Zagadnienia Filozoficzne

w Nauce
XLIX (2011), 149187

Jacek Kwaniewski
jacek952@gmail.com

NAUKA A RELIGIA. HISTORIOGRAFIA

PROBLEMU
EWOLUCJA POGLDW NA TEMAT HISTORYCZNYCH
ZWIZKW RELIGII I NAUKI

1. WSTP
Na wstpie kilka sw, o czym bdzie ten tekst traktowa. Terminem historiograa okrelam opis zmieniajcego si w duszym okresie
czasu, sposobu reeksji na okrelony temat. Historiograa problemu
nauka a religia to opis ewolucji mylenia historykw, ale i socjologw, jak najtrafniej uj histori wzajemnych zwizkw midzy religi
i nauk. Naley tu odrni histori jako zachodzce w przeszoci relacje pomidzy nauk i religi od historii zmieniajcego si sposobu
ich opisywania. T drug histori nazywamy historiogra problemu
nauka a religia i o tym traktuje poniszy tekst.
Nie bd si natomiast zajmowa problemem o tej samej nazwie,
czyli nauka a religia, ale rozwaanym przez lozo nauki i lozo
religii. Naley to wyranie podkreli, bo zarwno w historiograi problemu nauka a religia jak i debatach lozocznych na ten temat jeden
z wanych wtkw dotyczy tak samo brzmicego pytania: czy pomidzy tymi siami kulturowymi istnieje immanentny konikt, zgoda, czy
te inny typ relacji? Co to oznacza i jak to pytanie byo rozstrzygane

150

Jacek Kwaniewski

przez historykw i socjologw, zobaczymy za chwil. To samo pytanie stawiane na gruncie lozoi kieruje uwag na inne zagadnienia, na
przykad, czy metodologia nauk przyrodniczych moe orzeka o prawdziwoci, racjonalnoci i zasadnoci twierdze religii o istnieniu Boga.
Czy twierdzenia teologii o bycie transcendentnym, ktre ze swojej natury nie podlegaj empirycznej werykacji i falsykacji, mog sobie
roci prawo do statusu naukowych? Zainteresowanych lozocznymi
aspektami problemu nauka a religia odsyam do przegldowego artykuu Alvina Plantingi (Plantinga 2010) o takim wanie tytule lub niedawno wydanego podrcznika Alistera McGratha (McGrath 2009).
Istnieje szereg innych tekstw rekapitulujcych historiogra problemu nauka i religia. Dwa z nich, Davida Wilsona (Wilson 2000)
oraz Davida Lindberga i Ronalda Numbersa (Lindberg i Numbers
1986a) szczeglnie polecam. Do napisania kolejnego skoniy mnie
trzy powody. Chciaem przedstawi tekst, ktry zamiast szerokiej, ale
skrtowej i przez to pobienej panoramy pogldw skoncentruje si na
uczonych i pracach, ktre s kluczowe i omwi je szerzej. Po drugie,
z perspektywy roku 2011, akcenty naley inaczej rozoy. Waniejsza jest dla mnie historia dochodzenia do obecnego sposobu mylenia
o historycznych zwizkach nauki i religii ni wci ywa w tamtych
tekstach kwestia przezwyciania starych XIX wiecznych schematw.
To powoduje, e zajmuj si wanymi z dzisiejszego punktu widzenia
mylicielami, pominitymi w tamtych artykuach (m.in. Burtt, Foster,
Jaki). I wreszcie, w roku 2011 warto si ju pokusi o, choby bardzo
robocz, prb opisu i oceny funkcjonowania w praktyce nowego paradygmatu podejcia do tytuowego zagadnienia. Paradygmatu, ktry
narodzi si wier wieku temu i nadal obowizuje, cho sycha ju
gosy krytyczne pod jego adresem.
***
Badajc wzajemne oddziaywanie Kocioa, chrzecijastwa oraz
nauki nowoytnej musimy by wiadomi dugiej, bo trwajcej przeszo
sto lat, debaty naukowej o relacjach midzy religi a nauk. Jej cech
charakterystyczn jest bardzo znaczca ewolucja mylenia historykw

Nauka a religia. Historiografia problemu

151

i socjologw na ten temat. W ostatniej wiartce XIX wieku zostaa

sformuowana teza o permanentnej wojnie religii z nauk. Metafora
wojenna szybko zyskaa rozgos i bardzo dugo bya ywa oraz akceptowana, cho z rosncymi zastrzeeniami. Stosunkowo szybko po jej
sformuowaniu, bo ju od pocztku XX wieku pojawi si jednak inny
nurt mylenia. Kolejni uczeni dowodzili, e chrzecijastwo, teologia,
metazyka chrzecijaska oraz Koci byy czynnikami, ktre przyczyniy si do powstania nauki nowoytnej. Oba nurty mylenia wspistniay, ale czas gra na niekorzy pierwszego, bo historia nauki krzepa jako dyscyplina akademicka i rosncy materia historyczny czyni
militarny schemat historiograczny coraz mniej adekwatnym w analizie konkretnych przypadkw. Wynikao z nich bowiem, e w okresie
drugiego tysiclecia typowa bya nie walka, ale rnorakie wzajemne
oddziaywania i stymulacje nauki i religii. Ten stan rzeczy doprowadzi w kocu do przeomu w podejciu do caego problemu. W latach osiemdziesitych XX wieku zosta wypracowany i zaproponowany
nowy model opisu historycznych relacji nauki i religii, zwany zasad
bogatej zoonoci i wzajemnych uwarunkowa. Sta si on szybko
obowizujcym paradygmatem opisu tych relacji. Nieco inaczej rzecz
si ma ze wiadomoci potoczn, w ktrej po dzi dzie ywa jest
opinia, e Koci walczy z nauk na przestrzeni dziejw.
2. WIEK XIX. KONCEPCJA WOJNY NAUKI Z RELIGI
Punktem odniesienia znacznej czci dwudziestowiecznej dyskusji
byy prace powstae w ostatniej wiartce XIX wieku: Johna Williama
Drapera (1811-1882) Historia koniktu midzy religi i nauk (Draper 1874) i rozrastajca si ksika Andrew Dicksona Whitea (18321918), ktrej pierwsze wydanie z 1876 roku nosio tytu Wojna nauki
(White 1876) a wersja ostateczna z roku 1897 Historia wojny nauki
z teologi w wiecie chrzecijaskim (White 1897). Obie silnie i na
wiele dziesicioleci ukierunkoway dyskusj, formuujc tez o immanentnym konikcie midzy nauk a religi. Mwic o religii, obaj autorzy mieli na myli gwnie katolicyzm i Koci rzymski. Ksika
Drapera miaa charakter popularny. Skierowana do masowego czytel-

152

Jacek Kwaniewski

nika zyskaa wielki rozgos osigajc szybko kilkadziesit wyda i kilkanacie tumacze.
Draper (Draper 1880, s. xiii-xv) stwierdza, e korzenie nauki nowoytnej z jej akcentowaniem obserwacji, eksperymentu i matematyki
tkwiy w epoce hellenistycznej i jej centrum Aleksandrii. Narodziny
chrzecijastwa i zdobycie przez Koci imperialnej potgi miay by
w sposb oczywisty niezgodne z takim nastawieniem, bo religia ta preferowaa mylenie spekulatywne. W efekcie szkoy aleksandryjskie
zostay zamknite. By to pocztek wojny. Jej drugi akt wiza si
z powstaniem islamu. Dziki wyparciu chrzecijastwa z Azji i Afryki
nastpio tam odrodzenie nauki. Gdy dotara ona do Europy, midzy
innymi z pracami Awerroesa, Koci mia j wyeliminowa, korzystajc z Inkwizycji i ocjalnych potpie. Po raz trzeci konikt wybuch,
gdy astronomia i geograa zaczy tworzy nowy obraz Ziemi oraz kosmosu. Koci uzna, e biblijna wizji Ziemi jako centrum wszechwiata jest poprawna, potpi wic heliocentryczne nowinki, represjonujc uczonych, midzy innymi Galileusza. Potem nastpiy kolejne
odsony wojny: walka Kocioa z przynoszc wyzwolenie intelektualne Reformacj, walka z teori ewolucji itd.
W perspektywie caego dwudziestego wieku silniej oddziaaa jednak praca Whitea, czciowo dlatego, e wyrany antykatolicyzm
Drapera szybko okaza si nieaktualny, a udokumentowany sposb
pisania Whitea sprawia wraenie badania naukowego. (Lindberg
i Numbers, 1986a, polska wersja, s. 5). White uzna za przeciwnika
nauki dogmatyczn teologi a konikt midzy nimi za starcie dwch
epok ludzkiej myli: dawnej zdominowanej przez teologi i nowej
opartej na nauce. Kolejne rozdziay jego pracy, powicone rnym dziedzinom wiedzy: astronomii, geograi, geologii, antropologii,
meteorologii, chemii, medycynie a nawet lologii zbudowane byy wedug podobnego schematu. Dogmatycznie zaprogramowani duchowni
sprzeciwiali si, walczyli i represjonowali rodzc si nauk nowoytn
z wykorzystaniem aparatu pastwowego i kocielnego. Ona jednak
ostatecznie zwyciaa obalajc, jedne po drugim, stare dogmatyczne
twierdzenia o tym, jak stara jest Ziemia, jak dugo istnieje czowiek, jak

Nauka a religia. Historiografia problemu

153

zbudowany jest wszechwiat, co rodzi pioruny, skd si wziy rne

jzyki, co jest rdem chorb itd.
Koncepcja nieustannej wojny religii z nauk stosunkowo szybko
spotkaa si z krytyk, ale przenikna do mylenia naukowego i argon militarystyczny zdominowa dyskusj szczeglnie w latach dwudziestych XX wieku, kiedy to fundamentalici, opierajc si na Biblii,
usiowali zdyskredytowa nauk o ewolucji w szkoach publicznych
(Lindberg i Numbers, 1986a, polska wersja, s. 5). Jeszcze w latach
trzydziestych Robert Merton uwaa, e w wiecie nauki przewaa opinia, i nauka i religia pozostaj ze sob w nieuniknionym konikcie
(Wilson 2000, s. 4). Klasyk amerykaskiej historii nauki, George Sarton (1884-1956) chwali prac Whitea jeszcze w latach pidziesitych
(Sarton, 1955). I cho metafora wojny zostaa ju zarzucona, wci jest
popularna w szerokiej opinii publicznej. Dowodzi tego liczba przeszo osiemdziesiciu wyda ksiek Drapera i Whitea, w caoci lub
we fragmentach, midzy rokiem 1950 i 1980 (Lindberg, 1986b, s. 42
przypis 8).
3. WIEK XX DO II WOJNY. NOWE SPOJRZENIE: ROLA
REDNIOWIECZA, METAFIZYKI, TEOLOGII,
UWARUNKOWA SPOECZNYCH
Jedn z pierwszych wanych postaci na scenie naukowej, ktre pokazay zdecydowanie inny charakter relacji religii i nauki by Pierre Duhem (1861-1916), znany francuski zyk, chemik, lozof i historyk nauki przeomu wieku XIX i XX. W swoich studiach nad genez nowoytnej statyki i zyki ruchu, publikowanych w latach 1906-1919, Duhem
wskazywa na XIII i XIV wiecznych lozofw przyrody, ktrych idee
silnie oddziaay na koncepcje Leonarda da Vinci, Galileusza, Kartezjusza, Leibniza. W przypadku zyki ruchu prekursorami byli midzy
innymi Jan Buridan (1300-1358) profesor uniwersytetu paryskiego
i jego ucze, pniejszy biskup Lisieux, Mikoaj z Oresme (13201382), ktrych koncepcja impetusu staa si dla uczonych wczesnonowoytnych bardzo wan inspiracj w formuowaniu pierwszej zasady
dynamiki prawa bezwadnoci. Poniewa ci redniowieczni ante-

