Rimokatolicki Zlocinacki Projekat Vestacke Hrvatske Nacije LATINICA

Dr Vojislav [e{elj
RIMOKATOLI^KI
ZLOÎNA^KI PROJEKAT
VE[TA^KE
HRVATSKE NACIJE
Tre}e izdanje
Srpska radikalna stranka

Beograd 2007.
Dr Vojislav [e{elj
RIMOKATOLI^KI ZLOÎNA^KI
PROJEKAT VE[TA^KE
HRVATSKE NACIJE
Recenzenti
Prof. dr Mirko Zurovac
dr Nikola @uti}
Direktor izdava~kog sektora
Ognjen Mihajlovi}
Redakcija
Ivana Borac, Ljubinka Boòvi}, Ljubica Davidovi}, Vesna Zobenica, Zorica Ili},
Vesna Mari}, Ljiljana Mihajlovi}, Biljana Mi~i}, Severin Popovi},
Zlata Radovanovi}, Marina Risti}, Zlatija Sevi},
Brankica Terzi}, Dragica Tomi}, Aleksandar ârapi}, Milica [e{elj
Izdava~
Srpska radikalna stranka
Trg pobede 3, Zemun
Za izdava~a
Dr Vojislav [e{elj
[tampa
[tamparija DOO “Dragi}”, Zrenjanin
Za {tampariju
Mom~ilo Dragi}
Tira`
500 primeraka
CIP - Katalogizacija u publikaciji

Narodna biblioteka Srbije, Beograd
272-767(497.5)
323.1(=163.41/=163.42)
[E[EQ, Vojislav
Rimokatoli~ki zlo~ina~ki projekat
ve{ta~ke hrvatske nacije / Vojislav [e{eq.
- Beograd : Srpska radikalna stranka, 2007
(Zrewanin : ”Dragi}”). - 1031 - str. ; 21 cm
Tira` 3.600.
ISBN 978-86-7886-025-6
a) Katoli~ka crkva - Hrvatska b) Srbi -
Hrvati
COBISS.SR-ID 134993676
OVU KNJIG U POSVE]UJEM
MOJIM RATNIM SABORCIMA I PRIJATELJIMA
DOBROVOLJCIMA SRPSKE RADIKALNE STRANKE,
JUNA^KIM SRPSKIM ÊTNICIMA,
KOJI SU SVOJE @IVOTE POLO@ILI
NA OLTAR OTAD@BINE I SRPSTVA,
BRANE]I ZAPADNE SRPSKE ZEMLJE.
DIVIM SE NJIHOVOM HEROJSTVU I,
KLANJAJU]I SE PRED TIM UZVI[ENIM MUÊNI[TVOM,
STIDIM SE PRED ISTORIJOM
[TO NISAM BIO DOSTOJAN
DA PODELIM NJIHOVU SUDBINU.
UTOLIKO SAM ODLU^NIJI
DA DO POSLEDNJEG DAHA
Predgovor
Pisati na temu, koja je od egzistencijalnog istorijskog zna~aja za srpski na-
rod i vekovima oblikovala na{u kolektivnu sudbinu, zahteva ulaganje mnogo
napora da se autor oslobodi emocija i predrasuda, da pi{e trezveno, razlo`no,
staloèno i argumentovano. Samo tako se moè objektivno i nepristrasno ap-
solvirati definisani problem, a njegova uspe{na obrada, pored saznajno-nau~-
nog aspekta, moè imati svojevrsnu delatnu snagu i podsticaj na sasvim kon-
kretne oblike dru{tvenog pona{anja. Pri tome kriterijum istinitosti uvek mora
dominirati nad na~elima korisnosti, potiskivati pristrasnost i neprekidno insisti-
rati na upornom preispitivanju postignutog saznanja. Kad god neki Srbin pi{e
o hrvatstvu, ne moè se osloboditi utiska stravi~nih jasenova~kih klanica i kra-
{kih jama kao masovnih grobnica. Me|utim, i tu je potrebna velika doza hlad-
nokrvnosti i sumnji~avosti, jer su ti zlo~ini pripisani jednom malom narodu ko-
ji je te{ko stradao kroz istoriju, koji je skoro potpuno uni{ten, a ~iji su ostaci
ve} jedva prepoznatljivi u preostalim si}u{nim ~akavskim enklavama. Glavni
izvr{ioci zlo~ina nad svojom pravoslavnom bra}om mahom su Srbi katolici,
instrumentalizovani kao slepo oru|e u rukama tradicionalnih srpskih neprijate-
lja. Ta velika istina vi{e od jednog veka prisutna je i prepoznatljiva svuda oko
nas, ali zapravo jo{ nikad nije sistematski izloèna. Dugo utamni~enje u ha-
{kom kazamatu za mene je predstavljalo veliki izazov da to poku{am uraditi,
a ujedno robijanje osmisliti i u~initi svrsishodnim. Predaju}i sudu javnosti re-
zultate ~etvorogodi{njeg rada, ose}am potrebu da, nadam se, krajnje kriti~ki
raspoloènom ~itaocu, iznesem nekoliko uvodnih napomena.
1. Metodolo{ki pristup u ovoj studiji zasniva se na ~injenicama i premisa-
ma koje su ve} odavno utvr|ene, vi{estruko proveravane i potvr|ivane u isto-
riografiji i politi~koj teoriji. Ogroman broj svetskih nau~nika odavno je u svo-
jim nau~nim radovima dokazao da je Rimokatoli~ka crkva vekovima istrajno
delovala kao vode}a svetska zlo~ina~ka organizacija, li{ena bilo kakvih moral-
nih skrupula i rukovo|ena najogoljenijim makijavelisti~kim principima. U
svojoj èlji za univerzalnom svetskom dominacijom nije se nimalo ustru~ava-
la da na najsuroviji na~in likvidira pojedince, dru{tvene grupe i uni{ti cele na-
rode, ako su joj stajali na putu i makar pasivno se suprotstavljali. To je prva pre-
misa metodolo{kog pristupa. Druga predstavlja ~injenicu da je hrvatski narod
istorijski zaista postojao, da je pripadao slovenskom narodnom stablu i imao
sopstveni jezik, ~akavski, izvorno blizak zapadnoslovenskoj jezi~koj grupi.
Tre}a je premisa da je taj narod turskim najezdama skoro potpuno uni{ten i da
5
se njegovo istorijsko ime sa~uvalo isklju~ivo kao obele`je vrlo tankog sloja fe-
udalne vlastele, koju su ugarski vladari jednostavno preselili iz ugroène i opu-
sto{ene ~akavske u stranu, kajkavsku, sredinu. Feudalna vlastela je tako poste-
peno svoj etni~ki naziv nametala novoste~enim kmetovima. êtvrta premisa
kazuje da su me|u dana{njim “Hrvatima” veoma retki oni koji imaju bilo ka-
kvog genetskog dodira sa izvornim hrvatskim stanovni{tvom. Po svim istorij-
skim pokazateljima, njima je kao Srbima katolicima hrvatsko ime organizova-
nom akcijom Rimokatoli~ke crkve u masi nametnuto tek u drugoj polovini de-
vetnaestog veka. Petu premisu predstavlja ~injenica da su stotinama godina
“Hrvati” predstavljali instrument Vatikana i raznih zapadnih sila u njihovoj an-
tisrpskoj najezdi.
Na osnovu tih pet premisa u sklopu primenjenog metodolo{kog pristupa
konstituisao sam osnovnu hipotezu, izraènu ve} kroz naslov studije. Dana{nji
“hrvatski narod” ve{ta~ka je kreacija Rimokatoli~ke crkve, unapred zami{lje-
na kao instrument jednog zlo~ina~kog projekta, utemeljenog na te`nji da se
srpski narod uni{ti unija}enjem, pokatoli~avanjem ili potpunom fizi~kom li-
kvidacijom, kako vi{e ne bi predstavljao prepreku daljem prozelitskom prodi-
ranju na isto~noevropske prostore. Projekat nije unapred dat kao gotov i zao-
kruèn. On je postepeno sazrevao, imaju}i u prvoj fazi ilirsku, a u drugoj jugo-
slovensku opciju. Me|utim, priroda rimokatoli~kih zlo~ina nad srpskim naro-
dom istovetna je. Su{tinski se ona ne razlikuje tokom Prvog i Drugog svetskog
rata i gra|anskih ratova u Jugoslaviji tokom devedesetih godina.
Metodolo{ki postupak je opredelila ~injenica da postoji bogata nau~na i
publicisti~ka literatura koja iscrpno tretira pojedina~ne aspekte problema. Zato
ova studija nije klasi~nog istraìva~kog karaktera. Autoru nisu bila potrebna is-
traìvanja po arhivama i muzejima. Istraìvao sam ve} objavljena dela i nasto-
jao da sistematski obradim njihove rezultate u sklopu unapred odre|ene tema-
tike. Pritom sam prou~avao ~etiri vrste dela: radove romanti~arski nastrojenih
pisaca hrvatske pamfletske istoriografije, ozbiljna nau~na dela sa izraènim
kriti~kim pristupom, dnevnopoliti~ku publicistiku i javne nastupe istaknutih
ideologa, kao i publikacije memoarskog karaktera. Svaka analiza teksta je ta-
ko|e morala biti kriti~ki intonirana i nepristrasno elaborisana. U ovu studiju
sam ukomponovao op{irne citate iz prou~avanih dela. Zbog autenti~nosti au-
torskih stavova ~inilo mi se da je primerenije precizno citiranje nego prepri~a-
vanje. Kroz prepri~avanje ne bih mogao da izbegnem sopstvenu subjektivnu
interpretaciju. Naravno, i sam izbor citata uvek mora biti subjektivan, ali se na-
dam da oni svojom upe~atljivo{}u dovoljno potiskuju negativni upliv subjek-
tivnosti selekcije. înjenice su morale da potiskuju emocije, ali i same da bu-
du preispitivane pore|enjem njihove interpretacije od strane razli~itih autora.
Naravno, nisu mogla biti obuhva}ena sva raspoloìva dela, pa sam nastojao da
odaberem najkvalitetnija, najreprezentativnija i najrelevantnija. Koliko sam u
tome uspeo nije moje da prosu|ujem, jer svaka selekcija neminovno nosi li~ni
pe~at onog ko je provodi, motivisanog sasvim odre|enim ciljem. Ra~unam na
bespo{tednu i argumentovanu nau~nu kritiku.
6
2. Unapred problem po sebi predstavlja hrvatska pamfletisti~ka istoriogra-
fija, aktuelna politi~ka publicistika i memoarska gra|a. Sve je to maksimalno
ideologizovano u funkciji osnovne rimokatoli~ke doktrine. Njima ide na ruku
i dana{nji pogled na svet kreatora globalizma koji su Srbe ìgosali kao svetski
problem, a svrstali se na stranu tradicionalnih srpskih neprijatelja predstavlja-
ju}i ih kao oli~enje pravde i pravi~nosti. Pri svakom poku{aju preispitivanja na-
metnutih ideolo{kih obrazaca i kvazieti~kih vrednosti moèmo sagledati koli-
ko se volja za mo} preoblikovala u kontrolu ljudskog uma i uspela da svoju to-
talitarnu prirodu predstavi kao najvi{e demokratsko dostignu}e. Postoji pro-
blem ve{ta~kog oblikovanja ljudske misli i na~ina razumevanja stvarnosti kroz
funkcionisanje zapadnih demokratskih sistema, kako bi se {to lak{e odràla na
vlasti postoje}a svetska finansijska i politi~ka elita, a pri tome sa~uvala i pro{i-
rila sve svoje privilegije. To sistematsko oblikovanje se vr{i kontrolom glavnih
medija i usavr{enim sredstvima manipulacije, u okviru globalnog medijskog
poretka kojim dominiraju najja~e industrijske sile i njihove mastodontske kor-
poracije. Odsustvo svake kontrole nad njihovim manipulativnim tehnikama i
propagandnim projektima pravda se na~elom slobode {tampe. Javni i zakulisni
centri mo}i ne trpe nikakvu alternativu niti diversifikaciju pristupa medijima,
izvorima informisanja, proveravanje ~injenica itd. Mediji su jednostavno sfera
u kojoj nema nikakve demokratizacije, a svaki zahtev da se ona kao proces i
na tom polju pokrene najogor~enije se na no` do~ekuje od ameri~kih centara
politi~ke i finansijske mo}i, kao dominantnih u dana{njem svetu.
Idealizovana slika zapadne demokratije medije predstavlja kao pouzdane
i sveprisutne, prkosne i tvrdoglave, do zajedljivosti kriti~ki raspoloène i ne-
potkupljive, aktere politi~kog procesa koji po`rtvovano ~uvaju slobodu govo-
ra i obezbe|uju pravo gra|ana da budu o svemu obave{teni. Ali kad se dirne u
oko{tale ideolo{ke stereotipe i doktrinarne predrasude, nepo}udnog gomila od-
mah freneti~no optuùje za “govor mr`nje” i zamenom teza on postaje izvor
netrpeljivosti. Mediji na Zapadu nikada nisu bili neslobodniji i politi~ki instru-
mentalizovaniji. Vladari sveta i njihove polukonspirativne centrale ube|eni su
da je kriza demokratije prouzrokovana njenim neumerenostima. Da bi se de-
mokratija sa~uvala ljudi se moraju svesti na idiotizam prose~nosti, mora im se
nametnuti apatija i poslu{nost, a pa`nja zaokupiti perifernim zbivanjima, sen-
zacijama i spletkama. Ogromna ve}ina gra|ana ugroàva demokratiju tako {to
se suprotstavlja njenoj instrumentalizaciji i krajnjoj formalizaciji od strane po-
liti~ke elite, privrednih korporacija i najsna`nijih finansijskih institucija. Uosta-
lom, demokratija je uvek bila po{tapalica “za kod ku}e”. Na me|unarodnoj
sceni, u odnosima izme|u velikih i malih dràva, nikada se nije poku{avao
stvoriti ni privid demokrati~nosti. Samo pretnje, ucene – jezik ultimatuma.
Zapadnja~ki mediji su, po direktnim ameri~kim i vatikanskim instrukcija-
ma, maksimalno instrumentalizovani da horski deklamuju antisrpske laì i kle-
vete, ~iji je osnovni cilj da u o~ima svetskog javnog mnjenja zlo~inci i `rtve
me|usobno zamene svoje istorijske uloge. U toj izvitoperenoj svesti stvarne `r-
tve genocida postaju njegovi zlo~ina~ki akteri. “Jadni” Hrvati i bosanski mu-
7
slimani su miljenici novog svetskog poretka, a Srbi stalna meta za odstrel. Ako
neko èli da se preko no}i proslavi, najjednostavniji je na~in da, putem {tam-
pe, televizije ili publicistike, plasira {to grozniju i besmisleniju izmi{ljotinu, ko-
jom }e se celi srpski narod dodatno prikovati za stub srama. U tom smislu su
verne sluge prona{li i u svim srpskim zemljama. Prozapadne politi~ke partije,
mediji i takozvane nevladine organizacije za novac sluè neprijateljima sop-
stvenog naroda i bore se protiv njegovih egzistencijalnih interesa. I za njih la-
`na, iluzorna svest, hrvatska ili muslimanska “samosvest”, predstavljaju uzor
istinitosti i plemenitosti, a tragedija sopstvenog naroda predmet prezira i nipo-
da{tavanja. Na javnoj sceni strani pla}enici su toliko bu~ni, da uspevaju u dru-
gi plan potisnuti trezveno i razlo`no rasu|ivanje srpskih intelektualaca, koji se
ne prodaju za {aku dolara; koji nisu spremni da li~nu savest i akademski mo-
ral `rtvuju za ljubav solidne materijalne situiranosti na osnovu isplata na {alte-
rima zapadnih ambasada ili preko ra~una sumnjivih fondacija.
3. Naravno da sam svestan ograni~ene verodostojnosti svakog li~nog sve-
do~enja i krajnje subjektivnosti memoarske gra|e. Pisac autobiografskog spi-
sa sopstvena ìvotna iskustva i vi|enje istorijskih zbivanja kojima je prisustvo-
vao ili ~iji je vaàn akter bio, ne moè a da ne usmeri prema odre|enom cilju.
Tako se teleolo{ki pristup naj~e{}e svodi na potrebu da se sopstvena uloga pri-
kaè u {to lep{em svetlu, da se naknadno opravdaju odre|eni postupci ili kon-
strui{e varijanta racionalizacije ukupnog sopstvenog pona{anja. Tako svako ra-
nije ste~eno iskustvo poprima aktuelni smisao, a rekonstrukcija istorijskog do-
ga|aja prakti~nu, odnosno upotrebnu politi~ku vrednost. Pri tom se naknadno
nastoji logi~ki povezati i ono {to je izbijalo potpuno spontano, iskrsavalo sa-
svim neo~ekivano i, po prvobitnoj recepciji, remetilo normalni tok odre|enog
procesa.
Ono {to je ranije bilo potpuno nepredvidivo sad se tretira kao jedino mo-
gu}i i prirodan ishod. Sad kad se napokon ishod zna, odjednom su svima jasni
i smisao i svrha doga|aja, kao i njihovo uzro~no-posledi~no situiranje u dru-
{tvenu i istorijsku celinu. Svaki realizovani autobiografski projekat vi{e je akt
sada{njeg politi~kog delovanja nego sastavna komponenta prethodnih i opisi-
vanih. Uz to je rezultat preispitivanja sopstvene uloge u èlji da se ona ulep{a,
opravda ili odbrani. I uvek se to ~ini na vrednosnim postulatima sada{njice ko-
ji opredeljuju naknadni koncepcijski okvir koji memoarista sledi. Nema tu ni-
kakve spontane autenti~nosti, koju mogu pruìti dnevni~ke bele{ke, ali se zato
moè pruìti jedinstvenost i celovitost pogleda, koherentnost izlaganja i logi~-
na konzistentnost sopstvenog stava. Preglednost celine se postiè i na ra~un
otvorenosti, neposrednosti i objektivnosti.
Pisac memoara uvek ne{to prikriva jer je njemu apologija sopstvene li~no-
sti po prirodi stvari va`nija od istine. Mnogi su blagovremeno krali dokumen-
tarnu gra|u, autenti~na svedo~anstva o stvarnim doga|ajima, da bi im naknad-
nim ekskluzivnim tuma~enjem ulili li~ni pe~at. Zato je uvek va`nije ono {to au-
tor memoarskog spisa pre}utkuje od onoga {to na sva zvona razgla{ava. Izno-
se oni u javnost manji ili ve}i deo istine, ali nikada i celu istinu. Za celovitu isti-
8
nu uvek je va`nije ono pre}utano od izre~enog. Ali svakom autobiografijom
~ovek nepogre{ivo svedo~i o sebi i svojoj li~nosti, a kriti~kim analiziranjem na-
pisanog lak{e se prodire do sakrivenog. Novi kvalitet vrednosti donosi upored-
no memoarsko svedo~enje vi{e aktera istog politi~kog istorijskog zbivanja, po-
gotovo kad su oni pripadali suprotstavljenim stranama. Tamo gde su im fakto-
grafski iskazi i analize podudarni, postignut je vrlo visok stepen istinitosti, dok
u slu~aju krajnjeg razilaènja stavova i tuma~enja, opet imamo na raspolaga-
nju dragocenu podlogu za nepristrasno kriti~ko prou~avanje.
Upravo u tom svetlu treba posmatrati autobiografske spise hrvatskih naci-
onalnih ideologa, posebno Stjepana Radi}a, Ante Paveli}a i Franje Tu|mana.
Nije nimalo slu~ajno {to je u okviru svog glavnog dela, po uzoru na Adolfa Hi-
tlera, Tu|man komponovao autobiografsku prozu i ideolo{ku studiju, stavlja-
ju}i tako sebe u epicentar istorijskih zbivanja i predstavljaju}i se kao njihov vr-
hunski kreator.
U pravoj galeriji ljudskih nakaza i moralnih mizerija, kojima obiluje hrvat-
ska istorija u poslednja dva veka, Franjo Tu|man je bio najuspe{niji i kao teo-
reti~ar i kao politi~ki prakti~ar. Bez sumnje, istorijske okolnosti su mu maksi-
malno i{le na ruku, ali se njegov li~ni upliv svakako ne moè zanemariti. Tu|-
man se jednostavno dokazao kao sinteti~ka reinkarnacija Ante Star~evi}a i An-
te Paveli}a, koja je do krajnjih konsekvenci izvela njihovu ideologiju, politi~-
ki program i metode delovanja. Povrh toga, on je uspeo da kolosalnu hrvatsku
istoriografsku la` uklopi u vrednosna opredeljenja globalizma kao usavr{ene
planetarne varijante totalitarizma. Uz svesrdnu pomo} Vatikana, Tu|man je po-
stigao da se u ulozi nastavlja~a jasenova~kog genocida i pokreta~a velikog srp-
skog kraji{kog egzodusa pojave Amerikanci i zapadni Evropljani. Ono {to ni-
su uspeli Franc Jozef I i Adolf Hitler, realizovali su Jovan Pavle Drugi, Helmut
Kol i Bil Klinton. Kreirali su monstruoznu dràvnu tvorevinu, ~ije temelje odr-
àvaju isklju~ivo antisrpska mr`nja i netrpeljivost. Ali, uveren sam da ni ta tvo-
revina ne moè biti ve~ita, kao i ni{ta drugo {to je na zlu sazdano.
4. Ovu studiju sam pisao kroz pune ~etiri godine ha{kog zato~eni{tva. Sve
citirane knjige i mnoge iz kojih citate nisam vadio, donosila mi je u Hag moja
supruga Jadranka [e{elj. Pored dela iz moje li~ne biblioteke, koja sam deceni-
jama tematski prikupljao, Ljiljana Mihajlovi} i Filip Stojanovi} savesno i pe-
dantno su mi pronalazili i fotokopirali brojna stara izdanja, do kojih je prili~no
te{ko do}i. Na rukopisu zavr{avam rad danas, kad ulazim u novu fazu moje ha-
{ke borbe, potencijalno sudbonosnu. Vi{e od hiljadu strana rukom pisanog tek-
sta ostavio sam na ~uvanje u centrali Srpske radikalne stranke u Beogradu.
@ao mi je ako su se prilikom prekucavanja potkrale gre{ke u imenima po-
jedinih istorijskih li~nosti ili datumima odre|enih zbivanja. Mogu}nosti za is-
pravke i kona~nu redakciju jednostavno nisam imao. Odlaganje {tampanja do
izlaska iz zatvora tako|e nije dolazilo u obzir jer sam svestan da se iz ha{ke
tamnice retko koji Srbin ìv vra}a. Ne brine me to mnogo. Navikao sam ve}
na ~injenicu da mi je robija svojevrsna ìvotna sudbina. Zato me neprekidno
okupira misao da i nju treba iskoristiti u politi~koj borbi. Stradanje ~oveka po-
9
jedinca nije toliko bitno. Nacija je ugroèna i zbog tog razloga nijedna `rtva za
njen spas nije preskupa. Zato me nadahnjuje istorijski primer \akona Avaku-
ma i Starog Vujadina. Mogu me vezati, ali me ne mogu spre~iti da prkosim,
uvek i gde god se na|em. Odràva me prkos, a snagu uliva beskrajna vera u
Boga, Srpstvo i Rusiju.
U Hagu, 10. novembra 2006. godine Vojislav [e{elj
10
Prvi deo
PRISTUPNA RASPRAVA
I. Hrvatstvo kao najefikasnije vatikansko sredstvo
za uni{tenje srpskog naroda
Gra|anski ratovi vo|eni kroz proces spolja iniciranog raspada jugosloven-
ske dràve, ~iju zavr{nicu predstavlja varvarska agresija Severnoatlantskog
pakta na Srbiju i celi srpski narod, nikako nisu izbili spontano, nego su dugo i
sistematski pripremani. Njihov glavni inspirator i organizator je Vatikan, cen-
tralno sedi{te Rimokatoli~ke crkve, koja nikada srpskom narodu ne}e zabora-
viti ni oprostiti {to se po~etkom trinaestog veka u ogromnoj ve}ini i definitiv-
no opredelio za isto~nu hri{}ansku crkvu, pa jo{ osnovao i sopstvenu nacional-
nu, sa svetosavljem kao specifi~nom varijantom pravoslavlja. Vekovima je
Rim nastojao da Srbe pokatoli~i, da ugu{i pravoslavlje, i u tom smislu je obe-
ru~ke pomagao sve strane sile koje su na Balkanu nastupale kao otvoreni srp-
ski neprijatelji i agresori. Svaku veliku srpsku tragediju, nesre}u i nevolju ri-
mokatoli~ki fratri na terenu spremno su i organizovano do~ekivali da bi otima-
li naivne srpske du{e, o~ajne u egzistencijalnom bezna|u. Neretko je prevo|e-
nje u katoli~ku veru obavljano i neposrednim nasiljem, potkupljivanjem, pret-
njama, diskriminacijom i svim varijantama {ikaniranja. U svakom istorijskom
periodu jedan deo Srba tome je podlegao, uvek onaj slabiji, nacionalno nesve-
sniji, moralno nedogra|eniji, predstavljaju}i isti onaj etni~ki supstrat, koji je u
druga~ijim socijalnim i politi~kim okolnostima iskazivao spremnost na islami-
zaciju. Katoli~enje je bilo lak{e provesti nego tur~enje, prvenstveno zbog pri-
li~no podudarne verske simbolike i primamljivije prozelitske demagogije.
Ipak je ve}ina Srba ostala nepokolebljiva u svom pravoslavlju i svetosa-
vlju. Oni koji su prelazili u islam, rimokatoli~anstvo ili bilo koju malu versku
sektu, ubrzo su gubili nacionalnu svest, zamenjuju}i je verskom ili tu|inskom.
Novope~eni srpski muslimani ~vrsto su se identifikovali sa Turcima, dok su ka-
tolici vremenom postajali Mle~ani, Ma|ari, Nemci itd. Ipak, glavnina Srba ka-
tolika sve do devetnaestog veka sa~uvala je bar tragove nekada{nje srpske na-
11
cionalne svesti, neretko uz ose}anje odba~enosti, otpadni{tva, gotovo instink-
tivne krivice zbog konvertitstva svojih predaka. U gustim populacijama ti Srbi
katolici naseljavali su Dubrovnik, Dalmaciju, Bosnu, Hercegovinu, Slavoniju
i Vojnu krajinu. Postepeno osloba|anje Srbije iz turskog ropstva i sve ozbiljni-
ji politi~ki nastupi pravoslavnih Srba pre~ana, postepeno su otvarali o~i katoli-
cima i budili u njima ose}anje svesrpske solidarnosti, bez obzira na veroispo-
vest. Ukupna prosvetiteljska delatnost, prvo Dositeja Obradovi}a, a potom i u
mnogo ve}oj meri Vuka Karadì}a i Njego{a, tome je doprinosila. Ti procesi
bu|enja nacionalne svesti i ose}anja kolektivnog duha duboko su zabrinuli vrh
Rimokatoli~ke crkve, koji se bojao da se njihova srpska pastva ne preorjenti{e
ka nacionalnoj crkvi, kao i austrijske i ma|arske politi~ke krugove, ~ija se vlast
u zna~ajnoj meri prostirala i nad srpskom populacijom.
Nekoliko vekova prozelitizma ulovilo je du{e vi{e stotina hiljada lakomi-
slenih Srba koji su pre{li na rimokatoli~ku veru i postepeno se li{avali srpske
nacionalne svesti, s obzirom da je u uslovima gr~evite borbe za opstanak srp-
skog naroda Srpstvo sve intenzivnije identifikovano sa pravoslavljem. Rimo-
katoli~kim prelatima pravi problemi nastaju po~etkom devetnaestog veka, kad
evropski prostori doìvljavaju revolucionarne preobraàje i gra|anska klasa,
pored ekonomske, sve uspe{nije ostvaruje i politi~ku dominaciju. Intelektualni
slojevi u svim narodima naglo ja~aju i bitno doprinose ostvarenju nacionalnog
preporoda. Nacionalna svest postaje sve vi{e artikulisana, baziraju}i se na isto-
riji, tradiciji i prvenstveno jedinstvenom jeziku. Uspe{an po~etak oslobodila~-
ke borbe srpskog naroda i perspektivan zametak obnovljene srpske dràve obe-
}avao je da }e ljudi koji govore jedan, srpski jezik, u slavistici ozna~en kao {to-
kavski dijalekat, vrlo brzo prevazi}i verske barijere i ujediniti se u okviru jed-
nog nacionalnog duha, svesti, ponosa i dràvotvornog cilja. Nacionalno jedin-
stvo srpskih pravoslavaca, rimokatolika, muslimana i {a~ice protestanata nemi-
novno bi vodilo ja~anju pozicija Srpske pravoslavne crkve, tada jo{ razbijene
ve{ta~kim dràvnim granicama i politi~kom supremacijom tu|inskih vlastodr-
àca, ali jedinstvenih ciljeva i stremljenja. Po~etnu prednost joj je nedosti`no
davala broj~ana premo} vernika i prvenstveno ~injenica da je jedina predsta-
vljala nacionalnu versku organizaciju u pravom smislu re~i, srpsku nacionalnu
instituciju, neprikosnovenu po meri realnog uticaja na narod. To je predstavlja-
lo pravi alarm za Rim i njegove prozelitske legije.
1. Instrumentalizacija etni~kih ostataka malog hrvatskog naroda
Da bi preduhitrila uspostavljanje punog srpskog nacionalnog jedinstva, Ri-
mokatoli~ka crkva je instrumentalizovala etni~ke ostatke i istorijska svedo~an-
stva nekada{nje dràvotvornosti malog slovenskog naroda – Hrvata. Za razli-
ku od Srba, koji su isto~noslovenskog porekla i vrlo srodni Rusima, Belorusi-
ma i Ukrajincima, Hrvati poti~u od zapadnoslovenske etni~ke grane i po pore-
klu su bliski Poljacima, êsima i Slovacima. Izvorni hrvatski jezik je ~akavski,
za koji je dubrova~ki katolik Milan Re{etar ustanovio da je samostalan sloven-
ski jezik, a Aleksandar Beli} mu dokazao izvorne sli~nosti sa poljskim i ~e-
12
{kim. Hrvati su u srednjem veku formirali sopstvenu dràvu izme|u Gvozda i
Jadranskog mora, koja je na vrhuncu mo}i dopirala do Vrbasa i na severu, pre-
ko dana{njeg Hrvatskog Zagorja, verovatno do Drave. Po~etkom dvanaestog
veka u{li su u sastav Ugarske, koja je Hrvatsku i Dalmaciju izme|u Splita i Za-
dra administrativno povezala sa svojom, ranije osvojenom, provincijom Slavo-
nijom u jedinstveno vojvodstvo. Pred turskom opasno{}u Hrvati su masovno
beàli u dubinu Evrope, a njihova vlastela je dobila nove posede u zagreba~-
koj, vara`dinskoj i krièva~koj ùpaniji, gde je prenela hrvatsko ime i namet-
nula ga svojim novim kmetovima – kajkavcima, {to zna~i Slovencima.
U svojim prozelitskim nastojanjima, Rimokatoli~ka crkva je poku{avala
da potisne srpsko nacionalno ime perfidno insistiraju}i na tezi da su Srbi i Hr-
vati delovi jednog jedinstvenog naroda, kome je potreban zajedni~ki naziv –
Iliri ili Jugosloveni. Takvi koncepti su bili osnovna preokupacija njene politike
na podru~ju Dalmacije, Hrvatske, Slavonije i Vojne krajine, a kasnije Bosne i
Hercegovine, jer su najefikasnije omogu}avali da se pod izgovorom srpsko-hr-
vatskog nacionalnog jedinstva ustali ni~im potkrepljeno stanovi{te da unutar
jednog naroda naziv Hrvati obuhvata rimokatolike, a naziv Srbi pravoslavce.
Ilirski pokret je takav proces uveliko otpo~eo, da bi zaglu{uju}om jugosloven-
skom propagandom [trosmajera i Ra~kog bila provedena gotovo prinudna
kroatizacija dalmatinskih i slavonskih katolika. Kad je to postignuto, sistemat-
ski su formirane kvazijuristi~ke teze o hrvatskom dràvnom pravu i od Ma|a-
ra pozajmljena floskula o postojanju jednog politi~kog naroda u jednoj dràvi,
kako bi se za takav narod proglasili Hrvati u Dalmaciji, Hrvatskoj i Slavoniji,
naknadno i u Bosni, Hercegovini, Dubrovniku i Boki Kotorskoj. Na svim tim
prostorima pravoslavcima se negira srpski nacionalni identitet i oni se poku{a-
vaju instrumentalizovati u cilju realizacije hrvatskih dràvotvornih aspiracija u
okviru Habzbur{ke monarhije.
Nakon Prvog svetskog rata Vatikan je bio spreman da prihvati i podrì pr-
vu jugoslovensku dràvu, nadaju}i se da u njenim granicama ima dovoljan broj
sopstvenih vernika, koji bi bili u stanju da ve}inske Srbe privole na uniju, za
ljubav potpunog nacionalnog jedinstva. Toliko su rimokatoli~ki prelati bili za-
ne{eni tom idejom da su za neko vreme izgubili poverenje hrvatskih politi~kih
predvodnika, poput Stjepana Radi}a, koji je ogor~eno nastupao protiv katoli~-
kog klerikalizma. Njegovo ubistvo i èstoko srpsko suprotstavljanje konkorda-
tu, klerikalcima su otvorili put za novu politi~ku akciju, u kojoj }e se kao nji-
hov glavni instrument ista}i usta{ki pokret, a genocid dokazati kao najefikasni-
je sredstvo antisrpske politike. Pobeda komunista }e Vatikanu pruìti predah da
se oporavi od pretrpljenog poraza, a po~etak sloma komunizma stvoriti {ansu
da se dokraj~i Jugoslavija, formira nova hrvatska dràva po usta{kom uzoru i
s njene teritorije akcijom zapadnih sila prognaju skoro svi Srbi. Vatikan je u po-
slednjim ratovima otvoreno stajao na strani svih srpskih neprijatelja, a papa se
li~no zalagao za bombardovanje srpskog naroda.
13
2. Otimanje srpskog jezika
Vi{egodi{nje zato~enje u tamnici nelegalnog i izrazito antisrpski usmere-
nog Ha{kog tribunala pruìlo mi je priliku da se temeljitije pozabavim ovim
problemom. Prou~avaju}i ogromnu literaturu koja obra|uje uzroke, procese i
posledice razbijanja jugoslovenske dràve, nai{ao sam na obilje argumenata da
je Vatikan bio najistaknutiji me|unarodni faktor vo|enja antisrpske politike i
podgrevanja ratne histerije. Na jednoj od redovnih statusnih konferencija, 31.
januara 2005. godine, povodom procesa koji se protiv mene vodio, javno sam
saop{tio da }e se moja odbrana zasnivati na osnovnoj tezi da je rimokatoli~ki
papa Jovan Pavle Drugi glavni krivac za sve zlo~ine koji su se desili tokom kr-
vavih gra|anskih ratova i zapadnja~ke agresije. Ta izjava i dodatni podnesci
objavljeni su u knjizi “\avolov {egrt zlo~ina~ki rimski papa Jovan Pavle Dru-
gi” (Vojislav [e{elj: Sabrana dela, Srpska radikalna stranka, Beograd 2005.,
knjiga 57.).
Stru~nom timu za pomaganje moje odbrane naloìo sam da u obliku svo-
jevrsnog nau~noistraìva~kog projekta, na osnovu sve dostupne nau~ne i stru~-
ne literature, izradi elaborat kojim se nepobitnim argumentima potkrepljuje
moja osnovna teza. Angaòvanjem svih ljudskih, finansijskih, materijalnih i
tehni~kih potencijala Srpske radikalne stranke, elaborat je zavr{en u roku kra-
}em od dve godine i sastoji se iz dve tematske celine, ~ijom su izradom ruko-
vodili narodni poslanik Zoran Krasi} i Elena Boì} Talijan, glavni i odgovorni
urednik lista “Velika Srbija”. U okviru serije zbirki dokumenata koji se odno-
se na politikantski ha{ki proces, protiv mene tendenciozno reìran, taj materi-
jal je objavljen u ~etiri toma: “Pontifeks maksimus satanisti~ke crkve Jovan Pa-
vle Drugi” (knjiga 67.), “Antihristov namesnik zlikova~ki rimski papa Bene-
dikt [esnaesti” (knjiga 68.), “Vatikan glavno Satanino gnezdo” (knjiga 74.) i
“Rimska kurija ve~ito èdna srpske krvi” (knjiga 75.). Elaborat je ura|en kao
obimna i pedantna hrestomatija, koja koncentri{e nau~ne iskaze najkvalitetni-
jih srpskih i stranih istori~ara, koji su u svetskoj nauci u~inili neprikosnovenim
dokaze o kriminalnoj prirodi Rimokatoli~ke crkve kao globalne zlo~ina~ke or-
ganizacije uop{te i genocidnoj politici mnogih rimskih papa prema srpskom
narodu posebno, kroz vekove i ~itave milenijume. Posebno je upe~atljivo da se
konkretnim ~injenicama politi~kog manifestovanja zlo~ina~ke volje i kriminal-
nih postupaka sagledava kontinuitet genocidnih nasrtaja na srpski narod krsta-
{kim ratovima u srednjem veku, razli~itim oblicima prozelitskih pritisaka i na-
stojanja preko masovnih likvidacija u Prvom i Drugom svetskom ratu, do Tu|-
manovog progona skoro celog srpskog naroda iz neousta{ke hrvatske dràve.
Sa svoje strane upustio sam se u temeljito prou~avanje jednog od najve}ih
rimokatoli~kih zlo~ina~kih projekata – kreiranja ve{ta~ke hrvatske nacije zlo-
upotrebom imena danas gotovo nestalog slovenskog naroda koji je govorio ~a-
kavskim jezikom, ostataka kroatizovanih Slovenaca u Hrvatskom zagorju i et-
ni~ke mase Srba katolika, prethodno denacionalizovanih, a onda sna`no verski
i ideolo{ki indoktriniranih. Metodolo{ki postupak, koji sam primenio, bazirao
sam na analizi relevantne istoriografske, lingvisti~ke i politi~ko-teorijske lite-
14
rature. Saznanja o osnovnoj tematici ve} dva veka su prisutna u ogromnom
broju nau~nih studija i rasprava, ali razasuta po pojedina~nim knjigama i ~aso-
pisima. Nikada do sada nisu bila na ovaj na~in sistematizovana, verovatno
zbog krajnje nepovoljnih politi~kih prilika, koje su karakterisale panslovenske
i jugoslovenske ideolo{ke zablude ili krajnje represivni autokratski reìmi, ko-
ji su sebi prisvajali ulogu neprikosnovenih arbitara nau~ne istine. Uvek je po-
stojao neki razlog za{to se na ovu temu nije dovoljno pisalo, nekada dobra na-
mera da se ne pravi razdor i u o~ekivanju ve}eg stepena srpsko-hrvatske soli-
darnosti i uzajamnosti, a nekada goli strah intelektualaca pred opasno{}u ugro-
àvanja same fizi~ke egzistencije ako se ne pi{e u skladu s propisanim ideolo-
{kim obrascima.
Ova studija se sastoji od {est tematskih celina. U pristupnoj raspravi nasto-
jim izloìti osnovni kategorijalni aparat i razjasniti glavne razlike srpskog i hr-
vatskog nacionalnog supstrata, su{tinu Rimokatoli~ke crkve i njenog politi~-
kog delovanja, kao i instrumentalizaciju hrvatstva kao najefikasnijeg sredstva
potiskivanja i uni{tavanja srpskog naroda. Sledi pregled osnovnih postavki hr-
vatske romanti~arske i pamfletske istoriografije, pa izlaganje glavnih teza vo-
de}eg hrvatskog istorijskog falsifikatora i istaknutog franjeva~kog fratra Domi-
nika Mandi}a. Potom nastojim kriti~ki rasvetliti poku{aj teorijske interpretaci-
je srpsko-hrvatskih etni~kih i kulturnih diferenciranja kroz ideolo{ke postavke
Ive Pilara, kao i izloìti kriti~ke elaboracije glavnih falsifikatorskih poku{aja.
To je ujedno i podloga za rasvetljavanje pozadine politi~kih nastojanja vode}ih
hrvatskih nacionalnih ideologa od Ljudevita Gaja, Josipa Juraja [trosmajera,
Franje Ra~kog, Ivana Maùrani}a, Ante Star~evi}a i Eugena Kvaternika, pre-
ko Antuna i Stjepana Radi}a, do Vlatka Ma~eka i Ante Paveli}a. Tako dolazim
do izlaganja osnovnih ~injenica o rimokatoli~kom genocidu nad srpskim naro-
dom u Drugom svetskom ratu, kao i realizacije vatikanskih zlo~ina~kih nasto-
janja pod jugoslovenskim komunisti~kim reìmom Josipa Broza Tita i hrvat-
skim usta{kim reìmom Titovog generala Franje Tu|mana.
Srbi oduvek govore isklju~ivo {tokavski. To je njihov izvorni narodni je-
zik i po njemu su se razlikovali od Hrvata kao ~akavaca i Slovenaca kao kaj-
kavaca. [tokav{tina je zajedni~ka srpskom, ruskom, ukrajinskom, beloruskom
i bugarskom jeziku, koji spadaju u isto~noslovensku jezi~ku grupu. âkavski i
kajkavski su zapadnoslovenskog porekla i bliski poljskom, ~e{kom i slova~-
kom jeziku. Ono {to je hiljadama godina bilo isklju~ivo srpsko, Hrvati danas
svetu predstavljaju kao “hrvatski” jezik. Da bi se ta teza potkrepila, bilo je nu-
`no da se od strane Hrvata decenijama i sistematski prisvajaju srpske narodne
pesme, ~ak i one koje opevaju podvige Marka Kraljevi}a kao velikog “hrvat-
skog junaka”. Da bi se to {to ubedljivije postiglo, prvo su Ljudevit Gaj, Josip
Juraj [trosmajer i Franjo Ra~ki dokazivali da su Srbi i Hrvati jedan narod; po-
tom Ante Star~evi} da su svi Srbi zapravo Hrvati, ismevaju}i pritom srpsko
ime kao nedostojno. Kad su napokon nau~ili da govore i pi{u srpski jezik, Hr-
vati su ga prisvojili, po~eli ubrzano da ga menjaju izmi{ljaju}i potpuno nove
re~i i izraze, a onda u svojim lingvisti~kim raspravama tendenciozno srpski
15
svodili isklju~ivo na ekavski izgovor, dok su ~akavski i kajkavski progla{avali
dijalektima {tokavskog. Istori~ar Tadija Smi~iklas je tvrdio da srpski jezik i ne
postoji, dok je lingvista Armin Pavi} hvalio srpskog kralja Milana Obrenovi}a
kako dobro govori hrvatski.
Prisvojiv{i srpski jezik kao sopstveni knjièvni, Hrvati su ubrzo po~eli da
ga koriste kao klju~ni argument za dokazivanje “hrvatskog” etni~kog karakte-
ra odre|enog stanovni{tva. Tako je, na primer, Vjekoslav Klai} ustanovio da
svi stanovnici Bosne i Hercegovine govore isklju~ivo {tokavski, {to po njemu
zna~i “hrvatski”. Na osnovu toga je izneo tvrdnju da su svi oni Hrvati, mada je
nevoljno priznavao da oni sami sebe ne smatraju i ne zovu Hrvatima, pa ~ak
potvrdio da se mnogi od njih izja{njavaju kao Srbi. Ali, s obzirom da je jezik
jedino neprikosnoveno obele`je narodnosti, sama ~injenica da svi oni govore
“hrvatski” dovoljan je dokaz da su svi Hrvati, pa ih sad u to treba i ube|ivati.
Naravno, ta pri~a nije prolazila kod pravoslavnih Srba, ali je upornim nastoja-
njima rimokatoli~kih sve{tenika pogodno tlo nalazila kod Srba katolika, koji su
postepeno, strpljivim i marljivim misionarskim radom, ve{ta~kim kreiranjem
individualne i kolektivne svesti, preobra}ani u hrvatski nacionalni korpus. Cr-
kva i {kola su najvi{e doprinele da se najzagrièniji “Hrvati” stvore od onih ko-
ji u sebi, u etni~kom pogledu, nemaju ni{ta hrvatsko. Da tragedija bude ve}a,
produbljivanjem verske netrpeljivosti, od Srba katolika su stvarani fanati~ni
mrzitelji Srpstva. [trosmajerova |akova~ka biskupija je bila glavni centar i ra-
sadnik, u kome su se rimokatoli~ki klerici ideolo{ki obu~avali da slavonske
“[okce” i “Race”, dalmatinske “Latine” i bosanske katolike ubede da su odvaj-
kada Hrvati, kao i da su Hrvati bili i njihovi najstariji preci. âk se desilo da je
i jedan hercegova~ki musliman zbog homoseksualnih sklonosti pobegao od
porodice u Dalmaciju, tamo postao rimokatoli~ki fratar i pod imenom Lovro
Ljubu{ki po~eo propovedati da je {tokavski hrvatski jezik.
Takva klerikalno-politi~ka akcija podrazumevala je da se iz javnog optica-
ja {to efikasnije potisnu spisi Ljudevita Gaja, [ime Ljubi}a i Vebera Tkal~evi-
}a, koji su svojevremeno otvoreno priznavali da su Hrvati svoj moderni knji-
èvni jezik preuzeli od Srba. Uostalom, ta ~injenica bi mogla u provaliju stro-
po{tati celu kvazinacionalnu konstrukciju, ukoliko se ne suzbije sa javne sce-
ne zaglu{uju}om galamom. Jezik je najopipljivije, egzaktno najdokazivije obe-
le`je jednog naroda, s obzirom da krvno poreklo predstavlja biolo{ku, a ne so-
cijalnu kategoriju, a pitanje razvijenosti kolektivne svesti vi{e podleè subjek-
tivnim nego objektivnim sudovima vrednosti. Postoje istorijske okolnosti koje
uti~u na odre|eni narod da preuzme tu|i jezik i potisne sopstveni, obi~no u pro-
cesu vi{e ili manje prinudne asimilacije. U Francuskoj je to dovelo do nestan-
ka brojnih etni~kih grupacija, a Nemci su masovno germanizovali pot~injene
Slovene, dok su [koti, Vel{ani i Irci nevoljno, ali ipak definitivno, napu{tali
sopstvene jezike i preuzimali engleski. Ali, istorija ne pamti da je jedan narod,
poput hrvatskog, napustio sopstveni jezik zbog nerazvijenosti, gramati~ke za-
nemarenosti i knjièvne zakr`ljalosti, pa prihvatio tu|i. Mogli su, dodu{e, Hr-
vati obnoviti i usavr{iti kajkavski, ugledav{i se na Slovence. Mogli su se vrati-
16
ti ~akavskome. Ali tako ne bi bili u stanju da izvr{e veliku istorijsku misiju, ko-
ju im je poverila Rimokatoli~ka crkva, da Srbe katolike definitivno odvoje od
sopstvene nacionalne matice.
Pokazalo se da narodi koji su postepeno tu|e jezike preuzimali, poput Je-
vreja, [kota ili Iraca, nisu gubili osnovne osobine svog nacionalnog karaktera.
Hrvati su dva puta sasvim izmenili sopstveni nacionalni karakter i identitet.
Kad su pravi, izvorni Hrvati – ~akavci kao narod propali, raspr{ili se po Evro-
pi, njihova vlastela, preseljavaju}i se na dodeljene posede na krajnjem zapadu
Slavonije, zate~enim kajkavskim kmetovima vekovima je ve{ta~ki utiskivala
hrvatski identitet. Novope~eni “Hrvati” kajkavci svakako nisu ni po kom etni~-
kom odre|enju bili isto {to i izvorni Hrvati ~akavci. U vreme novog naleta ve-
{ta~ke kroatizacije broj obuhva}enih Srba-katolika bio je neuporedivo ve}i od
broja Hrvata ~akavaca i “Hrvata” kajkavaca zajedno. Svi stari hrvatski pisani
spomenici, ukoliko nisu na latinskom, uvek su na ~akavskom jeziku. Svi stari
srpski spomenici, ako nisu na staroslovenskom, uvek su na {tokavskom narod-
nom jeziku. Nigde nema nikakvog traga da su Srbi kao narod ikada govorili
nekim drugim jezikom osim {tokavskim. Tako|e nema nikakvog traga da su
sve do {esnaestog veka Hrvati govorili ikakvim drugim jezikom osim ~akav-
skim. Tek od {esnaestog veka oni zagorsku varijantu kajkavskog postepeno po-
~inju nazivati hrvatskim. U najstarijim sa~uvanim bosanskim pisanim doku-
mentima s po~etka trinaestog veka, bosanski banovi svoj narod izri~ito naziva-
ju srpskim, iako su neki od njih bili katolici i u sukobu sa Nemanji}ima. Pored
toga, jezik na kome su izdavali svoje povelje i diplome, bosanski vladari redov-
no nazivaju srpskim jezikom. I Dubrov~ani {tokavski uvek nazivaju isklju~ivo
srpskim. To kaè i najve}i hrvatski intelektualac svih vremena, Vatroslav Jagi}.
a) Ve{ta~ka izmena karaktera izvorne hrvatske nacije
Po{to su Srbi od Svetog Save imali svoju nacionalnu hri{}ansku crkvu is-
to~nog obreda – Srpsku pravoslavnu crkvu, ona je postepeno postajala sastav-
ni deo njihovog nacionalnog individualiteta i kolektivne svesti. Ta ~injenica sve
do dolaska Turaka nimalo nije ugroàvala srpska nacionalna ose}anja Srba ka-
tolika u Primorju, Bosni i Hercegovini. Postojao je u narodu visok stepen ver-
ske tolerancije. Za razliku od pravoslavaca, u Bosni su rimokatolici nepomir-
ljivu netrpeljivost pokazivali prema bogumilima. I Stevan Nemanja je nasilno
eliminisao bogumile u svojoj dràvi, a mnoge i prognao, pa su uto~i{te na{li u
Bosni. Pod turskom okupacijom srpski narod je imao prili~no visok stepen
autonomije, koji se upravo ostvarivao kroz Srpsku pravoslavnu crkvu, s obzi-
rom da je i cela Turska bila organizovana kao teokratska dràva, sa sultanom
koji je, pored svetovne, imao i vrhovnu versku vlast nad muslimanima kao ka-
lif. Srbi koji su otpadali od svoje nacionalne crkve, islamizacijom i katoli~e-
njem, ~esto su gubili ose}anje srpskog nacionalnog identiteta, ali su sa~uvali
srpski jezik – {tokav{tinu, i tako, bar nesvesno, manifestovali stvarnu etni~ku
pripadnost.
17
Staro stanovni{tvo Dalmacije i Slavonije u celosti se razbeàlo sa podru~-
ja koje su Turci zauzeli. Naknadno su se tu naselili Srbi iz Bosne i dublje iz Sr-
bije. Ujedno su se izbegli Srbi naseljavali i s druge strane granice, austrijske ili
mleta~ke, formiraju}i odbrambeni bedem. Slavonac Petar Matija Katan~i}
1798. godine pisao je o Crnogorcima, Srbijancima, Bo{njacima, Dalmatincima
i Srbima u Ugarskoj kao o jednom narodu, od koga se Hrvati bitno razlikuju i
uvek su se razlikovali, najvi{e po jeziku. [tokavski on naziva ilirskim jezikom,
~akavski hrvatskim, a kajkavski slovena~kim. Katan~i} izri~ito kaè da svi Sr-
bi govore ilirskim jezikom, a da Srbe jo{ zovu Ilircima ili Vlasima. Drugi is-
taknuti Slavonac, Torkvato Brli}, kaè za sebe da govori srpskim jezikom i da
u Slavoniji ìve Srbi “rimokatoli~kog i isto~nog zakona”. Najve}i slavonski pe-
snik, Matija Antun Reljkovi}, za svoj jezik izri~ito pi{e da je srpski, ba{ kao i
bosanski fratar Matija Divkovi}. Danas se situacija su{tinski promenila. [to-
kavskim kao knjièvnim jezikom se sluè pohrva}eni Srbi katolici, pohrva}e-
ni Slovenci kajkavci i {a~ica pravih Hrvata ~akavaca, ~iji je izvorni jezik osu-
|en na izumiranje, jer im je cela nacija instrumentalizovana kao puko sredstvo
rimokatoli~ke antisrpske zavere. Time je pravoj hrvatskoj naciji ve{ta~ki izme-
njen karakter, negirane su joj etni~ke osobine i istorijski je tragi~no kompromi-
tovana stra{nim zlo~inima koje je u njeno ime Rimokatoli~ka crkva sistemat-
ski vr{ila nad pravoslavnim Srbima.
Da kajkavski zapravo nije hrvatski nego slovena~ki jezik, otvoreno su go-
vorili Ivan Kukuljevi} i Vatroslav Jagi}, a s njima su se slagali istaknuti slavi-
sti Miklo{i~, Budmani i Dani~i}. Uostalom, Slovenci kao narod i nemaju nika-
kvog svog drugog jezika osim kajkav{tine. [to se ~akav{tine ti~e, njom se kao
jezikom nikada niko nije sluìo osim Hrvata. Ivan Kukuljevi} Sakcinski je
1863. godine objavio “Listine hrvatske”, zbirku starih spisa i isprava, iz koje se
vidi da su sve one na ~akavskom jeziku i locirane po mestu nastanka, zapadno
od Vrbasa i severno od Cetine. Da bi bar malo pometnje uneo, Sakcinski je u
zbirku ubacio i nekoliko o~igledno srpskih listina, na {tokavskom. Ni najzna-
~ajniji hrvatski pesnik iz vremena preporoda, Stanko Vraz, po tom pitanju ne-
ma nikakvih dilema. On 1843. godine pi{e da su ~akavci jedini pravi Hrvati,
kao i da je ~akavski jedini hrvatski jezik. Uostalom, nikada nijedan ~akavac ni-
je sebe smatrao ni Srbinom ni Slovencem, ni~im drugim osim Hrvatom, niti je
bilo koga ko nije ~akavac tretirao kao svoga sunarodnika. Dok Srbi u vreme
turske najezde nisu po~eli da se naseljavaju u ranije hrvatske krajeve, dok nije
do{lo do izvesnog me{anja sa ostacima starosedela~kog stanovni{tva i, pre sve-
ga, dok nije po~elo njihovo pokatoli~avanje, ne postoji nijedan dokument, is-
prava, “listina”, pisan {tokavskim, a da ima bilo kakvo hrvatsko obele`je.
b) Razbuktala verska strast umesto nau~nih ~injenica
Tretiranje, prvo slovena~kih kajkavaca, a potom pokatoli~enih srpskih {to-
kavaca, kao Hrvata, proizvod je politi~ke volje, a ne rezultat etnolo{kog istra-
ìvanja. Ono, dakle, ne moè imati nikakvog nau~nog upori{ta, i umesto doka-
za nudi razbuktalu versku strast, inat i mr`nju. Zato je i dana{nje hrvatstvo ve-
{ta~ka politi~ka kategorija koja nema skoro nikakve veze sa nekada{njim hr-
18
vatskim narodom i njegovom dràvom. Otuda vodi poreklo ~injenica da dana-
{nji “Hrvati” govore tri do kraja me|usobno izdiferencirana slovenska jezika,
srpski, slovena~ki i hrvatski, a kao sopstveni knjièvni preuzeli su srpski. Na
toj ~injenici se bazira potreba falsifikovanja istorije i svo|enja istorijske nauke
na politi~ku pamfletistiku. Posebno je na delu prisvajanje srpske istorije i kul-
turnih tekovina po obrascu kojim se sve {to je katoli~ko, koliko god imalo ube-
dljiv srpski karakter, tretira kao neprikosnoveno “hrvatsko”. Po~elo je prisva-
janjem usko~ke tradicije i njenih pisanih spomenika, a vrlo brzo se pokazalo da
su apetiti te kvazinacionalne megalomanije prosto nezasiti. Nedostatak nacio-
nalne svesti u masama na ~ije su upravljanje pretendovali, naterao je politi~ke
i klerikalne ideologe da prvo posegnu za ilirskim ili jugoslovenskim terminom,
kako bi se Srbi, Hrvati i Slovenci tretirali kao jedan jedinstven narod. Potom su
u tom “jedinstvenom” narodu sve {to je katoli~ko progla{avali “hrvatskim”. U
tre}oj fazi su koncentrisali nastojanje da se pravoslavni i muslimanski {tokav-
ci na teritorijama, na koje je hrvatska ideologija pretendovala, nateraju da pri-
hvate hrvatski nacionalni identitet. Najve}i udar su doìveli katolici koji su ~u-
vali srpski nacionalni identitet, a najduè su se kroatizaciji odupirali dubrova~-
ki Srbi, me|u kojima su najistaknutiji Ivan Stojanovi}, Ljudevit Vuli~evi}, Bal-
tazar Bogi{i}, Milan Re{etar, Pero Budmani, Melko îngrija, Matija Ban, Me-
do Puci}, Luka Zore i drugi.
Projektovanje ve{ta~ke hrvatske nacije na etni~koj bazi rimokatoli~kih
konvertita, koji su otpali od srpske pravoslavne matice, podrazumevalo je oti-
manje tu|ih kulturnih vrednosti i prisvajanje istorijskih i duhovnih tradicija. Pri
tom je kori{}ena standardna ma|arska ideolo{ka konstrukcija u kojoj su osnov-
ni kategorijalni aparat predstavljale floskule o hiljadugodi{njoj dràvnosti, po-
liti~kom narodu, istorijskom pravu i navodnom dràvnom kontinuitetu. Sa svo-
je strane, hrvatska pamfletska istoriografija je sve to za~inila neverovatnom do-
zom mitologizacije najstarije pro{losti stvarnog hrvatskog naroda, s kojim da-
na{nji “Hrvati” nemaju skoro nikakve etni~ke veze. Sve do druge polovine de-
vetnaestog veka hrvatstvo uop{te nije postojalo u Dalmaciji, Slavoniji, Bosni,
Hercegovini i Boki Kotorskoj. Gde god se govorilo {tokavski, kod pravoslav-
nih Srba je postojala jaka srpska nacionalna svest, a kod rimokatolika kolektiv-
no se}anje na nekada{nje konvertitstvo njihovih predaka i vrlo ~esti slu~ajevi
o~uvanja krsne slave. Srbi katolici, ako bi vremenom gubili srpsku etni~ku od-
rednicu, nazivali su se [okcima, Latinima, kr{}anima, Bunjevcima itd. Nikada
i nigde nisu se nazivali Hrvatima, sve do velike politi~ke akcije [trosmajera i
Ra~kog koji su ih hrvatizovali pod parolom srpsko-hrvatskog nacionalnog je-
dinstva.
c) Ni pomena od hrvatskog imena u Dalmaciji
Prema podacima koje je na osnovu ogromne literature i sopstvenih istraì-
vanja sistematizovao i teorijski obrazloìo Nikola @uti}, “Dalmacija je, poslije
vjekovnih prevjeravanja, u XIX vijeku uglavnom bila srpsko-rimokatoli~ka,
{to potvr|uju statisti~ki podaci austrijskih popisa stanovni{tva iz 1846. i
19
1850/51. godine. Naime, u Dalmaciji, koja je obuhvatala Dubrovnik i Boku, ì-
vjelo je 330.827 Srba rimokatoli~ke vjere, dok je pravoslavnih Srba ostalo, po-
slije rimokatoli~enja, samo 78.853. Prema austrijskoj statistici, dakle, nema ni
pomena Hrvata ni hrvatskog imena. Cjelokupna dalmatinska populacija svodi-
la se na Srbe rimokatoli~ke i pravoslavne vjere, u ukupnom broju od 409.685
du{a. Prema statisti~kim podacima iz 1846. u Dalmaciji je ìvjelo ukupno
393.715 stanovnika. Prema statisti~kim podacima austrijskog popisa iz 1880.
godine, od 476.000 Srba, pravoslavnih je bilo 79.000. Prema popisu sprovede-
nom 1900. godine, od ukupno 593.000 stanovnika, pravoslavnih je bilo 96.000.
Uvezenom (importovanom) hrvatstvu u Dalmaciji, Dubrovniku i Boki Kotor-
skoj u XX vijeku prethodila je faza stvaranja i {irenja hrvatstva u mitolo{koj
formi, u drugoj polovini XIX vijeka, od strane politi~ara, biskupa, kanonika i
istori~ara, apologeta hrvatstva (koji su uglavnom bili stranog porijekla), i to u
formi tzv. “bijelog” i “crvenog” hrvatstva. U cilju dokazivanja hrvatskog pori-
jekla dubrova~kog stanovni{tva, a ne srpskog, mitolozi hrvatstva su nastojali
“egzaktnim” spisima dokazati da su u dubrova~kom zale|u ìvjeli Hrvati, za-
tim je trebalo dubrova~ku knjièvnost jednostavno nazvati hrvatskom, a ne srp-
skom, i s druge strane, {to vi{e zapostaviti sve ono {to je srpsko “na tako pro-
{irenom hrvatskom prostoru”. U cilju eliminisanja Srpstva sa {ireg dubrova~-
kog podru~ja bujala je literatura uzdizanja mitskog dalmatinskog hrvatstva.”
(Nikola @uti}: Srbi rimokatolici – takozvani Hrvati, Srpska radikalna stranka,
Beograd 2006., str. 100-101.)
Intenzivna kroatizacija dalmatinskih, dubrova~kih i bokeljskih Srba kato-
lika po~ela je tek onda kad su austrijske vlasti procenile da im politi~ki odgo-
vara takva totalna denacionalizacija tamo{njeg srpskog stanovni{tva. Tehnolo-
giju ve{ta~kog kreiranja hrvatske nacionalne svesti do pojedinosti su razradili
jezuitski i franjeva~ki fratri, a glavni politi~ki agitatori u tom smeru bili su Mi-
hovil Pavlinovi} i Ivo Prodan, vatreni sledbenici Star~evi}eve prava{ke ideolo-
gije. Pored nametanja novog nacionalnog identiteta lokalnom stanovni{tvu, za-
lagali su se za ujedinjenje Dalmacije, koja je bila u sastavu Austrije, sa Hrvat-
skom i Slavonijom kao sastavnim delom Ma|arske u jedinstvenu banovinu,
kojoj bi u perspektivi bila pripojena Bosna i Hercegovina, kako bi hrvatska na-
cionalna megalomanija bila zadovoljena. To je svakako bilo uskla|eno sa te-
`njama Be~a da se bar naknadno obuzda ma|arska ekspanzija, posle kolosal-
nih ustupaka koje je Be~ u~inio Pe{ti nakon poraza u austrijsko-pruskom ratu,
izgubljenom bitkom kod Sadove.
Dràvne i verske vlasti su imale podudarne ciljeve i te`nje, pa su im i ak-
tivnosti mogle biti maksimalno uskla|ene. “U Dalmaciji, kao i u drugim po-
krajinama u kojima su ìvjeli rimokatolici – Hrvati, Rimokatoli~ka crkva pred-
uzimala je niz misionarsko prozelitskih akcija u cilju {irenja nacionalnog hrvat-
stva. U cilju pridobijanja {to ve}eg broja Hrvata za ideologiju Rimske crkve,
ali i pridobijanja Srba rimokatolika, vatikanska propaganda je proglasila Maj-
ku Bo`ju za “kraljicu Hrvata”. Proslave tzv. “hrvatskih jubileja” i intenzivna
prozelitska aktivnost organizacija Katoli~ke akcije, imali su jakog propagand-
20
nog odjeka me|u rimokatoli~kim ali i pravoslavnim svijetom Boke, Primorja i
Crne Gore. Propagandni napisi u rimokatoli~koj {tampi, propovijedi u rimoka-
toli~kim crkvama i javne manifestacije organizacija Katoli~ke akcije svakako
su imali jakog odjeka me|u rimokatolicima Srbima i “Latinima” da se poste-
peno i u sve ve}oj mjeri po~inju nacionalno opredjeljivati za hrvatstvo.” (str.
134.) Taj proces se bitno lak{e odvijao u Slavoniji i Vojnoj krajini nakon njiho-
vog administrativnog pripajanja banskoj Hrvatskoj. Klju~nu ulogu u njemu je
nakon [trosmajera i Ra~kog, odigrao dugogodi{nji ~lan Star~evi}eve Stranke
prava, zagreba~ki nadbiskup Antun Bauer. U Bosni i Hercegovini nije bilo u
pravom smislu re~i nijednog ozbiljnog gra|anskog ideologa hrvatstva, pa su taj
posao obavljali isklju~ivo klerikalci, predvo|eni vrhbosanskim nadbiskupom
Josipom [tedlerom i njegovim naslednikom Ivanom [ari}em. Akciju im je u
zna~ajnoj meri olak{ao nagli priliv dràvnih ~inovnika i njihovih porodica na-
kon austrougarske okupacije, koji su bili raznih nacionalnosti, ali redovno ri-
mokatoli~ke vere i spremnih na asimilaciju u novokomponovanu hrvatsku na-
ciju.
3. Brozove zasluge za prodor katolicizma na istok

Rimokatoli~ki kroatisti~ki ekspanzionizam ni svim ovim zemljama nije
svoje apetite podmirivao. Usmeravali su se njegovi bojovnici na Vojvodinu, pa
~ak i Rumuniju. “Hrvatstvo je nepoznat narodnosni pojam u dana{njoj Vojvo-
dini sve do tridesetih godina XX vijeka. Banat, Ba~ka i Baranja, kao dio ma-
|arske krunovine, bili su {aroliko narodnosno i vjersko podru~je nastanjeno
Njemcima, Srbima, Ma|arima, Slovacima, Bunjevcima, [okcima, Rusinima,
Rumunjima, Jevrejima i drugima. O Hrvatima kao posebnoj narodnosti ili et-
ni~koj tvorevini nema ni pomena u izvorima i literaturi iz druge polovine XIX
i po~etka XX vijeka. Bunjeva~ki i {oka~ki srpsko-katoli~ki narodnosni element
nije ni u naznakama vezivao svoje etni~ko bi}e za hrvatstvo po{to su propaga-
tori hrvatstva tek dvadesetih godina XX vijeka po~eli govoriti o hrvatstvu Bu-
njevaca i [okaca. U izvorima i literaturi s kraja XIX i po~etka XX vijeka Bu-
njevci su se nazivali Vlasima (Srbima), isticalo se vla{ko porijeklo Bunjevaca.
Hrvatstvo Kra{ovina – Kara{ovana (Srba rimokatolika oko rijeke Kara{) u Ru-
muniji stvaralo se tek poslije Drugog svjetskog rata.” (str. 175.)
Srpstvu Bunjevaca i [okaca uglavnom su presudili Titovi komunisti u
svom ekstremnom antisrpskom nasrtaju. “U komunisti~koj Jugoslaviji narod-
no-vjersko pitanje [okaca i Bunjevaca kona~no je rije{eno dekretom Josipa
Broza iz 1945. godine, kojim je jednostavno naloèno da se Bunjevci i [okci
imaju smatrati Hrvatima. Kroatizacija Bunjevaca i [okaca inicirana je tokom
rata u Jugoslaviji 1941-1945. godine od strane partizanskog vrha na ~elu sa Jo-
sipom Brozom. Pokrajinski komitet KPJ za Vojvodinu u praksi je provodio ta-
kvu inicijativu jugoslovenskih komunista upu}ivanjem raznih naredbi i prepo-
ruka da se Bunjevci i [okci trebaju nazivati Hrvatima. U oslobo|enoj komuni-
sti~koj Jugoslaviji nastavljena je takva tendencija temeljnog pohrva}ivanja Bu-
njevaca i [okaca. Na osniva~kom kongresu Komunisti~ke partije Srbije, odr-
21
ànom od 8. do 12. maja 1945. godine, generalni sekretar KPJ Josip Broz Tito
inicirao je potpuno pohrva}ivanje Bunjevaca i [okaca u Vojvodini. Slavoniju
nije pominjao jer su u njoj [okci ve} po~etkom XX vijeka u potpunosti prihva-
tili hrvatstvo.” (str. 187.) înjenica da je za nepunih stotinu godina bilo mogu-
}e provesti ovakvu, skoro sveobuhvatnu kroatizaciju Srba rimokatolika, svaka-
ko svedo~i o ogromnoj politi~koj snazi Vatikana i njegovim manipulatorskim
sposobnostima. Me|utim, deo krivice pripada i Srbima pravoslavcima i Srp-
skoj pravoslavnoj crkvi, jer su olako identifikuju}i Srpstvo s pravoslavljem i
svojevrsnim pravoslavnim ekskluzivizmom poja~avali ose}anje krivice svoje
preverene bra}e zbog konvertitstva predaka, pa su oni i nesvesno tragali za iz-
vesnim nacionalnim uto~i{tem, makar i la`nim.
4. Projekat hrvatske nacije, negacija modernog pojma nacije
Rimokatoli~ki projekat ve{ta~ke nacije, lutaju}i od ilirstva do jugosloven-
stva, ukotvio se u hrvatstvu jer su njegovi kreatori tragali za pravno-politi~kom
podlogom na kojoj bi se baziralo njegovo dràvotvorstvo. U Evropi je u to vre-
me do{lo do pune afirmacije koncepta nacionalnih dràva, dok je austrougar-
ski nagodbeni dualizam insistirao na teoriji politi~kih naroda koji su kontinui-
tet dràvotvornosti izvodili iz srednjevekovnih stale{kih feudalnih struktura.
Time je negiran moderni pojam nacije i njenog odre|enja kao dru{tvene zajed-
nice zasnovane na etni~kom identitetu, kulturnom jedinstvu, zajedni~kom jezi-
ku i izraènoj kolektivnoj svesti. Prednost je data ~isto formalnoj strani, ~inje-
nici postojanja nekada{nje dràvne strukture ~iji se okvir kako tako sa~uvao,
bez obzira na njegov unutra{nji etni~ki supstrat i radikalne promene koje su se
u njemu de{avale. înjenica da je na veoma malom prostoru vekovima o~uvan
feudalni sabor ma|arske pokrajine koja je nosila naziv Dalmacija, Hrvatska i
Slavonija sa izvesnim, makar minimalnim autonomnim pravima, a kojim je
upravljao ban kao li~ni kraljev poverenik, guverner, naj~e{}e stranac, u~inila se
pogodnom za gradnju nove konstrukcije. U tom smislu se insistiralo na na~elu
istorijskog prava u ~ije elaborisanje je uklju~en veliki broj romanti~arski raspo-
loènih istori~ara, koji su se nadmetali ko }e biti kreativniji i ma{tovitiji u svo-
jim pamfletskim spisima.
Nova svest nije sama od sebe mogla postati nacionalna samosvest, nego bi
tavorila ograni~ena na vrlo uzak krug zagreba~kih intelektualaca, da Rimoka-
toli~ka crkva nije upregla svoju kompletnu organizacionu i kadrovsku struktu-
ru da se masama Srba katolika Vojne krajine, Slavonije i Dalmacije, kao i mi-
zernim ostacima nekada{njeg hrvatskog etnosa – ~akavcima i skrajnutim za-
gorskim Slovencima – kajkavcima, nametne novi pogled na svet, izvitoperi
istorijsko se}anje i poput kompjuterskog ~ipa u mozgove ugradi nova kolektiv-
na svest. Priprostim, naivnim i nepismenim ljudima, iznad svega verski zatu-
canim, nije bilo te{ko demago{kim tiradama i sistematskim manipulacijama is-
prati mozgove i vijuge preoblikovati u èljenom smeru. Uspehu celog projek-
ta svakako su doprineli spontani otpori ma|arizaciji, germanizaciji ili italijani-
zaciji, a pun pogodak je postignut progla{avanjem srpskog narodnog jezika –
22
{tokavskog, za hrvatski knjièvni jezik. Malobrojni preostali pravi Hrvati, za
ljubav uspe{nosti projektovanja ve{ta~ke nacije sa starim imenom i sasvim iz-
menjenim etni~kim supstratom, odrekli su se ~akavskog, a ranije denacionali-
zovani zagorski Slovenci kajkavskog.
5. Formiranje hrvatske dràve na osnovu pogre{nog

tuma~enja stale{kih kao dràvnih prava
Po{to su propali projekti pridobijanja pravoslavnih Srba za denacionalizu-
ju}u opciju ilirstva i jugoslovenstva, koje su plasirane da bi oni lak{e mogli bi-
ti pounija}eni, pokatoli~eni i potpuno podjarmljeni, ra~unalo se da se bar u pr-
voj fazi maksimalna kontrola mogla posti}i prevashodno na rimokatoli~kom
elementu. U tom smislu po{lo se od male teritorije, svega tri ùpanije, kao dr-
àvotvornog oslonca nad kojim }e se konstruisati dva teritorijalna okvira. Prvi
okvir obuhvata zemlje u kojima su ve} u prili~nom broju ìveli rimokatolici
srpskog jezika, i njih je trebalo pripojiti, inkorporisati u autonomnu Hrvatsku
pod habzbur{kom krunom, dok bi se u drugoj fazi hrvatska dràvna ideja mi-
lom ili silom nametnula preostalim Srbima, Slovencima, a mo`da u daljoj per-
spektivi i Bugarima. Tako su isklju~ivo plemi}ka stale{ka prava namerno kri-
vo tuma~ena kao dràvna prava. Razumljivo je da nikakvog stvarnog kontinu-
iteta hrvatske dràvnosti pod ma|arskom vla{}u nije bilo. Banovine su bile
uobi~ajeni oblik feudalne decentralizacije, pa su poput dalmatinsko-hrvatsko-
slavonske postojale i jaja~ka, ma~vanska, temi{varska, vidinska itd. banovina.
Kad su 1102. godine Hrvatska i Dalmacija pripojene Ugarskoj, kralj ih je ve-
zao uz Slavoniju, kako bi lak{e njima upravljao. Kad je Dalmacija pala u mle-
ta~ke ruke, a skoro cela Hrvatska u turske, ma|arski kralj je preostale hrvatske
feudalce preselio u okolinu Zagreba, daruju}i im nove posede. Ti feudalci su
~uvali hrvatsku svest i postepeno je nametali svojim kajkavskim kmetovima.
U devetnaestom veku dolazi do organizovane razrade teza kojima se jav-
nopravna ovla{}enja nekada{njih feudalnih staleà poku{avaju preobu}i u mo-
derno ruho, kako bi im se pripisala moderna dràvnopravna su{tina. Da bi se
{to ubedljivije potkrepili autonoma{ki politi~ki zahtevi, krajnje pragmati~no se
reinterpretira celokupna istorija, pa ~ak ne preza ni od ogoljenih falsifikata.
Istorijska nauka je u celosti instrumentalizovana u funkciji oblikovanja nove
“nacionalne” svesti i usa|ivanja nacionalne ideologije u celokupan vaspitno-
obrazovni sistem. Prvostepeni cilj je predstavljalo integrisanje raznorodnih ri-
mokatoli~kih grupacija pod jednim nacionalnim imeniteljem. U prvi mah, ve-
}ina Dalmatinaca i Slavonaca se tome otvoreno odupirala, ali je uporno i neu-
moljivo delovanje rimokatoli~kog klera po centralnim instrukcijama vreme-
nom u~inilo svoje. Pristup istorijskim dokumentima, kojima se podupiru dr-
àvnopravne aspiracije, krajnje je selektivan. Afirmi{u se oni za koje se smatra
da podupiru nacionalnu ideologiju i politi~ku doktrinu, dok se svi ostali zane-
maruju ili ignori{u. êsto se generali{u pojedina~na plemi}ka prava, pri ~emu
je krajnje slobodna interpretacija sadràja, naga|anje i ma{tanje najprimenjiva-
niji metodolo{ki postupak. Osnovni paradoks da se navodna istorijska prava
23
krajnje stati~ki predstavljaju, bez istorijskog konteksta i razumevanja dinami~-
nosti njihovog razvoja, re{ava se pove}anim frekvencijama deklamovanja.
Ako se ne{to relevantnim argumentima ne moè dokazati, onda se zaglu{uju-
}om bukom i netrpeljivo{}u eventualni oponenti mogu unapred obeshrabriti i
demotivisati. Javnom histerijom se uvek moè onemogu}iti razlo`na rasprava.
6. Uzurpatori svetosti apostola Petra

Kao osniva~ nove vere i crkve, Isus Hrist je svojim apostolima ostavio
princip sabornosti kao osnovni vid re{avanja svih teolo{kih i crkveno-organi-
zacijskih pitanja. Apostoli su bili osniva~i prvih crkvenih op{tina, koje su ne-
{to kasnije nazivane apostolskim crkvama, od kojih su najva`nije bile jerusa-
limska, rimska, antiohijska, efeska i aleksandrijska. U prvo vreme najve}i
ugled je imala jerusalimska, kao crkva mesta Hristovog stradanja i vaskrsenja.
Ve} u ~etvrtom veku Rimska crkva nastoji sebi pribaviti primat nad ostalim,
plasiraju}i izmi{ljotinu da je apostol Petar bio njen prvi biskup, a uz to i la` da
je upravo njega Hristos li~no imenovao za svog zamenika. La`no se predsta-
vljaju}i kao naslednici Petrovog biskupskog trona, rimske pape su uporno zah-
tevale da im sve ostale pomesne crkve priznaju jurisdikcioni primat i vlast nad
celom crkvom. Time je iz temelja potkopan izvorni princip sabornosti i apo-
stolske, odnosno episkopske ravnopravnosti, a u crkvu smi{ljeno uvo|en auto-
kratski i monarhijski princip. Mada je apostolska i episkopska vlast bila isklju-
~ivo duhovnog karaktera, rimske pape su sve otvorenije teìle i svetovnoj do-
minaciji. Pri tome su otvoreno preuzimali imperijalne te`nje rimskih careva
kao svojih svetovnih uzora i modela opona{anja. Takva njihova nastojanja su i
dobila realnu podlogu tek u ~etvrtom veku, kada je u Rimskom carstvu hri{}an-
stvo progla{eno dràvnom religijom. I prvih pet vaseljenskih sabora su saziva-
li rimski carevi, a na njima, iako su u~estvovali skoro svi hri{}anski episkopi,
nikada nije li~no bio prisutan rimski papa.
Pretenzije rimskih biskupa izazivale su sve ve}e nemire i stvarale velike
unutra{nje crkvene probleme. Kruni{u}i 800. godine Karla Velikog rimskom
carskom krunom, papa je za sebe prisvojio pravo krunisanja vladara uop{te,
proklamuju}i sopstvenu superiornost nad svetovnom vla{}u. Od tada insistira-
nje na jurisdikcionom primatu nad celom hri{}anskom crkvom postaje sve
agresivnije i beskrupuloznije. Krajnji moralni razvrat biskupskog trona i crkve-
ne hijerarhije u desetom veku naziva}e se periodom crkvene pornokratije. Do
definitivnog raskola isto~ne i zapadne hri{}anske crkve je do{lo 1054. godine,
a nekoliko decenija potom pape su povele sedam krsta{kih ratova pod izgovo-
rom da èle da oslobode Hristov grob od vlasti nevernika, ali je njihov glavni
cilj, pored plja~ke kolosalnih razmera, bio da se potisne isto~na crkva, uz pre-
obra}anje ili istrebljenje njenih vernika. Celi ~etvrti krsta{ki pohod 1204. godi-
ne preusmeren je na osvajanje i poharu Carigrada, kao i na komadanje Vizan-
tije. I narednih vekova Rimokatoli~ka crkva nastoji najraznovrsnijim metoda-
ma, od ube|ivanja i primamljivih obe}anja do golog nasilja i masovnih pogu-
bljenja, da ovlada nad isto~nim hri{}anima, polatini njihove crkve ili da ih po
24
unijatskom obrascu pripoji. I nisu rimske pape samo podstrekavali na verske rato-
ve, nego su se u vi{e slu~ajeva li~no stavljali u ulogu vojskovo|a.
7. Srpski otpad u genima “hrvatske”” nacije
Prema pravoslavlju Rimokatoli~ka crkva ve} skoro hiljadu godina konti-
nuirano nastupa na dvostrukom planu, ~iji se oblici me|usobno smenjuju u ce-
lovitim istorijskim fazama. Primarno je pokatoli~avanje ili unija}enje, koje se
postiè ube|ivanjem, pretnjama i zastra{ivanjem. Kad ono ne daje o~ekivane
rezultate, ne preza se ni od fizi~kog uni{tenja pravoslavnih vernika i njihovih
etni~kih grupacija, pri ~emu se pokazuje velika ma{tovitost u odabiru genocid-
nih metoda i modela. Srpski narod je najvi{e, naj~e{}e i najintenzivnije podvr-
gavan rimokatoli~kom prozelitizmu i genocidu, a svojim otporom i suprotsta-
vljanjem proizvodio je prave erupcije besa i mr`nje kod mo}nih vatikanskih
prelata. Nekad su izvr{ioci vatikanske antisrpske politike bili Mle~ani i Ma|a-
ri, nekada Austrijanci i Nemci, nekada Turci i Albanci, ali su rimske pape i u
ìvom tkivu srpskog etni~kog bi}a delimi~nim pokatoli~avanjem plahih i lako-
mih stvarale mo}ni instrument daljeg antisrpskog delovanja. Tako su ve{ta~ki
kreirali hrvatsku naciju od srpskih otpadnika i verskih konvertita, zloupotre-
bljavaju}i ime jednog malog slovenskog naroda, slavne pro{losti, ali gotovo
nestalog pred turskom najezdom. Falsifikatorima su rimokatoli~ki duhovni
pregaoci kreirali “hrvatsku” istoriju, a genocidnim zlo~inima monstruoznu “hr-
vatsku” dràvu. Da bi se to {to uspe{nije realizovalo, stvaran je i specifi~an ob-
lik klerofa{isti~ke ideologije pod “usta{kim” nazivom, na kojoj je izrastao usta-
{ki politi~ki pokret. Takvim delima, Rimokatoli~ka crkva u celini se afirmisa-
la kao tipi~na zlo~ina~ka organizacija. Okrenuta vladavini i dominaciji nad
ovozemaljskim svetom, ignori{u}i duhovne i moralne vrednosti, ona je religi-
ju tretirala isklju~ivo kao sredstvo postizanja politi~kih ciljeva i finansijske mo}i.
Cela dosada{nja istorija Rimokatoli~ke crkve predstavlja sistem zlo~ina~-
kog delovanja njenog sve{tenstva, korupcije njenih najvi{ih prelata, falsifikata
u nau~noj i publicisti~koj sferi njenih intelektualnih pregalaca, a neretko i blud-
ni~enja i ~udovi{nih seksualnih perverzija. Odri~u}i se su{tinski Hrista i njego-
vog u~enja, a zloupotrebljavaju}i Hristovo ime, rimske pape su vekovima gra-
dile imperijalni model crkve kao apsolutisti~ke monarhije, u kojoj }e se ponti-
feksu maksimusu pripisivati boànska svojstva. Pri tom su se u borbi za vlast,
pretendenti na rimski tron me|usobno ubijali i nasilno svrgavali. Nakon 1054.
godine, kad je rimski papa proglasio ekskomunikaciju carigradskog sve{ten-
stva i patrijarha Kalularija, a patrijarh bacio anatemu na rimskog papu i njego-
ve doglavnike, pape su mnogo energi~nije i beskrupuloznije dokazivale sop-
stveni primat. Tako su falsifikovali i dokument o navodnoj donaciji cara Kon-
stantina imperatorskog znamenja i teritorijalne vlasti rimskom papi. Nekoliko
stotina godina falsifikovani dokument je sluìo kao glavno propagandno sred-
stvo, ali je njegova izvikivana autenti~nost kona~no pobijena na Bazelskom sa-
boru 1433. godine.
25
8. Krsta{ki pohodi, jezik papske diplomatije
I êtvrti krsta{ki rat rimski papa je poveo protiv Vizantije, da bi je poko-
rio, razorio, oplja~kao i konkurentski crkveni centar pot~inio. Kad su krsta{i
osvojili Carigrad, njegovo civilno stanovni{tvo su prosto masakrirali, a hiljade
èna silovali. Papa Ino}entije Tre}i je to javno opravdao kao Bo`ju osvetu nad
jereticima koji su uporno otkazivali poslu{nost njemu kao Bo`jem vikaru. Ali,
i svi ostali krsta{ki ratovi predstavljali su surove plja~ka{ke pohode, kojima je
parola o osloba|anju Hristovog groba sluìla kao opravdanje masovnih zlo~i-
na. Papa se postavio i formalno u ulogu glavnokomanduju}eg, slu`beno ime-
nuju}i zapovednike krsta{kih razbojnika. Krsta{ki ratovi su uvek bili produè-
tak i sredstvo vatikanske spoljne politike. Bilo je ukupno devet velikih krsta-
{kih ratova u kojima su u~estvovale multinacionalne plja~ka{ke vojske, ali i ve-
liki broj manjih, uperenih protiv lokalnih jeretika. Tako su radi istrebljenja bo-
sanskih bogumila ma|arski kraljevi po papinom nalogu vodili tri krsta{ka rata.
Papska nezaja`ljivost i nepovratni rimokatoli~ki moralni sunovrat proizve-
li su evropsku protestantsku reformaciju, na koju je Rim opet uzvratio krvavim
istrebljiva~kim ratovima i inkvizitorskim zverstvima. Intenzifikovani su i pro-
goni slobodnomisle}ih intelektualaca, a neki vrhunski svetski umovi skon~ali
su na rimokatoli~kim loma~ama. Rimokatolici su potpomagali tursko osvaja-
nje Vizantije i Srbije nadaju}i se da }e to doprineti uni{tenju pravoslavne cr-
kve. Upravo su nema~ki i ma|arski stru~njaci na licu mesta izlili mo}ne topo-
ve kojima su poru{ene carigradske zidine. Na sve mogu}e na~ine njihovi emi-
sari su suzbijali srpski kulturni kontinuitet i pravoslavne duhovne tradicije, po-
stepeno denacionalizuju}i one koje su uspevali da pokatoli~e. Nazivali su ih
“Slovinima”, “Ilirima”, dok se tek u devetnaestom veku nisu dosetili da ih pre-
komponuju u “Hrvate”, {to je definitivno utana~eno na Prvom hrvatskom ka-
toli~kom kongresu 1900. godine u Zagrebu. Ta panhrvatska unifikacija nije ob-
uhvatala samo Srbe katolike, nego i mnoge zate~ene Nemce, Ma|are, êhe,
Poljake, Slovake, Rusine, Italijane itd. Tako novokomponovano “hrvatstvo” iz-
rasta u zlo}udnu rimokatoli~ku falangu, bespogovorno poslu{nu papi i pogod-
nu za svaku vrstu zlo~ina~ke indoktrinacije i instrumentalizacije. Hrvati su kao
ve{ta~ka nacija postali prototip onoga u {ta bi Rimska kurija èlela da pretvo-
ri ~itavo ~ove~anstvo kroz specifi~ni proces kleroglobalizacije.
9. Papa Jovan Pavle Drugi inkarnacija Satane
Papa Jovan Pavle Drugi samo je nastavio genocidnu politiku svojih pret-
hodnika protiv srpskog naroda, daju}i joj i svoj li~ni pe~at neverovatnom istraj-
no{}u i podmuklo{}u koju je u nju uneo na samom kraju dvadesetog veka. On
je bio svakako glavni inspirator, vrhovni organizator i izvr{ilac novog velikog
zlo~ina, koji }e za ve~ita vremena Rimokatoli~koj crkvi u~vrstiti oreol glavne
satanisti~ke organizacije na{eg vremena. Jedno je sigurno: da li~no papa nije
èleo rat i kroz ratni poàr raspad Jugoslavije po ranije markiranim antisrpskim
{avovima, do tog rata ne bi ni do{lo. Njegovi prethodnici su se u svojim anti-
srpskim nasrtajima dràli principa standardnog prozelitizma i planova za pro-
26
diranje na prostore isto~nog hri{}anstva. Karol Vojtila iskazivao je i li~nu pri-
strasnost prema Hrvatima, imaju}i u vidu ~injenicu da su se oni sa prostora da-
na{nje ju`ne Poljske pre trinaest vekova doselili na Balkan, te uop{te {to pripa-
daju zapadnoslovenskoj grupi naroda i tradicionalno su neprijateljski nastroje-
ni prema Rusima i Srbima. On pri tome potencira zna~aj hrvatstva uop{te za
katoli~ki prozelitizam, a ujedno i presudan uticaj katoli~anstva na oblikovanje
hrvatske nacionalne svesti. Naravno, nikada ni re~i samokritike na ra~un crkve-
ne vrhu{ke, bar povodom njene te{ke kompromitacije tokom Drugog svetskog
rata, uop{te u Evropi pod Hitlerovom ~izmom, a posebno u usta{koj Nezavi-
snoj Dràvi Hrvatskoj. Jovan Pavle Drugi je na papski tron i dospeo bujicom
nema~kog revan{izma u sadejstvu sa ameri~kim krsta{kim pohodom protiv ko-
munizma. Zato su za uspeh njegove kandidature bili najzaslu`niji be~ki kardi-
nal Kent i kelnski nadbiskup Hofner, kojima je trebalo dosta ume{nosti da svo-
je kolege ubede da se prvi put posle 1522. godine i Holan|anina Hadrijana [e-
stog, izabere papa koji nije Italijan. Kroz mnoge svetske medije te 1978. godi-
ne pronela se i vest da je papa Jovan Pavle Prvi otrovan nakon samo trideset tri
dana pontifikata (i to sa ~udnom simbolikom, s obzirom da je Isus Hrist ìveo
33 godine), da bi se otvorio put izboru Karola Vojtile.
S obzirom da su prilikom njegovog izbora bili primarni isklju~ivo politi~-
ki motivi, novi papa se odmah i postavio u ulogu pokreta~a savremenog krsta-
{kog pohoda sa antikomunisti~kim predznakom i na temeljima reafirmisane
konzervativne teologije. Vojtilina doktrinarna strogost u politi~koj sferi se ma-
nifestovala kao ogoljeni fanatizam sa velikom dozom jezuitskog licemerstva u
nastupu. U tome mu je pomagalo i nezanemarljivo gluma~ko iskustvo, ste~e-
no u mladosti angaòvanjem u amaterskoj pozori{noj trupi. Najradije je glumio
zabrinutost i patnju, humanisti~ke sklonosti, poku{avaju}i da izgradi harizmu
nepogre{ivog pape i narodnog tribuna u isti mah. Katoli~ke mase je plenio
uspe{nije od Hitlera, a da mu histeri~na stanja retorskog zanosa nisu ni treba-
la. Iskrenosti u Vojtili nikada nije bilo, a posve}enost veri proizlazila je iz
ogromne i koncentrisane volje za mo}, kojoj zna~ajno doprinosi i sublimacija
seksualne energije, pra}ena prikrivenom polnom izopa~eno{}u. Kao veliki
poljski nacionalist, tuma~io je smisao postojanja Poljske i Poljaka po`rtvova-
nim sluènjem Rimokatoli~koj crkvi i njenoj misiji. Po njegovom ube|enju, ri-
mokatoli~ka vera je su{tina poljskog nacionalnog karaktera, okosnica knjièv-
nosti i temelj svih narodnih tradicija.
Poljsko katoli~ko dru{tvo u Vojtilinoj svesti je predstavljalo prototip ure-
|enja cele Evrope pod dominacijom Vatikana i uop{te novog svetskog poret-
ka. Rimokatoli~ka crkva je po njegovom mi{ljenju trebala da predstavlja glav-
nu dru{tvenu organizaciju, nacionalni supstrat, politi~ku silu prvog stepena i
neprikosnovenu instituciju boànske vlasti. Pri tome, ~vrsta unutra{nja crkve-
na disciplina i nepokolebljiva hijerarhijska investitura a priori su odbacivali
svaki pluralizam ideja i pogleda, koncentri{u}i odlu~uju}u mo} u rukama po-
jedinca kome je dogma o nepogre{ivosti pripisala ulogu Hristovog namesnika
na zemlji, zami{ljenog kao satrapa isto~nja~kih despotija i otvoreno neprijatelj-
27
ski nastrojenog prema su{tinskim demokratskim principima i stremljenjima.
Kad je Vojtila na Vaskrs 1983. godine, na Trgu Svetog Petra, pozvao svet da se
podvrgne Bo`joj mo}i, imao je u vidu da se to moè u~initi samo podvrgava-
njem realnom i opipljivom “Bo`jem namesniku”, a kao prvu fazu tog podvr-
gavanja zami{ljao je katoli~enje cele Evrope tako {to bi isto~ne crkve priznale
jurisdikcioni primat pape, a protestantske korigovale svoja jereti~ka u~enja.
a) Diktatorske ambicije Karola Vojtile
Za razliku od njegovog prethodnika, koga je Rimska kurija sabotirala na
svakom koraku, papa Vojtila je uspostavio ~vrstu kontrolu nad vatikanskom
administracijom prvenstveno zbog toga {to je iz sve snage podràvao njena ve-
kovima etablirana prozelitska nastojanja, ali i zato {to joj je nametnuo svoju
diktatorski nastrojenu li~nost i totalitarne sklonosti. Preko svog pouzdanog ~o-
veka upravljao je i Vatikanskom bankom, za ~ije su poslovanje vezane mnoge
finansijske afere i skandali, pre svega {pekulacije utemeljene na odsustvu bilo
kakve kontrole i vatikanskoj eksteritorijalnosti. Papska nepogre{ivost i nedo-
dirljivost se u finansijskoj sferi redovno iskazuje kao nezakonito i nemoralno
postupanje. On ostaje neka`njiv ma u kakav kriminal da se li~no i neposredno
upetlja. Poput jezuita, nad kojima je uspostavio sopstvenu prinudnu upravu, Jo-
van Pavle Drugi je sebi li~no pot~inio i mo}nu organizaciju Opus Dei, u~iniv-
{i je svojom prelaturom. Ta verska organizacija sa desetinama hiljada ~lanova
{irom sveta izvorno je imala lai~ki karakter, elitisti~ko ~lanstvo i konspirativno
delovanje, poput masonskog. Zbog na~ina rada, u svetu je ubrzo prozvana
“bo`jom mafijom”. Zalaganje za borbenu veru i crkvu, dominaciju katolika u
ukupnom dru{tvenom ìvotu, potkrepljeno je mo}nim uticajem na politi~ke vr-
hu{ke mnogih dràva. Vojtila je upravo u toj organizaciji video instrumente mi-
litantne crkvene ofanzive i politi~ke mobilizacije vernika. Jezuitski red i Opus
Dei predstavljaju integrisanu finansijsku mafiju i klerikalnu politi~ku partiju
pod neposrednom papinom dirigentskom palicom. Kontrola nad njima omogu-
}ila je Vojtili da u potpunosti obnovi papski apsolutizam.
b) Papin savez sa Reganom i usta{e kao moderni krsta{i
Presudan doprinos pove}anju Vojtiline politi~ke mo}i svakako je pruìlo
njegovo sklapanje saveza sa ameri~kim predsednikom Ronaldom Reganom i
{efom CIA Vilijamom Kejsijem, do koga je do{lo na po~etku Reganovog man-
data. Kejsi je bio katolik i neprekidno u kontaktu s papom i uticajnim pripad-
nicima Rimske kurije. Podràvaju}i zdu{no hrvatski separatizam u procesu
razbijanja Jugoslavije, Vatikan je ve} u startu uloìo ~etrdeset miliona dolara za
naoruàvanje hrvatskih paravojnih formacija, o ~emu je tek 1999. pisao lon-
donski “Gardijan”. Po Vojtilinom moralnom kodeksu, svaki zlo~inac, krimina-
lac, prevarant uvek je dobrodo{ao, samo ako moè biti koristan politi~kim na-
stojanjima Rimokatoli~ke crkve. S jedne strane propagira ekumenizam i zbli-
àvanje hri{}anskih crkava, a s druge nastoji najperfidnijim i krvavim metoda-
ma suzbiti pravoslavlje, prvenstveno rusko i srpsko, kao najtvrdokornije u ot-
28
poru ve~ito nu|enoj uniji. Iz sve snage Vojtila je potpomogao dolazak na vlast
novog usta{kog poglavnika Franje Tu|mana. Svi ùpnici i fratri {irom Hrvat-
ske zdu{no su se uklju~ili u njegovu predizbornu kampanju, a mnogi su otvo-
reno propagirali povratak usta{koj ideologiji. Po~etkom devedesetih godina
dvadesetog veka, zagreba~ki “Glas koncila” bio je prepun tekstova sa afirma-
tivnim ispovestima rimokatoli~kih sve{tenika, ogrezlih u usta{koj slu`bi, koji
su “pacovskim kanalima”, neretko uz li~nu pomo} biskupa Stepinca, posle
Drugog svetskog rata izbegli iz zemlje. Tu|manov dolazak na vlast zna~io je
da su nekada{nji usta{ki kolja~i definitivno rehabilitovani.
Decenijama ranije je u rimokatoli~koj {tampi kategori~ki negirana sarad-
nja njihovih sve{tenika i biskupa sa usta{kim reìmom. Od 1990. godine crkve-
ni ljudi se time hvali{u; pripisuju sebi tim faktom velike nacionalne zasluge.
Posebnu zaslugu imaju {to su redovno predstavljali stoèr okupljanja usta{ke
emigracije. Rimokatoli~ki hramovi {irom sveta predstavljali su nove rasadnike
usta{ke ideologije. Ina~e su retki katoli~ki narodi koji u emigraciji imaju svoje
hramove s nacionalnim obele`jima. Ta ~injenica potvr|uje da je Vatikan Hrva-
tima namenjivao novu antisrpsku i antipravoslavnu misiju, kad za to sazru
uslovi, a sazreli su ~im je pao Berlinski zid. Tu|mana je u politi~kom smislu
stvorila Rimokatoli~ka crkva, ali se posle njegove smrti od njega distancirala
kad je zaklju~eno da je Tu|man postigao maksimum mogu}eg u datim okol-
nostima, pa drugim, preostalim ciljevima treba prilagoditi dalju politi~ku akci-
ju i preoblikovati metodologiju delovanja. Su{tina usta{tva i klerofa{izma je sa-
~uvana, samo su nastupi i sredstva vi{e ili manje sofisticirani, zavisno od toga
koja se taktika u odre|enim uslovima i vremenu smatra najprikladnijom. Ri-
mokatoli~ka crkva je glavni faktor indoktrinacije, organizacije, propagandnog
nastupa i finansiranja usta{kog pokreta, a njeni prelati odlu~uju koliki stepen
javnosti takve njihove aktivnosti im odgovara u odre|enom momentu. Me|u
Hrvatima vlada neprikosnoveno stanovni{te da su sve usta{e dobri katolici, kao
i da je nemogu}e da pravi katolici ne prihvataju usta{ku ideologiju. Usta{e su
moderni krsta{i.
Da ni u vreme Jovana Pavla Drugog Rimokatoli~ka crkva nije uspostavlja-
la nedvosmislenu distancu prema nacizmu, najubedljivije dokazuje ~injenica s
kojom su prilje`no{}u upravo vrhunski crkveni krugovi i sam papa branili rat-
nog zlo~inca Kurta Valdhajma, u vreme javnog raskrinkavanja njegove hitle-
rovske pro{losti. Papa je u jeku ogor~enja svetske javnosti pozvao Valdhajma
u Vatikan kao zvani~nog gosta, odaju}i priznanje njegovoj katoli~koj verskoj
ispravnosti i otvorenu podr{ku reakcionarnom katoli~kom bloku, kome je on
pripadao u austrijskim politi~kim strukturama. Uostalom, u tajnim vatikanskim
planovima Austriji je predvi|ana vrlo zna~ajna uloga u predstoje}em razbija-
nju Jugoslavije, koju }e ta dràva s velikim entuzijazmom odigrati. Papu su u
tim nastojanjima najvi{e podràvali kardinal Kenig i Reganov savetnik za na-
cionalnu bezbednost Zbignjev Bèìnski, koji je, kao vrlo uticajni Poljak, vr{io
sna`no zakulisno dejstvo na konklavu prilikom Vojtilinog izbora. Tom krugu
pripadao je i Oto Habzbur{ki, sa svojim projektom uspostavljanja “Podunav-
29
ske federacije”, kojom se bavio jo{ Hitlerov papa Pije Dvanaesti. Vatikanski
plan je predvi|ao da bi se raspadom Jugoslavije stvorili uslovi da u tu federa-
ciju izrazito katoli~kog karaktera budu uklju~ene Slovenija, Hrvatska, Bosna i
Hercegovina i Vojvodina, ali i Crna Gora ili bar Boka Kotorska.
Ve} 1990. godine u Ma|arskoj su uspostavljani logori za obuku usta{kih
terorista i formirane njihove paravojne formacije od ekstremnih emigranata.
Sve je to obavljano po direktivi Vatikana, a |akova~ki biskup ]iril Kos li~no
je 1991. godine obilazio te logore, nazivaju}i ih izbegli~kim. Vatikan je presud-
no uticao na tada{nju ma|arsku vladu da prazni svoja skladi{ta oru`ja iz vre-
mena Var{avskog pakta i konvojima ih doprema Tu|manovom reìmu. U to-
ku osloba|anja Vukovara ve}i broj okorelih usta{a, uz pomo} rimokatoli~kih
sve{tenika, preko Vojvodine je ilegalno prelazio i beào u Ma|arsku. Neretko
su usta{ke diverzantsko-teroristi~ke grupe direktno iz Ma|arske ubacivane na
teritoriju Srbije. Njihovu glavnu logisti~ku mreù ~inili su rimokatoli~ki ùp-
nici po Vojvodini i u Beogradu. Usta{ke teroriste oni su tretirali kao verske rat-
nike, nove krsta{e, takozvane “kriàre”. Ina~e, u tradiciji je rimokatoli~kog sve-
{tenstva konspirativnost politi~kog delovanja, licemerstvo i dvoli~nost povo-
dom sudova o moralnim vrednostima, kao i netrpeljivost prema pripadnicima
drugih vera. Danas sve te manire kombinuju uz kori{}enje propagandnih mo-
gu}nosti masovnih medija, koji multiplikuju efekte njihove demagogije, pre-
tvaraju}i je u masovnu psihozu vernika, svedenih na stado. Pod dirigentskom
palicom rimokatoli~kih prelata i stado “ovaca” lako postaje krvoèdno.
c) Katoli~ka karika izme|u usta{a i balista
U svojim antijugoslovenskim i antisrpskim nastojanjima, Jovan Pavle
Drugi je angaòvao Zavod Svetog Jeronima, Suvereni red malte{kih vitezova
i katoli~ku organizaciju “Zajedni{tvo i oslobo|enje”, koja je svojevrsna ispo-
stava Opus Dei za populisti~ko delovanje. Zbog militantnog javnog nastupa,
pripadnike ove organizacije ~esto nazivaju “nebeski tupamarosi”, “Bo`ji stalji-
nisti” ili “psi-~uvari vere”. Njeni borbeni odredi imaju oko sedam hiljada pri-
padnika, a ukupno ~lanstvo dostiè pola miliona. Neposredni vo|a joj je bio
sam Jovan Pavle Drugi, a glavni ideolog kardinal Racinger sa svojim koncep-
tom papske dràve od Atlantika do Urala. Racinger, Vojtilin naslednik na pap-
skom tronu, tada je kao nema~ki kardinal rukovodio Kongregacijom za propa-
gandu vere, koja nastavlja delatnost nekada{nje inkvizicije. Pored tradicional-
nog igranja na slovena~ku i hrvatsku kartu, Vojtila je 1988. godine javno podr-
ào ujedinjenje Albanaca, pa tako dodao vetar u jedra albanskog separatizma.
Po njegovom nalogu, albanski rimokatoli~ki sve{tenici u Albaniji, Srbiji i u
emigraciji zdu{no su se prihvatili politi~kog rada na realizaciji projekta Velike
Albanije. Decenijama je upravo Rimokatoli~ka crkva sinhronizovala i povezi-
vala aktivnosti hrvatske usta{ke i albanske balisti~ke emigracije, a po~etkom
devedesetih istrajno radila na hrvatsko-albanskom politi~kom savezu i vojnoj
saradnji. Toliko je bio jak Vojtilin doprinos op{tim albanskim separatisti~kim
nastojanjima da je to navelo njihovog glavnog lidera, Ibrahima Rugovu, da sa
30
islamske pre|e na rimokatoli~ku veru. Iako {erijatsko pravo preti smrtnom ka-
znom onima koji se preobrate iz muslimanske u bilo koju drugu veru, na Ko-
sovu i Metohiji u protekle dve decenije zabeleèno je vi{e slu~ajeva konvertit-
stva tako {to su roditelji albanski muslimani kr{tavali svoju decu u rimokato-
li~kim crkvama. Zabeleèno je tako da su u \akovici taj prozelitski posao oba-
vljala petorica bosanskih franjeva~kih misionara.
Vojtilin naslednik, kardinal Racinger, sada papa Benedikt [esnaesti, sna-
`no podupiru}i sva prozelitska nastojanja na isto~noevropskim prostranstvima,
rovarenja u Rusiji, poku{aje stvaranja katoli~ke crkve u Belorusiji, unijatska
me{etarenja u Ukrajini, aktivnosti na planu privo|enja Rumunije uniji, izaziva-
nju raskola u Bugarskoj itd., zagovara ujedinjenu Evropu, koja }e biti rimoka-
toli~ka, konzervativna i klerikalna. Njegov koncept predvi|a teokratski sistem
vlasti i vrednosti, na ~ijem ~elu }e stajati Vatikan i “nepogre{ivi” papa. Nacije
tu uop{te nisu va`ne ako ne predstavljaju instrument sprovo|enja ove strategi-
je. Ko joj se suprotstavlja, treba ga na vreme slomiti. Makar bombardovanjem,
{to je sam Vojtila u nekoliko navrata zahtevao kao odmazdu nad nepokornim
Srbima. Vojtilino i Racingerovo shvatanje ekumenizma svodi se na apsolutno
po{tovanje rimokatoli~kih dogmata i sve ja~i pritisak na druge hri{}anske cr-
kve, prvenstveno pravoslavne, da im se priklone. U januaru 1993. godine Jo-
van Pavle Drugi je izloìo i sopstvenu doktrinu ograni~enog suvereniteta, koja
podrazumeva pravo humanitarne vojne intervencije, da bi se suzbila agresija i
za{titila ljudska prava. Pravo na vo|enje humanitarnog rata u praksi je vrlo br-
zo transformisano u pravo na preventivni rat. Kad ga tako defini{e “nepogre{i-
vi” pontifeks maksimus, on redovno ima obele`je verskog rata.
~) Mafija{ke akcije Jovana Pavla Drugog
Dosledan tradicijama Pija [estog, koji je 1791. osudio Deklaraciju o pra-
vima ~oveka i gra|anina i revolucijom uspostavljenu francusku republiku, kao
i Grgura [esnaestog, koji 1832. godine osu|uje principe slobode savesti, mi-
{ljenja i {tampe, i Jovan Pavle Drugi ostaje veran feudalnom ure|enju crkve, u
kome se proklamuje da sva vlast poti~e direktno od Boga. On ~ezne za vla{}u
nekada{njih papa, kojima su bili pot~injeni svi katoli~ki carevi i kraljevi. Voj-
tila bi opet ratove vodio, po uzoru na one iz vremena kad je Vatikan bio drà-
va i jaku sopstvenu vojsku imao. Zaboravljaju}i da se italijanski narod oslobo-
dio tek kad je uni{tio papsku dràvu, on bi sad da takvu dràvu obnovi bar nad
~itavom Evropom. Novog Hitlera ili Musolinija koji bi mu takvu ulogu priba-
vio, na{ao je u Ronaldu Reganu, Dòrdù Bu{u i Bilu Klintonu. Od nezane-
marljivog je zna~aja da se Vojtila, za razliku od nekih svojih nervoznih pret-
hodnika, verbalno uvek zalagao za slobodu, demokratiju i ljudska prava, ali je
prakti~no uvek gu{io slobodarska nastojanja, potiskivao demokratske te`nje i
gazio ljudska prava, ako su oni bili suprotstavljeni crkvenim interesima. Ugle-
daju}i se na Pija Jedanaestoga i njegovu politikantsku simbiozu sa Musolini-
jem i fa{izmom, Vojtila je u Hrvatskoj na{ao kreaturu musolinijevskog izgleda
i stava, komi~nu operetsku li~nost poput Franje Tu|mana, da bi ga maksimal-
31
no podrào i osposobio za davno zami{ljenu misiju istrebljenja pravoslavnog
stanovni{tva iz Dalmacije, Hrvatske i Slavonije. I Jovanu Pavlu Drugom
osnovna sredstva delovanja su bila la`, manipulacija i zlo~in.
Opus Dei u rukama Jovana Pavla Drugog delovao je kao prava mafija{ka
organizacija, koja se nije nimalo ustru~avala od ubijanja politi~kih protivnika,
finansijskih konkurenata i posrnulih u svojim redovima. Finansijskim {pekula-
cijama, malverzacijama i pravim plja~kama ova organizacija je papi Vojtili pri-
bavljala ogromne koli~ine novca, neophodne za finansiranje njegovih zlo~i-
na~kih poduhvata. Pod njegovim rukovodstvom Vatikan je delovao kao poli-
ti~ka i ekonomska sila prvog reda, li{ena svih moralnih skrupula u svojim na-
stojanjima da postigne {to vi{i stepen svetovne dominacije. Afera oko katoli~-
ke loè “P-2”, formirane po uzoru na masonsku, re~it je primer ogoljenih kri-
minalnih aktivnosti, ~iji je papa glavni organizator i inspirator. Direktni izvr{i-
oci njegove kriminalne volje likvidirani su ~im bi ih istra`ni organi otkrivali,
pa je tako reafirmisano tradicionalno vatikansko na~elo po kome mrtva usta ne
govore. Svoju unutra{nju strukturu Opus Dei je oblikovao po fa{isti~kom i na-
cisti~kom uzoru, a katoli~ki fundamentalizam je propovedao kao politi~ku ide-
ologiju. Li~no je papa demokratske ideje progla{avao la`nim, propovedaju}i
apsolutnu poslu{nost unutar crkve i dru{tva prema crkvi. Doveo je i do prave
inflacije novoprogla{enih “svetaca” i “blaènih”, dodeljuju}i ta obele`ja {akom
i kapom katoli~kim sve{tenicima, koji su smatrani `rtvama francuskih revolu-
cionara, komunisti~kih prevrata i raznih drugih politi~kih pokreta. Tako je po-
stupio i u slu~aju usta{kog nadbiskupa, kardinala Alojzija Stepinca.
Karola Vojtilu su uvek interesovali isklju~ivo politi~ki ciljevi, vlast i mo},
a sasvim je bio indiferentan prema hri{}anskoj filozofiji spasenja ili siroma{koj
teologiji oslobo|enja. U tom smislu on je u~vr{}ivao Rimokatoli~ku crkvu kao
desakralizovanu autoritarnu organizaciju u kojoj verski fundamentalizam pre-
rasta u politi~ki totalitarizam, a kult papske li~nosti prevazilazi Hitlerov i Sta-
ljinov. Papa se tako pretvorio u mitsko ~udovi{te i njegova crkva u materijali-
zaciju praiskonskog zla i istorijske nepravde i ugnjetavanja. Ta crkva je ranije
Musoliniju, Franku, Hitleru i Pino~eu pridavala mesijanska svojstva, a u dana-
{nje vreme njoj je mesija sam papa.
Vatikan je odvajkada imao najmo}niju {pijunsku slu`bu. Njegovi {pijuni
su, voljno ili nevoljno, bukvalno svi sve{tenici, fratri i ~asne sestre, a njihova
je obaveza da, pored {pijuniranja, po papskim nalozima u~estvuju u raznim ob-
licima zavereni~kih i subverzivnih aktivnosti u zemljama u kojima vr{e svoju
misiju, a ~iji su reìmi na udaru vatikanske politike ili ocenjeni kao prepreka
{irenju mo}i i uticaja Rimske kurije. Ta {pijunska mreà, ogrnuta pla{tom la-
`nog hri{}anstva i licemerstva, spremna je na saradnju i sa najgorim ubicama
i kriminalcima ukoliko proceni da bi to u datom trenutku bilo korisno. Nika-
kvih moralnih skrupula ili pravnih nedoumica ona nema. Cela Rimokatoli~ka
crkva organizovana je kao osvaja~ka i okupatorska legija. Rimski verski insti-
tuti sistematski su pretvoreni u centre za kvalitetnu obuku {pijuna, a glavna
propagandna sredstva su Radio Vatikan i list “Opservatore romano”. Pored to-
32
ga, Rimokatoli~ka crkva kontroli{e, ili ima snaàn i organizovan uticaj na ogro-
man broj svetskih medija. Klju~nu ulogu u {pijunskoj i propagandnoj delatno-
sti redovno imaju jezuiti. Samo su jezuiti bili u stanju da okorele fa{iste, naci-
ste, usta{e i druge zlo~ince u svetskom javnom mnjenju preobrate u po`rtvo-
vane borce za “slobodu i demokratiju”.
Mada je godinama u svojim rukama ~vrsto drào sve konce antijugoslo-
venske i antisrpske zavere, Jovan Pavle Drugi je prvi put javno i izri~ito podr-
ào hrvatski separatizam 17. avgusta 1991. godine, prilikom boravka u Pe~uju
u Ma|arskoj. Tom prilikom na poklonjenje mu je do{la hrvatska crkvena dele-
gacija na ~elu sa zagreba~kim nadbiskupom kardinalom Franjom Kuhari}em,
a papa je u njihovom prisustvu istakao da su zakonite te`nje hrvatskog naroda
da formira suverenu i samostalnu dràvu na principu prava na samoopredelje-
nje, mada se gra|anski rat u to vreme ve} rasplamsao. Flagrantno kr{e}i preci-
zne odredbe me|unarodnog javnog prava, Vatikan je 13. januara 1992. godine,
prvi u svetu, priznao nezavisnost “Republike Hrvatske” i diplomatskom notom
izrazio spremnost da s njom uspostavi pune diplomatske odnose na nivou am-
basadora, odnosno papskog nuncija. Papa je tako celom svetu demonstrirao
svoju ogromnu ljubav prema vlastitom monstruoznom ~edu, tvorevini duge
zlo~ina~ke politike.
}) Beatifikacija opskurne li~nosti na mestu zlo~ina
Kao nezvani gost, sa ogromnom svitom od {ezdeset kardinala i biskupa i
pedeset hiljada vatrenih vernika, Jovan Pavle Drugi je 22. juna 2003. godine
upao u Republiku Srpsku, kako bi u Petri}evcu kod Banjaluke beatifikovao
jednu opskurnu li~nost, Ivana Merca za blaènog. Merc se prvobitno zvao
Hans. Nemac je po nacionalnosti. Ro|en je u Banja Luci 1896. godine, a po-
sle Prvog svetskog rata radio kao profesor Nadbiskupske klasi~ne gimnazije u
Zagrebu. Oreol blaènog, prvi stepen ka sveta~kom oreolu, zasluìo je kao
klerikalni i fa{isti~ki ideolog, deluju}i u nekoliko klerofa{isti~kih organizacija,
prvenstveno u Katoli~koj akciji, do svoje smrti 1928., u 32. godini. Beatifiko-
van je upravo u franjeva~kom samostanu iz koga je potekao fra Tomislav Fili-
povi}, pod ~ijim su rukovodstvom usta{e 7. februara 1942. godine u Petri}ev-
cu poklale vi{e od dve hiljade pravoslavnih Srba. Ina~e, franjeva~ki samostan
Petri}evac je poznat kao jedno od glavnih usta{kih upori{ta u Bosni i njihov
ideolo{ki rasadnik. Mada je bilo logi~nije da Merca beatifikuje u Zagrebu, gde
je stekao svoje “zasluge” i sahranjen, ili u Banja Luci gde je ro|en, papa je oda-
brao upravo ovaj samostan da bi reafirmisao usta{ku ideologiju i politiku kla-
nja “{izmatika”. Uz to, on je blagoslovio jedan veliki fratarski zlo~in i stavio do
znanja da takav zlo~in smatra prikladnim uzorom za budu}e pona{anje rimo-
katoli~kih redovnika.
Sna`ne udarce pravoslavnim Srbima Jovan Pavle Drugi nastoji da zada i
otvorenom podr{kom raskolni~koj “Makedonskoj pravoslavnoj crkvi” i sekta-
{koj, la`noj “Crnogorskoj pravoslavnoj crkvi”. U Crnoj Gori rimokatoli~ki bi-
skupi zdu{no potpomaù i takozvanu “Dukljansku akademiju nauka i umjetno-
33
sti”, kao i sve antisrpski usmerene medije, a najvi{e mafija{ki separatisti~ki re-
ìm Mila \ukanovi}a. Primorski Srbi katolici tamo su odavno progla{eni za
“Hrvate” i naterani da se tako izja{njavaju, a sve vi{e se obnavlja pseudoistori-
ografska teza o nekada{njoj “Crvenoj Hrvatskoj”, koja se, po uobrazilji nekih
starijih fratara, rasprostirala upravo na dana{njem crnogorskom, hercegova~-
kom i dubrova~kom podru~ju, mada za nju ne postoje nikakvi istorijski trago-
vi. Vatikan je sasvim siguran da bi otcepljenje Crne Gore u vrlo bliskoj budu}-
nosti stvorilo uslove za njeno masovno unija}enje. Ove aktivnosti redovno su
sinhronizovane sa sistematskim nastojanjima bosanskohercegova~kih rimoka-
toli~kih biskupa u cilju {to potpunije destrukcije Republike Srpske. Da bi to po-
stigli, oni su se lako odrekli ranije progla{ene hrvatske teritorijalne zajednice
Herceg-Bosne, a sve u nadi da }e ~vrsto vezati relativno ve}inske muslimane
za svoju opciju, pa ih potom, zbog prostorne izolovanosti od islamskog sveta,
navesti da se u zna~ajnoj meri pokatoli~e. Paralelno s tim, oni razvijaju {iroku
publicisti~ku produkciju “dokazuju}i” da su Bosna i Hercegovina odvjakada u
etni~kom pogledu hrvatske zemlje. Iz petnih ìla upinju se vrhbosanski nadbi-
skup kardinal Vinko Pulji} i banjalu~ki biskup Franjo Komarica da kroz mno-
{tvo medijskih nastupa dokaù svetskoj javnosti da je Republika Srpska “ge-
nocidna” tvorevina koju je formirao “ratni zlo~inac” Radovan Karadì}, pa da
je kao takvu treba ukinuti.
10. êdo nacisti~ke kolevke Racinger

Odmah po smrti Jovana Pavla Drugog, njegov najbliì saradnik tokom po-
slednjih dvadeset pet godina i naslednik, nema~ki kardinal Racinger, odnosno
papa Benedikt [esnaesti, ekspresno je pokrenuo postupak beatifikacije svog
prethodnika. Tako je svesno i namerno prekr{io kanonsko pravilo po kome za
pokretanje takvog postupka treba sa~ekati da pro|e najmanje pet godina od
smrti “blaènog”. Tako i ovaj ~uveni tradicionalista i crkveni konzervativac na-
stavlja sa serijskom proizvodnjom “svetaca”. Jovan Pavle Drugi i Benedikt [e-
snaesti svoj politi~ki ortakluk su zapo~eli jo{ u toku Drugog svetskog rata, pre-
dano sluè}i Hitleru. Prvi je radio u hemijskoj fabrici koja je proizvodila otrov-
ne gasove za Au{vic, dok je drugi kao hitlerjugendovac u~estvovao u delatno-
sti protivvazdu{ne odbrane u okviru ratnih napora Vermahta, a potom postavlja
protivtenkovska minska polja uo~i savezni~ke invazije. Jedinica protivvazdu-
{ne odbrane, u kojoj je sluìo Racinger, bila je sme{tena u koncentracionom lo-
goru Dahau i {titila pogone za proizvodnju aviona, u kojima su prinudno radi-
li logora{i. U jednoj od prvih izjava, koje je dao nakon stupanja na tron rim-
skog pontifeksa maksimusa, Benedikt [esnaesti je pohvalio Hitlerovog papu
Pija Dvanaestog, rekav{i da je on bio odli~an papa. Tako se papa Racinger do-
kazao kao pravi Bavarac, ~edo nacionalsocijalisti~ke kolevke. Zato je i njegov
prenagla{eni “humanizam” ~isto nacisti~kog tipa. I pre stupanja na papski tron,
Racinger je vrlo aktivno u~estvovao u svim vatikanskim aktivnostima na pla-
nu koncipiranja neousta{kog pokreta i njegovih ciljeva, finansiranju i organi-
zovanju nabavke naoruànja za hrvatske paravojne formacije, podupiranju di-
34
plomatskih napora Tu|manovog reìma, me|unarodne satanizacije srpskog
naroda, vo|enju antisrpske kampanje u kojoj su paralelno na meti bile Srbija,
Crna Gora, Republika Srpska Krajina i Republika Srpska, kao i u podupiranju
agresije na srpski narod, prizivanju bombardovanja srpskih gradova i sela.
11. Kvazireligijska manifestacija vatikanskih sposobnosti

Mobilizaciju zatucanih katoli~kih masa u predve~erje o~ekivanog i pro-
gramiranog ru{enja Jugoslavije, Vatikan je otpo~eo perfidnim lansiranjem iz-
mi{ljotine da se 1981. godine {estorici de~aka i devoj~ica ukazivala Bogorodi-
ca, i to u Me|ugorju, u zapadnoj Hercegovini. Zaveru su proveli mesni franjev-
ci i vezali, svakako ne pukim slu~ajem, za krvavi ~etrdesetogodi{nji jubilej, ka-
da su usta{e u junu 1941. godine vi{e stotina srpskih civila iz Prebilovaca ba-
cili u obli`nju jamu [urmanci. Fama o Gospi je i plasirana da bi se definitivno
izbrisala ne~ista savest preìvelih usta{a i na nove zlo~ine motivisali njihovi
agilni i sistematski indoktrinirani potomci. Hrvatizovanim katolicima je ve{to
emitovana poruka da je upravo njih sam Bog predodredio za nove zadatke na
planu proteìranja “jedine prave vere”. Prvih godina nakon “pojavljivanja”, Va-
tikan se u javnosti pona{ao dosta suzdràno, o~ekuju}i da sagleda prave efek-
te i reagovanja, a kad je video da je beslovesna masa u tu podvalu poverovala,
sam papa Jovan Pavle Drugi je izjavio da me|ugorsko “ukazanje” stvara “pre-
divno vo}e”. Odmah potom naglo je splasnula ranija rezervisanost i sumnji~a-
vost, pa su se i oni poveli za fanatizovanom masom vernika.
Procvat verskog turizma doneo je za kratko vreme ogromno bogatstvo ce-
lom Me|ugorju, a najvi{e tamo{njim fratrima. Novac su oni ne{tedimice kori-
stili za nabavku naoruànja hrvatskim paravojnim formacijama 1990, 1991. i
kasnijih godina. Me|ugorski franjevci su i 1997. godine bili me|u glavnim or-
ganizatorima Hercegova~ke banke, poznate po krupnim kriminalnim aferama.
“Gospa” iz Me|ugorja, kao “kraljica Hrvata”, pretvorena je u svojevrsni mafi-
ja{ki kult, kombinovan s fa{isti~kom ideologijom i politi~kim pokretom. Ova
fratarsko-usta{ka mafija duboko je zabrazdila u razgranatu trgovinu drogom,
belim robljem, oru`jem i ukradenim automobilima. Glavni idejni tvorac i rea-
lizator podvale sa “Gospom” iz Me|ugorja, a kasniji gvardijan franjeva~kog
samostana u [irokom Brijegu, fratar Jozo Zovko, u nekoliko navrata javno je
optuìvan za seksualno zlostavljanje. Me|utim, “Gospa iz Me|ugorja” nije
obi~na prevara. Ona je najsavremenije dramati~no svedo~anstvo manipulativ-
nih sposobnosti i prakti~nih mogu}nosti Rimokatoli~ke crkve, koja svoje ver-
nike i dalje tretira kao beslovesno stado. ôban tog stada odavno je divinizo-
vao sopstvenu li~nost, izgradio opaku ovozemaljsku kvazireligiju i krenuo da
sistematski u ljudima gu{i elementarnu ljudskost, razum i savesnost, pretvara-
ju}i ih u puke izvr{ioce jedinstvene volje koncentrisanog zla. Hiljadama godi-
na izgra|ivan sistem univerzalnih moralnih vrednosti tumbe se izokre}e i sve
postaje dozvoljeno, svako zlo i razvrat, ako je u funkciji u~vr{}enja dominaci-
je rimskog biskupa i antihristovog namesnika na zemlji.
35
II. Uspomene ameri~kog ambasadora pri Svetoj stolici
Tomas Patrik Miledi, univerzitetski profesor i vitez Suverenog malte{kog
reda, bio je ameri~ki ambasador u Vatikanu od 1989. do 1993. godine. Re~ je
o zagriènom katoliku, ~lanu Upravnog ve}a i predsedniku Nacionalnog odbo-
ra Katoli~ke akcije za Ameriku, koji nikada nije prikrivao svoju izrazitu prohr-
vatsku pristrasnost. Po okon~anju ove diplomatske misije objavio je knjigu me-
moarskog karaktera, koja je ubrzo prevedena sa engleskog i u Zagrebu {tam-
pana pod naslovom “Veleposlanikova pri~a. Sjedinjene Ameri~ke Dràve i Va-
tikan u svjetskoj politici” (Hrvatska sveu~ili{na naklada, Hrvatski institut za
povijest, Zagreb 1997.). Miledi je apologeta politi~ke misije Jovana Pavla Dru-
gog, koji pi{e prave panegirike o njegovoj navodnoj borbi za ljudska prava.
Slede}i intencije politi~kog saveza koji su ranijih godina sklopili Regan i papa,
on je prepun vere da }e “Sjedinjene Ameri~ke Dràve, kao jedina svjetska ve-
lesila, i Sveta stolica, kao jedini moralno-politi~ki autoritet svjetskih razmjera,
preuzeti zna~ajnu ulogu u budu}nosti. Njihova }e djelovanja utjecati na ìvote
ljudi u svim dijelovima kugle zemaljske.” (str. 14.) Papa je za Miledija nespor-
ni Hristov namesnik na zemlji.
1. Radikalna promena ameri~ke politike prema Jugoslaviji
Celo poglavlje svoje knjige Miledi posve}uje sopstvenom u~e{}u u koor-
dinisanju vatikansko-ameri~ke politike prema biv{oj Jugoslaviji i postepenom
usagla{avanju prohrvatskih stavova. Po~inje od svog sastanka sa kardinalom
Sodanom 4. oktobra 1991. godine. Sadràj razgovora rezimira slede}im re~i-
ma: “Pripomenuo je da se prethodnog dana hrvatski predsjednik Tu|man sa-
stao s papom. Sodano mi je kazao da ga je papa zamolio da otvoreno razgova-
ra sa mnom o poziciji Sjedinjenih Dràva glede Jugoslavije. Papa je èlio da
Sjedinjene Dràve zauzmu aktivnijeg udjela u rje{avanju sve teìh problema u
biv{oj Jugoslaviji. Sodano me je izvjestio i o tome da je papa zaklju~io kako
narodi Slovenije i Hrvatske imaju pravo na nezavisnost, pa se stoga Vatikan
obra}ao brojnim zemljama, poti~u}i ih da priznaju nezavisnost tih dviju drà-
va. Papin zahtjev bio je protivan poziciji SAD, koja je potjecala iz 1989. godi-
ne, kada sam tek stigao na svoju du`nost. Tek od godine 1992. i 1993. na{a su
se gledi{ta u temeljnim stvarima podudarala. Dogodilo se ono {to je Sveta sto-
lica otvoreno predvi|ala u 1990., a nije se dogodilo ono {to su Sjedinjene Dr-
àve èljele. Kako se etni~ki uàs pogor{avao, potkraj mog mandata u Rimu
po~etkom 1993. godine, na{a su se gledi{ta pribliìla.” (str. 152.)
Ovo je nedvosmisleno priznanje da se ameri~ka politika po pitanju jugo-
slovenske krize radikalno promenila pod direktnim vatikanskim uticajem. Sve
do tada ameri~ka vlada je èlela da se sa~uva jugoslovenska dràva, imaju}i u
vidu ameri~ke op{te principe multikulturalnosti i ~injenicu da se svojevreme-
no predsednik Vilson zaloìo za stvaranje Jugoslavije. Miledi takav stav kriti-
kuje s pozicije svojih antisrpskih predrasuda, pa kaè: “Sovjetski vo|e su u
1990. godini, s druge strane, gledali na Jugoslaviju, kojom su dominirali Srbi,
kao na svog saveznika, te su stoga èljeli da se Jugoslavija o~uva, jer je to zna-
36
~ilo da }e takva Jugoslavija, pod kontrolom Srba, opstati. Sovjetsko vodstvo vi-
djelo je u 1990. godini ono {to je ameri~ka politika zanemarivala: srpsku kon-
trolu nad strukturom vlasti u Jugoslaviji. Bio sam iznena|en sna`nim zagova-
ranjem Stejt departmenta da se sa~uva Jugoslavija, jer je bilo op}epoznato da
su druge institucije predvi|ale propast Jugoslavije.” (str. 153.)
On tvrdi da su “vode}i”, ali neimenovani nau~nici predvi|ali raspad Jugo-
slavije slomom komunizma, jer je re~ o ve{ta~koj tvorevini. U tim okolnosti-
ma ameri~ki ambasadori, akreditovani u evropskim dràvama, na svom sastan-
ku 15. i 16. decembra 1989. godine zaklju~uju da Jugoslavija treba da se sa~u-
va, makar i kao labava federacija koja }e imati spolja{nja obele`ja suverene dr-
àve. “To je, naravno, opet zna~ilo o~uvanje srpske strukture vlasti.” (str. 153.)
Ameri~ka vlada je predvi|ala da }e se desiti katastrofa ako se prizna nezavi-
snost pojedinim jugoslovenskim federalnim jedinicama. “S druge strane, Vati-
kan je nagovijestio da }e do}i do prolijevanja krvi ne poduzmu li se istoga tre-
nutka koraci da se prizna da je Jugoslaviji, onakvoj kakva je bila poznata, do-
{ao kraj. Sjedinjene Dràve i Sveta stolica imale su izrazito razli~ita gledi{ta,
no obje su strane èljele izbje}i etni~ki rat. Svetu su stolicu u prvom redu zani-
male preteìto katoli~ke zemlje unutar Jugoslavije – Slovenija i Hrvatska. To
mi je bilo jasno, i osje}ao sam prirodan interes Vatikana za pripadnike iste vje-
re. Sjedinjene Dràve i Sveta stolica slagale su se u jednom cilju – izbjegava-
nje etni~kog rata u Jugoslaviji – no razilazile su se u na~inima na koje bi se taj
cilj postigao.” (str. 154.)
2. Amortizovanje zlo~ina~ke delatnosti Rimokatoli~ke crkve
U odeljku “Gorka istorija”, Miledi daje antisrpski intoniranu istorijsku re-
trospektivu me|unacionalnih i me|ukonfesionalnih odnosa u Jugoslaviji, na-
stoje}i da ublaì utisak o kontinuiranom zlo~ina~kom delovanju Rimokatoli~-
ke crkve. U tom smislu iznosi: “Tijekom Drugoga svjetskog rata, Hrvatska je
otvoreno sura|ivala s nacistima. Hrvatski nacionalisti vodili su krvavu borbu
sa srpskim pravoslavcima. Dojam je u zapadnja~koj javnosti bio da je hrvatska
katoli~ka crkva tiho odobravala hrvatska zlodjela iz Drugoga svjetskog rata, a
ona su uklju~ivala la`na pokr{tenja, te stotine tisu}a mrtvih. Sli~ni mra~ni po-
daci o srpskim zlodjelima prema Hrvatima, koji su se dogodili tijekom Drugo-
ga svjetskog rata, nisu u javnosti na Zapadu stvorili sli~nu op}u predod`bu. Po-
vrh toga, Srbi su bili saveznici u ratu protiv nacista. Tada{nji zagreba~ki nad-
biskup, Alojzije Stepinac, bio je sklon hrvatskom nacionalisti~kom reìmu iz
Drugog svjetskog rata. Hrvatski nacionalizam uvijek je bio, u glavama Srba,
povezan s katolicizmom. I dok su nasilna djela na hrvatskoj strani u Drugom
svjetskom ratu bila popra}ena velikom medijskom pozorno{}u, to se ne moè
re}i i za srpska nedjela. înjenica da su Hrvati stali na stranu nacista, a Srbi na
stranu saveznika, vjerojatno je bila glavni razlog tome. Nadbiskup Stepinac
uhi}en je nakon rata i osu|en na {esnaest godina prisilnog rada za ratne zlo~i-
ne. Nakon {to je 1951. godine odlukom mar{ala Tita pu{ten iz zatvora, ostao je
radije u dragovoljnom “unutarnjem progonstvu” ku}nog pritvora, nego da na-
37
pusti zemlju. Nedugo nakon toga, papa Pio XII promaknuo je Stepinca u po-
loàj kardinala. Bijesan zbog papina ~ina, Tito je raskinuo diplomatske odno-
se sa Svetom stolicom u 1952. godini.” (str. 155.)
Miledi zatim navodi kako su jugoslovensko-vatikanski odnosi obnovljeni
1966. godine, a rezultat dugih pregovora je bio da je Vatikan zvani~no osudio
“dela politi~kog terorizma”, kako je to formulisano. “Tito je èlio oduzeti crkvi
politi~ki utjecaj, u zamjenu za slobodu Vatikana da vodi crkvene poslove bez
uplitanja dràve. To je bio Titov neznatan ustupak vjerskoj slobodi. Lokalni su
biskupi zamjerili ~injenicu da je Sveta stolica prihvatila ovaj uvjet, drè}i da su
tako priznati prijestupi crkve u Drugom svjetskom ratu. Visoki vatikanski du-
`nosnici priznali su mi da je pona{anje Hrvata tijekom Drugoga svjetskog ra-
ta, posebice stoga {to se povezivalo s katoli~kom crkvom, snosilo u velikoj
mjeri odgovornost za otu|enje koje je Srpska pravoslavna crkva osje}ala pre-
ma Katoli~koj crkvi. Razdoblje otu|enja katoli~kih Hrvata od pravoslavnih Sr-
ba tijekom Drugoga svjetskog rata ostavilo je trajne oìljke na njihovim odno-
sima. Kada je Titova “~eli~na ruka” prestala postojati, po~eo je raspad Jugosla-
vije, a stare etni~ke mr`nje ubrzo su se nanovo pojavile.” (str. 155-156.)
I ovako ublaènu verziju hrvatskog i katoli~kog zlo~ina~kog delovanja i
ve{ta~ku tezu o paralelnoj srpsko-hrvatskoj krivici, Miledi je naknadno revidi-
rao, o ~emu pi{e u posebnoj napomeni ispod teksta: “Ovaj paragraf napisao
sam jo{ u vrijeme mog slu`bovanja u veleposlanstvu SAD u Vatikanu i kratki
izvadci iz nedavne povijesti Hrvatske u okvirima Jugoslavije i Drugog svjet-
skog rata odgovaraju uvrijeènim spoznajama u SAD. Me|utim, po povratku
u SAD detaljnije sam se zainteresirao za povijest Hrvata i danas sam svjestan
~injenice da je ovo {to sam napisao u knjizi, u biti, slika o povijesti Hrvatske
plasirana jugoslavenskom propagandom. Danas znadem da su odnosi puno
suptilniji, kao i da su posebno sloèni bili tijekom Drugoga svjetskog rata, te
da se ne moè govoriti o krivnji Hrvata i zasluzi Srba. Poznat mi je i poseban
poloàj zagreba~kog nadbiskupa napose i uloga Hrvata u antifa{isti~koj borbi.
Posebno sam upoznat s poku{ajima la`nog prikazivanja knjige povjesni~ara dr
Franje Tu|mana. Molim ~itatelja da uvaì ovu moju nadopunu.” (str. 154.)
a) Razvojni put ameri~kog katolika
Miledi priznaje da je u Vatikan do{ao sa sasvim druga~ijim pogledima na
jugoslovensko pitanje od onih koje je stekao borave}i u papskoj dràvi i dru-
è}i se s njenim funkcionerima. “Tijekom svoje prve godine u Rimu ravnao
sam se prema naputcima i zagovarao napore da se Jugoslavija o~uva kao cje-
lina: jedna dràva s razli~itim nacionalnostima. Tijekom prvih mjeseci moje
du`nosti u Rimu, ~esto sam pitao svoje jugoslavenske i vatikanske kolege, {to
bi se dogodilo s kr{}anskom porukom kada bi se pravoslavni Srbi i katoli~ki
Hrvati po~eli ubijati zbog etni~kih razlika. Me|utim, kroz iscrpne razgovore sa
starijim ljudima, koji su radili s Vatikanom, ubrzo sam do{ao do zaklju~ka da
se moji naputci vjerojatno temelje na krivim pretpostavkama. U svojim razgo-
vorima o toj temi s kardinalom Jozefom Tomkom, povjerljivim papinim savjet-
nikom, u oùjku 1991. godine, on mi je ukazao na to, koliko su situacije u So-
38
vjetskom Savezu i Jugoslaviji bile razli~ite od ameri~kog iskustva. U Sjedinje-
nim Dràvama, objasnio je, “asimilacijski lonac” uspio je iz dobrih povijesnih
i socijalnih razloga, koji su bili vezani za ameri~ki gospodarski sustav. Stari Ti-
tov sustav svoju je kontrolu i vjeru temeljio na Komunisti~koj partiji. Sustav je
propao, a u Jugoslaviji nije bilo osjetljivosti za vi{enacionalnost. Uvijek sam
pozorno slu{ao kardinala Tomka, jer sam znao da on o tim pitanjima podràva
papinu misao. Izvijestio sam o tome Va{ington.” (str. 156-157.)
Dvojicu ljudi, koji su zna~ajno uticali na tako korenito preoblikovanje nje-
govih polaznih stavova, Miledi posebno izdvaja. Re~ je o Stefanu Falezu i Ivi-
ci Ma{truku. Kako sam navodi, “dva diplomata pri Vatikanu bili su glavni igra-
~i u 1989. i 1990. godini, te su mi ukazivali na srpske etni~ke nakane. Nedugo
nakon mog dolaska, sa mnom je u vezu stupio dr Stefano Falez, ro|en u dana-
{njoj Sloveniji, oènjen Talijankom, koji je postao ameri~ki dràvljanin dok je
studirao u Americi, da bi se potom vratio u Rim. Stiv je, kao papin dvorski ~o-
vjek, bio blizak vatikanskim vlastima. Kao vrlo uspje{an poslovni ~ovjek, bio
je prilagodljiv djelovanju na razli~itim razinama vatikansko-rimske strukture
vlasti. On mi je izloìo vrlo podrobnu analizu srpske kontrole nad jugoslaven-
skom vladom (1989-1990.). Tako|er mi je iznio podatke o nadmo}noj ve}ini
Srba oficira u redovima Jugoslavenske armije. Znao sam da i ove njegove mi-
sli i opaànja odraàvaju “mi{ljenje” Vatikana, te sam tako izvijestio Va{ing-
ton. Profesor Ivica Ma{truko bio je veleposlanik Jugoslavije pri Svetoj stolici
kada sam ja stigao 1989. godine. Kao akademski kolege, brzo smo se sprijate-
ljili, te sam za nekoliko mjeseci izvijestio Stejt department da Ma{truko ne vi-
di budu}nosti za Jugoslaviju, kojom su dominirali Srbi. On je Hrvat, a njego-
vo prihva}anje ili vjerovanje u jedinstvenu dràvu bilo je slaba{no poput listi-
}a papira. Jugoslavenski veleposlanik podrobno mi je obja{njavao za{to je ras-
pad dràve neumitan.” (str. 157-158.)
Do{av{i pod direktan uticaj papske politike, Miledi obja{njava i raskorak
izme|u sopstvenog stava i politike ameri~ke vlade: “Do lipnja 1991. Sveta je
stolica usmjerila svoju politiku na zalaganje za priznavanje nezavisnosti bez
odga|anja. Bilo je o~ito da je Sveta stolica poku{avala utjecati na druge zemlje
da prve priznaju Sloveniju i Hrvatsku. Do sredine 1991. Vatikan je poduzeo ak-
ciju bez presedana u ulozi predvodnika postupka priznavanja. Papa Ivan Pavao
II, govore}i na sve~anosti promaknu}a dvadeset i trojice biskupa u kardinale,
osvrnuo se na borbe u Jugoslaviji. Govore}i o hrvatskom i slovenskom naro-
du, papa je spomenuo priznanje njihovih prava na nezavisnost kao “legitimnih
te`nji naroda”. Papa je poslao nadbiskupa Torana u ratom razdiranu Jugoslavi-
ju u kolovozu 1991. Ubrzo nakon povratka, 13. kolovoza, Toran je rekao mom
zamjeniku Kameronu Hjumu, da je “Jugoslavija nepovratno promijenila ob-
lik”. Sveta stolica, kazao je, priznaje legitimno pravo Slovenije i Hrvatske da
odlu~e o svojim budu}im odnosima s drugim dràvama. Dana 18. kolovoza,
papa se obratio grupi Hrvata u Vatikanu rije~ima: “Jo{ vas jednom uvjeravam
da su mi bliske va{e legitimne te`nje”. Papa je tako|er izjavio da èli jednog
dana posjetiti Hrvatsku. Odmah potom, izvijestio sam Va{ington da je Sveta
stolica odlu~na u nakani da prizna nezavisnost Slovenije i Hrvatske. Ameri~ka
39
je politika, me|utim, ostala ista. U odgovoru na moja izvje{}a o pomacima va-
tikanske politike, Stejt department mi je brzojavio da izvijestim Svetu stolicu
da “SAD podupire stabilnu, jedinstvenu, demokratsku Jugoslaviju, koja kre}e
prema trì{nom gospodarstvu uz puno po{tovanje osobnih ljudskih prava”. Do-
datna napomena glasila je da }e se “ameri~ka pomo} pruàti Jugoslaviji putem
federalnih tjela”. To je bio slu`beni stav Sjedinjenih Dràva, te slijedom toga
moja poruka nije iznenadila du`nosnike Svete stolice. Moja izvje{}a o sloven-
skim i hrvatskim te`njama za slobodom i ruglo koje su Srbi ~inili od jugosla-
venske demokracije svojom tiranskom kontrolom vlade u Beogradu, nije imala
velikog u~inka na odluke Stejt departmenta u 1990. i 1991. godini.” (str. 158-159.)
3. Nervozni hrvatski biskupi poùruju secesiju

Iako je vatikanska podr{ka hrvatskom separatizmu bila sna`na i postojana,
biskupi iz Hrvatske su neprekidno papu poùrivali da napravi i onaj krajnji ko-
rak, da prvi prizna nezavisnost i tako prakti~no napravi nagli zaokret u dotada-
{njoj vekovnoj papskoj politici. “Kardinal Franjo Kuhari}, zagreba~ki nadbi-
skup, do{ao je u Rim u posjet papi na nekoliko dana u prosincu 1991. Smjesta
je bilo o~ito, da je tamo bio zato da izvr{i najsna`niji utjecaj na papu, neka slu-
`beno i odmah prizna Hrvatsku. Ovaj rastu}i pritisak do{ao je u vrijeme kada
je Sveta stolica ve} bila sklona nastaviti svoje besprimjerno djelovanje. O to-
me sam izvijestio nakon sastanka odrànog 26. studenog 1991. godine u dràv-
nom tajni{tvu Vatikana. Kardinal Sodano sazvao je veleposlanike Velike Bri-
tanije, Francuske, Belgije, Italije, Njema~ke i Austrije u svoj ured. I ja sam bio
tamo. Predao nam je memorandum kojim se pozivaju na{e vlade da priznaju
Sloveniju i Hrvatsku “u roku od mjesec dana”. Kardinal Sodano, u pratnji nad-
biskupa Torana, sna`no je izloìo vatikansko poimanje slu~aja. Bilo je to prvi
put u modernoj povijesti, da je Sveta stolica djelatno vodila kampanju za pri-
znavanje novih dràva. O~ito je prije sastanka bilo usagla{avanja, jer su nje-
ma~ki veleposlanik Haler, talijanski veleposlanik Skamaka i austrijski velepo-
slanik Hohenberg izrazili potporu vatikanskom stajali{tu. Nazna~ili su da su
njihove zemlje vrlo blizu priznanja Slovenije i Hrvatske. Slu{ao sam i postavio
nekoliko pitanja. Iako sam mislio da vatikanski stav ima teìnu, nisam to iska-
zao, jer sam znao da je Stejt department bio krajnje suzdràn prema vatikan-
skoj inicijativi.” (str. 159.)
Opet je Ivica Ma{truko bio u centru pa`nje kao jugoslovenski ambasador
koji otvoreno deluje protiv sopstvene dràve. Me|u moralnim ljudima to bi
izazvalo op{tu osudu i prezir, ali u Miledijevoj okolini jednostavno nije bilo ~a-
snih i po{tenih ljudi, pa tako ni na odnosnom sastanku. Kako svedo~i Miledi,
“vrlo neobi~an aspekt sastanka bio je stav jugoslovenskog veleposlanika Ivice
Ma{truka. Neke je iznenadio (no nije mene, jer mi je to ~esto govorio u povje-
renju) prosudbama svoje vlade u Beogradu. Osvrnuo se na “krnje” obilje`je ta-
da{nje vladaju}e skupine u Beogradu. On, veleposlanik, rekao je da to “vi{e ni-
je vlada, jer sluì samo srpskim vojnim ciljevima”. Veleposlanik Ma{truko dir-
ljivo je nastavio izvje{}ivati o zvjerski ubijanim Hrvatima, te je zamolio sve ze-
mlje da u znak prosvjeda povuku svoje veleposlanike iz Beograda. Zavr{io je
40
svoj govor rije~ima da je vlada Jugoslavije – vlada koju on jo{ uvijek predsta-
vlja – “nezakonita”. Krajem 1991. godine dr Ma{truko odrekao se svog polo-
àja prema Beogradu, te je nekoliko tjedana kasnije postao prvim veleposlani-
kom Hrvatske u Italiji.” (str. 160.)
Verovatno se nikad, pre ovog Miledijevog izliva emocija, nije desilo da je
negde neko Franju Kuhari}a saàljevao zbog “patnji” koje je u mladosti preì-
veo pod nacisti~kom okupacijom. Miledi, kao gorljivi katolik, zaista je na sve
spreman, pa tako pripoveda: “Kada je kardinal Kuhari} do{ao u moju reziden-
ciju na objed 10. prosinca 1991., znao sam koji je stav Vatikan zauzeo. Kardi-
nal je impresivan ~ovjek, koji je preìvio nacisti~ku okupaciju u Drugom svjet-
skom ratu kao mladi ~ovjek, a kasnije je nau~io podnositi okrutnu komunisti~-
ku vladavinu iz Titovih ranih godina. Kardinal Kuhari} nekoliko je puta posje-
tio Sjedinjene Dràve, te je bio dobro povezan s ameri~kom crkvenom hijerar-
hijom. Predvodio je vrlo djelotvornu kampanju za hrvatsku nezavisnost, ne sa-
mo u ameri~koj katoli~koj hijerarhiji, ve} i me|u dva milijuna hrvatskih Ame-
rikanaca. ûo sam obje grupe, a one su imale istu poruku: Hrvatska ima pravo
biti slobodna i nezavisna. [to se toga ti~e, uvijek sam bio u {kripcu, jer sam se
u osnovi slagao s ovom tvrdnjom, no kao veleposlanik morao sam slu{ati na-
putke svoje vlade. Pitanje priznavanja Slovenije i Hrvatske bilo je postavljeno
u razgovorima tajnika Dèjmsa Bejkera s kardinalom Sodanom i nadbiskupom
Toranom 8. prosinca 1991. Bilo je o~ito da je Sveta stolica bila sklona nepo-
srednom priznanju, kao sredstvu spre~avanja daljnjeg pogor{avanja situacije u
Jugoslaviji. Dràvni tajnik bio je u pratnji generala Skoukrofta, koji nije sudje-
lovao u raspravi. Izrazi Sodanove i Toranove zabrinutosti zbog kontrole Srba
nad vladom u Beogradu, te zbog njihove privrènosti “Velikoj Srbiji”, nisu na
predstavnike Sjedinjenih Dràva imali vidnog u~inka na tom sastanku.” (str.
160-161.)
a) Ru{ila~ka akcija crne internacionale
Vatikansko priznavanje nezavisnosti podràli su svi uticajni katoli~ki kru-
govi u svetu, a posle tri meseca tome se priklju~ila i ameri~ka vlada. Miledi to
ovako opisuje: “Dugo o~ekivano priznanje Hrvatske i Slovenije od strane Sve-
te stolice dogodilo se 13. sije~nja 1992. godine. Nastalo je veliko slavlje kad je
to objavljeno u Rimu, jer se ~inilo da se ideolo{ki lijevo i desno orjentirani, pa
i rimokatoli~ki krugovi centra, pridruèni Vatikanu, slaù u tom pitanju. Nisam
mogao navesti nijedan glas protiv ove papine odluke ni u jednom segmentu
me|unarodne katoli~ke zajednice. Dok su mi{ljenja ameri~ke crkvene hijerar-
hije glede sudioni{tva Sjedinjenih Dràva u Zaljevskom ratu bila podijeljena,
u slu~aju Hrvatske i Slovenije to nije bilo tako. Zapravo, ne samo vode}i ~el-
nici ameri~ke hijerarhije, nego i poglavari protestantske crkve, izrazili su mi
isto mi{ljenje. Svi ameri~ki crkveni ~elnici koji su stupili sa mnom u kontakt
1990. godine odobravali su nezavisnost Slovenije i Hrvatske. Jedinu iznimku
predstavljalo je nekoliko ameri~kih ìdovskih organizacija, koje su, zabrinute
zbog podataka o antisemitizmu u Hrvatskoj tijekom Drugoga svjetskog rata,
bile neodlu~ne podràti njezinu nezavisnost. Tijekom prvih mjeseci 1992. go-
41
dine, koji su uslijedili nakon {to su Sveta stolica i razne europske zemlje pri-
znale Sloveniju i Hrvatsku, razvile su se borbe u Bosni i Hercegovini. Ovdje je
uloga Srbije u podupiranju unutarnjeg sukoba postala mnogo razvidnija. Papa
je uputio nove molbe za zaustavljanje borbi. Dana 7. travnja 1992. godine, Sje-
dinjene Ameri~ke Dràve slu`beno su o~itovale svoje priznanje Slovenije, Hr-
vatske, Bosne i Hercegovine kao nezavisnih dràva. Sjedinjene Dràve nazna-
~ile su da }e u budu}nosti priznati i Makedoniju. Sankcije protiv ovih zemalja
tako|er su bile ukinute.” (str. 161-162.)
Papa je krenuo i u akciju priznanja makedonske nezavisnosti, ali je, bar
privremeno, ustuknuo zbog burne gr~ke reakcije. “Kako je situacija na hrvat-
skom i bosansko-hercegova~kom podru~ju biv{e Jugoslavije postajala sve tra-
gi~nija, nadbiskup Toran kazao mi je da Sveta stolica drì Srbiju “neupitnim
agresorom” u tom ratu. Srpska politika “etni~kog ~i{}enja” u Bosni i pogodila
je svijet kao grom. Ona je imala sva obilje`ja Hitlerovog provo|enja genocida
nad ìdovskim i drugim narodima. Ameri~ki stav o srpskoj ulozi u ratovanju u
Bosni pribliìo se vatikanskom. U svibnju 1992. dobio sam upute da izvijestim
kardinala Sodana, da Sjedinjene Dràve gledaju na srpsku vladu kao na “po-
kreta~ku snagu u polarizaciji etni~kih odnosa sadrànoj u temeljima teku}e ju-
goslavenske dezintegracije. Drìmo sada{nju srpsku uporabu vojne sile glav-
nom zaprekom za realno ostvarenje prekida vatre i pronalazak politi~kog rje-
{enja”. [iroka medijska pozornost pratila je ovo gledi{te Sjedinjenih Dràva,
jer je ono odraàvalo zna~ajnu promjenu. Ova nova pozicija SAD olak{ala je i
moj posao. Gotovo tri godine gajio sam zna~ajne dvojbe glede na{e politike
o~uvanja Jugoslavije. Unato~ tomu, izvr{avao sam upute koje je zahtijevao
moj poloàj ameri~kog veleposlanika. To je podru~je trajnih rasprava me|u di-
plomatima – izvr{avanje naputaka kada se s njima ne slaè{. Jedna je {kola mi-
{ljenja da velikoposlanik ne moè imati osobnih politi~kih ideja, ve} treba pro-
voditi odluke svojih pretpostavljenih. To nikada nisam mogao prihvatiti u svo-
jim diplomatskim du`nostima. To mi je predstavljalo izazov. Dok sam imao
osobno mi{ljenje, u isto sam vrijeme sna`no vjerovao u odanost zajednici. A
bio sam ~lan Bu{ove i Bejkerove diplomatske zajednice. Nova pozicija SAD
sadràvala je ono {to je Vatikan ve} duè vrijeme govorio. Kasnije, u svibnju
1992. mogao sam Vatikan izvijestiti o tome, da SAD poduzimaju ozbiljne ko-
rake kako bi prisilile Srbiju da zaustavi svoju neprekidnu agresiju na Bosnu.
Uporedo s odlukom Vije}a sigurnosti Ujedinjenih naroda o primanju Bosne i
Hercegovine, Hrvatske i Slovenije u ~lanstvo OUN u svibnju 1992. godine, te
nametanjem sankcija Srbiji i Crnoj Gori, politike Svete stolice, Ujedinjenih na-
roda i SAD glede jugoslavenskog problema me|usobno su se pribliàvale.”
(str. 163-164.)
b) Jovan Pavle Drugi hu{ka velike sile na bosanske Srbe
Osokoljen ameri~kom podr{kom, rimski papa je povodom krize u Bosni i
Hercegovini poveo jo{ ùstriju antisrpsku politiku. “Dana 6. kolovoza 1992.
papa Ivan Pavao II zatraìo je “humanitarnu intervenciju” da se “razoruàju oni
42
koji su spremni ubijati”. Nekoliko dana kasnije, kardinal Sodano u bosanskom
se pitanju pozvao na “prava humanitarne intervencije”. Nastavio je rije~ima da
“europske dràve i Ujedinjeni narodi imaju obvezu i pravo na intervenciju. To
ne bi bila potpora ratu, ve} njegovom zaustavljanju”. Papa je neprestano pona-
vljao stav Svete stolice glede prava naroda unutar biv{e Jugoslavije na postiza-
nje pune suverenosti. Tijekom svoga leta za Benin u Africi, dana 3. velja~e
1993. godine, Sveti je otac izjavio da “postoje razli~ite geopoliti~ke situacije,
razli~iti pristupi narodima, ali da svaki narod ima pravo na samoodre|enje, to
jest, na suverenost”. To je kazao u kontekstu osvrta na situaciju u Jugoslaviji.
Posljednjih mjeseci Bu{ova mandata izvje{tavao sam Stejt department o ra-
znim papinim izjavama u svezi s prednostima intervencije u Bosni i Hercego-
vini. Visoki vatikanski du`nosnik, zadovoljan intervencijom u Somaliji koju su
predvodile SAD u prosincu 1992. godine, rekao mi je: “Za{to ne u Bosni?” Isti
du`nosnik kazao mi je u velja~i 1993. da ne vjeruje da }e Sjedinjene Dràve
preuzeti vodstvo u rje{avanju uàsa u biv{oj Jugoslaviji. Sloìo sam se sa ovim
opaànjem.” (str. 164-165.)
4. Licemerje jednog mo}nog katolika
Naga|aju}i razloge ranijeg ameri~kog oklevanja u sle|enju antisrpske po-
litike, Miledi ih svodi na prisne li~ne relacije biv{ih i aktuelnih ameri~kih zva-
ni~nika s beogradskim politi~kim krugovima. Me|utim, nije mogao da pre}u-
ti jedan veoma vaàn faktor. “Nije posrijedi bila samo zaslepljenost beograd-
skom vladom pod srpskom kontrolom, koja se razvijala tijekom gotovo ~etiri-
ju desetlje}a, nego i odbojnost u Stejt departmentu prema Hrvatskoj i ulozi Hr-
vatske u Drugome svjetskom ratu. Mogao sam razumjeti tu odbojnost, jer je
hrvatsko vodstvo iz razdoblja od 1940-1945. svrstalo Hrvatsku uz naciste. Zlo-
~ini Ante Paveli}a i njegovih kohorta tada{nje Nezavisne Dràve Hrvatske bi-
li su brutalni. Pouzdane procjene upu}uju na to da je izme|u 1941. i 1945. go-
dine ubijeno vi{e od milijun @idova, Roma i pravoslavnih Srba. Hrvatska je ta-
ko|er mjesto gdje se nalazi zloglasan logor smrti pod imenom Jasenovac. Jo{
se osje}a suzdrànost prema Franji Tu|manu, sada{njem hrvatskom predsjed-
niku, i njegovoj nesklonosti da osudi nedjela Hrvatske iz Drugoga svjetskog ra-
ta. Me|utim, u velja~i 1994. godine, Tu|man se ispri~ao za svoju knjigu pro-
tiv holokausta. Protuhrvatsko drànje Stejt departmenta previdjelo je va`nu ~i-
njenicu: samo je srpsko vodstvo u Beogradu imalo nacrte ekspanzionisti~kog
{irenja izvan svojih granica, koji su uklju~ivali i koncept etni~kog ~i{}enja. Po-
vrh toga, razmi{ljanja o “Velikoj Srbiji” stolje}ima su bila dio srpske kulture.”
(str. 166-167.)
Da bi dodatno dao odu{ka svom izraènom licemerstvu, Miledi se ~ak à-
li kako mu je njegovo katoli~anstvo predstavljalo izvestan hendikep jer nije
mogao svoj prohrvatski stav izraàvati sa jo{ ve}om energi~no{}u i odu{evlje-
njem, kako je to intimno èleo. Sam to ovako obja{njava: “U studenome 1991.
godine, otprilike u vrijeme mojih priprema oko posjeta predsjednika Bu{a pa-
pi, prvi sam put (i jedini) u vrijeme svoje veleposlani~ke du`nosti osjetio da je
43
moja pripadnost katoli~koj vjeri hendikep u razmatranju jugoslavenskog slu~a-
ja. Vaàn aspekt mojih obveza kao veleposlanika SAD pri Svetoj stolici bio je
prenositi informacije koje su mi davali vatikanski du`nosnici, uz koje sam tre-
bao navesti i svoje preporuke. Drào sam da je vatikanski stav, koji je zagova-
rao da se bez odlaganja priznaju Slovenija, Hrvatska i Bosna i Hercegovina,
bio vrlo vrijedan. Te su zemlje imale svoje zasebne tradicije, kulture i jezike.
@eljele su biti nezavisne. Sjedinjene su Dràve gorljiv pobornik nezavisnosti za
zemlje Afrike, Azije i Karipskog oto~ja. Ako dràve Togo, Benin i Burundi
mogu biti nezavisne, za{to to ne mogu vitalnije zemlje biv{e Jugoslavije?
Budu}i da je Sveta stolica zauzela ~vrst stav, posebice u svezi s pravom na
nezavisnost preteìto katoli~kih zemalja Slovenije i Hrvatske, ovaj je predmet
izgledao kao katoli~ki projekat. Europske su novine opse`no izvje{}ivale da je
Sveta stolica podràvala katoli~ki orijentirane vlade, dok su se socijalisti~ke
vlade Europe protivile priznavanju i podràvale stav SAD. Nadalje, ameri~ka
crkvena hijerarhija odobravala je u cjelosti vatikansku poziciju glede Sloveni-
je i Hrvatske. Iako je ameri~ko katoli~ko vodstvo bilo podijeljeno u stavovima
prema vatikanskom pristupu Zaljevskom ratu, te ranijih godina prema vatikan-
skoj poziciji glede Nikaragve, sada je ~vrsto stalo iza vatikanske potpore za ra-
no priznavanje nezavisnosti republika koje su ~inile Jugoslaviju. Kako sam ja
bio poznat kao djelatni katoli~ki laik, osje}ao sam se onemogu}enim da sna-
`no zagovaram svoj osobni stav: da je, naime, vatikansko gledi{te valjano te da
}e biti svima u najboljem interesu da SAD priznaju delove stare Jugoslavije
kao nezavisne i suverene. Mislio sam da SAD trebaju tako|er uvidjeti dvoli~-
nost jugoslavenske vlade pod kontrolom Srba.” (str. 168.)
Nevoljno, on priznaje da su ga u tom smislu upozoravali i njegovi pretpo-
stavljeni, ali tim upozorenjima poku{ava da prida neformalni karakter. U tom
smislu pi{e: “Tijekom mojih konzultacija u Va{ingtonu u 1991. godini, savje-
tovao sam se s dugogodi{njim prijateljem, koji je bio visoki du`nosnik Stejt de-
partmenta. Upozorio me da ne postavljam politi~ka pitanja u svezi s ovim pred-
metom, jer sam i tako bio poznat kao aktivan katolik, te je postojala opasnost
da me vode}a grupa u Stejt departmentu optuì da sam pod utjecajem katolici-
zma, pa da na taj na~in predstavljam Svetu stolicu u Va{ingtonu, a ne Sjedinje-
ne Dràve pri Svetoj stolici. Drào je da je atmosfera u prilog Beograda tako
jaka, da bih mogao izgubiti vjerodostojnost. Bio je uvjeren da bi me mogli
smatrati “podanikom” papina razmi{ljanja, te bi tako moja mogu}nost da utje-
~em na politiku u svim pitanjima bila znatno smanjena. To me stavilo pred te-
àk osobni izazov. Me|utim, nakon nekoliko mjeseci, politika SAD prema biv-
{oj Jugoslaviji zna~ajno se promijenila. Povrh toga, uklju~enost srpskih vojnih
zapovjednika u teroristi~ke napade na civile u Bosni i Hercegovini kona~no je
potvr|ena i od strane Va{ingtona, koji je objavio da }e traìti su|enje za ratne
zlo~ine po~initeljima tih strahota.
Politika SAD prema Jugoslaviji iz razdoblja 1989-1992. bila je motivira-
na dobrim nakanama o~uvanja federacije. Mislili smo da je to u korist svih na-
roda koji tamo ìve – u prvom redu u gospodarskom smislu; me|utim, istinita
44
je ~injenica bila da su narodi u Sloveniji, Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini è-
ljeli slobodu. Planovi vanjskih sila nisu se mogli nametnuti razli~itim etni~kim
zajednicama stare Jugoslavije. Nakon vi{e od ~etiri desetlje}a okrutne vladavi-
ne komunisti~kog stila, ti narodi, gledaju}i {irenje slobode i nezavisnosti u svi-
jetu, nisu se htjeli odre}i svoga prava na nezavisnost. Promjena u politici SAD,
koja je nastala 1992. godine, zakasnila je. Sada politika SAD ide paralelno sa
smjernicama vatikanske politike. Razlikuje se jedino u pitanju kako ovu trage-
diju privesti kraju.” (str. 168-169.)
Povodom rata u Bosni i Hercegovini, Miledi ocenjuje da je nesre}a “{to su
se SAD i Vatikan razi{li u pitanjima kako rije{iti jugoslavenske te{ko}e u po-
~etku raspada, 1989-1991. Me|utim, suradnja koja sada postoji, ne samo izme-
|u Svete stolice i SAD, nego uklju~uje i Ujedinjene narode i zemlje Europe,
kadra je privesti kraju najsramniju situaciju u srcu Europe... Kada je ubijanje u
Bosni zahvatilo takve razmjere da su ubijali djecu dok su se igrala u snijegu, u
sije~nju 1994. papa Ivan Pavao II je 23. sije~nja pozvao svjetsku zajednicu da
razmotri uporabu sile, kako bi okon~ala gotovo svakodnevna stravi~na zlodjela
koja se doga|aju – kao {to su – u pro{lim stolje}ima, papini prethodnici oprav-
davali uporabu sile kada je ona sluìla jasnoj nezatomljivoj moralnoj svrsi i kada
nije bilo drugog na~ina da se problem rije{i.” (str. 170.) Miledi je verovatno i
danas potpuno nesvestan koliko je nehoti~no, ovom svojom knjigom, doprineo
da se razgoliti ukupna vatikanska politika u procesu razaranja Jugoslavije.
III. Studija Nikole @uti}a o katoli~koj

ideji hrvatstva
Nastanak, razvoj i realizacija velikohrvatske ideje rezultat su vekovnih na-
stojanja da se ostvare interesi Rimokatoli~ke crkve i njena dominacija na bal-
kanskim prostorima. Na nepouzdanim i naj~e{}e falsifikovanim istorijskim po-
dacima negovan je jedan istorijski nacionalni mit, koji se, u nedostatku ~inje-
nica, oslanjao na apologiju i ma{tovite ideolo{ke konstrukcije, ~iji se autori ni-
kada nisu optere}ivali na~elima istinoljubivosti i faktografske utemeljenosti. U
njihovim knjigama i ~lancima istorija se naknadno menjala i prilago|avala sa-
vremenim politi~kim te`njama i ciljevima. Na laìma i izmi{ljotinama ponikla
je ~itava jedna kvaziistoriografija, ~ijem znala~kom razobli~avanju je Nikola
@uti} posvetio svoju studiju “Rimokatoli~ka crkva i hrvatstvo od ilirske ideje
do velikohrvatske realizacije 1453-1941.”, (Institut za savremenu istoriju, Be-
ograd 1997.). U njoj autor svoja istraìvanja i teorijsku elaboraciju zapo~inje
konstatacijom da je ta la`na katoli~ka hrvatska istoriografija imala “zadatak da
utemelji hrvatstvo u {irokom teritorijalnom i narodnosnom opsegu, kako bi se
ostvario pangermanski i rimokatoli~ki misionarski cilj neslavenskih (stranih)
tvoraca svehrvatstva. U cilju ostvarenja takve zamisli nisu se birala sredstva.
Postale su merodavne iskonstruisane fantasti~ne “povijesne” tvrdnje umesto
empirijskih saznanja.” (str. 5.) @uti} pri tome ima u vidu i aktuelna istorijska
zbivanja, ponavljanje krvavih istorijskih doga|aja, me{anje velikih sila u ratni
45
rasplet jugoslovenske krize i odgovornost istori~ara zbog ogromnog broja ljud-
skih `rtava da rasvetle sve aspekte velike istorijske drame koja se odigravala u
vi{e ~inova.
1. Uzlet hrvatstva na krilima strane pomo}i i indiferentnosti
establi{menta srpskog dru{tva
“Najnoviji dràvni~ki bum Hrvatske izazvao je asocijacije na, istorijski
gledano, prethodni “umjetni uzgoj” Hrvatske i hrvatstva. Ponovo se hrvatstvo
zahuktava, po tre}i put u ovom veku, na krilima strane vojne i politi~ke mo}i.
Potrebno je ista}i da hrvatstvo nikad nije imalo ja~e inostrane mentore (projek-
tante) od ovih dana{njih. Od po~etka veka i tokom Prvog svetskog rata hrvat-
stvo su podupirale mo}ne carske i feudo-aristokratske snage (Austrija, Nema~-
ka i Vatikan). Najve}u dràvno-politi~ku ekspanziju hrvatstvo je ostvarilo u
Drugom svetskom ratu, uz pomo} antiliberalnih nacifa{isti~kih dràva i Vati-
kana. Ovaj tre}i uzlet hrvatstva, {to je naro~ito tragi~no ali i pou~no za Srbe,
ostvario se voljom biv{ih srpskih vojnih saveznika i Nema~ke. Politi~ko spon-
zorstvo trenutno najja~e “vremenite” sile (SAD), i njenih evropskih liberalnih
ideolo{kih i politi~kih saveznika, stvorilo je od Hrvatske regionalnu silu izrazi-
to agresivne strategije i, u ideolo{kom pogledu, neofa{isti~kog svehrvatskog
rasisti~kog obele`ja. Iako su nastanku nove dràve Hrvatske kumovale liberal-
ne i antiklerikalne zemlje tzv. “zapadne demokratije”, ina~e vekovni vatikanski
neprijatelji, papa je dao bo`ji blagoslov i potpunu podr{ku takvom potezu svet-
ske liberalne birokratije, po{to je isti ozna~io ostvarenje decenijskih vatikan-
skih èlja i planova.” (str. 5-6.)
Realizaciji zlo~ina~kog hrvatskog dràvotvornog projekta zna~ajno su do-
prineli i neodgovorni srpski politi~ari, po~ev{i od onih koji su krivi za svojevr-
sno formiranje jugoslovenske dràve, preko kraljevskog namesnika kneza Pa-
vla Kara|or|evi}a i njegovog predsednika vlade Dragi{e Cvetkovi}a koji su
kumovali stvaranju Banovine Hrvatske, do komunisti~kih vlastodràca koji su
sistematski delovali protiv sopstvenog naroda. U avgustu 1939. godine, spora-
zumom Cvetkovi}–Ma~ek, “prvi put je, uspostavljanjem Banovine Hrvatske
(administrativne jedinice u okviru Kraljevine Jugoslavije), realizovana vekov-
na ideja o jedinstvenoj podunavsko-jadranskoj Hrvatskoj. Takva ideja deceni-
jama je, tokom XIX i XX veka, stvarana i razra|ivana u glavama rimokatoli~-
kih istori~ara i vatikanskih istoriografskih falsifikatora i hrvatskih prava{kih i
“haesesovskih” gra|anskih ideologa (Ante Star~evi}a, Eugena Kvaternika, Mi-
hovila Pavlinovi}a, Josipa Franka, Stjepana Radi}a, Vlatka Ma~eka itd.). Ne-
prekinuta podunavsko-jadranska Hrvatska {irena je preko Paveli}eve dràvne
tvorevine, 1941-1945. godine, da bi uspostavom komunisti~ke (socijalisti~ke)
Hrvatske dalje ja~ali hrvatski unitarizam i hrvatska dràvnost, a time i hrvatska
teritorijalna i dràvna hegemonija nad kraji{kim Srbima. U proteklih ~etrdese-
tak godina jugoslovenske socijalisti~ke istorije, reìmski istori~ari, politikolo-
zi, sociolozi, teoreti~ari dràve i prava nastojali su svesno, ali ponekad i nesve-
sno, da granice knez Pavlove i Brozove Hrvatske istorijski utemelje, odnosno
46
da ih jednostavno prikaù kao me|e vekovnog hrvatskog teritorijalnog i naci-
onalnog podru~ja. Termin Hrvatska po~eo je da obuhvata sve teritorije raznih
istorijskih pokrajina i zemalja, narodnosno heterogenih. Trebalo je zaboraviti
na istorijsko postojanje Istre, Slavonije, Dalmacije, Dubrova~ke republike,
Vojne krajine, troùpanijske banske Hrvatske (tzv. “civilne Hrvatske”). Nasto-
jalo se zaboraviti da je tu nekada ìveo konglomerat raznih naroda. Sve je to
trebalo pretvoriti u hrvatsku zemlju i hrvatstvo.” (str. 9.)
@uti} o{tro kritikuje pasivnost srpskih istori~ara i intelektualaca uop{te,
koji su zdravo za gotovo prihvatili hrvatske propagandne laì, preuzimali pse-
udoistorijsku terminologiju i komunisti~ke ideolo{ke floskule, izbegavaju}i da
se ozbiljnije pozabave hrvatskom istorijom, problemom katoli~enja Srba i nji-
hovog smi{ljenog odnaro|avanja. Uz to je “revolucionarni komunisti~ki faktor
nametnuo srpskim istori~arima da se u Srbiji mnogo ne tretiraju hrvatski “po-
vjesni dometi”. Trebalo je jednostavno preuzeti “dostignu}a” hrvatske istorio-
grafije, kao Bogom dana, bez naro~itih kriti~kih opservacija.” (str. 10.) Takva
mitolo{ka istoriografija se ugnezdila u osnovno{kolske i gimnazijske ud`beni-
ke, dok su se reìmski istori~ari prosto nadmetali ko }e sna`nije napasti na na-
vodne velikosrpske aspiracije i pomo}i novokomponovanim nacijama da izbri-
{u iz kolektivne svesti dotada{nje rezultate gra|anske istoriografije. Vi{e puta
ponavljane laì prosto se po inerciji, bez ikakvog kriti~kog preispitivanja i pro-
veravanja, pojavljaju u novim raspravama, studijama i monografijama.
2. Dokazivanje nepostoje}eg u hrvatskoj istorijskoj nauci
U cilju dokazivanja zapravo nedokazivog i nepostoje}eg dràvnopravnog
kontinuiteta, “feudalci nema~kog, ma|arskog, italijanskog porekla jednostav-
no se progla{avaju Hrvatima, a teritorija ma|arske, odnosno austrijske dràve,
hrvatskom... Hrvatski istori~ar Jaroslav [idak u svojim radovima sluì se ter-
minima “etni~ki teritorij hrvatskog naroda”, “hrvatske zemlje” itd. Te hrvatske
zemlje, preko Srema, dopiru ~ak do Zemuna, tj. do krajnjih austrijskih granica.
Hrvatska granica je, dakle, delom poistove}ena sa austrijskom dràvnom gra-
nicom (Srem, Boka). Unutar Hrvatske [idak sme{ta i teritoriju Vojne krajine
tvrde}i da Hrvatskoj nikad nije osporeno pravo na posedovanje iste. Ali [idak
upada u protivre~je sa samim sobom kad tvrdi da je ipak trebalo da pro|u pu-
na dva i po veka (do 1881.) “dok je to pravo postalo zbiljom”. [idak dalje pro-
izvoljno isti~e da je Hrvatska, ma “koliko bila sklja{trena i pritisnuta carskom
vojnom silom”, zadràla bitna obele`ja svoje posebne dràvnosti! Vrlo smela
tvrdnja za “uglednog” hrvatskog (ili bolje re~eno ~e{kog) “povjesni~ara”. U
bitne elemente te fantomske hrvatske dràvnosti [idak ubraja “pravno to~no
ome|enu teritoriju”, svoje dràvljanstvo (indigenat), izvr{nu i zakonodavnu
vlast”. Svoju tvrdnju o zakonodavnoj vlasti [idak potvr|uje ~injenicom da je
car (kralj) 1636. godine sankcionisao 29 zakonskih “~lanaka” koje je Hrvatski
sabor doneo od 1609. do 1639. Ipak, na kraju [idak sam umanjuje zna~aj te hr-
vatske dràvnosti, bolje re~eno geografsko-administrativne posebnosti, pa svu
krivicu za umanjeni zna~aj hrvatske dràvnosti svaljuje na Ugarsku, jer “vje-
47
kovna povezanost njezina (hrvatskog – N. @.) politi~kog naroda (plemstva, ko-
je istini za volju nikad nije bilo hrvatsko) s Ugarskom, nepovoljno se odraà-
vala na spomenuta obilje`ja njezine dràvnosti”. [idak, upravo nerazumno,
obi~noj austrijskoj “cesarovini” daje sve atribute dràvnosti. Prema takvim na-
karadnim dràvnopravnim konstrukcijama strogo centralizovana i jedinstvena
Austrijska carevina trebalo bi da se zove konfederacija (savez dràva), jer bi se
takva dràvnost, po [idakovom merilu, mogla pripisati i drugim austrijskim
“cesarovinama” npr. Kraljevini Dalmaciji ili Kraljevini Slavoniji.” (str. 11-12.)
Za staro stanovni{tvo Slavonije katoli~ki ideolozi podrazumevaju da je hr-
vatsko, iako ne raspolaù ni jednim jedinim dokazom koji bi potvrdio njegovo
navodno hrvatsko etni~ko poreklo. “Rimokatoli~ki pisac Josip Butorac u knji-
zi “Stanovni{tvo Poège i okolice 1700-1950.” iznosi teze da su Hrvati katoli-
ci nestali u dobrom broju iz Slavonije usled njihovog “vjerojatnog” prelaska na
islam, pa su, kao takvi, 1687. godine pre{li u Bosnu?! Istu tezu “promi~e” i
Stjepan Pavi~i}. Me|utim, kako isti~e \. Stankovi}, proveravanjem ispisa hr-
vatskog istori~ara Tadije Smi~iklasa, iz arhiva Carske komore u Be~u, poseb-
no Hap{ovog popisa stanovni{tva iz 1702. godine, ustanovljeno je da za 22 na-
selja poè{ke doline ne stoje konstatacije hrvatske istoriografije da su njihovi
“prastanovnici bili vjerojatno Hrvati katolici koji su primili islam i posle oslo-
bo|enja Slavonije 1691. godine odselili u Bosnu”. U Hap{ovom popisu stanov-
ni{tva precizno se navodi da su do dolaska Turaka (1537.) to bila samo srpska
naselja.” (str. 12-13.)
a) Retka hrabrost Jeremije Mitrovi}a
@uti} kao jednog od retkih srpskih istori~ara koji su se i pod mra~nim Bro-
zovim reìmom usu|ivali da pi{u o hrvatskim istoriografskim falsifikatima, is-
ti~e Jeremiju Mitrovi}a. Mitrovi} je javno ìgosao potiskivanje srpskog imena
u istoriografskim spisima na dalmatinskom, dubrova~kom, slavonskom ili
podru~ju Vojne krajine. Srbi su se utapali u nedovoljno odre|en pojam Slave-
na, grkoisto~nih kr{}ana, {izmati~kih Morlaka itd. Naj~e{}a odrednica im je bi-
la “doseljeni Vlasi {tokavci”. Kriti~ki razmatraju}i Stan~i}evu knjigu o nacio-
nalnoj ideologiji u Dalmaciji prve polovine devetnaestog veka, Mitrovi} “isti-
~e da je jo{ po~etkom XVIII veka zadarski nadbiskup Vi}entije Zmajevi} pre-
stao da zove Srbe “{izmaticima”, “grko-katolicima”, “Vlasima”, “Morlacima”,
te se okomio na njih kao Srbe. Zmajevi}ev naslednik Matej Koroman postupio
je na isti na~in, s time {to je oti{ao za nijansu dalje jer pominje i kategoriju Sr-
ba-katolika.” (str. 14.) Jeremija Mitrovi} s ~vrstom i neumoljivom logikom
prosto razara ta nenau~na podmetanja, nagla{avaju}i: “Ako Ka~i} zna da su
Vlasi Srbi, ako to znaju i drugi hrvatski nau~nici, onda nije jasno za{to se izbe-
gava ovaj naziv. Ako je sam Zmajevi} posvedo~io, kao savremenik, da se Sr-
bi prostiru od Ugarske do Albanije i Trakije, da oni znaju {ta je “srpska zemlja”,
ako je on kao nadbiskup posvedo~io da Srbi ìve i u dijecezama Kotora, Ma-
karske, Trogira, [ibenika, Skradina, Zadra, Nina i da je negde broj pravoslav-
nih ravan broju katolika, za{to se sada izbegava da se to kaè, da se objasni
48
odakle i kada su Srbi tu do{li, kako se i koliko njih pretopilo u katolike. Za{to
da pre}utkujemo da je zagreba~ki biskup Benko Vinkovi} 1673. potvrdio da su
Srbi (Vlasi) u Istri, Senjskoj biskupiji i Vinodolu primili katoli~ku veru i uzeli
hrvatsko ime? Za{to ne re}i da je splitski nadbiskup 1732. re{io: “Pravoslavni
Srbi u Dalmaciji ne smeju biti pravoslavni nego latini i unijati”. U isto vreme
nastao je zvani~an izve{taj iz kojeg saznajemo da prekr{teni Srbi napu{taju
svoje obi~aje ali slavu nikako. Ni danas slava u Konavlima i dubrova~koj ù-
pi, pa i severnije, nije zaboravljena.” (str. 14.)
Zagrièni rimokatoli~ki istori~ar Mile Bogovi} Srbe naziva “kr{}anima bi-
zantskog obreda”, insistiraju}i na pogrdnom prizvuku tog termina. On istovre-
meno negira da su Vlasi i Morlaci etni~ki Srbi, a uz to minimalizuje broj pra-
voslavnih u Dalmaciji, pogotovo broj onih koji su s pravoslavne vere pre{li na
katoli~ku. Njegova knjiga “Katoli~ka crkva i pravoslavlje u Dalmaciji za mle-
ta~ke vlasti”, objavljena u Zagrebu 1982. godine, prosto obiluje istorijskim fal-
sifikatima. Posebno je interesantan slu~aj Nade Klai}, koji @uti} detaljno izla-
è. “Hrvatska istori~arka Nada Klai} je u pojedinim raspravama, ~lancima i kri-
tikama, objavljenim u ~asopisima koji nisu pobu|ivali {iru medijsku pa`nju hr-
vatskih nacionalnih mitomana i megalomana, èstoko kritikovala istori~are
(npr. fra Dominika Mandi}a) koji su patolo{ki {irili hrvatsko ime i u svemu na
Balkanu, naro~ito ako je rimokatoli~ko, videli hrvatstvo i Hrvatsku. Me|utim,
u studijama i monografijama, koje su mogle biti na udaru komunisti~ko-veli-
kohrvatskih politi~kih krugova i {ire savremene hrvatske i jugoslovenske jav-
nosti, u dobroj meri nestaje Klai}kin uzoran kriti~ki zamah iz ranijih vremena,
pa ~ak i ona sama po~inje da se sluì istoriografskim konstrukcijama koje je ra-
nije kritikovala. Tako, na primer, kada pi{e o dru{tvenim previranjima i bunama
u Hrvatskoj u XVI i XVII veku, ona poistove}uje “Slovine” (Slavene) sa Hrva-
tima, kao {to je to radio i od nje kritikovani D. Mandi}. Kako god {iri hrvatsko
ime, na isti na~in bri{e i potiskuje srpsko, pa je takav metod rada uvla~i u krug
hrvatskih istori~ara koji su poistove}ivali slovensko i ilirsko ime sa hrvatskim
i na taj na~in {irili pojam hrvatstva. U navedenoj knjizi Nada Klai} srpsko ime
uop{te ne pominje, ve} isklju~ivo upotrebljava naziv “Vlasi” i to ne u funkciji
homogenog narodnog ili etni~kog pojma, ve} kao nekakav stale{ki, narodno-
sni i verski konglomerat. Za Nadu Klai}, Vlasi su “one skupine novog stanov-
ni{tva koje preuzimaju vojni~ku slu`bu”, pa je naziv Vlah sinonim za vojnika.
Po{to su kao vojnici uìvali odre|ene povlastice, u “vla{ku zajednicu”, po Na-
di Klai}, uklju~ivali su se i civili razli~itog narodnosnog i verskog porekla. Ta-
kvom analizom pojma “Vlah”, Nada Klai} negira istovetnost srpskog imena sa
vla{kim (u novovekovnom razdoblju), pa takvim na~inom razmi{ljanja elimi-
ni{e srpsko vekovno bitisanje na prostorima Hrvatske, Slavonije, Dalmacije i
Vojne krajine.” (str. 15-16.)
Ono {to ni Nada Klai} nije mogla da negira je ~injenica da su ti navodni
“Vlasi” listom pravoslavne vere i pripadnici Srpske pravoslavne crkve. Zato ona
nudi dodatno obja{njenje, neutemeljeno na bilo kakvim realnim ~injenicama,
49
pa kaè: “Kako je ve}ina Vlaha, koji u po~etku XVII st. prelaze na teritoriju
Slavonske krajine, pravoslavne vjere i kako od po~etka s njima sele u “kr{}an-
stvo” i njihovi crkveni poglavari, te stoga dobivaju i svoju crkvenu organizaci-
ju – to je poznata episkopija u Mar~i – to se od tog vremena upotreba naziva
Vlah sve vi{e suàva, i od {irokog pojma stranca, uop}e, po~inje se upotreblja-
vati sve vi{e za vojnike pravoslavne vjeroispovijesti. Budu}i da to vla{ko sta-
novni{tvo dolazi ponajvi{e iz pograni~nog turskog teritorija, iz pakra~kog i
crmni~kog sandàkata, a ne iz Stare Srbije, ono se u izvorima XVII st. nikada
ne naziva Srbima.” (str. 16.) Za Nadu Klai} posebnog zna~aja ima ~injenica da
od 1630. godine nisu svi Vlasi pravoslavni, pa tvrdi da su katolici koje otada
ovaj pojam obuhvata, zapravo hrvatski starosedeoci, zapostavljaju}i tako ne-
sporne podatke o masovnom pokatoli~avanju Srba.
Kako Nikola @uti} zapaà, “katoli~ke Vlahe Nada Klai} tretira kao stanov-
ni{tvo koje je spojeno sa pravoslavnim Vlasima, kao novi strani element. Ona
ne pominje mogu}nost da su ti Vlasi – katolici misionarskom (prozelitskom)
rimokatoli~kom aktivno{}u mogli otpasti od srpskog (“vla{kog”) pravoslavnog
jezgra. Za svoje teze Nada Klai}, {to je najva`nije, ne navodi nikakve izvorne
podatke.” (str. 16.) Za ovo pitanje veoma je zna~ajna knjiga barona Barten{taj-
na iz 1761. godine “O rasejanom ilirsko-rascijanskom narodu” u kojoj se insi-
stira da su pojmovi Rajci, Rascijani, Grci, Unijati i Neunijati, Vlasi i Ruteni si-
nonimi i da se pod njima isklju~ivo Srbi podrazumevaju. Naziv Srbi su austrij-
ske vlasti smi{ljeno izbegavale ne bi li im i nacionalnu svest potisnuli i ugu{i-
li, u koju su svrhu zabranjivali njihove narodne obi~aje, progonili veru, jezik,
pismo itd. “Prire|iva~ Barten{tajnove knjige, akademik Slavko Gavrilovi}, na-
ziv Kroati (Hrvati), koji se pominje u tekstu knjige, ozna~ava kao naziv za Sr-
be – kraji{nike u XVI i XVII veku... Taj naziv su dobili oni Srbi koji su ìveli
na podru~ju geografske banske Hrvatske. Sam Barten{tajn pominje grani~are
– kraji{nike koje ve} onda po obi~aju nazivahu Kroatima. Barten{tajn pominje
i kategoriju Hrvata unijata i neunijata. Po{to su unijati mogli biti samo Srbi ili
pripadnici nekog drugog pravoslavnog naroda, proizlazi da su unijati i neuni-
jati Hrvati u stvari Srbi – katolici i Srbi – pravoslavni.” (str. 17.)
b) Hrvatski falsifikati arheolo{kih nalaza
Falsifikate u istoriografiji prate razna krivotvorenja arheolo{kih nalaza
kroz njihovo nakaradno tuma~enje i nasilno dodavanje hrvatskih atributa i u
slu~ajevima kad oni nedvosmisleno poti~u iz vremena mnogo ranijeg od peri-
oda doseljavanja Srba i Hrvata na Balkan. “Hrvatski arheolozi – sve{tenici (fra-
njevci i dominikanci) dali su, dakle, presudan doprinos utemeljenju hrvatstva
na vekovnom srpskom dalmatinskom prostoru.” (str. 22.) Fra Lujo Marun i don
Frane Buli}, koji su progla{eni za rodona~elnike hrvatske arheologije, “potpu-
no su proizvoljno koriste}i kamene natpise i ostatke raznovrsne materijalne
kulture (rimske, vizantijske i romani~ke), u stvari, stvarali hrvatsku srednjove-
kovnu povijest... Godine 1886. po~eo je Marun iskopavanja u selu Biskupiji
kod Knina, jer je kona~no zaklju~io da je na tom mestu ubijen kralj Zvonimir.
50
Sa takvim Marunovim arheolo{kim opredeljenjem po~elo je stvaranje hrvat-
skog nacionalnog hodo~asnog svetili{ta u Biskupiji... Istraìvanja je pro{irio i
na severnu i srednju Dalmaciju u cilju da “dokaè” rasprostranjenost starohr-
vatskih spomenika i, na taj na~in, dominaciju rimokatolika (Hrvata) u srpskom
dalmatinskom zale|u. Politi~ko druènje sa dalmatinskim velikohrvatom, Mi-
hom Pavlinovi}em, don F. Buli}a dodatno je inspirisalo da rezultate svojih ar-
heolo{kih iskopavanja veè uz hrvatsku srednjovekovnu mitsku istoriju, odno-
sno, uz dinastiju tzv. hrvatskih narodnih vladara... U stvari, Buli} je imao prag-
mati~ni zadatak da Dalmaciju, nepouzdanim arheolo{kim istorijskim podaci-
ma, {to ~vr{}e veè uz hrvatstvo, odnosno za “sjevernu Hrvatsku”, pred preten-
zijama dalmatinskih autonoma{a koji su isticali italijanstvo Dalmacije.” (str.
20-21.) [to se ti~e Mihovila Pavlinovi}a, istaknutog politi~ara i zagriènog pra-
va{a, on je bio “aktivan i u oblasti stvaranja hrvatske epske knjièvnosti. Nai-
me, on je od srpskih epskih pesama pravio hrvatske juna~ke epske pesme. Pa-
vlinovi} je uveo i praksu zapisivanja tzv. hrvatskih juna~kih pesama na terenu
srpske Bukovice, Ravnih Kotara i srpske Hercegovine u razdoblju od 1860. do
1875. godine.” (str. 21.)
Kao arheolo{ki diletant kojem je jedini “nau~ni” kriterijum predstavljao
njegov ustreptali romanti~arski nacionalni zanos, don Frane Buli} se “ogledao
i kao istori~ar koji je svojim redakcijama falsifikovao starija izdanja odre|enih
istoriografskih dela.” (str. 21-22.) Istoriografske i arheolo{ke, kao i lingvisti~-
ke, knjièvne i umetni~ke falsifikate redovno potkrepljuje rimokatoli~ka sakra-
lizacija, u kojoj cela jedna crkvena organizacija na principima razbojni~ke dru-
ìne, ne biraju}i sredstva, provodi svoju volju i juri{a u pravcu {to brè realiza-
cije poganih i perfidnih ciljeva. “Arheolo{ko ranoromani~ko nalazi{te u Bisku-
piji postaje zavetno sedi{te posve}eno Majci Bo`joj Mariji – “kraljici Hrvata”.
Romani~ke natpise i skulpture, sa elementima vizantijskog na~ina prikazivanja
Bogorodice, franjeva~ki arheolozi bez mnogo ubedljivih argumenata pretvara-
ju u hrvatske. Sam J. A. Soldo kaè da prona|eni predmeti pripadaju raznim
kulturama, ali takva konstatacija ne smeta mu da kao hrvatski nacionalni ro-
manti~ar zaklju~i: “Izradba tih radova (predmeta) je dobra, tako da pokazuje is-
tan~an ukus hrvatskog ~ovjeka u vremenu cvata kulture u Biskupiji.” (str. 22.)
Ako je na|ena figura ratnika onda je to “pouzdani” dokaz da je re~ o hrvatskom
dostojanstveniku, a svaka crkva, pa makar bila i ranohri{}anska, potvrda dubo-
kog verskog hri{}anskog zanosa “starih Hrvata”. Kako ironi~no komentari{e
@uti}, “stvarno su to vrlo “egzaktni” nau~ni arheolo{ki podaci i, {to je naro~ito
komi~no, jedini, takvi kakvi su, koji su upotrebljeni kod stvaranja mitolo{ke
predstave o hrvatstvu Kninske krajine i Knina kao “hrvatskog kraljevskog gra-
da”. Nije nam jasno na osnovu kakvih elemenata je stvorena hipoteza da je npr.
“hrvatski dostojanstvenik” iz Biskupije (XI vek) stvarno hrvatski kada uz takav
arheolo{ki fragment ne postoji nikakav natpis u kamenu. Hrvatski arheolozi
nam, tako|e, ne obja{njavaju koji su to prepoznatljivi “hrvatski ornamenti” ko-
ji otkrivaju hrvatsko poreklo odre|enog arheolo{kog materijala... Bez pomena
51
hrvatskog imena, u tim vremenima, arheolozi – sve{tenici progla{avaju “slo-
vinske” knezove za hrvatske. Na ~injenicu zamene “slovinskog” imena sa hr-
vatskim, od strane nekolicine hrvatskih istori~ara (pre svega sve{tenika), upo-
zoravala je istori~arka Nada Klai}.” (str. 23.)
c) Fratarska ma{tanja o kralju Zvonimiru i
Me{trovi}ev izraèni katolicizam
Da bi se obnovila stara slava i obeleìlo “sveto mjesto hrvatske povijesti”,
uz svu grotesknost koju su pri tom mogli inscenirati homoseksualni mozgovi
rimokatoli~kih sve{tenika, u Biskupiji je 1938. godine po~ela izgradnja spo-
men crkve. Lansirana je u javnost pretpostavka da je upravo na tom mestu ubi-
jen mitski kralj Zvonimir koji je navodno prokleo Hrvate da nikad ne}e imati
vladara svoje krvi, jer su njega izdali. Otpo~ela je freneti~na kampanja obja-
{njavanja verski zatucanom narodu da bi se gradnjom te crkve moglo skinuti
Zvonimirovo prokletstvo. “Zavjetnu hrvatsku nacionalnu i versku ideju izgrad-
nje Marijinog i Zvonimirovog svetili{ta u Biskupiji, koju je pokrenuo kanonik
Matija Stepinac, fanati~no je nastojao sprovesti u delo franjevac iz Knina Ivan
Men|u{i} (koji je koristio pseudonim “Starac Prokop”). Pater I. Men|u{i} je
1933. godine, u svojoj “svetoj misiji”, obilazio Biskupiju i okolinu “oboruàn”
srpskim etnolo{kim znamenjem – guslama koje je nosio u torbi “uprtnja~i”. On
vrlo uverljivo oslikava ranoromani~ku umetnost “hrvatskih kipara” koji su
“uresili kraljevsku zadu`binu dragocjenim klesarijama: crtama i viticama, za-
vojima i cvjetovima, mreàstim pleterom, stubovima i kipi}ima, sve iz bijela i
tvrda kamena gora na{ih i planina”. U svojoj mitolo{koj groznici “hrvatski Ho-
mer”, fra I. Men|u{i}, do~arava vremena “Zvonimirove kobi”, kada se “surva
zlo na dràvu Hrvata”, zbog “nesklada velika{a” koji hrvatsku kraljevsku kru-
nu stavi na tu|insku glavu. “Starohrvatski kraljevski grad” na prostoru Bisku-
pije nestade poput Troje pred “ljutim Osmanlijama” koji “sru{i{e i sa zemljom
sravni{e svete crkve i velika{ke dvore”). Svoje “epsko delo” (“Obnovimo za-
du`binu drevnu”) fra I. Men|u{i} je posvetio vajaru Ivanu Me{trovi}u od kog
je o~ekivao da }e svojim vajarskim delom vaskrsnuti staru hrvatsku kraljevsku
prestonicu. On o~ekuje da }e “umovanjem i djelovanjem” umetnika Me{trovi-
}a “uskrsnuti drevna zadu`bina Zvonimira – kralja hrvatskoga”. Donatorska
aktivnost i umetni~ka angaòvanost vajara Ivana Me{trovi}a, vezana za podi-
zanje Zvonimirove spomen crkve u Biskupiji 1938. godine, otkriva nam nje-
govu u javnosti dosta potisnutu privrènost rimokatolicizmu i hrvatstvu. Nai-
me, Me{trovi} je u razdoblju Kraljevine Jugoslavije predstavljan velikim Jugo-
slovenom, dvorskim vajarom dinastije Kara|or|evi}, koji je u prvim decenija-
ma XX veka bio pristalica hrvatsko-srpske koalicije i ~lan Jugoslovenskog od-
bora, te ~ak stvarao dela vezana za srpski juna~ki kosovski ciklus. Me|utim,
Me{trovi}ev nacionalno-romanti~arski starohrvatski ciklus, uz koji su vezani
vajarski motivi rimokatoli~ke tematike, dominira u njegovom stvarala~kom
opusu, pogotovo u razdoblju izme|u dva rata.” (str. 24-25.)
52
Veoma izraènog hrvatskog nacionalnog romantizma i duboko nagla{e-
nog verskog rimokatoli~kog opredeljenja, “tridesetih godina ovog veka Me-
{trovi} je bio naro~ito aktivan po pitanju izgradnje zgrade Muzeja hrvatskih po-
vijesnih starina u Kninu. Daleke 1911. godine on je dao fra Luji Marunu ponu-
du za izradu nacrta Muzeja u kninskoj tvr|avi. Me{trovi} se zanosio idejom da
na Lopu{koj glavici u Biskupiji podigne hram “s brojnim kipovima iz hrvatske
povijesti”. Tako se rodila ideja da se u srpskoj Biskupiji podigne hrvatsko ver-
sko i “povijesno” Gospino svetili{te posve}eno kralju Zvonimiru. Najzaslu`ni-
ji za podizanje spomen crkve Na{a Gospa u Biskupiji bio je vajar Ivan Me{tro-
vi}, koji je, uz najve}u nov~anu pomo}, besplatno napravio nacrt crkve, likov-
ne radove i statuu “Na{e Gospe”. Me{trovi}eva “Gospa” (Bogorodica) odeve-
na je u stilizovanu srpsku kninsko-drni{ku no{nju s velikim rupcem oko glave.
Po re~ima J. A. Solde, kip “Na{e Gospe” stilski je blizak Me{trovi}evoj “Povi-
jesti Hrvata” i predstavlja ènu iz sela Petrova polja. Naslikani likovi seljaka,
koji se mole Bogu, obu~eni su u narodnu no{nju dalmatinskih Srba. Posebno
je apsurdno da se sva ta srpska etnolo{ka znamenja koriste za oìvljavanje
predstave iz legendarnih “starohrvatskih vremena”. Zvonimirov lik podse}a na
hajduke i usko~ke junake iz srpskih epskih pesama, dok mu ode}a, s elemen-
tima dalmatinske srpske no{nje, daje izgled kotarskih srpskih junaka.” (str. 26.)
Kada je ta crkva otvarana 1938. godine, odràna je velika hrvatska nacionalna
i katoli~ka sve~anost u kojoj je u~estvovao veliki broj politi~ara, sve{tenika,
pripadnika raznih udruènja i zagreba~ki nadbiskup Alojzije Stepinac li~no.
~) Kralj falsifikatora Franjo Tu|man
U narednim decenijama arheolo{kim falsifikatima se najvi{e bavio Stjepan
Gunja~a, nastavljaju}i Marunovim i Buli}evim stazama. Za njega Soldo u pri-
godnoj knjizi, objavljenoj u Splitu 1988. u ~ast poluvekovnog jubileja spomen
crkve u Biskupiji, kaè da je “revizijom iskopina u Biskupiji jo{ vi{e osvijetlio
veli~inu i snagu obnovljene crkve u Hrvatskoj za vrijeme kralja Zvonimira.
Njegovi radovi su pokazali da je to “sveto tlo” koje treba i zbog toga sa~uvati
od zaborava.” (str. 27.) @uti} zapaà da je Gunja~a “po istom principu kao Ma-
run i Buli}, preko arheolo{kih iskopina, a bez pisanih izvora, pravio rekon-
strukciju mitolo{ke srednjovekovne hrvatske povijesti i to na terenu srpske
Kninske krajine. U Gunja~inom arheolo{kom snovi|enju na prostoru Cetine,
Zrmanje, Knina i sela Biskupije postojale su brojne “starohrvatske crkve”. Hr-
vatski arheolozi, pogotovo rimokatoli~ki redovnici, utemeljili su “povijesnu”
tezu, koju su prihvatili i hrvatski istori~ari, da je kralj Zvonimir sjedinjenjem
Hrvatske u~inio kninski kraj jednim od sredi{ta svog kraljevstva, spoj sjeverne
i ju`ne (Dalmacije) Hrvatske. Propagandista iz “Glasa koncila”, @ivko Kusti},
pi{e o “tisu}ama starohrvatskih grobova” oko crkvice u Biskupiji, u kojoj “bli-
sta obnovljeni lik Majke Kraljevstva i Krista Svevladara i poslednjeg na{eg ve-
likog katoli~kog kralja Dmitra Zvonimira”. Zato je i gradnja crkava na terenu
Biskupije “zavr{nica dugog napora predstavnika Crkve i hrvatskih vladara oko
ostvarivanja jedinstvene Kraljevine Hrvatske”. Prilog “prou~avanju” starohr-
53
vatske “povijesti” daje u sada{njem trenutku i predsednik Republike Hrvatske
(ina~e doktor istorijskih nauka) Franjo Tu|man, koji se u potpunosti uklapa u
fantasti~no snovi|enje arheologa–redovnika. On progla{ava Knin starim hrvat-
skim gradom koji je posle “Oluje” (1995. godine) postao ~ist kao u vreme kra-
lja Zvonimira. “Olujom” su postignuti “povijesni rezultati”, jer je Knin “vra}en
u naru~je Majke Hrvatske”. Uz to je starinu hrvatstva izjedna~io sa starinom
amebe tvrde}i da je Hrvatska “ve} XIV stolje}a dio srednje Evrope” i to pot-
krepio tvrdnjama o hrvatskoj kulturi koja je starija od kultura mnogih evrop-
skih naroda. Hrvatska je, po Tu|manu, imala pisce(!) koji su pisali i bili prevo-
|eni na druge jezike i pre [ekspira i Molijera.” (str. 27-28.)
}) Kontinuirano otimanje srpskog kulturnog nasle|a
Mora se priznati da je bilo hrvatskih intelektualaca koji nisu podlegali, bar
ne sasvim, sveop{toj falsifikatorskoj histeriji i euforiji razigrane ma{te. “Delo
hvarskog istori~ara i arheologa Grge Novaka odudara od arheolo{kih konstruk-
cija rimokatoli~kih redovnika. U svojim radovima hrvatsko ime je zastupao u
vrlo skromnim razmerama. Iz tog razloga list hrvatskih “zajedni~ara”, “Obzor”,
o Grgi Novaku pi{e kao o nau~niku svetskog glasa koji, me|utim, zazire od po-
minjanja imena “Hrvat”, naro~ito u raspravi “Hvar kroz stolje}a” (Beograd,
1924.). Na oblikovanje istorijske svesti hrvatskog naciona naro~ito je uticala
kulturna elita koja je popularisala i usvajala vrednosti knjièvnih dela koja su
svojim sadràjem izvirala iz “radikalnog katolicizma”.
U delima savremenih hrvatskih knjièvnika i knjièvnih istori~ara Du-
brovnik je predstavljan kao staro hrvatsko kulturno sredi{te, iako on u razdo-
blju od XVI do XIX veka nije imao nikakvo hrvatsko narodnosno obele`je. U
to vreme Dubrovnik je bio rimokatoli~ki grad me{ane latinsko-slavenske kul-
ture, sa dominacijom romanskih kulturnih elemenata. Katoli~anstvo, pa potom
i hrvatstvo Dubrovnika, zahvaljuju}i intenzivnoj vekovnoj aktivnosti franjeva-
ca i jezuita, naro~ito u razdoblju tzv. “katoli~ke obnove” (protivreformacije),
uspe{no je ukorenjeno u savremeni Dubrovnik. Naro~ito se ose}ao uticaj isu-
sovaca na kulturni i politi~ki ìvot Dubrovnika. Refleksije dana{njeg hrvatstva
u daleku pro{lost intenzivno su prenosili hrvatski gra|anski, npr. Stjepan Ra-
di}, i klerikalni politi~ari, a naro~ito hrvatski knjièvnici i knjièvni istori~ari.
Tako je Marin Frani~evi} pripisao dubrova~kom pesniku Mavru Vetranovi}u
(1482-1576.) da se on obra}a “slavnim Hrvatima, braniocima Klisa”, iako je
nepobitna istorijska ~injenica da su u Kninu ìveli i Klis branili uskoci – pra-
voslavni Srbi, koji posle pada grada, 1537. godine, prelaze u Senj, i, vreme-
nom, prozelitskim ~inom postaju unijati naseljeni u @umberku. Na sli~an na-
~in, poraz ma|arske vojske na Krbavskom polju 1493. godine, koju je vodio
ma|arski ban Emerik Deren~in, M. Frani~evi}, preko stihova Vetranovi}a, in-
terpretira kao “hrvatsku slavu.” (str. 28-29.)
Nemilice su prisvajane i srpske narodne pesme, na silu hrvatizovane, kao
i srpsko narodno predanje, tradicija, obi~aji i drugi oblici folklornog stvarala-
{tva. “Junake kosovskog, hajdu~kog i usko~kog epskog ciklusa, hrvatski knji-
54
èvni teoreti~ari, naro~ito oni mona{kog franjeva~kog porekla, znali su pripi-
sati hrvatskoj juna~koj epici. Kotarski i senjski srpski uskoci i epski junaci
(Stojan Jankovi}, Vuk Mandu{i}, Ilija Smiljani}, Komljen barjaktar, Tadija Se-
njanin, Ivan Senjanin, Uskok Radojica i dr.) nasilno su uklapani u hrvatske ep-
ske pesme i nosili hrvatsko narodnosno ime. Klerikalac Dragutin Neì} progla-
sio je Senj “sredi{tem najljep{eg ciklusa hrvatske narodne epike iz doba turskih
ratova”. Zato i grad pravoslavnih uskoka progla{ava “najhrvatskijim hrvatskim
gradom”. Za Iliju Smiljani}a se obi~no govorilo da je sin hrvatskog junaka Pe-
tra Smiljani}a i da je bio haramba{a hrvatskih uskoka. Pesma o Smiljani}ima
(“Smiljani}u, Smiljani}u pokislo ti perje”) u savremenoj hrvatskoj verziji tretira
se kao stara katoli~ka dalmatinska (hrvatska) pesma. Previ|a se podatak da su Smi-
ljani}i bili poreklom sa srpske Udbine u Lici. Vuk Mandu{i} je tako|e predsta-
vljen kao hrvatski junak i odbacivano je njegovo srpsko (crnogorsko) poreklo.
Franjeva~ka svehrvatska nacionalna propaganda predstavljala je muslimanske
(“turske”) junake kao “junake hrvatskih muslimanskih narodnih pjesama”. Sli~-
no su radili i svetovni hrvatski knjièvni istori~ari. Rafo Bogi{i} je, na primer,
isticao da se “pored franjeva~ke katoli~ke knjièvnosti, i neovisno od nje, ja-
vlja u Bosni krajem XVI st., a obilnije u XVII stolje}u, i druga jedna knjièv-
nost na hrvatskom jeziku: knjièvnost bosanskih muslimana pisana arapskim
pismom. Nazivamo je “aljamiado poezija” prema arapskoj rije~i “aladàmije”,
{to zna~i strani, nearapski”. “Hrvat muslimanske vere”, “obzora{“, Muhamed
Hadìjahi}, pi{e o po~ecima hrvatskog muslimanskog pjesni{tva i o “hrvatskoj
muslimanskoj knjièvnosti prije 1878. godine.” (str. 29-30.)
d) Rimokatoli~ka retorta za pretapanje srpskog u hrvatsko
Srbi su i u devetnaestom veku ponekad protestovali zbog u~estalih hrvat-
skih falsifikata, pa @uti} navodi primer dalmatinskog lista “Srpski glas” koji je
bio “naro~ito ogor~en kada je Matica hrvatska 1897. i 1898. godine pod hrvat-
skim imenom objavila dve knjige srpskih narodnih pesama o Kraljevi}u Mar-
ku, Milo{u Obili}u i drugim srpskim junacima. Sli~an falsifikat Matica je na-
pravila i 1888. objaviv{i “Iskrice” Nikole Tomazea. U ovom izdanju ilirsko ime
je zamenjeno hrvatskim. “Srpski glas” je ovaj postupak o{tro osudio i pome-
nuo izdanje “Iskrice”, u kome je Tomazeo ilirsko ime zamenio srpskim. Toma-
zeova srpska ose}anja dokazivala su njegova dela: iako je pod ilirskim nazi-
vom objavio pesme o Kosovu i Kraljevi}u Marku, on je nagla{avao da su to
srpske pesme. U svrhe stvaranja hrvatske juna~ke epske knjièvnosti, u Zagre-
bu se od 1896. po~inje (tom I) objavljivati zbornik “Hrvatske narodne pjesme”.
Do 1939. godine objavljeno je ukupno osam tomova.
Krajem XIX i po~etkom XX veka franjevci u Bosni i Dalmaciji po~inju da
promovi{u i isti~u “hrvatske guslare” i “hrvatske juna~ke pjesme”. Franjevac
Silvestar Kutle{a iz Imotskog ~ak je 1939. godine objavio juna~ke narodne (hr-
vatske) pesme iz Imotske krajine. “Hrvatska revija” 1940. godine tako|e obja-
vljuje juna~ke narodne pesme iz Imotske krajine podvode}i ih pod hrvatske na-
rodne pesme. Dr Mate Ujevi} objavio je u Zagrebu 1938. godine “Hrvatsku na-
55
rodnu pjesmaricu”. Novi impuls pohrva}ivanju srpskih epskih narodnih pesa-
ma dala je 1964. godine Matica hrvatska objavljivanjem “Narodnih epskih pje-
sama” (u dva toma!) koje su iza{le u okviru vi{etomne edicije “Pet stolje}a hr-
vatske knjièvnosti”... Me|u hrvatske epske pesme uredni{tvo Matice hrvatske
uvrstilo je pesme srpskog juna~kog epskog ciklusa koje pevaju o me|usobnoj
borbi srpskih uskoka i hajduka sa muslimanskim (turskim) junacima. Tipi~an
primer takvog epskog sadràja je pesma “Pisma od Nuke barjaktara”, u kojoj
se pominju srpski junaci iz Ravnih Kotara (devet Vu~kovi}a, Ilija @arkovi} i
drugi) koji se sukobljavaju sa turskim ratnicima. “Danak u krvi” postaje “po-
tresni prizor” vezan isklju~ivo, ako se izuzme “{panjolska narodna romansa”,
za hrvatsku epsku poeziju. Ne pominje se nikakav hrvatski epski lik, ali zato
“Mati~ino” uredni{tvo, u prava{kom i “endehazijskom” maniru, pod Hrvate
nasilno podvodi i srpske junake islamske vere (muslimane).
Kra|a srpskih pesama nije se mogla izvesti bez prethodnog prisvajanja
srpskog jezika i njegovog progla{avanja za hrvatski. “Pokatoli~eni srpski gu-
slari iz Imotske krajine, srpskog prezimena a katoli~kog imena (Mate Gali},
Ivan Kutle{a, Mijo [koro, Ante Lon~ar, Ivan Mari}, Ivan Vu~kovi} i drugi),
odjednom, prema franjeva~koj epskoj verziji, “pjevaju lijepim hrvatskim jezi-
kom” o “krvavim okr{ajima izme|u hrvatskih kr{}anskih i muslimanskih juna-
ka”. O Srbima, srpskom imenu i pravoslavlju nema ni pomena. Srpsko stanov-
ni{tvo, koje je patilo pod turskim ropstvom, u najboljem slu~aju nazivano je
“kr{}anskim”, pa se obi~no pominju “kr{}ani Kraji{nici”. Stvaraocima “hrvat-
ske narodne epike” bio je u tim trenucima potreban svehri{}anski ekumenizam
kako bi se iskoristila pravoslavna (srpska) epika za velikohrvatske nacionalne
pretenzije. Franjevac Silvester Kutle{a je ~ak ijekavski jezi~ki oblik, koji su
upotrebljavali pomenuti guslari, prevodio na ikavicu koja je s vremenom od
srpskog pretvorena u jezi~ki oblik katolika (Hrvata). S druge strane, “Mati~in”
prire|iva~ “Hrvatskih juna~kih narodnih pjesama”, Olinko Deroko, komotno
tvrdi da su Vuk Karadì}, fra Grga Marti} i B. Bogi{i} ikavske jezi~ke oblike
pretvarali u ijekavske. Pojedini teoreti~ari i istori~ari knjièvnosti isticali su da
su “hrvatske” juna~ke pjesme iz Imotske krajine preuzete “iz drugih na{ih kra-
jeva” i iz drugih zbornika juna~kih pesama. Antun [im~ik je upozoravao da u
Kutle{inoj “Pjesmarici” ima pesama preuzetih iz Karadì}evog zbornika (“@e-
nidba Mili} barjaktara”, “@enidba Ivana – Ilije Smiljani}a”, “Sestra \urkovi}
serdara i Zukan barjaktar”, “Bajo Pivljanin i beg Ljubovi}” itd.). Za ovakvu
[im~ikovu konstataciju smatramo da nije potrebna nikakva dodatna arugmen-
tacija, jer je iz njihovog naziva o~ito da navedene pesme pripadaju srpskom ep-
skom juna~kom ciklusu.
U svojoj nemo}i da argumentovano pobiju srpski karakter juna~kih narod-
nih pesama, rimokatoli~ki knjièvni “stru~njaci” su stalno ponavljali tvrdnju da
je Vuk Karadì} “posrbljavao” narodne pesme i da ih je “mijenjao prema svo-
jim gramati~kim, leksikalnim i estetskim na~elima”. [im~ik je tako|e tvrdio da
je odre|en broj pesama iz Kutle{ine “Pjesmarice” preuzet iz zbirke koju su ob-
javili franjevci Frano Juki} i Grga Marti} pod naslovom “Narodne pjesme bo-
sanske i hercegova~ke” (Mostar, 1892.).” (str. 32.)
56
3. Fatalna gre{ka odbacivanja Srba katolika
Nikola @uti} posebnu pa`nju skre}e na najzna~ajnijeg hrvatskog pisca
istorijskih romana Avgusta [enou, koji “uop{te nije bio hrvatskog porekla. Nje-
govog oca, poslasti~ara Alojza, doveo je 1830. iz Budima u Zagreb zagreba~-
ki biskup Aleksandar Alagovi}. ê{ki jezik svojih predaka Alojz je u potpuno-
sti zaboravio, a govorio je samo nema~ki i ma|arski. [enoina majka Terezija
bila je }erka Ma|ara Maksimilijana Eduarda Raba~a. Me|utim, nehrvatsko po-
reklo nije mu smetalo da napi{e brojne istorijske romane i pripovetke u kojima
je isticao i veli~ao Hrvate, hrvatstvo i rimokatolicizam. U istorijskoj pripovije-
sti “ûvaj se senjske ruke” Hrvatima, dodu{e preko juna~kih podviga srpskih
uskoka, ostavlja slede}i amanet: “Sine hrvatski! I u tvom srcu gori bo`ji pla-
men, i tvoje grudi su kruti kamen; sine hrvatski, pamti do groba starinsku pje-
smu: ûvaj se senjske ruke.” (str. 33.) Retorta za pretapanje pripadnika raznih
nacionalnosti u ve{ta~ku hrvatsku uspe{no je funkcionisala jer nijednog trenut-
ka upravlja~ke komande iz svojih ruku nisu ispu{tali vode}i rimokatoli~ki ide-
olozi. “Da bi se prikrila istina o nastanku velikog dela Hrvata prevo|enjem pra-
voslavnih Srba u rimokatolicizam, hrvatski knjièvnici i knjièvni istori~ari,
pogotovo oni uzornog teolo{kog obrazovanja, odbacivali su tezu o nastanku
Hrvata iz rimokatolicizma.
S druge strane, ideolozi Srpske pravoslavne crkve napravili su medve|u
uslugu Srpstvu svo|enjem Srpstva na pravoslavne pripadnike. Srbi – katolici i
Srbi – muslimani time su odba~eni. Me|utim, Hrvati, koji su prete`nim delom
konfesionalna rimokatoli~ka nacija, ne daju se svesti na etnos koji je isklju~i-
vo nastao verskim aktivnostima.” (str. 34.)
Ilustruju}i takav stav, @uti} citira Radovana Grgeca, glavnog urednika ~a-
sopisa “Maruli}”, ~iji je izdava~ Hrvatsko knjièvno dru{tvo Svetog ]irila i
Metodija sa sedi{tem u Zagrebu. Grgec kaè po tom pitanju: “Toliko smo pu-
ta rekli da se nacionalnost ne moè poistovje}ivati s vjerskom pripadno{}u ni-
ti hrvatstvo s katolicizmom, koliko god povijest na{ega naroda bila povezana s
rimskom crkvom i njezinim predstavnicima. Hrvati nisu samo katolici. Me|u
njima ima i pripadnika drugih vjeroispovijesti, ateista i agnostika. Nemojmo
smanjivati svoj broj, ionako nas je vrlo malo i sve manje i manje.” (str. 34.)
Koliko su i sami Hrvati intimno nesigurni u svoje megalomanske projek-
te i kvazinacionalne konstrukcije, svedo~i i njihov manir da u svakoj prilici i
na svakom mestu u prvi plan isturaju svoju falsifikovanu heraldiku i mitske pa-
role i politikantske fraze.
4. Hrvatska “opstojnost”” u tu|im dràvama
@uti} kaè da ga je na pisanje ove knjige motivisala i ~injenica da su hr-
vatski istoriografski falsifikati “~ak une{eni u preambulu Ustava Republike Hr-
vatske iz 1990. godine. Nijedna ozbiljna dràva ne bi u preambuli svog ustava
istakla takve mitske istoriografske konstrukcije. Unikatna preambula hrvat-
skog ustava sadrì fantasti~ne podatke o “tisu}utristogodi{njoj” dràvnoprav-
57
noj povijesti Hrvata. Izvr{ena je, dakle, hronolo{ka korekcija ranijeg “~injeni~-
no utvr|enog” hiljadugodi{njeg dràvnopravnog hrvatskog bitisanja. Sada je
vremenski uskla|eno prava{ko “tisu}godi{nje” dràvotvorstvo sa vatikanskim
falsifikatom o “tisu}u i trista godina” od vremena pokr{tavanja Hrvata, a time
i njihovog ulaska u “kr{}ansku” evropsku civilizaciju. U “izvori{nim osnova-
ma” Ustava Republike Hrvatske dominira mitolo{ki hrvatski “povijesni” pra-
po~etak.” (str. 36-37.) Taj fragment preambule, ~iji sadràj @uti} potencira, gla-
si: “Izraàvaju}i tisu}ljetnju nacionalnu samobitnost i dràvnu opstojnost hr-
vatskog naroda, potvr|enu slijedom ukupnoga povijesnoga zbivanja u razli~i-
tim dràvnim oblicima, te odrànjem i razvitkom dràvotvorne misli o povije-
snom pravu hrvatskog naroda na punu dràvnu suverenost.” (str. 37.) Kako to
@uti} dalje komentari{e, “formulacija “nacionalna samobitnost i dràvna op-
stojnost” u “razli~itim (zaboravilo se re}i “inostranim” – N. @.) dràvnim obli-
cima” predstavlja apsurdan oblik nezavisnosti. Dalje se nastavlja fantasti~na
pri~a o osnivanju hrvatskih kneèvina odmah posle njihovog doseljenja na Bal-
kan u VII veku. Proizlazi da su paganski Hrvati, kao nijedan selila~ki indoe-
vropski narod, odmah posle doseljenja na Balkan formirali svoje dràvne or-
gane i uspostavili odre|ene dràvne funkcije. S druge strane, za ozbiljnu isto-
riografiju je krajnje sporno pitanje da li su Hrvati u VII veku uop{te postojali
kao formiran narod. Na takvo pitanje istoriografija nije dala odgovor prosto
zbog ~injenice {to o tom vremenu nema sa~uvanih savremenih istorijskih izvo-
ra (dokumenata). Zbog nedostatka izvora neminovno nastaju mitovi, pa su u
opticaju proizvoljne hipoteze hrvatskih arheologa, filologa, antropologa koje,
me|utim, istorijska nauka ne moè uzimati za ozbiljno.” (str. 37.)
@uti} dovodi u pitanje i pouzdanost dela “O upravljanju imperijom” vizan-
tijskog cara Konstantina Porfirogenita, s obzirom da je nastalo tek u desetom
veku, ali imaju}i pre svega u vidu ~injenicu da njegov najstariji sa~uvani pre-
pis poti~e tek iz {esnaestog veka. “Moè se postaviti pitanje da li je original
uop{te postojao ili je “prepis” samo naknadna falsifikatorska konstrukcija na-
stala u vreme stvaranja tzv. hrvatskih povijesnih redakcija. Stvaranju tzv. “pre-
pisa” nepostoje}ih i neizvesnih originalnih izvora sklon je upravo Vatikan, na-
ro~ito od XV veka, kada i nastaje “Konstantinova darovnica” kao njegov naj-
ve}i falsifikat.” (str. 38.) âk je i Nada Klai} u knjizi “Povijest Hrvata u ranom
srednjem vijeku” (Zagreb 1971.) zaklju~ila da niko nije dokazao da su zaista
postojali Beli Hrvati i Bela Hrvatska u sedmom veku, kao i da istorijska kriti-
ka u Hrvatskoj skoro da i ne postoji.
5. Iritiraju}e }utanje srpskih nau~nika
@uti} najvi{e kritikuje srpske istori~are {to se nisu ozbiljnije pozabavili
problematikom hrvatske mitomanske praistorije. “Srpski medievisti ostali su i
dan danas nemi, inertni i bez odgovora na o~igledne hrvatske istoriografske fal-
sifikate. Zbog takvog odnosa u istoriografiji, rimokatoli~ki “povjesni~ari” mo-
gli su proizvoljno da tuma~e malobrojne i nepouzdane naknadne izvore, koji
su se odnosili na vreme srednjevekovne slavenske pro{losti. Svi ti malobrojni
58
izvori (ako su uop{te izvori) nisu sa~uvani u originalu ve} postoje prepisi (“hr-
vatske redakcije”) iz XVI i XVII veka. Zbog pre}utnog prihvatanja takvih fri-
ziranih izvora sa srpske strane, hrvatski istoriografski rezultati su vremenom
postajali nesporno istiniti i “~injeni~no” neoborivi. Takva “spisateljska nad-
mo}” (zasnovana na ve{tom i sistematskom falsifikovanju istorijskih ~injeni-
ca) rimokatoli~kih (“hrvatskih”) istori~ara, omogu}ila je da se stvaraju istorij-
ska dela za dnevnopoliti~ku upotrebu.” (str. 39.) S obzirom da su ve{ta~ki i na
osnovu vatikanskih politi~kih interesa formirani kao “nacija” i slepo poslu{no
oru|e rimokatoli~kih prelata, “Hrvatima je bilo neophodno da isti~u svoju mit-
sku pro{lost kako bi dokazali svoju dugu dràvljansku i dràvno-pravnu tradi-
ciju, koje, me|utim, do osnivanja nacifa{isti~ke Nezavisne Dràve Hrvatske
1941. godine nikad nije ni bilo. Posle propasti tzv. dinastije Trpimirovi}a (kra-
jem XI veka), ~iji su knezovi i kraljevi nosili slavensko ime, nema tragova po-
sebne hrvatske dràvnosti i dràvljanske istori~nosti. Zbog toga se hrvatska
“povijesna” mitomanija slepo drì pri~e o hiljadu i tristagodi{njoj hrvatskoj dr-
àvnosti koja je, toboè, nastala krajem XI veka.” (str. 39-40.)
U svem ovom hrvatskom falsifikatorskom zame{ateljstvu, poseban zna~aj
svakako ima ~injenica da “o tzv. istoriji Hrvata iz vremena doseljenja na Bal-
kan i dinastije “narodnih vladara” Trpimirovi}a, uglavnom govore izvori rimo-
katoli~kih sve{tenika i redovnika (benediktinac Mavro Orbini, Toma Arhi|a-
kon, Arhi|akon gori~ki Ivan itd.), anonimusa (Ljetopis popa Dukljanina, Split-
ski anonim I, Splitski anonim II) i istoriografska dela hrvatskih teologa i sve-
tovnih pisaca (Ivan Luci} – “otac hrvatske istoriografije”, Pavle Riter, Tadija
Smi~iklas, Franjo Ra~ki, Ferdo [i{i}, Vjekoslav Klai}, Dominik Mandi}, Kru-
noslav Draganovi}, Nada Klai} itd.). Istori~ar u Paveli}evoj NDH, prof. Petar
Grgec, navodi da su “razprave” isusovca Stjepana Krizina Saka~a “jasno raz-
svietlile ove prilike (doseljenje i pokr{tenje Hrvata – N. @.) koje su oko 679.
godine, za vrieme bana Borka i pape Agatona, dovele do sklapanja ugovora
(konkordata)”. Potom Grgec citira Saka~ev tekst koji govori o mirotvorstvu
“pravednih” Hrvata koji ho}e samo da {tite svoju teritoriju bez posezanja za tu-
|om zemljom... Grgec na kraju zaklju~uje da je miroljubivost donela Hrvatima
dva velika dobra: prvo me|unarodno priznanje njihove narodne samobitnosti i
priznanje njihove domovine (!). Kod velikohrvatskih ideologa citirane re~i po-
stale su ~uveni “hrvatski zavjet iz vremena kneza Borka i pape Agatona”. Do-
biv{i “me|unarodno priznatu domovinu, narodnu samobitnost i dràvu”, posta-
li su Hrvati, kako kaè prof. P. Grgec, “atrakcijskim sedi{tem i za ona plemena
koja u po~etku nisu pripadala jezgru hrvatskog naroda”. Ovakvom infantilnom
obja{njenju nastanka hrvatske narodne samobitnosti i dràve nije potreban ni-
kakav komentar.” (str. 38-39.) Ne samo da je uticaj Vatikana i Rimokatoli~ke
crkve bio presudan za ve{ta~ko stvaranje hrvatske istorije, nego su smi{ljeno
kreirali na koji na~in }e se Hrvati nazivati u stranim, mahom zapadnoevrop-
skim jezicima. “Latinski ili bolje re~eno italijanski naziv za hrvatsku dràvu
(Croatia) u osnovi ima militantno rimokatoli~ko misionarsko zna~enje. U Ta-
59
lijansko-slovinskom rje~niku fra Dragutina Par~i}a (Zadar, 1868.), koji se {ko-
lovao u Ilirskom zavodu Sv. Jeronima, re~ “crociato” prevedena je kao “kriàr”.
Italijanski koren re~i Croatia hrvatski latinisti su prebacili u anti~ka imena, pa
tako u latinskoj “vje`benici” za srednje {kole “Elementa latina” (Zagreb, 1964.)
re~ Croatia ozna~ava Hrvatsku. U uzornom @epi}evom “Latinsko-hrvatskom
rje~niku”, Zagreb, 1961., re~ Croatia, {to je i logi~no, ne postoji. Takvim fan-
tasti~nim konstrukcijama nekolicine hrvatskih klasi~nih filologa bitisanje hr-
vatstva i Hrvatske pomera se u daleka anti~ka vremena.” (str. 40.)
a) Dominik Mandi} u kriti~kom osvrtu Nade Klai}
Dva najupe~atljivija istorijska falsifikata vrlo uspe{no je raskrinkala upra-
vo hrvatska istori~arka Nada Klai}. Re~ je o Letopisu popa Dukljanina i knji-
gama Dominika Mandi}a. “Jedan od prvih, i najzaslu`nijih, koji je hrvatsko
ime zasadio u daleku pro{lost, bio je nepoznati redaktor “Letopisa popa Du-
kljanina” (XII vek). Naime, u XV veku, kako tvrdi N. Klai}, uba~ena je u “Le-
topis” tzv. hrvatska redakcija teksta u kojoj je namerno uneto hrvatsko ime
umesto slavenskog. Re~ je o mestima na kojima menja latinski tekst, ume}e
Hrvate i tamo gde ih latinska redakcija ne pominje. Istori~arka Nada Klai}
smatra da je uzrok takvoj redakciji u ~injenici {to autor ne poznaje naziv Sla-
veni (koji je bio u isklju~ivoj upotrebi u vreme popa Dukljanina) pa ga èli za-
meniti savremenim izrazom Hrvati. Daju}i globalnu ocenu “Letopisa popa Du-
kljanina”, Nada Klai} je zaklju~ila da su vesti iz “Letopisa” “prili~no nepou-
zdane” pa ih “kriti~ka istoriografija jedva uzima u obzir.” (str. 41.)
Kritika radova Dominika Mandi}a vrlo je upe~atljiva i zato @uti} daje op-
{iran prikaz Mandi}evih stavova i uverljivog osporavanja kog se stru~no pri-
hvatila Nada Klai}. “Najzaslu`niji za nastavljanje kontinuiteta i daljnji razvoj
savremene mitolo{ke hrvatske istorije su rimokatoli~ki redovnici Krunoslav
Draganovi} i fra Dominik Mandi}. Vlastima Republike Hrvatske posluìla je
kao idealno propagandno sredstvo Mandi}eva “komparativna povijesna sinte-
za”, pod tendencioznim nazivom “Srbi i Hrvati dva stara razli~ita naroda” (Za-
greb, 1990.). Ve} sam naslov otkriva Mandi}evu konstrukciju o narodima for-
miranim u dalekoj pro{losti koji, prema naslovu, nemaju ni{ta zajedni~ko. U
Mandi}evoj knjizi se upravo navode neprihvatljivi argumenti koji su u funkci-
ji svedo~anstva o Srbima i Hrvatima kao rasno razli~itim narodima. U navede-
nom delu Mandi} nam se predstavlja kao “vrstan filolog”. Dovoljno je navesti
samo par naslova poglavlja pa da se vidi sva veli~ina njegovih “filolo{kih”
umotvorina (“Dolazak Slavena {tokavskih ikavaca na Balkan”, “Dolazak Sla-
vena {tokavskih ekavaca na Balkan”). Mandi} u IV poglavlju knjige raspravlja
o hrvatskom “Duvanjskom saboru godine 753”, iako istoriografija do danas ni-
je uspela da utvrdi nijednu istorijsku ~injenicu o hrvatskoj istoriji VIII veka...
U kritici Mandi}eve knjige “Rasprave iz stare hrvatske povijesti”, Nada Klai}
navodi da se Mandi} sluìo izmi{ljenim izvorima koji su nepoznati ozbiljnijim
istraìva~ima hrvatske istorije. Dalje napominje da Mandi} nije raspolagao ni
sa kakvim novim izvornim materijalom koji bi bio nepoznat drugim istraìva-
~ima istorije srednjeg veka.” (str. 41-42.)
60
Iz njenog kriti~kog osvrta, objavljenog u “Historijskom zborniku XXI-
–XXII” u Zagrebu 1971. godine, @uti} doslovno prenosi fragment u kome Na-
da Klai} za Dominika Mandi}a kaè da se on “vratio na po~etnu fazu histori-
ografije kada je ona, jo{ u prvim po~ecima u pro{lom stolje}u, smatrala svo-
jom osnovnom zada}om uglavnom prepri~avanje najpoznatijih izvora bez nji-
hove kriti~ke analize. No i tada je bilo dosta histori~ara koji su znali odijeliti
mit od istine. U hrvatskoj se istoriografiji odavno ve} postupa vrlo oprezno s
pripovjednim izvorima – legendama, kronikama. F. Ra~ki, kao pravi otac mo-
derne hrvatske istoriografije, ukazivao je ~esto na nedostatke izvornog materi-
jala.” (str. 42.) S obzirom da je Dominik Mandi} svoje navodne istorijske ~i-
njenice, kako prime}uje @uti}, “zasnivao na krajnje problemati~nim podacima
iz Letopisa popa Dukljanina, niù}i kombinaciju za kombinacijom”, Nada
Klai} konstatuje: “Tako postepeno raste njegova fantasti~na historija koju je
nemogu}e pobijati jer joj nedostaju osnovni elementi potrebni za raspravljanje.
Ako, naime, rad na nekom problemu po~inje s tvrdnjama koje bi trebale biti re-
zultat raspravljanja, onda se ne moè ni o ~emu raspravljati. Mandi}u je tako
utvr|ena ~injenica pretpostavka da je “Kronika hrvatska” ili “Kraljevstvo Hr-
vata” djelo nekog Hrvata glagolja{a koje je napisano prije Ljetopisa (popa Du-
kljanina)... Gotovo opsjednut idejom da je tobo`nje “Kraljevstvo Hrvata” na-
stalo u Duklji, ili kako je naziva, u Crvenoj Hrvatskoj, Mandi} nije zapazio da
(~ak ni) hrvatska redakcija (letopisa) ne poznaje naziv Crvena Hrvatska! I to
uprkos tome {to redaktor hrvatske redakcije vrlo ~esto mijenja u Dukljaninovu
tekstu naziv Slaveni i slavenski s nazivom Hrvati i hrvatski!” (str. 42.)
Klju~ni argument kojim se osporava ozbiljnost i moralnost svih Mandi}e-
vih knjiga je ~injenica da je Dominik Mandi} svuda naziv Sklavi, {to na latin-
skom zna~i Sloveni, zamenjivao terminom Hrvati, “te je nastojao ~ak dokaza-
ti da je hrvatska redakcija “Letopisa popa Dukljanina” starija od latinske. Ni u
hrvatskoj redakciji ne pominje se Crvena Hrvatska. Tako je Mandi} izraz Reg-
num Sklavorum tuma~io kao Kraljevstvo Hrvata. Na taj na~in mogao je istica-
ti tezu da je od “starine Duklja (danas Crna Gora – N. @.) bila sastavni dio op-
}ega Hrvatskog kraljevstva, tj. Bijele i Crvene Hrvatske”. Mandi} je u svojoj
svehrvatskoj euforiji tvrdio da je Duklja “sredi{te i dukljanska vladarska obi-
telj glavni nosilac dràvnoga ìvota svih Hrvata u prvim stolje}ima njihovog
ìvota na Jadranu.” (str. 42-43.) @uti} posebno isti~e da je i Nada Klai} “zapre-
pa{tena kako Mandi} uzima “Gotski uvod” iz “Letopisa” kao dokaz “hrvatske
predaje (predanja)”. Pod Mandi}evim perom svi se Goti pretvaraju u Hrvate, i
na taj na~in on dobija Hrvatsku u èljenim granicama.” (str. 43.) Kako Nada
Klai}, iako Hrvatica, neumoljivo razara Mandi}eve pamfletske konstrukcije, ni
najmanje Dominika Mandi}a “ne zbunjuje to {to u tim prvim glavama (Leto-
pisa), o kojima tako|e postoji opse`na literatura, nigdje nema traga Hrvatima:
narod koji dolazi jesu Goti, a njihove vo|e Totila i Ostroil!... Postavljenom ci-
lju podvrgava svaki izvor i tuma~i ga tako da je krajnji rezultat uvijek isti. Ta-
ko nastaju hrvatske pokrajine Bosna i Duklja, a u najnovijem prilogu i Nere-
tljanska kneèvina... njegova se “historija”, kako se moè razabrati, sastoji od
61
oskudnih fragmenata izvora, tobo`nje logike kojom on te fragmente lijepi i go-
tovo bolesne èlje da {to ve}i broj Ju`nih Slavena ubroji me|u Hrvate. I pri tom
nema dakako na umu etni~ki, nego politi~ki pojam Hrvat, jer se od Ra{e do Va-
lone prostire toboè “hrvatska narodna dràva”. Dokaz hrvatstva Neretljanske
kneèvine je tako|e primjer Mandi}eva falsificiranja izvornog materijala.” (str.
43.) @uti} tim konstatacijama dodaje ocenu prema kojoj “vrhunac Mandi}eve
svehrvatske megalomanije nastaje u trenutku kada tvrdi da su “po~etkom X
stolje}a u jugoisto~noj Europi cvale tri mo}ne dràve”, od kojih je jedna bila
Hrvatska s granicama “od rijeke Ra{e u Istri do rijeke Drima u dana{njoj Alba-
niji, te od Jadranskog mora do Drave i Dunava na sjeveru i Drine na istoku, a
dijelila se na Bijelu Hrvatsku, od rijeke Ra{e do Cetine u Dalmaciji, i Crvenu
Hrvatsku, od rijeke Cetine do rijeke Drima(!).” (str. 43.) Takve bajke potom cir-
kuli{u kroz neuki narod posredstvom rimokatoli~kih sve{tenika, u funkciji ma-
sovne indoktrinacije beslovesnog stada vernika i njihove instrumentalizacije u
funkciji ostvarenja dugoro~nih prozelitskih projekata i dominacije.
Stvarni istorijski izvori govore sasvim druga~ije i potvr|uju da su se sta-
novnici prostora na kome dana{nji hrvatski ideolozi situiraju prvobitnu hrvat-
sku dràvu nazivali Sloveni ili Sklavi, na latinskom jeziku. “U novovekovnim
redakcijama slavensko ime tendenciozno je zamenjivano terminom Hrvat. Ta-
ko je, na primer, papa Ivan VIII poslao 879. godine pismo “Dragom sinu Zde-
slavu, slavnom knezu Slavena”. U delu “Liber pontificialis” govori se da su pa-
pinski izaslanici pali u ruke Domagoja (in Sklavorum dedukti Domagoj ma-
nus). Mleta~ki hroni~ar Ivan \akon iz XI veka u Mleta~koj hronici naziva sta-
novnike Dalmacije “Sklavorum pesime dentes et Dalmacianorum”, a kneza
Domagoja iz IX veka “pesimus Sklavorum duks”. Kasnije hrvatske istorijske
redakcije prozvale su Domagoja “pesimus duks Kroatorum” (“najgori knez Hr-
vata”). Generacije jugoslavenskih {kolaraca obrazovane su uz pri~e o Doma-
goju kao “najgorem knezu Hrvata”, hrvatskom junaku bez premca. Osnovni iz-
vor za potvrdu prava{kog koncepta “tisu}godi{nje” dràvnopravne istorije Hr-
vata je “Kvoliter” ili tzv. “Pakta konventa” (ugovor) iz sredine XIV veka. “Pak-
ta konventa” je toboè prepis starijeg nesa~uvanog originalnog izvora, koji,
me|utim, ve}ina hrvatskih istori~ara uzima kao vrlo pouzdan dokument. “Pak-
ta konventa” opisuje pad Hrvatske pod ma|arsku zavisnost 1102. godine. Pret-
hodno su, prema “hrvatskoj predaji”, Ma|ari 1097. godine na Petrovoj gori po-
razili tzv. hrvatsku vojsku mitskog hrvatskog kralja Petra Sva~i}a, i vladali nad
Hrvatima do 1527. godine, odnosno, do vremena pada Ma|arske pod Turke i
potpadanja Hrvatske pod Austriju. Nepoznati autor je “Pakta konventom” hteo
da istakne ~injenicu da Hrvati nisu bili podani~ki narod u okviru Ugarske, ve}
ravnopravan dràvnopravni ~inilac zajedni~ke ugarsko-hrvatske dràve. Izmi-
{ljeni doga|aj, vezan za tobo`nje potpadanje Hrvatske pod Ma|arsku 1102.
godine, hrvatski istori~ari nastoje prikazati {to afirmativnije po hrvatsku dràv-
nost. Sve{tenik istori~ar dr Lovre Kati} tuma~i da su Hrvatska i Ugarska 1102.
godine sklopile personalnu uniju koja je trajala sve do 1918. godine... Prof. Pe-
tar Grgec izvodi ~udnu jezi~ku akrobatiku kada nastoji dokazati tobo`nju hr-
62
vatsku samostalnost u okviru Ugarske. On pi{e da je 1102. godine “do{lo do
u~vr{}enja Arpadovaca na hrvatskom kraljevskom prestolu”. Me|utim, posle
toga nagla{ava da je Hrvatska 1102. godine u{la u gra|anski rat i propast... Vo-
de}i hrvatski mitoman, D. Mandi}, “Pakta konventu” naziva Dogovornom na-
godbom, a stvorene dràve “drugarskim kraljevstvima”. Ta kraljevstva su, po
njemu, suverene dràve u poziciji personalne unije.” (str. 44-45.)
b) Falsifikovanje po uputstvu Firentinskog sabora
Raspravu po ovom pitanju Nikola @uti} zaklju~uje detaljnim prikazom sa-
dràja “Pakta konventa” i konciznim predstavljanjem stavova vode}ih hrvat-
skih istori~ara o ovom dokumentu. “Po{to je u naslovu (“Kako i kojim ugovo-
rom se predado{e Hrvati ugarskom kralju”) najavio o ~emu }e govoriti, nepo-
znati sastavlja~ Pakta konvente saop{tava kako je kralj ugarski Koloman odlu-
~io pokoriti “~itavu Hrvatsku sve do dalmatinskog mora”. Zbog toga je do{ao
do Drave, na {to su Hrvati, ~uv{i za dolazak vladara, skupili vojsku i pripremi-
li se za borbu. Ugarski kralj Koloman im na to {alje svoje poslanike da sklope
s njima takav ugovor kakav budu sami èljeli. Posavetovav{i se, Hrvati po{a-
lju dvanaest svojih plemi}a od dvanaest svojih plemena (redak primer pleme-
na sa dràvljanskom sve{}u – N. @.). Po{to je nabrojao predstavnike dvanaest
plemena, sastavlja~ je naveo da je Koloman s njima izmenio poljubac mira, te
da su nakon raspravljanja sklopili ugovor. U njemu je odre|eno da spomenuti
plemi}i drè u miru sve svoje posede; da nijedno od dvanaest plemena ne pla-
}a kralju porez ili tribut; da u slu~aju odbrambenog rata svako pleme dovede
deset konjanika na svoj tro{ak do Drave, a odatle da su du`ni po Ugarskoj ra-
tovati na kraljev tro{ak tako dugo dok traje rat... Istori~arka Nada Klai} je za-
klju~ila da je starijoj hrvatskoj istoriografiji bilo stalo da dokaè kako je “Pak-
ta konventa” dràvnopravni ugovor, te da je na taj na~in hrvatski narod prego-
varao sa ma|arskim kraljem Kolomanom kao ravnopravan faktor. Nada Klai}
je jednostavno odbacila valjanost Pakta konvente konstatacijom da su takvi
ugovori za pojmove XII veka potpuno nepoznati i nemogu}i. Hrvatski istori-
~ar Ferdo [i{i} je 1914. odbacio javnopravni karakter Pakta konvente. Tada je
tvrdio da to nije nikakav “dràvnopravni spis” ili “~ak me|unarodni”, nego
obi~na kraljevska diploma. Lubor Hauptman je prosto Pakta konventa proglasio
falsifikatom. Novija hrvatska istoriografija je utvrdila da je neispravna konsta-
tacija da je 12 plemena zaista postojalo u XII veku. Hrvatski “povjesni~ari” su
utvrdili da je ustanova “dvanaest plemena” postojala u “hrvatskim krajevima”
u XIV veku. Dakle, o~igledan je nesklad, kod tuma~enja hrvatskih istorijskih
~injenica, i me|u samim hrvatskim istori~arima. Moèmo zaklju~iti da je hrvat-
stvo nepoznat pojam za razdoblje ranog i razvijenog srednjeg veka. Tek je na-
knadnom novovekovnom redakturom izvornih podataka taj narodnosni pojam
dobijao na svom utemeljenju i broj~anom i teritorijalnom opsegu.” (str. 45-46.)
Izvori{te svih tih istorijskih falsifikata klju~nu bazi~nu ta~ku ima u firen-
tinskom rimokatoli~kom crkvenom saboru iz 1439. godine na kome je odlu~e-
no da se krene u agresivnu akciju ujedinjenja svih hri{}ana pod dominacijom
63
Vatikana. Da bi se olak{ao nastup prema pravoslavnim narodima, reafirmisan
je koncept unijatskih crkava koje zadràvaju isto~ni hri{}anski obred ili prizna-
ju vrhovnu crkvenu vlast papinu. Vaseljenska patrijar{ija je sklopila nekoliko
takvih unija sa Rimom, uglavnom u vremenima te{kih vizantijskih spoljnopo-
liti~kih isku{enja i opasnosti po o~uvanje dràve. Poljska je Ukrajini 1596. go-
dine nametnula uniju daju}i veliki podstrek daljem misionarskom prodoru u is-
to~noevropske zemlje. Ve} u petnaestom veku Vatikan je po~eo sistematski da
{koluje i osposobljava svoje misionare koji bi na Balkanu vodili rimokatoli~ku
versku propagandu i prozelitsku akciju. U tu svrhu je lansirana i takozvana ilir-
ska ideja o okupljanju balkanskih slovenskih naroda kao navodnih potomaka
starih Ilira pod papinim skiptrom. Pad Carigrada u turske ruke 1453. godine i
kona~nu propast Vizantije vatikanski le{inari su radosno primili kao bogomda-
nu priliku za realizaciju njihovih mra~nih ciljeva, pa su iste godine bulom pa-
pe Nikole V osnovali Ilirski zavod Svetog Jeronima u Rimu, daju}i mu privid-
no humanitarnu ulogu, ali s prvenstvenim ciljem da obu~ava budu}e misiona-
re za delovanje me|u Dalmatincima i Slovenima. “Dakle, nigde ni pomena hr-
vatskog imena. Me|utim, rimokatoli~ki ideolozi imali su za sve obja{njenje, pa
tako i za nepominjanje hrvatskog imena u XV i XVI veku. Dr Mijo Tumpi} je
obja{njavao da su se Hrvati “po obi~ajima onog vremena” nazivali “Skijavoni”
ili Iliri (“Ilirici”).” (str. 48.) S obzirom da se, po njegovim tvrdnjama, hrvatstvo
skrivalo iza ilirskog ili slavonskog imena, Tumpi} “navodi da je Vatikan “svo-
jom rimskom to~no{}u” utvrdio koje su zemlje ilirske (kako bi se znalo koji pi-
tomci mogu poha|ati Zavod Sv. Jeronima). Vatikan je to utvrdio 24. aprila
1656. godine, kada je vrhovno sudi{te Sv. Rote donelo odluku da se pod Iliri-
kom mogu smatrati Hrvatska, Slavonija, Dalmacija, Bosna i Hercegovina. Da-
kle, sve hrvatske zemlje po Tumpi}evom umovanju.” (str. 48.)
6. Ilirski pokret u slu`bi pokatoli~avanja
Ina~e, Sveti Jeronim je progla{avan za ilirskog za{titnika, a pripisivalo mu
se da je tvorac glagolja{kog pisma i osniva~ ilirske knjièvnosti. “Polumesec i
zvezda, ilirski simbol, prvi put se javlja na bosanskom grbu u XV veku. Na ro-
doslovu Petra Ohmu~evi}a, iz XVI veka, jasno se ocrtavala bosansko-ilirska
ideja. Naime, franjevci krajem XVI veka stvaraju tzv. Ohmu~evi}ev “Ilirski ro-
doslov i grbovnik” “ilirskog” cara Stefana Du{ana Nemanji}a, koji ceo Balkan
progla{ava za Ilirik, a narode na Balkanu, prvenstveno slavenske, za Ilire.” (str.
49.) Godine 1622. u Vatikanu je osnovana Kongregacija za propagandu vere
koja se prevashodno bavila prozelitskom, misionarskom delatno{}u, dok je vek
ranije {irenju rimokatoli~ke vere na tradicionalnim pravoslavnim podru~jima
bitno doprinosila atmosfera katoli~ke obnove u cilju efikasnog suprotstavljanja
reformaciji u celoj Austriji. Uz to je Tridentski koncil, odràvan u rasponu od
skoro dve decenije tog {esnaestog veka, uspostavio neograni~enu papsku vlast
u okviru koncepta Rimokatoli~ke crkve kao zatvorene ustanove. Celu crkvu iz-
nova obuzima borbeni duh i te`nja da se povrati dominacija na prostorima ko-
ji su otpali protestantskom reformacijom, ali i stekne tamo gde je nikada rani-
64
je nije bilo, u zemljama isto~nog hri{}anstva. Sabor Banovine Hrvatske je
1604. godine doneo verski zakon kojim je katoli~anstvo progla{eno za jedinu
dozvoljenu veroispovest u Hrvatskoj. Dve godine posle toga po~eli su jezuiti u
sve ve}em broju da dolaze u Hrvatsku. Da bi {to vi{e podstakli pokatoli~ava-
nje, upravo su jezuiti po~etkom sedamnaestog veka podsticali prihvatanje {to-
kavskog govora na celom “ilirskom” podru~ju. “Ve} 1625. isusovac “~akavac”
Bartol Ka{i} (1575-1650) zalaè se za {tokav{tinu. Ka{i} se ina~e {kolovao u
isusova~kom ilirskom kolegiju u Loretu i u rimskom seminaru. On je osniva~
prve isusova~ke rezidencije u Dubrovniku. Kao misionar Kongregacije za pro-
pagandu vere boravio je u Beogradu, Smederevu, Temi{varu, Osjeku i Valpo-
vu.” (str. 50.) Ilirska akademija iz Loreta, 1604. godine poverila je Bartolu Ka-
{i}u da izradi gramatiku ilirskog jezika, ali nema podataka da je on taj posao
obavio, s tim {to mu je beogradski isusovac Vladimir Horvat skoro ~etiri veka
kasnije pripisivao autorstvo anonimno pisanog rukopisa dalmatinsko-italijan-
skog re~nika. U knjizi “Crkva u hrvatskom preporodnom pokretu”, objavljenoj
u Zagrebu 1986. godine, Vladimir Horvat proizvoljno naziva Ka{i}a piscem
prve hrvatske gramatike i jo{ mu pripisuje da je hrvatskim jezikom nazivao ~a-
kavski i {tokavski, mada ne samo da za tu tvrdnju nema nikakvog dokaza, ne-
go je potpuno nesporno da Ka{i} nigde ne koristi pridev “hrvatski”, nego samo
ilirski. Termin “ilirski” lansirala je jo{ u petnaestom veku Rimokatoli~ka crkva
da bi se suzbio naziv srpski za narod koji je imao svoju nacionalnu hri{}ansku
crkvu, ali su od te crkve otpadali pojedini njegovi delovi, prelaze}i na katoli-
~anstvo i islam. Pre lansiranja termina “ilirski” i uporedo s njegovim kori{}e-
njem u rimokatoli~kim sredinama u upotrebi je termin “slovinski”, tako|e kao
zamena za “srpski”, a o prisustvu neke hrvatske nacionalne ili narodnosne, u
svakom slu~aju etni~ke, svesti nema ni govora.
Tu ~injenicu potvr|uje i @uti} na osnovu verodostojnih istorijskih izvora.
“U XVI i XVII veku u delima rimokatoli~kih redovnika i klerika u isklju~ivoj
su upotrebi nazivi slavenski, odnosno ilirski. Narodnosni pojam hrvatstva u
tom vremenu uop{te ne postoji. Tada{nje teritorijalno podru~je Hrvatske, koje
je bilo obi~an geografski pojam, malo je i bezna~ajno da bi se hrvatskim ime-
nom pokrilo celo podru~je “Ilirika” i “ilirskog” (slavenskog) naroda.” (str. 51.)
Rimokatoli~ki kanonik Juraj Barakovi} (1548-1628) svoje pesme je nazivao
slovinskim a pripovetke ilirskim. Jezuita Juraj Habdeli} (1609-1678) napisao
je slovenski re~nik. Obojicu naknadno dana{nji hrvatski nacionalni ideolozi
pretvaraju u hrvatske knjièvnike, a ovog drugog ~ak u osniva~a hrvatske dija-
lektologije. Franjevac Rafael Levakovi} (1579-1649), kao istaknuti propagan-
dista ilirske varijante prozelitskog misionarstva, autor je rasprave “O uni{tenju
{izme i sjedinjenju {izmatika sa rimskom crkvom”. Kongregacija za propagan-
du vere sistematski je podsticala izgradnju jedinstvenog knjièvnog jezika i pi-
sma za sve Slovene. “Po{to se od XVI veka provodila crkvena unija nad pra-
voslavnim Srbima, na na~in da se ne dira u pravoslavne verske obrede i ob-
redni jezik, pojavile su se u Vatikanu tendencije za jedinstvenim op{tim jezi~-
kim i jednonarodnosnim ujedinjavanjem Slavena. Iz tog razloga po~ela je uni-
65
jatska rusifikacija glagoljskih crkvenih knjiga, koju je strpljivo provodio upra-
vo fra Rafael Levakovi}. On je rimske verske knjige prilago|avao slavenskom
bogoslu`ju, pa je prire|ivao glagolja{ka izdanja za slavenske, tj. srpske pravo-
slavne vernike.” (str. 52-53.) Uz potporu austrijskog cara, Levakovi} je poku-
{avao da postane smederevski biskup, a potom je “nastojao da postane “biskup
Vlaha” u Hrvatskoj, jer od austrijskog cara imenovani Maksim Predojevi} ni-
je ostao veran uniji. Kad je za unijatskog episkopa 1642. imenovan Gavrilo
Predojevi}, Levakovi} se vratio u Rim kako bi i dalje obavljao poslove u Kon-
gregaciji za propagandu vere. Posebno treba ista}i ~injenicu da je Levakovi}
intenzivno radio na stvaranju istoriografskih falsifikata i kompilacija, kao i nje-
gov u~itelj Franjo Glavini}, jer je po slobodnoj volji prepisivao istorijske izvo-
re i stvarao tzv. “hrvatske redakcije” “Letopisa popa Dukljanina”, “Historia Sa-
lonitana” Tome Arhi|akona... Mora se ista}i ~injenica da je on prete~a Pavla
Ritera, jer je pre njega po~eo da identifikuje Ilire sa Hrvatima, odnosno preko
ilirstva razvijao svehrvatstvo ju`noslovenskih (srpskih) prostora.” (str. 53.)
7. Demanti hrvatskih istoriografskih neistina
Nazivaju}i Levakovi}a istoriografskim i filolo{kim diletantom, Vjekoslav
[tefani}, kao istaknuti leksikograf Jugoslavenske akademije znanosti i umjet-
nosti, u petom tomu Enciklopedije Jugoslavije pi{e za Rafaela Levakovi}a:
“Njegove zablude o autohtonosti Hrvata i njihovoj identi~nosti s Ilirima, kao i
zabluda o Jeronimu kao autoru glagoljice, danak su vremenu. Njegovom mi-
{ljenju da je ruskoslavenska redakcija slavenskog jezika matica slavenskih je-
zika, koja treba da bude knjièvni jezik svih Slavena, uzrok je njegova slabost
prema utjecaju ukrajinskih unijata i rimskim aspiracijama.” (str. 53.) Ali, Leva-
kovi}ev uticaj na dana{nje hrvatske istoriografske falsifikatore je ogroman. Ka-
ko isti~e @uti}, “radovi takvog “diletanta u istoriji” postaju stari i neprikosno-
veni istorijski izvori, koje kao takve koriste ugledni rimokatoli~ki istori~ari i pi-
sci, na primer: “otac hrvatske istorije” Ivan Luci} – Lucius; istori~ar ùpnik To-
mo Kova~evi} (1664-1724), koji je sara|ivao u izradi vatikanskog falsifikata
“Ilirikum sakrum”; istori~ar Baltazar Kr~eli} (1715-1778), koji je studirao teo-
logiju i pravo u kolegijima u Be~u i Bolonji; Jozef Asamani (1687-1768), ku-
stos vatikanske biblioteke; nadbiskup zadarski Matej Karaman (1700-1771);
isusovci D. Farlati (1690-1773) i G. Koleti, autori crkvene istorije Ilirika (Iliri-
kum Sakrum). Sa kori{}enjem problemati~nih Levakovi}evih spisa (“vrela”),
dela navedenih rimokatoli~kih pisaca i istori~ara ne mogu dobiti visoku nau~-
nu ocenu, ve} se mogu svesti na nivo neoriginalnih kompilacija.” (str. 54.) Za-
greba~kog kanonika i uz to Ma|ara, Juraja Ratkaja (1612-1666), Franjo Fan-
cev je 1937. godine u “Ljetopisu JAZU” nazvao “utemeljiteljem i ideologom
ilirstva Posavske Hrvatske u ju`noslovenskom opsegu”. Ratkaj je 1652. godi-
ne u Be~u, na latinskom jeziku, objavio knjigu o kraljevinama i banovinama
Dalmaciji, Hrvatskoj i Slavoniji u kojoj je ~ak za legendarnu, zapravo mitolo-
{ku bra}u êha i Leha tvrdio da im je postojbina blizu Krapine. “Ratkaj je tvr-
dio da Slaveni poti~u iz Hrvatske i Slavonije i da su, prema tome, Hrvati... Svo-
66
je delo radio je na osnovu srednjovekovnih hronika i legendi, koriste}i naro~i-
to nepouzdani “Letopis popa Dukljanina”. J. Ratkaj je prvi me|u hrvatskim
istori~arima nanizao bajkovita imena legendarnih mitolo{kih “hrvatskih kralje-
va i banova”, koje nijedan hrvatski istori~ar ni politi~ar po cenu ìvota ne sme
dovesti u sumnju. U svoj slavenski (hrvatski) Ilirik Ratkaj nije uklju~io Sloven-
ce. [idak isti~e da razlozi takvog Ratkajevog gledi{ta nisu poznati, ali se time
otvara jedan dugotrajan spor u Rimu, pogotovo u krugovima Ilirskog zavoda
Sv. Jeronima.” (str. 54.)
a) Vatikanski {pijun u carskoj Rusiji
Posebno je zanimljiv slu~aj Juraja Kriàni}a (1618-1683), ideolo{kog
sledbenika Levakovi}a i Ratkaja, ~ija porodica poti~e iz srednjeg toka reke
Une, a on sam ro|en je u Gornjem Pokuplju. “U Moskvi se Kriàni} 1659. go-
dine predstavljao kao sin srpskog trgovca iz Biha}a, pa je koristio pseudonim
Serbljanin (Serbenin). Hrvatski istori~ar Vjekoslav Klai} Kriàni}a imenuje
kao \uro. Mihailo M. Vuji} Kriàni}a nacionalno-verski opredeljuje kao Srbi-
na – katolika. Srpski istori~ar Nikola Radoj~i} Kriàni}a naziva Jurko Krià-
ni} – Srbljanin.” (str. 54-55.) Kako se moè videti iz [idakove knjige “Kroz pet
stolje}a hrvatske povijesti”, objavljene u Zagrebu 1981. godine, u dokumenti-
ma rimske Kongregacije za propagandu vere Kriàni} je zaveden kao srpski
misionar iz @umberka. “Jaroslav [idak fanati~no i tendenciozno odbacuje bilo
kakvu pomisao o eventualnom srpskom poreklu Kriàni}a, jer je, po [idaku,
srpstvo upotrebljavao iz takti~kih konspirativnih razloga.” (str. 55.) [idak izri-
~ito kaè da se Kriàni} predstavljao “ruskim vlastima kao sin tobo`njeg srp-
skog trgovca iz Biha}a i, premda mu se otac zvao Ga{par, krio je svoju pripad-
nost katoli~koj crkvi izmi{ljenim imenom “Srbljanin.” (str. 55.) Ono {to [ida-
ku o~igledno najvi{e smeta je ozna~avanje Kriàni}a kao Srbina katolika. “J.
[idak sve navedeno jednostavno pobija bez odre|ene izvorne argumentacije
po{to u prilog svojih tvrdnji ne navodi nikakav dokumentarni dokaz. Krunski
svedok ispravnosti njegovog beskompromisnog mi{ljenja je Ivan Kukuljevi} –
Sakcinski, ~ija dela su bila u funkciji hrvatskog nacionalnog romantizma, od-
nosno stvaranja hrvatske nacije, jer je npr. “pouzdano utvrdio da je Kriàni}e-
vo poreklo iz hrvatske plemi}ke obitelji”. Po{to se nije moglo dokumentovano
potvrditi da je J. Kriàni} Hrvat, naknadno je iskonstruisana teza o Kriàni}e-
vom poljskom poreklu.” (str. 55.)
Kriàni} je 1636. maturirao u jezuitskoj gimnaziji u Zagrebu, 1638. magi-
strirao filozofiju na Univerzitetu u Gracu i 1642. godine doktorirao teologiju na
vatikanskom Gr~kom kolegiju. [idak tvrdi da se po matrikulama univerziteta
u Gracu Kriàni} izja{njavao kao Hrvat i da je svoj maternji jezik nazivao hr-
vatskim. “Me|utim, [idak ne navodi arhivsku lokaciju tog dokumenta, {to bi
morao posebno ista}i jer je pomen hrvatskog imena u tim vremenima pravi ra-
ritet. [idak je prema uhodanom maniru hrvatskih istori~ara i knjièvnih istori-
~ara materinski jezik slavenski ili ilirski jednostavno preveo kao hrvatski.” (str.
55.) Kako ~injeni~no stvari stoje, “podatak da je Kriàni} doktorirao na vati-
kanskom “Gr~kom kolegiju”, koji je isklju~ivo bio namenjen pripadnicima
67
pravoslavne (isto~ne) crkve, govori o Kriàni}u kao pravoslavnom Srbinu. [i-
dak je opet taj podatak prilagodio svom svehrvatskom na~inu razmi{ljanja, pa
je ve{tim jezi~kim konstrukcijama nastojao da izbri{e pomisao o srpskom Kri-
àni}evom poreklu.” (str. 55.) [idakov istoriografski metod je izmi{ljanje i na-
ga|anje, pa potom izvla~enje zaklju~aka iz neutemeljenih pretpostavki i naga-
|anja kao da su one nesporne ~injenice. U skladu s tim on iznosi: “Kriàni}ev
ulazak u spomenuti kolegij, ina~e namenjen pripadnicima Isto~ne crkve, usle-
dio je na osnovu njegove molbe da se pripremi za misionarski rad u Rusiji.”
(str. 55-56.) Ina~e, [idak Kriàni}u iznosi i zamerke {to je slu`bovao u ~isto
katoli~kim sredinama, a nije svoje sposobnosti iskazivao i iskustva sticao u
pravoslavnoj sredini ùmbera~kih uskoka. Ina~e, o Kriàni}evoj ulozi @uti} sa-
op{tava slede}e: “J. Kriàni} je bio ~lan Ilirskog zavoda Sv. Jeronima i, kao ta-
kav, osporavao je prava Slovenaca na u~e{}e u svetojeronimskim ustanovama.
Time je negirao slovenstvo, slovena~ku narodnost i istori~nost verovatno iz
razloga da kajkavsku Bansku Hrvatsku (geografski pojam) uspe{no odvoji od
slovena~ke matice... Kriàni} je od Sv. stolice dobio vrlo ambiciozan zadatak
da pripremi misionarski rad u Rusiji. Svoju nameru je 1641. godine detaljno iz-
loìo u Promemoriji upu}enoj Kongregaciji za propagandu vere, u kojoj je
uspeh unije s Ruskom crkvom uslovljavao nastojanjem da svojim knjièvnim
radom stekne naklonost ruskog cara o potrebi sprovo|enja unije. Ve} u to vre-
me predvideo je izradu slavenske gramatike, a istakao je i misao o pristajanju
Ju`nih Slavena uz cara kao vladara istog jezika i naroda ako on, pomognut ka-
toli~kim vladarima, povede rat protiv Turaka. Ipak je iznena|ivala njegova pot-
puna nebriga oko uvo|enja zajedni~kog knjièvnog jezika za Ju`ne Slavene
(uglavnom Srbe) na osnovi {tokav{tine, koje je Rimska kurija, u duhu svojih
protivreformacijskih te`nji, ve} vi{e decenija sistematski preduzimala. Slavene
je trebalo iskoristiti, kao budu}i bedem rimokatolicizma, protiv severnoger-
manskog protestantizma koji je iz temelja poremetio snagu rimokatolicizma. U
tu svrhu pridobijanja slavenskih naroda za ideje Rimske crkve, Vatikan je pred-
uzimao duhovne mere pa je radio na stvaranju zajedni~kog knjièvnog jezika,
kako na Balkanu (uvo|enjem {tokav{tine), tako i na ruskom pravoslavnom is-
toku.” (str. 56.)
Kriàni} je u Rimu temeljito prou~io tekstove zapadnih pisaca o Rusiji. Vi-
{e od godinu dana proveo je u Poljskoj, a prvi put je u Moskvu do{ao 1647. go-
dine, i to na svega dva meseca. Tek 1658. dolazi radi duèg boravka. “Osnov-
ne misli vodilje J. Kriàni}a ogledale su se u slede}em: ideja slavenstva kao et-
ni~ka i jezi~ka celina i misao crkvene unije kao instrument njegova duhovnog
i kulturnog jedinstva. Svoje zamisli odlu~io je da ostvari u Rusiji zbog toga {to
je ona bila jedina slavenska dràva koja je uspela da o~uva svoju slobodu i da
ima vladara samodr{ca slavenskog porekla. Kriàni} je smatrao da }e se unija
najlak{e sprovesti u Rusiji, jer je ocenio da se u slu~aju ruskog pravoslavlja ne
radi o pravoj {izmi kao {to je to gr~ka {izma... Prikrivaju}i pravu svrhu svog
dolaska, usmerenu ka unija}enju Rusa, Kriàni} se u Moskvi, 27. novembra
1659. godine, neposredno obratio ruskom caru “srpskim pismom” u kojem mu
je izloìo plan svog rada u slu~aju da ga car primi za svog istori~ara – letopi-
68
sca. Po{to je primljen u carevu slu`bu, Kriàni} je odmah po~eo da pi{e raspra-
ve o reformi ruske }irilice, posle koje je trebalo da pre|e na izradu ruske gra-
matike.” (str. 57.) Mada su Ivan Kukuljevi}–Sakcinski, i Vatroslav Jagi} zastu-
pali tezu da je Kriàni} iz idealisti~kih panslavenskih pobuda otpo~eo svoju ak-
ciju, a Ferdo [i{i} nagla{avao njegovu dvostruku ideju vodilju da sprovede uni-
ju i suzbije {izmu, uz ~istu slovensku ambiciju, Nikola [kerovi} u Kriàni}u
vidi kao “jednog religioznog zanesenjaka, jednog obi~nog fanati~nog, neurav-
noteènog misionara i sluìtelja ideje o uvo|enju pravoslavne ruske crkve pod
vlast rimskog pape.” (str. 58.) I Nikola Radoj~i}, Ivan Mil~evi} i Petar Grgec
smatrali su da su Kriàni}evi osnovni motivi koncentrisani u prozelitskom mi-
sionarstvu, posebno u ra~unici da bi ideja o sveslovenskoj uzajamnosti mogla
dovesti do crkvenog jedinstva pod papskim patronatom. “[kerovi} je, dalje,
odricao Kriàni}u bilo kakav slavenski osje}aj, jer je bio duhovno otu|en od
Slavenstva, i oslikavao ga kao isklju~ivog fanatika papinske premo}i u hri{}an-
stvu. Kriàni}evu mr`nju prema Nemcima ograni~avao je na nema~ki severni
protestantski deo, dakle, predstavljao je kao “~isto religioznu, nenacionalnu
mr`nju. Mrzio je protestante kao protivnike Rima.” (str. 58.)
Kriàni} nije sastavio ni godinu dana u ruskoj carskoj slu`bi, a ve} je po-
~etkom 1661. godine proteran u Sibir, gde je proveo petnaest godina. “Pravi raz-
log nikada nije otkriven, ali su verovatno ruske vlasti otkrile njegov pravi iden-
titet vatikanskog misionara, pa su ga poslali u Sibir da malo ohladi svoj àr uni-
jatske misije, protiv koje se Rusija jedva odbranila u ratovima s Poljskom.” (str.
59.) Njegovo misionarstvo nije dalo nikakve rezultate. “Kako isti~e J. [idak, J.
Kriàni} je ostao “svom narodu” nepoznat sve do 1869. godine, kada ga je Ivan
Kukuljevi} “ponovo vratio njegovoj domovini”. Tek na Po~etku HH veka Kri-
àni}eve ideje, kojima su se odu{evljavali bra}a Radi}, unesene su u hrvatski
politi~ki ìvot... Epizodnoj i u samoj Rusiji nepoznatoj li~nosti, hrvatska histo-
riografija je, naknadno, posle 150 godina od njegove smrti, dala neprimereni
zna~aj koji ona u stvarnosti nije imala.” (str. 59.)
b) Dokazi iz katoli~kih izvora o nepobitnoj
autohtonosti zapadnih Srba
Za tvrdnju da su Srbi u XIV i XV veku ìveli kao autohton narod na pro-
storima dana{nje Hrvatske, Srpske Krajine, Bosne i Hercegovine, dakle, dale-
ko pre austrijskog formiranja Vojne granice i dodatnog masovnog naseljavanja
srpskog stanovni{tva, @uti} potvrdu nalazi i u knjizi rimokatoli~kog sve{teni-
ka Manojla Sladovi}a “Povjesti biskupija senjske i modru{ke ili krbavske, ob-
javljenoj u Trstu 1856. godine. Prema Sladovi}u, u vreme vladavine kralja Sig-
munda (1387-1437) “nalazimo mnoge Srbe u stranah krbavskih imenito uz
Uru u sada{njoj srbskoj (Srb) satniji od trome|e pa uz granicu bosansku, a i po
Lici, pa~e i oko Senja.” (str. 60.) U celoj Mleta~koj krajini ìvelo je isklju~ivo
srpsko stanovni{tvo. “Srbi zapadnih delova Balkana”, kako nastavlja @uti},
“koji su uglavnom predstavljali stanovni{tvo tih predela, bili su pod verskim
pritiskom rimokatoli~kih misionara koji su nastojali da ih prevedu u rimokato-
licizam. U Vatikanu su znali da treba izvr{iti duhovnu pripremu u cilju ute{ne
69
“duhovne ètve isto~ne njive pravoslavne”. Srbi u Hrvatskoj, Slavoniji, Dalma-
ciji, Vojnoj krajini, Vojvodini sa Baranjom, Bosni i Hercegovini, pa i u samoj
Srbiji, bili su, u razdoblju od XV do kraja XVIII veka, pod intenzivnim proze-
litskim pritiskom rimokatoli~kih redovnika, koji su ih nastojali udaljiti od pra-
voslavlja i “privesti pravoj veri”... O rimokatoli~kom prozelitizmu nad Srbima
postoje brojna dostupna dokumentovana svedo~anstva, pa ~ak i ona vatikanske
provenijencije. Ve} od po~etka XV veka mleta~ka vlada je nastojala da zatre
pravoslavlje na prostorima Dalmacije. U “Spisima” Nikodima Mila{a navode
se brojni primeri (po~ev{i od 1412.) zabrane pravoslavnih obreda pod pretnjom
kazne, ru{enja i oduzimanja pravoslavnih bogomolja, proterivanja pravoslav-
nog sve{tenstva, obra}anja u rimokatolicizam.” (str. 60-61.) Na udaru su se na-
{li barski i bokokotorski Srbi. “U pismu barskom nadbiskupu Tomi, od 1. de-
cembra 1600., papa Kliment VIII isti~e kao prioritetan zadatak u barskoj nad-
biskupiji prozelitski rad na uniji me|u pravoslavnim Srbima. Papa Urban VIII
(1623-1644) obnovio je Ilirski kolegij, koji je ranije osnovao Grgur XIII (1572-
1585). Isklju~ivi zadatak ilirskih kolegija bio je da {koluju kadar za misionar-
ske zadatke na Balkanu, s ciljem pro{irenja rimokatoli~ke crkvene jurisdikcije
nad srpskim pravoslavnim zemljama.” (str. 61.)
8. Prozelitski nasrtaji i nasilno unija}enje
Na osnovu knjige Marka Ja~ova “Spisi tajnog vatikanskog arhiva XVI-
–XVIII veka, objavljene u Beogradu 1983. godine, @uti}, uz konsultovanje pa-
ralelnih i me|usobno saglasnih izvora, iznosi konkretne podatke: “Godine
1629. kotorski biskup Vi}entije Bu}a hvalio je aktivnost fra Serafina na polju
unija}enja srpskog ìvlja. U izve{taju od 12. juna 1637. Vi}entije Bu}a javlja
da je oko 7.000 pravoslavnih Pa{trovi}a prevedeno u rimokatoli~ku veru. U
tom izve{taju se pominje da u Lu{tici, Krtolama i Lje{evi}ima ìvi oko 2.000
pravoslavnih Srba. Biskup o~ekuje da }e i njih uskoro prevesti u rimokatoli~-
ku veru. U pismu Ludoviku Ludovisiju, kardinalu Kongregacije za propagan-
du vere, Karlo Karafa, biskup iz Anversa i papski nuncij kod austrijskog cara
Ferdinanda II, pi{e 16. aprila 1627. {ta bi sve trebalo uraditi da bi se za Rim ve-
zali pravoslavni Srbi u Hrvatskoj i Slavoniji. Kardinal Bernardin Spada referi-
sao je na sednici Kongregacije za propagandu vere, 1636. godine, da je srpski
narod Pa{trovi}a spreman da pre|e na uniju pod uslovom da zadrì pravoslav-
ne crkvene obrede. Kongregacija je takve zahteve prihvatila. U odluci Kongre-
gacije istaknuta je i uloga predstavnika Venecije, providura kotorskog, koji je
{irio imperijalnu mleta~ko-vatikansku vlast u srpskim krajevima. Potrebno je
ista}i da su rimokatoli~ki misionari u svom prozelitskom radu redovno isticali
da je su{tina razlike izme|u rimokatolicizma i pravoslavlja samo u razli~itim
obredima (ritualima), a ne u dogmatima, odnosno u bitnim duhovnim sadrà-
jima i doìvljajima (ose}ajima) hri{}anske vere. Radi toga, rimokatoli~ki misi-
onari su “velikodu{no” dozvoljavali preobra}enim unionistima zadràvanje
pravoslavnih obreda, a nikako svetih dogmata sedam vaseljenskih sabora i hri-
{}anskih (pravoslavnih) ose}aja duhovnosti. Misionar Fran~esko Leonardis
70
uputio je 1641. godine Kongregaciji za propagandu vere izve{taj o tome kako
bi trebalo sprovoditi unija}enje Srba u Zeti, Boki i na podru~ju dana{nje Alba-
nije.” (str. 62.) Od prefekta te kongregacije pismom od 16. novembra 1661. za-
darski nadbiskup Teodosije zahteva “preduzimanje rigoroznih mera protiv “{i-
zmati~kih Morlaka” (Srba iz Kninske krajine, Bukovice i Ravnih kotara) kako bi
se oni preveli na uniju. Dakle, u pravoslavnim krajevima Balkana Vatikan je upor-
no sprovodio prozelitsku misiju nad pravoslavnim “{izmaticima”.” (str. 63.)
O tome @uti} dalje iznosi mno{tvo verodostojnih podataka. Tako ninski bi-
skup izve{tava pismom od 5. oktobra 1680. godine, “da u mnogim mestima
ninske biskupije ìve pravoslavni Srbi. Biskup izraàva èlju da Rim po{alje
misionare da rade na njihovom unija}enju. Naro~ito isti~e da u selu Budinu
“stanuje najgori {izmati~ki narod”. U izve{taju iz aprila 1693. biskup Nina \or-
|e Par~i} navodi da na teritoriji ninske biskupije ìvi 5.486 rimokatolika i 7.363
pravoslavnih Srba. Rimokatolicima sluì 21 sve{tenik dok pravoslavci imaju
svega 15 sve{tenika. Biskup Par~i} aktivno radi na unija}enju pravoslavnih Sr-
ba obu~avaju}i ih u veri i “istinitom katoli~kom u~enju”. Zahvaljuju}i bisku-
povoj revnosti “stanovnici sela Poli~nik” odrekli su se “{izmati~kih gre{aka”,
tj. pravoslavne vere i primili “katoli~ku rimsku veru”. Od vremena Velikog
be~kog rata, koji je vo|en izme|u Turske i Austrije (1683-1699), odnosno od
pripojenja Like, Korduna, Banije, Slavonije, Srema i Ba~ke katoli~koj austrij-
skoj carevini, nastupa faza izuzetno poja~ane rimokatoli~ke misionarske aktiv-
nosti na podru~jima naseljenim pravoslavnim Srbima. Od tih vremena, odno-
sno od kardinala Koloni}a koji je prekr{tavao Srbe dana{nje Baranje i Slavo-
nije, i popa Mesi}a koji je bio zaduèn za pravoslavno-muslimansko stanovni-
{tvo Like i {ire Krajine, misionari, prvenstveno franjevci i jezuiti, od srpskih
“{izmatika” stvaraju rimokatoli~ke prekr{tenike (konvertite) koji vremenom
postaju Hrvati. U odvra}anju Srba od pravoslavne i prevo|enju u rimokatoli~-
ku veru naro~ito se isticao arhi|akon, biskupski vikar i papin apostolski dele-
gat, pop Marko Mesi}. Odmah po oslobo|enju Like i Krbave od Turaka, on je
preveo dobar broj srpskih muhamedanskih i pravoslavnih porodica na rimoka-
toli~ku veru. Mesi} je na rimokatolizicam preveo najvi{e porodica u selima ko-
ja su Srbi osnivali s jedne i druge strane Velebita... Na tom podru~ju najvi{e je
pokatoli~eno Srba zbog jakog uticaja ba{kih (karloba{kih) kapucina... Po{to je
na predlog senjskog biskupa Brajkovi}a postavljen 22. septembra 1702. za
glavnog vojnog komandanta nad celom Likom i Krbavom i naimenovan bi-
skupskim namesnikom za obe crkve, Mesi} je preduzimao sve mogu}e da Sr-
be prevede u Rimsku crkvu, milom ili silom. Po slobodnoj volji delio je paro-
hije, smenjivao rimokatoli~ke ali i pravoslavne sve{tenike po parohijama. Bo-
lju zemlju oduzimao je pravoslavnim i davao pokatoli~enim Srbima. Uz to je
pravoslavne Srbe naterivao da od svoje zemlje pla}aju desetinu rimokatoli~kim
sve{tenicima. U cilju {to uspe{nijeg unija}enja i porimokatoli~avanja srpskog
naroda, svetovne i duhovne vlasti Austrijske carevine nisu dozvoljavale da se
za Liku osnuje pravoslavni episkopat, bez obzira {to je patrijarh Arsenije âr-
nojevi} dobio 1690/91. privilegije za pravoslavnu crkvu na teritoriji austrijske
71
monarhije. Vlasti su radile na tome da crkvenu upravu nad svim Srbima u Li-
ci i Krbavi vr{i mar~anski unijatski vladika. Takvo stanje je potrajalo sve do
1707. godine, kada je pravoslavni mitropolit Atanasije Ljubojevi} dobio carsku
potvrdu za vladiku u Lici i Krbavi. Me|utim, i za vreme vladike Ljubojevi}a,
koji je bio episkop nad svim Srbima Like, Krbave i Gacke do smrti 1712. go-
dine, vr{ena su i dalje verska nasilja nad srpskim narodom zbog prevo|enja na
uniju i rimokatolicizam.” (str. 64-66.)
Srbi koji su ìveli izme|u Drave i Dunava masovno su prevo|eni na uni-
ju 1690. godine, a tim poslom je rukovodio carski i kraljevski komesar Tulije
Miljio. On je ve} 1689. “predao sve “{izmatike” “~asnim ocima misionarima”,
isusovcima iz Pe~uja, da ih pou~avaju u katoli~koj veri. Isusovci su zadatak
svoje “apostolske du`nosti” valjano ispunjavali uvode}i pravoslavce u pozna-
vanje jedne iste ve~ne istine katoli~ke i apostolske pod jednim vidljivim i istim
vrhovnim i sveop{tim rimskim pontifeksom – glavom svih vernih u svetu”.
“[izmatici” su pred jezuitima obe}ali papi da }e mu se u svemu najsmernije
pot~injavati.” (str. 66.) Ceremonijal zaklinjanja odràn je 18. januara 1690. i
ozna~io je prelazak mno{tva baranjskih i slavonskih Srba sa pravoslavlja na
uniju. “Zakletva o prelazu na uniju automatski se, preko op{tinskih izaslanika,
pro{irivala i na sve pojedine “veoma mnogobrojne crkvene i svetovne {izma-
tike” koji su ìveli izme|u Dunava i Drave. Time su svi Srbi – pravoslavci sa
tog podru~ja morali biti sjedinjeni sa Rimskom crkvom.” (66-67.) Po svemu
sude}i, “unija je predstavljala vrlo efikasan oblik prevo|enja pravoslavnih u ri-
mokatolicizam. Svaki pripadnik nove unijatske (grkokatoli~ke) veroispovesti
morao je poloìti zakletvu, tzv. “srpsku formulu”, za ispovedanje vere prilikom
prelaska na uniju.” (str. 67.) Kardinal Koloni} je kao ugarski primas, po car-
skom i vatikanskom ovla{}enju, li~no nadzirao prozelitske aktivnosti u Bara-
nji, Slavoniji, Ba~koj, Sremu i Banatu. On je kao rukovodilac Dvorske komi-
sije za ure|enje imovinskih odnosa, osnovane jo{ 1688. godine, “posle zaklju-
~enja Karlova~kog mira pokazao da borba za unija}enje Srba ne}e prestati upr-
kos dobijenim privilegijama. Koloni} je u jednom pismu èstoko napao patri-
jarha Arsenija III koji je zabranio pounija}enim Grcima i Rusima u Budimu i
Pe{ti da se mole za rimskog papu. On je o{tro opomenuo patrijarha da to vi{e
ne ~ini, da se ne me{a vi{e u njegovu nadle`nost, ve} da popravlja svoje “|a-
voljske pristalice”. Patrijarha je nazvao uznemiriteljem i otima~em tu|eg dobra
i optuìo ga da radi protiv Boga i austrijskog cara. Za austrijske vlasti i katoli~ku
hijerarhiju Srbi “do{ljaci” su neprijatelji rimokatoli~ke veroispovesti.” (str. 69.)
a) Oruàne pobune protiv unijatske napasti
Vrhunac prozelitskih nasrtaja dostignut je izme|u 1699. i 1703. godine,
kad je austrijski car Leopold I, otvoreno pogaziv{i privilegije koje je prethod-
no dao Srbima, nare|ivao da se u gradovima, poput Pe~uja, pravoslavci nasil-
no pokatoli~e ili proteraju s podru~ja grada i ~ak iz gradskih predgra|a. Patri-
jarhu je poku{ao 1701. versku nadle`nost ograni~iti isklju~ivo na Sent Andre-
ju, zabranjuju}i mu kanonske vizitacije. “Po~etkom decembra 1703. kardinal
72
Koloni} je pisao papi Klimentu XI kako radi na tome da pridobije srpskog pa-
trijarha da primi uniju zajedno sa vi{e od 60.000 Srba koji su pre{li u Ugarsku.
Veliki pritisak koji su austrijske dikasterije i prozelitska propaganda vr{ili na
srpski narod, po~eo je naglo popu{tati od trenutka kad je u Ugarskoj izbio usta-
nak pod vodstvom Franje II Rakocija. Austrija je nameravala da iskoristi Srbe
protiv ustanika, pa je stoga morala promeniti svoje dotada{nje neprijateljsko
drànje prema patrijarhu Arseniju III, srpskom narodu i njegovim privilegija-
ma. Posle jenjavanja Rakocijevog ustanka, prozelitska aktivnost protiv Srba
nastavljena je novim intenzitetom.” (str. 70.) Tada je do{lo do ponovnog ras-
plamsavanja prozelitizma u Baniji i Vara`dinskom generalatu, kome je li~ni
pe~at dao mar~anski unijatski episkop Rafailo Markovi}. “Ranije su zagreba~-
ki biskupi sve ~inili kako bi izazvali rascep izme|u mar~anskih episkopa i na-
roda, pa je tako iskori{}ena i neuspela “zavera” Zrinskih i Frankopana protiv
cara Leopolda I da, zbog navedenih veza s njima, kao nepouzdan bude optu-
èn i mar~anski srpski episkop Gavrilo Mijaki}, koji je 1670. zba~en s poloà-
ja i odveden u ve~ito suànjstvo, a na njegovo mesto u Mar~u od tada su do-
vo|eni episkopi verni uniji i zagreba~kim biskupima, budu}i da su i dolazili iz
njihovih jezuitskih sjemeni{ta. Zagreba~ki biskup Stefan Sami{evi} javio je 29.
avgusta 1700. Kongregaciji koncila da su mnogi Srbi, koji ìve na teritoriji za-
greba~ke biskupije, primili rimokatoli~ku veru.” (str. 70-71.)
Slu~aj Mar~anske srpske pravoslavne episkopije i njenog nasilnog unija-
}enja verovatno je najupe~atljiviji kao ilustracija zlo~ina~kih zamisli i postupa-
ka vatikanskih kreatora i zagreba~kih prozelitskih izvr{ilaca, kao i njihovih po-
slu{nika iz srpskih redova, odnaro|enih i spremnih na gaènje interesa sopstve-
nog naroda zarad li~nih ambicija. “Takva nastojanja episkopa bliskih zagreba~-
kom kaptolu dovodila su do otpora kalu|era i Srba kraji{nika, pa je 1672. go-
dine do{lo do pobune koja je ugu{ena upotrebom vojne sile. Nova pobuna ka-
lu|era i Srba izbila je 1715. godine, kada je i upu}ena predstavka caru u kojoj
su narodni prvaci izjavili da ne}e trpeti unijatske episkope niti }e primati kalu-
|ere koje oni rukopoloè. Kraji{koj deputaciji, koja je bila u Be~u, prenet je ca-
rev stav da pored unijatskog vladike ne moè biti ni govora o pravoslavnom
episkopu u Mar~i. Narodne pobune su se ~esto ponavljale sve do trenutka ka-
da je 1734. godine postavljen pravoslavni episkop Simeon Filipovi}. Me|utim,
u manastiru su i dalje sluìli unijatski kalu|eri. Uskoro je papa opet postavio
unijatskog episkopa Silvestra Ivanovi}a, {to je izazvalo nove pobune sve{ten-
stva i kraji{nika koji su traìli Mar~u za svog pravoslavnog episkopa, pa je Iva-
novi} morao da beì u Zagreb. Ipak je 1738. godine u Be~u doneta odluka da
se Mar~a oduzme od pravoslavnih i preda vlastima zagreba~kog biskupa. Ta-
kva odluka je razbesnela narod, koji je 1739. godine zapalio manastir... Pod uti-
cajem rimokatoli~ke hijerarhije, tokom 1753. u Ilirskoj dvorskoj deputaciji u
Be~u izra|en je poseban elaborat o sprovo|enju unije, prema kome je srpskom
sve{tenstvu trebalo zabraniti da spre~ava prelazak svojih vernika na uniju.
Sprovo|enje takve politike u Vara`dinskom generalatu povereno je generalu
Benvenutu Petaciju, koji je od Srba traìo da kao svog episkopa priznaju uni-
73
jatskog sve{tenika Gavrila Palkovi}a. Po{to su Srbi takve zahteve odbili, Peta-
ci je sa vojskom u{ao u Mar~u i predao je unijatima. Pri tom je Srbima saop-
{tio dekret carice Marije Terezije, u kom je zapre}eno gubitkom glave svakom
ko se usprotivi predaji Mar~e unijatima. Petaci je vi{e srpskih crkava zatvorio,
a sve{tenike zlostavljao i proterivao. Kad je uz to 1754. do{lo do velikog ogra-
ni~avanja kraji{kih prava, uvo|enjem novog ure|enja Krajine, kao i do nasil-
nog instaliranja episkopa Palkovi}a u Mar~u, narodno ogor~enje je prevr{ilo
meru, pa je po~etkom 1755. do{lo do Severinske bune. Po{to je ova kraji{ka
buna ugu{ena, be~ki dvor je srpske vojne i crkvene stare{ine primorao da se i
formalno zauvek odreknu manastira Mar~e. Oni su to u~inili ali pod uslovom da
unijati budu proterani iz naroda, kome treba osigurati miran opstanak u njegovoj
staroj pravoslavnoj veri, a {to se ti~e Mar~e, neka je carica preda rimokatolicima,
a nikako unijatima. Ovaj poslednji uslov bio je prihva}en, pa je manastir Mar-
~a, umesto unijatima, predat katoli~kom mona{kom redu pijarista.” (str. 72.)
Me|utim, ova pobeda pravoslavnih Srba nad unijatskom napa{}u nije mo-
gla biti definitivna, s obzirom da se prozelitski pritisak nastavljao, a rimokato-
lici nisu hteli da se tako lako odreknu ovog podmuklog sredstva prikrivenog
pokatoli~avanja. “Naime, 1777. godine u neposrednoj blizini Generalata, u
Krièvcima, otvorena je unijatska episkopija na ~elu sa Vasilijem Boì~kovi-
}em. Tokom vremena ona je pounijatila deo Srba oko Krièvaca. Ta unijatska
episkopija dobila je 1777. godine feudalni posed ~ak u Sremu ([idsko vlaste-
linstvo), iako u njemu nije bilo nijednog unijata. Rimokatoli~ka hijerarhija, i
njoj odana carica Marija Terezija, o~ekivala je da }e time ugroziti srce pravo-
slavne crkve, sremsku arhidijecezu, ali unijatsko jezgro, koje je upu}eno iz Kri-
èvaca u [id, nije uspelo da tu stvori duhovno stado pokatoli~enjem Srba, pa
episkopu nije preostalo drugo nego da 1803. na svoje vlastelinstvo dovede ra-
nije pounija}ene Rusine iz Ba~ke. Tokom XIX i XX veka, unijatska Krièva~-
ka episkopija u potpunosti je preuzela jurisdikciju nad unijatima celokupnog
Balkana.” (str. 73.)
Sli~na je sudbina Srbe zadesila i pod mleta~kom vla{}u u dalmatinskom i
bokokotorskom primorju, gde su tako|e Vatikan i Venecija sinhronizovano de-
lovali u cilju pokatoli~avanja. “Kongregacija za propagandu vere onemogu}a-
vala je, preko svojih prozelitskih emisara, opstanak pravoslavnih Srba u dalma-
tinskom zale|u. Splitski nadbiskup Stefan Kozmi u septembru 1685. nagla{a-
va zna~aj osvajanja turskog teritorija zbog prevo|enja u rimokatoli~ku veru
onih koji ispovedaju pravoslavlje. Osvajanjem Knina, oko 3.000 pravoslavnih
Srba postali su podanici Venecije. Nadbiskup Kozmi je smatrao da bi oni lako
prihvatili rimokatoli~ku veru da nije njihovih sve{tenika. Me|utim, o~ekivao
je da }e i sam njihov dolazak na mleta~ku teritoriju zna~iti “veliki korak ka
obra}anju njihovom u krilo rimokatoli~ke crkve”. Nadbiskup Kozmi je prepo-
ru~ivao da se krajnje obazrivo, “mudro{}u biskupa”, izvodi “obra}anje” pravo-
slavnih Srba u rimokatolicizam. U julu 1688. zadarski nadbiskup Evan|elista
Parcagi traì od Kongregacije za propagandu vere da se po{alju misionari koji
}e obu~avati u rimokatoli~koj veri oko 10.000 novih doseljenika na teritoriji
74
zadarske nadbiskupije. Nadbiskup zadarski Viktor redovno je dostavljao Kon-
gregaciji iscrpne informacije o pravoslavnim Srbima.” (str. 73.) Dana 9. avgu-
sta 1692. on izve{tava pretpostavljene o novoj masi pravoslavnih Srba, koji su
pristigli u okolinu Zadra. “Nadbiskup Viktor je nastojao da spre~i “{izmatike”
da podiù svoje “pogane” bogomolje. On izve{tava da je prona{ao samo dve
crkve, i to jednu u gradu Zadru i drugu u jednom selu, dok su tre}u, u Zemu-
niku, “na brzinu hteli podi}i”. Tu crkvu u Zemuniku je, uz pomo} “vrhovnog
gospodara” Dolfina, nastojao po svaku cenu sru{iti. Nadbiskup Viktor se nadao
da }e uskoro videti “sav ovaj svet (srpski) u krilu svete crkve”. Najvi{e su mu
smetali kalu|eri “koji su podràvali {izmu”. U rimskim crkvama se verovalo
da ti isti ljudi slu{aju mise rimskih sve{tenika i ~ak dozvoljavaju svojim de~a-
cima da od katoli~kih paroha u~e prve osnove “svete rimske vere”. O na~inu
tog kulturnoverskog prevo|enja “{izmatika” na rimsku veru” (str. 74.), nadbi-
skup Viktor se izja{njava, preporu~uju}i ljubaznost, lep postupak, prijatnost
u~enja, kako bi se obrlatili sirovi gor{taci, priprosti i naivni.
b) “Katoli~ka nacija”” Vi}entija Zmajevi}a
Da bi versko obrazovanje dotad pravoslavnih Srba bilo {to uspe{nije, nad-
biskup Viktor je naloìo prevo|enje trentinskog katehizisa na srpski jezik, ka-
ko bi se lak{e obu~avali ùpnici. Kad je knjiga prevedena, njenu upotrebu je
odobrio zadarski inkvizitor. Kako nagla{ava Nikola @uti}, “o~ito je da Hrvata
nije ni bilo na podru~ju dalmatinskog zale|a i da su oni vremenom stvarani, na
tom podru~ju, od pounija}enih i pokatoli~enih Srba.” (str. 74.) Makarski biskup
Nikola Bjankovi}, u pismu od maja 1707. godine, hvali se kako je mnoge {i-
zmatike preveo u katoli~anstvo i krstio turske porodice, a potom se 1720. go-
dine àli kako se na podru~je makarske biskupije doselilo oko hiljadu pravo-
slavnih Srba iz Hercegovine i Crne Gore. Barski nadbiskup i primas Srbije, Vi-
}entije Zmajevi}, bio je u prvoj polovini osamnaestog veka “provodnik i inspi-
rator tada{nje politike Vatikana na Balkanu i, kao otpadnik od Srpstva, veliki
protivnik Srba i “{izmati~kog” pravoslavlja. Ose}anje verske pripadnosti nad-
ja~alo je kod njega tradiciju o njegovom srpskom poreklu. Saznanje da pripa-
da narodu koji je, prema njegovom tuma~enju, “ostao u zabludi {izme i jeresi”,
s vremenom je za njega postalo veliko optere}enje. Pate}i zbog toga {to svi Sr-
bi ne ispovedaju rimokatoli~ku veru, on ih je nazivao najpogrdnijim imenima.
Zapanjuju}a je bila njegova mr`nja prema narodu iz kog je poticao. O Zmaje-
vi}evim akcijama protiv pravoslavlja i Srpstva svedo~e dokumenta vatikan-
skog porekla. Jo{ dok je bio opat u Perastu, 28. avgusta 1695. godine, izvestio
je Kongregaciju za propagandu vere o opasnosti od prodiranja pravoslavnih Sr-
ba u Boku Kotorsku.” (str. 75.) Kasnije je uporno denuncirao mleta~kim vla-
stima dalmatinskog pravoslavnog episkopa Stefana Ljubibrati}a kao rimokato-
li~kog neprijatelja, zahtevaju}i da se vladika protera. “Godine 1720. Zmajevi}
je poslao u Veneciju svoje “Ogledalo istine” koje je vrvelo uvredama na ra~un
srpskog naroda i njegove crkve... Smatraju}i da je Dalmacija zaraèna dola-
skom srpskog naroda, Zmajevi} je i na ovaj na~in èleo da pravoslavne Srbe i
75
njihove sve{tenike “urazumi da se razuvere u svojoj prevari i prime rimokato-
li~ku veru”. U tom svom delu Zmajevi} veli~a Dubrova~ku republiku zato {to
na svojoj teritoriji nije dozvolila boravak onome ko nije katolik.” (str. 76-77.)
U tom spisu Zmajevi} za stare Srbe pi{e da su “narod surov i krvolo~an, mra-
~an od ro|enja i divlji.” (str. 77.) Zato se zalagao da se {to pre iz srpskog naro-
da udalje pravoslavni sve{tenici i kalu|eri, kao seja~i jereti~kog otrova, kako
bi se narod pokorio i priklonio katoli~anstvu. Godine 1721. Zmajevi} je napi-
sao “Dijalog izme|u Srbina i katolika”, za koji Marko Ja~ov tvrdi da je “prvi
izri~it poku{aj jednog rimokatoli~kog crkvenog velikodostojnika da se pravo-
slavlje identifikuje sa Srpstvom, a Srbi-katolici da se li{e njihovog nacionalnog
imena”. Po{to je pokatoli~ene Srbe hteo da odvoji od sopstvenog, a nije mogao
da ih priklju~i drugom narodu, Zmajevi} je poku{ao da ih katolicizmom naci-
onalno opredeli. Jedino se na taj na~in moè objasniti njegova “katoli~ka naci-
ja”, koju vi{e puta pominje u svojim spisima. Dakle, u to vreme nije vr{eno pre-
vo|enje Srba-katolika u hrvatstvo (jer hrvatsko ime nije bilo ra{ireno), koje je
postalo obavezno u kasnijim vremenima stvaranja i {irenja hrvatske nacije (u
drugoj polovini XIX i tokom XX veka).” (str. 77-78.)
Kasnije, kad je ve} slu`bovao kao zadarski nadbiskup, Vi}entije Zmajevi},
24. aprila 1741. godine, izve{tava Rim o svojoj borbi protiv pravoslavlja i po-
katoli~avanju Srba, koje je vr{io kao apostolski vizitator Srbije. Na osnovu raz-
govora sa srpskim pravoslavnim episkopima i kalu|erima, on zaklju~uje: “Mo-
gao sam primetiti ogromno mno{tvo jereti~kih gre{aka koje te ìvotinje neka-
`njeno propovedaju u Turskoj. Po{to sam preme{ten u ovu crkvu, na{ao sam
da su u mojoj dijecezi, i mnogo vi{e u okolnim dijecezama Nina, [ibenika i
Skradina, mnogobrojni Srbi uz pomo} svojih paroha dràni kao dobri pravo-
slavci. Prou~io sam njihove dogme i na{ao sam da su u svemu jednake onima
koje se ispovedaju u Srbiji na sramotu rimske vere. Da bih odstranio tu zarazu
od latinskih katolika, morao sam u toku 28 godina da revnosno radim glasom
i perom i svim ostalim oru`jem, koje sam poznavao kao najkorisnije, da bih
ugu{io zlo i da bih istinom ~injenica osvetlio uzvi{eni vladarev um, uvek ne-
prijateljski prema onim dogmama koje su {tetne za katoli~ku veru. îni mi se
da je dobri Bog blagoslovio moj prete{ki i neizmerni trud, jer videh pre izve-
snog vremena kako je vrhovnim dekretom isteran iz Dalmacije la`ni episkop
srpski (S. Ljubibrati} – N. @.), sru{ena njegova ku`na katedra, i sada je novim
zlatnim dekretom, dostojnim pobo`nog i katoli~kog vladara, sam srpski kler
pot~injen time {to je u stalnoj zavisnosti od jurisdikcije latinskih biskupa. Pri-
log je kopija dekreta koji je po nalogu presvetlog senata izradila ova najvi{a
vlast Dalmacije. âst mi je da ga pokorno prenesem va{im uzoritostima kao
slavni trofej katoli~ke vere i znameniti znak najvi{e mleta~ke pobo`nosti.” (str.
78-79.) îtav je niz pojedina~nih podataka o zabranama mleta~ke vlasti da pra-
voslavni sve{tenici obavljaju verske obrede, kao i insistiranjima katoli~kih pre-
lata i ùpnika da se pravoslavlje potpuno suzbije. Ljubibrati} je proteran iz mle-
ta~ke Dalmacije, s obrazloènjem da ga je za episkopa hirotonisao srpski patri-
jarh.
76
c) Ilirska obuka katoli~kog klera
Papa Benedikt XIV predsedavao je sednicom Kongregacije za propagan-
du vere od 16. septembra 1742. godine, na kojoj se raspravljalo o pokatoli~a-
vanju dalmatinskih Srba. “U “Velikom zapisniku” navedena je “revnosna pa-
`nja” zadarskog nadbiskupa nad kretanjem i pona{anjem Srba i kod izbora li~-
nosti na mesto ~elnika ninske crkve “u ~ijoj se biskupiji nalaze mnogobrojni
Srbi”. Zadarski nadbiskup je posebno nastojao da premesti “{izmati~kog srp-
skog biskupa” koji je bio zavisan od pe}kog patrijarha. Zadarski nadbiskup je,
zbog brèg i lak{eg prekr{tavanja Srba, osnovao seminar na kojem su se izu-
~avali “ilirski” (srpski) knjièvni jezik i nauke potrebne njegovoj prozelitskoj
slu`bi. Odre|eno je da se novi seminar u Zadru nazove “ilirski”, jer je trebalo
da pitomci budu “Iliri po narodnosti” (Slaveni, odnosno Srbi). Pitomci, budu}i
ilirski (slavenski) rimokatoli~ki sve{tenici, trebalo je da propovedaju na “ilir-
skom” jeziku “sve ono {to je potrebno da sa~uvaju katoli~ku veru me|u kato-
licima, i da je {ire me|u Turcima (Srbima islamske vere), i “{izmaticima” (Sr-
bima pravoslavne vere), koji ne znaju nijedan drugi jezik. Takvi “ilirski” kato-
li~ki sve{tenici bili su najprikladniji da se sa rimskom verom ume{aju me}u
“{izmati~ke” Srbe. Na navedenom sastanku, od 16. septembra 1742. u Rimu,
pomenuta je kao vrlo zgodna mera za verski preobraàj Srba “pou~avanje” pi-
tomaca u papskim kolegijima u Loretu, Fermu i u “onom za propagandu u Ri-
mu” Sv. Jeronima. Predvi|eno je osnivanje jedne katedre (kursa) na “ilirskom”
knjièvnom jeziku, “po{to treba svako da se uveri u ovu istinu da }e Srbi radi-
je u~iti od ilirskog (katoli~kog) sve{tenika nego od svojih monaha ili kalu|era,
koji su iz uobi~ajene gr~ke gramzivosti traìli mnogo novca od svojih u~eni-
ka”. Po{to je zalaganjem zadarskog nadbiskupa isteran iz Dalmacije “srpski {i-
zmati~ki biskup” (S. Ljubibrati}), zavisan od pe}kog patrijarha, i po{to je Ve-
necija odlu~ila da spre~i postavljenje (“uvo|enje”) srpskih sve{tenika u Dalma-
ciji, kako bi na taj na~in srpski parosi do{li pod vlast “latinskih episkopa”, Kon-
gregacija za propagandu vere je odlu~ila da prozelitsku aktivnost usmeri ka
pravoslavcima Bosne i Like. Kongregacija je nastojala da odvoji dalmatinske
srpske parohe od “{izmati~kih” srpskih episkopa zavisnih od pe}kog patrijar-
ha. Kongregacija za propagandu vere je odlu~ila da “protiv ove te{ke neprili-
ke” forsira postavljanje unijatskih episkopa umesto pravoslavnih srpskih, i to
na njen tro{ak. Postojala je i bojazan da bi jednog katoli~kog episkopa mogao
naslediti neki “{izmati~ki” episkop uz pomo} “gr~kog novca”. U Vatikanu su
smatrali da treba i rimokatoli~ke episkope prilagoditi da vr{e episkopske obre-
de “po srpskom obredu koji je jednak rusinskom”, odnosno, unijatskom (grko-
katoli~kom). Zbog toga su mnogi rimokatoli~ki sve{tenici, radi lak{eg prekr-
{tavanja Srba, dobijali zadatak da se preobrate u unijatske sve{tenike kako bi
mogli vr{iti obrede po unijatskom modelu.” (str. 80-81.)
~) Pravoslavlje u Dalmaciji pod razli~itim reìmima
Srbi i njihovi pravoslavni sve{tenici su se o~ajni~ki opirali unija}enju i po-
katoli~avanju, a posebno institucionalnoj nadle`nosti latinskih biskupa nad srp-
77
skim parosima, koju je propisivala mleta~ka dràvna vlast. Jedan deo Srba je
ipak podlegao pritiscima i prihvatio obrla}enje na zapadnu hri{}ansku veru, a
1753. godine mleta~ke vlasti su na zahtev zadarskog nadbiskupa Matije Kara-
mana proterale novog srpskog episkopa Simeona Kon~arevi}a iz Dalmacije.
Taj isti Karaman “sastavio je 1744. godine jedan spis protiv pravoslavnih Srba,
a u septembru 1750. inkvizitori su izdali naredbu da srpski sve{tenik moè vr-
{iti parohijsku slu`bu tek posle ispita u kuriji onog biskupa u ~ijoj se biskupiji
nalazi odnosna parohija. Rimokatoli~kim biskupima dato je pravo da svojim
patentima postavljaju parohe u pravoslavnim parohijama. Pravoslavnim sve-
{tenicima je, pod pretnjom tamnice, nov~ane globe ili proterivanja iz dràve,
bilo zabranjeno da sluè bez biskupskih patenata i da bez dozvole nadle`nog
biskupa blagosiljaju me{ovite brakove. Svi pravoslavni parosi i crkveni tutori
bili su obavezni da do~ekuju latinske biskupe prilikom njihovih kanonskih po-
seta.” (str. 82.) Da bi kako tako neutralisala otpor Srba i spre~ila {ire nemire,
mleta~ka vlast je pod striktnom svojom kontrolom u Veneciji 1762. formirala
filadelfijsku pravoslavnu arhiepiskopiju i pod nju podvela sve pravoslavce na
svojoj teritoriji. Verska tolerancija je bila ne{to izraènija pod Napoleonovom
vladavinom, a kad je Austrija preuzela biv{e mleta~ke teritorijalne posede, po-
{lo joj je za rukom i da pravoslavnog dalmatinskog episkopa Venedikta Kralje-
vi}a pounijati, pod pretnjom, 1818. godine, da }e u protivnom biti uklonjen sa
episkopskog trona. U svojoj {irokoj prozelitskoj ofanzivi “austrijski car Franc
I je na predlog unijatskog mitropolita u P{emislu imenovao misionare unije u
Dalmaciji: kanonika Aleksija Stupnickog, prefekta gr~ko-katoli~kog seminara
u Lavovu Jakova Cerovskog i katihetu gimnazije u êrnovicu Vasilija Terilec-
kog. Njima je car naredio da moraju dràti u tajnosti cilj svoje misije, i odmah
pustiti bradu, kako ne bi pobudili podozrenje pravoslavnih u Dalmaciji. Kano-
nik Stupnicki postavljen je u isto vreme za rektora novoosnovanog seminara u
[ibeniku. U prole}e 1820. ovi su misionari stigli u Zadar i tu su se stali udva-
rati pravoslavnima, ~itati liturgiju u pravoslavnoj crkvi i u njoj pevati, nastoje-
}i da steknu simpatije pravoslavnih vernika. Drugi poku{aj unije izvo|en je
1832. i 1835. godine, posebno u Drni{u i u ne{to manjem obimu u Vrlici. Po-
sle brojnih uspelih prozelitskih akcija, na prostoru Dalmacije je ostao relativno
mali broj pravoslavnih Srba. Odre|en broj je zadrào srpsko ime, ali je u ver-
skom pogledu pripadao rimokatolicizmu. Prema statisti~kim podacima za po-
pis od 1880. godine, od 476.000 stanovnika, pravoslavnih je bilo 79.000. Pre-
ma popisu sprovedenom 1900. godine, od ukupno 593.000 stanovnika pravo-
slavnih je bilo 96.000.” (str. 84.)
Kad je tako posao verskog preobra}enja na katoli~anstvo zavr{en, Vatikan
je po~eo da podupire izdavanje knjiga ~iji su autori, poput Krunoslava Draga-
novi}a ili Mileta Bogovi}a, iznosili tezu da je zapravo Srpska pravoslavna cr-
kva vekovima vodila akciju prisilnog prevo|enja Hrvata katolika na pravosla-
vlje {irom Bosne i Hercegovine, mada je op{tepoznata istorijska ~injenica da
pravoslavci pod turskom vla{}u nikada nisu provodili bilo kakvu misionarsku
delatnost. “Zajedno sa K. Draganovi}em radio je celi tim ideologa usta{tva i
78
istori~ara NDH koji su imali zadatak da svojim radovima pro{ire rimokatolici-
zam i hrvatstvo do Drine, Boke i Srema. Uz pomo} Vatikana stvarane su nove
hrvatske nacionalne osnove {irenjem hrvatstva na bogumile (patarene) i musli-
mane. Nastojale su se utemeljiti teze da su za vreme turske vladavine na islam
pre{li hrvatska vlastela i narod u Bosni, koji su po~etkom XIII veka bili pata-
reni. Tvrdilo se da su Turci okupirali vekovne hrvatske prostore, npr. gradove
Biha} i Banja Luku. Optuìvani su Mle~ani da su pro{irili ime Dalmacije “ko-
ja je do XV veka bila jo{ onako malena kao za Bizantijskog carstva.” Isticano
je da su u “hrvatske krajeve” doseljeni “Vlasi grkoisto~ne vjere”.” (str. 86-87.)
9. Vitezovi} zna~ajniji ideolog od Star~evi}a

