceinin de ilk habercisi gibidir.

(9 haziran 1972)

401

KAPTALZMN YEN
STRATEJS VE NC PLN

TRK KAPTALZM VE YEN! STEKLER

T RK KAPTALZM 1971 re jim inin yeni aama sn
da toplum
nne bir kere
daha kar.
Baz kk
burjuva evrelerin Trk byk burjuvazisine yaktrd
kapkalk ya da montajclk gibi sfatlara ramen
Trkiye'de kapitalizm 1960'dan sonra nemli admlar at
mtr. stanbul Ticaret Odas Bakan Behet Osmanaaolunun deyiiyle, Trk ekonomisinin dokusu, Cumhuriyetin kuruluundan beri zel teebbstr zaten. Yaanan
i ve d koullarn diktas olarak gelen zel teebbs
destekleme siyasetleri ise elli yl iinde rnlerini ver
mezlik edemezdi. 1970Ier Trkiyesinde artk modem an
lamda sanayi sermayesini oluturmak isteyen, perspek
tifle ri ileriye ynelmi bir byk burjuvazi vardr. Ayrca,
tarm ve ticaret kesimlerinde de nemli oranda sermaye
biriktirilm ektedir. Ne var ki, tarm ya da ticaret kesim
lerinde, kk retim birim lerinin, ellerinde biriken ser
mayeyi rasyonel biimlerde kullanma olanaklar snrl
dr. Kapitalizmin daha -byk bir ekonomi yaratma sre
cinde daima gzlendii gibi, sermayenin belirli merkez
lerde younlamas gerekir. 1972'de byk burjuvazi
den birdenbire tarma sat vergisi, ticaret ve serbest

402

TRKYEDE 1971 REJM

meslek gelirlerine asgar vergi konmas trnden ne

riler gelmeye balamas byle bir sermaye younlama
sn zorunlu tasarruf yoluyle gerekletirme abalardr
lar. Trkiye'de sermaye younlamas olayn byk ap
ta engelleyebilecei iin Kurumlar Vergisinin ykseltil
mesine iddetle kar klmas da yine bu geliimin bir
baka yzn tekil eder.
Byk burjuvazinin nc ekirdeini tekil eden grup
zel sektrn baz kesimlerine gre daha ileri grlere
de sahiptir. stekler ncelikle geleneksel ticaret ve ta
rm sermayelerini [kapitalizm ncesi ortamdaki glerini
sarsacak biimde etkileyeceinden]
fazlasyle rahatsz
etmektedir.
Oysa var olan koullarn getirdii kapitalist retim
biimi Trkiye'de daha rasyonel tedbirlerin
alnmasn
oktan zorunlu klar. OECD, 1970in daha ilk gnlerinde
Trkiye iin bu ynde bir dizi rasyonelleme tedbiri tav
siye etm iti. Bunlar, bal bulunduu sistemin de gelien
Trk ekonomisine gsterdii akln yollardr. Ticaret ve
sanayi odalarnn stne
taarak Trk sanayici ve i
adamlarnn ayr bir rgtlenie
gitmeleri, yeni rgt
araclyle yeni isteklerini aklamalar, btn bu geliim
aamasnda anlam kazanan olaylardr.
Byk burjuvazinin Trkiye'de rasyonellemeyi yani
geleneksel yapnn daha ileri
koullara gre yeniden
dzenlenmesini neren kesimi yeni bir felsefeyi temsile
almaktadr 1970'lerde... stanbul Sanayi Odas Baka
n Erturul Soysal, yeni felsefeyi
cesur saylabilecek
szlerle dile getirir. Soysal, dnyadaki lkeler ve fe rt
ler kalknmak ve insanca
yaamak iin sabrszdrlar.
Kolonializm devrini kapamtr; zenginlerin fakirleri s
mrmesi, emperyalizm gibi kavramlara toplumlar olaan
st hassasiyet gstermektedir der... yle ki, ne yzyl
sresince bin bir skntdan sonra kalknan Japonya ve ne

403

TRKYE'DE 1971 REJM

de her eyin nnde insan hakkn ve teebbs gcn

kabul eden ABD bile sanayicilere sevimli grnmez. Ak
sine, yar faist sermaye rejim lerinin
bulunduu Endo
nezya ve Pakistan'daki rejim deiikliklerinden sonra sa
nayi Yunan, spanyol, Portekiz modeli faist sistemleri
ya da Yugoslav uygulamasn da reddetmeye
balar.
Sosyal, ne skynetimin getirdii sknet, ne de yen;
hkmetin zel sektr anlay bizi rehavete itmemeli
dir, diyerek, zel teebbs Trkiye'nin kalknmasnda
aktif biimde rol almaya arr.
Yeni dnem iin byk burjuvazi grlyor ki, ken
disine politik ve ekonomik hedefler izmeye almak
tadr. Ege Sanayi Odas Bakan inasi Ertan, az geli
mi lkelerde planl kalknmann karsnda olmak mm
kn deildir der, daha az anarik bir retim srecine
duyulan zlemi ifade eder. Trk Sanayicileri ve adam
lar Dernei Bakan Feyyaz Berker ise, toprak - tarm
ve mal reformlar bata olmak zere btn yeniden d
zenleme abalarn destekleyeceklerini aklamakla kal
maz, istenen politik
ereveyi de akla kavuturur.
stenen ey Yahya Han modeli deil; demokrasiye, ana
yasaya, parlamenter sisteme,
sosyal adalete bal bir
dzendir. Dr. ahap Kocatopu ise ii - iveren - hk
met arasnda yksek cret sorunlar iin ancak gnll
bir ibirliinden sz eder. Kalknma ve demokratik hak
lara verilen ncelik, kukusuz, dnyadan bamsz olma
yan Trkiyedeki kapitalizmin baka toplumlardan ald
derslerin sonucuydu. Yrnge, aklk kazanyordu gide
rek...
Yeni bir kiilik peindeki Trkiyeye demokratik bir
platform ararken byk
burjuvazinin etkili kesiminden
gelen istekler gzden
kamayacaktr. Daha byk bir
ekonomi, daha demokratik bir toplum Trkiyenin gnde
mi haline gelmek zereydi, yava yava...

(25 ocak 1972)

404

TRKYEDE 1971 REJM

1!
BYK SANAYN SERMAYE KAVGASI
1970'LER TRKYESNDE kapitalist sistem artk ye
ni trden sorunlarla kar karyadr. Bu sorunlarn belki
de en banda gelir, kapitalizme yeni kaynaklar salama
orunu... Bilindii gibi, gelimek isteyen sermaye, ken
di kaynaklan dnda yeni kaynaklar arayacaktr. nce
likle Halk tasarruflar, dtan bulunabilecek kaynaklarn
en nemlileri arasndadr. Hisse senedi ya da tahvil sat
mak suretiyle halktan toplanan kaynaklar, byk irket
lerin geliip devlemesine btn kapitalist toplumlarda
olanak yaratrlar. ada ABD kapitalizmi, sermaye piya
sasnn ekonomik sistemin gelimesinde oynad byk
roln 20. yzylda en etkin rneklerini
verir. Bir ara
sermaye piyasas araclyle deta gkteki mavi bulutlar
bile halka satlabilmi, elde edilen byk tasarruflarla
20. yzyln dev korporasynlarmn ortaya k gerek
letirilm iti.
Trkiyede tahvil ve hisse senedi
satlar birden
gelitii halde bu piyasay
dzenleyecek yasa yllardr
yasama
organlarndan
geirilememitir.
Hukuka d
en grevin, ktisad yaantnn
gereklerine biim ver
mekten baka anlam tamad bir ada bu terslik hi
de rastlantsal saylamaz. Prof. Zeyyat Hatibolunun de
yiiyle ekonomide yeni bir aamay temsil eden serma
ye piyasas hareketi(i) Trk ekonomisinde yerlemi ba
z karlar ile aslnda iin iin atmaktadr. Bu eli
meler, tarihsel olarak, kapitalizmin yapsal baz zellik
leriyle de birlikte dnlmelidirler:

(1) Prof. Dr. Zeyyat Hatibolu, Sermaye Piyasas

nn ktisad Yn ve Sorunlar, ktisad Aratrmalar
Vakf, 4.11.1972, teksir.

405

TRKYED E 1971 REJM

1 Sermaye piyasas hareketi,

gelimek ve eko
nomide egemen kesim olmak isteyen yeni sanayi serma
yesi ile imtiyazlarn srdrmeye alan kasik mal ser
maye arasndaki kar srtmelerinin rndr. Birleik
Amerika ve btn teki ileri kapitalist lkelerde ilk sa
nayi tesislerinin ou, banka ve sigortalardaki mal ser
mayenin denetimi altnda kurulmulard. Ne var ki ekono
miye katkda bulunan asl g olarak sanayi sermayesi,
gelitike, mal sermayeden
bamszln elde etme
zorunluunu duymaya
balar. Bu kritik anda bankalar
sistemi birdenbire alr ve halktan, tasarruflarn, ban
kalar yerine dev sanayi kurulularna yneltmeleri iste
nir. Trkiyede sermaye piyasas kurulmas hareketinin
gecikmesini deerlendiren Prof. Hatibolu, 1972 Trki
yesinde bankalar ve sermaye piyasas birbirlerinin d
mandrlar szyle, bu tarihsel
gerei yeniden ifade
ediyordu. Sermaye piyasalar
kurulduktan bir sre son
ra bankalardaki mevduat azalacak, sermaye irketlerin
deki fonlar ise artacakt. Bu kar elimesinin Trk
kapitalizminin yapsnda
baz i atmalar yaratmama
s imknszdr, elbette...
2 Sermaye piyasas, Kapitalizm ncesi dnemin
zelliklerinden birisi olan irat
amacyle ma! ve mlk
edinme eilimini de byk lde zayflatacaktr. Baz ik
tisatlar, gayri menkul'den salanan gelirin, 1972 Trki
yesinde bile enflasyona kar [hisse senetlerine gre]
ok dayankl grnd inancndadr. Gerek bir serma
ye piyasas hareketi bu durumu tersine evirir. Zi
ra, piyasadan beklenen, eskiden gayri menkul ve benzeri
alanlara giden fonlarn artk byk korporasyoniarn, hol
ding ya da irketlerin sermaye potasna
aktlmasdr.
Sosyal adan, bu i, gelenekse! rantiye snf ile kk
tarm ve ticaret sermayelerinin sanayi
sermayesinin
egemenlii altna alnmas anlamn tar. Byk serma
ye younlamasn gerektiren dev sanayi ve ticaret ku-

406

TRKYEDE 1971 RE j M

ululan ile kk sermaye arasndaki bu tarihsel at

ma, 1970ler Trkiye'sinin temel bunalmlarnn zaten ba
nedenlerinden birisidir. Burjuvazinin ayr kesimleri ara
snda verilen egemenlik mcadelesinde; sermaye piyasa
s hareketi, modern sanayi ve ticaret sermayesinin teki
varlkl snflar karsnda kendisine stnlk salama
stratejisinin son aamasn temsil ediyordu.
Trkiye'de sermaye piyasasnn tam anlamyle ger
eklemesi, baz hesaplara gre, ylda en az 2 milyar li
ralk bir tasarrufun daha byk sermaye irketlerine ak
n salayacakt.
Ulusal gelirin yzde 1ine erien bu
kaynak hi de kmsenecek nitelikte deildir. Aslnda,
Ortak Pazara girmek isteyen Trk Sanayi kapitalizminin
en rasyonel dzeylerde retimi gerekletirecek byk
retim birimlerine ihtiyac vardr imdi... Ataerkil gelenek
leri srdren kk ve dank eski imalthaneler. AET'nin
yksek normlara ulam kaiiteli ve ucuz rnleriyle re
kabet edemeyeceklerdir.
Modern bilim ve teknolojinin
her yeniliini retime
uygulayan, i ve d pazarlarda
ksa srede egemenlik kuran byk retim birim leri, ay
n zamanda, byk bir sermaye younlamas olayn ifa
de ederler. Trk sanayiinin bir sermaye piyasas kurul
mas isteini gndeme srmesi, yaanan ann btn bu
zorunluklaryle yakndan ilgilidir.
Yeni Trkiye'de sermaye piyasas hareketi, grld
gibi, ha!k kapitalizmi yaratmak gibi kayglardan ok,
var olan sistem in geliim halklarndan birisinin rny
d. Ekonomik sistemlerin hayat nem kazanan sorunla
rn mutlaka zdkleri de bilinen bir gerektir. Halk ka
pitalizmi slogan ise, en ok
kullanld lkede, yani
Birleik Amerikada bile 1970 ekonomik bunalmnda hal
ka ait hisse senetlerinin deerlerinde en azndan te
bir orannda kayp yaratan Wall Streetteki byk panik
ten sonra oktan unutulmutu, zaten...

(11 ubat 1972)

407

TRKYED E 1971 REJM

il!
1995N TRKYES N STRATEJ
K YZ YILLIK byme ve gelime zlemleri Trk
toplumunu ulusal olduu kadar uluslararas alanda da e
tin sorunlarn
zmeye itecektir artk
1970Ierde...
Trk kapitalizmi ilk tercihini, bal bulunduu Bat siste
mi iinde Avrupa Ekonomik Topluluu ile
btnleme
dorultusunda yapmtr. Ekonominin egemen tepeleri ile
lkeyi saran d dnyann balayc etkilerinin gerekle
tirdii bu tercih, Ortak Pazar'a gei dneminin sona ere
cei 1995 ylnda AET ekonomileri ile btnleebilir ya
pya kavuturulmu bir Trk
toplumunun yaratlmasn
zorunlu klar. Partiler st Melen hkmetinin i ba
na geliiyle alan yeni dnem, Trk kapitalizminin z
m ertelenemez duruma gelmi sorunlarn olanca akIyle ortaya koyaca, yeni planlar ve stratejilerle ken
disine yepyeni hedefler benimseyecei bir dnem ola
caktr.
Trk Devlet Planlama rgtnn 1972 hazirannn ilk
gnlerinde Yeni Strateji (i) adiyle yaynlad tarihsel belge
1973- 1995 Trkiyesinin geirecei madd deiim iin
alnan hedeflerin ilk somut grntsn izecektir. A l
nan hedef, ulusal geliri bu sre iinde 700 milyar lira
daha artrarak fert bana 1500 dolarlk bir gelir dzeyi
ne erimektir. Trkiyenin 1972de 320 dolar aan fert
bana ulusal geliri bylece yaklak olarak drt kat b
ym olacaktr. Buna ramen, Trkiye o tarihte, szge
lii, 1970ler talyas ile ancak eit dzeye gelebilecektir.
Belirli bir gerekilikle baklabilirse, 1970 kalyasnn yir-

(1) Yeni Strateji, 1973-1995 Ankara,

S. 1-31

D.P.T.,

1972)

408

TRKYEDE 1971 REJM

mi iki yllk bir zaman aralyle yakalanabilmesi bile

mutlu bir olayd, Trk kapitalizmi iin... Zira, ekonomi
belirli byklklere eritike teki gelikin toplumlarla
aradaki a kapatmak daha kolaylaacaktr. Asl sorun,
alnan hedefe gerekten erimenin mmkn olup olma
dnda dmlenir.
Devlet Planlama rgt, Trk ekonomisinin ulusal
gelire yirmi iki ylda 700 milyar liralk net bir katky
gerekletirecek madd potansiyellere sahip olduu ka
nsndadr. Trkiye yalnz var olan madd retim gleri
ile deil, iinde bulunduu dnya koullar, corafyas
ve politik nemi ile de birlikte deerlendirilmesi gereken
bir toplumdur. Tarihsel durum, Trk ekonomisini belirli
anlarda kendi potansiyellerini de aarak, uluslararas bir
srecin arklarnda bytmek olanan verebilir. Szge
lii, aradaki sistem farkllklarna ramen Sovyetler Bir
lii nin Trkiye'de 360 milyon dolar akn sanayi yatr
mna katkda bulunmas rastlant olamaz. Yeni Trkiye
AET ile ilikilerini gelitirirken Afrika ve Asya'da da yeni
pazarlar aratrmakta; in ile giderek ekonomik ilikile
re dnecek yeni politik balar kurmaktadr. RCDnin
Trkiye, Pakistan ve ran asndan minik bir Ortak Pa
zar olma ans belki de gelecekte Orta Dounun Arap
toplumlar ile daha byk bir ekonomik ibirliiyle so
nulanabilecektir.
Gelecein
belirlenmesinde yaanan
ann snrl koullarn aan bu tr ereveler, Trk sa
nayiinin yatrm ve pazar sorunlarnn zmn de belir
li oranlarda ferahlatma ansna sahipti, hi kukusuz...
Yeni stratejiye gre 1972- 1995 dneminin perspek
tifle ri gerekleirse, yirmi iki yl sonra Trkiye kesinlik
le sanayi toplumu'na dnebilecekti. Planlama, sanayiin
ulusa! gelire katksnn 1995 ylnda onda drt orann
bulmasn ngryordu. Tarmn pay ise ayn
srede
onda bire dm olacaktr. Sanayileme ile birlikte ge-

409

TRKYEDE 1971 REJM

lisen hizmet kesimi ise 1995 Trkiyesinde ulusal gelirin

yarsn tekil etmeye adayd. Ne var ki, byle bir ge
lime dzeyine eriebilmek ancak sanayiin yirmi iki yl
boyunca ylda ortalarru yzde 12lik byme gsterme
siyle mmknd. Ortak Pazar ilikileri ile Trkiyenin derin
lemesine sanayileme si arasnda kesin bir zmn he
nz belirmemesi, bu alanda ilk sorunu yaratr. AETnin,
Trkiyeye ancak ihracat gc bulunan sanayi dallarna
yatrm yapmay
nerdii bir sr deildir, 1970lerde...
Oysa, Trk ekonomisi, bir noktadan sonra, ihracatn ya
n sra sanayiin kendi iindeki tamamlamasmn zorunlu
kld ana ve yan sanayileri de kr/mak istiyordu. Zira,
1955te 65 milyonda tutulmaya allacak olan Trk nfusu
nun emek pazarna akacak 28,4 milyon kiilik igcne
tem i bulma ortamn yaratmann tek yolu da derinleme
sine sanayilemedir.
Uluslararas pazarlarda nisb bamszlk kazanmak,
bir sanayi toplumunun asgari gerekleme
kouludur.
Trk kaoitalizmi de, hi kukusuz, d ve i pazar koul
larn ulusal ckarlaryle
dengeleyebilmek zere belirli
oranda bir bamszlk arayacakt. (Trkiye/AET) ilikile
rinde sanavilsme dorultusunda ileride yeni ayarlama
larn kanlmazl imdiden anlalyordu. Belki de, ge
limesinin kendisine verecei yeni uluslararas frsatlar
AETye ilikin sorunlarn zmnde de kapitalizme im
diden narlemeyecek
kolaylklar dourmaktan
geri
kalmayacakt. retici gleri gelien Trkiye, deinme
mekte direnen bir dnyaya, eskisinden daha byk bir
rifi'p irKsuiN-n kabul ettirebilirse, bu kapitalizmin yakn
sredeki geliim potansiyeli'ni de
kararlatran strate
jik bir etken olacakt...

(3 haziran 1972)

410

TRKYEDE 1971 REJM

IV
TRK YENLEMES, KENDNE BR MODEL SEYOR
CUMHURYETN daha ilk
gnlerinden beri ada
uygarlk dzeyine erimeyi benimseyen Trkiye'de yeni
leme sorunu, sonu gelmeyen bir tartma alandr. B
tn Trk yeniletiricilerinin kmaz, gerekte yenileme
sorununu yalnz ileri dnya ile yzeysel benzerlik bii
minde almalarnn sonucu da olabilir. Bir grup kk bur
juva aydn asndan yenilemek ya da adalamak,
yaadklar ann en gelimi birka Bat lkesindeki dav
ran ve dnce kalplarn Trkiyede de yaratmaktan
ibarettir. Anlalmak istenmemektedir ki. dnceler de.
davran biimleri de fizik tesi bir dnyada olumazlar.
Dnya grleri, kurumlar ve yenilikler, belirli bir madd
geliim dzeyiyle, onun iindeki retim ilikileriyle ya
kndan ilgilidirler. Bu madd teme! kurulmadka, onun
sonucu olan ada anlay ve dnce tarzlar da bir
toplumda oluamaz.
Yeni strateji'den bir ay sonra kamuoyuna aklanan
iinc Be Yllk Plan'n) yenileme arac, kapitalist bir
sanayileme modeli iinde ortaya kar. Daha 1930larn
ilk sanayi planlarndan itibaren grlen kamu kesimi ile
ze! kesim arasndaki birbirlerini destekleyip btnle
tirm e eilimi, 1970!erin plannda artk yeni bir zellik
kazanr. lke, 21. yzyda bir Bat Avrupa lkesinin yani
talyann verdii modele gre gtrlmek istenmektedir.
talya. Bat Avrupann sanayi tesi toplum iin yaran
ok gelimi baz lkelerinin yannda Trkiyeye biraz da
ha yakn, nisbeten geri bir lkeyi temsil eder. Trkiye ve

(1) Yeni Strateji ve Kalknma Plan, nc Be

Yl, 1973 - 1977 (Ankara, D.P.T., 1973) S., 4 ve sonras.

411

TRKYEDE 1971 REJM

talya, yirmi iki yllk bir gei dnemi sonunda Ortak

Pazarda daha yakn ilikiler kurmas gereken iki lkedir
de... Plann hedefi, 22 yl sonra talya ile Trkiye ara
sndaki gelime farkn en azndan yar yarya azaltmak
tr.
22 yllk sreyi kapsayan yeni stra te jiye paralel ola
rak, kapitalist sistem asndan Trkiyenin madd yaps
ile varlmak istenen hedef arasnda bir zdelik kurmak
gerekliydi. Ulusal gelir ynnden, bu, 22 ylda insan bana
gelirin drt kat artrlarak, 20 bin liraya eritirilm esi an
lamn tamaktadr. Sanayileme, alman kapitalist geli
im modelinin biricik yaratcs olarak sahneye kar bu
rada... Bu, toplumda hem kaynaklarn kullanm alann de
itirmek hem de ekonomide gerekten yeni dzenleme
leri gerekletirmekle mmkndr ancak...
1973ten balayarak Trk
ekonomisi, plana gre,
kaynaklarnn gittike artan bir blmn sanayi yatrm
larna yneltecekti, im di...
22 ylda ortalama yzde
9Iiik bir byme hzna erimek, sanayi kesiminde an
cak yzde 12'nin altna dmeyen geliim hzlarn ger
ekletirmeye baldr. Kald ki, genellikle tketim mal
reten Trk sanayiinin i yapsnda da nemli baz de
iiklikler zorunludur, bu dnemde. Ara mal ve yatrm
malar sanayilerinin planda yzde 14 dolaylarnda bir
yilk art hzn gerekletirmekle zorunlu klnmas b
tn bu etkenlerin br
sonucudur. Yalnz nc Plan
dneminde 281,1 milyar dolarlk sabit sermaye yatrm
gerekletirilecek ve
bunun yzde 31,1'lik
blmn
imalt sanayii yatrmlar alacakt. Teorik olarak alnan
model, gerekten de, yenileme ynnde bir btnlk
tayordu. Kapitalizmin kendi plan'yd, bu...
Ekonominin yapsndaki
deiimle sosyal deiim
ayn anda olacakt. Sanayiin ne getii bir toplumda,
kentsel ve krsal kesim arasndaki dengeler altst olur.

412

TRKYEDE 1971 REJM

20. yzyl sonlarnda Trkiye 70 milyon nfuslu bir b

yk toplum olmaya
adaydr. Ne var ki, eskiden geni
krsal alanlara yaylan Trk nfusu btn bu 22 yl s
resince kr kesiminde artk pek az art gsterecektir.
ngrlen byme stratejisi,
kylerde yaayan halkn
sre sonunda 15 milyon kiiden ibaret olacan sapta
maktayd. 1970'ler banda 14 milyon kii olari kentsel
nfus ise 21. yzyl eiinde 55 milyon insana eriecek
ti. Kent yalnz yaama biimlerini deil, bu biimlerin
zn veren dnya grlerini, dnce ve anlay ka
lplarn da kkl olarak deitirir.
Kapitalist geliim,
btn tarihsel sre iinde, krsal yaamn fantastik d
nce biimlerinin
sanayileme ile birlikte aklic yn
temlere geiinin de modelini verir.
2li. yzyl sonlarnda kapitalist modelin, uluslarara
s gerekler, emperyalizm, d
smrlme
karsnda
toplumcu kalknma modellerine gre geri saylmas ge
rektiini sosyalist teori hakl olarak belirtecektir. Ne var
ki, sosyalist teori ve pratiin en son rnn tekil et
tii kapitalist styap da varln yine bu yeni rasyo
nellere borludur. Trkiyenin 22 yllk ekonomik by
me stratejisinde kapitalist geliim
modelinin aklkla
benimsenmesi, yarataca derin sosyal, siyasal, kltre!
etkilerle birlikte, en azndan bir sistem btnl kur
mas asndan nemle not edilmelidir.

(26 eyll 1972)

V
PLAN, SOSYAL ADALET,
REFORM VE RETM LKLER
1960'LARDAN SONRA pianl kalknma deneyine gi
rien Trkiyede hemen her plan bir dizi yapsal deiik
lii
ngrr.
Yapsal deriiklikler,
toplumlarn da

413

TRKYEDE 1971 REJIM

ha nceki madd erevelerinin krlp, baka dengelerde

yeniden kurulmas demektir.
Burada, bir rastlantsallk
deil, btn iinde birbirleriyle tamamlama sz konusu
olmaldr. Yenilemeyi gerekletirecek yapsal reform
lar, eklektik bir davranla seilemezler. Her reform, var
olan sistem'in niteliklerine gre ister istemez farkl so
nular yaratacaktr. Trk planlarnn hi uygulanamayan
yapsal deiiklik ve reform nerileriyle dolu bulunmas;
siyasal iktidarlarn yetersizliklerinin yan sra, yenileme
tedbirlerinin retim ilikileri ile salam balant kuramayiiyle de yakndan ilgiliydi.
1973/1978 yllarnn Trkiye'sini
kapsayan cnc
Be Yllk Plan reform sorununa
trtk daha baka bir
adan yaklayordu.
stenen ey,
kapitalist
dzenin
!s!eyiini onaran, aksaklklarn giderip yeni bir denge ya
ratan reformlardr. retim ilikile ri ile ngrlen
bu
ilikilerle elimeli reformlar asndan imdi yeni bir
aama sz konusudur. Trk kapitalizmi yalnz yeni he
defler semekle kalmamakta, Trkiye'de kendi plann da
yaratmaktadr artk... 1971 rejimi bu adan da bir dne
metir.
nc Plan daha ilk anda zellikle kk burjuvazi
nin szcleriyle orta sol CHPnin byk eletirilerini s
tne eker. Zira, sosyal adaleti arka plana atm, ekono
mik byme hedefini ne almtr, plan... Sosyal adalet
sizliin en youn aclarm eken kk burjuvazi, ara ta
bakalar ve brokrasi elbette tepki duyar, bu kapitalist ge
liim stratejisine. Sosyal adalet nerede? l ykse
lir, birdenbire... Aslnda, Birinci ve kinci Be Yllk plan
larda sosyal adalet neredeyse, nc plan'da da orada
dr; yani sistemin getirdii kapitalist geliim modelinin
yasalar iinde... Kapitalizm zellikle alan snflara ye
niden yaratlan deerden elbette bir pay verecektir ama
ancak kendisi iin gerekli i pazar genilemesini salaya

414

TRKYEDE 1971 REJM

cak kadar... alan snfa aktarlacak payn, kapitalizmin

daha fazla bymesini nleyecek dzeye kn ise, 21 inci
yz ylda talyann 1970lerdeki dzeyine erimeyi hedef
alan Trk biiyk burjuvazisi reddecektir. Sermayenin zel
lii bymedir, nk...
Gerekirse, catastrophs n iteli
inde bir byme, belki do. Pianl kalknma, byle bir den
gesiz geliime kar Trkiyedeki kapitalist sistemin yer
letirdii etkili bir dengeleme aracndan baka bir ey de
ildir, zaten... CHP lideri Ecevite bu plan
br dzende uygulanamaz dedirtecek kadar sert tavrlar
aldran plan, aslnda, Trkiyede var olan kapitalist retim
ili k ilo rinin kendi yasalar iinde oluturduu boici ta en
gereki pland.
Elaka bir deyile, 1971 rejim inin olarnnstlkleri
iinde ekenomik sistem sosyal adalet iin reform ya da
reform iin reform kavramn alaa ediyordu. Sistemin reform'dan anlad ey, kapitalist retim ilikilerini ge
litirm ek iin reform dur. Reform kavram, aka, ama ve
sonu ilikisi arasnda bir btnle kavuturulmaktadr,
artk...
Etkili bir kamu idaresinin kurulmas, nc Plan'a
gre reformlarn belki en by olacaktr. Brokratik
bir toplumda en az imkn bulunan ey, reform yapmak
tr. Ynetim kademelerindeki kiilerin reformu gerek
letirmek iin olaylar,
toplum ve insanlar karsnda
nceiiklc dinamik bir tav;r almas gerekir. Toplumlarm,
kapal kaplar ardnda oluturulan dar baz emalara g
re yneltilebiIdikleri alar biteli nice oluyordu. Yeni a
da er ey ancak aklkla vs bir btn iinde ortaya ko
nulabilirse gerekleme olanana sahiptir. nc Pln
uygulamann, tm
kamu kesimi reformunun
kaderine
balanmas byle bir ortamda ok doal karlanmaldr.
Maeri, petrol, toprak, tarm ya da adalet reformla
r nc Planda daha bir zorlayc nitelik almaktaydlar.