154

Jacek Kwaniewski

naci dziaali w obrbie lozoi scholastycznej, w uniwersytetach bdcych wwczas pod przemonym wpywem Kocioa, wskazywao to
na pozytywny wpyw tej instytucji na rozwj fundamentw wiedzy nowoytnej. Duhem niejako wyprzedzi swj czas. Twierdzenia o pozytywnym wkadzie redniowiecza do nauki nowoytnej brzmiay w jego
epoce obrazoburczo i absurdalnie, nie zyskay uznania mu wspczesnych i zostay ponownie odkryte dopiero w latach szedziesitych XX
wieku (Ariew 2007, Caiazza 1988, Hodgson 1994, Ilie 2008, Jaki
1984, 1988, 1991, 2000)
W okresie midzywojennym rosnca liczba uczonych zacza formuowa opini, e chrzecijastwo nie przeszkadzao, lecz inspirowao rozwj nauki poprzez przekonanie, e natura zachowuje si
w regularny i uporzdkowany sposb, co jest podstawowym zaoeniem dzisiejszej nauki (Lindberg i Numbers 1986a, s. 6) lub dowodzc, e idee i wartoci powizane z religi i wyznawane przez ludzi wierzcych stymuloway rozwj nauki. Najwaniejszymi autorami
tych nowych koncepcji byli Edwin Burtt (1892-1989), Alfred Whitehead (1861-1947), Michael Foster (1903-1959) i Robert Merton (19102003).
Ksika Edwina Burtta Metazyczne podstawy wspczesnych
nauk przyrodniczych (Burtt 1925) ukazaa si w roku 1925 i staa
si wan inspiracj midzy innymi dla Alexandra Koyrego bardzo wpywowego historyka nauki z poowy XX wieku, twrcy pojcia
Rewolucja Naukowa. Burtt dowodzi, e gwna rnica midzy myl
redniowieczn a nowoytn tkwia w odmiennej metazycznej koncepcji stosunku czowieka do jego rodowiska. redniowiecze dokonao specycznej syntezy czci lozoi greckiej i teologii judeochrzecijaskiej czowiek stanowi centrum wszechwiata a wiat by mu
podporzdkowany teleologicznie. Czowiek by najwaniejszym faktem wszechwiata. Ta wizja bya podoem redniowiecznej zyki.
wiat natury istnia dla czowieka. Wyjanienia w kategoriach celw,
jakim su rzeczy byy zatem waniejsze od wyjanie przyczynowych. Pojcia stosowane do opisu i wyjanie byy dostosowane do tej
celowociowej wizji. Nie tak wane byy kategorie czasu, przestrzeni
masy i energii, co substancji, esencji, jakoci, potencji i aktualnoci.

Nauka a religia. Historiografia problemu

155

Nowoytna wizja relacji czowieka i wiata bya zdaniem Burtta

zdecydowanie inna. Natur uznano za niezalen od czowieka. To
czowiek sta si zaleny od niej. Dramatycznie spad w hierarchii bytw a wiat uznano za pozbawiony celu. Cho znaczna cz nowoytnej lozoi bya prb przywrcenia czowiekowi wysokiego miejsca w porzdku kosmicznym, nowa wizja zwyciya. Przyczyna tego
zwrotu tkwia, wedug Burtta, w odrzuceniu metazycznej tradycji
Arystotelesa, teleologicznej i niematematycznej, ktra zostaa schrystianizowana i dominowaa w penym redniowieczu. W to miejsce
weszy odrodzone w wieku XV i XVI wczeniejsze koncepcje metazyczne czce chrzecijastwo z tradycj neoplatosk i pitagorejsk.
Odnaleziono w nich aprecjacj dla kosmicznej harmonii, prostoty oraz
matematyki, jako niemal boskiego narzdzia opisu porzdku wiata.
Kopernika, na ktrego formacj intelektualn neoplatonizm i pitagoreizm mia bardzo silny wpyw, motywoway do sformuowania teorii
heliocentrycznej a jego wspczesnych adherentw do jej studiowania
i wspierania, nie odkrycia nowych faktw, ale wanie ch ich uoenia w prostszy, bardziej harmonijny, matematyczny porzdek. Budujc teori heliocentryczn Kopernik, bez wzgldu na swoje intencje,
zanegowa ca arystotelesowsk zyk i kosmologi. Chrzecijaski
neoplatonizm by take oparciem dla Keplera i Galileusza. Stanowi
dla nich aksjologiczne, metazyczne i religijne uzasadnienie szukania
porzdku matematycznego w naturze oraz przeformuowania pojcia
przyczyny i hipotezy. Miay si one teraz odnosi do obserwowalnego
wiata. Stare, scholastyczne pojcia stay si nieprzydatne. Bardziej
uyteczne stay si nowe kategorie: sia, ruch, przestrze, czas czy
masa.
Koncepcja Burtta silnie oddziaaa na dwudziestowieczn histori
nauki oraz na mylenie o relacjach midzy nauk i religi. Stao si
tak za spraw wpywu, jaki wywar on na dwch wybitnych i wpywowych historykw nauki: Herberta Butterelda i wspomnianego ju
Alexandra Koyre. Ich prace bazoway na kluczowej tezie Burtta o naturze przejcia od nauki redniowiecznej do nowoytnej, ktre miao
polega na przeskoku metazycznym a nie stopniowej ewolucji koncepcji teoretycznych i gromadzeniu danych obserwacyjnych i ekspe-

156

Jacek Kwaniewski

rymentalnych. To wanie przeskok metazyczny mia zdeterminowa

odrzucenie starej zyki i astronomii oraz matematyzacj obrazu natury.
Drug wan prac powsta w okresie midzywojennym bya
ksika Alfreda Whiteheada Nauka i wiat wspczesny z roku 1926
(Whitehead 1988). Whitehead sformuowa w niej jedn z najbardziej
wpywowych potem tez odnonie genezy nauki nowoytnej. Stwierdzi, e aby moga ona powsta, musiao j poprzedza, zarwno w porzdku logicznym jak i chronologicznym, powszechne i instynktowne
przekonanie, e istnieje jaki porzdek rzeczy, a w szczeglnoci porzdek przyrody (Whitehead 1988, s.12-13). Oczywicie, od czasw
klasycznej cywilizacji greckiej, zawsze istniay, zdaniem Whiteheada,
jednostki ywice takie przekonanie. Ale do schyku wiekw rednich
wikszo wyksztaconych ludzi tak nie mylaa. Wtpiono w istnienie
takich powszechnych zasad albo w szanse ich wykrycia albo nie chciano
o tym myle albo wreszcie nie rozumiano ich doniosoci praktycznej,
nawet gdy udao si takie zasady odkry. Tempo bada wzroso niepomiernie poczwszy od wieku XVI i XVII, gdy wtedy wanie ujawnia
si nowa mentalno.
Jak pisa Whitehead, nauka wymaga jednak czego wicej ni
[tylko] oglnego poczucia porzdku rzeczy. Trzeba jeszcze wskaza na
nawyk precyzyjnego mylenia uksztatowany w umysowoci europejskiej dziki dugotrwaej dominacji logiki scholastycznej i scholastycznego duchowiestwa. Nawyk pozosta, cho lozoa [scholastyczna]
upada. (Tame, s. 21)
Jednak najwaniejszym, zdaniem Whiteheada, wkadem redniowiecza w dzieo ksztatowania ruchu naukowego byo niezomne przekonanie, i kade szczegowe zdarzenie mona powiza w okrelony
sposb ze zdarzeniami wczeniejszymi, ujawniajc przy tym prawidowoci oglne. To instynktowne przekonanie, wyranie wyryte w wyobrani, stanowi motyw bada naukowych przekonanie, e tajemnica istnieje i e trzeba j osoni. (Tame)
Szukajc rde tego przekonania, pisa: Porwnujc myl europejsk z postawami obserwowanymi na gruncie innych, pozostawionych samym sobie, cywilizacji, dochodzimy do wniosku, e rdo
moe by tylko jedno. Musi si ono wiza z naciskiem, jaki re-

Nauka a religia. Historiografia problemu

157

dniowiecze kado na racjonalno Boga, ktrego wyobraano sobie

jako istot o osobowej mocy Jahwe i racjonalnoci greckiego lozofa.
Kady szczeg znajduje si pod [Jego] kontrol i jest elementem [boskiego] porzdku: badania nad przyrod musz prowadzi do podtrzymania wiary w racjonalno. Prosz pamita, e nie mwi o wiadomych przekonaniach paru jednostek. Mwi o ksztacie umysowoci
europejskiej, wyaniajcym si z niekwestionowanej wiary trwajcej
cale stulecia. Mam na myli instynktowny ton myli, a nie tylko sowne
wyznanie wiary. (Tame, s. 21-22)
Koncepcja Whiteheada wytyczya nowy szlak bada. Idea uporzdkowanego wiata, ktry wyprzedza logicznie i warunkowa jego
naukowe badanie, wiara w zdolno wykrycia tego porzdku oraz
wskazanie, e rda tych przekona tkwiy w chrzecijaskiej teologii wspbrzmiay z wczeniejszymi pracami Pierrea Duhema o redniowiecznych korzeniach nowoytnej zyki i kosmologii. Rozwin te
myli jeszcze w okresie midzywojennym Michael Foster a w drugiej
poowie XX wieku midzy innymi Stanley Jaki (1924-2009) i Reijer
Hooykaas (1906-1994).
Aksjomatyczne zaoenia wspczesnej nauki, zwaszcza zyki,
analogiczne do opisywanych przez Whiteheada, dostrzegli w drugiej
poowie XX wieku take sami zycy i problem ten rozwin si w samodzielny przedmiot bada. Mona tu wymieni choby prace Paula
Daviesa (Davies 2006, 2007, 2008a, 2008b), Michaa Hellera (Heller
2006, Coyene i Heller 2007) i Stephena Barra (Barr 2005).
Obok Burtta i Whiteheada, naley wymieni Michaela Beresforda
Fostera (1903-1959), ktry w latach trzydziestych sformuowa koncepcj o cisym, logicznym powizaniu redniowiecznych koncepcji
teologicznych i wczesnonowoytnych koncepcji nauki: jednej akcentujcej znaczenie empirii, drugiej czystego rozumu (Foster 1934,
1935, 1936). Wedug Fostera, metodologia nauk przyrodniczych (lozoi przyrody) zaleaa od przyjtych zaoe co do istoty Natury, te
za od wyznawanej doktryny o istocie Boga. Foster dostrzega dwa zasadnicze nurty teologicznego mylenia o Bogu, ktre miay zasadnicze
odmienne implikacje dla metodologii naukowej. Teologia racjonalna
widziaa Boga jako wcielenie doskonaego rozumu i akt stworzenia by

158

Jacek Kwaniewski

aktem tego rozumu. Ludzkie poznanie musi poda t drog. Odkrywajc naszym rozumem Boe idee i zamysy odkrywamy jednoczenie rozumn i konieczn natur stworzonego wiata. Z kolei teologia
woluntarystyczna podkrelaa bosk woln wol, nie zdeterminowan
cakowicie przez Rozum. Dziea Boga nie s konieczne, ale przygodne
(mogyby by inne). Nasze umysy nie mog posiada wiedzy apriori
o przygodnym ze swojej natury wiecie. wiat moe by zatem poznany jedynie empirycznie.
Prace Fostera nie analizoway faktycznego kierunku i rde mylenia uczonych redniowiecznych i wczesnonowoytnych. W tym sensie
byy ahistoryczne. Pokazyway jedynie logiczne powizanie koncepcji teologicznych i wczesnonowoytnej metodologii nauki. Skieroway
jednak, cho z duym opnieniem, w t stron uwag historykw nauki. Oddziaywanie jego myli datuje si od lat mniej wicej siedemdziesitych XX wieku. Zaczto wwczas, posugujc si materiaami
historycznymi, zagadnienie to dogbnie bada i znajdywa faktyczne
powizania. Bd o tym pisa omawiajc okres powojenny.
Czwarty z wymienionych autorw, Robert Merton, by socjologiem
i jego prace z lat trzydziestych (Merton 1982, 1938) szy podobn lini rozumowania, co teza Maxa Webera o powizaniu etyki protestanckiej z powstaniem kapitalizmu. Merton dostrzeg podobn korelacj
midzy protestanckim pietyzmem a powstaniem wczesnonowoytnej
nauki eksperymentalnej. Pisa: Nasza podstawowa teza brzmi nastpujco: etyka purytaska, wyraajca [...] postawy i wartoci najbardziej charakterystyczne dla ascetycznego protestantyzmu, w taki sposb ukierunkowaa zainteresowania siedemnastowiecznych Anglikw,
i stanowia jeden z doniosych elementw rozwoju dziaalnoci naukowej. Gboko w tym czasie zakorzenione zainteresowania religijne
zdecydowanie [...] skaniay do systematycznego, racjonalnego i empirycznego badania zjawisk Natury dla chway Boej i w celu uzyskania
kontroli nad zepsutym wiatem doczesnym.. (Merton 1982, s. 601602). Twierdzenia te Merton wspar midzy innymi analiz struktury
wyznaniowej wiodcego brytyjskiego naukowego Towarzystwa Krlewskiego oraz niemieckich szk o nastawieniu przyrodniczym i tech-

Nauka a religia. Historiografia problemu

159

nicznym. Wszdzie tam protestanci dominowali nad pozostaymi wyznaniami.

