SADRŽAJ

PROŠLOST

10 Tko je živio u Uru?

10 Tko je bio Sargon Akadski?
10 Tko su bili Hetiti?
11 Tko je bio Mojsije?
11 Tko su bili Asirci?
11 Tko je bio Nabukadnezar?

12 Koji je kralj prvi ujedinio Egipat?

12 Tko je u zemlju Punt poslao trgovačku
ekspediciju?
12 Tko je izgradio prvu piramidu?
13 Koji je faraon štovao jednog boga?
13 Tko je bila Nefreteta?
13 Tko je bio Tutankhamon?

14 Tko su bili Jomonci?

4 Koji su se carevi nazivali Sinovima neba?
14 Tko je bio Lao-Ce?
25 Tko je bio Saladin?
15 Tko je bio Buddha?
25 Tko je bio Franjo Asiški?
15 Tko je bio Konfucije?
25 Tko je bio Timur?
15 Tko je bio narod Nok?
26 Tko su bili Ferdinand i Izabela?
'6 Tko je bio Sokrat?
26 Tko je bio Leonardo da Vinci?
'6 Tko je bio Platon?
26 Tko je bio Lorenzo Veličanstveni?
"6 Tko je bio Aristotel?
27 Tko je bio poznat kao II Moro?
17 Tko su bili Spartanci?
27 Tko je bio Erazmo?
Tko su bili Etrušćani?
27 Tko je bio Calvin?
17 Tko su bili plebejci?
28 Tko se sastao na Tridentskom koncilu?
18 Tko je bio Julije Cezar?
28 Tko je bio Sulejman Veličanstveni?
18 Tko je bila Kleopatra?
28 Tko su bili janjičari?
: Tko je osnovao Armenijsko Carstvo?
29 Tko su bili Habsburgovci?
- Tko je bio Isus iz Nazareta?
29 Tko je bila kraljica Elizabeta?
" 9 Tko je bio prvi papa?
29 Tko je bio prvi francuski kralj iz loze
Tko je bio prvi kršćanski misionar?
Burbonaca?
_ '. Tko su bili Skiti?
30 Tko je poznat kao otac suvremene filozofije?
20 Tko su bili Tračam?
30 Koji je kardinal dao francuskim kraljevima
20 Tko su bili Kelti?
apsolutnu moć?
21 Tko je bio Atila?
30 Tko je proglašen lordom protektorom
21 Tko je bila kraljica Boadicea?
Engleske?
Tko su bili barbari?
31 Tko je bila Katarina Velika?
.I Tko su bili Justinijan i Teodora? 31 Tko je bila Marija Antoaneta?
• Tko je bio Muhamed? 31 Tko je bio Fridrik Veliki?
13 Tko je bio Harun al-Rašid?
32 Tko je bio Jean Jacques Rousseau?
. Tko je bio Karlo Veliki?
32 Tko je napisao »Ljudska prava«?
Tko se borio u bitki kod Toursa?
32 Tko je sastavio »Deklaraciju nezavisnosti«?
Tko je bio Fridrik Barbarossa?
33 Tko su bili jakobinci i žirondinci?
Tko je bio Vilim Osvajač? 33 Tko je bila gospođa Roland?
-
_
k o je bila Eleonora od Akvitanije? 33 Tko je bio prvi predsjednik Sjedinjenih
Tko su bili Avicenna i Averroes? Američkih Država?
34 Tko je bio Garibaldi? ZNANOST I TEHNOLOGIJA
34 Tko je bio prvi kralj ujedinjene Italije?
34 Tko je bila kraljica Viktorija? 42 Tko je otkrio magnetizam?
42 Tko je bio Pitagora?
35 Tko je bio poznat kao Željezni kancelar?
35 Tko je bio Abraham Lincoln? 43 Tko je prvi opisao atome?
43 Tko se naziva ocem geometrije?
35 Tko je bila Carica-majka?
43 Tko je u kadi došao do važnog otkrića?
36 Tko je osnovao prve radničke sindikate?
44 Tko je izumio seizmograf?
36 Tko su bile sufražetkinje?
44 Tko je bio Heron iz Aleksandrije?
36 Tko je osnovao Crvenu armiju?
45 Tko je bio prvi moderni znanstvenik?
37 Tko je osnovao Sovjetski Savez?
45 Tko je izumio barometar?
37 Tko je bio poznat kao Mahatma?
45 Tko je izumio sat s klatnom?
37 Tko je osnovao današnju Tursku?
46 Tko je izumio mikroskop?
46 Tko je prvi upotrijebio mikroskop za
promatranje živog tkiva?

46 Tko je otkrio stanice?

47 Tko je otkrio gravitaciju?
47 Tko je otkrio zašto se javlja duga?
47 Tko je izumio zračnu crpku?
38 Tko je bio Benito Mussolini? 48 Tko je za vrijeme oluje podigao zmaja?
38 Tko je bio Staljin? 48 Tko je otkrio kako su izgledale pretpovijesne
38 Tko je bio Tito? životinje?
39 Tko je bio Adolf Hitler? 48 Tko je klasificirao biljke i životinje?
39 Tko je bio Winston Churchill? 49 Tko je prvi procijenio starost Zemlje?
39 Tko je bio M a o Zedong? 49 Tko je prvi proizveo električnu struju?
40 Tko je ujedinio Saudijsku Arabiju? 49 Tko je izumio bateriju?
40 Tko je oformio Afrički Nacionalni Kongres? 50 Tko je dokazao da atomi postoje?
40 Tko je bio Ho Ši Min? 50 Tko je bio Charles Darwin?
41 Tko je bio Martin Luther King? 51 Tko je otkrio zakone nasljeđivanja?
41 Tko su Palestinci? 51 Tko je povezao električnu struju
41 Kojoj religiji pripadaju suniti i šijiti? i magnetizam?
51 Tko je otkrio prirodu svjetlosti?
52 Tko je svrstao kemijske elemente?
52 Tko je zaslužan za više od 1000 izuma?
53 Tko je otkrio radioaktivnost?
53 Tko je 1900. godine izazvao revoluciju u fizici?
53 Tko je otkio radij?
54 Tko je podijelio atom?
54 Tko je postavio teoriju relativnosti?
55 Tko je otkrio vitamine?
55 Tko je izumio tranzistor?
55 Tko je otkrio strukturu D N K ?
 MITOVI, LEGENDE I JUNACI

56 Tko su bile Amazonke?

56 Tko je morao obaviti dvanaest poslova?
57 Tko je bio Agamemnon?
57 Tko je bila Helena?
57 Koji je veliki grad nazvan po božici?

58 Tko su bile Muze?

58 Tko je bila kraljica od Sabe?
58 Tko je bila Afrodita?
59 Tko je tražio zlatno runo?
59 Tko je bio Odin? 68 Tko je bio Spartak?
59 Tko su bile Valkire? 68 Je li Robin H o o d zaista postojao?
68 Tko je bio N e d Kelly?
69 Tko su bili Poncho Villa i Emiliano Zapata?
69 Tko je bio Jessy James?
69 Tko je bio AI Capone?

70 Tko je bila »Dama sa svjetiljkom«?

70 Koja je crna Amerikanka bila poznata kao
Mojsije svoga naroda?
70 Tko je osnovao Crveni križ?
71 Tko je bio Albert Schweitzer?
71 Tko je bila Helen Keller?
71 Tko je Majka Tereza?

UMJETNOST I ZABAVA

72 Tko je napisao Ep o Gilgamešu?

72 Tko je napisao Ilijadu i Odiseju?
72 Tko je bila Sapfo?
73 Tko je pisao basne?
60 Tko je bio Roland? 73 Tko je glavni junak Ramayame?
60 Tko je živio u Camelotu? 73 Tko je bio Vergilije?
60 Tko je bio kralj Vaclav? 74 Tko je bio Omar Khayyam?
61 Tko je bio El Cid? 74 Tko je napisao Priču o Genjiju?
61 Tko je bio Prezbiter Ivan? 74 Tko je 1001 noć pričao priče?
61 Tko je bio Wilhelm Teli? 75 Tko je napisao Božanstvenu komediju?
62 Koji je gusar bio poznat kao Barbarossa? 75 Tko je bio Petrarca?
62 Tko je bio Francis Drake? 75 Tko je napisao Kanterburijske priče?
62 Tko su bili bukaniri?
76 Tko je bio Don Quijote?
63 Tko je bio Surcouf?
76 Tko je sastavio prvu zbirku narodnih
63 Tko su bile Anne Bonny i Mary Read?
pripovjetki?
63 Tko je bio admiral Nelson?
76 Tko je bio Robinson Crusoe?
64 Tko je svirao dok je gorio Rim? 77 Tko je opisao Guliverova putovanja?
64 Tko je bio čovjek sa željeznom maskom? 77 Tko je bio Candide?
64 Tko je bila Marija Stuart? 77 Tko je stvorio Frankensteinovo čudovište?
65 Tko su bili Borgije?
65 Tko je bio Rasputin? 78 Tko je bio Alessandro Manzoni?
65 Tko je bila Eva Peron? 78 Tko je bio M o b y Dick?
78 Tko je bio Victor Hugo?
66 Tko je bio Hiawatha?
79 Tko su bili tri mušketira?
66 Tko je bila Pocahontas?
79 Tko je bio Hans Christian Andersen?
66 Tko je bio Daniel Boone?
79 Tko je bio Honoré de Balzac?
67 Tko je bio Davy Crockett?
67 Tko je bio Geronimo? 80 Tko je bio Charles Dickens?
67 Tko je bila Calamity Jane? 80 Tko je napisao prve detektivske priče?
80 Tko su bile sestre Bronté? 92 Tko je napisao prve tragedije?
81 Tko je napisao knjigu Alice u zemlji čudesa? 92 Tko su bili Kolumbina i Harlekin?
81 Tko je napisao prve znanstveno-fantastične 92 Tko je najveći engleski dramski pisac?
priče? 93 Tko je bio Moliere?
93 Tko je dušu prodao vragu?
82 Tko je napisao Rat i mir?
93 Tko je bila »Božanstvena Sarah«?
82 Tko je bio Mark Twain?
83 Tko je bio Émile Zola? 94 Tko je bio Anton Čehov?
83 Tko je bio Franz Kafka? 94 Tko je bila Eleonora Duse?
83 Je li Sherlock Holmes zaista postojao? 94 Tko je bio Ibsen?
95 Tko je bila Ana Pavlova?
84 Tko je bio Fidija?
95 Tko je bio Vaclav Njižinski?
84 Tko je bio Giotto?
95 Tko je bio Bertold Brecht?
84 Tko je bio Piero della Francesca?
85 Tko je naslikao prve uljane slike? 96 Tko je bio Charlie Chaplin?
85 Tko je bio Michelangelo? 96 Tko su bili Stanlio i Olio?
96 Tko je bio Louis Armstrong?
86 Tko je bio Bernini?
97 Tko je stvorio Mickey Mousea?
86 Tko je bio Rodin?
97 Tko je bio Elvis Presley?
87 Tko su bili postimpresionisti?
97 Tko su bili Beatlesi?
87 Tko su bili fovisti?
87 Tko je bio Picasso?

88 Kome je Vivaldi skladao glazbu?

88 Tko je bio Johann Sebastian Bach?
88 Tko je bio Mozart?
89 Tko je bio Beethoven?
89 Tko je bio Čajkovski?
89 Tko je bio Stravinski?

90 Tko je narodnu glazbu povezivao

s Bachom?

MEDICINA

98 Tko su bili prvi liječnici?

98 Tko je otac medicine?
98 Tko je bio Galen?
99 Tko je prvi primijenio akupunkturu?
99 Tko je bio Paracelsus?

100 Tko je izradio prve umjetne udove?

100 Tko je bio najveći rani anatom?
100 Tko je otkrio optok krvi?
90 Tko je gitaru učinio koncertnim
101 Tko je otkrio lijek protiv skorbuta?
instrumentom?
101 Tko je otkrio da bolesti uzrokuju mikrobi?
90 Koji je operni pjevač prvi snimio ploču?
101 Tko je otkrio cjepivo protiv boginja?
91 Tko je bio »Duke« Ellington?
91 Tko je bila Billie HoIÜday? 102 Tko je prvi primijenio anesteziju?
91 Tko je bila Maria Callas? 102 Tko je u kirurgiji prvi primijenio antiseptike?
102 Tko je izdvojio bakteriju što uzrokuje
tuberkulozu?
103 Tko je bio Sigmund Freud?
103 Tko je pronašao način sprečavanja dječje
paralize?

103 Tko je prvi puta presadio srce?

SVEMIR
104 Tko je prvi tvrdio da Zemlja kruži oko Sunca:
104 Tko je izradio prvu kartu zvjezdanog neba?
105 Tko je prvi uspješno predvidio kretanje
planeta?
105 Tko je bio Kopernik?
105 Tko je bio Tvcho?
106 Tko je otkrio kako se kreću planeti?
106 Tko je otkrio Jupiterove mjesece?
107 Tko je otkrio U ran?
107 Tko je prvi izmjerio udaljenost zvijezda?
107 Tko je bio Hale? 113 Koji je Evropljanin prvi istražio južni dio
108 Tko je izmjerio veličinu svemira? Tihoga oceana?
'08 Tko je tvorac teorije velikog praska? * 113 Tko je prvi stigao na Južni pol?
" 09 Tko je otkrio od čega su građene zvijezde? 114 Tko je bio Ibn Battuta?
109 Tko je bila Lajka? 114 Koji su Evropljani prvi istražili Sjevernu
109 Tko je otkrio kvazare? Ameriku?
114 Tko je bila Mary Kingsley?
115 Tko je bio David Livingstone?
115 Tko je prvi prešao Australiju?
115 Tko je bio Alexander von Humboldt?

116 Tko je prvi poletio balonom?

116 Tko je prvi poletio zračnim brodom?
116 Tko je prvi preletio iz Francuske u Englesku?
117 Tko je prvi samostalno oplovio svijet?
117 Tko je prvi puta bez zastajanja preletio
Atlantik?
117 Koja je žena prva samostalno preletjela
svijet?

118 Tko se prvi popeo na najvišu planinu

svijeta?
118 Tko je prvi istražio morske dubine?
119 Tko je izumio akvalung?
119 Koja je žena prva obišla Zemlju?
ISTRAŽIVAČI I PIONIRI
119 Tko je prvi kročio na drugo nebesko tijelo?
Jesu li drevni narodi plovili oceanima?
Tko je poduzeo prva istraživačka
putovanja?
Tko je tražio zemlju Thulu?
Tko je bio Cheng Ho?
Tko je bio Henrik Pomorac?

Tko je predvodio prvo putovanje oko

svijeta?
Koji je evropski pomorac prvi stigao
u Indiju?
Tko je tražio sjeverozapadni prolaz?
Tko je prvi stigao na Sjeverni pol?
V T K O JE Ž I V I O U URU?
Ur je jedan od gradova-dr-
žava što su ih podigli drev­
ni Sumerani. Njegove ruše­
v i n e l e ž e u d a n a š n j e m juž­
n o m Iraku.
Sumerani su Ur osnovali
u č e t v r t o m tisućljeću prije
n a š e e r e u dolini n e d a l e k o ri­
j e k e Eufrat.
P r v a naselja n a t o m p o ­
d r u č j u uništila j e p o p l a v a .
U Bibliji je taj d o g a đ a j z a b i ­
lježen k a o o p ć i p o t o p .
N a k o n p o t o p a j e U r naseli­
la skupina v i s o k o razvijenih
S u m e r a n a . M e đ u njima s u bi­
li brojni skulptori, l o n č a r i ,
k o v a č i i graditelji.
D v a d e s e t i h g o d i n a našeg
stoljeća m e đ u r u š e v i n a m a
U r a p r o n a đ e n o j e kraljevsko
groblje s m n o š t v o m zlatnih,
srebrnih i b r o n č a n i h p r e d m e ­
ta. Uz kraljeve i kraljice p o ­
k o p a n i su o t r o v a n i p o d a n i c i
koji se se n a d a l i da će im slu­
žiti na d r u g o m e svijetu.
V TKO JE B I O S A R G O N
AKADSKI?
S a r g o n je vladao od 2371.
d o 2316. g o d i n e p r . n . e r e .
U t o m je razdoblju o s n o ­
v a o prvo carstvo u svjetskoj
povijesti.
S a r g o n j e bio vizir (glavni m i ­
nistar) j e d n o g od kraljeva što
su vladali S u m e r o m (današ­
njim I r a k o m ) . U b r z o j e pre­
u z e o prijestolje i u sjevernoj
B a b i l o n i j i o s n o v a o grad A g a -
du ili A k a d .
Postepeno je porazio sve
s u m e r s k e kraljeve i proširio
svoju v l a d a v i n u d o Perzijskog
zaljeva na jugu, Sredozemlja
na z a p a d u i Turske na sje­
veru.
S t a n o v n i c i n j e g o v o g kra­
ljevstva nazivali su se A k a -
dijci.
Za vladavine Sargonovih
nasljednika A k a d i j c i su razvili
umjetnost pisanja, a izradili
su i p r v e b o r b e n e š l j e m o v e
od bakra i k o ž e .
V T K O SU BILI HETITI?
H e t i t i su ž i v j e l i u c a r s t v u sa
s r e d i š t e m u današnjoj Tur­
skoj. Njihovo je carstvo po
stojalo s e d a m stotina godi­
n a , o d 20. d o 1 3 . s t o l j e ć a
pr. n. e r e .
Hetiti su bili srodni n a r o d i m a
E v r o p e i s j e v e r n e Indije. K r e ­
nuvši iz središnje E v r o p e ,
prešli su K a v k a z i osvojili
A n a t o l i j u ( d a n a š n j u Tursku).
N j i h o v glavni grad bio j e H a -
tuša n e d a l e k o d a n a š n j e A n -
kare.
N a k o n što su o k o 1 5 0 0 .
g o d i n e pr. n. e r e postali v r l o
m o ć n i , Hetiti su se proširili
p r e m a jugu d u ž s r e d o z e m n e
obale.
Pisali su na glinenim p l o č i ­
c a m a koristeći se hijeroglifi-
ma (slikovnim p i s m o m ) i kli­
nastim p i s m o m . Hetitski kra­
ljevi su t a k o đ e r bili i v r h o v n i
s v e ć e n i c i . Imali su p r a v n i sis­
t e m , a m e đ u p r v i m a su p o ­
čeli upotrebljavati i ž e l j e z o .

A TKO JE BIO MOJSIJE?
Mojsije je bio židovski pro­
rok koji je izveo I z r a e l c e iz
r o p s t v a u E g i p t u i p o v e o ih
u p o t r a g u za o b e ć a n o m
zemljom Kanaan.
> T K O SU BILI ASIRCI?
Asirci su živjeli u s j e v e r ­
n o m dijelu d a n a š n j e g Ira­
ka. N j i h o v a je civilizacija
c v j e t a l a o d 29. d o 6 . s t o l j e ­
ća pr. n. e r e .
Asirci su živjeli na v i s o r a v n i ­
ma uz rijeku Tigris. N j i h o v i
glavni g r a d o v i bili su A š u r
i N i n i v a . G r a d i l i su n a s t a m b e
o d o p e k a sušenih n a s u n č e ­
voj toplini, ali i k a m e n e hra­
m o v e i p a l a č e s profinjenim
zidnim uresima. O s n o v u asir-
ske d r ž a v e činila j e v o j s k a ,
p r v a snaga n a o r u ž a n a željez­
> T K O JE B I O
NABUKADNEZAR?
N e b u k a d n e z a r j e o d 605.
d o 562. g o d i n e p r . n . e r e
vladao B a b i l o n o m . U Bibliji
se on spominje kao Nabu-
kodonozor.
N e k o l i k o m j e s e c i prije n e g o
j e naslijedio s v o g o c a , N e b u ­
k a d n e z a r je u bitki k o d Kar-
kemiša ( d a n a š n j a j u ž n a Tur­
ska) o s v o j i o Siriju i Palestinu
što su prije p r i p a d a l e E g i p t u .
E g i p ć a n i su poticali p o r a ­
žene narode na p o b u n u , pa
se N e b u k a d n e z a r n e p r e s t a n o
PROŠLOST
nje Izrael, a djelo egipatskog
p o v j e s n i č a r a iz 2 0 0 . g o d i n e
pr. n. e r e g o v o r i o protjeriva­
nju Ž i d o v a iz Egipta. I m e
M o j s i j e je u to v r i j e m e bilo
vrlo č e s t o m e đ u E g i p ć a n i m a .
P r e m a Bibliji, Izraelci su
u Egiptu bili u g n j e t a v a n i na­
rod radeći kao robovi. Mojsi­
j e j e tijekom 1 3 . stoljeća pr.
n . e r e p o s t a o njihov v o đ a
Priča o Mojsiju o b u h v a ć a i p o v e o ih iz Egipta p r e m a
četiri Biblijske knjige — Izla­ K a n a a n u (Palestini).
z a k , Knjigu L e v i t s k u , B r o j e v e M n o g o g o d i n a Izraelci s u
i P o n o v l j e n i z a k o n . To su j e ­ lutali p u s t i n j o m , da bi nakra-
dini povijesni zapisi o n j e m u . ju, neposredno nakon Mojsi-
M e đ u t i m , egipatski zapis iz j e v e smrti, stigli u K a n a a n .
1 2 . stoljeća pr. n. e r e s p o m i ­
nim o r u ž j e m . Asirsko se c a r ­
stvo prostiralo o d Egipta d o
Perzijskog z a l j e v a .
Asirci su iz rudnika na p o ­
d r u č j u d a n a š n j e j u ž n e Turske
vadili s r e b r o , pa je A š u r ubr­
z o p o s t a o uspješno t r g o v a č ­
ko središte i z m e đ u istoka
i z a p a d a . M a l e srebrne blo­
k o v e su razmjenjivali za r o b u
(posebno tkanine, konje
i deve).
Asirci su p o š t o v a l i b o g a ra­
ta Ashura. O k o 600. godine
pr. n. e r e pokorili su ih M e -
dejci i B a b i l o n c i .
suočavao s novim sukobima.
P o r a z i o j e m a l u kraljevinu J u ­
d e j u , pripojio njen glavni
grad J e r u z a l e m i u B a b i l o n
d o v e o brojne zarobljenike.
Kad je Nebukadnezar po­
stao k r a l j e m , B a b i l o n j e v e ć
bio velik i b o g a t g r a d . O n j e
izgradio j o š m n o g e lijepe gra­
đ e v i n e k a o što s u , n a p r i m j e r ,
Ištarine d v e r i (na c r t e ž u ) .
D a u g o d i supruzi Amitis
kojoj se nije sviđala B a b i l o n ­
ska r a v n i c a , N e b u k a d n e z a r
je izgradio g o l e m i terasasti vrt
p o z n a t k a o babilonski viseći
vrt i j e d n o od s e d a m svjetskih
čuda.
11
 < K O J I JE KRALJ P R V I
UJEDINIO EGIPAT?
O k o 2850. g o d i n e p r . n . e r e
vladar G o r n j e g Egipta M e ­
nés porazio je područje
delte Nila ( D o n j i Egipat).
Kraljevstvo G o r n j e g Egipta
protezalo se od današnjeg
Kaira d o prvih s l a p o v a N i l a ,
g d j e se d a n a s nalazi b r a n a
Asuan.
M e n é s j e n o s i o bijelu č u -
njastu k r u n u . V l a d a r i D o n j e g
Egipta, m o č v a r n o g p o d r u č j a
uz d e l t u , nosili su c r v e n u kru­
nu. N a k o n s t o j e porazio D o ­
nji Egipat, M e n é s j e p r e k o bi­
jele nosio i c r v e n u krunu.
M e n é s j e bilo n j e g o v o
o s o b n o i m e . Kraljevsko m u j e
i m e bilo N a r m e r i na starim
p o p i s i m a kraljeva se p o j a v l j u ­
j e k a o » V l a d a r dviiu z e m a l j a « .
Kralj je u M e m f i s u , j u g o z a ­
p a d n o o d K a i r a , izgradio glav­
ni grad za s v o j e d v o s t r u k o kra­
ljevstvo. N j e g o v u s u t v r đ a v u
o k r u ž i v a l i bijeli z i d o v i .
P r e m a egipatskoj povijesti
Menes/Narmer je vladao 62
g o d i n e i i m a o je ž e n u N e i t h -
- h e t e p . U b r z o n a k o n smrti
( u b i o g a j e nilski konj) progla­
šen j e b o g o m .

> T K O JE U ZEMLJU
PUNT POSLAO
TRGOVAČKU
EKSPEDICIJU?

U P u n t su trgovačke e k s p e ­
d i c i j e slali m n o g i e g i p a t s k i
v l a d a r i , ali su d v i j e n a j p o z ­
natije poslali M e t u h o t e p
I I I . i kraljica H a t š e p s u t .
Z e m l j a P u n t j e ležala n a o b a l i
C r v e n o g m o r a koju d a n a s
d j e l o m i č n o z a u z i m a j u Etiopi­
j a , D ž i b u t i i sjeverna S o m a l i ­
j a . Bila je bogata z l a t o m , slo­
novačom i začinima.
Č i n i se da su prvi t r g o v a č k i
p u t o v i i z m e đ u Egipta i P u n t a
vodili preko kopna. N o ,
u d r u g o m tisućljeću pr. n. e r e
kralj M e t u h o t e p III. j e o d l u ­
č i o da bi bilo b o l j e putovati
morem.
O k o 5 0 0 g o d i n a kasnije
kraljica H a t š e p s u t , koja je
vladala od 1503. do 1482.
g o d i n e , u P u n t je poslala flo­
t u o d pet b r o d o v a . N a t p i s n a
njenom hramu u Deir e l - B a h -
riju n e d a l e k o L u x o r a o p i s u j e
teret sastavljen od mirisnog
drva, tamjana, m a j m u n a , pa­
sa, panterinih k o ž a .

D> T K O JE I Z R A D I O
PRVU PIRAMIDU?
P r v a p i r a m i d a bila je s t e p e -
nasta piramida k o d Sakka-
re. Projektirao ju je oko
2500. g o d i n e l i j e č n i k k r a l j a
Zosera, Imhotep.
I m h o t e p j e prvi č o v j e k koji
nije bio v l a d a r , a i m e mu je
ušlo u povijest.
B i o j e vrlo n a d a r e n . O s i m
kraljevskog liječnika bio j e
i s v e ć e n i k , a s t r o n o m , pisac te
kraljevski glavni ministar.
S t e p e n a s t a p i r a m i d a koju
j e projektirao v i s o k a j e o k o
6 0 m e t a r a . T o j e središnji d i o
Zoserove grobnice. Grobnica
nije predstavljala tek mjesto
za p o k a p a n j e , v e ć su se
u njoj nalazili h r a m o v i i p r o ­
storije za vjerske o b r e d e
u čast m r t v o g a kralja.
Cijeli sklop u S a k k a r i je pr­
vi s p o m e n i k izgrađen u cije­
losti o d k a m e n a . O b i č n o s u
se g r a đ e v i n e gradile od gline­
nih o p e k a .
S t e p e n a s t a p i r a m i d a se ta­
ko n a z i v a jer su joj vanjski
z i d o v i sastavljeni o d niza d i ­
v o v s k i h s t e p e n i c a . S v e kasni­
je izgrađene piramide imale
su glatke v a n j s k e z i d o v e .

12
 PROŠLOST

V K O J I JE F A R A O N vao je da je Aton bog čitavog V T K O JE B I O

ŠTOVAO JEDNOG
BOGA?
A m e n o f i s IV. je Egiptom
v l a d a o o d 1379. d o 1362.
godine i poštovao je S u n ­
čev kolut, A t o n .
A m e n o f i s I V . j e kraljem p o ­
stao n a k o n smrti svoga o c a
koji je v l a d a o m i r n o i us­
pješno.
P o č e t k o m svoje vladavine
mladi je faraon zapostavio
b o g a zraka i S u n c a A m o n - R a
i d r u g e b o g o v e i b o ž i c e , te je
p o č e o štovati A t o n a . V j e r o -
svijeta, a ne s a m o Egipta.
Prema njemu se nazvao Ekh-
naton.
E k h n a t o n j e napustio grad
svojih p r e d a k a T e b u i izgra­
d i o n o v i glavni grad kojega j e
nazvao Ahtaton.
Ekhnaton je sve vrijeme
p o s v e t i o religiji, a z a n e m a r i o
je vladati z e m l j o m , pa je do
n j e g o v e smrti Egipat izgubio
velik d i o s v o g a c a r s t v a . U b r ­
zo n a k o n toga E g i p ć a n i su se
vratili svojim starim b o g o v i ­
ma i T e b a je p o n o v n o postala
glavnim gradom.
TUTANKHAMON?
Tutankhamon je bio Ekhna­
ton ov mladi zet. G o d i n e
1922. p r o n a đ e n a j e n j e g o v a
grobnica puna dragocje­
nosti.
T u t a n k h a m o n o v o p r a v o ime
bilo j e T u t a n k h a t o n . J o š k a o
d j e č a k se o ž e n i o s E k h n a t o -
v o m trećom kćerkom Ankhe-
senpaatenom. U dobi od oko
deset g o d i n a naslijedio j e s u ­
p r u g i n o g šogora S m e n k h k a r a
i postao faraon.
N a k o n dvogodišnje vlada­
v i n e m l a d i j e kralj o b j a v i o d a
se p o n o v n o m o r a j u štovati
stari b o g o v i i vratio se u n e ­
kadašnji glavni grad Luksor
(Tebu). Također je promije­
nio s v o j e i m e t a k o d a o n o
u sebi sadrži i m e b o g a
Amon-Ra.
T u t a n k h a m o n o v grob je
1 9 2 2 . g o d i n e p r o n a š a o bri­
tanski a r h e o l o g H o w a r d C a r ­
tel. T o j e j e d i n a egipatska
kraljevska g r o b n i c a koja rani­
j e nije o p l j a č k a n a . F a r a o n o -
vo tijelo j o š uvijek leži
u g r o b n i c i , ali je v e ć i n a dra­
gocjenosti p r e n e s e n a u m u z e j
u K a i r u . T u t a n k h a m o n je
u m r o 1 3 5 1 . g o d i n e pr. n . e r e
u d o b i od s a m o 18 g o d i n a .

> TKO JE BILA n e k o l i k o izrezbarenih bista

NEFRETETA?
N e f r e t e t a je bila s u p r u g a
egipatskog faraona Ekhna-
tona koji j e p o k u š a o p r o m i ­
jeniti religiju s v o g n a r o d a .
Pretpostavlja se da je N e f r e t e -
ta bila strana p r i n c e z a , iako
je toliko n a l i k o v a l a na svoga
supruga da mu je m o g l a biti
sestra. Egipatski kraljevi su
se č e s t o ženili s vlastitim ses-
t r a m a . O n j i h o v o j sličnosti
z n a m o jer je u r u š e v i n a m a
grada Ahtatona (današnjem
Tel el A m a r n u ) p r o n a đ e n o
mladoga para.
D o k su za drevne Egipćane
karakteristične stilizirane
skulpture, tijekom E h n a t o n o -
v e v l a d a v i n e umjetnici s u te­
žili izradi v j e r n i h portreta.
Nefreteta j e s v o m e s u p r u ­
gu p o m a g a l a u vjerskim o b r e ­
d i m a i rodila mu je šest k ć e r i .
T a d a j e v j e r o j a t n o izgubila
n j e g o v u n a k l o n o s t , te je osta­
tak života p r o v e l a u o s a m i ili
čak u zatočeništvu.
Nefretetina najstarija kći
M e r i t a t e n u d a l a se za E k h n a -
t o n o v o g nasljednika S m e n k h -
karu.

13
 PROŠLOST
> TKO SU BILI
JOMONCI?
J o m o n c i s u najstariji p o z n a ­
ti stanovnici Japana. Pret­
postavlja se da su živjeli od
o k o 7000. d o 250. g o d i n e
pr. n. e r e .
»Jomon« u prijevodu znači
»vezeni uzorak«. J o m o n c i su
naziv dobili po t o m e što su
g l i n e n o p o s u đ e ukrašavali v e ­
zenim uzorkom.
J o m o n c i su u J a p a n vjero­
jatno stigli iz Sibira. M o g u ć e
je da se radi o p r e c i m a n a r o ­
d a A i n u , m a l e s k u p i n e što
d a n a s živi u s j e v e r n o m J a p a ­
n u . Z a razliku o d v e ć i n e J a ­
p a n a c a , A i n u i su k r u p n e gra­
đe i imaju gustu kosu i b r a d u .
J o m o n c i su živjeli u p o d ­
z e m n i m skloništima natkrive­
nim kosim k r o v o m . U p o t r e b ­
ljavali su k a m e n i alat i živjeli
od lova i r i b o l o v a .
U z ostatke njihovih n a s e ­
o b i n a o t k r i v e n e su v e l i k e ru­
pe za o t p a d . U njima su p r o ­
n a đ e n i ostaci školjaka i u d i c e
od ribljih kostiju koje su o č i ­
to primjenjivali za dubinski ri­
bolov. Stoga su J o m o n c i m o ­
rali graditi i č a m c e . P r o n a đ e ­
ne kosti p o k a z u j u da su lovili
i jeli v e p r o v e i j e l e n e .
14
A K O J I SU SE CAREVI
NAZIVALI SINOVIMA
NEBA?
Kineski carevi su naslov
» S i n neba« dobili još
u brončanom dobu,
a koristili su ga sve do 1911.
godine kad je carstvo uki­
nuto.
Prvi kineski v l a d a r i bili su
ujedno i carevi i svećenici.
P r i p a d n i c i dinastije S h a n g ,
koji su v l a d a l i od 1 7 6 6 . g o d i ­
ne pr. n. e r e , tvrdili su da su
potomci vrhovnog boga
S h a n g Tia.
Ljudi su v j e r o v a l i da je
car njihova veza s n e b o m
i da se n a k o n smrti
o n spaja s a S h a n g T i o m .
Z a života s u c a r a nazivali
i »Prvim čovjekom«.
S t o t i n a m a g o d i n a Kinezi su
štovali d u h o v e svojih
p r e d a k a , a religijske
o b r e d e su vodili »Sinovi
neba«.
M o g u ć e j e d a naslov »Sin
n e b a « p o t j e č e iz v r e m e n a
prije dinastije S h a n g .
M e đ u t i m , priče
0 dinastijama koje su v l a d a l e
prije 2 6 9 7 . g o d i n e pr. n . e r e
v j e r o j a t n o su l e g e n d a r n e
1 o njima n e m a m o nikakvih
dokaza.
A T K O JE B I O LAO-CE?
L a o - C e je bio kineski filo­
zof koji je živio prije otprili­
k e 2500 g o d i n a . O n j e o s n i ­
vač religije koju nazivamo
taoizmom.
Pretpostavlja s e d a j e L a o - C e
r o đ e n 6 0 4 . g o d i n e pr. n . e r e .
N j e g o v o p r a v o i m e bilo j e
L a o - T a n , ali s e n a z v a o L a o -
C e što z n a č i »učitelj L a o « .
Isprva j e živio m i r n i m , s a m o t -
n i č k i m ž i v o t o m , a zatim se
z a p o s l i o k a o knjižničar na
d v o r u kineske dinastije C h o u
što je u n j e g o v život unijelo
velike promjene.
L a o - C e se proslavio svo­
j o m m u d r o š ć u i filozofijom,
pa ga je 51 7. g o d i n e pr. n. e-
re posjetio K o n f u c i j e i zatra­
ž i o savjet.
N a k r a j u se zasitio svjetov­
nih p r o b l e m a i o t p u t o v a o
p r e m a z a p a d u t r a ž e ć i mjesto
za o d m o r i razmišljanje.
Na svojim je putovanjima
susreo g r a n i č a r a s kojim je
n a p i s a o djelo o t a o i z m u p o d
n a s l o v o m » P u t « . Posljednji
put j e v i đ e n k a k o j e o t p u t o ­
v a o prema prolazu Hsien-ku
u planinama zapadne Kine.
Taoizam propovijeda jed­
n o s t a v a n č a s t a n život u skla­
du s p r i r o d o m .

A T K O JE B I O B U D D H A ?
Buddha je nadimak Sidd-
harthe G a u t a m e , sina indij­
skog vladara koji je živio
o k o 500. g o d i n e p r . n . e r e .
Nadimak u prijevodu znači
» P r o s v j e t l j e n i « , a d o b i o ga
je jer je v e ć i n u života pro­
veo propovijedajući.
S i d d h a r t h a j e v j e r o j a t n o ro­
đ e n o k o 5 6 3 . g o d i n e pr. n . e -
r e . O d r a s t a o je u bogatoj
obitelji, a u d o b i od 16 g o d i ­
na oženio je princezu Yasod-
hara i d o b i o sina R a h u l a .
U 2 9 . g o d i n i shvatio je da
je svijet ispunjen b i j e d o m , te
j e j e d n e n o ć i napustio svoj
d o m , z a m i j e n i o raskošnu
odjeću s prosjačkom i postao
lutajući p r o p o v i j e d n i k .
U slijedećih šest g o d i n a
p o k u š a v a o je p o s t o m i o d r i ­
canjem doseći prosvjećenost.
N a p o k o n j e shvatio d a t o
nije pravi n a č i n , te da p r a v i
put valja tražiti n e g d j e i z m e ­
đu obilja i g l a d o v a n j a .
S j e d e ć i ispod drveta i m e ­
ditirajući j e d n o g j e d a n a
odjednom doživio prosvjeće­
nost. O s t a t a k života p r o v e o
je učeći druge kako doseći
nirvanu ili o s l o b o đ e n j e od
k r u ž n o g toka života i smrti.
U m r o je u dobi od 80 g.
PROŠLOST
V T K O JE B I O N A R O D
NOK?
N a r o d N o k j e živio o k o
900. g o d i n e p r . n . e r e n a
području današnje Nigeri­
j e . T o s u bili p r v i s t a n o v n i c i
C r n e Afrike koji su izrađi­
vali s k u l p t u r e .
A r h e o l o z i s u p r v e N o k skulp­
ture pronašli 1 9 3 1 . g o d i n e .
N a z v a l i su ih po m a l o m selu
N o k koje leži j u g o i s t o č n o o d
grada K a n o .
U m j e t n o s t i o b i č a j i tih n e ­
p o z n a t i h ljudi n a z i v a j u se
N o k k u l t u r o m . N j e n i tragovi
p r o n a đ e n i su i na drugim
mjestima s j e v e r n o o d sjecišta
A T K O JE B I O rijeka N i g e r i B e n u e .
KONFUCIJE? S k u l p t u r e s u izrađivali o d
gline. V e ć i n o m su to ljudske
K o n f u c i j e je bio kineski fi­ g l a v e u p r i r o d n o j veličini ili
lozof koji je živio prije go­ m a l e n i m o d e l i ljudi i životi­
t o v o 2500 g o d i n a . M i l i j u n i nja. N a svim s k u l p t u r a m a lju­
ljudi s u n j e g o v o u č e n j e sli­ d i imaju p r o b u š e n e uši, s t o j e
jedili p o p u t religije. jasni d o k a z d a j e n a r o d N o k
u p o t r e b l j a v a o nakit.
K o n f u c i j e v o p r a v o i m e bilo j e
Talili su ž e l j e z o i izrađivali
K u n g - C e , a u n a r o d u je p o ­
k a m e n e sjekire. Iz skulptura
stao p o z n a t k a o K u n g - f u - c e ,
s a z n a j e m o da su v j e r o j a t n o
što z n a č i Veliki učitelj K u n g .
bili f a r m e r i .
K o n f u c i j e je latinski oblik tog
imena. N i t k o n e z n a k a k o j e zavr­
šila N o k kultura, no p r e t p o s ­
Konfucije je rođen 5 5 1 .
tavlja se da su č l a n o v i s u v r e ­
g o d i n e pr. n. e r e u g r a d u
menog plemena Yoruba po­
C h ' u - f o u u pokrajini S h a n -
tomci naroda N o k .
t u n g , g d j e njegovi p o t o m c i
žive i danas. V e ć kao mladić
p o s t a o j e priznati u č e n j a k .
M n o g i s t a n o v n i c i K i n e bili
su siromašni i s njima se loše
postupalo. Konfucije je vjero­
v a o d a s e p r e m a ljudima
svatko treba ponašati o n a k o
k a k o bi i s a m želio da p r e m a
n j e m u p o s t u p a j u drugi. Ž e l i o
je dobiti visoki p o l o ž a j u vla­
di koji bi mu o m o g u ć i o da
p r o v e d e s v o j e ideje o miru
i p r a v d i . N a k r a j u su mu v l a ­
dari d r ž a v e Lu dali p r i v i d n o
v i s o k o mjesto, ali je u s k o r o
u v i d i o da n e m a s t v a r n o g ut­
j e c a j a i u posljednjim g o d i n a ­
ma života o d b i o širiti s v o j e
ideje. U m r o j e u 7 2 . g o d i n i .
15
V T K O JE B I O S O K R A T ?
Sokrat je jedan od najpoz­
natijih starogrčkih filozofa
i učitelja. N j e g o v i su stavo­
vi stoljećima utjecali na
mnoge ljude.
Sokrat j e r o đ e n 4 7 0 . g o d i n e
pr. n. e r e u A t e n i k a o sin
skulptora i primalje. S l u ž i o je
u atenskoj v o j s c i g d j e je p o h ­
v a l j e n za hrabrost.
G o v o r i se da je n j e g o v a s u ­
pruga Ksantipa imala vrlo lo­
šu n a r a v . V j e r o j a t n o ju je
smetalo što S o k r a t nije i m a o
nikakvih o s o b n i h a m b i c i j a ni­
ti ga je z a n i m a o n o v a c .
P a ipak, S o k r a t j e n e k o v r i ­
j e m e b i o predsjednik skupšti­
n e svih atenskih g r a đ a n a . N a
t o m j e p o l o ž a j u izgubio p o ­
pularnost k a d se usprotivio
ilegalnom pokušaju da se ne­
ki generali i z v e d u na s u d .
S o k r a t j e v e ć i n u života
p r o v e o u č e ć i ljude svojim
i d e j a m a o istini i v r l i n a m a .
N j e g o v i protivnici su ga o p t u ­
žili za k r i v o v j e r j e , te je z b o g
toga o s u đ e n na smrt ispija­
njem otrova.
16
A T K O JE B I O PLATON?
P l a t o n je b i o pisac i filozof,
S o k r a t o v u č e n i k i prijatelj.
R o đ e n j e u A t e n i 427. g o d i ­
n e pr. n. ere.
P l a t o n je r o đ e n u bogatoj
aristokratskoj obitelji. U d o b i
od 20 godina postao je S o ­
kratov u č e n i k .
N a k o n S o k r a t o v e smrti,
399. godine p r . n . e r e , Platon
je nekoliko godina p r o v e o
p u t u j u ć i . Vrativši se u A t e n u
o s n o v a o je školu z n a n o s t i i fi­
lozofije (u staroj G r č k o j su ta
d v a predmeta bila vrlo
bliska).
Š k o l a se nalazila u šumar­
ku maslina koje je legendarni
heroj A k a d e m s m a t r a o sveti­
ma. Zato je nazvana Akade­
m i j o m , k a k o se još i d a n a s
n a z i v a j u v i s o k e škole u svi­
jetu.
Platon je neko vrijeme pro­
v e o n a Siciliji gdje j e p o d u ­
č a v a o sirakuškog kralja D i -
oniza II.
S v o j i m dijalozima o ideja­
m a utemeljio j e c j e l o k u p n u
e v r o p s k u filozofiju. U m r o j e
u A t e n i u d o b i od 80 g o d i n a
ostavivši p r e d i v n a djela.
A T K O JE B I O
ARISTOTEL?
Aristotel je bio najznačajni­
ji starogrčki mislilac. Šest
godina je radio kao privatni
učitelj Aleksandra Velikog.
Aristotelov o t a c j e bio d v o r ­
ski liječnik A l e k s a n d r o v o g a
d j e d a A m i n t a s a I I . S a m Aris­
totel je u A t e n u d o š a o 3 6 7 .
g o d i n e pr. n. e r e u d o b i od
18 g o d i n a , te je 20 g o d i n a
proveo na Platonovoj Akade­
miji.
N a k o n što je u M a k e d o n i j i
p o d u č a v a o Aleksandra Veli­
k o g , Aristotel se vratio u A t e ­
nu i o s n o v a o vlastitu š k o l u ,
Likej. P o d r u č j e m n j e g o v e
škole prostirale su se m n o g e
staze za šetnje, ili peripatosi,
pa se o n a č e s t o n a z i v a peri-
patetičkom školom.
G o d i n u d a n a prije s v o j e
smrti Aristotel je p o b j e g a o iz
A t e n e je su ga protivnici o p ­
tužili za n e v j e r u u a t e n s k e
bogove.
A r i s t o t e l o v e z a p i s e o raz­
nim t e m a m a otkrili su u sred­
n j e m vijeku e v r o p s k i z n a n s ­
t v e n i c i . P r e m a svojoj v a ž n o s t i
ta su djela svrstana u t e m e l j e
z a p a d n o e v r o p s k e filozofije
i kulture.

> TKO SU BILI
SPARTANCI?
Sparta je grad-država drev­
ne G r č k e . Njeni su stanov­
nici bili p o z n a t i p o v o j n i č ­
koj v j e š t i n i i s p o s o b n o s t i
življenja u o s k u d i c i .
Sparta se nalazila u j u ž n o j
Grčkoj na P e l o p o n e s k o m
p o l u o t o k u . N j e n i su s t a n o v n i -
ci bili podijeljeni u tri s k u p i -
ne S p a r t a n c i su bili aristokra-
t i i z v j e ž b a n i k a o ratnici, p o s ­
j e d o v a l i su z e m l j u a n e o b i č ­
no su cijenili z a j e d n i č k i život.
D r u g a skupina G r k a koji su
živieli p o d v l a d a v i n o m S p a r -
tanaca bili su perioikoi. B a v i l i
su se t r g o v i n o m koja p r a v i m
S p a r t a n c i m a nije bila d o z v o ­
ljena. T r e ć a skupina bili su
h e l o t i , r o b o v i što su o b r a đ i ­
vali z e m l j u . O n i nisu imali
gotovo nikakva prava.
Spartanski d j e č a c i su u d o -
b i o d 7 g o d i n a odlazili o d
majki, te su se o b u č a v a l i
u gimnastici i ratničkim vješ-
t i n a m a . M u š k a r c i s e nisu
smjeli ženiti prije n a v r š e n e
30. godine života.
Djevojčice su također uči­
le gimnastiku, d o k su o d r a s l e
ž e n e bile prilično s l o b o d n e
u ponašanju.
PROŠLOST
V TKO SU BILI
PLEBEJCI?
Rimljani su plebejcima nazi­
vali rimske p u č a n e koji su
u p o č e t k u bili s l o b o d n i ali
politički brespravni građani.
U R i m u su postojala četiri
staleža: patriciji ili aristokrati
su imali s v e privilegije i m o ć ,
p l e b e j c i su bili s l o b o d n i gra­
đ a n i s m a l o utjecaja, o s l o b o ­
đ e n i r o b o v i su imali tek nešto
manje prava nego plebejci,
d o k r o b o v i nisu imali nikak­
vih prava.
U prvim danima Rimske
Republike, oko 500. godine
A TKO SU BILI pr. n. e r e , p l e b e j c i nisu smjeli
sudjelovati u državnim poslo­
ETRUŠĆANI?
v i m a , biti s v e ć e n i c i ili se
v j e n č a t i s č l a n o v i m a patricij­
Etrušćani su prije p o j a v e
skih obitelji. M e đ u t i m , mogli
d r e v n i h R i m l j a n a bili najz­
su služiti v o j s k u .
načajniji n a r o d Italije. Živ­
U r a z d o b l j u od 2 0 0 g o d i n a
jeli su u Etruriji koja se da­
p l e b e j c i su stekli različite
nas naziva Toskana.
povlastice. Jedna od najvaž­
nijih bilo je p r a v o da biraju
D o d a n a s još nitko nije otkrio
vlastiti tribunat, z b o r o d d e ­
o d a k l e Etrušćani p o t j e č u ,
set g o v o r n i k a koji je u t j e c a o
k a o ni p o j e d i n o s t i iz n j i h o v e
n a o d l u k e magistrata. V e ć
povijesti, l a k o su ostavili
2 8 7 . g o d i n e pr. n . e r e p l e b e j ­
m n o š t v o z a p i s a , svi su ti za­
ci su s u d j e l o v a l i u d o n o š e n j u
pisi pisani n e p o z n a t i m jezi­
z a k o n a , a mogli su postati
k o m koji do d a n a s nije u c i j e ­
i svećenici.
losti o d g o n e t n u t .
Etrušćani su u s j e v e r o z a ­
p a d n o j Italiji izgradili m o ć n o
kraljevstvo i bili su prvi v l a d a ­
ri R i m a . T r g o v a l i ' s u s m n o g i m
zemljama duž Sredozemlja
i u unutrašnjosti.
V e ć i n a našeg znanja
o E t r u š ć a n i m a temelji se na
u m j e t n i n a m a što su ih izradi­
li. Bili su vješti skulptori, o s o ­
bito u o b r a d i gline i b r o n c e .
U p o t r e b l j a v a l i su ž e l j e z o , iz­
rađivali p r e d i v a n nakit i ukra­
šavali g r o b o v e c r t e ž i m a .
E t r u š ć a n s k o c a r s t v o je vr­
hunac m o ć i doseglo oko
5 0 0 . g o d i n e pr. n . e r e . N o ,
d v i j e stotine g o d i n a kasnije
osvojili su ga R i m l j a n i .
17
 PROŠLOST

> T K O JE BIO JULIJE zar je stvorio t r o v l a đ e koje se

CEZAR?
G a j J u l i j e C e z a r j e b i o slav­
ni rimski v o j s k o v o đ a i p i s a c
koji je postao v l a d a r o m
Rima.
C e z a r j e r o đ e n 100. g o d i n e
pr. n. e r e u aristokratskoj rim­
skoj obitelji.
S v o j u političku karijeru za­
p o č e o j e 6 8 . g o d i n e pr. n . e -
re naslijedivši društveni p o l o ­
ž a j . G o d i n e 5 9 . pr. n . e r e iza­
bran j e z a k o n z u l a .
S M a r k o m Licinijem Kra­
som i G n e j o m P o m p e j e m C e -
naziva Prvim trijumviratom.
N a k o n što j e g o d i n u d a n a b i o
konzul, Cezar je krenuo na
Galiju (današnju Francusku).
U devet godina ratovanja
uspio j e protjerati N i j e m c e
što su v l a d a l i G a l i j o m te d v a ­
put napasti Britaniju.
G o d i n e 4 9 . pr. n . e r e vratio
se u R i m i proglasio se c a r e m .
R a t u j u ć i u Egiptu z a l j u b i o se
u kraljicu K l e o p a t r u .
lako j e m u d r o v l a d a o R i ­
m o m , Cezar je imao mnogo
protivnika koji su bili na strani
r e p u b l i k a n a c a . Z b o g toga j e
4 4 . g o d i n e pr. n . e r e u b i j e n .

< T K O JE BILA V e ć dvije g o d i n e kasnije

KLEOPATRA?
Kleopatra VII. je od 5 1 . do
30. g o d i n e p r . n . e r e v l a d a l a
E g i p t o m . B i l a j e l i j e p a ali
nemilosrdna.
K l e o p a t r a j e posljednji č l a n
m a k e d o n s k e obitelji P t o l o m e j
koja je tri stotine g o d i n a vla­
dala E g i p t o m . N a k o n o č e v e
smrti K l e o p a t r a s e 5 1 . g o d i n e
pr. n. e r e p r e m a e g i p a t s k o m
običaju vjenčala s bratom
P t o l o m e j e m V I I I . i s n j i m e za­
v l a d a l a E g i p t o m . T a d a joj j e
bilo 18 g o d i n a .
P t o l o m e j e v i skrbnici svrgnuli
su K l e o p a t r u . T a d a je srela
Julija C e z a r a koji je u Egiptu
p r o g o n i o s v o g protivnika
P o m p e j a . O n joj j e p o m o g a o
d a p o n o v n o stekne vlast.
Kad je Ptolomej VIII.
umro, Kleopatra se vjenčala
s još m l a đ i m b r a t o m P t o l o ­
m e j e m I X . T a d a j e otišla C e ­
z a r u u R i m i rodila mu sina.
N a k o n C e z a r o v e smrti vra­
tila se u Egipat i zaljubila
u rimskog g e n e r a l a M a r k a
A n t o n i j a , te je s n j i m e rodila
b l i z a n c e . Poslije A n t o n i j e v e
smrti K l e o p a t r a se ubila.

> T K O JE O S N O V A O O d m a h je počeo poveća­

ARMENIJSKO CARSTVO?
Armenijsko Carstvo je os­
n o v a o Tigran Veliki koji je
t o m z e m l j o m z a v l a d a o 95.
g o d i n e pr. n. e r e .
A r m e n i j a se prostirala p o ­
d r u č j e m koje d a n a s z a u z i ­
m a j u A r m e n s k a S S R i d i o sus­
jedne Turske.
Tigran je na prijestolje d o ­
šao u d o b i od 45 g o d i n a .
U to ga je v r i j e m e z a r o b i o
kralj s u s j e d n e P a t n j e , ali mu
je Tigran u z a m j e n u za svoju
slobodu d a o dio Armenije.
vati svoju z e m l j u n a p a d a j u ć i
Patriju u kojoj je b o r a v i o k a o
z a r o b l j e n i k . U sljedećih n e ­
koliko g o d i n a proširio je Ar­
meniju na p o d r u č j e Sirije,
sjeverne M e z o p o t a m i j e (da­
nas d i o Iraka) i F e n i c i j e (dio
L i b a n o n a i Izraela).
Z b o g težnje z a širenjem t e ­
ritorija, Tigran se s u k o b i o
s R i m o m , pa ga je 6 6 . g o d i n e
pr. n . e r e n a p a o G n e j P o m p e j
sa s v o j o m v o j s k o m . Tigran se
m o r a o predati i postati rimski
vazal. N j e g o v o veliko carstvo
j e nestalo.

18

>TKO JE B I O PRVI
PAPA?
Prvi
p a p a , ili p o g l a v a r k r š -
.čanske c r k v e , b i o j e P e t a r ,
jedan od apostola Isusa iz
Nazareta.
P r i j e nego j e susreo Isusa P e -
tar se z v a o S i m o n i b i o je ri-
bar . Isus ga je n a z v a o Petar,
š t o z n a č i » k a m e n « , rekavši
na ovom ću k a m e n u izgra­
diti moju c r k v u « .
"Nakon što je 29. godine
razapet na križu, Isus se uka-
z a o s v o j i m u č e n i c i m a . Petar
je p r o š i r i o vijest da je Isus
TKO JE BIO PRVI
KRŠĆANSKI MISIONAR?
Apostol P a v a o bio je prvi
pravi misionar. On je pro-
povijedaookrščanstvoGen-
neracijama,odnosnonežidov-
< T K O JE B I O ISUS IZ
NAZARETA?
Isus je bio židovski rabi
(učitelj) koji je o s n o v a o krš­
ćanstvo. Njegovi sljedbeni­
ci vjeruju da je Sin Božji
i da je na Z e m l j u sišao kako
bi spasio čovječanstvo.
Isus je r o đ e n u B e t l e h e m u
u J u d e j i g d j e je n j e g o v a m a j ­
ka M a r i j a d o p u t o v a l a s m u ­
ž e m J o s i p o m k a k o bi se prija­
vili za p o p i s s t a n o v n i š t v a .
N j i h o v rodni grad bio j e N a -
zaret u pokrajini G a l i l e j i .
O I s u s o v o m djetinjstvu je
m a l o toga p o z n a t o . N j e g o v i
n a d v l a d a o smrt, t e d a j e b e z
s u m n j e bio M e s i j a (na g r č ­
k o m jeziku Hristos).
Petar j e m n o g o p u t o v a o
i p r e n o s i o ljudima I s u s o v e
poruke. Priča govori da je
d o š a o u R i m i p o s t a o rimski
b i s k u p , što je j o š i d a n a s
s l u ž b e n a titula p a p e . M u č e ­
nički j e ubijen o k o 6 4 . g o d i ­
ne za vladavine cara Nerona.
U bazilici sv. Petra u V a t i ­
k a n u u R i m u p r o n a đ e n o je
m a l o svetište koje v j e r o j a t n o
o z n a č a v a Petrov grob.
skim narodima.
P a v a o j e b i o ž i d o v s k i izra­
đ i v a č šatora. Z v a o s e S a u l
i r o đ e n je u Tarsu u M a l o j
Aziji ( d a n a š n j a T u r s k a ) . P r o ­
u č a v a j u ć i ž i d o v s k u religiju
PROŠLOST
su roditelji pobjegli u Egipat
i o n d j e ostali s v e do smrti j u ­
d e j s k o g kralja H e r o d o t a V e l i ­
k o g koji je želio ubiti Isusa.
H e r o d o t j e bio rimski v l a d a r
Judeje.
Isus j e p o č e o p r o p o v i j e d a ­
ti u d o b i od 30 g o d i n a . U b r ­
zo je okupio mnoge židovske
s l j e d b e n i k e koji su ga p o z ­
dravljali k a o M e s i j u , najavlje­
n o g spasitelja.
Ž i d o v s k i v o đ e su Isusa
smatrali p r o t i v n i k o m n j i h o v e
v j e r e , te su ga uz p o m o ć
R i m l j a n a osudili i razapeli na
križ. P r e d a j a k a ž e d a j e na­
kon tri d a n a uskrsnuo.
u J e r u z a l e m u S a u l se u ž a s n u o
n o v i m »krivovjerjem« što ga
je širio Isus, te ga je o d l u č i o
istrijebiti. N a putu o d J e r u z a ­
l e m a u D a m a s k i m a o je n a d ­
n a r a v n u viziju koja ga je uv­
jerila da nije u p r a v u . N a k o n
toga P a v a o j e p o s t a o v a t r e n i
Isusov sljedbenik. U n a t o č to­
me što se p r e o b r a t i o tek n a ­
k o n I s u s o v e smrti, ljudi ga
smatraju a p o s t o l o m .
lako j e bio g r a đ a n i n R i m a ,
P a v a o j e v i š e o d ikoga p r i d o ­
nio širenju kršćanstva. Z b o g
svojih je p r e v r a t n i č k i h ideja
vjerojatno osuđen i o k o 67.
godine pogubljen u Rimu.
19
 PROŠLOST
> T K O SU BILI SKITI?
Skiti su bili s k u p i n a n o m a d ­
skih p l e m e n a koja su prije
v i š e o d 2000 g o d i n a ž i v j e l a
u Skitiji, u j u ž n o m dijelu
današnjeg Sovjetskog Sa­
veza.
D o m o v i n a Skita j e Altajsko
gorje u središnjoj Aziji. O k o
8 0 0 . g o d i n e pr. n. e r e p o č e l i
su se širiti p r e m a z a p a d u i do
6 5 0 . g o d i n e pr. n . e r e porazili
sjeverni Iran i istočni d i o Tur­
ske. K a d su ih M e d e j c i iz Per­
zije protjerali s n j i h o v o g teri­
torija, Skiti su se naselili na
> TKOSUBILITRAČANI?
T r a č a n i s u bili d r e v n i n a r o d
koji je živio u i s t o č n o m di­
jelu Balkanskog poluotoka.
Područje njihove zemlje
Trakije danas zauzimaju
Turska, Bugarska i dio
Grčke.
U d r e v n a v r e m e n a neki su
T r a č a n i bili vrlo r a t o b o r n i ,
d o k su drugi m i r n o živjeli k a o
f a r m e r i . Prvi zapisi o njima
stari su v i š e od 3 5 0 0 g o d i n a .
Bili su p o s e b n o skloni pjes­
ništvu i g l a z b i . T r a č a n s k a je
kultura z n a t n o utjecala na
> T K O SU BILI KELTI?
Kelti su d r e v n i n a r o d koji je
u 5. stoljeću pr. n. e r e živio
u srednjoj Evropi, a mnoga
su se p l e m e n a proširila
i p r e m a z a p a d u . Njihov se
jezik o d r ž a o u b r e t o n s k o -
me, velškome i galskome
jeziku.
D a n a s p o t o m k e Kelta nalazi­
mo u Britaniji, C o r n v v a l l u , Ir­
skoj, Škotskoj i na o t o k u
M a n . K o r n v a l s k i jezici d o s a d
su g o t o v o izumrli. B u d u ć i da
su d r e v n i Englezi bili Kelti,
m n o g a britanska mjesta n o s e
i m e n a keltskog porijekla.
20
p o d r u č j u Rusije i K r i m a .
N e k i su Skiti otišli u istoč­
nu Evropu do Mađarske
i P o l j s k e . N a k r a j u su ih o k o
100. g o d i n e pr. n. e r e porazili
Goti.
Bili su hrabri ratnici, a p o ­
s e b n o su p o z n a t i k a o spretni
strijelci i izvrsni j a h a č i . U nji­
hovim grobovima pronađene
su p r o f i n j e n e skulpture i b r o j ­
ni p r e d m e t i od zlata, srebra
i drugih m e t a l a . U A l t a j s k o m
j e gorju p r o n a đ e n o n e k o l i k o
smrznutih g r o b n i c a čiji je sa­
držaj d o b r o s a č u v a n .
g r č k u kulturu, što se p o s e b ­
no o č i t o v a l o u religiji.
T r a č a n i su v j e r o v a l i u život
posije ž i v o t a . Š t o v a l i su ž i v o ­
tinje i prinosili ljudske ž r t v e .
J e d a n o d njihovih važnijih
o o g o v a bio j e S a b a z i u s , sli­
čan grčkom Dionizu — bogu
v e g e t a c i j e a kasnije i v i n a .
G r c i su duž tračanskih
o b a l a izgradili b r o j n e g r a d o ­
v e . O d 4 . stoljeća pr. n . e r e
T r a k i j o m su u g l a v n o m u p r a v ­
ljali G r c i . U 6. stoljeću pr.
n . e r e j e d n o j e v r i j e m e bila
p o d perzijskom v l a d a v i n o m .
B i z a n t (današnji Istambul) bio
j e tračanski g r a d .
Na v r h u n c u svoje m o ć i
Kelti su bili m o ć n i ratnici ,
i d o b r i f a r m e r i . M n o g a njiho­
va naselja nalazila su se na
brežuljcima okružena b e d e ­
m i m a , čiji su ostaci s a č u v a n i
do danas.
Keltski z a k o n i i o b i č a j i ni­
su n i k a d z a p i s a n i , v e ć su se
prenosili u s m e n o m p r e d a ­
j o m . P o z n a v a l i su ih s a m o ta­
janstveni druidi koji su bili re­
ligijski v o đ e . D r u i d i su o b r e ­
de o d r ž a v a l i u svetim š u m a r - ,
cima. Štovali su nekoliko bo­
gova, a naročito S u n c e .
Keltski su k o v a č i o b r a đ i v a ­
li zlato, b r o n c u i ž e l j e z o .