415

TRKYEDE 1971 REJIM

Enerji maddeleriyle stratejik madenlerin devlete ile til

mesi, nc Planda yasama
organ nne bir grev
olarak geliyordu.
Bir baka zorunlu
grlen
reform
ise, eitim de toplumun gelime abalaryle tutarl bir
btnlk kurulmasdr. Yeni toplum, bilgi ezberleyicileri
yerine bilgileri pratie evirmesini baaran genler is
ter. Bilgiye kullanm deeri kazandrmak, en ksa sre
de, ekonomik yarar salamann da tek yoludur. nc
Plan, sanayileme abalarnn arlk
kazand bir ei
tim sistemi kurulacandan sz eder, artk. Kader kav
ramnn etkisizletii, insann bireysel
girikenliinin
birden byd modern eitimi Trkiyede uygulamak
imknsz saylmayabilir. Ama bunun iin nce ekonomi
nin daha geni yerli teknik kadro isteinde
bulunmas
da gerekliydi.
nc Plann var olan dzen iinde belki de en
zor gerekletirilebilecek reform tasars, toprak ve tarm'la ilgili bulunandr. Plan bu alanda 10 milyar liralk
bir yatrm kapasitesi ngrmt. Bunun 3,8 milyar li
ras kamulatrma, kadastro, su, eitim, salk gibi hiz
metlere; 6,2 milyar liras ise iletme, donanm ve yap
kredileri olarak kullanlmak zere kooperatiflere ynel
tilecekti. Plan'a gre bu byk kaynaa ramen toprak
datm ii on be yldan nce bitirilem eyecektir. Plann
tam karln vermedii soru, toprak reformu uruna
harcanacak milyarlarca lirann kapitalist sistem iinde
daha iyi kullanm biimleri bulunup bulunamayaca !<o
nusudur. Reform fetiizm i Plan'n
soruna daha tutarl
karlklar aratrmasn nlemi olmalyd. 12 Mart Muhtra hl masann stnde duruyordu, nk...
topik olmayan her yenileme, ortaya konan geli
me kalplarna ait madd temellerin o toplumda gerek
ten bulunup bulunmadn ya da dtan yaratlp yarat
lamayacan gz nnde tutmak zorundadr. ki be yl
lk plan deneyinde geirilen eitli sarsntlardan sonra

416

TRKYED E 1971 REJM

noloji toplumlaryle Trkiye arasnda mallarn serbeste

akabildii bir geliim aamasna erimektir. nc Plan
yeni kalknma on yl konusunda bir gerein kesinlikle
bilinmesinde yarar grr: Trkiye'nin var olan ekonomik
yaps srdke Bat Avrupa'nn teknoloji toplumlaryle
bir gmrk birlii gerekletirmesi 20. yzyln son yl
larnda bile mmkn deildir. Trkiye byyen, rekabet
gc artan ve giderek d pazarlarda bouabilen bir yapyle donatlmaldr. Sanayileme burada salt bir kalkn
ma hz sorunu olmaktan kmaktadr artk... Hedef, tek
noloji yaratan toplum aamasna gemek yani ulusal sa
nayie kendi iinde bir anlam ve btnlk kazandrmaktr.
Teknolojiyi lke iinde
retebilmek amacyle Tr
kiye'nin gelecekteki on yllarda zellikle ara mal ve yat
rm mal retecek sanayi tesislerini birbiri ardna yk
seltmesi gereklidir. Bu tesisler, ancak retim maliyeti
ve kalite bakmndan salam rekabet standartlarna kavuturulabildikleri takdirde Trkiye'nin teknoloji toplumu
olabilmesinden sz edilebilir. nc Plan, kimya, petrokimya, makine, makine imalt, madeni eya ve demir
d metaller sanayilerini zellikle en ileri teknolojiyle
donatlmas gerekli alanlar olarak benimsemitir. Batnn ileri kapitalist toplumlarmn elli, ya da yz ylda ba
ardklar bir ii yirmi ya da yirmi be yla sdrmak,
elbette modem teknoloji iin zorunlu objektif koullan
yaratmakla mmkndr. Byle bir perspektifle unlar ol
maktadr Trk kapitalizminin yeni hedefleri:
1
En ileri teknoloji, ada
gereklere oranla
ancak gerekli optimal bykle
erimi iletmelerde
rasyonel br retim salayabilir. Trkiyedeki kk re
tim birim leri bu amala teebbsler aras birlemelere
yneltilm elidir. Geni bir devlet
destekleri sistemiyle
byk kurulular, irketlemeler, halka ak teebbsler
ve kooperatiflemeler desteklenmelidir.

418

TRKYEDE 1971 REJM

2
retim maliyetini drmek zere
ii cret
leri de belirli dzeylerde tutulmaya allmal; kaliteyi artrmak iinse, etkili denetlemelere ba vurulmaldr.
1973'ten itibaren Trkiye'de de uygulamaya konmas
tasarlanan fiyat ve cret denetimi tedbirlerinin gerek an
lamn bu genel erevede bulmak yanl olmayacaktr.
Kalitesi kt mallarn markalarnn devlete aklanmas,
fiyatlar ykseltilen mallarn ithali yoluna gidilmesi, ya
da sanayi rnlerinin ambalajlar stne tavan sat fi
yatlarnn yazlmas gibi neriler -pahallkla savan ya
n sra - daha iyi ve kaliteli retim hedefinin de ortaya
kard tasarlardr. Ulusal cret ve Fiyat Daim Komis
yonu ise emek, sermaye ve devlet tem silcilerinin yar
gnll bir ulusal gelirler siyaseti
kararlatrmalarna
hizmet edecektir. Yeni abalarn tm de, d dn
ya karsnda
Trkiyeye karlkl maliyet stnl
veren bir maliyet yaps salama hedefinden kesin
likle ayrlamaz. Burada ister istemez, emekten Trk ka
pitalizminin uzun sreli amalar uruna istenmi
bir
fedakrlk ve uyum da sz konusudur. Ekonominin genel
yarar adna ii snf olaanst bir ortamda talepleri
nin bir blmnden vazgemeye
arlmaktadr. Oysa,
a^>'i lde sanayilemi lkelerin tersine Trkiyede c
retler fiyatlar tek bana etkiler durumdan 1970te ok
uzak bulunuyordu.
Yksek kr hadlerinin
yrrlkte
olduu bir toplumda ise, emein alabilecei pay sona
ermemi demektir.
nc Planm ortaya kard tasavvurlarn tm
nn yan sra fiyat ve cret denetimleri de birer niyeti
temsil ederler. Niyetlerin gerekleebilmesi ise;
hem
brokrasinin olumsuz etkilerinden saknlmas, hem de
ilgili sosyal gruplar arasnda demokratik haklar zedele
meksizin uzlamaya varlabilmesi gibi ok etin iki so
runun zmne derinden balyd, hi kukusuz...

(5 aralk 1972)

419

TRKYED E 1971 REJM

Vli
NEREYE DORU
TRKYE'nin gelecek yirmi iki yl iin benimsenen
teknoloji toplumuna gei hedefi
1973 yaklarken
toplam kaynaklarn artrlmas ve bu kaynaklarn en uy
gun, optimal biimde yatrm'a dntrlmesi zorunluunu 1971 re jim inin kesinlikle gndemine getirir. Top
lumda bu lde temel bir deiim, elbette salt al
an snfn fedakrlklaryle oluturulacak deildir. Var
olan kaynaklarn nemli bir blm, aslnda, orta ve st
gelir gruplarndaki belirli tabakalarn elinde bulunmakta
dr. Daha iyi bir kaynak kullanm, Trk kapitalizmi asn
dan bu gruplara ait tasarruflarn da denetim ya da disip
lin altna alnmasn zorunlu klacaa benziyordu.
Bankalar sistemi ile sermaye
piyasas alanndaki
deiiklikler, tasarruflarn bu yenilikler araclyle daha
etkili kullanmna hizmet edecektir. Ne var ki, i kay
naklarn bir blmn de zorunlu tasarruf ya da vergi
leme yoluyle dzenlemek gerekliydi. Trkiyede tica
ret, tarm ve serbest meslekler gibi hizmet alanlarnda
geni apta kaynak yaratld ok iyi biliniyordu. Oysa,
nemli boluklar bulunan vergi sistemi zellikle bu alan
lardaki kaynaklan hemen hi bir zaman adaiet ve eit
lik ile vergileyememekteydi. Devletin kaynak an ver
gi oranlarn ykselterek gidermeye almas, 1970'lere
kadar daima alan snf ile byk irketler stndeki
vergi ykn arlatrmaktan baka sonu dourmamt.
nc Plan, vergileme alanndaki terslii altst et
mek iddiasndadr. Ama, hem kamu mliyesine ek kay
nak salamak hem de sosyal adalete aykr olan vergi
uygulamalarna son vermektir. Plan, gelir vergisi tari

420

TRKYEDE 1971 REJM

felerinde ait ve orta gelir dilimlerinde grlen ar ve

hzl mterakkiliin sona erdirileceini iln eder artk...
Bir baka deyile, cret artlar ksm denetim altna
alnrken; dk cret gelirlerinden kesilen vergilerin
orannda da indirim yoluna gidilecektir. ok yoksul olan
lardan alman vergilerde bundan sonra bir dme beklen
meliydi. Devlet'in dk gelirlilerden ald vergiyi azalt
mas sonunda urayaca gelir kayb ise orta'nn stn
deki gelir gruplarndan alnacak vergilerin miktarn yk
seltmek ya da vergi kaaklarn nlemek suretiyle kar
lanabilecektir. Vergi oranlarnn deitirilmesi,
1973te
gerekletirilecek ilerin en banda yer alr.
Devletin yeni stratejisi, nc Plan dneminde ye
ni vergi trlerine ba vurmakszn, vergi idaresini, mal
yargy ve var olan vergilerin yapsn dzelterek, kamu
gelirinde her yl sabit fiyatlarla yzde onluk bir art
gerekletirmektir. Vergilerde bu apta bir gelir esnek
lii yaratabilmenin, ncelikle, serbest meslekler, ticaret
ve ksmen tarm kazanlarndaki byk kaaklar nlemek
le mmkn olabilecei derhal grlr. 1973 program bu
na ek olarak, servet bildirimi sisteminin de oto kontrol
salayacak ynde harekete geirilmesini neriyordu. On
yl akn sredir uygulanan ama pratik bir amala kul
lanlmayan servet bildirimi bylece gerek fonksiyonu
nu kazanm olacakt. Vergisi
denilmeden kazanlm
servetleri gizlemek, etkili bir oto kontrolda kolay deil
dir. Ayrca, vergi muaflk ve
istisnalarnn bazlarmr
kalkmas da bir baka gelir artrc unsur olarak planlan
yordu.
Byk burjuvazinin en alt kademeleriyle kk bur
juvazinin st tabakalarn vergileme amacn gden yeni
tasarlar, bundan zarar grecek sosyal tabakalarda her
halde sevinle karlanmayacaktr. Oysa kalknmann yk
leri, izlenen modelde ancak bu yollardan alan snf

421

TRKYED E 1971 REJM

larla orta burjuvaziye yaylabilirdi. Kapitalizm asndan

uzun sreli ama, tasarruflar ya kamu mliyesi elinde
toplamak ya da byk irketlemeleri, retim tekellerini
gerekletirmek zere sermayeyi belirli ust gelir grup
larnda younlatrmaktr. Plan, bu sermaye birikim
ve
transferleri srasnda bir yandan zorunlu sanayi dallarnn
yaratlmasna eldeki geni destekleme tedbirleriyle ara
clk edecektir. te yandan da, blgesel gelime farkla
rn azaltmak, dengeli ve
fonksiyonel bir yerleme ve
kentleme siyasetini gerekletirmek zere yurdun e
itli blgelerine yatrmlar dzen!' bir biimde yayla
caktr.
Planl bir ekonom- n esitl'
aralaryle 1970Ierde
Trkiye'de bilinli biimde ortaya karlmaya baland
n kabul etmek gerekiyordu artk... Bu, kuku yok ki,
sosyalizmin deil kapitalizmin anlad ve gerektirdii nite
likte bir planl ekonomidir. Bu olayn yarataca sosyal
muhalefet ise modelin kanlmaz rn olarak -istense
de, istenmese de- zaten gze alnacaktr.
stelik tarih, sosyal muhalefeti gelitiren bir or
tamn sosyalist mcadelenin asl beii olduunu da nice
rneiyle gsterir. 1971 rejim i, Trk Kapitalizmine yeni
hedefler kazandrd olaanst dnemde, aslnda, Trk
toplumuna lkede var olan retim tarznn kapitalizm ol
duu konusunda da tarihsel bir belge veriyordu, deta...

(7 aralk 1972)

422

6
AP VE CHP OLAANST REJME
KARI YAN YANA GELMEYE BALIYOR

OLAANB LK VE ANAR
T RKYE, 1972 yaznda artk yeni baz zmler arar
kendine. Gnn sorunu, toplumu sarsan olaylar arasn
daki neden ve sonu balantlarn doru olarak ortaya
koymaktr. Trkiye'de bir evre, anari nlenmedike bunalm'n sona ermeyecei temasn iliyor ve bu nok
tada bunalm ile anari arasndaki
balantnn deer
lendirilmesi, Trkiye'nin belki de en stratejik sorunla
rndan birisi
haline geliyordu. Tutucu gr,
bunal
m sadece anarinin sonucu saymakta grlmemi bir
srara sahipti.
APden ykselen yeni sesler,(i) 1972 yaznda, buna
lm ve anari konusunda en azndan bir kanadn grle
ri olarak nem tar. AP lideri Demirel, anari meselesi
ha! olmadan rejim bunalm hal olmaz yolundaki gr
leri doru saymamaktadr artk... Aksine, anari mese
lesinin halli dahi rejim bunalmnn giderilmesine bal
dr diyen Demirel, Trkiye asndan nemli grd bir
sakncaya da parmak basar. AP liderine gre, anari me-

(1) Son Havadis (7.7.1972) S. 1.

423

TRKYEDE 1971 REJM

selesi il nihaye rejim bunalmnn sebebi olarak gste

rilmeye devam edilirse, bir noktadan itibaren bu iddia
tesirini kaybeder ve sebep, bahane haline gelir. Adalet
Partisi ynetiminin ald bu tavr dndrc olsa ge
rektir. Toplumda partiler yelpazesinin liberal kanadnda
yer alan Adalet Partisi, anari sorununda dinamik ve ya
psal analizi tercih ediyordu, birden bire... Belirli so
nular yaratan madd drtleri ne almay gerektiren
bu analiz, ister istemez, asl arl nedenler yani im
diye kadar yeterince dnlmeyen etkenler stnde yo
unlatracakt. Belirli bir toplumsal durumun yaratl
na yol aan eyleri, salt g gsterileri yle nlemek ise
elbette imknszd. AP, bylece, kendisini amaya alan
glere ok somut ihtarlar verir deta...
Yaanan dnemin baz olaandlk'larla
getii
kesin bir gerektir. Ancak birok belirti,
olaanst
durumun da yeni deerlendirmelerini yapmay zorunlu
klyordu. Trkiye bu duruma geni bir i ve d etkiler
zinciri iinde itilm i, 1971 rejim i bu ortamn son halka
sn tekil etm iti. Ama, halkalardan da nemli olan ey,
zinciri bu noktaya eken tarihsel, ekonomik, sosyal g
lerdir. Reform ya da yapsal dzenleme ynndeki bas
klar, gerekte, olaandlklara bir denge getirme ih
tiyacnn ifadesidir. Oysa, ok evrede
reform ihtiyac,
iktidar sorunundan da ayrlyor ve olaanst bir rejimin
btn reformlar yapabilecei var saylyordu Trkiyede
AP olaanst durum
konusunda baka baz noktalara
daha parmak basmak
gereini duyar. Demirelin de
yiiyle olaanst durum tabiri kullanld ekilde ve
anlald manada Anayasada mevcut deildir. Anari
yi nlemek iin ba vurulan skynetim bile gerekte
bir Anayasa rejim idir. AP lideri, bunun dnda, artlan
mehul ve herkese gre deien bir olaanst duru
mun lkeyi aydnla
karmayaca
grndedir.
Babakan Melen'in 1972 temmuzunun ilk haftalarndaki,

424

TRKYED E 1971 REJM

anari ortadan kaldrlmtr biimindeki tehisi,(2) bu

adan umut verir bir an iin...
Sosyal demokrat bir rota almaya alan CHP ile y
nlara dnk sosyal siyasetler izlemek isteyen liberal
AP arasnda, Trkiyenin sorun ve elimelerine ilikin
politik grler, 1972 yaznda epey yaklam grnr.
Bu eilim doaldr aslnda... Siyasal rgtler, sorunlar,
ynsal bir erevede ve madd iticileriyle birlikte gr
mek zorundadrlar. rgtleni, biraz da, temeldeki sos
yal glere ini demektir. 1971 rejiminin sonu gelme
yen olaandIklarnn yerini daha dzenli bir ortama
brakmas, pratikte, sosyal glerin seslerini daha ok
duyurmalar demekti. Metafizik dnceye yer verme
yen sosyal bilin, uzayan anari tartmasn gerek k
kne oturtulabilecek biricik gtr: nk, stnde derin
bir sessizlik bulunan toplum, ynsal diyalogun belirdi
i yeni bir demokratik srece yneldike yzeysel anar*
i etkisizlemeye balayacaktr. 1972 yaznda halk yn
larn tarih sahnesine yine aktif biimde karmann zorunluu, dzenin sivil gnlerince iyiden iyiye anlayordu, ni
hayet...

(11 temmuz 1972)

II
YASALAR, TOPLUMLA ELMEMELDR
1972
TEMMUZUNDA yeni bir deney peindedir 1971
rejimi. Bir yllk sreden sonra yeniden bir Anayasa de
iiklii yaplmak istenmektedir.
stenen deiiklikler,
temelde, bir nceki yln Anayasa deiiklikleri srasm-

(2) Milliyet (10.7.1972), S. 1 ve 9.

425

TRKYEDE 1971 REJM

da gdlen mantktan pek az farkldr. Klasik devlet me

kanizmalar stnde kk
burjuvazi lehine kurulmu
zerklikleri azaltan ya da ortadan kaldran ilk Anayasa
deiikliini izleyen yeni istekler, baka alaniara doru
uzanmaktadr artk. Bunlar arasnda, devlet aleyhine i
lenecek sular iin gvenlik mahkemeleri kurmak, yk
sek yarg organlarnn atamalarla ilg ili yrtmeyi durdur
ma kararlarn nlemek ve niversitelerde bir tasfiyeye
girimek gibi zlemler derhal ilgi toplar. Ayrca, yasama
organlarnn kolay ve abuk almasn salayc kolay
lklar da planlanr.
Tarihsel bir perspektif iinde, istenen deiiklikler
elbette yadrgatc deildir. Kurulu dzene ynelen her
saldr, tarihin hemen her dneminde kar tepkiler ge-,
tirm ekte gecikmez. Dzen bir kez gcn salamlatr
dktan sonra, iktidarn konsolide edecek yeni tedbirler
arar. Tedbirler, ncelikle, kurulu dzeni
sarsm olan
glere kar yneltilir. 19. yzyl sonlar ile 20. yzyln
ilk yarsna ait Bat Avrupa tarihi, deiik toplumlarda
ortaya kan hep bu tr ilgin deneyleri sahneler. Aslnda,
1971 re jim inin istedii deiikliklerin nemli bir bl
m daha nce Bat Avrupada denenmi, ilkeleri ve uy
gulamalar ortaya konmu eylerdir. Gemi dnemlerde
bu uygulamalar, giderek, bir burjuva devlet dzeni ya
ratmann klasik aralar grevini ykleniyorlard, Batda..
Trkiyenin sorunu; evrensel bilincin ada boyut
larn kazanmad bir dnemde birer zorlama ya da bask
arac olarak kullanlabilen klasik tedbirlerin, 1970'lerin
dnyasnda da ayn geerlii tayp tamad sorusuna
gelir yine... Gemi alar, toplumsa! hareketlilik ile eko
nomik byme ve ona bal olan btn kurumsal dei
ikliklerin daha kk boyutlar iinde olutuu dnem
lerdi. Ynsal
haberleme aralarnn
dnyay henz
bylesine kltm olmad o dnemlerde, insanlarn

426

TRKYEDE 1971 REJM

daha az sesli ve daha az dinamik olduu bir gerektir.

Oysa, toplumlar arasndaki snrlar deta haritalardan
silmekte olan bir bildiriim a iindeydi, 20. yzyln
sonlar...
Ynlarn dinamikletii
bu altst
olular
dneminde yasaklamalarn kurtarc gc azalr birdenbi
re. Evrensel dinamikler, kapal toplum modellerini, tota
literlie en uygun grnen ortamlarda bile etkisizletirir,
dnyada...
Batda bu nedenledir ki klasik
demokrasi
artk eskimi saylmakta ve boluklar, yeni bir sosyal z
ile doldurulmaya allmaktayd. Ak toplum ynndeki
dnya hareketi, hele ynlarn deiim ve gelime z
lemlerine setler dikmek isteyen uygulamalara uzun s
rede hi bir ans tanmaz.
1971
rejim i'nin tasarlad deiikliklerin bir blm,
belki, dzenin gerekten daha etkili ilemesini salaya
bilirdi. Szgelii, Senato ve Meclislerin daha ok ortak
toplantlar yapmalar, Meclis
almalarnda ounluk
oranlarnn drlmesi gibi
neriler, ar ileyen bir
yasama erkine kar yrtme erkine g katmak demek
tir. zellikle genileyen ekonominin zorunlu kld ye
ni kurumlar, destek tedbirleri ve yasa deiiklikleri by
le bir ortamda kolaylkla gerekletirilir elbet.
Hzl
almayan parlamenter kurumlara
ekonominin egemen
tepelerinden yneltilen eletirilere kar, yeni tedbirler,
sistemin isteklerine uygun decekti, akas...
Ne var ki. ayn hzlandrma ii, szgelii, gvenlik
mahkemeleri iin kolay sz konusu edilemez. Trkiye'de
ekonomik evrelerden yarglama yerlerine ii den en
sradan yurttaa kadar hemen herkes, ar ileyen bir
adalet mekanizmasndan ikyetiydi. ikyetlerin genel
bir nitelik tamas, bozukluun tek tek yarglarda ya da
yasalarda deil; bir btn olarak hukuk sisteminin ken
disinde aranmas gerektiinin kantdr. Saylar on bin
leri aan yasalar birbirleriyle eliiyor;
nemli bir b-

427

TRKYED E 1971 REJM

Im ise artk hogrl ve insan topluma kazandrc

nitelik alm bulunan ada ceza anlayna ters d
yordu.
Bir toplumda yarglar baz
yasalar
uygula
makta ekimser
davranyorlarsa, bu, yarglarn deil,
yasalarn toplumsal anlaynn gerisine dm oluu
nun bir belirtisidir. Toplumsal gerekliin yasalar etki
sizletirdii bir ortamda yarg erkine g katmak, ancak
genel hukuk ve adalet reformu ile mmknd. Cezalar
artrmak ve olaanst yetkilerle
donatlm olaand
mahkemeler yaratmakla deil... Hukuk d uygulamala
ra kama sakncasn her zaman tayabilen olaanst
mahkemeler ise yarg erkini zedelemeye mahkmdurlar.
Oysa, toplumlar sarsan her eyin
zm yolu,
dinamik sreler iinde bulunabilir. Diyelim ki, yeni Trk
niversitelerinde artk tek sesli, kapal toplumlarda al
lmam trden yeni dnya grleri yer alabiliyorsa,
bu da snr tanmayan bilimsel dncenin evrenselle
mesinin bir sonucudur. Bilim de, toplum iin, kendisin
de srekli olarak yeni tez ve antizleri oluturarak, dn
yann geleceine ilikin yeni sentezlerin douunu sa
lamakla grevlidir. Trk
niversitelerine yaplabilecek
tek eletiri, bu dinamik
srece belki de olduka ge
girmi bulunmasyd, 1970Ier de...
AP lideri Demirelin bile 1971 rejimine Demok
rasi kurban edilerek demokrasinin kurtarlamayacan
hatrlatmak zorunda
kalmas,(i) tarihsel ve toplumsal
ynden ilginti. 1971 rejimi daha hzl alacak bir
devlet mekanizmas yaratmak isterken, o arada toplu
mun tm i dinamizmini yok edebilecek aamalara git
mekten titizlikle saknmak zorundayd. Toplumlara en tra
jik sonu getiren; kendi ilerinde ileriye doru atlmlar
yapma potansiyelinin yok edilmesinden baka ey
deildi, nk...

(18 temmuz 1972)

(1) Milliyet, (16.7.1972), S. 1.