Tezy Mertona, bardzo gorco dyskutowane, okazay si w duszej perspektywie prekursorskie. Wskazujc bowiem na religijne determinanty aktywnoci naukowej dowodziy, e zakorzeniona w pewnych
grupach i spoecznociach aksjologia ksztatuje rodowisko spoeczne
a ono stanowi socjologiczn determinant rozwoju nauki. Ten trop mia
podj niecae trzydzieci lat pniej Thomas Kuhn (1922-1996) a po
nim, znacznie od niego radykalniejsi, przedstawiciele socjologii wiedzy naukowej (m.in. Barry Barnes i David Bloor), zdaniem ktrych,
czynniki spoeczne nie tylko wpywaj na ramy organizacyjne nauki,
jak dowodzi Merton, ale i na sam jej tre.
4. PO II WOJNIE DO LAT 80.: AKCENT NA RNORODNO,
ROLA NEOPLATONIZMU, O POZYTYWNEJ ROLI
CHRZECIJASTWA
Historykiem, ktry wydatnie przyczyni si do nowego spojrzenia
na relacje pomidzy nauk i religi by take Herbert Buttereld (19001979). W roku 1931 opublikowa ksik Historia w interpretacji
wigw (Buttereld 1931), w ktrej zarzuci historykom znieksztacanie obrazw przeszoci przez sztuczne dzielenie minionego wiata
na dwa zwalczajce si obozy, z ktrych jeden, ostatecznie zwyciski,
najbardziej przypomina to, co dany historyk uznawa za najlepsze w teraniejszoci. Scena historyczna rozpadaa si na przeciwstawne sobie
obozy: postpowcw i reakcjonistw, wigw i torysw, protestantw
i katolikw. Postaciom historycznym przypisywano wspczesne motywacje i zdaway si one wiadomie poda w kierunku, ktry historyk zna, bo bya to jego przeszo, ale ktry by przecie dla owych
postaci mglist i niepewn przyszoci. Lekarstwem na takie wypaczone pisanie historii byo, zdaniem Butterelda, przyjcie zaoenia,
e minione epoki, jako rne od wieku XX, miay inne problemy, inne
motywacje, inne ogldy sytuacji. Piszc histori naleao zatem wej
najgbiej, jak to moliwe, w pooenie, myli i emocje ludzi opisywanej epoki.

160

Jacek Kwaniewski

Piszc w roku 1949 prac Rodowd wspczesnej nauki, 1500

1800 (Buttereld 1968), zastosowa t metodologi do historii nauki,
a take do historycznych relacji nauki z religi. Okazao si, e religia nie bya przeciwna lub odseparowana od nauki we wspczesnym
sensie, ale moga pozostawa z ni w kadej moliwej relacji, zalenie od sytuacji. Patrzc na histori nie na sposb wigowski, Buttereld
dostrzeg rnorodno. (Wilson 2000, s. 4). Z tej perspektywy Kopernik traci jednoznaczno rewolucyjn stajc si po czci naukowym konserwatyst, relacje Galileusza i Kocioa traciy oczywisto
majcej racj oary i bezpodstawnie sprzeciwiajcej si mu wadzy.
Chrzecijastwo wsparo wiatopogld mechanicystyczny, bo umoliwi precyzyjn denicj cudu, jako wydarzenia przeciwnego mechanicznej regularnoci wiata przyrody a newtonowska teoria grawitacji
wymagaa regularnych Boskich interwencji ktre, zdaniem Newtona,
czyniy istnienie Boga logiczn koniecznoci.
Pod wpywem Burtta rozwija si take jeden z najwybitniejszych
historykw nauki XX wieku, Alexandre Koyre (1892-1964). Jego najsilniejsze oddziaywanie na dwudziestowieczn histori nauki miao
miejsce w latach pidziesitych i szedziesitych, obejmowao Europ i Stany Zjednoczone i polegao na wypracowaniu koncepcji Rewolucji Naukowej. Koncepcj t przejli za nim, omawiany ju wczeniej, Buttereld a take Alfred Rupert Hall (1920-2009) (Hall 1966)
i plejada innych historykw. Rozwin j w now teoretyczn jako
Thomas Kuhn wprowadzajc pojcie paradygmatw. W odniesieniu
do relacji midzy nauk a religi Koyre rozwin myl Burtta, piszc
szereg szczegowych analiz ksztatowania si pogldw wielkich postaci nauki w okresie od XV do XVIII wieku, od Mikoaja z Kuzy do
Izaaka Newtona (Koyre 1998). Dowodzi, e przejcie od nauki redniowiecznej do nowoytnej byo radykalnym i gwatownym zerwaniem cigoci mylenia, na miar rewolucji. Std ukuta przez niego
nazwa Rewolucja Naukowa. Jej istota sprowadza si miaa do destrukcji redniowiecznego obrazu kosmosu oraz matematyzacji obrazu
natury. Rewolucja obejmowaa rwnoczenie trzy skadniki: lozo,
teologi i nauk, gdy byy to elementy nierozczne, stanowic jedno w umysach wczesnych ludzi nauki, na przykad Keplera, Karte-

Nauka a religia. Historiografia problemu

161

zjusza czy Newtona. Koyre szczegln wag, podobnie jak Burtt, przywizywa do chrzecijaskiego neoplatonizmu jako systemu religijnometazycznego, ktry w XVI-XVII wieku dokona radykalnej transpozycji umysw. Zdaniem Koyrego, neoplatonizm by jedynym waciwym, dla rozwoju nauki nowoytnej, fundamentem metazycznym,
zawiera bowiem przekonanie, e konstrukcja wiata sprowadza si do
obiektw matematycznych poruszanych zgodnie z prostymi prawami
matematyki. Takie widzenie natury umoliwio i uzasadnio poczenie
obserwacji i eksperymentu z analiz ilociow i stosowaniem matematyki. Dziki temu, te same fakty i dane zostay nagle inaczej zobaczone,
ocenione i poczone ze sob.
Prace Burtta, Whiteheada, Fostera, Mertona, Butterelda
i Koyreego oraz innych historykw i lozofw ze rodowisk,
w ktrych wymienieni przeze mnie pracowali i na ktre oddziaali,
stworzyy nowy korpus teoretyczny do analizy historycznych relacji
midzy nauk i religi. Naley mie na uwadze rwnie fakt, e
krzepnca dyscyplina historii nauki owocowaa coraz wiksz liczb
publikacji szczegowo omawiajcych rne epizody z dziejw nauki.
Ta kumulujca si wiedza ukazywaa rzeczywisto bogat, zrnicowan i nie przystajc do prostego, dychotomicznego podziau na
postpow nauk i wsteczn religi.
Obok propozycji historiogracznych ju wymienionych, pojawiy
si te inne koncepcje teoretycznego ujcia relacji pomidzy nauk a religi. Jedn z nich, o ktrej warto wspomnie, cho ma ona charakter
gwnie normatywny a nie porzdkujcy fakty historyczne, bya sformuowana w latach szedziesitych XX wieku koncepcja niezalenoci obu sfer.
Schemat niezalenoci wie si z nazwiskami Iana Barboura (Barbour 1966, 1993, 1994), Johna Dillenbergera (Dillenberger 1960) i Stephena Wykstraa (Wykstra 1996). W latach dziewidziesitych zosta ponownie zaproponowany przez Stephena Jay Goulda pod nazw
NOMA (Non Overlapping Magisteria) (Gould 2002). Koncepcja niezalenoci gosi, e nauka i religia s dziedzinami niezalenymi od siebie i autonomicznymi. Kada ma specyczny dla siebie obszar bada
i specyczn metodologi. Koncepcja ta ma bardziej charakter postu-

162

Jacek Kwaniewski

lujcy, jak obie sfery powinny si do siebie odnosi anieli opisowy.

Jej zastosowanie przez Barboura do analizy nauki siedemnastowiecznej spotkao si z uzasadnion, moim zdaniem, krytyk, e ignoruje
oczywiste wiadectwa faktograczne, ktre jej przecz (Osler 1998).
Z pocztkiem lat siedemdziesitych pojawili si na scenie naukowcy, midzy innymi Reijer Hooykaas (1906-1994), Stanley Jaki
(1924-2009), Eugene Klaaren (Klaaren 1977), Hendrik F. Cohen (Cohen 1994), ktrzy odwrcili tez o wojnie nauki z religi, goszc, e
to chrzecijastwo byo podstawowym a przynajmniej jednym najwaniejszych motorw powstania nauki nowoytnej. Autorzy ci dowodzili,
e nie byoby nauki nowoytnej bez chrzecijastwa.
Reijer Hooykaas (Hooykaas 1975, 1987) deniowa nauk nowoytn tradycyjnie, jako opart na obserwacji, eksperymencie, kierujc
si mechanistycznym obrazem wiata, szeroko wykorzystujc matematyk i przyjmujc za kryterium prawdy naukowej zgodno z faktami empirycznymi. Na te zmiany wpyno, jego zdaniem, utrwalenie u progu nowoytnoci postawy empirycznej, akcentujcej badanie
rzeczywistoci danej zmysowo ponad dominujce wczeniej mylenie spekulatywne, towarzyszce temu dowartociowanie pracy manualnej, pogardzanej w staroytnoci, coraz szersze analizowanie zjawisk
w drodze eksperymentw w miejsce dominacji redniowiecznych analiz czysto logicznych, uwolnienie nauki od wszelkich autorytetw poza
autorytetem natury oraz matematyzacja badanego obrazu wiata zastpujca niematematyczny jzyk arystotelesowskich jakoci.
Przyczyn tych zmian Hooykaas upatrywa w zmieniajcych obraz wiata odkryciach geogracznych, w emancypacji klasy kupieckiej oraz w determinantach religijno-teologicznych. Wrd tych ostatnich wskazywa na chrzecijaski system wartoci doceniajcy wysiek zyczny, chrzecijaski obraz wiata odbstwionej Natury, inny ni
w panteistycznych wizjach pogaskiej staroytnoci. Za wyjtkowo
wane uznawa teologiczne koncepcje woluntaryzmu i nominalizmu,
ktre stay si orem Kocioa przeciwko atakom na dogmaty doktrynalne, a ktre niejako przy okazji odstrzeliy stare idee szkodzce rozwojowi nauki.