@uti} smatra da je Pavao Riter Vitezovi} zna~ajniji ideolog velikohrvatstva
i od samog Ante Star~evi}a, jer je “hrvatstvo lukavo poistovetio sa ilirskom
idejom. Naime, Riter je najzaslu`niji za stavljanje vatikanske ilirske ideje u slu-
`bu stvaranja “Velike Hrvatske”, odnosno {irenja “apostolske” Austrijske care-
vine.” (str. 87.) Iako je poreklom bio Nemac, ro|en u Senju 1652. godine, Ri-
ter Vitezovi} se {kolovao u zagreba~koj jezuitskoj gimnaziji i izrastao u vode-
}eg hrvatskog rimokatoli~kog bojovnika svoga vremena. U vreme austrijsko-
mleta~kog sporenja oko osvojenih dalmatinskih krajeva u drugoj polovini se-
damnaestog veka, “Riter je radio u ime dinasti~kih interesa Habzburgovaca i
zato je upotrebio sve svoje “historijsko znanje” da “znanstvenim argumentima”
dokaè kako Venecija nema pravo na taj deo Hrvatske u ime neke imaginarne
Dalmacije. Riter je Habzburgovce smatrao hrvatskim kraljevima, pa je u ime
Austrije branio jedinstvo hrvatskih zemalja. Proizlazi da je Austriji nasu{no bi-
la potrebna “Velika Hrvatska” zbog pragmati~nog razloga {irenja svojih terito-
rija na jug i istok... Oslobo|enje hri{}anskih krajeva ispod turske vlasti Riter je
osetio kao {ansu da se pokrene ideja o vaspostavljanju Hrvatske koja je tobo-
è prethodno bitisala u srednjem veku pre turskog osvajanja. Trebalo je svetu
staviti do znanja {ta je nekada Hrvatska bila i dokle su joj granice dopirale.
Austrijsku vojnu pobedu nad Turcima trebalo je iskoristiti i na duhovnom pla-
nu (“katoli~ka ètva”), te se Riter 1699. prihvatio spisateljskog posla.” (str. 88.)
[tampao je knjiìcu “Oìvela, odnosno ponovo ro|ena Hrvatska”, na latin-
skom jeziku, obima ~etrdeset strana, na ~ijem se po~etku nalazi la`ni ilirski grb,
na|en na bogumilskim ste}cima unutar bosanskih pravoslavnih grobalja i, iz
kasnijeg vremena, na novcu ma|arskog slavonskog hercega Andra{a Arpadov-
ca. Grb ~ini beli polumesec sa ùtom {estokrakom zvezdom na plavom polju
{tita. “Riter isti~e da je osnovna svrha napisanog dela da objasni ime hrvatsko
i pokaè “{ta je sve Bogom darovano hrvatskoj zemlji”... Glavni Riterov argu-
ment, kojim potvr|uje nekada{nje “ogromno” hrvatsko prostranstvo, koje bi
trebalo ponovo “oìveti” vra}anjem starih granica, je identifikacija Ilirije, od-
nosno Ilira i Slavena. Riter je tu postavio “pravilo” da su nazivi ilirski, slaven-
ski i hrvatski samo tri sinonima za jedan isti pojam, pa je zaklju~io da se Hr-
vatskom ima smatrati sve {to su Rimljani zvali “Ilirikom”, izuzev{i na zapad-
noj strani Retiju i deo Norika, a na jugu Ahaju” i egejska ostrva.” (str. 91.)
79
Tako Riter Vitezovi} dolazi do konstrukcije “celokupne Hrvatske”, koju
potom deli na severnu i ju`nu, pa potom ju`nu na “Belu Hrvatsku” i “Crvenu
Hrvatsku”. Bela bi, po njegovoj projekciji, obuhvatala Primorje, Zagorje, Me-
|ure~je i “Alpsku Hrvatsku”, {to zna~i Kranjsku, Koru{ku i [tajersku. “Crve-
na Hrvatska delila se na Srbiju, Makedoniju, Bugarsku i Trakiju... [i{i} zaklju-
~uje da je Riteru “Ju`na Hrvatska” zemlja svih Ju`nih Slavena (Slovenaca, Sr-
ba, Hrvata i Bugara). “Sjeverna Hrvatska” su po Riteru svi ostali zapadni i is-
to~ni Slaveni (Slovaci, êsi, Poljaci i Rusi). Panslavizam je, dakle, Riteru bio
u stvari pankroatizam u generi~kom smislu; Riter je, naime, polazio s gledi{ta
da je svima Slavenima bilo nekada zajedni~ko ime Hrvati. Riter je dobro znao
da se te sve zemlje, nekada{nje “velike” i “zamrle” Hrvatske, a posle Velikog
be~kog rata “oìvjele Hrvatske”, razlikuju po zasebnim granicama, imenima,
grbovima i narodnim obi~ajima. Me|utim, za njega to nije bila ozbiljnija pre-
preka za tvrdnju da u tim svim zemljama ìvi samo jedan narod, ilirski ili slo-
vinski (slavenski) ili hrvatski, razdrobljen u mno{tvo posebnih plemena koja
govore samo razli~ite dijalekte jednog istog ilirskog ili slavenskog ili hrvatskog
jezika.” (str. 91-92.) Tu ideju panhrvatstva kasnije su oberu~ke prihvatali Lju-
devit Gaj, Ante Star~evi} i Eugen Kvaternik, svi ilirski i prava{ki ideolozi, ali
i be~ki dvor, koji je imao neograni~eno poverenje u Riterovo dokazano germa-
nofilstvo i odanost habzbur{koj dinastiji. Krajem devetnaestog veka i Franjo
Ra~ki, polemi{u}i sa Lazarom Tomanovi}em i tezom da je Andrija Ka~i} Mi-
o{i} srpski pisac, tvrdi da je srednjevekovno “slovinstvo” sinonim za “hrvat-
stvo”. Neposredni Riterov sledbenik, franjevac iz Vrlike Filip Grabovac, 1747.
slovenski i ilirski naziv poistove}uje sa hrvatskim u svojoj knjizi “Cvit razgo-
vora naroda i jezika ilirskog aliti rvackog”. Me|utim, Grabov~ev animozitet
prema pravoslavcima jasno identifikuje njegov konvertitski kompleks. “Podatak
da su Grabov~evi preci do{li u pokatoli~enu Vrliku iz srpskih Ravnih kotara (selo
Me|ari) dovoljno svedo~i o Grabov~evom nehrvatskom poreklu.” (str. 95.)
10. Rimokatoli~ki ekspanzionizam u osnovi

panslavenstva Ljudevita Gaja
Poput Ritera, i Ljudevit Gaj je bio poreklom Nemac, ali nije zavr{io jezu-
itsku nego franjeva~ku gimnaziju u Vara`dinu i Karlovcu. Pored ova dva Nem-
ca, tvorci savremenog hrvatskog “nacionalnog” ~uda bili su do kraja devetna-
estog veka sve sami rimokatoli~ki sve{tenici. “Habzburgovcima i Vatikanu ili-
rizam je, dakle, u dugom vremenskom periodu predstavljao integracioni faktor
~ija je svrha bila da balkanske istorijske zemlje (pokrajine) unificira i verski i
prostorno poveè u jednu celinu. Preko ilirizma je trebalo {iriti rimsku versku
ideologiju u ime “apostolskog habzbur{kog cara.” (str. 97.) Uostalom, Gajevi
politi~ki ciljevi su ve} u po~etku njegove misije bili vrlo prozirni. Kako isti~e
Nikola @uti}, “reaktiviranje Riterovih velikohrvatskih ideja posluì}e Gaju da
ih, pod mimikrijskim “ilirskim” imenom, suprotstavi realnoj opasnosti snaè-
nja srpskog nacionalnog pokreta posle stvaranja autonomne Srbije 1830. godi-
ne.” (str. 98.) Poku{avaju}i da ideologijom ilirizma postigne hrvatsku nacional-
80
nu integraciju na {irokoj srpskoj etni~koj osnovi i prihvatanjem srpskog jezika
kao knjièvnog, “Gajev svehrvatski ilirski pokret, kao i Riterov, sluìo je inte-
resima Austrije protiv ma|arskih te`nji za nezavisno{}u i kao odbrana od “se-
vernih jeretika”. S druge strane, trebalo je Austriji privu}i slavenske narode i
susedne slavenske zemlje izloène uticaju pravoslavne Rusije i autonomne pra-
voslavne Srbije. Otuda poti~e Gajevo sveslavensko opredeljenje koje u osnovi
ima prikriveno austroslavisti~ko obele`je i jo{ prikriveniji, rimokatoli~ki eks-
panzionizam. Zbog utemeljenja svehrvatstva u tzv. “hrvatskim zemljama”, ide-
olozi ilirizma su forsirali {tokavske narode kako bi izjedna~ili (unificirali) tzv.
“hrvatski” govor “tri narje~ja” ({tokavsko, kajkavsko, ~akavsko). Trebalo je iz-
baciti manjinsko nare~je ~akavaca i kajkavaca te propisati da srpska {tokav{ti-
na bude zvani~no nare~je Hrvata.” (str. 102.)
Po{to je znameniti slavista Jernej Kopitar insistirao da je {tokavski govor
samo srpski jezik, a kajkavski slovena~ki, pa bi se hrvatskim mogao nazvati is-
klju~ivo ~akavski, {to je tvrdio i Franc Miklo{i}, biskup Maksimilijan Vrhovec
kao siva eminencija Gajevog pokreta nastupa sa zahtevom da se kajkavski pri-
broji {tokavskom, s obzirom da je svakako bio izloèn njegovom dugotrajnom
uticaju. Ovde je posebno zna~ajno da je sve vreme svoga trajanja ilirski pokret
imao masovnu i energi~nu podr{ku rimokatoli~kog sve{tenstva. “Mnogi ~elni-
ci ilirskog pokreta bili su rimokatoli~ki sve{tenici, npr. Pavao [tos, fra Martin
Nedi} i brojni bosanski franjevci, ùpnik Toma` Miklou{i} – prete~a ilirizma
itd. Biskup Aleksandar Alagovi} (1760-1837) preporu~ivao je rimokatoli~kom
sve{tenstvu da ~ita Gajeve “Novine” i “Danicu”. Prof. Nikola @ic je isticao da
je Gaj upravo u “hrvatskom sve}enstvu na{ao najiskusnije i najodu{evljenije
prista{e i pomaga~e za svoj rad i uspjeh”. Pored “doma}ih ljudi” Ilirski pokret
su podupirali “do{ljaci” rimokatolici iz Ugarske i Slova~ke: ban Vla{i} (ina~e
Ma|ar), kanonik zagreba~ki Mojzes, biskup Aleksandar ([andor) Alagovi} (iz
Slova~ke), biskup-kardinal Haulik. Nazadnost iliraca “ma|aroni su dokazivali
~injenicom {to je me|u njima bilo mnogo crkvenih ljudi. Antun Barac navodi
da su “me|u najbu~nije Gajeve sljedbenike pripadali zagreba~ki sjemeni{tarci
i ve}ina niìh sve}enika.” (str. 106.) Uz podr{ku crkvenih prelata u mnogim
mestima rimokatoli~ki bogoslovi formirali su razna rodoljubiva dru{tva. U
“Zboru redovni~ke mladeì bosanske”, koji je 1855. formiran u \akovu, a
1876. pre{ao u Ostrogon, odgajani su {kolovani rimokatoli~ki klerici koji su
obavljali “presvete” misionarske du`nosti u pravoslavno-muslimanskoj Bosni
i Hercegovini, uzgred beleè}i srpske narodne pesme koje su objavljivali kao
hrvatske. U takvim aktivnostima naro~ito se isticao fra I. Juki}.” (str. 107-108.)
Bilo je o~igledno da u Hrvatskoj i Slavoniji Ilirski pokret kao jedan od svojih
glavnih ciljeva ima odbranu rimokatoli~kog ekskluziviteta ovih teritorija pred
pravoslavnom i protestantskom opasno{}u. Koliko je i papa Pije IX nade pola-
gao u Zagreb kao katoli~ki centar, svedo~i i ~injenica da je 1850. godine zagre-
ba~ku biskupiju uzdigao u rang nadbiskupije, podvrgav{i joj kao novoj metro-
poliji bosansku ili |akova~ko-sremsku, senjsko-modru{ku ili krbavsku i kriè-
va~ku biskupiju. “U drugoj polovini XIX veka za Austriju i Vatikan postaje,
81
pored ilirskog, prihvatljivo i jugoslavensko (sveslavensko) ime kao mogu}e
sredstvo za {irenje germanizma i rimokatolicizma u ime apostolskog austrij-
skog cara i rimskog pape.” (str. 110.) Jo{ 26. jula 1843. godine Austrija je po-
stala i formalni protektor Zavoda svetog Jeronima u Rimu, a u njemu se ume-
sto ilirskog krajem devetnaestog veka sve ~e{}e koristi jugoslovenski naziv.
a) Kroatizacija kao su{tina ilirizacije
Jugoslovenstvo u austrougarskim okvirima duè vreme je izgledalo kao
na~in efikasnog suprotstavljanja velikoma|arskim separatisti~kim aspiracija-
ma. Enciklikom pape Lava XIII, od 1. avgusta 1901. godine, Zavod Svetog Je-
ronima definitivno dobija hrvatski atribut u svom nazivu. Time je Vatikan de-
finitivno usvojio projekat da su svi katolici koji govore srpski jezik po nacio-
nalnosti Hrvati i na njegovoj realizaciji je sve agresivnije nastojao. Mada je pod
pritiskom dalmatinskih i bokeljskih Srba katolika, kao i dalmatinskih “talijana-
{a” papa slede}e godine vratio ilirski naziv ovom zavodu, od osnovnog projek-
ta kroatizacije nije se vi{e nikada odustajalo. Ma|arski zvani~nici su se èsto-
ko suprotstavljali vatikanskom kreiranju nove hrvatske nacije i pokazivali da
im je podjednako neprihvatljiv i jugoslovenski i hrvatski naziv ovog zna~ajnog
instituta, mada se zavod 1924. godine na{ao pod ingerencijom jugoslovenskog
poslanstva u Rimu. “Kona~no, posle posete jugoslovenskog predsednika Josi-
pa Broza Vatikanu, tokom aprila 1971. u vreme tzv. “maspoka”, papa Pavle VI
22. jula 1971. dao je Ilirskom zavodu Sv. Jeronima naziv Hrvatski papinski za-
vod Sv. Jeronima.” (str. 119.) Posle Prvog hrvatskog katoli~kog kongresa, odr-
ànog 1900. godine u Zagrebu, klerikalizam postepeno postaje osnovna hrvat-
ska politi~ka opcija, pogotovo nakon smrti Stjepana Radi}a, poslednjeg istak-
nutog antiklerikalca. Klerikalci sistematski preuzimaju primat u svim sferama
dru{tvenog ìvota jugoslovenskih katolika, imaju}i pred sobom kao glavni cilj
stvaranje hrvatske katoli~ke tvr|ave, oslonca za dalje isto~ne prozelitske pro-
dore. “Stvaranje unitarne rimokatoli~ke Hrvatske, naro~ito tokom XX veka, za
Vatikan i Rimokatoli~ku crkvu je bilo imperativ vremena, jer je imalo nepro-
cenjivi zna~aj za ostvarenje uspe{nih misionarskih i prozelitskih aktivnosti na
Balkanu. Vremenom su prekr{teni Srbi (konvertiti) i rimokatolici stranci
(Nemci, êsi, Slovaci, Slovenci, Italijani, Rusini, Ma|ari i dr.) Hrvatske, Sla-
vonije, Dalmacije i {ireg Balkana, preuzimali hrvatsko ime i postajali naj~isti-
ji, odabrani Hrvati. Hrvatska je na taj na~in stvarno u sve ve}oj meri postajala
jednonacionalna tvorevina bez nacionalnih manjina.” (str. 156.) Pogotovo ka-
da su 1995. godine hrvatske vlasti oruànim akcijama i brutalnim terorom ma-
sovno proterale skoro sve kraji{ke pravoslavne Srbe.
11. Animozitet rimske crkve prema Stjepanu Radi}u
Zna~ajan je i podatak da su antiklerikalni potezi Stjepana Radi}a doveli do
njegovog ubistva. “Prema svedo~enju Koro{~evog {efa kabineta, Stanka Maj-
cena, ve~e uo~i atentata Puni{a Ra~i} je proveo vi{e ~asova u razgovoru “iza
zatvorenih vrata” sa Koro{ecom u Ministarstvu unutra{njih dela u Beogradu.
82
Istog dana, 19. juna 1928. godine, P. Ra~i} je vi|en i u Dvoru, a prema kaziva-
njima istori~ara Bogdana Krizmana, njegov otac Hinko Krizman tvrdio je da
je Koro{ec upozorio poslanike Jugoslavenskog kluba da 20. juna ne sede iza
poslanika Hrvatske selja~ke stranke, gde im je, ina~e, bilo mesto. Kao ministar
unutra{njih dela, Koro{ec je ve} 20. juna naredio svim ùpanima da se zabra-
ne sve novine koje bi “àlosni slu~aj u Narodnoj skup{tini neverno predstavljale”.
Umesto ostavke zbog ozbiljnog udarca unutra{njem miru u zemlji i odgovor-
nosti slu`be kojoj je stajao na ~elu, Koro{ec je, kao prvi nesrbin, postao pred-
sednik vlade 27. jula 1928. godine.” (str. 287.) Anton Koro{ec je ina~e bio ri-
mokatoli~ki sve{tenik, vode}i slovena~ki klerikalac i lider Slovenske ljudske
stranke. Vrhunac animoziteta prema Stjepanu Radi}u katoli~ki vode}i krugovi
su iskazali nakon njegovog napada na papskog nuncija Pelegrinetija 1926. go-
dine. To je toliko daleko i{lo da su neki istaknuti klerici javno traìli Radi}evo
uklanjanje iz politi~kog ìvota ili se otvoreno radovali nakon skup{tinskog ubi-
stva i ranjavanja glavnih rukovodilaca Hrvatske selja~ke stranke. “U osije~kom
“Hrvatskom listu”, iz novembra 1926. godine, klerikalni poslanik, dr Kerubin
[egvi}, vrlo o{tro je kritikovao S. Radi}a, izraziv{i èlju da ga neko ukloni iz
politi~kog ìvota, ali svakako ne ubistvom. Nazvao ga je “vo|om zava|enih,
zaslepljenih i pijanih”. Njegovo odstranjenje bilo bi “najva`nije djelo {to ga
pamti hrvatska povijest”. Po mi{ljenju Dragoljuba Jovanovi}a, [egvi}ev pri-
mer pokazuje kakvu su mr`nju gajili prema Radi}u klerikalci, te navodi da je
jedan fratar u Dalmaciji, posle skup{tinskog atentata, klicao: “@ivio Puni{a Ra-
~i}”, i pri tom se uzdao u Koro{eca kao ministra unutra{njih poslova.” (str. 286-
287.) Vatikan nikada nije mogao zaboraviti da je li~no Stjepan Radi} kao jugo-
slovenski kraljevski ministar spre~io ratifikaciju ve} sklopljenog konkordata
1925. godine. “Zbog Radi}eve dominacije nad selja{tvom Hrvatske, Slavonije
i Dalmacije, klerikalci su smatrali da }e njegovim nestankom pridobiti selja-
{tvo za svoje klerikalne i politi~ke ciljeve.” (str. 287.)
I prema stanovi{tu Vase Kazimirovi}a, jednog od najboljih poznavalaca
jugoslovenske me|uratne istorije, “optu`be protiv kralja bile su, vi{e je nego
izvesno, bez ikakvog osnova. Kralj nikada nije mislio na ubistvo Radi}a, ni on-
da kad ga je ovaj najdirektnije napadao pa i vre|ao, ve} je èleo samo da ga
politi~ki slomi i potom veè za sebe – {to potvr|uje i ~injenica da je Radi} za-
tvoren po njegovom nalogu i da je on bio prvi koji je, zatim, sa Radi}em u za-
tvoru uspostavio kontakt, pre Nikole Pa{i}a. U vreme kad se atentat dogodio,
~injenica je koja se mora imati u vidu, saradnja Radi}a sa kraljem Aleksandrom
bila je najte{nja. [to je kralj èleo – to je Radi} ~inio. Izvr{avaju}i kraljev na-
log, Radi} je, neka tri meseca pre krvavog doga|aja u Narodnoj skup{tini, 5.
marta 1928. godine, zapretio poslanicima ve}ine, da }e uskoro do}i general i
razjuriti ih, kako ve} zasluùju. Dvadesetak dana potom, 26. aprila 1928. godi-
ne, on je ponovo u Narodnoj skup{tini zapretio poslanicima ve}ine dolaskom
jednog generala na poloàj predsednika vlade. “Va`na je sama ideja da general
bude predsednik vlade”, rekao je on. “To zna~i da kralj dobiva poloàj koji i
treba da ima, da bude arbitar, sudac izme|u dve strane. [to je prirodnije nego
83
da kralj, u tome je veli~ina monarhije, da on, kao arbitar u~ini kompromis. I on-
da je prirodno da do|e general koji nije partizan nego je predstavnik kralja.”
(Vasa Kazimirovi}: Srbija i Jugoslavija, Kragujevac 1995., str. 513.) Autor ci-
tira Radi}ev govor na osnovu stenografskih beleàka Narodne skup{tine od 26.
aprila 1928. godine.
12. Katoli~ki sve{tenik Antun Koro{ec,

najpodmukliji politi~ar Kraljevine
Sam Antun Koro{ec je, bez ikakve sumnje, bio najpodmukliji i najpokva-
reniji politi~ar u ukupnom politi~kom ìvotu Kraljevine Jugoslavije. Rimoka-
toli~ki fratar s krajnje razvijenim jezuitskim manirima, ve{to je prikrivao anti-
srpsku mr`nju i prezir, ali se nije nimalo ustru~avao od zadavanja udaraca hr-
vatskom separatizmu, ako je smatrao da bi Slovenci mogli iz toga da se okori-
ste. Korisnost je za Koro{eca bila najvi{i kriterijum moralnosti, a njegova bes-
krupuloznost i perfidnost bile su poslovi~ne. “Talas na kojem je Koro{ec po-
stojano jahao, i koji ga je u~inio skoro nezaobilaznim faktorom na politi~koj
sceni Jugoslavije, bila je zao{trenost hrvatsko-srpskih odnosa. Polaze}i od one
narodne izreke, da kad se dvojica sva|aju tre}i se koristi, on je i sam izvanred-
no ve{to radio na produbljavanju hrvatsko-srpskih sukoba, i pri tom redovno
uspevao da u{i}ari ne{to za svoju deèlu. Tvrdi se, ~ak, da je upravo on bio je-
dan od inicijatora atentata na Stjepana Radi}a i na poslanike Hrvatske selja~ke
stranke u Narodnoj skup{tini. Sasvim pouzdanih dokaza za tako {to – nema.
Jedino {to se sa sigurno{}u moè re}i jeste to, da odnosi Radi}a i Koro{eca, po-
smatrani od 1918. godine, nisu nikad bili dobri. Ve} u prvim mesecima Kralje-
vine SHS, kad je Radi} grunuo sa svojim separatisti~kim zahtevima i akcija-
ma, Koro{ec je ustao protiv njega. Ali ne zato {to mu je bogzna koliko bilo sta-
lo do jugoslovenske dràve, ve} zbog toga {to se bojao hrvatske hegemonije
nad Slovencima.” (Knjiga druga, str. 515-516.)
Ve{to podilaze}i beogradskim vladaju}im krugovima, Koro{ec je uporno
Radi}a napadao zbog separatizma, bolj{evizma i antisrpstva. Kako Kazimiro-
vi} iznosi u posebnoj napomeni: “Jedan od onih politi~ara koji su Koro{ca do-
veli u vezu sa krvoproli}em u Narodnoj skup{tini bio je dr Janko Bari~evi}. Na
31. redovnom sastanku Narodne skup{tine, 3. marta 1937. godine, on je rekao:
“Puni{a Ra~i} se posle ubistva u Narodnoj skup{tini sklonio u jednu kafanu.
Vlasnik te kafane obavestio je upravnika grada da je Ra~i} kod njega i pitao ga
{ta da radi. Odgovoreno mu je: “êkajte dok pitam ministra Koro{ca!” Malo
potom, upravnik grada se javio i rekao: “Sedite u kola, uzmite Puni{u Ra~i}a i
odvedite ga pravo ministru unutra{njih dela!” Taj kafedìja, kojeg je pomenuo
Bari~evi}, bio je ~uveni beogradski ugostitelj \or|e Popara, tast dugogodi-
{njeg predsednika Glavnog saveza srpskih zemljoradni~kih zadruga i ministra
Vojislava \or|evi}a, koji je, brane}i svog tasta, ali i Koro{ca, od optu`bi Bari-
~evi}a, u Narodnoj skup{tini rekao – da je Koro{ec “veli~ina dràvnika, poli-
ti~ka veli~ina koju je malo ko iz sada{njeg javnog politi~kog ìvota dostigao.”
(str. 516.) Ina~e, po prirodi izraziti makijavelista, Anton Koro{ec se u praksi do-
84
kazao kao nemilosrdni policijski batina{. Kazimirovi} za njega kaè da je bio
“eksponent vatikanske politike u svakom pogledu.” (str. 518.) Za njega je Rim
bio jedini ideolo{ki orjentir i oli~enje “pozitivne duhovne snage”. Zato je Stje-
pana Radi}a morao da ukloni sa politi~ke scene kako svojom nestabilno{}u i
cirkuskom ekvilibristikom ne bi ometao politi~ke akcije Rimokatoli~ke crkve,
a istovremeno samim ~inom ubistva da zada snaàn udarac srpskim politi~kim
nastojanjima.
13. Progon bosanskohercegova~kih Srba

pod austrougarskom vla{}u
Manipulativna tehnologija koju je Rimokatoli~ka crkva primenila u proce-
su konstruisanja ve{ta~ke hrvatske nacije nije unapred bila potpuno konceptu-
irana. Prethodile su joj duge decenije lutanja i eksperimentisanja sa ilirstvom i
jugoslovenstvom. Me|utim, kad je jednom temeljito razra|ena, sve je lak{e
primenjivana i na sve manji otpor je nailazila u srpskim katoli~kim masama.
Angaòvanjem [trosmajera i Ra~kog, indoktrinisani su katolici Slavonije i
Vojne krajine. Tako|e, rimokatoli~ki sve{tenik Mihovil Pavlinovi} predvodio
je taj manipulatorski posao u Dalmaciji. U vreme okupacije Bosne i Hercego-
vine tehnolo{ki postupak je ve} bio usavr{en i u praksi proveren. Zato je tu mo-
`da bio i najefikasniji. Kako je provo|en, detaljno opisuje Vasa Kazimirovi} u
knjizi “Srbija i Jugoslavija 1914-1945.” (“Prizma” – Kragujevac, “Centar film”
– Beograd, Kragujevac 1995.) Po njegovom vi|enju, “raspiriva~ ljute srbofo-
bije u Bosni i Hercegovini, i pre i posle osnivanja jugoslovenske dràve, bilo
je vo|stvo Katoli~ke crkve, ~ak Katoli~ka crkva u celini. Prvi put u punoj me-
ri Katoli~ka crkva je krenula protiv Srba odmah po okupaciji Bosne i Herce-
govine od strane Austro-Ugarske. U novim uslovima (i ve} samim tim {to je
austrijski dvor bio od Vatikana naimenovan za za{titnika katolicizma na celom
jugoistoku) Katoli~ka crkva u Bosni i Hercegovini postala je jedna vrsta dràv-
ne vere, religiozna organizacija kojoj su vlasti bile obavezne da pruàju punu i
najpuniju podr{ku i u pravcu {irenja katoli~anstva me|u pripadnicima drugih
vera.” (str. 305-306.)
Interesantno je da je Kazimirovi} do{ao do podataka da je i unutar austro-
ugarske habzbur{ke carske porodice bilo suprotstavljanja takvoj politici. “U ci-
lju pretvaranja Bosne u katoli~ku zemlju prvog reda, na dvoru Habzburga bio
je osnovan i jedan tajni savez, na ~ijem su se ~elu nalazili, uz druge austrijske
vi|ene i uticajne li~nosti, i brat cara Franca Jozefa, Karl Ludvik, zatim ercher-
cog Albreht. Taj savez je bio vrlo aktivan, ali je u samom Be~u imao jednog
uglednog protivnika – prestolonaslednika Rudolfa. Liberalnih shvatanja, on je
imao èstoke raspre sa erchercogom Albrehtom ve} u prvoj godini okupacije
Bosne i Hercegovine od strane Austro-Ugarske. Traìo je da se od politike po-
katoli~avanja Bosne i Hercegovine dignu ruke, a posebno da se odustane od
planova za prevo|enje pravoslavnih u katoli~ku veru. Kad su ti apeli ostali bez
dejstva, Rudolf je pri{ao pisanju ~lanaka za razne novine, kojima je hteo da
obavesti javnost o postojanju tajnog saveza za pokatoli~avanje Bosne i Herce-
85
govine. U jednom od prvih ~lanaka rekao je da je taj savez samo jedan od taj-
nih saveza klerikalaca koji deluju pod komandom jezuita i da bi on mogao da
bude opasan po interese Austrije. Nastojanje da se stanovnicima Bosne i Her-
cegovine silom nametne katoli~ka vera, posebno pravoslavnim Srbima, pisao
je Rudolf, ne zna~i ni{ta drugo nego od njih praviti ve~ne neprijatelje Austrije.
Isti~u}i da izme|u katolika i pravoslavnih postoje velike suprotnosti, koje ni-
kada ne}e nestati, Rudolf je izneo da bi prava i po{tena politika bila da vlada u
Bosni i Hercegovini ne podupre nijednu veru, da bude podjednako tolerantna i
pravedna prema pripadnicima svih vera. Prestolonaslednik Rudolf naro~ito je
ukazivao na pogubnost identifikovanja dràvnih interesa sa interesima Katoli~-
ke crkve u Bosni i Hercegovini. Sve {to je preduzimao prestolonaslednik Ru-
dolf, da bi, na jednoj strani, demaskirao najuticajnije pripadnike carske famili-
je, a na drugoj, da bi samog cara, svog oca, prinudio da se opredeli za politiku
respektovanja svih vera u Bosni i Hercegovini, sve je to malo vredelo. Tajni sa-
vez za pokatoli~avanje Bosne i Hercegovine, za pretvaranje ovih zemalja u ba-
stion katoli~anstva i odsko~nu dasku za njegovo {irenje na celom jugoistoku,
nastavio je da deluje, pored ostalog, dovo|enjem i jezuita u Bosnu. [to se ca-
ra Franc Jozefa li~no ti~e, on }e u jednom trenutku, kad ga na to budu primo-
rali dràvni interesi, javno manifestovati da nije “nesklon” i “bez razumevanja”
i za ostale veroispovesti u Bosni i Hercegovini.” (str. 306-307.)
a) Kroatizacija bosanskih katolika i ekskluzivni
hrvatski kurs Bosne i Hercegovine
Katoli~ko stanovni{tvo pod austrougarskom okupacijom primamljivano je
da se prikloni hrvatskoj nacionalnoj opciji ve{tim fratarskim demago{kim pro-
povedima, ali jo{ i vi{e stavljanjem u izgled privilegovanog socijalnog, eko-
nomskog i politi~kog poloàja. Kako dalje iznosi Kazimirovi}, “prokatoli~ka
politika Be~a u Bosni i Hercegovini i{la je u najve}oj meri u ra~un Hrvatima.
Kao katolici, Hrvati su bili predodre|eni da budu ne samo podràvani, nego i
forsirani na {tetu i Srba i muslimana. Na to je bila skrenuta pa`nja i “sprovodi-
ocu okupacije” Bosne i Hercegovine, generalu Filipovi}u. U uputstvu koje je
on dobio od na~elnika general{taba, fon Beka, re~eno je, izme|u ostalog, da se
katolicima mora posvetiti posebna pa`nja, budu}i da su oni “pouzdani i nasto-
janjima Monarhije prijateljski raspoloèni”. I sam katolik i Hrvat, general Fili-
povi} se najkonsekventnije drào dobijenog uputstva. îm se ustoli~io u Sara-
jevu, odmah je pristupio “bri`ljivom negovanju” katoli~kog, odnosno “hrvat-
skog elementa”. Za relativno kratko vreme uveo je u celoj Bosni i Hercegovi-
ni “ekskluzivan hrvatski kurs”. Rezultat toga bio je da su u obema oblastima,
uz pun anga`man katoli~ke crkve, propagirani, pored ostalog, i hrvatski jezik i
“hrvatsko ime”. Sve objave vlasti i novine – sve je {tampano latinicom i “ose-
bujnim jezikom hrvatske administracije”. Srpsko ime je potiskivano, a isto ta-
ko i upotreba }irilice. Ona je bila prognano pismo sve do maja 1880. godine,
sve dok se u Bosni i Hercegovini nalazio general Filipovi}. Tada je, pak, i po-
sle mnogih i o{trih protesta Srba, do{lo do promene.” (str. 307.)
86
Novokomponovani “Hrvati” su se prili~no brzo sna{li u novoj ulozi, a bit-
no ih je oja~ao i priliv raznorodnog rimokatoli~kog elementa sa strane, kojim
je popunjavan ~inovni~ki aparat. “Mada su bili u manjini, Hrvati su nastojali da
se Be~u prikaù kao glavni faktor u Bosni i Hercegovini i, u isti mah, kao je-
dini pouzdani “dràvni elemenat”. Nije se tako|e propu{tala nijedna prilika da
se istakne da su ove oblasti – hrvatske zemlje, i da bi trebale da budu pripoje-
ne Hrvatskoj. [to je vreme vi{e odmicalo, “hrvatski element” u Bosni i Herce-
govini postajao je sve netrpeljiviji prema Srbima i sve bezobzirniji u nastoja-
njima da ih suzbije. Naro~ito je to bio slu~aj od dolaska Josipa [tadlera iz Za-
greba na poloàj nadbiskupa u Sarajevu. Sa dolaskom [tadlera u Sarajevo za-
po~elo je u najve}oj meri i doseljavanje Hrvata u Bosnu i Hercegovinu. Na ini-
cijativu [tadlera pokrenut je u Sarajevu, 1906. godine, list “Hrvatski dnevnik”,
u kojem su ekskluzivna hrvatska gledi{ta dolazila do izraàja posebno u silnim
napadima na Srbe i njihove politi~ke te`nje”, kako to kaè Todor Kru{evac. U
ovoj istoj godini, tako|e na inicijativu [tadlera, na skupu Hrvata u Docu done-
sena je rezolucija kojom se od austrijskog cara zahtevalo pripajanje Bosne i
Hercegovine Hrvatskoj. Kako bi se moglo zaklju~iti, ova rezolucija bila je ini-
cirana sa strane i predstavljala je u stvari probni balon za predstoje}u aneksiju
Bosne i Hercegovine.” (str. 308.)
Klerikalizam, kao u osnovi totalitarni politi~ki koncept, ovde je manifesto-
vao do kraja svoje antisrpske prohteve i dokazao izvanredne manipulativne
sposobnosti. Naravno, od klju~nog zna~aja za njegov uspeh bila je ~injenica da
je zastupao interese i uìvao podr{ku tada najmo}nije evropske rimokatoli~ke
imperije, pa su dràvni i crkveni organi mogli maksimalno koordinisati svoje
napore. “U nastojanju da hrvatizuje Bosnu i Hercegovinu do maksimuma, po-
katoli~i je, i stvori uslove za njeno pripajanje Hrvatskoj, Katoli~ka crkva se ni-
je ustru~avala ni od najdirektnijeg upu{tanja u dnevnu politiku. Pod vo|stvom
nadbiskupa [tadlera, dolazi i do osnivanja katoli~ke politi~ke partije, Hrvatske
katoli~ke udruge. Glavni podràvalac nadbiskupa [tadlera bio je carski dvor u
Be~u – li~no sam car, a uz njega i prestolonaslednik Franc Ferdinand. Car je na
[tadlera gledao kao na “svoje ~edo”, jer ga je on i naimenovao za prvog nad-
biskupa, 16. avgusta 1881. (neposredno posle zaklju~enog ugovora izme|u Va-
tikana i Austro-Ugarske, 8. juna 1881. godine, o uspostavljanju svetovne cr-
kvene hijerarhije nad nadbiskupijom u Sarajevu). Sav odan carskom dvoru, i
Austro-Ugarskoj kao dràvi, [tadler je, 27. novembra 1908. godine, otputovao
u Be~, da bi li~no caru izrazio svoju zahvalnost zbog progla{enja aneksije, ~i-
me je Monarhija, kako se tom prilikom izrazio, “izvr{ila istorijsko delo”. U
Be~, me|utim, nije otputovao sam, ve} sa jo{ 430 Hrvata iz svih krajeva Bo-
sne i Hercegovine. Tokom audijencije kod cara Franca Jozefa, [tadler je izja-
vio, pored ostalog: “Na{u otad`binu zaduìste, jer nama kao katolicima osje-
guraste slobodu vjere, a kao Hrvatima – opstanak.” (str. 308-309.)
Insistiraju}i na rimokatoli~kom ekskluzivizmu hrvatstva, [tadler je nepre-
kidno pokazivao otvorenu versku netrpeljivost prema islamu i pravoslavlju,
kao i nacionalnu mr`nju prema Srbima. “Nikad ne odstupaju}i od toga da Bo-
87
sna i Hercegovina moraju biti priklju~ene Hrvatskoj, [tadler je bio protiv sva-
ke “jugoslovenske kombinacije”, i, iz tih razloga, za razliku od stare{ina Kato-
li~ke crkve u Hrvatskoj i Sloveniji, nije hteo ni da ~uje za Majsku deklaraciju
predstavnika Ju`nih Slovena u Carevinskom ve}u u Be~u, 1917. godine. U
“Hrvatskom dnevniku” (od 17. novembra 1917.) on je izjavio da se “dràvno-
pravno pitanje na jugu Monarhije” mora re{iti samo “u hrvatskom smislu, na
temelju hrvatskoga dràvnoga prava i uz neokrnjeno o~uvanje hrvatske narod-
ne i dràvne individualnosti”, sa sjedinjenjem svih hrvatskih zemalja, me|u nji-
ma i Bosne i Hercegovine, “u jedno politi~ko i financijalno autonomno s Hab-
zbur{kom monarhijom kao cjelinom nerazdruìvo dràvno tijelo”. Jugosloven-
sku dràvu, protiv koje je toliko bio, i protiv koje se toliko borio, nadbiskup
[tadler nije doìveo. Umro je iznenada, ostavljaju}i za sobom – ta~no {esnae-
storo dece, skoro toliko koliko i biskup Josip Juraj [trosmajer, kako kazuju
austrijski izvori. Njegov naslednik bio je Ivan [ari}, u najmanju ruku isti toli-
ki srbofob i mrzac Jugoslavije. Vrlo obrazovan, i poznavalac skoro svih glav-
nih evropskih jezika, [ari} je ve{to, ali zato bezobzirno, na jednoj strani stalno
vodio antisrpsku, a na drugoj – velikohrvatsku politiku, pri ~emu mu je pola-
znica bila (kao i [tadleru) da su Bosna i Hercegovina “~isto hrvatske zemlje” i
da u njima nema mesta pravoslavnim Srbima.” (str. 309-310.)
Upravo je takva klerikalna ideologija i mogla svoj vrhunski izraz dobiti u
usta{kom pokretu i kvislin{koj Nezavisnoj Dràvi Hrvatskoj. “Kad je osnova-
na usta{ka dràva, [ari} je postao glavni propagator usta{tva i kao {to je, 1914.
godine, blagosiljao vojnike iz Bosne koji su polazili u rat protiv Srbije, tako je
1941. godine blagosiljao usta{e koji su vr{ili zlo~ine nad Srbima, nazivaju}i ih
“Hristovim vojnicima”. Od hrvatskih politi~ara u Bosni i Hercegovini, koji su
se naro~ito isticali svojom srbofobijom, {irenjem mr`nje prema Srbima, jedan
od poznatijih bio je dr Nikola Mandi}. Za vreme Prvog svetskog rata zamenik
zemaljskog poglavara Bosne i Hercegovine, on je i posle osnivanja Jugoslavi-
je nastavio da vodi antisrpsku politiku, da bi, na kraju, u usta{koj hrvatsko-mu-
slimanskoj dràvi postao i predsednik vlade. Koliko je Mandi} bio ispunjen
mr`njom prema Srbiji i Srbima, govori i njegova javna izjava od 22. februara
1915. godine. U prisustvu ministra Austro-Ugarske, Kerbera, on je tada u ime
“pu~anstva” Bosne i Hercegovine, zatraìo da se “hajka{ki” narod u Srbiji “pri-
vede zasluènoj kazni radi njegovoga pogubnoga rovarenja i radi nedu`no pro-
livene dragocjene carske mu~eni~ke krvi, pa da se zauvijek onemogu}i pogub-
ni njegov upliv na srodni mu dio ìteljstva u Bosni i Hercegovini.” (str. 310.)
Verovatno nije na odmet ovde pomenuti da je nakon smene bosanskohercego-
va~kog zemaljskog poglavara Oskara Po}oreka zbog katastrofalnih poraza na
srpskom frontu, na njegovo mesto postavljen Hrvat Stjepan Sarkoti}. Njegovo
hrvatstvo je bilo dovoljna garancija da }e se sistematski i masovni zlo~ini nad
srpskim narodom vr{iti s najve}im entuzijazmom. Po ratnom porazu, Sarkoti}
je bio glavni stoèr okupljanja hrvatske politi~ke emigracije, koja je sve vi{e
dobijala konture usta{kog pokreta.
88
IV. Vasilije Kresti} o velikohrvatskoj genocidnosti
Ukazuju}i da ve} ~itav vek i po kreatori hrvatske nacionalne svesti siste-
matski produkuju antisrpsku mr`nju, imaju}i u vidu da samo postojanje srp-
skog naroda predstavlja najve}u smetnju realizaciji ideolo{ke floskule o hrvat-
skom dràvnom i istorijskom pravu, Vasilije \. Kresti} u knjizi “Genocidom
do Velike Hrvatske” (“Gambit”, Jagodina 2002.) pokazuje kako su Hrvati od
Jela~i}evih krvavih pohoda revolucionarne 1848. godine do dana{njeg vreme-
na, “nameravali da stvore veliku, etni~ki ~istu i katoli~ku hrvatsku dràvu. Sto-
ga {to Srbi nisu bili spremni da se odreknu svoje nacionalne posebnosti i svo-
je srpske pravoslavne vere, stalno su se nalazili na udaru hrvatskih politi~kih
stranaka i mnogih veoma istaknutih pojedinaca, koji su hrvatsku dràvnu mi-
sao zasnivali na tzv. dràvnom i istorijskom pravu... Ideje o genocidnom uni-
{tavanju Srba, o velikoj, etni~ki i katoli~ki ~istoj Hrvatskoj nadìvljavaju sve
dràvne okvire, politi~ke i dru{tvene sisteme. Kao crvena nit, one se provla~e
od Ante Star~evi}a, Eugena Kvaternika, Mihovila Pavlinovi}a, Josipa Franka,
Frana Supila, Stjepana Radi}a i Ante Paveli}a do Franje Tu|mana.” (str. 5-6.)
Ni danas se po tom pitanju ni{ta zna~ajnije nije promenilo, samo su se metodi
genocida u me|uvremenu usavr{avali. “Ta politika i dalje je, kao i stotinu go-
dina ranije, u svemu oslonjena na “dràvno i povjesno pravo”, na ustanovu hr-
vatskog “politi~kog” (konstitutivnog) naroda, na te`njama za stvaranjem veli-
ke, etni~ki i verski (katoli~ki) ~iste Hrvatske. Dogod je to tako, treba znati da
Hrvatska ne}e mo}i da se oslobodi genocida i da ne}e odustati od davna{nje
te`nje da pro{iri svoje dràvne granice na ra~un susednih etni~kih i dràvnih
prostora, kako bi popravila svoj ne mnogo sre}an geopoliti~ki poloàj.” (str. 6.)
1. Vatikanski koreni antisrpske genocidne politike
Mnogim ljudima {irom sveta bio je neshvatljiv hrvatski genocidni zlo~in
nad pravoslavnim Srbima tokom Drugog svetskog rata, koji je po monstruo-
znosti zlo~ina~kih metoda i tehnike uveliko prevazi{ao hitlerovske. Nemogu-
}e im je bilo razumeti da se ne{to tako uop{te desilo, da je bilo mogu}e, a po-
gotovo razlozi za{to se dogodilo. Zato je ta zbivanja neophodno prou~avati u
duèm istorijskom kontinuitetu, kroz faze manifestovanja zlo~ina~kih ideja,
politi~ko proklamovanje zlo~ina~kih namera i pristupanje izvr{enju masovnih
zlo~ina. “Dokle god se pitanje genocida nad Srbima u Nezavisnoj Dràvi Hr-
vatskoj bude posmatralo u kra}im vremenskim odsecima, ne}emo imati nu`na
obja{njenja te pojave, ve} }emo bacati krivicu ~as na ovu, ~as na onu sredinu,
na jedan ili drugi reìm, versku zajednicu ili poneku znamenitiju li~nost. Do-
ga|a}e se, kao {to se ve} i desilo, da se genocid nad Srbima, po~injen od stra-
ne usta{a, poku{ava objasniti ~ak i nekim rasnim karakteristikama Hrvata, na-
vodnim brutalnim postupcima koje su u Hrvatskoj po~inili vladaju}i reìmi iz-
me|u dva svetska rata (1918-1941), tzv. velikosrpskom hegemonisti~kom po-
litikom i {estojanuarskom diktaturom. Nisu bili retki poku{aji da se usta{ki kri-
men opravda i umanji, da se, radi mira u ku}i, uspostavi ravnoteà u krivici iz-
me|u zlo~inaca i njihovih `rtava.” (str. 11.) Koreni antisrpske genocidne poli-
89
tike dopiru sve do XVI i XVII veka, do vremena u kome su se Srbi masovno
doseljavali u prethodno potpuno od stanovni{tva ispra`njene i opusto{ene hr-
vatske zemlje. “Naseljeni na posedima hrvatskih feudalaca, kako duhovnih ta-
ko i svetovnih, Srbi su bili izloèni dvostrukom pritisku: pritisku pokme}iva-
nja i unija}enja. Kako su oni po svaku cenu èleli da sa~uvaju status slobodnih
seljaka i status vojnika – kraji{nika – èstoko su se opirali i pokme}ivanju i uni-
ja}enju, koje bi u osnovi izmenilo njihov dru{tveni poloàj. Poznati po verskoj
isklju~ivosti, ~ime se odlikovalo ~itavo dru{tvo onda{nje feudalne Evrope, hr-
vatski staleì doneli su na svom saboru 1608. godine i poseban zakon koji je
na hrvatskoj dràvnoj teritoriji javna prava priznavao samo pripadnicima kato-
li~ke vere. Taj zakon bio je u skladu sa poznatom devizom: ~ija zemlja onoga
vera. U skladu sa svojom funkcijom, svojim poloàjem u stale{kom dru{tvu, te
devize posebno su se dràli zagreba~ki biskupi, ali i drugi feudalni veleposed-
nici Hrvatske. Princip izraèn u toj devizi njima je odgovarao ne samo iz ver-
skih, ve} i iz ekonomskih razloga. Naime, srpsko pravoslavno stanovni{tvo ni-
je, poput katoli~kog, bilo obavezno da katoli~koj crkvi i njenom sve{tenstvu
daje razne da`bine. Sa~uvav{i status slobodnih seljaka i po prelasku u Hrvat-
sku i uklju~uju}i se u vojnograni~ni sistem, ogroman broj Srba nisu postali
kmetovi. Samim tim oni nisu, kao ve}ina hrvatskog stanovni{tva, bili obavezni
da pla}aju brojne feudalne da`bine. Da bi ih na to privoleli, hrvatski feudalci
sluìli su se svim raspoloìvim sredstvima, ne prezaju}i ni od fizi~kih obra~u-
na sa ìlavim i nepokornim “pravoslavnim {izmaticima.” (str. 15-16.)
a) Antagonizam, prethodnica genocida
Koliko je verska netrpeljivost, potkrepljena ekonomskim motivima, po-
hlepom i zavi{}u, dolazila do izraàja, svedo~i podatak da je 1700. godine Am-
broz Kuzmi}, na du`nosti upravnika poseda Zagreba~ke biskupije, pisao da je
Vlahe bolje poklati nego nastanjivati, jer oni u svakom pogledu {kode dràvi i
carskoj svetlosti, koji sa {izmaticima nikada ne}e biti mirni ni spokojni. “Ra-
zumljivo, trebalo ih je poklati zbog toga {to nisu bili kmetovi, {to nisu bili ka-
tolici, {to nikako nisu hteli da prihvate status feudalno zavisnih podlo`nika sa
svim teretima na koje su ovi bili obavezni... Tako ve} u osvit XVIII veka nai-
lazimo na podatak da su feudalni krugovi Hrvatske, iz razloga klasnog i ver-
skog antagonizma, bili spremni na genocid protiv srpskog pravoslavnog sta-
novni{tva, koje je naselilo njihove posede, ali pod posebnim uslovima i mimo
njihove volje, kr{e}i njihovo pravo feudalnih gospodara. Ve} tada, sude}i po
sukobu izme|u srpskog stanovni{tva naseljenog u Hrvatskoj i hrvatskih stale-
à, bilo je jasno da su Srbi u Hrvatskoj u svakom pogledu nezvani gosti, da su
tu, gde su se nastanili, bili ne samo suvi{ni, ve} i nepoèljni. Prema njima su se
odnosili kao prema uljezima. Takav odnos prema Kraji{nicima, u prvom redu
prema Srbima pravoslavne vere, prenosio se sa kolena na koleno i o~uvao se
do na{ih dana. Presudnu ulogu u tome odigrali su hrvatski i slavonski feudal-
ci, kako duhovni tako i svetovni. Oni su mo}an uticaj imali i posle sloma feu-
dalizma 1848. godine, u gra|anskom i kapitalisti~kom dru{tvu, na koje su pre-
90
neli svoje poglede i svoja optere}enja iz ranijih perioda istorije. Zahvaljuju}i
tome stari nesporazumi ne samo da nisu prestali, nego su preneti u novi dru-
{tveni i politi~ki sistem, koji su svom silinom trovali, optere}ivali i razjedali.”
(str. 16-17.)
Da bi delimi~no ilustrovao domete hrvatskog antagonizma u odnosu na
dalmatinske Srbe, gde je on ina~e bio mnogo blaì nego u Hrvatskoj i Slavo-
niji, Kresti} citira fragment iz pisma dubrova~kog prote \or|a Nikolajevi}a iz
1848. godine, upu}enog vladiki Jeroteju Mutibari}u, u kome se prota àli da
zagrièni hrvatski {ovinisti prete da }e dubrova~ke Srbe sase}i u komade. To
pismo se ~uva u Historijskom arhivu u Zadru, u spisima pravoslavne dalmatin-
ske eparhije, a iz njega se vidi da su se plamenovi hrvatske mr`nje sti{ali, kad
je do njihovih aktera stigla vest o reagovanju kotorskih pravoslavnih Srba. Ka-
ko prota navodi, “kotorski Srbi poru~e Dubrov~anima da ne tuku tamo{nju bra-
}u, jer ako taknu i jednoga, oni ni jednog katolika u ìvotu ostaviti ne}e. No i
ova pretnja razjarene Dubrov~ane nije mogla ukrotiti, dok im ne stigne drugi
glas, koji u slu~aju obistinjenja ne bi imao {ale, da se pod gradom Budvom ukr-
calo u brod deset iljada Crnogoraca, koji dolaze Dubrov~anima u pohode, i da
ih pitaju, {ta }e oni sa Srbima.” (str. 17-18.) Iste godine, po svedo~enju pred-
sednika zagreba~ke srpske pravoslavne op{tine, Zagrep~ani su otvoreno preti-
li da }e sve tamo{nje Srbe poklati, kad su ~uli za izbor srpskog vojvode na Maj-
skoj skup{tini u Sremskim Karlovcima. “Antagonizam izme|u Srba Kraji{ni-
ka i hrvatskih feudalaca, kako duhovnih tako i svetovnih, trajao je sve dok je
trajalo stale{ko dru{tvo, ali se tokom vremena u ne~emu menjao i preobli~a-
vao. Od posebnog je zna~aja za te njihove odnose, i za antagonizam koji je ra-
|ao genocidne ideje, stav visokih vojnih krugova u Be~u i Gracu, koji su uvek
i iznad svega vodili ra~una o dràvnim i dinasti~kim interesima, pa su stoga ne-
kad podràvali Kraji{nike u borbi protiv hrvatskih staleà, a nekada staleè
protiv Kraji{nika. U svakom slu~aju, visoki vojni krugovi Austrije svojom po-
litikom u~inili su mnogo da se odnosi izme|u Srba Kraji{nika i hrvatskih feu-
dalaca antagonizuju.” (str. 18-19.)
Iako se jedan broj kraji{kih Srba vremenom pokatoli~io, odnosi izme|u
pravoslavnih i katoli~kih Kraji{nika uglavnom su bili dobri, a stanovni{tvo pra-
voslavne i katoli~ke vere i ina~e je bilo me|usobno solidarno u suprotstavlja-
nju pohlepnim prohtevima feudalaca. Me|utim, na duù stazu, pokatoli~ava-
nje Srba zna~ilo je i njihovu denacionalizaciju, a kasnije i pohrva}enje u pogle-
du ve{ta~kog nametanja nove nacionalne svesti.
b) Stoletna papirolo{ka borba za Hrvatsku
Apsolutna identifikacija verskog i nacionalnog vodila je instrumentaliza-
ciji biv{ih Srba, novope~enih Hrvata, u borbi protiv njihovih pravoslavnih su-
narodnika, a paralelno s tim, sistematskoj indoktrinaciji s platofrme baziranja
hrvatske nacije i njenog demografskog obima, ne na prirodno i istorijski nasta-
loj etni~koj zajednici, nego na proizvoljnoj konstrukciji politi~kog naroda i po-
zivanju na istorijsko pravo, proisteklo iz davna{njih feudalnih pravnih akata.
“îtava istorija Hrvata u dràvnim okvirima Ugarske (od 1102. g.) i Austrije
91
(od 1527. g.) proèta je neprestanim raspravama o dràvnopravnom statusu Hr-
vatske. Cilj tih rasprava bio je da se istakne i dokaè da je Hrvatska, i u dràv-
nim okvirima Ugarske i Austrije, sa~uvala svoju samostalnost, da se utapanjem
u nove dràve nije izgubila njena dràvna posebnost. [to je u politi~koj prak-
si, u ìvotu, hrvatska dràvnost bila manja i uà, to je u raspravama koje su vo-
dili Hrvati ona sve vi{e isticana i dokazivana. Stole}ima vode}i papirolo{ku dr-
àvnopravnu borbu protiv Ma|ara, Hrvati su postali istinski eksperti u toj obla-
sti. âk i kada je njihova dràvnost bila svedena na tanke niti, pa i kada su te
niti bile pokidane, kada je Hrvatska postala obi~na pokrajina Ugarske, hrvatski
politi~ari su zadivljuju}om uporno{}u isticali da treba razlikovati stvarno od
pravnog stanja. Svim silama trudili su se da dokaù, {to je bilo te{ko i nemo-
gu}e dokazati, da u pravnom pogledu nikada nije do{lo do diskontinuiteta hr-
vatske dràvnosti. Zahvaljuju}i tim i takvim vekovima vo|enim raspravama sa
Ma|arima, hrvatska istorija i politika duboko su proète dràvnim pravom i
istoricizmom. To optere}enje nije nestalo ni kada se Hrvatska izdvojila iz
Austro-Ugarske i kada se na{la u sastavu prve i druge Jugoslavije.” (str. 23-24.)
Iako je takva politika prvobitno imala odbrambeni karakter u odnosu na austrij-
ske i ma|arske asimilacijske pretenzije, postepeno je poprimala agresivne i za-
vojeva~ke karakteristike u odnosu na Srbe i njihova nacionalna prava. Hrvati
su se kroz to dokazali kao daleko bezobzirniji od Austrijanaca i suroviji od Ma-
|ara. Kako procenjuje Kresti}, “u odbrani “historijskog prava hrvatskog naro-
da”, koja je imala cilj da “oìvotvori hrvatsko dràvno pravo”, tj. da obrazuje
veliku i samostalnu hrvatsku dràvu, u drugoj polovini XIX veka u Hrvatskoj
je stvorena ideologija beskompromisnog, ekskluzivnog hrvatskog nacionali-
zma, koji je o{tricu svoje netrpeljivosti, naj~e{}e i najè{}e, od najranijih dana
do danas, usmeravao protiv Srba. Uz to, po uzoru na ma|arsku stale{ku politi-
ku zapo~etu s kraja XVIII veka, izraènu u devizi da na tlu Ma|arske postoji
samo jedan narod – ma|arski, ve}ina hrvatskih politi~ara je smatrala, kao {to i
danas smatra, da na teritoriji Hrvatske postoji samo jedan “diplomati~ki”, od-
nosno “politi~ki”, ili, kako bi se danas reklo, “konstitutivni” narod, a to je hr-
vatski.” (str. 24-25.)
c) Hrvatska nacionalna misao, recidiv feudalizma
Po{to Srbi nikada nisu prihvatali da su deo tako zami{ljenog hrvatskog po-
liti~kog naroda niti su pristajali da se odreknu sopstvenog, ~vrsto ukorenjenog
i velikim istorijskim isku{enjima podvrgavanog, nacionalnog identiteta, poli-
ti~ki jaz izme|u Srba i Hrvata bio je nepremostiv. Iz tog razloga je “dolazilo do
neprestanog èstokog me|usobnog su~eljavanja i ra|anja netrpeljivosti, koja je
u odre|enim hrvatskim gra|anskim i malogra|anskim krugovima dobila pro-
tivsrpske genocidne karakteristike. Mnogi su i pouzdani podaci koji nedvosmi-
sleno potvr|uju da je do krize u odnosima izme|u Hrvata i Srba u Hrvatskoj,
uo~i sloma druge Jugoslavije, do{lo zbog toga {to su u toj republici zavladale
politi~ke stranke i li~nosti kojima je na srcu leàla nacionalno-politi~ka ideolo-
gija utemeljena na ideji da na hrvatskoj dràvnoj teritoriji moè da postoji sa-
92
mo jedan, i to hrvatski konstitutivni narod.” (str. 25.) S tog aspekta je i mogu}-
nost saradnje sa ostalim ju`noslovenskim narodima prihvatana pod uslovom da
se ostvari nad njima hrvatska i rimokatoli~ka hegemonija. Objektivnosti radi,
mora se navesti da su neki od istaknutih hrvatskih intelektualaca, kao {to su Im-
bro Ignjatijevi} Tkalac, Andrija Torkvat Brli} i August [enoa, polovinom de-
vetnaestog veka upozoravali na istorijsku proma{enost takve politike, ali su oni
ostajali u beznade`noj manjini. “Vatreni zagovornici politike zasnovane na hr-
vatskom dràvnom pravu bili su svesni da je to pravo jedan od glavnijih reme-
tila~kih ~inilaca u odnosima izme|u Srba i Hrvata. Uprkos tome, i ba{ zbog to-
ga, oni su se ~vrsto dràli tog prava, smatraju}i da je ono va`nije od sporazu-
ma i sloge sa Srbima. Najuverljivije dokaze o tome nalazimo u nacrtu spora-
zuma o zajedni~kim politi~kim nastupima Hrvatske pu~ke selja~ke stranke i
Stranke prava.” (str. 30.) Ovakve retrogradne ideje i ideologije su nalazile po-
godno tlo i zbog toga {to je hrvatska “tokom ~itave druge polovine XIX i po-
~etkom XX veka u dru{tvenom i politi~kom pogledu sa~uvala polufeudalni ka-
rakter. Biv{i feudalci, posebno bogate velika{ke veleposedni~ke porodice, do-
brim delom stranog porekla, i dalje su svojim kapitalom, mo}nim vezama i
ugledom, igrale zna~ajnu ulogu. Zahvaljuju}i tome mnogi principi, koji su va-
ìli u stale{kom dru{tvu, bili su na snazi i u novom gra|anskom periodu. Samo
time moè se objasniti da je dràvno i istorijsko pravo Hrvatske bilo polazna
osnova u programima svih hrvatskih gra|anskih politi~kih partija, sve do po-
~etka XX veka. Stole}ima ìve}i po regulativama toga prava, u hrvatskom dru-
{tvu odnegovano je ose}anje koje se duboko useklo u svest ve}ine misle}ih Hr-
vata. To ose}anje, koje ih je skroz proèlo, i danas preovla|uje njihovom sve-
{}u, pa stoga kod ve}ine Hrvata koji se bave politikom dràvno i istorijsko pra-
vo ~ine polaznu osnovu svake njihove javne aktivnosti.” (str. 31.)
Kresti} smatra da takva hrvatska nacionalna misao, s obzirom da je po su-
{tinskim karakteristikama recidiv feudalnog dru{tva, nikako ne moè biti
uskla|ena sa moralnim gra|ansko-demokratskim shvatanjima, pa zato i savre-
mena hrvatska politika nije mogla biti ni{ta drugo nego “nedemokratska, eks-
kluzivno hrvatska i rigidna antisrpska.” (str. 32.) Sve do prvog svetskog rata ne-
girano je postojanje Srba na podru~ju starih kraljevina Hrvatske i Slavonije,
dok je Frano Supilo tvrdio da ih nema ni u Dalmaciji. “Da bi se ova politi~ka
fikcija – da u Hrvatskoj nema Srba – i u praksi ostvarila, preduzimane su mno-
ge administrativno-politi~ke i kulturno-prosvetne mere. Sa tim zadatkom i sa
takvim namerama u pojedinim statisti~kim prikazima Srbi nisu iskazivani po
nacionalnoj pripadnosti, {to je, recimo, bio slu~aj sa neuporedivo malobrojni-
jim Ciganima i Jevrejima. Srbi su iskazivani po religioznoj pripadnosti, kao
Hrvati gr~ko-isto~ne vere. Kako se teìlo stvaranju homogenog hrvatskog “po-
liti~kog” naroda, {to je zna~ilo etni~ki ~iste Hrvatske, srpsko ime je sistematski
izostavljano, gde god se moglo i kad god se moglo izostaviti. Tako je, na pri-
mer, Srpska pravoslavna crkva redovno nazivana “gr~ko-isto~nom” i “gr~ko-
nesjedinjenom”. U odre|enim krugovima, posebno u prava{koj i franko-furti-
ma{koj {tampi, Srbi nikada nisu nazivani svojim nacionalnim imenom, ve} ra-
93
znim pogrdnim, kao {to su: Vlasi, Cigani, gr~ko-isto~njaci, Skipetari (tj. [ipta-
ri), Bizantinci, dotepenci, nakot, nakot vla{ki, nakot vjere pravoslavne, tako-
zvani Srbi, oni koji sebe krste Srbima, oni koji se siju gde im mjesto nije i sli~-
no. Ante Star~evi} nazivao ih je: “blatni skoti”, “gnusna ropska stvorenja”, “na-
kot zreo za sjekiru”, “prodane mje{ine”, “pseta austrijska”, “pseta pustjena s ve-
rige”, “sme}e” itd. Jezik je retko, samo izuzetno, imao pridev srpski: hrvatsko-
srpski, hrvatski ili srpski. Po pravilu on je izbegavan, pa je nazivan: hrvatski,
narodni, na{ jezik, hrvatsko-slavonski-dalmatinski i jugoslovenski. Iz istih raz-
loga, radi stvaranja jedinstvenog hrvatskog “politi~kog” naroda i etni~ki ~iste
Hrvatske, ~itav {kolski sistem je od 1874. bio u slu`bi hrvatizacije. ]irilica kao
srpsko pismo, na razne na~ine, ~esto i brutalno, bila je potiskivana i izbaciva-
na iz upotrebe. Srpska zastava i srpski grb, kao nacionalni simboli, bili su za-
branjivani.” (str. 37-38.)
Hrvatskim klerikalcima i nacionalnim ideolozima najvi{e je smetalo srp-
sko ime i srpska vera, a Srbi koji bi pristali da se odreknu imena i vere, auto-
matski su priznavani za Hrvate. Tako su sami Hrvati najvi{e doprineli da taj,
nekada realni etni~ki pojam, poprimi novo odre|enje i da prakti~no ozna~ava
Srbe katolike. “Dobro je poznato da je svugde u svetu, gde je dolazilo do ma-
sovne destrukcije imena neke nacije, to bio znak za fizi~ki napad na tu naciju,
da je to bilo javno ìgosanje i upiranje prstom na one koji su smetali i koje je,
nimalo biranim sredstvima, trebalo odstraniti iz sredine u kojoj su bili nepoèlj-
ni. Destrukcija srpskog imena u Hrvatskoj uvek je bila pra}ena neprestanim
javnim isticanjem da su Srbi izdajnici, da su remetila~ki ~inilac hrvatskog dru-
{tva i hrvatske politike, da su “narodna neprilika”, “da Hrvati nisu srpska bra-
}a, jer su Srbi bra}a sa psima”, da su hajdu~ki i razbojni~ki narod, da su vizan-
tijski prepredeni i lukavi i da je “Srpstvo opasno po svojim mislima i po svom
rasnom sastavu”, jer u njemu je “krvlju uvjetovano raspoloènje za zavjere, re-
volucije i prevrat.” Ovako su ruèni i satanizovani Srbi u pro{losti, a tako, i jo{
gore, satanizuju ih i danas, pod hadezeovskom vla{}u dr Franje Tu|mana.” (str.
40-41.) Ovde Kresti} iznosi i konkretne primere op{te satanizacije Srba od stra-
ne glasnogovornika Tu|manovog reìma. Tako je 20. avgusta 1996. godine na
Hrvatskoj televiziji emitovana emisija “Kuda srpska horda pro|e”, u kojoj je
urednik Jerko Tomi} rekao za Srbe “da su neljudi kojima nije pomoglo ni sve-
tosavlje, da su trgovci svinjama, ~etni~ka gamad, da su gori od stoke, srbadija
prljave {ape, sotonski dobo{ari, da su civilizacija ra`nja i rakijetine, krezubi
monstrumi, prljave {ubare, jad i beda, |ubrad, srbo~etni~ki vampiri, ljudsko
zlo, horde, stvorovi, bolest, guba, neslani Jovani, bijesne razularene ~etni~ke
zveri, tepih nacizma, da su u Hrvatsku do{li pre sto godina, da su bili slizani sa
Turcima, da su potamanili Jevreje i pre dolaska hitlerovaca u Beograd!” (str. 41.)
Dalje, Kresti} iznosi kako je dogradona~elnica Petrinje izjavila u avgustu 2001.
godine, a preneo zagreba~ki “Globus”, da Srbi u Hrvatskoj ne mogu ìveti “dok
i jedan Hrvat di{e svojim plu}ima i hoda po ovoj zemlji.” (str. 41.) Obe}avaju-
}i da }e Hrvatsku o~istiti od srpskog sme}a, ona za Srbina kaè: “niti je ~ovjek,
niti ìvotinja, ìvotinja ne zasluùje takvu usporedbu s njom.” (str. 42.) Novi-
94
nar [trosmajerovog lista “Pozor”, kako navodi Kresti}, 1866. godine “~ak je
zloslutno zapretio Srbima, ako budu insistirali na isticanju svoje nacionalne po-
sebnosti, da }e ih Hrvati “iz zapada goniti idejom narodnog jedinstva proti nji-
hovoj istoj volji, ru{iti }emo silom osvjedo~enja sve granice, koje budu dizali,
ni{titi }emo mo}ju sveob}e civilizacije sve zapreke, koje budu postavljali je-
dinstvu naroda, koga je Bog jednim stvorio. Kad nastane dràvna potreba, pro-
meniti }emo i ime, dràvni bitak, zameniti drugu politiku, sve u duhu zapadne
civilizacije; ali do tada biti }emo jedan narod”, razume se hrvatski. U skladu sa
ovakvim te`njama i pretnjama, “Pozor” je osu|ivao sva nastojanja Srba za o~u-
vanje nacionalne posebnosti.” (str. 43.)
~) Paveli} i Tu|man, alfa i omega istog zlo~ina
Upravo tako, kako je [trosmajerov “Pozor” planirao, Hrvati su po~eli da
rade u Drugom svetskom ratu, a nastavili devedesetih godina. Paveli} je zapo-
~eo genocid nad Srbima, a Tu|man ga dovr{io. Sada se hrvatski politi~ari na
vlasti odri~u Tu|mana, a napadaju Paveli}a. S obzirom da je kolja~ki posao za-
vr{en, menjaju politiku i zaklinju se u ideolo{ke vrednosti koje su u duhu za-
padne civilizacije. Velika je Kresti}eva zasluga {to je efikasno negirao op{te-
prisutnu zabludu o [trosmajerovom jugoslovenstvu. “Kada su Srbi javno ispo-
ljavali strah od asimilacije i hrvatizacije, “Pozor” je to ocenjivao kao “plod pra-
vog bizantizma”. Za jedinstvo hrvatskog i srpskog naroda [trosmajerova Na-
rodna stranka zalagala se samo pod uslovom da se srpstvo neminovno utopi u
hrvatstvo. Da bi se to {to lak{e i brè postiglo, “Pozor” je dizao glas protiv osni-
vanja bilo kakvih srpskih ustanova i dru{tava u Hrvatskoj.” (str. 43-44.) Srbi-
ma su, dakle, “Pozor” i Narodna stranka negirali i samo postojanje u Hrvatskoj.
“Oni su stvarno poricali njihovu nacionalnu individualnost, pa ih upravo stoga
nisu nazivali Srbima, ve} “pravoslavnim Hrvatima”. Sa namerom da onemo-
gu}e {irenje srpske nacionalne svesti u Hrvatskoj, a da svim sredstvima razvi-
jaju hrvatska nacionalna ose}anja, narodnjaci su poku{ali da stanu na put osni-
vanju bilo kakvih posebnih srpskih ustanova, dru{tava i organizacija. Valja se
prisetiti da su i hrvatski komunisti, pod raznim izgovorima koji mnogo podse-
}aju na pisanje “Pozora” iz 1867. godine, posle Drugog svetskog rata prigu{ili
sve srpske nacionalne ustanove, koje su iznikle u ratu 1943-1945. godine. Po
ukidanju Srpskog kulturnog dru{tva “Prosvjeta”, 23. maja 1980. godine, Repu-
bli~ka konferencija Socijalisti~kog saveza radnog naroda Hrvatske dala je ob-
ja{njenje na osnovu kojeg se prihvata, kao sasvim prirodno i opravdano, “da
na{e narodnosti”, tj. nacionalne manjine u Hrvatskoj, “samostalno razvijaju
ustanove i klubove”, ali da “nije opravdano da takve institucije otvaraju pripad-
nici naroda i to bilo gde u Jugoslaviji, a posebno ne Srbi u Hrvatskoj ili Hrva-
ti u Hrvatskoj. Nije nu`no posebno isticati da je Srbima to pravo uskra}eno sa-
mo zato da bi se uklonile sve prepreke koje su stajale na putu njihove {to brè
asimilacije i hrvatizacije.” (str. 44-45.)
Kresti} opisuje vatreno hrvatsko negodovanje kada je 1866. godine grupa
srpskih poslanika, predvo|ena Jovanom Suboti}em, zatraìla da se u Saborskoj
adresi vladaru umesto izraza “na{ narod” upotrebi kovanica “hrvatsko-srpski”
95
narod. “Srbi koji su se zalagali za izmenu adrese osumnji~eni su za sejanje raz-
dora, za smutnju, provokaciju, razbijanje Sabora, ko~enje napretka, zloupotre-
bu hrvatskog strpljenja, {irenje raskola u narodu koji je jedan, a oni od njega
ho}e da na~ine dva. Hrvatski poslanici smatrali su da bi usvajanje Suboti}evog
predloga nanelo najve}u nepravdu “imenu hrvatskom”, da Srbi svojim imenom
vode “upravo agresivnu politiku da u Trojednoj kraljevini nameravaju da osva-
jaju zemlji{te, da poku{avaju da izvr{e srbizaciju Hrvatske, koju je zapo~eo
Vuk Karadì}.” (str. 46-47.) Tom prilikom je ponovljena osnovna doktrinarna
teza da je Hrvatska isklju~ivo zemlja Hrvata, da u njoj ìvi samo hrvatski po-
liti~ki narod, a Srbi u Hrvatskoj su deo tog naroda, pa ne mogu imati nikakav
konstitutivni status. “Ba{ zato su se èstoko odupirali Suboti}evom predlogu,
ne èle}i sa Srbima da dele dràvni suverenitet i da, makar i posredno, uno{e-
njem srpskog imena u Saborsku adresu, Srbima priznaju politi~ku individual-
nost.” (str. 47.) Najvatreniji u zastupanju ovakvih stavova bili su politi~ki sled-
benici Josipa Juraja [trosmajera i Franje Ra~kog, iz Narodne stranke. Po Kre-
sti}evom mi{ljenju, “istorici, koji su se bavili ovim vremenom i ovim proble-
mima, nisu bili na nivou svojih profesionalnih i nau~nih obaveza. Umesto da
su razobli~avali zlo, oni su ga pre}utkivali, pa i ulep{avali. Time su zlo pothra-
njivali u uverenju da nauci ne}e mnogo {tetiti, a da }e politici i jugoslovenskoj
misli koristiti. Vreme je pokazalo da su od takvog njihovog pona{anja postra-
dali i nauka i politika, i narod i dràva. Glorifikovano je jugoslovenstvo [tro-
smajerovog tipa, koje i nije bilo jugoslovenstvo, ve} hrvatstvo i velikohrvat-
stvo, zavijeno u jugoslovensku oblandu. Dràva stvorena na temelju apokrif-
nog jugoslovenstva nije mogla biti stabilna, ni dugog veka. Zasnovana na po-
gre{nim ideolo{kim osnovama, od ~asa kad je stvorena bila je osu|ena na pro-
past.” (str. 48-49.)
}) Beskrajna antisrpska mr`nja, objedinjavaju}i politi~ki
program svih hrvatskih partija
Sve hrvatske politi~ke stranke su bile potpuno saglasne u negiranju srpskih
nacionalnih prava. “Za vreme vlade bana Ivana Maùrani}a do{lo je do pravog
brutalnog obra~una sa Srbima iz Pakraca i drugih mesta, koji nisu krili svoja
nacionalna ose}anja, koji su simpatisali pokret Ujedinjene omladine srpske, sa-
ra|ivali u novosadskoj “Zastavi”, obrazovali dru{tvo za sakupljanje priloga
tom listu, u Pakracu osnovali Zadrugu Srba zanatlija, prigodnim prilikama ko-
ristili srpski grb i srpsku zastavu, a u Srpskoj u~iteljskoj {koli u Pakracu kao
nastavni predmet imali srpski jezik. Ban Ivan Maùrani} ocenio je da su svim
tim aktivnostima {irene ideje Srpstva, ~ime su uneti mr`nja i razdor “izme|u
katoli~koga i gr~ko-isto~noga ìteljstva”. Maùrani} je, uz to, do{ao do za-
klju~ka da su Srbi pomenutim delima i{li na to “da se srbskome elementu pri-
bavi neka, s dràvno-pravnog gledi{ta neopravdana premo} i politi~ka preva-
ga u Hrvatskoj i Slavoniji”. Da se sve to ne bi desilo, osumnji~eni iz Pakraca,
Karlovca, Osijeka i Daruvara su pohap{eni, a oni koji su bili zaposleni otpu{te-
ni su iz slu`be bez prava zaposlenja na dràvnoj teritoriji Hrvatske i Slavonije.
96
Maùrani}eva protivsrpska akcija jasno je nagovestila pravce kojima }e se kre-
tati hrvatska politika oslonjena na hrvatsko dràvno i istorijsko pravo i na usta-
novu “politi~kog” naroda. Vrlo brzo ispostavilo se da je i samo srpsko ime u
Hrvatskoj predstavljalo “politi~ki prestup”, da je sve {to je srpsko trebalo isko-
renjivati da bi se stvorila etni~ki ~ista, verski jedinstvena – katoli~ka – velika
hrvatska dràva.” (str. 56.) To je prouzrokovalo duboku me|unacionalnu mr-
`nju izme|u Hrvata i Srba, a poznati hrvatski istori~ar toga vremena Pero Ga-
vrani} konstatovao je da postoji “podmukla, potajna, gadna borba jedne egzi-
stencije protiv druge, jednog pojedinca protiv drugoga, bez po~inka, bez kraja
i konca.” (str. 58.) Gavrani} je ve} 1895. godine prognozirao da bi to moglo do-
vesti do krvavog ratnog sukoba. “Oba puta kada su Hrvati stekli “svoje neza-
visne dràvice” do{lo je... do krvavog pira gde su `rtve bili Srbi. Mr`nja protiv
njih ispoljena je tada na najbrutalniji na~in, ali sa jasnim ciljem: da se stvori et-
ni~ki ~ista i {to ve}a hrvatska dràva.” (str. 58.) Kresti} pokazuje kako je po-
znata dobrotvorka mis Adelina Paulina Irbi, iritirana masovnim hrvatskim pro-
gonima Srba u vreme bosansko-hercegova~kog ustanka, pisala: “Jedini motiv
tome gonjenju nalazi se u ne~ove~noj mr`nji Hrvata spro}u Srba. Kao god {to
katolici u Bosni idu na ruku Turcima protivu Srba, tako Hrvati u Slavoniji idu
na ruku Ma|arima opet protivu Srba.” (str. 60.)
Beskrajna antisrpska mr`nja postala je glavni temelj hrvatske nacionalne
egzistencije. “Najve}i seja~i mr`nje, oni koji su je uobli~ili u dràvne, nacio-
nalne i politi~ke programe, koji su joj dali osobine borbe izme|u razli~itih ra-
sa, Eugen Kvaternik i Ante Star~evi}, u hrvatskom dru{tvu prihva}eni su kao
najve}i patrioti i rodoljubi. Tim ~inom razdor izme|u Hrvata i Srba duboko je
usa|en u njihova bi}a, jer dok su jedni spremni da slave i slede pomenute ko-
rifeje, drugi s razlogom od njih zaziru, jer ose}aju te{ke posledice njihovog po-
gubnog delovanja. Kada sve {to je re~eno imamo u vidu, onda je jasno da je
nacionalna integracija Hrvata, posle Revolucije 1848/49. godine, krenula u su-
protnom smeru od onog kojim je po{ao Ilirski pokret. Naime, njihovi nacional-
no integracioni procesi dobili su sve karakteristike velikohrvatske politike, i to
kako oni u okvirima prava{kog, tako i oni u okvirima pokreta koji se razvijao
pod jugoslovenskim imenom.” (str. 61.) Srbi su se tome suprotstavljali kako su
znali i umeli. Dosta srpskih intelektualaca bilo je primorano da napuste Hrvat-
sku, da se mahom u Srbiju upute, ali “ve}ina nacionalno svesnih Srba odlu~ila
je da se suprotstavi velikohrvatskim nasrtajima, da pruì otpor brutalnom po-
hrva}ivanju i ustane u odbranu srpskog imena i srpske nacionalne posebnosti.”
(str. 67.) Srbi su se orijentisali na formiranje sopstvenih politi~kih partija i
{tampanje nacionalnih novina, {to je hrvatske ideologe jo{ vi{e razgoropadilo
i ubrzalo njihove pogone za serijsku proizvodnju istorijskih laì i kleveta. “Po
{iroko rasprostranjenom, nau~no neutemeljenom mi{ljenju Star~evi}evih pra-
va{a, potonjih franko-furtima{a i njihovih duhovnih sledbenika, Paveli}evih
usta{a, koji su se oslanjali na hrvatsko dràvno i istorijsko pravo, Srbi u Hrvat-
skoj, Slavoniji i Dalmaciji nastali su na ve{ta~ki na~in, posredstvom Srpske
pravoslavne crkve i vere, uz pomo} popova, kalu|era i u~itelja. Verom nego-
97
vano i stvoreno Srpstvo je, po tom nakaradnom tvr|enju koje ima jasne veli-
kohrvatske i asimilacione te`nje i ciljeve, svesno cepalo hrvatstvo, da bi ga
omelo u razvoju i oìvotvorenju nacionalnih i dràvnih zadataka. Srbi u Hrvat-
skoj su, po vi|enju nacionalno isklju~ivih Hrvata, “hrvatski renegati, savezni-
ci talijana{a i Madàra”, oni su “stafaà tu|instva protiv slobode i ujedinjenja
Hrvatske”, “sinovi onog kletog plemena, koje svuda sije mr`nju, klanja i uboj-
stva, koje gramze}i za vla{}u podlo obara pred sobom sve, umi{ljaju}i da }e ti-
me zastra{iti hrvatski narod”. Srbi su ljute zmije “od kojih si tek siguran onda,
kada im satre{ glavu”. Stoga {to Srbi u Hrvatskoj i nisu Srbi, nego Hrvati pra-
voslavne vere, {to su hrvatski otpadnici, saradnici hrvatskih neprijatelja, Itali-
jana i Ma|ara, njih je trebalo uvesti u red, milom ili silom naterati ih da se od-
reknu srpske, a prihvate hrvatsku dràvnu ideju.” (str. 73-74.)
Eugen Kvaternik je Srbe nazivao verskim nakotom i krvnim izdajnicima,
la`no ih optuùju}i za {urovanje sa Be~om ili Pe{tom. “Svakako treba imati u
vidu ~injenicu da je Srbima u Hrvatskoj izdaja podmetnuta u trenutku njihove
najve}e lojalnosti, patriotizma i domoljublja, u ~asu kada su visokom politi~-
kom sve{}u prednja~ili u te{koj opozicionoj borbi protiv Austro-Ugarske i si-
stema koji je ona nametnula Hrvatskoj. Jednom iskonstruisana, optu`ba o to-
bo`njoj izdaji hrvatskih interesa bi}e stalno potezana protiv Srba. Bi}e to ìg
koji }e im se beskrupulozno utiskivati sa duboko promi{ljenim ciljem. Tim ì-
gom Srbima je trebalo nametnuti obavezu da se neprestano, u svakoj prilici i
pri svakoj delatnosti i aktivnosti, iskazuju i dokazuju da su lojalni gra|ani Hr-
vatske, da su patrioti, a ne izdajnici. Trebalo im je nametnuti obavezu da ma-
nje misle o svojim, srpskim, a vi{e o hrvatskim nacionalnim interesima, jer u
protivnom, ìg izdajstva ne bi mogli izbe}i. Tim ìgom trebalo im je stvoriti
komplekse, njima ih opteretiti i tako ih slabiti i prisiljavati na ve~no dokazivanje i
potvr|ivanje. Socijalno-psiholo{ka i politikolo{ka istraìvanja bi, bez sumnje,
pokazala da to neprestano i smi{ljeno ìgosanje nije ostalo bez rezultata, da je
me|u Srbima u Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji, istina u manjem broju i pre-
te`no u intelektualnom sloju, stvorilo tip poslu{nika, koji su u prerevnosnom
dokazivanju svoje ispravnosti, po ose}anjima i mentalitetu, postali ve}i Hrvati
od samih Hrvata.” (str. 77.) Kvaternik je u pismu Mihovilu Pavlinovi}u insisti-
rao da se i u Dalmaciji zauzme najo{triji kurs prema Srbima, koji je ve} dao re-
zultate u Hrvatskoj i Slavoniji, a u junu 1869. godine, kada ga je pisao, nago-
ve{tavao je borbu za eliminisanje svakog traga Srpstvu i pro{irenje hrvatske dr-
àve do Kosova i Albanije. “On nije prikrivao ni~im opravdanu i bolesnu mr-
`nju prema Srbima, koji su za njega bizantinci, isto~njaci, barbari i nebra}a.
Uprkos tome {to ih je tako silno i strasno mrzeo i prezirao, svim silama èleo
je i zalagao se za to da budu Hrvati. Onima koji na to nisu pristajali, koji su se
ose}ali Srbima, a takva je bila ogromna ve}ina, Kvaternik je otvoreno zapretio
fizi~kim uni{tenjem. Time je, zapravo, me|u gra|anskim politi~arima Hrvat-
ske on postao jedan od prvih zagovornika genocida nad srpskim narodom u
Trojednoj kraljevini. On je posejao to morbidno seme, koje su, potom, kada
njega nije bilo, prihvatili, razvejavali i negovali, ali i plodove `njeli frankovci,
98
usta{e i Tu|manovi hadezeovci. Da je to Kvaternikovo opako seme ba~eno na
tlo koje je obe}avalo urod, sam se pohvalio kad je napisao da “mladost za~i-
mlje pristajati uz nas.” (str. 78.)
d) Paveli}ev plan za uni{tenje Srba na osnovu

prou~avanja pokolja Jermena
Mihovil Pavlinovi} je tako|e bio veliki srbomrzac, ali ne i najve}i u Dal-
maciji. “Ugledni hrvatski politi~ar Frano Supilo je, poput Kvaternika i Star~e-
vi}a, smatrao da se pitanje Srba u Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji moè i mo-
ra re{iti, ako nema drugog na~ina, njihovim fizi~kim uni{tavanjem.” (str. 80.)
Smatrao je da je u politici sve dozvoljeno, kao i da se u njoj i najgora sredstva
mogu koristiti. Srbi su i za ostale hrvatske politi~are u toj meri nepoèljni, da
se oni ne usteù da otvoreno izraze nameru o njihovom istrebljivanju po svaku
cenu, ako se ve} ne mogu dobrovoljno ili pod prinudom asimilovati. Kresti}
navodi izjave ve}eg broja istaknutih hrvatskih politi~ara, koje su potpuno po-
dudarne u izraàvanju te`nje da se Srbi na bilo koji na~in elimini{u. “Ako se
uporede navedeni dokazi o tome kako su istaknuti hrvatski politi~ari druge po-
lovine XIX i po~etkom XX veka nameravali da re{e pitanje Srba u Hrvatskoj
sa ~injenicama kako su to pitanje re{avale usta{e i kako ga je re{io dr Franjo
Tu|man, onda je jasno da u svemu postoji neraskidiva logi~na i organska ve-
za; jasno je i to da je hrvatska politi~ka misao bila i da je do danas ostala du-
boko proèta idejom genocida.” (str. 85.) Ante Paveli} je bio samo puki izvr{i-
lac zlo~ina~kog programa koji su hrvatski politi~ari i intelektualci ve} stotinu
godina pripremali, razra|ivali i osmi{ljavali. Me|utim, i Paveli} je pre rata iz-
radio konkretan plan genocidnog uni{tavanja Srba ~im se Hrvatima ukaè pr-
va pogodna prilika da to temeljito izvedu. “Jo{ u jesen 1940. godine, godinu
dana pre no {to je do{lo do Drugog svetskog rata, za taj plan saznao je Vlatko
Ma~ek, tada{nji potpredsednik jugoslovenske vlade u Beogradu. On je bio oba-
ve{ten da je Paveli} u Sieni, u Italiji, za vreme zato~eni{tva, “na osnovu vi{e-
godi{njeg prou~avanja pokolja Jermena u Turskoj”, pripremio plan za pokolje
Srba u Hrvatskoj. Iako je Ma~eku sve to bilo predo~eno i plan mu je pokazan,
on o tome nije obavestio vladu ni svoje politi~ke partnere iz Selja~ke demo-
kratske koalicije, koji su predstavljali Srbe u Hrvatskoj. Ima indicija da je s tim
“bezbo`nim planovima” upoznao nadbiskupa Stepinca i da je od njega traìo
da uti~e na Paveli}a i njegove ljude da odustanu od izvr{enja tih zlo~ina~kih
namera.” (str. 88-89.) Me|utim, Stepinac je }utao jer se Paveli}ev plan uklapao
u Stepin~evu li~nu i {iru vatikansku viziju likvidacije srpskih {izmatika. “Ma-
lo je poznato da su i komunisti~ke vlasti Hrvatske, neposredno po svr{etku ra-
ta 1945. godine, vi{e odmagale nego {to su pomagale povratak Srba – izbegli-
ca iz Hrvatske, Slavonije i Dalmacije, koji su se spasili usta{kog noà. Tada-
{nje federalne vlasti Hrvatske bile su zadovoljne time {to se broj Srba u Hrvat-
skoj osetno smanjio. One su nerado preduzimale prisilne mere za isterivanje
usta{kih porodica iz srpskih ku}a i sa srpskih imanja.” (str. 89.)
99
d`) Etni~ko ~i{}enje kao zvani~na politika moderne Hrvatske
Da bi pokazao da se ni u dana{nje vreme ni{ta bitno nije promenilo u hr-
vatskoj nacionalnoj politici, Kresti} skre}e pa`nju na Tu|manovog predsedni~-
kog savetnika prof. dr Slavena Leticu, koji je u listu “Danas”, 12. septembra
1989. godine, objavio ~lanak pod naslovom “Asimilacija hrvatskih Srba” i u
njemu razotkrio savremene politi~ke preokupacije, svoje i svojih saradnika, u
pogledu te`nje za etni~ki potpuno o~i{}enom hrvatskom dràvom i pro{irenom
na susedna podru~ja. “Tim ~lankom Letica je poku{ao da, toboè nau~no, da
obrazloènje o neminovnosti asimilacije Srba u Hrvatskoj. Uz to, on se vratio
ideji “hrvatskog politi~kog naroda”, tvrde}i da se Srbi u Hrvatskoj mogu opre-
deljivati za dva puta. Mogu biti, kako je napisao, “organski deo” srpskog etni~-
kog naroda, ili “dio hrvatskog politi~kog naroda”. Ovim pisanjem Letica je Sr-
bima ponudio ono {to im je uporno i na silu nametano tokom ~itave druge po-
lovine XIX veka, sve do 1905. godine, do stvaranja hrvatsko-srpske koalicije,
a od frankovaca i posle toga. Ponudio im je put odricanja od svoje nacionalne
pripadnosti kako bi postali deo “hrvatskog politi~kog”, tj. “konstitutivnog na-
roda”. Ponudio im je ono {to Srbi u Hrvatskoj nikada u pro{losti nisu mogli ni
hteli da prihvate, jer su bili svesni da im je nu|en put nacionalnog i politi~kog
zatiranja. Sve do 1918. Srbi su se tom putu èstoko opirali i zbog toga su vo-
dili beskompromisnu borbu, ~vrsto uvereni da je to borba za opstanak. Politi-
ka koju je nudio Letica prouzrokovala je u okvirima Austro-Ugarske plemen-
ski raskol izme|u Hrvata i Srba, jer je ~inila okosnicu svih su~eljavanja izme-
|u dveju nacija. Letica je ponudio politi~ka re{enja, ~ija su izvori{ta u hrvat-
skom dràvnom i istorijskom pravu. Ta re{enja su, svojevremeno, u XIX veku,
vladaju}i krugovi Ma|arske poku{avali da nametnu Hrvatima, kao i Srbima, a
ovi su se tome, da bi se spasli ma|arizacije, èstoko odupirali. Re{enja koja je
ponudio jedan od uglednijih ~lanova Tu|manove Hrvatske demokratske zajed-
nice svode se na dobro poznatu formulu: jedna dràva, jedan narod, jedan je-
zik. Kako je ta formula bila aktuelna u vreme austrijske, austro-ugarske i pave-
li}evske endehazijske vlasti, o~igledno je da dana{nji hrvatski politi~ari svoje
uzore nalaze u vremenima koja su prohujala.” (str. 90-91.) Prema svedo~enju
direktora Instituta za prou~avanje spoljne politike u San Francisku, Dejvida Fi-
{era, Franjo Tu|man je pred diplomatskim korom u Nema~koj 1989. godine
izjavio, kad on postane predsednik Hrvatske “da }e tlo u Krajini postati crveno
od krvi.” (str. 91.) Toliki stepen politi~ke mr`nje zaprepastio je Fi{era, ali to je
bio samo predznak onog krvoproli}a koje je usledilo po~etkom devedesetih go-
dina. “îm su Hrvati dobili nezavisnu dràvicu i ~im je Tu|man postao pred-
sednik, krvavi rat, koji je isplanirao jo{ pre no {to je postao {ef dràve, bio je
izvestan, utoliko pre {to Hrvati ne samo da nisu imali razloga od bilo koga da
se boje, ve} su na surovi obra~un, na koji su se u svakom pogledu dugo pripre-
mali, sa raznih strana iz inostranstva bili i podstrekivani.” (str. 91-92.)
Po Tu|manovoj izbornoj pobedi, Hrvati su pogazili Srbima status konsti-
tutivnog naroda i to jednostranom promenom ustava, a uporedo s tim krenuli
da se masovno naoruàvaju i spremaju za odsudni obra~un sa manjinskim Sr-
100
bima. “Po ocenama dobro obave{tenih posmatra~a iz same Hrvatske, cilj rata
nije bio, kako se javno govorilo, ugu{ivanje tzv. srbo-~etni~ke pobune, ve}
stvaranje davno sanjane etni~ki ~iste dràve.” (str. 92.) Prema mi{ljenju ugled-
ne hrvatske novinarke Jelene Lovri}, izre~enom 1996. godine, “etni~ki ~ista dr-
àva s dràvnog se vrha deklarira kao èljeni ideal. [ef se dràve u Kninu pred
postrojenom vojskom i upaljenim kamerama javno hvali kako su ostvareni
“povijesni rezultati” – “vratili smo Zvonimirov grad u krilo majke domovine
Hrvatske i to onakav ~ist kakav je bio u Zvonimirovo doba”. Tako je oslobo-
|enje Knina dobilo novu dimenziju. Vi{e nije rije~ o osloba|anju od srpske po-
bune, nego o ~i{}enju Srba. Tom je porukom bila proèta cijela kninska sve~a-
nost, pa otpada utjeha da se ina~e vidno vrlo uzrujanom predsjedniku otela, eto,
nekontrolirana izjava. Glavni inspektor hrvatske vojske, general Ante Gotovina,
rekao je, na primjer, da je “Oluja” zna~ila okon~anje vi{estoljetne okupacije
Hrvatske. A Drago Krpina, Tu|manov savjetnik za oslobo|ene krajeve, naziva-
ju}i “Oluju” pobjedom svih pobjeda, uzvikuje da je Hrvatska oslobodila pros-
tore koji su bili pod okupacijom ne pet godina, nego cijelo jedno stolje}e.” (str. 92.)
Jo{ 12. aprila 1992. godine, u govoru na Trgu bana Jela~i}a u Zagrebu,
Tu|man je priznao da su Hrvati izazvali rat. On je tada decidno izjavio: “Rata
ne bi bilo da ga Hrvatska nije èljela! Ali, mi smo procijenili da samo ratom
moèmo izboriti samostalnost Hrvatske. Zbog toga smo vodili politi~ke razgo-
vore, a iza tih pregovora formirali oruàne postrojbe. Da nismo to uradili ne bi-
smo do{li do cilja. Zna~i: rat je bilo mogu}e izbje}i samo da smo mi odustali
od na{ih ciljeva, to jest, od samostalnosti hrvatske dràve.” (str. 92-93.) Ovim
izjavama je re~eno sve, a hrvatska politika je javno do kraja razgoli}ena. Kako
rezonuje Vasilije Kresti}, “~ak da ovakve izjave i nisu javno izre~ene, ishod
vojnih operacija, poznatih pod nazivom “Bljesak” i “Oluja”, posle kojih je Hr-
vatska etni~ki temeljno o~i{}ena, nedvosmisleno pokazuje cilj s kojim je Hr-
vatska, ne biraju}i sredstva, odlu~ila da razbije Jugoslaviju. Sada, kada je stvo-
rena davno èljena etni~ki ~ista dràva, Tu|man i njegovi saradnici uspe{no se
opiru povratku Srba u svoje domove i na svoja imanja. U tome uìvaju blago-
naklonost pojedinih velikih sila i Vatikana, koji su im i pomogli u akciji etni~-
kog ~i{}enja. Demonizacija Srba se nastavlja u ve} poznatom stilu. Pogrdna
imena plju{te sa svih strana. Pretnja da su vrbe za Srbe, ne izostaju. Velihokr-
vatski apetiti su porasli. Bosna je i dalje u ìì hrvatskog interesovanja. Kao i
mnogo puta ranije, Srbima se skre}e pa`nja da }e spas na}i jedino ako prepli-
vaju Drinu. Hrvatska politika, u odnosu na Srbe, u svemu je ostala kakva je bi-
la u vreme prava{a, franko-furtima{a i usta{a. Ona je zadojena mr`njom koju
malo ko obuzdava. Ni~im nesputana, sa vi{e strana podsticana, ona predstavlja
opasnost za ~itav region, ali i za Hrvate, u ~ijoj sredini je odnegovana.” (str. 93.)
2. Srpska dràvotvornost uzro~nik hrvatskog kompleksa

Analiziraju}i jo{ neke korene hrvatske antisrpske mr`nje, pored razli~itog
pristupa Habzbur{koj dinastiji, sporenja oko pripadnosti Bosne i Hercegovine
i surevnjivosti oko predvodni~ke uloge u ju`nom slovenstvu, Kresti} iznosi je-
101
dan problem koji zaokuplja svest svih Hrvata, gotovo bez izuzetka. “Re~ je o
kompleksu kojim su bili pritisnuti gra|ansko-politi~ki, a naro~ito malogra|an-
ski krugovi me|u Hrvatima zbog toga {to su Srbi, posle 1878. godine, stekli
dve samostalne dràve, a Hrvati, uvereni da su na vi{em stepenu kulture i civi-
lizacije, ambiciozni da stvore veliku Hrvatsku, da preuzmu kormilo oslobo|e-
nja i ujedinjenja, imali su dràvu vi{e na papiru nego u stvarnosti. Kako su u
Srbima gledali samo svoje neposredne i najopasnije takmace, svaki uspeh Sr-
ba doìvljavali su kao svoj poraz, a svaki njihov poraz kao svoju pobedu. To
{to su Srbi imali dve dràve, a Hrvati nijednu, u~inilo ih je ne samo iskomplek-
siranim, ve} i zavidnim, ali i agresivnim. Prevelikom agresijom èleli su, na ra-
~un Srba, da nadoknade ono {to nisu imali. Zbog toga su me|usobni sukobi bi-
li neizbe`ni, a njihovi ishodi po obe strane vi{estruko pogubni.” (str. 99-100.)
Proistekla iz kompleksa kao ~istog izraza socijalno-psiholo{ke patologije, hr-
vatska agresivnost prema Srbima se “manifestovala na razli~ite na~ine, dok ni-
je dobila neprikrivene genocidne oblike, a takve oblike mogla je da dobije sa-
mo stoga {to su oni kojima nije stalo do sloge, a takvih je bilo i na jednoj i na
drugoj strani, toliko zatrovali odnose da me|u Hrvatima nije bio mali broj onih
koji su za sve neda}e koje su snalazile Hrvatsku okrivljivali tamo{nje Srbe.
Prema tome, ako su Srbi iz Hrvatske u mnogo ~emu spre~avali razvoj hrvatske
dràve i njenog dru{tva, ako su predstavljali unutra{njeg neprijatelja, kako su
u prava{koj i franko-furtima{koj {tampi obi~no i predstavljani, onda je obra~un
sa njima bio neminovan. Kompleks u odre|enim hrvatskim gra|anskim kru-
govima prema Srbima, koji su uspeli da izgrade dve nezavisne dràve, bio je
utoliko ve}i ukoliko su Srbi u celini broj~ano bili nadmo}niji od Hrvata. Ima-
ju}i u vidu tu broj~anu premo} Srba nad hrvatima, kod Hrvata koji su se po-
sebno isticali u napadima na Srbe i u poricanju njihove nacionalne posebnosti
vidljiv je strah od mogu}eg apsorbovanja. Taj strah, koji je imao odbrambeni
karakter, ra|ao je agresiju koja je vodila genocidu nad Srbima u Hrvatskoj.”
(str. 101-103.)
Taj hrvatski strah od srpske mase naro~ito je do{ao do izraàja kada je
1881. godine razvoja~ena Vojna krajina i uklju~ena u sastav Banovine Hrvat-
ske. Srbi su, zahvaljuju}i svojoj brojnosti, po~eli da igraju vrlo zna~ajnu ulogu
u hrvatskoj, ali i u austro-ugarskoj politici. Ali su i redovno podràvali sve hr-
vatske zahteve prema Pe{ti i Be~u, traè}i za uzvrat da samo budu ravnoprav-
no tretirani kao samosvojan politi~ki subjekt. “Uvek kada su im Srbi bili po-
trebni, i dokle su im bili potrebni, Hrvati su sa njima bili dobri, delili su im obe-
}anja i ne samo da nisu postavljali pitanje ravnopravnosti i priznavanja srpske
politi~ke posebnosti, ve} je i Sabor sve~ano izjavljivao “da trojedina kraljevi-
na priznaje narod srpski koji u njoj stanuje kao narod sa hrvatskim narodom
istovjetan i ravnopravan”. Po prestanku opasnosti, po uspe{no obavljenom po-
slu, isti oni koji su Srbima {irokogrudo delili obe}anja i priznanja okretali su se
protiv njih i nastavljali sve po starom, kao da se u me|uvremenu ni{ta nije de-
silo, kao da prema Srbima nisu imali nikakve obaveze. Vi{e puta iskori{}eni, a
potom iznevereni i grubo odbacivani, Srbi su dobro uo~ili svu verolomnost Hr-
102
vata. Zbog toga su im malo verovali, ali su im, uprkos svim gorkim saznanji-
ma, prinu|eni okolnostima ìvota, i dalje dozvoljavali da ih varaju, da ih kori-
ste i da im podvaljuju, gaje}i neosnovanu nadu da se podvale ne}e ponoviti. Iz
ove i ovakve stoletne igre Srbi su na politi~kom polju uvek bili gubitnici, a Hr-
vati dobitnici. Me|utim, u moralnom pogledu Srbi su bitke dobijali, a Hrvati
su ih gubili. Takav odnos poraènih i pobe|enih urodio je jo{ jednim plodom:
uzajamnim prezirom, netrpeljivo{}u i mr`njom, i to patolo{kom mr`njom,
podjednako neobuzdanom i podjednako opasnom sa obe strane i za oba naro-
da.” (str. 105-106.)
Kad su se upustili u suparni~ko nadmetanje sa Srbima po pitanju ujedini-
teljskog primata i rukovode}e uloge u ju`noslovenskim nacionalnim i oslobo-
diteljskim aktivnostima, Hrvati su sopstvenu samouverenost bazirali na predu-
be|enju da su oni kulturno napredniji, a i Habzbur{ka dinastija je lukavo po-
vla|ivala takvim njihovim ambicijama. Ali, Srbi su ve} imali dve dràve i dve
vojske, nisu ni prime}ivali umi{ljenu hrvatsku kulturu, pa im nije padalo na pa-
met da bi Beograd Zagrebu mogao prepustiti ulogu Pijemonta ju`nosloven-
skog ujediniteljskog dràvotvorstva. Ti gradovi su izrasli u centre dveju suprot-
stavljenih i sve vi{e neprijateljskih nacionalnih politika. Veli~anstvene srpske
pobede u Balkanskim i Prvom svetskom ratu definitivno su razre{ile sve dile-
me po tom pitanju, pa su Srbi odigrali glavnu ulogu u procesu ujedinjenja, a
Beograd kao centar postao je neosporiv. “Ta pobeda srpskog shvatanja u re{a-
vanju ju`noslovenskog pitanja u mnogim krugovima Hrvata, posebno onim
nacionalno isklju~ivim, koji nisu nestali sa scene ni posle Prvog, ni posle Dru-
gog svetskog rata, primljena je bolno, kao teàk poraz koji zasluùje jo{ teù
osvetu. Ne samo stvaranje, ve} i na~in stvaranja zajedni~ke dràve, 1918. go-
dine, pomenutim krugovima Hrvatske sluìli su kao nepresu{an izvor nezado-
voljstva, rovarenja i razaranja dràve, koja nije stvorena po uzoru kojem su oni
teìli. Njeni istinski tvorci, Srbi, zbog toga su postali jo{ omraèniji i jo{ vi{e
nego dotle na{li su se na udaru onih koji su nastanak Jugoslavije doìveli kao
poraz hrvatske dràvne i politi~ke misli.” (str. 107.) Jo{ pre stvaranja jugoslo-
venske dràve Hrvatima je mnogo smetao ubrzani ekonomski napredak Srba
u Hrvatskoj i Slavoniji, njihov kulturni procvat i okupljanje unutar sna`ne i do-
bro organizovane politi~ke partije. U jednom trenutku Zagreb je postao kao
srpski kulturni centar ja~i od Novog Sada. “Nedorasli da se upuste u zdravu
konkurenciju sa Srbima, da im se suprotstave sopstvenim uspesima, malogra-
|anski franko-furtima{ki krugovi Hrvatske, Slavonije i Dalmacije su svoje ne-
sposobnosti nadokna|ivali ru{ila~kom mr`njom, koja je u vi{e navrata ispolje-
na u protivsrpskim demonstracijama izvedenim u Zagrebu i drugim gradovima
Hrvatske. Srbi su tako i na polju nemilosrdne kapitalisti~ke utakmice, koja je
dobila vid borbe izme|u dveju nacija, doìvljeni kao trajno remetila~ki ~inilac,
koji je stajao na putu razvoja hrvatske privrede, dru{tva i politike i, {to je po-
sebno va`no, na putu ostvarenja vekovne te`nje – izgradnje nezavisne hrvatske
dràve.” (str. 108.)
Upravo je izvorni hrvatski nacionalni dràvotvorni koncept onemogu}io
jedinstven srpsko-hrvatski sporazumni i trajni projekat jugoslovenske dràve.
103
“Rano izgubiv{i dràvu i potpav{i pod vlast Ugarske a potom Austrije, Hrvati
su vi{e od osam stotina godina ìveli pod tu|inskom upravom i snivali snove
o obnavljanju svoje dràvnosti. Ne mogav{i te snove da ostvare u praksi, silno
su se upinjali i ogromnu, po{tovanja dostojnu energiju tro{ili da kakav-takav
kontinuitet svoje dràvnosti o~uvaju u formalnopravnim aktima, u raznim pak-
tima, sankcijama, nagodbama, diplomama, patentima, kraljevskim zaverenica-
ma, saborskim odlukama i drugim spisima. Osam stotina godina dràvnoprav-
nih nagodbenja~kih borbi ostavilo je dubokog traga na mentalitet Hrvata. Ona-
ko kako su se pona{ali u okvirima Ugarske i Austrije, a potom Austro-Ugar-
ske, pona{ali su se i u okvirima prve i druge Jugoslavije. Obe Jugoslavije za
njih su bile prolazne. Njihov ideal, kako je ve} re~eno, bila je nezavisna Hrvat-
ska. Stoga, Jugoslaviju, u kojoj su se sticajem istorijskih okolnosti na{li, nisu
prihvatili i ose}ali kao svoju. Uostalom, u njeno nastojanje uloìli su taman to-
liko koliko su bili spremni da je brane i prihvate kao svoju. Nagodbenja~ko po-
na{anje Hrvata prema Ugarskoj i Austriji bilo je manje {tetno po te dràve i na-
rode tih dràva, nego isto pona{anje prema Jugoslaviji. U okvirima Ugarske i
Austrije, Hrvati su svojim brojem, snagom i uticajem bili bez ve}eg zna~aja.
Me|utim, u okvirima Jugoslavije oni su ~inili partnera bez kojeg je takva drà-
va bila te{ko zamisliva. Znaju}i to, a svesni da je Srbima stalo do Jugoslavije
da bi u njoj bili na okupu, Hrvati su do savr{enstva iskori{}avali svoje nagod-
benja~ko iskustvo, sebi~no i bezobzirno iznu|uju}i ~as jedne ~as druge ustup-
ke, sve sa ciljem da za sebe steknu {to ve}e pogodnosti. Tako se ispostavilo da
je Jugoslavije moglo biti samo onda i donde ako se i dokle se ispunjavaju zah-
tevi Hrvata, dokle njima odgovara da ìve u zajednici kojoj su bili spremni sve
manje da doprinose, a iz nje {to vi{e da odnose. Kad to imamo u vidu, onda je
jasno {to su i prvu i drugu Jugoslaviju potresale te{ke krize i {to su se one ras-
pale po scenarijima u kojima su glavnu ulogu razbija~a imali Hrvati.” (str.
109-110.)
a) Fizi~ki obra~uni najavljuju genocid
Be~ki dvor je sistematski podràvao hrvatsku antisrpsku mr`nju i podsti-
cao {ovinisti~ke aktivnosti frankovaca i klerikalaca. Zato je ta mr`nja neprekid-
no dobijala na silini i intenzitetu, ispoljavaju}i se kroz sve opasnije oblike. “Ka-
ko je vreme odmicalo i sukobi se umnoàvali i zao{travali, sa raznolikih ver-
balnih nasrtaja – u kojima nalazimo i one sa ~istim genocidnim porukama, kao
{to su: ... “Srbe o vrbe”, “Srbom sjekirom za vrat” i druge – pre{lo se i na sve
~e{}e fizi~ke obra~une kojima je trebalo ostvariti pomenute parole i uni{titi
“vla{ki nakot”, kako su, pored mnogih drugih pogrdnih i uvredljivih naziva, kr-
{teni Srbi. Do fizi~kog obra~una dolazilo je u vi{e navrata prilikom masovnih
protivsrpskih demonstracija.” (str. 113.) Po teìni su posebno zapam}eni te{ki
antisrpski izgredi, kamenovanja i razbijanja prilikom posete cara Franca Joze-
fa Zagrebu 1895. godine. “Opoziciona hrvatska {tampa pravdala je protivsrp-
ske ispade time {to su ih Srbi, navodno, izazvali isticanjem zastave jedne “stra-
ne dràve”... [tavi{e, predstavnici reda su skr{tenih ruku posmatrali izgrede i
104
pravdali se da nemaju nalog za posredovanje.” (str. 114-115.) Hrvatski sabor je
uporno odbijao da na dnevni red stavi dono{enje pravnih akata kojima bi se ga-
rantovala ravnopravnost }irilice, ravnopravnost crkava ili slobodno isticanje
srpske zastave, na primer.
U takvim stavovima ignorisanja srpske nacionalne individualnosti u bano-
vinskom parlamentu opet su se isticali frankovci, ali nisu mnogo zaostajali kle-
rikalci, [trosmajerovi sledbenici i svi ostali, uz zaista retke izuzetke. “Puni mr-
`nje prema Srbima, frankovci su prosto traìli priliku da je javno ispolje. Njih
su Srbi izazivali uporno{}u u isticanju raznih zahteva, odlu~nom odbranom
protiv svih mogu}ih napada i uvreda, nepopustljivo{}u u zastupanju srpske a
odbacivanju hrvatske dràvne misli, koja je nalazila upori{te u Austro-Ugar-
skoj, svojom nacionalnom vitalno{}u i nagla{enim srbovanjem kojim su se
branili od pohrva}ivanja, {to je, sve skupa, u klimi u kojoj se ìvelo, moglo u
o~ima politi~kih suparnika dobiti vid izazivanja.” (str. 118.) Jo{ è{}e pogro-
ma{ke antisrpske demonstracije u Zagrebu su se desile 1899. godine, prilikom
proslave Zmajevog knjièvnog jubileja, kao i 1902. godine, kada su tri puna
dana razarane srpske radnje, demolirani srpski stanovi i uni{tavana sedi{ta srp-
skih ustanova. Prema svedo~enju dr Ivana Ribara, hrvatski ban Pavao Rauh i
vo|a îste stranke prava Josip Franko su, “uz odobrenje najvi{ih vojnih krugo-
va u Be~u, u slu~aju rata sa Srbijom povodom aneksije Bosne i Hercegovine,
sklopili sporazum koji je glasio da se izvr{i pokolj i iseljenje svih Srba iz Hr-
vatske.” (str. 126.) Pogromi su doìveli vrhunac u hrvatskoj histeriji nakon Sa-
rajevskog atentata, pa je iz svega toga o~igledno da neverovatni genocid, koji su
Hrvati nad Srbima provodili u toku Drugog svetskog rata, nije “rezultat samo
jednog sistema, ove ili one stranke, ovog ili onog dru{tva, ove ili one li~nosti,
ve} sticaja ~itavog niza okolnosti u duèm vremenskom trajanju. Genocid nad
Srbima u usta{koj NDH svojevrsni je fenomen njihovog vekovnog zajedni~kog
ìvljenja sa Hrvatima. Dugotrajno nastajanje genocidne ideje u odre|enim sre-
dinama hrvatskog dru{tva, koje je, kako svedo~i dr Ribar, imalo prili~no {iro-
ku bazu, duboko je ukorenilo tu ideju u svest mnogih generacija. Fenomeni na-
stali dugim trajanjem po pravilu sporo nestaju i uporno istrajavaju.” (str. 128.)
3. Hrvati se ne}e smiriti

Hrvatska teritorijalna megalomanija, tako jasno izraèna posebno u redo-
vima Star~evi}a i Radi}a, Ive Pilara i Dominika Mandi}a, mada se kod nekih
autora protezala i do Makedonije, na{la je prakti~ne realizatore u Anti Paveli-
}u i Franji Tu|manu, a njen minimalni program obuhvata, pored Hrvatske, Sla-
vonije i Dalmacije, jo{ i Bosnu i Hercegovinu, Srem i Boku Kotorsku. U ide-
olo{kom i propagandnom smislu “razradili su ~itav dobro razvijen i uhodan si-
stem. Svaki tu|i zahtev ili pretenziju na teritorije na koje su bacili oko, Hrvati
su èstoko napadali i osu|ivali. Izme|u ostalog, ba{ u vezi sa geomanijom, od
sredine XIX veka do na{ih dana Hrvati su se sluìli, kao {to se i danas sluè,
demonizacijom Srba. Po njima Srbi su hajdu~ki i razbojni~ki narod, vizantijski
prepredeni i lukavi. Oni su {umadijski banditi i ~etnici! Hrvati su kulturni, hu-
105
mani i mirotvorni, njima, po raznim osnovama, pripadaju teritorije koje èle a
Srbi ho}e da ih se domognu bez osnova, zato {to su grabe`ljivci, {to su reme-
tila~ki ~inilac, izvor kriza, nemira i rata. Na taj na~in, zadivljuju}om uporno-
{}u, dobro razra|enom taktikom, ni~im neometani, a ~esto i pomognuti krat-
kovidom i maloumnom politikom Beograda, uzdigli su svoje velikohrvatske
zahteve na stepen opravdanih i legitimnih prava. Kad su to postigli, nisu krili
da su spremni svoje nacionalne i dràvne zahteve da ostvare po svaku cenu, pa
i najbrutalnijom silom. Za takvo pona{anje Hrvata Srbi nisu na{li adekvatne
odgovore. Zaneti idejom jugoslovenstva, iskreni i lakoverni pobornici bratstva
i jedinstva, oni su u svemu kasnili, istinu otkrili sa zaprepa{}enjem i detinja-
stom zbunjeno{}u pitali se za{to ih Hrvati mrze i iz kojih razloga im nanose
zla.” (str. 134-135.)
Svoju knjigu Vasilije Kresti} zavr{ava upozorenjem Srbima da vi{e nika-
da ne smeju biti lakomisleni i neoprezni. “Stvaranjem etni~ki ~iste Hrvatske,
Hrvati su se primakli bliè ostvarenju svojih geostrate{kih ciljeva koji se ti~u
Bosne i Hercegovine. Bez Srba u Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji, bez tog unu-
tra{njeg remetila~kog ~inioca, kako su ih nazivali, oni }e sa vi{e snage, a ma-
nje smetnji i prepreka, i sa znatno povoljnijim geopoliti~kim poloàjem, kidi-
sati na Bosnu i Hercegovinu i na Srbe i muslimane. Ako Srbi to budu do~eka-
li nespremni, ako ponovo budu dozvolili da ih neko zavede i obmane nekim
novim ilirizmom, jugoslavizmom, bratstvom i jedinstvom, ili zajedni{tvom,
svoju naivnost, kratkovidost, povr{nost, neukost i plitkoumnost plati}e skupo i
nikad vi{e ne}e se mo}i oporaviti, jer odnos snaga bitno }e se izmeniti u korist
Hrvata. Uz to, sasvim je sigurno da i Srbija, kao dràva, poput Hrvatske, mora
“imati i oko i uho” na podru~ju Bosne i Hercegovine, na tom za nju tako vitalnom
podru~ju... Tako|e je sigurno, Hrvati se ne}e smiriti dogod ne dopru do Drine
i dogod se ne podbo~e pod Beograd i ne domognu se Zemuna.” (str. 152-153.)
V. Gradi{}anski Hrvati kao relikt

izvornog hrvatskog naroda
U Gradi{}u, ispod Be~a, ìvi najve}a grupa Hrvata koji su izbegli pred tur-
skom najezdom i uspeli da sa~uvaju nacionalnu svest i kulturna obele`ja. Et-
nografska nauka je dugo zanemarivala potrebu njihovog izu~avanja, ali je,
1995. godine, u Zagrebu objavljen zbornik nau~nih i publicisti~kih radova “Po-
vijest i kultura gradi{}anskih Hrvata” (Nakladni zavod “Globus”), zna~ajan ne
toliko po kvalitetu nau~ne obrade, koliko po ~injenici da su autori svih teksto-
va Hrvati, skoro isklju~ivo gradi{}anski.
1. Predgovor generala Tu|mana i kardinala Kuhari}a
Ova knjiga, po re~ima pisca predgovora Franje Tu|mana, “svjedo~i o po-
malo zaboravljenoj patnji, borbi i `rtvi Hrvata u tijeku stogodi{njeg hrvatsko-
turskog rata 1493-1593. godine. U to najtu`nije doba hrvatske povijesti rijeke
hrvatskih izbjeglica razi{le su se u nekoliko posebnih smjerova, napose u za-
padnu Ugarsku, Donju Austriju, Slova~ku i Moravsku. Gradi{}anski Hrvati ì-
106
vi su spomenik tog dijela hrvatske povijesti. Na prostoru Gradi{}a ìve jo{ uvi-
jek svi stari govori i izvorna narje~ja Bosne, Slavonije, Pokuplja, Like i drugih
dijelova starog hrvatskog kraljevstva. Ve} gotovo pet stolje}a ìvi Gradi{}e po-
put male Hrvatske daju}i vezama Hrvatske i Austrije poseban biljeg.” (str. 7.)
Autor drugog predgovora, kardinal Franjo Kuhari}, iznosi: “U mjesecu
rujnu 1931, u nadbiskupskom sjemeni{tu na [alati u prvom razredu gimnazije
susreo sam jednog dje~aka koji je govorio ikavskim narje~jem sli~nim govoru
koji se govori u mom pribi}kom kraju. Taj dje~ak zvao se Kazimir Herceg. U
istom smo razredu proveli osam godina sve do velike mature. Tako sam prvi
put doznao da u Austriji ìve i Hrvati, koji su tamo do{li iz Hrvatske davno,
bjeè}i pred turskim navalama. S njima su i{li i sve}enici, a moèmo tvrditi da
su ba{ sve}enici propovijedanjem, katehizacijom i kulturnim radom na hrvat-
skom jeziku sa~uvali njihovu katoli~ku vjeru i njihovu nacionalnu svijest da su
Hrvati. Tako udaljeni od stare domovine, u novoj su domovini ìvjeli svoj ì-
vot, razvijali svoju kulturu i njegovali svoje zajedni{tvo. Kad je liturgijskom re-
formom Drugog vatikanskog sabora uveden narodni jezik u liturgiju, postavi-
lo se pitanje koji }e jezik biti uveden u liturgiju gradi{}anskih Hrvata, ho}e li
to biti na{ suvremeni knjièvni hrvatski jezik ili }e to biti njihov jezik, koji su
oni ba{tinili od svojih doseljenih djedova u Austriju. Biskup Gradi{}a sa sjedi-
{tem u @eljeznu, koji je po majci porijeklom bio Hrvat i govorio je hrvatski,
njema~ki i ma|arski, smatrao je da gradi{}anski Hrvati imaju pravo da njihov
liturgijski jezik bude jezik kojim oni govore, na kojem je njihova knjièvnost,
a koji se ipak razlikuje od na{eg hrvatskog jezika. Kad je Sveta stolica predla-
gala biskupu mons. Stefanu Laslu da preuzme liturgijske knjige iz Hrvatske, on
je branio pravo na gradi{}anski hrvatski jezik, pa mu je Sveta stolica kona~no
odobrila tiskanje liturgijskih knjiga na tom jeziku. I to je dokaz kako su gradi-
{}anski Hrvati ustrajno ~uvali ba{tinu svoga jezika, na njemu njegovali svoju
kulturu, a jezik je ~uvao njih da se ne utope u jezik nove domovine Austrije, ~i-
me bi nestao gotovo svaki trag njihova postojanja. Samo tako su uspjeli kroz
~etiri i pol stolje}a ostati ono {to jesu.” (str. 8.) U redakcijskom predgovoru se
stavlja do znanja da radovi u ovoj knjizi predstavljaju esencijalne rezultate na-
u~noistraìva~kog projekta koji je jo{ 1972. godine poveren Institutu za hrvat-
sku povijest Sveu~ili{ta u Zagrebu.
2. Iseljavanje Hrvata u austrijsko-ugarski grani~ni prostor

u 16. stolje}u, autorski prilog Josipa Adam~eka
Josip Adam~ek pi{e da je “naseljavanje Hrvata u dana{nju austrijsku po-
krajinu Gradi{}e ~inilo samo jednu struju u velikim migracijama hrvatskog na-
roda u 16. stolje}u.” (str. 13.) Hrvatski etni~ki prostori su ugroàvani neposred-
nim turskim najezdama od 1463. do 1593. godine. Hrvatska i njeno plemstvo
su svedeni na “ostatke ostataka”, kako se izrazio ugarski kralj Ludovik II. “Ma-
sovne migracije iz pojedinih krajeva zapo~injale su kad su ih Turci po~eli zau-
zimati ili ugroàvati. Seobe su zapravo bile bijeg ispred Turaka.” (str. 13.)
Adam~ek hrvatske migracije klasifikuje na unutra{nje i vanjske. “Unutra{njim
107
migracijama stanovni{tvo se preseljavalo unutar hrvatskih zemalja, iz krajeva
koje su Turci osvajali u za{ti}ene i sigurnije dijelove Hrvatske. Tako se npr.
moè govoriti o prelasku novog stanovni{tva u Dalmaciju, koja se nalazila pod
vla{}u Venecije. Istina, zbog sku~ena teritorija ve}i se dio tih doseljenika od-
mah preseljavao u Italiju i Istru. Ve}a preseljavanja vr{ena su za vrijeme tur-
sko-mleta~kog rata 1537-1539. i ciparskog rata 1570-1573. U 16. stolje}u po-
ja~alo se naseljavanje Hrvata u Istru, koja je upravo tada proìvljavala demo-
grafsku krizu. Iako suvremeni istraìva~i za to naseljavanje ne prihva}aju pri-
je uvedeni naziv “druga seoba” Hrvata u Istru, oni se slaù da je doseljavanje
novog stanovni{tva pod utjecajem turskih ratova bilo vrlo intenzivno. Unutra-
{nje migracije imale su veliku va`nost za gospodarski i dru{tveni razvoj dije-
lova Slavonije i Hrvatske koje su Turci osvojili tek u drugoj polovici 16. sto-
lje}a ili ih uop}e nisu zauzeli. U drugoj polovici 15. stolje}a po~elo se na sje-
veroistok seliti plemstvo i ostalo stanovni{tvo uè Hrvatske. Tada se naziv Hr-
vatske prenio sve do Kupe, Save i Une. Kolonizacija novog stanovni{tva pro-
{irila se i u Kraljevinu Slavoniju. U Slavoniju su iz Kninske ùpanije pre{li ple-
mi}i Keglovi}i, kasniji grofovi. Oni su stekli velika vlastelinstva u Hrvatskom
Zagorju. Veliko vlastelinstvo Trako{}an u Zagorju dobili su u drugoj polovici
16. stolje}a Dra{kovi}i, koji su se doselili iz okolice Knina. U za{ti}ene kraje-
ve Slavonije preselilo se dosta niìh i srednjih plemi}a. Mnogi su od njih u no-
voj postojbini stekli posjede i postepeno se uklju~ili u politi~ki ìvot (Pata~i}i,
For~i}i, Berislavi}i od Vrhnike, Mladin~i}i, Dudi}i itd.).” (str. 13-14.)
Ukazuju}i kako se “na mnogim slavonskim vlastelinstvima pojavio 70-tih
godina 15. stolje}a velik broj pustih seli{ta” (str. 14.), Adam~ek navodi najka-
rakteristi~nije primere opusto{enih vlastelinstava Di{nika, Dobre Ku}e, Krista-
lovca, Grebena, Krapine, Trako{}ana itd. “Pojava tako velikog broja pustih se-
li{ta podudara se vremenski s velikim turskim provalama u Slavoniju (1469-
1479) za kojih je pobijeno i odvedeno u ropstvo oko 14.000 ljudi. îni se da su
navedena turska pusto{enja bila glavni uzrok desertnosti slavonskih vlastelin-
stava. Ali, na tu veliku depopulaciju mogli su utjecati jo{ i neki drugi razlozi.
Kad je zatim u sjevernoj Bosni stabiliziran obrambeni sustav Jaja~ke i Srebr-
ni~ke banovine, turske provale u Slavoniju su zaustavljene. Na opusto{ena vla-
stelinstva po~eli su se, krajem 15. i po~etkom 16. stolje}a, naseljavati novi
kmetovi. Veliki dio tih doseljenika ~inili su seljaci iz uè Hrvatske koju su Tur-
ci u tom razdoblju intenzivno napadali.” (str. 14.) Popunjavanje novim stanov-
ni{tvom bilo je tako intenzivno da Adam~ek navodi primer vlastelinstva Gre-
ben iz Krièva~ke ùpanije, na kome je 1516. godine ostalo potpuno praznih
samo dvadeset seli{ta. Po urbaru, koji je ra|en 1522. godine i ~uva se u ma|ar-
skom dràvnom arhivu, Grebensko vlastelinstvo je imalo veliki broj novih
kmetova. “Mnogi su od njih bili popisani s prezimenima i nadimcima koji su
upu}ivali na to da su se doselili iz uè Hrvatske... Na vlastelinstvu Velikoj u
Krièva~koj ùpaniji, ~ini se, naseljeni su oko 1476. doseljenici iz neposrednog
zale|a dalmatinskih gradova.” (str. 14.) Imena sela su asocirala na Benkovac,
Zadar, [ibenik, Trogir itd. “Da su ta sela nastala naseljavanjem iz Dalmacije,
108
moè se samo pretpostavljati, ali da su u njima najvjerojatnije ìvjeli kolonizi-
rani seljaci, potvr|uje podatak urbara iz 1519. U tim se selima jo{ uvijek nala-
zio nesrazmjerno velik broj slobodnjaka. Kolonisti iz stare Hrvatske spominju
se izri~ito na jo{ nekoliko slavonskih posjeda.” (str. 15.) Primeri su Brdovac i
Donja Stubica. “Vlastelinstva u Hrvatskom Zagorju bila su u ~itavom 16. sto-
lje}u va`no podru~je imigracije novog stanovni{tva. Na tim se vlastelinstvima
broj zavisnih seljaka sve do kraja tog stolje}a pove}avao. Na vlastelinstvu Vi-
nici kod Vara`dina ìvjele su, 1598. godine, 723 obitelji, dok je istodobno u
opusto{enoj Krièva~koj ùpaniji, na ~ijem se teritoriju moglo smjestiti 50-80
vlastelinstava veli~ine Vinice, ìvjelo samo 1.150 kmetova. Kad se 1568. na
vlastelinstvu Vinici pojavilo pusto selo Strmec, njega je odmah naselio predi-
jalac Petar Horvat s drugim prido{licama iz Hrvatske... Analizom arhivskih iz-
vora utvrdio sam da se u 16. stolje}u pove}avao broj kmetova i na drugim vla-
stelinstvima u Zagorju (Susjedgrad, Donja Stubica, Veliki Tabor, Krapina, Ko-
stel, Lobor, Cesargrad i dr.). Znatan porast podlo`nika utvr|en je tako|er na po-
sjedima izme|u rijeke Save i Kupe. U izvorima se, dodu{e, ne spominje da je
do porasta stanovni{tva do{lo imigracijom iz krajeva koje su osvajali ili ugro-
àvali Turci, ali se ~ini posve sigurnim da tako velik porast nije bio rezultat raz-
voja lokalne populacije. Vlastelinstva uz rijeku Kupu, napose krajevi ju`no od
te rijeke, smatraju se va`nim rejonima iseljavanja stanovni{tva izvan Hrvatske.
Ali, s obzirom na intenzitet turskih provala u taj kraj, stanovni{tvo se na tim
vlastelinstvima smanjivalo sporije nego {to bi se moglo o~ekivati. Vlastelinstva
Sisak, Petrinja, Gornji Gradac, Donji Gradac, Steni~njak i jo{ neki posjedi bili
su istodobno i podru~ja naseljavanja. Smanjivanje stanovni{tva na nekima je
zapo~elo sredinom, a na sisa~kom vlastelinstvu tek po~etkom Hasan-pa{ine
ofanzive 1591.” (str. 15.)
Te migracije su izazvale su{tinske dru{tvene posledice. Kako isti~e Adam-
~ek, “unutarnja kolonizacija u hrvatskim zemljama imala je veliko zna~enje u
objedinjavanju plemstva (zajedni~ki sabor, {irenje hrvatskog imena). Njezin je
rezultat bilo i postepeno preno{enje hrvatskog imena na dijelove Slavonije, ko-
je Turci nisu uspjeli zauzeti. Ta je kolonizacija va`na i stoga {to se odnosi i na
iseljavanja Hrvata izvan njihove domovine. Naime, u dosta slu~ajeva iseljava-
nje iz Slavonije bilo je samo jedna etapa u preseljavanju stanovnika koji su se
prethodno ve} doselili u za{ti}enije krajeve. Iako se masovnost unutra{nje i
vanjske migracije veè za turske ratove, treba istaknuti da su na iseljavanje i
pojave depopulacije pojedinih posjeda djelovali i drugi faktori. Na vlastelin-
stvima su se katkad javljali pusti dimovi zbog masovnog umiranja, a kmetovi
su selili i zbog gladi ili prevelikih feudalnih tereta.” (str. 15.) Velike epidemije
zaraznih bolesti dovodile su do pomora, a u gladnim godinama dosta se Hrva-
ta iseljavalo u nema~ke zemlje. Feudalci su potisnuli seljake iz trgovine i ne-
prekidno pogor{avali njihov poloàj, izazivaju}i tako ve}i broj selja~kih pobu-
na. êsto su i gra|ani nasilno pokme}ivani, a njihova trgovi{ta pretvarana u se-
la, neretko ~ak i niè plemstvo. Zbog te{kih nameta i nepodno{ljivog poloàja
kmetovi iz Podravine su i Turcima prebegavali. “Ali, na mnogim mjestima se-
109
ljaci su se ve} tada uklju~ili u obranu zemlje. Uvidjeli su da turski plja~ka{ki
naleti upravo njima nanose najve}e {tete, da plijene i pale sela i odvode ljude
u roblje. U izvorima se za osobito krupne plja~ka{ke napade na sela, koje su
katkad poduzimali i feudalci, tada po~inje upotrebljavati naziv “na turski na-
~in”... Turci su obi~no krajeve koje su namjeravali zauzeti sistematski pusto{i-
li. To je bio dio njihove vojne taktike. Na putu njihovog napredovanja, sve do
sredine 16. stolje}a, nalazile su se u pravilu vlastelinske tvr|ave sa svojim po-
sadama. Posade su uzdràvala okolna vlastelinstva. Kad su turske jedinice u
plja~ka{kim naletima opusto{ile okolicu tvr|ava, njihove su posade postale
izolirane. Nestalo je sredstava za njihovo uzdràvanje, pa su se i tvr|ave za ve-
}ih napada morale predati. Naj~e{}e plja~ka{ke napade vr{ile su neregularne
konjani~ke jedinice tzv. akindìje. Te su se jedinice uzdràvale ratnim plije-
nom. Uz granicu izme|u Hrvatske i Slavonije, koja se sve do kraja 16. stolje-
}a pomicala na sjeverozapad, nastajala su tako opusto{ena podru~ja. Turci su u
tim krajevima palili sela. Neza{ti}ene kmetove su hvatali i kao roblje odvodili
u Tursku. Ondje su se zarobljenici mogli dobro prodavati. Neprekidan strah od
turskih napada smanjivao je privrednu aktivnost. Na mnogo mjesta seljaci se
bez vojni~ke za{tite nisu usu|ivali obra|ivati svoja polja i vinograde. Neizdr-
ìvi ìvotni uvjeti u pograni~nim krajevima prisiljavali su stanovni{tvo, u pr-
vom redu seljake, da napu{taju svoja ognji{ta i sele u nove postojbine. U vezi
s tim pusto{enjima moè se govoriti i o pogor{avanju poloàja zavisnih selja-
ka kao o jednom od uzroka njihovog iseljavanja. U mnogo slu~ajeva pred sta-
novni{tvo se postavljao izbor: ili prihvatiti tursko ropstvo ili pobje}i u sigurni-
je krajeve.” (str. 17.)
a) Razli~iti smerovi i tipovi migracije Hrvata
Posebnu pa`nju Adam~ek ukazuje pitanju masovnog odvo|enja hrvatskog
stanovni{tva u tursko ropstvo, kao obliku nasilnog preseljavanja naroda, s ob-
zirom na razmere koje je to imalo. Istorijski podaci o tome su prili~no retki, ali
vrlo upe~atljivi, jo{ tokom petnaestog veka. “U vrijeme osvajanja u Slavoniji
1526-1552. redovito su (Turci – prim. V.[.) provaljivali u jo{ nezauzete kraje-
ve i odonud odvodili seljake. Kad se sultan Sulejman 1532. vra}ao s neuspje-
log pohoda na Be~, njegove su vojske odvele mnogo zarobljenih seljaka iz Po-
dravine, okolice Krièvaca i Poè{ke kotline. Krsto Me|uri~ki se, po~etkom
1540, àlio da su turski konjanici napali njegovo trgovi{te Ra~u, sve popalili i
odvukli njegove kmetove. Dodu{e, u napadu vojske na te konjanike zarobljeni
kmetovi su oslobo|eni. Istodobno su, me|utim, s vlastelinstva Petrovine kod
Daruvara odveli u ropstvo vi{e od tisu}u seljaka. U provali, u svibnju na tada
jo{ udaljeno vlastelinstvo Vara`dinske Toplice, zarobili su 500 ljudi. Po~etkom
idu}e godine, iz okolice biskupske tvr|ave Dubrave, tako|er udaljene od tur-
ske granice, odvukli su u ropstvo 100 ljudi. Sli~ni podaci postoje i za mnoge
druge turske provale. Iz njih se, me|utim, broj hrvatskih seljaka odvedenih u
tursko ropstvo ne moè ni pribli`no odrediti. Odvo|enje ljudi u tursko ropstvo
iz krajeva uz rijeku Unu zapo~elo je jo{ po~etkom 16. stolje}a. Godine 1540,
Turci su u tom podru~ju temeljito opusto{ili posjede grofova Zrinskih, ali od-
110
vo|enje ljudi nastavilo se i kasnije. Godine 1559, sastavljen je pregled osoba
odvedenih u ropstvo iz Pounja, zapravo iz tada{nje hrvatske granice... Samo te
godine, Turci su za vrijeme mnogobrojnih provala odveli 4.151 osobu. Sljede-
}e su godine u isto podru~je provaljivali tridesetak puta. Nekoliko su puta pa-
lili posjede topuske opatije s kojih su u ropstvo odveli vi{e od 300 osoba. Go-
dine 1563. ponovno su “ognjem i ma~em” pusto{ili jo{ nezauzete posjede iz-
me|u Une i Kupe. Odveli su u ropstvo ponovno vi{e od 500 ljudi. Sa~uvan je
popis ljudi koje su Turci 1565. odveli u ropstvo iz op}ine Zlat (Slatsko polje)
na vlastelinstvu Steni~njaku. U njemu se navodi ~ak 500 imena... Ovo nabra-
janje pet stotina imena – djece, èna, ... ima snagu krika nad sudbinom. Sinte-
tizira prilike u kojima je tada ìvio hrvatski seljak uz tursku granicu. Obja{nja-
va tako|er razloge zbog kojih je, ako je èlio za{tititi svoju obitelj, morao seli-
ti s rodne grude. Preko ostatka uè Hrvatske Turci su, u drugoj polovici 15. sto-
lje}a, po~eli provaljivati u Kranjsku, [tajersku, Koru{ku, Istru i Primorje. Ti su
napadi poja~ani krajem 30-tih godina 16. stolje}a, a izvodile su ih u najvi{e slu-
~ajeva dobro organizirane konjani~ke jedinice s tisu}u i vi{e ljudi. Najvi{e br-
zih konjani~kih napada polazilo je iz turskog upori{ta Udbine. Prilikom svojih
provala u nutarnjoaustrijske pokrajine Turci su pusto{ili i dijelove Hrvatske ko-
ji su se nalazili na njihovu putu. Tako su ve} u prvoj polovini 16. stolje}a osta-
la gotovo potpuno bez stanovni{tva frankopanska vlastelinstva Modru{a, Bo-
siljevo, Severin, Ogulin, Brod na Kupi i druga.” (str. 17-19.)
[to se ti~e spolja{njih migracija, Adam~ek pi{e da su se Hrvati u {esnae-
stom veku iseljavali “u tri smjera: u Italiju preko mora, na zapad (u nutarnjoa-
ustrijske pokrajine) i na sjeverozapad – u zapadnu Ugarsku, Donju Austriju i
Moravsku. Prve slavenske kolonije u Italiji nastale su jo{ u srednjem vijeku.
Stanovni{tvo je tada emigriralo preko mora iz ekonomskih razloga. Od 15. do 17.
stolje}a preseljavanje na Apeninski poluotok iz Dalmacije dobilo je, pod utje-
cajem turskih provala, masovan karakter. Od brojnih hrvatskih naselja u Apu-
liji, Markama i Abruzima o~uvala se samo malena skupina moli{kih Hrvata.
Naseljavanje Hrvata u nutarnjoaustrijskim pokrajinama zahvatilo je najvi{e
vojvodine Kranjsku i [tajersku. Hrvatski sabor u Topuskom zatraìo je, prvo
1533, zatim ponovno 1535, od kralja Ferdinanda I da zabrani odvo|enje kme-
tova u Kranjsku i [tajersku... Sabor je tvrdio da feudalni posjednici iz tih ze-
malja {alju me|u hrvatske kmetove posebne ljude koji ih nagovaraju na seobu.
Va`nu ulogu u preseljavanju seljaka u navedene pokrajine imali su hrvatski ve-
lika{i i plemi}i, koji su u Kranjskoj stekli vlastelinstva i posjede. Barun Ivan
Ungnad je, npr. 1534, preselio veliku skupinu hrvatskih seljaka na vlastelinstvo
Kr{ko. Knezovi Blagajski su 1547. u Kranjskoj zakupili vlastelinstvo Ko~evje.
îni se da su onamo prevodili svoje kmetove iz ugroènog Pounja. Bjegunci iz
tog podru~ja spominju se 1580-90. u okolici Breìca. U Kranjsku su se prese-
lili plemi}i Juri{i}i, Lenkovi}i, Gu{i}i i drugi. Plemi}i Petar Salkovi} i Desi}
preselili su, oko 1570, skupine hrvatskih seljaka u [tajersku. Ali, kmetovi su se
u navedene pokrajine preseljavali i spontano. Turci su, dodu{e, pusto{ili i te po-
krajine, ali ìvot je u njima ipak bio sigurniji nego uz tursku granicu. Hrvatski
su se doseljenici u Kranjskoj i [tajerskoj asimilirali sa slovenskim seljacima.
111
Bjeànje kmetova u Kranjsku i [tajersku spominje se i po~etkom 17. stolje}a.
Hrvatski sabor se, 13. 11. 1607, àlio da tamo{nji feudalci primaju “odbjegle
kmetove i Hrvate..., a 1619. je zaklju~io da se sa {tajerskim zemaljskim kape-
tanom pregovara o hrvatskim kmetovima odbjeglim u [tajersku. Najmasovni-
je iseljavanje Hrvata u 16. stolje}u teklo je na sjeverozapad – u zapadnu Ugar-
sku, Donju Austriju i Moravsku. Naseljavanje u zapadnu Ugarsku, zapravo u
dana{nje Gradi{}e, zapo~elo je poslije 1493, a svakako prije 1515, kad se na
vlastelinstvu @eljeznom ve} nalaze seljaci s hrvatskim prezimenima. Pojedi-
na~nih i nepovezanih preseljavanja Hrvata, napose plemi}a, u Ugarsku bilo je
dakako i prije epohe turskih osvajanja. Nakon pada Bosne 1463. pojavili su se
i neki bjegunci pred Turcima. Ali, masovne migracije zapo~ele su u prvim de-
cenijama 16. stolje}a. îni se da je naseljavanje ve}ih skupina Hrvata u Gradi-
{}e, prije 1515., povezano s intenzivnim turskim pusto{enjem Like i Krbave.
Turci su te pokrajine 1527. zauzeli. Hrvati iz Like, Krbave i okolice Senja na-
selili su se, 1522-1527., u [opronskoj ùpaniji. Masovno iseljavanje iz zapad-
ne Slavonije zapo~elo je 30-tih godina 16. stolje}a. Vlastelin Krsto Sveta~ki se
1539. tuìo da u okolici njegovih utvrda Novske, Britvi~evine i Subocke vi{e
nema stanovnika, tako da vi{e nema ljudi koji bi te utvrde poru{ili da Turcima
ne padnu u ruke. Sljede}e godine u prolje}e, kmetovi iz Petrovine i okolnih ka-
{tela masovno su bjeàli prema Dravi. Zagreba~ki biskup [imun Erdedi àlio
se, 13. 9. 1540, da su stra{no opusto{ena njegova vlastelinstva Ivani}, âzma i
Dubrava. Turski su napadi na te posjede bili tako ~esti “da polja ostanu neobra-
|ena, da stanovnici napu{taju posjede”. Biskup nije naveo kamo su se ti sta-
novnici odselili. U navedenim slu~ajevima seljaci su se sa svojih vlastelinsta-
va iseljavali spontano. Za njihovo preseljavanje u zapadnu Ugarsku veliko su
zna~enje, me|utim, imale i organizirane seobe. Organizirano preseljavanje vr-
{ila je skupina velika{a koja je istodobno imala posjede i u zapadnoj Ugarskoj
i u Hrvatskoj.” (str. 19-20.)
b) Doseljavanje Hrvata u zapadnu Ugarsku
Adam~ek, u nastavku, dokumentuje kako je po dozvoli kraljeva Ludovika
i Ferdinanda vlastelinska porodica Batanija preseljavala svoje kmetove u neko-
liko navrata iz Hrvatske i Slavonije u zapadnu Ugarsku, zatim grof Tomo Na-
de`di iz Slavonije u Gradi{}e, kao i grofovi Erdedi, pa knezovi Zrinjski u Me-
|umurje. “Organizirano preseljavanje povezano je i s djelovanjem tzv. “loka-
tora”. To su bile osobe koje su, na traènje vlastelina, u pojedina sela uz nagra-
du iz Slavonije i Hrvatske dovodile koloniste.” (str. 23.) Neki od tih lokatora,
sa posebnim zaslugama za preseljavanje, dobijali su kao nagradu i vlastelinska
imanja. “K. Ku~erova je masovno naseljavanje Hrvata u zapadnu Ugarsku pe-
riodizirala u tri razdoblja: od po~etka 16. do 30-tih godina zapo~inje njihovo
naseljavanje. U drugom se razdoblju, od 30-tih do 70-tih godina, Hrvati ma-
sovno naseljavaju, a krajem 16. i u prvoj polovini 17. stolje}a naseljavaju se jo{
manje skupine Vlaha. Pri naseljavanju Hrvata u podru~je dana{nje Slova~ke
utvrdila je u tri vala: prvi 40-tih, drugi 50-tih (vrhunac 1552. i 1553.) i tre}i 60-
tih godina. îni se da naseljavanje Hrvata u Ugarsku nije uvijek bilo sinhroni-
112
zirano s njihovim napu{tanjem zavi~aja. Katkada su dolasku u novu domovi-
nu prethodila kra}a ili duà zadràvanja na vlastelinstvima u zemlji. Najinten-
zivnije iseljavanje na sjeverozapad teklo je iz Slavonije 30-tih i 40-tih godina,
iz tada{nje Krièva~ke ùpanije. O velikom opsegu te migracije svjedo~i ispra-
va kralja Ferdinanda I iz 1537, kojom je me|umurskom vlastelinu Ga{paru Er-
nu{tu i Ivanu Salaju dopustio da na rijeci Muri, izme|u Legrada i Dubravice,
podignu brod (skelu) za prijevoz preko rijeke bjegunaca iz Slavonije koji se se-
le u Ugarsku. Feudalni posjedi u Slavoniji ostajali su pusti prije nego {to su ih
Turci osvajali. Ivan Kastelanfi se 1538. àlio da na svojim posjedima vi{e ne-
ma kmetova i da se zaduìo za uzdràvanje posada u svojim tvr|avama. Krsto
Zemp~ej (Sveta~ki) imao je ~etiri vlastelinstva koja vi{e nisu donosila nikakve
prihode. Obranu njegovih tvr|ava Sira~ i Podborje preuzeo je 1541. kralj. Pe-
tar Keglevi} se, 21. 3. 1544, àlio da na svojim posjedima oko Ustilonje uz Sa-
vu vi{e nema kmetova i da stoga ne moè uzdràvati tu tvr|avu. Uz velike na-
pore, napredovanje Turaka zaustavljeno je u me|urje~ju Drave i Save 1552,
nakon {to su zauzeli Viroviticu, âzmu, Dubravu i Ustilonju. U Slavoniji Tur-
ci vi{e nisu uspeli osvajati teritoriju, ali njihove su jedinice i dalje poduzimale
plja~ka{ke provale. U tim pusto{enjima stradali su ostaci Krièva~ke ùpanije
te isto~ni dijelovi Zagreba~ke i Vara`dinske ùpanije. Stanovni{tvo se iz tih
krajeva nastavilo iseljavati, iako je sredinom 16. stolje}a organizirana Slavon-
ska krajina, kao sistem obrambenih tvr|ava.” (str. 23.)
c) Demografska kriza i u bezbednim oblastima
Proces iseljavanja nastavljao se i na prostorima koje Turci nisu podveli pod
svoju kontrolu. “Goleme promjene u naseljenosti pograni~nog podru~ja u Sla-
voniji, koje Turci nisu uspjeli zauzeti, pokazuje opis gospodarskog stanja vla-
stelinstva Koprivnice, \ur|evca i Prodavi}a iz 1548. Na tim je vlastelinstvima
1520. bilo 780-800 poreznih dimova. Do 1548. staro se stanovni{tvo s tih vla-
stelinstava uglavnom raselilo u Ugarsku. Ne{to stanovnika ìvjelo je jo{ jedi-
no u gradu Koprivnici. Na vlastelinstvima su se, u me|uvremenu, pojavili pri-
bjezi iz dijelova Slavonije koje su zauzeli Turci. Oni su ìvjeli vrlo bijedno. Sta-
novali su na dravskim otocima i u tvr|avama. Obra|ivali su mala polja samo
pod vojni~kom za{titom, jer su se iznenada pojavljivali turski martolozi i od-
vodili ljude ako ih nije {titila vojska. Svi su se, ina~e, “u velikom strahu skri-
vali pred Turcima i razbojnicima koji love ljude”. Sli~na je situacija bila i na
drugim posjedima u Slavoniji blizu turske granice.” (str. 24.) Adam~ek navo-
di, kao primer poku{aja da se zaustavi iseljavanje, odluku zagreba~kog kapto-
la, iz 1579, da feudalnih davanja oslobodi svoje kmetove u Vara`dinskim To-
plicama. Takve mere su bile nedovoljne, pa je sve vi{e sela ostajalo pusto, a
proces depopulacije Slavonije uporno se nastavljao. Sli~na je situacija bila i u
ju`nim hrvatskim predelima. “Krajevi uz rijeku Unu i u njezinu zale|u (pod-
ru~je izme|u Une i Kupe) bili su u ~itavom 16. stolje}u rejoni iseljavanja. Iz
tog su se kraja 1533-1543. naselile skupine seljaka u [opronsku ùpaniju i Ko-
{eg. Stanovnici Podzvizda i Vranogra~a preselili su se u Mo{onsku ùpaniju.
Velika turska vojska ratovala je 1540. protiv knezova Zrinskih u Pounju. Tom
113
su prilikom opusto{ena brojna vlastelinstva (Zrin, Gvozdansko, Pedalj, Kostaj-
nica i dr.). Taj napad i brojne provale 1541-45. bili su poticaj seljacima koji ni-
su odvedeni u tursko ropstvo da se iz Pounja sele u sigurnije krajeve. Zauzima-
nje Dubice 1538. zna~ilo je prvi turski prodor u obrambeni sustav na rijeci Uni.
Ali, taj je sistem ipak odolijevao njihovim napadima sve do zauzimanja Ko-
stajnice 1556. Turci su u Kostajnici odmah stvorili upori{te za daljnja osvaja-
nja u Pounju i sistematsko pusto{enje podru~ja ispod rijeke Kupe – vlastelin-
stava Hrastovice, Petrinje, Steni~njaka, Topuskog i drugih. Sa~uvani izvori po-
kazuju da se stanovni{tvo s navedenih vlastelinstava po~elo masovno iseljava-
ti upravo nakon pada Kostajnice. Vlastelinstva Petrinja, Gradec Gornji i Gra-
dec Donji – iako su se nalazila u blizini granice na rijeci Uni – imala su, sve do
sredine 16. stolje}a, porast stanovni{tva. Turci su u dva navrata ta vlastelinstva
opusto{ili (1512. i 1539.). Neki su se seljaci ve} tada vjerojatno odselili, ali na
njihova su se mjesta neprekidno naseljavali novi ljudi. Tek 1554. po~eli su se
na petrinjsko-grada~kim posjedima javljati pusti posjedi odbjeglih (odseljenih)
kmetova. Godine 1564. vlastelinstva su bila gotovo potpuno pusta. Nakon pa-
da Kostajnice 1556. zapo~eo je novi val preseljavanja iz podru~ja izme|u Une
i Kupe u zapadnu Ugarsku. Novi kolonisti po~eli su stizati u [opronsku, Mo-
{onsku i Poùnsku ùpaniju. S posjeda knezova Zrinskih kmetovi su se tada
preseljavali u Donju Austriju, zapadnu Ugarsku i Moravsku (vlastelinstva Ebe-
rava, Vere{var i Drnholec). Osim petrinjsko-grada~kih posjeda, Turci su sredi-
nom 16. stolje}a po~eli sistematski napadati vlastelinstva Hrastovicu, Gore-Le-
tovani}, Steni~njak i posjede opatije Topusko. Kmetovi sa tih vlastelinstava ta-
ko|er su se raseljavali. U turskim napadima krajem 50-ih i po~etkom 60-tih go-
dina, potpuno su opusto{eni dijelovi vlastelinstva Hrastovice ju`no od Kupe.
Podlo`nici su nakon tih pusto{enja ìvjeli samo na dijelu vlastelinstva iznad ri-
jeke Kupe, na kojoj je 70-tih godina stvorena nova obrambena linija. U prova-
lama nakon 1556. Turci su temeljito opusto{ili posjede opatije Topusko tako-
|er ju`no od Kupe. Dio su kmetova odveli u roblje, a dio se odselio. U popisu
poreza opatijskog posjeda Brki{evine za 1573. izri~ito se navodi da je 7 dimo-
va pusto... – podlo`nici su se odselili zbog straha od neprijatelja.” (str. 24-25.)
~) Uzaludne zabrane iseljavanja
Ina~e, u ovom svom autorskom prilogu nau~noistraìva~kom projektu, ko-
ji je naslovio “Iseljavanje Hrvata u austrijsko-ugarski grani~ni prostor u 16. sto-
lje}u”, Josip Adam~ek, radi {to upe~atljivijeg predstavljanja obra|ivanih isto-
rijskih prilika, citira deo sadràja franjeva~ke predstavke kralju, od 2. februara
1561. godine: “Domovina je na{a” – pisali su oni – “opusto{ena, posje~ene su
vo|e, pobijeni kmetovi, mnoga su mjesta opusto{ena, silovane su ène i dje-
vojke, razbijeni brakovi, pobijena djeca”... U njihovoj se domovini svakodnev-
no prolijeva krv, a “ostaci ovda{njeg naroda raspr{eni su po svijetu.” (str. 25.)
Takva situacija dalje se pogor{avala narednih decenija. “Poslije zavr{etka Ci-
parskog rata (1570-1573) Turci su obnovili ofanzivu u nezauzeti dio Pounja i
Pokuplje. Nastavili su plijeniti vlastelinstva, a zatim i osvajati izolirane tvr|ave.
Na rijeci Uni se do 1592. odràla samo tvr|ava Biha}, te je ve} 70-tih godina
114
zapo~ela izgradnja novog obrambenog sistema na rijeci Kupi. Turska ofanziva
70-tih i 80-tih godina potakla je novi val iseljavanja u Ugarsku. Kralj Maksi-
milijan II je, 7. 3. 1574, zatraìo od bana Jurja Dra{kovi}a da poduzme neke
mjere kako bi se iz preostalih dijelova Hrvatske sprije~ilo masovno iseljavanje
naroda. S tim je vjerovatno u vezi naredba nadvojvode Karla, iz iste godine,
kojom se zabranjuje iseljavanje kmetova iz grani~nih krajeva. Kmetovi se, me-
|utim, nisu osvrtali na nadvojvodinu zabranu. Ga{par Alapi} je, 4. 6. 1575, pi-
sao Zagreba~kom kaptolu o namjeri seljaka “da svi odmah odsele iz ovih kra-
jeva” (Pokuplja). Njegovi su ljudi na putu iz Zagreba susreli veliku skupinu
kmetova Zagreba~kog kaptola “koji su se preseljavali u Ugarsku”. Kad su ih
htjeli vratiti, svi su se razbjeàli i vjerovatno kasnije nastavili putovanje. Hrvat-
ski se sabor, 4. 4. 1584, tako|er àlio da se kmetovi iz Pokuplja, zapravo kraja
izme|u Kupe i Save, masovno iseljavaju. Sabor je podvukao da su hrvatski
kmetovi ve} mnogo godina prisiljeni ostavljati svoja sjedi{ta i masovno “mi-
grirati u razli~ite strane svijeta, kao {to su Ugarska, Austrija, Moravska, [tajer-
ska i Kranjska”. U doba turskih provala 70-tih i 80-tih godina potpuno je opu-
sto{eno Nada`dijevo vlastelinstvo Steni~njak. Turci su na to vlastelinstvo po-
~eli provaljivati jo{ 40-tih godina... U velja~i 1580. u ropstvo je odvu~eno oko
800 ljudi. Neko} bogato trgovi{te je 1580. potpuno spaljeno, a u napadu 1581.
u ropstvo je odvedeno jo{ 300 seljaka. Preostali stanovnici vlastelinstva nakon
toga su se razbjeàli.” (str. 25.)
Upravo su ti izbegli kmetovi iz Steni~njaka 1582. godine osnovali “u Gra-
di{}u selo Stinjaki. Neki su se preselili u Krièva~ku ùpaniju, ali se ondje vje-
rojatno nisu trajno zadràli. Izbjeglice sa Steni~njaka naselili su se 1584. u oko-
lici novoizgra|ene tvr|ave Karlovca.” (str. 28.) Istorijski dokumenti beleè ma-
sovno bekstvo seljaka sa biskupskog vlastelinstva Hrastovice i sisa~kog vlaste-
linstva. “Turska ofanziva prema Sisku 1591-1593. bila je posljednji poticaj do-
sta masovnog iseljavanja iz Hrvatske. Ta je ofanziva zavr{ila porazom Turaka
u bici kod Siska 22. 6. 1593. Tom je pobjedom zaustavljeno tursko napredova-
nje u Hrvatskoj i u~injena prekretnica u dugotrajnoj borbi za obranu zemlje.
Nakon dugog rata (1593-1606) ofanzivne mogu}nosti Turske bile su iscrplje-
ne. Na hrvatsko-turskoj granici postepeno je zavladao mir. Prestale su turske
provale s velikim razaranjima i masovnim odvo|enjem roblja. Time je uklo-
njen i glavni razlog masovnog iseljavanja Hrvata iz njihove domovine. Turski
napadi u doba sisa~kog rata (1591-93) izazvali su posljednji val masovnog ise-
ljavanja... Napad Hasan-pa{e Predojevi}a 1591. na Sisak potpuno je opusto{io
sisa~ko vlastelinstvo... Sisa~ki kmetovi su se razbjeàli i raselili na razne stra-
ne. U doba Hasan-pa{ine ofanzive kmetovi su se odselili i s drugih ugroènih
vlastelinstava.” (str. 28.)
3. Zapaànja Feliksa Toblera o prvobitnom

prostoru naseljavanja
U narednoj raspravi “Naseljavanje, obzor i mijena govornog podru~ja” Fe-
liks Tobler posebnu pa`nju ukazuje ~injenici da je car Ferdinand I “pomo}u ad-
ministrativnih mjera olak{ao iseljavanje hrvatskoga podani~kog stanovni{tva”
115
(str. 31.), naro~ito u Donjoj Austriji, dok je ugarski kralj Ludovik II, 1524. go-
dine, “dopustio na molbu Franje Batianija da ovaj svoje hrvatske podanike, ko-
ji od straha pred neprekidnim upadima Turaka vi{e nisu mogli mirno i sigurno
ìvjeti u svojoj domovini, smije preseliti na svoje posjede Ening i Batian u ju-
gozapadnoj Ugarskoj.” (str. 33.) Uloga vladara bila je najzna~ajnija u propisi-
vanju odre|enih privilegija i poreskih olak{ica. “Da bi se olak{ala izgradnja ku-
}a i naselja i da bi se kolonisti stabilizirali u gospodarskom smislu, oni su, s iz-
nimkom vlastelinskih da}a i podavanja... bili oslobo|eni svih “dràvnih” pore-
za i podavanja na odre|eno vrijeme (taj se rok kretao izme|u 3-12 godina).”
(str. 33.) S druge strane, “analogno osloba|anju od “dràvnih” da}a i tlaka, ko-
je je kolonistima ispo~etka odobrio vladar, i vlastelini koji su ih naseljavali
osloba|ali su ih na nekoliko godina od vlastelinskih tereta. Prilikom naseljava-
nja vlastelin im je pomagao ve}inom time {to je stavio na raspolaganje potreb-
no gra|evno drvo za gradnju ku}a, pozajmljivao im potrebno ìto za ètvu i na
jo{ mnoge druge na~ine.” (str. 41.) Zna~ajnu ulogu u omasovljenju iseljavanja
imali su i hrvatski rimokatoli~ki sve{tenici, koji su se tako|e selili s narodom.
Jozef Bred, u studiji “Prostorni opseg i posljedice za sliku naselja”, zaklju~uje:
“Prostor {to ga je u 16. stolje}u obuhvatila hrvatska kolonizacija bio je mnogo
ve}i od dana{njeg podru~ja naselja gradi{}anskih Hrvata, koje je ograni~eno na
Gradi{}e (izuzev kotar Jonersdorf) i ne{to grani~nih dijelova zapadne Ma|arske.
Prvotno podru~je naseljavanja sezalo je u Be~kom bazenu do Fi{e i obuhva}a-
lo Moravsko polje, donjoaustrijsku Moravsku zavalu, moravsko podru~je Toje i
jugozapadnu Slova~ku s obje strane Malih Karpata. Nekoliko izdanaka mogu-
}e je zapaziti jo{ na zapadu, sjeveru i istoku. Kostur ukupnog prostora odre|en
je rubovima i izdancima Alpa i Karpata koji su se, u ovom podru~ju najja~ih
tektonskih djelatnosti, u mla|em tercijaru povezali izoliranim nizovima plani-
na i lancem breùljaka... Hrvatsko je naseljavanje tek iznimno prodrlo u rubno
podru~je alpskokarpatskog srednjega gorja (Kiseg, Mali Karpati) a u pravilu se
ograni~avalo na ravnice, terasasto, uzvisinsko i breùljkasto zemlji{te. Pada u
o~i da je za hrvatsku kolonizaciju u 16. stolje}u bilo va`no da klima, vegetacija i
ìvotinjski svijet nose panonske crte, ili se ~ine panonski obojenim.” (str. 43.)
4. Jozef Bred o razlozima naseljavanja Gradi{}a
Bred iznosi da su se Hrvati zapravo iseljavali na nekada{nje slovenske pro-
store s tankim avarskim etni~kim slojem koji je slovenizovan, ~emu se prvo
priklju~io jedan sloj Nemaca, potom Ma|ara. Prvi sloj Nemaca, takozvane ka-
rolin{ke kolonizacije, nije bio naro~ito brojan, ali drugi, onaj otonske koloniza-
cije druge polovine desetog veka na ovom prostoru je nema~ki etnikum u~ini-
la ve}inskim. Zato su Nemci uspevali da jezi~ki asimiluju zate~ene Zapadne
Slovene. Iako je u antropolo{kom smislu slovenska etni~ka podloga i te kako
prisutna, “hrvatska kolonizacija u 16. stolje}u nije dakle ovdje nai{la ni na ka-
kvo starije slavenstvo.” (str. 44.) Istovremeno, tijek naseljavanja u jugozapad-
noj Slova~koj sjeverno od Dunava ne{to se razlikuje budu}i da je ovdje ostao
sa~uvan slavenski elemenat.” (str. 45.) Jozef Bred zapaà da su tu “Hrvati na-
seljeni u njema~ku ili slova~ku okolinu listom prihvatili slova~ki jezik, bliì
116
njihovom maternjem jeziku.” (str. 45.) Prostori koje su naseljavali Hrvati bili
su ili opusto{eni prodorom Turaka do Be~a, ili zaraznim epidemijama i agrar-
nom krizom. Zna~ajno je da ovaj autor iznosi podatak da je hrvatsko iseljava-
nje po~elo ve} po~etkom {esnaestog veka. “Izme|u 1522. i 1527. preselilo se
hrvatsko stanovni{tvo iz okolice Senja i s visoravni Like, Gacka i Krbave u [o-
pronsku ùpaniju.” (str. 48.) On nalazi dokaze da se u to vreme ve} iselilo ne-
koliko zapadnoslavonskih plemi}a sa svojim kmetovima. “Razmjerno gust
{umski pokriva~ u ju`nom Gradi{}u nudio je prostor zasnivanja novih mjesta
iz samog korijena, prilika koju je osobito iskoristio Franjo Ba}an kako bi nase-
lio izbjeglice iz Hrvatske i Slavonije. Nisu ga vodila samo gospodarska razmi-
{ljanja, nego je on, kao ban Hrvatske i Slavonije, osje}ao du`nost da pomogne
emigrantima, kako to proizlazi iz isprave o utemeljenju Svetog Mikule.” (str.
48.) Razmere preseljavanja bile su tako velike, kao da se skoro celi hrvatski na-
rod raselio, a Bred njihova nova naselja klasifikuje u osnovna i k}erinska.
Osnovna potom deli na novoutemeljena na nenastanjenim mestima, na starim
majurskim naseljima, na mestima uni{tenih ranijih naselja i na kr~evinama
{umskih predela. Uz to su pove}avana i popunjavana postoje}a naseljena me-
sta, dok se k}erinska dele na novoosnovana i postoje}a nehrvatska naselja u ko-
ja su se Hrvati doseljavali. Hrvatska etni~ka masa je bila tako velika da je u
mnogim mestima, tokom sedamnaestog veka, asimilovala zate~eno nema~ko i
drugo nehrvatsko stanovni{tvo. Me|utim, tokom celog osamnaestog, devetna-
estog i dvadesetog veka vr{en je proces temeljite germanizacije, ma|arizacije,
slovakizacije i ~ehizacije Hrvata. Proces intenzivne germanizacije gradi{}an-
skih Hrvata odvija se i danas. Interesantno je da su u ve}inskim ~e{kim i slo-
va~kim sredinama Hrvati mnogo ve}u bliskost iskazivali prema manjinskim
Nemcima. Zato su podelili njihovu sudbinu nakon Drugog svetskog rata i li-
stom proterivani u Nema~ku. Jozef Bred o tome pi{e: “U jezi~nom okru`ju
igrala je srodnost slavenskih jezika koji su ve} nakon kratkog zajedni~kog ì-
vota omogu}avali jednostavno sporazumijevanje, stanovitu ulogu. Hrvatska
sela u ~isto slova~kom i ~e{kom okru`ju bila su brzo asimilirana... Nakon Pr-
vog svjetskog rata, novoosnovana êhoslova~ka zabiljeìla je slova~ke Hrva-
te samo jo{ u etnografskom i jezikoslovnom smislu, no ju`nomoravskim Hr-
vatima u kotaru Drinovica posvetila je osobitu pozornost. Vlast je nastojala ti-
jesnu simbiozu, u koju su Hrvati u{li s Nijemcima nastanjenima oko njih, raz-
vrgnuti, no bez trajnog uspjeha. Tako su se, nakon Drugog svjetskog rata, lati-
li radikalnog puta iseljavanja, prijestup koji u cijelom velikom prostoru nase-
ljavanja Hrvata u dijaspori ostaje bez usporedbe.” (str. 90.) U veoma obimnoj
studiji Bred daje iscrpan pregled mesta u kojima su Hrvati nekada ìveli u raz-
li~itim koncentracijama na prostoru dana{nje Austrije, Ma|arske, ê{ke i Slo-
va~ke, kao i onih u kojima i sada ìve.
5. Johan Sedok i Gerald [lag o istorijskim zbivanjima
Feliks Tobler obradio je dru{tveni, politi~ki i ekonomski razvoj Hrvata u
austro-ma|arskom pograni~nom podru~ju, a Johan Sedok istorijska zbivanja u
vreme druge vladavine Franca Jozefa. U Sedokovom prilogu pa`nju privla~i
117
podatak da je vojska bana Josipa Jela~i}a, 1848. godine, u pohodu na Pe{tu, pa
potom i na Be~, nemilosrdno oplja~kala ne samo nema~ka i ma|arska sela ko-
ja su joj se na{la na putu, nego i gradi{}anska hrvatska. “U vezi s tim govori se
o nekoliko smrtnih `rtava. Pritom zapadnougarski Hrvati nisu reagirali druga-
~ije od Nijemaca i Ma|ara. To~no nam je poznat slu~aj ubojstva triju vojnika
u Frakanavi, jer je taj slu~aj kasnije izazvao proces.” (str. 142.) Kako je u dru-
goj polovini devetnaestog veka razvijana {kolska mreà, postavilo se pitanje
ud`benika na hrvatskom jeziku. “Budu}i da su se {kolske knjige tiskane za Hr-
vatsku trebale uvesti i u {kolama zapadnougarskih gradi{}anskih Hrvata, ovi su
bili upu}eni u jezi~ke i pravopisne reforme u Hrvatskoj. U~itelji, me|utim, ni-
su prihvatili te knjige, nego su upotrebljavali ud`benike prera|ene na lokalnom
jeziku. U tome moèmo, u pedesetim godinama, prepoznati po~etak bu|enja
nacionalne svijesti kod zapadnougarskih gradi{}anskih Hrvata. Bio je to pokret
~iji su nosioci bili ponajprije sve}enici i u~itelji i koji je trajao kroz cijelo ov-
dje obra|eno razdoblje, odnosno bio je jo{ i intenziviran. U to vrijeme utvr|en
je zajedni~ki knjièvni jezik na temelju ~akavskog narje~ja i ikavske jezi~ne
varijante, a od sedamdesetih godina dalje preuzet je hrvatski pravopis s njego-
vim dijakriti~kim znakovima.” (str. 146.) Krajem devetnaestog veka, gradi-
{}anski Hrvati su po~eli da se svrstavaju u politi~ke partije, i to seljaci mahom
u hri{}ansko-socijalnoj a radnici u socijal-demokratskoj. “Od tog vremena po-
stoji podijeljenost Hrvata na dva politi~ka tabora koja traje do dana{njih dana.
Pokazalo se, me|utim, ve} u ovoj prvoj razvojnoj fazi podjele, da nacionalna
problematika, tj. jezi~na i manjinska politika za veliku ve}inu hrvatskog sta-
novni{tva nisu tada bile na prvome mjestu njihovih ìvotnih interesa, kao {to
to nije slu~aj ni danas.” (str. 153.)
Raspad Austro-Ugarske doveo je do novih podela me|u gradi{}anskim
Hrvatima. Kako Gerald [lag, u svom autorskom prilogu “Gradi{}anski Hrvati
od 1918. do 1945. godine”, iznosi, do{lo je “do rascjepa Hrvata u dva tabora, a
da u prvi mah pritom nije registriran nacionalni problem: putuju}i radnici, od-
nosno seljaci koji su radili za nuzzaradu sa sjevera zemlje sve su se vi{e prikla-
njali njema~kom jeziku, i to ve} radi prosperiteta u zvanju. Politi~ki su uskoro
bili obuhva}eni sindikatima i Socijalnodemokratskom strankom, te su
1918/19. bili odlu~no opredijeljeni za Austriju. Tako|er su se i seljaci i putuju-
}i trgovci s tog podru~ja, koji su bili direktno povezani s austrijskim prodajnim
trì{tem, zalagali za priklju~enje Austriji. Hrvati u srednjem i ju`nom Gradi{}u
bili su, me|utim, kako je ve} bilo spomenuto, seljaci i ostali su u svojim homo-
genim naseljima i nadalje vjerni svom maternjem jeziku. Njihov je stav bio
konzervativan, obiljeèn uvjerenim katoli~anstvom. Vjera i narodnost ovdje su
bila nedjeljiva cjelina. Tako je katoli~ko sve}enstvo bilo ne samo vjerski vodi-
telj, nego i jedino politi~ko vodstvo u tim selima. Kada su mlade demokratske
stranke, na prijelazu 1918/19, nastojale svojim organizacijama obuhvatiti cije-
lu zemlju, pretvorila su se sela srednjeg i ju`noga Gradi{}a u sredi{ta Kr{}an-
skosocijalne stranke. Pod utjecajem ùpnika stanovni{tvo je u pitanju drà-
vljanstva bilo vjerno Ugarskoj... Pitanje priklju~ka Austriji bilo je povod da
118
razlike u politi~koj orijentaciji, koje dotada nisu bile tako va`ne, sada odjed-
nom sna`no istupaju.” (str. 157.) Revolucijom pod vo|stvom Bele Kuna i for-
miranjem sovjetske republike, ma|arske spoljnopoliti~ke pozicije su zna~ajno
oslabljene, pa je odlukom pobedni~kih sila i Sen-@ermenskim mirovnim ugo-
vorom Gradi{}e 1919. pripojeno Austriji. “Zanimljivo je da su prilikom prego-
vora oko utvr|ivanja granica zapadne Ugarske – barem u prvoj fazi pregovora
– upravo Hrvati indirektno igrali ne malu ulogu, i to u takozvanom ~e{kom
“Koridorskom planu”. Ve} u prvoj fazi mirovnih pregovora u Parizu, ~ehoslo-
va~ki ministar vanjskih poslova Bene{ izloìo je plan, koji je u zapadnoj Ugar-
skoj predvidio slavenski koridor – sli~an onom u Poljskoj prema Isto~nom mo-
ru. On je trebao uspostaviti direktnu vezu izme|u ^SR i Kraljevine SHS, kao
i prilaz lukama na Jadranu i time prema svjetskim morima. Ovaj plan, koji se
pojavio ve} dugo prije Prvog svjetskog rata u ~e{kim i hrvatskim krugovima, i
o kojem je onda Toma Masarik diskutirao u emigrantskim krugovima i s poli-
ti~arima Antante, temeljio je svoje zahtjeve na hrvatskim jezi~nim otocima u
zapadnoj Ugarskoj, kojima je dodijeljena funkcija mostova u ovom smionom
projektu. Plan koridora nai{ao je, me|utim, na èstoko protivljenje Italije, i u
daljnjem slijedu doga|aja i na odbijanje zastupnika Velike Britanije i SAD,
zbog ~ega je propao. Sami gradi{}anski Hrvati, koji su uostalom tek nakon pro-
pasti plana saznali pojedinosti iz tiska, otklonili su ga svi u cjelosti.” (str. 162.)
a) Euforija gradi{}anskih Hrvata povodom an{lusa i njihov otpor

Paveli}evoj nameri da ih preseli u NDH
[lag potom opisuje kako su gradi{}anski Hrvati “vjerno pristajali uz stale{ku
dràvu i [u{nigovu vladu” (str. 186.) tridesetih godina. “Ve}ina Hrvata bili su
naravno svjesni Hrvati, ali u svojoj intimnoj sferi, u obitelji i u selu. Tu se prirod-
no govorio maternji jezik, pjevale se stare narodne pjesme, i njegovali stari obi-
~aji. U politici, me|utim, u prednjem su planu bile gotovo isklju~ivo privred-
na i socijalna pitanja. Hrvatski politi~ki nacionalizam jedva da se razvio kod
ve}ine seoskog stanovni{tva, ~ak i kod onih koji su se nazivali “svjesnim Hr-
vatima” u prednjem je planu bilo u mnogo ja~oj mjeri zajedni~ko, duboko ka-
toli~ko uvjerenje negoli odlu~an nacionalni stav.” (str. 186.) Od polovine tride-
setih godina sve vi{e je Hrvata pristupalo nacionalsocijalistima. “Hrvati su – i
to gotovo bez iznimke – bili zahva}eni sna`nom preobrazbom zbog doga|aja
oko priklju~enja Njema~kom Rajhu koje je nahrupilo poput lavine. I u hrvat-
skim je selima zavladala neslu}ena euforija, s paradama, bakljadama i manife-
stacijama.” (str. 187.) “Hrvatske novine” su tih dana an{lusa pisale da “i Hrva-
ti iz Gradi{}a, koji su stolje}ima dijelili svaki trud i muku s njema~kim sugra-
|anima, ne èle stajati po strani, kad ovi posljednji doìvljavaju dane radosti
zbog postignutog. I mi Hrvati pozdravljamo firera kao na{eg kancelara i obe-
}avamo mu da }emo vjerno sluìti njegovim ciljevima, koje je odredio za do-
movinu.” (str. 187.) Nakon plebiscitarnog izja{njavanja za priklju~enje Austrije
Tre}em rajhu, koje je odràno 10. aprila 1938. godine, urednika tog hrvatskog
lista zahvatilo je jo{ eufori~nije raspoloènje, pa pi{e u ime svojih sunarodnika:
119
“Na ovom pravom i odre|enom putu dalje }emo kro~iti uzdignute glave. Ne-
salomljivi }emo stajati svi do zadnjega uz Adolfa Hitlera, s dubokom zahval-
no{}u da on najvi{e cijeni one narode koji, poput Hrvata, ljube i brane svoj na-
rod i svoju narodnost. U tom uvjerenju neka 10. travnja 1938. bude i ostaje zlat-
na stranica u povijesti hrvatske manjine za sve generacije u velikonjema~kom
rajhu Adolfa Hitlera. Na tom povijesnom danu Hrvati su dokazali svoju vjer-
nost i jedinstvenost.” (str. 187.) Prava je panika zavladala me|u gradi{}anskim
Hrvatima 1941. godine kad su saznali za tajni plan Ante Paveli}a da ih organi-
zovano preseli na podru~je NDH. “Bilo je planirano da se svi Hrvati koji ìve
izvan hrvatske dràve u jednoj velikoj akciji vra}anja i zamjene vrate u svoju
pradomovinu... Kada se za to saznalo, u Uredu za narodnosti bili su uàsnuti i
sastavili su opse`nu izjavu o svom stavu, nastoje}i objasniti besmisao tog pot-
hvata. Argumentiralo se pritom stoljetnom zajedni~kom sudbinom Nijemaca i
Hrvata na granici Rajha, s argumentom da su se mnogi Hrvati prije 1938. go-
dine kao “ilegalci” borili u redovima nacionalsocijalisti~kog pokreta i da su Hr-
vati u travnju 1938. godine stopostotno glasovali za Rajh Adolfa Hitlera, te da
nadalje nekoliko tisu}a Hrvata vjerno i po`rtvovano sluì u oruànim snagama
i da su mnogi ve} na fronti stekli visoka odlikovanja.” (str. 194.) Kako su nje-
ma~ka i hrvatska usta{ka vlada 1942. godine ugovorile preseljenje Hrvata iz
Donje [tajerske i Gornje Kranjske u NDH, u zamenu za iseljenje Nemaca iz
Ko~evja, novi strah se pojavio kod gradi{}anskih Hrvata. Kako kaè Gerald
[lag, “to je izazvalo paniku me|u stanovni{tvom, a na podru~ju ju`noga Gra-
di{}a provedeni su, u mjesecima srpnju i kolovozu 1942. godine, u nekoliko
hrvatskih op}ina ~ak i novi referendumi na kojima se stanovni{tvo 100% izja-
snilo za pripadnost njema~koj narodnosti.” (str. 195.) Na kraju krajeva, i gradi-
{}anski Hrvati su krvlju dokazali vernost Adolfu Hitleru. “Rat, koji je od 1939.
godine zahvatio Hrvate, poput svih ostalih stanovnika Velikonjema~kog rajha,
dobio je, s vojnim pohodom na Balkan 1941. godine, za pripadnike ove narod-
ne skupine posebni aspekt. U sve ve}em broju oni su zbog svog znanja jezika
premje{tani u jedinice koje su tamo djelovale kao okupatorske snage, odnosno u
borbama protiv partizana. Kao prevodioci nalazili su se pritom ~esto na istak-
nutom poloàju. Krajnje brutalna borba na toj fronti traìla je i od njih, osobi-
to pri kraju rata i slomu njema~kih vojnih snaga, visok danak u krvi.” (str. 195.)
6. Nikola Ben~i} o potiskivanju crkvenoslovenskog jezika
Nikola Ben~i}, u studiji “Vjerski i kulturni ìvot”, kaè da se “svi istraì-
va~i na podru~ju seoba gradi{}anskih Hrvata slaù danas u tome da su se “do-
{ljaci” naselili iz podru~ja me|urje~ja Kupe i Une, te Moslavine i Like, dodu-
{e bez dokaza o njihovom podrijetlu iz primorskih krajeva. Ta je tvrdnja va`na
kako bi se mogla bolje objasniti pojava staroga crkvenoslovenskog bogoslu`-
ja u Gradi{}u. Stara crkvenoslavenska liturgija zadràla se samo u senjskoj i
kr~koj biskupiji, a djelomi~no i u ostalim primorskim krajevima.” (str. 199.)
Me|utim, po{to su naredne generacije gradi{}anskih rimokatoli~kih sve{teni-
ka obrazovane u austrijskim i ma|arskim teolo{kim {kolama, uskoro se staro-
120
slovenski crkveni jezik sasvim izgubio. S obzirom na velike razlike u knjièv-
nom jeziku gradi{}anskih i Hrvata iz Hrvatske, koji su u me|uvremenu prihva-
tili srpski jezik kao sopstveni knjièvni, knjièvnost gradi{}anskih Hrvata mo-
ra se tretirati kao samostalna. Sli~no zaklju~uje i Nikola Ben~i} u svom dru-
gom autorskom prilogu “Pismo i knjièvnost”, pa pi{e: “Danas se na temelju
jezika koji se razvio iz najrasprostranjenijeg narje~ja gradi{}anskih Hrvata, kao
i na temelju posebne djelomi~no razmatrane i obra|ene problematike opstoja-
nja narodne grupe, bez daljnjega moè govoriti o gradi{}anskohrvatskoj knji-
èvnosti.” (str. 248.) Mada je nema~ki, ma|arski, ~e{ki i slova~ki folklorni uti-
caj osetan u svim sredinama “vodenih Hrvata”, kako su ih Nemci nazivali, ipak
su gradi{}anski Hrvati mnogo bolje o~uvali izvorne etni~ke osobine nego nji-
hovi sunarodnici koji su ostali da ìve u starim krajevima. To se upe~atljivo
moè sagledati iz studija Lovre @upanovi}a o muzi~koj kulturi, Roberta Su~i-
}a o narodnim obi~ajima, Nives Ritig-Beljak o usmenoj knjièvnosti, Jerka Be-
zi}a o narodnoj muzici, Ivana Ivan~ana o plesovima i plesnim obi~ajima, kao
i Jelke Radau{-Ribari} o na~inu odevanja i tradicionalnom likovnom izraàva-
nju. Gradi{}anski Hrvati skoro nikako nemaju juna~kih narodnih pesama, a Ni-
ves Ritig-Beljak ukazuje na mi{ljenje Divne Ze~evi} da gradi{}anske pu~ke
pesme o bojevima i junacima “otkrivaju uo~ljivu srodnost s pu~kim pjesmama
u hrvatskim kajkavskim krajevima. Ta se srodnost moè uo~iti i pri lirskim pe-
smama. Pravi sjaj, prvenstvo i osebujnost ova poezija, poput kajkavske, poka-
zuje upravo u svojstvenim, mekim i magli~astim lirskim pjesmicama.” (str. 345.)
[to se ti~e pripoveda~kog usmenog stvarala{tva me|u gradi{}anskim Hrvati-
ma, “omiljene su “{alne {torice” o gre{noj èni koja ljubaka s popom i kova-
~em, o kipu Sv. Florijana na~injenom od ljudskog izmeta, o muù i èni koji
tuku sjenu misle}i da je duh... Pripovijedaju se legende o kmetstvu, rabotanju,
grofovima koji uvijek bolje prolaze od seljaka, o banu Jela~i}u i njegovim voj-
nicima, koji se nisu doli~no pona{ali, o Esterhaziju, Hitleru, ìvotu “pred bo-
jem” i “po boju”.” (str. 355.)
7. Nau~ni radovi ostalih autora
Gerhard Noveklovski je, u svom autorskom prilogu, obradio “Hrvatska
narje~ja u Gradi{}u i susjednim krajevima”, Laslo Hadrovi} “Povijest gradi-
{}anskohrvatskoga knjièvnog jezika”, a Johan [u~i} i Jozef Vla{i} “Obitelj-
ska imena”. Hadrovi} je dokazao da je gradi{}anskohrvatski jezi~ko-knjièvni
izraz normiran ve} u osamnaestom veku u verskoj literaturi. Jedan fragment iz
dela tada najzna~ajnijeg autora Eberharda Kragela mogao bi ilustrovati kako bi
danas u osnovi izgledao op{tehrvatski knjièvni jezik da Hrvati, u vreme ilir-
skog pokreta, Gajevim reformama za sopstveni knjièvni nisu prihvatili srpski
jezik. Kragel ovako, na primer, opisuje ovozemaljski raj: “Va zemalskom Pa-
radiàmu je stalno protuli}e bilo, onde nisu nedni ljuti vetri puhali, nedno zlo
vrieme, nedna nagla godina, mraz, ali tu~a ni onde kvar ~inila; leti vru}ina te-
lo ni bantovala, zimi sniga ali leda nigdir ni viditi bilo, a jeseni su{ina site ro-
ìce ni spalila, ve} je sagdar i od sak krajov jednaka ter tiha slo`nost vremenov
121
bila; va ovom veselom mesti je voda svitla kot kristal, ter sladka kot med curi-
la, ovde su se najlip{a sakoja~ke fele driva i sadi do radosti nahajali, ovde je
~lovek mogal ~uti lipo spivanje i jigranje, va ovom mesti nedna ni bol ali te-
{ko}a mesto jimala, nedan beteg, manje smrt je se simo smila pribljiàvati. Z
ri~um: va zemalskom Paradiàmu je zvr{en stali{ bil veselja i cele zadovoljno-
sti, ter va ovo sri}no mesto je Bog na{ega prvoga otca Adama postavil.” (str.
470.) Hrvati su, 1836. godine, srpski jezik uveli kao knjièvni i on je postepe-
no prihvatan. “Iako u Hrvatskoj, gdje su regionalni knjièvni jezici imali toli-
ko jake korijene, nije odmah moglo do}i do ujedinjenja bez ikakvih problema,
nego su dvije “{kole”, rije~ko i zagreba~ko usmjerenje, branili svoj poseban po-
loàj, napose u pitanjima morfologije, zapravo je u osnovi jezi~ni problem ve}
bio rije{en. Velik autoritet Vuka Karadì}a i vjernog pronositelja njegovih ide-
ja, \ure Dani~i}a, kao i sve ja~a misao ju`noslavenskog jedinstva, te vode}a
uloga, koju su Hrvati u budu}oj jedinstvenoj kulturi Ju`nih Slavena sebi misli-
li osigurati, vodili su sve ja~em zbliàvanju knjièvnog jezika Vukovoj normi
i tako, koncem pro{log stolje}a, dostigli svoj kona~ni oblik u smislu te norme.
Sli~no se dogodilo i s reformom pravopisa... Reformiran knjièvni jezik se da-
lje razvio u strogo puristi~kom smislu. Masovno se umjesto uobi~ajenih stra-
nih rije~i uvode novokovani nadomjesci, grozni~avo se pro~i{}uje jezik i kuju
nove rije~i, {to je kulminiralo u rje~nicima Bogoslava [uleka. Tisak i {kola pri-
donijeli su pobjedi jezi~ne obnove.” (str. 476.)
To je moralo da ima uticaja i na knjièvni jezik gradi{}anskih Hrvata. Na-
stojanja Fabijana Hauzera, iz 1857. godine, su se “usmjerila prema prilago|a-
vanju gradi{}anskohrvatske tradicije novostvorenom op}ehrvatskom jeziku i
usto je trebalo preuzeti potpuno reformiran pravopis. Me|utim, upadljivo je da
naziv “hrvatski” upotrebljava isklju~ivo za gradi{}anski dijalekat, dok op}ehr-
vatski knjièvni jezik naziva “slovenskim” i uvijek i iznova traì uzimanje u
obzir “slovenskog” jezika. To nas ipak ne smije zbuniti. Ne radi se o sloven-
skom jeziku koji se govorio u Koru{koj, [tajerskoj i Kranju itd., nego se radi o
jedinstvenom knjièvnom jeziku, koji se tada nazivao “ilirsko-hrvatski”, a ko-
ji i Hauzer na jednom mjestu naziva “slovenski-ilirski”. U nazivu “slovenski”
ìvi sje}anje na vremena kada se kajkav{tina oko Zagreba i Vara`dina naziva-
la slovenskim jezikom. I drugi znanstvenici 19. stolje}a su taj dijalekat smatra-
li granom slovenskog jezika. Budu}i da je Zagreb, kao sredi{te hrvatskog na-
rodnog preporoda, ujedno i bio sredi{te toga dijalekta, vjerojatno je Hauzer, ra-
di razlike prema jeziku “vodenih” Hrvata, nastavio upotrebljavati izraz “slo-
venski” i za “knjièvni hrvatski.” (str. 477-478.) O~igledno je da ovde Hadro-
vi} namerno zamagljuje su{tinu. Knjièvni jezik o kome je re~ nikada u devet-
naestom veku nije nazivan hrvatskim nego ilirskim ili, posle Be~kog dogovo-
ra, srpskohrvatskim, odnosno hrvatskosrpskim. Hauzer je dobro znao da taj je-
zik uop{te nije hrvatski, ali da bi zbog svoje razvijenosti i savr{enosti mogao
postati op{teslovenskim. Ina~e, bilo je vi{e poku{aja da se hrvatski jezik Gra-
di{}a reformi{e i {to vi{e pribliì srpskom koji su Hrvati u Hrvatskoj prihvati-
li. Hadrovi} po tom pitanju zaklju~uje da “hrvatski jezi~ni problem Gradi{}a
do danas nije rije{en. Suprotstavljena su dva razvojna pravca. Jedan èli o~u-
122
vati regionalni knjièvni jezik u knjièvnosti, èli zadràti staro ~akavsko gla-
sovlje i morfolo{ke osebujnosti (u deklinaciji i konjugaciji), èli obogatiti je-
zi~no blago neologizmima koji su stvoreni po lokalnim pravilima i ~initi po-
dobnijim za posredovanje suvremene kulture i civilizacije. Pristalice tog smje-
ra pozivaju se na temeljni zahtjev da knjièvni jezik mora biti razumljiv svim
slojevima pu~anstva. Drugi smjer, pak, zagovara {to tje{nju vezu s hrvatskim i
kao daljnji cilj potpuno preuzimanje tog jezika. Ta se nastojanja opravdavaju
time {to Hrvati Gradi{}a mogu usvojiti sva kulturna dostignu}a pristupa~na
Hrvatima samo korjenitom jezi~kom reformom. Argumenti i protuargumenti
dosada su, kako sam ve} napomenuo – u ravnoteì...
Kao rezultat ponovljenih poku{aja, koji se poduzimaju od pedesetih godi-
na pro{log stolje}a, gradi{}anskohrvatski postao je pravi mije{ani jezik u ko-
jem se sve manje nazire stara ~akavska podloga. Sli~no kao u gramatici razvoj
se odvijao i u stvaranju jezi~noga blaga. Pored ~akavskih elemenata postoje ne-
brojene posu|enice iz modernog knjièvnog jezika, kao i gradi{}anski neolo-
gizmi... Sve u svemu, dana{nje stanje tog starog knjièvnog jezika djeluje kao
spomenik koji je u tijeku stolje}a ~e{}e prepravljan, koji ima na sebi razne stilo-
ve {to su se smjenjivali, a ~iji se izvorni oblik tek moè naslutiti.” (str. 481-482.)
A. Jo{ o gradi{}anskim Hrvatima

U izdanju Hrvatskog kulturnog dru{tva sa sedi{tem u @eljeznom, u Gradi-
{tu, 1983. godine iza{la je knjiga Bele [rajnera “Sudbina gradi{}anskih Hrva-
ta kroz 450 ljet” sa {irom verzijom teksta na nema~kom jeziku i uòm na hr-
vatskom, gradi{}anskom, koji je vremenom trpeo sve vi{e uticaj srpskog jezi-
ka, pa je u tom pravcu transformisan. U predgovoru Ivan Miler za gradi{}an-
ske Hrvate kaè: “Kot broj~ano mala narodnost ìvimo kroz 450 ljet u dana-
{njem austrijsko-ma|arskom grani~nom prostoru i smo ostatak prija{njega
broj~ano i po prostranosti velikoga hrvatskoga naseljenja. U cijelom ovom vri-
menu bila je katoli~anska crikva na{ najja~i fundament.” (str. 249.) Smisao ove
knjige on obja{njava potrebom o~uvanja nacionalnog identiteta u uslovima sve
brè asimilacije i ponem~avanja. [rajner svoj rad po~inje istoriografskim opi-
som uslova u kojima je propala srednjevekovna hrvatska dràva, odluke plem-
stva da se ona priklju~i Ugarskoj, velike bitke sa Turcima na Krbavskom polju
1493. godine u kojoj je hrvatska vojska do nogu potu~ena, a feudalni velika{i
mahom izginuli, kao i Moha~ke bitke 1526. godine, u kojoj su i Ma|ari i Hr-
vati poraèni, a posledica joj je bila priklju~enje Ugarske Austriji.
a) Hrvatska vlastela prihvata tu|i suverenitet
Ve}ina hrvatskih plemi}a prihvatala je suverenstvo dinastije Habzburgo-
vaca, dok se manji deo priklonio turskom vazalu Jovanu Zapolji. U dva poho-
da Sulejmana Veli~anstvenog na Be~, 1529. i 1532. godine, okolina carske pre-
stonice, isto~na Austrija i zapadna Ugarska temeljito su opusto{ene, a njihovo
kompletno stanovni{tvo Turci su odveli u ropstvo, iz koga se niko nije vratio.
“Zbog toga se poskrbi u prvom redu zemaljska gospoda, ~ije imanje je leàlo
dijelom u ugroèni kraji Hrvatske i u opusto{eni dijeli Ugarske, da naseli hr-
123
vatske seljake i kmete. Kralj mu to dopusti... Tako po~ne prvo naseljavanje iz
krajev Like, Krbave i Gacke. Svi iseljeniki ostali su u glavnom u okolini sje-
verno od [oprena. Pri turskom pohodu na Be~ 1529. ljeta i pri opsidanju Kise-
ga se oni u najve}em dijelu opet pogubu. Drugi i to najve}i val iseljenikov ga-
ne se ljeta 1533., kad ve} skrenu turske ~ete prema istoku. To se godalo ravno
sad pred 450 ljeti. Na poziv kapitana Nikole Juri{i}a, hrabroga branitelja Kise-
ga, na vabenje i obe}anja agentov iz Dolnje Austrije i [tajerske, kona~no i na
zapovid svojih zemljoposednikov, krene ve} od 100.000 iseljenikov na put, da
posjedu puste krajine i napu{}ena sela ter zemlji{}a. Ovi naseljeniki do{li su iz
okoline Oto~ca i doline Kupe. Treti val seljenja nastavi se u manji grupa od lje-
ta 1537. do 1543-toga, a ~etvrti val od 1556. do 1561. ter poslidnji od ljeta
1565. do 1579-toga. Ova zadnja, 14 ljet duraju}a selidba, napuni kona~no sva
opusto{ena sela sridnjega i sjevernoga Gradi{}a, Mar{felda i Moravske. U ovoj
raspravi moramo se ograni~iti uvelikom na sudbinu zapadnougarskih-gradi-
{}anskih Hrvatov i ne moremo slijediti daljnje razvijanje dolnjeaustrijskih, slo-
va~kih i moravskih Hrvatov.” (str. 255.)
Sledi nabrajanje sela koja su delimi~no ili potpuno bila naseljena Hrvati-
ma severno i ju`no od Dunava, du` austrijsko-slova~ke granice, na slova~koj
strani Morave, severno od Novog Mjesta, u Moravskoj i Slova~koj, u predelu
izme|u Bratislave i Trnave itd. “Hrvatski seljaki i niè plemstvo napu{taju sta-
ru domovinu u tako velikom broju, da su neki hrvatski kraji ostali bez stanov-
nika i pusti.” (str. 256.) Kada se broju iseljenih Hrvata doda broj izginulih u to-
ku turske najezde ili odvedenih u ropstvo, gotovo ni{ta ne ostaje na izvornim
hrvatskim teritorijama. “U turski boji Hrvatska nije samo izgubila velik dio
svoje zemlje nego ve} od polovine svojega stanovni~tva.” (str. 257.) Autor pre-
cizno identifikuje glavna podru~ja iz kojih su se Hrvati iseljavali. “Uglavnom
su to podru~ja Slavonije iz okoline Osijeka ter Poège, Virovitice i Krièvca.
Zatim iz gornje Posavine, sjeverne Bosne i Pounja, iz okolice Gline, Kostajni-
ce i Petrinje. Kona~no iz krajev Like, Krbave, sjeverne Dalmacije i Hrvatsko-
ga Primorja. Prema jo{ ne dovoljno dovr{enomu prou~enju ~itave ove selidbe
pro{lo je samo prema zapadnoj Ugarskoj ve} od 200.000 ljudi, ki su naselili
oko 200 opusto{enih sel. Zapravo nisu bili uzroki selidbe samo turski boji, na-
silja, napadi i plja~ke, da su seljaki i gradsko stanovni{tvo ostavili u strahu svoj
dom, nego ima i drugih uzrokov, ki su danas jo{ premalo poznati. Kako smo
ve} kazali, imali su gospoda i plemenita{i Hrvatske, Dra{kovi}i, Nada`di, Ka-
niàji i Zrinski kot i ma|arski plemenita{i Erdedi i Ba}an svoje posjede u Hr-
vatskoj i u zapadnoj Ugarskoj. A ravno ov zapadni dio Ma|arske ostao je po
padu Sigeta 1566. i po zarobljenju Budimpe{te slobodna krajina, pod vladom
Habzburgovcem, u koga su preseljavali svi, ki su kako mogli, svoje seljake,
kmete. U ono te{ko bojno vrime predstavljali su ovi kmeti za nje najve}e bo-
gatstvo njihovoga gospodarstva.” (str. 257-258.)
b) Uloga franjevaca u seobama Hrvata
Ali, nisu samo ti ratni i ekonomski razlozi dovodili do masovnog hrvat-
skog iseljavanja. “Izvan toga je uzrok velikoj selidbi i ~injenica, da su franjev-
124
ci iz Hrvatske u ono vrime predstavljali najve}i broj med hrvatskimi sve}eni-
ki. Imali su s franjevci Ugarske i Slova~ke istu, zajedni~ku provinciju i tako,
jur prije turskih bojev, dobre veze i odnose s klo{tri i crikva ovoga kraja. Njim
je bilo ovo podru~je poznato, tako da su se laglje odlu~ivali, da krenu skupa sa
svojim narodom na put. A od strani svojih provincijalov dostali su odobrenje i
poticaj. Ove selidbe, napose drugi, najve}i val, bile su organizirane i dobro pri-
pravne. Narod je sa svojimi sve}eniki prenosio i prevozio iz Hrvatske sve gi-
bljivo svoje imanje, skupa s knjigami, crikvenim priborom, zastavami i sa sva-
kidanjim dugovanjem narodnoga zanatstva i umjetni~tva. Zato su Hrvati ise-
ljeniki na po~etku u seli, gdje su bili u ve}ini, pritisnuli javnomu ìvotu u za-
padnoj Ugarskoj svoj hrvatski biljeg, ìg! To se po~elo od hrvatskoga jezika,
glagoljskih knjig i misalov do novih jo{ onda nepoznatih zanatov, me{trije i po-
sebnoga, velikoga zanimanja ter razumivanja za vinogradarstvo. Predaje se
usmeno jo{ do danas, da su se Hrvati na Hati doselili ve}inom iz sjeverne Dal-
macije i Like, Hrvati Vulkadoline, Poljanci, ve}inom iz Primorja. Hrvati srid-
njega Gradi{}a, Dolinja, ter oni oko [oprena, iz sjeverne Bosne. To vjeruju u
velikom i Velikobori{tofci. Porodica Erdedi preseljuje svoje kmete iz krajev
Moslovine, Gace i Koprivnice na svoja imanja oko Rotenturma i Rokunca. A
Ba}ani preseli svoje kmete iz okoline Koprivnice u ju`no Gradi{}e.” (str. 258.)
Interesantno je da se sa Hrvatima iselio i jedan, istina vrlo mali broj Srba,
koje su zvali Vlasima, a govorili su {tokavski, za razliku od Hrvata koji su go-
vorili ~akavski. Sad i njih [rajner naziva Hrvatima, a u sada{njem vremenu i
ne gre{i mnogo jer je njih hrvatska ve}ina brzo i lako asimilovala, ~im su se
pokatoli~ili, ali oni izvorno nisu Hrvati. O tome [rajner kaè: “Med stari trgo-
va~ki sredi{}a Rohunac i [lajning, na ju`nom podno`ju Kise~kih brigov, nala-
zi se skupina hrvatskih sel, ~ije stanovnike okoli{ni Hrvati i Nimci jo{ i danas
nazivaju “Vlahi”. I ovi Vlahi su se simo doselili kot i drugi Hrvati tokom 16-
toga stolje}a ter su bili i oni jedna izjedna~ena hrvatska skupina. Razlika izme-
|u Vlahov i susjednih Hrvatov i Nimac bila je ta, da su ovi Vlahi bili slobod-
njaki ili “libertini”, a ne kmeti na zemlji gospo{}ine. Zato su se oni bavili prvo
vrime samo s gajenjem blaga, stoke, pak s trgovinom. Kad su tokom stolje}a i
oni pre{li na obra|ivanje zemlje i polja, kr~enje loze, pozgubljali su njihovo
slobodnja~ko stanje. Ovi Vlahi doselili su se ve}inom iz sjeverne Bosne. Jed-
no njihovo selo zove se “Bo{njakov brig”, a mnoga njihova prezimena glasu
jo{ danas na “Bo{njak”.” (str. 258.) I nehteju}i, jo{ jednim detaljem [rajner ot-
kriva da su ti Vlasi zapravo Srbi, kad kaè: “Sa selidbom iz okoline Kostajni-
ce u dolinu Pinke prevagnuli su ovde {tokavci.” (str. 258.)
c) Odsustvo svesti o bliskosti sa ostalim Hrvatima
Fran Kurelac je 1846. godine obilazio zapadnougarske Hrvate, beleè}i
njihove narodne pesme i obi~aje, pa je u knjizi “Iz mojega ìtka i putovanja po
ugarskih Hrvatih”, objavljenoj u Zagrebu 1871. godine, s ne malom dozom iz-
nena|enja i ~u|enja pisao: “Uzme{ li u oko muè i ène hrvatskoga roda, mo-
ra{ priznati, da su zdravi, ~vrsti i ponajve}, osobito u [opronskoj ùpaniji, vi-
soki i lipi. Bogatiji su nego onda{nji Ma|ari i Nimci. Iste su na{e krvi, istoga
125
plemena, istoga govora, sve ~akavci.” (str. 265.) Godine 1868. gradi{}anski Hr-
vati su odlu~ili da svoj jezik pravopisno i gramati~ki urede. Tada “objavi u~i-
telj Mihovil Nakovi} jednu izjavu o jedinstvenom hrvatskom pravopisu, koga
su svojim potpisom akceptirali svi hrvatski u~itelji. Ova deklaracija je rodni list
dana{njega pravopisa knjièvnoga jezika gradi{}anskih Hrvatov. Jezik je neko
posebno ~akavsko-ikavsko narje~je, ko bazira na ri~i i govoru 16-toga stolje-
}a.” (str. 268.) Koliko je kod gradi{}anskih Hrvata bila odsutna svaka svest o
zajedni{tvu za Hrvatima iz Banovine, svedo~i podatak kako su se oni postavi-
li prema banu Jela~i}u i njegovim soldatima, dok su oni gu{ili ma|arsku pobu-
nu i be~ke nemire. Za gradi{}anske Hrvate, kako isti~e [rajner, “poznato nam
je da su u ve}ini dràli s ugarskimi buntovniki, jer u selu Frakanavi ubili su se-
ljaki tri vojnika Jela~i}a. I kako to nije bilo u borbi ili bitki, morali su po svr-
{etku revolucije i pobijenju buntovnikov, pra}eni od cijeloga sela, pred sud u
[apron. Tri muà osu|eni su na smrt i bi{u vi{ani, getami dostali su 60 batin
prik hrpta i zadnjice, a sam Farnik dobio je ljeto dan zatovra, jer da je nahuskao
narod. Sli~no drànje stanovnikov moremo slutiti i u drugi gradi{}anski seli, ta-
ko da se more re}i, da je u ono vrime svaka ja~a veza s Hrvati na jugu preki-
nuta. Svist, da su gradi{}anski Hrvati dio i gran~ica ve}ega materinskoga naro-
da, bila je uvelikom ugu{ena.” (str. 266.)
I Bela [rajner pominje inicijativu posle Prvog svetskog rata da se Gradi{te
priklju~i Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, ali to nije nai{lo na podr{ku Gra-
di{}anskih Hrvata. “ê{ki i jugoslovenski politi~ari, a med njimi osobito ~e{ko
revolucionarno gibanje “Napredna omladina”, zamislili su {irok prolaz, most
ili koridor preko zapadne Ugarske, preko sel, gdje ìvu Hrvati u {irini od 30 do
40 kilometrov. Ov most da bi spajao novoutemeljenu ê{ku republiku na sje-
veru s Kraljevinom Srba, Hrvata i Slovenaca, s ka{njom Jugoslavijom, na ju-
gu.” (str. 271.) S obzirom da kod gradi{}anskih Hrvata uop{te ne postoji svest
o zajedni{tvu sa onima koji se danas nazivaju Hrvatima u Hrvatskoj, ideje te
vrste nisu mogle po~ivati na jedinstvenom nacionalnom identitetu. Ignac Hor-
vat je nastojao da taj problem blaè formuli{e 1930. godine: “Mi moramo stu-
piti u uè veze s hrvatskim narodom u staroj domovini i od njega uzimati sve
ono, ~a smo izgubili, s njim si izminjati na{a kulturna dobra, kot je to kod svih
civiliziranih narodov obi~aj i potreba. Ali uz to ho}emo kot gradi{}anski Hrva-
ti o~uvati na{u kulturnu individualnost.” (str. 277.) Mada neprekidno jadikuje
zbog stalne germanizacije i ma|arizacije svojih sunarodnika, [rajner pokazuje
da je gradi{}anskim Hrvatima u Ma|arskoj bio neprihvatljiv srpskohrvatski je-
zik u {kolama. “Najteì je problem bio i ostao sve do danas jezik, to je hrvat-
skosrpski knjièvni jezik, ki se i njim nametnuo bez pitanja, a koga oni u veli-
kom odbijaju. Tako i ta ~injenica pomaè asimilaciju.” (str. 312.)
Mirko Berlakovi} u prikazu razvoja {tampe gradi{}anskih Hrvata navodi
kako je krajem devetnaestog veka fratar Ga{par Glavoni}, glavni urednik “Ker-
stjansko-katoli~anskog kalendara” èleo “pribliìti jezik gradi{}anskih Hrvatov
ju`nomu hrvatskomu knjièvnomu jeziku.” (str. 335.) Paralelno s tim, “Gajev
pravopis se probije u Gradi{}u stoprv pred kraj 19. stolje}a.” (str. 335.) Berla-
kovi}u je ào {to svest gradi{}anskih Hrvata nije tako “~vrsta” da oseti kao po-
126
trebu da pre|e na kori{}enje onog jezika kojim govore dana{nji navodni Hrva-
ti u Hrvatskoj, ali se bar zalaè za u~enje “hrvatskog knjièvnog jezika”, zapra-
vo unekoliko ve{ta~ki iskvarenog srpskog, da bi im lak{e bilo kori{}enje savre-
mene hrvatske literature. “U toku stolje{ se je jezik gradi{}anskih Hrvatov raz-
vio razli~no od hrvatskoga jezika u staroj domovini. Po drugom svitskom bo-
ju se je pokusilo zbliìti jezik hrvatskomu knjièvnomu jeziku, odnosno knji-
èvni jezik i u Gradi{}u zapeljati. Ali narodna svist gradi{}anskih Hrvatov ve}
nij tako ~vrsta, da bi narod to poprimi. Tako }e ostati i na dalje pravilo pisanja
u na{i izdanji lip, ~ist jezik, ki je prilago|en hrvatskomu knjièvnomu jeziku,
ali ki se drì gradi{}anske gramatike. Na{a }e èlja ostati da gradi{}anski Hr-
vati budu ipak toliko vladali hrvatskim knjièvnim jezikom, da im je omogu-
}en pristup bogatoj knjièvnoj literaturi mati~noga naroda.” (str. 338.)
[rajner u zavr{nom poglavlju knjige, posve}enom odnosu gradi{}anskih
Hrvata prema Hrvatskoj, potencira da se me|u gradi{}anskim Hrvatima “nikad
nije izgubilo znanje, da su se doselili iz juga, iz kr{evitoga kraja, negdje blizu
morja. Hrvate na jugu u staroj domovini nazivali su kasnije “Hrva~ane”, a sa-
mi su se dràli za prave Hrvate.” (str. 345.) To je i sasvim prirodno i opravda-
no jer oni na jugu i nisu Hrvati nego Hrva}ani, {to zna~i pohrva}eni Srbi. Me-
|u njima je dolazilo i do politi~kih tenzija i netrpeljivosti jer su gradi{}anski
Hrvati neprekidno bili lojalni i odani Ma|arima, dok su oni sa juga, nabe|eni
Hrvati, nekada nastojali da se odupru ma|arizaciji i ma|arske pristalice u svo-
jim redovima pogrdno nazivali “ma|aronima”. To nedvosmisleno konstatuje
[rajner slede}im re~ima: “Kako su se Hrvati banovine (kraljevine) Hrvatske
stalno borili protiv ma|arskoga nasilja, bili su oni ma|aronom, Hrvatom Za-
padnougarske, odu{evljenim Ma|arom, suspektni i neprijateljski. Zapadno-
ugarski Hrvati nisu smili i nisu mogli odràti veze s timi buntovniki. Kao “do-
bri Ma|ari” mrzili su hrvatske pandure za vrime Marije Terezije i hrvatske ~e-
te bana Jela~i}a za vrime revolucije 1848., ke su i{le be~anskomu dvoru na po-
mo}.” (str. 345.) Kada je muzi~ar Franjo Kuha~ 1878. godine obilazio te ma-
|arske Hrvate, interesuju}i se za melodije njihovih narodnih pesama, “njega je
o{tro kao pljuska udarilo u lice, kad mu je neki duhovnik Hrvat dobacio, da Hr-
vati u Ma|arskoj nisu “prijatelji Agramitov”.” (str. 346.) Agramiti su Zagrep-
~ani, po starom obliku njihovog oslovljavanja, a celo Gradi{}e je u okviru
Austro-Ugarske, administrativno pripadalo Ma|arskoj.
VI. Kornvelova monografija o Piju XII

kao Hitlerovom papi
Britanski istori~ar Dòn Kornvel je, 1999. godine, objavio knjigu “Hitle-
rov papa” (“Slu`beni list SRJ”, Beograd 2000.) kao rezultat intenzivnog istra-
ìvanja politi~ke uloge rimskog pontifeksa maksimusa u toku Drugog svetskog
rata, iniciranog jednom slu~ajno izre~enom primedbom “kako ~ovek zdravog
razuma danas moè biti katolik, s obzirom na to da je katoli~ka crkva stala uz
najozlogla{enije desni~arske vladare veka – Franka, Salazara, Musolinija, Hi-
tlera.” (str. 7.) Kao profesor Isusovog koledà u Kembridù, Kornvel je imao
127
nameru, kako sam kaè u predgovoru, da detaljnim prou~avanjem svih aspe-
kata delatnosti Pija XII, odnosno Eu|enija Pa~elija, kako se zvao pre izbora za
papu, odbrani njegov li~ni integritet i pontifikat, a tako i samu ulogu rimokato-
li~ke crkve u mo`da dosad najteèm periodu svetske istorije. Me|utim, desilo
se ne{to sasvim neo~ekivano, {to Kornvel ovako opisuje: “Sredinom 1997. go-
dine, privode}i svoj istraìva~ki napor kraju, na{ao sam se u stanju koje se mo-
è opisati jedino kao moralni {ok. Materijal koji sam prikupio, a koji mi je pru-
ào {iri pogled na Pa~elijev ìvot, doveo me je, ne do njegovog osloba|anja od
kritike, ve} do jo{ ve}e optu`be. Obuhvataju}i Pa~elijevu karijeru od po~etka
veka, moje istraìvanje uobli~ilo je pri~u o nastojanju da se ostvari do tada bes-
primerna papska vlast, koja je, oko 1933. uvukla katoli~ku crkvu u sau~esni-
{tvo sa najmra~nijim silama tog vremena. [tavi{e, otkrio sam dokaze da je ve}
od samog po~etka svoje karijere Pa~eli pokazivao nesumnjivu antipatiju pre-
ma Jevrejima i da je njegova diplomatija u Nema~koj tokom tridesetih godina
dovela do izneveravanja katoli~kih politi~kih udruènja koja su mogla da do-
vedu u pitanje Hitlerov politi~ki reìm i onemogu}e kona~no re{enje. Eu|enio
Pa~eli nije bio ~udovi{te; njegov slu~aj je daleko sloèniji i tragi~niji. Interes
za njegov ìvot svodi se na fatalnu kombinaciju visoke duhovne aspiracije ko-
ja se sukobila sa ogromnom voljom za mo} i kontrolu. Njegov portret nije lik
zla, ve} lik fatalne moralne pomerenosti – odvajanje vlasti od hri{}anske ljuba-
vi. Posledica tog raskida bila je dosluh sa tiranijom i, u krajnjoj liniji, sa nasi-
ljem.” (str. 8.)
1. Portret psihopatske li~nosti pape Pija XII
Uticaj ovog pape na istoriju dvadesetog veka Kornvel smatra gre{nim i po-
gubnim, a mogu}i uzroci su, pored autokratske crkvene strukture i dogme o
papskoj nepogre{ivosti, li~ni karakterni nedostaci ~oveka koji se isticao narci-
zmom, ènstvenom ta{tinom, piskutavim glasom i sve{}u o sopstvenoj nepri-
kosnovenosti. Psihopatske crte li~nosti su verovatno zna~ajnim delom uslovlje-
ne izrazito slabom fizi~kom konstitucijom i odrastanjem pod preteranom do-
minacijom majke, ali je Pa~elija odlikovao vrlo visok stepen inteligencije. Vr-
lo rano je pokazivao rasisti~ke sklonosti, a u krajnje otvorenoj formi eksponi-
rao ih je pred ulazak savezni~kih trupa u Rim, zahtevaju}i od britanskog am-
basadora u Vatikanu da “nijedan obojeni savezni~ki vojnik ne bude u onom
malom broju koji }e biti sme{ten u Rimu posle okupacije.” (str. 95.) Nakon Pr-
vog svetskog rata, Pa~eli je imenovan prvo za apostolskog nuncija u Minhenu,
glavnom gradu Bavarske, a potom u Berlinu za celu Nema~ku. Ukazivao je ve-
liku pomo} pobolj{anju krajnje nezavidnog me|unarodnopoliti~kog poloàja
vajmarske Nema~ke, a istovremeno se posvetio razgranjavanju Katoli~ke ak-
cije i napredovanju izrazito katoli~ke Stranke centra, presudno doprinose}i da
na njeno ~elo, 1928. godine, do|e rimokatoli~ki sve{tenik Ludvig Kas, njegov
blizak prijatelj i saradnik, odani eksponent papizma.
Duè vreme Pa~eli je radio na projektu vatikansko-nema~kog konkordata,
nailaze}i na èstoke otpore ne samo protestantskih, nego i nekih katoli~kih kru-
128
gova, zbog svojih izrazito autoritarnih stavova. “Godine 1933, Pa~eli je na{ao
uspe{nog partnera za pregovore o nema~kom konkordatu u li~nosti Adolfa Hi-
tlera. Njihov ugovor ovlastio je papstvo da nametne novi crkveni zakon nema~-
kim katolicima i davao je velikodu{ne privilegije katoli~kim {kolama i kleru.
Zauzvrat, katoli~ka crkva u Nema~koj, njena parlamentarna politi~ka stranka i
njena mnogobrojna politi~ka udruènja i novine, “svojevoljno” su se povukli,
idu}i za Pa~elijevom inicijativom, iz dru{tvenog i politi~kog delovanja. Abdi-
kacija nema~kog politi~kog katoli~anstva 1933. godine, koju je iz Vatikana
pregovarao i ostvario Pa~eli uz odobravanje pape Pija XI, obezbedila je uspon
nacizma bez otpora najmo}nije katoli~ke zajednice na svetu. To je bilo potpu-
no razli~ito od situacije koja je postojala {ezdeset godina ranije, kada su se ne-
ma~ki katolici suprotstavili {irokom masovnom akcijom i zaustavili Bizmar-
kov Kulturkampf. Sam Hitler se hvalio na sastanku vlade, odrànom 14. jula
1933, da je Pa~elijeva garancija o neintervenciji dala reìmu odre{ene ruke da
re{i jevrejsko pitanje.” (str. 14.)
a) Konkordat sa nacisti~kom Nema~kom otvara vrata holokausta
Iz sa~uvanih i pedantno vo|enih zapisnika sa sednica vlade kancelara Adol-
fa Hitlera po pitanju sklopljenog konkordata, vidi se da je Hitler “izrazio mi-
{ljenje da se ovo ima smatrati velikim uspehom. Konkordat je dao Nema~koj
mogu}nost i stvorio podru~je poverenja {to je bilo posebno zna~ajno u teku}oj
borbi protiv me|unarodnog jevrejstva.” (str. 14.) Po Kornvelovom kompetent-
nom mi{ljenju, “papska podr{ka nacizmu, u Nema~koj i van nje, pomogla je
da se zape~ati sudbina Evrope.” (str. 14.) Kako je, krajem 1929. godine, Pa~e-
li vra}en u Vatikan i po~etkom naredne godine imenovan za kardinala dràv-
nog sekretara, najmo}niju funkciju posle papske, njegovi pregovori sa Hitle-
rom, po~etkom tridesetih godina, “ne mogu se posmatrati odvojeno od razvo-
ja ideologije papske mo}i kroz ceo vek, niti od Pa~elijevog pona{anja tokom
rata i njegovog stava prema Jevrejima. Posleratni period Pa~elijevog pontifika-
ta, tokom pedesetih, bio je apoteoza te mo}i, kada je vladao monolitnom, tri-
jumfalisti~kom katoli~kom crkvom koja se sukobljavala sa komunizmom u
Italiji i iza gvozdene zavese.” (str. 14.)
Ina~e, rimokatoli~ka crkva odvajkada je propovedala slepu mr`nju prema
Jevrejima, zagrièni i zaslepljeni antisemitizam, koji je sada vrlo lako uskladi-
la sa nacisti~kim, iako su im izvorni koncepti prili~no divergentni. “Postoje
zna~ajne razlike izme|u devetnaestvekovnog rasizma, inspirisanog izopa~e-
nim dru{tvenim darvinizmom, i tradicionalnog hri{}anskog antijudaizma koji
traje jo{ od ranog hri{}anstva. Rasisti~ki antisemitizam od one vrste koja }e
omogu}iti nacisti~ko kona~no re{enje, bio je zasnovan na ideji da je jevrejski
genetski materijal bio po prirodi biolo{ki inferioran; otuda zla logika da }e nji-
hovo istrebljenje doneti koristi na putu ka nacionalnoj veli~ini. U poznom sred-
njem veku, {panski Jevreji bili su isklju~eni iz “~iste” zajednice hri{}anske kr-
vi, i postavljala su se pitanja u vreme evropskog otkri}a Amerike o statusu uro-
|eni~kih “prirodnih robova” u Novom svetu. Ipak, rasisti~ke ideje nisu nikada
129
bile deo ortodoksnog hri{}anstva. Hri{}ani su, u celini, ignorisali rasno i naci-
onalno poreklo u potrazi za preobra}enicima. Hri{}anska antipatija prema Je-
vrejima ro|ena je iz uverenja koje poti~e jo{ iz rane hri{}anske crkve, da su Je-
vreji ubili Hrista – u stvari, da su ubili Boga. Prvi crkveni oci, veliki hri{}anski
pisci prvih {est vekova hri{}anstva, pokazivali su izrazitu sklonost prema anti-
judaizmu.” (str. 30-31.)
Mada su Jevreji vekovima vre|ani, nipoda{tavani, specijalno oporezivani,
samovoljno ka`njavani, diskriminisani, sinagoge im spaljivane, odstranjivani
iz hri{}anskih socijalnih sredina, neretko plja~kani i ubijani, “moè se s pravom
postaviti pitanje za{to hri{}ani nisu iskorenili sve Jevreje u tom ranom periodu
hri{}anskog carstva. Prema hri{}anskom verovanju, Jevreji su morali da preì-
ve i da nastave lutanje po dijaspori kao znak prokletstva koje su naneli svom
narodu. S vremena na vreme, pape su u prvom milenijumu zahtevale obuzda-
vanje, ali nikada i prestanak progona ili promenu ose}anja. Papa Ino}entije III,
u ranom trinaestom veku, saèo je papsko gledi{te prvog milenijuma: “Njiho-
ve re~i – neka njegova krv bude na nama i na{oj deci – donele su nasledni greh
na ~itav narod, koji ih prati kao prokletstvo tamo gde ìve i rade, kada se ra|a-
ju i kada umiru”. êtvrti lateranski sabor, koji je odràn pod Ino}entijem III
1215. godine, postavio je zahtev da Jevreji moraju da nose kape na glavama
koje }e ih razlikovati od drugih. Po{to su bili li{eni dru{tvene jednakosti, pro-
terani iz sopstvene zemlje, isklju~eni iz javnih slu`bi i najve}eg broja trgova~-
kih delatnosti, Jevrejima su preostale malobrojne alternative kao {to je bilo po-
zajmljivanje novca, {to je bilo zabranjeno po hri{}anskom zakonu. Ovla{}eni
da pozajmljuju po ta~no odre|enim interesnim stopama, Jevreji su postali pro-
kleti kao “krvopije” i “lihvari” koji su ìveli od dugova hri{}ana. Srednji vek
bio je vreme nevi|enih progona Jevreja, koje su ponekad zauzdavale prosve-
}enije pape. Krsta{i su smatrali delom svoje misije da mu~e i ubijaju Jevreje na
svom putu za i iz Svete zemlje; praksa prisilnih preobra}anja i pokr{tavanja,
posebno jevrejskih de~aka, postala je {iroko rasprostranjena. Jedan od glavnih
ciljeva novih redova propovednika bio je preobra}anje Jevreja. Izbila je raspra-
va izme|u franjevaca i dominikanaca o pravu vladara da silom pokr{tavaju je-
vrejsku decu, kao nastavak njihove vlasti nad robovima na svojim posedima.
Prema franjevcima, koji su sledili teologa Dansa Skotusa, Jevreji su bili robo-
vi po boànskoj odluci.” (str. 32.)
Rimokatoli~ka Evropa je vekovima negovala predrasudu prema kojoj Je-
vreji mu~e i `rtvuju hri{}ansku decu u svojim religioznim ritualima, baziraju-
}i na tome takozvanu “krvnu optu`bu”. Razvijan je ~itav “mit da su Jevreji kra-
li svetu hostiju, pri~esni hleb koji je postao “telo i krv” Hristova na misi, da bi
obavljali neke stra{ne rituale. U isto vreme, navodi za ritualno ubistvo, ljudske
`rtve i skrnavljenje hostije dali su podsticaja verovanju da judaizam uklju~uje
izvo|enje magije u cilju podrivanja i kona~nog uni{tenja hri{}anstva. Pogu-
bljenja Jevreja optuènih za ritualno ubistvo pratilo je i uni{tavanje ~itavih je-
vrejskih zajednica, optuìvanih za izvo|enje magijskih radnji koje su prouzro-
kovale crnu smrt i druge velike i male po{asti... Papa iz {esnaestog veka, Pavle
IV, ustanovio je geto i no{enje ùte trake... Papske dràve su i dalje primenji-
130
vale represivne mere protiv Jevreja i duboko u devetnaestom veku. U kratkom
naletu liberalizma, kada je izabran Pije IX, kao {to smo videli, ukinuo je geto,
ali ga je uskoro ponovo uveo kada se vratio iz progonstva u Gaeti. Rimski ge-
to je kona~no nestao kada je stvorena italijanska dràva, iako je “podru~je ge-
ta” preìvelo kao stambena ~etvrt za siroma{nije Jevreje u gradu, sve do Dru-
gog svetskog rata. U me|uvremenu, antijudaizam je u Rimu tinjao i povreme-
no se razgorevao sve do papstva Lava XIII, kada je Pa~eli bio u~enik. Najupor-
niji oblik antipatije usredsredio se na “tvrdoglavost” Jevreja, {to je bila tema
Pa~elijevog visokoparnog u~itelja, sinjora Markija. U stvari, postojala je neo-
bi~na podudarnost izme|u Pa~elijevog mesta ro|enja i mita o tvrdom srcu, ko-
ja pokazuje va`nost obi~aja u istrajavanju predrasude... Postojalo je staro i ~vr-
sto ukorenjeno uverenje katoli~kih teologa da, kada bi Jevreji samo hteli da slu-
{aju otvorenog srca razloge hri{}anske vere, oni bi odmah uvideli da gre{e i
preobratili bi se... Va`nost optu`bi za jevrejsku slepu tvrdoglavost bila je u nje-
noj snazi da se oja~a ube|enje {iroko rasprostranjeno kod mnogih katolika –
oni nisu bili svesni antijudaizma, a kamoli antisemitizma – da su Jevreji bili od-
govorni za vlastite nevolje. Takvo gledi{te ohrabrilo je zvani~nike katoli~ke cr-
kve tokom tridesetih godina ovog veka, da zatvore o~i dok je antisemitizam be-
sneo u Nema~koj.” (str. 32-34.)
2. Katoli~ke predrasude u korenu nema~kog antisemitizma
Tradicionalni rimokatoli~ki antisemitizam imao je, dakle, duboke korene i
kreirao je svest novih generacija vatikanskih velikodostojnika, pogotovo kad se
Pije IX proglasio nepogre{ivim i uveo potpunu centralizaciju crkve sa autokrat-
skom hijerarhijskom investiturom. “Jo{ ekstremniji oblici antijudaizma su buk-
nuli me|u katoli~kim intelektualnim krugovima u Rimu za vreme vladavine
Lava XIII, {to je bez sumnje uticalo na budu}e sve{tenike na katoli~kim uni-
verzitetima. Jo{ jednom su se podizale krvne tu`be u nizu ~lanaka, koji su ob-
javljeni od februara 1881. do decembra 1882. godine, u “Civilta katolika”. Pi-
sao ih je jezuita \uzepe Orelja de San Stefano, tvrde}i da je ubistvo dece za
praznik Pashe bilo ne{to “sasvim obi~no” na Istoku i da je kori{}enje krvi hri-
{}anskog deteta bio op{ti zakon “koji je leào na savesti svih Jevreja”. Svake
godine Jevreji “razapinju dete na krst”, a da bi krv bila delotvorna, “dete mora
da umre na mukama”.
“Civilta katolika” je, 1890. godine, ponovo skrenula pa`nju na Jevreje u
nizu napisa objavljenih u obliku pamfleta pod naslovom “Dela kvescione ebra-
ika in Evropa” (Rim, 1891.), koji je imao za cilj da izloì delovanje Jevreja u
formiranju moderne liberalne nacionalne dràve. Autor je optuìo da su svojim
“lukavstvom” Jevreji podstakli Francusku revoluciju da bi postigli gra|ansku
jednakost, i da su se od tada namestili na klju~ne poloàje u privredi ve}ine dr-
àva, sa ciljem da ih kontroli{u i uspostave svoje “otrovne kampanje protiv hri-
{}anstva”. Jevreji su bili “odvratna rasa”; bili su “lenj narod koji niti radi niti
i{ta proizvodi; koji ìvi na znoju drugih”. Pamflet u zaklju~ku poziva na uki-
danje “gra|anske jednakosti” i traì segregaciju Jevreja od ostalog naroda. Ma-
da postoji zna~ajna razlika izme|u rasisti~kog antisemitizma i religioznog an-
131
tijudaizma, ovaj tekst, objavljen u Rimu za vreme Pa~elijevog {kolovanja, ote-
lovljuje bujanje zlokobne antipatije. înjenica da su takva gledi{ta bila podsti-
cana od strane vode}eg jezuitskog ~asopisa, koji je uìvao za{titu pape, ukazu-
je na njihov mogu}i domet i sli~nost sa stavovima vlasti. Takve predrasude te-
{ko su mogle biti neprijateljske prema rasisti~kim teorijama koje }e dosti}i vr-
hunac u besnom nacisti~kom napadu na evropsko jevrejstvo u Drugom svet-
skom ratu. Verovatna je pretpostavka da su ove katoli~ke predrasude, u stvari,
podstakle pojedine oblike nacisti~kog antisemitizma.” (str. 34.)
a) Hitlerov nauk iz Bizmarkovog sukoba sa katolicima
Bizmark je svojevremeno imao velikih politi~kih problema zbog sukoblja-
vanja sa rimokatoli~kom crkvom, sprovode}i svoj koncept kulturne borbe radi
duhovnog preporoda nema~ke nacije. Njegovi naslednici su zato morali da iz-
vuku neku pouku. “Adolf Hitler je vrlo rano shvatio kakve opasnosti moè da
ima otpor katoli~anstvu za razvoj nacionalsocijalizma. U svojoj knjizi “Majn
kampf”, napisao je da bi sukob sa katoli~kom crkvom u Nema~koj imao po-
gubne posledice.” (str. 105.) Zato se dosledno ~uvao da nacionalsocijalisti~ki
pokret, koji je predvodio, ne bude uvu~en u verske rasprave, imaju}i u vidu da
su katolici ~inili vi{e od tre}ine nema~kog stanovni{tva, a posle an{lusa Austri-
je i ê{ke skoro polovinu. Iako je intimno bio pristalica iskorenjivanja hri{}an-
stva iz Nema~ke, iz razloga nesumnjivog politi~kog oportuniteta “on se usme-
rio na pa`ljivo kori{}enje mo}i crkava u sopstvene svrhe.” (str. 106.) S druge
strane su, sve sna`niji katoli~ki krugovi i njihova Stranka centra, dvadesetih
godina, uporno agitovali protiv nacionalsocijalista, smatraju}i njihovu ideolo-
giju nespojivom sa hri{}anskim u~enjem. Nema~ki biskupi se uglavnom nisu
ustru~avali da nacionalsocijalizmu otvoreno pripisuju mr`nju, la` i krvoèd-
nost. “Me|utim, ovaj èstoki i ujedinjeni front katoli~ke crkve u Nema~koj, ni-
je bio u skladu sa gledi{tima koja su vladala u Vatikanu – gledi{tima koje je sve
vi{e oblikovao i predstavljao Eu|enio Pa~eli.” (str. 110.)
Pored bolesnog pape Pija XI, on je ve} uveliko u svoje ruke preuzeo kom-
pletnu vatikansku spoljnu politiku, a Sveta stolica se ve} 1929. sporazumela sa
Musolinijem i italijanskim fa{istima. “Nakon potpisivanja Lateranskih spora-
zuma, na izborima u martu 1929. godine, Vatikan je podstakao sve{tenike {i-
rom Italije da podrè fa{iste, dok je papa govorio o Musoliniju kao o “~oveku
koga je poslalo Provi|enje.” (str. 113.) Hitler, koji je u to vreme jo{ opozicioni
politi~ar, javno je podrào taj sporazum, isti~u}i da je to Vatikanu bilo lak{e da
postigne s fa{isti~kim nego sa liberalnodemokratskim reìmom. Kada je, 1924.
godine, zapretila opasnost da padne Musolinijeva vlada, Sveta stolica je zabra-
nila narodnoj stranci da se po tom pitanju udruùje sa socijaldemokratama i du-
~e je bio spasen. “Posle 1930, kada je Stranci centra u Nema~koj vi{e nego ika-
da bilo potrebno da se stabilizuje sara|uju}i sa socijaldemokratima, Pa~eli je
vr{io pritisak na vo|stvo Stranke centra da izbegava socijaliste i da sara|uje sa
nacionalsocijalistima. U meri u kojoj su nacionalsocijalisti objavili otvoren rat
i socijalizmu i komunizmu, Pije XI i Pa~eli su razmatrali prednosti privreme-
nog takti~kog saveza sa Hitlerom, {to }e Hitler u potpunosti iskoristiti kada za
132
to do|e trenutak. Uskoro }e postati o~igledno koliko je ovaj potencijalni savez
sa |avolom nacizma bio rezultat straha za budu}nost crkve u Nema~koj i koli-
ko je to bila taktika da se ostvare ciljevi papstva.” (str. 115.)
b) Ustoli~enje Hitlera po Pa~elijevom nalogu
Kada se Pa~eli vratio u Vatikan i zaposeo jedan od najvi{ih poloàja u ku-
rijalnoj hijerarhiji, Ludvig Kas je neprekidno putovao na relaciji Berlin – Rim,
dobijaju}i od svog bliskog prijatelja sve preciznija uputstva za svoje delovanje.
“Politi~ka sudbina Nema~ke zavisila je u velikoj meri od stanovi{ta i delova-
nja Stranke centra, u kojoj je Kas, kao strana~ki vo|a i kao bliski Pa~elijev sa-
radnik, imao izuzetnog uticaja.” (str. 115.)
Postepeno je Pa~eli vr{io sve sna`niji pritisak na Stranku centra da sara|u-
je sa Hitlerom. Po dolasku na vlast, Hitler je poùrio da sa Vatikanom sklopi
konkordat po uzoru na Lateranske sporazume, kako bi nema~ke katolike, kroz
njihovu crkvenu organizaciju, podveo u slu`bu programskih ciljeva nacisti~-
kog reìma. “Do nema~kog konkordata nikad ne bi do{lo da biskupi nisu pri-
stali da se odreknu svojih osuda nacionalsocijalizma. Niti bi bilo nema~kog
konkordata da nije Stranka centra, pre svog povla~enja, dala legalitet izglasa-
vanju Zakona o posebnim ovla{}enjima koji }e omogu}iti Hitlerovu diktaturu.
Kroz period Vajmarske republike, nijedna vlada nije bila ni blizu da prihvati
Pa~elijeve uslove za zaklju~enje konkordata. Samo zahvaljuju}i diktatorskoj
prisili, sa firerom koji je neposredno radio sa dràvnim sekretarom Pa~elijem
u papino ime, takav ugovor je mogao da postane stvarnost.” (str. 130.) Mada je
Hitler neposredno pre toga izraàvao zabrinutost zbog snage nema~kog katoli-
~anstva i nadao se da bi uz vatikansku podr{ku mogao dovesti do raspu{tanja
Stranke centra, iznenada mu je, jo{ u martu 1933, stiglo ohrabrenje i podr{ka
direktno iz Vatikana. “U noti nema~kom izaslaniku u Vatikanu, Pa~eli je upo-
zorio firera na nedavne re~i hvale koje je papa izgovorio povodom napada kan-
celara Rajha na bolj{evizam.” (str. 130.) Odmah potom, Kas, “koji ni{ta nije za-
po~injao bez Pa~elijevog odobrenja, ponudio je “potpun razlaz sa pro{lo{}u” i
“saradnju njegove stranke”. Doga|aji }e pokazati do koje }e mere Kas, ili bo-
lje re}i Pa~eli, povu}i znak jednakosti izme|u podr{ke Zakonu o posebnim
ovla{}enjima i po~etka pregovora za nema~ki konkordat. U isto vreme, ovi do-
ga|aji }e otkriti do koje su se mere konci vukli iz Dràvnog sekretarijata u Va-
tikanu.” (str. 130.)
Tako je, uz direktnu podr{ku Svete stolice, odnosno glasova njenog ekspo-
nenta, Stranke centra, Hitler voljom dvotre}inske ve}ine poslanika Rajhstaga
dobio prakti~no diktatorska ovla{}enja, izme|u ostalog pravo da sam donosi
zakone bez parlamentarne saglasnosti i da zaklju~uje me|unarodne sporazu-
me. Sa svoje strane Pa~eli je uporno neutralisao otpore nema~kih biskupa na-
cisti~om reìmu, iako su se neki prethodno uveliko javno deklarisali kao nje-
govi nepomirljivi protivnici. “Pominjanje ustavne zakonitosti Hitlerove vlade
prvo je zabeleèno u “L’oservatore romano”. Otuda je legalitet koji je Hitler
traìo, a koji je Kas odobrio, sa Pa~elijevim nagovorom, sada postao podsticaj
koji }e da ubedi katoli~ke biskupe da podrè Hitlerov reìm... Usagla{ena izja-
133
va biskupa, pomirljiva prema nacistima, bila je ùrno objavljena 28. marta, {i-
rom zemlje.” (str. 134.)
Reakcije u javnosti su bile razli~ite, ali zapo~eti proces katoli~ko-nacisti~-
kog usagla{avanja vi{e ni{ta nije moglo zaustaviti. “Nacisti~ka {tampa je s do-
brodo{licom pozdravila izjavu kao podr{ku Hitlerovoj politici, ne razja{njava-
ju}i nedore~enost koju je ostavila hijerarhija. Politi~ari Stranke centra bili su
zapanjeni, jer je izgledalo kao da biskupi govore da su im nacisti draì od ka-
toli~ke Stranke centra. Reakcija katoli~kih vernika bila je: {iroko rasprostranje-
na zbunjenost i ose}anje izdanosti... Po{to se vratio s razgovora koje je vodio
sa Pa~elijem po~etkom aprila, Kas je objavio uvodnik u kome je pozdravio Hi-
tlerov govor u Rajhstagu, kao logi~an nastavak “ideje jedinstva” crkve i drà-
ve. On je izjavio da je zemlja bila u procesu evolucije gde su “neosporno veli-
ke formalne slobode” Vajmarske republike morale da ustupe mesto “strogoj i
bez sumnje privremenoj, velikoj dràvnoj disciplini u svim oblastima ìvota.
Stranka centra, nastavio je, obavezna je da sara|uje u tom procesu kao “seja~i-
ca budu}nosti”. Kao da je èleo da opravda neobi~nu lako}u i brzinu kojom je
hijerarhija potvrdila reìm i da u tome istakne ulogu Pa~elija, Faulhaber je na-
pisao 20. aprila, da su biskupi dovedeni u ovu tragi~nu situaciju “zbog stava
Vatikana.” (str. 135.)
c) Potpisivanje konkordata uprkos progonu Jevreja
Prvog aprila 1933. godine zapo~eo je nacisti~ki bojkot jevrejskih firmi i
radnji u celoj Nema~koj, pra}en sporadi~nim plja~kama, premla}ivanjima, pa
i ubistvima. “Dok je Hitler raspravljao sa hri{}anskim predstavnicima o budu-
}im odnosima izme|u njegovog reìma i crkava, posle ovog prvog sistemat-
skog i sveop{teg progona Jevreja, nije bilo nijedne re~i protesta ni iz Nema~ke
niti iz Rima.” (str. 136.) Obja{njavaju}i za{to katolici ne treba da protestuju,
iako su nacisti progonili i odavno pokr{tene Jevreje, minhenski kardinal Faul-
haber pisao je Pa~eliju da Jevreji mogu sami sebi da pomognu. Sli~no je, na
poziv da pomogne Jevrejima, odgovorio i kardinal Bertram, nagla{avaju}i da
“postoje neposredni problemi koji su mnogo va`niji: {kole, izdràvanje kato-
li~kih udruènja, sterilizacija.” (str. 136.) Uprkos tolikoj pasivnosti nema~kih
kardinala, nadbiskupa i biskupa, ovde je najbitnije da je Pa~elija “Faulhaber de-
taljno obavestio o otpo~injanju progona Jevreja upravo u trenutku kada je tre-
balo da krene u ozbiljne pregovore o konkordatu sa onima koji su ~inili te zlo-
~ine.” (str. 137.) Kao sopstveni zalog postizanju konkordata, Pa~eli je inicirao
raspu{tanje Stranke centra, a prihvatio je odredbu o zabrani u~e{}a sve{tenika
u politi~kim aktivnostima. “To je bila jedina preostala demokratska stranka u
Nema~koj, i ~injenica da je nestala dobrovoljno, a ne putem prisilne likvidaci-
je, imala je neposredne i dalekose`ne posledice. Saglasnost stranke sa vlastitim
raspu{tanjem, zajedno sa prividnim pristankom biskupa na postojanje jedno-
partijske dràve, bila je okolnost koja je dala krila nacistima i dovela katolike
u jo{ ve}em broju u zagrljaj nacionalsocijalizma.” (str. 144.)
Sa svoje strane, “Pa~eli nikada nije odstupio od svog neprijateljskog stava
prema katoli~kim politi~kim strankama koje su delovale nezavisno od Svete
134
stolice.” (str. 144.) Konkordat su zvani~no, 20. jula 1933, potpisali Pa~eli i fon
Papen, a “sama ~injenica da je Vatikan potpisao takav ugovor ukazuje da je po-
stojalo i u njemu i van njega, uprkos Pa~elijevom odbacivanju od 26. jula, ka-
toli~ko moralno prihvatanje Hitlerove politike. Drugo, ugovor je prinudio Sve-
tu stolicu, nema~ku hijerarhiju, kler i vernike na }utanje o bilo kom problemu
koji je nacisti~ki reìm smatrao politi~kim. Ta~nije re~eno, po{to je progon i is-
trebljenje Jevreja u Nema~koj sada postalo uobli~ena politika, ugovor je za-
konski obavezao katoli~ku crkvu u Nema~koj na }utanje povodom zlo~ina pro-
tiv Jevreja.” (str. 147-148.)
~) Koalicija antisemitskih sila
Nema nikakve sumnje, s obzirom da je Pa~eli postigao povoljne uslove za
obrazovanje katolika od one iste nema~ke vlade koja je beskrupulozno gasila
jevrejska obrazovna prava, uvode}i u svim {kolama dozvoljene kvote za upis
nearijevaca, “papstvo, Sveta stolica i nema~ki katolici su neizbe`no postali sa-
u~esnici u rasisti~koj i antisemitskoj vlasti. Drugi primer katoli~ke saradnje sa
reìmom po~eo je 25. aprila, kada je na hiljade sve{tenika {irom Nema~ke po-
stalo deo birokratije za antisemitsko svedo~enje, koja je pruàla detalje o ~isto-
}i krvi kroz mati~ne knjige ven~anih i ro|enih. To je bio deo birokratije koja je
pratila sisteme kvota za Jevreje u {kolama, na univerzitetima i u slu`bi, pre sve-
ga u sudstvu i medicini. Ova svedo~enja }e kona~no provesti Nirnber{ke zako-
ne, sistem nacisti~ke vlade za razlikovanje Jevreja od nejevreja. Saradnja kato-
li~kog klera u tom procesu nastavi}e se tokom nacisti~kog reìma i na kraju }e
povezati katoli~ku crkvu, kao i protestantske crkve, sa logorima smrti. Me|u-
tim, u slu~aju Svete stolice, bilo je daleko vi{e krivice, po{to domet i pritisak
prisutan u centralizovanoj primeni kanonskog prava, koji je Pa~eli tokom svoje
karijere toliko uve}avao i ja~ao, nije bio iskori{}en da se suprotstavi procesu.
U stvari, slu~aj je bio upravo suprotan.” (str. 148-149.) Kako ocenjuje Kornvel,
“to je bila stvarnost moralnog ambisa u koji je Pa~eli, budu}i papa, odveo ne-
kad veliku i ponosnu nema~ku katoli~ku crkvu.” (str. 149.) Onemogu}en je rad ne
samo politi~kih, nego i izrazito nepoliti~kih katoli~kih udruènja, {to je u mno-
gome olak{alo nacisti~ku totalitarnu kontrolu nema~kog dru{tva. “Potpisivanje
nema~kog konkordata ozna~ilo je da je nema~ko katoli~anstvo po~elo i formal-
no da prihvata svoje obaveze po odredbama ugovora koji je, kao moralnu du-
`nost, nametnuo katolicima da slu{aju nacisti~ku vlast. Tako su katoli~ki kriti-
~ari za}utali. Velika crkva, koja je pruàla osnovu za stvaranje opozicije, ograni-
~ila se na sakristiju... Ni{ta ni sli~no dogovorenom protestu nije se pojavilo u Ne-
ma~koj, ~ak ni u vezi s problemima gaènja odredbi samog ugovora.” (str. 151.)
Pa~eli je u nekoliko navrata diskretno molio nema~ke vlasti da, u sklopu
sveop{teg progona gra|ana nearijevskog porekla, za{tite one nema~ke katoli-
ke “koji su pre{li iz judaizma u hri{}ansku veru ili koji su bili potomci u prvoj
generaciji ili dalje, poreklom od Jevreja koji su prihvatili katoli~ku veru, i koji
su, zbog razloga poznatih vladi Rajha, jednako izloèni dru{tvenim i ekonom-
skim nevoljama.” (str. 153.) Iz toga je jasno da se vatikanski dràvni sekretar i
budu}i papa uop{te nije rukovodio nikakvim humanisti~kim razlozima ili dok-
135
trinarnim hri{}anskim ~ovekoljubljem. “Sama ~injenica da je napravio takvu
razliku, pokazuje naravno Pa~elijev diplomatski dosluh sa sveop{tom antise-
mitskom politikom Rajha.” (str. 153.) Nakon {to su se dezorijentisani i zapla-
{eni nema~ki biskupi u avgustu mesecu izjasnili da se konkordat ratifikuje bez
odlaganja, u prvoj polovini septembra to je obavljeno zvani~nom ceremoni-
jom. “Ratifikacija konkordata proslavljena je u Nema~koj sa misom zahvalno-
sti u katedrali Sv. Hedvige u Berlinu, koju je sluìo papski nuncije Orsento. Na-
cisti~ke zastave me{ale su se sa tradicionalnim katoli~kim barjacima; na vrhun-
cu mise pevana je unutar crkve “Pesma Horsta Vesela” i preno{ena preko me-
gafona hiljadama ljudi koji su stajali napolju. Ko je tada mogao da sumnja da
je nacisti~ki reìm dobio blagoslov Svete stolice? U stvari, nadbiskup Greber
~ak je oti{ao tako daleko da je ~estitao Tre}em rajhu na novoj eri pomirenja.”
(str. 153.) Ipak su u~estali progoni katolika naterali biskupe da se sve ~e{}e à-
le Pa~eliju na postupke nacisti~kog reìma, a neki su smelo “predlagali da pa-
pa uloì snaàn protest i ~ak da zaustavi primenu konkordata. To bi bio korak
da se povrati inicijativa i ukloni mogu}i otpor {to je moglo da ima nepredvidive
posledice za Hitlera, ~ak i u ovoj poslednjoj fazi.” (str. 154.) Me|utim, Pa~eli,
iako je i sam ose}ao mnogo neprijatnosti zbog bahatog nacisti~kog pona{anja
u svakodnevnom ìvotu, proteste je amortizovao izjavom “da je Sveta stolica
spremna da prizna Hitlerov Rajh bez obzira na povrede ljudskih prava u nje-
mu, bez obzira na povrede protiv drugih veroispovesti i drugih vera, ukoliko
katoli~ka crkva u Nema~koj bude ostavljena na miru.” (str. 154.) Nema~ki di-
plomata Butman do{ao je u Rim s novim, sve praznijim, obe}anjima, a li~no
“Pa~eli je spre~io papu da uputi protest celom svetu.” (str. 155.) Takav protest
se o~ekivao u sklopu papskog boì}njeg obra}anja, krajem 1933. godine, ali je
Hitler poslao u Rim svoju notu o namerama kojom je obe}avao nove pregovo-
re ali i garantovao da }e omogu}iti “da Sveta stolica na svoj na~in bira biskupe,
kao i da mladi sve{tenici budu oslobo|eni od sluènja vojske. Ali, nije bilo ni
re~i o progonu jevrejskih preobra}enika – katolika; nije bilo konstruktivnog na-
pretka po pitanju udruènja. Pa ipak, to je bilo dovoljno Pa~eliju da ubedi papu da
u svojoj boì}noj propovedi odustane od kritike Hitlerovog reìma.” (str. 157.)
3. Pa~elijeva podr{ka Franku i Musoliniju
Kada je, 30. juna 1934. godine, u takozvanoj “no}i dugih noèva”, Hitler
likvidirao ne samo svoje partijske disidente, nego i istaknute katoli~ke aktivi-
ste, posebno vo|e Katoli~ke akcije i katoli~kih sportskih organizacija, kao i
urednika katoli~kih nedeljnih novina, “ubistvena priroda nacisti~kog gangster-
skog reìma bila je svima jasna. Na sramotu nema~ke hijerarhije, i jo{ ve}u sra-
motu Pa~elija, koji je nastavio da ih ograni~ava, katoli~ki biskupi nisu izgovo-
rili ni re~ protesta protiv ovog masakra odva`nih katoli~kih vo|a.” (str. 159.)
Naredne dve godine Pa~eli je, kao papin miljenik i èljeni naslednik, imao ne-
koliko latinoameri~kih, evropskih i severnoameri~kih turneja, posebno ùstro
podràvaju}i {panskog kaudilja Fransiska Franka i njegove krvave obra~une s
politi~kim protivnicima. “Sveta stolica nije osudila Musolinijev napad na Eti-
opiju, tre}eg oktobra 1935, niti je Pije XI obuzdavao italijansku hijerarhiju od
136
ratnog odu{evljenja.” (str. 167.) Tako se i moglo desiti da, na primer, biskup Te-
rasina izjavi: “O du~e! Dana{nja Italija je fa{isti~ka i srca svih Italijana biju za-
jedno sa va{im. Nacija je spremna na svaku `rtvu kako bi se obezbedio trijumf
mira i rimske i hri{}anske civilizacije... Bog vas blagoslovio, du~e!” (str. 167.)
Kako komentari{e Kornvel, “takvi izlivi kao da su pozdravljali savez izme|u
vizije koju je imala Sveta stolica o crkvi kao univerzalnom “nezavisnom dru-
{tvu” i Musolinijeve fantazije o zemaljskom carstvu koje se stvaralo. Iako je
Pije XI rekao prijatelju u septembru da bi rat sa Etiopijom bio “mrzak”, njego-
ve izjave o tom pitanju kasnije bile su uvijene i neodre|ene bez jasno izraène
osude.” (str. 167.) Petnaestog septembra 1935, Hitler je “doneo Nirnber{ke za-
kone, kojima se odre|ivalo nema~ko dràvljanstvo, pripremaju}i put za uobli-
~avanje poloàja Jevreja u pogledu roditeljskih prava i braka. I ovog puta, ni
re~i protesta od strane Pa~elija.” (str. 171.)
Na urgenciju tri nema~ka kardinala i dva biskupa, na osnovu podataka o
sedamnaest povreda konkordata od strane nacisti~ke vlasti, po~etkom 1937.
godine, papa je objavio encikliku “Sa dubokom zabrinuto{}u”, kojom je osu-
dio postupke nema~ke vlade prema rimokatoli~koj crkvi. “Enciklika je stigla
prekasno i nije osudila nacionalsocijalizam i Hitlera poimenice. Logistika pu-
blikovanja, ipak, otkriva sposobnost parohijskih mreà {irom katoli~ke Ne-
ma~ke i opseg njihovog neiskori{}enog potencijala za protest i otpor. Doku-
ment je prokrijum~aren u Nema~ku, gde je tajno od{tampan u dvanaest razli-
~itih {tamparija.” (str. 173.) U encikliki ipak, iako se ona suprotstavljala divini-
zaciji rase, naroda i dràve umesto iskrene vere, “nije bilo jasne osude antise-
mitizma, ~ak i u odnosu na katoli~ke Jevreje.” (str. 174.) Rimokatolici su i tom
prilikom pokazali da su naklonjeni antisemitizmu po pitanju vere, za razliku od
nacisti~kog antisemitizma krvi i porekla. Vlasti su uzvratile represivnim mera-
ma, ali je najva`nije u svemu tome da se pokazalo kako je crkva “imala snage da
uzdrma reìm.” (str. 175.) Narednih dana se ipak pokazalo da Hitlerov reìm
“nije morao da se mnogo pla{i nema~kog katoli~anstva, sve dok je Pa~eli vukao
konce, u tolikoj meri da je ~ak obezvredio i o{tri ton papine javne poruke.” (str.
175.) Kada je, 16. jula 1937, nema~ki ambasador u Vatikanu fon Bergen posetio
Pa~elija, izvestio je svoje ministarstvo u Berlinu: “Pona{anje pape je u o{troj
suprotnosti sa stavovima kardinala dràvnog sekretara, koje je ovaj izneo za vre-
me moje posete od {esnaestog, dan pre papinog govora... Razgovor je bio pri-
vatne prirode. Pa~eli me je primio sasvim prijateljski i uveravao me je tokom
razgovora da }e se normalni i prijateljski odnosi sa nama ponovo uspostaviti
~im to bude mogu}e. To se posebno odnosilo na njega, koji je proveo trinaest
godina u Nema~koj i koji je uvek pokazivao najve}e simpatije za nema~ki narod.
On }e u svako doba biti spreman za razgovore sa istaknutim li~nostima kao {to
je ministar inostranih poslova i predsednik pruske vlade, Gering.” (str. 175.)
a) Za “niè rase” nema papskog blagoslova