V T K O JE B I O ATILA?
A t i l a j e b i o v o đ a H u n a , ra­
tobornih plemena iz sred­
nje Azije što su u 5.
stoljeću harala
Evropom.
< T K O JE BILA K R A L J I C A
BOADICEA?
B o a d i c e a j e o k o 60. g o d i n e
zavladala britanskim kelt­
skim p l e m e n o m Icena.
Kraljica je p l e m e n o m I c e n a
z a v l a d a l a n a k o n smrti s v o g a
muža Prasutaga s kojim je ro­
dila d v i j e k ć e r i . N j e n o se kra-
ljevstvo prostiralo d a n a š n j i m
N o r f o l k o m u istočnoj Engleskoj
Rimski v l a d a r i u Britaniji
tvrdili su da je P r a s u t a g s v o j e
kraljevstvo o s t a v i o r i m s k o m
c a r u . Kad je Boadicea zauze­
G o d i n e 4 3 4 . h u n s k o m drža­
v o m što s e prostirala p o d r u č ­
j e m d a n a š n j e M a đ a r s k e za­
v l a d a l i su Atila i n j e g o v brat
B l e d a . N a k o n 1 1 g o d i n a Atila
je u b i o brata i p o s t a o s a m o s ­
talni v l a d a r , a 4 4 7 . g o d i n e
la prijestolje, rimski je v l a d a r
Decianus Catus naredio da je
b i č u j u . V o j n i c i koji su ispuni­
li n a r e đ e n j e napali su i n j e n e
kćeri.
Vođeni visokom crvenoko­
s o m k r a l j i c o m Iceni su se
o d j e d n o m pobunili. Opusto­
šili su g r a d o v e C a m u l o d u -
num (Colchester), Verulami-
um (St. A l b a n s ) i L o n d i n i u m
( L o n d o n ) i pogubili 7 0 . 0 0 0
R i m l j a n a i njihovih s a v e z ­
nika.
J a k a rimska vojska u b r z o j e
ugušila ustanak, a B o a d i c e a
se n a k o n p o r a z a o t r o v a l a .
PROŠLOST
z a p o č e o je osvajanjima.
Prisilio j e v l a d a r e I s t o č n o ­
ga Rimskoga Carstva da mu
p l a ć a j u veliki godišnji d a n a k
k a k o ih ne bi n a p a d a o . T a d a
j e p o v e o hunsku v o j s k u
u Galiju (današnju Francusku)
i zatražio ruku H o n o r i j e , ses­
tre v l a d a r a Z a p a d n o g a R i m ­
skoga C a r s t v a V a l e n t i n a III.
Prema nekim pričama H o n o -
rija je z a m o l i l a Atilu da to
učini k a k o bi p o b j e g l a od za­
ručnika.
Rimljani s u 4 5 1 . g o d i n e
porazili Atilu u b o r b i k o d
Chälonsa- sur-Marne. Umro
j e d v i j e g o d i n e kasnije. <
< TKO SU BILI
BARBARI?
Barbarima su se nazivala
brojna germanska plemena
što su naseljavala s j e v e r n u
i s r e d n j u E v r o p u . M e đ u nji­
ma su bili A l a m a n i , F r a n c i ,
Goti, Heruli i Vandali.
D r e v n i G r c i s u n a z i v o m »bar­
bar« opisivali s v e s t r a n c e koji
nisu govorili g r č k i m j e z i k o m .
Smatrali su da strani n e r a z g o ­
vijetni jezici z v u č e k a o
»bar... bar...«
Naziv »barbar« ubrzo je
p o s t a o izraz za slabije civili­
zirane n a r o d e .
Sjeverna granica Rimskoga
C a r s t v a pratila je tok rijeke
R a j n e i D u n a v a . Ta je g r a n i c a
bila d u g a č k a 2 4 0 0 kilometa­
ra i od barbarskih n a p a d a je
nije m o g l a obraniti č a k ni
vojska o d 4 0 0 . 0 0 0 rimskih
vojnika.
G o d i n e 4 7 6 . b a r b a r i s u na­
p o k o n osvojili Z a p a d n o R i m ­
sko C a r s t v o . B i z a n t s k o ili
Istočno Rimsko Carstvo pos­
tojalo j e d o 1 4 5 3 . g o d i n e ,
k a d su ga porazili T u r c i
Osmanliie.
21
 PROŠLOST

> TKO SU BILI čuvara medvjeda. Zajustini-

JUSTINIjAN I TEODORA?
Justinijan je bio najbolji
v l a d a r B i z a n t s k o g ili I s t o č ­
noga Rimskoga Carstva.
N j e g o v a supruga zvala se
Teodora.
Justinijan j e r o đ e n 4 8 3 . g o d i ­
n e k a o Flavius Petrus S a b b a t i -
us n e d a l e k o S k o p j a u d a n a š ­
njoj J u g o s l a v i j i . I m e Justinijan
p r e u z e o j e o d strica c a r a J u s ­
tina I, k o j e g je naslijedio 5 2 7 .
godine.
G o v o r i se da je Teodora
bila prelijepa kći c i r k u s k o g
jana se udala 523. godine.
T e o d o r a j e s n a ž n o utjecala
na s v o g a supruga i na č i t a v o
C a r s t v o . U n a t o č velikoj hra­
brosti bila je v r l o slaba te je
5 4 8 . umrla u d o b i o d 4 0 g o ­
dina.
Justinijan j e o b n o v i o s v o j e
oslabljeno Carstvo. Njegov
najznačajniji rad bilo je
o k u p l j a n j e svih rimskih z a k o ­
na u Corpus Juriš Civilis, koji
je osnova današnjega evrop­
skog z a k o n i k a . Z b o g neiscrp­
n e e n e r g i j e stekao j e n a d i m a k
» c a r koji n i k a d a n e s p a v a « .
U m r o je 565. godine.

> T K O JE B I O U dobi od o k o 40 godina

MUHAMED?
M u h a m e d je bio osnivač
islamske religije. Njegovi
sljedbenici muslimani sma­
traju ga božjim posla­
nikom.
M u h a m e d je rođen oko 570.
godine u M e k i , u Saudijskoj
A r a b i j i . R a n o j e izgubio r o d i ­
telje, te ga je o t h r a n i o ujak.
Godine 595. M u h a m e d je
o ž e n i o petnaest g o d i n a stari­
ju bogatu udovicu Khadiju.
N a k o n toga j e m i r n o živio
u M e k i i radio k a o t r g o v a c .
ukazao mu se Arkanđeo G a -
brijel i p o r u č i o mu neka p r o -
p o v j e d a riječi B o ž j e . P r o p o ­
vijedati j e p o č e o 6 1 3 . g o ­
dine.
G o d i n e 6 2 0 . umrla j e K h a -
dija. D o tog j e v r e m e n a M u ­
h a m e d v e ć stekao m n o g e n e ­
prijatelje, p a j e m o r a o n a p u s ­
titi M e k u .
Do 630. godine M u h a m e d
je stvorio n o v u religiju, te je
d o smrti 6 3 2 . g o d i n e u p r a v ­
ljao č i t a v o m A r a b i j o m . N j e ­
govo učenje zabilježeno je
u svetoj m u s l i m a n s k o j knjizi
Kuranu.

< T K O JE B I O H A R U N
AL-RAŠID?
Harun al-Rašid bio je bag­
d a d s k i kalif ( v l a d a r ) k o j i j e
v l a d a o o d 786. d o 809. g o ­
dine.
Pod Harunovom vladavinom
B a g d a d j e p o s t a o središtem
arapskih z e m a l j a . H a r u n o v o
se c a r s t v o prostiralo j u g o z a ­
padnom Azijom i sjevernom
Afrikom.
Kalif j e o d r ž a v a o d i p l o m a t ­
ske o d n o s e s kineskim v l a d a ­
rima iz dinastije T ' a n g i s fra­
n a č k i m kraljem K a r l o m V e l i ­
k i m . O d 7 9 1 . g o d i n e p a sve
do smrti s u d j e l o v a o je u rate
vima s Bizantskim (Istočnim
Rimskim) C a r s t v o m .
B a g d a d j e bio v r l o bogat
g r a d , a najbogatiji od svega
bio je H a r u n o v d v o r . U nje­
mu su živjeli brojni g l a z b e n
c i , p j e s n i c i , p j e v a č i c e i za­
b a v l j a č i , ali i z n a n s t v e n i c i te
religijski v o đ e .
Izmišljeni opis H a r u n o v o ;
d v o r a n a v e d e n je u zbirci Iju
b a v n i h priča i bajki Tisuću
i jedna noć. No H a r u n nije
bio junak kakvim je opisan
u tim p r i č a m a . P o n e k a d je
č a k bio vrlo o k r u t a n .

22

< T K O SE B O R I O
U BITKI KOD TOURSA?
Bitka k o d Toursa vodila se
"32. g o d i n e . T o m je prili­
kom franačka vojska p o d
vodstvom Karla Martela
<TKOJEBIOFRIDRIK
BARBAROSSA?
Fridrik I . j e b i o p r v i n j e -
mački v l a d a r k o j i j e s t e k a o
naslov Svetoga rimskoga
cara. N a d i m a k B a r b a r o s s a
dobio je zbog c r v e n e
brade.
Fridrik je od o c a naslijedio ti-
TULU v o j v o d e , a na n j e m a č k o
prijestolje j e d o š a o 1 1 5 2 . g o -
dine, n a k o n smrti strica K o n ­
rada III.
O s i g u r a v š i svoj p o l o ž a j
u N j e m a č k o j , Fridrik je slje-
d e ć i h 30 godina proveo
< T K O JE B I O K A R L O
VELIKI?
Karlo Veliki je bio franački
kralj, a vladao je od 771. do
814. g o d i n e . U p o k u š a j u d a
obnovi Rimsko Carstvo
proglasio se carem Z a p a d ­
nog Carstva.
C a r s t v o Karla V e l i k o g o b u h ­
vaćalo je područje Francuske
i dijelove današnje Belgije,
Nizozemske, Njemačke
i Austrije. N a k o n dugotrajnih
ratova Karlo j e s v o m e teritori­
j u pripojio K o r z i k u , v e ć i d i o
Italije, d i o s j e v e r n e Š p a n j o l ­
ske i n a p o k o n S a k s o n i j u .
suzbila invaziju M a u r a
u Evropu.
M a u r i su bili sjevernoafrički
m u s l i m a n i koji s u 7 1 1 . g o d i ­
ne zauzeli gotovo čitavu
Španjolsku. G o d i n e 732. ma­
u nastojanju da osvoji Italiju.
N a k r a j u je o d u s t a o i d a o tali­
janskim zemljama nezavis­
nost.
G o d i n e 1187. Jeruzalem
su osvojili S a r a c e n i ( m u s l i m a ­
ni). E v r o p s k i kršćani su u b r z o
z a p o č e l i treći križarski rat ka­
ko bi obranili S v e t u z e m l j u
o d m u s l i m a n a . Fridrik j e p r e ­
u z e o v o d s t v o i o r g a n i z i r a o taj
pohod.
G o d i n e 1189. p o v e o je v e ­
liku v o j s k u u b o r b u , ali se
v e ć g o d i n u d a n a kasnije uto­
p i o v o d e ć i v o j n i k e p r e k o rije­
ke Selef u Ciliciji (današnjoj
Turskoj).
PROŠLOST
Na B o ž i ć 800. godine pa­
p a L e o I I I . o k r u n i o j e Karla z a
cara Z a p a d n o g a Rimskoga
Carstva.
K a r l o Veliki je bio veliki
pobornik učenja. Poticao je
književnost i umjetnost na
franačkom dvoru, te je
u g l a v n o m g r a d u svoga C a r s ­
tva o s n o v a o š k o l u . U p r a v i t e l j
škole b i o j e engleski s v e ć e n i k
A l c u i n iz Y o r k a . U toj se školi
o b r a z o v a o i sam car. Karlov
je rukopis bio toliko loš da se
razvila l e g e n d a o n j e g o v o j
n e p i s m e n o s t i . P a ipak, n a p i ­
sao je h i m n u Veni, Creator
Spiritus. <
urski v l a d a r K o r d o b e A b d - a h -
- R a h m a n p o v e o je vojsku od
80.000 vojnika u osvajanje
Galije (Francuske).
M a u r i s u harali j u ž n o m
F r a n c u s k o m ubijajući i pljač­
k a j u ć i . Stigli su na sjever do
T o u r s a gdje su se sukobili
s Karlom i njegovom voj­
skom.
lako se o b i č n o n a z i v a bit­
k o m k o d T o u r s a , o v a s e bor­
ba v o d i l a stotinjak kilometara
južnije, u P o i t i e r s u . A b d - a h -
- R a h m a n je p o g i n u o i njegovi
su se s l j e d b e n i c i p o v u k l i . T a ­
ko je završio najvaći pokušaj
M a u r a da osvoje Evropu.
23
 PROŠLOST

> T K O JE B I O VILIM D o v r e m e n a k a d j e navršio

OSVAJAČ? 27 godina Vilim je suzbio ne­
koliko p o b u n a u N o r m a n d i j i
Vilim je bio vojvoda francu­ i porazio francuskog vladara
ske pokrajine Normandije. H e n r i k a I. k a d je p o k u š a o za­
G o d i n e 1066. p o r a z i o j e E n ­ uzeti N o r m a n d i j u .
glesku i o k r u n i o se za e n ­
Vilim je polagao pravo na
g l e s k o g kralja. B i o je strog
e n g l e s k o prijestolje. S a k s o n -
v l a d a r , ali i i z v r s t a n d r ­
ski kralj E d v a r d I s p o v j e d n i k
žavnik.
nije i m a o nasljednika, pa je
Normandijski vojvoda Robert prijestolje o b e ć a o V i l i m u .
nije i m a o z a k o n i t o g nasljed­ M e đ u t i m , nakon njegove
nika pa je za nasljednjika smrti Englezi su za kralja
o d a b r a o s v o g n e z a k o n i t o g si­ izabrali s a k s o n s k o g a grofa
na Vilima. Kad je Robert Harolda Godvvinessona. Zato
u m r o , V i l i m j e još bio dje­ j e V i l i m n a p a o Englesku
čak, no ubrzo je pokazao i u bitki k o d Hastingsa p o r a ­
s v o j u čvrstu v o l j u . zio i u b i o H a r o l d a .

< T K O JE BILA i E l e o n o r a je izjavila da je

ELEONORA OD
AKVITANIJE?
E l e o n o r a je bila f r a n c u s k a
p r i n c e z a koja je od o c a na­
slijedila veliku p o k r a j i n u
Akvitaniju. Udala se za
f r a n c u s k o g kralja Luja V I I ,
a z a t i m i za e n g l e s k o g k r a ­
lja H e n r i k a I I . U o b j e j e
zemlje odigrala važnu poli­
tičku i kulturnu ulogu.
E l e o n o r a se za Luja u d a l a
1 1 3 7 . u d o b i od 15 g o d i n a
i rodila mu d v i j e k ć e r i . Luj je
tada p o s t a o vrlo p o b o ž a n
»sličniji p o p u n e g o kralju«.
P a p a je 11 5 2 . poništio nji­
h o v brak, a d v a m j e s e c a kas­
nije E l e o n o r a se u d a l a za
energičnoga crvenokosog
grofa H e n r i k a . O n j e bio j e ­
d a n a e s t g o d i n a m l a đ i , ali je
m n o g o bolje o d g o v a r a o nje­
nom ukusu. Eleonora je po­
stala zaštitnica pjesnika
i glazbenika.
G o d i n e 1153. Henrik je
o k r u n j e n za kralja E n g l e s k e .
Ž e n i d b o m j e stekao p o l o v i c u
F r a n c u s k e , p a j e t a k o postao
jedan od najmoćnijih evrop­
skih v l a d a r a .

> T K O SU BILI AVICENA

I AVERROES?

A v i c e n a i A v e r r o e s bili su
a r a p s k i l i j e č n i c i i f i l o z o f i čiji
je rad znatno utjecao na
e v r o p s k e filozofe i mis­
lioce.

A v i c e n a je živio u Perziji od
980. do 1037. godine. Pravo
a r a p s k o i m e bilo m u j e A b u -
-Ali a l - H u s a i n i b n - S i n a . N j e ­
g o v a se filozofija temeljila na
r a d o v i m a g r č k o g mislioca
Aristotela.
N a p i s a o je stotinjak knjiga,
a j e d n a od najpoznatijih mu
je enciklopedija medicine. Ta
je knjiga p r e v e d e n a na
e v r o p s k e jezike i liječnici su je
p r o u č a v a l i s v e do 16. st.
A v e r r o e s j e bio španjolski
A r a p koji j e živio o d 1 1 2 6 .
do 1198. godine. Arapsko
m u j e i m e bilo Abu-al-VValid
M u h a m m a d i b n - A h m a d ibn-
-Rushd. R o đ e n je u Kordobi
u Š p a n j o l s k o j gdje je r a d i o
kao vrhovni sudac. Pisao je
knjige o a s t r o n o m i j i , gramati­
ci, pravu i medicini.

24
 PROŠLOST

< T K O JE B I O SALADIN? iz Palestine gdje su n a k o n pr­

Saladin je u d o b a trećega
k r i ž a r s k o g rata b i o n a j v e ć i
saracenski (muslimanski)
vojskovođa. Bio je sultan
Sirije i Egipta.
Saladin je rođen 1138. godi­
ne i b i o je sin A v v u b a , v l a d a ­
ra D a m a s k a . N j e g o v o arap­
sko i m e bilo je S a l a h a l - D i n
Yusuf i b n - A y y u b . G o d i n e
1174, nakon dugogodišnje
b o r b e z a zaštitu Egipta o d
k r š ć a n a , p o s t a o j e sultan.
Bio je odani musliman
i o d l u č i o je protjerati k r š ć a n e
v o g a i d r u g o g a križarskog
rata o s n o v a l i kraljevstva. G o ­
d i n e 1 1 8 7 . p r o b i o se kroz
Palestinu i z a u z e o J e r u z a l e m .
K a d su novosti o S a l a d i n o -
v o j p o b j e d i stigle u z a p a d n u
E v r o p u , Rikard Lavljeg Srca
iz Engleske i Filip I I . iz F r a n ­
c u s k e p o k r e n u l i su treći kri­
žarski rat. N a k o n tri g o d i n e
b o r b e R i k a r d i S a l a d i n sklopi­
li su u g o v o r .
U b r z o potom Saladin je
umro. S j e ć a m o ga se kao
h r a b r o g i vještog b o r c a , te
k a o neustrašivog viteza.

> TKO JE BIO FRANJO J e d n o g j e d a n a z a č u o glas

ASIŠKI?
F r a n j o Asiški j e b i o o s n i v a č
t r i j u v j e r s k i h r e d o v a čiji s e
članovi nazivaju franjevci-
ma. M n o g i ga smatraju
svecem.
F r a n j i n o p r a v o i m e bilo j e G i -
pyanni F r a n c e s c o B e r n a r d o -
ne. Rođen je 1182. godine
iu Assisiju u Italiji. O t a c mu je
bio bogati t r g o v a c ,
F r a n j o j e bio bezbrižni
svjetovni mladić sve dok ga
zarobljeništvo i krajnja
bijeda nisu p o s v e izmijenili.
koji m u j e g o v o r i o » F r a n j o ,
o b n o v i ruševine moje kuće«.
N a k o g toga s e p o s v a đ a o
s o c e m i napustio sva svje­
tovna dobra, te je odjeven
u j e d n o s t a v n i ogrtač p o š a o
živjeti u s i r o m a š t v u .
U b r z o je oko sebe okupio
istomišljenike i o s n o v a o red
» m a l e b r a ć e « . Slijedili s u -
ženski red »klarise«, te »tre-
ć o r e c i « za s v j e t o v n e ljude
k a o i za o p a t i c e i s v e ć e n i k e .
Franjo j e b i o p o z n a t p o v e l i ­
koj ljubavi p r e m a p t i c a m a
i drugim životinjama.

ranjen u n o g u , pa je d o b i o
nadimak Timur Š e p a v i .
D o 1 3 7 0 , k a d s u m u bile
3 4 g o d i n e , T i m u r j e sastavio
veliku v o j s k u s k o j o m je p o ­
razio S a m a r k a n d i v e l i k o
okolno područje. Potom je
uslijedio niz od 35 borbi
u kojima je najprije o s v o j i o
Perziju, Afganistan, Azer-
bajdžan i Kurdistan.
T a d a je krenuo na Rusiju,
TKO JE BIO TIMUR? T i m u r je b i o sin m o n g o l s k o g
a zatim n a p a o Indiju i p r i p o ­
v o đ e čije j e p l e m e živjelo n e ­
jio D e l h i . U m r o j e 1 4 0 5 . g o ­
T i m u r L e n k ili T a m e r l a n b i o daleko Samarkanda na po­
d i n e k a d je s v o j s k o m od
je mongolski vođa čije se dručju današnjega Sovjetskog
2 0 0 . 0 0 0 ljudi n a p a o K i n u .
carstvo protezalo od Indije S a v e z a . Borio se kao plaćenik
do T u r s k e . u Afganistanu i u t o m je ratu

25
 PROŠLOST
> T K O JE B I O
LEONARDO DA VINCI?
Leonardo je bio jedan od
najnadarenijih ljudi u povi­
jesti. B i o je slikar, kipar, ar­
hitekt, a n a t o m , znanstve­
nik, izumitelj i glazbenik.
Taj izuzetan č o v j e k r o đ e n j e
1 4 5 2 . g o d i n e u mjestu V i n c i
n e d a l e k o F i r e n z e , a u m r o je
u F r a n c u s k o j 1 5 1 9 . B i o je v o ­
d e ć a ličnost r e n e s a n s e -
- preporoda u obrazovanju
i umjetnosti koji je trajao od
1 5 . d o 17. stoljeća.
Radio je za Lorenza Veli-
26
< T K O SU BILI
FERDINAND I IZABELA?
F e r d i n a n d je naslijedio kra­
ljevstvo Argoniju, a Izabela
je bila kraljica Kastilije. Nji­
hovim je vjenčanjem ujedi­
njena g o t o v o čitava Špa­
njolska.
K a d se 1452. godine rodio
Ferdinand, Španjolska se
sastojala o d malih kršćanskih
kraljevstva A r g o n i j e ,
Kastilije i N a v a r e , te od m a ­
urske (arapske) p o k r a j i n e
Granade.
Ferdinand je Izabelu ože­
čanstvenog u Firenzi, L o d o -
v i c a Sforza u M i l a n u , C e s a r a
B o r g i j u u R o m a g n i i Francisa
I. u F r a n c u s k o j .
Leonardo je započeo
m n o g e p r o j e k t e , ali ih je m a ­
lo z a v r š i o . N j e g o v a umjet­
nička remek-djela su slike
»Posljednja večera« na zidu
m i l a n s k o g a manastira Santa
Maria delle Crazie i » M o n a
Lisa«.
B i o j e priznat k a o d o b a r
poznavalac Ijudskeanatomije.
B r o j n e bilješke i n a c r t e pi­
s a o je l i j e v o m r u k o m i » z r c a l ­
nim p i s m o m « k a k o m u drugi
ne bi krali i d e j e .
< T K O JE B I O L O R E N Z O
VELIČANSTVENI?
Lorenzo je bio član m o ć n e
talijanske dinastije M e d i c i
k o j a j e o d s r e d i n e 14. p a
s v e d o 17. s t o l j e ć a u p r a v l j a ­
la F i r e n z o m i T o s k a n o m .
L o r e n z o j e o c a naslijedio
1469. u dobi od 20 godina.
U to je v r i j e m e g r a d - d r ž a v a
Firenza bila r e p u b l i k a . K a o
i njegovom ocu i djedu, Lo-
r e n z o v a j e d i n a titula bila je
magnifico signore, ili
veličanstveni gospodar.
Lorenzo je vladao uz po­
nio 1 4 6 9 . g o d i n e . Izabela j e
s v o j e kraljevstvo naslijedila
1 4 7 4 . g o d i n e , a F e r d i n a n d je
za kralja A r g o n i j e o k r u n j e n
1479.
Bili su p o b o r n i c i kršćans­
tva i utemeljili su inkvizicijski
sud za p r o g o n i istrebljenje
Ž i d o v a . G o d i n e 1 4 9 2 . njiho­
v e s u t r u p e protjerale M a u r e
iz G r a n a d e .
Iste g o d i n e pristali su finan­
cirati talijanskog m o r e p l o v c a
Kristofora K o l u m b a d a p o d
španjolskom zastavom pro­
n a đ e z a p a d n i put d o Indije.
N a t o m j e putu K o l u m b o ot­
krio A m e r i k u .
m o ć v i j e ć a , ali je ustvari bio
diktator. K a o vješt p r e g o v a ­
rač o d r ž a o j e m o ć z e m l j e ,
a n j e g o v a s p o s o b n o s t za ru­
kovanje n o v c e m omogućila
je napredak Firenze.
P o z n a t j e k a o veliki p o b o r ­
nik umjetnosti, i to v i š e z b o g
vlastitog z a d o v o l j s t v a nego
z b o g d o b r o b i t i g r a d a . Njego­
vi su zapisi p o m o g l i da tali­
janski jezik s g o v o r n o g p o ­
d r u č j a T o s k a n e p o s t a n e služ­
b e n i m j e z i k o m u č i t a v o j Ita­
liji.
 PROŠLOST

> T K O JE B I O P O Z N A T
KAO IL M O R O ?
I I M o r o , ili M a u r , b i o j e n a ­
dimak milanskog vojvode
Lodovica Sforze. Dobio ga
je z b o g t a m n e k o s e i g a r a ­
ve p u t i .
Lodovico je rođen 1 4 5 1 . go­
d i n e i b i o je mlađi brat m i l a n ­
skog v o j v o d e G a l e a z z a M a r i e
Sforza. G a l e a z z o je bio tašt
o k r u t a n , pa su ga 1 4 7 6 . g o ­
dine ubila tri p o d a n i k a . N a ­
slijedio ga je s e d m o g o d i š n j i
sin C i a n g a l e a z z o čiji je n a m -
esnik b i o L o d o v i c o .
L o d o v i c o nije b i o z a d o v o ­
ljan s v o j i m p o l o ž a j e m , p a j e
1 4 8 1 . prisvojio svu vlast,
a 1 4 9 4 . je n a k o n G i a n g a l e a z -
z o v e smrti p o s t a o v o j v o d a .
Međutim, bojao se da će
se C i a n g a l e a z z o v i prijatelji
p o b u n i t i protiv njega, pa je
p o z v a o F r a n c u z e u Italiju
i zatražio n j i h o v u p o m o ć .
N a taj j e n a č i n i z a z v a o
s v o j u p r o p a s t , jer su ga F r a n ­
c u z i svrgnuli s vlasti. Š v i c a r c i
su mu vratili titulu v o j v o d e ,
ali su se u b r z o i o n i o k r e n u l i
protiv njega. Posljednjih
o s a m g o d i n a života p r o v e o j e
k a o francuski z a r o b l j e n i k .

> TKO JE BIO ERAZMO? kratkim h u m o r e s k a m a u koji­

Erazmo Roterdamski bio je
nizozemski učenjak i pisac
koji je p o k u š a o t e m e l j i t o
izmijeniti rimokatoličku
crkvu.
Erazmo je 1492. godine po­
stao s v e ć e n i k , ali se u b r z o
p o b u n i o protiv r e d o v n i č k o g
ž i v o t a . J e d n o j e v r i j e m e stu­
d i r a o u P a r i z u , a zatim je p o ­
č e t k o m 1 6 . stoljeća p o s t a o
lutajući u č e n j a k i v r i j e m e je
provodio u Engleskoj, Fran­
c u s k o j , Italiji i N i z o z e m s k o j .
Z a reformu c r k v e s e b o r i o
ma je ismijavao p o d m i ć i v a n j e
i s v e ostalo što je o m e t a l o
njen r a d .
U v e ć i n i svojih dijela n a s ­
t o j a o je teologiju učiniti što
vjerodostojnijom, a promije­
nio je i tekst N o v o g z a v j e t a .
N j e g o v su rad prekinuli s u k o ­
bi i z m e đ u protestanata i ka­
tolika.
Prije n e g o što je 1 5 3 6 .
u m r o u Š v i c a r s k o j , E r a z m o je
d o č e k a o pojavu reformacije.
N o , n j e g o v i s u zahtjevi bili
m n o g o u m j e r e n i j i , pa to nije
bila reforma k a k v u je želio
provesti.

> T K O JE B I O CALVIN? ske. O t i š a o j e u G e n e v u gdje

lean Calvin je bio francuski
teolog i jedan od pokretača
reformacije.
C a l v i n o v o p r a v o i m e bilo j e
J e a n C h a u v i n , ali g a j e kasnije
latinizirao u C a l v i n u s .
Rođen je 1509. godine
u N o v o n u u Picardiju. O t a c
mu je isprva želio da studira
teologiju i p o s t a n e s v e ć e n i k ,
a ga je kasnije n a g o v o r i o da
postane odvjetnik.
O k o 1534. godine Calvin
s e o k r e n u o protestantizmu t e
je zato protjeran iz F r a n c u -
je p o k u š a o uspostaviti religij­
sku v l a d u .
Stanovnici G e n t v e su se
usprotivili toj ideji, pa je C a l ­
vin otputovao u Strasbourg
predavati teologiju. M e đ u ­
tim, u G e n e v i je vladao me­
tež i C a l v i n je 1 5 4 1 . g o d i n e
p o z v a n d a s e vrati.
U G e n e v i je u s p o s t a v i o vr­
lo strogu vjersku i g r a đ a n s k u
v l a d u . P r i v r e m e n o j e č a k za­
b r a n i o u p o t r e b u kršćanskih
i m e n a koja se ne s p o m i n j u
u Bibliji. N j e g o v je protestan­
t i z a m p o s t a o p o z n a t k a o kal-
vinizam.

27
 PROŠLOST

A T K O SE S A S T A O NA
TRIDENTSKOM
KONCILU?
Tridentskim k o n c i l o m nazi­
v a m o niz k o n f e r e n c i j a k o j e
s u s e u r a z d o b l j u o d 1545.
d o 1563. g o d i n e o d r ž a v a l e
u talijanskom gradu Trentu.
Na n j i m a su se sastajali bis­
kupi rimokatoličke crkve.
S v r h a k o n c i l a bila je rješava­
nje d o g m a t s k i h pitanja koja
su postavili r e f o r m a t o r i , te re­
f o r m a loših o b i č a j a .
Koncil je sazvao papa Pa-
v a o III. N a d a o s e d a ć e u nje­
m u sudjelovati p r e d s t a v n i c i
protestantske c r k v e , ali njih je
prisustvovalo j e svega n e k o l i ­
k o , a ni o n i nisu prihvatili
njegovu vjerodostojnost.
U p r v o m p e r i o d u koji je
trajao od 1 5 4 5 . do 1 5 4 7 . g o ­
d i n e na k o n c i l u su s u d j e l o v a ­
la 72 biskupa u pratnji savjet­
nika. D r u g o z a s j e d a n j e , o d
1 5 5 1 . d o 1 5 5 2 . g o d i n e , pri­
v u k l o ih je svega 5 9 .
U p o s l j e d n j e m p e r i o d u , od
1 5 6 1 . do 1563. godine, na
koncilu se okupilo 235 crkve­
nih v j e r o d o s t o j n i k a , u k l j u č u ­
j u ć i šest k a r d i n a l a , k a o
i osam ambasadora. Odluke
donesene na koncilu je 1564.
godine odobrio papa Pio IV.
V T K O JE B I O
SULEJMAN
VELIČANSTVENI?
Sulejman I. bio je jedan od
najznačajnijih sultana
O s m a n l i j s k o g Carstva. Vla­
d a o j e o d 1520. d o 1566.
godine.
» V e l i č a n s t v e n i « je naslov koji
su S u l e j m a n u n a d j e n u l i
E v r o p l j a n i . U vlastitom je na­
rodu bio poznat kao » Z a k o ­
n o d a v a c « jer j e z a s v o j e vla­
d a v i n e p r o v e o m n o g e refor­
me u vlasti i p r a v n o m sus­
tavu.
V e l i č a n s t v e n a strana S u l e j -
m a n o v e ć u d i bila j e težnja z a
proširenjem carstva. O n j e
s v o m teritoriju pripojio B e o ­
grad, Budimpeštu, R o d , Ta-
briz, B a g d a d , A d e n i Alžir,
k a o i sva o k o l n a p o d r u č j a .
Najteže borbe vodio je
protiv P e r z i j e , a j e d n o m je
prilikom o p s j e d a o i B e č .
S u l e j m a n a j e o č a r a l a preli­
j e p a ruska robinja R o k s a l a n a
koju j e u z e o z a n e v j e n č a n u
ž e n u . U želji da je z a d o v o l j i ,
ubio j e vlastite s i n o v e B a j a z i -
da i M u s t a f u , k a k o bi sultanat
naslijedio R o k s a l a n i n sin S e ­
lim. S u l e j m a n je u m r o 1 5 6 6 .
godine za vrijeme opsade
jedne tvrđave u Madžarskoj.
V TKO SU BILI
JANJIČARI?
J a n j i č a r i su bili v o j n i c i koji
su sačinjavali o s n o v n u voj­
sku Osmanlijskog Carstva.
N a z i v »janjičar« p o t j e č e o d
turskih riječi yeni geri, što
z n a č i » n o v a v o j s k a « . P r v a ja-
njičarska j e d i n i c a o s n o v a n a
je u 1 5 . stoljeću k a o p r v a re­
d o v n a vojska O s m a n l i j s k o g
Carstva.
Isprva su janjičari bili dje­
ca oduzeta kršćanskim naro­
dima p o d turskom vlašću. To
su bila o d a b r a n a d j e c a koju
su u d o b i i z m e đ u 10 i 15 go­
dina T u r c i o d u z i m a l i o d rodi­
telja i odgajali u m u s l i m a n ­
skom duhu.
M e đ u t i m , d o 18. stoljeća
je taj o b i č a j ukinut, pa se ja-
njičarska vojska sastojala o d
odabranih dobrovoljaca
u g l a v n o m turskog porijekla.
lako su v o j n i c i m o r a l i sami
nabavljati o r u ž j e , janjičarska
j e vojska bila vrlo m o ć n a
borbena snaga. Njihov se
broj p o p e o o d 1 2 . 0 0 0 n a vi­
še od 500.000.
J a n j i č a r i su više puta dizali
p o b u n e i mijenjali sultane ko­
jima su služili. G o d i n e 1 8 2 6 .
sultan M a h m u d II. u k i n u o j e
tu v o j s k u .

28

V TKO SU BILI
HABSBURGOVCI?
H a b s b u r g o v c i su dinastija
koja je E v r o p o m vladala vi­
š e o d 600 g o d i n a .
tvrđavi Habichtsburg ( S o k o ­
lov d v o r a c ) u š v i c a r s k o m
kantonu Aargau, nedaleko
Zuricha.
Grof Rudolf IV. Habsburški
je 1273. godine izabran za
Svetog Rimskog Cara (vladara
germanskih zemalja) i nazvan
je Rudolf I. Od tada, pa sve
do 1806. godine, Carstvom
su v e ć i n o m vladali Habsbur­
govci.
Najmoćniji Habsburgovac
bio je c a r Karlo V. koji je iza­
bran 1 5 1 9 . . g o d i n e . O n j e bio
kralj Š p a n j o l s k e , v o j v o d a
B u r g u n d i j e i v l a d a r Sicilije,
N a p u l j a , S a r d i n i j e , Antila te
španjolske N i z o z e m s k e (da­
našnja Belgija i N i z o z e m s k a ) .
Kasnije je još naslijedio ili
o s v o j i o Austriju, B o e m i j u ,
Madžarsku, Peru i Meksiko.
G o d i n e 1 5 5 6 . Karlo s e za­
sitio b u r n o g ž i v o t a , te je na-
oustio prijestolje i otišao živ-
eti u manastir u Š p a n j o l s k o j ,
v. mro je 1558. godine.
V T K O JE BILA KRALJICA
ELIZABETA?
Elizabeta je bila p o s l j e d n j a
e n g l e s k a kraljica iz dinasti­
je Tudor. Za njene je mu­
dre vladavine Engleska po­
s t a l a b o g a t a "i m o ć n a .
Elizabeta je bila kći H e n r i j a
V I I I . i njegove druge supruge
A n n e B o l e v n . Bila j e vrlo
o b r a z o v a n a i trebala je posta­
ti n a u č n i k .
G o d i n e 1 5 8 8 . naslijedila j e
stariju sestru M a r i j u I. M a r i j a
je u Engleskoj p o n o v n o p o ­
kušala uspostaviti k a t o l i č a n s ­
t v o , a Elizabeta je o p e t uvela
protestantizam.
Bila je vješti d i p l o m a t i nije
se n i k a d udala b o j e ć i se teš­
k o ć a što ih brak m o ž e d o n i ­
jeti.
Engleska je u to v r i j e m e bi­
la veliki suparnik Š p a n j o l s k e
u b o r b i za bogatstva N o v o g a
svijeta. Elizabeta je nastojala
spriječiti rat i z m e đ u d v i j e
z e m l j e , ali j e , k a d j e š p a n j o l ­
ski v l a d a r Filip I. p o s l a o v e l i ­
k u flotu A r m a d u d a n a p a d n e
E n g l e s k u , o s o b n o naredila
svojoj v o j s c i da se bori za
pobjedu.
Za njene su se vladavine
p o s e b n o razvile p o e z i j a ,
glazba i d r a m a .
PROŠLOST
A T K O JE B I O PRVI
FRANCUSKI KRALJ IZ
LOZE BURBONACA?
Kralj N a v a r e H e n r i k I I I . po­
s t a o j e 1589. g o d i n e f r a n c u ­
ski kralj H e n r i k V I . Naslije­
dio je svog šurjaka,
f r a n c u s k o g kralja H e n r i k a
I I I . koji je bio u b i j e n .
H e n r i k N a v a r s k i j e bio p o t o ­
m a k f r a n c u s k o g kralja Luja
IX. koji j e v l a d a o o d 1 2 2 6 .
do 1270. godine. Njegovi su
p r e c i zadržali titulu v o j v o d a .
F r a n c u s k o prijestolje je nasli­
j e d i o jer dinastija V a l o i s na­
k o n smrti H e n r i k a III. nije v i ­
še imala nasljednika.
Henrik IV, je bio v o đ a
francuskih protestanata h u g e -
nota. Da zadovolji većinu
svojih p o d a n i k a , on je uz ri­
j e č i »Pariz j e v r i j e d a n mise«
prihvatio katoličku v j e r u .
U F r a n c u s k o j se u to v r i j e m e
r a z b u k t a v a o rat i z m e đ u h u g e -
nota i katolika. K a k o bi o b n o ­
v i o mir u s v o m e kraljevstvu,
H e n r i k je Nantskim ediktom
zajamčio hugenotima građan­
sku r a v n o p r a v n o s t .
H e n r i k j e otplatio f r a n c u ­
ske d u g o v e i stvorio j a k u v o j ­
sku. U b i o ga je 1610. godine
katolički vjerski fanatik F r a n ­
çoise Ravaillac.
29
 PROŠLOST
i • K O J I JE K A R D I N A L
DAO FRANCUSKIM
KRALJEVIMA
APSOLUTNU MOĆ?
Kardinal Armand Jean du
Plessis, odnosno vojvoda
R i c h e l i e u , bio je u razdob­
l j u o d 1624. d o 1642. g o d i ­
n e glavni ministar Luja X I I I .
Richelieu je 1606. u dobi od
2 1 g o d i n e p o s t a o biskup
u g r a d u L u c o n . Taj je p o l o ž a j
d o d i j e l j e n n j e g o v o j obitelji
kao nagrada za vojne zaslu­
ge. G o d i n e 1622. izabran je
za k a r d i n a l a , a 1 6 3 1 . je d o ­
30
< T K O JE P O Z N A T K A O
OTAC SUVREMENE
FILOZOFIJE?
D a n a š n j a se filozofija
u m n o g o m e temelji na dje­
lima francuskog matemati­
čara, znanstvenika i filozofa
Renea Descartesa.
Descartes je rođen 1596. go­
d i n e . I m a o j e stalne p r i h o d e
pa je većinu vremena mogao
posvetiti u č e n j u i p i s a n j u .
V j e r o v a o j e d a s e d o istine
m o ž e d o ć i isključivo logič­
kim r a z m i š l j a n j e m .
P o n j e g o v o j teoriji postoja­
bio titulu v o j v o d e .
Richelieu je dobro vladao
F r a n c u s k o m . Najprije je sma­
njio m o ć p l e m s t v a , a zatim
u k i n u o političke p o v l a s t i c e
francuskih protestanata h u g e -
n o t a . N a taj j e n a č i n osigu­
rao kralju a p s o l u t n u vlast.
P o s t o j a n o se i sistematski
b o r i o protiv prevlasti nje­
m a č k e dinastije H a b s b u r g o -
v a c a . l a k o j e bio p o g l a v a r ri­
mokatoličke crkve, povezao
se sa protestantskom s t r a n o m
i u š a o u tridesetogodišnji rat
protiv l o z e H a b s b u r g o v a c a .
G o d i n e 1635. osnovao je
Francusku akademiju.
< T K O JE P R O G L A Š E N
L O R D O M
PROTEKTOROM
ENGLESKE?
Naslov lorda protektora do­
d i j e l j e n j e 1653. g o d i n e O l i ­
veru C r o m w e l l u za zasluge
u engleskome građanskom
ratu.
C r o m w e l l je r o đ e n 1 5 9 9 . g o ­
d i n e . D o 4 1 . g o d i n e života
bio je zemljoposjednik
i o b r a đ i v a o je s v o j e p o s j e d e .
G o d i n e 1640. izabran je
za člana parlamenta. Sudje­
l o v a o je u s u k o b u e n g l e s k o g
p a r l a m e n t a i kralja Karla I, te
nje se d o k a z u j e m i š l j e n j e m ,
jer da bi m o g a o misliti č o v j e k
m o r a postojati. S v o j e s t a v o v e
D e s c a r t e s s a ž i m a u izreci Co-
gito, ergo sum, o d n o s n o
»Mislim, dakle jesam«. Kre­
nuvši od te t o č k e na sličan je
n a č i n p o k u š a o d o k a z a t i pos­
tojanje svijeta i B o g a .
Descartes je svojim radovi­
m a stekao m n o g o štovatelja.
G o d i n e 1 6 4 9 . prihvatio j e
p o z i v š v e d s k e kraljice Kristi­
ne da d o đ e u S t o c k h o l m
i p o d u č a v a j e filozofiju. N o ,
z b o g oštre s j e v e r n e k l i m e
obolio je od upale pluća, te
je 1 6 5 0 . u m r o u 5 3 . g o d i n i .
je p o č e t k o m n j i h o v a rata osi
n o v a o vitešku t r u p u . Njegov
su se v o j n i c i nazivali »željez­
nim b o k o v i m a « . S v i njego\
p o s t u p c i bili su u skladu s pu­
ritanskom vjerom.
N a k o n što j e o d i g r a o v o ­
d e ć u ulogu u suđenju i smak
n u ć u Karla I , C r o m w e l l j e
z u s p j e š n o p o k u š a o učiniti
parlament djelotvornijim. T
da su n j e g o v i s l j e d b e n i c i iz
v o j s k e raspustili p a r l a m e n t
i C r o m w e l l a proglasili lord-_-
protektorom (odbio je tituL
kralja).
C r o m w e l l j e s v e d o smrt
1 6 5 8 . g . v l a d a o k a o diktat
 PROŠLOST

> T K O JE BILA Elizabete.

KATARINA VELIKA?
K a t a r i n a I I . V e l i k a j e u raz­
d o b l j u o d 1762. d o 1796.
godine vladala Rusijom.
Katarina je bila n j e m a č k a
p r i n c e z a . P r a v o joj j e i m e b i ­
lo S o p h i a A u g u s t a F r e d e r i c a
Anhalt-Zerbst. G o d i n e 1745.
udala se za ruskog c a r a Perta
I I I . T a d a joj j e bilo 1 6 g o d i n a .
Bila j e v r l o domišljata
i o b r a z o v a n a , d o k je Petar
bio d u h o v n o i tjelesno z a o s ­
t a o . U to je v r i j e m e još b i o
nasljednik s v o j e tetke, c a r i c e
Šest m j e s e c i n a k o n što je
Petar p r o g l a š e n c a r e m , Kata­
rina je naredila v o j n i m oficiri­
ma da ga u k l o n e . N e k o l i k o
t j e d a n a kasnije Petar j e u m r o .
Katarina se d o k a z a l a k a o
dobar vladar, naročito
u vanjskim poslovima.
U Rusiji je unaprijedila m e ­
dicinsku njegu, poboljšala
obrazovanje (naročito za že­
ne) i ublažila vjersku n e t r p e ­
ljivost, ali je isto t a k o p r o d u ­
žila r a z d o b l j e kmetstva.
Uz svakodnevne državne
p o s l o v e Katarina j e č e s t o p i ­
sala i d r a m e .

< T K O JE BILA M A R I J A ideja, d o k m u j e supruga bila

ANTOANETA?
M a r i j a A n t o a n e t a j e bila
austrijska princeza i supru­
ga f r a n c u s k o g a kralja Luja
X V I . Pogubljena je za vrije­
me francuske revolucije.
N a s l j e d n i k f r a n c u s k o g prijes­
tolja, Luj X V I . j e p r i v l a č n u
i inteligentnu p e t n a e s t o g o d i š ­
nju p r i n c e z u M a r i j u A n t o a n e -
tu oženio 1770. godine. Nji­
hovim je vjenčanjem učvrš­
ć e n a v e z a i z m e đ u Austrije
i Francuske.
Luj je b i o u s p o r e n i b e z
brza, p u n a života i e n e r g i j e .
Zato je Marija Antoaneta
odigrala v a ž n u ulogu u dr­
žavnim poslovima Francuske.
U to je v r i j e m e v l a d a j u ć i
sloj u F r a n c u s k o j b i o v r l o b o ­
gat, d o k su siromasi živjeli
u krajnjoj bijedi. M a r i j a A n t o ­
aneta nije p o k a z i v a l a r a z u m i ­
j e v a n j e z a s i r o m a š n e stanov­
nike, a o n i su je smatrali ra­
z u z d a n o m . O s i m toga, narod
joj nije v j e r o v a o jer je bila
Austrijanka.
G o d i n e 1793. revoluci­
o n a r i su je osudili z b o g izda­
je i giljotinirali.

> T K O JE B I O FRIDRIK Fridrikov glavni m o t i v u ra­

VELIKI?
Fridrik I I . V e l i k i b i o je kralj
• u sije, n j e m a č k e z e m l j e
koju danas zauzimaju Ruši­
ti, Poljska i Njemačka.
Frdrik je za kralja o k r u n j e n
1 7 4 0 . u d o b i od 28 g o d i n a .
P o h a d a o j e v o j n u š k o l u , ali j e
većinu vremena posvećivao
glazbi i filozofiji.
S u d j e l o v a o je u austrijskom
n a s l e đ n o m ratu što je izbio
kad je nekoliko suparnika po-
pokušalo M a r i j i Tereziji o d u z e t i
austrijsko prijestolje.
tu bilo je o s v a j a n j e austrijske
p o k r a j i n e Š l e s k e , što je i u č i ­
nio. U toj se b o r b i iskazao
kao prvorazredan general.
U nizu kasnijih ratova za­
u z e o je i teritorij P o l j s k e . N o ,
ratovi su e k o n o m s k i oslabili
Prusiju, što je Fridrik u p o s ­
ljednjim g o d i n a m a v l a d a v i n e
nadoknadio.
B i o j e d o b a r svirač flaute
i na s v o m e je d v o r u o k u p i o
mnoge vrhunske glazbenike.

31
V T K O JE BIO JEAN
JACQUES ROUSSEAU?

Rousseau je bio francuski

filozof, pisac i g l a z b e n i k .
Njegov je slobodan način
mišljenja potaknuo francu­
sku revoluciju.

R o u s s e a u je r o đ e n u švicar­
s k o m g r a d u G e n e v i i b i o je
sin urara. M l a d o s t j e p r o v e o
lutajući i b a v e ć i se različitim
poslovima. N e k o j e vrijeme
bio bilježnik, zatim je r a d i o
kao rezbar naučnik, pa kao
sluga, sekretar i, n a k r a j u ,
profesor g l a z b e .
G o d i n e 1 7 4 2 . d o s e l i o je
u Pariz i o n d j e pisao o p e r e
i balete. N o v a c je zarađivao
prepisujući n o t e . T a k o đ e r j e
n a p i s a o t e k s t o v e o glazbi koji
su o b j a v l j e n i u prvoj f r a n c u ­
skoj e n c i k l o p e d i j i .
S l a v u je stekao 1 7 5 0 . g o d i ­
ne d j e l o m Rasprava o znano­
sti i umjetnosti u k o j e m tvrdi
da su z n a n o s t i umjetnost is-
kvarili č o v j e č a n s t v o .
N j e g o v a kasnija djela, na­
ročito Društveni ugovor
( 1 7 6 2 ) , s n a ž n o su utjecala na
politička kretanja, d o k su
Ispovijesti (1 770) i drugi ro­
m a n i bili p r e t e č a intimne
autobiografije i e v r o p s k o g ro­
mantizma.
A T K O JE N A P I S A O
»LJUDSKA PRAVA«?
A u t o r Ljudskih prava j e e n ­
gleski politički pisac i go­
vornik Thomas Paine.
T h o m a s P a i n e se r o d i o u k v e -
kerskoj obitelji. U mladosti je
bio prilično n e u s p j e š a n , pa
j e 1 7 7 4 . g o d i n e izgubivši p o ­
sao otišao u A m e r i k u .
O n d j e j e n a p i s a o brošuru
Zdrav r a z u m k o j o m pozi­
v a koloniste n a o d v a j a n j e o d
Engleske. T i m e je m n o g e lju­
de p o t a k n u o da se opredijele
za nezavisnost.
U E v r o p u se vratio 1787.
g o d i n e . U Engleskoj je od
1 7 9 1 . do 1 9 7 2 . napisao ras­
pravu Ljudska prava k o j o m
veliča revoluciju što je u p r a v o
mijenjala F r a n c u s k u .
M e đ u t i m , ta je rasprava
uvrijedila engleski parlament
pa je P a i n e o s u đ e n z b o g izda­
je i i z o p ć e n iz društva. O t i š a o
je u Francusku te postao fran­
cuskim g r a đ a n i n o m i č l a n o m
Nacionalnog konventa.
Z b o g svojih j e stavova
u Francuskoj ubrzo stekao ne­
prijatelje te je u h a p š e n . G o d i ­
n e 1 8 0 2 . bilo m u j e d o z v o ­
ljeno da se vrati u A m e r i k u ,
gdje j e 1 8 0 9 . g o d i n e u m r o
u bijedi.
A T K O JE S A S T A V I O
DEKLARACIJU
NEZAVISNOSTI?
P r v i n a c r t Deklaracije s a s t a ­
v i o j e 1776. g o d i n e T h o m a s
Jefferson, delegat Konti­
nentalnoga kongresa 13
američkih kolonija. On je
s v o j p o s a o o b a v i o v r l o sav­
j e s n o , pa je K o n g r e s u ko­
načnoj Deklaraciji u č i n i o
samo nekoliko izmjena.
Jefferson j e bio izuzetan č o v ­
jek. R o d i o se u Virginiji
1 7 4 3 . g o d i n e , u d o b r o stoje­
ć o j obitelji. O ž e n i o j e b o g a t u
n a s l j e d n i c u i z a p o s l i o se k a o
odvjetnik. B i o j e n a č i t a n ,
skupljao je knjige i svirao v i ­
olinu.
Političku karijeru je z a p o ­
č e o u skupštini Virginije,
a u b r z o zatim p o s t a o je g u ­
v e r n e r . G o d i n e 1 7 8 3 . iza­
bran je u F e d e r a l n i k o n g r e s .
Tada je zamijenio Benjami-
na Franklina na p o l o ž a j u p o ­
slanika S A D u F r a n c u s k o j ,
a četiri g o d i n e kasnije p o s t a o
je predsjednik v l a d e . U raz­
doblju od 1797. do 1 8 0 1 .
godine bio je potpredsjednik,
a od 1 8 0 1 . do 1809. preds­
jednik Sjedinjenih Američkih
D r ž a v a . U to je v r i j e m e o t k u ­
pio Louisianu od Francuske.

32

A TKO SU BILI
JAKOBINCI
I ŽIRONDINCI?
l a k o b i n c i i ž i r o n d i n c i su
u vrijeme velike revolucije
(1789-1794) bili p r i p a d n i c i
dviju glavnih političkih
stranaka u Francuskoj.
J a k o b i n c i s u bili č l a n o v i J a -
k o b i n s k o g k l u b a . N a z i v su
dobili p o starom d o m i n i k a n ­
s k o m s a m o s t a n u u k o j e m su
se isprva sastajali.
Žirondinci su pripadali u m ­
j e r e n o j r e p u b l i k a n s k o j stran­
c i , a naziv su dobili jer su im
v o d e ć e ličnosti v e ć i n o m pot­
j e c a l e iz G i r o n d e u j u g o z a ­
padnoj Francuskoj.
Predvodnici žirondinaca
bili su M a x i m i n I s n a r d , J a c ­
q u e s Pierre Brissot te J e a n
Marie Roland i njegova su-
oruga. Z a s t u p a l i su p r i v a t n o
vlasništvo i željeli su usposta­
viti f e d e r a l n u r e p u b l i k u .
Jakobinci su pod vodstvom
Maximiliena Robespierra
' 7 9 3 . g o d i n e porazili ž i r o n -
d i n c e i uspostavili diktaturu.
\ o , R o b e s p i e r r e j e v e ć slje­
deće g o d i n e p o g u b l j e n , te su
a k o b i n c i izgubili vlast. T a k o
e z a v r š e n o r a z d o b l j e koje
" a z i v a m o D a n t o n o v i m te-
'orom.
A T K O JE BILA
GOSPOĐA ROLAND?
G o s p o đ a R o l a n d j e bila s u ­
pruga pisca i znanstvenika
koji je s u d j e l o v a o u p o d i z a ­
nju francuske revolucije.
Djevojačko ime gospođe Ro­
land bilo j e J e a n n e M a n o n
Phlipon. G o d i n e 1780. udala
se za Jeana M a n e Rolanda.
O b o j e su bili vatreni pristaše
francuske revolucije.
R e v o l u c i o n a r i su se p o d i j e ­
li na dvije v e l i k e stranke — ja-
kobince i žirondince. Supruž­
nici R o l a n d bili su p r i p a d n i c i
žirondinaca.
D r a ž e s n a i dosjetljiva gos­
p o đ a R o l a n d bila je veliki ro­
d o l j u b i predstavljala je o s n o ­
v u stranke. G o d i n e 1 7 9 3 . ja­
k o b i n c i su preuzeli vlast
i uhapsili m n o g e j a k o b i n c e ,
a m e đ u njima i g o s p o đ u R o ­
land. Na namještenom sud­
skom procesu osuđena je na
smrt.
N j e n a stara prijateljica
H e n r i e t t e C o n n e t bila j e
s p r e m n a umrijeti umjesto nje.
N o , gospođa Roland je odbi­
l a p o n u d u . D o giljotine j e oti­
šla p o s v e m i r n o , g o v o r e ć i :
»O S l o b o d o , kakve su zloči­
ne počinili u t v o j e i m e ! « .
V T K O JE B I O PRVI
PREDSJEDNIK
SJEDINJENIH AMERIČKIH
DRŽAVA?
Prvi predsjednik bio je G e ­
o r g e W a s h i n g t o n koji je
u ratu za n e z a v i s n o s t u s ­
pješno predvodio američku
v o j s k u . M a n d a t m u j e tra­
j a o o d 1789. d o 1797. g o ­
dine.
W a s h i n g t o n je rođen 1 732.
g o d i n e u Virginiji. Isprva je
radio k a o n a d z o r n i k , a zatim
je u d o b i od 21 g o d i n e pri­
stupio virdžinijskoj v o j s c i .
N a k o n pet g o d i n a s e p o v u ­
k a o i sljedećih je 14 g o d i n a
m i r n o živio n a s v o m e i m a n j u
k a o farmer. U to je v r i j e m e
bio č l a n virdžinijskog Z a s ­
tupničkog doma.
K a d j e i z m e đ u Britanije
i njenih 13 k o l o n i j a izbio rat,
Washington je jednoglasno
izabran za zapovjednika voj­
s k e . U teških o s a m g o d i n a
W a s h i n g t o n j e svoju v o j s k u
o d j e d v a 1 0 . 0 0 0 v o j n i k a usp­
j e š n o d o v e o d o niza p o b ­
jeda.
N a k o n pet g o d i n a
p o v u č e n o g života z n a t n o
je pridonio donošenju
Ustava S A D . U m r o j e 1799.
godine.
33
 PROŠLOST
> T K O JE BILA KRALJICA
VIKTORIJA?
Kraljica V i k t o r i j a je bila kra­
ljica B r i t a n i j e i c a r i c a I n d i j e .
N j e n a je v l a d a v i n a trajala 64
godine.
G o d i n e 1 8 3 7 . Viktorija j e
u d o b i od 18 g o d i n a naslije­
dila s v o g a strica V i l i m a I V .
Tri g o d i n e kasnije u d a l a se za
princa Alberta Sasko-Kobur-
škog.
Albertje 1 8 6 1 . godine
o b o l i o od t r b u š n o g tisufa i iz­
nenada umro.
Viktorija je s A l b e r t o m ima-
34
< T K O JE B I O
GARIBALDI?
Giuseppe Garibaldi je bio
j e d a n o d tri r o d o l j u b a koji
su se borili za ujedinjenje
Italije i n j e n o o s l o b a đ a n j e
od strane vladavine.
Garibaldi je rođen 1807. go­
d i n e . S u d j e l o v a o je u n e u s ­
pjeloj revoluciji k o d P r e m o n ­
ta 1 8 3 4 . g o d i n e , a p o t o m je
pobjegao u Južnu Ameriku
gdje s e o d 1 8 3 6 . d o 1 8 4 8 .
b o r i o u gerilskom ratu.
G o d i n e 1 8 4 8 . pristupio j e
v o j s c i za o b r a n u tek s t v o r e n e
< T K O JE B I O PRVI
KRALJ UJEDINJENE
ITALIJE?
Viktor Emanuel I I . bio je
posljednji sardinijski vladar
i prvi talijanski kralj. On je
bio jedini svjetovni vladar
na p o d r u č j u Italije.
P o č e t k o m 19. stoljeća Italija
je bila p o d i j e l j e n a na s e d a m
država. Papinskom državom
vladao je papa, Kraljevstvom
dviju Sicilija (Sicilija i j u ž n a
Italija) upravljali su španjolski
kraljevi iz l o z e B o u r b o n a c a ,
d o k s u ostale d r ž a v e bila p o d
upravom Austrijanaca.
la d e v e t o r o d j e c e . Prije smrti
imala je 37 p r a u n u k a i r o d ­
binske v e z e s g o t o v o svim
e v r o p s k i m kraljevskim o b i t e ­
ljima.
N j e n e su se unuke udale
za c a r a Rusije, te za g r č k e ,
n o r v e š k e , r u m u n j s k e i špa­
njolske k r a l j e v e . J e d a n joj j e
unuk postao njemački car,
d o k se p r a u n u k a u d a l a za
š v e d s k o g kralja.
Kraljevi H a n o v e r a i Belgije
bili su Viktorijini u j a c i . J e d a n
joj je r o đ a k s k l o p i o brak
s portugalskom kraljicom,
a r o đ a k a s brazilskim c a r e m
Maksimilijanom.
Rimske Republike od napada
F r a n c u s k e i Austrije.
U Italiju se v r a t i o 1 8 5 4 .
g o d i n e . U to su v r i j e m e pije-
montski premijer grof C a m i l l o
Cavour i Giuseppe Mazzini,
čije j e r o d o l j u b l j e n a d a h n u l o
Garibaldija, pripremali n o v u
revoluciju.
Šest g o d i n a kasnije G a r i ­
baldi je p o v e o odred od
1089 d o b r o v o l j a c a ( C r v e n o -
košuljaša) u Siciliju i o s l o b o ­
d i o j e o d španjolskih v l a d a r a
iz loze B o u r b o n a c a . Tada je
o s v o j i o i unutrašnje d i j e l o v e
Sicilije, što j e d o v e l o d o uje­
dinjenja Italije.
U v e ć i n i tih z e m a l j a svi p o ­
litički p r o t i v n i c i v l a d a r a bili
su u h i ć e n i .
Z a t o su na p o d r u č j u Italije
o s n o v a n e b r o j n e tajne orga­
nizacije za b o r b u protiv tu­
đ i n s k e vlasti. M e đ u najista­
knutijim u r o t n i c i m a bili su G i -
useppe Mazzini i Garibaldi.
N a k r a j u su politička s l o b o ­
da i u j e d i n j e n j e Italije ostva­
reni u g l a v n o m z a s l u g o m pije-
m o n t s k o g premijera grofa C a -
milla C a v o u r a . P o v e z a v š i p o ­
bunu s d i p l o m a c i j o m , on je
1 8 6 1 . g o d i n e n a prijestolje
u j e d i n j e n e Italije p o s t a v i o
Viktora Emanuela.
 PROŠLOST

TKO JE BIO POZNAT j e p r e d s j e d n i k o m pruske

KAO ŽELJEZNI
KANCELAR?
Željezni kancelar« je bio
nadimak pruskog državnika
Otta v o n B i s m a r c k a koji je
1171. g o d i n e u j e d i n i o N j e ­
mačku.
Bismarck je rođen 1815. go-
godine. B i o je junker, k a k o su
nazivali pruski aristokrati
zemljoposjednici. Studirao je
p r a v o , p o s t a o č l a n o m prus-
ko g p a r l a m e n t a i služio k a o
poslanik za F r a n c u s k u i R u s i -
ju - G o d i n e 1862. imenovan
vlade.
B i s m a r c k j e p o v e o prusku
v o j s k u u tri uspješna rata.
G o d i n e 1864. porazio je
D a n s k u , 1 8 6 6 . Austriju,
a 1 8 7 1 . Francusku.
N a k o n pobjede nad Fran­
cuskom Bismarck je nagovo­
rio v l a d a r e n j e m a č k i h z e m a ­
lja da p o n u d e k r u n u p r u s k o m
kralju V i l i m u I.
V i l i m j e B i s m a r c k a progla­
sio k a n c e l a r o m n o v e N j e ­
m a č k e . N a d i m a k »Željezni
k a n c e l a r « d o b i o j e jer j e g o ­
v o r i o d a p r o b l e m e treba rje­
šavati »krvlju i ž e l j e z o m « .