Nauka a religia. Historiografia problemu

163

Bardziej radykalny w pozytywnej ocenie roli chrzecijastwa na

powstanie nauki by Stanley Jaki (Jaki 1974, 1994, 1995). W odrnieniu od Hooykaasa, stosunkowo niewiele zajmowa si wpywem czynnikw zewntrznych: spoecznych, ekonomicznych czy politycznych.
Koncentrowa si na determinantach intelektualnych. Dowodzi, e nauka nowoytna bazujca na obserwacji, eksperymencie i hipotezach nie
mogaby powsta bez chrzecijaskiej koncepcji Boga, wiata i czowieka a take chrzecijaskiej wizji relacji pomidzy nimi. Nauk nowoytn Jaki postrzega podobnie jak Hooykaas a jej istot sprowadza czasem do teorii ruchu i trzech praw dynamiki. W swoich pracach
pokazywa, jak rol odegray w jej powstaniu podstawowe dogmaty
wiary przypiecztowane przez Koci w XIII wieku, w tym midzy innymi powstanie wiata z niczego oraz w czasie, stanowcze
orzeczenia Kocioa o swobodzie Stwrcy i wynikajcej std przygodnej naturze wiata oraz fundamentalne prawdy chrzecijastwa, w tym
trynitarny charakter Boga (Ojciec, Syn i Duch wity) i ustanowiony
przez Boga porzdek wiata, ktry czowiek, stworzony na Boe podobiestwo, moe bada i odkrywa. By wskaza przykad jednego z zaskakujcych rozumowa Jakiego, trynitarny charakter Boga chrzecijaskiego mia, jego zdaniem, stanowi jedyn skuteczn zapor przed
pokusami panteistycznych wizji wiata, ktre byy typowe dla staroytnoci, ale od ktrych nie byy wolne take religie skrajnie monoteistyczne, jak judaizm czy islam. Wiara w Chrystusa jako jednorodzonego Syna Boga (po grecku monogenes) wykluczaa przypisanie boskiej natury wiatu. Takie doktrynalne zablokowanie panteizmu zapobiegao wielu szkodliwym dla nauki ideom, ktre zwykle panteizmowi
towarzyszyy.
Opisujc dziaalno intelektualn innych wielkich cywilizacji
przednowoczesnych (Egipt, Babilon, Indie, Grecja, Chiny) Jaki wskazywa, e ich gwne zaoenia wiatopogldowe winne byy temu,
co nazywa poronionymi narodzinami nauki w tamtych krgach kulturowych. Opisy Jakiego chrzecijaskiej genezy nauki nowoytnej
a z drugiej strony bdzenia staroytnego intelektu, oparte byy
na zderzeniu rnych, przeciwstawnych sobie, idei opisujcych natur
wszechwiata. Idee te mona uoy w pary, w ktrych pierwszy ele-

164

Jacek Kwaniewski

ment, dziaajcy negatywnie i zapobiegajcy powstaniu nauki, charakteryzowa cywilizacje pozaeuropejskie a drugi, stymulujcy jej narodziny i o wyranych religijnych i chrzecijaskich korzeniach Europ. Owe pary to: czas cykliczny czas linearny, wiat wieczny
wiat majcy pocztek, wiat tosamy z Bogiem Bg transcendentny wobec wiata, wiat jako organizm wiat jako mechanizm,
wiat jako byt konieczny wiat jako byt przygodny, bstwa kapryne
i nieprzewidywalne Stwrca racjonalny, tworzcy wiat uporzdkowany i przewidywalny; czowiek intelektualnie bezradny wobec natury
i bstw ni rzdzcych czowiek stworzony na boskie podobiestwo
zdolny do wykrycia boskiego porzdku stworzenia.
Innym skadnikiem myli Jakiego byy jego prace o redniowiecznych korzeniach zyki nowoytnej, w tym pierwszego prawa dynamiki
zasadzie bezwadnoci (Jaki 2000). Jaki by tu wiadomym kontynuatorem myli Pierrea Duhema.
Ciekawe s losy myli Jakiego. Posiada niekwestionowany autorytet naukowy, by bardzo podnym i znanym historykiem. Nie stroni
te od publicystyki. Z jednej strony zosta uhonorowany prestiow nagrod Templetona (1987), by zapraszany na wykady i panele naukowe
do czoowych uniwersytetw. Jednak jego radykalna wizja genezy nauki nowoytnej bya przez wiele lat w zasadzie ignorowana i pomijana
milczeniem przez gwny nurt rodowiska historykw nauki. Zamiast
dyskusji i analizy dezawuowano jego prace epitetami (z trudem ukrywana apologetyka Lindberg i Numbers 1986a, s. 9) lub krytycznymi ocenami bez wsparcia ich jakkolwiek argumentacj (nieprzekonujce, bo nazbyt jednostronne Mczka 1996, s. 5). Pitno apologety zdjto z niego dopiero pod koniec lat dziewidziesitych.
Hooykaas, Jaki, Klaaren i Cohen s zaliczani do czoowych zwolennikw tezy o zasadniczej harmonii w historycznych relacjach pomidzy nauk i religi. Bardziej umiarkowani jej przedstawiciele to
midzy innymi Charles Webster, Margaret Jacob i Christopher Hill,
ktrzy take wskazywali, e fundamenty ontologiczne i epistemologiczne nauki nowoytnej, takie jak jednolito natury, metoda empiryczna czy idea postpu wiedzy naukowej byy efektem wpywu rnych chrzecijaskich konfesji. List ciekawych postaci z tego krgu

Nauka a religia. Historiografia problemu

165

mona znacznie rozszerzy, na przykad o teologa i astrozyka Christophera B. Kaisera (Kaiser 2007), teologa i historyka Philipa Hefnera
i wielu innych. Warto te wspomnie o polskiej inicjatywie, jak jest
dziaajcy od przeszo trzydziestu lat krakowski Orodek Bada Interdyscyplinarnych (OBI) przy Wydziale Filozocznym Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawa II i Centrum Kopernika Bada Interdyscyplinarnych. Jego pocztki wi si z trzema nazwiskami: Karola Wojtyy,
Michaa Hellera i Jzefa yciskiego. Obecnie OBI i Centrum Kopernika s aktywne na polu dialogu midzy teologi, lozo, histori i naukami przyrodniczymi. Efektem ich dziaa s publikacje, konferencje
i dziaalno edukacyjno-popularyzatorska akcentujce pozytywne korelacje midzy religi a nauk (Heller et al., 1999; OBI, 2008, Centrum
Kopernika Informacja).
Lata siedemdziesite i osiemdziesite XX wieku to okres wzrostu
zainteresowania historykw nauki zagadnieniem historycznych relacji
pomidzy nauk a religi (Ilie 2008, s. 50). Istotn rol odegraa tu
zdaniem Edwarda Davisa inspiracja tezami Michaela Fostera, ktra
spowodowaa, e rosnca liczba uczonych zacza budowa autentycznie historyczne podejcie do problemu. Byli to midzy innymi John
H. Brooke, Reijer Hooykaas, Eugene Klaaren, J. E. McGuire, Francis
Oakley i Margaret Osler ludzie o rnych aliacjach ideologicznych
[...] a zatem ktrych nie mona oskary o intencje apologetyczne. Ich
praca poda w kierunku przerzucenia mostu midzy abstrakcyjnymi
zaoeniami Fostera i zoon rzeczywistoci historyczn nauki wczesnonowoytnej (Davis 1999, s. 80). Prace wymienionych przez Davisa
a take innych uczonych wykazyway, e wskazywane przez Fostera
powizanie midzy koncepcjami teologicznymi a odpowiadajcymi im
metodologiami naukowymi rzeczywicie istniao w przypadku wikszoci kluczowych postaci nauki wczesnonowoytnej: Galileusza, Keplera, Kartezjusza, Boyla, Newtona i innych. (m.in. Davis 1994, 1999,
McGrath 2001, Wybrow 1992, lista najwaniejszych prac inspirowanych tezami Fostera w: Davis 1999, s. 91-92).
Tak samo widzia to zagadnienie Steven Shapin, jeden z czoowych
przedstawicieli nurtu socjologii wiedzy naukowej a wic zupenie innej, moe nawet przeciwstawnej ideologicznie tradycji naukowej ni

166

Jacek Kwaniewski

Edward Davis, ktry ma zawodowe umocowanie w uczelni zaoonej

przez braci z Kocioa Chrystusa. Piszc o kulturowych korzeniach nauki nowoytnej Shapin stwierdzi: doniose prace takich uczonych jak
Alexandre Koyre, Frances Yates, Walter Pagel , P. M. Rattansi, J . E.
McGuire, E. M. Klaaren i inni pokazay bliskie wizi midzy prdami
religijnymi i lozocznymi w obrbie lozoi przyrody. Magiczne,
neoplatoskie, hermetyczne i teistyczne formy kulturowe, ktre
obecnie uznalibymy za nieuprawnione wtrty do kultury naukowej,
byy wanymi komponentami kultury naukowej w szesnastym i siedemnastym wieku (Shapin 1982, s. 177).
5. OD LAT 80.: BUDOWA PARADYGMATU BOGATEJ
ZOONOCI I WZAJEMNYCH UWARUNKOWA
Piszc o historiograi problemu nauka a religia koncentrowaem
si, poza odniesieniem do koncepcji Mertona, na zagadnieniu, jakim
jest powstanie nauki nowoytnej. Jednak wikszo prac historycznych
powstaych w cigu ostatnich dekad i opisujcych zwizki pomidzy
nauk a religi odnosi si do pniejszych okresw, zwaszcza do wiekw od XVII do XIX. Analizom wanie tego okresu naley zawdzicza ostateczny upadek schematu wojny w opisie relacji midzy nauk
i religi.
Lata osiemdziesite i dziewidziesite XX wieku David Wilson
nazwa okresem rewolucyjnych zmian w metodologii i interpretacji
problemu nauka a religia. Najwaniejsz i gbok przyczyn tych
zmian by, wspomniany wczeniej, gromadzony przez kilkadziesit poprzednich lat szczegowy materia historyczny. Gdy przekroczona zostaa pewna jego masa krytyczna, trudno ju byo zamkn zgromadzone bogactwo faktograczne w jakimkolwiek prostym schemacie.
T zasadnicz zmian podejcia znacz pewne publikacje i ich autorzy. Wan rol odegray prace, jeszcze z lat siedemdziesitych, Franka
Turnera i Jamesa Moorea, ktrzy podjli szczegowe studia nad relacjami nauki i religii w pnowiktoriaskiej Anglii (1871-1901), czyli
nad okresem, kiedy metafora militarna zostaa sformuowana przez
Drapera i Whitea. Z kolei naukowcy, ktrzy sformuowali i wdroyli

Nauka a religia. Historiografia problemu

167

do praktyki pryncypia nowego podejcia to midzy innymi David Lindberg, Ronald Numbers, John Brooke (Brooke 1991) i Margaret Osler
(1942-2010).
Turner badajc spory i konikty pomidzy przedstawicielami nauki i duchowiestwa w Anglii w drugiej poowie XIX wieku doszed
do wniosku, e nie wynikay one z merytorycznej wrogoci midzy
nauk i teologi. Bya to natomiast konsekwencja starcia si starych
i wschodzcych elit intelektualnych oraz spoecznych w walce o prymat
i powszechne uznanie w nowoczesnym, sprofesjonalizowanym spoeczestwie przemysowym (Turner, 1993a, s. 170). W epoce pnowiktoriaskiej, czyli w dobie rozwijajcej si nauki laboratoryjnej i coraz
szybciej postpujcej specjalizacji oraz profesjonalizacji zawodu naukowca, szacowny naukowiec amator, czsto duchowny lub szlachetnie urodzony, sta si ewidentnym anachronizmem. Nowa warstwa zawodowych intelektualistw, wyznajca lozoczny naturalizm (nauka
wyjania dziaanie natury bez uciekania si do przyczyn nadnaturalnych), nie miaa ochoty spoglda na dogmaty, teologi i religijne autorytety. Dya wic do odsunicia kleru od dziaalnoci naukowej
i pozbawienia go kontroli nad edukacj. Zderzya si z obrocami zinstytucjonalizowanej religii bronicymi swej pozycji w systemie szkolnictwa i pragncymi zachowa religi jako rdo porzdku moralnego
i spoecznego oraz z warstw naukowcw starszej daty, uksztatowanych przed faz profesjonalizacji tego zawodu. By to wic u korzeni
konikt interesw statusowych dwch grup spoecznych a nie zderzenie
prawd wiary i twierdze nauki, co gosili nieliczni lecz goni trybuni
obu stron.
Wsparciem tych twierdze byy analizy, przeprowadzone przez Turnera na temat pogldw czoowych naukowcw epoki pnowiktoriaskiej (Turner 1974, 1993b). Pokazay, e wiara religijna bya udziaem
wielu uczonych nowego pokolenia a od naturalizmu metodologicznego
nie odegnywao si z kolei wielu uczonych ze rodowisk tradycyjnych,
take duchownych. Dychotomiczny podzia na zacofan religi i postpow nauk oraz na konserwatywnych duchownych i nowoczesnych ludzi nauki coraz bardziej okazywa si mitem. Ukazywa to rwnie coraz bogatszy materia historyczny gromadzony przez innych uczonych

