PHAM Quae PHONG

Phu'dng phap hang so bien thlen

I. £)AT VAN £)t

Chung ta cJ?t van cJe cung giai cac ph liang trinh sau :

1) x3 + J6f = ~ 2) t+t-x2-15x-25=0.

x' x

5) _1 __ 1 = (2)X _ (_i_)X 6) iog, x' + iog, x2 = X + x1og, 7 •

2X 3x 14 21'

Thll cJ?t bUt:

• Bien dOi x3 + J6! =~. :::? 1-15i+ J68 =0 ,d~t i=~O, phlIong trinh tra lhanh f-15t+ J68 =0.

X" x

£)6 la rnot phlIong trinh bac ba. Khong co nhan xet va dean nghi$m vo ty nen vi$c dean nghi$m cua phlIqng trinh nay de bien dOi n6 fhanh phlIong trinh tlch van con kh6 khan.

• Xem phlIong trinh t+t-x2-15x-25=0. (*)

£)6 la m¢t phlIong trinh bac 4 day du d6i vai x. LEi tl! nhien ta lien tlIang tai cac phlIong trinh bac 4 da biet each giai : at+bi+c=O, (x+a)4+(x+W=c, at+bi+cl+kbx+f<2a2=0, t=al+bx+c. Mong rang chUng 58 mach baa each d~t §n phu de dua va phironq trinh b~c hal. £)ang Mc phlIong trinh (*) khong roi vao cac d~ng quen thuoc ay.

M¢t y thuc thlIong fnrc la dean nghi$m (tim v~n may) de tcr d6 bien dOi (*) va phlIong trinh fch. £)ang Mc viec

nay cOng ch~ng thanh, bai phlIong trinh khong c6 nqhiem hCtu tY.

Dich chuyen sang con dlIong bien dOi VT(*) lhanh tlch cua hai tam thuc bac hal. * M¢t thil thu~t thlIong dOng la phlIong phap h$ 56 bat dinh :

G9i F(x)=(I+mx+n)(I+px+q). Khai trian F(x) va dong nhat F(x) vai VT(*). Vi$c nay dan tai giai h~ 4 phlIong trinh vai 4 §n m, n, p, c. Xem ra 16i mot: con 18m chong gai!

* Lai con nha vai phlIong trinh chua tham 56, chung ta c6 the trao cJoi vai uo an va tham s6 de bien dOi phlIong trinh b~c cao va phlIong trinh tfch. PhlIong trinh tren khong thuoc d~ng d6.

• Vai cac phlIong trinh con I~i : X1og,7 = iog, x + log 3 x5 t= -11 cotx=12cotx,

. 2_ _ 2_ = (2)X _ (_i_)X iog, x' + iog, x' = x + x1og, 7 X 108, 11 + 310g, .r =2x, d6 la nhihlg phlIong

2X 3X . 14 21' ,

trinh luy thua vai nhieu co 56 khac nhau. PhlIong phap su d~ng dinh Iy Roll cOng kh6ng phai la chia khoa nay tach cho "canh clla" b~t ra tap nghi$m cac phlIong trinh nay. Xem ra cOng cua cac phlIong trinh ay khong d~t fren nhO'ng con dlIong rna chunq ta dang d~t chan.

Bai viet nay trinh bay bi m~t dang dung im sau lau dai cua cac phlIong trinh nhu the.

II. PHl10NG PHAp HANG 56 BI~N THIt:N

Tron~ qua trinh giai m¢t bal toan ta c6 the d~t met bieu thuc cua ph~ong trinh lam §n pbu.

£)~t an phu la bf quyet fhanh cong clla nhieu loi giai bai toano "£)~t an phu cOng nhir V8 them dlIong trong hinh h9C, flmdiroc nha tal trqtrong kinh teo Kh6 rna n6i het cac each d~t §n phu". Tuytheo su hieu biet va g6c d¢ bal toan rna ta co cac each d~t §n phu khac nhau. Khi §n phu "dang quang", phlIong trinh co the dien ra cac hinh thai nhu sau :

• An rnoi thay the hoan toan §n cO (nhu trlIong hqp phlIong trinh trOng phlIong ch~ng han). Ta n6i rang d6 la phep d~t an phlj teen pMn.

• An mai kh6ng thay the hoan toan §n cO rna ca §n moi va §n cO cOng chung ton tai trong mot phlIong trinh.

Ta n6i rang d6 la phep d~t d~t an phlj khOng toan pMn. Trang trlIong hop nay, each d6i xu vai hai §n cOng khac nhau.