Krajem maja 1938. godine, Pa~eli je do{ao u Budimpe{tu da bi prisustvo-
vao me|unarodnom euharisti~kom kongresu, upravo u jeku antijevrejske kam-
panje koju su provodile ma|arske vlasti po nacisti~kom obrascu. “Ne samo da
137
Pa~eli nije ni spomenuo bujanje antisemitizma u Ma|arskoj, nego, na ovom
najzna~ajnijem katoli~kom skupu godine, reìmu s one strane granice nije upu-
tio nijednu re~ kritike... Papin predstavnik na euharisti~kom kongresu jasno je
stavio do znanja da “sveop{ta ljubav” koju je propovedao na skupu nije obu-
hvatala i Jevreje.” (str. 176-177.) U novembru 1939. godine, na li~nu Hitlero-
vu inicijativu, do{lo je u celoj Nema~koj do dotad najmasovnijeg antijevrej-
skog pogroma u okviru takozvane Kristalne no}i. Oko osamsto Jevreja je ubi-
jeno, 26.000 otpremljeno u koncentracione logore, uni{tavana je jevrejska imo-
vina i demolirane sinagoge, da bi odmah potom vlast sprovela jo{ restriktivni-
je mere kojima su se negirala njihova ljudska prava. “Posle Kristalne no}i, ni-
jedna re~ nije iza{la iz Vatikana ili nema~ke hijerarhije... Pa~elijeva politika,
kao {to smo ve} videli, iskazivala se kao javno }utanje i privatna ravnodu{nost,
kada je bilo re~i o jevrejskom pitanju. Prepiska izme|u nema~ke hijerarhije i
Pa~elijeve kancelarije uvek je ponavljala isti stav: Jevreji moraju da se brinu
sami o sebi. Pa ipak, postoje naznake da je Pije XI u narednim doga|ajima, sam
po~eo da zauzima saose}ajniji, iako uzdràn, stav o stradanjima Jevreja.” (str.
179-180.) Vrlo star i bolestan, nekoliko nedelja pred smrt, papa je nameravao
da objavi encikliku protiv nacisti~kog rasizma i antisemitizma, ali je to Pa~eli
spre~io kad je tekst ve} bio gotov, iako se i u njemu sadrào stav da su Jevreji
zbog hristoubistva odgovorni za svoju sopstvenu sudbinu. Kako doslovno sto-
ji u tom neozvani~enom dokumentu, koji je prividno trebalo da za{titi jevrej-
ski narod, “zaslepljeni svojim snom o zemaljskom bogatstvu i materijalnim
uspehom”, Jevreji su zasluìli “svoju svetovnu i duhovnu propast”, “koju su sa-
mi na sebe navukli.” (str. 182.) Rimokatoli~ka crkva je zapravo stavila do zna-
nja da joj smeta nacisti~ko ideolo{ko odstupanje od hri{}anskog u~enja, a da je
jevrejski svetovni problemi uop{te ne interesuju. “Time se kazalo da su Jevre-
ji svoje probleme sami navukli na svoje glave, ne zbog svoje vere, ne zbog svo-
je rase, ve} isklju~ivo zbog svojih svetovnih, egoisti~nih, politi~kih i materijal-
nih razloga, zbog ~ega sada pla}aju cenu. Zato bi odbrana Jevreja, kao {to bi to
zahtevali “hri{}anski principi i humanost”, mogla pretpostaviti neprihvatljive
kompromise, od kojih je jedan udruìvanje, pa ~ak i podr{ka bolj{evizmu, ti-
me {to bi se neke dràve ometale da se bore protiv njega.” (str. 182.)
b) Vatikansko sabotiranje otpora u Nema~koj

Rimokatoli~koj crkvi u Nema~koj, tokom Hitlerove diktature, Kornvel
najvi{e zamera zbog pasivnosti, ukazuju}i na primer nekoliko vrlo uspe{nih
javnih protesta, u kojima su prednja~ili katolici, kao {to su, na primer, protest
protiv uklanjanja raspe}a iz {kola ili protest protiv eutanazije mentalno obole-
lih lica. “Da su ovi protesti ponovljeni i pro{ireni u mnogim mestima {irom Ne-
ma~ke, od 1933. pa nadalje, istorija nacisti~kog reìma bi mo`da imala druga-
~iji tok. Da su katolici protestovali, mo`da bi bila druga~ija i “Kristalna no}” i
uspon antisemitizma, kao i sudbina Jevreja u nacisti~koj Nema~koj i, zaista, {i-
rom Evrope. Takav zaklju~ak su donela barem tri istaknuta istori~ara tog peri-
138
oda: Natan [tolcfus, J. P. [tern i Ginter Levi.” (str. 189.) I sam Kornvel insisti-
ra da “navedeni primeri katoli~kog protesta pokazuju {ta se moglo posti}i za-
nemarivanjem primata Vatikana i podsticanjem ljudi na kolektivan protest i ot-
por.” (str. 189.) I ~itav niz drugih primera pokazuje “kako je javno mi{ljenje uti-
calo na nacisti~ki reìm ~ak i onda kada je Hitlerova mo} bila na vrhuncu. Da
je nema~ko javno mnjenje bilo motivisano protiv drugih zlo~ina i u odnosu na
druge probleme, tok istorije bi mo`da bio druga~iji. Katolici u velikom broju u
nekim sredinama, sa podr{kom klera i biskupa, uspe{no su se opirali kada su
njihovi bli`nji transportovani u gasne komore. Bez umrtvljuju}e ruke vatikan-
ske kontrole, otpor je mogao da se umnoì {irom zemlje, od samog po~etka. I
da nije katoli~ka birokratija od po~etka okrenula glavu od {irenja antisemitske
propagande i progona, uàsna sudbina bi mo`da mimoi{la Jevreje.” (str. 190.)
Mnogi rimokatoli~ki crkveni velikodostojnici su i{li i dalje od Pa~elija u
dodvoravanju Hitleru. Be~ki nadbiskup i austrijski primas kardinal Teodor Ini-
cer “se odvaìo da toplo primi Hitlera u Be~u, posle njegovog trijumfalnog ula-
ska u prestonicu. Potom je i javno izrazio zadovoljstvo Hitlerovim reìmom i
pre odràvanja plebiscita.” (str. 193.) Kada je Musolinijev reìm, septembra
1938. godine, doneo antijevrejske rasisti~ke zakone po nema~kom uzoru, osta-
vljaju}i Jevrejima rok od {est meseci da napuste Italiju, nijedan ozbiljniji glas
rimokatoli~kog protesta nije se ~uo. Odmah po izboru za novog papu pod ime-
nom Pije XII, godine 1939, Pa~eli je uputio pozdravnu poruku Adolfu Hitleru:
“Uvaènom gospodinu Adolfu Hitleru, fireru i kancelaru Nema~kog Rajha! Na
po~etku na{eg pontifikata èlimo da vas uverimo da ostajemo odani duhovnoj
dobrobiti nema~kog naroda poverenom va{em rukovo|enju... Tokom mnogih
godina koje smo proveli u Nema~koj, u~inili smo sve {to je bilo u na{oj mo}i
da uspostavimo skladne odnose izme|u crkve i dràve. Sada, kada su odgovor-
nosti na{e pastirske slu`be uve}ale na{e mogu}nosti, jo{ se usrdnije molimo da
ostvarimo taj cilj. Neka bi se, uz Boìju pomo}, ostvarilo blagostanje nema~-
kog naroda i napredak u svim oblastima!” (str. 200.) Rasko{na sve~anost Pa~e-
lijevog ustoli~enja, 12. marta 1939, i hvalospevi kojima je obasipan u {tampi
mnogih katoli~kih zemalja, vera u njegovo mirotvorstvo i diplomatsku spret-
nost, kao da su predstavljali orkestrirano beànje od istine i tamnih oblaka ko-
ji su se tek nadvijali nad ~ove~anstvom. “Od po~etka svoje vladavine, Pa~eli-
jev pristup Hitleru prevazilazio je diplomatsku ugla|enost, i to su shvatili i ne-
ma~ki biskupi. Njegovo neobi~no prijateljsko pismo “uvaènom Hitleru” mi-
moi{lo se sa dolaskom “najtoplijih ~estitki od firera i vlade”. Narednog mese-
ca, 20. aprila 1939. godine, po Pa~elijevoj izri~itoj èlji, nadbiskup Orsenigo,
berlinski nuncije, priredio je gala prijem za Hitlerov pedeseti ro|endan. Takve
ro|endanske ~estitke, koje je zapo~eo Pa~eli, odmah su postale tradicionalne;
svakog 20. aprila tokom nekoliko sudbonosnih godina koliko je preostalo Hi-
tleru i njegovom Rajhu, kardinal Bertram iz Berlina morao je da {alje “najto-
plije ~estitke fireru u ime biskupa i dijeceza u Nema~koj”, ~emu je dodavao i
“usrdne molitve koje katolici Nema~ke {alju u nebo sa svojih oltara.” (str. 201.)
139
c) Grobljanski mir pape Pija XII
Ve} prvi Pa~elijevi potezi na papskom tronu posvedo~ili su njegovu dvo-
li~nost i nemoralnost, ~ak i kad se verbalno zalagao za mir i pokretao mirovne
inicijative. “Pa~elijev plan bio je od po~etka jasan. Nije imao nameru da upo-
zorava naciste i fa{iste da se pridràvaju zakona. Politika smirivanja, koju je on
ozna~io frazom koja }e godinama odjekivati – “papa radi za mir” – odre|ivala
je karakter vatikanskih inicijativa pred javno{}u... Uzvi{ena, pontifikalna pro-
poved nije i{la dalje od apstrakcija i op{tih mesta... Na Veliki petak, Musolini
je napao Albaniju s namerom da oja~a italijansku mo} i preduhitri mogu}e ne-
ma~ke pretnje na Balkanu. Pa~eli nije izgovorio ni re~ protesta ili podr{ke. Da
li je to bio znak stroge neutralnosti? Samo nedelju dana kasnije, u vatikanskoj
radio-emisiji za {panske vernike, Pa~eli je, hvale}i Franka, otkrio koliko moè
da bude pristrasan. Obra}aju}i se {panskim biskupima, pozvao ih je da se udru-
è u “politici mirotvorstva” prema “principima koje je u~ila crkva i koje je sa
toliko plemenitosti proklamovao generalisimus: naime, pravda za zlo~in i ve-
likodu{na dobrostivost za one koji su bili zavedeni”. Rekao im, je govore}i
“kao otac”, da àli “one koje je zavela la`ljiva i izopa~ena propaganda”. Dve
nedelje ranije, poslao je Franku telegram sa ~estitkom povodom “pobede {pan-
skih katolika”. To je bila pobeda koja je odnela pola miliona ìvota i koja }e da
odnese jo{ mnogo vi{e.” (str. 214-215.)
Iako je Poljska vekovima bila zagrièno i ~ak zaslepljeno katoli~ka zemlja,
u jeku nema~kih pritisaka rimski papa joj je okrenuo le|a, ostavljaju}i na cedi-
lu milione poljskih vernika. “Zalaù}i se za Nema~ku, u svetlu “nepravdi” Ver-
sajskih ugovora, Pa~eli je ukazao da bi Poljska mogla da popusti pod pritiskom
mirovne konferencije koja bi se odràla pod pokroviteljstvom Vatikana.” (str.
215.) Musolini se u po~etku odu{evljavao papinom idejom, ali je ubrzo prome-
nio mi{ljenje, pa je Pa~eli odustao od mirovne konferencije. “Istovremeno, Pa-
~eli je objavio da Britanija oteàva posredovanje s obzirom na njene garantije
da brani Poljsku. Pa~elijeva spremnost da ubedi Poljsku da se `rtvuje kako bi
umirila Nema~ku, naveli su tako Forin ofis na pretpostavku da se papstvo od-
reklo svog moralnog autoriteta.” (str. 220.) Otpo~inju}i agresiju na Poljsku, 1.
septembra 1939. godine, Hitler je telefonirao papi da bi mu objasnio kako su
sami Poljaci krivi za taj napad. “Tokom septembra, Pa~eli je }utao, razmi{lja-
ju}i o stra{nim vestima koje su dolazile iz Poljske, koja je imala 35 miliona ka-
toli~kih du{a... Po mi{ljenju Engleza i Francuza, zbunjivao je nedostatak odlu~-
ne osude. Poljski ambasador pri Vatikanu je bio o~ajan, ali i odlu~an da Poljska
mora da koristi usluge Svete stolice kako bi objavila svetu {ta se de{ava u nje-
govoj zemlji. On je nagovorio poljsku vladu da po{alje poljskog primasa, kar-
dinala Augusta Hlenda u Rim. Hlend je stigao 21. septembra, kada ga je Pa~eli
toplo do~ekao. Ipak, pontifeks je i dalje odbijao da govori u ime Poljske.” (str. 223.)
Umesto re~i o{tre osude nacisti~ke agresije, od vatikanskih velikodostoj-
nika Poljaci su mogli da ~uju samo licemerne izraze utehe i la`nog sau~e{}a.
“To nije bilo dovoljno. Poljski hodo~asnici su o~ekivali sna`nu osudu, kako
Nema~ke, tako i Rusije. Bili su ogor~eni i njihovo razo~arenje glasno je odje-
kivalo Rimom. Hlend je obi{ao kardinale Kurije, poku{avaju}i da zadobije nji-
140
hovu podr{ku; njihove eminencije su ga uglavnom saose}ajno slu{ale, ali se ni-
{ta nije dogodilo. Onda je Eduar Daladje, francuski predsednik vlade, dodao
svoj glas nezadovoljstvu. On je telegrafisao svom ambasadoru pri Svetoj stoli-
ci, govore}i da je iznena|en da je papa propustio da izrekne osudu. On je na-
glasio da papa treba da otvori o~i italijanskom narodu: }utanje je, rekao je, u
stvari znak odobravanja. Opisuju}i bes Poljaka u Rimu, Ozborn je izvestio da
se pri~a da su “papine izjave od po~etka rata malodu{no izbegavale da pome-
nu moralne dileme koje su se postavljale.” (str. 223-224.) Papa se, napokon,
oglasio enciklikom od 20. oktobra, petnaest dana nakon {to je surovo ugu{en
svaki otpor Poljaka, ali u njoj nije bilo jasne i nedvosmislene osude Hitlerovog
reìma. U martu 1940, papa je primio nema~kog ministra inostranih poslova
Joakima fon Ribentropa, koji se nalazio u Rimu u poseti Musoliniju. Sadràj
razgovora Pa~elija i Ribentropa bio je prili~no prazan, pa je italijanski ambasa-
dor u Vatikanu, Dino Alfijeri, obavestio Musolinija “da je Ribentrop èleo da
bude primljen u Vatikanu samo zbog doma}e politike – posebno da impresio-
nira ogromne katoli~ke mase u Nema~koj i da iskoristi taj prijem da bi svetu
saop{tio njegov povoljan ishod po Nema~ku.” (str. 229.) Izgledalo je u jednom
trenutku da Pa~eli {uruje u tajnosti sa nema~kim zaverenicima protiv Hitlera,
koje je predvodio general Ludvig Bek, biv{i na~elnik nema~kog general{taba,
ali sve je to ostalo na jalovim konspirativnim naga|anjima.
Pa~eli se neprekidno molio za mir i ~esto javno ~estitao Musoliniju na nje-
govim “mirovnim” inicijativama. “Kada je Hitler napao Holandiju, Belgiju i
Luksemburg, 10. maja 1940, Pa~eli se na{ao pod pritiskom Londona i Pariza
da osudi ovaj nasilan prekr{aj me|unarodnog prava i da svim sredstvima koja
su u njegovoj mo}i spre~i ulazak Italije u rat. Tardini je skicirao papino pismo
u kome se osu|uje napad na “tri vredna mala naroda... bez provokacije i razlo-
ga... Mi moramo da podignemo na{ glas kako bi jo{ jednom osudili zlo i ne-
pravdu”. Ali, Pa~eli je mislio da }e nacrt pisma po svoj prilici razljutiti Nemce
i odbacio ga je. Umesto njega poslao je telegram trima suverenima: Holandije,
Belgije i Luksemburga, izraàvaju}i svoje sau~e{}e i naklonost. Njihovi prima-
oci su toplo pozdravili telegrame, ali se oni nisu dopali silama na obe strane
evropske scene. London i Pariz su zamerili {to papa nije odmah osudio agresi-
ju, dok su ga Rim i Berlin optuìli za politi~ko me{anje u vremenu te{ke kri-
ze.” (str. 232-233.) Desila se Pa~eliju i ta neprijatnost da je fa{isti~ka rulja jed-
nom prilikom kamenovala njegov automobil na rimskim ulicama, {to ga je na-
velo da ubudu}e ne napu{ta Vatikan.
~) Pani~ni strah Pija XII za sopstvenu glavu
Kada je Italija, 10. juna 1940, formalno u{la u rat protiv Francuske i Veli-
ke Britanije, kardinal Maljone, kao vatikanski dràvni sekretar, po papinom na-
logu, zahtevao je da London obe}a da engleska avijacija ne}e bombardovati
Rim. Maljone se upla{io kad je video da je njegov grad u dometu, s obzirom
da se jedan savezni~ki avion pojavio nad Rimom, zasuv{i italijansku prestoni-
cu propagandnim lecima, ali i samom svojom pojavom upozoriv{i da bombar-
dovanje nije tehni~ki nemogu}e. Leci su padali i po vatikanskoj teritoriji. “Za
141
Pa~elija, to je bio dovoljan dokaz da je RAF imao domet i verovatno nameru
da sravni sa zemljom Rim i Vatikan. On te{ko da je mogao da uputi formalni
protest u ime Italije, ali je traìo od Maljonea da se àli u Londonu na povredu
vatikanske teritorije i odmah je nastavio da vr{i pritisak na Ozborna (britanskog
ambasadora pri Svetoj stolici – prim. V.[.) da ubedi svoje {efove u Londonu da
ne bombarduju Rim. Kako su meseci prolazili, razmena poruka postajala je sve
obimnija.” (str. 235.) Iako britanska vrhovna komanda nijednog trenutka nije
ni razmi{ljala da bombarduje Vatikan, “London je smatrao da ne prili~i papi,
poglavaru neutralne dràve, {to je za sebe tvrdio Vatikan, da se zalaè u ime
Rima, koji je bio deo Italije. Nije li ovo ukazivalo da su ga koristili kao propa-
gandno sredstvo fa{ista?” (str. 236.) To je jo{ jedan od elemenata su{tinske pa-
pine kompromitacije zbog neposedovanja elementarnih moralnih kriterijuma.
“Me|u istori~arima italijanske scene tokom Drugog svetskog rata, op{te je me-
sto da je tokom perioda neprijateljstva koja su se ticala Rima, Pije XII bio tvr-
doglavo opsednut jednim problemom vi{e nego bilo ~im drugim – o~uvanjem
“Ve~nog grada” od bombardovanja iz vazduha. Drugim re~ima, njegovim kri-
ti~arima se ~inilo da je stavio spasavanje Rima iznad svih drugih gradova u
Evropi koji su se suo~avali sa uàsima blickriga, deportacijom, mu~enjem i sa-
mim Kona~nim re{enjem. Zbog toga je pitanje bombardovanja Rima opravda-
valo navode o Pa~elijevoj inerciji i gre{nom }utanju i o drugim problemima to-
kom rata. Istovremeno, on je odbio da osudi bombardovanje gradova kao {to
je bio Koventri u Engleskoj, ili da zahteva da se sa~uvaju druga mesta od ver-
ske i umetni~ke va`nosti. Zaklju~ak koji su izveli njegovi kriti~ari bio je da je
kriv zbog dvostrukih standarda, da su njegovi prioriteti bili skandalozno neu-
ravnoteèni, da se mo`da bojao da }e ga bombardovati u Vatikanu.” (str. 235.)
Britanci su se sve vi{e ljutili zbog Pa~elijevog odbijanja da osudi bombardova-
nje civila. “Stvari su do{le do vrhunca sredinom novembra 1940, kada su en-
gleski grad Koventri i njegova stara katedrala bili te{ko o{te}eni od bombardo-
vanja. Ozborn je traìo od Pa~elija da osudi ove napade, ali rezultat njegovih
napora bila je poseta portugalskog ambasadora Forin ofisu, koji je traìo da
Britanci ne bombarduju Rim u znak odmazde. Poniàvaju}a priroda ovog ape-
la razljutila je londonske zvani~nike i zaustavila ih u nameri da ponovo zamo-
le papu da osudi vazdu{ne udare Luftvafea.” (str. 236-237.)
4. Genocid nad Srbima, najve}i zlo~in Pija XII
U poglavlju “Prijatelj Hrvatske”, u odeljku “Zlo~ina~ki reìm katoli~ke
Hrvatske”, Kornvel obra|uje Pa~elijevu odgovornost za kampanju “terora i is-
trebljenja koju su sprovodile hrvatske usta{e nad dva miliona srpskih pravo-
slavnih hri{}ana i manjim brojem Jevreja, Cigana i komunista, izme|u 1941. i
1945. în “etni~kog ~i{}enja”, pre nego {to je taj stra{ni izraz u{ao u modu, bio
je poku{aj da se stvori “~ista” katoli~ka Hrvatska putem prinudnog preobra}a-
nja, deportacija i masovnih istrebljenja. Tako su stra{na bila mu~enja i ubistva
da su ~ak i okoreli nema~ki vojnici zabeleìli svoj uàs. U pore|enju sa nedav-
nim krvoproli}ima koja su se u vreme pisanja ove knjige de{avala u Jugosla-
142
viji, Paveli}eva klanja pravoslavnih Srba ostaju jedan od najstra{nijih civilnih
masakra poznatih u istoriji.” (str. 238.) Kornvel kaè da je Vatikan znao za sve
te zlo~ine, ali je Pa~eli izbegavao da interveni{e u za{titu nevinih `rtava, {to ga
je u~inilo sau~esnikom. “Istorijsko nasle|e koje je opravdavalo stvaranje NDH
(Nezavisne Dràve Hrvatske) bilo je kombinacija starih lojalnosti papstvu, ko-
ja idu unazad hiljadu trista godina, i ose}aj goru}e mr`nje prema Srbima za
pro{le i sada{nje nepravde. Hrvatski nacionalisti su gajili mr`nju protiv srpske
premo}i koja ih je isklju~ivala iz profesionalnih slu`bi i jednake mogu}nosti u
obrazovanju. Srbi su bili krivi, kako su to smatrali Hrvati, {to su favorizovali
pravoslavnu veru, ohrabrivali {izmu me|u katolicima i sistematski kolonizova-
li katoli~ka podru~ja pravoslavnim Srbima. I Srbi i Hrvati su stavljali znak jed-
nakosti izme|u etni~kog i verskog identiteta: pravoslavni Srbi naspram kato-
li~kih Hrvata. U isto vreme, Jevreji u regionu bili su osu|eni na osnovu rasne
pripadnosti kao i zbog svojih veza sa komunizmom, slobodnim zidarima i na-
vodnog ohrabrivanja abortusa. Pa~eli je odlu~no podrào hrvatski nacionali-
zam i potvrdio usta{ko poimanje istorije, novembra 1939, kada je grupa hrvat-
skih hodo~asnika do{la u Rim da se zaloì za kanonizaciju hrvatskog franje-
va~kog mu~enika Nikole Taveli}a.” (str. 239.)
Srbi su pod hrvatskim reìmom masovno klani, sistematski plja~kani i na-
silno pokatoli~avani. “Od po~etka, javne delatnosti i stavovi u vezi sa etni~kim
~i{}enjem i antisemitskim programom bili su dobro poznati katoli~kom epi-
skopatu i Katoli~koj akciji, lai~kim organizacijama koje je Pa~eli tako sna`no
podràvao kao papski nuncije u Nema~koj i kao kardinal dràvni sekretar. Ove
rasisti~ke i antisemitske mere bile su tako|e poznate i Svetoj stolici, pa time i
Pa~eliju, u trenutku kada je pozdravljao Paveli}a u Vatikanu. Ova dela bila su
poznata, {tavi{e, ba{ u trenutku kada su tajne diplomatske veze bile usposta-
vljene izme|u Hrvatske i Svete stolice. Sredi{nja odlika ovog, u su{tini verskog
rata bila je prisvajanje ispra`njenih ili otetih pravoslavnih crkava od hrvatskih
katolika. O tom problemu se raspravljalo u Kuriji i dogovorena su pravila po-
na{anja. Ali, od samog po~etka bilo je i drugih zlo~ina o kojima su se vesti {i-
rile brzo od usta do usta. Uskoro je bilo jasno, da Paveli} nije ba{ slika i prili-
ka Himlera i Hajdriha, po{to nije imao njihovu hladnokrvnu sklonost za biro-
kratiju sistematskog masovnog ubijanja; ali usta{ko rukovodstvo je krenulo u
masakre sa surovim i nasumi~nim varvarizmom koji te{ko da ima premca u
istoriji.” (str. 240.)
a) Audijencija odanosti Piju XII
Kornvel ukratko opisuje masakre Srba u bjelovarskim selima, u Oto~cu i
u glinskoj crkvi. “êtiri dana nakon masakra u Glini, Paveli}, takozvani po-
glavnik, oti{ao je u Rim da potpi{e (pod pritiskom Hitlera) dràvni ugovor sa
Musolinijem, koji je davao Italiji pravo da uzme hrvatske okruge i gradove na
dalmatinskoj obali. Tokom te iste posete, Paveli} je imao audijenciju “odano-
sti” kod Pija XII u Vatikanu, i Nezavisna Dràva Hrvatska je de fakto priznata
od Svete stolice. Opat Ramiro Markone, iz benediktinskog samostana Monte-
ver|ine, odmah je naimenovan za apostolskog legata u Zagrebu... Jasno je da
143
se brzo de fakto priznanje (u toku rata Vatikan je izbegavao priznavanje novih
dràva) dugovalo vi{e poloàju Hrvatske kao bastiona protiv komunizma ne-
go potvrdi njene ubila~ke politike. Bez obzira na to, od samog po~etka se zna-
lo da je Paveli} bio totalitarni diktator, lutka u rukama Hitlera i Musolinija, da
je izdao niz rasisti~kih i antisemitskih zakona, da je bio sklon prisilnom preo-
bra}anju iz pravoslavlja u katoli~anstvo. Iznad svega, Pa~eli je bio svestan da
nova dràva nije bila, kako je to napisao Dònatan Steinberg, “rezultat heroj-
skog ustanka naroda Boìjeg, ve} spoljne intervencije”. Nezavisna Dràva Hr-
vatska, kao {to je poznato u celom svetu, bila je posledica sna`nog i nezakoni-
tog Hitlerovog i Musolinijevog napada i aneksije Kraljevine Jugoslavije (koja
je imala zvani~ne diplomatske veze sa Vatikanom). Tu je sad bio Pa~eli koji je
drào Paveli}evu ruku i davao mu svoj papski blagoslov.” (str. 241.) Kornvel
ostavlja mogu}nost da je Sveta stolica ne{to kasnije saznala za hrvatske zlo~i-
ne. “Ali detalji o masakrima Srba i prakti~na eliminacija Jevreja i Cigana bila
je poznata od po~etka, a i kasnije, hrvatskom katoli~kom sve{tenstvu i episko-
patu. Zaista, sve{tenici su ~esto u tome vodili glavnu re~.” (str. 241-242.)
Navode}i ogromne brojke pobijenih Srba, Jevreja i Cigana, Kornvel se pi-
ta “kako je bilo mogu}e da uprkos strogo autoritarnim odnosima sile izme|u
papstva i lokalne crkve – odnosu mo}i na ~ijem je uspostavljanju Pa~eli toliko
radio – nije bilo poku{aja iz vatikanskog centra da se zaustavi ubijanje, prisil-
no preobra}anje, otimanje pravoslavnih imanja? Kako je bilo mogu}e da onda
kada su zlo~ini postali op{tepoznati unutar Vatikana, kao {to }e se videti, Pa~e-
li nije odmah i bez okoli{anja odvojio Svetu stolicu od delovanja usta{a i osu-
dio zlo~ince?” (str. 242.) Naslov slede}eg odeljka glasi: “Vatikan poznaje pri-
like u Hrvatskoj”. Kornvel u njemu potencira Stepin~evu ulogu, pa kaè: “Od
samog po~etka, nadbiskup zagreba~ki Alojzije Stepinac (~ija je beatifikacija u
Rimu u toku), u potpunosti se slagao sa op{tim ciljevima nove hrvatske drà-
ve, i radio na tome da je prizna papa. On je li~no posetio Paveli}a 16. aprila
1941. i slu{ao dok je novi vo|a izjavio da ne}e “biti tolerantan”, kako je zapi-
sao Stepinac u svome dnevniku, “prema Srpskoj pravoslavnoj crkvi po{to, ka-
ko on vidi stvari, to nije crkva ve} politi~ka organizacija”. Zbog toga je Stepi-
nac pomislio da je “poglavnik bio iskreni katolik”. Istog dana, Stepinac je pri-
redio ve~eru za Paveli}a i vode}e usta{e kako bi proslavio njihov povratak iz
izgnanstva. Dvadeset i osmog aprila, na sam dan kada je 250 Srba bilo masa-
krirano u Bjelovaru, sa katoli~kih predikaonica pro~itano je Stepin~evo pastir-
sko pismo u kome su se pozivali sve{tenici i vernici da sara|uju sa vo|om. Ka-
ko je Stepinac mogao da bude tako naivan i da ne shvati {ta je takva saradnja
mogla da zna~i? ... Sve{tenici, po pravilu franjevci, rukovodili su masakrima.
Mnogi su i{li naoruàni i sa àrom ubijali. Otac Boìdar Bralo, poznat po to-
me {to je stalno nosio ma{inku, optuèn je da je plesao oko tela 180 masakri-
ranih Srba na Alipa{inom mostu. Pojedini franjevci su ubijali, palili ku}e, plja~-
kali sela i pusto{ili bosansku zemlju, predvode}i usta{ke bande. U septembru
1941, italijanski reporter pisao je o franjevcu koga je video ju`no od Banjalu-
ke, gde predvodi bandu usta{a sa raspe}em u rukama. U Ministarstvu inostra-
nih poslova u Rimu postoje fotografije zlo~ina: èna sa odse~enim dojkama, is-
144
kopanim o~ima, osaka}enih genitalija; kao i oru|a kasapljenja: noèva, sekira,
kuka za meso.” (str. 242-243.)
b) Kornvelovo zgraàvanje nad likom nadbiskupa Stepinca
Stepinac je znao za sve zlo~ine, a bio je i glavni akter prekr{tavanja. “Mno-
go se govorilo u posleratnom periodu o li~noj svetosti nadbiskupa Stepinca, hr-
vatskog katoli~kog primasa, i njegovim protestima protiv progona i masakra.
Ipak, ~ak i kad bi se poverovalo u njegovu nevinost u pogledu oprosta ubila~-
ke rasne mr`nje, jasno je da su on i episkopat odobrili da se nepo{tovanje ver-
ske slobode izjedna~i sa sau~esni{tvom u nasilju. Stepinac je napisao duga~ko
pismo Paveli}u u kome je govorio o nasilnom pokr{tavanju i pokoljima, a ko-
je je 1946. pisac Hubert Batler preveo iz prepisa u Zagrebu. Tu se navodi mi-
{ljenje njegove bra}e biskupa, svi sa odobravanjem, zajedno sa pismom kato-
li~kog biskupa Mostara, dr Mi{i}a, kojima se izraàva istorijska èlja da hrvat-
ski episkopat odobri masovno preobra}anje u katoli~anstvo. Biskup po~inje iz-
javom da “nikada nismo imali tako povoljnu priliku kao sada da pomognemo
Hrvatskoj da spase bezbrojne du{e”. On odu{evljeno pi{e o masovnom pokr-
{tavanju. A zatim kaè da odbacuje “uska shvatanja” vlasti koja hvata ~ak i pre-
obra}enike i “lovi ih kao robove”...
Pismo otkriva moralnu poreme}enost prisutnu u pona{anju biskupa, koji
su iskoristili poraz Jugoslavije od nacista da pove}aju svoju mo} i da pro{ire
katoli~anstvo na Balkanu. Jedan biskup za drugim, odobravaju pokr{tavanje,
dok priznaju da nema smisla da se ~itavi tovari {izmatika bacaju u provalije.
Nesposobnost biskupa da se odvoje od reìma, da ga osude, da ekskomunici-
raju Paveli}a i njegove pajta{e, bila je posledica njihove neodlu~nosti da pro-
puste mogu}nost koju su dobili zahvaljuju}i “povoljnoj prilici” da izgrade ka-
toli~ku tvr|avu mo}i na Balkanu. Isto oklevanje da se zanemare mogu}nosti za
ostvarenje katoli~ke premo}i na Istoku, delili su Vatikan i Pa~eli... Pa~eli je bio
bolje obave{ten o situaciji u Hrvatskoj nego o bilo kom drugom podru~ju u
Evropi, van Italije, tokom Drugog svetskog rata. Njegov apostolski legat Mar-
koneputovao je izme|u Zagreba i Rima kako je hteo, i vojni avioni su mu sta-
vljeni na raspolaganje da putuje u novu Hrvatsku. U me|uvremenu, biskupi,
od kojih su neki sedeli u hrvatskom saboru, slobodno su op{tili sa Vatikanom i
mogli su da vr{e svoje redovne ad limina posete papi u Rimu. Za vreme tih po-
seta, pontifeks i odgovaraju}i ~lanovi Kurije mogli su da se raspituju o okolno-
stima u Hrvatskoj, {to su oni zasigurno i ~inili. Pa~eli je imao i druge privatne
na~ine da se obavesti, me|u kojima su bile dnevne radio emisije Bi-Bi-Sija. U
toku rata, njih je bri`ljivo pratio i prevodio za papu ambasador Ozborn. Bi-Bi-
Si je ~esto slao izve{taje o situaciji u Hrvatskoj.” (str. 244-245.)
c) Podlo }utanje usta{kih mentora iz Vatikana
Kao konkretan primer takvog izve{tavanja britanske nacionalne agencije,
Dòn Kornvel daje fragment reportaè od 16. februara 1942. godine, u kojoj se
nagla{ava: “Najgori zlo~ini se vr{e u blizini zagreba~kog nadbiskupa. Krv bra-
}e te~e kao reka. Pravoslavci se silom pokr{tavaju u katoli~anstvo i mi ne ~u-
145
jemo glas nadbiskupa koji izraàva protest. Umesto toga, izve{tava se o njego-
vom u~e{}u u nacisti~kim i fa{isti~kim paradama.” (str. 245.) Sveta stolica se
na to uop{te nije obazirala. Njoj je stalo isklju~ivo do toga da stekne {to vi{e
novih katoli~kih ovaca u svome beslovesnom stadu. “Bujica uputstava hrvat-
skim biskupima od Kongregacije za isto~ne crkve koja brine posebno za kato-
like isto~nog obreda u tom regionu, ukazuje da je Vatikan znao za prisilna po-
kr{tavanja od jula 1941. Dokumenti upu}uju na insistiranje Vatikana da budu-
}i preobra}enici u katoli~anstvo treba da budu odbijeni, ako traè pokr{tavanje
iz pogre{nih razloga.” (str. 245.)
Vatikan je ostao gluv i nem i povodom stradanja Jevreja na prostoru fa{i-
sti~ke hrvatske dràve. “êtrnaestog avgusta, predsednik Jevrejske zajednice
Alatrija pisao je kardinalu Maljoneu, mole}i ga u ime hiljada hrvatskih Jevre-
ja, “stanovnika Zagreba i drugih centara u Hrvatskoj koji su bez razloga uhap-
{eni, li{eni svoga vlasni{tva i deportovani”... U pismu se moli za intervenciju
Svete stolice kod italijanske i hrvatske vlade. Nije zabeleèn odgovor ili akci-
ja od Svete stolice.” (str. 245.) Tu je i ~itav niz drugih primera da su “zlo~ini”
ili “klevete” bili op{tepoznati u Rimu u leto 1941, a Sveta stolica je imala ka-
nale kroz koje je Pa~eli mogao da proveri i uti~e na doga|aje.” (str. 246.) Apo-
stolski poslanik Ramiro Markone “vreme u Hrvatskoj uglavnom je proveo u~e-
stvuju}i u ceremonijama, na ru~kovima, javnim paradama, slikaju}i se pored
Paveli}a. Jasno je bilo da je bio izabran da smiruje i ohrabruje.” (str. 246.) Hr-
vatski diplomatski predstavnici u Vatikanu bili su Nikola Gu{inovi} i Ervin
Lobkovi}. “Ovi aran`mani bili su polutajni po{to je Sveta stolica jo{ uvek zva-
ni~no odràvala diplomatske veze sa kraljevskom jugoslovenskom vladom u
izbegli{tvu.” (str. 246.) Iako su, po~etkom 1942. godine, vatikanski zvani~nici
raspolagali mno{tvom podataka o stravi~nim usta{kim zlo~inima, “Sveta stoli-
ca je ipak polako uspostavljala slu`bene odnose preko hrvatskih predstavnika.”
(str. 246.)
Svetski jevrejski kongres i [vajcarska jevrejska zajednica poku{avali su da
Svetu stolicu zainteresuju za “progone Jevreja u Nema~koj, Francuskoj, Ru-
muniji, Slova~koj, Ma|arskoj i Hrvatskoj. Organizacije su se posebno brinule
da papa iskoristi svoj uticaj u poslednje tri zemlje, koje su bile vezane sna`nim
diplomatskim i crkvenim vezama sa Svetom stolicom – u Slova~koj, na primer,
u to vreme predsednik je bio katoli~ki sve{tenik... Edmemoar, ~iji se rukopis
~uva u cionisti~kim arhivama u Jerusalimu, objavio je Saul Fridlender u svojoj
zbirci dokumenata o Pa~eliju i Tre}em rajhu. U oktobru 1998, Gerhard Rigner,
preìveli potpisnik memoranduma, otkrio je u svojim objavljenim memoari-
ma... da je Vatikan isklju~io ovaj dokument iz jedanaest tomova objavljene rat-
ne gra|e – ukazuju}i da, vi{e od pola veka posle rata, Vatikan jo{ uvek ne}e da
prizna {ta je znao o hrvatskim zlo~inima u ranoj fazi Kona~nog re{enja, i kada
je to saznao.” (str. 247.) U svakom slu~aju, klju~ni ljudi vatikanskog Dràvnog
sekretarijata, Maljone, Montini i Tardini, sigurno su znali sve detalje krvavih
zbivanja u usta{koj dràvi, ali su hrvatske politi~ke predstavnike strpljivo slu-
{ali, velikodu{no im popu{tali, a samo ponekad blage kritike izgovarali. Fran-
cuski kardinal Eèn Tiseran bio je i o{triji u razgovoru sa Ru{inovi}em, optu-
146
ùju}i hrvatske franjevce za uàsno pona{anje i neposredno u~e{}e u pokolji-
ma pravoslavnih Srba. Uprkos tome, Pa~eli je “i dalje bio raspoloèn prema
vo|ama i predstavnicima Paveli}evog reìma.” (str. 248.) Kornvel navodi ve}i
broj srda~nih papinih audijencija, u toku kojih je primao razne usta{ke delega-
cije, redovno se sa simpatijama izraàvao o Paveli}u, {alju}i mu tople pozdra-
ve i blagoslove. Papa je bio preokupiran krupnijim planovima i projektima.
5. “Barbarosa”” , prilika za pokatoli~avanje Rusije
U Hitlerovom pohodu na Sovjetski Savez on je video “priliku za katoli~-
ku evangelizaciju tragom neumoljive sile Vermahta, dok je napredovao ka Mo-
skvi. To je pruàlo izglede da se okon~a stari sukob izme|u rimskog katoli~an-
stva i isto~nog pravoslavlja.” (str. 249.) U takvim prozelitskim zamislima papa
nikako nije bio usamljen. “Franc fon Papen, biv{i katoli~ki vicekancelar, raz-
mi{ljao je o mogu}nostima za katoli~anstvo u novoosvojenim oblastima.” (str.
249.) Rimokatoli~ka crkva je mnogo ranije po~ela da pravi prozelitske plano-
ve za ruske prostore. “Godine 1929, kada je Pa~eli naimenovan za kardinala
dràvnog sekretara, Pije XI je osnovao vatikansku “Komisiju za Rusiju”. Ka-
snije, iste godine, on je na vatikanskoj teritoriji otvorio “Ruski pontifikalni ko-
legijum”, poznatiji kao Rusikum, i “Rutenijski pontifikalni kolegijum”, gde su
se polaznici obu~avali za slu`bu u Sovjetskom Savezu. Druge ustanove tako-
|e su tajno u~estvovale u obu~avanju ljudi za misiju u Rusiji, uklju~uju}i tu i
opatiju iz Grota Ferata, blizu Rima, opatiju [evtonj u Belgiji i opatiju Velehrad
u Moravskoj. Neki od najmo}nijih redova crkve – redemptoristi, asumpcioni-
sti, jezuiti i kler raznih redova u Poljskoj – napravili su svoje vlastite programe
unutar plana za tajnu evangelizaciju u Rusiji.” (str. 251.) Do realizacije nije do-
{lo, jer nacisti nisu dozvolili da se vr{i pokatoli~avanje na okupiranim teritori-
jama dok se rat ne zavr{i.
a) Genocid osigurava katoli~ki mostobran prema istoku
Ali, nasilno pokr{tavanje pravoslavnih Srba u Paveli}evoj Hrvatskoj sva-
kako je bilo deo tog opse`nog plana. “Mogu}nost da privuku na preobra}anje
mase pravoslavnih “{izmatika”, kroz njihovu blisku vezu sa katoli~kim isto~-
nim obredom, obja{njava Pa~elijevu popustljivu politiku prema Paveli}u i nje-
govom ubila~kom reìmu. Da se on suprotstavio Paveli}evim prisilnim preo-
bra}anjima, deportacijama i masakrima, sa osudama i ekskomunikacijama, po-
stojanje hrvatskog mostobrana prema istoku do{lo bi u opasnost. Strpljenje, po-
pu{tanje, {urovanje, bile su opcije koje je Pa~eli o~igledno izabrao. Za Pa~eli-
ja je ekumenizam imao samo jedno zna~enje: da razdvojena hri{}anska bra}a
uvide gre{ku koju su po~inili i da se vrate u punu zajednicu sa papom i Ri-
mom.” (str. 253.) Toliko je uloga usta{ke hrvatske dràve u prodoru prema is-
to~nim pravoslavnim zemljama visoko kotirana u o~ima vatikanskih velikodo-
stojnika, da se Sveta stolica zdu{no angaòvala u posleratnom spasavanju hr-
vatskih ratnih zlo~inaca koji su zlodela i pokolje vr{ili s blagoslovom rimoka-
toli~kog sve{tenstva. “Istraìvanja koja su saveznici vodili posle rata otkrivaju
da je oplja~kano blago usta{a koji su beàli, iznosilo oko 80 miliona dolara, od
147
koga je dobar deo bio u zlatnicima. Dokaz o dosluhu Vatikana sa usta{kim re-
ìmom podrazumeva i gostoprimstvo pontifikalnih verskih ustanova, i obezbe-
|ivanje sme{tajnih mogu}nosti i sefova za pohranjivanje usta{kog blaga, od
koga je jedan deo bio ukraden od `rtava uni{tenja – Srba i Jevreja. Tokom ra-
ta, Kolegijum Svetog Jeronima u Rimu postao je dom za hrvatske sve{tenike
koji su se teolo{ki obrazovali pod sponzorstvom Vatikana. Kasnije, tu je bio
sme{ten vrhovni {tab posleratnog usta{kog podzemlja, koji je obezbe|ivao
bekstvo hrvatskim ratnim zlo~incima. Tu su usta{ama davani la`ni paso{i i
identiteti kako bi izbegli da ih uhapse saveznici.” (str. 253-254.)
6. Svi diktatori ro|eni i odgajani kao katolici
Pored duge tradicije antijevrejstva, koje je negovano u rimokatoli~koj cr-
kvi, njenoj teologiji i ideologiji, Kornvel ukazuje na ~injenicu da je u prvoj po-
lovini dvadesetog veka “katoli~anstvo imalo veze sa izrazito desni~arskim na-
cionalizmom, korporativizmom i fa{izmom koji su podràvali antisemitizam
ili sau~estvovali u antisemitizmu na rasnim osnovama. Prakti~no svaki desni-
~arski diktator tog perioda ro|en je i odgajan kao katolik – pre svih Hitler, Hor-
ti, Franko, Peten, Musolini, Paveli} i Tiso (koji je bio katoli~ki sve{tenik). Bi-
lo je izolovanih, ali zna~ajnih slu~ajeva gde su katoli~ki biskupi izraàvali svo-
ja antisemitska gledi{ta, ~ak dok se progon Jevreja zahuktavao u Nema~koj
sredinom tridesetih.” (str. 269.) Tako je poljski primas kardinal Hlond, 1936.
godine, izjavio da }e jevrejski problem postojati sve dok postoje Jevreji. “Slo-
va~ki biskupi, na primer, objavili su pastirsko pismo u kome se ponavljaju tra-
dicionalne optu`be da su Jevreji bili bogoubice.
Bilo je dokaza za antijevrejstvo, ~ak antisemitizam, u srcu Vatikana za vre-
me rata. Vode}i dominikanski teolog i neotomista Garigu – Lagran` bio je te-
olo{ki savetnik Pa~elija i u isto vreme odlu~an podràvalac Petena. Bio je bli-
zak prijatelj vi{ijevskog ambasadora pri Svetoj stolici. U jednoj poznatoj depe-
{i, diplomata je rekao svojoj vladi da se Sveta stolica ne protivi antijevrejskim
zakonima i on je ~ak naveo izvorne bele{ke iz Tome Akvinskog koje su skupi-
li rimski neotomisti.” (str. 269.) Papa je uporno }utao o silnim transportima Je-
vreja u koncentracione logore, o njihovim masovnim likvidacijama u kremato-
rijumima, gasnim komorama i namernim izgladnjavinjem. U isto vreme kada
je vi{e od ~etrdeset hiljada francuskih Jevreja deportovano u Au{vic, “Pa~eli je
veoma toplim re~ima pohvalio rad mar{ala Petena i pokazao ìvo interesova-
nje za vladine akcije koje su bile znak sre}ne obnove verskog ìvota u Francu-
skoj.” (str. 276.) Jednom je, dodu{e, papa pomenuo stotine hiljada ljudi koji su
osu|eni na uni{tenje samo zbog svoje nacionalnosti ili rase, i to je bilo sve. “To
nije bila samo bleda izjava. [okantan je jaz koji se vidi izme|u ogromnosti li-
kvidacije jevrejskog naroda i ovog oblika neodre|enih re~i. On je mogao da
misli na mnoge kategorije `rtava brojnih zara}enih strana u sukobu. Svesna
upotreba nejasnog jezika imala je nameru da umiri one koji su se zalagali da
on protestuje, istovremeno izbegavaju}i da povredi nacisti~ki reìm. Ali, ove
obzire zaklonilo je implicitno odbijanje i trivijalizacija. On je sveo nesre}ne
148
milione na “stotine hiljada” i izbrisao re~ Jevreji, nagla{avaju}i kvalifikaciju
“ponekad samo”. Nigde nije spomenut izraz nacisti ili nacisti~ka Nema~ka.
Sam Hitler ne bi mogao da poèli uvijeniju i ne{kodljiviju reakciju od Hristo-
vog vikara na najve}i zlo~in u ljudskoj istoriji.” (str. 280.)
a) Odanost Hitleru do poslednjeg trenutka
Takav papin stav predstavlja kombinovani izraz tradicionalne rimokatoli~-
ke averzije prema Jevrejima, davanja primata vatikanskim ciljevima zasnova-
nim na o~ekivanom Hitlerovom prodoru na istok i li~nog Pa~elijevog antise-
mitizma. “Pa~eli je pokazivao tajnu antipatiju prema Jevrejima, {to se videlo
jo{ kad mu je bilo 43 godine u Minhenu, i ona je bila i verska i rasna, {to je
okolnost koja je suprotna kasnijim tvrdnjama da je po{tovao Jevreje i da je za
vreme rata delovao u najboljoj nameri, iako je ~inio propuste. Od 1917. ... Pa-
~eli i slu`ba za koju je bio odgovoran, pokazivali su antagonizam prema Jevre-
jima, zasnovan na uverenju da je postojala veza izme|u jevrejstva i bolj{evi~-
ke zavere da se uni{ti hri{}anstvo. Pa~elijeva konkordatska politika, kao {to se
dobro zna, spre~ila je potencijalni katoli~ki protest u odbranu Jevreja, bez ob-
zira da li su oni bili preobra}enici u hri{}anstvo ili ne, kao stvar “spolja{njeg”
me{anja. Na sastanku vlade, 14. jula 1933, sam Hitler je priznao da je nema~-
ki konkordat pruào mogu}nost da se opravda uni{tavanje Jevreja. Dok je jav-
no odbacivao rasisti~ke teorije od sredine do kraja tridesetih, Pa~eli je propu-
stio da odobri protest nema~kog katoli~kog episkopata protiv antisemitizma.
Nije ni poku{ao da uti~e na proces u kome su katoli~ki sve{tenici sara|ivali u
izdavanju rasnih potvrda kako bi se identifikovali Jevreji, {to je pruàlo bitne
informacije neophodne u nacisti~kim progonima... Iz raznog dokaznog mate-
rijala, jasno je da je Pa~eli verovao da su Jevreji sami na sebe navukli nesre}u;
posredovanje u njihovu korist moglo je uvu}i crkvu u savezni{tvo sa silama –
pre svega Sovjetskim Savezom – ~iji je kona~ni cilj bio uni{tenje institucional-
ne crkve. Iz tog razloga, kada je po~eo rat, on je bio odlu~an da se distancira
od svakog apela u ime Jevreja na nivou me|unarodne politike.” (str. 283.)
Kroz papino ratno pona{anje izvorno sredi{te i najja~a organizacija zapad-
nog hri{}anstva pokazali su pravo lice svoje ideologije, “iskrene” pobo`nosti i
la`ne, obmanjiva~ke slatkore~ivosti. “Propust da se izgovori” iskrena re~ o Ko-
na~nom re{enju koje je bilo u toku, pokazao je svetu da Hristovog vikara nije
pogodilo saàljenje i bes. S tog gledi{ta, on je bio idealan papa za Hitlerov uà-
sni plan. On je bio Hitlerov pion. On je bio Hitlerov papa.” (str. 284.) Papa je
progovorio tek kada je nestalo Hitlera i kad su prestali nacisti~ki pritisci. “Pr-
vobitna obaveza da osudi Kona~no re{enje odlagana je do onog trenutka kada
je Pa~elijeva savest bila “oslobo|ena” takvih pritisaka. Kako bilo, on ne samo
da je propustio da objasni i izvini se za svoje }utanje, ve} je kasnije traìo da
mu se prizna moralna nadmo} zato {to je govorio otvoreno.” (str. 284.)
U javnim istupima, papa se bezo~no hvalisao kako je svojevremeno osu-
|ivao antisemitisti~ke progone. “Njegovo sau~esni{tvo u Kona~nom re{enju,
zbog propusta da uputi odgovaraju}u osudu, bilo je upotpunjeno potonjim po-
149
ku{ajem da se prikaè kao istaknuti branilac jevrejskog naroda. Njegovo viso-
koparno samoopravdanje iz 1946. otkriva ne samo da je bio idealan papa za na-
cisti~ko Kona~no re{enje, ve} i licemer.” (str. 284.) Kada su Nemci, po padu Mu-
solinija, okupirali Rim i, u oktobru 1943, po~eli masovnu deportaciju rimskih
Jevreja u Au{vic, a transporti prolazili neposredno pored vatikanskih zidina,
papa je tako|e }utao. O pona{anju rimskog pontifeksa tim povodom nema~ki
ambasador u Vatikanu baron Ernest fon Vajceker slu`beno je izve{tavao Ber-
lin: “Iako pod pritiskom sa svih strana, papa nije sebi dozvolio da ga gurnu u
demonstrativnu kritiku deportacije rimskih Jevreja. Mada mora da zna da }e ta-
kav stav biti upotrebljen protiv njega od strane na{ih neprijatelja i da }e biti is-
kori{}en u protestantskim krugovima u anglosaksonskim zemljama u cilju an-
tikatoli~ke propagande, on je ipak uradio sve {to je mogu}e, ~ak i u ovoj ose-
tljivoj stvari, kako ne bi zategao odnose sa nema~kom vladom i nema~kim vla-
stima u Rimu.” (str. 296-297.) Nikada se Pa~eli u prilog svojih jevrejskih su-
gra|ana nije obratio Bogu nijednom javnom molitvom ni misom. “Ova duhov-
na i moralna }utnja naspram zlo~ina izvr{enog u srcu hri{}anstva, u senci }ivo-
ta prvog apostola, traje do danas i svi katolici su u tome sau~esnici.” (str. 301.)
Me|utim, berlinski nadbiskup kardinal Adolf Bertran, na vest o Hitlerovoj
smrti, li~no je naredio da svi ùpnici u njegovoj arhidijecezi “odrè sve~ani re-
kvijem u znak se}anja na firera i sve one ~lanove Vermahta koji su pali u bor-
bi za na{u nema~ku otad`binu, zajedno sa najiskrenijim molitvama za narod i
otad`binu i za budu}nost nema~ke katoli~ke crkve.” (str. 301.)
150
Drugi deo
FANTAZMAGORIJE
HRVATSKIH ISTORIÂRA
I. Hrvatska istorija po Vjekoslavu Klai}u
Vjekoslav Klai} (1849-1928), po majci Nemac, smatra se osniva~em mo-
derne hrvatske istoriografije, a u svom obimnom delu ve{to je kombinovao re-
zultate nespornih istraìva~kih napora i romanti~arske nacionalne ideologije,
pa se nije ustru~avao da nategnutim tuma~enjima i pretpostavkama nadoknadi
praznine koje su ugroàvale unapred postavljeni idealni model. Od Ivana Ku-
kuljevi}a Sakcinskog preuzeo je princip da nau~na istina mora biti podre|ena
nacionalnoj samosvesti i idealisti~ki konstruisanoj istoriografskoj dràvotvor-
noj paradigmi. Pri tome mu je solidno obrazovanje i vaspitanje u nema~kom
duhu i na nema~kom jeziku pruìlo razvijenu sposobnost sistematizacije priku-
pljene gra|e i logi~kog situiranja izraène tendencioznosti u tuma~enju i inter-
pretaciji. U obilju objavljenih radova najzna~ajnija je Klai}eva “Povijest Hrva-
ta” u pet tomova, kojom obuhvata period od doseljavanja na Balkansko polu-
ostrvo do 1608. godine. Docnije je Vjekoslav Klai} postao predmet osporava-
nja najzagriènijih hrvatskih nacionalnih ideologa ~ak i zbog toga {to je pisao
da su Hrvati slovenski narod i da u svom karakteru upravo ispoljavaju tradici-
onalnu slovensku narodnu otpornost, nepokoravanje tu|inu i ljubav prema slo-
bodi. Mada i Klai} uveliko spada u red istoriografskih falsifikatora, falsifikati
docnijih istorijskih pamfletista toliko }e prevazi}i njegove, da nam on danas
prema naslednicima moè izgledati nevino, ~edno i naivno.
1. Klai}eva megalomanska kartografija

Klai}evo izlaganje hrvatske istorije po~inje apsurdnom konstatacijom ko-
ja sledi stavove njegovih prethodnika Pavla Ritera Vitezovi}a, Baltazara Ada-
ma Kr~eli}a, Ivana [veara i Tadije Smi~iklasa, a prema kojoj, “po istraìvanju
najboljih hrvatskih povjesni~ara zauzeo je hrvatski narod u prvoj polovici VII
stolje}a prili~no prostranu zemlju, kojoj su bile ove me|e: na jugu rijeka Boja-
na (oko Skadra), na istoku rijeka Bosna ili Vrbas, na sjeveru Dunav (od utoke
151
Drave do utoke Save) i Drava, na zapadu rijeka Sana, istarske gore (doti~no ri-
jeka Ra{a u Istri) i Jadransko more. Ako pogledamo na kartu, vidimo da nam
je pribrojiti hrvatskoj zemlji ove dana{nje dràve i oblasti: Crnu Goru, ~itavu
Dalmaciju, zapadni dio Bosne, Hercegovinu (osim Novog Pazara), Hrvatsku i
Slavoniju, napokon jedan dio isto~ne Kranjske i isto~nu Istru”. (Vjekoslav Kla-
i}: “Povijest Hrvata”, knjiga prva, Nakladni zavod Matice hrvatske, Zagreb
1974., str. 27.) Dokaza nema, ali ne trebaju. Valjda mu je dovoljno da se pozo-
ve na istraìvanja “najboljih hrvatskih povjesni~ara”. Dovoljno je da ma{ta jed-
nog proizvede poèljnu fantazmagoriju, pa da se svi ostali potom u nju zakli-
nju kao u nepobitnu ~injenicu i horski je ponavljaju kao verodostojnu istinu.
Klai} tim “najboljim hrvatskim povjesni~arima” odmah dodaje da je “grad Sa-
rajevo u Bosni jama~no najisto~nije mjesto u opsegu nekada{nje hrvatske ze-
mlje.” (str. 27-28.) Potom prisvaja Mostar, Dubrovnik i Boku Kotorsku. On je
i jedan od propovednika legende o dve hrvatske dràve, Posavskoj i Primor-
skoj Hrvatskoj, i zagovornik “Crvene Hrvatske” kao projekta kojim se prisva-
jaju Zeta i Travunija. Kaè da su Hrvati “zasnovali dvije poglavite kneèvine”,
jednu u sjevernom dijelu (Posavska ili Panonska Hrvatska, poslije Slovinska
zemlja ili Slavonija), a drugu u ju`nomu (Dalmatinska Hrvatska ili Bijela Hr-
vatska). Obje su se oblasti vi{e puta me|usobno takmile, pa~e bivalo je i nemi-
lih zgoda kad je primjerice ono u IX stolje}u Borna, knez dalmatinskih Hrva-
ta, stajao uz Franke protiv ro|ene bra}e svoje, protiv Ljudevita, kneza posav-
skih Hrvata. A i kasnijih stolje}a izbijala je vi{e puta na povr{je opreka izme-
|u Slovinske zemlje i ju`ne Hrvatske, i tek u najnovije vrijeme umjela je ìva
svijest hrvatskoga naroda ukloniti ogradu, kojom je priroda rastavila srednjoe-
vropski svijet od onoga na Balkanu.” (str. 29.) Samo {to Klai} namerno propu-
{ta ~injenicu da su Hrvati, kao isklju~ivi ~akavci, govorili druga~ijim jezikom
od stanovnika Slovinske zemlje ili Slavonije, koji su prvobitno, sve do isto~nih
delova, bili isklju~ivo kajkavci, kao Slovenci. Istina, ti Slavonci su Hrvatima
bili etni~ki bliì nego Srbi, s obzirom da su Hrvati – ~akavci i Slovenci – kaj-
kavci pripadnici zapadnoslovenske narodno-jezi~ke grane, a Srbi – {tokavci is-
to~noslovenske. Pored Slovenaca, tako su Hrvatima u neposrednom srodstvu
Poljaci, êsi i Slovaci, a Srbima Rusi, Belorusi, Ukrajinci, Bugari i Makedon-
ci. Ovde nije bez zna~aja i ~injenica da su se Slovenci pojavili u dana{njoj Slo-
veniji i u Panoniji polovinom {estog veka, a Hrvati su se doselili tek u prvoj po-
lovini sedmog veka.
a) Prisvajanje srpskog identiteta
pseudoistoriografskom ekvilibristikom
Mada verodostojniji istorijski podaci upu}uju da se prvobitna Hrvatska
prostirala oko Krakova u dana{njoj Poljskoj (Velika ili Bela Hrvatska), Vjeko-
slav Klai} poku{ava da je poistoveti sa ogromnom slovenskom dràvom kra-
lja Sama koji je 623. godine podigao ustanak protiv Avara i nakon pobede na-
rodnom voljom stekao kraljevsko zvanje. U tom smislu on pi{e: “Samo je ta-
ko izme|u frana~ke dràve i avarske vlasti zasnovao jaku i prostranu dràvu
152
slavensku, koja je obuhva}ala ~itavu dana{nju ê{ku, Moravsku, veliki dio
Hali~a i veliki dio dana{njih alpskih zemalja (naro~ito [tajersku, Koru{ku i
Kranjsku). U toj prostranoj dràvi ìvjelo je mnogo slavenskih plemena, jedno
pored drugoga pod svojim plemenskim knezovima i velikim ùpanima (Va-
ljuh, Dervan), ali sva ta plemena u saveznoj dràvi priznavala su kralja Sama.
Kako se ta golema dràva zvala, nije zabiljeèno; no nije nevjerojatno da se po
najpoznatijem i najhrabrijem plemenu prozvala Velika ili Bijela (tj. slobodna,
od Avara oslobo|ena) Hrvatska.” (str. 47.)
Hrvate Klai} naziva “najmo}nijim pukom” u Samovoj dràvi, koje je vi-
zantijski car Iraklije 627. godine pozvao da oslobode “rimsku pokrajinu Dal-
maciju, a mo`da i Panoniju od vlasti Avara i njima pokornih Slavena, ... te se
u njima nastaniti i braniti od idu}ih napadaja barbara.” (str. 47.) Pi{e zatim da
je sedam ili osam plemena “plemenitih Hrvata”, predvo|eno s petoro bra}e i
dve sestre kao plemenskim stare{inama (Klukas, Lebel, Kosenc, Muhlo, Hrvat,
Tuga i Buga), pro{av{i kroz Panoniju i u{av{i u Dalmaciju, zapo~elo “krvavu
borbu s dosada{njim gospodarima njezinim: s Avarima i njima pokornim Sla-
venima. Rat traja{e vi{e godina. Naposljetku pretego{e Hrvati: oni savlada{e
Avare i pokorne im Slavene, te zagospodova{e ~itavom Dalmacijom. Od toga
~asa ostala je stara rimska pokrajina Dalmacija u vlasti plemenitih Hrvata.” (str.
48.) Ovde Klai} prepravlja Konstantina Porfirogenita pa tvrdi da su se Srbi po
pitanju preseljenja iz prapostojbine na Balkansko poluostrvo ugledali na Hrva-
te, pa pi{e: “Primjer Hrvata potaknuo je jo{ druge Slavene na sjeveru da se pre-
sele na Balkanski poluotok. Bili su to Hrvatima po krvi i jeziku najsrodniji, i
tek slu~ajno po imenu razli~iti Srbi, koji su i na sjeveru nastavali tik uz Hrvate
u zemlji Bojki (Bojki je jo{ i danas ime isto~nogali~kih Ukrajinaca)” (str. 49.)
Nije slu~ajno {to za Srbe veli da su po krvi i jeziku najsrodniji Hrvatima i da
se sasvim slu~ajno po imenu razlikuju, jer mu je tako lak{e da prisvaja i pohr-
va}uje ~itave delove srpskog naroda i njihove balkanske oblasti.
Me|utim, Klai}, valjda svestan svoje pseudoistoriografske ekvilibristike i
u nemogu}nosti da predanja i bajke potkrepi verodostojnim istorijskim izvori-
ma, ne odustaju}i od planiranih {pekulacija, mora da prizna da se samo jedno
od navodnih sedam “hrvatskih” plemena izri~ito i nazivalo hrvatskim, dok
ostala “nisu imala samo razli~ita imena plemenska, nego su se donekle razliko-
vala govorom i obi~ajima. Bila su to etnografska plemena.” (str. 50.) [ta mu
ovde zna~i odrednica “etnografsko pleme” ni sam Klai} ne razume, ali je bit-
no da uo~ava razlike u govoru i obi~ajima, mada izbegava su{tinski podatak da
je osnovna govorna razlika Srba i Hrvata {to prvi govore {tokavski, a drugi ~a-
kavski. Prvo pleme se navodno naselilo u najsevernijoj Dalmaciji i pretposta-
vlja Klai} da bi se ono moglo zvati Buàni. “Drugo pleme, i to bez sumnje ono
koje je vodio sam Hrvat i koje se zvalo izrijekom Hrvati ili Bijeli Hrvati, nase-
lilo se ne{to ju`nije, naime od ju`noga obronka Velebita i rijeke Zrmanje pa do
rijeke Cetine na jugu i do Duvanjskog polja na istoku, dok je na zapadu dopi-
ralo do mora. Ta je oblast kroz sva kasnija stolje}a odràla specifi~no ime Hr-
vati ili Hrvatska.” (str. 50-51.) Jedino za te predele i postoje verodostojna isto-
153
rijska svedo~anstva o postojanju Hrvata i Hrvatske, a onda opet slede fanta-
zmagorije kojima se prisvajaju srpske zemlje: “Tre}e pleme, kojemu ne znamo
za ime, zauzelo je oblast Neretvu (zvana tako|er Pagania i Maronia, poslije
Krajina, a danas Primorje). Ta se malena oblast sastojala samo od tri ùpe (Ma-
karska, Rasto~ka, Dalenska), a ìtelji njezini bili su osobito gordi i hrabri... Ne-
retvi na jugu, a sve uz obalu Jadranskog mora, smjestila su se druga plemena
u trima oblastima, naime u Zahumlju, Travunji i Duklji.” (str. 51.)
b) Jedno va`no priznanje u moru izmi{ljotina
Veoma je va`no {to na ovom mestu Klai} priznaje da su prvobitnu Bosnu
osnovali Srbi. Navode}i kako Hrvati nisu mogli da se {ire u unutra{njost, on
obja{njava da im nije “bilo mogu}e prodirati, jer su se ondje bili u zagorskim
ùpama smjestili Srbi, osnovav{i dvije poglavite oblasti: Ra{u i Bosnu. Tako
bi{e hrvatska plemena, koja ne mogo{e na}i sijela u primorskoj Dalmaciji, pri-
siljena da sele opet na sjever, u staru rimsku Panoniju, osobito u krajeve uz Ku-
pu, zatim izme|u Drave, Dunava i Save. Ne zna se koliko je naroda hrvatsko-
ga tim putem udarilo, ali jo{ u H stolje}u bila je u Hrvata ìva predaja da je je-
dan dio hrvatskih plemena ostavio staru Dalmaciju, pak naselio Panoniju i Ili-
rik.” (str. 51-52.) Nema nikakvih podataka o izvorima na osnovu kojih pi{e o
tim navodnim starim predanjima, a posebno neve{to obja{njava tobo`nju hr-
vatsku simbiozu sa Slavoncima, kako sledi: “Nema sumnje da je samo manji
dio hrvatskih plemena po{ao u Panoniju, gdje je zatekao mnogo slavenskih sta-
rosjedilaca i ne{to Avara. Hrvatima, koji su bili brojem kudikamo slabiji od tih
ìtelja, nije bilo mogu}e da posve sku~e prva{nje stanovnike. Oni se nastani{e
pored tih Slavena, ili kako ih oni nazivahu Slovinaca, te se u kasnije vrijeme s
njima stopi{e u jedno. I tako u staroj Panoniji pretegnu ime slovinsko ili slaven-
sko, te se i sama zemlja u kasnija stolje}a naziva{e Slovinska zemlja (Slovin-
ci) ili po tu|em kalupu Slavonija. U toj slovinskoj zemlji pojavile se dvije obla-
sti.” (str. 52.) Klai} kaè da su te dve oblasti Slavonija i Srem. Da su se hrvat-
ska plemena odmah po dolasku na Balkan i narednih vekova iz Dalmacije pre-
seljavala u Slavoniju nema nikakvih dokaza, ali dokazi Klai}u nisu ni potrebni.
Od Popa Dukljanina Klai} je preuzeo i bajku o hrvatskom saboru na Du-
vanjskom polju i navodnom prisustvu vizantijskih carskih i papskih izaslanika,
gde je odlu~eno da se prihvati hri{}anstvo, i to u drugoj polovini sedmog veka.
Klai} tvrdi da su na tom saboru u~estvovala i srpska plemena, predvo|ena svo-
jim ùpanima, da se saborovalo dvanaest dana, da su done{ene uredbe o orga-
nizaciji crkve i mnogo svetovnih zakona. I na kraju vrhunska la` koja }e sluì-
ti kao upori{te za mnoge novije izmi{ljotine: “Najglavnije je bilo da se {to to~-
nije ozna~e me|a{i hrvatskih i srpskih oblasti kao i me|e latinskih gradova, pa
da se onda znade {to je ~ije. Poslanici bizantskoga cara sastavi{e razvod, koji
prihvati{e i hrvatski i srpski knezovi i ùpani. Starorimska pokrajina Dalmaci-
ja bi razdijeljena. Dalmacijom zvat }e se otad samo onih osam gradova tik uz
morsku obalu i na trima otocima, gdje su ìvjeli ostaci Latina; sva ostala ze-
mlja ostaje Hrvatima i Srbima. [to je god zemlje uz more od Ra{e u Istri do
154
Bojane, zvat }e se Hrvatska (Primorje), a dijeli se na sjevernu ili Bijelu Hrvat-
sku, i na ju`nu ili Crvenu (oblasti Neretva, Humska zemlja, Travunja i Duklja).
Zemlja Hrvatima za le|ima pripada Srbima te se ta Srbija (Zagorje) dijeli na
dvije oblasti: Ra{u i Bosnu.” (str. 55-56.) Koliko je ovo notorna la`, moè po-
svedo~iti i ~injenica da se na ovaj na~in ni hiljadu godina posle nigde u svetu
nisu vr{ila etni~ka razgrani~enja. Dana{nji ozbiljniji hrvatski istori~ari saglasni
su da o navodnom saboru na Duvanjskom polju oko 670. godine nema nika-
kvih istorijskih podataka, a i sam Klai} nekoliko stranica kasnije priznaje da
“otkad su hrvatska plemena sporazumno s bizantskim carem zauzela staru rim-
sku Dalmaciju i jedan dio Panonije, pa u njima zasnovala vi{e ve}ih i manjih
oblasti, ne spominju se ona u povjesnici vi{e od stotinu godina. A i nije bilo po-
voda da se o njima mnogo biljeì.” (str. 61.)
Jedino slovensko pleme koje se nazivalo Hrvatima i, kako priznaje Klai},
bilo nastanjeno na prostoru izme|u Zrmanje i Cetine, on naziva “bijelim ili slo-
bodnim Hrvatima”, podeljenim u dvadesetak ùpa. Mada nema nikakvih vero-
dostojnih istorijskih podataka za celi sedmi i osmi vek, Klai} sledi svoje ma-
{tovite pseudoistoriografske prethodnike pa barata krajnje nepouzdanim iska-
zima, poput onog da je jedan od prvih knezova “Bijele Hrvatske” bio Porga,
koji je stolovao u Biha}u, pa kako se vlast tih hrvatskih knezova, uz sporadi~-
ne sukobe me|u ùpama, protegla postepeno na sever do Istre. Kakvi su Klai-
}evi “istoriografski” maniri pokazuje slede}i odlomak, u kome on sam prizna-
je da ne raspolaè ~injenicama ali mu to nimalo ne smeta da veze pri~u o na-
vodnom {irenju na jug i istok, nakon uspe{nog pro{irenja prema severu: “Ne-
ma sumnje da su nakon toga uspjeha knezovi Bijele Hrvatske pregnuli da ra{i-
re svoju vlast i na jugu Cetine u oblastima Crvene Hrvatske. No izvjesnih vi-
jesti za to nema. Pri~a se samo, da je godine 688. bjelohrvatski knez Radoslav
razbio arbanasku silu (potomke starih Ilira) i da je uz Bosnu pokorio sve obla-
sti i zemlje do Leska u Albaniji, pa da je tako postao vrlo silan vladar. Premda
to pri~anje nije ni~im utvr|eno, ipak se iz njega razabira da su bjelohrvatski
knezovi nastojali oko toga da skupe pod svojom rukom sve hrvatske oblasti,
{to bijahu nikle na tlu starorimske pokrajine Dalmacije.” (str. 62.)
c) Pripisivanje Hrvatima istorije srpskog naroda u Panoniji
Na sli~an na~in pi{e o sudbini navodnih Hrvata u Panoniji, a pri tom i ja-
dikuje: “Kudikamo nepovoljnije postade stanje onih hrvatskih plemena, koja se
bijahu nastanila u nekadanjoj pokrajini Panoniji. Prvo se nisu mogla odràti
prema mnogobrojnijim slavenskim prvoselcima, a zatim im zadavahu mnogo
jada jo{ uvijek silni i divlji Avari.” (str. 62.) Ako se nisu te eventualne hrvatske
grupacije mogle odràti u sredini slovenskih starosedelaca, to zna~i da su one
asimilovane od srodnih Slovina, odnosno Slovenaca i prirodno prihvatile kaj-
kavski jezik, a onda kao jedinstvena slovenska zajednica patili u avarskom rop-
stvu. Klai} pi{e da se jedan deo Hrvata naselio u okolini Sirmijuma u dana-
{njem Sremu, pa nakon propalog ustanka protiv avarske tiranije, pod knezom
Kuberom se 758. u celosti iselio u Vizantiju. Nije nemogu}e da se zaista iz ne-
155
kog podru~ja u nedefinisano vreme manja grupa Hrvata iselila u dubinu Vizan-
tije jer su ozbiljni nau~nici na severu Epira prona{li nekoliko toponima koji
svedo~e o davnom hrvatskom prisustvu. Me|utim, neverovatno je da sam Kla-
i} prvo priznaje da su Hrvati u Panoniji predstavljali zanemarljivu manjinu me-
|u slovenskim starosedeocima, a odmah potom sve ono {to se tim Slovenima
pod avarskom vla{}u de{avalo tretira kao prevashodno hrvatsku istoriju. Kada
je frana~ki kralj Karlo Veliki 791. prodro u Panoniju, pridruìli su mu se svi ta-
mo{nji Sloveni u obra~unu sa Avarima, pa verovatno i to malo Hrvata, ako se
uop{te do tada sa~uvao njihov identitet. Kad su posle pet godina Avari defini-
tivno poraèni, Slavonija se na{la u sastavu frana~ke dràve. Kad su Franci
799. godine krenuli na prave Hrvate, u sastavu frana~ke vojske bilo je mnogo
panonskih Slovena. Klai} pi{e da je u borbi kod Trsta odbijena frana~ka voj-
ska, a njen komandant markgrof Erik poginuo.
Kad je papa 800. godine u Rimu krunisao Karla Velikog za rimskog cara,
Hrvati su ga, prema Klai}u, priznali za svoga vrhovnog gospodara, a on im je
ostavio unutra{nju autonomiju. Poklonili su se 814. i njegovom sinu nasledni-
ku Ludvigu Pobo`nom. Sled docnijih zbivanja dalja je prilika Klai}u da doga-
|aje koji su se paralelno odvijali u Slavoniji i Hrvatskoj tretira kao hrvatsku
istoriju. “U Bijeloj Hrvatskoj vlada{e tada knez Borna, a u Slovinskoj zemlji u
gradu Sisku knez Ljudevit. Oba bijahu dobri junaci i vrsne vojvode, ali po-
mamni za tu|im dobrom. Jedan i drugi ulagivao se caru i frana~koj gospodi, ne
bi li ga zapalo vladati svima Hrvatima. Frana~ka gospoda zamijeti{e tu neslo-
gu i taj jal hrvatskih knezova. Osobito je lukavi markgrof Kadaloh sve vi{e ras-
pirivao zavist hrvatskih knezova, ne bi li posve omrzio jednoga drugome. Sad
bi radio u prilog Borni, iako je i kriv bio; sad je opet prihvatio Ljudevita, pa bio
on prav i zdrav kao zlato. Tako se zavadi{e dva po Bogu i jeziku ro|ena brata,
dvije nesretne zemlje hrvatske, a sve tu|inu na uhar koji je, zavrgnuv{i obe}a-
nja Karla Velikoga, sve se vi{e banio po ubogoj zemlji i upletao se u doma}e
posle hrvatske.” (str. 64.)
Nema sumnje da je postojalo veliko neprijateljstvo izme|u susednih kne-
zova Ljudevita i Borne, ali nema nikakvog dokaza da su obojica Hrvati. Lju-
devit je bio Slovinac, a samo Borna Hrvat. Nesporno je da je tu re~ o me|u-
bratskom sukobu jer su Hrvati i Slovinci slovenski narodi, ~ak iste, zapadno-
slovenske grane, ali im hrvatstvo ne moè biti jedinstveni etni~ki imenitelj. Op-
{ti imenitelj je slovenstvo, a hrvatstvo je u njemu posebna kategorija, mnogo uà,
brojno i prostorno striktno ograni~ena na onu teritoriju na kojoj se taj termin uop-
{te pojavljuje, a to je isklju~ivo ono podru~je koje Klai} naziva Belom Hrvatskom.
~) Pohrva}ivanje srpskih plemi}a ili za{to se
Hrvati ne se}aju kneza Ljudevita
Ljudevit je podigao oruàni ustanak i 819. potukao frana~ku vojsku u Slo-
vinskoj zemlji, kako svedo~e svi raspoloìvi izvori. Klai} navodi kako su Lju-
devitu u pomo} prisko~ili Slovenci iz Karantanije i Srbi Timo~ani, dok se “bje-
lohrvatski” knez Borna stavio na stranu Franaka, “jer se nada{e da }e nakon pa-
156
da Ljudevita sjediniti njegovu zemlju sa svojom kneèvinom. Odlu~eno bi da
se na Slovinsku zemlju udari s dvije strane: sa zapada iz Karantanije provalit
}e Balderih, a s juga iz Bijele Hrvatske prodrijet }e knez Borna. U sudaru sa
Balderihom Ljudevit je neporaèn ustuknuo, ali je do nogu potukao hrvatsku
vojsku kneza Borne na reci Kupi i potom duboko prodro u Belu Hrvatsku. “Silan
strah zavlada sada u Bijeloj Hrvatskoj. Borna se ne usudi oprijeti ni do~ekati ga na
otvorenom polju. Djecu, ène i starce, a i sve vrednije stvari, otpremi u tvrde
gradove {to su stajali sred ùpa hrvatskih, a sam s najodabranijim junacima
po~ne ~etovati u onim gorskim krajevima, napadaju}i na Ljudevita sad iza le|a,
sad s boka, te uznemiriva{e tako njegovu vojsku dan i no} bez prestanka.” (str. 66.)
O~ekuju}i nov frana~ki napad, Ljudevit se ve} po~etkom 820. vratio iz Hr-
vatske. Istovremeno je car Ludvig sazvao frana~ki dràvni sabor u Ahenu. “Tu
se posve ozbiljno raspravljalo kako da se svlada ustanak u Slovinskoj zemlji,
koji je nakon neuspjele vojne od pro{le godine tolik mah preoteo da su svi Slo-
venci uz Ljudevita pristali.” (str. 67.) Ljudevit je prodro u Karantaniju da bi se
suprotstavio novoj frana~koj vojsci, ali se ubrzo morao povu}i. Tri frana~ke
kolone su prodrle u Slovinsku zemlju i opusto{ile je; ali Ljudevitovo utvr|enje
nisu uspele zauzeti. Tek po~etkom 822. godine do|e do velikog frana~kog upa-
da, u kome Ljudevit “vide}i da se ne bi mogao oprijeti ostavi svoj glavni grad
Sisak i pobjeè preko Save i Bosne u Srbiju, gdje se udomi u nekog ùpana.”
(str. 68.) Slovinska zemlja je definitivno osvojena i priklju~ena furlanskoj mar-
kgrofoviji.
Prire|iva~ ove Klai}eve knjige, Trpimir Macan, u posebnoj napomeni ka-
è: “Prema Ajnhardovim analima, Ljudevit je prebjegnuo “k Srbima”. Pretpo-
stavlja se da je rije~ o dana{njem Srbu, koji je u srednjem vijeku bio sredi{te
posebne ùpanije.” (str. 68.) Ako se ima u vidu gde se nalazi li~ki grad Srb, pot-
puno je jasno na koliko malom prostoru se nalazila prvobitna Hrvatska, “Bije-
la Hrvatska” – kako pi{e Klai}, podvode}i pod “Crvenu Hrvatsku” nesporne
srpske zemlje, po ~emu bi onda Srbi bili “Crveni Hrvati”. Pohrvativ{i bez ika-
kvog osnova kneza Slovinske zemlje, Klai} dalje navodi: “Nesre}ni Ljudevit
bude u Srbiji nezahvalan svomu doma}inu. On ga naime ubije, otme mu grad
i ùpu i zavlada objema. Radi toga morade pobje}i iz Srbije. On umakne u Bi-
jelu Hrvatsku i na|e zaklona u Ljudemisla, ujaka svoga suparnika Borne (koji
je u me|uvremenu umro – prim. V. [.). Ali ga tu dade Ljudemisl u potaji ubi-
ti... Kasnija predaja u Hrvata, kako ju je u polovici H stolje}a zabiljeìo bizant-
ski car Konstantin Porfirogenit, nije se sje}ala vi{e juna~koga i nesretnoga Lju-
devita, a jo{ manje njegove tu`ne sudbine.” (str. 68.) Hrvati Ljudevita nisu mo-
gli da pamte ni stotinak godina jer im on nikada nije ni pripadao, ali su ga za-
pamtili objektivni istorijski izvori bez ikakvih oznaka navodnog hrvatskog
identiteta. Ni narednih vekova Slavonija ni{ta hrvatsko nije imala.
}) Preuveli~avanje uloge jedva poznatog Tomislava
Hrvatskog kneza Bornu nasledio je 821. njegov sinovac Vladislav. Po spo-
razumu vizantijskog cara Mihaila i frana~ko-rimskog cara Ludviga iz 824. go-
dine, Hrvatska je pripala Francima, a primorski gradovi sa latinskim stanovni-
157
{tvom Vizantiji. Po{to su u tim gradovima dotad bila episkopska sedi{ta, papa,
“boje}i se da dalmatinski biskupi kao bizantski podanici ne bi Hrvate odvrati-
li od Rima, odlu~i u Bijeloj Hrvatskoj osnovati zasebnu biskupiju, koja bi bila
pokorna izravno rimskoj stolici, a ne splitskom nadbiskupu.” (str. 71.) Tako je
sredinom devetog veka formirana hrvatska biskupija u Ninu. Kneza Vladisla-
va je 835. godine nasledio Mislav, koji je ratovao sa Mle~anima, a i pristao je
da ninska biskupija pripadne splitskoj metropoliji, dogovoriv{i to sa vizantij-
skim splitskim nadbiskupom. Mislavu Klai} pripisuje da je svoju zemlju pro-
{irio na Bosnu sve do Drine, a za vreme Trpimira, njegovog naslednika od 834.
godine, kaè da se Bijela Hrvatska “tada prostirala od Save i Kupe na jug do
Cetine, a od mora na istok do Drine. Kako su prema Trpimiru stajale oblasti
Neretva i Humska zemlja, nije poznato.” (str. 76.) Trpimir je 852. potvrdio
splitskoj nadbiskupiji darovnicu kneza Mislava, a ta Trpimirova povelja je
“najstarija sa~uvana isprava hrvatskih vladara.” (str. 77.) Njegov naslednik od
864. godine, Domagoj, isticao se ratovanjem protiv Mle~ana i haranjem po ja-
dranskoj obali, zbog ~ega ga je papa Jovan VIII o{tro prekorevao i upozoravao.
Dve godine po Domagojevoj smrti, vladao je njegov sin Inoslav, a onda se
vlasti do~epao Zdeslav, potomak Trpimirov. Godine 878. “po|e Zdeslav u Ca-
rigrad, gdje zaklinja{e Vasilija da mu pomogne do kneèvskoga stolca, obe}a-
vaju}i mu za to da }e biti njegov kletvenik (vazal) i da }e patrijarha Fotija pri-
znati za duhovnog glavara hrvatskoga naroda. Car ga objeru~ke do~eka, dade
mu pomo}i, a na to se Zdeslav nametnu Bijeloj Hrvatskoj za kneza.” (str. 85.)
O potpunom priklanjanju kneza Zdeslava vizantijskom caru i carigradskom pa-
trijarhu, Klai} nalazi potvrdu u spisu Konstantina Porfirogenita. Tada je i dovr-
{eno pokr{tavanje Hrvata, a car odredi da njihovom knezu dalmatinski grado-
vi pla}aju danak. Klai} pretpostavlja da je papski izaslanik bugarskom knezu,
koji je neko vreme proveo u Hrvatskoj, potajno podstrekivao lokalne banove i
ùpane, koji se 879. pobune i zbace Zdeslava, a na kneèvski presto dovedu
Branimira. Branimir se distancirao od Vizantije i ponovo Hrvate okrenuo Ri-
mu, {to je papa pozdravio s dve poslanice. Uskoro je u Rimu posve}en novoi-
zabrani ninski biskup, ali su se dalmatinski gradovi i njihove biskupije oglu{i-
le na papin poziv i ostali verni Vizantiji. Godine 887. do|o{e u Hrvatsku neki
slovenski sve{tenici, proterani iz Moravske u kojoj je papa zabranio slu`bu na
slovenskom jeziku. Oni su, kao Metodijevi u~enici, doneli slovensku liturgiju
i crkvene knjige koji se tako ukoreni{e kod Hrvata. Nakon Branimira, 892. za
hrvatskog kneza je do{ao Mutimir.
Godine 910. hrvatski knez postaje Tomislav. “O rodu kneza Tomislava, tko
mu je bio otac, a tko mati, ne znamo ni{ta.” (str. 98.) Ma|ari, koji su se pojavi-
li jo{ u vreme Branimira, u doba Tomislava sru{ili su veliku dràvu Moravsku
i zauzeli celu Slovensku zemlju, odnosno Slavoniju, ugroziv{i potom i hrvat-
ske granice. Nekoliko puta su upadali u Hrvatsku, ali su bili odbijeni. O tome
Klai} pi{e: “Knez Tomislav sretno obrani svoju kneèvinu od ma|arskih nava-
la. Ali to ne bija{e sve. Gone}i ~ete ma|arske iz svoje djedovine, u{ao je sla-
158
vodobitno u Slovinsku zemlju, gdje ga je narod do~ekao kao spasitelja svoga.
Ma|ari bjeè kraj Zagreba, kraj Poège, kraj Vukovara, a iza Vukovara prepli-
va{e Dunav i vrati{e se tu`ni pred lice kralja Arpada. A Tomislav na to, svu tu
ravnu zemlju pridruì svome vladanju te }e otad sezati dràva njegova do Dra-
ve i Dunava. Slovenski Hrvati veselo i zahvalno prionuli uz krv svoje krvi, uz
svoga osloboditelja. Slovinska zemlja postala banovina hrvatska; za kneza To-
mislava upravljat }e zemljom slovinski ban koji }e stolovati u starodrevnom
gradu Sisku, u onome gradu gdje su pro{loga stolje}a kneèvali Ljudevit, Ra-
tomir, Mutimir i Braslav. Tako sjedini knez Tomislav Slovinsku zemlju s Bije-
lom Hrvatskom i ispuni ono za {to su pred sto godina Ljudevit i Borna prolili
toliko bratske krvi. Slava Tomislavova razlijegala se svagdje gdje je bilo srca i
jezika hrvatskoga. Narod grnuo jatomice pod stijeg njegov, i tako je Tomislav
mogao stvoriti vojsku kakve je tada u Europi malo bilo... Zato nije ~udo {to su
se za njegovu ljubav i prijateljstvo otimali vladari susjednih oblasti hrvatskih i
srpskih i da su se pa~e i neki knezovi Crvene Hrvatske utjecali njegovu okri-
lju. Poimence Mihajlo Vi{evi}, ponositi knez Humske zemlje, gotovo da je To-
mislava priznao za svoga gospodara.” (str. 99.) Klai} govori napamet dokle je
Tomislav prodro u Slavoniju, proizvoljno Slovine progla{ava Hrvatima, mada
na po~etku knjige navodi kako je gotovo zanemarljiv broj Hrvata doselio u Slo-
vinsku zemlju i uklopio se u zate~ene slovinske starosedeoce. Opet govori o
knezovima nekakve Crvene Hrvatske, za koju ni njeni navodni ìtelji nikada
nisu ~uli, a za ozbiljnu istorijsku nauku nikada nije bilo sporno da je Mihailo
Vi{evi} Srbin i srpski vladar, ~ija loza vu~e korene jo{ od srpske prapostojbi-
ne, iz vremena pre doseljavanja.
Da bi pridobio Tomislava kao saveznika protiv Bugara, po Klai}u, vizan-
tijski car mu poveri dalmatinske gradove pod za{titu, obavezuju}i ih da hrvat-
skom vladaru pla}aju danak, kome dade i titulu svoga konzula. Tomislav je to
iskoristio da privoli dalmatinske episkope da se priklju~e latinskoj crkvi i po-
kore rimskom papi. “Po njegovom savjetu i nukanju ~itava Dalmacija odvrè
se od carigradskog patrijarha i pridruì se opet Rimu.” (str. 101.) Godine 925.
Tomislav je pobedio vojsku bugarskog cara Simeona koji je poku{ao da zau-
zme Hrvatsku. “Pobjedom nad Bugarima sjedinio je knez Tomislav sve dosa-
danje velike i male oblasti hrvatske i srpske u jednu veliku dràvu, koja je ob-
uhva}ala sav narod hrvatski i srpski, a i sve latinske gradove uz morsku obalu
(Dalmaciju)... Odmah nakon pobjede nad Bugarima pozvan bi sav narod hr-
vatski da se na|e na okupu na Duvanjskom polju, gdje }e biti veliki sabor
(skup{tina). Do}i }e onamo banovi i ùpani, do}i }e poslanici rimskoga pape,
splitski prvostolnik sa svojim podru~nicima, a i crveno-hrvatski i srpski veliki
ùpani, koji su nedavno priznali Tomislava za starje{inu. Knez Tomislav ovjen-
~at }e se za kralja svih Hrvata i uredit }e se mnogi drugi poslovi.” (str. 104.) U
okviru Tomislavove Hrvatske uop{te se nisu nalazile srpske zemlje, pa je to
najogoljenija Klai}eva la`, a ni o navodnom saboru na Duvanjskom polju ne-
ma nikakvih istorijskih tragova, {to Klai}u nimalo ne smeta da ga vrlo ma{to-
159
vito i detaljno opi{e. âk je izmislio i pesmu koja se navodno u toku krunisa-
nja pevala. Klai} “zna” {ta je ko od ode}e i opreme na sebi imao na toj uobra-
ènoj sve~anosti, {ta je ko izgovorio, ali {to se ti~e Tomislava, “kako i gdje je
umro, ne znamo, a ne znamo ni to gdje su pokopani ostaci utemeljitelja hrvat-
ske dràve.” (str. 107.)
d) @estoka borba oko jezika bogosluènja
Priklju~enje dalmatinskih latinskih gradova Hrvatskoj otvorilo je èstoku
borbu izme|u latinskih i slovenskih sve{tenika oko jezika bogosluènja. Latin-
ski biskupi su ~ak zahtevali da se ukine hrvatska ninska biskupija smatraju}i
njeno osnivanje nezakonitim, kao i da se cela Hrvatska u crkvenom pogledu
podredi splitskom nadbiskupu. Hrvatski biskup Grgur i njegovi popovi glago-
lja{i tome su se odlu~no suprotstavljali. Zato je Tomislav, kako navodi Klai}, u
godini svog krunisanja sazvao i crkveni sabor u Splitu kako bi sva pitanja bila
razre{ena. Ovde je interesantno navesti jo{ jedan primer Klai}eve beskrajne i
Macanove unekoliko umerenije megalomanije. Klai} pi{e da su 925. godine
do{le “pod okrilje kralja Tomislava crveno-hrvatske oblasti Neretva, Zahumlje,
Travunja i Duklja, a i neke srpske oblasti koje su se docnije u crkvenim stvari-
ma pokoravale carigradskomu patrijarhu. Tomislav nije htio da te pokrajine
ostanu i dalje uz isto~nu crkvu; zato mu bija{e ne{to u~initi da se tu rimska cr-
kva utvrdi, naro~ito bija{e mu odlu~iti da li }e se stare biskupije tih oblasti:
stonska, dubrova~ka i kotorska iznova podvrgnuti prvostolniku splitskomu ka-
ko su nekad bile, ili }e se mo`da koja od njih uzvisiti na nadbiskupiju.” (str.
109.) Trpimir Macan ga kao malo ispravlja, pa u napomeni ispod teksta skre-
}e pa`nju kako “Klai}evi podaci o sezanju hrvatske, makar i vrhovne vlasti na
tolikom prostoru nisu utemeljeni u izvorima. U sastavu Hrvatske od isto~nih
krajeva bile su Bosna i Neretljanska oblast, a Zahumlje je s njom bilo tijesno
povezano.” (str. 109.) Nema ni jednog jedinog istorijskog dokaza da su bilo kada
Bosna i Neretljanska oblast bile u sastavu hrvatske dràve, a Zahumlje je s njom
moglo biti tesno povezano samo morskom vodom ili penom velikih talasa.
Crkveni sabor u Splitu je zaista odràn 925. godine, ali iz pisma koje mu
je uputio papa Jovan H jasno se vidi da se on odnosi na slovensku zemlju, a ne
samo hrvatsku, pa se izri~ito pominju Tomislav kao kralj Hrvata i Mihailo, pre-
svetli knez Humljana. Svim Slovenima papa tom prilikom poru~uje da je nji-
hov jezik varvarski i da se bogosluènje mora obavljati na latinskom. Sabor je,
izme|u ostalog, odlu~io da se hrvatska ninska biskupija podredi splitskoj nad-
biskupiji, ~emu se biskup Grgur Ninski energi~no protivio. Usledile su dvogo-
di{nje rasprave u Rimu, ali je papa oklevao da se po tom pitanju decidno izja-
sni, pa je sazvao uì sabor za Hrvatsku i Dalmaciju u Splitu, za razliku od pret-
hodnog koji je bio za sve slovenske zemlje. Na saboru od 927. godine odlu~e-
no je da se ukine ninska biskupija. Novi papa Lav VI tu odluku je potvrdio pod-
re|uju}i celu Hrvatsku splitskoj nadbiskupiji, a Grgura preme{taju}i za skra-
dinskog biskupa. Tomislav, koji je prethodno podràvao ninsku biskupiju kao
hrvatsku narodnu crkvu, povukao se kad je ~uo za papinu odluku, a Grgur Nin-
160
ski se nije ni borio za o~uvanje slovenskog jezika bogosluènja nego samo za
odràvanje ninske biskupije, u ~emu je ostao usamljen. Macan napominje
ovim povodom i slede}e: “Za nacionalnih borbi u XIX st. pojavila se pre-
dod`ba o Grguru Ninskom kao borcu protiv nastojanja latinskog sve}enstva da
potisne glagolja{ko bogosluènje. Me|utim, u saborskim spisima nema traga
njegovu protivljenju u tom pogledu. Njegov se prosvjed odnosio samo na pita-
nje primata splitske nadbiskupije i opstanka ninske biskupije.” (str. 115.)
A. Falsifikovanje biografija hrvatske vlastele sa

ciljem dokazivanja jedinstva i dràvnopravnog
kontinuiteta Dalmacije, Hrvatske i Slavonije
Sam sebi upadaju}i u usta povodom Bosne, Klai} pi{e da je Kre{imir, na-
slediv{i oko 930. godine Tomislava, odrào o~evu dràvu jakom i silnom, ali
sad ve} vidimo da Bosna nije bila u sastavu Hrvatske. [to se Kre{imira ti~e,
“najvi{e mu zadava{e jada vjerolomni ban bosanski, koji bija{e zauzeo tri ù-
pe uz me|u hrvatsko-bosansku, naime Uskoplje (Skoplje), Luku (Dnoluka) i
Plivu. Ali mladi Kre{imir zaratio na bana, razbi ga negdje na Vrbasu, te ga na-
posljetku prisili da je ostavio svoju banovinu i pobjegao nekamo u Ugarsku.”
(str. 116.) Naravno, ne zna Klai} ni kad je to bilo ni kako se zvao taj bosanski
ban. Ina~e, Kre{imira je 945. godine nasledio maloletni sin Miroslav, koga je
posle ~etiri godine ubio namesnik Pribina i preoteo mu krunu. U Hrvatskoj je
zavladalo rasulo, {to je i{lo na ruku srpskom velikom ùpanu âslavu. “Obno-
viv{i ve} prije velikoùpansku vlast u Ra{i i drugim oblastima, pridruì mu se
sada i banovina bosanska, a nakon nje i crvenohrvatske oblasti i pokrajine ko-
je su se radije pokoravale obnovitelju srpske slave, nego banu krvniku. Nesret-
nom banu Pribini ostade tako jedino Bijela Hrvatska sa Slovinskom zemljom.”
(str. 117.) Oko 970. godine mla|i Kre{imirov sin Drìslav pobedio je Pribinu i
proglasio se za kralja. On je ratovao protiv Mle~ana kojima se priklonio njegov
brat Svetoslav, zvani Suronja. Od Drìslava su se odmetnuli i dalmatinski gra-
dovi, priklju~uju}i se Mle~anima. Godine 998. Mle~ani su ovladali svom jadran-
skom obalom koja je do tada bila u hrvatskom posedu. Ipak, Drìslav je uspeo
da povrati Biograd, a posle dve godine i Split; potom je umro. Nasledio ga je
Kre{imir II koji je za suvladara uzeo brata Gojslava. On je povratio sve dalma-
tinske gradove i ostrva. Neka ostrva Mle~ani su opet preoteli 1018. godine. Sle-
de}e godine Kre{imir II je priznao vrhovnu vlast vizantijskog cara Vasilija II.
Kre{imira II nasledio je 1035. Stjepan, sin Svetoslava Suronje. Naredne
godine Vizantija je povratila celo hrvatsko-dalmatinsko primorje pod svoju
vlast. Nakon nekoliko godina car Konstantin Monomah sporazumno je daro-
vao dalmatinske latinske gradove hrvatskom kralju Stjepanu. Godine 1044.
Mle~ani po~e{e rat protiv Hrvata i posle {est godina ote{e im Zadar. Stjepana
je 1058. nasledio sin Petar Kre{imir IV. Interesantno je da Macan dovodi u
sumnju mnoge od ovih Klai}evih dinasti~kih podataka, ali to za nas nije naro-
~ito va`no. Klai} dalje pi{e kako je Stjepana 1058. nasledio njegov sin Petar
161
Kre{imir i u njegovo vreme Hrvatska je bila mnogo manja od Tomislavove.
“Crvenohrvatske oblasti bijahu ve} od bune bana Pribina za sve vijeke sdruè-
ne od Bijele Hrvatske, te je ba{ nedavno Stjepan Vojislav (1042) sjedinio Du-
klju, Travunju i Humsku zemlju u jednu samostalnu dràvu koja je poslije iza-
{la na glas pod imenom Kraljevine Dukljanske. I banovina bosanska bija{e
odavna svoja, dok je banovina srijemska nakon tu`ne smrti nesretnoga bana
Sermona ostala sve|er pokrajinom bizantskom. Tako je Petar Kre{imir u prvi ~as
vladao jedino banovinama bjelohrvatskom i slovinskom, k tome su mu vlast
priznavali neki gradovi latinske Dalmacije, osobito Split i Trogir.” (str. 129.)
Petar Kre{imir je prvenstveno nastojao da i sve ostale latinske gradove pre-
otme od Mle~ana, “pak da tako hrvatska dràva opet zahvati ~itavo primorje
od Istre do rijeke Cetine.” (str. 130.) Kad je to postigao i opet ovladao obalom
do u{}a Cetine, sebi je pored titule kralja Hrvatske dodao titulu kralja Dalma-
cije. Neformalna prestonica mu je bio Biograd na moru. Bez ikakvog istorio-
grafskog upori{ta Klai} insistira da je Slovinska zemlja od Tomislava do Petra
Kre{imira neprekidno u sastavu Hrvatske i da njenog bana imenuje hrvatski
kralj. Me|utim, slovinski banovi imali su nasledne titule i tako snaàn me|u-
narodni ugled da je, na primer, slovinski ban Zvonimir 1065. godine oènio Je-
lenu, k}erku ma|arskog kralja Bele.
Petru Kre{imiru Klai} pripisuje da je nasilno svojoj dràvi priklju~io Ne-
retljansku kneèvinu sve do reke Neretve, dotad samostalnu, kao i ostrva Bra~,
Hvar i Vis i, pretpostavlja, Kor~ulu. Potom, “njegova rije~ slu{ala se od Drave
do Neretve, od mora na istok do Vrbasa i mo`da do Drine.” (str. 135.) Mo`da
do Drine, a mo`da i do Volge; {ta ko{ta Klai}a da dalje naga|a! Po{to Petar
Kre{imir nije imao mu{kog potomstva, Klai} tvrdi da je 1075. novi kralj po-
stao Slavac Sva~i}, koji nije uspeo da se stabilizuje, a ubrzo su ga porazili Nor-
mani iz ju`ne Italije i odveli u ropstvo iz koga se nikad vi{e nije vratio. Macan
prime}uje da nije re~ o Slavcu, nego Petru Kre{imiru IV koji je na ime otkupa
Normanima predao ve}i broj dalmatinskih gradova. Te iste 1075. godine kralj
je postao Dmitar Zvonimir, koga je papa krunisao preko izaslanika. Dmitar
Zvonimir, kralj Hrvatske i Dalmacije, kao i ugarski kralj Ladislav, na poziv pa-
pe Grgura VII, s vojskom su intervenisali u Koru{koj protiv nema~kog kralja i
cara Henrika IV, 1082. godine. Hrvati su tu poraèni od Henrikovog vojvode
Leopolda. Me|utim, Macan navodi da su podaci o tom ratu istorijski falsifikat
i da se te godine Dmitar Zvonimir na strani Normana ume{ao u rat protiv Vi-
zantije i njene tada{nje saveznice Venecije. Dmitar Zvonimir je umro 1089. go-
dine. “Kasnija pri~a me|utim umije pripovijedati da Zvonimir nije umro narav-
nom smrti, nego da su ga ubili Slovinci, naime ìtelji Slovinske banovine gdje
je za Kre{imira banovao.” (str. 144.) Toma{i} je svojevremeno pisao da je Zvo-
nimir na samrti prokleo Hrvate {to su ga neverno ubili, da vi{e nikada nemaju
doma}eg vladara. Macan tvrdi da je Zvonimir umro prirodnom smr}u, mada
nema pouzdanijih istorijskih izvora koji bi svedo~ili o na~inu njegove smrti.
Godine 1079. na kraljevski presto je do{ao svojevremeni izabranik Petra
Kre{imira, Stjepan II, za koga je Klai} prethodno pisao da mu je Slavac Sva-
162
~i} preoteo presto. Umro je posle nepune dve godine. U dràvi je, u nedostat-
ku naslednika prestola, nastala velika pometnja. U borbama izme|u nekoliko
suparnika, prestola se do~epao 1093. Petar Sva~i}. Zvonimirova udovica Jele-
na Lijepa obratila se za pomo} svome bratu ma|arskom kralju Ladislavu. La-
dislav je ve} 1091. zauzeo Slovinsku banovinu, stavljaju}i je pod vlast svog si-
novca Almo{a, sina Belina. Godine 1094. formirao je slovinsku biskupiju sa
sedi{tem u Zagrebu, s obzirom da je Sisak, kao dotada{nja slovinska prestoni-
ca, bio razoren. Za biskupa je postavljen êh Duk, a Zagreb se time pojavlju-
je u istoriji. Klai} pi{e da su nakon Ladislavove smrti 1095. Hrvati uspeli da
preotmu Slovinsku banovinu, ali im se istovremeno izmakla kontroli latinska
Dalmacija i 1097. se priklju~ila Mlecima. Klai} iznosi da je 1102. ugarski kralj
Koloman poslao izaslanika hrvatskim velika{ima s predlogom da se sklopi
ugovor o njegovom stupanju na hrvatski kraljevski presto, pa da je hrvatsko
plemstvo sazvalo narod na sabor koji je odlu~io da se Petar Sva~i} odrekne pre-
stola. Petar Sva~i} se navodno s tim nije mirio, pa je pruìo otpor na Gvozdu i
poginuo. Trpimir Macan prime}uje da su ti podaci uveliko zastareli jer je Ko-
loman hrvatsku vojsku potukao jo{ 1097. na planini Gvozdu i da je tom prili-
kom poginuo Petar Sva~i}. Sa hrvatskim plemstvom je 1102. navodno sklopio
nagodbu “Pakta konventa” po kojoj je, kako dalje iznosi Macan, “Hrvatska kra-
ljevom osobom bila vezana s Ugarskom, ali je ina~e sa~uvala svoju dràvno-
politi~ku samostalnost, izraènu u zasebnoj krunidbi za hrvatskog kralja, za-
sebnom saboru, u osobi bana ili hercega kao kraljeva namjesnika, u zasebnom
porezu, novcu i vojsci.” (str. 152.)
1. Izmi{ljanje “Crvene Hrvatske””
Daju}i rezime nastanka i razvoja hrvatske dràve za vreme narednih vla-
dara, Klai} ponovo svojata Duklju ili Zetu, Travuniju, Zahumlje, Neretvu, Slo-
vinsku zemlju i Srem, pa onda navodi: “ve} u polovici H stolje}a otkinu{e se
od nje primorske oblasti od Neretve do Bojane, pak se pridruì{e Srbima, a u
polovici XI stolje}a stvori se od njih zasebna dràva, poznata pod imenom Cr-
vena Hrvatska, koja je isprva vladala srpskim oblastima, ali je poslije u XII sto-
lje}u spala pod srpsku dràvu, pa se za sve vijeke otu|ila Bijeloj Hrvatskoj.”
(str. 155.) Nema apsolutno nikakvih dokaza da je bilo kad i bilo gde postojala
nekakva “Crvena Hrvatska”, a pogotovo nije u jedanaestom veku mogla posto-
jati kao posebna dràva u primorskim oblastima izme|u Neretve i Bojane. Tu
je u to vreme postojala dràva Srbija pod vladarem Stefanom Vojislavom koji
je vladao od 1031. do 1051. godine.
Narednih godina, po osvajanju Hrvatske, Koloman je zauzeo i sve dalma-
tinske gradove i mnoga ostrva. Njegov sin i naslednik od 1116. godine, Stjepan
II, po~eo je ubrzano da ukida privilegije koje je Koloman davao gradovima po-
sebnim poveljama. Nezadovoljstvo latinskog stanovni{tva ohrabrilo je Mle~a-
ne da krenu u rat i povrate gradove koje su im Ma|ari verolomno preoteli. U
po~etku su uspeli da ih sve zauzmu, ali su ih Ma|ari s Hrvatima povratili 1117.
Mle~ani su 1125. opet zauzeli svo primorje severno od Splita. Samo je Biograd
163
ostao u ma|arskim rukama, ali su ga Mle~ani uskoro do temelja razorili. Ishod
tih borbi dove{}e do situacije u kojoj su Zadar i severnija ostrva ostali ~vrsto u
mleta~kim rukama, a Split i Trogir, s ju`nijim ostrvima u ugarskim. Godinama
se tu ni{ta nije menjalo, a Klai} na velikom broju strana razglaba op{tu ugar-
sku istoriju i dinasti~ke sukobe u kojima Hrvati skoro nikakve uloge nemaju.
Ugarski kralj Bela je 1135. ovladao Bosnom, za koju sada Klai} kaè da je “ne-
kadanja hrvatska oblast”, pa nastavlja: “Poznato je da je Bosna ne{to prije ne-
go {to je izumrla doma}a kraljevska porodica u Hrvatskoj, zapala dukljansko-
ga kralja Bodina, koji je u ste~enoj banovini namjestio za svoga namjesnika
kneza Stjepana. Sad najednom nalazimo Bosnu u vlasti kralja Bele Slijepoga.”
(str. 181-182.) Ina~e, od 1138. godine ugarski vladari su svojoj vladarskoj titu-
li dodali da su kraljevi Rame, ~ime su ozna~avali Bosnu.
Po{to je Belu Slepoga 1141. godine nasledio maloletni sin Gejza, zemljom
je kao namesnik upravljao Belu{ i tokom osamnaest godina bio njen apsolutni
gospodar. Klai} pi{e da je Belu{ prvo bio herceg, “a poslije je obna{ao redom
najvi{e ~asti u Ugarskoj i Hrvatskoj: sad je bio ban hrvatski, sad palatin ugar-
ski, a katkad oboje zajedno. O podrijetlu toga odli~noga muà znade se malo.
Gr~ki povjesni~ar Kinam pi{e da je bio iz Dalmacije u {irem smislu, pak zato
sudimo da je bio Hrvat ili Srbin. Belu{ je imao za ènu tako|er k}er srpskoga
velikoga ùpana Bele Uro{a, naime sestru kraljice Jelene, te je po tom bio te-
tak mladomu kralju Gejzi. Sada lako doku~ujemo, kako je Hrvat mogao posta-
ti prvim ~ovjekom u ~itavom vladanju.” (str. 183.) Trpimir Macan na to prime-
}uje: “Belo{, Bjelo{, Bjelu{ bio je sin ra{kog ùpana Uro{a I, brat Beline ène
Jelene i ujak Gejze II. Bio je, dakle, Srbin.” (str. 183.) U vizantijsko-ugarskom
ratu 1165. Vizantija je ovladala celom dalmatinskom obalom, osim mleta~kim
posedima, a odmah potom cela Hrvatska je pala u vizantijske ruke. Kad se ma-
|arski kralj Stefan III malo pribrao, uspeo je da pobedi vizantijskog namesni-
ka u Splitu. “Nakon toga poraza odmetnu se od Bizantiskoga carstva ~itava Hr-
vatska, a valjda s njom i Bosna.” (str. 195.) Ma|ari su ipak povratili kontrolu
nad Hrvatskom i Dalmacijom. Ponovo 1167. ovlada{e vizantici i narednih tri-
naest godina Hrvatska i Dalmacija bile su pod njihovom vla{}u. Pored njih i
Bosna, Srem i Slavonija. Tada{nji Srem je obuhvatao i Ba~ku.
Iz ovog perioda interesantan je doga|aj koji se desio u Neretljanskoj kra-
jini kad je ubijen splitski nadbiskup Arnerije, koga je papa ustoli~io 1175. go-
dine. On se sukobio s neretljanskom ~uvenom porodicom Ka~i}a, koju Klai}
neopravdano naziva hrvatskom, a za pleme Ka~i}a navodi da je dràlo “ùpu
Polji~ku, dio Krajine i grad Omi{ na utoku Cetine u more.” (str. 199.) Re~ je o
pograni~noj oblasti, a Omi{ se oduvek nalazio ju`no od u{}a Cetine kao tradi-
cionalno grani~ne reke koja je odvajala Srbe od Hrvata. “Povod razmirici bile
su neke zemlje, poimence selo Srinjane na podanku gore Mosora, koje prisva-
ja{e u jednu ruku pleme Ka~i}a a u drugu nadbiskup Arnerije za svoju bisku-
piju.” (str. 199.) Kad je Arnerije po~etkom avgusta 1180. godine krenuo da pre-
otme selo Srinjane “ondje ga do~eka knez Nikola Ka~i} s bra}om, ro|acima i
~itavim plemenom. Ka~i} s dru`bom opkoli nadbiskupa i svi po~nu na nj vi-
164
kati: “[ta ti radi{, zli glavaru? [ta snuje{ proti nam? Ako te odmah ne bude ne-
stalo, znaj da je to poslednji dan tvoga ìvota”. Ali Arnerije se ne prestra{i, ne-
go odvrati prkosno: “Nije to va{a zemlja nego crkvena, koju ste silom ugrabi-
li”. Sada tek nastade prava gungula; Ka~i} sa svojim plemenom pograbi kame-
nje i baca{e ga na nadbiskupa, dok ga ne pokopa{e pod gomilom kamenja. Dok
su ovako Ka~i}i kamenovali nadbiskupa, pobjego{e oba pristava i drugi ljudi,
koji bijahu nadbiskupa dopratili, u grad Split da jave gra|anima tu nesre}u.
Kao gromom o{inuti prenu{e se gra|ani, pograbi{e oru`je, pa neki po moru,
neki po kopnu pohita{e k brdu Mutograsu (Monte graso, Debelo brdo), gdje se
bija{e nesre}a dogodila. Ka~i}i uto sa svojim plemenom umako{e, a Spli}ani
razvali{e gomilu kamenja, te odnije{e le{ svoga nadbiskupa u Split, gdje ga
sve~ano pokopa{e. Poslije podigo{e na istome mjestu, gdje je nadbiskup tu`no
zaglavio, malu crkvicu, koja i sad jo{ stoji.” (str. 200.)
a) @al za nepostoje}im dvojnim titulama u Ugarskoj
Posle smrti mo}nog vizantijskog cara Manojla Komnena 1180. godine,
“srpski veliki ùpan Stjepan Nemanja proglasi se odmah nezavisnim, ne pri-
znavaju}i vi{e ni po imenu vrhovne vlasti bizantske; Nemanjin sinovac Miro-
slav, knez u Humu, postade tako silovit da je stao uznemiravati Hrvatsku i Dal-
maciju; u Bosni pak pojavi se odmah god. 1180. ban Kulin, kojega je sestra bi-
la udata za humskoga kneza. Svi ti vladari, oslobo|eni od silnoga Emanuela,
pregnu{e da se osile i pro{ire svoje oblasti.” (str. 202.) U takvim uslovima i ma-
|arski kralj Bela III se “morao poùriti da ga vladari srpski i bosanski ne pre-
teku i da se ne ugnijezde u zemljama hrvatskim. Tako on mo`da ve} 1180. go-
dine, no svakako 1181. pregnu svom snagom da otu|enu Hrvatsku s Dalmaci-
jom i Srijemom povrati svojemu vladanju. Uspjeh bija{e potpun, jer se ìtelj-
stvo svagdje rado vra}alo pod zastavu svoga kralja, te je on bez prolijevanja kr-
vi ovladao zemljama hrvatskoga kraljevstva.” (str. 202-203.) Bela je uspeo i
Zadar da preotme od Mle~ana, a Klai} kaè da mu je najve}a zasluga “{to je
opet ~itavo hrvatsko kraljevstvo okupio pod svojim èzlom i {to je svoga sina
Emerika dao okruniti za kralja Hrvatske i Dalmacije, {to nijedan nasljednik
Kolomanov – koliko se znade – nije ~inio.” (str. 209.)
U preganjanjima Ma|ara sa Mle~anima istakli su se kr~ki knezovi Fran-
kopani, ~as na jednoj ~as na drugoj strani, a kasnije }e igrati njihova porodica
zna~ajniju ulogu u hrvatskoj istoriji. [to se Emerika ti~e, njega je otac Bela III
krunisao za svoga ìvota jer se bojao, po drugi put se oèniv{i francuskom prin-
cezom Margaretom, da bi neko mogao uskratiti krunu njegovom izabraniku,
kad mu otac umre. Nema nikakvih dokaza da je Emerik zaista krunisan za hr-
vatskog kralja. Krunisan je za ugarskog kralja i o~eva suvladara. Veoma tu`no
deluje, ina~e, Klai}evo naklapanje o ugarsko-hrvatskim vladarima. Svi su oni
bili ugarski vladari, a Hrvatska nije imala nikakav individualitet u sastavu ugar-
ske dràve.
Stupaju}i na ugarski presto 1196. godine, kralj Emerik je, pod uticajem
rimskog pape, odustao od ranije prijateljske politike prema Srbima i Bugarima
i po~eo s intenzivnim poku{ajima njihovog podjarmljivanja. “Rimski su pape
165
tada pregnuli svom snagom da ~itav svijet okupe pod sjajem svoga sunca, da
istrijebe sve krivovjernike, pa~e da raskolnike ({izmatike) privedu u krilo svo-
je crkve. U tom pogledu osobitu su pa`nju svra}ali na Balkanski poluotok, na
Srbe i Bugare, koji su pripadali isto~noj crkvi. Oni su èljeli te raskolnike do-
vesti u krilo katoli~ke crkve, a uz to su radili da istrijebe krivojverce bogumile
ili patarene, koji se bijahu ugnijezdili na ~itavom poluotoku, a najvi{e u bano-
vini Bosni. Budu}i da im pri tom pothvatu nije dostajala njihova duhovna vlast,
trebalo im je u pomo} i svjetovnoga ma~a. Najnaravniji i najpouzdaniji pomo}-
nici bili su im ugarsko-hrvatski kraljevi, vjerni privrènici Rima, koji su se i
onako s politi~kih motiva uplitali u balkanske posle. I tako se zgodi da je od
kralja Emerika opstojala neka alijansa izme|u rimskoga dvora i ugarsko-hrvat-
skih vladara, uperena proti politi~koj i vjerskoj slobodi balkanskih naroda.” (str.
211.) Me|utim, 1197. godine izbio je gra|anski rat izme|u bra}e Emerika i An-
drije u kome su se glavni sukobi vodili u Slovinskoj zemlji. Hrvatska i Dalma-
cija su se priklonile Andriji 1198., kad je on ovladao Slovinskom zemljom. Na-
kon neuspe{nog poku{aja mirenja, iste godine papa je Andriju izop{tio iz cr-
kve, a naredne pobedi Emerik, pa se posle izvesnog vremena izmiri s bratom i
ponovo mu poveri upravu nad Hrvatskom i Dalmacijom. Nakon obnovljenog
sukoba Emerik je Andriju strpao u tamnicu.
S obzirom da se Emerik 1202. godine proglasio i kraljem Srbije, Klai} pi-
{e da “taj naslov ostade otad ugarsko-hrvatskim vladarima kroz sva potonja
stolje}a u znak njihova vrhovnog gospodstva nad Srbijom, premda ga zaista ni-
su vr{ili.” (str. 218.) S obzirom da su srpske zemlje u nekoliko navrata prizna-
vale vrhovnu vlast ugarskog kralja, slede}i primer hrvatskih istoriografa, mo-
gli su i Srbi ugarske vladare nazivati ugarsko-srpskim kraljevima, tim pre {to
su mnogi od tih kraljeva imali podosta srpske krvi, a nimalo hrvatske. Emerik
je tako mogao biti ugarsko-hrvatsko-srpski kralj. Me|utim, on je bio samo
ugarski kralj, a nekada{nja Hrvatska deo ugarske teritorije. Iste te godine, ka-
da je Emerik provaljivao u Srbiju, krsta{i i Mle~ani su osvojili Zadar i temelji-
to ga oplja~kali, a utvr|enje mu poru{ili. Nakon Emerikove smrti, Andrija se
1205. do~epao prestola, i{ao na neuspe{an krsta{ki pohod, a 1220. do|e do no-
vog gra|anskog rata izme|u Andrije i njegovog sina Bele, koji je bio herceg ili
upravitelj Hrvatske i Dalmacije kao ugarskih provincija, a otac ga je jo{ kao be-
bu krunisao da bi mu osigurao nasledstvo prestola. Povodom pomirenja na sa-
boru vlastele i crkvenih velikodostojnika, Andrija je 1222. godine izdao Zlat-
nu bulu kojom je prvenstveno regulisao odnose izme|u vladara i plemi}a. Po
onda{njem feudalnom obi~aju naveo je svoju punu titulu “po milosti Boìjoj”
kralja Ugarske, Dalmacije, Hrvatske, Rame, Srbije, Hali~a i Vladimirske.
Kada je, po smrti Andrije II, njegov sin Bela IV 1235. godine do{ao na
ugarski presto, novi herceg Hrvatske i Dalmacije postao je Belin brat Koloman.
Koloman je zapam}en po krvavom krsta{kom ratu koji je od 1234. do 1273.
godine, po papinom nalogu, vodio protiv Bosne i Huma, dok su se njegovi pri-
morski gradovi surovo obra~unavali sa Omi{anima i Ka~i}ima, neretljanskim
gusarima, ali tako|e i bogumilima. Godine 1241. Mongoli su katastrofalno po-
166
razili ugarsku vojsku i zauzeli sve njene teritorije s leve obale Dunava. Potom
su preplavili celu Slovinsku zemlju, osvojili Zagreb i prodrli u Hrvatsku. Bela
IV se sklonio u Trogir, a Mongoli, koji su sve ìvo pred sobom ubijali, pojavi-
li su se pod zidinama Splita, neuspe{no ospedali Klis, i posle velikog pomor-
skog poraza kod Raba, povuko{e se, doìvev{i jo{ jedan poraz u podgorju Ve-
lebita. Macan napominje da su podaci o te dve bitke istoriografski falsifikati, te
navodi da su Mongoli poraèni kod [ibenika. Mle~ani su ponovo 1243. zauze-
li Zadar i naselili ga svojim stanovni{tvom jer su ga starosedeoci napustili i na-
stanili se u Ninu.
Godine 1243. i 1244. dva puta su me|usobno ratovali gradovi Split i Tro-
gir. Svi okolni hrvatski plemi}i su se svrstali uz Trogir, a ugroèni Spli}ani za
svog kneza izabra{e bosanskog bana Mateja Ninoslava koji im pomoè s veli-
kom vojskom. Uz Split su se svrstali humski knez Andrija i Polji~ani s Ka~i}i-
ma. Na to je Bela IV uputio hercega Dionisija na Spli}ane i Polji~ane, a sam je
krenuo u ratni pohod na Bosnu. Posle krvave opsade Spli}ani su kapitulirali, a
o ratnim de{avanjima u Bosni nema istorijskih svedo~anstava. Ovde je bitno,
kako nam skre}e pa`nju Trpimir Macan, da je Bela IV nakon tatarske najezde
uredio da se nekada{njim hrvatskim kraljevstvom upravlja na slede}i na~in:
“Kraljevstvom vladat }e herceg (duks) od kraljevskog roda, a njemu }e biti po-
korna dva bana: hrvatsko-dalmatinski i slovinski (slovenski). Ako nema herce-
ga kraljevskoga roda, vr{i njegovu vlast slovinski ban kao ban ~itave Slovin-
ske zemlje, a njemu }e se pokoravati hrvatsko-dalmatinski ban i zvat }e se ta-
da primorski ban.” (str. 267.) Me|utim, u mno{tvu originalnih povelja, a to i
Klai} pominje na nekoliko mesta, uop{te se ne govori o hercegu Hrvatskog
kraljevstva, nego o “hercegu ~itave Slavonije.” (str. 278.)
b) Uklju~ivanje Slavonije u Hrvatsku bez istorijskih dokaza
Ban ~itave Slavonije, Henrik Gisingovac, organizovao je 1274. godine
plemi}ku pobunu protiv ugarskog kralja Ladislava IV Kumanca i njegovog
mla|eg brata Andriju proglasi{e za novog vladara, ali je pobuna ugu{ena. Ka-
da je ban ~itave Slavonije postao Joakim Pektar, 1276. i 1277. vo|eni su krva-
vi sukobi izme|u njegovih pristalica i protivnika. Pristalice su mu bile koncen-
trisane u Slovinskoj zemlji, a protivnici u Hrvatskoj. Joakim je iz Slovinske ze-
mlje s vojskom krenuo na jug “da svlada divlja{tvo hrvatskoga puka,” (str.
286.), ali je u tom pohodu poginuo. Novi ban ~itave Slavonije krajem 1277. po-
stao je Henrik Gisingovac mla|i, a primorsko-hrvatski ban bribirski knez Pa-
vle I [ubi}. Ina~e, od 1275. godine, herceg “~itave Slavonije, Dalmacije i Hr-
vatske” (str. 286.) bio je ugarski kraljevi} Andrija.
Zanimljivo je da je Hrvatsku i Slavoniju 1277. zahvatio gra|anski rat u ko-
me su mnogi plemi}i ratovali jedan protiv drugoga, stvaraju}i op{ti haos. Kr-
voproli}e je bilo tako nepodno{ljivo da je ~itava Slavonija 1281. ka`njena cr-
kvenim interdiktom, s obzirom da je i zagreba~ka biskupija bila ume{ana u su-
kobe. Do smirenja op{tih prilika do{lo je tek 1284. Hrvatski i slavonski velika-
{i su se i 1291. me|usobno podelili i sukobili jer su neki od njih podràvali ta-
167
da{njeg ugarskog kralja Andriju III Mle~anina, a neki pretendenta na ugarski
presto, napuljskog kraljevi}a Karla Martela. Pretendenta je podràvao papa, pa
ga je godinu dana ranije i krunisao, pa su ga uglavnom podràvali dalmatinski,
hrvatski i zagreba~ki slavonski biskup. Uz njega su stali i slavonski plemi}i Gi-
singovci i bribirski knezovi [ubi}i. Karlo Martel je imao dobre {anse da se za-
ista do~epa ugarskog prestola, ali se 1295. razboli od kuge i umre. Nedugo za-
tim umre i zagreba~ki biskup Ivan, pa kralj Andrija III brzo na njegovo mesto
dovede iz Erdelja sebi odanog Mihaila, koji odmah po~e s progonom kraljevih
protivnika. Za hercega ~itave Slavonije kralj je postavio svog ujaka Albertina
Morosina, a Gisingovcima je oduzeo mnoge posede. Priklonili su mu se i ple-
mi}i Baboni}i, pa je svoju vlast prili~no stabilizovao.
Ni tada{nji papa Bonifacije VIII nije mirovao. Godine 1297. proglasio je
za ugarskog kralja Karla Roberta, sina Karla Martela, pa je odmah upregao bi-
skupe i sve{tenike da rade na sprovo|enju njegove volje, smenjuju}i neposlu-
{ne. Po{to je osnaìla plemi}ka grupacija koja ga je podràvala, Karlo Robert
je 1300. godine do{ao u Split, gde ga je sve~ano do~ekao nadbiskup Petar. Ban
Pavle [ubi} ga je potom otpratio iz Hrvatske u Slavoniju, dovev{i ga u Zagreb
gde ga je ostrogonski nadbiskup Grgur krunisao i pomazao za ugarskog kralja.
U januaru 1301. umro je kralj Andrija, pa su potom {irom Slavonije Karla Ro-
berta “velika{i, plemi}i i pu~ani odu{evljeno do~ekivali i svojim kraljem pro-
gla{avali.” (str. 313.) Andrijinom smr}u ugasila se ugarska dinastija Arpadovi-
}a. Sumiraju}i njihovu stogodi{nju vladavinu i nad Hrvatima, Klai} opet na-
tegnuto tuma~i istorijske ~injenice i pi{e jezikom svojih èlja, a ne stvarnih fa-
kata. U tom smislu, mada Hrvatska pod Ugrima nije imala apsolutno nikakve
samostalnosti ni autonomije, zaklju~uje: “Smatraju}i Arpadovi}i hrvatsku dr-
àvu naslije|enom ba{tinom svoje porodice, nisu je pridruìli matici zemlji
Ugarskoj. Kralj Ladislav htio je od nje stvoriti sekundogenituru, namjestiv{i u
zauzetom dijelu Hrvatske svoga sinovca Almo{a za kralja, tako da bi njegova
loza posve nezavisno od glavne loze vladala tim kraljevstvom. No ve} njegov
nasljednik Koloman odustade od te zamisli, pa se sam ovjen~a kraljevskom
krunom hrvatskom. Svi potonji Arpadovi}i smatrali su Hrvatsku s Dalmacijom
za zasebno kraljevstvo, premda se vi{e ni za jednoga ne spominje izrijekom da
bi se bio okrunio zasebice hrvatskom krunom. No imade podataka po kojima
bismo mogli poslutiti da su ipak neki nasljednici Kolomanovi u XII stolje}u
dali vjen~ati za hrvatske kraljeve ili sebe ili svoje sinove.” (str. 315.) Mogli bi-
smo “poslutiti”!
Da nikakve ~vrste veze izme|u Hrvatske i Slavonije nije bilo, svedo~i ~i-
njenica da nikada nisu imale jedinstvene crkvene organizacije. Dok je cela Hr-
vatska bila podre|ena hrvatsko-dalmatinskoj nadbiskupiji u Splitu, zagreba~ka
biskupija, koja je obuhvatala celu Slavoniju, bila je podre|ena ugarskoj nadbi-
skupiji u Kalo~i. [to se Dalmacije ti~e, ona je obuhvatala “isprva samo primor-
ske op}ine Zadar, Trogir i Split, zatim gradove Krf, Rab, Pag i Osor na otoci-
ma. No poslije stado{e pribrajati Dalmaciji i ju`ne otoke Bra~, Hvar i Kor~u-
lu, pa~e i neke prvotno hrvatske gradove u primorju, kao [ibenik i Nin, jer su
168
bili ure|eni sasvim po kalupu dalmatinskih gradova.” (str. 315.) Klai} smatra
da je ~injenica o odeljenosti Slavonije od Hrvatske u crkvenom pogledu bila
“uzrokom da se naskoro i u upravnom pogledu po~ela odvajati od Hrvatske i
smatrati za zasebnu oblast (teritorij). Najprije je sta{e zvati banovinom ili her-
cegovinom, posle pak i kraljevinom, ... do~im su je stranci (naro~ito rimski pa-
pe i napuljski vladari) koji put pribrajali Ugarskoj.” (str. 316.) Su{tinski je pro-
blem {to Klai} nema nikakvih dokaza da je Slavonija ikada u upravnom pogle-
du bila uklju~ena u Hrvatsku. Ovde je va`no {to i sam Klai} priznaje da su hr-
vatski banovi bili samo ugarski namesnici, a ne nikakvi vladari. Jedno vreme
im je ~ak i nesumnjivi Srbin Belu{ bio ban. Slavonski ban je imao pravo da ku-
je sopstveni novac – banovce, dok hrvatsko-dalmatinski ban to nije mogao.
Ugarski kralj je preuredio i zate~ene ùpanije i li~no imenovao ùpane. Grado-
vi u Slavoniji su ure|ivani po nema~kom uzoru, a u Hrvatskoj, posebno u pri-
morju, po romanskom obrascu.
c) Intrige i pobune u prvoj polovini XIV veka
Dolazak Karla Roberta na ugarski presto 1301. godine silno je oja~ao hr-
vatsko-primorskog bana Pavla I [ubi}a i u~inio ga neprikosnovenim gospoda-
rem Hrvatske i Dalmacije. Klai} tvrdi da mu je i Bosna bila poslu{na, a samo
su mu se na severu opirali knezovi Frankopani, s obzirom da je i Dujam Fran-
kopan doprineo ustoli~enju Karla Roberta, te tako uìvao njegovu zahvalnost.
Klai} pretpostavlja da je ve} u to vreme sporadi~no dolazilo i do krvavih suko-
ba izme|u [ubi}a i Frankopana, usled njihovih stalnih surevnjivosti i borbi za
prevlast. Slavonijom su dominirali knezovi Baboni}i, ~ija se vlast protezala i
na Kranjsku. Na istoku Slavonije postepeno su oja~ali knezovi Gorjanski, go-
spodari \akova i Poège. Biv{i srpski kralj Stefan Dragutin dobio je od ugar-
skog kralja Ladislava IV Kumanca da upravlja Ma~vom, Bosnom, Sremom,
Beogradom i Brani~evom, koji su u to vreme bili pod vrhovnom ugarskom vla-
{}u. Po{to su Dragutin i njegov sin Vladislav odlu~no podràvali Karla Marte-
la, 19. avgusta 1292. godine napuljski kralj Karl II u znak zahvalnosti izdao je
Vladislavu povelju kojom “podjeljuje njemu i njegovim nasljednicima za sva
vremena hercegovinu Slavoniju osim zemlje koje posjeduje ban Radoslav (Ba-
boni}) sa svojom bra}om, nadalje zemlje koje drè unutar re~ene oblasti knez
Ivan Kr~ki, modru{ki i vinodolski sa svojim bratom, kao i knez Dujam, brati}
spomenutog kneza Ivana, ali samo dotle dok potonji ustraju u vjernosti prema
kralju.” (knjiga druga, str. 14.)
Protiv kralja Karla Roberta i posle 1301. godine bili su dalmatinski grado-
vi, knezovi slavonski Gisingovci i zagreba~ki biskup Mihajlo. Imanja Gisingo-
vaca bila su uglavnom severno od Drave, osim Koprivnice i jo{ nekih imanja
u Krièva~koj ùpaniji. Protivnici novog kralja bili su i neki ugarski i erdeljski
velika{i, kontriraju}i svojim pretendentom na presto. Gra|anski rat je ve}
1302. obuhvatio unutra{njost Ugarske i Slavoniju, a naredne godine presudio
je papa u korist Karla Roberta, kao sina napuljske kraljice Marije, }erke ugar-
skog kralja Stjepana V i sestre Ladislava Kumanca. Papina presuda kao da je
169
jo{ vi{e rasplamsala sukobe, u kojima je najvi{e stradala Slavonija, neki su joj
predeli potpuno opusto{eni. Kada je ~e{ki princ Ve}eslav odustao od borbe za
ugarski presto, kao novi pretendent pojavio se bavarski vojvoda Oton. I on se
u Stolnom Biogradu 1305. godine krunisao i novi gra|anski rat izazvao. Kar-
lo Robert se tek 1307. stabilizovao na prestolu. Me|utim, naredne godine Ste-
fan Dragutin je poku{ao, uz pomo} nekoliko ma|arskih velika{a, da se do~epa
ugarske krune, {to je nove sukobe izazvalo. Tek uz posredovanje papskog le-
gata izmirilo se svo ugarsko plemstvo, pa je Karlo Robert ponovo krunisan u
Budimu 1309. godine.
Hrvati su ostali po strani od svih ovih sukoba, u kojima su Slavonci najvi-
{e stradali i po ~ijem okon~anju je kralj Stjepana Baboni}a postavio za bana ~i-
tave Slavonije. Pavle I [ubi} je poku{ao svoga brata Mladena I da ustoli~i za
bosanskog bana, ali su ga bogumili ubili 1304. Potom je Pavle poku{ao insta-
lisati svoga sina Mladena II, ali su se èstoki bosanski nemiri nastavljali. Kori-
ste}i slabost Mle~ana usled njihovog rata s papom Klimentom V, godine 1311.
Pavle [ubi} je Zadar preoteo i opet ga doveo pod ugarsku krunu. Sin njegov
Mladen II, koga je prethodno nametnuo za bosanskog bana, izabran je za za-
darskog kneza. Slede}e godine, po smrti o~evoj, postao je hrvatskoprimorski
ban i nastavio ratovanje s Mle~anima. Kada je Karlo Robert 1319. krenuo u rat
protiv Srbije, Mladen II [ubi} je poslao pomo}nu vojsku sa zapada, za koju
Klai} kaè da su joj naneli “mnogo {tete sinovi Branivojevi.” (str. 38.) Papa Jo-
van XXII silno se obradovao Karlovim zauzimanjem Ma~ve, pa je pozvao i
druge katoli~ke vladare da mu se priklju~e u borbi protiv srpskih {izmatika. Ba-
novini Ma~vi, koju je posle skoro ~etrdeset godina ponovo priklju~io Ugarskoj,
Karlo Robert je pripojio sremsku, vukovarsku i bodro{ku ùpaniju, a za bana
1320. postavio Pavla Gorjanskog. Ina~e, Mladen II nije bio u stanju da sa~uva
Zadar, pa je taj najva`niji dalmatinski grad ve} 1313. opet bio pod mleta~kom
vla{}u. Naredne godine se Mladen i njegova bra}a proglasi{e i mleta~kim gra-
|anima. Glavu su sve vi{e dizali lokalni hrvatski vlastelini, a èstoko su mu se
opirali Stjepan Kotromani}, bosanski ban i njegovi velika{i. Mada Srbi nisu
imali uspeha protiv glavnine ugarske vojske, o~igledno je iz Klai}evog teksta
da su porazili odred Mladena II [ubi}a. “îni se da je i tu bana Mladena sna-
{la neda}a. U lipnju 1319. miri se on sa srpskim kraljem Uro{em Milutinom,
kojemu je morao dati taoce, me|u kojima i ro|enoga brata svoga. Srpski kralj
predaje tada te taoce Dubrov~anima, te }e ih oni dràti u svom gradu dotle dok
ban ispuni zadana obe}anja. Ban se naime zavjerio da }e kralju ne{to povrati-
ti; {to nije zabiljeèno.” (str. 43.) Talac je bio Mladenov brat Grgur.
S obzirom da je Mladen “iza{ao iz borbe sa srpskim kraljem slabiji nego
{to je prije bio” (str. 44.), dotad njemu podre|eni hrvatski knezovi i dalmatin-
ski gradovi po~e{e da kuju zavere da ga obore i pogube. Mladen je nekoliko
zaverenika pogubio, ali gradu [ibeniku prisko~i{e u pomo} Mle~ani i za{titi{e
ga od razgoropa|enog bana. Godine 1321. odmetnuo mu se i Trogir, zatraìv-
{i mleta~ku pomo}. Za godinu 1322. Mladen II je sazvao sabor hrvatskih veli-
ka{a, ali mu oni uskrati{e podr{ku i pozva{e kralja da im pomogne u sukobu sa
170
banom. Protiv Mladena su krenuli slavinski ban Ivan Baboni} i bosanski ban
Stjepan Kotromani}. Izdao ga je i njegov ro|eni brat Pavle II, sklopiv{i savez
sa Trogiranima i Frankopanima. Ivan Baboni} je te{ko Mladena porazio u bici
kod Blizne u Poljicama. U Knin je pristigao i ugarski kralj, pa je zarobio Mla-
dena i odveo ga u Zagreb, gde mu se gubi svaki trag. Kralj je sada Ivana Ba-
boni}a proglasio za bana ~itave Slavonije, Hrvatske i Dalmacije, ali novog ba-
na nisu prihvatili hrvatski plemi}i. Godine 1323. zaduì kralj slavonskog bana
Nikolu Omodejeva i bosanskog bana Stjepana Kotromani}a da savladaju po-
bunjene hrvatske knezove, svrgav{i prethodno Ivana Baboni}a koji se pokazao
nesposobnim za taj posao. Kad je novi ban stigao, situacija u Hrvatskoj se ma-
lo smirila, ali ~im se vratio u Slavoniju, ponovo izbi{e sukobi izme|u hrvatskih
plemi}a, podeljenih u dva tabora koje su predvodili Mladenov brat Juraj II i
vojvoda Nelipi}. Juraj je poraèn, ali je bosanski ban nastavio rat da bi ga osve-
tio. Godine 1324. za slavonskog bana je imenovan Mikac Mihaljevi}, po naci-
onalnosti “Ukrajinac iz sjeveroisto~ne Ugarske” (str. 57.), kome je kralj dao
naj{ira ovla{}enja da zavede red me|u slavonskim plemi}ima, a onda ga posla
u Hrvatsku i Dalmaciju.
Tamo su se Mikcu priklju~ili i [ubi}i i Frankopani, a odmetnutog Nelipi-
}a podràli su Mle~ani i dalmatinski gradovi. Me|utim, iako mu je s vojskom
pripomogao i bosanski ban, Mikac je bio neuspe{an u svom pohodu, pa se po-
sle krvavih borbi i velikih gubitaka povukao. Nelipi} je ostao gospodar celog
hrvatskog prostora od Like i Krbave do u{}a Cetine. Celim primorjem od Zr-
manje do Cetine ovladali su njegovi saveznici Mle~ani. Samo su Skradin i
Omi{ ostali u rukama [ubi}a, Stjepan Kotromani} je zauzeo Imotski, Duvno,
Livno, Glamo~ i Neretljansku krajinu do Cetine. Krajinu sa Imotskim priklju-
~io je Humu, a ostale zauzete predele pretvorio u posebnu oblast – Zapadne
strane ili Zavr{je. Povodom toga Macan prime}uje da je ispravan samo naziv
Zavr{je, a da je Zapadne strane kao naziv preuzet tek 1377. iz naslova srpskih
vladara. Iako svedena na manji prostor, Hrvatska je ipak neko vreme bila prak-
ti~no nezavisna dràva pod Nelipi}em. Za to vreme Slavoniju je opet potresao
unutra{nji rat 1327. godine, nastao pobunom sinovaca Ivana Baboni}a protiv
bana Mikca. Posle velikog krvoproli}a, slavonski velika{i se uz posredovanje
zagreba~kog biskupa izmiri{e. Godine 1333. izbila je pobuna u ~itavoj zagre-
ba~koj biskupiji protiv biskupovog poku{aja da efikasnije naplati crkveni po-
rez – desetinu, koja je tek nakon sedam godina smirena.
Uskoro se opet osnaì{e [ubi}i, posebno Jurajev sin Mladen III uz pomo}
svog strica Pavla II, {to je jo{ vi{e zbliìlo kneza Nelipi}a i dalmatinske grado-
ve u nameri da im se suprotstave. Sklopiv{i i formalni savez sa [ibenikom,
Trogirom i Splitom, krenuo je Nelipi} u rat protiv kneza Mladena III, napav{i
Klis. Po~etkom naredne godine ipak je postignuto kompromisno primirje, a
uskoro se i [ubi}i sporazume{e sa Mle~anima, a Nelipi} poremeti ranije prija-
teljstvo kad je njegov brat Ivan ugrozio Trogir. Godine 1336. obnovljen je rat
izme|u [ubi}a i Nelipi}a. Nelipi} je bribirskim knezovima oteo Ostrovicu i ta-
ko se opasno pribliìo Zadru i Ninu, {to je zabrinulo Mle~ane. Na mleta~ki pri-
171
tisak, Nelipi} je vratio Ostrovicu [ubi}ima, uz nov~anu nadoknadu. Neki hr-
vatski knezovi, nezadovoljni Nelipi}evom samovoljom, zatraìli su 1338. po-
mo} od Karla Roberta, ali on ostade pasivan. [ubi}i se potom obrati{e bosan-
skom banu Stjepanu II Kotromani}u i srpskom kralju Stefanu Du{anu Silnom.
Banov brat Vladislav je te godine oènio Mladenovu sestru Jelenu, a Mladen
III oènio je sestru Du{anovu, tako|e Jelenu. Uz to su jo{ vi{e u~vrstili prija-
teljstvo sa Mle~anima. Nelipi} se uspe{no odbranio od bosanskog bana, a on-
da je napao dalmatinske gradove. I dalje su samo Frankopani ostali odani ugar-
skom kralju Karlu Robertu do njegove smrti, a potom od 1342. njegovom si-
nu Ludoviku I Velikom. Nelipi} je 1343. postigao mir sa Mle~anima, a nared-
ne godine umro ostavljaju}i nedoraslog sina Ivana za naslednika i udovicu Vla-
dislavu.
Kralj Ludovik je Nelipi}evu smrt video kao dragocenu {ansu da povrati
kontrolu nad Hrvatskom, ali su i Mle~ani pokrenuli inicijativu da se svi hrvat-
ski plemi}i ujedine oko Vladislave i poveù sa dalmatinskim gradovima da bi
spre~ili prodor ugarskog kralja. Ludovik je 1344. uputio slavonskog bana Ni-
kolu Bani}a sa vojskom i on ubrzo stiè do Knina. Usred opsade Vladislava
ponudi da se pokori ugarskom kralju, na {to je ban odlu~io da se vrati i pove-
de njenog poslanika. Pod uticajem Mle~ana ona ne{to docnije odustane od svo-
je ponude Ludoviku. To je kralja razbesnelo i 1345. on li~no povede ratni po-
hod na Hrvatsku. Kralju se pridruìo knez Budislav Ugrini} iz roda [ubi}a, dok
su svi ostali hrvatski knezovi bili na strani Mle~ana. Ubrzo kao kraljeva pret-
hodnica stigo{e slavonski i bosanski ban sa svojim vojskama. Vladislava se pri-
kloni kralju i predade mu Knin i jo{ neke gradove, a kralj njenom sinu Ivanu
sva porodi~na imanja Nelipi}a. Ivan mu je od tada bio odan, a prikloni{e mu
se i Kurjakovi}i. Kralj je odustao od napada na [ubi}e, ali je bana Nikolu osta-
vio u Kninu s posadom i novom titulom bana ~itave Slavonije i Hrvatske. I dal-
matinski gradovi se uskoro prikloni{e ugarskom kralju, ~ak i Zadar. U avgustu
1345. Mle~ani s jakim snagama napado{e Zadar. Na strani Mle~ana bili su [u-
bi}i, a na strani Zadrana Frankopani. Po kraljevom nalogu, Zadranima su pri-
sko~ili u pomo} Nikola Bani} i Stjepan II Kotromani}, ali s nedovoljnim sna-
gama i skloni nagodbi s Mle~anima. Pojavile su se i tvrdnje da su primili mito
da izbegnu ulazak u borbu. U maju 1346. godine, kad su Zadrani posle dugih
i iscrpljuju}ih borbi bili na izmaku snaga, stigao je kralj Ludovik s velikom voj-
skom. U èstokom okr{aju, iako mnogo slabiji, Mle~ani su pobedili. Ludovik
nije imao prostora da potpuno razvije svoju vojsku, a raspolagao je s previ{e
konjanika i premalo pe{aka. Posle poraza vratio se ku}i, a Zadrani su i dalje
odolevali Mle~anima, dok ih posle nekoliko meseci nije glad iscrpela i natera-
la na bezuslovnu predaju.
Godine 1347. knezovi [ubi}i odlu~i{e da se priklone kralju Ludoviku i
predaju mu strate{ki izuzetno zna~ajan grad Ostrovicu. Zauzvrat je kralj [ubi-
}ima poklonio grad Zrinj u Slavoniji, gde se deo porodice preselio i dobio no-
vo prezime Zrinjski, od kojih je prvi knez Juraj III, sin Pavla II. Porodica se po
pitanju savezni{tva pocepala jer je Mladen III ostao veran Mle~anima, kao go-
172
spodar Klisa. Kuga je 1348. godine napravila veliki pomor po primorskim gra-
dovima, pa je od nje u Trogiru umro i Mladen III, ostaviv{i maloletnog sina
Mladena IV i brata Pavla III da upravlja imanjima do njegovog punoletstva,
posebno gradovima Klisom, Skradinom i Omi{om. Kralj je 1349. godine svog
mla|eg brata Stjepana postavio za hercega ~itave Slavonije, Hrvatske i Dalma-
cije, a naredne godine herceg Stjepan imenovao je Pavla od Ugla za bana i svog
zamenika u Hrvatskoj. Kralj je 1351. za hrvatskog, slavonskog i dalmatinskog
bana imenovao erdeljskog vojvodu Stjepana Lackovi}a. Od te godine slavon-
ski feudalci su stekli pravo u~e{}a na saborima ugarskog plemstva, ~ime su sla-
vonski i ugarski plemi}i potpuno statusno izjedna~eni, za razliku od hrvatskih
i dalmatinskih. I dotad nikada nisu dràni jedinstveni sabori hrvatskog i slavon-
skog plemstva, nego uvek odvojeni. Godine 1355. Ludovik se do~epao Omi-
{a, a onda nastade trka izme|u njega i Mle~ana ko }e se pre do~epati ostala dva
grada [ubi}a, Klisa i Skradina. Kli{ka kneginja Jelena [ubi} se obratila za po-
mo} svome bratu srpskom caru Du{anu i on joj je poslao snaàn vojni odred
na ~elu sa vojvodom Palmanom, dok je Skradin preuzeo srpski vojvoda \ura{
Imu}ni. “No, Skradinjani nekako nisu voljeli Srbe, zato je domala u Skradin,
valjda na poziv Kneza Pavla III i ène mu Katarine, u{la i mleta~ka posada, to-
bo` da ga zajedno sa \ura{om brani od navala hrvatskih ~eta. Mleci se tako
zdruìli sa Srbima na odbranu Skradina.” (str. 140.) Klis je bio ~vrsto opkoljen
ugarskim trupama pod komandom hrvatskog bana Nikole, koga je pomagao
cetinski knez Ivan Nelipi}. Mle~ani su protiv bana pobunili hrvatsko pleme
ûbrani}a i jo{ neke Hrvate. Po{to se Klis nije mogao odbraniti, kneginja Je-
lena ga napusti sa porodicom i posadom, pa ode u Srbiju, ali je njen sin Mladen
IV postao talac hrvatskog bana. Tada je umro car Du{an, pa se povu~e i srpski
vojvoda \ura{, predaju}i Skradin Mle~anima. [ubi}i se svedo{e samo na Bri-
bir i okolnu ùpu, kao svoju postojbinu. Ugarsko-mleta~ki rat se nastavljao.
~) Ugra|ivanje notornih laì u temelje Dubrovnika
Godine 1356. Ludovik je u Zagrebu prikupio veliku vojsku pod izgovo-
rom da priprema pohod protiv Srba raskolnika, ali krenu na zapad, kroz Kranj-
sku i Furlaniju da udari direktno na Mletke. Posle zna~ajnih vojnih uspeha,
kralj postavi zahtev da Mle~ani napuste celu Dalmaciju. Sredinom 1357. Split
i Trogir se odmetnu{e od Mle~ana i prikloni{e Ludoviku. Taj primer sledio je i
[ibenik, a uskoro pade Zadar, Nin i redom sva ostrva. Mirovnim ugovorom
Mle~ani su se u korist Ma|ara odrekli cele Dalmacije i suvereniteta nad Du-
brovnikom. Iste godine Ludovik je prinudio bosanskog vladara Tvrtka da se u
korist Ma|ara odrekne Donjih krajeva i Humske zemlje do Neretve. Namesnik
cele Dalmacije, Hrvatske i pripojenih oblasti bio je hrvatski ban Ivan ]uz. Ov-
de Klai} ugra|uje novu istoriografsku la` kad kaè: “Mirom u Zadru bija{e i
grad Dubrovnik do{ao pod vlast kralja Ludovika. Tim se ispuni ìva èlja Du-
brov~ana, koji su ve} odavna nastojali osloboditi se mrskih im Mletaka, te pri-
druìti Hrvatskoj i Dalmaciji, s kojima su nekad, jo{ za narodne dinastije hrvat-
ske, bili zajedno. Glava ugarsko-hrvatske stranke u Dubrovniku bio je nadbi-
173
skup Ilija Saraka, kojega je jama~no bodrila èlja da s pomo}u ugarskoga i hr-
vatskoga kralja zatre {izmatike i patarene u Srbiji i u ostalim zemljama Balkan-
skoga poluotoka.” (str. 152-153.) Ve} ga i Trpimir Macan tu delimi~no ispra-
vlja kad prime}uje da je Dubrovnik “bio u sastavu temata Dalmacija, a prizna-
vao je naizmjeni~no bizantsku, normansku i mleta~ku vrhovnu vlast.” (str.
153.) Re~ je o vizantijskom tematu koji nema isto teritorijalno zna~enje kao
ugarska ili mleta~ka Dalmacija; Dubrovnik nikada nije bio zajedno sa Hrvat-
skom i Dalmacijom u vreme hrvatskih narodnih vladara, niti je u njemu bilo
ikakvih tragova hrvatske narodnosne svesti. Nadbiskup Ilija Saraka je bio
otrovni katolik koji je èleo satiranje pravoslavaca i bogumila, ali nikada nika-
kva hrvatska ose}anja nije imao.
Kad se stabilizovao na zapadu svoje dràve i konsolidovao kraljevsku
vlast, Ludovik se okrenuo prema Srbiji “da se osveti za vje~ite provale u Ma-
~vu, a i da ugodi papi koji je stalno vapio za kriàrskim ratom na Srbe raskol-
nike i patarene u Bosni. Ta papa Inocencije bio je gotovo ogor~en kad je ono
Ludovik u lipnju 1356. s vojskom, sabranom u Zagrebu za kriàrski rat, uda-
rio na Mletke mjesto na Srbiju.” (str. 160.) Rat je zapo~eo u jesen 1358., ali se
1359. Ludovik vratio iz Srbije, gde je navodno neki srpski velika{ priznao vr-
hovnu vlast ugarskog kralja. Klai} naga|a da bi to mo`da mogao biti Lazar
Hrebeljanovi}. “Srpski velika{ obe}ava{e da }e prigrliti katoli~ku vjeru, a mo-
`da i to da }e priznati vrhovnu vlast ugarsko-hrvatskog kralja.” (str. 161.) Na
vest o Ludovikovom upadu u severnu Srbiju, humski knez Vojislav Vojinovi}
je odmah, u znak odmazde, napao Dubrov~ane kao ugarske vazale. Ludovik je
ugrozio i Bosnu. “Ugarski ljetopisci kaù da je kralj pokrenuo na Bosnu kriàr-
ski rat, poglavito da istrijebi “nebrojeno mno{tvo heretika i patarena”, koji bi-
jahu posve mah preoteli i gotovo istisnuli katoli~ku vjeru, ali nema ni najma-
nje sumnje da je kralj zapo~eo rat i s politi~kih razloga.” (str. 162.) Tvrtko je
1363. pobedio Ma|are u ~ijoj vojsci su bili mnogi hrvatski plemi}i. “Najvi{e je
tom prigodom pomogao banu veliki vojvoda bosanski Vukac Hrvatini}, otac
slavnoga Hrvoja.” (str. 163.) Po{to Ludovik nije bio u stanju da vojni~ki pora-
zi Tvrtka, podmuklo je protiv njega hu{kao bosansku vlastelu, {to je 1366. do-
velo do pobune koja je Tvrtka politi~ki oslabila. Tvrtko je ~ak bio svrgnut, a
onda se uz Ludovikovu pomo} vratio na bosanski poloàj s obnovljenim va-
zalskim odnosom.
}) Potpuno uru{avanje konstrukcije kontinuiteta
hrvatske dràvnosti pod stranim vladarima
Ludovik je 1365. godine zauzeo deo Bugarske, vidinsku oblast, pozivaju-
}i se na ~injenicu da su ugarski vladari jo{ od 1270. godine imali i titulu kralja
Bugarske. Klai} pi{e da je ma|arski kralj potom poslao “iz Bosne osam franje-
vaca, koji stado{e raskolnike i krivovjerce (patarene) u Bugarskoj obra}ati na
katoli~ku vjeru. I zaista se bugarski narod rado odaziva{e pozivu franjevaca:
sve na hrpe hrlili su velika{i s narodom da prime sveti krst. Osobito se skloni
pokaza{e patareni. Tako se zgodi da je ono nekoliko franjevaca za pedeset da-
174
na preko 200.000 Bugara privelo u krilo katoli~ke crkve. No to ne bija{e ni tre-
}i dio tamo{njega puka.” (str. 167.) Ludovik je formirao i posebnu bugarsku
banovinu, koja nije dugo trajala. Postao je i poljski kralj, a i dalje se intenziv-
no me{ao u napuljska politi~ka zbivanja, zbog ~ega je zapostavio situaciju u ju-
`nim ugarskim oblastima i izazvao nove probleme.
Ponovo je, i opet neuspe{no, 1370. godine napao Bosnu, nakon ~ega se
Tvrtko vrlo brzo konsolidovao i izmirio s mla|im bratom, kojim su dotada ma-
nipulisali papa i Ma|ari. Tvrtko je po ènskoj lozi bio potomak Nemanji}a, pa
se posle smrti cara Uro{a i on ume{ao u razmirice oko dràvnog nasle|a. Sa
knezom Lazarom porazio je Nikolu Altomanovi}a i podelio njegove posede.
Bal{i}ima je oteo Travuniju i odlu~io da se proglasi za kralja. “Donekle ga to i
pripadalo, budu}i da je po ènskoj lozi bio potomak slavnih Nemanji}a, a k to-
mu je drào i jedan dio matice srpskih zemalja.” (str. 200.) I tako, 1377. godi-
ne, “ne pitaju}i nikoga, dade se u Mile{evu na grobu Sv. Save ovjen~ati “sugu-
bim vijencem”, bosanskim i srpskim; vijencem bosanskim koji mu pripada{e
od starine i srpskim koji naslijedi od svojih praroditelja, od “gospode srpske”.
Zbog te krunidbe prisvaja{e otad ne samo prava bosanskih banova, nego i du-
`nosti srpskih vladara. Pa~e da istakne svoje pravo na srpsko prijestolje, pro-
zva se “kralj Srbljem”, {to su nakon njega ~inili svi vladari bosanski. Dok se
prije naprosto zvao “Tvrtko, milo{}u Bo`jom ban bosanski”, zove se nakon
krunidbe “Stefan Tvrtko v Hrista Boga kralj Srbljem, Bosni i Primorju”. No-
voga kralja bosanskog i srpskog priznale su odmah i druge vlasti. Prvi ga pri-
znado{e kraljem Srbije Dubrov~ani, koji su mu po~eli pla}ati godi{nji dohodak
od 2000 perpera, {to su ga dotad davali srpskim vladarima na dan Sv. Dmitra.
I Mleta~ka Republika prizna ga vladarom Srbije, te ga odsad u slu`benim spi-
sima naziva{e “kraljem srpskim.” (str. 200-201.) Klai} tu ispu{ta da je, pored
te tri teritorijalne odrednice, Tvrtko bio i kralj Zapadnih strana. Ali iznosi da je
svom imenu Tvrtko dodao naziv “Stjepan”, zapravo Stefan. “Po njegovu pri-
mjeru nazivahu se poslije svi bosanski kralji istim imenom, kao nekad srpski
carevi i kralji.” (str. 201.)
Najva`nija posledica Tvrtkovog krunisanja je ta da je Bosna na taj na~in
raskinula svaku, makar i formalnu, pravnopoliti~ku vezu sa Ugarskom. “Izme-
|u vlastele bosanske, koja je Stjepana Tvrtka pomagala u potonjim pothvati-
ma, bija{e jama~no najznamenitiji knez Donjih krajeva, po imenu Vukac Hr-
vatini}. On bija{e godine 1363. branio grad Sokol s ~itavom ùpom Plivom.
Poslije je Vukac Hrvatini} postao velikim vojvodom kraljevstva bosanskoga.
No godine 1378. ili 1379. umre on, ostaviv{i za sobom vi{e sinova, po imenu
Hrvoja, Vuka, Dragi{u i Vojislava, koji bi{e prozvani po ocu Vuk~i}i, te su kao
susjedi hrvatski poslije mnogo utjecali na prilike hrvatskoga kraljevstva. Naj-
znamenitiji od svih bio je Hrvoje, kojega je kralj Stjepan Tvrtko poveljom, iz-
danom 12. oùjka 1380. u kraljevskom dvoru na Moi{tri, imenovao o~evim na-
sljednikom u ~asti velikoga vojvode bosanskoga i pored toga mu darovao tri
sela u ùpi La{vi.” (str. 202.) U toj povelji, kako prenosi Klai}, Tvrtko je sebe
na slede}i na~in titulisao: “Stefan Tvrtko, po milosti gospoda Boga kralj Sr-
175
bljem, Bosni, Primorju, Hlmsci zemlji, Donjim krajem, Zapadnom stranom,
Usori, Soli i Podrinju i k tomu.” (str. 202.) Zatim kaè kako se posle “veliki voj-
voda Hrvoje Vuk~i} Hrvatini} oènio Jelenom, k}erju cetinskoga kneza Ivana
Nelipi}a, te je tako postao i vlastelinom hrvatskim.” (str. 202.) Pre}utkuje sa-
mo Klai} da se Nelipi}eva k}erka kao katolkinja udala za Hrvoja bogumila.
Svode}i bilans ~etrdesetogodi{nje vladavine Ludovika I, Klai} potencira
njegov ~vrsti centralizam, potpuno diferenciranje Slavonije i Hrvatske kao
ugarskih pokrajina i uvo|enje pravila koje se od 1356. striktno primenjivalo da
“zaseban ban upravlja Hrvatskom i Dalmacijom, a opet drugi ban Slavonijom.”
(str. 220.) Da je besmisleno ugarskog vladara nazivati i hrvatskim kraljem u
pravom smislu re~i, pokazuje i sam Klai} kad s gor~inom konstatuje da se tr-
sio “Ludovik da zatre ili barem sku~i one starohrvatske kneèvske rodove ko-
ji su sve do njega bili zastupnici hrvatskog naroda, a po tom i pokreta~i javno-
ga ìvota u Hrvatskoj. Kako je mrzio svaku drugu vlast pored svoje, on je s naj-
ve}om bezobzirno{}u postupao s tim starohrvatskim knezovima, koji su i po
podrijetlu i po vlasti svojoj bili stariji od njegove mlade dinastije.” (str. 220.)
Posebno su stradali [ubi}i, Nelipi}i i Kurjakovi}i. “îtavo dakle visoko
plemstvo hrvatsko, ti nekadanji gordi feudalni knezovi, bili su ili smrvljeni ili
vjerni, pokorni slu`benici kraljeve svjetlosti. Otporna njihova snaga bija{e slo-
mljena barem za neko vrijeme. A da se vi{e ne podignu, mislio je Ludovik po-
stignuti na dva na~ina. Prvo je kralj nastojao da kao u Ugarskoj stvori novo vi-
soko plemstvo od dràvnih i dvorskih ~asnika, koji bi jedino sluìli njega i ko-
jih bi sjaj i napredak bio tijesno skop~an s njegovom dinastijom. Stoga je ba{
èljeznom dosljedno{}u od svih dràvnih i dvorskih ~asti isklju~ivao ~lanove
starih, feudalnih kneèvskih porodica. Za ~itava njegova vladanja od ~etrdeset
godina nije bansku ~ast obna{ao nijedan ~lan hrvatske feudalne aristokratije.
Kralj je bansku ~ast kako u Hrvatskoj i Dalmaciji, tako i u Slavoniji isklju~ivo
povjeravao niìm plemi}ima, koji su prije zasluge stekli za kralja bud na boj-
nom polju bud kao dvorski ~asnici ili upravitelji u drugim oblastima (osobito u
Erdelju). Pa i tu nije kralj uzimao plemi}e iz hrvatskih oblasti na jugu Gvozda,
nego isklju~ivo iz Slavonije, ve}inom takve muève kojih su tek jedna ili dvi-
je generacije ìvjele na jugu Drave i koji su jo{ imali roda i posjeda onkraj Dra-
ve u Ugarskoj.” (str. 220-221.)
Sporadi~ni izuzeci u ovom slu~aju jo{ drasti~nije ukazuju na dubinu tog
problema, na kome potpuno pada konstrukcija o navodnom kontinuitetu hrvat-
ske dràvnosti pod stranim vladarima. Dràvni identitet i individualitet potpu-
no je izgubljen kad se prvobitna hrvatska teritorija na{la u sastavu ugarske dr-
àve. Samo je feudalno ure|enje privremeno sa~uvano, preuzeto, a onda poste-
peno transformisano po kriterijumu lojalnosti prema vladaru i centralnoj vlasti.
“Od starih uro|enika odlikovao je kralj jedino porodicu Gorjanskih, koja se
upravo po odanoj slu`bi Anùvincima podignula do najvi{e vlasti i sjaja. No
pored tih uro|enika podigo{e se Bani}i (Banfi) od Lendave, Lackovi}i, ]uzi,
Se~i i Se~enji, Cudari i Bubeki, koje je kralj obilato opskrbio imanjima u Sla-
voniji, nadaju}i se da }e oni jednom biti slavna potpora njegovoj k}eri. Tek po-
176
sljednjih godina Ludovikova vladanja stjecali su vlast i ugled tako|er potomci
stare uro|eni~ke porodice, naime bra}a Horvati: Ivan kao ban ma~vanski, a Pa-
vao kao biskup zagreba~ki”. (str. 221.)
Trpimir Macan povodom toga upozorava da porodica Horvat uop{te nije
hrvatska, nego ugarska. “Ta je porodica podrijetlom iz madàrskog roda Ban-
~a. Horvatima su nazvani po gradu Horvatima blizu Starih Mikanovaca, jugo-
isto~no od \akova.” (str. 221.) I taj toponim Horvati svedo~i da je u ranijim
vremenima doseljavanje Hrvata u Slavoniju bilo samo izuzetno. “Drugo sred-
stvo, kojim je kralj nastojao spre~iti da se nikad vi{e ne pridignu feudalni kne-
zovi hrvatski, bija{e to da je u Hrvatskoj na jugu Gvozda stao osobito pogodo-
vati nièm plemstvu, koje je bilo podijeljeno u plemena i koje je vazda bilo u
opreci prema feudalnim knezovima. U jednu ruku bi{e osvjeène uspomene na
ono vrijeme kad jo{ nije bilo feudalnih knezova, nego su plemenitim plemeni-
ma bili na ~elu ùpani plemenski, a u drugu se ruku stala uva|ati uredba ugar-
skih ùpanijskih plemi}kih sudova (stolova). Tako je hrvatsko niè plemstvo s
tom reorganizacijom postalo jako i ugledno, a podjedno mo}nom potporom
kraljevstva protiv feudalnih knezova i njihove premo}i. Po parnicama koje su
se god. 1360. pred kraljevom majkom Elizabetom raspravljale u Zadru, osobi-
to po onoj parnici izme|u cetinskih plemi}a Grubi}a i kneza Ivana Nelipi}a,
moèmo lako suditi kako se u ono vrijeme dignula gotova hajka na hrvatske
knezove.” (str. 221.)
Posle Ludovikove smrti 1382. godine, za kraljicu je krunisana njegova
dvanaestogodi{nja k}erka Marija, dok je upravljanje Ugarskom preuzela njena
majka Elizabeta. Hrvatski plemi} iz Vrana kod Zadra i stare{ina vitezova iva-
novaca, Ivan Pali`na, organizovao je 1383. pobunu protiv kraljice. Elizabeta i
Marija odmah su s vojskom do{le u Dalmaciju da ugu{e pobunu, a Pali`na je
pobegao u Bosnu. Nedugo zatim, plemi}ki nemiri su otpo~eli i po Hrvatskoj i
po Slavoniji. Zbog toga je hrvatsko-dalmatinski ban Stjepan Mackovi} sme-
njen 1384. godine, a Marija izdade sve~anu povelju kojom potvrdi sva ranija
prava vlastele. Surovim merama pobuna je odmah ugu{ena u Dalmaciji i Hr-
vatskoj, ali se jo{ vi{e rasplamsala u Slavoniji kad joj se priklju~io zagreba~ki
biskup, pro{iruju}i se i na druge delove Ugarske. Osnovni motivi su bili nemi-
renje sa ènskom vladavinom i svemo} ugarskog palatina Nikole Gorjanskog.
Velika{ima nije bio po volji ni Marijin zaru~nik nema~ki princ Sigismund. Bi-
skupov brat Ivan Horvat se proglasio banom ~itave Slavonije, a prevagu je po-
bunjenicima donelo njihovo zalaganje da se na ugarski presto dovede napulj-
ski kralj i Ludovikov blizak ro|ak Karlo Dra~ki. Elizabeta i Marija su do{le u
Poègu, gde su primile izaslanike francuskog kralja i ugovorile udaju Marijinu
za kraljevog brata orleanskog vojvodu Luja. Posredovanjem Nikole Gorjan-
skog kraljice su dobile podr{ku kralja Tvrtka, kome su ustupile Kotor da bi on
odustao od pomaganja pobunjenicima. Potom pristupi{e pregovorima sa vla-
stelom i sklopi{e sporazum o izmirenju 1385. godine. Me|utim, sve se pore-
meti kad je uvre|eni Sigismund s vojskom prodro u Hrvatsku. Plemstvo od-
mah posla zagreba~kog biskupa Pavla Horvata da dovede Karla Dra~kog.
177
d) êrupanje srpske Bosne u vreme Kosovskog boja
Uskoro je preko Senja Karlo stigao u Zagreb i produìo za Stolni Biograd.
Marija se u Budimu odmah ven~ala sa Sigismundom, ali joj mu` ute~e u ê-
{ku i ostavi je na cedilu. Karlo Dra~ki u|e u Budim i plemstvo ga proglasi za
gubernatora Ugarske, a nedugo potom sazvan bi sabor za kralja. Po~etkom
1386. Elizabeta i Nikola Gorjanski organizovali su ubistvo Karla Dra~kog. Sla-
vonija se opet pobunila pa su kraljice sa Gorjanskim krenule da pobunu suzbi-
ju. Ustanici ih do~eka{e u zasedi, pa su Gorjanskog ubili, a kraljice zarobili.
Ban Ivan Horvat preuze vlast u Slavoniji, Hrvatskoj sa Dalmacijom, Ma~vi i
Severinskoj banovini. Hrvatsku i Dalmaciju je prepustio Ivanu Pali`ni. U
Ugarsku je do{ao Sigismund da preuzme vlast i pristalice ga proglasi{e kape-
tanom kraljevine. S vojskom je krenuo u Slavoniju da ugu{i ustanak. U Novi-
gradu kod Zadra pobunjenici su 1387. ubili kraljicu Elizabetu, udaviv{i je pred
Marijom. “Tako pogibe tu`no slavna k}i bosanskoga bana Stjepana Kotroma-
ni}a i bratu~eda kralja Stjepana Tvrtka. Usta{e hrvatski mrzili su tu duhovitu i
odva`nu ènu nadasve, mo`da najvi{e zato {to je u njezinim ìlama tekla hr-
vatska krv. Oni joj ne mogo{e oprostiti {to je, zabrinuta za budu}nost svojega
djeteta, onako izdajni~ki umorila hrvatskoga odabranika.” (str. 261.) Gra|anski
rat se nastavljao svom èstinom i u njemu vlastela na~elno nije bila podeljena
po nacionalnoj pripadnosti, ali je osetno bio ve}i broj Marijinih protivnika u
Hrvatskoj i jo{ vi{e u Slavoniji. Iste godine su ugarski velika{i krunisali u Stol-
nom Biogradu Sigismunda za kralja.
Odmah po krunisanju, Sigismund je odlu~io da krene na vojni pohod u Hr-
vatsku i Dalmaciju da bi oslobodio suprugu Mariju, a saveznike je na{ao u
Mle~anima, koji pozva{e dalmatinske gradove na vernost ugarskom kralju i
posla{e flotu da podupre njegovu kopnenu vojsku s mora. Uz kralja se svrstao
i Ivan Frankopan, za razliku od svog brata Stjepana koji je podupirao Karla
Dra~kog. Njemu je kralj poslao vojsku, a priklju~ili su mu se i Kurjakovi}i, pa
Ivan Frankopan potu~e Ivana Pali`nu, hrvatskog bana, dok su ostali Sigismun-
dovi odredi udarili na njegove sledbenike. Pali`na je bio prinu|en da kraljicu
Mariju pusti iz zato~eni{tva u Novigradu. Sigismund je Mariju do~ekao u Za-
grebu. Nakon toga, do jeseni 1387. pobuna je u svim ugarskim krajevima po-
stepeno savladana. Izvestan broj pobunjenih plemi}a izbegao je u Bosnu, ~iji
je kralj Tvrtko uspeo da povrati skoro sve teritorije koje je svojevremeno Lu-
dovik oteo. To mu je probudilo ambicije da se poku{a do~epati cele Hrvatske i
Dalmacije. Prvi ga je grad Klis priznao za svoga kralja, a podrào ga je i grad
Vrane nad kojim je vlast zadrào Ivan Pali`na. Pod pritiskom Tvrtkove vojske
koja je poharala splitsku okolinu, i Split je priznao vrhovnu vlast bosanskog
kralja. Sledbenici tada{njeg hrvatskog bana Ladislava Lackovi}a opseli su Vra-
nu, ali Tvrtko Pali`ni prisko~i u pomo} poharav{i i okolinu Zadra i razbi opsa-
du. Tvrtko i Pali`na tada su zauzeli Ostrovicu i opsedali Nin. Tvrtku se potom
priklonio Trogir, a on Pali`nu imenova za svog namesnika u Hrvatskoj u zva-
nju bana. Po{to su Spli}ani poku{avali da izvrdaju preuzete obaveze, Tvrtko ih
ponovo napade 1338. Ugroèni Split pokrenu inicijativu za sklapanje saveza
178
dalmatinskih gradova i hrvatskih plemi}a protiv Tvrtka. Klai} navodi da je te
godine Tvrtko ve} imao celu Hrvatsku u svojim rukama, sa dobrim izgledima
da mu se i Dalmacija preda.
Na to je Sigismund slavonskog bana Ladislava Lu~enca imenovao za voj-
vodu ugarske vojske i gubernatora Hrvatske i Dalmacije, poslav{i ga protiv
Tvrtka. Bosanski vojvoda Vlatko Vukovi} ga je potukao 1389. Sigismund ni-
je ve}u pa`nju poklanjao tim zbivanjima, jer je imao velikih problema na isto-
ku Ugarske, a poku{avao je da iskoristi posledice Kosovske bitke da bi se do-
~epao novih poseda na severu Srbije, gde je s vojskom upadao. U novom na-
padu, dok je Vlatko Vukovi} s vojskom bio na Kosovu, slavonski ban ote od
Tvrtka Klis i jo{ neka upori{ta. Tvrtko po{alje novu vojsku u Hrvatsku, koja
posle po~etnih neuspeha uspe{no savlada Sigismundove sledbenike. Za svog
namesnika u Hrvatskoj Tvrtko je tada imenovao Ivana Horvata, izbeglog biv-
{eg slavonskog bana. Uskoro mu se pokori{e i dalmatinski gradovi, pa Tvrtko
ovlada celom Hrvatskom i Dalmacijom od Cetine do Velebita. Klai} pretposta-
vlja da su mu se priklonili i krbavski knezovi Kurjakovi}i. Samo je Zadar ostao
privrèn Sigismundu. Uspe{na osvajanja Tvrtku su dala povoda da svom vla-
darskom naslovu doda titulu kralja Hrvatske i Dalmacije. Po tom pitanju Kla-
i} izvla~i slede}i zaklju~ak. “On je sada bio vladar velikomu dijelu zemalja
krune Zvonimirove i Du{anove, te je tako postigao za ~im su hrvatski i srpski
vladari zaludo teìli, da naime pod svojim èzlom sjedine Hrvate i Srbe u jed-
nu dràvu. Bosna, koja je nekad bila prikovana sad uz Srbiju sad uz Hrvatsku,
postala je sredi{tem oko kojeg se skupi{e pojedini dijelovi hrvatske i srpske dr-
àve.” (str. 295.) Ovaj zaklju~ak Trpimir Macan u svom komentaru opovrgava
navode}i da “o takvoj te`nji feudalnih hrvatskih i srpskih vladara ne moè se
govoriti; i ova Klai}eva formulacija odrazuje politi~ke misli njegova vremena.”
(str. 295.)
Hrvatska i Dalmacija su 1391. priznali i Tvrtkovog naslednika Dabi{u za
svoga vladara, a on Vuka Vuk~i}a postavi za hrvatsko-dalmatinskog bana. Me-
|utim, tada se napuljski kralj Ladislav oglasi kao pretendent na Hrvatsku i Sla-
voniju, poku{avaju}i da pridobije Vuka i njegovog brata Hrvoja za svoje inte-
rese. Istovremeno je Ivana Horvata imenovao za svog namesnika za celu Ugar-
sku, a mnogim ugarskim velika{ima, za koje je znao da su nezadovoljni Sigi-
smundom, obratio se sa raznim ponudama i obe}anjima. Stupio je ~ak u kon-
takt sa turskim sultanom Bajazitom da bi koordinisali interese i aktivnosti pre-
ma Ugarskoj. Sigismund je za slavonskog bana 1392. imenovao kneza Ivana
Frankopana i dao mu zadatak da Ugarskoj povrati Hrvatsku i Dalmaciju, pro-
{iruju}i i na njih njegova banska ovla{}enja. Na ruku im je i{lo {to se Dabi{in
ban Vuk te godine ve} èstoko sukobio sa hrvatskim plemi}ima koji su podr-
àvali Ladislava Napuljskog, sina Karla Dra~kog. Kako su se u me|uvremenu
i Zadrani priklonili Dabi{i, Ivan Frankopan svoje akcije otpo~e opsadom Za-
dra, koji nije uspeo da osvoji do svoje smrti krajem 1393. godine. Tada novi
slavonski ban postade Butko Kurjakovi} i njemu se Zadar prikloni bez borbe.
Iste godine Dabi{a se izmirio sa Sigismundom, koji ga priznade za bosanskog
179
kralja, a Dabi{a mu zauzvrat vrati Hrvatsku i Dalmaciju i pristade da ga nakon
smrti Sigismund nasledi kao bosanski vladar. Ali, ubrzo se bosanski kralj pre-
domislio pa je naredio Vuku Vuk~i}u da povrati vlast nad Hrvatskom i Dalma-
cijom i istovremeno pruìo pomo} Ivanu i Pavlu Horvatu da iz Bosne provale
u Slavoniju.
Sigismund je 1394. s vojskom krenuo na Bosnu. Pratio ga je novi ban Ni-
kola Gorjanski. Osvojio je grad Debor i zarobio Horvate i ostale neposlu{ne
slavonske plemi}e, koji su u njemu imali upori{te. Dabi{a odmah zatraì mir
priznaju}i Sigismundovu vrhovnu vlast. Skr{iv{i otpor bana Vuka Vuk~i}a, Ni-
kola i Ivan Gorjanski su zauzeli celu Hrvatsku i Dalmaciju – Nikola je napu-
stio mesto ma~vanskog bana i postao hrvatsko-dalmatinski, dok je slavonski
postao Detrik Bubek. Smrt kraljice Marije 1395. godine ponovo je uzdrmala
tek konsolidovanu Sigismundovu vlast. Marijina sestra, poljska kraljica Jadvi-
ga, i njen mu` Vladislav Jagelo, iskaza{e pretenzije na Ugarsku. Iste godine
umro je i Dabi{a, a bosanska vlastela ne htede da prizna odredbe \akovi}kog
ugovora prema kojem ga je trebao naslediti Sigismund. Na vlast su doveli Da-
bi{inu udovicu Jelenu Grubu. Po{to su prilike i na zapadu Ugarske bile nesre-
|ene, Sigismund je 1397. sazvao op{ti sabor celokupne hrvatske i dalmatinske
vlastele u Ninu. Konsolidacija je tu bila veoma va`na, s obzirom da su Turci
ve} 1396. godine, odmah posle te{kog Sigismundovog poraza kod Nikopolja,
osvojili celu Slavoniju, temeljito je oplja~kali i povukli se. Kralj se jedva spa-
sao u Nikopoljskoj bici, pa se brodom preko Carigrada vratio u Ugarsku i ne-
ko vreme boravio u Dalmaciji i Hrvatskoj, ~ije su ga prilike motivisale da sa-
zove sabor. U Slavoniji ga je do~ekalo veliko nezadovoljstvo jer su mnogi ple-
mi}i izginuli u Nikopolju, a zemlja poharana. Najve}e nezadovoljstvo je iska-
zivao Stjepan Lackovi}, za koga Klai} pretpostavlja da je kralja izneverio u bi-
ci kod Nikopolja. Lackovi} je brzo stekao veliki broj pristalica jer je malo ko
verovao da se Sigismund ikada moè vratiti. Pobunjenici su stupili u dogovo-
re sa Ladislavom Napuljskim i Turcima.
Stigav{i u Slavoniju, Sigismund je odmah, u februaru 1397. godine, sa-
zvao plemi}ki sabor u Krièvcima, gde su njegove pristalice odnele prevagu, a
Stjepan Lackovi} i njegov sinovac Andrija su, posle masovne tu~e, ise~eni ma-
~evima. Njihovi sledbenici jedva pobego{e, a na tu vest Lackovi}evi vojnici
krenu{e na juri{ na Krièvce. Kad su im sa zidina bacili mrtvo telo njihovog
vo|e, ipak se razbeà{e. Vrativ{i se u Budim, Sigismund je dotada{njeg slavon-
skog bana Detrika Bubeka imenovao za palatina Ugarske, a Nikolu Gorjan-
skog za kraljevog zamenika i bana Slavonije, Hrvatske i Dalmacije. Grofu Her-
manu Celjskom, koji ga je verno pratio tokom celog pohoda, darivao je velika
imanja u Slavoniji i grad Vara`din. I mnoge druge tu|inske plemi}e naselio je
na nekada{njim imanjima slavonskih velika{a.
Nije se jo{ situacija u Ugarskoj ni konsolidovala, a Hrvoje Vuk~i} provali
u Slavoniju, {to je motivisalo Sigismunda da upadne u Hrvojeve zemlje, ali ga
je bosanski veliki vojvoda pobedio, pre{ao preko Une i oteo mu Dubi~ku ù-
paniju. Nezadovoljstvo ugarske vlastele Sigismundovim dovo|enjem nema~-
180
kih, ~e{kih, poljskih i italijanskih plemi}a dostiglo je vrhunac 1401. godine,
kad su ga dvorskom zaverom uhapsili i zasu`njili u Vi{egradu, a mnogi stran-
ci su tada proterani. Vlast je preuzeo palatin Detrik Bubek, biv{i slavonski ban.
Plemi}i se ubrzo podeli{e u ~etiri grupe po pitanju dovo|enja novog kralja na
presto. Jedni su hteli Vladislava Napuljskog, posebno Slavonci i Hrvati, drugi
Vladislava Jagela, tre}i habzbur{kog vojvodu Vilhelma, a ~etvrti sami sebe.
Nastado{e pometnja i haos, {to je olak{alo konsolidaciju Sigismundovih prista-
lica, a potom Nikola Gorjanski krenu da kralja izmiri s protivnicima. Kralja pu-
sti{e iz zatvora, a potom je on sazvao sabor plemi}a na kome se obavezao da
se nikome ne}e svetiti za neverstvo.
d`) Novi Sigismundovi pohodi i poraz u Bosni
Za pokazane zasluge, Nikola Gorjanski je 1402. postao palatin Ugarske.
Plemi}e je krajem te godine Sigismund ponovo uznemirio saop{tiv{i im da }e
ga, po{to nema mu{kih naslednika, naslediti habzbur{ki vojvoda Albreht. Pod
velikim pritiskom sabor u Poùnu je ipak prihvatio kraljevu odluku. Ali ~im je
sabor zavr{en veliki nemiri su zahvatili celu Ugarsku. Po{to je ve} ranije Ladi-
slav Napuljski imenovao Hrvoja Vuk~i}a za bana Hrvatske i Dalmacije, Hrvo-
je uz pomo} bosanskog kralja Stjepana Dabi{e, jo{ 1401. godine, nakon {to su
mu Spli}ani preoteli Omi{, krenu na osvajanje Hrvatske i Dalmacije. Sigi-
smund 1402. za novog slavonskog bana postavi biskupa Eberharda, a za dal-
matinsko-hrvatskog Emerika Bubeka, pa oba bana uputi u rat protiv Hrvoja.
Po{to je dobio podr{ku od pape Bonifacija IX, Ladislav Napuljski posla pet ga-
lija i jedan brigantin u Dalmaciju, na ~elu sa svojim vikarom Alojzijem Alde-
mariskom. Aldemarisko je uplovio u Zadar, gde zadarski nadbiskup, kninski
biskup i neki opati poloì{e zakletvu vernosti Ladislavu. Potom se sastao sa Hr-
vojem, pa su zajedni~kim snagama krenuli da preuzimaju utvr|enja. Svi gra-
dovi se odmah predado{e, osim Skradina. Odmah je i u ostatku Ugarske izbi-
la pobuna protiv Sigismunda, kojoj se priklju~io i ostrogonski nadbiskup Ivan
Kani{ki, kao i knez Nikola Frankopan. Ve} po~etkom 1403. ve}ina ugarskog
plemstva bila je uz Ladislava. Od hrvatske vlastele Sigismundu su ostali verni
samo Kurjakovi}i, od slavonske knez Pavle Zrinski i zagreba~ki biskup Eber-
hard, poè{ki vlastelini Berislavi}i, kao i ma~vanski ban Ivan Morovi}. U jeku
èstokog gra|anskog rata vojvoda Hrvoje je prodro u Slavoniju, a Ladislavlje-
vi sledbenici ovlada{e glavninom cele Ugarske.
U Zadru se avgusta 1403. Ladislav Napuljski krunisao za ugarskog kralja,
pa se tu zadrào tri meseca, ali nije se usudio da krene u Budim, iako se skoro
sva ugarska vlastela i gotovo svi biskupi u Zadru okupi{e, nagovaraju}i ga na
taj put. Ladislavljev strah od dolaska u Budim olak{ao je palatinu Nikoli Gor-
janskom da u~vrsti i okuraì Sigismundove pristalice. Sigismund okupi vojsku,
nastupi otvoreno protiv pape i krenu u obra~un sa svojim politi~kim protivni-
cima, obe}avaju}i ujedno op{tu amnestiju za sve odmetnike koji mu se odmah
priklone i pokaju. Ve}ina ugarskih, pogotovo slavonskih plemi}a, vrati se u
kraljev tabor. Uskoro su samo Hrvatska i Dalmacija ostale pod kontrolom La-
181
dislava Napuljskog. Ladislav se stra{no upla{io, pa je Hrvoja Vuk~i}a imeno-
vao za potkralja Hrvatske i Dalmacije i potom pobegao za Napulj. Hrvoje ipak
doìvi udarac sa one strane sa koje ga nije o~ekivao. Bosanski kralj Ostoja iz-
mirio se sa Sigismundom i prihvatio njegovu vrhovnu vlast. Hrvoje pobuni bo-
sansku vlastelu i opsednu Ostoju u prestonom gradu Bobovcu. Ostoja 1404.
pobegne Sigismundu i zatraì pomo}, a ugarski kralj potom po{alje ma~van-
skog bana Ivana Morovi}a da interveni{e u Bosni. Morovi} zauze Bobovac i
vrati Ostoju na presto, koji se nakon toga izmirio sa Hrvojem. Izmirenje je bi-
lo samo prividno, pa sabor vlastele u Visokom, maja 1404. godine, zbaci Osto-
ju i na presto dovede Tvrtka II.
Godine 1405. Sigismund je s tri vojske napao Bosnu, duboko u nju pro-
dro, ali je ubrzo poraèn. I drugi Sigismundov pohod je propao, iako je njego-
va vojska opusto{ila veliki deo Bosne. Slavoniju je ipak uspeo potpuno da smi-
ri, a u Hrvatskoj mu je opet pristupio knez Nikola Frankopan i osvojio ostrvo
Rab. U oruànom sukobu Ladislavljeve galije Rab su povratile. Godine 1406.
Sigismund je svog novog tasta Hermana Celjskog imenovao za bana Dalma-
cije, Hrvatske i Slavonije. Nedugo zatim Sigismundu pristupi cetinski knez
Ivani{ Nelipi}, ali se jo{ brè vrati Hrvoju, pokazav{i dvostruku prevrtljivost.
Posle promene na papskom tronu, papa Grgur 1407. godine pozva sve hri{}a-
ne da pomognu Sigismunda u krsta{kom ratu protiv Turaka, maniheja i drugih
nevernika. Godine 1408. Sigismund udari na Bosnu i bosansku vojsku, te{ko
porazi kod grada Doboja, zarobiv{i i Tvrtka II, te pogubiv{i mnogo plemi}a.
Posle te bitke poùrili su mnogi hrvatski i dalmatinski velika{i da se priklone
Sigismundu, a me|u prvima Ivani{ Nelipi}. Ovog puta ugarskom kralju privo-
li se i Hrvoje Vuk~i}, pa jo{ postade kum tek ro|ene kraljeve k}erke. Ladisla-
vu Napuljskom ostali su verni samo Zadar sa Novigradom, Vranim i Pagom.
Me|utim, Sigismundu se opet odmetnula Bosna, gde se na presto vratio kralj
Ostoja. Uto Ladislav Napuljski za sto hiljada dukata proda ~itavu Dalmaciju
Mle~anima.
U uvodnom delu tre}eg toma Klai} ponavlja da su se i u ~etrnaestom ve-
ku stanovnici Hrvatske nazivali Hrvatima, a u Slavoniji Slovincima. Etni~ka
struktura se u izvesnoj meri menjala samo u Dalmaciji, s obzirom da su se Hr-
vati postepeno naseljavali u primorskim gradovima, a ponekad i na ostrvima.
Me|utim, novost je da se u ovom veku masovno u Hrvatskoj i Dalmaciji po-
~inju naseljavati Vlasi ili Morlaci. Klai} ovde pominje da su Vlasi izvorno
predstavljali romansko stanovni{tvo, “ali mnogi Vlasi, koji se nastani{e u bu-
garskim i srpskim zemljama, preto~i{e se poslije polagano u Slavene, me|u ko-
jima su ìvjeli.” (str. 23.) Tada je naziv Vlasi sa~uvan u promenjenom zna~e-
nju jer se odnosio na sto~are, koji se nisu bavili ratarstvom, nego ìveli polu-
nomadski. Obavljali su i prenos razne robe karavanima s konjima i mazgama.
Klai} navodi da je ve} Mladen II [ubi} 1320. u svojoj vojsci angaòvao odre-
de Vlaha. Njihove ve}e pokrete iz srpskih zemalja izazvala su turska osvajanja.
“Tijekom XIV stolje}a razasuli su se Vlasi po ~itavoj Hrvatskoj od Cetine i Ne-
retve pa do Velebita, pa~e su stali prodirati i u kotare dalmatinskih gradova, a i
182
na otoke.” (str. 23.) To je u stvari prvo masovno naseljavanje Srba na prostore
Hrvatske i Dalmacije, i to srpskih sto~ara ~ija je sva imovina u po~etku bila po-
kretna. Dalmatinski gradovi su ve} tada pokazali veliku netrpeljivost prema
njima, optuùju}i ih za kra|e i nasilni{tvo. “Sve prijetnje me|utim nisu mnogo
koristile: Vlaha je sve vi{e u Hrvatsku dolazilo, te se osobito u gorskim kraje-
vima naseljavalo. Na koncu XIV stolje}a ~itava je Hrvatska od Gvozda do Ne-
retve prepunjena Vlasima, tako se otad vi{e puta spominju Vlasi pored Hrvata
kao zasebni razred pu~anstva.” (str. 24.)
|) Manipulacija doseljenim Vlasima, klasi~an metod
hrvatske {kole falsifikovanja
Ovde je najinteresantnije kako Klai} obja{njava da su se Vlasi ve} u Srbi-
ji pohrvatili, pa u Hrvatsku do{li kao pravi Hrvati. “Seobom Vlaha u Hrvatsku
promijenile su se donekle etnografske i stale{ke prilike u tom kraljevstvu. Is-
taknuto nam je da je dolazilo razmjerno vrlo malo pravih Vlaha, naime takvih
koji su govorili jo{ romanskim govorom (ostaci tih ìvjeli su jo{ na po~etku
XIX stolje}a na otoku Krku, a ima ih i sad u Istri oko êpi}koga jezera; a i ]i-
}i u Istri nisu nego pohrva}eni Vlasi); golema ve}ina Vlaha, koji su se tijekom
XIV stolje}a nastanili u Hrvatskoj, bili su tek potomci pravih Vlaha, koji su
kroz vi{e generacija ìvjeli u Srbiji i Bosni, pa se ondje posve pohrvatili. Tako
se ti do{ljaci nisu sada razlikovali od hrvatskih starosjedilaca govorom (jezi-
kom), nego samo zanimanjem i socijalnim poloàjem. Ve}ina ih je bila vjere
isto~no-gr~ke (Vlasi {izmatici); no bilo ih je katolika, ili barem takvih koji su
brzo prihvatili tu vjeru.” (str. 24-25.)
O~igledno je da Vjekoslav Klai} namerno prenebregava i prikriva ~injeni-
cu da su ti doseljeni Vlasi govorili srpskim jezikom, odnosno {tokavskim, i ta-
ko se ve} u startu razlikovali od zate~enih Hrvata koji su govorili hrvatski, od-
nosno ~akavski, o ~emu svedo~e bukvalno svi njihovi sa~uvani istorijski doku-
menti i spomenici. Naravno, da je tada moralo do}i i do svojevrsne jezi~ke sim-
bioze kojom }e u masi prevladati {tokavski, ali verovatno u varijanti koja je iz
ju`no~akavskog preuzela ikavski izgovor. Ina~e, socijalne diferencijacije no-
vodoseljenih Vlaha–Srba i zate~enih Hrvata i latinskih Romana, jo{ dugo }e se
sa~uvati, {to i Klai} potvr|uje: “Vlasi, naseljeni u Hrvatskoj, stanuju u gorskim
katunima, pa se stoga koji put zovu i katunari. Tamo gdje su na okupu, ~ine op-
}inu, te imaju svoje knezove, vojvode, pa~e i suce. Knezove biraju ili me|u so-
bom, ili im imenuje kneza onaj vlastelin (velika{) na kojega su se posjedu na-
stanili. Vlasi u ùpi Cetini, gdje su gospodovali Nelipi}i, birali su sami svoga
kneza, pa~e i vojvodu za rat.” (str. 24.)
e) Rat sa Venecijom i turske provale
Sigismund je ponovo 1410. godine prodro u Bosnu gde mu se kralj Osto-
ja sa svojim velika{ima privremeno pokorio, ali ~im su ugarskom kralju vide-
li le|a, oni se opet od njega odmetnu{e. Naredne godine Sigismund je odlu~io
da Bosnu raskomada, pa je Donje krajeve s Jajcem ostavio Hrvoju, Usoru po-
183
verio Ivanu Gorjanskom, a Soli Ivanu Morovi}u. Po{to su Mle~ani u me|uvre-
menu preuzeli Nin, Rab, Cres, Pag i Lo{inj, i zapretili uzimanjem cele Dalma-
cije, a hrvatski ban Karlo Kurjakovi} nije bio u stanju da je sam odbrani, pa im
jo{ uz to Sandalj Hrani} prodao Skradin i Ostrovicu, kralj Sigismund, ve~ito
obuzet nema~kim, ~e{kim i poljskim poslovima, morade 1411. godine krenuti
u obra~un sa Mle~anima. Vojsku je poslao u Istru i Furlaniju, zauzimaju}i mno-
ga mleta~ka upori{ta, dok je ban Kurjakovi} uspeo da zauzme Skradin. Nared-
ne godine Kurjakovi} je umro, pa Sigismund za novog hrvatskog bana imenu-
je Petra Albena, vlasnika Medvedgrada i sinovca zagreba~kog biskupa i vrhov-
nog ugarskog kancelara Eberharda. Istovremeno na, tri prethodne godine upra-
`njeni, slavonski banski poloàj dovede Pavla ûpora od Moslavine.
Te, 1412. godine, po|e za rukom [ubi}ima da od Mle~ana otmu Ostrovi-
cu. Me|utim, kad je ugarska vojska, posle po~etnih uspeha, poraèna kod Mo-
te, a mnogi je Hrvati i Slavonci napustili, vrativ{i se iz Furlanije, pa je i [ibe-
nik posle duge opsade, usled unutra{nje pobune pao u mleta~ke ruke, morao je
i Sigismund li~no krenuti u rat. Iz Furlanije je poharao mnoge mleta~ke obla-
sti, ali i pretrpeo velike gubitke, pa je na papino posredovanje pristao da 1413.
sklopi primirje na pet godina. Primirje je Sigismund iskoristio da se obra~una
sa vojvodom Hrvojem Vuk~i}em, koga su njegovi neprijatelji, slavonski ban
Pavle ûpor i hrvatsko-dalmatinski ban Petar Alben, optuìli da {uruje sa Tur-
cima i Mle~anima, smatraju}i i njegov prelazak pod starost s bogumilske na
katoli~ku veru la`nim. Sigismund je pozvao sve okolne hrvatske, slavonske i
bosanske plemi}e da otimaju Hrvojeva imanja, ali oni su uspeli da mu otmu sa-
mo Split i posede u Slavoniji. Na to Hrvoje zaista pozove Turke u pomo}. Tur-
ci do|o{e i pohara{e podru~ja sve do Zagreba, trajnije ostaju}i u ùpi Uskoplje,
a 1415. dovode}i i nekada{njeg kralja Tvrtka II, koji je ubrzano {irio svoju
vlast. Mnogi turski odredi tada su prodrli u Hrvatsku, direktno zapretiv{i Spli-
tu, Trogiru i [ibeniku. Godine 1415. ugarska vojska, koju su prete`no ~inili od-
redi hrvatskih, slavonskih i ma~vanskih plemi}a, te{ko je poraèna od strane
Turaka kod La{ve. Mnogi su zarobljeni, poput Ivana Gorjanskog, Ivana Moro-
vi}a, Pavla ûpore, Vladislava Tuto{evi}a, Petra Henrikovi}a, Franka od \u-
le itd. Bana slavonskog Pavla ûpora li~no je na svirep na~in Hrvoje ubio. Po-
sle te pobede, Turci su s Hrvojem upali u Slavoniju i poharali je sve do [tajer-
ske. Te godine je i umro Hrvoje, a njegova udovica Jelena se udala za kralja
Ostoju, predav{i prethodno Omi{ i Neretljansku krajinu svome bratu, knjazu
Ivani{u Nelipi}u.
Dugo kraljevo odsustvo iz Ugarske u vreme crkvenog sabora u Konstan-
cu stvorilo je uslove za nove sukobe me|u slavonskim velika{ima i me|usob-
no preotimanje poseda, uz mnogo prate}ih plja~ki i razaranja. Godine 1418.
planu novi ugarsko-mleta~ki rat. Uz Mle~ane stado{e Polji~ani i ugrozi{e Split.
Uskoro se pojavi kuga koja je izazvala pomor u dalmatinskim gradovima.
Ugarska vojska je neprekidno gubila teritorije u Istri i Furlaniji. Sigismund na
to po{alje slavonskog bana Dionisija de Markalija u Furlaniju, a hrvatskog ba-
na Alberta od Velikog Miholjca i Ungvara uputi da prisko~i u pomo} ugroè-
184
nom Trogiru. Vojska bana Dionisija ubrzo je razbijena, pado{e cela Furlanija i
Istra, a ban pobeè u Zagreb. Godine 1420. Mle~ani prvo zauze{e Trogir, na-
kon ~ega im se predao Split, pa su ovladali celom Dalmacijom, pa su Sigi-
smundu ostali samo Senj i Krk pod vla{}u Nikole Frankopana, kao i Omi{ sa
Neretljanskom krajinom na jugu.
Godine 1423. kralj je za slavonskog bana po drugi put imenovao Herma-
na Celjskog, ali se unutra{nji sukobi slavonskih plemi}a nastavi{e. Godine
1426. za hrvatskog bana postavljen je knez Nikola Frankopan, koji je bio u du-
bokom sukobu sa Celjskima otkako je grof Fridrih Celjski ubio svoju ènu Eli-
zabetu Frankopan, sinovicu Nikolinu i majku Ulrihovu. Ina~e, Nikola Franko-
pan se di~io da je njegova porodica italijanskog porekla i neprekidno se trudio
da odrì {to bolje odnose sa Mle~anima. Banskog poloàja se do~epao prven-
stveno time {to je Sigismundu pozajmio veliku koli~inu novca, a zauzvrat mu
kralj dao u zalog skoro celu Hrvatsku, osim poseda Kurjakovi}a i Nelipi}a. Bio
je politi~ki oslabljen kad mu je umrla èna Doroteja, k}erka palatina Nikole
Gorjanskog, a mrzela ga je kraljica Barbara, k}erka Hermana Celjskog. Fran-
kopan dobi podr{ku pape, pa mu je Sigismund 1431. obnovio bansko zvanje uz
novu doplatu. Slede}e godine Nikola Frankopan je umro, na banskom poloà-
ju ga nasledi{e sinovi Ivan i Stjepan, a imanje se razdeli na jo{ sedam sinova.
Po smrti Hermana Celjskog 1435. godine, Sigismund je za slavonskog ba-
na imenovao dotada{njeg beogradskog kapetana Matka Talovca, koji je bio i
gubernator zagreba~ke biskupije. U me|uvremenu su Frankopani nasledili i
sva Nelipi}eva imanja, jer je Ivan Frankopan oènio njegovu k}erku Katarinu.
Me|utim, Sigismund 1435. zatraì od Ivana da mu preda sva Katarinina ima-
nja jer kao kralj nasle|uje sva imanja knezova bez mu{kih potomaka. Po{to je
taj zahtev Ivan odbio, kralj mu oduze bansko zvanje i naloì Matku Talovcu da
ga na silu savlada, obe}avaju}i mu za nagradu sva ta imanja. Naredne godine
do|e Talovac s vojskom pod Sinj i osvoji ga, ali morade ubrzo da se vrati zbog
problema u Zagrebu. Ipak, krajem te godine Ivan je umro, a Matko Talovac
opet poùrio da udovici Katarini otme imanja, {to mu je ovog puta po{lo za ru-
kom. Sigismund mu nije dao da uznemirava druge Frankopane, pa je Stjepan
Frankopan jo{ neko vreme bio ban Hrvatske i Dalmacije.
f) Gra|anski rat u Ugarskoj
Sigismunda je 1437. nasledio njegov zet Albreht Austrijski. Matko Talo-
vac je uveliko potiskivao Celjske pod optu`bom da su protiv novog kralja, a
sam kralj je smenio hrvatsko-dalmatinskog bana Stjepana Frankopana, i 1438.
godine na njegovo mesto postavio Matkovog brata Petra Talovca. Nacionalna
netrpeljivost zbog sve ve}eg naseljavanja stranaca dostigla je tolike razmere da
su pobesneli Ma|ari te godine izveli pravi pokolj Nemaca u Budimu. Nema~-
ki izborni knezovi su Albrehta izabrali za nema~kog kralja, pa on tako postade
rodona~elnik dinastije Habzburga. Godine 1439. sabor ugarskih staleà je
striktno ograni~io vladarska prava i odlu~io da se svi nema~ki ~inovnici uklo-
ne iz dràvne slu`be. Nedugo zatim, kralj Albreht je umro. Vlast je preuzela
185
njegova udovica i Sigismundova k}erka Elizabeta, pa odmah na glavne dràv-
ne poloàje dovela svoje pouzdane ro|ake. Naredne, 1440. godine, na saboru
u Vi{egradu velika{i kraljicu prinudi{e da se uda za {esnaestogodi{njeg polj-
skog kralja Vladislava. Posle mesec dana, ona rodi sina Albrehtovog, Ladisla-
va Posthumca, pa potom uhapsi glavne zagovornike njene udaje, Matka Talov-
ca i Emerika Markala. Uz kraljicu je ~vrsto stao Ulrih Celjski, ali je Talovac
ubrzo uspeo da pobegne iz tamnice, pa se velika{i svrsta{e u dva zava|ena ta-
bora. Kad je Vladislav I Varnen~ik ve} u{ao u Ugarsku, Elizabeta krunisa u
Stolnom Biogradu sina Ladislava za ugarskog kralja. Do{lo je i do oruànih su-
koba u kojima prevlada{e pristalice poljskog kralja. Ugarski sabor proglasi kru-
nisanje Ladislava Posthumca ni{tavnim i izabra Vladislava za kralja. Elizabe-
ta je bila veoma oslabljena, a verni su joj ostali samo Fridrih Celjski, Ivan Ji-
skra i bra}a Frankopani.
Me|utim, kraljici, koja nije posustajala, pomo} pruì nema~ki kralj Fridrih
III, pa mnogi velika{i koji su se upravo zakleli Vladislavu, po~e{e njoj da se
preokre}u. Me|u njima je bio i ostrogonski nadbiskup Dionisije Se~ i Ma~van-
ski ban Ladislav Gorjanski. Izbio je gra|anski rat u kome Elizabetini sledbeni-
ci postigo{e zna~ajan uspeh. U dogovoru sa Frankopanima, bosanski veliki
vojvoda Stjepan Vuk~i} udari na Talov~eve posede u Neretljanskoj krajini i
osvoji Omi{ i Poljica. U Slavoniji prevagu su odnosili pla}enici Celjskih. Ipak,
Vladislavu odani severinski ban Ivan Hunjadi i knez Nikola Ilo~ki potuko{e
bana Gorjanskog, {to mu donese pobedu. Ipak, slede}e godine porazi{e ga kne-
zovi Celjski, pa je kralj bio prinu|en da se izmiri sa Fridrihom i Ulrihom. Rat
je besneo i 1442. godine, pa je papa poslao svog legata da posreduje. Mir je po-
stignut krajem godine, a posle tri dana umrla je Elizabeta, verovatno otrovana,
kako su naj~e{}e savremenici komentarisali. Naredne godine Vladislav je
uspe{no ratovao protiv Turaka, ali u novom lakomislenom pohodu 1444.
godine poginuo je kod Varne. Ugarsku nakon njegove smrti zahvati sukob iz-
me|u tabora Jano{a Hunjadija i knezova Celjskih. Saborskom odlukom tek
1446. godine, posle duìh velika{kih preganjanja, na vlast je doveden {estogo-
di{nji Ladislav Posthumus, a Jano{ Hunjadi je postao gubernator Ugarske.
Po{to je 1445. umro ban Matko Talovac, Fridrih i Ulrih Celjski su svim
sredstvima nastojali da se do~epaju ~itave Slavonije i imanja zagreba~ke bisku-
pije. Samovoljno su se proglasili slavonskim banovima i vodili krvavi rat za
osvajanje mnogih slavonskih gradova jer im se, sve do svoje pogibije, odlu~no
i energi~no suprotstavljao vranski prior Ivan Talovac. Ponovo su za zagreba~-
kog biskupa postavili Benedikta, kao svoju marionetu. Zato je stolnobiograd-
ski sabor ovlastio namesnika Hunjadija da vojni~ki skr{i Celjske i to Slavoniji
donese nove pogibije i razaranja. Posle po~etnih uspeha, Hunjadi je zaustavljen
i prinu|en na kompromis. Celjski knezovi su ostali slavonski banovi, ali su Hu-
njadijevom sestri}u prepustili vranski priorat, {to je ovome predstavljalo osno-
vu da postane hrvatsko-dalmatinski ban. Godine 1448. krenuo je Hunjadi u rat
protiv Turaka, a prolaze}i kroz Srbiju, njegova je vojska harala stanovni{tvo,
plenila i palila. Na Kosovu polju je pretrpeo katastrofalan poraz i jedva ìv
186
umakao. Poginuli su banovi Ivan Sekelj i Franjo Talovac. Despot \ura| je za-
robio Hunjadija i pustio ga pod uslovom da mu vrati sva oteta imanja u Ugar-
skoj, plati od{tetu za po~injena zlodela i obaveè se da vi{e u vojne pohode ne
ide preko srpske teritorije ako nema despotove saglasnosti. Usled ovog poraza
nemiri su opet zahvatili sve ju`ne ugarske pokrajine. U Hrvatskoj je tako do-
{lo do sukoba bana Petra Talovca i bra}e Frankopan. Do pravog pomirenja iz-
me|u ugarskog gubernatora i srpskog despota do}i }e tek tri godine kasnije, jer
su se odnosi zao{trili kad je papa Nikola V godine 1450. izdao bulu kojom je
ugarske velika{e razre{io ugovorne zakletve, a despotove postupke proglasio
nepo{tenim, ne~ove~nim, nerazboritim i nedostojnim.
Kao hrvatsko-dalmatinski i slavonski ban, Ivan Sekelj je zapravo bio svo-
jevrsni vicegubernator nad ovim dvema banovinama. Slavonski banovi Celjski
uop{te mu se nisu pokoravali, a hrvatsko-dalmatinski ban Petar Talovac jeste
~isto formalno, pa je efektivno pod Sekeljovom vla{}u bila samo krièva~ka i
deo zagreba~ke ùpanije. Njegova pogibija prekrati mu muke oko nedostatka
stvarnog autoriteta. Hunjadi je postepeno uspevao da pridobije Frankopane,
Zrinjske i Kurjakovi}e. Petar Talovac imao je unutra{njih problema sa vojvo-
dom Ivancem Novakovi}em, pa je bio spreman Sekelju ponuditi severnu po-
lovinu svoje osaka}ene banovine, ali do toga nikad nije do{lo. Ugroàvao ga je
i bosanski kralj Stjepan Toma{, a Frankopani i Kurjakovi}i ga nikad kao bana
nisu uvaàvali. Na ruku mu je i{lo samo to {to su se bra}a Frankopani i me|u-
sobno gloìli oko podele imanja. Ratovao je uspe{no s Novakovi}em, ali neu-
spe{no s Toma{em Tvrtkovi}em, koji mu je 1450. oteo Ostrovicu. Kako su i
Mle~ani nastojali da mu otmu Klis, Petar Talovac je bio prinu|en da se nago-
di sa Hunjadijem, a 1453. je umro. Tada je kralj imenovao gubernatorovog si-
na Ladislava Hunjadija za bana Hrvatske i Dalmacije, ali on nikada nije do{ao
u svoju banovinu. Banske poslove je vr{io banovac Toma{ Bojni~i}, plemi} iz
Plavna, a pravog bana ~etiri naredne godine nije bilo.
Kralj Ladislav Posthumus tek je 1453. napustio svog dotada{njeg starate-
lja nema~kog kralja i rimskog cara Fridriha III i do{ao u Budim, gde mu je sta-
ratelj postao Ulrih Celjski, dok je Hunjadija proglasio za kapetana cele Ugar-
ske. Uskoro je Ladislav najurio Ulriha Celjskog, koji izgubi i mo} u Austriji,
pa se vratio ocu Fridrihu u Slavoniju, nastoje}i da se do~epa i poloàja hrvat-
sko-dalmatinskog bana. Godine 1454. poku{ao je da pokori krbavske knezove
Kurjakovi}e, ali je njegova vojska razbijena. Me|utim, u novom poku{aju pri-
silio ih je da mu predaju Ostrovicu, pa ga Grgur Kurjakovi} prizna za bana. Ve}
1455. godine Ulrih Celjski se slu`beno tituli{e banom Dalmacije, Hrvatske i
Slavonije, a potom ulazi u èstok sukob sa Jano{om Hunjadijem. Uspe{no je
povratio Austriju i Be~, pa mu se prikloni{e ugarski palatin Ladislav Gorjanski
i erdeljski vojvoda Nikola Mle~ki. Tada je povratio i kraljevu naklonost. \ur-
ski sabor ugarske vlastele ipak, bar prividno, izmirio je Celjskog i Hunjadija.
Kralj je ozvani~io Ulriha kao hrvatsko-dalmatinskog i slavonskog bana, a nje-
govom dugogodi{njem savezniku hercegu Stefanu Vuk~i}u izdao je povelju
kojom mu poklanja grad Split, ina~e ~vrsto u mleta~kim rukama. Me|utim, ka-
187
{telan Klisa, Pavle Ki{ i sinovi nekada{njeg bana Talovca, stavili su se pod mle-
ta~ku za{titu.
Po{to je Jano{ Hunjadi umro 1456. godine, odmah po uspe{noj odbrani
Beograda, u kojoj su ga ostali ugarski velika{i ostavili na cedilu, Ulrih Celjski
je postao najmo}niji velika{ u dràvi i imenovan za vrhovnog kapetana Ugar-
ske. Me|utim, krajem te godine ubio ga je Hunjadijev sin Ladislav u Beogra-
du, a s njim je izumro celi rod Celjskih. Na njegovim posedima zavladala je
op{ta jagma i otima~ina. U Slavoniji je prevagu postigao susedgradski vlaste-
lin Hening êrnin. Novi slavonski ban postao je Nikola Ilo~ki, ali zbog njego-
ve prezauzetosti erdeljskim i ma~vanskim poslovima, za banskog pomo}nika
imenovan mu je viroviti~ki ùpan Ivan Markal. Hrvatska je duè vreme ostala
bez bana, a za prevlast tamo su se jagmili Kurjakovi}i, bosanski kralj Stefan
Toma{ i herceg Stefan Vuk~i}. Kad je 1457. godine kralj Ladislav odobrio da
se pogubi Ladislav Hunjadi, izbio je teàk gra|anski rat. Kralj se sklonio u Be~,
a onda oti{ao u Prag, gde je, verovatno otrovan, umro u osamnaestoj godini.
Kraljeva smrt smirila je gra|anski rat u Ugarskoj, a ugarski velika{i èleli
su na presto dovesti nekog Ma|ara, kako bi prekinuli svaku dràvnu vezu sa
ê{kom i Austrijom, koja im je u pro{losti ogromnu {tetu nanosila nacional-
nim interesima. Posle izvesnog preganjanja, izborni sabor u Pe{ti 1458. za no-
vog kralja je izabrao Matija{a Korvina Hunjadija, mla|eg Jano{evog sina, a za
gubernatora na pet godina njegovog ujaka Mihaila Sila|ija. Osamnaestogodi-
{nji kralj odmah naredi slavonskom banu Janu Vitovcu i vranskom prioru To-
mi Sekelju da se spreme da pokore sve kraljevske posede u Hrvatskoj i Slavo-
niji. Me|utim, pred polazak oni se me|usobno sukobi{e oko prvenstva, pa je
li~no kralj morao da ih miri. Banovi Dalmacije i Hrvatske 1459. godine posta-
li su Pavle [piran~i} i Petar Zob. Te godine kralj je svrgao palatina Ladislava
Gorjanskog. Na to je Gorjanski sa jo{ dva najmo}nija velika{a, Nikolom Ilo~-
kim i Mihailom Sila|ijem, organizovao zaveru protiv kralja, ali su Gorjanskog
i ti saveznici nedugo zatim napustili. Sa svojim pristalicama Gorjanski je 1459.
zatraìo od nema~kog kralja i rimskog cara Fridriha III Habzbur{kog da do|e
na ugarski presto. Njima su se priklju~ili slavonski ban Jan Vitovec i knez Mar-
tin Frankopan. Hrvatsko-dalmatinski banovi Zob i [piran~i} stali su uz kralja
Matija{a, ali na skup velika{a, koji je kralj sazvao u Budimu, nije do{ao nije-
dan Frankopan, Zrinski, Kurjakovi}, Blagajski, pa ~ak ni Toma Sekelj. Fridrih
II se proglasio ugarskim kraljem, a Nikola Ilo~ki tom prilikom kumovao je kra-
ljevom sinu Maksimilijanu, koji se upravo rodio. Matija{ na to oduze sva zva-
nja Ilo~kom, smeni Vitovca i za slavonskog bana postavi Tomu Sekelja. Planu
gra|anski rat i u prvoj bici pobedi{e Fridrihove pristalice. Taj rat je bio èstok
i na podru~ju Slavonije i Hrvatske. Bra}a Frankopani se podeli{e, pa je Martin
bio uz Fridriha, a Stjepan uz Matija{a. U jeku borbi umro je Gorjanski, a nje-
gova porodica ponovo se prikloni Matija{u. U njegov tabor se vrati{e i Jan Vi-
tovac i Nikola Ilo~ki. Matija{u je ipak najvrednija bila podr{ka pape Pija II, na-
kon koje me|u ugarskim plemi}ima, koji su bili uz Fridriha, nastade rasulo.
Me|utim, naredne godine Fridrihovi sledbenici su se uz stranu pomo} konso-
188
lidovali, pa su se sukobi s promenljivom ratnom sre}om odvijali sve do 1462.
godine, pruàju}i tako priliku pojedinim velika{ima da po nekoliko puta me-
njaju tabor.
Papinim posredovanjem 1462. postignuto je primirje, a naredne godine i
trajan mir s kompromisnim re{enjima imovinskih problema. Godine 1463. pa-
la je Bosna pod tursku vlast, a njenog poslednjeg kralja Turci su pogubili. Kra-
ljica Mara je pobegla u Hrvatsku, ali je tamo oplja~kao hrvatski ban Pavle [pi-
ran~i}, “proslaviv{i” se tim nedelom za sva vremena. Turski odredi su iste go-
dine upadali u Hrvatsku i mleta~ku Dalmaciju, plja~kaju}i i pale}i. Potukli su
vojsku hrvatskog bana [piran~i}a i njega zarobili, a doprli su sve do Senja,
opusto{iv{i Krbavu i mnoga imanja Frankopana. Hrvatski ban je tada postao
Stjepan Frankopan. Iz Slavonije je kralj Matija{ s vojskom upao u Bosnu i ubr-
zo od Turaka preoteo Jajce. Emerika Zapolju je postavio za bosanskog guber-
natora, a po{to Zapolja u Bosni nije mogao imati nikakve prihode, kako navo-
di Klai}, kralj ga je uz to imenovao za bana Slavonije, Dalmacije i Hrvatske,
dok je ban Slavonije i Ma~ve bio erdeljski vojvoda Nikola Ilo~ki.
Godine 1464. Turci su ponovo harali Bosnom, pa su upali i u Hrvatsku pu-
sto{e}i imanja Stjepana Frankopana, a sina su mu u ropstvo odveli. Kralj Ma-
tija{ nije prestajao sa svojim antiturskim aktivnostima, ali se 1465. godine mo-
rao ozbiljnije pozabaviti sre|ivanjem prilika u Slavoniji i regulisanjem odnosa
me|u njenim vlastelinima. Morao je da smeni Emerika Zapolju jer se pokazao
nesposobnim. Sada je Nikola Ilo~ki postao ban cele Slavonije, a hrvatskim ba-
novima kralj je imenovao ponovo Petra Zoba i uz njega Ladislava de Diznosa,
dodaju}i im i titulu bosanskih banova, odnosno banova Rame. Slede}e godine
Matija{ imenova Ivana Tuza od Laka za bana i vrhovnog kapetana Bosne, Hr-
vatske i ~itave Slavonije. Ban Slavonije opet je bio Jan Vitovac, a u Hrvatskoj
viceban Pavle Boì~kovi}. Ivan Tuz odmah je s vojskom oti{ao da osvoji od-
metnute gradove Klis i Sinj, na koje su Mle~ani oko bacili. Gradovi su se pre-
dali bez borbe.
2. Previranja u ugarskoj provinciji Slavoniji

tokom druge polovine XV veka
U Slavoniji je 1467. do{lo do krvavih sukoba izme|u sve{tenika i plemi-
}a, iza kojih je stajao tada{nji zagreba~ki biskup Osvald Tuz. Krvoproli}e se
desilo prilikom zasedanja sinoda u crkvi Svetog Stefana u Zagrebu. Naredne
godine intervenisao je kralj zahtevaju}i od slavonskih plemi}a da biskupiji
uredno pla}aju crkvenu desetinu, narediv{i banu da ka`njava neposlu{ne. Po-
red toga, nastavljali su se razni sukobi unutar samog plemstva, a stanovni{tvo
je grcalo pod sve ve}im porezima koje je kralj propisivao da bi finansirao svo-
je vojne poduhvate. Za to vreme hrvatski ban Tuz je podveo uspe{no sve ugar-
ske posede u Hrvatskoj pod centralnu vlast, ali je potom dugo bio odsutan zbog
preokupiranosti problemima na svojim posedima u Slavoniji. Zamenjivao ga
je viceban Ladislav Markus, ali bez nekog autoriteta me|u vlastelom. Franko-
pani i Kurjakovi}i su se krvavo sukobljavali, a onda nastado{e krvoproli}a i
189
me|u samim Frankopanima povodom preotimanja imanja. Turci su 1468. go-
dine nastavljali sa plja~ka{kim upadima i haranjima mleta~ke Dalmacije i
ugarske Hrvatske i Slavonije. Utvr|ene gradove uglavnom nisu opsedali, ali su
sa svakog pohoda mnogo naroda odvodili u ropstvo. âk su se i Mle~ani ose-
}ali toliko ugroèno da su prionuli da mire me|usobno zava|ene hrvatske kne-
zove, mada su ih ranije sistematski hu{kali jednog protiv drugog. Kad je stra-
te{ki vaàn grad Senj bio direktno ugroèn od Turaka, Mle~ani su i od pape tra-
ìli da pomogne u mirenju Frankopana i Kurjakovi}a.
Kralj je 1469. Ivana Tuza i biskupa Ivana êsmi~koga postavio za slavon-
ske banove, dok je banska funkcija u Hrvatskoj bila nepopunjena. Matija{a
sudbina Hrvatske jednostavno nije mnogo interesovala, jer je bio preokupiran
sukobima u ê{koj. Turci su te godine poharali celu Hrvatsku i preko nje pro-
valili u Kranjsku, sve do zidina Ljubljane. Tek kad su se Turci s ogromnim ro-
bljem povukli, Matija{ je odlu~io da interveni{e jer je pretila opasnost da se svi
hrvatski knezovi priklone Mle~anima, koji su ih novcem i oru`jem pomagali.
Poslao je vojsku da prvo pokori Frankopane. Upravo u toku borbe izme|u kra-
ljevog kapetana Blaà Podmanickog Ma|ara, u svom ~etvrtom pohodu Turci
su opet harali hrvatskim prostorom, pre{av{i preko Kupe u Slavoniju i doprev-
{i skoro do Zagreba, koga je pukim slu~ajem spasila izlivena Sava. îm su se
Turci opet povukli, nastavi se rat izme|u Blaà i Frankopana, u kome je Bla`
Ma|ar pobedio i zauzeo odmetnuti Senj. Rat se nastavio 1470. jer su Franko-
pani pomognuti od Mle~ana i nema~kog kralja Fridriha III. Na kraju Fridrih je
u Be~u izmirio kralja Matija{a i kneza Stjepana II Frankopana, ali je Senj bio
za Frankopane definitivno izgubljen. Kralj je tada Blaà Ma|ara postavio za
bana Bosne, Dalmacije, Hrvatske i Slavonije. Te 1470, i naredne 1471. godine,
Turci su provaljivali u Slavoniju prodiru}i sve do Drave, a Hrvatsku i Dalma-
ciju pohara{e sve do splitskih, {ibenskih i zadarskih zidina, dopiru}i opet do
Ljubljane i Kranja na severu. Na to je Bla` Ma|ar dalju odbranu Hrvatske po-
verio vicebanu Pavlu Taru, a sam se sa slavonskim banom Damjanom Horva-
tom od Litve koncentrisao na odbranu Slavonije, s obzirom da su Turci potpu-
no razbili odbrambenu liniju Jajce–Beograd izgradiv{i mo}nu tvr|avu [abac.
Turci su tada zauzeli i ostatke Hercegovine, a Matija{ je svoje dotada{nje va-
zale Vladislava Vuk~i}a i Ivani{a Vlatkovi}a naselio kao plemi}e u krièva~-
koj i zagreba~koj ùpaniji.
Godine 1471. ostrogonski nadbiskup, pe~ujski i zagreba~ki biskupi, podi-
go{e veliku plemi}ku pobunu protiv kralja Matija{a, koja je uskoro poprimila
tolike razmere da je od ukupno 75 ugarskih ùpanija kralju ostalo verno samo
devet, kao i kalo~ki nadbiskup. Pobunjenici su ugarsku krunu ponudili polj-
skom princu Kazimiru. Obave{ten o zaveri, Matija{ je uspeo da podmiti i pri-
voli mnoge plemi}e da se vrate u njegov tabor, dràvni sabor mu ukaza podr-
{ku, pa je ve} 1472. njegova vlast stabilizovana. Nikolu Ilo~kog je proglasio za
bosanskog “kralja” kako bi tako parirao “kralju” koga su Turci postavili, a za
bana Dalmacije, Hrvatske i Slavonije imenovao je Damjana Horvata. U Hrvat-
skoj je polji~ki knez @arko Draòjevi} uz mleta~ku pomo} osvojio Klis i delo-
190
ve Cetine, pa je ban Pavle Tar zauzvrat napadao podru~ja dalmatinskih grado-
va. U tim borbama uskoro je i poginuo od mleta~ke pu{ke. Godine 1472. Tur-
ci su tri puta provaljivali i harali Hrvatsku, najvi{e oblasti Frankopana. Papa
Sikst IV poku{ao je tada da izmiri Mle~ane, Frankopane, Kurjakovi}e, Petra
Zrinskog i kraljevskog kapetana u Senju kako bi se ubudu}e udruènim snaga-
ma suprotstavljali Turcima. Efekti su bili slabi, jer su Turci i 1473. preko Hr-
vatske prodirali u Kranjsku, [tajersku i Koru{ku, koje su bile pod vla{}u ne-
ma~kog kralja i rimskog cara. Matija{ je te godine banovinu Slavoniju dodelio
doìvotno Ivanu Ernu{tu, dok je Damjana Horvata potvrdio za bana Hrvatske
i Slavonije. Godine 1474. Turci su provaljivali u Slavoniju, pusto{e}i sve pred
sobom, a posebno te{ko stradalo je Zagorje. U ponovnom naletu su te{ko stra-
dale i Hrvatska i Slavonija, a narod tako masovno odveden u ropstvo, da su
mnogi krajevi ostali nenaseljeni.
Kad je Matija{ 1477. krenuo u rat protiv nema~kog kralja i rimskog cara,
pa s vojskom upao u Austriju, paralelno s tim u [tajersku je iz Slavonije upao
zagorski knez Juraj Vitovac, opusto{iv{i sve do Maribora, dok su iz Hrvatske
na Kranjsku napali Stjepan II i njegov sin Bernardin Frankopan, uni{tavaju}i
sve pred sobom. U toku tog pohoda, Turci su ponovo opusto{ili Hrvatsku. Te
godine je umro Nikola Ilo~ki, pa su Turci mnogo lak{e mogli preko dela Bo-
sne, koji je on kontrolisao, upadati i u Hrvatsku i u Slavoniju, prodiru}i ne sa-
mo do Kranjske, [tajerske i Koru{ke, nego i u Furlaniju. Tada imenovani novi
ban Dalmacije, Hrvatske i Slavonije, Ladislav od Egervara, bio je nemo}an da
se suprotstavi Turcima, a bansku vlast su mu priznavali samo slavonski plemi-
}i, dok su ga hrvatski knezovi Frankopani, Kurjakovi}i, Zrinski i Blagajski ig-
norisali i samostalno sara|ivali sa Mle~anima. Matija{ je bio prinu|en da sazo-
ve slavonski sabor i da Slavoniji dodeli pravo da sama organizuje svoju odbra-
nu od Turaka i bira zemaljskog kapetana koji }e komandovati njenom voj-
skom. Sabor je odràn 1478. godine, a na njemu je u~estvovao i srpski despot
Vuk Grgurevi} Brankovi}, kome je prethodno kralj dodelio ve}a imanja u kri-
èva~koj i zagreba~koj ùpaniji.
a) Oruàni obra~uni slavonskog i hrvatskog plemstva
Izgleda da je posle toga Slavonija bila unekoliko za{ti}enija od Turaka,
dok su se u Hrvatskoj Frankopani me|usobno obra~unavali, a Turci nastavlja-
li da upadaju. Uz mleta~ku pomo} zabeleì{e hrvatski knezovi i jednu pobedu
protiv Turaka, {to je vi{e rasrdilo Matija{a nego eventualna vest da su Hrvati
bili usamljeni i poraèni, pa u pismu mleta~kom du`du pi{e da je knez An`
Frankopan odmetnik, a njegov {urak knez Karlo Kurjakovi} lopov i razbojnik.
Godine 1479. kraljevska vojska, koju je predvodio slavonski ban Ladislav od
Egervara, napala je Frankopana i otela mu sve gradove i posede, a on je jedva
pobegao u Mletke. Na to je kr~ki knez Ivan VII Frankopan, Anòv stric, zau-
zeo gradove Novi i Bribir, napadaju}i na Vinodol. Matija` posla vojsku pod ko-
mandom Blaà Ma|ara, koja je potisnula Ivana II i naterala ga da se povu~e na
Krk. Godine 1479. Bla` sa Senjanima po~e pripreme za iskrcavanje na Krk.
191
Naredne godine on se iskrcao na ostrvu i opseo Omi{alj, a posle njegovog za-
uzimanja krenuo na grad Krk. Mle~ani su poslali svoju flotu radi odbrane Kr-
ka, ali su u borbu stupili tek kad je knez Ivan VII i formalno predao Krk pod
njihovu vlast. Odjednom se promenio odnos snaga, pa je posle izvesnog krva-
renja Bla` bio prinu|en da odustane od opsade Krka. Mle~ani su mu blokirali
i snabdevanje hranom sa kopna, a ostao je i bez ~amaca i brodova. Tek kad je
Mle~anima predao Omi{alj i sav ratni plen, Blaà i njegovu vojsku Mle~ani su
prevezli do Senja i Vinodola. Da im ne bi smetao, Mle~ani su i kneza Ivana VII
Frankopana premestili u Mletke i tako su Frankopani zauvek izgubili ostrvo
Krk. Bla` Ma|ar je po povratku dovr{io zauzimanje Vinodola privode}i pod
kraljevu vlast celo primorje od Senja do Trsata.
I godine 1480. te{ko su Hrvatska i Slavonija stradale od turskih provala. U
jednom takvom pohodu oni su preko Slavonije i Me|umurja poharali i jugoza-
padnu Ugarsku. U nekoliko navrata i Turci su u tim plja~ka{kim poduhvatima
doìvljavali poraze. Tada je Matija{ sa slavonskim banom Ladislavom od
Egervara, bosanskim banom Petrom Doj~inom i srpskim despotom Vukom
Grgurevi}em krenuo na Bosnu. Krvave borbe su vo|ene sve do dana{njeg Sa-
rajeva, mnogo Turaka je pobijeno, sve na putu paljeno i uni{tavano, ali je i Ma-
tija{eva vojska pretrpela te{ke gubitke. Pohod je okon~an povratkom u Slavo-
niju. Po povratku, kralj se tri meseca zadrào u Zagrebu, poku{avaju}i da sre-
di stanje u Slavoniji, koju je zahvatilo bezakonje zbog velika{ke samovolje.
Naredio je da se za 1481. godinu sazove veliki slavonski sabor. Sabor je napra-
vio popis velika{a, plemi}a i obi~nih ljudi, koji su optuèni za razli~ite zlo~ine,
pa je op{ti kraljevski sud mnogima izrekao smrtne kazne, ~ak i velika{ima. Po-
tom je Matija{ na pojedina~ne molbe delio pomilovanja, na primer knezovima
Baboni}ima Blagajskim, knezovima Frankopanima iz zagreba~ke ùpanije
itd., ukidaju}i na kraju sve presude. Godine 1482. Bla` Ma|ar je imenovan za
slavonskog bana. Turske provale su trajale tokom ~itave 1482. godine, a poseb-
no velik turski prodor u Hrvatsku desio se 1483., kad su pre{li preko Une i po-
delili se u tri kolone, upadaju}i i u Kranjsku i Koru{ku i nesmetano se vrativ{i
sa ogromnim plenom, ali su ih na Uni sa~ekali tada{nji ban Matija{ Gereb sa
Vukom Grgurevi}em i do nogu potukli. U borbi se tada istakao knez Bernar-
din Frankopan i njegovi bliski ro|aci Ivan IX Cetinski i Mihailo Slunjski. Po-
sle toga je sultan Bajazit Matija{u ponudio mir na pet godina, {to je kralj pri-
hvatio.
Ban Dalmacije, Hrvatske i Slavonije, Matija{ Gereb, bio je blizak ro|ak
kraljev, pa je na tom poloàju ostao {est godina. Ostalo je zapam}eno da je taj
ban podsticao plja~ka{ke upade Hrvata i Vlaha u posede dalmatinskih grado-
va pod mleta~kom vla{}u. Na to su Mle~ani uzvr}ali sopstvenim upadima u hr-
vatske ùpe i kotare. Hrvatski viceban tada je bio Ga{par Peru{i}, a slavonski
vicebanovi postali su veliki ùpani krièva~ki Petar Bo~kaj od Rasinje i Miha-
ilo Kerken od Belo{evca. Interesantno je da su se, kad je Matija{ zaratio sa ne-
ma~kim carem i zauzeo Be~ i najve}e delove [tajerske, Kranjske i Koru{ke,
protiv njega pobunili zagorski knezovi Juraj i Velizar, sinovi Jana Vitovca, i
192
svrstali se uz cara. Kralj je protiv njih poslao vojsku na ~elu sa Jakovom Seke-
ljem, {tajersko-kranjsko-koru{kim kapetanom. Pobunjenici su pobe|eni, a
kralj im je oduzeo sva imanja. Kad je Matija{ umro 1490. godine, sazvan je iz-
borni sabor koji je za novog vladara izabrao ~e{kog kralja Vladislava II Jage-
lovi}a, sina poljskog kralja Kazimira VI i, po majci, unuka nekada{njeg ugar-
skog kralja Albrehta Habzburgovca. Novi kralj je zakletvom preuzeo mnogo
obaveza, ali za nas je najinteresantnija zakletva da ne}e nikome drugom “nego
Ugrima, i to svakako vrlo zaslu`nima, dati i podijeliti ~ast erdeljskoga vojvo-
de, sikulskoga, teme{koga i poùnskoga ùpana, zatim ~ast bana Slavonije,
Dalmacije i Hrvatske, kao i severinskoga, beogradskoga i jaja~koga, i drugih
mjesta, pa i upravljanje kraji{kih tvr|ava kao i kraljevskih gradova.” (str. 206.,
knjiga ~etvrta). Iz ovoga je vi{e nego o~igledno da su svi velika{i i plemi}i ko-
ji su imenovani za hrvatsko-dalmatinskog ili hrvatskog bana, a ponekad isto-
vremeno za obe ove pokrajine, smatrani Ugarima, a i sami su se tako identifi-
kovali.
b) Hrvatski vlastelini podeljeni izme|u Nemaca i Ugara
Posle krunisanja, novi kralj je potvrdio Ladislava od Egervara za bana Sla-
vonije, Dalmacije i Hrvatske, ali je i za hercega Slavonije imenovao Matija{e-
vog vanbra~nog sina Ivani{a Korvina. Uto je rimsko-nema~ki car Maksimili-
jan, kao konkurentski pretendent, upao u Ugarsku i s lako}om je osvajao, ~ak
i Stolni Biograd, pa se na{ao pred Budimom. Njemu se prikloni{e i mnogi hr-
vatski i slavonski velika{i, od kojih su najzna~ajniji knez Ivan IX Frankopan
Cetinski, Nikola VI Frankopan Trà~ki, knez Mihailo Blagajski, svi potomci
banova Talovaca itd. Odanost kralju Vladislavu II, koju su iskazali ban Ladi-
slav od Egervara i krbavski knez Karlo Kurjakovi}, kao i knez Bernardin Fran-
kopan, po Klai}evom mi{ljenju presudno je doprinela da se nisu cela Slavoni-
ja i Hrvatska u potpunosti svrstale uz Maksimilijana. Nema~ka vojska je tada
i Zagreb zauzela bez borbe. Me|utim, Maksimilijanu je ponestalo novca za
pla}anje pla}enika, pa je morao odustati od osvajanja ~vrsto branjenog Budi-
ma i vratio se u Austriju. Vladislav II je bio zaokupljen ratom sa svojim bratom
Ivanom Albertom, koji ga je napao u ê{koj i Moravskoj. Uz o~evo posredo-
vanje bra}a se, posle velikog krvoproli}a, ipak izmiri{e. Sad je Vladislav II
imao odre{ene ruke da krene u osloba|anje teritorija koje je Maksimilijan za-
uzeo. Pri tom je herceg Ivani{ Korvin od kralja dobio zadatak da protera Nem-
ce iz Zapadne Slavonije i Zagreba. Dobro utvr|ena nema~ka posada u Zagre-
bu ubrzo je od cara dobila poja~anje, ali su te nove trupe pred gradom Ivani{ i
ban Ladislav od Egervara razbili. Potom je marta 1491. godine po~eo juri{ na
Zagreb, ~ija je nema~ka posada savladana. Uskoro su sve Maksimilijanove tru-
pe oterane iz Ugarske, a naredne godine potpisan je mirovni ugovor, kojim je,
izme|u ostalog, bilo predvi|eno da se pomiluju i hrvatski i slavonski velika{i,
koji su prethodno pristali uz Maksimilijana, pa im je, ~ak, odobreno da ubudu-
}e mogu i}i u slu`bu nema~kom caru. Jedna od najva`nijih ta~aka mirovnog
ugovora predvi|ala je da ukoliko Ladislav II umre bez mu{kih potomaka, ugar-
193
ski kraljevski presto nasle|uje car Maksimilijan Habzbur{ki. Tu odredbu je po-
sebno potvrdio ugarski sabor u Budimu 1492. godine, s tim {to su je na poseb-
nom dokumentu potpisali vlastelinski staleì Hrvatske i Slavonije, kako navo-
di Klai}, ukupno 63 barona, velika{a i plemi}a.
c) Posledice poraza na Krbavskom polju
Mada su u saborskom dekretu potvr|ena stara “prava i slobo{tine” svih
kraljevina i pokrajina u sastavu Ugarske, pa s tim u vezi pomenute Dalmacija,
Hrvatska i Slavonija, Slavonija je dobila i posebne privilegije, poput one da se
u njoj napla}uje samo pola iznosa redovnih poreza koji se propisuju za Ugar-
sku. S druge strane, Hrvatska je bila u najve}oj nevolji. Kako je isteklo primir-
je, od 1490. godine Turci su neprekidno napadali na Hrvatsku, a neretko i na
zapadnu Slavoniju. Godine 1491. bosanski pa{a je preko Hrvatske i Slavonije
upao i u Kranjsku, ali je njegova vojska u povratku poraèna. Posebno je teàk
poraz bio Turaka kod Udbine, gde su se opet istakli Frankopani, i to Ivan Ce-
tinski i Mihailo Slunjski. Dodatno su Turci poraèni kod reke Une, pa se 1492.
nisu ni pojavljivali na tim prostorima. U tom zati{ju planule su opet borbe me-
|u samim Frankopanima, ali se Frankopani sukobi{e i sa banom Ladislavom i
sa hercegom Ivani{om. Frankopani, sada silno oja~ali, poku{avali su da vrate
sve ranije otete posede, a i me|usobno su se preganjali oko prvenstva. Poseb-
no su se te{ke borbe vodile za grad Senj. Kralj je za nove hrvatske banove po-
stavio Emerika Deren~ina i Ivana Bota od Bajne, ~iji je zadatak bio da obuzda-
ju Frankopane i spre~e pad Senja u njihove ruke.
Ban Deren~in je oterao Bernardina Frankopana od Senja i on se sklonio u
Brinje. Ban Ivan Bot je poginuo prilikom opsade Brinja. Dok su trajale borbe
kod Brinja, velika turska vojska je upala u Hrvatsku. Bosanski pa{a Hadum je
prethodno preko Une i Kupe prodro u Kranjsku i [tajersku, pa se vra}ao sa
ogromnim plenom i mnogo roblja. Turci su, pale}i i ubijaju}i sve pred sobom,
opseli Modru{u, koja je bila sedi{te krbavsko-modru{kog biskupa. Bernardin
se na tu vest izmirio sa banom, pa je Emerik Deren~in prikupio zna~ajnu voj-
sku sa mnogo hrvatskih i slavonskih plemi}a na Krbavskom polju kod Udbi-
ne. Tu ga Turci do nogu potuko{e 9. septembra 1493. godine, zarobiv{i ga i s
mno{tvom vlastelina i naroda odvedo{e u ropstvo. Kako pi{e jedan savreme-
nik bitke, a Klai} ga citira, prikazuju}i stanje u Hrvatskoj nakon tog katastro-
falnog poraza, da je “gotovo ~itava zemlja opustjela i puka li{ena; jer se sav na-
rod bija{e javno na Turke digao, osim onih koji nisu poradi starosti ili mlado-
sti mogli, misle}i da }e Turke jama~no razbiti, kako im je prije nekoliko puta
na istome mjestu po{lo za rukom.” (str. 232.) U daljem opisu iznosi se da je ce-
lom Hrvatskom “takova ne~uvena àlost i pla~ zavladao, da bi se s njihove ne-
volje moralo rasplakati srce tvr|e od najtvr|eg kamena, budu}i da je mnogo
otaca i matera izgubilo sve svoje sinove i k}eri – sinovi su ubijeni, a k}eri od-
vedene; mno{tvo je èna obudovjelo.” (str. 232.)
Posledice poraza su bile dalekose`ne. Krbavsko-modru{ki biskup je svoje
sedi{te preselio u primorski Novigrad, “a preostali puk na jugu Gvozda stao se
zaklanjati u sigurnije krajeve, osobito u Slavoniju me|u Savom i Dravom. Po-
194
bjedonosni pak Turci pregnuli da preìvjelu gospodu hrvatsku do kraja satru i
da hrvatsku zemlju pridruè svojoj vlasti. Nevoljni knezovi i plemi}i hrvatski
ostali smi{ljati i raditi kako da se otmu sigurnoj propasti.” (str. 233-234.) Preo-
stali hrvatski plemi}i, razo~arani drànjem kralja Ladislava II, obrati{e se za
pomo} caru Maksimilijanu. Kralj je za novog hrvatskog bana imenovao Ladi-
slava Kani{kog, za koga je znao da je sklon nema~kom kralju i rimskom caru.
Po{to je postao i slavonski ban, Kani{ki je oti{ao prvo u Slavoniju da organi-
zuje odbranu od narednih turskih napada. Godine 1494. Kani{ki je nastojao da
privoli “slavonske staleè da bi sa svojim ~etama ne samo svoju kraljevinu bra-
nili, nego da bi tako|er i{li na jug u Hrvatsku ili jo{ dalje, gdje bi bilo potrebe.
Ali, tomu oprije{e se staleì slavonski, a kad je to ban stao silom provoditi, po-
sla{e smjesta dva zastupnika u Budim, da bana radi te novotarije tuè.” (str.
236.) Kralj je pismom zabranio banu da prisiljava slavonske plemi}e na rato-
vanje van granica Slavonije, jer bi to bilo protivno svim dotada{njim obi~aji-
ma i slavonskim pravima. Na to Kani{ki ode u Hrvatsku i prvo se pozabavi
utvr|enjem grada Senja, a onda je sazvao hrvatski sabor u Biha}u na reci Uni.
Sabor se zapomaù}i obrati papi, vape}i za pomo}. Dok je osaka}ena Hrvat-
ska poku{avala da se kako tako sredi i oporavi, Slavoniju je zahvatio novi gra-
|anski rat usled poku{aja nekih velika{a da otmu posede hercegu Ivani{u Kor-
vinu. Protiv Ivani{a su ustali palatin Stjepan Zapolja, zagreba~ki biskup Osvald
Tuz i drugi, pa do|e do velikih pusto{enja.
Te godine su Turci forsirali Savu kod Mitrovice, pa krenuli prema Zagre-
bu plja~kaju}i, uni{tavaju}i i porobljavaju}i sve pred sobom. Dok su ti odredi
jo{ bili u Slavoniji, bosanski pa{a Hadum opet krenu na Hrvatsku. Blagajski
knezovi se nagodi{e s Turcima i pusti{e ih bez borbe preko svojih poseda. Na-
godila se i udovica Karla Kurjakovi}a, pa im odoli samo knez Bernardin Fran-
kopan. Te godine Vladislav II je sklopio trogodi{nje primirje s Turcima, a on-
da se okrenuo da skr{i zaveru palatina Stjepana Zapolje i hercega Lovre Ilo~-
kog, koji je imao ogromne posede u Ma~vi, Sremu i Slavoniji sve do austrij-
ske granice, a osumnji~en je bio da {uruje s Turcima. Krajem 1494. godine
kralj je s velikim snagama osvojio Ilok. Kraljevi privrènici su po~eli da osva-
jaju Lovrine gradove po Slavoniji, a srpski despot \ura| Brankovi} zauzeo je
Mitrovicu. Naredne godine kralj se pozabavio sre|ivanjem prilika u Slavoniji
i organizovanjem njene odbrane od Turaka, pomaganjem odbrane Jajca i dela
zapadne Bosne pod ugarskom kontrolom. Tada je imenovao Ladislava Kani-
{kog za hrvatskog bana, ali on nije dugo ostao na tom poloàju, jer je kralj
uskoro Ivani{a Korvina postavio za bana Dalmacije, Hrvatske i Slavonije. Lo-
vro Ilo~ki se na kraju priklonio Vladislavu II, ali je ostao bez mnogih poseda.
Ivani{ Korvin zbog neposlu{nosti prvenstveno plemi}a krièva~ke i viroviti~-
ke ùpanije u svoju banovinu nije mogao da u|e bez vojske. Za slavonskog vi-
cebana imenovao je Ivana \ulaja, koji nijednog poseda nije imao u Slavoniji,
{to je izazvalo dodatno nezadovoljstvo slavonskih velika{a. S obzirom da mu
je autoritet kod vlastele bio veoma slab, da bi oja~ao svoj poloàj, Ivani{ je od-
lu~io da se orodi s Frankopanima, oèniv{i k}erku kneza Bernardina. To ga je
195
zaista oja~alo za kratko vreme, pa ban Ivani{ najvi{e boravi u Biha}u i Zagre-
bu, nastoje}i da organizuje odbranu Slavonije i Hrvatske. Me|utim, stalnim ro-
varenjima Stjepana Zapolje izgubio je podr{ku kralja Vladislava.
Ladislav II je 1497. za novog bana imenovao Juraja Kani{kog, ali je Iva-
ni{ Korvin odbio da se povinuje i odrekne banskog poloàja. Bansko dvovla-
{}e je trajalo izvesno vreme, ali se kralj krajem 1498. godine izmirio sa Ivani-
{em i imenovao ga doìvotnim banom. Kako je primirje isteklo, Turci su u dve
kolone 1499. upali u Hrvatsku, ali je Ivani{ obe porazio, {to je Turke za neko
vreme obeshrabrilo za nove pohode, ali je do sporadi~nih okr{aja ipak dolazi-
lo, jer je trajao mleta~ko-turski rat u kome je bosanski pa{a opusto{io podru~-
je gradova Zadra i Nina, a neuspe{no opsedao i ugarsku Ostrovicu. Godine
1500. bosanski Turci su opet harali okolinu Nina, Zadra, Trogira i Splita, a su-
protstavljali su im se hrvatski vicebanovi Mar~inko iz Knina i Pavle [trbac Ko-
suli} iz Ostrovice, kao i vojvoda @arko Draòjevi}. Kad su u protivnapadu njih
trojica u{li u Hercegovinu, Turci su ih iznenada opkolili i potukli, da su jedva
ìvu glavu izvukli. Godine 1501. sklopljen je savez pape, Mle~ana i Ma|ara za
rat s Turcima. Teme{ki kapetan Josip Sam poveo je vojsku na Srbiju i tamo na-
neo teàk poraz Turcima, pa se vratio u Beograd. Drugu kolonu poveo je ban
Ivani{ na Bosnu, a s njim su krenuli Frankopani, Kurjakovi}i, Zrinski i drugi
knezovi. Turcima su naneli teàk poraz kod Jajca. Naredne godine Turci su op-
seli Jajce, ali opet neuspe{no. Krajem 1502. Mle~ani su sa sultanom ugovorili
mir, a sredinom 1503. to u~ini i Vladislav, i to na sedam godina. Godine 1504.
umro je ban Ivani{, a ne{to pre toga Vladislav II doìvi dva mo`dana udara, pa
knez Bernardin po~e da radi na tome da se njegov petogodi{nji unuk, a Ivani-
{ev sin Krsto ili Kristifor odredi za prestolonaslednika, s obzirom da je kralj
imao samo k}erku Anu. U to, 1505. godine iznenada Krsto umre, pa su kolale
pri~e da ga je kraljica Ana otrovala.
3. Ulazak Dalmacije u sastav Ugarske
Kako kralj nije pristao da obe}a da }e se njegova, tada dvogodi{nja Ana,
udati za Jovana Zapolju, Stjepanova sina, pobunili su se 1505. godine ugarski
staleì i ugrozili kralja. Ubrzo je sazvan novi sabor na kome je odlu~eno da se
ni u kom slu~aju ne dovodi stranac na ugarski presto i da kralj u svakom slu-
~aju mora biti pripadnik “ovog skitskog naroda.” (str. 269.) Me|utim, posle taj-
nih pregovora, Vladislav II ugovori 1506. da se njegova k}erka Ana uda za Fer-
dinanda, mla|eg sina cara Maksimilijana Habzburga. Po{to je potom Maksi-
milijan s vojskom do{ao na ugarske granice, Vladislav II je bio prinu|en da se
spremi za rat. Kad je Maksimilijan upao na ugarsku teritoriju, odmah su mu se
priklju~ili Ivan Kani{ki, An` Frankopan Brinjski i Ivan Karlovi} (Kurjakovi})
Krbavski. Posle prvih nema~kih pobeda ipak ugarski velika{i morado{e prista-
ti na pomirenje. Upravo tada ma|arska kraljica rodi sina Ludovika, pa su ne-
stali i razlozi preganjanja oko mogu}eg prestolonaslednika, pa je sklopljen mir.
Slede}e, 1507. godine, ugarski sabor je Jovana Zapolju proglasio za vrhovnog
kapetana Ugarske, dok je kraljevska vlast ograni~ena nu`nim dobijanjem sa-
196
glasnosti dràvnog ve}a za sve odluke. Nezadovoljni Vladislav II opet se tajno
dogovorio sa Maksimilijanom.
Godine 1508. sabor je pristao da se kruni{e dvogodi{nji Ludovik. Posle
smrti Ivani{a Korvina kralj je za banove Dalmacije, Hrvatske i Slavonije ime-
novao Andriju Bota od Bajne i Franju Bala{a od \armata, ali slavonski stale-
ì nisu ih prihvatali. Kralj je delimi~no popustio, pa je umesto Bala{a za bana
imenovao Marka Mi{ljenovi}a. Uskoro su oba bana izgubila kraljevo povere-
nje, pa je 1508. za nove banove imenovao Juraja Kani{kog i Ivana Ernu{tu od
âkovca. Me|utim, smenjeni banovi odbi{e da se pokore kraljevoj odluci, pa
su naredne dve godine prakti~no postojala ~etiri bana. Desilo se da su Kani{kog
i Ernu{tu mahom priznavali vlastelini u Slavoniji, a Bota i Mi{ljenovi}a u Hr-
vatskoj. Dok je besneo nema~ko-mleta~ki rat i, izme|u ostalog Rijeka pala u
nema~ke ruke, da bi je Mle~ani gotovo uni{tili kad su je preotimali, Andrija Bot
iz Senja i Bernardin Frankopan iz Vinodola napadali su, u dosluhu s Maksimi-
lijanom, na Krk i provaljivali u Istru, ali su Turci te 1509. godine upali u Hr-
vatsku i poharali posede Frankopana. Mleta~ku stranu tada su dràli knezovi
Ivan Karlovi}, Juraj Mrasinjski, Nikola Zrinski, Antun Blagajski i jo{ neki. Nji-
hovim posredovanjem krajem godine Mle~ani su se izmirili sa Botom.
a) Ugarski ultimatum Veneciji za ustupanje Dalmacije
Ugarski sabor je 1510. godine ultimativno zahtevao od Mle~ana da se
Ugarskoj vrati Dalmacija, a kako su oni to odbili, donesena je odluka da se stu-
pi u antimleta~ki savez sa nema~kim carem i francuskim kraljem. Me|utim, do
ugarsko-mleta~kog rata nije ni do{lo, jer je ugarska dràvna blagajna bila pra-
zna, a knez Ivan Karlovi} odbio je da predvodi ugarsku vojsku protiv svojih
prijatelja Mle~ana. I Nemci i Mle~ani su ~ak Turke poku{avali pridobiti kao sa-
veznike u me|usobnom ratu. Posledice tih sporadi~nih saveza Klai} ovako su-
mira: “Pomagali Turci cara ili Mletke, vazda su najprije stradale hrvatske obla-
sti kojima su turske ~ete prolazile.” (str. 293.) âk je i krbavski knez Ivan Kar-
lovi} {urovao s Turcima i 1511. im pomagao da upadaju na posede Frankopa-
na. Kako je banski poloàj opet bio upra`njen, kralj je 1512. za bana Dalmaci-
je, Hrvatske i Slavonije imenovao palatina Emerika Perenjija, a za vicebanove
Franju Bala{a i Franju Hedervarija. Tada su Turci, uprkos potpisanom miru,
u~estali s provalama u Slavoniju i Hrvatsku. Perenji je uspeo da nametne svoj
banski autoritet i slavonskim i hrvatskim velika{ima, pa odmah po~e sa pripre-
mama za odbranu ovih ugarskih provincija. Za vicebana i kapetana Dalmacije
i Hrvatske imenovao je Ivana Karlovi}a. Turci su tada prvo u jednom naletu
zauzeli Srebreni~ku banovinu, biv{u Usoru, a onda su u{li u Hrvatsku. Ban na-
redi da se iz Slavonije hitno po{alje pomo} Hrvatskoj, “ali slavonske ùpanije
i upravitelj zagreba~ke biskupije uskrati{e mu svoje ~ete.” (str. 299.) Turci su i
1513. harali Hrvatskom, ugroàvaju}i Knin i Sinj i zauzimaju}i nekoliko ma-
njih gradova. Po{to se uskoro ban razboleo, kralj je odbranu Slavonije i Hrvat-
ske poverio vetrimskom biskupu i dràvnom blagajniku Petru Berislavi}u.
197
Petar Berislavi} je na brzinu prikupio vojsku, pa je sa Mihailom Franko-
panom Slunjskim, Nikolom Zrinjskim i Franjom Berislavi}em krenuo u susret
Turcima kod Dubice na reci Sunji i tamo ih pobedi{e. Po{to ih taj poraz nije
obeshrabrio, Turci 1514. dopre{e do Skradina i napado{e Knin. Kako je papa
iste godine pozvao na krsta{ki rat, u Ugarskoj se okupi mnogo seljaka, koji se,
kad se izjalovi{e nade da }e zaista u rat krenuti, digo{e pobunu protiv plemi}a,
pa su ubijali i plja~kali na sve strane. Tom prilikom je i ~anadski biskup na ko-
lac nabijen. Uloga Jovana Zapolje u gu{enju ove pobune bila je presudna, a on
se posle toga seljacima surovo svetio. Posle toga je poloàj seljaka kmetova bit-
no pogor{an u celoj Ugarskoj. Te 1514. godine, Berislavi} je imenovan za pra-
vog bana. Slavonski vicebanovi postali su Baltazar Ba}an i Ga{par Alapi}. Pr-
vi banov zadatak tada je bio da u korenu sase~e selja~ku bunu u Slavoniji, a po-
tom je morao da re{ava sporove zava|enih slavonskih velika{a. Za to vreme
Turci su jo{ tri puta upadali u Hrvatsku, pusto{e}i Krbavu, osvojiv{i Karin i op-
sedaju}i Petru{i}, pa su se potom nesmetano vra}ali u Bosnu. Kad su 1515.
Turci prodrli do Senja, ban Berislavi} je krenuo da im se suprotstavi nadomak
[ibenika i ~ekaju}i obe}anu ~e{ku vojsku. Pomo} Hrvatskoj opet su uskratili
“staleì slavonski, sabrani tada u travnju na saboru u Krièvcima, govore}i da
su po starome obi~aju du`ni braniti samo svoju kraljevinu, pa da stoga ne mo-
raju i}i preko Save krv prolijevati za hrvatske kraji{ke gradove.” (str. 309.) U
maju 1515. Turci su te{ko porazili vojsku bana Berislavi}a.
4. Ugarska provincija Hrvatska na udaru Turaka

Kralj Vladislav II Jagelovi} umro je 1516. godine, utvrdiv{i prethodno u
Be~u sa nema~kim carem bra~ne ugovore svoje dece i obaviv{i ven~anja. Nje-
gov sin i naslednik, Ludovik II Jagelovi} tada je imao deset godina, a ugarski
sabor nije prihvatio staratelje koje mu je otac namenio, nego je odredio da dr-
àvno ve}e vr{i vlast do kraljevog punoletstva. Vlastela je ostala podeljena na
grupaciju koja je podràvala cara Maksimilijana kao kraljevog staratelja i gru-
paciju koja je htela mo}nog erdeljskog vojvodu Jovana Zapolju za gubernato-
ra. Me|u njima je bilo i krvavih obra~una pa je cela Ugarska bila u krajnje ne-
sre|enom stanju. Velika{i su uspeli da za palatina dovedu Stefana Batorija, na-
suprot nièm plemstvu koje je zdu{no podràvalo Zapolju, pa su smutnje jo{
dugo trajale. Za to vreme ban Berislavi} neprekidno je bio u nevoljama, jer mu
je vlastela stalne brige stvarala, a Turci opet 1517. napadali na Klis i Skradin.
Knez Ivan Karlovi} je bio toliko ugroèn da je nudio Mle~anima tri svoja gra-
da u Hrvatskoj u zamenu za neka imanja u Lombardiji. Protiv bana i biskupa
Erdedija neprekidno je delovao njegov li~ni neprijatelj ugarski primas kardinal
Toma Baka~ Erdedi. Hrvatska nikakve pomo}i nije dobijala od ostalih ugar-
skih zemalja. Da bi malo oslabio pritisak, ban 1518. prikupi ne{to vojske, pro-
vali u Bosnu, potu~e Turke u jednoj bici, ali morade odmah da se vrati, jer su
mu snage bile suvi{e slabe za ozbiljniji pohod. U turskom prodoru 1519.
godine najteè su stradali posedi kneza Ivana Karlovi}a, ali i mnogi drugi hr-
198
vatski predeli. “Ban se Berislavi} opet te{ko zabrinuo, to lju}e {to su bijedni ì-
telji onih strana bjeàli sve do Budima, traè}i za{tite i pomo}i u svoga kralja.”
(str. 341.) To masovno bekstvo preostalog hrvatskog stanovni{tva postalo je
nezaustavljivo, pa su se u {esnaestom veku skoro svi Hrvati iselili iz Hrvatske
na sever. U godini 1520., kada je poginuo ban Berislavi}, Turci su vi{e puta
upadali u Hrvatsku, palili i plja~kali, u jednom prodoru stigli su sve do Istre, a
slede}i put ~ak u Furlaniju.
Kad je sultan Sulejman II 1521. krenuo na Beograd, bosanski Turci su opet
udarili na Hrvatsku i dalmatinske mleta~ke gradove. U Hrvatskoj je tada ban
bio Petar Keglovi}. îm je [abac pao, Turci su pre{li preko Save i harali Sre-
mom i isto~nom Slavonijom. Dok su ma|arski velika{i stajali skr{tenih ruku,
a kralj mlitavo skupljao vojsku, pao je i Beograd, pa se u njemu Turci utvrdi-
{e, a i sremske gradove zadrà{e. Naredne godine vladalo je izvesno zati{je na
globalnom planu. “No zato je ja~e nego ikada bjesnio mali rat na me|ama obi-
ju dràva, to je osobito Hrvatska te{ko stradala, pa se ~inilo da }e je bosanski i
drugi sandàci razgrabiti i do kraja zatrti.” (str. 358.) Dok su unutra{nje ugar-
ske politi~ke prilike optere}ivale stalne velika{ke smutnje, 1524. Severinska
banovina je pala u turske ruke. Plemi}ka preganjanja otada su jo{ è{}a i traja-
la su sve do Moha~ke bitke. O sudbini Hrvatske niko nije razmi{ljao od 1521.
godine. “îni se zaista da kao da je tada kralj mislio napustiti posve Hrvatsku,
i da je istina {to javlja mleta~ki poslanik Orio kako mu je kralj jednom rekao
da ona za nj ni{ta ne vrijedi.” (str. 378.) To je nateralo knezove Ivana Karlovi-
}a, Bernardina Frankopana i Nikolu Zrinskog, sada ve} ~vrsto me|usobno po-
vezane razgranatim rodbinskim vezama, da zajedni~ki razmi{ljaju o sopstve-
noj sudbini. Dolazio im je i sultanov izaslanik, pa u to vreme “svijet natuca da
se hrvatska gospoda poga|aju s Turcima, da }e se ~itava Hrvatska od Save do
mora pokoriti sultanu i hara~ mu pla}ati.” (str. 378.) Na njihove zahteve za po-
mo} oglu{ili su se papa, Ma|ari i Mle~ani. Godine 1522. Knin se predao Tur-
cima, na {to su svi stanovnici Skradina napustili svoj grad, pa su ga Turci pot-
puno praznog zauzeli. Potom su opseli Klis. Za to vreme tada{nji ban Ivan Kar-
lovi} sukobljavao se sa slunjskim Frankopanima. Austrijski nadvojvoda je ipak
poslao grofa Nikolu Slama u pomo} tada{njem hrvatskom banu Ivanu Karlo-
vi}u, pa su zajedno branili Biha} i Krupu. Turci su i dalje ~esto provaljivali, ali
vi{e nijednog hrvatskog grada nisu mogli da osvoje. Tako je u hrvatskim pro-
storima nadvojvoda Ferdinand stekao ve}i ugled nego ugarski kralj Ludovik II.
Kad je u jesen 1523. pomislio da Turci preko zime ne}e napadati, austrijski
nadvojvoda je povukao svoje snage. Turci su to iskoristili pa su vi{e puta kre-
tali u plja~ka{ke pohode. Tada su uspeli da osvoje strate{ki va`nu Ostrovicu i
opasno opseli Klis. Klisu je stigla pomo} iz Senja, pa su Turci potu~eni. Ipak,
opet je te{ko stradala Udbina. U aprilu 1524. Turci su poharali zemlje Karlovi-
}a, Zrinskih, Blagajskih i Frankopana i prodrli u Kranjsku.
Kako dalje pi{e Klai}, “ba{ te poslednje navale bile su povodom da je hr-
vatski puk stao ostavljati svoju nesretnu domovinu, kako se razabira iz povelje
199
kralja Ludovika od 17. svibnja 1524. godine, kojom je dopustio da se Hrvati,
koji u Kraljevini Hrvatskoj radi straha i neprestanih provala turskih, ne mogu
mirno i sigurno prebivati, smiju preseliti na ugarska imanja kraljeva peharnika
Franje Ba}ana, te ondje sagraditi ku}e i ku}i{ta. Dok je tako puk stao jatomice
bjeàti u sigurnije krajeve, gospoda su se hrvatska sve vi{e utjecala nadvojvo-
di Ferdinandu i traìla zaklona u njega i njegovih upravitelja u austrijskim ze-
mljama. Ne samo ban Ivan Karlovi}, nego i knezovi Frankopani, onda knez
Nikola Zrinski i knez Stjepan Blagajski, pa~e i niì plemi}i nudili su svoje slu-
`be re~enomu nadvojvodi i njegovom vrhovnom kapetanu Bernardinu Ri~anu,
koji je zamijenio grofa Nikolu Salma.” (str. 392.)
Uto je pored dotada{njeg bana Ivana Karlovi}a, kralj Ludovik II za bana
Slavonije i Hrvatske imenovao i Ivana Tahija, ali ga slavonski i hrvatski plemi-
}i nikada nisu priznali. Kad mu je Tahi preoteo neke banske gradove, Ivan Kar-
lovi} se potpuno priklonio Ferdinandu, a njega su sledili skoro svi hrvatski ple-
mi}i. Za to vreme slavonski plemi}i su se me|usobno preganjali i otimali za
imanja umrlog srpskog despota Franje Berislavi}a. Za novog bana Slavonije i
Hrvatske kralj je 1525. imenovao Franju Ba}anija. I te godine Turci su harali
skoro celom Hrvatskom, pa zauzeli i spalili grad Bag pod Velebitom. “I ovom
prigodom mnogo je puka dopanulo suànjstva, a mnogo se naroda opet stalo
seliti u tu|inu. Jedan dio pre{ao je na susjedni otok Krk, koji je bio u mleta~-
koj vlasti, a drugi dio prebjegao je u Italiju, gdje se nastanio u Apuliji, Marka-
ma i Abruzama. Nema sumnje da su dana{nji hrvatski naseljenici u talijanskoj
pokrajini Molise tu`ni potomci tih bjegunaca, jer i sada jo{ u svojim pjesmama
spominju kneza Ivana Karlovi}a.” (str. 405.) Preostali hrvatski plemi}i uop{te
nisu priznavali bana Franju Ba}anija, nego samo austrijskog nadvojvodu kao
svog gospodara, pa je Ba}ani mogao da saziva samo slavonske staleè.
Pred veliku tursku navalu 1526. godine, ogroman broj prebega iz Srbije
do{ao je u Ugarsku. Me|u njima je najpoznatiji bio vojvoda Pavle Baki}. Ma-
|arski velika{i su se nadali “da }e se za primjerom Baki}evim povesti sva sila
prebjega, pak da }e onda za kratko vrijeme ~itava turska Bugarska, Srbija, Bo-
sna opustjeti, i da }e tim i snaga turske dràve napokon smalaksati.” (str. 418.)
Trpimir Macan povodom toga u svom komentaru dodaje: “Dok su mnogi sta-
novnici hrvatskoga kraljevstva ostavljali svoju domovinu, te se selili u Ugar-
sku i austrijske zemlje, pa~e u Italiju, dolazilo je opet u hrvatske zemlje ìtelja
iz turske carevine, i to ne samo kr{}ana, nego i muslimana koji su onda prima-
li kr{}ansku vjeru. Takve nove ìtelje zvali su prebjezi (pribeg, prebeg).” (str.
418.) Turci su s ogromnom vojskom s lako}om zauzeli Srem i posle opsade
osvojili Petrovaradin. Pored mobilizacije snaga u Ugarskoj i Erdelju, kralj Lu-
dovik je naredio da se na oru`je digne cela Slavonija, uklju~uju}i i sve kmeto-
ve. Od hrvatskih velika{a na Moha~ko polje gotovo niko nije do{ao, mada se
kralj do zadnjeg momenta nadao, u ranijim borbama u slu`bi austrijskog nad-
vojvode Ferdinanda, proslavljenom knezu Krsti Frankopanu, koga je imeno-
vao za glavnog vojvodu. Frankopan se verovatno zbog dva razloga nije oda-
zvao: {to ga je kralj kra}e vreme drào u budimskom zatvoru po{to je knez
200
udario nadbiskupa Salkaja 1525. dok je nadbiskup predsedavao dràvnim ve-
}em; drugi verovatni razlog je {to nije verovao u snagu i organizaciju ugarske
vojske.
Iz Slavonije je kralju Ludoviku II, kako precizira Klai}, do{lo svega tri hi-
ljade konjanika i tri hiljade pe{aka, pod komandom bana Ba}anija, Ivana Tahi-
ja, Ivana Banfija i zagreba~kog biskupa [imuna Erdedija. “Od hrvatskih veli-
ka{a bijahu do{li Mihailo Zrinski i Matija II Frankopan slunjski, nadalje senj-
ski biskup Franjo Joèfi}, onda senjski kapetan Grgur Orlovi} i ro|ak senjsko-
ga biskupa Juraj Kobasi}. Preteìta ve}ina hrvatske gospode i plemstva ne bi-
ja{e do{la; oni su nakon mnogih dogovaranja s nadvojvodom Ferdinandom
ostali zajedno s vrhovnim kapetanom Nikolom Juri{i}em u svojoj domovini,
koju je trebalo tako|er braniti. S dolaskom slavonskih i hrvatskih ~eta narasla
je ~itava vojska Ludovikova jedva do 26–28.000 momaka; topova imala je do
osamdeset, od kojih je nekoliko darovao kralju grad Be~.” (str. 423.) Turska
vojska je bila bar pet puta brojnija i raspolagala je s neuporedivo vi{e topova.
Ugarska vojska, u kojoj je bilo dosta Srba, êha i Poljaka, katastrofalno je po-
raèna, a sam kralj je u bekstvu poginuo.
a) Nesvesno Klai}evo priznanje razli~itosti
Hrvatske i Slavonije
Sumiraju}i, na po~etku petog toma, op{te hrvatske i slavonske politi~ke
prilike u toku petnaestog i u prvoj ~etvrtini {esnaestog veka, Klai} detaljno ob-
ja{njava koje je krajeve obuhvatala Hrvatska, a koje Slavonija. U tom smislu
on pi{e: “Sve to ve}i gubici hrvatskoga kraljevstva na jugu Velebita dali su po-
voda da se je hrvatsko ime stalo {iriti na sjeveru Gvozda prema Kupi, Savi i
donjoj Uni. Dok su se u XIV stolje}u pribrajale Hrvatskoj na sjeveroistoku
Gvozda tek Modru{a, Plasi i Dre`nik (sa Slunjem), u drugoj su polovici XV
stolje}a i na po~etku XVI stali nazivati Hrvatskom i onaj dio Zagreba~ke ù-
panije, koji se prostire na jugu Kupe i Save i koji su nekad obuhva}ale ùpe
Gori~ka i Gorska. Ovamo se ispred turske najezde sklanjalo mnogo hrvatsko-
ga plemstva i puka iz ju`nih krajeva, pa se ~itav kraj od Gvozda do Kupe i Sa-
ve (izme|u Siska i Dubice) na sjeveru, a Une na istoku, sve vi{e smatrao hr-
vatskom zemljom u uèm smislu. Gradovi Biha}, Krupa, Kostajnica, Zrin, To-
polica ili Topusko, Steni~njak i Dubovac, koji su prije bili u Slavoniji, jesu na
koncu XV stolje}a ve} u Hrvatskoj. Prema jednom spomeniku od godine 1469.
dijelila se Kraljevina Hrvatska u ono doba na gornju i donju. Gornja Hrvatska
zapremala je ùpe u oblasti od Radobolja na Cetini do Oto~ca i Vrhovina pod
Gvozdom; donja Hrvatska dopirala je od Brinja, Modru{a i Dre`nika do Kupe
i Une.” (str. 13.) Ina~e, “u staroj Hrvatskoj na jugu Gvozda opstojale su u pr-
voj polovici XV stolje}a ~etiri ùpanije: Li~ka, Lu~ka, Kninska i Polji~ka. Me-
|utim, u Li~koj zadobi{e mnoge gradove krbavski knezovi i Frankopani, tako
da je “knez ili {pan stola kraljeva meju plemenitimi ljudi Mogorovi}i v Lici”
imao razmjerno malenu oblast, dok su poglaviti gradovi (Po~itelj, Belaj ili Bi-
laj, Barleta, Novigrad ili Novi) bili u vlasti nasljednih knezova. @upanija po-
201
lji~ka ili ùpanija Poljica do{la je opet godine 1444. kona~no pod Mletke. Tako
su u Hrvatskoj ostale samo dvije prave ùpanije (kninska i lu~ka), dok i te nisu u
prvoj ~etvrti XVI stolje}a spale sasvim ili djelomice pod tursku vlast.” (str. 24.)
Pored te ~etiri ùpanije, na teritoriji hrvatske postojale su kneìne pod vla-
{}u naslednih knezova, od kojih su najzna~ajniji Frankopani, Kurjakovi}i,
Nelipi}i, Talovci itd. [to se Slavonije ti~e, “Kraljevina Slavonija ostala je po-
tom ograni~ena na zemlju izme|u Drave i Save (doti~no Kupe) te je obuhva-
}ala poglavito ~etiri ùpanije: Zagreba~ku, Vara`dinsku, Krièva~ku i Virovi-
ti~ku. U XV stolje}u protegla se osobito Krièva~ka ùpanija, koja je zaprema-
la velik dio Podravine, gotovo do Valpova i Osijeka. Poè{ka, Vukovska i Sri-
jemska ùpanija smatrale su se i tada za dijelove Slavonije; ali nisu bile izrav-
no pod upravom hrvatskih i slavonskih banova, nego su Poègom ~esto upra-
vljali vojvode Usore, a Vukovskom i Srijemskom najprije ban Ma~ve, a posli-
je {aba~ki i beogradski banovi i kapitani.” (str. 13-14.)
b) Licitiranje verom stanovni{tva Hrvatske
Ovde je veoma zna~ajno kako Klai} predstavlja strukturu tada{njeg sta-
novni{tva Hrvatske i kako ve{ta~ki, na silu, pohrva}uje Vlahe. “U XV stolje}u
sve se vi{e mnoè Vlasi i Morlaci na hrvatskom teritoriju, osobito u samoj Kra-
ljevini Hrvatskoj na jugu Kupe. S kopna prelaze na otoke (Krk), pa odanle u
austrijsku i mleta~ku Istru. Osobito mnogo Vlaha i Morlaka spominje se oko
godine 1412. na imanjima knezova Nelipi}a, poimence u ùpama ili kneìja-
ma Cetini (oko gradova Sinja i Travnika), Posu{ju (oko grada â~vine), Petro-
vom polju (grad Klju~), i Odorji (grad Zvonigrad) na Zrmanji, zatim oko gra-
dova Omi{a, Klisa, Kami~ca. Ti su Vlasi pomagali Nelipi}e u borbi s Mleci-
ma, pa su stoga uìvali posebne povlastice.” (str. 26.) Kad su Nelipi}i izumrli,
pa njihova imanja preuzeo An` Frankopan, on je 1436. u Klisu Vlasima izdao
poseban statut, kojim je potvrdio sva njihova zate~ena prava. “Budu}i da je sta-
tut sastavljen hrvatskim jezikom i pisan }irilicom, nema sumnje da su ti Vlasi
govorili tada hrvatski. To posvedo~uju i njihova imena, koja se u statutu spo-
minju, kao Viganj Dubrov~i}, Ninoje Sankovi}, Tomas Ro~evi}, Matija{ Vuk-
ni}, Mili} Ostoi}, Dragi} Prodani}, Bla` Ko~i}, Hrelja Gole{evi}, Vukat Voi-
novi}, Ivani{ Groba~i}, Budan Grub{i}, Bilosav Draèvi}, Jelovac Draìvoje-
vi}, Radivoj Vitkovi}, Bulat Kustraì} i Ivan Poznanovi}. Neke ustanove re~e-
noga statuta, kojima se odre|uje “i da ne drè Hrvati Vlahov mimo jednoga
bravara”, zatim “i Srblin da ne more otdati na Vlaha, ni Vlah na Srbina, jasno
dokazuju da se ti Vlasi ne mogu pribrojiti ni Hrvatima ni Srbima.” (str. 26-27.)
I srpski i hrvatski su slovenski jezici, pa su me|usobno toliko sli~ni da kod
sporazumevanja nema velikih problema. Ali ti doseljeni Vlasi nisu govorili hr-
vatski nego srpski, jer da su zaista govorili hrvatski ne bi hrvatski jezik (~akav-
ski) u narednim istorijskim periodima bio toliko potisnut da se na kraju sveo na
svega nekoliko sela i ostrva. Videli smo u prethodnom tomu da i Klai} potvr-
|uje kako je ve} u srpskim zemljama promenjeno zna~enje termina “Vlah”, pa
se pod njim nisu vi{e smatrali pripadnici zate~enog romanskog stanovni{tva,
nego sto~ari. Turci su imenom Vlasi nazivali sve Srbe, dok su Morlaci bili po-
202
mo}ni odredi turske vojske i ~esto grani~ari, regrutovani me|u pravoslavnim
Srbima, koji su za uzvrat osloba|ani kmetovskih obaveza. O~igledno je da su
sva navedena imena Vlaha ~isto srpska, a to {to se Srbin nije po Frankopano-
vom statutu mogao predstavljati za Vlaha, odnosilo se na Srbe kmetove hrvat-
skih plemi}a, koji su bili starosedeoci u Srbu i jo{ nekim hrvatskim predelima.
Doseljenim Srbima – Vlasima hrvatski plemi}i nisu nametali feudalne obave-
ze, ali ni svoje zate~ene Srbe kmetove nisu osloba|ali od poluropskog statusa.
Ina~e, i Klai} ovde potvr|uje da su doseljeni Vlasi imali svoje posebne knezo-
ve, Vlasi u Lici su formirali svoje op{tine i sudove.
Na osnovu ~injenice da Vlasi u Lici 1433. godine u ime svoje op{tine iz-
daju dokument kojim garantuju da franjeva~kom samostanu Svetog Ivana iz-
nad Medka ne}e ni na koji na~in imanje ugroàvati, Klai} kaè da “bi mogli
naga|ati da su i sami bili rimokatoli~ke vjere.” (str. 28.) Pa da su zaista ve} ta-
da bili rimokatoli~ke vere, za{to bi svom samostanu izdavali pisane garantije
da mu ne}e nikakva zla ~initi, imovinu krasti ili otimati. Valjda bi se takva ver-
ska skrupuloznost podrazumevala. “Li~ki Vlasi razasuli su se poslije po ~ita-
vom Velebitu sve do Senja... Osobito mnogo Vlaha okupilo se u Dinarskim
planinama.” (str. 28.) Povodom toga, slede}i svoju falsifikatorsku metodologi-
ju, Klai} pi{e: “I ti su Vlasi jama~no bili ve} pohrva}eni, jer se zovu Radi} Gu-
ljevi}, Radmil Babi}, Mozgota Guljevi}, Radovan Skali}, Matija Terehim~i} i
Toma Kal~i}.” (str. 28.) Svi ti Vlasi bili su obavezani na vojni~ku slu`bu, pod
komandom hrvatskog bana, pa se tada ve} uveliko izmenila etni~ka struktura
banske vojske. “Turska najezda na Srbiju, Bosnu i Humsku zemlju (Hercego-
vinu) bila je povodom da se narod iz tih zemalja stao seliti u tada jo{ za{ti}eno
hrvatsko kraljevstvo. Otkad je srpski despot \ura| Brankovi} ustupio kralju
Sigismundu godine 1427. Ma~vu s gradovima Beogradom i Golubcem, po~e-
lo se sve vi{e Srba naseljavati po Ugarskoj i isto~noj Slavoniji, a osobito po Sri-
jemu. Ta je seoba Srba ili Ra{ana postala jo{ ìvlja kad su Turci nakon pada
Smedereva Srbiju pretvorili u turski pa{aluk (1459.). Pad Bosne (1463.) i Her-
cegovine (1482.) bija{e opet povodom da je hrvatski narod iz tih zemalja stao
grnuti u Hrvatsku i Dalmaciju, pa~e i u Slavoniju. Bjegunci iz Srbije, Bosne i
Hercegovine, koji su se pred turskom silom zaklanjali u slobodne hrvatske ze-
mlje, zvali su se u ono doba pribjezi (pribeg, prebeg). U drugoj polovici XV
stolje}a i prvoj ~etvrti {esnaestoga bilo je ve} mnogo pribjega na teritoriju hr-
vatskoga kraljevstva. Me|u njima bio je i srpski despot Vuk Grgurovi} (Zmaj
Ognjeni Vuk), zatim jedan ogranak hercega Sv. Save iz Hercegovine, humski
knezovi Vlatkovi}i i druga gospoda, a s njima sila puka.” (str. 30.) Naàlost,
Klai} nema ni jednog jedinog dokaza da se makar jedan Hrvat iz Bosne i Her-
cegovine, pred Turcima, sklonio u Hrvatsku.
c) Proizvoljne teorije o nepostoje}em hrvatskom jeziku
Ovde je ne{to drugo mnogo va`nije, {to je Klai} ve} pominjao u ~etvrtom
tomu, a u petom precizira: “Kad je Hrvatska nakon stra{noga boja na Krbav-
skom polju (1493.) bila sve vi{e izloèna turskim provalama, zapo~elo je tako-
|er i raseljavanje hrvatskoga naroda. Najprije su ìtelji iz ju`ne Hrvatske stali
203
preko Gvozda grnuti u tada jo{ zaklonjenu Slavoniju, osobito u krajeve izme-
|u Gvozda, Kupe, Save i Une, koji su se tada i prozvali Hrvatskom; u prvoj
pak ~etvrti {esnaestoga stolje}a, naro~ito nakon pada Knina (1522.), Skradina
(1522.) i Ostrovice (1523.) javlja se o prvim seobama Hrvata u tu|inu. Dne 17.
svibnja 1524. dopustio je kralj Ludovik me{tru svojih pokornika Franji Ba}i-
nu, da se na njegovim posjedima u Ugarskoj smiju nastaniti “Hrvati, koji u na-
{oj Kraljevini Hrvatskoj radi straha i neprekidnih provala i navala predivljih
neprijatelja Turaka mirno i sigurno prebivati ne mogu, te kojima su ve} isti du-
{mani ku}e, prebivali{ta i sve zgrade ognjem u pepeo obratili, a imanje i sve
stvari kao plijen razgrabili”. Godine 1527. bjeè opet Hrvati preko mora u Ita-
liju, gdje su osnovali naseobine u Apuliji, Markama i Abruzima. Kukavni osta-
ci tih hrvatskih bjegunaca ìve jo{ i danas u talijanskoj pokrajini Molise, te u
svojim pjesmama spominju tadanjega krbavskog kneza i bana, slavnoga Ivana
Karlovi}a. Prigodom seoba u drugoj polovici petnaestoga stolje}a i prvoj po-
lovici {esnaestoga, dolazilo je mnogo hrvatskoga naroda tako|er u one primor-
ske gradove Dalmacije i Hrvatske (Nin, Zadar, [ibenik, Trogir, Split, Omi{),
koji su bili u mleta~koj vlasti, pa i u slobodnu op}inu grada Dubrovnika. Tako
se dogodilo da je u onim dalmatinskim gradovima, u kojima je do 1420. bio
preteàn romanski ìvalj (Zadar, Trogir, Split, Dubrovnik), sada sve vi{e preo-
timao maha hrvatski elemenat, osobito me|u pu~anima.” (str. 31-32.)
Otkud taj hrvatski elemenat u Dubrovniku? Jedva se mali, skoro bezna~aj-
ni tragovi mogu utvrditi od vremena kad je Lastovo do{lo pod dubrova~ku
vlast, a na Lastovu se me{anjem ~akavaca i {tokavaca razvio specifi~an lokal-
ni dijalekat. Jo{ je poneka ~akavska knjiga iz dalmatinskih gradova doprla do
Dubrovnika, i to je bilo sve. Dubrovnik u neposrednom susedstvu nigde nema
nikakve Hrvate, pa Klai} ni u bogatom dubrova~kom arhivu ne moè na}i ni-
{ta {to bi bilo nalik na upori{te za njegovu la`nu tezu. Me|utim, on je u pravu
kad pi{e da “se opet za mleta~koga vladanja nakon godine 1420. stao {iriti ta-
lijanski jezik u prvotno hrvatskim gradovima, kao u [ibeniku, Omi{u, Hvaru i
Kor~uli. Uop}e se u svim gradovima mleta~ke Dalmacije (i Hrvatske) u ono
doba u javnom ìvotu rabio latinski, doti~no talijanski jezik (mleta~ko narje~-
je), dok se u privatnom ìvotu i u porodicama govorilo mnogo hrvatski. Moè
se re}i da je golema ve}ina ìtelja u mleta~koj Dalmaciji tada govorila ili bar
razumjela dva jezika: romanski (starodalmatinski ili opet talijanski) i hrvatski.”
(str. 32.) Samo {to Klai}, tako pa`ljiv u pogledu italijanskih dijalekata, gde po-
sebno obra}a pa`nju na starodalmatinski i mleta~ki, nijednom re~ju ne obja-
{njava kakav je bio taj hrvatski jezik, jer bi u protivnom morao da kaè da je
hrvatski jezik bio isklju~ivo ~akavski, o ~emu svedo~e svi istorijski dokumen-
ti. Dolazak Srba u Hrvatsku i Slavoniju Klai}u je argument za tezu o neprome-
njenosti etni~kih prilika. “Sve izbrojene doseobe i raseobe nisu ipak bitno pro-
mijenile etnografske prilike u hrvatskom kraljevstvu sve do godine 1526. U ~i-
tavom kraljevstvu sa~injavaju jo{ uvijek golemu ve}inu Hrvati, doti~no Sla-
vonci (Slavinci). To posvjedo~uje i suvremeni dubrova~ki povjesni~ar Ludovi-
kus Tubero (Crijevi} ili Cerva, + 1527.) kad opisuju}i tadanju Ugarsku i Hrvat-
204
sku do godine 1522. ovako govori: “Od dalmatinskoga primorja, koje oplaku-
je Jadransko more, do rijeke Drave jesu ilirski puci, koje Ugri djelomice Hrva-
tima, a djelomice Slavenima i Ra{anima zovu. Od Drave po~inje ma|arski go-
vor”. Pored bitno nepromijenjenih narodnosnih prilika nisu se promijenile ni
stale{ke prilike.” (str. 32.)
Me|utim, s obzirom da je u vreme kralja Matija{a Korvina do{lo do zna-
~ajnijeg potiskivanja uticaja stare feudalne oligarhije tako {to je favorizovano
niè plemstvo, pa su ~ak u nekim slu~ajevima i kmetovi podizani do najvi{ih
dràvnih i crkvenih poloàja, “stari kneèvski rodovi hrvatski stali su u XV sto-
lje}u izvoditi svoje podrijetlo od prastarih porodica rimskih i talijanskih. Ne
zna se da li se to doga|alo pod dojmom humanizma, ili su se oni htjeli tim odi-
jeliti od novih velika{a. Kr~ko-modru{ki knezovi prozvali su se Frangepani
(Frankopani), a Baboni}i – Blagajci, opet Ursini (Orsini). Knez Ivan Karlovi}
(Kurjakovi}) po~eo je izvoditi svoju lozu od starorimskih Torkvata... Poku{alo
se i knezove Zrinske od plemena [ubi} dovesti u srodstvo s rimskim Sulpici-
jima, ali to nije po{lo za rukom.” (str. 33-34.) Toliko je u tim glavnim hrvat-
skim velika{kim rodovima bila sna`na hrvatska nacionalna svest i toliko su dr-
àli do te svesti. Raspravljaju}i o crkveno-verskim pitanjima, Klai} iznosi: “I
pored brojnih seoba u zemlje hrvatskoga kraljevstva ipak je doma}e rimokato-
li~ko ìteljstvo bilo tako brojno da se nisu znatno promijenile ni vjerske prili-
ke. Gospoduju}a vjera ostala je i dalje rimokatoli~ka. Nema dvojbe da je ve}i-
na doseljenih Vlaha bila vjere gr~ko-isto~ne; no da li su imali ovi Vlasi kakvo
crkveno ure|enje, ne moè se ustanoviti. Isto se ne zna ni za patarene (bogu-
mile), koji su prelazili iz Bosne.” (str. 50.) Ovo je i vreme u kome je po~eo raz-
voj hrvatske knjièvnosti jer se pojavio prvi pesnik koji je pevao na hrvatskom
jeziku, Spli}anin Marko Maruli} (1450-1524), iako Klai} svojata i dubrova~ke
pesnike [i{ka Men~eti}a i \oru Drì}a, nazivaju}i ih prvim hrvatskim truba-
durima, mada u njima i njihovom delu apsolutno ni{ta hrvatsko nema.
~) Turska pusto{enja uzrok razdora izme|u Slavonije i Hrvatske
Na vest o kraljevoj smrti u Moha~koj bici, ugarski velika{i su se po~eli
grupisati u dva klana, od kojih je jedan podràvao kao pretendenta na presto
Ferdinanda Habzbur{kog, a drugi Jovana Zapolju. “Ina~e je ve}ina hrvatskih
staleà naginjala nadvojvodi Ferdinandu, dok je slavonsko plemstvo bilo odu-
{evljeno za vojvodu Ivana Zapolju. Ta kolijevka roda Zapoljina stajala je u sla-
vonskoj zemlji (grad Zapolje izme|u Vrbove i Nove Gradi{ke), pak kako ne bi
slavonski plemi}i stajali uza svoga “Janu{a”. U takvim prilikama sasvim je pri-
rodno da se knez Krsto Frankopan nije u prvi kraj priklonio ni Ferdinandu ni
Ivanu Zapolji, pa ta njegova neodlu~nost je mogla roditi misao kao da on sam
~ezne za kraljevskim prijestoljem.” (str. 75.) Ina~e, Frankopanu je ve} na sla-
vonskom saboru u Koprivnici poverena dalja odbrana ~itave Slavonije, i to sa
velikim ovla{}enjima. Po~etkom novembra 1526. ugarski sabor je proglasio
Zapolju za kralja. Zapolji su se priklju~ili Krsto Frankopan i zagreba~ki biskup
[imun Erdedi, a Zapolja je Frankopana odmah imenovao za bana Hrvatske i
205
Slavonije i vrhovnog kapetana izme|u Dunava i Drave, vra}aju}i mu i posede
koji su ranije njegovom rodu oduzeti. To je jo{ vi{e u~vrstilo Zapolju u Slavo-
niji, “no zato se Kraljevina Hrvatska to odlu~nije priljubila Ferdinandu”. U ime
hrvatskih staleà austrijskom nadvojvodi su poslani Ivan Peru{i}, Ga{par Kri-
àni} i Ivan Karlovi}. Ferdinand je prvo progla{en za ~e{kog, a onda i ugar-
skog kralja. Hrvatski sabor je sazvan u Cetini i 1. januara 1527. priznao Ferdi-
nanda za svog kralja zaklev{i mu se na vernost. Posle pet dana slavonski sabor
u Dubravi priznao je Zapolju za kralja. Tako je po~etkom te godine pukla do-
tad najve}a provalija izme|u Hrvatske i Slavonije.
Kralj Ferdinand I uglavnom nije ispunio obe}anja koja je dao hrvatskim
knezovima da }e ih vojskom i novcem pomo}i u odbrani od Turaka. Bosanski
pa{a je sve ~e{}e upadao u Krbavu, Liku, Gacku, sve do Novigrada i Modru-
{e. Na jugu Velebita Turci su zauzeli Obrovac, a u Krbavi Udbinu i jo{ dva gra-
da. Mada je u prvo vreme Zapolja bio daleko premo}niji od nema~kog preten-
denta, Ferdinand je uporno skupljao vojsku i novac za obra~un, pa je pojedi-
na~no, raznim obe}anjima, po~eo pridobijati neke slavonske plemi}e. Pored
Franje Ba}anija, za hrvatskog bana imenovao je i Ivana Karlovi}a, upu}uju}i
ih na obra~un sa Krstom Frankopanom. Kad je Ferdinand s vojskom krenuo na
Ugarsku, mnogi gradovi su mu se jedan za drugim predavali, pa je i Zapolja
morao da pobegne iz Budima. U nekom sudaru sa Ferdinandovim sledbenici-
ma, Krsto Frankopan je ranjen, a na slavonski sabor, koji je sazvao da bi se hit-
no uputila pomo} Zapolji, niko nije do{ao. Krsto Frankopan je na tu vest kre-
nuo da se obra~unava sa Ferdinandovim pristalicama u Slavoniji, da im osva-
ja utvr|enja i otima imanja. Tako je i poginuo u toku opsade Vara`dina. U to je
i Ferdinandova vojska porazila Zapoljinu u odlu~noj bici kod Tokaja, pa je no-
vi budimski sabor priznao Habzburgovca za kralja. Dok su te borbe trajale,
Turci su zauzeli celu Jaja~ku banovinu 1528. godine, pa su sada Turci direkt-
no ugroàvali Slavoniju, dok su ranije mogli samo preko Une i Hrvatske da u
nju provaljuju. Turski pohodi su se nastavljali, a njihovi plja~ka{ki odredi, po-
red haranja po slavonskim i hrvatskim predelima, opet su se i u Kranjsku zale-
tali. Ni Zapolja nije mirovao. Prvo se sklonio u Poljsku sa najvernijim pristali-
cama, me|u kojima su se isticali biskupi Stjepan Brodari} i Franjo Frankopan,
a onda preduzimao razne {iroke diplomatske i vojne aktivnosti, ne libe}i se ni
{urovanja sa Turcima. U Slavoniji je potajno njemu u prilog delovao zagreba~-
ki biskup [imun Erdedi. Jedan odred Zapoljine vojske uspeo je te 1528. da po-
razi Ferdinandove trupe, pa je Zapolja sve vi{e kontrolisao isto~nu Ugarsku,
Erdelj i Slavoniju. Uz njega su bili slavonski velika{i Petar Erdedi, Ivan Ban-
fi, Franjo Tahi, Pavle Kare~enji, Petar Markov itd. Oni su kod âzme uspeli da
potuku Ferdinandove pristalice, a biskup [imun kao njihov vo|a uskoro je
kontrolisao skoro celu Slavoniju. Ferdinand je poslao pomo} svojim pristalica-
ma, pa su oni opseli Zagreb kao biskupovo sedi{te. Me|utim, oni su ubrzo po-
tisnuti i cela Slavonija je bila u Zapoljinim rukama.
Godine 1529. sultan Sulejman je otvoreno stao na Zapoljinu stranu i s voj-
skom je u{ao u Ugarsku. Zapolja ga je do~ekao na Moha~kom polju, “te mu se
206
poklonio i ruku mu poljubio.” (str. 115.) Zajedni~kim snagama su zauzeli Bu-
dim, gde su Turci Zapolju postavili za ugarskog kralja, a sultan je produìo pre-
ma Be~u, koji je kratko vreme opsedao, pa se vratio. Papa Klement VII pro-
kleo je Zapolju kao turskog saveznika. Za slavonskog bana Zapolja je postavio
biskupa [imuna, a [imun je i te{ko ranjen u jednom okr{aju sa Ferdinandovim
sledbenicima. Biskup je 1530. sazvao slavonski sabor u Ivani}u na kome je
vlastela odlu~ila da se sklopi savez s Turcima i definitivno poraze ostaci Ferdi-
nandovih pristalica, koncentrisani u tvr|avi Gradec kod Zagreba. “Onda }e se
jo{ osvetiti Hrvatima, koji bijahu Gradecu u pomo} pritekli, kao i Kranjcima i
[tajercima, koji su jednako s grofom Nikolom Turnom grad obranili.” (str. 117.)
Kako dalje opisuje Klai}, “zaista su odmah i Hrvatska i Kranjska osjetile
posljedice saveza slavonsko-turskoga, ve} u velja~i 1530. robili su Turci u Ko-
~evju u Kranjskoj; u isto vrijeme provalili su Turci, sporazumni sa zapoljevci-
ma, u Hrvatsku, te su je nemilo poharali. Ba{ ta posljednja provala nemilo je
rascvilila i onako tu`ne Hrvate. Kninski biskup Andrija Tu{kani} obavijestio je
pismom od 24. velja~e kralja Ferdinanda o toj provali, te ga je zaklinjao neka
ipak jednom javi da li je {to u~inio za obranu nesretnoga kraljevstva. Malo pred
tim sastali su se i hrvatski staleì na sabor da se i oni posavetuju o obrani svo-
je domovine... Spremni su i dalje gubiti ìvot za kralja i vjeru, ali nikada nije
Hrvatskoj prijetila tolika opasnost kao ba{ sada. Turci, koji su i prije iz Bosne
udarali na Hrvate, sada su gotovo pobjesnili te bez prestanka provaljuju na ima-
nja i ba{tine njihove, osobito otkad su nedavno bili u Ugarskoj te u samoj ze-
mlji (Hrvatskoj) osvojili vi{e gradova, iz kojih se obaraju na svoje kr{}anske
susjede. K tomu su se gospoda i plemi}i Kraljevine Slavonije, koji su u prija-
{nje vrijeme Hrvatima u svakoj nevolji pomagali, prometnuli u du{mane i pro-
tivnike njihove, te nanose {tetu njihovim glavama i imanjima kao sami Turci,
s kojima su se sloìli u savez.” (str. 117.)
Primiv{i tu saborsku poslanicu, Ferdinand je za glavnog kapetana hrvatske
vojske imenovao istaknutog vojskovo|u Ivana Kocijana, ali je Kocijanova pre-
okupacija bila pohod protiv biskupa [imuna, pa se u Slavoniji opet razbesneo
gra|anski rat, dok su turske provale u Hrvatsku postajale sve ve}e i pogubnije.
Vapaji hrvatskog plemstva opet su ostajali neusli{eni. Ferdinand je 1531. godi-
ne, posle smrti Ivana Karlovi}a i povla~enja Franje Ba}anija, za banskog na-
mesnika postavio kninskog biskupa Andriju Tu{kani}a. Tako su u jednom pe-
riodu dva biskupa bila na banskom poloàju, u Slavoniji i Hrvatskoj. Biskup
[imun kao Zapoljin ban kontrolisao je skoro celu Slavoniju, a biskup Andrija
kao Ferdinandov banski namesnik Hrvatsku i vrlo malo delove Slavonije, ali
ovaj drugi nikakve stvarne vlasti i autoriteta nije imao. U novom pohodu Su-
lejmana II, 1532. godine, koji se pretvorio u plja~ka{ki, Turci su se vra}ali pre-
ko Slavonije u dve kolone, kroz Posavinu i Podravinu, temeljito oplja~kav{i
sve {to su stigli. U Hrvatskoj, za to vreme, osilio se knez Stjepan Blagajski, za-
tiru}i plemi}e Slunkovi}e i Sirovi}e. “Kmetovi, pak, izloèni samovolji svoje
gospode i neprestanim turskim navalama, a k tomu i nemilosrdnom utjerivanju
razli~itih da}a, stali su hrpimice ostavljati svoju domovinu te bjeàti u susjed-
207
nu Kranjsku i [tajersku, kamo su ih ondje{nja gospoda i plemi}i neprestano
obe}anjima mamili.” (str. 136.) Kad je 1533. umro Andrija Tu{kani}, Ferdi-
nand je za novog banskog namesnika imenovao Petra Keglevi}a, koji je sazvao
sabor u Zagrebu, na kome su prvi put zajedno zasedali hrvatski i slavonski sta-
leì, bar oni plemi}i koji su mu prisustvovali. Klai} napominje da se to “posli-
je sve vi{e doga|alo tako da su napokon obje kraljevine imale samo jedan za-
jedni~ki sabor.” (str. 137.) U Slavoniji je zahladnela velika{ka podr{ka Zapolji
posle turskog pohoda. Po{to je Ferdinand 1533. sklopio mir sa Sulejmanom II,
naredne dve godine Hrvatska i Slavonija su dobile predah od turskih pohara.
Zagreba~ki biskup [imun Erdedi i njegovi sledbenici su se 1535. odrekli Za-
polje i priklonili se Ferdinandu.
Godine 1536. bosanski Turci ponovo se zale}u u Slavoniju, prvenstveno
udaraju}i na Poègu, a otpor slavonskih velika{a je bio vrlo slab zbog me|u-
sobne nesloge. Turci su tom prilikom u Slavoniji zadràli neka utvr|enja, a po-
tom su upali u Hrvatsku i osvojili Klis 1537. Pad Klisa vi{e nikog nije ni uzru-
javao, po{to je Hrvatska ju`no od Velebita ve} bila otpisana. Ferdinand je te go-
dine sazvao slavonski sabor sa zadatkom da organizuje odbranu od Turaka, a
u Slavoniju je poslao i vrhovnog kapetana Kocijana sa vojskom, koja je poku-
{ala da od Turaka preotme Osijek. Ali, po{to su osje~ki Turci dobili poja~anje,
Kocijan se povukao, a u povla~enju Turci su njegovu vojsku potukli. Krajem
te godine Ferdinand je za banove Hrvatske i Slavonije imenovao Tomu Na-
de`da i Petra Keglevi}a, a naredne izmirio se za Zapoljom. Tada su Turci rato-
vali sa Mle~anima, kojima su u Dalmaciji oteli gradove Nadin i Vranu 1538.
godine, a usput i u Hrvatskoj osvoji{e Dubicu na Uni, strate{ki veoma va`nu,
jer otvara put za Zagreb. Godine 1539. Nada`di se povukao sa banskog polo-
àja, a 1540. Ferdinand je potvrdio Keglevi}a kao jedinog bana, pa ni ubudu-
}e vi{e vladari nisu udvajali banski poloàj imenovanjem dvojice izvr{ilaca,
osim {to je sam Ferdinand nedugo zatim imenovao za bana Dalmacije, Hrvat-
ske i Slavonije Jerolima Laskog uo~i puta u Carigrad, kako bi mu tako formal-
no podigao rang i ugled. On nikada nije ni obavljao bansku funkciju.
5. Hrvatske kultne li~nosti i doga|aji iz XVI veka