168

Jacek Kwaniewski

odnonie epoki pnowiktoriaskiej (m.in. prace Bernarda Lightmana,

Theodorea Portera i innych).
Z kolei James Moore (Moore 1979) przeanalizowa szczegowo
genez metafory militarnej Drapera i Whitea pokazujc, e upowszechnia ona faszywe, bo faktycznie nieistniejce dychotomie: midzy nauk a religi, midzy naukowcami i teologami, midzy instytucjami naukowymi i religijnymi. Pomijajc ju rozpropagowanie wielu
nieprawdziwych faktw
Niedugo po pracach Turnera i Moorea ukazay si ksiki, ktre
uznaje si za wyznaczajce nowy paradygmat w sposobie badania historycznych relacji pomidzy religi, teologi i Kocioem a nauk.
Pierwsz bya wydana w roku 1986 praca Bg i natura: historyczne
eseje o spotkaniu chrzecijastwa i nauki pod redakcj Davida Lindberga i Ronalda Numbersa. Ci znani historycy nauki zaprosili do
wsppracy szesnastu uczonych i efektem ich prac by nowatorski metodologicznie zbir artykuw dotyczcych relacji pomidzy religi i Kocioem a nauk w okresie od redniowiecza do wieku XX. Ksika
wytyczya nowy model podejcia do badania tych relacji. Zaproponowanym schematem historiogracznym bya zasada bogatej zoonoci
i wzajemnych uwarunkowa complexity thesis.
Zasada bogatej zoonoci i wzajemnych uwarunkowa nie wykluczaa, zdaniem Lindberga i Numbersa, moliwoci formuowania oglnych tez o kierunku zmian, od stanu podporzdkowania nauki w okresie redniowiecza do jej wzgldnej emancypacji w wieku siedemnastym. Nie mogo to jednak pomija bogatej rzeczywistoci historycznej, w ktrej przekonania religijne niejednokrotnie stymuloway kierunek mylenia naukowego a rodzce si koncepcje naukowe oddziayway na teologi.
Jak pisali Lindberg i Numbers, jestemy przekonani, e tradycyjne
dychotomie: wrogowie sojusznicy, konikt zgoda, s mylce
a nawet szkodliwe, bo prowadz do zych pyta [badawczych]. [...] nie
wolno [...] pyta kto by napastnikiem?, ale jak chrzecijastwo i nauka oddziayway na siebie?. Jestemy pewni, e badania wyka, e
owe kontakty miay wiele postaci [...]. Odkryjemy zmieniajce si sojusze i rwnoczesne przynalenoci do rnych [pozornie bdcych ze

Nauka a religia. Historiografia problemu

169

sob w konikcie] grup. Odsonimy tyle samo walki i konkurencji wewntrz spoecznoci chrzecijaskich i naukowych co pomidzy nimi.
A co najwaniejsze, zobaczymy, e oddziaywanie byo obustronne, e
zarwno chrzecijastwo jak i nauka byy istotnie ksztatowane przez
swoje wzajemne relacje. Jeli jednak wpadniemy w puapk przypisywania win i zasug, nigdy nie docenimy waciwie roli chrzecijastwa
i nauki w uksztatowaniu kultury zachodniej. I bardzo zuboymy nasze
rozumienie tego procesu (Lindberg, Numbers 1987).
Drug ksik, uznan z perspektywy lat za wytyczajca nowy kierunek w sposobie badania relacji midzy nauk i religi, bya wydana
kilka lat po zbiorze Lindberga i Numbersa praca Johna Hedleya Brookea Nauka i religia. Niektre z historycznych perspektyw badawczych (Brooke 1991). Termin bogatej zoonoci i wzajemnych uwarunkowa (complexity thesis) dla okrelania nowego sposobu podejcia
w badaniu tych relacji zosta zaproponowany w tej wanie ksice.
Analizujc okres od procesu Galileusza do sporw wok publikacji
O powstawaniu gatunkw Brooke pokaza na duej liczbie przykadw, e historycy zidentykowali wielk rnorodno sposobw oddziaywania przekona religijnych na uczonych wczesnonowoytnych.
Przekonania te staway si aksjomatycznymi zaoeniami naukowych
przedsiwzi, wpyway na metodologi przez dostarczanie kryteriw
wyboru pomidzy konkurujcymi teoriami a take motywoway angaowanie si w dziaalno naukow i j sankcjonoway. O tej ostatniej
sprawie kilka lat pniej pisa Steven Shapin: Uzasadnianie nowych
praktyk badawczych przez powoywanie si na poytek pyncy z nich
dla religii byo w caej Europie wanym sposobem zapewniania nauce
legitymizacji kulturowej. Wiek XVII by epok gboko religijn a instytucje religijne we wszystkich krajach europejskich, czy to na wasn
rk, czy to we wsppracy z pastwem, sprawoway ogromn wadz
wieck. aden nowy prd w kulturze, jeeli by powszechnie postrzegany jako zagroenie religii, nie mg liczy na instytucjonalizacj.
(Shapin 2000, s. 123).
Zasad bogatej zoonoci i wzajemnych uwarunkowa w odniesieniu do okresu wczesnonowoytnego stosowaa te inna znana ordowniczka nowego podejcia, Margaret Osler (lista jej publikacji

170

Jacek Kwaniewski

Osler 2010). Zaproponowaa historiograczny schemat opisu nazwany

przez ni przejmowaniem i tumaczeniem (appriopriation and translation). Zgodnie z tym modelem lozofowie przyrody przejmowali
czasem idee zrodzone w obrbie religii i na gruncie teologii, tumaczyli je na jzyk lozoi przyrody i uywali do rozwizywania problemw w nowym kontekcie. W tych przypadkach podstawowa struktura danej idei bya podobna w kadej z tych domen, ale suya do
rozwizywania problemw specycznych dla nauki. [...] W niektrych
przypadkach pojcia teologiczne byy przejmowane do dyskursu naukowego tracc swj specyczny kontekst teologiczny i funkcjonujc
dalej jako fundamentalne pojcia naukowe. Czasem za odwrotnie, to
pojcia naukowe byy przyswajane przez teologi z analogicznymi konsekwencjami. (Osler 1998, s 101-102). Schemat przejmowania i tumaczenia by jej zdaniem najwaciwszy, bo umoliwia badanie zmian
jakim podlegay konkretne idee teologiczne i naukowe w wyniku wzajemnych oddziaywa. Zapobiegao to bdnemu postrzeganiu i analizowaniu redniowiecznej i wczesnonowoytnej nauki i teologii jako
caociowych budowli. Bada naleao indywidualne koncepcje zanurzone w rnych rodowiskach intelektualnych i kulturowych oraz ich
wzajemne oddziaywania i zmiany.
Te ostatnie postulaty s powszechnie akceptowane i maj bardzo
wane konsekwencje dla badania relacji nauka a religia w oparciu
o zasad bogatej zoonoci i wzajemnych uwarunkowa. Uznano bowiem, e takie pojcia jak nauka redniowieczna czy teologia redniowieczna to jedynie hipostazy, ktrymi nauka historii nie powinna si
zajmowa. Istniej tylko konkretne koncepcje i teorie oraz konkretni
ludzie i ich pogldy. Jest to istotna rnica w porwnaniu w dawnym
podejciem, gdzie podmiotem, gwnym aktorem, czy bohaterem historii nauki byy czsto idee i relacje midzy nimi. Tak byo midzy
innymi z koncepcj Michaela Fostera, wic okrelone koncepcje
teologiczne i metodologie przyrodoznawstwa czy studiami Alexandra
Koyrego nad pogldami uczonych XVI-XVIII wieku. Fizyczni autorzy nie byli tam podmiotem historii, ale nosicielami pewnych idei,
pomidzy ktrymi rozgrywa si waciwy spektakl, na przykad narodzin nauki nowoytnej. Teraz zaczo dominowa ujcie spersona-

Nauka a religia. Historiografia problemu

171

lizowane. By pozosta przy wskazanym wyej przykadzie, bada si

ju nie zwizek teologii woluntarystycznej z wizj nauki empirycznej,
traktowanych jako zreikowane caoci, ale wszelkie wiadectwa pozostawione przez konkretnych uczonych i z nimi zwizane, aby odtworzy
logik ich rozumowania (Boyla, Newtona i innych) i oceni, czy i jak
stosowana przez nich metodologia bya zdeterminowana ich pogldami
religijnymi i teologicznymi (np. Davis 1999).
Przykadem takiej wanie analizy jest praca Margaret Osler Boska wola a lozoa mechanistyczna. Gassendi i Kartezjusz o przygodnoci i koniecznoci w wiecie natury (Osler, 1994). Autorka wykazaa, e cho obaj uczeni akceptowali mechanistyczn wizj Natury, to
rnili si co do sposobu jej badania. Byo to konsekwencj ich przekona teologicznych, ktre mona wywodzi z rnych tradycji myli
scholastycznej (Gassendi nominalizm, Kartezjusz tomizm). Gassendi optowa za wizj wiata przygodnego (przygodny oznacza, e
mgby by inny), ktrego waciwoci zale od wolnej Boej woli.
Z kolei Kartezjusz postrzega wiat, jako rzdzony ustalonymi przez
Boga wiecznymi, koniecznymi prawami majcymi matematyczn natur. Po przejciu przez pryzmat lozoi mechanistycznej, owe teologiczne ujcia wiata Natury jako przygodnego lub koniecznego zostay
przetworzone w odmienne style nauki (Osler 1994, str. 223). Przez
styl nauki Osler rozumiaa praktyczne konsekwencje oglnych zaoe epistemologicznych i metazycznych, ktre determinuj naukow
praktyk, a wic pytania, problemy i sposoby radzenia sobie z nimi.
W przypadku Gassendiego i Kartezjusza Osler wymieniaa nastpujce
pytania determinowane przekonaniami teologicznymi: Czy naukowcy
uwaaj, e samo abstrakcyjne rozumowanie i matematyka mog doprowadzi na prawdy naukowej? Czy te podkrelaj wag metod obserwacyjnych i eksperymentalnych? Czy rezultaty tych przedsiwzi
mona uzna za pewne? Czy te za co najwyej prawdopodobne? Jak
rol w wiecie opisywanym przez naukowca odgrywa przypadek? Czy
wszystkie fakty mog by wyjanione naukowo, czy te niektre le
poza zasigiem teorii naukowej? Styl nauki jest praktycznym wyrazem zaoe epistemologicznych i metazycznych [...]. Nawet jeli
naukowcy nie s w peni [tego] wiadomi [...] wybr przez nich pro-