+ Vai fro giLra gin cO va gin mai hoan toan binh dang vai nhau. Khi d6 thuong bal toan dU<;1c dira ve giai h~ phuong trinh hai gin.

+ Vai fro giLra gin cO va gin mai khong binh dang vai nhau. Khi d6 thuong gin cO tra thanh cac h~ 56 cua phuong trinh "tMp tOng" cho gin rnoi.

* Trong phuong trinh c6 tham 56, nhieu khi gin phu chfnh 113 tham 56. Dieu nay dan den phuong phap giai phuong trinh bang each "Trao dO; vai uo gicra fIn va tham s6".

M¢t 56 phuong frinh b~c hai d6i vai tham 56 da duoc giai theo phuong phap nay. (B~n doc c6 th~ tim hi~u dieu nay tren met 56 tai li~u, chang han Pharn Qu6c Phong :" aoi dl10ng Dc;li so 10", Nha xuat ban D~i hoc Qu6c Gia Ha N¢i)

* M¢t Ie cOng tl/ nhien 113 gin phu c6 th~ 113 mot h~ 56 nao d6 cua phuong trinh. Ta gqi do la "Phuong phap hang 56 bien thien". Su hi~n di~n cua phuong phap nay da g6p them loi giai doc dao, trong m¢t 56 truong hop n6 con 113 "cuu canh" cho cau tra loi. (Nhtm day xin nhac lai rang thong qua nhieu each giai khac nhau cua bai toan, ta hi~u sau sac hon bai toan va thuc d§y tu duy phat tri~n. C6 Ie loi giai cua bai toan khong chi dCtng lal a dap 56.)

3 .J68 15

Thl dl;l 1 (P), Tim GaG nghi~m clung phl10ng trinh x + - = - . (1)

x3 x

Li1i giai

EMu ki~n x;tO.

I, h'- ? h t'h(1) 3.J68 15 1 2m 17-2

• Xo a ng lE;lm cua p uong nn ¢::> Xo + -3 = - ¢::> Xo + -3- = --

Xo Xo Xo Xo

, ".l, 2a a 2 - 2 ? ?

phtronqfrlnh sau voi an la a: X~+-1 =-- ¢::>xoa2-2a-x~-2xo=0

Xo Xo

(2)

~ m 113 nghi~m cua

ra! = -x~ (3)

¢::> _ 2 + x~

a2 ---?- (4)

Xo

• Thay a1=m VaG (3) ta c6 x~ =-m (mau thuan),

• Thay a2=m VaG (4) ta c6m = 2 + 2X~ ~ x~ -m x~ +2=0

Xo

2_ m ± 3 -+ J m ± 3 th? - (2)

¢::>xo 2 ¢::>xo-- 2 oaman.

TCt (S), (6) ket lu~n phuong trlnh da cho c6 cac nghi~m 113 xo=± J ~ ± 3 . Li1i binh 1

Neu Slr dl,lng bien dOi (1)~ 1-1S;+ 2m =0. D~t ;=(>0, ta c6 f-13t+ 2m =0. D61a mot phuong

trinh bac ba. Khong c6 nhan xet ve dean nghi~m vo ty nen viec doan nghi~m cua phuong trinh nay d~ bien dOi n6 thanh phuong trinh nch van con kh6 khan.

(S)

Thi dlJ 2. Gilli phl10ng trinh log~ x + log, ~ = 5 log, 8 - 25 log; 2 = 0 Li1i giai

(1)

Dieu ki~n 0<x;t:1

(2)

Dat log2x=t ta c6 log 2=! log 8= l loa ~ =t-2.

• , x t' x t' 02 4

Phuong frinh (1) tra thanh f+t-2= _!2 _ 25 ¢::> t+f-2f-1St-2S=0

t t 2

(3)

(6)

£)~t a=5, phuong trinh trotMnh a2+3at-f(f-t+2)=0 (4)

Xem (4) 113 phuong trinh b~c hai d6i vai a, ta c6 L\=f(2t+W

[a = - 3t + t(2t + 1)

SOi vay (3) ¢::> 2 ¢::> [a = fCt -1) => [5 = t2 - t

. - 3t - t(t + 1) a = -t(t + 2) 5 = _t2 - 2t

a = ---'----'--

2

[t2 -t -5 = 0

¢::> t2 + 2t + 5 = 0 (vo nghiem)

1 +.J21 1 +.J21 I±.m I±.m

¢::> t = - ¢::> log, X = - ¢::> x=2 2 ¢::> x=2 2 (thoa man (2)).