Kako je 1540. umro Jovan Zapolja i presto ostavio tek ro|enom sinu Jo-
vanu Sigismundu, 1541. Ferdinand je poslao vojsku da zauzme Budim, ali su
Budimu prisko~ili u pomo} Turci i porazi{e napada~e, koji i Pe{tu s oru`jem i
skladi{tima ostavi{e. Potom je pristigao i sultan s velikom vojskom i Budim
proglasio turskim gradom, dok je Zapoljinom sinu ostavio kao vazalu Erdelj is-
to~no od Tise. Na povratku sultan je osvojio i Na{ice u Slavoniji. Kako je te
godine Petar Keglevi} pao u kraljevu nemilost, razre{en je banskog poloàja,
ali se pred Ferdinandom pojavi teàk problem koga uop{te da postavi za bana
Hrvatske i Slavonije kad su “ona kraljevstva dosad tako satrta, bijedna i neure-
|ena, da se gotovo za ~itavu Slavoniju moè kazati da se pretvara u pusto{ i sa-
mo}u.” (str. 193.)
208
a) Ugarski oficir Nikola Zrinski
Krajem 1542. za bana je imenovan knez Nikola Zrinski, koji se isticao u
nekim borbama protiv Turaka, ali je i ranije bio omrznut zbog podmuklog ubi-
stva Ivana Kocijani}a, kome je prethodno pruìo uto~i{te. U trenutku izbora on
je bio jedini mu{ki potomak svoje porodice, a bio je i ~vrsto etabliran u slavon-
skom plemstvu, ~emu je svakako doprinela ~injenica da mu je jedna sestra uda-
ta za Franju Tahija iz Susedgrada, a druga za Ivana Alapi}a iz Velikog Kalni-
ka. Odmah po uvo|enju na banski poloàj, Nikola Zrinski se suo~io s velikim
problemima. Morao je da razre{ava me|usobne sporove slavonskih plemi}a,
ve~ito je bio u nov~anoj oskudici, a bosanski Turci su opet provaljivali u Sla-
voniju, otimali razna utvr|enja, pa i zauzeli grad âzmu, pored Poège, koju
su od ranije dràli. Na osnovu svedo~enja savremenika, Klai} iznosi da su grani-
ce Slavonije bile “tada slabo ure|ene; narod se bija{e ve} odavno od straha na sve
strane razbjeào, a u pojedinim me|a{njim gradovima prema Poè{kom san-
dàku bilo je malo vojske s malo ognjenoga oru`ja i jo{ manje hrane.” (str. 202.)
Kad su Turci opsedali poslednji veliki grad u isto~noj Slavoniji, Valpovo,
izbila je unutra{nja pobuna posade i seljaka koji su u njemu na{li uto~i{te, pa
je ovo mo}no utvr|enje predato Turcima, posle po~etnih razaranja i pogibija
kojima je bilo izloèno. Valpovo je sultanu Sulejmanu II bilo pogodna osnova
za nova zna~ajna osvajanja u Ugarskoj. Za to vreme, 1543. godine Turci su
opet pusto{ili severne delove Hrvatske, sve do Novigrada i mnogo naroda u
ropstvo odvodili. Hrvatski knezovi, predvo|eni Petrom Keglevi}em i Jurajem
Frankopanom, u svem tom jadu koji ih je sna{ao, zabeleìli su i jednu zna~aj-
nu pobedu nad Turcima u Gackoj, kod Oto~ca. Linija odbrane preostalih delo-
va Slavonije otprilike se protezala od Moslavine, preko Pakraca, do Virovitice.
Te godine Nikola Zrinski je oènio sestru Stjepana II Frankopana, koji nije
imao naslednika u svojoj ozaljskoj lozi, pa je tako do{lo do sjedinjenja imanja
i mo}i dve najja~e hrvatske velika{ke porodice koje su imale posede u Slavo-
niji. Zrinski je u tom trenutku imao sedamnaest gradova, a Frankopan dvade-
set pet. Po{to je cetinska loza Frankopana upravo tada izumrla, preostale dve,
pored ozaljske, slunjska i brinjsko-trà{ka, uzaludno su nastojale da spre~e for-
miranje zajednice dobara Zrinski – Frankopan. Godine 1544. po~eli su ozbilj-
ni radovi na utvr|ivanju grada Siska, poseda zagreba~ke biskupije, kao klju~-
ne ta~ke za odbranu ostatka Slavonije, upravo u trenutku kad su bosanski Tur-
ci kr{ili preostale dèpove slavonskog otpora do same Virovitice. Oni nisu mi-
rovali ni 1545. godine, kad je na glavnim linijama razdvajanja u Ugarskoj uta-
na~eno primirje. Te godine su ugrozili Vara`din i Krapinu. U zamenu za ban-
sku platu koju nije mogao da mu ispla}uje, kralj Ferdinand I je Nikoli Zrin-
skom dao âkovec i druga protivpravno ste~ena imanja odmetnutog velika{a
Petra Keglevi}a, ali je te posede Zrinski 1546. morao na silu da osvaja. Kegle-
vi} je hteo da prebegne Turcima, ali su ga banovi vojnici uhvatili.
Ferdinand je 1547. ugovorio petogodi{nji mir sa sultanom, pa se posvetio
nema~kim i ~e{kim unutra{njim sukobima i problemima. To vreme banu Zrin-
skom je bilo ispunjeno preganjanjem i parni~enjima sa raznim slavonskim ple-
209
mi}ima, posebno Turopoljcima i Keglevi}ima. Uprkos primirju, Turci su po-
sebno 1550. godine izveli vi{e plja~ka{kih prodora u ostatke Hrvatske i Slavo-
nije. Sultan Sulejman je 1552. poslao ve}u vojsku da nastavi zauzimanje ugar-
skih prostora, {to je zna~ilo nova razaranja za Slavoniju, pa se te godine uùr-
bano po~inje i Zagreb utvr|ivati. U leto te godine Virovitica je pala u turske ru-
ke. Turci bi izvesno krenuli dalje na Koprivnicu ili Vara`din, da ih knez Petar
Erdedi nije napao na jugu, spaliv{i im Gradi{ku i Veliku. Ipak su, vra}aju}i se
na ugroèni jug, usput zauzeli i âzmu. U narednom turskom poku{aju da se
do~epaju Vara`dina, ban Zrinski uspeo je da suzbije njihov nasrtaj na Vara`din-
skom polju. Po{to je Zrinski po drugi put zapretio ostavkom na banski poloàj,
Ferdinand je bio prisiljen da ne{to ozbiljno u~ini za odbranu ostataka Hrvatske
i Slavonije, obezbe|uju}i ozbiljnije vojne snage i novac. Za vrhovnog kapeta-
na je postavio Ivana Ungnada, koji se prvenstveno bavio odbranom Slavonije,
dok je njegov pomo}nik, senjski kapetan Ivan Lenkovi}, bio zaduèn da obez-
be|uje odbrambenu liniju od Senja do Biha}a. Kralj je naredio da hrvatske od-
brambene napore finansira Kranjska vojvodina, a slavonske [tajerska i Koru-
{ka. Na koliko je malo podru~je Slavonija tada bila svedena i koliko joj je sta-
novni{tvo bilo prore|eno, pokazuje podatak da se na ime ratnog doprinosa po-
~etkom 1554. godine ima “oporezovati u ~itavoj Slavoniji tek 4648 dimnjaka
ili fuma (u Zagreba~koj ùpaniji 2743 ½, u Vara`dinskoj 1537 ½, a u Kriè-
va~koj samo 376, jer su dvije sud~ije te ùpanije bile od Turaka posve opusto-
{ene).” (str. 251.) Uz to je u slavonskoj krajini po~ela da “bjesni nemila kuga
(osobito u Krièvcima, Gradcu, Vrbovcu i Svetom Petru), koja }e pokositi ono
malo branitelja {to ih je od Turaka preostalo.” (str. 253.)
Bosanski pa{a je 1556. godine provaljivao u Hrvatsku i Slavoniju u sklo-
pu sultanovih priprema da se glavni udar izvr{i na ostatke Ugarske, gde je grad
Siget posebno privla~io tursku pa`nju, ali je njegova prva opsada bila neuspe-
{na. U turske ruke tada su pali Kostajnica i Novigrad na Uni, pa potom jo{ 52
hrvatska grada i mesta, {to je Turcima put do Kupe otvorilo. “Turci su pa~e pro-
dirali i preko Kupe te nemilo poharali plodno i bogato Turopolje, koje je dosad
bilo zakloni{te tolikih plemenitih pribjega iz ju`ne Hrvatske.” (str. 265.) Po pa-
du Kostajnice, Nikola Zrinski je definitivno podneo ostavku na banski poloàj,
odlu~iv{i da se posveti odbrani sopstvenih imanja. Godine 1557. hrvatsko-sla-
vonski ban je ve} Petar Erdedi, a Ivan Lenkovi} je od Ungnada preuzeo du-
`nost vrhovnog kapetana. Iste godine Lenkovi}u je zna~ajno porastao ugled
kad je u okolini Zagreba potukao odred od oko nekoliko hiljada Turaka, Turci
su hrabrom usko~kom akcijom odbijeni i od zidina Senja. Ne mogav{i ih sve
odbraniti, a u strahu da neki od njih ne padnu u turske ruke, kralj je naredio da
se poru{e mnogi manji gradovi na liniji konfrontacije, {to je zapravo Turcima
olak{alo da ~e{}e ulaze na hrvatsku i slavonsku teritoriju, plja~kaju i narod u
ropstvo odvode. Godine 1558. bosanski Turci su poharali ostatke Hrvatske iz-
me|u Une i Gline, a potom Gline i Korane. Naredne godine Turci su dokraj~i-
li pusto{enje onoga {to je od Hrvatske ostalo, pa su prodrli u Kranjsku i Koru-
{ku. Sabor Hrvatske i Slavonije, koji je sazvan po~etkom marta 1560. u Zagre-
210
bu, raspravljaju}i o mogu}nostima odbrane od stalnih turskih plja~ka{ih upa-
da, jadikovao je zbog uni{tenja kmetova, pa je u pustim predelima te{ko bilo
{ta organizovati. Kako je situacija zaista te{ka bila, po~etkom juna pi{e knez
Zrinski palatinu Nada`diju da “Turci ne samo svaki dan, nego gotovo svaki sat
udaraju i pusto{e po tim tu`nim ostacima hrvatske krajine i to vazda s velikim
~etama.” (str. 291.) Ina~e, Klai} taj citat prevodi s latinskog kao tada osnovnog
jezika korespondencije.
Nikola Zrinski je na sopstveni zahtev 1561. imenovan za sigetskog kape-
tana, ali je zato morao da zapostavi odbranu svojih preostalih hrvatskih pose-
da, pa je ~ak sam naredio da se poru{e neki njegovi gradovi u dolini Une, ka-
ko ne bi pali u turske ruke. Godine 1562. Ferdinand je ugovorio osmogodi{nji
mir sa Sulejmanom, koji je doneo izvestan predah nakon godina stalnih ubija-
nja, paljenja i porobljavanja. “Te{ko je izre}i koliko je u to vrijeme bijedni na-
rod hrvatski stradao. Stoga nije ni ~udo da se neprestano selio, bud u zapadnu
Ugarsku bud u nasljednje pokrajine habzbur{ke, osobito u Kranjsku i [tajer-
sku. Tako je knez Franjo Blagajski, kojega su pradjedovski gradovi bili izloè-
ni neprestanim navalama Turaka, po~eo stolovati u Kranjskoj, u gradu Bo{taj-
nu, osobito otkad se bija{e oènio Magdalenom, barunicom Lambergovom,
gospodaricom toga grada. Mnogo se je naroda tako|er selilo iz posve opusto-
{enih krajeva hrvatskih uz Unu u barem ne{to sigurnije krajeve slavonske, kao
u Zagorje i Turopolje.” (str. 303.) Godine 1563. Ferdinand je svog sina Maksi-
milijana krunisao za ugarskog kralja, Nikolu Zrinskog postavio za vrhovnog
kapetana Ugarske, ~ija se nadle`nost realno protezala do desne obale Dunava,
dok je dotada{njeg pe~ujskog biskupa Juraja Dra{kovi}a imenovao za zagre-
ba~kog biskupa. Dra{kovi}i su hrvatski plemi}i koji su ìveli na podru~ju da-
na{nje Like, ali je biskupov otac Bartol Dra{kovi} ostavio “svoj zavi~aj, koji
su Turci bili ve} posve poharali, pa se poput brojnih drugih hrvatskih plemi}a
iz Like preselio u krajeve izme|u Gvozda i Kupe.” (str. 307.) Naredne, 1564.
godine, Ferdinand je umro.
Turci su ve} 1565. prekr{ili primirje, pa je bosanski pa{a Mustafa Sokolo-
vi} opseo Krupu i zauzeo je. Slavonski Turci su napravili prodor prema Kri-
èvcima. Za to vreme ban Erdedi je poku{avao Franju Tahija uvesti u posed
Susedgrada, {to je dovelo do èstokog sukoba u kome su pobunjeni kmetovi
potukli plemi}ku vojsku. Povodom toga je u julu sazvan hrvatsko-slavonski sa-
bor u Zagrebu, na kome je smenjen podban Ambroz Gregorijanec pod sum-
njom da je on stajao iza kmetovske pobune. Kad je u septembru Sokolovi} pre-
ko Save prodro u Slavoniju, ban Erdedi je Turke porazio u blizini Ivani{ Klo-
{tra i Mar~e. Godine 1566. li~no je Sulejman II krenuo sa velikom vojskom da
zauzme strate{ki veoma vaàn Siget, koji je, posle jednomese~ne opsade i po-
gibije skoro svih njegovih branilaca, osvojen. Kako je Sulejman II umro u to-
ku opsade, Turci su po konsolidaciji osvojenih upori{ta odustali od daljeg rat-
nog pohoda. Po smrti bana Erdedija 1567. godine, kralj je za nove hrvatsko-
slavonske banove imenovao zagreba~kog biskupa Juraja Dra{kovi}a i kneza
211
Ferenca Frankopana Slunjskog. Po{to novi sultan Selim II nije bio ratoboran,
Maksimilijanu je po{lo za rukom da sklopi novo vi{egodi{nje primirje s Turci-
ma, koje je naru{avano ograni~enim turskim upadima u Hrvatsku ili Slavoni-
ju, ali i brzim provalama hrvatskih i slavonskih plemi}a u tursku Slavoniju, u
~emu se posebno isticao Juraj Zrinski, sin sigetskog kapetana Nikole. Godine
1572. ugarski staleì su za kralja proglasili Maksimilijanovog sina Rudolfa, a
nedugo zatim umro je ban Frankopan, ~ime se ugasila slunjska loza ove kne-
èvske porodice. Slavoniju su narednih godina potresale selja~ke bune, zbog
nepodno{ljivog ropskog poloàja kmetova. Kako prime}uje Klai}, “te nesno-
sne prilike urodile su dvojakim zlom; u jednu su ruku kmetovi jatomice bjeàli
iz domovine i zaklanjali se u susjedne austrijske zemlje; u drugu opet predava-
li su se Turcima bez otpora, ~im bi se oni pojavili. Tako su ba{ zdvojni kmeto-
vi najvi{e skrivili da je godine 1536. Poè{ka ùpanija do{la u turske ruke.” (str. 357.)
b) Uloga Juraja Zrinskog u gu{enju bune Matije Gupca
Na podru~ju susedgradskih i stubi~kih poseda najomrznutijeg velika{a
Franje Tahija izbila je u prole}e 1572. op{ta kmetovska pobuna, za ~ijeg je vo-
|u izabran Matija Gubec, a za vojnog stare{inu Ilija Gregori}. Pobuna se pro-
tegla i na 1573. godinu, a Sabor Hrvatske i Slavonije je u januaru te godine po-
bunjene seljake okvalifikovao kao veleizdajnike. To je ogor~ilo kmetove i na
susednim posedima, tako da se cela trome|a Slavonije, [tajerske i Kranjske di-
gla na oru`je. Ban Juraj Dra{kovi} je imenovao Ga{para Alapi}a za svog na-
mesnika i naloìo mu da pobunu vojskom ugu{i. Alapi} je krvavo porazio se-
lja~ku vojsku kod Kerestinca, u ~emu mu je zna~ajno pomogla konjica Juraja
Zrinskog. Pre toga ustanici su ve} doìveli poraz kod Kr{kog, a neposredno na-
kon toga i kod Mokrica, a Gregori} je potu~en pri ulasku u [tajersku. Tako je
selja~ka buna krvavo sase~ena, uz mnogo pogubljenih kmetova, u poslednjoj
bici kod Stubi~kih Toplica. Vi{e hiljada kmetova je poginulo u borbama, a
mnogi su po porazu ve{ani du` puteva. Matija Gubec je u Zagrebu krunisan
usijanom krunom, a onda mu je telo ra{~ere~eno. Ilija Gregori} je pogubljen
1574. posle su|enja. “Za selja~ke bune izginulo je najmanje 6000 ljudi kojih su
krepke mi{ice bile kruto potrebne i za obra|ivanje zemlje i za obranu od Tura-
ka. A u krajevima, gdje je bilo sijelo bune, ostala su brojna kmetska seli{ta pu-
sta, razvaljena ili spaljena.” (str. 377-378.)
6. Slavonija i Hrvatska posle

potpisivanja ugarsko – turskog mira
Dok je trajala selja~ka buna na zapadu Slavonije, Turci su opet harali 1573.
po ostacima Hrvatske, izme|u Kupe i Save. Naredne, 1574. godine njihove su
provale postajale sve ~e{}e. Te godine je, na stalno Dra{kovi}evo insistiranje,
Maksimilijan za novog bana imenovao Ga{para Alapi}a, pa su Slavonija i Hr-
vatska opet imale dva bana. Dra{kovi} i 1575. pi{e nadvojvodi Karlu kako je
krajnje lo{e stanje u Hrvatskoj i “kako kmetovi hrpimice ostavljaju hrvatsku
212
krajinu.” (str. 390.) Ni{ta tu nisu pomagale ni posebne uredbe o zabrani kme-
tovske selidbe. Tada su Turci sve ~e{}e provaljivali i u Slavoniju, a hrvatski i
slavonski plemi}i su doìveli teàk poraz kod Buda~kog na reci Korani, gde je
poginuo i vrhovni kapetan Herbert Auersperg s mnogo vojnika, a mnogi su u
ropstvo pali, poput njegovog sina. Dobiv{i za mladog Auersperga bogat otkup,
Ferhat-pa{a je tim novcem podigao dàmiju Ferhadiju u Banjaluci. Taj poraz,
kako nastavlja Klai}, “kobno se dojmio hrvatskog naroda koji je opet ostavljao
svoju domovinu.” (str. 394.) Kako je Maksimilijan II umro 1576. godine, a
vlast preuzeo njegov sin Rudolf II, novi kralj je sve ugarske poslove poverio
svome bratu, nadvojvodi Ernestu. Tu je spadala i odbrana ostataka Hrvatske i
Slavonije, koje Klai} sve ~e{}e naziva hrvatskom i slavonskom krajinom, ne
zbog promene oblika institucionalizacije, nego zbog ~injenice da su se nepre-
kidno nalazile u ratnom stanju, izloène stalnim turskim provalama. I novo-
sklopljeni ugarsko-turski mir na osam godina nije se odnosio na hrvatske i sla-
vonske zemlje, a u njima je banski poloàj bio upra`njen odstupanjem banova
Dra{kovi}a i Alapi}a. Godine 1577. Turci su uveliko izgra|ivali sopstvenu kra-
jinu prema Hrvatskoj, Slavoniji i Ugarskoj, obnavljaju}i mnoga razru{ena utvr-
|enja i snabdevaju}i ih stalnim posadama. “Oko obnovljenih gradova i tvrdi-
nja naseljavali su Turci iz nutarnjih krajeva svojega carstva sila Vlaha, koji su
im bili provodi~i i neredovita vojska za njihovih provala u kr{}anske oblasti.”
(str. 409.)
Kako su Turci te godine zauzeli mnogo utvr|enja na hrvatskom podru~ju,
kralj je imenovao svog strica nadvojvodu Karla, gospodara [tajerske, Koru{ke,
Kranjske i Gorice da preuzme upravu nad, kako kaè Klai}, hrvatsko-slavon-
skom krajinom. Prvog dana 1578. godine Karlo je sazvao sabor svojih pokra-
jina na kome su planirane odbrambene potrebe i na~in vojnog organizovanja
pograni~nih upori{ta, brojnost posada i oblici snabdevanja. “Zastupnici nadali
su se zastalno da }e se hrvatsko-slavonska krajina kad se tako uredi, mo}i si-
gurno obraniti, a narod hrvatski, koji se na sve strane selio, da }e se u svoju sta-
ru postojbinu vratiti.” (str. 416.) Karlo je za vrhovnog kapetana hrvatske i dal-
matinske krajine postavio Ivana Ferenbergera, tirolskog Nemca, dok je koman-
dant slavonske krajine ostao Vid Halek. Ovde je veoma va`no da je kralj nad-
vojvodi pismeno podredio bana i hrvatsko-slavonske staleè u svim vojnim po-
slovima, ovlastiv{i ga da formira i ratno ve}e. Za bana Dalmacije, Hrvatske i
Slavonije tada je imenovan Krsto Ungnad. Viceban je postao Stjepan Gregori-
janec, koji je ujedno bio i zagreba~ki i krièva~ki ùpan. Karlo je poslao voj-
sku da povrati neke hrvatske gradove, ali posle po~etnih uspeha i zauzimanja
Cazina i nekih drugih utvr|enja, ta vojska je morala uzmicati pred Turcima, iz-
gubiv{i sve {to je prethodno osvojila i pretrpev{i velike gubitke u ljudstvu. Go-
dine 1579. Karlo je na Kupi po~eo da gradi strate{ko utvr|enje Karlovac, na
imanju kneza Juraja Zrinskog. Tada je, posle Ferenbergerove smrti, za genera-
la hrvatske krajine imenovan Vajhard Auersperg, i Karlovac je postao njegovo
sedi{te.
213
a) Ugarsko potiskivanje funkcije bana
Hrvatski i slavonski plemi}i su bili veoma uznemireni velikim ovla{}enji-
ma nadvojvode Karla i potiskivanjem banske uloge u vojnim pitanjima, a Sla-
voniju su pored toga iznova potresale velika{ke smutnje i preganjanja. I Turci
su na tom podru~ju bili aktivniji u plja~ka{kim pohodima, ali su 1580. te{ko
poraèni od Juraja Zrinskog kod Grabovca. I naredne godine Turke su u Turo-
polju porazili Tomo i Petar Erdedi. Te, 1581. godine, novi karlova~ki general
postao je Josip Jo{t Turn, a 1584. novi ban Tomo Erdedi. Na saboru plemi}a je
konstatovano da se narod Hrvatske i Slavonije sveo na svega tri hiljade ku}nih
dimova, dok je nekada sama Krièva~ka ùpanija imala 12.000, podlo`nih pla-
}anju ratnih poreza. “Zdvojni puk ne moè vi{e podnositi tolike terete i nevo-
lje pa se seli svake godine u gomilama u razli~ite zemlje, kao u Ugarsku,
Austriju, Moravsku, [tajersku i Kranjsku.” (str. 445.) Ve}i turski odred, koji je
provalio u Kranjsku do Ljubljane, na povratku su 1584. te{ko porazili Turn i
Erdedi kod Slunja. To svakako nije moglo zaustaviti dalje turske upade u Hr-
vatsku i Slavoniju. Za 1586. godinu Klai} pi{e da je u njoj do{lo do masovni-
jeg prelaska Vlaha sa turske na ugarsku stranu, posebno u Slavoniji, gde su pre-
{li u slu`bu kraji{kih kapetana vla{ke vojvode Nikola Oègovi}, Ivan Stanko-
vi}, Petar Ostoji}, Petar Hasanovi} i drugi. “Tako su sada po~eli kr{}anski Vla-
si suzbijati turske Vlahe i njihove gospodare.” (str. 451.) To je zna~ajno oteà-
valo nove turske prodore, a i kasniji su “porazi turskih ~eta na slavonskoj kra-
jini sve vi{e stali djelovati na kr{}anske ìtelje u pograni~nim sandàcima, te
su osobito Vlasi pakra~ko-cerni~koga sandàka po~eli prelaziti na kr{}ansku
stranu.” (str. 456.) Nadvojvoda Karlo je 5. novembra 1589. godine “dopustio
da se doseljenicima, koji su sa sobom doveli mnogo stoke i turskih konja, po-
dijele na slavonskoj krajini opusto{ene i zapu{tene zemlje. Tim je zapo~elo su-
stavno naseljivanje Vlaha na zemlji{tu stare Krièva~ke ùpanije.” (str. 456.)
General slavonske krajine 1589. godine postao je Stjepan Grasvejn, a hr-
vatske Andrija barun Auersperg. Kako je 1590. umro nadvojvoda Karlo, Ru-
dolf II je svom bratu Ernestu, pored dotada{nje ugarske krajine, poverio na
upravu i slavonsku i hrvatsku krajinu. Godine 1591. Turci su neuspe{no opse-
dali Sisak, a u protivnapadu ban Erdedi je zauzeo Moslavinu. Naredne godine
Hasan-pa{a Predojevi} je s ve}om vojskom prodro u Hrvatsku, zauzeo nekoli-
ko upori{ta i izgradio utvr|enje Petrinju nasuprot Sisku, pa potom zauzeo Bi-
ha}, strate{ki najva`nije utvr|enje u ~itavoj Hrvatskoj, potamaniv{i njegovo ci-
vilno stanovni{tvo. Nakon toga je te{ko porazio banovu vojsku kod Siska, dok
se ban jedva bekstvom spasao. Turci su zauzeli va`no utvr|enje Brest i mnogo
manjih upori{ta, opseli grad Sisak i zauzeli sisa~ku varo{. Ti te{ki porazi nave-
li su kralja Rudolfa da burgavskog markgrofa Karla imenuje vrhovnim vojvo-
dom svih trupa koje su branile ostatke Hrvatske i Slavonije, a Karlo Burgavski
je odmah po~eo da koncentri{e ve}u vojsku u Zagrebu.
Na hrvatsko-slavonskom saboru, koji je sazvan po~etkom 1593. na zagre-
ba~kom kaptolu, konstatovano je da je “u posljednje dvije godine pa{a bosan-
ski spalio oko devedeset i {est gradova i ka{tela, a k tomu je 35.000 ljudi od-
214
vukao u suànjstvo.” (str. 489.) Zaduèni su i poslanici koji idu na ugarski sa-
bor u Poùnu da se “potuè na zulume kraljevskih i carskih vojnika, koji su
grozno hara~ili u nesretnoj zemlji te narodu sve otimali, pa~e ljudima i odijelo
s tijela skidali, tako da narodu nije drugo preostalo nego ìvot i polugolo tije-
lo.” (str. 489.) Opsada Siska u leto 1593. zavr{ila se te{kim turskim porazom i
Hasan-pa{inom pogibijom. Rudolfovom vojskom komandovao je Karlov za-
menik Rupreht Egenberg. Sultan je potom poslao Sinan-pa{u s velikom voj-
skom na Ugarsku, a rumelijskom beglerbegu Hasanu Sokolovi}u naredio da
preko Bosne ode i odbrani Petrinju. Hasan je za kratko vreme zauzeo i Sisak.
Zauzimanjem strate{ki va`nog \ura u Ugarskoj, Sinan-pa{a je prakti~no otvo-
rio put ka Be~u.
Car i kralj Rudolf II imenovao je 1594. svog brata Maksimilijana za glav-
nog vojnog komandanta za Hrvatsku i Slavoniju. Iste godine je za generala sla-
vonske krajine imenovan Ivan Sigismund Herber{tajn, dok je godinu dana ra-
nije general hrvatske krajine postao Juraj Lenkovi}, dotada{nji senjski kapetan.
Maksimilijan je s ve}om vojskom opseo Petrinju, koju su Turci sami spalili,
beè}i iz nje. Isto su uradili sisa~ki Turci sa svojim gradom, kad su videli da je
Petrinja pala. Me|utim, ~im je Maksimilijan svoju vojsku raspustio, Turci su
se vratili u Petrinju i obnovili je. Neuspe{an je bio i Lenkovi}ev napad na Bi-
ha}. Revoltiran {to mu je banski poloàj oslabljen preno{enjem vojnih ovla{}e-
nja na strance, ban Erdedi je 1595. podneo ostavku, a kralj je za administrato-
re imenovao zagreba~kog biskupa Ga{para Stankova~koga i barona Ivana Dra-
{kovi}a, dok je vrhovni vojni komandant bio Rupreht Egenberg. Slavonski ge-
neral Herber{tajn upao je u Pakra~ko-cerni~ki sandàk, koji se nazivao Malom
Vla{kom, da omogu}i nezadovoljnim Vlasima da se presele na hri{}ansku stra-
nu. Turci su tada poraèni izme|u Pakraca i Bijele Stijene. Potom su se tamo-
{nji hri{}ani podigli na ustanak protiv Turaka, a za to vreme Turci su bili pri-
nu|eni da napuste Petrinju. Po{to je biskup Stankova~ki umro 1596. godine,
Ivan Dra{kovi} je postao jedini ban Dalmacije, Hrvatske i Slavonije.
b) Masovno naseljavanje Srba u krajine i Klai}evo
negiranje njihovog nacionalnog identiteta
Vlasi su se tada masovno preseljavali iz turskih podru~ja i naseljavali u sla-
vonskoj i hrvatskoj krajini. Mada Klai} uporno izbegava da te Vlahe identifi-
kuje kao Srbe, {to su oni zaista i bili, Trpimir Macan je ne{to umereniji, pa u
napomeni ispod teksta pi{e: “U novije se vrijeme mnogo naga|a o podrijetlu i
narodnosti Vlaha, koji se tijekom XVI i XVII stolje}a sele iz zapadnih turskih
pokrajina, osobito iz bosanskoga vilajeta, u Hrvatsku i Slavoniju. Neki povje-
sni~ari naprosto ih progla{uju Srbima te ih njima i pribrajaju; drugi opet drè
ih za Rumunje (Romane) koji su se tek nakon seobe pohrvatili, doti~no posr-
bili. Me|utim, ti Vlasi govore i pi{u ve} prije seobe hrvatskim ili srpskim jezi-
kom, imaju narodna hrvatsko-srpska krsna imena i patronimi~ka prezimena; u
drugu ruku opet nikad se u sa~uvanim spomenicama sami ne zovu druk~ije ne-
go Vlasi. Prema tomu smatrati nam je te Vlahe gomilom puka jezika hrvatsko-
215
ga ili srpskoga koja tada nije imala nikakve narodne svijesti. Za{to pak nije u
njih bilo narodne svijesti, moglo bi biti vi{e razloga. Bilo je me|u njima jama~-
no dosta jo{ u XIV i XV stolje}u pohrva}enih i posrbljenih Romana (dakle po-
tomaka pravih Vlaha), pa onda mnogo i takvog slavenskog ìvlja, koji nije traj-
no spadao ni pod hrvatsku ni pod srpsku dràvnu organizaciju (osobito u Bo-
sni, Hercegovini i Duklji ili Zeti), pa tako nije ni hrvatsko ni srpsko narodno
ime u njih preteglo.
Vlasi XVI i XVII stolje}a jesu prema Hrvatima i Srbima u dràvnom i so-
cijalnom pogledu ono {to su u jezi~kom Torlaci prema Srbima i Bugarima. Kad
bi se htjelo to~no ustanoviti koji se Vlasi mogu pribrojiti napose Hrvatima, a
koji napose Srbima, trebalo bi najprije istraìvati, odakle je koje vla{ko naselje
do{lo, da li naime potje~e iz prvotno starohrvatske ili starosrpske oblasti. Ima
takvih vla{kih skupina koje su potekle iz nutarnjih turskih zemalja (nekad srp-
skih), pa su ih Turci kojekuda razmje{tali dok nisu prebjegli u kr{}ansku ze-
mlju; ali ima i takvih vla{kih naselja, koja su u XIV i XV stolje}u ìvjela na tlu
potonjega kli{ko-hlivanjskoga, li~ko-zakr~koga i biha}koga sandàka pa su u
XVI i XVII stolje}u prelazila u kr{}ansku Hrvatsku... Prvi se mogu pribrojiti
Srbima, a drugi Hrvatima. Vlasi, koji su u XVI i XVII stolje}u prelazili u Hr-
vatsku i Slavoniju, bili su velikim dijelom (ali ne isklju~ivo) vjere proisto~ne
ili pravoslavne. Radi toga ih je najprije rimokatoli~ko sve}enstvo u Hrvatskoj
stalo identificirati sa Srbima (Ra{anima). Organizacijom srpske crkve u Hrvat-
skoj i Slavoniji ra{irilo se poslije srpsko narodno ime i me|u samim Vlasima.”
(str. 519.)
Vlasi koji su posrbljeni govorili su srpskim jezikom ili {tokavskim, a Vla-
si koji su pohrva}eni, mahom stanovnici dalmatinskih gradova i ostrva, hrvat-
skim, odnosno ~akavskim jezikom. Sva istorijska dokumenta koja Klai} pomi-
nje u svojim knjigama, ukoliko su pisana narodnim jezikom, a ne latinskim,
ma|arskim ili nema~kim, ~akavska su ako se odnose na Hrvatsku, a kajkavska
ako se odnose na Slavoniju. Srpsko stanovni{tvo, koje su Turci naseljavali u
Hrvatsku i Slavoniju, naziva se vla{kim zbog dru{tvenog poloàja koje je uì-
valo. To nisu bili kmetovi, nego slobodni seljaci, obavezani na sluènje u po-
mo}nim vojnim jedinicama ili u posadama utvr|enja. Potpuno je neta~no da ti
Vlasi nisu imali narodne svesti. Njihova narodna svest je nagla{eno srpska, o
~emu svedo~e sve sa~uvane narodne pesme i drugi oblici narodnog stvarala-
{tva. Prva srpska dràva upravo je u Duklji osnovana, obuhvatala je i Humsku
zemlju, a sam Klai} je potvrdio da je Bosna prvobitno etni~ka srpska zemlja.
Vlasi se ne mogu porediti sa Torlacima, jer uvek govore ~istim srpskim jezi-
kom, a nemaju ni{ta zajedni~ko sa Hrvatima. Vlasi koji su u XIV i XV veku
eventualno ìveli na podru~ju kasnijeg kli{ko-livanjskog, li~ko-zakr~kog i bi-
ha}kog sandàka, ako su zaista pohrva}eni, govorili su ~akavski, pa su ~akav-
ci ostali i ako su se preselili na sever Hrvatske.
Senjski uskoci su 1596. godine preoteli Klis od Turaka. Kad su Turci opet
opseli grad, prisko~io je Juraj Lenkovi} i probio se u sam grad, oja~ao mu po-
216
sadu, a onda iza{ao da prikupi novu pomo}. Me|utim, demoralisana posada
nagodila se s Turcima i grad im predala. Te godine beleì se neuspeli poku{aj
kraji{kih generala da zauzmu Kostajnicu, ali su i Turci teàk poraz doìveli u
nastojanju da ponovo zauzmu Petrinju. Godine 1599. i 1600. Slavonija je te-
{ko stradala od epidemije kuge, pa su mnoge ku}e zatrte i sela opustela. Tih go-
dina slavonski kraji{ki general i njegovi kapetani sve ~e{}e provaljuju u tursku
Slavoniju, ubijaju Turke, ru{e im utvr|enja, pale imanja i na povratku veliki
broj Vlaha dovode i naseljavaju ih prvo izme|u Krièvaca i Vara`dina, a posle
i po svim drugim predelima. Na njih se ugledao i general hrvatske krajine. “Hr-
vatski i slavonski staleì u po~etku su odobravali to preseljavanje Vlaha, pa~e
su i prinosili za prehranu njihovu. Ali kad je general Herber{tajn traìo za no-
ve doseljenike posebne povlastice od nadvojvode Ferdinanda i kralja Rudolfa,
pa tako od vla{kih naselja po~eo stvarati na tlu hrvatskoga kraljevstva zaseban
teritorij koji ne bi potpadao banskoj vlasti, podigli su se protiv toga svom sna-
gom. Staleì su hrvatsko-slavonski zahtijevali da naseljenici budu podvrgnuti
zakonima kraljevstva, da budu kmetovi (podanici) onih velika{a i plemi}a, ko-
jima su od starine zemlje od njih napu~ene pripadale, i da rimokatoli~koj crkvi
pla}aju desetinu. Generali nasuprot smatrali su zemlji{ta oko kraji{kih grado-
va za ni~ija, kojima mogu oni raspolagati, pa su od naseljenika traìli jedino da
se njima pokoravaju i da vr{e vojnu slu`bu. Ba{ zbog toga do{lo je izme|u ge-
nerala i staleà do èstokih opreka.” (str. 543.)
Povodom tog problema, hrvatsko-slavonski sabor se 1599. obra}ao nad-
vojvodi Ferdinandu, a naredne, 1600. godine i ugarskom saboru u Poùnu.
Najglasniji protivnik vla{kih povlastica bio je zagreba~ki biskup Nikola Stje-
pani} Selni~ki, na ~ija su imanja mnogi Vlasi doseljeni, a njega i njegove zah-
teve su potpuno ignorisali. Godine 1601. Vlasi se masovno naseljavaju u Hr-
vatsku ju`no od Kupe. Ugarski sabor je, na zahtev hrvatskih plemi}a, posebno
Zrinskih i Frankopana, 1609. godine “odredio da doseljeni Vlasi imaju u Hr-
vatskoj i Slavoniji pla}ati crkvi desetinu, a zemaljskoj gospodi devetinu, a da
Vlasi budu podvrgnuti vlasti one zemaljske gospode na kojih su imanjima na-
stanjeni... Premda je kralj Rudolf zaklju~ak ugarskoga sabora potvrdio, nisu se
ipak ni Ferdinand ni kraji{ki generali na nj obazirali, ve} je Vid Kisel i dalje
Vlahe naseljavao po imanjima hrvatskih knezova i plemi}a.” (str. 562.) Kralj
Rudolf II je 1604. godine zao{trio netrpeljiv stav prema protestantima, a hrvat-
ski i slavonski staleì su ga u tome odu{evljeno podràli, imaju}i u vidu da su
kraji{ki generali mahom bili Nemci koji su imali veoma blagonaklon odnos
prema protestantima, pa su neki od njih i sami pripadali protestantskoj veroi-
spovesti. Upravo su oni naseljavali “Vlahe na tlu hrvatskoga kraljevstva, traì-
li za njih povlastice na zator katoli~ke crkve i cjelokupnosti hrvatske zemlje, i
tako stvarali od povjerenih im krajina zasebne oblasti, nezavisne od hrvatsko-
ga bana. Stoga je posve razumljivo nastojanje hrvatskih staleà da se na tlu kra-
ljevstva istrijebe svi inovjerci protestanti i da se doseljeni Vlasi prikupe pod
okrilje katoli~ke crkve (unijom), jer }e se tako jedinstvom vjere obraniti i osi-
217
gurati i politi~ko jedinstvo hrvatskoga kraljevstva. Nastojanje hrvatskih staleà
podupirao je i novi biskup zagreba~ki [imun Bratuli}, ~lan pavlinskoga reda,
ali osobiti prijatelj isusovaca, koji je mlade pavline slao na nauke u isusova~ke
zavode, a poslije isusovce dozvao u Zagreb i ostalu Hrvatsku.” (str. 567.)
Ban Ivan Dra{kovi} je 1605. godine sa svojom vojskom odigrao presudnu
ulogu u borbama u Ugarskoj, zapo~etim pobunom protestanta i podr{kom ko-
ju su im Turci pruìli, spa{avaju}i tako vladavinu Rudolfa II uop{te. Ipak, Tur-
ci su uz pomo} Stjepana Bo~kaja ovladali skoro celom Ugarskom, a Be~kim
mirom iz 1605. Bo~kaj se, kao turski vazal, sporazumeo s Rudolfom. Posle to-
ga je Rudolf II sklopio dvadesetogodi{nji mir sa turskim sultanom. Bo~kaj je
ubrzo posle toga otrovan, ali se time ni{ta bitno nije promenilo. Po{to je Be~-
kim mirom u Ugarskoj garantovana verska sloboda, hrvatski i slavonski stale-
ì su neprekidno insistirali da se to ne odnosi na njihove posede, {to im je Ru-
dolf odobrio 1607. kraljevskom sankcijom kojom je u Slavoniji i Hrvatskoj pri-
znata jedino rimokatoli~ka vera, a Vlasi obavezani da pla}aju biskupu deseti-
nu, a plemi}ima devetinu, kao i odre|eno da su podlo`ni jurisdikciji velika{a
na ~ijim posedima ìve. U to je do{lo do sukoba izme|u Rudolfa i njegovog
brata Matije, u kome je Rudolf bio prinu|en da se odrekne ugarske krune, a
Matija je progla{en za kralja.
c) Sumiranje stanja u ostacima ostataka tri ugarske provincije
Sumiraju}i stanje Hrvatske, Dalmacije i Slavonije u vreme prva tri hab-
zbur{ka vladara, Klai} pokazuje da je cela Dalmacija tada ~vrsto bila u mleta~-
kim rukama, a Hrvatska i Slavonija svedene na ostatke ostataka, a onda su i ti
ostaci prepolovljeni formiranjem kraji{kih kapetanija i generalata, potpuno iz-
dvojenih od banske vlasti. Hrvatski sabor je poslednji put odvojeno sazivan
1536. godine, a potom uvek slavonski i hrvatski zajedno, jer se sa suènom te-
ritorijom istanjio i broj velika{a, a uz to su neki hrvatski knezovi sticali imanja
u Slavoniji, pa se pretvarali u slavonsko plemstvo. I naziv Hrvatska pomeren
je sve do Kupe, na krajeve koji su ranije bili u Zagreba~koj ùpaniji. Naravno,
problem iseljavanja Hrvata i Slavonaca je klju~ni za ovaj period, pa mu se Kla-
i} opet vra}a, iznose}i: “Raseljavanje hrvatskoga naroda, koje bija{e zapo~elo
u posljednjoj desetini petnaestoga stolje}a, nastavilo se kroz ~itavo XVI stolje-
}e. Nakon boja na Moha~kom polju sve je vi{e preotimalo maha iseljavanje na-
roda u susjedne zemlje koje su bile bolje zaklonjene od turskih provala. Oso-
bito mnogo naroda bjeàlo je preko Drave i Mure u jugozapadnu Ugarsku. Dne
10. sije~nja 1537. dopustio je kralj Ferdinand poùnskom ùpanu Ivanu Sala-
ju od Kere~enja i me|umurskomu vlastelinu Ga{paru Ernu{tu od âkovca da
na rijeci Muri izme|u svojih posjeda Legrada i Dubrave urede skelu s dovolj-
no brodova na kojima bi se mogli prevoziti brojni bjegunci iz Slavonije, koji
su se sa stokom i drugom prtljagom svojom zaklanjali u nutarnje krajeve Kra-
ljevine Ugarske. Kralj je to dopustio jer je èlio da bude vi{e prijelaza preko
Mure. Jama~no je i na Dravi bilo mnogo takvih “brodova” po kojima je narod
grnuo u sigurnije krajeve zapadne Ugarske. Mora da je vrlo mnogo naroda, na-
218
ro~ito pu~ana, prebjeglo na sjever, jer je ugarski sabor u Poùnu godine 1550.,
jama~no na zahtjev hrvatskih nuncija, ~lankom 72. odredio “da se oni seljaci,
koji su minulih godina bud radi glada bud od straha pred Turcima iz Slavonije
prebjegli u Ugarsku, imaju otpustiti od onih na kojih su imanja do{li ako bi se
dobre volje vratiti htjeli”. Svakako je malo seljaka traìlo da se ku}i vrate; pa-
~e kadgod bi Turci ja~e pritisnuli hrvatsku zemlju (1556, 1565, 1576. do 1578,
1592), opet bi iseljavanje oja~alo, tako da je domala sva jugozapadna Ugarska
bila puna hrvatskih iseljenika. Od tih do{ljaka potje~u hrvatske naseobine ko-
je i danas jo{ postoje u ùpanijama Poùnskoj, [opronskoj, Mo{onjskoj, @elje-
znoj, a nekad su opstojale i u \urskoj. Kada je 2. kolovoza 1579. |urski biskup
Juraj Dra{kovi} bio okupio dijecezansku sinodu u Sombotelju, bilo je izme|u
28 nado{lih ùpnika devet njih s hrvatskim prezimenima.” (str. 616.)
Klai} dalje isti~e da se nisu samo seljaci preseljavali, nego i mnogo plemi-
}a, pa i velika{a. “Usporedo s iseljavanjem u Ugarsku teklo je seljenje Hrvata
u nasljedne pokrajine austrijske na zapadu, osobito u Kranjsku i [tajersku. Ve}
godine 1533. jadikuje hrvatski sabor u adresi na kralja Ferdinanda I {to gospo-
da i plemi}i Koru{ke mnogim obe}anjima vabe k sebi narod hrvatski, a osobi-
to kmetove. Neka kralj zapovjedi da se vi{e ìtelji i kmetovi ne odvode u Ko-
ru{ku, jer }e ina~e hrvatsko kraljevstvo ostati pusto... Svoju molbu opetuju hr-
vatski staleì na svom saboru u Topuskom 9. rujna 1535. godine, tuè}i se ka-
ko staleì nasljednih zemalja nebrojene kmetove hrvatske odvode i preseljuju,
pa traè da se ljudi i kmetovi njihovi, koji su ve} u austrijske pokrajine odve-
deni, opet njima vrate. Vapaji hrvatskih sabora nisu na{li odziva, jer se sve vi-
{e puka selilo u austrijske zemlje, osobito u jugoisto~nu Kranjsku, gdje su na-
punili okoli{ Metlike, ^rnomlja, Podbri`ja, Vinice, Poljane i Kostela... U
Kranjsku i ostale nutarnjo-austrijske pokrajine selili su se ne samo kmetovi ne-
go i plemi}i.” (str. 617-618.) Klai} nabraja poimeni~no neke od tih najpoznati-
jih plemi}kih porodica, pa nastavlja: “Tijekom druge polovice XVI stolje}a
osnovane su jo{ hrvatske naseobine u ju`noj [tajerskoj, onda u Donjoj Austri-
ji (na Moravskom polju, uz rijeku Lipavu i Diju), napokon u Moravskoj (u
okru`ju Mikulovskom sela Gutfjeld, Nova Prerava i Frlje{dorf). Za~etnik i ute-
meljitelj potonjih kolonija bio je oko godine 1584. barun Kristofor Teufenbah,
vlastelin gospo{tije Drnoholske u Moravskoj, koji je kao carski komesar za
krajinu dolazio u hrvatsko kraljevstvo. Neprekidno iseljavanje kroz ~itavo sto-
lje}e nemilo se doimalo hrvatskih i slavonskih staleà. I na saboru u Zagrebu
15. svibnja 1562. jadikuju oni kako u relikvijama Kraljevine Hrvatske i Slavo-
nije ìve pretu`ni kmetovi koji trpe od neprestana bjeànja i drugih prete{kih
tereta. No jo{ lju}e zabugarila su hrvatska i slavonska gospoda na saboru u Za-
grebu 8. travnja 1584. Tu su iznosili kako su ostaci hrvatskoga kraljevstva gro-
zno opustjeli da u ~itavoj zemlji nema vi{e od 3000 dimova, dok je u prija{nja
sretna vremena sama Krièva~ka ùpanija brojila do 12.000 dimnjaka; pa se
onda kaè da su nebrojeni kmetovi morali ostaviti svoja sjedi{ta i hrpimice se
odseliti u razli~ite strane svijeta, kao u Ugarsku, Austriju, Moravsku, [tajersku
i Kranjsku.” (str. 618.)
219
Ali to nije sve. “Mnogo naroda dospjelo je u ono tu`no doba i na istok u
Tursko carstvo. Doga|alo se to silom i milom. Prigodom nebrojenih provala i
~etovanja zarobljivali su Turci mnogo naroda i odvodili ga u suànjstvo; turski
martolozi grabili su ~ak i sitnu djecu da im ili robuju ili da ih potur~e. No, bilo
je i kr}{anskih prebjega koji su se dobre volje sklanjali u susjedni Bosanski pa-
{aluk.” (str. 618.) Oni su se tur~ili da bi zadovoljili svoje prvenstveno materi-
jalne i stale{ke interese. “Odli~nije plemi}e, koji bi pali u tursko suànjstvo, is-
kupljivali bi ro|aci i prijatelji (pa~e i sabor) novcem iz ropstva ili bi ih zamje-
njivali za turske su`njeve; no golema ve}ina puka, za koju nije nitko pla}ao ot-
kupa, ostajala je u suànjstvu.” (str. 619.) Posle svakog uspe{nog turskog po-
hoda u Hrvatsku ili Slavoniju duge kolone zarobljenih kmetova odvo|ene su u
dubinu Turske i mahom prodavane na tr`nicama robova.
Tre}i migracioni talas odvijao se na pravcu Hrvatska – Slavonija, kako de-
taljno obja{njava Klai}. “Uz iseljavanja u strane zemlje trajalo je preseljivanje
naroda u samom hrvatskom kraljevstvu. To se preseljivanje sastojalo u tom da
se narod iz izloènih krajeva sklanjao u sigurnija i mirnija mjesta. Preseljiva-
nje iz ju`nih krajeva u sjeverne (iz stare Hrvatske u Slavoniju) zapo~elo je ve}
u XV stolje}u, a seoba od istoga prema zapadu nakon boja na Moha~kom po-
lju. Osobito mnogo naroda hrlilo je s juga k sjeveru. Plemi}i Keglevi}i boravi-
li su sve do godine 1494. u okoli{u gornje Zrmanje (Kegal ili Keglevi} grad) i
u Kninskoj ùpaniji, nakon re~ene godine stoluju u Buìnu u Zagreba~koj ù-
paniji, napokon poslije godine 1522. nastanjuju se u Krièva~koj ùpaniji (Bi-
jela Stijena) i Vara`dinskoj (Lobor, Krapina, Kostel). Plemi}i i potonji grofovi
Dra{kovi}i, starinom iz ju`ne Hrvatske (Lika, Biline, Knin) dolaze najprije u
Blinju i [var~u u Zagreba~koj ùpaniji, dok se naposljetku ne ustali{e u Trako-
{}anu u Vara`dinskoj ùpaniji. S njima dijele jednaku sudbinu brojne plemi}-
ke porodice iz ju`ne Hrvatske. Berislavi}i dolaze iz Vrhrike (Vrlike) u Turopo-
lja (Mala Mlaka), Dudi}i iz Cetinske ùpanije u Vara`dinsku (Orehovica), Pa-
ta~i}i i Hateèvi}i iz Lu~ke ùpanije u Vara`dinsku (Zajezda), Bojni~i}i i For-
~i}i iz Kninske ùpanije u Vara`dinsku, Novakovi}i iz Gatanske ùpanije u Za-
greba~ku (Slanovec), itd.
Plemi}ke op}ine Zagreba~ke ùpanije na sjeveru Kupe primaju brojne ple-
mi}e iz ju`nih krajeva; drugi do{ljaci kupuju plemi}ke posjede ili ih dobivaju
od kralja na dar za svoje zasluge, tre}i napokon ène se k}erima starih slavon-
skih plemi}a pa se na njihovim posjedima nastanjuju. Tako su Pata~i}i i Hate-
èvi}i uzeli za ène k}eri plemi}a Herkovi}a od Zajezde, pa poslije gospodo-
vali njihovim imanjima. Bilo je opet plemi}a iz ju`ne Hrvatske koji su sklapa-
li nasljedne ugovore sa slavonskim porodicama o me|usobnom nasljedstvu na-
kon izumr}a bud jedne ili druge porodice, pa su onda zavladali imanjima sla-
vonskih plemi}a ako bi ovi umrli bez potomaka. Tako su godine 1522. Ivan
For~i} od Butine vasi u Kninskoj ùpaniji, a gospodar brojnih posjeda u Knin-
skoj, Bu{koj i Gatanskoj ùpaniji i zagorski plemi} Ivan Golec iz Sutjeske (da-
nas Sutinsko), kao gospodar ka{tela Sutjeske i posjeda u Malu, Beratincu, Fer-
kuljevcu i Kriàncima u Vara`dinskoj ùpaniji, utana~ili ugovor o me|usob-
220
nom nasljedstvu, pa kad je nakon mnogih godina Ivan Golec bez potomaka
umro, onda su For~i}i s pismenom privolom kralja Ferdinanda od 17. velja~e
1561. ba{tinili svu njegovu plemen{tinu u Vara`dinskoj ùpaniji, po{to bijahu
uto izgubili gotovo sav svoj posjed u ju`noj Hrvatskoj. Napokon su brojni ple-
mi}i iz ju`nih krajeva na{li zakloni{ta u velika{a i velikih posjednika u sjever-
nim stranama, osobito u knezova Zrinskih i Frankopana. Tu su plemi}i kao va-
zali ili sluge re~enih knezova vr{ili razli~ne slu`be na imanjima njihovim, a
mnogi su od njih primali ve}e ili manje posjede za nagradu.” (str. 618-620.)
Ovde Klai} citira tekst Radeta Lopa{i}a koji pi{e upravo o tim plemi}ima
vazalima: “Provalom Turaka bude gotovo sva hrvatska opusto{ena, a ne mo-
gu}i Hrvati odoljeti premo}i turske velesile, pobjeè sve, {to je moglo, i mari-
lo za krst i slobodu, k svojoj bra}i u zaklone kod Kupe i Save. Frankopani i
Zrinski knezovi dijelili su svaki udes sa svojom nesre}nom bra}om, osobito
ako isti bijahu plemi}i i vojaci, pak ih svu silu smjesti{e po svojim imanjima,
ali nigdje toliko, koliko na vlastelinstvu Ozaljskom, Ribni~kom i âkova~kom
(u Me|umurju), stvoriv{i si tako vazda vjerne slu`benike, poglavice i vojnike
u ~etama proti Turcima. Nigdje u Hrvatskoj, a jama~no niti drugdje u obli`njim
zemljama, nije se dogodilo, da bi vlastela tako ogromna imanja rascjepkali i
razdijelili me|u manje vazale i plemi}e. Jama~no polovica, ako ne vi{e, od vla-
stelinskoga alodijala, pa i mnoga pusta seli{ta odstupi{e Frankopani, a poslije
Zrinski, ili badava za nagradu, ili kao zalog za zajmove pojedinim zaslu`nim
porodicama staroga koljena, stvoriv{i za pribjegle hrvatske bezku}nike male-
na imanja sa dvorovima i ve}im ili manjim brojem kmetova. Od ~esti bijahu
me|u prido{lim bjeguncima glasoviti hrvatski rodovi, koji, budu}i li{eni sva-
koga blaga i bogatstva, jedno bi bili ve} onda postradali, da im nije pruèno
uto~i{te na imanjima Zrinsko-Frankopanskim.” (str. 620.) Pored plemi}a, uto-
~i{te su u severnijim krajevima potraìli i kmetovi i slobodni seljaci.
~) Talas srpskih doseljenika spa{ava opustele ugarske banovine
Kolike su razmere tog iseljavanja svedo~i i slede}i Klai}ev stav: “Zbog ne-
prekidnoga iseljivanja kroz jedno stolje}e i vi{e bilo bi hrvatsko kraljevstvo po-
sve opustilo da se nije mnogo naroda i doseljivalo. Doseljivao se je pak najvi-
{e iz turskoga carstva kr{}anski puk, koji nije htio ili mogao podnositi zulume
svojih nekr{tenih gospodara. Ti se doseljenici zovu koji put Turci, jer su dola-
zili iz turskih krajeva, a onda najobi~nije Vlasi, rje|e pak Ra{ani ili Srbi. Bu-
du}i da su usko~ili ili prebjegli iz turskih oblasti, zovu ih tako|er prebjezi ili
uskoci (pa~e i predavci). Svi ti doseljenici pripadaju narodu hrvatsko-srpsko-
mu, govore hrvatskim ili srpskim jezikom, a imaju golemom ve}inom narod-
na prezimena i narodna krsna imena. Vjere su pak prete`no gr~ko-isto~ne (pra-
voslavne). Naravno da ima me|u njima i potomaka sredovje~nih romanskih
Vlaha, koji su u to doba bili ve} dobrano pohrva}eni i posrbljeni.” (str. 620-
621.) Trpimir Macan na ovom mestu prime}uje kako je Klai} “u duhu svojeg
vremena pogre{no mislio da Hrvati i Srbi tvore jedan narod.” (str. 621.) Me|u-
tim, da je Klai} zaista mislio da su Srbi i Hrvati jedan narod sa dva imena, on-
221
da bi u sklopu svoje “Povijesti Hrvata” obuhvatio i kompletnu srpsku istoriju.
On to nije smatrao, pa o hrvatsko-srpskom narodu i o hrvatskom ili srpskom
jeziku govori samo onda kad mu je neprijatno da prizna da je re~ isklju~ivo o
srpskom narodu i srpskom jeziku, povodom naseljavanja potpuno opustelih hr-
vatskih i slavonskih podru~ja. Prvi srpski uskoci naseljavali su se u @umberku
i u Senjskoj kapetaniji, ali je ovde vrlo va`no da se istakne da su i Turci Srbe
u vla{kom i kmetovskom statusu naseljavali na zauzetom, a od stanovni{tva is-
pra`njenom hrvatskom i slavonskom podru~ju.
O tome i Klai} pi{e: “U drugoj polovici XVI stolje}a kao da je neko vrije-
me doseljivanje iz Turske u kr{}anske zemlje pone{to jenjalo. Uzrok tome bit
}e {to su Turci uz Hrvatsku i Slavonsku krajinu osnovali i svoju tursku kraji-
nu, metnuv{i u me|a{ne gradove sandàka li~koga, bosanskoga, pakra~koga
(cerni~koga) i poè{koga jake posade pje{aka i konjanika. Izme|u tih gradova
i naokolo njih smjestili su brojne kr{}anske Vlahe, koji su ili ondje ve} prije
prebivali ili su ih iz nutarnjih turskih (srpskih) zemalja onamo dopremili. Ti su
Vlasi sa~injavali neredovitu tursku vojsku, kojoj je pri provalama u kr{}ansku
Hrvatsku i Slavoniju bilo utirati put redovitim ~etama te usput harati i robiti.
Vla{ke su se neredovite ~ete turske, koje nisu primale pla}e ve} dobivale samo
dio plijena, zvale tako|er martolozi.” (str. 622-623.) Klai} pretpostavlja da bi
njihov naziv mogao poticati od gr~ke re~i koja ozna~ava oruànog grani~nog
straàra ili od gr~ke re~i koja ozna~ava gre{nika ili lupeà. “Bilo je pak tih Vla-
ha martoloza mjestimice toliko na okupu da su se po njima dijelovi Pakra~ko-
ga i Poè{koga sandàka stali nazivati Mala Vla{ka.” (str. 623.)
Krajem {esnaestog veka naseljavanje Srba u Hrvatskoj i Slavoniji postalo
je masovno. “Poslije pobjeda nad Turcima kod Siska (1593.) i Petrinje (1596.)
zaredale su iznova uvelike seobe naroda iz turskoga vilajeta Bosne u kr{}an-
sku Hrvatsku i Slavoniju. Ve} u listopadu 1595. prebjegao je vla{ki episkop Va-
silije, koji je dosad stolovao u manastiru Remeti (Orahovica) u Poè{kom
sandàku, u Krièvce, te se stao s tadanjim zapovjednikom Slavonske krajine
Ivanom Sigismundom Herber{tajnom dogovarati kako da se kr{}anski puk iz
Male Vla{ke prevede u Slavonsku krajinu.” (str. 623.) Posle episkopa Vasilija,
doseljavaju se sve ve}e grupe Srba. “Potaknut uspjesima slavonskoga zapo-
vjednika stao je i zapovjednik Hrvatske krajine mamiti Vlahe iz turske Hrvat-
ske. I zaista je godine 1600. prva ve}a skupina turskih Vlaha pre{la u kr{}an-
sku Hrvatsku, te ju je Lenkovi} naselio na pustom zemlji{tu oko razvaljenoga
Gojmerja ili Gomirja, koje bijahu knezovi Zrinski ba{tinili od Stjepana Fran-
kopana Ozaljskoga. U Gomirje do{li su tada i srpski kalu|eri, koji su ondje
osnovali manastir. Nakon smrti Lenkovi}eve nastavio je naseljivanje nasljed-
nik mu Vid Kasel, a pomagao ga je senjski kapetan Danilo Frankol. Tako su do
godine 1606. do{li Vlasi i Morovlasi (Morlaci) u Moravice (Mavrovice) i Vr-
bovsko, i napokon u Li~. No budu}i da su ta mjesta pripadala knezovima Fran-
kopanima i Zrinskima, do{lo je radi Vlaha do èstokih borbi izme|u tih knezo-
va i zapovjednika Hrvatske krajine, koje su mnogo godina potrajale.” (str. 623-
624.) Sukobi su izbijali zbog osloba|anja Srba od feudalnih obaveza i njiho-
222
vog nepodleganja jurisdikciji oblasnih gospodara, nego isklju~ivo krajinskih
kapetana.
Posebno Klai} skre}e pa`nju da je pored masovnog srpskog, bilo i spora-
di~nog doseljavanja nema~kih i mleta~kih stanovnika. “Uz veliku seobu Vla-
ha (Srba, Uskoka, Pribjega) iz turske carevine dolazile su u Hrvatsku i Slavo-
niju jo{ i pojedine porodice iz austrijskih zemalja ([tajerske, Kranjske, Istre i
Koru{ke), pa onda iz mleta~kih zemalja, poglavito iz Dalmacije. Iz austrijskih
zemalja doseljavali su se poglavito vojnici koji su se nastanili u kraji{kim gra-
dovima (u Senju, Karlovcu, Koprivnici itd.), a iz Mleta~ke Republike osobito
bjegunci koji su se bojali suda i kazni.” (str. 624.) U svakom slu~aju, “nepre-
kidnim iseljivanjem, preseljivanjem i doseljivanjem mnogo se promijenila et-
nografska slika hrvatskoga kraljevstva, osobito na Hrvatskoj i Slavonskoj kra-
jini, koja se postepeno pretvarala u veliki logor vojni~ki. Gra|anska Hrvatska
i Slavonija nije se toliko preobrazila, tek {to je u Slavoniju do{lo me|u stare
Slovince mnogo starohrvatskoga plemstva i puka.” (str. 624.) Pri svemu tome
treba imati u vidu i versko pitanje u Hrvatskoj i Slavoniji koje, tek {to su uspe-
le da ugu{e protestantsku reformaciju na svojim prostorima, ve} stoje pred no-
vim izazovom njihovom rimokatoli~kom ekskluzivizmu. “I duhovne i svjetov-
ne vlasti pogodovale su isprva selidbi Vlaha, njihovih kalu|era i episkopa, jer
se o~ekivalo da }e se oni stopiti s rimokatoli~kom crkvom i priznati rimskog
papu za vrhovnoga duhovnog poglavara svoga.” (str. 671.) Kad su se takva
o~ekivanja izjalovila, doseljene Srbe do~ekivali su talasi verske zagriènosti i
netrpeljivosti, kojima su posebno doprinosili jezuiti, do{av{i 1606. godine u
Zagreb.
B. Klai}eva sistematizacija bosanske istorije

Prvu ozbiljnije obra|enu i sistematizovanu istoriju bosanske dràve do pa-
da u tursko ropstvo napisao je upravo Vjekoslav Klai}. Njegova “Poviest Bo-
sne do propasti kraljevstva”, objavljena je u autorovom izdanju u Zagrebu
1882. godine. U uvodu on se osvr}e na dotada{nje nau~ne obrade tog pitanja,
po~ev{i od Orbinijevog “Kraljevstva Slovena” iz 1601. Za to delo on kaè da
je “skup vjerodostojnih i nevjerodostojnih viesti. Kriti~noga duha neima u nje-
ga skoro ni za liek. Njemu su svi izvori jednako vjerodostojni; njemu je npr.
poznata kronika popa Dukljanina isto toliko vriedna, koliko koji drugi triezan
rukopis.” (str. 1.) Uprkos nepouzdanosti mno{tva iskaza, poput preuzetih Du-
kljaninovih, “Orbina ide ta osobita zasluga, {to je on, premda katoli~ki redov-
nik, pisao svoju poviest ju`nih Slovjena neobziru} se na vjeru njihovu, te je jed-
nakom ljubavi i poletom crtao i slavio sve velike i slavne muève, bili oni ka-
tolici ili ne”. (str. 2.) Za bro{uru Pavla Ritera Vitezovi}a o Bosni iz 1712. godi-
ne, Klai} kaè: “Po~etkom 18. stolje}a iza{lo je maleno djelce o Bosni, koje ne-
ma skoro nikakve znanstvene vriednosti, ali je ipak spomena vriedno, jer ga je
pisao mu` àrka duha i gorljiv Hrvat.” (str. 3.)
Nema~ki pisac [imek, u knjizi iz bosanske istorije, objavljenoj u Be~u
1787. godine, “u najstarijoj poviesti do bana Bori}a grie{i isto onako, kako i
223
pred{astnici njegovi, sliede} sliepo kroniku popa Dukljanina, zatim Orbina,
Lukara i njihova ma{tanija, nu kod historije Kotromani}a opaà se svigdje te-
`nja, da osnuje svoje pripoviedanje na ~i{}ih i vjerodostojnih izvorih.” (str. 7.)
Klai} mu zamera {to je potpuno zanemario odnose Bosne i Srbije, s obzirom
da je svoje delo zasnovao na literaturi potekloj od Ma|ara, Hrvata i Dalmati-
naca. Jovan Rai} je, s druge strane, Bosnu smatrao sastavnim delom Srbije, kao
i Fran Peja~evi} u knjizi objavljenoj 1799. na latinskom jeziku. I Johan Kristi-
an Engel je 1801. godine “poviest Bosne posve stopio s poviesti Srbije, sma-
traju}i obje za jednu cjelinu, pa~e je u to ime sam mnoge stvari pridodao, za
koje je historijski dokaz ostao duàn.” (str. 8.) I Rus Majkov 1857. godine u
svom znamenitom istoriografskom delu navodi da su Srbija, Bosna i Dubrov-
nik srpske zemlje.
1. Neosporna srpska su{tina prvobitne Bosne
Opisuju}i geografsku situiranost prvobitne Bosne na vrlo uskom prostoru,
Klai} iznosi da su Soli pripadale polovinom desetog veka Srbiji, a Donji kraj
Hrvatskoj, dok je u Zapadnim stranama od tri ùpe, glamo~ke, livanjske i du-
vanjske, livanjska pripadala hrvatskoj, a duvanjska neretljanskoj kneèvini. Za
Podrinje, koje je obuhvatalo gornju Drinu, Lim i êhotinu, Klai} kaè da “ova
oblast bija{e od najdavnijih vremena ~est srbske dràve.” (str. 25.) Hum i Pri-
morje opisuje, ali se ne izja{njava o njihovoj etni~koj pripadnosti. Od sloven-
skog doseljenja do desetog veka o Bosni nema ni{ta u istorijskim izvorima, a i
od desetog veka vesti su veoma retke. “Stariji pisci o povjesti bosanskoj htjeli
su ovu veliku prazninu ispuniti podacima iz veoma nekriti~ne i slabo uporabi-
ve kronike popa Dukljanina.” (str. 42.) Ti poku{aji su trajali sve do dana{njeg
vremena. “Tako dospje{e u poviest bosansku bani @elimir, Kre{imir, Leget i
Vukmir, za koje kriti~na poviest ne zna upravo ni{ta. Po{to dakle sve ovo ne
stoji, te`ko je ispuniti prazninu od vi{e stolje}a.” (str. 42.)
Nema sumnje da bi Klai} vrlo rado prisvojio Bosnu kao hrvatsku zemlju
kad bi za to na{ao u istorijskim dokumentima iole ozbiljno upori{te. Po{to to
nije mogu}e, a ni sam Klai} nije spreman da u potpunosti raskrsti sa elemen-
tarnim akademskim moralom, on traga za nekom umerenijom varijantom,
srednjim re{enjem na kome bi bazirao tezu da zapravo prvobitna Bosna nije bi-
la ni srpska ni hrvatska. Potom, bar u formi nagove{taja, pretpostavke ili samo
èlje, iznosi da je Bosna mogla postati hrvatskom etni~kom teritorijom. U tom
smislu on ovako rezonuje: “Prema oskudnim izvorima mu~no bi bilo osje}i,
imaju li se prvobitni slovjenski ìtelji Bosne pribrojiti Hrvatom ili Srbom; nu
sigurno jest, da je oblast Bosne ve} od prvog ~asa bila na razme|i ìvlja hrvat-
skoga i srbskoga. [to je bilo toj oblasti na zapadu i sjeverozapadu, bija{e hrvat-
sko; a {to na iztoku, sjevero i jugoiztoku, bija{e srpsko.” (str. 43.) Na zapadu i
severozapadu Bosne su Donji kraji koji obuhvataju ùpe Plivu, Luku, Zemalj-
nik, Vrbanja, Gla`, Mrin, Vrbas, Sanu i Dubicu, kao i Zapadne strane sa gla-
mo~kom, livanjskom i duvanjskom ùpom. To bi onda bile hrvatske zemlje, i
za to bi Klai} mogao izneti uverljive argumente. Na severoistoku su Usora i
224
Soli. Usora obuhvata gradove Te{anj, Doboj, Dobor i Srebrenik, a Soli Tuzlu.
Na istoku Bosne je Podrinje, a na jugoistoku Humska zemlja i Primorje (Ko-
navle i Dra~evica). To su nesporno srpske zemlje.
Izme|u tih hrvatskih i srpskih zemalja ugnezdila se Bosna na prostoru gor-
nje reke Bosne. “Ve} ovim poloàjem njezinim bija{e Bosni ozna~ena sudbina
za mnoga stolje}a. îm su se pod imenom hrvatskim i srbskim po~ele stvarati
dvie dràve i skupljati oko sebe ostale oblasti: obje su dràve privla~ile Bosnu,
svaka na svoju stranu. Ako i nije vjerovati potanku pri~anju popa Dukljanina;
jedno se ipak razabire iz njega, a to je, da je oblast Bosne bila prvobitno priko-
vana uz Hrvatsku. Nije nevjerojatno, da je to bilo u po~etku 10. stolje}a, kad
no je prvi kralj hrvatski Tomislav bio jedini mogu}i suparnik bugarskomu ca-
ru Simeonu na svem jugu slovjenskom. Mogu}e je, da je u to doba postala Bo-
sna i banovinom, jer ime bana i ~ast njegova poznata je samo Hrvatom. Kad je
poslije smrti velikoga cara Simeona uspjelo srbskomu knezu âslavu (931-
960.) pogaènu Srbiju podi}i i stvoriti federativnu dràvu, pridruèna bi i
oblast Bosna novostvorenoj dràvi. Suvremeni pisac gr~ki car Konstantin do-
nosi nam prvu sigurnu viest o tadanjoj Bosni. Po njemu je Bosna bila tada ~est
srbske kneèvine, neimaju}i svoga vlastitoga vladara, ve} pokorna knezu â-
slavu. Istoga kneza âslava ide zasluga, da je podlo`nu si banovinu Bosnu ob-
ranio od Ma|ara.” (str. 43-44.) Iako nema verodostojnih dokaza da je Bosna bi-
la “prvobitno prikovana” uz Hrvatsku, Klai} kaè da se to verovatno desilo u
vreme Tomislava. Verovatno ili neverovatno, ili nije neverovatno – nisu to ni-
kakvi ozbiljni istoriografski termini. Kao i “mogu}e” da je Bosna u to vreme
postala banovina. Kad nema nikakvih relevantnih dokaza, sve je mogu}e. Ali
se prvi put Bosna kao banovina pominje tek u dvanaestom veku, kad se na{la
pod ma|arskom dominacijom. Jedino je nesporno da je Bosna bila u dràvi
srpskog vladara âslava, ali ta dràva nije bila nikakva federacija, niti su fede-
rativne dràve uop{te postojale u desetom veku.
a) Naga|anje i verovanje kao pouzdane nau~ne metode
hrvatske istoriografske {kole
Zato je sasvim deplasirano kad Klai} pi{e da posle smrti kneza âslava i
raspada njegove dràve, “Bosnom zavlada{e doma}i bani.” (str. 44.) On se tu
poziva na spise Popa Dukljanina, za koga na vi{e mesta isti~e da mu ne veru-
je. Ali, kad mu je to korisno, onda je spreman da na Dukljaninovim ma{tanji-
ma dalje kombinuje, pa u tom smislu navodi: “Ve} oko g. 968. udari na bosan-
skoga bana hrvatski kralj Kre{imir. Borba se vodila na gornjem Vrbasu, u ù-
pah Plivi, Luki i Uskoplju. Bosanski ban uvidi brzo, da ne moè otimati sili
kralja Kre{imira; ostavi zato svoju banovinu i pobjeè kralju ugarskomu, a Bo-
snom zavlada kralj Kre{imir.” (str. 44.) Potom opet Klai} pi{e da je “vjerojat-
no”, jer nema pouzdanog oslonca u izvorima, “oko g. 1019. i Bosna poput Sri-
ema spala pod vrhovnu vlast bizantskih careva. Nu ve} iza smrti ovoga mo}-
noga cara oslobodi se Bosna opet bizantskoga vrhovni{tva, te je odsele duè
vremena ostala samostalna zemlja pod svojimi banovi. Bani bosanski u drugoj
225
i tre}oj ~etvrti jedanaestoga stolje}a znatno dapa~e diù ugled svoj i svoje ba-
novine, tako da se ona g. 1067. spominje u istom redu sa kneèvinom Dukljom
i Srbijom.” (str. 45.) Klai} misli da je Bosna tek u dvanaestom veku do{la pod
ugarsku vlast, ali ne prihvata stanovi{te Engela i Majkova da je ugarski kralj
Bosnu kao miraz dobio od ra{kog velikog ùpana Bele Uro{a. O tom pitanju
on ovako raspravlja: “Za kralja Bele II Sliepoga, vladara Ugarskoj, Hrvatskoj,
Dalmaciji i Sriemu, prijatelja i saveznika Srbalja, kojim ravna umna èna Jele-
na, kneginja srbska – za ovoga se kralja pokazuje i Bosna prvi put u tjesnijem
odno{aju prema kralju ugarskomu. Puka je slutnja, ni~im nedokazana, da je
Bela II Sliepi primio banovinu Bosnu u ime miraza od tasta svoga, srpskoga
velikoga ùpana Bele Uro{a; vjerojatnije }e biti da su i bosanski bani vide}i ka-
ko su Arpadovi}i ugarski zavladali hrvatskom dràvom i stupili u savez i srod-
stvo sa srbskimi vladari, sami se pridruìli kralju ugarskomu, da njegovom po-
mo}ju odbiju zajedni~koga du{manina, koji im je prietio sudbinom Bugarske.
Godine 1135. prvi se put i prvi od ugarskih Arpadovi}a Bela II zove kralj Ra-
me; malo zatim na saboru ugarskom u Ostrogonu podieljuje Bela II sinu si dru-
goro|encu Ladislavu ~ast vojvode bosanskoga, ostavljaju} u istinu i nadalje
doma}im banom, da upravljaju svojom djedovinom.” (str. 47-48.)
Da se po tom pitanju i sam koleba, pogotovo u pogledu zna~enja “kralj Ra-
me”, pokazuje Klai} u napomeni: “Nisu li se u istinu Ramom prvobitno zvali
samo ostanci nekadanje kneèvine Neretve zajedno sa dolinom Rame?” (str.
48.) Na osnovu jedne sa~uvane povelje iz dvanaestog veka Klai} zaklju~uje
“da je tada Rama poput nekadanje Neretve leàla me|u Hrvatskom i Humom.”
(str. 48.) Istovremeno, Klai} ne spori nego potvr|uje da se tek polovinom dva-
naestog veka “javlja na popri{tu historije i ban Bori}, prvi po imenu poznati
vladar bosanski.” (str. 49.) Dakle, nema nikakvih dokaza da je pre Bori}a Bo-
sna imala ijednog bana. Mo`da je neki i postojao, s obzirom da Majkov pi{e, a
Klai} u napomeni citira da “od godine 1120. Bosna posta banovinom”, dakle
od godine kad je do{la pod ugarsku vlast, bilo kao miraz srpskog vladara, bilo
“dobrovoljno”, {to bi Klai} vi{e voleo. U vreme bana Bori}a Ma|ari su Bosni
priklju~ili jo{ neke srpske zemlje, pro{iriv{i je do Drine. Kako Klai} iznosi,
“Bosna se je dakle u polovici 12. stolje}a protegla i preko prvobitno srbskih
prediela, te je za cielo obuhvatala ùpu bora~ku, koja bija{e do nedavno jo{ srb-
ska.” (str. 51.) Bora~ka ùpa je dana{nji Bira~, a Klai} uz to napominje: “Kad
su u ugarske ruke dospjeli razni podunavski i posavski predieli, sigurno je da
su ugarski kralji zauzeli tako|er jo{ u 10. stolje}u srbsku oblast Soli, zatim
oblast Usoru, koje su obje poput Sriema bile od g. 1019. u bizantskoj vlasti. Da
su bosanski bani upravo od ugarskih vladara primili Soli i Usoru, pokazuje sva
bosanska historija.” (str. 51.) Ali iz nekih razloga Klai}u je veoma va`no da na-
glasi, mada mu je to na staklenim nogama, da “ugarskim kraljem ne bija{e Bo-
ri} ban podanik, ve} saveznik, kojega su osobito pazili, cienili i odlikovali, pa-
~e ga za njegovu pomo} i nagra|ivali. Vjerojatno je veoma, da je ve} ban Bo-
ri} u ime nagrade dobio od ugarskih kraljeva oblasti na sjeveru pravoj Bosni,
naime Soli i Usoru, i da je upravo za te oblasti dospio u neku ovislost prema
vladarom ugarsko-hrvatskim, jer za samu Bosnu neima pometara, da bi bila
226
ikad podlo`na, kraljem ugarskim. Ova predemnieva pokazuje se jo{ vjerojatni-
ja, ~ujemo li, da je ban Bori} imao posjeda i u samoj tadanjoj Slavoniji i da je
timi posjedi dozvolom kralja Stjepana darivao red Bo`jaka ili Templara. Bori-
}evi potomci spominju se jo{ u 13. stolje}u kao vlastela hrvatska; a mnogi tvr-
de da je Bori} ban praotac plemenitoj porodici Berislavi}a.” (str. 51-52.)
To u potpunosti razja{njava Klai}eve namere. On bi po svaku cenu da po-
kaè da je naziv bosanskog bana izvorno vladarsko zvanje, a ne titula ugarskog
kraljevskog upravnika, {to je u stvari bio. A pod banom Bori}em o~igledno je
da Bosna nikako nije mogla biti nezavisna dràva. Ni u prvobitnoj Hrvatskoj
vladari nisu imali zvanje bana nego kneza, a banovi su bili upravnici Like, Kr-
bave i Gacke i kao takvi najvi{i dràvni velikodostojnici. Prvo su ma|arski vla-
dari postavili Zvonimira za bana Slavonije, a onda je on postao najvi{i dosto-
janstvenik, gotovo suvladar Petra Kre{imira IV, potom ga i nasledio kao hrvat-
ski kralj. Ako je zaista ban Bori} stekao posede u Slavoniji, onda ih je mogao
samo dobiti na dar od ugarskog kralja kao njegov verni vazal za realne zaslu-
ge. Ako je Bori} postao slavonski vlastelin, to ne moè zna~iti istovremeno i
hrvatski. Naga|anja o Berislavi}ima kao Bori}evim potomcima i ne zasluùju
ozbiljan komentar, jer se ni Klai} ne usu|uje da to potvrdi, iako bi bio radostan
da je zaista tako, pa se unapred ogra|uje frazom “mnogi tvrde”. Mnogi tvrde,
a mnogi i ne tvrde. Izme|u Bori}a i bana Kulina Bosna se opet u jednom peri-
odu na{la pod vizantijskom vla{}u, a dolaskom Kulina na vlast 1180. godine
po prvi put sti~e pravu nezavisnost. To je i vreme pojave prvih bogumila u Bo-
sni, kojima je i sam Kulin pristupio. Krajem dvanaestog veka, slabljenjem Vi-
zantije, Ugarska nastoji da dominira Balkanom i sebi pot~ini Bosnu, Srbiju i
Bugarsku. “U ovom svom nastojanju na{li su ugarski vladari vjerne saveznike
– rimske pape. Ba{ u to doba bje{e se vlast rimskih papa silno uzdigla, te se je
~inilo da }e se ostvariti snovi pape Grgura VII. Umni i nepokolebivi muèvi
sjede na stolici Sv. Petra u prvoj polovici 13. stolje}a; papa Inocentije III, Ho-
norije III, Gregorije IX i Inocentije IV nisu samo vojvode kr{}anstva u svetom
ratu na nevjernike, oni su tako|er i diktatori Evrope, kojim se ni rimski carevi
ne smiju bez kazne suprotstaviti. Oni ne èle samo da oslobode nevjerni~kih
ruku sveti grob, oni teè i za tim da ujedine pod svojim èzlom sav sviet kr-
{}anski, da iztok sloè sa zapadom, a napose da iztriebe sve krivovjerce. U to
ime ne krate svoje pripomo}i, kad se mjesto bizantske dràve gradi latinsko
carstvo; u to ime uvode oni inkviziciju i podiù kriàrske vojne, da zatiru sva-
ko krivovjerje, pojavilo se ono u Francezkoj, Italiji ili na Balkanskom poluoto-
ku, u Bosni. Da napose uspiju me|u ju`nimi Slovjeni, uti~u se ugarskim kra-
ljem, koji i onako poùdnim o~ima glede preko Save i Dunava. I tako se silna
duhovna vlast sloì sa svjetovnom proti dràvnoj i vjerskoj slobodi ju`nih Slo-
vjena. Te`ko li sada patarenskoj Bosni i njezinim banam Kulinu i Mateju Ni-
noslavu.” (str. 56.)
Bosna je u nekoliko navrata bila `rtva krsta{kih ratova koje su pokretale
pape, a sprovodili ugarski vladari, “ugarsko-hrvatski”, kako bi rekao Klai}. U
to vreme Kulinov zet, mu` banove sestre i Nemanjin brat, humski veliki knez
227
Miroslav tako|e je “bio u zavadi s rimskom crkvom, pa~e i oplienio spljetsko-
ga nadbiskupa, tako da je papa Aleksandar III bio prinukan izob}iti ga iz crkve
kr{}anske.” (str. 57.) Ina~e, istoriji Huma Vjekoslav Klai} posve}uje posebno
poglavlje, gde kaè: “Prvi poznati vladar Humske zemlje jest Mihajlo Vi{evi}
(912. do 926.), suvremenik hrvatskomu kralju Tomislavu i bugarskomu caru
Simeonu. Gr~ki car Konstantin kaè za nj, da je bio sin kneza Vi{evi}a, koji je
na po~etku desetoga stolje}a, kada se o pravoj ili gornjoj Bosni ni{ta ne javlja,
bio gospodar i vladar Zahumlja, te stolovao u starodrevnom gradu Blagaju. Mi-
hajlo Vi{evi} izvodio je svoje porieklo od nekr{tenih jo{ tada Slovjena (Srba)
na sjeveru oko rieke Visle, a bio je vele ugledan vladar, tako da ga sam car Kon-
stantin ~asti naslovom “prokonzula i patricija.” (str. 95.) Ovde Klai} pominje,
datiraju}i 917. godinu kao pouzdan orjentir, “kneèvinu Neretvu (me|u Ceti-
nom i Neretvom), koja je tada bila u vlasti srbskoga velikoga ùpana Petra.”
(str. 96.) Ina~e, Mihailo Vi{evi} je bio tako silan vladar da ga, kako prime}uje
i Klai}, neki savremeni italijanski pisci nazivaju kraljem. “Iza Mihajla Vi{evi-
}a nema kroz mnogo vremena spomena samostalnim knezovima humskim.
Vjerojatno je, da je poslie g. 931. srbski knez âslav, vrativ{i se iz bugarskoga
robstva i obnoviv{i srbsku dràvu sjedinio s njom i humsku zemlju. Gr~ki car
Konstantin ubroja g. 949. Hum zajedno sa Dukljom i Travunjom u srbske ze-
mlje; po ~em je lahko suditi, da su u istinu ove kneèvine sastavljale federativ-
nu dràvu kneza âslava. Poslie smrti kneza âslava (960.) oslobodi se dodu-
{e humska zemlja zajedno s Bosnom vrhovne vlasti srbske; nu do~im je Bosna
domala priznala vlast hrvatskoga kralja Kre{imira, Humska je zemlja skoro u
isto vrieme spala pod dukljansku kraljevinu (Crvenu Hrvatsku), koja se sasto-
jala od ~etiri oblasti: Duklje (Zete), Travunje, Podgorja i Huma.” (str. 97.) Ma-
da mu je potpuno poznato da se apsolutno nigde uop{te ne pominje “Crvena
Hrvatska”, osim u krajnje nepouzdanom i fantazmagori~nom “Letopisu popa
Dukljanina”, {ta ko{ta Klai}a da je kao uzgred pomene, makar u zagradi, pa ne-
ka crv sumnje vrti u glavi neupu}enog ~itaoca. Takav se crv, vide}emo kasni-
je, u glavi Dominika Mandi}a razvio u pravog poskoka.
II. Istorijske obmane Ferde [i{i}a

Ferdo [i{i}, sa svojim “Pregledom povijesti hrvatskog naroda” (Matica hr-
vatska, Zagreb 1962.), prvi put objavljenim 1916. godine, u nau~no kriti~ko
metodolo{kom smislu predstavlja osetan napredak u odnosu na obimno delo
Vjekoslava Klai}a. Me|utim, i ovo delo je optere}eno nacionalno-politi~kom
tendenciozno{}u, {to na odre|en na~in u predgovoru tre}em izdanju konstatu-
je prire|iva~ i komentator Jaroslav [idak. “[i{i}evu koncepciju obja{njava i
opravdava donekle dru{tvena funkcija historiografije u doba stalne borbe za
politi~ku samostalnost i jedinstvo hrvatskih zemalja.” (str. 12.) Zna~ajan je ipak
[i{i}ev kriti~ki pristup “Letopisu popa Dukljanina”, na kome je Klai} bazirao
nerazra|enu i potpuno nedokumentovanu tezu o “Crvenoj Hrvatskoj”. U pre-
gledu glavnih izvora i dela koja tretiraju hrvatsku istoriju, [i{i} kaè da je “Lje-
228
topis popa Dukljanina sastavljen uglavnom od dva razli~ita djela. Prvi dio sa-
dràva o~ito zbirku razli~itih izobli~enih doga|aja, kojima je najve}im dijelom
upravo nemogu}e odrediti mjesto u povijesti, dok drugi iznosi usmeno pri~a-
nje staraca i bez sumnje ne{to i od zapam}enja samoga ina~e nam po imenu
nepoznata pisca, ali nesumnjivo barskoga katoli~kog sve}enika, o razli~itim
doga|ajima, {to su se zbili u Duklji (Zeti) u XI st. i u prvoj polovici XII stolje-
}a. Ljetopis je dakle u tom vrednijem dijelu u prvom redu izvor za srednjovje-
kovnu dukljansko-zetsku historiju. Prvi dio ve} je zarana dospio u Hrvatsku
gdje je s latinskoga preveden na hrvatski, a zatim mu je (najkasnije u XIV st.)
dodan jo{ i op{iran opis prijeke smrti hrvatskoga kralja Dmitra Zvonimira
(umro 1089.), kojega je jezgra ipak veoma vjerojatna. Sve do XVII st. ova je
hrvatska redakcija Ljetopisa popa Dukljanina bila glavni izvor historijskog
znanja za Hrvate, naro~ito dalmatinske.” (str. 21.)
1. Proces okupljanja oko politi~kog imena Hrvati

Po doseljenju na Balkansko poluostrvo, [i{i} pi{e da je Hrvatima “pravo
sredi{te i jezgra ponajprije bila zemlja izme|u Ra{e i utoka Cetine, odnosno
Neretve, te su~elnih otoka na zapadu, a Vrbasa i donje Bosne na istoku, pa Dra-
ve i {tajersko-kranjskoga pograni~noga gorja na sjeveru. Ali ni taj teritorij nije
uvijek i stalno tvorio jednu dràvnu cjelinu, ve} je bio sada prostraniji, a sada
tje{nji.” (str. 31.) Za razliku od Klai}a, koji nedvosmisleno priznaje da se hr-
vatski naziv ograni~ava isklju~ivo na oblasti izme|u Cetine i Ra{e, odnosno
Kupe, [i{i} ga, bez validnih argumenata, pro{iruje do Drave i Dunava, obuhva-
taju}i dakle Slovinsku zemlju, odnosno Slavoniju, u kojoj nikakve hrvatske na-
cionalne svesti nikada nije bilo. Ali ipak, on napominje da se ne da “pore}i da
onaj kraj hrvatske zemlje {to se prostire izme|u Save, Drave, Kupe i Dunava,
a pripada Srednjoj Evropi, pokazuje sasvim drugi karakter od krajeva njemu na
jugu; {tavi{e, bilo je vremena kad su oba dijela stajala u protiv{tini i neprijatelj-
stvu. Zbog toga su ve} Rimljani dana{nju hrvatsku zemlju podijelili me|u dvi-
je pokrajine, Panoniju i Dalmaciju, a na njihovim se tragovima kasnije podigo-
{e obje hrvatske kneèvine, Panonska i Dalmatinska, zatim obje banovine, na-
ime Slavonija i Hrvatska s Dalmacijom.” (str. 32.) Me|utim, nema obja{njenja
za{to je stanovni{tvo u te navodne dve hrvatske kneèvine govorilo razli~itim
jezikom, u jednoj ~akavskim, a u drugoj kajkavskim.
Celokupnu hrvatsku istoriju [i{i} deli na ~etiri perioda. Prvi period obu-
hvata vreme od doseljavanja do ugovora Pakta konventa. Po~etak, dakle, “ide
od vremena otkad su Ju`ni Slaveni, od kojih se kasnije jedan dio po~eo oku-
pljati oko politi~kog imena Hrvati, po~e{e naseljavati u svoju dana{nju postoj-
binu.” (str. 65.) Dakle, on, za razliku od Konstantina Porfirogenita, smatra da
naziv Hrvati nije postojao pre doseljavanja, nego je nastao kasnije kao politi~-
ko ime. Takvom tezom se unapred obja{njava proces okupljanja oko politi~kog
imena “Hrvati”, koje traje do dana{njeg vremena, na slovenskoj etni~koj pod-
lozi (srpskoj ili slovena~koj) i rimokatoli~koj veroispovesti, uz preuzimanje
srpskog ({tokavskog) jezika i napu{tanje hrvatskog (~akavskog) i slovena~kog
(kajkavskog).
229
Drugi period po~inje od 1102. i traje do Moha~ke bitke 1526. godine, a [i-
{i} nastoji da ga predstavi kao doba svojevrsne personalne unije Ugarske i Hr-
vatske, u kojoj je dràvna zajednica prvenstveno vezana za kraljevu li~nost. Ta-
ko preuzima Klai}evu konstrukciju o “hrvatsko-ugarskim” kraljevima. Tre}i
period obuhvata vreme od Moha~ke bitke do smrti cara Josifa II 1790. godine
i [i{i} tvrdi da su na njegovom po~etku Hrvati “izabrali” habzbur{ku dinastiju
za svoj vladarski dom. êtvrti period po~inje 1790. kada, zbog intenzivne
dvorske politike dràvne centralizacije i germanizacije, “obrane radi Hrvati od-
lu~e (1790.) da sebe privremeno povjere Ugarskoj, u neku ruku kao sastavni
dio njezine vrhovne administracije, a sve u nadi da }e se tada kad opasnost mi-
ne opet lako vratiti u svoj starodrevni samostalni dràvnopravni odnos prema
Ugarskoj.” (str. 66.) Taj period karakteri{u stalne politi~ke borbe s Ma|arima,
koji teè unitarnoj dràvi i ma|arizaciji Slovena, i on traje do 1918. godine.
Sve slovenske narode [i{i} deli na zapadnu grupu (Slovene) i isto~nu (An-
te), pa ukratko opisuje kako su Sloveni pod avarskim ropstvom prodirali i pu-
sto{ili Balkanskim poluostrvom. To je trajalo sve dok car Iraklije nije temelji-
to potukao Avare pod samim Carigradom i posle toga podstakao Slovene da se
oslobode avarske dominacije. “U to vrijeme, izme|u godine 630. i 640., pro-
valjuju oboruàne ~ete Hrvata iz njihove domovine Bijele Hrvatske (dana{nje
Male Poljske sa sjedi{tem oko Krakova) u Panoniju i rimsku Dalmaciju te,
nadvladav{i i protjerav{i Avare, sami zagospodova{e u tim krajevima. Hrvati
su bili dio Slavenskih Anta, a avarski podanici u Panoniji i Dalmaciji dijelovi
Slavena; prema tome, prvi su pripadali sjeverozapadnoj slavonskoj jezi~noj
skupini, a drugi jugoisto~noj. Budu}i da je nado{lih Hrvata bilo malo – samo
gospoduju}i sloj – izvr{io se i ovdje u historiji op}epoznati proces da su zapo-
vijedaju}i do{ljaci poprimili jezik svojih podanika, a ovi ime do{ljaka.” (str.
76.) Ovo je o~igledno jedini iole racionalniji na~in da [i{i} objasni radikalne
istorijske promene u docnijoj etni~koj strukturi stanovni{tva koje je podvo|e-
no pod politi~ki naziv “Hrvati”. Prvo je problemati~na njegova teza da su pr-
vobitni Hrvati poreklom Anti. U studiji “Stara vjera Srba i Hrvata” nesumnji-
vo visokou~eni Natko Nodilo pisao je da su Srbi isto~noslovenskog, a Hrvati
zapadnoslovenskog (“lje{kog”) porekla. Dana{nje sli~nosti srpskog i ruskog je-
zika to nedvosmisleno potvr|uju, a lingvisti, poput Aleksandra Beli}a, ustano-
vili su mnoge leksi~ke, morfolo{ke i sintaksi~ke sli~nosti ~akavskog i kajkav-
skog, s jedne strane, s poljskim, ~e{kim i ostalim zapadnoslovenskim jezicima,
s druge strane. Nema sumnje da je u to vreme Slavonija bila prili~no naseljena
Slovenima kajkavskog jezika i u sastavu Samove dràve, ali svi prostori ju`no
od Kupe i Save bili su potpuno prazni od stanovni{tva, opusto{eni u avarskim
plja~ka{kim najezdama, s izuzetkom primorskih gradova i ne{to Vlaha na vi-
sokim planinama. To je i navelo cara Iraklija, kako saop{tava Konstantin Por-
firogenit, da pozove Srbe i Hrvate da se nasele na pustoj zemlji. Mo`da su Hr-
vati i zatekli ne{to ranije doseljenih Slovena na svom podru~ju, ali su ti Slove-
ni svakako morali biti ubedljiva manjina u odnosu na novopristigle Hrvate, a
celo podru~je je bilo jasno ome|eno rekama Ra{om, Kupom, Unom i Cetinom.
230
Dakle, nije vladaju}a manjina nametnula svoje ime ve}ini, preuzev{i istovre-
meno ve}inski jezik. Ve{ta~ko preno{enje bugarsko-sklavinskog primera kod
[i{i}a je ispalo suvi{e naivno i nepromi{ljeno.
Potvr|uju}i da je romansko ili vla{ko stanovni{tvo i po doseljavanju Hr-
vata nastavilo da ìvi u dalmatinskim gradovima i na ostrvima, [i{i} konstatu-
je da se ne moè s punom sigurno{}u utvrditi da li je tog etni~kog starosede-
la~kog elementa bilo i u unutra{njosti hrvatske teritorije, ali je nesumnjivo da
su ìveli po bosanskim i hercegova~kim prostorima i celoj srpskoj zemlji, “no
ubrzo se poslaveni{e.” (str. 79.) Ovde je vrlo interesantno da [i{i} navodi kako
je “od stranih elemenata preostalo jo{ i ne{to Avara; njih kao da je najvi{e bilo
u dana{njoj sjevernoj Dalmaciji, Lici, Krbavi, Gackoj i sjeverozapadnoj Bosni,
{tavi{e i pogdjekoja hrvatska ùpanska porodica lako da je bila avarskog pod-
rijetla. Jo{ u H st. bija{e car Konstantin obavije{ten da u “Hrvatskoj ima Avara
i da se pozna da su Avari”. U li~ko-krbavskim stranama su po svoj prilici ima-
li zasebnoga glavara, koga su zvali bajan, od ~ega je kasnije – kad Avara me-
|u Hrvatima nestade – postao hrvatski naziv ban.” (str. 79-80.) Ina~e, ovde tre-
ba imati u vidu da su Sloveni “sve Romane, kako gra|ane na primorju, tako i
one rastresene preostatke romanskog pu~anstva u unutra{njosti koji su pred nji-
ma umakli ponajvi{e u planine, zvali Vlasima, ali su ipak jedne i druge razli-
kovali utoliko da su se za Romane u unutra{njosti rado sluìli i nazivom Crni
Vlasi.” (str. 79.) Srbi su, dakle, asimilovali Crne Vlahe, a Hrvati primorske Vla-
he i Avare, pa je taj podatak poja~ao prvobitne etni~ke razlike me|u njima. “Jo{
za seljenja u novu postojbinu, a jo{ vi{e otkad se u njoj stalno naseli{e, Slave-
ni su slu{ali kako preostali starosjedioci nazivaju razli~ita mjesta, predjele, ri-
jeke i planine, pa usvoji{e od njih veoma mnogo imena. Upravo ta imena naj-
pouzdaniji su dokaz gdje se o~uvalo vi{e, a gdje manje starosjedilaca, odnosno
gdje je bilo slavensko novodoseljeno ìteljstvo gu{}e, a gdje opet rje|e prema
romanskom, jer ne moè biti slu~aj da su se stara imena uzdràla poglavito uz
more, a sve slabije {to se ide dublje u unutra{njost koju su barbari pusto{ili od
IV stolje}a... Od otoka zadrà{e ne samo svi ve}i, nego i manji, stara imena,
o~it dokaz da je ondje u prvi mah bilo glavno prebivali{te preostalih Romana, a
tako i sve ve}e rijeke koje su Slaveni upoznali jo{ za plja~ka{kih vojna.” (str. 80.)
a) Igra re~i u funkciji hrvatske ekspanzije na istok
Puna dva veka po doseljenju i Srbi i Hrvati su ìveli u dru{tvu plemenske
demokratije, priznaju}i vrhovnu vizantijsku vlast, ali prakti~no ne ose}aju}i ni-
kakve stege i ograni~enja s njene strane, s obzirom da je bila zaokupljena go-
ru}im problemima u drugim oblastima prostranog carstva. Plemena su bila
koncentrisana u ùpe, a ùpe su se postepeno grupisale u kneèvine. Klai} sa-
da nastoji malo na istoku pro{iriti prostiranje Hrvatske unose}i, umesto donjeg
toka Bosne, odrednicu “prema Bosni i Drini”. On se ustru~ava da otvoreno ka-
è do Bosne ili do Drine, ali kad iznese neodre|eno “prema”, ostavlja svakom
mogu}nost da proizvoljno odredi dokle bi se to “prema” moglo zaista prostira-
ti. U tom smislu on kaè: “Izme|u u{}a Ra{e (u dana{njoj Istri) i u{}a Cetine,
231
pa Jadranskoga mora, rijeke Vrbasa i preko njega u srednjem i donjem toku da-
lje na istok prema Bosni i Drini, prostirala se Hrvatska.” (str. 83.)
[i{i} je najverovatnije prvi autor koji, tako|e sasvim proizvoljno, Slavoni-
ju naziva Panonskom Hrvatskom, pa jo{ na izvestan na~in priznaje tu proiz-
voljnost, kad pi{e: “U biv{oj Savskoj Panoniji, izme|u Drave, Save i planin-
skog niza od Risnjaka do Une i Li~ke Plje{evice, {irila se posebna oblast, u ko-
joj je sve do XVII st. prevladavalo ime slavensko, pa otuda ime Sklavonija u
latinskim spomenicima, a Slovinci, Slovinje u hrvatskim; mi }emo je zvati Pa-
nonskom Hrvatskom”. (str 83.) Dakle, sve do sedamnaestog veka to je izri~ito
Slavonija, ali je Ferdo [i{i} odlu~io da je zove Panonskom Hrvatskom, jer se
upravo takva odrednica uklapa u politi~ki projekat koji proteìra svojim istori-
ografskim naporima s jasnom politi~kom tendencijom. Paralelno s tim, on ne-
ke nesporno srpske zemlje nastoji da distancira od Srbije sluè}i se neverovat-
nim falsifikatom. On kaè da su, paralelno sa Hrvatskom, postojale “izme|u
u{}a Cetine i u{}a Neretve Neretljanska oblast; od Neretve do Dubrovnika Za-
humlje ili Hum; od Dubrovnika do Kotora Travunja (ili Trebinjska oblast), a
od Kotora do Bojane i u{}a Drima Duklja. Sve su se ove oblasti {irile i u unu-
tra{njost do razvodnih planina {to dijele vode Jadranskog mora od pritoka Sa-
ve, gdje se u porje~ju gornje Bosne sterala oblast Bosna, a u porje~ju Pive, Ta-
re, gornje Drine i Lima, ome|ena visokim planinama, nalazila se Srbija.” (str.
83.) Ova poslednja oblast nikad se sama za sebe nije zvala Srbija, nego uvek i
isklju~ivo Ra{ka, a Srbijom su dosledno smatrane sve ove oblasti zajedno, bi-
lo u tom trenutku me|u njima, odnosno nad njima, politi~ko-dràvnog jedin-
stva ili ne bilo.
b) [i{i}eve konstrukcije o dve Hrvatske

u ud`benicima obe Jugoslavije
Da bi se blagovremeno stvorila ubedljiva ideolo{ka podloga za kasniju
masovnu hrvatizaciju nehrvatskih etni~kih elemenata, Ferdo [i{i} ovde plasira
tezu da su Srbi i Hrvati prvobitno bili jedan jedinstven narod, iako nije u stanju
da razre{i etimolo{ku enigmu oko njihovih imena, a i sam priznaje da i dalje
paralelno ìve etni~ki Srbi u Luìcama i Srbi u nekim predelima Rusije, a ni-
~im se ne moè sporiti da su i Srbi i Hrvati na Balkansko poluostrvo do{li kao
formirane etni~ke zajednice upravo pod tim imenima. On poku{ava da predsta-
vi celu situaciju kao opredeljivanje ju`nih Slovena kroz duì vremenski period
za koju }e se nacionalnu opciju opredeliti da joj voljno pripadaju, srpsku ili hr-
vatsku. U tom smislu iznosi slede}e stavove: “Sve do po~etka IX st. spominje
se narod koji se naselio u opsegu stare Dalmacije i Panonije u stranim izvori-
ma toga vremena, samo pod imenom Slavena, dakle pod op}im nazivom. Ali
nema sumnje da su ve} tada ìvjela i pojedina plemenska imena, a u prvom re-
du oba najodli~nija: Hrvata i Srba, ali ona izi|o{e na prvo mjesto tek pri stva-
ranju politi~kih oblasti. Tako se dogodi da se isti narod, iznajprije poznat u iz-
vorima pod imenom Slavena, po~eo skupljati oko dva narodna i politi~ka ime-
na Hrvata i Srba. Kako se u kasnije vrijeme ve}ma pro{irila mo} jednog ili dru-
232
gog imena, tako }e i odnosno politi~ko i narodno ime obuhva}ati sada ve}i, a
sada manji prostor.” (str. 83-84.) To je apsolutna neistina jer je hrvatsko ime
skoro hiljadu godina bilo vezano isklju~ivo za teritoriju ome|enu Cetinom,
Kupom i Unom.
Ve{ta~kim pretvaranjem Slavonije u Panonsku Hrvatsku, [i{i} prisvaja i
slavonski narod, odnosno Slavonce, pa i njihove vladare, poput Vojnomira, ko-
ji se 795. na frana~koj strani borio protiv Avara. Jo{ drasti~nije to deluje u slu-
~aju slavonskog kneza Ljudevita, koji je radi definitivnog osloba|anja od fra-
na~ke vlasti i cara Ludovika Pobo`nog, predlagao savez kranjskim Slovenci-
ma, Hrvatima i timo~kim Srbima. “Knezu Ljudevitu se sada odazva{e Timo-
~ani i isto~ni Slovenci u dana{njoj Kranjskoj i ju`noj [tajerskoj, naprotiv se
dalmatinsko-hrvatski knez Borna sustegnuo od saveza, spreman vjerno vr{iti
vojnu obavezu u korist cara.” (str. 89.) Borna je bio samo hrvatski knez, a ne i
dalmatinski, s obzirom da se tada{nja Dalmacija, svedena na primorske grado-
ve od Splita do Zadra, njihovu okolinu i ostrva, nalazila van njegove kneèvi-
ne i pod direktnom vla{}u Vizantije. Uz to je bila naseljena romanskim stanov-
ni{tvom i u njoj se govorio latinski jezik, odnosno jedan njegov dijalekat, doc-
nije u nauci nazvan dalmatinskim. U Kranjskoj i ju`noj [tajerskoj izme|u 810.
i 823. godine nisu ìveli isto~ni Slovenci. Najisto~niji Slovenci su ìveli u Sla-
voniji i mnogo su lak{e zajedni~ki jezik nalazili sa Kranjcima i Srbima, nego
sa Hrvatima. Slavonci i Hrvati su tada èstoko me|usobno ratovali, a posle hr-
vatskog poraza na Kupi 819. godine “Ljudevit u|e u decembru u Dalmatinsku
Hrvatsku i po~ne je paliti i plja~kati.” (str. 89.) Mada je postojala samo Hrvat-
ska, a ne nikakva Dalmatinska Hrvatska, [i{i}eva konstrukcija o dve Hrvatske,
Dalmatinskoj i Panonskoj (ili Posavskoj) nekriti~ki je preuzeta u sve osnovno-
{kolske i srednjo{kolske ud`benike istorije jugoslovenske dràve, i kraljevske
i komunisti~ke. Ljudevit je ~ak 820. godine uspeo da pod svojom vla{}u uje-
dini sve Slovence, a po njegovom porazu Slovenci su izgubili dràvnu samo-
stalnost za hiljadu i sto godina dok ih Srbi nisu 1918. oslobodili.
Slavonija je 827. godine do{la pod bugarsku vlast, dok su Koru{ka, Kranj-
ska i donja [tajerska bile pod vla{}u bavarskog kralja Ludviga Nema~kog. Bu-
gari su u Slavoniji na vlast doveli kneza Ratomira, koji je vladao od 829. do
838. godine. Ratomira je te 838. pobedio grof Ratbod i Slavoniju podvrgao Lu-
dvigu Nema~kom, koji se 843. potpuno osamostalio od frana~kog carstva. Lu-
dvigovi namesnici u Slavoniji su bili donjopanonski knez Pribina (raniji gospo-
dar Njitre u Slova~koj) do 861. i njegov sin knez Kocelja do 876. godine. Od
880. do 896. godine Slavonijom je kao frana~ki vladar upravljao knez Braslav.
Svih tih godina u ~itavoj Slavoniji nema ni pomena o Hrvatima i hrvatstvu.
Uostalom, kako potvr|uje i sam Ferdo [i{i}, i u Hrvatskoj tek kad je za kneza
845. godine do{ao Trpimir, on je sebe prozvao “pomo}u Bo`jom knezom Hr-
vata”, a to je “prvi spomen hrvatskog imena u historijskim spomenicima, kao
{to je sa~uvana njegova isprava (od 4. marta 852.) najstariji poznati hrvatski di-
plomati~ki spomenik.” (str. 96.) Uz to, [i{i} napominje: “Za starije doga|aje
svjedok nam je car Konstantin Porfirogenit, ali on pi{e tek polovicom H stolje-
233
}a. Stariji frana~ki ljetopisci ne poznaju hrvatskog imena.” (str. 96.) U svojoj
posebnoj primedbi Jaroslav [idak skre}e pa`nju da se “Trpimirova isprava
o~uvala u prijepisima od kojih najstariji potje~e iz g. 1568. Ve} ova ~injenica,
kao i neki drugi momenti, dopu{taju da se postavi pitanje o njezinoj autenti~-
nosti.” (str. 96.)
Hrvati su protiv Slavonaca ratovali i 876. godine, kad su se pobunili pro-
tiv dolaska pod vrhovnu nema~ku vlast, nakon dolaska na carski presto Kar-
lmana, sina Ludviga Nema~kog, koji je dotad vladao nad Moravskom, ê-
{kom, Slavonijom i ostalim slovenskim zemljama. Ta pobuna je trajala sedam
godina. U ratnom sudaru protiv Hrvata ve} prve godine je poginuo slavonski
knez Kocelj, predvode}i Karlmanovu vojsku. Hrvatski knez Zdeslav, u jeku
sukoba sa Nemcima, 878. priznao je vrhovnu vizantijsku vlast, pa je tako i hr-
vatska biskupija sa sedi{tem u Ninu do{la pod jurisdikciju carigradskog patri-
jarha. Izabrani a neposve}eni ninski biskup Teodosije i velika{ Branimir zbog
toga su skovali zaveru i 879. ubili kneza Zdeslava, da bi odmah potom Brani-
mir kao novi knez obavestio papu da se ninska biskupija vra}a rimskoj crkvi.
U svakom slu~aju, hrvatski i slavonski prostori bili su striktno razdeljeni sve
dok se krajem devetog veka nisu pojavili Ma|ari i formirali ugarsku dràvu,
presecaju}i tako teritorijalnu vezu Kranjaca i Slavonaca sa njima etni~ki vrlo
bliskim êsima i Slovacima. Ma|ari su jedno vreme prodirali kroz Slavoniju
sve do hrvatskih granica, ali je knez Tomislav uspeo da ih odbije i “svoju vlast
pro{irio po najve}em dijelu nekada{nje Panonske Hrvatske sve do Drave i da-
na{nje slavonske ravnice, gdje je pro{irena Hrvatska u prvi mah (otprilike do
smrti bugarskog cara Simeuna) grani~ila sa Bugarskom, ali ve} oko 930. s
Madàrima, otkad se oni za oslabljena bugarskog carstva smjesti{e po nekim
va`nijim ta~kama oko u{}a Drave i uz Dunav i Savu.
Kad se i kako Dalmatinska Hrvatska pro{irila po Panonskoj, ne znamo, ali
je sigurno da se 925. teritorij nekada{nje sisa~ke biskupije – koji je sve do pa-
da frana~ke vlasti u tim stranama, oko 900. godine, pripadao patrijar{iji u Akvi-
leji – smatrao kao zemlja koja potpada u jednu ruku pod splitsku nadbiskupi-
ju, a u drugu pod hrvatskog vladaoca.” (str. 120-121.) Svakako bi jo{ teè bilo
rekonstruisati do koje precizne granice se pro{irila Hrvatska na podru~je Sla-
vonije, ali je ovde interesantno da [i{i} navodi kako su Slavonci, pred ma|ar-
skom najezdom, beàli u Hrvatsku. Mada za takvu tvrdnju nema iole ubedlji-
vih dokaza, ona mu sluì za nove pretpostavke, gde mu argumente zamenjuje
i nadokna|uje izraz verovatno. “U doba tih madàrskih plja~ka{kih vojna pri-
bjeglo je u Hrvatsku mnogo naroda iz nekada{nje Koceljeve Panonije, za koju
ve} godine 900. pi{u bavarski biskupi papi da je sva opusto{ena, bez ìtelja i
bez ijedne crkve. Zato je vjerojatno da se Panonska Hrvatska sama od svoje vo-
lje u tim te{kim vremenima prislonila uz Dalmatinsku kao uz ja~i dràvni or-
ganizam, a njezini odli~niji ljudi (ùpani) pridràli i dalje doma}u upravu.” (str.
121.)
234
c) Nerealne teze o navodnoj ugarskoj okupaciji srpskih prostora
[i{i} iznosi da je srpski knez Petar Gojnikovi}, koji je od 896. vladao pu-
nih dvadeset godina, zauzeo Neretljansku oblast, “osim otoka Visa, Bra~a i
Hvara, jer su oni u to vrijeme bez sumnje bili u vlasti hrvatskog kneza Tomi-
slava.” (str. 121.) To zna~i da se i Gojnikovi}eva Srbija prostirala do Omi{a i
Cetine, pa bi to bila i ju`na granica Tomislavove Hrvatske, a da li je Tomislav
zaista u to vreme kontrolisao Vis, Bra~ i Hvar, pitanje je za dalju diskusiju, jer
[i{i} ne navodi na ~emu bazira svoju tvrdnju. Kad su Bugari zarobili Petra, Mi-
hailo Vi{evi} je “zauzeo Neretljansku oblast, sjediniv{i tako u svojoj ruci cije-
lo primorje do bosanskih i srpskih razvodnih planina od Cetine do Drine.” (str.
121.) Iz toga se vidi da Hrvati ne samo do Tomislava, nego ni u Tomislavovo
doba, dakle u vreme svog najve}eg vladara, nisu imali u sastavu svoje kneè-
vine Neretljansku oblast. Ta oblast je bila ili samostalna, poznata po odbijanju
hri{}anstva i neustra{ivim gusarima, ili pod vla{}u okolnih srpskih vladara. Ka-
da su Bugari 923. napali srpskog kneza Zahariju Prvosavljevi}a, “u tom ratu
bugarske su vojske najzad pokorile Srbiju i rastjerale narod na sve strane, naj-
vi{e u Hrvatsku, kuda se i Zaharija sklonio, tako da je srpske kneèvine privre-
meno nestalo; ona postade dno goleme bugarske dràve (924.).” (str. 122.) To
bi onda bilo prvo veliko srpsko doseljavanje u Hrvatsku. Danas je nemogu}e
pouzdanije utvrditi koliko su se srpski i hrvatski jezik prvobitno razlikovali kao
slovenski dijalekti, s obzirom da su Srbi srodniji Rusima, a Hrvati Poljacima,
ali je nepobitno da je novopristigla srpska masa morala ostvariti izvestan lin-
gvisti~ki uticaj na zate~eni hrvatski jezik – ~akavski. Verovatno je tada ve} bio
u toku proces jezi~kog pribliàvanja. “Zacijelo se tada, oko godine 925. Tomi-
slav proglasio hrvatskim kraljem... Tomislav to u~ini jama~no s odobrenjem
Svete stolice jer mu papa priznaje kraljevsku titulu – me|utim, je li Tomislav
okrunjen, od koga i gdje, toga ne znamo.” (str. 122.) [i{i} pritom izri~ito odbi-
ja verodostojnost pri~e o saboru na Duvanjskom polju iz “Letopisa popa Du-
kljanina”, koju su gorljivo propagirali Ivan Kukuljevi} Sakcinski i Tadija Smi-
~iklas, kao glavni kreatori ciljne i nacionalno-propagandne hrvatske istorio-
grafske pamfletistike devetnaestog veka.
Istorijski nesporno prisustvo nekih srpskih velika{a na Splitskom crkve-
nom saboru 925. godine, me|u kojima je bio i humski knez Mihailo Vi{evi},
[i{i} poku{ava nipoda{tavati kao dokaz da su neposredni susedi Tomislavove
Hrvatske Srbi, tezom da su to bili “bez sumnje oni koji na|o{e uto~i{ta u Hr-
vatskoj pred Bugarima.” (str. 123.) Poku{avaju}i da kartografski predstavi pro-
{irenje hrvatske dràve pod Tomislavom i njegovim naslednicima Trpimirom
II i Kre{imirom, do polovine desetog veka, [i{i} crta njene granice na reci Ra-
{i, Kupi, Dravi, Cetini, Usori i donjem toku Bosne iza u{}a Usore. Priznaje da
ne moè da odredi gde se ta granica mogla nalaziti u Slavoniji, izme|u Drave
i Save, ali pretpostavlja da je to isto~no od Poège. Najju`niji njen prostor bi-
la bi ùpa Imotski.
U vreme gra|anskog rata u Hrvatskoj, oko 948. godine, Bra~, Hvar i Vis
vra}eni su u sastav ponovo osamostaljene Neretljanske kneèvine. “Nadalje ot-
235
pade od Hrvatske i Bosna, u{av{i u sklop srpske kneèvine âslava Klonimi-
rovi}a.” (str. 124.) Priloèna karta jasno pokazuje koja je to Bosna mogla otpa-
sti od Hrvatske. Svakako ne prvobitna Bosna, oko izvora istoimene reke, nego
kasnija Bosna, zapadno od izvora La{ve, zapadno od Usore i zapadno od do-
njeg toka reke Bosne. Kasnije je i Samuilova dràva obuhvatila sve srpske ze-
mlje do reke Cetine, uklju~uju}i Bosnu i Srem. Samuilo je prodirao i u Hrvat-
sku, opusto{iv{i je sve do Zadra, ali je nije podvodio pod svoju vlast. Ma|ar-
ski kralj Stefan I je 1027. godine preoteo Slavoniju hrvatskom kralju Kre{imi-
ru III, formiraju}i samostalni slavonski banat ili dukat, pod ma|arskim utica-
jem. Petar Kre{imir IV je izme|u 1066. i 1070. ponovo zauzeo Slavoniju, a [i-
{i} bez ikakvih dokaza prosto navodi da je Bosna tada bila tre}a banovina u sa-
stavu hrvatske dràve. Povodom toga on pi{e: “Mogli bismo odrediti granice
hrvatske dràve za Petra Kre{imira otprilike ovako: polaze}i obalom Neretve,
ona je tekla planinama {to dijele vode Jadranskog mora od savskih pritoka do
gornje Drine, a zatim tom rijekom do blizu Zvornika, gdje je zakretala na za-
pad sve do u{}a Spre~e u Bosnu, kojom je polazila do njezina u{}a u Savu; oda-
vle tekla je granica otprilike pravcem kraj dana{njega \akova do Drave, koju
je hvatala oko dana{njega Donjeg Miholjca, a zatim je njome polazila na za-
pad, gdje je otprilike – ostaviv{i je – bila granica prema Kranjskoj i Koru{koj
marki ista kao {to je danas prema Sloveniji, samo je kraj oko dana{nje ju`no-
kranjske Metlike pripadao Hrvatskoj. Od izvora Kupe granica se spu{tala pre-
ma Jadranskom moru, zahvataju}i jo{ i dio dana{nje isto~ne Istre, te je kod u{}a
Ra{e silazila na obalu. Svi otoci, od Cresa i Krka do Visa, pripadahu tako|er
hrvatsko-dalmatinskoj dràvi.” (str. 136.)
~) [i{i}evo tuma~enje zvani~nih titula ugarskog plemstva
Daju}i retrospektivni pregled unutra{njeg stanja hrvatske dràve u vreme
njenih narodnih vladara, [i{i}, mada za takvu tvrdnju nema nikakvog upori{ta
ne samo u istorijskim izvorima ili ozbiljnoj literaturi, nego ni u prethodnih sto
pedeset strana svoje knjige, insistira da neposredno po doseljenju “Hrvati nisu
odmah stvorili jedinstvene dràve, ve} vi{e manjih oblasti, tako Panonsku Hr-
vatsku, Dalmatinsku Hrvatsku, Neretljansku oblast i Bosnu.” (str. 148.) Slavo-
niji je potpuno proizvoljno promenio ime pre}utkuju}i joj kajkavski kao govor-
ni jezik, a Neretljanskoj oblasti i Bosni prenebregava ~injenicu da se u njima
govorio {tokavski, odnosno srpski jezik. Mada i sam vatreni i zagrièni Hrvat,
Jaroslav [idak ipak u posebnoj napomeni oprezno prime}uje da “postanak ovih
oblasti ne moè se u vrijeme doseljenja Hrvata vezati uz predod`bu o njihovu
nacionalnom teritoriju u tako {irokim granicama. Geneza hrvatskog naroda je
mnogo sloèniji i dugotrajniji proces, a na tlu stare rimske Dalmacije spominju
se ve} vrlo rano i Srbi.” (str. 148.) S druge strane, kako prime}uje [idak, “za
datiranje priklju~enja Neretljanske oblasti Hrvatskoj u po~etku XI st. nema u
sa~uvanim izvorima oslonca. U nauci prevladava mi{ljenje, potkrijepljeno no-
vijim nalazima, da je do toga moralo do}i kasnije, ali nije izvjesno kada.” (str.
148.) Na ovom mestu [i{i} poku{ava da odredi teritorijalni opseg hrvatske dr-
àve pred njeno priklju~enje Ugarskoj, pa pi{e: “Granice hrvatskoga kraljev-
236
stva, u ~asu kad je ono primilo Kolomana za svoga vladara, tekle su otprilike
Neretvom do Rame, odatle na gornji i srednji Vrbas, zatim na donju Bosnu do
u{}a u Savu i pravcem povu~enim izme|u dana{njeg Broda i Donjeg Miholj-
ca do Drave, pa uz Dravu do {tajersko-kranjskoga pograni~nog gorja, otkuda
se spu{tala na more kod Rijeke; od ve}ih otoka pripadali su Hrvatskoj Krk,
Cres, Rab, Pag, Hvar, Bra~ i Vis.” (str. 148.) [idak prime}uje da je te granice
dokazivao Franjo Ra~ki, a one su pribli`no podudarne s granicama na kojima
je insistirao Vjekoslav Klai}.
[i{i} u produètku iznosi jo{ nekoliko zna~ajnih fakata. Tako navodi kako
je 1089. u Baru ure|ena “nova nadbiskupija pod koju potpada Bosna”. (str.
150.) Jedan “mali” detalj je ipak pre}utao: da je barski biskup nosio titulu pri-
masa Srbije, koju i danas nosi. Drugo, [i{i} je ustanovio da “hrvatske vladare
prije kraljeva nazivati banovima, kako to ~ine neki histori~ari, sasvim je pogre-
{no i u protivrje~ju ne samo sa samim izrazima u izvorima, nego i s njihovim
smislom.” (str. 151.) Oni su bili knezovi, a banovi i ùpani su predstavljali svo-
jevrsne provincijske guvernere, koje je vladar po svojoj volji postavljao i sme-
njivao. Tre}e, hrvatski vladari nikada nisu kovali sopstveni novac, nego je u
upotrebi bio vizantijski. Dalje, [i{i} napominje da “od 1089. godine, poslije
smrti Zvonimirove, pa do smrti Konstantina Bodina (1101.) bija{e Bosna sa-
stavni dio Srbije, no tada postade, po rasulu njegove dràve (1110), samostal-
na i kao takva pridruì se, ako ne prije, a to najkasnije oko 1137. Ugarskoj.”
(str. 170.) Me|utim, odmah zatim iznosi krajnje neutemeljenu tvrdnju da je,
pod ugarskom vrhovnom vla{}u, prvi bosanski ban Bori} “Hrvat iz okoli{a
Graborja, nedaleko od dana{njega Broda na Savi.” (str. 171.) [idak prime}uje
da je takvo mi{ljenje zasnovano na ~injenici da se vekovima kasnije, u XIII i
XIV stole}u, “spominju u tom kraju njegovi potomci.” (str. 171.) Vrhunski na-
u~ni argument – nema {ta. S obzirom da je i [i{i}, poput Klai}a, ugarske kra-
ljeve dosledno nazivao “ugarsko-hrvatskim” ili “ugarskim i hrvatskim”, [idak
je kao redaktor knjige to ispravio, pa u napomeni ispod njihovog rodoslova ka-
è: “Kako u tekstu, tako je i ovdje u rodoslovu Arpadovi}a napu{ten dvojaki
na~in koji je [i{i} upotrebljavao u obiljeàvanju ovih vladara kao hrvatskih od-
nosno ugarskih kraljeva, a zadràn je samo ugarski, tj. slu`beni na~in suvreme-
nih dokumenata.” (str. 173.)
}) Nehoti~no pominjanje ~akavskog kao
glavne determinante hrvatstva
Povodom bitke na Krbavskom polju, [i{i} skre}e pa`nju da je ban Deren-
~in bio Ma|ar, a da je jedna od posledica katastrofalnog poraza te 1493. godine
“pomicanje Hrvata iz prekogvozdanskih strana u Slavoniju i dalje u Ugarsku,
a time se po~elo i hrvatsko geografsko ime {iriti na sjever do Drave, dok ga je
u isto vrijeme sve to vi{e nestajalo iz porje~ja Vrbasa, Sane i Une.” (str. 238.)
Osvr}u}i se na vla{ko pitanje, [i{i} kaè da je, nakon prvobitnog ozna~avanja
ostataka starosedela~kog romanskog stanovni{tva, “ime Vlah od XIV do XVI
st. u prvom redu zna~ilo sto~ara, dakle je obiljeàvalo ponajprije zanimanje ili
237
socijalni poloàj, a ne tu|u narodnost. Hrvatska bija{e puna Vlaha od Neretve
do Gvozda, naro~ito oko Cetine, Zrmanje i Like; vjere bijahu najve}im dije-
lom katoli~ke, a tek iznimno gr~koisto~ne (Vlasi {izmatici). “Hrvatski Vlasi”
ili “Vlasi v Hrvatih”, kako se sami nazivahu, govorili su, otkad se pohrvati{e,
~akavskim narje~jem, kako to dokazuju njihove sa~uvane isprave, a imena im
tako|er poprimi{e hrvatske oblike.” (str. 243.) Mada mu je ova teza o pohrva-
}enim Vlasima katolicima, ukoliko nije re~ o stanovnicima primorskih grado-
va i dalmatinskih ostrva, krajnje neutemeljena, ovde je ipak veoma va`no da
[i{i} po prvi put navodi ~akavski jezik kao jednu od osnovnih hrvatskih etni~-
kih osobina, a u posebnoj napomeni skre}e pa`nju da “te Vlahe valja razliko-
vati od gr~koisto~nih Srba – Vlaha za turskog vladanja od XVI i XVII st. na-
prijed.” (str. 243.)
[to se Slavonije ti~e, u nju su se u periodu od Pakta konvente do Moha~-
ke bitke naselile “brojne plemi}ke porodice iz Ugarske, koje su mnogo prido-
nijele da je ta zemlja u srednjem vijeku pokazivala toboè “ugarski” zna~aj, to
jest dràlo se da je u tje{njoj vezi s Ugarskom negoli s ostalom Hrvatskom.”
(str. 224.) [i{i}, nipoda{tavaju}i ovaj fakat, zanemaruje, u najmanju ruku, ~i-
njenicu da su na skup{tinama ugarskih staleà u~estvovali slavonski, ali ne i hr-
vatski velika{i. Uostalom, Hrvatska i Slavonija su i u crkvenom pogledu bile
potpuno odvojene. Cela Hrvatska je bila podre|ena splitskoj nadbiskupiji, ko-
ja je pored hrvatskih biskupija (kninske, trogirske, ninske, krbavske, skradin-
ske, {ibenske i senjske), u svom sastavu imala i makarsku, duvanjsku i hvarsku
biskupiju. U Slavoniji su postojale tri biskupije i sve tri su bile podre|ene ka-
lo~koj nadbiskupiji. Zagreba~ka biskupija se protezala “na istok sve do Slati-
ne, Vo}ina i Pakraca.” (str. 244.) Pe~ujska biskupija je “obuhva}ala najve}i dio
dana{nje Slavonije sve do pravca povu~ena od Iloka (ali bez njega) na u{}e Bo-
suta u Savu.” (str. 244.) Sremska biskupija je imala sedi{te u Bano{toru, prosti-
ru}i se izme|u Dunava i Save, a pe~ujskoj biskupiji na istok.” (str. 244.) Pored
toga, u \akovu se od 1247. godine, zbog prevlasti bogumila u Bosni, nalazilo
i sedi{te bosanskog biskupa, sada podre|enog kalo~koj, mada je ranije pripa-
dao prvo barskoj, a potom dubrova~koj nadbiskupiji.
d) Zatiranje Zrinskih i Frankopana
Mada [i{i} insistira da naziv mesta Srb u Lici poti~e od termina sebar, [i-
dak prime}uje: “Premda se u izvorima, koji su pisani hrvatskim jezikom, rije~
sebar u zna~enju neslobodnog ~ovjeka upotrebljava u po~etku XVI st., izvo|e-
nje toponima Srb od te rije~i nije vjerojatno. Po svemu se ~ini da je on u vezi
s etni~kim imenom srpskim.” (str. 251.)
Za nas je posebno va`no da u svojoj knjizi [i{i} nastavlja izlaganje hrvat-
ske istorije od 1608. godine, na kojoj je Klai} stao, a kada je Matija{ II Hab-
zbur{ki preoteo ugarski i austro-moravski kraljevski presto svom bratu, nespo-
sobnom Rudolfu, nasle|uju}i ga po smrti 1612. i na tronu nema~ko-rimskog
cara. Upravo te godine kad je Matija{ krunisan, hrvatski i slavonski velika{i su
preko svojih poslanika na ugarskom saboru u Poùnu zahtevali prakti~no uki-
238
danje vojne krajine tako {to bi se iz svih gradova koje ona obuhvata povukle
strane trupe i zapovednici, kako bi se banu vratila kompletna upravna vlast.
Kralj je obe}ao da }e to u~initi, odobrovoljiv{i Hrvate i Slavonce imenovanjem
Tome Erdedija za novog bana, ali obe}anje nije ispunio, jer se tome uporno su-
protstavljao nadvojvoda Ferdinand. Ban Erdedi je zbog toga 1614. demonstra-
tivno podneo ostavku. Usko~ko pitanje na izvestan na~in }e biti re{eno tek za
banovanja Nikole Frankopana Trà~kog od 1616. do 1622. godine. O tim
uskocima koji su od petnaestog veka prete`no naseljavali vojnu krajinu, [i{i}
pi{e: “Poslije pada Bosne (1463) i Hercegovine (1482) potraì onaj dio pu~an-
stva (poglavito katoli~ke vjere) koji ne htjede da se pokori Tur~inu uto~i{ta u
susjednoj Hrvatskoj i Slavoniji. Ti bjegunci zovu se u slavonskim stranama
obi~no “pribegi, prebegi”, a u ju`nohrvatskim “uskoci” (od “usko~iti”), ali i
Vlasi, Martolozi i Morlaci. Malo-pomalo pridruìlo se tim uskocima i mno{tvo
bjegunaca iz mleta~ke Dalmacije, koji ~esto umako{e kazni. Stoga uskoci nisu
jedna jedinstvena etni~ka skupina, jer je u njoj bilo pored prete`nog broja Hr-
vata katolika, te pravoslavnih Srba, jo{ i ne{to Talijana (venturini).” (str. 292-
293.) A odakle su ti Hrvati usko~ili, [i{i} ni{ta ne govori. Usko~ili su Srbi ka-
tolici kojih je bilo dosta u Bosni posle uglavnom nasilnih pokatoli~avanja bo-
gumila. Dele}i Srbe i Hrvate, umesto na bazi jezika {tokavskog i ~akavskog,
na osnovu vere, [i{i} i nehoti~no dolazi na poziciju ~ija argumentacija sugeri-
{e zaklju~ak da su Hrvati zapravo Srbi katoli~ke vere. Talijana i drugih strana-
ca svakako je bio zanemarljiv broj u usko~koj masi.
Uskoci su decenijama svojim plja~ka{kim i gusarskim pohodima mnogo
smetali Mle~anima u vreme njihovih dobrih odnosa sa Turcima, a posle pra-
vog usko~ko-mleta~kog rata od 1616. do 1617. godine, odlu~eno je da se usko-
ci iz Senja isele u Oto~ac i @umberak. Krajem 1618. godine, prilikom krunisa-
nja {tajerskog nadvojvode Ferdinanda na ugarskom saboru u Poùnu, “hrvat-
ski su poslanici tada ponovili svoje tu`be u cilju obnove banske vlasti i pohr-
va}enja Krajine.” (str. 294-295.) Ferdinand je to obe}ao, a [i{i} posredno po-
ku{ava predstaviti kao da je to obe}anje bilo neki ozbiljan preduslov samog
krunisanja. Ina~e, on pi{e da je Ferdinand II krunisan “za ugarsko-hrvatskog
kralja; tom je prilikom ban Nikola Frankopan nosio kraljevsko èzlo, mladi
grof Krsto Erdedi zastavu Slavonije, a grof Juraj Zrinski zastavu Srbije.” (str.
295.) Bilo je tu jo{ raznih zastava, ali je tom prilikom krunisan ipak ugarski
kralj sa mnogo dodatnih vladarskih titula. Ina~e bi se moralo re}i ugarsko-hr-
vatsko-slavonsko-srpsko-moldavski itd. kralj. Novi kralj je ipak 1627. Vlasima
garantovao da mogu ostati na dotada{njim imanjima i pod neposrednom kra-
ljevskom vla{}u, prakti~no u pravima skoro izjedna~eni sa hrvatskim plemi}i-
ma. Vojna krajina nije podvrgavana hrvatsko-slavonskom banu i saboru, ali je
podeljena na karlova~ki i vara`dinski generalat, odnosno na Hrvatsku i Slavon-
sku krajinu, kako isti~e [i{i}. “Budu}i da su ti krajevi bili veoma slabo napu-
~eni, Nijemci su po~eli mamiti razli~itim privilegijama u turskom susjedstvu
naseljene pravoslavne Srbe (Vlahe), brane}i ih od zahtjeva hrvatske gospode
koja su na saboru traìla da im oni budu kmetovi, jer su se smjestili na njiho-
239
vim posjedima, i da pla}aju katoli~kim biskupima desetinu. Zbog toga je do{lo
do o{trih sukoba izme|u hrvatskih staleà i be~kog dvora, a svr{ili su napokon
time da je Ferdinand II izdao (5. oktobra 1630.) doseljenicima povelju po ko-
joj }e oni biti samo kraji{ki vojnici, a ne kmetovi hrvatske gospode; nadalje im
je dopu{teno da sebi slobodno biraju seoske knezove, koji su opet birali suce.
Tim ~inom postane Krajina zaseban teritorij, sasvim izuzet ispod banske i sa-
borske vlasti. To cjepkanje, ionako malene hrvatske zemlje, navede hrvatske
staleè da su se po~eli sve tje{nje prislanjati uz Ugre na zajedni~ku obranu.”
(str. 296-297.)
Pod Ferdinandom III, koji je vladao od 1637. do 1657. godine, ne samo da
nije bilo mogu}e da se Krajina vrati u sastav hrvatsko-slavonske banovine, ne-
go je pretila opasnost i da se banu oduzmu ingerencije sudske vlasti, pa se Hr-
vatska i Slavonija potpuno pravno izjedna~e sa austrijskim provincijama. U
vreme njegovog naslednika Leopolda I obnovljeni su ratovi sa Turcima 1663-
1664. godine, kad su Turci, posle nekoliko sporadi~nih poraza uspeli da zau-
zmu Novi Zrinj, na u{}u Mure u Dravu, i tako otvore put ka Be~u. Ali, ubrzo
su te{ko poraèni kod Sent Gotharda, ~emu je usledilo potpisivanje dvadeseto-
godi{njeg mira. Tim mirom su bili duboko nezadovoljni ugarski, slavonski i hr-
vatski velika{i, èle}i da se iskoristi turska slabost i povrati {to vi{e davno iz-
gubljenih teritorija. Skovana je i zavera u kojoj su, pored niza vode}ih ugarskih
plemi}a, u~estvovali hrvatsko-slavonski ban i tada najbolji ugarski pesnik Ni-
kola Zrinski, njegov brat Petar i èna mu Katarina Frankopan. Zaverenici su se
povezali sa francuskim kraljem Lujem XIV, zakletim neprijateljem habzbur{ke
dinastije, traè}i njegov protektorat. Luju XIV je ponu|ena i ugarska kruna
Svetog Stefana. Vo|a zaverenika, Nikola Zrinski, bio je spreman na saradnju i
sa Turcima, ali je 1664. godine poginuo kao `rtva lovljenog vepra. Naredne go-
dine ban je postao Petar Zrinski, nastavljaju}i konspirativne dogovore s Fran-
cuzima, koji ga ipak 1667. ostavi{e na cedilu. Posle dve godine, Petar je u za-
veru uklju~io i svog {uraka Franju Krstu Frankopana, koji je ina~e prevodio
Molijerove fragmente na slovena~ki jezik, kako napominje [idak (str. 303.),
mada [i{i} taj jezik naziva hrvatskim.
Po{to su zaverenici ostali bez svih evropskih saveznika i politi~kih upori-
{ta, Zrinski je krajem 1669. poslao izaslanika koji je sa turskim sultanom Meh-
medom IV utana~io tajni pakt, ~ija je osnovna klauzula da Ugarska i Hrvatska
stupe pod sultanovo pokroviteljstvo. Na to su Petar Zrinski i Franjo Krsto Fran-
kopan po~eli intenzivne pripreme za ustanak, ali je i be~ki dvor saznao za nji-
hov tajni sporazum sa Turcima. Carska vojska je 1670. krenula u preventivnu
akciju, a ~im je stigla u Me|umurje, Zrinski i Frankopan poùre u Be~ da se
pred kraljem pokaju i zatraè opro{taj. Tamo su uhap{eni i osu|eni na smrt
zbog veleizdaje. Pogubljeni su 1671. godine, kao i nekoliko ugarskih velika{a.
Sva imovina im je zaplenjena, a njihovom smr}u zatrte su ove dve stare i si-
gurno istorijski najzna~ajnije hrvatske plemi}ke porodice. Kako zaklju~uje [i-
{i}, “tom katastrofom, kojom bijahu zatrte ove dvije drevne hrvatske porodice,
uspne se njema~ka prevlast u Hrvatskoj do svoga vrhunca.” (str. 307.)
240
2. Hrvatski politi~ki program posle prestanka
turske opasnosti
Kako su Turci 1683. krenuli s velikom vojskom na Be~ i tamo te{ko pora-
èni, mo} njihovog carstva je dugoro~no skr{ena. U protivnapadu austrijska
vojska je do 1687. osvojila najve}i deo Ugarske, Slavonije i Hrvatske, kojima
su dotad Turci vladali. Car Leopold je Karlova~kim mirom 1699. potvrdio svo-
ju vlast nad celom Hrvatskom do ju`nog Velebita i reke Une, te celom Slavo-
nijom, a Mle~ani, kao njegovi saveznici, Knin, Sinj i Vrgorac, te sve ostalo {to
su osvojili u toku ratnih okr{aja. “Sada se i na te, neko} i u geografskom smi-
slu ~isto hrvatske predjele, protegne ime Dalmacija.” (str. 314.) Teritorijalno
pro{irenje stvorilo je uslove za pojavu prvog hrvatskog politi~kog programa ~i-
ji je autor Pavao Riter Vitezovi} (1652-1713), ro|en u Senju. On je 1700. go-
dine objavio malu bro{uru “Oìvela Hrvatska” na latinskom jeziku. “Vitezovi}
dokazuje da je Hrvatska neko} bila kudikamo prostranija od njezinih tada{njih
(1700) ostataka. Pri tom on identificira Ilire i Slavene (Slovence, Slovince), a
budu}i da neki dalmatinski pisci zovu svoj jezik uz slovinski jo{ i hrvatskim,
Vitezovi} u~ini korak dalje i re~e da su nazivi ilirski, slovinski i hrvatski samo
sinonimi. Prema tome, dakle, Vitezovi}u bija{e Hrvatska sve ono {to su neko}
Rimljani razumijevali pod Ilirijom, pa stoga razlikova{e Bijelu i Crvenu Hrvat-
sku. Bijela Hrvatska obuhvatala je po njemu Primorje (od Ra{e do Bara), Za-
gorje (Bosnu i Hercegovinu), Me|urje~je (izme|u Save i Drave) i Planinsku
Hrvatsku (Kroacia Alpestris, to jest dana{nju Koru{ku, [tajersku i Kranjsku),
dok je pod Crvenom Hrvatskom razumijevao Srbiju, Bugarsku, Makedoniju i
Trakiju. Ina~e su mu bila razli~ita narje~ja u tim zemljama samo dijelovi jed-
noga hrvatskog jezika. Me|utim je za tom Vitezovi}evom slikom daleko zao-
stajalo pravo stanje. Jer i ono zemlji{te {to su ga Hrvati i carevci osvojili bija-
{e tek po historijskom imenu hrvatsko; ono je ponajvi{e opusto{eno i naselje-
no najve}im dijelom novim ìteljima, u prvom redu Srbima. Osim toga, ne
htjede be~ki dvor da sjedini osvojene zemlje s materom zemljom, ve} podvrg-
ne Liku i Slavoniju Dvorskoj komori, to jest vrhovnoj austrijskoj finansijskoj
oblasti kao carskom fisku. Najzad, ni Venecija nije ni{ta htjela ~uti o tome da
izru~i Leopoldu osvojene dijelove dana{nje Dalmacije na sjeveru od Neretve.”
(str. 316.)
Kada je po~etkom osamnaestog veka Austriju potresao ustanak erdeljskog
vojvode Franje Rakocija, unuka Petra Zrinskog po ènskoj liniji, “a u Be~u se
poboja{e za vjernost Hrvata, zadovolji Leopold èljama hrvatskog sabora uto-
liko {to je posebnim dekretom dokinuo Vara`dinsku krajinu, dok bansku (pro-
{irenu do Une) doista preda vlasti i upravi bana Adama Ba~anija (1703). Me-
|utim, dokinu}e Vara`dinske krajine nije provedeno jer je zbog istodobnog ra-
ta za {panjolsku ba{tinu s francuskim kraljem Ludovikom XIV (od 1700. do
1714.) trebalo mnogo vojske, pa je stoga odgo|eno. Tako se dogodilo da je za-
pravo i dalje ostalo sve kako je bilo.” (str. 316.) Nakon kratke vladavine Josifa
I (1705-1711), njegov brat, novi car Karlo III, 1711. godine je garantovao pro-
241
testantima u Ugarskoj slobodu veroispovesti Satmarskim mirom koji je potpi-
sala njegova majka Eleonora. Tim sporazumom usagla{eni su interesi habzbur-
{ke dinastije i ugarskog plemstva, koje je sada posebnu brigu posve}ivalo {to
te{njem inkorporisanju Hrvatske i Slavonije u oslobo|enu Ugarsku. Hrvatsko-
slavonski sabor, odràn 1712. u Zagrebu, usvojio je takozvanu “Pragmati~ku
sankciju” kojom je prihvatio pravo nasle|a prestola ènskoj habzbur{koj lozi.
Adresom, koja je tim povodom upu}ena Karlu III, hrvatsko-slavonsko plem-
stvo je potvrdilo da su Hrvatska i Slavonija “dio Ugarske”, odnosno “zemlje
pridruène Ugarskoj, ali da }e tu ~injenicu priznavati samo dok je ugarski kralj
ujedno i gospodar Austrije, pa u protivnom slu~aju ne}e slediti ugarsku volju.
[i{i} smatra da je u takvom saborskom zaklju~ku “jasno izraèno da dràvna
zajednica izme|u Hrvatske i Ugarske stoji u li~nosti vladara; dok oba kraljev-
stva imaju istog vladara, postoji i dràvna zajednica me|u njima, ~im nestane
toga uvjeta, tada o njoj vi{e ne moè biti govora.” (str. 319.) U stvari, re~ je o
plemi}kom faktoru, jer u protivnom ne bi bilo nikakve potrebe da Hrvatska i
Slavonija ostanu u sastavu Ugarske, jer su mogle biti direktno podre|ene Be-
~u i tako statusno postati jednake sa Ugarskom. Da je ipak tu bilo re~i isklju~i-
vo o za{titi stale{kih interesa i privilegija, svedo~i ~injenica da je predlaga~ ta-
kvog saborskog zaklju~ka bio zagreba~ki biskup Emerik Esterhazi, ina~e ro|e-
ni Ma|ar.
Kralj je na~elno prihvatio ovaj saborski zaklju~ak, ali ga nije pravno po-
tvrdio kraljevskom sankcijom, pribojavaju}i se da time suvi{e ne naljuti ugar-
ske staleè. Ugarski sabor u Poùnu je 1715. usvojio kao 120. zakonski ~lanak
kojim je utvr|ena “nekompetencija ugarskog sabora u pitanjima unutarnjeg za-
konodavstva Kraljevine Hrvatske”, a za njega [i{i} tvrdi da je “otada jedno od
najznatnijih prava hrvatskoga kraljevstva i jasan dokaz njegove politi~ko-teri-
torijalne samostalnosti.” (str. 320.) Nakon novog rata sa Turcima, Poàreva~-
kim mirom od 1718. Austrija je, izme|u ostalog, dobila svu desnu obalu Save
i Une do podno`ja bosanskih planinskih predela, a Mle~ani Imotski. Desnu
obalu Save Austrija je izgubila, posle novog rata s Turcima, Beogradskim mi-
rom 1739. “Potreba stalne vojske, ali i ~esti nemiri, potaknu be~ko Ratno vije-
}e da uredi Vojnu krajinu kao zasebnu carsku zemlju, premda su hrvatski sta-
leì jednako zahtijevali da se ona dokine ili bar stavi pod bansku vlast. Ure|e-
nje je povjereno u Hrvatskoj krajini princu Josipu Hildburgshauzenu, a u Sla-
vonskoj grofu Ferdinandu Kevenhilenu (1734), s glavnom svrhom da se iz ze-
mlje dobije za slu~aj nu`de {to vi{e vojske.” (str. 322.)
a) Namerno izostavljanje zlo~ina Trenkovih pandura
Vladavina Karlove k}erke Marije Terezije (1740-1780) po~ela je sedmo-
godi{njim {leskim ratovima od 1741. godine, u kojima [i{i} isti~e ulogu Tren-
kovih pandura, hvale}i njihovu hrabrost i pominju}i im ~estu obest. Umesto
prikaza njihovih zlo~ina~kih dela, [i{i} samo kaè da je juna{tvom i obe{}u
stekao “Franjo Trenk mnogo protivnika, koji ga ocrni{e pred kraljicom, tako da
ga stavi{e pred sud.” (str. 324.) Osu|en je na doìvotnu tamnicu i ubrzo umro,
242
a za njegovu porodicu [i{i} napominje da je pruskog porekla, a sam Trenk je
postao slavonski velika{ kad je kupio imanja Pakrac, Brestovac i Pleternicu.
Marija Terezija je na ugarskom poùnskom krunidbenom saboru 1741. obe}a-
la “hrvatskim saborskim poslanicima da }e obnoviti stare isto~noslavonske ù-
panije i pridruìti ih Hrvatskoj, a rije~ svoju doista iskupi 1745. Obnovljene su
ùpanije viroviti~ka, poè{ka i srijemska, to jest nekada{nja Slavonija, pa za-
tim sjedinjene s Hrvatskom, a slavonska je Posavina preure|ena u Vojnu kra-
jinu. Obnovljenje i preure|enje proveo je ban Karlo Batiani (1742-1756) na ve-
liku radost hrvatskog naroda.” (str. 324-325.) Na [i{i}evu tvrdnju o navodnoj
velikoj radosti, [idak prime}uje: “Obnova ùpanijskog ure|enja u Slavoniji
obradovala je, dodu{e, plemstvo kojemu je ono bilo zalogom vlasti, ali je u {i-
rokim slojevima selja{tva, osobito u susjedstvu Krajine, iz istog razloga pobu-
dilo uznemirenost, a ponegdje i bune.” (str. 325.) Ina~e, kako [i{i} nastavlja,
“pro{irenje Vojne krajine na slavonsku Posavinu prouzro~i ponovno i definitiv-
no ure|enje ~itave Krajine. Taj je posao izvr{io 1746. princ Haldburghauzen, i
to prema novim vojni~kim potrebama. Krajina je podijeljena na regimente, i to:
li~ku, oto~ku, ogulinsku, slunjsku, dvije banske (petrinjsku i glinsku), krièva~-
ku, |ur|eva~ku, gradi{ku, brodsku i petrovaradinsku. Uprava je bila samo u
vojni~kim rukama. Kao {to su se ùpanije dijelile na okru`ja, kotare i op}ine,
tako su i regimente imale svoje bataljune, kumpanije i op}ine. âsnici pojedi-
nih vojnih jedinica (pukovnik, major, kapetan i poru~nik) vodili su sve poslo-
ve, pa i suda~ke. Parnice su se vodile besplatno, a prizivati se moglo na regi-
mentski sud, zatim na generalni auditorijat i najzad na dvorsko Ratno vije}e.
Slu`beni jezik bio je njema~ki, a tako i zakonici. Tako|er su i {kole bile nje-
ma~ke. Svoje potrebe podmirivala je svaka regimenta iz svoje blagajne, te je
bila financijski nezavisna od cjeline. Svaki je ~ovjek u Krajini bio vojnik od 16.
do 60. godine. Zato je i mogla Krajina sama podi}i na noge do 50.000 moma-
ka. Za rata mora svaki “grani~ar” (kako se ìteljstvo nazivalo) po}i kamo mu
se zapovijedalo. U mirno se doba hrani i odijeva svaki sam, a u ratu ìvi na car-
ski tro{ak. Vojna krajina bila je uglavnom velika kasarna stalne vojske, uzdrà-
vana razmjerno malim tro{kom.” (str. 325.)
Poloàj kraji{nika je nesumnjivo bio daleko povoljniji od kmetovskog, pa
su skoro sve kmetovske pobune za cilj imale priklju~enje Krajini i njihovo sti-
canje kraji{kog statusa. S druge strane, kraji{nici su neprekidno morali da se
bore za o~uvanje i pro{irivanje svojih prava. Polovinom osamnaestog veka do-
{lo je do preure|enja tek ujedinjene Slavonije. “Madàri su naime stali tvrdo-
korno tvrditi da su one tri obnovljene slavonske ùpanije jo{ od arpadskih vre-
mena sastavni dio Ugarske, a nipo{to Hrvatske, pa da ih stoga treba njoj i vra-
titi. Kad su se na dràvnom saboru u Poùnu (18. aprila 1751) sastali ugarski i
hrvatski saborski poslanici, iznese viroviti~ki podùpan Antun [pi{i} Japranski
prijedlog da bi ubudu}e sve tri novoure|ene slavonske ùpanije stalno slale
svaka po dva zastupnika na ugarski sabor, kako su to ~inile sve ugarske ùpa-
nije. Prijedlog je obrazloìo time {to su slavonske ùpanije ionako ure|ene po
243
ugarskom na~inu i {to pla}aju na isti na~in porez kao i one, pa je zato priklad-
nije da se ra~unaju kao ugarske, a ne kao hrvatske. Drugim rije~ima, podùpan
[pi{i} je predloìo da se Slavonija otcijepi od Hrvatske i sjedini s Ugarskom.
Ugarski su staleì taj prijedlog prihvatili i tako je on uzakonjen (zak. ~l. XXIII
od 1751). Uzalud se opirahu hrvatski saborski poslanici, dokazuju}i da je Sla-
vonija oduvijek (osim u tursko doba) potpadala pod bana i bila uvijek u uprav-
noj zajednici s Hrvatskom i Dalmacijom. Te{kom mukom ipak izradi{e da im
se to pravo priznalo, pa tako sve tri slavonske ùpanije ostado{e i dalje pod
banskom upravom i sudbenosti, {alju}i uz to jo{ i na hrvatski sabor svoje za-
stupnike, dok su velika{i, ùpani i biskupi (|akova~ki, srijemski i pe~ujski)
imali u njemu virilni glas i mjesto.” (str. 325-326.)
b) Potpuna podre|enost Slavonije i Hrvatske
centralizovanoj dràvi Marije Terezije
Okon~av{i 1763. godine Sedmogodi{nji rat s Pruskom, Marija Terezija se
posvetila provo|enju projekta potpune dràvne centralizacije. Prvo su ~e{ke
zemlje potpuno statusno izjedna~ene sa austrijskim, a onda se to postepeno ra-
dilo i sa ugarskim. Kako su se ugarski staleì tome usprotivili, carica je presta-
la da saziva sabore, dodatno motivisana njihovim odbijanjem da pove}aju po-
reze u onom iznosu koji je zahtevala. Po~ela je da izdaje “patente” u formi na-
redbi, koje je direktno ùpanijama prosle|ivala. S druge strane, nastojala je da
dodatnim privilegijama korumpira visoko plemstvo, kako bi neutralisala nje-
gov dalji otpor. “U tu svrhu utemelji red Sv. Stjepana (1764), kojim odlikova
neke ugarske i hrvatske velika{e, osnova u Be~u “Terezijanum” kao odgojili-
{te za mlade plemi}e i uredi, {tavi{e, ugarsku tjelesnu gardu, sastavljenu od
mladih ugarskih i hrvatskih plemi}a. Roditelje pak njihove pozivala je na dvor,
gdje ih je obasipala ~astima i naslovima. To je po~etak germanizacije hrvatskog
plemstva i njegova otu|enja od narodnih interesa. Sada gospoda ostavljaju svo-
je tvrde zamkove i sele u gradove, èljni zabave i uìtka. Tu|i jezik, naro~ito
nema~ki i francuski, preuzima sve to vi{e maha, a tako i tu|i obi~aji, na~in ì-
vota i odijevanja. Da predobije i crkvene dostojanstvenike, Marija Terezija
uzme sebi dopu{tenjem pape Klementa XIII naslov “apostolski kralj” (1758),
a to ju je ovlastilo da imenuje najvi{e crkvene dostojanstvenike, pa i kanoni-
ke.” (str. 328-329.) Imenovanje je stupalo na snagu po papinoj potvrdi. Godi-
ne 1765. carica je svoga sina Josifa II, izrazito liberalno orjentisanog, krunisa-
la za suvladara, koji je preuzeo vo|enje vojnih i finansijskih poslova.
Da bi jo{ uspe{nije parirala ugarskim staleìma i dodatno ih oslabila, cari-
ca je 1767. za hrvatske politi~ke, ekonomske i vojne poslove formirala Kraljev-
sko ve}e, ~ije je prvobitno sedi{te bilo u Vara`dinu, a potom u Zagrebu. Ve}em
je predsedavao ban i ono je predstavljalo prvu hrvatsku zemaljsku vladu, a po
sastavu i na~inu delovanja podse}alo je na Ugarsko namesni~ko ve}e. “Razu-
mije se da je tako hrvatski sabor postao ako ne suvi{an, a ono ipak mnogo ma-
nje vaàn organ u zemaljskoj upravi. Zbog toga su Hrvati uvijek s nekim ne-
povjerenjem gledali u to Kraljevsko vije}e, iako ih je kraljica posebnim dopi-
244
som uvjeravala da je ono ravnopravno ugarskomu i da njima nipo{to ne misli
okrnjiti prava hrvatskog sabora. Dok su Hrvati pokazivali nepovjerenje, Madà-
ri su potajno nastojali da se hrvatsko Kraljevsko vije}e podvrgne njihovu Na-
mjesni~kom vije}u. I tako se doista i dogodilo da ga je Marija Terezija najzad
ukinula (30. jula 1779), ali ne tako da bi opet svu vlast prenijela na hrvatski sa-
bor, kako su Hrvati èljeli, ve} je poslove ukinutoga Kraljevskog vije}a preda-
la Ugarskom namjesni~kom vije}u, u koje je slobodno mogao do}i ban da da-
de glas i mnijenje u hrvatskim poslovima. Tako je, dakle, Hrvatska prvi put
podvrgnuta Ugarskoj i njezinoj vladi.” (str. 329.)
Kako je be~ki dvor 1670. godine formirao oblast Austrijsko primorje od
Trsta i Gradeà do Senja i Baga, u kome su Trst i Rijeka imali autonomni grad-
ski status, Marija Terezija je 1776. Rijeku, Bakar, Bakarac i Kraljevicu pripo-
jila Hrvatskoj, a od Hrvatske oduzela preostala imanja s desne obale Kupe i do-
dala ih Banskoj krajini (Petrinji i Glini). Senj i Bag su ostali deo Vojne krajine.
Hrvatsko kraljevsko vije}e, kao svojevrsna vlada, predloìlo je carici “neka se
grad Rijeka s kotarom i nadalje smatra kao odijeljeno, svetoj kruni Kraljevine
Ugarske pridruèno tijelo.” (str. 331-332.) Marija Terezija je to prihvatila i u
svojoj vladarskoj diplomi 1779. doslovno tako formulisala, a odmah potom je
Rijeku podredila Ugarskom namesni~kom ve}u. I taj doga|aj potvr|uje izuzet-
no visok stepen podre|enosti Hrvatske i Slavonije Ugarskoj i, {to je jo{ va`ni-
je, razvijenu svest hrvatskih i slavonskih velika{a o toj podre|enosti, uz sprem-
nost da se takvom stanju pokorno sluì.
c) Administrativno i pravno–politi~ko udaljavanje
ugarskih provincija Slavonije i Hrvatske
Prosve}ena apsolutisti~ka vladavina Josifa II, od 1780. do 1790. godine,
dodatno je centralizovala dràvu, ali i u toj meri unapredila versku toleranciju,
da je na podru~ju Hrvatske i Slavonije ukinut strogo i nemilosrdno provo|eni
rimokatoli~ki ekskluzivizam, pa su Srbi 1786. u Zagrebu osnovali svoju pra-
voslavnu parohiju i crkvenu op{tinu. Uz to su i svoje mati~ne knjige vodili na
crkvenoslovenskom jeziku i 1793. otkupili od zagreba~ke op{tine crkvu Sv.
Margarete i pretvorili je u pravoslavni hram Svetog Preobraènja. Car je i ina-
~e celi rimokatoli~ki kler podveo pod stroù dràvnu kontrolu. U reformi dr-
àvne uprave forsirano je postavljao Nemce i druge strance po ugarskim, {to
zna~i i hrvatskim i slavonskim ùpanijama, a lokalne ~inovnike je preme{tao u
zemlje nema~kog govornog podru~ja. Nema~ki jezik je 1784. proglasio slu-
`benim u ~itavoj dràvi, ostavljaju}i ~inovni~kom aparatu trogodi{nji rok da ga
nau~i i primenjuje. Celu Ugarsku je administrativno podelio u deset okruga, sa
po nekoliko ùpanija. “Tom su prilikom Hrvatska i Slavonija raskinute, jer je
Slavonija s baranjskom ùpanijom potpadala pod Pe~uh, dok je Hrvatska sa za-
ladskom ùpanijom sa~injavala zasebno okru`je sa sijelom u Zagrebu.” (str.
336-337.) Na ~elu okruga imenovani su kraljevski poverenici, koji su potom
imenovali podùpane, dok su ùpanijske skup{tine birale ostale ~inovnike, uz
poverenikovo pravo da ih smenjuje i preimenuje. Hrvatski ban bio je carev po-
245
verenik i upravljao je bez sabora. Godine 1785. ukinuto je kmetstvo. Carske re-
forme zna~ajno je ugrozio neuspe{ni rat s Turcima 1787. do 1791. godine, kao
i careva te{ka bolest i smrt.
Rekapituliraju}i unutra{nje prilike “hrvatskoga kraljevstva” od Moha~ke
bitke do smrti Josifa II, [i{i} podse}a da su se dva upravna podru~ja, kraljev-
stvo Dalmacije i Hrvatske i kraljevstvo Slavonije, tek krajem {esnaestog veka
spojili u jednu politi~ko-upravnu celinu, pod nazivom kraljevstvo Dalmacije,
Hrvatske i Slavonije, koji se zadrào do 1918. godine. “Tada je ime Hrvatska
preneseno jo{ i na ~itavu srednjovjekovnu Slavoniju do Drave, ukoliko nije
njome neko} vladao Tur~in, a pod Slavonijom se po~eo razumijevati sav osta-
li teritorij, dalje na istok sve do Zemuna.” (str. 338.) Promene koje su se u et-
ni~kom pogledu desile za ta nepuna tri veka, [i{i} sagledava na slede}i na~in:
“Premda je golemo mno{tvo Hrvata u toku XVI stolje}a ostavilo svoju ugro-
ènu domovinu, naro~ito dana{nju sjevernu Dalmaciju, Liku, Krbavu i Pounje,
odseliv{i se u zapadnu Ugarsku i u Austriju, a neki ~ak i u ju`nu Italiju, ipak
bijahu Hrvati i sada glavni element u zemlji, i to ne samo u slobodnoj, nego i
znatnim dijelom i u pokorenoj turskoj Hrvatskoj. Uz njih su sjedili u XVII i
XVIII st. mnogobrojni doseljenici, koje iz turskog doba, koje iz doba njema~-
ke prevlasti. U prvom su to redu Srbi (Vlasi, Valahi, Rasciani, Serviani, Sirfen),
koji naseli{e ve}im dijelom svu Hrvatsku krajinu, zatim Slavoniju i Srijem (na-
ro~ito 1690. i 1737). U onim stranama gdje nije bilo Vojne krajine i gdje nikad
nisu Turci vladali, a tako i u stranama podalje od turskog susjedstva (kao u Hr-
vatskom zagorju i ju`no od Zagreba do Kupe), nije bilo Srba. Nadalje napuni-
{e gradove, naro~ito u Slavoniji, Nijemci, i to kao obrtnici i trgovci, ili kao ~a-
snici i slu`benici. Ti su se Nijemci ponajvi{e doselili iz ju`no-njema~kih (ili
{vapskih) krajeva, tako iz gornje Austrije, Moravske i Virtemberga. Neki gra-
dovi, kao Osijek i Petrovaradin u Slavoniji, bili su u drugoj polovici XVIII st.
tako re}i ~isto njema~ki. Madàri se naseli{e (od ~esti jo{ u tursko doba) samo
po nekim slavonskim selima uz Dravu i Dunav, a Arbanasi (Klimente) samo u
dva sela: Nikincima i Hrtkovcima u Srijemu (1737).” (str. 339.)
[i{i} izbegava da objasni kako su to i gde Hrvati ostali glavni etni~ki ele-
ment u Hrvatskoj, Dalmaciji i Slavoniji, pa ~ak i u hrvatskim i slavonskim ze-
mljama pod turskom vla{}u. Svuda gde su Hrvati zaista predstavljali glavni ili
ve}inski etni~ki element, sa~uvan je ~akavski, odnosno hrvatski jezik. Po{to
Slavonci izvorno nisu bili Hrvati, njima je hrvatstvo nametnuto, i to tamo gde
su se jedino kao kajkavci odràli, u zapadnoj Slavoniji koja obuhvata Zagreb i
dana{nje Hrvatsko zagorje, odnosno zagreba~ku, krièva~ku i vara`dinsku ù-
paniju. [to se plemi}a ti~e, odvijala su se dva paralelna procesa. “Staro, preko-
gvozdansko hrvatsko plemstvo ve}inom je za turskih ratova ili izumrlo ili se
iselilo u Ugarsku i Austriju.” (str. 340.) Svo kasnije plemstvo je uglavnom stra-
nog porekla, mahom ma|arskog, ali i nema~kog, ~ak i francuskog. Zaista ute-
{no zvu~i [i{i}eva konstatacija prema kojoj, “svi su ti strani rodovi, prije nego-
li su mogli dobiti plemi}ka prava na tlu hrvatskoga kraljevstva, morali ste}i od
hrvatskog sabora indigenat i inkolat, to jest da ih sabor proglasi i prizna uro|e-
246
nim plemi}ima.” (str. 340.) I taj sabor je samo po nazivu mogao da bude hrvat-
ski i slavonski, jer su i u njemu postepeno stranci odneli prevagu, a treba ima-
ti u vidu da su i hrvatski ban i zagreba~ki biskup naj~e{}e bili stranog porekla.
~) Pravoslavlje i protestantizam u [i{i}evoj interpretaciji
[to se ti~e hrvatskih protestantskih iskustava, [i{i} ih ovako supsumira:
“Pored sve pa`nje hrvatskog klera i plemstva, ipak se i po Hrvatskoj po~eo {i-
riti protestantizam. U prvoj polovici XVI st. nema mu traga, istom u drugoj po-
lovici nalazimo njegovih privrènika me|u Hrvatima, naro~ito me|u plemi}i-
ma i gra|anima. S tim je pokretom u vezi {tajerski barun Ivan Ungnad, koji je
dulje vremena bio zapovjednik Hrvatske i Slavonske krajine. Pod starost pre-
seli se u Virtemberg i osnova u Urahu kraj Tibingena {tampariju s latinskim,
glagolskim i }irilskim pismenima, izdavaju}i na slovenskom i hrvatskom jezi-
ku crkvene knjige po nauku protestantskom. Uza nj pristade osniva~ slovenske
knjièvnosti Primo` Trubar, Istranin Stjepan Konzul, Antun Dalmatin i umni
Matija Vla~i} (Flacius Ilirikus), koji su na tim knjigama radili. Glavna, pak, po-
mo} i potpora dolazila im je od nasljednika prijestolja Maksimilijana, jer on bi-
ja{e tada veoma sklon novoj vjeri. Misao im je bila pro{iriti protestantizam po
cijelom Balkanskom poluostrvu, pa i me|u Turcima, jer se hrvatskim jezikom
govori “sve do Carigrada” – kazivahu oni. I doista, protestantskih se knjiga ra-
{irilo veoma mnogo me|u Hrvatima. Novoj su se vjeri odazvali i neki velika-
{i, kao ban Petar Erdedi, sigetski junak Nikola Zrinski, a naro~ito njegov sin
Juraj, pa je i susjedgradski silnik Franjo Tahi umro “kao heretik”.
Nova je vjera na{la privrènika i me|u gra|anima, naro~ito u Zagrebu,
Koprivnici i Vara`dinu; {tavi{e, i na Hrvatskom primorju bija{e me|u Hrvati-
ma u XVI st. mnogo novovjeraca. Glavni razlog toj pojavi valja traìti u tome
{to se protestantizam sluìo hrvatskim umjesto latinskim jezikom, a uz to do-
pu{ta sve}enstvu ènidbu. Protiv njega doskora ustade katoli~ki kler, a naro~i-
to zagreba~ki biskup [imun Bratuli}, dozvav{i isusovce u Hrvatsku. Kleru se
pridruì{e i staleì, a zatim se i sabor digao protiv “heretika” velikom èstinom
i ogor~en (1604), isposlovav{i najzad za Hrvatsku zakon kojim bija{e jedino
crkva katoli~ka priznata kao dopu{tena na hrvatskom tlu. Zato su ugarski sta-
leì, kad po~e{e nastojati da protestantizmu pribave u Hrvatskoj ravnopravnost,
nai{li kod Hrvata na èstok otpor... Energi~noj akciji hrvatskog sabora i dozva-
nih isusovaca brzo je uspjelo uni{titi u klici novu vjeru. Ipak, ona ostavi ne{to
korisno iza sebe: na njezinoj se osnovi po~e razvijati hrvatska kajkavska knji-
èvnost. Ina~e je pojava protestantizma u nas samo kratkotrajna epizoda, koja
je imala izvjesni utjecaj na neke plemi}e i neke gra|ane (u Zagrebu, Vara`di-
nu i Koprivnici), ali ba{ nikakva na {iroke narodne mase. U tom pogledu on
daleko zaostaje za onim utjecajem {to ga je protestantizam vr{io na susjedne
Slovence, a da o Madàrima i ne govorimo.” (str. 342-343.)
Pravoslavnoj crkvi u Hrvatskoj i Slavoniji, kao i Vojnoj krajini koja je od
njih administrativno bila striktno razdvojena, pripadali su, kako [i{i} isti~e, do-
seljeni Srbi. “U njihovu doseljenju u hrvatske zemlje valja razlikovati dva prav-
247
ca. U starije vrijeme (u XVI i XVII stolje}u) jedni dolaze iz Bosanskog pa{a-
luka, ili ostado{e u njemu posle izgona Turaka, a doveli su ih amo Turci iz ju-
`ne Srbije i sjeverne Makedonije kao raju da im obra|uju zemlju i sluè kao
neredovite ~ete (martolozi), jer su seljaci i drugi niì slojevi u srednjevjekov-
noj Srbiji, a jo{ vi{e u Bosni, primili Turke u neku ruku kao svoje oslobodite-
lje od te{kih gospodskih poreza i drugih tereta. Ti su Srbi – u spomenicima po-
najvi{e nazivani Vlasi – napu~ili sjevernu Dalmaciju, dana{nju zapadnu Hrvat-
sku i Bosnu, Pounje i Slavoniju do \akov{tine i Osijeka. Drugoga su pravca
seobe Srba potkraj XVII i XVIII stolje}a pod vodstvom dvojice patrijarha, Ar-
senija Crnojevi}a (1690) i Arsenija Jovanovi}a [akabente (1737), a cilj im bi-
ja{e ju`na Ugarska, Srijem i isto~na Slavonija. Me|utim, za prve seobe (1690)
Srbi ne htjedo{e prije}i preko Dunava i Save sve dok im dvor nije dao garan-
cije njihova dràvnopravnoga i religioznoga slobodnog poloàja u novoj ze-
mlji.” (str. 344.) Povodom toga [i{i} u posebnoj napomeni skre}e pa`nju na
slede}e fakte: “Me|u tim je Srbima bez sumnje bilo i takvih koji su podrije-
tlom bili Vlasi, to jest Rumuni, a uz to jo{ i potom~ad razli~ite druge balkan-
ske raje. Ali, tada (u XVI i XVII st.) svi su oni ve} odavna bili posrbljeni, ka-
ko to nesumnjivo jo{ i danas dokazuje njihov bujni i ~isti jezik (bez ikakvih vla-
{kih, rumunskih, rije~i), a zatim i zna~ajni tip. Taj se sna`ni dokaz ne da i ne
moè nikakvim dosko~icama obi}i, a jo{ se manje moè ozbiljno uzeti da je
upravo ova glavna pojava, naime jezik i tip, posljedica doseljenja u hrvatske
zemlje. Mije{ati Srbe – Vlahe (od XVI do XVII st.) sa srednjevjekovnim hr-
vatskim Vlasima pogre{no je jer osim {to su i oni Vlasi bez sumnje po prirodi
same tvari morali dijeliti sudbinu ostalih Hrvata, to jest ili su izginuli za boje-
va, ili su se iselili, oni nam se javljaju u spomenicima kao katolici i ~akavci.”
(str. 344.)
[i{i} tu navodi nekoliko pouzdanih izvora da su se u {esnaestom veku Vla-
sima nazivali isklju~ivo Srbi. “Istina je da je u izvorima od XVI do XVIII st.
naziv Vlasi obi~ajniji, ali i ovi pomenuti podaci (a takvih ima jo{ vi{e za XVI
st.) dovoljni su da se vidi da su Hrvati u habzbur{koj Hrvatskoj ve} u XVI st.
dobro znali za pravo podrijetlo tih “Vlaha”, i da oni nisu isto {to i srednjovje-
kovni hrvatski Vlasi. ê{}a upotreba imena Vlah, dakle, zna~i samo upotrebu
obi~nijega naziva. Ba{ to i jest razlog da su se i oni sami tako nazivali kad su
se obra}ali na one kojima su bili pod tim imenom bolje poznati, a i stil i sastav
njihovih pisama tako|er pokazuje sve forme onog na~ina pisanja kako su tada
pisali oni kojima {alju svoje molbe. Jesu li Srbi tada imali ja~u ili slabiju na-
rodnu svijest (u modernom smislu), to je sasvim sporedno, a nimalo podobno
da igra ma kakvu ulogu kad treba odgovoriti tko su ti “Vlasi” historijskih spo-
menika. U to se doba uop}e jo{ ne moè govoriti o narodnoj svijesti ni kod dru-
gih naroda, a naro~ito kod niìh slojeva.” (str. 344.)
Srbi su pod Turcima, nakon obnove Pe}ke patrijar{ije, imali jedinstvenu
crkvenu organizaciju, pa su i jo{ dve episkopije formirali. Dabrobosanska je
imala sedi{te u Sarajevu, a obuhvatala je celu Bosnu, Hercegovinu i delove
Dalmacije i Hrvatske koji su bili pod turskom vla{}u. Poè{ko-cerni~ka epar-
248
hija je obuhvatala celu Slavoniju pod turskom upravom i imala je sedi{te u
Orahovici. “Godine 1595. (za “dugoga” turskog rata) preseli se po dogovoru s
grada~kim nadvojvodom Ferdinandom, a posredovanjem vara`dinskoga gene-
rala Ivana S. Herber{tajna, vladika Vasilije iz Orahovice u Vara`dinski genera-
lat i obnovi manastir Mar~u kod âzme da bude episkopska rezidencija. To je
prva episkopija Srpsko-pravoslavne crkve u kr{}anskoj (slobodnoj) Hrvatskoj.
Nekoliko godina poslije toga (1609) prije|e Vasilijev nasljednik, vladika Vra-
tanja, na uniju, priznav{i zagreba~kog biskupa svojim mitropolitom. Toga uni-
jatskog vladiku potvrdio je potom papa Pavao V (21. novembra 1611), a nad-
vojvoda Ferdinand proglasio vladikom za sve pravoslavne vjernike u opsegu
tada{nje Hrvatske i Slavonske krajine; ali ve}ina Srba slabo se odazvala toj od-
redbi ostav{i i dalje u tijesnoj vezi s Pe}kom patrijar{ijom.” (str. 345.) Pored to-
ga, jo{ samo nekoliko re~enica posvetio je [i{i} ina~e veoma ozbiljnom pita-
nju unija}enja i pokatoli~avanja Srba. On pi{e: “U po~etku XVII st. po~e se
me|u pripadnicima pravoslavne crkve zagovarati unija s Rimom, naro~ito ra-
dom zagreba~kih biskupa. Tada je mar~anski vladika Vratanja pre{ao s mnogo
okolnog naroda na uniju, ali drugi se krajevi nisu tome pridruìli. Tek oko
1770. pro{irila se unija jo{ i na @umberak. Iz Mar~e prenesena je kasnije
(1777.) unijatska biskupija u Krièvce.” (str. 346.)
}) Nepostoje}i atributi bana u funkciji dokazivanja dràvnosti
Za bana kao ~elnika uprave, sudstva i vojske, [i{i} kaè da je bio “stoèr
ustava i samostalnosti.” (str. 346.) Nit je tu bilo nekog ustava niti govora o hr-
vatsko-dalmatinsko-slavonskoj samostalnosti. Uostalom, i sam priznaje da do
kraja osamnaestog veka ban nikome, osim kralju, nije bio podre|en. Jedino
pravo koje su imali slavonski i hrvatski velika{i bilo je da prave spisak od ne-
koliko uglednih li~nosti, od kojih }e jednog kralj imenovati za bana. Od 1567.
ban nije imao pravo ni sabor da saziva, osim kad mu to kralj naloì. Koliko su
Hrvatska i Slavonija bile pravnopoliti~ki razdvojene, svedo~i ~injenica da su se
i posle Moha~ke bitke sastajala “po dva sabora: zaseban hrvatski i zaseban sla-
vonski. Me|utim, teritorijalno opadanje Hrvatske i seljenje hrvatskoga plem-
stva u Slavoniju primora hrvatske i slavonske staleè da su se po~eli sastajati
na zajedni~ko raspravljanje (prvi put u Zagrebu 1533. godine) pod predsjeda-
njem zajedni~kog bana, a doskora se oba sabora sasvim stopi{e u jedan hrvat-
sko-dalmatinsko-slavonski (od 1558. dalje). Saboru je vazda predsjedao ban ili
njegov zamjenik, obi~no zagreba~ki biskup, ali nema primjera da bi saboru
predsjedao banovac. Na sabor dolaze u to doba svi prelati i velika{i, koje ban
treba da posebnim pozivnicama pozove, a niè plemstvo se pozivalo po ùpa-
nijama koje bi tada izabrale svoje zastupnike, tako da se nikad nije dogodilo da
su na sabor do{le velike skupine maloga plemstva, naro~ito selja~koga.” (str.
347-348.) Zastupnike na saboru su imali kaptoli i slobodni gradovi. Zaklju~ci
sabora bili su pravovaljani tek kad ih kralj potvrdi. Od prve polovine petnaestog
veka Slavonija je slala svoje poslanike na ugarski sabor, a Hrvatska to pravo
nikad nije imala, dok se nisu ujedinili hrvatsko-dalmatinski i slavonski sabor.
249
Hrvatsko-dalmatinsko-slavonski ban je vr{io upravne nadle`nosti i u Ban-
skoj krajini, koju su ~inile petrinjska i glinska regimenta, pa i onda kad je Ban-
ska krajina priklju~ena celovitoj Krajini. “Marija Terezija je, naime, izjavila
(1750.) da tom krajinom ima i nadalje upravljati ban, koji }e imenovati sve ~a-
snike osim pukovnika, a toga }e ona imenovati samo po banovom prijedlogu.
I u doba cara Josipa provedene su neke reforme u Hrvatskoj. Do toga je, nai-
me, vremena bila u Zagrebu smje{tena samo uprava Banske krajine, ali 1783.
prenio je Josip II vrhovno zapovjedni{tvo Slavonske krajine iz Koprivnice, ka-
mo se ono preselilo iz Vara`dina u Zagreb, te ga zdruìo s vrhovnom koman-
dom Banske krajine. Tri godine poslije toga, u augustu 1786. godine, preselio
je jo{ i vrhovno zapovjedni{tvo Hrvatske krajine iz Karlovca u Zagreb, sjedi-
niv{i tako u jednu general-komandu (u biv{em isusova~kom samostanu) sva tri
kraji{ka generalata u hrvatskoj zemlji. Budu}i da tada{nji ban – komisar, grof
Franjo Balasa, nije bio vojnik, povjereno je vo|enje ove generalkomande feld-
mar{allajtnantu barunu Josipu Nikoli de Vinsu (umro 1798.). S njime je, daka-
ko, do{lo u Zagreb i mno{tvo niìh ~asnika, a ti su potom sa svojim obiteljima
najvi{e pridonijeli da je njema~ki jezik uhvatio u zagreba~kom dru{tvu ~vrsta
korijena.” (str. 356.)
Daju}i kratak pregled mleta~ke uprave u Dalmaciji, [i{i} potencira prete-
`no italijanski karakter stanovni{tva Zadra, Trogira, Splita, Raba, Osora i Hva-
ra, kao i podatak o velikom prilivu Srba, posebno u zale|e primorskih grado-
va. Pravoslavni Srbi su pod Venecijom imali mnogo manje verskih i crkvenih
prava, nego pod austrijskom vla{}u, a o tome [i{i} pi{e: “Za turskog vladanja
naselilo se u Dalmaciji i gr~ko-isto~nih Srba, koji bijahu u to doba podvrgnuti
dabrobosanskom mitropolitu u Sarajevu. Ali kada Mle~ani pro{iri{e svoju vlast
u zemlji, podloì{e pripadnike pravoslavne crkve tamo{njim katoli~kim bisku-
pima, koji su i njihove parohije slu`beno pregledavali, njihove sve{tenike redi-
li i namje{tali. U to doba pripadnici pravoslavne crkve polaze katoli~ke crkve,
a i katoli~ki ih sve}enici sahranjivahu. Tek oko polovice XVIII st. dopu{teno
im je sagraditi koju crkvu po svom obredu. Uz sve to ipak se odrà nekako ma-
nastir Arhan|elovac na Krki, sredi{te Srba u sjevernoj Dalmaciji, i episkopija
u Kotoru u ju`noj.” (str. 364.) Kotor nije pripadao nikakvoj “ju`noj Dalmaci-
ji”, nego takozvanoj “Mleta~koj Albaniji”, kako je nazivano celo primorje od
Dubrovnika do Bojane.
d) Renesansa ma|arskog nacionalizma
Za vreme svega dvogodi{nje vladavine Josifovog brata Leopolda II (1790-
1792) u Ugarskoj je do{lo do procvata ma|arskog nacionalizma kao direktne
reakcije na carski apsolutizam, centralizam i poku{aj germanizacije cele drà-
ve. Ma|ari su, kako pi{e [i{i}, “tada smatrali za najja~i {tit protiv eventualnih
ponovnih poku{aja germanizacije samostalnu madàrsku dràvu sa ~istim
madàrskim narodnim obilje`jem. Kao {to ima samo jedan Bog i jedan kralj,
govorahu, tako treba da bude samo jedna dràva, jedan narod i jedan jezik od
250
Karpata do Adrije – to bija{e politi~ka ideja Madàra u to doba, a takvom osta-
de, zapravo, u su{tini sve do 1918. Madàri su, dakle, posve poprimili ideju ca-
ra Josipa II; oni su samo zamijenili jedinstvenu Austriju jedinstvenom Madàr-
skom, a njema~ki jezik madàrskim. Hrvati su prihva}ali, dodu{e, misao o sa-
mostalnoj ugarsko-hrvatskoj dràvnoj zajednici, ali ono traèno jamstvo nala-
zili su u “stolje}ima posve}enim” latinskom jeziku, koji im je i jednima i dru-
gima ve} odavna bio drugim materinjim jezikom.” (str. 372.) Dakle, nije bilo
ni re~i o nekakvom hrvatskom jeziku, s obzirom da je ~akavski ve} gotovo iz-
umro ili bar beznade`no zakr`ljao, a nije postojala svest o kajkavskom kao hr-
vatskom u pravom smislu re~i, mada se na njemu razvijala izvesna knjièvnost.
I hrvatski sabor, koji se sastao 1790. pod predsedni{tvom bana Ivana Er-
dedija, “zaklju~io je da se ima za Ugarsku i Hrvatsku osnovati zajedni~ka vla-
da, koja }e pomnjivo paziti i bdjeti da se ni{ta ne dogodi {to bi bilo u opreci s
ustavom i zakonima Ugarske i Hrvatske; a takav odnos izme|u Ugarske i Hr-
vatske ima potrajati sve dok se ponovo ne osvoje oni dijelovi Hrvatske {to ih
sada drè Turci i Mle~ani, tako da se uzmogne na}i na okupu dovoljan broj ù-
panija za ure|enje posebnoga politi~kog dikasterija (vlade); sve dotle pak ne-
ka ovih {est ùpanija (misli se na zagreba~ku, krièva~ku, vara`dinsku, virovi-
ti~ku, poè{ku i sremsku – prim. V. [.) prima naloge od ugarske vlade. Time
su, dakle, Hrvati onaj neustavni ~in Marije Terezije od 1779. sami na svom sa-
boru sankcionirali.” (str. 374.) [to se ti~e teritorija koje je tek trebalo osvojiti
od Turaka i Mle~ana, [i{i} napominje da su pod tim “krajevima Hrvati tada ra-
zumijevali zapadni dio dana{nje Bosne do Vrbasa s Jajcem ili takozvanu Tur-
sku Hrvatsku, zapadnu Hercegovinu s Ljubu{kim ili Tursku Dalmaciju i Mle-
ta~ku Dalmaciju do Neretve.” (str. 374.)
Iste godine ugarski sabor u Budimu nastojao je da se postepeno ma|arski
jezik uvede kao slu`beni u sve dràvne slu`be Ugarske, uklju~uju}i Hrvatsku
i Slavoniju, kao i da se protestantska prava priznaju na celoj teritoriji, ali su se
hrvatski poslanici tome o{tro suprotstavili. Sabor je morao popustiti jer je car
Leopold bio protiv ma|arizacije, a obe}avao je i Srbima da bi im mogao dati
posebnu vojvodinu, banat ili despotovinu, kako su traìli. Ali povodom svog
krunisanja u Poùnu za ugarskog kralja, Leopold je prihvatio Ugarsku kao ne-
zavisnu dràvu koja nema nikakvih obaveza prema austrijskoj vlasti, nego je
direktno podre|ena vladaru. “Nikakav se tu|inski jezik ne smije uvoditi kao
slu`beni, dok se zasada madàrski jezik odmah uvodi u gimnazije, akademije
(pravne i filozofske) i na sveu~ili{ta; u ugarskim oblastima neka se zasada jo{
ureduje u latinskom jeziku.” (str. 377.) Poùnski sabor je u decembru 1790. pri-
hvatio skromne i snishodljive èlje Hrvata, a me|u njima i onu da ùpanije za-
greba~ka, krièva~ka i vara`dinska i nadalje ostanu pod ugarskim kraljevskim
namjesni~kim vije}em, kako je to odredila jo{ 1779. kraljica Marija Terezija,
samo mole da se u vije}e uzmu u razmjeru i sinovi Kraljevine Hrvatske, a ta-
ko i banu da se dade u njemu mjesto i glas, ali hrvatski autonomni poslovi ima-
ju se i nadalje raspravljati samo u hrvatskom saboru.” (str. 377.)
251
Hrvatski sabor naredne godine “zaklju~i da se ima na pu~kim i srednjim
{kolama u Hrvatskoj i Slavoniji u~iti madàrski jezik kao neobligatan predmet,
to jest da ga u~e oni koji misle da }e od toga imati koristi... Uz to je izdana i
gramatika madàrskog jezika, napisana kajkavskim narje~jem.” (str. 377.) Za-
klju~ci budimskog i poùnskog sabora imali su dalekose`ne posledice. “Skora
}e budu}nost pokazati da je njima bio zadan teàk udarac hrvatskoj samostal-
nosti kao posebnom kraljevstvu, i to zato {to je ubrzo po shva}anju Madàra
nestalo ravnopravnosti izme|u Ugarske i Hrvatske. Hrvatska se po~ela malo-
pomalo shva}ati u slu`benoj praksi i u politi~kom ìvotu kao sastavni dio
Ugarske. Udarac bija{e to teì {to je Ugarsko kraljevsko namjesni~ko vije}e,
kojemu je od 1790. sve do 1848. stajao na ~elu uvijek jedan nadvojvoda, sebi
prisvojilo svu politi~ku vlast, pored koje su ban i hrvatski sabor posve i{~eza-
vali. I doista, otada bi se hrvatski sabor sastajao samo uo~i zajedni~koga, na ne-
koliko dana, s jedinom politi~kom zada}om da izabere poslanike za gornju i
donju ku}u i da im dade upute, a poslije zajedni~kog sabora opet bi se sastao
da primi izvje{taj svojih poslanika i da proglasi na ugarskom saboru stvorene
zakonske ~lanke. Drugim rije~ima: otada, pa do 1848. godine, za povijest je hr-
vatskog naroda od ve}e va`nosti i bitnosti ono {to se doga|a na dugotrajnim
poùnskim saborima negoli ono {to se u dan-dva stvorilo u ograni~enoj kom-
petenciji hrvatskog sabora. Razumije se da je padom kompetencije hrvatskog
sabora spala i vlast njegova predsjednika, hrvatskog bana, na stepen egzekutiv-
nog organa Ugarskoga namjesni~kog vije}a.” (str. 378.)
3. Hrvati pod vla{}u Napoleona Bonaparte
Svi{tovskim mirom Leopold II je zadrào Dvor na Uni, Dre`nik, Petrovo
selo, Lapac i Srb, preotete od Turaka, i ubrzo zatim umro. Nasledio ga je nje-
gov sin Franc I, koji je bio pristalica carskog apsolutizma, ali i protivnik libe-
ralnih ideja, prosvetiteljstva i reformatorstva. Prvi period njegove vladavine
obeleìli su napoleonovski ratovi. Mirovnim sporazumom sa Napoleonom
1797. godine Austrija se odrekla Lombardije, a dobila Istru, Dalmaciju, Kvar-
nerska ostrva i Boku Kotorsku, koje su do tada bile pod mleta~kom vla{}u.
Dalmaciju su tada zahvatili selja~ki i gradski socijalni nemiri upereni protiv
privilegija plemstva, dok jo{ austrijska vojska nije zaposela mleta~ke teritorije.
Splitski nadbiskup i makarski biskup pokrenuli su inicijativu da se Dalmacija
sjedini sa Hrvatskom. Me|utim, car je nameravao da novoste~ene predele pod-
redi direktno Be~u. Po{to je u naredna dva rata Napoleon potukao Austrijance,
Franc I je morao Poùnskim mirom krajem 1805. Dalmaciju ustupiti Francu-
zima. Pored toga, Franc I se 1804. proglasio austrijskim carem, a 1806. odre-
kao titule rimskog cara, pa su centralisti~ke te`nje dobile novog maha u jedin-
stvenoj Carevini Austriji. Ma|ari su i tada poku{ali da odlukama svog sabora
usred ratnog stanja ma|arski jezik nametnu kao obavezan za hrvatske i slavon-
ske {kole, ali opet neuspe{no. Zagreba~ki biskup Maksimilijan Vrhovec im je
zapretio, kako kaè [i{i}, “da }e se i Hrvati povesti za primjerom Madàra i
uvesti u svoje urede “svoj ilirski jezik”, naime {tokavsko narje~je.” (str. 383.)
252
Hrvatsko-slavonski sabor u Vara`dinu je takav protivljeno potvrdio stavom da
i ubudu}e samo latinski moè biti slu`beni jezik.
a) U francuskoj provinciji
Napoleon je civilnu upravu nad Dalmacijom, kojoj ipak nije priklju~io i te-
ritoriju ukinute Dubrova~ke Republike, poverio Mle~aninu Visku Dandolu, a
kao slu`beni jezik uveo italijanski, u~iniv{i Dalmaciju sastavnim delom Kra-
ljevine Italije. Dalmacija je bila podeljena na zadarski, {ibenski, splitski i ma-
karski okrug, dok su Dubrovnik i Boka Kotorska dobili posebnog providura.
Francuzi su proveli mnoge reforme, ukinuli feudalizam, seljake proglasili vla-
snicima zemlje koju su dotad kao kmetovi obra|ivali, normalizovali su status
pod Mle~anima progonjene Srpske pravoslavne crkve itd. [enbrunskim mirom
1809. godine Austrija je Francuzima ustupila Istru, zapadni deo Koru{ke,
Kranjsku i celu Hrvatsku s desne obale Save do u{}a Une. Sve su te teritorije
priklju~ene Dalmaciji, a onda su tako objedinjene progla{ene Ilirskim provin-
cijama Francuskog carstva, sa sedi{tem u Ljubljani. Napoleon je za guvernera
Ilirskih provincija sa neograni~enom vojskom imenovao svog mar{ala Avgu-
sta Morlina, koji je uz to progla{en vojvodom dubrova~kim kao naslednom
plemi}kom titulom. Ure|enje koje je zate~eno u delovima Vojne krajine, pri-
klju~enim Iliriji, zadràno je, a Francuzi su planirali da u {kole uvedu narodni
jezik, koji su nazivali ilirskim.
Napoleon je dekretom iz 1811. godine Iliriju podelio na sedam provincija,
i to: Kranjsku, Koru{ku, Istru, civilnu Hrvatsku, Dalmaciju, Dubrovnik i voj-
ni~ku Hrvatsku. Civilnoj Hrvatskoj su pripadali Istra s Pazinom, primorje do
Senja i ostrva Krk, Rab, Cres i Lo{inj, dok su vojni~ku Hrvatsku ~inile li~ka,
oto~ka, ogulinska, slunjska, glinska i petrinjska regimenta. Posle Napoleono-
vog poraza u Rusiji, Austrijanci su zauzeli celu Iliriju 1813. godine. Kako ka-
è [i{i}, “tada se ime Dalmacija pro{iri na svu zemlju od Zrmanje do Budve,
koja je bila opet podre|ena Be~u, dok je Vojna krajina produìla stari ìvot. Sve
je to potvrdio Be~ki kongres (1815). Me|utim, be~ka vlada ne htjede da sada
vrati Hrvatskoj Napoleonovu “civilnu Hrvatsku”, ve} je ostavi povezanu s
Kranjskom i podvrgne njema~koj upravi u Ljubljani. Od tih zemalja stvori vla-
da (3. avgusta 1816) Kraljevinu Iliriju na veliku srd`bu i brigu hrvatskih stale-
à. Tek poslije dugog traènja vrati kralj opet Hrvatskoj taj dio njezine zemlje
(1822), ali Kvarnerske otoke ne vrati Hrvatskoj, ve} ih priklopi Istri, a naslov
se “kralja Ilirije” sa~uvao sve do propasti dinastije (1918).” (str. 393.)
4. Panslavizam i hrvatski preporod
Po definitivnom Napoleonovom slomu 1815. godine, na predlog prvog
ministra kneza Meterniha, Franc I suspendovao je sva prava ugarskog i hrvat-
sko-slavonskog sabora, a na vlast u ùpanijama dovede kraljevske komesare.
Me|utim, zbog pasivnog otpora dotada{njih vladaju}ih provincijskih struktu-
ra, car je 1825. popustio i sazvao ugarski sabor u Poùnu. Neposredno pre to-
ga odràn je hrvatsko-slavonski sabor u Zagrebu, na kome su izabrani poslani-
253
ci za ugarski i formulisan zahtev da se Dalmacija i Vojna krajina priklju~e Hr-
vatskoj i Slavoniji kao jedinstvenoj banovini. Na tom saboru dominirala je “te-
`nja za {to tje{njim pridruènjem Ugarskoj i njezinim staleìma.” (str. 394.) Po-
ùnski sabor je zasedao skoro dve godine. “Tom su prilikom Madàri zatraìli
da se madàrski jezik uvede u sve {kole i urede po svim zemljama Sv. Stjepa-
na, dakle i u Hrvatskoj. Otpor hrvatskih poslanika bija{e tolik da je latinski je-
zik ostao i nadalje uredovnim u Hrvatskoj, a u pogledu {kola izjavi{e “da }e ~i-
niti sve da hrvatska mlade` nau~i madàrski.” (str. 394.)
Na novom ugarskom saboru u Poùnu 1830. godine, “Hrvati su jo{ vi{e
po{li u susret èljama Madàra... îm se ~ulo da je sazvan hrvatski sabor u Za-
greb (za 5. aug. 1830) da bira svoje poslanike za poùnski, sastado{e se tri hr-
vatske ùpanije (zagreba~ka, krièva~ka i vara`dinska) u skup{tine da biraju
svoje zastupnike za hrvatski sabor. Tom su prilikom sve tri ùpanije donijele
zaklju~ak kojim su traìle da se na poùnskom saboru stvori zakon o obave-
znom u~enju madàrskog jezika u hrvatskim {kolama.” (str. 394.) Te su ùpa-
nije svojim poslanicima izdale uputstvo u kome su nalagale slede}e: “Staleì i
redovi uvi|aju potrebu da se u ovim kraljevinama ra{iri madàrski jezik, i to
zato {to èle da se Hrvatska i Slavonija {to ~vr{}im vezama uzmognu svezati
sa saveznom Kraljevinom Ugarskom. Stoga nalaù gospodi poslanicima neka
nastoje oko toga da se zakonom uredi pitanje o u~enju madàrskog jezika kao
obligatnog predmeta u ovim kraljevinama.” (str. 394.) Poùnski sabor je zao-
{trio pitanje doslednog uvo|enja ma|arskog jezika kao slu`benog i ponovio
zahtev da protestanti dobiju gra|anska prava u Hrvatskoj i Slavoniji, ali to ni
tada nije uspelo. U~estale su samo ma|arske tvrdnje da se Hrvati i Slavonci ru-
kovode mra~nja{tvom i netolerancijom.
a) Ma|arski jezik u hrvatskim i slavonskim {kolama
Car Franc I je ipak 1833. dekretom uveo ma|arski jezik kao op{te obave-
zan u svim hrvatskim i slavonskim gimnazijama, a taj dekret je kao svoj pro-
glasilo i Ugarsko namesni~ko ve}e, koje je i za Hrvatsku i za Slavoniju pred-
stavljalo vrhovnu vladu. Bilo je to ve} vreme po~etka takozvanog “hrvatskog
narodnog preporoda” i bu|enja panslavisti~kih ideja, u kome se pojavio Ljude-
vit Gaj sa svojim reformatorskim projektom. O~igledno je da je na tome kon-
spirativno radio zvani~ni Be~, kako bi se efikasno oslabio ma|arski nacional-
ni faktor. Po{to kajkavski i ~akavski jezik nisu mogli predstavljati pogodan te-
melj kulturnog procvata, hrvatski i slavonski intelektualci su se okrenuli srp-
skom jeziku, {tokavskom, progla{avaju}i ga ilirskim i tako ga prisvajaju}i. Ve}
godine 1832. grof Janko Dra{kovi} je na {tokavskom objavio svoju “Diserta-
ciju”, u kojoj je izloìo politi~ki program kao temelj budu}e hrvatske nacional-
ne ideje i ideala. On zahteva da se “u jednu politi~ku cjelinu Velika Ilirija sku-
pe ove zemlje: Hrvatska, Slavonija, Dalmacija, Vojna krajina, Rijeka i Bosna,
a zatim da im se milo{}u kraljevom pridruè jo{ slovenski krajevi Kranjske,
[tajerske i Koru{ke. U toj jedinstvenoj dràvnoj organizaciji ima da bude slu-
`beni jezik jedino “iliri~ki” (tj. {tokavski govor), a vrhovnu vlast u ime kralje-
254
vo treba da vr{i ban, ~ija se vlast ima obnoviti kako je neko} bila i koji ima da
bude po volji naroda i da uìva njegovo povjerenje.” (str. 399-400.) Iste godi-
ne odràn je hrvatski sabor, na kome je ban baron Franjo Vla{i} saop{tio da je
generala Juraja Rukavinu Vidovgradskog imenovao za svog potkapetana. Pot-
kapetan se “nato zahvali u saboru hrvatskim jezikom uz burno klicanje sabra-
nih staleà. To je od vijekova prvi hrvatski govor izre~en u hrvatskom saboru.”
(str. 400.) Na àlost, [i{i} nas ne obave{tava da li je taj govor bio na ~akav-
skom, {tokavskom ili kajkavskom, ali napominje da je od saborskih zastupnika
odrào “prvi govor hrvatskim jezikom tek Ivan Kukuljevi} 2. V 1843.” (str. 400.)
b) Hrvatsko preuzimanje srpskog kao maternjeg jezika
Poùnski sabor, koji je zasedao od 1832. do 1836. godine, odràvan je u
duhu liberalnih ideja, a njegov predstavni~ki dom ve}inski se izjasnio za pot-
puno ukidanje kmetstva, da seljaci i gra|ani dobiju vlasni~ka i gra|anska pra-
va, kako bi se stvorio politi~ki narod. “Tom su se prijedlogu Hrvati usprotivili
svom èstinom, izjavljuju}i da hrvatsko plemstvo mora propasti ako se oslobo-
de kmetovi i dokine rabota, jer niti ima u zemlji radnika, niti ih moè siroma-
{no plemstvo pla}ati. Taj zakonski projekat je prihvatio i gornji saborski dom,
ali ga car nije hteo potpisati, pa je on potom razvodnjen i sveden na pravo kme-
ta da se seli ili da radnu obavezu novcem otkupi. U toku saborskog zasedanja
umro je Franc I i nasledio ga je njegov sin Ferdinand V, koji }e vladati nared-
nih trinaest godina. Novi austrijski car i ugarski kralj bio je veoma slab vladar,
pa je u dràvi glavnu re~ vodio Meternih.
Kad je ugarski sabor 1836. odlu~io da se ma|arski kao slu`beni jezik uve-
de u Hrvatskoj i Slavoniji, kao i da ga u roku od deset godina moraju nau~iti
svi koji èle da ostanu ili budu primljeni u dràvnu slu`bu, upravo je Meterni-
hov uticaj bio presudan da taj saborski zaklju~ak ne dobije kraljevu sankciju.
To je ohrabrilo Ljudevita Gaja i njegove ilirce da ubrzano prihvataju {tokavski,
odnosno srpski jezik za svoj sopstveni. “U prvi se mah Gaj i njegovi drugovi
posluì{e kajkavskim narje~jem, jer su htjeli da prije svega osvoje za svoje
osnove kajkavski Zagreb i okolicu. Ali ve} od januara 1836. u~ini Gaj radikal-
nu promjenu i pravi korak “narodnog preporoda”, on prihvati {tokavski govor
Hrvata i Srba kao op}i knjièvni jezik, novi pravopis i ime ilirsko kao oznaku
narodnog jedinstva. Tim odva`nim i presudnim ~inom Gaj je izveo svoje naj-
ve}e djelo, ukloniv{i njime i posljednju pregradu {to je dijelila Hrvata od Hr-
vata, a zatim Hrvata od Srbina. To je bez sumnje jedan od najveli~anstvenijih
doga|aja u historiji hrvatskog naroda, jer je stoljetnom provincijskom cjepka-
nju i drobljenju zadan smrtan udarac, a time udahnuta sve dotle nesvjesnim na-
rodnim slojevima svijest dana{njega hrvatskoga narodnog i politi~kog ìvota.”
(str. 403.) Godinu 1836. zbog toga [i{i} smatra najve}om prekretnicom, odno-
sno po~etkom nove ere u hrvatskom politi~kom i kulturnom ìvotu.
Zna~ajna be~ka podr{ka ohrabrila je hrvatsko-slavonski sabor da uputi
svoje poslanike da na slede}em ugarskom saboru u Poùnu 1839. i 1840. zah-
tevaju “da se u kraljev naslov uz Ugarsku, a poslije ê{ke, vazda unosi jo{ i
255
“Dalmacija, Hrvatska i Slavonija”. Time su htjeli ukloniti uobi~ajenu formulu
“pridruène strane”, koja nije odgovarala onomu dràvnopravnom poloàju
Hrvatske {to su ga nosili hrvatski staleì u svojoj svijesti. Nadalje su se imali
nepokolebljivo opirati gra|anskom pravu protestanata i svojski zauzimati za la-
tinski jezik protiv uvo|enja madàrskog jezika u hrvatske urede, a tako i za iz-
ravno sjedinjenje Dalmacije i Vojne krajine s Hrvatskom, ~ime bi se znatno po-
digao ugled hrvatskog bana.” (str. 406.)
Ugarski sabor je ponovo usvojio zaklju~ak kojim je odre|en “desetogodi-
{nji rok do kojega se ima i u Hrvatskoj i Slavoniji po~eti uredovati na madàr-
skom.” (str. 406.) Posle velikog uznemirenja koje je takva odluka izazvala u
Hrvatskoj i Slavoniji, car je ponovo odbio da takav zaklju~ak potvrdi. Hrvat-
sko-slavonski sabor je 1840. godine od kralja zahtevao da se u zagreba~koj
akademiji i u svim gimnazijama osnuju katedre narodnog jezika, podrazume-
vaju}i pod tim {tokavski. Me|utim, i u javnom ìvotu je do{lo do podela.
Madàroni su 1841. godine formirali Hrvatsko-ugarsku stranku. “Njezin poli-
ti~ki program bija{e ukidanje “ilirskog” imena, tako protivnog madàrskim te-
`njama, kao toboè u korist i na spas “horvatskoga”, zatim da se ukine novi
pravopis i “vla{ka” {tokav{tina u korist kajkav{tine, i najzad da se “Horvati” {to
tje{nje prislone i pridruè Madàrima u jednu jedinstvenu madàrsku dràvu,
da poprime madàrski jezik ne samo kao slu`beni, ve} i kao nastavni u {kola-
ma, a na poùnski sabor da svaka od tri hrvatske ùpanije (vara`dinska, zagre-
ba~ka i krièva~ka) izravno {alje po dva zastupnika, onako kako to ~ine slavon-
ske i ugarske. Prema tome je, dakle, ta skupina plemi}a zapravo i{la u krajnjim
konsekvencijama svojih politi~kih ciljeva za potpunim ukidanjem hrvatske
municipalne samostalnosti i za madàrizacijom svoga naroda. S tim progra-
mom po~e{e vo|e stranke agitirati me|u selja~kim plemstvom, pa su doskora
s uspjehom predobili za sebe mnoge od njih, osobito Turopoljce. Sada su
“madàroni” nastojali da u svoje ruke dobiju ùpanije, a onda preko njih i ve-
}inu u hrvatskom saboru, gdje su mislili oìvotvoriti svoje te`nje.” (str. 409-410.)
c) Pobeda Gajevih iliraca nad ma|aronima
Protivnici ma|arona formirali su Ilirsku stranku “s izrazito hrvatskim pro-
gramom, koji je i{ao za tim da se dràvnopravni odnos izme|u Hrvatske i
Ugarske preina~i tako da se sjedinjenjem hrvatskih zemalja Hrvatske, Slavoni-
je i Dalmacije, Vojne krajine i Rijeke osnuje od Ugarske nezavisna politi~ko-
teritorijalna cjelina s banom na ~elu, a s hrvatskim narodnim jezikom kao slu-
`benim. U literarnom je pogledu imala stranka pred o~ima kulturnu zajednicu
jo{ i sa Hrvatima u Bosni, pa Slovencima i Srbima s jednim knjièvnim jezi-
kom, ilirskim.” (str. 410.) Kako su na prvim narednim ùpanijskim izborima
ilirci porazili ma|arone u sve tri ùpanije, na ugarsko insistiranje Ferdinand V
je za hrvatsko-slavonskog bana imenovao erdeljskog grofa Franju Halera, ko-
ji odmah po dolasku u Zagreb “predloì dvoru kao najprikladnije sredstvo za
umirenje Hrvatske da se zabrani ilirsko ime.” (str. 410.) Kralj je zaista 1843.
zabranio sve ilirske nazive i poo{trio cenzuru postavljaju}i za glavnog cenzo-
256
ra strogog Ma|ara. Ilirska stranka se tad preimenovala u Narodnu. Na poùn-
skom saboru 1843. hrvatskim poslanicima je zabranjeno da govore latinski jer
je done{en saborski zaklju~ak po kome je slu`beni jezik ovog predstavni~kog
tela ma|arski. Uz to je ponovo odlu~eno da ma|arski bude jedini slu`beni je-
zik u celoj Ugarskoj, uklju~uju}i Hrvatsku, Slavoniju i Primorje, “a poslije de-
set godina (to jest od 1853. dalje) ne moè vi{e nitko biti u Hrvatskoj namje-
{ten ni kao javni ~inovnik, ni kao sve}enik, tko nije vje{t madàrskom jeziku.”
(str. 411.) Kralj je odmah intervenisao i saboru poslao nalog da se hrvatskim
poslanicima ostavi pravo da sami odlu~uju da li }e na saborskim sednicama go-
voriti latinski ili ma|arski. Ipak, kad su hrvatski poslanici poku{ali da se sabo-
ru obrate na latinskom jeziku, bili su onemogu}eni èstokom vikom i protesti-
ma. Ferdinand V je na to popustio, pa je novim re{enjem hrvatskim poslanici-
ma odredio da se u roku od {est godina moraju na saborskim sednicama sluì-
ti ma|arskim jezikom. Godine 1845. popustio je i Hrvatima, omogu}iv{i im da
se bar u literaturi sluè ilirskim imenom, kao i da na zagreba~koj akademiji
osnuju katedru za ilirski jezik i knjièvnost.
Dvor je intimno bio sklon hrvatskim zahtevima, ali samo u onoj meri u ko-
joj je procenjivao da se ne sme zameriti Ma|arima. Tako su Hrvati i njihovi
prohtevi bili samo instrument manipulisanja. Na zagreba~kim ùpanijskim iz-
borima 1845. godine pobedili su ma|aroni, a narodnjaci su izazvali uli~ne ne-
rede u kojima je vojska intervenisala, pa je poginuo ve}i broj ljudi. Trijumfu-
ju}i ma|aroni tog leta su odràli veliku skup{tinu na kojoj su odlu~ili da se uki-
nu Gajeve novine i da mu se oduzme {tamparija, kao i “da se vrati u Hrvatsku
stari pravopis s kajkav{tinom, dok su {tokav{tinu ograni~ili na Poègu i Osijek,
“budu}i da zajedni~ki hrvatsko-slavonski jezik ne postoji.” (str. 414.) Ipak, na
hrvatsko-slavonskom saboru narodnjaci su o~uvali svoju prevlast, pa su od kra-
lja zatraìli da uspostavi samostalnu vladu za Hrvatsku i Slavoniju. Taj je zah-
tev ponovljen i 1847. godine, u sklopu priprema za novi poùnski sabor, za ko-
ji su poslanici dobili zadatak da brane pripadnost Slavonije i Primorja Hrvat-
skoj. Na tom poslednjem hrvatsko-slavonskom stale{kom saboru afirmisano je
instistiranje na uvo|enju narodnog jezika u {kolama, ali, “u dokaz bratske lju-
bavi prema ugarskoj bra}i sluìt }e se poslanici ve} sada madàrskim jezikom
(na poùnskom saboru).” (str. 415.) Poùnski sabor iz 1847. i 1848. godine po-
novo je pro{irio ranija preganjanja o nametanju ma|arskog jezika kao slu`benog.
~) Obra~un bana Jela~i}a sa Ma|arima
Be~ka pobuna protiv Meterniha, kao odjek pariske februarske revolucije i
njen neo~ekivani uspeh, stvorili su u Ugarskoj pravu nacionalnu euforiju koja
je dodatno ugrozila ve} mnogo oslabljeni Be~. Ferdinand je na to reagovao
imenuju}i pukovnika i barona Josipa Jela~i}a, komandanta prve banske regi-
mente, za hrvatsko-slavonskog bana. On je uz to progla{en podmar{alom i
glavnokomanduju}im svih vojnih snaga u Hrvatskoj, Slavoniji i Vojnoj kraji-
ni, a prvi mu je potez bio da naredi da nijedan lokalni organ na njegovom pod-
ru~ju vi{e ne prima naloge ugarske vlade. Kako smatra [i{i}, “tom je okru`ni-
257
com Hrvatska prekinula mnogovjekovne veze s Ugarskom.” (str. 419.) Ban je
raspisao i izbore za 191 zastupnika iz Hrvatske, Slavonije i Vojne krajine, a
banskim pismom pozvao na sabor takozvane viriliste, poslanike po poloàju.
Sabor je i ceremonijalno Jela~i}a uveo u bansku funkciju. “Pri tom je kao in-
stalator fungirao srpski patrijarh Josif Raja~i}, u znak sloge Hrvata i Srba.” (str.
419.) [idak tome dodaje svoju napomenu da, “zagreba~ki biskup Juraj Haulik,
koji bi prema obi~aju trebao da izvr{i instalaciju, nije se u to vrijeme nalazio u
Zagrebu.” (str. 419.) [to se ti~e najva`nijih saborskih odluka, nastavlja [i{i}, “u
pogledu budu}eg odnosa Hrvatske prema Ugarskoj sabor se postavio na fede-
ralisti~ko stanovi{te, izraziv{i èlju da se Monarhija uredi po uzoru [vicarske
s nezavisnim narodnim vladama, ali s centralnim parlamentom i vladom u Be-
~u za vanjsku politiku (diplomaciju), vojsku, financije i trgovinu. Sabor nada-
lje zaklju~i da se banska vlast ima obnoviti “od Drave do mora”, a Krajina i
Dalmacija sjediniti s Hrvatskom.” (str. 419.) Banska vojska je zaposela Rijeku
i u konspirativnom dogovoru sa be~kim dvorom, Jela~i} je krenuo u oruàni
obra~un sa Ma|arima. Odmah je zauzeo Me|umurje i âkovec, proglasiv{i ih
delom Hrvatske, pa se uputio na Budim.
Prva Jela~i}eva bitka s Ma|arima krajem septembra bila je neodlu~na, a
onda je ban morao hitno u Be~, gde su ustanici ve} preuzeli kontrolu nad gra-
dom. Be~ su zajedno opsedali Jela~i} i austrijski general knez Vindi{grec. Ka-
ko je Jela~i} efikasno potukao ma|arsku vojsku generala Moge, koji je prisko-
~io u pomo} be~kim ustanicima, pobunjenici su se predali. Nesposobni Ferdi-
nand V se odrekao carske i kraljevske krune, pa je novi vladar postao njegov
sinovac nadvojvoda Franc Jozef. Vindi{grec i Jela~i} tada krenu{e na Ugarsku.
Jela~i}a je, uz to, novi car imenovao gubernatorom Rijeke i Dalmacije, na
osnovu ~ega [i{i} zaklju~uje da je na taj na~in Jela~i} ujedinio u svojoj ruci sve
hrvatske zemlje s Me|umurjem, koje su tada bile unutar granica monarhije; iz-
uzetak ~ini samo Istra s Kvarnerskim oto~jem.” (str. 425.) Franc Jozef je ime-
novao barona Franju Kulmera hrvatskim ministrom bez portfelja, ali sa ~lan-
stvom u ministarskom ve}u.
Posle nekoliko pobeda nad ma|arskom vojskom, Vindi{grec i Jela~i} su
u{li u Budim, dok se ugarska separatisti~ka vlada Lajo{a Ko{uta premestila u
Debrecin. Na vest da su Ma|ari potu~eni, Franc Jozef je 4. marta 1849. progla-
sio oktroisani ustav, na podlozi te`nje za centralizacijom i germanizacijom. Ca-
revina je definisana kao nerazdeljiva i nerazdruìva, ali sa pojedinim krunovi-
nama, me|usobno nezavisnim, ali sastavnim delovima dràvne celine. [i{i} iz-
nosi da su te krunovine navedene po slede}em redosledu: “kraljevine Dalma-
cija, Hrvatska i Slavonija s Hrvatskim primorjem, gradom Rijekom s kotarom;
kraljevina Ugarska; velika vojvodina Erdelj; Vojna krajina (ugarska i hrvatsko-
slavonska kao jedna cjelina).” (str. 426.) Pored toga, sve narodnosti su progla-
{ene ravnopravnim i svakoj je garantovano pravo da ~uva i neguje sopstveni
jezik i nacionalno bi}e. Car i centralni sabor zajedni~ki su vr{ili dràvne zako-
nodavne nadle`nosti, a u krunovinama opet car sa zemaljskim saborima. Tako
su Hrvatska i Slavonija potpuno odvojene od Ugarske. Hrvati su ipak bili ne-
258
zadovoljni, ne samo zbog neispunjavanja svih njihovih teritorijalnih pretenzi-
ja, nego {to je novo ustavno ure|enje bilo plod suverene careve volje, pa je na
isti na~in moglo biti i menjano, a oni su u svojoj politi~koj ideologiji insistira-
li na me|udràvnim ugovorima i nagodbama.
Novi ustav je dodatno razbesneo Ma|are, ~iji je ustanak ve} jenjavao. Mo-
tivisani su na nove ratne napore kako ne bi u potpunosti izgubili svoju dràv-
nost. U prole}e 1849. godine zabeleìli su nekoliko zna~ajnih vojnih uspeha,
pa su i Budim povratili odlu~nim juri{em. Lajo{ Ko{ut je proklamovao punu
ma|arsku nezavisnost. Vindi{grec je smenjen, a Jela~i} ponovo provali u Ugar-
sku, gde je, posle po~etnih uspeha, bio prinu|en da se povu~e sve do Srema.
Ma|ari su potpuno poraèni tek ruskom vojnom intervencijom. Po slomu Ma-
|ara, hrvatsko-slavonsko bansko ve}e je proglasilo oktroisani ustav Franca Jo-
zefa kao osnovni dràvni zakon. Car je potvrdio i narodni jezik kao slu`beni u
Hrvatskoj i Slavoniji. “U junu 1850. Hrvatska je dobila novu politi~ku upravu
s banom na ~elu “banske vlade”. Sada je zemlja razdijeljena na {est ùpanija:
rije~ku, zagreba~ku, vara`dinsku, krièva~ku, poè{ku i osje~ku, kojima staja-
hu na ~elu carsko-kraljevski vrhovni ùpani.” (str. 430.)
Ovaj period austrijskog apsolutizma ina~e nosi li~ni pe~at ministra unutra-
{njih poslova Aleksandra Baha. Jela~i}eva banska vlada transformisana je u
carsko-kraljevsko namesni{tvo. Kad su ùpanije pretvorene u pet okruga, kri-
èva~ka je podeljena izme|u zagreba~kog i vara`dinskog okruga. Od 1854.
godine slu`beni jezik u svim dràvnim institucijama i ustanovama bio je ne-
ma~ki. Carska vlada je nastojala da sva va`na i privla~nija ~inovni~ka mesta
“popuni tu|incima. Tako su u Hrvatsku do{li mnogi Nijemci, pa êsi i Sloven-
ci, jer je ~inovnikom mogao postati ne samo onaj koji je znao njema~ki, nego
prije svega onaj koji je slu`benom svjedod`bom mogao dokazati da nije “po-
liti~ki sumnjiv”, a takvih Hrvata nije bilo previ{e. Ti stranci, ne poznavaju}i
obi~no mjesnih prilika, po~e{e nove zakone provoditi velikom strogo{}u, {to je
stanje naroda u~inilo jo{ nesnosnijim. Ipak se doma}i hrvatski element nije mo-
gao posve mimoi}i, pa zato je me|u ~inovni{tvom apsolutizma bio i velik broj
doma}ih “Bahovih husara”, ~lanova poznatih gra|anskih i plemi}kih porodica.
Jedni iz nu`de, drugi iz ambicije primi{e slu`be novog sistema kod policije, fi-
nansijskih oblasti, uprave, sudstva i {kolstva; tako bija{e dakle Bahovo doba
dodu{e njema~ko, ali ~inovni{tvo – njegovo sredstvo – bilo je u Hrvatskoj je-
dva napola tu|insko. Sada su i {kole sasvim ponijem~ene, a pomalo i dru{tvo,
naro~ito u ~inovni~kim krugovima.” (str. 430.)
}) Slavonija i Hrvatska izvan ugarske katoli~ke hijerarhije
Kmetstvo je u Hrvatskoj i Slavoniji ukinuto 1853. godine, kada je prove-
dena agrarna reforma kojom je ekonomski uni{teno sitno plemstvo, jer je na-
doknadu dobijalo u krajnje nesigurnim dràvnim vrednosnim hartijama. Osi-
roma{eni plemi}i su na sve na~ine nastojali da se do~epaju dràvne slu`be, a
proizvodnja ~inovnika postala je osnovna funkcija {kolskog sistema. Gra|an-
ske slobode i prava potpuno su ukinuta. Ali u takvim uslovima, Jela~i} je us-
259
peo u nastojanju da papa Pije IX uzdigne zagreba~ku biskupiju u rang nadbi-
skupije, kojoj su bile podre|ene senjska, unijatska krièva~ka i |akovi~ka bi-
skupija. Katoli~ka crkva u Hrvatskoj i Slavoniji tako je u organizacionom po-
gledu bila odvojena od ugarske, slede}i primer dràvne uprave, sudstva i {kol-
stva. To je ujedno bio i za~etak hrvatskog klerikalizma, jer je od ugarskog fak-
tora osamostaljivano rimokatoli~ko sve{tenstvo sve vi{e po~elo da iskazuje po-
liti~ke prohteve i ambicije.
Tih godina Austriju su potresale razne finansijske afere, tro{kovi Krim-
skog rata su je zna~ajno ekonomski oslabili, a poraz kod Solferina i gubitak
Lombardije u ratu s francuskim carem Napoleonom III, dove{}e 1859. godine
do sloma Bahovog apsolutizma. Te godine umro je i ban Jela~i}, ve} uveliko
pomra~ene svesti. Daju}i zavr{nu ocenu o njegovoj zna~ajnoj istorijskoj ulozi,
[i{i} precizira: “Poslije vjekova na{ao se u njemu opet ban, za kojim je stajalo
~itavo Hrvatstvo od Drave do Boke Kotorske i od u{}a Save u Dunav do mo-
ra, {tavi{e, i turska Bosna spominjala je s odu{evljenjem njegovo ime... Jela~i}
je bio, bez svake sumnje, iskren i odan jugoslavenski patriot, ali ipak u prvom
redu austrijski oficir onoga vremena, to jest: ~ovjek slijepo odan be~kom dvo-
ru i njegovim dinasti~kim interesima.” (str. 433.)
d) Hronologija birokratske borbe Hrvata za dràvnu samostalnost
Pro{ireni sastav Dràvnog ve}a 1860. u Be~u je raspravljao o federalisti~-
kim i centralisti~kim alternativama austrijske budu}nosti, a prevagu su odneli
federalisti, teè}i priznanju politi~ko-istorijskog individualiteta zemalja koje su
na razli~ite na~ine u{le u sastav Austrijskog carstva. Pri tom je biskup [trosma-
jer zahtevao da se “hrvatski jezik” uvede u slu`benu i {kolsku upotrebu, kao i
da se Dalmacija priklju~i Banovini Hrvatskoj i Slavoniji. U sukobu po tom pi-
tanju u Dalmaciji su nastale Hrvatska narodna i autonoma{ka italijanska stran-
ka. Na [trosmajerov predlog iste godine je za novog bana imenovan baron Jo-
sip [ok~evi}, koji po dolasku u Zagreb “izjavi da ga je car opunovlastio da od-
mah uvede u urede hrvatski jezik. Sada su brojni tu|inski “Bahovi husari” osta-
vili Hrvatsku, a njihova su mjesta zapremili oni doma}i sinovi koji su dosad
vrijedili kao “nepouzdani”. Tim je doga|ajem opet oìvio politi~ki ìvot u Hr-
vatskoj, sputavan ~itavog decenija, pa zato i nije ~udo {to je u prvi ~as ~esto po-
kazao veoma bu~nih znakova. Sa zagreba~ke su pozornice protjerani njema~-
ki glumci (25. novembra 1860), pa se po~elo glumiti samo na hrvatskom jezi-
ku.” (str. 434.) Oktobarskom diplomom “car vrati Ugarskoj i Hrvatskoj ustav,
a obe}a ga ostalim zemljama. Osim toga ~ini razliku izme|u poslova zajedni~-
kih svim zemljama Monarhije, o kojima ima raspravljati Dràvno vije}e (kao
centralni parlament), i onih svake pojedine zemlje koji pripadaju djelokrugu
zemaljskih sabora.” (str. 434.) Kako je tada obnovljena Ugarska dvorska kan-
celarija, Banska konferencija u Zagrebu je krajem 1860. zatraìla od cara da se
formira i Hrvatsko-slavonska dvorska kancelarija, ponavljaju}i i ranije zahte-
ve o jeziku i priklju~enju Krajine, Dalmacije, Istre i Kvarnerskih ostrva. Car je
tada u Be~u formirao kao privremeni organ Hrvatski dvorski dikasterij, “hrvat-
260
ski” jezik uveo kao slu`beni i naloìo da se dalmatinski poslanici pozovu na
Bansku konferenciju. Me|utim, Dalmatinci se nisu odazvali, a Me|umurje je
vra}eno Ugarskoj, dok su “talijana{i” u Rijeci traìli da se i ovaj grad opet ustu-
pi Ma|arima.
Zbog velikog nezadovoljstva Ma|ara Oktobarskom diplomom, car je
1861. izdao Februarski patent, kojim je Carsko ve}e progla{eno za centralni
parlament sa aristokratskim gornjim i predstavni~kim donjim domom, dok je
povodom Dalmacije kona~no re{enje izri~ito odloèno. Te godine se prvo sa-
stao ugarski sabor, na koji je car pozvao i zastupnike hrvatskog sabora “na bu-
du}e pomazanje i sve~ano krunisanje za kralja ugarskoga i dalmatinsko-hrvat-
sko-slavonskoga, koje se obavlja jednim istim ~inom” (str. 437.), kako [i{i} ci-
tira verovatno slu`beni carski poziv, mada to ne navodi. Ugarski sabor je od-
bio da {alje poslanike u be~ko Dràvno ve}e, traè}i da Ma|arska ostane samo
u personalnoj uniji sa Austrijom i da joj se vrate sve nadle`nosti i teritorijalna
prava iz 1848. godine. Gotovo istovremeno, dalmatinski sabor u Zadru je od-
bio da izabere svoje izaslanike za hrvatsko-slavonski sabor u Zagrebu, ali je
izabrao zastupnike u be~ko Dràvno ve}e. Hrvatsko-slavonski sabor u Zagre-
bu ponovio je caru zahtev da naloì da Vojna krajina po{alje svoje zastupnike
na ovaj sabor, ponovo traè}i da se Dalmacija, Dubrovnik, Boka Kotorska i
Kvarnerska ostrva priklju~e Hrvatskoj i Slavoniji. Car je samo naredio da Voj-
na krajina po{alje zastupnike u Zagreb, koji bi saborsko zasedanje napustili ~im
se okon~a raspravljanje dràvnopravnih pitanja. O ostalim zahtevima uop{te se
nije izjasnio. “U me|uvremenu su izvr{eni izbori u Srijemu i u Vojnoj krajini, i
tako do|o{e sada prvi put na hrvatski sabor kao nov politi~ki faktor Srbi.” (str. 440.)
Hrvatsko-slavonski sabor je zaklju~io da je 1848. prestala zakonodavna,
upravna i sudska veza Ugarske i Hrvatske, te da ih nadalje povezuje samo li~-
nost zajedni~kog vladara i ceremonijal njegovog krunisanja. “Uza sve to ipak
je Hrvatska voljna stupiti s Ugarskom u realnu uniju, ali tek onda kad Ugarska
pravovaljano prizna samostalnost i neodvisnost Hrvatske i njezinu teritorijalnu
cjelokupnost.” (str. 440.) Ta teritorijalna celokupnost podrazumevala je, kako
nagla{ava [i{i}, Dalmaciju, Hrvatsku i Slavoniju, koju su ~inile rije~ka, zagre-
ba~ka, vara`dinska, krièva~ka, poè{ka, viroviti~ka i sremska ùpanija, kao i
Vojnu krajinu, koja je obuhvatala li~ku, oto~ku, ogulinsku, slunjsku, prvu i dru-
gu bansku, krièva~ku, |ur|eva~ku, gradi{ku, brodsku i petrovaradinsku regi-
mentu. Naziv Dalmacija tu je samo formalno une{en, jer je njenom teritorijom
neposredno Be~ upravljao, pa sa Ugarskom nije imala nikakve organske veze.
Uz to su saborski zastupnici ispostavili zahtev da im se vrati Me|umurje. Ali,
hrvatsko-slavonski sabor je zaklju~io da ne {alje poslanike u Dràvno ve}e jer
“Hrvatska nema nikakvih zajedni~kih posala s Austrijom.” (str. 441.) Iste godi-
ne osnovano je Kraljevsko namesni~ko ve}e kao hrvatsko-slavonska vlada ko-
jom predsedava ban, kao i Hrvatska dvorska kancelarija na ~elu sa Ivanom Ma-
ùrani}em u zvanju tajnog dvorskog savetnika. Maùrani} je formirao Samo-
stalnu stranku, teè}i da Hrvatska u|e u realnu uniju sa Austrijom, dok je Na-
rodna stranka [trosmajera i Ra~kog htela uniju sa Ugarskom.
261
Banska konferencija od 1865. utvrdila je nova saborska izborna pravila ta-
ko {to je broj velika{a koji direktno ulaze u sabor smanjen sa 79 na 24, odre-
|eno 10 mesta za katoli~ke prelate, kao i da se bira 74 (ranije 120) zastupnika
iz Hrvatske i Slavonije, a 55 iz Vojne krajine. Na izborima, koji su odmah po-
tom odràni, dve tre}ine mandata osvojila je Narodna stranka u Hrvatskoj i Sla-
voniji, dok su u Vojnoj krajini sva mesta osvojili samostalci, mahom oficiri
odani Be~u. Tada je car ukinuo Dràvno ve}e, jer je njegov rad u ve}ini zema-
lja opstruisan. Sabor Hrvatske i Slavonije se 1886. izjasnio za zajednicu sa
Ugarskom, ali pod uslovom da on bude ravnopravan i statusno izjedna~en sa
ugarskim saborom. Me|utim, dvomese~ni pregovori dve saborske delegacije u
Be~u, po tom pitanju, bili su neuspe{ni. [trosmajer je tom prilikom zaklju~io
da Ma|ari “nas ne èle da imadu uza se kao ravnopravan narod, ve} pod so-
bom kao podloàn.” (str. 444.) Poraz kod Sadove 1866. u ratu protiv Pruske to-
liko je oslabio Austriju, da je car 1867. morao pristati na austro-ugarsku nagod-
bu kojom je ~itava dràva podeljena na austrijski i ma|arski deo, kao dve sa-
mostalne dràve koje imaju svoje parlamente, sa posebnim zakonodavstvom,
upravom i sudstvom. “Zajedni~ki su objema dràvama samo li~nost vladara,
zatim spoljni poslovi s diplomatskim i trgova~kim zastupanjem u stranim dr-
àvama, vojska s mornaricom i votiranje nov~anih sredstava za pokri}e zajed-
ni~kih poslova koji su podvrgnuti kontroli zasebnih odbora austrijskog i ugar-
skog parlamenta (obi~no zvanih delegacije), a sastaju se na vije}anje svaki od-
bor za sebe izmjeni~no u Be~u i u Pe{ti. Tim odborima, i to svakome napose,
odgovorni su ministar spoljnih poslova, rata i zajedni~kih financija. Rat navi-
je{ta i mir sklapa bez ikakva parlamentarnog ograni~enja sama kruna, a kralj
upravlja i vojskom kao njezina vrhovna glava. U teritorijalnom pogledu Austri-
ja je sebi pridràla Dalmaciju, a Ugarskoj izru~ila uz Erdelj i Hrvatsku da se s
njome samostalno nagodi.” (str. 447.)
Jo{ dok su trajali ti austrijsko-ma|arski pregovori, u Hrvatskoj i Slavoniji
su shvatili kakvu opasnost predstavlja vezivanje za Ugarsku, pa je donesen sa-
borski zaklju~ak da se napusti koncept unije sa Ugarskom i poku{a neka na-
godba sa Austrijom. Ali, ve} je bilo kasno, pa je sabor Hrvatske i Slavonije je-
dino mogao odlu~iti da ne {alje poslanike na ugarski sabor 1867. godine, da
prisustvuju krunisanju Franca Jozefa za ugarskog kralja. Na ponovnim sabor-
skim izborima te godine, uz promenjene izborne propise, unionisti dobi{e sko-
ro ~etiri petine zastupnika, koji odmah izabra{e regnikolarnu deputaciju radi
postizanja nagodbe sa sli~nim telom ugarskog sabora. Tekst nagodbe ubrzo je
sa~injen i u njenom uvodnom delu se isti~e da nagodbu sklapaju kao ravno-
pravni faktori “Kraljevina Ugarska sjedinjena s Erdeljom i kraljevina Hrvatska
i Slavonija za izravnanje postojav{ih izme|u njih dràvnopravnih pitanja.” (str.
449.) U njoj se isti~e da su sve zemlje ugarske krune Sv. Stjepana nerazdruì-
ve, a da su toj kruni vekovima pravno i fakti~ki pripadale Hrvatska i Slavoni-
ja, pa da one, uz Dalmaciju, ~ine istu dràvnu zajednicu sa Ugarskom, u koju
je uklju~en i Erdelj. U me|unarodnim odnosima “istupaju kao jedno dràvno
tijelo, ali u svim unutra{njim poslovima ~ini svaka zemlja nezavisnu politi~ku
262
jedinicu. U tom smislu se i kaè “da su kraljevine Hrvatska i Slavonija politi~-
ki narod, imaju}i posebni svoj teritorij.” (str. 449.) Zajedni~ki vladar se kruni-
{e jedinstvenim ~inom, ali se original njegove zakletve, pored ma|arskog, iz-
daje i na “hrvatskom” jeziku. Autonomija Hrvatske i Slavonije u zakonodav-
stvu, upravi itd. je potpuna. Predvi|eno je osnivanje zajedni~kih ministarstava
“financija, poljodjelstva, trgovine i narodne odbrane, kod kojih se imaju osni-
vati zasebni hrvatski odsjeci.” (str. 449.) Zajedni~ki sabor svih kraljevina ugar-
ske krune raspravlja o zajedni~kim poslovima, a propisana je mogu}nost kori-
{}enja “hrvatskog” jezika, kao i sjedinjenog grba Dalmacije, Hrvatske i Slavo-
nije i njihove zastave, uz ma|arski grb i zastavu. Uz to se ugarski sabor obave-
zao da }e podràvati priklju~enje Vojne krajine i Dalmacije Hrvatskoj i Slavo-
niji. Pitanje Rijeke je odloèno, ali je prilikom usvajanja nagodbe ugarski sa-
bor usvojio zaklju~ak da Rijeka neposredno pripada Ugarskoj. Franc Jozef je
potvr|uju}i nagodbu zatraìo da se i rije~ko pitanje sporazumno re{i, uz u~e-
{}e Rije~ana. Gra|ani Rijeke su u ubedljivoj ve}ini bili pristalice ma|arske op-
cije, {to je prevagnulo 1870. godine uspostavljanjem rije~kog upravnog provi-
zorijuma pod ingerencijom centralne vlasti, kao privremeno re{enje, koje je
ostalo na snazi sve do 1918. godine.
d`) Od {ovinizma do saveza sa Srbima
Narodna stranka, koja je pobedila na saborskim izborima 1872. godine, ni-
je bila zadovoljna nagodbom jer je po njenim odredbama “autonomna hrvatska
vlada podvrgnuta uplivu ugarske vlade, pa i nije drugo nego samo refleks ugar-
skoga ministarstva jer, dokle god bude ban ovisan od ugarskoga ministra pred-
sjednika, dotle ne moè da bude govora o hrvatskoj autonomnoj vladi.” (str.
456.) Ovakav stav narodnjaci su izneli u svom manifestu kojim je osporavana
pravovaljanost nagodbe, dok je jo{ 1871. Eugen Kvaternik pobunio ogulinsku
regimentu i proglasio Hrvatsku za nezavisnu dràvu. Posle tri dana likvidirali
su ga vlastiti ljudi, pobiv{i i njegove najbliè saradnike. Na vest o toj pobuni
car je poverio ugarskoj vladi da sve hrvatsko-slavonske poslove uredi po sop-
stvenoj volji. Novi saziv hrvatskog sabora sastao se tek u januaru 1872. godi-
ne, ali ga je car raspustio ~im je izabrao Ivana Maùrani}a za svog predsedni-
ka. Maùrani} je 1873. imenovan za bana, kao prvi nosilac te funkcije koji ni-
je bio plemi}kog porekla. U vreme srpskog ustanka 1876. u Bosni i Hercego-
vini, ban Maùrani} je masovno hapsio vi|enije Srbe u Hrvatskoj i Slavoniji,
zatvarao srpsko-pravoslavne crkvene {kole, dok su vladini zastupnici na sabor-
skim sednicama izjavljivali da u Hrvatskoj i nema Srba, nego su to pravoslav-
ni Hrvati. Franc Jozef je 1881. priklju~io Vojnu krajinu Hrvatskoj i Slavoniji.
Te godine su u Zagrebu i Hrvatskom zagorju izbili nemiri zbog novih grbova
koje je propisao ugarski ministar finansija, ali oni ubrzo poprimi{e antisemit-
ski karakter. Nemire je smirio kraljevski komesar general Herman Ramberg, a
1883. na predlog ugarske vlade car je za novog bana imenovao grofa Draguti-
na Kuen-Hedervarija, istaknutog ma|arskog plemi}a i propovednika ugarske
ideje o dràvnom jedinstvu. On je slomio opoziciju i pacifikovao Hrvatsku i
Slavoniju, ostaju}i na banskom poloàju punih dvadeset godina.
263
[i{i} tvrdi da je ban Kuen-Hedervari najve}u snagu crpeo “iz zate~ene za-
vade Hrvata i Srba, koju je on prora~unatim favoriziranjem Srba jo{ i oja~ao.
Zato je reìm grofa Kuen Hedervarija do{ao u krizu onaj dan kad su se Hrvati
i Srbi najzad ipak na{li na zajedni~kom radu protiv madàrskoga sistematskog
gaènja nagodbe s jezovitim napredovanjem i brojem madàrskih, toboè “pri-
vatnih èljezni~arskih” {kola u Hrvatskoj i Slavoniji. Taj pokret zbliènja i za-
jedni~kog rada Hrvata i Srba djelo je hrvatske i srpske omladine, a zapo~eo je
u ono àlosno vrijeme kad su izbori od 1901. i veliki protusrpski izgredi u Za-
grebu (1. i 2. septembra 1902) pokazali jasno svemu svijetu da je tada{nje opo-
ziciono narodno vodstvo Hrvata i Srba postalo nemo}no.” (str. 461.) Do jo{ ve-
}ih i krvavih nemira do{lo je 1903. godine, pre svega u Zagrebu, Zagorju i na
Primorju, posle kojih je Kuen-Hedervari morao podneti ostavku na banski po-
loàj. Godine 1905. formirane su tri nove politi~ke partije: Srpska samostalna
stranka, Hrvatska napredna stranka i Hrvatska selja~ka stranka. Iste godine su
hrvatski, dalmatinski i istarski opozicionari usvojili Rije~ku rezoluciju, kojom
je Ma|arima ponu|eno pomirenje, obnovljeno insistiranje na priklju~enju Dal-
macije Hrvatskoj i Slavoniji, kao i ispostavljeni zahtevi za uvo|enje demokrat-
skih prava i gra|anskih sloboda. Na to su Srpska samostalna stranka i Srpska
radikalna stranka iz Hrvatske i Slavonije usvojile Zadarsku odluku, kojom su
izrazile spremnost i saglasnost sa srpskim poslanicima u be~kom parlamentu i
dalmatinskom saboru, da podrè zahteve hrvatskih politi~kih partija pod uslo-
vom da one priznaju ravnopravnost srpskog naroda sa hrvatskim.
To je dovelo do stvaranja koalicije hrvatskih i srpskih opozicionih partija,
u kojoj nije u~estvovala samo stranka Josipa Franka, i, kako dodaje [idak, Hr-
vatska selja~ka stranka bra}e Radi}a. Hrvatsko-srpska koalicija je odmah izda-
la manifest o garantovanju ravnopravnosti i slobode srpskog naroda. Ve} na sa-
borskim izborima 1906. godine koalicija je porazila unionisti~ku Narodnu
stranku, a naredne, 1907. godine, dokazala sposobnost da merama opstrukcije
skoro blokira rad centralnog sabora u Pe{ti. Trijumf Koalicije ponovljen je i na
izborima 1908. godine, pa je tada{nji ban Levin Rauh pribegao bezakonju i na-
silni~koj vladavini. Hrvatsko-srpska koalicija je te godine ipak uzdrmana zbog
razli~itih srpskih i hrvatskih stanovi{ta po pitanju austrougarske aneksije Bo-
sne i Hercegovine. Usledio je sistematski progon istaknutih Srba i poznati ve-
leizdajni~ki procesi u Zagrebu i Be~u, koji su vo|eni na osnovu falsifikovanih
dokumenata o navodnim njihovim konspirativnim vezama sa zvani~nim Beo-
gradom. Koalicija je do po~etka Prvog svetskog rata jo{ tri puta pobe|ivala na
izborima.
5. Neutemeljenost
navodnih dokaza u stvarnom stanju
Poput Vjekoslava Klai}a, Tadije Smi~iklasa i Ivana Kukuljevi}a, [i{i} ne-
prekidno govori o ugarsko-hrvatskom kraljevstvu, ugarsko-hrvatskom kralju
itd., {to nema nikakvog utemeljenja u stvarnom stanju. Pored toga, i on insisti-
ra na nazivu Hrvatska za celu teritoriju Hrvatske, Slavonije, Vojne krajine, pa
i Dalmacije, iako istorijske ~injenice svedo~e druga~ije. Sabor i ban su sve do
264
1918. godine bili dalmatinsko-hrvatsko-slavonski. Vlastiti izum, koji promovi-
{e kao “Panonsku Hrvatsku”, [i{i} je plasirao u zrelijem dobu svog istoriograf-
skog rada i nakon duèg lutanja i traganja za optimalnom varijantom koja }e
se uklopiti u savremeni nacionalno-ideolo{ki kontekst. Tako je “Panonskoj Hr-
vatskoj” prethodio naziv “Posavska Hrvatska”, koji, na primer, [i{i} koristi u
svom trotomnom delu “Hrvatska povijest”, objavljenom 1906, 1908. i 1913.
godine u Zagrebu u izdanju Matice hrvatske. On tu pi{e: “U staroj Panoniji iz-
me|u Drave, Save i Kapele planine obrazovala se posebna hrvatska oblast, u
kojoj je do XVI vijeka ìvjelo ime slavonsko, odatle toj oblasti i ime u latin-
skim slu`benim ispravama Slavonija, a u hrvatskim Slovinci. Ovu }emo oblast
zvati Posavska Hrvatska.” (knjiga prva, str. 32.) [i{i} uop{te i ne poku{ava da
objasni za{to i na osnovu ~ega tu oblast naziva “Posavska Hrvatska”. On je ta-
ko naziva i gotovo. Kad mu se posle vi{e godina u~ini da takav naziv nije ba{
najsre}nije izabran, on ga opet potpuno samovoljno promeni u “Panonsku Hr-
vatsku”.
Da bi to {to vi{e zamaglio, [i{i} prenebregava u nauci potpuno nespornu
~injenicu da su Srbi i Hrvati na Balkan do{li s ve} uveliko formiranim plemen-
skim nazivima i razvijenom kolektivnom i pojedina~nom sve{}u o pripadnosti
etni~koj zajednici sa srpskim ili hrvatskim atributom. Umesto toga, on nudi
sopstvenu ve{ta~ku konstrukciju prema kojoj se na zapadnom delu Balkanskog
poluostrva dogodilo “da se jedan isti narod, iznajprije poznat pod imenom Sla-
vena, stao kupiti oko dva plemenska imena, Hrvata i Srba; kako se ve}ma pro-
{irila politi~ka vlast jednoga ili drugoga plemena, tako je i odnosno ime obu-
hvatalo sada ve}i, sada manji prostor.” (str. 32.) Ovakva teza docnije ostavlja
dosta prostora da se denacionalizovani Srbi, koji su pre{li na rimokatoli~ku ve-
ru, proizvoljno nazivaju Hrvatima. Ako su Srbi i Hrvati zaista jedan isti narod,
onda je svejedno da li }e se nazivati svojim srpskim ili hrvatskim nazivom, ali
se ipak za svaki slu~aj insistira da se kad god je to ikako mogu}e, pa ~ak i kad
to zaista ne predstavlja iole ozbiljan pristup, nazivaju Hrvatima.
U ovoj knjizi [i{i} sledi i fantazmagoriju o “Crvenoj Hrvatskoj”, koju je u
“Pregledu povijesti hrvatskog naroda” sasvim napustio, a i razlo`noj kritici
podvrgao ma{tovitu fabulu iz “Letopisa popa Dukljanina”, navode}i za njega
da je najverovatnije bio Srbin rimokatoli~ke vere. Ovde on pi{e: “U prvi kraj
obuhvatalo je hrvatsko ime (narod) sav prostor {to se {irio izme|u Ra{e i Dri-
ma, te mora i Drine. Taj se prostor raspadao na Bijelu Hrvatsku od Ra{e do Ce-
tine; Bosnu oko gornjeg tijeka rijeke Bosne, te Crvenu Hrvatsku od Cetine do
Drima. Crvenu Hrvatsku sa~injavale su ove manje oblasti: Neretljanska izme-
|u Cetine i Neretve, Zahumska (Humska zemlja) od Neretve do Dubrovnika,
Travunjska od Dubrovnika do Kotora i Dukljanska od Kotora do Drima.” (str.
32.) A gde je tu Slavonija? Kako to da hrvatsko ime nikada nije i nju obuhva-
talo? [i{i} i ne poku{ava da to objasni, ali ne odustaje da Slavoniju zove Po-
savskom Hrvatskom, ili ne{to kasnije Panonskom Hrvatskom.
Utoliko je ovakva [i{i}eva konstrukcija neverovatnija kad se ima u vidu
da su kroz celi sedmi, sve do pred kraj osmog veka, Slavonci bili pod avarskom
dominacijom ili bar avarski saveznici, a Srbe i Hrvate je Iraklije pozvao na Bal-
265
kan jer su se ve} u ratovima istakli kao avarski protivnici. Na strani Avara Sla-
vonci su 797. ratovali protiv frana~ke vojske Pipina Malog, sastavljene od Ba-
varaca i Langobarda, a 798. porazio ih je furlanski markgrof Erik i ovladao Sla-
vonijom do Dunava, potisnuv{i tako avarski uticaj za sva vremena. U okviru
frana~ke dràve Slavonija je, poput Istre, Kranjske i [tajerske, bila pod vla{}u
furlanskog markgrofa, dakle deo frana~ke provincije Furlanije. Tako su po~et-
kom devetog veka Slavonci pokr{teni, a u crkveno-organizacijskom pogledu
bili su u nadle`nosti akvilejskog patrijarha. Hrvatska je u to vreme bila pod vi-
zantijskom vla{}u, da bi tek nakon vizantijsko-frana~kog rata 803. pripala
Francima i pod njima ostala do 878.
Godine 804. i Dalmacija se predala Francima, {to je dovelo do novog rata
Karla Velikog sa Vizantijom, u kome je vizantijska vojska pobedila i povratila
Dalmaciju. Nigde u izvorima nema nikakvog upori{ta za tezu da je slavonski
knez Ljudevit bio Hrvat. Svuda se govori isklju~ivo o Slavenima ili Slovinci-
ma kao stanovnicima Slavonije, a da su isto~no i ju`no od Slavonije ìveli Sr-
bi. I sam [i{i} pi{e kako su se na istoku Ljudevitu “pridruìla oba srpska ple-
mena, Brani~evci i Timo~ani, koja nedavno od svoje volje zamijeni{e bugar-
sko gospodstvo frana~kim.” (str. 36.) Kad je 822. Ljudevit morao da napusti Si-
sak kao svoje sedi{te, “prebjeè preko granice k Srbima.” (str. 36.) Razume se,
nije i{ao preko cele Slavonije na istok da bi prebegao Srbima Brani~evcima ili
Timo~anima, nego preko najbliè granice, reke Save, na jug Srbima. Uostalom,
kad su Franci tada pokorili celu Slavoniju, pokorili su i Srbe Brani~evce koji
su ìveli u ju`nim predelima dana{njeg Banata. S druge strane, kako sam [i{i}
kaè, “me|u Srbima ne odrà se Ljudevit dugo, jer ubiv{i prijevarom (ne zna
se za{to) svoga doma}ina, nekoga srpskoga ùpana, morade odavle pobje}i u
Bijelu Hrvatsku, gdje na|e zakloni{ta u Ljudemi{la, ujaka kneza Borne.” (str.
37.) Nije iz te srpske zemlje, u koju se prvobitno sklonio, Ljudevit beào u ne-
kakvu “Bijelu Hrvatsku”, nego u jedinu Hrvatsku koja je tada postojala. Da li
je to bekstvo bilo preko Vrbasa ili preko Une, kao grani~ne reke, jo{ uvek je vr-
lo te{ko ustanoviti.
Sve te ~injenice nimalo ne smetaju [i{i}u da zaklju~i da Ljudevita valja
ubrojiti me|u najva`nije li~nosti u staroj hrvatskoj povijesti. On je bio jedini
hrvatski vladar koji je umio makar i na kratko vrijeme oko sebe okupiti velik
dio Slovenaca i Srba, upravljaju}i svom zemljom od izvora Drave, Save i So-
~e do u{}a Timoka u Dunav.” (str. 37.) “Hrvatski” vladar koji je okupio Sloven-
ce, Slavonce i Srbe, ali ni jednog jedinog Hrvata! Zaista groteskna istoriogra-
fija. I kasnije slavonske knezove, Ratomira, za koga istorijski dokumenti govo-
re da se odmetnuo od Franaka, pa im se opet pokorio kad je poraèn 838. go-
dine; zatim Mutimira, koji je 870. Slavoniju podveo pod nadle`nost Svetog
Metodija kao slovenskog mitropolita; Mutimirovog naslednika kneza Brasla-
va koji je 884. putovao u okolinu Be~a da se pokloni frana~kom caru Karlu III
Debelom; sve njih [i{i} proizvoljno naziva posavsko-hrvatskim knezovima.
Po{to je sve do jedanaestog veka postojala hrvatska dràva kao kneèvina ili
Hrvatsko kraljevstvo, tada joj se priklju~ila Dalmacija, pa i [i{i} potvr|uje da
266
je ubudu}e “i dràvno ime u slu`benim aktima glasilo Hrvatska i Dalmacija.”
(str. 76.) Za uvo|enje naziva Slavonija on posve neuverljivo okrivljuje Nemce
i Mle~ane kao tu|ince, pa kaè: “Eto, tako su se pored “dràva hrvatska”, toga
jedinoga narodnoga naziva, ve} u to drevno doba nadovezala jo{ dva imena,
nametnuta od tu|inaca, koja su vremenom dobila posebno geografsko zname-
novanje.” (str. 76.) Njemu ni{ta ne zna~i {to Slavonci izvorno govore i drugim
jezikom, kajkavskim, za razliku od hrvatskog – ~akavskog. [to se Dalmacije
ti~e, u njoj je ìveo sasvim drugi narod, romanski, ~iji je maternji jezik bio di-
jalekat latinskog ili italijanskog, a obuhvatala je samo primorske gradove i ostr-
va. O~igledno je da su Slavonija i Dalmacija odvajkada ne{to drugo u odnosu
na Hrvatsku. One su u pojedinim istorijskim periodima mogle biti zajedno sa
Hrvatskom, ali nikada nisu bile delovi Hrvatske.
I [i{i} i svi ostali hrvatski istori~ari, kad pi{u istoriju Hrvatske pi{u o ono-
me {to je i [i{i} ranije nazivao “Bijelom Hrvatskom”, pa posle odustao. Oni
sporadi~no prisvajaju Bosnu, Neretljansku kneèvinu, Hum, Travuniju, Du-
brovnik i Duklju, ali njihovu istoriju, bogatu i s obiljem izvornih dokumenata,
nisu u stanju da dosledno inkorpori{u u hrvatsku. I “Pakta konventa”, iz 1102.
godine, odnosila su se samo na priklju~enje Hrvatske, s teritorijom od Cetine
do Gvozda, Ugarskoj. S druge strane, vrlo je zna~ajan podatak da je splitska
nadbiskupija sve do pred kraj jedanaestog veka obuhvatala osorsku, kr~ku, rab-
sku, zadarsku, skradinsku, stonsku, dubrova~ku, kotorsku, duvanjsku i sisa~ku
biskupiju. Split je tada ~vrsto bio pod vizantijskom vla{}u. Ve} kad je Dalma-
cija priklju~ena Hrvatskoj dolazi do radikalnih promena. [i{i} navodi da je
1067. godine osnovana barska nadbiskupija, ali tendenciozno pre}utkuje poda-
tak da je barski nadbiskup odtad pa zauvek imao titulu primasa Srbije, a pod
njegovom jurisdikcijom nalazila se i Bosna. Za{to barski nadbiskup nije bio
primas “Crvene Hrvatske”? êtiri godine kasnije formirana je kninska bisku-
pija i kninski biskup je dobio hrvatski atribut. Uostalom, i sam [i{i} to potvr-
|uje, opisuju}i kakve je tada promene doìvela splitska (“spletska” – kako on
kaè) biskupija: “Utemeljenjem nadbiskupije u Baru (1067) izgubi ona sve ju-
`ne biskupije i Bosnu, a utemeljenjem triju novih biskupija ninske, biogradske
i kninske (1071) ste~e na sjeveru tri nova sufragana. Najva`nija je kninska bi-
skupija, kojoj se vlast protezala sve do Drave, a biskup joj nosio ime hrvatskog
biskupa (Kroacie episkopus).” (str. 78-79.)
Nebulozna [i{i}eva teza, uporno ponavljana u radovima skoro svih hrvat-
skih istori~ara devetnaestog i dvadesetog veka, da je Slavonija “od starine ~i-
sto hrvatska”, nikako se ne moè uklopiti u ~injenicu da su Hrvatska i Dalma-
cija s jedne, i Slavonija, s druge strane, predstavljale dva banata u okviru Ugar-
ske. Nad oba je formalno vladao herceg, obavezno kraljevskog roda, a svaki
banat je imao svoga odvojenog bana. Ako u nekom periodu nije bilo imenova-
nog hercega kraljevske krvi, onda je slavonski ban vr{io njegovu ulogu, a hr-
vatsko-dalmatinski mu je bio pot~injen. Te stvari su se menjale kako je Ugar-
ska ostajala bez Dalmacije i velikih delova Hrvatske, do situacije u kojoj je
kralj imenovao dva bana koji su zajedni~ki vr{ili banske du`nosti, pa do ime-
267
novanja jednog bana i uvo|enja jedinstvene stale{ke skup{tine. Taj proces se
vekovima odvijao, a uslovljen je gubitkom cele Dalmacije i svo|enjem Hrvat-
ske i Slavonije na ostatke ostataka “nekada{njih kraljevina”. Sam [i{i} skre}e
pa`nju: “Kad nema hercega, onda upravljaju banovi gotovo istom vlasti. U pr-
vi kraj bio je samo jedan ban, no od Bele III (IV) nalazimo ih po dva, i to na-
pose za Hrvatsku i Dalmaciju, a napose za Slavoniju; od Matije Korvina, kad
bija{e ve} izgubljena Dalmacija i ju`na Hrvatska, ima ili samo jedan hrvatsko-
dalmatinsko-slavonski ban, ili dva ista. Taj se naslov sa~uvao sve do danas.
Svaki ban imenovao je sebi banovca (vicebanus); slavonski banovac bija{e re-
dovito ùpan krièva~ke, a hrvatski ùpan kninski.” (str. 204.) U trinaestom i
~etrnaestom veku povremeno su slavonski banovi kovali svoj novac, takozva-
ne banovce. Moneta su bili dinari, obali i bagatini. Hrvatska i Dalmacija nika-
da nisu imale sopstveni novac, sve do Ante Paveli}a. Kunovina je bila samo
porez na zemlju.
a) Direktno uklju~ivanje Slavonije u sastav Ugarske
Kada treba ne{to srpsko da se prisvoji, onda [i{i} govori o Srbima i Hrva-
tima kao izvorno jedinstvenom narodu, kao i o jeziku hrvatskom ili srpskom;
onda su hajduci i uskoci podjednako hrvatski i srpski. Kada neki ljudi govore
~akavski, onda je to dovoljan dokaz da su oni zaista Hrvati, kao neki navodno
pohrva}eni Vlasi koji su neke svoje akte sa~inili na ~akavskom. Kada ne go-
vore ~akavski, onda je ~injenica da su katolici dovoljna da bi bili progla{eni Hr-
vatima. Tako na jednom mestu [i{i} pi{e: “Hajduci su oni zaslu`ni ljudi, koji
su u narodu hrvatskomu i srpskomu kroz ~itavo vrijeme turskoga ropstva po-
dràvali misao na slobodu i oslobo|enje.” (knjiga druga, str. 115.) Senjski
uskoci su, po njemu, prete`no Hrvati, jer su bili katolici, iako nisu nikad govo-
rili ~akavski; ali me|u njima je bilo dosta pravoslavnih Srba, pa i Italijana. Tu
je i primer Dalmacije, “gdje se narod hrvatski i srpski odmah na prvi glas o po-
razu turske vojske pod Be~om podiè na oru`je pod svojim opjevanim vo|a-
ma Stojanom Jankovi}em i Ilijom Smiljani}em.” (str. 124.) Re~ je o isklju~ivo
srpskim junacima, koji su bili u mleta~koj slu`bi. Komandovali su Srbima, mo-
`da i malim delom Srbima katolicima, ali tu nije bilo nikakvih Hrvata. Uosta-
lom, sve teritorije koje su oslobodili od Turaka, priklju~ene su Veneciji.
Povodom preotimanja Like i Slavonije od Turaka i njihovog priklju~enja
Austriji, [i{i} sad govori o Srbima kao stranim elementima jer oni tu nisu obje-
kat prisvajanja, nego faktor gotovo nepremostive smetnje hrvatskim aspiraci-
jama. Tako pi{e: “Ono zemlji{te, {to su carevci i Hrvati osvojili, tek je po sta-
rom imenu bilo hrvatsko; ina~e ponajvi{e opusto{eno i naseljeno najve}im di-
jelom stranim elementima, u prvom redu Srbima. Osim toga, ne htjede dvor
osvojenih zemalja sjediniti s materom zemljom, ve} priklopi Liku i Slavoniju
dvorskoj komori.” (str. 127.) Tu je i manir, stalno prisutan kod [i{i}a i ostalih
hrvatskih istoriografa, da se, kad god ima i Hrvata vojnika u ne~ijoj vojsci, go-
vori kao da je i sama vojska hrvatska, pa tako redovno ide konstrukcija “ugar-
ska i hrvatska vojska”, “Ma|ari i Hrvati”, “Hrvati i carevci”, itd. Gde su tu u
268
osvajanju Slavonije i Like bili Hrvati uz carevce? Mo`da je poneki bio pod ca-
revcima, i sigurno ih je tu bilo, ali nijedan nije bio sa carevcima. Uostalom, ko-
liko je tada{njim navodnim Hrvatima bilo stalo da se zaista Slavonija priklju~i
Hrvatskoj, najbolje svedo~i podatak da je na ugarskom dràvnom saboru u Po-
ùnu 1751. godine, na kome su prisustvovali i hrvatski velika{i, viroviti~ki ù-
pan Antun [pi{i} Japranski predloìo “da bi u napredak tri novoure|ene sla-
vonske ùpanije {iljale svaka po jednoga poslanika na sabor ugarski, kao {to to
~ine ~isto ugarske ùpanije; predlog podkrijepi time {to su i onako pomenute
ùpanije ure|ene na Ugarsku, te prinose toliko nameta, kao ove, pa stoga }e
bolje biti da do|u pod palatine; to jest jasnijim rije~ima, podùpan [pi{i} pred-
loìo je neka se Slavonija odcijepi od Hrvatske i sjedini s Ugarskom.” (str.
139.) To je prihva}eno, pa je ban u Slavoniji zadrào sudsku funkciju, a admi-
nistrativno je Slavonija priklju~ena direktno Ugarskoj.
b) Katoli~anstvo kao spona izme|u Hrvata i Ma|ara
Sedam vekova ìvota hrvatskog naroda pod ma|arskom vla{}u [i{i}, ne
spore}i o{tre sukobe ali samo kao izuzetnu pojavu, naziva hrvatsko-ma|arskim
prisnim prijateljstvom i savezni{tvom. “Hrvate i Ma|are spajala je u prvom re-
du vjera katoli~ka” (str. 2, knjiga tre}a), iako su se oba naroda dugo kolebala
izme|u isto~ne i zapadne hri{}anske crkve. “Da je Ugarska kona~no pristala uz
isto~no-pravoslavnu crkvu, bila bi se tijekom stolje}a nesumnjivo prometnula
u slavensku dràvu, ba{ onako, kako se to zbilo u Bugarskoj; da se opet Hrvat-
ska priklonila istoj crkvi, ne bi se mo`da nikad izgradila bila razlika izme|u Hr-
vata i Srba, ve} bi se oba plemena valjda jo{ pred kraj XI vijeka stopila u jedan
politi~ki narod s jednim etni~kim imenom, bilo hrvatskim, bilo srpskim. Ali
Ugarska i Hrvatska odlu~ile su se nakon definitivnog raskola u kr{}anskoj cr-
kvi (1054) zauvijek za zapadnu crkvu i Rim, a time bje{e i za ~itavo docnije
vrijeme jasno ozna~en pravac i put, kojim je morala po}i historija njihova; ma-
|arstvo spaslo se od poslavenjenja, dok se hrvatstvo kroz vijekove znatno uda-
ljilo od najbliè im susjedne bra}e Srba.” (str. 3.) Bar {to se srpsko-hrvatskih
relacija ti~e, ova je teza apsolutno neta~na. Hrvatima su etni~ki izvorno mno-
go bliì Slovenci, êsi i Poljaci nego Srbi. Krajem jedanaestog veka ne bi do-
{lo do stapanja Srba i Hrvata u jedan politi~ki narod, da su oni istoj veri i crkvi
pripadali, jer je i narednih sto godina ve}ina Srba bila katoli~ka, pa im je i pa-
pa kraljeve krunisao, sve dok Sveti Sava Nemanji} nije osnovao srpsku nacio-
nalnu crkvu, odnosno autokefalnu Srpsku pravoslavnu crkvu.
Druga jaka spona izme|u Hrvata i Ma|ara, kako navodi Ferdo [i{i}, jeste
latinski jezik kao slu`beni u dràvi, op{teprihva}eni u javnom i kulturnom ì-
votu, ali dominiraju}i “i u privatnom op}enju inteligencije, kako hrvatske tako
i ma|arske.” (str. 4.) Tome dodaje jo{ dva va`na faktora povezivanja, koje
predstavljaju zajedni~ki stale{ki interesi plemstva i sve{tenstva, kao i zajedni~-
ka odbrana od spolja{njih neprijatelja. Dalmatinsko, hrvatsko i slavonsko
plemstvo je imalo sva prava kao i ugarsko, pa i ne{to vi{e od toga. Me|utim,
to {to [i{i} smatra za vi{e plemi}kih prava, zapravo je manje prava, jer hrvat-
269
ski staleì prvobitno uop{te nisu bili zastupljeni, a slavonski jesu, u ugarskom
saboru, a potom je jedinstveni dalmatinsko-hrvatsko-slavonski sabor slao iza-
slanike na ugarski. S jedne strane nacionalna megalomanija, a s druge prizna-
nje da su u prvoj polovini devetnaestog veka “kraljevinu Hrvatsku” ~inile sa-
mo zagreba~ka, vara`dinska i krièva~ka ùpanija. (str. 141.) U skladu s ta-
kvim realnim stanjem “bija{e kod inteligencije u prvoj ~etvrti XIX vijeka ime
hrvatsko stisnuto isklju~ivo na kajkavce, i to na ùpaniju zagreba~ku do Kupe,
vara`dinsku (s Me|umurjem zaladske ùpanije) i krièva~ku, dakle ne{to neu-
glednije nego li je to bilo prostrano ime ilirsko, pod kojim su se razumijevali
svi {tokavci, a naro~ito jo{ se ilirstvu pribrajahu svi stariji pisci dalmatinski, na-
ro~ito dubrova~ki.” (str. 155.) Da se pod ilirskim zapravo podrazumevao srp-
ski jezik potvr|uje i sam [i{i}, kad za dela Vuka Karadì}a pi{e da su ona po-
stala “prema tadanjim filolo{kim nazorima najbistrijim izvorima ~istoga narod-
noga ilirskoga (srpskoga) jezika.” (str. 159.) To “srpskoga” u zagradi pored
“ilirskoga” napisao je Ferdo [i{i}.
c) Razlozi Ljudevita Gaja za odustajanje od kajkav{tine
Povodom uloge Ljudevita Gaja u pokretu ilirskog preporoda, [i{i} iznosi
da njegov “prvi istup i uspjeh preporoda èljne hrvatske omladine bje{e preda-
vanje o hrvatskom (to jest kajkavskom) jeziku na pravoslavnoj akademiji za-
greba~koj.” (str. 163.) To se desilo 1831. godine. I profesor Matija Smodek kra-
jem te godine “zamoli profesorski zbor da mu dopusti, da smije privatno i bes-
platno pou~avati hrvatski jezik (zapravo kajkavski dijalekat) u jednoj od soba
akademi~ke zgrade.” (str. 164.) Naredne godine se spisom, objavljenim na la-
tinskom jeziku, Ivan Derkos zalagao da se sva nare~ja Hrvatske, Slavonije i
Dalmacije “sloè u jedan jezik ne pu~ki, ve} knjièvni” (str. 167.), misle}i pri-
tom na ~akavski, kajkavski i {tokavski. Kod ~akavaca, a posebno kajkavaca i
{tokavaca ve} se ra|ala izvesna solidarnost, u strahu od sve izraènije opasno-
sti ma|arizacije. Te dve varijante su bile preovla|uju}e, kajkavska i ve{ta~ki
kombinovana, dok se grof Janko Dra{kovi} nije izjasnio za {tokavski. Da ga je
na to motivisalo zaista bedno stanje u kome se nalazio kajkavski, pored skoro
izumrlog ~akavskog, pokazuje [i{i} jo{ na po~etku tre}e knjige, kad iznosi da
je igrao “latinski jezik prvu ulogu, jer je hrvatski u javnom ìvotu bio uglav-
nom zanemaren; dapa~e kad bi tkogod u ku}nom ìvotu ili na dru{tvenim sa-
stancima govorio kajkav{tinom, onda mu je svaka ~etvrta, peta rije~ bila latin-
ska, a u nekim krajevima kad{to i njema~ka. Treba odista istaknuti: u to je tu-
`no doba narod hrvatski jedno besvijesno i uspavano dru{tvo, kojemu je gusta
pau~ina zastirala svaki du{evni ìvot, tako da je pored rijetkih izuzetaka sve bi-
lo kao okamenjeno.” (str. 8.) Do bu|enja iz te letargije dovelo je bujanje ma-
|arskog nacionalizma i poku{aj nametanja ma|arskog jezika kao slu`benog na
teritoriji cele Ugarske.
Ipak, godine 1835. Ljudevit Gaj se opredelio da hrvatski knjièvni jezik
pravi od kajkavskog i na njemu je pokrenuo svoje novine pod nazivom “Dani-
ca horvacka, slavonska i dalmatinska”, izazvav{i svojevrsnu senzaciju me|u
270
malobrojnom hrvatskom inteligencijom. “Pretplatnici bili su uglavnom samo
kajkavci, dok ih se vrlo malo javilo iz Krajine i Slavonije, a pogotovo iz Dal-
macije, Bosne i Slovenije. Poradi toga Gaj se odlu~i bez prethodne vi{e dozvo-
le ve} naredne godine 1836. promijeniti ime, dijalekat i ortografiju, znaju}i do-
bro da kajkavci sami niti su podobni da stvore i uzdràvaju osobitu literaturu,
niti su dosta brojni i jaki, da postoje kano posebno narodno tijelo.” (str. 193-
194.) S toga se sa svojim saradnicima okrenuo “ilirskoj” ideji, obuhvataju}i
njome sve Slovene od Koru{ke do Bugarske. Naziv novina je promenio u “Ilir-
ske narodne novine”, a u njima je “kajkav{tinu zamijenila {tokav{tina prema
uzoru Dubrov~ana, ali i prema uzornom radu Vuka Karadì}a.” (str. 194.)
Kao pridruèni deo Ugarske, provincija koja je u slu`benim spisima upor-
no nazivana trima kraljevstvima, Hrvatska, Slavonija i Dalmacija, zapravo je u
okviru feudalnog dru{tvenog ure|enja imala izvesnu, nesporno malu autono-
miju, u okviru svojih takozvanih municipalnih prava. Kako komentari{e [i{i},
“ova prava stoje ponajprije u nekim zasebnim sudbenim formama, onda u tom,
da hrvatski staleì sebi slobodno biraju protonotara ili zemaljskog suca, a tako
i zemaljskoga kapetana za vojni~ke poslove, onda da se na banov poziv i pod
njegovim predsjedanjem sastaju na sabore, na kojima stvaraju zaklju~ke {to ih
izravno potom {alju Njeg. veli~anstvu na potvrdu, nadalje da sebi mogu naba-
viti uz povoljnije uvjete morsku so, te da uzmognu podi}i na noge zasebnu svo-
ju plemi}ku insurekciju s banom na ~elu. Me|utim, najva`nija municipalna
prava jesu: 1. uporaba latinskoga jezika u nutarnjoj upravi; 2. prednost, da Hr-
vatska pla}a samo polovicu od one kontribucije (ratne da}e), {to otpada na jed-
nu portu u Ugarskoj; 3. oprost od ukona~ivanja vojske, osim u prijekoj nu`di;
4. oprost od podavanja plodina i priroda vojsci; i 5. isklju~enje nekatolika (pro-
testanata) od posjedovanja nekretnina i od slu`bi.” (str. 197.) A teritorija koja je
imala ta municipalna prava svedena je na samo tri ùpanije, zagreba~ku, vara-
`dinsku i krièva~ku, na koju je, preseljenjem brojnih hrvatskih velika{a, pre-
nesen i naziv Hrvatska, uz njihovo izuzimanje iz Slavonije kojoj su izvorno pri-
padale. Prava Hrvatska je bila pod turskom vla{}u ili u sastavu Vojne krajine,
koja je nekada nazivana i vojnom Hrvatskom, dok su ove tri ùpanije naziva-
ne civilnom Hrvatskom. Dalmacija je ~vrsto bila u mleta~kim rukama, a posle
u austrijskim, dok je sva oslobo|ena Slavonija, osim delova u sastavu Vojne
krajine, direktno priklju~ena Ugarskoj. Nastoje}i da i ove tri ùpanije u prav-
nom poloàju izjedna~e sa ostatkom Ugarske, Ma|ari su prvenstveno nastoja-
li da se i u njima uvede ma|arski kao slu`beni jezik i da se protestantima pri-
zna ravnopravnost. A upravo tome su se najè{}e suprotstavljali hrvatski poli-
ti~ki predvodnici, insistiraju}i na latinskom slu`benom jeziku i rimokatoli~-
kom verskom ekskluzivizmu.
Najistaknutiji ma|aroni, predvo|eni grofom Aleksandrom Dra{kovi}em,
1840. godine formulisali su svoj antiilirski politi~ki program. “Politi~ki su ci-
ljevi ovih plemi}a i{li zatim, da se u prvom redu odstrani ma|arskim te`njama
toliko protivno, a i opasno ime ilirsko, kao toboè u korist i na spas “horvatsko-
ga”, nadalje, da se izbaci nova ortografija zajedno s “vla{kom” {tokav{tinom u
271
korist kajkav{tine te kona~no, da se “Horvati” {to tje{nje prislone i pridruè
Ma|arima u jednu jedinstvenu ma|arsku politi~ku dràvu, da poprime jezik
ma|arski, ne samo kao slu`beni, ve} i kao obukovni u {kolama, a na poùnski
sabor da bi svaka od triju hrvatskih ùpanija (zagreb., vara`d. i krièv.) izrav-
no slala po dva zastupnika, onako kako to ~ine slavonske i ugarske.” (str. 242.)
Turopoljski plemi}i su otvoreno izjavljivali da ako treba da se odreknu svoje
hrvatske narodnosti, radije bi postali Ma|ari nego Iliri. Turopoljski predstavnik
na ugarskom saboru, Antun Josipovi}, javno se izja{njavao kao Ma|ar. Tako je
1841. godine, kao prva hrvatska politi~ka partija, formirana Hrvatsko-ugarska
stranka, izrazito ma|aronskog karaktera. Tako su dva izvorno tu|inska intere-
sa postala dominiraju}im i me|usobno konfrontiranim do krajnjih konsekven-
ci. Ilirci su bili instrument be~kog dvora i austrijskih politi~kih interesa, a “Hr-
vati” ili ma|aroni ugarskih. Strasti su u oba tabora bile toliko uspaljene da je i
do krvavih obra~una me|u njima dolazilo. Be~ki dvor je ipak morao popustiti
1842. pod ma|arskim pritiscima, ~emu su doprineli i diplomatski problemi na-
stali poku{ajem da se ilirizam pro{iri i u Bosni pod turskom vla{}u, pa je u ja-
nuaru 1843. ilirski naziv zabranjen. Ilircima je tako zaboden no` u le|a od stra-
ne onih koji su ih stvorili i podsticali.
Na naglu promenu austrijskog stava svakako su uticale vesti da se “neki
Iliri izjavi{e spremnima, da pre|u na gr~ko-isto~nu vjeru; pro{iri{e se glasine,
da Iliri ho}e da od Austrije otkinu ju`ne slavenske zemlje, te da sa Srbijom za-
jedno stvore novu samostalnu ilirsku dràvu, kojoj da{to ne treba ugarske kon-
stitucije.” (str. 267.) Dvorska intervencija bitno je oslabila Ljudevita Gaja, pa
su mu mnogi Ilirci uskratili dalju podr{ku, koncentrisav{i se na politi~ko delo-
vanje koje }e obuhvatati Hrvatsku, Slavoniju, Dalmaciju i Vojnu krajinu. Posle
zagreba~kog krvoproli}a 1844. godine, kada su vojnom intervencijom pobije-
ni i ranjeni mnogi narodnjaci, zagreba~ka ùpanijska skup{tina, u kojoj su do-
minirali ma|aroni, zamolila je ugarsku vladu “da naredbom opet uvede staru
ortografiju u sve {kole i u javnost, a po kralju osnovana katedra narodnoga je-
zika na akademiji, da bude popunjena profesorom kajkav{tine, dok se u Osije-
ku ili Poègi moè podi}i katedra za {tokav{tinu, sve to s motivacijom, {to za-
jedni~ki hrvatsko-slavonski jezik ne postoji.” (str. 428.) Me|utim, be~ki dvor
nije dozvolio da previ{e oja~a Madàronska stranka, pa je ban Haler te godine
dobio instrukcije kako da na saborskom zasedanju omogu}i narodnjacima da
odnesu prevagu, elimini{u}i sitno plemstvo iz procesa odlu~ivanja, s obzirom
da je ono bilo pod jakim ma|arskim uticajem, posebno turopoljsko. Tako su
Austrijanci zapravo dozirali snagu svake od politi~kih struja, instrumentalizu-
ju}i ih i manipuli{u}i njima. Na Akademiji je 1846. godine za profesora na ka-
tedri hrvatsko-slavonskog jezika izabran Vjekoslav Babuki}, istaknuti slavon-
ski lingvista iz Poège, koji je tako obezbedio prevagu {tokavskog. Njegovi sa-
vremenici tada su govorili o “narodnom” jeziku, a docniji istori~ari, pa i [i{i},
rado “ilirski” ili “narodni” prepravljaju u “hrvatski”. Babuki}evo prvo predava-
nje je bilo o ilirskom jeziku i knjièvnosti, a ne o hrvatskom. To je vreme kad
i Ivan Kukuljevi} Sakcinski govori o “hrvatsko-slavonskoj domovini”, “na{em
narodu”, “narodnom jeziku” itd.
272
Sam Ferdo [i{i}, kao ugledni intelektualac i vode}i hrvatski istori~ar svo-
ga vremena, kontradiktorna je li~nost. U vi{e navrata, pre Prvog svetskog rata,
eksponirao se kao vatreni zagovornik srpsko-hrvatskog nacionalnog jedinstva.
Tako i u ovoj knjizi àli {to je Ljudevit Gaj svojevremeno odustao od uvo|e-
nja }irilice kao hrvatsko-slavonskog pisma, odnosno op{teg ilirskog, pa kaè:
“Gaj je morao napustiti misao o }irilskim stupcima, a time bje{e o~ito sprije-
~en ve} u prvom koraku, {to ga htjede u~initi, da s vremenom posve prihvati
}irilicu, ba{ onako, kako je 1836. kajkav{tinu zamijenio {tokav{tinom. Da se to
kojom sre}om dogodilo, danas bi hrvatska i srpska literatura bila jedna cjelina,
a upravo za tim je i smjerao u prvom redu sav rad Ljudevita Gaja i njegovih
drugova.” (str. 211.) S druge strane, u svojim delima, bez ikakvih argumenata,
prisvaja srpske zemlje i delove srpskog naroda, pa pohrva}uje Dalmatince i
Slavonce, kod kojih nikada nije bilo hrvatske nacionalne svesti, zatim Dubrov-
~ane, Bokelje i sve Srbe katolike uop{te.
III. Fon Sidlandova sistematizacija hrvatskog