> T K O JE B I O je postao kongresmen. B i o

AfiRAHAM LINCOLN?
\ b r a h a m L i n c o l n j e b i o 16.
Njednik S j e d i n j e n i h
A m e r i č k i h D r ž a v a . U raz­
d o b l j u g r a đ a n s k o g rata o d
1.161. d o 1865. g o d i n e u s p i o
* očuvati jedinstvo svoje
remlje.
• • :. n je b i o sin f a r m e r a .
:e v r i j e m e radio u seos-
•govini, a zatim k a o n a d -
k f f e d n i k i k a o poštar. Istovre­
m e n o j e studirao p r a v o .
L. sao je u p a r l a m e n t
H k ž a v e Illinois i u b r z o
j e veliki protivnik
ropstva.
G o d i n e 1860. Lincoln je
i z a b r a n za p r e d s j e d n i k a .
Poznavajući njegove stavove
prema ropstvu, sedam južnih
d r ž a v a istupilo je iz S a v e z a .
N j i h o v su primjer slijedile još
četiri d r ž a v e .
U b r z o j e izbio građanski
rat. L i n k o l n s e o d a n o b o r i o
za pobjedu nad pobunjenim
d r ž a v a m a i njihov p o v r a t a k
u S a v e z . U travnju 1 8 6 5 . g o ­
d i n e , pet d a n a n a k o n zavr­
šetka rata, L i n k o l n je ubijen
u kazalištu.

< T K O JE BILA CARICA- C a r i c a - m a j k a nije prihva­

-MAJKA?
C a r i c o m - m a j k o m naziva se
kineska carica Tz'u-hsi koja
j e ž i v j e l a o d 1835. d o 1908.
i m n o g o godina vladala
Kinom.
Tz'u-hsi bila je supruga c a r a
H s i e n - f e n g a i majka c a r a
T ' u n g - c h i h a . U i m e sina je
v l a d a l a s v e d o n j e g o v e smrti
1 8 7 5 . g o d i n e . T a d a j e kine­
sko prijestolje p r i p a l o trogo­
dišnjem Ch'ing Kuang-hsu.
Tz'u-hsi je vlast u Kini zadr­
žala s v e d o 1 8 8 9 . g o d i n e .
ć a l a p r o m j e n e i borila se p r o ­
tiv svih p o k u š a j a o s u v r e m e -
njavanja Kine. M e đ u t i m , na­
k o n p r e u z i m a n j a vlasti m l a d i
je c a r slušao savjete reformis­
ta. U nizu dekreta p r o v e o je
reforme u školstvu, građan­
skoj s l u ž b i , v o j n i m s n a g a m a
i javnom prometu.
Užasnuta promjenama
Tz'u-hsi j e p o n o v n o p r e u z e l a
vlast. N a r e d i l a j e d a s e m l a d i
c a r zatvori i zaustavila s v e re­
f o r m e . N o , s v e j e bilo uza­
l u d . Tri g o d i n e n a k o n n j e n e
smrti Kina je postala r e p u ­
blikom.

35
 < T K O JE O S N O V A O
PRVE RADNIČKE
SINDIKATE?
Prvi radnički sindikati vje­
r o j a t n o s u n a s t a l i u 16. s t o ­
ljeću kad su se obrtnici po­
p u t t e s a r a ili p o s t o l a r a p o ­
čeli okupljati u strukovnim
udruženjima.
U d r u ž e n j a radnika u pojedi­
nim strukama p o s t o j e još o d
srednjega v i j e k a . U p o č e t k u
su to p r v e n s t v e n o bile obrt­
n i č k e g i l d e , a rjeđe z a j e d n i c e
nekvalificiranih r a d n i k a .
Prije p o č e t k a 17. stoljeća
< TKO SU BILE
SUFRAŽETKINJE?
Sufražetkinje su bile po­
bornice ženskog pokreta za
ravnopravnost s muškarci­
ma. Zahtijevale su da se že­
n a m a prizna p r a v o glasa
(suffrage).
T o k o m 19. stoljeća u m n o ­
gim j e z e m l j a m a z a p o č e l a
b o r b a z a p r i z n a v a n j e ženskih
p r a v a . U S A D j e ozbiljna
kampanja započela 1848.
g o d i n e i do 1 8 6 9 . su ž e n e
u VVvomingu dobile pravo
glasovanja. G o d i n e 1920.
< T K O JE O S N O V A O
CRVENU ARMIJU?
C r v e n a armija je bila vojska
boljševičke (komunističke)
v l a d e k o j a j e 1917. g o d i n e
p r e u z e l a vlast u Rusiji. O r ­
ganizirao ju je Lav T r o c k i .
Trocki je rođen 1879. godi­
n e , a b i o j e j e d a n o d boljše­
v i č k i h v o đ a koji su došli na
vlast. P r a v o m u j e i m e bilo
Lev Davidovič Bronštajn.
Po v a ž n o s t i i utjecajnosti
n a l a z i o se tik uz p o g l a v a r a
boljševičke vlade, Vladimira
lljiča L e n j i n a .
36
ljudi su v e ć i n o m radili u vlas-
titim d o m o v i m a ili u vrlo ma-
lim s k u p i n a m a .
R a d n i č k i sindikati k a k v e
p o z n a j e m o d a n a s pojavili s u
se u v r i j e m e industrijske revo-
lucije k a d su m u š k a r c i , žene
i d j e c a p o č e l i raditi u tvorni-
cama.
U E v r o p i su k r a j e m 1 7.
stoljeća o b j a v l j e n i n o v i z a k o -
ni koji su z a b r a n j i v a l i udruži-
vanje radnika.
M o d e r n i r a d n i č k i sindikat
u k o j i m a se p o r e d obrtnika
o k u p l j a j u nekvalificirani i po-
lukvalificirani r a d n i c i razvili su
se u d r u g o j p o l o v i n i 19. st.
u S A D j e t o p r a v o priznato
svim ž e n a m a .
U Britaniji se pokret javio
1 8 6 5 . g o d i n e , ali j e odmah
naišao na jaku opoziciju.
Oštrije b o r b e z a p o č e l e s u
1 9 0 5 . k a d su na sastanku
b e r a l n e stranke ž e n e p o s t a v i -
le pitanje svojih p r a v a .
T a d a su sufražetkinje uga-
zile britansku s v o j i n u , te su
u h a p š e n e . U z a t v o r u su se
o d l u č i l e na štrajk g l a đ u . Go-
d i n e 1 9 1 8 . p r a v o glasa d o b i -
le su n e k e ž e n e starije od 30
g o d i n a , a 1 9 2 8 . to je pravo
priznato svima starijima od
21 godinu.
C r v e n a armija j e o s n o v a n a
u siječnju 1 9 1 8 . g o d i n e .
U p o č e t k u se sastojala od
d o b r o v o l j a c a iz r e d o v a rad-
nika i seljaka, a nedostaiala
su joj d o b r i oficiri. Z a t o je
T r o c k i regrutirao c a r s k e o f i c i r e
cire.
U b r z o p o t o m brojne su
antikomunističke grupe po-
kušale uspostaviti n o v u v l a -
d u . Prvi zadatak C r v e n e ar-
mije bio je uništiti njihov po-
kret.
N a k o n L e n j i n o v e smrti
T r o c k i je protjeran iz zemlje
Po n a l o g u Staljin ubijen je
1940. u Meksiku.

TKO JE OSNOVAO
SOVJETSKI SAVEZ?
Temelje Sovjetskog Saveza,
točnije Saveza Sovjetskih
Socijalističkih Republika,
postavio je V l a d i m i r lljič L e -
njin.
Lenjin j e r o đ e n 1 8 7 0 . g o d i n e
kao V l a d i m i r lljič U l j a n o v , ali
je kasnije u z e o i m e L e n j i n .
N a k o n što m u j e z b o g z a v -
j e r e protiv c a r a p o g u b l j e n
stariji brat, Lenjin se usproti­
vio monarhiji. Z b o g
komunističkih stavova 1895.
g o d i n e protjeran je u Sibir.
TKO JE BIO POZNAT
KAO MAHATMA?
M a h a t m a , što na sanskritu
znači »velika duša«, je na­
dimak kojim su Indijci naz­
vali M a h a n d a s a K a r a m -
chanda Gandhia, vođu po­
kreta za o s l o b o đ e n j e Indije
od britanske vlasti.
Gandhi je rođen 1869. godi­
ne. S t u d i r a o je p r a v o u L o n ­
d o n u , a zatim se z a p o s l i o
u J u ž n o j A f r i c i . O n d j e j e or­
ganizirao m n o g e p o k r e t e z a
oslobođenje Indijaca.
B o r i o se vlastitim s i s t e m o m
> T K O JE O S N O V A O
DANAŠNJU TURSKU?
Republiku Tursku osnovao
je g e n e r a l i državnik K e m a l
Atatiirk.
N j e g o v o p r a v o i m e bilo j e
Mustafa. Studirao je na voj-
nom k o l e d ž u u Istambulu
i zbog dobrog poznavanja
matematike stekao n a d i m a k
K e m a l , što z n a č i » S a v r š e n i « .
Kad se 1 8 8 1 . godine rodio
Mustafa K e m a l , p o d r u č j e m
današnje T u r s k e prostiralo se
O s m a n l i j s k o C a r s t v o kojim su
vladali sultani. U p r v o m e
PROŠLOST
R e v o l u c i j a je izbila u o ž u j ­
ku 1917. godine dok je Le­
njin j o š b i o u i n o z e m s t v u . O n
j e p o ž u r i o k u ć i , stekao
podršku mnogih vojnika,
m o r n a r a i r a d n i k a , te je u stu­
d e n o m 1 9 1 7 . u Rusiji posta­
vio novu liberalno-demokrat-
sku v l a d u .
D o 1 9 2 1 . g o d i n e Lenjin j e
u k l o n i o svu o p o z i c i j u i u R u ­
siji u s p o s t a v i o komunistički
poredak kakav se zadržao
s v e d o d a n a s . I z političkog
s e života p o v u k a o 1 9 2 2 . na­
k o n s r č a n o g u d a r a , a dvije
g o d i n e kasnije j e u m r o .
nenasilnog otpora kojeg je
nazvao satvagraha.
U Indiju se vratio 1 9 1 5 .
g o d i n e . B i o je m a l e n i s l a b ,
o d i j e v a o se u t r a d i c i o n a l n u
indijsku o d j e ć u i ž i v i o je mir­
no i s k r o m n o . U n a t o č neja­
k o m i z g l e d u , uspješno j e v o ­
d i o pokret z a o s l o b o đ e n j e
i 1 9 4 7 . g o d i n e d o v e o Indiju
do nezavisnosti.
P o k u š a o j e zaustaviti s u k o ­
be i z m e đ u m u s l i m a n a i h i n -
d a , ali ga je 1 9 4 8 . g o d i n e
u b i o j e d a n o d pristaša h i n d u ­
izma koji nije o d o b r a v a o
G a n d h i j e v o p r i h v a ć a n j e svih
religija.
s v j e t s k o m e ratu C a r s t v o se
borilo na strani N j e m a č k e , te
je poraženo.
N a k o n rata u k o j e m je d o ­
b i o generalski č i n , K e m a l j e
o r g a n i z i r a o nacionalistički
pokret za o t p o r stranoj v l a d a ­
v i n i . N a c i o n a l i s t i su smijenili
sultana i proglasili r e p u b l i k u ,
a za p r e d s j e d n i k a je i z a b r a n
Kemal.
Kemal je modernizirao zem­
lju, d a o ž e n a m a r a v n o p r a v ­
nost, p o b o l j š a o školstvo i za­
m i j e n i o a r a p s k u a b e c e d u latin­
skom. G o d i n e 1934. dobio je
n a d i m a k Atatiirk, ili » O t a c T u ­
raka«. U m r o je 1938.
37
> T K O JE B I O BENITO
MUSSOLINI?
M u s s o l i n i j e b i o fašist koji
j e o d 1922. d o 1943. g o d i n e
diktatorski vladao Italijom.
Zvali su ga II D u c e (Vođa).
Mussolini je rođen 1883. go­
d i n e . N a j p r i j e j e bio učitelj,
a zatim n o v i n a r i političar.
G o d i n e 1919. o s n o v a o je
fašističku partiju koja je naziv
d o b i l a p o s t a r o r i m s k o m sim­
b o l u m o ć i - fasces — r e ž ­
nju p r u ć a sa sjekirom u sredi­
n i . Partija je bila izrazito na­
cionalistička.
Fašisti su okupili n a o r u ž a ­
nu vojsku, crnokošuljaše, ko­
ja je n a p a d a l a o p o z i c i j u , a n a ­
ročito Ijevičarske o r g a n i z a c i ­
j e . Postali s u toliko m o ć n i d a
je 1922. godine Mussoliniju
p o n u đ e n o da oformi v l a d u .
D a b i p o v e ć a o m o ć Italije,
Mussolini je od 1935. do
1 9 3 6 . g o d i n e o s v o j i o Etiopi­
j u , a 1 9 3 9 . je pripojio i A l b a ­
niju. Najbliži s a v e z n i k b i o
m u j e n j e m a č k i diktator
A d o l f Hitler, koji je u k l j u č i o
Italiju u drugi svjetski rat. N a ­
kon p o r a z a Italije M u s s o l i n i je
svrgnut s vlasti i strijeljan.

> T K O JE B I O STALJIN? L e n j i n o v e smrti, 1 9 2 4 . g o d i ­

Josif Visarionovič Staljin je
bio diktator u S S S R - u .
U d r u g o m e s v j e t s k o m e ra­
tu doveo je S S S R do pobje­
d e , ali je b i o i glavni k r i v a c
za likvidaciju milijuna sov­
jetskih građana.
Staljin j e živio o d 1 8 7 9 . d o
1953. godine. Pravo mu je
i m e bilo Josif D ž u g a š v i l i , ali
j e 1 9 1 3 . u z e o n a d i m a k Sta­
ljin što z n a č i » č e l i k « .
Po završetku revolucije
Staljin je p o s t a o sekretar k o ­
m u n i s t i č k e partije. N a k o n
n e , proglasio s e v o đ o m .
U nizu petogodišnjih pla­
n o v a (petoljetki) S t a l j i n o v a j e
v l a d a reorganizirala p r i v r e d u
i industriju, te ukinula privat­
no v l a s n i š t v o . Ljudi su živjeli
u strahu od tajne p o l i c i j e .
U r a z d o b l j u od 1 9 3 5 . do
1 9 3 7 . g o d i n e u nizu čistki
ubijeni su m n o g i p r o t i v n i c i .
G o d i n e 1 9 3 9 . Staljin j e pot­
pisao u g o v o r s H i t l e r o m u k o ­
j e m j e pristao n a p o d j e l u P o l j ­
ske i o b v e z a o se da n e ć e ući
u rat. N o , d v i j e g o d i n e kasnije
Hitler j e n a p a o R u s i j u . U m r o
je 1953. godine.

< T K O JE B I O TITO? T i j e k o m d r u g o g a svjetsko-

Tito je bio v o đ a n a r o d n o -
oslobodilačke borbe
u J u g o s l a v i j i , a n a k o n rata
je izabran za predsjednika
zemlje.
Tito j e r o đ e n 1 8 9 2 . g o d i n e .
P r a v o m u j e i m e bilo J o s i p
B r o z , a n a d i m a k Tito je u z e o
1934. godine. U prvome
s v j e t s k o m e ratu b i o je u ru­
s k o m z a r o b l j e n i š t v u . U Rusiji
je postao komunist.
G o d i n e 1 9 2 0 . vratio se u
r o d n u H r v a t s k u i o n d j e pri­
stupio k o m u n i s t i č k o j partiji.
ga rata Tito je organizirao
partizanski o t p o r protiv Nje-
maca, Talijana i drugih fašis-
tičkih snaga u Jugoslaviji.
Z a razliku o d ostalih ko­
munističkih z e m a l j a istočne
E v r o p e , Jugoslavija pod vods-
t v o m Tita u n a t o č svim p r i j e t -
n j a m a nije pala p o d utjecaj
M o s k v e . K r a j e m pedesetih
g o d i n a Tito j e b i o j e d a n o d
o s n i v a č a p o k r e t a nesvrstanih
zemalja.
U m r o je 1980. godine

38

TKO JE BIO ADOLF
HITLER?
H i t l e r j e o d 1933. d o 1945.
dine diktatorski vladao
Njemačkom. On je zapo­
č e o drugi svjetski rat.
T K O JE B I O M A O
ZEDONG?
• b o Z e d o n g , ili M a o C e -
-rung, j e 2 7 g o d i n a v l a d a o
inom.
"e 1 9 2 1 . r e v o l u c i o n a r n i
'•'ao p o m o g a o je da se
- osnuje komunistička
. S e d a m g o d i n a kasnije
istička kineska v l a d a
a e pokrajinu )iangxi
:«|iOj se nalazilo sjedište
-" stičkog p o k r e t a ,
ne l 9 3 4 . M a o je p o -
- : ? . o j u k o m u n i s t i č k u »cr-
- TI iju« u sigurnost p o -
-naanxi. To se povla-
Hitler j e r o đ e n 1 8 8 9 . g o d i n e
u Austriji. Ž e l i o je postati u m ­
jetnik, ali nije za to bio d o ­
voljno nadaren.
N a k o n I. svjetskog rata
osnovao je nacionalsocijali-
stičku stranku čiji su se pri-
i Hitler je krivac za smrt mili­
< TKO JE B I O W I N S T O N
CHURCHILL?
C h u r c h i l l je bio vojnik, dr­
žavnik i pisac koji je za d r u ­
g o g a s v j e t s k o g a rata p o s t a o
britanski vođa.
C h u r c h i l l o v o p r a v o i m e bilo
je Winston Leonard Spencer
Churchill. Bio je unuk vojvo­
de od Marlborougha.
Karijeru j e z a p o č e o k a o
vojnik i do 2 4 . g o d i n e života
v e ć je s u d j e l o v a o u tri p o b u ­
ne i n a p i s a o j e d n u knjigu.
G o d i n e 1 9 0 1 . Churchill je
izabran za konzervativnog
čenje naziva dugim m a r š o m .
K o m u n i s t i su se 1 9 3 7 . g o ­
d i n e ujedinili sa s u p a r n i č k o m
v o j s k o m da bi suzbili p r o d o r
Japanaca u Kinu. G o d i n e
1 9 4 5 . u Kini je z a p o č e o gra­
đanski rat i o v a j su puta p o b i ­
jedili komunisti na č e l u s M a -
om Zedongom.
O n j e b r z o usmjerio svoj
narod prema modernizaciji
zemlje. Postigao je e k o n o m ­
ske i kulturne p r o m j e n e koje
su i z n e n a d i l e svijet (»veliki
skok unaprijed« 1 9 5 8 . i »kul­
turna revolucija« 1 9 6 6 .
godine). U m r o je 1976.
godine.
PROŠLOST
stase nazivali n a c i s t i m a . G o ­
dine 1933. postao je državni
kancelar.
U slijedećih šest m j e s e c i
Hitler je u k l o n i o s v e supar­
n i č k e političke partije. P o ­
stao j e g o s p o d a r N j e m a č k e
poznat kao F ü h r e r ( V o đ a ) .
juna Ž i d o v a , n a o r u ž a o j e N j e ­
m a č k u i krenuo osvojiti E v r o ­
p u . Z a u z e o j e Austriju, Č e -
š k o s l o v a č k u i v e ć i n u zemalja
zapadne Evrope. Svladale su
ga tek u d r u ž e n e sovjetske,
britanske i a m e r i č k e v o j s k e .
G o d i n e 1 9 4 5 . p o č i n i o j e sa­
moubojstvo.
č l a n a p a r l a m e n t a . Tri g o d i n e
kasnije p r o m i j e n i o je stranku
i p o s t a o liberal. Za v r i j e m e
i n a k o n p r v o g a svjetskoga ra­
ta d r ž a o je visok p o l o ž a j
u vladi.
U r a z d o b l j u od 1 9 2 9 . do
1 9 3 9 . g o d i n e C h u r c h i l l se
p o v u k a o s p o l o ž a j a , ali se
p o č e t k o m d r u g o g a svjetsko­
ga rata p o n o v n o vratio u v l a ­
d u . O d 1940. do 1945. bio
je premijer i svojim je g o v o r i ­
ma i h r a b r o š ć u p o t i c a o bri­
tanski n a r o d . N a k o n rata s e
privremeno p o v u k a o , da bi
s e 1 9 5 1 . vratio n a p o l o ž a j .
U m r o je 1965. godine.
39
 < T K O JE U J E D I N I O
SAUDIJSKU ARABIJU?
A r a b i j u je o s v o j i o i u j e d i n i o
I b n S a u d koji je živio od
1880. d o 1953. g o d i n e .
Obitelj S a u d je početkom
18. stoljeća v l a d a l a v e l i k i m
d i j e l o m A r a b i j e , ali j e 1 8 9 1 .
g o d i n e protjerana u K u v a j t .
D i o Arabije je tada pripadao
Osmanlijskom Carstvu.
G o d i n e 1902. mladi A b -
dul-Azis ibn A b d u l - R a h m a n
ibn Faisal El S a u d p o č e o je
osvajati zemlju što je n e k o ć
pripadala njegovoj obitelji.
< T K O JE O F O R M I O
AFRIČKI NACIONALNI
KONGRES?
Afrički nacionalni kongres
j e 1912. g o d i n e n a k o n f e ­
renciji u B l o e m f o n t e i n u
u J u ž n o j Africi osnovala
skupina afričkih vođa.
N a konferenciji s u prisustvo­
vali p l e m e n s k i p o g l a v i c e ,
odvjetnici, svećenici i poslov­
ni ljudi iz svih krajeva J u ž n o ­
afričke R e p u b l i k e .
Kongres je slabo napredo­
v a o s v e d o četrdesetih g o d i ­
na n a š e g stoljeća, k a d ga je
< T K O JE B I O H O Šl
MIN?
Ho Ši M i n je bio osnivač
komunističke države Sje­
verni Vijetnam kojom je
vladao sve do svoje smrti
1969. g o d i n e .
Ho je rođen 1890. godine
i z v a o se N g u y e n T h a t
Thanh. Godine 1 9 4 1 . nazvao
s e i m e n o m H o Š i M i n , što
z n a č i » O n a j koji sjaji«.
U E v r o p u j e otišao 1 9 1 1 . g .
Z a v r i j e m e d r u g o g a svjet­
skoga rata I n d o k i n u su z a ­
uzeli J a p a n c i . H o j e 1 9 4 5 .
godine uz podršku Kineza
40
U z p o m o ć 2 0 0 ljudi
z a u z e o j e d a n a š n j i glavni
grad R i y a d h .
G o d i n e 1913. zauzeo je
o b a l n o p o d r u č j e Perzijskog
z a l j e v a i z m e đ u Q a t a r a i Ku-
vajta koje je ranije pripadalo
T u r c i m a . D o 1 9 2 2 . vladao j e
č i t a v i m N e j d o m (centralnom
A r a b i j o m ) i p r e u z e o je nasilu
sultana.
Ibn S a u d j e 1 9 2 6 . g o d i n e
osvojio i Hejaz (obalu
Crvenoga mora) i 1932.
proglasio d a n j e g o v e z e m l j e
p r i p a d a j u j e d n o m kraljevstvu
p o d i m e n o m Sa'udijska
Arabija.
generalni sekretar Revere -
J a m e s C a l a t a reorganizira:
G o d i n e 1952. započe
pokret pasivnog otpora e
h e j d u (rasnoj p o d v o j e n e
T a d a j e u h a p š e n o više o d
8 . 0 0 0 A f r i k a n a c a . J e d a n :«::
v o đ a tog p o k r e t a , Albert
huli, d o b i o j e 1 9 6 0 . g o d
N o b e l o v u n a g r a d u za m
G o d i n e 1960. vlada J l
afričke R e p u b l i k e z a b r a r
j e Afrički n a c i o n a l n i k o r ; -
ali ga je N e l s o n M a n d e l a t
v o ) v o d i o s v e d o 1 9 6 3 . kai
je o s u đ e n na d o ž i v o t n u ram|i
j u . M a n d e l a j e 1990. g o d * i #
pomilovan.
u š a o u V i j e t n a m i proglasio
k o m u n i s t i č k u r e p u b l i k u . Od
1946. do 1954. godine Ho­
o v e su se t r u p e borile protiv
F r a n c u z a . N a kraju j e Vijet­
n a m podijeljen na dva cijela
a sjeverni je d o š a o p o d vlast
H o o v i h komunista.
G o d i n e 1 9 5 7 . komunisti s u
z a p o č e l i b o r b u protiv r e p r e -
s i v n e v l a d e J u ž n o g Vijetna-
ma. Ho ih je podupirao pa
je u b r z o izbio rat u koji se se
na strani J u ž n o g V i j e t n a m a
uključile i S A D . H o j e u m r o
n e k o l i k o g o d i n a prije nego
što j e p o b j e d o m k o m u n i s t a
završio rat.

> T K O JE B I O M A R T I N
LUTHER KING?
King je bio američki crnač­
ki p o l i t i č a r i b o r a c za rav­
nopravnost crnaca u S A D .
Ž r t v a j e a t e n t a t a 1968. g o ­
dine.
Martin Luther K i n g bio je sin
baptističkog s v e ć e n i k a . G o ­
dine 1 9 5 5 . j e z a p o č e o k a m -
oanju za ravnopravnost crna­
c a . N j e g o v prvi uspješni p o ­
duhvat bila je o r g a n i z a c i j a
oojkota a u t o b u s a u g r a d u
M o n t g o m e r y u A l a b a m i jer je
autobusna kompanija u auto-
r j s i m a odvojila posebne
> T K O SU PALESTINCI?
Palestinci su stanovnici po­
vijesne zemlje Palestine
a žive u Izraelu, z a p a d n o m
dijelu J o r d a n i j e i G a z e . Taj
se naziv p o s e b n o o d n o s i
na a r a p s k e izbjeglice s t o g
područja.
Ujedinjeni n a r o d i su 1 9 4 7 .
godine podijelili Palestinu na
d v a dijela. J e d a n j e d i o pri-
pao Ž i d o v i m a , a drugi A r a p i -
ma. Prije odjeljivanja u svib-
nju 1 9 4 8 . A r a p i i Ž i d o v i su se
oštro sukobljavali i Palestinu
j e napustilo m n o g o arapskih
K O J O J RELIGIJI
PRIPADAJU SUNITI
1 SUITI?
S u n i t i i šijiti s u o s n o v n i
ogranci Islama. Te su se
s k u p i n e o d i j e l i l e u 7. sto­
ljeću.
Suniti č i n e g l a v n i n u muslima-
na O n i su sljedbenici s u n ­
i t e (puta) proroka M u h a m e d a
i tvore d e v e t desetina od
u k u p n o 5 1 3 , 0 0 0 , 0 0 0 musli-
m a n a na svijetu.
Šijiti su se od v e ć e skupine
muslimana odvojili z b o g pita-
n j a v o d s t v a . G o d i n e 6 5 6 . Ali
PROŠLOST
odjeljke za c r n c e .
K i n g j e uvijek v e l i č a o n e ­
nasilje i bratstvo m e đ u rasa­
m a , iako j e s a m č e s t o b i o žr­
tva nasilja. U k u ć u mu je
podmetnuta bomba,
u C h i c h a g u su na njega b a c a ­
li k a m e n j e , a u N e w Y o r k u je
ranjen n o ž e m . N o , o n j e
ustrajao u svojim s t a v o v i m a
i 1 9 6 4 . g o d i n e je n a g r a đ e n
N o b e l o v o m nagradom za
mir.
King je 1968. g o d i n e n a m ­
j e r a v a o organizirati » M a r š si­
r o m a h a « , ali ga je prije toga
prilikom štrajka u M e m p h i s u
u b i o bivši robijaš.
izbjeglica.
B r o j izbjeglica se n a r o č i t o
p o v e ć a o nakon dva masakra
u travnju 1 9 4 8 . g o d i n e , k a d
su najprije Ž i d o v i n a p a l i A r a ­
p e , a zatim A r a p i Ž i d o v e .
S u s j e d n e a r a p s k e z e m l j e su
u svibnju 1 9 4 8 . p o k u š a l e
razoriti n o v u ž i d o v s k u drža­
vu Izrael, ali u t o m e nisu usp­
j e l e . U m e đ u v r e m e n u se broj
izbjeglica p o p e o n a 7 0 0 . 0 0 0 .
G o d i n e 1964. osnovana je
Palestinska liberalna o r g a n i ­
zacija ( P L O ) z a b o r b u z a rav­
n o p r a v n o s t A r a p a u Palestini.
D o 1 9 8 4 . broj izbjeglica pre­
mašio j e d v a milijuna.
je postao kalif (vladar) A r a p ­
skog Carstva. O n j e bio M u -
h a m e d o v rođak i o ž e n i o je
prorokovu kći.
N o , neki muslimani, a m e ­
đu njima i sirijski vladar M u -
'avviva, nisu prihvatili n o v o g a
kalifa. Izbio je rat koji je trajao
sve d o k Ali nije ubijen.
Alijevi sljedbenici nazivali
su se Shi'at A l i , ili Alijeva
stranka. O n i su se od politič­
ke partije razvili u religijsku
sektu. Pristalice te sekte nala­
z i m o v e ć i n o m u Iranu i Iraku.
41
 V T K O JE O T K R I O
MACNETIZAM?
Vjeruje se da je magnetska
svojstva n e k i h tvari prvi pri­
mijetio T a l e s . Taj je z n a n s ­
tvenik živio u G r č k o j prije
o t p r i l i k e 2500 g o d i n a . O t ­
krio je da magnetski oksid
> T K O JE B I O
PITAGORA?
Pitagora je živio u G r č k o j
o d 560. d o 500. g o d i n e p r .
n . e r e . U j u ž n o j Italiji j e o s ­
n o v a o j e d n u o d n a j v e ć i h fi­
lozofskih škola koja je dje­
l o v a l a 800 g o d i n a . V j e r o v a o
je da se sve može objasniti
b r o j e v i m a i to ga je u v j e r e ­
nje d o v e l o do važnih otkri­
ća na polju matematike
i glazbe.
Pitagora i n j e g o v i s l j e d b e n i c i
razvili su teoriju b r o j e v a . V j e ­
rovali s u d a s e s v e m o ž e o b ­
42
željeza privlači strugotine
željeza. R a z l o g t o m e bila
su magnetska svojstva tog
minerala.
Tales je rođen o k o 624. godi­
ne pr. n. e r e i ž i v i o je do 5 4 6 .
g o d i n e pr. n . e r e . P o r e d m a g -
netizma otkrio je i elektricitet.
jasniti p r o n a l a s k o m j e d n o s ­
tavnih odnosa među brojevi­
ma. Na području glazbe su
otkrili da t o n o v i i z v e d e n i na
ž i c a n i m instrumentima u g o d ­
no z v u č e ako se dužine žica
nalaze u jednostavnim o d n o ­
s i m a , npr. a k o duljina j e d n e
ž i c e iznosi p o l o v i n u , tri č e ­
tvrtine ili d v i j e t r e ć i n e duljine
druge žice.
Teorija o b r o j e v i m a d o v e l a
je Pitagoru i n j e g o v e s l j e d b e ­
nike do v a ž n i h ideja o m a t e ­
matici i a s t r o n o m i j i . V j e r o v a l i
su da se v e l i č i n e putanja p o ­
j e d i n i h planeta n a l a z e u j e d ­
n o s t a v n i m o d n o s i m a , pa su
Primijetio je da se na istrljane
k o m a d i ć e jantara lijepe laga­
ni p r e d m e t i i z a k l j u č i o da se
to d o g a đ a jer se na jantaru
stvara n a b o j statičkog elektri­
citeta. N a g r č k o m s e jeziku
jantar n a z i v a elektron pa o t u ­
da p o t j e č e riječ elektricitet.
na t e m e l j u toga zaključili da
je Z e m l j a okrugla i da kruži
po putanji k a o i drugi p l a n e t i .
Pitagora j e t a k o đ e r t v o r a c
geometrijskog p o u č k a o pra­
v o k u t n o m trokutu koji d a n a s
nosi n j e g o v o i m e . P r e m a t o m
p o u č k u kvadrat hipotenuze
(stranice n a s u p r o t p r a v o m e
kutu) j e d n a k je z b r o j u kva­
drata kateta (stranica koje za­
tvaraju p r a v i kut).
 ZNANOST I TEHNIKA

> T K O JE PRVI O P I S A O učenika Demokrita. Vjero­

ATOME?
Sve je građeno od atoma.
To su vrlo sitne čestice vid­
ljive s a m o n a j m o ć n i j i m m i ­
k r o s k o p i m a . G r č k i filozof
L e u k i p ( r o đ e n o k o 490. g o ­
dine pr. n. ere) prvi je d o ­
šao na z a m i s a o o a t o m i m a .
Njegove su ideje bile toč­
n e , ali i h j e p r i h v a t i l o v r l o
malo ljudi. A t o m i su otkri­
veni tek prije nešto m a n j e
o d 200 g o d i n a .
v a o je da bi rezanjem nekog
p r e d m e t a na s v e m a n j e i m a ­
nje d i j e l o v e n a p o k o n stigli do
č e s t i c e koju više n e b i s m o
mogli podijeliti. T a k v u j e
česticu nazvao »atomom«
(što na g r č k o m jeziku z n a č i
»nedjeljiv«). Tvrdio je da ato­
mi sigurno postoje jer se sa­
m o time m o ž e objasniti raz­
nolikost m e đ u p r e d m e t i m a ;
razlikuju se z a t o što su građ­
eni od m e đ u s o b n o poveza­
nih različitih vrsta a t o m a .

O L e u k i p o v o m u č e n j u saz­
n a j e m o iz spisa n j e g o v o g

< T K O SE N A Z I V A
O C E M GEOMETRIJE?
Geometrija je grana mate­
matike koja p r o u č a v a liko­
ve p o p u t trokuta i kvadrata
t e n j i h o v e v e l i č i n e . G r č k i fi­
lozof Euklid ( r o đ e n o k o
330. g o d i n e p r . n . e r e ) n a p i ­
sao je prvu knjigu o t o m e
i smatra se o c e m geomet­
rije.
E u k l i d o v a knjiga Elementi sa­
drži d o k a z e m n o g i h g e o m e ­
trijskih t e o r e m a , pa t a k o i P i -
tagorinog poučka. Dokazi
p o t v r đ u j u ispravnost n e k o g
t e o r e m a , a Euklid ih je t a k o
m u d r o zamislio d a s e m n o g i
koriste još i d a n a s .
O E u k l i d o v o m je ž i v o t u
m a l o toga p o z n a t o . Iz spisa
kasnijih filozofa s a z n a j e m o
da je osnovao prvu matema­
tičku školu u A l e k s a n d r i j i .
Euklid j e g e o m e t r i j u t u m a ­
č i o e g i p a t s k o m kralju P t o l o -
m e j u . Kralj se protivio u č e n j u
brojnih d o k a z a , ali m u j e
Euklid n a t o o d g o v o r i o : » N e
postoji kraljevski put do p o z ­
navanja geometrije«.

> T K O JE U K A D I
DOŠAO DO VAŽNOG
OTKRIĆA?
O k o 250. g o d i n e p r . n . e r e
kralj H i j e r o n n a r e d i o j e A r -
h i m e d u da ispita je li nje­
gova kruna izrađena od čis­
toga zlata. A r h i m e d j e d u g o
razmišljao k a k o d a o b a v i taj
zadatak, sve d o k j e d n o g
dana u kadi nije pronašao
rješenje.
Arhimed je u p o s u d u do v r h a
i s p u n j e n u v o d o m u r o n i o kra­
ljevu krunu i zabilježio koliko
s e v o d e prelilo p r e k o r u b a .
T a d a je to isto u č i n i o sa k o ­
m a d o m zlata iste t e ž i n e . P r i ­
mijetio je da se količina preli­
vene v o d e u prvom i drugom
slučaju razlikuje, pa je zak­
ljučio da kruna nije p o s v e
zlatna.
G o v o r i s e d a j e gol istrčao
n a ulicu v i č u ć i » H e u r e k a « ,
što z n a č i » O t k r i o s a m « .
A r h i m e d j e izumitelj m n o ­
gih v a ž n i h z n a n s t v e n i h p r o ­
n a l a z a k a . I z u m i o j e kolotur-
nik i prvi je o b j a s n i o zašto
neki p r e d m e t i plutaju na
vodi.

43
 ZNANOST I TEHNIKA
> T K O JE B I O H E R O N IZ
ALEKSANDRIJE?
H e r o n Aleksandrijski bio je
grčki izumitelj koji je živio
u egipatskom gradu Alek-
s a n d r i j i . R o đ e n j e o k o 20.
godine naše ere. Njegov
najznačajniji izum bio je
parni stroj. P a r a nastala
v r e n j e m v o d e ulazila j e
kroz cijevi u k u g l u , te je
o d a t l e štrcala kroz dvije
m l a z n i c e i na taj n a č i n
okretala kuglu. U H e r o n o -
vo vrijeme ta je naprava
smatrana igračkom. Ljudi
su mogućnosti parnoga
s t r o j a u v i d j e l i t e k u 18. s t o ­
ljeću kad je n j e g o v o m ši­
r o m p r i m j e n o m izazvana
revolucija u prometu i teh­
nici.
H e r o n o v a kugla s e okretala
jer ju je para i z l a ž e n j e m iz
m l a z n i c a gurala u s u p r o t n o m
s m j e r u , j e d n a k o k a o što se
v r t n e prskalice o k r e ć u s u p ­
rotno od smjera u k o j e m štr­
ca v o d a . M l a z n i motori na
a v i o n i m a djeluju na istom
p r i n c i p u k a o i H e r o n o v parni
stroj.
H e r o n je izumio mnoge
n a p r a v e u kojima je u p o t r e b ­
ljavao z u p č a ni k e, poluge
44
< T K O JE I Z U M I O
SEIZMOGRAF?
Seizmograf je instrument
za bilježenje potresa. Prvu
takvu napravu izradio je Ki­
n e z C h a n g H e n g o k o 100.
godine.
P r v i seizmograf i m a o j e
p r o m j e r o k o d v a metra i na
n j e m u je stajalo šest k i p o v a
z m a j e v a s k u g l o m u ustima.
I s p o d s v a k o g z m a j a nalazila
se ž a b a . Prilikom potresa na­
p r a v a se zatresla, te je kugla
iz usta j e d n o g od z m a j e v a
pala u usta ž a b e .
i z r c a l a . J e d a n t a k a v izum bio
j e taksimetar z a k o č i j e . Z u p ­
čanici povezani s kotačima
k o č i j e p o m i c a l i su kazaljku
pa se po njenom položaju
m o g l a očitati udaljenost što
j u j e kočija prešla. M e đ u t i m ,
v e ć i n a H e r o n o v i h izuma nije
se m o g l a p r a k t i č n o upotrije­
biti, v e ć se radilo o m e h a n i č ­
kim i g r a č k a m a . N a p r i m j e r ,
izradio j e m o d e l kazališta
u k o j e m su se likovi a u t o m a t ­
ski kretali po p o z o r n i c i , k a o
i h r a m čija su se vrata o t v a r a ­
la k a d bi se na oltaru upalila
vatra. H e r o n s v o j e n a p r a v e
nije i z r a đ i v a o s a m o da bi za­
P r e m a p o l o ž a j u z m a j a iz
k o j e g je ispala kugla m o g l o
se odrediti mjesto potresa.
U n u t a r instrumenta n a l a z i o
se veliki uteg k o j e g su p o l u g e
p o v e z i v a l e sa z m a j e v i m gla­
v a m a . Z b o g p o d r h t a v a n j a tla
uteg se zaljuljao, te se j e d n a
od p o l u g a p o m a k l a i otvorila
z m a j e v a usta. U s t a ostalih
z m a j e v a ostala su z a t v o r e n a ,
t a k o d a j e ispala s a m o j e d n a
kugla.
O v a j s e seizmograf u p o t ­
rebljavao za utvrđivanje
mjesta potresa k a k o bi se što
prije m o g l a poslati p o m o ć .
b a v i o l j u d e , v e ć j e želio pri­
kazati p r i n c i p na k o j e m r a d e
p o l u g e , zrcala i z u p č a n i c i .
B i o j e prva o s o b a koja j e
poznavala prirodu zraka.
D o k a z a o j e d a s e zrak m o ž e
stlačiti i i s p r a v n o je z a k l j u č i o
da se to d o g a đ a jer se zrak
sastoji od a t o m a koji se tla­
č e n j e m m e đ u s o b n o približa­
v a j u . P o r e d toga otkrio j e
i p r i n c i p na k o j e m z r c a l o ref­
lektira svjetlost.
 ZNANOST I TEHNIKA

> T K O JE B I O PRVI i t a k o otkrio m n o g e zanimlji­

MODERNI
ZNANSTVENIK?
M n o g i smatraju da je prvi
moderni znanstvenik bio
G a l i l e o koji je živio u Italiji
o d 1564. d o 1642. g o d i n e .
U starome i srednjem vije­
ku zaboravljena su važna
otkrića starih G r k a . N a k o n
njihovog obnavljanja Gali­
leo je prvi unaprijedio zna­
nost i svojim n o v i m otkri­
ćima.
G a l i l e o j e b i o prvi č o v j e k koji
je t e l e s k o p u p e r i o u n e b o
vosti u s v e m i r u , p r i m j e r i c e
J u p i t e r o v e satelite. M j e r e ć i
brzinu k o j o m se lopte kotrlja­
j u niz p a d i n u p r o u č i o j e ka­
ko predmeti padaju. Izvodio
je mnoge eksperimente,
a ispravnost ideja d o k a z i v a o
je mjerenjima. Z a t o kažemo
da je Galileo postavio temelje
eksperimentalnih metoda.
Zalažući se za Kopernikov
sustav, d o š a o j e 1 6 1 6 . g o d i ­
ne u s u k o b s C r k v o m , pa ga
je Inkvizicija prisilila da se
o d r e k n e svoja u č e n j a .

< T K O JE I Z U M I O vršinu ž i v e s p r e č a v a o je istje­

BAROMETAR?
B a r o m e t r o m m j e r i m o tlak
z r a k a . I z u m i o g a j e 1643.
g o d i n e talijanski znanstve­
nik Evangelista Torricelli.
Primijetio je da tlak zraka
podiže živu do o d r e đ e n e
visine u stupcu i zaključio
da bi se to svojstvo moglo
u p o t r i j e b i t i za m j e r e n j e at­
m o s f e r s k o g tlaka.
Torricelli j e d u g a č k u staklenu
cijev ispunio ž i v o m i u r o n i o
je u p o s u d u sa ž i v o m . Tlak
kojim j e zrak d j e l o v a o n a p o -
c a n j e ž i v e iz c i j e v i . Torricelli
je primijetio da se visina stup­
ca ž i v e mijenja iz d a n a
u dan.
U b r z o j e shvatio d a s e t o
d o g a đ a z b o g blagih p r o m j e ­
na u a t m o s f e r s k o m t l a k u , te
da bi se o č i t a v a n j e m visine
s t u p c a m o g a o izmjeriti tlak
z r a k a . V a k u u m koji se stvorio
u cijevi i z n a d s t u p c a ž i v e b i o
j e prvi p r o i z v e d e n i v a k u u m
u povijesti. P r e m a n j e m u se
taj z a k o n z o v e Torricellijev
zakon.

< T K O JE I Z U M I O SAT slio je k a k o bi se na klatno

S KLATNOM?
Sat s k l a t n o m sadrži klatno
k o j e se ljulja i j e d n o l i k o
p o k r e ć e k a z a l j k e . P r v i ta­
k a v s a t i z r a d i o j e 1657. g o ­
dine Nizozemac Christiaan
H u v g e n s . B i o je to prvi pre­
cizan sat u p o v i j e s t i .
Klatnu je za p o m i c a n j e s j e d ­
ne na d r u g u stranu uvijek p o ­
trebno jednako vremena. To
j e prvi primijetio G a l i l e o o k o
1583. godine promatrajući
svjetiljku koja se ljuljala na
stropu k a t e d r a l e u Pisi. P o m i -
m o g l e postaviti kazaljke koje
bi se sa s v a k i m p o m a k o m
klatna j e d n o l i k o o k r e t a l e .
U z klatno o d g o v a r a j u ć e
duljine t a k v o m bi se n a p r a ­
v o m m o g l o mjeriti v r i j e m e .
M e đ u t i m , G a l i l e o nikad ni­
je uspio izraditi p r e c i z a n sat.
Z a t o j e bio p o t r e b a n složeni
m e h a n i z a m kojeg j e i z u m i o
tek H u v g e n s . H u v g e n s j e ot­
krio i S a t u r n o v prsten.

45
 V T K O JE I Z U M I O
MIKROSKOP?

M i k r o s k o p s d v i j e ili v i š e
leća kakvog upotrebljava­
mo danas nije izum poje­
d i n c a . P o č e v š i u 17. s t o l j e ­
ću mikroskop su godinama
usavršavali n i z o z e m s k i , ta­
lijanski i britanski znanstve­
nici.

Prvi složeni m i k r o s k o p i gra­

đ e n i od d v i j e ili više l e ć a poja-
vilisuseu 17. stoljeću. Slika
nasrara u rafćvom mifćrosićopu
nije bifa n a r o č i t o oštra. P r v i
z n a n s t v e n i k koji je korisno
upotrijebio m i k r o s k o p b i o j e
A n t u n v a n L e e u w e n h o e k koji A T K O JE P R V I A T K O JE O T K R I O
je živio u Nizozemskoj od UPOTRIJEBIO STANICE?
1632. do 1 723. godine. U p o ­
MIKROSKOP ZA
t r e b l j a v a o j e v l a s t o r u č n o izra­
PROMATRANJE ŽIVOG S v a živa bića g r a đ e n a su od
đ e n e m i k r o s k o p e s j e d n o m le­
TKIVA? stanica. V e ć i n a stanica je
ć o m . Povećavali su nekoliko
vrlo malih dimenzija i mo­
stotina puta i d a v a l i prilično
Talijanski znanstvenik M a r - gu se vidjeti samo mikro­
oštru sliku, p a j e L e e u w e n h o ­
cello M a l p i g h i (1628-1694) skopom. Prvi znanstvenici
ek došao do mnogih značaj­
prvi j e m i k r o s k o p o m istra­ koji su upotrebljavali mi­
nih otkrića. P r o m a t r a o j e j e d -
živao živo tkivo. Promatra­ kroskop opazili su stanice,
n o s t a n i č n e praživotinje i prvi
jući žablja p l u ć a v i d i o je ka­ ali n i s u z n a l i o b j a s n i t i š t o j e
j e u g l e d a o bakteriju, d a o j e
ko se kisik iz zraka o t a p a to. Britanski znanstvenik
p r v e o p i s e raznih tkiva, eritro­
u krvi. Robert H o o k e promatrao je
cita, infuzorija, životinjskih
s t a n i c e pluta i n a z v a o ih
spermija.
njihovim imenom.
M a l p i g h i j e prvi o p i s a o g r a đ u
mozga i leđne moždine, kao
i strukturu krvnih i mišićnih Robert H o o k e je 1665. godi­
stanica te m n o g i h drugih dije­ n e o b j a v i o p r v u v a ž n u knji­
l o v a ljudskog tkiva. O n j e bio gu o mikroskopiji p o d nazi­
osnivač embriologije i mikro­ v o m Micrographia. S a d r ž a l a
skopske anatomije. je veličanstvene crteže broj­
P r o u č a v a o je krila šišmiša nih p r e d m e t a i živih b i ć a što
i otkrio da s a d r ž e b r o j n e sitne ih je H o o k e proučavao mi­
k a n a l i ć e koje j e n a z v a o k a p i - kroskopom.
larama. N e k o l i k o crteža prikaziva­
O v o j e o t k r i ć e bilo p o s e b n o lo je m a l e n e o t v o r e što se
z n a č a j n o jer je o b j a s n i l o ka­ m o g u vidjeti u oplutnjeloj ko­
ko krv kola t i j e l o m . K a p i l a r e ri hrasta plutnjaka. Č i n i l o se
p o v e z u j u arterije s v e n a m a d a j e pluto g r a đ e n o o d š u p ­
t a k o da se krv m o ž e p o n o v ­ ljih o d j e l j a k a koje j e H o o k e
no vratiti u s r c e . nazvao stanicama. H o o k e je
pronašao i mnoga značajna
D o z n a č a j n i h otkrića n a
otkrića na polju fizike, m a t e ­
polju m i k r o s k o p i j e d o š a o j e
matike, mehanike, kemije,
i nizozemski biolog J a n
a s t r o n o m i j e i biologije.
S w a m m e r d a m koji j e 1 6 5 8 .
g o d i n e prvi u g l e d a o c r v e n e
krvne stanice.

46

_ T K O JE O T K R I O
GRAVITACIJU?
Stvari padaju na tlo jer ih
p r i v l a č i sila g r a v i t a c i j e . T o
je prvi shvatio britanski
znanstvenik Isaac N e w t o n
1642-1727). Izjavio je da je
na takvu pomisao došao
promatrajući jabuku kako
pada sa stabla.
Newton je jabuku
promatrao 1665. godine,
pitao se ima li Z e m l j a
gravitacijsku silu koja djeluje
i na M j e s e c te ga drži
u svojoj putanji. B r o j n i m
T K O JE I Z U M I O
ZRAČNU CRPKU?
Njemački znanstvenik Otto
von G u e r i c k e (1602—1686)
bio je prvi č o v j e k koji je
istisnuo zrak iz p o s u d e
i tako stvorio v a k u u m .
Z r a č n u c r p k u je i z u m i o
1647. g o d i n e , u v r i j e m e k a d
je v e ć i n a ljudi v j e r o v a l a da
v a k u u m ne m o ž e postojati.
Da bi p o k a z a o djelotvornost
zračne crpke, Guericke je
p o d stakleno z v o n o stavio
sat. K a d je iz z v o n a
s t i s n u o zrak, z v u k k u c a n j a
proračunima pokušao je
dokazati da zakonu
gravitacije p o d l i j e ž u sva
svemirska tijela. N o ,
N e w t o n nije p o z n a v a o
točnu veličinu Zemlje, pa
rezultati koje je d o b i o nisu
išli u prilog teorije.
Ispravnost svoga z a k o n a ,
kojeg je nazvao i m e n o m
»opći zakon gravitacije«,
uspio je d o k a z a t i tek 20
g o d i n a kasnije.
sata j e nestao. T o s e
d o g o d i l o jer s e z v u k n e
m o ž e kretati v a k u u m o m .
Isto j e t a k o p o k a z a o d a s e
svijeća gasi k a d se iz njene
o k o l i n e istisne zrak. G o d i n e
1657. izveo je začuđujući
p o k u s . S p o j i o j e dvije
p o l u k u g l e i i z njih istisnuo
zrak. T a d a j e d o v e o k o n j e
d a p o k u š a j u razdvojiti
p o l u k u g l e . Konji nisu uspjeli
jer nisu mogli svladati tlak
z r
a k a koji j e d j e l o v a o n a
polukugle.
ZNANOST I TEHNIKA
< T K O JE O T K R I O
ZAŠTO SE JAVLJA DUGA?
Ljudi su brzo primijetili da
se d u g a javlja a k o k i š n e ka­
pi obasja S u n c e . To se do­
gađa jer se p r o l a s k o m kroz
kišne kapi bijela svjetlost
razlaže na različite b o j e .
Isaac N e w t o n je to dokazao
propuštajući sunčevu zraku
k r o z p r i z m u . Iza p r i z m e s e
pojavio čitav spektar boja,
dokazujući da je bijela
svjetlost mješavina o b o j e ­
nih svjetlosti. Kišne kapi
djeluju p o p u t m a l i h priza-
ma i stvaraju d u g u .
K a k o b i d o k a z a o d a j e bijela
svijetlost zaista m j e š a v i n a
o b o j e n i h svjetlosti, Isaac
N e w t o n je u zraku razložene
svjetlosti stavio d r u g u p r i z m u
i p o m o ć u nje p o n o v n o d o b i o
bijelu svijetlost. D r u g a priz­
ma je okupljala zrake oboje­
ne svjetlosti u bijelu svjetlost.
N e w t o n j e taj p o k u s i z v e o
1 6 6 5 . ili 1 6 6 6 . g o d i n e . G o d i ­
ne 1668. izumio je teleskop
reflektor koji je umjesto l e ć e
sadržao udubljeno zrcalo.
Veliki teleksopi k a k v e d a n a s
koriste a s t r o n o m i v e ć i n o m su
reflektori.
47
 ZNANOST I TEHNIKA

< T K O JE ZA V R I J E M E Franklin je u zrak podignuo

OLUJE PODIGAO
ZMAJA?
G o d i n e 1752. a m e r i č k i
znanstvenik Benjamin
Franklin izveo je jedan od
najopasnijih pokusa
u povijesti. J e d n o g olujnog
dana podigao je zmaja da
bi dokazao da je grom
o b l i k e l e k t r i c i t e t a . Isti su
p o k u s pokušali izvesti
i d r u g i z n a n s t v e n i c i , ali su
svi p r i t o m p o g i n u l i .
Ž e l e ć i d o k a z a t i d a olujni
o b l a c i s a d r ž e elektični n a b o j ,
z m a j a . N a kraju niti o d z m a j a
p o j a v i l e su se električne
iskre. I z v o d e ć i taj
e k s p e r i m e n t Franklin j e
shvatio zašto se javljaju
g r o m o v i i i z u m i o je
g r o m o b r a n . O n j e prvi
p r e t p o s t a v i o da elektnčni
n a b o j m o ž e biti pozitiv i
negativan.
B e n j a m i n Franklin je
veliki d r ž a v n i k i odigrao je
v a ž n u u l o g u u osnivanju
Sjedinjenih Američkih
Država.

> T K O JE O T K R I O
KAKO SU IZGLEDALE
PRETPOVIJESNE
ŽIVOTINJE?

Francuski znanstvenik G e -
orges Cuvier prvi je pro­
učavao pretpovijesne živo­
tinje. Tražio je fosilne
ostatke i p o v e z i v a o kosti
u l o g i č n u c j e l i n u . Na taj je
način objasnio evoluciju
današnjih životinja.
g o v o n a j v e ć e d o s t i g n u ć e bila britanski z o o l o g R i c h a r d
C u v i e r j e prvi uspjeh postigao j e identifikacija d r e v n o g lete­ O w e n . O n j e otkrio d i n o s a -
1796. godine kad je prona­ ć e g g m a z a kojeg j e n a z v a o ure i 1 8 5 4 . g o d i n e izradio
š a o i z u m r l o g slona različitog pterodaktil. n j i h o v e p r v e m o d e l e u pri-
o d svih d a n a š n j i h vrsta. N j e - C u v i e r o v primjer slijedio j e rodnoj veličini.