2 2

I±.m

V~y x=2 -2- 113 cac nghi~m cua phuong trinh da cho.

Uti binh

Trong phuong trinh chua tham 56, chUng ta thlf(Jng bat g~p cau giai phuong trinh ung vai m¢t gia tri nao d6 cua tham 56. C6 Ie se kh6ng sai khi n6i rang (3) 113 phuong trinh rna tham 56 da nhLfcmg /CJi cho 565.

Thi dl:' 3(P). Giai phLfang trinh x + ~ 11 +..Jx = 11 (1 )

Lc'1i giai

Dieu ki~n : 0<x<8

Vaidieuki~nd6tac6(1) ¢::> 11-x=~1l+..Jx¢::> (11-x)2=11+..Jx

£)~t 11=a, phuong trinh (3) duqc viet (a-x?=a+..Jx ¢::> a2-(2x+1 )a+(x2-..Jx )=0 Xem (4) 113 phuong trinh bac 2 d6i vai a.

Ta c6 Lls=(2x+1)2-4(i-Fx )=(2..Jx +W, a1=x+..Jx +1, a2=x-..Jx. Do v~y

¢::> [a = a1 ¢::> [a = x2 + ..Jx + 1

a = a2 a =x-..Jx

Thaya=11 tac6 (5)¢::> [11=X+Fx+l ¢::>[x+..Jx-10=O

l1=x-..Jx x-..Jx-l1=O

r;=m-l x=21-m

o<,{; "1/ x

¢::> 2 ¢::> 2

..Jx = 3J5 + 1 x = 23 + 3J5

2 2

C' "t' { 21+m 23+3.f5} d" th 7 - d'" k" (2) • d'I' , 7 h t' h da

ac gla q x = 2 ;..t = 2 eu oa man leu ien nen 0 a cac cua p uong rm a

(2)

(3)

(4)

(5)

(6)

cho.

Uti binh 2

1) Khi c6 51! /?P cua 56 mO 0 luy thCta vai co 56 khac nhau ho~c c6 su I~p ella cac hang 56 duai cac

can thuc vai bac khac nhau, ban c6 th~ nghT d~n phuong phap hang 56 bien fhien. (Theo doi thf du 3 duai day)

2) Nhin phuong trinh (3) dum d~ng (ax+W= p.J a' x + b' +qx+r (phuong trinh chua hai phep toan nguqc nhau)

ta c6 leti giai bang each d~t §n phu d6i xung nhu sau :

• each 2 (Tiep n6i tLr (3)):

I {(X -11)2 = y [X = Y

f)~t "x=y-11,y>11 :=:;>(Y-1W=xtac6h$ :=:;>(x-y)(x+y-21)=0~

(y _11)2 = X (*) X = 21- Y (7)

y>11 21 + 3.J5 23 + 3.J5

Thay(6) vao (*)ta c6 (y-1W=y~i-23y-121=0 ~ y= 2 suyrax= 2

pll 21+.J4i 21-.J4i

Thay(7)vao(*)c6(y-1W=21-y~i-21y+100=0 ~ y= suyrax=21-y= .

2 2

(6)

Thf dl) 4(P). Giai phllong trinh X1og,7 = iog, x + log , X5 • Ldigiai

Gia sii phuC1ng trinh e6 nghi$m x=a hie la aJog,7 = iog, a + log, a5

(1 )

~ iog,a = iog,a + Slog, a

~ r=: -71og3 a = iog,a - Zlog , a.

~ iog,a = iog, a +(7-2)log a 3

(2)

Xet ham 56 ~t)=tJOg3a -tlog3 a vcri t>0, t:;t:1 . Ta e6 (2) ~ ~7)=~2). ~ ~7)-~2)=0. R6 rang ~t) la ham lien tuc tren [2; 7] va co d90 ham

f(t)=(log3ex) tJog, a-J - log, a = (tJog, a-I -1) log3a.

Theo dinh 19 Lagrang at ton tal CE (2; 7) sao eho (7-2). f( c)= ~7)-~2) :=:;> f( c)=O ~

[IOg3 a = 0 [IOg3 a = 0 [a = 1 [X = 1

(cJog,a-l-1)log3a=O~ ~ ~:=:;>.

c1og,a-l_1=O log3a=1 a=3 x=3

Thay x=1 va x=3 vao phLlC1ng trinb (1) thay dung.

V~y x=1 va x=3la cac nghi$m ella phLlC1ng trinh da eho.

Thf dI;l5(P). Giai phllong trinh 7cotx-11cotx=12eotx.