nacionalnog koncepta
Jedan od zna~ajnijih hrvatskih nacionalnih ideologa Ivo Pilar, pod pseudo-
nimom L. V. Sidland, objavio je 1918. godine u Be~u, na nema~kom jeziku,
knjigu “Ju`noslovensko pitanje”, pretenduju}i da to pitanje celovito obradi, s
jasnim politi~kim ciljem. Matica Hrvatska je 1943. godine tu knjigu objavila u
Zagrebu na ve{ta~ki iskvarenom srpskom jeziku, a usta{ki reìm je to delo jav-
no propagirao kao jedno od najzna~ajnijih teorijskih upori{ta svoje ideologije.
Model izlaganja zasnivao se na li~nom autorovom shvatanju istoriografske
esejistike, ~iji cilj nije da ne{to prou~i, dovede u sumnju ili kritikuje, nego da
~itaoca sladunjavom pri~om i lapidarnim stilom pisanja ubedi. Tako kad govo-
ri o prvom periodu hrvatske balkanske istorije, fon Sidland pripoveda da su se
odmah po doseljenju Hrvati, “pro{iruju}i svoju vlast i osvajaju}i unutra{njost
Balkana, probili sve do Morave i na jadranskoj obali na jugu sve do Skadar-
skog jezera, doti~no do Bojane. Tim ratnim podhvatima uspjelo je naseliti i za-
uzeti te zemlje. Uspjeh ovoga {irenja pokazuje nam u 8. stolje}u postojanje po-
viestno nepobitno dokazane Crvene Hrvatske – dana{nje ju`ne Dalmacije,
Hercegovine i Crne Gore. Uspjeh ove ekspanzije bija{e poslije potisnut srp-
skom ekspanzijom.” (str. 12.) Fon Sidland uz to tvrdi da su neposredno nakon
naseljavanja formirane tri hrvatske dràve: “Sjevernodalmatinska ili Biela Hr-
vatska, koja se pruàla od Istre do geopoliti~ke gorske brane Biokova; Ju`no-
dalmatinska ili Crvena Hrvatska, koja se prostirala od Biokova do Skadarskog
jezera i Panonska Hrvatska, koja se je svojedobno, prije dolaska Ma|ara, pro-
stirala od po~etka alpinsko-balkanskog gorja sve do Blatnog jezera i do Duna-
va.” (str. 12.) Povodom ratova koje je Lajo{ Prvi vodio protiv Mle~ana povo-
dom dalmatinskih gradova, kako uskoro sledi, “va`no je istaknuti, da je u pr-
vom ratu kao saveznik Mle~ana nastupio srpski car Stjepan Du{an. Samo je
273
njegova smrt tokom rata u~inila, da taj rat nije postao neugodan za Ljudevita!
Ja to isti~em i nagla{ujem, da je savez Srba i Talijana ~injenica, s kojom mi Hr-
vati trebamo u budu}nosti ra~unati.” (str. 22.)
1. Srbi kao strani element
I fon Sidland potencira problem masovnog iseljavanja Hrvata pred tur-
skom najezdom, pa o tome pi{e: “Tako je tursko doba bilo razdoblje neprekid-
nog iseljavanja Hrvata u Ugarsku, Austriju i Italiju. Zaokruène hrvatske nase-
obine u ovim zemljama: u ùpanijama Poùn, [opronj, Mo{onj, Va{ (èljezna
ùpanija), Zala, Ba~–Bodrog i Baranja, gdje se i danas prema popisu stanovni-
{tva iz godine 1910. nalazi oko 300.000 Hrvata, nadalje hrvatski otoci na Mo-
ravskom polju i na Lejigi, u Moravskoj, Italiji (pokrajina Molise, kotar Larino,
sela, u kojima se jo{ danas govori hrvatski: Montemitro, San Feli~e, Slavo,
Akvavivakole kroi) i Bavarskoj (Ajzen{tat) etni~ki su ostaci onog doba iselja-
vanja. Pri tome su sve te kolonije samo ostaci seoba u skupinama, koje su za-
pravo bile manje va`ne, jer su mogle samo katkada i povremeno uslijediti.
Mnogo teì etni~ki gubitak predstavljale su seobe pojedinaca, pojedinih obite-
lji, manjih skupina od vi{e obitelji, koje su se stalno iseljavale, pa ih je nova po-
stojbina naskoro odnarodila. Valja istaknuti, da je upravo najbolji dio hrvatskog
naroda bio onaj, koji se seljenjem uklanjao nepodnosivim prilikama, da to bi-
jahu oni, koji su navikli boljim ìvotnim prilikama, a ostajali su samo gospo-
darski slabiji, koji se povuko{e u neprohodnije krajeve, udaljene od glavnih
prometnih putova, pak su tamo nekako dalje ìvotarili. Dok su se gospodarski
sposobniji i kulturno vi{e stoje}i iselili, dotle su tjelesno ja~i i sposobniji srnu-
li za obranu domovine u borbu, u kojoj su izgibali. Tursko razdoblje predsta-
vlja dakle razdoblje negativnoga probira najteè vrste za hrvatski narod, u kome
su najsposobniji pogibali ili bili izgubljeni za narodni ìvot. Taj je gubitak bio
neusporedivo teì, nego li ga je pretrpio npr. njema~ki narod u Tridesetogodi-
{njem ratu, jer je to ratno razdoblje za Hrvate trajalo osam puta dulje.” (str. 27.)
Ali hrvatska rana neprebolna tek nailazi. “Spomenutim iseljavanjem Hrva-
ta bijahu prostrani krajevi u hrvatskim zemljama opustjeli. Kako Turci iz dr-
àvnih, financijskih i vojni~kih razloga nisu mogli pu{tati zemlju pustu i bez
stanovni{tva, nastojali su te puste krajeve ponovno naseliti ljudima, koji su im
ba{ stajali na raspolaganju. Oni naseljivahu iz krajeva Balkana selja~ke i pastir-
ske elemente, a budu}i da ne bija{e muslimanskih seljaka pastira, jer su musli-
mani bili gospoduju}i sloj, naseljivahu gotovo isklju~ivo pravoslavne elemen-
te. Ti elementi ne bijahu narodnosno jedinstveni; tu bija{e Bugara, pravoslav-
nih Arnauta, Grka, Cigana, a osobito vrlo mnogo Vlaha, pastirskih Aromuna,
a i stanoviti postotak Srba, jer su srpska podru~ja leàla u susjedstvu. Budu}i
da su Srbi bili kulturno najbolje organizirani u svojoj srpskoj narodnoj crkvi,
kako }emo to poslije jo{ vidjeti, poslavenili su se doskora neslavenski pravo-
slavni elementi, ali kod toga podlego{e utjecaju najja~eg istovjetnog elementa,
tj. Srba, pak postado{e i sami Srbima. Tako su nastali dana{nji Srbi u Dalma-
ciji, Hrvatskoj, Slavoniji, Bosni i Hercegovini. Tursko doba imalo je dakle kao
274
posljedicu nestanak hrvatskog etni~ki jedinstvenog podru~ja, i postanak novog
narodnog ìvlja, tj. Srba u hrvatskim zemljama, s posebnim karakterom, vlasti-
tim naziranjima i politi~kim ciljevima, koji se nisu poklapali s hrvatskim ni u
jednom pravcu.” (str. 28.) Srbi su se u velikim masama na{li i s druge, austrij-
ske ili “hrvatske” strane granice, s obzirom da je odbrana carskih zemalja “bi-
la izvanredno oteàna time, {to su pograni~na podru~ja Hrvatske opustjela, a to
tim ve}ma, {to su Osmanlije imali obi~aj potpuno opusto{iti pograni~na pod-
ru~ja i uni{titi sva tamo{nja naselja. Uslijed toga nastao je manjak u ljudima,
pa je od toga trpjela odbrana. Kako je pak hrvatsko stanovni{tvo bjeàlo pre-
ma sjeveru i zapadu, tako je na jednaki na~in, turska bujica uzvitlala i ostalo
stanovni{tvo balkanskih zemalja, osobito Srbije, pa je to stanovni{tvo pred tur-
skim ~etama bjeàlo ili pak kao poslu{no ratno roblje ili kao pomo}ne ~ete s
njima napredovalo. Tako je nastala jaka seoba balkanskog pu~anstva prema
sjeveru i sjeverozapadu. Taj ljudski materijal upotrebljavali su Osmanlije vrlo
spretno za lake ~ete, za predstraè i za plja~ka{ke bande. A budu}i da je taj ì-
valj bio od prirode sklon plja~kanju, otimanju i grabeù, svijet ga se vrlo bo-
jao. Austrija se htjela toj taktici suprotstaviti na taj na~in, {to je i ona poku{ala
ovo nomadsko stanovni{tvo iskoristiti u svoje svrhe, a napose njime naseliti
opustjele hrvatske krajeve.” (str. 31.)
Srbi su, dakle, narod prirodno plja~ka{kog mentaliteta, a kako im je Austri-
ja, pod nazivom Vlaha, Raca, uskoka ili prebega, davala zemlju u pograni~nim
krajevima, zauzvrat ih obavezuju}i na vojnu slu`bu u statusu kraji{nika, u Hr-
vatskoj i Slavoniji je “me|u hrvatsko stanovni{tvo utisnut posve novi i strani
element, s kojim }emo se jo{ kasnije morati pozabaviti.” (str. 31.) I ne samo da
su se ovi doseljenici, kako fon Sidland kaè, “koji su ve}im dijelom bili nesla-
venskoga podrijetla, poslavenili”, nego su i “povukli k sebi jedan dio Hrvata,
koji je pre{ao na pravoslavlje, stopili u jednu jedinstvenu etni~ku masu, pa su
potomci ove etni~ke mje{avine dana{nji pre~anski Srbi u Hrvatskoj.” (str. 33.)
Osnovni problem on vidi u politi~ko-teritorijalnom izdvajanju Vojne krajine i
njenom nepodleganju bilo kakvim ingerencijama hrvatskih i slavonskih feu-
dalnih staleà, a slobodnja~ki status kraji{kog stanovni{tva iskazivao je ogrom-
nu privla~nu snagu na potla~ene i sasvim obespravljene hrvatske kmetove.
a) Diskvalifikovanje Porfirogenita
[to se ti~e prvih po~etaka srpske dràvnosti, fon Sidland izraàva sumnju
u verodostojnost Porfirogenitovih vesti o prvobitnom srpskom naseljavanju
Travunije, Zahumlja, Paganije i Bosne. Me|utim, on kaè da su se kasniji srp-
ski nara{taji, prostorno se neprekidno {ire}i, morali “iseliti u okolna podru~ja i
tako naseli{e Srbi, istina tek tokom slijede}ih stolje}a, zaista sasvim ili samo
djelomice one krajeve, koje im Porfirogenit bija{e onako obilno podijelio. Do-
du{e, Srbi naseli{e jo{ i neke krajeve na jugu, koje im Porfirogenit ne bija{e pri-
znao.” (str. 44.) Uz to, on smatra da su zna~ajni ~inioci u razvoju srpske drà-
ve bile “hrvatske dràvne tvorevine, poimenice Crvena Hrvatska, koja isprvi-
ce obuhva}a{e dana{nju Hercegovinu i Crnu Goru. Zaista se opravdano misli
275
da je u 8. st. hrvatsko plemstvo za neko vrijeme zavladalo nad srpskim seljaci-
ma – gor{tacima. Flavije Blondo nas izvje{}uje da se Ra{a smatra pokrajinom
Hrvatske. Ali se ~ini da su Bizantu skloni Srbi s pomo}u svog sve}enstva ubr-
zo slomili vladavinu Rimu sklonog hrvatskog plemstva. Tako tamo do|e do
mije{anja ovih naroda, a pri tome nadvlada{e kona~no Srbi. Opaà se, da sre-
dovje~ni gr~ki pisci, a osobito Zonara i Kedren zovu narod u Ra{i i Duklji “Sr-
bima, koji se zovu i Hrvati” ili “Hrvatima, koji se i Srbi zovu”. To isto spomi-
nje i Skilices. Budu}i da stvaranje hrvatske dràve i njen razvitak po~inje veo-
ma rano, sasvim je naravno, da su u dràvu prije organizirani Hrvati povreme-
no protegnuli svoju vlast i na neorganizirane i slabije organizirane Srbe.” (str.
45.) Opisuju}i kako je bugarski car Simeon po~etkom desetog veka opusto{io
Ra{ku, mada svi istorijski izvori svedo~e da je re~ o Srbiji, {to je za fon Sidlan-
da sinonimno, on govori da su mnogi Srbi izbegli u Hrvatsku i druge strane,
{to je bilo presudno za etni~ku sudbinu Duklje. “Ve} sam naglasio da smatram
Duklju samo daljnjim razvojem Crvene Hrvatske (koja je prvotno hrvatska na-
seobina). Ali se ~ini, da je sloj naseljenih Hrvata bio vrlo riedak i da se zbog
geopoliti~kih zapreka nisu gajili odnosi s nacionalno ja~om Bijelom Hrvat-
skom, pa je kasniji razvoj odlu~io na {tetu Hrvata. Izgleda da je ovdje sudjelo-
vala i okolnost, {to se upravo u Duklju iselio jedan dio gornjeg sloja Srba, po-
liti~ki djelatnog dijela naroda. Po~ev{i od god. 924. postaje srpski utjecaj ja~i,
a u razdoblju velikog osvajanja Komnena u 12. stolje}u (1168-1180), ~ini se,
da je sve ja~i bizantski utjecaj jo{ i vi{e djelovao u korist pravoslavnih Srba
protiv katoli~kih Hrvata.” (str. 47.)
Po njemu su posljedice ovog procesa bile sasvim porazne za Hrvate. “Ova-
ko pripade Duklja postepeno sve vi{e u djelokrug srpskog utjecaja. Postade u
neku ruku drugim politi~kim sredi{tem srpskog naroda. Ali prvotno hrvatsko
naseljenje kao etni~ki momenat i jaki utjecaj katolicizma udarili su ovom pod-
ru~ju tako neizbrisivo, posebno obilje`je, da se Duklja, kasnije Zeta, kroz ~ita-
vu srpsku povijest javlja kao posebna individualnost, koja obi~no stoji u nekoj
protivnosti s etni~kim sredi{tem u Ra{i. Ovi razlu~ni elementi pokazali su se
tako jakima, da ih do danas nije bilo mogu}e svladati, pa tako vidimo jo{ i da-
nas pokraj prave Srbije jo{ i Crnu Goru, nasljednicu nekadanje Duklje i Zete.”
(str. 47.) Valjda da bi dodatno potencirao navodnu hrvatsku dràvotvornu su-
periornost, fon Sidland iznosi i slede}i stav: “Koliko god je sredi{te srpske ze-
mlje bilo zgodno za odràvanje i odgajanje narodne snage, toliko bija{e nepo-
voljno za politi~ki razvoj, za stvaranje dràve. Stvarno ne vidimo od 7. do 10.
stolje}a nikakve znatnije srpske dràvne tvorevine. Neplodna, siroma{na gor-
ska zemlja, bez ve}ih gradova, bez ikakve kulturne tradicije, bija{e naprosto
nesposobna za stvaranje dràve. Tek kad je Duklja (Zeta) naprijed spomenutim
bijegom i seobom dobila srpsko pu~anstvo i uz bizantsko-pravoslavnu pomo}
dospjela u politi~ki djelokrug Srpstva, po~inju Srbi sudjelovati u stvaranju dr-
àve, koja dodu{e nije ~isto srpska, ali su Srbi u njoj ve} u tolikoj mjeri dioni-
ci, da se ne moè preko njih naprosto prije}i.” (str. 47.)
276
A u vreme procvata srpske dràve, nakon bugarskog poraza i uz vizantij-
sku potporu ostvarenog, “srpski element vra}ao se iz progonstva polako natrag
u narodno sredi{te u Ra{u, te je tom zgodom donio sa sobom svakako hrvat-
sko-romanski kulturni utjecaj i politi~ke tradicije.” (str. 47-48.) Jer {ta bismo,
ina~e, mi Srbi bez hrvatske i kulture i politi~kih tradicija. Bili bismo niko i ni-
{ta! To je jedan od vidova antisrpske mr`nje, usmerene na prikazivanje srpskog
naroda kao biolo{ki nièg, socijalno zaostalog i politi~ki nesposobnog. Fon Si-
dland dalje iznosi da je usled vizantijsko-srpskog sukoba krajem desetog veka
ponovo veliki broj Srba napustio Ra{ku i mahom pobegao u Duklju. “Ovo ope-
tovano pridolaènje oja~a srpski element u Duklji (Zeti) toliko, da od 11. st. ne
moèmo Duklju vi{e smatrati ~isto hrvatskom nego mije{anom hrvatsko-srp-
skom dràvnom tvorbom. Duklja (Zeta) stade odsada sve vi{e sudjelovati u po-
liti~kom udesu Ra{ke, s kojom bija{e geopoliti~ki bolje vezana nego s ostalom
Hrvatskom. Ali usprkos tome ne moèmo dràvnim tvorevinama Vojislava i
Bodina priznati ~isto srpsko obilje`je, nego mije{ano hrvatsko-srpsko, jer gr~-
ki pisac Niketes zove Duklju jo{ uvijek “Korbatia” ili Crvena Hrvatska.” (str. 48.)
Na po~etku posebnog poglavlja fon Sidland samouvereno nagove{tava da
}e dokazati “da Srbi nemaju nikakva prava na Bosnu i Hercegovinu ~ak ni on-
da, kad bismo u cjelosti usvojili tzv. na~elo narodnosti. Bosna ne bija{e nikada
srpski narodni posjed, ona to ni danas nije, a pitanje je budu}nosti, ho}e li to
ikada biti.” (str. 80.) Pri elaboraciji pitanja nacionalnog definisanja bosanskog
stanovni{tva on skre}e pa`nju “da je Bosna iznimka od pravila, koje sam po-
stavio, da su ju`noslovenski narodi samo posljedica politi~ko-dràvne tvorbe.
Postojala je samostalna bosanska dràva, to je povijesna ~injenica. A ipak ni-
kada nije bilo bosanskog naroda, niti }e ga ikada biti. Ovdje susre}emo dakle
jedan sociolo{ki problem, koji moramo bezuvjetno rije{iti, ako ne}emo da nam
~itava sazidana zgrada opasno ne napukne. Bez razja{njenja ove iznimke od
pravila, ~itav nam bosanski problem mora ostati nejasan i nerazumljiv.” (str.
81.) Muka je njegova velika {to su od Konstantina Porfirogenita pa nadalje
mnogi autoritativni istori~ari za Bosnu tvrdili da je nesumnjivo srpska zemlja,
a me|u njima i neki ~ija imena sam pominje: Maksimilijan [imek, Jovan Ra-
ji}, Franjo Peja~evi} Viroviti~ki, Johan Kristijan fon Engel, Leopold fon Ran-
ke, Benjamin Kalaj, Helfert itd. Uprkos tome fon Sidland, na na~in krajnje ne-
svojstven nau~niku i intelektualcu, tera inat: “Tvrdim dakle, da Bosna po~ev{i
od 8. st. bija{e hrvatskom zemljom, da je to do danas ostala i da }e tek budu}-
nost odlu~iti, ho}e li mo`da postati srpskom.” (str. 82.)
[to se ti~e Porfirogenitovog svedo~enja, on kaè da “ne moèmo primiti
ovu povijest o naseljenju, jer je sasvim tendenciozna na {tetu Hrvata i na korist
Bizantu sklonih Srba, a osobito je la`na s obzirom na Bosnu.” (str. 83.) Pri tom
fon Sidland falsifikuje Kinama pripisuju}i mu da je la`no napisao da u Bosni
ne ìve Srbi, a uz to dodaju}i da su vizantijski pisci bili pristrasni u korist Sr-
ba. “Zadubimo li se u stare izvore, primijetit }emo da je i tamo ovo pitanje mje-
stimice zbrkano, ali da se sve vi{e isti~u Hrvati i sve vi{e stupaju u pozadinu
277
Srbi, {to vi{e po|emo natrag. Ne}u ~itaoce zamarati suvi{nim teretom izvora,
te }u se jo{ samo ukratko pozvati na Kedrena, koji potvr|uje da Hrvati grani-
~e s Bugarima, a tu granicu traìti nam je na sjeveru, poglavito u dana{njoj kra-
ljevini Srbiji; pozvat }u se jo{ i na Flavija Blonda, koji Bosnu ozna~uje pokra-
jinom kraljevine Hrvatske i na bilje{ku u registru samostana Sv. Petra kod So-
lina u Dalmaciji, po kojoj je Bosna cjelovit sastavni dio Hrvatske, te se bosan-
ski ban ozna~uje izbornim knezom kod biranja hrvatskoga kralja, a ovu ~inje-
nicu spominje i Helfert.” (str. 83-84.)
b) Geometrijski dokaz da Bosna pripada Hrvatima
Autori koje pominje ne smatraju se naro~ito ozbiljnim, a za pomenuti sa-
mostanski registar ve} je hrvatska istoriografija utvrdila da je re~ o ma{tovitom
istorijskom falsifikatu. [to se ti~e ~injenice da su Srbi padali u bugarsko rop-
stvo, a Hrvati uspeli da pobede bugarsku vojsku, ona nije dovoljan dokaz za te-
zu “da su Hrvati isprva morali biti brojniji i ra{ireniji narod od Srba, premda
nas po{tovani Porfirogenit èli uvjeriti o protivnom.” (str. 84.) Porfirogenit se
moè do mile volje osporavati praznim umovanjem, ali alternativnog istorij-
skog izvora iz njegovog vremena ili starijeg jednostavno nema. Fon Sidland
ima “bolji” dokaz. On kaè da su Dalmacija, Hrvatska i Slavonija nesporno hr-
vatske zemlje i to potkrepljuje podacima iz popisa stanovni{tva iz 1910. godi-
ne, po kome je u Hrvatskoj i Slavoniji ìvelo 62,5% Hrvata, a Srba 24,6%, dok
je u Dalmaciji Hrvata bilo 82,5%, a Srba 16,3%. To valja uzeti zdravo za go-
tovo; u to se ne moè sumnjati. A onda nas fon Sidland, kad je ustanovio pola-
zni neporecivi aksiom, upu}uje na geografsku kartu. “Treba samo pogledati cr-
no ozna~ene hrvatske zemlje i Bosnu, koja je ostala bijelom. Kako si moèmo
zamisliti, da je u jednoj zemlji oblika isduènog {estara nastao jedan narod, a
u zemlji, koja se nalazi unutar tog {estara, da je prebivao jedan drugi narod?
Nije potrebna osobita mo} spoznaje, da se uvidi da je postojanje hrvatskog na-
roda u Trojednoj kraljevini – a to je ~injenica, koju nam o~igledno dokazuju
poznata vojni~ka djela Hrvata u te{kim borbama svjetskoga rata – i u Bosni is-
prva morala biti narodotvorna sila. Postanje jednog naroda na podru~ju Hrvat-
ske, Slavonije i Dalmacije naprosto je geopoliti~ki i antropolo{ki nemogu}e,
ako se tom podru~ju ne doda i Bosna. Razvoj je mogao uslijediti samo na na-
~in, kako sam ve} prikazao, da su se Hrvati iz svog prvotnog sredi{ta, koje se
prostiralo do Vrbasa, tokom prvih dvaju stolje}a pro{irili prema jugu i sjeveru,
toliko i prema istoku, i tu zemlju postupno naselili, preslojili, njome zavladali,
tamo{nje slavenske i neslavenske elemente asimilirali i tako zapo~eli stvaranje
jednog hrvatskog naroda.” (str. 84.) Njegova karta, me|utim, obuhvata dugi
prostor ispod reke Cetine i celu Boku Kotorsku na jugu, kao i celu Slavoniju i
Srem na severoistoku, a to nikada nisu bile hrvatske zemlje. Takva “hrvatska”
kifla jednostavno kroz raniju istoriju nije postojala. Na istoku se Hrvati nisu ni-
kada ra{irili dalje od Vrbasa, a dana{njem kajkavskom (slovena~kom) Hrvat-
skom zagorju tek su preseljeni hrvatski feudalci od {esnaestog veka naovamo
nasilno hrvatsku svest nametali. Klju~ni kriterijum koji bi mogao posluìti kao
278
objektivni u ovakvim raspravama, rasprostranjenost ~akavskog jezika, fon Si-
dland uop{te ne pominje.
On pri~a svoju pri~u, a unapred lakomislenog ~itaoca osloba|a tereta bilo
kakvih dokaza. Pri~a je sama po sebi lepa i primamljiva. “Jednako kao po svom
naseljenju, tako je i politi~ki Bosna hrvatska zemlja. To slijedi ve} iz razmatra-
nja, do kojih je morao do}i svatko tko samostalno misli, kad promatra priloè-
ni zemljopisni nacrt. Ako su dana{nje zemlje Hrvatska, Slavonija i Dalmacija
nekada pripadale hrvatskoj dràvi, onda joj je nu`no pripadala i Bosna. Jer kao
{to je nemogu}e stvoriti jedan narod, tako je nemogu}e stvoriti i jednu dràvu
u zemlji tako nemogu}eg oblika, kakvog su spomenute dana{nje tri hrvatske
zemlje.” (str. 85-86.) Osim toga, on iznosi tri dodatna argumenta za svoju tvrd-
nju o pripadanju Bosne “hrvatskoj” dràvi: “1. Da je Bosna bila sastavni dio hr-
vatske dràve, najbolje dokazuje politi~ko ustrojstvo i kasniji razvoj zemlje u
samostalnu dràvu. Od svog ulaska u povijest do progla{enja kraljevinom sto-
ji na ~elu Bosne ban. Banska ~ast je isklju~ivo hrvatska ustanova, koja se u ba-
nu Dalmacije, Hrvatske i Slavonije o~uvala do danas. Kasnije, u doba dràvne
zajednice Hrvata i Ma|ara, pre{la je banska ~ast i u ma|arsko dràvno pravo,
te je imala zna~enje namjesni{tva u ju`noslavenskim pokrajinama, kao {to to
jo{ danas dokazuje Banat u ju`noj Ma|arskoj i povjesne banovine... Srbi ne
znaju za ustanovu bana. U njih bija{e samo ùpana i velikih ùpana, iz kojih je
proiza{lo i srpsko kraljevstvo. Nigdje u srpskoj povijesti ne nailazimo na ban-
sku ~ast, nego samo u hrvatskoj. Odatle je jasno da je zemlja, u kojoj se ustroj-
stvo dràve razvilo iz ustanove bana, morala etni~ki i dràvno pripadati Hrva-
tima. 2. Bosanski ban bija{e po hrvatskom dràvnom pravu hrvatski stjegono-
{a i hrvatski izborni knez, i to prvi izborni knez u hrvatskoj dràvi. Upu}ujem
na ve} prije spomenutu vijest samostana kod Solina. 3. Ugarska je stekla Bo-
snu uno aktu s Hrvatskom kao sastavni dio hrvatske dràve. Ovo je ~injenica
koju Ma|ari ne priznavaju, jer svoje pretenzije osnivaju na nekom vojni~kom
osvojenju Bosne.” (str. 86.) Ban je avarski izraz i u hrvatskoj dràvi predsta-
vljao je upravnika posebne oblasti Like, Krbave i Gacka. Ma|ari su ustanovu
bana uspostavljali u zemljama, ~ak i srpskim, koje nemaju nikakve veze s Hr-
vatima. Srbi itekako znaju za ustanovu ban, pa je ~ak i jedan Srbin, Belo{, srp-
ski princ i brat ugarske kraljice, bio dalmatinsko-hrvatski i slavonski ban. Prvi
bosanski ban (u istoriji se Bori} prvi pominje) imenovan je tek po{to je Bosna
u{la u sastav Ugarske po~etkom dvanaestog veka. Ugarska je Bosnu stekla ta-
ko {to je tu zemlju Srbija ustupila kao miraz uz princezu koja se udala za ma-
|arskog kralja, a nije pod krunu Svetog Stefana do{la kao sastavni deo hrvat-
ske dràve, kao {to, uostalom, Slavonija nije do{la kad i Hrvatska, nego dosta
ranije.
c) Gaènje nepoèljnih ~injenica o Bosni
Jo{ jedna velika muka mu~i fon Sidlanda. Kako god on prekrajao stariju
istoriju, prikrivao nepoèljne ~injenice, izmi{ljao poèljne i beskrajno ma{tao
u romanti~arskom zanosu, “ostaje ~injenicom, da su Srbi danas u Bosni najja-
279
~i narodni vjeroispovjedni element, da sa~injavaju otprilike 43% od sveg pu-
~anstva i da su nacionalno najsvjesniji, a te narodne svijesti nema ni izdaleka u
tolikoj mjeri kod katoli~kih Hrvata, kojih ima do 20%, a pogotovo ne kod mu-
slimana, kojih ima do 33%, a nemaju jo{ izgra|ene narodne svijesti. Kod mu-
slimanske inteligencije pokazuju se po~eci nekog narodnog osje}aja, ali su oni
podijeljeni, jer jedan dio naginje Hrvatima, a drugi Srbima, premda treba pri-
znati da prete`ni dio muslimana simpatizira s Hrvatima. Pa kako je mogu}e
razjasniti ove pojave, koje su sasvim protivne na{oj tvrdnji, da su Bosna i Her-
cegovina hrvatske zemlje? Priznajem, da dosele nigdje nisam na{ao potpuno
razja{njenje postanka dana{njih etni~kih prilika u Bosni i Hercegovini i da je u
nizu ju`noslavenskih problema najteè rije{iti bosanski problem.” (str. 87.)
Zato se fon Sidland upu{ta s velikim entuzijazmom u dokazivanje nedo-
kazivog i tvrdi da je re{io glavni problem koji je mu~io i njega i njegove isto-
mi{ljenike. On uvodi u igru kao presudan faktor bosansko bogumilstvo, pa
konstrui{e sasvim novu i opet potpuno izmi{ljenu pri~u o navodnoj politi~koj
pozadini bogumilskog pokreta. Govori o politi~kom razdoru u Hrvatskoj kra-
jem jedanaestog veka, gde je “kao utuk na romanizatorsku tendenciju katoli~-
ke crkve nastala narodna stranka, i znamo da su borbe izme|u narodne i latin-
sko-klerikalne stranke hrvatsku dràvu toliko oslabile, da su Ma|ari mogli za-
po~eti i uspjeti sa svojim te`njama. Vidjeli smo nadalje, da se u tom ~asu hr-
vatska narodna stranka usprotivila i Ma|arima, ali bude potu~ena na Gvozdu
od Ma|ara i Hrvata, prista{a ma|arske stranke, kojom je prilikom poginuo i
Petar Sva~i}, poslednji hrvatski kralj doma}e krvi. No bilo bi krivo misliti da
je nakon ovog poraza netragom nestala hrvatska narodna stranka, koja je u se-
bi osjetila nagon za samostalnim ìvotom ~itavog jednog ìlavog i ustrajnog
naroda, kakav bija{e hrvatski. Pa {to u~ini, {to morade u~initi ta stranka? Nje-
ni prista{e morado{e se iseliti iz krajeva koji stajahu pod utjecajem njihova pro-
tivnika, klerikalnih Hrvata, primorskih Romana i Ma|ara. Po{to su klerikalni
Hrvati, primorski Romani i Ma|ari zavladali samo obodnim podru~jem, povu-
kla se hrvatska narodna stranka u unutarnjost zemlje, a to bija{e zbog oblika tla
hrvatskih zemalja upravo Bosna i Hercegovina. Goroviti, te{ko pristupa~ni
predjeli Bosne, postado{e uto~i{te neslomivog hrvatskog narodnog plemstva i
njegovih prista{a, koji se onamo skloni{e i na|o{e toliko za{tite, da su mogli
ustrajati u svom otporu protiv Romana, protiv klerikalno-papinske politike i
protiv te`nje ugarskih kraljeva. Ovom seobom jednog politi~ki aktivnog narod-
nog elementa u Bosni bija{e udaren temelj kasnijem stvaranju bosanske drà-
ve.” (str. 91.)
Zaista lepa pri~a! [to bi onda pored tolike lepote fon Sidland brinuo {to mu
pri~a nema ama ba{ nikakvog istorijskog upori{ta i ne zna se ni za jednog je-
dinog hrvatskog plemi}a, predstavnika politi~ki aktivnog elementa, koji je pred
Ma|arima 1102. godine pobegao u Bosnu i onde se ustoli~io makar kao tre}e-
razredni politi~ki faktor. Pri tom autor poseban zna~aj pridaje ~injenici da je
ban Bori} progonio bosanske katolike, nalaze}i u njoj gotovo fantasti~no zna-
~enje. “Hrvatskom narodnom plemstvu, koje se sklonilo u Bosnu, nije moglo
280
ostati tajnom da katoli~ka crkva u dràvi, koju su oni osnovali, pomaè jedno-
strano dalmatinske romane. Pa budu}i da je katoli~ko-klerikalna stranka u Hr-
vatskoj bila Hrvatima nenaklonjena, naravno je da je hrvatska narodna stranka
morala biti orijentirana antiklerikalno, pa i protukatoli~ki. Odrazilo se to tako da
prvi bosanski ban, koji se pojavljuje i samostalno nastupa kratko iza seobe hr-
vatske narodne stranke u Bosnu, pokazuje protukatoli~ku orjentaciju.” (str. 91-92.)
Sledi novi problem. Godine 1163. Bosna je opet do{la pod vizantijsku
vlast, u vreme Manojla Komnena, a “godine 1180. nakon smrti Manuelove po-
javi se u Bosni ve} bogumilstvo. Slijede}i bosanski ban Kulin, koji jo{ i danas
ìvi u predaji naroda u Bosni, ve} je gorljiv bogumil, a bogumila imade ve} u
to doba u Bosni na desetke hiljada. Pa {to nas u~i ta pojava? Protukatoli~ka or-
jentacija Hrvata, koja bija{e ve} zapaèna u doba bana Bori}a, po{la je za ko-
rak dalje. Hrvatsko-bosansko plemstvo pre{lo je naprosto bogumilstvu, upravo
zato, jer je u bogumilstvu, koje bija{e na~elni protivnik katolicizmu, na{lo naj-
povoljniji izraz svojem raspoloènju. Tome je zacijelo pridonijela i okolnost {to
u bogumilstvu nai|o{e na slavenski jezik u crkvi, za koji se uzalud borahu u
vlastitoj dràvi. I njihovo nastojanje za nezavisnom dràvnom crkvom na|e
priliku da se ostvari, jer bogumilstvo bija{e organizirano u crkve po zemljama.
Sigurno je tako|er bizantsko vladanje u Bosni od g. 1163. do 1180. poku{alo
sve mogu}e da u Bosni unaprijedi pravoslavlje, a nesklonost Hrvata bizantini-
zmu i pravoslavlju bija{e zacijelo samo daljnji poticaj za prijelaz na bogumil-
stvo. Ono bija{e jednako neprijateljski raspoloèno i prema katolicizmu i pra-
voslavlju, pa prijelazom na bogumilstvo bija{e postavljena brana protiv jednog
i protiv drugog.” (str. 92.)
Obja{njavaju}i politi~ke razloge prelaska “~itavog naroda” na bogumil-
stvo, fon Sidland primarni zna~aj pridaje katoli~koj potpori prvo romanskim, a
posle ma|arskim politi~kim ciljevima. “Pokraj seobe hrvatskog plemstva bija-
{e bogumilski pokret najva`niji momenat, ~ija posljedica bija{e stvaranje sa-
mostalne dràve u Bosni.” (str. 92.) Po{to su bogumili sa svojim u~enjem pro-
dirali i na podru~je Slavonije i Dalmacije, “zbog asimilacije Romana pojavlji-
vahu se kod primorskih Hrvata sve ja~e katoli~ko-klerikalne tendencije, te oni
poradi{e na suzbijanju bosanske hereze. Posljedica toga bija{e da se bosanski
bogumilski Hrvati sve vi{e otu|ivahu od primorskih katolika i da potonji na-
stupahu ofanzivno prema bra}i u Bosni, a bosanski Hrvati sad opet sasvim na-
ravno nastojahu da se osamostale i politi~ki odcijepe od primorskih Hrvata, te
da podru~je bosanske crkve izgrade politi~ki samostalnim podru~jem.” (str. 92-
93.) Te suprotnosti je dalje zao{trila surova vladavina Mladena [ubi}a nad Bo-
snom, a njegovog strica Pavla [ubi}a ubili su bosanski bogumili.
Me|utim, kako nastavlja fon Sidland slede}i svoj neverovatni istoriograf-
ski pristup i metodolo{ki postupak, “premda bijahu Bosanci do{li u suprotnost
prema ostalim Hrvatima, ipak ne zatomi{e nikad sasvim osje}aja zajedni~ke
narodne pripadnosti. Svaki narodni pokret katoli~kih Hrvata podupirahu uvijek
Bosanci. Kad god bi Hrvati sebi izabrali kralja, priznavahu ga i Bosanci svo-
jim vrhunskim lenskim gospodarem. Ovo je tim zna~ajnije, {to Hrvati izvan
Bosne ne poku{avahu nikada iznuditi oruànom rukom u Bosni priznanje svo-
281
jih kraljeva, a bili bi jedva i u stanju da to u~ine. U toj stvari bija{e odlu~no tra-
dicionalno stanovi{te Bosne, kojemu izvor bija{e hrvatsko podrijetlo Bosne i
navedena seoba hrvatske narodne stranke.” (str. 93.) Bosanskim bogumilstvom
fon Sidland obja{njava i uporni otpor Bosanaca ma|arskoj dominaciji, s kojom
su se ina~e Hrvati na svom podru~ju vrlo lako pomirili. Potom zaklju~uje: “Te-
orija o seobi i bogumilstvu, kojom sam se posluìo da protuma~im bosanski
problem, razja{njava nam jo{ i jednu drugu pojavu, tj. pojavu da je stvaranje
bosanske dràve iznimka od pravila, koje smo postavili, prema kojemu su ju-
`noslavenski narodi tek posljedica dràvnih tvorevina ju`nih Slavena. Poslje-
dica stvaranja bosanske dràve ne bija{e stvaranje bosanskog naroda, a to se
sasvim logi~no nadaje iz ~injenice da stvaranje bosanske dràve nije iskonsko
stvaranje dràve jednog osvajala~kog plemena, nego tek drugotna tvorevina
hrvatskog naroda, koji bija{e u to doba u glavnim obrisima ve} oblikovan. Po-
vod za stvaranje bosanske dràve ne bija{e osvajanje i nastojanje da se osvoje-
no zadrì, nego samo vjeroispovjedni nagon za samoodrànjem i obranom. A
te sile ne bijahu dovoljne da ukinu povijesno na~elo ustrojnosti i da promijene
ve} ustaljeno nacionalno obilje`je.” (str. 94.)
~) Krah svih hipoteza o hrvatskom karakteru Bosne
Autoru nimalo ne smeta ekstremna paradoksalnost glavnog zaklju~ka, pa
ga ~ak smatra o~ekivanim i opravdanim. “U svojoj biti i po svojoj svijesti bi-
jahu zato sredovje~ni Bosanci Hrvati, ali nema sumnje da je nacionalna svijest
sve vi{e slabila tokom povijesnog razvitka, dok nije skoro sasvim propala u ve-
likoj kataklizmi osmanlijskog osvajanja.” (str. 94.) Unapred se brane}i od mo-
gu}e optu`be da su mu hipoteze puko naga|anje, fon Sidland kao dokaze koji
mu idu u prilog navodi nekoliko natpisa sa bosanskih ste}aka, na kojima se na-
lazi prezime Banovi} i izraàva ponos zbog vite{tva i plemenitog roda pokoj-
nika. “Kud nas upu}uju ti banski sinovi, koji po~ivaju u Banovu Dolu? K Hr-
vatima, jer Srbi ne imahu banova! Gdje nailazimo na slavenskom jugu na tako
neslomivu rasu, koja se jo{ u ~asu smrti ponosi svojim povlasticama, svojom
plemi}kom zemljom i svojim vite{tvom? Samo u Hrvata! [ubi}i, Nelipi}i,
Zrinski, Frankopani, Berislavi}i, Blagaji, Koloni}i, Dra{kovi}i, Keglevi}i, Ba-
}ani itd. jesu katoli~ki predstavnici iste sna`ne i neslomive rase, koje bogumil-
ski potomci po~ivaju pod ste}cima 13. i 14. st., ~ije kamenje nam govori sa-
svim jasno. A starinski, ~isti ikavsko-hrvatski jezik..., kojim su pisani ti spome-
nici, i koji ìvo podsje}aju na narje~je dalmatinskih otoka, dopunja samo har-
moni~ki tu sliku. Pa ako ima jo{ netko, tko u to sumnja, nek se izvoli potrudi-
ti u muzej Hrvatskog starinarskog dru{tva u Kninu u Dalmaciji, u tom starom
hrvatskom kraljevskom gradu, pa neka pogleda umjetnine 10. i 11. st. iz raz-
doblja narodne dinastije u Hrvatskoj. A zatim neka izvoli u bosansko-hercego-
va~ki muzej u Sarajevu i neka pogleda bosanske umjetnine iz 12. do 14. st., pa
}e se samo ~uditi istovjetnosti umetni~kih elemenata. Ne moè biti nikakove
sumnje, da su stvaratelji jednih i drugih morali bezuvjetno biti pripadnici jed-
nog te istog naroda. Ovu ~injenicu ustanovio je ve} Taloci. A tko je sagradio
sve srednjovjekovne gradove u Bosni i Hercegovini? Doline Bosne i Drine na-
282
~i~kane su starim gradinama ba{ kao i dolina Rajne. Pa tko je u tim starim gra-
dinama ìvio? Samo pripadnici jedinog krvnog plemstva na Balkanu, a to bi-
jahu Hrvati. Krvnoga plemstva ne bija{e ni u Srba ni u Bugara, nego samo ~i-
novni~kog, kao u svih Bizantinaca. Zbog svega toga ne moè biti nikakove
sumnje da bogumilska rasa, koja vlada{e u Bosni od 12. do 15. st., bija{e hr-
vatskog podrijetla, i ~itavo podru~je zapadnog Balkana, u kome nailazimo na
bogumilske ste}ke, pripada{e nekada hrvatskom narodnom posjedu.” (str. 95-96.)
}) Uvertira za {ovinisti~ku rapsodiju
Op{irnim naklapanjima da u Bosni i Hercegovini do dolaska Turaka goto-
vo uop{te nije bilo Srba, da su oni docnije nastali od izvorno romanskih, a ka-
snije slovenizovanih Vlaha, fon Sidland dodaje tezu da naziv Morovlasi uka-
zuje da se “taj romanski ìvalj negdje i nekada kriào s nekim narodom tamne
puti, vjerojatno s Ciganima, koji su tako|er nomadi.” (str. 108.) S druge strane,
“njihova imena ìdovskog su podrijetla, pa neki ~ak i vele da bijahu @idovi, ko-
ji narod nazivahu bra}om.” (str. 111.) Svoj rasisti~ki pristup on potkrepljuje i
navodnim antropolo{kim istraìvanjima i antropometrijskim analizama, kako
bi dokazao da su sada{nji Srbi u Bosni, Hercegovini, Dalmaciji, Hrvatskoj i
Slavoniji poreklom nekada{nji romanizovani Vlasi, a da su ti Vlasi nastali me-
{anjem s Ciganima i Jevrejima, dakle u svakom slu~aju nià rasa. Fon Sidland
to objavljuje pre pojave Hitlera, fa{izma i nacizma, pa kaè: “Posluìo sam se
svim pomo}nim sredstvima, koja mi bijahu na raspolaganju, te sam svuda na-
{ao potvrdu da se i antropolo{ke osobine slaù s posljedicama na{eg povije-
snog istraìvanja, da naime katolici i muslimani u Bosni pripadaju istom ple-
menu, i to plemenu koje jo{ danas imade prete`no nordijsko obilje`je, dok se
Srbi od njih mnogo razlikuju, te su ve}inom nekog drugog, tamnog, predarij-
skog tipa.” (str. 122.) Kao rezime tih svojih rasisti~kih gluposti, Ivo Pilar alias
fon Sidland iznosi: “Moje dosada{nje ispitivanje ne dopu{ta nikakve sumnje,
pa zato moram narodnu definiciju Bosne i Hercegovine utvrditi ovako: Bosna
i Hercegovina su povijesno hrvatske zemlje: one su jo{ i danas etni~ki ostale
hrvatskima, budu}i da treba 56,53% pu~anstva bezuvjetno pribrojiti Hrvatima.
Zadnjih 400 godina prido{lo je dodu{e srpsko pu~anstvo, kog ima 43,48%, {to
je tim va`nije, budu}i da je ono vjerski jedinstveno naprama Hrvatima, koji su
podijeljeni u dva vjerska tabora, i da je njegova narodna svijest razvijena mno-
go ja~e nego kod Hrvata katolika i muslimana. No Bosna i Hercegovina su jo{
uvijek hrvatske zemlje, koje se brzim tempom posrbljuju.” (str. 123.) Dakle, Sr-
bi, iako imaju neuporedivo razvijeniju nacionalnu svest, nisu izvorno pravi Sr-
bi, a bosanskohercegova~ki katolici i muslimani, iako nemaju izraène hrvat-
ske nacionalne svesti, ipak su ~istokrvni Hrvati.
2. Srpska dràvotvornost, glavni izvor