428

TRKYEDE 1971 REJM

III
REFORMLAR VE CHPNN YEN TAVRI
TRKYENN gndemini 1971 rejim inin beliriiyle
birlikte dolduran reform sorunu konusunda, CHPnin krk
dokuzuncu yldnm dolaysyle Ecevitin de 1972 ey
llnde birdenbire ilgin aklamalar yapmaya bala
d dikkati eker. 1972 yaznn son gnlerinde anlaml bir
gelimeye tank olmutur Trkiye... 12 mart'n Genel
Kurmay Bakan Orgeneral
Tama nce izne km,
yerini Kara Kuvvetleri Komutan Faruk Grlere vekle
ten brakmtr. Ne var ki, orduda atamalarn yaplaca
30 austosa birka gn kala Tama istifa da eder
ve Grler asaleten Genel Kurmay Bakan oiur. Emekliye
kacakken, Ankara'ya rpertici saatlar yaatan jetlerin
prova uular arasnda asker hiyerarinin en stne yk
selen Grler ileri dnk grleriyle tannan bir komutan
dr. Grler'in Gene! Kurmay bakanlndan az sonra verdii
deme CHP'nin yeni genel bakannn uzun sredir ypt
en geni kapsaml siyasal bildiridir belki de. 12 mart muhtrasndan sonra tarihsel partinin o ana kadar liderlii
ni yrten smet nn ile ters dtn belirten Ecevit, daha genel sekreterlik grevini brakt gn, ik
tidar paylaan yeni glere de kar kmt. Ecevit
imdi 1972 eyllnde gemiin toplu bir deerlendirme
sini yapacaktr. CHPnin yeni liderine gre,
12 mart
Muhtrasn izleyen bir buuk yllk
srede Trkiye'de
tek bir reform olsun gerekletirilememitir. Durmadan
reformlardan sz edildii halde reform yaplamayn ba
z elimeler ile aklamann mmkn olduu grn
dedir, Ecevit...
CHP genel
bakan, 1971 rejim i'nin
elimesini,
reformlar gerekletirecek sosyal destekleri ihmal etme
sinde bulur. Yeni rejim, Trkiyenin olaan koullara dn-

429

TRKYEDE 1971 REJM

meini bir reformlar dizisinin gerekletirilmesine ba

lyordu. Ne var ki, reformlarn
yaplmasnda en etkili
gleri tekil eden ynlar, aydnlar ve sendikalar, ye
ni ynetim tarafndan karya alnmlard. C H P li
deri burada sz konusu olan gerekli sosyal
destein,
anarist nitelikteki eilimlerle ilgisi
bulunmadn der
hal ekleyecektir. Ecevit, bu eliki oradan kaldrlma
dka ne rejim kmazdan kurtulabilir, ne de toplum so
runlarna 1961 Anayasasnn dorultusunda zmler bu
lunabilir der. 1971 rejiminin bir buuk yllk uygulamas.
Ecevitin deyiiyle, tutucu grleri glendiren bir d
nem olarak tescil edilebilir.
Hi de ksa olmayan bir buuk yln akp gitmesine
ramen hl gndemde olduu gibi duran reform madde
sine Ecevit bir btn olarak eilmek gerektiini syler
ken, yanlmyordu. Reformlar, bir toplumun y o u n
madd hayat iinde ekonomik gereklikten ayrlmaz bir
btn tekil ederler. Trk toplumunda kapitaiizmi kk
letirmek isteyen AdaSet Partisi, reformlardan, var olan
ekonomik dzeni daha ileri aamalara gtrecek yeniden
dzenlemeleri anlar. Bu tr reformlar nce tm olarak
dzeni gelitirir, o arada da reformun sonular eitli
sosyal snflan piramidin tepesinden tabanna doru de
iik llerde yararlandrr. Oysa, sosyal demokrat bir
izgi in mcadele veren yeni CHP'nin programnda n
celik frsat eitliinden yararlanamayan belirli halk ke
simlerine aittir. Ecevit, kyllk bata olmak zere bu
halk kesimlerini iiler, birok memurlar, ekonomide
ki dzensiz yap deiikliine ayak
uyduramayan baz
kk esnaf ve sanatkrlar biiminde sralar imdi. Bu
sosyal gruplara ynelen reformlar; kapitalist bymenin
hzn kesmeyi bile gze alarak, madd
durumlarndan
honutsuz olduklar var saylan
kesimlere ksm refah
salamay en ne alacaklard. Orta sol CHPnin zellik

430

TRKYED E 1971 REJM

le kyllk stnde younlaan reform istekleri, yalnz

AP'nin programyle deil, sistemin felsefesiyle de baz
noktalarda eliir bu yzden...
12
mart 1971'de yaplan mdahalenin tam bir askeri
rejime dntrlmesi yolundaki tevik ve tertiplere ra
men 1972 sonbahar Trkiyesinin artk bir ara rejimi ya
adn belirten Ecevit, Trk Ordusu'nun demokratik ve
sosyal anlayna gven duyduu iin yimsardir, o gn
lerde... Genel seimlerin 1973'te mutlaka yaplmasn is
teyen ve bu konuda bazen kukular ifade eden AP lide
ri gibi, Ecevit de seimin gecikmemesinden yanadr. Ya
zn son gnlerinde Silhl Kuvvetler Komuta kademelerin
de yaplan deiikliklerden sonra yapt uzun aklama
larda Ecevit baz reformlar gerekletirebilm eden
de
umutludur. Geri Ecevit, var olan gler dengesi iinde
bir lnn stne kan reformlarn
yaplamayacan
kabul eder. Ne var ki, yeni bir yol izlenir ve kamuoyunun
ters ynde oluturulmasna son verilirse, Ecevit de, se
imlere kadar geecek ksa sre iinde - gerekten yapl
mak isteniyorsa - baz reformlar
baarmay olanaksz
saymaz artk. Yeter ki, demokratik ortam'a dn erte
lenmesin. Bu, CHP'nin destekleyebilecei belki de yan
radikal bir gei dnemi hkmeti olabilecektir.
MGPli Melenin bakanlndaki hkmetin anayasa
ve seim kanunlarnda baka ynde deiiklikler tasarla
d srada, hkmete bakanlar veren CHP gibi bir siya
sal rgtten gelen farkl sesi, toplum ve ekonomi ayr
bir ilgiyle karlar. Toplumun da, ekonominin de yaanan
gei aamasndaki biricik zlemi, yeni sarsnt ve ac
lara artk dmeksizin
bunalmsz bir olaan dneme
erimekten baka bir ey deildir, nk...

(12 eyll 1972)

431

TRKYEDE 1971 REJM

IV
APNN TARHSEL GREVLER
CHP'DE SOLA doru al 1972 sonbaharnda belir
gin nitelik alrken, liberal AP stnde de yeni basklar
belirdii deta elle tutulurcasna sezilmeye balanr. zel
likle asker komuta kademelerinde yaplan deiiklikler
den sonra baz evrelerde AP liderliinde deiiklikler
beklendii ya da istendii bile ileri srlr. Adalet Partis inin byk kongresi 20 ekim 1972de byle bir or
tamda toplanr.
Aslnda, Adalet Partisi de, APnin Genel Bakan
Sleyman Demirel de baz rastlantlarn deil, bir a
n rndrler. Gelimek ve ilerlemek isteyen yeni Trk
toplumu var olan koullar altnda ifadesini ancak Adalet
Partisi ile bulabilirdi. Bu, Trkiyede toplumcu glerin di
namik geliimine 1920lerden beri izin vermeyen kk
burjuva siyasetlerinin en ters sonucudur. Ekonomi ve
toplum ancak kendilerine salanan yap stnde ykse
lir. Sosyalist teori ve eyleme gemite koyduu derin
engellerin acsn kk burjuvazi 1970'lerde ekiyorsa,
bunun sorumlusu ne Trk halkdr, ne de onun bilinci...
Toplumu skan dar cenderelere
duyulan sosyal tepki
DP/AP uzants iinde ortaya
kabilmi ve Trkiye'de
demokratikleme sreci - antidemokratik rejim ler yzn
den - baka platformlarda doarak, 1970lerde yaanan e
limelerin temel nedeni olmutu.
Adalet Partisi, 27 mays 1960 hareketinden sonra
Trkiyede ikili bir grevi srdrmenin yaratt srt.~;2 erle kar karyadr. Tarihsel koullar ve uluslarara
s ortam, Trkiyede
zorunlulam bulunan kapitalizmi
gelitirme grevini APye veriyordu. Ama, siyasal bir rjt, halk ynlarnn madd desteini de salamak zorun

432

TRKYEDE 1971 REJM

dadr. isi, kyls, esnaf, dar

gelirlisiyle modern
Trkiyenin halk ynlar siyasal iktidardan srekli olarak
yeni isteklerde bulunacaklardr. Gelir
blm stn
deki bu byk kavga, kapitalizmi
gelitirme siyasetini
izleyen APnin aktel elimesini yaratr, giderek. Uzla
trlmas ayn anda ok zor olan iki hedef. Adalet P artisi
ni daha snrl hedefler semeye yneltir.
Orta snf
kkenli gruplan deil geni ii ve kyl ynlarn kal
knmadan yararlandrmay tercih eden AP, giderek, ba
ka bir elikiyi besler. Bu nemli unsur, 12 mart 1971
hareketi eiinde
brokrat
kadrolarn ok yanl ey
lemleriyle aa
vurduklar kk burjuvazi ile byk
burjuvazi arasndaki elikidir.
Bir elikiler toplumu olan ada Trkiyede Adalet
Partisi, gelien kapitalizmin byk burjuvazi iinde sah
neye kard atmalardan da az ey ekmemekteydi.
Gemite kylln oylarn byk toprak sahipleriyle
kurduu ittifak sonucunda elde edebilen Adalet Partisi'nin
1970'lerde bu tr bir ittifak yrtme ans azalr, yava
yava... Zira, sanayileme artk tarma dayal bir iktisat
siyasetini geersiz klmaktadr.
Sanayi, giderek, tarm
kesiminde baz yeniden dzenlemeleri, daha yksek ver
gilendirmeleri isteyebilmekte; sanayie bal bir tarmsal
yap oluturulmasn beklemektedir. i snf, grev ve
toplu szleme gibi aletleri kullanarak, ulusal gelirden
daha byk pay almaya almaktadr. Yn oylarna da
yanan bir siyasal rgt, byle bir ortamda, sistemin ken
disinden bekledii kstlayc grevler ile toplumun fark
l nitelikteki talepleri nnde dar bir boaza sktrld
n grecektir. Bu aama, kstlamalar toplumun dn
da ve stnde kalarak gerekletirme iddiasndaki klasik
brokratik glerin de kendileri iin
iktidar isteinde
bulunabilecekleri ok kaygan bir sosyal ortamdr.
1972 gznde Trkiyede tartlan konular gerekten

433

TRKYEDE 1971 REJM

ok anlamldr. Szgelii, genel seimin vaktinde yaplp

yaplamayaca konusunda bizzat AP lideri Demirel ku
kularn duyurur sk sk... Kk burjuvaziye yakn evre
lerde, seimler yaplsa bile siyasal iktidarn APye, hi
deilse onun 12 martta grevden alman genel bakanna verilmeyecei ne srlr ayn anda.d) O arada, Tr
kiyede genel oy ve partiler sistemiyle hi bir reformun
yaplamayacan
syleyenler de eksik deildir. zel
sektrn bir kesiminden iilerin cret artlarnn s
nrlanmas, siyasal iktidarn artk salt politik rgtlerin
eline braklmamas gibi istekler duyulur. zellikle ii
snfnn haklaryle toplumcu dnce ve siyasal mca
deleyi, zgrlkleri kstlama amacn gden bir dizi ana
yasa deiiklii tasars, 12 mart'n daha ilk gnlerin
den beri gndemde bekler, zaten... Bunalmn srp git
mesi, toplumda belki de yeni iktidar boluklar aan bir
baka unsura dnmek zeredir artk, 1972 sonlarnda.
Herey, sivil glere durumlarn tahkim etmek amacyle
birleip harekete gemeleri gereken gnlerin yaklatm
duyuran alarm iaretleriyle doludur, deta...
Ankarada toplanan AP tem silcileri, yeni tercih ve
taktiklerini bu kritik
anda kararlatracaklardr.
imdi
nemli olan, Adalet Partisi
liderlerinin sorunlara uzun
sreli yaklamlarla eilip eilmeyecckleridir. Btn top
lumsal yaam
kstlayabileceinden korkulan gvenlik
mahkemeleri gibi tasarlar APnin tutumuna bakmaktadr.
Gnn geici kalmaya mahkm bunalmlar Adalet Partisi'n e uzun sreyi de kapsayacak antidemokratik tercih
lerde bulundurursa; bunun ilesini Trkiye ile birlikte bir
gn bizzat AP ve onun ynetici kadrolar da elbet eke
cektir. zgiit, demokratik, konuan bir Trkiye ancak halk
snflarna en doal demokratik haklarm tanmakla ya
ratlabilir. AP'nin kendi iinde btnle kavumasnn,

(1) Yank, No: 82 (9 - 15.10.1972), S. 4.

434

TRKYEDE 1971 REJM

geriys dnk kopmalardan

kurtulabilmesinin de biricik
koulu, rgtte ynlarn sesi'ni gerekten egemen kla
bilmektir. Halkn en geni
kesimlerinin etkili szcs
olabilen bir siyasal rgt, kendi kendisinin de en b
yk gvencesidir. AP'yi dardan tehdit eden ey, top
lumcu mcadelelerden nce, ynlarn demokratik hak
larndan duyulan korkudur.
Bu korku yenilebilirse Trkiye'nin ok boyutlu b ir
toplum olarak yaama ans da kurtarlm olacakt.

(20 ekim 1972)

V
KTDARIN KADER VE CHP
1971
rc jim inin nc hkmetine 1972 gznde ilk
darbeler
inmeye balar. Prof.
Erimin bakanlndaki
birinci hkmet radikal grnen eilimlerinde, ikin
ci hkmet ise demokratik haklan belirli ynde kstla
ma abalarnda desteklenmemesi
sonucunda dm
lerdi. MGP'li Melenin bakanlnda kurulan nc h
kmete yneltilen eletiriler ise bu hkmetin genellikle
yeterince reformcu ya da radikal olmad noktasnda d
mlenir. Erim hkmetlerinin
dnde etkili gcn
AP olmasna karlk Melen hkmetlerine ynelen ele
tirile rin reform isteyen CHPden gelmesi ortaya bir vrnge deiiklii olduu izlenimini ister istemez verir.
Baz evreler, ordu yksek
kademelerinde 30 austos
1972de gerekletirilen deiikliklerle birlikte Trkiye
de radikal eilimlerin yeniden arlk kazand kansn
da birleirler, giderek...

435

TRKYE'DE 1971 REJM

Trkiyenin bu sonbahar gerekten anlaml olaylar,

ziyaretler ve gsterilerle
gemektedir. Adalet Partisi,
Meclisin hl en byk siyasal rgtdr. Ortann solun
da, radikal deiiklikleri savunan CHP, yasama organn
daki ikinci etkili partidir. .Bu iki parti arasnda semen
oylaryle gelen nc partiyi tekil eden MGP ise sandalya says bakmndan her iki byk rgtle karla
trlamayacak kadar kk bir aznla sahiptir. Ne var
ki, hkmetin ba ne APnin ne de CHPnin yesi olan
bir siyasal lider deildir ve MGP, gzden kamayan bir
elikiyle bu gler dengesinde Babakanl elde ede
bilecek bir siyasal stnlk kazanmtr.
Parlamento aritm etii ile siyasal gereklik arasn
daki bu anlaml eliki her halde bouna deildi. Son
bahar aylarna gittike
sertleerek giren CHP, srarla,
var olan hkmetin kimin hkmeti olduu sorusunu or
taya atma abasndadr. Prof. Turan Gnein ncl
n ettii bir CHP grubu, Trkiyede siyasal iktidarn 1972'de izledii siyasetin aslnda AP'nin kapitalizmi gelitir
me stratejisinden hi de farkl olmadn ne srecek
tir im di... Bu arada, CHP meclisinde hkmetin n iteli
ine ilikin tartmalarda baz CHPIi szclerin, MGP'nin, kendisini Asker idarenin sivil kadrosu gibi gs
terme abasnda olduunu bile
syledikleri grlr.O)
Sorun bylece daha st platforma karlyor; var olan
sistemin madd dayanaklar geni bir boyut iinde tar
tma konusu ediliyordu...
Szlerin deil uygulamalarn asl sosyal olular be
lirledii bir ada Trkiye'nin sosyo/ekonomik gerekle
rini daha madd bir temel stnde aratrmak, hi ku
kusuz, nemli bir ilerlemeydi. Her ekonomik sistem, ka
nlmaz biimde, kendi siyasal dayanaklarn, bu daya
naklarn etkenlik kazanaca ynetim biimlerini arat
(1) M illiyet (30.10.1972), S. 11.

436

TRKYE'DE 1971 REJM

rr. Bir gei dnemine zg yapsal bunalmlar ortada

durduka ve bunlar asgar dzeyde de olsa sistem e g
ven verici yeni bir dengeye geirilmedike, siyasal ikti
dar her halde bo braklmayacakt. Byk burjuvazi'nin
madd desteine sahip bulunan MGPnin adnn gven
kavramna yaslanmas bile bir rastlant olmamalyd. Ken
disini i bandan uzaklatran glerin zellikle AP li
derine duyduklar honutsuzluk, anlalyordu ki, siyasal
iktidarn arada kalan bir baka grup tarafndan doldurtulmasna yol'am t. Sosyo/ekonomik
grleri bir
denbire APnin gelitirmeye
alt sosyal gruplarn
grlerine yaklatrlmaya allan MGP, CHPIiiere g
re, APsiz bir AP felsefesinin yrtlmesine araclk et
mekteydi, 1971 rejiminde... Bu forml, her halde, AP li
derini i bandan uzaklatranlar, yeniden Demrel'e
iktidar verme elikisinden bir sre iin kurtarabi
lecekti. Ama kendi iktidarn kurmak uruna gze ald
bu byk eliki, 1971 rejim i'nin iktidarszlk durumuna d
nn de temel nedeniydi, gerekte...
Ekonomik ve sosyal elikilerin 1972 gzne kadar
zorunlu kld bu uzlatrc iktidar formlne artk CHPnin radika! grnen kanad kar koyuyordu. Buna kar
lk, CHP Genel Sekreteri Dr. Krkolu'nun, daha ok,
hkmetteki CHPii Bakanlarn partinin sosyal grleriy
le uyumad grne
arlk verdii dikkati eker.
Baka bir deyile, bu, belki hkmetten tmyle ekilme
yerine hkmet iine CHPnin gerek sosyal inanlarn
yanstr tem silcileri yerletirme stratejisi olarak da ni
telenebilir. Tm ile muhalefete geme alternatifi ile
hkmete CHP'nin asl grlerini yanstma alternatifi
arasndaki kesin karar, CHP Genel Bakan Ecevitin var
olan koullar stndeki gzlemlerinin de yardmyie ve
rilecektir.
1972 gznn hkmete ilikin tartmalar, sknt-

437

TRKYED E 1971 REJM

! bir yol aznda, giderek sistemin

Trkiyede nelere
izin verip vermeyeceinin de bir barometresi olmak ze
redir artk...
1972
gznde garip, yadrgatc bir durgunluk vardr
btn Trkiyenin stnde... Bir uzun suskunluk, bir dn
drc bezginlik ve sknt dnemidir bu, deta... Herkes
bir ey beklemekte, herkes bir ses duymak istemektedir.
Halk ynlar bu bekleyite haksz da deildir. Zira, buzlar
sessiz bir biimde patlamaktadr. Derinde ve ar ar... O
yzden da pek yansmaz grltler. Oysa, 1971 rejim ini yaratan ortam, anari dalgalarnn ortadan kaldrlmas,
giderek, bazan provakosyon izlenimini bile veren uak ka
rmalar, soygunlar gibi snrl eylemlerin de ortadan kaikmasyle varlk nedeninin ilk yarsn yitirm i gibidir. Reji
min ikinci gerekesi olan Reformlar ise o reformlara mad
d destek salayacak ilerici sosyal glerin karya aln
mas sonucunda salt bir slogan'dr, artk. Rejimdeki at
lama bundandr ve sessizliin beklenmedik patlamalarla
sona eriini bekleyenler o yzden yanlmamaktadrlar.

(1 kasm 1972)

VI
KTDAR BUNALIM! VE AP LE CHP
1971
REJMNN kaderinde CHPnin bir byk gedik
at, 1972 sonlarnda apak anlalmaya balanacaktr.
CHP, dramatik bir kararla, partiler st Melen hk
metindeki CHPi be bakan hkmetten istifaya arr,
kasmn ilk haftalarnda...
Cumhuriyet Halk Partisinin, 1971 rejim i'nin nc
hkmetinden bakanlarn ekmesiyle birlikte bir zinci

438

TRKYEDE 1971 REJM

rin halkalar eitli yerlerinden kopuverirler. smet n

n'nn CHPden ve
milletvekilliinden ayrlmas, hk
metteki CHP'Ii bakanlarn partilerinden istifalar ve bun
lar baka baz CHPIi
parlamenterlerin izlemesi, 1972
kasmnn hzl olaylardr. CHPnin
hkmetin nitelii
konusunda ortaya koyduu soru asndan belki de her
ey olaan saylabilir. Ortann solunda bir izgi izlemek
isteyen CHP, seziliyordu ki, iktidar'm, aslnda toplumun
kapitalizm ynnde yalitiriim esini savunan gleri tem
sil ettiini ispatlyordu. CHP hkmetten ayrld halde
hkmetin grevde kalabilmesi, iktidarn biim bakmn
dan, siyasal yelpazenin sandaki kanada kamuoyu nn
de teslim i anlamnda da yorumlanabilirdi.
APnin yasama organnda tek bana hkmet ku
rabilecek kadar ounluu bulunduu halde kendi iktida
rn .12 mart 1971den sonra gerekletiremeyii
1971
re jim inin deta dm
noktasdr. Parlamento vardr
ama parlamento aritmetii oluturmamaktadr siyasal ik
tidar... Oysa, gerek iktidar, ancak, toplumun ekono
mik ve sosyal yapsnda nemli birer potansiyel g ni
teliini tayan unsurlarn ittifakyle oluur. Byle bir
ittifakn olmad ya da paraland bir ortamda, ekono
mi gibi politika sahnesi de kendisini belirsiz duyacak
tr. Giderek, bu belirsizlii baka yollardan giderebile
cek klasik baz kuvvetlerin daha destei istenecektir.
Yapsal deiim olay iktidar daha nceki dnemlerde
oluturan eitli sosyal g ve zmreler arasndaki b
tnlemeyi atlatmtr, nk Trkiye'de... Bu atlama
nn byk etkileri daha 1969dan itibaren Trkiye'de par
tilerin, parlamentonun ve kamuoyunun urad deprem
lerle apak ortaya kar. AP'ye tek bana iktidar yolu
nu kapatan temeldeki atlama, CHP'nin hkmeti terk
etmesiyle ortadan kalkmak bir yana imdi bsbtn derin
letirilm i oluyordu. Zira, Trkiyede siseme dtan
destek olan kuvvetler bu olayda CHP tarafndan kapita

439

TRKYED E 1971 REJM

lis t geliim modelinin savunucusu siyasal glerle karkl olarak durumlarn gzden geirmeye zorlanyor,
lard. Baka bir deyile orta sol CHP'nin bile siyasal
desteinden yoksun braklan radikal eilim li kk burjuva
evreler sivil sa gler karsnda yalnz ve aresizdir
ler deta, 1972 sonlarnda. Bu, 1971 rejim i'nin tem elleri
nin atrdamasdr aslnda...
Yalnz kapitalist geliimi savunan siyasal partilerin bir
hkmette birlemi olmas da beliren bunalm zme
de yetersizdir. Burada nemli olan, belirli bir yeniden d
zenleme program stnde organik btnlk kurmak, bu b
tn uygulamaya geirecek siyasal gler koalisyonunu oluturmaktr. CHP, bu koalisyonun AP ile MGP arasnda
kurulabilecei gibi, ok daha kkl davranlmak isteniyor
sa, AP ve CHPce stnde birleilen asgar ortak hedef
leri kapsayan bir ittifakn da mmkn olabileceini
s
rarla hatrlatr. ler, burada, lkede siyasal gerekili
in gelecei ne lde ak olarak grebildii sorununa
balanr, birden... Ynlarn demokratik haklar korunarak
gerekletirilebilecek bir reform program, hi kukusuz,
ancak toplumda gerekli sosyal temellere ve rgtlenie
sahip bulunan glerin ittifakiyle ortaya konulabilecektir.
Toplumcu demokratik mcadelelerin siyasal
plat
formda nlendii,
giderek
cezalandrlmak istendii
Trkiye'de, demokratik haklara ihtiya duyan her gcn
belirli ortak ilkelerde birlemesi kanlmazdr. Bu; hem
Trk toplumuna ve ekonomisine zorunlulaan reformlar
kazandrmann, hem de oulcu bir siyasal dzenin ol
mazsa olmaz koulu olan sosyalist siyasal rgtlenie
konan engelleri kaldrarak Trk
demokrasisine sosyal
boyutunu yeniden katmann balca zm yoludur.
AP ve CHP bu alandaki
sorumluluklarn ortaklaa
olarak grp iktidarn sivil tem ellerini tahkim edebildik
leri gn kmaz yol zlmeye balayacakt...

(14 kasm 1972)

440

TRKYED E 1971 REJM

VII
BYYEN DI ELETRLER VE BUNALIM
B'RBRN izleyen dar boazlardan geen Trkiye i
sorunlarnn yan sra 1972 sonlarnda d iliki ve balan
tlar erevesinde de yeni tartmalara konu edilmektey
di, yine... Kapitalist ve sosyalist dnya grleri stn
de kutuplaan ikili siyasa! mcadeleler, parlamenter
dzen, dnce zgrl gibi kavramlar -bu alanlarda
bazen kuku yaratan madd engeller
grlmesine ra
men - Bat AvrupalIlarn 1970Ii yllarda istedikleri ve sa
vunduklar temel deerlerdir.
Avrupa Ekonomik Topluluu ile yirm i iki yl sreli
bir gei dneminin eiinde olan Trkiye, Vtfashingtoiun
ekonomik yrngesinden, giderek Bat Avrupann ege
menlik alanna kaymtr, 1970lerde... Birleik Amerika,
younlaan i ve d sorunlar dolaysyle dnyann be
lirli noktalarnda ksm
gerilemeler gsterirken Ankara
kendini bu yeni ortama ayarlamak
istem itir. Trkiye,
Bat'nn kapitalist geliim srecinde elli ya da yz yl
nce geirdii bunalmlar 1970Ii yllarda yaamak zo
runda olan bir toplumdur da... Ekonomide Bat Avrupann fazla holanmad kstlamalarn varl AET'nin;
demokratik haklar ve siyasal dzende daralmalar oluu
ise Avrupa Konseyinin
ok ar eletirilerini ve tep
kisini ekmektedir. Avrupallar, Trkiyede kurulu dze
ni koruma abalarn anlasalar bile bunun oulcu toplumlara zg demokratik kurumlarn zedelenmesi pahas
na yaplmasn istememektedirler. Avrupa Konseyinde sk
sk Ankaradan hesap sorulmakta; zellikle Bat Avrupa'nn
sol parlamentolar, tutuklanan genlere, solcu dnr ve
yazarlara ikence yaplmasn knamaktadrlar. Avrupa Kon
seyinden bu eletirileri incelemek zere zel heyetler
yollanmaktadr artk Trkiye'ye...

441

TRKYED E 1971 REJM

Ankarann yeni d balantlarna ynelen eletiri

ler ise, ABDnin gl hracat ve thalt Bankas Bakannn Trkiye gezisinde dile getirdii grlerden an
lalabilecei gibi ,(i)
zellikle Washingtondan geli-<
yordu. Ancak, Amerikan yetkilileri Trkiye/AET ekono
mik ilikilerine gerekte ilke olarak kar kmadklarn,
bunu anlayla karladklarn belirtirler. VVashingtonun
resm eletirileri, Bat Avrupa'ya tannan pazar kolaylk
larnn Birleik Amerika'ya da tannmamasnda dmle
nir. Bununla birlikte, VVashington bakmndan 1972 son
larnda lkenin asker neminin hl eksilmedii de ke
sinlikle sezilir. Ne var ki, dolar' byk bunalmlara den
Birleik Amerika eskisi kadar gl deildir artk.
Yeni Trkiye, i sorunlarn, d dnyann btn bu
deiik etki ve tepkileri altnda zecektir. lgin bir
gelimeyle, 1972 gz sonu Trkiyesinde birden Kurucu
Meclis sylentilerinin yaygnlat grlr. Reformlarn
ve eitli yasal deiikliklerin bir takvime balanmasn
ve 1973 martna kadar ayda gereklemesini isteyen
AP Genel Bakan, Kurucu Meclise kar karak, oulcu
siyasal dkeni savunan kanatta yer alr. AET'nin sermave,
emek ve mallarn yan sra farkl dnya gr ve d
ncelerin de toplumlar arasnda serbest dolanm ilke
sine dayandn hatrlatan CHP lideri de, bir baka a
dan, ayn izgide birleir. Ne var ki, ekonomi ve toplu
mu ferahlatacak yeniden dzenlemelerin yapl, szlerin
tesinde cidd ve organik yaknlama ve birlemeleri de
zorunlu klar. Aksi halde, Bat Avrupa'nn honutsuzlu
una ramen, baz
deiiklikleri belki de deiik yn
temlerle gerekletirme alternatifi glendirilmi olacak
tr Trkiye de. Bu, bir tr radikalizmin, belirli dsal ve
isel kouKarda yeni nedenlerle
iktidar ans bulmas
demektir.
(1) M illiy et (22.11.1972), S. 1.

442

TRKYEDE 1971 REJM

Bat Avrupa buna kardr; Ortak Pazar byle br ei

limden son derece honutsuzdur. Trkiyede sivilleme is
teyen gler iin, i iktidar boluunun yan sra ok b
yk bir dsal destektir, bu...
1971 Rejiminin temellerindeki gizlenmez duruma ge
len atsrt apak ortadadr artk. Bezginlik, sknt ve kay
glar, giderek, baka bir soruya brakmaldr, yerini:
Yeniden bir sivil iktidar olanam aar btn bu
i ve d koullar ortamnda, dzenin iki byk kanadn
temsil eden AP ve CHP ne lde anlayl olacaklardr
acaba?
Birbirlerine biraz daha yaklamakla kalmayacak,
uzun srede belki de yeni bir koalisyonu oluturacak d
zeyde genel ve ortak bir program yaratabilecek midir, li
beral ve orta so! partiler?
1972 sonlarnn halk ynlarna umut vermeye ba
layan byk gelimeleri yani;

AP'nin btnln korumas,

CHPnin sivil Ecevit'in ynetiminde demokratik
izgideki yerini kesinlikle almas ve,
stten ynetim yoluyle reform yapma hayalinin
sona ermesi,
Bu yeni sorunlarn karlklarnn verilmesini gerekti
riyordu.
1973, halk ynlarnn demokratik zlemlerini ortaya
koymak isteyecei bir tarih aamas olacakt, Trkiye'de...
Btn olaan dlklaryle yaanan bunalm dnemi
bitmeli, olaan dnem ufukta grnmeliydi, artk...