> T K O JE K L A S I F I C I R A O
BILJKE I ŽIVOTINJE?
S v e biljke i životinje p o r e d
narodnih imena imaju
i l a t i n s k a ili z n a n s t v e n a
imena. Narodna imena se
razlikuju od mjesta do
mjesta, d o k su latinska
svugdje jednaka. Sistem
klasifikacije biljaka
i životinja po latinskim
i m e n i m a izmislio je Carl
L i n n é 1735. g o d i n e .
na v i š e različitih s k u p i n a .
J e d i n k e koje m e đ u s o b n o
nalikuju svrstane su u istu
s k u p i n u , d o k su slične
skupine okupljene
u z a j e d n i č k e više g r u p e . Iz
latinskoga ili z n a n s t v e n o g
i m e n a s a z n a j e m o kojoj
skupini p r i p a d a j u p o j e d i n e
biljke ili životinje, s kojim su
j e d i n k a m a s r o d n e i od kojeg
su se z a j e d n i č k o g pretka
razvile.

Po Linnéovom
klasifikacijskom sistemu biljni
i životinjski svijet podijeljen je

48
 ZNANOST I TEHNIKA

> T K O JE P R V I koji je ž i v i o u Britaniji od

PROCIJENIO STAROST
ZEMLJE?
Ljudi su d u g o pokušavali
izračunati starost n a š e g pla­
n e t a . U 17. s t o l j e ć u i r s k i je
nadbiskup na temelju stare
literature zaključio da je
Z e m l j a n a s t a l a 4004. g o d i n e
pr. n . e r e . P r o u č a v a n j e m
sastava stijena g e o l o z i su
kasnije otkrili da je o n a
m n o g o starija.
O s n i v a č znanstvene grane
r ó z n a t e k a o geologija bio j e
l a m e s H u t t o n (slika d e s n o )
1726. d o 1797. godine. O n
je p u t o v a o širom svijeta i p r o ­
u č a v a o reljef te sastav p o j e ­
dinih stijena.
Hutton je zaključio da se
Z e m l j i n reljef vrlo s p o r o mije­
nja te da je za p o s t a n a k nekih
oblika t r e b a l o m n o g o g o d i n a .
N a s t a v i v š i n j e g o v rad C h a r l e s
Lyell je p r o c i j e n i o da su n e k e
stijene stare više stotina mili­
juna godina. N a k o n pažljivog
p r o u č a v a n j a meteorita
z n a n s t v e n i c i d a n a s vjeruju d a
j e Z e m l j a nastala prije 4 , 5 m i ­
lijarde g o d i n a .

< T K O JE P R V I kovine u kukama i ogradi

PROIZVEO ELEKTRIČNU
STRUJU?
Talijanski liječnik Luigi G a l -
vani je osamdesetih godina
18. s t o l j e ć a p r v i p u t a u p o ­
vijesti p r o i z v e o e l e k t r i č n u
struju. On je bakrenim ku­
kama objesio žablje krako­
ve na željeznu ogradu. Pri­
mijetio je da su se krakovi
trzali. R a z l o g t o m e bila j e
slaba e l e k t r i č n a struja k o j u
su proizvele kovine.
i na isti n a č i n k a o u bateriji
izazvala stvaranje e l e k t r i č n e
struje. Električna struja
uzrokovala je grčenje
m i š i ć a , te su se žablji
k r a k o v i trzali. T o j e
objašnjenje dao Volta
koji je kasnije i z u m i o
bateriju. M e đ u t i m , G a l v a n i
m u n i k a d nije p o v j e r o v a o .
B i o j e u v j e r e n d a životinje
stvaraju elektricitet te da on
p o t j e č e iz žabljih
krakova.

V l a g a u žabljim k r a k o v i m a
p o v e z a l a j e različite

< T K O JE I Z U M I O s o t o p i n o m soli ili drugih tvari

BATERIJU?
B a t e r i j u j e 1800. g o d i n e i z u ­
mio talijanski znanstvenik
Alessandro Volta. Sastojala
se od niza s r e b r n i h i cinča-
nih pločica m e đ u s o b n o od­
vojenih kartonom natoplje­
nim slanom v o d o m . U njoj
je nastajala jaka električna
struja.
V o l t a je na z a m i s a o o izradi
baterija d o š a o p r o u č a v a j u ć i
p o k u s što ga je u č i n i o
G a l v a n i . Shvatio je da se
d o d i r o m d v a j u metala
m o ž e izazvati električna
struja. Ispitivao je različite
m e t a l e i o t o p i n e sve d o k nije
otkrio k a k o nastaje najjači
n a p o n . P o v e z i v a n j e m više
parova pločica u članak
p o v e ć a v a o se n a p o n na isti
način kao kad nekoliko
baterija p o v e ž e m o ž i c o m .
U čast tog v e l i k o g otkrića
imenom Volte nazvana je
j e d i n i c a za električni
napon.

49
 ZNANOST I TEHNIKA
> T K O JE B I O CHARLES
DARWIN?
Charles Darwin je bio
britanski znanstvenik koji
j e ž i v i o o d 1809. d o 1882.
godine. Prvi je dokazao da
su se sva živa b i ć a razvila
evolucijom. Mlade
životinje se često neznatno
razlikuju od svojih
roditelja. Kroz m n o g o
generacija životinja m o ž e
polako mijenjati svoj oblik
i n a k r a j u se r a z v i t i u n e k u
n o v u v r s t u . Taj s e p r o c e s
naziva e v o l u c i j o m .
Darwinova evolucijska
t e o r i j a o b j a v l j e n a j e 1859.
godine.
D a r w i n je d o k a z e u prilog
e v o l u c i j e s a k u p i o tijekom
petogodišnjeg putovanja oko
svijeta. V i d i o j e m n o g o
životinja i p o č e o je vjerovati
d a o d n e k e vrste e v o l u c i j o m
nastaje d r u g a . N o , nije
m o g a o d o k a z a t i zašto se to
događa. N a k o n putovanja 20
g o d i n a j e p o k u š a v a o objasniti
kako dolazi do evolucije.
Pretpostavljao je da je
evolucija posljedica
prirodnog odabira. N e k e se
životinje p o s t e p e n o
p r i l a g o đ a v a j u uvjetima
50
< T K O JE D O K A Z A O DA
ATOMI POSTOJE?
Na z a m i s a o o a t o m i m a p r v i
su došli starogrčki filozofi,
ali o n i n i s u m o g l i d o k a z a t i
da su tvari zaista g r a đ e n e
od atoma. Britanski znans-
t v e n i k J o h n D a l t o n j e 1803.
g o d i n e dokazao da atomi
p o s t o j e iako su bili p r e m a -
leni da bi se vidjeli ondaš-
njim mikroskopom.
Dalton je znao da
su s v e tvari g r a đ e n e od
elemenata. V o d a se,
n a p r i m j e r , sastoji o d v o d i k a
o k o l i n e i razvijaju u n o v u
vrstu, d o k slabije p r i l a g o đ e n e
vrste i z u m i r u .
Ta je teorija objasnila velik
broj živih vrsta na svijetu.
Različite vrste biljaka t a k o đ e r
su se razvile e v o l u c i j o m . Isto
tako su i ljudska b i ć a e v o l u ­
irala od stvorenja sličnih m a j ­
munu.
J e d a n o d najvažnijih
d o k a z a e v o l u c i j e bila j e
s k u p i n a z e b a koju j e D a r w i n
pronašao na otočju
Galapagos u Južnoj Americi.
Te su ptice izgledale vrlo
s l i č n o , ali su se m e đ u s o b n o
r a z l i k o v a l e o b l i k o m kljuna.
i kisika. S v a k a
količina čiste tvari uvijek
sadrži o d r e đ e n e e l e m e n t e
u istim o m j e r i m a ,
Dalton je dokazao da se to
događa zbog naročitog
načina vezivanja atoma
u čistim t v a r i m a . O n j e
također d o k a z a o d a
različiti a t o m i imaju
različitu a t o m s k u
težinu,
D a r w i n je vjerovao da su sve
e v o l u i r a l e od iste vrste što je
n e k o ć u prošlosti doletjela na
o t o č j e . P a r e n j e m i širenjem
na o t o k u ptice su p r o n a l a z i l e
n o v u h r a n u i p r i l a g o đ a v a l e se
n a č i n u ishrane koji im je b i o
d o s t u p a n . Na taj su se n a č i n
p o l a k o razvijale u n o v e vrste.
D a n a s s e n e k e vrste z e b a
hrane sjemenkama
i plodovima, druge češerima
i oraščićima, dok treće jedu
kukce.

TKO JE OTKRIO
ZAKONE
NASLJEĐIVANJA!
Djeca n a s l j e đ u j u o s o b i n e
svojih r o d i t e l j a i na o d r e ­
đeni n a č i n su im slična,
biljke i ž i v o t i n j e t a k o đ e r
nasljeđuju n e k a svojstva.
Zakone nasljeđivanja otkrio
je svećenik Gregor M e n d e l
k o j i j e ž i v i o o d 1822. d o
1884. g o d i n e u Č e š k o s l o -
vačkoj. Genetiku je prouča-
vao s a d e ć i grašak u s a m o s -
a n s k o m v r t u i m o t r e ć i raz-
voj biljaka.
fi TKO JE OTKRIO
P R I R O D U SVJETLOSTI?
Svjetlost je e l e k t r o m a g n e t -
s k i val. T u j e č i n j e n i c u o t -
* krio b r i t a n s k i z n a n s t v e n i k
J a m e s Clerk Maxwell. O n
M e n d e l je mnogo godina
p o s v e t i o p r o u č a v a n j u geneti­
ke. Uzgojio je bezbrojne ge­
n e r a c i j e graška i križao razli­
čite vrste k a k o bi v i d i o koja
ć e svojstva prijeći n a d r u g u
generaciju.
O t k r i o je da vrsta graška
koja nastaje k r i ž a n j e m ovisi
o k o m b i n a c i j i svojstava o b j e
roditeljske biljke. U s p i o j e
sastaviti z a k o n e kojima j e o b ­
jasnio nasljeđivanje. M e đ u ­
t i m , n j e g o v e su tvrdnje prih­
v a ć e n e tek 5 0 g o d i n a kasnije.
< T K O JE P O V E Z A O
ELEKTRIČNU STRUJU
I MAGNETIZAM?
Danski znanstvenik Hans
O e r s t e d j e 1820. g o d i n e o t ­
k r i o d a e l e k t r i č n a s t r u j a iza­
ziva m a g n e t i č n a svojstva.
P o s t a v i o je iglu k o m p a s a
nedaleko žice i kroz žicu
pustio električnu struju.
Igla se o k r e n u l a jer je žica
z b o g protoka struje postala
magnetična.
O e r s t e d o v o otkriće poveza­
nosti e l e k t r i č n e struje i m a g -
netizma bilo j e v r l o z n a č a j ­
je 20 godina p r o u č a v a o pri­
r o d u s v j e t l o s t i , d a b i 1873.
godine postigao uspjeh.
M a x w e l l j e bio o p č i n j e n
svjetlošću. Dvanaest godina
prije n e g o je otkrio p r i r o d u
ZNANOST I TEHNIKA
n o . U b r z o n a k o n toga britan­
ski z n a n s t v e n i k M i c h a e l F a r a ­
d a y izradio j e prvi e l e k t r o m o ­
tor. Električna struja k o j o m
se n a p a j a m o t o r stvara m a g ­
netsko p o l j e i izaziva okreta­
nje m a g n e t a u m o t o r u . F a r a ­
d a y je kasnije i z u m i o i elek­
trični g e n e r a t o r u k o j e m se
električna struja p r o i z v o d i
okretanjem žicanih zavojnica
u magnetskom polju. Trans­
formatori mijenjaju e l e k t r i č n u
struju u m a g n e t i z a m i p o s t u ­
p a k se p o n a v l j a .
svjetlosti snimio je p r v u foto­
grafiju u b o j i .
M a x w e l l je znao da su
elektricitet i m a g n e t i z a m p o ­
vezani. Brojnim proračunima
došao je do podatka da bi
z r a k e sastavljene o d m a g n e t ­
skih i električnih polja puto­
v a l e b r z i n o m j e d n a k o m brzi­
ni svjetlosti. Z b o g toga je
z a k l j u č i o da je svjetlost elek­
tromagnetsko zračenje. Tvr­
d i o je da u t o m slučaju m o ­
raju postojati i d r u g e vrste
elektromagnetskog zračenja.
N a k o n M a x w e l l o v e smrti,
1 8 8 8 . g o d i n e otkriveni su ra­
dio valovi.
51
ZNANOST I TEHNIKA
> T K O JE Z A S L U Ž A N ZA
V I Š E O D 1000 I Z U M A ?
T h o m a s Edison je živio
u S A D o d 1847. d o 1 9 3 1 .
g o d i n e . Za života je izumio
v i š e o d 1300 i z u m a .
Najpoznatiji izum mu je
f o n o g r a f i z 1877. g o d i n e .
Z v u k j e r e p r o d u c i r a o n a isti
n a č i n k a o i g r a m o f o n , ali je
umjesto ploča koristio
valjke. Prvi zvuk kojeg je
E d i s o n s n i m i o bila je
recitacija dječje pjesmice
»Marija je imala malo
janje«.
V e ć i n u i z u m a E d i s o n nije
otkrio s a m o s t a l n o . N a k o n
n e k o l i k o prvih uspjeha o k o
sebe je okupio znanstvenike
i t a k o o s n o v a o prvi
istraživački laboratorij.
Edison j e istraživanja
u s m j e r a v a o n a sva p o d r u č j a
u kojima se m o g l o izraditi
nešto korisno.
P o r e d fonografa z a
snimanje zvuka Edison je
izumio i m n o g e druge
naprave. G o d i n e 1879.
izradio je električnu sijalicu.
N o , istovremeno je to učinio
i britanski z n a n s t v e n i k J o s e p h
S w a n , p a s e taj p r o n a l a z a k
pripisuje o b o j i c i . A l e x a n d a r
52
< T K O JE S V R S T A O
KEMIJSKE ELEMENTE?
S v e tvari g r a đ e n e s u
od nešto više od stotinu
elemenata. Ruski znanstve­
nik Dmitrij M e n d e l j e j e v
s v r s t a o j e e l e m e n t e p o za­
jedničkim karakteristikama
u nekoliko grupa. G o d i n e
1869. o b j a v i o j e p e r i o d n i
sustav e l e m e n a t a .
Mendeljejevov periodni
sustav e l e m e n a t a
u p o t r e b l j a v a se još i d a n a s .
U v r i j e m e k a d je o b j a v l j e n
ljudi su p o z n a v a l i 63
Bell je 1876. godine izumio
t e l e f o n , a u b r z o n a k o n toga
E d i s o n ga je usavršio
i p r e t v o r i o u upotrebljivu
napravu. Godine 1881.
E d i s o n j e u S A D izgradio
e l e k t r a n u . P o r e d britanske,
bila je to p r v a elektrana na
svijetu.
Edison je također pridonio
i i z u m u filma. N j e g o v je istra­
ž i v a č k i tim p o k u š a o snimiti
slike na d u g a č k u filmsku tra­
ku i tada ih b r z o r e p r o d u c i r a ­
ti. P r v o p r i k a z i v a n j e o d r ž a n o
je 1 8 9 1 . g o d i n e u E d i s o n o -
v o m laboratoriju.
G o d i n e 1 8 8 3 . Edison j e
elementa. Mendeljejev je
slične e l e m e n t e r a s p o r e d i o
u z a j e d n i č k e g r u p e , ali su
mu na n e k i m mjestima ostale
praznine. Umjesto da
promijeni tablicu i popuni
praznine, Mendeljejev je
izjavio d a o n e predstavljaju
e l e m e n t e koji još nisu
otkriveni. Po položaju
u sustavu p r e d v i d i o je
karakteristike tri j o š
neotkrivena elementa. U b r z o
p o t o m ti su e l e m e n t i otkriveni
i potvrdili su M e n d e l j e j e v o v a
predviđanja.
primijetio t a k o z v a n i E d i s o n o v
efekt koji p o t i č e p r o t j e c a n j e
e l e k t r i č n e struje kroz v a k u ­
um u elektronskoj c i j e v i . To
su o t k r i ć e z n a n s t v e n i c i kasni­
je primijenili za izradu prvih
r a d i o - u r e đ a j a . E d i s o n o v efekt
se javlja i u k a t o d n i m c i j e v i ­
ma u televizijskim u r e đ a j i m a .
 ZNANOST I TEHNIKA

.I TKO JE OTKRIO A T K O J E 1900. G O D I N E A T K O JE O T K R I O

RADIOAKTIVNOST? IZAZVAO REVOLUCIJU RADIJ?
U FIZICI?
Radioaktivnost je vrsta Marie Curie je rođena
nevidljivog zračenja kojeg Fizika je z n a n s t v e n a u P o l j s k o j , ali j e z a j e d n o s a
i e 1896. g o d i n e o t k r i o disciplina koja p r o u č a v a suprugom Pierrom Curiem
francuski znanstvenik i energiju. Njemački živjela i radila u F r a n c u s k o j .
Antoine Becquerel znanstvenik Max Planck je Supružnici su vjerovali da
primijetivši z r a č e n j e što ga 1900. g o d i n e p o s t a v i o n o v u mineral u r a n o v o k s i d sadrži
je i z a z i v a o u r a n . U r a n se t e o r i j u i n a z v a o je nepoznati element.
danas upotrebljava kao kvantnom teorijom. Prije N a k o n četiri g o d i n e uspjeli
nuklearno gorivo. tog vremena znanstvenici su ga i z d v o j i t i i n a z v a l i ga
R a d i o a k t i v n o s t ili r a d i j a c i j a nisu razumjeli n e k e oblike radij. D a n a s se radij
m o ž e j a k o štetiti l j u d s k o m energije. Kvantna teorija je upotrebljava za liječenje
zdravlju. G o r e prikazana objasnila mnoga važna raka.
oznaka upozorava nas na p i t a n j a o e n e r g i j i i na t a j
opasnost od radijacije. način znatno unaprijedila U r a n o v oksid j e
fiziku. radioaktivan, a M a r i e
Becquerel je radioaktivnost i P i e r r e C u r i e su v j e r o v a l i da
:tkrio s l u č a j n o . P o s t a v i o j e K v a n t n a teorija o b j a š n j a v a da je uzrok t o m e radij. Iz o s a m
komadić minerala s uranom se energija u o b l i k u svjetlosti t o n a u r a n o v a o k s i d a uspjeli
~a fotografsku p l o č u i drugih zraka ili v a l o v a su izdvojiti svega j e d a n
_ ~ i o t a n u u c r n i papir. P l o č u sastoji od sitnih energetskih g r a m radija. P o s t u p k o m
nije u p o t r i j e b i o , v e ć j u j e čestica. Te su čestice i z d v a j a n j a nije se uklonila
: đ m a h razvio. Iznenadio se poznate kao »kvanti«. Kvant radioaktivnost, te se
-žledavši da je ploča svjetlosti se n a z i v a i » f o t o n « . pokazalo da novi element
s\ ijetljena k a o da je bila P o l a z e ć i o d t e teorije, snažno zrači. Bio je to
z i o ž e n a j a k o j svjetlosti. z n a n s t v e n i c i su uspjeli d o k a z d a radijacija p o t j e č e
^ b r z o je shvatio da je objasniti k a k o a t o m i p r i m a j u i z r a v n o iz a t o m a
e . idljivo z r a č e n j e iz i proizvode energiju. Kvantna radioaktivnih elemenata. To
m i n e r a l a p r o š l o kroz papir teorija g o v o r i i o t o m e k a k o j e o t k r i ć e kasnije o m o g u ć i l o
i osvijetlilo p l o č u . M a r i a se u f o t o e l e k t r i č n i m proizvodnju nuklearne
Curie je to zračenje ili s o l a r n i m ć e l i j a m a energije iz r a d i o a k t i v n i h
masnije n a z v a l a svjetlost pretvara u elemenata.
radioaktivnošću. energiju.

53
 ZNANOST I TEHNIKA
> TKO J E P O S T A V I O
TEORIJU RELATIVNOSTI?
T e o r i j u r e l a t i v n o s t i j e 1905.
godine objavio Albert
Einstein. Na njoj je radio
vrlo d u g o i n e p r e s t a n o ju je
nadopunjavao i usavršavao.
Teorija relativnosti bavi se
p r o s t o r o m i v r e m e n o m , te
masom i energijom.
Einstein je te p r o b l e m e
obrađivao na posve drukčiji
način nego njegovi
prethodnici. Njegova su
objašnjenja omogućila
pojavu mnogih otkrića,
a m e đ u njima i nuklearne
energije.
U teoriji relativnosti Einstein
je naveo nekoliko
začuđujućih zaključaka.
J e d a n o d njih j e d a s e m a s a
i z r a v n o pretvara u energiju
i pritom od m a l e k o l i č i n e
tvari nastaje g o l e m a energija.
Ispravnost te t v r d n j e
dokazana je otkrićem
nuklearne energije. Drugi
zaključak bio je da predmeti
kretanjem postaju teži,
a v r i j e m e im prolazi sporije.
Ta se pojava primjećuje samo
k o d izuzetno velikih brzina
i m o ž e se pratiti na brzim
a t o m s k i m č e s t i c a m a . Pri
54
< T K O JE P R V I
PODIJELIO ATOM?
S v e do početka našega
stoljeća znanstvenici su
vjerovali da je atom
najmanja postojeća čestica.
G o d i n e 1911. britanski
fizičar E r n e s t R u t h e r f o r d
otkrio je da su atomi
g r a đ e n i od još sitnijih
dijelova. Šest godina
kasnije podijelio je a t o m
izbijajući č e s t i c e iz
plinovitog dušika.
Rutherford je atome
istraživao b o m b a r d i r a j u ć i ih
brzini svjetlosti m a s a postaje
b e s k o n a č n a i v r i j e m e se
zaustavlja. T o z n a č i d a
n i j e d n o tijelo ( p r i m j e r i c e
svemirski b r o d ) n e m o ž e
putovati b r z i n o m j e d n a k o m
ili v e ć o m o d b r z i n e
svjetlosti.
U svojoj teoriji Einstein na­
v o d i da gravitacijska sila is­
krivljuje s v e m i r . T v r d i o je da
j a k o gravitacijsko p o l j e S u n c a
ili drugih z v i j e z d a savija
svjetlosne z r a k e i i z r a č u n a o
u kolikoj se mjeri to d o g a đ a .
T a j e p o j a v a kasnije u o č e n a
prilikom p o m r č i n e S u n c a i to
točno onako kako ju je Ein-
alfa z r a k a m a . G o d i n e 1 9 1 1 .
primijetio j e d a n e k e z r a k e
s k r e ć u u s u d a r u sa krutom
s r e d i n o m a t o m a , ili
a t o m s k o m j e z g r o m . Kasnije
se p o k a z a l o da je a t o m s k a
jezgra g r a đ e n a o d m a l e n i h
čestica što ih z o v e m o
protonima. Rutherford je
dušikove a t o m e podijelio
izbijajući alfa z r a k a m a
p r o t o n e iz j e z g r e , te je na taj
n a č i n stvorio a t o m e kisika.
Prvi puta u povijesti j e d a n se
element pretvorio
u drugi.
stein p r e d v i d i o .
A l b e r t Einstein j e r o đ e n
u N j e m a č k o j 1879. godine.
V e ć i n u života p r o v e o j e
u Njemačkoj i Švicarskoj,
a u m r o je u S A D 1 9 5 5 . g o d i ­
ne. P o r e d Arhimeda i Isaaca
N e v v t o n a , smatra se j e d n i m
od n a j v e ć i h fizičara u p o v i ­
jesti.
> T K O JE O T K R I O
VITAMINE?
V a n j s k e Ijuskice riže s a d r ž e
b r o j n e v i t a m i n e , ali se o n i
Ijuštenjem u k l a n j a j u . E i j k m a n
Vitamini su spojevi t o nije z n a o . D o saznanja d a
neophodni za naše živi o r g a n i z m i z a h t i j e v a j u
zdravlje. Z b o g njihovog m a l e k o l i č i n e nekih s p o j e v a
nedostatka u hrani ubrzo došao je 1906. godine
se javljaju razne bolesti. britanski z n a n s t v e n i k
Važnost vitamina slučajno Frederick Hopkins. O n j e
j e o t k r i v e n a 1896. g o d i n e , v j e r o v a o da se tim s p o j e v i m a
kad je nizozemski m o g u izliječiti bolesti p o p u t
znanstvenik Christiaan s k o r b u t a , što se kasnije
Eijkman primijetio da pilići pokazalo ispravnim.
hranjeni Ijuštenom rižom N e o p h o d n i spojevi nazvani
često obolijevaju. To se su vitaminima. D a n a s
d o g a đ a l o j e r j e I j u š t e n a riža poznajemo mnoštvo
siromašna vitaminima.
različitih v i t a m i n a .
< T K O JE I Z U M I O
TRANZISTOR?
T r a n z i s t o r s u 1948. g o d i n e
izumili američki znanstve­
nici W i l l i a m S h o c k l e y , J o h n
Bardeen i W a l t e r Brattain.
Z b o g sitne građe i velike
pouzdanosti tranzistori su
u elektronskim aparatima
ubrzo zamijenili elektron­
ske cijevi. Njihovim otkri­
ć e m o m o g u ć e n a je proiz­
v o d n j a prenosivih televizij­
skih i radio uređaja.
Tranzistori s u g r a đ e n i o d ko­
m a d i ć a silikona ili drugih tva-
< T K O JE O T K R I O
STRUKTURU DNK?
Deoksiribonukleinska kise­
l i n a , ili D N K , j e t v a r k o j u
sadrže sve žive stanice.
O n a je nosilac gena odgo­
vornih za nasljeđivanje.
G o d i n e 1953. B r i t a n a c F r a n -
cis C r i c k i A m e r i k a n a c J a ­
m e s W a t s o n otkrili su
strukturu D N K . Time je ob­
jašnjen m e h a n i z a m nasljeđ­
ivanja.
M o l e k u l e D N K imaju s p o s o b ­
nost u d v o s t r u č a v a n j a u stani­
c a m a . T i m p r o c e s o m nastaju
vitamin A
0080
tijamin B,
riboflavin B 2
nijacin
piridoksin
pantotenska
kiselina
folična kiselina
vitamin B , 2
<3 o W
vitamin C
vitamin D 00 »
vitamin E HRANA
ri koje p o j a č a v a j u e l e k t r i č n u
struju. M o g u s e m e đ u s o b n o
p o v e z a t i u m a l e ali s l o ž e n e
strujne s k l o p o v e što o b r a đ u j u
televizijske ili r a d i o signale.
P e d e s t i h g o d i n a n a š e g stolje­
ća započela je proizvodnja
integriranih k r u g o v a . O n i s e
sastoje o d j e d n o s t a v n i h k o m ­
p o n e n t i sastavljenih o d v i š e
m e đ u s o b n o povezanih tran­
zistora koji z a t v a r a j u strujni
s k l o p . M i k r o č i p o v i su vrste
integriranih k r u g o v a sastavlje­
nih od više tisuća tranzistora.
n o v e stanice koje s u j e d n a k e
o n i m starima. S v e stanice n e ­
k o g ž i v o g b i ć a kopije su sta­
nica n j e g o v i h roditelja, pa
o n o nasljeđuje n j i h o v a svojs­
tva. C r i c k i VVatson su otkrili
d a s e m o l e k u l e D N K sastoje
o d s k u p i n a a t o m a raspoređ­
enih u dva zavinuta lanca.
Prilikom u d v o s t r u č a v a n j a
lanci se r a z m o t a j u i formiraju
n o v e m o l e k u l e D N K u kojima
je raspored atoma jednak kao
u prvotnoj molekuli. S v e oso­
bine nekog bića ovise
o strukturi m o l e k u l e D N K .
55
> TKO SU BILE
AMAZONKE?

D r e v n i su G r c i pričali priče
o narodu ratobornih žena
zvanih Amazonke. O n e su
ratovale poput muškaraca,
a ni u h r a b r o s t i n i s u za n j i ­
ma zaostajale. Vladar im je
uvijek bila kraljica.

G o v o r i se da su A m a z o n k e
živjele n a o b a l a m a C r n o g a
m o r a . N o , G r c i koji s u s e ta­
mo naselili nisu pronašli ni­
k a k v e t r a g o v e tog n a r o d a .
Pustolovina grčkog junaka p o d r u č j a . T o k o m trojanskog m a . U bitkama su se služile
H e r a k l a o b j a š n j a v a zašto. rata A m a z o n k e su se još j e d ­ l u k o m i strijelom, k o p l j e m ,
H e r a k l o je k r e n u o u v o j n i p o ­ n o m s u k o b i l e s G r c i m a , ali je s j e k i r o m , štitom i š l j e m o m .
h o d protiv a m a z o n s k e kralji­ i o v a j puta Ahilej u b i o njiho­ Pretpostavlja se da je rijeka
ce H i p o l i t e . U toj je b o r b i v u kraljicu. Amazona u Južnoj Americi
kraljica p o g i n u l a , a A m a z o n ­ Slike A m a z o n k i se često ime d o b i l a p o n a r o d u rato­
ke su p r o t j e r a n e s n j i h o v o g pojavljuju n a g r č k i m v a z a ­ bornih žena.

> T K O JE M O R A O
OBAVITI DVANAEST
POSLOVA?

Heraklo je bio najpoznatiji

antički junak. Prvenstveno
se isticao n e v j e r o j a t n o m
snagom.

P r e m a legendi H e r a k l o j e b i o
sin b o g a Z e u s a i A l k m e n e .
Z e u s o v a ž e n a H e r a bila j e to­
liko l j u b o m o r n a da je željela
ubiti dijete, te je poslala d v i j e
z m i j e da ga ubiju u k o l i j e v c i .
N o , mali j e H e r a k l o v e ć b i o
d o v o l j n o jak da ih z a d a v i g o ­ B o r i o se s divljim zvijerima m n o g o p u s t o l o v i n a i b o r i o se
lim r u k a m a . i čudovištima s mnogo glava, s b r o j n i m neprijateljima. N a -
H e r a j e prisilila H e r a k l a d a hvatao konje-ljudoždere kraju ga je iz l j u b o m o r e otro-
služi kralju Euristeju. Kralj mu i ubijao ptice-ljudožderke. v a l a vlastita ž e n a . N o , b o g o ­
je zadao dvanaest poslova O č i s t i o je staju sa 3 0 0 0 zvije­ vi su h r a b r o g j u n a k a p o z v a l i
misleći da ih n i j e d a n č o v j e k ri p r o m i j e n i v š i tok rijeke, n o ­ na O l i m p , gdje je s njima n a ­
n e b i m o g a o o b a v i t i . P a ipak, sio j e Z e m l j u n a r a m e n i m a stavio živjeti.
H e r a k l o j e u s p j e š n o ispunio i u š a o u p o d z e m n i svijet.
svaki z a d a t a k . H e r a k l o j e d o ž i v i o još

56
 MUOVI, LEGENDE I JUNACI

< T K O JE B I O vratio u M i k e n u i zatražio

AGAMEMNON?
P r e m a legendi o trojan­
s k o m ratu Troja je d e s e t
g o d i n a bila p o d g r č k o m
opsadom. Na čelu grčke
v o j s k e bio je m i k e n s k i kralj
Agamemnon.
N a A g a m e m n o n o v o j obitelji
ležalo j e b o ž j e prokletstvo.
K a d i m j e ubijen o t a c , A g a ­
m e m n o n i n j e g o v brat M e n e -
laj pobjegli su u S p a r t u i o n ­
dje se oženili spartanskim
princezama.
A g a m e m n o n s e kasnije
o č e v o prijestolje. S a z n a v š i
da je trojanski kraljević Pariš
o t e o M e n e l a j e v u suprugu
H e l e n u , o d l u č i o s e osvetiti
z a taj z l o č i n t e j e širom G r č ­
ke sakupio veliku vojsku. Da
b i stekao n a k l o n o s t b o g o v a ,
m o r a o je žrtvovati kći Ifige-
niju.
G r c i s u deset g o d i n a n a p a ­
dali T r o j u , da bi nakraju v o j ­
nici prodrli u grad sakriveni
u d r v e n o m konju (vidi d o l j e ) .
A g a m e m n o n s e sretno vratio
k u ć i , ali ga je o n d j e ubila
nevjerna žena.

> T K O JE BILA HELENA? s p a r t a n s k o g kralja M e n e l e j a ,

H e l e n a je bila kći v r h o v n o g
boga Z e u s a i G r c i su je
smatrali najljepšom smrt­
n o m ž e n o m na svijetu. Nje­
n a j e l j e p o t a i z a z v a l a rat iz­
među G r č k e i Troje.
H e l e n i n a m a j k a bila j e L e d a
sojoj se Z e u s u k a z a o u liku
a b u d a . K a o sasvim m l a d a
djevojka H e l e n a j e s v o j o m
epotom očarala Tezeja, te
(u je on o t e o . O s l o b o d i l a su
e b r a ć a Kastor i P o l i d e u k
vratili je k u ć i .
H e l e n a s e zatim u d a l a z a
ali j e p o n o v n o oteta. O v a j
put je to u č i n i o trojanski kra­
ljević Pariš. T r a ž e ć i o s v e t u (i
oslobađanje Helene) Grci su
napali Troju. N a k o n dugogo­
dišnjeg r a t o v a n j a G r c i s u d o ­
bili rat, Pariš je ubijen i H e l e ­
na se vratila M e n e l a j u (u n e ­
kim j e p r i č a m a d o ž i v j e l a b r o ­
d o l o m i d o s p j e l a u Egipat).
K a k o je s o č e v e strane bila
b o ž i c a , smatra s e d a j e H e l e ­
n a imala b o ž a n s k e m o ć i .
Z b o g n j e n e s u ljepote »isplo­
vile tisuće b r o d o v a « , p a j e
H e l e n a postala z a š t i t n i c o m
grčkih m o r n a r a .

< K O J I JE VELIKI G R A D A t e n a b o ž i c a rata i m u d r o s t i .

NAZVAN PO BOŽICI?
Drevni grčki grad Atena
razvio se p o d n o brežuljka
Akropolisa. Na samom
brežuljku sagrađen je hram
p o s v e ć e n zaštitnici grada
— božici Ateni.
A t e n a j e bila najdraža kći b o ­
g a Z e u s a , o c a svih starogrč­
kih b o g o v a . Iskočila j e i z Z e -
usove glave posve odrasla
i u p u n o j ratnoj s p r e m i n a k o n
što j e Z e u s p r o g u t a o njenu
majku M e t i d u ! O v o m pričom
G r c i o b j a š n j a v a j u zašto j e
N o , A t e n u s u štovali v e ć
i n a r o d i iz v r e m e n a m n o g o
prije d r e v n e G r č k e , n a r o č i t o
Krečani i Mikenjani. Jedan
o d mikenskih v l a d a r a živio j e
na Akropolisu. K a d su drevni
G r c i osvojili n j e g o v u u t v r d u ,
otkrili su da je š t o v a o b o ž i c u
A t e n u . V o j n i c i su se divili b o ­
žici rata i prihvatili je k a o
s v o j u vlastitu. S a č u v a l i su
njen h r a m i g r a d u dali i m e
Atena.

57
 M U O V I , L E G E N D E I JUNAC
> T K O JE BILA KRALJICA
OD SABE?
P r i j e v i š e o d 3000 g o d i n a iz­
r a e l s k o g kralja S a l o m o n a
posjetila je kraljica od Sa-
b e . Taj je d o g a đ a j zabilje­
žen u Bibliji.
S a b a j e biblijsko ime z e m l j e
u j u ž n o j A r a b i j i koju d a n a s
zovemo J e m e n . Nekoć je ta
z e m l j a bila vrlo bogata jer je
upravljala svim t r g o v a č k i m
putovima od Crvenog mora
d o Indijskog o c e n a . P o r e d
t o g a , S a b a j e o b i l o v a l a zla­
tom i začinima.
58
< T K O SU BILE M U Z E ?
D r e v n i su G r c i cijenili glaz­
b u , umjetnost i pjesništvo.
M u z e su bile božice pjesni­
štva i g l a z b e .
M u z e s u bile kćeri najvišeg
boga Zeusa i božice p a m ć e ­
nja M n e m o z i n e . Ž i v j e l e su na
b r d u H e l i k o n u , g d j e su svježi
planinski izvori d a v a l i dar
pjesništva o n i m a koji su iz
njih pili. O n d j e s u M u z e pje­
vale i plesale.
S v a t k o tko se o d v a ž i o iz­
azvati M u z e u pjesništvu ili
glazbi s k u p o j e t o p l a ć a o .
Kraljica je sa S a l o m o n o m
m o r a l a o b a v i t i v a ž n e razgo­
v o r e . D a b i stigao d o drugih
zemalja, Salomon je morao
p r o ć i njenim t r g o v a č k i m p u ­
t o v i m a , d o k je kraljica koristi­
la n j e g o v e luke u Palestini.
N a k o n razgovora i izmjene
d a r o v a kraljica se vratila
u svoju zemlju očarana Salo-
m o n o v i m bogatstvom i m u ­
drošću.
P r i č a o o v o j posjeti z a b i ­
lježena je i u K u r a n u , svetoj
m u s l i m a n s k o j knjizi. A r a p s k i
pisci su kraljicu n a z v a l i
Bilqis.
< T K O JE BILA
AFRODITA?
Afrodita je bila najljepša
starogrčka božica. Kao bo­
ž i c a l j u b a v i u p r a v l j a l a j e sr­
cima svih smrtnika i bo­
gova.
U n e k i m se p r i č a m a Afrodita
spominje kao Zeusova kći,
d o k j e p r e m a d r u g i m a nastala
iz morske pjene nedaleko C i ­
pra. M o g u ć e j e d a s u stanov­
nici tog o t o k a štovali Afroditu
prije v r e m e n a stare G r č k e .
U svim se p r i č a m a j e d n a ­
ko ističe njena ljepota. A f r o ­
Kad se devet djevojaka poku­
šalo natjecati s M u z a m a
u pjesništvu, b o g g l a z b e
A p o l o n ih je p r e t v o r i o
u svrake.
M u z e su proricale buduć­
nost, a kasnije su predstavlja­
le i d r u g e umjetnosti. P j e s n i ­
štvo j e p r i p a d a l o K a l i o p i , Era-
ti i T e r p i s h o r i . Talija je p r e d ­
stavljala k o m e d i j u , M e l p o m e -
na t r a g e d i j u , P o l i h i m n i j a pje­
v a n j e . Euterpi j e p r i p a d a l o
sviranje, d o k j e T e r p i s h o r a
bila i M u z a plesa. Klio je bila
M u z a povijesti, a U r a n i j a
M u z a astronomije.
dita se natjecala s b o ž i c a m a
H e r o m i A t e n o m za naslov
» n a j l j e p š e « , a Z e u s je n a r e d i o
da n j i h o v u ljepotu o c i j e n i
smrtnik. Taj j e z a d a t a k p r i p a o
P a r i s u , sinu t r o j a n s k o g kralja
P r i j a m a . S v e tri b o ž i c e s u P a ­
risu o b e ć a l e b o g a t e n a g r a d e .
Afrodita m u j e o b e ć a l a naj­
ljepšu smrtnu ž e n u i p o b i j e d i ­
la. N j e n a n a g r a d a bila j e H e ­
lena, ž e n a t r o j a n s k o g kralja
Menelaja.
H e r a i A t e n a su se za p o ­
raz osvetile trojanskim ratom
u k o j e m su poginuli P a r i š ,
n j e g o v a obitelj i m n o g i sugra­
đani.
 MITOVI, L E G E N D E I J U N A C I

> T K O JE T R A Ž I O podijeliti kraljevstvo a k o m u

ZLATNO RUNO?
N e k o ć d a v n o zlatni je o v a n
s dvoje djece preletio mo­
re. N j e g o v o runo je kasnije
obješeno na drvo, gdje ga
je čuvao divovski zmaj. Da
bi ga pronašao, J a z o n je
okupio m n o g e glasovite ju­
nake i u b r o d u A r g o isplo­
vio iz G r č k e .
J a z o n j e bio sin kralja E z o n a .
K a d j e J a z o n još b i o d j e č a k ,
E z o n o v brat Pelij je ugrabio
prijestolje. Pelij j e o b e ć a o
svom n e ć a k u da će s n j i m e
d o n e s e zlatno r u n o .
J a z o n j e s a g r a d i o b r o d Ar­
go i isplovio sa 50 hrabrih
grčkih j u n a k a , A r g o n a u t a .
Nakon mnogo neobičnih pu­
stolovina stigli su na K o l h i d e
u Crnom moru.
Kralj koji je v l a d a o tim p o ­
d r u č j e m z a d a o j e J a z o n u te­
žak z a d a t a k o b e ć a v š i m u ru­
no u z a m j e n u . J a z o n ga je uz
p o m o ć kraljeve kćeri M e d e j e
uspješno o b a v i o , ali kralj nije
ispunio s v o j u riječ. Vještica
M e d e j a j e nakraju p o m o g l a
J a z o n u d a p o r a z i z m a j a , ukra­
de r u n o i sretno se vrati k u ć i .

< T K O JE B I O O D I N ?
Tisućama godina stanovnici
sjeverne E v r o p e štovali su
vlastite b o g o v e . Najvažniji
od njih bio je b o g rata,
Odin.
P r e m a starim p r i č a m a O d i n
je j a h a o n e b o m o d j e v e n u ši­
roki o g r t a č s v e l i k i m š e š i r o m .
Pratila ga je vojska sablasnih
ratnika i u o l u j n i m se n o ć i m a
n a n e b u m o g a o čuti njihov
galop.
Kasnije j e O d i n p o s t a o b o g
koji je o d l u č i v a o o sudbini
ljudi, n a r o č i t o ratnika koji su
ga zazivali na b o j n o m p o l j u .
P o O d i n o v o m n a l o g u mrtvi
su se j u n a c i spaljivali na p o ­
grebnoj l o m a č i , da bi mu se
p o t o m pridružili u V a l h a l l u .
R a t n i č k i b o g nosio j e zlat­
ni š l j e m . K o p l j e su mu isko-
vali patuljci, a j a h a o je na
o s m o n o g o m konju S l e i p n i r u .
S v u d a su ga pratili v u k o v i
i gavranovi.
O d i n je bio i b o g m u d r o s t i ,
a d o b r o je p o z n a v a o i m a g i ­
j u . Č e s t o j e p o s j e ć i v a o svijet
i ljudima p o s t a v l j a o b r o j n a
pitanja. Da bi m o g a o piti iz
izvora mudrosti M n i m i r a , žr­
tvovao je jedno oko.

> TKO SU BILE i o d l u č i v a l e koji će j u n a c i

VALKIRE?
Prema sjevernoevropskim
legendama Valkire su djevi­
c e k o j e o d l u č u j u koji ć e ju­
naci poginuti u b o r b i i pri­
družiti s e b o g u O d i n u
u Valhallu.
Vaikire su živjele s O d i n o m
u v a l h a l l u i bile mu s l u ž a v k e
i zaštitnice. P o s l u ž i v a l e su
ratnike p i v o m i p a z i l e da im
tanjuri i č a š e uvijek b u d u
puni.
O d i n je V a l k i r e slao u bor-
be. Lutale su b o j n i m p o l j e m
poginuti i tko će p o b i j e d i t i .
S a m o su ratnici čija je s u d ­
bina bila da u m r u mogli v i ­
djeti te zastrašujuće ž e n e
u o k l o p i m a i š l j e m o v i m a , sa
štitom i sjajnim k o p l j e m
u ruci.
Kad bi odabrale junaka,
V a l k i r e su mu se u k a z a l e i n a ­
javile mu sudbinu. Tada su
na v a t r e n i m k o n j i m a o d l e t j e l e
u V a l h a l l , obavijestile O d i n a
o d o l a s k u n o v o g a gosta i pri­
p r e m i l e m u mjesto z a ratnič­
kim s t o l o m .

59
 MUOVI, LEGENDE I JUNACI
V T K O JE B I O R O L A N D ?
R o l a n d je bio jedan od naj­
p l e m e n i t i j i h v i t e z o v a fra­
n a č k o g kralja Karla V e l i ­
k o g . O n j e m u j e o k o 1100.
godine napisana poema.
R o l a n d j e b i o prefekt
B r e t a g n e i p r e d v o d i o je
v o j s k u Karla V e j i k o g u b o r b i
protiv A r a p a u Š p a n j o l s k o j .
N a k o n p o b j e d e trupe s u 7 7 8 .
godine krenule nazad
u F r a n c u s k u , ali ih je u j e d n o j
dolini d o č e k a l a z a s j e d a .
P r i t o m su poginuli svi v o j n i c i
na z a č e l j u k o l o n e , pa t a k o
i Roland.
Iz o v o g se d o g a đ a j a razvila
legenda. Rolandov o č u h
G a n e l o n je izabran da
p r e g o v a r a sa s a r a c e n s k i m
(arapskim) kraljem
o s k l a p a n j u mira. N o , on se
izdajnički d o g o v o r i o
s neprijateljima da presretnu
začelje francuske vojske
z n a j u ć i d a ć e tim d i j e l o m
upravljati R o l a n d .
U n a p a d u se R o l a n d
j u n a č k i b o r i o . Izgubivši velik
broj v o j n i k a isprva j e o d b i o
p o z v a t i p o m o ć , te je u rog
z a s v i r a o tek k a d j e v e ć bilo
p r e k a s n o . K a d j e K a r l o Veliki
stigao na bojište, svi su veliki
v i t e z o v i v e ć bili mrtvi.
60
A T K O JE Ž I V I O
U CAMELOTU?
S r e d n j o v j e k o v n i s u l j u d i ra­
do prepričavali doživljaje
hrabrih vitezova. Najhrabri­
ji i n a j č a s n i j i bili su kralj Ar­
tur i njegovi vitezovi o k r u ­
glog stola iz d v o r c a
Camelot.
A k o j e C a m e l o t zaista p o s t o ­
j a o , v j e r o j a t n o j e t o bio neki
z a m a k u z a p a d n o j Britaniji.
Kralj Artur j e živio o k o 5 0 0 .
g o d i n e naše e r e i b r a n i o je
rimsku koloniju Britaniju o d
barbarskih n a p a d a č a .
U p r i č a m a se o p i s u j e k a k o
j e Artur p o s t a o kraljem
i z v u k a v š i m a č iz k a m e n a .
M a č mu se z v a o Excalibur,
a glavni savjetnik b i o mu je
čarobnjak Merlin. Arturova
kraljica G u i n e v e r e s e
zaljubila u najhrabrijeg viteza
o k r u g l o g stola, Sir L a n c e l o t a .
L a n c e l o t o v sin Sir G a l a h a d
p o d u z e o j e najsmioniji o d
svih viteških p o t h v a t a
- k r e n u o je u potragu za
svetim g r a l o m .
O v a k v e priče o vitezovima
o k r u g l o g stola bile su vrlo
popularne u srednjem vijeku,
a o d r ž a l e su se i
do danas.
A T K O JE B I O KRALJ
VACLAV?
O k o 921. g o d i n e na prije­
stolje Č e š k o g Kraljevstva
došao je kršćanski dječak
Vaclav. Danas se on smatra
svetim zaštitnikom Č e š k e .
V a c l a v a j e odgojila n j e g o v a
b a k a L u d m i l a , koja je bila
kršćanka. D j e č a k o v a je
m a j k a bila l j u b o m o r n a na
L u d m i l u , t e j e naredila d a j e
ubiju.
V e ć i n a Č e h a bili s u
pogani. Zato je Vaclav
u svoju zemlju p o z i v a o
n j e m a č k e m i s i o n a r e k a k o bi
širili k r š ć a n s t v o . N o , s njima
su stigli i n j e m a č k i v o j n i c i .
Velikaši su se o k r e n u l i protiv
V a c l a v a , te ga je jednog
d a n a , n a putu p r e m a c r k v i ,
u b i o brat B o l e s l a v .
U s k o r o su se proširile
priče o čudesnim
događajima u Vaclavovoj
g r o b n i c i , k a o i o kraljevoj
velikoj d o b r o t i . J e d n a o d njih
govori kako je posjekao drvo
u šumi da bi ga d a o
u d o v i c a m a i s i r o č a d i . Pratio
ga je n j e g o v sluga koji se od
h l a d n o ć e štitio h o d a j u ć i
V a c l a v o v i m stopama.
 MUOVI, LEGENDE I JUNACI

V T K O JE B I O
PREZBITER IVAN?
U v r i j e m e križarskih ratova
u E v r o p i se p r i č a l o o k r š ­
ćanskoj zemlji na D a l e k o m
istoku kojom vlada sveće­
nik Prezbiter I v a n . U kasni­
jim se pričama to legendar­
no kraljevstvo preselilo
u Afriku.
Prezbiter I v a n j e l e g e n d a r n i
lik. G o d i n e 1 1 4 5 . o p i s i v a n j e
kao m o ć n i v o đ a spreman po­
držati križare u b o r b i za S v e ­
tu z e m l j u . G o v o r i l o se da se
n j e g o v o kraljevstvo nalazi
istočno o d Perzije ( d a n a š n j e g
Irana).
U p r i č a m a se s p o m i n j e da
j e o k o 1 1 6 5 . g o d i n e n a za­
p a d E v r o p e stiglo p i s m o
u k o j e m I v a n o p i s u j e ljepote
svoje zemlje. P a p a je odgo­
v o r i o na to p i s m o , a putnici
p o p u t M a r k a P o l a s u pokušali
p r o n a ć i I v a n o v o kraljevstvo.
U n e k i m se p r i č a m a P r e z b i ­
ter I v a n p o v e z u j e s m o n g o l ­
skim v l a d a r o m Džingis-
kanom.
S v r e m e n o m se l e g e n d a
o kralju preselila u A f r i k u ,
gdje je etiopski kralj b i o p o ­
znat k a o Prezbiter I v a n .

_ T K O JE B I O EL CID?

Rodrigo Diaz de Vivar, poz­

natiji k a o E l C i d C a m p e -
ador, bio je španjolski naci­
onalni junak.

El C i d je r o đ e n u Š p a n j o l s k o j
oko 1 0 4 0 . g o d i n e . U to je
vrijeme Š p a n j o l s k a bila
podijeljena i z m e đ u maurskih
i španjolskih v l a d a r a . O b j e s u
se strane n e p r e s t a n o
sukobljavale. El Cid je
p o d r ž a v a o kralja Kastilje
i predvodio je njegovu
v o j s k u . K a o izvrstan v o j n i k
d o b i o j e m n o g e bitke, ali j e
zbog s u m n j e za izdaju
n a p o k o n protjeran iz z e m l j e .
Tada je postao plaćenik
i b o r i o se za v o j s k u koja mu
je bolje p l a ć a l a . P o n e k a d se
b o r i o n a strani M a u r a , A T K O JE B I O vi s v o g a sina s udaljenosti od
WILHELM TELL? 150 k o r a k a .
a ponekad na strani
Teli j e uspješno p o g o d i o
Španjolaca.
W i l h e l m Teli je legendarni j a b u k u , ali j e o d m a h pripre­
G o d i n e 1094. El Cid je
švicarski junak. m i o i d r u g u strijelu. K a d ga je
o s v o j i o kraljevstvo V a l e n c i j u
G e s s l e r u p i t a o za r a z l o g , Teli
i njime j e v l a d a o s v e d o s v o j e
Austrijski v l a d a r G e s s l e r j e m u j e o d g o v o r i o d a j e bila
smrti 1 0 9 9 . g o d i n e . U s k o r o
n a r e d i o da svi Š v i c a r c i u Alt- n a m i j e n j e n a n j e m u i da bi je
p o t o m o n o je opet pripalo
dorfu g a đ a j u šešir p o d i g n u t upotrijebio d a j e u b i o s v o g a
Maurima.
na štapu na gađalištu. Teli ni­ sina. Teli j e p o n o v n o u h a p ­
El C i d nije bio n i k a d a p o r a ­
je poslušao njegovu naredbu. šen i smješten u b r o d koji ga
žen u b o r b i . O n j e g o v i m su
D o z n a v š i o n j e g o v o j velikoj je t r e b a o prevesti u G e s s l e r o v
j u n a č k i m p o d v i z i m a napisa-
streljačkoj vještini, G e s s l e r j e d v o r a c . N o , p o d i g l a s e oluja
ne m n o g e l e g e n d e i p r i č e .
Tellu p o n u d i o s l o b o d u a k o i Teli je uspio p o b j e ć i . Č e k a ­
uspije p o g o d i t i j a b u k u na gla- j u ć i u zasjedi u b i o je G e s s l e r a

61
 MUOVI, LEGENDE I JUNACI
< KOJI JE G U S A R B I O
POZNAT KAO
BARBAROSSA?
U 16. s t o l j e ć u o b a l e s j e v e r ­
ne Afrike bile su sjedište
m o ć n i h gusara korsara.
Najstrašniji od svih bio je
turski kapetan Barbarossa
(»Crvenobradi«).
B a r b a r o s s i n o p r a v o i m e bilo
je Khavr a d - D i n . Stvorio je
uporište u sjevernoj Africi i uz
p o d r š k u turskog sultana na­
padao Španjolsku i Portugal.
G o d i n e 1 5 1 8 . o s v o j i o j e Alžir
i p r e t v o r i o ga u gusarsko gni­
jezdo.
< T K O JE B I O FRANCIS
DRAKE?
U 16. s t o l j e ć u b j e s n i o j e rat
između Engleske i Španjol­
ske. Engleski gusar Francis
Drake napadao je španjol­
ske brodove.
Drake je rođen 1543. godine
u D e v o n u . P r o s l a v i o se k a o
hrabri m o r e p l o v a c i krstario
je v o d a m a Karipskog mora
u potrazi za španjolskim b r o ­
dovima.
G o d i n e 1577. Drake je
s b r o d o m Pelican (kasnije
p r e i m e n o v a n u Colden Hind)
< TKO SU BILI
BUKANIRI?
U 17. s t o l j e ć u a m e r i č k i m
v o d a m a harali su piratski
brodovi. Na njima su često
plovili francuski, britanski
i nizozemski bukaniri.
I m e bukanir p o t j e č e o d fran­
c u s k e riječi boucan k a k o se
n a z i v a p e ć za sušenje m e s a
što se j e d e na b r o d o v i m a .
M n o g i bukaniri bili su pirati
i pljačkali su t r g o v a č k e b r o ­
d o v e . D r u g i su iznajmljivali
svoju vještinu, hrabrost i brze
b r o d o v e o n i m a koji su n a j b o ­
lje p l a ć a l i .
62
B a r b a r o s s i n i b r o d o v i bili su
u g l a v n o m galije (s veslima)
na kojima su k a o r o b o v i radili
zarobljeni mornari. Bogate
z a r o b l j e n i k e su gusari držali
u z a t o č e n i š t v u s v e d o k njiho­
v e obitelji n e b i platile o t k u p ­
ninu.
P o j e d i n i v l a d a r i su plaćali
gusare da se b o r e za njih,
a s a m B a r b a r o s s a je p o s t a o
a d m i r a l turske flote. B a r b a ­
rossa j e u m r o 1 5 4 6 . g o d i n e ,
ali su korsari i dalje n a p a d a l i
b r o d o v l j e , s v e d o k u 19. sto­
ljeću F r a n c u z i nisu osvojili
Alžir. T a d a j e zaustavljen te­
ror barbarskih g u s a r a .
krenuo na putovanje prema
Južnoj Americi. Na tom je
p u t o v a n j u u š a o u Tihi o c e a n
i u d o m o v i n u se vratio tek
1580. godine. Sa s o b o m je
d o n i o v e l i k o b o g a t s t v o , te ga
je kraljica Elizabeta I. progla­
sila v i t e z o m .
G o d i n e 1 5 8 8 . Englesku j e
n a p a l a španjolska A r m a d a .
Priča govori da je Drake
u v r i j e m e k a d je u o č e n a n e ­
prijateljska flota k u g l a o . Izja­
v i o j e d a ć e Š p a n j o l c e napasti
č i m završi igru. U n a t o č s v o ­
joj velikoj s n a z i , A r m a d a j e
poražena. Drake je
poginuo 1596.
Bukanir Henry Morgan je
karijeru z a v r š i o k a o g u v e r n e r
J a m a i c e i engleski kralj ga je
proglasio v i t e z o m .
P o č e t k o m 18. stoljeća v e ­
liki gusarski d a n i p o č e l i su se
bližiti kraju. F r a n c u s k i p o m o ­
rac J e a n Lafitte se 1 8 1 2 . godi­
ne borio za Sjedinjene Drža­
ve u ratu protiv Britanije. P o ­
stao je h e r o j , ali se p o t o m
vratio starom životu i nasta­
v i o pljačkati Š p a n j o l c e u J u ž ­
noj A m e r i c i .
Na Karipskim otocima b u ­
kaniri su p o s j e d o v a l i p o j e d i ­
ne luke kojima su v l a d a l i p o ­
put kraljeva.

T K O JE B I O
SURCOUF?
Robert S u r c o u f se naziva
posljednjim korsarom«.
8 1 0 je francuski kapetan
proslavljen kao smion i ne-
nadmašanpomorac.
Sorcouf je rođen 1773. godi-
ne u S a i n t - M a l o u . Njegovi su
roditelji željeli da p o s t a n e
s v e ć e n i k , ali j e o n p o b j e g a o
od k u ć e i u d o b i od 15 g o d i -
na, već je p l o v i o Indijskim
oceanom.
Nakon francuske revoluci-
je z b i o je rat i z m e đ u B r i t a n i -
TKO SU BILE A N N E
B O N N Y I MARY READ?
N a o t v o r e n i m m o r i m a rijet-
ko su se susretale ž e n e pi-
rati. P a i p a k , A n n e B o n n y
M a r y R e a d n i s u n i m a l o za-
ostajale za s v o j i m m u š k i m
drugovima.
U 17. i 18. stoljeću v o d e K a -
ripskog m o r a bile su o m i l j e n a
gusarska lovišta. Onuda su
plovili brojni trgovački brodovi
Ugledavši gusarsku z a s t a v u
s lubanjom i p r e k r i ž e n i m k o -
stima, v e ć i n a j e b r o d o v a p o -
>TKOJEB I OA D M I R A L
NELSON?
Britanski admiral H o r a t i o
Nelson p o b i j e d i o j e u m n o -
gim značajnim pomorskim
bitkama. U b i j e n je u času
svog najvećeg trijumfa
- u bitki k o d Trafalgara.
Nelson je rođen 1758. godi-
ne, a m o r n a r i c i se pridružio
u dobi od samo 12 godina,
Služio je na m n o g i m ratnim
b r o d o v i m a , a u b i t k a m a je iz-
gubio d e s n u ruku i d e s n o
oko.
G o d i n e 1 7 9 8 . N e l s o n je
MUOVI, LEGENDE I JUNACI
je i F r a n c u s k e . F r a n c u s k i brzi
ratni j e d r e n j a c i č e s t o su i z v o ­
dili b r z e n a p a d e na britanske
b r o d o v e . S u r c o u f j e uništa­
v a o velike b r o d o v e .
G o d i n e 1800. Surcouf se
p r o s l a v i o n a p a d o m n a britan­
ski b r o d K e n t . N j e g o v j e b r o d
Confiance p o r a z i o Kenta i za­
plijenio m u velik t o v a r zlata.
F r a n c u s k o v r h o v n i š t v o j e za­
tražilo o d S u r c o u f a d a i m
p r e d a z l a t o , ali ga je on ljuti­
lo b a c i o u m o r e i o d g o v o r i o
im neka ga uzmu ako m o g u .
S u r c o u f je u m r o u S a i n t
M a l o u 1827. godine.
kušala p o b j e ć i ili se j e d n o ­
stavno predala.
Ž e n e s u rijetko p l o v i l e g u ­
sarskim b r o d o v i m a (osim k a o
z a t o č e n i c i ) . P a ipak, ž e n e
gusari su p o s t o j a l e , a j e d n e
o d njih bile s u A n n e B o n n y
i M a r y R e a d . Na crtežu su
prikazane naoružane i odje­
vene poput muškaraca. O b j e
su p o b j e g l e iz d o m o v i n e
i pridružile se g u s a r s k o m ka­
petanu J o h n u R a c k h a m u .
Mary Read je uhvaćena, te je
u z a t v o r u umrla od g r o z n i c e .
A n n e B o n n y je također uhap­
š e n a , ali n j e n a dalja s u d b i n a
nije p o z n a t a .
u bitki k o d N i l a p o r a z i o fran­
c u s k u flotu i z a d r ž a o N a p o l e -
o n o v u vojsku u Africi. U na­
padu na Kopenhagen 1 8 0 1 .
g o d i n e n a m j e r n o j e stavio
svoj d u r b i n na slijepo o k o ka­
ko ne bi v i d i o z n a k za p r e k i d
vatre.
N e l s o n j e u b r z o p o s t a o na­
c i o n a l n i j u n a k i stekao v i s o k u
kraljevsku titulu. O d r ž a v a o j e
ljubavnu vezu sa Lady H a m i l ­
ton, suprugom jednog diplo­
m a t a . G o d i n e 1 8 0 5 . u bitki
k o d Trafalgara p o r a z i o j e
francusku i španjolsku mor­
n a r i c u . N o , u toj b o r b i je p o ­
ginuo.
63
 MITOM, LEGENDE I JUNACI

< T K O JE SVIRAO D O K i atletiku.