Fon Sidlandovog kompleksa
Deklarisav{i se kao iskreni i odani katolik, fon Sidland se upustio u vrlo
op{irno razmatranje uzroka me|uhri{}anskog raskola i dru{tvene uloge isto~-
283
ne i zapadne crkve. On priznaje da su Srbi bili u stanju da sami obnove sop-
stvenu dràvu zahvaljuju}i svojoj nacionalnoj crkvi. “Srbi bijahu samo poradi
toga u stanju da se prvi oslobode i obnove svoju dràvu, jer su u narodnoj cr-
kvi imali nevidljivu, ali stolje}ima trajnu poticajnu snagu, koja je i{la za uspo-
stavom njihove dràve.” (str. 138.) Takva, makoliko pristrasna i tendenciozna,
analiza ga dovodi do interesantnog diferenciranja dru{tvene uloge rimokatoli~-
kog i pravoslavnog sve{tenstva, jer prvi nisu striktno vezani za dràvu u kojoj
deluju, dok su drugi organski deo dràvnog aparata u pravoslavnoj dràvi. “U
tome je pravcu pravoslavno sve}enstvo potpuno razli~ito od katoli~koga. Ka-
toli~ko se sve}enstvo ne istovjetuje nikada posvema s probicima dràve, jer ka-
toli~ka crkva ìvi nezavisno od dràve. Ona ima svoje posebne ciljeve i namje-
re, ima usredoto~eni upravni aparat s papom na ~elu i mora se pokoravati nje-
govim naredbama i onda, kad bi se one sukobile s namjerama dràve. Nastane
li slu~aj da sve}enstvo mora nastupiti protiv probitaka dràve, ono je du`no da
se u tu svrhu djelatno zaloì. Zato se izme|u pravoslavnog i katoli~kog sve}en-
stva moè ustanoviti bitna razlika, da katoli~ko sve}enstvo nastupa mnogo dje-
latnije, mnogo vidljivije i mnogo odva`nije. Lik kapelana-hu{ka~a sasvim je
nepoznat me|u pravoslavnim sve}enstvom. Nije mi poznat ni slu~aj da bi ka-
kav pravoslavni crkveni dostojanstvenik postao izrazito politi~kom osobom,
kao {to je npr. kod Hrvata [trosmajer bio politi~ki vo|a i glava stranke. Ta je
pojava prividno u opreci sa sna`nom politi~kom ulogom, koju je pravoslavna
crkva sa svojim sve}enstvom oduvijek igrala i koju jo{ i danas igra. Pravoslav-
no sve}enstvo bavi se ìvo politikom, ali njegova je djelatnost nevidljiva i sa-
stoji se ve}inom iz opreznog i diplomatskog posredovanja izme|u vjernika, iz-
me|u dràve i dràvnih organa, iz nevidljivog me{etarenja i kona~no, {to je i
najva`nije – iz stvaranja politi~kog mnijenja, politi~kog uvjerenja, jednom ri-
je~ju – iz posvema{njeg utjecaja na narodno mi{ljenje.” (str. 140.)
a) Neskrivena zavist zbog srpske nacionalne crkve
S te strane fon Sidland zapravo zavidi pravoslavcima {to su njihovi popo-
vi u slu`bi nacije, a ne `rtvuju nacionalne interese crkvenoj politici, niti im cr-
kva instrumentalizuje naciju. “Pravoslavno sve}enstvo upravlja velikom tvor-
nicom politi~kih ideja i bavi se njihovim raspar~avanjem. Napadno je kako se
politi~ko prosvje}ivanje, te politi~ke ideje i misli kod Srba brzo {ire, a ta je po-
java primjer za djelovanje pravoslavnog sve}enstva. Kod katolika ne moèmo
zapaziti ni{ta {to bi tome bilo nalik. Katoli~ki sve}enik }e samo u vrlo rijetkim
slu~ajevima politi~ki prosvijetliti svoje vjernike. Ponaj~e{}e mu to ne}e ni biti
mogu}e, budu}i da je zbog usredoto~ene crkvene organizacije vezan na nalo-
ge odozgo. Katoli~ki sve}enik nastupit }e u odlu~nom ~asu kao vo|a, te }e svo-
jim utjecajem, a prema potrebi i ìvom agitacijom, nastojati da povu~e za so-
bom ~itav narod i da polu~i svoj cilj. Pravoslavni sve}enik toga ne}e nikad u~i-
niti. On }e narod prosvijetliti u pravcu koji }e ga zadovoljiti, dat }e mu ujedno
potrebne upute i pustit }e da narod sam za sebe samostalno nastupa, a on }e se
lijepo dràti po strani i po mogu}nosti davati daljnje smjernice za rad. Ve}ina
284
poznavalca pravoslavnih prilika zapazila je istan~ani politi~ki osje}aj pravo-
slavne crkve, poimence Kalaj. To dolazi otuda {to je ona u jednu ruku tradici-
jom ba{tinila neku odre|enu dozu premo}ne bizantinske politike i bizantinskih
metoda, a u drugu ruku, {to je svaki pojedini sve}enik zbog pomanjkanja ~vr-
ste organizacije mnogo samostalniji, nezavisniji i upu}en vi{e na samog sebe,
te snosi ujedno teret odgovornosti za crkvene i dràvne interese u mnogo ve-
}oj mjeri, nego katoli~ki sve}enik. Zbog toga je prisiljen i na mnogo ìvlje po-
liti~ko mi{ljenje.” (str. 140-141.)
Fon Sidland posebno zapaà da pravoslavna crkva prenosi i na pravoslav-
nu dràvu zadatak da se vera odrì u ~istom obliku i dalje pro{iri. “Gr~ka cr-
kva nikada se nije mnogo bavila misionarstvom. Taj tegobni, opasni, nezahval-
ni i samo malo uspje{ni rad prepu{tala je ona rado zapadnoeuropskim sanjari-
ma. Pravoslavna crkva pro{iruje svoju vjeru na taj na~in da pravoslavna drà-
va najprije osvoji tu|e zemlje i da onda u osvojenim zemljama {iri svoju vjeru
uz pomo} ~itave snage osvajala~ke dràve. A po{to je u svakoj vjeri usa|en na-
gon da se pro{iri, jer ne {iriti se zna~i isto {to i uzmicati, to je vjerski momenat
taj koji djeluje u pravoslavnoj dràvi kao stalan podsticaj za ekspanzivnu poli-
tiku. Zato vidimo da su pravoslavne dràve stalno nemirne i da teè za pro{i-
renjem.” (str. 141.) Pouka, koju izvodi iz ovakvog rezonovanja, smi{ljena je da
upozori austrougarske politi~ke faktore da moraju imati u vidu su{tinu srpske
opasnosti. “Moramo, dakle, ustanoviti: pravoslavna dràva je, zahvaljuju}i po-
mo}i koju joj crkva pruà u obilnoj mjeri, mnogo ìlavija, duljeg vijeka, neo-
sjetljivija i podnosi unutarnji razdor u mnogo ve}oj mjeri bez opasnosti po svoj
opstanak. Politi~ko mi{ljenje, osje}anje i htijenje mnogo je gipkije, elasti~nije,
oportunije i neusporedivo ìvlje nego u katoli~koj dràvi, poradi toga {to mu
nije nosilac dràva i stale`, nego crkva. Pribrojimo li k tome jo{ te`nju za eks-
panzijom, poticanom vjerskim momentima, moramo do}i do zaklju~ka da je
pravoslavna dràva ceteris paribus politi~ki mnogo aktivnija, ja~a i sposobnija
za ìvot od katoli~ke dràve.” (str. 142.) Prosto ~oveku da imponuje ovakvo
mi{ljenje, ali onda sledi frontalni napad na pravoslavlje. Vizantijsku superior-
nost dràve nad crkvom fon Sidland smatra {tetnom po realizaciju osnovnih cr-
kvenih ciljeva. “Dràvna neman progutala je zajedno s crkvom i moral. Moè
li zar jedna nesamostalna crkva, koja sluì uvijek samo politi~kim ciljevima i
koja mora uvijek imati pred o~ima svjetovnu korist, moè li ona sluìti }udo-
re|u, odricanju i skromnosti? Moral i politika bijahu u svako doba u prili~no
dijametralnoj opreci.” (str. 142.)
b) Fon Sidlandov rad po Hitlerovim merilima
Pravoslavnim hri{}anima fon Sidland pripisuje krajnju nemoralnost i bes-
krupuloznost. “Kad se pravoslavnom kr{}aninu pruì negdje kakva zgodna pri-
lika da zadovolji svoje potrebe, on }e tu priliku bezobzirno i bez razmi{ljanja
iskoristiti, i nikakva moralna obaveza, nikakve skrupule ne}e ga u tome sprije-
~iti.” (str. 145.) Ukazuju}i na tamne strane dru{tvenog ìvota u Srbiji, zbog vi-
zantijskog shvatanja morala, on dalje upozorava: “I ovdje moèmo ustanoviti
285
stra{nu relativnost svega ljudskoga. I ta stra{na slika ima svoje nali~je, koje je
dobro. Pravoslavlje je stvorilo mnogo ja~e pojedince, nego {to ih obi~no stva-
ra katolicizam. Pravoslavac se ne pouzdaje ni u koga, njemu po svemu nedo-
staje ono mnogo puta upravo slaba{no, blaèno povjerenje katolika, koji pri-
znavaju}i sam stanovite moralne du`nosti, o~ekuje da ih tako|er drugi prizna-
ju, ali se pre~esto u tom ra~unu vara. Neimaju}i sam povjerenja ni u koga, pra-
voslavac ga i sam ni od koga ne o~ekuje i mora sam da bude tim marljiviji i ì-
vlji. Sam bez smilovanja, ne {tede}i nikoga i neumoljiv, on to i od drugih ne
o~ekuje i znade vrlo dobro da se moè spasiti samo jako{}u, sna`nim razu-
mom, prepredeno{}u i lukavo{}u, pa zato nastoji da ta svojstva razvije u najvi-
{oj mjeri. Nepoznavaju}i nikakvih moralnih obveza, ne}e on, uhva}en na zlo-
djelu, imati nikakvih moralnih slabosti, ne}e nikada priznati svoje krivnje, ne-
go }e se braniti tako ìlavo, da }e imati mnogo izgleda da izbjegne pravdi, a to
}e se lako desiti ako mu budu katolici sudili. Po{to je vlastohleplje glavni po-
riv svega njegova rada, on }e marljivo nastojati da bude tamo gdje se mogu ste-
}i ~ast, ugled, novac i druga sredstva vlasti, te }e svom snagom svoje neskru-
pulozne naravi nastojati do}i do izraàja.” (str. 145.)
c) Slovenska ljubav prema slobodi
Na jednoj strani, katoli~koj, fon Sidland sagledava snenu i poverljivu uvi-
|avnost germansko-austrijskog Slavena, a na drugoj, pravoslavnoj, zlu i opa-
snu individualnost Srbina ~iji je nacionalni karakter oboleo od vizantijskih kul-
turolo{kih osobina. înjenicu da tri ~etvrtine Slovena pripadaju pravoslavnoj
veroispovesti, on obja{njava na slede}i na~in: “Ve}inu Slavena smatram poli-
ti~ki slabije nadarenom rasom i nalazim uzroke toj ~injenici u kod Slavena ka-
rakteristi~nom prevla|ivanju osje}ajnog ìvota nad misaonim ìvotom, a dje-
lomice i u njihovu gotovo isklju~ivom svojstvu poljodjelaca. Kad ulaze u svjet-
sku povijest, oni su posvuda seljaci. A i kad pobliè promatramo njihovo po-
na{anje, {to rade i {to propu{taju da u~ine u svom po~etku, ne}emo se mo}i ote-
ti spoznaji da su u njima nagoni poljodjelca upravo pretjerani. Praslaven je ve-
zan uz rodnu grudu, ~itavo njegovo htijenje i nastojanje upravljeno je na to da
zadrì posjed zemlje koju ljubi. Da u Slavena ima ljubavi za slobodom, ne da
se pore}i, ali od ljubavi za slobodom ve}a je ljubav za zemljom. On se znade
sprijateljiti i s tu|om vla{}u uz uvjet da zadrì posjed zemlje. Iz tog slavenskog
svojstva proistje~e u povijesti tako ~esta simbioza Slavena sa Uraloaltajcima i
Mongolima, s Hunima, Avarima, Bugarima, Ma|arima itd. To bijahu nomadi
i ratnici, a Slaveni poljodjelci; ova podjela rada bija{e opetovano temelj dràv-
nih tvorbi prili~no dugotrajnih. Slaveni se pojavljuju kao osvaja~i samo iz raz-
loga pomanjkanja zemlje; ratnici ili osvaja~i iz puke èlje za osvajanjem ne bi-
jahu Slaveni gotovo nikada. Kad se jednom domogo{e zemlje, prestade pro{i-
rivanje. Jasno je da su ratni~ko zanimanje i poljodjelstvo svojstva koja se ne
podnose. Ne bi se moglo re}i da su Slaveni lo{i vojnici, ali pravi Slaven ne ì-
vi od rata, nego od ratarstva i zato u njemu prevla|uju nagoni poljodjelstva.
Prema njima ude{eno je ~itavo politi~ko ustrojstvo Slavena. Slaven se udruù-
286
je samo u malene ùpe i stvara time samo toliku politi~ku snagu, kolika je po-
trebna da ga {titi od smetanja posjeda.” (str. 148-149.)
U dokazivanju da je ve}ina Slovena nià rasa u odnosu na ~iste arijevske,
prevashodno germanske narode, fon Sidland, nastavljaju}i prethodnu elabora-
ciju svoje osnovne teze, tvrdi kako, kod Slovena, “njegov selja~ki razum omo-
gu}uje mu samo pregled preko uskog kruga njegove uè postojbine. Ve}e i {i-
re ustrojbe donose sa sobom opasnosti ve}ih sukoba i donose sa sobom terete,
koje na koncu konaca ipak treba da snosi opet seljak; a to mu se ne svi|a. Ta-
ko treba gledati u prevladavanju poljodjelskog nagona onaj ~imbenik, kojim
bija{e uvjetovana politi~ka rascjepkanost Slavena i njihovo zaziranje od ve}ih
dràvnih tvorevina. Ali izme|u 8. i 10. st. izniko{e posvuda slavenske dràve.
Sve te dràve bolovahu ve}inom od jednostrane sklonosti svojih osniva~a. Na
putu im staja{e i slavensko komunisti~ko ustrojstvo obitelji, koje onemogu}i-
va{e odgoj sna`nih pojedinaca i stvaranje pojedina~nog nasljednog prava. Uz
takove prilike razvijahu se slavenske dràve, ukoliko se uop}e mogahu uzdr-
àti, nepovoljno, u njima se stvara{e neko unutarnje nezadovoljstvo, koje se
najbolje o~ituje u pozivu varja{kim Ruodsima, {to nam ga spominje Nestor:
“Na{a je zemlja velika i plodna, ali u njoj nema reda, do|ite i vladajte nama”.
Takovo raspoloènje bija{e najpovoljnije za veliku zavodnicu, pravoslavnu cr-
kvu; ona sama bija{e ponikla upravo iz politi~kog nezadovoljstva jednog nada-
renog naroda. Zar ne bija{e njen zadatak da gr~kom narodu nadomjesti {to mu
od prirodnih uvjeta nedostaja{e za razvoj njegove mo}i i za odrànje njegovih
poloàja? Kod Slavena bijahu sli~ne prilike. Slaveni se sami ne smatrahu do-
raslima svom politi~kom zadatku, osje}ahu da su slabi i da im je pomo} po-
trebna. A pravoslavlje pak govora{e: “Poklonite se meni i dat }u vam gospod-
stvo nad ~itavim svijetom. Ne treba da budete ni jaki, ni vojnici, ni u~eni, ni
kreposni, pa }u vam ipak dati svjetovnu vlast, ako samo do|ete k meni i po|e-
te za mnom”. I ve}i dio Slavena pristade na taj posao. U zamjenu za politi~ku
vlast oni dado{e svoju arijsko-slavensku du{u.” (str. 149.)
~) Poljaci i Hrvati kao arijevske podvrste
Po njemu, samo su dva slovenska naroda sa~uvala glavne odlike arijevske
rase i ~vrst nordijski karakter – Hrvati i Poljaci. “Dokazat }u da bija{e tako: ko-
je ono dvije slavenske dràve prezre{e pravoslavlje, premda do|o{e s njime u
mnogo izravniji i bliì dodir od Rusa? Dvije najizrazitije slavenske plemi}ke
dràve: poljska i hrvatska plemi}ka dràva. Obadvije dràve ostado{e sve do
danas izrazito katoli~ke, jedino iz oporbe prema pravoslavlju. Za{to? Zato jer
su u priro|enim gospodstvenim nagonima svoje razmjerno ~i{}e rase osje}ali
dovoljno snage da se od seljaka uzdignu i da stvore vladaju}i plemi}ki sloj, ko-
ji je sam vladao, i jer je njihova slavensko-arijska krv osje}ala duboku odvrat-
nost od pravoslavlja jednako kao nekada i Goti, koje je Bizant morao tek uni-
{titi prije nego je mogao razviti svoju dràvu i crkvu. Sad moèmo shvatiti za-
{to Srbi prigrli{e pravoslavlje, a Hrvati katolicizam. Srbi bijahu nadaren, ali si-
roma{an narod gor{taka, koji se htjede pod svaku cijenu osloboditi pritiska Hr-
vata, Bugara i Bizantinaca. Da to postignu, trebala im je mo}, a da postanu
287
mo}ni, prigrli{e pravoslavlje, koje im mo} obe}ava{e. Gospodstveni nagon hr-
vatske plemi}ke rase prezira{e tu njemu nesklonu vjeru, te oni ostado{e uz ka-
tolicizam. Kad s pomo}u njega ne dolaàhu naprijed, poku{a{e prigrliti bogu-
milstvo, a kad im i ono ne pomogne, prihvate islam, vjeru s najizraènijom vo-
ljom za vla{}u. Srbi ra~unahu ispravno. Pravoslavlje im dade vlast, makar krat-
kotrajnu. S pomo}u svog boljeg crkveno-politi~kog ustrojstva, ote{e oni Buga-
rima i Hrvatima ve}a podru~ja. Hrvatima ote{e dana{nju zapadnu Srbiju i ne-
kada{nju Duklju, a jedna od glavnih sila, koja je dovela do dana{njeg rata, jest
zagrièno nastojanje Srba da Hrvatima kona~no otmu i Bosnu i Hercegovinu.”
(str. 149-150.)
}) Pravoslavlje i panslavizam opasni za katolike
Vizantijskog je porekla, po fon Sidlandu, i karakteristi~na pravoslavna mr-
`nja prema svakom neverniku, a posebno usmerena protiv katolika. I tu netr-
peljivost ne izraàvaju primarno pravoslavni sve{tenici, nego prvenstveno dr-
àva i laici. “Pravoslavni laik mrzi svakog inovjerca kao pravoslavac, jer je to
ba{ bitno u pravoslavlju. On ne podnosi zajedni~ko stanovanje s inovjercima,
pravoslavni se odjeljuju od ostalih vjera u posebnoj gradskoj ~etvrti (srpske ~e-
tvrti u Bosni). Jao inovjercu, kad zapadne u pravoslavnu ~etvrt, istjerat }e ga
najodabranijim sredstvima ljudske zlobe. U to poglavlje spada nestajanje bez
traga katolika u nekim dijelovima Balkana, u sjevernoj i sjeverozapadnoj Bo-
sni, u sjevernoj Srbiji, te poimence u Ma~vi, gdje jo{ pred dva do tri stolje}a
bija{e mnogo katolika (ostaci nekada{njih Hrvata), a zatim i napadno brzo ne-
stajanje muslimana u pravoslavnim balkanskim zemljama. Pravoslavni ele-
menti, {to ih austrijske vojni~ke vlasti naseli{e u Hrvatskoj i Slavoniji po~ev{i
od 16. stolje}a uspje{e god. 1632. da im je car Ferdinand podario svu zemlju
izme|u Save i Drave, te stado{e mnoge katolike tjerati sa svojih zemalja, a
mnoge i prisili{e da prije|u na pravoslavlje. Danilo Petrovi}, vladika crnogor-
ski, naredi god. 1702. svim svojim podanicima, da svi inovjerci treba da u od-
re|enom roku prije|u na pravoslavlje ili da se isele iz zemlje. Tko se nije po-
korio, bio je napadnut i ubijen. Ovako zavr{i{e islamizirani bogumili nekada-
{nje Crvene Hrvatske.” (str. 151.) Izvore mr`nje on pronalazi jo{ u anti~kim
gr~ko-rimskim odnosima, animozitetima izme|u carigradskog i rimskog cr-
kvenog sredi{ta, posledicama krsta{kih ratova itd. “Pravoslavlje je mr`nju sa-
~uvalo i usadilo je duboko u du{e svojih vjernika, da bi se njome moglo poslu-
ìti u pravom ~asu kao oru`jem u borbi o vlast protiv inovjeraca. I ovdje nije
pravoslavlje moglo zatomiti svoje iskonske naravi, te je naprosto sve, na {to
god je nai{lo, {to je vidjelo i doìvjelo te~ajem svog tisu}godi{njeg ìvota, spre-
malo u svoje skladi{te oru`ja i iskoristilo samo u pravcu razvijanja {to ve}e
mo}i.” (str. 154.)
Posle zakletog svog neprijatelja islama i turske dràve, fon Sidland nago-
ve{tava da }e se na udaru pravoslavlja na}i katoli~anstvo. “Mirno, nevidljivo i
ne~ujno prodiru vali pravoslavlja kroz sve pukotine. Do 16. st. bija{e Ma~va
prete`no katoli~ka, a danas tamo uop}e i nema katolika. Do god. 1463. nema
u Bosni gotovo nijednog pravoslavca, ima ih mo`da u Hercegovini. Danas tvo-
288
re pravoslavci u Bosni 43% ~itavog pu~anstva. Do god. 1500. nema u Hrvat-
skoj i Slavoniji uop}e pravoslavnog elementa, osim nekih tragova u Srijemu.
Danas ih ima 24% od ukupnog stanovni{tva. Isto je tako u Dalmaciji. Sv. Sa-
va osnuje oko god. 1230. pravoslavnu biskupiju, ali je Dubrov~ani istisnu do
Trebinja, a time i pravoslavlje u Dalmaciji. Pa ipak ima danas u Dalmaciji 16%
pravoslavnih... Ali pravoslavlje ne prodire samo broj~ano, nego i politi~ki. U
Hrvatskoj i Slavoniji postado{e poslednjih godina vode}i element. U Bosni i
Hercegovini ja~i su politi~ki i ekonomski. U doba aneksije Hrvati ih malko po-
tisnu{e, ali zadnjih godina opet napreduju.” (str. 155.) Jadikovka zbog potiski-
vanja katoli~kog elementa u Bosni i Hercegovini prerasta u kobno upozorenje
Be~u i ~itavom katoli~kom svetu, uz razo~arenje {to se i ina~e premalo razmi-
{lja o pravoslavnoj opasnosti. “Ba{ si svijet tare glavu {to su jaka pravoslavna
dràva, a jednako i sna`ni pravoslavni pojedinac, nepromijenjeno zanavijek
moralno i kulturno malovrijedni, i to tako da }e uvijek ostati jedna strahota!
Svijet ne pita mnogo za moral; kulture dodu{e èli, ako je jeftina, ali nada sve
mu je stalo do vlasti. Tu je osnova sada{njih i budu}ih uspjeha pravoslavlja.
Svi, kojima je vi{e do vlasti nego do morala, obuzeti su i nekako magijski pri-
vu~eni od blje{tavog fantoma tisu}godi{njeg gr~kog teènja za vla{}u. Svi oni,
kojih ùdnja za vla{}u ostade na ovom svijetu neispunjena, podatljivi su kao
vosak u rukama okretnog stvaratelja na obalama Bosfora i njegovih nasljedni-
ka, jer se nadaju da }e se njihovom pomo}u domo}i jedne mrvice vlasti. Bizant
je toga svijestan, pa jednako vje{to, kao i bezobzirno, iskori{}uje prilike, drà-
ve i ljude. Tu leì jedna od najve}ih opasnosti za ~ovje~anstvo, a osobito za
Austro-Ugarsku monarhiju. Ta opasnost je tim ve}a, {to nitko nema pravog
pojma o njezinu zna~enju i njezinoj veli~ini.” (str. 156.)
Problem ju`nih Slovena, po mi{ljenju ovog hrvatskog ideologa, sastavni je
deo zone konfrontacije koja se proteè “od ju`nog rta Dalmacije sve do Balti-
ka.” (str. 156-157.) Pri tome, “nema nikakve sumnje da su borbe na spomenu-
toj ogromnoj fronti tako|er rasne, nacionalne, politi~ke, dru{tvovne i gospodar-
ske borbe. Ali psiholo{ki i time najja~i i najneposredniji njihov motiv jest i
ostaje vjersko pitanje.” (str. 157.) Uz pravoslavlje, kao drugi po snazi i podjed-
nako opasan faktor pojavljuje se panslavizam. “Iz irealnog i politi~ki naivnog
pokreta, ali zato no{enog duhom katoli~kih Slavena, eti~kim nastojanjem, di-
zanjem kulture i me|usobnom nesebi~nom pomo}i, kome se mogao priklju~i-
ti i ~ovjek pun àrkog idealizma kao [trosmajer, postade u rukama Rusije
okrutno sredstvo za vla{}u, koje i|a{e u svom osnovnom obliku za tim da is-
koristi to zaneseno i nejasno politi~ko nastojanje, poniklo iz unutarnje nu`de, i
da iskoristi katoli~ke Slavene kao prvoborce za rusko-pravoslavna ekspanziv-
na nastojanja u srednjoj Europi.” (str. 157-158.) Iz li~nog iskustva fon Sidland
zaklju~uje da katoli~ki Sloveni svojim panslovenskim zanosom nisu ni pomi-
{ljali da ugroze dràve u kojima ìve. “Katoli~ki Slaveni predstavljaju sebi pod
“slavenskom uzajamno{}u” ne{to sasvim drugo nego pravoslavni. S druge pak
strane, ne moè pravoslavni ~ovjek katolika nikad smatrati ravnopravnim dio-
nikom – to je bitno. Monarhija pak prosu|iva{e, ne sasma krivo, ~itav taj pred-
289
met prema njegovoj opasnoj kona~noj ta~ki u Rusiji. Nedostaja{e strogog raz-
likovanja tih dviju stanovi{ta, pa jo{ i danas nosi odvratno rusko nastojanje za
vla{}u ime sveslavenstva, {to kao ~asno ime nipo{to ne zasluùje.” (str. 158.)
d) Srpska pravoslavna crkva, najve}i problem katoli~anstva
Pored pravoslavlja i panslavizma kao instrumenata ruske te`nje da pod
svojom carskom krunom obnovi Vizantiju, fon Sidland smatra “da je veliko-
srpska misao jezgra ju`noslavenskog problema.” (str. 162.) A ta jezgra “sasto-
ji se u tome {to Srpstvo èli savladati i Bugare i Hrvate, postati prvom silom na
Balkanu, te zatim uni{titi i apsorbirati Hrvate i Bugare i tako osvojiti i posrbiti
~itav slavenski Balkan.” (str. 162.) On Srbe i optuùje da su posrbili veliki broj
balkanskih Romana, a pri tom posebno insistira da je vla{ko, odnosno roman-
sko stanovni{tvo naseljavalo u tursko vreme Dalmaciju, Hrvatsku, Slavoniju,
Bosnu i Hercegovinu, pa da ih je Srpska pravoslavna crkva sistematski posr-
bljivala. “Zbilo se to tako, da je crkvena vlast u Srpsko-pravoslavnoj crkvi osta-
la trajno u rukama Srba i da je crkva poja~ala sva svoja nacionalna obilje`ja po
mogu}nosti {to vi{e. Upravo bolesno pretjerana nacionalna svijest pravoslav-
ne crkve, nastojanje oko narodne predaje, oko narodnog jezika, narodnih pje-
sama, obi~aja i igara, to bija{e oru`je posrbljivanja. Uzmemo li jo{ u obzir da
tome treba pridodati slavenski jezik u crkvi, gdje nekulturni balkanski Roma-
ni na|o{e jedino ne{to uznosito, pa }emo tako shvatiti da se ne mogahu oteti
tom utjecaju i da su se morali posrbiti.” (str. 170.) Fon Sidland priznaje da su i
Hrvati pohrvatili ne{to Romana. “Na katoli~ku vjeru pre|o{e samo oni Vlasi,
koji stanovahu neposredno na podru~ju katoli~ke svoje gospode. Oni pak koji
bijahu naseljeni na podru~ju Bosne i Hercegovine ostado{e u pravoslavnoj cr-
kvi, ukoliko ne prihvati{e bogumilstvo. To se zbilo poradi toga {to se kod njih
po predaji sa~uvalo pravoslavlje i {to su stalno nadolazili pravoslavni Vlasi
zbog zemlji{nje sveze sa Srbijom. Moramo dakle smatrati, ostaviv{i sasvim po
strani autohtone Vlahe, da je i od onih Vlaha, koji su kasnije s Turcima nado-
{li u hrvatske krajeve, samo manji dio prigrlio katoli~ku vjeru, dok je ve}i dio,
budu}i pravoslavan, pripao Srbima, te su tako Vlasi mogli postati jezgrom, oko
koje se u Bosni stvorilo pravoslavno pu~anstvo. Time se broj Srba pove}ao sa-
mim pravoslavnim Vlasima, koji su ìvjeli na hrvatskom podru~ju, odnosno,
koji su na tom podru~ju nastali. Posljedica pak toga bija{e da su Srbi priljubili
mnogo vi{e vla{ke krvi, a po{to ti Vlasi kao Romani bijahu tamnog komplek-
sa, ima u Srba mnogo vi{e tamnih tipova nego u Hrvata.” (str. 170.)
Asimilacija Vlaha se zaista odvijala u srpskim krajevima, ali je ona zavr-
{ena mnogo pre doseljavanja Srba u Hrvatsku i Slavoniju i svi pravoslavni ko-
ji su se tada doseljavali govorili su isklju~ivo srpski jezik, a imali su vla{ki dru-
{tveni status, {to zna~i da nisu bili kmetovi nego slobodni seljaci, mahom sto-
~ari, sa obavezom na vojnu slu`bu. Ono {to fon Sidland na ovom mestu pono-
vo potencira, jeste izvanredno va`na uloga Srpske pravoslavne crkve u o~uva-
nju nacionalne kohezije i kolektivne narodne svesti, kao u olak{anju procesa
asimilacije zate~enih balkanskih starosedelaca. “Spasenje svoje narodnosti i
290
mnogostruko pove}anje broja svog pu~anstva absorbiranjem Vlaha zahvaljuje
Srpstvo uglavnom, skoro bih rekao isklju~ivo, svojoj narodnoj crkvi. Iz tog po-
vijesnog razvoja nastala je pojava da ne~ija pripadnost Srpsko-pravoslavnoj cr-
kvi zna~i ujedno i nacionaliziranje u Srbina. Ta je ~injenica od velike va`nosti,
i to tim ve}e, {to stolje}ima stalno djeluje na ~itavom jugu.” (str. 170.) Poseban
zna~aj u svemu tome je imalo obnavljanje Pe}ke patrijar{ije 1557. godine, za
koju fon Sidland isti~e da je bila “teokratski upravljana suverena srpska drà-
va, koja obuhva}a{e osim srpskih zemalja jo{ i Bosnu, Hercegovinu, Dalmaci-
ju, Slavoniju i veliki dio Hrvatske i Ugarske”, a uz to se, kako dalje navodi, nje-
na “vlast ne razlikova{e mnogo od pune dràvne vlasti.” (str. 176.) Takav ob-
lik organizovanja zadràla je i posle seobe patrijarha u austrijske zemlje, a ovaj
hrvatski nacionalni ideolog pokazuje koliko se hrvatsko-slavonski sabor bezu-
spe{no trudio da zabrani pravoslavlje na prostoru svojih ingerencija. On Srbe
opet predstavlja kao nomadski narod, li{en moralnih vrednosti i obuzet èljom
za stalnim plja~kanjima i otimanjem. “Premda se zbog ~astohlepne politike
srpske dràve ti razbojni~ki nagoni u pojedinaca sve vi{e zatomljuju i sve se
manje pojavljuju u primitivnom obliku razbojstva i kra|e, oni se sve to sna`ni-
je pojavljuju kao masovna pojava. Svuda, gdje se Srbi pojavljuju kao politi~ka
masa, pre~esto je te`nja da si prisvoje tu|e dobro, motiv njihovih nastojanja.
Osobito bi Hrvati o tome znali kazati koju rije~. Sve {to Hrvati imaju, hrvatske
zemlje, hrvatski jezik, hrvatska knjièvnost, sve je to srpsko. Ni{ta ne stvori{e
Hrvati tokom svoje povijesti, nego sve Srbi.” (str. 186.)
S obzirom da su dana{nji Srbi nasledili razbojni~ki karakter balkanskog
pastirskog nomada, “ho}emo li razjasniti karakter srpskog naroda s pomo}u
povijesnog razvoja njegovih narodnih sastojina, moramo imati na pameti da su
balkanski Romani kao saveznici Turaka rasto~ili sve tri dràve ju`nih Slavena:
bugarsku, srpsku i hrvatsku. Ne smijemo nadalje zaboraviti ono razdoblje u ko-
me su ti balkanski Romani sa~injavali bitni dio neredovite osmanlijske vojske
kao akin|ije, kirdàlije, ba{ibozuci, martolozi i haramije. To bija{e opet razdo-
blje najo{trijeg probira, u kome bijahu istrijebljeni svi slabiji, nje`niji i manje
sposobni elementi i preosta{e samo oni, u kojih bijahu najja~e razvijeni razor-
ni, nesocijalni i zlikova~ki nagoni. Tom ~injenicom moè se razjasniti rijetka
razorna snaga, talent za razaranje i neprijateljsko raspoloènje ovog elementa
prema dràvi. Tko pozna mentalitet Srba, osobito u Bosni, njihovo nevjerojat-
no neprijateljsko drànje, njihovo poricanje svake, pa i najmanje zasluge Mo-
narhije, pa tko ~ita djela jednog Mika{inovi}a, Vasilja Gr|i}a i dra Stojadino-
vi}a, taj }e si takav mentalitet mo}i razjasniti s pomo}u navedenog povijesnog
razdoblja.” (str. 187.) Srpski nomadski mentalitet je izrazito sklon prevarama,
prevratima i zaverama. “Koliko bija{e u njih dràvnih udara, ubijanja kraljeva
i najnevjerojatnijih obrata... Gdje god nastane kakvo kulturno sredi{te, kakva
pove}ana mogu}nost za zara|ivanje, kakva gospodarska prilika, posvuda su ta-
mo nomadi prvi; povezani vjerskim sponama i neobi~nim osje}ajem solidar-
nosti, ~ine oni lanac i oberu vrhnje, jo{ prije nego se oni drugi (a to su ve}inom
Hrvati), osvijeste i saberu... U nomadskom elementu gledati nam je onu izra-
291
zitu sposobnost: elasticitetom i gipko{}u iskoristiti svaku priliku.” (str. 187.) Uz
to su Srbi me|u slovenskim narodima tradicionalno najbolji trgovci, a fon Si-
dland smatra da im je i tu osobinu razvio njihov nomadski duh, kao i talenat za
prora~unati i svrsishodni politi~ki rad, dar za glumu i pretvaranje itd.
Sve u svemu, “opasna svojstva predaje i te`nje srpsko-bizantske crkve na-
i{la su u srpskom narodu na neobi~no djelotvornu dopunu u prodiranju balkan-
sko-romanske nomadske krvi, koja je svojim priro|enim rasnim prohtjevom za
prisvajanjem, svojim antisocijalnim sklonostima, manijom za uni{tavanje i ras-
tvaranje, u~inila Srbe prvorazrednom opasno{}u za susjedne im narode i drà-
ve.” (str. 189.) Fon Sidland posebno napominje koliko mu je stalo da dokaè
“kako su vlastohleplje, megalomanija i èlja za pro{irivanjem silno razvijeni u
srpskom narodu. Posvuda se te te`nje tako glupo i nezgrapno ne o~ituju, ali one
su misao vodilja Srba i mogu se opaziti u svakom njihovom djelu, nastojanju i
u svakoj njihovoj misli... Te ve} prije prikazane te`nje imadu svoj korijen u po-
vijesnom i vjerskom odgoju i u rasnim sklonostima Srpstva.” (str. 197.) Pri tom
se s posebnom èstinom obru{ava na Dobrovskog, [afarika i Karadì}a, ali i
mnoge druge slaviste, {to su zanemarivali Hrvate i svodili ih na ono {to oni je-
dino i jesu, ~akavce, ili im jo{ dodavali ono {to su naknadno pohrvatili, kajkav-
ce. Vuku Karadì}u posebno zamera {to je izgradio idejnu podlogu velikosrp-
skog imperijalizma. “Jezgro ju`noslavenskog problema sastoji se u tome, {to
se Srpstvo razvilo u jaki imperijalisti~ki, jednako vjerski kao i nacionalno po-
liti~ki pokret, koji ide za tim da podjarmi i usi{e ostale narode ju`nih Slavena
i da osnuje svoju vlastitu veli~inu i mo} na razvalinama susjednih dràva. Taj
pokret nisu tek izazvali Kara|or|evi}i, kako se to ~esto pogrje{no uzima, jer je
on sasvim naravni izraàj bizantske i srpsko-pravoslavne misli o crkvi i drà-
vi; povijest i razvitak tog pokreta stari su ve} nekoliko stolje}a, on je u svom
razvoju promijenio ve} nekoliko oblika, te se tridesetih godina iskristalizirao u
svom dana{njem obliku nacionalno-politi~ki u ju`noj Ugarskoj, a dràvno-po-
liti~ki po~ev{i od god. 1860. u novoj srpskoj dràvi.”: (str. 215.)
Velikosrpsku ideologiju fon Sidland smatra najdoslednijom savremenom
reinkarnacijom vizantijskog duha, iz koga poti~e i njena neverovatna sugestiv-
na mo}, ne samo prema sopstvenim vernicima, nego jo{ u ve}oj meri prema
inovercima. “To je toliko profinjeni sustav laì i paralaì, stavljen u slu`bu po-
ja~anja vlastite mo}i, koji protivnika toliko smete, da na koncu ne zna ni kuda
ni kamo, te se kona~no apati~no i bez volje prepu{ta vodstvu perfidnog ~asto-
hlepnika. Budu}i da je pove}anje vlastite mo}i bitno svojstvo, cilj i ìvotni sa-
dràj svakog Bizantinca, to la` i parala` postaju du`no{}u, ~im sluè tim sred-
stvima. Daljnja je posljedica da Bizantinac vjeruje vlastitim laìma svim àrom
svoga religioznoga htijenja. U tome àru, u intenzitetu vjerovanja u vlastite iz-
mi{ljotine i smicalice, leì izvor sugestivne mo}i, jer svako sna`no htijenje dje-
luje sugestivno i prenosi se na druge.” (str. 289.) On jadikuje da je celi svet, po-
sebno istorijska nauka, podlegao sugestivnoj mo}i vizantijskog duha i “srpskog
~astohleplja”, pa istaknuti intelektualci Srbima pripisuju mnogo ve}i zna~aj i
etni~ke osobine koje oni ne zasluùju. “Tako su Srbi, isprva najmanji narod
292
me|u ju`nim Slavenima, postali “velikom slavenskom granom” s pomo}u svo-
je “narodno-crkvene” “pobo`ne prevare” i slavenskih i njema~kih u~enjaka, pa
je tako rusko-srpsko krivotvorenje povijesti potpuno postiglo svoj cilj, da se na-
ime Srbi prikaù {to ve}ima, a katoli~ki Hrvati {to manjima.” (str. 291.) Na
udaru njegovih osuda je kompletna dotada{nja slavistika, ~ak velikim delom i
nema~ka istoriografija. Stra{nu moru mu izaziva ~injenica prema kojoj je “slu-
`beno mnijenje dana{nje znanosti da su Srbi glavni sastavni dio ju`noslaven-
skog stanovni{tva u Monarhiji, a da su Hrvati samo neznatni mali narod, koji
nema pravo na samostalni ìvot. A sada se mora takovim neizrecivim `rtvama
u moru krvi platiti spoznaja do koje se moglo do}i jednom ili dvjema objektiv-
nim i savjesnim znanstvenim radnjama.” (str. 292.)
d`) Habzbur{ka monarhija garant hrvatske budu}nosti
Austrijanci, Ma|ari i Hrvati neprekidno podleù srpskim intrigama, laì-
ma i prevarama, a njihovo neprekidno rovarenje podriva same temelje Monar-
hije, u kojoj fon Sidland vidi oli~enje svih svojih nada i perspektivu hrvatske
budu}nosti. “Srpsko pitanje je gorki talog slavom ovjen~anih borbi protiv in-
vazije Osmanlija. Monarhija }e od toga pobolijevati jo{ mnogo duè nego se
obi~no misli. U taj nepovoljni poloàj dospjeli smo zbog la`nih ambicija, ko-
jima smo se dali zavesti jo{ god. 1538. Prema koncepciji pape, koja je dovela
do Svete lige, trebalo je da Habzburgovci istodobno postanu rimski i gr~ki ca-
revi. Papinska politika oko unije, u kojoj su pape pretrpjeli neuspjeh, bija{e dru-
gim rije~ima prepu{tena Habzburgovcima, da je oni provedu, i oni sada ve}
400 godina nastoje oko Sizifova posla da pridobiju simpatije balkanskih Bizan-
tinaca. U tu danajsku ba~vu bijahu utrpane i `rtvovane neizmjerne vrijednosti
bez ikakvog uspjeha. Nitko nije shvatio ~injenicu da katoli~ka Austrija sasvim
prirodno uop}e ne moè pridobiti simpatije grkoisto~njaka. No lukavi Bizan-
tinci shvatili su svojim nepogrje{ivim nagonom krivi pravac na{e ambicije, te
nam svakom zgodom {apu}u: niste nam jo{ dovoljno iza{li u susret, `rtvujte
nam jo{ malo vi{e, pa }emo biti va{i. Tko je upu}en, vidi ve} iz samih naslo-
va knjiga da im je zadatak podràvati takove misli. Poloàj Srba bija{e me|u-
tim osobito povoljan. Do{li su u carstvo da sluè i dobi{e za to povlastice. Ste-
ko{e u dràvi povla{teni poloàj... Moglo ih se uvijek tako dobro upotrijebiti,
znali su uvijek istinu pretvoriti u la`, la` u istinu, veliko u maleno, a maleno u
veliko, jer im tradicionalna politi~ko-diplomatska nadmo} Bizanta bija{e ba{ti-
nom. Zato bijahu upotrebljavani kao politi~ko oru|e. Godine 1848. posluìli su
dinastiji protiv Ma|ara, a od god. 1878. sluè Ma|arima protiv Hrvata. Samo
izgleda da se zaboravlja da je dosele propao svatko tko se sluìo srpskom po-
mo}u. Stari Bizant posluìo se njima u borbi protiv Bugara i Hrvata, ali god.
1346. poku{ao je Du{an Silni da osvoji sam Bizant. Turci se sluàhu Srbima
od god. 1557. do 1689., a upravo Srbi zadado{e od god. 1804. do god. 1912.
smrtni udarac turskoj vladavini u Europi. Neka se samo ne zaboravi, da }e bi-
ti samo nu`na zakonska posljedica, ako budemo u ovom svjetskom ratu mi
morali platiti tro{kove bizantinske pomo}i u razdoblju od g. 1690. do 1914.”
(str. 298.)
293
Uzrok austrougarskog sukoba sa Srbima fon Sidland vidi “u prirodnom
razvoju srpske narodno-crkvene osvaja~ke misli”, a od polovine devetnaestog
veka, zapravo od 1860. godine, “postao je taj sukob zapravo neizlje~iv, jer je
prije osnivanja nove srpske dràve moglo postojati mo`da pitanje, moè li jed-
na grkoisto~na Srbija postojati unutar katoli~ke Austrije. Po mome shva}anju
o odnosima katolicizma i grkoisto~nja{tva, izme|u crkve i dràve u grkoisto~-
nja{tvu, te o prirodi i tendenciji bizantinske misli o crkvi i dràvi, smatram to
sasvim isklju~enim.” (str. 299.) Dok su Hrvati pokazivali nesnalaènje u ra-
znim fazama razvoja austrijsko-ma|arskih odnosa i ~ak svojim àlopojkama
izazivali razdraènost i odbojnost kod oba dominiraju}a dràvna faktora, Srbi
su se pokazali neuporedivo lukavijim i strpljivijim. “Srbi su se ve}inom sluì-
li njima svojstvenim ugla|enim oblikom, znali su spretno sakriti tragove svo-
jih pravih namjera i pripisati ih na tu|i ra~un tako da se javnost sve vi{e prikla-
njala Srbima, a ne Hrvatima.” (str. 299.) Tek kad je u vladaju}im krugovima
shva}ena srpska opasnost i kad su preduzete odre|ene mere da se ona suzbije,
na primer veleizdajni~kim procesom u Zagrebu i Fridjungovim procesom u
Be~u, bilo je kasno. Parnice je vlast ubedljivo izgubila. “Umjesto da se srp-
skom rovarenju stane na put, postiglo se upravo protivno. Srbi se osje}ahu po-
bjednicima, vidje{e da im se ni{ta ne moè i postado{e sve bezobrazniji. Ne
mogu opisati onaj sram {to sam ga osje}ao kao privatnik zbog tog sramotnog
neuspjeha na{e dràvne misli, a to tim ve}ma, {to mi je ve} tada bilo poznato
koliko je opravdano stanovi{te dràvne vlasti bilo u obadvije parnice, i poradi
toga {to je bilo poznato koji su momenti skrivili te neuspehe.” (str. 300.)
To je prilika fon Sidlandu da ukaè kakve sve mogu biti {tetne posledice
pogre{ne politike koju su Be~ i Budimpe{ta vodili prema Srbima, ne ose}aju-
}i kakva se realna opasnost krije u tom vizantijskim duhom zadojenom politi~-
kom faktoru. “U zagreba~koj veleizdajni~koj parnici htjelo se ugroènoj drà-
vi pomo}i s pomo}u pravde time {to se izvelo pred sud sve one koji su otvore-
no rije~ju i djelom radili za srpsku vladavinu u Hrvatskoj i izjavljivali svoje
simpatije za dràvnopravnu promjenu postoje}eg stanja u tome smislu. Potpu-
no se me|utim zaboravilo da to treba da se zbude u Hrvatskoj, u zemlji gdje se
vladalo bi~em i zobi, tj. nasiljem i podmi}ivanjem protiv volje naroda, gdje se
pravda pre~esto zloupotrebljavala u politi~ke svrhe i bila stalno oru`jem u ru-
ci vlastodràca. Zaboravilo se tako|er, da se to oru`je sada ho}e uperiti protiv
onih koji bijahu dvadeset godina najbolji sluge tog sustava, koji su se tim oru`-
jem sami sluìli protiv svojih neprijatelja, pa zato to~no znadu sve njegove ne-
dostatke... Barun Rauh imao je sasvim ispravnu misao da u obranu dràve pri-
vu~e Hrvate, koji bijahu srpskom osvaja~kom misli ugroèni isto tako kao i sa-
ma dràva, i to da se privu~e tzv. Star~evi}eva ~ista stranka prava, koja je za-
stupala protusrpski pravac i teorije o postanku Srpstva, koje su po mome shva-
}anju dodu{e u svojoj biti ispravne, ali bijahu jednostrano prikazivane i tenden-
ciozno upotrebljavane. Barun Rauh je tako|er previdio da Star~evi}eve teorije
ne predstavljaju priznatu nauku znanosti. Radovi prista{a stranke na povije-
294
snom polju ne bijahu se nikad isticali, a osim toga bi, i da nije bilo tako, jedva
{togod i postigli, jer Kuen ne bi nikad dopustio da oni, protiv kojih treba da vla-
da, znanstveno potkopavaju one s kojima je vladao. Na strani Srba bija{e na-
protiv slu`bena znanost, prema kojoj su zapravo Srbi svi oni koji govore {to-
kavski.” (str. 300-301.)
Tu je i isticanje konkretnih gre{aka zbog optuìvanja prevelikog broja lju-
di, neprekidnog opijanja predsednika sudskog ve}a tokom trajanja procesa ({to
su navodno finansirali branioci optuènih), odugovla~enje sudskog postupka.
“Tisak u Hrvatskoj, koji su vodili Srbi i koji je od po~etka radio u pravcu da se
Srbi operu i da se poljulja vjera u krivnju optuènih, prihvatio je svaku nezgod-
nu pojavu i zlonamjerno ju je iskori{}avao, sve je to jo{ ja~e poja~avalo sum-
nju. Me|utim, bija{e aneksiona kriza pro{la i smatralo se da vi{e nema srpske
opasnosti. Srbi iskoristi{e veze, koje su jo{ iz doba Kuena imali u Pe{ti, gdje
otkri{e Ma|arima opet svoje srce, pa kad se uzalud poku{avalo uni{titi koali-
ciju, poku{a{e sada da vladaju s njome. Na koncu ne bija{e uspjela ni Fridjun-
gova parnica u Be~u i svima bija{e dosta tih politi~kih parnica.” (str. 301.) Ja-
dikovke zbog nespretnog vo|enja i kona~ne propasti oba ova antisrpska proce-
sa, fon Sidland zavr{ava slede}om poukom: “Istina je pak, da je Srbija, taj ma-
leni vlastohlepni susjed, u svojoj grandomaniji sustavno napadala i uznemira-
vala Monarhiju i da se Monarhija htjela samo braniti od nevidljivog rovarenja,
kome se nije moglo stati na kraj. îtavom se svijetu me|utim sugeriralo sasvim
protivno od toga: Austrija ho}e osvojiti Srbiju i prikriva svoj postupak svim
mogu}im podlostima. Te{ko se Monarhiji osvetila ju`noslavenska politika, ko-
ja bija{e stolje}ima krivo vo|ena. Sve blato i sav talog, koji se bija{e na jugu
nakupio djelomice toleriranom, a djelomice krivom politikom nehotice stvore-
nom korupcijom, visoko je isplivalo, {trcnulo i zapljusnulo svijetli {tit staro-
drevne Monarhije. Monarhija je i{la u susret svjetskom ratu obiljeèna neza-
sluèno podlo{}u, osvaja~kim namjerama i na~elnim neprijateljstvom spram
malih naroda.” (str. 304.)
Tako dolazi do stava da je Srbija glavni krivac za svetski rat, odnosno vi-
zantijski duh, ~iji je Rusija velika, a Srbija mala podru`nica. “Moje je najdu-
blje uvjerenje da je militantna bizantinska misao o crkvi i dràvi ne samo tako
lakoumno izazvala ovaj rat, nego mu je dala tako|er i svoje obilje`je i misao-
nu opremu. Ne}u smanjivati krivicu Engleske, ali ona se samo rado pridruìla
ne zaostaju}i mnogo u vlastohleplju i neskrupuloznosti, a time je povukla za
sobom i Francusku, koja bija{e proèta mi{lju o odmazdi. Kao financijalno, du-
hovno i karakterno najja~a sila, preuzela je Engleska vodstvo rata, postala je
ratnim poduzetnikom i nije se skanjivala ono {to misli, tako|er i glasno u svi-
jet izvikivati, dok je Bizant, taj stari majstor u skrivanju svojih osnova, bio
mnogo {utljiviji i oprezniji.” (str. 305.) Uprkos tom spoljnjem prividu, pravi
podsticaj za rat je, po Sidlandovom mi{ljenju, do{ao sa istoka, koji je ujedno
bio najzainteresovaniji za njegov ishod. “Rusiji se radilo o kona~nom preuzi-
manju posjeda bizantske ba{tine, o izvr{enju posljednje volje Petra Velikoga.
295
Tek stvarnim posjedovanjem Bizanta, Novog Rima, postaje Rusija jedini ba-
{tinik bizantske crkvene i dràvne misli, postaje potpunom i zakonitom vrhov-
nom glavom anatolskog kr{}anstva i postaje sredi{tem svijeta. Tek posjedova-
njem Carigrada dolazi Rusija do ostvarenja rimske misli o svjetskoj dràvi, o
~ije ostvarenje je i{la borba sredovje~nog Bizanta i ~itava politika pravoslavne
crkve. Ta ba{tina bija{e ugroèna nakon balkanskih ratova, jer su balkanski ra-
tovi imali posljedak, {to ga Rusija nije o~ekivala, da su malene balkanske dr-
àve, u skladu s nutarnjim zakonom o biti bizantizma nastojale svaka za sebe
teìti za Carigradom. Bugarska je morala ispa{tati, {to se tome cilju najvi{e pri-
bliìla. Srbiji se radilo, me|utim, o ostvarenju misli o Pe}koj patriarhiji. Nakon
aneksione kampanje, mi{ljahu u Austriji da je bosansko pitanje rije{eno. Koli-
ke li naivnosti! Nitko nije znao da je pokraj jedne nacionalne misli po srijedi
jo{ i jedna crkvena misao, i da se jedna crkva nikada ne odri~e nekada{njeg
svoga posjeda.” (str. 305-306.)
Uloga Srbije u poku{aju materijalizacije vizantijskog osvaja~kog duha ni-
kako se ne moè zanemarivati zbog njene trenutne teritorijalne veli~ine. “[to
je Srbija malena, neka nas ne zavede. Najotrovnije zmije obi~no su najmanje.
Nisam se bez razloga trudio prikazati kako je dana{nje Srpstvo opasno po svo-
jim mislima i po svome rasnom sastavu, kako je u njemu krvlju uvjetovano ras-
poloènje za zavjere, revolucije i prevrate. Rad oko nastojanja da se izazove
svjetski rat potekao je iz te sklonosti, samo je preveden u podru~je me|unarod-
ne politike.” (str. 306.) Osnovni cilj svih srpskih nastojanja predstavlja, pre sve-
ga, Bosna i Hercegovina. Austrougarskom aneksijom realizacija tog cilja je sa-
svim onemogu}ena mirnim putem. “Jedinu nadu, da ikada posjeduje Bosnu i
Hercegovinu, vidjela je Srbija u borbi na ìvot i smrt, jer bizantinski }e vjernik
dati radije svoj ìvot, nego {to }e se odre}i osvajanja i vladanja nad inovjerci-
ma. Srbi ostado{e vjerni svojim rije~ima i poradi{e u pravcu da izazovu svjet-
ski rat, da bi iz Austrije, s obzirom na njen opseg i zna~enje, napravili novu [vi-
carsku. U tradiciji njihove nomadske krvi leì ta tendencija da se satru stari ple-
mi}ki dvorovi i da se na njihovom mjestu sagrade nomadske kolibe!” (str. 308.)
Sveop{ta mobilizacija srpskog naroda, svih pojedinaca, pokazuje koliki upliv
vizantijski duh ima na njome zadojene mase. “Svi su na djelu jednakim fana-
tizmom, jednakom neskrupulozno{}u i sposobno{}u, da àrku vjeru u svoju
stvar sugeriraju tako|er i drugima... Mr`nja na Austriju i Njema~ku prava je
ona bizantinska mr`nja na inovjerce, poja~ana iskonskim protugermanskim
(protuarijskim) duhom Bizanta, koji ide za uni{tenjem arijskog bi}a. Temeljem
te mr`nje je osvjedo~enje o podlosti tih dviju dràva, a zasluga je Spalajkovi-
}a i Sitona Votsona, {to su to osvjedo~enje knjièvno obrazloìli i najvi{e pro-
{irili... Bizant je rasplamsao borbu, udario joj svoj pe~at i naprama sredi{njim
vlastima primijenio svoju staru vje{tinu iskrivljivanja i sugeriranja: sredi{nje
vlasti, koje biju gorki boj za opstanak, zlo~ina~ki su napadali i ubojice, koji su za-
palili svijet, da bi zadovoljili svoje surove èlje za osvajanjem i vladanjem. I
zbog toga te{kog zlo~ina izre~ena je smrtna osuda nad Austro-Ugarskom.”
(str. 309.)
296
3. Rasni i drugi nenau~ni argumenti protiv srpskog naroda
Posebno poglavlje svoje knjige fon Sidland posve}uje nastojanjima oko
postizanja srpsko-hrvatskog jedinstva i izno{enju argumenata za{to je ono ne-
mogu}e. Argumenti se kre}u u {irokom dijapazonu od rasnih, nacionalnih, kul-
turnih i crkvenih, a sve na podlozi razli~ite politi~ke i dràvnopravne istorije.
“Danas najve}i ju`noslavenski narod, Srbi bijahu nekada najmanje od balkan-
sko-slavenskih plemena, kojima bija{e namijenjena neka budu}nost. Skupina
Srba, koja ionako ne bija{e ba{ mnogobrojna, ostavila je jo{ jedan svoj dio u
solunskom tematu, gdje je propao poput mnogih drugih Slavena na Balkanu.
Samo jedan dio Srba do|e u zemlju, koja se kasnije zva{e Ra{om. Samo to je
prvotna srpska naseobina... [to time ne spada, nije Srbin kao ni dana{nji Hrva-
ti i Bugari, o kojima velikosrbi gdje god mogu tvrde, da su “zapravo tako|er
Srbi”. To je ve} bizantinski na~in mi{ljenja i gledanja, kada se ne vidi {to stvar-
no postoji, nego samo ono {ta je na korist porastu vlastite mo}i... Tvrdi narod
srpskih gor{taka bija{e samo u mnogo teèm poloàju, jer se nalazio izme|u tri
vatre, Bizanta na jugu, Bugara na istoku i Hrvata (koji isprva bijahu mnogo ve-
}e pleme, kako nam to Dimler sasvim ispravno dokazuje) na sjeveru i zapadu.
I Ra{a je pripadala prolazno Hrvatskoj, povijesni izvori ne dopu{taju o tome ni-
kakve sumnje. No vladavina hrvatskog plemstva bija{e tvrda, a jo{ nepodno-
{ljivija bija{e bugarska vojni~ka vlada. Srbi se prikloni{e Bizantu i sluàhu mu.
U sredi{njem poloàju i jakoj ìvotnoj snazi srpskih seljaka gor{taka, upoznao
je Bizant doskora izvrsnu juri{nu snagu protiv Bugara kao i protiv Hrvata. Za-
to podupirahu Bizantinci ve} vrlo rano Srbe u njihovu zadatku, da budu nosi-
oci bizantskog crkveno-dràvnog i politi~kog upliva. Srbi tako doskora slomi-
{e mo} hrvatske plemenite gospode, steknu bizantskom pomo}u Zetu i Duklju,
koja se nekada zva{e Crvenom Hrvatskom, pod vlastiti svoj upliv, i ti krajevi
postaju najprije tvorevina s izmije{anim obilje`jem, koje se potpuno posrbilo
tek te~ajem stolje}a pod uplivom “neodoljive asimilacione snage”, koju je ve}
Miklo{i} ustanovio.” (str. 314-315.) Pri tom naro~ito podvla~i da se Srbi “uvi-
jek dadu upotrijebiti kao sredstvo za navalu i stalno pri tome nastoje da, po mo-
gu}nosti, {to vi{e prisvoje od onoga koji navaljuje i od onoga koji se brani, da
tako budu onaj tre}i, koji se smije. înjenica je da je dosada svaki gospodar Sr-
ba skupo platio njihove usluge.” (str. 315.)
a) Nedostatak nacionalne svesti kao hrvatska prednost
Ali, {ta raditi sa Hrvatima kad oni ni nacionalne svesti nisu imali. Fon Si-
dland otvoreno priznaje kako “prije godine 1848. ne bija{e u Slavoniji, prije go-
dine 1861. u Dalmaciji, a prije god. 1895. kod bosanskih katolika, narodne svi-
jesti me|u {irim slojevima. Kod ovih poslednjih jo{ ni danas nije se ona probi-
la u onolikoj mjeri kao u Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji. Kod bosanskih mu-
slimana bija{e se nacionalizacija sukobila s posebnim pote{ko}ama.” (str. 313.)
Iz toga proizlazi da su samo oni koji vekovima nisu imali nikakve nacionalne
svesti pristali da postanu Hrvati. I onda im je ta svest iznenada navrla kao bu-
jica. Za stare Hrvate, ~ije je tragove danas te{ko i prona}i, fon Sidland je pre-
297
pun hvale. “Isprva su oni mnogo ve}i narod, koji iz svoga narodnog sredi{ta na
sjeverozapadu Balkanskog poluotoka naseljuju zemlju sve do preko Skadar-
skog jezera i srpske Morave i vlada nad zate~enim prastanovnicima kao gospo-
duju}a kasta, kao krvna aristokracija. No zemljopisna nejedinstvenost pomaè
da se pojavljuju mjesne plemi}ke vladavine. Sredi{te dràve razvilo se dosko-
ra u dana{njoj sjevernoj Dalmaciji i okolnim krajevima, kao najkulturnijem
podru~ju. Uprkos velikoj vojni~koj snazi i vojni~kim vrlinama, ne bijahu Hr-
vati nikada napada~i i ograni~avahu se uvijek samo na obranu. Oni se ujedinju-
ju u ve}u dràvu, ne da bi osvajali, nego da bi se branili. To je proveo Tomi-
slav, pobjednik nad Ma|arima i Bugarima. Ali napada~i ne bijahu Hrvati nika-
da. Tu im svjedod`bu daju izri~ito stari ljetopisci, a i povijest nam potvr|uje da
Hrvati nisu nikada i{li za osvajanjem. Tim ìlaviji bijahu oni u obrani. Nevje-
rojatnom ustrajno{}u oni brane do posljednje mogu}nosti jednom zauzeti po-
loàj.” (str. 315.)
Ve} i povr{nije pore|enje Srba i Hrvata pokazuje da “ta dva naroda imaju
dakle sasvim suprotno lice. Ta suprotnost potje~e iz dvaju sasvim razli~itih po-
vijesnih razvoja, koji s obzirom na susjedstvo pokazuju zapravo vrlo malo do-
dirnih ta~aka. Ta dva razvoja su proizvod sa sobom donesenih rasnih sklono-
sti, dru{tvenog ustroja obaju naroda, zemljopisnog poloàja i time uvjetovanih
vanjskih upliva, a osobito raznog vjerskog upliva, kojemu podlego{e. Srbi za-
hvaljuju svoje lice pravoslavlju, koje predstavlja zapravo samo crkvenim upli-
vom neizmjerno pove}anu i produbljenu nacionalnu svijest, jer su Srbi bili u
stanju da stvore narodnu crkvu. [to se pak ti~e etni~kog momenta, dolazi kod
Srba mnogo vi{e do izraàja balkansko-romanski nomadski element od slaven-
skog, element crnih Latina (Latini nigri), koji se pokazuje u 64% tamnih tipo-
va kod Srba i u licima, koja nalikuju na ptice grabilice i u tamnim sijevaju}im
o~ima. Ali kada netko ìvi desetlje}ima me|u ju`nim Slavenima i trudi se te-
meljitom vjerskom i povijesnom studijom da shvati vjerski moment u dru{tve-
nom i politi~kom ìvotu tih naroda, onda se mora ~uditi kako su duboko, kako
neizmjerno duboko vjere zahvatile u samo bi}e naroda. ôvjek bi gotovo mo-
gao ustvrditi da su vjere tim narodima dale njihovo “lice”, njihovu fizionomi-
ju. Lice Srba jest lice pravoslavlja, a lice Hrvata je lice katoli~anstva, islama i
bogumilstva. Zato se moè s pravom ustvrditi da je pravoslavlje stvorilo dana-
{nje Srbe. Po{to su svi pripadnici jedne vjere, oni su iznutra jedinstveni kao ma-
lo koji narod i u tome imaju prednost pred Hrvatima, koji su iznutra mnogo ne-
jedinstveniji i zapravo propali, te zaostali za Srbima zbog toga {to su bili raz-
dijeljeni u katoli~ki i bogumilski, kasnije muslimanski dio naroda. Budu}i da
pravoslavlje predstavlja tako|er zatvoreni isto~ni kulturni sustav, nisu druge
kulture, kao npr. talijanska u Dalmaciji i njema~ka u Hrvatskoj i Slavoniji, mo-
gle tako sna`no djelovati na Srbe kao na Hrvate, koji s njima tamo zajedno pre-
bivaju. Ve}ina od onoga, ~ime se Srbi hvale kao svojim narodnim osobinama,
prete`no je odgojni posljedak njihove narodne crkve. Svoj neizmjerno razvije-
ni nacionalni osje}aj, svoj katoli~kim Hrvatima nadmo}ni individualizam, svo-
ju “neodoljivu snagu asimilacije”, svoju nadmo}nu lukavost, neku priro|enu
298
politi~ku nadarenost, nesavladivu te`nju za stjecanjem mo}i i za vladanjem,
koja obiljeùje ~itavu njihovu povijest, sve to zahvaljuju Srbi svojoj vjeri.” (str.
316-317.)
b) Pozitivne katoli~ke osobine po Fon Sidlandu
Fon Sidland je spreman i da posvedo~i da su Srbi nastali kao materijaliza-
cija nagona isto~ne hri{}anske crkve za stalnim {irenjem. “Hrvati pak zahva-
ljuju svojoj crkvenoj povijesti {to su razderani u dva dijela, a to jo{ nisu ni do
danas savladali u svojoj politi~koj i narodnoj svijesti. Hrvati zahvaljuju katoli-
~anstvu svoj konzervativizam, svoju slabiju nacionalnu svijest, svoje ja~e pod-
lijeganje stranim kulturama, svoju vi{u kulturu, sposobnosti i svoje dublje eti~-
ko osje}anje... I socijalno tkivo obaju naroda sasvim je razli~ito. Hrvati bijahu
vladaju}i sloj, koji se kao rasno plemstvo znao stolje}ima odràti. Ako je to
plemstvo danas i jako istrijebljeno, plemi}ki zna~aj se ipak narodu neizbrisivo
utisnuo. Njegovi tragovi su hrvatska vjernost, hrvatska gostoljubivost, visoko
razvijeni smisao za estetiku i ljubav za umjetnost i kazali{te, a s druge strane
slab smisao za realne strane ìvota. U srpskom narodnom zna~aju ogleda se na-
protiv selja~ka crta, dakako uz jaki pridodatak bizantinskog poimanja svijeta,
prakti~ne filozofije ìvota i nesavladivog vlastohleplja... Kod Hrvata se napro-
tiv vidi da njihovi obi~aji potje~u “odozgo”, i to upravo od plemstva... Hrvati
su tokom ~itave svoje povijesti pokazali da se èle priklju~iti Srednjoj Europi,
dok su to Srbi ~inili samo prolazno i u nu`di. îm nu`da bija{e pro{la, oni se
smatrahu neodoljivo privu~eni Orijentu.” (str. 317.) Za razliku od Srba, kojima
je nepodno{ljiva svaka strana uprava, bilo da je odbacuju zbog verskih ili tra-
dicionalnih politi~kih motiva, “Hrvati su vjerni svojoj dràvi po predaji, zbog
karakternih osobina i vjerskih obzira.” (str. 317.) Na koncu tog sleda, “u Hrva-
ta ima osim toga snaàn osje}aj vlastite dràvnosti i nagon za samoodre|e-
njem, oni ho}e da budu, kao {to vidimo, gospodari u vlastitoj ku}i. Etni~kim
pomicanjem u tursko doba Srbi su do{li u posjed velikog podru~ja, koje je po-
vjesno bezuvjetno hrvatsko, i tamo se srpske te`nje za pro{irivanjem i vlada-
njem jo{ i nadalje o~ituju. Sukobi izme|u dva opre~na politi~ka ideala tu su ne-
izbjeìvi, i oba politi~ka cilja stoje neprijateljski jedan prema drugom. Dolazim
dakle do zaklju~ka: Srbi i Hrvati su dva naroda s izrazitim, sasvim razli~itim
obli~jem, koje se ni u kojem slu~aju ne moè i ne smije pomije{ati.” (str. 317-318.)
c) Lingvisti~ki lavirint sa izlazom u ambis
Preostaje jo{ da se razmotri pitanje istog knjièvnog jezika, za koje fon Si-
dland kaè da su ga Srbi ve{to iskoristili da izazovu stra{nu pometnju u svoju
korist. “Po~eci hrvatske knjièvnosti, koja bija{e nastala u banskoj Hrvatskoj
tridesetih godina 19. stolje}a, naslanjaju}i se na stariju kajkavsku knjièvnost,
bijahu tako|er pisani kajkavskim narje~jem. Kao i u svem drugom, tako su Sr-
bi mnogo jedinstveniji od Hrvata i u jeziku. Oni imadu zapravo samo dva go-
vora, ekavski i ijekavski, a oba su {tokavska, te se me|usobno razlikuju mno-
go manje nego tri hrvatska narje~ja: kajkavsko, ~akavsko i {tokavsko. Ova se
narje~ja razlikuju upitnom ~esticom “{to” (kvod), koja glasi u kajkavskom nar-
299
je~ju “kaj”, u ~akavskom “~a”, a u {tokavskom – upravo kao i kod Srba, “{to”.
Kajkavsko narje~je je neosporno proizvod mije{anja etni~ke i jezi~ke mje{avi-
ne Hrvata i Slovenaca, izme|u kojih uop}e nema jasne etni~ke granice. âkav-
sko-ikavsko narje~je je prema slo`nom mi{ljenju svih jezikoslovaca, a osobito
Miklo{i~a i Jagi}a, zapravo govor rase onih pravih Hrvata – osvaja~a. Danas je
ono ograni~eno na maleno podru~je na skrajnjem zapadu i broj~ano je najsla-
bije zastupano. Nekad mnogo ve}eg opsega, ono se danas nalazi u opadanju.
âkavsko narje~je obiljeèno je jo{ tzv. ikav{tinom... Kajkav{tina je ograni~e-
na na bansku Hrvatsku, i to na ùpanije: zagreba~ku, vara`dinsku, modru{ko-
rije~ku i bjelovarsko-krièva~ku, a obiljeèna je ekav{tinom... [tokav{tina pak
obuhva}a najve}i dio hrvatskih zemalja, i to odprilike polovicu Hrvatske, ~ita-
vu Slavoniju, ve}i dio Dalmacije i ~itavu Bosnu i Hercegovinu. [tokav{tinom
govore Hrvati i Srbi. U Hrvata dijeli ona na ikavsku i ijekavsku {tokav{tinu.”
(str. 318-319.)
Kako je uop{te do{lo do toga da Srbi i Hrvati imaju zajedni~ki knjièvni
jezik, fon Sidland ovako obja{njava: “Hrvati izabra{e svojim knjièvnim jezi-
kom dubrova~ko narje~je, koje je {tokavsko i ijekavsko i ima bogatu knjièv-
nost iz 16. st. Po{to je taj jezik sli~an onome {to ga bija{e odabrao Vuk Ka-
radì}, oba jezika prije|o{e u jedan drugi, i to tim vi{e {to se Vuk Karadì} na
poticaj poznatog slavista Kopitara vrlo intenzivno bavio istraìvanjem jezika i
sabrao ogroman materijal narodne knjièvnosti, koja postade temeljem za raz-
voj jezika. Vukovo stanovi{te moralo je prodrijeti, jer on bija{e ìvi narodni je-
zik uzvisio na knjièvni jezik, a taj narodni jezik bija{e ~isto sa~uvan, dok je-
zik dubrova~kih pisaca 16. i 17. stolje}a bija{e mrtav jezik i ve} onda natrunjen
talijanskim elementima. Te natruhe s vremenom su toliko porasle da je dana-
{nji dubrova~ki govor tzv. “makaronski jezik”, tj. mije{ani jezik iz hrvatskog i
talijanskog jezika. Budu}i da Hrvati tada ne mogahu lako do}i u Hercegovinu,
koja bija{e pod turskom vladavinom, a Vuk je Karadì} kao turski podanik te
zemlje jo{ iz svog djetinjstva poznavao, onuda opetovano prolazio i sabirao sve
vi{e materijala, njegovo zna~enje za razvoj zajedni~kog jezika postalo je vrlo
veliko, jer je postao gotovo jedinom kop~om izme|u knjièvnosti i naroda kao
izvora jezika. Time su srpski utjecaji u jezikoslovlju zadobili odlu~no zna~enje.
Politi~ki razlozi igrali su kod Hrvata i kod Srba odlu~nu ulogu u izboru knji-
èvnog narje~ja. Tako su kajkavski Hrvati banske Hrvatske izabrali ijekavsku
{tokav{tinu, koju zapravo i ne poznavahu. Gajev izbor bija{e ispravan i sasvim
opravdan, jer se time stvarno knjièvni jezik pokrivao s narje~jem, koje je u na-
rodu najvi{e ra{ireno, jer tim govorom govorahu otprilike dvije petine naroda,
dok ostale tri petine bijahu podijeljene na ~akav{tinu, kajkav{tinu i ikavsku {to-
kav{tinu. Tome nasuprot zanimljivo je utvrditi da je Vuk Karadì} knjièvnim
jezikom odabrao jezik manjine naroda. Od 5 milijuna Srba govori danas jedva
1 ½ milijuna {tokavsko-ijekavskim narje~jem, i to u zapadnim krajevima, a 3
½ milijuna Srba govori {tokavsko-ekavskim narje~jem, i to u sredini, na sjeve-
ru i na jugoistoku.” (str. 319.)
300
Fon Sidland plasira prvo ogoljenu izmi{ljotinu, po~ne je tretirati kao doka-
zanu ~injenicu mada dokaza uop{te nema, a onda je proglasi neporecivom. “Tu
neporecivu ~injenicu vidimo i u politi~koj tendenciji pri izboru knjièvnog je-
zika. Hrvati izabra{e jedno narje~je, koje bija{e dodu{e strano tada{njim kul-
turno-politi~kim vo|ama, koji govorahu kajkavski, ali bija{e zato najra{irenije
narje~je. U tom postupku odrazuje se nastojanje da se stvori jezi~no jedinstvo
na osnovu zdravog na~ela ve}ine i da se premosti jezi~ka nejednakost, koja bi-
ja{e nastala raznim etni~kim i politi~kim uplivima. Kod Vuka Karadì}a opa-
à se pak nastojanje da izborom zapadnog narje~ja prenese srpski upliv po mo-
gu}nosti {to vi{e na zapad. To nas uostalom kod njega kao osniva~a novovje-
kog nacionalisti~kog svesrpstva i ne za~u|uje. Htio bih me|utim ustanoviti da
prvotna namjera Hrvata bija{e ta da se dubrova~ki knjièvni jezik uzme kao
knjièvni. Ali samo prevlast narodnog jezika nad zapravo mrtvim knjièvnim
jezikom i veliko zna~enje Vuka za razvoj jezika u~inila je da se jezik razvio sa-
svim u Vukovom smislu. Tako je nastalo jedinstvo knjièvnog jezika. Ipak tre-
ba istaknuti da su Hrvati ostali pri izboru svog knjièvnog jezika jer je taj izbor
proiza{ao upravo iz primjene zdravog na~ela ve}ine. U Srba to me|utim nije
tako, jer je tamo razvoj sasvim neprimjetno i{ao u pravcu natrag. Na podru~ju
srpske dràve prodro je ekavski govor, kao u narodu vladaju}i govor i sasvim
istisnuo ijekav{tinu. Taj se preokret zbio usporedno sa sve ve}im zna~enjem
Srbije, pa se Vukovo stanovi{te, s obzirom na izbor knjièvnog govora danas
moè smatrati zaba~enim. Danas je knjièvni govor Hrvata druga~iji od knji-
èvnog govora Srba. U skladu s raznim etni~kim sastavom i raznim politi~kim
ciljevima nastupilo je razlikovanje, koje stranac izvana dodu{e te{ko opaà.”
(str. 319-320.)
Od Vuka Karadì}a Hrvati su prvo preuzeli srpski knjièvni jezik i prihva-
tili ga kao svoj, a onda su se njihovi ideolozi obru{ili svom silinom na glavnog
jezi~kog reformatora. U skladu s tim se pona{a i fon Sidland, pa kaè: “Mislim
da sam postupao sasvim ispravno kad sam izrazio sumnju da se osniva~ sve-
srpskog imperijalizma dao voditi svesrpskim narodno-crkvenim tendencijama,
kad je birao knjièvni jezik. To se bezuvjetno i dogodilo. Od Vuka potje~e tvrd-
nja da su zapravo samo ~akavci Hrvati, a mo`da jo{ donekle i kajkavci, koji su
ve} vi{e Slovenci nego Hrvati, ali svi {tokavci da su Srbi. Kao temelj za ovu
teoriju posluìla je Porfirogenitova nauka o naseljenju, a s druge strane ono u
svakom Bizantincu, pa i u Vuku, sadràno nastojanje da se latina, katolika, u~i-
ni {to manjim, neznatnijim i prezrenijim, kad ga se ve} ne moè sa zemlje od-
straniti. Ova Vukova tvrdnja u vezi s naukama Dobrovskog i [afarika, koje jo{
i danas nisu sasvim odba~ene, sluì jo{ i danas kao temelj za tvrdnju da su Bo-
sna i Hercegovina, kao i Slavonija i Dalmacija i s obzirom na jezik koji se u
njima govori, srpske zemlje... Tu je eto tako|er na djelu onaj “upliv Bizanta”,
koji je jedna od naj~udnovatijih pojava novog vremena i protiv kojega se ne
moè ni{ta razboritim razlozima. Zato se ne smijemo ni ~uditi {to je bilo Hrva-
ta, koji su dopu{tali, da su Hrvati primili jezik od Srba. Poradi toga je bezuvjet-
301
no potrebno da se odredi karakter zajedni~kog knjièvnog jezika Hrvata i Sr-
ba. Nije mi poznato da li je to ve} tko poku{ao, polaze}i s ispravnog stanovi-
{ta, koje po mom mi{ljenju moè biti ispravno samo ako se upire na ispravnu
spoznaju etnografske povijesti jezi~nog podru~ja.” (str. 320.) Tu se fon Sidland
ponovo vra}a na jednu od svojih prethodnih teza da su “hrvatske zemlje Hrvat-
ska, Slavonija, Dalmacija, Bosna i Hercegovina bile sve do konca 15. stolje}a
etni~ki jedinstvene hrvatske zemlje, u kojima nastaju jake etni~ke promjene tek
nakon turskog osvajanja. Tu se zbiva sli~an razvoj kao i u Staroj Srbiji i Gr~-
koj, gdje se pojavljuju Albanci i mjestimice sasvim potiskuju srpsko i gr~ko pu-
~anstvo. U spomenutim hrvatskim zemljama nastao je novi jedan element, ko-
ji potjeca{e ve}inom s jugoisto~nog Balkana i bija{e balkansko-romanske rase
i grkoisto~ne vjere. Pod utjecajem hrvatske sredine i srpske narodne crkve, taj
se element poslavenio i jako pro{irio uplivom crkvene politike Pe}ke patrijar-
hije, te se kona~no... tek u drugoj polovici 19. stolje}a pretvorio i nacionalno-
politi~ki u Srbe pod uplivom svesrpskog pokreta.” (str. 320-321.)
Tome sada fon Sidland nastoji da doda i lingvisti~ki aspekt. “Jasno je da
su te etni~ke promjene morale biti tako|er od odlu~nog zna~enja i za jezik na
tome podru~ju. Zna~ajno je da se ijekavska {tokav{tina pojavljuje ba{ u onim
isprva hrvatskim krajevima, koji su nakon 16. stolje}a dobili novo, pravoslav-
no, sad vi{e, a sad opet manje s katolicima i muslimanima izmije{ano pu~an-
stvo. Treba tako|er primijetiti da je najja~e narje~je kod Srba ekav{tina, a kod
Hrvata je naprotiv ikav{tina najstarije narje~je. Svi ti razlozi ne dopu{taju nika-
kve sumnje da dana{nji knjièvni jezik Hrvata i prija{nji knjièvni jezik Srba
zapravo predstavlja jezi~nu smjesu iz hrvatskog jezika i jezika novog elemen-
ta, koji se kasnije posrbio. Takve jezi~ne smjese nastaju ~esto u podru~ju gdje
razni elementi stanuju jedan pokraj drugog zbog etni~kog pomicanja. Tako npr.
postoji u zapadnoj Rusiji poljsko-rutenski mije{ani jezik. Ova glavna obilje`ja
obaju jezika, hrvatska ikavica i srpska ekavica, stopile su se u jedan dvoglas ije,
pa je tako pored ikav{tine i ekav{tine nastala i ijekav{tina. Na stupanj knjièv-
nog jezika podigao se jezik onog kraja, gdje je to mije{anje najdulje trajalo i
gdje je bilo najintenzivnije, a to je u Hercegovini. Ve} u doba Nemanji}a osje-
}ao se ondje jak srpski utjecaj. Nakon pada nemanji}ke dràve u 15. stolje}u,
prevladao je ondje opet hrvatsko-bosanski upliv. Protjerani od Ma|ara, nadira-
hu onamo bogumili, koji govorahu, kao {to sam ve} ustanovio, ikavski.” (str. 321.)
U ovoj prilici fon Sidland je spreman da se pozove i na srpske autore koji
su pisali da je srpski jezik zajedni~ko blago srpskog i hrvatskog naroda, kao i
svaki istorijski dokaz o njihovom me{anju na odre|enim prostorima. Potom
kaè: “Ja sam stoga uvjeren da se jezi~na mje{avina, nastala u Hercegovini –
mo`da posredovanjem pravoslavne crkve, koja je imala jedno svoje sredi{te u
Hercegovini – kasnije {irila sve vi{e prema sjeveru zajedno s pro{irivanjem
pravoslavne crkvene organizacije od g. 1557. (godine osnutka Pe}ke patriarhi-
je). Kako je napredovalo uni{tavanje ~akavskih Hrvata u sredi{tu njihovih na-
selja, tako je napredovala i {tokavska ijekav{tina, koja bija{e preuzeta jednako
302
od novog stanovni{tva, kao i od ostataka Hrvata. Ovim istiskivanjem Hrvata iz
sredi{ta njihovih naseobina moè se tako|er objasniti za{to je ~akav{tina ogra-
ni~ena na tako mali opseg. Ona se mogla odràti samo ondje, kamo nije dopr-
lo novo stanovni{tvo, na dalmatinskoj obali, u primorju banske Hrvatske i na
otocima.” (str. 321-322.)
~) Fon Sidland protiv samog sebe
Nesvesno dokazuju}i svojim argumentima da su Hrvati kao narod istorij-
ski gotovo nestali jer su delom uni{teni, delom raseljeni, a delom asimilovani,
fon Sidland se trudi da nas uveri da su Hrvati opstali, a da su samo tu|i jezik
preuzeli ili da su sopstveni ~akavski kombinovali sa srpskim {tokavskim ekav-
skim, pa da je tako nastao {tokavski ijekavski. “Time bi bila razja{njena ijekav-
{tina i dokazano da je mje{avina hrvatske ikav{tine i srpske ekav{tine. Trebalo
bi jo{ istraìti da li je {tokav{tina takvo obilje`je, da bi se to narje~je imalo sma-
trati srpskim. âkav{tina, koja bija{e neko} pro{irena sve do zapadne Srbije i
Crne Gore, tako|er nije jedinstvena, nego se u pojedinim krajevima pokazuju
znatne razlike. Tako se upitna ~estica ne izgovara svuda ~a, nego ~e i ~o, {to
odgovara poljskom i ~e{kom “co”. Ali i u {tokav{tini se govori mjestimice {ta
umjesto {to. O~ito je da se u jeziku ~a i ~o naprosto zamijenilo sa {ta i {to, dok
su leksikalna gra|a jezika i naglasak ostali jo{ uvijek ~akavski, {to se mjestimi-
ce odràlo sve do danas. Tako je prof. [urmin jo{ u dana{njem sarajevskom go-
voru doma}ih katolika i muslimana mogao nedvojbeno utvrditi ~akavske ostat-
ke.” (str. 322.) Da bi potkrepio svoju tezu da {tokavski nije izvorno srpski, fon
Sidland uvodi u raspravu bugarski, ali po istom osnovu je mogao uvesti i ru-
ski, jer su svi isto~ni Sloveni {tokavci. Nema nikakve sumnje da su i srpski i
hrvatski jezik preuzeli i neke morfolo{ke i fonetske osobine romanskih jezika,
ali to opet ne moè biti dokaz da srpski nije srpski jezik. Kako ne moè da is-
pliva iz lingvisti~ke rasprave, za koju nije ni stru~an ni ve{t, fon Sidland bar na
trenutak deluje pomirljivije, pa zaklju~uje da je zajedni~ki jezik Srba i Hrvata
“posljedica povijesnog razvoja, kojim je jedan strani element prodro u hrvat-
ske krajeve i ve}im dijelom istisnuo Hrvate. Iz politi~ke oportunosti morali su
Hrvati odabrati knjièvnim jezikom jedno narje~je, koje bija{e nastalo iz smje-
se njihova iskonskog narje~ja, ~akav{tine sa stranim elementima, no koje im je
u mnogome postalo stranim, s obzirom na njegove glasovne zakone i zakone
jezi~nih oblika.” (str. 323.)
Preponosan na svoj hrvatski “silni ljudski soj”, na “ìvot i djela te sna`ne,
isprva ~istokrvne arijske rase”, fon Sidland ukazuje da su 1835. godine, po~i-
nju}i svoj narodni preporod, Hrvati primetili “da u znanstvenom istraìvanju
uop}e ne postoje. Hrvati bijahu po shva}anju Dobrovski-[afarikovu samo ~a-
kavci, eventualno jo{ i kajkavci, svega zajedno u ono vrijeme oko 200-300 ti-
su}a du{a, sve drugo bijahu Srbi, a i taj mali ostatak bijahu “zapravo tako|er
Srbi.” (str. 333.) Na toj ~injenici kao polaznoj, on poku{ava odgonetnuti za
mnoge jo{ neshvatljivu ~injenicu da se hrvatski nacionalni pokret devetnaestog
veka prvobitno razvijao {ire}i ideje ilirizma i jugoslovenstva. “Hrvati kao ka-
303
tolici i zapadni Europljani dràhu se posljedaka znanosti, u njih ne bija{e pra-
voslavlja i Rusije, koja bi uveli~avala sve {to je hrvatsko, a umanjivala sve {to
je Hrvatima neprijateljsko i sugerirala to slavistici, koja je tad upravo nastaja-
la. Sa znano{}u kakva se bija{e razvila od god. 1789. do 1835., nisu Hrvati mo-
gli ni{ta zapo~eti. Njihova narodna rasna svijest, u kojoj bija{e sadràna tako-
|er i svijest o povijesnom zna~enju, bija{e do{la u sukob s onda{njim stanjem
znanosti, po kojemu su Hrvati postali sasvim maleni i neznatni narod. S takvim
hrvatstvom, kakvo je imalo biti po vladaju}oj slavisti~koj znanosti po~etkom
19. stolje}a, nisu se mogle kovati politi~ke osnove i nisu se narodu mogle pru-
àti nade u budu}nost. Ostati pak bez osnova i bez nada, zna~ilo je polaziti u
susret narodnoj smrti. Ilirizam bija{e poradi toga neizbjeìva konstrukcija za
nu`du, koja je imala prebroditi jaz izme|u narodne svijesti, koja se upirala u
povijesne ~injenice, i nepovoljnog i objektivno neto~nog stanovi{ta znanosti.
Budu}i da u povijesti ne na|o{e prirodni okvir, da u njemu razviju svoje spo-
sobnosti i ambicije, oni si odlu~no i brzo skroji{e nov umjetni okvir. Temelji
ilirizma bijahu ponajprije povijesna ~injenica Napoleonove Ilirije i okolnost da
je Napoleon o~igledno pomagao hrvatstvo, da bi te sposobne vojnike za se pri-
dobio... Zatim bija{e tu i mi{ljenje ruskog ljetopisca Nestora, da su stari Iliri bi-
li Slaveni i zajedni~ki praoci Hrvata i Srba.” (str. 333.)
Ako nau~na saznanja nisu u saglasnosti s politi~kim interesima i ciljevima,
tim gore po nauku. Fon Sidland priznaje da je stvaran ve{ta~ki ideolo{ki okvir
da bi suprotstavljanje nau~nim iskazima postalo delotvornije. On je svestan da
je dana{nja hrvatska nacija samo jedna politi~ka konstrukcija, ali se trudi da
“dokaè” koliko je ta konstrukcija bila nu`na u poku{aju pariranja. “Hrvati bi-
jahu primorani posluìti se umjetnim imenom, da oìve svoj narodni pokret. Za
Hrvate bija{e bezuvjetno vrlo nepovoljno {to su gotovo pol stolje}a jedrili pod
tu|im imenom; to je vrlo na{kodilo populariziranju i upoznavanju njihova na-
rodnog imena kao i njihovih nastojanja... Ilirizam, me|utim, nije ni htio biti na-
cija, nego samo politi~ki skupni pojam, koji je trebao povezati sve ju`ne Sla-
vene, pa i Srbe, na nekada{njem hrvatskom podru~ju, u rad oko jedinstvenih
politi~kih ciljeva. Ilirizam nije ukidao pojedine narode, i poradi toga se njego-
vi prista{e nazivahu Ilir iz Hrvatske, Ilir iz Kranjske, Ilir iz Bosne itd. Usprkos
tome djelovao je ilirizam samo u hrvatskim zemljama, malo i u slovenskim ze-
mljama i u ju`noj Ugarskoj. Srbi iz ju`ne Ugarske odmah ga otkloni{e s obra-
zloènjem da namjere Iliraca nisu ~iste i jasne.” (str. 335.)
Fon Sidland smatra da su i be~ke vlasti postale podozrive prema ilirizmu
kad ih je bosanski vezir upozorio da se on manifestuje kao proizvod ruske pro-
pagande, pa je Meternik ilirsko ime 1843. zabranio. “Za ilirizam je zna~ajna
njegova produktivnost na kulturnom podru~ju. U ono doba bijahu poloène
klice sviju kulturnih ustanova, {to ih Hrvati danas imaju, jer do god. 1835. ni-
su Hrvati imali gotovo nikakvih narodnih kulturnih ustanova. Ono malo, {to bi-
ja{e otvoreno nakon opadanja turske opasnosti, kao npr. Pravoslovna akademi-
ja u Zagrebu, koja bija{e nastala iz isusova~ke gimnazije, bija{e sasvim anaci-
onalne. U toj kulturnoj plodnosti leì glavno zna~enje ilirizma za hrvatstvo. Da
304
se to razumije, valja imati na umu dva momenta: prvo, ìvu silu predod`be o
narodnoj veli~ini, pa ma da je ona i umjetna kao ~itavi ilirizam, i nade u bolju
budu}nost, koje se na to vezahu, a osobito nada u oslobo|enje ostale bra}e od
turskog ropstva. Ta sila dala je prije opisanoj narodnoj svijesti stvarni sadràj,
a to bija{e jedan moment snage. Drugi moment bija{e duboki etni~ki i kultur-
no djelatni sadràj ideala ~ovje~nosti, {to ga bija{e ilirizam preuzeo.” (str. 335.)
Veruju}i da je taj navodni humanizam, iznikao iz ideala ilirizma, bitno do-
prineo da se Hrvati pro~iste od sirovosti koju im je nametnuo vi{evekovni su-
kob s Turcima, fon Sidland iznosi da je humanizuju}u ulogu u banskoj Hrvat-
skoj odigrala i stara dubrova~ka i dalmatinska knjièvnost, nadahnuta italijan-
skim renesansnim stvarala{tvom. “Ali Hrvatima ne bija{e su|eno da izvojuju
pravo na opstanak humanisti~kim idejama, nego su to morali u~initi oru`jem u
ruci. Svoj prirodni zavr{etak na{ao je ilirizam u godinama 1848/49. Hrvati po-
|o{e u rat protiv Ma|ara, a u odbranu svoje autonomije kao ostatka nekada{nje
narodne hrvatske dràvnosti. To je ujedno i godina ro|enja novog hrvatskog
nacionalizma. Oru`jem u ruci izvojevat }e si oni u svijetu tolikog priznanja, da
su na neko vrijeme poblijedile znanstvene teorije nepovoljne po Hrvate.” (str.
336.) To je bilo i vreme uspostavljanja ozbiljnih politi~kih odnosa i saradnje Sr-
ba i Hrvata u borbi protiv ma|arskih hegemonisti~kih i unitaristi~kih te`nji.
“Pri tadanjem bratimljenju spominjahu se po prvi put Srbi u Hrvatskoj. Govo-
ra{e se, tako|er, da su Hrvati i Srbi jedan narod, pa da moraju ìvjeti u ljubavi
i bratstvu, prelaze}i preko vjerskih razlika. No doskora se odnosi pomuti{e. Sr-
bi zahtijevahu Srijem za srpsku Vojvodinu, koju je trebalo stvoriti. Time bi ti
krajevi otpali od banske vlasti. Tako se odnos izme|u dva naroda pokvario.”
(str. 336.) Novi problem }e predstavljati uporna hrvatska nastojanja da se teri-
torija Vojne krajine uklju~i u Banovinu i konstantno srpsko protivljenje toj so-
luciji.
}) Razli~itim putevima do istog cilja
[ezdesetih godina devetnaestog veka do{lo je do diferencijacije u hrvat-
skoj nacionalnoj politici na pristalice sporazumevanja sa Srbima, koje je pred-
vodio [trosmajer, i potpune konfrontacije sa Srbima, za koju se zalagao Star-
~evi}. Oni su se razlikovali samo u metodu politi~kog delovanja, jer su im glav-
ni ciljevi bili istovetni. “[trosmajer, kao biskup jedne biskupije, u kojoj ne bi-
ja{e samo mnogo Srba, nego pod koju potpada{e i ~itava kraljevina Srbija, bi-
ja{e brzo shvatio koliko je srpsko pitanje vjersko pitanje, zbog nerazdruìve ve-
ze Srpstva s grkoisto~nja{tvom. On je mo`da tako|er i slutio, kakva }e se ne-
sre}a desiti kad se katoli~ka i grkoisto~na vjera namjere jedna na drugu, te je
ve} od god. 1861. osje}ao da se bura pribliàva. Usprkos svom njema~kom
podrijetlu smatrao se on Hrvatom i bija{e jedan od mnogih, koji se osje}ahu
privu~enima eti~kim i kulturnim sadràjem ilirskog humanizma. Tim ve}ma je
zazirao od borbe, koju je vidio da dolazi. Kao sna`na li~nost, htio je to zlo iz-
lije~iti u svom korijenu, posegnuv{i za starom papinskom mi{lju o uniji. [tro-
smajer je htio privesti sve ju`ne Slavene katolicizmu ili barem gr~koj uniji i ti-
305
me onemogu}iti borbu izme|u Hrvata i Srba. Namisao bija{e upravo veli~an-
stvena, ali ve} unaprijed osu|ena na neuspjeh; morala je doìvjeti istu sudbinu,
koju je doìvjela papinska politika i koju }e uvijek morati doìvjeti. Misao o
uniji izgleda da ne potje~e od samog [trosmajera, nego od hrvatskog povjesni-
~ara dra Franje Ra~kog, jer je taj ve} godine 1861. u “Katoli~kom listu” (slu-
`benom katoli~kom vjesniku u Hrvatskoj) objavio niz ~lanaka pod naslovom
“Katoli~ka crkva i bugarski narod”, gdje je potaknuo pitanje prijelaza Bugara
na katolicizam.
[trosmajer je mislio svoju namisao provesti u velikom stilu. Vjeran svojoj
lozinki: “Sve za vjeru i za domovinu”, htio je spojiti narodne i crkvene probit-
ke i pomagati ih ne samo crkvenim, nego i svjetovnim sredstvima. On je htio
Hrvatsku u~initi duhovnim sredi{tem ~itavog Balkana, osnovao je u Zagrebu
Jugoslavensku akademiju znanosti i umjetnosti, zaloìo se uspje{no za osniva-
nje sveu~ili{ta u Zagrebu, koje je snabdio obilnim sredstvima, a da politi~ko
ime ne bi nikoga povrijedilo, odlu~io se za “jugoslavenstvo”, za koje je razvio
ìvu promid`bu. Njegova stranka, koja se nova~ila iz najobrazovanijih krugo-
va Hrvatske, vjerna hrvatskim humanisti~kim mislima, izbjegavala je borbu sa
Srbima i izlaze}i im u susret do skrajnih granica, nastojala je pridobiti ih za
[trosmajerove misli i za prijateljsku suradnju s Hrvatima.” (str. 337-338.)
Srbi nisu nasedali [trosmajerovoj lukavoj politici, a i mnogi hrvatski poli-
ti~ari su smatrali da ona u sebi krije potencijalne opasnosti po izvorne hrvatske
nacionalne interese, pa su sva njegova nastojanja u tom pravcu propala. “No i
ina~e doìvio je velikodu{ni biskup samo gorka razo~arenja. Kad njegovi po-
ku{aji oko unije ostado{e na Balkanu bez uspjeha, poku{a on u tu svrhu ste}i
neke veze u Rusiji, ali ga to u~ini sumnjivim u Be~u, pa ga godine 1888. car
Franjo Josip I pozove o{tro na odgovornost prigodom manevara u Slavoniji.
Kod Srba su njegova nesakrivena nastojanja oko unije pobudila samo ogor~e-
nu mr`nju. Svoje i nadalje neprijateljsko drànje prema Hrvatima obrazlagali
su Srbi upravo time, {to se moraju braniti od hrvatskog nastojanja oko unije.
No to je tipi~no bizantinsko izvrtanje pravog stanja stvari, jer su [trosmajero-
va nastojanja oko unije bila samo poku{aj da se otupi o{trica srpskim osvaja~-
kim namjerama iz god. 1860. Kad je [trosmajer devedesetih godina htio posje-
titi dio svoje biskupije u Srbiji, srpska mu je vlada ~ak zabranila ulaz u zemlju.
Kona~no su ga jo{ i u Vatikanu èstoko napadali, jer da se razbacuje crkvenom
imovinom u svjetovne, a ne u crkvene svrhe.” (str. 338.)
Po pitanju najprimerenije opcije za vo|enje hrvatske nacionalne politike,
fon Sidlandove simpatije su bez sumnje na strani Ante Star~evi}a, iako ima i
izvesnih rezervi prema nekim aspektima Star~evi}evog delovanja. Kako isti~e,
Star~evi} je “shvatio da se protiv srpskog lukavog i nasilno osvaja~kog poho-
da ne moè uspjeti humanom diplomatikom i htio je zato ~itavi hrvatski narod
povesti u bezobzirnu borbu protiv navale Srpstva. Star~evi} je pobijao ilirski
humanizam i njegova kulturna nastojanja kao nesuvremena i neupotrebiva.
Nasuprot velikosrpskom idealu stavio je Veliku Hrvatsku, htio je ~itav narod
306
odu{eviti tim idealom, pa najprije pregaziti sve unutra{nje protivnike, a zatim
pristupiti ujedinjenju svih hrvatskih zemalja. Iz ~injenice da su balkanski Ro-
mani velikim dijelom imali udjela u postanku Srpstva, iz ~injenice da je ono is-
prva bilo maleno i da su njime vladali Hrvati, sazdao je on teoriju da Srbi nisu
nikada postojali, ali je pri tome previdio ~injenicu da nikada nije bilo dràve
bez sna`nog narodnog elementa... Odlu~an nastup protiv Srba, postavljen ide-
al narodne veli~ine, kojemu je sr` bila istinita i zdrava i odgovarala narodnoj
samosvijesti, premda je pre{la razumne granice i djelimice povijesnu istinu (s
obzirom na Srbiju i slovenske zemlje) i bezobzirno zauzimanje stanovi{ta na
sve strane, sve se to duboko dojmilo hrvatskog naroda. Katonski zna~aj Star-
~evi}ev, njegovo suvereno preziranje sviju ~asti, dostojanstva i zemaljskih do-
bara, samo je jo{ poja~alo njegov upliv. Narod je tako slijepo slijedio ~ovjeka,
kojemu su nedostajala glavna svojstva uspje{nog politi~ara, prakti~ki smisao
za stvarnost, a time i taktika i nadarenost za provo|enje zadataka. On nikada
nije izradio potanjih osnova za provedbu svojih misli, a {to je u tom pravcu u~i-
nila njegova okolina, bija{e neznatne vrijednosti.” (str. 339.) O~igledno je da
fon Sidland Star~evi}u zamera samo tri, povr{inske i periferne, stvari: verbal-
no preterivanje, zauzimanje antiaustrijskog kursa u jednoj fazi njegovog publi-
cisti~kog anga`mana i nesposobnost da vodi ozbiljnu politi~ku akciju na planu
organizovanja pristalica i realizacije ideolo{ko-politi~kog programa.
Nastoje}i da pokaè kako je svaka politika hrvatsko-srpskog sporazume-
vanja u proteklih nekoliko decenija bila pogre{na i pogubna za interese Hrva-
ta, iako su se oni neprekidno nalazili na udaru Ma|ara, fon Sidland je ponosan
{to su se na kraju, ~im je po~eo rat, Hrvati pokazali najodanijim podanicima
austrijskog cara. “Srbi po|o{e u rat potpuno sigurni da mogu ra~unati na Hrva-
te. Ogor~eno dovikivanje iz srpskih strelja~kih jaraka Hrvatima, koji su neodo-
ljivo navaljivali, dokazuje koliko su se prevarili. Priro|eni zna~aj hrvatskog na-
roda, njegova vjernost vladaru, {to ga je sam izabrao, i duboki osje}aj vlastitog
narodnog, dràvnog i politi~kog ja, {to ga je dr Ante Star~evi} pronio sve do u
najniè slojeve, u~ini{e da Hrvati po|o{e pravim putem.” (str. 362.) Fon Si-
dland otvoreno tuguje zbog propasti trijalisti~ke ideje preure|enja Monarhije,
koja bi zadovoljila sve hrvatske politi~ke ambicije, dok je nepomirljivi protiv-
nik svake ideje srpsko-hrvatskog nacionalnog jedinstva, smatraju}i da bi njena
realizacija neminovno vodila posrbljivanju Hrvata. “Bi}e Srpstva nosi ìg nji-
hove vjere, pravoslavlja, a osobito u politi~kom pogledu, {to u Hrvata nipo{to
nije slu~aj. Srbi bijahu tako u politi~kom pogledu nepromjenjivi, a Hrvati pro-
mjenljivi i ~itava “integracija” i{la bi na {tetu hrvatskog bi}a, tj. Hrvati bi se
imali postepeno porobljivati i od zapadnjaka postati isto~njaci.” (str. 366.) On
je i zagrièni protivnik ideje jugoslavenstva, ~iji je cilj bio da se i Slovenci po-
liti~ki i pravno integri{u sa Srbima i Hrvatima. “Gdje je jugoslavenstvo kao cje-
lina ikada dokazalo svoju snagu? Nigdje i nikada. Za dràvu treba povijesna
predaja, sna`ni narod i dovoljno jaka volja za dràvom i vla{}u. Svi su ju`ni
Slaveni sna`ni i hrabri, ali Slovenci nemaju povijesne predaje, a kod njih je te-
307
{ko govoriti i o volji za dràvom. Hrvati i Srbi imaju dodu{e svoje povijesne
predaje i svoju volju za dràvom, ali njihove povijesne predaje sasvim su raz-
li~ite, a volja za dràvom Srba i volja za dràvom Hrvata me|usobno su nepri-
jateljske.” (str. 368.)
d) Glavni ideolog trijalisti~kog preure|enja
Habzbur{ke monarhije
Ali fon Sidland smatra da je proma{ena i trijalisti~ka ideja koja se zasniva
na srpsko-hrvatskom jedinstvu, jer bi ona dugoro~no vodila srpskoj suprema-
ciji. On je ideolog hrvatskog ekskluzivizma, Hrvata kao tre}eg dràvotvornog
faktora, pored Austrijanaca i Ma|ara, u trijalisti~ki preure|enoj Monarhiji. Pri
tome insistira da se “potpuno mora isklju~iti pomisao na rje{enje ju`noslaven-
skog pitanja na temelju ravnopravnog postupanja s Hrvatima i Srbima. Izme-
|u Hrvata i Srba nema ravnopravnosti. Obrazloènje za tu tvrdnju nametnut }e
se samo od sebe svakome, tko je ovu knjigu iole pozorno ~itao. Sigurno je da
su Hrvati i{li samo za punom ravnopravno{}u, kad su prihvatili misao rezolu-
cije, ali postigo{e time samo taj uspjeh, da Srbi izbi{e na povr{inu i postado{e
vode}i i odlu~uju}i ~imbenik, dok su se Hrvati stalno nalazili u tjesnacu: ili da
sa Srbima raskinu, ili da im popuste i da se daju od njih voditi. No poloàj Hr-
vata bija{e takav, da sa Srbima nisu smjeli raskinuti. Poku{aj oko ravnoprav-
nosti mora zakonskom nu`dom uvijek voditi do istog posljetka, a razlog tome
leì opet isklju~ivo u nesretnom vjerskom pitanju. Osnovni odno{aj grkoisto~-
nog ~ovjeka prema katoliku jeste prezir u zajednici sa mr`njom; a u tom odno-
{aju je osje}anje ravnopravnosti upravo isklju~eno. Grkoisto~njak ne moè na-
prosto nikada smatrati katolika ravnopravnim. Kao {to i Poljaci ne mogu nika-
da o~ekivati ravnopravnost od Rusa, tako je ne mogu o~ekivati ni Hrvati od Sr-
ba. Izme|u ta dva naroda to je poprimilo pokad{to upravo {arene oblike. Sve
to potje~e iz slijeda misli Pe}ke patrijarhije. Ona bija{e religiozno-politi~ka mi-
sao, koja je i{la za brisanjem hrvatskog imena i bi}a. Taj slijed misli jo{ je i da-
nas posvuda djelotvoran i vidljiv. Posvuda, gdje se Hrvat, njegovo ime ili nje-
govo bi}e nalazi na podru~ju nekada{nje Pe}ke patrijarhije, on postoji po osje-
}anju Srbina tamo nepravom, on tamo ne treba da bude, pa se zato protiv nje-
ga valja boriti svim sredstvima i uni{titi ga. A {to znade u~initi bizantinska vje-
{tina u iskrivljavanju i izvrtanju, to prelazi sve {to si moèmo zamisliti.” (str.
368-369.)
Rezoluciona{i kod fon Sidlanda ozna~avaju sledbenike takozvane Rije~ke
rezolucije, ~iji su potpisnici zahtevali priklju~enje Dalmacije Banovini, kao i
Zadarske rezolucije, koja je insistirala da su Srbi i Hrvati jedan narod, pa da je-
dinstvenim snagama moraju realizovati svoje zajedni~ke interese. Posebno fon
Sidland hrvatske intelektualce druge polovine devetnaestog veka optuùje za
srbofilstvo i tvrdi da je rat sa Srbijom bio kad-tad neizbeàn. Ipak, Hrvati su u
masi sledili cara i pruìli puni doprinos ratnim naporima. “O kona~nom stano-
vi{tu Hrvata odlu~ila su tri momenta: 1. Hrvatima svojstvena vjernost prema
gospodaru, koga si sami izabra{e, koja proizlazi iz njihova arijskog podrijetla i
308
koja je u odlu~nom momentu prevladala i kod srbofila; 2. {to su {iroki narod-
ni slojevi bili protusrpski raspoloèni i 3. {to je upravo kod {irokih slojeva bi-
lo rasprostranjeno nagonsko i sasvim ispravno shva}anje da su zapravo Srbi
glavni krivac nepovoljnom poloàju Hrvata.” (str. 371.) Zato on smatra da su
Hrvati kao caru odani narod zasluìli, a i da to objektivne prilike Monarhije
zahtevaju, da se Monarhija posle rata preuredi tako da se zadrì osnovni duali-
zam, ali da se Hrvatska, Slavonija, Dalmacija i Bosna i Hercegovina uklju~e u
jedinstveno upravno podru~je, koje ne}e biti ravnopravan faktor sa Austrijom
i Ugarskom. “Novo jedinstveno podru~je dolazi u neki zavisni poloàj od svih
dràva Monarhije, ono postaje zajedni~ki posjed obiju dràva. No taj zavisni
poloàj smio bi i}i samo tako daleko da budu za{ti}eni zakoniti probici cjelo-
kupne dràve i posebno probici pojedinih dràva, no s druge strane ne bi se
autonomija tog podru~ja smjela ograni~iti samo toliko da se, prakti~ki, kultur-
ni i gospodarski polet nove tvorevine ne sputa u nepotrebne i {kodljive okove.”
(str. 396.) To prakti~no zna~i da bi celo eventualno ujedinjeno podru~je imalo
veoma sli~an status statusu Bosne i Hercegovine nakon aneksije.
Na~elno, dakle, fon Sidland ostaje pristalica dualizma, ali nastoji da kon-
strui{e re{enje koje bi uklonilo osnovnu njegovu slabost i generator stalnih
unutra{njih i spoljnopoliti~kih kriza, ju`noslovenskog pitanja, tako {to bi ono
poprimilo hrvatsko nacionalno obele`je i primat Zagreba. A nad novostvore-
nim upravnim podru~jem postojala bi neka vrsta kondominijuma Be~a i Pe{te.
“To je naime jedini put, kojim se dualisti~ka Monarhija moè uzdràti sposob-
nom za ìvot i za ekspanziju. Bude li se naime Monarhija dràla gr~evito na-
~ela podjele na dvije i mislila samo na stjecanje onih pokrajina, koje se bez mu-
ke dadu podijeliti na dvoje, ona ne}e nikada ni{ta ste}i. Bez oblikovanja jed-
nog oblika, pod kojim moè probaviti druge povijesno-politi~ke individualno-
sti, mora dualisti~ka Monarhija presu{iti i bit }e osu|ena da vr{i ulogu zasi}e-
nog, nemo}nog gledaoca svjetskog povijesnog zbivanja i razvitka. Zato mislim
da je stvaranje i preoblikovanje jednog prikladnog oblika kondominija upravo
ìvotna potreba dualisti~ke Monarhije.” (str. 397.) Pri tome je spreman na do-
datni ustupak Ma|arima, kako ne bi prigovarali da su ostali bez izlaza na mo-
re, da im Rijeka, kao korpus separatum, ostane u potpunom dràvnom posedu,
kao i pruga koja bi je povezivala sa Ma|arskom. Fon Sidland o~ekuje da bi ne-
ki realni gubici ograni~enja vlasti Austrije i Ma|arske nad ovim podru~jem
mogli biti nadokna|eni. “Podjelom eventualno novih, u ratu ste~enih zemalja
moglo bi se posti}i daljnje izjedna~enje i obe{te}enje.” (str. 399.)
Najva`nije je da bi ovakvo re{enje u potpunosti zadovoljilo Hrvate i da bi
oni u novom upravnom podru~ju imali ubedljivu etni~ku ve}inu. “Hrvati bija-
hu uvijek vjerni Monarhiji i dinastiji, i u svim te{kim ~asovima Monarhije bi-
jahu upori{te prijestolja i dràve. To su dokazali i u ovome ratu, usprkos inten-
zivnom miniranju sa strane neprijatelja. Hrvati i njihova dràvna tvorevina
predstavljaju dakle nacionalno i dràvnopravno Monarhiji priljubljeni oblik ju-
`nog Slavenstva. Novi poredak na jugu moè se dakle i smije se provesti jedi-
no u hrvatskom smislu. Taj novi poredak bit }e samo element snage i stabilno-
309
sti Monarhije na jugu.” (str. 400.) Fon Sidland je preokupiran uverenjem da bi
njegovo vi|enje re{avanja ju`noslovenskog pitanja “stvorilo Monarhiji ju`nu
marku, koja bi protiv dana{njih neprijatelja na jugu i jugoistoku imala jednaku
vrijednost kao nekada Vojna krajina protiv Turaka. Kad su Hrvati jednom po-
liti~ki zadovoljni i nesmetani u svome razvoju, oni }e biti siguran bedem Mo-
narhiji.” (str. 400.) Nema pri tom nikakvih dilema. “Novo podru~je moè samo
stajati pod politi~kim vodstvom Hrvata i po svom sadràju ne moè biti ni{ta
drugo nego hrvatska dràva. Sasvim je jasno, {to si zami{ljam pod hrvatskom
dràvom. Autonomiju, koja je nastala osamstogodi{njim povijesnim razvojem
u okviru Monarhije. Samo takvo rje{enje u skladu je s probicima Monarhije.
To osvjedo~enje proizlazi toliko nu`no iz ~itavog na{eg shva}anja povijesti, da
o tome uop}e ne moè biti dvojbe.” (str. 401.) Takvo re{enje bi i posle velikih
istorijskih razo~aranja Hrvatima obnovilo veru i nadu u dràvu. “Za{to su se
Hrvati borili u Velikom svjetskom ratu, odakle njihovo ogor~eno juri{anje na
Srbe, Ruse i Talijane? Hrvati su se borili svakako i za Monarhiju, ali kona~no
borio se taj stari dràvni narod ipak samo za vlastitu svoju dràvu, koju mu go-
dina 1867/68. nije donijela. Tko je pozorno pratio razvoj prilika od god. 1867.
do 1917., morao je ste}i jasno uvjerenje da se radi o tome ho}e li se Hrvati u
slijede}em svjetskom ratu – a siguran sam da }e on buknuti za nekoliko dese-
tlje}a – boriti na strani Srednje Europe protiv Bizanta ili na strani Bizanta pro-
tiv Srednje Europe. Za mene je izvan svake sumnje, da }e Hrvati u~initi ovo
posljednje, bude li se Monarhija nakon rata opet posluìla Srbima, svojim do-
ju~era{njim neprijateljima, da osujeti pobolj{anje poloàja Hrvata.” (str. 403.)
d`) Hrvatstvo, nepogre{ivo oru`je u rukama katoli~ke crkve
Da bi {to ubedljivije predstavio koliko je zna~ajna antisrpska funkcija te
improvizovane hrvatske pseudodràve, fon Sidland se poziva na mi{ljenje, ka-
ko kaè, “velikog njema~kog u~enjaka” Augusta Franca Gfrera, ina~e univer-
zitetskog profesora u Frajburgu, koji je pisao: “Dana{nja hrvatska dràva, Voj-
na krajina, moraju postati pokretne, moraju prije}i Dunav, zatim Balkan i da-
lje, niè u Rumeliju, Galipolje, Drinopolje, moraju primiti u sebe narode koji
tamo stanuju, ta oni su od istog stabla kao i Hrvati, ne gledaju}i na gr~ki zakon.
Tko se tome usprotivi, njega treba udariti ma~em! Kona~no bit }e to ipak je-
dan hrvatski kralj, ~ija }e ruka na prekrasnoj zgradi Justinijanovoj, na crkvi S.
Sofije istaknuti kri`, ali ne nedostojni gr~ki, nego blagoslovljeni spasonosni la-
tinski kri`.” (str. 407.) Fon Sidland ima samo jednu rezervu prema mi{ljenju
ovog Nemca. Smatra da su sva dalja nastojanja oko unije deplasirana, jer su u
pro{losti uglavnom bila neuspe{na. Ali, odmah potom isti~e: “âst mi je i sma-
tram svojom zaslugom, {to sam ponovno posegnuo za mi{lju Aug. Franc Gfre-
ra u obliku prilago|enom sada{njici. Trudio sam se i traìo od ~itaoca mnogo
strpljivosti, da tu misao preciziram u obliku koji isklju~uje svaku sumnju i na-
stojao sam tako|er ostaviti po strani preveliki àr i jednostranost. Opetujem da-
kle upiru}i ne na autoritet velikog njema~kog u~enjaka: stvaranje jedne kato-
li~ko-islamske hrvatske dràve u okviru Monarhije jedini je spas, jedini je iz-
310
laz, i pitanje je koje se ne ti~e samo Austrije, nego ~itave Srednje Europe.” (str.
407.) U okviru zavr{nog razmatranja, fon Sidland posebno potencira: “Poseg-
nuv{i za mislima Gfrerovim o hrvatskoj dràvi, imao sam pred o~ima veli~an-
stvenu obranbenu akciju, sustav dràva od Balti~kog mora do Jadrana, koji }e
biti bedem protiv nadiraju}eg i ekspanzivnog Istoka. Pored poljske dràve, po-
red dodu{e pravoslavne, ali politi~ki protubizantske Bugarske – s vremenom
mo`da i pored Ukrajine – zami{ljam si na jugozapadu jo{ jednu katoli~ko-mu-
slimansku Hrvatsku, koja je prirodno, tisu}u godina starom predajom u~vr{}e-
no i nepogrje{ivo oru|e obrane, tim vrednije, {to ono ne bi djelovalo samo u
pravcu jugoistoka, nego i u pravcu jugozapada. Ja sam, polaze}i od moje po-
vijesne i povijesno-filozofske spoznaje najdublje uvjeren, da bi to oru|e obra-
ne, koje mi lebdi pred o~ima, da bi ta hrvatska dràva imala sva svojstva da bu-
de jugozapadni mostobran ovog velikog pojasa bedema, u kome bi kraljevina
Poljska tvorila sjeveroisto~ni mostobran.” (str. 414.) Da bi razuverio sve koji
sumnjaju u hrvatsku sposobnost ispunjavanja takvog zadatka, fon Sidland ka-
è: “Taj stari dràvni narod, koji se znao odràti usprkos svim neda}ama svoje
mukotrpne povijesti, koji nije ostao u ìvotu poradi toga, {to je mo`da mogao
provoditi svoj ìvot u nekom zaba~enom kuti}u zemlje, nego poradi toga {to je
na ugroènom mjestu znao svagda oru`jem u ruci i hrabro{}u lava braniti svoj
poloàj, taj narod }e svoje mjesto svakako dobro ispuniti. Svojim povijesnim
plemstvom, svojim plemi}kim tradicijama, svojim toliko simpati~nim ~ovje-
~anskim idealom, zasada dodu{e malo gurnutim u pozadinu, ali toliko zna~aj-
nim za razdoblje narodnog preporoda, Hrvati su upravo pozvani da odigraju
svoju ulogu na mjestu na kome se nalaze.” (str. 403.)
311
Tre}i deo
PLASIRANJE OÎGLEDNIH
FALSIFIKATA KAO
AUTENTI^NI METOD
HRVATSKE ISTORIOGRAFSKE [KOLE
I. Glavni hrvatski istoriografski falsifikator
Dominik Mandi}
Nema nikakve sumnje da je u celoj hrvatskoj pamfletskoj istoriografiji Do-
minik Mandi} (1889-1973) najve}i krivotvoritelj istorijskih ~injenica, koji je u
tolikoj meri preterivao da je danas retko koji istori~ar ili politi~ki ideolog u Hr-
vatskoj spreman da se javno poziva na Mandi}eva dela i izraène stavove. Ni-
je bez zna~ajne simbolike i ~injenica da je Mandi} ro|en u [irokom Brijegu, u
zapadnoj Hercegovini, najve}em upori{tu i rasadniku usta{kog pokreta. I maj-
ka mu je bila iz poznate usta{ko-fratarske porodice Zovko, koja je u Drugom
svetskom ratu dala nekoliko najpoznatijih kolja~a, a u posleratnom periodu iz-
umitelja “gospe u Me|ugorju” i opsenara fra Jozu Zovka. Upravo je {irokobri-
je{ko franjeva~ko sjemeni{te oblikovalo Mandi}ev pogled na svet, a ovaj ka-
sniji stare{ina franjeva~kog reda u mladosti }e pokazati veliki interes za poli-
ti~ko delovanje s klerofa{isti~kih pozicija. U sedamnaestoj godini, slede}i sop-
stvene homoseksualne sklonosti, stupio je u franjeva~ki novcijat kao |ak petog
razreda klerikalne gimnazije i ubrzo dobio neku crevnu bole{tinu od starijih
ljubavnika, od koje je jedva ìv ostao. Natprose~nom bistrinom, marljivo{}u i
zavr{iv{i dva poslednja razreda dràvne gimnazije u Mostaru, fra Dominik
Mandi} je poslat na dalje {kolovanje na {vajcarski dràvni univerzitet u Fraj-
burgu, na njegov teolo{ki fakultet, kojim su upravljali dominikanci. Tamo je
zbog Prvog svetskog rata odbranu doktorske disertacije morao da odloì do
1921. godine, a 1914. vratio se u [iroki Brijeg, tamo neko vreme bio pomo}-
nik ùpnika fra Didaka Bunti}a, da bi ve} slede}e godine postao prefekt bogo-
slova u Mostaru i ure|ivao ~asopis “Kr{}anska obitelj”. Zabeleèno je da je
1918. godine poslat u Be~ da od carice Zite izmami pomo} za svoje izgladne-
le zemljake. Iste godine postavljen je za upravnika {tamparije i sekretara Her-
312
cegova~ke franjeva~ke provincije. Pokrenuo je ~asopis “Savremena pitanja” i
u~estvovao u pokretanju lista “Narodna sloboda”.
1. Mandi}eva karijera politi~ara
Iako su bosanskohercegova~ki franjevci prihvatili be~ku Majsku deklara-
ciju zastupnika iz Jugoslavenskog kluba u be~kom parlamentu, kojom se zah-
tevalo formiranje posebne dràvne jedinice od slovena~kih, hrvatskih i srpskih
zemalja pod habzbur{kom krunom, sled istorijskih doga|aja i{ao je drugim pu-
tem. Godine 1918. i u Mostaru je bilo formirano Narodno ve}e pravoslavaca,
katolika i muslimana, u ~ije ime je fra Dominik Mandi} preuzeo vlast od
austrougarskog vojnog komandanta Mostara i organizovao sve~ani do~ek srp-
ske vojske. Kao predvodnik mostarskog Hrvatskog katoli~kog pokreta, Man-
di} je 1919. godine u~estvovao u formiranju izrazito klerikalne Hrvatske pu~-
ke stranke, koja je ipak prvobitno prihvatila koncept nacionalnog jedinstva Sr-
ba, Hrvata i Slovenaca kao tri plemena istog naroda. Postao je ubrzo sekretar
te stranke za Hercegovinu. Na izborima za ustavotvornu skup{tinu 1920. Man-
di} je izabran za poslanika, pa se na skup{tinskom zasedanju suprotstavio boj-
kotu ustavotvornog rada od strane Stjepana Radi}a i Hrvatske selja~ke stranke,
da bi uskoro i poslanici njegove stranke napustili parlament uo~i samog izgla-
savanja Vidovdanskog ustava. Radi}evci su Hrvatsku pu~ku stranku napadali
smatraju}i da je ona suvi{e pomirljiva prema tada{njem reìmu. Na izborima
1923. godine klerikalce je u Hercegovini predvodio Dominik Mandi} i njego-
va stranka nije osvojila nijedan poslani~ki mandat. Tako lo{ rezultat se pono-
vio i 1925. godine, mada Mandi} nije vi{e bio nosilac liste jer se prethodno
kompromitovao u katoli~kom javnom mnjenju susretom sa radikalskim prva-
kom Lazom Markovi}em, prilikom njegove posete Mostaru. Listu }e opet no-
siti na izborima 1927. godine, ali opet bezuspe{no. Ipak, posle skup{tinskog
atentata, u novu Koro{~evu vladu u{la je i Hrvatska pu~ka stranka, a njen naj-
vi{i funkcioner Stipe Bari} postao je ministar socijalne politike. Iste godine
Mandi} je postao provincijal Hercegova~ke franjeva~ke provincije. Kako pi{e
njegov biograf Bazilije Pandì} (@ivotopis dr fra Dominika Mandi}a, OFM,
Zajednica izdanja “Ranjeni labud”, îkago 1994.) u dvanaestoj knjizi Mandi-
}evih sabranih dela, {to se Mandi}a ti~e, “s povjerenjem je gledao na djelova-
nje Antona Koro{ca i Stipe Bari}a. To se vidi iz izjave, koju je dao uredni{tvu
lista “Narodna sloboda”, kad se povratio iz Beograda, u rujnu 1928., gdje je po-
sjetio predsjednika vlade Koro{ca i izloìo mu te{ko stanje seljaka u Hercego-
vini... Posjetio je tom prigodom tako|er i ministra Veljka Vuki~evi}a, Ljubu
Davidovi}a, Mehmeda Spahu i posebno Stipu Bari}a.” (str. 45.)
Mandi} je javno opravdavao {to se Koro{ec i Bari} kao rimokatoli~ki sve-
{tenici bave politikom i obavljaju ministarske du`nosti, etiketiraju}i njihove
kriti~are kao nosioce kampanje framasonskih krugova. Nakon uvo|enja {esto-
januarske diktature, Dominik Mandi} je politi~ku aktivnost nastavljao kroz pa-
rapoliti~ke organizacije, poput Udruènja sadilaca duvana i Hrvatske katoli~ke
313
{tedionice. Kako je 1923. godine uspe{no od Nikole Pa{i}a izmolio zna~ajnu
pomo} za izgradnju nove zgrade {irokobrije{ke franjeva~ke gimnazije, 1928.
mu je ministarski savet za iste svrhe odobrio milion dinara, novi ministar pro-
svete Stjepan Radi} je obustavio izvr{enje prethodne odluke, {to govori kolika
je bila netrpeljivost izme|u Radi}a i klerikalaca. Kako iznosi Pandì}, u “Spi-
sima provincije” povodom toga je zapisano: “Naàlost, kad je ta stvar do{la u
financijski odbor, tada{nji ministar prosvjete g. Stjepan Radi}, iz mr`nje na her-
cegova~ke franjevce, koji nisu htjeli ni mogli da njegovu politiku u narodu pot-
pomaù, dao je brisati u budètu gornju subvenciju koja je prije ulaska g. Ra-
di}a u vladu bila unesena.” (str. 53-54.) Godine 1929. Mandi} se za finansijsku
pomo} obratio papi Piju XI. Papa se odazvao, te godine primio je u audijenci-
ju fra Dominika, izvesnu pomo} mu uputio, ali nedovoljnu da graditelji gim-
nazije pokriju i ve} napravljene dugove. “Da bi se oduìo, fra Dominik je, 16.
velja~e 1931., traìo pripomo} od Boìdara Maksimovi}a, tada ministra pro-
svjete. Ali prije nego se obratio na ministra, bio je primljen od kralja Aleksan-
dra koji je potvrdio “opravdanost i potrebu dràvne subvencije” za gimnaziju
na [irokom Brijegu.” (str. 54-55.) Nije mu smetalo {to je dve godine pre toga
umro Stjepan Radi}, niti je kralja sumnji~io za njegovo ubistvo.
Godine 1934. fra Dominik Mandi} je postao direktor {irokobrije{ke franje-
va~ke gimnazije, a 1939. izabran je za ~lana Vrhovne uprave franjeva~kog re-
da i pre{ao u Rim. I otuda je intenzivne li~ne politi~ke kontakte odràvao sa
Ivanom [uba{i}em i Vlatkom Ma~ekom, kao i sa ministrima Bari{om Smolja-
nom, Ivanom Andresom, Mihom Krekom, Jurajem [utejom i Dàferom Kule-
novi}em. Ve} na po~etku Drugog svetskog rata sa funkcionerom Paveli}eve
vlade, fra Radoslavom Glava{em, ugovorio je preseljenje slovena~kih ~asnih
sestara, koje su Nemci proterali, u hrvatsku usta{ku dràvu. Angaòvao se i na
izvla~enju istaknutijih Hrvata koje su Italijani internirali sa dalmatinskih pod-
ru~ja, direktno priklju~enih Italiji. Shvataju}i blagovremeno da }e prevagu u
Drugom svetskom ratu odneti zapadni saveznici, Mandi} je unapred tragao za
varijantam koje }e sa hrvatskog naroda skinuti ili ublaìti krivicu za savezni-
{tvo sa Hitlerom i genocid nad Srbima.
a) Pandì}eva geneza genocida nad Srbima u NDH
Kako isti~e Pandì}, “Hrvati su uglavnom odu{evljeno primili Nezavinu
Dràvu Hrvatsku, jer su u njoj vidjeli ostvarenje svojih stoljetnih èlja i to gla-
sno slavili. Naprotiv, Srbi nisu to mogli podnositi, ni progla{enje dràve ni nje-
zino slavljenje. U tom su se na osobit na~in isticali ~etnici, poluvojni~ki pokret
zagriènih Srba, koji nisu mogli ili nisu htjeli shvatiti da Hrvati mogu èljeti
ono {to im Srbi ne dozvole, pa su se borili i protiv progla{enja hrvatske dràve
i protiv njezina slavljenja. Tako je npr. u Mostaru 10. travnja progla{ena hrvat-
ska dràva, a 15. travnja srpski ~etnici s vojskom navalili su na hrvatske ku}e,
palili ih i ubijali Hrvate. Na te napadaje odgovarali su Hrvati. To su ~inili po-
sebno oni u~lanjeni u usta{ki pokret. Tako je nastalo me|usobno ubijanje, pa-
ljenje ku}a i mjesta itd. Nove hrvatske vlasti vidjele su ubrzo da }e biti njiho-
314
vo najteè pitanje kako umiriti Srbe. Jedan izgled za rje{enje toga pitanja dala
im je odluka njema~ke vlade da iseli Slovence iz onih dijelova Slovenije koji
su pripojeni Njema~koj. Zatraìla je, stoga, od hrvatske vlade da ih primi na
podru~je hrvatske dràve. Budu}i da je hrvatska vlada traìla na~in kako bi se
oslobodila od Srba, primila je ponudu njema~ke vlade pod pogodbom da Ni-
jemci presele toliki broj Srba iz Hrvatske u Srbiju koliko }e broj Slovenaca ona
primiti u Hrvatsku.” (str. 77-78.)
Dakle, Srbi su sami krivi za pokolje koji su nad njima vr{eni jer nisu mo-
gli da se pomire da se nad njima uspostavi hrvatska fa{isti~ka dràva kao kvi-
slin{ka tvorevina. Oni su i prvi po~eli ubijanja, pa je bilo sasvim normalno da
Hrvati na|u na~ina da ih se otarase. Zato je Paveli} i formirao Dràvno povje-
renstvo za obnovu, koje }e se baviti iseljavanjem Srba i useljavanjem Slovena-
ca. “Prije nego se uredio na~in toga preseljavanja, neki hrvatski du`nosnici po-
~eli su na svoju ruku preseljavati i slati u Srbiju Srbe sa svojih podru~ja. To je
me|u Srbima u Hrvatskoj proizvelo veliku uznemirenost. Da bi izbjegli raznim
pote{ko}ama pred hrvatskim vlastima, neki su se utjecali katoli~kim sve}eni-
cima da ih za{tite. Sve}enici su mogli nekima pomo}i, posebno onima koji su
prije bili katolici, ili obiteljima gdje jedna stranka pripada ili je pripadala kato-
li~koj crkvi. Ali bilo je pojedinaca koji su pre{li u katoli~ku crkvu i tako bili si-
gurni. Tako su na{li rje{enje pojedinci. Ali kako su morali seliti ~itava sela, u
njima je nastao pokret za prijelaz u katoli~ku crkvu. Na taj na~in htjeli su iz-
bje}i preseljenje u Srbiju.
Vijesti o preseljenju pravoslavaca iz Hrvatske u Srbiju i njihov prijelaz na
katolicizam neobi~no su se dojmile fra Dominika. Njegove vijesti koje je pri-
mao, nisu bile uvijek to~ne ni potpune, ali je znao da su odnosi Srba i Hrvata
napeti i bojao se da se ne bi ta napetost pove}ala nepravednim postupkom hr-
vatskih vlasti. Stoga je pisao utjecajnim ljudima u Hrvatskoj, iako oni nisu bi-
li na vlasti, da bi svojim utjecajem na hrvatske vlasti poradili da se ne ~ini ni-
{ta {to bi bilo nezakonito i {to bi moglo proizvesti jo{ vi{e sukoba izme|u Sr-
ba i Hrvata.” (str. 78-79.) Tako hrvatske usta{ke zlo~ine opravdava i ublaùje
fra Bazilije Pandì}, rimokatoli~ki sve{tenik, doktor teologije i skoro ~etiri de-
cenije rukovodilac vatikanskog Generalnog arhiva franjeva~kog reda. Uz to je
dugogodi{nji potpredsednik Hrvatskog povijesnog instituta u Rimu i vanjski
saradnik papske Kongregacije za progla{enje svetaca. Kakvi su kriterijumi za
progla{enje katoli~kih svetaca, mogao je i Dominika Mandi}a i Antu Paveli}a
proglasiti za “blaène”. Na~in Pandì}evog pisanja ogledalo je sistematskog
pristupa rimokatoli~kih intelektualaca zata{kavanju krvave uloge njihove cr-
kve i njenih najvi{ih velikodostojnika u usta{kim zlo~inima.
Sa àljenjem je Pandì} morao zaklju~iti da je projekat preseljenja Srba iz
Hrvatske (misli na celu Paveli}evu NDH) u Srbiju uglavnom bio neuspe{an.
“Iako su pravoslavni Srbi radije napu{tali vjeru nego iseljavali, ne izgleda da
su hrvatske vlasti do toga mnogo dràle. Ali u svakom slu~aju htjele su da srp-
ske vlasti iz Srbije, odnosno Beograd, nema ni vjerskog utjecaja na pravoslav-
315
ne Srbe u Hrvatskoj.” (str. 84.) U tom smislu opravdava dekret usta{ke vlade o
preimenovanju “srpsko-pravoslavne” u “gr~koisto~nu vjeru”, ukidanju julijan-
skog kalendara i Paveli}evu izjavu da je bilo sporadi~nog nasilja, ali da u hr-
vatskoj dràvi ne moè postojati Srpska pravoslavna crkva, pa je zakonski
1942. godine uspostavljena Hrvatska pravoslavna crkva. “Fra Dominik je ispr-
va pozitivno ocijenio uspostavu Hrvatske pravoslavne crkve. Osnivanje Hrvat-
ske pravoslavne crkve izgledalo je razuman ~in, jer se davala pravoslavnom
svijetu mogu}nost da ostane ono {to jest i ìvi po svojoj vjeri. Stvarno u nekim
mjestima (oko Banja Luke i Tuzle) donijelo je neki mir me|u pravoslavni svi-
jet. Ali bilo je kasno da se umire pravoslavni vojnici i politi~ari. Oni su tada
imali smi{ljen ustanak, dobro razvijen me|u srpskim pu~anstvom. Osnovao ga
je Draà Mihajlovi} koncem lipnja 1941. Okupiv{i oko sebe izvjestan broj biv-
{ih jugoslavenskih oficira, ljude vjerne monarhiji i izbjegli~koj vladi u Londo-
nu, odlu~io se boriti protiv novoosnovane hrvatske dràve. Protiv Nezavisne
Dràve Hrvatske po~eli su se boriti odmah i komunisti... Odlu~ili su stvoriti
pravu vojsku protiv Njema~ke i Hrvatske. Tako su protiv hrvatske dràve – ta-
kore}i od po~etka – postojale dvije pobunjeni~ke vojske, ~etnici, koje je vodio
Draà Mihajlovi}, i partizani (komunisti), koje je vodio Josip Broz Tito. U po-
~etku su vodili borbu zajedni~ki, a kasnije su se razi{li. êtnike je pomagala ju-
goslavenska vlada tada u Londonu, a partizane Sovjetski Savez. S vremenom
su komunisti prevladali i oni su predvodili borbu protiv Hrvatske i sila Osovi-
ne. Njihov na~in borbe u prvo vrijeme bila su ponajvi{e nenadana napadanja
na pojedina mjesta, paljenje ku}a, ru{enje javnih ustanova i spomenika, ubija-
nje ljudi i uni{tavanje stoke.” (str. 85-86.)
Dosta blag u suprotstavljanju hrvatskim zlo~inima nad Srbima, gde poten-
cira da osnovni problem nisu masovna ubijanja, nego proterivanje, otimanje
imovine i nasilno pokatoli~avanje, dok ubistva pripisuje pojedincima, Dominik
Mandi} u navodnom pismu papi, koje citira Pandì}, pi{e: “Mnogi pravoslav-
ni sve}enici i ugledni Srbi bivaju od pojedinaca po no}i odvedeni i bez suda
ubijeni ili poslani u Srbiju.” (str. 81.) Ali, krajem 1942. godine, kad su srpski
ustanici oja~ali, Mandi} je usplahiren, pa pi{e fra Didaku Buri}u: “Veoma me
àloste nasilja koja su u~inili partizani i ~etnici, osobito u isto~noj Hercegovi-
ni i prozorskom kotaru. Bojim se da jednoga dana, u stalnom razvoju prilika,
ne bude jo{ gore. Ja poduzimljem sve mogu}e preko Sv. stolice i drugih veza,
da se zaprije~i me|usobno uni{tavanje Srba i Hrvata i da se ~etnicima i parti-
zanima zabrani paljenje hrvatskkh sela i ubijanje mirnoga hrvatskoga naroda.
I vi tamo trebali bi na vrijeme organizirati narod da se mogne obraniti od sva-
~ijeg nasilja. Hrvati katolici neka niukoga ne diraju, neka sa svakim ìve mir-
no i po{teno, ali ako netko napane na na{a sela i sigurnost na{ega imetka, ne-
ka se odlu~no brane. Uzor bi vam moglo biti Rakitno koje se, kako ~ujem, u
veoma opasnim prilikama znalo dobro obraniti i od partizana i od ~etnika. Sli~-
no bi trebalo organizirati sva sela i sve ùpe zapadno od Neretve. Brzo mogu
do}i veoma opasni i smrtonosni dani za hrvatski katoli~ki ìvalj. Napose u da-
316
nima prelaznim, kada se ne}e znati niti tko pije niti tko pla}a, dok se ne uspo-
stavi mir i redovite vlasti.” (str. 86-87.)
b) Poku{aj spasavanja usta{ke dràve
Krajem te 1942. godine celom svetu je bilo jasno da Hitler dugoro~no ne-
ma nikakvih {ansi za pobedu, a Dominika Mandi}a najvi{e je brinuo eventual-
ni savezni~ki napad “na Hrvatsku”, kako pi{e, nakon o~ekivane prethodne in-
vazije Italije. Kako njegovo stanovi{te interpretira Pandì}, “napad saveznika
na Hrvatsku mogao bi joj nanijeti te{ke posljedice, ako se na taj napad ne pri-
pravi. Predvi|aju}i te te{ke prilike, o kojima je naravno i s drugima raspravljao,
fra Dominik je jo{ prije napada saveznika na Italiju traìo na~ina da neizravno
do|e u dodir s tadanjim hrvatskim vlastima i savjetuje im da se na vrijeme sna-
laze. U tu svrhu pozvao je u Rim, u oùjku 1943., @arka Vlahu, nekada svoga
dugogodi{njeg suradnika iz Hercegovine, koji je bio visoki ~inovnik u pred-
sjedni{tvu hrvatske dràve. S njim je razgovarao o prilikama u svijetu i Hrvat-
skoj. Posebno su razmotrili kako rat ide prema svr{etku i bit }e na {tetu Osovi-
ne te prema tome i Hrvatske, koja se s Osovinom povezala. Hrvatska bi se vla-
da trebala pripraviti na taj poraz i na vrijeme traìti put kako }e pro}i sa {to ma-
nje {tete.” (str. 87.)
Uz to, Pandì} navodi da je Mandi} mislio kako su pu~isti iz 1944. godine
Lorkovi} i Voki} bili inspirisani njegovim idejama. U svakom slu~aju, on je
najvi{e ra~unao s opcijom Vlatka Ma~eka i Hrvatske selja~ke stranke, kojima
je pripremio koncept s ~etiri na~ela kojima bi se trebali rukovoditi u daljim po-
liti~kim aktivnostima. To su na~ela demokratije, dràvne samostalnosti, mirne
razmene stanovni{tva i me|udràvnog saveza suverenih dràva Slovenije, Hr-
vatske, Srbije i mo`da Bugarske. “Posebno je zanimljivo tre}e na~elo, da je je-
dan od glavnih izvora ~estih ratova u Evropi bila pomije{anost narodnih sku-
pina i nestalnost granica nu`no je stvoriti ~iste narodne teritorije da bi se izbje-
gli budu}i sukobi.” (str. 89.) U tom smislu Mandi} pi{e: “Slavenski narodi na
jugu Evrope, napose Hrvati i Srbi, valja da sporazumno odrede svoje narodne
granice i da izmjene narodno pu~anstvo iz jednoga u drugi teritorij mirnim na-
~inom i pravednom o{tetom imetka priseljenicima u novom kraju. Ukoliko se
narodna granica ne bi mogla odrediti izravnim bratskim sporazumom, neka se
odre|enje granica povjeri arbitra`nom sudu velikih saveznih naroda... Bra}u
Hrvate muslimanske vjere iz isto~ne Bosne i isto~ne Hercegovine primaju Hr-
vati u svoj narodni teritorij kao sastavni dio hrvatskog naroda.” (str. 89-90.)
Kad je krenula masovna usta{ka beànija neposredno pred kraj rata, Do-
minik Mandi}, kao predsednik nadzornog odbora Bratov{tine Sv. Jeronima,
maksimalno se angaòvao na pomaganju usta{kih izbeglica. “Zajedno sa Bra-
tov{tinom nastojao je da se hrvatske izbjeglice smjeste u logore, a za one koji
su bili u opasnosti od komunisti~kih uhoda, traìo je samostane, pojedine usta-
nove i sli~no, gdje su se mogli skloniti bez bojazni.” (str. 97.) Posebno je Man-
di} bio spretan u pronalaènju novca. âk je finansirao osnivanje izbegli~ke
{tamparije u logoru Ferme, u kojoj je krajem 1946. godine po~elo {tampanje
317
~asopisa “Kroacija”. Poku{ao je da stotinak srpske siro~adi, koje su usta{e svo-
jevremeno sakupili i proveli na katoli~ku veru, dovede iz Austrije u Italiju, gde
bi ih franjevci pripremali za fratre. Kako mu to nije uspelo, àli se u jednom pi-
smu 1947. godine: “U spomenutom siroti{tu (Ramsau) bilo je lijepo odgojene
djece sa sigurnim sve}eni~kim zvanjem, i ja ne}u mo}i nigda preàliti taj gu-
bitak za crkvu i na{ rad. Sirote jadne, ne samo da ne}e mo}i ostvariti svoje re-
dovni~ko i sve}eni~ko zvanje, nego }e mnogi nasilnim odgojem izgubiti i sve-
tu vjeru. Kakva {teta i kakav grijeh.” (str. 109.) Godine 1952. Dominik Man-
di} je postavljen za stare{inu Hrvatskog franjeva~kog komesarijata u SAD, i na
toj funkciji ostaje naredne tri godine. Posle toga se posvetio u potpunosti pse-
udoistorijskoj i politi~koj pamfletistici. Decenijama je radio na istraìvanju i
ve{ta~koj post festum nadogradnji lika i dela malo poznatog hri{}anskog mu-
~enika Nikole Taveli}a, koji je 1970. kanonizovan za prvog hrvatskog katoli~-
kog sveca.
2. Idol poraènih klerofa{ista
Pravi kvaziintelektualni kult Dominika Mandi}a razvijan je me|u franje-
va~kim fratrima i usta{kim emigrantima {irom sveta. Zna~aj njegove uloge vi-
di se u tome {to je bio spreman odbaciti svaki iole ozbiljan nau~ni metod u isto-
riografiji ako mu se u~ini da je on nesvrsishodan za realizaciju ideolo{kih za-
misli i politi~kih ciljeva. Pro{lost je skoro umetni~ki preoblikovao u skladu sa
dnevnopoliti~kim potrebama. Revizijom svih dotada{njih nau~nih iskaza od-
stranjivao je i prepravljao sve ono {to se ne uklapa u idealnu sliku romanti~ar-
ski zami{ljene hrvatske pro{losti. Besomu~no je udarao na Johanesa Luciusa,
Franju Ra~kog, Vatroslava Jagi}a, Ferdu [i{i}a i Nadu Klai}. Kako se o Man-
di}evom delu 1973. izrazio istaknuti hrvatski emigrant Du{an @anko, “Mandi-
}evi povijesni radovi u ovom smislu odli~na su znanstvena potpora Star~evi-
}evim, [uflajevim, Lukasovim, Cimermanovim i Makan~evim filozofsko-po-
liti~kim tezama o hrvatskoj kulturno-povijesnoj tradiciji. Osim toga, oni }e bi-
ti dokumentarna baza za budu}u izradu smisla hrvatske povijesti na planu jed-
ne filozofije povijesti, koja jo{ nije napisana... Logika Mandi}eve medievalne
dràvno-etni~ke i kulturne povijesti Hrvata, kao i “narodno pitanje”, ukoliko je
“osnovno” u povijesti Bosne i Hercegovine – “i u dana{njoj stvarnosti” – da, ta
logika je sama u sebi uvjet njene vrijednosti. Ona povezuje narodni duh i men-
talitet od prvih dana geneze do zna~enja najnovijih doga|aja. U svojoj genezi
je hrvatski narod dràvni narod, kao takav priznat i tretiran u tada{njoj kultur-
no-politi~koj zajednici naroda Zapada, i ni jedna generacija Hrvatske, kroz sve
politi~ke oluje ... nikada nije napustila ni zaboravila karakter svoje dràvnosti.”
(str. 216-217.)
a) Izmi{ljanje srpske dominacije u eri komunizma
Knjiga “Hrvati i Srbi – dva stara razli~ita naroda”, klju~na je “umotvorina
Dominika Mandi}a, prakti~no sinteza svih njegovih radova. On se prihvatio
pore|enja paralelnih tokova hrvatske i srpske istorije, napadno nagla{avaju}i
318
~itav spektar razlika i dokazuju}i neophodnost politi~ko-pravnog razlaza. Nje-
mu nije bilo te{ko da dokaè da Srbi i Hrvati nisu jedan narod, a imao je i do-
sta argumenata za tezu o proma{enosti jugoslovenskog projekta. Ali on kroz to
ve{ta~ki izvla~i paralelu izme|u ubistava Stjepana Radi}a i Aleksandra Kara-
|or|evi}a i o me|usobnom pokolju Srba i Hrvata u Drugom svetskom ratu.
Iako su Hrvati i Slovenci 1918. grozni~avo teìli dràvnom jedinstvu sa Srbi-
ma jer je to bio jedini na~in o~uvanja njihovih nacionalnih teritorija, nekoliko
decenija kasnije, Mandi} i autori sli~nih pogleda insistiraju da pojedini narodi
nisu ni pitani da li èle Jugoslaviju ili ne. Iako je na ~elu komunisti~kog reì-
ma decenijama bio Hrvat Josip Broz Tito i njegova diktatura imala izrazito an-
tisrpsku orijentaciju, prostom zamenom teza Mandi} insistira da su Srbi i pod
komunizmom dominirali jugoslovenskom dràvom. Tako u predgovoru prvog
izdanja 1970. godine pi{e: “Putem centralisti~koga ure|enja komunisti~ke par-
tije u Jugoslaviji, Srbi, koji ~ine nadmo}nu broj~anu ve}inu u svim partijskim
ustanovama, odlu~no utje~u i stvarno vladaju u svim federativnim republika-
ma, iskori{}avaju}i cijelu jugoslavensku dràvnu zajednicu u svoje posebne
srpske narodne ciljeve. To, naravno, kod drugih naroda stvara opravdano neza-
dovoljstvo i otpor, koji }e u danom ~asu nu`no dovesti do novih me|usobnih
borbi i ponovnoga raspada Jugoslavije. U sada{njoj Jugoslaviji Srbi najve}i
pritisak ~ine na Hrvate. Danas, naime, nitko vi{e ne tvrdi da su Slovenci i Ma-
kedonci isti narod sa Srbima, ali ima uglednih u~enjaka i vode}ih politi~ara u
Jugoslaviji i u svijetu, koji jo{ slijede zablude Prvoga svjetskog rata, naime, da
su Srbi, Hrvati i Crnogorci jedan te isti narod s jednim zajedni~kim jezikom.
Na osnovu toga mnogi dana{nji srpski politi~ari zanose se mi{lju da }e s vre-
menom odnaroditi Hrvate i pretvoriti ih u Srbe. Zbog toga svukud potiskuju hr-
vatsko ime i hrvatske kulturne osobnosti; po Hrvatskoj stvaraju srpske koloni-
je i ja~aju Srbe; prekomjernim nametima za centralnu federaciju Hrvatsku is-
crpljuju; kreditnom, deviznom i investicionom politikom hrvatsku privredu
uni{tuju i onemogu}uju razvoj i ja~anje hrvatskih nerazvijenih krajeva. Tim u
{irokim hrvatskim predjelima stvaraju veliku nezaposlenost, {to tamo{nje Hr-
vate sili da se masovno iseljuju u inozemstvo na veliku {tetu i zator hrvatsko-
ga narodnog bi}a.” (Dominik Mandi}: Sabrana djela, knjiga 6., ZIRAL–îka-
go, Rim, Cirih, Toronto 1980., str. 12.)
Srbi su zaista ~inili broj~anu ve}inu unutar Komunisti~ke partije ili Save-
za komunista, ali je partijska organizaciona struktura bila tako pode{ena da su
srpski politi~ki funkcioneri, u slu~aju potrebe, s lako}om mogli biti preglasa-
vani. Zar su srpski narodni ciljevi mogli biti ve{ta~ko inaugurisanje novih na-
cija; makedonske, crnogorske i muslimanske? Pod komunisti~kim reìmom
nisu Hrvati odnaro|avani i pretvarani u Srbe, nego je dovr{en proces pretvara-
nja Srba katolika u Hrvate. Problem govorenja Srba i Hrvata istim, srpskim je-
zikom moè se lako re{iti povratkom Hrvata svom hrvatskom, ~akavskom je-
ziku, umesto {to decenijama ve{ta~ki unakara|uju srpski stvaraju}i neku sop-
stvenu grotesknu varijantu. Hrvatsko ime nigde nije potiskivano, ali jeste srp-
sko. U Hrvatskoj nikada pod komunizmom nikakva srpska kolonija nije stva-
319
rana, ali su iz nje voljom reìma Srbi masovno iseljavani da bi se naselila na-
pu{tena nema~ka imanja po Vojvodini. Nameti, odnosno porezi i takse koji su
i{li u centralnu blagajnu, ravnomerno su napla}ivani po ~itavoj Jugoslaviji, a
kreditna, devizna i investiciona politika su tendenciozno prilago|avane slove-
na~kim i hrvatskim interesima kao primarnim. U hrvatskoj federalnoj jedinici
ekonomski nerazvijeni su ostajali izrazito srpski krajevi. Nezaposlenost u hr-
vatskim predelima uvek je bila daleko ispod jugoslovenskog proseka, a ve}e
iseljavanje Hrvata nego Srba rezultat je ranijih migracionih procesa koji su hr-
vatsku nacionalnu dijasporu u~inili mnogobrojnijom od srpske, pa je ona ima-
la i ve}u mo} privla~enja novih migranata i azilanata.
b) Konstruisanje prapostojbine Hrvata
Navode}i najstarije vesti o Hrvatima i Srbima u raznim istorijskim izvori-
ma, Mandi} na osnovu dva pomena “Horoatos” na gr~kom jeziku na kamenim
plo~ama s po~etka tre}eg veka, prona|enim na u{}u Dona, pretenciozno izvla-
~i zaklju~ak o postojanju “donskih Hrvata” i odmah konstrui{e, kao naslov
odeljka “Donsku Hrvatsku”. Mo`da je tu re~ o pukoj lingvisti~koj slu~ajnosti,
a mo`da je zaista zabele`no postojanje dvojice Hrvata u nekoj prilici. U sva-
kom slu~aju, za ozbiljne istori~are re~ je o jo{ nere{ivoj misteriji, ali za Man-
di}a nema dileme. “Ako se u oba natpisa odbaci gr~ki nastavak “-os”, dobiva-
mo ~isto hrvatsko ime u starom kajkavskom izgovoru: “Horvat”. (str. 15.) Tu
nije re~ ni o kakvom starom kajkavskom izgovoru, jer su razni stranci Hrvate
nazivali “Horvatima”, me|u njima Ma|ari i Srbi, a ni kajkavski uop{te nije hr-
vatski jezik ni u najstarijoj svojoj varijanti. Naga|aju}i poput Nike @upani}a da
se pod Plinijevim imenom Korite ili Korte za neko iransko pleme krije zapra-
vo naziv Hrvati u iskrivljenom obliku, Mandi} odmah zaklju~uje da su od pr-
vog do tre}eg veka “u podru~ju Dona ìvjela razna iranska plemena Sarmata,
pa su i Hrvati, koji su tu ìvjeli, morali biti Iranci.” (str. 15.)
Slede naga|anja o izvornom zna~enju imena Hrvat i pozivanje na autore
koji su pretpostavljali da je ono izvedeno iz iranskih re~i “horvac” – Sun~eva
postelja ili “hurvata” – prijatelj. “I nazivi: kralj, ban, ùpan, kako su se zvali sta-
ri upravnici Hrvata, iranskoga su podrijetla. I vjera starih Hrvata nosila je iran-
ske oznake: bog svjetla i tame, {tovanje vatre, spaljivanje mrtvih, itd. I hrvat-
ske su rije~i vjerskih pojmova iranske: Bog, vjera, `rtva, roj, vazam; vapiti, za-
zivati, gatati itd. Po iranskom na~inu stari su Hrvati ozna~ivali bojama strane
svijeta i zemalja, u kojima su stanovali. Bijela boja nazna~ivala je zapadnu stra-
nu, crvena ju`nu, zelena isto~nu, a crna sjevernu. Odatle Bijela ili zapadna Hr-
vatska, Crvena ili ju`na Hrvatska, Zelena ili isto~na Hrvatska. I stara hrvatska
narodna umjetnost nosi oznake isto~ne i iranske, napose hrvatski troplet. I svoj
narodni grb sa 64 crvene i bijele kocke Hrvati su donijeli iz Irana.” (str. 16.) Na-
ziv kralj je slovenski izraz imena Karl, a re~ ban je avarskog porekla i kod Hr-
vata je prvobitno u upotrebi u Krbavi i Gacki gde su i nakon hrvatskog dose-
ljenja jo{ dugo ìveli Avari pod vla{}u hrvatskih knezova. @upan je op{ti slo-
venski izraz, kao i ve}ina re~i koje Mandi} navodi kao hrvatske. Natko Nodi-
320
lo je dokazao u knjizi “Stara vjera Srba i Hrvata” da je tu re~ o staroj sloven-
skoj religiji, dok sve ostalo moè ukazivati na praslovensko ili praindoevrop-
sko poreklo, pogotovo termini koji su bliski sanskritskim izrazima. Navode}i
zapadnu, isto~nu i ju`nu “Hrvatsku”, Mandi} je zaboravio severnu, kojoj bi od-
govarao naziv “Crna Hrvatska”. [to se ti~e grba, Hrvati su ga mo`da poneli iz
Irana, ali im je negde na putu ispao iz aviona.
Jo{ je skarednije kad Mandi} navodi “Harauvati{“ kao jedan od 23 naroda
koji su pokoravali persijskom vladaru Dariju I pet vekova pre Hrista, kao i na-
rodni naziv “Harahvaiti” iz iranske svete knjige Avesta, dovode}i ih u vezu sa
Hrvatima. Kad je re~ o podacima Konstantina Porfirogenita, Mandi} bira one
koji mu odgovaraju i prima ih zdravo za gotovo, a one koji ne idu u prilog nje-
govim tezama automatski diskvalifikuje. Podaci o Velikoj ili Beloj Hrvatskoj
na podru~ju dana{njeg Krakova verovatno su ta~ni. Potvr|uje ih i nekoliko
arapskih pisaca, kao i stare ruske hronike. “Da se Hrvata najvi{e doselilo na jug
iz sjeverne Slova~ke, govori nam velika sli~nost izme|u hrvatskoga i slova~-
koga jezika, koji su izme|u sebe daleko bliì nego s drugim slavenskim jezici-
ma.” (str. 20.) Mandi} pri tom pominje neke hrvatske porodice na dana{njim
~e{kim i ju`nopoljskim podru~jima iznose}i da je u vreme ~e{kog kralja Bole-
slava I sredinom desetog veka “malo po malo hrvatsko ime i{~ezlo i tamo{nji
su se Hrvati slili s êsima, Moravcima i Slovacima.
Nekoliko decenija kasnije, u vreme poljskog kralja Boleslava Hrabrog i u
krajevima oko gornje Visle “nastupa polako polonizacija starih vislanskih Hr-
vata. Tamo se ipak hrvatsko ime i hrvatska svijest zadugo o~uvala... Doseljeni-
ci iz okolnih krajeva oko Krakova jo{ po~etkom 20-st. registriraju se kod ame-
ri~kih vlasti kao Bijeli Hrvati.” (str. 21.) Verovatno su svi ti podaci ta~ni, ali po-
sle njih dolazi nova Mandi}eva proizvoljna konstrukcija prema kojoj, “da su
zakarpatski Bijeli Hrvati istoga roda s donskim Hrvatima, govori nam njihovo
narodno ime. Hrvatsko ime nije izvedeno od op}ega pojma, da bi moglo na ra-
znim mjestima neovisno nastati, nego je specifi~no vlastito ime s odre|enim
zna~enjem. Zbog toga, gdje god se spominju Hrvati, bilo na Donu, bilo za Kar-
patima, bilo na Jadranu ili drugdje, oni su pripadnici istoga naroda Hrvata, ko-
je smo na{li na Donu po~etkom 3-st. po Kr. Da su zakarpatski Hrvati do{li iz
podru~ja Dona, govori nam i njihov naziv Bijeli ili zapadni Hrvati. Oni su “Bi-
jeli” ili zapadni Hrvati prema ju`nim ili “Crvenim” Hrvatima, koji su ostali na
Donu. Iako nemamo izvora, koji bi nam to izri~ito svjedo~ili, sve nas upu}uje
da je jedan dio donskih Hrvata za provale Huna u Europu (g. 375. po Kr.) bio
povu~en na zapad i dospio sjeverno od dana{njih Karpata. Tu su se iranski Hr-
vati izmije{ali s brojnijim mjesnim slavenskim plemenima i od njih primili sla-
venski jezik. Me|utim, nakon pada hunske velevlasti, Hrvati su zakarpatske
Slavene dràvno organizirali i dali im svoje narodno ime.” (str. 21-22.)
O~igledno je da Dominik Mandi} zastupa neslovensku teoriju o poreklu
Hrvata, a i sam konstatuje da, {to je manje relevantnih izvora, to bolje jer mo-
è dati odu{ka svojoj pesni~koj slobodi i praznim naklapanjima. Ako su zaista
Hrvati izvorno neslovenski narod koji je slovenizovan doseliv{i se u slovensku
321
masu severno od Karpata, onda je njihovo ime samo prazna lju{tura, spomen
na narod koji je odavno nestao. To je pojam koji je pre sedamnaest vekova iz-
gubio svoje originalno zna~enje i poprimio sasvim novo. Sve to }e se navodno
ponoviti na Balkanu, gde slovenizovani Hrvati dolaze u novu slovensku masu,
poprimaju njen jezik, a name}u joj sopstvenu vlast i ime. Pa potom, kad su i ti
Hrvati istorijski skoro sasvim nestali, novi Hrvati se prave od Slovenaca, od-
nosno slavonskih kajkavaca, pa u novije vreme od Srba katolika. Re~ je dakle
o pet razli~itih etni~kih supstrata koji nose isto ime. Prvi supstrat, azijatski ili
iranski Hrvati koji su doselili na Don s ko zna kakvim jezikom i da li su ga ta-
mo sa~uvali. Drugi supstrat, Azijati utopljeni u slovensku masu ~iji su jezik pri-
hvatili i dali joj svoje ime. Tre}i supstrat, Sloveni koji su primili hrvatsko ime,
doseliv{i se na Jadransko more, etni~ki se utapaju u zate~ene Slovene, uzima-
ju njihov jezik, a nad njima uspostavljaju svoju vlast i name}u hrvatski naziv.
êtvrti supstrat, hrvatski velika{i, po{to im se istorodni narod na razne strane
razbeào pod Turcima, doseljavaju se na nova imanja u Zapadnoj Slavoniji i
zate~enim kajkavcima name}u hrvatsko ime. Peti supstrat, kad je propao ilir-
ski projekat Rimokatoli~ka crkva sprovodi {iroku akciju identifikacije svih Sr-
ba katolika kao pripadnika hrvatskog nacionalnog korpusa, uz prihvatanje srp-
skog narodnog jezika – {tokavskog kao knjièvnog, kako bi se denacionaliza-
cija Srba olak{ala. Kakve onda uop{te dana{nji Hrvati mogu imati veze sa na-
vodnim iranskim Hrvatima.
c) Proizvoljni zaklju~ci o srpskim korenima
Sli~nu konstrukciju Mandi} poku{ava i kad je re~ o najstarijoj srpskoj isto-
riji, po~ev{i od Plinija Starijeg, koji u prvom veku i Ptolomeja u drugom veku
nove ere pominju Srbe, koje @upani} smatra precima dana{njih Srba i za pra-
postojbinu im odre|uje severni Kavkaz. @upani} je pri tome tvrdio da navod-
ni kavkaski Srbi, kao autohtoni alarodijski narod, nisu bili ne samo slovenskog,
nego ni indoevropskog porekla. Mandi}u je u svakom slu~aju va`no da nagla-
si kako je sigurno “da navedeni Srbi nijesu bili Slaveni” (str. 24.), jer Slavena
u to vreme nije bilo ni na Kavkazu ni na Azovskom moru. Navode}i stare po-
mene Srba ili navodnih Srba u maloazijskoj Bitiniji, Tesalici, Frigiji itd., dola-
zi do pretpostavke da su Srbi poreklom iz Kurdistana! Tako tvrdi a u dana-
{njem kurdskom jeziku, kao i u turskom, “ser zna~i glava, poglavar; a serb sta-
do, mno{tvo.” (str. 25.) Prebacuje se potom na sedmi vek, u kom su Srbi na-
vodno ve} slovenizovani sa isto~ne strane reke Labe. Me|utim, i sam priznaje
da frana~ki letopisac Fredegar 631. godine pi{e da su Srbi rodom Slaveni. “To
zna~i, da su se Srbi ve} prije te godine poslavenili i govorili jezikom zapadnih
Slavena.” (str. 27.) Za tvrdnju da su Srbi zaista govorili zapadnoslovenskim
jezikom apsolutno nema nikakvih dokaza. Me|utim, oni su naseljavali prostor
od Labe do Balti~kog mora i srpska plemena, Bodri}i, Ljuti}i, Pomorjani i dru-
gi, ìveli su neposredno do dana{njih Belorusa, pa su najverovatnije govorili is-
to~noslovenskim jezikom. I Natko Nodilo je iznosio da su Hrvati le{kog (polj-
skog), a Srbi antskog (ruskog) porekla. Uostalom, nigde na srpskim prostori-
322
ma na Balkanu nema ni traga nekom zapadnoslovenskom dijalektu, poput ~a-
kavskog kod Hrvata. Ako su Srbi i zatekli neke ranije doseljene Slovene, i oni
su bili isto~noslovenskog porekla, pa su im jezi~ke razlike bile zanemarljive.
Dana{nji Luì~ki Srbi govore jezikom koji je bliì poljskom ili ~e{kom zbog
~etrnaestovekovnih jezi~kih uticaja, kao {to su se i hrvatski – ~akavski i slove-
na~ki – kajkavski vremenom menjali trpe}i sna`ne lingvisti~ke uticaje srpskog
– {tokavskog jezika.
Po pitanju Srba i njihovog porekla, Dominik Mandi} nastoji da ispravi
Konstantina Porfirogenita, jer mu se nimalo ne svi|a kad Porfirogenit tvrdi da
su Srbi ìveli od po~etka ili od starine u zemlji Bojki, severno od Ma|arske, a
u susedstvu Frana~ke na zapadu i Velike ili Bijele Hrvatske na jugoistoku. Pre-
ma Mandi}evom shvatanju, to “bi govorilo da je na Labi, u dana{njoj sjever-
noj ê{koj, bila pradomovina Srba. Me|utim, ime “Srb” je specifi~no narodno
ime, pa gdje god se spominju Srbi, ti moraju biti istoga narodnog podrijetla sa
Srbima na Kavkazu i u Maloj Aziji. Iz tih krajeva Srbi su morali do}i na Labu.
To je bilo tako davno, da me|u Srbima desetog stolje}a nije vi{e postojala pre-
daja, da potje~u s istoka. Jedino u nazivu “bijeli”, tj. “zapadni”, kako su sebe
nazivali polapski Srbi, sa~uvana je nesvijesna predaja da dolaze s istoka ili ju-
ga: polapski Srbi su bili “zapadni”, jer je bilo i drugih Srba: “isto~nih” ili “ju-
`nih”.” (str. 27.)
~) Tra~ak svetlosti u samostanskom mraku
Ipak, moramo se sloìti sa Mandi}evim mi{ljenjem kad povodom sloven-
skog naseljavanja Balkana opovrgava tezu Franje Ra~kog, Vatroslava Jagi}a i
austrijskog istori~ara Dimlera, koju su na odre|en na~in podràvali Vjekoslav
Klai} i Ferdo [i{i}. “Dimler, Ra~ki i Jagi} dokazivali su, naime, da su svi ju-
`ni Slaveni, kada su pre{li Dunav blizu njegova u{}a, bili jedan narod s jednim
zajedni~kim jezikom, koji se dijelio u tri narje~ja, a pripadao isto~noj grani sla-
venskih jezika. Negdje tijekom 7. ili po~etkom 8. st. u tom zajedni~kom bezi-
menom slavenskom moru po~ele su se stvarati dvije plemenske jezgre: hrvat-
ska u Dalmaciji izme|u Cetine i Zrmanje, i srpska u Ra{koj. Te jezgre svojom
posebnom ìvotnom snagom i borbeno{}u okupile su oko sebe susjedna sla-
venska plemena i na taj na~in stvorile dvije dràve: Hrvatsku i Ra{ku.” (str. 29.)
Posle interpretacije osporavanog stava, sledi Mandi}ev: “U novije vrijeme te-
meljitijim prou~avanjem starih izvora o dolasku pojedinih slavenskih skupina
u Podunavlje i na Balkan, sve vi{e prevladava mi{ljenje da u povijesti ju`nih
Slavena treba razlikovati dvije selidbe: prvu od konca 4. do po~etka 7. st., u ko-
joj je do{lo na desnu obalu Dunava bezimeno slavensko mno{tvo, i drugu se-
lidbu u 7. st., kada su do{li na jug najprije Hrvati, pa Srbi i, napokon, Bugari
kao izgra|eni narodi, koji su se tokom vremena stopili sa Slavenima prve se-
lidbe i osnovali svoje narodne dràve Hrvata, pa Srba i Bugara. Jedino onaj dio
ju`nih Slavena prve selidbe, koji je na skrajnjem sjeverozapadu ostao van hr-
vatske dràve pod vla{}u Franaka i Nijemaca, ~ekao je duga stolje}a, da posta-
ne posebnim narodom Slovenaca.” (str. 30.) Dve selidbe su nesporna ~injeni-
323
ca, kao i dolazak Srba, Hrvata i Bugara pod svojim imenom, ali za razliku od
Hrvata koji su zatekli ve} naseljene Slovene, Avare i Romane, i Bugara koji su
se utopili u slovensku masu daju}i joj ime i ne{to antropolo{kih karakteristika,
Srbi, osim u Makedoniji i ne{to u Panoniji, isto~no od Dunava, nigde nisu za-
tekli ranije doseljene Slovene ili Avare, ali jesu ne{to romanskog stanovni{tva
koje su ubrzo asimilovali.
I sam Mandi} priznaje da su kajkavci posebna slovenska grupa, ali prete-
ruje kad tvrdi da su oni na Balkan do{li petsto godina pre Hrista. On o tome pi-
{e: “Jo{ prije propasti luì~ke kulture oko g. 500. prije Krista, jedan dio zakar-
patskih Slavena morao je do}i na lijevu obalu Dunava preko zapadnih obrona-
ka Karpata izme|u rijeke Morave i Vaga, traè}i povoljne poljoprivredne kra-
jeve kao poljoprivrednici. Samo dugim boravkom u Podunavlju, otrgnuti od
drugih Slavena visokim karpatskim gorama, moè se rastuma~iti kako je na-
stao kajkavski govor, kojemu nema srodna me|u zakarpatskim ni drugim sla-
venskim jezicima.” (str. 30.) Za kajkavce kaè da su ~etiri veka posle Hrista
pre{li na desnu obalu Dunava. “Prvi barbarski narodi, koji su pre{li na desnu
stranu srednjega Dunava, bili su germanski Goti i njima podlo`ni Slaveni kaj-
kavci. U po~etku su se naseljavali u rimskim provincijama Valeriji i Gornjoj
Panoniji, a u drugim pokrajinama su plja~kali. Kada su Huni u zimi g. 394/95.
pre{li na desnu stranu Dunava, Goti i Slaveni kajkavci, koji su se tu bili ve}
smjestili, priznali su hunsko gospodstvo. Uto je Atila g. 441. zauzeo Donju Pa-
noniju, Saviju i Norik, pa su se Slaveni kajkavci po~eli i tamo naseljavati, no u
znatno manjoj mjeri, nego u Valeriji i Gornjoj Panoniji... Naseljivanje Slavena
kajkavaca nastavilo se u Saviji i Noriku i nakon propasti hunske dràve, za got-
ske uprave u ovim pokrajinama g. 489. do 555., jer su Slaveni kajkavci prizna-
li vrhovni{tvo Gota i s njima sura|ivali.” (str. 31.)
Oko Panonije su se u to vreme preganjali Langobardi i Gepidi, pa su se pr-
vi iselili, a druge su uni{tili Avari. “Naseljenje ispra`njene Gornje Panonije, Sa-
vije i nori~kih pokrajina Avari prepuste potkarpatskim Slavenima kajkavcima:
onima, koji su ve} bili pre{li na desnu obalu Dunava, i onima, koji su do toga
doba jo{ ostali na lijevoj strani te rijeke. I jedni i drugi priznavali su vrhovni-
{tvo avarsko i pomagali ih u njihovim ratnim pothvatima. U to doba su potkar-
patski Slaveni kajkavci potpuno ispraznili lijevu obalu Dunava i prepustili je
svojim sjeverozapadnim slavenskim susjedima, koji su bili istoga roda i jezika,
kao negda{nji praroditelji dana{njih Slovaka. Nakon langobardskoga ispra-
`njenja Gornje Panonije i Norika, Slaveni kajkavci brzo se ra{iri{e do bavar-
skih granica i do ju`nih obronaka Furlanskih Alpa. God. 595. i slijede}e ve}
vode borbu s bavarskim vojvodom Tasilom, a tri godine kasnije prodru u Istru,
gdje ih suzbije ravenatski egzarh Kalinik. God. 600. papa Grgur Veliki àli se
solinskom biskupu Maksimu zbog pogibli, koja prijeti Italiji od panonskih Sla-
vena, koji preko Istre prodiru u Italiju. God. 602. Slaveni s Avarima i Lango-
bardima ponovno su te{ko oplijenili Istru, a slijede}e godine pomaù Lango-
bardima osvajati gradove u dana{njoj Lombardiji i Veneciji. S prvim godina-
ma 7. st. dovr{eno je naseljenje potkarpatskih Slavena kajkavaca u Gornjoj Pa-
324
noniji, Saviji i Noriku, od Dunava do Bavarske i do lombardskih ravnica u da-
na{njoj Italiji. Njihovi potomci i danas govore kajkavski u sjeverozapadnoj Hr-
vatskoj, Sloveniji, jugoisto~noj Austriji i u jugozapadnoj Ugarskoj (Vindi{i).”
(str. 32-33.)
U prikazu kajkavskih Slovena Mandi} je iznena|uju}e objektivan i svoje
teze zasniva na iskazima starijih pisaca, poput Hijeronimusa, Paulusa Dijako-
nusa, Menandera, Ampodiusa i Gregoriusa Magnusa, na ~ije spise se poziva.
Me|utim, krajnje su mu neubedljivi i faktografski nategnuti podaci o odvoje-
nom dolasku Slovena {tokavskih ikavaca i {tokavskih ekavaca na Balkan, jer
se {tokavski jezik, po svoj prilici, razgranao na ikavski, ijekavski i ekavski iz-
govor tek na Balkanskom poluostrvu. Za {tokavske ikavce kaè: “Najkasnije
po~etkom 3. st. pod vodstvom Gota, Slaveni, koji su potjecali iz ju`ne Ukraji-
ne, stigli su na lijevu obalu Dunava. Jezi~no su bili {tokavci ikavci, kao i nji-
hova bra}a Ukrajinci, od kojih su se odijelili slijede}i svoje gospodare Gote.”
(str. 33.) Po Mandi}u, kad su Goti do{li na Dunav i tu pokorili Slovene kajkav-
ce, Sloveni {tokavski ikavci su se “ra{irili po cijeloj gepidskoj dràvi, bave}i se
poljodjelstvom i pomaù}i svoje gospodare u ratnim pothvatima. Kada su oko
g. 378. mongolski Huni pokorili Gote i Gepide u dunavskoj kotlini, pod njiho-
vu vlast potpali su i Slaveni {tokavski ikavci izme|u Alute i Maro{a, koji su
dotle bili podlo`ni Gepidima. Oko g. 441. Atila je zauzeo Srijem s glavnim gra-
dom Sirmiumom, pa su Slaveni {tokavski ikavci pre{li Dunav i po~eli se nase-
ljavati u Donjoj Panoniji isto~no od Mursijskoga jezera, koje se steralo ju`no
od Osijeka preko Vinkovaca do utoka Bosuta u Savu.” (str. 34.)
Zabeleèno je da su 454. godine Sloveni i Gepidi podigli ustanak protiv
Huna i naterali ih da se povuku do Dona. Narednih sto godina opet su vladali
Gepidi, a “njihovi podanici Slaveni {tokavski ikavci pre{li su u veoma velikom
broju na desnu obalu Dunava i gusto naselili Srijem od Mursijskoga jezera na
istok... Kako je u rimsko doba Donja Panonija obuhva}ala i Bosansku Posavi-
nu, isto~no od razvoda rijeke Ukrine i Usore, te Ma~vu do Kolubare, gepidski
su Slaveni, {tokavsko-ikavskoga govora, naselili i te krajeve istovremeno, ka-
da i Srijem, naime, izme|u hunskoga osvajanja Sirmiuma g. 441. i propasti Ge-
pida g. 567. U rimsko-bizantskoj Dalmaciji, od Drine do Istre, Slaveni {tokav-
ski ikavci naselili su se, kada su te krajeve, u slu`bi Avara, zauzeli u vrijeme
cara Foke (602-610.) i prvih godina cara Heraklija (610-641.). Politi~ka grani-
ca izme|u Dalmacije s jedne strane, Savije i Norika s druge strane, dijelila je
{tokavske ikavce od kajkavaca, a Drina ikavce na zapadu i ekavske {tokavce
na istoku. Te su granice stari Slaveni morali dogovorno urediti, ili su im tako
odredili njihovi tada{nji gospodari.” (str. 35.)
Za Slovene {tokavske ekavce Mandi} navodi da su se naselili u Dakiji, kad
su je napustili Goti, Gepidi i Sloveni {tokavski ikavci. Re~ je, po njemu, o is-
to~nim Slovenima, “koji su potjecali iz podru~ja rijeke Dnjepra, a govorili su
{tokavskim narje~jem ekavskoga govora, kao i njihovi ro|aci u starim krajevi-
ma oko Dnjepra i njemu na istok. Ovi su Slaveni vi{e stolje}a ìvjeli na lijevoj
obali Dunava slobodni i samostalni, ne priznavaju}i tu|u vlast, ni gotsku ni
325
avarsku, a po svoj prilici ni hunsku... Isto~ni Slaveni ekavci po~inju provalji-
vati preko Dunava u rimsko-bizantsku dràvu prvih godina cara Justina I (518-
527.). God. 547. Slaveni ekavci dopiru sve do Dra~a. Svrha je ovih provala bi-
la u po~etku plja~kanje, ali ve} od g. 550. isto~ni Slaveni ekavci po~inju se stal-
no naseljavati na Balkanu. God. 589. oni osnivaju samostalnu slavensku drà-
vu na Peloponezu, koja se odràla do g. 806. pod imenom Sklavinija. Posebno
brojan priljev isto~nih ekavskih Slavena ju`no od Dunava bio je izveden za
unutarnjih smutnja i prijestolnih borba u bizantskom carstvu za nevrijednoga
cara Foke (602-610.) i prvih godina cara Heraklija I (610-641.). Tada su isto~-
ni Slaveni ekavci naselili sve zemlje prefekture Ilirika do rijeke Drine, izuzev-
{i primorske krajeve pokrajina Predolja (Prevolis) i Novoga Epira, koje su pri-
je njih zaposjeli Avari i njihovi podanici Slaveni {tokavski ikavci.” (str. 35-36.)
Ovde Mandi} uop{te ne pominje Slovene {tokavce ijekavce, ali je veoma va-
`no {to potvr|uje da Sloveni kajkavci i Sloveni {tokavski ikavci nisu Hrvati,
jer ostali hrvatski istori~ari uporno izbegavaju da se otvoreno upuste u razma-
tranje ovog pitanja.
}) Garniranje istorijskih doga|aja hrvatskim imenom
O dolasku Hrvata na Balkansko poluostrvo Mandi} ponavlja ve} poznate
~injenice, ali prosto ne moè da ih ne garnira sopstvenim konstrukcijama, po-
put one da su Avari odustali od opsade Carigrada kad su ~uli da su Hrvati pre-
{li Dunav ili kada smelo tvrdi da je pod nazivom Sloveni Isidor Seviljski u svo-
joj Etimologiji opisivao kako su Hrvati osvajali gr~ke provincije. Zato on, sle-
de}i Veliku hroniku Isidora Seviljskog iz 743. godine, tvrdi da su Hrvati iste-
rali Avare iz Dalmacije, Predolja (Prevalis), Novog i Starog Epira. Dakle, gde
god su se Sloveni borili protiv Avara, tu je moralo biti re~i zapravo o Hrvati-
ma, mada svi istorijski izvori govore da su Hrvati zauzeli oblasti izme|u reka
Ra{e u Istri i Cetine ispod Splita. Podatke vizantijskog pisca Georgija Piside iz
629. godine o veoma krvavim sukobima izme|u Slovena i Avara on proizvolj-
no tuma~i “da su se Slaveni kajkavci i {tokavski ikavci, biv{i avarski podanici
u Panoniji i Dalmaciji, pod utjecajem hrvatske borbe, pobunili i pridruìli Hr-
vatima u borbi protiv svojih starih gospodara Avara.” (str. 43-44.) Ako za tu
tvrdnju nema nikakvih dokaza, onda Mandi}u dokazi i ne trebaju. [ta ga ko{ta
da napi{e: “Zadnje borbe izme|u Hrvata i Avara odigrale su se u Srijemu oko
g. 635.” (str. 44.) Ba{ ga briga {to u tim borbama uop{te nije bilo Hrvata niti je
moglo da ih bude. Istorijski izvori svedo~e da je tu re~ o pobuni gr~kog i {ire
romanskog stanovni{tva koje su Avari dràli u poluropskom odnosu da im ob-
ra|uje zemlju. Pobediv{i Avare, sa svojim vo|om Kuverom oni su se preselili
u okolinu Soluna. Kako anonimno delo “ûdesa Svetog Dimitrija” govori da
su se Kuveru u pobuni priklju~ili i drugi narodi, Mandi} zaklju~uje da bi ti
“drugi” svakako morali biti Hrvati, pa iznosi: “U stvari ovdje imamo zabiljeè-
ne zadnje borbe Hrvata sa Avarima, koje su oni vodili izme|u Save i Dunava
uz pomo} pobunjenih Slavena prve selidbe. Za vrijeme tih borbi pobunio se i
Kuver s potomcima gr~kih zarobljenika. I nakon {to su Hrvati u dvije bitke, u
326
kojima su sudjelovali Slaveni prve selidbe, romanski ostaci iz bosanskih plani-
na i Kuver s potomcima gr~kih zarobljenika, Avare hametice potukli, ovi su bi-
li prisiljeni povu}i se u sjeverno podunavlje iznad rijeke Tise. Kuver je nato
ostavio Srijem i zaputio se na jug prema Solunu.” (str. 45.)
Ni jednog jedinog podatka Dominik Mandi} nema da tu svoju tvrdnju pot-
krepi. Da nedostatak dokaza nadomesti posluìo mu je Konstantin Porfiroge-
nit u 30. poglavlju svog dela “O upravljanju carstvom”, gde stoji: “Od Hrvata,
koji su do{li u Dalmaciju, odijelio se jedan dio i zavladao je Ilirikom i Panoni-
jom.” (str. 46.) Hrvati nisu nikad zauzeli celu Dalmaciju nego ta~no odre|eno
podru~je, a ako se jedan njihov deo odvojio i oti{ao u Ilirik i Panoniju, onda je
to svakako mali deo; pa ako je i mogao zavladati, svakako nije mogao etni~ki
prevladati ni u Panoniji ni u Iliriku. Ilirik je prvobitno obuhvatio prostor od re-
ke Matica u Albaniji do Ina iznad Be~a, a u vreme Dioklecijana prostor od Dri-
ne do Rodopa. Mandi} insistira da je prostor Ilirika u osmom i devetom veku
suèn na Albaniju i Epir. I nije nemogu}e da se zaista deo Hrvata iselio u da-
na{nju Gr~ku, jer se tamo nalazi nekoliko hrvatskih toponima. To je, videli
smo, bilo mogu}e i u Slavoniji, ali je re~ o usamljenim hrvatskim naseljima ko-
ja su ubrzo izgubila svoj etni~ki karakter. Nekriti~ki tuma~e}i Porfirogenita,
Mandi} bi da nas ubedi da su Hrvati ovladali celom Dalmacijom, celim Iliri-
kom i celom Panonijom, pa ih jo{ uz to gusto naselili. Ako ih je zaista toliko
bilo, gde su onda, u me|uvremenu, nestali. Malo tu pomaù fantazmagorije
Popa Dukljanina, za koje je ve} odavno u nauci utvr|eno da su izmi{ljotine. A
Mandi} pi{e: “Stari hrvatski izvor svjedo~i nam da se negda{nja hrvatska drà-
va protezala do biv{ega rimskoga grada Apolonije, nedaleko od dana{nje Va-
lone, koja je leàla na dnu Porfirogenitova Ilirika.” (str. 50.) Ispade da je ta sta-
ra “hrvatska dràva”, poput mitske Atlantide, netragom nestala, ne ostavljaju}i
ni jedan jedini dokaz o svom postojanju. Uostalom, da je Mandi} itekako sve-
stan koliko su u nau~nom smislu tanke i providne njegove konstrukcije, poka-
zuje ~injenica da on pre}utkuje da u istom poglavlju svog dela Konstantin Por-
firogenit precizno odre|uje granice Hrvatske i mesta srpsko-hrvatskog teritori-
jalnog razgrani~enja. Tamo stoji: “Od Rijeke Cetine pak po~inje zemlja Hrvat-
ska i proteè se primorjem do me|a istarskih, to jest do grada Labina. A s pla-
ninske strane leì i ne{to iznad granice teme istarske. Primi~e se pak kod Ceti-
ne i Hlijevna zemlji srpskoj, jer je zemlja srpska su~elice svim ostalim zemljama;
na sjeveru se primi~e Hrvatskoj, na jugu pak Bugarskoj.” (Nada Klai}: Izvori
za hrvatsku povijest do 1526. godine, “[kolska knjiga”, Zagreb 1972., str. 42.)
Da ne bi bilo nikakvih nedoumica da je Cetina zaista granica izme|u do-
seljenih Srba i Hrvata, svedo~i i 36. poglavlje dela Konstantina Porfirogenita
“De administrando imperio”, koje ima naslov “O Paganima koji se nazivaju i
Neretljani i zemlji u kojoj sada obitavaju”. Tu se nalazi slede}i tekst: “Zemlju
u kojoj sada stanuju Pagani tako|er su ranije dràli Romani, koje je car Dio-
klecijan iz Rima preselio i u Dalmaciji naselio. Isti Pagani vode podrijetlo od
nekr{tenih Srba, iz vremena onog arhonta koji je pribjegao caru Herakliju. Ava-
ri su tako|er i ovu zemlju porobili i opusto{ili, pa je za cara Heraklija ponovo
327
naseljena. Pagani se zovu zbog toga {to nisu primili pokr{tenje u ono vrijeme
kad su pokr{teni svi Srbi. Pagani na jeziku Slavena zna~i nekr{teni. A na jezi-
ku Romeja njihova se zemlja zove Arenta, zbog ~ega ih Romeri nazivaju Aren-
tanima. U Paganiji su naseljeni gradovi: Mokro, Verulja, Ostrok, Slavinica. A
drè i ove otoke: veliki otok Kor~ulu na kome se nalazi i grad; drugi veliki otok
je Mljet koji Sv. Luka spominje u Djelima apostola nazivaju}i ga Malita, a na
kome je zmija ugrizla Sv. Pavla za prst, koju je Sv. Pavao bacio u vatru; drugi
veliki otok je Hvar; drugi veliki otok je Bra~. Tu su i drugi otoci koje ne drè
isti Pagani, otok Hoara, otok Vis, otok Lastovo.” (str. 44.) Pomenuti gradovi da-
nas se zovu Makarska, Vrulje, Zaostrog i Gradac, a ostrvo Hoara je dana{nji
Hvar. Dakle, ako su ta~ni Porfirogenitovi podaci o preseljenju dela Hrvata u
Panoniju i u Ilirik, o~igledno je da to nisu veliki delovi i da to ne zna~i da su
automatski Panoniju i Ilirik priklju~ili Hrvatskoj, pa ~ak i sve zemlje – naselje-
ne Srbima – koji se izme|u njih nalaze.
d) Hrvatski pe~at nad Akropoljem i antropolo{ki tipovi Hrvata
Videli smo ve} da Vjekoslav Klai} pi{e o grupi Hrvata koja se iselila u Sla-
voniju, a tamo se svakako etni~ki utopila u zate~ene kajkavce. Niko @upani} je
u godi{njaku “Starinar” broj 6. (Beograd 1914.) objavio op{irnu studiju “Hrva-
ti kod Atine. Prilozi antropologiji i istorijskoj etnologiji Atike”, u kojoj je mul-
tidisciplinarno obradio tri sela u gr~koj koja se zovu Hrvati. @upani} potencira
~injenicu da dana{nji Grci nisu u pravom smislu re~i potomci starih Jelina.
“Novogrcima je mio ose}aj da se u njihovoj zemlji odigrala istorija Jelina i da
je tamo procvetala i razvila se anti~ka kultura, iako oni nisu ni po krvi ni po du-
hu pravi potomci starih Jelina, ve} dobrim delom predstavljaju etni~ki konglo-
merat raznih tu|ih plemena, kojim su organizacija gr~ke crkve i sistem vizan-
tijske dràve nametnuli gr~ki jezik.” (str. 96.) Tri sela s hrvatskim nazivom do-
kaz su da su i Hrvati, bar u nekoj meri, u~estvovali u stvaranju tog etni~kog
konglomerata. U tom smislu @upani} isti~e da “prijatno ose}anje obuzima jed-
nog Jugoslovena, osobito Hrvata, kad posmatra sa atinskog Akropolja klanac
izme|u Pentelikona i Himeta, a zna da tamo leì selo Hrvati, uspomena na ì-
vot na{ih predaka u blizini Akropolja i breùljka Kalona kao vidno znamenje
da je sudbina nas Jugoslovene izabrala da vaskrsnemo novi ìvot na anti~kim
ru{evinama i propaloj Vizantiji. Dakako da moè ovako suditi onaj, ko je po-
sve}en u istoriju slovenskog doseljenja u Jeladu u toku srednjeg veka, ko zna
da je car Konstantin Porfirogenit pisao o poslovenjenoj Jeladi i ko zna da u XV
veku jo{ na{ govor nije bio izumro u Lakoniji.” (str. 96.)
Selo Hrvati, koje se nalazi na putu od Atine prema Maratonskom polju,
“nije veliko, jer ima svega oko dvadeset porodica izme|u ogradnih zidova i dve
tri izvan njih. Seljaci danas ne govore hrvatskim jezikom niti {to znaju o Hrva-
tima na severozapadu trupa Balkanskog poluostrva. Oni nisu ni Grci ve} Arba-
nasi. Mada u porodici govore arbana{kim jezikom, oni ne znaju ni{ta pri~ati o
svome poreklu, ne znaju od kuda i kad su se doselili u Atiku... Arbanasi u Hr-
vatima su dobri gr~ki patrijote i vole da ~itaju atinske novine. Jelinizovanje je
328
postiglo toliki stepen, da }e arbana{ki jezik u Hrvatima izumreti ve} mo`da u
idu}oj generaciji.” (str. 100.) U svakom slu~aju, “danas se ne govori u ati~kim
Hrvatima hrvatski, jer je uop{te svuda u Jeladi i na Arhipelagu izumro sloven-
ski govor u toku srednjega i novoga veka. Ali nema sumnje da se jednom u
srednjem veku u klancu izme|u Ilinta (Himeto~a) i Pentelikona orio na{ govor
po {umama od pinija i gajevima od maslina, tamo gde pored reke Valanaris
cveta ruì~asti oleander. Ovo istina do sada nismo na{li nigde zapisano, ali ime
naselja i op{te prilike slovenskog naseljavanja u Jeladi sa najve}om verovatno-
}om dovode do ovakvog zaklju~ka. Pa i kad bi bilo ovo topografsko ime usa-
mljeno u Atici i uop{te u Jeladi, ono bi samo po sebi vi{e dokazivalo sloven-
sko poreklo nekada{njih njegovih stanovnika, nego {to mogu protivrazlozi slo-
venofoba dokazati. Samo dva primera neka pokaù kako ima neozbiljnih i ne-
prirodnih tuma~enja o postanku imena “Hrvati”, samo da bi utajili ìvot na{eg
naroda u blizini Atine. Kad sam naime u Atini jednog gr~kog istori~ara zapitao
{ta on misli o slovenskim naseljima u Atici, a naro~ito o selu Hrvati, on mi od-
govori da topografsko ime “Hrvati” nije nikakav dokaz da su nekada njegovi
stanovnici bili po narodnosti Hrvati, ve} da se najverovatnije zvao sopstvenik
sela Korvatus, a prema latinskom genitivnom obliku Korvati (tj. Hrvatovo se-
lo) prozvalo se i selo samo. Upravnik ~ifluka Hrvati g. Gudos izpri~ao mi je
opet etimilo{ko tuma~enje nekog drugog u~enog Grka, po kojem bi “Hrvati”
bilo turskog porekla i dolazilo od re~i harab = ru{evina. Mi se ovima izlaganji-
ma koja su ve} na prvi pogled neprirodna i imaju svoj izvor u suvi{e osetlji-
vom patriotizmu ne}emo dalje baviti, jer u istorijskoj nauci treba da istraìva-
~a rukovodi samo ljubav prema istini i saznanju. Uostalom, danas svi ozbiljni-
ji istori~ari i etnolozi priznaju da Novogrci nisu ~isti potomci anti~kih Jelena,
ve} da ih treba smatrati kao antropolo{ki amalgam od Jelina, Slovena, Arbana-
sa i Cincara. Sude}i po mnogobrojnim naseljima Slovena u Jeladi slovenske
krvi te~e u ìlama dana{njih Grka mo`da toliko isto koliko i gr~ke, samo su
kulturniji Grci pomo}u dràvnog i crkvenog sistema nametnuli svoj jezik
ovom etni~kom amalgamu.” (str. 107-110.)
Na osnovu takvog zaklju~ka @upani} smatra da je “lako pojmljivo da je
pored mase ostalih Slovena zalutao u Jeladu i jedan manji broj Hrvata i nase-
lio se u Tesaliji, Atici i Argalidi, kao {to se opet izvestan broj Srba naselio u Pi-
eriji severozapadno od Olimpa i podigao grad Srp~i{te Ta Servlia za vladavine
cara Heraklija u prvoj polovini VII veka.” (str. 110.) @upani} napominje da su
neki Srbi oti{li jo{ ju`nije, u Tesaliju, Korintiju, Arkadiju, Kalavriju, Meseniju
i Lakedemoniju, o ~emu svedo~e toponimi Sotrpi, Serboksija, Serbianika, Ser-
vot, Serpani, Servota, Serpisia, Sarmpica i Servejka. “Nastaje samo pitanje, da
li su Hrvati zaista do{li u Atiku prilikom velikih slovenskih migracija u toku
VII-VIII veka ili mo`da docnije, posebice. Na ovo pitanje nije tako lako ta~no
odgovoriti jer nisu jo{ svi izvori za srednjevekovnu i novovekovnu istoriju Je-
lade pokupljeni i izdati.” (str. 110.) Tamo gde nema izvornih podataka i Niko
@upani} pribegava pretpostavkama, ali su njegove pretpostavke, za razliku od
Mandi}evih, ozbiljne i razlo`ne. “Nije mogu}e dakle ta~no kazati kad su do{li
329
Hrvati u Atiku. Da sada progovorimo o jednoj mogu}nosti njihovog naseljenja
u blizini Atine krajem srednjeg ili u toku novog veka. Posle pada pod Turke
(1458.) bila je Atika usled dugotrajnih ratova bez sumnje opusto{ena, a njenim
gospodarima turskim agama i begovima svakako trebala je radna snaga sa stra-
ne, kad nije bilo dovoljno doma}e raje. Ba{ u onim trima decenijama posle pro-
pasti ati~kog vojvodstva Turci su u velikim masama odvodili roblje iz Hrvat-
ske i jugoisto~ne Kranjske i po{to je blizu pameti da to nisu ~inili da zaroblje-
nike pobiju ve} da ih prodaju, ne bi bilo isklju~eno da su i tada postale koloni-
je pod imenom Hrvati u Ma}edoniji i Jeladi. I u oblasti Donje Prespe (u neka-
da{njoj bitoljskoj kazi) naime nalazi se selo Hrvati ili Ervati, koje danas broji
160 Srba i 100 muslimanskih Arbanasa (svega 325 du{a). Jo{ vi{e topografskih
nomenklatura u predelima izme|u [ar-planine i Solunskog zaliva svedo~i da
su doti~na sela ustanovili Srbi bilo to u staro doba ili docnije za vreme turske
vladavine: Srbinovo (u gornjoj dùmajskoj kazi), Srbica (u ki~evskoj kazi),
Srpci (u bitoljskoj nahiji), Srbjani (u ki~evskoj kazi), Srbjan (u bitoljskoj kazi),
u Donjem Palogu (gostivarska nahija) selo Srbinovo, u kojem danas nema Sr-
ba ve} samo 440 muslimanskih Arbanasa, kao {to nema ni Hrvata u anti~kim
Hrvatima ve} samo Arbanasa.” (str. 111.)
Ta @upani}eva paralela ipak nije odrìva, jer je nau~no vi{estruko dokaza-
no da su svi srpski toponimi u Makedoniji nastali u vremenu pre turske okupa-
cije, a odatle se srpsko stanovni{tvo iseljavalo pod albanskim pritiskom. Ta-
kvog albanskog pritiska nije moglo biti na Atici, jer je ona dovoljno udaljena
od severnog Epira. Zato albansko pravoslavno selo, koje se zove Hrvati, upu-
}uje na zaklju~ak da se tu naselila grupa Albanaca koji su se zvali Hrvati. To
zna~i da su se prvo njihovi preci Hrvati naselili u Albaniji, tamo bili albanizo-
vani, a onda se u novom etni~kom identitetu i pod starim imenom naselili u du-
bini Gr~ke. Ina~e, teorija da su Turci mogli tamo naseliti hrvatsko roblje neo-
drìva je s obzirom da su svi robovi brzo denacionalizovani i posle vojno-plja~-
ka{kih pohoda Turaka rasprodavani po raznim trì{tima robova. Nikako nije
nemogu}e da su se pojedine grupe Hrvata naseljavale i u okvirima granica
srednjovekovne srpske dràve i traga o svom postojanju ostavljali kroz razne
toponime. Ali nema nikakvih dokaza da su se Hrvati bilo kad masovno naseli-
li na nekom podru~ju ju`no od Cetine, isto~no od Une ili u Slavoniji pre dola-
ska Turaka. Kako @upani} navodi, zna~ajni istori~ar Gregorovius utvrdio je da
se deo Hrvata naselio “u okolini Mikene u op{toj migraciji Slovena u Jeladu od
VII-VIII veka. Ako je mi{ljenje Gregoroviusa ta~no, onda postoji verovatno}a
da su tada do{li Hrvati i u Atiku i da je tada anti~ko ime Palada zamenjeno ime-
nom Hrvati.” (str. 112.) Me|utim, tako se ne moè objasniti ~injenica da su da-
na{nji ati~ki “Hrvati” zapravo Albanci. Dodu{e, na to podru~je su u vi{e navra-
ta upadali albanski banditi radi plja~ke, u vreme turske vlasti, ali je nemogu}e
da su se naselili pravoslavni Albanci prethodno oterav{i zate~ene Hrvate. O~i-
gledno je da su se tu mnogo pre dolaska Turaka naselili Hrvati koji su govori-
li albanskim jezikom. Istorijski podaci svedo~e da je pravoslavne Albance na
Atici krajem ~etrnaestog veka naseljavao atinski suvereni vojvoda Pedro VI iz
aragonske dinastije.
330
Me|utim, problemati~no je i Mandi}evo situiranje Porfirogenitovog Iliri-
ka na podru~ju dana{nje Albanije, s obzirom da su Ilirikom u razli~ita vreme-
na nazivani razli~iti prostori. Tako je 10. godine nove ere rimski imperator Av-
gust Ilirikom slu`beno nazvao Dalmaciju i Panoniju, pa ga jo{ podelio na gor-
nji i donji, kao dve provincije. To i sam Mandi} potvr|uje, pa navodi prostore
koje su obuhvatali Donji Ilirik ili Panoniju i Gornji Ilirik ili Dalmaciju: “Prva
provincija obuhva}ala je ravni~ke krajeve od bosanskih gora do Ina kod Be~a,
a druga gorske krajeve od Petrove gore i Borja – planine u Bosni do Jadran-
skog mora.” (str. 55.) Dakle, tada u sastavu Ilirika uop{te nema dana{njih al-
banskih predela, a Mandi} je spreman da skoro celu Albaniju strpa u izmi{lje-
ne granice imaginarne hrvatske dràve. Nije nimalo slu~ajno {to prvi pomeni
Hrvata datiraju iz dokumenata devetog veka. Da je bilo kakva hrvatska dràva
postojala u sedmom ili osmom veku, pogotovo dràva koja se navodno prosti-
rala od Istre do Valone, apsolutno je sigurno da ona kroz istoriju ne bi mogla
prohujati potpuno nezapaèno. Takve dràve jednostavno nikada nije bilo, a
celi Balkan je bio u sastavu Vizantije.
Po doseljenju na Balkan, nastavlja Mandi}, Hrvati su se me{ali sa zate~e-
nim Slovenima i Romanima, nastalim romanizacijom ostataka svih naroda ko-
ji su od najstarijih vremena na tom prostoru ìveli. On tvrdi da su na taj na~in
nastala tri antropolo{ka i karakterolo{ka tipa Hrvata i to “Hrvati Dinarci, Hrva-
ti Mediteranci i Hrvati Panonci.” (str. 58.) Za Hrvate Dinarce pi{e da su popri-
li~no udaljeni od op{teg slovenskog tipa. “Hrvati Dinarci su ljudi visokoga uz-
rasta, prosje~no 170-180 cm, duguljaste glave s kratkom obodnicom (dolike-
falni s indeksom glave 80-95), crnih o~iju i vlasi, crnomanjaste boje lica. Hr-
vati Dinarci od srednjega vijeka ìve u Lici, Dalmatinskoj zagori, zapadnoj i
srednjoj Bosni, u Hercegovini i Crnoj Gori (sredovje~na hrvatska Duklja).
Svoje tjelesne osobine Hrvati Dinarci jednim dijelom donijeli su sa sobom sa
sjevera, gdje su te osobine naslijedili od Slavena, koji su ìvjeli na podru~ju za-
karpatskih Dinaraca. Drugi dio tjelesnih osobina ba{tinili su od pretpovijesnih
Dinaraca, od kojih su se sa~uvali ostaci u ilirsko-romanskom pu~anstvu, koje
su Hrvati na{li u svojoj novoj domovini. Tre}i dio dinarskih osobina razvio se
na licu mjesta: ìvotom u zdravim gorskim krajevima, mlije~nom i biljnom
hranom, te posebnom narodnom njegom djece. Udio pojedinoga od ta tri ~im-
benika te{ko je izraziti u postocima. Ipak valja re}i da je udio mjesnih romani-
ziranih ostataka pretpovijesnih Dinaraca te{ko iznosio vi{e od 20-30% prema
Hrvatima.” (str. 58-59.) Mandi} zapravo ovde opisuje antropolo{ke osobine di-
narskih Srba, pa i pominje etni~ki ~isto srpske krajeve. Da bi zaista pisao o Hr-
vatima morao bi da prou~i isklju~ivo ~akavce, jer su oni jedini pravi Hrvati u
dinarskim krajevima, {to mogu dokazati izvornim jezikom kojim govore.
Ve} u Mandi}evoj odrednici o “Hrvatima Mediterancima” moèmo prepo-
znati antropolo{ke osobine pravih Hrvata, izme{anih sa romanskom masom,
ali i dosta korigovane docnijim sve intenzivnijim doseljavanjem Srba u te kra-
jeve, pogotovo katoli~kih, ali i pravoslavnih Srba. “Mediteranski tip Hrvata sta-
nuje u dalmatinskom primorju, na jadranskim otocima i u Istri. Hrvati Medite-
331
ranci su srednjega stasa, ne{to niì od Hrvata Dinaraca; lubanju imaju dosta
okruglu, kosu i o~i crne, a boju lica zatvorenu. Hrvati Mediteranci su nastali
stapanjem novodo{lih Hrvata sa starosjediocima iliro-romanskim Mediteranci-
ma. To je stapanje zapo~elo odmah kod dolaska Hrvata. U primorskim roman-
skim gradovima, koji su stali pod upravom Bizanta i Venecije, stapanje se od-
vijalo cijelim srednjim vijekom... U postanku mediteranskoga tipa Hrvata nije-
su imali udjela Slaveni prve selidbe. Do dolaska Hrvata na Jadran g. 626. na
otocima je ìvjelo isklju~ivo staro ilirsko-romansko pu~anstvo s prebjezima iz
rimske Dalmacije i Panonije.” (str. 59-60.) I na ostrvima je situacija sli~na. Ta-
mo gde su Hrvati odnosili etni~ku prevagu u populaciji sa~uvao se ~akavski je-
zik, a to su ostrva severnije od Bra~a. Na Bra~u, Hvaru, Kor~uli i Mljetu nase-
lili su se Srbi i tamo je {tokavski vrlo brzo odneo prevagu nad romanskim.
Najsme{nija je svakako Mandi}eva konstrukcija antropolo{kog tipa “Hr-
vata Panonaca”, o kome pi{e: “Kada su Hrvati zavladali Donjom Panonijom i
panonskom Savijom, oni su se odmah po~eli stapati s tamo{njim Slavenima
kajkavcima. Iz toga je nastao tre}i tip Hrvata Panonaca: srednjega stasa, plave
kose, crvenkaste boje lica i dosta velika opsega glave. U panonskim krajevima
i Hrvati su, kao manjina, primili kajkavsko narje~je, u koje su ipak unijeli mno-
ge osobine ~akavskoga govora. Iako je za borba s Turcima od konca 15. do po-
~etka 18. st. u te krajeve do{lo mnogo Hrvata Dinaraca i Mediteranaca, u sta-
rim panonskim krajevima odrào se sve do danas vidno primjetljiv tip Hrvata
Panonaca, koji su od svih Hrvata svojim tjelesnim i du{evnim osobinama naj-
bliè op}em slavenskom tipu. Blage su i mirne naravi, ali uporni u obrani svo-
ga doma i svojih prava. Odlikuju se posebnom ljubavi prema domovini i sna-
gom asimilacije stranaca.” (str. 60-61.) Interesantno je da kod prva dva tipa
Mandi} uop{te ne pominje ~akavski govor kao jedino neosporno autenti~no hr-
vatsko svojstvo. Ovde priznaje da su Hrvati bili manjina, {to zna~i da su ih pa-
nonski Sloveni asimilovali i nametnuli im kajkavski, a opet govori o tipu Hr-
vata Panonaca. Valjda treba govoriti o Slavoncima ~iji su antropolo{ki tip even-
tualno Hrvati obogatili donose}i im neku sopstvenu karakteristiku, kao {to je
uno{enje ~akavskih osobina u kajkavski govor, na primer. A {ta je s najve}im
delom Slavonije, gde nema ni kajkavice ni ~akavice? Koji “Hrvati” tamo ìve?
3. Osporavanje Porfirogenita u svetlu doseljavanja Srba
Naga|aju}i koje bi godine Srbi mogli do}i na Balkan, Mandi} pokazuje da
mu je veoma va`no da to bude nakon dolaska Hrvata, kad su ve} Hrvati na-
vodno oterali Avare pa tako Srbima otvorili put. Na osnovu nekih Porfirogeni-
tovih podataka o prvobitnom srpskom naseljavanju u Tesaliji, Mandi} zaklju-
~uje: “Tesalski Srbi vi{e su stolje}a ìvjeli pod srpskim imenom, imali su i svo-
ju srpsku eparhiju (biskupiju), ali su se tijekom vremena utopili u makedon-
skim Slavenima i u novije vrijeme pogr~ili. Srpsko ime i srpsku narodnost sa-
~uvali su potomci onih Srba, koji su se htjeli povratiti na Labu i bili naseljeni
u srednjem Balkanu.” (str. 63-64.) Njegov je sad osnovni problem pisanje Kon-
stantina Porfirogenita o Srbima. U tridesetom poglavlju dela “O upravljanju
332
carstvom” Mandi} nailazi na odeljak u kome car-istori~ar razgrani~ava pojedi-
ne srpske zemlje, od kojih jedna kneèvina nosi naziv Srbija, a ostale Duklja,
Travunija, Hum i Paganija. On to poku{ava rastuma~iti kao da Srbi ìve samo
u Srbiji, ali kod Porfirogenita to ovako izgleda: “Duklja se primi~e utvrdama
dra~koga temata: Lje{u, Ulcinju i Baru, pa ide do Kotora, a u planinama se pro-
teè do Srbije. Od grada Kotora po~inje arhontija Travunja i pruà se do Du-
brovnika, a u svojim planinama doti~e se Srbije. Od Dubrovnika po~inje ar-
hontija Zahumljana i proteè se do rijeke Neretve; na morskoj strani grani~i s
Paganima (oblast Neretve), u planinama na sjeveru s Hrvatima (Bijelima), u
planinama, s ~eone strane, sa Srbijom. Od rijeke Neretve po~inje Paganija (Ne-
retva) i pruà se do rijeke Cetine, a ima tri ùpe: Rastok, Makar i Dolje.” (str.
64.) Tu je Mandi} bar u zagradi morao da dopuni da je re~ o navodnim “Bije-
lim Hrvatima”.
Me|utim, pravi Mandi}ev problem nastaje kad Konstantin Porfirogenit na
kraju tog poglavlja precizno kaè da se zemlja Hrvatska “na Cetini i Hlivnu
grani~i sa zemljom Srbijom.” (str. 64.) Uz to ~uveni car pi{e u poglavlju 32. i
36. “da su Srbi u po~etku naselili Travunju, Zahumlje i Neretvu.” (str. 64.) Sad
Mandi}, bez ikakvih argumenata, nastoji da demantuje Porfirogenita na slede-
}i na~in: “Ove tri pokrajine prvotno su Hrvati naselili i one su pripadale Crve-
noj ili ju`noj Hrvatskoj. God. 948., kad su u Hrvatskoj nastale unutranje smut-
nje zbog umorstva kralja Miroslava, srpski veliki ùpan âslav zauzeo je Bo-
snu, Travunju, Zahumlje i Neretvu i tim pro{irio srpsku dràvu do Cetine i
Hlivna. Porfirogenit je bio opsjednut mi{lju, koju vi{e puta naglasuje, da hrvat-
ske i srpske zemlje pripadaju Bizantu i da ti narodi imaju priznavati vrhovni-
{tvo bizantskih careva. Pod utjecajem te misli, Porfirogenit je Neretvane, Za-
humljane i Travunjane, koji su u njegovo vrijeme bili politi~ki Srbi, tj. podani-
ci srpskoga vladara, proglasio etni~kim Srbima. Da Srbi u po~etku nijesu na-
selili Travunju, Zahumlje i Neretvu, doti~no da se prvotna, etni~ka Srbija nije
protezala do Cetine i Hlivna, nego da je imala one granice, koje je Porfiroge-
nit opisao u pogl. 30. govore}i o prvoj Srbiji, dokazuju ovi razlozi: 1. Sam Por-
firogenit tvrdi na osnovu nekoga staroga izvora, koji je on prepisao, da su Hr-
vati kod svoga dolaska naselili Dalmaciju, Ilirik i Panoniju. Predjeli, koji }e se
kasnije prozvati Travunja, Zahumlje i Neretva, ~inili su glavni dio jugoisto~ne
Dalmacije. Sam nam zdravi razum kaè da Hrvati nijesu i{li naseljavati Ilirik
u dana{njoj Crnoj Gori i albanskom primorju do Valone, ako prije toga nisu na-
selili jugoisto~nu Dalmaciju, doti~no krajeve budu}e Neretve, Zahumlja i Tra-
vunje, i time osigurali jedinstvo svoga narodnoga i dràvnoga prostora. Kada
su Hrvati g. 626. i 627. oslobodili Dalmaciju i Ilirik od Avara, i te krajeve sa-
mi naselili, oni nijesu mogli misliti na Srbe, da im ostave krajeve budu}e Ne-
retve, Zahumlja i Travunje, jer tada se nije znalo da li }e uop}e Srbi do}i na jug.
Te misli nije imao ni Bizant, koji je Srbe, kada su do{li na Dunav, izravno pre-
veo preko dana{nje Srbije u Tesaliju.” (str. 65-66.)
333
Da se malo zadrìmo na prvom Mandi}evom razlogu, pre nego {to razmo-
trimo ostala tri. Ako su i hrvatske i srpske zemlje pripadale Vizantiji, onda je
Porfirogenitu sasvim svejedno jesu li Travunija, Zahumlje i Neretva srpska ili
hrvatska etni~ka teritorija. On nije pristrasan ni prema Srbima ni prema Hrva-
tima, a pi{e kako je ~uo i saznao, uz pomo} svojih obrazovanijih dvorana. Da
su slu~ajno Neretljani, Zahumljani i Travunci zaista Hrvati, trenutno pod vla-
{}u srpskog vladara, on bi to i konstatovao, a âslav bi se prozvao velikim ù-
panom ne samo Srba, nego i Hrvata. âk bi jedva ~ekao da moè tako ne{to da
uradi jer u to daleko vreme nije bilo sramota biti Hrvat. Mandi} svoju polaznu
pretpostavku da Porfirogenit pod Ilirikom podrazumeva upravo Albaniju uzi-
ma zdravo za gotovo kao neprikosnoveni postulat, pa na njemu bazira celu
konstrukciju. Zaboravlja pri tom da su stari pisci nekada Dalmaciju, koja se
protezala duboko u unutra{njost, delili na Ilirik i Panoniju, ili su, u drugim slu-
~ajevima Ilirik delili na Dalmaciju i Panoniju. Zato nema nikakvih dokaza da
se deo Hrvata zaista naselio u Albaniji. A ~ak i da je to ta~no, za{to bi u to vre-
me Hrvati nastojali da zauzmu kompaktnu teritoriju, ako su ionako sve te ze-
mlje bile pod vizantijskom vla{}u? Za{to su Hrvati, pored prvobitne Hrvatske,
naseljavali i podru~ja dalmatinskih gradova i njima pripadaju}a ostrva, iako ti
gradovi nikad nisu bili pod vla{}u hrvatskih vladara. Po Mandi}evoj logici Hr-
vati su morali zauzeti sve teritorije od Krakova do Epira, jer nisu mogli nase-
ljavati najju`nije krajeve ako prethodno ne nasele bliè i severnije!? Ima doka-
za da su Hrvati u izvesnom broju dospeli u Gr~ku, ali apsolutno nikakvih do-
kaza nema da ih je ikada bilo u Albaniji, a nikakvih toponima nema koji bi sve-
do~ili o njihovom prisustvu u Duklji, Ra{koj, Travuniji, Zahumlju, Neretvi i
prvobitnoj Bosni. Nisu valjda u more potonuli!
Naredni razlozi jo{ su naivniji i neozbiljniji, jer Mandi} pi{e: “1. Porfiro-
genit je zabiljeìo da je car Heraklije I sve Srbe, koji su do{li na Balkan, smje-
stio u Srbi{tu u Tesaliji. Njegov izraz “Ho topos” moè zna~iti jedno mjesto,
logor ili kraj. Ako u ovom {irem zna~enju shvatamo Srbi{te i re~emo da su Sr-
bi po~etno bili naseljeni u cijelom prodolju rijeke Bistrice, tu se nije moglo na-
seliti ni ìvjeti vi{e od 7-8.000 du{a, imaju}i u vidu onodobnu ekstenzivnu po-
ljoprivredu. Od toga broja Srba manji dio, najvi{e 3-4.000 du{a, vratio se je na
Dunav i bio naseljen u srednjem Banatu. Tako malen broj Srba nije mogao za-
posjesti {iroke predjele od Kosova do Cetine i Hlivna, kojima su se prostirale:
Ra{ka, Travunja, Zahumlje i Neretva. 3. Da je Porfirogenit od politi~koga sta-
nja u njegovo vrijeme stvorio etni~ke zaklju~ke o po~etnom naseljenju Srba u
Travunji, Zahumlju i Neretvi, govori nam ~injenica da on nigde ne tvrdi da su
Srbi naselili Duklju, koja u njegovo vrijeme nije pripadala srpskoj dràvi. Za
cara Heraklija I kod Bizantinaca je jo{ bila jaka svijest o rimsko-bizantskim po-
krajinama; usto je postojala povoljnija mogu}nost saobra}aja gustom cestov-
nom mreòm izme|u mjesta u samoj pokrajini, nego s mjestima u drugoj po-
krajini. Zato bi bizantski namjesnik, kada je Srbe naselio u sjevernom dijelu
pokrajine Predalja, dao im i ju`ni dio te pokrajine, budu}u Duklju, da im je htio
dati primorske krajeve, a ne bi ih slao u drugu pokrajinu, Dalmaciju, koju su
334
Hrvati naselili. Porfirogenit pak nigdje ne tvrdi da su se Srbi naselili ili stano-
vali u Duklji. 4. Da su Srbi u po~etku naselili samo Porfirogenitovu Srbiju, ko-
ja }e se kasnije prozvati Ra{ka, to tvrde stari vjerodostojni izvori i hrvatski i
srpski. Staro hrvatsko djelo Metodos iz g. 753. navodi da se od Duvna i Ceti-
ne do Valone u Albaniji prostirala Crvena ili ju`na Hrvatska, koje su bili dije-
lovi budu}a Neretva, Zahumlje, Travunja i Duklja. Granice prvotne Srbije Me-
todos ovako opisuje: “od iste rijeke Drine prema istoku do Lipljana i Laba, ko-
ju nazva Ra{ka”. Stari srpski vladari dobro lu~e po~etnu, etni~ku Srbiju ili Ra-
{ku od tu|ih, kasnije osvojenih zemalja. Etni~ka Srbija ili Ra{ka, to je njihova
“djedovina”, koja obuhva}a “sve srpske zemlje”, a Duklja (Zeta), Travunja, Za-
humlje i Dalmacija (Neretva) su kasnije osvojene tu|e pokrajine, koje su bile
pripojene po~etnoj, etni~koj Srbiji.” (str. 66-67.)
a) Diskreditovanje srpskog naroda vatikanskim metodama
Pogre{no rezonuju}i da je mogu}e da se celi jedan narod, koji se spora-
zumno preseljava na nove prostore, preseli u jednom danu i maltene u jedan
hotel useli, Mandi} naga|a o brojci od svega nekoliko hiljada izvornih Srba ko-
ji su do{li na Balkan. Me|utim, ako se ima u vidu koliko su veliki prostor Sr-
bi na severu zauzimali, izme|u Labe i Sale s jedne, i Visle s druge strane, nji-
hovo preseljenje na Balkan moralo se odvijati u duèm vremenskom periodu,
verovatno izme|u 620. i 640. godine. Uostalom, i hrvatski istori~ari pi{u o Sr-
bima Timo~anima i Srbima Brani~evcima, a slavonski knez Ljudevit je, po~et-
kom devetog veka, pred Francima prebegao Srbima tako {to je Savu pre{ao.
Porfirogenitovo delo nije moglo da bude sveobuhvatno, a i hrvatski istori~ari
se slaù da su njegovi iskazi o pro{lim doga|ajima neretko zasnovani na legen-
dama, {to relativizuje njegovu istorijsku verodostojnost. Hrvati nemaju nika-
kvo pisano delo iz 753. godine ni uop{te iz sedmog i osmog veka, a njihovo hr-
vatsko ime se prvi put pojavljuje u dokumentima u devetom veku, u vremenu
kneza Borne. Sve ostalo su bajke. Ako su Hrvati slu~ajno i u kratkim vremen-
skim periodima ovladavali delovima Slavonije, Dalmacije i Bosne, automatski
su, po Mandi}evoj logici, Dalmacija, Slavonija i Bosna u celini postajale za sva
vremena hrvatske zemlje, a njihovi stanovnici su se, makakvog etni~kog pore-
kla bili, odjedanput pretvarali u Hrvate. Srednjovekovna titula srpskih vladara
kao gospodara sve srpske zemlje, Duklje, Travunije, Zahumlja i Neretve obi-
~aj je tog vremena da se nabrajaju sve teritorije koje su imale bilo kakav poli-
ti~ki identitet u pro{losti. Uostalom, Nemanji}i kao najzna~ajnija srpska vla-
darska dinastija, poreklom su iz Huma.
Da bi {to vi{e Srbe diskvalifikovao i u svojoj ideolo{koj viziji i sistemu
vrednosti omalovaìo, pored tvrdnje o njihovom neslovenskom azijatskom po-
reklu, Mandi} proizvoljno iznosi da su oni govorili zapadnoslovenskim jezi-
kom, da su se poput Bugara jednostavno utopili u zate~enu isto~noslovensku
masu, a da su ìveli i s velikim brojem Mavara, s kojima se nisu me{ali zbog
njihove crna~ke rase. Prosto neverovatna lupetanja, ali i sasvim o~ekivana ako
335
se ima u vidu zlo~ina~ka priroda Rimokatoli~ke crkve kojoj Mandi} pripada.
Govore}i o stvaranju antropolo{kog tipa srednjovekovnih Srba, on pi{e: “Po-
~etni, maloazijski tip Srba jako je preina~en na Labi. Tu su se Srbi stopili s broj-
nijim doma}im Slavenima i primili njihov zapadni slavenski jezik. Od tih Sla-
vena, koji su se bili slili s ostacima starijega doma}ega nordijskog pu~anstva,
polapski Srbi ba{tinili su neka svojstva nordijske rase. U novoj domovini u
srednjem Balkanu Srbi su na{li Slavene prve selidbe, {tokavske ekavce. Ovi-
ma su Srbi dali svoje narodno ime i dràvnu organizaciju, ali su se poput Bu-
gara utopili u mnogobrojnijim Slavenima {tokavskim ekavcima: izgubili su
svoj zapadni slavenski govor i primili {tokavsku ekavicu. Od tih Slavena dose-
ljeni Srbi su primili velikim dijelom i tjelesne osobine. Na izgradnju narodno-
ga tipa sredovje~nih Srba utjecali su i ostaci staroga tra~koga i makedonskoga
pu~anstva, a pone{to i Grci, koji su se doseljavali u Ra{ku za dugoga bizant-
skoga gospodstva. U Ra{koj i u okolnim planinama do dolaska Srba sa~uvao
se osobito velik broj potomaka starih maurskih vojni~kih veterana, ali sredo-
vje~ni Srbi nijesu s njima sklapali ènidbe, kako }emo kasnije vidjeti, jer su cr-
na~ke osobine Maurovlaha tada jo{ bile istaknute i vidljive.” (str. 67-68.)
Prosto ne postoji nijedan falsifikat iz starije hrvatske istoriografije koji
Mandi} zdravo za gotovo ne prihvata kao su{tu istinu, a onda im dodaje mno-
{tvo sopstvenih izmi{ljotina. Tako ponavlja odavno razobli~enu pri~u da se slo-
venski jezik i glagoljica koriste u Hrvatskoj, mada je odavno dokazano da su
bili u upotrebi samo na podru~ju Dalmacije i Liburnije. Navodi da je splitska
metropolija formirana ve} 641. godine, kad je navodno papa Ivana Ravenjani-
na imenovao za prvog splitskog nadbiskupa i metropolitu. âk tvrdi da je ve}
u sedmom veku postojala dràvna i crkvena zajednica Hrvatske i Slavonije, ka-
zuju}i: “I u panonskoj Hrvatskoj izme|u Gvozda i Drave moralo se kr{}anstvo
zarana ra{iriti, dok su Hrvati u tim krajevima ìvjeli u dràvnoj i crkvenoj za-
jednici s jadranskim Hrvatima, koji su se pokrstili ~etrdesetih godina 7. st. Bu-
du}i da su panonski Hrvati pod konac toga stolje}a potpali pod vrhovni{tvo
Avara, koji su se bili oporavili poslije poraza pretrpljena od novodo{lih Hrvata,
to je napredak kr{}anstva u Slovinju jako zapeo.” (str. 72.) Dakle, prvo su Hr-
vati naneli teàk poraz Avarima, a onda su se Avari oporavili i ovladali Hrvatima!
Za Mandi}a je i izmi{ljeni Duvanjski sabor iz 753. godine nesporna ~inje-
nica. Samo mu je ào {to Pop Dukljanin uop{te ne pominje “panonsku Hrvat-
sku”. Iako Dukljanin pi{e da se Srbija delila na Bosnu i Ra{ku, Mandi} i to na-
stoji da ispravi, ~ine}i neprikosnovenim samo one Dukljaninove iskaze koji se
uklapaju u njegov koncept. U tom smislu navodi: “Ne{to malo prije duvanjsko-
ga sabora i Srbi su se pridruìli hrvatskoj dràvi, po svoj prilici iz bojazni pred
vanjskim neprijateljima: Avarima ili Bugarima. To je bio uzrok da je na duvanj-
skom saboru stvorena nova hrvatska dràvna jedinica, koja }e biti dovoljno ja-
ka, da se i sama u potrebi brani. U tu jedinicu bili su uklju~eni hrvatski zagor-
ski krajevi, koji su nazvani Bosnom, i srpske zemlje, koje su prozvane Ra{kom.
Ovoj novoj jedinici hrvatske dràve dato je zajedni~ko ime Surbija, jer su Srbi
336
~inili glavni dio te hrvatske dràvne jedinice, a ta je poglavito bila i osnovana,
da se poja~a obrana Srba od vanjskih neprijatelja.” (str. 76.)
[ta ko{ta Mandi}a da bez ikakvog nau~nog upori{ta napi{e da su Neretlja-
ni “bili hrvatsko samoupravno pleme, koje se g. 626. naselilo uz jadransku oba-
lu od Neretve do Cetine.” (str. 77.) A {ta ako nije 626. nego 629. godine? Ot-
kud dokazi za 629. godinu? Nema ih, kao ni za 626. Kad Porfirogenit kaè da
su Neretljani Srbi, on ne zna {ta govori, ali Mandi} zna jer mu je neophodno
da Neretljane po svaku cenu proglasi izvornim Hrvatima. Sporazum frana~kih
i vizantijskih careva Mandi} naziva hrvatsko-vizantijskim razgrani~enjem na
reci Drimu. S druge strane, uprkos istorijskoj istini da su se Hrvati na strani Fra-
naka borili protiv Slavonaca, Mandi} samouvereno veli: “Ljudevita Posavsko-
ga valja ubrojiti me|u velike i zaslu`ne hrvatske vladare. On se digao protiv
mo}noga frana~koga carstva u obrani svoga hrvatskog naroda. Svojim otpo-
rom, koji su nastavili drugi doma}i vladari, a kasnije ih pomagali i vladari ja-
dranske Hrvatske, Ljudevit je zaustavio prodiranje germanizacije na zapadnoj
granici panonske Hrvatske.” (str. 81.) A oko godine 854., zna to Mandi}, Hr-
vatska je pod Trpimirom grani~ila sa Bugarskom na reci Drini. Nego {ta, sve
do Drine je i moralo biti hrvatsko. Nijedan ozbiljniji hrvatski istori~ar nije ni
pomi{ljao da to potvrdi. A kako Mandi} proizvoljno zaklju~uje manipuli{u}i
istorijskim ~injenicama i prilago|avaju}i ih svojim èljama, svedo~i i slede}i
citat: “Kako je poznato, od 6. st. pa do osnutka dubrova~ke metropolije (887/8.)
i zagreba~ke biskupije (1094.) splitska se metropolija protezala od Ra{e u Istri
do Drave i Dunava na sjeveru, te rijeke Drine i Budve na istoku. Budu}i da je
g. 852. hrvatska dràva bila prostranija nego splitska metropolija, to nam go-
vori da je tada Duklja bila u hrvatskoj dràvi, koja nije spadala pod splitsku me-
tropoliju.” (str. 82-83.)
Za ~uvenog srpskog vladara Stefana Vojislava, Mandi} pi{e da je “poto-
mak stare hrvatske vladala~ke obitelji u Duklji” (str. 98.), a za hrvatskog kralja
Petra Kre{imira IV da je dràvne granice pro{irio do Drima u Albaniji samo na
osnovu toga {to ga je navodno papa 1063. oslovio kao kralja Dalmacije (str.
99.) i podrazumevaju}i da se to moralo odnositi na Donju i Gornju Dalmaciju.
On prisvaja i neretljanskog vladara Slavca kao hrvatskog kralja iako je ta za-
bluda u istoriografiji odavno ra{~i{}ena. [to se ti~e “Kvolitera” ili teksta “Pak-
ta konventa”, Mandi} priznaje da tu nije re~ o doslovnom prepisu izvornog
ugovora, ali tvrdi da je tu ipak u pitanju “autenti~ni izvadak iz slu`benoga do-
kumenta, koji je bio izdan, nakon {to su se Hrvati g. 1102. nagodili s Koloma-
nom.” (str. 110.) Povodom tog teksta iz ~etrnaestog veka, Mandi} je ube|en da
je re~ o dokazu da su i pored gubitka vladara narodne krvi, hrvatski velika{i
“ipak sa~uvali suverenost hrvatske dràve i njezino jedinstvo od Jadrana do
Drave i Dunava. Dogovorna nagodba bila je pravi me|unarodni ugovor izme-
|u dvije samostalne, suverene dràve: Ugarske i Hrvatske; prvu je zastupao
kralj Koloman, a drugu predstavnici dvanaest hrvatskih plemena. Velik je ne-
dostatak Dogovorne nagodbe bio taj, {to Hrvati nijesu izri~ito pridràli hrvat-
337
skom saboru pravo izbora hrvatskoga bana i kraljevskih zamjenika u Hrvat-
skoj. Budu}i da o tome nije bilo ni{ta utvr|eno u Nagodbi, Arpadovi}i su za-
rana po~eli imenovati i Madàre za hrvatske banove, {to je bilo {tetno za hrvat-
sku dràvnu samoupravu i nezavisnost.” (str. 114.)
Njemu sada ne smeta {to u popisu tih dvanaest plemena nema dva tada
najmo}nija, bribirskih [ubi}a i krbavskih Gu{i}a. To Mandi}u nije dovoljan
signal da se treba zamisliti nad ishitrenim stanovi{tem, jer se ono uklapa u ide-
olo{ku koncepciju, pa iako je u koliziji sa stvarnim istorijskim ~injenicama, tim
gore po ~injenice. Nema ni Frankopana, a vi{e je nego o~igledno da su svih
dvanaest nabrojanih plemi}kih grupacija iz samo jedne, Lu~ke ùpanije. Ta
Lu~ka ùpanija je nastala spajanjem Lu~ke, Ninske, Bribirske i Sidra{ke ùpa-
nije. U isto vreme su nastale jo{ tri nove ùpanije, Kninska, Li~ka i Polji~ka, a
nastavile su paralelno s njima da postoje stare velika{ke kneìne i starohrvat-
ske ùpanije, poput Modru{ke. Sve one su odavno izgubile plemenski karakter
i izgradile tipi~na feudalna svojstva. Dakle, nema nikakve sumnje, a u hrvat-
skoj istoriografiji je to pitanje odavno ra{~i{}eno, “Kvoliter” je nastao u ~etrna-
estom veku i reguli{e tada{nja dru{tvena i politi~ka pitanja na vrlo ograni~e-
nom prostoru, pa se nikako ne moè smatrati me|udràvnim ugovorom, a sva-
ko njegovo prebacivanje u dvanaesti vek drasti~an je istoriografski falsifikat.
Mandi} je svestan da je re~ o falsifikatu i uporno na njemu insistira, jer je ko-
ristan za njegovu tezu o “drugarskim kraljevstvima” (str. 111.) Ugarske i Hr-
vatske.
4. Tri izmi{ljene hrvatske dràve
Njegovi falsifikati i dalje jedan drugog sustiù. Tako, posle 1463. godine
“u osvojenoj Bosni Hrvati bogomili listom su pre{li na islam, a s vremenom i
ve}i dio Hrvata katolika. Ovi su postali zagrijani {iritelji islama i odsada su se
poznatom hrvatskom hrabro{}u i uporno{}u svim silama borili da sve hrvatske
zemlje osvoje, prevedu na islam i okupe oko bosanskoga sandàkata, zatim pa-
{aluka.” (str. 122.) Tako su se “Hrvati” èstoko me|usobno poklali na Krbav-
skom polju. “God. 1493. bosanski sandàk Jakub-pa{a provalio je u Hrvatsku
i Kranjsku s jakom vojskom doma}ih bosanskih Hrvata muslimana potpomog-
nut ~etama rumelijskoga pa{e. Na povratku Hrvati su Jakuba do~ekali na Kr-
bavskom polju pod gradom Krbavom (dana{nja Udbina). U ljutoj borbi, koja
je trajala ~itavi dan, 9. rujna 1493., s jednakom hrabro{}u i uporno{}u borili su
se sinovi istoga hrvatskog naroda, razdijeljeni vjerom i dràvnom pripadno{}u.
Krivnjom neiskusnoga bana Emerika Deren~ina, vojska slobodne Hrvatske bi-
la je hametom potu~ena.” (str. 123-124.) A vojska druge slobodne Hrvatske,
“turske Hrvatske”, slavila je veliku pobedu. Ispade da jednim Hrvatima ne mo-
è da svane dok drugim Hrvatima ne smrkne.
Posebno poglavlje Mandi} posve}uje “samostalnim hrvatskim dràvama”,
u koje ubraja “Crvenu Hrvatsku”, Bosnu i Dubrovnik. Polazna mu je tvrdnja
da su navodne hrvatske zemlje na izmi{ljenom duvanjskom saboru 753. bile
razdeljene “na dvije hrvatske samoupravne jedinice: Bijelu (= zapadnu) Hrvat-
338
sku od rijeke Ra{e u Istri do rijeke Cetine u dana{njoj Dalmaciji, te Crvenu (=
ju`nu) Hrvatsku od Cetine do Valone i gorja Himare u dana{njoj Albaniji. Cr-
vena Hrvatska bila je na duvanjskom saboru razdijeljena na samoupravne po-
krajine: Neretvu, Zahumlje, Duklju i Ilirik. Od tada ove pokrajine ~inile su jed-
nu dràvnu cjelinu, manje vi{e izme|u sebe povezanu, koja je priznavala vr-
hovni{tvo op}ega hrvatskoga vojvode, pa kralja u Bijeloj Hrvatskoj.” (str. 124-
125.) Najugledniji hrvatski istori~ari su utvrdili da je taj duvanjski sabor potpu-
no izmi{ljen, a i takva podela zemalja na posebne dràvne jedinice bila bi bez
presedana u celokupnoj istoriji ~ove~anstva. Neretva, Zahumlje, Travunija,
Duklja i navodni Ilirik nikada nisu ~inili jednu dràvnu celinu, osim kad su se
nalazili u sastavu jedinstvene srpske dràve. Pogotovo nikada nisu priznavali
nikakvo vrhovni{tvo nekakvog op{teg hrvatskog vojvode ni hrvatskog kralja.
Ni u doba najmo}nijih hrvatskih kraljeva Hrvatska nije uspevala da se pro{iri
ni na teritoriju od Cetine do Neretve, a kamoli dalje. Nije nimalo slu~ajno {to
se u vreme sazivanja splitskog crkvenog sabora papa obra}a hrvatskom kralju
Tomislavu i humskom knezu Mihailu Vi{evi}u kao ravnopravnim vladarima,
a i na samom saboru su prisustvovali i hrvatski i srpski velika{i. Nikada Hrva-
ti nisu vladali Ilirikom ako to podrazumeva dana{nju Albaniju i nikada njiho-
va ju`na granica nije mogla biti ni na reci Drimu. Da skarednost njegovog “me-
todolo{kog” postupka bude ve}a, Mandi} je Mihaila Vi{evi}a preimenovao u
Mihajla Vu{evuk~i}a i nazvao ga najuglednijim hrvatskim velika{em uz kralja
Tomislava.
Prava kvaziistoriografska groteska tek sledi, kad Mandi} napi{e: “Po~et-
kom druge polovice 10. st. vodstvo Crvene Hrvatske preuzimlje Duklja, koja
se prostirala uz more od Kotora do Drima. Tu se razvila hrvatska pokrajinska
dinastija, koje se poglavar slu`beno nazivao ban ili vojvoda, a narod ga nazi-
vao “kralj”, prema starom hrvatskom obi~aju. Vladimir, ~lan te doma}e du-
kljanske dinastije, vladao je Crvenom Hrvatskom po~etkom zadnje ~etvrti 10.
st. Budu}i da je Stjepan Drìslav, op}i hrvatski kralj, stupio u prijateljstvo s bi-
zantskim carstvom, bugarski car Samuel g. 990. ili slijede}e navalio je na Cr-
venu Hrvatsku i zarobio vojvodu Vladimira. Domalo ga je oènio sa svojom
k}erkom Teodorom – Kosarom i predao mu Crvenu Hrvatsku na upravu pod
bugarskim vrhovni{tvom.” (str. 125.) Ba{ briga Mandi}a {to svi, aposlutno svi
originalni istorijski izvori svedo~e da je ovde isklju~ivo re~ o Srbima. [ta }e
jadni Srbi kad nisu bili ni svesni da su oni zapravo “Crveni Hrvati”. Za Stefa-
na Vojislava i Mihaila Vojislavljevi}a tvrdi da su priznavali vrhovnu vlast Stje-
pana I i Petra Kre{imira IV, ali da Mihailo 1074. “nije priznao izbor Slavca za
hrvatskoga kralja, pa je Duklju odcijepio od Hrvatske i osamostalio. God.
1077. Mihala je dobio kraljevski naslov i krunu od bizantskoga cara Nikifora
Brianija. Tim je osnovao novo hrvatsko kraljevstvo u Crvenoj ili ju`noj Hrvat-
skoj. Budu}i da je u dràvi bilo ~imbenika, koji nijesu odobravali cijepanje je-
dinstvene hrvatske kraljevine, Mihala je dao napisati ljetopis “Kraljevstvo Hr-
vata”, u kojemu je ljetopisac dokazivao da je prvotno sredi{te stare hrvatske dr-
àve bilo u Duklji, prema tome Mihala je samo obnovio staro zakonito stanje.”
339
(str. 128.) Re~ je tu o “Letopisu Popa Dukljanina” ili “Barskom rodoslovu” za
koji je nesporno da nikakve veze nije imao sa Mihailom. Koliki je Mandi} la-
òv ipak najupe~atljivije svedo~i slede}i citat: “Tek kralju Bodinu (1081-
1101.), sinu i drugom nasljedniku kralja Mihale, uspjelo je od protupape Kle-
menta VIII Viberta dobiti metropolitanski pla{t za barskoga nadbiskupa i pa-
pinsko priznanje dukljanskoga kraljevstva.” (str. 127.) Ni re~i o tome da je ta-
da barski nadbiskup stekao zvanje primasa Srbije, koje i danas nosi!
a) Prisvajanje loze Nemanji}a i srpskih zemalja
A po Mandi}u i Nemanji}i su ~isti Hrvati, ~ije hrvatsko poreklo ovako ob-
ja{njava: “Prvih godina svoje vladavine Bodin je oslobodio Ra{ku od Bizanta
i tu postavio za velike ùpane svoja dva dvorjanika: Vukana i Marka, dukljan-
ske Hrvate, starinom iz Ribnice kod dana{nje Podgorice. Ovo je bilo sudbono-
sno za budu}nost hrvatske Duklje. Kada je, naime, iza Bodinove smrti Duklja
oslabila usljed borbi u kraljevskoj obitelji, ra{ki ùpani po~eli su se mije{ati u
Duklju, koju su smatrali svojom starom domovinom, dok nije Stefan Nemanja,
praunuk Bodinova dvorjanika Marka, g. 1189. potpuno uklonio dukljansku
kraljevsku obitelj i sam zavladao tom starom hrvatskom zemljom. Hrvatsko
pu~anstvo Crvene Hrvatske bilo je od starine katoli~ko, rimskoga obreda, slu-
è}i se djelomi~no latinskim jezikom, a djelomi~no glagoljicom.” (str. 127.)
Kako nema nikakvih dokaza da je to stanovni{tvo zaista hrvatsko, Mandi} za
svaki slu~aj insistira na podatku da je ono bilo prvobitno rimokatoli~ko, pa na
kraju dolazi na pozicije skoro svih hrvatskih ideologa koji i nesvesno potvr|u-
ju da je u njihovoj ideolo{koj vizuri pojam hrvatstva sveden na Srbe katolike.
Usput, uglaste glagoljice, koja je hrvatska specifi~nost, nikada nigde u Duklji
nije bilo. Zato Mandi} bosan~icu progla{ava za hrvatsku }irilicu, kako bi na-
knadno pohrvatio i Miroslavljevo jevan|elje. “Taj evan|elistar pisan je hrvat-
skom }irilicom (bosan~icom) u njezinu po~etnom razvoju, na osnovu hrvatske
recenzije staroslavenskih glagoljskih knjiga.” (str. 128.) Kad su se srpski vla-
dari definitivno opredelili za pravoslavno hri{}anstvo i nacionalnu srpsku cr-
kvu, “budu}i da je doma}e pu~anstvo bilo ustrajno u starom rimskom obredu”,
prema Mandi}u, srpski kraljevi Uro{ I i Uro{ II Milutin su “upotrebljavali i si-
lu, da doma}e katoli~ko pu~anstvo prevedu na pravoslavlje: katoli~ke biskupe
progonili su iz biskupija, ili nijesu dopu{tali da se rede, katoli~ke su ùpe i sa-
mostane oduzimali i u njih smje{tali pravoslavne sve}enike i kalu|ere.” (str.
128.) I na kraju, “taj je pritisak prestao, kada je nakon Du{anove smrti doma}a
hrvatska obitelj Bal{i}a oslobodila Duklju od srpskoga gospodstva i uspostavi-
la doma}u upravu.” (str. 128.)
I Crna Gora je, prema Mandi}u, sa~uvala hrvatsku nacionalnu svest. “Uza
sve politi~ke i vjerske promjene u Crnoj Gori, kako se nazivlje sredovje~na hr-
vatska Duklja od polovice 15. st. nije nigdje bila prekinuta hrvatska predaja, ni-
ti se u stanovni{tvu utrnula svijest o njegovu hrvatskom podrijetlu. Osim ne-
znatnih iznimaka, u kr{ne krajeve Crne Gore nije se nigda doseljivao strani na-
rodni ìvalj, nego su tu stalno ìvjeli potomci negda{njih Hrvata Dinaraca, ko-
340
ji i danas govore hrvatskim ijekavskim govorom s jakom primjesom hrvatske
~akav{tine i ~akavskim naglaskom.” (str. 130.) âk je i ~akav{tinu Mandi} na-
{ao u Crnoj Gori, ali je potom odmah sve tragove te ~akav{tine dobro sakrio,
da ih niko drugi ne moè prona}i. “I podjela Crne Gore na plemena i njihove
uredbe hrvatskoga su podrijetla. I u mjesnim imenima, narodnim obi~ajima i
predaji sa~uvala se uspomena na Hrvate i Crvenu Hrvatsku. Kada je turski pu-
topisac Evlija êlebija g. 1644. do{ao u dana{nji crnogorski kraj Pivu me|u
pravoslavne Crnogorce, navodi da su tu ìvjeli “~isti, pravi Hrvati”. Kada su cr-
nogorski muslimani za pokolja g. 1709. i za pro{irenja Crne Gore u 19. st. bje-
àli u Bosnu i Sandàk, nosili su sa sobom hrvatsko ime i to su davali svojim
obiteljima i mjestima, gdje bi se nastanili. Tako: Hrvati, Hrvi}i, Hrve, Hrva~i-
}i, Arvati, Arvatovi~i, Hrvacka, Hrvatsko Brdo, itd... Potiskivanje hrvatskoga
imena i srbiziranje Crne Gore po~inje u 17. st. putem pravoslavne crkve. Ali to
nije imalo ja~eg uspjeha do sredine 19. st. Pravi apostol Srpstva u Crnoj Gori
bio je vladika Petar II Njego{ (1830-1851.). Pod jakim utjecajem srpske pro-
pagande Ilije Gara{anina i Vuka Stefanovi}a Karadì}a, Njego{ je spjevao svo-
je veliko pjesni~ko djelo “Gorski vijenac”. To djelo, koje je hvalospjev srp-
skom pravoslavlju, najvi{e je pridonijelo posrbljenju crnogorske inteligencije.
Me|utim, u {irokim narodnim slojevima ìvjela je jaka narodna podsvijest, ko-
ja im je govorila da oni nijesu Srbi. To je prisililo stvaraoce druge Jugoslavije,
da su dràvnim ustavom stvorili crnogorsku republiku i priznali da su Crnogor-
ci narod, koji je razli~it od drugih naroda u Jugoslaviji.” (str. 130-131.)
Iako Konstantin Porfirogenit izri~ito pi{e da je Bosna izvorno srpska ze-
mlja, Mandi} to prenebregava pa, potenciraju}i uop{ten Porfirogenitov poda-
tak da su se Hrvati naselili u Dalmaciji, Panoniji i Iliriku, zaklju~uje: “Na tom
prostoru leàla je dana{nja Bosna i Hercegovina, pa su ih Hrvati naselili za svo-
ga doseljenja g. 626.” (str. 132.) Odmah potom sledi pozivanje na “Letopis Po-
pa Dukljanina” u njegovoj hrvatskoj redakciji, koji uporno naziva “Kraljevstvo
Hrvata”. Naredni argument mu je institucija bana, pa iznosi: “Da su Hrvati na-
selili Bosnu odmah kod svoga dolaska na jug, govori nam i politi~ko ure|enje
zemlje. Bosna je bila od najstarijih vremena banovina: banovi su njom nepre-
kidno vladali do g. 1377., kada se tada{nji bosanski ban Tvrtko I proglasio kra-
ljem. Banska ~ast je ~isto hrvatska ustanova. Nju ne poznaju ni Srbi ni Bugari,
niti drugi narodi srednjovjekovne Europe. Zbog toga svugdje, gdje vladaju ba-
novi, moramo re}i da su tu ìvjeli Hrvati, jer su samo oni mogli dati zemalj-
skom vladaru svoj ~isto hrvatski naziv bana. I banska nam ~ast, dakle, svjedo-
~i da su u Bosni ìvjeli Hrvati od najstarijih vremena pa tijekom cijeloga sred-
njega vijeka.” (str. 132-133.) Banstvo je ~isto avarska ustanova, a Hrvati su je
preuzeli zajedno sa Likom, Krbavom i Gackom, gde su Avari nastavili da ìve
u izvesnom autonomnom statusu i po doseljenju Hrvata. Potom su instituciju
banstva preuzeli Ma|ari, osnivaju}i nekoliko banovina na podru~jima svoje dr-
àve, koja nikakve veze sa Hrvatima nisu imala. Tek kad je Bosna do{la pod
ma|arsku vlast u njoj je uvedena ustanova bana, a dotad su postojali knezovi i
ùpani, kao po svim ostalim srpskim zemljama, ali i hrvatskim. Dalje, kod
341
Mandi}a stare laì u novom pakovanju. Tvrdi da je na izmi{ljenom duvanj-
skom saboru “Bosna bila samoupravna jedinica hrvatske dràve” (str. 133.), da
su Trpimir, Tomislav i Kre{imir II imali granicu na Drini, da bi se klju~na Man-
di}eva nebuloza svela na slede}e: “I dru{tveno ure|enje srednjovjekovne Bo-
sne bilo je hrvatsko. Bosna je tada bila tijesno povezana s hrvatskim zemljama.
To nam potvr|uju i danas arheolo{ki ostaci crkava, kraljevskih i velika{kih
dvorova te brojni nadgrobni spomenici, zvani ste}ci. Svi ti nose obilje`ja za-
padna i hrvatska.” (str. 133.)
Nakon izmi{ljotine da je hrvatski kralj Petar Kre{imir IV osnovao oko
1060. godine katoli~ku biskupiju u Bosni, Mandi} pi{e da je tu bosansku bi-
skupiju “papa Klement III Vibert g. 1089. podvrgao novoj metropoliji u Baru,
{to nam govori da se Bosna ne{to prije toga bila pridruìla novom hrvatskom
kraljevstvu u Crvenoj ili ju`noj Hrvatskoj. U sastavu te dràve ostala je Bosna
kao samoupravna jedinica do g. 1138., kada se povratila u zajednicu hrvatsko-
ugarskoga kraljevstva.” (str. 134.) Slu~ajno se ta “Crvena ili ju`na Hrvatska”
zvala Srbijom, kao i barski metropolita po izri~itom papskom aktu primasom
Srbije. Za{to on nije bio primas “Crvene ili ju`ne Hrvatske”? Prvi u istoriji po-
znati bosanski ban Bori} bio je vazal ugarskog kralja polovinom dvanaestog
veka, a ne nikakvog hrvatsko-ugarskog. Mandi} falsifikuje spise vizantijskog
letopisca Jovana Kinamosa, koji, u vreme vladavine cara Manojla, pi{e da Bo-
snu od druge srpske zemlje deli reka Drina tako {to ubacuje zapetu, pa tekst do-
bija druga~ije zna~enje – “dijeli Bosnu od druge, srpske zemlje.” (str. 134.) Sle-
di dezinterpretacija Kinamosa da njegov slede}i citat dobije zna~enje etni~kih
razlika izme|u Srba i Bosanaca: “A Bosna nije podlo`na velikom ùpanu Sr-
ba, nego je sama za se; drugi narod, koji svojim na~inom ìvi i sam sobom
upravlja.” (str. 134.) Tu onda dolazi Mandi}evo “znala~ko” tuma~enje: “Kina-
mos, koji je s carem Emanuelom osobno bio u Ra{koj te iz vlastitog uvida po-
znavao narodne prilike u toj zemlji i Bosni, ovde neprijeporno tvrdi da u Bo-
sni ne ìve Srbi, nego drugi narod, naime Hrvati, jer tada, kao i danas, u sred-
njem Balkanu nije bilo drugih naroda osim Hrvata i Srba.” (str. 134-135.) âk
i bogumilstvo, kao autenti~nu isto~nja~ku jeres u hri{}anstvu, Mandi} bi da pri-
kaè kao zapadnja~ki produkt. A i bosanska dinastija po prirodi stvari morala
bi biti hrvatska. “Od sredine 13. st. bosanski banovi i kraljevi nazivaju se Ko-
tromani}i, po svoj prilici po Prijezdi Velikome, koji je bio sin k}eri hrvatskoga
velika{a Kotromana.” (str. 138.) Taj navodni “hrvatski velika{ Kotroman” sa-
svim je nepoznat u istoriji, ali {ta je sa planinskom obla{}u Kotroman u dana-
{njoj Srbiji, od Uìca prema Drini? Nisu li po Kotromanu Kotromani}i prezi-
me dobili?
Za kralja Tvrtka I Mandi} pi{e da je imao nameru da oko Bosne okupi sve
hrvatske zemlje, a da se krunisanjem srpskom krunom samo nameravao domo-
}i svetodmitarskog danka koji su Dubrov~ani pla}ali srpskim vladarima. Izno-
si i precizne podatke o popisu stanovni{tva “iz 1463. godine, kad je Bosna pa-
la u turske ruke”. “Uz mali broj neslavenskih Vlaha i oko 25.000 Srba u Pod-
rinju, tada je u bosanskom kraljevstvu jo{ ìvjelo isklju~ivo staro hrvatsko pu-
342
~anstvo, i to oko 750.000 katolika i 80-90.000 bogomilskih vjernika.” (str.
142.) Svi su oni uporno prikrivali da govore ~akavskim jezikom kao mater-
njim, pa su u dru{tvenom ìvotu glumili da govore {tokavski. Dok su bogumi-
li vrlo brzo pre{li na islam, Mandi} za katolike kaè da ih je progonila turska
vlast. “Da se za{tite od dru{tvene podre|enosti i da spase svoju vjeru, jedan dio
Hrvata katolika iselio se u slobodne hrvatske i druge katoli~ke zemlje. Njihov
se broj penje do 300.000 du{a. To su bili: Hrvati Bunjevci, Hrvati Uskoci, Vo-
deni (=bosanski) Hrvati, Hrvati Predavci i Hrvati [okci. Jedan dio, osobito gdje
za dulje vremena nije bilo katoli~kih sve}enika, kao u isto~noj Hercegovini i
zapadnoj Bosni, stavio se pod za{titu pravoslavne crkve, koja je uìvala poseb-
ne povlastice u turskoj dràvi. Najve}i dio Hrvata katolika prihvatio je islam:
u gradovima i trgovi{tima u punom smislu, a po selima samo vanjskim na~i-
nom.” (str. 143-144.) To mu je samo uvertira za tvrdnju da je 1624. godine u
Bosni i Hercegovini ìvelo 900.000 muslimana, katolika 300.000, “a pravo-
slavnih, ve}inom neslavenskih Vlaha i popravoslavljenih Hrvata katolika oko
150.000. Do be~kih ratova katolici }e se smanjiti vi{e od polovine iseljenjem i
prijelazom na islam i pravoslavlje. Nakon iseljenja g. 1684-1699. Hrvati kato-
lici }e pasti u Bosni i Hercegovini na 25.000 du{a.” (str. 144.) Hrvata tu nika-
da gotovo da i nije bilo, osim u najzapadnijim predelima, ali sada Mandi} pri-
znaje da je i katolika skoro potpuno nestalo do 1700. godine. Me|utim, odmah
zatim tvrdi: “Pu~anstvo Bosne i Hercegovine, iako je mijenjalo vjeru i prije i
poslije pada Bosne (1463.), ostalo je i za turske uprave ono isto staro hrvatsko
stanovni{tvo, koje se doselilo u zemlju g. 626.” (str. 144.) Kako je onda tako
uspe{no zaboravilo svoj lepi ~akavski jezik.
Po Mandi}u, Hrvat je bio i veliki vezir Mehmed-pa{a Sokolovi}. Zato je i
obnavljao Pe}ku patrijar{iju. Vukli ga njegovi hrvatski koreni i visoko izraè-
na hrvatska nacionalna svest. “I muslimani i katolici, iako su ih drugi, pa i oni
sami sebe, obi~no nazivali Bo{njacima i Hercegovcima, bili su svijesni da su
Hrvati. I jedni i drugi govorili su starim hrvatskim jezikom ikavskoga govora
s jakim primesama ~akav{tine; upotrebljavali su i dalje hrvatsko pismo, zvano
bosan~ica; zadràli su mnoge stare hrvatske narodne obi~aje u obiteljskom i
dru{tvenom ìvotu, te starinsko narodno sujevjerje o vilama, vje{ticama i vu-
kodlacima. I danas Hrvati katolici i muslimani Bosne i Hercegovine ~ine po-
sebnu zajednicu jezi~nu i biolo{ku, razli~itu od doseljenih Srba. Da su b-h ka-
tolici i muslimani bili svijesni svoje hrvatske narodnosti i u turskim vremeni-
ma, navodimo ove ~injenice: Kada su koncem 15. i po~etkom 16. st. bosanski
starosjedioci po~eli bjeàti na zapad: Bunjevci, Vodeni Hrvati, Predavci i dru-
gi, oni sami sebe nazivlju Hrvatima, a tako ih zovu i njihovi suvremenici. Pa-
pinski legat A. Burgio g. 1526. pi{e da “Bosna pripada Hrvatskoj”. Drugi pa-
pinski izaslanik g. 1580. biljeì da je Una “glavna rijeka Hrvatske”. Hrvatski
pisac fra Franjo Glavini}, ro|en 1585. u Glamo~u u Bosni, svoj jezik naziva
“hrvatski”. U svom djelu “Po~eci (franjeva~ke) provincije Bosne Hrvatske”, on
pi{e: “Bo{njaci su isti narod s Hrvatima; a i jezik im je isti”. Bosanski starosje-
dioci katoli~ke vjere, kada bi stupili u tursku vojni~ku slu`bu, nazivali su sebe:
“Junaci Hrvati”. To njihovo ime vi{e puta zabiljeìo je turski putopisac Evlija
343
êlebija, koji je Bosnu proputovao nekoliko puta u 17. st. êlebija je zapisao
da su i pravoslavni stanovnici crnogorske Pive bili “~isti pravi Hrvati”. (str.
145-146.) Ali, najimpresivniji su ipak Mandi}evi statisti~ki podaci, utemeljeni
na “demografskim” prou~avanjima. “Dana{nji muslimani u Bosni i Hercego-
vini po svom etni~kom podrijetlu potje~u: od b-h uro|enih Hrvata, bogomila i
katolika, 80-85%; od doseljenih Hrvata muslimana iz okolnih hrvatskih kraje-
va i Crne Gore, 12-13%; turskoga su i drugoga stranoga podrijetla njih 3-5%.”
(str. 148.) A {ta je samo sa onim desetinama hiljada muslimana koji su se po
sultanovom nalogu u Bosnu preselili iz Srbije, nakon Prvog i pogotovo Dru-
gog srpskog ustanka?
I Mandi}evo svojatanje Dubrovnika po~inje od 626. godine, kada su se na-
vodno Hrvati “naselili na padinama brda Sv. Sr|a sve do morskoga kanala.”
(str. 149.) Ispade da su Hrvati tom gradu i ime dali po {umovitoj “Dubravi”, jer
to je valjda stara “hrvatska” re~, koja zna~i dubiti na glavi u smislu hrvatske na-
cionalne logike, koja je sva naopaka. “Da bi mogli nesmetano uìvati zemlji-
{ta oko grada, Ragusa od g. 879. pla}a hrvatskim knezovima Zahumlja i Tra-
vunje po 36 zlatnika godi{nje. Za kralja Tomislava (923-29.) i Drìslava (969-
95.) Ragusa je bila pod hrvatskom upravom sa svom bizantskom Dalmaci-
jom.” (str. 150.) Samo, kako ~uveni dubrova~ki arhiv nije uspeo da se dokopa
makar jednog izvornog dokumenta koji bi o tome svedo~io? Laì se nastavlja-
ju, pa Mandi} pi{e: “Na otocima i uz morsku obalu od Neretve do kotorskog
zaljeva, kao i u cijeloj primorskoj Dalmaciji, nije bilo Slavena prve selidbe. Te
su krajeve naselili isklju~ivo Hrvati kod svoga dolaska g. 626... Kada se hrvat-
sko naselje Dubrovnik, koje je leàlo su~elice gradu Ragusi, spojilo s tim ro-
manskim gradom, to je imalo za posljedicu da je hrvatski ìvalj postao sastav-
nim i znatnim dijelom novoga grada Ragusa – Dubrovnika. Najvjerojatnije je,
da su Ragusa i Dubrovnik bili ujedinjeni u jednu op}inu, kada je Ragusa po-
stala glavnim gradom bizantske vojni~ke oblasti Crvene Hrvatske i Bosne g.
1018-1042... Drugi put, kojim se Ragusa i njezino plemstvo pohrva}ivalo, bi-
le su ènidbe Raguàna s okolnim Hrvatima i doseljenje uglednih obitelji iz
okolnih i daljnjih krajeva, u kojima su ìvjeli Hrvati katolici. Ovaj priliv Hrva-
ta u Ragusu bio je znatan osobito g. 923-1074., za hrvatskih kraljeva Tomisla-
va do Petra Kre{imira IV, koji su upravljali, ili imali u svojoj vlasti bizantsku
Dalmaciju, pa i grad Ragusu.” (str. 153.) Iako je u to vreme geografski pojam
Dalmacije bio veoma suèn i obuhvatao obalski pojas od Zadra do Omi{a,
Mandi} prvo Dalmaciju pro{iruje do Dubrovnika i dalje, a onda nekriti~ki pri-
hvata stanovi{te starije hrvatske istoriografije da su dalmatinski gradovi, Split,
Zadar, Trogir itd., bili inkorporisani u hrvatsku dràvu, a onda sa svoje strane
me|u njih ubacuje i Dubrovnik, pa je kompletan “nau~ni” iskaz gotov.
[to se Srba ti~e, oni “nijesu imali udjela u poslavenjenju Raguse. Oni su
izbili na Jadran tek koncem 12. st., kada je Ragusa ve} bila uglavnom pohrva-
}ena. Usto Srbi su do cara Vasilija I (867-886.) ve}inom bili pogani, a tada su
primili kr{}anstvo isto~noga obreda, a od g. 1054. slijedili su isto~ni raskol. Ra-
guàni, koji su od starine bili revni katolici i sljedbenici rimske ltiurgije i rim-
ske crkve, nijesu se ènili sa Srbima isto~njacima, niti su dopu{tali da se oni
344
naseljuju u gradu.” (str. 154-155.) Kada je 1333. srpski kralj Stefan Du{an Du-
brov~anima prodao Ston i Pelje{ac, on se “tada pobrinuo da s prodanoga ze-
mlji{ta povu~e sve Srbe, tako da su u Stonu i Ratu ostali samo starosjedioci Hr-
vati: katoli~ke, patarenske i pravoslavne vjere, na koju su mjesne Hrvate kato-
like srpski vladari bili silom preveli.” (str. 158.) Istina je sasvim druga~ija, jer
ne samo da Du{an nije povla~io nijednog Srbina, nego je ugovorno obavezao
Dubrov~ane da se u Stonu zadrì pravoslavna episkopija. “Dràvnim pro{ire-
njem tijekom 14. i po~etkom 15. st. s ~isto hrvatskim pu~anstvom Dubrovnik
je kona~no postao potpuno hrvatska dràva. Iako se po tada{njim obi~ajima i
zbog vanjske trgovine uredovalo latinskim jezikom, u ku}ama se govorilo hr-
vatski. U to doba pohrvatile su se zadnje romanske obitelji u Dubrovniku pod
utjecajem hrvatske okoline i ènidbama.” (str. 159.) Za dubrova~ki dràvni ar-
hiv, Mandi} kaè da se u njemu “do danas o~uvalo veliko mno{tvo veoma vri-
jednih izvora za poznavanje povijesti Dubrova~ke republike, Crvene Hrvatske,
Bosne, Srbije, Turske i dobroga dijela zemalja Sredozemnoga mora. Dubro-
va~ki dràvni arhiv spada u red najve}ih i najznamenitijih arhiva u Europi.”
(str. 163-164.) Na njegovu veliku àlost, upravo u tom dubrova~kom arhivu ne-
ma ni jednog jedinog dokumenta koji bi dokazivao da je bilo kada postojala ne-
kakva “Crvena Hrvatska” ili da je Dubrovnik imao bilo kakve politi~ke veze sa
hrvatskim vladarima.
Pri~u za sebe predstavlja na~in na koji Mandi} nasilno pohrva}uje dubro-
va~ku knjièvnost i jezik na kome je ona nastala, mada se na naj{irem dubro-
va~kom podru~ju ~akavski govorio samo na Lastovu. Mandi} iznosi: “Najzna-
~ajniji kulturni prinos Dubrov~ana jest hrvatska dubrova~ka knjièvnost. U
svojim po~ecima ona nije samonikla, nego je nastala i razvijala se na predrad-
njama crkvene glagoljske knjièvnosti u zapadnoj Hrvatskoj, napose na otoku
Krku. U hrvatskoj glagoljskoj knjièvnosti izra|eni su pjesni~ki jezik i pjesni~-
ki oblici u 10. i 11. st., dok je dubrova~ka vlastela jo{ ve}inom govorila dalma-
tinsko-romanskim jezikom. Pjesni~ko blago hrvatske glagolja{ke knjièvnosti
u Dubrovnik su prenijeli sve}enici glagolja{i svjetovni i redovni, zvani “}irili-
ce” po Sv. ]irilu, po~etniku glagoljske slu`be Bo`je. Na prve dubrova~ke pje-
snike djelovala je i svjetovna hrvatska knjièvnost iz zapadnih hrvatskih kraje-
va, napose iz Splita i Hvara. Tu se hrvatsko svjetovno pjesni{tvo najprije raz-
vilo, budu}i da je bilo najbliè àri{tima glagoljske knjièvnosti u sjevernim ja-
dranskim otocima. Me|utim, ve} u po~etku 16. st. Dubrov~ani preuzimlju vod-
stvo u hrvatskom knjièvnom stvaranju. Tada je u Dubrovniku i vlastela op}e-
nito govorila hrvatski i samo jo{ pokoji starac znao je stari dalmatinsko-roman-
ski jezik... I u cvatu dubrova~ke knjièvnosti pjesnici odràvaju veze sa zapad-
nim hrvatskim pjesnicima: svoja djela izmjeni~no ~itaju i jedan na drugoga
utje~e. I jedni i drugi bili su svijesni svoga hrvatstva i to su u svojim pjesma-
ma isticali.” (str. 165-166.) Me|utim, od tog hrvatstva u Dubrovniku nikad ni-
{ta nije bilo, ali su Dubrov~ani bili zaneseni slovenstvom, idejom slovenskog
narodnog jedinstva na podlozi katoli~anstva, s bosanskim dijalektom kao za-
jedni~kim knjièvnim jezikom i srpskom }irilicom kao nacionalnim pismom.
A ako je nekad neko od dubrova~kih knjièvnika uop{te pomenuo Hrvate, po-
345
put Vladislava Men~eti}a (1600-1666.) koji je jednu svoju pesmu posvetio hr-
vatskom banu i zavereniku Petru Zrinjskom, onda je to redovno bilo u funkci-
ji ideje o sveslovenskoj uzajamnosti.
Ose}aju}i da mu je teza o navodnom dubrova~kom hrvatstvu, ako se na
trenutak zanemari katoli~ki faktor i fratarsko praznoslovlje, na veoma slabim,
staklenim nogama, Mandi}u je veoma va`no da kategori~ki porekne srpski
faktor u dubrova~kom literarnom identitetu. “Srbi nijesu imali nikakva udjela
u postanku i razvoju dubrova~ke knjièvnosti. Do 18. st. Srbi uop}e nisu ima-
li prave knjièvnosti. Sve srpsko pisanje do toga doba sastojalo se u nekim pri-
jevodima iz bizantskoga i bugarskoga jezika, ve}inom crkvenoga i pou~noga
zna~aja; zatim u prijepisima, a od g. 1494. i tiskanju crkvenih “trebnika”, mo-
litvenika i liturgijara. To srpsko pisanje nije ni u ~emu utjecalo na razvoj du-
brova~ke knjièvnosti, a niti je ta utjecala na srpsko pisanje. Suvremeni nosio-
ci srpske pismenosti, pravoslavni kalu|eri, odgojeni u isto~noj liturgiji i u bi-
zantskom duhu, nijesu se zanimali za dubrova~ku knjièvnost, koja je bila za-
padna i katoli~ka. Suvremeni Srbi nijesu katoli~ki Dubrovnik smatrali srpskim
gradom, niti su o njemu i njegovoj povijesti pisali u svojim ljetopisima i zgo-
dovinarima.” (str. 168.) Srbi su svojim stalnim prilivom postepeno menjali du-
brova~ku etni~ku strukturu, a svi istorijski motivi stare dubrova~ke knjièvno-
sti uglavnom prikazuju srpsku pro{lost, {to je najbolji dokaz nacionalne samo-
indentifikacije njihovih autora. I srpska knjièvnost do osamnaestog veka neu-
poredivo je bogatija od hrvatske. Dubrova~ka knjièvnost jeste bila zapadna i
katoli~ka, ali nipo~emu nije bila hrvatska. A {to se savremenih Srba ti~e, njiho-
voj vlasteli je Dubrovnik ~esto sluìo kao dragoceno uto~i{te, diplomatski po-
srednik i nezamenjiv trgova~ki partner. Za Hrvate ni prvo, ni drugo, ni tre}e –
jednostavno nikakvih zna~ajnijih kontakata nije bilo.
b) Preure|ivanje srpske najranije istorije
Ina~e, za Srbe Mandi} tvrdi da za prvih pet vekova njihove balkanske isto-
rije nema nikakvih dokumenata. Logika je jednostavna. Ono {to mi je neugod-
no jer protivre~i mom konceptu, najbolje je da proglasim da uop{te ne postoji.
Zato opet pribegava o~iglednim laìma i ogoljenim falsifikatima, pa kaè: “U
starom hrvatskom djelu “Metodos” sa~uvana je vijest, da je Ra{ka na duvanj-
skom saboru g. 753. bila u sastavu hrvatske dràve. Po svoj prilici, Ra{ka se u
drugoj ~etvrti 8. st. stavila pod okrilje hrvatske dràve, da se za{titi od Avara,
koji su ponovno oja~ali nakon poraza g. 626-635., ili od Bugara, koji su do{li
na Balkan g. 681. i u drugoj ~etvrti 8. st. po~eli provaljivati u srednji i sjevero-
zapadni Balkan. Kako moramo zaklju~iti iz bijega Ljudevita Posavskoga u Ra-
{ku g. 822. tada Ra{ka nije bila u sastavu hrvatske dràve, niti je priznavala vr-
hovni{tvo Karla Velikoga, kojega Hrvati priznaju od g. 803. Najvjerojatnije je,
da su se Srbi odcijepili od Hrvata i priznali vrhovni{tvo bizantskoga cara Nice-
fora I (802-811.), kada je taj g. 805/6. uspostavio kopnenu vezu izme|u Bizan-
ta i Dra~a i Hrvatima oteo stari Ilirik.” (str. 169-170.) Kada se Mandi} upla{i
sopstvenog preterivanja u laìma, falsifikatima i pseudonau~nim konstrukcija-
ma, onda pribegava izrazima “verovatno”, “po svoj prilici”, “najvjerojatnije”,
346
“kako moramo zaklju~iti” itd. Ne samo da je duvanjski sabor sasvim izmi{ljen,
nego Ra{ka nikada nije bila u okrilju nikakve hrvatske dràve, pa ~ak nije s
njom neposredno ni grani~ila. Ljudevit Posavski nikada u svom ìvotu nije bio
u Ra{koj. On je iz Siska prebegao Srbima, ali negde veoma blizu, samo {to je
pre{ao preko Save ili Une.
Krajnje je sme{no kako Mandi} hrvatizuje staru srpsku istoriju. Tako pi{e:
“Uz pomo} i pod vrhovni{tvom Bizanta âslav je sredio i u~vrstio Ra{ku. God.
944. za dinasti~kih borba u Hrvatskoj âslav je zauzeo Crvenu Hrvatsku, Bo-
snu i tri ùpe Bijele Hrvatske. Zadnjih godina cara K. Porfirogeneta (+ 959.)
âslav je Ra{ku osamostalio od Bizanta, ali je domalo poginuo u borbama s
Madàrima. Na to su Hrvati Bosnu i druge hrvatske zemlje oslobodili od Srba
i ponovno ujedinili s Hrvatskom.” (str. 175.) Dalje kazuje: “Za svoje vlade u
Ra{koj Bugari su potpuno istrijebili sve ~lanove stare srpske vladarske obitelji.
God. 1036-42. Dobroslav, zvan Stjepan Vojislav, ~lan stare hrvatske dukljan-
ske obitelji, pobunio je i oslobodio Duklju i Ra{ku. On je sebe smatrao zako-
nitim ba{tinikom izumrle srpske velikoùpanske obitelji, jer je po majci bio
unuk zadnjega srpskoga velikoga ùpana Ljutomira.” (str. 176.) U skladu s tim,
“novi politi~ki ìvot u Ra{koj po~inje s Bodinom (1081-1101.), kraljem sredo-
vje~ne hrvatske Duklje.” (str. 176.) Za ~uvenog Srbina Belo{a, sina srpskog ve-
likog ùpana Uro{a I, koji je do{ao u Ugarsku sa sestrom Jelenom, udatom za
ugarskog kralja Belu II, Mandi} veli: “Taj je u Ugarskoj vr{io palatinsku slu-
`bu, a u Hrvatskoj je bio dugo banom, gdje su ga smatrali svojim kao unuka
hrvatskoga plemi}a Marka iz Ribnice u Duklji.” (str. 177.) U svakom slu~aju,
“za prvih petsto godina Srbi su ìvjeli u srednjem Balkanu redovito pod tu|om
vlasti: Bizantinaca, Bugara i Hrvata.” (str. 179.) Po Mandi}u i Stefan Nemanja
je nesumnjivo hrvatskog porekla, ali je uneo “u srpsku povijest osvaja~ki duh,
koji srpsku dràvu pro{iruje i gradi, uklapaju}i u nju tu|e dràvne prostore i
razne narodne skupine.” (str. 179.) Pa i odakle uop{te Srbima osvaja~ki duh
ako im ga nisu Hrvati udahnuli. Kako se Stefan prvoven~ani potpisivao kao go-
spodar “sve srpske zemlje i Diokleje i Dalmacije i Travunije i Humske zemlje”,
Mandi} samouvereno zaklju~uje da “sva srpska zemlja jest etni~ka Srbija, na-
ime stara srednjevjekovna Ra{ka; ostale zemlje: Duklja, Dalmacija i Humska
zemlja su osvojene hrvatske pokrajine.” (str. 181.) Pored toga, “Srpska samou-
pravna crkva postat }e mo}no sredstvo, koje }e Srpstvo {iriti u okolnim nesrp-
skim zemljama.” (str. 183.)
Sama ~injenica, koju Mandi} pominje, da se srpski vladar Stefan Du{an
proglasio carem samodr{cem Srba, Grka, Bugara i Arbanasa, nije mu bila do-
voljna da se upita za{to se u toj vladarskoj tituli uop{te ne pominju Hrvati, ako
je njen nosilac ve} uveliko vladao brojnim hrvatskim teritorijama i ogromnom
masom hrvatskog stanovni{tva. Me|utim, nailazimo na novu konstrukciju ko-
jom Mandi} poku{ava opovrgnuti ~injenicu da je Du{an vladao sve do reke Ce-
tine, pa ~ak i boravio u Omi{u. “U Zahumlju, koje je smatrao svojom zemljom,
u vi{e mjesta ostavio je svoje posade, ali su mjesni Hrvati, pomognuti ~etama
bosanskoga bana Stjepana II Kotromani}a, ta mjesta iste godine oslobodili, ka-
347
da je Du{an morao oti}i na istok, da suzbije bizantsku vojsku, koja je bila pro-
valila u Tesaliju.” (str. 186.) Na osnovu toga Mandi} zaklju~uje: “Zato je povi-
jesno neispravno Du{anovo carstvo protezati na Zahumlje i jadransko primor-
je do Cetine. Du{anovo carstvo na zapad nije se protezalo dalje od Travunje i
Konavlja.” (str. 186.) Nakon Du{anove smrti i po~etka dràvnog raspada, “u
Zeti, gdje je jo{ bila jaka katoli~ka vjera i dràvna svijest stare Crvene Hrvat-
ske, doma}i Hrvati Bal{i}i proglasili su neovisnost od Srbije.” (str. 187.)
c) Plansko prenagla{avanje vla{ke komponente
u srpskom etni~kom bi}u
Uskoke Mandi} naziva Hrvatima katolicima koji su po padu Bosne prebe-
gli “na zapad u slobodne hrvatske zemlje”. Vlahe koji su sluìli u pomo}nim
turskim i pograni~nim trupama on smatra neslovenskim Vlasima pravoslavne
vere, iako je istorijski neosporno da se taj naziv Vlah nije koristio za ozna~a-
vanje etni~ke pripadnosti nego dru{tvenog statusa ljudi koji nisu podlegali
kmetskom poloàju. Uostalom, svi su ti Vlasi govorili srpskim, {to zna~i {to-
kavskim jezikom. Mandi} pi{e da je 1629. “hrvatski sabor novodo{le Vlahe iz-
jedna~io s niìm hrvatskim plemstvom i u~inio ih slobodnim i punopravnim dr-
àvljanima Hrvatske. Nagovoreni od austrijskih grani~arskih zapovjednika,
Vlasi to nijesu prihvatili. Mjesto skladnoga suìvljenja i suradnje s hrvatskim
narodom, koji ih je primao u svoju sredinu kao slobodne i punopravne drà-
vljane, Vlasi su odabrali sluìti tu|incima na stvarnu i trajnu {tetu svoju i hr-
vatskoga naroda.” (str. 212.) Kritikuju}i Ferdu [i{i}a, koji je poistovetio te Vla-
he, doseljene u Hrvatsku i Slavoniju, sa Srbima, Mandi} u posebnoj napome-
ni tvrdi da to “nije ispravno. Vlasi, kada su se u 16. i 17. st. doseljavali u hrvat-
ske zemlje, bili su svijesni svoga vla{koga etni~kog podrijetla i nijesu se pri-
znavali Srbima. I tada{nji slu`beni izvori dobro razlikuju “Vlahe” od “Ra{ana”
ili Srba.” (str. 212.) Povodom povelje koju je Ferdinand II izdao 1630. doselje-
nim Vlasima da oni kao kraji{ki vojnici ne}e biti podlo`ni hrvatsko-slavonskim
velika{ima, niti pravno podlegati banu i plemi}skom saboru, on kaè: “Odsa-
da }e vojna krajina i doseljeni Vlasi postati te{ka briga hrvatskih sabora i veli-
ka zapreka u o~uvanju starih hrvatskih prava i odrànju hrvatske dràvne sa-
mostalnosti. Iznimno stanje Vlaha i postojanje vojnih krajina neovisno od re-
dovite uprave hrvatskih zemalja, Hrvati nijesu nigda odobrili. Na zahtjev hr-
vatskih sabora i zajedni~kih ugarsko-hrvatskih izbornih sabora u Poùnu, novi
vladari Habzburgovci u krunidbenim zavjernicama g. 1608., 1618., 1637. i 1657.
zakletvom su se obvezivali da }e po{tivati stara prava i ustav kraljevine Hrvatske
i uspostaviti punu vlast hrvatskoga bana od Drave do Jadrana. Prema tome, op-
stanak iznimnoga stanja vojnih krajina i Vlaha ispod redovite vlasti hrvatskoga
sabora i bana bilo je ustavno nasilje i nezakonita samovolja kraljeva.” (str. 213.)
Obja{njavaju}i motive aktera zavere Zrinskih i Frankopana, Mandi} kon-
statuje: “Neispunjavanje krunidbenih obveza, postojanje vojne krajine na {tetu
hrvatske samouprave; bahatost, obijest i ne}udore|e mnogih austrijskih kraji-
{kih ~asnika jako su umanjivali ugled Habzburgovaca i odanost Hrvata prema
348
njima.” (str. 213.) Nastoje}i po svaku cenu za~etnika zavere hrvatsko-slaven-
skog bana Nikolu Zrinskog Mla|eg prikazati kao “osvedo~enog Hrvata”, iako
je re~ o jednom od najboljih tada{njih ma|arskih pesnika, Mandi} kaè da je
on u nameri “da pokaè prijateljstvo prema Madàrima i da ih pridobije za bor-
bu protiv centralizma i Turaka, pjevao pjesme na madàrskom jeziku.” (str.
214.) Svestan da je te{ko objasniti etni~ki karakter stanovni{tva u Hrvatskoj i
Slavoniji nakon njihovog preotimanja od Turaka, s obzirom da ih je pre neko-
liko vekova hrvatsko i slavonsko stanovni{tvo masovno napustilo, Mandi}
opet pribegava faktoru bosanskih katolika. On navodi da je jedna od glavnih
posledica neuspeha carske vojske da i Bosnu otme Turcima da se od g. 1686.
do 1718. iselilo iz Bosne preko sto tisu}a Hrvata katolika. Istina, tim su bosan-
sko-hercegova~ki iseljenici sa~uvali Slavoniju od germanizacije i jadranske
krajeve od romanizacije, ali su jako ispraznili {iroka podru~ja po svoj Bosni, a
napose u “Turskoj Hrvatskoj”, kamo }e se kasnije doseliti veliki broj nehrvat-
skog ìvlja.” (str. 217.) S druge strane, “u nekim krajevima kopnene Dalmaci-
je i na jadranskim otocima za turskih ratova staro hrvatsko pu~anstvo izginulo
je ili pobjeglo u druge zemlje, ali te su napu{tene krajeve ponovno naselili Hr-
vati iz Bosne i Hercegovine i drugih krajeva, koji su izbjegli ispod turske vla-
sti.” (str. 219.)
Prenebregavaju}i ~injenicu da mi Srbi ne samo da nikada nismo prikriva-
li, nego smo se uvek ponosili zna~ajnom vla{kom komponentom u na{em et-
ni~kom bi}u, koja nas je dodatno oplemenila i slovenskom krvotoku ulila sve-
ù i zdravu krv, Mandi} neprekidno prenagla{ava vla{ko pitanje, valjda o~eku-
ju}i da }e nas uvrediti svojim tvrdnjama da su Kara|or|e i Nikola Pa{i} izvor-
nog vla{kog porekla. Staro romansko stanovni{tvo koje su zatekli na{i preci ni-
su pobili, nego asimilovali, dok su Hrvati asimilovali i poprili~an broj Avara.
Zato se kod nas Srba i danas mogu prepoznati vla{ke romanske karakterne cr-
te, a kod Hrvata avarske. Kod pravih Hrvata, a ne kod Srba katolika koji se da-
nas izja{njavaju za Hrvate. Iako ni to ne bi bio nikakav problem, Vlasi ipak ni-
su bili “tamnocrne puti” (str. 245.), kako tvrdi Mandi}, nego ljudi romanske ci-
vilizacije, ne{to tamnije boje koè i kose u odnosu na izrazito bele i plavokose
Slovene. Mi smo Srbi i èleli malo da potamnimo. Zato smo se intenzivno sun-
~ali i jo{ intenzivnije me{ali sa Vlasima, razvijaju}i me|usobno krvno srod-
stvo. Zato je naziv “Vlah” me|u Srbima vrlo brzo izgubio etni~ko zna~enje i
postao socijalna odrednica za slobodne seljake-sto~are, pa pod Turcima slo-
bodne hri{}ane-pomo}ne vojnike. I sam Mandi} navodi da su Mle~ani od pet-
naestog veka Vlasima ili Morovlasima nazivali kompletno selja~ko stanovni-
{tvo u zale|u jadranskih gradova. “Poljaci zovu Vlasima pravoslavne Ukrajin-
ce, a Hrvati sve Srbe, napose one tamnocrne koè.” (str. 246.)
Neverovatno je koliko se Mandi} trudi da dokaè da su Vlasi izvorno
Ccrnci, kao da je to neka moralno, rasno ili politi~ki diskvalifikuju}a odredni-
ca. Veoma mu je va`no da kaè kako “Vlasi nijesu bili Slaveni, kao i to da ne
mogu potjecati od starih balkanskih naroda Ilira i Tra~ana, jer su ti imali bije-
349
lu boju lica. Postanak pak Vlaha valja traìti u nekoj potpuno ili napola crnoj
rasi. Da praroditelji Vlaha nijesu bili crne ili jako zatvorene mrke boje, oni ne
bi mogli dati tamnomrku boju dana{njim svojim potomcima na Balkanu i dru-
gdje.” (str. 246.) U svojoj rasnoj netrpeljivosti Mandi} ide tako daleko da do-
kazuje kako su Vlasi potomci nekada{njih rimskih vojnika iz Mauritanije. A
nama dana{njim Srbima nimalo ne smeta ako u svojim venama imamo i krvi
afri~kih naroda. Ali Mandi} najgr|e laè kad tvrdi da su se Srbi ustru~avali od
bra~nih veza sa Vlasima, imputiraju}i im tako rasne predrasude. “Tamnocrna
put i druge tjelesne osobine Vlaha bile su toliko zazorne Bugarima i Srbima,
me|u kojima su Vlasi ve}inom ìvjeli, da s njima nijesu htjeli sklapati ènid-
be, ni stvarati obiteljske zajednice.” (str. 251.) A kako su onda Srbi te Vlahe na
kraju asimilovali?
Mandi}u je veoma va`no da naglasi kako “u rimsko doba nije bilo maur-
skih kolonija u dana{njim hrvatskim zemljama.” (str. 252.) Oni su tamo do{li
mnogo kasnije, u sve ve}em broju, kao da su ih Srbi namerno poslali da poti-
snu Hrvate. “Zbog velikog broja Vlaha, koji su se naravnim prirastom i bije-
gom pred Turcima bili znatno umnoìli, krajevi ispod velebitskog gorja od Ob-
rovca do Senja zvali su se u 16. st. “Morovla{ka”, a more izme|u kopna i oto-
ka: Morla{ki kanal.” (str. 255.) Pa ipak, pored svih predrasuda, “izme|u Hrva-
ta i Vlaha do dolaska Turaka vlada dràvno jedinstvo i ljubav prema zajedni~-
koj domovini Hrvatskoj, ali potpuna krvna, obiteljska odijeljenost. Srednjevje-
kovni Vlasi u zapadnim i isto~nim krajevima bili su katoli~ke vjere. U ku}ama
su govorili svojim romanskim jezikom, ali u javnom ìvotu upotrebljavali su
hrvatski jezik onoga narje~ja i govora, kojim su Hrvati govorili u onom kraju,
u kojemu su ìvjele pojedine skupine Vlaha.” (str. 255.) To bi valjda zna~ilo da
su Vlasi govorili ~akavski, kajkavski i {tokavski, odnosno hrvatskim, slovena~-
kim i srpskim jezikom koji se naziva jedinstvenim hrvatskim jezikom. Iako se
u strahu od Turaka poprili~an broj Vlaha selio na zapad, prema Mandi}u,
“ogromna ve}ina Vlaha, i pravoslavnih u srednjem Balkanu i katoli~kih u Her-
cegovini i Duklji, s veseljem je prihvatila novo stanje, tursku upravu, koja im
je po {irokim prostorima osiguravala slobodu kretanja sa stokom i stavljala u
izgled bolji dru{tveni poloàj.” (str. 256.) [to se Hercegovine ti~e, “kada je u
drugoj polovini 16. st. u tim krajevima nestalo katoli~kih ùpa i sve}enika, ka-
toli~ki Vlasi pre{li su na islam, a ve}im dijelom na pravoslavlje. U srednjem i
zapadnom dijelu Zahumlja Vlasi su ostali katolici i s vremenom se etni~ki sto-
pili s doma}im katolicima Hrvatima.” (str. 257.) Mandi} detaljno navodi kako
su Turci veliki broj Vlaha naseljavali na svim novoosvojenim prostorima. Kad
su, na primer, Turci pravoslavne Vlahe iz isto~ne Hercegovine naselili u biha}-
kom kraju, oni su, po Mandi}u, doneli “hercegova~ko-dukljanski ijekavski go-
vor hrvatskoga jezika, koji }e s vremenom primiti i Vlasi romanskoga govora,
koji su do{li u ove krajeve iz smederevskoga sandàkata.” (str. 258.)
Krajem {esnaestoga veka Vlasi, kako nastavlja Mandi}, u sve ve}em bro-
ju napu{taju tursku i prelaze na austrijsku teritoriju. Za svoju tvrdnju da su ti
350
doseljeni Vlasi jo{ uvek govorili romanski jezik, Mandi} kao klju~ni argument
navodi ~injenicu “{to Vlasi, koji su dolazili u hrvatske zemlje iz Srbije, nigdje
nijesu stvorili ni mali oto~i} srpske ekavice, nego su primili {tokavsku ikavicu
i ijekavicu, koju su na{li u hrvatskim zemljama.” (str. 269.) A {to onda nisu pri-
mili zate~enu ~akav{tinu i kajkav{tinu, koje su jedine postojale u Hrvatskoj i
Slavoniji do dolaska Srba? I kako to da im nije nametnuta hrvatska nacionalna
svest, nego ba{ srpska? Ovako to Mandi} obja{njava: “U hrvatske zemlje do-
laze pravoslavni Vlasi u turskoj vojnoj slu`bi iz srpskih zemalja, po~ev{i s pa-
dom Bosne (1463.) i dalje. Prate ih pravoslavni sve}enici i kalu|eri, koji su ovi-
sili o vladikama u Dabru i Mile{evu, a ovi od srpskih patrijarha u Pe}i. I upra-
vo ovi srpski popovi i kalu|eri u slu`bi neslovenskih Vlaha, istovjetuju}i pra-
voslavnu vjeru sa srpskom narodno{}u, donose srpsko ime u Bosnu i Hercego-
vinu, a od konca 16. st. prenose ga i u slobodne hrvatske zemlje (banovinu) i u
Dalmaciju. I tako jo{ od 16. st., iako rijetko, susre}emo nazive Vlaha “srpske
vjere”, koji se, dapa~e, nazivlju i Srbima. Srpski kalu|eri, prose}i po Rusiji,
srpsko su ime protezali u Hrvatskoj sve dotle, dokle su dopirale naseobine pre-
bjeglih turskih Vlaha filurdìja. Vlasi su ipak u hrvatskim zemljama sve do
konca 18. st. bili svijesni svoje etni~ke posebnosti i razlike od drugih naroda.
Istom po~etkom 19. st., kada se na Balkanu stvaraju poluslobodne i slobodne
dràve srpska, gr~ka i bugarska, potomci negda{njih Maurovlaha napu{taju
svoju vla{ku etni~ku posebnost i pretapaju se u narode navedenih dràva. Su-
stavni rad za posrbljenje neslavenskih Vlaha i pravoslavnih Hrvata u hrvatskim
zemljama, a tim i postanak Srba u tim krajevima, po~inje s “Na~ertanijem” Ili-
je Gara{anina, g. 1844., a napose s osnutkom srpskoga odbora u Biogradu g.
1862., koji je sebi uzeo za zada}u da u duhu “Na~ertanija” {iri srpsko ime i utje-
caj u susjednim turskim i austrijskim zemljama.” (str. 270-271.)
Kako samo Mandi} veze pri~u da je pod tim uticajem iste godine u Sara-
jevu osnovan “srpski odbor pod vodstvom pravoslavnoga sve}enika Bogolju-
ba Petranovi}a. Dru{tvo je etni~ko ime Vlaha proglasilo podrugljivim i uzelo
za zada}u da mjesto naziva “Vlasi” i “hri{}ani”, kako su se dotle redovito zva-
li pravoslavni u Bosni i Hercegovini, uvede srpsko ime. Rad oko posrbljenja
Vlaha i drugih pravoslavnih osobito je bio ìv za bosansko-hercegova~koga
ustanka 1875-1878., te prvih godina austro-ugarske uprave u Bosni i Hercego-
vini (1878-1918.). Srpstvo se {irilo putem propagandnih odbora, pravoslavnim
konfesionalnim {kolama, {tipendijama na visokim {kolama, {tampom, pjeva~-
kim i {portskim dru{tvima (Sokol). Posebno je bilo aktivno pravoslavno sve-
}enstvo, koje je uìvalo velik ugled me|u pravoslavnim vjernicima. U Hrvat-
skoj i Dalmaciji pod utjecajem narodnoga duha i ilirskoga pokreta pravoslavni
(potomci Vlaha i drugi) su se ve}inom osje}ali jedno s Hrvatima i borili se za
ujedinjenje svih hrvatskih zemalja u jednu hrvatsku dràvu. Ban Kuen-Heder-
vari (1883-1903.) me|u hrvatskim pravoslavnima {irio je srpsko ime i svijest,
da ih odijeli od Hrvata i u~ini svojim oru|em u borbi protiv hrvatskih dràvnih
prava i slobo{tina. Ipak sve do g. 1918. mnogo se pravoslavnih u Hrvatskoj pri-
351
znavalo Hrvatima. Tako pjesnik Petar Preradovi}, general Borojevi}, M. Miha-
ljevi} i drugi. God. 1871., kada je zaneseni hrvatski rodoljub Eugen Kvaternik
podigao ustanak u Rakovici, da Hrvatsku oslobodi od “{vapsko-madàrskog
gospodstva” i uspostavi slobodnu dràvu Hrvatsku, ve}ina njegovih ustanika
bila je pravoslavne vjere. Istom za prve i druge Jugoslavije hrvatski pravoslav-
ci se ve}inom priznaju Srbima. Prema na{im istraìvanjima, dana{nji Srbi u
Bosni i Hercegovini potje~u: 32-35% od pravoslavnih Hrvata, 50-52% od ne-
slavenskih Vlaha, 6-7% od posrbljenih Bugara, Grka, Armenaca i Albanaca, 8-
10% od pravih etni~kih Srba, koji su do{li u ove zemlje ve}inom za austro-
ugarske uprave i za dviju Jugoslavija.” (str. 271-272.) Nevoljno priznaju}i da
su se “pravi” Srbi naseljavali u Boku Kotorsku, Srem i isto~nu Slavoniju, Man-
di} opet nastavlja sa svojim nebulozama: “U druge hrvatske zemlje malo se et-
ni~kih Srba doselilo prije g. 1918. U sjeverozapadnoj Dalmaciji, u Lici, Kor-
dunu i Baniji od dana{njih Srba njih preko dvije tre}ine (66-60%) potje~e od
pravoslavnih neslavenskih Vlaha, koji su s Turcima do{li u te krajeve preko
Bosne i Slavonije. Oko jedne ~etvrtine tih Srba vu~e lozu od pravoslavnih Hr-
vata: “predavaca”, “Slavonaca”, doma}ih Hrvata ~akavaca i kajkavaca u voj-
nim krajinama, te popravoslavljenih Hrvata ijekavaca iz isto~ne Hercegovine i
sredovje~ne Duklje. Najvi{e 2-3% od tih potje~u od pravih etni~kih Srba.” (str.
272-273.)
Sasvim u skladu s tim konstrukcijama su i Mandi}eve teze o prelazu zna-
~ajnog broja hrvatskih katolika na pravoslavnu veru. “U jugoisto~nim hrvat-
skim krajevima, u Travunji i srednjovjekovnoj Duklji, jo{ za Nemanji}a bio je
jedan dio Hrvata katolika silom preveden na pravoslavlje time, da su katoli~ki
biskupi, sve}enici i redovnici bili protjerani i na njihova mjesta postavljeni pra-
voslavni popovi i kalu|eri. Daleko ve}i, i to veoma zna~ajan broj Hrvata kato-
lika po svoj Bosni i Hercegovini, pre{ao je na pravoslavlje za turske vladavine
(1463-1878.). Glavni uzrok tome bio je manjak katoli~koga du{obrizni~kog
sve}enstva. Naime, prije nego bi Turci zauzeli koji kraj, katoli~ko sve}enstvo,
svjetovno i redovno, bjeàlo bi iz zemlje s jednim dijelom doma}ega pu~an-
stva. S Hrvatima katolicima, koji nijesu htjeli napustiti djedovinsku zemlju,
ostali su samo franjevci i ovdje onde po koji pop glagolja{. Ali i jednih i dru-
gih bilo je nedovoljno, osobito poslije g. 1524., kada su bili poru{eni gotovo svi
franjeva~ki samostani u turskoj Bosni. Posebno je bio velik manjak katoli~ko-
ga sve}enstva u trebinjskoj biskupiji, u isto~noj Bosni i u Turskoj Hrvatskoj iz-
me|u Vrbasa i Une. Daljnji uzrok prijelaza Hrvata katolika na pravoslavlje bio
je dugotrajni pritisak srpskih i carigradskih patrijarha, njihovih vladika, popo-
va i kalu|era. Ovdje ondje i sami su katolici svojevoljno prelazili na pravosla-
vlje, da se za{tite od turskih progona i ostanu kr{}anima, iako druge vjeroispo-
vijesti. Kada je uveden novi gregorijevski kalendar u Bosni g. 1590., neki je
broj katolika pre{ao na pravoslavlje, da ostanu u “staroj vjeri.” (str. 262-263.)
I po ovom pitanju Mandi} opet unosi rasni momenat razlikovanja navode-
}i kako je na podru~ju izme|u Une i Vrbasa u toku velikih borbi {esnaestog ve-
352
ka “veliki dio tamo{njih Hrvata izginuo, ili je bio odveden u ropstvo ili se ise-
lio u slobodne hrvatske krajeve. Znatan je ipak dio Hrvata katolika ostao na
djedovinskim ognji{tima i pre{ao na islam i pravoslavlje. Dana{nji pravoslav-
ni u tim krajevima tamnomrke boje lica potje~u od neslavenskih etni~kih Vla-
ha, koje su Turci doveli iz Staroga Vlaha, durmitorskih planina i isto~ne Her-
cegovine; oni pak svijetloga rumenoga lica i s plavim o~ima i kosom potomci
su doma}ih Hrvata katolika, koji su za turskih vremena pre{li na pravoslavlje.
To potvr|uje i predaja mnogih tamo{njih pravoslavnih obitelji, koje tvrde da su
starinci u tim krajevima, kakvi su bili samo Hrvati katolici.” (str. 266.) S druge
strane, “i ~injenica da dana{nji pravoslavci u Dalmaciji ìve poglavito na sje-
di{tima starih hrvatskih Vlaha oko Obrovca, Benkovca, Knina i Vrlike, govori
nam da su se stari Vlasi katolici i u tim krajevima pomije{ali s novim turskim
filur{kim Vlasima i pre{li na pravoslavlje, kada su Turci zauzeli te predjele. Ne-
ki potomci tih starih hrvatskih Vlaha odràli su do danas ikavski govor. I ~a-
kavsko narje~je jednoga dijela @umber~ana svjedo~i nam da su senjski uskoci
katolici, ~akavskoga narje~ja, koji su g. 1617. bili naseljeni u @umberku, s vre-
menom pre{li na isto~ni obred i uniju.” (str. 268.)
U sferi lingvistike Dominik Mandi} je “stru~njak” neverovatnog, prosto
neprirodnog kalibra. On ovako rezonuje: “[tokavsko narje~je dijeli se na tri go-
vora: ekavsko, ikavsko i ijekavsko. Srbi, kada su s Labe do{li na Balkan, nije-
su govorili {tokavski, nego zapadnim slavonskim jezikom, kojim danas govo-
re Luì~ki Srbi. Srbi, kao i Bugari, {tokavsku ekav{tinu primili su od Slavena
prve selidbe, u koje su se utopili kao manjina. Hrvati su sa sjevera donijeli ~a-
kavsko narje~je ikavskoga, ekavskoga i jekavskoga govora. U isto~nom dijelu
svoga narodnoga prostora, u srednjovjekovnoj Duklji, Travunji, isto~nom Za-
humlju i isto~noj Bosni, Hrvati ~akavski ikavci stopili su se sa {tokavskim
ikavcima i stvorili ijekavsko narje~je. U srednjem dijelu svoga narodnoga pro-
stora, u sredovje~noj Bosni i zapadnom Zahumlju, Hrvati ~akavci su se slili u
jedno sa Slavenima {tokavskim ikavcima prve selidbe. Kako je Hrvata na tom
podru~ju bio znatan broj, oni su u {tokavsku ikavicu sna`no utisnuli duh i rje~-
nik ~akav{tine i zapravo stvorili novo narje~je {tokavsko-~akavsko. Srbi nije-
su nigdje i nigda govorili {tokavskom ikavicom. Gdje su ti govori pomije{ani
s ~akav{tinom, kao u Bosni i Hercegovini, tu su od starine ìvjeli Hrvati i te su
zemlje hrvatske. Pu~anstvo u BiH, iako je tijekom vremena i pod raznim prili-
kama mijenjalo vjeru, uvijek je u svojoj ve}ini etni~ki ostalo hrvatsko. Od tih
hrvatskih starosjedilaca potje~e preko 90% svih dana{njih Hrvata katolika i
muslimana. Etni~ki Srbi nisu se doselili u dana{nju Bosnu i Hercegovinu kod
svoga dolaska s Labe, niti se moè povijesno dokazati da ih se kasnije doseli-
la koja ja~a skupina. Dana{nji Srbi u tim pokrajinama u velikoj ve}ini potje~u
od pravoslavnih neslavenskih Vlaha, koje su Turci doveli za svoga vladanja.
Do be~kih ratova (1683-1699.) pravoslavci u BiH nijesu ~inili vi{e od 12-15%
od sveukupnoga stanovni{tva. Istom, kada je za velikih zaraznih bolesti
1782/83., a napose za druge kuge 1813-1817., pomro velik dio muslimana se-
353
ljaka, i na njihova kmetska seli{ta bili dovedeni pravoslavni iz sjeverozapadne
Crne Gore i Like, pravoslavci su postali najja~a vjerska skupina, ali uvijek ap-
solutna manjina prema doma}im starosjediocima Hrvatima katolicima i musli-
manima.” (str. 283-284.)
Vrlo je interesantno kako Mandi} shvata srpska statusna prava na teritori-
jama koje su, navodno, naknadno naselili. “Poloàj doseljene pravoslavne ma-
njine u BiH, koja je u 19. i 20. st. bila posrbljena, sli~an je poloàju crnaca u
Saveznim Ameri~kim Dràvama (SAD = USA). Crnci, doseljeni iz Afrike, ~i-
ne danas u vi{e ju`nih ameri~kih dràva velik postotak pu~anstva, a u Va{ing-
tonu, D.S., i apsolutnu ve}inu. Oni imaju u SAD pravo na sva ljudska i gra|an-
ska prava, kao i drugi ameri~ki gra|ani, ali nemaju prava traìti da koju ame-
ri~ku dràvu odcijepe od SAD i pripoje Nigeriji ili kojoj drugoj afri~koj drà-
vi. Tako i potomci doseljenih Vlaha u BiH imaju pravo uìvati sva gra|anska
prava u novoj domovini, koja uìvaju i hrvatski starosjedioci zemlje, da nesme-
tano slijede svoju pravoslavnu vjeru, da se sluè }irilicom, knjièvno{}u i dru-
gim srpskim kulturnim tekovinama. Ali nemaju prava traìti da se BiH odcije-
pe od hrvatskoga povijesnoga i etni~koga prostora i pripoje srpskom dràvnom
i etni~kom prostoru. Prema tome, te`nja Srbije g. 1914. da Bosnu i Hercegovi-
nu ujedini sa Srbijom, nije bila osnovana na me|unarodnim pravnim i moral-
nim zasadama, nego je bila pohlepa za tu|im i povreda etni~kih prava hrvat-
skoga naroda. Dosljedno tome, umorstvo prijestolonasljednika Franje Ferdi-
nanda g. 1914. u Sarajevu, koje je organizirala srpska vojni~ka organizacija
“Ujedinjenje ili smrt” na ~elu s Dragutinom Dimitrijevi}em Apisom, bilo je
pravi moralni zlo~in, koji se ne da opravdati teorijom da je moralno dopu{teno
ubiti tiranina koji nasilno vlada ili ne dopu{ta ujedinjenje etni~kih i povijesnih
dijelova jedne narodne bitnosti.” (str. 285-285.)
Ako su se Srbi utopili u zate~enu ekavsku slovensku ve}inu i nametnuli joj
ime, morali su bar nekog traga ostaviti u navodnom zapadnoslovenskom jezi-
ku koji su doneli. Nedostatak tih tragova dokaz je da na srpskim prostorima ni-
je bilo isto~noslovenskog i zapadnoslovenskog me{anja, kao i da su se Srbi na
Balkanu pojavili kao isto~noslovenski narod, jezi~ki veoma blizak na nekim
prostorima zate~enim Isto~nim Slovenima. Hrvati jesu do{li s ~akavskim jezi-
kom, ali je veoma problemati~na teza da je taj ~akavski pre doseljenja bio di-
ferenciran na ikavski, ekavski i ijekavski. Uostalom, ijekavski ~akavski nikada
nije ni postojao. Na severu hrvatskih podru~ja, u Istri i Kvarneru, govoren je
ekavski ~akavski, verovatno pod dejstvom susednog kajkavskog, dok je na hr-
vatskom jugu, u zale|u dalmatinskih gradova govoren ikavski ~akavski, pod
sna`nim uticajem susednog {tokavskog ikavskog. To je jedino razumno obja-
{njenje jer je ina~e hrvatski prostor suvi{e mali i etni~ka masa veoma ograni-
~ena, da bi tako krupno lingvisti~ko diferenciranje moglo biti rezultat prirod-
nog unutra{njeg jezi~kog razvoja. Ne postoji apsolutno nijedan ozbiljan lingvi-
sta koji bi prihvatio Mandi}evu tezu da je ijekavski {tokavski jezik nastao sta-
panjem ~akavskih ijekavaca i {tokavskih ikavaca. [tokavsko-~akavsko nare~-
354
je nikada nigde nije postojalo, a ako su se Hrvati i pojavili u izvesnom broju na
nekom {tokavskom podru~ju i u njega utopili unose}i mu i tragove ~akavizma,
to ne moè zna~iti da su oni te {tokavce asimilovali u Hrvate, nego su Hrvati
asimilovani i tako su izgubili svoja primarna nacionalna svojstva. Aleksandar
Beli} je dokazao da su Srbi jednim delom govorili ikavski {tokavski, pa je pro-
na{ao u njegovo vreme jo{ ìve tragove ikav{tine u Srbiji, u isto~nom Podri-
nju. Ali, najva`nije je da cela Ra{ka, dakle i po Mandi}u nesumnjivo srpska dr-
àva, odvajkada govori ijekavski, a ne ekavski. A to {to su Srbi posrbili Vlahe,
Cincare i druge balkanske starince sluì na ponos srpskom narodu i ne moè
biti nikakav argument za nacionalnu diskvalifikaciju, osim u posuvra}enoj sve-
sti i nakaradnoj homoseksualnoj logici mr`njom zadojenog rimokatoli~kog
franjeva~kog mozga, ~ija verska netrpeljivost i isklju~ivost vekovima predsta-
vlja ideolo{ku podlogu svirepih zlo~ina.
Konstrui{u}i tezu po kojoj su skoro svi dana{nji Srbi maltene stoprocent-
ni Vlasi, Mandi} se upu{ta u svojevrsnu nakaradnu karakterologiju Srba u ko-
joj dominira vla{ki karakter, a on ga, ne prikrivaju}i vlastite rasisti~ke predra-
sude, ovako predstavlja: “Glavne odlike Vlaha, potomaka rimskih veterana i
srednje i novovjekih ratnika, jesu: borbenost, realisti~ko snalaènje u novim,
posebno te{kim prilikama; lako prilago|enje okolici, u koju do|u. U potrebi,
oni su zadovoljni s malim. Tjelesno su izdr`ljivi, okretni i brzi. Vatreni su ro-
doljubi onoga naroda, kojemu se priklone. To je posljedica vla{ke borbenosti i
nagona, da tim prekriju svoje strano etni~ko podrijetlo, a i crna~ke tjelesne oso-
bine, koje su kod mnogih jo{ uvijek primjetljive.” (str. 287-288.) Da bi bar jed-
nim argumentom potkrepio tezu o crna~kom poreklu dana{njih Srba, prvobit-
nih Vlaha, Mandi} u posebnoj napomeni iznosi: “Svetozar Pribi}evi}, vo|a
pre~anskih Srba za prve Jugoslavije, bio je tamnijeg lica nego dobar dio Crna-
ca u SAD (iz osobnog poznavanja).” (str. 288.) Tekst nastavlja izno{enjem srp-
skih, odnosno vla{kih karakternih mana, onako kako ih on iz svoje rimokato-
li~ke vizure posmatra: “Stoljetna dru{tvena odijeljenost od drugih naroda, po-
lunomadski i ratni~ki ìvot, slaba i povr{na vjerska pouka, stvorili su me|u
Vlasima vi{e moralnih nastranosti i mana, koje su ~estim opetovanjem i obi-
teljskim nasljedstvom pre{le u navike i trajne poroke Vlaha. Na prvom mjestu,
stoljetna podre|enost i nejednakost s drugima Vlahe je silila na pretvaranje,
prijevaru, la` i podvalu, koje su s vremenom kod Vlaha pre{le u krv. Me|u Sr-
bima, koji potje~u od Vlaha, osobito onim u srpskim ~ar{ijama: prijevara, la`,
posebno podvala, ne smatraju se moralnim zlom, nego juna{tvom, napose, ako
je netko drugome dobro, lukavo i vje{to podvalio.” (str. 288.)
Da su Vlasi zaista vekovima bili socijalno segregisani, onda bi bilo nemo-
gu}e da se tako ~vrsto ugrade u srpsko nacionalno bi}e i neretko prednja~e u
razvoju kolektivne nacionalne svesti. Polunomadski i ratni~ki ìvot su do vr-
hunca razvili ose}anje individualne i kolektivne slobode, uzdiù}i je na pijede-
stal najvi{e vrednosti. To ose}anje slobode je veoma prigu{eno kod naroda ko-
ji su zarobljeni rimokatoli~kim crkvenim okovima. Ono {to Mandi} naziva sla-
bom i povr{nom verskom poukom zapravo je odsustvo krute dogmatske reli-
355
giozne svesti i izraèno li~no i grupno traganje za Bogom kao smislom posto-
janja, vrhovnim principom pravde i kriterijumom moralnih vrednosti, a ne ro-
bovanje praznim crkvenim floskulama koje sterili{u ljudski um. Nije nimalo
slu~ajno da je Evropa krenula putem humanizma i renesanse, liberalizma i de-
mokratije tek kad je protestantska reformacija duboko uzdrmala i razbila vati-
kansko leglo dotad svemo}nog katoli~kog inkvizitorskog mra~nja{tva. Gde
ima vi{e nastranosti nego kod katoli~kih fratara, pogotovo jezuita i franjevaca?
Ko je vi{e laì, prevara, podvala i pretvaranja na balkanskim prostorima pro-
suo od rimokatoli~kih misionara i ideologa ve{ta~ke hrvatske nacije, kao oli~e-
nja vekovnog papskog zlo~ina~kog projekta da se uni{ti srpska nacionalna cr-
kva, zatre pravoslavlje i srpska nacija pretvori u stado rimskog arhizlikovca i
|avoljeg {egrta. Mi Srbi ne}emo da budemo stado, da nam izrastu rep i rogo-
vi, da verujemo u nepogre{ivost Sataninog otelotvorenja na zemlji. Radije }e-
mo biti crnci.
I ostale mane koje Mandi} pripisuje posrbljenim Vlasima, zapravo su pod-
svesno izraàvanje sopstvenih karakternih osobina i negativnih moralnih vred-
nosti. On pi{e: “Druga velika mana ~ar{ijskih Vlaha, Cincara, jest koristoljub-
lje tu|im dobrom. Vlasi su stolje}ima ìvjeli kao ratnici u provalnim i pogra-
ni~nim ~etama. Kao takvi plja~kali su tu|a dobra, sebi prisvajali i o tu|oj mu-
ci ìvjeli. Na taj na~in me|u Vlasima je nastalo uvjerenje da nije grijeh tu|e
prisvojiti, krasti i drugoga u poslu prevariti, poimence, ako se radi o neprijate-
lju, inovjercu i op}inskoj i dràvnoj zajednici. U toj mani valja traìti klju~ ~e-
ste nesolidnosti u trgova~kom i obrtnom poslovanju me|u ~ar{ijskim srpskim
svijetom, napose ~esta prisvajanja i pronevjerenja dru{tvenih i dràvnih doba-
ra. Cincari su ina~e {krti, dok se ne obogate. Kod Srba je pojam {krtosti isto-
vjetan s Cincarima, cicijama. Tre}a, ~esta mana Vlaha i njihovih potomaka jest
naklonost na prolivanje ljudske krvi, ubojstva i zavjere. Sluè}i stolje}ima kao
ratnici i pograni~ni vojnici, Vlasi su ~esto ubijali ljude, {to je u njima razvilo
potcjenjivanje ljudskoga ìvota, krvolo{tvo i okrutnost. Tim nam postaje razu-
mljiv pokolj muslimana na po~etku Prvoga srpskoga ustanka, borba do istrije-
bljenja izme|u srpskih dinastija Kara|or|evi}a i Obrenovi}a, te pokolji Hrva-
ta i muslimana za Drugoga svjetskoga rata i neposredno iza njega. Daljnja ma-
na Vlaha jest pretjerana hvastavost, juna~enje i isticanje svojih osobnih odlika.
Da se pojuna~i, izgubit }e glavu. Svadljivi su i veliki stran~ari.” (str. 288-289.)
~) Mandi}eva averzija prema Jugoslaviji
Pun hvalospeva za ilirski pokret kao podlogu bu|enja hrvatske nacionalne
svesti, Mandi} analizira jugoslovenstvo nekih hrvatskih intelektualaca kao vre-
menski vrlo ograni~enu iluziju koje }e se i njeni tvorci, poput [trosmajera, od-
re}i. “Vide}i sebi~nost Srba, koji u Srbiji gledaju samo svoje srpske interese, a
u Hrvatskoj pomaù tiranski reìm Kuen Hedervarija, koji je uz srpsku pomo}
zatirao hrvatski narod i njegove dràvne slobo{tine, [trosmajer se ohladio pre-
ma jugoslavenstvu i povratio hrvatskoj dràvnoj misli i hrvatskom narodnom
imenu.” (str. 297.) On tu citira i stavove iz [trosmajerovog pisma Ra~kom od
356
10. aprila 1884. godine, prema [i{i}evom zborniku [trosmajerove korespon-
dencije. Prema Mandi}evom citatu, [trosmajer pi{e: “Narod nam je u vrlo opa-
snom poloàju. Srbi su nam krvavi neprijatelji. Dobro je rekao – mislim Mar-
kovi} – da do~im se mi ljuto borimo proti Madàra, Srbin brat iza le|a na nas
navaljuje.” (str. 297-298.) Sli~no tome, u pismu Luji Vojnovi}u, od 25. jula
1893. godine, [trosmajer isti~e: “Mi Hrvati pratimo borbu srpsku sa ìvom è-
ljom da ~im prije Srbi potpuno svoju svrhu postignu... Mjesto toga vidimo Sr-
be svagdje u ljutoj opreci prema nama, vidimo jih svud i svagdje sa vragovima
na{im prot nama u savezu. Misle siromasi da bi na{ grob bio njihov Uskrs, a
kad tamo grob kog nam spremaju i nji bi za vijeke progutao.” (str. 298.)
Za prvodecembarski akt ujedinjenja 1918. godine, Mandi} smatra da je bio
“neovla{ten, samovoljan i prijevaran, prema tome nezakonit. Prema @enev-
skom sporazumu, Dràva Slovenaca, Hrvata i Srba sa sjedi{tem u Zagrebu
imala je postojati, dok konstituanta u ustavu ne donese ure|enje nove dràve.
Delegacija Narodnog vije}a SHS oti{la je u Biograd bez ovla{tenja cjelokup-
noga narodnoga vije}a i bez odobrenja hrvatskoga sabora; postupala je samo-
voljno, ne drè}i se uvjeta koje je Sredi{nji odbor Narodnog vije}a bio utvrdio.
Ujedinjenje izvr{eno je protiv duha samoodre|enja naroda, jer je hrvatski na-
rod tada u ogromnoj ve}ini bio za daljnji opstanak dràve Hrvatske i protivan
unitarnoj centralisti~koj dràvi, kakva je stvorena 1. prosinca 1918. To ujedi-
njenje nije nigda odobrio hrvatski sabor niti ga je prihvatio hrvatski narod.”
(str. 234.)
Za Aleksandra Kara|or|evi}a, Nikolu Pa{i}a i Svetozara Pribi}evi}a,
Mandi} isti~e da “nigda nijesu bili iskreni sljedbenici ideje narodnoga jedinstva
Hrvata, Srba i Slovenaca. Oni su se smatrali predstavnicima srpskoga naroda i
trajno su radili u smislu srpske dràvnosti. Naziv dràve SHS prihvatili su zbog
vanjskoga svijeta, posebno, da pod tim imenom dalje pro{ire srpsku dràvu.
Oni su ve} od po~etka imali namjeru: uni{titi dràvnost hrvatsku i crnogorsku;
oja~ati Srbe u pre~anskim krajevima; Hrvate i Slovence tako oslabiti gospodar-
stveno i kulturno, da postanu bezna~ajni privjesak u dràvi Srba, Hrvata i Slo-
venaca.” (str. 324.) Pri tom tvrdi da su srpski politi~ari u cilju dràvnog razvo-
ja u srpskom duhu i prema srpskim interesima ra~unali na brojnost Srba, veli-
kosrpsku dinastiju i u istom duhu odgajanu vojsku, nasle|eno diplomatsko
osoblje i dràvni upravni aparat, ujedinjenje Srpske pravoslavne crkve i privi-
legovan ekonomski poloàj srpskih poslovnih subjekata.
Kad je re~ o navodnim srpskim ekonomskim privilegijama, karakteristi~an
je slede}i Mandi}ev argument: “Ukidanje kmetstva i kolonata, agrarna refor-
ma, te unutra{nja kolonizacija bile su mjere kojima je nova dràva uveliko
o{tetila Hrvate i oja~ala Srbe. Kmetova u BiH, koji su vlasnicima zemlje pla-
}ali ~etvrtinu, a negdje i tre}inu godi{njih prihoda, najvi{e je bilo Srba pravo-
slavnih. Dràva SHS ukinula je kmetstvo i kmetove oslobodila od svih obave-
za, ali nije istovremeno uredila pravednu od{tetu vlasnicima zemlje. Na taj je
na~in u BiH uni{ten muslimanski vode}i stale` begovski i aginski. Po agrarnoj
reformi nitko ubudu}e nije mogao posjedovati zemlje vi{e od 50 hektara. Sav
357
vi{ak imao je pripasti onima koji su zemlju obra|ivali neprekidno zadnjih 10
godina ili dràvi. Zemlji{ta, koja je dràva dobila, bila su razdijeljena u 90%
Srbima pod imenom “solunskih dobrovoljaca”. I na dobrima, koja su bila od-
uzeta katoli~kim biskupijama, samostanima i ùpama, bili su od reda naselje-
ni pravoslavni Srbi. Hrvatskim seljacima iz kr{evitih krajeva Hercegovine, za-
gorske Dalmacije i zapadne Bosne nije se dodjeljivalo zemlji{te za unutra{nju
kolonizaciju, jer nijesu bili “Solunci”.” (str. 328-329.) Pri tom, pozivaju}i se na
rezultate popisa stanovni{tva Bosne i Hercegovine iz 1910. godine, Mandi} po-
sebno napominje da je tamo bilo 73,92% pravoslavnih kmetova, 21,49% kato-
lika i 4,58% muslimana. Zamera Srbima i {to je najve}i deo ratne od{tete pla-
siran u Srbiji.
Mada je odavno poznato da su katoli~ki klerikalni krugovi naru~ili ubistvo
Stjepana Radi}a, Mandi} ponavlja staru la`nu optu`bu da su iza toga stajali
dvorski faktori. “Ubojstvo vo|a hrvatskoga naroda usred biogradske narodne
skup{tine bilo je vrhunac velikosrpskoga nasilja nad Hrvatima, ali i konac vi-
dovdanskoga ustava i dràve.” (str. 334-335.) [to se ti~e sporazuma Cvetkovi}-
Ma~ek o stvaranju Banovine Hrvatske 1939. godine, Mandi} kaè da je to bio
“kompromis, koji nije zadovoljavao ni jednu ni drugu stranu. Hrvati su bili ne-
zadovoljni {to je autonomija Banovine Hrvatske bila ograni~ena, te {to su Bo-
sna i Hercegovina bile raskomadane, a Boka Kotorska i Srijem nijesu u{li u
Banovinu Hrvatsku.” (str. 340.) Ni hrvatska omladina nije bila zadovoljna, ka-
ko iznosi Mandi}, jer je htela potpunu nezavisnost. “Nakon povratka Mila Bu-
daka iz emigracije provedena je tajna organizacija usta{kog pokreta... Usta{ki
se revolucionarni duh sve vi{e {irio u hrvatskim zemljama.” (str. 342.) [estoa-
prilski rat je “tamnicu hrvatskog naroda”, Jugoslaviju, sru{io. “Za opstanak ta-
kve dràve i za njezinu obnovu Hrvati se nijesu mogli boriti. Iako su uslijed
Drugoga svjetskog rata prilike bile veoma te{ke i zamr{ene, Hrvatima kao sta-
rome dràvnom narodu nije preostalo drugo, nego da osnuju svoju Nezavisnu
Dràvu Hrvatsku (NDH).” (str. 243-245).
}) Rasisti~ka zloba umesto nau~nog zaklju~ka
Izvode}i kona~ne zaklju~ke na kraju ove knjige, Mandi} ponovo insistira
da su Hrvati Arijevci, a da Srbi uop{te nisu indoevropskog porekla. Kao jednu
od klju~nih me|unacionalnih razlika navodi kako “hrvatski kraljevi, i vojvode
prije njih, nijesu nigda bili samovoljni vladari (“samodr{ci”), kao bizantski ca-
revi i srpski kraljevi. Vlast hrvatskih vladara bila je ograni~ena hrvatskim sa-
borima. Kao demokratski narod, Hrvati su od najstarijih vremena sve javne i
dràvne poslove rje{avali dogovorno na svojim saborima. Prema donesenim
zaklju~cima vladari su morali upravljati dràvom.” (str. 353.) S obzirom da su,
kako Mandi} rezolutno navodi, Hrvati “uvijek bili demokratski narod”, oni “ni-
jesu nigda osvajali tu|e zemlje, niti su svoju volju silom nametali drugima, pa
ni svojim plemenskim jedinicama, kada bi se previ{e osamostalile.” (str. 355.)
Nasuprot njima srpski narod je uvek bio nekome pot~injen, pa ~ak i Hrvatima!?
U osmom veku, kako Mandi} pi{e, pred novom avarskom i bugarskom opa-
358
sno{}u “Srbi su se stavili pod za{titu hrvatske dràve, koja je na duvanjskom
saboru g. 753. stvorila posebnu jedinicu hrvatske dràve za za{titu Srba od
vanjskih neprijatelja.” (str. 356.)
5. Ignorisanje validnih istorijskih izvora
U ostalim svojim knjigama Mandi} do pojedinosti razra|uje tradicionalne
hrvatske i svoje sopstvene historiografske falsifikate. Tako monografiju “Hr-
vatske zemlje u pro{losti i sada{njosti” (Sabrana djela, knjiga 1., ZIRAL, îka-
go–Rim 1973.) po~inje tvrdnjom o postojanju sve~anog carskog pisma kojim
je vizantijski car pozvao Hrvate da se nasele na Balkan. Na osnovu ~injenice,
koju navode stari izvori, da je oko osamdeset hiljada Avara po~etkom sedmog
veka opsedalo Carigrad, Mandi} zaklju~uje da je bar toliko hrvatskih ratnika
moralo do}i na Balkan, kao da su oni i{li direktno ka vizantijskoj prestonici.
Dodaju}i tome ène, decu i starce, dolazi do 300.000 Hrvata koji su se selili.
Prosto neverovatan metodolo{ki postupak. Tu ponavlja tezu bez ikakvog upo-
ri{ta u izvorima da su oni zauzeli celu jadransku obalu od Istre do Valone, a da
su pojedine njihove grupe odlazile da ratuju protiv Avara sve do Egejskog mo-
ra. Naravno, tu je opet re~ o nakaradnom tuma~enju spisa Konstantina Porfiro-
genita, kome se pripisuje apsolutna ta~nost kad iznosi ne{to povoljno za Hrva-
te i krajnja nepouzdanost ako su vesti o Hrvatima nepovoljne po njihove dana-
{nje teritorijalne pretenzije ili, {to je jo{ gore, povoljne za Srbe. Ako su Hrvati
do{li u Dalmaciju onda je svakako tu re~ o vrlo maloj teritoriji na koju je sve-
dena u to vreme Dalmacija, od Zadra do Omi{a, sa pripadaju}im ostrvima. Ako
se od tih Hrvata odvojio jedan deo i zavladao Ilirikom i Panonijom, onda je tu
Ilirik ozna~avao prostor u unutra{njosti, isto~no od dalmatinskih gradova, koji
se tradicionalno zvao Hrvatskom, dok “Panonija” nikako nije mogla da zna~i
celu Panoniju, nego samo jedan njen deo, verovatno ravnicu u dolini Kupe, ili
u najboljem slu~aju prostor izme|u Kupe i Save. Samo su tu Hrvati istorijski
poznati kao narod i mogu se prona}i objektivni dokazi o njihovom postojanju.
Sve ostalo su puste bajke, poput one iz “Letopisa Popa Dukljanina” koja govo-
ri o vlasti hrvatskog vladara od Ilirije do Panonije, {to zna~i da bi ta imaginar-
na dràva mogla i Poljsku obuhvatati. Me|utim, umesto takve, Mandi} Pano-
nijom naziva nekada{nji rimski grad Apoloniju, ~iji ostaci navodno leè u bli-
zini Valone.
Da bi takvu nebulozu bar nekako potkrepio, Mandi} se poziva na to da su
jezikoslovci “utvrdili da u albanskom jeziku ima nesumnjivih ~akavskih rije~i
i naglasaka. To je moglo nastati samo tako {to su Hrvati ~akavci dugo vreme-
na ìvjeli na podru~ju dana{nje Albanije, u jadranskom podru~ju.” (str. 21.) Po-
tom tvrdi da se i dràva prvog istorijski poznatog hrvatskog vladara kneza Bor-
ne s po~etka devetog veka “jo{ protezala do Valone u Albaniji.” (str. 21.) Isto-
rijski je sasvim pouzdano da Borna nije mogao ni proviriti ju`nije od reke Ce-
tine. Me|utim, i nehoti~no Mandi} potvr|uje da se deo Panonije po~eo nazi-
vati Hrvatskom tek posle Moha~ke bitke, a u to vreme su Turci Hrvatsku bili
zauzeli sve do Obrovca. “Uslijed navedenih gubitaka hrvatsko plemstvo i slo-
359
bodni ljudi povla~ili su se prema sjeveru, pa su ime Hrvatska dali zapadnom
dijelu Slovinja (Panonska Hrvatska).” (str. 33.) Uz to, on navodi kako je “velik
broj Hrvata katolika odveden u ropstvo g. 1415., kada su Turci u slu`bi herce-
ga Hrvoja oplja~kali hrvatske zemlje sve do Zagreba. (str. 36-37.) Slede jo{ fra-
pantniji podaci. “Suvremeni mleta~ki ljetopisac Marin Sanuto zabiljeìo je da
su Turci do konca tre}e vojne Sulejmana II (g. 1532.) odveli u ropstvo iz hrvat-
skih zemalja preko 600.000 du{a. Za daljnjih vojna Sulejmana II (1541., 1543.,
1566.) te za ~estih provala bosanskih vezira od g. 1575. do Karlova~koga mi-
ra g. 1699. odvedeno je u ropstvo preko milijun i po Hrvata katolika.” (str. 37.)
I ovde se Mandi} àli kako su “od Vlaha u Vojnoj krajini Habzburgovci
stvorili u hrvatskom narodnom tijelu tu|u kost, koja }e trajno ubita~no djelo-
vati na hrvatsko narodno bi}e i smetati hrvatskoj narodnoj konsolidaciji i dr-
àvnoj samobitnosti.” (str. 45.) S obzirom da su ti Vlasi, zapravo Srbi “odabra-
li sluìti tu|incima na stvarnu i trajnu {tetu svoju i hrvatskog naroda”, on kon-
statuje da }e “Vojna krajina i doseljeni Vlasi postati te{ka briga hrvatskih sabo-
ra i najve}a zapreka ujedinjenju hrvatskih zemalja, oja~anju hrvatske dràve i
postignu}u njezine pune suverenosti.” (str. 46.) Za Bosnu i Hercegovinu navo-
di kako tamo sve do Karlova~kog mira “i muslimani i katolici govorili su istim
hrvatskim jezikom ikavskoga govora s jakim primjesama ~akav{tine; sluìli su
se istim hrvatskim pismom, zvanim bosan~ica; dràli su se starih hrvatskih obi-
~aja (pobratimstvo, {i{ano i vjen~ano kumstvo, svadbeni i sto~arski obi~aji). I
danas Hrvati katolici i muslimani ~ine posebnu zajednicu, jezi~nu i biolo{ku,
razli~nu od doseljenih Srba.” (str. 51.) Muslimanski element u Bosni dodatno
je oja~ao nakon turskog poraza pod Be~om 1683. godine. “I oni Hrvati, koji su
pre{li na islam u Dalmaciji, Lici, Slavoniji i ju`noj Ugarskoj, kada su te zemlje
do{le u kr{}anske ruke, povukli su se u Bosnu i Hercegovinu. Bilo ih je preko
100.000 du{a.” (str. 51.)
U ovoj knjizi Mandi} izraàva izvesno po{tovanje i divljenje Titu, odno-
sno njegovoj mudrosti, ustrajnosti i lukavosti, pogotovo {to je komunisti~ku
Jugoslaviju uredio kao konfederaciju, “jer samo u konfederaciji su dràve rav-
nopravne i suverene. Ipak, zamera mu {to Srbi brojno dominiraju u vladaju}oj
partiji i {to je Hrvatska uskra}ena za mnoge teritorije na koje pretenduje. “Kriv-
nja je Komunisti~ke partije da je vi{e op}ina u Me|umurju, u Bijeloj krajini i
u sjevernoj i zapadnoj Istri dodijeljeno SR Sloveniji, iako u tim op}inama ìve
etni~ki Hrvati. Protuhrvatski je ~in Komunisti~ke partije i njezine dràvne tvo-
revine, {to je od Hrvatske otcijepila ve}i i nadasve va`ni dio hrvatskog terito-
rija, Bosnu i Hercegovinu, od koje je na~inila jednu novu “socijalisti~ku repu-
bliku”, a u zadnje vrijeme ho}e da na tom tlu “stvori” politi~kim dekretom po-
seban narod. Srijem, Ba~ku i dio Vojvodine ta ista partija je, bez pitanja i sa-
moodre|enja naroda, samovoljno pripojila Srbiji. Na jugu je tako Boku Kotor-
sku pripojila Crnoj Gori. Kad se, naime, ispituje kojemu narodu i dràvi pripa-
da neki kraj, ne smije se polaziti od stanovi{ta pojedinih op}ina ili kotareva, ne-
go valja uzeti u ra~un cijelu zemlju, o kojoj se radi. Budu}i da Srbi u dana{njoj
Republici Hrvatskoj ne ~ine vi{e od 14,2 posto svega pu~anstva, Srijem i Bo-
360
ka Kotorska nijesu se smjeli otcijepiti od Hrvatske, iako danas u tim krajevima
uslijed povijesnih neda}a Hrvati vi{e nisu u ve}ini. I dio Ba~ke, zapadno od cr-
te potegnute od Horgo{a i Vrbasa na Ba~ku Palanku, imao je biti pripojen “SR
Hrvatskoj”, jer u tim krajevima etni~ki najve}i dio pu~anstva ~ine Hrvati Bu-
njevci i [okci.” (str. 82-83.) Ipak, ni po pitanju granica jugoslovenski komuni-
sti nisu ba{ bez ikakvih zasluga. “Istra zapadno od rijeke Ra{e, iako su u njoj
ìvjeli Hrvati od svoga doseljenja g. 626. po Kr. do g. 1945., nije nigda politi~-
ki pripadala hrvatskoj dràvi. Od te godine i politi~ki je sjedinjena s Hrvat-
skom, {to treba priznati kao pozitivno djelo komunisti~ke Jugoslavije.” (str. 82.)
a) Kontradiktornosti Mandi}eve
projekcije inferiornosti srpskog naroda
U prevelikoj èlji da po svaku cenu dokaè nedokazivo, Mandi} upada u
neverovatne kontradiktornosti. Na primer, za Bosnu pre pada pod tursku vlast
kaè da je u njoj ìvelo samo 15 do 18 hiljada romanskih Vlaha, pa se onda lo-
gi~no name}e pitanje otkud posle onoliki Vlasi nagrnu{e u Hrvatsku i Slavoni-
ju. Slobodno operi{u}i brojkama, Mandi} neprekidno poku{ava da pokaè da
su Hrvati u svakom pogledu bili superiorniji od Srba. Tako mu se prvo omak-
ne da kaè da se svega oko ~etiri hiljade Srba naselilo na Balkanu, a trista hi-
ljada Hrvata, a onda, zaboraviv{i {ta je prethodno lagao, proizvoljno menja te
broj~ane odnose. I kad najvi{e laè, on iznese i poneki koristan podatak, poput
onog o masovnim razmerama hrvatskih iseljavanja. Ovde nailazimo i na sle-
de}e iskaze: “Kod svoga dolaska na Jadran Hrvati su bili do deset puta brojni-
ji nego Srbi i punih 300 godina prije njih osnovali su svoje hrvatsko kraljev-
stvo. Uza sve povijesne neda}e, Hrvati su prije pada Bosne bili triput brojniji
nego Srbi, i da nije bilo turske provale, Hrvati bi danas brojili najmanje 12 do
15 milijuna du{a. Ali u stoljetnim borbama na kobnoj granici Zapada i Istoka,
u srcu Hrvatske, poginut }e Hrvata, s jedne i druge strane, preko 300.000. Bli-
zu milijun Hrvata bit }e odvedeno u ropstvo i raspr{eno po turskim i drugim
zemljama do Perzije, Indije i Abisinije. Iz Bosne i pograni~nih krajeva slobod-
ne Hrvatske iselit }e se preko 500.000 Hrvata u Slavoniju, Austriju, ê{ku,
Madàrsku, Italiju i drugdje, koji }e za hrvatsko narodno bi}e biti potpuno iz-
gubljeni.” (str. 112.) Iz svega toga usledi}e ovakve reminiscencije: “Nakon
Be~kih ratova u cijeloj Bosni i Hercegovini nije ostalo vi{e od 25.000 Hrvata
katolika. Svojom vanrednom ìvotnom snagom i zdravim }udore|em, od toga
broja oni su se do g. 1970. umnoìli na 700.000, dakle za punih 24 puta.” (str. 113.)
Ovde Mandi} potpuno prenebregava faktor takozvanih “kofera{a”, veliki
broj Nemaca, Ma|ara, êha, Poljaka i ostalih doseljenika katoli~ke vere, koje
je Austro-Ugarska naseljavala da bi joj popunjavali dràvni birokratski aparat.
Svi su oni od strane sve{tenstva smi{ljeno navo|eni da se izja{njavaju kao Hr-
vati, bar od drugog kolena. A Mandi} jo{ dodaje, “da nije bilo navedenih ise-
ljavanja, danas bi u Bosni i Hercegovini bilo preko dva milijuna Hrvata kato-
lika i u Bosnu se ne bi doselili Vlasi, da obra|uju begovske zemlje, koje su na-
pustili Hrvati katolici. Tako bi danas Hrvati katolici i muslimani ~inili ogrom-
nu ve}inu stanovni{tva, a vla{kih potomaka, koji se danas zovu i osje}aju Sr-
361
bima, ne bi bilo nego u isto~noj Bosni i Hercegovini, i ti ne bi ~inili vi{e od 12-
15% pu~anstva, koji broj oni nijesu nigda prekora~ili do be~kih ratova g. 1683-
99.” (str. 113.) Postaviv{i prvo u obliku hipoteze da su Hrvati predstavljali is-
klju~ivo stanovni{tvo prvobitne Bosne, on je dalje tretira kao neprikosnoveni
dokaz koji potkrepljuje sve novije izmi{ljotine. Tako navodi da su “sredovje~-
ni bogomili u Bosni i Hercegovini bili pravi i ~isti Hrvati, kao i njihova bra}a
Hrvati katolici.” (str. 115.) Pri tom svesno prenebregava ~injenicu da su se bo-
gumili masovno preselili u Bosnu, kad ih je Stefan Nemanja proterao iz Srbi-
je, u nameri da njihovu jeres zatre. Nije Nemanja proterivao Hrvate bogumile,
nego Srbe bogumile. Jesu ti Srbi bili kivni na vladara koji ih je proterao s rod-
nog ognji{ta, ali ih ta, makoliko velika ljutnja, nije mogla pretvoriti u Hrvate.
Ovde ga hvatamo u novoj kontradiktornosti. Kaè da “prije pada Bosne ni-
je bilo bogomilskih vjernika vi{e od 80-90.000. Da su svi ti pre{li na islam, od
navedenoga broja ne bi se moglo namnoìti do g. 1624. ni 150.000 muslima-
na, a kamo li njih 900.000.” (str. 115.) Dakle, devedeset hiljada bogumila za
150 godina nije, ako su svi pre{li na islam, moglo dovesti do 150.000 musli-
mana. Ali 25.000 katolika 1700. godine, moglo je proizvesti 700.000 katolika
1970., dakle za 270 godina. Stru~na neka demografsko-statisti~ka analiza. Ili
su u me|uvremenu Hrvati nau~ili da se bespolno razmnoàvaju, jednostavnom
deobom i geometrijskom progresijom. Sva lupetanja o izvornom hrvatskom
poreklu stanovnika Bosne i prelasku Hrvata-katolika na islam Mandi} ~ini iz
vrlo jednostavnih i prakti~nih razloga. “Bez Bosne i Hercegovine hrvatska dr-
àva bila bi prostorno unakaèna i gotovo prekinuta; ne bi imala pravoga jedin-
stva ni zaokruènosti. Hrvatska bez Herceg-Bosne, kako je jedanput mudro re-
kao Ante Radi}, ideolog HSS-e, bila bi sli~na jednoj polovici kruha, kojemu je
izrezana sredina i ostala samo vanjska kora. Slikovita je poredba i Kr. Draga-
novi}a, koji je Hrvatsku bez Herceg-Bosne usporedio s pijavicom od Kotora
do Srijema, ili s ~ovjekom, koji ima ispruène noge i ruke, a nema trupla, ko-
jemu, naime, manjkaju prsa i trbuh, u kojima se nalaze glavni ljudski organi.
Kao {to takav ~ovjek ne moè ìvjeti, tako ni Hrvatska u starini nije bila bez
Bosne i Hercegovine, niti moè biti u budu}nosti bez njih. Prirodna granica iz-
me|u hrvatskih i srpskih zemalja jest Drina. Na toj crti Rimljani su dijelili svo-
ja carstva i na njoj je stolje}ima izgra|ena i dana{nja vjerska i kulturna razdio-
ba isto~noga i zapadnoga svijeta. Na toj crti valja da se dijeli Hrvatska od srp-
ske dràve. Bez Bosne i Hercegovine Hrvatska bi vojni~ki bila te{ko obranji-
va. Njezini saobra}ajni putevi i turizam, na koji budu}a hrvatska dràva mora
mnogo ra~unati, ne bi imali naravnih kratkih spojeva, nego bi bili usmjereni
dugim zaobilaznim putevima. Bosna i Hercegovina jako bi popunjale Hrvat-
sku i u gospodarstvenom pogledu svojim bogatim sto~arstvom, vo}arstvom i
{umama. Jaka hrvatska narodna industrija te{ko bi se mogla izgraditi bez b-h
bogatih èljeznih i drugih rudnih leàja. A {to je najglavnije, bez Bosne i Her-
cegovine ostala bi bez hrvatske dràve preko jedna tre}ina ~istih Hrvata dinar-
skoga tipa, koji predstavljaju najzdraviji i najìvotniji dio hrvatskoga naroda.”
(str. 155-156.)
362
b) Instrumentalizacija muslimana
Dragoceno sredstvo da se to postigne mogli bi, po Mandi}evoj zamisli, da
budu bosanskohercegova~ki muslimani. “Iako su Bosna i Hercegovina povije-
sno neprijeporne hrvatske zemlje, one danas bez b-h Hrvata muslimana nijesu
hrvatske, niti bi ih Hrvatska mogla dobiti bez njih. Hrvati katolici sa~uvali su
Bosnu i Hercegovinu kao hrvatski narodni prostor same u zajednici s b-h mu-
slimanima Hrvatima... Da Hrvati dobiju Bosnu i Hercegovinu, valja da to ho-
}e i da to slo`no traè i Hrvati katolici i Hrvati muslimani.” (str. 156.) Problem
je {to su se posle Drugog svetskog rata ti bosanskohercegova~ki muslimani na
popisima stanovni{tva u najve}em broju izja{njavali kao nacionalno neoprede-
ljeni, a posle toga i kao poseban narod deklarisali. “Zbog toga se neki boje da
bi se oni jednoga dana mogli priznati i Srbima.” (str. 157.) Mandi} tvrdi da su
Srbi pod komunisti~kom vla{}u dràli apsolutnu vlast, gospodarili nad ìvotom
i smr}u. “Kod takvoga srpskoga pa{aluka, juna{tvo je ne izjaviti se Srbinom i
ne zasjesti za bogati ~anjak, koji su oni nedemokratskim nasiljem prisvojili i
drè ga isklju~ivo u svojim rukama. Ako se pod takvim pritiskom b-h musli-
mani izjavljuju “neopredjeljenima” ili “narodom Muslimana”, oni stvarno ni-
jesu neopredijeljeni, nego time izjavljuju da nijesu Srbi. Kada jedamput do|e
do prave ljudske i dràvne slobode u Bosni i Hercegovini, tada }e ti “neopre-
dijeljeni” muslimani progovoriti jezikom krvi, koja u njihovim ìlama te~e, na-
ime, da su oni Hrvati i drugo da ne mogu biti.” (str. 157.) I valjda }e se tada
vratiti svom izvornom ~akavskom jeziku i odbaciti s gnu{anjem {tokavski kao
tu|inski.
Ovde je samo va`no da Dominik Mandi} “pouzdano zna” za{to bosansko-
hercegova~ki muslimani nikako ne mogu biti Srbi. “Bosanskohercegova~ki
muslimani ne mogu biti Srbi, jer to oni stvarno nijesu. Po hrvatskoj krvi i jezi-
ku, po svom vjerskom uvjerenju i misli, po kulturnom ìvotu i pravom, dubo-
kom osje}aju, oni su potpuno razli~iti od Srba i nigda se ne}e mo}i s njima
zdruìti i u jedan narod stopiti. Pojedinac iz osobnih interesa i sebeljublja mo-
è izdati svoju krv i svoj narod. Takve mi preciznim imenom zovemo izdajica-
ma i renegatima. Ali jedan cijeli narod i jedan njegov znatan dio, kao {to su b-h
muslimani Hrvati, ne moè i ne}e nigda po~initi op}e i potpuno izdajstvo sa-
moga sebe, svoje krvi i svoje prave narodnosti. Bosansko-hercegova~ki musli-
mani ne mogu se izjaviti Srbima ni zbog toga, {to bi to zna~ilo njihovu vjersku
propast u nedalekoj budu}nosti. Katoli~ka i muslimanska vjera obje su univer-
zalne, op}e ljudske vjere, i prema tome nijesu vezane ni istovjetne s pojedinim
narodima. Katolik i musliman moè biti Hrvat, Francuz, Englez, Egip}anin, In-
dijanac i Kinez. Dosljedno tome, i katolici i muslimani shva}aju i znaju da vjer-
ni pripadnici raznih vjera mogu biti dobri ~lanovi istoga naroda. Kao {to su da-
nas i protestanti i katolici dobri Nijemci, Englezi i Amerikanci, koji se izme|u
sebe po{tuju i vole kao pripadnici istoga naroda, tako se i katolici i muslimani
u Bosni i Hercegovini i u cijeloj Hrvatskoj mogu i moraju voljeti, pomagati i
braniti kao ~lanovi istoga hrvatskoga naroda. Kod Srba je potpuno druga stvar.
363
Kod njih pravoslavna vjera nu`no ulazi u narodni pojam. Srbi nijesu vjernici
koje mu drago pravoslavne crkve. Oni su samo i isklju~ivo vjernici “Srpske
pravoslavne crkve”, sa Svetim Savom i drugim srpskim svetiteljima, sa srp-
skim narodno-vjerskim obi~ajima (krsna slava, badnjak, itd.) i sa svojim srp-
skim patrijarhom, vrhovnim poglavarom njihove srpske crkve. Srbin nije puni
ni pravi Srbin, ako nije ~lan Srpske pravoslavne svetosavske crkve. Zbog toga,
da se b-h muslimani izjasne Srbima, njih bi sami duh i poimanje integralnoga
i potpunoga Srpstva prisilili da jedanput prigrle srpsko pravoslavlje, bilo poje-
dina~no i postepeno, bilo skupno i najedamput.” (str. 158-159.)
Dosada{nja istorija je zabeleìla pojavu velikog broja Srba katolika, pogo-
tovo zna~ajnih knjièvnika i nau~nika, a prema njima nikada nije iskazivana
verska netrpeljivost niti prozelitske namere. Prozelitizam i misionarstvo su ka-
rakteristi~na svojstva Rimokatoli~ke crkve. Ono {to su istaknuti hrvatski inte-
lektualci i istori~ari poimali kao hrvatsku istorijsku slabost – nedostatak nacio-
nalne crkve, Srbi su blagovremeno prevladali formiraju}i sopstvenu autokefal-
nu crkvenu organizaciju i sad im to Mandi} spo~itava kao negativnu karakte-
ristiku. U srpskoj pro{losti je ogroman broj primera vrlo visoko izraène ver-
ske tolerancije, {to je kod hrvatskih katolika neshvatljiv pojam, jer su oni sve
do najnovijeg vremena apsolutno zabranjivali i nemilosrdno progonili svaki
poku{aj uno{enja protestantskog u~enja. Poznat je i slu~aj pokatoli~avanja li~-
kih muslimana, nakon potiskivanja Turaka iz tih krajeva. Zato je krajnje lice-
merno i neubedljivo kad Mandi} insistira na slede}em zaklju~ku: “Iz toga
uklju~ivanja pravoslavne vjere u Srpstvo i njihovog istovjetovanja proizlazilo
je, i uvijek }e proizlaziti, traènje Srba da b-h muslimani prije|u na srpsko pra-
voslavlje ili da budu uni{teni.” (str. 159.)
c) Kvazilingvisti~ke konstrukcije
Ovde su opet najzanimljivije Mandi}eve kvazilingvisti~ke konstrukcije, u
kojima nalazimo naredne iskaze: “U srednjem vijeku bosanski banovi i kralje-
vi, velika{i i {iroki narodni slojevi govorili su {tokavskim narje~jem ikavskoga
govora. Povelje vladara i vlastele, i nadgrobni spomenici (ste}ci) pisani su ika-
vicom u srednjoj i zapadnoj Bosni. I sva knjièvnost bosanskih krstjana ili bo-
gomila napisana je ikavicom. Jo{ od srednjega vijeka u srednjoj i zapadnoj Bo-
sni katolici i muslimani govore {tokavskom ikavicom, a u isto~noj Hercegovi-
ni i Bosni pravoslavni ijekavski. Potomci pravoslavnih Vlaha iz tih krajeva raz-
nijeli su ijekavicu po svoj Bosni, Slavoniji, Hrvatskoj i Dalmaciji. Selo uz se-
lo, ku}a do ku}e, ali jedni govore ikavski, a drugi ijekavski. Taj je slu~aj bio
sve do na{ih vremena. Druga upadna jezi~na pojava, koja muslimane i katoli-
ke spaja u tijesnu jezi~nu zajednicu izme|u sebe i s drugim Hrvatima, jest ~a-
kav{tina. âkavskih osobina nalazimo u starim bosanskim poveljama, u sred-
njovjekovnim natpisima na ste}cima i u ostav{tini bosanskih krstjana. I danas
muslimani i katolici u Bosni i Hercegovini izgovaraju neke rije~i po ~akavski
i naglasuju ih po ~akav{tini.” (str. 170.) Vrlo je va`no {to se ovde Mandi}u
omakla konstatacija da ijekavski {tokavski nije hrvatski jezi~ki produkt. [to-
364
kavski ikavski tako|e ne moè imati nikakve veze s Hrvatima jer je i sam Man-
di} naveo da taj govor poti~e iz ju`ne Rusije i Ukrajine. E sad, da su Vlasi za-
ista raznosili neki jezik, onda bi to bio romanski, a ne srpski {tokavski ijekav-
skog izgovora. Taj su govor raznosili pravoslavni Srbi, u ~ijim venama je tekla,
kao {to i danas nesporno te~e, delimi~no i vla{ka krv.
6. Manipulacije Letopisom Popa Dukljanina
îtava Mandi}eva knjiga “Crvena Hrvatska u svjetlu povijesnih izvora”
(ZIRAL, îkago-Rim 1973.) predstavlja variranje i nategnuto obja{njavanje
apsolutno neutemeljnih iskaza iz “Letopisa Popa Dukljanina” i njegove hrvat-
ske recenzije, koju poku{ava predstaviti kao samostalno delo pod naslovom
“Kraljevstvo Hrvata”. U predgovoru on obja{njava da zapravo polemi{e sa
svim ostalim hrvatskim istori~arima, po~ev{i od Joanesa Luciusa iz sedamna-
estog, do Ra~kog iz devetnaestog, kao i Tadije Smi~iklasa, Vjekoslava Klai}a
i Ferde [i{i}a krajem devetnaestog i po~etkom dvadesetog veka. “U mnogo-
brojnim i vrijednim radnjama Ra~ki obra|uje povijest samo Hrvata izme|u
Cetine i Ra{e, dakle negda{nje Bijele Hrvatske. [to je ju`no od Cetine, doti~no
Neretve, a isto~no od Vrbasa, to on mimoilazi, jer ne smatra hrvatskim narod-
nim prostorom. Od tada pa do danas pisanje hrvatske povijesti ostaje pod sje-
nom Franje Ra~koga, najja~ega hrvatskog povjesni~ara. I T. Smi~iklas, i Vj.
Klai} pi{u hrvatsku povijest, ali u njoj obra|uju samo pro{lost Kraljevine Hr-
vatske, Slavonije i Dalmacije, dakle negda{nje Bijele Hrvatske. I dr Ferdo [i-
{i}, priznati u~enjak i dugogodi{nji profesor hrvatske povijesti na zagreba~kom
sveu~ili{tu, ne udaljuje se od teza I. Lu~i}a i F. Ra~koga. Na [i{i}a je nepovolj-
no djelovalo i to, {to je morao za izdavanje svojih glavnih djela iz hrvatske po-
vijesti traìti pomo} od Srba, u Sv. Pribi}evi}a i kod Srpske akademije u Beo-
gradu. Naravno, ovakvo drànje hrvatskih povjesni~ara dobro je do{lo srpskim
histori~arima, koji su bez ozbiljnih prigovora protegli granice povijesnoga srp-
skog narodnog prostora do rijeke Cetine u Dalmaciji i do Livna u zapadnoj Bo-
sni.” (str. 11-12.)
Bez obzira {to se fantazmagorija o potpuno izmi{ljenom duvanjskom sa-
boru u ozbiljnoj nauci odavno odbacuje kao potpuno irelevantna, pa u tom kon-
tekstu i Dukljaninovo pominjanje “Crvene Hrvatske”, Mandi} je uporan u
svom insistiranju da je tu re~ o autenti~nom istorijskom svedo~enju. “Svjedo-
~anstvo Popa Dukljanina o Crvenoj Hrvatskoj ima prvorazrednu vrijednost.
On kao doma}i sin znao je kako se zove njegova ro|ena zemlja i kojemu na-
rodu ona pripada. Ako veli da Duklja pripada Crvenoj Hrvatskoj i prema tome
da u njoj ìve Crveni Hrvati, kao {to u Bijeloj Hrvatskoj ìve Bijeli Hrvati, to
mu treba vjerovati. Bez obzira na povijesnu vrijednost “Ljetopisa”, o ~emu ni-
je jo{ re~ena zadnja rije~, u ovoj stvari Pop Dukljanin sve da je htio, nije mo-
gao neistinu govoriti. Kako sam veli u predgovoru, on je svoje djelo napisao na
molbu i za uporabu sve}enika u sjedi{tu barske nadbiskupije i za svoje sugra-
|ane svjetovnjake, stare i mlade. Ovima Pop Dukljanin nije mogao nepostoje-
}e nazive njihove vlastite zemlje izmi{ljati niti dukljanski narod dovoditi u ve-
365
zu s Bijelim Hrvatima, ako te veze nijesu uistinu postojale.” (str. 20.) Pri tome
Mandi} je spreman toliko daleko da ide, da ~ak plasira tezu da je navodno
“Kraljevstvo Hrvata”, a zapravo hrvatska prerada “Letopisa”, delo po vremenu
nastanka starije od samog “Letopisa”. O kolikom je falsifikatoru re~ svedo~i ~i-
njenica da na strani 44. svoje knjige uporedo objavljuje fragment iz Dukljani-
novog predgovora na latinskom i srpskom jeziku, pa ono {to u latinskom izvo-
ru pi{e “sklavinika litera” on prevodi kao “hrvatski jezik”.
Progla{avaju}i “Kraljevstvo Hrvata”, odnosno kasniju hrvatsku redakciju
“Letopisa” kao starije delo kojim se sam Dukljanin sluìo, Mandi} taj falsifi-
kat pripisuje dukljanskom kralju Mihailu, odnosno tvrdi da je po njegovom na-
logu pisano da bi se opravdalo progla{enje Duklje za kraljevinu, a i pokazalo
“da je u starini hrvatsko zajedni~ko kraljevstvo imalo svoje sjedi{te ba{ u Du-
klji, i da je nadbiskup u staroj Diokliji, koje je nasljednik Bar, zaklju~kom gla-
sovitog sabora na Duvnu bio progla{en metropolitom svih biskupija Crvene
Hrvatske, doti~no Gornje Dalmacije. Djelo je napisano hrvatski i dat mu je na-
slov “Kraljevstvo Hrvata” upravo zato, {to je imalo svrhu da djeluje i uvjerava
hrvatske krugove u novom kraljevstvu, da Mihajlo nije uveo nikakvu novota-
riju, nego samo uskrisio starodrevnu stvarnost. Budu}i da stvarno Duklja nije
nigda bila sredi{te dotadanje dràve i kraljevstva Hrvata, to je Mihajlo, kako se
moramo domi{ljati, dao nalog piscu “Kraljevstva Hrvata”, da s pripovjedanjem
ne ide do najnovijih vremena, nego da zavr{i s doga|ajima koju stotinu godi-
na prije, tako da se ìvi ljudi ne bi mogli sje}ati stvari, o kojima djelo pri~a, ni-
ti pobijati neistinitost glavne teze toga prvoga i najstarijega djela na narodnom
jeziku o povijesti Hrvata.” (str. 56-57.) Dobro je {to Mandi} ipak priznaje da
ovaj spis obiluje neistinama i izmi{ljotinama, plasiranim u konkretne politi~ke
svrhe, ali za tim svrhama traga u pogre{nom vremenu i na pogre{nom mestu.
Zato Mandi} i prikriva vreme nastanka ovog teksta, na osnovu vrlo slobodnog
prevo|enja “Letopisa” sa latinskog, pa brè bolje dodaje sopstveni komentar:
“Djelo je bilo napisano starom ~akav{tinom, kojom su Hrvati govorili od svo-
ga dolaska na jug i u Duklji.” (str. 59.)
Hrvatska redakcija sadrì i pozivanje na neki navodni stariji spis pod nazi-
vom “Metodos”, za koji su i hrvatski istori~ari utvrdili da nikad nije postojao.
Mandi} zato kritikuje Ferdu [i{i}a koji je to i dokazao, pa govori: “[i{i}evo do-
kazivanje da je ovaj stavak naknadno umetnut i da “Metodios” uop}e nije po-
stojao kao pisano djelo hiperkriti~no je i neuvjerljivo.” (str. 59.) “Letopis” je
prepisivao i sopstvenim gledi{tima prilago|avao u prvoj polovini ~etrnaestog
veka mleta~ki du`d Andrea Dandolo. Ali taj spis su povremeno citirali i neki
dubrova~ki pisci, mada je bilo i onih koji su ga osporavali, {to i Mandi} prizna-
je kad napominje: “Od svih starijih dubrova~kih pisaca, ukoliko je dosada po-
znato, bio je jedino neki bezimeni benediktinac 17. stolje}a, iz samostana Sv.
Petra i Pavla kod Dubrovnika, koji je osporavao op}u vrijednost Ljetopisa Po-
pa Dukljanina, pa naravno i njegove navode u devetomu poglavlju o jedinstve-
noj hrvatskoj dràvi od Istre do Dra~a u Albaniji. On se u tom uglavnom osla-
njao na Lu~i}evo djelo “De regno Dalmacie et Kroacie”. Navodi i Porfirogeni-
366
ta i neke druge bizantske i zapadne pisce, ali je njegovo znanje starih izvora ne-
potpuno u usporedbi s na{im dana{njim znanjem. Rukopisno delo bezimeno-
ga dubrova~kog benediktanca danas se nalazi u gradskom muzeju grada Pado-
ve pod naslovom Antikvitatum Ilirikarum”. (str. 69-70.) Koliko napadno insi-
stira Mandi} da je tu re~ o delu anonimnog autora, ali je nepoznat i pop koji je
pisao “Letopis” i njegov kasniji hrvatski redaktor ~iju umotvorinu progla{ava
“Kraljevstvom Hrvata”.
a) Prepravljanje “Hronike”” Ivana \akona
Kako tek sme{no deluje Mandi}ev poku{aj da prepravi “Hroniku” mleta~-
kog letopisca Ivana \akona s kraja desetog veka, koji pi{e kako je humski knez
Mihailo uhvatio sina mleta~kog du`da Petra II Orseola na granici Hrvatske.
Mandi} pi{e da izraz “fines” (kraj) ovde ne zna~i granicu nego predeo. A s ob-
zirom da se u staroj “Splitskoj hronici”, koju je 1653. godine zadarski plemi}
[imun Ljubavac ustupio Joanesu Luciusu, navodi kako su se neki splitski iza-
slanici ma|arskom kralju Kolomanu predstavili kao “Bijeli Hrvati”, Mandi}
“o{troumno” zaklju~uje: “Ako predstavnici Hrvata srednje Dalmacije i Like
zovu sebe i svoje zemljake “Bijelim Hrvatima”, mora da je bilo i nekih drugih
Hrvata, koji nijesu bili “Bijeli Hrvati”, u ime kojih dva Petra nijesu mogli go-
voriti. To su bili “Crveni Hrvati” u Crvenoj Hrvatskoj, koji su g. 1102. imali
svoga vlastitoga kralja Bodina, ili njegova nasljednika Dobroslava, pa nijesu
imali ni potrebe ni volje da krunu svoga kraljevstva nude tu|em, ugarskom vla-
daru.” (str. 75.) Na sli~an na~in Mandi} manipuli{e sa starim ruskim dokumen-
tom s kraja jedanaestog i po~etka dvanaestog veka, “Nestorovom hronikom”,
u kojoj stoji da su svi Sloveni poreklom iz Ilirika i da su se odatle iseljavali na
sever i istok. Nestor u svojoj hronici pominje “Bele Hrvate”, a Mandi} onda ve-
ze pri~u po kojoj, ako su postojali “Beli”, morali su postojati i “Crveni” Hrva-
ti, jer bela boja ne moè da opstane bez crvene. Ili, po toj logici, gde god po-
stoji ne{to belo mora postojati i njegov crveni pandam. Nestorovo }utanje o
“Crvenim Hrvatima”, Mandi} ovako obja{njava: “Crveni Hrvati ìvjeli su u ja-
dranskom slijevu i nijesu se nigdje doticali Dunava. Zato je Nestor, nabrajaju-
}i dunavske Slavene, spomenuo od Hrvata samo Bijele Hrvate, jer su ti sami
dràli podunavske zemlje od Karantije, zemlje sredovje~nih “Horutanaca”, do
Srbije, koja se tada prostirala isto~no od Drine i ju`no od Save.” (str. 79.) Me-
|utim, Nestor u svome spisu pominje sve Slovene, od balkanskih preciziraju}i
Karantance (dana{nje Slovence), Bele Hrvate i Srbe. Mo`da su u to vreme ne-
gde daleko postojali i “Crveni Hrvati”. Verovatno su kao i ostali crvenoko{ci
ìveli negde po ameri~kim prostranstvima, ali Nestor za njih nije znao. A Man-
di} se trudi da nas uveri da je Nestor ipak za njih znao, ali nije hteo da ih po-
mene. Ali je zapanjuju}i Mandi}ev zaklju~ak, izveden iz tog apsolutnog nepo-
minjanja: “U Nestorovoj kronici imamo dakle izri~iti spomen Bijelih Hrvata u
zapadnom dijelu stare hrvatske dràve na Jadranu, a neizravni spomen Crve-
nih Hrvata koji su u Nestorovo vrijeme imali svoju samostalnu dràvu hrvat-
sku ju`no od Neretve.” (str. 79.)
367
b) Geografske karte po papskim èljama
[irokom raspravom o razli~itom zna~enju termina Ilirik, Panonija i Dal-
macija u razli~itim istorijskim periodima, ili u delima pisaca istog perioda,
Mandi} u krajnjem ishodu nastoji po svaku cenu da Ilirik suzi na podru~je da-
na{nje Albanije i Epira, a Dalmaciju da pro{iri na sever do Ra{e i na jug do Va-
lone. Me|utim, i u vreme Konstantina Porfirogenita mnogi su Ilirikom smatra-
li svu brdovitu unutra{njost Balkana, a Dalmacija je bila sasvim precizno ogra-
ni~ena na podru~je izme|u Krke i Cetine. âk i prostor od Skradina do Rijeke
niko tada nije nazivao Dalmacijom nego Liburnijom, kao {to se na jugu vrlo
brzo izgubio naziv Gornje Dalmacije, dok ime “Crvena Hrvatska” nikad nije
ni postojalo, niti je igde u dokumentima zabeleèno. Ali Mandi} u~estalom fre-
kvencijom ponavljanja tog termina nastoji nadoknaditi nedostatak iole verodo-
stojnijeg istorijskog rukopisa. Pa je u stanju bezbroj puta, u raznim stilskim va-
rijacijama, da ponovi apodikti~ni iskaz: “Razdioba Dalmacije na Gornju i Do-
nju, i njihovo istovjetovanje s Bijelom i Crvenom Hrvatskom osnovne su geo-
politi~ke tvrdnje najstarijih hrvatskih kronika Kraljevstvo Hrvata i Ljetopis Po-
pa Dukljanina.” (str. 130.) Zaista je golem problem {to niko nikad, osim auto-
ra “Letopisa”, nigde ne pominje nikakvu “Crvenu Hrvatsku”, a nauka je ve}
odavno ustanovila da sam “Letopis” nema skoro nikakvu istoriografsku vred-
nost, nego samo literarnu, i to kao svojevrsni knjièvni kuriozitet vremena u
kome je nastao. Zato Mandi} dosledno insistira da su “Letopis” i njegova ka-
snija hrvatska redakcija dve odvojeno nastale hronike, od kojih je redakcija sta-
rija. Kad neki autori – savremenici poistove}uju tada{nju Hrvatsku i Dalmaci-
ju, oni redovno imaju u vidu onu najuù Dalmaciju, a ne onakvu kakvu bi
Mandi} èleo. Ni njegov krunski dokaz da se svojevremeno splitska metropo-
lija protezala do Bara ni{ta ne zna~i, jer su to sve prostori vizantijske dràve, a
Split nikad nije bio u sastavu Hrvatske, nego su Hrvati centar svoje rimokato-
li~ke crkvene organizacije imali van dràvnih granica. A s druge strane, hteli bi
naknadno da prisvoje kao svoju iskonsku dràvnu teritoriju sve prostore koji su
bili pod jurisdikcijom splitskog metropolite.
Porfirogenitov podatak da su preci humskog vojvode ili kneza Mihaila Vi-
{evi}a do{li sa Visle, Mandi} prepravlja kao da su do{li s gornjeg toka Visle,
gde je bila postojbina Hrvata. Me|utim, oko srednjeg i donjeg toka Visle, pre-
ma pouzdanim podacima, ìveli su Srbi, isto~no od njih Beli Rusi, a ju`no od
njih Beli Hrvati. I papino pismo hrvatskom kralju Tomislavu i humskom kne-
zu Mihailu uo~i splitskog sabora 925. ne moè biti nikakav dokaz o podre|e-
nosti Mihaila Tomislavu, nego samo da je tu re~ o dvojici ravnopravnih i me-
|usobno nezavisnih vladara ~ije se crkveno sedi{te nalazi u Splitu, dakle na tre-
}em dràvnom prostoru. înjenica da su humski, travunski ili dukljanski Srbi
u to vreme, pre kona~nog hri{}anskog raskola, pripadali rimskom obredu i cr-
kvenoj organizaciji, ne moè biti dokaz da su samim tim oni Hrvati. Da bi svoj
falsifikat potkrepio, Mandi} insistira na tezi da su prvobitni Srbi ìveli samo iz-
me|u reke Labe i Sale, a ne i izme|u Labe i Visle, mada se tako suprotstavlja
368
ogromnom broju istorijskih izvora koje je pedantno sistematizovao Relja No-
vakovi} u knjizi “Odakle su Srbi do{li na Balkansko poluostrvo”. Uostalom,
hrvatskom kralju Tomislavu kao vladaru bio je podloàn samo ninski, hrvatski
biskup, ali ni u kom slu~aju i splitski metropolita. Tomislav se bar u crkvenim
pitanjima poslu{no pokoravao splitskom metropoliti. Splitski metropolita je
ostvarivao nadle`nost u zemlji Slavena, a nigde ne stoji dràvi Slavena. To ze-
mlji Slavena zna~i raznih Slavena, zapravo Srba, Hrvata i mo`da Slavonaca,
~ak kad bi se i prihvatilo da je Slavonija bar nekad bila u sastavu splitske nad-
biskupije. Uostalom, najbolje u prilog tome svedo~i prisustvo srpskih velika{a
na splitskom saboru 925., koje niko ozbiljan ne dovodi u pitanje. Ali, Mandi}
dosledno svaki iskaz u izvornim dokumentima, makar to bila i papska pisma,
gde stoji “zemlja Slavina” ispravlja u “zemlja Hrvata”. Gde god je re~ o Slave-
nima on je uveren da se tu radi o Hrvatima, ili zna da nije tako, ali ~itaoce smi-
{ljeno poku{ava da obmane. Tako na strani 155. on daje izvod iz originalnog
pisma pape Leona VI iz 928. na latinskom jeziku, gde jasno stoji “Sklavinikam
teram” i “Sklavinorum tera”, a u sopstvenom prevodu fragmenta on pi{e “ze-
mlja Hrvata”. Dakle, i ne trudi se da prikrije sopstvene falsifikate. Da bi falsi-
fikat koliko toliko osnaìo, Mandi} je kategori~an u stavu da nijedan srpski ve-
lika{ nije prisustvovao splitskom saboru o kome je ovde re~. Potom, on bez-
broj puta ponavlja da i samo pominjanje Ilirika i Panonije pokazuje da je i Por-
firogenit potvr|ivao postojanje “Crvene Hrvatske”.
c) Dva ar{ina za isti istorijski dokument
Kad Konstantin Porfirogenit pi{e o Srbima onda je on krajnje nepouzdan,
makoliko precizan bio. Kad makar slu~ajno i uop{teno negde pomene Hrvate,
onda su mu iskazi potpuno ta~ni. Tako Mandi} postupa, a nije se moglo desiti
da ne iskoristi i ne zloupotrebi bilo koji tekst stranih pisaca, me|u njima vizan-
tijskih i arapskih, koji zapravo pokazuju da zbog sopstvene neupu}enosti, nisu
pravili razliku izme|u Srba i Hrvata, pa su ih sporadi~no i jedne drugima iden-
tifikovali. Koliko je zaista validan Mandi}ev “nau~ni” metod, pokazuje i nje-
gov poku{aj da sugeri{e da Ana Komnena, u ìvotopisu svog oca cara Aleksi-
ja I, polovinom dvanaestog veka, pod izrazom Arbanitoi ne misli na Arbanase
iz Bodinove dràve, nego na Hrvate. Na strani 187. on tvrdi da tu “b” treba ~i-
tati kao “v”, jer je “i Sv. ]iril u slavenskom alfabetu uvrstio gr~ko slovo beta u
zna~enju na{ega “v”. (str. 187.) I to je sasvim neta~no, jer je gr~ko “beta” u slo-
venskom “b”, a ne “v”. Menjaju}i “b” za “v” Mandi} dobija “Arvanitoi”, a to
mu je ve} dovoljno sli~no izrazu “Hrvati”. Nakon toga, sledi njegov zaklju~ak
kao vrhunskog “nau~nog” autoriteta: “Ana Komnena, suvremenica Popa Du-
kljanina i kralja Bodina, svjedo~i nam dakle, da su podanici kralja Bodina bili
Hrvati. Bodinova se dràva protezala od Neretve do rijeke Drima u Albaniji.
Kod Ane Komnene dakle nalazimo suvremeno svjedo~anstvo, da su Hrvati u
11. stolje}u ìvjeli od Neretve do Drima. Time i ona potvr|uje da je navod Po-
pa Dukljanina o Crvenoj Hrvatskoj stvaran i istinit.” (str. 190.)
369
Tako isto Mandi} postupa i sa delom vizantijskog istori~ara iz jedanaestog
veka Mihavilom Ataleiatesom. Ataleiates pi{e kako je vizantijski protivcar Va-
silakes 1077. i 1078. godine skupio u svoju vojsku, formiranu u okolini Dra~a,
Vizantijce, Bugare i Arbanitoi, o~igledno Arbanase. Mandi} i to sasvim proiz-
voljno prepravlja u Arvanitoi, jer otkud Arbanasi oko Dra~a, kad ih tu nikad ni-
je bilo, jer su tu ìveli isklju~ivo Hrvati. I opet zaklju~ak: “Ataleiates nam da-
kle svjedo~i da su polovicom 11. stolje}a Hrvati ìvjeli u susjedstvu dra~ke po-
krajine u Duklji. To je zapravo prvi spomen Hrvata u Duklji poslije Porfiroge-
nita, zabiljeèn g. 1080., a mi smo o njemu ovdje govorili u vezi sa svjedo~an-
stvom Ane Komnenove, koja nam je zabiljeìla da “Arvanitoi” potje~u iz dr-
àve Bodinove, iz Duklje. I Ataleiates, koji je svoju Povijest napisao oko 70
godina prije Ane Komnenove, svjedo~i da su oko g. 1077-78. Hrvati ìvjeli na
granici bizantske pokrajine Dra~a, i to u Duklji, u dràvi prvoga kralja Crvene
Hrvatske.” (str. 192.) Tako on naziva Mihaila, koji je krunisan kao srpski kralj,
ali mu Mandi} daje svojstvo, na koje je navodno nai{ao u delu Ivana Skilicesa
iz jedanaestog veka, kao “vladara onih, koji se zovu Hrvati.” (str. 192.) Me|u-
tim, i sam Mandi} priznaje da je Ferdo [i{i} tvrdio da se tu Hrvati pominju u
kontekstu vojnog odreda koji je hrvatski kralj Petar Kre{imir IV poslao u po-
mo} bugarskim ustanicima, kojima je dukljanski kralj Mihailo poslao i svog si-
na Bodina, pa su ga tamo i carem progla{avali.
Mandi} ~ak i ne sakriva da su neki vizantijski pisci me{ali identitet Srba i
Hrvata, pa citira poznatog istori~ara Jovana Zonaru iz dvanaestog veka koji u
svom obimnom “Pregledu povesti” na jednom mestu kaè: “Tre}e godine (=
1073.) ovoga cara (=Mihajla VII Duke) narod Hrvata, koje neki zovu i Srbima,
podiè se, da sebi podloì zemlju Bugara.” (str. 193.) Potpuno zanemaruju}i to
pominjanje Srba, Mandi} komentari{e da “i ovdje dakle imamo svjedo~anstvo
da su podanici prvoga dukljanskoga kralja Mihajla i njegova sina Bodina bili
Hrvati, doti~no da su Duklja, Travunja i Zahumlje, kojima su njih dva vladala,
bile hrvatske zemlje, u kojima su stanovali Hrvati.” (str. 193.) Me|utim, odmah
nakon toga Mandi} obja{njava kako je, po njegovom mi{ljenju, do{lo do po-
minjanja Srba: “Zanimljiv je po~etak Zonarasova navoda. On je ~itao kod Ke-
drenosa opis bitaka u Duklji g. 1040. i 1042., gdje je Kedrenos opetovano spo-
minjao Srbe. îtao je u Kedrenosovu prijepisu i kratku bilje{ku Skilicesovu, da
su g. 1073. napad na Bugarsku izvr{ili Srbi. Zonaras je znao da to nije isprav-
no, pa je jasno naglasio da su navalu na Bugarsku g. 1073. izvr{ili Hrvati, a ne
Srbi, kako neki tvrde u svojim spisima, stavljaju}i ime srpsko, gdje mora stati
ime hrvatsko, i pripisuju}i Srbima ono {to su u~inili Hrvati. I bizantski dakle
povjesni~ar Zonaras potvr|uje navode svoga vr{njaka i suvremenoga pisca Po-
pa Dukljanina o Crvenoj Hrvatskoj i o Hrvatima, koji su nastavali sredovje~nu
dukljansku dràvu. Zonaras izri~ito tvrdi da su oni, koji su g. 1073. provalili u
bizantsku Bugarsku i u njoj vodili ratove, bili Hrvati. A to su bili Bodin i nje-
gov pomo}nik Petrilo. U tim borbama su sudjelovali i bugarski pobunjenici i
Srbi. Ali kako je vodstvo rata bilo u rukama Hrvata Bodina i Petrila, a po na-
logu “Mihajla, vladara onih koji se zovu Hrvati”, to Zonaras cijeli napadaj pri-
370
pisuje Hrvatima.” (str. 194.) Na sli~an na~in Mandi} poku{ava da ispravi Jire-
~eka koji podatke vizantijskog pisca Nikite Koniatesa o Nemanjinom napadu
na Hrvatsku i Kotor tuma~i kao dva odvojena napada, poku{avaju}i da prika-
è da je zapravo napad na Kotor bio napad na Hrvatsku. Me|utim, njemu je
ostajala te{ka muka s obzirom na ~injenicu da svi ozbiljni hrvatski istori~ari,
pogotovo Ra~ki, [i{i} i [uflaj dosledno dukljanske vladare nazivaju srpskim
knezovima i srpskim kraljevima, {to i sam nevoljno prime}uje u napomeni na
strani 201.
Tamo gde izri~ito vizantijski pisci iznose da je Duklja srpska dràva, a Ste-
fan Vojislav srpski kralj, Mandi} njihovo svedo~enje nipoda{tava. Njemu su
vredniji iskazi nedovoljno upu}enih, koji stvaraju zabunu, poput Ivana Skilice-
sa, koji pi{e “narod Srba, koje tako|er zovu Hrvatima” (str. 202.) ili Brianija,
koji koristi “ime “Hrvat” kao sinonimno za “Srbi” i “Dukljani”. (str. 203.) Za
bugarski ustanak 1073. Mandi} kaè da su glavnu pomo} ustanicima pruìli
“Srbi, ali pod vodstvom Hrvata.” (str. 203.) Tu on i dalekose`niji zaklju~ak iz-
vla~i: “U to vrijeme u Ra{koj je bio veliki ùpan Petrislav, sin dukljanskoga
kneza Mihajla, pa se sve {to su ~inili Srbi u vazalnoj pokrajini Ra{i, pripisiva-
lo vladaju}em narodu Hrvata u Duklji.” (str. 203.) Sli~nu tezu o Hrvatima kao
vladaju}em narodu nad Srbima on iznosi u vi{e navrata. Najvi{e mu ipak sme-
ta podatak Konstantina Porfirogenita da su Srbi odmah po dolasku na Balkan
naselili Neretvu, Zahumlje i Travuniju. Tome on uporno suprotstavlja ma{tari-
je Popa Dukljanina i svoja nategnuta tuma~enja pojedinih istorijskih doga|aja.
Glavna mu je teza osporavanja da je na nekim mestima u svome obimnom de-
lu Porfirogenit “samo izrekao svoje osobno mi{ljenje, stvoreno na osnovu ne-
kih ~injenica, koje je on mogao krivo shvatiti. Takav njegov osobni sud bio je
i onaj odlomak, gdje govori o naseljenju Srba u Travunji, Zahumlju i Neretvi.
Kada je, naime, Porfirogenit pisao svoje djelo, spomenutim zemljama vladao
je ra{ki ùpan âslav, koji je najprije bio izbjeglica u Hrvatskoj pa zarobljenik
u Bugarskoj, te napokon vladalac od Cetine do Boke Kotorske, i od Jadrana do
Posavine u Bosni. âslav je bio sljedbenik isto~ne crkve i priznavao je suvere-
nu vlast Bizanta. Radi toga je on i njegov srpski narod bio posebno simpati~an
Porfirogenetu. Iz te podsvijesne ljubavi prema Srbima, a glavno da pokaè ve-
li~inu i ra{irenost bizantskoga carstva, Porfirogenet je sve zemlje, kojima je ta-
da vladao srpski knez âlsav, bizantski {ti}enik, pripisao Srbima i ustvrdio ne-
ispravno da su Srbi te zemlje posjedovali jo{ od svoga dolaska na Balkan u 7.
stolje}u. Me|utim, ja sam ve} u radnji “Hrvatstvo Bosne i Hercegovine”, dr-
ìm, dovoljno dokazao, da se iz Porfirogenetova djela ne smije vi{e izvesti, ne-
go da su stanovnici Bosne, Travunje, Zahumlja i Neretve bili polovicom 10.
stolje}a podanici srpskoga ùpana âslava, a nikako etni~ki Srbi, jer su te ze-
mlje kod svoga dolaska na jug naselili Hrvati, u njima neprekidno ìvjeli i pri-
padali svojoj narodnoj hrvatskoj dràvi od rijeke Ra{e u Istri do Drima u Alba-
niji.” (str. 206-207.)
Dakle, Konstantinu Porfirogenitu Mandi} suprotstavlja sebe, jer nema ko-
ga drugoga. On je u stanju da posle hiljadu godina u|e u podsvest vizantijskog
371
cara i znamenitog istori~ara. A kao dodatni argument mu sluì ~injenica da Por-
firogenit nigde nije izri~ito iznosio da Duklju naseljavaju Srbi. Ali on pogoto-
vu nije rekao da su u Duklji ìveli Hrvati. Pri tome Mandi}u posebno smeta {to
vizantijski pisac Kekaumenos krajem jedanaestog veka u svom delu “Strategi-
kon” pi{e o “Trebinjcu Srbinu” koji je u Duklji uni{tio vizantijsku vojsku od
40.000 vojnika, misle}i na Stefana Vojislava. Iako je iz istorijskih ~injenica
neosporno da je tu re~ upravo o Vojislavu, Mandi} tvrdi da “Kekaumenos ja-
sno lu~i “Trebinjca Srbina” od “Vojislava Dukljanina”. Po Kekaumenosu, to su
dvije potpuno razli~ite osobe, pa se na osnovu ovoga bizantskoga pisca ne smi-
je proglasiti Srbinom Vojislava Dukljanina... Kekaumenos je bio iskusni stari
vojni~ki ~asnik, koji je dobro poznavao Balkan, pa je po svoj prilici iz osobnog
iskustva znao da Duklja nije srpska zemlja, pa on, govore}i o Stjepanu Vojisla-
vu, njega ne zove Srbinom niti ga istovjetuje sa “Trebinjcem Srbinom”, koji je
g. 1402. razbio bizantsku vojsku. Prema toma, Kekaumenosa se ne smije na-
va|ati kao pisca koji bi govorio o srpstvu Duklje.” (str. 208-209.) Kao krunski
dokaz za tu svoju tezu, Mandi} navodi podatak da u nekoj drugoj prilici Keka-
umenos Vojislava ne zove “Trebinjac Srbin”, nego punim imenom. “Kada je
pisao o slu~aju dubrova~koga stratega Katakalona, on je znao da je ovoga nad-
mudrio Stjepan Vojislav, Vladar Duklje, koji je vladao Zetom i Zahumljem i
svoju sporednu prijestolnicu imao u Stonu, glavnom gradu Zahumlja.” (str. 209.)
~) Mandi}evo osporavanje vizantinca Kedrenosa
Me|utim, najve}i problem Mandi}u kao da predstavlja vizantijski istori-
~ar Georgius Kedrenus. “Jedini bizantski pisac, koji Stjepana Vojislava zove
“vladarom Srba” i govori o njemu i o njegovim djelima u vezi sa Srbijom, bio
je Georgije Kedrenos. U svom djelu “Pregled povijesti” on tri puta spominje
Stjepana Vojislava u vezi sa Srbima i Srbijom.” (str. 209.) Kedrenos izri~ito ka-
è “Stjepan, koji se zove Vojislav, vladar Srba”, koji se povratio “u zemlju Sr-
ba”, odande je protjerao Teofila Erotika.” (str. 209.) Kad je Vojislav pobegao iz
Vizantije, zauzeo je “ilirske gore, i Tribale i Srbe i okolni narod svladao je.” (str.
210.) Kad je car Monomah poslao vojsku na Vojislava, Srbi su se namerno po-
vla~ili, pa su onda Srbi iz zasede napali Vizantijce i katastrofalno ih porazili.
Na tre}em mestu Kedrenos pominje kako je Vojislavov sin Mihailo, kao vla-
dar “Tribala i Srba”, sklopio mirovni sporazum sa carem. Kedrenos je bio sa-
vremenik i Stefana Vojislava i Popa Dukljanina. Mandi} ga nipoda{tava kao
monaha koji verovatno nije mnogo putovao (kao da i sam Mandi} nije monah)
i kompilatora, koji je prepisivao druge pisce. Kad Kedrenos pominje Tribale iz
ilirskih gora, Mandi} tvrdi da on tu misli na Hrvate, mada je o~igledno tu re~
o Arbanasima. “Drugi bizantinski pisci ~esto, moèmo re}i redovito, zovu Sr-
be Tribalima, ali Kedrenos Srbe zove njihovim pravim narodnim imenom, a
starim ilirskim imenom Tribala okrstio je drugi slavenski narod, kojim su vla-
dali Stjepan Vojsilav i njegov sin Mihajlo, a to su bili Hrvati Crvene Hrvatske,
kako nam je Kedrenosov suvremenik doma}i ljetopisac Pop Dukljanin ostavio
zapisano. Prema tome Kedrenos, iako izri~ito govori o Srbima kao podanicima
372
Stjepana Vojislava i njegova sina Mihajla, on ne nije~e opstanak Hrvata u Du-
klji. Dapa~e on opstanak Hrvata u Crvenoj Hrvatskoj potvr|uje time {to u svo-
jim opisima pred Srbe stavlja drugi slavenski narod u tim zemljama, a taj je
mogao biti samo hrvatski, jer u 11. stolje}u nije bilo drugih slavenskih naroda
u Ra{i i Duklji nego Srba i Hrvata.” (str. 215.) Jadni Mandi}, pravi se da ne pri-
me}uje kako Kedrenos nigde ne govori da su Tribali slovenski narod.
Ta podvala, makoliko naivna i primitivna, za Mandi}a ima dublji smisao,
jer on nakon toga veli: “O znamenitoj bitci g. 1042. govore i Kekaumenos i
Ivan Zonaras. Kekaumenos, doti~no njegov izvor, kojega on nije pravo ni
shva}ao, zove pobjednika ove bitke “Trebinjac Srbin”, jer je Stjepan Vojislav
imao svoje glavno sijelo u Trebinju, u nasljednoj zemlji svoga oca Dragomira,
a Srbinom ga zove, jer je Vojislav u prvom i drugom ustanku glavno podigao
Srbe protiv Bizantinaca i tu pokrajinu oteo Bizantu, do koje su Bizantinci po-
sebno mnogo dràli. Ivan Zonaras zove Vojislava “Skitom”, a tako su neki bi-
zantski pisci zvali Ruse i Slavene uop}e. I on veli da je Stjepan Vojislav vladao
“Tribalima, Srbima i drugim srodnim narodima”. Dakle i njemu su Srbi na dru-
gom mjestu, kao i Kedrenosu, od naroda kojima Vojislav vlada, a Tribali su
mu, kojim imenom ozna~uje Hrvate, na prvom mjestu.” (str. 216.) Ali, Hrvate
nikada niko nije zvao Tribalima. Jeste Gotima, ali se ni Goti u Duklji ne pomi-
nju. Kao uzgred, Mandi} pominje da je zagreba~ki letopisac prve polovine ~e-
trnaestog veka, Ivan Arhi|akon Gori~ki, Vojislava nazvao kraljem Hrvata, a na
njega se 1956. nadovezao hrvatski profesor Zlatko Tanodi poistove}uju}i Ste-
fana Vojislava sa hrvatskim kraljem Stjepanom. Tanodi za dukljanskog kralja
Mihaila tvrdi da je brat hrvatskog kralja Petra Kre{imira IV. Mandi} se od ta-
kvih tvrdnji ogra|uje, ali za svaki slu~aj ih detaljno izlaè znaju}i unapred da
me|u Hrvatima ima mnogo onih kojima }e se i takve nebuloze svideti.
}) Traènje alibija u neotkrivenim arheolo{kim nalazima
Kad zapadni pisci Vilim Tirski i Rajmund de Agiles u dvanaestom veku,
opisuju}i krsta{ki rat 1096. i 1097. godine, nazivaju prostor od Istre do Skadra
Slavonijom i Dalmacijom, Mandi} to prepravlja u “Hrvatsku”. Narod koji su
tu zatekli oni dosledno zovu Sklavima, a Mandi} tuma~i da su Sklavi Hrvati,
kao i sklavonski jezik hrvatski. Bodina su smatrali “kraljem cijele “slavinske
zemlje”, tj. Hrvatske, budu}i da tada nije bilo kralja u Bijeloj Hrvatskoj po iz-
umr}u ku}e Trpimirovi}a.” (str. 220.) Na isti na~in Dominik Mandi} tuma~i i
papu Aleksandra III koji 1180. godine “upu}uje u Dalmaciju i ~itavu Slavoni-
ju” svoga legata pod|akona Teobalda. Ovaj nosi posebna pisma bosanskom
banu Kulinu i zahumskom knezu Miroslavu. Dakle, po uvjerenju rimskih slu-
`benih krugova Zahumlje i Bosna su pripadale u “~itavu Slavoniju”, a tim su u
Rimu tada ozna~avali cijelo “kraljevstvo Hrvatske i Dalmacije”.” (str. 220.) î-
tava Slavonija u ovom kontekstu mogla je da zna~i samo sve slovenske zemlje,
bez specifikacije dràva na koje su one u tom trenutku podeljene. Ali, Mandi}
uporno nastavlja po svome. “Izraz “Dalmacija i ~itava Slavonija” nije ni{ta dru-
go nego zajedni~ki naziv za razdijeljeno kraljevstvo Hrvata.” (str. 220.) Pa je li
sam hrvatski naziv ve} u to vreme bio toliko sramotan da papa uporno izbega-
373
va da ga pomene, a menja ga nekim sasvim uop{tenim. Sledi Mandi}eva zapa-
njuju}a konstrukcija: “Tada su naime hrvatske zemlje bile razdijeljene na dvo-
je: na slobodnu Hrvatsku (regnum Kroacie et Slavonie), kojom je vladao Bela
II (1172-1196), i na bizantsku Hrvatsku (regnum Dalmacie et Kroacie), kojom
je vladao Emanuel Komnenac, doti~no njegov sin Aleksije II. Nazivom “Dal-
macija i ~itava Slavonija” Rim je obuhva}ao obadva kraljevstva naroda hrvat-
skoga. Da li je pod tim nazivom Rim uklju~ivao i najju`niji dio hrvatskih ze-
malja, Travunju i Duklju, nije jasno. Ukoliko znamo, papinski legat Teobald ni-
je zalazio u te krajeve. Bizantinci su te krajeve bili uredili u posebnu upravnu
jedinicu, kojoj su dali ime “Dalmacija i Duklja”.” (str. 220-221.) Da nam je bar
Mandi} objasnio za{to je pod ma|arskom vla{}u Hrvatska slobodna, a Hrvat-
ska pod vizantijskom vla{}u nije slobodna?!
A koje nam to klju~ne dokaze Mandi} nudi za svoju tvrdnju da je Zahu-
mlje oduvek bilo hrvatsko? “Da su Hrvati uvijek smatrali Zahumlje hrvatskom
zemljom i sastavnim dijelom hrvatskoga kraljevstva, dokazuje nam trajno na-
stojanje hrvatskih banova i hrvatsko-ugarskih kraljeva da Zahumlje oslobode
od tu|inske vlasti i da ga pripoje zemljama kraljevstva hrvatskoga. Tako je hr-
vatski ban Andrija g. 1198-1205. oslobodio Hum od Nemanji}a i pripojio ga
banovini Hrvatskoj. Od g. 1234. do 1249. Zahumljem vlada veliki knez Andri-
ja, potomak stare hrvatske vladarske ku}e u Zahumlju. On je bio u neprijatelj-
stvu sa srpskim kraljevima i priznavao je vrhovni{tvo ugarsko-hrvatskih kra-
ljeva. Njegov sin Radoslav, ùpan humski, izri~ito veli g. 1254. da je on “ver-
ni kletvenik kralju ugarskomu”. Oko g. 1278. srpski kralj Stj. Dragutin ponov-
no zauzimlje Hum, ali opet od g. 1304. do 1321. vladaju Humom hrvatski ba-
novi [ubi}i. God. 1322. Stjepan Kotromani} pripaja Hum hrvatskoj banovini
Bosni, i od tog doba do g. 1918. Srbi nijesu nigda vi{e vladali Zahumljem. U
drugom ìvotu Zahumlja od g. 626. do 1918. srpski vladari nijesu vladali Za-
humljem ni punih 100 godina, ura~unav{i tu i vladanje âslava Klonimirovi}a
(o. 949-o. 960.) i raznih Nemanji}a u 12. i 13. stolje}u. I to srpsko vladanje bi-
lo je ~esto prekidano, kako smo malo prije spomenuli, od predstavnika hrvat-
ske vlasti: svaki put, kada su oni imali snage za to.” (str. 222-223.) Ugarski kra-
ljevi su nastojali Zahumlje da pripoje Ugarskoj. U njihovim geostrate{kim na-
merama nikada nije bilo nikakvog prohrvatskog sentimenta, makoliko ih hrvat-
ski istori~ari svojatali kao sopstvene voljene vladare. Za{to humski ùpan Ra-
doslav nije pisao da je on verni kletvenik kralju “ugarsko-hrvatskomu”? Ako
se pripadnost Huma meri isklju~ivo duìnom vladavine, i ako se tu|inska oku-
pacija moè tako svojatati, kao {to Hrvati svojataju ma|arsku, onda bi Srbi ko-
motno mogli svojatati tursku vladavinu, pogotovo kad se ima u vidu koliko su
neverovatan stepen crkveno-narodne autonomije u vrlo dugom periodu pod
njom uìvali. Mogli bi sve turske sultane nazivati tursko-srpskim, po ugledu na
Hrvate, koji ma|arske kraljeve nazivaju ugarsko-hrvatskim.
Kada rimski biskupi ili papa hrvatske vladare nazivaju kraljevima Dalma-
cija (u mnoìni), Mandi} brè-bolje izvla~i zaklju~ak kako “iz samih, dakle,
kraljevskih naslova, koje slu`bene osobe daju hrvatskim kraljevima Tomislavu
i Kre{imiru IV Velikomu, valja zaklju~iti, da se hrvatska dràva za njihova vla-
374
danja protezala cijelom Donjom i Gornjom Dalmacijom, a to je cijela Bijela i
Crvena Hrvatska Popa Dukljanina.” (str. 226.) U stvari, to je bila samo nomi-
nalna vlast nad nekoliko gradskih podru~ja, izraène politi~ke individualnosti,
poput Zadra, Trogira ili Splita, koji su imali status skoro samostalnih kneèvi-
na na prostoru tada veoma suènog teritorijalnog opsega Dalmacije, izme|u
Krke i Cetine. Kao kad se u dana{nje vreme ponegde kaè “u Indijama”, ima-
ju}i u vidu da Indiju ~ini mno{tvo samostalnih i polusamostalnih kneèvina
pod britanskom vla{}u, pre sticanja nezavisnosti. S druge strane, iz titula srp-
skih vladara kao gospodara “sve srpske i pomorske” zemlje, Mandi} izvla~i te-
zu da su i oni sami svesni da je Ra{ka samo srpska, a sve ostalo tu|e. “Srpski
kraljevi, a tako i srpske vjerske glave, ne ubrajaju “pomorske zemlje” u “sve
srpske zemlje”, jer su oni dobro znali da u Duklji, Travunji i Zahumlju ne ìve
Srbi, nego Hrvati, i prema tome da te zemlje nijesu srpske nego hrvatske.” (str.
230.) Zapravo, srpski vladari imaju u vidu primorsko romansko stanovni{tvo,
kome su davali izvesna autonomna prava, kao na primer Kotoru.
Mandi}u mnogo zna~i i argument da je stanovni{tvo Huma, Duklje i Tra-
vunije bilo podlo`no rimskoj crkvi, kao i da sakralni objekti imaju neke karak-
teristi~ne sli~nosti sa onim na hrvatskom prostoru. U nedostatku ne~eg opiplji-
vijeg, on bar nadu ne gubi. “Kada se jedamput arheolo{ki i umjetni spomenici
ju`nih krajeva ispitaju stru~no i potanko, nepristrano }e znanost, nema sumnje,
u njima na}i obilno gradivo za hrvatstvo Crvene Hrvatske.” (str. 239.)
d) Sudar sa realnom lingvistikom
Potom se prebacuje na podru~je lingvistike. Po~inje sa àlbom na Dobrov-
skog i Kopitara. “Na osnovu narje~ja i govora prvi je po~eo dijeliti narode i ze-
mlje slavenskoga juga moravski êh Josip Dobrovski (1753-1829.), zvan
“otac slavistike”. Njemu je hrvatski jezik onaj koji se u njegovo vrijeme govo-
rio u tada{njoj prijestolnici Hrvatske, Zagrebu i njegovoj okolici, dakle kajkav-
sko narje~je. Prema tome, Hrvati su oni koji govore kajkavski, a to su svi oni
koji stanuju sjeverno od Kupe i zapadno od Bjelovara pa sve do tirolskih gra-
nica. Na taj je na~in Dobrovski i Slovence uklju~io u Hrvate, a sve druge pro-
glasio je Ilirima ili Srbima. Da Slovence izbavi ispod hrvatske kape, Jernej B.
Kopitar (1778-1844.), uvaèni slovenski slavista, borio se cijeli ìvot. On je do-
kazivao obratno, da je kajkavsko narje~je slovensko, i prema tome da su Hrva-
ti kajkavci Slovenci i da bi se tako imali zvati. Kopitar je samo ~akavsko nar-
je~je proglasio hrvatskim. [tokavsko narje~je istovjetovao je sa srpskim jezi-
kom kao i Dobrovski i sve je krajeve ju`no od Kupe, a sjeverno i isto~no od
Velebita, darovao Srbima... Ideje Dobrovskoga i Kopitarove razradio je i sve-
srpstvu nastojao dati “znanstvenu” osnovicu slova~ki protestant Pavao Josip
[afarik (1795-1861.), najprije profesor, pa ravnatelj srpske gimnazije u Novom
Sadu (1819-1833.). On je hrvatsku knjièvnost: bosansku, dalmatinsku i du-
brova~ku prisvojio Srbima i po{ao je dotle da je Hrvate proglasio prostim
ogrankom srpskoga naroda. [afarikove nastrane jezi~ne i etnografske tvrdnje
ra{irile su se po Zapadu, jer je on ina~e bio na glasu slavista, a djela su mu bi-
375
la obelodanjena na velikom njema~kom jeziku. Stazama Dobrovskoga, Kopi-
tara i [afarika stupao je i prvi profesor slavistike na be~koj univerzi, Slovenac
Franjo Miklo{i} (1813-1891.), priznati u~enjak i pisac mnogih djela o jeziku i
povijesti ju`nih Slavena na njema~kom jeziku. Utjecaju slu`bene slavistike ni-
jesu se znali oteti ni glasoviti hrvatski slavisti Vatroslav Jagi} i Milan Re{etar.
Njih je slu|ivalo stanje tada{nje hrvatske historiografije, prema kojoj Hrvati od
svoga dolaska do 11. stolje}a ne bi ìvjeli ju`no od rijeke Cetine niti isto~no od
rijeke Vrbasa u Bosni (Ra~ki).” (str. 240-242.)
Mada i sam konstatuje da “~akavski govore Hrvati u hrvatskom i dalma-
tinskom primorju od rijeke Cetine do Kopra u Istri” (str. 240.), Mandi} ne mo-
è nikako da se pomiri sa realno{}u, pa nastavlja sa pseudonau~nim {pekulaci-
jama. Vrhunskim slavistima zamera {to nisu pitali narod u raznim krajevima
kakvo mu je nacionalno ime, previ|aju}i da bi po~etkom devetnaestog veka
upravo odgovori na to pitanje {irom Bosne, Hercegovine, Dalmacije, Vojne
krajine i Slavonije potpuno sahranili hrvatsku nacionalnu ideologiju, jer tamo-
{njem stanovni{tvu bila je strana svaka pomisao o hrvatstvu. Hrvatstvo je tamo
mnogo kasnije ve{ta~ki rasejavano ogromnim pregala{tvom prvenstveno rimo-
katoli~kih fratara, kad je njihova vatikanska centrala definitivno odustala od
“ilirskog” projekta podvo|enja Srba u sferu zapadnog hri{}anstva. Mandi} na
slede}i na~in kritikuje utemeljitelje slavistike: “Osnovna pogrje{ka spomenu-
tih slavista i svih onih koji su ih slijedili, bila je ta {to oni nijesu pitali narod u
pojedinim pokrajinama, {to je on i kako se zove, nego su mislili da mogu sa-
mi, na osnovu svojih jezi~nih teza, stvarno neispravnih, odre|ivati tko kojemu
narodu pripada i kako bi se imao zvati. Nijesu vodili ra~una o tome da sama
narje~ja, pa ni jezici ne ~ine bitne osobine kojima se jedan narod dijeli od dru-
goga. U srednjoj i ju`noj Americi {esnaest naroda govori {panjolski, pa nijesu
[panjolci. Irci, Kana|ani i Ameri~ani (USA) govore engleski, pa nijesu Engle-
zi. Slovenci i jedan dio Hrvata govore kajkavski, ali se osje}aju kao dva naro-
da. Ikavski govor {tokavskoga narje~ja isklju~ivo je jezik Hrvata dalmatinske
Zagore, Like, Bosne, zapadne Hercegovine te dalmatinskoga primorja izme|u
Cetine i Neretve. I ijekavski je govor hrvatski na podru~ju negda{nje Dubro-
va~ke republike, u ju`noj Hercegovini te u prodaljima rijeke Neretve i Bosne.
Samo ekavski govor {tokavskoga narje~ja je srpski, ali ni taj nije specifi~no
srpski, njihov jedino i isklju~ivo, jer ekavski govore Makedonci, Hrvati u Sri-
jemu, te Hrvati kajkavci i Slovenci. U Kopitarovim i Vukovim tvrdnjama ima
ipak ne{to istinito. Kajkavsko naime narje~je i {tokavsko ne mogu se zvati i ni-
jesu isklju~ivo ni slovensko, ni hrvatsko, ni srpsko narje~je. Jedino je ~akav{ti-
na isklju~ivo hrvatski govor, kojim danas govore samo Hrvati i nitko drugi. To
je prva i neprijeporna jezi~na ~injenica.” (str. 242-243.)
Da je ~akavski isklju~ivo hrvatski, u to apsolutno nema nikakve sumnje ni-
ti je bilo ko ikad poku{avao da Hrvatima otme ~akav{tinu. Me|utim, klju~no
je pitanje za{to su oni napu{tali sopstveni i prihvatali tu|i jezik? U Latinskoj
Americi [panci su kao osvaja~i pokorenim Indijancima nametali {panski. To
isto su uradili Englezi u zemljama kojima su vladali. Me|utim, strani osvaja~i,
376
ni Ma|ari, ni Turci, ni Nemci, ni Italijani uglavnom nisu uspevali da Hrvatima
nametnu sopstveni jezik. A uspeli su Srbi iako nad Hrvatima nisu vladali. Ikav-
ski nije ~akavski, a ijekavski je daleko od svakog hrvatskog etni~kog prostora.
Da bi prisvojili {tokavski, Hrvati prvo prisvajaju srpske zemlje u kojima se on
izvorno govori, a onda prisvajaju i Srbe koji su ijekavski doneli u Hrvatsku,
Dalmaciju i Slavoniju, pogotovo ako su prethodno uspeli da ih pokatoli~e. A
kako tek nespretno Mandi} poku{ava dokazati da se u pro{losti ~akavski govo-
rio na mnogo {irim prostorima: “Druga ~injenica, koju je znanost utvrdila, iako
je jo{ nije dovoljno prou~ila, jest ta, da se negda ~akavsko narje~je protezalo
daleko preko njegova dana{njeg podru~ja. Jaki tragovi, ostaci ~akav{tine nala-
ze se po svoj Dalmaciji, u Slavoniji, Bosni, Hercegovini i Crnoj Gori. To nam
veli da se jedamput govorilo u narodu ~akavski od Istre do Albanije i od Ja-
dranskoga mora do Drave na sjeveru i Drine na istoku. Svi ti krajevi u stara do-
ba ~inili su jednu jezi~nu cjelinu, koja je bila najja~e zastupana i svoje àri{te
imala u dana{njem ~akavskom prostoru, gdje se ~akav{tina mogla do danas
odràti zahvaljuju}i svojoj iskonskoj snazi i uvreènosti. Jezi~na ra{irenost hr-
vatske ~akav{tine podudara se i potvr|uje kazivanje stare hrvatske kronike
“Kraljevstvo Hrvata” i “Ljetopis Popa Dukljanina” o hrvatskom narodnom i dr-
àvnom prostoru. Ti nam hrvatski doma}i izvori, sastavljeni polovicom 11. i
12. stolje}a, svjedo~e da su Hrvati od svoga dolaska u ju`ne zemlje pa za du-
ga stolje}a imali svoju veliku hrvatsku narodnu dràvu, koja se protezala od Is-
tre do Dra~a, doti~no do Valone u Albaniji i od Jadrana do Drave i Dunava na
sjeveru. Jaki tragovi ~akav{tine u svim tim krajevima potvr|uju da je kaziva-
nje tih dviju najstarijih hrvatskih kronika istinito i stvarno.” (str. 243-244.)
Tragove ~akav{tine je vrlo te{ko prona}i ju`no od Cetine u primorskom
pojasu. Zabeleèni su na Pelje{cu, ali samo tragovi, dok je ostrvo Lastovo raz-
vilo svoj specifi~ni ~akavski oblik, na ~ije tragove se ponekad moglo nai}i u
Dubrovniku. Bosna je samo u svom najzapadnijem delu imala dodira sa ~akav-
{tinom, a Hercegovina skoro nikako. Prona}i tragove ~akav{tine u Crnoj Gori
gotovo je nemogu}e. Da se ~akavski govorilo od Istre do Albanije i od Jadra-
na do Drine i Drave, apsolutno je nemogu}e. Ali i kad bi sve to bilo istina, {ta
bi zapravo Mandi} time mogao da dokaè? Da su Hrvati nekad davno posto-
jali, ali su se izgubili asimilovanjem od strane {tokavske, odnosno srpske ma-
se. On dodu{e tvrdi da ta {tokavska masa nije izvorno srpska, kao i da se sve-
ga nekoliko hiljada Srba doselilo na Balkan, donose}i “svoj” zapadnosloven-
ski jezik. Kad bi i to bilo ta~no, zna~ilo bi da su se ti Srbi odmah utopili u za-
te~enu {tokavsku masu, koja je preuzela njihovo ime. I opet su ti {tokavci Slo-
veni, preuzev{i ime Srba ostali ne{to sasvim razli~ito u odnosu na Hrvate. Hr-
vati su do{li s ~akavskim jezikom, taj su ~akavski jo{ skoro hiljadu godina na
Balkanu govorili, sluìli se njime kao svojim maternjim jezikom, dok ih Turci
kao narod nisu uni{tili. I danas se ~akavski odrào tamo gde su sa~uvani osta-
ci nekada{njeg hrvatskog naroda. S obzirom da se i sam Mandi} slaè da “je-
zici ju`nih Slavena pripadaju isto~noj skupini slavenskih jezika, doti~no da su
toj skupini srodni” (str. 244.). Mi Srbi smo ponosni na svoje rusko poreklo. Pa
377
i jedna od prvih srpskih dràva, Ra{ka, svojim nazivom asocira na Rusiju, a na-
ziv Srba Ra{ani, Rasci, Rascijani tako|e upu}uje na Ruse. Me|utim, nisu svi
ju`noslovenski jezici isto~noslovenskog porekla, nego samo srpski, bugarski i
makedonski, ako se uop{te moè govoriti o makedonskom kao posebnom je-
ziku. Uporedna slavenska lingvistika je odavno ustanovila da su slovena~ki-
kajkavski i hrvatski-~akavski neuporedivo, po svojim izvornim osobinama, bli-
ì zapadnoslovenskim jezicima, a kasnije su trpeli zna~ajan uticaj {tokavskog.
Povodom toga, Mandi} insistira da su Hrvati, kao slovenizovani narod
iranskog porekla, sa~uvali i mnogo izraza svog drevnog jezika, ali su govorili
jednom varijantom zapadnoslovenskog. “Kada su do{li na jug u dana{nje hr-
vatske zemlje, Hrvati su govorili tim svojim slavenskim jezikom, koji je ve}
iza Karpata poprimio glavna obilje`ja ~akavskoga narje~ja hrvatskoga jezika.
Od drugih srodnih jezika razlikovao se time, {to su se u hrvatskom jeziku ve}
tada, kako mislimo, bile razvile posebne ~akavske odlike hrvatskoga jezika s
jakim ostacima stare iranske ba{tine. Idu}i dakle na jug Hrvati su nosili sa so-
bom hrvatski jezik ~akavskoga narje~ja, a u novoj su domovini na{li Slavene
kajkavce i {tokavske ikavce, koji su ve} prije njih bili do{li u te krajeve sa sla-
venskoga sjeveroistoka.” (str. 256.)
A onda dolazi celovita bajka koju Mandi} konstrui{e nategnutim tuma~e-
njem istorijskih izvora, nekriti~kim preuzimanjem svih starih nasle|enih isto-
riografskih falsifikata i svojim sopstvenim franjeva~kim laìma, inspirisanim
vi{evekovnom rimokatoli~kom tradicijom. “Kada su Hrvati do{li na jug i Dal-
maciju o~istili od Avara, prema ugovoru s bizantskim carem Heraklijem naj-
prije su naselili cijelu Dalmaciju od Ra{e u Istri do Budve u Boki Kotorskoj.
Glavno, vode}e pleme Hrvata zauzelo je sredi{nji poloàj i naselilo se oko biv-
{ega glavnoga grada Dalmacije, Salone, od rijeke Cetine do Krke. Druga ple-
mena zauzela su druge dijelove rimske Dalmacije: staru Liburniju od Krke do
Ra{e, Liku, Bosnu, Zahumlje i Travunju do Kotora. Kako je Hrvata do{lo mno-
go sa sjevera, to se jedan dio otcijepi i zaposjedne rimsku Donju Panoniju iz-
me|u Kupe, Mure i Drave, a drugi dio po|e na jug i zauzme Ilirik, kako su u
doba Porfirogeneta zvali primorske krajeve negda{njih rimskih pokrajina Pre-
valis i Novoga Epira, ~emu je odgovarala sredovje~na Duklja, a dana{nja Cr-
na Gora i primorska Albanija.” (str. 257.)
Ali ne samo da u pisanim izvorima nema ni pomena o tako {irokoj raspro-
stranjenosti Hrvata, nego ni usmena tradicija Srba, Arbanasa i Grka takvu po-
javu nije upoznala. Pogotovo kad je re~ o drugom delu Mandi}eve konstrukci-
je, u kojoj stoji: “Na cijelom zauzetom prostoru onu ulogu, koju su prije imali
Avari prema Slavenima prve slavenske seobe, preuzeli su sada Hrvati. Oni su
postali vladaju}i sloj, predstavnici hrvatske dràvnosti i ~uvari hrvatskoga ime-
na i hrvatskoga narodnog jedinstva. Kao {to je sama narav takva poloàja tra-
ìla, Hrvati su se rasprostranili po cijelom novom hrvatskom narodnom prosto-
ru.” (str. 257.) Rasprostranili se, a onda netragom nestali. “Dràvnu organiza-
ciju proveli su prema svojim slavenskim i starim iranskim navikama na osno-
vu {irokih plemenskih samouprava, ali tako da su sva plemena priznavala vr-
378
hovnu vlast glavara prvoga, sredi{njega hrvatskog plemena, koji je nosio na-
slov “kral’ Hrvata” (“duks Kroatorum”).” (str. 257-258.) Uzgred re~eno, duks
zna~i vojvoda, a ne kralj. Neprekidna Mandi}eva te`nja za hrvatskom rasnom
superiorno{}u i dominacijom nad svim ostalim Slovenima, s kojima su imali
dodire, tako|e je najobi~nija fantazmagorija, jer posle Avara Sloveni vi{e nisu
priznavali ni~ije predvodni{tvo na Balkanu osim vizantijskog, sa izuzetkom
Bugara koji su zaista ovladali jednim delom Slovena, u njih se utopili, ali im i
svoje ime ostavili. Mandi} zapravo ~ezne da Hrvatima ve{ta~ki pripi{e onakvu
istorijsku ulogu kakvu su imali azijatski Bugari. I sledi zavr{ni deo bajkovite
konstrukcije: “U bizantsko doba, kako smo gore izloìli, Dalmacija se dijelila
na Gornju Dalmaciju od juga do rijeke Cetine, i na Donju od Cetine do rijeke
Ra{e u Istri. Tako su i Hrvati razdijelili svoju zemlju, samo {to su pojedine di-
jelove nazvali imenima uzetim iz iranskih uspomena. Hrvati su naime ju`nu
Hrvatsku od Cetine do Voju{e u dana{njoj Albaniji nazvali Crvena Hrvatska, a
zapadnu Hrvatsku od Cetine do Ra{e Bijela Hrvatska. Sjeverni dio nosio je sta-
ro ime: Panonska Hrvatska ili “Slavonija”, prema imenu “Slaveni”, kako su
obi~no Hrvate zvali zapadni narodi u srednjem veku.” (str. 258.) Dakle, kad
god zapadni narodi u bilo kom kontekstu pomenu Slovene, mi danas znamo da
je tu re~ o Hrvatima, jer o kome bi drugom? Ne postoji nikakvo staro ime Pa-
nonska Hrvatska. To ime je izmislio Ferdo [i{i}, dvoume}i se izme|u “Posav-
ske” i “Panonske”.
Interesantno je da Mandi} ipak priznaje da je nad Hrvatima postojala vr-
hovna vizantijska vlast, pa se postavlja pitanje kako je mogu}e da postoje dve
vrhovne vlasti, vizantijska nad Hrvatima i hrvatska nad ostalim Slovenima?
Istina je da puna dva veka po dolasku na Balkan ni Srbi ni Hrvati nisu imali dr-
àvne organizacije u pravom smislu re~i, nego su kao dovedeni kolonisti ìve-
li na starim, prethodno uglavnom varvarskim najezdama opusto{enim vizantij-
skim teritorijalnim posedima. Me|utim, fratru Mandi}u |avo ne da mira. “Uza
sve to za vrijeme od dolaska pa do smrti Kre{imira Velikoga g. 1073. o~uvalo
se dràvno jedinstvo svih hrvatskih zemalja, iako negda radi vanjskih utjecaja
u dosta oslabljenom obliku. U tom dugom odsjeku vremena Hrvati su se slili i
potpuno stopili sa starijim slavenskim slojem, i jezi~no i krvno. Iz po~etka su
Hrvati po svim krajevima hrvatskoga narodnog prostora, dakle od Trsta do Va-
lone, te od Jadrana do Drave na sjeveru i Drine na istoku, govorili svojim ~a-
kavskim narje~jem, koje su donijeli iza Karpata. S vremenom su se i jezi~no
slili sa starim slavenskim pu~anstvom isto~noga govora i to tako da je staro pu-
~anstvo primilo ~akavsko narje~je ondje gdje su novodo{li Hrvati bili gu{}e na-
seljeni i ~inili ve}inu prema starim Slavenima, kao u primorskim krajevima Bi-
jele Hrvatske od Cetine do Istre. To se jezi~no stapanje ipak odvilo tako da je
mnogo odlika isto~nog govora uni{lo u novu ~akav{tinu. Ondje, gdje su Hrva-
ti prema starom slavenskom pu~anstvu ~inili razmjernu manjinu, kao u ju`nim,
isto~nim i sjevernim krajevima, Hrvati ~akavci primili su kajkavski, doti~no
{tokavski govor starih Slavena, ali su po svim krajevima utisnuli u ta narje~ja
snaàn utisak ~akav{tine, i to tim ja~i, {to je bio brojniji sloj Hrvata u pojedi-
379
nom kraju. Poslije Bijele Hrvatske utjecaj ~akav{tine je bio najja~i u ju`nim
primorskim krajevima od Cetine do Bojane, dakle na teritoriji Crvene Hrvat-
ske: u Neretvanskoj Krajini, u zapadnoj i ju`noj Hercegovini, na teritoriju sta-
re Dubrova~ke Republike, u Boki Kotorskoj i Crnoj Gori. U tim krajevima ima
i danas u narodnom govoru jakih ~akavskih ostataka.” (str. 258-259.)
Me|utim, prave muke za Mandi}a nastaju kad treba da iznese bilo kakve
relevantne dokaze za svoje tvrdnje. Redovno je ogromna disproporcija izme|u
njegovih ma{tovitih hipoteza koje redovno saop{tava kao neprikosnovene apo-
dikti~ke sudove i tanu{ne argumentacije, koju potom nudi. Tako i ovde “jake
~akavske ostatke” svodi na slede}e: “M. Tentor u svom ~lanku “O dubrova~-
kom jeziku s leksi~ke strane”, nabrojio je 223 ~akavske rije~i koje su se upo-
trebljavale u istom smislu na Cresu i Dubrovniku, a kojih nema u hrvatskom
knjièvnom jeziku. Od tih rije~i njih 114, dakle preko polovice, govorio je hr-
vatski narod u okolici [irokoga Brijega, u mom rodnom kraju, kada sam ja bio
dijete. U {irokobrije{koj okolici bilo je tada, a valjda ima i danas, i drugih ~a-
kavskih ostataka kao na pr. da se do~etno “m” izgovara kao “n” (rukon, nogon),
“jes” mjesto “jest”, itd. Hrvati muslimani u Mostaru i drugdje izgovaraju “j”
mjesto “lj” (“jubav” mjesto ljubav). U Bosni se u mnogim rije~ima govori “{}”
mjesto “{t”. U Crnoj Gori se odrào i stari ~akavski naglasak na zadnjem slo-
gu.” (str. 259-260.) Hrvati su kao narod nesumnjivo postojali i doselili su se na
Balkan. Dokazano je da su govorili ~akavski jezik. Po doseljenju me{ali su se
s drugim narodima. Tamo gde su bili u etni~koj ve}ini asimilovali su druge; ta-
mo gde su bili u manjini drugi su ih asimilovali. A sada bi Mandi} da sve na-
rode do kojih su uop{te doprli Hrvati na balkanskim prostorima, u koje su se
utopili delovi hrvatskog naroda, svakako periferni, u celini proglasi Hrvatima.
Kao da su Hrvati kuga, pa gde se jedan pojavi, odmah celu okolinu okuì.
A {to se Srba ti~e, Mandi} uvek ide u drugu krajnost. On je siguran “da Sr-
bi, koji su ne{to kasnije od Hrvata do{li isto sa sjevera, nijesu izvr{ili nikakav
utjecaj na razvoj ju`nih slavenskih narje~ja. Kako nam Porfirogenet “De admi-
nistrando imperio” kazuje, Srba je do{lo sa sjevera veoma malo, tako da ih je
car Heraklije mogao smjestiti u jedan logor u Tesaliji, koji se po njima prozvao
“Srbi{te” (“Serblia”). Osim toga, bugarski je car Simeon oko g. 920. tako stra-
hovito uni{tio i raselio Srbe, da ih u cijeloj zemlji Ra{koj nije ostalo nego 50
slobodnih ljudi, plemenitih Srba, uz ne{to izbjeglica u Hrvatskoj i Bizantu.
God. 1020., u prvom poznatom popisu biskupija srednjega Balkana cara Vasi-
lija, u cijeloj tada{njoj Srbiji (Ra{koj) nije bila nego jedna biskupija sa samih
15 parohija, dok su Hrvati u to doba imali vi{e od 15 biskupija. Sa Srbima se
dogodilo u pogledu jezika isto {to s Bugarima. I jedni i drugi radi svoga malo-
ga broja izgubili su vlastiti jezik i primili govor brojnijih starih Slavena, koje
su na{li u svojoj novoj postojbini. Srbi su negda ìvjeli na skrajnjem slaven-
skom zapadu i morali su imati svoj govor, koji je morao biti zapadni, s bitnim
osobinama jezika njihovih srodnika, dana{njih luì~kih Srba. Kada su Srbi po-
{li na jug, oni su, kako je naravno, nosili sa sobom govor slavenske zapadne
skupine. Na Balkanu su oni zavladali ve}im brojem Slavena prve seobe, poli-
380
ti~ki ih organizirali i dali im svoje narodno ime, ali su me|u starom brojnijom
sredinom izgubili svoj zapadni slavenski govor i poprimili {tokavsko narje~je
tadanjih Slavena srednjega Balkana, koji su tu bili do{li sa slavenskoga isto~-
nog podru~ja.” (str. 260-261.)
Re|aju}i i na narednim stranicama sasvim proizvoljne stavove, Mandi} pi-
{e kako “o hrvatstvu Crvene Hrvatske govori nam i neprekidna narodna preda-
ja i hrvatska svijest stanovni{tva ju`nohrvatskih zemalja od najstarijih vreme-
na do danas.” (str. 263.) Naravno, tog predanja nigde nije bilo, kao ni hrvatske
narodne svesti, osim izme|u Istre i Cetine. Moramo ovde priznati da je Man-
di} u pravu kad isti~e da su Srbi i Hrvati trajno “~inili dvije zasebne dru{tvene
skupine i nigda se nijesu osje}ali kao jedan narod i jedna jedinstvena istovjet-
na etni~ka i kulturna cjelina, pa ni onda kada je jedan od ta dva naroda zapo-
sjeo potpuno ili djelomi~no narodni teritorij drugoga naroda.” (str. 263.) Ali je
potpuna nebuloza kad on tvrdi da “~akavsko jezi~no blago sadrì dragocjeno
gradivo, koje nam uz druge izvore dokazuje da su se Hrvati kod svoga dolaska
na jug naselili po svim zemljama od Trsta do Voju{e u Albaniji, te od Jadran-
skog mora do Drine na istoku i Mure, Drave i Dunava na sjeveru.” (str. 262.)
Jo{ je nebuloznije kad kaè da su sve “te zemlje dugo vremena ~inile jedinstve-
no ~akavsko podru~je; pripadale su zajedni~koj i jedinstvenoj hrvatskoj drà-
vi, a i danas ~ine nedvojbeni povijesni prostor hrvatskog naroda.” (str. 262.)
Nebuloza potom kod Mandi}a gubi svaku jedinicu mere kad obja{njava kako
su Srbi i Hrvati jedni drugima zaposedali narodne teritorije: “To je bio slu~aj
kada se Ra{a polovicom 8. stolje}a stavila pod za{titu Hrvatske, ili kada je hr-
vatska Duklja osvajala Ra{u, ili hrvatska Bosna zapadne srpske krajeve, ili ka-
da je Ra{a zaposjela zemlje Crvene Hrvatske.” (str. 263-264.)
Kao jedan od klju~nih dokaza krvnog, kulturnog i duhovnog jedinstva Hr-
vata i stanovnika Slavonije, Bosne, Zahumlja, Duklje i Dalmacije, Mandi} na-
vodi podatak da su stranci sve te stanovnike nazivali Slovenima i njihov jezik
slovenskim. Slede}i su mu dokazi pripadni{tvo rimskoj crkvi, slovenski jezik
u bogosluènju i glagoljica, a da bi potkrepio tezu da je sve to hrvatsko, Man-
di} upozorava: “Hrvati su naime prvi od svih Slavena primili kr{}anstvo. Sve-
}enici, koji su me|u Hrvatima {irili kr{}anstvo, morali su odmah od po~etka
propovjedati rije~ Bo`ju na hrvatskom narodnom jeziku, jer bi ina~e sav njihov
rad bio uzaludan i bezuspje{an.” (str. 266-267.) I onda sledi neverovatno pri-
svajanje staroslovenskog jezika kao hrvatskog: “Po zakonu potrebe, sve}enici
su prevodili na hrvatski jezik vjerske pouke, koje su Hrvatima davali, na prvom
mjestu nedjeljna sveta evan|elja i poslanice. Tokom nekih 200 godina, od po-
lovice 7. do polovice 9. stolje}a, crkveni hrvatski jezik se lijepo izgradio i bili
su u~injeni prvi prijevodi nedjeljnih evan|elja i poslanica. Ovi prijevodi na hr-
vatskom crkvenom jeziku preko Crvene Hrvatske doprli su do “Sklavinije” u
Gr~koj i odatle do Slavena u Makedoniji. Od ovih je za crkvene prijevode na
hrvatskom jeziku saznao Sv. ]iril i upotrijebio ih kod izrade prvih liturgijskih
knjiga, koje je g. 863. sa svojim bratom Metodom ponio moravskim Slaveni-
381
ma. U Moravskoj su sveta bra}a prevela cijelu slu`bu Bo`ju (misu i ~asoslov)
na jezik tada{njih Moravljana, naravno pridràvaju}i se duhovnih i crkvenih iz-
raza, koje su bili Hrvati stvorili u svom dvjestagodi{njem ìvotu kr{}anskome.”
(str. 267.) Dakle, prvo su Hrvati prevodili na “hrvatski”, ali kojim pismom?
Mora da su Hrvati imali neko svoje pismo, starije od glagoljice ]irila i Meto-
dija?! Pa gde su ga sakrili? Ili su Hrvati izumeli glagoljicu, a ]irilo i Metodije
je od njih preuzeli!
U svakom slu~aju, Mandi} nepokolebljivo istrajava u svojim falsifikatima.
[to je neki od njih gluplji i besmisleniji, Mandi} ga upornije ponavlja. U tom
smislu nastavlja: “U crkvenim djelima pisanim glagoljicom stolje}ima se ~u-
vao staroslavenski jezik, kojega je osnovicu ~inio stari hrvatski jezik.” (str.
271.) On potom prisvaja oblik }irili~nog brzopisa, takozvanu bosan~icu, nazi-
vaju}i je hrvatskom }irilicom, iako je nastala na srpskom dvoru Nemanji}a.
Kad je bosan~icu prisvojio, izvodi novi “dalekose`ni” zaklju~ak: “înjenica da
se Hrvati Bosne i Crvene Hrvatske nijesu htjeli sluìti srpskom }irilicom, jak
je i neprijeporan dokaz da se stanovni{tvo tih zemalja od najstarijih vremena
nije osje}alo srpskim nego potpuno razli~itim od Srba, tako da su i za pisme-
nost, u kojoj se najvi{e isti~e narodna osebujnost, stvorili svoj vlastiti, novi al-
fabet, kojega Srbi }irilovci nijesu znali ~itati, a tako ni Hrvati, poznavaoci “hr-
vatskoga pisma” ili “bosan~ice”, nijesu znali ~itati srpsku }irilicu. Stvaranjem
i uporabom posebnoga hrvatskoga pisma kulturni je jaz izme|u Hrvata i Srba
produbljen i odrào se u punoj snazi sve do na{ih dana i kod Hrvata katolika i
Hrvata muslimana.” (str. 272.) Me|utim, Hrvati su pisali i latinicom, ali samo
tekstove na latinskom jeziku. I sam Mandi} priznaje da nema “spomenika na
hrvatskom jeziku pisanih latinicom prije polovice 14. stolje}a.” (str. 273.) Man-
di} dodaje: “Hrvatski knjièvni jezik, koji se postepeno razvijao u hrvatskoj cr-
kvenoj i svjetovnoj knjièvnosti, sve do 15. stolje}a, zadràvao je jake ostatke
~akav{tine, kojom su Hrvati govorili po svim hrvatskim zemljama, od svoga
dolaska na Jadrana. Od 15. stolje}a vodstvo u hrvatskom knjièvnom stvara-
nju preuzimlje slobodna hrvatska republika Dubrovnik i to vodstvo zadràje
sve do svoje propasti 1806., tako da se s pravom Dubrovnik zove “Hrvatska
Atena.” (str. 274.) Taj naziv Dubrovniku sigurno nisu mogli prikop~ati pre dva-
desetog veka, ali je interesantno kako se ovde Mandi} suprotstavlja svim dosa-
da{njim nau~nim tuma~enjima prisustva tragova ~akav{tine u dubrova~koj
knjièvnosti. Kako on veli: “Knjièvni povjesni~ari tvrde da je ~akav{tina u
najstarijoj dubrova~koj knjièvnosti nastala pod utjecajem gornjo i srednjodal-
matinske ~akavske knjièvnosti... To nije ispravno. âkav{tinu su Dubrov~ani
ba{tinili od svoga zahumsko-dukljanskoga zale|a, od kojega su primili ijekav-
ski govor {tokavskoga narje~ja. Na tom podru~ju u narodnom govoru ima i da-
nas jakih ~akavskih ostataka, a u 13. i 14. stolje}u bilo ih je, naravno, i vi{e.”
(str. 274.)
Imaju}i u vidu da su se razne varijante staroslovenskog dugo zadràle kao
knjièvni jezik kod Srba, Mandi} konstrui{e da je Vuk Karadì} pribliìo “srp-
ski jezik hrvatskom na taj na~in {to je uzeo za osnovu novoga srpskoga knji-
382
èvnog jezika govor hercegova~kih Hrvata, kojim su govorom dubrova~ki, bo-
sanski i drugi hrvatski knjièvnici pisali svoja djela nekoliko stolje}a prije Vu-
ka. Da svlada op}i otpor Srba protiv usvajanja hrvatskoga mjesto dotada{nje-
ga srpskog jezika, Vuk je mjesto hercegova~ke ijekavice zadrào u svom knji-
èvnom jeziku srpsku ekavicu.” (str. 284.) Mandi} je u stanju da hrvatstvo re-
troaktivno pripisuje dubrova~kim pesnicima, pogotovo ako se nekom od njih i
omaklo da Hrvatsku i Hrvate pomenu u svojim pesmama. I svi strani pisci ko-
ji su pominjali “Ilire” i ilirski jezik, po Mandi}u, imali su u vidu Hrvate i hrvat-
stvo. Kada poznati arapski geograf iz dvanaestog veka Abu Abdalah Muhamed
Ibn Idris pi{e da se na obalama Jadrana nalaze dve dràve, “dràva Hrvatska i
Dalmacija i dràva Isklavonija” (str. 307.), Mandi} odmah tuma~i da je tu re~
o dve hrvatske dràve jer su Sloveni redovno Hrvati. “Zemlji od Dubrovnika
do Dra~a Idris daje naziv “Isklavonija”, jer je ta zemlja u njegovo doba ~inila
posebnu hrvatsku kraljevinu Crvenu Hrvatsku. Da ~itatelju bude jasno, da na
isto~noj strani Jadrana postoje dvije hrvatske nezavisne dràve, Idris im daje
dva razli~ita imena. Zapadnu dràvu zove prema ve} od prije prihva}enu nazi-
vu “Hrvatska i Dalmacija”, a ju`noj hrvatskoj dràvi daje naziv “Isklavonija”
prema uobi~ajenomu imenu Hrvata u Italiji “Sklavi” ili po gr~kom nazivu
“Sklavinoi”, “Sklavonia.” (str. 308.) Rado }e do~ekati Mandi} i ako neki stra-
ni putopisac pobrka Srbe i Hrvate, ali na kraju mora da za~ini sa [tedimlijom,
jer drugog upori{ta nikada nigde nije na{ao sve od Popa Dukljanina. “Ro|eni
Crnogorac Savi} M. [tedimlija napisao je cijelo djelo i u Zagrebu objelodanio
g. 1937., u kojem iznosi hrvatsku predaju u Crnoj Gori u na{im danima: u mje-
snim imenima, narodnim obi~ajima i predaji. Mi upu}ujemo ~itatelje na to dje-
lo, jer ovdje potanje ne moèmo o tome raspravljati.” (str. 322.) Svoje crveno-
hrvatske àlopojke Mandi} zavr{ava na ovaj na~in: “Stara Duklja jedini je kraj
gdje su Hrvati uzmakli uslijed povijesnih neda}a, a najvi{e radom vjerskih
predstavnika Srpsko-pravoslavne crkve. Ovi, da u~vrste pravoslavlje, od 17.
stolje}a stalno {ire u narodu Srpstvo, kao da nema pravoslavlja i bez srpskoga!
Uza sve to {iroki narodni slojevi u Crnoj Gori, uslijed svoje povijesne podsvi-
jesti, trajno se opiru srbiziranju i traè da im se prizna ime i dràva crnogorska.
Bez obzira na dana{nje stanje, sredovje~na Duklja je bila neprijeporno hrvat-
ska zemlja. I zato hrvatski povjesni~ari trebaju ubudu}e obra|ivati povijest Du-
klje, napose dukljanske kraljevine 11. i 12. stolje}a kao sastavni dio hrvatske
povijesti. A dana{nje Crnogorce, u kojima te~e krv starih Hrvata, valja da Hr-
vati sa simpatijama susre}u i pomaù njihovu borbu za neovisno{}u i samostal-
no{}u Crne Gore i crnogorskoga naroda.” (str. 326.)
7. Mandi}eve spekulacije o Bosni
U tri obimne knjige Mandi} je koncentrisao svoja razmi{ljanja, ma{tanja i
ideolo{ke konstrukcije po klju~nim istorijskim pitanjima Bosne i Hercegovine.
Prva od njih, “Dràvna i vjerska pripadnost sredovje~ne Bosne i Hercegovine”
(ZIRAL, îkago-Rim 1978.), predstavlja izrazito politi~ki tendenciozno prei-
spitivanje bosansko-hercegova~ke istorije, kako bi joj se naknadno prilepio hr-
383
vatski nacionalni karakter. Da nije krajnje tu`no, s obzirom na izrazito nagove-
{tene intelektualne pretenzije, bilo bi veoma duhovito kako Mandi} obja{nja-
va nastanak Bosne, njenog naziva i dràvne organizacije, prikazuju}i sme{nim
argumentima sve to izvorno hrvatskim. “Sama zemlja Bosna u svom sredo-
vje~nom ograni~enom zna~enju za kraj od Ivan-planine do Zavidovi}kih vrata
ju`no od Maglaja dobila je svoje ime putem politi~ke organizacije stare hrvat-
ske dràve. Naime, kod razdiobe osvojenih zemalja me|u razna hrvatska ple-
mena, na kojima se osnivala uredba stare hrvatske dràve, Hrvati su se dràli
granica starih rimskih pokrajina. Radi toga su zemlje oko donjega toka rijeke
Bosne bile dozna~ene drugom hrvatskom plemenu nego zemlje, koje su leà-
le oko srednjega i gornjega toka te rijeke i u rimsko doba pripadale rimskoj po-
krajini Dalmaciji. Na taj su na~in zemlje oko donjega toka rijeke Bosne do{le
u sastav panonske Hrvatske ili Slovinja (regnum Sklavonie), a one ju`no od
Zavidovi}kih vrata, u sastav jadranske ili dalmatinske Hrvatske. Panonski kra-
jevi oko donje Bosne zarana su se prozvali Usora i Soli, po istoimenim ùpa-
ma, i tokom cijeloga srednjega vijeka nijesu se zapravo zvali Bosnom. Hrvat-
sku dràvnu jedinicu koja je nastala oko srednjega i gornjega toka rijeke Bo-
sne, Hrvati iz primorja, gdje se nalazilo sredi{te jadranskih Hrvata, u po~etku
su zvali Zagorjem, ali se zarana taj kraj po~eo nazivati i Bosnom po imenu
glavne rijeke, koja je tom pokrajinom protjecala.” (str. 53.) Kakve veze ima po-
liti~ka organizacija stare hrvatske dràve sa imenom Bosna? Nikakve! Rele-
vantni izvori govore da je stara hrvatska dràva nastala po~etkom devetog ve-
ka. Do tada su i Srbi i Hrvati ìveli u svojim sklavinijama, ùpama pod vizan-
tijskom vla{}u, u kojima su uìvali izvestan stepen unutra{nje autonomije. Ni-
kakvih dràva prvih dvesta godina po doselenju nisu imali, pa zato istorijski
dokumenti }ute o njima. Bili su izvan ozbiljnih istorijskih tokova. Nikakve
“razdiobe” osvojenih zemalja nije bilo. Hrvati su se tako|e naseljavali tamo
gde je bilo praznog prostora i uslova za ìvot. Tako oni Hrvati koji su naselili
Istru nikada nisu bili u sastavu hrvatske dràve, niti su o tome razmi{ljali. Je-
dinstvena hrvatska dràva im uop{te nije bila preokupacija. Niko od slovenskih
naroda nije vodio ra~una o granicama starih rimskih pokrajina, a i te granice su
se neprestano menjale jo{ pod rimskom vla{}u. Ko je to uop{te tako “dozna~a-
vao” zemlje? Valjda neka stambena komisija. Videli smo ve} da nikakva pa-
nonska Hrvatska nije ni postojala, a i sam Mandi} na nekoliko mesta potvr|u-
je da su u Slavoniji ìveli Sloveni kajkavci, me|u koje se mo`da naselio izve-
stan broj Hrvata, ali su oni morali biti vrlo brzo asimilovani. Nikada Bosna ni-
je postojala kao hrvatska dràvna jedinica, a kako joj i samo ime moè biti hr-
vatskog porekla ako su je pravi Hrvati nazivali Zagorjem?
Slede novi “dokazi” sa standardnog Mandi}evog repertoara: “Da je zemlja
Bosna dobila svoje ime putem hrvatske dràvne uredbe, imamo dokaz u sli~-
nim nazivima drugih hrvatskih krajeva u staro doba. U zapadnoj ili Bijeloj Hr-
vatskoj po rijekama dobile su svoje ime stare hrvatske ùpe: Pliva, Gacka i Ce-
tina. U Crvenoj Hrvatskoj pokrajina Neretva dobila je naziv po istoimenoj ri-
jeci. I pokrajina Zeta u Duklji prozvala se po rijeci Zeti. I u sjevernoj hrvatskoj
384
domovini po rijeci Moravi zvala se je Moravska, koja i danas nosi taj naziv, a
spada u ~e{ku dràvu.” (str. 53.) Ovde je samo propustio da pomene jo{ jedan
dokaz pa da svoju argumentaciju kompletira. U “narandàstoj Hrvatskoj”, sta-
ra “hrvatska” pokrajina Ra{ka dobila je naziv po reci Ra{koj. Ali, {to je ovde
propustio, valjda }e negde na drugom mestu nadoknaditi, pa Mandi} dalje ve-
ze svoju pri~u: “Naziv stare hrvatske oblasti “Neretva” pruà nam primjer ka-
ko je hrvatska dràvna uredba, doti~no jedna hrvatska politi~ka pokrajina, mo-
gla imati odlu~nu rije~ u postanku imena zemlje Bosne. Kod po~etne, naime,
hrvatske dràvne uredbe, posebno je pleme naselilo primorske krajeve od Ce-
tine do Neretve. I samo oni krajevi, zapadno od Neretve, u kojima je to pleme
stanovalo i samoupravno vladalo, nazvali su se “Neretva”, dok su drugi kraje-
vi uz srednji i gornji tok Neretve dobili drugo ime, Zahumlje, po drugom hr-
vatskom plemenu, koje je samoupravno ìvjelo u tom kraju. Tako se i Bosnom
prozvao samo onaj kraj koji je spadao u hrvatsku dràvnu jedinicu oko gornje
i srednje Bosne, kojom je upravljao plemenski vladar zvan ban, a da se to ime
nije proteglo na krajeve oko donje Bosne, koji su u po~etku bili dozna~eni pa-
nonskoj Hrvatskoj i nijesu do{li u sastav sredovje~ne Bosne nego tek pod ko-
nac 12. stolje}a, i to kao poseban upravni kraj.” (str. 54.) Pogre{no tuma~e}i da
se Porfirogenitovo pominjanje dolaska dela Hrvata u Ilirik pouzdano odnosilo
na dana{nju Albaniju, Mandi}u je osnov da i sve zemlje izme|u Hrvatske i Al-
banije proglasi hrvatskim, dakle Neretljansku kneèvinu, Zahumlje, Travuniju
i Duklju, mada istorijski izvori svedo~e da su tamo{nji Srbi sami sebe tako pro-
zvali ili su im drugi taj naziv vremenom nametnuli. Pogotovo ako se ima u vi-
du da je ta oblast, dugo samostalna kneèvina, nazivana i Paganijom.
Naredne Mandi}eve spekulacije isklju~ivo su zasnovane na “Letopisu Po-
pa Dukljanina”, a on uporno poku{ava predstaviti da je zapravo re~ o tri dela,
potenciraju}i takozvani “Metodos”, pomenut u “Letopisu” i dva veka kasniju
hrvatsku redakciju “Letopisa” kao potpuno samostalne tekstove. Me|utim, pre
Konstantina Porfirogenita u desetom veku, niko nigde Bosnu nije pomenuo, a
Mandi} nesvesno sebi protivre~i navode}i kako je ugarski vladar Bela II, upor-
no ga nazivaju}i “hrvatsko-ugarskim” kraljem, dukat Bosnu 1139. dodelio svo-
me sinu Ladislavu. Po primeru Slavonije, ~ijim dukatom je formalno raspola-
gao herceg, odnosno vojvoda, redovno ~lan kraljevske porodice, a neposredno
upravljao ban, sli~no se desilo sa Bosnom. Formalno je bila u nadle`nosti kra-
ljeva sina, a prakti~no pod vla{}u kraljevskog guvernera koji se zvao banom.
Prvi istorijski potvr|eni ban je bio Bori}, a Bosna sigurno nije imala nikakve
banove sve do dolaska pod ma|arsku vlast. Mogla je imati samo knezove ili
ùpane, poput Hrvatske ili svih ostalih srpskih zemalja. Puke su Mandi}eve
ma{tarije i sva njegova naklapanja o naseljavanju Hrvata u podru~ju gornje Bo-
sne i sve do Drine, pogotovo pozivanje da je na izmi{ljenom duvanjskom sa-
boru 753. “tada{nja Bosna zdruèna s Ra{kom, koja se u to vrijeme podvrgla
hrvatskoj dràvi, u posebnu hrvatsku jedinicu pod nazivom Surbia.” (str. 65-66.)
385
Naravno, ni pravilo da su se “hrvatske” diferencirale po staroj rimskoj ad-
ministrativnoj podeli kod Mandi}a ne traje dugo, jer se ne moè primeniti na
Hum i Travuniju. Tako je on prinu|en da sada veze druga~iju pri~u, pa kaè:
“Ni u prvo doba Hrvata, koji su na osnovu posebnog ugovora s carem Herakli-
jem I g. 626. naselili cijelu rimsko-bizantsku Dalmaciju, Zahumlje i Travunju
nijesu bili ure|eni kao posebna upravna jedinica. One se naime ne spominju na
glasovitom duvanjskom saboru g. 753., kada je hrvatska dràva na osnovu po-
stoje}ih plemenskih razdioba, a i radi lak{e uprave, bila razdijeljena na tri ve-
like samoupravne jedinice: zapadnu ili Bijelu Hrvatsku, ju`nu ili Crvenu Hr-
vatsku, Zagorje ili Bosnu. Prostor budu}ega Zahumlja i Travunje bio je na du-
vanjskom saboru uklju~en u ju`nu ili Crvenu Hrvatsku. No kako je duvanjski
sabor zaklju~io da se svaka velika dràvna jedinica razdijeli na vi{e banovina
ili kneèvina, a ove na ùpanije, drìmo da su Zahumlje i Travunja postali kao
posebne upravne jedinice neposredno iza duvanjskoga sabora g. 753. na osno-
vu donesenih saborskih zaklju~aka.” (str. 90.) Ovde je Mandi} postigao novi
“nau~ni kvalitet”, nadma{iv{i u laganju i Popa Dukljanina. Govori o podeli na
banovine o kojima nema ni pomena u “Letopisu”. Dosad je Mandi} slepo tvr-
dio da je sve {to stoji u fantazmagori~nim Dukljaninovim naklapanjima su{ta
istina. Sada govori za ono {to “Letopis” ne pominje da uop{te nije postojalo ili
njegovo postojanje naknadno prilago|ava Dukljaninovim iskazima. Me|utim,
kad posle toga govori o progla{enju Stefana Vuk~i}a Kosa~e za hercega 1448.,
pre}utkuje da je puna titula “herceg od Svetog Save”, pa se ubi dokazuju}i da
je i herce{tvo zapravo manir hrvatskih vladara. “Po sredovje~nom shva}anju
naslov hercega nazna~ivao je u hrvatskim zemljama vladara koji je bio prvi iza
kralja.” (str. 133.) ali Hrvati nikada nisu imali tu titulu. Tek kad su pripojeni
ugarskoj dràvi, ma|arski kralj je svoga sina imenovao za hercega Slavonije,
Hrvatske i Dalmacije. Sama Hrvatska je bila suvi{e malena za jednu ovako
mo}nu titulu. Tri zemlje zajedno – to je ve} ne{to drugo. Ovde je veoma va`no
da je Stefan Vuk~i} Kosa~a titulu hercega nosio kao vladar prakti~no nezavi-
sne dràve. Primer da je Ladislav Napuljski 1403. Hrvoja Vuk~i}a Hrvatinovi-
}a kao svog namesnika imenovao splitskim hercegom zato nije nimalo pogo-
dan za pore|enje. Bilo kako bilo, ipak je termin “herceg” ozna~avao isti pojam
kao termini “vojvoda” ili “duks”. Svestan je Mandi} i tih zavrzlama, pa bi po
svaku cenu da ospori da je Stefan Kosa~a sam sebe imenovao za hercega. Ra-
dije bi da mu je neki strani vladar tu titulu dodelio kao svome vazalu, pa ma-
kar to bio turski sultan. “Na{e je mi{ljenje, sukladno s bosanskom povjesnom
predajom, da je Stjepan Vuk~i} dobio naslov hercega zakonitim putem od ca-
ra Fridriha III, koji je u to doba bio skrbnikom svoga malodobnog stri~evi}a,
ugarsko-hrvatskoga kralja Ladislava V Posmr~eta. U navedenoj povelji od 20.
sije~nja car Fridrih III zove Stjepana Vuk~i}a njegovim starim hrvatskim na-
slovom “vojvoda”, ne prevode}i ga sa “duks”. Dakle, tada Stjepan nije jo{ bio
dobio naslov hercega. Poslije, dakle, nego je primio navedenu povelju, Stjepan
Vuk~i} morao se ponovno obratiti caru Fridrihu, koji mu je èljni naslov her-
cega podijelio tokom g. 1448. Da svom novom dostojanstvu dadne posve}e-
386
no zna~enje, Stjepan Vuk~i} morao je moliti cara da mu dadne naslov “herce-
ga Sv. Save”, jer je Stjepan vladao Mile{evom, u kojemu su leàle kosti Sv. Sa-
ve, a od toga mjesta nije bio ni daleko tada{nji njegov glavni grad Sokol, koji
se nalazio u me|urije~ju rijeka Pive i Tare.” (str. 135-136.) Zar je Stefan Vuk-
~i} prvi srpski vladar koji je sam sebe proglasio za nosioca neke zvu~ne titule?
A mo`da je bio zaista hrvatski vladar? Za{to se onda nije proglasio za hercega
od Svetog Nikole Taveli}a, na primer. [ta }e mu srpski nacionalni svetac? Po-
red toga, kmetska du{a Mandi}eva uverena je da mnogo ve}u vrednost za ve-
likodostojnike predstavlja kad mu mo}ni strani vladar dodeli zvu~nu titulu, ne-
go kad je dovoljno snaàn i nezavisan da sam sebe proglasi.
a) Tuma~enje Bosne kao samoupravne pokrajine
savezne hrvatske dràve
Svoje marifetluke u kvaziistoriografskim razmatranjima, Mandi} je u sta-
nju da za~ini i tako so~nim laìma kojih se mora svaki iole obrazovaniji Hrvat
postideti. Tako navodi da je od polovine sedmog do kraja devetog veka Bosna
ìvela “mirno kao jedna od samoupravnih pokrajina u saveznoj hrvatskoj drà-
vi. Bosna u to doba, ukoliko znamo iz izvora, nije pokazivala nikakvih te`nji
niti za odcijepljenjem od op}ehrvatske dràve niti za pro{irenjem svojih grani-
ca na ra~un drugih hrvatskih saveznih jedinica.” (str. 190-191.) Mada nije spor-
no da je u vreme turske najezde i jedan deo Hrvata potur~en prelaskom na
islamsku veru, groteskno deluje Mandi}eva tvrdnja da su se povla~enjem tur-
skih granica sa severa na jug samo hrvatski muslimani naseljavali u Bosni: “Po
gradovima i na ispra`njena seoska sjedi{ta katoli~ka i pravoslavna, u Bosni i
Sandàku bili su naseljeni Hrvati muslimani, koji su se povukli iz Ba~ke i Ba-
ranje, a napose iz Slavonije, Like i Dalmacije. Njihov je broj prelazio stotinu
tisu}a du{a. U Sandàk se kasnije doselio i velik broj muslimana, starinom Hr-
vata iz Crne Gore, ijekavskoga govora.” (str. 170.) Kako su se hrvatski musli-
mani mogli iseliti iz Ba~ke i Baranje kad tamo ni Hrvata nikad nije bilo? Bo-
sanskim bogumilima, ~iju pojavu poku{ava datirati sto godina ranije kao bu-
garsku zaostav{tinu da bi izbegao ~injenicu da ih je Stefan Nemanja proterao
iz Ra{ke, Mandi} spo~itava te`nju za bosanskom posebno{}u, poniklu iz nago-
na samoodrànja. To ovako obja{njava: “Da se “bo{nja{tvo” nije moglo razvi-
ti u pravcu nebrige za druge hrvatske zemlje, niti u smjeru potpunog izdvaja-
nja bosanske jedinice iz zajedni~koga tijela hrvatskoga naroda i priklju~enja
kojemu drugomu narodu, prije~ile su dvije osnovne sile, koje su utjecale na po-
vjesni razvoj Bosne: geopoliti~ka povezanost bosanskih krajeva s drugim hr-
vatskim zemljama i narodno jedinstvo bosanskoga pu~anstva s Hrvatima u
drugim hrvatskim pokrajinama. Na osnovu ovih dviju sila sredi{nja hrvatska
dràva na Jadranu, sa sjedi{tem izme|u Zrmanje i Cetine, dràla je iz po~etka
u svom dràvnom polju sve hrvatske zemlje, me|u njima i dana{nju Bosnu i
Hercegovinu. Kada bi vanjske sile na neko vrijeme otkinule ove pokrajine od
hrvatske sredi{nje dràve, ova bi na osnovu geopoliti~koga i narodnoga zako-
na uspjela ponovno ih povratiti svomu narodnom sredi{tu.” (str. 191-192.)
387
Mada su bosanski vladari postepeno {irili svoju vlast na sve okolne zemlje,
posebno insistiraju}i na svom pravnom sledbeni{tvu srpske dinastije Nemanji-
}a, pa su ~ak u svojoj kraljevskoj tituli na prvo mesto stavljali Srbe, Mandi} im
neprekidno pripisuje njima apsolutno stranu te`nju da pod svojom vla{}u oku-
pe sve hrvatske zemlje. Za Istru, Kvarner i Liburniju oni verovatno nikada ni-
su ni ~uli. Nastojali su da zauzmu Hrvatsku ju`no od Velebita i Dalmaciju, ne-
retko i delove Slavonije, pa su i te zemlje postepeno dodavali svojoj kraljev-
skoj tituli, ~ak i Donje kraje i Zapadne strane, gde su verovatno izvorno ìveli
Hrvati, ali ih nisu nazivali Hrvatskom. Mandi} jadikuje {to je Hrvatska pala
pod vlast stranih vladara, koji su im postavljali hercege i banove, naj~e{}e stra-
ne krvi, pa nije vi{e imala nikakve centripetalne sile da u svoj sastav druge pri-
vla~i. “Radi ovakvih prilika i Bosna je postala sredi{te, oko kojega }e se oku-
pljati hrvatske zemlje. Svaki put, kada je na vladarskoj stolici u Bosni sjedio
poduzetan vladar, èljan mo}i i vlasti, taj je nastojao prikupiti pod svoju vlast
{to vi{e hrvatskih zemalja. I bosanske su vladare pomagali geopoliti~ki zakoni
povezanosti bosanskih zemalja s hrvatskima i narodno jedinstvo pu~anstva u
Hrvatskoj i Bosni. To }e se okupljanje hrvatskih zemalja oko Bosne osobito
sna`no zapaziti kada budu sami kraljevi Hrvata radi svojih osobnih ili madàr-
skih interesa gledali oslabiti kraljevinu Hrvatsku ili kada nezadovoljni Hrvati s
ug.-hrv. kraljevima budu traìli oslon i pomo} bosanskih vladara.” (str. 194-
195.) [to je babi milo to joj se snilo. Bosanski vladari su osvajali one teritorije
koje su mogli, ~iji su dràoci bili dovoljno slabi. Ali, Mandi} upada u novi pa-
radoks, pa kaè: “Da sredove~noj Bosni nije ipak nigda uspjelo okupiti oko se-
be ve}inu hrvatskih zemalja, glavnom su zaprekom bili Hrvati kraljevine Hr-
vatske i Dalmacije. Oni su u dugim stolje}ima bili navikli na dràvni ìvot i
upravu, pa nisu bili voljni odre}i se hrvatske dràvnosti i prepustiti je hrvatskoj
sporednoj, pograni~noj jedinici, Bosni. Drugi, neupravni uzrok bili su “bosan-
ski krstjani”, upravo oni koji su najvi{e pridonijeli sredovje~nom “bo{nja{tvu”,
bosanskoj posebnosti. Protiv ovih je katoli~ka crkva, najve}a sredovje~na sila,
iz vjerskih razloga vodila borbu preko 250 godina, od g. 1203. do pada Bosne
1463. Ta je borba, koju su vojni~ki redovito vodili ugarsko-hrvatski kraljevi i
hrvatski hercezi, Bosnu trajno slabila i nije joj dopu{tala da svoju vlast ra{iri na
sve hrvatske zemlje.” (str. 195-196.)
b) Raspadanje nepostoje}e kraljevine po Dominiku Mandi}u
Ali, na su{tinsku Mandi}evu glupost tek nailazimo, kad on kategori~ki iz-
javljuje: “Nastojanje da se Bosna ra{iri na istok preko Drine, ne o~ituje se nig-
de u bosanskoj povijesti. Od najstarijih vremena pa do propasti kraljevstva, Bo-
sna se bori da odrì svoje zemlje do Drine, ali ne nastoji pro{iriti se isto~no od
te rijeke. Tomu su se protivile dvije osnovne sile, koje su utjecale na povjesni
razvoj Bosne: zemlji{nji razvoj tla i narodna razlika pu~anstva, koje je stano-
valo isto~no od Drine... Ova rijeka sa svojim dubokim koritom i okomitim oba-
lama prije~ila je bosanskim Hrvatima prijelaz u isto~ne strane, a u tamo{njem
stanovni{tvu prijelaz u Bosnu.” (str. 196.) Dakle, mnogo su ve}e razlike izme-
388
|u {tokavaca koji ìve u Bosni i Srbiji, nego izme|u bosanskih {tokavaca i hr-
vatskih ~akavaca. Toliko {to se ti~e razlike u “pu~anstvu”. Ali Usora i Soli su
duè bili u sastavu Srbije nego Bosne, verovatno i Srebrenica. Da o Humu i
Travuniji i ne govorimo. Na vrhuncu mo}i Bosna nije mogla da se {iri preko
Drine, jer je tamo bila jaka Despotovina, a na zapadu slaba i feudalno razdro-
bljena Ugarska. Ali nije slu~ajno poslednji bosanski kralj Stefan Toma{evi} postao
srpski despot i nekoliko meseci li~no drào Smederevo pred pad Despotovine.
Kako koju ma{tovitu pri~u Mandi} iznova veze, tako joj jo{ poneki ele-
ment dodaje. Ovde, dalje {pekuli{u}i sa Dukljaninovim letopisom i po ko zna
koji put pominju}i izmi{ljeni duvanjski sabor, obja{njava: “Da poja~aju i {to
bolje osiguraju obranu tada{nje Srbije, koja se stavila pod za{titu hrvatske dr-
àve, Hrvati su na duvanjskom saboru jedan dio svoga dràvnoga prostora, Za-
gorje ili Bosnu, pridruìli Ra{i i stvorili novu hrvatsku dràvnu jedinicu, kojoj
su postavili na ~elo jednoga ~lana hrvatske vladarske ku}e ili, mogu}e, tada-
{njega vladara Ra{e. Budu}i da je Ra{a bila znatniji dio nove hrvatske dràv-
ne tvorevine, a ujedno da time iskaù i priznanje Srbima, koji su pristupili hr-
vatskoj dràvi, Hrvati su dali naziv Srbija svojoj tre}oj dràvnoj jedinici. Ipak
da ne bude krivo doma}im bosanskim Hrvatima, sabor je Bosni sa~uvao dota-
da{nje granice i osigurao njezinu unutra{nju samoupravu i u novom dràvnom
ure|enju.” (str. 205-207.) Za Ljudevita, slavonskog kneza, pi{e da je 822. pre-
lazio Drinu kad je prebegao Srbima. Mogao je tako isto da napi{e kako je Lju-
devit i Volgu pregazio! Ali, slede}i svoju bajku, Mandi} konstrui{e kako mu sa-
svim iluzorne misli i proizvoljno iznesene teze pruàju dovoljno osnova “da
po~etak srpske samostalnosti, doti~no, da odcijepljenje Srba od hrvatske drà-
ve, stavimo u vrijeme kada je Bizant vodio borbu protiv Hrvata g. 807. do 817.,
tj. nakon {to su ovi g. 803. priznali vrhovni{tvo novoga zapadnog cara Karla
Velikoga. God. 822., kada je Ljudevit Posavski ispred Franaka prebjegao Srbi-
ma, ti vi{e nijesu priznavali vlast Borne, vladara jadranskih Hrvata, nego su bi-
li u protivnom bizantskom politi~kom krugu.” (str. 208.) Kao da su Srbi uop-
{te nekada priznavali Borninu vlast nad sobom. Pored toga, Mandi}u je veoma
va`no da pokaè kako je navodno Bosna svojevoljno priznala vrhovnu vlast
ugarskog kralja, “hrvatsko-ugarskog”, kako on kaè. “Dokaz” mu je to {to ban
Bori} u~estvuje uz kralja Gejzu u ugarsko-vizantijskom ratu. “Da je Bosna ko-
ju godinu prije bila silom podvrgnuta ugar.-hrv. kralju, Bori} i Bo{njaci bi is-
koristili priliku rata i oslobodili se od kralja Gejze. Ako Bori} i Bosna vjerno i
ustrajno pomaù ugar.-hrv. kralja u njegovim borbama s Bizantom, zna~i da
mu se ni on, ni njegov pred{asnik, ni Bosna nijesu silom pokorili nego svoje-
voljno na osnovu narodnoga zajedni{tva s hrvatskim narodom u kraljevinama
Hrvatskoj i Dalmaciji te Slavoniji, koji je Gejzu priznavao kao svoga zakoni-
toga kralja. Bosanski narod i njegovi banovi bili su naime svjesni da pripadaju
hrvatskom narodu, pa su htjeli, nakon raspada kraljevine Crvene Hrvatske, stu-
piti u sklop onih dràva, u kojima su se od g. 1102. nalazile kraljevine Hrvat-
ska i Dalmacija, kojoj je dràvi Bosna pripadala u pro{losti za duga stolje}a.”
(str. 218.)
389
Kad bi kod Mandi}a bilo i trunke nau~ne korektnosti i akademskog mora-
la, on bi objektivnije rezonovao, pa bi iz ~injenice da je Bosna po~etkom dva-
naestog veka do{la pod ma|arsku vlast izvukao zaklju~ak da je bana Bori}a na
to mesto postavio ugarski kralj na isti na~in na koji je postavljao slavonske i hr-
vatsko-dalmatinske banove. [ta onda ima prirodnije do da kraljevskom voljom
postavljeni ban sledi svog vladara u ratovima. Uostalom, istorija evropskog fe-
udalizma pokazuje da redovno feudalni interesi odnose prevagu nad ose}anji-
ma, èljama i nacionalnim strastima. I bosanskog bana nije postavljao narod,
nego je on postavljan da upravlja narodom. S obzirom da nikada nije postoja-
la nikakva kraljevina Crvena Hrvatska, nepostoje}a kraljevina se nije mogla ni
raspadati. A {to se ti~e eventualne svesti stanovnika Bosne da pripadaju hrvat-
skom narodu, pa da stoga èle da slede njegovu sudbinu pod vla{}u stranog
vladara, nemogu}e je da bi i Mandi}ev bolesni mozak u to poverovao. Uosta-
lom, kako su formirane banovine i imenovani banovi, pokazuje i sam Mandi}
na drugom mestu, otkrivaju}i pritom da njegov intelektualni sklop ne moè
svojim ve{ta~kim konstrukcijama da nadvlada ~injenice do kojih i sam dopire.
“Kada je Bela IV pobijedio bana Ninoslava g. 1254., oduzeo je Bosni lenske
ùpe Usoru i Soli i od njih stvorio posebnu banovinu, koju je davao u leno ra-
znim ugarsko-hrvatskim velika{ima. Koncem g. 1272. banom Usore i Soli bio
je Henrik, razli~it od bosanskoga bana Stjepana Prijezde.” (str. 236.) Ina~e, po-
vremena spremnost banova i ostalih feudalnih velika{a da se odmetnu i osamo-
stale od centralne kraljevske vlasti, pri~a je za sebe, toliko puta u feudalnoj
Evropi ispri~ana.
c) Skrnavljenje Miroslavljevog jevan|elja
I ~emu se sve ne}e dovijati Dominik Mandi} ne bi li umanjio zna~aj srp-
ske dràvnosti i vladarske tradicije za srednjevekovnu bosansku dràvu. I glav-
ni problem mu je, opet, prvi bosanski kralj Tvrtko. “Kada se krunisao srpskom
ra{kom krunom, Tvrtko dakle nije imao pred o~ima srpsku dràvu ni srpski na-
rod. On nije imao na umu da Srbe okuplja i da srpsku carevinu obnavlja. Nje-
mu je bila pred o~ima samo Bosna i njezini interesi. Kruna staroga i poznato-
ga kraljevstva ra{koga sluìla mu je samo kao sredstvo da postigne me|una-
rodno priznanje samostalnosti Bosne i da se domogne Mitrovdanskoga prino-
sa, koji su Dubrov~ani pla}ali ra{kim kraljevima. Nemar Tvrtkov za srpske ci-
ljeve i interese zapaàli su i suvremeni Srbi, pisci tadanjih srpskih ljetopisa i
kraljevih rodoslova. Oni, ni njihovi nastavlja~i, nijesu smatrali Tvrtka, niti nje-
gove nasljednike, srpskim vladarima i zato ih nijesu brojili ni o njima vodili
spomena me|u srpskim kraljevima.” (str. 285-286.) Mandi}, naravno, gubi iz
vida da je docniji vladarski kult izgra|ivan unutar Srpske pravoslavne crkve, a
da bosanski vladari u njoj nisu mogli biti naro~ito popularni upravo zbog kri-
voverstva njihovog, bogumilstva ili katoli~anstva. Kad bi Srbi prihvatili hrvat-
ske istoriografske manire onda bi i oni “s punim pravom sve ma|arske kralje-
ve tretirali kao “ugarsko-srpske” vladare, s obzirom da su se oni po svojoj vla-
darskoj tituli skoro sedamsto godina nazivali i kraljevima Srbije. Pa bi tako
svako ma|arsko istorijsko dostignu}e, ratnu pobedu ili teritorijalno pro{irenje
390
mogli tretirati kao srpski uspeh. Primera radi, ~injenicu da su Ma|ari svojoj dr-
àvi 1137. priklju~ili predele izme|u Cetine i Neretve, takozvanu Ramu, Man-
di} ovako elabori{e: “Za vrijeme Gradihne Hrvati iz zapadnoga hrvatskoga
kraljevstva upali su oko g. 1137. u sjeverozapadni dio Podgorja i ùpu Ramu
odcijepili od dukljanskoga kraljevstva i pripojili kraljevstvu Hrvatske i Dalma-
cije. Od toga doba ugarsko-hrvatski kraljevi nose naslov “kralj Rame”, pod kojim
nazivom su mislili na ju`no hrvatsko kraljevstvo Crvene Hrvatske, ili Duklje,
kojoj je dotle pripadala ùpa Rama.” (str. 341-342.) E jest, ba{ to su mislili!
Iz krajnje opskurnih razloga Dominiku Mandi}u je veoma va`no da “do-
kaè” da humski knez Andrija nije bio sin Nemanjinog brata Miroslava, ali on
ide i mnogo dalje. Poku{ava velikom knezu Miroslavu oteti ~uveno “Mirosla-
vljevo jevan|elje”, osporavaju}i da je pisano po njegovom nalogu jer sadrì
elemente rimske liturgije: “Miroslavov Evan|elistar nije sastavljen prema is-
to~nom obredu, niti je pisan bugarsko-srpskom recenzijom ekavskoga govora,
niti bugarsko-srpskom crkvenom }irilicom, kao {to je bio obi~aj kod Srba to-
kom 11. i 12. st. Na{ Evan|elistar pisan je hrvatskom }irilicom ili bosan~icom,
i to u njezinom po~etnom razvoju, dok je stala pod utjecajem hrvatske glago-
ljice i latinskoga pisma. Jezik Miroslavova Evan|elistara je onaj hrvatske re-
cenzije staroslavenskih glagoljskih knjiga, koja je jezi~no blià izvornom pri-
jevodu sv. bra}e ]irila i Metoda nego bugarsko-srpska recenzija. Umjetni~ki
uresi u Miroslavovu Evan|elistaru ra|eni su u romanskom slogu pod utjeca-
jem Zapada, napose Italije, kao i sli~na djela u tada{njoj dalmatinskoj Hrvat-
skoj. Me|u tim uresima nalazi se i hrvatski dvo- i tropleter, koji Srbi nisu nig-
da upotrebljavali. U Miroslavovu Evan|elistaru nema, dakle, nijedne posebne
zna~ajke srpske: ni u pismu, ni u jeziku, ni u umjetni~kom izraàju, ni u obre-
doslovlju. Sve su te zna~ajke hrvatske, pa radi toga Miroslavovo Evan|elje va-
lja ubrojiti me|u djela stare hrvatske knjièvnosti, a ne srpske.” (str. 371.)
I to nije sve. Sledi posve fantasti~no razja{njenje Mandi}evog zapleta. Re~
je, naravno, o poetskoj fantastici krajnje slobodnog izraza. “Do g. 1163. pripa-
dalo je Zahumlje, gdje je nastao Miroslavov Evan|elistar, kraljevini Hrvatskoj
i Dalmaciji. Tu su vladali hrvatski doma}i pokrajinski knezovi katoli~ke vjere
rimskoga obreda. Oni su zadràli vlast i nakon g. 1163., kada je car Emanuel
Komnenac zauzeo ove krajeve. Kulturni i umjetni~ki ìvot u Zahumlju razvi-
jao se pod utjecajem Zapada, napose Italije, kao i u obli`njoj dalmatinskoj Hr-
vatskoj. U bogo{tovlju Zahumljani su kao i drugi Hrvati upotrebljavali staro-
slavenske glagoljske knjige hrvatske recenzije, ali u gra|anskom ìvotu sluìli
su se svojom vlastitom, hrvatskom }irilicom, koju mi danas obi~no zovemo bo-
san~icom. Za jednoga zahumskoga kneza doma}e hrvatske obitelji katoli~ke
vjere |akon je Grigorij napisao Evan|elistar hrvatskom }irilicom sluè}i se kao
podlo{kom glagoljskim Evan|elistarom hrvatske recenzije, koji se tada upotre-
bljavao u Zahumlju. Po svoj prilici taj je knez bio otac Andrije Humskoga, ko-
ji je vladao Zahumljem u tre}oj ~etvrti dvanaestoga stolje}a. Orbini je zabilje-
ìo da se otac Andrije Humskoga zvao Miroslav. Kada je srpski knez Miroslav,
brat Stjepana Nemanje, oko g. 1174. zauzeo ve}i dio Zahumlja s glavnim gra-
dom Stonom, on je u jednom dvoru biv{ega kneza Miroslava na{ao Evan|eli-
391
star i darovao ga svomu bratu Nemanji ili njegovu sinu Rastku (Savi). Ovi su,
kada su se zakalu|erili, odnijeli Evan|elistar u manastir Hilandar na Atosu,
gdje se to dragocjeno hrvatsko djelo ~uvalo, dok nije bilo darovano srpskom
kralju Aleksandru Obrenovi}u i objelodanjeno u Be~u g. 1897.” (str. 371-372.)
~) Fusnote kao dokazi falsifikovanja
Posebne bisere gluposti u ovoj knjizi predstavlja nekoliko Mandi}evih na-
pomena o “hrvatskoj” Karantaniji i srpskom plemenskom ure|enju. Tako isti-
~e da on ima opravdanih razloga {to se prvim pitanjem ne bavi podrobnije: “Ja
ovdje, i na drugim mjestima u ovom djelu, ne spominjem Karantansku Hrvat-
sku, jer je ta brzo iza naseljenja Hrvata u tim krajevima do{la pod tu|u vlast i
nigda nije pripadala hrvatskoj dràvi, osim prvih po~etnih godina.” (str. 395.)
A kao, prvih po~etnih godina je ipak pripadala hrvatskoj dràvi. Sam nije imao
vremena da i ovu bajku ma{tovito konstrui{e, ali valjda }e se jednom neko na-
}i da to uradi po njegovoj po~etnoj zamisli. S druge strane, kao da je plemen-
sko ure|enje neka visoka civilizacijska tekovina, hteo bi da preotme sve studi-
je srpskih nau~nika na tu temu. Zato insistira: “Ono, {to srpski povjesni~ari pi-
{u o srpskom plemenskom ure|enju, ve}inom je uzeto iz hrvatskih ju`nih i is-
to~nih krajeva i odnosi se na hrvatsko plemensko ure|enje.” (str. 414.) Re~ je
o delima Konstantina Jire~eka, Jovana Radoni}a i Nikole Radoj~i}a. A bar ku-
rioziteta radi, nije na odmet izneti ono {to Mandi} pi{e za srpskog kralja Dra-
gutina Nemanji}a, koji je kao vojvoda Ma~ve, Usore i Soli, navodno, zbog na-
rastaju}eg bogumilskog krivoverja 1291. godine molio papu Nikolu IV “da u
Bosnu po{alje nekoliko franjevaca, koji poznaju hrvatski jezik bosanskoga na-
roda, da isti obra}aju na katoli~ku vjeru. Dragutin je traìo hrvatske franjevce,
jer ih je upoznao kao dobre i revne sve}enike na dvoru svoje majke Jelene, ko-
ja je dràla na svom dvoru dva hrvatska franjevca kao svoje duhovnike i tajni-
ke za pisma na narodnom jeziku.” (str. 481.) Problem je samo {to se u prepisci
kralja Stefana Dragutina i pape Nikole IV apsolutno nigde ne pominje termin
“hrvatski”, {to nehoti~`no potvr|uje i sam Mandi}, navode}i u fusnoti frag-
ment papinog pisma na latinskom jeziku. Ina~e, Mandi}ev je standardni manir
da tekstove svojih knjiga optere}uje mno{tvom fusnota koje naj~e{}e nemaju
nikakve veze s njegovim tezama i izmi{ljotinama. Tu je i dosta citata na latin-
skom jeziku, da zaseni prostotu svojom “veleu~eno{}u”, ali oni zapravo upu-
}enijem ~itaocu na licu mesta predstavljaju dokaz Mandi}eve falsifikatorske
rabote, koja se naj~e{}e svodi na prevo|enje termina “slovenski” sa latinskog
kao “hrvatski”.
8. Dokazivanje da jeres nastala u pravoslavlju

pripada katolicima
Preko 600 strana knjige “Bogumilska crkva bosanskih krstjana” (ZIRAL,
îkago–Rim–Cirih–Toronto, 1979.) sluì Dominiku Mandi}u da dokaè nedo-
kazivo, da su se bogumili u Bosni pojavili po~etkom jedanaestog, a ne krajem
dvanaestog veka i da je to jeres nastala u katoli~anstvu, a ne u pravoslavlju. On
392
prihvata tezu da su bogumili klju~ni faktor bosanske posebnosti, ali bi po sva-
ku cenu da zatre ~injenicu da su se u Bosni pojavili nakon {to ih je Stefan Ne-
manja proterao iz Srbije. Uz to njihovo manihejsko u~enje, pored bugarskih iz-
vora, vezuje uz francuske i italijanske katare ili albigeneze, kako bi mu dao op-
{tije dualisti~ko zna~enje. Rimokatoli~ke aktivnosti na njihovom suzbijanju,
uklju~uju}i i krsta{ke ratove, koristi kao jedan od dokaza hrvatskog etni~kog
porekla bosanskog stanovni{tva. Me|utim, u obilju materijala koji je nesum-
njivim trudom sakupio, Mandi}u se desilo da mu je promakao podatak kako su
prve vesti o bosanskim bogumilima potekle od kralja Vukana, sina Stefana Ne-
manje. “Vukan je g. 1199. javio papi Inocenciju III, da se manihejsko krivo-
vjerje jako ra{irilo u Bosni i Zahumlju.” (str. 79.) Pre toga informacija u izvo-
rima jednostavno nema, pa su Mandi}eve tvrdnje o pojavi bosanskih “krstja-
na” na po~etku jedanaestog veka bez ikakvog upori{ta, kao i, uostalom, njego-
va teza da su nadgrobni spomenici, takozvani ste}ci, hrvatskog porekla.
Kad se upu{ta u dokazivanje hrvatskog porekla ste}aka, Mandi} se nepre-
kidno poziva na praksu delova srpskog naroda da podiù takve spomenike, na-
silno ih pohrva}uju}i. “Podizanje nadgrobnih spomenika s velikim i lijepo ra-
|enim kamenom cjelacem, prvi su po~eli raditi Hrvati pogani u pokrajini Po-
ganskoj ili Neretvi, izme|u Cetine i Neretve, u 7. i 8. st., dakle preko 200 go-
dina prije pojave bogumila u Bugarskoj. Pogane Hrvate kasnije su nasljedova-
li i Hrvati katolici, a od 11. st. i Hrvati sljedbenici bosanskih krstjana. Od 13.
st. podiù nadgrobne ste}ke u Duklji i Travunji i popravoslavljeni Hrvati, koje
su Nemanji}i silom preveli na pravoslavlje, najvi{e za vrijeme kralja Uro{a”
(1282-1321.).” (str. 122.) Podizanje ste}aka se prvenstveno vezuje za sahranu
umrlih na sopstvenom imanju, a ne na crkvenim grobljima, {to je ina~e posto-
jalo u svim delovima srpskog naroda, i {to je jedan od elemenata razlikovanja
srpske i hrvatske nacionalne tradicije. Ali, Mandi} je u stanju da i frapantne raz-
like koristi kao dokaze sli~nosti i analognosti. U tom smislu govori: “U ovome
se Bosna i jugoisto~ne hrvatske zemlje (Crvena Hrvatska) razlikuju od zapad-
nih hrvatskih zemalja (Bijela Hrvatska) i sjevernih krajeva (Panonska Hrvatska
ili Slovinje), gdje se pokop vr{io isklju~ivo u crkvama ili u zajedni~kim posve-
}enim grobljima. Ovo nam govori da su u Bosni i Crvenoj Hrvatskoj djelova-
le vjerske sile, koje su dopu{tale i odobravale pojedina~no pokopavanje po pri-
vatnim posjedima, razli~ito od katoli~ke crkve, kojoj su isklju~ivo pripadali Hr-
vati Bijele i Panonske Hrvatske. U ranom srednjem vijeku u Evropi su samo
pogani, a kasnije jedino novomaniheji smatrali dopu{tenim i ~asnim pokopa-
vanje u privatnim posjedima. Iz toga valja zaklju~iti da je u isto~nim i jugoi-
sto~nim hrvatskim zemljama, na podru~ju dana{nje Bosne i Hercegovine, bilo
novomaniheja, koji su izvr{ili utjecaj na tamo{nje stanovni{tvo, da se sve do
propasti bosanskoga kraljevstva na cijelom bosanskom podru~ju pokopavalo
pokojne po privatnim posjedima. Uresi i crtnje na srednjovjekovnim ste}cima
Bosne i Hercegovine nose nesumnjive tragove hrvatske narodne umjetnosti, a
misaono redovito izraàvaju vjerske motive u vezi sa zagrobnim ìvotom. Ne-
ke od tih ukrasa Hrvati su poprimili od kr{}anstva nakon svoga pokr{tenja, kao
393
{to su kri`, palma, ljiljan, vinova loza, klju~evi sve}eni~ke vlasti i sli~no. Ali
ve}ina vjerskih motiva na ste}cima potje~u od hrvatske poganske, dapa~e iz
najstarije hrvatske iranske ba{tine, kao {to su svastika, prikazivanje vje~noga
ìvota i milosti tropleterom i valovitim crtama, razni nacrti sunca i svijetla, dr-
vo ìvota itd.” (str. 124.)
a) Hrvatizovanje srpske krsne slave
I dalje optere}uju}i, ~ak i nesumnjivo vredne delove studije, stalnim pona-
vljanjem floskule o hrvatskoj Bosni, hrvatskim narodnim obi~ajima bosanskog
stanovni{tva itd., Mandi} se upu{ta u prisvajanje jednog od najstarijih srpskih,
izrazito srpskih i isklju~ivo srpskih obi~aja – krsne slave, koja je nepoznata kod
svih ostalih naroda sveta, a ne samo slovenskih. Mandi} srpsku krsnu slavu na-
knadno hrvatizuje, pa kad je prona|e i kao obi~aj bosanskih bogumila, tu mu
sluì kao dodatni “dokaz” njihove hrvatske etni~ke pripadnosti. O tome on pi-
{e: “Napose je zna~ajno, da je gost Radin, a prema tome i drugi bosanski kr-
stjani, slavio “krsno ime”. To je bio stari narodni obi~aj Hrvata Crvene Hrvat-
ske, koji se slavio na dan za{titnika obitelji: glazbom, plesom i pjevanjem. Pre-
ma opisu biskupa fra Pavla Dragi}evi}a Hrvati katolici u Hercegovini jo{ sre-
dinom 18. st. krsno ime slavili su puna tri dana. Za vrijeme slave rodbina, pri-
jatelji i znanci dolazili su ~estitati obitelji i bili su ~a{}eni; u dugim pijankama
neprestano se nazdravljalo doma}inu i zazivao blagoslov “krsnoga” sveca na
obitelj i njezino imanje, napose da se u toj ku}i nigda ne ugasi vatra, tj. da obi-
telj trajno ima sinova i ba{tinika. U izvorima se “krsno ime” prvi put spominje
u Bosni g. 1391., kada se humski ùpan Bjeljak Sankovi} i njegov brat vojvo-
da Radi~ kunu svojim krsnim imenom Sv. Jurjem i Sv. Mihovilom arhan|e-
lom... O “krsnom imenu” i njegovoj slavi dosta je pisano, ali jo{ uvijek nije do-
voljno prou~eno kada je ta slava nastala i koje ima zna~enje. Po na{em mi{lje-
nju slava “krsnoga imena” nastala je kada su se neretljanski Hrvati pokrstili
krajem 9. st. Svetkovina “ku}nih bogova”, koju su stari Rimljani i Slaveni po-
gani s velikom slavom slavili, kada su se Hrvati pokrstili, utjecajem crkve pre-
nesena je na svetkovinu onoga sveca, kojega je ime starje{ina svake obiteljske
zadruge dobio na kr{tenju. Odatle naziv: slava “krsnoga imena”. Slavljenje kr-
snoga imena, nedjelje i svetkovina jedna je od najupadnijih vidljivih razlika iz-
me|u bosanske crkve i svih drugih bogumilsko-katarskih crkava.” (str. 467-
468.) I onda groteskan krajnji zaklju~ak: “Svetkovanje nedjelje i svetkovina u
bosanskoj crkvi moralo je nastati pod jakim pritiskom i utjecajem katoli~ke
okoline i narodnih vjerskih obi~aja, napose slavljenja “krsnoga imena”... U Cr-
venoj Hrvatskoj, gdje se bogumilstvo u hrvatskim zemljama najprije pojavilo,
narod je toliko drào do slavljenja glavnih sveta~kih svetkovina, na koje su pa-
dali dani obiteljskih “krsnih imena”, da bogomili nijesu uspjeli to svetkovanje
pokolebati ni iskorijeniti, nego su se na koncu i oni prilagodili ne samo svetko-
vanju nedjelje i zapovjednih velikih blagdana, nego su slavili “krsno ime” svo-
jih porodica.” (str. 469.)
394
Potpuno nesvesno Mandi} je izneo glavni dokaz da su bosanski bogumili
Srbi ukazuju}i da su oni slavili krsnu slavu. I kod katolika koji su zadràli kr-
snu slavu, pomeraju}i eventualno datum njenog slavljenja prema gregorijan-
skom kalendaru, to je najupe~atljiviji dokaz da je re~ o pokatoli~enim Srbima
pravoslavcima.
b) Lirski zanos umesto nau~nog rada
Ina~e, u dvema posebnim knjigama Mandi} je obradio neka zna~ajna pi-
tanja istorije rimokatoli~kog crkvenog organizovanja u Bosni i Hercegovini.
Njegova “Duvanjska biskupija od XIV do XVII stolje}a” (Hrvatska bogoslov-
ska akademija, Zagreb 1936.) predstavlja njegov poku{aj da poja~a crkveni
zna~aj Duvna za hrvatsku istoriju, polaze}i od nepouzdane vesti Popa Duklja-
nina da je u njemu krunisan kralj Tomislav. U predgovoru Mandi} pi{e: “Kada
su Hrvati zaposjeli ove krajeve, Duvno je postalo sjedi{te kneza jednoga hrvat-
skog plemena, ùpana, po ~emu je dobilo srednjovjekovni naziv @upanjac.”
(str. V.) Studiju “Franjeva~ka Bosna. Razvoj i uprava bosanske vikarije i pro-
vincije 1340-1735.” (Rim 1968.) Mandi} je i ozna~io kao dopunu svoje tro-
tomne monografije o Bosni i Hercegovini. Po~inje je konstatacijom prema ko-
joj “uro|eno stanovni{tvo tih zemalja hrvatskoga porijekla, koje je u 12. i 13.
stolje}u bilo gotovo listom prihvatilo bogumilstvo, franjeva~kim radom bilo je
povra}eno na kr{}anstvo u velikoj ve}ini. Za turskih vremena (1463-1878.) fra-
njevci su bili pastiri katolika u Bosni i Hercegovini; nosioci zapadne kulture,
~uvari narodnoga hrvatskog imena i predstavnici Hrvata katolika u javnom ì-
votu.” (str. V.) I ovde, citiraju}i izvorne dokumente, Mandi} redovno izraz
“Sklavonija” u latinskim spisima prevodi sa “Hrvatska”, obja{njavaju}i to na
slede}i na~in: “Po~ev{i od ranoga srednjega vijeka pa do 13. stolje}a, “Slave-
nima” su se nazivali svi Slaveni uop}e, ali to se ime posebno i najobi~nije da-
valo Hrvatima kao Slavenima najbliìm romanskim zemljama. Prema tome, i
zemlju, u kojoj su Slavi-Hrvati stanovali, stranci su nazivali “Slavonijom” (=
Hrvatska). Imena “Slavi” i “Slavinia” prihvatili su i sami Hrvati kao naziv za
svoj narod i svoju zemlju, kada su govorili sa strancima ili pisali isprave na la-
tinskom jeziku. Od sredine 11. stolje}a, kada je Bizantsko carstvo Hrvatima
ustupilo svoju “Dalmaciju”, tj. niz primorskih gradova i jadranskih otoka, tada
su Hrvati po~eli nazivati svoju dràvu: Kraljevina Hrvatska i Dalmacija, ili
Kraljevina Dalmacija i Hrvatska. To su stranci prevodili redovito sa: Kraljev-
stvo Dalmacije i Slavonije.” (str. 27-28.)
Mandi}evo obja{njenje krajnje je naivno. Sklavonijom je nazivana prven-
stveno dana{nja Slavonija, a onda i sve balkanske slovenske zemlje zajedno.
To posredno potvr|uje i sam Mandi} poku{avaju}i da te zemlje tretira kao hr-
vatske, {to se vidi iz narednog fragmenta: “Kod osnutka franjeva~ke provinci-
je “Slavonije” njoj su bile dodijeljene sve zemlje, u kojima su tada ìvjeli Sla-
veni – Hrvati, od Trsta do Skadra u dana{njoj Albaniji. Ipak prvi pokrajinski
starje{ina “Slavonije”, kako se vidi iz najstarijih izvora, nije odabrao za svoje
sijelo Zadar ili koji drugi grad, koji su tada imali u svojim rukama Mle~ani, ne-
395
go je po{ao u pravu, slobodnu “Slavoniju”, gdje je ìvjela ve}ina “Slavena” –
Hrvata, i udario je sijelo provincije u Splitu, koji je bio najve}i grad i sredi{te
tada{nje kraljevine Hrvatske i Dalmacije. U tom je gradu imao sijelo i tada{nji
nadbiskup – primas Hrvatske.” (str. 28.) Uzgred re~eno, splitski nadbiskup ni-
kada nije imao titulu “primasa Hrvatske”, bar ne samo Hrvatske. A kada Man-
di} pi{e o dolasku generala franjeva~kog reda 1339. godine u posetu franjeva~-
koj provinciji Dalmaciji, on tu provinciju preimenuje u Hrvatsku, a onda se à-
li {to stranci celu dràvu nazivaju Ugarskom. “Koncem velja~e 1340., kada mu
je papa Benedikt XII pisao pismo tih dana, on se jo{ nalazio u Splitu ili koje-
mu obli`njemu samostanu kraljevine Hrvatske i Dalmacije, koju su kraljevinu
stranci vi{e puta nazivali “Ugarskom”, jer je imala istoga kralja kojega i Ugri.”
(str. 49.) A kada je 1340. godine fra Peregrin Saksonac imenovan za franjeva~-
kog vikara Bosanske vikarije, Mandi} pi{e da je fra Peregrin “i sam brzo nau-
~io hrvatski jezik bosanskoga naroda i traìo je i od drugih misionara, koji su
do{li u Bosnu sa strane, da nau~e narodni jezik bosanskih Hrvata.” (str. 58.) Ali
odmah vidimo i fusnotu, gde se Mandi} poziva na originalni izvor iz Ljubi}e-
vih “Listina” da je tu re~ o “lingve slavonike”, a da se Hrvati nigde i ne po-
minju.
Za bosanskog franjeva~kog vikara fra Bartula Alvernskog, koji je tu funk-
ciju obavljao od 1378. do 1408. godine, Mandi} pi{e da je ve} na po~etku svog
misionarskog rada “s pravom apostolskom du{om zavolio hrvatski narod, koji
je do{ao obra}ati na Bo`ji put; nau~io je hrvatski jezik i ubudu}e je hrvatsku
zemlju ljubio kao svoju novu domovinu i za nju neumorno radio.” (str. 79.) Ne
trepnuv{i, s punim samopouzdanjem, Mandi} pi{e o ljubavi staroj pet vekova,
o kojoj nikakvih tragova nema u autenti~nim dokumentima. Za takav lirski za-
nos on smatra da je sasvim primeren studij s ozbiljnim nau~nim pretenzijama.
9. Neistine o etni~koj strukturi Bosne i Hercegovine