(24 kasm 1972)

443

1973
d em o k ratik
zlemleri
cKabaran Toplum

BUNALIM ALARI BYK ANLARDIR

1

DNYAYA YAYILAN BUNALIM ORTA

DOU VE TRKYEY NE IKARIYOR
2

REJMDE BR DNM NOKTASI:

CUMHURBAKANI SEM MCADELES
3
1971 REJMNN AAMALARI
ve SONUN BALANGICI
4
CUMHURYETN ELLNC YILINDA
1971 REJMNN DERS ve SORUNLARI

BUNALIM ALARI
BYK ANLARDIR

Y A A D I IM IZ gnler insanlarn ya da
toplumlarn takvimlerinden diien sradan
yapraklar deil, bizzat tarihin kendisidirler.
Yaad anda tarihi de oluturan insan soyu,
12 mart 1971 muhtrasndan sonra Trkiye'de bir gei dnemine tanktr. Devletin en
st yneticilerinin dile getirdikleri gibi, 1971
rejimi basit baz gelimelerin sonucu deildir.
Uzun sreli bir toplumsal oluum ve bu olu
umun rn olarak grlmesi gereken bir di
zi yapsal bozukluk Trkiye'yi nemli bir ta
rih kesitinde k skvrak yakalar. Tarihin zo
runlu yasas, bunalm yaratan basklardan
kabilmek iin ncelikle onu yaratan ortamn
ortadan kaldrlmasdr.
Bunalm alarna ikili bir yaklamla
eilmek m iim kiin... Yaanmm ok uzun ke
sitlerinde iie, horlanma ve ac dan baka ey
grmemi geni y nlar iin bunalm, sknt

447

nn doruklara k demektir. Olaan dnem

lerde bile kolay elde edilemeyen nice ey, bu
nalm anlarnda bsbtn aranr olur. Baka
dnemlerde hi olmazsa dile getirilebilen is
tekler bu kez yreklerde saklanr. Olaan re
jimlerde ba vurulan nice pratik artk ya kst
lanm, ya da yasaklanmtr. Olaan dnem
ler, toplumlarn, bunalmlarn daha bir zgr
yanstabilmeleriyle ayrlr olaanst koul
lardan...
Ne var ki, asl dourgan ve verimli
nemler bunalm alardr.

Bunalml aamalarda her eyi eskisi gibi

srdrp gtrmek elde deildir artk. Belki
bir yenilgi, belki geici bir gerileme belki de
bir yenilenme olabilir bunalmn sonucu... Ama hi kuku yok ki, bunalmn getirdii den
ge toplumlarn olaan dnemlerine ait eski
denge olmayacaktr. Kendi koullar altnda bu,
her eye ramen, eskisinden yeni ve daha ile
ri olanaklar getirmesi kanlmaz bir baka
dengedir. Bunalmlara, bu adan, gerek de
iim alarnn habercileri gzyle de baka
biliriz. Deiim ise kesinlikle bir zorlanmadr.
Doal yollardan, statkonun varolan gler
dengesi araclyle baarlamayan yeniliklerin,
tarihin ilerisi adna sz ve hak sahibi olmaya
alan glerince gerekletirilmesidir, top
lumsal bunalm aamalarnda sz konusu olan
ey ...
Bunalm alarnn neden ve sonu ili
kileri, statkonun ileme yasalaryla kolay a-

448

klanamaz. En gerici grndkleri durumlar

da bile bunalmlarn gerek zmleniinin
ancak toplumcu ve ilerici perspektiflerle yap
labilmesi bundand r. Statkonun felsefesi ne
bunalm ve ne deiimi kavrar; nk buna
lm sonucunda her toplumda eski dzenin id
detle direndii bir baka denge kurulacaktr.
Statkonun savunduu eski dengeye ramen
ve ona kar olian bu yeni dengenin yasall
deiimi gerekletiren gcn iradesinde yatar.
Deiim olgusuna, yarnn kurulu dzenini oluturacak g, meruiyetini de verecektir. Bu
deney, gelecek adna hak ve istek sahibi olan
btn yeni sosyal gler iin e belki ok ey
den etkili bir tarih dersidir. Bunalm alarn
da yenilemeyi reddedenler, eskinin aynen ge
ri gelmesini bekleyenler ya da umabilenler, ta
rihin dinamiklerini kavrayamam olanlardr.
Bazen grlerine ilerici bir nitelik vermek is
teseler de, olanaksz bir eyi dledikleri iin
tutucu diye anacaktr onlar da tarih...
Bunalm alarndan kurtulmak, demek
ki, ancak deiim dncesine varmakla mm
kn... Ne olursa olsun, nasl olursa olsun, de
iecektir, eskiyip kalm olan, dnn dnya
snda rm bulunan... Daha iyi ve gzel iin deiim, btn insan pratik ve evriminin
tek amaz yasasdr. Nobel alan ozan Pablo
Nerudann O) dediince, Zaman akp gidi
y o r / bin bir kola ayrlm bir rmak gibi / s
rkleyerek dehet saan lleri. . . Her eyin
(1) Pablo Neruda, Bir Damla Su Aradm Yeni
Ufuklar, Say: 231, (Aralk 1972) S. 22.

449

dolu dizgin, sertlie doru bu byk kousu da

elbet bir dengesini bulacak, su yine durulacak;
... ve o vakit ] herkes grecek tatan gne
in parldayn / tm talarn zerinde.. .n.
Hereyin gelip gittii bir bunalm an
da, yleyse, neden rksn demokratik ve top
lumcu zlemlerle kabarp taan gnl yce
Trk halk?
(2 ocak 1973)

450

1
DNYYA YAYILAN BUNALIM
ORTA DOU VE TRKYE'Y NE IKARIYOR

I
1973 TRKYESNN VE DI KOULLARI
I NSAN, TARHSEL olua katlmakla kalmaz; tutarl
bir tavr alabilirse tarihin ynlendiriliine de katkda bu
lunur. Geirdii bunalmdan daha grbz, salam ve g
l olarak kmak isteyen Trk toplumuna yaplabilecek
en byk hizmet, imdi, tarihsel olua derin bir sorum
luluk duygusuyla yn vermeye almaktr. Verilecek y
ne ilikin davranlar, btn bir tarihsel sorumluluun
konusudur.
Yaanan onca anari, sarsnt, ac ve ileden sonra
Trk halk ymlarinm bunlardan ok daha i y i s i n e
lyk olduu konusunda hi bir gcn kukusu bulunmasa
gerektir. 20. yzyln sonlarna doru ge olarak gelen
ilerleme anslarn iyi kullanabilmek iin Trkiye tm varlyle rpnmaktadr. Onurlu kurulu yllarm izleyen
uzun gerileme ve knt dnemleri, ekonomide byk
atllarla bir tarih ans halinde artk geride braklma
ldr. Ama hi kuku yok ki, yeni tersliklere dmemek,
btn bu tarihsel birikim i de srekli olarak eletirici ve
yeniden deerlendirici bir gzle incelemekle mmkn...
Toplumlarn, kendilerine braklm statden
daha
ileri aamalara geileri ncelikle uluslararas bir sorun

451

TRKYEDE 1971 REJM

dur. Durumu gelien bir toplum, var olan dnya denge

lerini sarsacaktr. Dengelerin sarslmasndan
en byk
zarar grecek olanlar bazen geride braklanlardan ok,
kendileri ile olan gelime a kapatlmak istenen ileri
ekonomilerdir. Dnya sistemi, yerlemi karlarm ko
rumak amacyle zellikle stratejik
noktalardaki toplumlarn ileri atlm abalarna gizli ve ak eitli kanallar
dan daima mdahale'Ierde bulunabilir.
Yeni Trkiye koullar 1970'lerin ilk yarsnda isel ol
duu kadar dsal alanda da belirleyici bir erevede olu
maktadr. Tarihin vermesi gereken ilk ders, bu
gei
aamasnda dlerin dnyasna kaymamaktadr.
Eski
kk ereveler elbet reddedilecektir ama ilerleme, ye
ni snrlar konusunda ancak titiz olunduu oranda ger
ekleecek bir itir. Birleik Amerika ile yirmi be yl
lk bir yaknlamadan sonra Bat Avrupann
ekonomik
egemenlik alanna kaymaya balayan Trkiye, 1 ocak
1973ten itibaren Ortak Pazar'n gei dneminin iinde
dir. oulcu toplumlarn, eitli snflarn siyasal ve sos
yal rgtleriyle hak ve karlarn dengeleme mcadele
lerinin anayurdu olan Bat Avrupa bu anlamda, Trkiye
iin gittike daha byk bir model olma zelliine sahip
tir. Trkiye iin sz konusu model salt ekonomik deil
dir; bireysel hak ve zgrlklere, sa ve sol sosyal alter
natiflerin demokratik iktidar mcadelelerine tannan ge
ni serbestlikler de Avrupaya alan model'in teki yan
larn oluturur.
1970lerde Trkiyenin isel koullan yaanan deney
lerle yeni bir akla kavumaktadr artk... Kapitalist
geliim modelini savunan Adalet Partisinin de, sosyal
demokrat bir dzene ynelinmesini savunan Cumhuriyet
Halk Partisinin de aralarndaki ekonomik gr ayrlkla
rna ramen halk ynlarnn demokratik haklan stnde
titizlikle birlemeleri, siyasa! gerekiliin bir gereidir,

452

TRKYEDE 1971 REJM

aslnda... Siyasal mcadeleleri yrten rgtler, halk y

nlarnn sesinin duyulmad bir stten dengeleme a
basna her halde evet diyemez. Trk-ften DSK'e dein
ii snfnn sendikal rgtleri de sosyal haklarn zede
lenmemesi konusunda 1973 balarnda birlemi gibidir
ler.
Bunalmlarn zel duraklarnda eitli yasalar deie
bilir. reform saylan ya da sanlan deiiklikler yaplabi
lir. Bunlarn tmnden de nemli olan ey, sosyal bilin
cin belirli ortak noktalardaki kenetleniidir. Ynsal di
namikler, toplumun yarnn daha zgr ve demokratik
bir erevede belirlemek ister artk... Bu grev, tarih
sel sorumluluklarn grmesini bilen tm siyasal ve sos
yal glere ynelmi bir ardr da... Demokratik alter
natiflere arlk kazandrabilecek her g AP ve CHP ba
ta olmak zere, yeni koullara geiin n ortamn ya
ratmakla sorumludur. Belirli reform yasalarnn gemesi,
yeni bir devlet bakan seimi ve daha sonra toplumun
giderek sivil bir dzene ynlendirilmesi bu anlamda ilk
grevlerdir. Sosyalist mcadelenin demokratik platform
dan uzak tutulmasnn yaratt boluu ap yeni
bir
toplumsal hogr ve diyalog aamasna gemek de an
cak gereki bir demokratik
uzlam ve yaknlamann
kurulabilmesiyle gerekleebilecekti 1970ler Trkiyesinde...
Tarih, grlmesi zor olmayan dersleriyle eikte du
ruyordu. Bireylerin ve onlar oluturan kurum ya da r
gtlerin yaanan gei anndaki grevi, toplumu ve eko
nomiyi, stnde birleilm i bir hareket programyle, de
mokratik bir platforma doru bilinle aktarmaktan ibaret
ti artk...

(11 ocak 1973)

453

TRKYEDE 1971 REJM

II

ABD

ENERJ ve PETROL BUNALIMI, AET ve

MCADELESN ORTA DOU YA YAYIYOR...

VETNAM SAVAInn kan, ac ve bunalm 1973 k

nn sonlarnda atekes ve bar anlamalaryle birden
bire ortadan kalkyordu. Bu byk olayla birlikte, dnya
sahnesinde btn gzler Orta Dou'ya dner. Bat'da ti
caret para ve pazar kavgalarnn altnda yatan temel he
deflerden birisi Orta Dou egemenliidir, aslnda. Orta Douyu yeryznn btn ekonomileri asndan son derece
nemli klan birok stratejik faktrn varl teden be
ri bilinir. Avrupa ve Asya arasnda bir gei noktas, iki
ktann g dengelerinde vazgeilmez bir hassas nokta
olan Orta Dou, yeryznn ortaya
karlm petrol
kaynaklarnn da en ok younlat blgedir. Petrol ve
Orta Dou birbirleriyle deta e anlama gelirler, 20. yz
ylda...
Teknoloji tesi topluma doru yrmekte olan ege
men ekonomilerin 1970lerdeki temel sorunu enerji a
dr. Petrol kaynaklan ok yetersizleen Bat Avrupadan
sonra Birleik Amerikada da on yllk srede korkun
bir enerji bunalm patlak vereceinden korkulduu ak
lanr, srarla... Korkun deyimi burada bouna kullanlma
mtr. Szgelii, Birleik Amerikann enerji kaynaklar
na ait projeksiyonlar u gerekleri duyurur: Elli iki m il
yar varile ulaan petrol rezervi, Birleik Amerika'nn an
cak on yllk ihtiyacn karlamaya yeterlidir. Doal ga2
rezervi on bir yl, 450 bin tonluk uranyum rezervi ise on
yl sonra tkenmi olacaktr. Bu karanlk tablonun
tek aydnlk noktas, daha be yz yl yeterli olaca sa
nlan 1,5 trilyon tonluk kmr rezervidir.(>) Oysa, on yl

(D Newsweek, Vol. 81. No: 4 (22.1.1973) P. 39.

454

TRKYEDE 1971 REJM

sonra hem kapitalist hem de sosyalist bloklarn genel

enerji talebi astronomik biimde artm olacaktr.
Dnya, bol ve ucuz petrol salanan dnemlere bir
daha geri dnmemek zere veda etmek zeredir. Bu, bi*
lin dzeyi ok ykselen nc Dnya lkelerinin doal
kaynaklar stndeki titizliklerinin yan sra yeryznde
bilinen petrol kaynaklarnn gelecein enerji ihtiyalarn
karlamakta yetersiz kalnn da sonucuydu. Snrl bir
kaynaa karlk snrszlama potansiyeli tayan
bir
uluslararas talep sz konusudur. Ekonomik ve politik he
gemonya kavgas veren dnya devleri byle arlarda ken
dileri asndan stratejik deer tayan maddeleri nfuz
blgeleri iinde tutmaya alrlar. Aslnda bir pazar ve
ham madde sava olan Gneydou Asyadaki mcade
le gibi, Orta Dou ve Gney Akdeniz kesimindeki yeni
mcadeleler de yine stratejik ihtiyalar yznden patlak
verecektir.
Kuzey Amerika ve Bat Avrupada gizli diplomas
nin giderek kamuoyuna yanstmaya balad enerji bu
nalm sorununun, zamanlama bakmndan tam Vietnam
barfnm ertesine rastlamas bile gelecek adna ok e
yi dndrr. Kamuoyunun byk rknt h a v a s
iinde apansz edindii bu bilgiler, onlarda, ister iste
mez gelecek karlarn koruma kaygsyle petroln bu
lunduu blgelerdeki yeni giriim leri ho grmeye ite
bilir. Asyada kauuk ve baka ham maddeleri korumak
amacyle balatlan giriimler, Kuzey Akdeniz ve
Orta
Douda da baka baz deneylere
modellik edebilirler.
Petrolc Arap toplumlar
asndan im dilik lehlerine
ileyen nemli bir dayanak noktas. Kuzey Amerika ile
Bat Avrupa'nn enerji a dolaysyle aralarnda kar
elikisine dmeleri yani birbirlerine rakip grn
meleri olgusudur. Eer var olan uzlamazlklarn azalta
bilirlerse petrolc lkelerin, hem byk kapitalist eko

455

TRKYED E 1971 REJM

nomiler arasndaki elikilerden hem de sosyalist blokun varlndan yararlanarak

yeni basklar daha hafif
sarsntlarla atlatabilmeleri olana henz yitirilm i de
ildi.
Trkiye nder roln oynayabilecei Orta Dou bl
gesine ynelen yeni basklar, hi kukusuz, dikkatle iz
ler. Bunalm giderek, ok yanl ekonomik, politik ve belki
asker basklar da Orta Douya dtan getirecee ben
zer, 1970'lerin dnyasnda .. Geleneksel olarak Balkanlar
ve Orta Dounun bir bar havuzu niteliini korumas si
yasetini benimseyen Ankarann, 1970'lerin ilk yarsnda
Orta Dou blgesinde birdenbire belirebilecek g zorla
malarna hazrlkl olmas gereken gnlerdir bunlar...
Ba ii ekonomik, politik ve asker stnlk mcadelerinde kendisinden vazgeilemeyecek bir lkedir nk,
Trkiye... 20. yzyl sonlarnn sosyalist sper gc Sovyetler Birlii, Trkiyenin tarihsel snr komusudur. As
ya ve Avrupa arasndaki Kk Asya, btn teknolojik ge
limelere ramen, Orta Dou ve Akdenizin de anahtarla
rn elinde tutar. kinci Dnya Sava sresince stnde
en youn hegemonya
savalarnn verildii Trkiye'nin
nemi, dnyann 1970lerdeki yeni denge gelimeleriyle
birdenbire artar da... Dolarnn deeri sarslan; refah d
zeyi ykselen Bat Avrupa ve Japonya ile etin bir pazar
sava veren, en sonunda da, asker gcnn byklne
ramen etkileme olanaklar snrlanan Birleik Amerika,
hi kukusuz, Trkiyeyi Bat Avrupann genel hegemon
yasna gz kapal brakmak istemez. Birleik Amerika,
hem asker yardmlar ve NATO hem de ekonomik
ili
kiler yoluyle 1970'lere kadar Trkiyenin anahtarlarm elinde tutan lkedir. Oysa, Trkiyenin ekonomik egemen
lik merkezinin Bat Avrupaya kaymas, uzun srede, as
ker ilikilerde de benzer yn
kaymalarn getirecektir.
ABDnin eli altndan kayp kaymama sorunudur bu...
Sosyalist sistem ile olan evrensel mcadelesinin ya456

TRKYEDE 1971 REJM

r sra enerji ve petrol bunalm dolaysyle Bat Avrupayla

da derin elikilere dm grnen Birleik Amerika, Or
ta Dounun anahtarlarn elinde tutan lkeden elbet vaz
gemek istemeyecektir. Bunun tek yolu, kendi lehine den
geler salayabilecek glerin iktidarn
salamaktadr,
Trkiye'de... Oysa, Bat Avrupa da ayn dengeyi AET yara
rna salama abasndayd, 1973n Trkiyesinde. Yunan tip i
rejim leri sessizlikle karlayan VVashington'un karsnda
o tr deneylere sert tepkiler gsteren Bat Avrupa, Trki
yede sivillem eyi isteyen liberal APnin yan sra orta
sol CHPyi bile yanna ekmek potansiyelindeydi, bu g
mcadelelerinde...
1971 rejim ine iki uzun yl boyunca egemen olan bir
ok kararszlk ve eliki yani brokrasi'ye yaslanan k
k burjuva radikalizmi ile parlamenter sivil gler arasn
daki son koz, bu byk uluslararas denge mcadeleleri
nin atma ve eliki'leri iinde paylalacaktr, 1973n
demokratik zlemleri kabaran toplumunda...

(20 ubat 1973)

457

REJ'MDE BR DNM NOKTASI

CUMHURBAKANI SEM MCADELES

I
SVLLEMEY STEYEN GLER
BR SINAVA HAZIRLANIYOR

1 973

BALARINDA Trkiye'de ekonomik ve siyasal

alan kapsayan sorunlara bakanlar iin ok ey bir buz
dann grntsn tar. Yzey, asl gerekliklerinden
soyutlanm bir dizi maddeyle doludur. Szgelii, 13 mart
1973te Trkiye kendisine kinci Cumhuriyetin
nc
bakann seecektir.
Bakan acaba kifn olmaldr?
Yzeysel bir yaklam bu soruna beendii adlar
saymakla bir karlk vermek ister, ya da yasal stats
ne gre zaten sorumsuz bir grev olan cumhurbakanl
stnde ar kayg gstermenin
gereksiz olduunu
ileri srebilir.
Sosyal gereklik ancak yzeyde bu kadar basit bir
dzeyde oluur. Oysa, deil bir cumhurbakan seimi,
belirli koullar altnda sradan bir ie grevli seimi bile
bazen tarihsel deere sahiptir. Sosyal gler dengesinin,
bir gei toplumu'na zg alkantlar yanstt 1970ler
banda bu gerek zellikle cumhurbakan
seiminde
kesinlikle sz konusudur Trk toplumunda. Sivil ya da ni
formal, kiilikli ya da renksiz bir insan semek, daha
derinde, toplumda ar basan sosyal glerin iradesine

458

TRKYEDE 1971 REJM

denk den bir tercihi yapmak demekti. 1973 gznde

Anayasaya gre yaplmas gereken seimler in kaderinin
bile bir oranda cumhurbakanl stndeki mcadelelere
baland bir toplumda, bakann kiiliini belirleyecek
ok yanl etkenler vardr. Her sosyal olayda olduu gibi,
burada da kararlatrc unsur toplumun ilerideki gelime
ynleri stnde mcadele veren sosyal glerin arala
rnda kuracaklar denge olacaktr.
Sosyal Demokrat bir kiilik almaya alan CHP'nin
cumhurbakanl iin kulland
lnn, Parti Genel
Sekreteri Dr. Kmil Krkolu'nun szleriyle ilgin biim
de form lletiriidii dikkati eker. Dr. Krkolu, seile
cek bakann Trkiyede sivillem e'yi kolaylatracak bir
kiilii olmas
gerektiini syler.(i)
Burada gdlen
ama siyasal iktidarn, devlet mekanizmalar nn ar bas
t bir aamadan yeniden halk ynlarnn zlem
ve
isteklerinin ksmen egemen olabilecei sosyal glere
devredilmesidir. Sivilletirm e ilemi, hi kukusuz, CHP
kadar toplumun en byk siyasal partisi olan AP iin de,
kendi iktidarn yeniden gerekletirme ynnden yararl
ve zorunlu bir hedeftir.
Toplumda stten ynetim hevesleri, edinilen deney
lerin nda gerekten sona erdirilmek isteniyorsa, si
villemeye katkda bulunacak bir bakan forml tutarl
bir tercihi ifade eder. Ne var ki tercihler belirli ortak
programlar erevesinde oluturulmu genel bir uygulamayle desteklenmezlerse, tek bana bir anlam tamaz
lar. Yapsal deiim srecindeki Trk toplumunun
baz
temel deiikliklere kesinlikle ihtiyac vardr. Toplumda
bunalm yaratm olan ekonomik, ve sosyal nedenler,
1971 rejim inin her yeni aamasnda apak grld ze
re, yapsal altst olularn sonucuydular. Siyasal iktidara
(1) 7 G n , S ay : 21 (31.1.1973), S. 10.

459

TRKYEDE 1971 REJM

talip olan toplumun btn sosyal gleri ve onlarn siya

sal platformdaki AP ya da CHP gibi temel rgtleri ancak
cil zm bekleyen ekonomik ve sosyal sorunlar stn
de kamuoyuna gerekten inandrc, uygulanabilir ve et*
kili deiiklikler getirecek nitelikte ortak bir eylem prog
ram sunabildikleri takdirde salam bir tabana oturabile
ceklerdi. Baka bir deyile, Trkiyede iktidarn sivil temel
lerini tahkim etmesi gereken btn demokratik gler iin, yaanan an, seim ve belki de seim sonrasn bile
kapsayacak bir genel uygulama programnn oluturulmas
gereken dnem olarak grnyordu, 1973 knda. Sivil
lemeyi gerekletirecek bir cumhurbakan seimi de
ancak byle bir programn zebilecei sorunlardan birisi
olabilirdi.
Yasalarn kuru maddeleri ya da yzeysel parlamento
aritmetii ile hi bir toplumun derin temelleri bulunan
sorunlar elbet zlemez. Bakan seimi gibi pro
tokol grevi niteliinde grnen bir konu stnde edini
lecek deneyler, sosyo/politik
sorunlarn ancak sosyal
gler dengesi iinde kurulacak salam ittifaklarla z
lebileceini hl anlayamam evreler varsa o evrele*
re de tarihsel baz dersler daha verecek gibidir, sanki...
Zira, sivilleme salt Cumhurbakanl
deil, 1970'ler
Trkiyesinin derhal zm isteyen tm sorunlar stn
de de ancak byk ve genel bir uzlamn yaratabilecei,
eriilmesi anlay ve gerekilik isteyen bir byk he*
deftir, bu byk dar boazda...

(6 ubat 1973)

460

TRKYEDE 1971 REJM

11
DEMREL VE ECEVT TARHE BAKARSA
H BR TOPLUM, sosyal gereklii salt politikann
dar labirentlerinde arayamaz. Politika elbette bir toplu
mun sorunlarna ilikin
programlarn iktidar
talebiyle
ykseltildii mcadele arenasdr. Ama zellikle toplumlarn i anarilere dtkleri anda, politikann yzeyse!
grntlerinden temele inmek, politikann zn tekil
eden sosyo/ekonomik gereklere cesaretle eilmek ge
rekir.
1970'ler Trkiye'si konusunda ana yarg kesinlikle
konulmaldr: Yeni Trkiye, ekonomisinde nemli deiik
likler olduu halde styapsnda, temeldeki yenilemenin
karlklarn henz getirememi oian bir toplumdur. Bu
anlamda Trkiye bir kurumsal anariyi srdrmektedir,
1960'i yllarn sonlarndan beri... Ekonomide modern kapi
talizme dnk yenilemeler olmu, sanayileme dorultu
sunda kmsenmeyecek yollar alnm, ulusal gelir yal
nz planl kalknmann denendii on ylda bir kat daha
ykselmitir. Oysa, ekonomik ve sosyal yaama yn ve
ren kurumlarn nemli bir blm bu deiime uymam
tr. Kurumlarn ou, dnn
dnyasnn kurumlandr.
Kapitalizm ncesine aittir ve yaanan ann gerisinde kal
mtr. Trkiyenin aktel elikisi budur.
Kurumlar bir btndr ve gnlk ileyiinde toplu
ma belirli ynler verirler. Ekonomik, mal, hukuk ya da
sosyal alana yaylm bir dizi yasa, kural, tzk, yerle
mi uygulama giderek toplumun stne deta bir elik
zrh rer. Kurumlar, statko'yu pekletiren, onu koruyan
nitelikler alrlar. Temelleri deimi bulunan bir altyap
nn yeni isterlerini karlayamayan, ona denk dmeyen
tm kurumsal styap eskimitir, geridir, kmeye mah

461

TRKYEDE 1971 REJM t

kmdur. 1970'ler Trkiyesinin deta toplumun her sos

yal snfndan ykselen eletirilerden geilmeyen bir l
ke oluu elbet anlamsz deildi. Yaplan eletiriler ne
bastrma abalaryle, ne de
antidemokratik deneylerle
bunun iindir ki, susturulamamaktayd ve susturulamayacaktr da... Eletirilere bir sre iin son verdirebilecek biricik zm yolu, topluma, istedii yeni denge'yi
getirecek olan yapsal ve kurumsal deiim niteliin
deki temel dnmlerdi.
Trkiye'de iisi, kyls, esnaf ve dar
gelirlisiy
le btn halk ynlar yaanan andan ikyetidir ve da
ha iyi bir yarn istemektedir. Trkiyede en rahat kesim
sanlan yeni sanayici snf da aslnda hemen
hemen
ayn oranda ikyetidir, var olan
kurumsal yapdan...
Szgelii, bankalardaki toplam halk tasarruflar 36 milyar
liray at halde, stanbul Sanayi Odas Trkiyede
kamu ve zel kesim bir arada olmak zere bankalarn sa
nayie 1972de salad kredilerin neden 14 milyar lira
da kaldn sorar, kamuoyundan...
stelik, yerlemi
kurumsal dzen sanayi kredilerini yzde 18'den daha d
k bir faiz haddiyle sanayie aktamaz, 1973 balarna
kadar... Oysa, sanayi bunlarn yan sra, d pazarlarda
rekabet edebilmek amacyle daha ucuz girdiler ister; da
ha baarl bir kaynak kullanm ve dalmn kesinlikle
talep eder. Btn bu taleplerin gereklemesini nleyen
de, yine, Trkiyenin geri kurumsal yapsnn, var olan
geliim dzeyiyle ak bir elikiye dm oluudur.
Trkiye'nin iindeki elikiler, daha uzun bir ere
vede, Trkiye'ye pazar amakta son derece direnli dav
ranan d ekonomilerin yaratt elikilerle btnlenir.
Trk toplumunun bir gelimi lke saylmas, o nedenle
de yoksul ekonomilere salanan
genelletirilmi gm
rk kolaylklarndan yararlandrlmamas elbette ki, ne
mi kmsenmeyecek bir d elikidir. Ak olan ger-

462

TRKYEDE 1971 REJM

ek; ulusa! sanayi iin d egemen ekonomilerin pazar

vermekten kanmalardr. 1970Ier Trkiyesinin zme
si gereken d ve i elikiler, bir btn olutururlar.
Bunlarn zm de -he r toplumda deeri aka gr
len sosyalist siyasal rgtn yol gsterici rolnn Tr
kiye'de eksikliine
ramen -liberal Adalet Partisi ile
sosyal demokrat bir yrnge almaya alan Cumhuriyet
Halk Partisi arasnda ileriye dnk bir ortak program ya
ratmakla mmkn grnyordu, sivillem e eiindeki bu
yeni aamada...
Demirel ve Ecevit, sorumsuz kalmann mmkn ol
mad 12 Mart ncesinde kullanmadklar tarihsel yak
lam frsatm (i) 1973 Trkiyesinde sivil glerin, ileri
dnk sosyal katlarn demokratik haklarn ve zlemleri
ni koruyabilmek amacyle
gerekletirmekle ykmly
dler, artk...