JE GORIO RIM?
G o v o r i se da je rimski car
Neron bacao prve kršćane
l a v o v i m a i da je zapalio
Rim. Takve priče posebno
ističu n j e g o v u okrutnost
i nemilosrdnost.
N e r o n je c a r e m postao 54.
g o d i n e naše e r e , u d o b i o d
1 7 g o d i n a . N j e g o v a je majka
o t r o v a l a s v e n j e g o v e protivni­
ke i isprva je m l a d i c a r d o b r o
i uspješno v l a d a o . Z a b r a n i o
je k r v o l o č n e s p o r t o v e u areni
i p o t i c a o je p o e z i j u , d r a m u
N o , u b r z o j e n a v i d j e l o izi­
šla i druga strana n j e g o v e pri­
r o d e . P r i r e đ i v a o j e divlje za­
b a v e , p r i h v a ć a o n o v e strane
religije i u b i o svoju m a j k u
i s u p r u g u . S m a t r a o se g e n i ­
j e m i z a p r e p a š t a v a o je rimske
v e l i k a š e s v o j i m pojavljiva­
n j e m na p o z o r n i c i .
G o d i n e 64. (dok je N e r o n
b i o o d s u t a n ) R i m j e uništio
p o ž a r . P o n o v n a izgradnja
značila je povišenje poreza,
te su izbile b r o j n e p o b u n e .
N e r o n se s a m o smiješio i svi­
r a o . S e n a t j e zatražio n j e g o v u
smrt, ali se on s a m u b i o .

> T K O JE B I O Č O V J E K
SA ŽELJEZNOM
MASKOM?

G o d i n e 1698. u p a r i š k i z a ­
tvor Bastille d o v e d e n je
maskirani zarobljenik.
I m a o j e v l a s t i t u ć e l i j u i nit­
k o n i j e z n a o t k o j e taj tajan­
stveni čovjek.

N a z i v » č o v j e k sa ž e l j e z n o m
m a s k o m « izmislio j e pisac
Voltair. O n j e s m a t r a o d a b i
z a r o b l j e n i k m o g a o biti brat
b l i z a n a c f r a n c u s k o g kralja
Luja X I V . M a s k a m u nije bila
o d željeza, v e ć o d b a r š u n a .
Ali s e naziv o d r ž a o d o d a n a s .
Tajanstveni zarobljenik je
m o g a o biti i grof M a t t h i o l i ,
» d v o s t r u k i špijun« koji je ra­
d i o za F r a n c u s k u , ali je 1 6 7 9 .
g o d i n e u h a p š e n jer j e o d a v a o
tajne f r a n c u s k i m neprijate­
ljima.
J o š uvijek s e n e z n a t o č n o
tko je b o r a v i o u toj ćeliji. N o ,
j e d a n o d zatvorskih č u v a r a
je u svoj d n e v n i k zabilježio
da je č o v j e k sa ž e l j e z n o m
maskom umro u zatvoru
1 703. godine

> T K O JE BILA M A R I J A protestanti.

STUART?
M a r i j a S t u a r t bila je po rođ­
e n j u kraljica Š k o t s k e , a po
udaji kraljica F r a n c u s k e .
Svojatala je i e n g l e s k o pri­
jestolje koje je tada pripa­
d a l o n j e n o j r o đ a k i n j i Eliza­
beti I.
Marijin otac je umro nepo­
s r e d n o prije n j e n o g r o đ e n j a
1542. godine. Škotskom je
tada u i m e s v o j e k ć e r k e vla­
dala M a r i j i n a m a j k a . N a r o d
je nije v o l i o j e r je bila katolki­
nja, d o k su Škoti v e ć i n o m bili
M a r i j a je odrasla u F r a n c u ­
skoj i u d a l a se za f r a n c u s k o g
kralja, ali se n a k o n kraljeve
smrti vratila u Š k o t s k u . O n d j e
se u d a l a za s v o g r o đ a k a lorda
D a r n l e v a . Škotski l o r d o v i su
mrzili D a r n l e v a , te je j e d n o g a
d a n a u kući u kojoj je on b o ­
ravio p o d m e t n u t a eksplozija.
M n o g i smatraju da je u t o m e
sudjelovala i Marija. Z b o g
tog j e d o g a đ a j a m o r a l a p r e ­
pustiti prijestolje s v o m sinu
Jamesu V I . Nakraju je pobje­
gla u E n g l e s k u , ali je o p t u ž e ­
na za z a v j e r u protiv E l i z a b e t e
I. i 1 5 8 7 . g. p o g u b l j e n a .

64

TKO SU BILI
ORGIJE?
Borgia je plemićka obitelj
k o j a s e u 15. s t o l j e ć u n a s e -
ila u I t a l i j i . M a l o s e d i n a s t i -
p u b o r b i za v l a s t s l u ž i l o
takvom okrutnošću kao
torgije.
: jrgije su u Italiju d o s e l i l e
- 5 5 . godine iz Španjolske,
- d a n č l a n t e obitelji p o s t a o
- o a p a Kalikst III. N a s l i j e d i o
li. ie njegov n e ć a k , p a p a
- e k s a n d a r I V . O n j e bio p o -
e svjetovan čovjek.
O d m a h se pobrinuo da
_ T K O JE B I O
8ASPUTIN?
I n g o r i j Rasputin bio je ru­
s u s v e ć e n i k . I m a o j e jak ut-
ecaj na cara N i k o l u I I .
t i s o u t i n je rođen 1872. go­
n j e g o v a obitelj p o s t a n e b o g a ­
tom i m o ć n o m (imao je mno­
g o d j e c e , iako p a p a m a nije
dozvoljena ženidba). Imeno­
v a o j e sina C e s a r a n a d b i s k u ­
p o m V e n e c i j e i četiri puta
u d a v a o k ć e r k u Lukreziju d a
b i z a d o v o l j i o političke a m b i ­
c i j e . N j e n a prva d v a braka su
p o n i š t e n a , a t r e ć e g supruga
je u b i o brat C e s a r e . Da bi
postigli s v o j e c i l j e v e , B o r g i j e
se nisu ustručavali ubiti.
C e s a r e j e bio izvrstan v o j ­
nik i stavio je središnju Italiju
p o d u p r a v u B o r g i j a . N o , na­
k o n smrti n j e g o v o g o c a o b i ­
telj je izgubila m o ć .
d i n e u S i b i r u . L u t a o je z e m ­
ljom k a o s v e ć e n i k i iscjeljitelj,
t v r d e ć i d a ima n a t p r i r o d n e
moći. G o d i n e 1905. došao je
u P e t r o g r a d i stekao n e o b i č ­
no p o v j e r e n j a c a r a i c a r i c e ,
čiji je sin o b o l i o od rijetke
< T K O JE BILA EVA
PERON?
U svojoj zanimljivoj karijeri
Eva P a r o n , poznata i kao
Evita, od filmske g l u m i c e
postala je političkim v o đ o m
južnoameričkih zemalja.
E v a I b a r g u r e n ( k a k o glasi nje­
n o obiteljsko ime) r o đ e n a j e
n e d a l e k o B u e n o s Airesa u Ar­
gentini 1 9 1 9 . g o d i n e . O d l u č ­
na u zamisli da se s a m a p r o ­
bija kroz život, p o č e l a se b a­
viti g l u m o m te se proslavila
k a o filmska z v i j e z d a .
G o d i n e 1945. udala se za
MUOVI, LEGENDE I JUNACI
k r v n e bolesti. Č i n i l o se da
Rasputin d j e č a k u m o ž e p o ­
m o ć i bolje o d bilo kojeg li­
ječnika.
Kroz poznanstvo s caricom
Rasputin j e p o s t a o n a j m o ć n i ­
jim č o v j e k o m u Rusiji. Z l o ­
u p o t r e b l j a v a o j e svoj p o l o ž a j
i raskošno ž i v i o , d a v a o c a r u
loše savjete i s p r e č a v a o n e ­
o p h o d n e r e f o r m e . Z b o g toga
ga je 1 9 1 6 . g o d i n e ubila sku­
pina velikaša.
U to je v r i j e m e Rusija v e ć
bila p r e d p o r a z o m u p r v o m
svjetskom ratu. Z a m a n j e o d
g o d i n u d a n a c a r j e ubijen
u proleterskoj r e v o l u c i j i .
J u a n a P e r o n a , bivšeg vojnik a
koji s e o k r e n u o politici. G o ­
d i n u d a n a kasnije P e r o n j e
izabran za p r e d s j e d n i k a Ar­
gentine, a E v a mu je p o m o g l a
d a p r o v e d e reforme p o p u t
u v o đ e n j a p r a v a glasa z a ž e n e
i bolje z d r a v s t v e n e s l u ž b e .
Bila j e v r l o o m i l j e n a , n a r o č i ­
to u krugu siromašnijih ljudi.
N j e n a j e p o p u l a r n o s t bila
tolika d a j e 1 9 5 1 . g o d i n e
g o t o v o izabrana z a
p o t p r e d s j e d n i k a , ali su je
v o j n i generali nagovorili d a
s e p o v u č e . T a d a j e v e ć bila
ozbiljno b o l e s n a i n a k o n
g o d i n e d a n a umrla.
65
 MUOVI, LEGENDE I JUNACI
A T K O JE B I O
HIAVVATHA?
U 16. s t o l j e ć u s u s e s j e v e r -
noamerički Indijanci Iroke-
zi ujedinili kako bi se obra­
nili o d p r o d o r a b i j e l i h d o ­
seljenika. Njihov se vođa
z v a o Hiavvatha, što z n a č i
» O n a j koji stvara rijeke«.
Postoji m n o g o p r i č a o o H i -
avvathi, ali je stvarnih č i n j e n i ­
c a p o z n a t o vrlo m a l o . B i o j e
m o h i k a n a c i živio je u s j e v e ­
r o z a p a d n o m dijelu d a n a š n j i h
S A D . O k o 1 5 7 5 . g o d i n e na­
g o v o r i o j e n e k o l i k o indijan­
skih p l e m e n a d a z a b o r a v e n a
međusobne sukobe i ujedine
se u Ligu I r o k e z a .
Irokezi su o s n o v a l i v l a d a -
j u ć e vijeće i m e đ u s o b n o su­
rađivali u o b r a n i s v o j e z e m l j e
o d bijelih doseljenika ( v e ć i ­
n o m Francuza i Engleza).
U t o m e su d o b r o uspijevali
gotovo 200 godina i zemlju
su izgubili s a m o za a m e r i č ­
k o g rata za nezavisnost.
P r e m a indijanskoj l e g e n d i ,
Hiavvatha j e bio v r l o m u d a r
č o v j e k i p o z n a v a o je s v e taj­
n e p r i r o d e . N j e g o v j e život
p o t a k n u o a m e r i č k o g pisca
Longfellovva d a n a p i š e e p
Pjesma o Hiawathi.
66
A T K O JE BILA
POCAHONTAS?
P r e m a s t a r o j p r i č i , 1608.
g o d i n e mlada indijanska
princeza spasila je život
jednog engleskog doselje­
nika. Zvala se P o c a h o n t a s .
P o c a h o n t a s je živjela u Virgi-
niji u v r i j e m e k a d su u S j e v e r ­
nu A m e r i k u stizali prvi e n g l e ­
ski k o l o n i z a t o r i . N j e n o p l e m e
j e uhvatilo v o đ u doseljenika
- kapetana J o h n a Smitha.
U trenutku k a d su ga n a m j e ­
ravali ubiti, P o c a h o n t a s j e
pojurila da ga zaštiti i z a m o l i ­
l a j e o c a d a m u poštedi život.
P o g l a v i c a je pristao i oslo­
bodio kapetana Smitha. Kas­
nije su d o s e l j e n i c i zarobili
P o c a h o n t a s . O n a se udala za
j e d n o g o d njih, J o h n a R o l f e a ,
i on ju je 1616. godine o d v e o
u E n g l e s k u . O n d j e je u p o z n a ­
la kralja i kraljicu. U m r l a je
n e p o s r e d n o prije p o v r a t k a
u Virginiju.
P r i č a o t o m e k a k o je P o c a ­
hontas spasila život J o h n u
S m i t h u m o ž d a nije t o č n a .
U s v a k o m s l u č a j u , o n a je p o ­
m o g l a da se uspostavi mir iz­
m e đ u Indijanaca i doselje­
nika.
V T K O JE B I O DANIEL
BOONE?
U 18. s t o l j e ć u b i j e l i su se
d o s e l j e n i c i p o č e l i širiti p r e ­
ma zapadu Amerike. Jedan
od prvih pionira na zapadu
bio je lovac i traper Daniel
Boone.
B o o n e je rođen 1 734. godine
u P e n n s y l v a n i j i . Z n a t n o je
pridonio otvaranju n o v o g pu­
ta kroz k l a n a c C u m b e r l a n d
u planinama A p p a l a c h i . Indi­
j a n c i su se borili protiv ulje­
za, a u jednoj takvoj borbi
p o g i n u o j e i B o o n e o v sin J i m .
K a o i drugi pioniri na za­
p a d u , D a n i e l B o o n e j e živio
od lova. N o , o s n o v a o je i ne­
ka naselja. P r v o od njih n a z ­
vao je Bunesburg. Booneova
ž e n a i kći bile su p r v e bijele
ž e n e koje su živjele u K e n -
tuckiju.
G o d i n e 1778. B o o n e a su
zarobili P a w n e e I n d i j a n c i
i p o g l a v i c a ga je usvojio k a o
sina! U a m e r i č k o m ratu za
nezavisnost B o o n e se borio
protiv B r i t a n a c a . P u t o v a o j e
p r e m a z a p a d u i istraživao L o -
uisianu i rijeku O h i o .
U m r o je 1820. godine.
O n j e m u se p r i č a l o po čita­
voj A m e r i c i , kao i u dalekoj
Evropi.
 MUOVI, L E G E N D E I JUNACI

TKO JE BIO DAVY

CROCKETT?

D a w Crockett je bio pionir

u osvajanju Divljeg zapada
koji je kasnije p o s t a o čla-
nom Kongresa S A D . Prosla-
vio se ž i v o t o m u d i v l j i n i ,
a junaćka smrt na z i d i n a m a
tvrđave Alamo osigurala
mu je trajno mjesto m e đ u
jumacima s v o g a v r e m e n a .

Davy Crockett rođen je

1786. g o d i n e . B i o je slabo
obrazovan i većinu vremena
provodio je u p l a n i n a m a lo-
veći m e d v j e d e i b o r e ć i se
s Indijancima. T a d a je postao
političar i izabran je u K o n -
A T K O JE B I O A T K O JE BILA
gres SAD.
GERONIMO? CALAMITY JANE?
N a k o n poraza na izborima
1835. godine okrenuo je leđa Postepenim širenjem pre­ Ž e n e koje su živjele na Div­
p o l i t i c i i u T e k s a s u se pridru- m a z a p a d u A m e r i k e bijeli l j e m z a p a d u m o r a l e s u biti
žio borbi za nezavisnost. su doseljenici protjerivali h r a b r e . N a j h r a b r i j a j e bila
Teksasom je u to v r i j e m e vla- Indijance s njihovih terito­ C a l a m i t y J a n e koja je u ga­
dao Meksiko.) G o d i n e 1836. rija. M e đ u I n d i j a n c i m a k o j i đ a n j u (a i u p i ć u ) n a d m a š i -
bio je j e d a n od 2 0 0 v o j n i k a su se najvatrenije borili vala v e ć i n u muškaraca.
k o j i s u branili t v r đ a v u A l a m op r o t i v u l j e z a b i o j e a p a š k i
o d M e k s i k a n a c a . O v u naj- poglavica G e r o n i m o . Calamity J a n e je vjerojatno
poznatiju bitku u povijesti rođena 1852. godine. Pravo
S A D - a nije p r e ž i v i o niti j e d a n G e r o n i m o j e bio p o g l a v i c a joj j e i m e bilo M a r t h a C a n a ­
branilac. apaškog plemena Chiricahua ry, a zvali su je i M a r t h a
Naraju se T e k s a s izborio koje je živjelo u A r i z o n i u j u ­ Burk. Živjela je u D e a d w o -
za slobodu i priključio S A D - g o z a p a d n o m dijelu S A D . R o ­ o d u , u J u ž n o j D a k o t i , koji j e
u. Davy Crockett postao je đ e n je 1 8 2 9 . g o d i n e , a p r a v o
u o n o v r i j e m e b i o surov i div­
američkom legendom. m u j e i m e bilo G o g a t h l a v , što
lji grad p o p u t o n i h u k a u b o j -
z n a č i » O n a j koji z i j e v a « .
skim f i l m o v i m a .
G e r o n i m o s e b o r i o protiv
C a l a m i t y J a n e s e često o d i ­
Meksikanaca i Amerikanaca
j e v a l a u m u š k u o d j e ć u . U ja­
da bi o b r a n i o a p a š k a lovišta.
h a n j u i g a đ a n j u bila je pravi
G o d i n e 1874. američka voj­
stručnjak. P u s t o l o v i n e iz nje­
ska je preselila A p a č e u re­
n o g života u v e l i č a n e su
z e r v a t e , ali su se G e r o n i m o
u brojnim romanima o Div­
i m a l a skupina n j e g o v i h ratni­
ljem z a p a d u . N a k r a j u s e C a ­
ka nastavili boriti. U s p j e š n o
lamity pridružila predstavi
je odolijevao sve do 1886. g.
o D i v l j e m z a p a d u te je p u t u ­
k a d je pristao na p r e d a j u .
jući po Americi pokazivala
O s t a t a k života p r o v e o j e
s v o j u vještinu s p u š k o m .
u Oklahomi pod prismotrom.
U p o z n a o je običaje bijelaca, Umrla je 1903. godine,
ali ih n i k a d nije p r i h v a t i o . k a d su se uzbudljivi d a n i D i v ­
U m r o je 1908. godine. A m e ­ ljeg z a p a d a p o l a k o v e ć bližili
rički p u k o v n i k G e o r g e C r o o k kraju. N o , legenda o C a l a m i ­
proglasio ga je » n a j v e ć i m ty J a n e , b o r c u za p r a v d u (što
A m e r i k a n c e m koji j e ikad ustvari nije bila), nastavila je
živio«. živjeti.

67
MUOVI, L E G E N D E I J U N A C I
< T K O JE B I O SPARTAK?
U Rimskom Carstvu većinu
poslova obavljali su robovi.
Prema nekima su gospoda­
r i d o b r o p o s t u p a l i , ali j e v e ­
ćina bila ugnjetavana. G l a ­
dijator Spartak je 7 1 . godi­
n e pr. n . e r e z a p o č e o usta­
nak robova.
S p a r t a k je r o đ e n u Traciji ( d a ­
našnjoj B u g a r s k o j ) . M o r a o j e
služiti u rimskoj v o j s c i , ali je
p o b j e g a o . U h v a ć e n j e i kaž­
n j e n , te je o b u č e n za gladija­
t o r a . N j e g o v a j e s u d b i n a bila
da se bori i p o g i n e u a r e n i .
N o , S p a r t a k j e s a još n e k o -
< JE LI R O B I N H O O D
ZAISTA P O S T O J A O ?
V e ć v i š e o d 600 g o d i n a p r i ­
čaju se priče o e n g l e s k o m
odmetniku Robinu Hoodu
koji je »pljačkao b o g a t e da
bi udijelio siromašnima«.
M o ž d a je takav čovjek ne­
k a d zaista p o s t o j a o .
M o g u ć e je da je Robin H o o d
b i o S a k s o n a c k o j e m su 1 0 6 6 .
godine normanski osvajači
oteli z e m l j u . P r e m a n e k i m
p r i č a m a živio je u š e r v u d s k o j
šumi u N o t t i n g h a m s h i r e u za
v l a d a v i n e kralja R i c h a r d a
< T K O JE BIO JESSE
JAMES?
Jasse J a m e s je bio jedan od
najslavnijih o d m e t n i k a Div­
ljeg zapada. Pljačkao je
b a n k e te zaustavljao i pljač­
kao vlakove. Nakraju ga je
ubio jedan član njegove
bande.
Jesse J a m e s p o t j e č e iz M i s s o -
uria i u a m e r i č k o m g r a đ a n ­
s k o m ratu se b o r i o na strani
J u g a . K a d j e J u g bio p o r a ž e n ,
J e s s e se z a j e d n o s b r a t o m
Frankom okrenuo razbojni-
štvu.
J a m e s o v a banda je 16 go-
68
liko gladijatora p o b j e g a o iz
gladijatorske škole i nastavio
živjeti v a n z a k o n a . P o b u n j e ­
n i c i m a su se u b r z o pridružili
i drugi r o b o v i . P r e d v o d e ć i
vojsku robova Spartak je
u n e k o l i k o bitaka uspio svla­
dati rimske legije koje su p o ­
kušale razbiti ustanak.
R o b o v i s u s e nadali d a ć e
se vratiti u s v o j e d o m o v i n e ,
ali su n a k o n dvije g o d i n e
ipak p o r a ž e n i . S p a r t a k j e bio
s a m o j e d a n o d m n o g i h koji
su poginuli u posljednjoj bit­
ki. T i s u ć e o n i h koji su preživ­
jeli b o r b u bili su razapeti na
križ.
I ( 1 1 5 7 - 1 199). M o ž d a s u
u legendi o R o b i n u H o o d u
sažete p u s t o l o v i n e n e k o l i k o
odmetnika.
R o b i n H o o d s e o p i s u j e kao
najbolji strijelac u E n g l e s k o j .
U n j e g o v o j se družini p o s e b ­
n o ističu M a i d M a r i a n , d e b e ­
li fratar Friar T u c k i dugajlila
Little J o h n . N j i h o v glavni pro­
tivnik b i o je Sheriff iz N o t -
tinghama.
U sjevernoj Engleskoj p o ­
stoji n e k o l i k o mjesta n a z v a ­
nih p o R o b i n u H o o d u . M o ž ­
da je on zaista p o s t o j a o , ali
t o nitko n e m o ž e p o u z d a n o
tvrditi.
dina p l j a č k a l a i ubijala. Tvr­
dili su da se k a o o d m e t n i c i
još uvijek b o r e z a J u g . P a
ipak, nisu bili ništa bolji od
m n o g i h drugih bandita što su
n a p a d a l i b a n k e k o č i j e i vla­
kove.
N a k r a j u j e raspisana velika
n a g r a d a za o n o g a tko ulovi
J a m e s a , ž i v o g ili m r t v o g . G o ­
dine 1882. ubio ga je član
vlastite b a n d e R o b e r t F o r d
i zatražio n a g r a d u . J e s s e J a ­
mes je postao glavnim juna­
k o m m n o g i h knjiga i f i l m o v a
o Divljem zapadu. Njegov
brat Frank je o p t u ž e n za s u ­
r a d n j u , ali j e bio o s l o b o đ e n .

[> T K O J E B I O N E D
KELLY?
T i j e k o m 19. s t o l j e ć a a u s t r a l ­
ski su se o d m e t n i c i nazivali
šumskim razbojnicima.
N e d Kelly je bio posljednji
i n a j p o z n a t i j i š u m s k i raz­
bojnik.
Kelly j e r o đ e n 1 8 5 5 . g o d i n e
u državi Victoria. S bratom
D a n o m je osnovao odmet­
n i č k u b a n d u , te su n a p a d a l i
z e m l j o p o s j e d n i k e i krali im
k o n j e . U b r z o su se proslavili
smionim pljačkama. Siro­
mašniji farmeri su Kellyja p o ­
0 TKO SU BILI PANCHO
VILLA I E M I L I A N O
ZAPATA?
Villa i Z a p a t a su dva velika
imena novije povijesti M e k ­
sika. O b o j i c a su bili gerilski
v o đ e i sanjali o b o l j e m ži­
votu siromašnih stanovnika
Meksika.
Villa je r o đ e n 1 8 7 8 , a Z a p a t a
1879. g o d i n e . Bili su sinovi
siromašnih f a r m e r a . U to je
vrijeme malo Meksikanaca
imalo zemljišne p o s j e d e
1 u društvu je v l a d a l a velika
n e p r a v d a . Villa j e o d m e t n i ­
> T K O JE B I O AL
CAPONE?
Dvadesetih i tridesetih go­
dina našeg stoljeća gang­
sterske b a n d e su harale
u S A D . J e d a n od najzloglas-
nijih g a n g s t e r s k i h šefova
bio je Al C a p o n e .
^ razdoblju p r o h i b i c i j e
1 9 2 0 - 1 9 3 3 ) gangsteri su
J a d a l i u mnogim gradovima
Sjedinjenih A m e r i č k i h D r ž a ­
va. Vlada je zabranila proda-
J a l k o h o l a i u b r z o su se p o -
a v i l e ilegalne p i v o v a r e i t o č i ­
onice pića. Poslom je uprav­
MUOVI, L E G E N D E I JUNACI
štovali k a o australskog R o b i -
na H o o d a .
G o d i n a m a je Kellvjeva
b a n d a izbjegavala k a z n e ,
a t a d a ih je napustila s r e ć a .
Zauzeli su općinu Glenro-
w a n , ali i h j e o n d j e o p k o l i l a
policija. U o r u ž a n o j borbi
poginuli su svi č l a n o v i b a n d e
o s i m N e d a Kellyja koji j e n o ­
sio r u č n o izrađen zaštitni
oklop. Ranjen je i u h v a ć e n ,
te je 1 1 . studenog 1880. go­
dine obješen u M e l b o u r n u .
N e d Kelly j e p o s t a o a u ­
stralski n a r o d n i h e r o j . U v e ć i ­
ni priča o n j e m u izostavljeni
su n j e g o v i najgori z l o č i n i .
k o m p o s t a o jer j e u b i o vlasni­
ka z e m l j e koju je o b r a đ i v a l a
n j e g o v a obitelj. Z a p a t a j e tra­
žio da se z e m l j a p r a v e d n o
podijeli m e đ u svim ljudima.
Villa i Z a p a t a su okupili ge­
rilsku v o j s k u i 1 9 1 0 . g o d i n e
z a p o č e l i m e k s i č k u seljačku
r e v o l u c i j u . Bila je to oštra
borba uz mnoge nerazmirice
između revolucionarnih v o ­
đa. Stvorena je nova republi­
ka, ali Villa i Z a p a t a nisu d o ­
č e k a l i taj trenutak. Z a p a t a je
ubijen 1 9 1 9 . g o d i n e , a četiri
g o d i n a kasnije istu s u d b i n u
d o ž i v i o je i V i l l a .
ljala mafija, tajna o r g a n i z a c i j a
sastavljena v e ć i n o m o d tali­
janskih gangsterskih » o b i ­
telji«.
O d 1925. d o 1 9 3 1 . godine
Al C a p o n e je bio »gazda« č i -
kaških z l o č i n a č k i h b a n d i .
Bio je nemilosrdan kriminalac
po čijem su nalogu izvedena
m n o g a strašna ubistva, p r i m ­
j e r i c e masakr n a d a n sv. V a ­
lentina. N a k r a j u j e u h a p š e n ,
ali ne z b o g brojnih ubojsta­
v a , v e ć z b o g p o r e z n i h prekr­
šaja. U m r o j e 1 9 4 7 . g o d i n e .
M n o g i drugi »gazde« p o g i ­
nuli su u k r v a v i m r a t o v i m a iz­
među suparničkih bandi.
69
 MUOVI, L E G E N D E I J U N A C I

< T K O JE BILA » D A M A N a j p r i j e je radila s o p a t i c a m a

SA SVJETILJKOM«?
Britanski vojnici ranjeni
u k r i m s k o m ratu nazivali su
b o l n i č a r k u koja se o njima
brinula » d a m o m sa svjetlji-
kom«. Bila je to Florence
Nightingale, osnivač i orga­
nizator bolničarske službe.
S a z n a v š i d a F l o r e n c e želi p o ­
stati b o l n i č a r k o m , obitelj
N i g h t i n g a l e se zaprepastila.
G o d i n e 1845. malo je žena
i m a l o p o s a o , a b o l n i č a r k e su
bile m a l o c i j e n j e n e . N o , Flo­
r e n c e j e ostvarila s v o j e želje.
u Njemačkoj i Francuskoj,
a 1 8 5 3 . g o d i n e se zaposlila
u londonskoj bolnici.
G o d i n u d a n a kasnije j e
u Scutariju u Turskoj n j e g o v a ­
la r a n j e n e v o j n i k e . B o l n i č k i
uvjeti su je toliko užasnuli da
je ih o d m a h p o č e l a mijenjati.
V i đ a j u ć i j e k a k o n o ć u prolazi
pored njihovih kreveta, zah­
v a l n i v o j n i c i su je nazvali
» d a m o m sa svjetiljkom«.
Da bi nastavila svoj r a d ,
Florence je 1860. godine
otvorila školu za b o l n i č a r k e .
To je bila p r v a u s t a n o v a te
vrste u svijetu.

> K O J A JE C R N A lo u k i n u t o . P o m o g l a joj je or­

AMERIKANKA BILA
POZNATA KAO MOJSIJE
SVOGA NARODA?
K a o što je M o j s i j e p o v e o
I z r a e l c e iz r o p s t v a u E g i p t u ,
tako je i Harriet T u b m a n
pomogla crnim robovima
da p o b j e g n u iz južnih drža­
va u s l o b o d n e s j e v e r n e
zemlje Amerike.
Harriet T u b m a n j e r o đ e n a
oko 1820. godine kao ropki-
nja u M a r v l a n d u . G o d i n e
1 8 4 9 . uspjela j e p o b j e ć i n a
S j e v e r , gdje j e ropstvo v e ć bi­
g a n i z a c i j a koja j e tajnim p u ­
tovima prebacivala robove
u s l o b o d n e z e m l j e . Harriet se
kasnije i s a m a priključila toj
tajnoj o r g a n i z a c i j i .
N a k o n što j e o s l o b o d i l a
č l a n o v e s v o j e obitelji, Harriet
se p o v r e m e n o vraćala na J u g .
U s v a k o m bijegu izlagala se
ž i v o t n o j o p a s n o s t i , a bojažlji­
v e s l j e d b e n i k e poticala j e na­
bijenom puškom! U k u p n o je
oslobodila 300 robova.
T i j e k o m g r a đ a n s k o g rata
Harriet je radila k a o b o l n i ­
č a r k a i špijun na strani S j e ­
vera.

< T K O JE O S N O V A O
CRVENI KRIŽ?
C r v e n i križ je h u m a n i t a r n a
organizacija za pružanje
p o m o ć i u ratu i m i r u . O s ­
n o v a n j e 1863. g o d i n e m e ­
đunarodnim dogovorom
po zamisli m l a d o g švicar­
skog bankara Henrija Du-
nanta.
F r a n c u z i i Austrijanci su
1 8 5 9 . g o d i n e vodili u sjever­
noj Italiji bitku k o d Solferina.
P o s v u d a su u agoniji ležali ra­
njeni v o j n i c i , a j e d a n od o n i h
koji su vidjeli n j i h o v u patnju
bio j e H e n r i D u n a n t .
D u n a n t j e n a p i s a o knjigu
o toj borbi i p r e d l o ž i o da bi
u s v a k o j zemlji t r e b a l o o s n o ­
vati o r g a n i z a c i j u za zbrinja­
v a n j e ranjenih v o j n i k a . G o d i ­
ne 1 8 6 3 . na sastanku u G e -
nevi o s n o v a n o j e p r v o t a k v o
društvo.
D a n a s C r v e n i križ djeluje
širom svijeta. N j e g o v j e z a d a ­
tak da p o m a ž e ljudima u vri­
j e m e katastrofa, zatim ratnim
z a r o b l j e n i c i m a i pruža s o c i ­
j a l n u skrb. S i m b o l m u j e cr­
v e n i križ na bijeloj p o z a d i n i ,
kojeg poštuju svi n a r o d i .
U muslimanskim zemljama
znak je crveni polumjesec.

70
 MUOVI, L E G E N D E I J U N A C I

> T K O JE B I O ALBERT rad na sveučilištu i o b r a z o ­

SCHWEITZER?
Albert Schweitzer je bio vi­
šestruko darovit: bio je uči­
telj, filozof i g l a z b e n i k .
Poznat je prvenstveno po
svom radu kao liječnik mi­
sionar u Africi.
Schweitzer je rođen 1875.
g o d i n e u pokrajini A l s a c e (ta­
da dio Njemačke, a danas
F r a n c u s k e ) . N a k o n studija
p o s t a o je profesor teologije
i napisao n e k o l i k o knjiga
o kršćanstvu. B i o je jednako
p o z n a t i k a o orguljaš.
G o d i n e 1905. prekinuo je
v a o s e z a liječnika. S a s u p r u ­
g o m se preselio u z a p a d n u
Afriku i u L a m b a r e n u u G a -
bonu osnovao bolnicu.
Za p r v o g svjetskog rata svi
su n j e m a č k i g r a đ a n i morali
napustiti f r a n c u s k e kolonije
u A f r i c i . S c h w e i t z e r se n a k o n
rata vratio i n a š a o svoju b o l ­
nicu u ruševinama. O b n o v i o
ju j e , a u s k o r o je u blizini
o s n o v a o i koloniju za g u b a v -
c e . S v e d o s v o j e smrti 1 9 6 5 .
g o d i n e živio je u L a m b a r e n u
i b r i n u o se za b o l e s n i k e . Za
svoj rad j e 1 9 5 2 . g o d i n e na­
građen N o b e l o v o m nagradu.

< T K O JE BILA H E L E N u Bostonu.

KELLER?
N a k o n bolesti u r a n o m dje­
tinjstvu H e l e n Keller je
ostala slijepa, gluha i nije­
ma. Uz svestranu p o m o ć
učiteljice svladala je svoje
nedostatke te pomagala
drugim slijepim i gluhim
ljudima.
H e l e n je rođena 1880. godi­
n e u S A D . N a k o n šest g o d i n a
provedenih u tihom, mrač­
n o m svijetu, H e l e n j e d o b i l a
učiteljicu A n n e S u l l i v a n iz
P e r k i n s o v e škole za slijepe
A n n e j e o b u z d a l a divlju
d j e v o j č i c u i n a u č i l a je »go­
voriti«. N a j p r i j e joj je laganim
udarcima po dlanu pokazala
pojedine znakove a b e c e d e ,
a zatim i z n a k o v e za o d r e đ ­
e n e riječi. U dvije g o d i n e
H e l e n je n a u č i l a čitati i pisati
Brailleovim pismom. Dodiru­
j u ć i grlo s v o j e učiteljice osje­
tila je k a k o njen glas titra
i p o k u š a l a na isti n a č i n stvo­
riti z v u k . T a k o je n a u č i l a
i govoriti.
H e l e n Keller j e p o h a đ a l a
k o l e d ž , a o d a n a učiteljica
A n n e je uvijek bila uz n j u .

> T K O JE M A J K A
TEREZA?
Majku Terezu iz Calcutte
mnogi nazivaju živim sve­
c e m . O n a je katolička opa­
tica k o j a j e n a p u s t i l a š k o l u
u kojoj je p o d u č a v a l a d j e c u
da bi pomagala bolesnim
i siromašnim ljudima.
Agnes G o n x h a B o j a x h i u rođ-
ena je 1 9 1 0 . g o d i n e u S k o p ­
j u . Postala j e o p a t i c a , studira-
la je u Irskoj, te se u C a l c u t t i
U Indiji zaposlila k a o učitelji­
c a . P u t u j u ć i j e d n e n o ć i vla-
kom č u l a je glas koji joj je
g o v o r i o da napusti s a m o s t a n
i p o m a ž e ljudima.
O d j e v e n a u sari i bosih n o ­
gu otišla je u najsiromašniju
četvrt C a l c u t t e . G o d i n e 1 9 4 8 .
C r k v a joj j e d o z v o l i l a d a o s ­
nuje n o v i o p a t i č k i red koji se
naziva Sestre m i l o s n i c e .
U 30 g o d i n a M a j k a T e r e z a
i n j e n e o p a t i c e spasile su
mnogu napuštenu djecu, po­
m a g a l e su g u b a v c i m a i njego­
v a l e b o l e s n e i stare. D o
1 9 7 9 . g o d i n e njihov j e red
i m a o više o d 2 0 0 o g r a n a k a
širom svijeta. M a j k a T e r e z a j e
z a svoj rad n a g r a đ e n a N o b e ­
l o v o m n a g r a d o m z a mir.

71
V T K O JE N A P I S A O EP
O GILGAMEŠU?
Ep o Gilgamešu je z b i r k a
d r e v n i h priča nastalih na
p o d r u č j u Bliskog istoka
zvanom Mezopotamija. Ne
z n a m o t k o i h j e z a p i s a o , ali
znamo da se to dogodilo
o k o 2000. g o d i n e p r . n . e r e .
K a o svi e p o v i , tako i Ep
0 Gilgamešu govori o junaci­
ma i n j i h o v i m p o d v i z i m a .
U o v o m e p u riječ je o b a b i ­
l o n s k o m kralju G i l g a m e š u
1 n j e g o v o m prijatelju E n k i d u .
P r i č e v j e r o j a t n o p o t j e č u još
iz t r e č e g tisućljeća pr. n. e r e ,
ali su se isprva prenosile
usmenom predajom. Nakraju
su z a p i s a n e na glinenim p l o ­
čicama.
Ep se sastoji od pet p j e v a ­
nja. P o s e b n o z a n i m l j i v o j e
p j e v a n j e o velikoj p o p l a v i ko­
ju je j e d n a obitelj preživjela
izgradivši a r k u . Pretpostavlja
se da je to temelj biblijske
priče o N o i .
72
V T K O JE N A P I S A O
ILIJADU I ODISEJU?
Ilijada i Odiseja su p o z n a t i
grčki j u n a č k i e p o v i koji go­
vore o opsadi Troje i doga­
đajima koji su p o t o m uslije­
dili. Smatra se da ih je napi­
sao H o m e r , slijepi pjesnik
s grčkog otoka Hiosa.
0 H o m e r u z n a m o toliko
malo da čak ne možemo
tvrditi da je zaista p o s t o j a o !
U s t v a r i , m o g u ć e j e d a Ilijadu
1 O d i s e j u nije n a p i s a o isti
autor.
A k o j e ipak p o s t o j a o ,
H o m e r j e v j e r o j a t n o bio
lutajući pjesnik koji je p r i č a o
stare p r i č e i svirao liru.
Do Homerovog vremena
te su se p r i č e stotinama
g o d i n a prenosile u s m e n o m
predajom. O k o 600. godine
pr. n. e r e n a p o k o n su
zapisane.
V T K O JE BILA S A P F O ?
S a p f o je bila grčka pjesniki­
nja s o t o k a L e z b o s u Egej­
skom moru. O n a je jedina
poznata pjesnikinja iz toga
vremena.
S a p f o j e živjela i z m e đ u 6 1 0 .
i 5 8 0 . g o d i n e pr. n. e r e . Bila
je o b r a z o v a n a ž e n a iz b o g a t e
obitelji.
O n j e n o m je ž i v o t u m a l o
toga p o z n a t o . P o u z d a n o
z n a m o s a m o d a j e imala kćer
Cleis.
V e ć i n a njenih djela bile su
ljubavne pjesme upućene
drugim ž e n a m a . O k o 300.
g o d i n e pr. n. e r e sastavljena
je č i t a v a zbirka njenih pjesa­
m a , ali su do 8. stoljeća sa­
č u v a n i tek neki njeni d i j e l o v i .
N a k o n toga j e S a p f o stolje­
ć i m a bila z a b o r a v l j e n a , iako
je u s v o j e v r i j e m e bila toliko
p o z n a t a da se njen lik poja­
v i o na k o v a n i c a m a i v a z a m a .
N j e n su stil o p o n a š a l i m n o g i
drugi p j e s n i c i .

7 T K O JE P I S A O BASNE?
Smatra se da je grčke basne
(kratke priče s m o r a l n o m
p o u k o m ) pisao obogaljeni
o s l o b o đ e n i r o b Ezop koji je
živio u 5. stoljeću pr. n. e r e .
B a s n e su kratke p r i č e u prozi
ili stihovima u kojima g l a v n u
j l o g u imaju životinje.
M n o g i stručnjaci vjeruju
d a E z o p u o p ć e nije p o s t o j a o ,
v e ć da su G r c i sve basnopis-
c e nazivali z a j e d n i č k i m i m e ­
nom »Ezop«. B a s n e su se du­
go v r e m e n a prenosile usme­
n o m p r e d a j o m , p a j e priča
o njihovom autoru ubrzo po­
stala d i o tradicije i v j e r o j a t n o
je izmišljena.
M n o g e basne su popularne
još i d a n a s . Na d o n j o j slici je
o r i k a z a n a lisica iz b a s n e koja
e , n e m o g a v š i dosegnuti gro­
ž đ e , zaključila d a j e o n o
o n a k o kiselo.
B a s n e koje p o z n a j e m o d a -
nas z a p i s a o je rimski p i s a c
- e d r o koji je ž i v i o u v r i j e m e
Krista. M e đ u t i m , n e k e su b a s ­
ne z a p i s a n e i m n o g o ranije,
o k o 4. stoljeća pr. n. e r e .
V T K O JE G L A V N I
JUNAK RAMAYAME?
Ramayama j e p o z n a t i i n d i j ­
ski e p . N j e n glavni j u n a k j e
R a m a , kralj O u d h a u sje­
vernoj Indiji. Vjerovalo se
da je on b o g Višna koji je
p o p r i m i o ljudski oblik
i spustio se na Z e m l j u da je
s p a s i o d zla.
Ramayamu (što z n a č i » R a m i -
na putovanja«) je oko 300.
g o d i n e pr. n . e r e n a p i s a o
pjesnik V a l m i k i na indijskom
jeziku sanskrtu.
P j e s m a s e sastoji o d s e d a m
knjiga koje o p i s u j u k a k o je
R a m a u b o r b i stekao ruku S i ­
t e , k ć e r k e d r u g o g a kralja.
U p o č e t k u je m l a d i par ž i v i o
sretno, ali j e R a m a kasnije
protjeran iz g r a d a i prisiljen
da sa S i t o m i n j e n i m p o l u b r a -
t o m L a k s a n o m živi u š u m i .
U m e đ u v r e m e n u je d e ­
m o n s k i kralj R a v a n a iz L a n k e
(Sri L a n k a ) o t e o Situ i o d v e o
je u s v o j e kraljevstvo. R a m a
i L a k s a m a su je uz p o m o ć
kralja m a j m u n a S u g r i v a i nje­
g o v o g generala H a n u m a n a
uspjeli o s l o b o d i t i . R a m a se sa
S i t o m vratio u O u d h i p o n o v ­
n o z a u z e o prijestolje.
UMJETNOST I ZABAVA
V T K O JE B I O
VERGILIJE?
Publije Vergilije M a r o bio
je veliki rimski pjesnik.
Njegovo najpoznatije djelo
j e Eneida, e p s k a p j e s m a
o padu Troje i postanku
rimskog naroda.
Vergilije j e r o đ e n 7 0 . g o d i n e
pr. n. e r e n e d a l e k o grada
M a n t o v e u Italiji. U z d r ž a v a o
ga je bogati p o k r o v i t e l j , pa se
tijekom č i t a v o g života m o ­
g a o posvetiti p i s a n j u . U pr­
v i m p j e s m a m a p i s a o je o pri­
r o d i , ali je slavu s t e k a o tek
svojim p o s l j e d n j i m d j e l o m ,
Eneidom.
U njemu govori o padu
T r o j e , te o bijegu Eneja i nje­
g o v i h sljedbenika u Italiju
gdje su o s n o v a l i naselje.
P j e s m a prati s v e n j i h o v e
pustolovine na putovanju, pa
t a k o i p r e l a z a k p r e k o mitske
rijeke Stiks koja dijeli o v o z e ­
maljski svijet o d p o d z e m ­
noga.
Vergilije j e u m r o 19. g o d i ­
n e pr. n . e r e n a k o n p u t o v a n j a
u G r č k u gdje j e o b o l i o o d
g r o z n i c e . Ž e l i o je da se Ene­
ida n a k o n n j e g o v e smrti spa­
li, ali j e c a r n a r e d i o d a j e o b ­
jave.
 UMJETNOST I ZABAVA

> TKO JE BIO O M A R stvenik d o b i o j e p o s a o kra­

KHAYYAM?
O m a r K h a y y a m je bio per­
zijski p j e s n i k , a s t r o n o m
i z n a n s t v e n i k koji je živio
u 11. stoljeću naše ere.
Proslavio se prvenstveno
kao pjesnik. Zbirku njego­
v i h d j e l a n a z v a n u Rubaije
j e u 19. s t o l j e ć u E d w a r d
Fitzgerald p r e v e o na engle­
ski jezik.
O m a r K h a y y a m je rođen
u N e y s h a b u r u u Perziji (da­
našnjem Iranu).
Kao vrlo nadareni znan­
ljevskog a s t r o n o m a , t e j e m o ­
dernizirao perzijski k a l e n d a r .
Kasnije je z a j e d n o s d r u g i m
a s t r o n o m i m a p o d i g a o zvjez­
darnicu u Isfahanu. U svoje
je vrijeme bio poznat kao pi­
sac na polju z n a n o s t i , p o v i j e ­
sti, p r a v a , m e d i c i n e i m a t e ­
matike.
N i k a d nije smatran v a ž n i m
p j e s n i k o m , pa se m n o g i
z n a n s t v e n i c i č a k n e slažu
s mišljenjem da su Rubaije
n j e g o v o d j e l o . U s v a k o m slu­
č a j u , i z d a n e s u tek 2 0 0 g o d i ­
na n a k o n n j e g o v e smrti.

< T K O JE N A P I S A O
PRIČU O GENJIJU?
Priča o Genjiju je n a p i s a n a
u Japanu u 11. stoljeću,
a n e k i je smatraju p r v i m
r o m a n o m . Njena autorica
zvala se M u r a s a k i S h i k i b u .
T e š k o je reći je li Priča
o Genjiju zaista prvi r o m a n ,
ali j e s v a k a k o prvi v a ž a n
roman.
N a p i s a n a je u v r i j e m e k a d
su žene na dvoru japanskog
c a r a r e d o v i t o pisale
d n e v n i k e . M u r a s a k i j e prije
Priče o Genjiju napisala
j e d a n d n e v n i k , t e kratku
p r i č u Izumi Shikibu nikki
koja je sadržala i p o e z i j u .
O k o 1 0 1 0 . g o d i n e napisala j e
Priču o Genjiju koja je
o d m a h doživjela veliki
uspjeh.
Priča govori o životu i
ljubavima princa Genjija. V o ­
lio je n e k o l i k o ž e n a , a s v a k a
se prema njemu odnosila
d r u g a č i j e . Knjiga j e bila p o ­
p u l a r n a s t o l j e ć i m a , pa je utje­
c a l a na m n o g e p i s c e koji su
smatrali da je b o l j e pisati slič­
na d j e l a , n e g o stvarati nešto
n o v o i p o s v e različito.

> T K O J E 1001 N O C kralju p r i č u . D o š a v š i d o n a j ­

PRIČAO PRIČE?
N e k o ć je u Arabiji živjela
princeza koja je svoj život
spasila pričajući p r i č e to­
k o m 1001 n o ć i .
Postojijegenda o okrutnom
kralju Šahriju koji se s v a k i m
d a n o m p o n o v n o ž e n i o i za­
tim u b i j a o ž e n u . N a k r a j u s e
o ž e n i o Š e h e r e z a d o m , kćer­
k o m s v o g g l a v n o g ministra,
koja je o d l u č i l a zaustaviti
n j e g o v a ubijanja.
Prve noći nakon vjenčanja
Š e h e r e z a d a j e p o č e l a pričati
zanimljivijeg dijela prekinula
je p r i č u i rekla kralju da j o j ,
želi li čuti kraj, m o r a d o z v o ­
liti d a živi još j e d a n d a n . T a ­
ko se to nastavilo 1001 n o ć ,
s v e d o k kralj nije o d u s t a o o d
ubojstava. M e đ u pričama
koje j e Š e h e r e z a d a p r i p o v i j e ­
dala bile su i o n e o S i m b a d u
p o m o r c u , te o A l a d i n u . Te su
p r i č e n a r o d n e , a nastale su
na p o d r u č j u S r e d n j e g a i D a ­
lekoga istoka. Prvi puta su ih
zapisali A r a p i o k o 1 0 0 0 . g o ­
dine naše ere p o d nazivom
Tisuću i jedna noć.

74

> T K O JE B I O
PETRARCA?
Petrarca je bio poznati
znanstvenik i pjesnik. Na­
k o n 14. s t o l j e ć a s n a ž n o j e
utjecao na evropsku po­
eziju.
~ r a n c e s c o P e t r a r c a j e živio
:d 1304. do 1374. godine,
ako je r o đ e n u Italiji, v e ć i n u
z \ o t a p r o v e o je u F r a n c u ­
skoj.
N a p i s a o j e više o d 4 0 0
z e s a m a , od kojih je 3 6 6
: o p i j e n o u zbirci Kanconi-
f V e ć i n a pjesama posveće­
< T K O JE N A P I S A O
BOŽANSTVENU
KOMEDIJU?
Božanstvenu komediju
— koju mnogi stručnjaci
smatraju najvažnijim pjes­
ničkim djelom srednjovje­
k o v n e E v r o p e — napisao je
na talijaskom jeziku pjesnik
Dante Alighieri.
Dante je rođen 1265. godine
u F i r e n c i , ali je z b o g politič­
kih s u k o b a protjeran iz gra­
d a . N a k o n d u g o g o d i š n j e g lu­
tanja skrasio se u R a v e n n i .
J e d n o o d najznačajnijih
na je L a u r i , za koju se ne m o ­
že p o u z d a n o reći je li zaista
postojala ili je bila tek Petrar-
kin idea'K P e t r a r c a je p o s e b n o
z n a č a j a n jer j e sastavio pra­
vila o pisanju p o e z i j e .
lako j e slijedio D a n t e o v
primjer i p i s a o na talijanskom
jeziku, Petrarca je život po­
svetio istraživanju latinske
p o e z i j e . Z a h v a l j u j u ć i Petrar-
kinom radu oživljena je po­
ezija Livija i C i c e r o n a , koja bi
i n a č e v j e r o j a t n o pala u za­
borav.
< T K O JE N A P I S A O
KENTERBERIJSKE PRIČE?
Kenterberijske priče su
zbirka pripovjesti u stihu
zamišljenih kao da ih priča­
ju hodočasnici na putu
u C a n t e r b u r y u 14. s t o l j e ­
ć u . Napisao ih je engleski
pjesnik Geoffrey Chaucer.
C h a u c e r j e živio o d 1 3 4 2 3 d o
1 4 0 0 . g o d i n e . O s i m što se
b a v i o p j e s n i š t v o m , služio j e
k a o v o j n i k i radio k a o d i p l o ­
mat t e k a o d r ž a v n i č i n o v n i k .
Kenterberijske p r i č e su nje­
g o v o n a j p o z n a t i j e , ali ne i j e ­
UMJETNOST I ZABAVA
obilježja Božanstvene kome­
dije je m o d e r n i jezik. U to su
v r i j e m e o b r a z o v a n i ljudi i o z ­
biljni pjesnici pisali na latin­
skom jeziku.
Ep se sastoji od tri dijela.
U p r v o m D a n t e o p i s u j e svoj
put kroz p a k a o kroz k o j f g a
v o d i pjesnik Vergilije. N a k o n
toga u društvu Vergilija p o s ­
j e ć u j e čistilište.
U t r e ć e m dijelu d o l a z i
u raj, te o n d j e s u s r e ć e B e a t r i -
c e , ž e n u koju j e o b o ž a v a o .
U raju je č a k na trenutak
ugledao Boga.
d i n o d j e l o . R o m a n c a o tro­
j a n s k o m ratu n a z v a n a Troilus
i Kriseide se još uvijek čita,
ali n i k a d nije postigla p o p u ­
larnost k a o Kenterberijske
p r i č e , koje C h a u c e r č a k nije
dovršio.
P r i č e o d r a ž a v a j u karakter
p r i p o v j e d a č a i javljaju se
u o p s e g u od p r i č e p o g a n o g
mlinara d o viteške p r i č e
o časti i j u n a š t v u . D a n a s su
posebno omiljene modernizi­
r a n e e n g l e s k e verzije o v o g
djela.
75
 < T K O JE B I O D O N
QUIJOTE?
D o n Q u i j o t e je glavni junak
r o m a n a k o j e g j e u 17. s t o ­
ljeću napisao španjolski pi­
sac M i g u e l d e C e r v a n t e s .
C e r v a n t e s j e živio o d 1 5 4 7 .
do 1616. godine. Život su
m u i s p u n j a v a l e b r o j n e pusto­
l o v i n e i n e u g o d n a iskustva.
K a o m l a d i ć j e pristupio vojsci
(gdje su ga zarobili T u r c i ) ,
a kasnije je r a d i o za v l a d u .
Njegov junak D o n Quijote
d o ž i v l j a v a r a z n o l i k e pustolo­
vine. Opisan je kao čudak
< T K O JE S A S T A V I O
PRVU ZBIRKU NARODIH
PRIPOVJETKI?
Većina pripovijetki je toliko
stara da nitko ne zna tko ih
je prvi ispričao. Pa ipak,
z n a m o da je najstariju zbir­
ku pripovjetki zapisao fran­
cuski pisac Charles Perrault
1697. g o d i n e . P o z n a t i s a ­
kupljači p r i p o v j e t k i bili su
i njemačka braća J a c o b Carl
i VVilhelm Carl G r i m m .
P e r r a u l t o v a zbirka pripovjetki
bila je namijenjena njegovoj
vlastitoj d j e c i . N a z v a o j u j e
< T K O JE B I O
ROBINSON CRUSOE?
R o b i n s o n C r u s o e je glavni
junak priče o brodolomcu
k o j u j e 1719. g o d i n e n a p i ­
sao engleski književnik Da-
niel D e f o e .
Priča govori o b r o d o l o m c u
R o b i n s o n u C r u s o e u koji j e
preživio b r o d o l o m i nasukao
se na pustom otoku. G o d i n a ­
ma je živio p o s v e s a m , a kas­
nije se sprijateljio s u r o đ e n i ­
kom kojeg je nazvao Petko.
Z a m i s a o o b r o d o l o m c u što
ostaje s a m na p u s t o m o t o k u
76
koji u starosti o d l u č u j e posta­
ti vitez i činiti j u n a č k a djela.
Stoga j e n a v u k a o stari o k l o p ,
o s e d l a o konja i k r e n u o u svi­
jet sa starim prijateljem S a n c -
h o m P a n z o m (koji j e j a h a o
na magarcu).
U g l e d a v š i v j e t r e n j a č e , stari
i kratkovidni D o n Quijote je
p o m i s l i o da se radi o d i v o v i ­
ma te ih je k r e n u o n a p a s t i !
N a k o n brojnih p u s t o l o v i n a
D o n Q u i j o t e s e m i r n o skrasio
u svom domu.
Priče iz davnine, a sadržala
j e b r o j n e o m i l j e n e pripovjet-
ke poput M a č k a u č i z m a m a
i Modrobradog.
B r a ć a G r i m m ( k a k o su ih
n a j č e š ć e nazivali) bili su o z ­
biljniji, z n a n s t v e n i sakupljači
n a r o d n i h p r i č a . Nastojali su
ih zapisivati t o č n o o n a k o ka­
ko su ih č u l i . S v o j a djela, na­
m i j e n j e n a djeci i o d r a s l i m a ,
pripremali su od 1812. do
1822. godine. Njihove naj­
p o z n a t i j e p r i č e su Ivica i M a ­
rica (crtež lijevo), te P a l č i ć .
p r e p u š t e n vlastitim s n a g a m a
bila j e o d u v i j e k p o p u l a r n a .
D e f o e a su na pisanje o v o g
djela p o t a k l e p r i č e iz stvar­
n o g života p o m o r a c a , p o s e b ­
n o priča A l e k s a n d r a Selkirka
koji je b i o vrlo p o z n a t u nje­
g o v o d o b a , a d o ž i v i o je slič­
nu sudbinu kao Robinson
Crusoe.
Robinson Crusoe nije j e d i ­
no D e f o e o v o djelo. Bio je
n o v i n a r i pisao je političke
b r o š u r e z b o g kojih j e č e s t o
u p a d a o u n e v o l j e . N a p i s a o je
i nekoliko romana, primjerice
Uličarka Flanders te Dnevnik
o godini kuge.