172

Jacek Kwaniewski

blemw badawczych, metod dowodzenia, kryteriw wyboru najlepszego wyjanienia, wszystko to odzwierciedla [jak] zakadan metazyk i epistemologi. (Tame). Teologicznie zdeterminowane style
naukowe Gassendiego i Kartezjusza (poznanie empiryczne vs poznanie apriori, poznanie zawsze przyblione vs poznanie pewne, poznanie
ograniczone co do zakresu zjawisk vs poznanie wszystkiego) ujawniy
si z ca moc w nastpnym po nich pokoleniu badaczy. Osler wymieniaa tu przykadowo Hobbesa, Morea, Boylea, Huygensa i Newtona.
Ta i inne prace Osler oraz innych badaczy potwierdziy przedwojenne
intuicje Michaela Fostera.
Podejcie spersonalizowane umoliwia pozytywn ocen przekona religijnych w stymulowaniu rozwoju nauki wczesnonowoytnej
bez angaowania si w dyskusj, czy chrzecijastwo byo jej merytorycznym wspsprawc. Jak pisa Steven Shapin, Mwimy, e Boyle
uwaa, e to Bg porcza prawdziwo jego odkry a nie, e Bg to
czyni (Shapin 1992, s. 358). Jednak pytanie o merytoryczne wspsprawstwo nie znika, zostaje tylko usunite z tej konkretnej pespektywy badawczej, zwaszcza, gdy jest ona stosowana do analizy nauki
od wieku XVI. Pytanie to powraca w badaniach nad okresem wczeniejszym, midzy wiekiem XII a XV (np. Hu 2000, 2007; czciowo
Stiefel 1985).
Pewne prace uznawane s z czasem za wyznaczajce kierunek nowego mylenia. Tak byo ze wspomnianym zbiorem artykuw pod
redakcj Lindberga i Numbersa Bg i natura. S te ksiki stanowice swego rodzaju manifest szerszego rodowiska naukowego. Potwierdzaj przywizanie do nowego paradygmatu i jego powszechn
akceptacj. Tak rol spenia, monumentalna praca pod redakcj
Garyego Ferngrena Historia nauki i religii w zachodniej tradycji
(Ferngren 2000), wydana czternacie lat po zbiorze Lindberga i Numbersa. Osiemdziesiciu dwch autorw zamiecio cznie sto trzy artykuy, ktre objy praktycznie cay obszar historycznych zwizkw
religii i nauki. Niemal wszystkie (jednym z nielicznym wyjtkw by
tekst Stanleya Jaki) respektoway nowy model podejcia do badania historycznych relacji midzy nauk i religi. Osobn cz powicono
rozmaitym aspektom tych relacji, na przykad zmieniajcym si po-

Nauka a religia. Historiografia problemu

173

gldom na istot natury wiata, osobn intelektualnym i lozocznym

korzeniom nauki nowoytnej, na przykad arystotelizmowi, a osobn
opisom rnych tradycji religijnych oraz studiom rozwoju poszczeglnych dyscyplin nauki i ich powiza z tradycjami religijnymi. Wrd
autorw znaleli si najbardziej znani i wpywowi historycy. Praca
Ferngrena pokazaa, e w cigu czternastu lat po zaproponowaniu nowego modelu jego uyteczno zostaa gruntownie przetestowana i powszechnie zaakceptowana.
Nowa metodologia opisu historycznych relacji nauki i religii uwolnia histori nauki z okoww sztywnych i upraszczajcych schematw.
Umoliwia rozwj szczegowych bada bez narzuconych z gry konkluzji. Lektura kolejnych artykuw ze zbioru Ferngrena czy te wczeniejszego, pod redakcj Lindberga i Numbersa, pokazuje jak owocne
jest to podejcie. Tytuem przykadu wymiemy, zamieszczony u Ferngrena, interesujcy opis stopniowej sekularyzacji tumaczenia takich
zjawisk niebieskich, jak komety i meteory pod wpywem rozwoju astronomii (Sara S. Genuth), wsppracy naukowcw i Kocioa nad reform
kalendarza juliaskiego (James Lattis), czy te opis bardzo zrnicowanej recepcji teorii heliocentrycznej w obrbie Kocioa katolickiego
i wyzna protestanckich (Owen Gingerich).
Ciekawym zagadnieniem jest stosowanie zasady bogatej zoonoci
i wzajemnych uwarunkowa do jednego z kluczowych problemw historii nauki, mianowicie badania redniowiecznej genezy nauki wczesnonowoytnej. Konkretnie mam na myli rnorodne czynniki, ktre
przyczyniy si do powstania korpusu myli scholastycznej oraz rol
samej scholastyki w szerszej panoramie tworzenia nauki nowoytnej.
Ot czytajc na przykad prace na ten temat trzech wanych przedstawicieli nowego podejcia: Davida Lindberga (Lindberg 1986b, 2000,
2007), Edwarda Granta (Grant 2005, 2007) i Tobyego Hua (Hu
2000, 2007) wida wyranie, e zasada bogatej zoonoci i wzajemnych uwarunkowa umoliwia poczenie kilku istniejcych wczeniej
sposobw i tradycji analizy tego problemu. Z jednej strony, mamy wic
opisy oddziaywania nauki na teologi, czyli znan z historii lozoi
analiz recepcji Arystotelesa i spucizny muzumaskiej w wiekach od
XII do XIV oraz wczeniejszego wpywu Platona (Timajos), logiki ary-

174

Jacek Kwaniewski

steotelesowskiej i tradycji augustiaskiej. Z drugiej strony, wpyw religii to oczywicie trzynastowieczne ingerencje Kocioa w studia nad
Arystotelesem i jego arabskimi komentatorami, konsekwencje tych ingerencji na ukierunkowanie myli lozocznej i teologicznej w wiekach XIV-XV oraz to, co mwili o determinantach teologicznych i metazycznych opisani wczeniej historycy midzywojenni (m.in. Duhem, Whitehead, Burtt, Foster) a take Hooykaas, Jaki, Klaaren, Cohen i inni uczeni z tego krgu mylenia. Na to wszystko nakada
si problem wpywu czynnikw wobec nauki zewntrznych, spoecznych, ekonomicznych i innych, do ktrych historia i teoria nauki drugiej poowy XX wieku przywizuje coraz wiksz wag. W zalenoci
od preferencji te trzy skadniki (wpyw Arystotelesa i innych tradycji
naukowo-lozocznych, oddziaywanie Kocioa, teologii i metazyki
oraz czynniki zewntrzne) s wymieszane w rnych proporcjach odzwierciedlajcych znaczenie, jaki im przypisuje dany autor. Spord
trzech wymienionych historykw zwolennikw nowego podejcia,
Lindberg stosunkowo niewiele a Hu i Grant znacznie wicej uwagi
przywizuj do oddziaywania teologii i metazyki. Lindberg i Hu
uznaj za wane dziaanie czynnikw zewntrznych, ktre z kolei stosunkowo mniej zajmuj Edwarda Granta. W sumie, bez wzgldu na
osobist ocen tych trzech wizji, obrazy w nich zawarte s bez wtpienia bogatsze ni, jednostronne na tym tle, koncepcje powstae przed
stosowaniem zasady bogatej zoonoci i wzajemnych uwarunkowa.
To samo mona powiedzie o tekstach Margaret Osler, Margaret Jacob,
Johna Brookea i innych zwolennikw tej zasady, ktrzy zajmowali si
tym zagadnieniem.
6. WIEK XXI: POCZTEK KRYTYKI NOWEGO PARADYGMATU
I PROPOZYCJE ALTERNATYWNE
Formuowane s ostatnio opinie, e zasada bogatej zoonoci
i wzajemnych uwarunkowa rodzi niespodziewane i negatywne skutki
uboczne. Porzucenie bowiem starych wielkich narracji (koniktu,
harmonii, niezalenoci) na rzecz tej zasady a wic prowadzenie bada
ze wiadomoci wielkiej rnorodnoci pogldw i wielokierunko-

Nauka a religia. Historiografia problemu

175

wych, wzajemnych oddziaywa skutkuje w praktyce brakiem nowych,

szerszych generalizacji (Wilson 2000, s. 10, Dixon 2010). W nauce
akademickiej zaczyna dominowa specjalizacja i wskie analizy przypadkw. Za nagonione medialnie w ostatnich latach prby uj syntetycznych podejmowane s przez ludzi spoza rodowiska historykw
nauki, maj charakter popularny, wida w nich braki erudycyjne i s
wyranie apologetyczne (Stark 2006, Woods 2006).
Zbyt daleko posunita specjalizacja w historii nauki skutkuje szeregiem negatywnych zjawisk a ostatecznie podcina korzenie caej dyscypliny, gdy powoduje coraz mniejsze ni zainteresowanie i oglny
spadek liczby czytelnikw. Ta smutna diagnoza przedstawiona w roku
2005 przez Stevena Shapina (Shapin 2005) odnonie caej dyscypliny
dotyka rwnie literatury zajmujcej si historycznymi relacjami midzy nauk a religi. Na tym ostatnim obszarze prby przeciwdziaania kostnieniu w efekcie hiperprofesjonalizacji przybieraj rne formy.
Wspomnijmy o dwch takich przedsiwziciach. Kade zostao skierowane do odmiennej grupy odbiorcw. W obu aktywn rol odegra
wspominany ju wielokrotnie Ronald Numbers.
W roku 2009 pod jego redakcj ukaza si zbir artykuw wybitnych historykw problemu (m.in. Brooke, E.B. Davis, Harrison,
Lindberg, Livingstone, Moore, Osler, Park) zatytuowany z publicystycznym zaciciem: Galileusz idzie do wizienia oraz inne mity na
temat nauki i religii (Numbers 2009). W dwudziestu piciu esejach
napisanych z myl o szerokiej publicznoci, autorzy prostowali rozpowszechnione i bdne opinie, na przykad, e Koci redniowieczny
tumi rozwj nauki, e Galileusz by torturowany za popieranie kopernikanizmu, e Rewolucja Naukowa wyzwolia nauk z okoww religii,
e Einstein wierzy w osobowego Boga a Darwin utraci wiar po sformuowaniu teorii ewolucji, ale powrci do niej na ou mierci.
Autorzy respektujc obowizujcy paradygmat metodologiczny,
czyli zasad bogatej zoonoci i wzajemnych uwarunkowa, stworzyli
zarazem prac popularn, wietnie traajc w potrzeby i zainteresowania niespecjalistw. Potwierdziy to setki recenzji, gorce dyskusje na
blogach (midzy innymi sugerujce napisanie kolejnych tomw) i dua
sprzeda.