(7 ubat 1973)

III
BAKAN SEM YAKLAIRKEN BELREN
ELK VE GERGNLKLER
TRK TOPLUMUNUN kaderinde nemli bir gn ola
ca anlalan 13 mart 1973teki cumhurbakan seimi
yaklatka, siyasal alann iyiden iyiye hareketlendii g
rlyordu. indeki gler dengesi kklerinden sarslm
bulunan bir toplumda bu kaos artc da deildi. k
tidar stnde eitli
llerde istek sahibi bulunan

(1) Gevgilili, Sorumsuz Kalmak Mmkn Deil,

Milliyet, (11.3.1971) S. 7.

463

TRKYEDE 1971 REJM

gler her toplumun bunalm anlarnda kendi yararlarna

dengeler kurmaya daima almlard. Trkiye, hi ku
kusuz, bu kuraln dnda kalmayacakt.
1971 rejimi, yedi yllk grev sresi dolan Cumhur
bakan Cevdet Sunayn yerine yeni bir bakan seilme
ye alld 13 mart gn, ikinci yln da geride brak
m olacakt. Orta snf aydnlarnn byk cokunluu
arasnda balam bulunan bir rejim iin iki yl hi de
az deildir. Bu sre iinde zellikle kk burjuva k
kenli anarizm, devlet mekanizmalarnn sert mdahale
leri ile krlm; skynetim altnda uzun
yarglamalar
yaplmt. Ayn dnemde Anayasa deiklikleri'yle
e
itli hak ve zgrlklerde, zerkliklerde daraltmalara ba
vurulmutur. Toprak, maden, petrol ya da eitim reform
lar ise, ayn iki yl boyunca, gndemin en ok tartlan
ve kolay zlemeyen sorunlar olmaya devam ediyordu.
Cumhurbakan seiminin yaklat son anlarda, g
revleri halk ynlarnn demokratik haklarn korumak ol
mas gereken siyasal partiler arasnda birdenbire
bek
lenmedik bir kutuplama belirir, Trkiyede... lkenin en
byk siyasal kuruluu Adalet Partisinin yer ald bir
eksen, bakan seimi ncesinde, zellikle yarg erkini
ana felsefesinden kaydran bir dizi Anayasa deiiklii
ni gerekletirmek amacyle
olaanst aba gsterir.
Szgelii, skynetim mahkemelerinde baklan davalar,
skynetim kalktktan sonra bile o mahkemelerin bak
maya devam nerilir. Sava ve giderek bar durumun
da asker mahkemelerin kurulu biimlerinde nemli de
iiklikler yaplr. Devlet Gvenlik
Mahkemeleri, genel
mahkemelere duyulan gveni sarsacak biimde ve youn
grevlerle ortaya karlmak istenir. Oysa, bizzat Askeri
Yargtay'n bakan (i) bu tr olaanst deneylerin, dev-

(1) Rafet Tzn, Yarg Gc, Bamszlk ve As

ker Yarg, Milliyet (12.2.1973), S. 2.

464

TRKYEDE 1971 REJM

letin ayandan birisini tekil eden yargy kklerin

den sarsabileceini belirtmektedir, 1973 Trkiyesinde...
En byk siyasal kuruluun uzun srede halk ynlarrnn yan sra kendi varln da etkileyebilecek bu b
yk deiiklikleri onaylamas, Adalet Partisi ile sosyal
demokrat CHP arasnda demokratik haklarn korunmas
konusunda gsterilen ortak anlay bir an sarsmakta ge
cikmez. Yararlar, demokratik haklar korumakta olan si
yasal rgtler birbirleriyle eliir duruma gelirler.
Cumhurbakan seimi Trkiye'de bu ilgin kutupla
ma ortamnda yaplr. Kamuoyu, seim ncesinde, aday
lklar resmen aklanmam bakan adaylarn duyar, sk
sk. Genelkurmay Bakan Orgeneral Faruk Grler
bir
asker, smet nn ise asker/sivil olarak potansiyel ba
kan adaylar arasnda basnn, kamuoyunun ilgisini eker.
in ilgin yan, btn glerin saygyla karlayaca bir
bakan adayn, demokratik haklar glendirici bir an
lay iinde topluma ortaklaa duyurmas gereken siya
sal partilerin, bakan seimi yaklatka
suskunlap
sorundan uzaklam grnmeleridir. Oysa, yaanan d
nem, Anayasann, iktidarda ya da muhalefette olsunlar
demokratik dzenin vazgeilmez unsurlar sayd siya
sal partilere, Yksek Komuta Heyetinin
reformlar ve
toplumun yarn konusunda sert
uyarlarda bulunduu
gnlerdir. Genelkurmay Genel Sekreterliinin 21 ubat
1973'te Yksek Komuta Heyeti adna yaynlad bir bil
d iri,(2) halk ynlarnn demokratik haklarn korumak ve
topluma gvenilir, daha ileri bir yarn sunmak konusun
da birleemeyenlerin, bakan seimi
eiinde karla
tklar bir ikaz belgesi olarak da dnlebilir. Zira, bil
diri, aralarnda birleemeyenlere bu kez stnde birleilmesini istedii bir kiiyi dardan empoze etmek ister
(2) M illiyet, (22.2.1973) S. 1.

465

TRKYED E 1971 REJM

gibidir. Bu, bakan seiminde yeni bir dnemetir. yle

bir dneme ki, AP Genel Bakan Demirel kesin bir di
renle bakan seimle gelir, clusla deil diyerek
deta yaklaan basky geri itmeye alr.

(24 ubat 1973)

IV
1971 REJMNN KARAR ANI
HER TOPLUM, kendisini, varolan gerekleri altnda
yeniden retir. Rastlantsallk faktrnn tarihsel pers
pektifler iinde ortadan byk apta kalktn sylemek
bile mmkn... Sosyal gler dengesi, toplumsal gelii
min, en sonunda, asl erevesini izen belirleyici tarih
unsuru olacaktr. Nice zlem, nice heves gelip o sarp
duvara arpacak ve sonra krlp ufalanp dalacak. n
k burada zlemler deil, kendi dndaki etkenlere ya
ama pay brakmayan byk ve gl tarihsel iradeler
sz konusudur.
Cumhurbakan
seiminin
geldii
1971 rejim i
Trkiye'sinde yaanan an, elbet, tarihin ilgin bir par
asyd. Ama bu para uzun sren bir gemiin mirasn tar stnde . O miras, ncelikle klasik devlet me
kanizmalarnn son derece ar bast bir toplumsal ya
py yanstmaktadr. Klasik grevlerine, btn Asya toplumlarnda grld gibi Trkiyede de gayet geni bir
ekonomik ilevler listesi eklemitir, devlet mekanizma
lar... Kamu yatrmlar,
kapitalist Bat sisteminde an
cak Keynes sonrasnda nemi anlalan bir olgudur. Oy
sa, kamusal yan daima ar basm bulunan Asyal dev
let, varln grd kamu
hizmetlerinin geniliine

466

TRKYEDE 1971 REJM

borludur. retim aralarnn kullanma hakkn elde et

mi bulunan tarihsel brokrasi zellikle bu tr toplumlarn bunalm dnemlerinde
bsbtn bamszlamak,
ekonomiye ve ynetime ok daha byk oranda yn ver
mek gcne sahiptir. Tarihsel bak as bunu dorula
yan geni bir olaylar dizisini srkler, peinden...
Anayasaya gre byk sorumluluklar olmayan Cum
hurbakanl makamnn 1970'ler
Trkiye'sinde youn
tartmalarn konusu olabilmesi ok eyi ifa eder.
Grev, anayasal erevesini aarak yeni boyutlar elde
ediyor. Kendi iindeki gler dengesi bir gei toplumuna zg nedenlerle altst olmu bulunan lkede, ba
kanlk, giderek bir dengeleme grevine dnyordu.
Gnlk dzeyde iktidara ortak olmak isteyen glerin bu
byk mcadelesinde, Adalet Partisi'nin 12 m artta Bcbakanlktan drlen lideri Sleyman Demirelin, seim
yaklatka anayasa'nn ve demokratik cumhuriyet ilke
sinin nemine srarla parmak bast grlr. Anayasa'nn demokratik haklar kstlayacak ynde deitirilm esi
ne -hem de AP'lilerin oylaryle deitirilm esine- iddet
le kar kan CHP de, demokratik
haklar konusunda
cumhurbakan seiminin kayg verici olmamasn savu
nur, CHP lideri Ecevit stne basa basa, zorlama, rejim
iin zararldr der.
Toplum, demeler, grmeler,
olaanst toplan
tlar srp giderken sessiz bir geliime tank olur. nce
Savunma Bakan kontenjan senatrlmden, arkasndan
da Orgeneral Faruk Grler Genelkurmay Bakanl g
revinden istifa eder. Grler, bakanlk iin adayla hazr
olduunu bizzat aklayan usta ama yal lider smet n
n dnda kamuoyunun adn srarla duyduu potansiyel
bakan adaydr. Ertesi gn Grler kontenjan senatrl
ne atanrken, AP lideri Demirel bir deme daha verir.
Demirel, anayasann, meclis'lerin bulunduu bir toplum

467

TRKYEDE 1971 REJM

da partilerden unu sein diye belirli bir kiiyi des

teklemelerinin istenemeyeceini belirtir. 1971 rejimi'rin
ilk gnlerinden beri byk frtnalar geiren ve srekli
olarak yeri sarslmak istenen AP lideri, Cumhurbakan
lnda tayn deil seim sz Konusudur diye ekler.O)
Grn, APnin deilse bile liderinin grevine devam
edip edemeyeceinin de bakanlk
seimiyle ilg ili b!r
sorun olduu izlenimini verir, deta...
Baz sorunlarn zmede toplumun var olan yaps
ile elikiye dm bulunan ekonomik sistemin egemen
noktalar, byle anlarda, her eyin ilk balad noktaya
dnmesini her halde istemeyeceklerdir. Ama sistem, ta
rihsel nedenlerle, devlet
mekanizmalarnn kendisinden
bamsz hareket etme alkanlndan da rkmekten ge
ri kalmaz. Son karar, tarihsel hareket stnde etkili i
sel ve dsal dinamiklerin
karlkl etkilerine kalr.
Orta Dounun stratejik nemi dolaysyle asker alan
daki kayglar byyen Birleik Amerika, nn'nn deyi
iyle Trkiye'de demokratik bir dzenin korunmasn is
teyen Avrupa Topluluu ve lkenin sivillemeye dnk
gleriyle daha radikal alternatiflere eilim li kuvvetleri,
bu aamada Trkiyede 12 mart'n nc yl balarken
gelimelere son noktay koyacaklardr, artk...
13
mart 1973n getirecei tercihler, o halde, 1971
rejim i'nin de alaca yeni ynlerle ilgili tercihler demek
tir.

(9 mart 1973)

(1) Milliyet, (7.3.1973) S. 1.

468

1971 bejim i ^nin^amalar

ve Somm^alangc

1 2 mart 1971 gn Genelkurmay Bakan

ve kuvvzt komutanlarnn imzalaryla verilen
muhtra, Trkiyenin yakn tarihindeki nem
li dnm noktalarndan birisidir. Ordu, muht
rada AP. hkmetini yeteneksiz buluyor, ba
bakan Sleyman DemireVin istifasn istiyor ve
anayasann ngrd reformlar gerekletir
mek zere yasama organlarn harekete geme
ye aryordu.
1
Adalet Partisi siyasal iktidarna son ve
ren 12 mart Muht ras: ndan sonra Trkiyenin
grnts uzun aylar boyunca ilgin eliki
leri yanstr. C.H.P.den istifa ederek bam
sz duruma gelen Prof. Nihat Erim, beyin
kadrosu adn verdii, o g?n ve radikal
tannan kiilerden kurulu bir hkmetle martn ilk haftalarnda topluma hemen her alanda
byk reformlar vaadeder. Ne var ki, toplum-

469

da reform bayra hzla ykseltilirken daha 12

marttan bir ka gn sonra asker hiyerari
iinde radikal denilen unsurlarn grevden uzaklatrld grlr. Reform sloganlaryle re.
form sloganlarnn sahibi olan gler arasnda
ki eliki 1971in ilkbahar ve yaz aylarnda
gittike belirgin nitelik alr.
I. Siyasal platformda, reformcu gen ba
kanlar, devrilen A dalet Partisini, toplumda
temel dzenlemeleri geciktirdii gerekesiyle
srekli bir eletiri ateine tutarlar. Yasama or
ganlarna bir giin toprak, bir baka gn maden
ya da petrol, teki gn eitim alanlarnda ye
niden dzenlemeleri neren reform tasarlar
gelir. Oysa, yasama organ reform sloganlarn
belirli bir souklukla karlar. Bu durum gi
derek, beyin kadrosu ile yasama organlar, bir
baka deyile, siyasal partiler arasnda sonu
gelmeyen bir gerginlik yaratacaktr. 12 martm birka gn sonrasnda Prof. Erimin baba
kan olduu srada genel sekreterlik grevinden
ayrlan C.H.P.li Blent Ecevit bile reform is
teklerini desteklemez. Reformun ancak halkn
gerek temsilcilerince yaplabileceini nerir.
Reform yerine seim slogann yerletirmeye
byk ncelik verir. Aslnda, ayn strateji Adalet Partisinin de btn 1971 rejimi boyun
ca izleyecei genel tavr olacaktr.
II. Seime bir alternatif gibi gsterilen
reform istekleri zellikle toplumun
kk
burjuva aydn kanatlarnda 12 mart izleyen
gnlerde byk cokunlukla kcrlanr. Baz
aydnlar giderek parlamentolarn feshini ve ye-

470

rim bir kurucu meclis kurulmasn bile nere,

cek kadar umutludurlar, o gnlerde. stelik,
toplumu saran orta snf kkenli eylemler muhUraya ramen sona ermez. Silhlar patlar; eski
rejimin kesin kntsne ortam hazrlanmak
istenir, sanki. Reform eilimi ile kk burju
vazi arasndaki balay, babakann anaristlerin
stne devlet mekanizmalarnn bir balyoz gibi
ineceini aklad 1971 ilkbahar sonlarnda
birdenbire kesilecektir. Bundan sonras, Tr
kiyenin on bir ilinde skynetim iln edilme
sidir. Kentlerde beklenmedik aramalarn ya
pld; reformdan sz eden aydnlarn, ya
zarlarn, bilim adamlarnn bazlarnn gz al
tna alnp tutukland, giderek, yn halinde
tutuklamalarn balad yeni bir dnemdir,
bu. Toplum bu dnemde sokaktaki grltnn
kesildiini, sonunda btn lkeyi derin
bir
sessizliin kapladn grecektir. Yarglanan
genler, birbirini izleyen idam kararlar, ka
patlan gazeteler ya da dergiler yeni dnemin
gnlk yaamdaki grntlerini yanstrlar.
III.
1971 rejimi, kendine zg siyasal uy
gulamalaryla kiiliini almaya balarken bir
zliki bsbtn gn na kmaktadr. e
liki, reform hkmetiyle ilgilidir. Hkmet
1971 ortalarnda ikili bir kutuplamaya u
rar. Bir kanatta toplumun kurulu dzenini ge
nellikle eskisi gibi korumak isteyenler, teki
kanadnda ise dzeni daha ok orta smf ay
dnlarnn zlemlerine gre deiikliklere u
ratmak isteyenler yer alr. Ekonominin olduka
gelimi kapitalist retim ilikileriyle radikal

471

grntl programlar arasndaki eliki bu

anda bsbtn keskinleecektir. Ekonomik
sistem giderek bunalml bir dneme srkle
necek; beyin kadrosunun kamu yatrmlarnn
bile arlat durgunluk ortamnda ayann
altndaki toprak hzla kaymaya balayacaktr.
Sistem, geri, Trk toplumunda baz yeniden
dzenlemeler istemektedir. Am a bunlar radi
kal olmak bir yana okluk kapitalist siste,
min geliimine katkda bulunacak, anti brok
ratik karakteri ar basan deiiklik istekleri
dir. Kapitalizm, yaplan anayasa deiiklikle
rinin felsefesinden derhal sezilebilecei gibi,
kendisine bal, kendisiyle btnlemi bir
devlet mekanizmas istemektedir. Bu, ekono
mik politikasyla sistemi ve siyasal basklary
la da kk burjuva aydnlar karsna almaya
srklenen radikal kadronun yanzlnn ar
t demektir.
IV.
Trkiye 1971 rejimi ile birlikte ulus
lararas bir ilginin de konusu olmutur, ldris
Kkrm rin (1) ilgin deyiiyle 12 mart nce
sindeki dnem Demirelin emperyalizmin baz
pratikleriyle elikiye dt dnemedir; tpk
27 mays 960da devrilmezden nce Menderes,
in dt gibi... 12 mart ncesinin Demirelli AP. iktidarlar zellikle Bat Avrupaya y
nelme siyasetini izlerken, Sovyetler Birliin^en
de yz milyon dolar aan yatrm kredileri
alr. Orta Douda Birleik Am erikann srail
yanls siyasetine karlk, Sovyetlerin maddi
(1)
Dnenlerin Forumu,
bul, Milliyet, 1972) S., 210 - 223

Milliyet

1971

(stan

472

desteine sahip olan Arap cumhuriyetlerine ya

knlama siyasetini izler. O kadar ki, Orta Douya silh gtren Sovyet ask-r uaklarnn
Trk semalarndan gemesi, giderek, Trk sle
rinde ikmal yapmas kabul edilir. Birleik Ame
rika ile para ve kar elikileri 1970lerde kes
kinlemekte olan Avrupa Ekonomik Toplulu
u, AP. siyasal iktidarnn 1970de onaylad
gei dnemi katma protokol ile Trkiyeyi aslnda zaten Washingtonn yrngesinden
Bat Avrupaya doru kaydrm bulunmak
tayd. Bat Avrupa, genel eilimine uygun ola
rak5, Trkiyede de parlamenter bir dzenin
srdrlmesindsn yanadr. Washingtonun zeliikle asker kanadnn destei altndaki Yu
nan asker rejimi o yzden 1970lerde Avru
pa Topluluuyla ilikilerinde bir souk dnem
geirir. Oysa, Trkiyenin de aralarnda bulun
duu Gney Akdeniz ve Orta Dou, Bat A v
rupann etki alanna almak iin Birleik Amerikayla asl byk mcadeleleri verdii en
nemli blgedir. Radikal rejimlere hogrl
davranan Washington ile parlamento yoluyla
yeniden dzenlemeleri uygun gren Bat A v
rupa, uluslararas alanda, dnya rekabetinin
Batya ilikin iki kanad halinde Trkiyeye
deiik alardan geni bir ilgi gsterecekler
dir, bu dnemde. Dnya apndaki byk re
kabeti, her toplum gibi, Trkiye de btn
1971 rejimi boyunca duyacaktr.
V.
1971 rejimi'nin kaderindeki ilk durak,
yalnzlklar byyen radikal on bir bakann
1971 sonlarnda istifaya zorunlu kallardr.
Baka bir deyile, bu, iktidar sorununun Tiir-

kiye'de sistem gerekleri dorultusunda ken

disini duyurmaya balamasdr... Pakistan as
ker b'r rejim altnda adm adm bir i sava
a srklenir, Yunanistandaki rejime gsteri
len uluslararas tepki byrken,
Trkiyede
de, anlaml bir rastlantyla reform yerim se
im nerenler ilk kez bir arlk kazanrlar.
II
Ne var ki, iktidar stnde etkisi bulunan
brokrasinin daha radikal bir rejim adna za
man zaman yapaca basklar kolay bitm eye
cektir, Trkiyed e ... Birinci Erim hkmeti
ni daha az radikal olan kinci Erim hkmeti,
onu da bamsz Suat Hayri rgplnn par
lamentoya dayal hkmet kurma deneyinin
baarsz kalmasndan sonra on U parlamente
re sahip M GPli Ferit Melenm kuraca yine
partilerst bir hkmet izleyecektir. Dzenin
dengesi 1971'de olduu gibi 1972de de b
rokratik radikalizm ile parlamentodan yana li
beralizm arasnda zigzaglar izer. gencin
idam, uzun yarglamalar, rklk gerekesiyle
kapatlan sosyalist parti TPin yneticilerinin
ar cezalara mahkmiyetleri ve sonu gelme
yen anayasa de'siklii tartmalar bu gei
rejiminin tablolarn oluturur.
1972
austos aynn son gnlerinin
gin olay, ordunun komuta kademelerinde ya
plan deiikliklerde. Radikal eilimler yerine
genellikle kstlayc nitelikteki anayasal de
iikliklerden yana olduu bilinen Orgeneral
Memduh Taman grevden
uzaklamas,
yeni Genelkurmay Bakan olan Orgeneral

474

il

Faruk Grler ve arkadalarnn komuta kade

melerindeki etkinliklerini artrmalar ile siya
sal arenada reform sloganlarnn yine ykseli
i yan yana gelien iki olay niteliini alr. CHP
hkmetten ekilir. Reform tasarlar konu
sunda yasama organ ile radikal grler ara
sndaki eliki byrken, Millet Meclisinin,
szgelii, sivil mahkemelere ait eitli grevle
ri, kurulu biimi bile deitirilen asker mah
kemelere devreden anayasa deiikliklerini
C.H.P 'nin kesin muhalefetine ramen onay
lad grlr.
Devlet mekanizmalarn bir yandan g
lendirirken te yandan da 1973 sonbaharnda
anayasa gereince seim yaplmasn neren
Adalet Part.si iin bile son derece elikili bir
durumdur, sz konusu olan... eliki, yedi
yllk grev sresi sona ermekte olan bakan
Sunayn yerim 13 mart 1973 gn yaplma
s gereken cumhurbakanl seimi yaklatk
a bsbtn byr. Anayasa deiiklikleri s
rasnda C.H.P.ye tavizi reddeden A.P.,
bu
kez de Yksek Komuta Heyetinin kendisiyle
yapmak istedii grme ar sna olumsuz
karlk verir. Zira bu grmenin btn amac, grevden ayrlacak bakann yerine bir
baka kiiyi getirtmektir. Cumhurbakanl iin dnlen kii rad.kal bilinen Genel
kurmay Bakan Orgeneral Faruk Grlerdir.
111

Sonular A.P. lideri DemireVin yeniden

i bana gelme anslarnn yan sra belki de

475

1973 ylnda yaplmas

gereken
genel
ssimj bile etkileyebilecek olan cumhurba
kanl seimi ncesinde yani 1971 Rejiminm
iki yllk uygulamas.nn son gnlerinde sa
liberal eilimlerle radikal kk burjuva ei
limler deta gelecei belirleyecek son hesap
lamann eiindedirler artk.
Bu, dnya nnde, ulusal ve uluslarara
s gler dengesinin belirleyecei yeni bir ka
rar andr. Alnan sonu, ayn zamanda, 1971
rejiminm seecei ynleri de aydnlatacaktr.
IV
Buzlarn, atr atr krld grlr 13
mart 1973 gn, Trkiyed e ...
Meclisler, cumhurbakan seebilmek iin Genelkurmay Bakanl grevini brakp
kontenjan senatr olan Orgeneral Faruk Grlere gerekli oyu vermez. Onur localarn dol.
duran komutanlarn, yksek rtbeli generalle,
r'n, olaanst titizlik ve dikkatle izledikleri
turlar boyunca A P ve CHP, Grlere oy ver
m eye kesinlikle yanamaz.
1971 rejimi alm, toplum bir dnemeci
almtr o anda...
Belirtmek gerekir ki, tarihsel mizansen
kusursuz denecek kadar ustalkldr. Byk,
uzun b'r gerginlik dnemini izleyen 13 mart
gn Adalet Partisi G dere kar Senato ba
kan olan bir baka orgenerali ileri srer: on
iki yl nceki asker hareketin, 27 mayn
1960m hava kuvvetleri komutanlndan zaklat:rp tutuklad Orgeneral Tekin Arbu*
rundur, A P nin radikalizme kar ileri srd
aday...

476

A P liler oylarn Arburuna ynetir ve

Grlere gidecek oylar kilitlerler. CHP ise
oy verilen TBMM salonuna genellikle girmez
bile.
Grlerin bakan seilemeyecei o gece
yars belli olmutur. Arburun da bakan seilmeyecektir, aslnda. A dalet Partisi asn,
dan her ey bir denge sorunudur bu noktada.
Bir alternatifi sahneden ekmek iin bir baka
ta ileri srlm ve iler, talarn karlk
l olarak, deiik taktiklere gre, deiik biim
lerde oynanaca uzun bir karlkl denge he
sabna dntrlmtr.
Btn bu satran, gerekte, Trkiyede
tarihsel kk burjuva radikalizm im iktidar
olma hevesleriyle sivil sa glerin iktidar ver
meme, giderek, kendi gerek iktidarlarn yeni
den yerletirme oyunundan baka bir ey de
ildir.
Sonu belirsiz bir bonapartizm ya da nasrizm/n rpertisi iindeki orta sol CHPli kanal
da bu satranta yerini sivilleme dorultusunda
ki glerin yannda alyordu.
13 mart 1973te olup bitenin genel anla
m bundan ibarettir. Sivilleme ile brokratik
iktidar arasndaki mcadelede, ir ve d diin.
yann yeni demelerinin yaratt frsatlar g
rlmemi ustalkla kullanlan sivil gler o gn
arlklarn sivilleme alternatifine koydular
ve 1971 rejiminin kaderini belirlediler.
Bir an iin, tarihsel kk burjuva program'in temsilcisi gibi grnen Grlerin kiili,
inde reddedilen ey, toplumun ve ekonomi-

rin eitli kesimlerinde, stten gelen reform

lar yoluyle kkl deiiklikler yapma topyasiydi. Eer biitiin bu kiiliine ilikin mitos
gerek dysa, Grler iin o anda trajik bir
ansszlk sz konusuydu. Bu, 1971 rejimin//?
yapt ve yapamad her eyin tm faturasn
kiiliinde yklenmi olma sorumluluuydu.
Grler, 14 mart gn artk potansiyel
bir bakan aday deildi, Trkiyed e ...
Bu yarglamalar, skynetimi, tutuklama
ve kitap yasaklar, idamlar, olaanst usul
leriyle iki uzun yl alan bir dnemin sonu
nun balangcVzr.
V
Sivil glerin 13 mart 1973 gn olaan
st bir ortamda gerekletirdikleri operasyo
nun, 12 mart 1971de Trkiyede balatlan
yeni rejimin tam yldnmne rastlamas bile
anlamldr zaten. Burada tarih de deta kendi
katksn yapar, sonunda baka baz elikile
ri gn na karmak a m acyk... A P ve
CHPnin ald ortak muhalefet tavryle 13
mart gn bir bakan sememek suretiyle si
vil gler, rejim 'de en byk atla aar. Anariye son vermek dnda ne bir bonapartis
rejim olabilen, ne de kendisinden beklenen re
formlar gerekletirebilen 1971 rejimi artk
tasfiye srecine giriyordu. Toplumsal ve tarih
sel perspektiflerle, bu, hi kukusuz, byk ve
nemli bir aamadr.
Kk burjuvazinin dlerini olanaksz
klan ey, kapitalizmm geliim derecesim son
derece yanl deerlendirmesi ve dsal dina.