D> T K O JE O P I S A O
GULIVEROVA
PUTOVANJA?
Guliverova putovanja su
podrugljiva priča o pustolo­
vinama mornara Lemuela
Gulivera. Napisao ih je J o ­
nathan Swift, svećenik
i u č e n j a k koji je živio od
1667. d o 1745. g o d i n e .
Swift je r o đ e n u Irskoj, g d j e je
p o h a đ a o k o l e d ž Trinity u D u -
blinu. M l a d o s t je p r o v e o
u E n g l e s k o j , da bi nakraju
postao starješina k a t e d r a l e
sv. Particka u D u b l i n u . P i s a o
> T K O JE B I O
CANDIDE?
C a n d i d e j e g l a v n i j u n a k sa­
tiričnog romana poznatog
francuskoj pisca Voltaira
k o j i j e ž i v i o o d 1694. d o
1778. g o d i n e .
V o l t a i r e o v o p r a v o i m e bilo j e
Francois M a r i e Arouet. V e ć i ­
nu života se b o r i o protiv tira­
nije, a o n e s k o j i m a se nije
slagao n a p a d a o j e o š t r o m sa­
tirom.
Candide je n a j p o z n a t i j e
Voltaireovo djelo. G o v o r i
o m l a d i ć u koji p o d u t j e c a j e m
> T K O JE S T V O R I O
FRANKENSTEINOVO
ČUDOVIŠTE?
Priču o znanstveniku Fran-
kensteinu i čudovištu koje
je on sastavio od pojedinih
dijelova d r u g i h ljudi napi­
sala j e 1818. g o d i n e M a r y
Shelley.
Mary Shelley je rođena 1797,
a umrla je 1 8 5 1 . g o d i n e .
U d o b i od 1 7 g o d i n a zalju­
bila se u pjesnika P e r c y a
B y s s h e a S h e l l e y a . lako j e
S h e l l e y v e ć b i o o ž e n j e n , lju­
b a v n i c i su pobjegli u Š v i c a r ­
UMJETNOST I ZABAVA
je britko i p o d r u g l j i v o , pa mu
djela v e ć i n o m nisu bila p o p u ­
larna. Č a k j e i G u l i v e r o v a p u ­
tovanja, napisana u obliku
vesele dječje pripovjetke,
stvorio s c i l j e m da » u s k o m e š a
svijet«. T o j e z a p r a v o prikri­
v e n i n a p a d na život i politiku
njegovog vremena.
O s i m p o z n a t e p r i č e u ko­
joj su G u l i v e r a zarobili Lilipu-
t a n c i , knjiga sadrži i d r u g e
zgode s njegovog putovanja.
Guliver odlazi u zemlju divo­
va B r o b d i n g n a g , te u z e m l j u
k o j o m v l a d a j u stvorenja nalik
konjima.
s v o g učitelja P a n g l o s s a v j e r u ­
je da ljudi ž i v e u » n a j b o l j e m
o d svih m o g u ć i h s v j e t o v a « .
V o l t a i r e n a p a d a filozofiju o p ­
timizma o p i s u j u ć i k a k o C a n ­
d i d e n a k o n m n o g o zastrašu­
j u ć i h doživljaja - o t m i c e ,
ubojstva, rata i potresa - na­
pušta s v o j e v j e r o v a n j e i zak­
ljučuje d a j e n a j b o l j e z a č o v ­
jeka da » o b r a đ u j e svoj vrt«.
Voltaire je neko vrijeme
bio zatočen u poznatom pa­
riškom z a t v o r u Bastille,
a kasnije je živio u izgnanstvu
u E n g l e s k o j . N a k r a j u se skra­
sio u Š v i c a r s k o j .
sku gdje su n e k o v r i j e m e živ­
jeli s p j e s n i k o m L o r d o m B y -
r o n o m . N a k o n s t o j e 1816.
g o d i n e umrla S h e l l e y e v a s u ­
pruga, M a r y se udala za S h e l ­
leya, no on je nakon samo
šest g o d i n a s t r a d a o .
Preostali d i o života M a r y j e
o b j a v l j i v a l a djela svoga s u ­
pruga. N a s t a v i l a je pisati vla­
stita djela i o b j a v i l a zbirku
p r i č a , a i z d a v a l a je i č a s o p i s .
M e đ u t i m , Frankenstein je
njeno najznačajnije djelo.
G o v o r i k a k o j e č u d o v i š t e što
ga je Frankenstein izradio v i ­
djelo toliko okrutnosti i zla da
se o k r e n u l o protiv njega.
 UMJETNOST I ZABAVA
> TKO JE BIO M O B Y
DICK?
M o b y Dick je bio veliki bi­
j e l i kit k o j e g j e u p r i č i o p i ­
sao američki pisac H e r m a n
Melville.
Pričao M o b y Dicku je zapravo
pripovijest o k a p e t a n u A h a b u ,
starom m o r e p l o v c u koji j e č i -
t a v o g ž i v o t a n a s t o j a o uloviti
velikogbijelogkita. A h a b j e
u l o v u n a M o b y D i c k a izgubio
n o g u , i od tada je n j e g o v a želja
d a g a ulovi s v a k i m d a n o m p o -
stajalasvevećom. Nakrajuje
kit razorio A h a b o v b r o d , a b r o -
78
< T K O JE B I O
ALESSANDRO
MANZONI?
A l e s s a n d r o M a n z o n i j e ži­
v i o u 19. s t o l j e ć u i b i o je
poznati talijanski pisac.
Njegov se roman Zaručnici
uvrštava u najvažnija djela
talijanske književnosti.
M a n z o n i je rođen 1785. go­
d i n e i u m r o je 1 8 7 3 . B i o je
o d a n i rimokatolik, p a j e vjera
z n a t n o utjecala k a k o na nje­
g o v e p o g l e d e n a svijet, t a k o
i na djela. U s v o j e v r i j e m e je
bio p o z n a t i pjesnik, n o d a n a s
d o l o m j e preživio s a m o j e d a n
član posade.
Veliki d i o r o m a n a Moby
D/c/cgovori o o p a s n o s t i m a
i n e d a ć a m a kitolova u 19. sto­
l j e ć u . Prije p o j a v e velikih b r o -
d o v a z a lov m o r n a r i su se tim
g o l e m i m ž i v o t i n j a m a približa­
vali u m a l i m č a m c i m a i ubijali
ih h a r p u n i m a .
M e l v i l l e j e živio o d 1 8 1 9 . d o
1 8 9 1 . godine i znao je mnogo
okitolovu. Nekovrijemeje
č a k b o r a v i o n a k i t o l o v c u gdje
je doživio razne pustolovine
- s u d j e l o v a o je u p o b u n i na
b r o d u i preživio b r o d o l o m .
< T K O JE B I O V I C T O R
HUGO?
Victor H u g o je bio veliki
francuski pjesnik, dramati­
čar i r o m a n o p i s a c . D v a nje­
gova najpoznatija romana
su Zvonar crkve Notre-Da­
me i Jadnici.
Victor H u g o je rođen 1802.
g o d i n e , a djetinjstvo je p r o ­
v e o p u t u j u ć i s o c e m koji je
radio k a o v o j n i službenik.
K n j i ž e v n i č k u karijeru j e
z a p o č e o 1 8 2 2 . g o d i n e pišući
i g r o k a z e . R o m a n Zvonar crk­
ve Notre-Dame, čija se r a d -
se najviše cijeni n j e g o v ro­
man Zaručnici.
R a d n j a tog r o m a n a o d v i j a
se u 17. stoljeću u L o m b a r d i ­
ji. O k r u t n i lokalni tiranin D o n
R o d r i g o želi spriječiti v j e n č a ­
nje m l a d o g R e n z a i L u c i j e , ali
mu to nakraju ipak ne polazi
za rukom.
M a n z o n i je u svoja djela
upletao povijesne događaje
na n a č i n koji je bio p o s v e
n o v u talijanskoj književnosti.
P i s a o j e o b l i k o m čistog tos-
k a n s k o g n a r j e č j a , k o j e g su
u sljedećih stotinu g o d i n a
prihvatili g o t o v o svi talijanski
pisci.
nja o d v i j a u s r e d n j o v j e k o v ­
nom Parizu, napisao je 1 8 3 1 .
g o d i n e . Z b o g političkih s u ­
koba H u g o je 1 8 5 1 . godine
m o r a o napustiti F r a n c u s k u .
U t o m je r a z d o b l j u uglav­
n o m živio u J e r s e y u . O n d j e
su nastale z b i r k e p j e s a m a
Razmišljanja i Stoljetna legen­
da, k a o i n j e g o v najpoznatiji
roman J a d n i c i . To je priča
o odbjeglom osuđeniku J e -
a n u V a l j e a n u koji p o k u š a v a
živjeti č a s n i m i korisnim ži­
votom.
N a kraju života H u g o s e
vratio u F r a n c u s k u , g d j e je
1885. godine i umro.
 UMJETNOST I ZABAVA

> T K O SU BILI TRI a r a d i o je k a o g e n e r a l .

MUŠKETIRA?
Tri mušketira su d j e l o
Francuskog pisca
AJexandra D u m a s a koji je
ž i v i o u 19. s t o -
ljeću. M u š k e t i r i P o r t h o s ,
Athos i A r a m i s , te
njihov prijatelj d'Artagnan
su f r a n c u s k i p u s t o l o v i iz
17. stoljeća.
D u m a s j e živio o d 1 8 0 3 . d o
1870. godine. P o z n a j e m o ga
kao Dumasa oca. Otac
Dumasa o c a b i o je sin
b o g a t a š a i karipske crnkinje,
D u m a s je kao mladić jedva
m o g a o čitati, ali j e tada
otišao u Pariz i p o s t a o
najprije d r a m a t i č a r , a zatim
i pisac p o p u l a r n i h povijesnih
romana.
D a n a s je D u m a s poznat
po djelima Tri mušketira
i Grof Monte Cristo — priči
o tajanstvenom bivšem
robijašu E d m o n d u D a n t e s u
koji se o s v e ć u j e za
nepravednu kaznu.

< T K O JE B I O H A N S graška. Pa ipak, prošlo je još

CHRISTIAN ANDERSEN?
Hans Christian Andersen
bio je danski pisac dječjih
pripovijetki. N e k e od nje­
govih poznatijih priča su
Ružno pače i Mala sirena.
H a n s Christian A n d e r s e n s e
rodio 1805, a umro 1875.
g o d i n e , lako je živio u v r l o
siromašnoj p o r o d i c i , uspio j e
završiti sveučilište i postati
pisac.
U n j e g o v o j prvoj knjizi na­
laze s e n e k e o d najpoznatijih
dječjih pripovijetki, primjeri­
ce Kresivo i Princeza na zrnu
m n o g o g o d i n a d o k nije ste­
kao pravu popularnost.
Pripovijetke je zasnivao na
n a r o d n i m p r i č a m a , ali su se
o n e znatno razlikovale od
priča što su ih skupljala bra­
ća G r i m . Priče o patuljcima
i v j e š t i c a m a A n d e r s e n je za­
mijenio p r i č a m a koje su
o d r a ž a v a l e n j e g o v t u ž a n i sa-
m o t n i č k i život. N e k e o d njih
s u , n a p r i m j e r , Kositreni voj­
nik, Mala jelka ili Djevojčica
sa šibicama.
Iz A n d e r s e n o v i h p i s a m a
s a z n a j e m o d a j e bio v r l o o s ­
jećajan i duhovit čovjek.

> T K O JE B I O H O N O R E
D€ BALZAC?
B o n o r e d e B a l z a c j e b i o iz-
nimno plodan francuski pi-
sac k o j i j e s v o j i h s t o t i n j a k
romana i kratkih priča naz-
vao zajedničkim imenom
ljudska komedija.
Balzac je r o đ e n 1 7 9 9 . g o d i n e
u Toursu. G o d i n e 1 8 1 6 . p r e ­
selio se u Pariz gdje je tri g o -
d i n e studirao p r a v o . U b r z o
se odlučuje postati p i s c e m .
Cijelog je života živio vrlo ra­
strošno, p a j e m o r a o m n o g o
pisati da bi z a d o v o l j i o s v o j e
potrebe.
B a l z a c o v i r o m a n i opisuju
p r o v i n c i j a l n i i pariški život
i s a d r ž e najrazličitije l i k o v e .
O b r a đ i v a o je teme poput
o č i n s k e l j u b a v i , p o h l e p e , lju­
b o m o r e i m n o g i h drugih v i ­
d o v a života i politike u F r a n ­
cuskoj.
Ljudska komedija je slože­
no djelo s v i š e od 2 0 0 0 liko­
v a , o d kojih s e m n o g i p o j a v ­
ljuju u n e k o l i k o r o m a n a . N a j ­
poznatiji r o m a n i su Otac Go-
riot i Rođaka Bette. B a l z a c je
u m r o 1 8 5 0 . g o d i n e . N a foto­
grafiji je p r i k a z a n kip B a l z a c a
kojeg j e izradio R o d i n .

79
 UMJETNOST I ZABAVA
V T K O JE B I O CHARLES
DICKENS?
M n o g i smatraju da je Char­
les D i c k e n s bio najveći e n ­
gleski romanopisac. Njegov
književni opus obuhvaća
Pickvvickove spise, Teška
vremena, Malu Dorrit
i m n o g e druge knjige.
Dickens je rođen 1812. godi
ne. M l a d o s t je p r o v e o u ne­
imaštini, a roditelji su mu
zbog velikih dugova neko vri­
jeme boravili u zatvoru.
Svoje je iskustvo prenio
u romane, što se naročito os­
jeća u djelu David Copperfild
g d j e d j e l o m i c e o p i s u j e vlastiti
život.
P r v i uspjeh postigao j e dje­
l o m Pickwickovi spisi k o j e je
1837. godine u nastavcima
izlazilo u t j e d n o m č a s o p i s u .
N a s t a v i o je pisati i stvorio
m n o g a p o p u l a r n a djela koja
se čitaju i d a n a s , lako su nje­
g o v i rani r a d o v i bili k o m i č n i ,
u kasnijim knjigama je opisi­
v a o b i j e d u , okrutnost i izopa-
ć e n o s t života u Engleskoj
u 19. s t o l j e ć u .
Posljednjih g o d i n a života
je m n o g o p u t o v a o i č i t a o tu­
m a č e n j a svojih r o m a n a .
U m r o je 1870. godine.
80
V T K O JE N A P I S A O
PRVE DETEKTIVSKE
PRIČE?
Prve detektivske priče dje­
lo su a m e r i č k o g pisca Edga-
ra Allana P o e a . Radnja im
se o d v i j a u P a r i z u , a g l a v n i
junak je Francuz C. Augu­
ste D u p i n .
P o e je živio od 1809. do
1849. godine. U g l a v n o m je
radio k a o urednik č a s o p i s a
/ u tom je poslu bio vrlo usp­
ješan jer se činilo da točno
razumije što čitatelji traže.
Njegove vlastite p r i č e , prim­
jerice Propast kuće Ushero-
vih, č e s t o su bile zastrašu­
juće.
Detektiv A u g u s t e D u p i n s e
prvi puta p o j a v l j u v j e u priči
Ubojstva u ulici Morgue g d j e
rješava tajnu niza ubojstava
što ih je p o č i n i l o b i ć e s naiz­
gled nadljudskom snagom.
N a k r a j u se otkriva da se radi
o divovskom čovjekolikom
m a j m u n u . Druga priča s M.
Dupinom, Ukradena pisma,
govori o ucjenama u visokom
društvu. U svoje doba P o e je
b i o cijenjeni pjesnik i kritičar.
D a n a s g a u g l a v n o m smatra­
m o p i s c e m kratkih priča koji
je znatno utjecao na druge
autore.
V TKO SU BILE SESTRE
BRONTÈ?
Charlotte (1816-1854), E m i -
ly (1818-1849) i A n n e
(1820-1849) bile su e n g l e -
ski r o m a n o p i s c i . C h a r l o t t i -
n o n a j p o z n a t i j e d j e l o j e Ja-
ne Eyre, a E m i l i n o Wuthe-
ring Heights k o j e se s m a t r a
r e m e k - d j e l o m . A n n e j e na-
pisala d v a r o m a n a - T h e
Tenant of Wildfell Hall i Ag-
nes Grey.
Sestre Brontè su veći dio svog
jednoličnog života provele
zajedno s b r a t o m Branwel-
l o m u o č i n s k o j k u ć i u selu
H a v v o r t h u u e n g l e s k o j grofo­
viji Y o r k s h i r e .
Pisati s u p o č e l e j o š k a o
d j e c a , stvarajući zamišljena
kraljevstva A n g r i a i G o n d a l .
Kao odrasle su p o v r e m e n o
o d l a z i l e u druga mjesta g d j e
su radile k a o učiteljice.
Divljina što ih je o k r u ž i v a l a
ostavila j e d u b o k e t r a g o v e
u n j i h o v i m r o m a n i m a , što se
n a r o č i t o o s j e ć a u djelu Wut-
hering Heights. A n n e i E m i l y
s u u m r l e v r l o m l a d e o d suši­
c e . C h a r l o t t a s e u d a l a , ali j e
živjela još svega n e k o l i k o g o ­
d i n a , da bi n a k r a j u umrla
u trudnoći.

" T K O JE N A P I S A O
K N J I G U ALICE U ZEMLJI
ČUDESA?
Charles Lutwidge Dodg-
>on, p o z n a t i j i k a o L e w i s
Carroll, bio je izvrstan
znanstvenik i matematičar.
M e đ u t i m , danas je uglav­
n o m poznat kao pisac dvije
omiljene dječje knjige
— Alice u zemlji čudesa
i Alice s druge strane ogle­
dala.
Lewis Carroll je živio od
1832. do 1898. godine. Š k o -
o v a o se na sveučilištu u O x ­
ford u, g d j e je p r o v e o i v e ć i n u
- . o g a života. N i k a d s e nije
oženio niti je i m a o d j e c e , ali
se u ž i v a o u n j i h o v o m društvu
volio im pričati p r i č e .
P r i č u o A l i c e koja slijedeći
z e c a kroz n j e g o v o p o d z e m ­
no skrovište stiže u n e o b i č a n
p o d z e m n i svijet prvi je puta
ispričao 1 8 6 2 . g o d i n e kćeri
svoga prijatelja A l i c e L i d d e l l .
Alice je zamolila Lewisa
Carrolla da zapiše priču,
a j e d a n prijatelj n o v i n a r ga j e ,
s l u č a j n o pročitavši r u k o p i s ,
n a g o v o r i o d a j e o b j a v i . Knji­
ga je izdana 1865. godine,
a ilustrirao ju je p o z n a t i kari­
katurist T e n n i e l . N a k o n v e l i ­
kog u s p j e h a L e w i s C a r r o l l j e
1872. godine napisao i priču
Alice s druge strane ogledala.
U njoj A l i c e d o l a z i u svijet
u k o j e m je s v e o k r e n u t o na­
opačke.
L e w i s C a r r o l l j e p o d pra­
vim i m e n o m objavio nekoli­
ko stručnih knjiga o m a t e m a ­
tici, a b i o je i d o b a r fotograf
amater.
UMJETNOST I ZABAVA
V T K O JE N A P I S A O
PRVE ZNANSTVENO-
FANTASTIČNE PRIČE?
P r v e znanstvano-fantastič-
ne priče djelo su francu­
skog pisca Julesa V e r n e a .
l a k o j e u m r o j o š 1906. g o d i ­
ne ne d o č e k a v š i razvoj m o ­
d e r n e t e h n o l o g i j e , u knji­
gama je spominjao helikop­
t e r e i r a k e t e za l e t
u svemir.
J u l e s V e r n e nije bio z n a n s t v e ­
nik niti p u s t o l o v . N a j v e ć a p u ­
stolovina k o j o m se tek m a l o
približio u z b u đ e n j i m a što ih
p r o l a z e n j e g o v i izmišljeni li­
k o v i bio je let u b a l o n u !
P r i č e s kojima je stekao
slavu prvi su puta o b j a v l j i v a ­
ne u n a s t a v c i m a u č a s o p i s u
pod zajedničkim naslovom
Neobična putovanja. Među
njima su bile Put u središte
zemlje, Dvadeset tisuća milja
ispod mora i d r u g e . U s v o j i m
zamišljenim p u t o v a n j i m a
Verne je predvidio putovanja
r a k e t o m , razvoj p o d m o r n i c a
i p o j a v u televizije.
U s p i o j e č a k opisati beste­
žinsko stanje m n o g o prije no
što su astronauti prvi puta
poletjeli u s v e m i r !
81
 UMJETNOST I ZABAVA
V T K O JE N A P I S A O RAT
I MIR?
Rat i mir se s m a t r a j e d n i m
o d n a j v e ć i h r o m a n a svjet­
ske književnosti, a napisao
g a j e u 19. s t o l j e ć u r u s k i p i ­
sac Lav Tolstoj.
Tolstoj j e živio o d 1 8 2 8 . d o
1910. godine. Bio je plemić
i živio je na v e l i k o m obitelj­
skom posjedu južno od
Moskve.
P a ipak, u n a t o č bogatstvu
s u o s j e ć a o je sa s i r o m a š n i m
s e l j a c i m a . S v r e m e n o m je p o ­
stao vrlo religiozan, te je ži­
v i o prilično s k r o m n o .
U s v o j e d o b a b i o je cije­
njen k a o filozof i p i s a c , no
d a n a s ga se u g l a v n o m sjeća­
m o k a o autora d v a j u velikih
djela - Rat i mir, te Ana Ka-
renjina.
R a d n j a r o m a n a Rat i mir
o d v i j a se p o č e t k o m 17. sto­
ljeća i o p i s u j e život n e k o l i k o
p l e m i ć k i h obitelji u v r i j e m e
velikih p o v i j e s n i h d o g a đ a j a
k a o što su o s v a j a č k i p o h o d i
Napoleona na Moskvu.
Ana Karenjina je r o m a n
o ženi koja je napustila m u ž a
da bi živjela s d r u g i m č o v j e ­
k o m , t e j e z b o g toga i z o p ć e ­
na iz društva.
82
A T K O JE B I O M A R K se u tiskari mjesnih n o v i n a
koju j e p o s j e d o v a o n j e g o v
TWAIN?
brat.
Sa 18 godina p o č e o je pu­
Mark Twain je omiljeni
tovati r a d e ć i p o v r e m e n o k a o
američki pisac čije je pravo
tiskar ili n o v i n a r . N e k o je v r i ­
ime bilo S a m u e l Langhorne
C l e m e n s . Ž i v i o j e o d 1835. j e m e radio k a o pilot riječnih
d o 1910. g o d i n e , a n j e g o v a brodova (krenuo je prema
najpoznatija djela su dječji J u ž n o j A m e r i c i , ali j e umjesto
r o m a n i Doživljaji Toma Sa- toga na n a g o v o r n a u č i o
wyera i Doživljaji Huckle­ upravljati b r o d o m ) , a d r u g o m
berry Fin na. je prilikom k r e n u o u potragu
za zlatom.
R a d e ć i z a kalifornijsku n o ­
M a r k T w a i n je dječaštvo pro­
v i n s k u k u ć u p o s t a o j e putuju­
v e o u j e d n o m g r a d u na o b a l i
rijeke M i s s i s s i p p i . B i o j e uvje­ ć i n o v i n a r , t e j e posjetio H a -
vaje, otočje S a n d w i c h , Evro­
ren da ga u životu č e k a j u n e ­
pu i Svetu zemlju. N a k o n po­
o b i č n i doživljaji — m a m i l e su
sljednjeg p u t o v a n j a n a p i s a o
ga p u s t o l o v i n e , i m a o je sa­
je d j e l o Nevini u tuđini u k o ­
njarsku ć u d i p o t r e b u da
j e m g o v o r i o s v o j i m isku­
u ljudima otkriva nešto p o ­
stvima.
sebno, nesvakidašnje.
Doživljaji Toma Sawyer a
O d r a s t a o je u gradu H a n ­
postigli su još v e ć u p o p u l a r ­
n i b a l , u d r ž a v i M i s s o u r i , gdje
nost n e g o p r v o d j e l o . T o j e
mu je otac vodio trgovinu.
roman za dječake zasnovan
S t u d i r a o je p r a v o i s u d j e l o v a o
n a p i š č e v o m vlastitom d j e ­
u mjesnoj politici. N j e g o v je
tinjstvu. Huckleberry Finn
grad bio č a r o b n o mjesto
objavljen 1885. godine sma­
gdje su s l o ž n o živjeli o b i č n i
tra se n a j b o l j i m T w a i n o v i m
ljudi, piloti p a r o b r o d a i luta­
djelom i važnim djelom a m e ­
jući kockari.
ričke književnosti. G l a v n i lik
P r i r o d a o k o grada pružala H u c k l e b e r r y Finn o l i č e n j e j e
je mladom Marku Twainu T w a i n o v o g prijatelja čiji je
obilje p u s t o l o v i n a . N o , u d o ­ o t a c bio p i j a n a c .
bi od 12 g o d i n a izgubio je
o c a , t e j e m o r a o p o č e t i raditi
i u z d r ž a v a t i obitelj. Z a p o s l i o

-1 TKO JE BIO EMILE
ZOLA?
Emile Zola je bio francuski
p i s a c čiji s u n a t u r a l i s t i č k i
romani opisivali život obič­
nih ljudi u o k r u t n o m svije­
tu industrijske revolucije.
Zola je rođen 1840. godine.
i<ao m l a d i ć je radio k a o č i -
" o v n i k u i z d a v a č k o j kući
H a c h e t t e , a kasnije je b i o
novinar.
S a k r a j u se p o v u k a o u o s a ­
m u i posvetio pisanju. G o d i -
~«e 1867. o b j a v i o je svoj prvi
" o m a n Therese Raquin. Slije­
dilo je niz r o m a n a o obitelji­
ma R o u g o n s i M a c q u a r t s , te
: oroblemima alkoholizma.
~ a j e serija o b u h v a ć a l a r o m a -
~e Pijanac, koji je s v o j e v r e ­
m e n o bio bestseler, Germinal
•' J opisuje život rudarske za-
e d n i c e , te Nana o lijepoj, ali
pokvarenoj mladoj glumici.
Z o l a j e bio b o r a c z a s l o b o ­
d u , te je 1898. godine uhap­
s i z b o g klevete jer j e n a p i -
-ao o t v o r e n o p i s m o u o b r a n u
: d o v s k o g v o j n o g oficira D r e -
-jsa optuženog za izdaju.
Protjeran je u Englesku
=:dje je 1 9 0 2 . g o d i n e i u m r o .
UMJETNOST I ZABAVA
V JE LI S H E R L O C K
HOLMES ZAISTA
POSTOJAO?
Sherlock Holmes je jedan
od najpoznatijih detektiva
svih v r e m e n a . Pa ipak, on
nikad nije postojao. N j e g o v
j e lik s t v o r i o r o m a n o p i s a c
Sir A r t h u r C o n a n koji j e ži­
v i o o d 1859. d o 1930. g o ­
dine.'
S h e r l o c k H o l m e s nije bio prvi
izmišljeni detektiv (Edgar A l -
lan P o e j e ranije pisao o M .
D u p i n u ) , ali je bio prvi koji je
p o t a k n u o maštu p u b l i k e .
N j e g o v lik i životni stil su ta­
A T K O JE B I O FRANZ k o d o b r o opisani d a s u m n o ­
gi povjerovali kako je H o l m e s
KAFKA?
stvarna o s o b a , te su u L o n d o ­
n u u ulici B a k e r 2 1 1 b b e ­
Franz Kafka je r o đ e n u Pra­
z u s p j e š n o tražili n j e g o v u
gu u Č e š k o s l o v a č k o j , gdje
kuću.
je p r o v e o veći dio života.
U n a t o č t o m e pisao je na Radnja romana najčešće
njemačkom jeziku. Njego­ se o d v i j a u L o n d o n u krajem
va najpoznatija djela su ro­ 19. stoljeća. J e d a n o d p o z n a ­
m a n i Zamak i Proces, te tijih r o m a n a je Baskervilski
pripovijetka Preobražaj. pas. H o l m e s je o p i s a n k a o
čudak s neobičnom moći
Kafka j e r o đ e n 1 8 3 3 . g o d i n e k o n c e n t r a c i j e koji puši lulu
u ž i d o v s k o j obitelji (sestre su i svira v i o l i n u . P o m a ž e mu
konzervativni Dr. W a t s o n č i ­
m u t o k o m drugoga svjetsko­
j a u s p o r e n o s t ističe H o l m e -
ga rata u m r l e u k o n c e n t r a c i ­
s o v u pronicljivost.
o n i m l o g o r i m a ) , lako j e b i o
ateist, z a n i m a l a ga je ž i d o v ­
ska^ religija.
Ž i v i o j e vrlo m i r n o , r a d e ć i
u osiguravajućem zavodu
i pišući. Bio je osamljen č o v ­
j e k , što se o d r a z i l o na njego­
v i m d j e l i m a . P i s a o je o likovi­
ma koji bez p o z n a t o g razloga
pate u h l a d n o m i n e m i l o s r d ­
n o m svijetu.
lako je Kafka bio vrlo p o ­
v u č e n , zanimao se za zbiva­
nja u svijetu i b i o je p r e d a n i
socijalist. G o d i n e 1 9 1 7 . o b o ­
lio j e o d t u b e r k u l o z e , t e j e
ostatak života p r o v e o u s a n a ­
toriju. U m r o j e 1 9 2 4 . g o d i n e .
N a fotografiji j e p r i k a z a n pri­
zor iz filma Proces.
83
 UMJETNOST I ZABAVA
A T K O JE B I O FIDIJA?
Fidija je b i o s t a r o g r č k i
kipar, lako mu g o t o v o
n i j e d n o djelo nije
s a č u v a n o , n j e g o v a se slava
održala sve do današnjice.
Fidijini s u v r e m e n i c i su
v j e r o v a l i d a j e o n susreo
b o g o v e i da o m o g u ć a v a
o b i č n i m ljudima da ih
ugledaju.
S m a t r a se da je Fidija živio
od oko 490. do 430. godine
pr. n . e r e . P o n a l o g u
a t e n s k o g v l a d a r a Perikla
izradio j e n e k o l i k o p o z n a t i h
kipova z a Partenon. O d
zlata i s l o n o v a č e je izradio
d i v o v s k i kip b o ž i c e A t e n e
visok desetak m e t a r a . T o j e
najviši kip što je ikada
podignut u Ateni.
Kasnije je izradio i b r o n č a ­
ni kip A t e n e koji je bio č a k
i viši, ali je na njen štit p o r e d
P e r i k l o v o g portreta stavio
i svoj, pa je osuđen z b o g ne­
poštivanja i p r o t j e r a n .
U O l i m p i j i (gdje su p r o n a ­
đ e n i ostaci n j e g o v e r a d i o n i ­
c e ) je od s l o n o v a č e i zlata
izradio kip Z e u s a , k a o i n e k e
od mramornih kipova prona­
đenih u Partenonu.
84
A T K O JE B I O G I O T T O ?
G i o t t o je bio talijanski u m ­
jetnik koji je živio na počet­
ku r e n e s a n s e . B i o je naj­
značajniji slikar t o g v r e m e ­
na i j e d a n od prvih koji su
prikazivali vjerne likove re­
alističkim stilom.
Giotto je živio od 1266. do
1 3 3 7 . g o d i n e . K a o v e ć i n a sli­
kara toga r a z d o b l j a uglav­
n o m je slikao freske na z i d o ­
vima kapela.
M e đ u n j e g o v a najpoznatija
djela u b r a j a m o niz freski
u P a d o v i koje prikazuju život
Isusa Krista. S v i likovi izgle­
d a j u v r l o v j e r n o , što je u o n o
v r i j e m e bilo nešto p o s v e
novo.
Ž i v i o je i r a d i o u m n o g i m
d i j e l o v i m a Italije. J e d n o j e
vrijeme boravio u Firenzi,
a kasnije je radio k a o slikar
na dvoru napuljskog vladara.
G o d i n e 1 3 3 4 . vratio se u F i -
renzu da bi n a d g l e d a o r a d o ­
ve na katedrali i u t v r d a m a što
su se t a d a gradile.
G i o t t o j e bio prvi
u nizu talijanskih slikara koji
su slikali realistički, iako su
njegovi suvremenici i dalje
primjenjivali t r a d i c i o n a l n i stil.
A T K O JE B I O PIERO
DELLA FRANCESCA?
P i e r o della Francesca bio je
jedan od najznačajnijih
umjetnika talijanske
renesanse, premda su ga
u njegovo vrijeme više
cijenili kao znanstvenika.
Poznat je po jasnim,
v j e r n i m s l i k a m a , ali n i j e
utjecao na druge slikare.
P i e r o della F r a n c e s c a s e
r o d i o 1 4 2 0 , a u m r o je 1 4 9 2 .
godine. Kao većina
r e n e s a n s n i h umjetnika i m a o
je vrlo raznolike
interese.
Posebno se zanimao za
g e o m e t r i j u , te se s n j o m e
koristio za izradu o s n o v n e
k o m p o z i c i j e svojih slika, k a o
i za postizanje p r a v i l n e
perspektive.
Č e s t o j e i z r a đ i v a o freske,
m e đ u kojima su n a j p o z n a t i j e
o n e u c r k v i sv. Francisa
u A r r e z u . Prikazuju l e g e n d u
o s v e t o m križu i o b i č n e
ljude što s j e d e uz n o g e sv.
Franje, kao i veličanstvene
l i k o v e p o p u t kraljice o d
Sabe.
N a fotografiji j e p r i k a z a n
d i o slike Krštenje Krista.

> T K O JE B I O
MICHELANGELO?
Mnogi Michelangela
smatraju j e d n i m o d
najvećih evropskih
umjetnika. U svakom
slučaju, bio je najznačajniji
predstavnik talijanske
renesanse. Njegova
najpoznatija djela
uključuju veličanstvene
kipove i freske na s v o d u
i zidovima Sikstinske
kapele u Vatikanu u Rimu.
Michelangelo Buonarroti se
'odio 1475. godine u
aristokratskoj obitelji. Isprva
su ga roditelji pokušali
-priječiti da p o s t a n e
..mjetnik smatrajući da to
nije p o z i v za p r i p a d n i k a
. isokog staleža, ali se on
l a k r a j u ipak o d u p r o
n j i h o v o m protivljenju.
=,
o h a đ a o j e u m j e t n i č k u školu
u Firenzi koju je v o d i o
3ertoldo di C i o v a n n i .
Nakon boravka u Bologni
Michelangelo je 1496.
g o d i n e otišao u R i m gdje je
stvorio j e d n o o d svojih
najznačajnijih djela. Bila je
to slavna Piea, kip D j e v i c e
M a r i j e u obliku m l a d e
d j e v o j k e s tijelom m r t v o g
< T K O JE N A S L I K A O
PRVE ULJANE SLIKE?
N e z n a m o t o č n o t k o j e iz­
radio prvu uljanu sliku. N o ,
prvi umjetnici koji su
u p o t p u n o s t i iskoristili
m o g u ć n o s t i što ih ta
tehnika pruža u pogledu
d u b i n e i nijansi b o j a bili su
flamanski slikari H u b e r t
i J a n van Evck.
O J a n o v i m djelima z n a m o
m n o g o više nego
o H u b e r t o v i m jer je on
ostavio brojne potpisane
slike. B u d u ć i d a j e H u b e r t
Krista na r u k a m a .
P o t o m se vratio u Firenzu
i izradio još j e d n o r e m e k -
djelo — kip m l a d o g
biblijskog kralja D a v i d a .
G o d i n e 1 5 0 5 . tadašnji g a
je p a p a Julije II p o z v a o
u R i m da n a p r a v i g r o b n i c u .
M i c h e l a n g e l o nije n i k a d
završio taj p o s a o jer se
s u k o b i o s p a p o m i vratio
u Firenzu. N o , v e ć 1508.
g o d i n e on je u R i m u slikao
freske u Sikstinskoj k a p e l i .
K a d je z a v r š i o to d j e l o , slike
su p r e k r i v a l e čitav s v o d i d i o
gornjih z i d o v a .
N a m j e r a v a o j e uzeti
UMJETNOST I ZABAVA
u m r o prije 1 4 2 6 . g o d i n e ,
v e ć i n a smatra d a j e o n bio
stariji brat.
M e đ u ranim J a n v a n
E v c k o v i m djelima j e c r k v e n a
slika D j e v i c e M a r i j e . J e d n a
o d J a n o v i h najpoznatijih slika
prikazuje v j e n č a n j e A r n o l f i -
nia i n j e g o v e ž e n e . Slika č o v ­
jeka sa c r v e n i m t u r b a n o m
m o g l a b i biti a u t o p o r t r e t . N e
z n a m o t o č n o koje s u m e t o d e
slikanja uljanim b o j a m a u p o ­
trebljavali v a n E v c k o v i , ali
z n a m o da su u s v o j e v r i j e m e
bili slavni jer su se koristili
posve novom tehnikom.
p o m o ć n i k a , ali nije m o g a o
pronaći nikog dovoljno
dobroga. Nakraju je sve
završio p o s v e s a m
u nevjerojatno kratkom roku.
Počevši 1508. godine, on je
taj g o l e m i z a d a t a k završio
1512. godine.
D o s v o j e smrti 1 5 6 4 . g o d i ­
n e M i c h e l a n g e l o j e izradio
još m n o g o z n a m e n i t i h djela.
85
 UMJETNOST I ZABAVA

mogli p o n u d i t i p o s a o .
G o d i n e 1639. postao je
n a j v a ž n i j i m u m j e t n i k o m na
dvoru p a p e U r b a n a V I I I , kao
i glavni arhitekt c r k v e sv.
Petra. N a ž a l o s t , n a k o n smrti
Urbana VIII morao je
napustiti taj p o s a o jer se
nasljedniku p a p i I n o c e n t u X .
nije s v i đ a o njegov stil. Pa
ipak, v e ć n a k o n n e k o l i k o
godina papa Aleksandar V I I .
vratio ga je na prijašnji
položaj.

> T K O JE B I O BERNINI?
Gianlorenzo Bernini je bio
jedan od najznamenitijih
k i p a r a u I t a l i j i u 17. s t o l j e ­
ću. Predstavnik je baroka,
stilske e p o h e što se odliku­
je obiljem ukrasa. M n o g o
je pridonio izgradnji crkve
sv. P e t r a u V a t i k a n u
u Rimu.
Bernini je rođen 1598.
godine. O t a c mu je bio
slavni kipar, pa je m l a d i
B e r n i n i još o d djetinjstva
susretao m n o g e p o z n a t e
i u t j e c a j n e ljude koji su mu
B e r n i n i j e v a djela nisu
v e z a n a s a m o u z sveta
mjesta. N j e g o v najpoznatiji
kip (prikazan na slikama) je
f o n t a n a Četiri rijeke na Trgu
N a v o n a u R i m u . P r i č a se da ruku k a k o bi se zaštitio od
se za taj p o s a o m o r a o boriti ruševina! M e đ u t i m , crkva je
sa s v o j i m n a j v e ć i m podignuta nakon fontane, pa
suparnikom Francescom barem jedan dio priče ne
Borrominijem. m o ž e biti t o č a n .
B e r n i n i j e nakraju p a p i n o j K r a j e m n j e g o v o g života
snahi p o k l o n i o srebrni m o d e l B e r n i n i j e v a su b o g a t o
f o n t a n e , te je na n e p o š t e n ukrašena djela krasila m n o g e
način nagnao papu da mu rimske k a p e l e i c r k v e .
posveti taj r a d . I z g l e d o m U m r o je 1680. godine.
fontane Bernini je
omalovažio Borrominijevo
d j e l o . Kip b o g a rijeke Nil
p o k r i v a o č i k a k o ne bi
m o r a o gledati c r k v u koju j e
projektirao B o r r o m i n i , a kip
b o g a rijeke P l a t e , siguran da
ć e s e c r k v a srušiti, p o d i ž e

< T K O JE B I O R O D I N ? n e kasnije o d r ž a o j e izložbu

Auguste R o d i n je bio fran­
cuski kipar koji je izradio
m n o g e v e l i k e b r o n č a n e ki­
p o v e . Njegova djela o b u h ­
vaćaju poznate skulpture
k a o š t o su Mislilac i Po­
ljubac.
Rodin je rođen 1840. godine
u P a r i z u . P o d u č a v a l i su ga
brojni kipari, a j e d n o je vrije­
me radio i k a o zidar.
G o d i n e 1 8 7 5 . otišao j e
u Italiju i o n d j e u p o z n a o M i c -
h e l a n g e l o v a djela koja su ga
se d u b o k o d o j m i l a . Tri g o d i ­
na kojoj je p r i k a z a o t a k o
vjerne likove da je optužen
d a j e k i p o v e izlijevao p o ži­
vim modelima.
V e ć i n a n j e g o v i h djela iza­
zivala j e s p o r o v e . O r g a n i z a ­
cija z a p r o c j e n u k i p o v a j e ,
naprimjer, o d b i l a njegov kip
B a l z a c a s o b r a z l o ž e n j e m da
nije p r i m j e r e n o o d j e v e n .
B r o n č a n a statua na slici n a z ­
v a n a je Božjom rukom.
R o d i n je u s v o j i m djelima
posebnu pažnju poklanjao
prikazivanju p o k r e t a , pa su
m u česti m o d e l i bile p l e s a č i ­
c e . U m r o j e 1917. godine.

86

_ TKO SU BILI
POSTIMPRESIONISTI?
Postimpresionisti su skupi­
na umjetnika što su uglav­
n o m djelovali u Francuskoj,
a u d j e l i m a su s l i j e d i l i i m -
p r e s i o n i s t i č k i p o k r e t i z 19.
stoljeća. Bili su to S e u r a t ,
Gauguin, Van Gogh i Ce-
z a n n e , a naziv su dobili po
i z l o ž b i k o j a j e 1910. g o d i n e
održana u Londonu pod
n a s l o v o m Manet i postim­
presionisti.
l a k o su svi ti umjetnici bili
k u p l j e n i pod zajedničkim
~ i e n o m postimpresionisti,
~iihova su se djela z n a t n o
' a z l i k o v a l a . S e u r a t j e slikao
" l i r n e prizore iz g r a d s k o g
i s e o s k o g života n a n o s e ć i b o -
- kratkim p o k r e t i m a kista.
G a u g u i n j e koristio jarke j e d ­
n o l i č n e b o j e k a k v e su karak­
teristične za o t o k e J u ž n i h
mora gdje je živio.
V a n G o g h j e bio N i z o z e ­
mac, ali je v e ć i n u slika nasli­
k a o u j u ž n o j F r a n c u s k o j . Na
"jtografiji je p r i k a z a n isječak
C e z a n n o v e slike Krajolik s ja­
blanovima. N j e g o v a su djela
s n a ž n o utjecala na kasnije
j m j e t n i k e , pa t a k o i na P i -
:assoa.
A T K O SU BILI FOVISTI?
P o č e t k o m 20. s t o l j e ć a
u F r a n c u s k o j je d j e l o v a l a
skupina umjetnika pozna­
tih kao Les Fauves (Divlje
zvijeri). M e đ u n j i m a s u bili
Henri Matisse, André Dera-
in i m n o g i drugi u m j e t n i c i .
P r o m a t r a j u ć i djela n a z i d o v i ­
ma galerije gdje su o v i umjet­
nici imali i z l o ž b u , kritičar L o ­
uis V a u x e l l e s se o k r e n u o p r e ­
ma skulpturi na sredini p r o ­
storije i u z v i k n u o : « D o n a t e l l o
m e đ u divljim z v i j e r i m a ! « . Taj
s e naziv v i š e o d n o s i o n a p o ­
n a š a n j e umjetnika n e g o na
njihov r a d .
N o , iako s u o d r ž a v a l i za­
jedničke izložbe (1905. go­
dine), članovi o v e umjetnič­
ke g r u p e nisu slijedili neki
o d r e đ e n i stil k a o , n a p r i m j e r ,
impresionisti ili postimpresi­
onisti.
Pa ipak, n j i h o v a su djela
vrlo z n a č a j n a i utjecala su na
m n o g e kasnije slikare. O n i s u
bili z a č e t n i c i m o d e r n e a p ­
straktne umjetnosti.
Na gornjoj fotografiji se v i ­
di isječak M a t i s s o v e slike Al­
žirska žena.
UMJETNOST I ZABAVA
A T K O JE B I O PICASSO?
Španjolski umjetnik Pablo
Ruiz Picasso bio je vjerojat­
n o n a j p o z n a t i j i s l i k a r 20.
stoljeća. Tijekom svog du­
g o g života u slikanju je
p r i m j e n j i v a o različite stilo­
ve i znatno je utjecao na
druge slikare svoga vre­
mena.
Picasso se rodio 1 8 8 1 . godi­
ne u M a l a g i u Š p a n j o l s k o j .
K a d je p o č e o slikati, u E v r o p i
j e još uvijek j a č a o impresi-
onistički pokret. N j e g o v e pr­
v e slike, n a k o j i m a p r e v l a d a ­
v a p l a v a b o j a , prikazuju bije­
du s k o j o m se s v a k o d n e v n o
susretao u B a r c e l o n i .
Kasnije se preselio u Pariz
gdje je z a j e d n o s G e o r g e s o m
B r a q u e o m slikao l i k o v e sa­
stavljene o d geometrijskih
o b l i k a . Taj se stil n a z i v a ku-
bizmom.
Aktivno je sudjelovao
u politici, stoje n a r o č i t o d o ­
šlo do izražaja u š p a n j o l s k o m
g r a đ a n s k o m ratu. J e d n a o d
najpoznatijih P i c a s s o v i h sli­
ka, Guernica, prikazuje raza­
ranje š p a n j o l s k o g g r a d a .
U d r u g o m svjetskom ratu na­
cisti su zabranili n j e g o v r a d .
U m r o je 1973. godine
u južnoj Francuskoj.
87
 sdfUMJETNOST I ZABAVA

< K O M E JE VIVALDI brim o d n o s i m a s upravitelji­

SKLADAO GLAZBU?
Talijanski kompozitor Anto­
n i o V i v a l d i ž i v i o j e o d 1678.
d o 1741. g o d i n e . V e ć i n u
svojih kompozicija skladao
je za štićenice djevojačkog
sirotišta u V e n e c i j i .
V i v a l d i je u sirotištu C o n s e r ­
v a t o r i o della Pietà p o d u č a ­
v a o sviranje n a violini. Z b o r
i orkestar su bili toliko d o b r i
da su ga potakli da za njih
sklada g l a z b u .
Kad je Vivaldi 1703. godi­
ne p o č e o raditi, b i o je u d o ­
m a sirotišta. N o , v e ć 1 7 1 3 .
se s njima s u k o b i o z b o g č e ­
stih p u t o v a n j a Italijom i skla­
danja opera.
N a k r a j u j e napustio p o s a o ,
iako je i dalje s k l a d a o za siro-
tište. N j e g o v o n a j p o z n a t i j e
djelo je k o n c e r t Četiri godiš­
nja doba, iako je n a p i s a o
i stotine drugih s k l a d b i . Č e s t o
je s k l a d a o u žurbi k a k o bi
ispunio o b a v e z e p r e m a siroti­
štu, pa su ga kritičari prilično
n e p r a v e d n o optužili d a j e
4 0 0 puta n a p i s a o isti k o n c e r t !

< TKO JE B I O J O H A N N
SEBASTIAN BACH?
j o h a n n Sebastian B a c h bio
je najznačajniji član slavne
glazbene obitelji iz njemač­
kog grada Eisenacha.
B a c h je rođen 1685. godine.
G l a z b i g a j e najprije p o d u č a ­
v a o o t a c , koji j e b i o profesi­
onalni glazbenik, a nakon
o č e v e smrti brat J o h a n n C h r i -
stoph.
N a k o n što j e n e k o v r i j e m e
radio k a o orguljaš, B a c h j e
1 71 7. g o d i n e p o s t a o g l a z b e ­
nim r a v n a t e l j e m u K o t h e n u .
U t o m je r a z d o b l j u n a p i s a o
s v o j e n a j p o z n a t i j e djelo
— Brandenburški koncert.
B i o je o b r a z o v a n i radio je
k a o c r k v e n i orguljaš, a n a p i ­
sao je i m n o g o c r k v e n i h
skladbi. Njegove kompozicije
za crkveni zbor obuhvaćaju
2 0 0 kantata, k a o i M i s u
u b m o l u . N a p i s a o je i tri p o ­
stave Pasija, o d kojih j e naj­
poznatija Pasija sv. M a t i j e .
B a c h je 1 7 4 7 . g o d i n e d o ž i ­
v i o tragediju k a d j e izgubio
v i d , te je ubrzo p o t o m ,
1 750. godine, umro.

> T K O JE B I O M O Z A R T ?
Wolfgang Amadeus Mozart
je živio s a m o 35 g o d i n a , ali
je u t o m kratkom v r e m e n u
postao j e d n i m od najslavni­
jih svjetskih skladatelja.
M o z a r t se r o d i o 1 7 5 6 . g o d i ­
ne u austrijskom g r a d u S a l z -
b u r g u . Skladati j e p o č e o v e ć
u d o b i od pet g o d i n a , a tako
je d o b r o svirao klavir i č e m ­
b a l o da ga je o t a c još k a o
m a l o g d j e č a k a p o v e o n a tur­
neju p o E v r o p i gdje j e svirao
p r e d č l a n o v i m a kraljevskih
obitelji.
Kao mladić Mozart se do­
selio u B e č . U n a t o č g o l e ­
m o m talentu uvijek j e i m a o
financijskih t e š k o ć a .
N j e g o v a djela o b u h v a ć a j u
m n o g e k o n c e r t e za različite
instrumente, uključujući kla­
vir, rog i fagot. N a p i s a o je
b r o j n e simfonije i n e k o l i k o
velikih o p e r a p o p u t Figaro-
vog pira, Čarobne frule, Don
Giovannia i Cosi fan tutte.
U m r o j e naglo n a k o n krat­
ke bolesti. G o v o r i l o se da je
o t r o v a n , ali je vjerojatnije da
je imao slabo srce. U m r o je
toliko s i r o m a š a n d a m u j e n a
pogrebu prisustvovao samo
grobar.

88

T K O JE B I O
BEETHOVEN?
Ludwig van Beethoven se
smatra j e d n i m o d najvećih
skladatelja svih v r e m e n a .
Pa ipak, on je v e ć i dio živo
ta bio g l u h .
B e e t h o v e n je živio od 1 7 7 0 .
do 1827. godine. R o đ e n je
j B o n n u u Njemačkoj. Nije
Dio n a r o č i t o n a d a r e n , ali je
J d o b i od 1 7 g o d i n a uspio
otići u B e č gdje ga je p o d u ­
čavao Mozart.
Kasnije j e u č i o o d J o s e p h a
H a y d n a , ali s n j e g o v i m ra­
d o m nije b i o z a d o v o l j a n p a
> T K O JE B I O
ĆAJKOVSKI?
Ruski skladatelj P e t a r llič
Ćajkovski se naročito pro­
slavio b a l e t n o m g l a z b o m ,
iako je n a p i s a o i b r o j n a
druga djela.
Ćajkovski je rođen 1840. go­
d i n e u V o t k i n s k u u Rusiji.
G o d i n e 1 8 6 2 . primljen j e n a
glazbenu a k a d e m i j u u P e -
: r o v g r a d u ( d a n a š n j e m Lenjin-
g r a d u ) , a od 1 8 6 5 . je r a d i o
na moskovskom konzervato­
riju.
N a k o n n e u s p j e l o g braka
UMJETNOST I ZABAVA
je potajno odlazio na dodat­
ne satove!
U d o b i od 32 g o d i n e saz­
n a o j e d a ć e p o s v e oglušiti.
D u b o k o potresen m o r a o j e
napustiti sviranje, ali je i dalje
m o g a o skladati jer j e m o g a o
zamisliti z v u k p o j e d i n i h n o t a .
Č e s t o je o d l a z i o na d u g e šet­
nje n o s e ć i sa s o b o m knjigu
u koju je z a p i s i v a o s v o j e
g l a z b e n e ideje.
Napisao je mnogo pozna­
tih djela p o p u t Sonate na
mjesečini, Carskog koncerta
i slavne Devete simfonije
u kojoj je po prvi puta u s i m ­
foniju u v e o z b o r s k o p j e v a n j e .
koji je trajao s a m o n e k o l i k o
tjedana, Ćajkovski je 1877.
g o d i n e ostao d u b o k o poti­
šten. N o , iste m u j e g o d i n e
bogata u d o v i c a N a d e ž d a v o n
M e c k ponudila novčanu po­
dršku uz uvjet da se n i k a d ne
s u s r e t n u ! O d tog j e v r e m e n a
Ć a j k o v s k i p o č e o skladati
svoja najpoznatija djela.
Neka od njegovih poznati­
jih djela su baleti Uspavana
ljepotica i Labuđe jezero,
uvertira Romeo i Julija, o p e r a
Evgenije Onjegin i Šesta (Pa­
tetična) simfonija.
U m r o je od kolere 1893.
godine.
< T K O JE B I O tiji su Žar ptica (na slici), Pe-
STRAVINSKI? truška i Posvećenje proljeća.
Posljednja kompozicija
Igor Stravinski je bio ruski izazvala j e m n o g o p o l e m i k e .
k o m p o z i t o r koji se p o s e b ­ N a p r v o j i z v e d b i publika j e
no istakao d r a m s k o m balet­ stvarala toliko b u k e da se
nom glazbom napisanom glazba g o t o v o i nije mogla
po narudžbi impresarija č u t i ! Pa ipak, d a n a s se
Djagiljeva. Posvećenje proljeća smatra
n j e g o v i m najboljim d j e l o m .
Stravinski j e r o đ e n 1 8 8 2 . g o ­ R a z d o b l j e p r v o g a svjetsko­
dine u ruskom gradu O r a n i - ga rata Stravinski je z a j e d n o
e n b a u m u (današnjem Lomo- s obitelji p r o v e o u Š v i c a r s k o j .
nosovu). G o d i n e 1909. radio P o č e t k o m d r u g o g a svjetsko­
je n e k o v r i j e m e u P a r i z u sa ga rata otišao je u S j e d i n j e n e
Djagiljevom i njegovom ba­ A m e r i č k e D r ž a v e , g d j e j e ži­
letnom trupom. Napisao je v i o i r a d i o sve do smrti 1 9 7 1 .
n e k o l i k o baleta, a n a j p o z n a ­ godine.
89
 UMJETNOST I ZABAVA
V T K O JE N A R O D N U
GLAZBU POVEZIVAO
S BACHOM?
Brazilski kompozitor Heitor
Villa-Lobos poznat je po to­
me što je n a r o d n u glazbu
svoje zemlje upotpunio
glazbom baroknog kompo­
zitora J . S . B a c h a .
Villa-Lobos je rođen 1887.
g o d i n e . U mladosti je
putovao Brazilom
i p r o u č a v a o narodnu glazbu
svoje zemlje. Istovremeno je
na Brazilskom nacionalnom
g l a z b e n o m institutu studirao
klasičnu g l a z b u . N j e g o v e
p r v e s k l a d b e o b j a v l j e n e su
1915. godine.
G o d i n e 1 9 1 9 . susreo j e
s l a v n o g k o n c e r t n o g pijanistu
Artura R u b e n s t e i n a koji je
širom svijeta i z v o d i o n j e g o v a
djela i u č i n i o ih s l a v n i m a .
D j e l a u kojima je B a c h o v
stil i izraz p r e n i o na n a r o d n u
g l a z b u uključuju zbirku o d
d e v e t k o m p o z i c i j a z a različi­
t e instrumente p o d i m e n o m
Bachianos Brasilieras, te zbir­
k u o d 1 4 djela p o d i m e n o m
Choros. U m r o je 1 9 5 9 . g o ­
dine.
90
V K O J I JE O P E R N I
PJEVAČ PRVI SNIMIO
PLOČU?
M n o g e velike pjevače iz
prošlosti danas poznajemo
samo po imenu. No,
talijanski t e n o r Enrico
C a r u s o m o ž e s e slušati
i danas iako je u m r o još
1921. g o d i n e . O n j e bio
prvi o p e r n i pjevač koji je
svjetsku slavu stekao
snimivši svoj glas na
gramofonsku ploču.
Caruso je rođen 1873. godi­
ne u N a p u l j u . P r o s l a v i o se
1 8 9 8 . g o d i n e k a d je u m i l a n ­
A T K O JE G I T A R U skoj o p e r n o j k u ć i i z v e o ulogu
Rudolfa u Puccinijevoj operi
UČINIO KONCERTNIM
La Boheme. Od tada je
INSTRUMENTOM?
u mnogim poznatim opernim
kućama pjevao brojne uloge
Gitara je narodni
za t e n o r .
instrument kojeg su do
N a k o n 1902. godine
p o č e t k a 20. s t o l j e ć a
uglavnom upotrebljavali Caruso je takozvanim
izvođači španjolske f o n o g r a f o m p o č e o snimati
narodne glazbe. Danas je ploče. Time se bavio sve do
ona i koncertni 1920. godine, kad je
i n s t r u m e n t , a za n j e n nagli iznenada obolio od upale
napredak zaslužan je pluća i umro. G o d i n e 1950.
gitarist A n d r e s S e g o v i a . snimljen je film o n j e g o v o m
ž i v o t u n a z v a n Veliki Caruso.
G l a v n u ulogu odigrao je
Segovia je rođen
Mario Lanza.
u Španjolskoj 1894. godine.
N j e g o v i roditelji nisu željeli
da postane glazbenik, pa je
u g l a v n o m bio s a m o u k .
U n a t o č t o m e , završio j e
g l a z b e n i institut u G r a n a d i .
G o d i n e 1910. održao je
prvi k o n c e r t . K o n c e r t i izvan
Š p a n j o l s k e potakli su ga da
se umjesto sviranju
španjolske tradicionalne
g l a z b e posveti
p r i l a g o đ a v a n j u klasične
g l a z b e gitari.
Z a p o č e o je s g l a z b o m za
lutnju, a zatim je gitari
p r i l a g o d i o djela m n o g i h
p o z n a t i h skladatelja k a o što
s u J . S . Bach, Händel,
Mozart i Brahms.

7 T K O JE B I O »DUKE«
ELLINGTON?
Edward K e n n e d y Ellington,
poznatiji kao » D u k e « El­
lington, bio je poznati a m e ­
rički jazz m u z i č a r koji je
znatno utjecao na glazbu
20. stoljeća.
D u k e Ellington j e r o đ e n
"899. godine u Washingtonu
D C . N e k o je vrijeme vodio
n a l u pismoslikarsku r a d n j u ,
a zatim se p o s v e p o s v e t i o
d a z b i . N j e g o v a g l a z b e n a ka-
• lera v o đ e orkestra i izvrsnog
solo p j e v a č a trajala je u k u p ­
no 55 g o d i n a . U t o m je raz­
doblju n j e g o v orkestar i z v e o
^ i n o g e k o n c e r t e , snimio broj-
~e p l o č e i radio s p o z n a t i m
D j e v a č i m a k a o što s u , na-
orimjer, Ella Fitzgerald i Billie
Hollidav.
Od 1945. do 1950. godine
D u k e je u nizu godišnjih k o n -
: e r a t a u C a r n e g i e H a l l u prvi
puta i z v e o svoju najpoznatiju
• o m p o z i c i j u Crno smeđe
bež.
O s i m vlastitih k o m p o z i c i j a ,
D u k e je izradio i m n o g e p r e -
- a d b e p o p u l a r n e i klasične
;azbe.
U m r o je 1974. godine.
UMJETNOST I ZABAVA
V T K O JE BILA M A R I A
CALLAS?
M a r i a Callas je bila grčka
operna pjevačica američ­
kog porijekla s neobičnim
glasom, dobrim glumačkim
sposobnostima i snažnim
karakterom.
Maria Callas je rođena 1923.
godine u N e w Yorku kao M a ­
ria K a l o g e r o p o u l o s . K a d j e
imala 13 g o d i n a njena se o b i ­
telj vratila u G r č k u . U A t e n i
j e M a r i a primljena n a Kraljev­
ski k o n z e r v a t o r i j . Prvi nastup
imala je sa svega 14 g o d i n a ,
k a d je u A t e n i p j e v a l a M a s -
c a g n i j e v o djelo Cavalleria ru-
A T K O JE BILA BILLIE
sticana.
HOLLIDAY?
U razdoblju od 1 9 5 1 . do
1958. godine pjevala je
Billie H o l l i d a v je bila
u p o z n a t o j milanskoj o p e r n o j
najpoznatija jazz p j e v a č i c a
k u ć i La Scala. Postala je međ­
svoga v r e m e n a . Bila je
tragična osoba i njen težak unarodna zvijezda.
život znatno je utjecao na M n o g i kritičari smatraju d a
n j e n e p j e s m e i stil je n a j b o l j e p j e v a l a talijanske
pjevanja. o p e r e — p o s e b n o se p r o s l a v i ­
la u l o g o m u o p e r a m a La Tra-
viata, Tosca, Lucia di Lam-
Rođena je 1915. godine
u Baltimoru u M a r v l a n d u . mermoor i u g r č k o m mitu
Medea. Kasnije je ulogu č a -
Bila j e v a n b r a č n o dijete vrlo
r o b n i c e M e d e j e glumila u fil­
m l a d i h roditelja, pa joj je
m u p o z n a t o g talijanskog reži­
djetinjstvo bilo teško i s a m a
se u z d r ž a v a l a još od 12 sera P a s o l i n i a .
godine. Umrla je 1977. godine.
G o d i n e 1929. se
s m a j k o m preselila u N e w
York g d j e j e p j e v a l a p o
raznim k l u b o v i m a , l a k o j e
bila v r l o m l a d a , imala je
z r e o glas i postigla je
neočekivani uspjeh. Radila
j e z a n e k e o d najpoznatijih
jazz g l a z b e n i k a , u k l j u č u j u ć i
D u k a Ellingtona, B e n n y
G o o d m a n a i Counta Basiea.
T e š k o djetinjstvo ostavilo
j e n a njoj d u b o k e t r a g o v e ,
p a j e utjehu p o k u š a l a n a ć i
u a l k o h o l u i d r o g i . U b r z o je
uništila svoj glas i 1 9 5 9 .
g o d i n e umrla k a o
narkomanka.
91
 UMJETNOST I ZABAVA
< T K O JE N A P I S A O
PRVE TRAGEDIJE?
Tragedija je vrsta d r a m e ko­
ja se razvila u d r e v n o j G r č ­
koj. Najpoznatiji starogrčki
pisci tragedija bili su E s h i l ,
Sofoklo i Euripid.
Eshil j e živio o d 5 2 5 . d o 4 5 6 .
g o d i n e pr. n . e r e . N a p i s a o j e
9 0 tragedija, o d kojih j e sa­
čuvano samo sedam. Njego­
v o p r v o d j e l o , z a koje j e 4 8 4 .
g o d i n e pr. n. e r e d o b i o na­
g r a d u , nažalost nije s a č u v a ­
n o . U ranijim su igrokazima
uvijek s u d j e l o v a l i j e d a n g l u ­
m a c i z b o r , d o k je Eshil svoja
< TKO SU BILI
KOLUMBINA
I HARLEKIN?
K o l u m b i n a i H a r l e k i n su
glavni likovi talijanske
Commedie dell'arte. To je
vrsta kazališne p r e d s t a v e
koja se razvila k r a j e m r e n e ­
s a n s e i d o 18. s t o l j e ć a s e
prikazivala širom E v r o p e .
Commedia dell'arte se temelji
na vrlo jednostavnom zaple­
t u . O b i č n o se radi o ljubavi
d v o j e m l a d i h čiji se roditelji
protive njihovom braku,
a s k u p i n a domišljatih i inteli­
< T K O JE N A J V E Ć I
ENGLESKI DRAMSKI
PISAC?
Engleski pisac W i l l i a m Sha­
kespeare smatra se najve­
ć i m d r a m s k i m p i s c e m svih
v r e m e n a . Napisao je 35
igrokaza koji i d a n a s d r ž e
naslov najvažnijih drama
napisanih na engleskom je­
ziku.
Shakespeare je rođen 1564.
godine u Stratford-upon-Avo-
nu u W a r w i c k s h i r e u . O n d j e
je p o h a đ a o školu i o ž e n i o s e ,
a kasnije je otišao u L o n d o n
92
djela pisao z a d v a g l u m c a .
Sofoklo ( 4 9 6 - 4 0 6 . godina
pr. n. ere) je u igrokaze u v e o
t r e ć e g a g l u m c a , a z b o r u je
d a v a o manju ulogu. Stvorio
je n o v u vrstu trilogije (skupi­
ne od tri igrokaza) u kojoj je
s v a k o djelo činilo n e z a v i s n u
cjelinu. S a č u v a n o je sedam
n j e g o v i h tragedija, o d kojih
je najpoznatija Kralj Edip.
Euripid ( 4 8 4 - 4 0 6 . godina
pr. n. ere) je b i o posljednji
klasik g r č k e tragedije. P i s a o
je djela p u n a b e z n a đ a i nasi­
lja, ali se krajem života o k r e ­
n u o t r a g i k o m e d i j a m a sa sret­
nim s v r š e t k o m .
gentnih slugu i m p o m a ž e . S v i
likovi nosili su p o s e b n e m a ­
ske i kostime. J e d n o s t a v n a
radnja u p o t p u n j e n a j e a k r o -
batskim v j e š t i n a m a , žonglira-
njem i glazbom.
Likovi K o l u m b i n e i Harle-
kina razvili su se od f r a n c u ­
ske vrste t a k v o g kazališta.
O n i s u sluge koje p o m a ž u
mladom paru. Harlekino je
isprva b i o o m o t a n k r p a m a ,
ali se t i j e k o m g o d i n a njegov
kostim p r e t v o r i o u o d j e ć u
p o p u t o v e n a slici. K o l u m b i ­
na je obično mlada djevojka,
a č e s t o je zaljubljena u H a r -
lekina.
gdje se z a p o s l i o u kazalištu.
Priključio se g l u m a č k o j d r u ­
žini Chamberlain's Men.
Osnovao je čuveni »Globe
T h e a t r e « u k o j e m je bio glu­
m a c i direktor. P i s a o je dra­
me za svoju d r u ž i n u , a v j e r o ­
j a t n o ih je i i n s c e n i r a o .
U d r a m a m a je o b u h v a t i o n a j -
različitije p r o b l e m e . P i s a o j e
povijesne drame, komedije
p o p u t Sna ljetne noći (slika
lijevo) i tragedije p o p u t Ha-
mleta i Kralja Lira.
S h a k e s p e a r e je bio i pjes­
nik, p a j e 1 6 0 9 . g o d i n e o b j a ­
v i o zbirku s o n e t a . U m r o j e
1616. godine.