176

Jacek Kwaniewski

Rok pniej Numbers zaprezentowa, tym razem na forum profesjonalnym, prb nowego typu generalizacji redniego zasigu,
jak j nazwa. W eseju pod sporo mwicym tytuem Upraszczanie
zoonoci (Numbers 2010) autor przyznaje, e poza krgiem specjalistw zasada bogatej zoonoci i wzajemnych uwarunkowa budzi u wikszoci ludzi znudzenie i co gorsza nie przekonuje. Pozostaj wierni postrzeganiu relacji nauki i religii w starych, odrzuconych
przez nauk schematach koniktu lub harmonii. Powstaje wic pytanie, jak pogodzi zasad zoonoci, ktra precyzyjnie odzwierciedla
historyczne relacje pomidzy nauk i religi z potrzeb pokazywania
szerszych trendw, ktre by ujy te relacje bardziej syntetycznie.
Propozycja Numbersa jest nastpujca. Spogldajc na ostatnie sto
kilkadziesit lat debaty nauka a religia oraz na podejcie naukowcw, nie tylko historykw, do tego zagadnienia, Numbers dostrzega
pi charakterystycznych kwestii. Ich identykacja jest prb tytuowego uproszczenia zoonoci. Bogata zoono zostaje sprowadzona
do kilku zaledwie klas problemw badawczych. Kada klasa jest zbiorem pewnych obserwowanych fenomenw i zarazem wyodrbnionym
na tej klasie zbiorze bada naukowych.
Numbers owe klasy fenomenw/problemw badawczych nazywa
kolejno: naturalizacj, prywatyzacj, sekularyzacj, globalizacj i radykalizacj. Naturalizacja to usuwanie z dyskursu naukowego jakichkolwiek odwoa spoza empirii oraz badanie tego historycznego zjawiska z perspektywy historyka i socjologa. Prywatyzacja to usuwanie
problemu Boga z dyskursu naukowego, wycofywanie religii poza profesjonalny wiat nauki i uznanie przekona religijnych za spraw osobist, nie majc zwizku z dziaalnoci naukow. Jest to rwnoczenie
badanie tego historycznego procesu, jego genezy oraz konsekwencji.
Sekularyzacja to problem przekona religijnych naukowcw na porwnawczym tle caego spoeczestwa. Nazwa nadana przez Numbersa sugeruje utrat wiary wrd rosncej czci naukowcw amerykaskich.
Fakty nie s tu jednak jednoznaczne i wyniki rnych sonday s gorco dyskutowane (Ecklund 2007, Larson i Whitham 1998, Numbers
2010 s. 270-272, 280; Stark 2003 s. 192-197). Globalizacja to z kolei
efekt dostrzeenia faktu, e czasem te same sprawy na styku nauka

Nauka a religia. Historiografia problemu

177

religia bardzo rnie byy postrzegane, oceniane i badane przez rne

grupy w rnych krajach, na rnych kontynentach i w rnych okresach. Numbers jako przykad podaje wiatow recepcj teorii Darwina
oraz midzynarodowe rozprzestrzenianie si ruchu kreacjonistycznego.
Za radykalizacja to zjawisko datujce si od mniej wicej poowy
XIX wieku, kiedy to gorce dyskusje o relacjach nauki i religii wykreoway po jej obu stronach ekstremistw, ktrzy ogniskowali na sobie
uwag opinii publicznej, cho umiarkowani z reguy daleko przewyszali liczb nielicznych zelotw. Wegetujcy na obrzeach ekstremici staj si co jaki czas i na jaki czas popularni przy okazji pewnych wydarze. Tak byo w latach dwudziestych podczas tak zwanego
mapiego procesu w sprawie nauczania teorii ewolucji w szkoach
publicznych. Ostatnio uwag opinii publicznej przykuwa znany biolog
i genetyk Richard Dawkins, ktry wchodzc na teren religioznawstwa
okaza si antyreligijnym pasjonatem.
Czy propozycja Numbersa zostanie uznana za atrakcyjn alternatyw, pokae czas. W odniesieniu do problemu genezy nauki nowoytnej, najciekawszym pomysem na ujcie syntetyczne byoby, moim
zdaniem, zanurzenie obrazu wzajemnych relacji pomidzy nauk i religi w szerszych kontekstach, midzy innym historycznym, geopolitycznym, spoecznym, ekonomicznym, organizacyjnym i politycznym.
Przedmiotem analizy byaby triada: nauka religia owe konteksty
zewntrzne. Wanym elementem tego podejcia byoby szerokie wykorzystanie dorobku teorii nauki z okresu ostatnich trzydziestu czterdziestu lat, ktry silnie akcentuje zewntrzne wobec nauki uwarunkowania jej rozwoju. Dotychczasowe prace zwolennikw zasady bogatej
zoonoci i wzajemnych uwarunkowa pokazuj niektre z owych determinant zewntrznych, ale do stworzenia obrazu, w ktrym owe zewntrzne czynniki graj rwnorzdn rol droga jeszcze daleka. Przy
czym rwnorzdne traktowanie nie wyklucza wskazania kierunkw zalenoci w obrbie tak analizowanej triady.

178

Jacek Kwaniewski

7. ZAKOCZENIE. PRZYCZYNY EWOLUCJI POGLDW

W OKRESIE 1874-2010
W okresie stu kilkudziesiciu lat nastpia radykalna zmiana w podejciu historykw i socjologw do opisu i oceny historycznych zwizkw nauki i religii. W roku 1896 Andrew Dickson White uywa raz
po raz okrele: wojna, konikt, terror, odwrt, kapitulacja, rozejm,
zmiadenie, wyzwolenie. Terminologia militarna najlepiej bowiem
oddawaa jego zdaniem istot tych relacji. Bya to bowiem, wedug Whitea, wojna midzy wyzwalajc czowieka nauk a represyjnymi i hamujcymi postp teologi, Kocioem i duchownymi. Dokadnie sto lat pniej, w roku 1996, Steven Shapin, krelc Zarys
Bibliograficzny swojej pracy o Rewolucji Naukowej, pisa natomiast:
uznanie konstruktywnych zwizkw nauki i religii jest obecnie tak
powszechne, e niemal kada nowoytna praca historyczna podejmuje
to zagadnienie. Dotyczy to wikszoci ksiek i artykuw przytoczonych w niniejszej bibliograi (Shapin 2000, s. 170). Niniejszy szkic
potwierdz t opini Shapina.
Tak radykalna zmiana domaga si wyjanie. Co si stao na przestrzeni wieku, mimo postpujcej sekularyzacji, e religia, a praktycznie biorc chrzecijastwo, oraz Koci nie tylko przestay by uwaane za wrogw nauki, ale ich rola w powstaniu nauki nowoytnej zostaa uznana za konstruktywn?
Jest to temat na szerok rozpraw i w tym miejscu chciabym jedynie wskaza trzy elementy, moim zdaniem istotne, cho wymienione
w kolejnoci niekoniecznie odzwierciedlajcej ich relatywne znaczenie.
Po pierwsze, wane zasugi pooyy dla takiej ewolucji prace wybitnych prekursorw, midzy innymi Duhema, Whiteheada, Burtta
i Fostera oraz tych, ktrzy idc kursem kolizyjnym z wiodcym trendem myli humanistycznej lat 50., 60. i 70. tworzyli koncepcje akcentujce rol chrzecijastwa. Gdy trendy si zmieniy, prace te i ich
autorzy stay si uznanym skadnikiem gwnego nurtu.
Po drugie, wan rol odegraa instytucjonalizacja historii nauki
jako dyscypliny akademickiej. Powstajce katedry uniwersyteckie,

Nauka a religia. Historiografia problemu

179

idcy w lad za tym sformalizowany proces ksztacenia i awansowania kadry naukowej, rosnca liczba periodykw i publikacji ksikowych, konferencje wszystko to podnioso status tej dziedziny myli
historycznej i zwikszao liczb ludzi wicych z ni swoje zawodowe
kariery. W efekcie nastpowa szybki wzrost produkcji naukowej a gromadzone bogactwo danych coraz bardziej podwaao wszelkie jednostronne schematy historiograczne.
Po trzecie, od lat szedziesitych dwudziestego wieku daje o sobie zna pokoleniowa zmiana warty w humanistyce. Ganie urok neopozytywizmu i ahistorycznych teorii nauki, a wraz nimi przekonanie,
e metazyka jest zbiorem zda pozbawionych sensu a nauka procesem w peni racjonalnym i autonomicznym. Zdania metazyczne,
czyli empirycznie niewerykowalne i niefalsykowalne zostaj coraz
szerzej uznawane za penoprawny skadnik teorii naukowych. Wiedza
naukowa zaczyna by za postrzegana nie jako autonomiczna i oparta
na uniwersalnych zasadach racjonalnoci, ale cile powizana z uwarunkowaniami historycznymi i spoecznymi (Bird 2008, Longino 2008,
Weldon 2000). Taka zmiana duchowego klimatu spowodowaa, e historia nauki i teoria nauki zaczy mniej wicej w tym samym czasie
i podobnym kursem legitymizujc nawzajem swoje drogi. Uatwio
to usankcjonowanie na rwnych prawach religii, teologii i metazyki
w rywalizacji z innymi czynnikami o ustalenie wspsprawstwa nauki
nowoytnej.
LITERATURA
Ariew Roger, (2007), Pierre Duhem, [w]: Stanford Encyclopedia of
Philosophy, http://plato.stanford.edu/entries/duhem
Barbour Ian G., (1966), Issues in science and religion, New York:
Prentice Hall, 1966
Barbour Ian G., (1993, 1994), Jak ukadaj si stosunki midzy
nauk a teologi?, [w]: Zagadnienia lozoczne w nauce, XV
/ 1993, XVI / 1994
Barr Stephen M., (2005), Wspczesna zyka a wiara w Boga,
Wrocaw: Techtra 2005

180

Jacek Kwaniewski

Bird Alexander, (2008), The Historical Turn In the Philosophy of

Science, [w]: The Routledge Companion to Philosophy of
Science, red. Stathis Psillos, Martin Curd, Abingdon: Routledge,
2008
Brooke John H., (1991), Science and Religion: Some Historical
Perspectives, Cambridge: Cambridge University Press, 1991
Burtt Edwin A., (1925), The Metaphysical Foundations of Modern
Physical Science, New York, London: Kegan Paul, Trench,
Trubner & Co., Ltd, 1925
Buttereld H., (1931), The Whig Interpretation of History, London:
G. Bell and Sons 1931
Buttereld H., (1968), Rodowd wspczesnej nauki 1300-1800,
Warszawa: PWN 1968
Caiazza John C., (1988), recenzja ksiki: Stanley L. Jaki, Uneasy
Genius: The Life and Work of Pierre Duhem Modern Age, [w]:
A Quarterly Review, Volume 32, Spring 1988, Number 2
Centrum Kopernika Informacja, (bez daty),
http://www.copernicuscenter.edu.pl/centrum
Cohen Hendrik F., (1994), The scientic revolution:
a historiographical inquiry, Chicago London: The University of
Chicago Press 1994
Coyne George V., Heller Micha, (2007), Pojmowalny wszechwiat,
Warszawa: Prszyski i S-ka 2007
Davies Paul, (2006), Bg i nowa zyka, Warszawa: Cyklady 2006
Davies Paul, (2007), Taking science on faith, [w]: The New York
Times, 24.11.2007. Polskie tumaczenie wraz z dyskusj
zostao zamieszczone na portalu www.racjonalista.pl
Davies Paul, (2008a), Kosmiczna wygrana. Dlaczego wszechwiat
sprzyja yciu?, Warszawa: Prszyski i S-ka 2008
Davies Paul, (2008b), Porzdek wszechwiata, wywiad
z P. Daviesem, [w]: Polityka nr 42/2008

Nauka a religia. Historiografia problemu

181

Davis Edward B., (1994), Christianity and Early Modern Science:

Beyond War and Peace?, [w]: Perspectives on Science and
Christian Faith, Vol. 46, No. 2, 1994
Davis Edward B., (1999), Christianity and Early Modern Science:
The Foster Thesis Reconsdered, [w]: Evangelicals and Science in
Historical Perspective, tom pod redakcj: Livingstone David N.,
Hart D.G., Noll Mark A., New York: Oxford University Press,
1999
Dillenberger John, (1960), Protestant thought and natural science:
A historical study, Nashville: Abingdon Press, 1960
Dixon Thomas, (2010), Introduction, w: Science and Religion. New
Historical Perspectives, red. Dixon Thomas, Cantor Georey,
Pumfrey Stephen, Cambridge: Cambridge University Press 2010
Draper John William, (1874), History of the Conict between
Religion and Science, New York: D. Appleton and Company,
1974. Polskie tumaczenie tej ksiki nosi tytu: Dzieje stosunku
wiary do rozumu, tum. J. Karowicz, pierwsze wydanie polskie:
Warszawa: L. Polak, 1882
Draper John William, (1880), History of the Conict between
Religion and Science, London: C. Kegan Paul & Co, (wydanie
XIV) 1880
Ecklund Elaine H. (2007), Religion and Spirituality among
University Scientists, na stronie internetowej
http://religion.ssrc.org/reforum/Ecklund.pdf
Ferngren Gary B. (red), (2000), The History of Science and Religion
in the Western Tradition. Encyclopedia, New York: Garland
Publishing Inc., 2000
Foster Michael B., (1934), The Christian Doctrine of Creation and
the Rise of Modern Natural Science, [w]: Mind, vol. 43, Issue
172, 1934
Foster Michael B., (1935, 1936), Christian Theology and Modern
Science of Nature, [w]: Mind, vol. 44, Issue 176 1935 i Mind,
vol. 45, Issue 177, 1936.