478

miklerin giderek radikal iktidar isteyen gler

aleyhine deimi bulunmasyd. Trkiye, ta
rihsel hareketin dnda olan bir toplum deil
di ve sosyal yasalar artk kendi belirliliklerini
Trkiyede ileteceklerdi.
13
mart'm cumhurbakan seimi deneyi
de, onu izleyen baka deneyler de gerekte
yadrganmamas gereken eylerdir. Bundan
sonras youn bir yeni denge yaratma dnemi
dir.
A m a bellidir artk:
Kk burjuva radikal programlarn sa
vunan dnem, yerini, sistemin yasalarm ka
bul eden ve ileten bir dneme brakmaldr;
devlet mekanizmalar liberalist/ kapitalist bir
iktidar dorultusunda yeniden ve bsbtn
kesin bir btnlemeye kavuturulmaldr.
Radikalizmin aday Grterin sahneden
ekilii ve gerileyii, st evrelerde bunu ken
diliinden gerekletirir.
Anayasaya ise, avn gnlerde, Trkiye'de
sivil sa iktidarlar tahkim edecei bilmen e
itli olaanst yarg yntemleri bizzat A P lilerin onay oylarna konulur. Skynetim kalk
tktan sonra da skvnetim mahkemelerinin
baktklar davalar grm?ye devam etmesi, as
ker mahkemelerin arlnn yarg olmayan
yelere kaydrlmas ve devlet gvenlik mah
kemelerinin gereklemesi -baka sorunlara y
nelmi CHPden bile artk byk muhalefetle
karlamaksam- Snafoda yasalar. Bunlar,
radikal grnml iktidar sahneden ekilirken
sa sivil iktidarn gelecekteki ynetim g
venliine ilikin son rtulardr.

VI
1971 rejiminin tasfiye srecinde nce
cumhurbakanl iin uygun bir forml getiri
lir. Bului-an forml, bakan seiminin genel
seimden sonraya ertelenmesi ya da braklma
sdr. Bakanlk o sre iin ya eski bakan Sunaya ya da bakan vekiline braklabilir. Gr
lere oy vermeyen A P ve CHP bu nedenle
nce eski bakan Sunayn anayasaya gre bi
ten yedi yllk grev sresini -hukuksal adan
geerlii ok kukulu yollara bavurma pahas
na- bir anayasa deiikliiyle iki yl daha uzatmay dener. Bu forml, partilerst hk
m et forml sayesinde hkmeti oluturma
frsatna kavuan Gven Partisinin ve bir ba
ka potansiyel bakan aday olan ism et nn
nn abalaryle yasama organlarnda reddedi
lince, A P lideri Demirel ve CHP lideri Ecevitin ortak abalaryle, Anayasa Mahkemesinin
sivil bakan cumhurbakanlna sivil kana
dn ortak aday gsterilir lgin bir tavrla
CGP bile katlr grnr, bu form le... Ana
bu yol da gereklemeyecektir, aslnda. Snaym grevinin son krk sekiz saati iinde, Ana
yasa Mahkemesi Bakann parlamentoya kon
tenjan senatr olarak sokmay reddederek bu
yolu tkamas, hem bir kiisel muhalefeti, hem
de etkinliini hl bir oranda srdren kar
cephenm tepkisini yanstr. Ama, bu, siyasal
partileri sivilleme lehine yeni aamalar yap
maktan her halde geri brakmaz, zaman zaman
srprizler olsa bile... Gerekten de, 12-13
M arttan tam 25 gn sonra 6 nisan 1973 cu-

480

m a gn AP, CHP ve CGP yan yana gelerek

kontenjan senatr, emekli Oramiral Fahri
Korutrk T.B.M .M .de bakan seer. Ertesi gn, 1971 rejiminin nc hkmetinin
babakan Ferit Melen istija eder.
Bir blm brokrat kk burjuvazi ile
sa ve sol parlamenter sivil gler arasndaki
bu iktidar mcadelesinde tarihsel gidi seime
ve demokratik haklarn uzun srede geni y
nlar adna yeniden kullanlabilmesine yol aacak dorultudadr, artk,
Buzlarn atlay ve perdenin kapan
gereklemi gibidir, 1973 ilkbaharnda...
VII
Aslnda, Trkiyede 1971 rejimin/'n yu
muamas ile ekonominin geliimi birbirlerin.
den ayrlamayacak iki halkay tekil ederler.
Trk ekonomisinin devalasyon
sonrasnda
biraz daha keskinleen bunalmlarn izlemi
ti, 1971 rejimi... Ekonominin var olan btn
i dengelerinin ve yapsnn ters yz olduu
bu byk sarsnt annda, kurulu dzen, ken
disine yeni bir denge ve i gvenlik salan
masna kesinlikle muhtat. Ak bir ar var
d, ortada... ktidar zlemleri kabaran kk
burjuva kkenli evrelerin eylemleriyle youn
laan bunalmn son dura, toplumda sessizlik
operasyonunu gerekletirecek olan 1971 rejimiyd/.
1973 ilkbahar, Trk ekonomisinde ba
ka dengelerin belirdii, yeni gelimelerin gn
481

na kt aamadr. Anlaml bir paraleuke rejim de o arula alyordu, zaten ... Z i

ra, sistim asndan kendisinin aogal aurununa daha uygun bir ereve gereklidir, ola
an dnem terae... Oaga.k. gerente politik
deil, daima ekonomik perspektifte ele aln,
mas gereken bir kavramdr. Trkiye de olaandlm srdrlmesi gerektiini neren
seskr.n 1973 ilkbaharnda iyiden iyiye azal
mas, bu neden ve sonu ilikisinin sonucu
dur.
Trk kapitalizminin olaana dn aa
masnda bulunduunu gsteren belirtiler ne
lerdi acaba?
Ekonomide kurulan yeni dengenin ipu
lar, 1972'ye ait olduka genel saysal bilgi
lerini*) elde olduu 1973 ilkbaharnda y
le zetlenebilir;
1
Sisteme ylda yzde 7,5luk bir b
yme hzn neren nc Plana gre bile
yeni Trkiye ok daha yksek byme hzla
rna eriebilme aamasndaki bir toplumdu,
1973 balarnda... Szgelii, 1972 sonunda uhsal gelirdeki art hz cari fiyatlarla yiizde
22, sabit fiyatlarla ise yzde 7,7 oramna k
m bulunuyordu. Geri, 1971 Trkiyesi de
yzde 10 gibi kolay dnlemeyecek bir b
yme hzna ulamt. Ne var ki, tarmc/n
salanan olaanst
verimin rn olan
(2) Trkiye Sna Kalknma Bankas/Yirm i nc
Hesap Yl 1972 (stanbul, Trkiye Sna Kalknma B an
kas 1973) S., 9 - 1 3

482

1971in byme hzna karlk 1972nin b

ymesi sistem asndan ok daha salkl bir
bymeydi. Zira, tarmsal kesim 1972de bir
nceki yl dzeyinde kalrken, tarm d ke.
simlerindeki gelime yzde 11 lik bir dzeye eriebilmiti. Sanayi ise planlarda hedef al
nan yzde 12lik byme oranna on yllk planl kalknma deneyi sresince ilk kez 1972
sonunda ulam bulunuyordu.
2
Ham madde dzensizliklerinin yan
sra stok birikmeleri olayyla da kar kar
ya bulunan 12 Mart ncesi Trkiyesi de 1973te geride kalmadadr. Ekonominin temel re
tim kesimlerinde son derece nemli artlar
oluunun yan sra, i satlar da geliir, 1971
rejimi/m daha sonraki aamalarnda... Bu arada zel nem tayan bir nokta, arama mal
ve yatrm mal satlarndaki nemli artlar
dr. Bu, Trk kapitalizmimV ekonomik geliim
iinde yeniden yatrm temposunu ykseltme,
ye balad dneme getiini duyurur.. Kapi
talizm, girdii dnemsel bnalm atlatm;
dnya dengelen iinde. A E T yanndaki yerini
belirlemitir. Kredi kolaylklar, zendirici ted
birler, vergi iadeleri, 1971 rejimi/?;'/? zellikle
Melen Hkmeti dneminde hzlanmaya ba
layan sistemle btnleme abalar sayesinde
Trk kapitalizmi/^ gerekli ferahlamay sala,
mtr. Sistem, istedii dzle yava yava
kar en sonunda...
3 zel tketim harcamalar daralr,
ken tasarruf eilimi de glenmeye balar, ye

ni Trkiyed e ... zel sanayiin byle bir or

tamda bir yandan bo kapasite kullanmn
ykseltirken, e yandan da hem genileme
hem de stratejik deer tayan yeni yatrm
lar gerekletirme olanaklar belirir. 1971de
ancak yzde 3,4 artabilen sabit sermaye yat
rmlarnn 1972de birdenbire yzde 18lik s
rama yapt grlr. Kamu kesimi sabit ser.
maye yatrmlarn bir ylda beklenmedik bi
imde (% 1 9 ) gelitirirken, zel kesimde sa
bit sermaye yatrm artlar da (% 1 7 ora
nnda) etkili gelimeler salar. Baka bir de
yile Trk kapitalizmi OECDnin 'bekle vc
gr, adiyle niteledii yatrmszlk
ve du
raklama dnemini yava yava aar artk...
Kendisine gven ve kararllk salanan
ekonomik sistem, sistemin ileyiine en uy
gun siyasal dzeni getirmekte de gecikmeye,
ekti, hi kukusuz...

VIII
1973 martnm bunalml cumhurbakan
l seimini sivilleme dorultusundaki
ka
rk ama sonu baarl ilemlerle atlatan
Trk kapitalizmi ynnden, kendi geliimini
salayacak ve istedii trden yeniden dzen
lemeleri baaracak bir sivil iktidar oluturmak
artk hi de zor olmayacakt. Alman dersleri,
atlatlan bunalmlanyle 1971 rejim in.n geride
braklmas ve 1970ler
bann Trkiyesin
de ancak l.beral/kapitaist sa sivil iktidarla.
r oluturmaya hl aday grnen s;im yo

484

lunu amas, kapitalizmin gndemindeydi,

im di... stelik, tarihsel nedenlerle demokra
tik haklan onarmaya iddetle muhta bulu
nan, alan yaralarn sarlmasn isteyen; ge
miin yanllar ve hatalar stne belirli bir
hogr havasnda bir *zgi izilmesini bekle,
yen toplumcu ve sol gler de dorudan
desteklemeseler bile- bu geie pek engel de
karmayacaklard. Belki sa kanatta bir AB
+C G P koalisyonuydu grnen; belki de, b
tn bu cil grevlerin gerekletirilecei bir
sre uruna AP'nin yan sra orta sol CHPnin bile yer alabilecei ortak programn olu,
turulmasyd yakn gelecein ilk aamas.
N e olursa olsun, geliim isteyen btn
sosyal gler iin toplumun stnde seslerin
duyulduu, hem de cvl cvl duyulduu da
ha demokratik bir ortama yeniden geitir,
demokratik zlemleri kabaran 1973 Trkiyesinin cil gndemi...
IX
zellikle sosyalist ve sosyal demokrat
kanat asndan 1973 ilkbaharnda yaanan
an, CHP genel sekreterliini brakan Krko.
lu'nun btn bu sivilleme deneyleri srasn
da zenle belirtmeye alt gibi, sa g
lerin rotasna ar lde kaym bir siyasal
ortamn sakncalarndan kanmann gerekti
i and d a ... Saa kay, bir yerden sonra
modern kapitalist ekonomiw>j refah devleti

485

zlemini gerekletirmeye alan Adalet Par

tisinin ve onun, siyasal ustaln 1971 reji
mi'nin her aamasnda dorulayan lideri Sley man Demirelin de bu yeni aamada asln,
da istememesi gereken bir eydi.
1960 hareketinden sonra sosyalist parti
TPm varlyla alan ok partili dnem,
1973 ilkbaharnda ikinci kez aralanmaya ba
larken sahnede yalnz sosyalist parti yoktu
T tP in yneticileri bir skynetim mahkeme
sinin verdii on be yla varan ar hapis ve
srgn cezalarn bozdurabilmek amaciyle
A sker Yargtayda son savunmalarn yap
yorlard, o gnlerde- 1971 rejimi iin bit
yarg daha vermek gerekiyorsa, kk burju
va radikalizminin kendi tabakasna getirdii
ilelerin yan sra toplumu en azndan bir ge
i dnemi sresince sosyalist partiden de
yoksun kldn eklemek gerekecekti.
Sistem gereini unutanlara tarih ger
ekten ok trajik bir oyun oynatmt.
Sosyalist partinin, sosyalizm//? zyle en
ok elien rklk iddiasyla kapatlmas so
nucunda toplumcu siyasal mcadelelerden
yoksun edilen yeni gei dnemi Trkiye'sin
de, demokratik solun balca szcs olma
grevi bir sre boyunca CHPye kalyordu.
CHP iin, bu, yeni bir snav demekti.
Uzun srede ise, sosyalist rgt siyasal
arenadaki tarihsel yerini, bir zorunluluk ve ka
nlmazlk olarak elbette alacakt...
(30 mart 1973)
4S6

Cumhuriyetin ^Ellinci^lnda
l^l^ejim i nin^ers ve sorunlar

ZMR KTSAT KONGRES VE ELL YILLIK GELM

973

TRKYEd Cumhuriyetin ilnnn ellinci

yldr. Ayn yl, yan dolduran zmir iktisat Kongresi, ik
tisat dncesinin Trkiye'deki yarm yzyllk geliimine
ilikin bir deerlendirme iin tarihsel bir frsattr. 1923'lerde nerilen gelime modelleri, bu elli ylda nemli bir
sreyi doldurmulardr. Toplum, iinde ve dnda oluan
nedenlerle yeni dnemeler alm; kk dnde de olsa
bugn yepyeni gr ve tezler belirm itir. Btn Tr
kiye'nin ziraat, sanayi, ticaret ve ii zmrelerinden mntehip 1135 murahhasn itirakiyle zmir'de inikat eden
ilk Trkiye ktisat Kongresinin oy birlii ya da oy okluuyle onaylad ilkeler, gerekte, ktisad dncenin,
sistemlerin ve sosyal mcadelelerin hemen her ynn
iinde barndran temellere sahiptir. Tarih, elli yl sonra
ancak bu temellerin yeniden aratrlmas gerekletiri
lirse, topluma yeni dersler verebilir.
zmir Kongresi'nde byk ve kk burjuvazi, ter
cihlerini kapitalist bir gelime modeli ynnde yapyor
lard. Kongrenin tm kararlarnn
ekonomik amac, ya
banc sermayenin ve da bal levanten ticaret kesi
minin youn basklar altnda yzlerce yldr zgr geli-

487

TRKYED E 1971 REJM

imden alkonan tarm ve sanayi burjuvazisi'nin geliti

rilmesi anlamn tar. Ekonomiyi ulusallatrma zlemine
elli yl nce ii snfn tem sil edenler bile kar k
mazlar. artc olmayan bir rastlantyla ktisat Kongre
sinde ulusal burjuvazi yaratmaya dnk nerilerin ou
nun altnda ii kesiminin de oy birlii grlr. Oysa, ay
n oy birlii ii kesiminin programndan yer yer esirgenecektir.
Trkiyede
amele deyiminden vazgeilerek
emekilere ii denilmesinin kabul, zmir ktisat Kongresine ait bir zelliktir. Ne var ki, iilerin snfsal
karlarn dernekler yani sendikalar araclyle savunup
yrtmesi nerisi kongrede oy birlii kazanamayacaktr.
Birka yl sonra ise Takriri Skn
Kanunuyle birlikte
Cumhuriyet Trkiyesinde iilerin siyasal rgtleri de
ortadan kaldrlacaktr.
alan kanadn sendikalar ve partileri araclyle
etkili mcadelelerden yoksun klnmas, bir toplumda o
ulcu dzenin zorunlu koulu olan arlklardan birisinin
eksiltilm esi demektir. Trkiyede ktisad geliimin de
erlendirilmesinde bu olay basit bir olgu deildir. Sz
konusu olan, tarm, sanayi ya da hizmetlerde emekleri
ni cret karl satanlarn, yaratlan deerden yararlan
mada kendi lehlerine kullanabilecekleri aralarn birden
bire ortadan kaldrlmasdr. Trk ekonomisi, ulusal geli
rini elli ylda kat kat ykseltecektir. Sanayi, ulusal gelire
katks bakmndan giderek tarm kesimini geride bra
kacak; kapitalist kalknma modeli tarmsal toplum'dan sa
nayi toplumuna gei aamasna gelecektir. Ekonomide
ve toplumda batlamann da ksm baarsn
tekil
eden bu geliim, sosyal alanda ii snfna ancak 1946da
sendikalama, 1960 sonrasnda ise
politik rgtleni
hakkn fiilen tanmak zorunda kalr.
Emek ile sermaye arasndaki
ilikilerde 1923n
Trkiye ktisat Kongresi nde oy birlii salanamayan ha!

488

TRKYE'DE 1971 REJM

kalar, elli yllk geliimin sosyal maliyetinin gerek kap

samm verir.
Trkiyenin gemi dnemlerine oranla yarm yz
ylda geldii aama gerekten kmsenmeyecek bir ba
ardr. Ama bu baar, toplumun baz katlarnn, teki
snflar uruna eitsiz fedakrlklarda bulunmas pahasna
gereklemitir. Bir bilim adam zellikle son otuz ylda
kalknmann balca finansman yolunun enflasyon olduu
nu aklkla dile getirir. Elli ylda krk ile altm kat ara
snda ykseldii anlalan fiyatlar,(i) ayn zamanda, ka
pitalist sistemin; iisi, kyls, dar gelirlisi ile alan
snflarn yaratt deerden
enflasyon yoluyle dolayl
biimde tasarruf ettii oran da gsterir. Yaanan tarihsel
deneyin verdii ders, sistem ayn kaldka enflasyon'un
gelecek dnemin de ana finansman kayna olmaya her
halde devam edecei gereidir.
mtiyazsz, snfsz, kaynam, bir kitle yaratacan
uman 1923lerin Kemalist kadrosu, tm iyi niyetlerine kar
lk iktisattan anlamamak gibi bir
gerekeye sahipti.
ktisat Kongresi sonunda iln
edilen Misak- ktisad
Esaslannda ilk ilke olarak anld zere, onlar, Trki
yenin, ulusal snrlar iinde, lekesiz bir istikll ile, dn
yann sulh ve terakki unsurlarndan biri olacan umu
yorlard. zmir Kongresinde ii kesiminin de oy birli i
alnarak onaylanan bu ilkelerin bir bakasnda ise, Trk
ler hangi snf ve meslekte olurlarsa olsunlar candan se
viirler sloganyle, orta snfn dengeleyici hakemlii altn
da eriilecek mutlu bir yarn amalyorlard.(2) Seilen
kapitalist/liberal modelin ulusal ve uluslararas nitelik
(1) Dnenlerin Forumu: Trk Ekonomisinin El
li Yl. M illiyet, (18.11.1973), S. 1 ve 9. Prof. Dr. Salih
anverin aklamalar.
(2) A. Gndz kn,
Trkiye ktisat Kongresi
(Ankara, SBF, 1971) S. 387-389.

489

TRKYEDE! 1971 R EJM

leri byle bir dengeleme umuduna ans tanmamtr, oysa...

Elli yllk ekonomik geliime ramen Trkiyede b&
rokrasi ve kk burjuvazi
nderliindeki dengeleyici
abalara hl umut balayanlar 1970lerde kendilerini ho
grdrtebilecek bir mazerete de sahip deildir. Hangi ki
ilii almaya alrlarsa alsnlar, kk burjuva sol
culuunun kmazlarn, gerek toplumcu ve demokratik
mcadeleleri denemeye hazrlanan geni ynlar elli yl
da fazlasyle renmilerdir. Cumhuriyet Trkiye'sinin
ikinci elli yl, demokratik, ileri, gelimi, dil bir Trki
ye'ye dnk yepyeni yntemlerle oluacakt. Elli yl
ncesi, 1923Ierin anlaylar'yle birlikte tarihte brakl
malyd, artk...

(23 ubat 1973)

II
DEVLET, BROKRAS VE DEMOKRAS
TRKYE'DE 1970li yllar brokrat tabakalar tatmi
ne ynelmi eitli deneylerle dikkati eker. Zamlar, yan
demeler, kadro dzenlemeleri ve benzeri abalar, 1960'i
yllarla karlatrlamayacak
biimde -artar, 1970'li yl
larda. Bu geliim elbette bouna olmamaktadr. Altm
milyar liray aan 1973 btesinin yasama organndaki
grmelerinde yeni gelimelerin ana amac, memurlar
huzursuz etmemek biiminde aklanr.U) Trkiye stn
de rejimin kaderine dnk uluslararas tartmalarn yo
unlat, bonapartist ya da faist baz antidemokratik
ynetim heveslerinin belirli aralarla sahneye karlmak
(1) M illiyet (23.1.1973) S. 1 ve 9.

490

TRKYEDE 1971 REJM

istendii bunalm dnemlerinde devlet brokrasisi, is

ter istemez, zel ilgi toplayacaktr.
Tarihsel Trk brokrasisinin alt yzyllk bir zaman
kesiti boyunca ekonomik, sosyal ve politik alanlarda oy
nad kararlatrc roller yalnz gemie ait bir tarih
olay saylamaz. Yeniden retim srecine durmadan m
dahalede bulunan, toplumda yaratlan deer fazlasndan
ok geni paylar alan brokrasi, bu niteliiyle, geni y
nlarn bilincinde bazen ekonomik
bymeyi nleyen,
bazen de kendilerini hor grp smren bir tabaka gibi
yer eder. Oysa, kapitalist bir ekonomide devlet me
kanizmalarndan beklenen grev, sistemin geliimini dur
durmak deil ancak daha hzl bymesine yardmc ol
maktr. Sosyalist teorinin Batfdaki ynetim mekanizma
sn burjuva devleti deyimiyle nitelemesi de, gerekte,
brokrasinin sistemle olan derin btnlemesini anlat
mak iindir.
Cumhuriyet'in ilk elli yl
Trkiyede, bir bakma,
kapitalist bir ekonomiyi gelitirmeye yardmc olabilecek
devlet mekanizmalarn kurma sava olarak da dn
lebilir. Zira, btn bu oluum boyunca kendi dorudan
iktidarm kurmaya alan byk burjuvazi, devlet me
kanizmalarn da izledii ekonomik geliim stratejisiyle
uyumlu duruma getirmek istem itir. Brokrasiden ik
yetlerin younlat her dnemde ilk ileri srlen istek,
devlet ynetiminin yeniden dzenlenmesi olur.
Burada
hem daha verim li bir kamu idaresine duyulan zlem, hem
de tarihsel brokrasiyi yeni dnemin isterlerine
gre
uysallatrma zorunluu derhal kendini belli eder.
1971 rejim inin kk burjuvaziye, brokrat ara taba
kalara tannm haklan daraltan,
zerklikleri kstlayan
Anayasa deiiklikleri; devlet mekanizmalarn disiplin
altna almann siyasal aralarydlar. On milyarlarca lira
lk kayna zamlar yoluyle memurlara aktan Personel

491

TRKYEDE 1971 REJM

Kanunu ise, brokrasinin madd ynden tatm inini ngr

yordu. Bylece hem memurlarn gelir dalmndaki pay
bytlecek, hem de ekonomik sisteme daha geni bir i
pazar alacakt. 1973 btesi bu ynde yeni baz halka
lar ekler, (i)
Sistemin kendisini etkili biimde koruyacak ve geli
tirecek bir devlet mekanizmas yaratmasnda, madd tat
min hi kukusuz ancak bir yere kadar baar salaya
caktr. Trkiyede brokrasi ile ekonomik sistem arasn
daki tarihsel elikinin baz ynleriyle
1970ii yllarda
hl zlmeden bekledii de gzden kamaz. lgin bir
paradoksla, toplumda bonapartist ya da Yunan modeli re
jim leri zorlatran ve halk ynlarnn demokratik hakla
rn bir kar denge unsuru olarak canl tutan ey de yine
bu byk elikidir zaten... Trkiyenin daha demokratik
bir ortama ynlendirilmesi sorunu, yaanan ann bu zel
koullar altnda, giderek, burjuvazi, brokrasi ve alan
snflar arasnda, demokratik haklar zedeletmeyecek bir
yeni denge yaratmak sorununa dnr.
Gl devlet mekanizmalarnn tek yanl ileyileri
ancak onu dengeleyecek arlktaki bir toplumsal muhaIefetin varlyle nlenebilir. Bat -Avrupadaki ekonomik
egemenlik merkezlerinin 1973n temel tercihi yaklar
ken Trkiye'de demokrasi'ye ve seimli bir dzene yeni(1)
Szgelii, memurlara 800 liraya kadar i gl
, 400 liraya kadar i riski, 1400 liraya kadar da ele
m an salam aktaki glk zamm
denecei aklanr.
Normal alm a saatlar dnda ek i gren teknik per
sonel ile salk snfndaki memurlara fazla altklar
her saat iin en az iki, en ok yirmi; teki snflardaki
memurlara ise en ok on be, en az iki lira ek cret
salanr. D evletin kolluk ilerini yklenen polislere ve
gvenlik ve haber alma grevlerini yerine getiren MT
m ensuplarna ise her ay 200 lira fazla alm a creti
verilecei duyurulur.

492

TRKYEDE 1971 REJM

den dn iin gsterdikleri sistem li abalar da rastgele bir demokrasi severliin deil, dorudan doruya, ta
rihsel deneylerle elde edilmi bu byk dersin rny
d.

(25 ocak 1973)

III
YAANAN ANIN

PRORAMI

1971 REJMnin
g e l-g itle r ile dolu olan bunalml
tarihinin znde, tm aklyle ortaya konulamayan baz
sorular gizlenir, aslnda:
#

Nedir Trkiye'de egemen olan retim biimi?