Liti giai

Gia sii ex la mot nqhiern ella phuC1ng trinh, hie la 7cota-11cota=12eota ~7cota-11cota=3(11-7)eota

~ 7cota+3.7eota=11cota+3.11eota. Xet ham 56 ~t)=fota+3t.eota vcri t>0, t:;t:1.

Ta e6 (2) ~ ~7)=~11) ~ ~7)-~11 )=0. R6 rang ~t) la ham 56 Hen tuc tren [7; 11] va e6 d90 ham f(t)=eota.tcotx-1+3eota =(fotx-1+3)eota. Theo dinh 19 Lagrang at ton tai CE (7; 11) sao eho

(7-11 ).f(c)=~7)-~11) :=:;> f(c)=O ~ (Ftx-1+3)eota=0 ~ eota=O ~ a= 7l +k71 ~ x= 7l +k71(kE Z)

2 2

Thu lai : Thay x= ~ +k71 vao phLlC1ng trinh (1) thay dung.

V~y x= ~ +k71(kE Z) la he nghi$m duy nhat ella phLlC1ng trinh da eho. Liti binh 3

Cac phLlC1ng trinh trong hai Thf du S va 4 thuoc d~ng : a"(X)-Ii'(x)=k.(a-bjh(xj, trong d6 0< a:;t: 1 , 0<b:;t:1, azb, k~O hoac k=1, h(x) xac djnh tren [b, a].

Cach giai : Viet tai CD ~ ah(X)--kah(x)=bh(X)--kbh(x).

• f)ieu ki$n can: Xet ham 56 bien 56 t: f(t)=f(X)--kh(x).t. Nhu v~y CD ~ f(a)=f(b) ~ f(a)-f(b=O. (?)

CD

Thr du 6(P). Giai phLlang trinh _1 _ _!_ = (2_)X _ (,,±-)X .•

. 2x 3x 14 21

(1 )

R6 rang tren (b, a) ham s6 ~t) co dao ham f{t)=h(x)(,,(X)-1_k). Theo dinh Iy Lagrang thl Bce (b, a) sao

[hex) = 0

cho (a-b) f(c)=[f(a)-f(b)]. Tu ~ => f(c)=O ¢::} h(X)(!1(x)-1_k)=0 ¢::} C"(x)-I = k . ®

• EMu kien du: Thay cac gia tri tim duqc cua x trong ® vao CD d~ chon nghi~m cua no.

Chuy:

+ Neu k~O ta co ® ¢::} h(x)=O

'" . [heX) = 0

+ Neu k=1 ta co ® ¢::}

hex)' = 1

+ Neu 0<k:t:1, phuong trinh !1(x)-1=k ta phuang trinh kh6ng xac dinh, Bai v~y kh6ng co bal toan giai phuong trinh trong trU<'1ng hcp nay.

Vai phuong phap hang s6 bien thien, vi$c giai phuong trinh mu da duqc chuy~n ve giai phuong trlnh luy thcra don gian hen. Phuong phap ay da cunq dinh Iy Lagrang, chung thang hoa cho nhau.

Ldi giai

Vletl~i (1)<=> ;, -UJ ~ 31, -(;J <=> U4 +H -UJ ~(;l +H -(;J

Gia sii phuong trinh co nghiem x= aWc la (2_ + l.)a _ (2_)a = (..±- + l.)a _ (..±-)a . (2)

. 14 7 14 . 21 7 21

X"t ham 56 f(t) ~ (t+U -r vOi 1>0. Ta co (2) <=> fU4) ~ f(;J<=> fU4)- f(;J = 0

R6 rang flO la rna lien tuc tren R, va c6 dao ham f' (t) ~ ~t+ * r-' - ca'"' = a[ (t + * . - r -I] Do yay theo dinh Iy Lagrang at ton tai CE (,,±-.,2_) sao cho (2_ - "±-)f' (c) = f(2_) - f("±-) = 0

., . 21 14 14 21 14 21

¢::} a[(t + .!_)a-I _ ta -1] =0 ¢::} [(a = ~ )a-I _ ¢::} [a = 0 => [x = 0 .

7 t+- _ta 1 =0 0'-1=0 x=1

7

Thii l<;Ii thay hai gia tri x=o va x=1 deu thoa man phuong trinh (1). Bai the ehUng t~p nghi$m cua phircnq trinh da cho .