182

Jacek Kwaniewski

Gould Stephen J., (2002), Skay wiekw. Nauka i religia w peni

ycia, Warszawa: Zysk i S-ka 2002
Grant Edward, (2005), redniowieczne podstawy nauki nowoytnej,
Warszawa: Prszyski i S-ka 2005
Grant Edward, (2006), Science and Religion, 400 B.C. to A.D. 1550,
From Aristotle to Copernicus, Baltimore: The Johns Hopkins
University Press, 2006
Hall Rupert, (1966), Rewolucja naukowa 1500-1800, Warszawa:
PAX 1966
Heller Micha, (2006), Filozoa i wszechwiat, Krakw: Universitas
2006
Heller Micha, Zbigniew Liana, Janusz Mczka, Adam Olszewski,
Wodzimierz Skoczny, (1999), Jak lozofuje si w OBI?, [w]:
Zagadnienia Filozoczne w Nauce, XXV / 1999
Hooykaas, R., (1975), Religia i powstanie nowoytnej nauki,
Warszawa: PAX 1975
Hooykaas, R., (1987), The Rise of Modern Science: When and
Why?, The British Journal of the History of Science, Vol. 20,
No. 4, 1987
Hodgson Peter E., (1994), Pierre Duhem: historian of the Christian
origin of science, [w]: Contemporary Review, March 1994
Hu Toby E., (2000), Science and Metaphysics in the Three
Religions of the Book, [w]: Intellectual Discourse, 2000, Vol.
8, No 2
Hu Toby E., (2007), The Rise of Early Modern Science: Islam,
China, and the West, New York: Cambridge University Press,
(drugie wydanie), 2007
Ilie Rob, (2008), History of Science, artyku na stronie internetowej
Making History Instytutu Bada Historycznych, University of
London http://www.history.ac.uk/makinghistory/index.html
Jaki Stanley, (1974), Science and Creation: From Eternal Cycles to
Oscillating Universe, Edinburgh: Scottish Academic Press 1974

Nauka a religia. Historiografia problemu

183

Jaki, Stanley L., (1984), Uneasy Genius: The Life and Work of Pierre
Duhem, Dordrecht, London, Boston: Martinus Nifho 1984
Jaki, Stanley L., (1988), The Physicist as Artist: the landscapes of
Pierre Duhem, Edinburgh: Scottish Academic Press 1988
Jaki, Stanley L., (1991), Scientist and Catholic: an essay on Pierre
Duhem, Front Royal, VA: Christendom Press 1991
Jaki Stanley, (1994), Zbawca nauki, Pozna: W drodze 1994
Jaki Stanley, (1995), Bg i kosmologowie, Racibrz-Wrocaw:
RAF-SCRIBA 1995
Jaki Stanley, (2000), The Christological Origins of Newtons First
Law, [w]: Science and the Future of Mankind. Science for Man
and Man for Science, Pontical Academy of Sciences 2000
Kaiser Christopher B., (2007), Toward a Theology of Scientic
Endeavour. The Descent of Science, Burlington: Ashgate
Publishing Company 2007
Klaaren Eugene M., (1977), Religious Origins of Modern, Science:
Belief in Creation in Seventeenth-Century Thought, Grand
Rapids: William B. Eerdmans, 1977
Koyre A., (1998), Od zamknitego wiata do nieskoczonego
wszechwiata, Gdask: Sowo/Obraz Terytoria 1998
Larson Edward J., Witham Larry (1998), Leading Scientists Still
Reject God, [w]: Nature, Vol. 394, 23 July 1998
Lindberg David C., Numbers Ronald L., (1986a), Introduction, [w]:
God and Nature: Historical Essays on the Encounter Between
Christianity and Science, red. Lindberg David C., Numbers
Ronald L., Berkeley, Los Angeles, London. 1986. Polskie
tumaczenie pt. Metahistoryczne uwagi o konikcie nauki
i teologii [w]: Zagadnienia lozoczne w nauce, XX / 1997
Lindberg David C., (1986b), Science and the Early Church, [w]:
God and Nature: Historical Essays on the Encounter Between
Christianity and Science, red. Lindberg David C., Numbers
Ronald L.,Berkeley and Los Angeles: University of California
Press, 1986.

184

Jacek Kwaniewski

Lindberg David C. (red), Numbers Ronald L. (red), (1986c), God

and Nature: Historical Essays on the Encounter Between
Christianity and Science, Berkeley and Los Angeles: University
of California Press, 1986.
Lindberg David C., Numbers Ronald L., (1987), Beyond War and
Peace: A Reappraisal of the Encounter between Christianity and
Science, [w]: Perspectives on Science and Christian Faith,
1987, vol.39, nr. 3
Lindberg David C., (2000), Medieval Science and Religion, [w]: The
History of Science and Religion in the Western Tradition.
Encyclopedia, Ferngren Gary B. (red), New York: Garland
Publishing Inc., 2000
Lindberg David C., (2007), The Beginnings of Western Science: The
European Scientic Tradition in Philosophical, Religious, and
Institutional Context, Prehistory to A.D. 1450, (second edition),
Chicago and London: The University of Chicago Press, 2007
Longino Helen, (2008), Philosophy of Science After the Social Turn,
wykad wygoszony w Uniwersytecie w Bratysawie 9. czerwca
2008, http://www.exu.sk/material/temac/longino/PhilSci-SocialTurn Longino 1prednaska.pdf
Mczka Janusz, (1996), Czy Chrystus zbawi nauk?, [w]:
Zagadnienia Filozoczne w Nauce, XIX / 1996
McGrath Alister E., (2001), Scientic Theology: Nature, Grand
Rapids: Eerdmans, 2001
McGrath Alister E., (2009), Nauka i religia, Krakw: WAM, 2009
Merton Robert, (1938), Science, Technology and Society In
Seventeenth Century England, Osiris, Vol. IV, Bruges: St.
Catherine Press, 1938
Merton Robert, (1982), Purytanizm, pietyzm i nauka, [w]: Teoria
socjologiczna i struktura spoeczna, Warszawa: PWN, 1982.
Pierwsze wydanie: Puritanism, Pietism, and Science, [w]:
Sociological Review, 1936, vol. 28

Nauka a religia. Historiografia problemu

185

Moore James R., (1979), Post-Darwinian Controversies: A study of

the Protestant struggle to come to terms with Darwin in Great
Britain and America 1870-1900, Cambridge: Cambridge
University Press 1979
Numbers Ronald L. (red), (2009), Galileo Goes to Jail and Other
Myths About Science and Religion, Cambridge: Harvard
University Press, 2009
Numbers Ronald L., (2010), Simplifying complexity: patterns in the
history of science and religion, [w]: Science and Religion. New
Historical Perspectives, red. Dixon Thomas, Cantor Georey,
Pumfrey Stephen, Cambridge: Cambridge University Press 2010
OBI, (2008), Orodek Bada Interdyscyplinarnych. Rozwj OBI,
http://www.obi.opoka.org.pl/rozwoj.html
Osler Margaret J., (1994), Divine Will and the Mechanical
Philosophy: Gassendi and Descartes on Contingency and
Necessity in the Created World, Cambridge: Cambridge
University Press, 1994
Osler Margaret J., (1998), Mixing Metaphors: Science and Religion
Or Natural Philosophy and Theology In Early Modern Europe,
[w]: History of Science, Vol. 36, part 1, March 1998, No. 111
Osler Margaret J., (2010), lista publikacji:
http://philpapers.org/s/Margaret%20J.%20Osler
Plantinga Alvin, (2010), Religion and Science, [w]: Stanford
Encyclopedia of Philosophy,
http://plato.stanford.edu/entries/religion-science
Sarton George, (1955), Introductory Essay, [w]: Religion and
Reality, red. J. Needham, New York, 1955
Shapin Steven, (1982), History of Science and Its Sociological
Reconstructions, [w]: History of Science, Vol. XX, 1982.
Polskie tumaczenie Michaa Tomczyka,
http://eck.umcs.lublin.pl/fsn.shapin.hnsocjrek.htm

186

Jacek Kwaniewski

Shapin Steven, (1992), Discipline and bounding history and

sociology of science as seen through externalism internalism
debate, [w]: History of Science, Vol. 30, 1992
Shapin Steven, (2000), Rewolucja naukowa, Warszawa: Prszyski
i S-ka, 2000
Shapin Steven, (2005), Hyperprofessionalism and the Crisis of
Readership in the History of Science, [w]: Isis, Vol. 96 No 2
(June 2005)
Stark Rodney, (2003), For the Glory of God. How Monoteism Led to
Reformations, Science, Witch-Hunts, and the End of Slavery,
Princeton: Princeton University Press, 2003
Stark Rodney, (2006), The Victory of Reason. How Christianity led
to Freedom, Capitalism, and Western Success, New York:
Random House, 2006
Stiefel Tina, (1985), The Intellectual Revolution in Twelfth-Century
Europe, Beckenham i Sydney: Croom Helm Ltd., 1985
Turner Frank M., (1974), Between Science and Religion: The
Reaction to Scientic Naturalism in Late Victorian England,
New Haven: Yale University Press, 1974.
Turner Frank M., (1993a), Rainfall, Plagues, and the Prince of
Wales, [w]: Turner Frank M., Contesting Cultural Authority:
Essays in Victorian Intellectual Life, Cambridge: Cambridge
University Press, 1993. Tekst ten zosta po raz pierwszy
opublikowany pod tytuem: Rainfall, Plagues, and the Prince of
Wales. A Chapter in the Conict of Science and Religion, [w]:
Journal of British Studies, 13, 1974
Turner Frank M., (1993b), The Victorian Conict between Science
and Religion: A Professional Dimension, [w]: Turner Frank M.,
Contesting Cultural Authority: Essays in Victorian Intellectual
Life, Cambridge: Cambridge University Press, 1993. Tekst ten
zosta po raz pierwszy opublikowany pod tym samym tytuem
[w]: Isis, Vol. 69, No. 3, Sep 1978
Weldon Stephen P., (2000), The Social Construction of Science, [w]:
Ferngren Gary B. (red), The History of Science and Religion in

Nauka a religia. Historiografia problemu

187

the Western Tradition. Encyclopedia, New York: Garland

Publishing Inc., 2000
White Andrew D., (1876), The Warfare of Science, New York: D.
Appleton and Co., 1876
White Andrew D., (1897), A History of Warfare of Science with
Theology in Christendom, New York: D. Appleton and Co., 1897
Whitehead, A.N., (1988), Nauka i wiat wspczesny, Warszawa:
PAX 1988
Wilson David B., (2000), The Historiography of Science and
Religion, [w]: The History Of Science and Religion in the
Western Tradition. Encyclopedia, red. Ferngren Gary B., New
York 2000
Woods T.E., (2006), Jak Koci katolicki zbudowa zachodni
cywilizacj, Krakw: AA 2006
Wykstra, Steven John, (1996). Should Worldviews Shape Science?
Toward an Integrationist Account of Scientic Theorizing, [w]:
Facets of Faith and Science, vol. 2: The Role of Beliefs in
Mathematics and the Natural Science in Augustinian Perspective,
praca pod red. J.M. van der Meer, Lanham: University Press of
America, 1996
Wybrow, Cameron (red), (1992), Creation, Nature, and Political
Order in the Philosophy of Michael Foster (1903-1959): The
Classic Mind Articles and Others, with Modern Critical Essays,
N.Y./Lampeter, Wales: Edwin Mellen Press, 1992.
SUMMARY
THE HISTORIOGRAPHY OF SCIENCE AND RELIGION
The article shows the evolution of historians and sociologists views in
1874-2010 period how the historical relations between science and religion
should be presented. The key theories have been discussed which are the milestones in this evolution: from 19th century Drapers and Whites works which
formed the so called conict thesis to the present complexity thesis, which
recognizes the religion as signicant co-originator of modern science.