Trkiyeye damgasn vuran retim biim inin tarih

sel zellikleri altnda ne lde mmkndr bir kk bur
juva radikal iktidar?
Bonapartizm neden bir kar yol deildir acaba,
1970Ierin Trk toplumunda?...
Bunlar, iktidar sorununu ekonomik sistem'den ayr
mann imkn d olduu bir an cevap arayan sorular
dr. Cumhuriyet'in elli yl boyunca Trkiyede kapitalizm'i
yaratt halde o sistemle elimekten tarihsel nedenlerle
kendini alamayan kk burjuvazi yani brokrasi ve ara
tabakalar gerekte tm dikkatlerini Trkiyeye egemen ci
lan retim tarz sorununa yneltmeliydiler.
O halde, nedir gerekten egemen olan retim biimi
ve bu retim biimi hngi geliim dzeyindedir, 1973 Tr
kiye'sinde?
1970'lerde Trkiyede gelien bir kapitalist dzen
vardr. zel ve kamu kesimleriyle birlikte ekonomik sis
tem hafif tketim mallar sanayilerini yaratm, giderek

493

TRKYEDE 1971 REJM t

ara ve ana mallar sanayilerini kuracak bir aamaya ge

m itir. Toplumda, i kaynaklarn her yl tam bete biri
yatrm'a ayrlmaktadr. Trkiyede sermaye
olmadn
hl dnebilen baz evrelerdeki kanlarn tersine eko
nomide sermaye birikim i sreci de hzlanmtr. Banka
lardaki 36 milyar liralk halk tasarrufu ve yurt dndaki
iilerin her yl yurda yolladklar on milyar lirann stn
deki gelir ile birlikte btn bu fonlar, yaratlmak istenen
yeni sanayilerin i kaynaklarn tekil ederler. lke iin
de yatrmlara ayrlan kaynaklar ulusal gelirin yzde 33'ine ulatrmay neren Yeni Strateji, bir bakma, eriile
b ilir bir hedefi sistem'e getirir.
Ne var ki, hedefin var olan kaynak dzeyinde eriile
b ilir olmas onun
gereklemesi iin yeterli deildir.
Gerekleme ancak kaynak dalm ve kullanmn yeni
hedeflere uygun klmakla mmknd. 1970ler Trkiye'sin
de kapitalist sistemin tarihsel
dm ite bu imkn
sosyo/ekonomik yapnn gerilii dolaysyle gerekletiremeyiinden doar. Dnden arta kalan btn mal, hu
kuk, siyas kurumlar, kaynak kullanm ve dalmnn ye
ni rasyonellere gre dzenlenmesinin koca birer ayak ba
drlar. Kapitalizmin 1970lerdeki gndemi, giderek, ya
pda kkl dnmleri gze almak suretiyle bu ayak
balarn paralayp atmakta younlar. Bylesine etin
bir grevi, halk ynlar'nn demokratik isteklerini ine
yerek, snflarn stnde ya da dnda durmaya alan
hi bir gle baarmak olana yoktur. Demokratik uzlam sreci, bu anlamda alan halk ynlar'nn yan s
ra kapitalizm'in de zorunluklar arasna girmi saylabilir,
1973 balarndan itibaren...
Trkiye'de demokratik alternatifleri zorunlu
klan
ey, Trk kapitalizminin tekelci bir nitelie tmyle ge
memi bulunuuyle de son derece ilgilidir. Tekel koul
lar, geri, otomotiv gibi sermaye youn teknolojili bir

494

TRKYEDE 1971 REJM

ka sanayi dalnda, rnn niteliine bal olarak gelii

yordu. Ama bunun dnda lkeye
karakterini veren
tketim sanayileri tekelleme bir yana, genellikle da
nklk ve dzensizlklerin izlerini tar. Batnm ileri kapi
talist toplumlarnda kendilerine bal ham madde reticisi
yoksul ekonomiler stnde kurulan hegemonya'dan ba
layp, lke iinde retim, yapm, datm ve satm ile
rine dek uzanan byk kartel ya da trst btnlemeleri
Trk ekonomisinde yoktur henz. Ekonomi o tekelci
aamaya gemi bulunsayd, -Trk kapitalizminin zaten
kaynak kullanm ya da dalmna ilikin ikyetleri or
tadan kalkar, finansman ve pazar darlklar zlr; eko
nominin temel sorunlar, birka egemen tepe arasnda,
en st dzeyde i ve d dengelere kavuturulabilirdi.
Gerek tekelci sermaye, hi kukusuz, Trk kapita
lizmi, eski dnemin artklaryle hesaplamasn baarr
ve var olan yapy yeni
hedeflerine gre, yeni batan
dzenleyebilirse, giderek, aama aama ortaya kacak
tr Trkiye'de... Motor ve donanm sanayileri, btn ka
pitalist geliim modellerinde rastland zere tekelle
menin ilk ekirdeini
oluturmaya
imdiden adaydr.
Ama yaanan ann nesnel koullan
altnda, Trkiyede
gerek trst ya da karteller pek grlmedii gibi; Trk
sanayiinin, d pazarlar paylam bulunan uluslararas
tekeller'le olan elikileri de kmsenmeyecek oranda
fazladr. Trkiyede kapitalizm elbet kendisini uluslarara
s ilikilerinden ayracak ya da soyutlayacak deildir. Ama,
yine geri kalmln tarihsei nedenleri dolaysyle henz
tmyle zlemeyen d pazar sorunu Trkiyede kapi
talizmi ister istemez daha ulusal bir izgide durmaya da
iter. Toplumcu yntemin ok daha dil, hzl ve dengeli
bir kalknmay baaracan ada
geliim karsnda
her zaman anlatacak olan toplumcu dnce, ayn
za
manda, var olan tarih kesitinin bu nesnel gereklerini de

495

TRKYED E 1971 REJM

olanca boyutlaryla grecektir. Sz konusu olan zlemler

ile nesnel koullan birbirine kartrmamak; isel ve d
sal zorunluklar karsnda armamaktr.
D ekonomilerle Trk kapitalizmi arasnda zellikle
d pazar ve rekabet konularnda varln srdren nem
li elikiler ile ada Trk toplumunun ancak halk y
nlarna yaslanarak demokratik sreler iinde yeniden
dzenlenebileceini her an dorulayan pratik dersler kar
snda Trkiye iin
nerilebilecek aktel
programlar
gittike netleir artk... Bu, AP gibi liberal ya da CHP
gibi orta sol glerin gereini anlamaya balad, top
lumcu teori ve pratiin ise daima nerdii, Trkiyenin
koullarna zg, ileriye ynelmi bir demokratik deiim
programdr. Trk halk ynlarn her trl faizm heve
sinden koruyabilmenin biricik aresi de, demokratik plat
formdaki bu grevi gerekletirmektir, olaan dlklarla
iki uzun yl boyunca bunalan toplumda...

(9 u b a t'1973)

VI
SEFALET FELSEFES ve LTRA SOL
BR TOPLUMDA ekonomik
sorunlarn tartlmas
kadar mutlu bir olay dnlemez. Gelime ve deiimin
itici gc olan ekonomik sorunlar ancak tartld ve
aklk kazand oranda geni ynlarn bilincine iner.
Toplumun eitli snflar, beliren grlere gre seim
lerini yapar ve yarn oluturacak temel alternatifleri be
lirler.
Tartma kadar nemli olan bir nokta da tartma

496

TRKYEDE 1971 REJM

nn doru ve tutarl bir dzey stnde gelitirilm esidir.

Ekonomik sorunlarda en ok
saknlmas gereken ey
ucuz ve duygusal edebiyattr.
Szgelii, Proudhonun
mlkiyet, hrszlktr sz belki ynlar nnde duygusal
ynden ilgin bir szdr. Ama bu sze kar en byk
kavgay bizzat yrtm olan Kari Marx'n byk ak
lkla dile getirdii gibi, Proudhonun o sz bilimsel ol
mak bir yana tarihsel geliimi yanl deerlendirmesi y
nnden son derece sakncaldr da... Trkiyede de sana
yilemeye ya da ekonomik kalknmaya ilikin bir blm
ltra sol tartmalar
duyabilseydi
Marxn tavr yine,
sefaletin felsefesini yapan Proudhon'a olan tepkisinden
her halde ok daha farkl olmazd. Ne var ki, keskin solcu
grnme hevesiyle snfsal ve dnsel
hastalklcvn
gizleme abasndaki kk burjuva solculuunun tarihsel
dram, ekonomik sorunlarda daha tutarl bir tavr alma
sna da engeldir.
1970lerde Trk kapitalizmi,
szgelii, bymesini
hzlandrmak amacyle geni bir tevikler dizisini gerek
letirmek abasndadr. Aslnda tevik tedbirlerinin sa
nayileme iin btn dnya toplumlarnda giderek ge
rekli ve zorunlu nitelik ald da kesin bir gerektir. Tevik,
ekonominin retim
biimine yni ekonomik
sisteme
gre deiik yollardan gerekletirilir. M aliyet ve fiyat
yaplar geleneksel kapitalist piyasa
mekanizmasndan
ok ayr olan sosyalist ekonomilerde, merkez planlama
sanayiin desteklenme ve ynlendirilmesini belirli
top
lumsal fedakrlklar karlnda gerekletirir. retim
aralar stnde kamusal mlkiyet kurulduu iin bu fe
dakrlklarn uzun srede yine topluma dnk sonular
yaratacan syler, toplumcu teori... Batl sosyal
de
mokratlar dahil liberal iktisatlarn sosyalist uygulamaya
ynelttikleri en sert eletirinin, kapitalist ekonomilerde
birok kuaa yaylan
fedakrlklarn sosyalist toplum-

497

T RKYE'DE 1971 R EJM

larda bir tek kuaktan istenmesi stnde dmlenmesi

bu adan son derece ilgin bir noktadr. Ama, hzl kal*
knma bir edebiyat deil, belirli bilimsel gerekler altn
da alma sorunudur.
Ana felsefesi serbest piyasa ilkesine dayanan kapi
ta list ekonomilerde ise ekonomik byme ve
kalknma
daha baka tedbirlerle yrtlr.
Tedbirler, kapitalist
toplumda zendirme, ynlendirme gibi fonksiyonlar ger
ekletirmekle grevlidir. Bu
fonksiyonlardan beklenen
son grev; ekonomide bymenin gerekletirilmesidir;
ngrlen hedeflere eriilmesinin kolaylatrlmas
ve
hzlandrlmasdr. Piyasa mekanizmalar altnda ama pi
yasa mekanizmalarn planl ve kararl bir
mdahaleyle
etkileyerek ynlendiren bu tedbirler, hi kukusuz, hem
zel hem de kamu kesimi iin geerlidir. Baka bir de
yile, yaplan destek uygulamalarndan o toplumun yap
sna gre zel kesim kadar kamu kesimi de yararlana
caktr. Belirli koullarda bu yararlanmann en ok kamu
kesiminde gereklemesi de mmkndr.
Ekonomik sorunlar karsnda bilimsel bir yaklam,
sorunlar, duygusal edebiyatn tesinde ancak sistemin
gerekleri iinde ele ald ve yarglad takdirde ger
eki olabilir. Bu ne bir svg, ne de kmseme soru
nudur. Kald ki, ekonomik sistemin kendisine ya da be
lirli ileyi mekanizmalarna kar kmak, hi bir kolay
ve ucuz edebiyatn gerekletirebilecei i de deildir.
Trkiyenin 1971 rejim ine geliinde ar sorumluluu bu
lunan kk burjuva solculuunun ve ltra sol sivrilikle
rin 1973 balarnda nerilen sanayii tevik tedbirlerine
ilikin duygusal eletirilerinde iine dt boluk da ger
ekte ayn tarihsel krln bir uzantsyd. Oysa, sefa
let felsefesi edebiyatnn Trk toplumu bir yana do
rudan doruya ltra solun kendisi iin bile bir yarar
olabilecei ok kukuludur. Zira, Trkiye'de daha demok

498

TRKYEDE 1971 REJM

ratik sreler iinde gerekletirilebilecek bir ekonomik

bymeye kar kmak, yaanan ann isel ve dsal ko
ullar altnda ekonomik bunalm ok daha antidemokra
tik, belki de faist heveslere ynlendirmekten baka so
nu vermeyebilirdi, 1973 ylnda...
leri gsterilmeye allan hangi gerekelerle yer
letirilm ek istenirse istensin
antidemokratik tercihler,
demokratik haklarn titizlikle koruma
mcadelesindeki
Trk halk ynlarna yaplabilecek ktlklerin en by
olma sakncasn sonuna
kadar tarlar. Oysa, halk
ynlar, esiz bilinleriyle, kendileri ve toplumlar iin
bu gei aamasnda ekonomik
bymeyi demokratik
haklar koruyarak gerekletirecek zmlerin tek kar
yol olduunu btn akliiyle grr. Sefaletin felsefesi
ni yapmak isteyen itra sol, halk ynlarnn tarihsel ira
desiyle ite bu noktada derin bir elikinin iine der.
Ama, bu, sosyalist siyasal rgt kapatarak toplumculu
un bilim ini mcadele alanndan kaldran 1971 rejim inin.
halk ynlarna ve giderek bizzat kendisine oynad en
byk oyundur zaten...

(2 ubat 1973)

V
AA

AILMAK VE TOPLUMCULUK

HER AIN belirleyici baz zellikleri vardr, zgrlk

baz tarih dnemlerinde dillerden dmeyen bir slogandr.
Ama zgrlk ile dnlen ya da murat edilen, 20. yz
ylda anlalandan ok baka bir eydi. Byk Fransz
Devrim'yle doruuna kan zgrlk isteklerinin daha ar
kasnda, byk burjuvazi'nin, ekonomik geliimine engel

499

TRKYEDE 1971 REJM

olan aristokrasi ve kilise'ye yani feodal bir dzenin kurumlarma kar duyduu tepki gizleniyordu.
Halk ynlarnn sosyal bilinlenile uyan a olan
20. yzylda zgrlk belki de her adan daha ok ge
reklidir. Ne var ki, ada ynlar gndeme zgrln
yan sra bazen ondan da daha ok deer verilen yeni
istekler eklemilerdir. Bunlar, zgrl ekonomik alan
da destekleyecek eylerdir. 20. yzyln hedefleri, gelirin
daha dil blm, toplumcu gr ve uygulamalarn
yaygnlamas, ynlara ekonomik ve siyasal iktidar yol
larnn almas gibi byk tarihsel isteklerdir. Baka bir
deyile retim ilikilerinde yeni aamalar_ zlenmektedir,
tm toplumlarca... ada dnyaya bu yeni istekler sis
tem mcadeleleri halinde yansr.
Sistem mcadeleleri
an bir gerei olarak her
toplumun iinde bulunduu halde yine de bazen kolay
anlalmaz. Szgelii, baz toplumlarda hem sa hem de
sol siyasal arenada yeni mevziler yaratan dnya gr
ayrlklarnn dtan ihra edildii sans vardr. 21. yz
yla doru hi bir
toplumun uluslararas ortamdan ve
onun ok yanl dinamik etkilerinden uzak kalabileceini
dnmek gerekten elde deildir. Etkiler, ada d
sal dinamikler yoluyle hemen her topluma yansyacaktr.
Maoculuk, Castroculuk ya da Lenincilik gibi kavramlar o
yzden ok duyulmutur, 12 Mart ncesi ve sonras Trki
ye'sinde... ok evre iin btn bunlar bir d etki soru
nundan baka bir ey deildi, 1971 rejim i Trkiyesinde...
Oysa, isel dinamiklerin, kutuplama ve dnya gr
ayrlklarnn salt dtan yaratlabildiini ne srmek de olanakszdr, dnyada... Kendisinde yeni sosyal grlerin
tohumlar bulunmayan, yeni sosyal mcadeleleri yarata
cak gelime potansiyelleri olmayan bir lkede dsal di
namikler bir noktadan tede etkisizdirler. Gerekte, d
sal dinamii ylesine etkinletiren ey, toplumlarn ken

500

TRKYEDE 1971 REJM

di eski erevelerini krm, bir uyanma ann yeni bo

yutlarna gemi olmalardr. O zaman d sorunu daha
baka perspektiflerle grmek gerekir.
Dnyaya damgasn vuran byk ekonomik ve politik
sistem kavgalarnn znde, oulcu toplumlara vergi so
runlar yatar. Madd durumlar, karlar ve dnyaya ba
k alar tarihsel olarak birbirinden farkl snflarn bu
lunduu bir toplumda, tek boyutlu bir deer yarglar siste
mini ne bulmak ne de yerletirmek mmkndr. Gerek
lik, herkesin kendi sosyal durumuna gre giderek farkl
grnmler alacak; birok deer yargs sosyal snfla
rn dnya grlerine oranla ok deiik dzeylerde be
lirlenecektir. Uluslararas sistem mcadelesi, bu belirle
nite belki ancak bir dzenleyici rol oynayabilir. Ama
uluslararas ortam yaratan da aslnda yine her lkede
tek tek oluan sosyal ve madd gelimelerden baka bir
ey deildir. D dnya ile i dnya arasnda, giderek,
sistem mcadeleleri alannda da bir btnleme olgusu
vardr.
Her toplum gibi Trkiye de kaderini byle bir dn
yada arar. Kapitalizm ya da sosyalizm, Ortak Pazar.
Birleik Amerika, in ya da Japonya gibi gnlk sahney?
dolduran kavramlar, toplumlar, lkeler, en sonunda, belirli
bir tarihsel olu btnnn paralardrlar. Yaplacak ey,
olaand yollardan, tarihsel aka ters decek engel
lemeleri denemek yerine tarihle uyumlu bir oluun ka
plarn aralamaktr. Topluma, kendi kaderini, an ak
iinde zgr ve etkili olarak kararlatrma hakkn tan
maktr. Toplumcu grler ve siyasal rgtler, bu anla
yta knanmak ya da cezalandrlmak bir yana varlkla
rndan vazgeilemeyecek birer tarihsel faktrdrler. Yeni
Trkiyeye demokratik geliimin, zgrln yollarn a
mak, ayn zamanda, zgrl ete, kemie brndren
toplumcu teori ve pratiklerin, sosyalist partilerin ilerle

501

TRKYEDE 1971 REJM

ten ve yeninin yaratlna srekli katkda bulunan dina

miklerine almakla mmkndr. adalamak nce ya
anan an
gereklerine uymaya
ynelmekle balar;
onunla elimekle deil...
Toplumcu gr ve rgtn demokratik mcadelesi
nin cezalandrlmak istendii bir toplumda, tarihsel ilerle
yi de tersine evrilmek isteniyor demektir. 1971 rejim i
Trkiyesinin deneyleri, btn olaanstlkleriyle, asln
da son ve kesin bir derstir; gerek sosyalist partilerin ya
rar ve ilevleri konusunda...

(13 ubat 1973)

VI
DORULARI Y BLELM
EN DORU bildii gerekleri bile bir kez daha d
nmeyi kabul eden Descartes byk bir olguyu dile ge
tirir. Gereklik, srenin ak iinde deien, y e n i
nitelikler alan bir kavramdr. Dne kadar gerek olan
ey, yarn artk gerekliin alan dna kabilir. Dei
mez ve tek doru sanlan ey, deimesi zorunlulaan bir
yanllk durumuna dnebilir. Gerekliin olu sreci
ne bal, grece (zaf) bir nitelii bulunduunu anlayan
lardr ki, tarihin byk akyle uyuma geebilirler; tabu
lar deviren, kaos yaratan byk altst olu anlarndan
yeni bir zindelikle kabilirler.
1973
Trkiyesinde herkes iin gerekilii ya da gerek
diye benimsenen birok deer yargsn
yeniden gz
den geirmenin tam srasdr. Bir deer yarglar siste
mi ekonomiden politikaya, kltrden sanata dein yaamm her alann epevre sarmtr. stelik, sz konusu

502

TRKYEDE 1971 REJM

yarglar ileri ya da geri, sa ya da sol etiketlerini de ta

yabilirler. Aslnda her an muteber dncesi okluk
o alarn statkosunun grlerinden baka bir ey de
ildir. Deimez dorular ya da saduyuya ho gelen yar
glar okluk o ala gizliden gizliye uzlam, ittifak
kurmu olan yarglardr. Oysa bir deiim a, bu do
nuk deerler sistemiyle, o sistemin
gnlk dzeydeki
simgeleri olan kolay ve ucuz yarglarla alamaz.
Trkiyede sa dnce, ekonomik ve politik anlam
da yenilenmeye son derece muhta birtakm kabullere,
n yarglara sahiptir. Szgelii, toplumcu dncenin ya
ratc ve gelitirici yann bir trl tanmak istemez, ka
lplam sa dnce. O, yeri yurdu belirsiz, kk da
rda bir kavramdr ou sa dnr iin... Giderek ku
rumsallaan bu dnce sistemi, topluma kolay ba edi
lemeyecek hortlaklar, cler, hayaletler kazandrr.
Be
lirli anlarda toplumlar insan avlar'na itmeye alr; her
yeri bir cad kazanna dntrr. Oysa bunun, ne faist
lkelerdeki, ne de en ileri kapitalist toplumlardaki deney
leri hi bir zaman hedefine eriebilmi deildir. Sonunda
her ey, sa iin ezici bir gerileme ve yenilgiden ibaret
kalr. En sonunda bir gn toplumdaki sosyal ve ekonomik
ilerleme, khnemi kurumlarla birlikte ilerlemenin geri
sinde kalm btn dnceleri de nne katp gtrr.
Toplumcu dncede de, gereklikleri iyi aratrl
mam yarglar, tek, doru ve yanlmaz eyler diye be
nimseyen ltra sol her zaman kmazlardan kmazlara
srklenmitir. Unutulmamaldr ki, Sartre gibi saygde
er bir dnrn bile vglerini kazanm olan Daniel Cohn - Bendit, Fransa'da btn toplumsal dzeni
altst eden mays/haziran
1969 olaylarnn yiitlik
simgesiydi. En ileri, en devrimci, en dn vermez ki
i grnmne brndrlen Cohn - Benditnin temsil
ettii anarist, ltra sol ya da nihilist dnceler o gn-

503

TRKYEDE 1971 REJM

lerde Fransann asl solundan ancak en sert tepkileri

gryordu. Arada be yl sonra grlen ey undan iba
retti: Sol Fransa'da iktidar iin mcadele ederken; ltra sol Cohn-Bendit ise Hollywoodtaki kovboy film leri f i
granlndan
sonra bsbtn
unutulmua
benziyor
du. Bu, insan onuru asndan istenmeyen bir dtr.
Ama srekli olarak yaps ve nitelii deien gerekliin
dnda kalan btn ltra sol deneyler gibi Cohn-Bendit'nin d de artc deildir. Tarih, bunun baka
trl olmayacan anlatan nice trajedinin beiidir.
Gereklii, btn isel ve dsal dinamikleriyle yeni
den dnmenin tam srasdr.
Hangi deneyler toplumsal
mtr?

bilince neler kazandr

Trkiyeyi feodal artklardan ibaret sanan, bir

ii
snfnn var olmadn bile ileri sren kk burjuva k
kenli grler neye mal olmutur?
Trkiye'nin ekonomik ve sosyal yaps, yerlemi
nyarglara ne oranda uyan karlklar vermitir?
Klasik devlet mekanizmalar,
kapitalizm aamasna
varm bir toplumda hangi tercihleri yapmlardr?
Bunlar doru dnmenin ve yine kolay, yzeysel
deer yarglarna dmemek iin toplumculuun btn
teori ve pratiine, saptantsz ve arnm olarak inmenin
tam srasdr.
Hi bir bunalm gibi, gei toplumlarna zg altst
olulara tank bulunan Trk toplumunun bunalm da ka
lc olamayacak. lerleyen, durmak bilmeyen ekonomik ve
sosyal geliim, sa ve sol sapmalar silip sprecek, ge
ni halk ynlarnn o yanlmaz toplumcu dnya gr
n, geerli biricik rehber klacak...
Dnen insann sorunu, bilgi ve bilincini disiplin
altna alarak bu oluum srecine ok daha erken ve ok

5Q4

TRKYEDE 1971 REJM

daha acsz biimlerde geip geememek sorunudur. En

doru bildiklerini bile bir kez daha yntemli olarak gz
den geirmesini baaranlar bu byk snav geer
ve
toplumlarmn gerek ilerleticileri olurlar. Aydm, iisi,
dar gelirlisi, kylsyle btn Trk toplumunun acl d
nemini sona erdirebilmenin tek yolu budur.

(16 ubat 1973)

505

DZN

A
Adalet; 427, 428
Adalet Partisi (AP);; 24,
25, 35, 36, 47, 79., 90,
91, 104, 109, 112, 113,
114, 116, 118, 123, 133,
139, 140, 146, 157, 192,
193, 195, 216, 217, 220,
230, 278, 309, 311, 313,
318, 322, 324, 327, 328,
329, 340, 357, 363, 376,
383, 384, 399, 423, 424,
425, 432, 434, 436, 437,
438, 439, 440, 442, 443,
452, 453, 457, 463, 464,
465, 467, 469, 470, 473,
475, 476, 478, 479, 484,
485, 496.
AP/CHP
Yaknlamas;
423, 440, 453, 560, 461 463, 465, 467, 885
Ademi
Merkeziyetilik;

22

AE r/Trkiye
l ikileri;
S3 - 40, 142 - 153,
203,
259 - 261, 263, 372 - 375,
441,
442, 452, 468
Afrika; 39, 93, 409
Agnew, Spiro; 318, 320
Ar Sanayie Gei; 78,
79, 89, 97, 103, 184, 218,
295,
378, 412, 418
Akdeniz; 150, 160,
373,
455,
456, 473
Altan, etin; 258
Altyap; 388, 390, 461
Ameleperver
Cemiyeti;
196

Amerika Birleik Devlet

leri (ABD); 78, 94, 108,
109,
137,144, 151, 152,
160,
165,203, 260, 261,
318,
319,320, 372, 373,
374,
404,442, 452, 454,
456,
463,473,
ABD/AET ekimesi; 262,
454 - 457, 473
ABD/Trkiye
likileri;
142,
144,151, 152, 203,
260 - 261, 263, 318-320,
441,
442, 468
Anadolu; 206, 294,
Anadolu Burjuvazisi; 4145, 108, 111, 112
Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeyeti; 67
Anari; 175, 358, 364, 423,
424, 438
Anarizm; 188, 191, 266,
281, 282, 323, 330, 346,
368, 464, 503
Anarist Sendikaclk; 191
Anayasa; 325, 397, 424
Anayasa Deiiklii; 425,
434,
464, 491
Anayasa Mahkemesi; 133,
247, 480
Ankara; 85
Ankara Sanayi
Odas;
250, 263
Aralov, S. I.; 65, 213
Arap Toplumlar;
300,
328,
409, 454-455, 472
Aristo; 175
Artk Deer; 180, 209, 210

Artk Deer Oran; 244

Asayi; 266
Asker likiler; 152, 442,
473
Asker Otorite; 133, 134
Asker Yardmlar; 456
Asker Yargtay; 469, 486
Asya; 39, 93, 409
Asya Toplumlar; 466
Atatrk, Mustafa Kemal;
28, 47, 62, 63, 64, 65, 66,
70, 75, 76, 77, 89, 212,
213,
258, 316
Atatrklk; 48, 74
Atay, Palih Rfk; 64
Avcolu, Doan; 28
Avrupa; 386.
Avrupa Ekonomik Toplu
luu; Bk. Ortak Pa^ar
Avrupa Konseyi; 379, 387,
441
Aydnlar;
21, 156, 157,
177, 242, 282, 430, 470,
505
B
Bamsz Trkiye; 137,
139, 298
Bakmszlk;
254, 259,
299, 310, 315
Bakunin,
Mikhail A.;
190
Balkanlar; 456
Bankaclk Sistemi, Ban
kalar;
103, 185, 198,
306, 406, 420
Bar's: 35 . 354
Barkan, mer Ltf; 88,
89. 207
Bat; 53. 143, 148. 155,
240, 256, 257, 258, 260,
314,
329, 330, 341, 386
Bat
Avrupa; 265, 374,
379, 387, 441, 442, 452.
Batlasma;
47, 68, 179,
263, 392, 488
Bayar, Cell; 23, 116
Berker, Feyyaz; 404

Beyin Takm, Beyin Kad

rosu; 236, 249, 336, 337,
338
Bildiriim a; 427
Bilgi; 416
Bilgi, Sadettin; 194, 222
Bilim; 428
1961 Anayasas; 71, 72,
127, 187, 239, 249, 276,
277, 278, 287
1929 :Buhran; 27, 214
1971 Rejimi ! 167,, 236, 249,
256, 259, 265, 273, 278,
282, 296, 310, 312, 313,
314, 318, 324, 328, 330,
332, 334, 357, 359, 364,
371, 376, 379, 389, 395,
396, 414, 415, 424, 429,
435, 438, 447, 457, 459,
464, 466, 468, 469, 476,
481, 487, 491, 493, 498,
499, 500, 502
Bireysel Giriim; 237
Birinci Be Yllk Kalkn
ma Plan; 287, 414
Birinci Dnya Sava; 39,
61,
212, 257
Birinci
Grup; 62, 67,
212,
388, 389
Birinci
Trkiye Bvk
Millet Meclisi; 61. 212
Birlik Partisi (BP); 133
Bizans; 206
Boazlar; 150
Bo^apart.izm:
265, 292,
331, 355, 357, 386, 390,
391,
392, 399, 477, 490,
492, 493
Boran. Behice; 197
Bor.beyli, Ferruh; 194. 222
Burjuva Devlet Dzeni;
4?6
Burjuva Devleti; 491
Burjuva
(Demokratik)
Devrimi: 213, 217, 223
Burjuvazi; 22. 111, 184,
207, 209, 210, 211, 213,