Thi dl:l 7(P). Giai phLlang trinh iogs x3 + iog, x' = x + x10gs 7 •

(1)

Ldi giai

Gia sii phuong trinh co nqhlem x= a tac la 2log, a3 + 2logs a' = 0'+ alogs 7

¢::} 8logs a + 4log, a = Slog, a + 7log, a ¢::} 8logs a _ Slogs a = 7log, a _ 4log, a .

(2)

Xet ham s6 f(t) = (t+3) log,a _tlog,a vai (>0 . T a co (2) ¢::} ~5)=~4) ¢::} ~5)-~4)=0

¢:::> 11 log, a _ 7108, a = 7108, a _ 3108, a

(2)

R6 rang f(f) la rna lien tuc tren R+ va co dao ham f(f)=logsa[(t+3) IOg,a-l_tIOg,a-Ij. Do v~y theo dinh 11' Lagrang at ton t~i CE (2; 3) sao cho (5-4) f(c)=[~5)-~4)]=0

[100 a = 0 [a = 1

¢:::> logsa[(c+3) log, a-I -c log, a-lj=O ¢:::> os _ hay _ =>

log, a -1 - 0 a - 5

ThLr lai : Thay hai gia tri x=1 va x=5 vao phlIong trinh (1) thay dung. V~y x=1 va x=5la cac nghi$m cua phlIong trinh da cho.

Uti binh 4

Cac phlIong trlnh trong hai Thf du 5 va 6 thu9C d~ng : (a+d!fX}-a"(X)=(b+d!(X}_II(X), CD

trong do 0<a:;t:1, 0<b:;t:1, a"C.b, d>O, ks,O hoac k=1, h(x) xac dinh tren [b, aj.

Cach giai: Viet lai CD ¢:::> (a+dY(X)-{b+dY(X) =ah(x)-bh(x)

• 8ieu ki$n can: Xet ham s6 bien s6 t: f(t)=(f+dY(X)-t(x). Nhu v~y CD ¢:::> f(a)=f(b) ¢:::> f(a)-f(b =0 @ R6 rang tren (b, a) ham s6 f(f) co dao ham f'(t)=h(x)[(t+3)h(X)-1_f(X)-1].

Theo dinh 11' Lagrang thi 3CE (b, a) sao cho (a-b)f(c)=[f(a)-f(b)].

TCt @ => f(c)=O ¢:::> h(x)[(c+3)h(X)-1_~(X)-1j ¢:::> [heX) = 0 (J)

hex) = 1

• 8ieu ki$n dll : Thay cac gia tri tim dlI<,1C cua x trong (J) vao CD d~ chon nghi$m cua no.

[X = 1. x=5

Thi dl;! 8(P). Giai phllong trinh Xl08,II + 3108, x =2x

LCti giai

Gia SLr phlIong trlnh co nghi$m x= a Wc la al08, II + 3108, a =2a. ¢:::> 11108, a + 3108, a = 2.7108' a

8ieu ki$n X>O.

Xethams6~f)=(4+t)log,a_tlog,a vai t>O,t:;t:1.Tac6(2)¢:::> ~.4)=~3)¢:::>~4)-~3)=0.

R6 rang ~t) la ham lien fuc tren [3; 4j va co dao ham f(t)=(log7a.)(4+t)log,a-1 -log7 a=[(4+ t)log,a-1 -1) log7a. Theo dinh 11' Lagrang at ton tiili CE (3; 4) sao cho (4-3). f(c)= ~4)-~3) => f(c)=O

[IOg7 a=O [lOg a=O [a=l [X=1

¢:::> [(4 + c) 108, a-I - 1] log7 a =0 ¢:::> ¢:::> 7 ¢:::> => .

(4+C)log,a-l_l=O log7a=1 a=7 x=7

Thay x=1 va x=7 vao phlIong trinh (1) thay dung.

V~y x=1 va x=7 la cac nghi$m cua phlIong trinh da cho. LCti binh 5

Thf d~ 81a trlIang hop phlIong trlnh (a+dl(X)-ah(X)=(b+dl(X)-bh(X) co b+d=a.

Bili t~p

Mai ban giai cac phlIong trinh sau (bang cac each co th~):

.r

3) 2x-3"2 =(7-4fj)x;

4) 31anx -8tanx=8tanx ;

6) x2 = X log, 5 + (x _l).x'og,s; 7) 410g, .r + 2'0g,X =2x 8) Ig4x+lg3x-2Ig2x-lg,xS-9=0

9) a/ +cf=bx+~ trong d6 a, b, c, d la cac s6 h~ng lien tiep cua mot cap s6 c9n9 co cac s6 h~ng deu dlIong va khac 1.