> T K O JE B I O M O L I E R E ?
Molière (pravim i m e n o m
jean-Baptiste Poquelin) je
bio francuski pisac i pozna-
ti k o m e d i o g r a f . N j e g o v a
n a j p o z n a t i j a d j e l a s u Tartuf-
fe, Mizantrop i Građanin
plemić.
Molière je rođen 1622. godi­
ne u P a r i z u . K a o m l a d i ć se
oridružio g l u m a č k o j družini
koju j e d j e l o m i č n o financira-
a poznata glumica M a d e l e -
ne B é j a r t . D r u ž i n a nije posti­
gla veliki u s p j e h , pa je M o l i ­
ère d v a puta z a t v a r a n z b o g
dugova.
> T K O JE D U S U
PRODAO VRAGU?
Prema njemačkoj legendi iz
16. s t o l j e ć a , n e k o ć j e ž i v i o
m a đ i o n i č a r Faust koji je
u z a m j e n u za z n a n j e i m o ć
prodao dušu vragu. Ta je
priča m n o g o puta zapisana,
a najvažnija verzija je d r a m ­
ska p o e m a n j e m a č k o g p i s ­
ca J o h a n n a VVolfganga v o n
Goethea.
G o e t h e se r o d i o 1 7 4 9 ,
a umro je 1832. godine. Bio
je dramski p i s a c , kritičar, n o -
.inar, kazališni direktor, sli­
> T K O JE BILA
BOŽANSTVENA
ŠARAH«?
• B o ž a n s t v e n a Šarah« je i m e
kojim su kritičari nazvali
veliku francusku glumicu
Šarah Bernhardt.
Šarah Bernhardt je rođena
"844. godine kao Henriette
3 e r n a r d i velik je d i o djetinj-
>tva p r o v e l a u s a m o s t a n u ,
o d l u č i l a se zarediti, ali ju je
m a j č i n prijatelj u p o s l j e d ­
njem trenutku n a g o v o r i o d a
oostane g l u m i c o m .
Završivši glumačku školu,
UMJETNOST I ZABAVA
N o , stvari su ipak p o š l e na
bolje, pa je Moliere 1658.
godine glumio pred kraljem.
P r o s l a v i o se k a o dramski
p i s a c , iako c r k v a nije prihva-
ć a l a n j e g o v a djela. J e d n o o d
n j e g o v i h najpoznatijih djela
je Tartuffe o l i c e m j e r n o m reli­
g i o z n o m č o v j e k u koji j e n a -
kraju ipak p r i m o r a n skinuti
m a s k u . T o j e djelo pet g o d i n a
bilo z a b r a n j e n o , a zatim je
naglo postiglo veliki u s p j e h .
M o l i e r e j e b i o izvrsni ko-
m i č a r i često je g l u m i o u v l a ­
stitim i g r o k a z i m a . G o d i n e
1673. se iznenada razbolio
i ubrzo potom umro.
kar, pjesnik i z n a n s t v e n i k .
N j e g o v a verzija Fausta o b ­
j a v l j e n a je u d v a dijela - prvi
1 8 0 8 , a drugi 1 8 3 2 . g o d i n e .
P r i č u je z a v r š i o na drugačiji
n a č i n n e g o njegovi p r e t h o d ­
nici ( p r i m j e r i c e engleski
dramski pisac C h r i s t o p h e r
M a r l o w e ) , jer j e Fausta spasio
umjesto da ga p o š a l j e
u pakao.
K a o izvrstan z n a n s t v e n i k ,
G o e t h e nije p r i h v a ć a o d a ž e đ
z a z n a n j e m m o ž e dovesti d o
v j e č n o g prokletstva.
p o l a k o j e stjecala u g l e d . N a ­
kon v r l o u s p j e š n e turneje
u L o n d o n u na koju je otišla
s francuskom glumačkom
družinom Comédie França­
ise, Š a r a h je 1 8 8 0 . g o d i n e o s ­
novala glumačku družinu.
P o s e b n o s e proslavila ulo­
gom Marguerite Gautier
u D u m a s o v o m djelu Dama
s kamelijama.
G o d i n e 1 9 0 5 . povrijedila
je k o l j e n o i stanje joj se toliko
p o g o r š a l o da su joj m o r a l i
amputirati n o g u . N o , Š a r a h j e
i dalje p r i h v a ć a l a u l o g e koje
j e glumila s j e d e ć i . U m r l a j e
1923. godine.
93
 UMJETNOST I ZABAVA

< T K O JE B I O A N T O N ugled d r a m a t i č a r a i pisca

ČEHOV?
A n t o n Č e h o v je bio ruski
dramatičar i pisac kratkih
priča. Neka od njegovih
n a j z n a č a j n i j i h d j e l a s u Ujak
Vanja i Galeb. C e s t o je p i ­
sao o propasti ruskih z e m ­
ljoposjednika.
Č e h o v je rođen 1860. godine
u primorskom gradu Tagan-
r o g u . U M o s k v i je u č i o za
liječnika, a i s t o v r e m e n o je
pisao šaljive tekstove za č a ­
sopise i tako u z d r ž a v a o s e b e
i obitelj. Kasnije je stekao
kratkih p r i č a .
Nakraju je zaradio dovolj­
n o d a kupi zemljišni p o s j e d
u j u ž n o j M o s k v i , te je o n d j e
živio sa s e s t r o m . T a d a je saz­
nao da boluje od tuberkuloze
te se z b o g zdravlja m o r a o
preseliti u p r i m o r s k e k r a j e v e .
O t i š a o j e n a Jaltu n a C r n o m e
m o r u , a kratko v r i j e m e je ži­
vio i u Francuskoj.
U to je v r i j e m e n a p i s a o
s v o j e n a j p o z n a t i j e igrokaze
— Tri sestre i Višnjik.
U m r o je 1904. godine.

> T K O JE BILA
ELEONORA DUSE?

E l e o n o r a D u s e (slika
d e s n o ) bila je talijanska
glumica. P o s e b n o se
proslavila ulogama
u dramama norveškog
pisca H e n r i k a Ibsena.

Eleonora Duse je rođena

u vlaku 1858. godine.
Roditelji su joj radili
u kazalištu, pa se na
p o z o r n i c i prvi puta p o j a v i l a
u d o b i od četiri g o d i n e , a sa
14 je v e ć dobila prvu glavnu
u l o g u . S l a v u j e stekla
u l o g o m u d r a m i Terese
Raquin t e m e l j e n o j na
A T K O JE B I O IBSEN? 1 8 6 2 . g o d i n e , t e j e sljedećih
r o m a n u Emila Z o l e .
27 g o d i n a živio u R i m u ,
G o d i n e 1909. se zbog Henrik Ibsen je bio Münchenu i Dresdenu.
lošeg z d r a v l j a p o v u k l a norveški dramski pisac. U t o m je r a z d o b l j u
s p o z o r n i c e , a 1 9 2 3 . je Poznat je kao otac n a p i s a o v e ć i n u svojih d r a m a ,
umrla. s u v r e m e n e d r a m e jer je m e đ u njima Brand, Peer
lako je živjela u isto u s v o j i m d j e l i m a na Cynt, Stupovi društva,
vrijeme kad i Šarah realističan način obrađivao Sablast, Divlji patak, Lutkina
B e r n h a r d t , njihovi su se socijalne probleme. kuća, k a o i brojna druga
n a č i n i g l u m e u potpunosti djela u kojima o b r a đ u j e
razlikovali. E l e o n o r a nije moralne teme.
H e n r i k Ibsen j e r o đ e n 1 8 2 8 .
p o k a z i v a l a svoj karakter, v e ć
g o d i n e u p o m o r s k o j luci K r a j e m života vratio se
se trudila saživjeti se s likom
S k e i n . Z a v r š i o j e kemijsku u Norvešku i napisao dvije
koji je g l u m i l a . To se
š k o l u , a zatim se z a p o s l i o n a j p o z n a t i j e d r a m e - John
p o s e b n o isticalo u djelima
najprije u B e r g e n u , a kasnije Gabriel Borkman i Hedda
m l a d o g pjesnika G a b r i e l e a
u g l a v n o m g r a d u Christiani Gabler.
D ' A n n u n z i a kojeg j e v o l j e l a ,
(današnji O s l o ) gdje j e pisao U m r o je 1906. godine.
kao i u Ibsenovim d r a m a m a .
d r a m e . N o r v e š k u je napustio

94

A T K O JE BILA A N A
PAVLOVA?
Ana P a v l o v a je bila ruska
balerina koja se istakla
solističkim izvedbama,
a naročito točkom
Labudova smrt.
Rođena je 1882. godine
u Petrovgradu (današnjem
_enjingradu). Kao djevojčica
se uspjela upisati na
najpoznatiju baletnu školu
:og v r e m e n a , u C a r s k u
oaletnu školu u P e t r o v g r a d u .
s a s n i j e se pridružila
M a n j i n s k o m teatru i postala
primabalerina.
Prvi veliki uspjeh postigla
je 1 9 0 9 . g o d i n e na turneji
s impresariom Djagiljevom
i njegovim ansamblom
^astavljen¡m od p l e s a č a iz
oaletnih trupa Marijinski
Boljšoj.
N a k o n toga b o r a v i l a j e n a
vrlo uspješnoj turneji
u Londonu. G o d i n e 1913.
odlučila je steći v i š e
>amostalnosti, pa je z a j e d n o
sa s u p r u g o m o s n o v a l a
vlastitu t r u p u koju je v o d i l a
do kraja života.
Umrla je 1931. godine od
j p a l e pluća.
A T K O JE B I O VACLAV
NJIŽINSKI?
Vaclav Njižinski je bio je­
dan od najvećih baletnih
p l e s a č a u p o v i j e s t i . Ista­
knuo se čudesno visokim
skokovima, virtuoznom
t e h n i k o m i s u g e s t i v n i m iz­
r a z o m . B i o je i koreograf,
a n j e g o v e su baletne p r e d ­
stave često izazivale p o l e ­
mike.
Njižinski j e r o đ e n 1 8 9 0 . g o ­
dine u Kijevu u Ukrajini. R o ­
ditelji su mu bili p l e s a č i .
U p i s a o se na C a r s k u
b a l e t n u školu u P e t r o v g r a d u
gdje j e z v i j e z d o m p o s t a o
prije z a v r š e n o g o b r a z o v a n j a .
P r i d r u ž i o se M a r i j i n s k o m
teatru i p l e s a o
s najpoznatijim b a l e r i n a m a
toga v r e m e n a .
Kao i A n a P a v l o v a , 1909.
g o d i n e otišao je s Djagilje­
v o m u Pariz i o n d j e postigao
golem uspjeh.
K a o koreograf j e napustio
klasični stil plesanja i p o č e o
tražiti n o v e t e h n i k e .
G o d i n e 1919. doživio je
ž i v č a n i slom u z r o k o v a n shi­
z o f r e n i j o m , te se z a u v i j e k p o ­
vukao s pozornica. U m r o je
u L o n d o n u 1950. godine.
UMJETNOST I ZABAVA
A T K O JE B I O B E R T O L D
BRECHT?
Bertold Brecht je bio nje­
m a č k i d r a m s k i pisac koji je
snažno utjecao na dramu
20. s t o l j e ć a . O n j e s t v o r i o
d r a m u u kojoj se gledaoci
ne p o i s t o v j e ć u j u s likovi­
ma, v e ć ih kritiziraju.
B r e c h t je r o đ e n u B a v a r s k o j
1898. godine.
N a k o n p r v e uspješne
d r a m e Baal o k r e n u o se
socijalnim p r o b l e m i m a .
T a k v a je d r a m a Opera za tri
groša koja je uz g l a z b u Kurta
VVeilla postigla g o l e m i
uspjeh.
D o l a s k o m Hitlera na vlast
B r e c h t j e m o r a o napustiti
N j e m a č k u . Najprije je
boravio u Skandinaviji,
a z a t i m je otišao u S A D .
O n d j e je napisao svoje
n a j p o z n a t i j e djelo Kavkaski
krug kredom.
G o d i n e 1 9 4 7 . je iz
političkih razloga napustio
S A D . O d tada, p a sve d o
smrti 1 9 5 6 . g o d i n e , živio je
u I s t o č n o m B e r l i n u g d j e je
o s n o v a o vlastiti teatar
Berlinski Ansambl.
 UMJETNOST I ZABAVA
> T K O JE B I O CHARLIE
CHAPLIN?
Charlie Chaplin je bio jed­
na od n a j v e ć i h filmskih zvi­
jezda u povijesti. Proslavio
se kao k o m i č a r u n i j e m i m
filmovima. N j e g o v zaštitni
z n a k bio je k o s t i m sastav­
ljen od polucilindra, uskog
sakoa, vrećastih hlača i go­
lemih cipela.
Charlie Chaplin rođen je
1889. godine u L o n d o n u .
O b i t e l j mu je bila vrlo siro­
m a š n a . N a p o z o r n i c i j e prvi
puta n a s t u p a o još k a o dijete.
G o d i n e 1913. potpisao je
> T K O JE B I O L O U I S
ARMSTRONG?
Louis »Sačmo« Armstrong
je bio a m e r i č k i jazz-trubač.
B i o je poznat kao solistički
izvođač, osnivač grupe,
pjevač i zabavljač.
R o đ e n je 1900. godine
u N e w O r l e a n s u . K a o dijete
je u r o d n o m g r a d u u p o z n a o
mnoge glazbenike, te mu se
r a n o pružila prilika da svira
na riječnim b r o d o v i m a na
Mississippiju.
G o d i n e 1 9 2 2 . pridružio s e
jazz-grupi Creole Jazz Band
96
HHH
u g o v o r s h o l i v u d s k o m film­
skom kućom Keystone i po­
č e o snimati f i l m o v e . G l u m e ć i
malog zbunjenog čovjeka
koji n e p r e s t a n o u p a d a u n e ­
prilike u b r z o je p o s t a o film­
skom zvijezdom.
Neki od njegovih najpoz­
natijih f i l m o v a su Zlatna groz­
nica i Moderna vremena, k a o
i prvi o z v u č e n i film Veliki
diktator.
Chaplin je 1952. godine iz
političkih razloga napustio
S A D i ostatak života p r o v e o
u Švicarskoj. G o d i n e 1975.
proglašen je v i t e z o m , a dvije
g o d i n e kasnije j e u m r o .
< T K O SU BILI STANLIO j e otišao u S A D . O l i v e r
I OLIO? Norvell Hardy je rođen
1893. godine u Georgiji
Stanlio i O l i o su u S A D . U H o l l y w o o d je
najpopularniji filmski stigao 1 9 1 8 . g o d i n e .
komičarski par. O n i su Stanlio i O l i o su z a j e d n o
u r a z d o b l j u o d 1926. d o p o č e l i raditi 1 9 2 6 . g o d i n e ,
1952. g o d i n e s n i m i l i a prije toga su snimali s a m o ­
mnoštvo nijemih i tonskih stalne f i l m o v e . N j i h o v prvi
filmova. film z v a o se Putting the Pants
on Philip. U k u p n o su snimili
S t a n l i o , ili Arthur S t a n l e y 60 kratkih i 27 c j e l o v e č e r n j i h
Jefferson, rođen je 1890. f i l m o v a . Stanlio je g l u m i o vit­
godine u Ulverstonu kog luckastog č o v j e k a ,
(Lancashire, Engleska). a Olio debelog hvalisavca.
Karijeru j e z a p o č e o
u vedrim muzičkim
priredbama, a 1910. godine
koju j e v o d i o glazbenik J o e
O l i v e r . S njima je snimio n e ­
koliko p l o č a , a zatim je na­
pustio g r u p u i p o s t a o s a m o ­
stalni i z v o đ a č .
Pripisuje mu se p j e v a n j e
u k o j e m se umjesto riječi iz­
g o v a r a j u besmisleni s l o g o v i .
Tridesetih g o d i n a o v o g a
stoljeća o s n o v a o je vlastitu
g r u p u i p o s t a o svestrani za­
b a v l j a č . P o j a v i o se u n e k o l i ­
ko f i l m o v a , p r i m j e r i c e u Dia­
mond LH s M a e W e s t i Hello
Dollys B a r b a r o m S t r e i s a n d .
U m r o je 1971. godine.

> T K O JE B I O ELVIS
PRESLEY?
Elvis P r e s l e y j e j e d n a o d pr­
vih »pop« zvijezda. Bio je
r o c k ' n ' r o l l p j e v a č čija je p o ­
java na p o z o r n i c i r e d o v i t o
izazivala p o m u t n j u u gleda­
lištu. N a j v e ć u slavu posti­
gao je p e d e s e t i h i šezdese­
tih g o d i n a s p j e s m a m a H e ­
artbreak Hotel, Jailhouse
R o c k i His Latest F l a m e .
Elvis j e r o đ e n 1 9 3 5 . g o d i n e
u siromašnoj južnoameričkoj
obitelji. M l a d o s t j e v e ć i n o m
proveo u Memphisu u Ten-
< T K O JE S T V O R I O
MICKEY MOUSEA?
P o z n a t i lik M i c k e y M o u s e
djelo je slavnog umjetnika
a n i m i r a n i h f i l m o v a VValta
Disneva. O s i m Mickeya
Disney je stvorio Paju Patka
i m n o g e druge likove.
D i s n e y j e živio o d 1 9 0 1 . d o
1 9 6 6 . g o d i n e . U s p j e š n e crta­
n e f i l m o v e p o č e o j e snimati
1 9 2 0 . g o d i n e u Los A n g e l e -
s u . G o d i n e 1 9 2 8 . pojavili s u
se prvi tonski filmovi i D i s n e y
je snimio v r l o uspješan crtani
film s M i c k e y M o u s e o m n a z ­
nesseeu.
G o d i n e 1955. potpisao je
u g o v o r s v e l i k o m diskograf­
skom k u ć o m . U b r z o je po­
stao m e đ u n a r o d n o m zvijez­
d o m , p r e m d a neki nisu o d o ­
bravali n j e g o v stil. O d i j e v a o
se u blještavu o d j e ć u , glasno
pjevao i vatreno plesao.
E l v i s o v a j e glazba s n a ž n o
utjecala na kasnije p o p p j e v a ­
č e , n a r o č i t o n a B e a t l e s e , ali
m u j e vlastita p o p u l a r n o s t
počela opadati. Bio je umi­
šljeni bolesnik i u z i m a o je g o ­
l e m e k o l i č i n e tableta, koje su
bile u z r o k o m n j e g o v e smrti
1979. godine.
< TKO SU BILI
BEATLESI?
B e a t l e s i su bili britanski v o -
k a l n o - i n s t r u m e n t a l n i sastav
koji je š e z d e s e t i h g o d i n a
postigao veliku popular­
nost.
Č l a n o v i B e a t l e s a bili su J o h n
Lennon ( 1 9 4 0 - 1 9 8 0 ) , Paul
M c C a r t n e y (rođen 1942), G e -
o r g e H a r r i s o n ( r o đ e n 1943)
i R i n g o Starr ( r o đ e n 1 9 4 0 ,
a p r a v o mu je ime R i c h a r d
Starkey).
U p r v i m g o d i n a m a svoga
postojanja, prije n e g o im se
JMJETNOST I ZABAVA
van Parobrod Willie.
Slijedili su i drugi p o z n a t i
crtani f i l m o v i , a m e đ u njima
i Tri praščića (s p j e s m o m T k o
s e boji v u k a j o š ? ) . P o j a v o m
f i l m o v a u boji D i s n e y je sni­
m i o prvi c j e l o v e č e r n j i film
Snjeguljica i sedam patuljaka.
Č e t r d e s e t i h g o d i n a našeg
stoljeća p o č e o je snimati fil­
m o v e o p r i r o d i , a j e d a n od
najpoznatijih je Živa pustinja.
Kasnije se o k r e n u o d j e č j i m
f i l m o v i m a u kojima je p o v e z i ­
v a o žive glumce sa crtanim
l i k o v i m a . J e d a n o d najuspješ­
nijih bio je film Mery Poppins
snimljen 1 9 6 4 . g o d i n e .
pridružio R i n g o Starr, B e a t l e ­
si su v e ć i n o m boravili
u H a m b u r g u i L i v e r p o o l u . Pr­
vi v e ć i uspjeh postigli su
1 9 6 2 . g o d i n e s p j e s m o m Lo­
ve me do. G o d i n u d a n a kas­
nije uspjeh su p o n o v i l i s pje­
s m o m Please Please Me.
Stekavši v e l i k u p o p u l a r ­
nost, B e a t l e s u su p o č e l i mije­
njati svoj stil. Na njih su utje­
cali indijska g l a z b a i religija,
k a o i ideje » d j e c e c v i j e ć a «
koje su se razvile tih g o d i n a .
N a k o n n e k o l i k o snimljenih
a l b u m a Beatlesi su se 1 9 7 0 .
g o d i n e razišli.
97
V TKO SU BILI PRVI
LIJEČNICI?
M e d i c i n a potječe još iz
pretpovijesnih vremena.
M e đ u t i m , tisućama godina
temeljila se uglavnom na
praznovjerju.
0 pretpovijesnoj medicini
z n a d e m o v r l o m a l o . P a ipak,
ljudi iz tog v r e m e n a sigurno
su p o z n a v a l i ljudsko tijelo,
jer su liječili r a n e i l o m o v e
kostiju. J e d n a o d pretpovijes­
nih »terapija« bilo je t r e p a n i -
ranje. Izlječitelji su izrezivali
okrugli k o m a d i ć kosti iz p a c i ­
j e n t o v e l u b a n j e , vjerujući d a
ć e kroz taj o t v o r zli d u h o v i
napustiti tijelo.
M e đ u najbolje d r e v n e li­
j e č n i k e ubrajaju s e E g i p ć a n i .
O n i su oko 1500. godine
stvorili bogati riječnik struč­
nih m e d i c i n s k i h n a z i v a , a iz­
vodili su i p o k u s e u kirurgiji
1 farmaciji.
98
V T K O JE O T A C
MEDICINE?
O k o 400. g o d i n e p r . n . e r e
grčki liječnik Hipokrat
(460—370. g o d . p r . n . e r e )
osnovao je na otoku Kosu
prvu medicinsku školu.
U Hipokratovoj medicinskoj
školi studenti su učili da b o ­
lesti u z r o k u j u p o r e m e ć a j i
u rada o r g a n a , a ne zli d u h o ­
vi i d e m o n i . M e đ u t i m , H i p o ­
krat i n j e g o v i sljedbenici nisu
dovoljno poznavali građu
ljudskog tijela. V j e r o v a l i su
da se bolesti javljaju z b o g n e ­
u r a v n o t e ž e n o s t i vitalnih tje­
lesnih t e k u ć i n a — krvi, sluzi,
te ž u t e i c r n e ž u č i .
Hipokrat i njegovi sljedbe­
nici napisali su v i š e od 50
knjiga. Iz tog v r e m e n a potje­
č e H i p k r a t o v a z a k l e t v a koju
još i d a n a s p o l a ž u svi liječ­
nici.
V T K O JE B I O GALEN?
G a l e n j e ž i v i o o d 129. d o
200. g o d i n e p r . n . e r e i b i o
je jedan od najvećih grčkih
anatoma. Njegove su se
ideje održale stotinama go­
dina.
G a l e n se r o d i o u P e r g a m u
(današnjoj Turskoj). U dobi
o d 3 0 g o d i n a p o s t a o j e liječ­
nik u gladijatorskoj školi,
a kasnije je o d s e l i o u R i m
gdje s e b a v i o a n a t o m i j o m .
P r o u č a v a o j e m n o g e životi­
nje, ali n i k a d a ljude.
G a l e n j e d o š a o d o ideje
0 n a č i n u rada fiziološkog s u ­
stava. S m a t r a o je da tijelo sa­
drži d u h o v e što nastaju i n e ­
staju u arterijama, v e n a m a
1 živcima. M n o g e G a l e n o v e
zamisli bile su p o g r e š n e i te­
meljile su se na starim knjiga­
m a , a ne na p r o u č a v a n j u
ljudske a n a t o m i j e . U n a t o č
t o m e o d r ž a l e s u s e sve d o
16. stoljeća.
Galenov fiziološki sustav
V T K O JE P R V I
PRIMIJENIO
AKUPUNKTURU?
Akupunktura (liječenje
u b a d a n j e m iglica u tijelo)
se u kineskoj m e d i c i n i u p o ­
trebljavala tisućama go­
dina.
P r e m a kineskoj taoističkoj re­
ligiji rad tijela ovisi o d v a s u ­
protna stanja z v a n a jin i j a n g .
Jang je p o v e z a n sa svjetlošću,
S u n c e m , jugom, muškošću
i s u h o ć o m . J i n se o d n o s i na
t a m u , M j e s e c , sjever, ž e n k o s t
i v l a g u . V j e r u j e se da su s v e
bolesti p o s l j e d i c a n e u r a v n o ­
teženosti tih d v a j u stanja.
Akupunkturom se ponov­
no uspostavlja r a v n o t e ž a iz­
m e đ u jina i j a n g a . Iglice d u ­
g a č k e 2 do 25 c e n t i m e t a r a
u b a d a j u se u j e d n u ili više to­
čaka raspoređenih duž odre­
đ e n i h linija na l j u d s k o m tije­
l u . T a k o se m o g u ostaviti i po
n e k o l i k o sati. Taj se n a č i n li­
ječenja upotrebljava i danas,
a p o n e k a d se a k u p u n k t u r a
koristi i prilikom o p e r a c i j a
umjesto anestetika.
V T K O JE B I O
PARACELSUS?
P a r a c e l s u s (1493-1541) je
bio švicarski liječnik. Nje­
g o v o pravo ime bilo je The-
ophrastus Bombastus von
H o h e n h e i m . B i o j e tašt
č o v j e k i ž i v i o je u s k l a d u sa
svojim srednjim i m e n o m .
I m e P a r a c e l s u s je u z e o jer
to znači »bolji od Celsusa«,
poznatog rimskog liječnika.
Paracelsus je uvelike pridonio
razvoju medicine. N a p i s a o je
p r v u knjigu o bolestima p r o ­
fesija p o d n a z i v o m »Bolesti
r u d a r a « , a tvrdio je i da je
č i s t o ć a temelj z d r a v l j a . P r v i
j e upotrijebio l a u d a n u m , p a
s e smatra o c e m anestezije.
J e d n a o d n j e g o v i h važnijih
ideja bila je da a l k e m i č a r i
moraju proučavati kako se
p r o i z v o d e lijekovi, a ne
zlato.
Paracelsus je 1527. godine
p o s t a o profesor m e d i c i n e na
sveučilištu B a s l e . Prije p o ­
četka p r v o g p r e d a v a n j a jav­
n o j e spalio G a l e n o v e knjige,
naglašavajući da medicinu
treba učiti p r o u č a v a j u ć i ljud­
sko tijelo, a ne čitajući stare
knjige.
99
MEDICINA

V T K O JE I Z R A D I O PRVE
UMJETNE UDOVE?

A m b r o i s e P a r e (1510-1590)
je bio francuski kirurg. On
je na više načina unaprije­
dio kirurgiju, a i z u m i o je
i nekoliko savršenih umjet­
nih udova.

P o č e t k o m 16. stoljeća kirur­

ške z a h v a t e nisu izvodili li­
j e č n i c i , v e ć je to bio posao
brijača. P a r e j e k a o d j e č a k
u č i o z a n a t k o d j e d n o g brija­
č a , a 1 5 4 1 . godine je kao
o s p o s o b l j e n i brijač-kirurg
pristupio v o j s c i . N a k r a j u j e
p o s t a o kirurg f r a n c u s k o g kra­
lja H e n r i k a I I . i n j e g o v a tri si­
na što su ga kasnije naslije­
dila.
P a r e je bio v r l o traženi ki­
rurg jer je u kirurgiju u v e o
mnoga poboljšanja. Naprirn-
jer, k r v a r e n j e nije z a u s t a v l j a o
kipućim uljem, v e ć je p o d v e ­
z i v a o o š t e ć e n e arterije i ranu
pokrivao oblogom.
Pare je izumio nekoliko
umjetnih u d o v a . M e đ u njima
je bila i ruka koja se savijala
u laktu, te šaka s p o k r e t n i m
prstima.
A T K O JE B I O NAJVEĆI
RANI ANATOM?
Flamanski liječnik Andrija
Vesal (1514-1564) je prvi
temeljito proučio ljudsku
anatomiju.
G a l e n o v e ideje o ljudskoj
anatomiji o d r ž a l e su se tije­
k o m č i t a v o g srednjeg v i j e k a .
R a z l o g t o m e bila j e č i n j e n i c a
da a n a t o m i nisu sami secirali
leševe.
G a l e n o v o m u č e n j u s e prvi
suprotstavio Talijan M o n d i n o
d e Luzzi ( 1 2 7 5 - 1 3 2 6 ) , koji
j e n a p i s a o knjigu p o s v e ć e n u
isključivo a n a t o m i j i . M e ­
đutim, učenje anatomije se
nije z n a t n o p r o m i j e n i l o s v e
do vremena Vesala.
Vesal je anatomiju učio na
n e k o l i k o talijanskih s v e u č i l i ­
šta. B i o j e n e z a d o v o l j a n lo­
šim s e k c i j a m a koje su izvodili
asistenti, pa j e , k a o i L u z z i ,
p o k u š a o s a m secirati ljudsko
tijelo. N a k o n d u g o t r a j n o g
istraživanja n a p i s a o j e j e d n u
o d najznačajnijih knjiga
u povijesti z n a n o s t i . Z v a l a se
De Corporis Humani Fabrica
( O građi ljudskog tijela). N a
gornjoj slici p r i k a z a n je j e d a n
od crteža iz te knjige.
A T K O JE O T K R I O
OPTOK KRVI?
Engleski liječnik W i l l i a m
H a r v e y (1578-1657) prvi je
otkrio kako krv kola ti­
jelom.
William Harvey je mnogo
v r e m e n a p o s v e t i o istraživanju
srca i krvnih žila. N a k r a j u je
z a k l j u č i o d a G a l e n nije b i o
u p r a v u . Krv ne nastaje i n e ­
staje u tijelu, v e ć kola s r c e m ,
v e n a m a i arterijama u s a m o
j e d n o m s m j e r u . Z a l i s c i u srcu
i v e n a m a s p r e č a v a j u protje­
c a n j e krvi u s u p r o t n o m
smjeru.
H a r v e v e v a teorija s e t e m e ­
ljila na č i n j e n i c i da arterije
i v e n e m o r a j u biti p o v e z a n e .
H a r v e y je z a k l j u č i o da se ar­
terije i v e n e granaju na s v e
m a n j e i m a n j e o g r a n k e , pa su
žile koje ih p o v e z u j u toliko
m a l e d a s e n e m o g u vidjeti
g o l i m o k o m . Talijanski fizi­
olog Marcello Malpighi
( 1 6 2 8 - 1 6 9 4 ) je s p o m o ć u
m i k r o s k o p a d o k a z a o isprav­
nost te ideje.
H a r v e y je 1628. godine
o b j a v i o svoja otkrića. U p o ­
č e t k u su n j e g o v e ideje ismija­
n e , ali su n a k o n n j e g o v e smr­
ti n a p o k o n p r i h v a ć e n e .

100

A T K O JE O T K R I O LIJEK
PROTIV SKORBUTA?
Škotski liječnik J a m e s Lind
( 1 7 1 6 - 1 7 9 4 ) j e 1747. g o d i n e
otkrio da se v o ć e m m o ž e
spriječiti pojava skorbuta.
Lind je primijetio da se skor­
but javlja s a m o k o d ljudi koji
jedu malo v o ć a i p o v r ć a .
U s p i o je u to uvjeriti k a p e t a ­
na C o o k a , te je sedamdesetih
g o d i n a 18. stoljeća u s p j e š n o
spriječio p o j a v u skorbuta
m e đ u p o s a d o m . Britanska
mornarica je 1795. godine
p o č e l a m o r n a r i m a d a v a t i li­
m u n o v sok.
> T K O JE O T K R I O
CJEPIVO PROTIV
BOGINJA?
Engleski liječnik Edvvard
J e n n e r ( 1 7 4 9 - 1 8 2 7 ) j e 1796.
g o d i n e o t k r i o d a o s o b a za­
ražena kravljim boginjama
ne m o ž e oboliti od velikih
boginja.
V e l i k e b o g i n j e , ili v a r i o l a , bi­
le su n e k o ć j e d n a od najstraš­
nijih bolesti. U 18. stoljeću je
svaka treća z a r a ž e n a o s o b a
umrla.
M e đ u t i m , J e n n e r je primi­
jetio da ljudi koji j e d n o m p r e -
A T K O JE O T K R I O DA
BOLESTI UZROKUJU
MIKROBI?
Francuski kemičar Louis Pa-
s t e u r ( 1 8 2 2 - 1 8 9 5 ) j e 1866.
godine otkrio da bolesti
u z r o k u j u s i t n i o r g a n i z m i , ili
mikrobi. Bila je to tek jedna
o d m n o g i h zasluga o v o g
velikog znanstvenika.
Louis Paster nije b i o b i o l o g
i liječnik, v e ć k e m i č a r .
G o d i n e 1854. odlučio se
posvetiti v r e n j u a l k o h o l a i pi­
v a , d o k a z u j u ć i da ih u z r o k u ­
ju živi o r g a n i z m i - k v a š č e v e
gljivice. P r e d l o ž i o je da se v i ­
b o l e t u bolest n e m o g u p o ­
n o v n o oboljeti. Vjerovalo se
d a seljaci z a r a ž e n i b e z o p a s ­
nim kravljim b o g i n j a m a ne
obolijevaju od variole, pa je
J e n n e r o d l u č i o t o ispitati.
G o d i n e 1786. pronašao je
ž e n u z a r a ž e n u kravljim b o g i ­
n j a m a , te je t e k u ć i n u iz j e d ­
n o g n j e n o g m j e h u r a ubrizgao
d j e č a k u . N e k o l i k o d a n a kas­
nije z a r a z i o je d j e č a k a v e l i ­
kim b o g i n j a m a , ali se bolest
nije p o j a v i l a . N a k o n n e k o l i k o
g o d i n a cijepljenje protiv v e l i ­
kih boginja p r i h v a ć e n o je
u m n o g i m z e m l j a m a , pa je ta
bolest g o t o v o istrijebljena.
MEDICINA
n o zagrijava d o 5 0 ° C k a k o b i
se ubile n e ž e l j e n e stanice
k v a s c a i spriječilo da se v i n o
starenjem ukiseli. Taj se p o ­
stupak n a z i v a » p a s t e r i z a c i ­
j o m « i u p o t r e b l j a v a se još
i d a n a s za ubijanje bakterija
u mlijeku.
Pasteur j e 1 8 6 0 . g o d i n e
napokon opovrgao zamisao
da m i k r o o r g a n i z m i nastaju iz
n i č e g a tijekom r a s p a d a n j a
n e k e tvari. D o k a z a o j e d a
zrak sadrži s p o r e m i k r o o r g a ­
n i z a m a ( m i k r o b a ) koje n a p a ­
d a j u h r a n u i d r u g e tvari. Šest
g o d i n a kasnije spasio je fran­
c u s k u industriju svile otkrivši
m a l e n i o r g a n i z a m što je na­
padao svilce i njihovu hranu.
Sva ta proučavanja dovela
su Pasteura na p o m i s a o da su
m i k r o b i u z r o č n i c i bolesti, te
da se m o g u prenositi s j e d n e
osobe na drugu.
G o d i n e 1 8 8 1 . uspješno j e
i s p r o b a o c j e p i v o protiv c r n o g
prišta, k o b n e bolesti koja je
napadala goveda i o v c e ,
a četri g o d i n a kasnije uspio
j e spriječiti b j e s n o ć u . P a s t e -
u r o v institut o s n o v a n 1 8 8 8 .
g o d i n e s ciljem suzbijanja
bjesnoće danas je jedan od
najpoznatijih c e n t a r a za bi­
o l o š k a istraživanja.
101
 MEDICINA
A T K O ]E P R V I
PRIMIJENIO
ANESTEZIJU?
Ideju o primjeni anestezije
u kirurgiji prvi je p r o š i r i o
američki zubar William
M o r t o n (1819-1868).
W i l l i a m M o r t o n nije otkrio
anesteziju. U s p a v l j u j u ć a
svojstva d u š i k o v o g oksidula
ili »rajskog plina« otkrio je
1800. godine H u m p h r y D a v y
( 1 7 7 8 - 1 8 2 9 ) , dok je 1 8 3 1 .
američki kemičar Samuel
G u t h r i e ( 1 7 8 2 - 1 8 4 8 ) otkrio
k l o r o f o r m . Izraz »anestetik«
prvi j e upotrijebio a m e r i č k i
liječnik O l i v e r W e n d e l l H o l ­
mes ( 1 8 0 9 - 1 8 9 4 ) .
Prvi z a p i s o primjeni a n e ­
stetika u kirurgiji p o t j e č e iz
1 8 4 2 , k a d j e a m e r i č k i liječ­
nik C r a w f o r d L o n g
( 1 8 1 5 - 1 8 7 8 ) upotrijebio eter
prilikom uklanjanja t u m o r a .
W i l l i a m M o r t o n se 1844.
godine tražeći način bezbol­
n o g v a đ e n j a z u b a zainteresi­
rao za eter. Z a j e d n o s C h a r -
lesom J a c k s o n o m
(1805-1880) on je izumio
postupak anesteziranja. N j e ­
gova prva operacija p o d ane­
stezijom i z v e d e n a je u rujnu
1846. godine.
102
A T K O JE U KIRURGIJI
PRVI PRIMIJENIO
ANTISEPTIKE?
Engleski kirurg J o s e p h Li-
s t e r ( 1 8 2 7 - 1 9 1 2 ) j e 1865.
godine p o č e o upotrebljava­
ti k a r b o l n u kiselinu za
sprečavanje infekcije.
L o s e p h Lister je studij m e d i c i ­
ne završio 1852. godine. Bio
je kirurg, a p o s e b n o se p o ­
svetio a m p u t a c i j i (rezanju
u d o v a ) . N e k o l i k o g o d i n a ra­
nije W i l l i a m M o r t o n j e u v e o
t e h n i k e anestezije i Lister je
b i o z a h v a l a n što m o ž e izvo­
diti b e z b o l n e kirurške z a h v a ­
te. M e đ u t i m , zabrinuo g a j e
broj p a c i j e n a t a koji su umirali
o d infekcije.
G o d i n e 1865. saznao je za
P a s t e u r o v a istraživanja m i ­
k r o b a i bolesti, te je želio
ubiti bakterije u o p e r a t i v n i m
ranama. Izvodio je pokuse
s m n o g i m kemijskim s p o j e v i ­
m a , da bi na kraju otkrio da
je oblog natopljen karbolnom
kiselinom v r l o d j e l o t v o r a n .
Prvi p a c i j e n t k o j e g je liječio
na taj n a č i n b i o je p e t o g o d i š ­
nji d j e č a k s p r e l o m o m c j e v a -
n i c e . Lister je raspršivao kar­
b o l n u kiselinu k a k o bi stvorio
antiseptički o b l a k o k o o p e r a ­
cijskog stola.
A T K O JE I Z D V O J I O
BAKTERIJU ŠTO
UZROKUJE
TUBERKULOZU?
Njemački znanstvenik Ro­
be rt K o c h (1843-1910) je
1883. g o d i n e o t k r i o b a c i l
tuberkuloze. Za to je djelo
1905. g o d i n e n a g r a đ e n N o -
belovom nagradom za me­
dicinu i fiziologiju.
R o b e r t K o c h j e bolesti p r o ­
u č a v a o r a d e ć i k a o seoski li­
ječnik nedaleko Breslaua.
P o s e b n o se z a n i m a o za bak­
teriju što k o d g o v e d a u z r o k u ­
je crni prišt. U s p i o je uzgojiti
bakteriju u k r v n o m s e r u m u
i p r o u č a v a o njen životni c i ­
klus.
K o c h se preselio u Berlin
gdje j e razvijao v a ž n e t e h n i k e
p r o u č a v a n j a bakterija. M e đ u
njima je bila i t e h n i k a uzgaja­
nja bakterija na agar-agaru
koja s e d a n a s r e d o v i t o u p o ­
t r e b l j a v a . T a k o đ e r j e stvorio
pravila z a p r e p o z n a v a n j e
bakterija što u z r o k u j u p o j e d i ­
n e bolesti.
N a j v a ž n i j e bakterije što ih
j e K o c h otkrio u z r o k u j u t u ­
b e r k u l o z u , koleru i b u l o z n u
kugu. K o c h se, kao i Pasteur,
smatra o s n i v a č e m m e d i c i n ­
ske bakteriologije.

A T K O JE B I O
SIGMUND FREUD?
Sigmund Freud
(1856-1939) je bio austrijski
psihijatar. B i o je osnivač
p s i h o a n a l i z e , a p o z n a t je
i po i d e j a m a o s n o v i m a
i razvoju djece.
N a k o n studija m e d i c i n e F r e ­
ud se 1 8 8 1 . godine posvetio
p r o u č a v a n j u biologije ž i v č a ­
n o g sustava, a n a r o č i t o živ­
č a n i h stanica. U s k o r o su nje­
g o v u p a ž n j u privukli p s i h o l o ­
ški p r o c e s i u m o z g u , te je ot­
krio da se o d r e đ e n i m e n t a l n i
p o r e m e ć a j i m o g u popraviti
hipnozom.
Kasnije j e F r e u d h i p n o z u
zamijenio tehnikom »slobod­
nih asocijacija« ili »liječenja
p r i č a n j e m « . P a c i j e n t e j e psi-
h o a n a l i z i r a o puštajući ih da
pričaju o d o g a đ a j i m a iz d j e ­
tinjstva koji su k o d njih osta­
vili d u b o k e t r a g o v e , te se o n i
s njima ne m o g u suočiti. F r e ­
ud je t a k o đ e r v j e r o v a o da su
s n o v i o d r a z stanja n e s v j e s n o g
uma. G o d i n e 1900. izdao je
knjigu Tumačenje snova.
A T K O JE P R O N A Š A O
NAČIN SPREČAVANJA
DJEČJE PARALIZE?
Prvo cjepivo koje je uspješ­
no sprečavalo dječju parali­
zu pripremio je američki
mikrobiolog J o n e s Salk (ro­
đ e n 1914).
R o b e r t K o c h i drugi z n a n s t v e ­
nici uspješno su uzgajali bak­
terije, ali su virusi predstavlja­
li m n o g o veći problem. Pa
ipak, 1 9 4 9 . g o d i n e a m e r i č k i
m i k r o b i o l o g J o h n E n d e r s (ro­
đ e n 1897) uspio j e uzgojiti v i ­
rus d j e č j e p a r a l i z e .
S a d a se taj virus lako m o ­
gao proučavati. Salk je poku­
š a v a o ubiti virus na taj n a č i n
da ne m o ž e više uzrokovati
bolest, ali da i dalje p o t i č e
p r o i z v o d n j u zaštitnih antitije­
la. G o d i n e 1 9 5 2 . j e u t o m e
u s p i o , i c j e p i v o se v e ć n a k o n
dvije godine proizvodilo
u velikim količinama.
Američki mikrobiolog Al-
bert S a b i n j e 1 9 5 7 . g o d i n e
( r o đ e n 1906) izradio c j e p i v o
protiv d j e č j e paralize koje je
s a d r ž a l o ž i v e viruse p r e s l a b e
d a u z r o k u j u bolest. M a s o v n a
cijepljenja protiv d j e č j e p a r a ­
lize z a p o č e l a su 1 9 6 0 . g o d i ­
n e , te je ta bolest g o t o v o istri­
jebljena.
MEDICINA
A T K O JE PRVI P U T A
PRESADIO SRCE?
P r v u transplantaciju ljud­
skog srca izveo je 3. prosin­
c a 1967. g o d i n e j u ž n o a f r i č ­
ki kirurg Christiaan Barnard
( r o đ e n 1922).
Kirurzi su b u b r e g e i s r c e p o ­
kušavali presaditi još č e t r d e ­
setih g o d i n a n a š e g stoljeća.
G l a v n i p r o b l e m predstavljao
j e prirodni tjelesni o b r a m b e n i
sustav koji je » o d b a c i v a o «
n o v i o r g a n . T a j e t e š k o ć a na­
pokon ublažena otkrićem da
pacijent ima m n o g o v e ć e
mogućnosti preživljavanja
a k o m u s e tkivo p o d u d a r a
s tkivom d a v a o c a . Istovreme­
no su pripremljeni i lijekovi
z a slabljenje tjelesnog o b r a m ­
b e n o g sustava što se i n a č e
bori protiv »stranih tijela«.
N a k o n B a r n a r d o v e uspješ­
ne o p e r a c i j e , širom svijeta se
i z v o d e stotine takvih trans­
plantacija. D a n a s s e č a k
i n o v o r o đ e n č a d i m o ž e pre­
saditi s r c e . M e đ u t i m , to je vr­
lo s l o ž e n a o p e r a c i j a , a p a c i ­
jenti su z b o g lijekova za k o n ­
trolu o b r a m b e n o g sustava
podložni bolestima.
V T K O JE PRVI T V R D I O
DA ZEMLJA KRUŽI OKO
SUNCA?
U v r i j e m e k a d j e o d 320. d o
250. g o d i n e p r . n . e r e A r i s -
tarh živio u Aleksandriji v e ­
ćina ljudi je smatrala da je
Zemlja središte svemira.
On se s t i m e nije složio,
već je tvrdio da Zemlja kru­
ži o k o S u n c a . Trebalo je još
g o t o v o 2000 g o d i n a d a s e
dokaže njegovo mišljenje.
Aristarh j e t a k o đ e r p o k u š a o
izmjeriti udaljenost M j e s e c a
od Z e m l j e i usporediti je
s udaljenosti S u n c a . N i j e
imao teleskopa, pa dobiveni
rezultati nisu bili t o č n i . Z a k ­
ljučio j e d a j e udaljenost
S u n c a i Z e m l j e 2 0 puta v e ć a
n e g o udaljenosti M j e s e c a
i Z e m l j e , d o k taj o d n o s ustva­
ri iznosi 4 0 0 puta.
V j e r o v a o je i da p r o m j e r
M j e s e c a iznosi t r e ć i n u p r o m ­
jera Z e m l j e .
V T K O JE I Z R A D I O
PRVU KARTU
ZVJEZDANOG NEBA?
U 2. stoljeću pr. n. e r e na
sredozemnom otoku Rodo-
s u živio j e H i p a r h . O n j e
134. g o d i n e p r . n . e r e , n a ­
kon eksplozije »nove«
u zviježđu Š k o r p i o n a , sas­
t a v i o k a t a l o g o d 850 z v i j e z ­
da uočenih prostim o k o m .
P o z n a t je i n j e g o v klasifika-
c i j s k i s i s t e m z v i j e z d a p o ja­
k o s t i ili » m a g n i t u d i « k o j i s e
upotrebljava još i danas.
H i p a r h o v klasifikacijski sistem
dijeli z v i j e z d e u šest s k u p i n a .
Najsjajnije z v i j e z d e imaju
m a g n i t u d u 1, a najslabije 6.
S u v r e m e n a mjerenja s u p o k a ­
zala da su z v i j e z d e s m a g n i ­
t u d o m 1 t o č n o stotinu puta
sjajnije od o n i h s m a g n i t u ­
d o m 6 , t e s u p o toj n o v o j
ljestvici n e k e z v i j e z d e o z n a ­
č e n e s m a g n i t u d o m 0 ili č a k
— 1. Najsjajnija z v i j e z d a na
n e b u je Sirius (na slici) u z v i ­
j e ž đ u V e l i k o g psa, čija m a g ­
nituda iznosi — 1 , 5 8 . N a j s l a ­
bije z v i j e z d e u o č e n e m o d e r ­
nim t e l e s k o p i m a su 24 — 1 50
milijuna puta slabije o d n a j ­
slabijih z v i j e z d a vidljivih
prostim o k o m !
Hiparh je pronašao i n o v e
n a č i n e mjerenja udaljenosti
Mjeseca od Zemlje. Prouča­
v a j u ć i »paralaksu« ( n a č i n na
koji s e M j e s e c p o m i č e ispred
zvijezda dok se Zemlja okre­
će u svemiru) z a k l j u č i o je da
ta udaljenost iznosi 30 p r o m ­
jera Z e m l j e , što je v r l o blizu
stvarnoj vrijednosti.
K a o većina njegovih suvre­
menika, Hiparh je vjerovao
da S u n c e i planeti k r u ž e o k o
Z e m l j e , te je zamislio sistem
nevidljivih rotirajućih kugli
koje n o s e n e b e s k a tijela.

> T K O JE P R V I
USPJEŠNO PREDVIDIO
KRETANJE PLANETA?
K l a u d i j e P t o l o m e j koji je
u 2. s t o l j e ć u n. e. živio
u E g i p t u slavu je s t e k a o
»Ptolomejevim sistemom«
Sunca, Zemlje i planeta.
S m a t r a o je da se Z e m l j a na­
lazi u s r e d i š t u s u s t a v a . D a
bi objasnio složeno kreta­
nje planeta po n e b u pret­
postavio je da kružeći oko
Z e m l j e svi p l a n e t i o p i s u j u
m a l e k r u ž n i c e ili » e p i -
cikle«.
> T K O JE B I O
KOPERNIK?
Poljski astronom Nikola
K o p e r n i k (1473-1543) bio
je prvi znanstvenik n a k o n
A r h i m e d a koji j e v j e r o v a o
da Z e m l j a i planeti kruže
oko Sunca. Svoje ideje je
o b j a v i o u knjizi čiji je p r v i
p r i m j e r a k v i d i o t e k n a sa­
mrtnoj postelji. Po toj su
knjizi svi s i s t e m i sa S u n c e m
u središtu nazvani »koper-
nikanskim«.
Kopernikova predodžba Sun­
č e v o g sustava nije bila t o č n a
A T K O JE B I O T Y C H O ?
T y c h o B r a h e (1546-1601) je
bio posljednji veliki astro­
n o m koji je s v e m i r p r o m a ­
trao prostim o k o m jer je te­
leskop izumljen neposred­
no nakon njegove smrti. Pa
SVEMIR
Č u d e s n o j e što j e P t o l o m e j e v
sistem, koji n a m d a n a s izgle­
da posve umjetno, omogućio
da se p o l o ž a j i planeta p r e d v i ­
de s t o l i k o m t o č n o š ć u da se
o d r ž a o 1500 g o d i n a , o d n o s ­
no do početka doba moder­
ne astronomije. Ptolomej je
izdao i obnovljeno izdanje
H i p a r h o v o g kataloga, t e o b ­
javio popis od 48 zviježđa
poznatih u njegovo d o b a .
S v a ta z v i j e ž đ a ( p r i m j e r i c e
U r s a M a j o r , Veliki m e d v j e d )
priznata su j o š i d a n a s . P o d a ­
ci o P t o l o m e j e v i m p r o m a t r a ­
njima, k a o i k a t a l o g , s a č u v a ­
ni su u knjizi Almagest.
epicikl
jer se u n j e g o v o v r i j e m e v j e ­
r o v a l o da sva svemirska kre­
tanja slijede p r a v i l n e k r u ž n i c e
ili linije. B u d u ć i da planeti
o k o S u n c a kruže u elipsama,
K o p e r n i k se za o b j a š n j a v a n j e
n j i h o v o g kretanja p o n e b u
m o r a o poslužiti P t o l o m e j e ­
vim epiciklima. M e đ u t i m ,
proširio je ideju da se Z e m l j a
ipak k r e ć e . N e k o s u v r i j e m e
o b a sistema imala s v o j e pris­
talice.
Kopernik se bojao poraza,
pa je tvrdio da teoriju treba
smatrati s r e d s t v o m za istraži­
v a n j e , a ne istinom.
U d o b i od s a m o 1 7 g o d i n a
m l a d i D a n a c j e primijetio d a
Jupiter i S a t u r n z n a t n o o d s t u ­
paju od p o l o ž a j a g d j e su se
prema Ptolomejevim tablica­
ma trebali nalaziti. To ga je
p o t a k l o na pažljivo p r o m a t r a ­
nje p l a n e t a , koje m u j e o m o ­
gućilo d a postavi t e m e l j e m o ­
d e r n e teorije o S u n č e v o m
sustavu. Nije u potpunosti
prihvatio ideju d a s e S u n c e
nalazi u središtu, v e ć je pret­
ipak, Tychova su promatra­
p o s t a v i o d a planeti k r u ž e o k o
nja bila t o l i k o p r e c i z n a da
S u n c a , a S u n c e obilazi Z e m ­
je Kepler njegove bilješke
lju. Tu je z a m i s a o kasnije
primijenio za dokazivanje
opovrgnuo Kepler.
da Z e m l j a i planeti kruže
oko Sunca.
105
 SVEMI
> T K O JE O T K R I O
JUPITEROVE MJESECE?
G a l i l e o G a l i l e i , p o z n a t i j i sa­
mo kao G a l i l e o , živio je
u v r e m e n u procvata astro­
n o m i j e i znanosti. Za nje­
g o v o g života (1564-1642)
upotrijebljeni su prvi teles­
kopi, a Galileo je bio jedan
od prvih ljudi koji su ih
usmjerili prema n e b u . Tako
je došao do mnogih značaj­
nih otkrića.
Prije 16. stoljeća ljudi su b e z
p o g o v o r a p r i h v a ć a l i pravila
0 prirodi svijeta što ih je sa­
stavio grčki filozof Aristotel.
J e d n o o d pravila j e , n a p r i m -
jer, g o v o r i l o da teški k a m e n
n a z e m l j u p a d a b r ž e o d laga­
n o g . Postoji l e g e n d a d a j e
G a l i l e o to želio isprobati, te
se p o p e o na kosi toranj u Pisi
1 bacio kamenje. O b a kame­
na su na tlo stigla i s t o v r e m e ­
n o , d o k a z u j u ć i d a Aristotel
nije bio u p r a v u , lako v j e r o ­
jatno nije istinita, priča u z v i ­
suje G a l i l e j e v ugled proniclji­
v o g i r a d o z n a l o g u m a , te na­
govještava p o č e t a k m o d e r ­
nog »znanstvenog« d o b a .
K a d je 1 6 0 9 . g o d i n e u Itali­
ju stigla n o v o s t o i z u m u teles­
k o p a , G a l i l e o j e o d m a h izra-
106
< T K O JE O T K R I O
KAKO SE KREĆU
PLANETI?
Nijemac Johannes Kepler
(1571-1630) je otkrio da
putanja koju planeti slijede
obilazeći o k o Sunca ima
oblik elipse, a ne kružnice.
Smatrao je da se unutar
elipse nalaze dva žarišta.
U j e d n o m se žarištu nalazi
S u n c e , a drugo je prazno.
K e p l e r j e d o s v o g v e l i k o g ot­
krića d o š a o p r o u č a v a j u ć i
T v c h o v e bilješke o p r o m a t r a ­
njima M a r s a . Isprva j e v j e r o ­
v a o d a s e planeti m o r a j u kre-
d i o j e d a n primjerak z a s e b e
( m o r a o j e č a k s a m brusiti le­
će) i z a p o č e o astronomska
istraživanja. U o č i o j e s u n č e ­
ve p j e g e i m j e s e č e v e kratere,
te d a l e k o više z v i j e z d a no što
j e m o g a o vidjeti prostim
o k o m . Usmjerivši teleskop
p r e m a p l a n e t i m a , otkrio j e d a
V e n e r a p o k a z u j e faze ili mije­
ne poput mjesečevih, te da
o k o J u p i t e r a kruže četiri sjaj­
na mjeseca. M j e s e c e je
u čast obitelji M e d i c i koja je
u to v r i j e m e v l a d a l a F i r e n z o m
n a z v a o M e d i č i j e v i m zvijez­
dama.
Venerine mijene su doka-
tati po k r u ž n i c a m a te je p o ­
trošio m n o g o g o d i n a nastoje­
ći stvoriti k r u ž n e p u t a n j e koje
bi odgovarale prethodnim
p r o m a t r a n j i m a , da bi ih na-
kraju z a m i j e n i o e l i p s a m a .
K e p l e r j e t a k o đ e r otkrio d v a
svemirska z a k o n a . J e d a n o d
njih p o v e z u j e udaljenost pla­
neta od S u n c a s trajanjem
n j e g o v e g o d i n e , d o k drugi
tvrdi da zamišljena linija koja
povezuje S u n c e sa planetom
prelazi j e d n a k a p o d r u č j a
u j e d n a k o m v r e m e n u (vidi c r ­
tež), jer se planeti u p o d r u č j u
najbližem S u n c u p o m i č u
brže.
z a l e da taj planet kruži o k o
S u n c a , a ne Zemlje. Činjeni­
ca da oko Jupitera kruže mje­
seci bila j e još j e d a n d o k a z
da svemirska tijela osim o k o
Z e m l j e m o g u kružiti i o k o
drugih tijela. M e đ u t i m , p r e ­
ma Bibliji se Z e m l j a nalazila
u središtu s v e m i r a , pa je G a l i ­
leo n a k o n o b j a v l j i v a n j a svojih
otkrića o p t u ž e n za krivovjer­
j e . P o s l j e d n j e g o d i n e s v o g ži­
v o t a p r o v e o je u p r i v i d n o m
izgnanstvu u svojoj vili n e d a ­
leko F i r e n z e .