214, 219, 259, 322, 330,

407, 492.
Brokrasi, Brokrat; 21,
22, 52, 53, 68, 69, 74, 76,
117, 118, 121, 122, 178,
179, 209, 210, 211, 213,
224, 290, 302, 308, v 310,
321, 334, 336, 342, 363,
414, 433, 457, 467, 490,
492, 493
Bteler;
110, 117, 344,
401, 490
Byk Burjuvazi; 41, 62,
87, 89, 108, 111, 140,
159, 179, 224, 266, 321,
357, 383, 402, 403, 404,
415, 433, 487, 491, 499
Byk Sanayi Burjuva
zisi; 157
Byk Toprak Sahipleri;
44, 47, 89, 113, 115, 194,
363
C

Castroculuk; 500
Cohn - Bendit,
Daniel;
137, 139, 503, 504
Cumhurbakan
Seimi;
458, 460, 463, 466
Cumhuriyet, Trk Cum
huriyeti; 53, 63, 64, 65,
66, 67, 77, 81, 257, 258,
259, 271, 345, 375, 487,
491, 493
Cumhuriyet Halk Frka
s; 213
Cumhuriyet Halk Parti
si (CHP); 47, 50, 61, 67,
69, 71, 90, 91, 115, 133,
146, 167, 187, 223, 278,
314, 330, 332, 333, 334,
357, 362, 381, 382, 383,
384, 385, 388, 390, 391,
392, 393, 394, 395, 399,
414, 423, 425, 429, 430,
435, 436, 437, 438, 440,
442, 443, 452, 453, 457,
459, 460, 463, 46 i, 467,

469, 475, 476, 478, 479,

485,
486, 496.
Cumhuriyeti Gven Par
tisi; 480, 484. Bak. Mil
l Gven Partisi
Curzon, Lord; 257

adalamak, adalk;
411, 251-254, 502
alan Snflar; 308, 356
iftiler; 343
iftiyi Topraklandrma
Kanunu (1945); 89, 90,
91, 115
in; 95, 409
oulcu Toplumlar; 144,
382, 387, 392, 440, 488,
501
D
Darbeler; 49, 50, 51
Deiim; 503
De Gaulle; 40, 138, 151
Demirel,
Sleyman; 24,
35, 59, 110, 112, 114, 119,
124, 139, 140, 141, 143,
157, 158, 160, 161, 163,
176, 193, 230, 248, 311,
329, 340, 363, 369, 379,
395, 399, 423, 424, 428,
461, 463, 466, 467, 469,
472, 475, 485, Bak. AP.
Demokrasi; 386, 490
Demokrat Parti (DP); 24,
47, 51, 79, 81, 90, 102,
115, 116, 140, 143, 146,
187, 192, 193, 194, 216,
217, 221, 327, 333, 362,
Demokratik Haklcr; 80,
164, 267, 269, 380, 386,
390, 452, 467
Demokratik Parti (DP);
108, 116, 222, 239, 247,
360, 363
Demokratikleme;
357,
432
Descartes; 368, 502

Devalasyon (10 Austos

1970 ) 36, 142, 143, 144,
145, 147, 158, 163, 263,
285, 305, 308
Devlet; 240, 364, 490
Devlet Brokrasisi; 262,
491 Bak. Brokrasi
Devlet statistik Enstit
s; 125
Devlet Gvenlik Mahke
meleri; 426, 434, 464
Devlet
Kapitalizmi; 46,
214,
302, 399
Devlet
Mekanizmalar;
235,
236, 262, 266, 342,
365, 366, 368, 459, 464,
466, 467, 491, 504
Devlet Planlama Teki
lt (DPT); 86, 96, 408,
409
Devlet Tekelleri; 301, 303
Devletilik; 214, 302, 304
Devrim, Devrimci, Dev
rimler; 25, 51, 70, 75,
87, 214, 279, 346, 364
Devrimci i Sendika
lar
Konfederasyonu
(DSK); 128, 129, 131,
197, 249, 284, 453
D Krediler, D Bor
lar; 82, 159, 304, 307,
319,
328, 373
D Pazar Sorunu; 309,
331, 462, 495
D Yardmlar, Krediler;
143,
158, 240
Din; 234, 246, 247, 358
Diplomasi; 455
Divitiolu, Sencer; 209
Dou; 256, 257, 341
Dou Almanya; 39
Dou Anadolu; 219
Doulu
Devlet Yaps;
208
Dnemsel
Bunalmlar;
304, 307, 310, 381, 483

Dnya Kapitalist Siste

mi; 215
Dyunu Umumiye;
136,
211

E
Ecevit, Blent; 69, 70, 128,
195, 248, 314, 332, 334,
341, 382, 384, 392, 393,
399,415, 429, 430, 431, 437
443, 460, 463, 470
Efektif Talep; 308, 381
Ege Sanayi Odas; 404
Egemen Snflar, Egemen
Gler; 21, 22, 48, 58,
194, 195, 202, 214, 220,
222, 224, 265, 268,
345
Eitim; 178, 416
Eklektik
(Programlar);
323, 334, 393, 414
Ekim (1917) Devrimi; 257
Ekonomik
Bamszlk;
80,
295
Ekonomik zgrlk; 72,
269
Ekonomik Sistem; 493
Ekonomik Yap
(Trki
ye); 205, 225
Eksik stihdam; 318
Eksik Tketim; 307, 308,
309, 312
Emek/Sermaye likileri;
125, 134, 377, 220, 419
Emein
zgrlemesi;
216, 219
Eroneryalinn: 62,
212.
253, 403, 413, 472
Enerji; 299, 300, 416, 454,
457
Enflasyon; 13, 305, 489
Erbakan, Necmettin; 43.
111, 146, 194, Bak. MNP
Erim,
Nihat; 236, 240,
261, 336. 339, 369, 372.
376,
378. 435, 469, 470
Erim Hkii:neti (Birinci);

236, 237, 239, 242, 250,

336, 396, 474
Erim Hkmeti (kinci);
336, 339, 340, 372, 376,
379, 388, 396
Ertan, inasi; 404
Eskiehir Sanayi Odas;
180, 263, 298, 299
Esnaf; 274, 334, 462
Eraf; 47, 69, 88, 112, 246
Etibank; 301
Eylemler (genlik,
me
mur, ii v b ); 46, 47,
48, 52, 119, 129, 176, 177,
186. 191, 314
F
Faiz Hadleri; 101
Faizm; 37, 58i 74, 96, 98,
134, 144, 152, 182, 187,
195,
204, 331, 332, 361,
386, 404, 496, 499, 503.
Fatih
Sultan
Mehmet
(II), 28, 206
Federal Almanya; 39, 319
Feodal Kalntlar; 85
Feodalizm; 88, 92,
100,
101, 265, 207, 500, 504
Fert Bana Gelir; 94, 95,
100, 412
Feyziolu, Turhan; 223
Finansman Kanunu; 237
Fransa; 40
Fransz Devrimi; 24, 64,
81, 499
G
Gayr Safi Mill Hasla;
218, 311
Gei Toplumu; 458, 467,
504
Genlik,
Genler; 117,
119, 335, 357, 358, 471
Genel Grev; 127, 128
Genel Oy; 341
Germeklik Sorunu;
270,
502
George, Lloyd; 257
Geri Braklmlk; 22

Gericilik; 215, 346

Gkalp, Ziya; 19
Grev Hakk; 127, 128, 287
Guevera, Che; 255, 256
Gne, Turan; 436
Gneydou Anadolu; 92,
219
Grler, Faruk; 429, 465.
475. 476, 477, 478, 480
H

Hakem Devlet; 289

Hakemlik (Sosyal); 331,
389
Halk; 25, 346, 347, 430
Halk Kapitalizmi; 407
Halk
Ynlar; 21, 53,
266, 322, 323, 326, 433,
443,
451, 494, 499.
Halklk; 25, 283, 334
Halklk Bildirisi; 62
Hatipolu,
Zeyyat; 405,
406
Hindistan; 95
Hizmetler;
97, 100, 410,
316
Hukuk; 427, 428
Huzur Plan; 325

Ballk; 373
damlar: 355, 357, 358,
359,
366, 368, 471, 478
htill; 49, 50
kinci Be Yllk Kalkn
ma Plan; 79, 218, 414
kinci Cumhuriyet; 458
kinci Dnya Sava; 64,
68, 78, 258, 260, 351, 372
389,
456
kinci Grup; 62, 68, 212
213,
388
ktidar Sorunu; 140, 236,
240,
290, 310, 313, 314.
315,
320. 322, 323, 326.
335, 338, 342, 396, 424.
433, 439, 459, 461, 493
ktisad
Byme; 310,
311, 356, 414

ktisad Devlet Kurulu

lar; 185, 241, 302, 304
lericilik; 346
malt Sanayii (Trk);
97, 218, 412 Bak. Sanayi
ngiltere; 39, 257, 372
nn, smet; 46, 64, 67,
68, 71, 72, 89, 132, 158,
160, 163, 164, 165, 203,
316, 329, 333, 364, 378,
382, 383, 384, 385, 388,
390, 392, 393, 429, 439,
465, 467, 480, Bak. CHP
peki, Abdi; 14, 76, 140,
183, 307
ran; 318
rtica; 215
stanbul; 85, 125, 126, 127,
129, 130, 131, 132, 133,
207
stanbul
Sanayi Odas;
27, 106, 107, 249, 250,
342, 403, 462
stanbul Ticaret Odas;
44, 273, 274, 275, 402
stanbul Tketici Harca
malar Anket Sonula
r; 125
i Aristokrasisi, 284
i Snf; 34, 65, 79, 82,
125, 128, 130, 133, 157,
197, 202, 216, 243, 273,
274, 278, 286, 321, 389,
419, 420, 433, 462, 487,
483, 504, Bak. iler
i Snf ncl; 197
i cretleri; 244, 284,
285, 287, 288, 308, 343,
377, 404, 419
i Yardimlama Kuru
mu; 120
iler (Trkiye); 33, 101,
128, 22, 284, 310, 342,
417. 503
siler Ordusu; 293, 343
sizlik; 318
talya; 408, 411, 415

thal kamesi; 106

ttihat ve Terakki Parti
si; 46, 211, 212, 332
zmir ktisat
Kongresi
(1923); 65, 487, 488, 489,
zmit; 129
J
Japonya; 94, 262, 403
Jn Trkler; 258
Jandarma Devleti; 89
K

Kaldor, Nicholas; 43, 183

Kalk Aamas; 218
Kalknma; 19, 84, 327, 359,
498
Kamu ktisad Kurulu
lar; 185, 241, 303
Kamu Sanayi; 78, 302
Kanun
Sultan Sley
man; 154
Kapitalist retim likileri; 239, 493
Kapitalizm (Trkiyede);
62, 79, 104,
121, 207,
208, 209, 210, 211, 212,
213, 214, 215, 216, 217,
219, 220, 230, 248, 297,
303, 313, 315, 321, 323,
324, 331, 373, 396, 402,
414, 422, 479, 484, 487,
504
Kapitalizm
(Dnyada);
216, 217, 297, 303, 321.
331, 501, 504
Kapitalizm
ncesi; 46.
180, 195, 215, 221, 241.
265, 380, 403, 46, 461
Kapitlasjronlar; 208, 212
Karadeniz Blgesi; 161
Karizmatik Lider; 3S2
Kartel; 495
Kentleme; 84, 101, 126,
130,
219, 302
Keynes, John Maynard;
381, 466
41ler Hareketi; 112, 113,
114

Krkolu, Dr.
Kmil;
340, 366, 376, 380, 384,
389, 393, 437, 459, 485
Klasik Demokrasi,
382,
386,
427
Kocatopu,
Dr. ahap;
404
Korner, Robert; 160
Konsorsyum; 109, 145
Konut Yapm; 123, 306
Kooperatifiler, Koopera
tifleme, Kooperatifi
lik; 91, 398, 416, 418
Korutrk, Fahri; 481
Kyi Hareketleri; 31, 32
Kyllk; 29, 32, 65, 89,
123, 316, 317, 334, 342,
389, 430, 433, 462, 505
Kurucu Meclis; 471
Kurulu Dzen; 49, 136
Kurumsal Anari; 461
Kurumsal Yap; 461, 462
Kuva-i Millye; 62. 257,
Kuvve-i Seyyare; 213
Kk Burjuva Devrimleri; 347
Kk Burjuva deoloji
si: 307, 357. 333, 336,
337,
346, 504
Kk Burjuva Radika
lizmi; 61, 62, 68, 69, 74,
209, 220, 334, 457, 477,
486,
493
Kk Burjuva Solculu
u; 330, 490, 497, 498
Kk Burjuvazi; 20, 79,
83, 87, 89, 96, 112, 116,
117, 118, 122, 159, 179,
182, 202, 211, ,213, 214,
216, 224, 240, 266, 272,
282, 290, 307, 312, 314,
315, 321, 322, 324, 326,
327, 329, 330, 333, 346,
369, 396, 397, 411, 414,
432, 433, 434, 452, 464,
478, 480, 487, 490, 491,
492, 493

Kk Toprak Mlkiyeti;
315,
318
Kckmer,
dris; 209,
472
L
Layiklik; 178,234, 245, 246
Lenincilik; 500
Levanten Ticaret Kesi
mi; 208, 214, 487
Liberalizm, Liberal Par
ti; 22, 192, 384, 479, 484
Lozan
Bar; 261, 258,
372
M
Madenler,
Maf^ncilik;
240,
299, 301, 416
Mal Sermaye; 101, 102,
194, 220, 405-407
Mao, Maoculuk; 255, 256,
500
Marshal Yardmlar; 373
Marx, Kari; 168, 189, 497
Mays/Haziran (1968) Olaylar; 137
Meden Kanun; 89
Melen,
Ferit; 379, 395,
401, 424, 398, 431, 435,
474, 481
Melen
Hkmeti; 395,
396, 397, 398, 399, 400,
408,
435, 438, 483
Memurlar; 117, 121, 285,
306, 344, 490
Memur Yardmlama Ku
rumu; 120
Menderes. Adnan; 23, 115,
160, 193, 360, 361, 362,
472
Menderes, Yksel;
115,
360.
361
Mevln; 170, 171, 223
Mimarlk Dergisi: 225
M'll Birlik Komitesi; 50.
90
Mill Gelir; Bak Ulusal
Gelir
Mill Gven Partisi <M.

G.P.); 223, 379, 431, 435,

436,
437, 440, 474, 480
Milli Gvenlik
Kurulu;
375
Milliyeti Hareket Parti
si (MHP); 194, 222
Mill Hkimiyet; 75
Milli
Mcadele; 61, 64,
67,
68, 212, 213
Mill Nizam Partisi (MNP)
112, 113, 194, 222, 246,
247
Mill Siyaset; 275
Milliyet; 13
Milliyetilik; 20, 331
Mir Toprak Dzeni; 88
Misak- ktisad Esasla
r; 489
Modernleme; 195
Moskova; 353
Mtegallibe; 69, 88, 112,
246
Mlkszleme
(krda);
27, 28, 36
N
Nakler; 247
NATO; 221, 319, 330, 374,
456
Nasr zm; 477
Neruda, Pablo; 449
Nihilizm; 282, 346, 503
Nixon, Richard M.; 477
Nfus; 81, 293, 316, 413
O

OECD; 109, 221, 222, 380,

403,
484
16 Haziran
Byk i
Eylemi; 127, 129, 130, 132
Onar, Sddk Sami; 187
On Mrler; 336, 337, 338,
473
12 Mart;
173, 227, 313,
322, 328, 337, 338, 363,
387, 463. 468, 469, 500
12 Mart f 19711 Muhtras;
229, 232, 233, 239, 241,
243, 260, 261, 290, 314,

325, 334, 363, 429, 337

Optimal Byklk; 418,
420
Ordu; 314, 431, 435, 469
Ordu Yardmlama Kuru
mu; 120
Orta Dou; 39, 94, 143,
145, 150, 160, 330, 372,
451, 454, 455, 456, 468,
473
Orta Snf; 325, 327, 337.
Ortak Pazar (AET); 38,
39, 144, 148, 149, 152,
160, 203, 220, 246, 259,
260, 263, 319, 320, 373,
385, 407, 408, 417, 441,
442,
468
Ortann Solu; 69, 70, 223,
278, 314, 330, 333, 341,
376,
383, 390.
Osmanaaolu,
Behet;
402
Osmanl Arazi Kanunna
mesi; 88
Osmanl Devleti; 22, 88,
136, 206, 207, 209, 212.
Osmanl/ngiliz
Ticaret
Anlamas (1838); 210,
295
Osmanl Sosyalist Frka
s; 196
Osmanl Toplumu; 179
OsmanlIlar;
52, 53, 65,
257
258, 294, 295

retim: 178
zel Mlkiyet; 121
zel Tesebbs; 402
zel Tketim Hareama_ lan: 86. 87. 483
zgrleen Emek: 29, 84
zgrlk; 279, 358, 452,
499, 500, 501
P
Pakistan; 95, 356
Paris Komn; 233, 234,
235

Parlamento
Aritmetii;
430
Pa-nler st
Hkmet;
233, 236, 248, 339, 376,
Partili Dnem; 21
Pazar Sorunu; 409
Pekin; 353
Pentagon; 330
Personel Kanunu;
117,
119, 491
Petrol; 300, 372, 454, 455,
457
Plan; 413
Planlama, Planl Kalkn
ma; 277, 404, 415, 497,
498
Pliiralist; Bak. oulcu
Toplum
Politik Yap
(Trkiye)!
205. 225
Prodktivite; 377
Proudhon; 497
R

Radikalizm,
Radikaller;
296, 310, 323, 330, 340,
347, 390, 395, 396, 398,
435,
468, 470
Rantiye Tabakalar; 122,
123,
406
RCD; 409
Reformlar '"'unu; 231,
239, 266, 275, 266, 2&7,
314. 320, 323, 324, 337,
340, 342, 355, 369, 370,
380, 396, 413, 415, 429,
438, 465
Restorasyon; 113, 237, 246
Roma A^l^mas; 149
Ros+ow. Walt W.; 218
Rnesans, 149, 154
S
Sabahattin, Prens; 19
Sabit Sermaye; 309, 312
Sabit S?rmaye Yatrm
lar; 483
Sal: (Tutucu); 430, 484,
485

Sanayi; 26, 28, 66, 100,

101, 102, 112, 130, 217,
238, 242, 316, 378, 409,
482,
487
Sanayi
Burjuvazisi; 41,
42, 45, 79, 99, 147, 180,
185, 194, 202, 220, 231,
363, 405, 407, 488
Sanayi Devrimi; 149, 364
Sanayi isi; 146, 217
Sanayi Kapitalizmi; 116
Sanayi tesi Toplum; 411
Sanayi Plan; 77
Sanayi
Sermayesi; 101,
103, 147, 209, 220, 238,
297,
402, 406
Sanayi Toplumu; 28, 78,
156,
243, 245, 246, 247,
362, 413
Sanayiciler; 41, 146, 180,
377,
462
Sanayileme; 32, 38, 71,
84, 96. 116,
131, 146,
163, 184, 194, 220, 260,
274, 295, 303, 308, 310,
311, 364, 412, 418.
Sartre, Jean Paul; 503
Seim; 21, 23, 396, 398,
434.
459, 460
Seluklular; 88
Selim m ; 211
Sandikalar, Sendikaclk;
243.
281, 282, 283, 488,
Sendikalar Kanunu; 128,
129,
130, 133, 134
Sermaye;
104, 180, 307,
309,
321, 402, 405, 415,
422, 4S4. Bak. Sanayi
Sermayesi, Ticaret Ser
mayesi, Mal Sermaye,
Tarm Sermayesi
Sermaye Birikimi;
103,
211,
307. 309, 402
Sermaye Piyasas;
101,
405, 407, 420
Sermaye
Younlamas;
99, 103, 104, 307, 309

Serbest thalt; 27
Serbest Ticaret; 319
Servet Bildirimi; 421
Seylan; 255, 256
Skynetim; 129, 132, 133,
266, 267, 364, 369, 385,
393, 404, 424, 464, 471
Snflar (Trkiyede); 22,
25, 29, 34, 41, 45, 48, 50,
51, 52, 54, 57, 62, 65, 66,
69, 76, 79, 82, 88, 89,
101, 103, 105, 111, 116,
118, 119, 121, 122, 123,
125,126,130,134,157, 179,
180, 188, 191, 194, 209,
217, 220, 224, 244, 265,
267, 274, 277, 288, 289,
292, 315, 321, 323, 324,
330, 342, 344, 358, 369,
370, 382, 383, 462, 489
Smflararas
Hakemlik;
62, 76
Snflama; 179, 362
Snrl Bamszlk; 254
Sistem Sorunu; 323, 325,
331, 356, 371, 399, 413,
417, 436, 492, 498, 500,
501
Sivilleme; 392, 395, 399,
442, 453, 457, 458, 459,
460, 463, 468, 477, 484
Siyasal Partiler; 232, 324
Siyaset; 164, 324, 336, 461
Souk Sava; 351, 373
Sosyal Adalet; 276, 277,
333, 337, 340, 413, 414
Sosyal Demokrat Hare
ket; 334, 357, 382, 383,
384, 387, 391, 430, 485.
Sosyal Devlet; 234. 333
Sosyalist;
286, 317, 321,
325, 413, 440, 453, 456,
463, 485, 495, 502
Sosyalizm, Sosyalist M
cadele, Sosvalist rgt
leni (Trkiyede); 71,
130, 132, 196, 199, 224,

225, 248, 286, 292, 313,

314, 323, 324, 330, 331,
384, 422, 449, 453, 486,
488, 495, 496, 497, 499,
501, 502, 503, 504
Sosyalizm (Evrensel); 281
290, 497, 499, 501
Sovyetler Birlii; 78, 80,
94, 137, 145, 165, 218,
328, 330, 372, 409, 456,
463
Sovyet/Trk
likileri;
77, 78, 145
Sosyal, Erturul; 106, 250,
342, 403
Sosyal, Mmtaz; 188
Smrgeler Ticareti; 64,
149
Statko;
353, 364, 448,
449, 461, 503
Sunay, Cevdet; 339, 376,
464, 480
Skan, Faruk; 194, 222
Srekli Devrim; 70, 197
Smerbank; 78

eyh Sait syan; 213

T
Tama,
Memduh; 429,
474
Takriri Skn Kanunu;
213, 488
Tampon Devlet; 257
Tanzimat; 75, 178
Tanzimat Fermam; 149
Tarm; 26, 31, 43, 44, 66,
91, 97, 100, 112, 146, 217,
241, 316, 317, 362, 482,
487, 488
Tarm Burjuvazisi; 43, 48,
102

Tarm
Tarm
Tarm
218,
Tarih;

Sermayesi; 406
Reformu; 91, 92
Toplumu; 28, 78,
347, 413, 488.
245, 252, 253, 265,

267, 268, 269, 270, 338,

345, 347, 367, 447, 504
Tarihsel Deiim; 270
Tarikatlar; 247
Tefeci
Sermayesi; 208,
246
Tekelci Kapitalizm, Te
kelci Sermaye; 211, 297,
298, 301, 303, 495
Tekelleme; 45, 99, 102,
103, 104, 105, 112, 222,
263, 274, 304, 422, 494,
495
Teknik Personel; 176, 274
Teknoloji; <418
Teknoloji Yaratan Top
lum; 418, 420
Ticaret; 487
Ticaret Burjuvazisi; 48,
159, 194, 214, 220, 302
Ticaret sermayesi;
103,
244,
406
Topalolu, hsan; 300
Toplumculuk; Bak. Sos
yalizm
Toplumsal Eitsizlik; 269,
280
Toplumsal
Hareketlilik;
364
Toplumsal Muhalefet; 492
Toplumsal Snflar;
Toplumsal Yap; 55, 99,
186, 276, 330
Toprak galleri; 29
Toprak Kanunu;
Bak.
iftiyi Topraklandr
ma
Kanunu
Toprak Reofrmu; 88, 90,
91, 100, 183, 184, 198,
296,
310, 315, 318, 326,
400, 416
Toprak Sorunu; 88, 316,
317
Trst; 495
Truman Doktrini; 319, 337

Tunaya, Tark Zafer; 48,

258
Trk Devirmi; 21, 127
Trk Ekonomisi; 74, 77,
81, 142, 148, 205, 225,
293,
304, 405, 407, 408,
413, 420, 422, 481, 483
Trk Halk; 21, 22, 23, 78,
162, 265, 267
Trk Krlar; 29, 30, 31,
32, 43, 316, 317
Trk Kapitalizmi; 79, 86,
99, 107, 180, 185, 192,
205, 225, 296, 309, 326,
349, 357, 399, 402, 405,
407, 410, 420, 422, 482,
483, 494
Trk Sanayii; 26, 27, 28,
87, 97, 106, 107, 146, 148,
180, 185, 217, 222, 242,
243, 377, 405, 407, 412
Trk Sanayicileri ve
adamlar Dernei; 404
Trk Toplumu; 15, 81, 83
Trke, Alpaslan; 194
Tketim; 87
Trkiye; 17, 57, 93, 95,
96, 99, 138,
144, 156,
205, 225, 248, 251, 258,
259, 314, 319, 330, 341,
356, 374, 388, 408, 409,
451, 452
Trkiye
Byk
Millet
Meclisi; 61, 63
Trkiye Elektrik Kurumu
(TEK); 301
Trkiye ktisat Kongre
si; Bak. zmir
ktisat
Kongresi
Trkiye i Partisi (TP);
72, 119, 128, 131, 133,
153, 192, 196, 197, 198,
204, 223, 247, 273, 278,
286, 287, 288, 292, 314,
321, 330, 383, 474, 485,
486.

Trkiye i Sendikalar
Konfederasyonu (TRK
- ); 128, 129, 249, 284,
453
Trkiye Odalar Birlii;
42, 45, 104, 114. 146
Trkiye Sanayi Odalar
birlii Tekilt;
42
Trkiye Yardm Konsorsyumu; Bak. Konsorsyum
Tzn, Refet; 464

Ulusal Burjuvazi Yarat

mak; 211, 213, 214
Ulusal Gelir; 28, 30, 79,
100,
408, 482
Ulusal Gelirler Siyaseti;
419
Ulusal Kurtulu Sava;
388
Ulusal cret ve Fiyat Da
im Komisyonu; 419
Uluslararas alma r
gt (ILO); 279, 280
Uluslararas Kapitalizm;
298

cretler; Bak. i c
retleri
nc Be Yllk Kal
knma Plan; 316, 402,
411, 412, 414, 417, 418,
420,
421, 482
nc Dnya; 150, 353,
455
ltra Sol; 496, 497, 498,
503
niversiteler; 278,
426,
428
retici Gler; 47, 49, 114,
139, 157, 176, 180, 182,
192, 206, 216, 217, 220,
223, 224, 271, 279, 280,

361,
362, 365, 410
retim Biimi, Tarz; 493
retim likileri; 47, 70,
146, 180, 210, 413, 414,
493
rgpl, Suat Hayri; 378,
379, 381, 395, 474
stten Ynetim; 74, 96,
98, 392, 443, 459 Bak.
Bonapartizm
styap; 365, 388, 461
V

/Vergiler; 109, 115, 122,

124,
159, 185, 237, 241,
306, 397, 398, 420,
Vietnam Sava; 454,455
Y
Yabanc Sermaye;
112,
218,
299, 487
Yahya Han; 365, 404
Yapsal Deiim; 15, 55,
99, 176, 186, 187, 192,
197, 205, 225, 230, 274,
330, 413, 439, 459
Yar Smrgelik; 64
Yaama Hakk; 358, 360
Yatrmlar; 218, 305, 306,
310,
409, 494
Yeni Strateji; 408, 409,
411, 494
Yeni
Trkiye
Partisi
(YTP); 23
Yeniden retim; 162, 491
Yenileme,
(Modernle
me); 396, 411, 416
26lar Hareketi; 113, 116,
157
27 Mays; 23, 49, 50, 71,
79, 160, 216, 249, 273,
432
Yoksul Kyllk; 29, 32,
157,
198, 202
Yunanistan; 49, 50, 152,
212, 257, 261, 457, 492

MLLYET YAYINLARI
M illiyetten Sem eler Dizisi

OLAYLAR ve NSANLAR
IIASAN PULUR
(2. Bask) Karton kapakl

MLLYET 1970
Byk boy-L ks ciltli

50 TL.

KARACAN 1972
Yarmada derece alan eserler
Karton kapakl

25 TL.

MLLYET 1971
Byk boy-L ks ciltli

35 TL.

DNYANIN DRT BUCAINDAN

ABD PEK
Lks ciltli

15 TL.

10 TL.

MLLYET
Byk boy-L ks ciltli

60 TL.