Okosnica ove Mandi}eve trilogije je knjiga “Etni~ka povjest Bosne i Her-
cegovine” (ZIRAL, Toronto–Cirih–Rim–îkago, 1982.). Po~inje je ponavlja-
njem svojih, u vi{e navrata izloènih, nebuloza o ogromnom broju Hrvata ko-
ji su se doselili na Balkan i ovladali celom Dalmacijom, Panonijom i Ilirikom
u najobuhvatnijem mogu}em zna~enju tih geografskih pojmova. Tu otvoreno
laè navode}i, na primer, da “Porfirogenit izri~ito napominje da su Zahumlje
naselili Hrvati iz podru~ja gornje Visle, gdje je u gradu Hrvatu, na mjestu da-
na{njega Krakova, bilo sredi{te i glavni grad sjevernih Bijelih Hrvata.” (str.
25.) Tog podatka kod Konstantina Porfirogenita jednostavno nema, a u Zahu-
mlje su se naselili Srbi s donje Visle. Nebulozno je i Mandi}evo insistiranje na
jednom od hrvatskih plemena koje je, navodno, naselilo Bosnu, a onda sledi
krajnje groteskno obja{njenje. “Svakim plemenom vladao je samoupravno vla-
dar doti~noga plemena, ali su svi priznavali vrhovnu vlast vladara svih Hrvata,
koji je u po~etku stolovao u Ninu, blizu Zadra. U hrvatskom slu~aju imamo pri-
mjer starodrevnoga slavenskoga zadru`nog vladanja jednim narodom, gdje po-
jedinim dijelovima dràve vladaju razni ~lanovi vladarske ku}e, ali pod vrhov-
396
ni{tvom najstarijega brata, ~im se osiguravalo jedinstvo i zajedni~ka obrana dr-
àve.” (str. 26.) Ovakvim nesuvislim i ispraznim pri~ama Mandi} redovno na-
dome{}uje nedostatak ozbiljnih istorijskih izvora kojim bi potkrepio svoje su-
vi{e proizvoljne teze. Tako, slede}i fantazmagorije Popa Dukljanina, Mandi}
prede pri~u, koja moè goditi raznjeènom katoli~kom hrvatskom uhu, ali je sa
aspekta metodologije moderne istoriografije sasvim nenau~na. Kao, na primer,
kad po ko zna koji put pi{e o sasvim izmi{ljenom duvanjskom saboru 753. go-
dine s takvom samouvereno{}u kao da je li~no na njemu prisustvovao. “Prema
onodobnim obi~ajima na koncu saborskih vije}anja sastavljen je zapisnik, ko-
ji je najprije potpisao vladar Hrvata, za njim papinski i carski izaslanici, split-
ski metropolit i svi biskupi hrvatske dràve, zatim svjetovni velika{i Hrvata.
Taj je zapisnik bio sastavljen na latinskom jeziku, koji je tada bio slu`beni je-
zik dràvama na podru~ju nekada{njega zapadnoga rimskog carstva. Budu}i
da ve}ina hrvatskih velika{a i upravnika nije tada poznavala latinski, to je po
èlji hrvatskoga vladara, ili po savjetu vanjskih izaslanika, jo{ za vrijeme sabo-
ra, ili odmah iza njega, latinski zapisnik saborskih odluka bio preveden na hr-
vatski jezik, da sluì kao priru~nik hrvatskim slu`benicima za dobru upravu dr-
àvom. Kako u hrvatskom jeziku tada nijesu imali zgodan, odgovaraju}i izraz,
to su izdanom djelu dali gr~ko ime “Metodos”, tj. “Knjiga za sustavnu upravu
dràvom”.” (str. 26-27.)
Sledi standardno Mandi}evo falsifikovanje Ivana Kinamosa i Ibn Idrisa.
Kad Idris pi{e o Slovenima i naziva ih “Sakalibah”, Mandi} to redovno prevo-
di sa “Hrvati”. Dukljaninove prepisiva~e iz ~etrnaestog veka, Andriju Dandola
i Flavija Bonda, nastoji predstaviti kao ozbiljne pisce, naro~ito kada Bondo ka-
è; “Ra{ka i Bosna se smatraju krajevima kraljevstva Hrvatske.” (str. 34.) Ta-
mo gde vizantijski pisac iz petnaestog veka Laonih Halkokondiles pi{e o Iliri-
ma, Mandi} redovno tvrdi da je tu re~ zapravo o Hrvatima, pa ~ak i dopune
“Supetarskog zbornika” iz dvanaestog veka, koje su u njega uba~ene u ~etrna-
estom veku, gde ma{toviti pisac obja{njava kako je sedam banova, me|u nji-
ma i bosanski, biralo hrvatskog kralja, Mandi} tretira kao ozbiljno istoriograf-
sko {tivo. Kao dokaz da Bosna nije bila srpska zemlja navodi ~injenicu da Ste-
van Nemanja nije poku{avao da je pripoji svojoj dràvi, a Sveti Sava u njoj ni-
je osnivao pravoslavne episkopije. “Da je u srednjovjekovnoj Bosni ìvio srp-
ski narod, taj bi kod mnogobrojnih politi~kih promjena u srednjem vijeku na-
stojao i ne jednom ostvario dràvno jedinstvo s ostalim Srbima u srpskoj na-
rodnoj dràvi. Ako Bo{njaci za tolikih stolje}a nigda nijesu bili u sklopu srp-
ske narodne dràve, osim za trenuta~noga âslavova osvojenja, to zna~i da Bo-
{njaci to stvarno nijesu htjeli, doti~no da se nijesu osje}ali Srbima niti teìli da
s njima stvore zajedni~ku narodnu, kulturnu i dràvnu cjelinu.” (str. 39.) Pismo
kralja Vukana Nemanji}a papi iz 1199. godine, u kome mu javlja kako se kri-
voverje pro{irilo “u zemlji kralja Ugarske, naime u Bosni” (str. 40.), Mandi}
ovako obja{njava: “Vukan ne veli da je Bosna bila tada srpska zemlja, niti da
je tu srpsku zemlju zaposjeo i drào kralj Ugarske, nego jednostavno, da je Bo-
sna zemlja kralja Ugarske. Tim, naravno, Vukan nije htio re}i da je Bosna
397
madàrska zemlja, jer Bosnu Madàri niti su naselili kod svoga dolaska u Po-
dunavlje, niti su je kada oru`jem osvojili, niti po srednjovjekovnom poimanju
od koga dobili u nasljedstvo. Pod imenom “kralja Ugarske” Vukan razumijeva
kralja ugarsko-hrvatskoga, koji se radi kratko}e ~esto nazivao samo “kralj
Ugarske”. Kako smo ve} u prvom dijelu na{ega djela “Bosna i Hercegovina”
izloìli, ugarsko-hrvatski kraljevi srednjega vijeka Bosnu su smatrali svojom
zemljom na osnovu hrvatskoga narodnoga i dràvnoga prava, i to im je svatko
priznavao, pa i Vukan Nemanji}. U Vukanovu, dakle, svjedo~anstvu imamo
dokaz da srednjovjekovni Srbi nijesu Bosnu smatrali srpskom zemljom, nego
hrvatskom, u kojoj su ìvjeli Hrvati i pravno pripadali hrvatskoj dràvi, koja je
od po~etka 12. st. ìvjela u savezu s madàrskom dràvom.” (str. 40.)
a) Egzorcir srpskog i uterivanje hrvatskog duha
Povodom pohoda srpskog cara Stefana Du{ana Silnog 1350. godine, Man-
di} tuma~i otpor Stjepana II Kotromani}a i bosanske vlastele na slede}i na~in:
“Da su srednjovjekovni Bo{njaci i Zahumljani bili Srbi i osje}ali narodnu za-
jednicu sa srpskim narodom u staroj Ra{koj, oni bi bez sumnje srpskoga cara
Du{ana Silnoga na njegovu pohodu g. 1350. objeru~ke primili i ostali bi trajno
u njegovoj velikoj i tada slavnoj dràvi srpskoj. Ako se oni pak kriju pred Du-
{anom u gorovite i utvr|ene gradove i ako odbacuju njegovu vlast, ~im se on
s vojskom udaljio iz Bosne i Zahumlja, zna~i da su Du{ana smatrali tu|inom,
doti~no da se nijesu osje}ali Srbima. Zabaciv{i Du{anovo srpsko carstvo, Bo-
{njaci i Zahumljani uspostavili su u svojim zemljama vlast svoga doma}ega
bana Stjepana II Kotromani}a, koji je tada priznavao vrhovni{tvo ugarsko-hr-
vatskoga kralja Ljudevita I i ìvio u tada{njoj dràvnoj zajednici, u kojoj se na-
lazio cijeli hrvatski narod.” (str. 42.) Kad mu je to politi~ki potrebno, Mandi}
u potpunosti prenebregava faktor bosanskog bogumilstva kao najkohezivniji, a
i ~injenicu da su Du{anove preokupacije bile usmerene prema Carigradu, da je
radije osvajao etni~ki izrazito gr~ke ili bugarske zemlje, ako je to bilo u funk-
ciji njegovog krajnjeg cilja, nego {to je èleo da oko Srbije ujedini sve srpske.
A koliko je bosansko stanovni{tvo zaista volelo Hrvate i Ma|are pokazuju kr-
sta{ki ratovi koje su, po papinom nalogu, “ugarsko-hrvatski” kraljevi i hrvatski
hercezi vodili protiv Bosne, kao i koliko je imao ose}aja za “hrvatsku” narod-
nu celinu.
Sve {to predstavlja osnovne karakteristike slovenskog rodovskog i ple-
menskog ure|enja Mandi} kvalifikuje kao hrvatsku specifi~nost, pa na isti na-
~in postupa s procesom njegovog prerastanja u feudalno i na~ina funkcionisa-
nja feudalnog sistema. I onda tendenciozno insistira na izmi{ljenom distancira-
nju i diferenciranju od srpskog. Tako kaè: “Kako vidimo iz najstarijih izvora,
Srbi nijesu bili podijeljeni na plemena, kada su do{li na Balkan. Prema tome,
njihovo se dru{tveno i dràvno ure|enje nije razvijalo na plemenskoj osnovi
kao u Bosni i u drugim hrvatskim krajevima. Kod starih Srba u Ra{koj nije bi-
lo poznato zajedni~ko plemensko dobro niti su oni poznavali pojmove niti upo-
trebljavali nazive: pleme, plemenita zemlja, plemenito. U tom je srednjovje-
398
kovna Bosna imala jednako dru{tveno ure|enje i sluìla se istim nazivima kao
i druge hrvatske zemlje, {to nam govori da su srednjovjekovni Bo{njaci pripa-
dali hrvatskoj dru{tvenoj i narodnoj zajednici, a ne srpskoj.” (str. 54-55.) Dalje,
Mandi} izlaè da bosanski banovi i kraljevi nisu bili samodr{ci poput srpskih
vladara, nego ograni~eni voljom vlastelinskih sabora, takozvanih stanaka. “Bo-
sansko dràvno ure|enje... vjerna je slika staroga hrvatskoga dràvnoga poret-
ka. Kao u Bosni, tako su se i u Hrvatskoj od najstarijih vremena birali vladari
iz iste vladarske ku}e, i to po na~elu starje{instva (seniorat), a ne po prvoro|e-
nju (primogenitura). Kao u Bosni, tako i stari hrvatski vladari nisu bili samo-
voljni, neodgovorni despoti, nego su u svojim vladarskim odlukama bili veza-
ni u manjim ~inima na pristanak vladarskoga vije}a, a u ve}im stvarima na su-
glasnost dràvnoga sabora. U Hrvatskoj se jo{ od prvih stolje}a nakon dolaska
na Jadran s vladarom klelo i potpisivalo na povelje po vi{e svjedoka i jamaca.”
(str. 63.) To nikako ne moè biti odlika nacionalnog duha nego svedo~anstvo o
slabom vladaru i jakoj vlasteli. Mandi} insistira da je re~ “sabor” hrvatska, a
“zbor” srpski termin, mada je kod Srba vekovima odràvan princip sabornosti,
a ne “zbornosti”. âk i u srednjevekovnim vladarskim ispravama on “pronala-
zi” izraze “hrvatskog” duha, pa zaklju~uje: “Do krunidbe kralja Tvrtka I srp-
skom krunom, bosanske su povelje i sastavom i diplomati~kim zna~ajkama bi-
le pisane po uzoru i obrascima hrvatskih povelja, a razlikovale su se od srpskih
povelja, koje su bile pisane po uzoru bizantskih krisovulja s dugim i napuha-
nim uvodom. Bosanske su povelje kao i sve hrvatske bile datirane po ro|enju
Kristovu, dok se u Srbiji ra~unalo godine i datiralo od stvaranja svijeta po bi-
zantskom obi~aju. Srpske povelje pisane su jezikom crkvene slaven{tine, koja
se je jako razlikovala od obi~noga narodnog govora. Bosanske su povelje pi-
sane ~istim narodnim govorom ikavskoga narje~ja kao i one u Hrvatskoj, koje
su bile pisane hrvatskim jezikom. U bosanskim poveljama, kao i u onim hrvat-
skim, nalazi se jaka primjesa ~akav{tine, koja je nepoznata u srpskim povelja-
ma. To nam sve govori da bosanske povelje valja svrstati u diplomati~ko bla-
go hrvatskoga naroda, a ne srpskoga.” (str. 66.)
Takvim argumentima Mandi} jo{ dodaje ~injenicu da je Bosna, prvenstve-
no intenzivnim delovanjem rimokatoli~kih misionara, potpala pod zapadnja~-
ki kulturni uticaj. Kako je ve} u drugim svojim spisima bosansku varijantu }i-
rili~nog brzopisa proglasio hrvatskom }irilicom, mada je ona odvajkada u na-
uci poznata kao bosan~ica, Mandi} ovde izvodi dalekose`niji zaklju~ak. “î-
njenica da uro|eni stanovnici BiH u srednjem vijeku ne prihva}aju }irilicu, ka-
kvom su se Srbi sluìli, nego stvaraju novo pismo, razli~ito od srpskoga, kao i
to, da oni trajno upotrebljuju svoje posebno pismo, dok se Srbi sluè svojom
}irilicom i onda, kada su ovi pre{li u BiH, dokaz je da se uro|enici Bo{njaci i
Hercegovci od najstarijih vremena pa do na{ih dana nijesu nigda osje}ali Srbi-
ma niti pripadnicima srpske narodne kulture.” (str. 77.) On insistira i na jezi~-
kim razlikama tvrde}i da su Srbi govorili isklju~ivo ekavsku {tokavicu, koju su
navodno preuzeli od donskih Slovena prve seobe. [to se Hrvata ti~e, svoju po-
~etnu pseudolingvisti~ku konstrukciju Mandi} ovde do kraja elabori{e, i to
399
ovako: “U svojoj sjevernoj domovini Hrvati su govorili ~akavskim narje~jem
u dva govora: ikavski i ijekavski. Ikavski su govorili oni Hrvati, koji su stano-
vali u dana{njoj isto~noj ê{koj i sjevernoj Slova~koj, a ijekavicom oni koji su
stanovali izme|u gornje Visle i Sala, gdje narod i danas govori i(j)ekavski. Kad
su do{li na jug, zauzeli i naselili rimske pokrajine Dalmaciju, Ilirik i Panoniju,
Hrvati su svukuda govorili svojom ~akav{tinom, koju su donijeli sa sjevera. U
Jadranskom primorju od Cetine do Istre, gdje je bilo malo Slavena prve selid-
be, te na otocima, Hrvati su do danas sa~uvali op}enito ~akavsko narje~je. U
dana{njoj Bosanskoj Posavini zapadno od Ukrine te u me|urije~ju izme|u Sa-
ve i Drave zapadno od Vukovarskoga jezera, Hrvati ~akavci pomije{ali su se
sa Slavenima kajkavcima prve selidbe. U ju`nom Jadranskom primorju, sa sre-
di{tem u Zahumlju, te u bosanskom Zagorju, Hrvati ~akavci ijekavskoga go-
vora zagospodarili su i naselili se me|u Slavenima prve selidbe {tokavcima
ikavskoga govora. Me|u ikavske {tokavce prve selidbe naselili su se i Hrvati
~akavci u krajevima od Imotskoga i Duvna do Bosanskoga Petrovca, te od Di-
nare do Vla{i}a i Borja-planine.” (str. 79.)
Me|utim, u komparativnoj slovenskoj lingvistici nesporna je ~injenica da
se ~akavski grana na samo dva izgovora: ekavski (koji Mandi} uop{te ne po-
minje) i ikavski. Mogu}e je da je severni ekavski ~akavski razvijen pod utica-
jem obli`njih kajkavaca, a ju`ni ikavski trpe}i uticaj susedne {tokav{tine. Ali
ijekavski govor nema nikakve veze sa ~akavskim. âkavski u ijekavskoj vari-
janti nikada nije postojao. Ali, Mandi} se uop{te ne osvr}e na nepobitne nau~-
ne ~injenice ako se one ne mogu uklopiti u njegove ideolo{ke konstrukcije. Po-
na{a se kao da te ~injenice uop{te ne postoje ili ih tretira kao sasvim irelevant-
ne, pa nastavlja da veze sopstvenu pri~u. “Izuzev{i dana{nje podru~je ~akav-
skoga narje~ja, u svim drugim krajevima Hrvati ~akavci ve} tokom prvoga i
drugoga stolje}a iza doseljenja stopili su se, krvno i jezi~no, sa Slavenima pr-
ve selidbe u skladno jedinstvo, i to tako, da su Hrvati ~akavci primili kajkav-
sko, doti~no {tokavsko narje~je ikavskoga govora od Slavena prve selidbe, a
ovi hrvatsko ime kao dràvno i narodno. Kod jezi~noga stapanja Hrvati su ~a-
kavci utisnuli snaàn uticaj ~akav{tine u svim krajevima, gdje su se naselili. U
Crvenoj Hrvatskoj ju`no od Neretve ~akavska ijekavica dapa~e prevladala je
{tokavsku ikavicu. Sli~no i u srednjevjekovnoj Bosni na istoku od prodolja
istoimene rijeke, iako u manjoj mjeri. Uza sve to, stara se {tokavska ikavica
odràla u narodu uporedo sa ~akavsko {tokavskom ijekavicom i u ju`noj Cr-
venoj Hrvatskoj, a napose u srednjovjekovnoj Bosni, sve do dolaska Turaka.”
(str. 79.) Ipak, ono {to Mandi} nikako ne moè da opovrgne jeste ~injenica da
se nigde ijekavski {tokavci nisu identifikovali kao Hrvati, makar bili zakleti ka-
tolici, sve dok polovinom devetnaestog veka vode}i hrvatski intelektualci nisu
Vukov srpski knjièvni jezik prihvatili kao svoj sopstveni. Mandi} jo{ dodaje,
valjda da bi mu konstrukcija uverljivije delovala: “Srbi nijesu nigda govorili
~akavski niti {tokavskim narje~jem ikavskoga govora. Zato gdje god na|emo
~akav{tinu, ili {tokavsku ikav{tinu i ijekav{tinu pomije{ane sa ~akavskim oso-
binama, tu su Hrvati ìvjeli od starine i te krajeve valja pripisati jezi~nom pod-
ru~ju hrvatskoga naroda.” (str. 79.)
400
[to mu je manje relevantnih dokaza na raspolaganju, Mandi} je sve samo-
uvereniji i apodikti~niji u svojim tvrdnjama. U tom smislu on dalje iznosi: “Mi
moèmo iz sigurnih i nedvojbenih izvora utvrditi, da je narod sredinom 14. st.
u srednjovjekovnoj Bosni i u zapadnim dijelovima Zahumlja govorio ikavski,
a u isto~nim ikavski i ijekavski, ali svuda s jakim primjesama ~akav{tine. Ikav-
ski pak govor s mnogo ~akavskih osobina bio je uredovni, slu`beni jezik na bo-
sanskom banovinskom, doti~no kraljevskom dvoru i na ùpanijskim i plemi}-
kim dvorovima.” (str. 80.) [to se ikavice ti~e, ona je zaista prisutna u Bosni, pa
Mandi}u nije bilo te{ko da ponudi dokaze iz starih spisa. Ali ima tu i ijekavice
i ekavice, za koju Mandi} okrivljuje srpske pisare u Dubrovniku. Kako komen-
tari{e Mandi}, navodno, “ekavica se ipak u primjetljivom obliku pojavljuje u
isto~noj Hercegovini tek poslije pada Bosne (1663.), kada su u ove krajeve use-
lili ra{ki Vlasi, predvo|eni srpskim popovima i kalu|erima. Ovi su u isto~ne
krajeve Hercegovine unijeli ekavicu i novi na~in datiranja godina od stvaranja
svijeta prema bizantsko-srpskom obi~aju.” (str. 86.) Ali gde je tu ~akavski?
Mandi} nudi samo jedan “dokaz”, izraz “greb” umesto “grob”. Glupost! A jo{
gluplji komentar sledi: “Ovo nam veli, da su novi doseljeni ekavci podlegli
utjecaju brojnijega uro|enoga hrvatskoga pu~anstva, koje je u svom govoru jo{
uvijek bilo zadràlo i upotrebljavalo mnoge ~akavske izraze i osobine.” (str. 87.)
b) Omalovaàvanje originalnih dokumenata
Na najve}im mukama Mandi} se nalazi kad je prisiljen da dezinterpretira
stare originalne dokumente koji izri~ito svedo~e da su Srbi stanovni{tvo Bosne
i Zahumlja. Za papske bule, poput one Urbana III od 28. marta 1187. godine,
u kojoj stoji da je Bosna kraljevstvo Serbije, kaè da predstavljaju podvalu Du-
brov~ana, povodom nadgornjavanja dubrova~kih i barskih nadbiskupa oko
prostiranja njihovih dijaceza, odnosno podvrgavanja barskog biskupa dubro-
va~kom metropoliti. Ali tu se moè izvesti zaklju~ak da je, posle barskog, du-
brova~ki nadbiskup bio metropolita srpskih katolika. Za ~uvenu povelju bosan-
skog bana Mateje Ninoslava iz 1234. u kojoj se Srbi ozna~avaju kao bosansko
stanovni{tvo i reguli{u njihovi eventualni sporovi sa dubrova~kim romanskim
Vlasima, Mandi} tvrdi, krajnje infantilno, da se ona odnosi na Srbe koji su na
proputovanju kroz Bosnu. U poveljama cara Du{ana pominju se Srbi, Vlasi i
Dubrov~ani, dakle tri etni~ke grupe na tim prostorima. Gospodar ju`nog Zahu-
mlja Grgur Vukosali} 1418. tako|e ure|uje carinu za Srbe, Dubrov~ane i Vla-
he. Humski knez Vladislav 1451. i herceg Stefan 1454. isto tako svoje stanov-
nike dele na Srbe i Vlahe, pa ~ak i Juraj Hrvatini}, gospodar Donjih Krajeva
1434. godine, kao sinovac vojvode Hrvoja. Niko nigde ne pominje nikakve Hr-
vate. Ali, insistiraju}i potom na verskom aspektu, Mandi} postavlja sasvim
neodrìvu tezu da su svi Srbi toga vremena pravoslavci, mada i sam u nekoli-
ko navrata potvr|uje da su Srbi prvobitno primili hri{}anstvo po rimskom ob-
redu, {to bi podrazumevalo da ih je i docnije prili~an broj morao ostati u rimo-
katoli~koj veri. Zato je deplasiran njegov zaklju~ak da na prostorima Bosne i
Huma nisu ìveli Srbi jer tu na mnogim prostorima nisu podizane pravoslavne
401
crkve. Kako on kaè, “da ih je tada u Bosni i Zahumlju bilo u ve}em broju, oni
bi, nema sumnje, imali svoje isto~ne pravoslavne sve}enike i crkve. Ali mi u
cijeloj Bosni ne nalazimo traga u vjerodostojnim povjesnim izvorima ni pravo-
slavnim sve}enicima ni crkvama sve do dolaska Turaka.” (str. 163.)
I Mandi}eva osnovna lingvisti~ka fabula ovde dobija nove konture, u od-
nosu na prethodne varijacije. “Slaveni prve selidbe do{li su na Balkan pod vod-
stvom Huna, Gota, Gepida i Avara, ìvjeli su u dràvama ovih naroda i bili su
razbijeni na male plemenske skupine bez zajedni~ke narodne svijesti. Kad su
pak Hrvati i Srbi do{li na jug, oni su se, svaki na svom dràvnom prostoru, sli-
li sa Slavenima prve selidbe u jedno: dràvno, jezi~no i narodno. Od Drine do
Istre i od Drave do Jadrana, a u primorju sve do rijeke Voju{e u dana{njoj Al-
baniji, prostirala se dràva hrvatska, u kojoj su se svi Slaveni, prve i druge se-
lidbe, zvali i osje}ali Hrvatima. Ondje, gdje je bilo malo Slavena prve selidbe,
kao u jadranskom primorju od Cetine do Istre i na otocima, Hrvati su sa~uvali
svoje staro ~akavsko narje~je. U Zagorju, od Like preko srednje Bosne i dana-
{nje Hercegovine do Duklje, od ~akavskoga govora vladaju}ih Hrvata i {tokav-
ske ikav{tine starih Slavena nastalo je {tokavsko-~akavsko narje~je. Na zapad-
nom dijelu toga prostora govorilo se {tokavskim narje~jem ikavskoga govora
s jakim primjesama ~akavskoga narje~ja, a u ju`no-isto~nim dijelovima, od ri-
jeke Bosne i Neretve do Drine i {irom cijele sredovje~ne Duklje, govorilo se
{tokavski ijekavskoga govora.” (str. 168.) Za Srbe ponavlja da su govorili “sla-
venskim zapadnim govorom, koji je bio istovjetan s govorom praroditelja da-
na{njih luì~kih i ka{ubskih Srba.” (str. 168.) Po{to za takvu tezu nema nika-
kvih lingvisti~kih dokaza, Mandi} opet mora da se upu{ta u nenau~ne speku-
lacije. “Budu}i da je Srba bilo premalo prema Slavenima, {tokavskim ekavci-
ma prve selidbe, oni su se jezi~no potpuno utopili u ekavicu, i njihov je govor
od najstarijih vremena isklju~ivo bio ekavski {tokavskog narje~ja.” (str. 168.)
Kao {to je potpuno nesporno da su Hrvati govorili isklju~ivo ekavski kao
zapadnoslovenski dijalekat, tako nema nikakvih dokaza da su Srbi izvorno za-
padnoslovenski narod, a Natko Nodilo je ustanovio da su isto~noslovenski. Ni-
kad se nigde van podru~ja izme|u Istre i Cetine, odnosno Gvozda i mora, Slo-
veni nisu zvali niti ose}ali Hrvatima, niti je van te precizno ome|ene teritorije
bilo ikakve hrvatske dràve. Hrvati su verovatno zatekli ne{to ranije doseljenih
Slovena i asimilovali ih tako {to su im nametnuli ~akavski jezik. Nije nemogu-
}e da se izvestan broj Hrvata sporadi~no nalazio u dubini srpske teritorije, ali
su i oni tamo asimilovani prihvataju}i {tokavski, pa im se tako izgubio svaki
hrvatski etni~ki trag. Na stranu to, {to Mandi} neprekidno èli da Hrvate pred-
stavi kao neku vi{u rasu koja vlada pokorenim Slovenima. Nikada nigde nije
stvoreno {tokavsko-~akavsko nare~je. âkav{tina je, poput kajkav{tine, veko-
vima trpela jak uticaj {tokav{tine, pa se tako udaljavala od karakteristika zapad-
noslovenskih i pribliàvala isto~noslovenskim jezicima. Taj proces je bio sa-
svim prirodan. S druge strane, i ~akavski je morao neki uticaj da vr{i na sused-
ni srpski – {tokavski, ali uglavnom se to svodilo na preuzimanje pojedinih re-
~i i izraza. Svi su Srbi bili isklju~ivo {tokavci, i nema nikakvih dokaza da im je
402
kao manjini {tokavski nametnut. Ve}ina Srba je govorila {tokavski ijekavski,
dok ~akavski ijekavski nikada nije postojao. [tokavski se deli na staro{tokav-
ski govor Makedonije, srednje{tokavski odnosno prizrensko-timo~ki, kao i no-
vo{tokavski koji obuhvata ekavski, ijekavski i ikavski. Tu se u lingvistici ekav-
ski smatra modernijim izrazom u odnosu na ijekavski, dok se ikavski tretira
kao anahron.
Kao neverovatno bezo~an laòv, Dominik Mandi} se ovde dokazuje i tvrd-
njom da Kinamos iznosi podatak da je bosansko stanovni{tvo hrvatsko. On pi-
{e da je “koncem 12. st. bizantski pisac Kinamos zabiljeìo iz vlastitoga isku-
stva i uvida, da u Bosni, zapadno od Drine, stanuje hrvatski narod, koji ìvi za
se, sa svojim posebnim narodnim obi~ajima, razli~it od srpskog naroda.” (str.
169.) Kinamos apsolutno nije ni pominjao bilo kakve Hrvate koji bi ìveli za-
padno od Drine. S druge strane, problem {to ni srpsko pravoslavno ni musli-
mansko stanovni{tvo Ra{ke oblasti, na koju svodi prvobitnu Srbiju, ne govori
ekavski nego ijekavski, Mandi} poku{ava ovako da re{i: “Predratni Sandàk
bio je sredi{nja stara srpska oblast, gdje je narod govorio isklju~ivo ekavskim
narje~jem. Ako je zadnjih stolje}a u tim krajevima jako zavladala hrvatska ije-
kavica, tu su donijeli crnogorski muslimani Hrvati iz negda{nje Crvene Hrvat-
ske, gdje se od starine govorilo ijekavski.” (str. 34.) Ina~e, Mandi} minimalizu-
je ulogu bogumila u islamizaciji Bosne, za pravoslavce tvrdi da su se samo u
pojedina~nim slu~ajevima preobra}ali u muslimane, dok za bosanske katolike,
prethodno ih bez ikakve njihove krivice proglasiv{i za Hrvate, tvrdi da su se u
vi{e navrata masovnije tur~ili. Za nas je posebno zna~ajno da on ovde detaljno
opisuje duga turska pusto{enja Hrvatske i Slavonije i odvo|enje ogromnog
broja stanovnika u ropstvo. “Broj roblja u suvremenim izvorima obi~no se na-
vodi u okruglim brojkama, koje }e vjerojatno biti pretjerane. Ali kada se svi
brojevi, koje izvori navode, zbroje i tome doda broj roblja, {to je bio zarobljen
u ~estim, mnogo puta opetovanim manjim okr{ajima, tada }emo morati zaklju-
~iti, da je od konca 14. do konca 18. st. iz svih hrvatskih zemalja odvedeno u
tursko ropstvo blizu milijun Hrvata.” (str. 306.) Posle definitivnog turskog slo-
ma pod zidinama Be~a 1683. i docnije austrijske ofanzive, veliki broj musli-
mana iz Slavonije, Srema, Ba~ke, Banata, Ugarske i Hrvatske nesumnjivo se
iselio u Bosnu. Me|utim, sve te “muhadìre” Mandi} naziva Hrvatima, iako je
me|u njima bilo mnogo Srba i Slavonaca, pa naravno i Hrvata, jer su i Hrvati
pod turskom vla{}u islamizovani. Nema nikakve sumnje da dana{nji bosan-
skohercegova~ki muslimani u svojim venama imaju i ne{to hrvatske krvi, ali
jezik kojim govore svedo~anstvo je njihovog primarno srpskog porekla.
c) Prvi srpski ustanak iz vatikanskog ugla
Po{to nije mogao ba{ sasvim prenebregnuti proces iseljavanja muslimana
iz oslobo|enog dela Srbije u Bosnu, Mandi} ga kvantitativno nipoda{tava, a
koristi priliku da Prvi srpski ustanak nazove pokoljem muslimana. Tako pi{e:
“God. 1804., kada su Srbi poklali muslimane po svoj Srbiji (“pokolj dahija”),
neki broj muslimana prebjegao je u Bosnu. Odatle prezimena: Valjevac, Uì-
403
~anin, Beogra|anin, itd. Po neki od tih prebjega mogao je uistinu potjecati od
starih Srba, koji su pojedina~no bili pre{li na islam. Ali ve}ina tih izbjeglih mu-
slimana potjecala je ili od onih muslimana Hrvata, koji su se koncem 17. i po-
~etkom 18. st. povukli iz Slavonije, Srijema i ju`ne Ugarske i naselili u Srbiji,
ili od muslimana Hrvata iz Bosne, koji su tijekom stolje}a, a posebno koncem
18. i po~etkom 19. st., u turskoj slu`bi kao upravnici ili vojnici doselili se u Sr-
biju. Jedan dio tih prebjega potjecat }e i od azijskih muslimana, koji su se u Sr-
biji poslavenili. U svakom slu~aju, broj prebjega srpskoga etni~koga porijekla,
koji su se od pokolja spasili u Bosnu, bio je tako malen, da taj ne ulazi u stati-
sti~ki ra~un onih, od kojih potje~u dana{nji b. h. muslimani. Neznatan broj Sr-
ba, koji su pre{li na islam, mi }emo u slijede}oj statistici priklju~iti pravoslav-
nim Vlasima.” (str. 341-342.) Potom Mandi}, pozivaju}i se na svoja navodna
istraìvanja starih i savremenih izvora, mada je to po principima teorijske sta-
tistike sasvim nemogu}e, iznosi ni~im potkrepljene rezultate po kojima 10-
12% muslimana poti~e od bosanskohercegova~kih “Hrvata” bogumilske, a 70
do 75% katoli~ke vere. Doseljeni hrvatski muslimani iz okolnih “hrvatskih” ze-
malja, uklju~uju}i i crnogorske, predstavljao je udeo od 12 do 13%. Tu su jo{
oni turskog i ostalog azijatskog porekla 2 do 3%, kao i vla{kog (uklju~uju}i
srpskog) 1 do 2%. I onda ide, umesto obja{njenja metodolo{kog postupka ko-
jim je do{ao do okvirnih procenata, “visokou~eni” zaklju~ak: “Kako iz nave-
denih statistika slijedi, dana{nji muslimani u Bosni i Hercegovini 95-97% po-
tje~u od Hrvata i u njihovim ìlama nema vi{e od 3-5% strane krvi. Prema to-
me, b. h. muslimani krvno spadaju me|u naj~e{}e Hrvate. Panonski Hrvati iz-
me|u Save i Drave i oni u Dalmaciji, na otocima i u Istri imaju daleko vi{e stra-
ne krvi. Prvi su tijekom stolje}a pohrvatili i krvno se slili sa znatnim brojem
doseljenih Madàra, Germana, Slovenaca i drugih slavenskih naroda, a drugi
su pohrvatili i slili se s velikim brojem starih Romana, Talijana i Vlaha, pred
turske selidbe.” (str. 342.)
Ali, kako iza}i na kraj sa ~injenicom da, mada Mandi} nemilosrdno i re-
troaktivno ubacuje pridev “hrvatski” i komentari{u}i stare spise u kojima je on
sasvim nepoznat, da nema dokaza o postojanju bilo kakve hrvatske nacionalne
ili uop{te etni~ke svesti kod bosansko-hercegova~kog stanovni{tva, ~ak ni kad
je re~ o vatrenim katolicima. Pri~a koja sledi preterano je naivna i za malu de-
cu: “No{eni novim vjerskim zanosom i prodornom silom turskoga carstva, po-
islamljeni Hrvati BiH htjeli su sve hrvatske zemlje prevesti na islam i podvr}i
islamskoj turskoj dràvi. Neposrednu zapreku nalazili su u Hrvatima kraljevi-
ne Hrvatske, Dalmacije i Slavonije, koji su se nazivali i borili pod svojim na-
rodnim hrvatskim imenom. Zbog toga hrvatsko ime postaje u turskoj Bosni ne-
prijateljsko i politi~ki sumnjivo. Hrvati katolici svoje hrvatsko ime prikrivaju,
da ne bi pali pod sumnju, da se istovetuju i sura|uju s Hrvatima kraljevine Hr-
vatske, koji su bili jedna od glavnih zapreka prodiranju Turske na zapad. Hrva-
ti muslimani hrvatsko ime sve to rje|e upotrebljavaju, jer su bili neraspoloè-
ni prema Hrvatima kraljevine Hrvatske, koji spre~avaju {irenje islama, koji su
oni prihvatili, i ja~anje islamske Bosne, koju oni ljube i za koju se bore. Ali uza
404
sve to hrvatska svijest i hrvatsko ime nijesu nikada potpuno zamrli ni me|u Hr-
vatima katolicima ni me|u Hrvatima muslimanima u BiH. Katolici i muslima-
ni BiH dobro su znali i bili su svijesni, da su oni me|usobno jednokrvna bra-
}a, koja su razdijeljena samo vjerom, koju slijede. I jedni i drugi znali su da go-
vore isti jezik, kao i drugi Hrvati, i bili su svijesni da su ogranak hrvatskoga na-
roda.” (str. 346-347.)
Ova specifi~na mimikrija, sadràna u prisutnoj svesti o svom navodnom
hrvatstvu, ali i upornom }utanju o tome, dobija i svoje kvaziteorijsko obja{nje-
nje. “ûvari i nosioci narodnoga imena kod Hrvata, kao i kod drugih naroda,
bili su naobraèni ljudi, koji imaju {ire poglede i dolaze u doticaj s ljudima dru-
gih naroda. Ugledni i naobraèni muslimani iz Bosne, kada bi u Carigradu ili
drugdje na istoku do{li u dodir s istovjernim pripadnicima turske, perzijske ili
arapske narodnosti, jasno su vidjeli da su jezi~no i narodno od njih posve raz-
li~iti. Tu bi osjetili da su iz Bosne, Bo{njaci, i da govore “bosanskim” jezikom,
ali u isto vrijeme oni su tako|er znali da je Bosna jedna pokrajina, kao i tolike
druge turske pokrajine, pa da su oni ~lanovi op}ega hrvatskog naroda i da go-
vore hrvatskim jezikom. Tako isto katoli~ki sve}enici i trgovci iz Bosne, kada
bi do{li na zapad me|u Talijane, Nijemce i druge narode, i vidjeli da ovi uz po-
krajinska imena imaju i zajedni~ko narodno ime, odmah bi osjetili da i oni, uz
pokrajinsko bosansko ime, imaju i svoje op}e narodno hrvatsko ime. Za tur-
skih vremena, kada se u Bosni nije htjelo, ili je politi~ki bilo opasno isticati hr-
vatsko ime, tada se govorilo o “Bo{njacima” i “bosanskom jeziku”, ili napro-
sto: “na{ narod”, “na{ jezik” i “na{a zemlja”. Naobraèni pak Hrvati katolici u
BiH upotrebljavali su tako|er nazive “slovinski” ili “ilirski”, kao i drugi Hrva-
ti, da se prilagode onda{njim nazivima stranih naroda, koji su Hrvate tako na-
zivali. Ali je me|u uro|enim Hrvatima, katolicima i muslimanima u BiH traj-
no ìvjela svijest da su oni Hrvati i upotrebljavalo se hrvatsko ime za narod, za
jezik i za zemlju bosansku. Tih naziva naj~e{}e nalazimo kod bosanskih pisa-
ca, napose kod povjesni~ara i pjesnika, koji su u Bosni kao i kod drugih naro-
da bili glavni ~uvari i {iritelji narodnoga imena i slavne narodne pro{losti.” (str.
347-348.)
Nastoje}i bilo kakvim dokazima potkrepiti svoj osnovni stav, Mandi} se
poziva na ~injenicu da je po padu glavnine Bosne pod tursku vlast i severoza-
padnog dela pod ugarsku, bosanska franjeva~ka vikarija 1514. godine podelje-
na na srebreni~ku i hrvatsku, s tim {to je Bosna hrvatska uglavnom obuhvata-
la teritorije koje su nekada, zapadno od Vrbasa, pripadale Hrvatskoj. Drugi mu
je “dokaz” {to takozvani “Vodeni Hrvati” oko Blatnog jezera u Ma|arskoj go-
vore {tokavski, {to znaì da su se iz Bosne doselili, pa ~ak i za njihov naziv na
nema~kom jeziku tvrdi da je nastao nepravilnim izgovorom prideva “bosan-
ski”, odnosno permutacijom “bosen” u “vosen”. Kao tre}i dokaz sluì mu ni-
~im utemeljena hipoteza da su Bunjevci, Hrvati poreklom iz Bosne i Hercego-
vine. êtvrti je zasnovan na pretpostavci da su bosanski katolici u turskoj voj-
noj slu`bi, takozvani Predavci, po etni~kom poreklu Hrvati. U tom sklopu, za
@umber~ane kaè da su “starinom potjecali negdje iz okolice Skadarskoga je-
405
zera i prema tome rodom bili stari dukljanski Hrvati, koji su za srpske vladavi-
ne Dukljom bili pre{li na pravoslavlje i primili bizantsku liturgiju.” (str. 362.)
Turci su ih kao svoje vojnike preselili u Glamo~, odakle su oni “usko~ili” u
@umberak. Ina~e, on navodi da su iz Turske u “slobodnu Hrvatsku” prebega-
vali Vlasi, Slavi i Predavci. “Vlasi su bili neslavenski ìvalj, koji su Turci upo-
trebljavali kao brze provalne ~ete, kao pomo}ne posade u tvr|avama i kao ~u-
vare klanaca i puteva. Istu du`nost imali su i “Slavi” i predavci. Izvori nazivlju
“Slavima” starosjedioce Hrvate iz onih krajeva negda{njega “kraljevstva Sla-
vonije”, koje su Turci bili zauzeli, dakle iz dana{nje Slavonije. Predavci su bi-
li oni Hrvati katolici iz tada{nje Bosne i Hercegovine, koji su stupili u tursku
vojni~ku slu`bu. Slavonci su sluìli kao turske pomo}ne ~ete u Slavoniji, a Vla-
si i predavci po svim krajevima tada{njega bosanskoga pa{aluka, pa i u Slavo-
niji.” (str. 363.) Povodom problema Predavaca Mandi} jo{ iznosi: “Hrvatski
povjesni~ar Baltazar Kr~eli} zabiljeìo je g. 1770. da su predavci u hrvatskim
zemljama 17. st. bili katolici rimskoga obreda, ali da je ne malo njih bilo pre-
vedeno na gr~ki obred od pravoslavnih episkopa i popova.” (str. 365.)
Kao {esti argument Mandi} navodi kako su se predvodnici grupe katolika
iz zapadne Hercegovine, preseliv{i se 1719. godine u Dalmaciju, smatrali Hr-
vatima. I to je sve {to se ti~e doma}ih izvora i njihove nakaradne reinterpreta-
cije u Mandi}evoj knjizi. Mada mu nijedan od {est navedenih “dokaza” to
objektivno ne omogu}avaju, Mandi} se nimalo ne ustru~ava da, rukovo|en
sopstvenom ma{tom i ideolo{kim ciljevima, konstrui{e dalekose`niji zaklju~ak
po kome: “Iseljenici iz svih krajeva Bosne i Hercegovine od 16. do po~etka 18.
st. sebe zovu Hrvatima, a takvim ih smatraju i zovu i oni, me|u koje su do{li u
Hrvatskoj, Ugarskoj i mleta~koj Dalmaciji. Sebe Hrvatima smatraju i zovu
“bosanski Hrvati”, koji su potjecali iz sjeverne i srednje Bosne. Te su kasnije u
Austriji i Madàrskoj prozvali “vodeni Hrvati”. Hrvatima pak zovu se i sma-
traju “bunjevci” i uskoci, koji su ve}inom potjecali iz zapadne Bosne i Herce-
govine. Tako isto i “predavci”, koji su potjecali iz raznih krajeva BiH. Hrvati-
ma se zove iseljeno mno{tvo staroga doma}ega naroda iz zapadne Hercegovi-
ne i jugozapadne Bosne u Dalmaciji. Hrvatsku narodnu svijest iseljenici iz BiH
nijesu mogli ste}i prijelazom u strane slobodne zemlje, napose u Austriji i
Ugarskoj, nego su je morali imati u svojoj staroj rodnoj zemlji, i odatle je sa so-
bom ponijeti. Takvu hrvatsku narodnu svijest morali su imati i njihova bra}a i
ro|aci, koji su ostali pod turskom vlasti u raznim krajevima BiH, i to i oni, ko-
ji su i dalje slijedili staru katoli~ku vjeru i svijest svoje narodne pripadnosti ko-
ju su bjeè}i morali sa sobom ponijeti. Takvu hrvatsku narodnu svijest morali
su imati Hrvati muslimani. Ovi zadnji sve do be~kih ratova (1683-1699.) ìvje-
li su u istim selima, ~esto u istim obiteljskim domovima s izbjeglim Hrvatima
katolicima, pa su morali imati i istu spoznaju i svijest o svojoj pripadnosti hr-
vatskom narodu, kao i iseljeni Hrvati katolici.” (str. 368-369.)
406
~) Insistiranje na stavu katoli~kog suda
Pored nekoliko stranaca koji su periferne bosanske delove, poput Biha}a
ili Livna, nazivali hrvatskim, Mandi} posebno insistira na ~injenici da je vrhov-
ni katoli~ki sud, Rimska rota, 1656. godine na svojoj generalnoj sednici odlu-
~io “da pod Ilirik spadaju samo hrvatske zemlje: Dalmacija, Hrvatska, Bosna i
Slavonija, i da samo stanovnici tih zemalja imaju pravo na pogodnosti kolegi-
ja Sv. Jeronima.” (str. 374.) Kad odmah potom Mandi} citira samu sudsku od-
luku, vidimo da se u njoj nigde ne kaè da su to hrvatske zemlje, nego zemlje
ilirskog naroda. “Odlu~ujemo i izjavljujemo, da istinita i stvarna zemlja naro-
da ilirskoga prema Buli i misli re~enoga Siksta V bila je i jest, i razumjeti se
ima Dalmacija ili Ilirik, kojega su dijelovi: Hrvatska, Bosna i Slavonija, potpu-
no isklju~iv{i Koru{ku, [tajersku i Kranjsku; i samo oni, koji su ro|eni u tim
~etirma pokrajinama: u Dalmaciji, Hrvatskoj, Bosni i Slavoniji mogu biti pri-
mani.” (str. 375.) Dakle, stav vrhovnog katoli~kog suda da je Bosna ilirska ze-
mlja za Dominika Mandi}a je neosporni dokaz da je ona hrvatska. Pored toga,
ma u kom kontekstu da je nekoliko fratara, poreklom iz Bosne, pomenulo Hr-
vatsku ili hrvatski jezik, makar oni tada slu`bovali i u pravoj Hrvatskoj i Dal-
maciji, za Mandi}a je to dokaz njihove duboko ukorenjene hrvatske narodne
svesti, ponesene sa bosanskog ili hercegova~kog rodnog ognji{ta. Tu je stradao
i sasvim nedu`ni Mavro Orbin, za koga Mandi} u tekstu tvrdi da je napisao ka-
ko “Bo{njaci me|u svim plemenima hrvatskoga jezika imaju naj~i{}i i najljep-
{i govor; oni se, dapa~e, hvale, da oni jedini danas ~uvaju ~isto}u hrvatskoga
jezika.” (str. 398.) Me|utim, po{to sam Mandi} u napomeni ispod teksta taj Or-
binov fragment daje u njegovoj izvornoj latinskoj verziji, odmah vidimo da je
Mavro Orbin hvalio Bosance kako od svih Slovena imaju naj~i{}i i najlep{i go-
vor, kao i da oni danas jedini ~uvaju ~isto}u slovenskog jezika.
}) Problemi u fratarskim redovima
Najve}e probleme Dominiku Mandi}u ipak prave fra Matija Divkovi}, ro-
|en u {esnaestom, i fra Dominik Andrija{ iz sedamnaestog veka, pa on ovako
poku{ava da omalovaì njihovo svedo~enje o srpstvu Bosne: “U ovom stolje-
}u zapadni katoli~ki pisci dva puta spominju srpsko ime u Bosni. Bosanski fra-
njevac i prvak bosanskih pisaca, fra Matija Divkovi} (1563-1631.), u Mlecima
je u g. 1611. sam dao saliti slova hrvatske }irilice ili bosan~ice i tim je tiskao
svoja djela. U tim djelima Divkovi} ta pisma naziva “sarpskijemi slovima”.
Divkovi} je rodom iz Jela{ka u isto~noj Bosni. Taj dio Bosne ve} prije drugo-
ga desetlje}a 17. st., kada je Divkovi} svoja djela pisao i tiskao, bio je postao
gotovo potpuno pravoslavni. Osnovane su i brojne pravoslavne parohije i ma-
nastiri u Papra}i i Vozu}oj. Divkovi} je u rukama pravoslavnih popova i kalu-
|era, koji su potpadali pod srpskoga patrijarha u Pe}i, vidio knjige crkvene i
svjetovne, koje su bile pisane isklju~ivo }irilicom. Zbog toga je mislio da je }i-
rilica “srpsko pismo”. Kako je i bosan~ica, kojom su se narod i sve}enstvo u
BiH sluìli od davnina, jedna vrsta }irilice, to je Divkovi} pogrje{no do{ao do
zaklju~ka da su to “sarpska slova”. Me|utim, on nije znao da po~etnici }irilice
407
nijesu bili Srbi nego bugarski sve}enik ]iril Preslavski i da su Hrvati u ju`nim
bosansko-hercegova~kim zemljama poznali }irilicu ne preko Srba, nego preko
Bugara za njihove vladavine u Zahumlju i Bosni od g. 990-1018. Od te bugar-
ske }irilice Hrvati su napravili svoju vlastitu }irilicu pod utjecajem latinske
azbuke i oble glagoljice, kojom su se u to doba b. h. Hrvati sluìli. Ta hrvatska
}irilica sa srpskom }irilicom, gra|anskom i crkvenom, imala je dodire samo
utoliko, {to je hrvatska, kao i srpska }irilica, potekla od bugarske }irilice. Me-
|utim, Divkovi}, iako je iz nepoznavanja povjesnoga razvoja azbuke, slova hr-
vatske }irilice ili bosan~ice nazvao “sarpskijemi slovima”, on nigda ne zove
srpskim ni svoj jezik ni narod u Bosni. God. 1611. on je izdao svoja djela “Na-
uk krstjanski” za narod slovinski... u jezik slovinski... Divkovi} naziva svoj je-
zik i narod u Bosni “slovinskim”, kako su u ono doba Dubrov~ani i drugi Hr-
vati u primorskoj Hrvatskoj nazivali svoj jezik i svoj hrvatski narod. U to do-
ba nitko nije nazivao Srbe “Slovinima” niti njihov jezik “slovinski”. Njih su ta-
da nazivali: Srbima, Racima ili Ra{anima, Vlasima i Hrka}ima. Ako Divkovi}
svoj jezik naziva “slovinski”, i katoli~ke ~itatelje u Bosni, za koje pi{e, “slovin-
ski narod”, on tim ispovijeda da su Bo{njaci Hrvati kao i njihovi sunarodnjaci
u Dubrovniku, Dalmaciji i u drugim hrvatskim krajevima, koje se tada ~esto
nazivalo “Slovinima” i njihov jezik “slovinski.” (str. 381-382.)
[ta god da je neko rekao i napisao o Bosni, Mandi} njegove re~i prevodi i
misao reinterpretira tako da i najsuprotstavljeniji stav u odnosu na njegovo mi-
{ljenje pretvara u svedo~enje da su Bosanci – Hrvati i da je Bosna hrvatska ze-
mlja. U tom smislu nastavlja: “Drugi spomen Srbije imamo u rimskom “Po-
stupku” (Procesus) g. 1624. za premje{tenje skadarskoga nadbiskupa fra Do-
minika Andrija{a na biskupsku stolicu “stefansku” ili “mostarsku”. U tom “Po-
stupku”, dva su svjedoka izjavila, da je Andrija{ ro|en “u Popovu u Srbiji”, i
da se “stefanska”, doti~no “mostarska” biskupija nalazi “u donjoj Srbiji”. Svje-
doci, koji su bili prijatelji i prista{e fra Dominika Andrija{a, i s njim radili, da
on do|e do biskupa u srednjoj Hercegovini, gornju svoju izjavu dali su, jer su
znali iz djela Mavre Orbinija, da su Popovo i srednja Hercegovina neko vrije-
me bili u srpskoj dràvi pod vla{}u srpskih vladara. Ali glavni je razlog bio, da
su oni g. 1624. Popovo i “mostarsku” biskupiju strpali u Srbiju, da tim lak{e
postignu premje{tenje skadarskoga nadbiskupa Andrija{a na “stefansku” ili
“mostarsku” biskupiju, koja stvarno nije postojala. Da izmi{ljenu biskupiju {to
bolje zaviju tajnom pred tada{njim rimskim krugovima, koji su o balkanskim
zemljama imali veoma slabo znanje, Andrija{evi su svjedoci posvjedo~ili da se
Popovo i “mostarska” biskupija nalaze u “donjoj” Srbiji, za koju se je znalo u
Rimu, da leì negdje u srednjem Balkanu.” (str. 382-383.) Dakle, kad njegova
rimokatoli~ka sabra}a izjave ne{to {to se retroaktivno, bar tendencioznim tu-
ma~enjem, moè uskladiti sa te`njama hrvatske nacionalne ideologije, onda je
tu, po Mandi}u, re~ o su{tinskim i besprekorno verodostojnim izvorima. Ako
neki od njih, makar bili i nadbiskupi, javno iznesu ne{to {to ide u prilog Srbi-
ma, a protivi se hrvatskim aspiracijama, redovno tu mora biti re~i o notornim
laòvima i prevarantima, koji su zbog sebi~ne i sitne koristi naneli veliku {tetu
“op{tim” interesima.
408
d) Seme zla daje plodove
Ina~e, Mandi} ovde otvoreno saop{tava da su zapravo fratri franjevci in-
tenzivno radili na usa|ivanju i oblikovanju hrvatske nacionalne svesti. On isti-
~e da je “velika zasluga bosanske franjeva~ke provincije da je u najteìm vre-
menima me|u Hrvatima podràvala svijest zajedni{tva i pripadnosti jednom te
istom hrvatskom narodu... Ona se prostirala od Jadrana do Budima i od Drine
do Trsata. Svojom crkvenom organizacijom ona je jedina tijekom vi{e stolje}a
povezivala u jedno rastrgana uda hrvatskoga narodnoga tijela. Sastavom svo-
ga ~lanstva i svojim radom ona je u narodu podràvala svijest da Bo{njaci, Dal-
matinci, Slavonci i Hrva}ani u slobodnoj banovini ~ine jednu narodnu zajedni-
cu i da pripadaju jednom, starom i neko} jedinstvenom narodu hrvatskome.”
(str. 395-396.) Ova ocena uloge franjevaca u osnovi je ta~na, ali se moè od-
nositi samo na period od kraja devetnaestog veka i u tome su u~estvovali i svi
ostali rimokatoli~ki sve{tenici. Ranije takvih nacionalnih nastojanja jednostav-
no nije bilo i va`nost je pridavana isklju~ivo verskoj pripadnosti. Zato je slede-
}i sud krajnje problemati~an. “Svojim `rtvama i radom u o~uvanju katoli~ke
vjere franjevci su u BiH sa~uvali i narodno onaj dio Hrvata, koji i danas, u naj-
isto~nijem i najizloènijem dijelu hrvatskih zemalja, neustra{ivo ispovijeda
svoje hrvatsko ime.” (str. 395.) U stvari, franjevci su bosanskim {tokavcima,
zapravo srpskim katolicima, koji su vremenom denacionalizovani jer su verski
bili izolovani od svoje pravoslavne matice, ve{ta~ki ulivali hrvatsku nacional-
nu svest, koriste}i pritom njihov krajnje nizak obrazovni nivo i istorijsko zna-
nje, a posebno poistove}uju}i veru i naciju. Mandi} to unekoliko druga~ije
predstavlja: “Ve} samim time, da su se u istoj redovni~koj zajednici, bosanskoj
provinciji, okupljali ~lanovi iz raznih hrvatskih krajeva i raznih dràvnih pri-
padnosti, me|u franjeva~kim ~lanstvom podràvana je svijest da su svi oni ~la-
novi jednoga te istoga naroda i da sve pu~anstvo u raznim krajevima, iz koje-
ga su oni potjecali, pripada istom narodu Hrvata. Ta je narodna svijest razvija-
na najprije u doma}im samostanskim {kolama, kada se sve sve}eni~ke priprav-
nike, iz raznih dràvnih pripadnosti, u~ilo, da su oni svi “mi Hrvati”... Svijest
zajedni~ke pripadnosti hrvatskom narodu ~lanovi bosanske provincije prenosi-
li su u {iroke narodne slojeve, ìvu}i i rade}i sada u jednome, a sada u drugo-
me kraju svoje prostrane provincije.” (str. 396.)
U jednom je Mandi} sigurno u pravu. Srbi katolici su sistematski i uporno
“u~eni” da su Hrvati i posle nekoliko generacija koje su pro{le takvo ispiranje
mozga, seme zla je dalo svoje plodove. Pored o~uvanja katoli~ke vere i usa|i-
vanja hrvatske nacionalne svesti u mozgove svojih naivnih ovaca i ~itavih sta-
da, kako dalje potencira Dominik Mandi}, “tre}a velika zasluga franjevaca bo-
sanske provincije bila je ta, da su utrli put i pridonijeli znatan doprinos stvara-
nju jedinstvenoga knjièvnog jezika kod Hrvata u {tokavskom narje~ju. U
srednjem vijeku svi hrvatski krajevi od Neretve do Trsata i od Jadranskoga mo-
ra do Kapele govorili su ~akavski. Od Kapele do Blatnoga jezera i od Srijema
do Slavonije govorili su kajkavski. I najstarija hrvatska knjièvnost, napose ona
409
vezana uz glagoljsko bogosluènje, bila je pisana ~akavskim narje~jem. Me|u-
tim, u primorskim i sjevernim krajevima, pod utjecajem stranih ~imbenika i
kultura, latinski jezik u javnom ìvotu potiskivao je hrvatski govor. Jedino su
se Bosna i Zahumlje tome otimali. U ovim oblastima i vladari i plemstvo i cr-
kva bosanskih krstjana pisali su ~istim narodnim jezikom, {tokavskim narje~-
jem ikavskoga govora. Od ~etrdesetih godina 14. st. i franjevci bosanske vika-
rije pridruùju se tome radu, zadràv{i samo glavne liturgijske ~ine na latinsko-
me, i nastavljaju ga, kada je padom Bosne nestalo i bosanskih narodnih vlada-
ra, velmoà i crkve bosanskih krstjana. Za pouku vjernoga katoli~kog naroda
bosanski franjevci pi{u i tiskaju knjige na ~istom narodnom jeziku, {tokavskim
narje~jem, a ikavskim i ijekavskim govorom. Preko pisanih djela bosanskih
franjevaca otvoreni i napredni duhovi ~akavskoga i kajkavskoga narje~ja upo-
znali su da je bosanski {tokavski govor savr{eniji od drugih narje~ja, kojima su
govorili Hrvati.” (str. 397-398.)
Nekoliko ~akavskih hrvatskih i kajkavskih slavenskih fratara zaista su, po-
put Bartola Ka{i}a, Jakova Mikalje i Matije Petra Katan~i}a, ve} od {esnae-
stog, posebno od sedamnaestog veka, po~eli da pi{u i na {tokavskom, bar ne-
ke svoje radove. “Od po~etka 16. do po~etka prve ~etvrti 18. st. bosanski {to-
kavci, beè}i sa svojim pastirima franjevcima ispred Turaka, poplavili su ve}i
dio Dalmacije, napose Zagorje, zatim cijelu Slavoniju, Ba~ku i ju`nu Ugarsku.
Na taj na~in, ve} od po~etka 18. st. {tokav{tina je postala govorom ve}ine hr-
vatskoga naroda. I na jugu negda{nji bizantsko-romanski grad Raguza prilije-
vom okolnoga hrvatskog ìvlja iz srednjovjekovne Duklje, Travunje i Zahu-
mlja, pod narodnim imenom Dubrovnika, primio je {tokavsko narje~je ijekav-
skoga govora. Od konca 15. st. tu se stvara zamjerna hrvatska knjièvnost, pi-
sana hercegova~kom ijekavicom. I zato, kada se tridesetih godina pro{log sto-
lje}a, za hrvatskog narodnog preporoda, radilo, da se kona~no na|e zajedni~ki
knjièvni jezik Hrvata, ni{ta nije bilo naravnije, nego da se za to uzme {tokav-
sko narje~je, kojim su tada franjevci ve} bili stvorili zamjernu hrvatsku knji-
èvnost. Budu}i da su pokreta~i hrvatskoga narodnog preporoda, Ljudevit Gaj,
Janko Dra{kovi}, Stanko Vraz i drugi, bili odreda kajkavci, oni su {tokavsko
narje~je po~eli u~iti iz pjesmarice fra Andrije Ka~i}a (1704-1760.), koji je bio
odgojen u franjeva~kom redu u bosanskoj provinciji i svoje pjesme pjevao u
narodnom duhu, sluè}i se bosansko-hercegova~kom {tokav{tinom.” (str. 398-
399.) Ovde Mandi} kao ~etvrtu zaslugu franjevcima pripisuje o~uvanje “hrvat-
ske” dijaspore, navode}i: “Na koncu valja tako|er upisati u posebnu zaslugu
franjevcima bosanske provincije, {to su za turskih vremena pratili u izbjegli-
{tvo hercegova~ke, dalmatinske i bosanske Hrvate i svojim duhovnim radom
me|u njima ~uvali ~isti hrvatski jezik, hrvatske uspomene i svijest. To napose
valja naglasiti za Bunjevce i [okce u Vojvodini, te za “bosanske Hrvate” u za-
padnoj Ugarskoj, koji su kasnije bili prozvani “vodenim Hrvatima.” (str. 399.)
410
d`) Nasilno usa|ivanje hrvatskog porekla
Mehmed-pa{e Sokolovi}a
Za bosansko-hercegova~ke muslimane do be~kih ratova Mandi}, bez ika-
kvog upori{ta u dokumentarnim izvorima, tvrdi da su bili “potpuno svjesni da
su im doma}i Hrvati katolici jednokrvna bra}a, te da i jedni i drugi pripadaju
istom, hrvatskom narodu, koji ìvi u okolnim hrvatskim zemljama. Nadalje,
bosansko-hercegova~ki Hrvati muslimani sa~uvali su svoj stari hrvatski jezik
ikavskoga govora s jakim primjesama ~akavskoga narje~ja; upotrebljavali su
nadalje posebno hrvatsko pismo, zvano bosan~ica, pa hrvatski na~in brojenja
godina i nazive mjeseci; zadràli su mnoge stare hrvatske narodne obi~aje u
obiteljskom i dru{tvenom ìvotu, te starinsko narodno vjerovanje, odnosno su-
jevjerje o vilama, vje{ticama i vukodlacima. Hrvatska narodna svijest bosan-
sko-hercegova~kih muslimana osobito je dolazila do izraàja kada bi oni izvan
Bosne do{li u dodir s pripadnicima drugoga narodnog porijekla. U Carigradu
bosanski janji~ari svoj jezik nazivali su hrvatskim; tim su ujedno ispovijedali
da su hrvatskoga roda i da pripadaju hrvatskom narodu. Pa i oni, koji bi dopr-
li do najvi{ih dràvnih poloàja u turskom carstvu, do velikoga vezira, mnogi
su se s ponosom nazivali Hrvatima i pod tim nazivom biljeè ih stari turski iz-
vori.” (str. 400-401.) O~igledna je Mandi}eva àrka i beskrajna èlja da je u
pro{losti upravo tako bilo, pa on pi{e kao da je zaista bilo, nastoje}i svoju buj-
nu ma{tu predstaviti kao realnost i su{tu istinu. Zatim, on navodi kako su be~-
ki ratovi i ~este epidemije najteìh zaraznih bolesti doveli do velikog preselja-
vanja stanovni{tva, iseljavanja katolika i doseljavanja muslimana. “Tim je, na-
ravno, slabila i blijedila stara krvna, rodbinska veza i ujedno ona stara o~evid-
nost i znanje o jednorodnosti bosansko-hercegova~kih muslimana i katolika. A
{to je jo{ glavnije, iza be~kih ratova Bosna se zatvara u se i postaje jaka tvr|a-
va islamstva. Hrvati muslimani iz okolnih hrvatskih zemalja, kako smo ve} re-
kli, povla~e se u Bosnu i tu, zajedno s doma}im Hrvatima muslimanima, bore
se da odbrane svoju islamsku vjeroispovijest. Borbu vode s jedne strane Hrva-
ti katolici iz slobodne Hrvatske, koji navaljuju da osvoje Bosnu i ujedine je s
ostalim hrvatskim zemljama; s druge strane bosansko-hercegova~ki Hrvati
muslimani, koji brane Bosnu, da u njoj mogu ìvjeti po svojoj islamskoj vjeri.”
(str. 401.)
Bosanski muslimani su toliko bili zagrièni u islamskoj veri i verski moti-
visani da su Turcima bili dovoljna odbrana Bosne, da su svoje regularne vojne
snage mogli slobodno angaòvati na drugim frontovima. “Za tih borba, kako je
i razumljivo, mjesto bratske i narodne ljubavi, rasplamsalo se me|usobno ne-
prijateljstvo, pa bosanski muslimani vi{e ne spominju da su istoga narodnog
porijekla s Hrvatima katolicima, s kojima se bore, da o~uvaju Bosnu, u kojoj
oni – bosansko-hercegova~ki muslimani – vide jamstvo i jedinu sigurnost svo-
je islamske vjere. I turska dràva, koja u BiH nije imala oslona ni narodnoga
ni jezi~nog, zarana je po~ela nastojati da svoj poloàj utvrdi u zemlji istovjetu-
ju}i islamsku vjeru s turskom narodno{}u. Dràvni predstavnici i ostali naziva-
411
li su islam “turska vjera”, a muslimane “Turci”. Me|utim, i u tom ledenom raz-
doblju bosansko-hercegova~ki muslimani ~uvaju svoj hrvatski ikavski govor i
svoje stare hrvatske obi~aje; pi{u hrvatskom }irilicom (bosan~icom) i Bosnu
brane ~ak i od Carigrada, kada misle da taj dira u ono, {to je njima staro i sve-
to. A kada su b. h. muslimani, poslije zaposjednu}a BiH 1878., vidjeli da nova
kr{}anska dràva i Hrvati katolici nijesu neprijatelji islama i da ne teè da im
otmu njihovu islamsku vjeru, nastala je promjena me|u njima i u narodnom iz-
raàju. Tako, nakon zaposjednu}a BiH, muslimani u BiH ubrzo po~nu opet po-
novno nagla{avati svoje hrvatsko narodno ime, najprije {kolovani ljudi, a on-
da i oni iz {irokih narodnih slojeva. Hrvatska svijest i jedinstvo Hrvata katoli-
ka i muslimana osobito su do{li do izraàja za bosanskoga sabora g. 1910-
1914. i onda za Prvoga (1914-1918.) i Drugoga svjetskoga rata.” (str. 401-402.)
Navode}i konkretne primere uobraènog uspeha potur~enih Hrvata, Man-
di} opet prisvaja tu|e. Tako Mahmud-pa{u Velija naziva Hrvatom, iako istorij-
ski izvori svedo~e da mu je otac bio Grk, a majka Srpkinja. Ahmed-pa{a Her-
cegovi} je bio sin hercega Stefana Vuk~i}a Kosa~e i ni{ta hrvatsko u sebi nije
imao. Sinan-pa{a Borovini} bio je ro|ak bosanskog vojvode Radoslava Pavlo-
vi}a. Za Rustem-pa{u u literaturi postoji nedoumica da li je Srbin ili Albanac.
âk i za Mehmed-pa{u Sokolovi}a Mandi} bi po{to-poto da utvrdi “hrvatsko”
poreklo. Kako to nakaradno hrvatizovanje moè groteskno izgledati pokazuju
slede}i Mandi}evi fragmenti, koji se ti~u jezika i narodnih obi~aja bosanskih
muslimana. Tako, “u izvje{tajima dubrova~kih izaslanika u Carigradu ~esto se
isti~e da su bosanski muslimani u dalekom Carigradu nagla{avali da su oni
istoga jezika sa Dubrov~anima, {to je u njihovoj misli zna~ilo: istoga naroda
hrvatskoga, kojega su Dubrov~ani bili odli~na grana.” (str. 420.) Ne samo da je
Mandi} u stanju da ~ita tu|e misli, nego je sposoban da prodre u tanane misa-
one nijanse ljudskih mozgova i sa vremenske distance od nekoliko vekova. Ili,
“stare hrvatske obi~aje, koji su vezani za pojedine svetkovine, b. h. muslimani
obdràvaju do danas po starom julijevskom kalendaru. To nam govori da te
obi~aje muslimani nijesu primili poslije reforme gregorijevskoga kalendara g.
1581., nego su ih nastavljali obavljati od svoga prijelaza na islam, koji je kod
ve}ine bio prije devedesetih godina 16. st. kada su katolici u Bosni napustili ju-
lijevski kalendar i poprimili novi popravljeni gregorijevski.” (str. 435.)
|) Verski i rasni faktori u dokazivanju
katoli~kih prava na Bosnu
Dominik Mandi} je izgleda ma~ka poreklom. Kako ga god bace i s koje
god visine, on se na noge do~ekuje. Obja{njenje uvek ima, da bilo {ta prikaè
retroaktivno hrvatskim, samo je upotrebljeni kvantum re~i razli~it. “I narodne
juna~ke pjesme jednako su u BiH uz gusle pjevali katolici i muslimani, samo
{to kod prvih redovito pobje|uju Hrvati katolici, a kod drugih muslimani. I pra-
staro narodno praznovjerje: vjerovanje u vile, vje{tice i vukodlake jednako se
odràlo kod bosansko-hercegova~kih muslimana i katolika. I melodija bosan-
skih lirskih pjesama, sevdalinka, nastala je ljubkim spojem doma}ih hrvatskih
412
narodnih napjeva s isto~nim motivima, koje su bosanski muslimani donijeli u
Bosnu iz Carigrada i drugih isto~nih zemalja. Pa i narodno vezivo i rezbarije
nadahnuti su istim starim hrvatskim motivima kod katolika i muslimana u BiH,
~esto puta protkani isto~nim motivima.” (str. 345-436.) Saìmaju}i raspravu
poznatog usta{kog “antropologa” ]ire Truhelke “O porijeklu bosanskih musli-
mana”, objavljenu 1942. u okupiranom Sarajevu, Dominik Mandi} konstrui{e
i navodno “somatolo{ko-biolo{ko svjedo~anstvo” da su bosanskohercegova~-
ki muslimani i katolici bitno razli~iti od pravoslavnih Srba. “U Bosni i Herce-
govini ima tamnookih muslimana 46,9%, katolika 46,8%, pravoslavnih 56,3%.
Tamnom tipu koè pripada pravoslavnih 47,9%, a katolika i muslimana 11%
manje. îsto svijetlom tipu pripada 9,4% muslimana, 7,5% katolika i 5,6% pra-
voslavnih. I upravo zbog slavenske rusoplave i bijelo-crvenkaste boje lica, ko-
jim se bosansko-hercegova~ki muslimani najvi{e odlikuju, Truhelka je zaklju-
~io da su oni naj~i{}i Slaveni u Bosni. To zna~i da su muslimani najbolje sa~u-
vali izvorni tip staroga hrvatskog pu~anstva u Bosni i Hercegovini.” (str. 436.)
Navode}i nekoliko sporadi~nih primera uzajamnog prijateljstva katolika i mu-
slimana, Mandi} slavodobitno konstatuje: “Za Drugoga svjetskoga rata Hrvati
su iz cijele dràve Hrvatske s najboljim vojnim snagama za{ti}ivali bra}u mu-
slimane od pokolja i uni{tenja, napose u isto~nim krajevima BiH, do onoga ~a-
sa, kada su pobjedonosne savezni~ke vojske imale preuzeti na se du`nost ob-
rane ìvota i imetka ljudi na svim podru~jima zara}enih naroda u Evropi.”
(str. 454.)
Kubure}i s problemom kako da objasni i potom relativizuje ~injenicu da
su najistaknutiji bosansko-hercegova~ki franjeva~ki fratri, poput Tome Kova-
~evi}a, Stjepana Verkovi}a, Grga Marti}a, pa ~ak u izvesnim periodima i Iva-
na Franje Juki}a, bili istaknuti privrènici srpske nacionalne ideologije, Man-
di} olak{anje nalazi u faktu da su ve}inski katolici ipak bili pristalice austrou-
garske okupacije Bosne i Hercegovine, navedeni da ipak najvi{e poverenja
ukaù verski jednorodnoj evropskoj sili. [to se ti~e muslimana, nekoliko poje-
dinaca, poput Osmana Nurije Hadì}a, Hamdi-bega Dìni}a, Safet-bega Ba{a-
gi}a, Edhema Mulabdi}a, Hadì Mehmeda Dèmaludina âu{evi}a, Adema-
ge Me{i}a i drugih, koji su prigrlili hrvatsku nacionalnu ideju, Mandi}u su dra-
goceno upori{te za izvo|enje dodatnih zaklju~aka o hrvatskoj etni~koj prirodi
muslimanskog stanovni{tva. “[to se ti~e b. h. Srba, svatko je znao iz dnevno-
ga saobra}aja, da oni govore drugim govorom (ijekavicom) i da upotrebljava-
ju drugo pismo (}irilicu), nego muslimani i katolici. Svakomu je nadalje upa-
dalo u o~i, da mnogi b. h. Srbi imaju jako mrku boju tijela. Naobraèni musli-
mani pak znali su iz povijesti i obiteljskih predaja, da Srbi nijesu bosanski sta-
rinci, nego da su kasniji doseljenici, novi etni~ki sloj u zemlji, koji nema iste
pre|e ni narodno zajedni{tvo s b. h. muslimanima i katolicima. Povjesno pro-
u~avanje i osobno razmi{ljanje uvjerilo je b. h. muslimane, da su oni Hrvati i
da drugo ne mogu biti, ako ne}e zanijekati sami sebe i svoje rodno porijeklo.”
(str. 491.)
413
Ipak, u svemu tome, pored rasnog faktora, Mandi} verski faktor smatra
najzna~ajnijim osnovom diferencijacije. “I u shva}anju koji odno{aj ima na-
rodnost i vjera, muslimani su bili bliì Hrvatima katolicima nego Srbima srp-
sko-pravoslavne vjere. Muslimani i katolici kao sljedbenici op}ih univerzalnih
religija, dobro lu~e vjeru od narodnosti. Katoli~koj i muslimanskoj vjeri s jed-
ne strane mogu pripadati pripadnici raznih naroda, a s druge strane, pripadnici
tih vjera mogu biti jednako dobri gra|ani svoga i bilo kojega naroda. Tako mu-
slimani Hrvati jednako su dobri i savr{eni Hrvati kao i katolici, kojima katoli~-
ka vjera ne daje nikakvu prednost, da budu bolji i savr{eniji Hrvati od musli-
mana Hrvata. Kod Srba je druk~ije poimanje. Srbi imaju svoju narodnu srpsko-
pravoslavnu vjeru, koja uklju~uje u sebi {tovanje srpskih narodnih svetaca,
odràvanje srpskih narodnih obi~aja i slavljenje srpske pravoslavne pro{losti.
Tko to u cjelosti ne prihva}a i u svojoj du{i ne ljubi, taj nije pravi, puni i savr-
{eni Srbin. Prema tome, katolici i muslimani, ako se izjave Srbima, ostaju ne-
savr{eni Srbi, ~lanovi srpskoga naroda drugoga reda, ili }e ih dosljedno i pot-
puno Srpstvo dovesti u krilo srpsko-pravoslavne vjere.” (str. 491-492.) Ali, Do-
minik Mandi} bi izgubio svoj nau~ni identitet i fratarski kredibilitet, ako i
ovom prilikom ne bi u svoj tekst uneo neki flagrantni falsifikat, poput slede}eg,
da je “Gajret” bio prohrvatske orjentacije, kako je to vrlo ve{to upakovao u sle-
de}em pasusu: “Svoje hrvatsko ubjerenje b. h. naobraèni muslimani {irili su
rije~ju i perom najprije u naprednim krugovima po gradovima i varo{ima, oda-
kle su se hrvatsko ime i hrvatska svijest malo pomalo {irili do u najzabitnija se-
la. U tom su posebno zaslu`ni povjesni pisci i knjièvnici muslimani od osam-
desetih godina 19. stolje}a pa dalje. Posebno mo}na sredstva u {irenju prosvje-
te me|u b. h. muslimanima, a s tim hrvatskoga imena, bili su muslimanski knji-
èvni ~asopisi “Behar” u Sarajevu od g. 1900. do 1910. i “Biser” u Mostaru od
g. 1912. do 1918. Vrijedno je spomenuti i ~asopise “Muslimanska svijest”, te
glasila |a~kih potpornih dru{tava “Gajret” do g. 1922. i “Narodne uzdanice”
poslije te godine.” (str. 492.) “Gajret” je bilo dru{tvo izrazito srpskog nacional-
nog duha.
Op{irno jadikovanje zbog privilegovanog poloàja pravoslavaca i progo-
na katolika u turskoj dràvi, {to je navodno dovodilo do velikog broja verskih
konverzija i prelaska na islam i pravoslavlje, Mandi} zavr{ava pregledom po
pojedinim delovima Bosne i Hercegovine. Karakteristi~an primer njegovog
na~ina zaklju~ivanja imamo u slede}em citatu: “Da je velik broj Hrvata kato-
lika u dana{njem Pounju i cijeloj Bosanskoj Krajini pre{ao s katoli~ke vjere na
pravoslavlje, govori nam i predaja mnogih pravoslavnih obitelji, da su oni u tim
krajevima starosjedioci, kakvi su bili samo Hrvati katolici. I plavi tip prili~no-
ga broja dana{njih pravoslavnih Srba u srednjoj i zapadnoj Bosni: svijetla, ru-
mena lica, s plavim o~ima i plavom, ri|om kosom, govori nam da oni starinom
potje~u od doma}ih Hrvata katolika.” (str. 584.) Mada takva istraìvanja on ni-
kada nije vr{io niti su ona uop{te s nau~nog aspekta mogu}a u tom smislu,
Mandi} tvrdi da su njegova “istraìvanja” pokazala da dana{nji bosansko-her-
414
cegova~ki Srbi poti~u: “1. Od bosansko-hercegova~kih Hrvata bogomilske
vjere 2-3%; 2. Od b. h. Hrvata katolika prevedenih na pravoslavlje 30-32%; 3.
Od neslavenskih Vlaha 50-52%; 4. Od drugih neslavena: Grka, Armenaca, Al-
banaca i Cincara 6-7%; Od doseljenih pravih etni~kih Srba 8-10%.” (str. 609.)
Toliko obimna Mandi}eva falsifikatorska rabota jednostavno nije imala ni-
kakvih {ansi da sa~uva bar prividnu konzistentnost, jer se Mandi} prosto mo-
rao izgubiti u obilju istorijskih ~injenica, koje nije uspeo da obuhvati svojim
manipulacijama, koje su mu promakle kao kontradikcija njegovim ve{ta~kim
konstrukcijama. Tako u obimnom zborniku njegovih nau~nih radova “Raspra-
ve i prilozi iz stare hrvatske povijesti” (Hrvatski povijesni institut, Rim 1963.),
u nau~no respektivnom ~lanku “Dalmacija u Ravenatskom egzarhatu od sredi-
ne 6. do sredine 8. stolje}a”, sam Mandi} pi{e “da se god. 732. prefektura Ili-
rika prostirala samo do Drine i da nije obuhvatala bizantsku Dalmaciju, nego
da se ta nalazila u sastavu bizantskoga zapadnoga egzarhata u Raveni.” (str.
50.) Dakle, nema nikakvog razloga da se traga za Ilirikom u dana{njoj Albani-
ji do reke Voju{e, ili da se Albanija svodi na Ilirik. Irilik je u vreme doseljenja
Hrvata i dva veka po njihovom doseljenju predstavljao unutra{njost, zale|e
uskog pojasa dalmatinskih gradova na koje je ~itava Dalmacija svedena. Zato
kad Konstantin Porfirogenit pi{e da su se Hrvati naselili u Dalmaciji, misli
upravo na to podru~je gradova Splita, Trogira i Zadra, kao i neka okolna ostr-
va. Ako se jedan njihov deo odvrgo i ovladao Ilirikom, to nikako ne zna~i ce-
lim Ilirikom, nego upravo onom teritorijom od Gvozda do Dalmacije koja je
dobila etni~ki naziv Hrvatska. Deo Hrvata koji je oti{ao u Panoniju najverovat-
nije je ovladao samo obroncima Panonije severno od Gvozda, jer celom Pano-
nijom nikako nije mogao, a da je tu re~ o masovnom naseljavanju u Slavoniji
onda bi hrvatski ~akavski prevladao nad slavonskim kajkavskim. Pored toga,
u tekstu “Dolazak Hrvata na Jadran” Mandi} priznaje da se “imena Hrvata i Sr-
ba u izvorima pojavljuju tek u 9. stolje}u.” (str. 52.)
S obzirom da je poznati slovena~ki istori~ar B. Grafenauer ustanovio da,
po Porfirogenitu, Ilirik i Panonija “ne mogu biti dvije razli~ite, jedna od druge
udaljene pokrajine, jer tamo{nji Hrvati imaju samo jednog, dakle zajedni~kog
arhonta” (str. 70.), Mandi} prime}uje, u èlji da ga demantuje, da bi u tom slu-
~aju “Ilirik, o kojemu ovdje Porfirogenet govori, bio u rimsko-bizantskim po-
krajinama Norika, u dana{njoj Sloveniji. Po Dioklecijanovoj su, naime, dràv-
noj razdiobi dvije nori~ke provincije sa ~etiri panonske i Dalmacijom ~inile pa-
nonsku diecezu, koja se obi~no zvala Zapadni Ilirik. Tako su Porfirogeneta
shvatili tako|er J. P. [afarik, Lj. Hauptman i neki drugi, naime, da je Porfiro-
genetov Ilirik istovjetan s Norikom.” (str. 70.) Kad mu je to potrebno kao pot-
pora njegovim konstrukcijama, Mandi} Porfirogenitu ukazuje maksimalno po-
verenje i njegovo delo tretira kao potpuno koherentan i konzistentan spis. Kad
mu se neki Porfirogenitovi navodi, pogotovo o Srbima, ne svi|aju, Mandi} je
spreman da caru istori~aru prona|e stotinu mana. âk za potpuno izmi{ljeno
delo “Metodos” tvrdi da je daleko vrednije od Porfirogenitovog spisa. Tako u
415
Mandi}evoj raspravi “Neispravne tvrdnje K. Porfirogeneta o povijesti Ju`nih
Slavena” nailazimo i na slede}i stav: “Ovo hrvatsko, doma}e, narodno svjedo-
~anstvo Metodosa je od prvorazredne povjesne znamenitosti i daleko je vred-
nije od djela K. Porfirogeneta, koje je pisano puna dva stolje}a poslije Meto-
dosa.” (str. 235.) Po{to je Porfirogenit, po Mandi}evom mi{ljenju, izrazito pro-
srpski pristrasan, sve je kod njega neta~no i neistinito, {to se ne moè uklopiti
u osnovnu Mandi}evu bajku, ~ije konture u ovoj raspravi na slede}i na~in re-
zimira: “Kada su Hrvati oslobodili Dalmaciju, Ilirik i Panoniju, oni su te zemlje
naselili, i to tako da su svakom od sedam plemena dozna~ili zasebni dio osvo-
jenih zemalja. Prvo hrvatsko pleme, kojim je izravno vladao Klukas, najstariji
brat vladaju}e porodice, naselilo se izme|u Cetine i Zrmanje sa zale|a do Vla-
{i}-planine u dana{njoj Bosni. Jedno drugo od sedam plemena naselilo se iz-
me|u Cetine i Neretve. Tre}e izme|u Neretve i Boke Kotorske, a ~etvrto u Ili-
riku, naime, u jadranskom slijevu biv{ih rimsko-bizantskih pokrajina Prevalis
te Novoga i Staroga Epira, od Boke Kotorske do Valone u Albaniji. Peto u sre-
dovje~noj Bosni izme|u Borja planine (Borje, Vla{i}, Komar i Vranica plani-
na) i Drine. [esto od Zrmanje do Istre, a sedmo u Panoniji. Na ~elu svakoga
plemena stao je jedan od sedam bra}e i sestara iz hrvatskoga vladala~kog do-
ma. Svako je pleme ìvjelo samoupravno u svojoj pokrajini, ali su ipak sva ple-
mena po starom slavenskom obi~aju priznavala vrhovnu vlast najstarijega bra-
ta vladala~ke ku}e.” (str. 241.)
U ovom zborniku interesantan je i ~lanak “Nenapisano poglavlje hrvatske
pismenosti”, u kome Mandi}, pored op{irnog razglabanja o hrvatskoj pismeno-
sti na narodnom jeziku odmah po doseljenju, daje dodatnu “argumentaciju” za
svoju tvrdnju da zapadni pisci pod Slovenima redovno podrazumevaju Hrva-
te. “Izraz “Sklavorum” moè se odnositi samo na Slovene u Istri i Dalmaciji...
Papa Hrvate zove “Sklavi”, jer su oni kao susjedi i najbliì od svih Slavena bi-
li za stanovnike Apeninskog poluotoka nosioci slavenstva. Rim i Italija slaven-
stvo su upoznali preko Hrvata, i za njih Slavene predstavljaju Hrvati, pa im ne
treba davati nikakvo specifi~no narodno ime. Kada se bude reklo “Slaveni”
(Sklavi), svatko }e znati da se radi o Hrvatima, slavenskim susjedima Talijana.
U Italiji i danas izraz “Slavo” nazna~uje na prvom mjestu Hrvate, a tek na dru-
gom mjestu Slavene uop}e. Uostalom, izraz Agatonov “Sklavorum” (misli se
na dokument pape Agatona iz 680. godine – nap. V. [.) ne moè se odnositi na
druge slavenske narode, jer je poznato da kr{}anski misionari koncem VII stolj.
nijesu nigdje djelovali me|u drugim Slavenima, osim me|u Hrvatima.” (str. 393.)
A. Neodrìvost Mandi}evog metodolo{kog postupka
1. Rimokatoli~ka zloupotreba istorijske nauke
Politikantska nasrtljivost kao najupe~atljivija odlika celokupnog Mandi}e-
vog publicisti~kog opusa neupu}enima bi mogla predstavljati dokaz njegove
neukosti i diletantizma. Me|utim, re~ je o vrlo obrazovanom rimokatoli~kom
fratru koji disciplinovano i s fanati~nom uporno{}u obavlja jedan konkretan za-
416
datak, koji je verovatno sam sebi postavio, podstrekavan od ideolo{kih istomi-
{ljenika i potpuno predan jednom projektu u kome se princip moralnosti `rtvu-
je principu politi~ke korisnosti. Kad god je korisno, Mandi} je spreman da po-
luistine ili notorne neistine proglasi za savr{enstvo istinoljubivosti i kriterijum
objektivnosti. Njegove improvizacije sa stanovi{ta osnovnih na~ela nau~ne
metodologije ~esto deluju haoti~no, prili~no su naivne i povr{ne, svedo~anstvo
su u najmanju ruku intelektualne brzopletosti u kombinaciji sa verskom zagri-
èno{}u i ideolo{kom stra{}u. Ali im je teleolo{ka usmerenost uvek precizno
odmerena, dejstvo na neupu}ene mase ve{to programirano, a u skladu je s vi-
{evekovnim mi{ljenjem njegovih duhovnih orjentira da cilj opravdava sred-
stvo. Zloupotreba nauke u krajnje prizemne i primitivne politi~ke svrhe odgo-
vornost i krivicu aktera uspostavlja proporcionalno njegovom znanju i sposob-
nosti. Iako svestan neutemeljenosti svojih osnovnih teza i konstrukcija, Man-
di} smi{ljeno o sebi gradi sliku ~oveka kome je sve jasno i koji je u stanju da
svoje znanje krajnje jednostavnim, lapidarnim stilom prenese na neupu}ene ~i-
taoce, ina~e, èljne upravo takve “istine” koja im se servira, a nespremne za bi-
lo kakvu sumnju ili problematizaciju. Raspoloìve ~injenice i zate~ene nau~ne
iskaze Mandi} bri`ljivo selekcioni{e, pa onda doteruje, prepravlja, falsifikuje,
ume}e u sasvim druga~iji kontekst ili krajnje tendenciozno tuma~i, da im ne-
retko daje sasvim obrnuti smisao.
[to su neki istorijski periodi tamniji ili zagonetniji za savremenu istorio-
grafiju, Dominik Mandi} se lak{e po njima kre}e i ma{tovitije popunjava na-
u~ne praznine. Svoje savremene vizije vrlo lako projektuje u najdaljoj pro{lo-
sti, retroaktivno stvarnim ili izmi{ljenim doga|ajima uliva novi sadràj i smi-
sao, prilago|ava ih svom romanti~arskom zanosu i trivijalnosti politi~kih inte-
resa ~ijoj realizaciji predano sluì. U njegovim vizijama stvarna istina se siste-
matski mora prekomponovati u èljenu istinu i nemilosrdno pri tome `rtvova-
ti svaka ~injenica koja se ne da toj èljenoj istini prilagoditi. Istorijska nauka je
i do sada ~esto bila optere}ena starim mitologijama, ali je za Mandi}ev obra-
zac mi{ljenja i istraìvanja karakteristi~no da se prvo stvara nova mitologija, a
onda joj se sistematskim ideolo{kim preispitivanjem podvodi u slu`bu svo do-
sad ste~eno nau~no znanje. Ideolo{ka reinterpretacija nau~nih iskaza uni{tava
nauku a afirmi{e la`nu, iluzornu svest, kojoj su fantazmagorije osnovni oblik
postojanja. [to je publicista ma{tovitiji, to je dostojniji sveop{teg divljenja ide-
olo{kih sledbenika. U istoriografiji je sve mogu}e, ako je danas upotrebljivo u
politi~koj akciji i ideolo{ki svrsishodno. Ljudi poput Dominika Mandi}a nisu
`rtve zablude, nego svojevrsne pseudointelektualne narkomanije iz koje, kad
joj se neko bar jednom prepusti, vi{e nema izlaza jer poto~i} laì, da bi se odr-
ào, mora izazvati bujicu, a bujica sveop{ti potop. U poplavi laì ne samo da
je te{ko do}i do prave istine, nego istina malo koga interesuje. Nakaradni si-
stem moralnih vrednosti svako traganje za objektivnom istinom unapred dis-
kvalifikuje kao otpadni{tvo od preovla|uju}e psihologije ~opora. Misaona re-
trogradnost se afirmi{e kao vrhunsko intelektualno dostignu}e, a kriti~ki sudo-
417
vi i metodolo{ki pristupi nipoda{tavaju kao podmetanja protivni~ke ideologije
i konkurentskih politi~kih projekata.
Dominik Mandi}, njegovi u~itelji i sledbenici, nisu nikakvi akademski za-
nesenjaci nego moralni pokvarenjaci. Oni svesno izbegavaju da istoriografske
ideje grade na proverenim izvornim dokumentima, neto te dokumente naknad-
no prilago|avaju idejama, {to zna~i da realne izvore podre|uju svojoj nabuja-
loj ma{ti. Ma{tovitost unapred propisuje poèljni metodolo{ki pristup i meto-
dolo{ki postupak. Stvarna istorija se doteruje, preoblikuje, neprekidno usavr{a-
va i u kona~nom ishodu pretvara u bajku koja dodatno zaglupljuje mase, iona-
ko nakaradno nacionalno indoktrinirane. To je oblik potiskivanja, pokoravanja
i ugnjetavanja individualne i kolektivne ljudske svesti, pa ~ak instrumentaliza-
cije ljudi koji podlegnu takvoj indoktrinaciji. Pokazalo se da nacionalna sujeta
u trenutku moè imati mnogo vi{e energije samoodrànja nego te`nja za isti-
nom kao jedan od glavnih elemenata ~ove~nosti. Megalomanija novokompo-
novane nacije dokaz je gotovo neizle~ive bolesti ljudskog stada koje joj je pod-
leglo i koje je, njome zadojeno, krenulo u politi~ku akciju kao instrument cen-
tra mo}i, usavr{enih manipulativnih mogu}nosti i sposobnosti. Tvorci laì i fal-
sifikata su prevashodno u stanju da svojoj zabludeloj pastvi, ljudskim ovcama,
uliju karakteristi~nu oholost neznanja, koje se razmetljivo, ignorantski i netrpe-
ljivo odnosi prema svakom znanju, kao produktu kriti~ke svesti i misaonih na-
pora. Neznanje gomile verski zatucanih i ideolo{ki indoktrinisanih sledbenika
stvara utisak superiornosti i samouverenosti, a intelektualna povr{nost i relati-
vizacija morala ciljno projektovanoj grupi stvara la`ni ose}aj samodovoljnosti.
Svojim knjigama Dominik Mandi} nam je pokazao da on u istoriografiji
moè da ostvari sve {to prethodno zamisli. On nauku shvata kao vola upregnu-
tog u rimokatoli~ki plug, nad kojim s vremena na vreme fijukne ideolo{ki bi~.
Kao pravi virtuoz ne samo tendencioznog tuma~enja stvarnih istorijskih izvo-
ra, nego i kao “tvorac” novih, izmi{ljenih, falsifikovanih, Mandi} je na delu po-
kazao koliko su krhka na~ela pouzdanosti i verodostojnosti u sudaru sa pseu-
donau~nom propagandom i pamfletskom publicistikom, koja bi na silu da na-
vu~e oreol nau~nosti. Mandi}a uop{te ne interesuje diferencijacija vremenskih
slojeva istoriografskih izvora kojima se sluì. Stepen verodostojnosti on im us-
postavlja na osnovu njihove korisnosti i upotrebljivosti pri razradi njegovog
polaznog ideolo{kog koncepta. On istorijskom istraìvanju ne daje zadatak da
ustanovi, proveri ili preispita, nego da u odnosu na fakte nemilosrdno “doka-
è” istinitost polaznih hipoteza. Za hipotezu se unapred zna da je su{ta istina, a
onda je cilj “nau~nika” da tu neprikosnovenu “istinu” {to ma{tovitije i original-
nije potkrepe produktima mitomanije. Zato se na svaki kriti~ki prilaz istorio-
grafskim istraìvanjima unapred treba obru{iti kao na nacionalno {tetan i za
klerofa{isti~ku dogmu opasan poduhvat. Sve istorijske ocene moraju slediti
propagandnu svrhovitost i uklapati se u idealisti~ki konstruisan obrazac. Zada-
tak je “nau~nika” da se u svemu tome me|usobno takmi~e ko }e vi{e izmisliti
“stvarala~kih” dopuna da bi se po~etni model uspe{no razvijao.
418
2. Letopis Popa Dukljanina, delo jedinstvene nejasnosti
Glavno i naj~e{}e jedino Mandi}evo upori{te u dokumentarnim istorij-
skim izvorima je “Letopis Popa Dukljanina” i na njemu on konstrui{e sve svo-
je fantazmagorije. U op{irnoj raspravi, u formi predgovora za poslednje izda-
nje tog spisa (Stara srpska knjièvnost, knjiga prva, Prosveta – Srpska knjièv-
na zadruga, Beograd 1988.), Slavko Miju{kovi} je na pregledan i sistematski
na~in izloìo preovla|uju}a nau~na stanovi{ta o, kako ga je definisao Nikola
Radoj~i}, “delu osobite vrste i jedinstvene nejasnosti.” (str. 9.) Kako Miju{ko-
vi} dodaje, to je spis mutnog i zbrkanog sadràja, sa~uvan “u jednom prepisu
iz sredine XVII vijeka, koji predstavlja samo dio nekada{njeg integralnog Du-
kljaninovog teksta. Prvi dio ovog krnjeg Dukljaninovog teksta, do âslavljeve
pogibije, sa jednog ranijeg nesa~uvanog latinskog prepisa, preveo je na na{ je-
zik neki nepoznati Hrvat, koji }e ovom svom prevodu dodati opis legendarne
smrti kralja Zvonimira. Za razliku od krnjeg latinskog teksta Ljetopisa, njegov
jo{ krnjiji hrvatski prevod, odnosno hrvatska redakcija, naziva se “Hrvatska
hronika”.” (str. 9.) Hrvatska redakcija sa~uvana je u prepisu iz 1546. godine i
zajedno sa latinskim prepisom iz sedamnaestog veka ~uva se u Vatikanu. Ve}
je Ivan Lu~i} (Joanis Lucius) primetio da Dukljanin “tako brka oblasti, genea-
logiju i hronologiju da je jasno da je on ra|e pisao bajke nego istoriju.” (str. 13.)
Da se to delo ne moè uop{te smatrati ozbiljnim istorijskim izvodom tvrdio je
1798. godine i Engel, “smatraju}i njegov sadràj besmislenim, a sumnja i u ve-
}u njegovu starost.” (str. 13.) Miju{kovi} se ovde sluì prethodnim kriti~kim iz-
danjem Ferde [i{i}a, koji je naveo kako je 1854. Kraus odbacivao Letopis “s
toga {to je kazivanje njegovo u neprekidnom i stalnom protivure~ju s ostalim
nam sa~uvanim izvorima.” (str. 14.) Takvog mi{ljenja je 1856. bio i Dimler.
a) Kukuljevi}evo amortizovanje {upljina Letopisa
Polovinom devetnaestog veka jedan od najautoritativnijih hrvatskih istori-
~ara i nacionalnih ideologa, Ivan Kukuljevi}, pisao je: “Kakovu ima kriti~nu
vrijednost Kronika hrvatska i Dukljaninova kronika (Ljetopis), to }e svatko
znati, koji je malo dublje prou~io staru povjesnicu Hrvata i Srba. U obadvije te
kronike ima veoma malo historijske istine i njihovi autori nijesu se dràli niti
potrebitoga razre|enja niti te~aja historije. Tu ima tako smije{nih anahroniza-
ma i tako poreme}enoga nagomilavanja imena raznih op}e hrvatskih, kao i ne-
retljanskih, srpskih itd. knezova, ùpana i kraljeva, da bi ~ovjek morao za~udi-
ti, kako si je mogao tkogod truda uzeti za biljeènje ovakovih neistinitih i po-
mije{anih stvari, kad ne bi znao da se u ono vrijeme sve onako pisalo kako su
starci pripovijedali ili pjevali, pa da su onda ljudi tako pravili historiju kao {to
narod na{ gradi narodne juna~ke pjesme... No pokraj svega toga ne moèmo
tvrditi da ova na{a kronika... nema ba{ nikakve vrijednosti. Tko zna razlu~iti
kukolj od p{enice, mo}i }e i na ovom zara{tenom polju na}i po koje ~isto zrno
za budu}u kriti~nu povjestnicu, te }e se mo}i ovom na{om kronikom upravo
tako posluìti kao {to se sluè npr. Ugri svojim Bezimenim notarom kralja Be-
419
le.” (str. 14.) Naàlost, Kukuljevi} nije mogao ili nije hteo da ukaè na bar jed-
no takvo istoriografski relevantno zrno kod Dukljanina.
b) Poetsko, nikako nau~no delo
Ukazuju}i da je Mavro Orbin nekriti~ki prihvatao sve Dukljaninove iska-
ze, a da su ih, pored Lucijusa, energi~no osporavali vizantolozi Difren i Ban-
duri, Ilarion Ruvarac je zaklju~io: “Dukljanin je poremetio i pome{ao red sta-
rih dalmatinskih, hrvatskih i srpskih ùpana i kraljeva; tako je najpre pome{ao
Srbe s Gotima u Sendladu, Ostroilu, Svevladu, u prva tri, kao {to on veli, dal-
matinska i srpska kralja; zatim je pome{ao vojvode moravske s knezovima srp-
skim, ... i same hrvatske knezove jedne s drugim pome{ao tako, da uop{te ce-
la njegova povest o prva trideset i tri kralja, sve do Vladimira I, vere ne zaslu-
ùje.” (str. 15.) I Franjo Ra~ki je konstatovao kako Dukljaninov letopis “~im
zasiè u doba starije, tim je nepouzdaniji... Historijska vrijednost dukljanskoga
ljetopisa je neznatna, a kronike hrvatske ba{ nikakova.” (str. 17.) Po mi{ljenju
Vatroslava Jagi}a, “zauzima kronika dukljanska va`nije mjesto u historiji na{e
knjièvnosti, imenito narodnoga pjesni{tva, kao literarni spomenik nego li kao
dokumenat historijski.” (str. 17.) Kao na zna~ajnu, [i{i} je skrenuo pa`nju na
ocenu koju je Giljfarding dao o Dukljaninovom spisu napisav{i da je “Letopis
tako pun imena kraljeva srpskih i hrvatskih, kojih nije nikad ni bilo, da na prvi
pogled nije lako odlu~iti se ~ovjeku da se njime posluì. Ali ima li u njemu ipak
kake god istorijske osnove, ili je ba{ sve prosto izmi{ljeno? Ne, po~ev{i od XII
veka Letopis Popa Dukljanina nosi na sebi jasan pe~at istorijskog pri~anja, ne
potpuno ba{ verodostojna, ali osnovana na pravom predanju, saglasnom u op-
{tim crtama sa savremenim svedo~anstvima vizantijskim; tako isto ima u nje-
mu i za starije vreme mnogo tra~aka nesumnjivih istorijskih fakata, kojih nije
mo`no ta~no odrediti, jer su isprepleteni izmi{ljotinama i pri~ama. Najve}a je
nezgoda to {to je kod Popa Dukljanina sve zbrkano, doga|aji srpski i hrvatski,
imena pravih, istorijski poznatih vladalaca obadvaju naroda, sa tamnim imeni-
ma malih banova i ùpana; i uza svu ovu zbrku pridati je jo{ golemu ~ast izmi-
{ljotina. Potpuno o~istiti istorijsku podlogu Popa Dukljanina, izvu}i iz njegova
pri~anja jasnu i potpuno vjerodostojnu istoriju Srbije, u onoj eposi za koju nam
je on jedini svedok, nije mogu}e; no op{ti karakter te epohe ozna~ava se kod
njega dosta ìvo i jasno.” (str. 20-21.)
c) Prepoznat rukopis ~etvorice autora
Na osnovu stilske i konceptuolo{ke analize Konstantin Nikolajevi} je za-
klju~io da se Letopis sastoji od fragmenata najmanje ~etiri autora. Stojan No-
vakovi} je bio mi{ljenja da su Dukljaninove pri~e “o mnogim doga|ajima sme-
tene ili o~evidna poezija” (str. 21.), ali su mu geografski podaci zna~ajni. Lu-
dovik Taloci je 1896. pisao da Letopis “valja – ukoliko se njegovi podaci ne
dadu potkrepiti drugim pouzdanijim izvorima – bezuvetno zabaciti.” (str. 22.)
Ljubomir Jovanovi} je u akademijskoj besedi iz 1902. godine insistirao da u
Letopisu, “sem jednog srednjeg koji je kao neka spona, imaju dva glavna dela.
420
Prvi je Hrvatski letopis, takozvani Libelus Gotorum, koji nije mogao poni}i u
Baru ni sredinom XII veka ni pre toga (kako neki uzimaju), jer mogu}nost nje-
gove pojave ne dopu{ta op{te razvi}e srpske prosvete i knjige, jer je to duhom
~isto hrvatski sastav (a hrvatstva u oblasti dukljanske arhiepiskopije nije nikad
bilo), jer on doga|aje ne lokalizuje u Zeti ili u susjednim joj krajevima. Napro-
tiv, njemu je pozornica doga|aja u severnom jadranskom pomorju sa susednim
krajevima, gde su duh, svest i tradicije hrvatske prirodno bili razvijeni, gde je
cvetala sredove~na u~enost kojoj se tragovi vide u celom sastavu, gde je bila
op{te primljena teorija da su Goti bili Sloveni i da je onamo{nje hrvatsko sta-
novni{tvo njihovo potomstvo (dok su u Srba vladale sasvim suprotne teorije o
Gotima). Ali da ni tamo nije Libelus Gotorum mogao poni}i sredinom XII ve-
ka ili i pre toga, dokaz je njegova fabulozna sadrìna, te se kritikom njegovih
podataka kao i ispitivanjem jezika hrvatske redakcije toga spomenika moè
utvrditi fakat, da je on, od raznovrsnih pisanih spomenika, od tamnih narodnih
predanja, kao i kombinovanjem sve te gra|e i izvo|enjem iz nje, morao poni-
}i od prilike po~etkom druge polovine XV veka negde u primorju blizu reke
Cetine. Naprotiv, onaj drugi deo Dukljaninov ima u sebi jedan sastav, koji bi se
mogao nazvati Ze}anskim letopisom, jer je doista morao biti napisan u zet-
skom primorju ali posle XII veka... Primeri pogre{aka Dukljaninovih o doga-
|ajima XI veka svedo~e da ih nije pisao ~ovek koji se, kako se dosad uzimalo,
rodio pred kraj toga veka. Tako se moglo gre{iti krajem XIII ili po~etkom XIV
veka. A u razmaku toga vremena Pomorje se podiglo do takve kulturne visine,
da su se tada mogli u njemu javljati knjièvni radnici s takvim radovima. Taj
rad je imao po svoj prilici da podmiri i jednu prakti~nu, politi~ku potrebu, po-
trebu one srpske katoli~ke politike, koju je Zeta u vreme nemanji}ko isticala
vrlo mnogo puta. O tom zadatku svedo~i cela sadrìna ovoga sastava. Od toga
ze}anskoga i od onoga hrvatskoga letopisa sastavljen je sada{nji pseudo-Du-
kljaninov letopis. Pred njim je i poznati predgovor, ~iji je prevod u Lu~i}evom
izdanju bio uzrok mnogim dosada{njim krivim mi{ljenjima o sastavu ovoga
spomenika. Akademik se duè zadrào na tom predgovoru i pokazao da ga je
morao pisati onaj koji je pseudo-dukljanski letopis sa slovenskoga originala
prepisao latinskim slovima i to na molbu svojih sugra|ana (negde u severoi-
sto~nom jadranskom primorju) i ujedno na molbu sve{tenika barskih, koji su
jama~no saznali da on ima takav spomenik. To je moralo biti ura|eno istom u
XVI veku, i od tada se spis ra{irio, i u raznim prepisima dopro je do onih koji
ga prvi izda{e {tampom na svet.” (str. 23-25.)
I Konstantin Jire~ek je 1911. godine izrazio stav da upadljive jezi~ke raz-
like u delovima Letopisa svedo~e da to nije pisao jedan ~ovek. “U genealogiji
nema velike ve}ine vladalaca, koji su nam poznati iz natpisa, povelja, mleta~-
kih, papinskih i vizantijskih spomenika; namesto njih javlja se masa imena, za
koje nemamo nikakve potvrde u dokumentima.” (str. 26.) Pavle Govinski je
1915. izneo mi{ljenje da je Letopis srpska hronika i da je to pravoslavni Srbin
pisao na svome jeziku, a onda je neki katoli~ki sve{tenik, poreklom Hrvat ili
Dalmatinac, preveo na latinski. Kako je Ferdo [i{i} rezimirao, Rovinski je is-
421
ticao “da je prevodilac, prilikom prevo|enja unosio u svoj posao “koje{ta svo-
jega”. Pre svega postradala su li~na i geografska imena, a onda je prevodilac i
dodavao neka obja{njenja, gdekada neispravna, i jo{ drugih umetaka, tako o
poganstvu Slovena i ono o tobo`njem kr{tenju poganskih Slovena po Sv. Kon-
stantinu – Kirilu, kao i ono o saboru na Duvanjskom polju pa njegovim za-
klju~cima.” (str. 27.) Nasuprot Nikoli Radoj~i}u, koji je ~ak neumereno hvalio
[i{i}evo izdanje i obradu Letopisa iz 1928. godine, Slavko Miju{kovi} se od-
lu~io da u vatikanskoj biblioteci proveri koliko je [i{i}ev prevod verodostojan.
O svojim rezultatima on ovako izve{tava: “Prona{li smo gre{ke kod Lu~i}a, a
kod [i{i}a daleko vi{e; naime [i{i} prilikom vr{enja kolacioniranja Vatikan-
skog rukopisa sa Lu~i}evim {tampanim tekstom, nije ispravio neke teè Lu~i-
}eve gre{ke koje ne samo da sasvim mijenjaju smisao pojedinih fragmenata
teksta, nego te fragmente prave paradoksalnim, ve} je po~inio nove gre{ke ka-
ko uslijed pogre{nog ~itanja Vatikanskog rukopisa tako i uslijed nedozvoljenih
intervencija u samom tekstu.” (str. 32.) Pokazalo se da su “u pore|enju sa
Lu~i}evim gre{kama [i{i}eve ne samo brojnije, ve} i daleko opasnije u odno-
su na vjerno preno{enje Dukljaninovog teksta kakav nam se sa~uvao u
Vatikanskom rukopisu.” (str. 32.) Ovde je posebno zanimljiv podatak da od
svih onih koji su dosad objavljivali Letopis Popa Dukljanina, samo su trojica
verodostojnost raspoloìvog prevoda poredila sa najstarijim prepisom, koji po-
ti~e iz sedamnaestog veka, Lu~i}, [i{i} i Miju{kovi}.
~) Zna~ajni rezultati Miju{kovi}evog istraìvanja
Tako je uvidom u Vatikanski rukopis Miju{kovi} ustanovio da u Dukljani-
novom predgovoru “uop{te nema pominjanja nikakvih pisanih izvora, a [i{i}
ih je u svom izdanju Ljetopisa umetnuo prema Orbinijevom prevodu iako je
Orbini, a u to se, kako smo ve} rekli, i [i{i} uvjerio, dao vi{e dokaza proizvolj-
nih modificiranja Dukljaninovog teksta. Istina, do nekih istorijskih crkvenih
imena, imena vizantijskih careva, zatim Totile, Atile, poznate bra}e Solunjana
itd., kao i do nekih istorijskih zbivanja kao npr. saracenskog pusto{enja na{e
obale i sl. Dukljanin je do{ao svakako putem ~itanja u okviru njegovog op{teg
obrazovanja, ali njegove mnogobrojne zbrke i hronolo{ke nemogu}nosti u ve-
zi i sa poznatim i krupnim istorijskim li~nostima i doga|ajima jasno dokazuju
da se on pri pisanju nije direktno sluìo nikakvim pisanim izvorima. Istina, on
u ljetopisnom tekstu pominje dvije knjige: “Metodius” i “Liber gestorum bea-
ti Vladimiri”, ali sem toga {to se u postojanje ovih dveju knjiga s pravom sum-
nja, on i za ove knjige ne kaè da ih je koristio kao izvor, ve} naprotiv, upu}u-
je na njih one koji bi ne{to vi{e htjeli saznati od onoga {to je on kazao... [to se
ti~e pominjanja Crvene i Bijele Hrvatske, koje je nazive, po na{em mi{ljenju,
svakako prije Dukljanina ostavio zabiljeène du`d Andrea Dandolo (+ 1354.),
ne isklju~ujemo mogu}nost Dukljaninovog saznanja i putem nekog pisanog iz-
vora, mo`da istog koji je posluìo i Dandolu. S obzirom na na{e uvjerenje o
vremenu stvaranja Ljetopisa popa Dukljanina, mi bismo mogli pretpostaviti da
je u ovom detalju Dandolo posluìo kao njegov izvor, ali da je tako, tj. da je
422
Dukljanin imao u ruci Dandolovu Hroniku, on se ne bi ustru~avao da je prepi-
{e od rije~i do rije~i. Iako ne moèmo sasvim isklju~iti i direktno Dukljanino-
vo kori{}enje nekih pisanih izvora, ipak moèmo, prema ~itavom sadràju tim
tvr|enjem da nije ni{ta drugo napisao osim onoga {to je ~uo da se prenosi pu-
tem pri~anja, ali s na{om konstatacijom da je on i ta pri~anja stra{nom zbrkom
i pomu}eno{}u svog istorijskog “znanja” kao i vlastitim fabuloznim izmi{lja-
njima u tolikoj mjeri alterirao da ne moèmo kazati da nam je Ljetopis sa~u-
vao tradiciju o na{oj davna{njoj pro{losti.” (str. 43-44.)
Miju{kovi} smatra da Letopis ne moè predstavljati nikakav istorijski iz-
vor niti izraàvati usmenu narodnu tradiciju, a za najjaloviji poku{aj kaè da je
“onaj koji se odnosi na identifikovanje njegovih pisanih izvora.” (str. 44.) On
posebno spori da je Dukljanin pisao o doga|ajima do svog vremena i o svom
vremenu. “Dosada{nja interpretacija Dukljaninovog uvoda i “o~evidna ~inje-
nica” da posljednja opisana zbivanja Dukljanin pi{e na osnovu svog neposred-
nog saznanja, kao o~evidac tih posljednjih zbivanja, predstavljaju glavnu argu-
mentaciju tvr|enja da je Ljetopis napisan u XII vijeku. Ali rezultat kombinaci-
je ovih dvaju, po na{em mi{ljenju sasvim proma{enih argumenata, ugroàvala
je ~injenica da se u Lu~i}evu izdanju na kraju Ljetopisa pojavljuje skra}enica
“etc”, {to jasno ukazuje na to da Ljetopis nije zavr{en. Uostalom, da Ljetopis
nije zavr{en jasno se vidi i iz toga {to su poslednja pri~anja prekinuta bez ika-
kvog, ne samo sadràjno, ve} i stilski zaklju~nog karaktera.
Da bi obesnaìo ovu ina~e tako nepobitnu kontraargumentaciju rezultatu
zasnovanom na navedenoj kombinaciji, [i{i} je izvr{io jedno veoma te{ko na-
u~no ogre{enje: kategori~ki je ustvrdio da se “etc”, koje je “pripisano” na kra-
ju Lu~i}eva i ^rn~i}eva izdanja, ne nalazi u rimskom (Vatikanskom) rukopisu,
kao {to ga nema ni u Orbinijevom {tampanom izdanju. Nas je prilikom koa-
licioniranja u Vatikanu ne malo iznenadilo ovakvo [i{i}evo tvr|enje jer smo na
kraju “rimskog” rukopisa na{li veoma markantan, jasan i kaligrafski izveden
ina~e konvencionalan znak za “etc”, i to ba{ onakav kakav se nalazi u {kolskim
priru~nicima. I da se ovakav znak nalazi samo na ovom mjestu Vatikanskog ru-
kopisa, pa i da ga je Lu~i} izostavio iz svog {tampanog izdanja, ba{ zbog istak-
nutih njegovih svojstava nikako ne bi mogli ni pomisliti da ga mo`da [i{i} ni-
je uo~io ili, pak, da ga nije znao razrije{iti. Osim toga, u ovom slu~aju, postoji
za [i{i}a jo{ jedna oteàvaju}a okolnost: on se sa isto takvim znakom sreo na
jo{ jednom mjestu Vatikanskog rukopisa (na kraju pri~anja o Sv. Vladimiru) i
tu ga je, isto kao i Lu~i} u {tampanom izdanju, pravilno razrije{io.” (str. 45-46.)
Ovakvim falsifikatom [i{i} je smi{ljeno nastojao da obezvredi svaku da-
lju raspravu o nepotpunosti ili nedovr{enosti teksta Letopisa, kako bi njegov
nastanak ubedljivije mogao situirati u dvanaesti vek. [i{i}u se u nau~nim kru-
govima toliko verovalo da u njegovu tvrdnju niko nije sumnjao, ~ak ni Radoj-
~i}, koji je ipak bio ube|en da Letopis nije dovr{en, pa je pretpostavljao da je
“mo`da zbog smrti pi{~eve – naglo prekinut.” (str. 47.) Bez ikakve provere,
Vladimir Mo{in je 1950. verovao na re~ [i{i}u i na osnovu toga tvrdio da je ot-
pao klju~ni argument za tezu o nepotpunosti Letopisa. Kako nastavlja Miju{ko-
423
vi}, “tvr|enja da je Ljetopis nastao u XII vijeku demantuju i mnogobrojni ele-
menti i izrazi sadràni u njemu samom. Jedan veliki dio tih elemenata i izraza
koji su nemogu}i ne samo za XII ve} i za XIII, a neki ~ak i za gotovo ~itav XIV
vijek, konstatovali su i neki dosada{nji prou~avaoci Ljetopisa, a naro~ito [i{i},
ali su oni sasvim jednostavno, neosnovano i neodgovorno sva ona mjesta i iz-
raze za koje su smatrali da su nemogu}i za XII vijek, a i kasnije, proglasili doc-
nijim umecima. Takvih progla{enih umetaka je toliko da kad bismo ih (misli-
mo na takve konstatacije nekoliko prou~avalaca Ljetopisa) sumirali sa onima
koje bismo i mi morali dodati kad bismo bili uvjereni da je Ljetopis napisan u
XII vijeku, onda bi od Ljetopisa malo {to ostalo, pa i to malo ne bi bilo samo
istorijski ve} i stilski bezvezno. Ne samo zbog toga {to je ipak intimno morao
osje}ati sasvim veliku nesigurnost osnovne “argumentacije” za tvr|enje o po-
stanku Ljetopisa u XII vijeku, ve} i zbog nekih vrlo trezvenih mi{ljenja o sva-
kako mnogo kasnijem vremenu pisanja Ljetopisa, [i{i} je poku{ao, ali ne i
uspio, da dokaè da su Ljetopis po~ev od sredine XIII vijeka koristili: tvorci
poznatih falsifikovanih lokrumskih isprava, dubrova~ki arhiepiskop Jovan
Mle~anin, Toma arhi|akon, dubrova~ki hroni~ar Milecijus, neki glosator iz
XIV vijeka registra isprava manastira Sv. Petra u Poljicama, du`d Andrea Dan-
dolo itd. Da mi nijesmo uvjereni u bezmalo potpuno odsustvo Dukljaninovih
pisanih izvora, ve} naprotiv da je pisao uglavnom na osnovu onoga {to je slu-
{ao i izmi{ljao, mogli bismo sa vi{e uspjeha nego [i{i} dokazivati da su nave-
deni tobo`nji korisnici Dukljanina bili od njega kori{}eni.” (str. 47-48.)
Bez samopouzdanja povodom svojih tvrdnji da su razni autori od XIII ve-
ka Letopis koristili kao jedan od svojih izvora, a u èlji da se suprotstavi mi-
{ljenju da je ovaj spis nastao nekoliko vekova kasnije, [i{i} konstrui{e sedam
argumenata, koje je Miju{kovi} pedantnom analizom pretvorio u kontraargu-
mente, dokazuju}i da na~in obeleàvanja datuma, nekih geografskih pojmova,
sakralnih objekata itd. zapravo svedo~e o kasnijem poreklu Letopisa. U prilog
stavu da je Letopis mnogo mla|i nego {to se to uobi~ajeno u nauci pretposta-
vljalo, Miju{kovi} iznosi i slede}e: “Pored utvr|ene ~injenice da Dukljanin ne
zna za osniva~a dinastije Vojislavljevi} – ~injenice koja bi za nas, i bez mno-
gobrojne argumentacije koju smo ve} naveli u prilog na{eg tvr|enja o daleko
kasnijem postanku Ljetopisa, bila dovoljna da isklju~i njegov postanak u XII
vijeku – konstatuju se u njegovom opisivanju tobo` savremenih ili vremenski
vrlo bliskih zbivanja veoma te{ke gre{ke. A osim toga, on uop{te ne pominje
najkrupnije doga|aje dràvnog i crkvenog karaktera iz vremena Vojislavljevih
nasljednika Mihaila i Bodina.” (str. 76.) Kako je Dukljanin, izme|u ostalog, pi-
sao i o dva vladara Bodina, gde je, kako ispada, stric vladao nakon sinovca,
“ovu fantasti~nu zbrku, koju dokazuju ne samo Vatikanski rukopis i Lu~i}ev
{tampani tekst ve}, s malom varijantom, i Orbinijev italijanski prevod, [i{i} je
poku{ao, svojom intervencijom u Dukljaninovom tekstu, i to na sasvim nedo-
zvoljen na~in, da unekoliko ublaì, stvaranjem umjesto dva jednog Bodina.”
(str. 77.) Tako nebulozne pri~e Dukljanin nije mogao pri~ati savremenicima
odnosnih doga|aja nego ih je samo “mogao servirati ~itaocima koji su ìvjeli
424
daleko docnije od posljednjeg doga|aja opisanog u sa~uvanom latinskom ru-
kopisu njegovog djela.” (str. 78.) Na osnovu velikog broja ubedljivih indikato-
ra, Miju{kovi} je odredio da je Letopis mogao nastati izme|u kraja ~etrnaestog
i polovine petnaestog veka.
Pored toga, Miju{kovi} zaklju~uje da je celi opis delo jednog autora, a Iva-
nu ^rn~i}u, Ferdi [i{i}u i Vladimiru Ma{inu zamera {to su u svojim izdanjima
Letopis delili na poglavlja, pa tako jo{ ve}u zbrku napravili. Kad se ima u vi-
du haoti~no prikazivanje doga|aja iz jedanaestog i dvanaestog veka, s ogrom-
nim sadràjnim i hronolo{kim proma{ajima, “onda svakom ~itaocu mora biti
jasno sa kakvim }e se tek nemogu}nostima sresti u njegovim pri~anjima iz ra-
nijih vremena. Tamo }e, pored mnogo ~ega drugog, na}i li~nosti iz {estog vi-
jeka koje ìve i djeluju kad i li~nosti iz dvanaestog vijeka, kao Totila i papa Ge-
lazije Drugi, zatim kraljeve iz petog vijeka koji ratuju protiv kraljeva iz dese-
tog vijeka, kao Atila i Tomislav, pa i takve kraljeve koji su za svega tri godine
uspijevali da se rode, da vladaju, da stvaraju djecu i da umru, a takvih kraljeva,
kao {to je utvrdio i Jire~ek, nije malo. Naravno da pri ovakvom stanju stvari, a
po{to se ve} upoznao sa vladavinama Bodina-sinovca i Bodina-strica, ~itaocu
ne}e biti nimalo ~udno {to }e za ranija vremena na}i djedove koji vladaju po-
slije svojih unuka... Ljetopis popa Dukljanina treba potpuno odbaciti kao isto-
rijski izvor.” (str. 89.)
Miju{kovi} ne prihvata ni ocene o bilo kakvoj Dukljaninovoj geografskoj
pouzdanosti ili preciznosti. “[to se ti~e Ljetopisa kao izvora za istorijsku geo-
grafiju, mi na prvom mjestu isti~emo da ga kao takvog, i to s naro~itom rezer-
vom, treba smatrati tek od druge polovine XIV vijeka, kada je on najranije mo-
gao nastati. Kao i za istorijske, tako i za geografske Dukljaninove podatke, tre-
ba da se primijeni isti kriterijum, naime da se odbace ukoliko ih se ne moè
provjeriti drugim izvorima, jer kasnije dokazano postojanje geografskih nazi-
va uz koje Dukljanin vezuje svoja pri~anja iz mnogo ranijih vremena ne moè
biti nikakva garancija da je odgovaraju}i naziv stvarno postojao i ranije, pa i
uop{te prije druge polovine XIV vijeka. Nasuprot navedenim, za Dukljanina
laskavim ocjenama u odnosu na pouzdanost njegovih geografskih podataka,
koje ocjene mi smatramo nerealnim, stoji ta~na konstatacija Rovinskog, naime
da su i geografska imena postradala da ih se nikako ne moè sa sigurno{}u
identifikovati, a neka – {to je jo{ gore – zbog slu~ajne sli~nosti sa nekim vjero-
vatno i kasnije postalim nazivima, krivo su interpretirana, {to naravno ne rezul-
tira samo u gre{kama istorijsko-geografskog obiljeàvanja nekih lokaliteta ili
krajeva, ve} i znatno komplikuje tuma~enja Ljetopisnog teksta.” (str. 90.) Utvr-
div{i da se Dukljaninovo delo ne moè zapravo nazvati ni letopisom ni rodo-
slovom, nego samo istorijskim fantaziranjem ili paradoksiranjem, Miju{kovi}
je ipak spreman da ga kvalifikuje literarnim spisom, nazivaju}i njegovog tvor-
ca na{im prvim originalnim beletristi~kim piscem. “Ljetopis popa Dukljanina
treba smatrati samo literarnim djelom, a takvim ga kvalifikuje ne samo njego-
va fabulozna nota, ve} i pripovjeda~ka manira pisca, njegova bujnost ma{te ko-
425
jom stvara doga|aje koji se nijesu desili i lica koja nijesu nikada postojala, nje-
gov izvjestan smisao za kori{}enjem tradicije u, iako skromnoj, ipak umjetni~-
koj obradi, njegovo nastojanje da moralne pouke o dobru i zlu, o juna{tvu i sla-
bostima, nenametljivo koalicira ~itaocu, njegovo ponekad i teatralno opisiva-
nje izvjesnih detalja, njegovo nastojanje da osvjeì svoja izlaganja elementima
kao {to su dvoboji, trova~ke konspiracije, zasjede, izdaje pri opsadi i sl. Dakle,
po ovim svojim svojstvima Ljetopis pripada lijepoj knjièvnosti. Njega je kao
takvog, ili u najmanju ruku daleko vi{e kao takvog nego kao istorijski izvor,
ocijenio Ivan Lu~i}, pa zatim i Vatroslav Jagi}. Pa i [i{i}, koji je Ljetopisu pri-
pisivao ne mali zna~aj istorijskog i geografskog izvora.” (str. 91.)
Povodom pitanja Bijele i Crvene Hrvatske kao naziva za Donju i Gornju
Dalmaciju, Miju{kovi} smatra da je to Dukljanin mogao negde ~uti ili pro~ita-
ti, s obzirom da ih je pre njega upotrebio mleta~ki du`d Dandolo. S obzirom da
je taj problem okupirao i [i{i}evu pa`nju, Miju{kovi} u posebnoj napomeni
povodom toga iznosi mi{ljenje Nikole Radoj~i}a, koji kaè: “No s podelom
primorja na Belu i Crvenu Hrvatsku, ipak je velika neprilika, jer je naziv Crve-
na Hrvatska sasvim nejasan. Kriti~ni istori~ari ne znaju {ta }e s njim. Ni [i{i},
naravno. Ali ipak je ba{ zbog Crvene Hrvatske, koje ne moè da se odrekne,
bar delimi~no ostao uz svoje staro mi{ljenje, da je kod vizantinskih istorika XI
i XII v., gde oni govore o Hrvatima, doista re~ o njima, a ne o Srbima. Ja sam,
me|utim, skupio ~itav niz dokaza, da se hrvatsko ime tamo upotrebljuje samo
kao sinonim za srpsko... Iz njih se jasno vidi da je tamo govor o svim Srbima,
ili Dukljanima, kao Hrvatima, a ne o jednom delu, pa je ipak [i{i} smislio sa-
da novu hipotezu... da se ovdje spominju Hrvati kao deo Srba; mislio je na sli-
~an slu~aj kod êha i Poljaka. Izvori ne daju nikakva prava na to. U njima se
govori o Srbima (ili Dukljanima) ili Hrvatima. Ve} sam ja podvukao neobi~-
nost ovoga identificiranja i istakao da vizantinski pisci obi~no daju modernim
narodima stara ili geografska imena kao sinonimna, a ne nova.” (str. 156-157.)
Povodom toga, Miju{kovi} sa svoje strane dodaje: “Mi smo mi{ljenja da rje{e-
nje enigmati~ne pojave naziva Crvene Hrvatske – koji naziv nije ostavio ja~eg
traga u istoriji zbog nepostojanja ni politi~kog, ni administrativnog ni etnograf-
skog, ni geografskog osnova koji bi taj naziv pravdao – treba traìti u ~injeni-
ci koju je istakao Radoj~i}, naime da se kod nekih u neko vrijeme hrvatsko ime
upotrebljavalo “kao sinonim za srpsko”. Da je upotreba naziva Crvena i Bijela
Hrvatska bila ne samo rijetka ve} i sasvim sporedna, najbolji je dokaz da se ti
nazivi ne pominju ni u jednom dokumentu ni papske ni bilo koje druge kance-
larije.” (str. 157.)
Ovde je dodatno raspravljen i problem takozvanog “Metodiusa”, koji po-
minje Dukljanin. “O ovoj rije~i pod kojom se tobo` podrazumijeva knjiga za-
kona koje je ustanovio kralj Svetopelek, dosad je veoma mnogo raspravljano.
[i{i} se na njoj veoma op{irno zadrào. Naveo je ono {to su o “Metodiusu” ka-
zali prije njega razni pisci da bi se zatim negativno izrazio o raznim mi{ljenji-
ma i pretpostavkama iznesenim u vezi sa ovom tobo`njom knjigom zakona.”
426
(str. 159.) Miju{kovi} pritom citira slede}i [i{i}ev stav: “Mogu li se graditi, pa
bilo ba{ samo kombinacije i hipoteze na osnovu re~i, koja ne postoji i nikad ni-
je postojala sa zna~enjem (pa bilo ba{ i u prenesenom smislu) “zbirka raznih
spisa i dokumenata” ili “zbornik zakona” ili razvod me|a izme|u op{tine i op-
{tine”. Taj fakat spram onih neosnovanih zaklju~aka i domi{ljavanja ve} je sam
po sebi dovoljan, ne samo da pobudi sumnju, nego da poru{i sve {to se iznosi
o tobo`njoj Dukljaninovoj misterioznoj slovenskoj knjizi “Metodius”.” (str.
159-160.) Miju{kovi} se s takvim stavom slaè, ali pri tom prime}uje: “Zaista,
samo vrijeme u kojem je Dukljanin zamislio stvaranje ove knjige, koja nije ni-
{ta drugo nego produkt njegove ma{te, daje [i{i}u za pravo da njeno postoja-
nje smatra nemogu}im. Ali [i{i} kad god misli da moè, poku{ava da mnoge
Dukljaninove apsurdnosti prebaci na druga lica, na kasnije glosatore. Tako je
uradio i sa ovom.” (str. 160.) Uz to je Miju{kovi} egzaktno dokazao veliki broj
[i{i}evih falsifikata kod samog prevoda i iskrivljenih imena kod transkripcije.
B. Komparacija Mandi}evog pisanja i ozbiljnog

nau~nog pristupa Relje Novakovi}a
Srpska istoriografija u celini mnogo je ozbiljnije i kriti~kije pristupala is-
traìvanju najstarije srpske i hrvatske istorije od doseljenja na Balkan, a karak-
teristi~an primer savesno i nau~no fundirane studije svakako je knjiga Relje
Novakovi}a “Gde se nalazila Srbija od VII do XII veka” (Nau~na knjiga – Isto-
rijski institut u Beogradu, Beograd 1981.). Novakovi} uporedo izlaè ste~eno
istorijsko znanje i probleme nau~nog istraìvanja koji jo{ nisu re{eni, isti~u}i
da je problema mnogo vi{e nego stvarnog znanja. Ali ve} je samo objektivno
uo~avanje problema neuporedivo dragocenije od umi{ljenog znanja i spremno-
sti da se ono utemelji na vi{e ili manje spretnim falsifikatima. [to je najva`ni-
je, uspeh u ispravnom definisanju problema ve} je pola puta u njegovom raz-
re{enju. Prvi problem u rasvetljavanju najstarije srpske istorije ve} se u startu
pojavljuje. “Jo{ uvek ne znamo pouzdano da li je prilikom naseljavanja Bal-
kanskog poluostrva u VI i VII veku do{la samo jedna grupa Srba ili je posto-
jalo vi{e etni~kih zajednica sa tim imenom, koje su mogle stizati sa razli~itih
evropskih podru~ja u razli~ito vreme i naseljavati razli~ite prostore. Ako je ta-
kvih slu~ajeva bilo, moèmo mnogo pogre{iti ako sve te Srbe uklju~ujemo u
jednu srpsku dràvnu zajednicu.” (str. 8.) Stari pisci daju dosta podataka o ras-
prostranjenosti tog naziva na me|usobno vrlo udaljenim prostorima, a ukazu-
ju i na delove srpskog etniciteta koji su ìveli pod druga~ijim plemenskim ili
oblasnim nazivima.
U svakom slu~aju, veoma je va`no ista}i da, u koliko god grupa da su se
Srbi naselili, oni nova podru~ja nisu zatekli apsolutno prazna, pa je bilo i ne-
mogu}e da ne pretrpe uticaj starosedelaca u antropolo{kom, lingvisti~kom,
kulturnom i civilizacijskom pogledu. “Po{to je sigurno da su na balkanskim
podru~jima, koja su naselili Srbi, ranije ìveli najve}im delom poromanjeni
ilirski i gr~ki starosedeoci, da ne spominjemo druge iz dalje pro{losti, a zatim
427
delimi~no i Avari i razne slovenske grupe, manje ili ve}e, koje su, bilo sa Ava-
rima, bilo samostalno, decenijama pre Srba pridolazile iz raznih pravaca, raz-
li~itih od onih iz kojih su do{li Srbi, pitamo se smemo li istoriju tog, manjeg ili
ve}eg prostora, podvesti samo pod istoriju Srba, i to uglavnom zato {to ostalim
stanovnicima ne znamo ni ime ni poreklo?” (str. 9-10.)
Oskudnost istorijskih izvora iz doba srpske nepismenosti ostavlja mnogo
nere{enih tajni i zagonetki, a savesni istra~iva~ mora pedantno i kriti~ki da se
odnosi prema svakom podatku, bez podleganja proizvoljnosti i ose}anjima.
“Istorija nije osetljiva na naklonosti, niti ih podnosi, kao {to ni pro{lost ne vre-
di prepravljati prema na{im èljama. Istorija ne trpi nikakvu ni “ljubav” ni “mr-
`nju” niti zauzvrat moè ponuditi i{ta drugo osim ~injenica. Ona postaje jasni-
ja i shvatljivija samo onda kad sve te ~injenice sagledamo na njihovim izvor-
nim mestima i pratimo ih kroz vekove u njihovom pravom odnosu.” (str. 22.)
Autor je potpuno svestan svih problema koji optere}uju istraìvanje najranije
srpske i slovenske istorije, ne pretenduje na postizanje kona~nih re{enja, a uz
to je “ube|en da su mnoge dosada{nje nejasno}e i neprihvatljiva re{enja rezul-
tat neshvatljivog nepo{tovanja ili nerazumevanja geografske osnove i prostor-
nih relacija.” (str. 21-22.) Do kakvih je to apsurdnih situacija dovodilo mi smo
se ve} uverili na primeru hrvatskih pamfletskih istoriografa, ~ije su mnoge baj-
kovite konstrukcije bile geografski apsolutno nemogu}e, iako su lepo zvu~ale.
1. Prvo pominjanje Srba doseljenih na Balkan
Prvi put se Srbi na Balkanu pominju u spisu frana~kog letopisca i biogra-
fa Ajnharda iz prve polovine devetog veka, koji je opisivao frana~ke ratove sa
panonskim knezom Ljudevitom. Istori~ari su prili~no olako tuma~ili njegovu
vest da su se 818. godine u Heristalu kod frana~kog cara Ludviga na{li posla-
nici, me|u kojima Abodrita, Guduskana, Timo~ana i Ljudevitovi. Ajnhard pi-
{e da je Borna bio knez Guduskana. “Istori~ari, i to ne samo doma}i, smatraju
ga u tom trenutku knezom Primorske Hrvatske i drè da je sasvim normalno
da se on kao hrvatski knez na{ao u Heristalu sa ostalim izaslanicima. Me|utim,
~ini se da je problem ipak malo sloèniji nego {to bi se na prvi pogled reklo.”
(str. 24.) Me|utim, u ovom starom spisu stoji da je “Borna bio knez Guduska-
na i da se kao njihov stare{ina na{ao na skupu u Heristalu. Ako je tako, a po
svoj prilici jeste, postavlja se pitanje za{to je u~eni Ajnhard, koji je zbivanja
opisao sa toliko detalja, nazvao Bornu samo knezom Guduskana, a ne knezom
Hrvata... O Hrvatima i Hrvatskoj na tom mestu, po na{em mi{ljenju neobi~no
va`nom, nema ni re~i. Ajnhard je to sigurno s razlogom u~inio, pa moramo po-
ku{ati da saznamo za{to.” (str. 24-25.) Novakovi} skre}e pa`nju na Ahenski
mir Frana~ke i Vizantije iz 812. godine. Dosada{nja istoriografija je smatrala
da je tim sporazumom Vizantija zadràla dalmatinske gradove, a njihovo zale-
|e da je pripalo Francima, {to zna~i i cela Hrvatska. Takav zaklju~ak je izve-
den iz op{tih principa sporazuma, s obzirom da njegove pojedina~ne odredbe
nisu sa~uvane.
428
Me|utim, te{ko je i pomisliti da je Ahenskim mirom mogla biti izvr{ena
takva podela kojom bi Vizantija dobila samo dalmatinske gradove, u najuèm
smislu, a da je Frana~ka okupirala sav ostali deo Primorske Hrvatske, zna~i i
najneposrednije zale|e primorskih gradova. Nikakva, ni diplomatska ni ratna
logika ne bi mogla opravdati jedno takvo teritorijalno razgrani~enje. Kao {to je
poznato, Karlo Veliki je morao pristati na onakve odredbe Ahenskog mira o
Dalmaciji pre svega zbog nedostatka flote i nemogu}nosti da eventualne dal-
matinske posede brani s mora. Zaklju~ivanje Ahenskog mira usledilo je posle
o~iglednog uspeha Vizantije na moru, {to je bio povoljan momenat za sticanje
ve}e i sigurnije prednosti na dalmatinskoj obali. Ta njena prednost bila bi sve-
dena na minimum da je Ahenskim mirom ona dobila samo gradove sa naju-
òm okolinom, a Frana~ka sve ostale posede, tako re}i odmah iza gradskih zi-
dina. Takvo razgrani~enje ne bi odgovaralo ni Frana~koj. Te svoje posede ne
bi mogla da brani s mora, a gotovo bi isto tako te{ko bilo da ih brani i s kopna,
jer bi ovi primorski delovi bili isuvi{e daleko od Panonije, pa i od nekih drugih
delova gde je frana~ka mo} bila ne{to ve}a i odakle bi kontrola mogla biti ne-
posrednija i brà. Osim toga, kad bi podru~je Primorske Hrvatske bilo pod fra-
na~kom vla{}u bilo bi neposredno ugroèno od strane Vizantije, kojoj bi, u ta-
kvom slu~aju, utvr|eni dalmatinski gradovi, uz prednost na moru, mogli biti
veoma pouzdano upori{te u borbi za osvajanje gotovo neza{ti}ene zale|ine u
eventualnom frana~kom sastavu. Uostalom, zar Frana~ka nije vodila ~etvoro-
godi{nji rat sa Ljudevitom, koji je u jednom delu Panonije organizovao, tako
re}i, isklju~ivo odbrambeni rat, pa je ipak jedva uspela da slomi ustanak, a {ta
bi tek mogla da u~ini da je u pitanju bila odbrana Primorske Hrvatske, i to u
borbi protiv mnogo ja~eg i opasnijeg protivnika nego {to je bio Ljudevit?” (str.
25-26.)
Zaklju~ak se prosto name}e. Okolina vizantijskih primorskih gradova mo-
rala se protezati do velebitsko-dinarskog razvo|a, {to zna~i da je ve}i deo Hr-
vatske ostao u sastavu Vizantije. S druge strane, izvesno je da su se “sva zbiva-
nja u vezi sa Ljudevitovim panonskim ustankom de{avala isklju~ivo na terito-
riji koja je posle 812. godine pripala Frana~koj.
S tim zbivanjima, po svemu sude}i, Primorska Hrvatska nikakve veze ni-
je imala. Ona s tim nikakve veze nije mogla imati ni zbog toga {to tada nije ni
postojala kao samostalna dràva, ve} je bila pod vizantijskom vrhovnom vla-
{}u, pa bi njeno eventualno uklju~ivanje u zbivanja oko Ljudevitovog ustanka
zna~ilo povredu odredaba Ahenskog mira od strane Vizantije, a kako znamo,
Vizantija se nije me{ala u frana~ko-slovenski rat u Panoniji od 818. do 823. go-
dine. Kako, me|utim, znamo da je Borna kao knez Guduskana bio neposred-
no uklju~en u sukobe Ljudevitove s Francima, {tite}i interese Franaka, kao da
je jasno da podru~je njegove delatnosti moramo traìti samo na teritoriji koja
je bila sastavni deo frana~ke interesne sfere, a to je moglo biti jedino van pod-
ru~ja tada{nje Primorske Hrvatske u sastavu vizantijske interesne sfere.” (str.
26-28.) To podru~je Guduskana i kneèvska titula njihovog predvodnika mo-
gli bi biti razlog kasnijeg posebnog statusa Krbave, Like i Gacke u hrvatskoj
429
dràvi. Borna se u ratu istakao na frana~koj strani, pa je 819. od vojvode Gu-
duskana postao vojvoda Dalmacije, a 821. vojvoda Dalmacije i Liburnije, ali
se ni tu Hrvatska nigde ne pominje. Naravno, kad se u Borninoj tituli pominje
Dalmacija, misli se samo na frana~ki deo Dalmacije, a nikako ne i na vizantij-
ski. Borna je o~igledno bio gospodar frana~kih oblasti izme|u Velebita i Lju-
devitove Panonije. I kad Ajnhard pi{e da je “Ljudevit s vojskom upao u Dal-
maciju, za{to bi to moralo da zna~i da je oti{ao ~ak u njen primorski deo? Zar
nije prirodnije i logi~nije da pomislimo da je Ljudevit, pre{av{i granicu svoje
provincije, u{ao u onaj deo kontinentalne Dalmacije koji se grani~io s njego-
vom Panonijom?” (str. 29.) Potpuno je i nelogi~no da usred stra{ne frana~ke
opasnosti Ljudevit kre}e u plja~ka{ki pohod dvesta-trista kilometara daleko od
Panonije, da bi kaznio Hrvatsku. “Upad u tzv. Primorsku Hrvatsku doveo bi ga
u sukob sa Vizantijom, jer je taj deo bio pod njenom vrhovnom vla{}u. Nema-
mo dokaza da je ve} dvadesetih godina IX veka postojala tu neka samostalna
hrvatska dràva koja je mogla na svoju ruku voditi ofanzivne ratove.” (str. 30.)
a) Indirektni podaci o Srbima
Podatak, koji Novakovi} naziva dragocenim, a odnosi se na Srbe kod ko-
jih je panonski knez 822. potraìo uto~i{te, “tuma~en je veoma razli~ito, ali naj-
~e{}e tako da je Ljudevit oti{ao me|u Srbe u Bosni, negde oko Vrbasa, navod-
no nedaleko od Primorske Hrvatske, a neki su ~ak smatrali da je pobegao jo{
isto~nije, me|u Srbe nedaleko od Drine. Sve to govori koliko se malo zna o pr-
vobitnim stani{tima Srba na Balkanu i koliko je opravdano poku{ati da se o nji-
ma sazna {to je mogu}e vi{e. Za razliku od ranijih tuma~enja ovog Ajnhardo-
vog spomena Srba, N. Klai} uz gornji letopi{~ev podatak ukazuje na Srb, {to
je ne samo iz osnove nov, ve} i vrlo zna~ajan i prihvatljiv nagove{taj o kojem
svakako vredi voditi ra~una u traganju za oblastima koje su Srbi naselili prili-
kom dolaska na Balkansko poluostrvo. Srbe kojima je prebegao Ljudevit tre-
ba, svakako, traìti negde ne mnogo daleko od njegovih panonskih poseda, od-
nosno od Sisa~ke oblasti, jer Ajnhard pod “Siscia civitate” sigurno nije mislio
samo na grad, kao {to po svoj prilici ni “civitatemejus” ne zna~i grad u uèm
smislu, ve}, sigurno, i {ire podru~je ili kraj. Dakle, vrlo je verovatno da spome-
nute Srbe valja traìti ili na popri{tu dotada{njih doga|aja ili negde u neposred-
noj blizini. Nije isklju~eno da je gore re~ ne samo o Srbima koji su ìveli oko
dana{njeg Srba, ve} i u Lici i, mo`da, na jo{ {irem prostoru ove teritorije. Ne
treba, me|utim, isklju~iti ni mogu}nost da je u pitanju podru~je oko Grme~a i
Kozare. Pitaju}i se gde su se ti Srbi mogli nalaziti, valja imati u vidu i razlog
zbog kojeg Ljudevit prelazi na srpsko podru~je. Sasvim je mogu}e da je k nji-
ma oti{ao u nadi da }e nai}i na razumevanje, koje su, moè biti, ispoljili jo{ u
vreme ratova s Bornom, osobito prilikom sukoba na Kupi. Nema nikakvog
smisla ove Srbe traìti ~ak u predelu srednjeg ili gornjeg Vrbasa, dve stotine i
vi{e kilometara daleko od Siska, a jo{ manje negde isto~nije. Bilo bi krajnje be-
smisleno da je Ljudevit kao begunac, zna~i sa manjim vojnim snagama, pobe-
gao nekim prostorno udaljenim Srbima, s kojima nije dotad imao nikakve ve-
430
ze, pa jo{ da u toj nepoznatoj sredini, koja ga je gostoljubivo primila, ubije kne-
za i prisvoji njegovu zemlju. Sasvim, me|utim, druga~ije zvu~i kada ove Aj-
nhardove Srbe zamislimo na podru~ju koje je za sve vreme bilo ili neposredno
uklju~eno u opisana zbivanja ili se nalazilo negde u blizini. Vrlo je verovatno
da je na tom podru~ju jedan deo plemena bio protivan politici koju je Borna
vodio kao frana~ki {ti}enik. Ljudevit je mo`da to znao i kada je iz svog sredi-
{ta oti{ao me|u Srbe, verovatno dolinom Gline ili Une, mogao je poku{ati da
uklanjanjem protivnika u novoj sredini u~vrsti svoje pozicije.” (str. 31-33.)
Veoma logi~no deluje mogu}e obja{njenje uslova u kojima je do{lo do
Ljudovitovog verolomstva u srpskom uto~i{tu, koje nudi Relja Novakovi}.
“On je takav poduhvat mogao da preduzme samo na podru~ju koje je dobro
poznavao i gde je jo{ od ranije imao izvestan broj svojih oprobanih pristalica,
dok bi takav potez negde u sredi{tu Bosne ili jo{ isto~nije bio ravan bezumlju.
Bila bi besprimerna drskost da jedan begunac u dalekoj zemlji, u tu|oj sredini,
ubije doma}eg kneza i, jednostavno, njegovu oblast pripoji svojoj. Sasvim, me-
|utim, druga~ije zvu~i kad pod tom srpskom zemljom razumemo podru~je ne-
daleko od granice Panonije, negde, recimo, od Plitvi~kih jezera prema Srbu ili
dublje prema Lici, ili prema Uni i Sani. Ta srpska zemlja nije morala biti pro-
storno mala ~im Ajnhard kaè da je Ljudevit ubio jednog od njihovih knezova.
Najpre }e biti da je re~ o vi{e ùpanija. Jedino pod ovim uslovima je prihvatlji-
vo Ajnhardovo tvr|enje da je Ljudevit, ubiv{i jednog od knezova koji ga je pri-
mio, pripojio njegovu zemlju svojoj. Naime, u uslovima u kojima se tada Lju-
devit nalazio, to pripajanje je shvatljivo samo u slu~aju ako je novopripojeno
podru~je nalegalo na Ljudevitove dotada{nje zemlje. Bilo bi, ~ini se, besmisle-
no kad bismo smatrali da je ta prisvojena zemlja bila odvojena od postoje}e
Ljudevitove teritorije nekim manjim ili ve}im pojasom zemlje koja bi pripada-
la nekom tre}em licu, i ko bi to mogao biti. Dakle, ako gornji Ajnhardov na-
vod malo pa`ljivije razmotrimo, name}e nam se zaklju~ak da pod Ljudevito-
vim bekstvom me|u Srbe treba razumeti samo Srbe koji su u to vreme ìveli
oko Une, da li zapadnije ili isto~nije – te{ko je re}i. Oni su, u svakom slu~aju,
morali biti negde u Ljudevitovom susedstvu, na {ta je, u svoje vreme, i Smi~i-
klas ukazao: “Vide}i da se ne}e mo}i odràti, uzma~e k susjednim Srbam.” On
se iz Siska sklonio kod najbliìh Srba, jer ve} njegov akt ubistva kneza i pripa-
janje njegove teritorije pokazuje da Ljudevit povla~enjem iz Panonije nije sa-
svim odustao od namere da ponovo oja~a svoje ugroène pozicije. Uostalom,
to se moè zapaziti i iz onoga {to Ajnhard odmah zatim kaè, naime da je Lju-
devit, skloniv{i se iz Siska, poslao carskoj vojsci delegate obe}avaju}i da }e i
sam do}i. Po svoj prilici ovde je re~ o jednom takti~kom potezu zbog kojeg ni-
je morao da beì ~ak u Bosnu ili u neku, kako neki ho}e, pravu Srbiju – ukoli-
ko je takva u ono vreme i postojala. Ljudevit se privremeno sklonio iz Panoni-
je na bezbednije planinsko podru~je, gde je, kako se ~ini, poku{ao da me|u Sr-
bima na}e upori{te. Verovatno bi kasnije, ako mu ne bi uspeo manevar sa sla-
njem delegata carskoj vojsci, poku{ao da sa tog podru~ja produì borbu protiv
Franaka. îni se da je samo tako shvatljivo za{to Ljudevit {alje delegate fra-
431
na~kom vojskovo|i. Da je oti{ao na neko udaljeno podru~je, ne bi gotovo ni
bilo potrebno da uverava Franke u svoju privrènost. Ovako, s obzirom na to
{to se sklonio svakako na podru~je koje je bilo pod frana~kom vrhovnom upra-
vom, razumljivo je {to je kao ustanik i begunac, pa makar i iz takti~kih razlo-
ga, poùrio da ubedi Franke kako je nepotrebno da nastave ofanzivu na njego-
vu oblast, jer je, eto, bio spreman da ~ak i svojim dolaskom potvrdi lojalnost
frana~kom caru.” (str. 33-34.)
Ljudevitov plan je propao i on je uskoro ubijen u Dalmaciji kod Borninog
ujaka, {to su istoriografi tuma~ili kao da je Ljudevit ubijen u Hrvatskoj. Po sve-
mu sude}i, on je ipak oti{ao u frana~ki deo Dalmacije, koji je obuhvatao i Gu-
duskance. “Ne treba izgubiti iz vida da Ajnhard zna kako se pri~a da su Srbi u
njegovo vreme, a svakako i pre, dràli (nastanjivali) veliki deo Dalmacije...
Kad ovome dodamo da je Ljudevit ubio jednog od srpskih knezova i da on go-
vori o Srbima kao o narodu, ~ini se da sa jo{ ve}im pravom moèmo re}i da je
sasvim mogu}e da u veliki deo Dalmacije moèmo uklju~iti i pore~je Une, uto-
liko pre {to ~itav Ajnhardov opis Ljudevitovog ratovanja sa Bornom i njegov
sukob sa srpskim knezom upu}uje gotovo jedino na podru~je od Kozare i Gr-
me~a, preko Une, do Kupe. Iz drugih izvora, ne{to kasnijih, vide}emo da je Aj-
nhard bio sasvim dobro obave{ten kad je istakao da Srbi me|u koje je oti{ao
ìve i na drugim prostranstvima Dalmacije, bez obzira na to {to ta njegova opa-
ska zvu~i dosta uop{teno. Kad se, pak, ta vest uporedi sa drugim vestima o ge-
ografskom poloàju Srba u tim ranim vekovima, slika postaje znatno jasnija.
Me|utim, valja odmah re}i da nam Ajnhardov spomen ne daje za pravo da od-
mah, jo{ u to vreme, ra~unamo s pojmom Srbije. Postojanje Srba na, svakako,
dosta prostranom podru~ju Dalmacije ne zna~i da se za nepunih dve stotine go-
dina od doseljavanja svuda gde su bili Srbi javlja i pojam ili naziv Srbija. Mi
ne znamo kako je taj naziv nastao, ~ak, vide}emo, nismo sigurni ni na kom pro-
storu. Na pojam Srbije prvi put nailazimo kod Porfirogenita, ali se sa njegovim
opisima ne snalazimo tako dobro. Mada on na jednom mestu spominje naziv
“sada{nja Srbija”, jo{ niko u istoriografiji nije uspeo ~ak ni pribli`no da odredi
njen geografski poloàj. Zato je svaki i najmanji podatak o nekoj etni~koj sku-
pini na podru~ju nekada{nje rimske Dalmacije u ranom srednjem veku drago-
cen.” (str. 35.)
Ajnhard se pokazao kao vrlo pouzdan i za svoje vreme stru~an pisac, ali
Srbi kao narod nisu predstavljali neku njegovu zna~ajniju preokupaciju, pa se
nije ni upu{tao u detalje njihovog geografskog razme{taja. “âk ni spomen
“velikog dela Dalmacije” ne govori mnogo. Ajnhard nam ne kaè jasno da li to
zna~i da tada Srba nije bilo i van Dalmacije. Ako bismo Ajnharda shvatili da je
s pravom rekao da su Srbi tada nastanjivali smo veliki deo nekada{nje rimske
Dalmacije, a ne i druge provincije i ako bismo u drugim izvorima na{li makar
neki nagove{taj da je zaista tako bilo, onda bi to veoma mnogo zna~ilo u na-
{em traganju za prvobitnim stani{tima Srba na Balkanu i za nastankom, {ire-
njem i nestajanjem pojma Srbije na pojedinim podru~jima u periodu koji nas
interesuje. [to se ti~e zapadne strane, prema Ajnhardovom kazivanju, reklo bi
432
se da je, kako i Smi~iklas misli, “preko Velebita bila posebna banovina, koja se
sterala tamo prema Istri, to moèmo naslu}ivati, jer se jo{ po~etkom devetoga
veka one tri ùpe: Lika, Krbava i Gacka, {to Franci spominju pod “Guduska-
ni”, otimlju za samostalnost”. Ta, da kaèmo, i geografski izdvojena oblast, ~i-
jem slovenskom stanovni{tvu ne znamo poreklo, osim da se jedan deo zvao
Guduskani, bila je sa severa ome|ena tada slovenskom Panonijom, s juga i ju-
goistoka Primorskom Hrvatskom, a sa istoka zemljom na kojoj je u ono vreme
moglo biti i Srba i Hrvata. To }e, po svoj prilici, biti ona oblast koja }e posle
nekoliko decenija u}i u sastav Hrvatske i {to }e sastavlja~ glave 30. DAI (De
administrando imperium – prim. V. [.) zabeleìti napomenuv{i kako se jedan
deo Hrvata odvojio iz Dalmacije i zavladao Ilirikom i Panonijom. Vrlo je mo-
gu}e da je pisac pri tom nekada{nju Borninu Dalmaciju i Liburniju nazvao Ili-
rikom, za razliku od Primorske Dalmacije. Taj prodor Hrvata prema severu
usledio je, svakako, posle oslobo|enja od vizantijske vlasti i u vreme prestan-
ka frana~kog uticaja u Panoniji. Hrvati su svoju vlast u zapadnom delu donje
Panonije u~vrstili verovatno pre stabilizovanja Ma|ara u gornjoj Panoniji po-
sle poraza kod Augburga 955. godine.” (str. 35-36.)
2. Novakovi}eva analiza Porfirogenitovog teksta
a) Teritorijalno odre|enje rasprostiranja Hrvata
Povodom 29. glave spisa Konstantina Porfirogenita i njegovog nabrajanja
slovenskih plemena koja su naseljavala Dalmaciju, Novakovi} smatra sasvim
logi~nim zaklju~ak “da su Srbi u njegovo vreme ìveli odmah uz Hrvate i u za-
le|u Neretljana, Zahumljana, Travunaca, Konavljana i Dukljana, mada }emo
videti na drugom mestu u DAI da pisac i stanovnike ovih oblasti smatra pore-
klom Srbima osim Dukljana. Za{to ih i sastavlja~ glave 29. ne naziva Srbima
na znamo sigurno, ali je mogu}e da se u toku dva-tri veka od osnovne mase Sr-
ba u Dalmaciji, zbog posebnih geografskih okolnosti, razvilo nekoliko oblasti
koje su brè napredovale od onih krajeva u unutra{njosti Dalmacije gde su ta-
ko|e ìveli Srbi. Mo`da ih zato pisac 29. poglavlja, kao i drugih glava DAI, na-
ziva imenima oblasti koje su nastanjivali, a ne etni~kim nazivom sa kojim su
do{li na Balkansko poluostrvo. No, pored obave{tenja o nazivima slovenskih
plemena koja su naselila obe Dalmacije, pisac nas obave{tava i kada su ta ple-
mena zbacila vizantijsku vlast. Iz tih obave{tenja dobijamo potvrdu na{e pret-
postavke da su Hrvati i pre i za vreme Ljudevitovog ustanka (od 818. do 823.
godine) bili pod vizantijskom vla{}u, {to govori da primorski Hrvati nisu mo-
gli na svoju ruku u~estvovati u frana~ko-slovenskom ratu u Panoniji.” (str. 39.)
[to se ti~e 30. glave, u kojoj autor, izme|u ostalog, navodi da se Hrvatska
grani~ila sa Srbijom na reci Cetini i u Livnu, Novakovi} se posebno osvr}e na
podatak “da su se iz Dalmacije izdvojili neki Hrvati i oti{li u Ilirik i Panoniju.
Iz koje bi se Dalmacije mogli izdvojiti ako ne iz Primorske? Isti smisao, ~ini
nam se, proizlazi i iz podatka da su Hrvati u Iliriku imali nezavisnog arhonta,
koji je prijateljska pisma slao samo arhontu Hrvatske, misle}i tu o~igledno na
Dalmatinsku Hrvatsku, u njegovo vreme jedinu Hrvatsku, jer on, po svoj prili-
433
ci, u Iliriku i Panoniji jo{ ne nalazi nikakvu Hrvatsku ve} samo Hrvate, mada
je simptomati~no da pisac i za njih kaè da su imali svoga arhonta. Da on po-
mi{lja samo na Primorsku Hrvatsku svedo~i i njegovo nabrajanje jedanaest hr-
vatskih ùpanija. îni nam se da je sasvim jasno da je njemu u vreme kad po-
imeni~no nabraja jedanaest ùpanija samo to Hrvatska. On tada ne zna za dru-
gu. âk mu ni Krbava, Lika i Gacka nisu tada bile u sastavu pojma Hrvatske;
njih hrvatski vladar drì samo pod svojom vla{}u. Na njih se pojam Hrvatske
prenosi tek kasnije. Zanimljivo je, me|utim, za{to pisac ni{ta vi{e ne kaè o
onim Hrvatima koji su oti{li u Ilirik i Panoniju, osim da njihov arhont {alje pri-
jateljska pisma arhontu Hrvatske. Mi ne znamo pouzdano gde je po~ela da se
razvija ta nova Hrvatska i kada, ali naslu}ujemo da je re~ o Krbavi, Lici i Gac-
koj i onom delu Panonije kojim je u svoje vreme vladao Ljudevit. Verovatno
da su Bornine i Ljudevitove oblasti u toku IX i po~etkom X veka postale pri-
vla~ne za oja~anu Dalmatinsku Hrvatsku i ona je postepeno te oblasti uklju~i-
la u svoj sastav. Pre nego {to je nastalo takvo stanje, koje vi{e naslu}ujemo ne-
go {to pouzdano znamo, pisac nam je opisao jedno skoro sasvim jasno terito-
rijalno prostranstvo Hrvatske svoga vremena. To je prostor onih jedanaest ù-
panija i za njega je samo to Hrvatska.” (str. 42-43.)
b) Srbi i Hrvati, stanovnici vizantijskih provincija
Krajnje precizno Porfirogenitovo teritorijalno odre|enje Hrvatske veoma
je zna~ajno jer iz 31. i 32. glave vidimo da je Srbija zauzimala sav prostor iz-
me|u Hrvatske i Bugarske, s tim {to Novakovi} problematizuje da li je i Ra-
{ka bila u sastavu Srbije ili bar da li je uvek bila. Iz glave 3. nedvosmisleno se
vidi kako “Porfirogenit smatra da su Srbi u Zahumlju istog porekla kao i Srbi
u sada{njoj Srbiji, onoj o kojoj govori u glavi 32., ali Zahumlje ipak ne naziva
Srbijom. U traganju za re{enjem, pada nam na um da su mo`da na po~etku sa-
da{nja Srbija i primorske oblasti sa~injavale jednu celinu, ali da su se vreme-
nom, verovatno pod uticajem primorskih romanskih gradova, obrazovale po-
sebne teritorijalno-politi~ke zajednice na Primorju, bilo po nekim geografskim
osobenostima ili po nekoj ranijoj administrativno-etni~koj podeli. Osnovnu
masu stanovni{tva posle dolaska Slovena mogli su sa~injavati slovenski do{lja-
ci, prete`no Srbi, ali svakako izme{ani sa ranijim stanovnicima raznog pore-
kla.” (str. 69.) Ovde Novakovi} posebno nagla{ava da, “kad je do{lo do tog iz-
dvajanja iz prvobitne Srbije” i do osnivanja “sada{nje Srbije” i zemlje Zahu-
mljana, ne znamo, ali je mogu}e da se to desilo izme|u vlade vizantijskog ca-
ra Mihajla II (820. do 829. godine) i po~etka druge polovine IX veka, nekako
u vreme vlade srpskog arhonta Vlastimira (arhonta sada{nje Srbije?). To je do-
ba previranja u Vizantiji i osloba|anja pojedinih slavenskih podru~ja od vizan-
tijske vlasti, pa nije isklju~eno da je to bila prilika da se iz prvobitne jedinstve-
ne Srbije izdvoje primorske oblasti Paganija, Zahumlje, Travunija sa Kona-
vljem i (mo`da) Duklja, a da se od ostalih delova obrazuje jedna izdvojena ve-
}a arhontija koju je Porfirogenit nazvao “sada{nja Srbija”. Zasad ne vidimo ka-
ko bi se ovo sloèno pitanje moglo objasniti na neki drugi na~in.” (str. 70.)
434
Poglavljem 34. Porfirogenit nas, kako dalje iznosi Novakovi}, obave{tava
ne samo da su u Travuniji od po~etka ìveli Srbi, istog porekla kao i oni iz Za-
humlja i Srbije, nego i da je “Travunija nekako u vreme srpskog arhonta Vla-
stimira postala samostalna, ali da su njeni arhonti i dalje priznavali vrhovnu
vlast srpskog arhonta, {to je moglo odraàvati stanje dok je Travunija zajedno
sa sada{njom Srbijom bila jedna jedinstvena teritorijalno-politi~ka tvorevina
(prvobitna Srbija?)” (str. 72.) Problem nastaje u poglavlju 35, gde “pisac za Du-
kljane ne navodi kog su porekla, on za njih ne kaè da vode poreklo od onog
arhonta koji je prebegao caru Irakliju, a kad isti~e da je Duklja naseljena kao i
Hrvatska, Srbija, zemlja Zahumljana, Travunija i Konavlje izostavlja iz ovog
niza Paganiju, mada }e ve} u slede}em poglavlju podvu}i da i njeni stanovni-
ci vode poreklo od onih Srba iz vremena cara Iraklija. Za{to i ovde nije postu-
pio kao i obi~no zasad ne moèmo pouzdano znati, ali je neki razlog morao po-
stojati. U stvari, ~ini se da postoje samo dve pretpostavke: ili je car slu~ajno
propustio da kaè da Dukljani pripadaju onim istim Srbima koje je spomenuo
u prethodnim poglavljima i koje }e spomenuti i u slede}em, ili je znao da ta-
da{nji stanovnici Duklje nisu u pravom smislu Srbi. îni se da tre}e pretpostav-
ke nema. Ali ako Dukljani nisu bili Srbi, za{to car nije rekao ko su bili? Pored
ovog pitanja, mora se odmah postaviti i pitanje kojim su putem ti Sloveni sti-
gli u Duklju? Duklja je od svih spomenutih hrvatskih i srpskih oblasti bila naj-
ju`nija i od pisca glave 30. DAI saznajemo samo da su joj prema planinskim
stranama susedi bili Srbi. Srbi su joj bili susedi i prema zapadu (Travunjani),
ali ne znamo kojeg su porekla bili slovenski stanovnici prema drugim strana-
ma. Izvesna sumnja postoji i u odnosu na stanovnike Metohije. Pretpostavlja-
mo da su njeni slovenski stanovnici mogli biti Srbi, i to samo zbog toga {to za-
mi{ljamo da se planinske strane, gledano iz Duklje, odnose i na pravac prema
Metohiji. Prema tome, ako bismo sudili po susedima o kojima nam govore pi-
sci DAI, i stanovnici Duklje su mogli biti istog porekla kao i stanovnici ostalih
primorskih oblasti i “sada{nje Srbije”, ali u to ne moèmo biti sigurni sve do-
tle dok ne saznamo barem ko su bili i ostali susedi Dukljana.” (str. 74-75.)
Dilema ostaje i ~ini se nere{ivom, bar ne sa stoprocentnom pouzdano{}u.
“Ako bismo utvrdili da su susedi Dukljana sa svih strana bili Srbi mogli bismo
pretpostaviti da su i stanovnici Duklje bili Srbi, ali da je Porfirogenit oma{kom
to propustio da kaè. Zasad to ostaje pretpostavka. Mo`da bi arheolo{ka, lin-
gvisti~ka, antropolo{ka i druga istraìvanja mogla da pomognu da o ranim sta-
novnicima Duklje saznamo ne{to pouzdanije. Za period posle H veka uglav-
nom ih svi nazivaju i Dukljanima i Srbima, ali za Dukljane u doba Porfiroge-
nita ne moèmo kategori~ki tvrditi da su pripadali srpskoj etni~koj grupaciji, ali
isto tako ne moèmo tvrditi i da nisu. Jednostavno o njima u to vreme ne zna-
mo ni{ta pouzdano. Ono {to o njima znamo iz kasnijeg vremena ne razre{ava
problem njihovog porekla. Ina~e, kao {to smo videli, Porfirogenit i ovde spo-
minje Srbiju i to uz Hrvatsku i primorske srpske oblasti, ~ime nam jo{ jednom
potvr|uje da je u njegovo vreme ta Srbija postojala neposredno uz Hrvatsku,
zemlju Zahumljana, kao i uz Travuniju i Konavle. To susedstvo ne remeti ni-
kakva druga oblast, ina~e bi je car sigurno spomenuo, a po{to, da ponovimo,
435
znamo pribli`ne granice Hrvatske i primorskih srpskih oblasti, jasno nam je da
se “sada{nja Srbija” mogla nalaziti u njegovo vreme odmah u njihovom sused-
stvu.” (str. 75.) înjenica da su se srpske zemlje, kao i Hrvatska, o ~emu prven-
stveno svedo~i Porfirogenit, polovinom devetog veka osloba|ale vizantijske
vlasti i osamostaljivale, zapravo je po~etak njihove istorije. Do tada su one bi-
le vizantijske provincije sa izvesnim autonomnim pravima njihovih ùpa, na
primer, u pogledu izbora ùpana. O postojanju nekih srpskih ili hrvatskih drà-
va u prvih dvesta godina njihovog balkanskog ìvota apsolutno ne moè biti ni
govora.
To zna~i da je i Hrvatska, tek kad se oslobodila od vizantijske vlasti, “mo-
gla voditi samostalnu politiku i zapo~eti pro{irenje svoga podru~ja i uticaja naj-
pre prema Krbavi, Lici i Gackoj, a onda dalje prema Savi i Vrbasu. To je vero-
vatno moglo biti tek posle tridesetih godina IX veka. Sve dotle je Bela Hrvat-
ska (Dalmatinska) u okviru vizantijske vlasti, bila, po svoj prilici, samo jedna
od upravnih jedinica carstva i u njoj su doma}i arhonti regulisali jedino neke
odnose u okviru unutra{njeg ìvota hrvatske etni~ke zajednice i vodili ra~una
o obavezama prema carstvu. Mo`da se iz tih razloga i u Beloj Hrvatskoj, kao i
u “sada{njoj” Srbiji (“pokr{tenoj”) za pojedine arhonte po~inje saznavati ne{to
vi{e tek od IX veka, pa se zna i za njihova imena, jer se oni tek od tog vreme-
na javljaju kao arhonti – vojskovo|e, te ih Vizantinci i drugi suparnici spomi-
nju kao legitimne predstavnike zemalja sa kojima ratuju ili uspostavljaju save-
zni~ke odnose.” (str. 80.) Novakovi} ovde iznosi i da ta tek oslobo|ena, “sada-
{nja” i “pokr{tena” Srbija, koja se protezala u zale|u Hrvatske, Paganije, Zahu-
mlja, Travunije i Duklje, prvobitno nije obuhvatala Bosnu i Ra{ku, nego se na-
knadno i na njihovo podru~je pro{irila. Ra{ku je tek trebalo osloba|ati od bu-
garske vlasti. Novakovi} smatra da je “verovatno da se ona nije sama oslobo-
dila, jer su u me|uvremenu oja~ale “sada{nja” Srbija i Duklja i poloàj Ra{ke
je u to vreme i ubudu}e zavisio od snage i uticaja jedne od njih ili od obadve.”
(str. 81.) [to se ti~e prvobitne Srbije, o kojoj govori Porfirogenit, “~ini nam se
da je njegova sada{nja Srbija zajedno s pomenutim srpskim primorskim obla-
stima sa~injavala prvobitnu Srbiju, ali da su se vremenom primorske oblasti iz-
dvojile, postale, u neku ruku, samostalne i po~ele se nazivati prema geograf-
skim karakteristikama, a da se pod Srbijom sve vi{e po~ela razumevati terito-
rija u zale|u primorskih oblasti od Metohije do granice sa Hrvatskom. I dok
smo, prate}i Porfirogenitovo kazivanje, sigurni da je krajnja severozapadna
granica sada{nje Srbije dopirala pribli`no do Cetine, Livna i Plive, za njen ju-
goisto~ni pojas nismo sasvim sigurni, ali pretpostavljamo da je obuhvatao i
Metohiju.” (str. 85.)
3. Srbi u izve{}u arhi|akona Tome
Povodom razli~itih tuma~enja naziva Urborum iz vesti Tome Arhi|akona
o crkvenom saboru u Splitu 925. godine, s obzirom da naziv sam po sebi ni{ta
ne zna~i, a sledi nazivu Kroatorum, jer se govori da su prisutni hrvatski pred-
stavnici, Novakovi} prihvata stanovi{te Franje Ra~kog da je re~ o gre{ci, te da
je trebalo da stoji “Serborum”, jer da se misli na predstavnike gradova bilo bi
436
“urbium”. “Imaju}i u vidu da crkvena jurisdikcija splitske nadbiskupije nije bi-
la ograni~ena samo na etni~ku i politi~ku teritoriju tada{nje Hrvatske i da je sa-
svim verovatno da u to vreme nije ni postojala neka stroga etni~ka granica iz-
me|u Hrvata i Srba, ve} da je u pograni~nim podru~jima bilo uzajamnog pro-
ìmanja, ~ini nam se da je sasvim prirodno {to su se na splitskom saboru na{li
i predstavnici Srba. Jo{ ako je ta~no, kao {to neki misle, da je na saboru prisu-
stvovao i Mihailo Vi{evi}, knez Zahumljana, onda nam ne treba bolja potvrda
da su u Splitu 925. godine, pored Hrvata, bili i Srbi, bez obzira na to {to je Mi-
hailo bio iz roda ili plemena Litcika; on je tada bio knez Zahumljana, a Porfi-
rogenit jasno kaè da su Zahumljani poreklom Srbi, misle}i svakako na ve}i-
nu Zahumljana. Da vidimo sada {ta bi jo{ moglo i}i u prilog mi{ljenju da Ur-
borum zna~i Serborum. Ako pa`ljivo pogledamo neke zapadne hronike zapa-
zi}emo da Polapske Srbe nazivaju razli~itim imenima, kao npr. Srbi, Serbli,
Servi, Sirbi, Siurbi, Sorabi, Serbi, Suburbi, Surabi, Surpe, Surfe, Surun, Survi,
Suurbi, Sverbi, Svorbi, Zrbi itd. Me|utim, ima rukopisa u kojima se spominje
i naziv Urbi (Zrbi), od ~ega je drugi pade` mnoìne “Urborum”, dakle ba{ ona-
ko kao i kod Tome Arhi|akona. Valja ovde dodati da postoji i oblik Urbium,
ali ne u zna~enju gradova, ve} Srba.” (str. 91-92.) Tako na primer, [etgen i
Krajzig tvrde da “Urbi” iz Reginove Hronike treba ~itati kao Surbi, {to su ~ini-
li Jordan i Monah Egolismansis. S tim se slaè i Aseman. Riter skre}e pa`nju
da je Fredegar za kneza Dervana pisao da je duks Urbiorum, {to treba ~itati kao
duks Surbiorum. I Gebhardi navodi da je jedan od naziva za Srbe Urbi. Ade-
lung je tako|e Fredegarove Urbe tuma~io kao Srbe, na {ta i Cojs 1837. ukazu-
je. Re~ je o vrlo autoritativnim piscima i izvorima.
Novakovi} smatra da su svi ovi dokazi dovoljni za kompetentno “oprede-
ljenje povodom Tominog Urborum. To mogu biti samo Srbi, a po{to se na sa-
boru u Splitu pored Srba spominju jo{ samo Hrvati, gotovo da nema sumnje da
su ta dva naroda ìvela tada u susedstvu. Da je izme|u njih bio i neki tre}i na-
rod i on bi, bez sumnje, prisustvovao tom crkvenom saboru. Tako|e, da je iz-
me|u Hrvata i Srba postojao neki tre}i narod spomenuo bi ga me|u prvima
sam Porfirogenit, a kad on kaè da se Hrvatska sa Srbijom grani~ila negde pre-
ma Cetini i Livnu, {ta bi moglo biti prirodnije nego da kaèmo da nam je To-
min podatak jedna potvrda vi{e da su Srbi crkvenom saboru u Splitu prisustvo-
vali pre svega zato {to su i oni u Zahumlju i oni u sada{njoj Srbiji bili nepo-
sredni susedi podru~ja koje je gravitiralo crkvenom centru u Splitu. Valjalo bi
samo prou~iti da li se ovo Urborum odnosi jedino na Srbe u primorskim obla-
stima, mo`da samo na Pagane i Zahumljane, ili i na Srbe u ostalim primorskim
oblastima. Malo je verovatno da se odnosi i na Srbe u sada{njoj Srbiji.” (str. 93.)
Istovremeno, svi najzna~ajniji srpski srednjovekovni pisci, poput Svetog
Save, Stefana Prvoven~anog, Domentijana, Teodosija itd., izri~ito tretiraju pri-
morske oblasti, pre svega Zahumlje i Travuniju kao neprikosnoveno srpske od
starine. U njima, kao i u Duklji i Podgorju je “po~elo da se {iri i ime Srbije i
srpske dràve... Jasno je da se ime Ra{ke ni geografski ni dràvno-politi~ki ni-
je nikad ra{irilo van prostora na kojem nalazimo to ime ili ga barem naslu}u-
437
jemo. [irilo se samo ime Srbije i srpske dràve, i to svakako nije slu~ajno. Mo-
gli smo jasno zapaziti da je jezgro srpske srednjevekovne dràve nastalo u
oblastima u kojima jo{ Porfirogenit nalazi potomke Srba iz Bele Srbije. Dakle,
nametanje ili spontano pro{irenje naziva Srbije zapo~eto je iz sredine gde je na-
stala prvobitna srpska dràva... Ra{ka je dugo bila van ovog prvobitnog prosto-
ra, ali je kasnije, iz razumljivih razloga, postala veoma zainteresovana za zbi-
vanja u koja je sticajem okolnosti bila uklju~ena, pogotovu otkad su joj i vla-
stodr{ci bili nametnuti iz “starog kraljevstva”. Ti su je vlastodr{ci i uveli u bor-
bu za prevlast, ~ime je, vide}emo, postepeno uz ime Ra{ke sve ~e{}e i sve, na
izgled, uverljivije spominjano i ime Srbije, zemlje koja je preko Duklje (Zete)
i nametnula svoju vlast novim i za dalji razvoj veoma zna~ajnim podru~jima.
Identifikovanje Ra{ke sa Srbijom ili Srbije sa Ra{kom oti{lo je toliko daleko
da je stvoreno uverenje da je re~ o jednoj zemlji sa dva imena. Ne treba, me-
|utim, mnogo ni uveravati kakve su zablude mogle proiza}i, i kakve su i pro-
izlazile, iz ovakvog shvatanja.” (str. 138.)
4. Ostali vizantijski izvori
Obra|uju}i spise vizantijskih pisaca izme|u jedanaestog i trinaestog veka,
Novakovi} prime}uje da su njihovi pojmovi ~esto neprecizni i komplikovani
za tuma~enje. Za nas je ovde va`no da su ti spisi sabrani u tre}em tomu knjige
“Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije” (Beograd, 1966.) i na osno-
vu neposrednog uvida u njih moèmo se uveriti koliko je Dominik Mandi}
bezo~an falsifikator. Povodom Skili~ine vesti o ponovnom pokoravanju Srbije
Vizantiji, Novakovi} iznosi svoj komentar: “Mi{ljenje da je ovde re~ samo o
Duklji ili Zeti verovatno je ispravno, mada zapaàmo da drugi vizantijski pisci
XI i XII veka, kad govore o Srbima i Srbiji, zami{ljaju mnogo {ire podru~je od
Duklje. U prilog pretpostavci da je ovde, po svoj prilici, re~ samo o Duklji go-
vori podatak da je “zauzeo zemlju Srba proterav{i odande Teofila Erotika.” Da
su u pitanju bile sve srpske zemlje verovatno da Vizantija ne bi ostavila jednog
jedinog namesnika, ako je Erotik zaista to bio. Pretpostavljamo da je ovde Ski-
lica, opisuju}i samo zbivanja u Duklji, upotrebio re~ Srbija ne smatraju}i da je
u~inio neku oma{ku, jer je mogao biti uveren da je to jasno samim tim {to je
uz doga|aje spomenuo i njihove glavne aktere – Vojislava i Mihaila. Njemu
kao savremeniku moglo se u~initi da }e u takvom sklopu biti jasno da je re~ sa-
mo o jednom delu Srbije.” (str. 156.) Pored toga, “jedan drugi vizantijski pisac,
Kekavmen, koji opisuje ista zbivanja kao i Skilica, Vojislava naziva dvojako, i
Travunjanin Srbin i Vojislav dukljanski toparh.” (str. 157.) Skili~in nastavlja~
je pisao “narod Srba, koje i Hrvatima nazivaju”, pokazuju}i da je nekim auto-
rima s velike prostorne distance bilo te{ko uo~iti razliku izme|u Srba i Hrvata,
kao dva slovenska naroda sa sli~nim, ali ne i istim jezikom. Osporavaju}i sva-
ko tuma~enje da su Hrvati ìveli u Duklji, Novakovi} kaè da su Hrvati “i
1072. godine ostali ono {to su bili i do tada i ìveli tamo gde su jo{ od doselja-
vanja bili, obuhvataju}i mo`da, u tom trenutku i deo nekada{nje Paganije, dok
su i Dukljani 1072. godine bili oni isti koje drugi nazivaju ~as Dukljanima ~as
438
Srbima me{aju}i, moè biti, geografski pojam sa etni~kim. Nigde dosad nismo
osetili ~ak ni neki nagove{taj da su Hrvati od Cetine i Livna prodrli ~ak do Du-
klje. Zato kad Vrijenije kaè da su se pobunili i Hrvati i Dukljani zlostavljaju-
}i ceo Ilirik, to moè jedino da bude da su u pitanju i Hrvati i Dukljani u stva-
ri Hrvati i Srbi, koji su zaista ustali protiv Vizantije, ali svako sa svog podru~-
ja. Ako se to doga|alo u vreme kada je vlast dukljanskih vladara zahvatila ce-
lu Srbiju, moglo se desiti da neki Vizantinci ime Duklje pro{ire na ~itavo srp-
sko podru~je, pa bi bilo sasvim razumljivo da je uz takvu Duklju Hrvatska bi-
la prvi sused, nalaze}i se tamo gde se i ranije nalazila.” (str. 160.)
a) Dukljani i Hrvati, dva razli~ita naroda
Povodom Vrijenijeve vesti o nastupu carske vojske protiv Dukljana i Hr-
vata, Novakovi} prime}uje kako “ve} sama formulacija “Dukljana i Hrvata”
ukazuje da je re~ o razli~itim narodima koji su se u tom trenutku mogli zajed-
no suprotstaviti vizantijskoj vojsci, ali je mogu}e da je Vrijenije potukao naj-
pre Dukljane (i Srbe), a onda i Hrvate “nametnuv{i svim gradovima pot~inje-
nje prema Romejima...” Dakle, Vrijenijevo izlaganje ne mora da stvara nika-
kvu zabunu niti po njemu treba uop{te i pomisliti da su Dukljani i Hrvati jed-
no isto. On uvek jasno razlikuje Hrvate i Dukljane. Oni njemu nisu Hrvati ili
Dukljani.” (str. 160.) Za razliku od Ni}ifora Vrijenija, Skili~in nastavlja~ kori-
sti izraz “narod Srba, koje i Hrvatima nazivaju”, a Jovan Zonara “narod Hrva-
ta, koji neki nazivaju Srbima”. Uostalom, “kao {to je poznato, samo ova dva
vizantijska pisca prave ovakvu zbrku; niko vi{e. Ako ovu zbrku odbacimo kao
obi~nu zabludu, lako }emo utvrditi da su krajem XI veka Hrvati i Srbi (Duklja-
ni) boravili uglavnom na podru~jima na kojima su se u Primorju nalazili jo{ od
dolaska na Balkan.” (str. 162.) Ana Komnina i Kinam su izri~ito Srbe smatrali
dalmatinskim narodom. Ovde potvr|ujemo na{u tezu da je Mandi} falsifiko-
vao Kinama ubacivanjem zapete koja potpuno menja smisao njegove re~eni-
ce, jer u originalu stoji da reka Drina “odvaja Bosnu od ostale Srbije. Bosna ni-
je pot~injena arhiùpanu Srba nego narod u njoj ima poseban na~in ìvota i
upravljanja.” (str. 168.) Ovde je jo{ posebno va`no {to “Kinam kaè da su Vi-
zantinci, da bi do{li u Dalmaciju, pro{li kroz zemlju Srba, dospev{i ~ak do
Skradina, i pri tom ne spominje ni~iju drugu zemlju; ne moè biti jasnije da je
pod zemljom Srba podrazumevao i stare primorske srpske zemlje. Mora biti da
su se glavna vizantijska osvajanja i de{avala prete`no na srpskom tlu, ali je
~udno da Kinam ne spominje zemlju Hrvata kada je o~igledno da su Vizantin-
ci osvajali i njihove gradove; on ~ak, osim Duklje, jedino i spominje gradove
na hrvatskom podru~ju.” (str. 171.) Kinamovi podaci su dragoceni jer svedo~e
o srpskim granicama druge polovine dvanaestog veka. “Zapadna granica srp-
skih zemalja i{la je jo{ uvek negde do Cetine, dok se isto~na zadràvala na Ibru
ili na zapadnim padinama Kopaonika, sa o~iglednom te`njom da prodre i u do-
line Rasine i Toplice i time se pribliì Zapadnoj Moravi i Ju`noj Moravi. Na
severu se nalazila Bosna, zapadno od Drine, koja je tradicionalno bila vezana
za Srbiju, ali koja, u ovo vreme “nije pot~injena arhiùpanu Srba.” (str. 172.)
439
Na osnovu sinteti~kog razmatranja podataka iz spisa starih vizantijskih
spisa, Novakovi} izvla~i slede}i zaklju~ak: “Jo{ od Porfirogenita pa zaklju~no
sa Honijatom u svim spisima o Srbiji i srpskoj dràvi govori se kao o zemlji ~i-
je jezgro treba traìti u Primorju, odakle se, ako ne odmah, ono svakako vrlo
brzo, pro{irila i na podru~je u Zagorju (“prema planinskim stranama”). Nema
nikakvih podataka da je istovremeno i Duklja ulazila u sastav toga jezgra, ali
se ve} veoma rano o Duklji govori kao o sastavnom delu srpske dràve. Osta-
je, ~ini se, neosporno, da se u razvoju rane srpske dràve ose}aju dva, a mo`da
i tri, dràvotvorna sredi{ta. Jedno bi bilo travunsko-zahumsko (verovatno naj-
starije), drugo podgorsko (zagorsko), koje bi zajedno sa primorskim zemljama
moglo sa~injavati Porfirogenitovu “sada{nju Srbiju”. Krajnje je neizvesno da li
je u tu “sada{nju Srbiju” ulazila i Bosna ili je ona, kao i Duklja, bila jedna po-
sebna celina, ~ije je stanovni{tvo moglo biti veoma srodno sa Srbima i koje je
jedno vreme, ~ak i nekoliko prvih vekova, bilo dosta povezano sa zbivanjima
u Srbiji. No, mo`da ve} od X veka, Bosna postaje sve samostalnija, a sredinom
XII veka sigurno nije pot~injena arhiùpanu Srba, {to ne zna~i da su u potpu-
nosti prekinute i njene politi~ke veze sa Srbijom. Mogu}e je da su i Srbija i Bo-
sna, kao i Duklja (tre}e dràvotvorno sredi{te) nastojale jo{ vrlo rano, mo`da
opet jo{ od X veka, da dejstvuju samostalno i u pogledu teritorijalnog pro{i-
renja.
Zanimljivo je da nema nikakvih jasnijih podataka koji bi govorili da je srp-
ska dràva imala neke teritorijalne aspiracije preko tradicionalnog grani~nog
pojasa “prema Cetini i Livnu”, dok je Bosna u tom smislu bila dosta aktivna i
dejstvovala, u prvom redu, prema Vrbasu i Uni, a onda i prema severu i isto-
ku.” (str. 174-175.) Samo je Honijat pisao da je Stevan Nemanja pot~injavao i
Hrvatsku, ali bez preciznijeg odre|enja koje njene delove, pa Novakovi} misli
da bi to mogao biti prostor plemena Ka~i}a pored Cetine. “[to se ti~e Srbije i
srpske dràve i tu se pojmovi nisu uvek zadràvali na jednom geografskom
prostoru. Sa ja~anjem vojne i politi~ke mo}i i sa zao{travanjem neprijateljstva
prema Bugarskoj i Vizantiji, rana srpska dràva je, po svemu sude}i od X ve-
ka, po~ela jasnije pokazivati interesovanje za zemlje isto~no od Podgorja. Mo-
gu}e je da su na njeno interesovanje za zemlje isto~no od Lima, i uop{te u tom
smeru, delovali i doga|aji u Ra{koj i Hvosnu posle povla~enja Bugarske, od-
nosno u vreme vizantijsko-bugarskih sukoba na ovim podru~jima. U svakom
slu~aju, ako ne jo{ u X veku, ono u XI sigurno, srpska, odnosno srpsko-du-
kljanska dràva, uspe{no prodire na tlo Ra{ke, po{to su u njoj prethodne unu-
tra{nje dinastijske borbe stvorile povoljne uslove za ja~e povezivanje interesa,
{to je Ra{ku sve o~iglednije dovodilo u zavisnost od srpsko-dukljanskih vlada-
ra. Ali vremenom, s obzirom na geografski poloàj u odnosu na zna~ajna pod-
ru~ja sa kojih je uvek mogla da se poajvi opasnost od Bugarske ili Vizantije,
Ra{ka se u sklopu srpske dràve sve vi{e isti~e kao novo sredi{te dràve.” (str.
175.)
440
5. Koreni istorijskih zabluda
Docniji istoriografi su neretko, mahom iz neznanja, stvarali zabunu po pi-
tanju odnosa Srbije i Ra{ke, smatraju}i ta dva naziva maltene sinonimnim.
“Mada se Ra{ka u istoriji javlja relativno kasno, o njoj se odmah po~inje govo-
riti i pisati kao o zna~ajnom podru~ju, jer kad vizantijski i doma}i pisci pi{u o
vizantijsko-srpskim odnosima u XI i XII veku, srpska dràva je uglavnom pre-
ko Ra{ke dolazila u sukobe sa Vizantijom, pa se tako postepeno Ra{ka izjed-
na~avala sa Srbijom i sticao se utisak kao da druga Srbija i ne postoji osim one
koja se prostirala izme|u Ibra, Lima, Drine i Zapadne Morave. Stara Duklja se
pod imenom Zete dosta rano istakla kao uticajna oblast, i vremenom se u isto-
riji javlja period kad se izme|u Zete i Ra{ke (u stvari Srbije i Zete) vodi bes-
po{tedna borba za prevlast i u toj borbi stari centri srpske dràve, Zahumlje,
Travunija i Podgorje, bivaju potisnuti do te mere da se gotovo i gube iz vido-
kruga. Kada se, tako, kasnije govori o pro{losti srpske dràve, spominje se i po-
jam Srbije, ali se o njenom geografskom poloàju pi{e toliko neodre|eno da ga
je prema tim opisima prosto nemogu}e ocrtati. Zato mnogi, u nemogu}nosti da
uhvate nit koja prostorne i hronolo{ke okvire povezuje u jednu celinu, koja se
u su{tini nikad bitnije nije ni prekidala sve do pred kraj srednjeg veka, pribega-
vaju onome {to je jasnije, {to je bogatije istorijskim podacima, pa jednostavno
pod istorijom Srbije izlaù prete`no istoriju Ra{ke nejasno uklju~uju}i i stare
srpske krajeve, prikazuju}i ih ponekad kao tekovine ra{ke dràve, mada su zbi-
vanja bila sasvim obrnuta.” (str. 175-176.) Pored sna`nih upori{ta u izvornim
istorijskim spisima, Relja Novakovi} je prikupio i sistematizovao vi{e ili ma-
nje podudarnosti u tradicionalnoj istoriografiji, osvr}u}i se na dela Mavre Or-
bina, \or|a Brankovi}a, Farlatija, Ludviga Albrehta, Ebhardija, Jovana Raji-
}a, Simeona Pi{~evi}a, Franje Ksavera Peja~evi}a, Johana Engela, Kaspera
Cojsa, Pavla Josifa [afarika, Vjekoslava \or|i}a, Konstantina Nikolajevi}a,
Franje Ra~kog, Alfreda Ramboa, Aleksandra Majkova, Stojana Novakovi}a,
Konstantina Jiri~eka, Konstantina Grota, Vjekoslava Klai}a, Venijamina Kala-
ja, Ljubomira Sovalevi}a, Ljubomira Jovanovi}a, Milo{a Milojevi}a, Ivana
Markovi}a, Vica Adamovi}a, Natka Nodila, Stanoja Stanojevi}a, Lubora Ni-
derlea, Vladimira \orovi}a, Ferde [i{i}a, Marka Vega, do Dvornika, Ivana Bo-
ì}a, Sime ]irkovi}a, Jadrana Ferluke, Boge Grafenauera, Jovanke Kali}, Na-
de Klai} i Ante Babi}a, koji su, svako na svoj na~in, pruìli doprinos politi~ko-
istorijskom i geografskom sagledavanju rane Srbije.
Posebnu pa`nju Relja Novakovi} je posvetio knjizi “Crvena Hrvatska”
Dominika Mandi}a i njegovom poku{aju dokazivanja da je, kako je pisao Du-
kljanin, Crvena Hrvatska zaista postojala na prostoru od Cetine od Voju{e u Al-
baniji. Op{tu ocenu da je Mandi} “prekrajao izvorne podatke pode{avaju}i ih
svojim kombinacijama” (str. 356.), a uz to se nemilosrdno u citiranju izvora
“oslobodio svega {to mu je smetalo” (str. 357.), Novakovi} detaljno obrazlaè
kako se u vi{e mahova uverio “da Mandi} izbegava da navede podatke koji
mogu da poremete njegove kombinacije.” (str. 360.) Bezo~ni Mandi}evi falsi-
fikati nisu nikakav problem za istorijsku nauku, pa glavobolju mogu izazvati
441
samo u sferi politi~ke propagande. Me|utim, na~in na koji je Vinko Foreti},
slede}i Dukljanina, dokazivao nekada{nje postojanje Crvene Hrvatske, locira-
ju}i je na podru~je Duklje i ublaàvaju}i istoriografske kontroverze i paradok-
se tezom da su se Srbi i Hrvati na podru~ju od Neretve do Bojane vekovima
me{ali kao dva srodna naroda, nije nimalo naivan. Njegov cilj je da bilo kako
dokaè “preovla|uju}i” hrvatski etni~ki karakter Dubrovnika i Kotora. I Fore-
ti} se, poput Mandi}a, pozivao i na Porfirogenitov podatak da se po doseljenju
deo Hrvata odvojio i oti{ao u Ilirik i Panoniju, kao i ~injenicu da je car-istori-
~ar iz nepoznatih razloga propustio da saop{ti etni~ki karakter Duklje, kad je
za Travuniju, Zahumlje, Paganiju i Bosnu posvedo~io da su izvorno srpske.
Ovde do izraàja dolazi i Novakovi}ev problem {to nije u potpunosti odbacio
podatke iz Dukljaninovog spisa, nego je nastojao da spis, bez obzira na fakto-
grafske i logi~ke nedostatke, tretira kao izvorni istorijski tekst.
a) Poseban kriti~ki osvrt na Dominika Mandi}a i Vinka Foreti}a
Novakovi} se upu{ta samo u Mandi}eve i Foreti}eve logi~ke slabosti i ne-
doslednosti, osporavaju}i da je Porfirogenitov “Ilirik” ozna~avao Duklju. “Mo-
ramo se ponovo zapitati kad su, kako i za{to ti Hrvati oti{li u Ilirik i Panoniju,
u koji Ilirik i u koju Panoniju, i koliko ih je moglo biti? Za razre{enje pojma
Crvene Hrvatske sve je to va`no. Ali da ne zaboravimo pojam Dalmacije. Ima-
mo utisak da i Porfirogenit i Anonim Duklju ubrajaju u Dalmaciju, a tu istu
oblast ubraja u Dalmaciju i Pop Dukljanin. Njemu ona ulazi u sastav Gornje
Dalmacije. Ali ako je tako, ako ova dva osnovna izvora Duklju ubrajaju u Dal-
maciju, pitamo se kako je mogu}e tuma~iti da su oni Hrvati koji su napustili
Dalmaciju da bi naselili Ilirik i Panoniju mogli naseliti Duklju kao Ilirik, kad
oba pisca tu istu Duklju ubrajaju u Dalmaciju? Onda, koliko je pribli`no Hrva-
ta napustilo jasno ome|enu Dalmatinsku Hrvatsku (Belu Hrvatsku). Ako jed-
na oblast (Crvena Hrvatska) dobija naziv po narodu koji je naseljava, moramo
pretpostaviti da je tog naroda bilo pribli`no onoliko koliko i u onoj zemlji iz
koje su oti{li, jer je Crvena Hrvatska, kako je neki zami{ljaju, po obimu bila
mo`da i prostranija od one na severu (Dalmatinske, Bele). Ali, ako je tako, pi-
tamo se za{to pisac, koji nam je ostavio taj podatak o preseljavanju jednog bro-
ja Hrvata, i dalje naziva oblast izme|u Cetine i Skadra svojevrsnim imenima i
stanovnike u njima (osim Duklje) zna kao potomke Srba? Duklja ostaje neo-
bja{njiva, ali ako je i ona bila u Dalmaciji zar bi, da ponovimo, Porfirogenit,
misle}i na nju, rekao da je jedan deo Hrvata napustio Dalmaciju i pre{ao u Ili-
rik? Zatim, veoma je va`no utvrditi i kad je do{lo do tog preseljenja. Ako ve-
rujemo Porfirogenitovom izlaganju kratkih istorija Duklje, Travunije, Zahu-
mlja, Paganije, pa i Hrvatske i Srbije, ne moèmo, i pored najbolje volje, ni da
naslutimo da se to desilo u vreme svih onih zbivanja o kojima car u tim pogla-
vljima pri~a. Pisac ovih redova je na odgovaraju}em mestu rekao da sluti da se
to iseljavanje odnosi na vreme posle ugu{ivanja Ljudevitovog ustanka i da se
odnosi na podru~je Krbave, Like i Gacke (nekada je Ilirik i tu bio) i dalje na
podru~je biv{e rimske provincije Panonije.” (str. 368-369.)
442
Po{to Vinko Foreti} smatra da i pominjanje Hrvata u Duklji od strane vi-
zantijskih pisaca jedanaestog i dvanaestog veka, iako kao etni~ke manjine, pot-
krepljuje Dukljaninov podatak o Crvenoj Hrvatskoj i docniju tezu da se ona na-
lazila ba{ na podru~ju Duklje, “na ovakvu tvrdnju moramo postaviti, nadamo
se s pravom, nekoliko pitanja, i to: 1) Ako se Crvena Hrvatska pruàla jo{ od
po~etka od Cetine do Skadra, a u zale|u, pored primorskih oblasti, imala jo{ i
Podgorje, za{to se kao mati~na zemlja spominje samo Duklja? Kad su, odakle,
kojim putem i u kom broju nai{li Hrvati u Duklju stvoriv{i od nje ~ak i mati~-
nu zemlju Crvene Hrvatske? 2) Ako su ve} u XI i XII veku u Duklji Hrvati
ostali u manjini, s pravom o~ekujemo obja{njenje za{to je i kako do{lo do to-
ga? Koji se doga|aji uzimaju kao odlu~uju}i za tako krupne promene u Crve-
noj Hrvatskoj, koja je, navodno, u Duklji postojala od VII do IX veka? 3) [ta
se za to vreme de{avalo na drugim podru~jima Crvene Hrvatske izme|u Ceti-
ne i Skadra? 4) Kakav je stav imala Bela Hrvatska, navodno mati~na zemlja,
prema procesu nestajanja Crvene Hrvatske u Duklji? 4) Ako su sve do dvade-
setih godina IX veka i Hrvati i Srbi priznavali vrhovnu vlast Vizantije, kako
nam tvrdi Porfirogenit, pitamo se kakav je stav imala Vizantija prema procesi-
ma koji su dovodili do postepenog nestajanja Crvene Hrvatske u periodu od
VII do po~etka IX veka i do pretvaranja prvobitno prete`no hrvatskog stanov-
ni{tva u hrvatsku manjinu ve} u XI i XII veku? 6) Ako je vizantijska vlast bi-
la dominantna u periodu od VII do IX veka, pretpostavljamo da u tom periodu
nije bilo nekih znatnijih promena u odnosima me|u pojedinim oblastima, jer
Vizantija svakako ne bi dozvolila da me|u slovenskim stanovni{tvom do|e do
nekih ve}ih sukoba koji bi mogli ugroziti njenu vrhovnu vlast, a pogotovo je
morala voditi ra~una o primorskim oblastima, jer bi neèljene promene u nji-
ma mogle pruìti priliku spoljnim neprijateljima da se ume{aju u eventualne
sporove. 7) Pretpostavljamo da su u najranijem periodu, od VII do XI veka i
srpske i hrvatske oblasti bile jo{ uvek ekonomski i kulturno dosta nerazvijene,
osobito oblasti u zale|u primorskih krajeva. Ako je tako bilo, moramo se pita-
ti {ta je nagonilo ve}e ili manje grupe da se kre}u i da li je ve} u tom periodu
dolazilo do pojave “da se, na primer, Srbi “u re|im mlazevima” pokre}u da bi
naselili “udaljenije” primorske oblasti?...
Nama se ~ini da je u slu~ajevima hrvatske i srpske etni~ke grupacije do
~vr{}ih ekonomsko-politi~kih i vojnih teritorijalnih organizacija do{lo najpre u
primorskim oblastima i da je i njihovo {irenje i{lo odatle prema unutra{njosti.
Otuda utisak da i Ra{ka i Bosna u prvo vreme nemaju nikakvu vode}u ulogu
u dràvi Slovena. Ra{ka je, ~ini nam se, preko Podgorja bivala postepeno
uklju~ivana u doga|aje koji su se odvijali u Duklji i u primorskim oblastima od
Duklje do Paganije, a mogu}e je da je i prvobitna Bosna tim putem stupala u
te{nji dodir sa dràvicama u primorju, s tim {to se na nju dosta rano moglo uti-
cati i sa jugozapada i sa zapada, od Hrvatske. Ali, da ponovimo, pitanje je da li
se sve ovo moglo de{avati dok su i srpski i hrvatski krajevi bili pod vizantij-
skom vrhovnom vla{}u. Ne verujemo da se bitnijim promenama me|u Hrva-
tima i Srbima moèmo ra~unati pre po~etka IX veka.” (str. 371-372.)
443
Dok je Franjo Ra~ki izbegavao da se decidno izjasni o Dukljaninovoj Cr-
venoj Hrvatskoj, a Vjekoslav Klai} gotovo stidljivo s tom izmi{ljotinom koke-
tira, pre Mandi}a i Foreti}a jo{ nekoliko hrvatskih istori~ara je zdravo za goto-
vo tretiralo ovaj iskaz. Tako je Ivan Markovi} 1902. godine, pi{u}i o barskoj
nadbiskupiji, tvrdio da je Duklja predstavljala Crvenu Hrvatsku, kao i da je u
njoj mnogo vi{e Hrvata ìvelo nego Srba, a da su naknadno Srbi, beè}i od ra-
znih ratova, pogotovo od najezde bugarskog cara Simeona, masovno preplavi-
li Zetu, Zahumlje i Travuniju i tako te zemlje etni~ki preoteli Hrvatima. “Da-
kle, odbacuju}i gotovo doslovce Porfirogenitove podatke o poreklu i pripadno-
sti slovenskih stanovnika imenovanih primorskih oblasti, Markovi} svoja raz-
matranja gradi na tad jo{ uvek nedovoljno jasnom Dukljaninovom podatku o
postojanju Crvene Hrvatske u gornjoj Dalmaciji, ali po{to je ose}ao da se ipak
ne moè suprotstaviti kasnijim spomenima srpskog imena u tim istim oblasti-
ma, Markovi} poziva u pomo} Porfirogenita preuzimaju}i od njega vesti o
bekstvu srpskih pretendenata na presto u Hrvatsku, kao i o odlasku jednog de-
la Srba posle upada Simeonovog u Srbiju. Naravno, ne treba mnogo ni doka-
zivati koliko su apsurdne tvrdnje da je bilo dovoljno samo da do|u ove srpske
izbeglice pa da u Zeti, Zahumlju i Travuniji uzmu maha i potisnu hrvatsko ime
u ovim oblastima, koje bi, ako je tu ve} postojalo, moralo biti staro najmanje
tri veka.” (str. 274.)
b) Falsifikati Ferde [i{i}a i Marka Vege
Iako se Ferdo [i{i} u svojim istraìvanjima rane hrvatske i srpske istorije
~vrsto drào spisa Konstantina Porfirogenita, on “u preuzimanju Porfirogenito-
vih podataka, rekli bismo, nije dosledan. I kad je prvi put spomenuo Neretlja-
ne, Zahumljane, Travunjane i Konavljane, [i{i} ne navodi {ta car govori o nji-
hovom poreklu... On ih naziva ju`nodalmatinskim Slovenima.” (str. 300.) Ta-
ko [i{i} postupa u nekoliko slu~ajeva, “pa i kad opisuje geografske poloàje
ju`noslavenskih oblasti [i{i} ne obra}a mnogo pa`nje na Porfirogenitove na-
pomene da stanovnici nekih od tih oblasti vode poreklo od nekr{tenih Srba. On,
dodu{e, nije mogao da izbegne taj podatak, ali kao da se ùrio da brè-bolje
pre|e preko njega.” (str. 302.) [i{i}evu megalomaniju u prikazivanju hrvatskih
dràvnih granica u vreme Petra Kre{imira IV do Neretve, gornje Drine, blizu
Zvornika, preko \akova do Drave, Relja Novakovi} na slede}i na~in komen-
tari{e: “Ovakvu ogromnu teritoriju Hrvatske XI veka te{ko je objasniti bez po-
drobnije analize odnosa Hrvatske prema susednim slovenskim zemljama na ~i-
ji ra~un je pro{irila svoje podru~je, u prvom redu prema Bosni i Dukljanskoj
dràvi, koja ba{ nekako u to vreme i sama ja~a i pro{iruje svoje granice. îni
nam se da ne postoje dokazi da bi se me|u slovenskim zemljama u zapadnom
delu Balkanskog poluostrva sredinom XI veka mogla pojaviti jedna toliko pro-
strana dràva a da njeno ja~anje ne izazove dublji potres me|u ostalim dràva-
ma tog dela Balkana.” (str. 304.) U tom pogledu je Marko Vego bio mnogo
bezo~niji jer je tvrdio u “Povijesti Humske zemlje” (Samobor, 1937.) da su se
Hrvati po doseljenju ra{irili po celoj Dalmaciji, Panoniji i Iliriku, a da je Hum
444
sigurno etni~ki, a mo`da i dràvno-politi~ki bio hrvatski. Prisvajao je i ~itavu
Bosnu, tvrde}i da je hrvatsko ime prvobitno bilo mnogo ra{irenije nego srpsko.
Vego je velikom ùstrinom nastojao “da uveri ~itaoce da je Porfirogenit pogre-
{io {to je za slovenske stanovnike Zahumlja rekao da su poreklom Srbi. Posta-
vljaju}i bez prethodne provere tezu da je Humska zemlja od prvog svog po~et-
ka pripadala “hrvatskoj narodnoj, a mo`da i dràvnoj cjelini”, Vego je, da bi to
dokazao, bio primoran da pravi kombinacije koje su, dodu{e, originalne, ali ne-
prihvatljive.” (str. 307.)
Neprekidno kombinuju}i svoje pretpostavke i izmi{ljotine, poku{avaju}i
ih predstaviti kao istinite fakte, rezultate temeljnih istraìvanja i razumna obja-
{njenja, Vego se u jednom momentu morao prekombinovati, pa je upao u lavi-
rint sopstvenih konstrukcija i izgubio se u haosu protivre~nih stavova. “Vego je
najpre rekao da je Humska zemlja od svog po~etka pripadala hrvatskom ime-
nu. Ali kad je to mi{ljenje trebalo uskladiti sa carevom tvrdnjom da su Zahu-
mljani Srbi, Vego je izmislio srpske izbeglice i srpskog kneza koji je, navodno,
bio vizantijski eksponent, pa je tako car zbog tih srpskih izbeglica i srpskog
kneza, i ne razmi{ljaju}i mnogo, Zahumljane pripisao Srbima. Me|utim, Vego
odjednom konstatuje da nije sigurno da je srpski knez âslav zauzeo Hum, pa
se moramo pitati kako je moglo nekoliko desetina izbeglica, koji u stvari i ni-
su beàli u Zahumlje, ve} u Hrvatsku, potisnuti hrvatski upliv koji je tamo, ka-
ko Vego kaè, postojao jo{ od po~etka, i kako onda protuma~iti da je Humska
zemlja posle smrti âslavljeve do{la opet pod hrvatski upliv ako âslav nije ni
upravljao Zahumljem.” (str. 312.) Takvi su maniri prisutni kod gotovo svih hr-
vatskih istori~ara. Njihovo srce neprekidno krvari {to je Porfirogenit kao dosad
najautoritativniji izvor izri~ito potvrdio da su stanovnici Bosne, Paganije, Za-
humlja i Travunije Srbi. Oni bi to bilo kako da neutrali{u, a poku{aji im se mo-
gu klasifikovati u {irokom dijapazonu pretpostavki, od navo|enja da su to ne-
ki neidentifikovani Sloveni, do krajnje beskrupuloznog insistiranja da je re~ o
Hrvatima. Tako, slede}i neka razmi{ljanja Ferde [i{i}a, F. Dvornik tvrdi da je
Bosna krajem devetog i po~etkom desetog veka pripadala Hrvatskoj, sve dok
je âslav nije pripojio Srbiji. Me|utim, to je direktno suprotno Porfirogenito-
vim informacijama, jer on “nijednom re~i ne nagove{tava da je âslav za nje-
gova ìvota vodio neki osvaja~ki rat, ve} kaè da je samo obnovio zemlju i u
njoj se u~vrstio. Ako je, pak, ovako bilo, kako je mogu}e smatrati da je Bosna
do âslava pripadala Hrvatskoj, jer bismo se morali pitati na koji je na~in â-
slav obnovio Srbiju zajedno sa Bosnom ako ona do 950. godine nije ni pripa-
dala Srbiji? Osim toga, ako je pre âslava pripadala Hrvatskoj, moramo se pi-
tati kako se moglo desiti da Ma|ari upadom u Bosnu nisu zaratili sa Hrvat-
skom, jer bi bio red da se Hrvati suprotstave napada~u brane}i svoju teritoriju,
a ne da sa Ma|arima zarati âslav i to ~ak u predelu gornje Drine. I kako se
uop{te moglo desiti da Porfirogenit unese u poglavlje o Srbiji i podatak o dva
naseljena grada u Bosni samo na osnovu jednog vojnog uspeha koji se zavr{io
âslavljevom smr}u, {to bi, ako Bosna do tada nije bila srpska, onemogu}ilo
da posle âslavljeve smrti ostane u sastavu Srbije.” (str. 324-325.)
445
c) Primedba na rad Nade Klai}
Cene}i “Povijest Hrvata u ranom srednjem veku” Nade Klai} kao delo ko-
je je obra|eno na najsavremeniji na~in, Relja Novakovi} najozbiljniju primed-
bu izri~e povodom njene teze da Neretljani nisu pripadali ni srpskoj ni hrvat-
skoj jezgri u vreme doseljavanja, kao i da ih je Porfirogenit smatrao Srbima jer
je politi~ke prilike svoga doba projecirao u sedmi vek. “Iz ovog proizlazi da
nam je nepoznato kojeg su porekla bili Neretljani i ko je u toj oblasti ìveo od
VII do X veka, a ako se kaè da Porfirogenit, govore}i o srpskom poreklu Ne-
retljana, prenosi sliku svoga vremena, onda to moè da zna~i da su u X veku u
Neretljanskoj oblasti ipak bili Srbi. No, ovakvo tuma~enje dosta komplikuje
stvar, jer se mora odmah postaviti pitanje gde su bili Srbi od VII do X veka i
na koji na~in su uspeli da svoje ime nametnu slovenskim stanovnicima Nere-
tljanske oblasti.” (str. 37.) Tu ide i dodatno pitanje, “kako je mogu}e da je pri-
padnost Neretljana Srbima politi~ka prilika Porfirogenitovog vremena.”
(str. 37.)
II. Kriti~ki pristup Nade Klai}

najstarijoj hrvatskoj istoriji
Profesor Zagreba~kog sveu~ili{ta, Nada Klai}, dosad je najobjektivnije
pristupila najstarijoj hrvatskoj istoriji, u odnosu na sve druge hrvatske istorio-
grafe. Sintezu njenih saznanja, nau~nih pogleda i sumiranje rezultata ostalih is-
traìva~a predstavlja knjiga “Povijest Hrvata u ranom srednjem vijeku” (“[kol-
ska knjiga”, Zagreb 1971.). U prvom delu, na stotinak strana teksta, Klai}eva
elabori{e najva`nije istoriografske izvore i rezultate dotada{nje hrvatske i jugo-
slovenske istoriografije o osnovnim problemima istraìvanja tog perioda. Ona
za tridesetak sa~uvanih isprava koje se odnose na Hrvatsku i Dalmaciju do po-
~etka dvanaestog veka konstatuje da je “kriti~ka analiza, prije svega diploma-
ti~kih oblika isprava, a zatim i njihova historijskog sadràja pokazala da je, na
àlost, rije~ o kasnijim tvorevinama” (str. 3.), iako one ni u tom slu~aju nisu bez
izvesne vrednosti. Izvestan kriti~ki pristup tim ispravama su pokazali, u manjoj
meri Franjo Ra~ki i ne{to ve}oj Ferdo [i{i}, ali naslednika na tom poslu nisu
imali, a i sami su se ustru~avali od dalekose`nijih zahvata. “Zbog toga historij-
ska kritika otad sve vi{e nazaduje; {tovi{e, ona danas gotovo ne postoji.” (str.
4.) Tako, na primer, u radovima Josipa Nadìa nema ni “tragova objektivne kri-
ti~ke analize”, a on “za svaki falsificirani podatak ili oblik nalazi tuma~enje ko-
je otklanja sumnje u neispravnost kraljevskih darovnica.” (str. 4.)
Miko Barada nije uspeo da dokaè autenti~nost isprava kneèva Trpimira
i Mutimira, ali on “nije mnogo mario za o~ita protuslovlja u dokazivanju kad
mu se ~inilo da je ne samo utvrdio pouzdanost isprava, ve} i pismo kojim su
bili pisani originali.” (str. 5.) Lovro Kati} je “do kraja ìvota ostao dosljedan u
obrani osumnji~enih isprava” (str. 5.) u okviru osporavanog izvornog materija-
la splitske crkve. Kada je Viktor Novak utvrdio da su falsifikati navodne da-
rovnice Zvonimira i Stjepana II splitskim benediktinkama, onda su “protiv nje-
446
ga ustali gotovo svi histori~ari”, ali “nitko nije mogao iznijeti nau~ne dokaze u
korist protivnoga mi{ljenja.” (str. 5.) Ali ti napadi su ostavili posledice na li~ni
sklop Novakov, pa on u narednim radovima bitno smanjuje svoju kriti~ku o{tri-
nu. Milan [uflaj “polazi s pogre{nog stajali{ta da pojedine etni~ke skupine od-
re|uju i pravne kategorije.” (str. 5.)
1. Udarac u temelje najve}ih obmana
Dokazuju}i da su mnogi istorijski falsifikati nastali usled prozai~nih potre-
ba tvoraca, naj~e{}e samostana, koji su tako poku{avali da odbrane neka svo-
ja prava, Nada Klai} posebnu pa`nju posve}uje {pekulacijama oko “Letopisa
popa Dukljanina”. Povodom toga ona pokazuje kako “nije slu~aj da je najve}u
pa`nju u jugoslavenskoj historiografiji privuklo djelo koje to kao stvarni histo-
rijski izvor najmanje zasluùje”. Kako je to delo nastalo krajem dvanaestog ve-
ka, do dana{njeg vremena je do{lo u ~etiri redakcije; izvornoj latinskoj, njenom
italijanskom prevodu iz 1601. Mavra Orbinija, hrvatskoj redakciji iz XV veka,
prva 23 poglavlja kojima je dodata legenda o smrti kralja Zvonimira, kao i pre-
vod hrvatske redakcije na latinski, koji je obavio Marko Maruli} 1510. Za taj
letopis Klai}eva kaè da je “odvi{e dalek izvor za povijest Hrvata u doba na-
rodne dinastije”, kao i da njegov pisac “zna malo ili gotovo ni{ta o doga|ajima
u krajevima sjevernije ili zapadnije od Cetine.” (str. 17.) Posebno njegova hr-
vatska redakcija “pokazuje namjerno ubacivanje hrvatskog imena u prvotni
Dukljaninov tekst.” (str. 17.)
Nikada nijedan ozbiljan istori~ar Letopis popa Dukljanina nije tretirao kao
pouzdan istorijski izvor, mada je Ra~ki “cijenio njegove geografske podatke”,
a [i{i} ga smatrao za “na{ega prvog knjièvnika.” (str. 17.) U predgovoru me-
|uratnog izdanja Letopisa, [i{i} pi{e da je pop Dukljanin najverovatnije bio Sr-
bin. Nada Klai} kaè da je tu re~ o skupu “doista razli~itih vijesti koje katkad
nisu sadràjno ni povezane” (str. 17-18.), u koje su uneseni razni raniji rodoslo-
vi, ìtija i legende, ~iji izvornici nisu sa~uvani. U svemu tome, pravi dukljan-
ski letopis obuhvata samo zbivanja iz jedanaestog i dvanaestog veka dukljan-
ske istorije. Pop Dukljanin sa svoje strane u uvodu potvr|uje da je sa slaven-
skog na latinski preveo spis “Kraljevstvo Sklava”, odnosno Slovena.
a) Nau~ni osvrt na falsifikate Dominika Mandi}a
Po ovom pitanju Nada Klai} se osvr}e na glavnog hrvatskog istoriograf-
skog falsifikatora Dominika Mandi}a, pa napominje: “Poistove}uju}i naziv
Sklavi s nazivom Hrvati, D. Mandi} je u nizu svojih radova nastojao dokazati
da je hrvatska redakcija starija od latinske i da je regnum Sklavorum = kraljev-
stvo Hrvata. Mandi} misli da je kronika “Kraljevstvo Hrvata” nastala u Duklji
i da je “djelce bilo napisano najprije i glavno da opravda progla{enje Duklje
kraljevstvom”..., jer je toboè “od starine Duklja bila sastavni dio op}ega hrvat-
skoga kraljevstva”. Bez ikakva smisla za stvarni historijski razvitak tvrdi da je
ta kronika napisana “izme|u god. 1074., kad je Mihajlo poslije smrti Kre{imi-
ra Velikoga po~eo raditi o samostalnoj kraljevini Crvene Hrvatske, i god. 1081.
447
kada je umro Mihajlo, prvi kralj Duklje.” (str. 18.) U svojim “Raspravama i pri-
lozima iz stare hrvatske povijesti” Dominik Mandi}, kako zapaà Klai}eva,
“ipak mora priznati “neispravnu osnovicu i druge slabo}e” ovog izvora koje-
mu je, kako on misli, glavna svrha da pokaè kako je Duklja “sredi{te i dukljan-
ska vladarska obitelj glavni nosilac dràvnoga ìvota svih Hrvata u prvim sto-
lje}ima njihova ìvota na Jadranu.” (str. 18.)
Uostalom, kad bi se zdravo za gotovo prihvatila Dukljaninova fantazma-
gorija o prvobitnom postojanju jedinstvene srpsko-hrvatske dràve pod izve-
snim vladarem Svetopelegom, onda treba imati u vidu da on Crvenu Hrvatsku
locira u Gornjoj Dalmaciji. Gornja Dalmacija svakako ne moè biti Duklja.
Kako Klai}eva komentari{e, slede}i tekst Letopisa, “Svetopelekova se dràva
raspadala na dva dijela, od kojih je jedan, Primorje, bio podijeljen na Bijelu Hr-
vatsku (Kroacia Alba) ili Donju Dalmaciju i na Crvenu Hrvatsku (Kroacia Ru-
bea) ili Gornju Dalmaciju. Onaj dio te Svetopelekove dràve koji se nalazio sa
sjeverne strane jadransko-pontske razvodnice nazvao je Svetopelek, kaè Du-
kljanin, Srbijom ili Zagorjem (Transmontana), koja se opet dijelila na Ra{u i
Bosnu. Ostaju}i i dalje vjeran slici te Svetopelekove “hrvatsko-srpske” – daka-
ko izmi{ljene dràve, Dukljanin je katkada govorio i o vladarima ili banovima
Bijele Hrvatske. Sve su to prili~no nepouzdane vijesti, tako da ih kriti~ka histo-
riografija jedva uzima u obzir.” (str. 19.)
Za istoriografiju mogu biti va`ni podaci iz Letopisa kojima je pop Duklja-
nin bio savremenik ili koji su se nedugo pre njegovog dolaska na svet desili,
kao, na primer, podaci o kralju Tomislavu i njegovoj borbi protiv ugarskog kra-
lja Arpada. “Iz citiranih Dukljaninovih vijesti nije te{ko razabrati da ljetopisac
nije znao gotovo ni{ta o Hrvatima ni o onom dijelu Svetopelekove dràve ko-
ju on zove Bijelom Hrvatskom ili Donjom Dalmacijom. Stoga je prebacivanje
tzv. duvanjskog sabora u Hrvatsku Trpimirovi}a bilo pogre{no. I to ponajvi{e
zbog toga {to je danas dokazano da se Dukljanin sluì za sastav jednog dijela
svoga IX poglavlja @i}em Sv. Konstantina ili slavenskim originalom Konstan-
tinove legende, ali tako da je prera|uje prema svojoj potrebi. To je toliko prije-
porni “liber Metodios”. Dukljanin je svjesno i namjerno doveo pokr{tenje Sla-
vena na Jadranu u vezu s misionarskim radom Sv. Konstantina. Kocelj Kon-
stantinove legende postaje Budimir koga Metodije krsti na prolazu u Rim. Du-
kljaninov opis saborovanja na Duvanjskom polju protivi se pretpostavci da u
Svetopelegu (Svatopluku) treba gledati bilo kojega od hrvatskih vladara. Sabor
se odràva u Omi{u, na Dukljaninovoj granici izme|u Bijele i Crvene Hrvat-
ske, dakle ta~no na polovici izmi{ljene Svetopelekove dràve. Sredi{te te dr-
àvne jedinice nije neko mjesto u Hrvatskoj – Dukljanin zna samo za Vinodol
kao granicu Bijele Hrvatske – jer Svetopelek se dodu{e kruni na “duvanjskom”
saboru, ali je pokopan u Duklji (in civitate Dioklitana), a ondje su se izabirali i
svi njegovi nasljednici. Najvi{e se dukljanski ljetopisac odao tada kad je govo-
rio o tobo`njem kraljevu nalogu da se na saboru posvete dva nadbiskupa, salo-
nitanski i dukljanski.
448
Politi~kim granicama Bijele i Crvene Hrvatske odgovara i tobo`nja juris-
dikcija novopostavljenih nadbiskupa. Prema tome, Dukljanin je èlio dokazati
da dubrova~ka nadbiskupija uop}e nije postojala, {to je razumljivo zbog borbe
koja se vodi izme|u Bara i Dubrovnika od kraja XI st.” (str. 19-20.) Ipak, u ne-
kim slu~ajevima hrvatska istoriografija je na Dukljaninovim podacima teme-
ljila neke svoje iskaze “kad ih je mogla bar donekle opravdati drugim izvornim
materijalom.” (str. 20.) Nada Klai} kao konkretne primere izvodi podatke da se
upravo na osnovu Dukljaninovog pisanja pretpostavlja “da je Mihajlo Kre{imir
II zavladao Bosnom, da su Kre{imir i Gojslav priznali vlast Bazilija II koji je
prodro sve do granica Bijele Hrvatske. Potpomognuta i nekim drugim podaci-
ma mogla se braniti i tvrdnja o Tomislavovim uspjesima u Slavoniji. Ali, nema
razloga da i dalje podràvamo mi{ljenje da je “duvanjski sabor” odràvao To-
mislav ili bilo koji drugi hrvatski vladar. On otpada dakle i kao podloga za tvrd-
nju da se na njemu okrunio Tomislav za hrvatskoga kralja.” (str. 20.)
Ono {to je u svemu ovome najva`nije jeste ~injenica da “historiografija jo{
nije na{la odgovor koji zadovoljava na pitanje kako je Dukljanin do{ao do na-
ziva Bijela i Crvena Hrvatska. Mo`da bismo njegove nazive odbacili kao plod
ma{te da se s Dukljaninom ne slaù i neki bizantski pisci iz XI i XII st. koji
spominju Hrvate u Duklji. Stoga je postavljena hipoteza da je Crvena Hrvatska
(Duklja + Dalmacija) bila samostalna politi~ka jedinica do Nemanje (V. Kla-
i}). Prema jednom drugom mi{ljenju do takva je naziva do{lo zato {to su bi-
zantski pisci identificirali Srbe i Hrvate. îni se ipak da je najprihvatljivije tre-
}e, prema kojem je rije~ o “nekoj postoje}oj, realnoj skupini ljudi, koji su no-
sili hrvatsko ime... dakle o nekom kraju (u Duklji) koji je bio nastavan Hrvati-
ma”. Posve je razumljivo da takva pretpostavka ne zna~i da je Crvena Hrvat-
ska bila sastavni dio hrvatske dràve, “pa ~ak ni to da se ovdje radi o etni~kim
Hrvatima u onom smislu kao i u Hrvatskoj gdje je to ime bilo ne samo nacio-
nalno, nego i politi~ko (dràvno).” (str. 20.) Po mi{ljenju Nade Klai}, za hrvat-
sku istoriju je mnogo va`nija hrvatska redakcija Letopisa zbog dodatka koji sa-
drì vesti o ubistvu kralja Zvonimira. Kod novijih istori~ara preovla|uju}e je
mi{ljenje Ferde [i{i}a da je hrvatska redakcija Dukljaninovog letopisa nastala
u ~etrnaestom veku “zbog sadràja pripisa u kartularu samostana Sv. Petra u
Solinu koji je tako|e datiran tim stolje}em. [i{i} se pri takvom datiranju sloìo
s Ra~kim, ali nije s Jagi}em i Crn~i}em koji su bili za XV st. Vladimir Mo{in
se, naprotiv, u tom pribliìo odavno izre~enom mi{ljenju Luke Jeli}a prema ko-
jem je hrvatska redakcija nastala prije latinske te je njezina prerada.” (str. 20-
21.) Na takvim proizvoljnim konstrukcijama Dominik Mandi} je 1957. prvi
put izneo hipotezu o duvanjskom saboru datiraju}i ga 753. godinom. “Hipote-
za je tipi~na za Mandi}ev na~in rada jer je njemu stran ne samo kriti~ki odnos
prema izvorima, ve} on izgra|uje hipoteze na potpuno nedokazanim pretpo-
stavkama.” (str. 21.)
449
b) Dokazi grubog prekrajanja izvornog Letopisa
u hrvatskoj redakciji
Tekstovna veza i me|uzavisnost Letopisa popa Dukljanina i njegove hr-
vatske redakcije je nesumnjiva, ali su sve tvrdnje da je redakcija starija od iz-
vornika deplasirane. Hrvatska redakcija nije ni prevod “nego, na nekim mjesti-
ma vrlo slobodna prerada”, a hrvatski redaktor se “nije ustru~avao mijenjati
tekst gdje mu je to bilo potrebno. Ne mislimo samo na sitne dodatke kojima
pro{iruje re~enicu. Rije~ je o takvim mjestima na kojima namjerno mijenja la-
tinski tekst i koja upravo upadaju u o~i, jer pokazuju da autor poznaje mnogo
manje historije od Popa Dukljanina i da je upu}en samo na njegovo djelo. Ka-
rakteristi~no je za autora hrvatske redakcije i to da ume}e Hrvate i ondje gdje
ih latinska redakcija nema. Autor hrvatske redakcije ne poznaje naziva Slave-
ni o~ito zbog toga {to ne èli upotrebljavati izraz koji u njegovo vrijeme vi{e
nije poznat. Dukljaninovo IX poglavlje koje je neobi~no bogato podacima zbu-
njuje ga. On Svetopelega pretvara u Budimira koji vlada svetim pukom, a iz-
bacuje vladarska i papinska imena kako mu se svidi. Zna~ajno je tako|er da iz-
ostavlja naziv Crvena Hrvatska i poznaje samo Bijele Hrvate i Gornju Dalma-
ciju. Vjerojatno misli da se Dukljanin zabunio jer u njegovo vrijeme vi{e nema
Crvene Hrvatske. U posljednjem zajedni~kom poglavlju ne ustru~ava se izvr-
{iti temeljite promjene latinskog predlo{ka jer mu treba logi~an uvod u prikaz
Zvonimirove pogibije, koju dodaje. On prikazuje Hrvate kao nedostojne do-
broga vladara. A Zvonimir je taj dobar vladar koji “ne moga{e zlo videti” i za-
to “on ne bi{e za Hrvate”. Prera|iva~ latinske redakcije ostaje vjeran slici ide-
alne politi~ke jedinice Budimira, jer i Zvonimir vlada Primorjem i Zagorjem.
Me|utim, kad su “papa i cesar velikoga grada Rima” pozvali Zvonimira u kri-
àrski rat “Bogom prokleti i nevirni Hrvati” ubijaju svoga kralja govore}i “Bo-
lje da jedan umre nere tolik puk da pogine”. Umiru}i ih kralj zato proklinje “da
bi ve}e Hrvati nigdar ne imali gospodina od svoga jazika, nego vazda tuju ja-
ziku podlo`ni bili”. Kad je ugarski kralj Bela ~uo za Zvonimirovu pogibiju, do-
lazi u Hrvatsku i pokorava Hrvate kazniv{i ih tako zbog ubojstva dobroga kra-
lja Zvonimira.” (str. 21-22.)
Ina~e, i hrvatska redakcija sadrì pri~u o podeli prvobitne zajedni~ke srp-
sko-hrvatske dràve, ali se tu kaè da je ju`ni deo, od Dalme (zapravo Omi{a
na u{}u Cetine) do Dra~a naseljen Srbima. “Od Dalme do Valdemina prozva
Hrvate Bile, {to su Dalmatini Ni`nji. I jo{ od mista Dalme do Bandalona gra-
da, ~a se sada zove Dra~, dotla prozva Gornju Dalmaciju i to(li) koje Surbiju,
~a jest Zagorje.” (str. 22.) [to se dodate pri~e ti~e, Nada Klai} zaklju~uje: “Da-
nas je sasvim jasno da je Dodatak legenda koja nema historijsku ve} izmi{lje-
nu jezgru. Posljednje rije~i umiru}ega kralja pokazuju da je ova legenda – za
razliku od drugih – èljela protuma~iti za{to Hrvati nemaju vladara “svoga je-
zika”. Mi{ljenje koje ima pisac hrvatske redakcije o Hrvatima tako je nepovolj-
no da je malo vjerojatno da je ovaj oblik legende o Zvonimirovoj smrti nastao
u Hrvatskoj. Kako autor hrvatske redakcije ne zna ni u Dodatku ni vi{e ni bo-
lje o Hrvatima od Popa Dukljanina, to je sva prilika da je i on ìvio daleko od
Hrvatske. Vrlo je te{ko odrediti vrijeme postanka hrvatske redakcije bez pret-
450
hodnih lingvisti~kih ispitivanja. Slika dru{tvenih i politi~kih odnosa u posljed-
njim poglavljima hrvatske redakcije mogla bi upu}ivati na XV st. Hrvatska re-
dakcija je, dakle, mla|a varijanta Ljetopisa popa Dukljanina. Izmjene koje ne-
poznati autor hrvatske redakcije provodi u Dukljaninovu djelu nisu za nas ni
od kakve vrijednosti. A legenda o Zvonimirovoj smrti samo je najstarija dosad
poznata varijanta, i to joj daje odre|enu prednost pred mla|im legendama.” (str. 22.)
c) Demistifikacija dela arhi|akona Tome
Nada Klai} smatra da je i delo splitskog arhi|akona Tome nepouzdan isto-
rijski izvor, iako je sto godina mla|i Toma, neuporedivo u~eniji i obrazovaniji
od Dukljanina. On je identifikovao Slovene uop{te i Hrvate posebno sa Goti-
ma. Me|utim, dragocen je njegov katalog splitskih nadbiskupa koji su zapam-
}eni, u koji paralelno unosi imena hrvatskih vladara. “Zbog takva sistema uno-
{enja podataka Toma je spomenuo Tomislava i Branimira kao knezove (duces)
i Drìslava kao prvoga hrvatsko-dalmatinskoga kralja koji je iz Bizanta dobio
znakove kraljevske vlasti i naslov eparha i patricija.” (str. 24.) Povodom jedne
hronike i jednog izvornog fragmenta gori~kog arhi|akona Ivana iz ~etrnaestog
veka vo|ena je polemika da li je re~ o falsifikatu ili ne. Vjekoslav Klai} i Fer-
do [i{i} su smatrali da je re~ o falsifikatu, dok je Franjo Ra~ki “uzeo u obranu
i autora i sam tekst Kronike.” (str. 29.) Me|utim, kako komentari{e Klai}eva,
“treba naglasiti da je sadràj tog fragmenta bio u drugoj polovici XIX st., u raz-
buktaloj borbi izme|u Hrvata i Ma|ara vrlo nezgodan jer je donosio vijesti ko-
je nisu èljele prihvatiti kao vjerodostojne ni ugarska ni hrvatska historiografi-
ja. Autor fragmenta po~inje svoj prikaz s kraljem Stjepanom I Arpadovi}em i
pita se kako je zapadni dio Slavonije (od Lonje do {tajerske granice) izgubila
Ugarska u korist hrvatskih kraljeva. Hrvatskoj je historiografiji bilo te{ko pri-
hvatiti taj podatak jer nije htjela ~uti o ugarskoj vlasti u Slavoniji od Tomisla-
va do Kre{imira IV.
Ma|arima tako|er nije bilo svejedno dokaè li se da je Stjepanu I poma-
gao hrvatski kralj Kre{imir i da mu je zato ustupljen dio Slavonije koji je ka-
snije predan Kre{imirovoj k}eri i Emerikovoj zaru~nici. Jer taj je dio Slavoni-
je prema podacima Fragmenta zahtijevao hrvatski kralj Zeanus (Stjepan) posli-
je 1035. god. Kronika dalje pripovijeda kako je u doba kad je car Henrik vo-
dio Petra natrag na prijestolje, hrvatski kralj Stjepan “Vojsklavus apelatus”
plja~kao srpske krajeve do Drine i kako je postavio za bana Prasku. Ali, kad je
do{ao na ugarsko prijestolje Andrija, on obnavlja kraljevska prava nad Slavo-
nijom i zato ondje postavlja za bana svoga brata Adalberta (Belu). Bra}a su na
to primorala hrvatskoga kralja da vrati Slavoniju na stare granice, tj. na Cetinu.
Pri~aju}i dalje o zbivanjima u XI st. dolazi do Zvonimira koji je dobio sa è-
nom, sestrom Gejze i Ladislava onaj dio Slavonije koji je neko} Stjepan I na-
mijenio Kre{imirovoj k}erci. Oja~an ovim srodstvom Zvonimir je do{ao do hr-
vatskoga prijestolja. Prema tome, autor je Odlomka htio pokazati kako se u XI
st. neprestano mijenjala vlast nad zapadnim dijelom Slavonije, ali je pravo na
nju imao hrvatski vladar jer je jo{ od 1035. god. bila miraz hrvatske princeze.”
(str. 29.)
451
Milan [uflaj je vrlo ozbiljnim radom utvrdio da je “Ivan Gori~ki autor i
Fragmenta i Kronike i da se za sastav sluì nekom pe~ujskom kronikom iz XI
st. Na to ga upu}uju podaci o Adalbertu (Beli) i neki drugi podaci. On isprav-
no isti~e da se granice ustupljene Slavonije podudaraju sa granicama zagreba~-
ke biskupije, dok su podaci o hrvatskom vladaru Stjepanu Vojislavu uzeti vje-
rojatno iz neke ju`nodalmatinske kronike, ali su iskvareni. Pisac je zamijenio
hrvatskog i dukljanskog vladara, a to se lako moglo dogoditi u doba kad su
imena Hrvat i Srbin bila sinonimi. Sa spomenutim se mi{ljenjem nije sloìla ni
hrvatska ni ugarska historiografija, iako nitko nije uloìo odvi{e truda da opo-
vrgne [uflajevu ocjenu Odlomka.” (str. 30.) Franjo Ra~ki i Miho Barada kori-
stili su ovaj izvor u tuma~enju ugarsko-hrvatskih odnosa jedanaestog veka, a
Nada Klai} kaè kako “upravo ~injenica da su li~nosti i neka zbivanja opisana
u Fragmentu historijski ta~ni, ne dopu{ta nam da se povedemo za onim autori-
ma koji su potpuno zabacivali ovaj izvor. Nije, {tovi{e, nevjerojatno da je autor
Fragmenta zaista bio Ivan Gori~ki.” (str. 31.)
~) Epsko tuma~enje Pakta konvente
Ipak, najzna~ajniji dokument o kome su stariji hrvatski istoriografi najvi-
{e raspravljali, svakako je Kvoliter ili Pakta konventa, zato {to su iz njega iz-
vo|ena oficijelna, politi~ka i nau~na mi{ljenja o prirodi ugarsko-hrvatskih od-
nosa kroz vekove. “Politi~ki su obziri, dakle, historiografiji nametali du`nost
da pod svaku cijenu brani autenti~nost Pakta konventa.” (str. 31.) Njegov ne-
poznati autor pi{e kako je ugarski kralj Koloman sklopio ugovor sa predstav-
nicima dvanaest hrvatskih plemena, koji se sastojao od tri ta~ke: “prvo, da spo-
menuti plemi}i drè u miru sve svoje posjede; drugo, da ni jedno od dvanaest
plemena ne pla}a kralju porez ili tribut, i tre}e, da u slu~aju obrambenoga rata
svako pleme – ukoliko kralj po{alje po njih – dovede deset konjanika na svoj
tro{ak do Drave, a odatle po Ugarskoj du`ni su ratovati na kraljev tro{ak tako
dugo dok traje rat.” (str. 32.) Kako isti~e Nada Klai}, “starijoj je historiografiji
bilo naro~ito stalo da dokaè kako su Pakta konventa “dràvno-pravni” ugovor,
kako je prema tome hrvatski narod po svom predstavni{tvu pregovarao s Ko-
lomanom kao ravnopravan faktor. Ne vode}i ra~una o tome da su takvi ugovo-
ri za pojmove XII st. potpuno nepoznati i nemogu}i, neki autori, osobito prav-
nici (Kostren~i}, Mandi}) podràvaju jo{ i danas teoriju o dràvnopravnom ka-
rakteru Pakta konventa. Me|utim, [i{i}eva kolebanja u tuma~enju toga izvora
mogla su odavno histori~are uputiti u osnovni problem. Naime, ako je on sam
pod pritiskom nau~ne savjesti i objektivne analize izvora porekao jo{ 1914.
god. Pakta konventa javnopravni karakter, onda je, unato~ tome {to je on ka-
snije {utke pre{ao preko svoga mi{ljenja, bilo jasno {to se o tom izvoru moè
kona~no zaklju~iti.” (str. 32.)
U tom pogledu je otvarano jo{ jedno va`no pitanje, koje Klai}eva izlaè
na slede}i na~in: “Zna~ajno je da se u starijoj historiografiji nije mnogo vodilo
ra~una o stvarnom postojanju plemstva dvanaestoro plemena po~etkom XII st.
Novija je historiografija u tom pogledu napredovala. Budu}i da su Pakta kon-
452
venta sluìla kao izvor za dru{tvene odnose, a ne politi~ke, trebalo je ipak rje-
{avati i pitanje kako, gdje i kada je u Hrvatskoj nastalo plemstvo dvanaestoro
plemena. U rje{avanju toga pitanja dosta se lutalo, ponajvi{e zbog toga {to je
polazna ta~ka ispitivanja, tj. tvrdnja da je dvanaest plemena doista postojalo u
1102. god. bila neispravna. To je glavni razlog za{to M. Barada nije mogao spa-
siti svoju teoriju o dvanaestoro plemena odnosno o postanku “vlasteoskog
plemstva”, pa ju je Lj. Hauptmanu bilo lako pobiti. Me|utim, ni Hauptmanu
nije po{lo za rukom dokazati da su Pakta konventa zaista nastala u XIII st. Ni-
tko, naime, nije sumnjao u to da su neka od dvanaest plemena postojala u XII
i XIII st. samo nikome nije polazilo za rukom dokazati postojanje plemstva
dvanaestoro plemena prije sredine XIV st. Zapravo otkad je Hauptman progla-
sio Pakta konventa falsifikatom, kriti~kom je histori~aru samo preostalo da s
pomo}u autenti~nih izvora o dvanaestoro plemena odredi vrijeme postanka
Pakta konventa.” (str. 32-33.)
U ~etrnaestom veku se pojavio prvi autenti~ni dokument o ustanovi dva-
naest plemena i najstariji rukopis u kome je upisan tekst Pakta konventa.
“Autenti~ni su izvori pokazali da osnovni sadràj Pakta konventa nije laàn.
^lanovi dvanaestoro plemena zaista su uìvali oprost od pla}anja poreza – da-
kako poslije 1347. god., kad se savez formirao. îni se da je i vojna obaveza
svakoga plemena u Pakta konventa ta~no zapisana, jer je vrlo vjerojatno kralj
smanjio vojnu obvezu tome nièm plemstvu u Lu~koj ùpaniji na taj na~in {to
u vojsku nije morao i}i pojedinac nego po deset konjanika iz svake plemi}ke
op}ine (ili plemena). Prema tome, Pakta konventa nisu nikakav “dràvno-prav-
ni” ugovor ili diploma ili “slobodni povjesni sastav” (Barada), nego pri~a o to-
bo`njoj plemenitosti plemstva dvanaestoro plemena od 1102. god. Legenda je,
kao i tolike druge, imala zada}u da pokaè kako je stara plemenitost nièga hr-
vatskog plemstva, i zato nema dokaza da je ikada bila upotrijebljena u javnom
ili slu`benom ìvotu srednjovjekovne Hrvatske.” (str. 33.)
}) Sedam nepostoje}ih banova
Nesporni je istorijski falsifikat Pripis kartularu samostana Sv. Petra u So-
linu, polji~ko primorje kod Splita, u kome anonimni autor pi{e da je u Hrvat-
skoj bilo sedam banova (hrvatski, slavonski, poè{ki, podravski, albanski i
sremski) koji su birali kralja ako je prethodni umro ne ostaviv{i mu{kog nasled-
nika. Pri tome su navodno iz {est plemena birani banovi, a iz ostalih {est ùpa-
ni. “O nekoj historijskoj jezgri u toj pri~i ne moè biti govora.” (str. 34.) I split-
ski tekst anonimnog autora, poznat po obelodanjiva~ima kao “Lukari – Ljuba-
vac”, falsifikat je bez ikakve istorijske vrednosti, iako je Ferdo [i{i} smatrao da
bi mogao biti autenti~an.
d) Rasprava o sumnjama u ta~nost Porfirogenitovih navoda
Nada Klai} raspravlja dovo|enje u sumnju i pisanje Konstantina Porfiro-
genita o vizantijskoj dominaciji na Balkanu u vreme doseljenja Srba i Hrvata i
njenoj presudnoj ulozi u pokr{tavanju Hrvata. Car-istori~ar je opisivao da su se
453
Srbi i Hrvati, po naredbi cara Iraklija, naselili u Dalmaciji, “i to po{to su odan-
le istjerali Avare (Hrvati) ili po{to su avarsku zemlju na{li napu{tenu (Srbi).”
(str. 37.) Komentatori su zapaàli protivre~nosti u njegovom delu, a neki kon-
statovali da je to poglavlje naknadno u delo uba~eno, kad je re~ “osobito o po-
dacima o poloàju Velike ili Bijele Hrvatske ili u opisu politi~kog poloàja Bi-
jelih Hrvata u pradomovini.” (str. 37.) U tome se i{lo tako daleko da su carevi
iskazi apriori diskvalifikovani kao rezultat njegovog ma{tanja. “Me|utim, kad
je i svestrano ispitivanje imena Hrvat u ~e{kim, ruskim i poljskim izvorima do
XI st. pokazalo da careva Bijela ili Velika Hrvatska nije “zemlja fantazije”, ka-
ko je to tvrdio V. Jagi}, carev je autoritet ponovo uspostavljen. Otad mu se je-
dino jo{ zamjeralo da nije ni{ta znao o naseljavanju Srba, a da je ipak prema
hrvatskoj seobi sastavio tekst o srpskoj seobi (Grafenauer), kao, posve razu-
mljivo, i to da je uveli~avao ulogu Bizanta ondje gdje je imao za to najmanje
razloga.” (str. 37.)
Ipak, kako Klai}eva nastavlja, “sadràj 32. poglavlja upu}uje na zaklju~ak
da car mnogo bolje poznaje srpsku nego hrvatsku povijest, {to je uostalom ra-
zumljivo. On osobito dobro poznaje Srbiju X stolje}a. Detaljno se zadràva na
prikazu politi~kih prilika i zavr{ava i ovo poglavlje popisom “naseljenih” gra-
dova u pokr{tenoj Srbiji; njemu dodaje i gradove u “zemljici” Bosni.” (str. 38.)
Od ostalih vizantijskih izvora interesantno je da Ivan Scilices polovinom jeda-
naestog veka, u svome letopisu povodom Bodinovog ustanka protiv Vizantije
1073. godine pi{e “narod Srba, koje tako|er zovu Hrvati.” (str. 39.) I kasnije }e
se neretko de{avati da stranci, ne uo~avaju}i specifi~nosti dva slovenska naro-
da, vr{e zamenu njihovog imena ili ta dva imena identifikuju kao sinonime.
d`) Ocena vrednosti radova hrvatskih istori~ara
Ocenjuju}i vrednost istoriografskih dela hrvatskih pisaca, Klai}eva isti~e
zna~aj dela Johanesa Luciusa koji je 1966. u Amsterdamu objavio knjigu “Kra-
ljevstvo Dalmacije i Hrvatske u {est knjiga”, s obzirom da je ovaj autor obra-
|ivao mnogo izvornog materijala. Dela Josipa Mikocija iz 1806., Ivana [vea-
ra iz 1839-1842. i [ime Ljubi}a iz 1864. ve} bi se po kvalitetu materijala mo-
gla smatrati svojevrsnim istorijsko-publicisti~kim kuriozitetima, bez nau~nog
zna~aja. Prve istoriografske sinteze rane hrvatske istorije, koje su dali Tadija
Smi~iklas u “Povijesti hrvatskoj” iz 1882. i Vjekoslav Klai} u prvom tomu
svog petoknji`ja, odavno su zastarele i danas bez nau~nog zna~aja. Tako su naj-
zna~ajniji autori dela kojima se obra|uje najstariji period hrvatske pro{losti, po
mi{ljenju Nade Klai}, Franjo Ra~ki u drugoj polovini devetnaestog i Ferdo [i-
{i} u prvoj polovini dvadesetog veka. Zna~aj ovog drugog utoliko je ve}i {to
Ra~ki nije uspeo da pruì celovitu i zaokruènu sintezu. [i{i}evo delo “Povi-
jest Hrvata u doba narodnih vladara” faktografski je ta~no, a {to se nedostata-
ka ti~e, Nada Klai} je mi{ljenja da se me|u njima “najteè osje}a [i{i}eva te-
`nja da karakter najstarijih hrvatsko-ugarskih odnosa prikaè modernim poj-
movima. Prenose}i pojam moderne dràve u rani srednji vijek, [i{i} je – i za
njim njegovi sljedbenici – uzalud nastojao dokazati me|unarodni karakter tzv.
454
Pakta konventa ili tobo`nju personalnu uniju Hrvata s Ugrima po~etkom XII
st.” (st. 56.) Svi koji su kasnije pisali preglede hrvatske istorije dràli su se [i-
{i}evog okvira i njegove osnovne slike, kao Kati} 1936., Barada 1943. i Haup-
tman 1944. Za delo Josipa Horvata “Kultura Hrvata kroz tisu}u godina” iz
1939. Klai}eva kaè da je napisano “u slobodnom publicisti~kom duhu”, uz
op{tu ocenu prema kojoj: “Nevezan nau~nom strogo{}u Horvat je, posve razu-
mljivo, mogao sebi dopustiti slobodu kakvu ne podnosi stroga nau~na i kriti~-
ka historija.” (str. 58.) Povodom knjige Zvonimira ^rnje “Kulturna historija
Hrvatske” iz 1965. Nada Klai} isti~e da ^rnja vrlo ~esto zamenjuje ~injenice
vulgarizacijama i smjelim, ali i neta~nim tvrdnjama.” (str. 58.)
Po pitanju etnogeneze Hrvata, zbog nepostojanja dovoljno izvornog mate-
rijala, u devetnaestom veku veliki uticaj su imale “politi~ke prilike koje su is-
krivljavale rezultate do kojih je mogla do}i objektivna nauka.” (str. 59.) Franjo
Ra~ki je smatrao da su Hrvati u etnografskom smislu u vreme doseljavanja
predstavljali samo jedno pleme, koje se dalje geneti~ki delilo u pet ili sedam
rodova, kao i da je njihovo tada{nje plemstvo izraslo iz tipi~nih slavenskih dru-
{tvenih odnosa toga vremena. “Slavensku }e teoriju Ra~koga zamijeniti neko-
liko godina kasnije Klai}eva hrvatska teorija. Ta promjena od slavenske do hr-
vatske teorije ili ta~nije od slavenske do neslavenske otvorila je vrata nakon
Klai}a razli~itim kombinacijama koje su se nastojale iskoristiti u politi~ke svr-
he.” (str. 60.) Na osnovu spisa Konstantina Porfirogenita i splitskog arhi|ako-
na Tome, Klai} je poreklo hrvatskog plemstva prona{ao u doseljenju, pa Nada
Klai}, obja{njavaju}i osnovnu tezu Vjekoslava Klai}a, donosi citat iz jednog
njegovog dela: “Svi osvaja~i Hrvati smatrali su se odslije prema starijim pokor-
nim ìteljima ma kojega porijekla odabranim, plemenitim razredom pu~anstva;
oni su bili gospodari osvojene zemlje, a svi prija{ni ìtelji njihovi podanici.”
(str. 60.) Ona prime}uje da je Klai} “dodu{e dopustio da je tijekom vremena
prestala svaka razlika u etnografskom pogledu”, ali “ostala je bitna razlika u so-
cijalnom i pravnom obziru”. “Zato se otad stanovni{tvo dijelilo na plemenite
Hrvate i neslobodne ljude ili kmetove na “plemen{tinama plemenitih Hrvata”...
îm se, dakle, postavilo pitanje socijalnog dualizma nedostajao je samo jedan
korak da se Hrvate – osvaja~e ili “gospodare Slavena” u~ini strancima.” (str. 60.)
Taj korak, dodu{e, nije napravio Vjekoslav Klai}, ali jeste Poljak Gumplo-
vi~. “Kao sociolog ne mare}i mnogo za ta~nost historijske metode i potrebu hi-
storijskog dokaza, on je na osnovi vrlo povr{nih argumenata tvrdio da su Hr-
vati slavizirani Goti, i to potomci onih Gota koji su se nakon 375. god. povu-
kli u Galiciju i ondje zavladali Slavenima. Kao jedno od upori{ta njegove teo-
rije sluìli su mu podaci arhi|akona Tome o Gotima... Upravo primjer Gum-
plovi~a pokazuje kako je opasno i, gledaju}i s nau~nog stajali{ta, pogre{no
upotrebljavati srednjovjekovnog pisca XIII st. za dokazivanje historijskih ~i-
njenica koje su starije devet stolje}a. Uza sve to gotska teorija o porijeklu Hr-
vata i dalje je podràvana samo na osnovi “gotomanije” dvaju pisaca: popa Du-
kljanina i arhi|akona Tome. Ona je, dakako, imala korijenje i u Herderovu
455
shva}anju “pitome slavenske du{e” i slavenske miroljubovisti, sve odlike koje
toboè nisu dopu{tale da Slaveni sami stvore dràvnu organizaciju. Sociolo{ka
su istraìvanja toboè dovela do istih rezultata, pa se odjednom javilo uvjere-
nje da su u svih Slavena strani osvaja~i organizirali dràve.” (str. 60.) Takvo
gledi{te zastupao je i slovena~ki geograf J. Rus. “Za razliku od Gumplovi~a,
on je smatrao da su Hrvati “gotizirani” na Balkanu. U novim raspravama... Rus
se nije ustru~avao tvrditi da su Hrvati jedno od najbrojnijih isto~nogermanskih
plemena. Me|u te toboè germanske Hrvate do{li su Slaveni kojima su Hrva-
ti dali “dràvotvornost” odnosno dinastiju i plemstvo.” (str. 60.) Rusov stav je
podrào J. Kelemina. “Kritika je uglavnom vrlo o{tro odbila ovu gotsku teori-
ju. Nije dodu{e imala mnogo posla jer su Rusove konstrukcije bile plod ili ne-
poznavanja problematike ili njegove ma{te... A kritika je lingvisti~kih Rusovih
izvora – osobito {to se ti~e imena – tako|er pokazala da je on bio u zabludi ko-
ja je potekla iz nepoznavanja “germanskih glavnih zakona”... U pohvalu got-
ske teorije upustio se me|u histori~arima samo K. [egvi}... Prema tome, za-
snovana na odve} labavim temeljima i pri tom katkad optere}ena pritiskom ne-
zdravih politi~kih tendencija, gotska teorija o porijeklu Hrvata nije se mogla
odràti.” (str. 60-61.)
Ljudomil Hauptman je do kraja izgradio iransko-kavkasku teoriju o pore-
klu Hrvata, inspirisan, poput jo{ nekih istori~ara i filologa, pronalaskom li~nog
imena Horoatos na krimskim Tanajskim plo~ama iz drugog i tre}eg veka. Ni-
ko @upani} je poku{ao dokazati da “prvobitni Hrvati nisu bili Sloveni, ve} tu-
|e pleme iz azijske Sarmatije, koje je u oluji seobe naroda udes bacio u tran-
skarpatsku slovensku domovinu, pa je sebi podvrglo neki dio puka, a taj se po-
~eo nazivati Hrvatima.” (str. 61.) Pri tome se @upani} pozivao na M. Vasmera
koji je svojim filolo{kim istraìvanjima konstruisao zaklju~ak da su svi ju`no-
ruski narodi, poput Skita, Sarmata, Alana, Oseta i Kimeraca iranskog porekla,
kao i da na starom persijskom jeziku re~ “hurvata” zna~i “prijatelj”. Neki su sla-
visti i êrkeze ubrajali u Slovene-Ante, kao narod kavkasko-iranskog porekla.
“Poslije Hauptmana poku{ao je i M. Barada od histori~ara dokazivati antsko
porijeklo Hrvata, ali je njegov poku{aj kao nenau~an kritika posve zabacila.”
(str. 62.) Ovakve proizvoljne rasprave o etnogenezi morale su ostati potpuno
besplodne i pokazati se besmislenim. “Ta da se i moglo dokazati da osobno ime
Horoatos potje~e od nekoga plemena, bi li se moglo samo na osnovi te ~inje-
nice traìti porijeklo ~itava plemena? Geneza je nekog plemena mnogo zamr-
{eniji proces koji je gotovo nemogu}e otkriti samo u histori~arskim okvirima.
Arheolo{ki nalazi ukazuju na mije{anje razli~itih kultura na podru~ju koje se
smatra prvotnom domovinom Hrvata. Zato se zasad moèmo vratiti na mi{lje-
nje starije historiografije koja nije vidjela razlog da Hrvate i Srbe izdvoji od
ostalih Slavena.” (str. 62.) Ni re{avanje problema porekla imena “Hrvat”, u sva-
kom slu~aju, “uz sebe nije nu`no vezivalo i pitanje geneze naroda koji to ime
nosi.” (str. 62.) Pri tome je Tomo Mareti} ustanovio da se ne mogu “etimolo-
{ka ispitivanja potvrditi zna~enjem re~i.” (str. 63.)
456
2. Korak nazad u istorijskoj nauci
Demaskirav{i veliki broj istoriografskih legendi koje su istorijski i pseudo-
istorijski pisci jedan od drugog nekriti~ki preuzimali, poput prisvajanja nere-
tljanskog kralja Slavca kao navodnog hrvatskog vladara ili o ubistvu hrvatskog
kralja Zvonimira, jer je na papin poziv hteo Hrvate da vodi u krsta{ki rat, ma-
da u tom periodu apsolutno nema mogu}nosti da je uop{te spreman neki krsta-
{ki pohod, Nada Klai} se ponovo zadràva na pitanju Pakta konventa. “Jo{ se
nekako moè razumjeti da su tzv. Pakta konventa ili Kvoliter (kako je taj izvor
po~eo nazivati M. Barada), tj. tobo`nji ugovor izme|u kralja Kolomana i pred-
stavnika dvanaestoro plemena kraljevine Hrvatske, sluìli do 1918. god. kao
oslonac teoriji prema kojoj su se najstariji hrvatsko-ugarski odnosi zasnivali na
nekom tobo`njem “me|unarodnom ugovoru”. Starija je historiografija ... na-
mjeravala pomo}u Pakta konventa pobijati tvrdnje ma|arskih histori~ara da je
Hrvatska osvojena zemlja. Borba je izme|u hrvatskih i ma|arskih histori~ara
bila to ù~ljivija {to protivnici nisu mogli dokazati svoje tvrdnje autenti~nim iz-
vornim materijalom. Sakupiv{i tu golemu literaturu, F. [i{i} se 1914. god. ipak
odlu~io na to da Pakta konventa odre~e javnopravni karakter. Tada je tvrdio da
to nije nikakav “dràvno-pravni spis” ili ~ak “me|unarodni”, nego obi~na kra-
ljevska diploma za stanoviti ,ina~e vrlo veliki broj ljudi u Hrvatskoj, Kapeli na
jugu”... Ali, ovaj odlu~an korak do kojega su [i{i}a, kako je sam priznao, do-
vela “originalna istraìvanja u prvom redu izvora samih, a onda i ukupne lite-
rature”... bio je tako smion da ga se i sam pobojao i da se doskora vratio na mi-
{ljenje starije historiografije. Zato su u Povijesti Hrvata Pakta konventa opet
“dràvnopravni ugovor” ili “sporazum” koji je toboè u skladu “s dràvnim
ure|enjem onoga vremena”... Time je [i{i}, koji je jo{ 1914. god. vrlo jasno vi-
dio problem, ne samo vratio besplodno raspravljanje na pogre{nu polaznu ta~-
ku ve} je i potpuno nepotrebno pre{u}ivanjem vlastitih objektivnih rezultata
onemogu}io da se ona nastavi.” (str. 73.)
S obzirom da moderni dràvnopravni istori~ari, poput Marka Kostran~i}a
i Olega Mandi}a, ugledni univerzitetski profesori, “svaki na svoj na~in podrà-
vaju tu zastarjelu “dràvno-pravnu” teoriju o Pakta konventa, onda se njihova
mi{ljenja mogu ocijeniti kao proma{ena. To vi{e {to je u me|uvremenu i histo-
rijska kritika odbacila Pakta konventa kao autenti~an izvor. Naime, Pakta kon-
venta su poslije [i{i}a zanimala histori~are samo kao izvor za dru{tvenu pro-
blematiku, a ne politi~ku povijest Hrvata... Hauptman se najzad odlu~io na to
da Pakta konventa proglasi falsifikatom koji je, prema njegovu mi{ljenju, na-
stao u prvoj polovici XIII st. Budu}i da on nije ni~im osim tobo`njom analo-
gijom s Andrijinom tzv. Zlatnom bulom iz 1222. god. opravdao postanak Pak-
ta konventa upravo u to vrijeme..., ostala je i nakon njegova rada zada}a histo-
riografije da poku{a odgovoriti na to pitanje. Taj posao i nije bio tako teàk. Na-
ime, kad se kriti~ki histori~ar treba odlu~iti izme|u jednoga jedinog falsifika-
ta, tj. Pakta konventa, i nekoliko autenti~nih izvora – to je nekoliko isprava iz
druge polovine XIV st. – onda on u izboru nije slobodan; on se mora odlu~iti
457
za autenti~ne izvore. A ti su vi{e nego jasno pokazivali da je oko 1350. god. po-
stala ustanova plemstva dvanaestero plemena plemi}a kraljevstva Hrvatske...
Njezini su se ~lanovi nalazili na podru~ju lu~ke ùpanije, dakle ondje kamo ih
je stavljao jo{ M. Barada... Kako je gotovo nominalna vlast Arpadovi}a i An-
ùvinaca u Hrvatskoj do 1347. god. prije~ila da se u njoj podigne poseban sloj
nièg plemstva, sam se od sebe nametao zaklju~ak da postanak navedenog
plemstva treba datirati onim razdobljem kad je ugarsko-hrvatski kralj stekao u
Hrvatskoj svoja prva upori{ta. To nije moglo biti prije 1347. god. Tako su stvar-
no autenti~ni izvori pokazali put pravilnom rje{enju postanka plemstva dvana-
estero plemena.
Gledana u svjetlu tako rije{enog problema, tobo`nja Pakta konventa nisu
ni{ta drugo nego vjerojatno neuspio poku{aj toga malog hrvatskog plemstva da
pri~om o tristogodi{njem nobilitetu prikrije doba stjecanja stvarne plemenito-
sti. Ta bilo je mnogo otmjenije pohvaliti se plemenito{}u kakvu nisu mogle po-
kazati u tada{njoj Hrvatskoj ni istaknute velika{ke porodice kao {to su bili Bri-
birci, Frankopani, krbavski Gu{i}i i drugi. Prema tome, kad se i histori~ari...
vra}aju na Pakta konventa kao na izvor za postanak navedenoga plemstva ili
kao “dràvno-pravni” ugovor, onda dvostruko grije{e: jer ne samo da nisu u
mogu}nosti autenti~nim izvorima dokazati postojanje plemstva dvanaestero
plemena prije sredine XIV st., nego ostaju du`ni odgovor na pitanje kako je ta-
kav ugovor mogao nastati u feudalnom XII stolje}u. Uostalom, objektivna se
historiografija ipak danas odlu~ila na to da zabaci Pakta konventa..., pa je i to
jedan od dokaza da je neobrazloèno podràvanje zastarjelih teorija u bilo ko-
jem vidu {tetno po historiografiju. Osim toga, ono prikazuje hrvatsku povijest
u potpuno krivom svjetlu jer daje Kolomanu u Hrvatskoj takvu vlast kakvu on
nikada nije imao.” (str. 73-74.)
Da bi obuzdao krupne feudalce, velika{e, kralj je ~esto bio u situaciji da
sklapa saveze sa niìm plemstvom, kao uostalom, {to se to de{avalo svuda u
Evropi. “Legenda o postanku dvanaest plemena za Kolomana 1102. god., nije
imala drugu svrhu nego da pokaè tobo`nje staro porijeklo selja~koga plem-
stva lu~ke ùpanije.” (str. 81.) Zato nema nikakve sumnje, “ako se unato~ ta-
kvome razrje{enju problema plemstva dvanaestero plemena pojavljuju u lite-
raturi razli~iti poku{aji da se oìvi zastarjela “dràvno-pravna” teorija o tzv.
“Pakta konventa”, onda se to moè raditi samo na metodi~ki nedopu{ten na~in.
Jer svaki histori~ar ili pravnik koji se upu{ta u rje{avanje problema posle Ha-
uptmana mora po~eti raspravljati s kritikom izvora. A tzv. Pakta konventa ili
postanak plemstva dvanaestero plemena u 1102. god. mogu se i dalje braniti
samo na taj na~in ako se dade prednost falsifikatu pred autenti~nim izvorima.
Prema tome, bilo radovi samoga Mandi}a... ili neke toboè kriti~ke primjed-
be... drugih autora nemaju za kriti~ku historiografiju nikakve vrijednosti jer
zna~e korak nazad. Osim toga, ona su plod nezdravih pojava u hrvatskoj isto-
riografiji.” (str. 81.)
458
a) Pseudoistoriografija na primeru Grgura Ninskog
Poslednjih decenija ubedljivo je opovrgnuta pseudoistoriografskom meto-
dom dugo gra|ena i dozi|ivana legenda o ulozi Grgura Ninskog u borbi za
upotrebu glagoljice, kao prvog nepobitno slovenskog pisma, u crkvenim spisi-
ma. Lovro Kati} i Miko Barada su, kako izve{tava Nada Klai}, “s dovoljno ja-
kim dokazima utvrdili da se spomenuti ninski biskup bori za primat me|u dal-
matinskim biskupima i da on nije bio vo|a glagolja{a. Otad se svako vra}anje
na starija tuma~enja politike Grugra Ninskog mora smatrati proma{enim. To
vi{e {to je Barada, po mom uvjerenju ispravno, posebno nagla{avao da su dal-
matinski biskupi kao carigradski sufragani bili za{titnici glagoljice. Dakle, kad
bi i bilo dopu{teno na osnovi jezika dijeliti crkvu na latinsku, toboè feudalnu
i bogatu, i glagolja{ku, toboè narodnu i siroma{nu, slika bi stvarnih prilika bi-
la obrnuta: Hrvati vjerni Rimu i od njega zavisni mogli su braniti samo latin-
ski liturgijski jezik, dok su dalmatinski biskupi imali dovoljno razloga da zadr-
è dotada{nji obi~aj u upotrebi crkvenog jezika. Stoga treba odbaciti i mi{lje-
nje Vladimira Babi}a (Historija naroda Jugoslavije I, str. 194. i d.) kao zastar-
jelo i neosnovano. Ali, jednako i neuspjele poku{aje Josipa Hama (Glagolizam
i njegovo zna~enje za Ju`ne Slavene...) koji je nastojao dokazati da je “glago-
lizam” izrazito hrvatski pokret. Zato sam smatrala potrebnim upozoriti na neo-
drìvost teorije o hrvatskom glagolja{tvu i vratiti raspravljanje na onu osnovu
koju je djelomi~no utvrdio ve} i M. Barada (Historijska podloga hrvatskoga
glagolja{tva u X i XI stolje}u).” (str. 88.)
Ina~e, po pitanju slavenskoga liturgijskoga jezika dokazivani su raniji fal-
sifikati, ali su uporno ~injeni novi. Tako je Ivan Srebrni} dokazivao navodnu
tolerantnost pape Jovana H prema crkvenom jeziku, ali je “iskonstruisao svoju
teoriju samo na taj na~in {to je nastojao izbaciti iz izvora upravo ono {to mu je
smetalo.” (str. 88.) Kerubin [egvi} je “drào da moè ustvrditi kako se ne sa-
mo borba za unifikaciju crkvenoga jezika vodila u XI st., nego kako je u to vri-
jeme ìvio i djelovao ninski biskup Grgur.” (str. 88.) Oni su u tu svrhu porica-
li autenti~nost sa~uvanih saborskih akata uprkos ~injenici “da se ni danas ne bi
mogao na}i pisac koji bi znao krivotvoriti takav izvorni materijal.” (str. 88.)
Ferdo [i{i} je prihvatio neta~nu sliku sukoba “glagolja{a” i latina{a iz jedana-
estog veka. “Zato je vidio hrvatsku dràvu podijeljenu u dvije stranke: niè
plemstvo i sve}enstvo koje se bori protiv zaklju~aka sabora i dvora, velika{e i
vi{i kler koji ~ine toboè “reformisti~ku stranku”. Ta ga je slika toliko osvajala
da je nije ni provjeravao izvorima i, {tovi{e, on se nije ustru~avao da takvim to-
boè razrovanim stanjem u dràvi protuma~i propast “dràvne nezavisnosti”.
Glavni je smisao toj borbi dao, prema [i{i}u, sve}enik Vulfo koji se toboè bo-
rio za otcjepljenje hrvatske crkve od dalmatinske.” (str. 89.) Franjo Fancev je
dokazivao da je i Slavonija bila glagolja{ka do jedanaestog veka, nadovezuju-
}i se tako na stanovi{te Josipa Mikocija, s kojim su se slagali Ivan Kukuljevi}
i Ivan Tkal~i}, ali Nada Klai} zaklju~uje da ta “teorija stoji na vrlo labavim te-
meljima.” (str. 90.)
459
Nakon op{irnog uvodnog dela i osvrta na istorijske izvore i prethodna is-
traìvanja, Nada Klai} svoju interpretaciju po~inje podatkom da je nakon do-
seljenja na Balkansko poluostrvo i najbliìm “hrvatskim susjedima hrvatsko
ime dugo vremena gotovo nepoznato.” (str. 96.) Tako “frana~ki anali daju hr-
vatskom knezu Borni naslov liburnijsko-dalmatinskog vojvode, a njegova su-
parnika Ljudevita zovu donjopanonskim knezom; ugarski kroni~ari jo{ u raz-
vijenom srednjem vijeku upotrebljavaju izraz Dalmacija kad misle na Hrvat-
sku.” (str. 95-96.) U svakom slu~aju, “proces najprije oko{tavanja i zatim pro-
{irenja hrvatske jezgre odigrava se u historijskim pokrajinama: Istri, Dalmaci-
ji, Liburniji i Panoniji. No, bilo bi neta~no kad bismo pretpostavljali da je taj
proces u svim dijelovima toga prostranog teritorija tekao ravnomjerno. îni se
da prvotna jezgra zahva}a one dijelove anti~ke Dalmacije i Liburnije koji }e i
u kasnijem srednjem vijeku ostati klasi~an hrvatski teritorij: to su banska i kra-
ljevska Hrvatska. Od ta dva dijela hrvatske jezgre prekovelebitski je, bez sum-
nje, stariji i nije neopravdano pomi{ljati na to da je iz toga àri{ta najvi{e zra-
~ila snaga mladom organizmu hrvatske kneèvine.” (str. 96.) Ovde je o~igled-
no da i Klai}eva misli da su Hrvati, doseliv{i se na nove teritorije, na njima za-
tekli ranije doseljene Slovene. U tom smislu, ona pi{e: “Ratni~ka skupina hr-
vatskih osvaja~a, iako je vjerojatno malobrojna, uklanja Avare i sama organi-
zira politi~ku vlast na zauzetom podru~ju. No, to je tek po~etak organizacije hr-
vatskog plemena jer je atomizirani slavenski svijet tek trebalo ujedinjavati. Put
do stvaranja ve}ih politi~kih jedinica bio je dugotrajan i mu~an zbog vi{e raz-
loga.” (str. 96.)
b) Slavonija bez hrvatskih obele`ja
Ve}a hrvatska politi~ka jedinica, prema shvatanju Nade Klai}, nije se mo-
gla stvoriti bez strane pomo}i. “Prije svega, priroda je negativno djelovala na
poku{aje stapanja manjih jedinica u ve}e cjeline. Dinarske su planine svojom
divljinom i oporo{}u spre~avale da se sto~arski element koji ìvi posvuda ras-
to~en u njima poveè pod ~vrstom rukom jednoga vladara. Uvjeti za zemljo-
radnju u planinskim predjelima sjeverozapadnog Balkana tako su neznatni da
su obradive povr{ine otoci u beskrajnom moru {uma i mo~vara. A zemljorad-
nja je jedan od sigurnih temelja na kojem po~iva srednjovjekovna dràva. Ako
dakle ekonomska osnovica javne vlasti nije bila odve} ~vrsta, trebalo ju je oja-
~ati na drugi na~in; zato se traì pomo} izvana. Dok nje nije bilo, proces je uje-
dinjavanja tekao vrlo polagano. Kako je tek frana~ki osvaja~ bio hrvatskom
vladaru odlu~an oslonac, to se hrvatska kneèvina tek na po~etku IX st. naglo
uzdigla me|u slavenskim politi~kim jedinicama na rubu frana~koga carstva.
Ipak je i u to vrijeme proces stapanja jo{ u toku pa se periferne pokrajine oti-
maju centralnoj vlasti. Zato i Ga~ani prelaze iz Bornina tabora na Ljudevitovu
stranu iako su primorani da se vrate pod njegovu vlast. Deseto stolje}e ~ini, ko-
liko se danas moè zaklju~iti, u tom pogledu zna~ajnu prekretnicu: hrvatski je
vladar ne samo pre{ao dinarske vrhunce nego se spustio u Panoniju i na pod-
460
ru~ju izme|u Drave i Gvozda postavio svoj pobjedonosni stijeg. Time je i rav-
na Slavonija u{la u interesnu sferu politi~ke jedinice s Jadrana. Me|utim, Hr-
vatima kao ni Ugrima, koji su s druge strane Drave organizirali svoju dràvu,
nije dostajalo snage da trajno priklju~e svojoj vlasti otvorenu Slavoniju. U iz-
mjeni vlasti nad panonskim bazenom ili vjerojatno ta~nije, u stvarnom bezvla-
|u proteklo je deseto stolje}e slavonske povijesti. A tada se i ondje, u jo{ nedo-
voljno razja{njenim okolnostima, ra|a nova politi~ka jedinica – dukat ili banat
slavonski. Sve do kraja XI st. Slavonija nije trajno ni pod hrvatskom ni pod
ugarskom vla{}u. Zato se na nju ne prenosi ni jedno od spomenutih imena; ona
je ~itav srednji vijek nosila op}e slavensko ime – slavonska zemlja ili Slavoni-
ja – koje su joj dali njeni prvi slavenski naseljenici u VI st.” (str. 96-97.)
Nema sumnje, Sloveni su naselili Slavoniju stotinak godina pre dolaska
Hrvata u Dalmaciju. To obja{njava i ~injenicu da Slavonci i Hrvati govore raz-
li~itim jezikom, iako su oba slovenska. Prvi su kajkavci, kao i Slovenci, a dru-
gi ~akavci. Za razliku od svojih prethodnika na istoriografskom polju, Nada
Klai} ne prisvaja Bosnu i Neretljansku kneèvinu, ali i zanemaruje izvorne do-
kumente koji svedo~e o njihovom prvobitnom srpskom karakteru. Njoj je dra-
è insistiranje na politi~koj posebnosti. Ako se ve} nikako ne mogu tretirati kao
hrvatske zemlje u etni~kom pogledu, onda bar da ne budu ni srpske. U tom
smislu, ona pi{e: “Me|u susjedne politi~ke jedinice spada i Bosna. înjenica
da je ime ovoj posebnoj politi~koj jedinici dao stari naziv za rijeku oko koje se
stvarala bosanska dràva dokaz je da je politi~ka organizacija nastojala poste-
penim sazrijevanjem uvjeta me|u doma}im slavenskim elementom. To drugim
rije~ima zna~i da ni hrvatska ni srpska jezgra ne utje~u neposredno na formi-
ranje bosanske dràve. Me|utim, u neprestanoj promjeni politi~kih granica na
Balkanu u ranim stolje}ima srednjega vijeka ni Bosna nije po{te|ena od povre-
menog iznena|ivanja bilo sa zapada odnosno jugozapada – iz Hrvatske, bilo s
istoka – iz Srbije. Izvori su dodu{e za to najranije razdoblje Bosne rijetki i ne-
pouzdani, no uza sve to oni jasno pokazuju da je Bosna imala svoj individual-
ni razvitak, koji je kao i kod Slavonije, do{ao do izraàja u formiranju poseb-
noga bosanskoga banata. Ali, udaljenost je centralne Bosne i najva`nijih su-
sjednih politi~kih jedinica tolika da joj je i ona osiguravala uglavnom nepomu-
}en razvitak. Stoga Bosna ne igra gotovo nikakvu ulogu u politi~kom progra-
mu Hrvatske za Trpimirovi}a. Sli~no bi se moglo re}i i za Neretljansku kneè-
vinu koja je tek u XIII st. u{la zajedno s Hrvatskom, Slavonijom i Bosnom u
isti politi~ki okvir, tj. me|u zemlje koje su Arpadovi}i okupili pod krunom Sv.
Stjepana. S toga nas stajali{ta i zanima razvitak ove susjedne kneèvine koja je
stolje}ima odràvala prvenstvo na srednjem Jadranu. Prate}i razvitak Nere-
tljanske kneèvine tijekom stolje}a postajemo svjesni koliku je prednost imala
ta “sklavinija” pred ostalima, prije svega zbog toga {to joj nisu pred vratima
smetala “korpora aliena” odnosno tu|i gradovi. Zato se neretljanski gusar slo-
bodno otiskuje na morsku pu~inu kojoj je on gospodar.” (str. 97.)
461
3. Demografska kretanja u nau~nom radu Nade Klai}
Demografske procese koji su se odvijali na podru~ju hrvatskog naseljava-
nja i hrvatsko-romanske etni~ke amalgame koji su se tamo odvijali kao trajni-
ji procesi, Nada Klai} ovako obja{njava: “Hrvatski se etni~ki element posve ra-
zumljivo, pri naseljavanju u novu domovinu nije zaustavio u granicama koje je
kasnije obuhva}ala hrvatska dràva. On je u prodiranju potiskivao staro roman-
sko stanovni{tvo sve do obale i, {tovi{e, dalje na otoke. Me|utim, ni Slaveni u
VI st. ni Hrvati u VII st. ne zadovoljavaju se time: sami prodiru do morske oba-
le i u Dalmaciji prelaze na otoke. Tako se i dogodilo da su dvije bizantske po-
krajine – Istra i Dalmacija – zbog intenzivne kolonizacije u VI i VII st. dalje
mijenjale etni~ku i dru{tveno-ekonomsku strukturu. Slaveni i Hrvati dobivaju
na taj na~in u stranim politi~kim tijelima svoje mjesto i pridonose oìvljavanju
i daljem razvitku gotovo propalih isto~norimskih provincija. To je razlog za{to
u srednjovjekovnu hrvatsku povijest uklju~ujemo obje bizantske provincije od
Justinijanove rekonkviste dalje. Istra je dodu{e potkraj VIII st. zamijenila bi-
zantsku vlast frana~kom, ali su Slaveni i novoj vlasti pomagali u izgradnji. Sla-
venska se op}ina u Istri pro{iruje i na smanjene gradske kotare, a njezina orga-
nizacija tako u~vr{}uje da se odràva uz neke izmjene, tijekom ~itavog sred-
njeg vijeka. Prema tome, Slaveni su srednjovjekovnoj Istri i etni~ki i politi~ki
udarili sna`niji pe~at nego gradske komune na njezinim obalama ili razli~iti
strani velika{i koji su u njoj vr{ili vrhovne ~asti (markgrofovi, knezovi, grofo-
vi itd.).
I bizantsku Dalmaciju vra}aju u ìvot poslije tzv. seobe naroda upravo Sla-
veni i Hrvati. Zahvaljuju}i njihovoj kolonizaciji otoka Dalmacija se budi na no-
vi ìvot, i skelet koji ~ine ostaci romanskoga stanovni{tva oìvljen je tek sla-
venskom krvlju i mesom. Stoga Hrvati i Romani ìve u bizantskoj Dalmaciji u
nepomu}enoj zajednici tijekom ~itava srednjeg vijeka. Skladan ìvot potpoma-
ù dvije ~injenice: prvo, postepeno se bri{u jezi~ke razlike jer Hrvati nepresta-
no naseljavaju romanski grad unose}i u nj svjeè snage; drugo, bez obzira na
razlike u jeziku, i jedni i drugi imaju svoju politi~ku organizaciju. Tako je slo-
bodna op}ina bez sumnje najdragocjenija ba{tina iz antike, pridonosila da su
“ostaci ostataka” rimske Dalmacije stolje}ima odolijevali pritisku s kopna i
mora. Ni Hrvat ni Roman nisu na podru~ju bizantske Dalmacije imali razloga
da `rtvuju svoju politi~ku slobodu osvaja~u iz zale|a ili s mora. Zajedni~ki ì-
votni i politi~ki interesi svih etni~ki razli~itih stanovnika tako su ~vrsto pove-
zivali teritorijalno razbijene dijelove bizantske provincije da je ona, po{to se
sredila u IX st., ne samo o~uvala u daljem razvitku integritet ve} je izvoj{tila i
autonomiju. Dakako, da bi i to bilo mogu}e da je Carstvu na Bosporu dostaja-
lo snage da nominalnu vrhovnu vlast pretvori u stvarnu. Tek po~etkom XII st.,
kad je pritisak s kopna dobio novi sadràj, tj. kad je “kralj Panonaca” stekao po
ba{tinskom pravu s hrvatskom krunom i dalmatinsku provinciju, Dalmacija je
oru`jem primorana na pokornost. Ona je li{ena svoje autonomije i sa XII sto-
lje}em nastupa novo razdoblje dalmatinske povijesti.” (str. 97-98.)
462
a) Svesno nerazja{njena teza o Hrvatima u tu|im dràvama
Kako mnogi pisci ukazuju da su se Srbi u {estom veku naseljavali na pot-
puno opusto{enu i od stanovni{tva gotovo ispra`njenu teritoriju, a Hrvati na
prostor na kome su ve} ìveli Sloveni i Avari, potiskuju}i Romane, Nada Kla-
i} je u nedoumici koji je etni~ki element prete`niji, da li nespecifikovani Sla-
veni koji su do{li u petom veku, ili Hrvati koji su pod svojim imenom do{li vek
kasnije. Me|utim, o istovetnoj prete`noj etni~koj strukturi stanovni{tva tada-
{nje Dalmacije i Istre svedo~i rasprostranjenost ~akavskog jezika, pa malo ima
mesta sumnji u njene iskaze. Me|utim, sledi teza Klai}eve o razbijenosti hrvat-
skog etni~kog elementa u tu|im politi~kim jedinicama, pa je bilo nu`no da ona
razjasni o ~emu je tu re~, jer je sasvim izvesno da hrvatskog etni~kog elemen-
ta u pomena vrednoj meri nije bilo u Slavoniji, Bosni i Neretljanskoj kneèvi-
ni, a da se ne govori o Humu, Travuniji i Duklji. Ona u slede}em delu teksta
verovatno svesno ostavlja zna~ajne nedoumice i mogu}nosti razli~itog tuma-
~enja, kad pi{e: “Pet je stolje}a u ìvotu Hrvata na Jadranu proteklo u napori-
ma da se vlast hrvatskih vladara iz prvotne jezgre pro{iri i na susjedne politi~-
ke cjeline. Ako su takva nastojanja ~e{}e svr{avala s neuspjehom nego uspje-
hom, onda krivicu za to ne snose toliko hrvatski vladari koliko priroda zemlje
i prejaki susjedi. Jer bedem Dinarida nije s morske strane uspio savladati ni
rimski osvaja~, a Isto~no je Carstvo bilo dovoljno jako da Hrvatima nametne
svoje rje{enje dalmatinskog pitanja. Zato je hrvatski etni~ki element ìvio raz-
bijen u tu|im politi~kim jedinicama sve do kraja XI st. kad je neke od njih uje-
dinio Arpadovi}. Tek u XII st. ~ine Hrvatska, Slavonija, Dalmacija i Bosna s
obizrom na vrhovnu vlast ugarskoga kralja jednu cjelinu. No, ni tada ni jedna
od spomenutih zemalja nije izgubila svoju politi~ku individualnost, jer se u sto-
ljetnom procesu u njima stvorilo feudalno dru{tvo i gospodarstvo, a jedan je
dio javne vlasti pre{ao iz ruku vladara na velika{e. Oni su sada bili nosici po-
liti~kog ìvota u tolikoj mjeri da je pravi vladar bio gotovo stranac u zemlji.
Uostalom, ta nas slika feudalne raskomadanosti nimalo ne iznena|uje jer na
nju tada nailazimo posvuda u Evropi.” (str. 98.)
[to se Istre ti~e, Klai}eva pi{e o dve hrvatske kolonizacije, pa napominje:
“S najstarijom hrvatskom, tj. ~akavskom kolonizacijom, podudaraju se prema
mi{ljenju filologa ~etiri grupe ~akavskoga dijalekta: to su liburnijska, `minj-
sko-pazinska, labinska i boljunska. Preostale dvije ~akavske skupine – ~epi}ka
i ~i~ka – pripadaju mla|oj hrvatskoj kolonizaciji.” (str. 102.) Izvesno je da se u
Slavoniji nikad nije govorio ~akavski. Kako su Langobardi 568. napustili Sla-
voniju i prodrli u Italiju, slavonske predele zapadno od Dunava naseljavaju
Avari i Sloveni. Sloveni su bili mnogobrojniji, ali su Avari vojni~ki dominira-
li. Slavisti su poku{ali da odgonetnu koji su jezik govorili slavonski Sloveni, pa
su se pojavile tri osnovne teorije, panonska, slova~ka i slovena~ka, odnosno
slavenska kako su je prvobitno imenovali. Po panonskoj teoriji Slavonci su go-
vorili autenti~nim slovenskim dijalektom. Negde pod kraj vladavine vizantij-
skog cara Tiberija (koji je umro 582. godine), slavonski Sloveni se osloba|aju
od avarskog tutorstva i sve samostalnije nastupaju, a to je ~etrdeset do {ezde-
463
set godina pre dolaska Srba i Hrvata na Balkansko poluostrvo. I Nada Klai},
ina~e, skre}e pa`nju na povezanost slovena~kog (slovenskog – kako ga nazi-
va) sa zapadnoslovenskim jezicima (str. 127.) Podaci iz spisa Konstantina Por-
firogenita o sukobu Hrvata i Avara oko Dalmacije verovatno su ta~ni, kao i o
hrvatskoj pobedi, te da su neke “od Avara poklali, ostale prisilili da se pokore.”
(str. 136.) Kako Klai}eva komentari{e, “mo`da s tom vije{}u smijemo poveza-
ti izuzetan poloàj “banskih ùpanija” u Hrvatskoj H stolje}a. Ne}e biti slu~aj
da upravo anonim izdvaja Liku, Gacku i Krbavu kao posebnu upravnu jedini-
cu pod banom, pa vjerojatno u tom dijelu Hrvatske valja traìti ostatke Avara.”
(str. 137.)
Ozbiljna istoriografija smatra da je hrvatska dràva nastala prvih decenija
devetog veka i da, prema tome, nije slu~ajno {to je i Borna prvi vladar koji se
pominje u izvorima. Dotad dràve nije bilo, a Nada Klai} dokazuje da pleme-
na nisu formirala ùpe jer one nisu ni nazivane plemenskim nazivima. “Naziv
za ùpaniju nije vezan za bilo koje “pleme”. Nazivi su geografski, topografski
ili historijski, preuzeti iz antike ili jo{ stariji. To drugim rije~ima zna~i da su ù-
panije kao administrativne jedinice dobivale imena po kraju u kojem su nasta-
jale. Da su Slaveni koji su se zajedno s Avaraima naselili na Balkanu imali svo-
ja plemena, i oni bi ih zadràli. Prema tome, nazivi za ùpanije u Hrvatskoj go-
vore protiv mi{ljenja da su se Hrvati naselili u takvim plemenima kako ih za-
mi{lja istoriografija. Drugo je pitanje kakvim }emo terminom ozna~iti politi~-
ku jedinicu koju su Hrvati stvorili nakon doseljenja. Obi~no se govori o ple-
menskom savezu u kojem su se spojili Hrvati i Slaveni, odnosno o jedinstve-
nom narodu koji je dobio hrvatsko ime samo zbog toga {to su Hrvati preuzeli
vodstvo nad Slavenima u doba borbe protiv Avara. Pri tom se misli na politi~-
ku organizaciju kojoj je centar bio izme|u Cetine i Velebita, a koja se mo`da u
VII i VIII st. pro{irila i na “oblasti u blièm susjedstvu.” (str. 146.) Nada Klai}
smatra da su elementi tipi~ne dràvne organizacije kod Hrvata morali nastati
ranije, odmah po doseljenju i pobedi nad lokalnim Avarima. “Uostalom, kad bi
se doista vlast Hrvata po~ela osje}ati u Dalmaciji tek po~etkom IX st., onda ne
bismo znali protuma~iti dvjestogodi{nji sku~eni poloàj bizantske Dalmacije.
Jedino ako pretpostavimo da su Hrvati od doseljenja ~vrsto dràli u svojoj vla-
sti preotete krajeve od Avara, onda nalazimo odgovor na pitanje za{to se dal-
matinski gra|ani vi{e ne vra}aju na svoja stara sjedi{ta.” (str. 147.) Ali, o tih pr-
vih dvesta godina ne postoje nikakva istorijska svedo~anstva.
b) Frana~ka teorija o pokr{tavanju Hrvata
Sve do po~etka devetog veka Slavoniju je naseljavalo nomadsko avarsko
i slovensko stanovni{tvo. Tek {irenje frana~ke dràve prema Dunavu radikal-
no je izmenilo strukturu stanovni{tva i na~in njegovog ìvota. “Nestankom
avarske vlasti uklonjen je onaj element koji je dotad spre~avao da se panonski
bazen ja~e naseli. Zato je tek po~etak IX st. doba intenzivne kolonizacije alp-
skih Slavena u Donju Panoniju. Pretpostavlja se da je takav opseg kolonizaci-
je bio mogu} samo zbog toga {to u dotada{njim slavenskim zemljama nije bio
464
uveden tropoljni sistem koji bi omogu}avao racionalnije iskori{tavanje zemlje.
Zato je, bez sumnje, potreba za zemljom bila osnovni poticaj koji je slovenske
seljake tjerao u dotada{nje nomadske predjele.” (str. 169.) Dakle, prva jaka dr-
àvna vlast koja se pojavila u Panoniji, nakon dolaska Slovena, omogu}ila je
da se nomadski na~in ìvota promeni u zemljoradni~ki, uz dodatnu masovnu
kolonizaciju Slovena sa alpskih podru~ja. “Sve do tre}eg desetlje}a IX st. ka-
rantanski se Slovenci ni po ~emu ne razlikuju od ostalih slavenskih plemena u
okviru isto~ne granice frana~ke dràve.” (str. 167.) Na isto~nim granicama fra-
na~ke dràve ìveli su Slovenci, Slavonci, êsi i Slovaci, dakle pripadnici za-
padnoslovenske grupe naroda, o ~emu svedo~e i njihove lingvisti~ke podudar-
nosti. Ina~e, Slovene uop{te Nada Klai} dosledno naziva Slavenima, dok alp-
ske Slovene, odnosno Slovence, naziva Slovenima. Po njoj bi Sloveni ~inili
Sloveniju, a Slaveni mo`da imaginarnu Slaviju.
Hrvatska je predstavljala najju`niji deo frana~ke dràve na Balkanu. “Hr-
vatski je knez podvrgnut neposredno furlanskome markgrofu, a taj je bio pod
vrhovnom vla{}u onoga ~lana karolin{ke dinastije koji je drào italijansko kra-
ljevstvo.” (str. 206.) S obzirom da je u nauci sada nesporno da se pokr{tavanje
Hrvata nije moglo obaviti pre 800. godine, to je presudni momenat koji je opre-
delio Nadu Klai} da, za razliku od dalmatinske, prihvati takozvanu frana~ku te-
oriju o pokr{tavanju Hrvata. “Ona se moè smatrati gotovo logi~kom posljedi-
com politi~kih promjena po~etkom IX st., a opravdava je i frana~ka crkvena
politika. Savez izme|u pape i Karla Velikoga uklju~ivao je ne samo du`nost
ovog drugog da kao “patricijus Romanus” brani papinsku dràvu nego i da po-
maè {irenje kr{}anstva me|u poganskim narodima. Svakako u prilog frana~-
koj teoriji ide to da se po hrvatskom teritoriju pro{irio kult frana~ko-akvilejskih
svetaca, a za nju govore i imena sve}enika u najstarijim hrvatskim spomenici-
ma. Budu}i da su romanski gradovi bili pod bizantskom, dakle za Hrvate tu-
|om vla{}u, sredi{te je novoga crkvenoga ìvota u Hrvatskoj morao postati ob-
novljeni Nin. Pokr{tavanje je po~elo vjerojatno odmah na po~etku IX st., ali su
ga mo`da slabile promjene na prijestolju i promjene vrhovni{tva nad Hrvat-
skom. Nitko ne moè sumnjati u to da su prvi hrvatski vladari, koji su kona~-
no s pomo}u Franaka stvorili kneèvinu, podràvali katoli~ku crkvu. Ali doi-
sta je jo{ u XI st. intenzivan kr{}anski ìvot usredoto~en na uskom obalnom
pojasu, pa bi to moglo ukazivati na dugo poganstvo zaba~enih planinskih kra-
jeva. Malo je vjerojatno da je neki op}eniti val kristijanizacije za Franaka za-
hvatio hrvatske krajeve u cijelosti, a vrlo vjerojatno tada jo{ nije ni osnovana
ninska biskupija.” (str. 204-206.) Ina~e, svi prona|eni hrvatski grobovi po Dal-
maciji i Istri, a datiraju do 800. godine, svedo~e da Hrvati nisu bili hri{}ani. I
prvi hrvatski knez je Borna, ~ije postojanje potvr|uju neporecivi pisani izbori
oko 818. godine.
c) Tvrdnje bez dokaza
Nada Klai} se upu{ta i u razmatranje podatka iz Ajnhardove hronike o Lju-
devitovom sklanjanju kod Srba, kad je 822. pobegao iz Siska i napustio Slavo-
niju. “Napustiv{i grad Sisak sklonio se bjeè}i kod Srba, naroda koji, kako se
465
kaè, drì veliki dio Dalmacije.” (str. 211.) Po Klai}evoj, “Srbi kod kojih se
Ljudevit bjeè}i prema jugu sklanja, bez sumnje su istoimena srednjovjekov-
na ùpanija i plemi}ka op}ina u XIV st. (dan. Srb) koja se nalazila na unskom
putu, koji je povezivao stolje}ima jadranske i panonske zemlje. Svaka kombi-
nacija u vezi s tim podatkom anala o Bosni koja bi toboè bila u vlasti Srba ne
samo da je nategnuta nego i isklju~ena.” (str. 211.) Tada{nja Bosna je bila is-
to~no i vrlo daleko od Srba, ali je ovde va`no da su Srbi ìveli na Uni, {to zna-
~i da se Hrvatska mogla protezati samo do Une. Istorijski bi bilo nemogu}e da
su Hrvati ìveli do Une, na Uni Srbi, a od tih Srba nadalje prema Bosni i Dri-
ni Hrvati. Doseliv{i se na Balkan, Srbi i Hrvati su stekli jasno izdvojene i me-
|usobno razgrani~ene teritorije. U grani~nim oblastima je moglo biti njihove
simbioze, ali i Klai}eva kaè da je dana{nji Srb bio samostalna ùpanija i ple-
mi}ka op{tina jo{ u ~etrnaestom veku, nadìvev{i tako i hrvatsku dràvu dve-
sta i vi{e godina ma|arske vlasti, uz nepromenjeni etni~ki identitet. I sve ono
isto~no od Srba moralo je biti srpsko, o ~emu nedvosmisleno svedo~i podatak
da to stanovni{tvo neprekidno govori isklju~ivo {tokavski, za razliku od Hrva-
ta koji su isklju~ivo ~akavci, pa i sama Nada Klai} kad dokazuje hrvatsku ko-
lonizaciju Istre, kao najprikladnijim argumentom barata ~injenicom da su oba
kolonizatora govorila ~akavskim. Ovde svakako treba navesti i njenu napome-
nu, koja se prvenstveno odnosi na dela Ferde [i{i}a i Sime ]irkovi}a, ali i dru-
ge autore tog uverenja: “Kako se u historiografiji gotovo i ne zna da je dana-
{nji Srb bio u srednjem vijeku od XIV st. dalje posebna plemi}ka op}ina i ka-
strum, to se “nacio Sorabi” Ajnhardovih anala traè ponajvi{e u dana{njoj Bo-
sni.” (str. 211-212.)
Svesna da se Neretljani i samostalna neretljanska kneèvina ne mogu ni-
kako nijednim objektivnijim metodom svrstati u delove hrvatskog naroda i hr-
vatske zemlje, Nada Klai} grozni~avo traga za nekim srednjim ili kompromi-
snim re{enjem, kako bi se izbeglo njihovo tretiranje kao izvorno srpskih. U tom
smislu ona pi{e: “Od slavenskih plemena koja su tihim naseljavanjem zaposje-
la jadransku obalu i otoke nisu se posebno izdvajala ona koja su ispunila pro-
stor izme|u Cetine i Neretve. Nazivi koje su ti slavenski stanovnici dobili po-
slije naseljenja – oni se nazivaju Mariani (primorci), Arentani (Neretljani) ili
Pagani (pogani) najbolje pokazuju da u vrijeme naseljavanja nisu pripadali ni
hrvatskoj ni srpskoj jezgri.” (str. 212.) To joj nije nikakav argument jer naziv
Pagani moè biti dokaz samo za ~injenicu da su najkasnije pokr{teni, pa su se
~ak odlu~no i uporno, neretko krvavo, odupirali hri{}anskim misionarima. S
druge strane, za{to bi se neki Srbi regionalno mogli nazivati Timo~ani i Brani-
~evci, a drugi u istom smislu ne bi mogli biti Neretljani?! Uostalom, kako i sa-
ma Klai}eva priznaje, “o njihovoj pripadnosti Srbima govori dodu{e car Kon-
stantin Porfirogenit, ali on to ~ini zato {to sliku politi~kih prilika svoga razdo-
blja prenosi u VII stolje}e.” (str. 212-213.) Ali, od sedmog do desetog veka pro-
teklo je samo trista godina, a Neretljani su i kao Konstantinovi savremenici
odolevali hri{}anstvu, pa je osnovano zaklju~iti da se i u njihovom etni~kom
identitetu ni{ta nije promenilo.
466
Me|utim, ne{to drugo je ovde gotovo neverovatno za ina~e vrlo pedantnu
i savesnu Nadu Klai}. Opisuju}i kako su se Neretljani naseljavali na obli`nja
jadranska ostrva, poput Bra~a i Hvara, pa tamo postepeno apsorbovali zate~e-
no romansko stanovni{tvo, ona kaè: “Neretljani koji su apsorbirali romansko
stanovni{tvo bili su ~akavci.” (str. 214.) Samo gola tvrdnja, bez ijednog jedi-
nog dokaza. Morala je bar jedan dokaz ponuditi jer ako je to ta~no, onda bi Ne-
retljani nedvosmisleno i nepobitno bili Hrvati. Kad je re~ o Bra~u, Hvaru, Kor-
~uli i Mljetu, njihovo izvorno stanovni{tvo je govorilo romanskim jezikom, a
potom, kad su Srbi prevladali u njegovoj strukturi, {tokavski. âkavci su se na-
selili samo na Lastovu, kad je re~ o tom delu Jadrana, o ~emu su jasni tragovi
do danas sa~uvani, ~ak specifi~na lastovska me{avina ~akavskog i {tokavskog,
na koju i Aleksandar Beli} u nekoliko navrata skre}e pa`nju u svojim delima.
Pored toga, Klai}eva isti~e da }e se, zahvaljuju}i ~vrstini i odlu~nosti svog sta-
novni{tva, “neretljanska dràva sa~uvati gotovo do svr{etka XIII st. Takvim se
politi~kim razvitkom ne moè pohvaliti ni jedna slavenska kneèvina na ja-
dranskoj obali.” (str. 215.) Po{to osim “De administrando imperio” Konstanti-
na Porfirogenita nema nikakvog drugog ozbiljnog istorijskog izvora koji saop-
{tava etni~ku pripadnost Neretljana, Nada Klai} cara istori~ara poku{ava deza-
vuisati sasvim proizvoljnim pretpostavkama, pa kaè da je on “izvodio porije-
klo Neretljana od nekr{tenih Srba jer se na{ao u neprilici kad je trebalo da pri-
kaè sebi nepoznatu njihovu pro{lost.” (str. 215.)
U ube|enju da su Neretljani sve do devetog veka bili potpuno nezavisni,
Klai}eva dalje konstatuje kako “o nasljednicima prvih neretljanskih knezova u
IX st. i o onima iz H st. nema nikakvih podataka. No, {utnja izvora nije nika-
kav dokaz da ih nije bilo. Nema razloga pretpostavljati – kao {to se ponekad
~ini pogre{no u historiografiji – da je neretljanska kneèvina u to vrijeme traj-
no pripojena bilo kojoj susjednoj kneèvini. S namjerom da se bri{e njezina po-
liti~ka individualnost, u literaturi se govori obi~no o neretljanskoj “oblasti”, a
ne o kneèvini. Premda je Tomislavova Hrvatska iza{la daleko izvan svojih do-
tada{njih granica, neosnovano je mi{ljenje da se ona pro{irila i na neretljanski
arhipelag ili na kopneni dio kneèvine.” (str. 218.) Tu ona posebno demantuje
tvrdnje Ferde [i{i}a iz njegove “Povijesti Hrvata”, da je Tomislav Hrvatsku
pro{irio do Neretve. “Polazna ta~ka [i{i}eve teorije o pro{irenju Tomislavove
vlasti nad neretljanskom oblasti pogre{an je broj vojnika kojima toboè raspo-
laè Tomislav.” (str. 218.) Me|utim, iako nerado, Nada Klai} je morala da pri-
zna da je u vreme napada bugarskog cara Simeona na Vizantiju, srpski vladar
Petar Gojnikovi} uspeo “pro{iriti vlast na jedan dio Paganije.” (str. 218.) Kon-
stantin Porfirogenit pi{e da je u to vreme ~itava Paganija “u vlasti arhonta Sr-
bije.” (str. 218.) On uz to navodi da se Paganija prostire od Cetine do Neretve,
da ima tri ùpanije, kao i da se u unutra{njosti “grani~ila sa Zahumljanima i jed-
nim dijelom s Hrvatima” koji “prema Cetini i Livnu grani~e sa Srbijom.”
(str. 220.)
467
~) Drugorazredni izvori o Tomislavu
Paradoksalno je da je, iako niko ne spori Tomislavovu istorijsku ulogu kao
jednog od najzna~ajnijih hrvatskih vladara, izvorni “materijal iz njegova razdo-
blja neobi~no oskudan i djelimi~no nepouzdan. Ni na jednom kamenom spo-
meniku nije zabiljeèno njegovo ime, nikakvi ostaci crkava ne svjedo~e nepo-
sredno o gra|evnoj djelatnosti njegovih ljudi.” (str. 275.) Tako se i o navodnoj
Tomislavovoj vladavini nad Slavonijom moè samo naga|ati ili se ona, kako
rezonuje Nada Klai}, moè naslu}ivati na osnovu drugorazrednih izvora. Vrlo
je verovatno da je Tomislav imao uspeha u oruànim okr{ajima s nadiru}im
Ma|arima, ali se sve ostalo i kod Klai}eve bazira na pretpostavkama. “Pobje-
da nad Ugrima ili Bugarima nije zna~ila i u~vr{}enje vlasti. Ako je Tomislavu
i uspjelo u Slavoniji organizirati ùpanije, on, bez sumnje, nije mogao u njima
trajno postavljati svoje ~inovnike, dakle ùpane. Stoga je za hrvatske vladare
H stolje}a Slavonija bila vi{e prisajedinjena nego podlo`na pokrajina, pa }e i
to biti jedan od razloga za{to car Konstantin Porfirogenit govori o njenom sa-
mostalnom arhontu ve} u Tomislavovo vrijeme. Slavonija }e ostati u takvom,
dosta nestalnom odnosu prema Hrvatskoj sve do prvih desetlje}a XI st., kad }e
se tek pod utjecajem sre|ene Ugarske s druge strane Drave i Dunava pokrenu-
ti pitanje njezine organizacije.” (str. 279.) O prostiranju Tomislavove Hrvatske
jedina saznanja imamo u tekstu anonimnog dopunjiva~a spisa Konstantina
Porfirogenita, koji ina~e Tomislava uop{te ne pominje. Na osnovu toga Nada
Klai} rezimira: “Jugoisto~na je granica Hrvatske u H st. Cetina – koju je bez
sumnje Tomislav prekora~io – dok je Livno vjerojatno bilo granica prema Sr-
bima. Me|utim, kako spomenuti pisac ubraja u hrvatske ùpanije i Imotu, Pli-
vu i Pset u dana{njoj Bosni, to je o~ito hrvatska granica napu{tala Cetinu i pre-
ko Dinare obuhva}ala ne samo Livno i Imotski nego i udaljenije krajeve u pod-
ru~ju gornjeg Vrbasa.” (str. 284-285.) Klai}eva uz to konstatuje da nema nika-
kvih verodostojnih podataka da je Tomislav ikada krunisan za kralja, a zablu-
dom smatra ranije istoriografske tvrdnje da je Tomislav raspolagao jakom flo-
tom i da je od Vizantije preuzeo vlast nad dalmatinskim gradovima.
Zabludu da je Tomislav vladao Dalmacijom svojevremeno je lansirao Fra-
njo Ra~ki. Me|utim, kako je utvrdila Klai}eva, “odnos dalmatinskih gradova
prema Tomislavu za crkvenih sabora isklju~uje mogu}nost za{tite hrvatskoga
vladara nad njima. Odnos je Dalmatinaca bio prema hrvatskom vladaru tako
neprijateljski da on sam o~ito nije ni pomi{ljao na to da ih za{titi.” (str. 292-
293.) Uostalom, Bugari te gradove nisu ni ugroàvali, nego su se ustremili na
Konstantinopolj. “Pa sve kad bismo mimoi{li dokaze koji se protive mi{ljenju
o Tomislavovoj vlasti nad Dalmacijom uvidjeli bismo da su korjenite promje-
ne {to ih doìvljava bizantska tema upravo za Tomislava osnovni razlog da je
Dalmacija i bez Bizanta i bez hrvatskoga vladara po{la svojim ta~no odre|e-
nim putem.” (str. 293.) Dva vladara, hrvatski Tomislav i zahumski Mihailo Vi-
{evi}, obratili su se papi Jovanu H pred splitskim saborom, s molbom da se re-
{e osnovni problemi crkve. “Papa, ne spominju}i uop}e ninskoga biskupa, ko-
ji dalmatinsko sve}enstvo zbog toga {to se na podru~ju njegove crkvene juris-
468
dikcije upotrebljava slavenski liturgijski jezik. Papa je tako na neki na~in una-
prijed odredio stav crkvenoga sabora prema pitanju crkvenoga podru~ja, jer je
mimoi{ao hrvatsku crkvu na ~elu s ninskim biskupom.” (str. 294.) To je pret-
hodilo uspostavljanju splitske nadbiskupije. Nada Klai} je ubedljivo demanto-
vala sve svoje istoriografske prethodnike i dokazala da Tomislav uop{te nije
prisustvovao splitskom saboru. Dalmatinski biskupi su tom prilikom elegant-
no izbegli da provedu papin nalog o ukidanju slovenskog jezika kao bogoslu-
`benog. Ninskoj biskupiji je oduzet veliki deo teritorijalne nadle`nosti, biskup
Grgur preme{ten u Skradin, a metropolit crkve u Hrvatskoj imao je sedi{te van
hrvatskih granica.
Mada su banske funkcije predstavljale oblik autonomije tri verovatno
avarske ùpanije, Like, Gacka i Krbave, njihovi nosioci su vremenom sticali
sve ve}u politi~ku mo}, prvu do kneève, da bi posle Tomislava prakti~no po-
stali suvladari. O tome Klai}eva kaè: “Neosporno je da je u ìvotu primorske
Hrvatske nastalo novo doba u kojemu su njezini vladari morali pokraj sebe tr-
pjeti kao suvladare samostalne banove planinske Hrvatske. Simbioza dviju do-
tad odijeljenih politi~kih jedinica prouzrokovala je sudar koji je znatno oslabio
snage tek ujedinjene Hrvatske. Iako bismo mogli o~ekivati da je pripajanje uro-
dilo i odgovaraju}im politi~kim uspjehom, do toga, na àlost, nije do{lo.” (str.
313.) Dakle, zbog geografske konfiguracije te{ko je bilo ujediniti primorsku i
planinsku Hrvatsku, a kamoli priklju~iti joj Slavoniju kao sastavni deo dràv-
ne teritorije. Tek kad je svrgnut hrvatski vladar Svetoslav u unutra{njim borba-
ma me|u Trpimirovi}ima, pa se sa sinom Stjepanom sklonio u Ugarsku, Ma-
|ari su 1027. napali Hrvatsku. “Tako je valjda ugarski dvor preuzeo na sebe za-
da}u da vrati u Hrvatsku svrgnutoga kralja, ~ime je stvarno produìo dinasti~-
ki rascjep u porodici Trpimirovi}a. Ali ugarska je politika bila bar utoliko po-
zitivnija po Hrvatsku {to je nastojanjem Arpadovi}a stvorena, mo`da za protje-
rane Trpimirovi}e, nova politi~ka jedinica u Slavoniji – to je banat ili dukat sla-
vonski – koji je najzad potkraj XI st. sjedinjen s Hrvatskom Trpimirovi}a.”
(str. 333.)
}) Argumentovana kritika vode}ih hrvatskih
istoriografskih autoriteta
Govore}i o politi~kom raspletu nakon smrti vizantijskog cara Vasilija II,
Nada Klai} potvr|uje da su Zeta, Travunija i Zahumlje srpske zemlje. “Za sla-
bih Bazilijevih nasljednika Zeta pod Vojislavom i njegovim nasljednicima pre-
uzima vodstvo u srpskim zemljama. Svi bizantski poku{aji da to skupljanje po-
krajina zaustave ne uspjevaju, pa ve} Vojislav vlada Travunijom i Zahumljem.”
(str. 342.) Vojislavov sin i naslednik Mihailo jo{ vi{e je pro{irio granice svoje
dràve, a papa Grgur VII poslao mu je 1077. kraljevsku krunu. Me|utim, Kla-
i}eva istovremeno opovrgava dotad op{te uverenje hrvatske istoriografije da je
Dalmacija u drugoj polovini jedanaestog veka, pa jo{ uz saglasnost Vizantije,
do{la pod vlast hrvatskog kralja Petra Kre{imira IV. “Iako je mo`da Petar Kre-
{imir IV nosio u ponekoj ispravi titulu reks Kroacie et Dalmacie – naslovi sa-
469
mi po sebi nisu dokaz stvarne vlasti – danas poznati autenti~ni izvorni materi-
jal ne daje nam pravo da u tom hrvatskom vladaru gledamo novoga upravite-
lja Dalmacije. Ta~na je dodu{e tvrdnja da sve do Manojla Komnena nema u
Dalmaciji carskih ~inovnika ili namjesnika, ali se takva ~injenica moè protu-
ma~iti i na drugi na~in. Naime, ako hrvatski vladari nakon Kre{imira IV ne no-
se u autenti~nim ispravama titule koje bi ih osposobljavale kao carske namje-
snike, a dalmatinski pisari ipak unose u svoje isprave imena bizantskih careva,
onda o~ito valja na nestanak vrhovnog bizantskog ~inovnika gledati kao na
krajnji rezultat raspadanja teme, odnosno katepanata. Gradovi pod formalnim
vrhovni{tvom bizantskih careva nastavljaju svoju samostalnu politiku koju vi-
{e nitko ne sputava. [tovi{e, dalmatinski gra|ani potpuno samostalno odlu~u-
ju stalno o svojim prijateljima i saveznicima. Ta oni su sami doveli Normane
1074. god., na {to je, kako }e se jo{ vidjeti, reagirala Venecija. Zato su posljed-
nja desetlje}a dalmatinske autonomije doba ni~im ograni~ene samouprave,
iako je Zvonimir do{ao do Dalmacije s pomo}u pape i Arpadovi}a. Tek dola-
zak dinastije Arpadovi}a zna~i prekid stoljetnog razvitka i potpuno nov polo-
àj za gradove koji su se kona~no na{li pod Hrvatskom pod istom krunom.”
(str. 346-347.)
S obzirom da se krajem jedanaestog veka “izdizanje srpskih kneèvina od-
igrava preko neretljanskog bedema koji stolje}ima dijeli Hrvatsku uz more od
isto~nih susjeda” (str. 348.), zna~ajniji hrvatski vladari Petar Kre{imir IV i Zvo-
nimir morali su svoje teritorijalne ambicije na drugu stranu orjentisati. Kako ni-
je moglo biti ni govora o ovladavanju dalmatinskim gradovima, “promjenu je
mogla unijeti samo Slavonija, dakle upravo ona pokrajina koja je prije dinasti~-
kog rascjepa u poslednjem desetlje}u H st. bila za Hrvatsku izgubljena. Prema
tome, ako je kona~an rezultat nastojanja Trpimirovi}a bilo priklju~enje Slavo-
nije Hrvatskoj, onda se zaista moè svladavanje politi~kog dualizma (Hrvatska
– Slavonija) ocijeniti kao jedan od najzrelijih politi~kih poteza hrvatskih vlada-
ra u drugoj polovici XI st. Drugo je, dakako, iako ne tako bitno, pitanje jesu li
jedino oni pridonijeli pro{irenju hrvatskih granica do Drave ili su njihova na-
stojanja na{la istovetne interese i s one strane Drave.” (str. 348.) Vizantijska do-
minacija nad Dalmacijom zadràla se sve do kraja dvanaestog veka, ali je Zvo-
nimir svojoj tituli kralja Hrvatske dodao naslov kralja Dalmacije papskom vo-
ljom, s vrlo jasno izraènim politi~kim ciljem rimskog pontifeksa. Kako Nada
Klai} isti~e, “i pape toga vremena traè na~in kako da Dalmaciju podloè svom
utjecaju. Zato najzad u ~asu kad se njima prepu{ta odluka o dalmatinskom vla-
daru krune Zvonimira dvostrukom krunom: Hrvata i Dalmatinaca.” (str. 349.)
Demantuju}i Ferdu [i{i}a i ostale hrvatske istori~are sli~nog mi{ljenja,
Nada Klai} je dokazala da Neretljanska kneèvina nikada nije bila u sastavu
hrvatske dràve. Ili je bila samostalna ili pod vla{}u Vizantije, Srbije, odnosno
makedonskog cara Samuila, u odre|enim periodima. Nepobitno je ne samo da
je Neretljanska kneèvina od 1025. godine ponovo samostalna, nego i da nje-
ni vladari nose naziv kralja, poput hrvatskih ili srpskih. Klai}eva je dokazala da
je i famozni Slavac bio neretljanski a ne hrvatski vladar, kako je tvrdila dota-
470
da{nja hrvatska istoriografija. âk su u sastavu Neretljanske kneèvine primor-
ske padine Poljica, izme|u splitskog kotara i reke Cetine, odnosno od @rnov-
nice pa prema jugu. U unutra{njost je dopirala do mosorskih obronaka. Njena
prestonica je verovatno bio grad Omi{. Vladar Slavac je pouzdano nosio naziv
kralja (reks) dok su neki poznati neretljanski vladari jedanaestog veka imali na-
ziv primorskog vojvode. “U sudbonosnim ~asovima Hrvatske po~etkom XII st.
Neretljanska kneèvina nije, koliko je danas poznato, uop}e sudjelovala. Nere-
tljanski su knezovi i dalje sa~uvali vlast u svojoj zemlji. Neposredan dokaz da
Neretljanska kneèvina nije 1102. god. u{la u sklop arpadovskih zemalja jest
~injenica da Arpadovi}i nisu nikad nosili u svojoj tituli ime bilo koje zemlje ko-
je bi moglo upu}ivati na stjecanje vlasti nad Paganijom. Potpuna {utnja izvora
za prvu polovicu XII st. uzrok je da se jo{ ne moè utvrditi kako i kada su Ka-
~i}i postali nasljedni neretljanski knezovi.” (str. 485.)
Metodolo{ki postupak, koji Nada Klai} primenjuje u svojim istoriograf-
skim istraìvanjima, nesumnjivo je kriti~ki, iako ne uvek dosledan i bez slabo-
sti. Preterano bi bilo i o~ekivati da jedan nau~nik – pojedinac, ma koliko bio ta-
lentovan i sposoban, izvr{i kriti~ku reviziju celokupne dosada{nje hrvatske
istoriografije, mahom romanti~arske i pamfletske. Posebno kada je ona u
svom, po obimu publikovanih dela, najplodnijem periodu bila politi~ki najpri-
strasnija i pretvorena u sredstvo ideolo{kih manipulacija i obra~una. Takva usi-
jana atmosfera nije mogla ostaviti hladnokrvnim ni najozbiljnije ni najobjek-
tivnije pisce. Kako i Klai}eva zapaà, petnaestak godina nakon Drugog svet-
skog rata, “upravo predratne politi~ke prilike ~esto su nametale i objektivnim
histori~arima neobjektivno tuma~enje historijskih ~injenica.” (Godi{njak Isto-
rijskog dru{tva Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1959., str. 333.) Samo {to su po-
sleratne prilike u tom smislu bile jo{ nepodno{ljivije. U osvrtu, iz koga poti~e
taj citat, pod naslovom “Noviji radovi na dru{tvenoj problematici srednjovje-
kovne Hrvatske”, Klai}eva se dokazuje ne samo kao ve{t polemi~ar, nego kao
temeljit teoreti~ar, uspe{no kritikuju}i radove nekih od tada najpriznatijih na-
u~nih autoriteta, poput Olega Mandi}a, Mihe Barade ili Ivana Boì}a. Ona je
kroz to dala zna~ajan doprinos rasvetljavanju nastanka i razvoja hrvatskog fe-
udalnog dru{tva.
d) Sveobuhvatna analiza hrvatskog feudalnog dru{tva
U raspravi “Historijska podloga hrvatskoga glagolja{tva u X i XI stolje}u”
Klai}eva dokazuje da je glagoljica bila pismo Hrvata izvan granica tada{nje
Hrvatske, nastalo uprkos protivljenju hrvatskih vladara, slepo odanih papstvu.
Za razliku od tada{njeg pape Aleksandra II, koji je insistirao na isklju~ivoj upo-
trebi latinskog kao crkvenog jezika, protivpapa Honorije V je odobravao staro-
slovenski jezik i glagoljicu u crkvama pod svojom kontrolom, pa se osnovni
sukob i odvijao na toj relaciji. Dalmatinska marka sa sedi{tem u Bakru,
istarsko-kranjskog markgrofa Ulrika, predstavljala je pogodan politi~ki okvir
{irenja slovenske liturgije. Zabunu oko lociranja tog dela Dalmacije izazvala je
~injenica da se to podru~je ranije zvalo Liburnijom. Dalmatinsku marku je, ve-
471
rovatno uz ugarsku pomo}, posle 1070. godine osvojio ban Zvonimir i na osno-
vu toga se proglasio za dalmatinskog kralja, i tu titulu je zadrào dok ga papa
Grugur VII nije krunisao za hrvatsko-dalmatinskog kralja. Zvonimir nije ni po-
ku{avao, a sve i da je hteo, u to vreme ne bi mogao s tih poseda da iskoreni gla-
goljicu i slovensku liturgiju.
Autoritet vladara srednjeg veka bazirao se prvenstveno na veli~ini i eko-
nomskoj snazi njihovih li~nih i porodi~nih poseda kojima su se odmeravali s
feudalnim velika{ima. Stvarno mo}an kralj bio je samo onaj koji je svojim bo-
gatstvom prednja~io i uspevao sve ostale naterati na pokornost. Oni koji nisu
imali velike posede redovno su slabi vladari i uglavnom marionete u velika-
{kim rukama. Poslednji hrvatski kraljevi su tako|e imali veoma male posede,
a velika{i koji su ih okruìvali sve vi{e su ekonomski ja~ali. To je uslovilo i sla-
bu realnu mo} ma|arskog kralja Kolomana i njegovih naslednika u pripojenoj
Hrvatskoj nakon 1102. godine. U posebnim skriptama koje su prethodile nje-
nom ud`beniku, pod naslovom “Povijest Hrvata u srednjem vijeku” (Sveu~ili-
{te u Zagrebu, Zagreb 1965.) ona to na ovaj na~in obja{njava: “Poloàj Arpa-
dovi}a u Hrvatskoj ve} je od samog po~etka vladanja bio prili~no nesiguran,
jer se nije zasnivao na nekim “ugovorima”, pojmu za patrimonijalni tip dràve
XI st. potpuno nepoznatom, ve} jedino na rodbinskim odnosima. Upravo je ta
~injenica bila odsudna i za dalji razvitak i poloàj hrvatske u sklopu arpadov-
skih zemalja, kao i za sam poloàj Arpadovi}a. Budu}i da vi{e nisu na{li u Hr-
vatskoj kraljevske posjede na kojima bi mogli izgraditi svoju vlast, oni su se
zadovoljili sa stanjem koje su u njoj zatekli. Kako je ve} Zvonimir po~eo po-
klanjati kraljevska prava, a anarhija je proces feudalizacije javnih prava poja-
~ala, Arpadovi}ima jedva uspijeva da podijele koju ~ast u Hrvatskoj. No nije
im uspjelo ondje uvesti marturinu kao osnovni porez na zemlju.
Poku{aj Kolomanov u vezi s tim propada, pa vladari koji su u XII st. su-
vi{e zauzeti dinasti~kim problemima, pu{taju, ~ini se, Hrvatsku samostalnom
razvitku. A taj je mogao i}i samo u pravcu potpunog osamostaljivanja ùpana,
koji su najzad potkraj vladavine Arpadovi}a postali samostalni dinasti. Primjer
[ubi}a, koji drè sredinom XII st. nasljednu ùpansku ~ast u bribirskoj ùpa-
niji, samo je jedan od najpoznatijih. Iznimni poloàj koji je Hrvatska uìvala s
obzirom na odnos prema kralju nije se zasnivao na nekom posebnom ugovoru
– tobo`nja “Pakta konventa” – ve} na stvarnom razvitku koji je potkopao te-
melje kraljevske vlasti i prije nego {to su Arpadovi}i zasjeli na hrvatsko prije-
stolje. Dosada{nje mi{ljenje da je Koloman privilegirao ~lanove plemstva 12
plemena zasnivalo se na uvjerenju da je tzv. Kvoliter – tj. tobo`nji ugovor iz-
me|u predstavnika 12 plemena i Kolomana – autenti~an. Danas je dokazano
da je to falsifikat iz XIV st. Prema tome, gubitak dràvne samostalnosti bio je
za politi~ki poloàj Hrvatske od neobi~ne va`nosti. Kako se s novom dinasti-
jom politi~ki centar preselio u Podunavlje, Hrvatska je u novom, posve perifer-
nom poloàju, nastavila svoj vlastiti politi~ki razvitak. On je vodio, dodu{e, br-
òj pobjedi feudalne anarhije, ali je istovremeno isklju~ivao neposrednu vlast
vladara. Takav je izuzetni poloàj sa~uvala Hrvatska sve do ponovne usposta-
472
ve kraljevske vlasti sredinom XIV st. No i to se osamostaljivanje vr{ilo poste-
peno. Za prvih Arpadovi}a, hrvatske zemlje povezivao je zajedni~ki ban, a kat-
kad i herceg, a i posebna je krunidba bila jedan od znakova formalne poveza-
nosti. Me|utim, posebne krunidbe doskora nestaje, a svaka zemlja dobiva i
svoga bana. Tek bi po koji herceg, kao npr. Andrija, brat kralja Emerika, ili Ko-
loman, brat Bele IV, uspio oko sebe okupiti i ùpane od Drave do mora, ali su
takve pojave za 200-godi{nje vladavine Arpadovi}a bile gotovo iznimka.” (str.
25.) Dakle, umesto bajke o hrvatskoj autonomnoj celokupnosti, u praksi ima-
mo krajnju feudalnu razdrobljenost i samovla{}e.
Situacija u Slavoniji sasvim je druga~ija. “U doba kad Arpadovi}i u Hrvat-
skoj nisu uop}e imali posjeda, gotovo ~itava Slavonija je njihova. Kralj je da-
kle prvi i najve}i vlastelin u zemlji. I ondje }e dodu{e postepeno zemlja prela-
ziti na privatnike, ali je osnova zemlji{nog posjeda bila neuporedivo ve}a.” (str.
28.) S obzirom da je Slavonija trajno “pod neposrednim ugarskim uticajem,
ima isti i politi~ki i dru{tveni razvitak kao ugarske zemlje. Kako su i ondje bi-
le organizirane ùpanije, ostale su ipak i nakon njihova postepenog propadanja
osnovni temelj na kojem se izgra|ivalo stale{ko dru{tvo. Velika{i su dodu{e i
ondje doskora zamijenili kraljevsku vlast, ali su se kraljevi mogli protiv njih
povezati s niìm plemstvom i gradovima koje su sami stvorili. Traè}i protute-
ù oligarhijskoj mo}i, oni su dopustili da se niè plemstvo pod vodstvom bana
organizira u ùpanije novog tipa: plemi}ke ùpanije. Ali upravo zbog toga {to
je novo dru{tvo bilo jo{ preslabo, a Arpadovi}i nisu na{li na~in da patrimoni-
jalno gospodarstvo zamijene drugim, oni i ondje gube postepeno vlast u korist
oligarhije.” (str. 27.) Sve vreme, nakon avarskih i posle mongolskih pusto{enja
Slavonija je vrlo slabo naseljena, a u petnaestom i {esnaestom veku feudalna
renta je tako visoka da su kmetovi masovno beàli sa vlastelinskih ili crkvenih
poseda. Prikazuju}i knjigu J. V. Brimleja o selja~kom ustanku u Hrvatskoj, Na-
da Klai} konstatuje da je to “razdoblje kad vi{e nema kolonizacije, a migraci-
je uzrokovane turskim naletima nisu jo{ po~ele bitno utjecati na dru{tvene pro-
mjene, tako jedan od uzroka pusto{i na vlastelinstvima treba traìti u materijal-
noj diferencijaciji kmetova.” (“Historijski zbornik” 1960., str. 13.) Sve ve}i ku-
luk, neretko pet dana u sedmici, predstavljao je jo{ ve}i problem od ionako te-
{ko podno{ljivih nov~anih i naturalnih obaveza kmetova.
4. Studija Nade Klai} o rasprostranjenosti imena Hrvat
Od ostalih brojnih nau~noistraìva~kih radova Nade Klai}, za tematiku
ove studije veoma je zna~ajna njena rasprava “O Kasezima i Hrvatima u sred-
njovjekovnoj Hrvatskoj” (“Dostignu}a” br. 1-2/1965.), u kojoj se ona bavi i pi-
tanjem rasprostranjenosti imena Hrvat u srednjem veku. Prvo ukazuje kako je
Vjekoslav Klai} “utvr|ivao tragove imena Hrvat u gotovo ~itavom slavenskom
svijetu osim u Hrvatskoj. Mo`da i to nije bilo slu~ajno. Me|utim, njegov pro-
pust nisu nadoknadili ni oni koji su nastavili njegov rad, iako je pojava imena
Hrvat morala biti jednom od osnovnih podloga spomenutih teorija o postanku
i podrijetlu plemstva kod Hrvata.” (str. 14.)
473
Taj problem je i ina~e zanemaren u hrvatskoj istoriografiji, a sopstveno sta-
novi{te povodom njega Nada Klai} izlaè u saètom ali koncentrisanom vidu.
“Na{e ispitivanje o rasprostranjenosti imena Hrvat mora po~eti i zavr{iti u gra-
nicama srednjovjekovne Hrvatske, dakle teritorija izme|u Gvozda i mora. Ka-
ko je upravo to ona politi~ka jezgra iz koje je po~elo ujedinjavanje susjednih
politi~kih jedinica, valja utvrditi u kakvom se zna~enju ondje upotrebljava ime
Hrvat. I to prije nego {to su na tom teritoriju migracijama izmije{ani etni~ki od-
nosi. Jer postojanje imena Hrvat, izvan granica srednjovjekovne Hrvatske, da-
kle u Slavoniji, Istri, Bosni itd., nije rezultat doseljenja ve} kasnijeg procesa.
îni se da bi najprije trebalo ista}i ~injenicu da unutar granice Hrvatske u sred-
njem vijeku nema toponima Hrvat! Dodu{e, mo`da bi se pomnim ispitivanjem
mogao poneki primjer i prona}i, no taj bez sumnje ne bi promijenio zaklju~ak
koji se iz te ~injenice name}e. Naime, ako pojava hrvatskog imena u sloven-
skim zemljama upu}uje na posebno naseljenje Hrvata me|u alpske Slavene,
onda takvog naseljenja Hrvata u Dalmaciji nije bilo. Ono bi i ovdje moralo
ostaviti tragove u toponomastici. Ne govori li to u prilog pretpostavci koju je
iznio Grafenauer, naime “da se doselio dodu{e manji broj Hrvata, ali u nekom
naro~itom, od Avara odvojenom seobenom valu; taj seobeni val je, usprkos
svojoj broj~anoj slabosti, me|u dalmatinskim Slavenima izazvao tako sna`nu
historijsku prekretnicu, da se na njih pro{irilo ime do{ljaka.” (str. 14-15.)
a) Manjak hrvatskih toponima nadokna|en
politi~kom intervencijom
Grafenauer je skretao pa`nju na {iroku disperziju Hrvata od Duljepsko-
Volinjanovske oblasti do Baltika i Karantanije na zapadnoj i Gr~ke na ju`noj
strani, i to u vreme kad je ukupni slovenski prostor postajao sve manji. “Ta je
disperzija”, kako nastavlja Nada Klai}, “nastala u doba avarskih pohoda u Za-
karpa}e kad je raspr{en duljepski savez i jedan je dio stanovni{tva iselio iz do-
movine. Preuzmemo li Grafenauerovo dokazivanje i prenesemo li ga na Hrvat-
sku, moramo do}i do zaklju~ka da ta hrvatsko-duljepska disperzija nije ostavi-
la traga u srednjovjekovnoj Hrvatskoj. Jer kad bismo uzrok pomanjkanju hr-
vatskih toponima samo unutar srednjovjekovne Hrvatske traìli u jednoj seobi
Hrvata, onda bismo morali odgovoriti na pitanje za{to je niz hrvatskih toponi-
ma od Baltika do Gr~ke prekinut samo u Hrvatskoj. Ovako moèmo ipak na
neki na~in protuma~iti uzroke toj neobi~noj pojavi. Mo`da ih uostalom valja
traìti i u sku~enosti prostora koji je bio zahva}en drugim hrvatskim valom. U
pore|enju s hrvatskim toponimima izvan Hrvatske to nije ni{ta neobi~no uko-
liko se dokaè da svi navedeni toponimi od Baltika do Gr~ke potje~u od istog
seobenog vala. Pomanjkanje toponima Hrvat obilno je nadokna|eno u srednjo-
vjekovnoj Hrvatskoj politi~kim i dru{tvenim zna~enjem toga imena. Ve} prva
sigurna pojava toga imena u doba narodne dinastije – duks Kroatorum na Bra-
nimirovom natpisu – svjedo~i o zavr{enom procesu formiranja dràve koja je
najzad ipak okr{tena imenom organizatora. Put do potpune prevage tog imena
bio je vrlo dug. Jo{ Trpimira naziva Got{alk, koji boravi na njegovu dvoru, vla-
474
darem Slavena (reks Sklavorum), dok papa Ivan VIII tako|er pi{e Zdeslavu
“glorius komiti Sklavorum”. Tek od sredine XI st. u~vr{}uje se naziv reks Kro-
atorum da bi kasnije u oba oblika, tj. Kroatorum i Kroacie, u{ao u titulu ugar-
sko-hrvatskih vladara. Tako regnum Kroacie, kojemu se pridruùje Dalmacija,
a kasnije i Slavonija, postaje politi~ki pojam sve do svr{etka srednjeg vijeka.
Ne treba posebno isticati da je taj regnum postepeno mijenjao teritorijalni op-
seg.” (str. 15-16.)
[to se ti~e socijalne diferencijacije, “u tom kraljevstvu Hrvata nema sve do
sredine XIV st. neke posebne oznake za bilo koji dru{tveni sloj. âk ni velika-
{i u Hrvatskoj nisu nobiles Kroati! Mo`da }e poneki dalmatinski pisar napisa-
ti za hrvatskog velika{a da je Hrvat, no za njega je sve {to se pruà izvan gra-
nica njegova kotara – Sklavonia. A onda odjednom sredinom XIV st. nastupa
nagla promjena u terminologiji. Pojavljuju se nobiles Kroati kao odre|en po-
jam. Dakako, ne vi{e samo politi~ki, ve} u to vrijeme kao potpuno jasan dru-
{tveni termin.” (str. 16.) Tada se prvi put pojavljuje i sabor, “koji se pod anù-
vinskim banovima postepeno formira” (str. 16.), na koji pored plemi}a u po~et-
ku dolaze komandanti utvr|enja i vojnih jedinica, “pa sabor tek kasnije posta-
je isklju~ivo stale{ka plemi}ka ustanova... Prema tome, Kroati kao stale{ki ter-
min je sredinom XIV st. sinonim za ono niè plemstvo u Hrvatskoj koje se po-
~elo pod pokroviteljstvom Ludovika postepeno organizirati. Iako je zahvalju-
ju}i kralju niì plemi} dobio svoje organizacije i drugdje po Hrvatskoj, termin
se nobiles Kroati vrlo ~esto vezivao uz prvotne plemi}ke organizacije, dakle
one u Luci i Kninu.
Takav se pojam upotrebljavao osobito tada kad se èljelo ozna~iti drugo
privilegirano i neprivilegirano stanovni{tvo u Hrvatskoj, koje nije bilo uklju~e-
no me|u niè plemstvo. U to se vrijeme dakako jo{ uvijek upotrebljava i naziv
Hrvati za regnum Kroacie. Me|utim, i taj politi~ki pojam Hrvati = regnum
Kroacie postepeno se mijenja potkraj srednjeg vijeka pod pritiskom turskim i
mleta~kim. Naziv Hrvati, odnosno Kroacia, postepeno prelazi Kupu da bi se
najzad u XVI st. u~vrstio izme|u Kupe i Drave. Ali, i stale{ka oznaka imena
Hrvat gubi izvan granica stare Hrvatske svoj pravi nekada{nji smisao. U Sla-
voniji ili u slovenskim zemljama nije se Hrvatom nazivao samo plemi}. Hrvat
je prije svega onaj koji dolazi iz Hrvatske bez obzira na dru{tveni poloàj. Ta-
ko je upotreba imena Hrvat jo{ jednom pokazala na neodrìvost teorija o soci-
jalnom dualizmu kod Hrvata od VII do XIV st. Nobiles Kroati nisu ni osvaja-
~i Hrvati niti njihovi potomci, ve} niè plemstvo od XIV st. dalje.” (str. 16-17.)
5. Klai}kino suprotstavljanje romanti~arskom zanosu