A T K O JE O T K R I O
U RAN?
W i l l i a m H e r s c h e l je bio je­
dan od najveći astronom­
skih promatrača svih vre­
m e n a . Izradio je najveći te­
leskop svoga doba i s njime
otkrio planet U r a n , kao i ti­
s u ć e n o v i h tijela u našoj
i drugim galaksijama.
Herschel ( 1 7 3 8 - 1 8 2 2 ) je iz
r o d n o g H a n o v e r a preselio
u Englesku da bi o n d j e p o d u ­
č a v a o glazbu. G o d i n e 1774.
p o č e o je slobodno vrijeme
posvećivati astronomiji,
a 1 7 8 1 . g o d i n e je otkrio
U r a n . Kralj G e o r g e III. g a j e
n a g r a d i o za to o t k r i ć e i o m o ­
g u ć i o mu da se b a v i isključi­
vo astronomijom. Nastojeći
prodrijeti što dalje u s v e m i r ,
H e r s c h e l j e izgradio teleskop
sa cijevi d u g a č k o m 12 m e t a ­
ra. N j e g o v glavni cilj bio je
otkriti k a k o su z v i j e z d e ,
z v j e z d a n a jata i o b l a c i svjet­
l e ć e g plina r a s p o r e đ e n i
u svemiru.
T i j e k o m svojih istraživanja
otkrio j e više o d 8 0 0 d v o s t r u ­
kih z v i j e z d a . O t k r i o je da z v i ­
jezde obilaze jedna oko dru­
ge za što im je p o n e k a d p o ­
t r e b n o i više desetljeća ili č a k
stoljeća.
A T K O JE P R V I
IZMJERIO UDALJENOST
ZVIJEZDA?
Pruski astronom Friedrich
W i l h e l m Bessel
(1784-1846) bio je prva
osoba koja je izmjerila uda­
ljenost od Z e m l j e do n e k e
druge zvijezde osim Sunca.
G o d i n e 1838. z a k l j u č i o j e
da se blijeda zvijezda u zvi­
ježđu L a b u d a nalazi 55 mili­
j a r d i k i l o m e t a r a ili š e s t
svjetlosnih godina daleko
od Zemlje.
Bessel j e d o o v o g č u d e s n o g
p o d a t k a d o š a o koristeći se
»paralaksom«. Zvijezdu 61
L a b u d promatrao je dvije no­
ći u r a z m a k u od 6 m j e s e c i ,
tako da se kod svakog pro­
matranja Z e m l j a nalazila na
suprotnim krajevima svoje
p u t a n j e . Č i n i l o se da se z v i ­
j e z d a u šest m j e s e c i p o m a k l a
od točke pA do točke p B .
M j e r e ć i kut p o m a k a (paralak­
su) i p o z n a v a j u ć i udaljenost
Z e m l j e i S u n c a izračunao je
udaljenost z v i j e z d e 61
Labud.
G o d i n e 1844. Bessel j e ot­
krio da najsjanija z v i j e z d a S i ­
nus l a g a n o leluja na n e b u .
Z a k l j u č i o je da z v i j e z d u priv­
lači neki nevidljivi pratilac.
SVEMIR
ter
1 *
—•
A T K O JE B I O HALE?
G e o r g e Ellery H a l e
(1868-1838) je karijeru
započeo kao astronom,
a p r o s l a v i o se i z g r a d n j o m
divovskog teleskopa
s otvorom promjera
5 m e t a r a što je p o s t a v l j e n
na planini Palomar
u Kaliforniji. T e l e s k o p je
z a v r š e n t e k 1948. g o d i n e
n a k o n H a l e o v e smrti i bio
je najveći na svijetu sve do
1976. k a d j e n a K r i m u
u S S S R - u izrađen teleskop
promjera 6 metara.
H a l e je živio u v r i j e m e n a g l o g
porasta z a n i m a n j a za blijeda
i d a l e k a svemirska tijela. Za
n j i h o v o istraživanje t r e b a l o j e
izgraditi t e l e s k o p e s v e l i k i m
p r o m j e r o m da bi skupljali što
više svjetlosti. H a l e je četiri
puta izgradio n a j v e ć i teles­
k o p na svijetu, a sva četiri se
u p o t r e b l j a v a j u i d a n a s . Prije
5 m e t a r s k o g a na planini W i l ­
son u Kaliforniji je p o d i g a o
2,5 i 1,5 metarske t e l e s k o p e
sa z r c a l o m , te 1 metarski te­
leskop s l e ć o m u Y e r k e s u
u W i s c o n s i n u koji se u p o ­
trebljava još o d 1 8 9 7 . g o ­
dine.
107

A T K O JE O T K R I O
U RAN?
W i l l i a m Herschel je bio je­
dan od najveći astronom­
skih promatrača svih vre­
m e n a . Izradio je najveći te­
leskop svoga doba i s njime
otkrio p l a n e t U r a n , kao i ti­
s u ć e n o v i h tijela u našoj
i drugim galaksijama.
H e r s c h e l ( 1 7 3 8 - 1 8 2 2 ) je iz
r o d n o g H a n o v e r a preselio
u Englesku da bi o n d j e p o d u ­
č a v a o glazbu. G o d i n e 1 774.
p o č e o je slobodno vrijeme
posvećivati astronomiji,
a 1 7 8 1 . g o d i n e je otkrio
U r a n . Kralj G e o r g e I I I . g a j e
n a g r a d i o za to o t k r i ć e i o m o ­
g u ć i o mu da se b a v i isključi­
vo astronomijom. Nastojeći
prodrijeti što d a l j e u s v e m i r ,
H e r s c h e l j e izgradio t e l e s k o p
sa cijevi d u g a č k o m 12 meta­
ra. N j e g o v glavni cilj bio je
otkriti k a k o su z v i j e z d e ,
z v j e z d a n a jata i o b l a c i svjet­
l e ć e g plina r a s p o r e đ e n i
u svemiru.
T i j e k o m svojih istraživanja
otkrio j e više o d 8 0 0 d v o s t r u ­
kih z v i j e z d a . O t k r i o j e d a z v i ­
jezde obilaze jedna oko dru­
ge za što im je p o n e k a d p o ­
t r e b n o i više desetljeća ili č a k
stoljeća.
ml
A T K O JE P R V I
IZMJERIO UDALJENOST
ZVIJEZDA?
Pruski astronom Friedrich
Wilhelm Bessel
(1784-1846) bio je prva
o s o b a koja je izmjerila uda­
ljenost od Z e m l j e do n e k e
druge zvijezde osim Sunca.
G o d i n e 1838. z a k l j u č i o j e
da se blijeda zvijezda u zvi­
ježđu L a b u d a nalazi 55 mili­
j a r d i k i l o m e t a r a ili š e s t
svjetlosnih godina daleko
od Zemlje.
Bessel j e d o o v o g č u d e s n o g
p o d a t k a d o š a o koristeći se
»paralaksom«. Zvijezdu 61
L a b u d promatrao je dvije no­
ći u r a z m a k u od 6 m j e s e c i ,
tako d a s e k o d s v a k o g p r o ­
matranja Z e m l j a nalazila na
suprotnim krajevima svoje
p u t a n j e . Č i n i l o se da se z v i ­
j e z d a u šest m j e s e c i p o m a k l a
od točke pA do točke p B .
M j e r e ć i kut p o m a k a (paralak­
su) i p o z n a v a j u ć i udaljenost
Z e m l j e i S u n c a izračunao je
udaljenost z v i j e z d e 61
Labud.
G o d i n e 1 8 4 4 . Bessel j e ot­
krio d a najsjanija z v i j e z d a S i -
rius l a g a n o leluja na n e b u .
Z a k l j u č i o je da z v i j e z d u priv­
lači neki nevidljivi pratilac.
SVEMIR
mss
A T K O JE B I O HALE?
G e o r g e Ellery H a l e
(1868-1838) je karijeru
započeo kao astronom,
a p r o s l a v i o se i z g r a d n j o m
divovskog teleskopa
s otvorom promjera
5 m e t a r a što je p o s t a v l j e n
na planini Palomar
u Kaliforniji. T e l e s k o p je
z a v r š e n t e k 1948. g o d i n e
nakon H a l e o v e smrti i bio
je najveći na svijetu sve do
1976. k a d j e n a K r i m u
u S S S R - u izrađen teleskop
promjera 6 metara.
H a l e je živio u v r i j e m e n a g l o g
porasta z a n i m a n j a za blijeda
i d a l e k a svemirska tijela. Za
n j i h o v o istraživanje t r e b a l o je
izgraditi t e l e s k o p e s v e l i k i m
p r o m j e r o m da bi skupljali što
više svjetlosti. H a l e j e četiri
puta izgradio n a j v e ć i teles­
k o p na svijetu, a sva četiri se
u p o t r e b l j a v a j u i d a n a s . Prije
5 metarskoga na planini W i l ­
son u Kaliforniji je p o d i g a o
2,5 i 1,5 metarske t e l e s k o p e
sa z r c a l o m , te 1 metarski te­
leskop s l e ć o m u Y e r k e s u
u W i s c o n s i n u koji se u p o ­
trebljava još o d 1 8 9 7 . g o ­
dine.
107
 SVEMIF

< T K O JE I Z M J E R I O gućio promatranje pojedinih

VELIČINU SVEMIRA?
Američki astronom Edwin
H u b b l e prvi je izmjerio
u d a l j e n o s t g a l a k s i j a iza M l i ­
j e č n e s t a z e . Z a k l j u č i o j e ta­
kođer da se daleke galaksi­
je m e đ u s o b n o udaljavaju
brže od o n i h bližih. To se
n a z i v a H u b b l e o v i m za­
konom.
H u b b l e j e udaljenost galaksi­
j a mjerio n a j v e ć i m d o t a d p o ­
stojećim t e l e s k o p o m ( 2 , 5 m e -
tarskim na planini W i l s o n
u Kaliforniji) koji mu je o m o ­
z v i j e z d a u A n d r o m e d i n o j ga­
laksiji. M j e r e n j e m n j i h o v o g
sjaja m o g a o je procijeniti nji­
h o v u udaljenost. Z b o g p o ­
grešaka u p r o m a t r a n j u d o b i o
j e rezultat o d 8 0 0 . 0 0 0 svjet­
losnih g o d i n a , d o k ta v r i j e d ­
nost ustvari iznosi d v a mili­
juna.
H u b b l e o v z a k o n , koji g o ­
v o r i da je brzina širenja ga­
laksija p o v e z a n a s n j i h o v o m
udaljenošću od promatrača,
predstavlja temelj s u v r e m e n e
k o z m o l o g i j e jer n a g o v j e š t a v a
da su n e k o ć s v e galaksije bile
na o k u p u .

> T K O JE T V O R A C
TEORIJE VELIKOG
PRASKA?

Belgijski astronom A b b é
L e m a t r e (1896-1966) je
prihvatio H u b b l e o v u zami­
sao da se galaksije udalja­
vaju jedna od d r u g e i stvo­
rio t e o r i j u » v e l i k o g pra­
ska«. P r e m a toj se teoriji
sva tvar koja d a n a s sačinja­
va galaksije nalazila u j e d ­
n o j v e l i k o j m a s i , ili » k o z ­
m i č k o m jajetu«, koje je
eksplodiralo.

D a n a s j e L e m a t r e o v a teorija
o p ć e n i t o p r i h v a ć e n a i teško
je vjerovati da je u d o b a k a d
je 1927. godine objavljena
izazvala t a k o m a l o p a ž n j e .
R a z l o g t o m e bila j e č i n j e n i c a
da su se svi p r o r a č u n i t e m e ­
ljili na H u b b l e o v i m n e t o č n i m
m j e r e n j i m a , pa se činilo da
su s v e galaksije previše b l i z u .
To bi z n a č i l o da se »veliki
prasak« d o g o d i o prije 2 mili­
j a r d e g o d i n a i da je svemir
d i o svemira z n a t n o v e ć i n e g o m n o g o dulje no što je mislio
mlađi o d Z e m l j e !
što j e H u b b l e p r e t p o s t a v l j a o . L e m a t r e . U t o m se v r e m e n u ,
Veliki preokret d o g o d i o s e Iz toga je slijedilo da s v e m i r a k o je teorija t o č n a , tvar iz­
tijekom d r u g o g svjetskog ra­ m o r a biti d a l e k o stariji da bi b a č e n a eksplozijom okupila
ta. T a d a j e a s t r o n o m W a l t e r galaksije stigle d o s e ć i d a n a š ­ u galaksije, a kasnije i u z v i ­
B a a d e ( 1 8 9 3 - 1 9 6 0 ) vrlo p r e ­ nji p o l o ž a j . D a n a s se starost j e z d e u p o j e d i n i m galaksi­
c i z n o izmjerio udaljenosti ga­ svemira p r o c j e n j u j e na 10 do jama.
laksija i otkrio da je vidljivi 20 milijardi g o d i n a , što je

108

V TKO JE OTKRIO OD
ČEGA SU GRAĐENE
ZVIJEZDE?
William Huggins
(1824-1910) je bio j e d a n od
prvih a s t r o n o m a koji su zvi­
jezde proučavali spektros-
k o p o m . To je u r e đ a j koji
r a s p r š u j e svjetlost na razli­
čite b o j e , tvoreći spektar.
U s v e m i r u svaki e l e m e n t
odašilje svjetlost o d r e đ e n e
boje. Z b o g toga Spektros­
kop može prepoznati ele­
mente u zvijezdama.
H u g g i n s j e bio bogati l o n ­
donski astronom amater. Pri-
mijenivši tek izumljeni foto­
grafski p o s t u p a k , s n i m i o je
fotografije spektra sjajnih z v i ­
j e z d a i u s p o r e d i o ih s foto­
grafijama spektra p o j e d i n i h
e l e m e n a t a snimljenih u nje­
g o v o j z v j e z d a r n i c i , analizira­
j u ć i ima li tih e l e m e n a t a
u zvijezdama.
H u g g i n s j e bio j e d a n o d
prvih »astrofizičara«
— z n a n s t v e n i k a koji p r o u č a ­
v a j u sastav z v i j e z d a i n a č i n
n a koji o n e sjaje. O d r e đ u j u ć i
p r o m j e n e spektra u z r o k o v a ­
ne gibanjem, mogao je doka­
zati da se n e k e z v i j e z d e u d a ­
ljavaju ili približavaju S u n c u .
V T K O JE BILA LAJ KA?
M a l i eskimski pas Lajka bio
je prvo živo biće poslano
u putanju oko Zemlje. P o ­
l e t j e l a j e 3 . s t u d e n o g 1957.
godine iz Sovjetskog Save­
za u l e t j e l i c i Sputnik 2. M a ­
n j e ž i v o t i n j e i k u k c i su u ra­
ketama polijetali i prije to­
ga, no njihov je let trajao
svega nekoliko minuta.
Lajka je p o s l a n a u p u t a n j u č i ­
ja se visina mijenjala od 160
d o 1700 k i l o m e t a r a . Bila j e
z a t v o r e n a u č e l i č n o j kapsuli
promjera oko 60 centimeta­
ra, u kojoj su se nalazili hra­
na i različiti instrumenti za
m j e r e n j e bila, disanja i krv­
n o g tlaka. Cilj toga p o k u s a
b i o je otkriti k a k o n a p o r i uzli­
jetanja i dulji b o r a v a k u b e ­
stežinskom stanju djeluju na
ž i v o b i ć e prije n e g o u s v e m i r
poleti prvi č o v j e k .
Sputnik 2 je uništen 1 3.
travnja 1 9 5 8 . g o d i n e , a Lajka
j e m n o g o ranije h u m a n o u b i ­
j e n a . Drugi životinjski svemir­
ski pionir bila je č i m p a n z a
H a m koja j e 3 1 . siječnja
1 9 6 1 . p o s l a n a iz Cape C a ñ a -
v é r a l a na kratki »svemirski
skok«.
SVEMIR
V T K O JE O T K R I O
KVAZARE?
Maarten Schmidt je rođen
1929. g o d i n e u N i z o z e m ­
skoj i danas je direktor Ha-
leove zvjezdarnice u Kali­
f o r n i j i . O n j e 1963. g o d i n e
otkrio da n e o b i č n i »kvaza-
ri« ili » k v a z i z v j e z d a n a t i j e ­
la« k o j a s u g o d i n a m a z b u ­
njivala a s t r o n o m e nisu zvi­
jezde u našoj galaktici, v e ć
vrlo snažni energetski izvo­
ri na granici vidljivog sve­
mira.
Ta su tijela z b u n j i v a l a astro­
n o m e jer se njihov spektar
( u z o r a k o b o j e n o g svjetla što
ga odašilju) razlikuje od svih
ostalih. U o č i v š i t a k o z v a n i
» c r v e n i p o m a k « ( p o j a v u koja
se javlja z b o g utjecaja b r z i n e
n a izgled spektra), S c h m i d t j e
shvatio da se kvazari udaljuju
od Zemlje brzinom od neko­
liko tisuća kilometara u se­ 1
kundi.
P o z n a v a j u ć i H u b b l e o v za­
kon, Schmitd je zaključio da
se kvazari m o r a j u nalaziti iza
svih p o z n a t i h galaksija. Fizi­
č a r i su predlagali da su kva­
zari galaksije čije se središte
pretvorilo u » c r n u rupu« i ot­
pušta g o l e m e k o l i č i n e e n e r ­
gije.
109
V JESU LI DREVNI
NARODI PLOVILI
OCEANIMA?
lako nisu poznavali karte ni
k o m p a s e koji bi im olakšali
navigaciju, drevni su more­
plovci p o v r e m e n o odlazili
na daleka putovanja. Suvre­
m e n i su istraživači sagradili
> T K O JE P O D U Z E O
PRVA ISTRAŽIVAČKA
PUTOVANJA?
P r v i b r o d o v i bili s u o d v i š e
krhki za plovidbu otvore­
nim morima. Unatoč tome
neki su se hrabri mornari
uputili na daleka puto­
vanja.
Prvi istraživači nastojali su
ploviti što bliže o b a l i . Egipat­
ski kralj N e h o li. p o s l a o je
o k o 6 0 0 . g o d i n e pr. n . e r e
flotu da istraži afričku o b a l u .
Egipatski b r o d o v i su jedrili
d u ž istočne o b a l e i vjerojat­
no
modele njihovih brodova
i dokazali da su takva puto­
vanja bila m o g u ć a .
G o d i n e 1947. iz J u ž n e je
A m e r i k e isplovila d r v e n a
splav Kon-Tiki i o d j e d r i l a T i ­
him o c e a n o m p r e m a P o l i n e ­
ziji. V o đ a e k s p e d i c i j e bio j e
norveški istraživač T h o r H e -
no su stigli s v e do Rta D o b r e
nade.
Najpoznatiji drevni more­
p l o v c i bili s u F e n i č a n i . O k o
4 8 0 . g o d i n e pr. n. e r e iz Kar-
tage j e isplovila flota o d 6 0
feničanskih b r o d o v a . N a r e d ­
nik H a n o n v o d i o j e b r o d o v e
d u ž s j e v e r n e o b a l e Afrike,
posjetio je M a r o k o i t a d a
s k r e n u o p r e m a jugu u Atlant­
ski o c e a n . Pretpostavlja se da
j e stigao s v e d o K a m e r u n a .
F e n i č a n i su bili izvrsni tr­
govci. M e đ u ostalom robom
koju su prevozili njihovi b r o ­
d o v i č e s t o s e nalazila v r l o c i ­
jenjena plava boja.
yerdahl. On je vjerovao da su
prije v i š e tisuća g o d i n a sta­
novnici Južne Amerike na
splavi preplovili Tihi o c e a n .
G o d i n e 1969. Heyerdahl
je p o k u š a o d o k a z a t i da su
d r e v n i E g i p ć a n i A m e r i k u ot­
krili još 2 0 0 0 g o d i n a prije K o ­
lumba. Njegova je međuna­
rodna posada na brodu Ra
od p a p i r u s o v e trske (na slici)
isplovila iz M a r o k a i uputila
s e Atlantskim o c e a n o m .
I drugi su s u v r e m e n i m o r e ­
p l o v c i d o k a z a l i da su d r e v n i
n a r o d i bili d o v o l j n o o d v a ž n i
uputiti se na d a l e k a p u t o v a ­
nja. Prvi su istraživači bili
j e d n a k o željni p u s t o l o v i n a
k a o i o v i d a n a š n j i . N e k i od
njih s u s e v j e r o j a t n o o d d o ­
m o v i n e udaljili s l u č a j n o , n o ­
šeni v j e t r o v i m a ili m o r s k i m
strujama. D r u g i su krenuli
u potragu za n o v i m z e m ­
ljama.
O k o 1000. g o d i n e u S j e ­
vernu su Ameriku doplovili
Vikinzi.

V T K O JE T R A Ž I O
ZEMLJU THULU?
Sredozemno more je toplo
i mirno. D r e v n i Grci su čes­
to plovili njegovim v o d a m a
i duž obala osnivali koloni­
j e . J e d a n j e hrabri G r k ot­
plovio dalje i tako otkrio
hladni sjeverni svijet.
O k o 3 0 0 . g o d i n e prije n a š e
e r e G r k Piteja k r e n u o j e n a
vrlo značajno putovanje. O n
nije živio u G r č k o j , v e ć u n a ­
selju Masiliji u d a n a š n j o j
Francuskoj.
Najprije je otplovio do C a -
diza u Š p a n j o l s k o j , a o d a t l e
na sjever p r e m a Britaniji.
Posjetio j e p o z n a t e k o r n v a l -
ske r u d n i k e aluminija i istra­
žio t o p o d r u č j e . P a ž l j i v o j e
p r o r a č u n a o v e l i č i n u Britanije
i i z r a č u n a o koliko se d a l e k o
nalazi o d n j e g o v e d o m o v i n e .
Ploveći dalje prema sjeve­
ru Piteja je p r o n a š a o h l a d n u
ledenu zemlju. N a z v a o ju je
T h u l a . V j e r o j a t n o se radilo
o današnjem Islandu.
O s i m što j e bio prvi G r k
koji je o t p l o v i o na sjever, P i ­
teja je bio i j e d a n od prvih
geografa. N a svojim j e p u t o ­
v a n j i m a pažljivo bilježio s v e
što je v i d i o , pa č a k i č i m e se
hrani l o k a l n o s t a n o v n i š t v o .
V T K O JE B I O C H E N G
HO?
U 15. s t o l j e ć u k i n e s k i s u
b r o d o v i istraživali I n d i j u
i Afriku. Najveći kineski po­
m o r a c bio j e C h e n g H o čija
je flota plovila m o r i m a koji­
ma u to v r i j e m e još nije
plovio nijedan evropski
brod.
Kineski c a r n a r e d i o j e C h e n g
H o u d a istraži » z a p a d n e o c e ­
a n e « . U razdoblju od 1405.
do 1433. godine Cheng Ho
je predvodio sedam putova­
nja. N a e k s p e d i c i j e j e o d l a z i o
sa 3 0 0 b r o d o v a i 2 7 . 0 0 0 č l a ­
nova posade.
Kinezi su posjetili
V i j e t n a m , I n d o n e z i j u , Sri
L a n k u , Indiju, S a u d i j s k u
A r a b i j u i Egipat. O p l o v i l i su
o b a l u istočne Afrike,
a u svim mjestima gdje su
pristajali C h e n g H o j e o d
lokalnih v l a d a r a tražio da
iskažu p o š t o v a n j e m o ć n o m
kineskom caru.
N j e g o v a su p u t o v a n j a
z n a t n o pridonijela p o v e ć a n j u
k i n e s k o g utjecaja i b o g a t s t v a .
D o v r e m e n a k a d s u prvi
e v r o p s k i b r o d o v i »otkrili«
A z i j u , kineska j e flota v e ć
istražila s v e p o m o r s k e
putove.
ISTRAŽIVAČI I PIONIRI
V T K O JE B I O H E N R I K
POMORAC?
Portugalski princ Henrik
često je slao b r o d o v e na
istraživačka putovanja.
Z b o g svojih je sklonosti do­
bio nadimak Henrik P o ­
morac.
H e n r i k j e živio o d 1 3 9 4 . d o
1 4 6 0 . g o d i n e . B i o je sin por­
tugalskog kralja I v a n a I. lako
nikad nije p u t o v a o , H e n r i k j e
m a š t a o o istraživanjima i na
dvoru je okupio mnoge po­
m o r c e , kartografe i b r o d o g r a ­
ditelje.
T r a ž e ć i n o v i put d o A z i j e ,
Henrik je poslao brodove na
j u g d a o p l o v e n e p o z n a t u za­
padnu obalu Afrike. Poticao
j e izgradnju j a č i h b r o d o v a
poput karavela, kao i upotre­
bu karata i instrumenata za
navigaciju.
Portugalski b r o d o v i koje j e
H e n r i k p o s l a o otkrili su 1 4 1 9 .
godine otok M a d e i r u . N a
s v a k o m p u t o v a n j u odlazili su
s v e dalje u n e p o z n a t a p o ­
d r u č j a . Pristajali su u Africi
i u Portugal d o v o z i l i zlato
i robove.
Henrik je na takva putova­
nja potrošio m n o g o n o v a c a
i j a k o je z a d u ž i o s v o j u
zemlju.
111
 ISTRAŽIVAČI I PIONIRI
> T K O JE P R E D V O D I O
PRVO PUTOVANJE O K O
SVIJETA?
G o d i n e 1519. i z Š p a n j o l s k e
je isplovilo pet b r o d o v a . Tri
godine kasnije jedan od
njih se vratio oplovivši svi­
jet. V o đ a t e p o v i j e s n e eks­
pedicije bio je Ferdinand
Magellan. Kao većina nje­
govih m o r n a r a , ni on nije
doživio povratak.
M a g e l l a n j e bio P o r t u g a l a c
koji j e ž i v i o o d 1 4 8 0 . d o
1 5 2 1 . godine. Želio je oplo­
viti o k o J u ž n e A m e r i k e i tako
> K O J I JE E V R O P S K I
POMORAC PRVI
STIGAO U INDIJU?
G o d i n e 1498. P o r t u g a l a c
Vasco da G a m m a pristao je
u Indiji. On je bio prvi
e v r o p s k i p o m o r a c koji je
ondje stigao.
D a G a m m a j e i z P o r t u g a l a is­
p l o v i o 1 4 9 7 . g o d i n e sa četiri
b r o d a . P l o v e ć i o k o Afrike ka­
menim je stupovima označa­
v a o s v a k o mjesto n a k o j e m j e
pristao.
M o z a m b i j s k i sultan iznaj­
mio j e p o r t u g a l s k o m m o r e ­
112
p r o n a ć i put d o A z i j e . Put o k o
Rta H o r n b i o je dug i pogibe­
ljan. P o s a d a je bila g l a d n a
i b o l e s n a te se željela vratiti.
M a g e l l a n je nastavio put
preko Tihog o c e a n a . Njegovi
su b r o d o v i stigli na Filipine,
gdje j e slavni p o m o r a c p o g i ­
nuo u sukobu s urođenicima.
B r o d kojim j e u p r a v l j a o J u -
a n S e b a s t i a n del C a n o uspio
se vratiti u Š p a n j o l s k u . Na
n j e m u je bilo 1 7 E v r o p l j a n a
i 4 američka Indijanca. Del
C a n o je d o č e k a n kao heroj.
N o , za takvim je d o č e k o m
č e z n u o M a g e l l a n , a nije ga
nikada doživio.
p l o v c u p o m o ć navigatora Ibn
Majida. On je dobro pozna­
v a o Indijski o c e a n i uspješno
je d o v e o Evropljane do Indi­
je. N a k o n dvogodišnjeg pu­
tovanja Da G a m m a se kao
heroj vratio u d o m o v i n u .
T o k o m života još j e d v a
< T K O JE T R A Ž I O
SJEVEROZAPADNI
PROLAZ?
Evropski trgovci maštali su
o pronalasku kraćeg puta
d o A z i j e . Z a t o s u p r e m a za­
p a d u tražili t a k o z v a n i sje-
vernozapadni prolaz.
U 16. stoljeću m n o g i su ljudi
v e ć nagađali d a j e Z e m l j a
okrugla. Pretpostavljali su da
bi brod ploveći na z a p a d
preko Atlantskog o c e a n a m o ­
rao stići do A z i j e .
O d t e zamisli nisu odustali
č a k n i n a k o n otkrića A m e r i ­
povratak brodova 1521-1522.
puta o t p u t o v a o u I n d i j u ,
a 1 5 2 4 . g o d i n e je o n d j e
i u m r o . P o r t u g a l c i su u s p o ­
stavili trajne t r g o v a č k e p u t o ­
v e d o Indije, a Ibn M a j i d j e
napisao popis podataka po­
trebnih za uspješnu p l o v i d b u
Indijskim o c e a n o m .
ke. M n o g i su pomorci godi­
n a m a u z a l u d n o tragali za sje­
verozapadnim prolazom.
N e k i od njih bili su C a b o t o
( 1 4 9 7 ) , Frobisher ( 1 5 7 6 ) , D a ­
vis ( 1 5 8 5 ) , H u d s o n (1610)
i Baffin ( 1 6 1 5 ) .
M e đ u t i m , njihovi j e d r e n j a ­
ci nisu bili d o v o l j n o j a k i .
Henry Hudson je poginuo.
Posada njegovog broda je
o d b i l a nastaviti p o t r a g u , pa
se H u d s o n z a j e d n o sa s i n o m
u k r c a o u mali č a m a c i p r e ­
pustio strujama i vjetru. S j e ­
verozapadni prolaz je 1906.
g o d i n e n a p o k o n otkrio N o r ­
vežanin Roald Amundsen.

A K O J I JE E V R O P L J A N I N
PRVI ISTRAŽIO JUŽNI
DIO TIHOGA OCEANA?
U beskrajna prostranstva
Tihoga oceana najprije su
uplovili portugalski, špa-
> T K O JE PRVI S T I G A O
NA JUŽNI POL?
Antarktik je najkasnije
istraženi kontinent. G o d i n e
1911. A m u n d s e n j e p o b i j e ­
dio Scotta u dramatičnoj
»utrci« do j u ž n o g a pola.
N a put p r e m a J u ž n o m p o l u
i s t o v r e m e n o su k r e n u l e d v i j e
ekspedicije: norvešku je v o ­
dio Roald A m u n d s e n
( 1 8 7 2 - 1 8 2 8 ) , a britansku ka­
petan R o b e r t F. S c o t t
(1868-1912).
N o r v e ž a n i su za v u č u sa-
onica s o p r e m o m i hranom
< T K O JE PRVI S T I G A O
NA SJEVERNI POL?
G o d i n e 1909. A m e r i k a n c i
Robert Peary i Matthew
H e n s o n stigli s u n a S j e v e r n i
pol. Arktik su proputovali
pješice u pratnji Eskima.
Arktik s e v e ć i n o m sastoji o d
s m r z n u t o g o c e a n a . (Antarktik
j e s m r z n u t o k o p n o . ) Istraži­
v a č i koji su tragali za S j e v e r ­
nim p o l o m nastojali su mu se
što v i š e približiti b r o d o v i m a ,
a p o t o m krenuti p j e š i c e .
Robert Peary ( 1 8 5 6 - 1 9 2 0 )
bio je m o r n a r i č k i oficir. Istra­
njolski i n i z o z e m s k i istraži­
vači. Najveći od svih p o m o ­
raca u T i h o m o c e a n u bio je
engleski kapetan James
Cook.
C o o k je rođen 1728. godine.
T i h i m j e o c e a n o m p l o v i o tri
upotrijebili p s e , d o k s u B r i ­
t a n c i p o g r e š n o izabrali m o ­
torne saonice i ponije. M o ­
t o r n e s a o n i c e su se u b r z o
p o k v a r i l e , a poniji uginuli.
A m u n d s e n j e n a J u ž n i pol
stigao u p r o s i n c u 1 9 1 1 . g o d i ­
n e . M j e s e c d a n a kasnije d o ­
š a o je S c o t t i p r o n a š a o n o r v e ­
šku z a s t a v u z a b i j e n u u snije­
g u . Iscrpljeni od puta i s m a ­
lim z a l i h a m a h r a n e B r i t a n c i
nisu preživjeli p o v r a t a k
u bazu.
Danas na Južnom polu,
n a j h l a d n i j e m i najneprijatni-
j e m mjestu n a Z e m l j i , ž i v e
i r a d e brojni z n a n s t v e n i c i .
ISTRAŽIVAČI I PIONIRI
živao je G r e n l a n d i ondje je
o d Eskima n a u č i o upravljati
p s e ć o m z a p r e g o m i preživlja­
vati na a r k t i č k o m snijegu
i ledu.
Krenuvši s otoka Ellesmere,
P e a r y je 1 9 0 9 . g o d i n e s p e t o ­
r i c o m prijatelja stigao na S j e ­
v e r n i p o l . S a z n a v š i novosti
istraživač F r e d e r i c k C l a r k iz­
j a v i o j e d a j e o n t o u č i n i o još
1908. godine. N o , danas v e ­
ć i n a istraživača smatra da
čast p r v o g č o v j e k a što j e
k r o č i o na S j e v e r n i pol pripa­
da Pearvju.
puta, počevši 1768. godine.
Istražio je i kartografirao o b a ­
l e J u ž n e A m e r i k e , Australije
i N o v o g Zelanda. Ugledao je
čak i golemo ledeno kopno
Antarktika.
B i o j e izvrstan p o m o r a c
i z a n i m a o se za s v e što je
viđao na putovanjima. D o b r o
se b r i n u o za svoju p o s a d u
i uvijek p a z i o da na b r o d u
ima d o v o l j n o svježe v o d e ,
p o v r ć a i v o ć a k a k o bi sprije­
č i o bolesti. N a p u t o v a n j i m a
su ga često pratili z n a n s t v e ­
nici.
C o o k a su 1779. godine
ubili havajski u r o đ e n i c i .
113
 ISTRAŽIVAČI I PIONIRI

> T K O JE B I O I B N
BATTUTA?

Ibn Battuta je bio veliki

svjetski putnik. U s r e d n j e m
je vijeku posjetio m n o g e
zemlje, proživio je brodo­
lom i prešao Saharu. Često
su ga zabavljali kraljevi i v e ­
likaši.

Ibn Battuta j e bio A r a p r o đ e n

u M a r o k u 1304. godine. G o ­
d i n e 1 3 2 5 . otišao je k a o m u s ­
limanski h o d o č a s n i k u M e k u .
T o j e bio p o č e t a k n j e g o v o g
tridesetogodišnjeg p u t o v a n j a
na kojem je prešao čudesnih
120.000 kilometara!
Posjetio je Egipat, Afriku,
Perziju ( I r a n ) , I n d i j u , R u s i j u ,
Mongoliju i Kinu. O d l a z i o je
s v u g d j e g d j e je bilo muslima­
n a , pa tako i u Š p a n j o l s k u
(tada su j e d n i m n j e n i m dije­
lom vladali M a u r i ) .
B i o je u č e n j a k i želio je što
više saznati o n o v i m zemlja­
ma. M e đ u suvremenicima je
b i o vrlo p o z n a t . O svojim je
p u t o v a n j i m a n a p i s a o knjigu
u kojoj o p i s u j e muslimanski
svijet u 14. s t o l j e ć u .

> KOJI SU EVROPLJANI

PRVI ISTRAŽILI
SJEVERNU AMERIKU?

lako su Vikinzi do S j e v e r n e
A m e r i k e doplovili još o k o
1000. g o d i n e , o n i n i s u istra­
živali k o p n e n e k r a j e v e . P r v i
s u t o u č i n i l i f r a n c u s k i tr­
g o v c i i i s t r a ž i v a č i u 16. s t o ­
ljeću.

G o d i n e 1 5 3 4 . J a c q u e s Cartier ljih t r g o v a c a bio j e S a m u e l d e S A D . Robert de la Salle

(1491 - 1 557) j e p r e p l o v i o ri­
jeku L a w r e n c e i područje da­
našnje K a n a d e proglasio
» N o v o m Francuskom«. Fran­
cuzi su od Indijanaca kupo­
vali krzna, a j e d a n od n a j b o ­
Champlain (1567-1635). On
j e o s n o v a o naselja Q u e b e c
i Montreal.
F r a n c u s k i istraživači su
otvorili p u t o v e p r e m a z a p a d u
i j u g u , gdje se d a n a s nalazi
(1643-1687) je brodom
istražio V e l i k a j e z e r a ,
a 1 6 8 2 . je p r e p l o v i o rijeku
Mississippi i proglasio p o ­
dručje Louisiane vlasništvom
f r a n c u s k o g kralja Luja X I V .

> T K O JE BILA M A R Y
KINGSLEY?

P o č e t k o m 19. s t o l j e ć a A f r i ­
ka je još uvijek bila divlja
i n e i s t r a ž e n a . U n j o j je b o ­
ravilo vrlo m a l o bijelaca,
a p o s e b n o su rijetke bile
bijele žene. M a r y Kingsley
j e bila j e d n a o d p r v i h ž e n a
istraživača. O n a j e p o s v e
sama putovala zapadnom
Afrikom. Ta je neobična žena neko­ de što ih je u p o z n a l a i n a p i ­
liko puta posjetila p o d r u č j e sala je b r o j n e knjige koje su
M a r y Kingsley r o đ e n a j e p o z n a t o k a o »najcrnija Afri­ pomogle Evropljanima da
1 8 6 2 . g o d i n e . U d o b i od 30 k a « . S u o č i l a se s m n o g i m shvate Afrikance.
g o d i n a napustila j e r o d n u E n ­ o p a s n o s t i m a , č a k i s ljudož­ M a r y Kingsley umrla j e
glesku i otišla u d e r i m a , ali nije p o k a z i v a l a 1 9 0 0 . g o d i n e r a d e ć i k a o bol
z a p a d n u Afriku. strah. Cijenila je afričke n a r o ­ n i č a r k a u B u r s k o m ratu.

114

A T K O JE B I O DAVID
LIVINGSTONE?
U 1 8 . stoljeću velik d i o afrič­
k o g kontinenta nije još bio
istražen. Škotski misionar
David Livingstone bio je je­
d a n o d najznačajnijih istraži­
v a č a Af ri k e . O n je m n o g o
pridonio ukidanju trgovine
robljem.
Livingstonejerođen 1813. go­
dine. U A f r i k u j e o t i š a o 1 8 4 1 .
g o d i n e k a k o bi radio k a o liječ­
nik i širio k r š ć a n s t v o m e đ u
Afrikancima.
N e k o l i k o j e puta k r e n u o n a
p u t o v a n j a u neistražene afrič­
k e p r e d j e l e . P r o n a š a o j e pusti­
nju K a l a h a r i i slijedio rijeku
Z a m b e z i sve d o v e l i č a n s ­
t v e n i h Viktorijinih s l a p o v a .
G o d i n e 1866. krenuoje
u potragu za i z v o r o m rijeke
N i l . O n j e m u se ništa nije z n a l o
sve do 1 8 7 1 . godine kad g a j e
ekspedicija H e n r i k a M o r t o n a
S t a n l e v a pronašla n e d a l e k o j e ­
zera T a n g a n y i k a , l a k o j e bio
teško b o l e s t a n , L i v i n g s t o n e j e
istraživanja nastavio sve d o
smrti 1 8 7 3 . g o d i n e . D v a s u
A f r i k a n c a nosila n j e g o v o tijelo
više o d 2 0 0 0 kilometara d a b i
ga na obali predali B r i t a n c i m a .
A T K O JE PRVI PREŠAO
AUSTRALIJU?
Australija je posljednji k o n ­
tinent koji su otkrili E v r o p ­
ljani. P r v i d o s e l j e n i c i uglav­
n o m su se držali o b a l n i h
k r a j e v a i rijetko su zalazili
u vruću i suhu unutraš­
njost. G o d i n e 1861. j e d n a
je ekspedicija prvi puta
proputovala od sjevera do
juga Australije.
Ekspedicija je krenula iz M e l -
bourna. V o đ e Robert Burke
(1820-1861) i William Wills
( 1 8 3 4 - 1 8 6 1 ) odlučili su na
p u t o v a n j u postavljati b a z n e
k a m p o v e . Za nošenje opre­
me i h r a n e koristili su d e v e .
N a j u g Australije k o n a č n o
su stigla četiri m u š k a r c a ( B u r ­
k e , W i l l s , G r e y i King). Iscrp­
ljeni i bolesni uputili su se na­
z a d , ali j e G r e y u b r z o u m r o .
P o v r a t n o j e p u t o v a n j e trajalo
vrlo d u g o , pa su ih njihovi
prijatelji u k a m p u v e ć smatra­
li izgubljenima ili m r t v i m a .
Stigavši n a C o o p e r C r e e k ,
tri preživjela putnika pronašla
su p r a z a n k a m p . B u r k e i
W i l l s su u m r l i , a Kinga je spa­
sila t r a g a l a č k a e k i p a . W i l l s j e
ostavio d n e v n i k u k o j e m o p i ­
suje o v o k o b n o p u t o v a n j e .
ISTRAŽIVAČI I PIONIRI
A T K O JE B I O
ALEXANDER VON
HUMBOLDT?
Njemački znanstvenik
i istraživač H u m b o l d t puto­
vao je J u ž n o m Amerikom.
N j e g o v je rad služio kao
primjer mnogim geogra­
fima.
H u m b o l d t je rođen 1769. go­
d i n e . T r e b a o je postati stro­
jar, ali je 1 7 9 9 . g o d i n e
napustio š k o l o v a n j e i otišao
u J u ž n u A m e r i k u . Pratio ga je
n j e g o v prijatelj, francuski b o ­
t a n i č a r ( p o z n a v a l a c biljaka)
Aimé Bonpland
(1773-1858).
H u b o l d t i B o n p l a n d su se
probijali kroz a m a z o n s k u
p r a š u m u i penjali se na A n d e .
H u m b o l d t je bilježio s v e na
što su naišli na p u t o v a n j i m a ,
a o p i s a o je č a k i n e o b i č n u
planinsku bolest.
N a k o n pet g o d i n a vratio se
u E v r o p u , gdje je pisao i pre­
d a v a o o svojim putovanjima.
U m r o je 1859. godine. Da­
nas i m e tog v e l i k o g istraživa­
č a n o s e t i h o o c e a n s k a struja,
l e d e n j a k na G r e n l a n d u i sje-
v e r n o a m e r i č k a rijeka.
115
 ISTRAŽIVAČI I PIONIRI
V T K O JE PRVI P O L E T I O
BALONOM?
G o d i n e 1783. d v a s u s e
Francuza balonom vinula
u zrak i tako otvorila d o b a
letova. B a l o n su izumjela
braća Montgolfier.
lako s u J o s e p h ( 1 7 4 0 - 1 8 1 0 )
i Etienne ( 1 7 4 5 - 1 7 9 9 ) M o n t ­
golfier načinili prvi b a l o n
s l j u d s k o m p o s a d o m , o n i ni­
su bili i prvi z r a č n i p u t n i c i .
T a j e čast pripala h r a b r i m
dobrovoljcima J . P . d e Rozi-
eru i M a r g u i s u d ' A r l a n d e s u .
B a l o n braće Montgolfier se
za p o d i z a n j e koristio t o p l i m
z r a k o m . Izjavili su da su na
t a k v u z a m i s a o došli p r o m a ­
trajući d i m k a k o se p o d i ž e
u dimnjaku.
G o d i n e 1783. braća Mont­
golfier z a p a n j i l a su svijet p o -
dignuvši o v c u , k o k o t a i patku
b a l o n o m u zrak. U s t u d e n o m
iste g o d i n e na svoj povijesni
let krenuli su de R o z i e r
i d ' A r l a n d e s . S r e t n o su se
spustili na z e m l j u , gdje ih je
oduševljeno pozdravila gomi­
la o č a r a n i h p r o m a t r a č a . Eti­
e n n e M o n t g o l f i e r nije n i k a d a
poletio, dok se J o s e p h jedini
puta u zrak v i n u o 1 7 8 4 . g o ­
dine.
116
V T K O JE PRVI POLETIO
ZRAČNIM BRODOM?
Let b a l o n a ovisio je o smje­
r u v j e t r o v a . G o d i n e 1852.
francuski avijatičar H e n r i
Giffard (1825-1882) p o k u ­
šao je balonu dodati parni
stroj, te je tako izradio prvi
zračni brod kojim se moglo
upravljati.
G i f f a r d o v z r a č n i b r o d sasto­
jao se od izduženog balona
i s p u n j e n o g v o d i k o m p o d ko­
jim je na ž i c a m a visjela plat­
f o r m a s m a l i m p a r n i m stro­
j e m . Stroj j e o k r e t a o elisu
A T K O JE P R V I
PRELETIO IZ
FRANCUSKE
U ENGLESKU?
G o d i n e 1909. f r a n c u s k i p i ­
lot L o u i s B l e r i o t
(1872-1936) sletio je neda­
l e k o D o v e r a . T i m e j e zavr­
š i o p r v i l e t u p o v i j e s t i iz
Francuske u Englesku.
Bleriot s e z a a v i o n e p o č e o
zanimati 1903. godine nakon
leta b r a ć e W r i g h t . U b r z o j e
izgradio vlastitog j e d n o k r i l c a
koji j e z b o g m a l e t e ž i n e bio
bolji o d v e ć i n e o n d a š n j i h
aviona.
i t a k o g u r a o letjelicu p r e m a
naprijed.
P a r n i stroj je bio pretežak
(i v r l o o p a s a n ) , pa G r i f f a r d o -
va letjelica nije postigla veliki
u s p j e h . P a ipak, predstavljala
j e veliki n a p r e d a k . P o nje­
n o m s u primjeru 1 8 8 0 . g o d i ­
n e sagrađeni z r a č n i b r o d o v i
na e l e k t r i č n u struju, a kasnije
i divovski cepelini s benzin­
skim m o t o r o m k a k v e j e N j e ­
m a č k a u p o t r e b l j a v a l a u pr­
v o m e s v j e t s k o m e ratu.
D o tog s u v r e m e n a b a l o n e
i zračne b r o d o v e v e ć zamije­
nile letjelice koje su letjele
znatno brže.
U to su v r i j e m e britanske
n o v i n e raspisale n a g r a d u o d
1 0 . 0 0 0 funti za prvi let i z m e ­
đu F r a n c u s k e i E n g l e s k e .
D r u g i francuski pilot koji se
n a t j e c a o za n a g r a d u srušio se
u o c e a n n e k o l i k o d a n a prije
Bleriotovog velikog uspjeha.
B e z karte i k o m p a s a Bleirot
se izgubio u m a g l i . M o t o r
n j e g o v o g a v i o n a se pregrijao,
ali ga je ohladila kiša koje je
u j e d n o rastjerala i m a g l u .
U g l e d a v š i d o v e r s k e litice B l e ­
irot se spustio u E n g l e s k o j .
T i m letom o d 3 7 minuta osi­
g u r a o je s v o j e mjesto u p o v i ­
jesti.

V T K O JE P R V I
SAMOSTALNO
OPLOVIO SVIJET?
Danas samostalni pomorci
često odlaze na putovanja
o k o s v i j e t a . N o , u 19. j e
stoljeću takvo junaštvo bilo
A T K O JE PRVI PUTA
BEZ ZASTAJANJA
PRELETIO ATLANTIK?
Atlantski o c e a n širok je
3000 k i l o m e t a r a . D o 1919.
g o d i n e nitko ga nije prele-
tio b e z zastajanja. P r v i koji
su to učinili bili su britanski
piloti A l c o c k i B r o w n .
A v i o n i m a su za let i z n a d At­
lantika o b i č n o trebala četiri
d a n a . R A F - o v i piloti k a p e t a n
John Alcock (1892-1919)
i zamjenik Arthur W h i t t e n
B r o w n odlučili su dokazati
da je t a k a v let m o g u ć e izvesti
ISTRAŽIVAČI I PIONIRI
nepoznato sve dok Joshua V K O J A JE Z E N A PRVA
S l o c u m nije d o k a z a o da je SAMOSTALNO
tako nešto m o g u ć e . PRELETJELA SVIJET?
N e k o ć su ljudi smatrali da su
Tridesetih godina našeg
za plovidbu Tihim o c e a n o m
stoljeća postavljeni su
i o l u j n i m v o d a m a o k o Rta
m n o g i daljinski rekordi
Horn na južnom vrhu Južne
u letenju. A m y J o h n s o n bi­
A m e r i k e sposobni samo veli­
la je prva žena koja je sama
ki j e d r e n j a c i .
preletjela udaljenost od En­
Joshua Slocum
gleske do Australije.
( 1 8 4 4 - 1 9 0 9 ) b i o j e kanadski
k a p e t a n . G o d i n e 1 8 9 5 . isplo­
A m y Johnson rođena je
v i o je iz B o s t o n a u S A D i o d ­
1904. godine. Sa dvogodiš­
lučio s a m o p l o v i t i svijet.
njim iskustvom u letenju o n a
N j e g o v o p u t o v a n j e trajalo
se 1 9 3 0 . g o d i n e s d v o k r i l c e m
j e tri g o d i n e . D a n a s s u o c e ­
jazon uputila na put od E n ­
anski b r o d o v i m n o g o brži
gleske d o Australije. L e t e ć i
i o p r e m l j e n i su a u t o m a t s k i m
s k r a ć i m p r e k i d i m a to je p u ­
pilotima i r a d a r i m a . S l o c u m
t o v a n j e završila za 19 d a n a .
se o s l a n j a o s a m o na s v o j u
m o r n a r s k u vještinu, k a o i na D r u g a slavna žena-pilot bi­
brod kojeg je za putovanje l a j e A m e l i a Earhart i z S A D .
p r i l a g o đ a v a o tri g o d i n e . G o d i n e 1 9 2 8 . postala j e prva
ž e n a koja je u p u t n i č k o m
G o d i n e 1909. S l o c u m je
a v i o n u preletjela Atlantski
u d o b i od 65 g o d i n e nestao
o c e a n . Četiri g o d i n e kasnije
u m o r u na putu p r e m a J u ž n o j
krenula je na prvi samostalni
Americi.
let i z n a d Atlantika.
Ljudi su na radiju i u n o v i ­
n a m a r e d o v i t o pratili p o t h v a ­
t e o v i h hrabrih ž e n a . G o d i n e
1 9 3 7 . A m e l i a Earhart nestala
je u p o k u š a j u da preleti Tihi
o c e a n . A m y J o h n s o n je pogi­
nula u a v i o n s k o j nesreći
1 9 4 1 . g o d i n e leteći z a R A F .
i bez prekida.
Uzletjeli su 14. lipnja
1 9 1 9 . g o d i n e iz N e v v f o u n d -
landa u b o m b a r d e r u Vickers
Vimy. N a d a l i su se da će uz
p o v o l j a n vjetar stići d o E v r o ­
p e . M e đ u t i m , oluje i ledena
m a g l a oštetile su a v i o n , te se
on u j e d n o m trenutku o k r e ­
n u o n a o p a č k e . N a k o n 1 5 sa­
ti ugledali su Irsku i prisilno
se spustili u m o č v a r u .
U n a t o č n e s l a v n o m zavr­
šetku d o k a z a l i su da je t a k a v
let m o g u ć i v e ć n a k o n n e k o l i ­
ko g o d i n a putnički su a v i o n i
r e d o v i t o nadlijetali Atlantski
ocean.
117
 ISTRAŽIVAČI I PIONIRI

> TKO SE PRVI P O P E O ranijih e k s p e d i c i j a nije uspjelo

NA NAJVIŠU PLANINU
SVIJETA?
M o u n t Everest na Himalaji
najviši je planinski v r h na
svijetu. D u g i n i z g o d i n a n i j e
ga uspio osvojiti nijedan pe-
n j a č . G o d i n e 1953. n a n j e g a
su n a p o k o n kročila dva
čovjeka.
O s v a j a č i M o u n t Everesta bili
s u E d m u n d Hillary ( r o đ e n
1919) s N o v o g Z e l a n d a i šerpas
T e n z i n g N o r g a y ( r o đ e n 1910)
iz N e p a l a . Ekspedicijuje v o d i o
J o h n H u n t ( r o đ e n 1910). Šest
d o s e ć i cilj.
M o u n t Everest j e visok 8 8 4 8
m e t a r a . P e n j a č i su u uvjetima
rijetkoga z r a k a i l e d e n e h l a d ­
n o ć e morali p o d n o s i t i i o p t e r e ­
ć e n j e teškoga tereta. Nosili su
p o s e b n u o d j e ć u i a p a r a t e za
opskrbu kisikom. N a k o n ne­
uspjelog p o k u š a j a p r v o g a p a ­
ra, p r e m a v r h u su se uputili
HillaryiTenzing. D a n a 2 9 .
svibnja 1 9 5 3 . svladali su p o ­
sljednju l e d e n u liticu i 15 m i n u ­
ta stajali na k r o v u svijeta.
T i b e t a n c i taj v r h n a z i v a j u
i m e n o m Chomolungma, što
z n a č i » b o ž i c a M a j k a svijeta«.

podvodnog balona. Posada

A T K O JE P R V I
ISTRAŽIO MORSKE
DUBINE?
R o n i o c i ne m o g u zaroniti
n a d u b i n u v e ć u o d 200 m e ­
tara jer bi ih i s p o d te grani­
c e u b i o tlak v o d e . Z a t o s u
za istraživanje d u b o k o g
m o r s k o g d n a ljudi trebali
zaštitu p o s e b n i h ronilica.
Najveće dubine dosegla je
ronilica što su je izgradili
o t a c i sin P i c c a r d iz Š v i ­
carske.
Tridesetih g o d i n a n a š e g sto­
l j e ć a z n a n s t v e n i c i su se
u m o r s k e d u b i n e spuštali
u batisferama. B i l e su to k u ­
glaste č e l i č n e k o m o r e o b j e ­
š e n e n a kraju d u g a č k o g k a b ­
la. Z n a n s t v e n i c i su sjedili
u kugli i kroz m a l e p r o z o r e
promatrali d u b o k e m o r s k e
predjele.
Batisfere su bile vrlo o p a s ­
ne (u slučaju p u c a n j a kabla
bilo ih je n e m o g u ć e p o d i g n u ­
ti na p o v r š i n u ) , a k t o m e i n e ­
prikladne za upravljanje. Z a ­
to su 1 9 4 8 . g o d i n e A u g u s t e
( 1 8 8 4 - 1 9 6 2 ) i J a c q u e s (rođ­
e n 1922) P i c c a r d izradili p r v u
ronilicu i n a z v a l i je batiskaf.
Batiskaf j e d j e l o v a o p o p u t
se nalazila u sobi za p r o m a ­
tranje smještenoj ispod v e l i k e
p l u t a č e koja je bila ispunjena
b e n z i n o m i stoga lakša od
vode.
Da bi batiskaf z a r o n i o tre­
b a l o je ispustiti zrak iz p o s e b ­
nih t a n k o v a i zamijeniti ga
v o d o m . K o d izranjanja o s l o ­
b a đ a l i su se p o s e b n i metalni
utezi na d o n j e m dijelu na­
prave.
G o d i n e 1 9 6 0 . usavršeni tip
batiskafa n a z v a n Trst z a r o n i o
je na dno brazde Mariana
u T i h o m o c e a n u d u b o k e go­
tovo 11.000 metara. Na tom
j e mjestu v o d a toliko d u b o k a
da bi prekrila čitav M a u n t
E v e r e s t ! U batiskafu su bili
J a c q u e s Piccard i američki
m o r n a r i č k i oficir D o n W a l s h .
D o takvih d u b i n a n e p r o d i ­
re s u n č e v o svjetlo, pa je
batiskaf bio o p r e m l j e n m o ć ­
nim reflektorima za osvjetlja­
v a n j e v j e č n e t a m e . Televizij­
ske k a m e r e snimile su n e ­
o b i č n a d u b i n s k a stvorenja
koja n i k a d prije nisu v i đ e n a .
Batiskaf još uvijek drži re­
kord u d u b i n s k o m r o n j e n j u .
U z p o m o ć ronilica polažu s e
p o d v o d n i kablovi i naftovodi.

118

A T K O JE I Z U M I O
AKVALUNG?
A k v a l u n g je naprava koja
o m o g u ć u j e disanje p o d vo­
d o m . S njime ronilac može
s l o b o d n o plivati i istraživati
p o d m o r j e . I z u m i o ga je Jac­
ques Cousteau.
Tridesetih g o d i n a n a š e g sto­
ljeća f r a n c u s k a j e m o r n a r i c a
nastojala unaprijediti r o n i l a č ­
ku o p r e m u . R o n i o c i su se
u nezgrapnim odijelima s v e ­
likim m e t a l n i m š l j e m o m teško
kretali po d n u , a zrak su u d i -
sali kroz cijev p o v e z a n u s p o ­
vršinom.
F r a n c u s k i m o r n a r i č k i oficir
J a c q u e s Cousteau (rođen
1910) želio je s l o b o d n o pli­
vati p o d v o d o m . Z a t o j e za­
j e d n o sa s v o j o m e k i p o m izu­
mio novu ronilačku o p r e m u
i a k v a l u n g e . R o n i l a c je na le­
đ i m a nosio b o c e s k o m p r i m i ­
r a n i m z r a k o m , a u plivanju se
pomagao perajama.
Cousteau je dokazao da
ljudi m o g u istraživati i raditi
p o d m o r e m . O n j e prvi u p o ­
trijebio p o s e b n e k a m e r e z a
s n i m a n j e zanimljivosti što se
kriju u m o r i m a . P o r e d toga
izgradio je i p o d m o r s k e b a z e
u kojima su dulje v r i j e m e živ­
jeli r o n i o c i .
A K O J A JE ŽENA P R V A
OBIŠLA ZEMLJU?
Za prve letove u svemir bi­
rani su o b i č n o piloti mlaž­
njaka. Bili su to isključivo
m u š k a r c i . G o d i n e 1963.
u s v e m i r je poletjela R u s k i ­
nja V a l e n t i n a T e r e š k o v a .
Valentina je rođena 1937.
g o d i n e . R a d i l a je u t v o r n i c i ,
a većinu slobodnog vremena
posvećivala je padobranstvu.
G o d i n e 1 9 6 1 . primljena j e n a
tečaj za a s t r o n a u t e .
lako nije bila profesionalni
pilot, V a l e n t i n a j e d o b r o na­
predovala. S a m o dvije godi­
ne kasnije, 16. lipnja 1 9 6 3 .
g o d i n e , krenula j e n a s v o j e
p o v i j e s n o p u t o v a n j e . U letje­
lici V o s t o k 6 kružila je o k o
n a š e g planeta 71 sat, da bi se
19. lipnja sretno spustila na
Zemlju.
N a k o n pet m j e s e c i udala
s e z a astronauta A n d r i a n a N i -
k o l a j e v a i n i k a d više nije p o ­
letjela u s v e m i r . M n o g e R u s ­
kinje i A m e r i k a n k e slijedile su
njen primjer i postale astro­
nauti.
ISTRAŽIVAČI I PIONIRI
A T K O JE PRVI KROČIO
NA DRUGO NEBESKO
TIJELO?
G o d i n e 1969. n a M j e s e c j e
sletjela mala letjelica sa dva
č l a n a p o s a d e . I z n j e j e izi­
šao austronaut Neil A r m ­
strong i postao prvi čovjek
koji je stupio na d r u g o n e ­
besko tijelo.
Američki Apollo program za
spuštanje č o v j e k a n a M j e s e c
bio je o d g o v o r na uspješan
pokušaj S S S R - a da u svemir
p o š a l j e p r v o g č o v j e k a (Jurij
Gagarin 1 9 6 1 . godine).
D a n a 2 0 . lipnja 1 9 6 9 .
Apollo program doživio je
svoj veliki u s p j e h . Letjelica
A p o l l o 11 lansirana je sa
Z e m l j e n a g o l e m o j raketi S a ­
turn 5. U m j e s e č e v o j orbiti
s e o d g l a v n e letjelice o d v o j i o
m o d u l i spustio na M j e s e c . Iz
njega j e izišao N e i l A r m ­
strong i stupio na p r a š n j a v o
tlo M j e s e c a .
» O v o j e mali k o r a k z a č o v j e ­
ka, a veliki za č o v j e č a n s t v o « ,
r e k a o j e A r m s t r o n g . Z a njim j e
iz letjelice izišao astronaut
BuzzAldrin. Nakon ovog
p o t h v a t a pioniri su se vratili na
m a t i č n i b r o d u k o j e m ih je
č e k a o M i c h a e l Collins.
119