hrvatskih kvazinau~nika
^lankom “Diplomati~ka analiza isprava iz doba hrvatskih narodnih vlada-
ra (I dio)”, (“Historijski zbornik” XVIII, Zagreb 1965), Nada Klai} kriti~ki pre-
tresa obimnu nau~nu literaturu koja se bavi ispitivanjem i verifikovanjem is-
prava iz vremena narodnih vladara, o{tro se suprotstavljaju}i svakom romanti-
475
~arskom zanosu i idealizaciji koji su hrvatsku istoriografiju doveli u jadno sta-
nje. “Ta jedva se koji od histori~ara narodne dinastije mogao oslobditi du`no-
sti da zauzme stav prema izvornom materijalu na osnovu kojega je radio. Uvri-
jeèno mi{ljenje da se posao histori~ara sastoji prije svega u tome da bezuvjet-
no brani svaki sa~uvani podatak dalo je toj literaturi poseban pe~at. Ona je sve
prije negoli kriti~na. U krajnjoj liniji nisu u diskusijama bili va`ni dokazi i pro-
tudokazi, nego odjek u patriotskoj javnosti. Kako je dakle ta javnost upravlja-
la diskusijama, nije bilo nade da }e trijeznu kriti~ku ocjenu zamijeniti krivo
shva}eni patriotizam. Zato se svakom histori~aru narodne dinastije nu`no na-
me}e zada}a da savjesnom kritikom izvornog materijala, kao i novim pogledi-
ma i shva}anjima utre put zaista znanstvenom prikazu toga, nesumnjivo najin-
teresantnijeg, razdoblja hrvatske povijesti.” (str. 141.) Od savesnog nau~nog is-
traìva~a traìla se zna~ajna doza hrabrosti da istinito progovori nasuprot ve-
}inskom ideolo{kom mi{ljenju u uzavreloj politi~koj javnosti. “Slu~aj V. No-
vaka koji je podvrgao kritici falsifikate splitskih benediktinki klasi~an je pri-
mjer na koji na~in javnost reagira na takve poku{aje. I [i{i} se vrlo te{ko odlu-
~ivao na to da isprave ocijeni kao falsifikate, a Barada i Na|i nisu u tom pogle-
du postupali mnogo bolje. Svakako se me|u svima naro~ito isti~e L. Kati}, ko-
ji je do kraja ìvota branio ~ak i nesumnjive falsifikate.” (str. 141.) Po mi{lje-
nju Klai}eve, prvi je objektivnijem nau~nom prikazivanju istorijskih dokume-
nata i proveri njihove autenti~nosti pristupao Franjo Ra~ki, ali i njegovi iskazi
zahtevaju temeljitu reviziju.
Kad je re~ o zasluzi koja se Ra~kome svakako ne moè osporiti, “isprav-
no je upozorio na ~injenicu, o kojoj se na àlost premalo vodi ra~una, naime,
da ovjerovljenje isprava nije nikakva garancija za njihovu ispravnost.” (str.
143.) S druge strane, “Ferdo [i{i}, koga je u plodnom radu na hrvatskoj povi-
jesti uop}e najvi{e privla~ilo razdoblje narodnih vladara, nije i{ao stopama
Ra~koga. A ipak je on bio najvi{e pozvan da taj posao nastavi. Potreba se kri-
ti~ke ocjene materijala nametala [i{i}u utoliko vi{e {to je on i u posebnim ras-
pravama i u Priru~niku izvora za hrvatsku povijest pristupao samostalnoj ocje-
ni izvora.” (str. 145.) Mada je za veliki broj dokumenata i [i{i} utvrdio da su
falsifikati, prema mnogima je bio bole}iv pa ih je prihvatio jer, njegova su na-
stojanja i{la za tim da pokaè kakvu je va`nu ulogu igrala Hrvatska u to doba
u op}eevropskom zbivanju, pa mu je u tu svrhu mogao najbolje posluìti upra-
vo izvorni materijal, i to “nepro~i{}en”.” (str. 148.) Josip Na|i je po~etkom
dvadesetog veka nastojao da {to bliè javnosti predstavi izvorne dokumente iz
perioda hrvatske narodne dinastije, posebno 1925. godine, koja je obeleàvana
kao jubilarna hiljadugodi{njica splitskog sabora. “No, pri tom je radu i njega
vodila èlja da materijal prikaè u {to ljep{em svijetlu, pa je, kako }emo vidje-
ti, vrlo nerado prihva}ao sumnje i negativne ocjene Ra~koga.” (str. 148.)
Za razliku od Ferde [i{i}a koji, na primer, “za svoju teoriju o Slavcu nije
ispitivao doma}i materijal, a odu{evljen idejom o nasilnoj smrti Zvonimira ni-
je se ustru~avao na svoj na~in tuma~iti poznate ~injenice iz kriàrskih ratova”
476
(str. 148.), Na|i nagove{tava da bi mogao druga~ije interpretirati neke isprave,
ili op{irnije nego dotada{nji recenzenti. “Me|utim, ovo navije{teno udaljava-
nje od dotada{njih mi{ljenja ogleda se odmah u po~etku u prikazu kneèvskih
isprava u tome, {to oprezne pretpostavke prethodnika zamjenjuje smjelijim
tvrdnjama.” (str. 149.) I tamo gde su isprave nepobitno falsifikovane, on ne od-
ustaje od poku{aja da falsifikovanje objasni kasnijom materijalizacijom ljud-
skog se}anja na stvarni doga|aj. “Zaveden nekom pretjeranom ljubavlju pre-
ma izvornom materijalu daje njegov potpuno nekriti~ki prikaz, {to se kao ne-
dostatak najteè osje}a u opisu Zvonimirovih isprava. Ni jedna, pa ~ak ni “is-
prava, kojom on bra~kim plemi}ima dozvoljava slobodno trgovanje”, nije, pre-
ma njemu, neispravna, a kamoli falsifikat. Na|i nalazi za svaki falsificirani ob-
lik ili podatak tuma~enje, koje otklanja sumnje u neispravnost kraljevskih da-
rovnica. Jer ako se ne{to ne moè ba{ nikako pripisati kraljevskoj kancelariji,
onda je sastavlja~ primalac i sve je rije{eno.” (str. 149.)
Podrobnije obra|uju}i uzorak od 11 isprava, od kojih je za sedam ve} bi-
lo utvr|eno da su falsifikati ili se ozbiljno sumnjalo u autenti~nost, Na|i kon-
strui{e obja{njenja po obrascu da je zaista bilo onako kako bi on èleo da se ne-
{to desilo. “Uzme li se u obzir da je Na|i i “formular kneèvskih i kraljevskih
isprava” opisivao sluè}i se i falsifikatima, lako se moè razabrati vrijednost
njegovih rezultata. U osnovi isti nekriti~ki stav zauzima Na|i i u prikazu pri-
vatne isprave i njenih formulara... Ocjenjuju}i zatim preostale isprave narodnih
vladara, on }e nastojati da kod svakog od njih istakne koje bi isprave mogle bi-
ti izra|ene od primalaca, a koje od samih vladara, jer je na takav na~in mogao
ispri~ati nastanak i opravdati postojanje svakog diplomati~kog i stvarnog falsi-
fikata.” (str. 151.) Grubo odbijaju}i da su neke od isprava falsifikati, iako je to
ve} bilo dokazano, umesto na argumente Na|i se poziva na, po nepouzdanosti
sli~no, mi{ljenje Kerubina [egvi}a i Milana [uflaja. “Njegova je ocjena Zvo-
nimirovih isprava korak natrag, jer nije èlio prihvatiti ni one rezultate koje je
nauka do njegova pisanja usvojila. To u jednakoj mjeri vrijedi i za njegovu
ocjenu isprava posljednjeg Trpimirovi}a Stjepana II.” (str. 152.)
Iako je Miho Barada pronicljivo dokazao da su neke Trpimirove i Mutimi-
rove isprave zaista falsifikovane, u svom radu je stao, kako procenjuje Nada
Klai}, na pola puta. “Valja poàliti {to Barada provodi uistinu detaljnu paleo-
grafsko-diplomati~ku analizu nesmiljeno prilago|avaju}i osnovne paleograf-
ske zakone unaprijed postavljenom cilju. Ne smeta ga ni to {to se njegovi za-
klju~ci ponekad uop}e ne mogu uskladiti.” (str. 153.) Drìslav [vob je potvr-
dio da su odnosne isprave falsifikovane. “O tome da je Trpimirova isprava fal-
sifikat, svjedo~i i podatak o granicama splitske nadbiskupije do Dunava.” (str.
154.) Ipak, po oceni Klai}eve, “iako se poneka misao iz [vobovog priloga mo-
è prihvatiti, u cjelosti je on ipak proma{en, jer je [vob podvrgao na nespretan
i neta~an na~in kritici upravo ono, {to je u spomenutim ispravama najmanje
prijeporno.” (str. 154.) Solinsko-splitski istori~ar Lovre Kati} je “s nevjerojat-
nom uporno{}u i dosljedno{}u branio osumnji~ene isprave. I{ao je, {tavi{e, ta-
477
ko daleko da je branio poznate Pincijeve falsifikate, nastoje}i protuma~iti gru-
be pogre{ke falsifikata lo{im prijepisom... Nije, dakle, slu~aj {to se i u ocjeni
falsifikata splitskih benediktinka i on pridruìo Novakovim protivnicima, bra-
niocima autenti~nosti.” (str. 154.) A i Viktor Novak, koji ima velikih zasluga za
razotkrivanje mnogih falsifikata, pokazivao je prili~nu bole}ivost, pa je “niz
pogre{aka – osobito krivih datiranja – nastojao protuma~iti radije lo{im prije-
pisom, izbacivanjem teksta, zabunom itd., nego svijesnim radom falsifikatora.”
(str. 156.) Kad se ima u vidu ovakvo stanje hrvatske istoriografije i “pribroje li
se nabrojenoj literaturi op}eniti prikazi isprava u razli~itim pravnim historija-
ma – koji, na àlost, uop}e ne ulaze u pravnu analizu isprava, lako }e se raza-
brati da je nau~noanaliti~ki rad na izvornom materijalu do 1102. jo{ uvijek na
po~etku.” (str. 156-157.)
a) O naknadnom hrvatizovanju dalmatinskih isprava
Nisu nimalo retki slu~ajevi da se neke izvorno dalmatinske isprave na-
knadno hrvatizuju, u ~emu se isticao Milan [uflaj “upravo u ocjenjivanju iz-
vornih podataka o dalmatinskoj ispravi kao i o “~isto hrvatskoj ispravi”, [uflaj
je grije{io kad je odre|ene pravne institucije pripisivao odre|enim etni~kim
skupinama i kad je stvarao karakteristiku dalmatinske isprave bez prethodne
kriti~ke analize izvornog materijala.” (str. 157-158.) Primera radi, “samo zato
{to se osniva~ samostana Sv. Petra Spli}anin Petar zove ^rni i {to se samosta-
ni Sv. Petra u Solinu i Sv. Ivana u Biogradu nalaze “izvan” dalmatinskih gra-
dova, [uflaj je njihove kartulare predstavio kao prve po~etke ~isto hrvatske pri-
vatne isprave u Dalmaciji.” (str. 158.) Op{ti je sud Nade Klai} da su hrvatski
istoriografi, primenjuju}i sasvim pogre{an metodolo{ki postupak, “utvr|ivali
karakteristike isprava doma}ih vladara tako da su provodili diplomati~ku ana-
lizu i utvr|ivali formule isprava, a da nisu uop}e posvetili pa`nju sadràju is-
prave ili centru u kojem je isprava nastala. Zato se i moglo dogoditi da nitko,
osim [voba, nije posumnjao u autenti~nost Trpimirove isprave, iako se u njoj
pribrajaju splitskoj crkvi sela, koja ona ne samo u IX st., nego ni kasnije nije
imala. Me|utim, obra|ivanje isprava prema vremenu njihova postanka, tj. kro-
nolo{kim redom prema datumima, koje one nose, onemogu}ilo je njihovo ja-
snije grupiranje i prikrilo kriterije koji su vrlo jasno ukazivali na zajedni~ku
provenijenciju. Nikome, npr., tko je pregledao materijal sadràn u kartularu sa-
mostana Sv. Kr{evana nije mogla izbje}i ~injenica da tri najstarije oporuke
imaju istu pogre{nu dataciju i na kraju isprave isti pogre{ni aktum. Ili, da Zvo-
nimirove tobo`nje isprave u korist splitske nadbiskupije imaju jedan, a one u
korist samostana Sv. Marije drugi oblik koroboracije i da dva falsifikata u ko-
rist splitskih benediktinka upotrebljavaju formule koje ne poznaje javna ispra-
va u doba narodnih vladara. Takve nas ~injenice neminovno vode do spoznaje
da zajedni~ke karakteristike – osobito ako je rije~ o pogre{nim ili neta~nim for-
mulama – valja pripisivati istoj provenijenciji.” (str. 161.) Pitanje datiranja je,
pri tome, pri~a za sebe, kojoj skoro niko ne posve}uje dovoljnu pa`nju, pa ~ak
i Franjo Ra~ki pokazuje sklonost da se nemarno prema tome odnosi. “Nehaj se
478
izraàva osobito u ~injenici da se ispitivanje zavr{ava jednostavnim konstata-
cijama, iako formula datiranja sigurnije nego preostali dijelovi upu}uje na pro-
venijenciju. Pogre{na datacija nekih isprava sluì Ra~kom samo kao jedan od
dokaza la`nosti, ina~e upravo on u “Dokumenta” bez mnogo okoli{anja ispra-
vlja datume, spasavaju}i na taj na~in ugled ugroènih isprava.” (str. 170.)
b) O{tro protiv verifikovanja falsifikata
U drugom delu te obimne rasprave (“Historijski zbornik XIX-XX, Zagreb
1966-1967.) Nada Klai} zaklju~uje da je u pogledu istraìvanja verodostojno-
sti ove vrste istorijskih spomenika hrvatska istoriografija postupala lakoumno,
pa ne samo da nije ispravljala ono {to je neta~no, nego je o~igledne falsifikate
podupirala i prosle|ivala u budu}nost kao autenti~ne. “To je imalo i ima te{ke
posljedice po hrvatsku povijest. Zatvaraju}i o~i pred o~itim nedostacima ispra-
va i dokumenata iz razdoblja narodne dinastije histori~ari su izgradili krhku
zgradu od karata, koju lako moè sru{iti prva kritika. Ve} ovaj rad, premda je
samo po~etak, ukazuje na tu ~injenicu.” (str. 260.) Ona zatim obja{njava i svo-
je li~ne akademske motive koji su je orijentisali da se posveti ovako te{kom na-
u~nom zadatku, kojeg se od Franje Ra~kog do Nade Klai} niko nije temeljito
prihvatao. Strpljivom i sveobuhvatnom studijom strukture vladarskih isprava i
uspe{nom komparativno istorijskom analizom uspela je da stvori model razli-
kovanja istinitog od la`nog. Svesna je pri tome da je takav posao tek u povoju
i da }e nailaziti na mnogo vi{e politi~kih i ideolo{kih, nego nau~nih prepreka.
“Upravo zbog toga {to je prva kriti~ka diplomati~ka analiza isprava za Trpimi-
rovi}a u cjelini ovaj rad ne moè odgovoriti svim onim zahtjevima koje diplo-
matika postavlja pred istraìva~a. Mnoga ne samo sporedna nego i vrlo va`na
pitanja ostaju otvorena, ili tek na~eta. Zato }e daljnja detaljna analiza, koja nu-
`no slijedi poslije ovog poku{aja, provjeriti moje rezultate i opovr}i ili u~vrsti-
ti izre~ene pretpostavke. Ali, ~ini mi se, da se moè u daljnji rad na tom polju
uputiti samo onaj tko, osim znanja, ima dovoljno snage i nau~ne svijesti da se
bori za historijsku istinu... U nauci se vrlo ~esto doga|a da analiza odre|enog
problema sama dovede istraìva~a do rezultata koji on nije èlio. Tada on, sto-
je}i na raskr{}u, treba da odlu~i na koju }e stranu: ho}e li onim putem koji zna-
~i historijsku istinu ili }e odabrati jeftinije lovorike u svijetu la`ne slave koju
obi~no donosi pre{u}ena istina. Svaki od nas stvara odluku prema svojim sklo-
nostima i nazorima. Odabirem prvi put, jer mislim da je on jedino ispravan.”
(str. 260-261.)
Bitno je da se za sve te falsifikovane isprave utvrdi prava istina, ali ne tre-
ba potcenjivati ni njihovu korisnost za sagledavanje izvesnih istorijskih fakata,
o kojima njihovi sastavlja~i svedo~e, kad se zanemari ono {to ih navodi da ne-
ki svoj konkretni interes la`no potkrepe, pogotovo kad je re~ o imovinskim pra-
vima pojedinih samostana. Ali, svakako treba akademski ìgosati, podvr}i
o{troj polemi~koj analizi, “{to se nekriti~ka historiografija – osobito u najnovi-
je doba – ustru~ava ne samo podvr}i kriti~kom ispitivanju izvorni materijal ve}
479
a priori osu|uje svakog histori~ara koji se te nezahvalne zada}e prihvati. Takvi
histori~ari ne samo da ko~e napredak historijske nauke nego i zavode javnost
iskrivljenim prikazivanjem stvarnog stanja u izvornom blagu iz vremena Trpi-
mirovi}a.” (str. 263.) S druge strane, “istini za volju, valja priznati i to da nas je
kriti~ka analiza izvornog materijala dovela, kao {to je naprijed spomenuto, i do
zaklju~aka koji su opre~ni na{em dosada{njem shva}anju i tuma~enju nekih hi-
storijskih ~injenica. To osobito vrijedi za odnos Trpimirovi}a prema bizantskoj
Dalmaciji u XI stolje}u. Premda su nas takve ~injenice s jedne strane neugod-
no iznenadile, otvorile su, s druge strane, nove vidike i otkrile nove momente
iz povijesti bizantske Dalmacije. Sada nam je, npr., postalo jasnije za{to dalma-
tinski gradovi u drugoj polovici XI st. vode samostalnu politiku koja se ne oba-
zire na interese hrvatskih vladara i za{to je, npr., tek Zvonimir, potpomognut
Arpadovi}ima i papinstvom, doista zavladao jednim dijelom bizantske Dalma-
cije. Ali, rezultati do kojih sam do{la prvi su koraci na novom putu kriti~ke ana-
lize izvora iz razdoblja Trpimirovi}a koja se poslije Ra~koga tek sada ponovo
otvara.” (str. 263.)
III. Raskorak ma|arske i hrvatske istoriografije

Ma|arska istoriografija je konstantno imala ofanzivan pristup hrvatskoj
pseudoistorijskoj megalomaniji, ali je i sama bila optere}ena romanti~arsko-
idealisti~kim nacionalnim zanosom, razvijaju}i uporno tezu da kompletno
ugarsko stanovni{tvo, bez obzira na izvorne etni~ke razlike, predstavlja ma|ar-
ski politi~ki narod. To pitanje ipak ovde nije predmet moje posebne pa`nje. Sa
aspekta kompleksnog sagledavanja hrvatske pseudoistorijske pamfletistike bi-
lo bi zna~ajno sagledati kako teze o “ugarsko-hrvatskom kraljevstvu”, “ugar-
sko-hrvatskim vladarima”, “ugarsko-hrvatskim vojskama”, “saveznim dràva-
ma”, “personalnoj uniji”, mogu eventualno na}i upori{ta u radovima ma|arskih
istori~ara. Kao orjentir moè posluìti jedno od najnovijih, sinteti~ki pisanih
dela, “Istorija Ma|ara” (“Klio”, Beograd 2002.), ina~e rezultat kolektivnog ra-
da Petra Rokaja, Zoltana \erea, Tibora Pala i Aleksandra Kasa{a. Pisana je bez
tradicionalisti~kih optere}enja, a njeni autori ne kriju sklonost ka prihvatanju
savremenih globalisti~kih ideolo{kih obrazaca, pa forsiraju krajnje pomirljiv
ton prema dràvama i narodima s kojima su se Ma|ari kroz istoriju konfronti-
rali. U knjizi ne postoji ni jedna jedina re~enica za koju bi se moglo re}i da je
napisana u antihrvatskom duhu, ali raspoloìva faktografija neumoljivo razara
sve hrvatske pretenzije i zablude o o~uvanju dràvno-pravnog kontinuiteta pod
ugarskom krunom. Ogoljena istina za Hrvate mora biti porazna jer, nema nika-
kve sumnje da je njihova dràva svojevremeno poraèna, pa pripojena Ugar-
skoj. U tituli ugarskih kraljeva Dalmacija, Hrvatska i Slavonija nisu imale raz-
li~it tretman u odnosu na Srbiju, a izvesna autonomna prava su predstavljala iz-
raz feudalne organizacije dru{tva, a ne odrànje dràvnog identiteta.
480
1. Ra|anje ma|arske dràve
Ma|ari su se u Panoniju doselili 896. godine i narednih decenija upu{tali
se u surove plja~ka{ke pohode mahom po nema~kim zemljama. Kad su 955.
doìveli teàk poraz na Lehovom polju kod Augzburga, preorjentisali su se na
pohode na hrvatske i srpske zemlje i uop{te Vizantiju. “Oni su, dodu{e, i rani-
je kretali u tom pravcu. Jedan njihov napad na Hrvatsku odbio je jo{ Tomislav
(910-930.), vladar ove zemlje. Me|utim, posle poraza kod Augzburga ponovo
su po~eli da ih napadaju. U borbi sa njima poginuo je, 960. godine, srpski knez
âslav Klonimirovi}.” (str. 20-21.) Krajem desetog veka po~eo je proces hri-
stijanizacije Ma|ara, koje su gr~ki i slovenski sve{tenici prvobitno kr{tavali po
isto~nom obredu, ali su ubrzo u tom poslu primat preuzeli benediktinski misi-
onari. Njima su pomagali, kao oruàna pratnja, nema~ki, ~e{ki i poljski vitezo-
vi. Kako je proces pokr{tavanja brzo napredovao, papa Silvestar II je ma|ar-
skom vladaru Stefanu I godine 1000. poslao kraljevsku krunu, a krunisanje je
obavio ostrogonski nadbiskup Astrik. “U ranijoj istoriografiji, primenjuju}i
ideale 19. i 20. veka na srednji vek, Ma|arska je u to doba smatrana jedinstve-
nom dràvom na ~itavoj svojoj teritoriji, iako se i ranije znalo da se ma|arska
dràvnost izgra|ivala postepeno, uklju~enjem paradràvnih formacija i stvara-
njem novih razli~itih jedinica. Me|u prvima treba pomenuti oblasti poslednjih
nezavisnih ili poluzavisnih plemenskih (rodovskih) poglavica, Erdelj (Transil-
vaniju, Sedmogradsku), \ule i teritoriju Ajtonja. Njih je kraljevskoj vlasti pod-
vrgao Sveti Stefan. Manje se zna o uklju~ivanju Slavonije u okvire zemalja
ugarske krune, o ~emu postoji vi{e verzija.” (str. 25.) Autori pretpostavljaju da
je mo`da Stefan I tek prilikom krunisanja dobio to ime, s obzirom da na gr~-
kom jeziku stefanos zna~i krunisani, oven~ani.
a) Osvajanje Slavonije i pot~injavanje Hrvatske
[to se osvajanja Slavonije ti~e, istori~ari jedino pouzdano mogu da kaù
da se to desilo u jedanaestom veku. “Tokom toga veka, u vreme koje se za sa-
da ne moè bliè odrediti, Ma|ari su zauzeli Slavoniju, odnosno kasnije seve-
rozapadnu Hrvatsku, sa Zagrebom kao sredi{tem.” (str. 44.) Pouzdano se zna
samo da je na osnovu saglasnosti protivpape Klimenta III, “godine 1091. La-
dislav osnovao dijecezu u Slavoniji i katedralu u njenom sedi{tu – Zagrebu. Za-
greba~ka (arhi)dijeceza obuhvatala je, gotovo devetsto godina, podru~je ~itave
srednjovekovne Slavonije, dana{nje severne Hrvatske. Zagreba~ka katedrala
posve}ena je novokanonizovanom svetitelju, ugarskom kralju Stefanu. Njegov
kult je na taj na~in pre{ao granice Ugarske u uèm smislu. Za prvog zagreba~-
kog biskupa Ladislav je postavio êha Duha, bez sumnje da bi razumeo jezik
slovenskih sve{tenika i vernika. Zagreba~ka biskupija bila je podre|ena Ostro-
gonskoj mitropoliji sve do 1852. godine, kada je Zagreba~ka dijeceza podig-
nuta u rang nadbiskupije. Na taj na~in je, kroz ceo srednji vek, bila vezana za
crkvu u Ugarskoj.” (str. 41.) Bez sumnje, u Slavoniji i njenom centru Zagrebu,
ìveli su Sloveni, ali nema nigde ni re~i da je tu bilo Hrvata u vreme ugarskog
osvajanja i vekovima posle toga.
481
Kao jedan od razloga zahla|enja odnosa Ladislava i pape autori navode
“{to je on pri kraju svoje vladavine vodio pohod i protiv Hrvatske, koju je pap-
stvo smatralo svojim vazalom.” (str. 40.) O samom osvajanju Hrvatske cela pri-
~a u ovoj knjizi glasi: “Smr}u Zvonimira, poslednjeg kralja iz roda Trpimira,
1089. godine, hrvatski presto je ostao bez naslednika. Njegova èna, Jelena Le-
pa, bila je k}erka ugarskog kralja Bele I i sestra Geze I i Ladislava I. Te okol-
nosti su otvorile put ma|arskom osvajanju Hrvatske. Ladislav I je jo{ 1091. go-
dine preduzeo jedan pohod u Hrvatsku, ali se, zbog upada Kumana, morao vra-
titi u Ma|arsku. Pre{av{i Tisu kod Be~eja, Ladislav je kod mesta Pogran~ po-
bedio Kumane. Osvajanje Hrvatske nastavio je i skon~ao Ladislavljev nasled-
nik, njegov sinovac kralj Koloman. Do{av{i na ugarski presto 1095., on je
1097. godine preduzeo novi pohod prema jugoisto~nom susedu. Tokom ovog
pohoda, u bici na planini Gvozd (Petrova gora), poginuo je, prema ugarskoj
hronici iz 14. veka, poslednji narodni vladar Hrvatske Petar Sva~i} (Sna~i}).
Koloman je posle toga prodro do jadranske obale i u Biogradu se krunisao za
hrvatskog kralja. Prema hrvatskoj tradiciji, ovom ~inu prethodio je ugovor iz-
me|u Kolomana i predstavnika hrvatskog rodovskog plemstva. Taj sporazum,
zaklju~en 1102. godine, poznat je kao “Pakta konventa”. Podatak o ovom spo-
razumu sa~uvan je i u izvorima iz 14. veka, zbog ~ega ga je ma|arska istorio-
grafija odbacivala kao neverodostojan. Bez obzira na njegovu verodostojnost,
neki sporazum izme|u ugarskog kralja i hrvatskog “plemstva” je ipak posto-
jao. Drugim re~ima, Hrvatska nije pot~injena ugarskoj kruni isklju~ivo silom
oru`ja, kao {to se ranije tvrdilo. Tome protivure~i okolnost da su se, i pored ka-
snije vi{evekovne vladavine ugarskih kraljeva, do njenog kraja 1918. godine
sa~uvali elementi dràvnosti i nekada{nje nezavisnosti Hrvatske, kao {to su:
naziv kraljevina (regnum), zvanje bana, sabor, ùpanija i plemstvo. Posle pri-
klju~enja Slavonije i Hrvatske Ugarskoj po~elo je doseljavanje stanovni{tva iz
ovih krajeva u plodnu Panonsku niziju. Ovde su se, me|u ostalima, nastanili
predstavnici roda Osla i Ka~i}a, {to je doprinelo ja~anju slovenskog stanovni-
{tva u Ugarskoj. Posle priklju~enja Hrvatske svojim zemljama, Koloman je
produìo svoj pohod na Dalmaciju. O osvajanju severne Dalmacije, zahvalju-
ju}i ve}em broju sa~uvanih izvora koji se odnose na taj doga|aj, mnogo smo
bolje obave{teni nego o zauzimanju Hrvatske, a naro~ito Slavonije... On je dal-
matinskim gradovima 1108. godine izdao, a 1111. potvrdio, privilegijalne po-
velje, koje se mogu smatrati verodostojnim. Tim poveljama kralj Koloman je
dalmatinskim komunama, zbog priznavanja vrhovne vlasti ugarskog kralja, ga-
rantovao unutra{nju samoupravu (autonomiju). Pored toga, on je zadrào za se-
be pravo na dve tre}ine gradskih prihoda, kao i pravo na potvr|ivanje izbora
gradskog kneza i biskupa.” (str. 44-45.)
S obzirom da su Slavonija, Hrvatska i Dalmacija osvojene u kra}em vre-
menskom rasponu, da su teritorijalno povezane, a da su od ranije hrvatski vla-
dari u svom naslovu imali da su kraljevi Hrvatske i Dalmacije, na ~elo ovih ze-
malja kralj je postavio namesnika koji se zvao ban. Ban je bio obi~no neki ma-
|arski plemi} ili ~lan ugarske vladaju}e ku}e. Upravitelj ovih pokrajina bio je
482
herceg. Mada se Ma|ari nikada nisu masovno naselili na neplodnom tlu Hrvat-
ske i naro~ito Dalmacije, priklju~enje ovih zemalja ugarskoj kruni ipak je ima-
lo veliki zna~aj, jer je Kraljevina Ma|arska time postala, u manjoj ili ve}oj me-
ri, mediteranska sila. Preko ovih zemalja u narednom periodu delimi~no se od-
vijala spoljna trgovina Ugarske.” (str. 45.) To je bukvalno sve {to se kaè o ma-
|arskom osvajanju Hrvatske, i ne samo Hrvatske, nego i Slavonije i Dalmaci-
je. Feudalno rasulo u Hrvatskoj je ve} postojalo nakon Zvonimirove smrti, a
mnogi velika{i nisu Petra Sva~i}a priznavali za legitimnog kralja, pa im je uto-
liko lak{e pao dogovor sa ugarskim vladarem, koji im je ukidao dràvnu neza-
visnost, ali garantovao o~uvanje plemi}kih privilegija.
Plodna Panonska nizija se o~igledno prostirala van Hrvatske i Slavonije,
pa je postala privla~na njihovim stanovnicima. Slavonija je zapravo zahvatala
prevashodno kasniju zagreba~ku, krièva~ku i vara`dinsku ùpaniju, koje su se
prostirale na prete`no breùljkasto-brdskom prostoru, kao i dana{nja Zapadna
Slavonija, odnosno podru~je oko Papuka. Za celi dvanaesti vek Hrvatska se jo{
dva puta pominje. Kad se pominje kako je kralj Geza II (1141-1162.) formirao
posebne mona{ke vite{ke redove za borbu protiv nevernika, i to templare (bo`-
jake) i hospitalce (jovanovce), navodi se i slede}e: “Najpoznatija ku}a vitezo-
va bila je u Vrani, u Hrvatskoj. Ona je prvo pripadala templarima, a kasnije ho-
spitalcima.” (str. 51.) Posle toga, iznosi se da je Bela III godine 1194. “svom,
tada ve} dvadesetogodi{njem sinu, ustupio Hrvatsku i Dalmaciju, delove neka-
da{nje svoje ba{tine. Tom prilikom je princ Emerik ponovo krunisan, mo`da
za kralja ovih zemalja.” (str. 58.) Kad je Bela nakon dve godine umro, njegov
sin Emerik je nasledio celu dràvu, ali ga je uz pomo} Austrijanaca pobedio
mla|i brat Andrija, prinudiv{i ga da sad njemu ustupi Hrvatsku i Dalmaciju na
upravu i izdràvanje.
b) Bosna u ugarskim istorijskim izvorima
Na tri mesta se ovde i Bosna pominje. Prvo kad se navodi kako, nakon {to
je Bela II godine 1136. povratio ve}i deo Dalmacije, “u jednoj njegovoj pove-
lji javlja se naslov kralja Rame (reks Rame), oblasti na gornjem toku istoime-
ne reke. Tu oblast, sa naslovom bana (hercega), poverio je Bela na upravu
svom drugom sinu Ladislavu. Naslov kralja Rame zadrà}e se me|u naslovi-
ma ugarskih kraljeva do 1918. godine.” (str. 50.) Teritorija Rame zapravo je te-
ritorija tada{nje Bosne, uz mogu}a manja teritorijalna odstupanja. Godine
1165. Vizantija je, “isterav{i ugarskog vazala bana Bori}a, zauzela Bosnu i
onostrani Srem.” (str. 54.) Krajem dvanaestog veka ugarski kralj Emerik je do-
ìveo neuspeh u Bosni. “On se, dodu{e, po nalogu pape, revnosno borio protiv
ovda{njih bogumila, spremaju}i protiv bana Kulina ~ak krsta{ki rat, ali je papa
“obra}anje” bosanskih jeretika ipak poverio svom legatu a ne ugarskom kra-
lju.” (str. 59.) Bosna je dvadesetih godina trinaestog veka bila “podvrgnuta du-
hovnoj jurisdikciji kalo~ko-ba~kog nadbiskupa Ugrina. On je zaduìo Kaloja-
na, sina vizantijskog cara Isaka II An|ela i unuka Bele III, da povede krsta{ki
rat protiv bosanskih jeretika. Ovaj pohod ostvario je, posle vi{egodi{njeg odla-
483
ganja, tek 1235. slavonski herceg Koloman. Njegove rezultate, me|utim, usko-
ro je poni{tila mongolska najezda.” (str. 64.) Pored toga, u Ma|arskoj je negde
u to vreme formirana ugarska dominikanska provincija. “Dominikancima iz
Ugarske je u prvo vreme poverena duhovna briga o Bosni (borba protiv bogu-
mila) i Albaniji, kao i pokr{tavanje Kumana u dana{njoj Vla{koj niziji.” (str. 71.)
c) Banovine kao pograni~ne odbrambene teritorije
Nailazimo i na obja{njenje razloga formiranja banovina u Ugarskoj, kao
pograni~nih teritorija sa istaknutom vojno-odbrambenom ulogom. “Bezbedno-
sti Ugarske trebalo je da doprinese osnivanje novih banovina (banata) na nje-
nim granicama. Tako su osnovane Ma~vanska banovina na podru~ju severoza-
padne Srbije i Ku~evsko-brani~evska na tlu severoisto~ne Srbije, banovina So-
li u severoisto~noj i Srebrni~ka banovina u severnoj Bosni. Na ~elo ovih bano-
vina postavljeni su ~esto ~lanovi ili srodnici vladarske ku}e. Slede}i primer
svog oca, mladi kralj Stefan }e od oblasti Vidina, osvojene od Bugarske, obra-
zovati Vidinsku banovinu. Me|u ove banovine spada, tako|e, obnovljeni Se-
verinski banat, koji je obuhvatao Malu Vla{ku (Olteniju, u jugozapadnoj Ru-
muniji) sa sedi{tem u Turn-Severinu. Ban ovog banata bio je ~esto ujedno
upravitelj ju`nougarskih ùpanija izme|u Mori{a, Tise, donjeg Dunava i tran-
silvanskih planina. Zbog toga se naziv Severinskog banata pro{irio i na njiho-
vu teritoriju. A kada je Severinski banat turskim osvajanjem prestao da posto-
ji, naziv Banat se ograni~io na tle ovih ùpanija, i taj naziv u tom zna~enju sa-
~uvao se do danas.” (str. 83-84.) Dakle, banovine i banovi nisu nikakva hrvat-
ska specifi~nost. Ina~e, u prikazu cele ma|arske istorije trinaestog veka Hrva-
ti i Hrvatska se nigde ne pominju, osim napomene da se dràvni porez u Sla-
voniji i Erdelju “pla}ao koàma kune”. Otuda poti~e naziv hrvatskog novca.
Ovaj je porez nazivan kunovinom i kada se kasnije pla}ao u novcu. Srbija i Ne-
manji}i se pominju vi{e puta, a jedan od njih je ~ak do{ao u posed Slavonije.
“Vladislav, Dragutinov sin, oènio se Konstancom Morozini, Albertovom unu-
kom, i 1292. godine dobio Slavoniju u miraz.” (str. 91.) âk su se po izumira-
nju Arpadovi}a Nemanji}i pojavljivali i kao pretendenti na ugarski presto. Her-
ce{tvo Slavonije Vladislavu Nemanji}u priznao je posle 1301. godine i novi
ugarski kralj Karlo Robert.
Tek tu, na po~etku ~etrnaestog veka opet se pominje termin “hrvatski”, kad
se kaè da su Karla Roberta “podràvali hrvatski velika{i [ubi}i.” (str. 93.) Po
konsolidaciji Karla Roberta na prestolu, “Slavonijom su vladali Baboni}i, a u
Hrvatskoj [ubi}i. Oblasni gospodari su imali svoje privatne vojske, upravu i
sudstvo i prisvojili su regalna prava. Oni su bili na putu da postignu potpunu
nezavisnost od kraljevske (centralne) vlasti. U tome ih je spre~avala jedino
okolnost {to su se, pored slabih predstavnika centralne vlasti pod poslednjim
Arpadovi}ima, borili i jedni protiv drugih. U toku svoje borbe za presto Karlo
je bio prinu|en da ~ini znatne ustupke velika{ima koje je hteo da pridobije. [u-
bi}e je morao potvrditi za hrvatske, a Baboni}e za slavonske banove.” (str. 95-
96.) Tek kad je pobedio sve suparni~ke pretendente na kraljevski presto, Karlo
484
Robert je bio u mogu}nosti da krene u obra~un sa osionim oblasnim gospoda-
rima, savla|uju}i ih jednog po jednog. “Baboni}e, oblasne gospodare u Slavo-
niji, Karlo je pobedio 1322. godine. Oni su se, dodu{e, pobunili 1326-1327. go-
dine, ali ih je Karlo savladao i ostatke njihovog gospodstva priklju~io kruni.
Preostale su jo{ jedino njegove prve pristalice – [ubi}i u Hrvatskoj. Karlo, za-
uzet borbom u Ugarskoj, prepustio je vlast nad ovom zemljom 1312. godine
Mladenu [ubi}u, koji je vladao u njegovo ime, ali u stvari nezavisno. Protiv
svojih prvih pristalica [ubi}a Karlo Robert je koristio pomo} ve} pokorenih
Baboni}a, bosanskog bana Stjepana I Kotromani}a i Mleta~ke republike.
Protiv [ubi}a, ~iju vlast ni po koju cenu nisu hteli da prihvate, istupili su i
dalmatinski gradovi. Oni su se sa Karlovim znanjem stavili pod mleta~ku za-
{titu. Karlo je napao [ubi}e 1322. godine i odveo Mladena kao zarobljenika sa
sobom u Ma|arsku. Njegove tvr|ave su, me|utim, prigrabili hrvatski velika{i.
Ako u Hrvatskoj nije u potpunosti uspeo, u Vla{koj je pretrpeo poraz.” (str. 97.)
Posla }e tu mnogo imati posle i Karlov sin i naslednik Lajo{ (Ludovik), nepo-
sredno pre zauzimanja Napulja. “Od osvajanja Napulja mnogo realniji zadatak
bio je pot~injavanje osamostaljenih hrvatskih velika{a, koji su svoju mo} izgra-
dili na ru{evinama gospodstva [ubi}a. Lajo{ je od po~etka svoje vladavine te-
ìo da zavr{i na tom polju zapo~eto delo svog oca Karla Roberta, koji je neka-
da bio zarobio Mladena [ubi}a, ali dalje nije dospeo. Posle poku{aja slavon-
skog bana Mikca 1344., idu}e godine je sam Lajo{ do{ao sa vojskom u Hrvat-
sku. Zauzeo je Knin, gde je postavio ma|arsku posadu, a hrvatski velika{i, kr-
bavski knezovi, Nelipi}i i [ubi}i, pokorili su mu se bez otpora. Lajo{ je 1347.
godine zamenio posede [ubi}a u Hrvatskoj za dobra u Slavoniji. Tom prilikom
su [ubi}i postali vlasnici tvr|ave Zrin, po ~emu su nazvani Zrinski. Oni }e ka-
snije imati zna~ajniju ulogu u istoriji Ma|arske.” (str. 111.)
~) Hrvati bez politi~kog uticaja u Ugarskoj
U svim unutra{njim balkanskim ratovima najmo}niji ma|arski kralj svih
vremena Lajo{ I se, “kao i u slu~aju borbe protiv hrvatskih velika{a i Mleta~-
ke republike, oslanjao na svog ro|aka, a od 1353. godine i tasta, bosanskog ba-
na Stjepana II Kotromani}a, koji je bio veran vazal jo{ njegovom ocu.” (str.
113.) A veoma je zna~ajan podatak da su Ma|ari “u prvoj polovini 1356. godi-
ne od Srba zauzeli Klis, tvr|avu koja je nadzirala put iz Splita za Bosnu.” (str.
114.) Niti se negde izraàva ljubav niti prijateljstvo sa Hrvatima, a malo ko dr-
ì do njihovog politi~kog zna~aja kao pokorenog naroda, osim kad treba ugu-
{iti pobunu lokalnih odmetnutih velika{a. Me|utim, kako je Lajo{ I 1370. kru-
nisan i za poljskog kralja, dvanaestogodi{nja personalna unija Ugarske i Polj-
ske “predstavlja}e vrhunac bliskosti dveju zemalja u dràvnopravnom pogle-
du. Bilo da je ostalo na tom nivou, ili upravo zbog toga, ovo doba ma|arsko-
poljske unije, ili bar susedstva dvaju naroda, za veliki broj Ma|ara predstavlja-
}e neponovljiv ideal na~ina saìvota dvaju naroda tokom istorije. Bio je to naj-
prisniji period ma|arskog prijateljstva sa Poljacima, jedinim slovenskim naro-
dom sa kojim su Ma|ari u to vreme uglavnom ìveli u srda~nim odnosima i ~i-
485
je su prijateljstvo vekovima èleli.” (str. 117.) S druge strane, Ma|ari nisu ima-
li nikakvog razloga da èle srda~ne odnose i prijateljstvo sa Hrvatima jer su Hr-
vate na vreme pokorili i ponizili, a njihovu zemlju pripojili svojoj, zadràv{i
ne{to hrvatskih aristokrata da im sluè kao oblasni i lokalni gospodari.
Za ~etrnaesti vek imamo jo{ da je pomenuta uloga izvorno ma|arskog fra-
tarskog reda pavlina za po~etke hrvatskog {kolstva, a za po~etak petnaestog da
su u vreme pobune protiv kralja @igmunda, od hrvatske aristokratije kralju
ostali verni samo krbavski i kr~ki knezovi (Frankopani).” (str. 130.) Ni u pet-
naestom veku Hrvati se nisu zna~ajnije isticali u istoriji ugarske dràve. Pored
opaski o mleta~kim poku{ajima “podmi}ivanja ugarskih i hrvatskih velika{a
(str. 140.) u vreme ugarsko-venecijanskog sukoba oko Dalmacije u vreme kra-
lja @igmunda, oruànog sukoba Matije Korvina sa Mle~anima “oko ostrva Kr-
ka, poseda hrvatske velika{ke porodice Frankopana” (str. 171), Matijine name-
re da svog vanbra~nog sina Ivani{a “imenuje za hrvatsko-slavonskog hercega
i bosanskog kralja” (str. 173.), zna~ajan je i podatak o Krbavskoj bici, dat u jed-
noj jedinoj re~enici: “Kada je hrvatski ban Emerik Deren~enji poku{ao da spre-
~i jednu plja~ka{ku tursku vojsku da odnese plen i odvede roblje, do{lo je 1493.
godine do bitke na Krbavskom polju kod Udbine, u kojoj je izginulo mnogo
hrvatskih plemi}a.” (str. 176-177.)
Mnogo ve}a pa`nja je posve}ena @igmundovu udaru na Ivana Frankopa-
na, a to pitanje je u cjelosti ovako predstavljeno: “Ivan (An`) Frankopan, sin
vernog @igmundovog pristalice Nikole Frankopana, bio je oènjen Katarinom
Nelipi}. Njen otac Ivani{ Nelipi} imao je prostrane posede u Hrvatskoj, a u
Dalmaciji Ivan Frankopan s osmoro bra}e. Smr}u svog oca, Katarina, zna~i i
Ivan Frankopan, nasledila bi i njegova dobra. To bi svakako dovelo do ogrom-
nog pove}anja Frankopanove porodi~ne imovine. @igmund to nije hteo da do-
zvoli i odbio je da potvrdi da Katarina nasledi oca. Kada je Ivan odbio da pre-
da kralju Nelipi}eva dobra, @igmund je 1436. godine protiv njega uputio no-
vog slavonskog bana Matka Talovca. Li{iv{i Frankopana funkcije dalmatin-
sko-hrvatskog bana, @igmund je i to preneo na Matka Talovca. Ume{av{i se
istovremeno u spor bra}e Frankopana, on je me|u njima podràvao Ivanove
protivnike. Matkov pohod se zavr{io potpunim uspehom. On je ve} po~etkom
1437. godine zaplenio, u @igmundovo ime, Nelipi}eve posede. Upravu nad nji-
ma @igmund je poverio Matku Talovcu i njegovoj bra}i.” (str. 137.)
}) Posledice poraza ko Moha~a
Povodom Moha~ke bitke 1526. godine, navodi se da je u ma|arskom voj-
nom taboru bilo mi{ljenja da ne treba odmah ulaziti u bitku nego se povu}i pre-
ma Erdelju i sa~ekati poja~anja koja su predvodili vojvoda Jovan Zapolja, pa-
latin I{tvan Verbeci, kalo~ki nadbiskup Pavle Timori, pa i “hrvatsku vojsku pod
vo|stvom Krste Frankopana.” (str. 186.) Posle katastrofalnog ma|arskog pora-
za, pominje se da je Ferdinand I Habzbur{ki do{ao “na upra`njene prestole ê-
{ke, Ma|arske, Hrvatske i Slavonije” (str. 188.), ali su se ipak “ma|arski i hr-
vatski staleì... podelili izme|u dva pretendenta: Ferdinanda i Jovana Zapolje.”
(str. 189.) Varadskim mirom, sklopljenim izme|u zara}enih strana u borbi za
486
ugarsko kraljevsko nasle|e, 1538. godine, “je izvr{eno i razgrani~enje teritori-
ja: zapadni delovi Ma|arske, Hrvatske i Slavonije do{li su pod Ferdinandovu
vlast, a Erdelj pod vlast Jovana I, dok su nad ostalim teritorijama zadràli kon-
trolu njihovi gospodari prema zate~enom stanju.” (str. 198.) Posle pada Sigeta
1566. godine “prostrane oblasti Ma|arske i Hrvatske pale su pod osmansku
vlast.” (str. 203.) Zanimljivo je da se u knjizi govori i o prelasku mnogih Grka,
Bugara, Srba, Bosanaca i Albanaca na muslimansku veru, pod turskom vla{}u,
ali se u tom kontekstu Hrvati uop{te ne pominju. “Ve}i deo “turske” vojske u
osvojenim ma|arskim i hrvatskim zemljama ~inili su Ju`ni Sloveni” (str. 218.),
ali je tu re~ o pravoslavcima ili biv{im pravoslavcima koji su pre{li na islam.
“Katoli~ko i protestantsko stanovni{tvo zaposednutih oblasti radije je napu{ta-
lo ove oblasti nego ostajalo da ìvi pod turskom vla{}u, {to je, zajedno sa te-
{kim gubicima tokom turskih pohoda, dovodilo do toga da cele oblasti opuste
i da se na njima nastani pravoslavni slovenski, prvenstveno srpski ìvalj.” (str. 218.)
Be~ki dvor je ostatke Ma|arske pretvorio u stalno boji{te radi odbrane ne-
ma~kih zemalja. Tamo su pograni~na utvr|enja organizovana da ~ine {est ge-
neralnih kapetanija, od kojih su dve hrvatska i slavonska. “Visina ratnog pore-
za u drugoj polovini 16. veka u Hrvatskoj je u proseku iznosila 3.500 forinti, a
izdaci odbrane izme|u 200.000 i 550.000 forinti.” (str. 221.) To svedo~i da je
carstvu bio vaàn samo prostor, a da je zna~aj Hrvatske u pogledu ljudskih i
materijalnih resursa bio zanemarljiv, te da se u njoj svega pola jednog procen-
ta ratnih tro{kova moglo naplatiti. Sli~an problem imali su i Turci. “U nekim
periodima ukupni izdaci za plate vojnika na Vojnoj granici prema{ivali su
ukupne prihode iz osvojenih ma|arskih i hrvatskih oblasti, te je manjak nadok-
na|ivan iz centralnih carigradskih kasa, a u 17. veku od poreza sakupljanih na
Balkanu. Stoga se postavljalo pitanje isplativosti okupacije pomenutih teritori-
ja.” (str. 223.) Sa kraja {esnaestog veka jo{ datira podatak da su 1591. i 1592.
godine Turci zauzeli Biha} i Sisak. “Tokom te dve godine Turci su u Hrvatskoj
i Slavoniji osvojili 26 tvr|ava i zarobili 35.000 ljudi.” (str. 236.) Naredne godi-
ne izbio je Dugi rat, koji je trajao petnaest godina i zavr{en @itvatoro~kim mi-
rom 1606., ~ija je jedna od odredaba bila da }e ubudu}e grani~ne sporove “re-
{avati pograni~ni kapetani, hrvatski ban i budimski pa{a, u krajnjem slu~aju car
i sultan.” (str. 242.)
d) Restauracija katoli~anstva u Ma|arskoj XVII veka
Na Poùnskom saboru ma|arskih staleà 1608. godine, izme|u ostalog,
ozakonjeno je “pravo da sva zvanja u dràvnoj upravi dobijaju isklju~ivo lica
ro|ena u Ma|arskoj, Hrvatskoj i Slavoniji iz redova plemstva i da se u upravu
nad Ma|arskom ne smeju me{ati stranci.” (str. 247.) Mada su kalvinisti~ki pro-
testanti svojevremeno ovladali skoro celom Ma|arskom, sedamnaesti vek je
protekao u znaku temeljite rimokatoli~ke restauracije. Taj proces je zna~ajno
olak{ala ~injenica da je be~ki dvor ve} poslednjih decenija prethodnog veka
“postigao prve uspehe u potiskivanju protestantizma u Gornjoj i Donjoj Austri-
ji, Vojnoj granici i Hrvatskoj.” (str. 248.) Najuspe{niji i najuporniji u tom poslu
bili su jezuiti. “Rekatolizacija se odvijala od gornjih dru{tvenih slojeva ka ni-
487
ìm, a u geografskom smislu napredovala je iz pravca Hrvatske i Prekoduna-
vlja prema zapadnim i severnim oblastima Kraljevine Ma|arske.” (str. 250.)
Pre tog talasa agresivne rekatolizacije ve}ina stanovnika cele Austrije prihva-
tala je protestantizam, “sem Tirola, [tajerske, Kranjske i Hrvatske, gde prote-
stanti nisu ~inili ve}inu.” (str. 251.)
Habzburzi, dosledni u svojoj odanosti rimskom papi i s ambicioznim im-
perijalnim planovima, nastojali su svoju dràvu {to vi{e centralizovati i suzbi-
ti tradicionalnu mo} feudalnih staleà u dràvnoj upravi. “Otpor ma|arskih sta-
leà i pohodi erdeljskih kneèva spre~ili su ostvarivanje pominjane politike
dvora u Kraljevini Ma|arskoj i Hrvatskoj... Ma|arska nije samo u dràvno-
pravnom pogledu bila zasebna celina ve} i zaokruèna stale{ka autonomija, sa
palatinom i zemaljskim sudijom na ~elu, a u Hrvatskoj banom kao punoprav-
nim kraljevim namesnikom.” (str. 261.) Odmah posle Vestfalskog mira 1645.
godine, koji je Evropi doneo dragoceno zati{je u verskim borbama, “u sredi{tu
pa`nje ma|arskih i hrvatskih politi~ara, ali i {irih slojeva stanovni{tva, nalazi-
la su se pitanja ujedinjenja Ma|arske i proterivanja Osmanlija sa njenih terito-
rija. S obzirom na nove politi~ke okolnosti, hitno re{avanje tog problema sma-
tralo se nezaobilaznim uslovom opstanka nacije.” (str. 262.) Dakle, jedinstve-
ne nacije Ma|ara i Hrvata, koji se nisu mirili sa neaktivno{}u Habzburgovaca
u su~eljavanju s Turcima. “Posebno nezadovoljstvo ma|arskih i hrvatskih sta-
leà izazvala je ~injenica da su tokom va`nosti @itvatoro~kog mira Osmanlije
stavile pod svoj nadzor 20 ùpanija i da su tokom upada prodirale sve dublje
iza grani~nih utvr|enja. Carska vojska je, prilikom ve}ih ugarskih upada bila
spremna da brani Be~, ali je pasivno posmatrala opsade ma|arskih i hrvatskih
gradova.” (str. 263.)
d`) Hrvati, gorljivi ma|arski patrioti
Da su u tom pogledu Hrvati zaista tretirani kao sastavni deo ma|arske na-
cije, pokazuje i slede}i fragment: “Najistaknutije li~nosti ugarskog politi~kog
ìvota i dràvnih ustanova (palatin Pal Palfi, banovi Nikola i Petar Zrinski, pa-
latin Ferenc Ve{elenji, Laslo Esterhazi, zemaljski sudija i hrvatski ban Adam
Ba}anji, zemaljske sudije Adam Forga~ i Ferenc Nada`di), bez obzira na raz-
li~itost njihovih politi~kih opredeljenja, bile su nezadovoljne unutra{njom i
spoljnom politikom habzbur{kog dvora i slagale su se u tome da je formalni
mir s Osmanskim carstvom, usled pretrpljenih gubitaka, vi{e {tetio Ma|arskoj
nego otvoreni rat i da nastala op{ta vojno-strate{ka, ekonomska i politi~ka si-
tuacija preti kona~nim slomom dràve i propa{}u nacije.” (str. 263.)
Uostalom, “ve}ina ma|arskog i hrvatskog plemstva prihvatila je stav, koji
je uobli~io istaknuti vojskovo|a protivturskih borbi i najistaknutiji ma|arski
knjièvnik 17. veka, grof Nikola Zrinski, koji je smatrao da oslobo|enje od Tu-
raka moraju izvojevati doma}e snage, jer ako bi to u~inio be~ki dvor, cena bi
bila gubitak nezavisnosti. Zrinski je uspe{nost poduhvata uslovljavao prethod-
nim korenitim reformama u upravi, privredi, vojnoj organizaciji, ali i u shvata-
njima vode}ih li~nosti i dru{tvenih slojeva Ma|arske. Najve}i zna~aj u pripre-
488
mama za predstoje}i rat imala je reorganizacija vojske, o ~emu je Zrinski na-
pisao poseban traktat. Predvi|ene mere usmerene na ja~anje i centralizaciju dr-
àvnih organa i administrativnog sistema Kraljevine Ma|arske, sem {to bi ot-
klonile mnoge mane zastarelog administrativnog sistema i omogu}ile efikasni-
je suo~avanje s Osmanlijama, u~vrstile bi pozicije zemlje u odnosu prema hab-
zbur{koj dinastiji. U cilju pronalaènja najboljeg re{enja za osiguranje budu}-
nosti zemlje, ma|arski i hrvatski politi~ari su, sem kontakata sa be~kim dvo-
rom i odgovaraju}im centralnim uredima Habzbur{ke monarhije, stupili u di-
plomatske veze sa francuskim, {vedskim i poljskim dvorovima, nema~kim
kneèvima i, naravno, s erdeljskim knezom \er|om Rakocijem II.” (str. 263-264.)
Hrvatskog bana, ina~e i autori ove knjige, smatraju, pored palatina i ze-
maljskog sudije, jednim od tri najzna~ajnije politi~ke li~nosti Ma|arske, i to
tre}om u rangu. Me|utim, jednim jedinim povodom na dva mesta termin “ma-
|arsko-hrvatske snage” nailazimo na strani 270., gde se navodi kako je ta voj-
ska 1664. oslobodila Pe~uj, bore}i se pod komandom Nikole Zrinskog i u sa-
dejstvu vojske Rajnske lige. Nekoliko puta se pominje “ma|arsko i hrvatsko
plemstvo”, ali je najzna~ajnija ~injenica da se ono, {to Hrvati nazivaju “zrin-
sko-frankopanskom urotom” u ma|arskoj istoriografiji zove Ve{elenjijevom
zaverom. Istina, kad je do{lo do otvorene pobune, ona je imala dva centra: je-
dan koji su predvodili Zrinski i Frankopan sa {tajerskim feudalcem Erazmu-
som Tatenbahom, i drugi, koji je predvodio Ferenc Rakoci I u Gornjoj Ma|ar-
skoj. Uvidev{i da ustanak nema {ansi, Zrinski i Frankopan su se upla{ili, izda-
li Rakocija, ali ih to nije spasilo od smrtne kazne. Potom, “u Hrvatskoj se, za-
plenom imanja Zrinskih i Frankopana, odnos snaga toliko promenio u korist
kralja da je pobeda kraljeve politike bila obezbe|ena ve} u okviru stale{kih
ustanova.” (str. 276.) Tu je i napomena da je Petar Zrinski pisao knjièvna de-
la, pesme, na hrvatskom jeziku, za razliku od svog brata Nikole, najzna~ajni-
jeg ma|arskog knjièvnika tog vremena.
|) Konkretni dokazi o zloupotrebi ugarskih titula
Koliko je benevolentno kori{}enje etni~kih oznaka, koje nema konkretan
dràvno-politi~ki i pravni sadràj, pokazuje i podatak da je 1691. godine voj-
ska cara Leopolda bila sastavljena “od carske pe{adije i ma|arske, srpske i hr-
vatske konjice.” (str. 302.) Re~ je o etni~koj pripadnosti glavnine vojnika, a ne
o nekim stvarnim nacionalnim jedinicama. Ina~e, za celi osamnaesti vek i do-
ga|aje koji su ga obeleìli, autori su smatrali zna~ajnim da Hrvatsku i Hrvate
pomenu samo nekoliko puta. Prvi put iznose}i da je ma|arski dràvni sabor,
koji je zasedao od 1712. do 1715. godine, izme|u ostalog, potvrdio samostal-
ne zakone Hrvatske i Slavonije. Sledi podatak da je hrvatski sabor “jo{ pre zva-
ni~nog progla{enja Pragmati~ke sankcije (1713. godine) prihvatio nasle|ivanje
prestola od strane Habzburga po ènskoj liniji.” (str. 325.)
Ali, ovde je, po prvi put nakon 1102. godine, hrvatski politi~ki subjektivi-
tet do{ao do izraàja. “înjenica da je Hrvatski sabor jo{ 1712. godine prihva-
tio ovaj dokument skrivala je opasnost da, u slu~aju da ga ma|arski sabor ne
489
prihvati, odnosno da izabere li~nost iz druge dinastije, do|e do raskida vi{eve-
kovne dràvne zajednice sa Hrvatskom. Usled ove mogu}nosti, kao i zbog {i-
roke aktivnosti koju je dvor pre po~etka zasedanja sabora razvio me|u ma|ar-
skim krugovima, ma|arski sabor je odmah na po~etku zasedanja “dobrovolj-
no” ponudio da prihvati nasle|ivanje i po ènskoj liniji.” (str. 325-326.) Narav-
no da ovo nije nikakav dokaz eventualne hrvatske samostalnosti i samosvojno-
sti, nego samo puko svedo~anstvo koliko su u tom trenutku hrvatski i slavon-
ski feudalni staleì bili pod kontrolom Be~a. S druge strane, “Ma|arska prag-
mati~ka sankcija sadràvala je jo{ jednu odredbu koju su u momentu dono{e-
nja ovog dokumenta savremenici smatrali drugorazrednim pitanjem, a koja je
kasnije postala izuzetno va`na: zemlje u okviru krune Sv. Stefana, {to zna~i
Ma|arska, Hrvatska, Slavonija i Erdelj, tako|e predstavljaju nerazdvojnu cje-
linu. Pomenuta tri zakona postali su osnova razvoja javnopravnih odnosa i dr-
àvnopravnog poloàja Ma|arske do 1918. godine.” (str. 326.)
e) Etni~ka struktura Ma|arske krajem XVIII veka
Za sagledavanje posebnih statusa Slavonije i Hrvatske u okviru Ugarske
zna~ajan je podatak da je carica Marija Terezija proglasila 1756. godine urba-
re za Slavoniju, a tek jedanaest godina kasnije za Ma|arsku i Hrvatsku, potom
za ostale austrijske zemlje. Po{to su ti urbari prili~no {titili kmetska prava i, {to
je najva`nije, transformisali odnose plemi}a i kmetova iz privatnopravnih u
javnopravne, “uvo|enje urbara izazvalo je veliko nezadovoljstvo ma|arskog i
hrvatskog plemstva.” (str. 352.) Posebno je upe~atljiv podatak da je 1787. go-
dine u Hrvatskoj i Slavoniji ìvelo 19.000 plemi}a, pripadnika svetovnog, izu-
zimaju}i duhovno plemstvo, jer otkriva enormnu brojnost tog izrazito parazit-
skog sloja dru{tvene strukture. Vrh tog plemi}kog staleà predstavljali su baro-
ni ili aristokratija “od preko 150 doma}ih aristokratskih porodica i preko 200
naturalizovanih stranih plemi}kih porodica koje se, ve}inom, nikad nisu dose-
lile u zemlju.” (str. 368.) Ina~e, autori ovde, na osnovu crkvenih i drugih popi-
sa, donose podatke o etni~koj strukturi stanovni{tva cele Ma|arske i posebno
njenog uèg dela, kao i Hrvatske, Erdelja, Slavonije i Vojne granice. Iz tih po-
dataka vidimo da je 1790. godine u Hrvatskoj ìvelo 396 hiljada Hrvata, ~etiri
hiljade Srba i po dve hiljade Ma|ara i Nemaca, procentualno 98% Hrvata i 1%
Srba, s tim {to su Hrvatsku ~inile samo zagreba~ka, vara`dinska i krièva~ka
ùpanija. U Slavoniji je ìvelo 131 hiljada Srba, 128 hiljada Hrvata, 19 hiljada
Ma|ara i dve hiljade Nemaca, {to zna~i Srba 46,8%, a Hrvata 45,7%. U Voj-
noj granici je ìvelo 388 hiljada Srba i 325 hiljada Hrvata. [to se ti~e verske
strukture, u Hrvatskoj je ìvelo 98,8% katolika i 1% pravoslavnih, a u Slavo-
niji 52,1% katolika i 46,8% pravoslavnih, {to zna~i da se devet hiljada slavon-
skih katolika izja{njavalo kao Srbi. “U stale{kom politi~kom i dràvnom ure-
|enju Ma|arske koje je opstajalo do 1848. godine od svih narodnosti Ma|ar-
ske pravno je posebno regulisan poloàj Hrvata, erdeljskih Sasa i Srba. Hrvati
i Sasi su smatrani stale{kim nacijama (nacio) i imali su teritorijalnu autonomi-
ju, dok su Srbi, na osnovu dobijenih privilegija, imali {iroku crkveno-{kolsku
490
autonomiju (do kraja sedamdesetih godina 18. veka mitropolit je imao ingeren-
cije ~ak i nad svetovnim licima). Slovaci, Rumuni, Rusini i drugi nisu imali
odvojene stale{ke organizacije.” (str. 378-379.)
Neminovno je bilo da ma|arski nacionalni preporod dodatno podstakne
nacionalno bu|enje ostalih naroda u Ugarskoj, {to se na razli~ite na~ine ispo-
ljavalo, s ve}om ili manjom vremenskom distancom. “Jedino izme|u ma|ar-
skog i hrvatskog (ilirskog) pokreta nije bilo ve}e razlike, zbog sli~nosti struk-
ture dru{tva. Naime, Hrvati (iako u manjoj meri), kao i Ma|ari, imali su pot-
punu dru{tvenu strukturu – od kmetova, do inteligencije i plemstva.” (str. 417.)
Takva situacija imala je odraza i u politi~kom i u kulturnom ìvotu. “U najpo-
voljnijem poloàju bili su Hrvati, koji su imali svoju autonomiju u okviru Kra-
ljevine Ugarske i svoje stale{ke institucije (ùpanije, sabor, upravni aparat, hr-
vatske poslanike na ma|arskim dràvnim saborima itd.) preko kojih su mogli
organizovano istupati. Zbog toga se prvo kod njih javila ideja o odre|enoj sa-
mostalnosti u odnosu na centralnu vlast. Tu ideju su u po~etku nameravali da
ostvare u saradnji s ostalim ju`noslovenskim narodima (ideja, zatim pokret ili-
rizma). Jedan od prvih takvih politi~kih programa, koji je razmatrao ve} i ne-
ka dru{tvena i ekonomska pitanja, bila je “Disertacija” grofa Janka Dra{kovi}a
iz 1832. Iako su bili u nepovoljnijem poloàju nego Hrvati, Srbi su se tako|e
javili sa svojim politi~kim zahtevima, i to ve} krajem 18. veka.” (str. 420.) Na-
kon {to je 1843. godine ugarski sabor uveo ma|arski kao slu`beni jezik, “u hr-
vatskim zemljama (Hrvatska i Slavonija) i dalje je slu`beni jezik ostao latin-
ski.” (str. 428.)
f) Ma|arska posle revolucije 1848. i nagodba sa Hrvatima
Revolucionarna 1848. godina, koja je prodrmala ~itavu feudalnu Evropu,
uskome{ala je i nacionalne manjine u Ugarskoj. “Od prole}a do jeseni 1848.
najvi{e je oja~ao pokret Hrvata, Srba i dela Rumuna iz Erdelja. Re{avanju hr-
vatskog pitanja veliku pa`nju su posvetili i Be~ i Pe{ta. Ma|arska vlada je u
ovom slu~aju, da bi se na{lo re{enje, bila voljna najvi{e da u~ini jer su Hrvat-
ska i Slavonija bile zdruène (autonomne) zemlje krune Svetog Stefana. Me-
|utim, be~ki dvor je spre~io kombinacije ma|arske vlade. Jo{ 23. marta Josip
Jela~i}, poverljiv ~ovek dvora, imenovan je za hrvatskog bana, koji je u~inio
sve da se prekinu veze izme|u Hrvatske i Ugarske. Radio je samovoljno, bez
dogovora sa ma|arskom vladom, ~ak i u slu~aju osloba|anja kmetova, kada je
postupao ne obaziru}i se na novodonesene zakone. Hrvatsku je u~inio jakim
upori{tem be~kog dvora. Kada je ma|arska vlada, 27. avgusta 1848. priznala
potpunu autonomiju Hrvatske, bio je odlu~an u tome da, prema uputstvu dvo-
ra, pokrene vojsku protiv Ugarske. Srpski pokret je pre hrvatskog do{ao u oru-
àni sukob sa Ma|arima.” (str. 436.) Nezavisno od toga gde su izbili prvi su-
kobi i pored ~injenice da je u prvom pohodu u Ugarskoj Jela~i} poraèn i su-
zbijen, ipak “glavni adut u rukama dvora bio je Josip Jela~i}, koji je, iako na-
kratko li{en banske funkcije, po~etkom septembra vra}en na mesto bana Hr-
vatske i Slavonije... Napredovanjem carske vojske, pod komandom bana Jela-
491
~i}a, situacija se sve vi{e komplikovala. Dana 23. septembra zemlju je napu-
stio poslednji palatin Ugarske, nadvojvoda Stefan Habzbur{ki, koji je, pre ne-
go {to se povukao u Be~, poku{ao da se sretne sa Jela~i}em, kako bi ga odvra-
tio od njegovih namera, ali ovaj nije hteo ni da ga saslu{a.” (str. 440-441.)
Posle poraza ma|arske revolucije, Ugarska je 1849. bila teritorijalno ras-
komadana. Od nje su odvojeni Erdelj, Vojvodstvo Srbija i Tami{ki banat. “Ta-
ko|e je i Hrvatska bila izdvojena iz sastava zemalja krune Sv. Stefana i posta-
la je nezavisna od Ugarske, a pod upravom Be~a.” (str. 450.) Oktobarskom di-
plomom iz 1860. godine car je izrazio spremnost na izvesne ustupke Ma|ari-
ma. “To bi ujedno zna~ilo i povra}aj nekih, posle revolucije otcepljenih, delo-
va zemlje, kao {to su Hrvatska i Slavonija, ili Vojvodstvo Srbija i Tami{ki ba-
nat (koji su krajem 1860. bili i ukinuti, a teritorija priklju~ena Ma|arskoj).” (str.
457.) Tek nakon Austro-Ugarske nagodbe iz 1867. godine Erdelj je vra}en
Ugarskoj. “Odnosi sa Hrvatskom i Slavonijom regulisani su tako|e 1868. Hr-
vatsko-ugarskom nagodbom. Dràvnopravni odnosi izme|u Hrvatske i Ma-
|arske su jo{ 1848. bili prekinuti. Hrvatska strana je èlela normalizaciju od-
nosa, ali na osnovama zakona donetog 1861. Prema njemu, prihvatani su za-
jedni~ki vladar i neki tzv. zajedni~ki poslovi, u slu~aju da ma|arska strana pri-
zna Hrvatima odre|ene teritorijalne zahteve (Rijeka, Me|umurje, Vojna grani-
ca, Dalmacija). To je zapravo bio stav Narodne stranke, koja je tada imala ve-
}inu u Hrvatskom saboru, dok su unionisti postavljali manje zahteva. Pregovo-
ri su se vodili, ali bez uspeha. Tada se ume{ao i sam vladar, koji je 25. maja
1867. raspustio Hrvatski sabor i, na Andra{ijev predlog, za hrvatskog bana
imenovao Levina Rauha, unionisti~kog velika{a. Na izborima 1867., uz pomo}
izmenjenog izbornog zakona, pritisaka i podvala, unionisti su pobedili, te su od
tada pregovori o Hrvatsko-ugarskoj nagodbi ubrzani i naredne godine je do{lo
do sporazuma. Prema Hrvatsko-ugarskoj nagodbi, “Ma|arska i Hrvatska” su
jedna dràva i prema ostalim delovima monarhije i prema stranim zemljama.
Hrvatska strana je naknadno tada prihvatila Austro-Ugarsku nagodbu, uz uslov
da se ubudu}e sli~ni sporazumi donose uz njenu saglasnost. Prema Nagodbi,
Hrvatska i Slavonija su u okviru Ma|arske dobile svoju unutra{nju samoupra-
vu (administracija, obrazovanje, sudstvo, verska pitanja, neki ekonomski po-
slovi itd.), na ~ijem je ~elu bio sabor sa vladom, kojom je upravljao hrvatski
ban. Slu`beni jezik je postao hrvatski i ma|arska vlada je u svom op{tenju sa
Hrvatskom koristila hrvatski jezik. U ma|arskoj vladi je jedan ministar bez
portfelja bio zaduèn za hrvatska pitanja. U ma|arskom parlamentu je, posle
usvajanja Nagodbe, sedela i delegacija hrvatskih poslanika (ukupno 42 ~lana).
Zajedni~ki poslovi izme|u Hrvatske i Ma|arske postali su finansije, odbrana i
ve}ina ekonomskih poslova. Hrvatska je u finansiranju zajedni~kih hrvatsko-
ma|arskih poslova u~estvovala sa 44%. Ma|arska strana je priznala teritorijal-
ne pretenzije Hrvatske na Hrvatsko-slavonsku vojnu granicu i Dalmaciju, ali
su se oko Me|umurja i Rijeke lomila koplja. Tako su, na kraju, Me|umurje i
grad Rijeka (“Rije~ka krpica” – koja nije bila direktno povezana sa teritorijom
Ma|arske) bili priklju~eni Ma|arskoj, dok je teritorija Rije~ke ùpanije priklju-
492
~ena Hrvatskoj. Do revizije Hrvatsko-ugarske nagodbe do{lo je 1873. godine,
ali nije menjana su{tina prvobitne nagodbe.” (str. 469-470.)
Ma|arska je tako uspela da se konsoliduje kao dràva, dok Hrvatska, za-
pravo, ni{ta opipljivo nije dobila. “U osnovi, posle Austro-ugarske i Hrvatsko-
ugarske nagodbe, Ugarska je povratila teritorijalnu celovitost. Van njene terito-
rije u upravnom smislu ostala je samo Vojna granica. Vlada \ule Andra{ija je
ve} 1868. pokrenula to pitanje, zahtevaju}i od vladara da se Vojna granica pri-
poji i u upravnom smislu teritoriji Ugarske. Ovaj proces se, me|utim, oduìo i
potrajao je vi{e od jedne decnije (ta~nije od 1871. do 1884.), pri ~emu je na kra-
ju Vojna granica uklju~ena u teritoriju Ugarske i Hrvatske.” (str. 470.) Me|u-
tim, Ugarska nije trajno re{ila pitanje svojih nacionalnih manjina, ~iji su pri-
padnici u ukupnom broju uveliko prelazili brojnost ma|arskog stanovni{tva.
âk ni Hrvati nisu mirovali, pa su svoje megalomanskije politi~ke ambicije is-
kazivali. “Od nema|arskih naroda Ma|arske jedino su Hrvati dobili svoju
autonomiju (Hrvatsko-ugarskom nagodbom iz 1868.), {to im je pomoglo u iz-
gra|ivanju osnovnih elemenata dràvnosti. U isto vreme tzv. “Mala nagodba”
ipak nije smirila situaciju u potpunosti, jer je hrvatska javnost na nju gledala sa-
mo kao na trenutno popu{tanje.” (str. 498.)
493
êtvrti deo
HRVATSKI NACIONALNI IDEOLOZI OD
LJUDEVITA GAJA DO ANTE PAVELI]A
KAO INSTRUMENTI ZA REALIZACIJU
POLITI^KIH CILJEVA
RIMOKATOLI^KOG KLERIKALIZMA
I. Uvodne napomene
Ve} skoro hiljadu godina Rimokatoli~ka crkva nema nikakvih dilema u
pogledu svojih krajnjih ciljeva me|u slovenskim narodima. Ona ih èli pot~i-
niti, podjarmiti, priklju~iti svojoj totalitarnoj organizacionoj strukturi i verskoj
isklju~ivosti. Prvi na udaru su Srbi kao najbliì, a najva`niji su svakako Rusi
zbog mnogobrojnosti, ogromnog geografskog prostora koji naseljavaju i klju~-
nog geostrate{kog poloàja. Osnovni recept za postizanje tog cilja identi~an je
i jednostavan – unija}enje pa katoli~enje. Me|utim, u realizaciji rimokatoli~ki
misionari nailaze na mnoge prepreke i probleme, prema kojima se oblikuju
konkretni koncepti delovanja. Ve} u startu, kod Srba problem je u njihovom na-
cionalnom imenu jer se za njega tradicionalno veè veoma sna`na svest o sop-
stvenoj, nacionalnoj hri{}anskoj crkvi pravoslavnog obreda. Svaka istorijska
nevolja i tragedija koja je srpski narod zadesila, od strane Rimske kurije obila-
to je iskori{}avana da se srpski “{izmatici” privole na poklonjenje biskupu Ri-
ma. Onima koji se lakomisleno priklone i prevere, potom se ubrzano ispira mo-
zak kako bi se iz njega izbacila srpska nacionalna svest tako {to se samom poj-
mu “srpski” pridaje isklju~ivo verski sadràj. Kao {to su islamizovani Srbi
automatski postajali “Turci”, tako su se pokatoli~eni pretvarali u Slovine, Lati-
ne, [okce, Bunjevce itd.
Slom feudalizma na evropskim prostorima ukinuo je princip ~ija je drà-
va njegova je i vera, a prouzrokovao ubrzano bu|enje nacionalne svesti evrop-
skih naroda, koja u gra|anskom dru{tvu postaje dominantni oblik kolektivne
svesti, potiskuju}i versku iz prvog plana. Rimokatoli~ka crkva se tome proce-
su morala prilago|avati. Ona nije imala velikih problema sa tradicionalno ka-
494
toli~kim narodima, poput [panaca ili Poljaka, ali jeste tamo gde je protestant-
ska reformacija imala uspeha, kao kod Nemaca, a posebno na Balkanu, gde se
unutar etni~kog bi}a srpskog naroda vekovima odvijao sukob izme|u isto~ne i
zapadne varijante hri{}anstva. Odjednom je, nakon delimi~ne obnove srpske
nacionalne dràvnosti, zapretila opasnost da se kod potomaka u ranijim veko-
vima pokatoli~enih Srba obnovi nacionalna svest i oni svom snagom osete du-
hovno jedinstvo sa svojom pravoslavnom bra}om, ~iji je osnovni temelj sva-
kako jedinstven jezik. Rimokatoli~ki prelati su tada prinu|eni da tragaju za va-
rijantom koja }e u njihovom naru~ju zadràti ranije ve} pokatoli~ene, ali i pri-
mamiti preostale pravoslavne Srbe u zagrljaj zapadne crkve kako bi se pod nje-
nim okriljem postiglo puno nacionalno jedinstvo u novom politi~kom i kultur-
nom okviru. S obzirom na visok stepen identifikacije Srpstva sa pravoslavljem
i svetosavljem i zvani~ni naziv nacionalne verske zajednice kao Srpske pravo-
slavne crkve, tragalo se za novim, “adekvatnijim” nacionalnim nazivom, koji
bi objedinio rimokatolike i pravoslavce, ali i politi~kim sredstvima i ideolo-
{kom indoktrinacijom privoleo pravoslavce na postepeno unija}enje pod paro-
lom hri{}anskog jedinstva i bratske solidarnosti. Takve te`nje otvorile su put
dirigovanoj afirmaciji prvo ilirstva, potom jugoslovenstva.
Paralelno s tim, rimokatoli~ki prelati posegnuli su za imenom nekada{njeg
hrvatskog naroda ~ijih je ostataka bilo na jadranskoj obali, ~akavskih etni~kih
ostrva, ali se i politi~ki odràlo zahvaljuju}i feudalnim stale{kim strukturama u
zagreba~koj, krièva~koj i vara`dinskoj ùpaniji, u kojima su pred Turcima iz-
begli hrvatski plemi}i nametnuli hrvatsko nacionalno ime svojim kajkavskim
kmetovima. Iako sveden na samo tri ùpanije pod kraljevim administrativnim
poverenikom – banom, vekovima se odrào prvobitni naziv Banovine Dalma-
cije, Hrvatske i Slavonije, mada je ona odavno ostala i bez Dalmacije i bez Sla-
vonije. Upornim proklamacijama da su Srbi i Hrvati jedan narod s dva plemen-
ska imena otvoren je put da se hrvatsko ime postepeno protegne na sve poka-
toli~ene Srbe, uz neprekidno insistiranje da je to najprirodniji put da se postig-
ne puno nacionalno jedinstvo rimokatolika i pravoslavnih. Pritom, jedan ostva-
reni projekat ve{ta~kog kreiranja nacionalnog identiteta postaje obrazac pona-
{anja za budu}e istorijske poduhvate. Kako je to jo{ 1807. godine Fihte efekt-
no definisao, nacija je jezik, odnosno zajednica jezika, jezi~ko pitanje je treba-
lo prvo razre{iti. âkavski jezik je ve} bio uveliko zakr`ljao, gotovo izumro, i
nije se vi{e mogao reanimirati u moderan knjièvni jezik, a sve da je to i bilo
mogu}e, ograni~ilo bi ga na vrlo usku populaciju kojoj je ~akavski maternji.
Kajkavski je mogao postati knjièvni, ali je to jezik Slovenaca. Da su Hrvati
kajkavski proglasili za knjièvni, on bi se besperspektivno rasprostirao po sve-
ga tri ùpanije.
Zato je bilo neophodno “{irokogrudo” Hrvate i Srbe progla{avati za jedan
jedinstven narod, pa mu jo{ nuditi zajedni~ki ilirski ili jugoslovenski naziv.
Usagla{avanje stanovi{ta da je re~ o jednom slovenskom narodu otvorilo je put
progla{enju zajedni~kog knjièvnog jezika. A takav jezik je mogao biti samo
{tokavski, odnosno srpski. Be~kim sporazumom bilo je mogu}e srpski jezik
495
nazivati i hrvatskim, a etni~ku razliku izme|u Srba i Hrvata svesti isklju~ivo na
versku. Unutar jedinstvenog naroda Srbi su pravoslavci, a Hrvati katolici. Ali,
trebalo je potom vi{e od pola veka da se milionska masa, vi{e ili manje nacio-
nalno probu|enih Srba katolika, natera da prihvati hrvatski nacionalni identi-
tet. Po{to su Srbi ve} tada imali dve obnovljene nacionalne dràve, a s obzirom
da je evropsko akademsko javno mnjenje, polaze}i od stava Francuske enci-
klopedije iz 1752. godine, naciju tretiralo kao zajednicu jezika vezanu za dr-
àvni suverenitet, kreatori ve{ta~ke hrvatske nacije lansirali su pseudoteorijski
koncept sa~uvanog kontinuiteta hrvatskog dràvnog prava od 1102. godine.
Zato je bila i neophodna ogromna pamfletisti~ka produkcija vi{e ili manje ma-
{tovitih istorijskih falsifikata i romanti~arskih konstrukcija stvarnih doga|aja u
njihovoj politi~ki najpoèljnijoj varijanti.
Kad je standardizacija knjièvnog jezika izvedena na leksi~koj podlozi ko-
ja nije imala ni{ta zajedni~ko sa izvornim hrvatskim etni~kim supstratom, ni
odnos prema njemu nije mogao biti prirodan stav bri`ljivog negovanja i ~uva-
nja. Kad su stvarni Hrvati – ~akavci i umi{ljeni Hrvati – kajkavci preuzeli srp-
ski narodni jezik kao sopstveni knjièvni, i dalje su ga ose}ali kao strani, ali
neophodan, kao dotad latinski, ma|arski ili nema~ki. Ne ose}aju}i nikakvu pri-
rodnu, organsku vezu s njim, bili su spremni da ga ubrzano ve{ta~ki menjaju
kako bi se naknadno {to vi{e razlikovao od srpskog izvornika. Taj proces me-
njanja, izmi{ljanja mno{tva novih re~i, zapravo beskrupuloznog kvarenja srp-
skog jezika, traje i danas. Sintetizuje se i ve{ta~ka “nacionalna” kultura, plan-
ski se kreiraju njene “tradicionalne” tekovine i vrednosti, a na nametnutoj “na-
cionalnoj” svesti jedino se i mogao razviti varvarski nacionalizam, ~ije su od-
like nekontrolisana volja za mo}, te`nja ka uni{tavanju svega suprotstavljenog
i totalitarna kontrola dru{tvene zajednice. Prave nacije su produkt dugog pri-
rodnog i spontanog procesa razvoja etni~kih zajednica, dok su ve{ta~ke rezul-
tat striktnog ideolo{kog usmeravanja u okviru kratkoro~ne politike realizacije
izvesnih interesa, uglavnom mo}nih stranih faktora.
Ideolo{ka lutanja kroz ilirizam i jugoslovenstvo predstavljaju prvobitni iz-
raz traganja za varijantom politi~kog objedinjavanja ju`noslovenskog stanov-
ni{tva Austrije, ~iji bi centar bio u izrazito katoli~kom Zagrebu. Zvani~ni naziv
sa~uvanog banovinskog feudalnog relikta bio je Banovina Dalmacija, Hrvat-
ska i Slavonija, mada je teritorija do naknadnog priklju~enja Slavonije i Vojne
krajine obuhvatala samo Hrvatsku od tri ùpanije, u sastavu Ugarske, dok je
Dalmacija beznade`no bila u sastavu Austrije. Zato su kreatori velikog projek-
ta u prvoj fazi èleli objedinjenje Dalmacije, Hrvatske, Slavonije i Vojne kraji-
ne u jednu autonomnu jedinicu, u kojoj bi rimokatoli~ko stanovni{tvo predsta-
vljalo znatnu ve}inu. U drugoj fazi bi se pod firmom “nacionalnog” jedinstva
toj teritorijalnoj celini priklju~ile Bosna i Hercegovina, a mo`da i Ba~ka i Ba-
nat. Zadovoljavanje sa realizacijom same prve faze u strate{kom pogledu je bi-
lo dugoro~no neodrìvo, jer se tu “trojednica” istegla kao kifla. Zato je trebalo
ubediti bosanskohercegova~ke rimokatolike da su oni potomci drevnih Hrva-
496
ta; poku{ati sa ube|ivanjem muslimana da su oni direktni kolenovi}i nekada-
{nje hrvatske vlastele, dakle “cvet” hrvatskog naroda; a tamo{nje ve}inske Sr-
be, kao i vojvo|anske, uljuljkivati frazama da su Srbi i Hrvati jedan jedinstven
narod, da treba slo`no politi~ki da deluju i kao dràvotvorni okvir koriste “hr-
vatsko istorijsko pravo”. Tom frazom, razume se, morali su biti obuhva}eni i
Srbi iz svih ostalih srpskih zemalja, neretko i Bugari, ali se nikada nije iskreno
verovalo u mogu}nost formiranja tako {iroke politi~ke celine. Hrvatski ideolo-
zi su austrijske, odnosno austrougarske, granice smatrali ~vrstim i nepromenlji-
vim, pa je fraza o jedinstvu sluìla samo kao sredstvo ideolo{kog razoruàva-
nja tamo{njih Srba. Formula je bila vrlo prosta i jasna: mi Srbi i Hrvati smo je-
dan narod; izvorno katolici se prete`no nazivaju Hrvatima, a pravoslavci Srbi-
ma; u Austro-Ugarskoj je ve}ina rimokatolika pa bi svi trebalo da primimo je-
dinstveni naziv – Hrvati, dok bi onima van granica habzbur{ke imperije preo-
stalo da se nazivaju Srbima.
Upravo to je glavni sadràj raspravljanja svih hrvatskih ideologa od Lju-
devita Gaja do Ante Paveli}a, a ti ideolozi su se me|usobno razlikovali samo
po tome {to je jednima osnovni nastup bio slatkore~iv, topao, prijateljski, dok
su drugi istupali nabusito, prete}im tonom i neretko psova~kim izrazima. Tako
su, i pored stalnih me|usobnih verbalnih nesuglasica, na primer, [trosmajer i
Star~evi} zastupali istovetan velikohrvatski cilj i osvaja~ke pretenzije. Za raz-
liku od Gaja i [trosmajera koji su neutralnim istorijskim imenom ilirstva i ju-
goslovenstva èleli da odobrovolje i pridobiju Srbe, mo`da i Slovence, Star~e-
vi} je svojim netrpeljivim i silovitim nastupom poku{avao da ih upla{i i na si-
lu natera da se asimiluju u Hrvate ili motivi{e na bekstvo iz hrvatske sredine. I
Gajev i [trosmajerov pokret su imali samo lju{turu ilirsku ili jugoslovensku,
dok im je su{tina bila izrazito velikohrvatska. Star~evi} je odbacio te lju{ture i
velikohrvatstvo predstavio u svojoj ogoljenoj formi.
Saznanje da nije lako privoleti ni naterati Srbe Hrvatske i Slavonije da se
priklone hrvatskoj ideologiji istorijskog prava i dràvotvornosti i na toj osnovi
uklope u koncept hrvatskog politi~kog naroda, navelo je mnoge hrvatske ide-
ologe da tim Srbima negiraju i samo srpsko etni~ko bi}e. Progla{avali su ih et-
ni~kim Vlasima i nazivali najpogrdnijim imenima, optuùju}i Srpsku pravo-
slavnu crkvu da ih je tek u devetnaestom veku ubedila da se prozovu Srbima.
U istorijskoj nauci postoji ogroman broj radova vrsnih nau~nika koji su argu-
mentovano pisali o naseljavanju Srba u Hrvatsku i Slavoniju. Najistaknutiji i
najautoritativniji me|u njima su Radoslav Gruji}, Jovan Radoni}, Aleksa Ivi},
Slavko Gavrilovi} i Rajko Veselinovi}. Za potrebe ovoga rada koncizno }u in-
terpretirati osnovne zaklju~ke iz sinteti~kog saop{tenja Slavka Gavrilovi}a “Sr-
bi kao narod u Slavoniji i Hrvatskoj od sredine XVI do sredine XIX veka”
(“Nacionalni identitet i suverenitet u jugoisto~noj Evropi”, Istorijski institut
Srpske akademije nauka i umetnosti, Beograd 2002).
Gavrilovi} pi{e da je najve}i talas srpskog naseljavanja bio izme|u 1594.
i 1606. godine, tokom Dugog rata i pod vodstvom episkopa Vasilija. “Do kra-
497
ja Dugog rata sav prostor izme|u Drave i Save do Ivani}a, Krièvaca, Kopriv-
nice i Vara`dina (istorijska Slavonija!) bio je popunjen srpskim stanovni{tvom,
predvo|enim njegovim narodnim stare{inama i pravoslavnim sve{tenstvom.
Po{to je doseljavanja iz turske Slavonije bilo i posle toga, sve do Velikog be~-
kog rata 1683-1699., srpsko stanovni{tvo u carskoj Slavoniji (Vara`dinskom
generalatu), kompaktno naseljeno u njoj, predstavljalo je narod u punom smi-
slu te re~i, naro~ito posle carskih dekreta iz 1627. i 1630. godine, kojima je te-
ritorija na kojoj su oni bili naseljeni fakti~ki bila odvojena od ostalog dela Tro-
jedne kraljevine, od Sabora, bana, ùpanija i plemstva i postala korpus separa-
tum; godine 1627. kraji{nici (Srbi) dobili su pravo na zemlju, a 1630. i na ogra-
ni~enu samoupravu odnosno na niì stepen autonomije pod vrhovni{tvom Ge-
neralata u Vara`dinu, Dvorskog ratnog saveta u Gracu i, naravno, cara u Be-
~u.” (str. 93-94.)
Sli~no je bilo u Baniji, na Kordunu, u Lici i Primorskoj krajini. U nekim
slu`benim spisima ti doseljeni Srbi nazivani su Vlasima ili Morlacima, a u ver-
skom pogledu {izmaticima ili nesjedinjenim Grcima. “Me|utim, savremenici
naseljavanja Srba u Trojednicu, a prvenstveno oni iz crkvenih, katoli~kih kru-
gova, biskupi, prelati pa i kardinali, nisu beàli od naziva Srbin, Ra{anin, Ras-
cijanin kao sinonim za “Vlahe”, ali ne kao socijalne skupine nego kao naroda.”
(str. 94.) Gavrilovi} iznosi i ~itav niz primera. Tako ih austrijski car Ferdinand
1611. naziva Vlasima i Ra{anima; zagreba~ki biskup Benedikt Vinkovi} mar-
~anske “Vlahe” defini{e kao “ra{anske {izmatike” i u nekoliko spisa termine
“Vlah” i “Ra{anin” koristi kao sinonime; rimski kardinal Kaponi 1643. govori
da su “Vlasi” ili “Ra{ani” doseljeni iz Srbije; iste godine i Rimska kurija tako
naziva Srbe; zagreba~ki biskup Petar Petreti} 1651. pi{e da je 1600. pre{ao iz
Turske “dosta veliki broj Vlaha ili Ra{ana odnosno Srba”, itd. “Biskup Petreti}
jo{ odre|enije govori o “Vlasima” kao Srbima u svom spisu iz 1662. o prese-
ljavanju Srba u austrijski deo Slavonije u toku Dugog rata kad tvrdi da su “Vla-
si” ili Ra{ani ili ta~nije re~eno Srbi, jer su do{li iz Kraljevine Srbije, ispod tur-
ske vlasti i bili locirani na slavonske granice.” (str. 96.) I za njihov jezik ovaj
biskup izri~ito veli da je srpski, kao i da ga po Slavoniji i Hrvatskoj jo{ naziva-
ju i vla{kim. Gavrilovi} jo{ navodi primere Kongregacije za propagandu vere
iz 1667., zagreba~kog biskupa Aleksandra Mikuli}a iz 1688., senjskog bisku-
pa Sebastijana Glavini}a iz 1696., hrvatskog bana Adama Ba}anja iz 1696.,
austrijskog cara Leopolda I iz 1700., unijatskog mar~anskog vladike Rafaila
Markovi}a iz 1717., senjskog biskupa Martina Brajkovi}a iz 1702. itd., koji iz-
jedna~uju “Vlahe” i “Ra{~ane” smatraju}i iz Srbima. Tako biskup Martin Braj-
kovi}, “izve{tavaju}i o prilikama u Lici, za Srbe kaè da su tamo “peti i najve-
}i” narod nastanjen u kompaktnim selima, mahom sa svojim crkvama i sve-
{tenstvom.” (str. 97.)
U krajnje oteànim prilikama kraji{kih podru~ja i pod stalnim prozelitskim
nasrtajima, srpska nacionalna svest se o~uvala uglavnom kod pravoslavnog
stanovni{tva. Unijatski i pokatoli~eni Srbi smi{ljeno su terani da se odreknu na-
498
cionalnog imena. Nazivani su [okcima, Latinima, Slovinima itd. Kako Gavri-
lovi} na osnovu brojnih dokaza zaklju~uje, “pouzdani istorijski izvori nedvo-
smisleno svedo~e da su Srbi u staru Slavoniju i Hrvatsku u XVI, XVII i XVI-
II veku dolazili kao deo naroda koji je imao svoje ime, jezik, veroispovest kao
i svoje narodne stare{ine iz crkvene i svetovne sredine. Moglo bi se re}i da je
srpska narodna sredina bila strukturisano dru{tvo, naro~ito od po~etka XVIII
veka, sastavljeno od Kraji{nika i seljaka – komorskih i spahijskih podlo`nika,
tankog trgova~ko-zanatskog sloja, sve{tenstva i mona{tva, a od kraja XVIII ve-
ka i od manjih skupina intelektualaca i grani~arskih oficira. Ipak, u zvani~nim
izvorima austrijskih i hrvatskih vojnih i civilnih vlasti za doseljene Srbe upo-
trebljavani su nazivi “Vlasi” i “Morlaci”, koje hrvatska klero-nacionalisti~ka
istoriografija i politika interpretiraju samo kao naziv socijalne grupe i tako po-
ri~u postojanje Srba kao naroda i nacije u okviru svojih “povjesnih” granica.
Me|utim, u ovom radu obilato citirani izvori, koji poti~u od katoli~kih bisku-
pa i Rimske kurije, izri~ito svedo~e u prilog tvr|enju srpske i svake druge kri-
ti~ke istoriografije da je re~ o Srbima kao narodu, “Vlasima” – Ra{anima koji
se sluè svojim, srpskim jezikom i }irili~kim pismom a ispovedaju pravoslav-
nu veru i imaju svest o sebi kao posebnom narodu koji je od kraja XVIII veka
stvarao uslove za svoju afirmaciju kao posebna, srpska nacija.” (str. 103-104.)
Pored dominantnog rimokatoli~kog verskog, svakako je veoma zna~ajan
austrijski politi~ki faktor, od Juraja Kriàni}a do Gaja i [trosmajera, koji je po-
dràvao ilirske, jugoslovenske i hrvatske projekte u onoj meri u kojoj su mu
oni mogli posluìti pri uspostavljanju ravnoteè prema sve ekstremnijim ma-
|arskim dràvotvornim prohtevima. Nije nimalo slu~ajno {to je austrougarski
prestolonaslednik Franc Ferdinand nekoliko godina pred Prvi svetski rat vrlo
ozbiljno radio na elaboratu trijalisti~kog preure|enja Habzbur{ke monarhije.
Po tom elaboratu Hrvati su predvi|eni da budu nosioci politi~ko-teritorijalnog
oblikovanja ju`noslovenskog faktora, ~ije bi sedi{te bilo u Zagrebu. Iz tog raz-
loga je ve} car Franc Jozef 1850. godine dao saglasnost, a papa Pije IX 1852.
papskom bulom zagreba~ku biskupiju podigao na rang nadbiskupije i podlo-
`nom joj kao metropoliji odredio bosansku ili |akova~ko-sremsku, krbavsku
ili senjsko-modru{ku i krièva~ku biskupiju.
A. Rimokatoli~ki projekat ilirizma

Ilirska ideja kao na~in pariranja srpskoj nacionalnoj misli u poku{aju ka-
toli~enja zapadnog dela Balkana latentno je postojala u sedi{tu Rimokatoli~ke
crkve i s vremena na vreme kori{}ena za porodi~ne potrebe. Kada je be~kom
dvoru zatrebala efikasna poluga za sputavanje nabujalog ma|arskog naciona-
lizma, reinkarnisana je ta ideja radi politi~kog pokretanja ju`nih Slovena u
Ugarskoj, s namerom da se obuzdaju najekstremniji ma|arski prohtevi, ali i du-
goro~no Sloveni instrumentalizuju tako {to }e im se ve{ta~ki nakalemiti “ilir-
ska” nacionalna svest i primarno katoli~ki verski duh, kako bi se oni izolovali
i od uveliko probu|enog srpskog nacionalizma.
499
1. Studija ilirizma Viktora Novaka
Najobuhvatniju studiju o realizaciji tog projekta napisao je Viktor Novak i
ona je posthumno objavljena tek 1987. godine u izdanju beogradske “Nove
knjige” pod naslovom “Magnum tempus. Ilirizam i katoli~ko sve{tenstvo. Ide-
je i li~nosti 1830-1849”. Hrvat po nacionalnoj pripadnosti i iskreni Jugosloven
u ideolo{kom pogledu, izrazito antiklerikalisti~ki orijentisan, o ~emu svedo~i
njegovo monumentalno delo “Magnum krimen”, Novak je skrupulozni nau~-
nik i uporni politi~ki borac istovremeno. Kod njega nalazimo kriti~ki istorio-
grafski pristup, savesno istraìvanje ~injenica i idealisti~ki zanos konceptom
srpsko-hrvatskog nacionalnog jedinstva. Mada Novakov idealisti~ki zanos ni-
je mogao da izdrì nijednu ozbiljniju istorijsku probu, njegovo delo nam je dra-
gocen materijalni oslonac za obja{njenje jednog neuspe{nog rimokatoli~kog
politi~kog eksperimenta, projekta ilirizma, za kojim }e uslediti jo{ jedan pro-
ma{aj – jugoslovenstvo, da bi se nakon toga sve katoli~ke politi~ke te`nje kon-
centrisale u ideologiji klerofa{isti~kog hrvatskog nacionalizma.
Uo~i ilirskog pokreta Hrvatskom i Slavonijom je besnela ubrzana ma|ari-
zacija, koju su feudalni staleì pasivno posmatrali, pa je ~ak delatno{}u sabor-
skih zastupnika potpomagali. Dotad je u primeni bio isklju~ivo latinski kao slu-
`beni jezik, a ne{to {to bi se moglo nazvati hrvatskim jezikom jednostavno u
javnom ìvotu nije postojalo. I hrvatska nacionalna svest je postojala u zagre-
ba~koj, vara`dinskoj i krièva~koj ùpaniji s rudimentarnim literarnim poku{a-
jima na kajkavskom, dok je u {tokavskoj Slavoniji, kod slavonskih katolika,
postojala izvesna slavonska svest i po~eci knjièvnosti na ikavskom govoru.
Dalmacija je bila potpuno odvojena od Banovine i Ugarske jer je, po preotima-
nju od Mletaka pa kona~no od Francuza, direktno priklju~ena Austriji. Ono
malo tamo{njih pisaca na narodnom jeziku smatrali su se Slovinima, a pisali su
{tokavski ikavski.
a) Nema~ki koreni Ljudevita Gaja
Sam Ljudevit Gaj, osniva~ ilirskog pokreta, i po ocu i po majci bio je Ne-
mac. Ro|en je 1808. u Krapini, maternji jezik mu je bio nema~ki, a kajkavski
je postepeno u~io od svoje okoline. U toku {kolovanja druìo se s nekim vode-
}im panslavistima svoga doba, poput Jana Kolara, pa tako i sam po~eo da se
bavi pitanjem slovenskih jezika i knjièvnosti, postaju}i svestan jadnog stanja
u kome su se nalazili Hrvati i njihova kultura prve polovine devetnaestog ve-
ka. Brojne razgovore, mno{tvo ideja, romanti~arski polet Gajev i njegovih isto-
mi{ljenika dobio je krila kada je Ljudevit Gaj 1833. godine primljen u audijen-
ciju kod austrijskog cara Franca I, od koga je traìo dozvolu za pokretanje no-
vina na hrvatskom jeziku. Car mu je, po Gajevim dnevni~kim bele{kama, tada
rekao: “Da, da, Ma|ari ~ine vam mnoge neprilike. Pi{u odvi{e a hteli bi da Hr-
vati ni{ta ne pi{u... Budite mirni, ja }u u~initi sve potrebno.” (str. 62.) Ve} na-
redne godine Gaju je stigla carska dozvola, sa obrazloènjem grofa Sedlmic-
koga da “ne leì u previ{njoj nameri Va{eg Veli~anstva da narodni jezik Hrva-
ta bude istisnut onim Ma|ara.” (str. 63.) Tako je presudno sa najvi{eg mesta
500
vlasti podstaknuto bujanje hrvatskog nacionalizma kako bi se bar delimi~no
sputao ma|arski.
b) Mobilizacija klera i vode}a uloga zagreba~kog semeni{ta
u propagiranju ilirizma
îm je dobio dozvolu, Gaj je krenuo u realizaciju najozbiljnijeg posla, ko-
ji je narednih godina predstavljao osnovnu okosnicu ~itavog ilirskog pokreta.
Kako pi{e Novak, “Gaj je iz realnog oportunizma dobro uvideo da }e mu jedi-
ni posrednik biti izme|u vode}e inteligencije i {irokih slojeva narodnih samo
narodno sve{tenstvo. Zato odatle i neobi~no fino i takti~no spremanje po~etka
delovanja bila je jednodu{na te`nja da se okupe na tom velikom narodnom po-
slu sve narodne snage, me|u koje se naro~ito ra~unalo niè sve{tenstvo. Zato
je Gaj oprezno spremio teren kod mladih klerika u Pe{ti, a preko njih i Rakov-
ca u zagreba~kom semeni{tu, a onda i kod mla|ih sve{tenika u Zagrebu i u pro-
vinciji. Tako je Gaj mogao da o~ekuje od klera povoljni prijem za svoju akci-
ju. Tim vi{e, {to je i sa samim biskupom Alagovi}em, jo{ za vreme posete ca-
ru Franji, u Be~u, postigao puno njegovo odobrenje i obe}anje za pomo}i ko-
je mu je mogao on ukazati kao crkveni poglavar u zagreba~koj dijecezi. Tome
se obe}anju i Gajevoj molbi, kad je za to do{lo vreme, biskup Alagovi} nije
oglu{io.” (str. 63.) Najbliì Gajevi saradnici i savetnici tada su bili Ljudevit Vu-
kotinovi}, Vjekoslav Babuki} i Antun Maùrani}. “Pored spomenutih prvih i
glavnih Gajevih savetnika posle stiglog re{enja, uzima u tim sednicama ìvog
u~e{}a i Pavle [tos, ~ije je prisustvo imalo zna~enje a bilo od koristi pri svemu
{to se ticalo sve{tenstva na koje se pri samome po~etku mnogo polagalo. Jer,
[tos je imao dodira ne samo sa svojim mla|im drugovima u semeni{tu, nego i
sa svojim vr{njacima koji su ve} kao mladi duhovni pomo}nici u{li u narod.”
(str. 63.)
Oglas o pokretanju lista “Novine horvatske” i ~asopisa “Danica horvatska,
slavonzka i dalmatinska” Gaj je izdao na kajkavskom jeziku i kao javni poziv
uputio ga Hrvatima, Slavoncima, Dalmatincima, Dubrov~anima, Srbima,
Kranjcima, [tajercima, Koru{~anima, Istranima, Bo{njacima i ostalim Slove-
nima, napominju}i da }e se prilozi objavljivati u ~asopisu, ne samo na hrvat-
skom, nego i na ostalim ilirskim nare~jima. “Samo ~etiri dana posle objave
oglasa zagreba~ki biskupski konzistorij... izdao je okru`nicu na sve sve{tenstvo
u zagreba~koj dijecezi u kojoj mu se preporu~uju “Novine” koje }e od po~et-
ka 1835. izdavati dr Lj. Gaj.” (str. 65.) Prva godina izlaska novina je vreme mo-
bilizacije svih raspoloìvih intelektualnih snaga i afirmisanja ideja radi stvara-
nja atmosfere ju`noslovenskog narodnog jedinstva, a Gaj je postizao nevero-
vatan uspeh prvenstveno “blagodare}i svojim neustra{ivim saradnicima, me|u
kojima su bogoslovi i mladi sve{tenici u prvome redu, potpuno srasli s novom
ideologijom. Po prvi put je manifestovano kolika je mo} rimokatoli~kog sve-
{teni~kog organizovanja radi promovisanja jedne op{te ideje, kojoj su vrhun-
ski prelati dali zeleno svetlo, podstakli je i uporno pomagali. Sazreli su svi uslo-
vi da Gaj krajem 1835. godine objavi svoj “Proglas” u kome }e izloìti sva pro-
501
gramska na~ela ve} sazrelog pokreta. “Gaj je za sve Hrvate, bez obzira da li go-
vore kajkavski, ~akavski ili {tokavski odabrao {tokav{tinu, da s njome sjedini
duhovno najpre sve Hrvate, a onda da ih pribliì i sjedini i sa Srbima, i po ro-
|enju {tokavcima, kojima je tek Vukova reforma zamenila dosada{nju umetnu
slavenoserp{tinu sa narodnom {tokav{tinom koja na kraju osvoji sve pisce kao
jedini knjièvni jezik. Ali, u cilju da sva ta brojna raznoimena pokrajinska i ple-
menska imena podredi jednom op{tem i zajedni~kom, koje bi sjedinjavalo ta
plemena jednoga jezika i knjièvnosti, priklonio se imenu ilirskom, za koje je
u zabludi verovao, kao i mnogi njegovi prethodnici, da je ono pradedovsko i
praroditeljsko svih Slovena na Balkanu.” (str. 93.)
Gaj je insistirao da su svi Iliri, zapravo ju`ni Sloveni, jedan narod, koji je
nesre}nim spletom istorijskih okolnosti razbijen na pojedina plemena, pa da bi
se taj narod ponovo ujedinio potrebno mu je jedinstveno ime i jedan knjièvni
jezik s konzistentnim pravopisom. Zemlje u kojima, po njemu, ìve Iliri nabra-
ja ovim redom: Koru{ka, Gorica, Istra, Kranjska, [tajerska, Hrvatska, Slavoni-
ja, Dalmacija, Dubrovnik, Bosna, Crna Gora, Hercegovina, Srbija, Bugarska i
donja Ugarska. Ali i kad u istom tekstu Ilire ili Ju`ne Slovene ne{to zatim svo-
di na Srbe, Hrvate i Slovence (ispu{taju}i Bugare kao valjda previ{e udaljene),
Gaj zapravo otkriva gde smatra realnim ostvarenje svojih politi~kih ciljeva.
Me|utim, uprkos po~etnog odu{evljenja, prvi problem je nastao kad se videlo
da se samo pojedini intelektualci iz Hrvatske, Slavonije i [tajerske deklari{u
kao Iliri. Bilo je o~igledno da ilirstvo dublje korene moè pustiti isklju~ivo u
katoli~kim sredinama, a i zato {to su rimokatoli~ki sve{tenici u ogromnoj ve-
}ini {irenje te ideologije shvatili i prihvatili kao svoju osnovnu crkvenu du-
`nost. Zagreba~ko semeni{te je u pravom smislu re~i pretvoreno u rasadnik ilir-
skih ideja i njegovi ~elnici su predano i s ogromnim entuzijazmom prionuli da
u “semeni{tu odgajaju sve nove i nove poslanike i borce za op{te preporodne
ideale.” (str. 144.)
Novak navodi ogroman broj imena sve{tenika koji su prednja~ili u ilirskim
aktivnostima, inspirisani na propagandni rad u narodu, pisanje literarnih dela,
uglavnom pesama i politi~kih pamfleta itd. U tome su upravo prednja~ili za-
greba~ki semeni{tarci, ~iji je najve}i deo “ostao veran semeni{tu datom narod-
nom zavetu, i njihovim je apostolskim delovanjem mnogi predobiven za zajed-
ni~ke ciljeve, kao {to je i mnogi uticaj protivnika oslabljen ili posve uni{ten. Na
sve na~ine su se kri{}ani i mladi sve{tenici dovijali da im rad bude plodan i po-
bedonosan. Uspesi su se mnoìli, a ideja snaìla u semeni{tu kao i van njega za
raspusta, pa onda odmah u narodu, a da su kao i duhovni pomo}nici do{li s na-
rodom u najpri{niji odnos. A mla|i semeni{ni drugovi, ponosni na svoje pret-
hodnike, dostojno su i{li stazama njihovim.” (str. 144.)
Delovanjem u okviru ilirskog pokreta rimokatoli~ki sve{tenici su lako i
uspe{no pridobijali omladinu za svoje ciljeve, smi{ljeno joj artikuli{u}i kolek-
tivni duh i pregala{tvo. “Prije ilirske dobe bila je mlade` surova, bez misli, sa-
mo pohlepna zabave i uìtaka, a sada je nastalo natjecanje u obrazovanju duha
i srca, sva je bila skladnija i bolja.” (str. 146.) Tako Novak interpretira mi{lje-
502
nje jednog od ilirskih prethodnika, grofa Janka Dra{kovi}a koji, uz biskupa
Maksimilijana Vrhovca, predstavlja za~etnika osnovne ilirske ideje. I, kako
Novak sa svoje strane komentari{e, “doista ogromna je razlika izme|u omladi-
ne u po~etku XIX stole}a i ove tridesetih godina. Mladi sve{tenici, kapelani i
katehete, pa onda bogoslovi, njen je ponosni sastavni deo. Svu svoju duboku
intenzivnost, ali i obimnu ekstenzivnost, zahvaljuje ilirizam upravo vatri sve-
{teni~kih srdaca i njihovoj rodoljubivoj energiji, volji i zanosu, istrajnosti i
upornosti da se zapo~eto delo doista i dovr{i.” (str. 146.) Koliki je zaista bio
zna~aj rimokatoli~kog sve{tenstva za napredak i {irenje ilirskog pokreta
najbolje pokazuje primer Dalmacije, gde je sve{tenstvo po tom pitanju bilo pa-
sivno, pa pokret nije imao nikakvih {ansi za uspeh. “Dok su Slavonija i Bosna
odmah pri samom pojavu dale sjajne pregaoce, dotle je Dalmacija, ne samo u
po~etku nego i tokom ~itavog ilirizma, oskudevala u zamahu i snazi saose}a-
nja pri saradnji na velikom narodnom poslu. Narodno sve{tenstvo ni izdaleka
nije na onakvom poslu i s onakvim àrom kakvim }e pomo}i narodni prepo-
rod u Dalmaciji, koji }e se u njoj u stvari javiti i razviti tek od {ezdesetih godi-
na.” (str. 163.) Iako je bilo nekoliko pojedinaca, mahom mla|ih intelektualaca
koji su pratili delatnost i podràvali ilirski pokret, “ilirska ideja nije hvatala ko-
rena u Dalmaciji. Kad bismo hteli da ozna~imo razloge takvom stanju, onda bi-
smo jedan nesumnjivo veoma vaàn na{li u ~injenici da za tu ideju nije jo{ bi-
lo pridobijeno sve{tenstvo. Jer, kada je ono {ezdesetih godina uzelo stvar u ru-
ke, onda je pravi posrednik izme|u vo|a i naroda izveo ogromno delo osve{te-
nja naroda.” (str. 163.)
Istorijskog kurioziteta radi, verovatno nije suvi{no navesti da je jedan od
osniva~a i tre}i po redu predsednik Ilirskog narodnog dru{tva zagreba~kog se-
meni{ta bio bogoslov Mavro Broz. “Rad zagreba~kih klerika sa rado{}u su po-
smatrali narodni prvaci i sa gordo{}u su ukazivali na jednu sigurnu i pouzdanu
~etu zanosnih boraca koji }e u prvoj liniji izdràvati u narodu svakovrsne bor-
be i te}i postepeno znatne uspehe u op{tem pokretu. Kao {to su Brozovi pret-
hodnici bili u stalnom dodiru sa prvacima u Zagrebu, tako je i Broz po{ao utr-
tim stazama, ~asno i mu{ki. Brozu je bilo veoma stalo da svoje ~lanove upo-
zna sa vo|om pokreta, sa oboàvanim Ljudevitom Gajem. Broz je pozvao Ga-
ja u ime svih semeni{taraca – jer, najve}i ih je deo bio u~lanjen u njihovu udru-
ènju. Uskoro – klerici su mu priredili upravo veli~anstven do~ek – pa je i taj
do~ek uveliko pokazao koliko je li~nost Gajeva bila visoko uzdignuta u o~ima
omladine.” (str. 173.) Trijumfalni do~ek koji je u zgradi semeni{ta prire|en Ga-
ju prilikom njegovog gostovanja na prire|enoj tribini toliko je razbesneo zagre-
ba~ke ma|arone, pogotovo one iz uprave semeni{ta, da su èstoko pritisli za-
greba~kog biskupa Haulika i naterali ga da zabrani dalje delovanje ovog udru-
ènja semeni{taraca, pod optu`bom da se vi{e bavilo politikom nego knjièv-
nim pitanjima, zbog kojih je formalno osnovano. O~igledno je u krugovima ri-
mokatoli~kih prelata u tom trenutku prevladao stav da je uprava udruènja pre-
daleko oti{la u svom mladala~kom poletu. “Podsvesni, pa i svesni oportunizam
prema ma|arizmu, a jo{ vi{e negodovanje zbog pribliàvanja ~lanova dru{tva
503
u slavenofilskoj toleranciji prema pravoslavnima i protestantima izazvalo je
pred o~ima opasnosti od verskog indiferentizma protiv kojeg su po svome po-
zivu stare{ine semeni{ta kao i najvi{e crkvene vlasti imale da istupe i da bud-
no paze da se ne dopusti ni{ta {to bi moglo tome cilju voditi. Odatle, u ovim
osnovima, istup stare{ina protiv dru{tva koje je, po njihovom sudu, imalo po-
sluìti takvom opasnom cilju, mada od svega toga ni~ega u stvari nije bilo {to
bi pokazalo da je versko ose}anje i àr za crkvenim propisima popustio.” (str. 177.)
c) Antiprotestantski stav klju~nih iliraca
Viktor Novak ima razumevanja za antiprotestantski stav koji je zastupala
ve}ina predvodnika ilirskog pokreta, a neki su se i me|usobno nadmetali u is-
kazivanju verske netrpeljivosti prema tim radikalnim hri{}anskim reformatori-
ma. On smatra da se to de{avalo zbog toga {to su ilirci u ma|arskom zalaga-
nju za versku ravnopravnost rimokatolika i protestanata videli jedan oblik na-
stojanja da se lak{e obavi ma|arizacija Hrvata i Slavonaca, posebno u tom smi-
slu ukazuju}i na stav Janka Dra{kovi}a iz njegove “Disertacije”, u kojoj je sta-
ri grof skretao pa`nju kako se u slova~kim protestantskim crkvama forsira ma-
|arski jezik kao bogoslu`beni. “Me|utim”, kako Novak skre}e pa`nju, “dok je
jedan deo ilirskih rodoljuba ovako iskreno interpretovao ovo pitanje i zalagao
se samo za takvo eventualno re{enje, ne moè se to re}i za hrvatske sabore, ni
za pojedine njegove ablegate, koji su itekako odu{evljeno glasali za uvo|enje
ma|arskog jezika u hrvatske {kole i nadle{tva, a protestvovali protiv izjedna-
~enja protestanata u gra|anskim pravima sa gra|anima katolicima. Jer, sasvim
je sigurno, da je naro~ito kod predstavnika crkve prvu i osnovnu notu davalo
versko ose}anje, a s njime i svesne te`nje da svoje izuzetne privilegije dràvne
religije sa~uvaju u svim podru~jima javnoga ìvota. Zato, kao {to je ve} una-
pred re~eno, svi ovi odlu~ni istupi protiv protestantizma od strane Hrvata, lai-
ka i sve{tenika, nemaju svoje isklju~ivo verske ili nacionalne motive, nego su
oni u svojim dubinama bili i izrazi verske netrpeljivosti, kao podsvesni gene-
ti~ki refleksi feudalnih i crkvenih preimu}stava koja su u Hrvatskoj ste~ena po-
sle pobedonosne protureformacije. Stoga, Gaj i ~itavo ilirsko kolo ovo pitanje
osmatraju i u njemu sudeluju sa najvi{e obzira i politi~kog takta, svesni te{ko-
}a koje su se istavljale, u kajkavskim stranama, njihovim glavnim ideolo{kim
te`njama.” (str. 200.) Gaj je tako postigao da se ne zameri rimokatoli~kom sve-
{tenstvu, ali je i na osnovu toga “od strane ma|arona docnije sve vi{e stavlje-
na u sumnju ~isto}a ilirskih slobodarskih te`nji.” (str. 200.)
Ve} 1840. godine, nakon promene rukovodstva zagreba~kog rimokatoli~-
kog semeni{ta, obnovljeno je knjièvno dru{tvo semeni{taraca, koje je s jo{ ve-
}im entuzijazmom prionulo propagiranju ilirskih ideja. Iste godine osnovano je
sli~no dru{tvo semeni{ta krièva~ke unijatske, “grko-katoli~ke” episkopije, sa
sedi{tem u Zagrebu, ~iji je prvi predsednik postao Juraj Smi~iklas. Tim pouni-
ja}enim Srbima, ve} denacionalizovanim, ali koji su sa~uvali isto~ni crkveni
obred, ilirsko ime je pruàlo optimalno uto~i{te jer su ih pravoslavni Srbi od-
bacili kao izrode, a hrvatska nacionalna svest im je bila potpuno strana. Ova
504
dva udruènja sve{teni~kih podmladaka, rimokatoli~ko i unijatsko, uspostavi-
la su me|usobnu blisku i srda~nu saradnju. Ma|aroni su i ina~e bili potisnuti
iz kulturnog ìvota, pa je ilirski pokret dobio novi zamah.
~) Dodvoravanje Rusiji i pravoslavlju
Kult njegove li~nosti, koji su ilirci neprekidno izgra|ivali u svom roman-
ti~arskom zanosu, uljuljkao je Ljudevita Gaja u uverenju da je on autenti~ni i
neprikosnoveni lider ilirskog pokreta, pa se sve vi{e upu{tao u samostalne ide-
olo{ke kreacije, koje su mu diktirale njegove sve bujnije politi~ke ambicije. To
}e mu i slomiti vrat, jer prave vo|e pokreta, koje su konce vukli iz senke, nisu
mogli dozvoliti da im se organizacija izmakne kontroli. Zato su se otarasili Ga-
ja ~im im se u~inio suvi{e osamostaljenim, a neposredni povod bio je njegov
boravak u Rusiji 1840. godine i ina~e, {urovanje s ruskim politi~kim faktori-
ma. “Jedno je sigurno, da Gaj nije ni u najve}em poverenju saop{tio o svojoj
poverljivoj misiji koju je imao u Rusiji, kao {to, izgleda po svemu, nije celu
istinu izrekao nikome iz svog kruga, a ta na veliko zasnovana politi~ka akcija
poznata nam je tek onda kad su progovorili arhivi u kojima se ~uvaju ~uveni
Gajevi memorandumi. Tu Gajevu politi~ku akciju u Rusiji za daleke ciljeve,
naro~ito u pogledu pridobijanja ruske spoljne politike za njegove balkanske
planove, a posebno za njegovu Iliriju, izgleda da, u stvari, u Hrvatskoj niko ni-
je pravo poznavao, iako se 1843., posle zabrane ilirskog imena, upravo u toj
akciji nazirao najve}i krivac i povod zabrani. Utvr|eno je da je Gaj predao ru-
skim dràvnicima od 1838. do 1840. ~etiri pismena memoranduma. U onome,
predanom 1838. u Be~u pukovniku Ozereckovskome za grofa Benkendorfa,
koji je uìvao najve}e poverenje samog cara Nikolaja I, Gaj izme|u ostalog ka-
è da je jo{ uvek znatan deo hrvatskog plemstva i katoli~kog vi{eg sve{tenstva
pod uticajem ma|arske aristokratije, a ona je sna`na barijera rusko-slovenskim
interesima na Balkanu. Gaj se ponosi da stoji na ~elu “patriota koji deluju na
rusko-slovenske interese” i da mu je uspelo “u svim ilirskim provincijama pro-
buditi te`nju za o~inskom vladavinom rusko-slovenske matere zemlje”. I dru-
gi svoj memorandum predao je Gaj pomenutom Ozereckovskome (u Be~u)
koji je smesta poslao u Petrograd Neselrodeu.” (str. 225.)
Interesantno je da je ovaj drugi memorandum tek 1931. godine otkrio je-
dan ameri~ki istori~ar u Lenjingradskom arhivu. Po Novakovom mi{ljenju, to
je “neobi~no vaàn dokument i za Gajevu li~nost, njegovo shvatanje o eventu-
alnoj ulozi Rusije prema ilirstvu i Balkanu uop{te, kao i o neobi~no smeonim,
u stvari fantasti~nim planovima za oslobo|enje podjarmljenoga jugoslovenstva
od Turaka i Ma|ara. Ljudevit Ivanovi~ Gaj, kako se potpisivao na tom drugom,
nema~ki sastavljenom memorandumu, podvla~i da su mu se iz tursko-ilirskih
provincija stavili na raspoloènje predstavnici obeju hri{}anskih crkava za ve-
liku akciju oslobo|enja, njemu “kao najaktivnijem posredniku izme|u ilirskih
Slovena i Rusije”. Gaj, pored ostalog, tvrdi da ilirsko sve{tenstvo gleda na pra-
voslavlje kao na ìù slovenskog nacionalizma, o ~emu godine 1840. u tom po-
gledu govori odre|enije i iscrpno. Iz tog vremena poti~u jo{ dva memorandu-
505
ma, tre}i i ~etvrti. Gaj je sada u Rusiji do{ao u doticaj samo sa li~nostima od
nauke i knjièvnosti, dok mu nije uspelo pri}i odgovornim ~iniocima ruske po-
litike. Kulakovski je objavio ova dva dokumenta koji pripadaju godini 1840. u
svom znamenitom delu o ilirizmu (1894.), od kojih je naro~ito prvi zanimljiv
(nosi naslov Sekreta arkana) jer nam se tu otkriva Gajevo mi{ljenje o mla|em
ilirskom sve{tenstvu kao i o mogu}nostima koje odatle izviru za op{tu politiku
Rusije na Balkanu.” (str. 225.)
Saznav{i da }e ruski imperator Nikolaj I posetiti Var{avu, Gaj se odmah
tamo uputio i uspeo da se sretne s grofom Benkendorfom, obja{njavaju}i mu
politi~ke ciljeve svog planiranog putovanja u Rusiju. “Gaj je op{irno obrazlo-
ìo Benkendorfu poloàj ilirskog slovenstva, a naro~ito Hrvatske i Slavonije,
koje su bile izloène nasilnoj penetraciji osionog ma|arizma. Me|utim, njego-
vo je delo da su se ilirski Sloveni osvestili i odlu~ili sjediniti u cilju oìvotvo-
renja zajedni~kih nacionalnih interesa. Gaj je u svom istorijskom prikazu us-
tvrdio da je “ve}i deo rimokatoli~kih” rodoljuba Ilirije, a poimence brojni mla-
|i kler u semeni{tima stekao uverenje da se samostalna isto~na crkva posma-
tra kao prava slovenska nacionalna crkva, od koje se neko} odvojio ve}i deo
Ilira, delom zavedenih, delom prisiljenih od neprijatelja slovenskog jedinstva.
Samo njenom pomo}i moè se do}i i do}i }e u ilirskim pokrajinama do potpu-
nog izjedna~enja svih suprotnosti i ponovnog duhovnog sjedinjenja. Sledstve-
no tome, kako }e o~igledno morati uzma}i sa oprezom i energijom pro{irena
doktrina papizma ispred ~isto slovenskog nacionalizma, tako }e u religioznom
obziru biti upravljeni svi pogledi rodoljuba prema onoj strani slovenstva, gde
se slovensko-nacionalno hri{}anstvo uzdràlo u svojoj neokrnjenosti.” (str.
225-226.)
Dodvoravaju}i se tako velikoj slovenskoj sili i bastionu pravoslavlja, Gaj
se predstavlja kao ~ovek koji bi bezrezervno sluìo njenim interesima i provo-
dio njenu politi~ku i kulturnu propagandu, ja~aju}i i {ire}i njen ve} postoje}i
uticaj. “Dakako, u tome smislu prvenstveno dolazi u obzir slovensko-ruska
azbuka koju svi od reda rodoljubi poznaju. [tavi{e, mada je u rimokatoli~kim
semeni{tima pre Gaja bila ozna~avana }irilica kao poganska, sada se ona “u~i
i ljubi je se kao paladij ~iste nacionalnosti”. Nova ortografija, kao i novo knji-
èvno nare~je, koje najvi{e govore pravoslavni, bi}e spona izme|u latinskih
Ilira i pravoslavaca (Srba), most izme|u latinizma i ~istoga slavizma. Takvo je
sada raspoloènje me|u ilirskim Slavenima, predstavlja Gaj Benkendorfu, po-
nose}i se da je on posle stole}a prvi kome svi Iliri obeju crkvi poklanjaju bez-
uslovno poverenje. Jedni stoga da ih pravim putem vodi, drugi {to im privodi
bra}u, a svi zajedno zato {to vide da on me|usobnu mr`nju pretvara u me|u-
sobnu ljubav. Za sve ovo, dakako, potrebna su materijalna sredstva. Zato se on
i obratio ruskim rodoljubima za tu pomo}, “kako je nevoljni brat s pravom ka-
è od obiljem blagoslovenog brata.” (str. 226.)
O~igledno je da su Gaja prvenstveno rukovodili finansijski motivi. Do{av-
{i u Moskvu, on je preko Benkendorfa prosledio svoj memorandum ruskom
caru, ponavljaju}i sve ono {to je ranije ve} iznosio i àle}i se kako do tada ni-
506
je imao uspeha. “Sada se, kaè, obra}a po ~etvrti ali poslednji put. Jer ne uspe
li, bi}e primoran da napusti izdavanja oba svoja lista, koji su dosad delovali
najposlenije za ruske interese. Objasniv{i sve mogu}e {tetne posledice koje
mogu odatle nastati u pogledu slabljenja interesovanja ju`nih Slovena za Rusi-
ju, a snaènja neprijateljskog zapada, Gaj upozorava i u tom memorandumu da
je ljubav i mladog katoli~kog sve{tenstva i kod ilirske mladeì, koja je na viso-
kim {kolama za ruski jezik i }irilicu, kao i za slovensku crkvu, ogromna i da
zasluùje svaku pa`nju.” (str. 226.)
Ruski slavenofili su Gaju prikupili izme|u sedamnaest i dvadeset hiljada
rubalja svojom privatnom inicijativom, a Novak nema podataka da li je i ruski
ministar prosvete dao neku dràvnu donaciju ilirskom lideru. O~igledno je ipak
da su ruski zvani~nici u Gaju prepoznali hvalisavog prevaranta, ~iji je glavni
cilj da se po svaku cenu do~epa ve}e sume novca. “Odluka grofa Benkendor-
fa i njegov izve{taj milostivom Gosudaru knezu Ivanu Fedorovi~u... o dolasku
Gaja u Var{avu i Petrograd i njegovoj izjavi odanosti, kao i njegovih ilirskih
domorodaca, ilirskih Slavjana, ali i predlozima za veze, kulturne i literarne, iz-
me|u Rusije i Ilira, bila je za Gaja i njegove planove porazna. Jer, Benkendorf
je re{io da je nemogu}e s Gajem u}i u ma kakve odnose, pa je stoga otklonio
i sve njegove predloge.” (str. 227.)
Konstatuju}i da je ovo putovanje bilo “po~etak tragedije samoga Gaja, ko-
ja }e se u nizu raznih spletova zavr{iti 1848.”, kao i da “sve ono posle bi}e sa-
mo njen epilog” (str. 227.), Viktor Novak ipak poku{ava da na|e malo razume-
vanja za tada{nju Gajevu poziciju jer mu je to potrebno u kontinuitetu apolo-
getskog tretiranja ilirizma i njegovih glavnih predvodnika, pa re~i prekora upu-
}uje Rusiji: “Gaj je u svome povi{enom optimizmu, uz koji ga stalno prati raz-
igrana fantazija, nesumnjivo precenio idealisti~ko slovenofilstvo pobunjenog
hrvatskog duha, koji je omladinu poneo prema neslu}enim dotad idealima, a
naro~ito je preterano uveli~avao mogu}nosti koje su izvirale iz istinskog zano-
sa mladih klerika prema Rusiji i Slovenstvu uop{te, iz njihovog razumljivog
mladena~kog slobodarstva i iskrene tolerancije. Sve je to ustvari bilo daleko od
prave stvarnosti o kojoj je Gaj govorio u Var{avi i Petrogradu sa ìvo{}u koja
je bila vi{e plod bujne fantazije, li~nih pobuda i èlja, nego istinskog izraza te-
`nji preporoditeljske misli. Me|utim, ona nije toliko {iroko zahvatila pored
sveg njenog silnog prostornog i dinamskog zamaha.” (str. 226.)
Pri tome Novak gubi iz vida da su poslovi~na Gajeva srebroljubivost, po-
hlepa i be{~a{}e u jo{ drasti~nijem vidu do{li do izraàja prilikom plja~kanja
knjaza Milo{a Obrenovi}a, koji je imao tu nesre}u da nabasa u “bratski” Za-
greb, da bi tamo Gajevom intrigom bio zatvoren i ucenjen za pozama{an nov-
~ani iznos. Prozai~ne crte Gajeve beskarakternosti, Novak poku{ava izbrisati
op{tijom politi~kom pri~om o njegovom nesnalaènju u konkretnim istorij-
skim okolnostima svoga vremena. U tom smislu on pi{e: “Pored toga nepozna-
vanje sila koje su tada formirale svetsku politiku – a koja je zahvatala svojom
snagom i Rusiju cara Nikole, koja je èlela da ne poremeti odnose ni sa Meter-
nihom kao ni sultanom – moralo je dovesti uskoro do potpunog razo~aranja i
507
sloma zablude u koju se svesno i podsvesno uìveo sam Gaj. Jer, izgleda po
svemu, s jedne strane ne samo nerazumevanje ruskih odgovornih ~inilaca, ne-
go jo{ vi{e ruske spoljne politike, koja nije mogla da napusti, zbog izvesnih tre-
}estepenih razloga, svoje velike ciljeve, u prijateljstvu s Austrijom i sa Tur-
skom, nije nikako mogla da bude naklonjena Gajevim politi~kim zalaganjima
iz 1838., kao ni ovim kulturno-politi~ke prirode.” (str. 226.)
Novak ide tako daleko u odbrani Gajevih namera, svesno ignori{u}i ~inje-
nicu da je tu ipak re~ o pohlepnom i neiskrenom licemeru, hoh{tapleru omanje
pameti i naivnih svetonazora, da je ~ak spreman da tvrdi, iako ne navodi oda-
kle mu taj podatak, da je “u ~asu egoisti~kih politi~kih kompromisa, carski po-
slanik Tati{~ev u Be~u pred Meternihom po{ao tako daleko da je ozna~io Ga-
ja kao “du{u zavere” u slovenskim stranama turske imperije. Naivnost i zanos,
zabluda i fantazija bile su te{ko ka`njene. Sustekla su se dva izdajstva i to ne
samo izdajstvo biskupa Bari{i}a, kome se u Be~u pridruìo i papski nuncije,
nego i nedostojna dostava pravoslavne ruske diplomatije, i izazvala u Be~u naj-
ozbiljnija i najopasnija podozrenja na koja su tako glasno u ma|arskom sabo-
ru ukazivali protivnici ilirizma. Panslavisti~ki bauk, denunciran i demantovan
na o~igledan na~in iz Petrograda, ipak je ostao na snazi za celo vreme ilirizma.
Jer idealizam iliraca nije znao za prepreke koje bi mogle zaustaviti njegov za-
nos za veliko Slovenstvo i njegovu mo} u svetu. To nije razumevala da iskori-
sti diplomatija ruske carske politike nikada u pravoj meri, pa ni onda, kad bi to
bilo o~igledno njoj u prilog. Ali, treba da se kaè, ko zna kojim bi se tokom raz-
vijao ilirizam da je Gaj nai{ao na puno razumevanje i punu materijalnu pomo}
za planove kulturne i politi~ke, izloène u njegovim memorandumima.” (str.
226-227.)
}) Potpuni slom ilirskog pokreta
Me|u ma|aronima kao najo{triji protivnici ilirizma pokazali su se turo-
poljski plemi}i. Zalagali su se za kajkavski knjièvni jezik, napadaju}i {tokav-
ski kao “prljavi vla{ki”. Umesto ilirskog nacionalnog imena insistirali su na hr-
vatskom, prenebregavaju}i ~injenicu da je hrvatstvo bilo potpuno strano kao
nacionalno ose}anje {tokavskim katolicima u Slavoniji, Dalmaciji, Bosni, Du-
brovniku i Hercegovini. Istaknuti ilirac Mato Topalovi} 1842. godine u knjizi
“Odziv rodoljubnog serdca”, objavljenoj u Poègi, upozorava zagovornike hr-
vatskog ekskluzivizma: “Hej! Vi visokomudri Horvati, koji ne}ete ni{ta da ~u-
jete o imenu ilirskom! Kojim pravom moète vi i pomisliti samo, da se na{ na-
rod ju`ni, na{ jezik, na{a literatura imenom horvatskim oven~a? Kaìte mi, mo-
lim vas, otkad vam se ra~una glavni va{ grad Zagreb da spada u Horvatsku? Ja
u starini samo slavonsko ime tamo nalazim. “Bani tocijus Sklavonije” imadi-
jahu oblast od Hortija do Dunava. Gdi je tad Horvatska bila? U starini nalazim
treveronu Slavoniju. Jednu na moru balti~kom, za gerb imaju}i ognjevima
okrunjena zmaja; drugu na Dunavu, za gerb imaju}i tri herta, i Slavoniju, sav-
sku ili sada{nju, s kunom i zvezdom za zlamenje. O ovoj Slavoniji veli se da
njezina stara moneta s natpisom “Moneta Regis Slavonie” s jedne strane ima
508
istu spomenutu kunu me|u dvemi rekami i bodljikavimi ruàmi, s druge pako
strane ima cara i caricu okrunjenu kako glede u dvostruk kerst, i nad kerstom
lunu i zvezdu, tj. mlad mesec i Danicu. Veli se dalje da su naslednici kralja Vla-
dislava ovaj dvostruki kerst me|u zlamenja od Ugarske uzeli. Da je patrijarhal-
ni kerst negda imao biti u gerbu slavenskom i otud nije te{ko sledstvovat, {to,
kako nam neki dan u Danici na{ verli Juki} iz Bosne priop}i, tamo je na{ao me-
|u ostalimi slikami i slavonskog kraljevstva zlamenje. A to je {e{ir, ili skriljak
patrijarhalni, a da li je jedno zlamenje tako, obi~no i drugo se nalazi. Nu neka
bude kako mu drago, samo to znam, da re~ena moneta u istinu onaka jest ka-
ko sam ju opisanu {tio. A de pokaìte vi monetu ili novac kraljevstva horvat-
skog. Vitite ako }ete nato, imamo i mi dokazah za na{e ime, i ~im nekoji na{i
nesu|eni ro|aci i krasni prijatelji nastoje toga imena nas li{it, tim nam to ime
na{e dra`je i milije postaje, pa tko }e odu{evljenom pesniku zamerit, ako on to
ime i malo dalje pruì?” (str. 297-298.)
Iako je spreman olako da pre|e preko raznih upe~atljivih manifestacija
Gajevog lo{eg karaktera i pokvarenosti, Viktor Novak nije mogao da ne pome-
ne bar najeklatantnije primere be{~a{}a Ljudevita Gaja, “~ija su zakulisna po-
slovanja vezana s materijalnim interesima i nagradama za povereni~ke poslo-
ve u Be~u, Petrogradu i Beogradu danas ve} dovoljno poznata i ra{~i{}ena.”
(str. 407.) Ipak, Gajev {pijunski rad nije se mogao pre}utati. “Ljudevit Gaj bio
je meseca maja u Srbiji (re~ je o 1846. godini – nap. V. [.) gdje je do{ao u ve-
zu i sa knezom Aleksandrom Kara|or|evi}em, kao i sa glavnim i vode}im li~-
nostima u Srbiji. Ni najintimniji Gajevi saradnici nisu bili posve}eni u ciljeve
ovog Gajevog putovanja po Srbiji. Niko, sem u Be~u na dvoru i pri Meterni-
hovoj kamarili, nije ni naslu}ivati mogao da je Gaj i{ao u Srbiju da prikupi po-
datke o tamo{njim prilikama i da onda izvesti o svemu {to je video i saznao iz
najpoverljivijih izvora, svesilnog Austrijanca – kneza Meterniha. Niko nije
smeo ni kod Hrvata da nasluti takav karakter povereni~ke misije Ljudevita Ga-
ja. U to tada nije niko posumnjao ni u samoj Srbiji – jer je hrvatska emigraci-
ja, naro~ito pojedini popovi i bogoslovi, bila sasvim odana srpskoj i jugoslo-
venskoj akciji koja se organizovala u Beogradu u najprisnijem kolu velikog dr-
àvnika Gara{anina.” (str. 407.) Ljudevit Gaj se “iz Srbije vra}ao sa saznanji-
ma potrebnim Meternihu, sa saznanjima za koja je Gaj od tog neprijatelja slo-
venstva primio i nov~anu nagradu, a koja su bila posve nepoznata ilirskom ko-
lu, naro~ito njihova namera i svrha.” (str. 410.) Pogotovo ilirski idealisti, kojih
je svakako bilo i me|u sve{tenicima, uprkos izvorno manipulatorskom karak-
teru celog pokreta, nisu bili svesni “Gajevog koristoljublja stavljenog u ovom
~asu u slu`bu tu|ih interesa.” (str. 410.)
Be~ki dvor i Rimokatoli~ka crkva su promovisanjem ilirskog pokreta pu-
stili opasnog duha iz boce, pa im se neretko i ne bez razloga pojavljivao strah
da bi se taj duh mogao oteti kontroli. Nastojali su da neprekidno doziraju inten-
zitet njegovog delovanja. Dràvna vlast ga je, pri tome, instrumentalizovala u
onoj meri u kojoj je bio koristan kao prepreka aspiracijama nabujalog ma|ar-
skog nacionalizma, a Rimokatoli~ka crkva je u tom pokretu videla sredstvo re-
509
laksacije tradicionalne opreznosti srpskih pravoslavaca pred prozelitskim na-
stojanjima centrale zapadnog hri{}anstva. Lideri ilirskog pokreta, bez obzira na
stepen njihovog obrazovanja, sposobnosti ili iskrenosti idealisti~kog zanosa,
bili su puke marionete, naj~e{}e nesvesni manipulacija za koje su kori{}eni.
Kad god bi se pojavio prevelik panslavisti~ki ili rusofilski naboj ili preteralo u
tolerantnom tretiranju pravoslavlja kao ravnopravne varijante hri{}anske reli-
gije, i dràva i crkva su pritezale dizgine. Be~ je 1843. godine u potpunosti za-
branio kori{}enje ilirskog imena, kad je to bilo potrebno u~initi kao izvestan
ustupak Ma|arima ili kad je izgledalo da bi se ilirski pokret mogao izma}i kon-
troli. Nedugo zatim, stizala je dozvola da se ilirski naziv moè koristiti u knji-
èvnosti i uop{te kulturi, ali ne i u politi~kom ìvotu. Ilirizam je izbacio na po-
vr{inu i istaknute politi~ke li~nosti, poput bana Josipa Jela~i}a, ali opet isklju-
~ivo kao instrument be~kih centralisti~kih nastojanja, ma {ta sam Jela~i} o se-
bi mislio i njegovi sledbenici smatrali o pravoj banovoj ulozi. “Slom ilirskih
iluzija kao da je nastupio ve} istorijskog datuma 11. septembra 1848., kad je
Jela~i} pre{ao sa svojim ~etama Dravu. Dok su se hrvatski ratnici okupljali pod
hrvatskim trobojnim barjacima i pod njima pevali, ... na drugoj strani Drave,
posle progla{enja Me|umurja sastavnim delom kraljevine – ban je razvio
austrijski crnoùti barjak – u nadi, kako su ga izvinjavali razo~arani Iliri – da
privu~e kolebljive delove austrijskih i ma|arskih ~eta. Iza toga su sledili i sve
teì i teì udarci preostalim nadanjima. Oktroj i diktatorski proglas novog za-
kona o {tampi. Jela~i} se ve} javno i odlu~no kritikuje.” (str. 601.)
Nema nikakve sumnje da ni ban Jela~i}, “kao ni Hrvati nisu nagra|eni za
krvave usluge Be~u, prestolu i ~itavoj dinastiji. [ta vi{e, oni su za sve to ka-
`njeni.” (str. 603.) Meternihov apsolutizam zamenio je Bahov apsolutizam, a
Hrvati, Slavonci i ostali Sloveni ponovo su postali samo moneta za potkusuri-
vanje u ukupnim austro-ma|arskim odnosima. Nesporno je i Novakovo gledi-
{te, prema kome, “sve{tenstvo je bilo doista u ilirizmu njegov najbolji ali i naj-
ve}i deo, istinska maksima pars.” (str. 638.) Ali, da li je to mo`da i glavni raz-
log kompletnog sloma ilirskog pokreta ve} 1849. godine, kada ga je najvi{a ri-
mokatoli~ka hijerarhija odbacila kao istro{enu i proma{enu koncepciju.
B. Papska obmana zvana jugoslovenstvo

Obmanjivanje pravoslavnih Srba ilirskom ideologijom i demagogijom ni-
je uspelo, pa se pribeglo novoj koncepciji – jugoslovenstvu, a na tu udicu i Sr-
bi su se kasnije upecali. Pokazalo se da nije bilo nimalo slu~ajno {to je austrij-
ski car upravo te 1849. godine za |akova~kog biskupa postavio Josipa Juraja
[trosmajera. On je bio pravi tvorac koncepta jugoslovenstva, koji svoj vatreni
panslavizam i rusofilstvo razvija u nadi da }e olak{ati unija}enje i pokatoli~a-
vanje pravoslavnih {izmatika. Sam [trosmajer o tome pi{e u svom prvom po-
liti~kom tekstu, objavljenom u “Narodnim novinama” 1849. godine: “Ja drìm
da i u crkvenom obziru Rusi prvi }eju biti koji iz raskolni{tva u naru~aj Svete
Matere Crkve obratit }eju se; prije sigurno nego na{i isto~ni Srbi. Kako sada-
{nja jarost i samosilje vladarstva prestane, prestala je najve}a prepreka tom za
510
Slavjanstvo veleva`nom koraku.” (str. 624.) Dakle, treba samo sru{iti ruski ca-
rizam, pa }e pravoslavci kao beslovesno stado pohrliti u zagrljaj pohlepnom ri-
mokatoli~kom pastiru.
2. [trosmajerov projekat jugoslovenstva
înjenica da je Josip Juraj [trosmajer postavljen za bosansko-|akova~kog
i sremskog biskupa kao jedan od tada najsposobnijih rimokatoli~kih prelata
ve} sama po sebi otkriva namere rimokatoli~kog vrha u pogledu pridobijanja
srpskog pravoslavnog stanovni{tva ovih predela za uniju, ~iji je projekat pot-
krepljen i sveìm nacionalnim konceptom, u kome slovenstvo sluì za potiski-
vanje ili apsorpciju Srpstva. Svoj dugi ìvotni vek i intelektualni anga`man
[trosmajer (1815-1905.) posvetio je ideji privo|enja svih pravoslavnih Slove-
na katoli~koj crkvi, kulturi i civilizaciji zapadnja~ke varijante hri{}anstva, na-
stavljaju}i tako jo{ u sedamnaestom veku zapo~etu prozelitsku delatnost Jura-
ja Kriàni}a. Verovatno nije samo slu~ajna koincidencija da je i [trosmajer, po-
put Ljudevita Gaja, nema~kog porekla, s tim {to je njemu pradeda bio Nemac,
koji se iz gornje Austrije doselio u Slavoniju i u Osijeku oènio lokalnu katol-
kinju. Ve} u svom prvom politi~kom ~lanku iz 1849. godine zalagao se za uje-
dinjenje “trojedne kraljevine” Hrvatske, Slavonije i Dalmacije sa upravo stvo-
renom srpskom Vojvodinom. Ina~e, veliki autoritet [trosmajer je 1869. godine
stekao me|u liberalnim svetovnim krugovima suprotstavljaju}i se na Dvadese-
tom vatikanskom op{tem crkvenom koncilu prihvatanju dogme o nepogre{ivo-
sti pape, pri ~emu ga je naro~ito motivisalo mi{ljenje da bi takva dogma oteà-
la dalje unija}enje, odnosno privo|enje pravoslavlja pod okrilje Rimokatoli~-
ke crkve, kao i eventualno izmirenje sa protestantima.
a) Li~no priznanje prozelitskih namera
Ipak, i [trosmajer je 1873. godine, kao i svi ostali biskupi koji su na kon-
cilu pruàli otpor, prihvatio dogmu o papskoj nepogre{ivosti. Ali je veoma zna-
~ajno da je svojim nervoznim reagovanjem na nekoliko {pekulacija bulevar-
skih listova da bi nezadovoljni biskup |akova~ki mogao pre}i na pravoslavlje,
jo{ 14. maja 1870. ~lankom u engleskom katoli~kom listu “Toblet” otkrio svo-
je prave prozelitske namere. Tom prilikom je napisao i slede}e: “Cijeli moj ì-
vot i sva moja politi~ka i crkvena djela u toku zadnjih 20 godina dovoljno de-
mantiraju ovu tvrdnju. Ja sam bio uvijek ~vrsto uvjeren da }e katoli~ki dio mog
naroda, kada bude usvojio na~ela op}ega napretka, biti odre|en da ih dalje {i-
ri i da onaj dio na{ih zemalja, koji je danas od nas odijeljen, vrati katoli~kom
jedinstvu. Isklju~ivo zato da bi postigao taj cilj, osnovao sam javne ustanove
kao {to su Akademija znanosti i umjetnosti i katoli~ko Sveu~ili{te u Zagrebu,
glavnom gradu katoli~ke Hrvatske; samostan u \akovu, sjedi{te moje biskupi-
je, namijenjen obrazovanju sve}enika reda Sv. Franje koji treba da {ire evan-
|elje i civilizaciju u turskoj Bosni. Obnovio sam stari razoreni zavod Sv. Jero-
nima u Rimu, osnovan jo{ od Ilira, zato da uspostavim vezu izme|u Sv. Stoli-
ce i Ju`nih Slavena. Podièm veliku katedralu na teritoriji gdje ve}ina stanov-
511
ni{tva pripada pravoslavnoj crkvi. Bo`jom pomo}i bi}e ova katedrala uskoro
posve}ena Sv. Petru, sredi{tu katoli~kog jedinstva. Sve ove ~injenice jasno sve-
do~e da je sve ono, {to se reklo na moj ra~un, samo zlonamerna kleveta.” (cit.
prema – Kosta Milutinovi}: [trosmajer i jugoslovensko pitanje, Institut za iz-
u~avanje istorije Vojvodine, Novi Sad 1976., str. 35.) Kad su zagreba~ki listo-
vi preneli prevod te izjave, prvobitno {tampane na francuskom jeziku, [tro-
smajerov najbliì prijatelj i saradnik Franjo Ra~ki nije mogao da poveruje svo-
jim o~ima. Smatrao je da se radi o falsifikatu ~iji je cilj da se u javnosti pred-
stavi da taj veliki zagovornik srpskohrvatskog nacionalnog jedinstva zapravo
samo èli da Srbe “po{ok~i”. [trosmajer se posle u pismima pravdao Ra~kom
da je morao da objavi takvu izjavu. Dakle, nije bio sporan njen sadràj nego ~i-
njenica obelodanjivanja i tako unapred raskrinkavanje tajnih planova kojima je
sluìla, kao dragoceni instrument, vatreno propagirana jugoslovenska ideja.
Iako je [trosmajer odràvao dobre odnose sa Jovanom Risti}em i Stoja-
nom Novakovi}em, ipak je ve}ina srpskih politi~ara bila protiv njega, a na vr-
lo nepovoljan odjek u Srbiji nai{lo je [trosmajerovo imenovanje za vikarnog
biskupa beogradske i smederevske dijeceze, s pravima administratora katoli~-
ke crkve i kanonskog vizitatora. Na~elno je ve} bilo problemati~no {to je re~ o
austrijskom biskupu, a srpske vlasti su uporno nastojale da se ukine staratelj-
stvo austrijskih vlasti nad Rimokatoli~kom crkvom u Srbiji. Srpskim intelek-
tualcima je ve} posle prvih [trosmajerovih nastupa u javnosti bilo jasno da taj
biskup po svaku cenu èli da pravoslavne Slovene “povrati u krilo svete kato-
li~ke crkve”. [trosmajerove stavove po tom pitanju Slobodan Jovanovi} rezi-
mirao je slede}im re~ima: “Izmirenje dveju crkava bilo je uostalom i li~na po-
treba samog [trosmajera. On nije bio u stanju druk~ije pomiriti svoju narod-
nost, koja ga je vukla na Istok, i svoju veru, koja ga je vukla na Zapad. [tro-
smajer je teìo ne~em mnogo vi{em nego {to je bilo prosto pokatoli~avanje
pravoslavnih Slovena. Ipak kao dobar katolik on je bio uveren da je zapadna
crkva blià Hristovoj istini od isto~ne crkve i da }e se stoga spajanje dveju cr-
kava svr{iti pre ili posle pobedom katoli~anstva.” (str. 63.)
b) Sumnje u [trosmajerovo rusofilstvo i panslavizam
Prvi konkretan problem koji su Ra~ki i [trosmajer uspeli da re{e bilo je,
nakon prihvatanja srpskog knjièvnog jezika kao sopstvenog i odricanja od
kajkavskog, te posle Be~kog dogovora srpskih i hrvatskih intelektualaca, pita-
nje kako }e se taj jezik zvani~no nazivati u Hrvatskoj i Slavoniji. Hrvatski sa-
bor je 1861. godine vodio o tome raspravu i prihvatio zvani~ni predlog lingvi-
ste i kanonika zagreba~kog kaptola Adolfa Vebera Tkal~evi}a, inspirisanog sta-
vovima [trosmajera i Ra~kog, a povodom odlu~nog odbijanja Slavonaca da se
knjièvni {tokavski jezik nazove hrvatskim. Tkal~evi}ev osnovni stav su{tin-
ski je izraèn slede}im re~ima: “Istina, da je ~udnovato i ne~uveno, da nema-
mo imena za svoj narodni jezik. Ali to nije na{a krivnja, nego onih na{ih nepri-
jatelja, koji su nas razdvojili i koji su znali potaknuti mr`nju. Mi sada ne}emo
popustiti ime hrvatsko, a Slavonci ne}e da se kaè hrvatski jezik... Hrvati ne bi
512
rado da se slavonski naziva; Srbima se tako|er ovi izrazi ne dopadaju... Ja mi-
slim da bi se morao prona}i nekakav posredniji izraz, i mislim da bi se mogla
upotrijebiti rije~ jugoslavenski.” (str. 64.) Tako, zbog ~injenice da u Slavoniji
nije bilo apsolutno nikakve hrvatske nacionalne svesti, saborskom odlukom
prihva}eni srpski knjièvni jezik progla{en je jugoslovenskim, uz punu slobo-
du sluènja latini~nim ili }irili~nim pismom. [est godina kasnije, tako|e na
osnovu [trosmajerovih politi~kih stavova, done{ena je saborska odluka po ko-
joj je srpski narod progla{en potpuno istovetan i ravnopravan sa hrvatskim. Ne-
ma nikakve sumnje da je [trosmajer imao klju~nu ulogu u sejanju hrvatstva u
Slavoniji i podvo|enju slavonskih katolika u hrvatski nacionalni korpus. Ideja
jugoslovenstva |akova~kom biskupu dobro je posluìla i pri podsticanju poli-
ti~kih zahteva da se Dalmacija u administrativnom pogledu priklju~i Hrvatskoj
i Slavoniji, s obzirom da je prema hrvatskom etni~kom nazivu u dalmatinskom
stanovni{tvu postojala jo{ ve}a averzija nego u slavonskom. Mada su se skoro
svi drugi hrvatski politi~ari {ezdesetih i sedamdesetih godina devetnaestog ve-
ka energi~no zalagali za austrijsku okupaciju Bosne i Hercegovine, [trosmajer
i Ra~ki su, to im se mora priznati, zastupali stav da Bosna treba da se priklju~i
Srbiji a Hercegovina Crnoj Gori. Ipak, u istoriografskoj literaturi ni do danas
nije potpuno rasvetljena motivacija takvog stanovi{ta.
Poput Ljudevita Gaja, i Josip Juraj [trosmajer je poku{avao da {uruje s ofi-
cijelnom Rusijom. Prvi konspirativni kontakt ostvario je sa ruskim generalnim
konzulom [i{kinim u Beogradu, prilikom kanonske vizitacije koju je 1869. go-
dine obavljao u Srbiji. Nakon tog sastanka i konzulovog izve{taja, ocena [tro-
smajerove li~nosti je u ruskom ministarstvu inostranih poslova bila negativna.
[trosmajer se nadao da bi ga ruske vlasti mogle finansijski potpomo}i, poà-
liv{i se da su njegovi resursi presu{ili zbog stalnog finansiranja nacionalnog ra-
da. Trudio se da maksimalno doprinese sklapanju rusko-vatikanskog konkor-
data, a u perspektivi se nadao da je mogu} ozbiljniji rad na uniji. Ruske diplo-
mate su uporno sumnjale i u [trosmajerovo rusofilstvo i u panslavizam. Tako
je ruski ambasador u Be~u 1867. godine izve{tavao svoje pretpostavljene: “[to
se kaè da je i [trosmajer pridobiven, ja u to nimalo ne vjerujem. Ovaj prelat
je jedan sanja~, nemiran duh koji traì da igra rolu usvojiv{i narodne ideje, no
ja ga smatram kao jezuita i kao izazivaju}eg agenta, tajno odanog caru Franji
Josifu ~iji je bio kapelan.” (str. 180.)
[trosmajerov poetski inspirisan pozdravni telegram rektoru Univerziteta u
Kijevu, gde se 1888. godine odràvala centralna sve~anost povodom devet ve-
kova od pokr{tavanja Rusije, stvorio mu je velike probleme u austrougarskom
javnom mnjenju. Optu`ba za optu`bom, pretnja za pretnjom, a onda je “Kelni-
{e cajtung” objavio [trosmajerovo pismo papi, u kome je stajalo: “Za moje de-
lovanje, Sveti o~e, da se pred Tobom opravdam za moje nepatrioti~ko-nehri-
{}ansko delovanje, koje mi je priredilo jedan od najàlosnijih ~asova mog ì-
vota. Zaista se bavim ve} od vi{e godina s veroispove{}u milijuna moje neka-
toli~ke slovenske bra}e, ali – radosnim ponosom to danas priznajem – samo u
tu svrhu da ih prevedem u naru~ja na{e svete katoli~ke crkve. To smatram za
513
~in moga staranja, za apostolsku svoju misiju, pa ako bih ikada s tvojim apo-
stolskim blagoslovom, hvala milosti Gospodnjoj, taj uzvi{eni ideal postigao,
tada }e najskromniji sin Tvoje svetosti svoju umornu glavu na po~inak le}i. Po-
katoli~enje Rusa svakako je, hvala inteligenciji i kulturi toga najmo}nijeg na-
roda Evrope, lak{e negoli pokatoli~enje Bugara i Srba. U tom pravcu imade da-
kle Rusija osvajaju}u civilizatorsku kulturnu misiju ispuniti, sjajniju i uzvi{e-
niju od svake krvave bitke na bojnom polju ovoga sveta.” (str. 185-186.) Za-
greba~ki “Obzor” je reagovao tvrdnjom da je to pismo falsifikat, dok je sam
[trosmajer tajanstveno }utao. Kako navodi Milutinovi}, “[trosmajerovi prija-
telji, ose}aju}i svu teìnu ovoga falsifikata i naslu}uju}i eventualne nepovolj-
ne posledice daljega {irenja, pre{tampavanja i prepri~avanja ove mistifikacije,
zahtevali su od njega da on sam demantuje autenti~nost famoznog pisma, pu-
blikovanog preko lista “Kelni{e cajtung.” (str. 186.)
[trosmajer je isprva oklevao, a onda se stidljivo i neubedljivo oglasio sa-
mo preko “Obzora”, napisav{i samo dve re~enice: “List, iliti toboè moje
opravdanje, koje je iz “Kolonjskih novina” u novine austrougarske pre{lo,
zlobna je izmi{ljotina, koja o~evidno na la`, prijevaru i klevetu smjera. Molim
uvrstite ovo u va{ cijenjeni list.” (str. 187.) Me|utim, u razgovoru sa carem
Francom Jozefom te iste godine, na carev prekor {to je slao pozdravni telegram
u Kijev i suverenovu konstataciju prema kojoj: “Djelo Kijevskog skupa bilo je
djelo najgorih revolucionara; tamo se na{ao na okupu pravi izbor revolucionar-
nih elemenata. Tu je bilo konspirisano protiv katoli~ke crkve i protiv pape.”
(str. 187.) – [trosmajer je odgovorio: “Ja ponavljam, Veli~anstvo, moja savjest
je potpuno mirna, i ja sam se zbog toga ve} izjasnio Svetom ocu. I kad bi mi
se dopustilo da sa Va{im Veli~anstvom mirno o tome govorim, nadam se da bi
mi uspjelo da potpuno umirim Va{e Veli~anstvo.” (str. 187.) S obzirom da je si-
gurno da te godine [trosmajer nije i{ao u Rim, kako bi se li~no opravdao, on
je slao pismo papi. Dakle, pismo je postojalo. Ali, nijedna druga verzija tog pi-
sma ne postoji u istorijskoj dokumentaciji osim one koja je objavljena u “Kel-
ni{e cajtungu”.
c) Poku{aj vatikanske obmane pomo}u kulta slovenskih svetaca
Uticaj Josipa [trosmajera i Franje Ra~kog na srpske politi~ke predvodni-
ke 1861. godine bio je dovoljno velik da ih ubede da pristanu na priklju~enje
Srema Hrvatsko-slavonskoj banovini, na ~emu su insistirali svi hrvatski poli-
ti~ki krugovi, ~ak neki od njih uz obe}anje da je to samo privremeno, do obno-
ve Srpske vojvodine. Srbi su bili toliko zaneseni idejom srpsko-hrvatskog je-
dinstva, da ih nisu mogli otrezniti retki trezveni glasovi, poput onog patrijarha
Raja~i}a, koji je Jovanu Suboti}u, kako sam Suboti} svedo~i, jednom prilikom
rekao: “Ne moèmo se mi sa Hrvatima skop~ati; ti njih ne poznaje{, a ja ih do-
bro poznajem. Ta oni su nama ve}i neprijatelji nego i Nemci i Ma|ari.” (str.
194.) Me|utim, kada je enciklikom pape Lava XIII godine 1880. Rimokatoli~-
ka crkva promovisala kult ]irila i Metodija i nudila “raskolnicima” naklonost
u cilju ponovnog ujedinjenja, Srbi su ve} bili prili~no osve{}eni. Usledila je
514
prava propagandna ofanziva zapadnobalkanskih katoli~kih crkvenih ispostava,
pa je, primera radi, list “Katoli~ka Dalmacija”, {tampan u Zadru, pozivao Sr-
be: “Bra}o Srbi, vi koje krsti{e tako|er ]iril i Metod, i va{i kralji primi{e kru-
ne posve}ene iz Rima, budite s nami toga dana na grobu ]irilovu. Zove vas
Otac svih naroda vjeruju}ih u Krista, zove vas sveti prah na{eg i va{eg Aposto-
la, budite s nami toga dana. Vi ste bra}a na{a po krvi i jeziku, vi ste zavedeni,
ali sve| sinovi u brigam sv. katoli~ke crkve. Se}ajte se da su ]iril i Metod bili
u~enici Focija, ali ga ne slu{ali, pa~e odbjegli, ~im se odcijepio od crkve rim-
ske. Bog }e dati, kad }emo opet u jedno zapjevati: “Vjeruju i v Duha Svjatago
Gospoda ìvotvora{ago ot Otca i ot Sina ishoda{ago”, itd. “Vjeruju v edinu
svjatuju, sabornuju, apo{tolskuju, rimskuju crkvu.” (str. 232-233.) Povodom tih
osveènih prozelitskih nastojanja, arhivista Vatikanskog arhiva don Petar Ba-
lan napisao je na latinskom jeziku knjigu “Katoli~ka crkva i Slaveni u Bugar-
skoj, Srbiji, Bosni i Hercegovini”. Knjigu je preveo na unekoliko iskvareni srp-
ski jezik i objavio u Zagrebu 1881. godine Josip [tadler, tada{nji profesor za-
greba~kog teolo{kog fakulteta, a kasniji vrhbosanski nadbiskup.
Balanova knjiga je u celini posve}ena ube|ivanju pravoslavnih Slovena da
se preobrate u katoli~anstvo, a osnovne teze su mu sadràne u slede}em frag-
mentu: “Kraljevstva slavjanska, koja su vjerna ostala rimskoj crkvi, koja se ni-
su dala zanesti varkami bizantiskimi, niti su se dala pokvariti herezijom ili {i-
zmom, uzdràla su se proti svakomu napadaju vanjskomu i nutarnjemu; ni ci-
jela mo} turska nije im mogla slomiti jedrine; do~im su kraljevstva Ju`nih Sla-
vjana, koja su se podala {izmi ili naginjala na herezu, lahko postala plijenom
nevjernika, iznevjerili su im se njihovi vlastiti knjazi, i ona su pala re} bi bez
borbe... @ivot naroda jest u Rimu, gdje je sredi{te vjere, gdje je namjestnik Isu-
sa Krista, ~uvar vje~ni ~iste i cijele vjerske istine; kada se narodom dozvoli, da
se obrate u Rim, onda oni odmah o}ute, da je ondje ona voda spasonosna, ko-
ja jim moè è|u ugasiti te slijede nagon, koji jih goni da se bace u naru~aj ob-
}enitomu ocu svih vjernika... Nadat se je, da }e Bugari, Bo{njaci i Srbi razu-
mjeti taj nagon prama Rimu, te }e ga slijediti. Rim je blagosiljao i krunio nji-
hove kralje, njihove care; on je ovih branio prava, posvetio autoritet, tje{io pro-
gonstvo; Rim danas hrli bri`no da pruì ruku njihovim narodom... Staro sugla-
sje ~uvstva izme|u Rima i Slavjana, kojega nisu mogle slomiti ni nesre}e, ni
promjene vremena, ni opa~ine ljudi, u~vrstit }e se sada vi{e nego ikada pod za-
{titom apostola i mu~enika slavjanskih, koji, blagoslovljeni od Rima, ili su se
znojili da naobraze i pokatoli~e one narode mile crkvi, ili su krvlju zape~atili
vjeru ]irila i Metoda. Pa ]iril i Metod... dovest }e tako|er i odmetnike k vje-
ri, koja je bila slava njihovih kraljeva, utjeha slavjanskih naroda, ufanje domo-
vine poti{tene, i koja }e biti ìvot domovine uskrsnule.” (str. 233-234.)
Postupak autora i prevodioca Kosta Milutinovi} komentari{e na slede}i
na~in: “Karakteristi~no je da prevodilac Balanove knjige, Josip [tadler, nijed-
nom re~ju nije upozorio ~itaoce da mnoge konstatacije u ovoj knjizi ne odgo-
varaju istorijskim ~injenicama. Isklju~eno je da on nije uo~io da knjiga kipti
515
gre{kama i te{kim neznanjem. Ni u predgovoru, ni u primedbama ispod teksta,
[tadler se nijednom re~ju nije ogradio od grubih falsifikata i o~iglednih misti-
fikacija u Balanovoj knjizi. Kada se odlu~io da prevede i objavi ovu bezvred-
nu i nenau~no pisanu knjigu, [tadleru je o~evidno bilo stalo samo do tenden-
cije i unijatske propagande. Nije isklju~ena pretpostavka da je [tadler i preveo
Balanovu knjigu prema dobijenom nalogu. Njena je tendencioznost o~igledna,
a njen sadràj ispod svake kritike.” (str. 234.)
Povodom te papine enciklike biskupi su za svoje dijeceze pisali posebna
cirkularna pisma s dodatnim obja{njenjem svrsishodnosti kulta slovenskih apo-
stola. Pri tom je najve}u pa`nju i publicitet izazvala [trosmajerova okru`nica,
koja se izri~ito zalaè za crkveno jedinstvo priklanjanjem isto~ne crkve rim-
skoj, prezrivo se uz to izraàvaju}i o vizantijskoj kulturi i civilizaciji. [trosma-
jer, izme|u ostalog, pi{e: “[to se pak ti~e pitanja, kud i kamo teè sveti na{i
apostoli, da u nevolji svojoj mir i olak{icu na|u, to nam svi onedobni doga|a-
ji jasno odgovaraju: ne obra}aju se na istok, gdje su jur bili ìvi svjedoci ono-
ga nemira i nereda, one stravstvenosti i pohlepnosti, koja je imala istok od za-
pada na àlost i {tetu cijeloga svijeta otcijepiti... Ne obra}aju se sveci na{i na
bizantinsku crkvu, koju, dodu{e, svatko ìv saàliti, ali ujedno i osuditi mora,
jer je ponajvi{e ona sama te{ke one negve i verige sebi sakovala, u kojima jo{
i danas ~ami i cvili. Ne obra}aju se sveci na{i na novi Rim, nego se obra}aju
na stari, znaju} dobro, da je to prestolje Petrovo... Obra}aju se na nasljednike
Svetoga Petra... mirnom du{om i s potpunim povjerenjem, jer vode mnoìnu
u~enika svojih, da ih u Rimu posvetiti i slu`bi Boìjoj med Slaveni opredjeliti
dadu... Hvala Bogu, crkva isto~na ne razilazi se daleko od zapadne... Lako je
jaz, koji obje te crkve razdvaja, premostiti, samo ako bude mudrosti, umjere-
nosti, prave pobo`nosti i iskrenosti.” (str. 234-235.)
~) Reakcija Svetozara Mileti}a na [trosmajerov prozelitizam
Sa srpske strane na [trosmajerove prozelitske stavove najburnije je reago-
vao Svetozar Mileti} ~lancima u novosadskoj “Zastavi”. Mileti} otvoreno upo-
zorava: “Okru`nica papina iznenadila je, a [trosmajerova prenerazila slaven-
ski svet pravoslavne veroispovesti... Rimska kurija gubi sve ve}ma maha na
katoli~ke dràve i narode, i od kako je be~ka politika u Bosnu–Hercegovinu
nogu metnula i po~ela i o Solunu i uop{te o ovladavanju istokom sanjati, rim-
ska kurija kao da mi{lja{e da se be~kom politikom spram istoka posluìti mo-
è da svoj upliv na istok pro{iri, i zato joj se za najzgodniju polugu ~inja{e ]i-
rila i Metoda za svete u svojoj katoli~koj crkvi proglasiti, njih predstaviti u ob-
liku da su oni i{li na sjedinjenje isto~ne i zapadne crkve pod Rim–papom, i pra-
voslavnim Slavenima preporu~iti da se u ime i slavu ]irila i Metoda sjedine sa
katoli~kom crkvom... Ne znamo kojim pravom [trosmajer, koji s po~etka nije
bio za dogmu papine nepogre{ivosti, a sad je u nebo diè, moè toliko pravo-
slavnom slavenskom svetu popovati o rimskom primatu? To neka zadrì za se-
be i svoje... Moète se mirnom du{om vi pribliàvati rimskoj stolici, i u nje pot-
punim uverenjem vazda traìti saveta, obrane i utehe – no manite se vi nas pra-
516
voslavnih! ... Vidimo mi va{u èlju: da vam jedinstvo crkve putem unije bude
most narodnom odro|enju veru svoju izneveriv{ih Srbalja – pokatoli~enju i tim
i pohrva}enju srpskog naroda. Ali od toga ne}e biti ni{ta... [trosmajerova okru-
`nica nije most slozi, i moè doneti – nesre}u... Hrvatstvo {trosmajerovskom
crkvenom politikom dolazi u Be~u politi~ki na cenu. S toga su Hrvati najè{}i
pobornici Rim–papine crkvene politike spram istoka. [trosmajer je prvi okru-
`nicu izdao. On je na ~elu hodo~a{}a u Rimu. On je predstavio papi ne samo
Hrvate, nego i Poljake i êhe... katoli~ko Slavenstvo prema Rusiji, hrvatsko
katoli~anstvo prema Srpstvu.” (str. 235-236.)
Isti~u}i kako “Mileti} progla{ava [trosmajera kao instrument vatikanske
imperijalisti~ke politike prema Slovenima” (str. 236.), Milutinovi} smatra da je
on “osetio da u [trosmajerovoj okru`nici ima ne~ega nedore~enog i neiskaza-
noga, ne~ega {to ostavlja otvorena vrata za razne pretpostavke i naga|anja.”
(str. 237.) Iz svega toga se vidi kako, “pou~en iskustvima iz ranije pro{losti, Mi-
leti} je pretpostavljao da se iza kulta ]irila i Metodija krije odluka Berlinskog
kongresa da se Austriji prokr~i put prodiranju na istok, a iza austrijskog impe-
rijalizma nazirao je opasnost od vatikanskog imperijalizma, koji teì da probi-
je put daljem {irenju katolicizma me|u pravoslavne narode na Balkanu. Mile-
ti} nije smatrao papinu encikliku “Grande munus” kao neku bezazlenu pojavu,
ograni~enu samo na obeleàvanje jedne hiljadugodi{njice, nego je iza te enci-
klike naslu}ivao bauk unija}enja. [trosmajer je iza kulta ]irila i Metodija na-
zirao most izmirenja izme|u Istoka i Zapada. Mileti} je smatrao da se vi{e ne
radi o borbi izme|u Rima i Carigrada, kao nekada u srednjem veku, da je Ca-
rigrad u toku daljeg istorijskog razvoja ostao bez primata, nego da se radi o od-
nosu izme|u Rima i nacionalnih hri{}anskih crkava ~ija je ideologija vreme-
nom postala jedna komponenta nacionalne svesti pravoslavnih naroda u borbi
protiv odnaro|avanja.” (str. 237.)
Na sli~an na~in su reagovali i dalmatinski Srbi. Njihov predvodnik Sava
Bjelanovi} u zadarskom “Srpskom listu” pi{e: “Mi smo znali sve {to nam bi-
skup [trosmajer kaè. Znali smo da je pravoslavna vjera opaka a katoli~ka sve-
ta, da je Rim na pravom putu a Carigrad na krivom. To nam je kazao prije ne-
koliko godina kanonik Pavlinovi}, te nam danas okru`nica ni{ta nova ne otkri-
va u vjerskom pogledu. Ali u narodnom pogledu okru`nica otkriva nam zna-
~ajni fakt, naime, da je prorok Pavlinovi} bio Sveti Jovan prete~a mesije [tro-
smajera... Jo{ su nas hteli uvjeriti da biskup [trosmajer ne odobrava djela ka-
nonika Pavlinovi}a.” (str. 238.) “Srpski list” je odlu~no branio i stanovi{te Sve-
tozara Mileti}a, na koga se naro~ito obru{io zagreba~ki “Obzor”. Tako u ~lan-
ku anonimnog Srbina katolika stoji: “Ja pitam: ako u vjerskom sada{njem po-
kretu ovako pi{u ~e{ko-katoli~ki “Narodni listi”, ako “Narodni listi” kaù da je
ovaj pokret naperen protiv Srba, imamo li se mi ~uditi “Zastavi” ako isto tako
misli, ako u pokatoli~enju pravoslavnih vidi pohrva}enje i radi toga odbija
[trosmajerove ponude? ... Ko pametan moè pore}i ovaj “Zastavin” zaklju~ak:
“[trosmajerova okru`nica nije most slozi, a moè donijeti nesre}u”. Tako ne
misli “Obzor”, “Obzor” kaè “Zastavi” da je slijepa. Prepo{tovana gospoda u
517
zagreba~kom kaptolu vide slamku u Mileti}evom oku, a u svome ne vide brv-
na.” (str. 238.) Istaknuti knjièvnik i vatreni srpski nacionalista, ina~e Srbin ka-
tolik, Ljudevit Vuli~evi}, ogor~en pona{anjem |akova~kog biskupa, [trosma-
jeru upu}uje posebnu poslanicu, u kojoj pi{e: “Biskupe presvijetli, ne mutimo
du{e, {to su ve} smu}ene. Srbi se prepora|aju: te{ki su ~asovi ovi, trudni veo-
ma; ne diraj u nas! Ti si vo|a Hrvatima, a ne nama; Tebi je svrha u Rimu; na-
ma drugdje; Ti nas ne shva}a{, ne shva}a{ Srpstva, Slavjanstva ne shva}a{, a i
mi Tebe ne shva}amo, ali o Tebi, znaj, da sumnjamo... Biskup si, ali nijesi ni
~udotvorac, ni Slavjanstvu vo|a, takovom Te silom i sre}om nebo ne odliko-
va.” (str. 238.)
Srpski pravoslavni vladika gornjokarlova~ki Teofan @ivkovi}, drè}i arhi-
jerejsku besedu 31. maja 1881. godine, skretao je pa`nju svojim vernicima na
[trosmajerove stavove, govore}i da tako “misli ne~istim duhom zane{eni vr-
tljivac, taj koji se pojavio me|u nama kao nekakav prorok velike budu}nosti
slavenske, ako se samo mi sjedinimo sa njegovim prvostolnikom rimskim, i ta-
ko mu pomaèmo premostiti onaj jaz, {to od toliko vjekova dijeli zapad i is-
tok.” (str. 339.) Povodom toga je episkop dalmatinski Stefan Kneèvi}, misle-
}i na [trosmajera, upozoravao da “mnogi la`ni proroci izi|o{e u svijet” (str.
339.), a episkop bokokotorski, dubrova~ki i spi~anski Gerasim Petranovi} pri-
pisivao je [trosmajeru “pakosna sumnji~enja, potvaranja i nemoralna sredstva
prozelitizma.” (str. 240.) Petranovi}evi sve{tenici su na poslanicu svog vladike
odgovorili posebnom adresom, stavljaju}i u prvi plan insistiranje katoli~kih bi-
skupa da i pravoslavni krenu u Rim na poklonjenje povodom proklamovanog
kulta: “îtali smo poziv da u Rim idemo na poklonenije, da tamo pravu vjeru
na|emo. Nego ko je toliko lud da se zavede i primi vjeru onijeh koji su Husa
na vjeru zvali, pa ga izgorjeli; koji su trgovanjem Lutera na}erali da novi za-
kon napravi; slu{ali smo ih, kako se krive sa crkvenih amvona protivu na{e vje-
re; ali usprkos svemu tome, na{e pravoslavije tvrdo stoji, da ni vrata adova ne-
}e mu odoljeti.” (str. 240.)
}) Ja{a Tomi} i Franko Poto~njak o [trosmajerovom licemerju
Prikazuju}i [trosmajera “kao glavnog eksponenta vatikanske politike na
Balkanu i kao inicijatora, organizatora i predvoditelja “slovenskih hodo~asni-
ka” u Rim” (str. 240.), tada{nji kninski protoprezviter Nikodim Mila{ u svojoj
bro{uri “Slavenski apostoli Kiril i Metodije”, objavljenoj te godine u Zadru, pi-
{e: “Prema ustanovljenome nacrtu, po{to je papa ovaj svoj oglas pustio i prvi
pokret dao, posao dalji morali su preduzeti biskupi, koji od Rima zavise. Da vi-
{e sjajnosti bude, biskupi smisle i ustroje slavensko “hodo~a{}e” u Rim. I po-
~e{e propovijedati sa predikaonica narodu “hodo~a{}a”... Glavna misao papi-
ne enciklike bila je da se obrate papi “raskolnici”; tu su misao morali razviti
rimski biskupi i tom su namjerom i latili se prire|ivanja “hodo~a{}a”. Treba sa-
da na “hodo~a{}e” u Rim pozvati i te “raskolnike”, i biskupi ih po~e{e zvati...
Du{om svega pokreta bio je |akova~ki biskup gosp. Josip Juraj [trosmajer.”
(str. 240.)
518
Srpska i hrvatska publicistika prepune su hvalospeva i panegirika [trosma-
jeru i njegovoj politi~koj ulozi, a Milutinovi} svoju knjigu zavr{ava citiraju}i
stavove nekih najzna~ajnijih intelektualaca. Me|utim, moju pa`nju pre svega
su privukla dva izrazito kriti~ka stanovi{ta, jednog Hrvata i jednog Srbina. Ta-
ko istaknuti hrvatski politi~ar Franko Poto~njak, nesporni demokrata i uticajni
mason, pi{e 1905. godine: “Ujedinjenje, za kojim je teìo [trosmajer, i{lo je za
tim da se Slovenstvo okupi pod vrhovnim glavarstvom rimskoga pape, da ga
prekrije katoli~anstvom, jer je on u rimskoj stolici gledao pravi ìvot, spas i bu-
du}nost narodnu, a u katoli~anstvu jedinu pravu i spasonosnu veru... Uz ovako
odlu~ne “strogo katoli~ke” nazore [trosmajerove nije ~udo ako je on pobudio
neku senzaciju u svetu svojim telegramom, kad je pozdravio ruski narod prili-
kom slavlja 900-godi{njice kr{tenja Sv. Vladimira... Onda svakako nastaje in-
teresno pitanje, iz kojih je motiva i s kakvim je namerama to u~injeno. O~igled-
ni ukor kraljev u Belovaru pokazuje da taj pozdrav nije “gore” konvenirao, a
uvaì li se o{trina s kojom je ukor podeljen i demonstrativan odlazak [trosma-
jerov iz Belovara pred sam dne, na koji mu je valjalo po}i, pa da je ipak ~itav
taj incident svr{io po njega bez ikakvih posledica, onda je svakako logi~an za-
klju~ak da je i tom prilikom morao biti za{ti}en od nekoga koji je i mogao i
morao da ga za{titi, jer mu je njegovo stupanje napred i{lo u ra~un...
Kao katoli~ki biskup, [trosmajer je mogao da bude pozvan na odgovor-
nost ili od rimske stolice ili od kralja. A kad se zna da ga rimska stolica nije to-
ga radi ni popreko pogledala, onda nam se sama od sebe name}e misao koja tu
zagonetku re{ava. Nije zgorega uo~iti i tu ~injenicu da je onda rimska stolica,
kod koje je prvu re~ imao jedan od najumnijih kardinala minuloga veka, Ram-
pola, nastojala stupiti u {to bolje odnose s Rusijom, naravski ne ni za ~ije lepe
o~i, ve} prosto iz ra~una o svojim interesima... Stajali{te sa koga je polazilo po-
liti~ko delovanje [trosmajerovo, nije stajali{te narodne misli... Njegova se lju-
bav prema narodu delila s predano{}u katolicizmu i rimskoj stolici, i odano{}u
prema dinastiji, a ni vreme mu ni odnosi nisu dali mogu}nosti da to sve troje
neguje jednakom merom i snagom. U tom leì nutarnji sukob [trosmajerov, pa
jer je u njemu nedostajalo smelosti i odva`nosti da polaznom ta~kom svoga ra-
da u~ini ~istu narodnu misao, nije on svoj poloàj kao politi~ar ispunio onim
radom kojim bi ga bio ispunio da je to u~inio. Istina je, u tome slu~aju bio bi
bezuslovno postao mu~enik, ali taj martirij oven~ao bi ga auerolom heroizma.
Umesto toga – pored sviju sjajnih darova, kojima ga je priroda obilno obdari-
la, pored velikog uma, goleme obrazovanosti i li~nih vrlina, kojih mu, uza sve
mane, ni protivnici ne mogu odre}i – politi~ki rad [trosmajerov ispoljava se ne
samo kao samorodna narodna akcija u narodnom smislu, nego kao rad koji se,
mada mu to s njegove strane nije namenjeno, ipak pokazuje kao sredstvo ko-
jim se sluè elementi nama i narodnom na{em napretku protivni. Zato nije ni-
kakvo ~udo da se protivnici austrijanskih pretenzija grupiraju u [trosmajerove
protivnike, od kojih neki posve korektno shvataju àlosnu ulogu {to je hrvat-
ska politika vr{i kao oru|e Be~a.” (str. 250-251.)
519
Poto~njakova rasprava je objavljena u Srpskom knjièvnom glasniku, a
njen autor je bio afirmisani pobornik politike jugoslovenskog narodnog jedin-
stva, ~lan Jugoslovenskog odbora u Londonu i u~esnik Krfske konferencije.
Kao podban i predstojnik unutra{njih poslova zemaljske vlade u Zagrebu 1920.
godine je naloìo hap{enje Stjepana Radi}a. Ina~e, izme|u dva rata bio je ~lan
Pa{i}eve Radikalne stranke. Drugi autor koji o{tro kritikuje [trosmajera je
slavni srpski radikalski lider iz Vojvodine Ja{a Tomi}, koji je, tako|e 1905. go-
dine, objavio nekoliko ~lanaka u novosadskoj “Zastavi”, glasilu Srpske radikal-
ne stranke u Vojvodini, Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji. On, pored ostalog, pi-
{e: “Svoje bogato znanje, pa i ènijalnost, da je iskreno uloìo u svoj ispolinski
pothvat, stvorio bi bio sebi veliko ime, da ga vekovi s blagodarno{}u spomi-
nju... ali: on je radio kao vojnik Rima, prozelita vere katoli~ke, u slu`bi nema~-
kog “prodiranja na istok” – on im je bio jedan od onih naj~vr{}ih stubova me-
|u Hrvatima, koji u sebi drà{e “most zapadnoj kulturi za istok, {to je trebalo
da se stvori od hrvatstva”... Pre svega gledao je da istakne svoju osobu: njego-
va li~na ambicija je bila glavni pokreta~ u svima njegovim poslovima... Ali ne-
iskrenost, koja je svojstvena svima jezuitima, izbila je naskoro i kod njega: kle-
rikalni pokret u ovostranjem Srpstvu umeo je on da upotrebi na na{u {tetu. U
to doba je on dozvoljavao da se zovu Srbima svi katoli~ki popovi u Sremu: Mi-
ler, Okrugi}, Odì}, Lobmajer, Turmajer, dr Babi}, Radonji} itd. – sve su to bi-
li katoli~ki Srbi s njegovim blagoslovom, a on je, me|utim, radio: u~vrstio je u
Hrvatskoj i Slavoniji konkordat, a |akova~ko semeni{te je od mladih ljudi stva-
ralo budu}e vojnike koji }e svim svojim mladala~kim zanosom u}i u borbu
protiv Srpstva i pravoslavlja...
I ba{ ono sa ~ega ga mnogi njegovi katoli~ki Hrvati slave – ba{ zbog toga
mi Srbi ne moèmo se pomiriti s njegovim radom: {irenje katolicizma bio je
jedini istaknuti cilj ìvotu njegovom, konkordat s Rimom, koji jo{ uvek poti-
skuje na{u pravoslavnu crkvu u Hrvatskoj i Slavoniji; {irenje hrvatstva u tim
krajevima, u Dalmaciji, Bosni i Hercegovini – to je njegovo delo, a to je ba{
ono, ~im je nas njegov rad dirnuo u srce... Uspeha je bilo donekle: svi katolici
u zemlji, i ro|eni i doseljenici, unijati, pa i Jevreji po~e{e se zvati Hrvatima, i
sve to stupilo je u ovoreno neprijateljstvo prema Srpstvu, u zemlji je me|u na-
rodom rastrojstvo, a to je sve plod te politike, koja je silom htela da stvori je-
dan “hrvatski politi~ki narod”!... U politi~kom ìvotu me|u Hrvatima igrao je
veliku ulogu i kao aktivan i vrlo agilan politi~ar: u ùpanijskim sednicama (bio
je ~ak i veliki ùpan viroviti~ke ùpanije), u zemaljskom saboru i ina~e vodio
je u svoje doba glavnu re~; name{tao je i smenjivao vlade i banove, ude{avao
prosvetni program u Hrvatskoj i Slavoniji – i onda, kad je on sa svojima vedrio
i obla~io u tim zemljama – onda su ugu{ene i srpske narodne {kole!” (str
254-255.)
Od takve ocene ne odudaraju mnogo ni stavovi zna~ajnih inostranih auto-
ra. Tako nema~ki istori~ar Joakim Kiov zapaà: “Unutar slovenskog kulturnog
kruga [trosmajer dodeljuje Ju`nim Slovenima istaknutu ulogu, ali re{enje nji-
hovih politi~kih problema vidi samo u okviru Habzbur{ke monarhije. Na takvo
520
re{enje svakako su ga podstakli i crkveno-politi~ki razlozi. Ako je èleo da sa-
vlada verske suprotnosti me|u slovenskim narodima, onda je polaganje nada u
jednu uniju imalo smisla samo ako bi se dalo ostvariti u okviru prete`no kato-
li~ke dunavske monarhije.” (str. 259.) I prema austrijskom istori~aru Hugu
Hansu [trosmajer je bio “veran pristalica dinastije i, uprkos svim razo~arenji-
ma, nepokolebivi branilac austrijske misije”, a britanski istori~ar Siton-Votson
isti~e da je on “verovao u misiju Austrije i da ju je èleo videti veliku i cvetnu.”
(str. 259.)
d) Ferdo [i{i} o [trosmajerovim zaslugama
za kreiranje hrvatske nacije
[trosmajerovih ogromnih zasluga za ve{ta~ko kreiranje hrvatske nacije od
pravih Hrvata – ~akavaca, pohrva}enih Slovenaca – kajkavaca i pokatoli~enih
Srba – {tokavaca, kao i za projektovano nametanje hrvatske nacionalne svesti
Dalmatincima i Slavoncima, itekako je svestan Ferdo [i{i}. Ve} u prvom delu
svoje knjige “Josip [trosmajer i ju`noslovenska misao” (Srpska knjièvna za-
druga, Beograd, knjiga broj 162.), on sagledava stanje u kome su se Hrvati na-
lazili u vreme pred istorijski nastup Ljudevita Gaja i [trosmajera i zbog ~ega
im je isprva bio neophodan ilirski ili jugoslovenski pla{t. [i{i} raspolaè s do-
voljno istorijskih ~injenica da moè bez ikakve dileme izneti da se u prvim ve-
kovima nakon slovenskog doseljenja na Balkansko poluostrvo “ime Hrvati za
zemlju i narod u isti ~as” odnosilo isklju~ivo “na teritoriju izme|u u{}a dalma-
tinske Cetine i istarske Ra{e.” (str. 113.) Po~etkom devetnaestog veka Hrvati-
ma su sebe smatrali samo stanovnici zagreba~ke, krièva~ke i vara`dinske ù-
panije, a i drugi su samo njih tim imenom nazivali. [i{i} pi{e “da su u to doba
u na{em narodu prevladala lokalna pokrajinska imena, to jest Hrvati bijahu is-
klju~ivo ìtelji uè geografske Hrvatske, Slavonci Slavonije (ovoga su gledi{ta
osobito zanimljive dvije Gramatike Slavonaca Reljkovi}a (1767.) i Lanosovi-
}a (1778.) “slavonskoga jezika” – primedba V. [.), i tako redom dalje Dalma-
tinci ([iben~anin Faustin Vran~i} nazivlje u svom rje~niku, {tampanom u Lu-
ki u Italiji 1595., na{ narodni jezik “dalmatinskim”.), Bo{njaci (vi{e bosanskih
pisaca XVII i XVIII vijeka, nazivlje jezik “bosanskim”.), Srbi, Kranjci, [tajer-
ci, Koro{ci itd. Ni nacijonalnoga hrvatstva ni nacijonalnoga slovenstva – kao
{to ga susre}emo poslije 1850. – tada jo{ nije bilo, a tako isto zna~ilo je u to
doba i ime Srbin – izvan granica Srbije – u prvom redu ~ovjeka pravoslavno-
ga zakona.” (str. 122.)
Svestan da se krajnjom formulacijom poprili~no zaleteo i da je ona neodr-
ìva, [i{i} u posebnoj napomeni kaè da je najve}i deo srpskog naroda mislio
onako kako on poistove}uje Srpstvo i pravoslavlje, “a ne tek pojedini geniji,
kao {to bijahu Dositej i Vuk. No ina~e bija{e kod ovih pravoslavnih na{ih lju-
di srpska svijest veoma sna`no i duboko razvijena, kad kod katolika malo njih
– osim u Hrvatskoj – zna da su nacionalni Hrvati.” (str. 122.) [i{i} tu svesno
prenebregava ~injenicu da je pokatoli~enim i islamizovanim Srbima ve{ta~ki
suzbijana srpska nacionalna svest, na sli~an na~in na koji im je kasnije name-
521
tana hrvatska. Sve u svemu, zbog takvog stanja je, prema [i{i}evom mi{ljenju,
“ime ilirsko, kao zajedni~ka oznaka za ~itav na{ narod, bez obzira na vjeroza-
kon, lasno moglo u hrvatskoj inteligenciji nai}i ne samo na razumijevanje, ne-
go i na simpatije, dok kod {irokih narodnih masa, kod kojih je ìvjelo samo lo-
kalno, pokrajinsko, pa ~ak i oblasno ime, tada budu}i bez politi~kih prava i ika-
kvog uticaja na politi~ki ìvot zemlje, uop}e nije ni dolazilo u obzir. Me|utim,
na bu|enje hrvatske narodne svijesti i po~etke hrvatske knjièvnosti i ljubavi
spram materinje rije~i, u velikoj je mjeri uticao i rad onovremenih njema~kih
pisaca, sljedbenika takozvane romanti~ke {kole.” (str. 122-123.)
Ne zanemaruje [i{i} ni istaknute slaviste tog vremena. “Opat Dobrovski
prvi je stao graditi etnografi~ki sistem slovenskih naroda prema jezi~noj srod-
nosti, u kojem je sistemu Ju`ne Slovene podijelio u ove skupine: 1. Vindi (Slo-
veni Koru{ke, Kranjske, Primorja, [tajerske, Prekomurja) i provincijalni Hrva-
ti (tj. svi kajkavci); 2. Srbi, Bo{njaci, Slavonci, Dalmatinci, Crnogorci i Hrvat-
ska Krajina, ili jednim imenom Iliri (tj. svi {tokavci) i 3. Bugari. Ova razdioba
ostade za slovensku nauku u glavnome mjerodavna sve do Miklo{i}a (u dru-
goj polovini XIX vijeka). Tek Jagi}evim i Dani~i}evim radom u drugoj polo-
vici XIX vijeka stalo se ina~e posmatrati srpsko-hrvatsku skupinu. Prema to-
me, dakle, bija{e kod inteligencije u prvoj ~etvrti XIX vijeka ime hrvatsko
ograni~eno isklju~ivo na kajkavce, naime na sjeverni dio ùpanije zagreba~ke
do Kupe, ~itavu vara`dinsku (s Me|umurjem), zapadni dio krièva~ke, dakle
ono je bilo ba{ neugledno spram ra{irenoga imena ilirskoga, pod kojim su se
tada razumjevali {tokavci. Suvi{e jo{ se ilirstvu pribrajahu svi stariji dalmatin-
ski i dubrova~ki pisci.” (str. 124.)
d`) Star~evi} i [trosmajer, dva lica iste medalje
Bla` Juri{i} u eseju “[trosmajer iza kulisa” (“Hrvatska revija” br. 3/1929.)
pravi vrlo zanimljivu paralelu izme|u [trosmajera i Star~evi}a. Pi{u}i o |ako-
va~kom biskupu kako nije uvek bio dosledan, kako je neretko upadao u malo-
du{nost, kompromiserstvo itd., Juri{i} pi{e: “Poradi toga bio je [trosmajer
mnogo napadan od drugoga velikog narodnog vo|e onoga vremena, od dr An-
te Star~evi}a. A ipak – kolika je programska i na~elna srodnost izme|u ova dva
hrvatska velikana! Da samo sumarno napomenem nekoliko dodirnih to~aka.
[trosmajer ubraja Srbe u na{ narod, kao {to ih Star~evi} smatra Hrvatima, kad
npr. govori o “prejasnoj hrvatskoj dinastiji Nemanji}a”, koji “kao kralji vlada-
hu isto~no-sjevernim pokrajinama Hrvatske”, ili kad tvrdi, da Arsenije Crnoje-
vi} “bija{e iz vi|ene obitelji hrvatske”, ili kad kaè “da je Sv. Sava Nemanji}
isto~nu crkvu hrvatsku otcjepio od patrijarha carigradskoga” itd. [trosmajero-
vo jugoslavenstvo i Star~evi}evo velikohrvatstvo stvarno se dakle poklapaju.
Obojica su, i [trosmajer i Star~evi}, bili za federativnu dràvu na slavenskom
jugu, odnosno na Balkanu. Obojica stoje u politici na stajali{tu hrvatskoga dr-
àvnoga prava. Obojica postavljaju geslo: ni Be~ ni Pe{ta! Obojica su protiv
hrvatsko-ugarske nagodbe i njezine revizije. I kona~no, obojica o~ekuju spas
hrvatskoga naroda od vanjskih doga|aja. âk i u taktici politi~koj uze{e oboji-
522
ca isto sredstvo, pasivitet: [trosmajer ne ide u hrvatski nagodbeni sabor, kao
{to Star~evi} ne ide u nagodbom ustanovljeni “zajedni~ki” parlamenat pe{tan-
ski. Prema tome, diferencijacije i neprijateljstvo izme|u [trosmajera i Star~e-
vi}a ne izviru toliko iz njihove ideologije, koliko iz opre~ne }udi. [trosmajer je
veliki gospodin od prirode, kre}e se u visokom dru{tvu, uvijek me|u aristokra-
cijom po rodu, po poloàju i po duhu, elegantan je i elasti~an, salonski ~ovjek,
ìvahna duha, brzih kretnja i agilne naravi, dok je Star~evi} tvrdi li~ki seljak,
bistar i jednostavan, sa selja~kom tvrdoglavo{}u, koja je njegovom karakteru
davala katonsko obilje`je. [trosmajer se mnogo kretao u svijetu, gdje se ~ovjek
i neprijatelju ~esto mora nasmije{iti i rukovati se s njim, a Star~evi} je ljuto i
nesmiljeno reào iz svoje sobice na svakoga neprijatelja hrvatskoga naroda.
Kad bi se njihova politi~ka borba usporedila s borbom na ratnom polju, onda
bi nam se [trosmajer ukazao kao tip koji je prikladan za ulogu parlamentera,
dok je Star~evi} nalik na borca iza {an~eva, koji ne zna i ne}e da zna za primir-
je i obustavu neprijateljstava, nego vodi borbu na smrt ili ìvot.” (str. 157-158.)
Za Stjepana Radi}a Juri{i} smatra da je ideolo{ki i politi~ki nastavlja~ i
[trosmajera i Star~evi}a. “Poslije Star~evi}a i [trosmajera nije se bitno mije-
njala niti na{a politi~ka ideologija niti frazeologija sve do god. 1918. Tada je
nastao, pod utjecajem vanjskih doga|aja – kako su oba velikana ispravno pred-
vi|ala – potpun preokret u prilikama. Je li nastao i preokret ideologije? Je li hr-
vatska politi~ka linija pomaknuta u drugi smjer? Odgovor na to pitanje moè-
mo na}i u politici najve}ega pu~koga tribuna hrvatskoga, Stjepana Radi}a, ko-
jemu su u posljednjih deset godina podijelili svoje povjerenje naj{iri narodni
slojevi. U predratnom programu svoje stranke zauzima Radi} protivunagodbe-
no stajali{te poput Star~evi}a i [trosmajera. Odmah u po~etku svoga politi~kog
rada isti~e Radi} slavensku uzajamnost i nagla{ava prijateljstvo sa Srbima, ali
usto najenergi~nije zastupa zahtjev hrvatskoga narodnog i dràvnog individu-
aliteta, u ~emu je srodan sa [trosmajerom.
Radi} se stavlja na princip hrvatskoga dràvnoga prava kao i Star~evi}, te
uvijek dosljedno pred rat i za ~itavo vrijeme rata po~inje svoje saborske govo-
re s invokacijom: visoki dràvni sabore! Na toj liniji hrvatskoga dràvnoga pra-
va odnosno hrvatske narodne i dràvne individualnosti ostaje Radi}, uz razli-
~ite peripetije, ipak do kraja, barem u bitnosti. Kazano je, kako je [trosmajer
prepustio rje{enje na{e sudbine vanjskim doga|ajima jednako kao i Star~evi},
koji je, protiv oslona na austro-ugarske narode, postavio geslo: Bog i Hrvati!
Ovo je geslo preuzeo Radi} uz malu varijantu: Vjera u Boga i selja~ka sloga!,
koja nas jo{ ja~e podsje}a na ovu Star~evi}evu izreku u saborskom govoru
1861.: Vjera u Boga i u svoje deonice! Tako vidimo, da Radi} ostaje ideolo{ki
na tradiciji. I taktika Radi}eva ostala je tradicionalna hrvatska taktika. Poput
Star~evi}a i [trosmajera gleda i Radi} u vanjski svijet, pa~e se oku{ava, kao i
Kvaternik, i u vanjskoj diplomatskoj akciji, koja je imala ba{ tako malo uspje-
ha kao Kvaternikova. Napokon se je Radi}, kao Star~evi} i [trosmajer, sluìo
taktikom apstinencije. Prema tome je Radi} i po ideologiji i po taktici sasvim
523
srodan Star~evi}u i [trosmajeru. Po karakteru pak, koji je najo{trije markiran
izvanrednom agilno{}u, pred kojom uzmi~u ~esto i na~elna gledi{ta, bio je Ra-
di} srodniji [trosmajeru nego Star~evi}u, premda je [trosmajer bio po svojoj
naravi gospodin, a Star~evi} seljak kao i Radi}. Ove dodirne to~ke i srodnost u
politi~koj ideologiji i taktici izme|u trojice velikih politi~kih vo|a hrvatskih u
posljednjem stolje}u toliko su napadne i toliko krupne, da bi vrlo pogre{no bi-
lo poku{ati da se svedu na puku imitaciju. Uzrok ove srodnosti mora da leì
mnogo dublje. Ona mora imati korijen u narodnoj psihi hrvatskoj. A budu}i da
se psihi~ka struktura bitno ne mijenja, dok ìvi njezin subjekt, o~ito je, da }e
one temeljne konture, koje su se tako markantno o~itovale u javnom radu ove
trojice narodnih vo|a, ostati i ìvjeti i nadalje u svijesti hrvatskoga naroda, dok
ga bude.” (str. 158-159.)
Ono {to je zajedni~ko [trosmajeru i Star~evi}u svakako je i njihov bezgra-
ni~ni fanatizam, kod prvog u pogledu katoli~ke ujediniteljske varijante sloven-
stva u kojoj bi Hrvati igrali vrlo va`nu pokreta~ku ulogu, a kod drugog u po-
gledu hrvatskog ekskluzivizma i ekspanzije u cilju asimilacije susednih Srba.
|) Analiza Slobodana Jovanovi}a
Kako o [trosmajeru sudi jedan od najve}ih srpskih intelektualaca svih vre-
mena, Slobodan Jovanovi}, vidimo iz njegove knjige “Politi~ke i pravne ras-
prave” (“Geca Kon”, Beograd 1932.), u kojoj Jovanovi} kaè: “[trosmajer je
teìo ne~em mnogo vi{em nego {to je bilo pokatoli~avanje pravoslavnih Slo-
vena. Ipak, kao dobar katolik, on je bio uveren da je zapadna crkva blià Hri-
stovoj istini od isto~ne crkve, i da }e se stoga spajanje dveju crkava svr{iti pre
ili posle pobedom katoli~anstva. U jednom pismu kardinalu Rampolu iz 1888.
on nagove{tava tu svoju krajnju èlju o povra}anju ruskog naroda u krilo Sve-
te katoli~ke crkve.” (str. 272.) To je zapravo osnovni orjentir svih [trosmajero-
vih aktivnosti, a njihov idejni supstrat Jovanovi} ovako rezimira: “Za{to se ka-
toli~ka crkva, koja je ve} uhvatila korena kod Poljaka, êha, Hrvata, ne bi ja-
~e zainteresovala za Ju`ne Slovene? Ona nije smela pri tome zaboraviti da su
kod njih jezik i narodnost srasli s bi}em crkve; crkva je za njih {tit narodnosti,
i {to ih najve}ma odbija od katoli~anstva, to je latinska slu`ba, koja im se ve}
~ini po~etak odnaro|avanja. Ako bi katoli~ka crkva usvojila na slovenskom ju-
gu slovensku slu`bu, to joj bez sumnje ne bi odmah privuklo sve Jugoslovene,
ali bi bar umanjilo kod njih ovaj strah od katoli~anstva koji je toliko smetao iz-
mirenju dveju crkava.” (str. 270-271.)
Na drugom mestu je problem razlika u obredima. “Popustljivost Vatikana
prema Slovenima trebala je da bude prvi korak za izmirenje zapadne i isto~ne
crkve. [trosmajer je verovao da se dve crkve mogu spojiti u “jedno moralno i
juridi~ko telo”. Glavna su smetnja bili obredi, svaka je crkva imala svoje obre-
de koje je od pamtiveka ~uvala kao svetinju i koje nije htela `rtvovati ni po ko-
ju cenu. Ali ako bi se i jednoj i drugoj crkvi ostavili njeni obredi nedirnuti, [tro-
smajer je drào da onda sa spajanjem dveju crkava ne bi i{lo tako te{ko... Iz-
mirenje dveju crkava bilo je uostalom i li~na potreba samog [trosmajera. On
524
nije bio u stanju druk~ije pomiriti svoju narodnost koja ga je vukla na istok, i
svoju veru koja ga je vukla na zapad.” (str. 271-272.) Jedinstvo Slovena u ka-
toli~anstvu postao je njegov osnovni moto.
e) Pot~injavanje Vatikanu, preduslov slovenskog jedinstva
êmu se sve Josip Juraj [trosmajer dovijao da bi pravoslavne Slovene pri-
veo pod tutorstvo papstva, svedo~i i njegov tajni memorandum ruskoj vladi iz
1876. godine, s molbom da njegovo ime zauvek bude pre}utkivano, kao auto-
ra teksta u kojem obja{njava Rusima kakve bi im sve politi~ke koristi donelo
sklapanje konvencije sa Svetom stolicom. Rimokatoli~ke prozelitske motive
tuma~i slede}im re~ima: “Crkva, koja se nazivlje majkom svih naroda, ne mo-
è iz svoje materinske brige i ljubavi isklju~iti narod koji je u svijetu o~ito po-
zvan za vi{e i boànskije svrhe. Sveti otac, koji se nazivlje zajedni~kim ocem
svih naroda, mora èljeti da konac svog ìvota okruni sve~anim djelom, kojim
}e zasluìti slavu i naslov tako|er oca slavenstva.” ([trosmajer–Ra~ki, Politi~-
ki spisi, “Znanje”, Zagreb 1971., str. 222.) Kao glavni argument kojim bi ube-
dio ruske vlastodr{ce da se priklone Rimu, [trosmajer navodi kao klju~ni pro-
blem evropske misije ruske dràve pona{anje Poljaka. “Poljaci su nepomirljivi
mrzioci Rusa. Poljaci, zaslijepljeni mr`njom na Ruse ... slo`no rade s najmr-
ìm svojim i svega ljudskog roda neprijateljima, pa bi se stoga zdruìli, da je
mogu}e, i sa samim paklom samo da mogu {koditi Rusima i osujetiti njihove
namjere. Poljaci katkada toliko luduju u svojoj mr`nji protiv Rusa da ~ak po-
ri~u egzistenciju Slavena u Evropi i kaù da su Bugari na jugu potomci Tatara,
a Rusi na sjeveru potomci Mongola. Poljaci kao da neprestano sjede za u{ima
~itavoj Evropi i svaki pothvat Rusa prikazuju kao atentat protiv zajedni~ke slo-
bode i kulture. Poljaci, u prvom redu, obilaze oko vrata Vatikana i prikazuju du-
{u Rusa tako divlju i okrutnu da Rutene raznim mukama i nasiljima sile na ot-
pad. U tu svrhu ~ini se da su i osnovali u Rimu posebnu bratov{tinu resurekci-
onista. Velike nesre}e tako su pokvarile svijest Poljaka, da se oni vi{e hrane ilu-
zijama, nego istinama, i uvijek radije prihva}aju iluzorne razloge, nego istinite
i prakti~ne. Stoga su vrlo ~esto i prijateljima, jednako kao i neprijateljima svo-
jim, na sprdnju, a na svoju veliku propast.” (str. 210-211.)
Kra}om digresijom [trosmajer svedo~i i o sopstvenim iskustvima sa Po-
ljacima, optuùju}i ih kao glavne krivce {to uo~i sklapanja austro-ugarske na-
godbe i uvo|enja dualizma nije prevladao federalisti~ki koncept preure|enja
habzbur{ke monarhije. “To su prvi njihovi ljudi gotovo i rado priznali, a ipak
su pristali uz dualisti~ki ustav zato {to su dopustili da ih neprijatelji Slavena
uvjere kako }e dualisti~ka Austrija biti glavno oru|e kojim }e Rusi biti svlada-
ni i, po mogu}nosti, istrijebljeni iz granica Evrope. Tolika je odvratnost Polja-
ka prema Rusima da oni, kao po nekoj nu`di usuda, uvijek i svugdje se izvrg-
nu u protivnike Rusa, i to se moè nazvati polonizmom. Taj se polonizam ne
moè svladati ni dobro~instvima, ni porazima. Ne prvim, jer odbija dobro~in-
stva, ili, ako ih primi, okre}e ih u oru`je. Ne drugim, jer u samim nesre}ama
raste i neprestano pribavlja nove snage da {kodi. Ima ipak, barem po mom mi-
525
{ljenju, jedno nepogre{no sredstvo kojim }e se taj polonizam svladati a to je
konvencija koju treba sklopiti sa Svetom stolicom. Takva bi konvencija kao
jednim udarcem presjekla onu osvadu kao da je }udi Rusa priro|eno da pravi
nasilja na savjesti i da katoli~koj vjeri radi o glavi. Takva bi konvencija bila jav-
no i sjajno svjedo~anstvo za svu Evropu da Rusi toliko {tuju i cijene slobodu
vjere i savjesti te su potpuno vrijedni ljubavi i prijateljstva cijele Evrope i naj-
kulturnijih naroda. Tom bi se konvencijom jednom zanavijek za~epile u{i cije-
le Evrope pred vikom, tu`bama i jadikovkama Poljaka kao da se oni bore pro
aris et focis kad se bore protiv Rusa.” (str. 211-212.)
Paktom o pot~injavanju Vatikanu, po [trosmajerovom mi{ljenju, Rusija bi
bitno oja~ala svoju geopoliti~ku poziciju i lak{e realizovala strate{ke interese.
Nema sumnje da je [trosmajer iskreni pobornik ideje op{teslovenskog jedin-
stva, ali u rimokatoli~kom ruhu. U tom smislu on dalje sugeri{e: “Tom bi kon-
vencijom slavno rusko carstvo najvi{i u Evropi moralni autoritet, to jest Sve-
tog oca, dobilo kao jamca svoje nevinosti i najbolje svoje namjere. Osim toga
bi takva konvencija spremala put izmirenju duhova izme|u Rusa i Poljaka, a
to bi opet bilo na op}e veselje i uzvi{enje svih Slavena. Postoji zdraviji dio Po-
ljaka koji svoju bolju sre}u traì u izmirenju sa Rusima. Jasno je da bi po toj
konvenciji morala porasti snaga i uticaj toga zdravijega dijela me|u Poljacima.
A potpuno je dostojno plemenitog ruskog naroda da ima samilosti s nesretnom
sudbinom svoje bra}e Poljaka te da, izlaze}i u susret njihovim pravim i real-
nim potrebama i njihovim pravednim èljama, osje}ajima bratske dobrohotno-
sti i obiljem darova, pretekne ih na svaki na~in i skloni na slogu sa sobom. Ta-
kvim mudrim i veledu{nim na~inom postupka spomenuta bi konvencija pripra-
vila siguran uspjeh u du{ama Poljaka. Kad ne bi bilo nikakvih drugih razloga
koji opravdavaju spomenutu konvenciju, meni bi se ovaj jedini ~inio tako va-
àn i tako koristan da bih bez ikakva oklijevanja i zatezanja odmah stavio ru-
ke na posao.” (str. 212.)
Ovim je slavni biskup [trosmajer otvoreno priznao da je su{tina poljskih
antiruskih animoziteta zapravo mr`nja rimokatolika prema pravoslavcima kao
nabe|enim “{izmaticima”. Ina~e, tekst memoranduma je sasvim slu~ajno sa~u-
van. Original je [trosmajer poverio svom prijatelju Ra~kom da organizuje pre-
pisivanje tada standardnim “krasopisom” i slanje. Ra~ki je rukopis sa~uvao u
svojim papirima, a posle njegove smrti svi njegovi dokumenti su spakovani i
upu}eni u biskupsko sedi{te u \akovu. Tamo ih sve do [trosmajerove smrti ni-
ko nije ozbiljnije pregledao, a kad je biskup umro, poslati su Akademiji u Za-
greb, gde je tekst memoranduma i prona|en.
f) Protivljenje papskoj dogmi kao produkt pogre{ne
procene politi~kih snaga
Ono po ~emu se [trosmajer pro~uo {irom Evrope bilo je njegovo o{tro su-
protstavljanje uvo|enju dogme o nepogre{ivosti pape na vatikanskom koncilu
1870. godine, kojom je papa Pije IX poku{ao kompenzovati gubitak vatikan-
ske svetovne dràve nametanjem jakog moralnog autoriteta papske funkcije;
526
{to bi u~vrstilo crkveni centralizam na principima monarhisti~kog apsolutizma
i u izvesnom obliku obnovilo politi~ku dominaciju pape nad katoli~kim ze-
mljama. Prvi put je [trosmajerov govor objavljen u “Obzoru”, a potom u obli-
ku posebne bro{ure u Zagrebu 1926., pod naslovom “Govor biskupa [trosma-
jera na vatikanskom saboru protiv papinog poglavarstva i nepogrje{ivosti, odr-
àn 2. VI 1870.” Govor je [trosmajer po~eo osporavanjem utemeljenja u Sve-
tom pismu teze da je papa naslednik Svetog Petra, Hristov namesnik i nepo-
gre{ivi crkveni u~itelj, iznose}i da tamo o njoj ni traga nema. U Novom zave-
tu ~ak nema nijednog stiha iz koga bi proizlazilo da je uop{te Hrist Svetom Pe-
tru poverio vlast nad apostolima niti da ga je imenovao svojim namesnikom.
Svi su apostoli bili ravnopravni i jednaku mo} imali, a Hrist im je zabranio da
gospoduju, koriste silu ili raspolaù vla{}u poput paganskih vladara. “Mi dakle
ne moèmo i ne smijemo re}i, da je apo{tolska crkva krivovjerna bila, nego
moramo i priznati, da crkva nije bila nigde ljep{a, ~istija i svetija nego za vre-
mena, gdje jo{te nije bilo pape.” (str. 6.)
Sveti Petar nikada nije bio papa, a vrlo je nepouzdan podatak da je ikada
bio i rimski biskup. “[utnja Sv. Petra je vjerodostojan dokaz. Kad bi ovaj apo-
{tol bio nasljednik Isukrstov na zemlji, za kakvoga ga mi progla{ujemo, to bi i
on sam jama~no morao za to znati, no kad je on za to morao znati za{to nije
barem jedanput postupao kao papa? Mogao je postupati na Duhove, drè}i pr-
vu propovijed, ali on toga nije ~inio; mogao je postupati i na crkvenom saboru
u Jeruzalemu ili u Antiohiji, no ni toga nije u~inio, pa nije u~inio ni u ona dva
pisma, koja je na crkvu upravio. [tovana bra}o, moète li si takovog papu pred-
staviti, kad bi Petar bio zaista papa? Ako ga ve} ho}ete dràti, naravno je da
morate i priznati, da je i njemu samom ta okolnost nepoznata. No pitam sva-
koga, koji je u stanju misliti, da li su takova umovanja mogu}a. Ja tvrdim, da
crkva za vremena apo{tola nije imala pape, a ako se protivno tvrdi, morali bi
sva sveta pisma ili popaliti ili sasvim mimoi}i.
Sa sviju strana ~ujem: nije li Petar bio u Rimu? Nije li bio raspet glavom
dole obrnut? Nisu li mjesta, sa kojih je nau~ao, i oltari, na kojima je svetu mi-
su sluìo, u ovom vje~nom gradu? Da je Petar bio u Rimu, temelji se, {tovana
bra}o, samo na predaji; no neka je bio i biskupom u Rimu, kako moète iz nje-
gove biskupske ~asti dokazati njegovo vrhovni{tvo? Skamper, jedan veleum,
nije se ustru~avao tvrditi, da se biskupstvo i stanovanje Petrovo u Rimu mogu
ubrojiti me|u smije{ne pri~e.” (str. 6-7.)
Istorijske se ~injenice pogotovo ne mogu prenebregnuti ili trajno falsifiko-
vati, pa [trosmajer nastavlja uprkos uvredljivim povicima i negodovanjima sa
svih strana: “Budu}i da za apo{tolsko vrijeme ni traga o papinstvu ne na|oh,
pomislih da }u to mo`da na}i u crkvenoj povijesti. Otvoreno vam kaèm, tra-
ìo sam u prva ~etiri stolje}a, da li se gjegod nalazi ime “papa”, pa gle, nigdje
nisam na{ao.” (str. 7.) Nema sumnje da je rimski biskup odmah po legalizaciji
hri{}anstva sav ugled i vlast u sopstvenim rukama koncentrisao, kao i da ga je
car Justinijan ozvani~io kao prvog biskupa, a carigradskog kao drugog. “Ovdje
527
je ustanovljeno samo prvenstvo, ali nije ujedno dana i mo} vrhovne uprave...
Va`nost rimskih biskupa ne proizlazi iz boànstvene punomo}i, nego poradi
va`nosti samoga grada u kojemu su stanovali.” (str. 7.) Docnije su se i po tom
pitanju stvari promenile. “Ve} od prvih stolje}a, rekoh, trsio se rimski patriar-
ha da zadobije vrhovnu upravu, te na nesre}u umalo je ne dostiè – njegovi za-
htjevi na|o{e otpora u zakonu, kojeg je izdao car Teodosije II, da patrijarha ca-
rigradski ima isti ugled, kao i onaj rimski a na crkvenom saboru u Kalceronu
u~ini{e biskupa staroga i novoga Rima tako|er u crkvenim stvarima jednaki-
ma. [esti crkveni sabor, dràn u Kartagi, zabranio je svima biskupima primiti
naslov prvaka ili vrhovnog gospodara.” (str. 8-9.) Sveti Grgur je, kritikuju}i te-
`nju carigradskog patrijarha da se nazove op{tim biskupom, upozorio je svoje
naslednike na papskoj stolici da se nikada ne usude takvu te`nju iskazati. Upra-
vo zbog te`nje carigradskog patrijarha Jovana da se proglasi prvosve{tenikom,
papa Pelagije II ga je nazvao bezbo`nim.
I teolo{ko obja{njenje koje daje [trosmajer, pozivaju}i se na neosporne
op{tecrkvene autoritete, poput Svetog Avgustina, podudarno je sa istorijskim
faktima. “Skupiv sve u jedno tvrdim: 1. Da je Isus dao apo{tolima istu mo}, ko-
ju i Petru. 2. Apo{toli nisu nikada priznavali u Petru namjesnika Isukrstovog i
nepogre{ivoga u~itelja crkve. 3. Petar ni pomislio nije, da bude papom, niti je
ikada djelovao kao papa. 4. U prva ~etiri stolje}a obdràvani sabori, priznali su
veliku ~ast rimskoga biskupa nad crkvom poradi znamenitosti grada Rima; po-
dijelili su mu samo ~ast, a nikako vrhovnu upravu. 5. Sveti oci ono znamenito
mjesto: “Ti si Petar i na stijeni sagraditi }u crkvu svoju” – nisu nikada tako ra-
zumjeli: kao da je crkva na Petru sagra|ena, ve} na stijeni (ne: super Petrum,
– ve}: super petram), tj. na vjeroispovjedanju tog apostola. U sasvim dobroj na-
mjeri i kr{}anskoj savjesti, stvaram taj neoborivi zaklju~ak iz povijesti i razu-
ma, da Isukrst nije Petru podijelio vrhovni{tvo, da rimski biskupi nisu imali bi-
ti vladari crkve, nego su to postali prisvajaju}i si pomalo sva prava biskupske
~asti.” (str. 10-11.)
Uostalom, ako se tada{nji papa Pije IX proglasi nepogre{ivim, to po do-
slednom tuma~enju zna~i da su i svi njegovi prethodnici bili nepogre{ivi. Me-
|utim, to sama istorija svojim neumoljivim faktima ne dozvoljava, “uvjerava-
ju}i nas”, kako nastavlja [trosmajer, “da su gdjekoji pape stra{no zabludili.
Proti ovom moète prosvjedovati, ili to zanijekati, kako vam je volja; no ja }u
da to dokaèm. Papa Viktor (192.) odobrio je isprva montanizam, zatim ga je
proganjao. Marcelin (296-303.) bio je sluga krivobo{tva; poha|ao je hram Ve-
ste, oboàvaju}i tu boginju. – To je samo ~asak slabo}e, odgovorit }ete vi, ali
ja kaèm: pravi namjesnik Isukrstov umire radije, nego da bude otpadnikom.
Liberij (385.) odobravao je proganjanje Atanasija, i prizvao se arianizmu, da
bude iz prognanstva opozvan i opet u slu`bu postavljen. Grgur I (578-590.) na-
ziva bezbo`nikom svakoga koji bi se dao nazvati op}enitim biskupom; a na-
protiv Bonifacij III (607-608.) naveo je cara Foka, oceubojicu, da mu taj na-
slov podijeli. Eugen IV (1431-1439.) odobrava{e bazelski sabor i podjeljivanje
528
kaleà ~e{koj crkvi, do~im je Pije I (1458.) tu dozvolu opozvao. Hadrian (867-
872.) proglasio je gra|anske ènidbe valjanima, koje Pije VII osu|uje. Siksto
V (1585-1590.) izdao je jedan svezak Biblije i preporu~io ~itanje iste nekom
bulom, {to je Pije VII osudio. Klement XIV (1700-1721.) ukinuo je red jezui-
ta, koji je Pavao III (1540.) dopustio, a Pije VII opet ga podigao. Ali ~emu da
tako daleko traìmo dokaze? Nije li ovdje prisutni sveti papa u svojoj buli (pa-
pinski list) koja ovaj sabor ure|uje, za slu~aj svoje smrti, dok sjednice ovoga
sabora traju, sve opozvao, {to je s ovim saborom od pro{lih vremena u protu-
slovlju, pa ma bilo to od samih njegovih pred{asnika nare|eno? Zaista, ovo ne
bi tako va`no bilo, kad bi Pije IX ovu naredbu sa predikaonice proglasio; ali je
ovo ~udo, {to isti svoju volju iz dubine svojega groba ostalima glavarima crkve
nalaè. Nikada ne bi dokon~ao, ~asna bra}o, kad bi vam sva protuslovlja papa
i njihova nau~enja tuma~iti htio. Kad, dakle, nepogrje{ivost sadanjega pape iz-
reknete, to ujedno morate i dokazati (a ba{ to je nemogu}e) da si pape nikada
protuslovili nisu; ili morate izjaviti, da vam je Duh sveti objavio da nepogre{i-
vost papa po~ima od god. 1870. Imate li toliko drzovitosti jedno ili drugo u~i-
niti?” (str. 11-12.)
Mada se obi~ni vernici, kao ni ~itavi narodi, uglavnom ne razumeju u sva
teolo{ka pitanja, pogotovu ona najkomplikovanija, ne moè im nikako proma-
}i prakti~no pona{anje najvi{ih crkvenih velikodostojnika i potpuno su svesni
njegovih reperkusija. “Ne varajte sami sebe. Ako nauk o nepogre{ivosti potvr-
dite, to }e se protestanti, na{i protivnici, tim ve}om drzovito{}u popeti na raz-
valine, kojima smo mi sami uzrokom, jer ve} i povijest za se imadu; do~im mi
samo na{e zanijekanje proti njima imamo. [to im znamo odgovoriti, ako nam
sve rimske biskupe po~am od po~etka pa do njegove svetosti Pija IX navedu?
... Ne vi~ite, gospodo, na mene. Ako se vi povijesti bojite, to se svladanima pri-
znajte, a osim toga, ako svu vodu rijeke Tibra preko povijesti pustite, niste u
stanju nijednoga njezinog lista uni{titi... Papa Virgil (538.) kupio je papinsku
~ast od Belizara, namjesnika cara Justiniana. Istina je, da nije svoju rije~ odr-
ào, niti obe}anu svotu platio. Je li to zakoniti na~in, da se trostruka kruna pri-
bavi? Drugi kalcedonski sabor osudio je ovaj postupak ovako: Svaki biskup,
koji tu ~ast novcem postigne, ima se zbaciti. Papa Eugenij III (1145.) slijedio
je Virgila. Sv. Bernhard, sjajna ta zvijezda svojega vremena, ukorava toga pa-
pu slijede}im rije~ima: “Jeste li u stanju jednoga mi samo ~ovjeka velikog gra-
da Rima nazna~iti, koji bi vas za papu priznao, da nije novca za to dobio?” [to-
vana bra}o, je li mogu}e, da je papa, koji pod kapijama hrama nov~ane zavo-
de podiè, od Sv. Duha nadahnut? Imaju li takovi pravo pou~avati da je crkva
nepogre{iva? [to je bilo sa Formozom, jama~no je svim poznato. Stjepan XI
dade njegovu lje{inu, koja je u papinsko odijelo obu~ena bila, iskopati, prste,
kojima je blagoslov dijelio, odsje}i, te sa izrekom, da je vjerolomac i kopile
bio, u Tibar baciti. – Njega je zatvorio, otrovao i zagu{io narod. Da vidimo ka-
ko je ta stvar opet ure|ena! Roman, nasljednik Stjepanov i za njim Ivan X, odo-
bri{e djela Formozova. Odvratit }ete mi – to su pripovjetke, a ne povijest. – No
529
po|ite u vatikansku knji`nicu pa ~itajte Platina, povjesni~ara papinstva i spise
Baronijeve (898.) Ovo su doga|aji, koje bi radi ~asti Svete stolice mimoi{li, no
kada se o tomu radi, nauku odraditi, koja u na{oj sredini veliki jaz prouzro~iti
moè, zar da onda iz ljubavi prema {tovanoj materi crkvi {utimo.” (str. 13-14.)
Posebnu pri~u predstavlja znameniti period vatikanske pornokratije. “U~e-
ni kardinal Baronije govore}i o papinom dvoru ovako veli: “êmu je u ono do-
ba nali~ila rimska crkva? Kakove su izvikane, nu mo}ne ljubovce vladale tada
u Rimu? One su biskupske ~asti dijelile, mijenjale i oduzimale; i àliboè, one
su bile u stanju svoje ljubavnike, one krive pape, na prijestolj Petrov podizati”.
To nisu bili pravi pape, re}i }ete; pa neka bude tako; ali kada su na prijestolju
u Rimu kroz pedeset godina nepape sjedjeli, gdje }ete nasljedstvo papinstva za-
po~eti? Kako je mogla crkva sto pedeset godina bez glavara opstajati? I ~ud-
novato, ve}i dio tih nepapa proizlazi iz plemena samih papa, i to }e biti oni, ko-
je je Baronije opisao. Pa sam Genebredo, najve}i laskatelj papa, usudio se je u
svojim zapiscima re}i (901.): “Ovo stolje}e je ba{ nesretno, jer skoro je tomu
150 godina od kako pape vrline svojih pred~asnika ne slijede i mogu se prije
odmetnicima nego li apo{tolima zvati”. Mogu misliti, kako je taj znameniti Ba-
ronije rumenio, kadno je djela rimskih biskupa pripovijedao. O Ivanu XI
(931.), sinu pape Sergija sa Marocijom, napisao je ove rije~i: “Sveta crkva, to
jest rimska, osramo}ena je stra{no ovim izrodom”. Ivan XII (966.) u svojoj 18.
godini po svojim ljubovcama papom izabran, ni za dlaku nije bolji bio od svo-
jih pred{asnika. @ao mi je, ~asna bra}o, {to sam morao iznijeti na svijet toliko
prljotina, zato }u {utjeti o Aleksandru VI, ocu i ljubavniku Lukrecije; ne}u da
navedem Ivana XXII (1316.) koji je umrlost du{e nijekao, koji je po op}eni-
tom saboru u Konstanci li{en dostojanstva. Neki }e mo`da prigovoriti, da taj
sabor nije bio javan; ako je tomu tako, onda slijedi da se ni izbor Martina V
(1417.) ne moè valjanim smatrati. A kamo }e tada papinsko nasljedstvo? Mo-
ète li ovomu opet tok na}i?
Ne}u da govorim o razdoru, koji je crkvu obe{~astio. U ono doba bilo je
prijestolje u Rimu po dvojici, a ~esto i po trojici natjecatelja zauzeto. Koji od
njih bija{e pravi papa? Opetovano vam velim: ako nepogre{ivost sadanjega bi-
skupa rimskog zaklju~ite, morate potvrditi nepogre{ivost sviju prija{njih bisku-
pa bez razlike. A kako bi to bili u stanju u~initi, kad vam povijest bjelodano ve-
li da su pape u svom nau~anju ~esto zabludili. Moète li dakle tvrditi da su la-
komci, rodoskrvnici, ubojice i radi simonije okrivljeni – namjesnici Isukrstovi?
– Ah! ~asna bra}o, takvu rugobu tvrditi zna~ilo bi Isukrsta izdati. Gore bi zgri-
je{ili proti Isusu nego Juda: to bi zna~ilo njemu blato u lice baciti.” (str. 14-15.)
Mada je Hrvatska starokatoli~ka crkva, sve dok je Paveli} nije ukinuo,
zbog ovog govora na vatikanskom koncilu [trosmajera smatrala za svog idej-
nog utemeljitelja, |akova~ki biskup nije ostao dosledan tada izre~enim stavo-
vima. Upla{en da bi mogao biti uklonjen sa biskupskog trona, [trosmajer po-
stepeno revidira svoje stavove i prihvata stav o papskoj nepogre{ivosti. Tako
28. aprila 1877. godine, povodom pedesetogodi{njice biskupovanja Pija IX
530
[trosmajer upu}uje encikliku svojoj pastvi, u kojoj, izme|u ostalog, pi{e: “Pa-
pa rimski je namjesnik Isusov, temelj jedinstva crkvenog, vrhovni pastir i nau-
~itelj u crkvi Bo`joj. To je Pio IX, koji }e 3. lipnja 50-godi{njicu svoga bisku-
povanja slaviti, komu smo svi ljubav, {tovanje, privrènost i poslu{nost du`ni,
i to zna~i katolikom biti, i katoli~ko ~uvstvo bez u{trba ljubavi i dobrote, koju
cijelom svijetu dugujemo, gajiti. Da toj du`nosti svojoj i mi... i puk na{ pod na-
{om upravom ~im svjesnije i izvrsnije zadovolji, jo{ mi je razloìti: kako gla-
va crkve na{e Pio IX vr{i sveto zvanje vrhovne mo}i i oblasti svoje... Evo {to
je osobito zvanje one vrhovne vlasti, koja od Isusa samoga i od Sv. Petra poti-
~e, da od koljena do koljena bez prestanka sve do konca svijeta u nasljednici-
ma Petrovim ìvi i djeluje. Evo zvanje sveto, koje i dana{nji Sv. otac Pio IX
onom postojano{}u vr{i, kojom ga je Sv. Petar vr{io; vr{i ga onim istim skoro
udesom, kojim ga je vr{io i Sv. Petar.” (Cit. prema – Andrija Stiletak: [trosma-
jer i pape, tre}i dio, “Glasnik biskupije |akova~ke”, \akovo 1929., str. 43-44.)
Namesnikom Hristovim na zemlji [trosmajer je i narednih godina nazivao
i Pija IX i njegove naslednike. Godine 1884. [trosmajer pi{e kako je “Gospo-
din i Spasitelj na{ svojoj crkvi dao u rimskom papi, nasljedniku Sv. Petra, bo-
ànsku glavu i vje~iti temelj, kao i glavno sredi{te jedinstva i nezabludivo pro-
ro~i{te, pa je stoga njegovo trajno pravo i nepovrediva du`nost u prvom redu,
da jedinstvo crkve i roda ljudskoga ne samo ~uva i brani, nego i da ga napo-
rom svih sila uvijek nastoji {iriti i rasprostraniti, dok kona~no svane onaj sre}-
ni dan, koji je sam Gospodar unaprijed kazao: kad }e biti sav ljudski rod u jed-
nom ov~injaku, pod jednim vrhovnim pastirom okupljen i ujedinjen. Sasvim je
dakle jasno, da je Krist Bog i Spasitelj na{, ovo bitno pravo i atribut crkve i
Svete stolice apostolske, kao i sve ostalo i otajstvo na{ega spasenja zauvijek
odstranio od mo}i, suda i odluke svake ljudske vlasti i svakog naroda.” (str.
111-112.) O~igledno se biskup [trosmajer 1870. godine prera~unao u proceni
odnosa politi~kih snaga me|u ostalim biskupima, pa je ostatak ìvota opovrga-
vao svoje stavove.
3. Politi~ka uloga Franje Ra~kog
Nerazdvojni prijatelj i najva`niji [trosmajerov saradnik Franjo Ra~ki
(1828-1894.), ro|en je u Fuìnama, u Gorskom kotaru. Posle pu~ke {kole i
gimnazije, obreo se u senjskom rimokatoli~kom semeni{tu. Kako pi{e njegov
prvi ozbiljni biograf Tode Smi~iklas (@ivot i djelo dra Franje Ra~koga, Jugo-
slavenska akademija znanosti i umjetnosti, Zagreb 1895.), povodom prvih pe-
sama Ra~kog u religioznom duhu, “dijete iz ~iste kr{}anske hrvatske obitelji
zanosom se posve}uje crkvi majci svojoj, slu`benici Isusovoj.” (str. 4.) Biskup
Oègovi} ga je 1849. godine poslao u Be~ na dalje {kolovanje, uz preporuku
tada{njem dvorskom kapelanu i “ravnatelju sve}eni~kog doma” [trosmajeru.
Pored teologije, Ra~ki je u Be~u prionuo na izu~avanje istorije, posebno slo-
venske, uz osnovni orjentir, u njemu temeljno usa|en, prema kome su vera i cr-
kva sredi{te “svih najplemenitijih i najuzvi{enijih nastojanja naroda i dràve.”
531
(str. 5.) Za sve{tenika je zare|en u Senju 1852. godine, gde je odmah postao i
gimnazijski profesor. Uskoro ponovo odlazi u Be~ da studira filozofiju, mate-
matiku i fiziku. Godine 1855. doktorirao je teologiju, a po povratku u Senj po-
~inje da istraùje spomenike stare hrvatske pismenosti, glagolja{ke i }irili~ne,
uporedo pi{u}i studije i rasprave o crkvenoj istoriji. Ve} kao kanonik, 1857. od-
lazi u Rim i duè vreme boravi u Zavodu sv. Jeronima. Tu je kona~no nau~io
da svoja izvorna panslavisti~ka ose}anja dosledno stavi u slu`bu strate{kih in-
teresa Rimokatoli~ke crkve. Kao ve} ugledan nau~nik, Ra~ki se 1860. vratio u
Zagreb i uklju~io u politi~ko delovanje, vrlo brzo se afirmi{u}i kao [trosmaje-
rova desna ruka.
Uporedo se zalagao za ujedinjenje i dràvnu samostalnost “hrvatskih” ze-
malja i srpsko-hrvatsko narodno jedinstvo kroz ideju jugoslovenstva. S poseb-
nim àrom je dokazivao da je Rijeka istorijski, geografski, etni~ki i ekonomski
sastavni deo Hrvatske a ne Ugarske, uporedo se bore}i za priklju~enje Dalma-
cije Hrvatskoj, smatraju}i da joj ona istorijski pripada. “Isto je tako sna`no bra-
nio pod naslovom: “Sriem i Hrvati”, da je Sriem ve} od vremena na{e narod-
ne dinastije i uvijek poslije bio sastavni dio dràve Hrvatske. Radio je i o tom
veoma pomno na temelju izvora najvi{e diplomati~nih, a radnja mu ima i da-
nas vrijednost.” (str. 37.) Hrvatski sabor mu je bio glavna pozornica za proju-
goslovenske govore i zalaganje za partnerske hrvatsko-ugarske odnose umesto
hrvatske pot~injenosti. Kako Smi~iklas isti~e, “dokazao je kontinuitet istorij-
skoga prava kraljevine Hrvatske tako, da tomu i ozbiljni protivnici manje pri-
govaraju.” (str. 40.) Sa entuzijazmom se Ra~ki uklju~io u politi~ke aktivnosti
Narodne stranke, u publicisti~kim i nau~nim spisima kritikovao je dela Kon-
stantina Porfirogenita, a popu Dukljaninu argumentovano je opovrgao svaku
verodostojnost i relevantnost. Godine 1867. postao je prvi predsednik tek osno-
vane Jugoslovenske akademije znanosti i umetnosti. Zajedno sa [trosmajerom
sanjari o ujedinjenju hri{}anskih crkava. Od svih ruskih nau~nika najdraì mu
je Vladimir Solovjev. Kako iznosi Smi~iklas, “Solovjeljevo sveto uvjerenje, da
}e se za decenija Rusija ujediniti sa zapadnom crkvom, nije Ra~koga uvjera-
valo. Visoko je cijenio ipak njegovo ~isto uvjerenje, da sjedinjenje Slavenstva
u jednu crkvu ima da bude jedan od najznamenitijih momenata za cijelo ~ovje-
~anstvo.” (str. 88.)
To pitanje je ipak osnovna preokupacija Franje Ra~koga. “Vjerovao je u
jedinstvo crkava i nazirao mu je budu}i oblik. Isto~ni patriarkati dobiti }e kon-
cesije, kojih crkve na zapadu ne imaju. Sadanji rodovi jo{ tomu nisu dozorili.
îni pogled po slavenskom svijetu, gdje vidi toliko nezrelosti, da mora zaklju-
~iti: “ostavimo ovo pitanje providnosti bo`joj”. Crkva po njegovu ne bi se sa-
mo imala ogledati za mogu}nicima svijeta, manje bi imala raditi sa diplomaci-
jom, imala bi vi{e paziti na narode, potrebne njezine pomo}i. Naravno, da je
njegovo slavensko srce mislilo prije svega na svoj narod, da ga po pravdi i po-
trebi ogrije ~isto svjetlo crkve Isusove.” (str. 120-121.) Paralelno s tim, Ra~ki
se posebno bavi Dubrovnikom, sistematski prisvajaju}i i naknadno hrvatizuju-
}i njegove dràvotvorne tradicije i kulturne tekovine.
532
a) Lamentacije nad hrvatskom sudbinom
Kao poseban prilog svojoj monografiji Smi~iklas je objavio pisma Franje
Ra~kog Ivanu Kukuljevi}u, svojevremeno upu}ivana iz Rima, koja svedo~e o
po~etnim intelektualnim nastojanjima autora. U jednom od njih, pisanom 16.
februara 1859. godine, Ra~ki se osvr}e na svoju raspravu o delima Konstanti-
na Porfirogenita, u kojoj je tvrdio da “Konstantin mie{a politi~ku Hrvatsku i Sr-
biju svoje dobe s prostorom, kojega oba naroda posjedo{e do{av{i u Ilirik. Isti
Konstantin dade mi povod, da potraìm, jedali nije hrvatski narod njegda imao
Bosnu i jedali ju odmah iz po~etka ne naseli. Po{to se u toj razpravi ne htjedoh
odmaknuti od Konstantina, ne htjedoh se upu{}avati ni u pitanje: jedali nije hr-
vatski narod i Dalmaciju ispod Cetinje rijeke bio posjeo, koja bija{e za Kon-
stantina razdieljena na ùpanije, {to samostalne, {to Srbiji pod~injene? I ja sam
toga mnienja od davna bio, da se i u one strane na{ narod naseli; ali u rie{enje
ovoga pitanja upustit }u se prigodom iztraìvanja u kriti~nu vriednost hrvatsko-
ga ljetopisca i popa Dukljanina. Ovi pisci ìvu}i u onih dolnjih stranah znat }e
nam kazati: {ta je isti narod govorio, kojega li plemena bija{e. Dakle – ja htje-
doh u Konstantinu ono pitanje samo mimoi}i; jer mi se vidilo prerano rie{iti ga,
dok ne ~ujemo koga staroga zemljaka.” (str. 197-198.)
U istom pismu vrlo je interesantna lamentacija nad trenutnim stanjem i du-
goro~nom sudbinom “hrvatskog” naroda. Ra~ki kaè: “Razdrobljeni smo u
dvie azbuke; {to je na{a najve}a tuga i àlost. Nas latinjakov jest malo; a svi se
i ne prenusmo. Dalmacija spava; ona se ra|e nasla|uje talijan{tinom nego li na-
{tinom; pa }e se brzo i Dubrovnik odmetnuti. O Bosni ni spomena; hrvatska i
slavonska krajina za nas kao drugi sviet; pa {to moèmo mi kukavci provinci-
alci? Borit }emo se dok moèmo, ali pobjedi slabo se nadati – pa ako nam su-
|eno kako narod i{~eznuti; da bar kakovu uspomenu za nama ostavimo; da se
bar o nas vi{e bude znalo, nego li mi sada znamo: tko bijahu stari Iliri. Ni o srb-
skoj budu}nosti ne obe}ivam si mnogo. Srbski narod jest dodu{e elasti~niji od
hrvatskoga, ali i on sve {to se tobo` vi{e civilizira, sve vi{e gubi svoju original-
nost – mi Jugoslovjeni obi~no presko~ismo iz naravskoga stanja na filistarstvo.
Nikada ne mogosmo konstituirati se kano narod slovjenski.” (str. 198-199.)
b) Emotivni pristup Viktora Novaka
Pi{u}i u superlativnim hvalospevima o Ra~kome i veli~aju}i njegovo
iskreno jedinstvo, Viktor Novak prime}uje da je upravo Franjo Ra~ki “defini-
tivno poru{io barijeru hrvatskom, slavonskom, dalmatinskom provincijalizmu
i regionalizam privodio pod op{ti zajedni~ki ideal ujedinjenog hrvatstva, a on-
da i jugoslovenstva.” (Viktor Novak: Franjo Ra~ki, “Bratstvo”, Beograd 1929.,
str. 27.) Za Ra~koga Novak kaè da je bio “najdostojniji, najumniji, najistiniti-
ji i najistrajniji ideolog jugoslovenskog jedinstva”, a uz to i “najintimniji sarad-
nik i drugo ja vladike Josipa Juraja [trosmajera. Jer, na razvojnoj liniji od iliri-
zma do ~istoga jugoslovenstva, sve {to je najumnijeg i najidealnijeg u hrvat-
stvu, u njegovim perspektivama i zadacima za njegovu budu}nost kao dela ce-
lokupnog na{eg naroda, nalazi se sintetizovano u duhu i srcu, kao i u delanju
533
Franje Ra~koga.” (str. 4.) Po Novakovom mi{ljenju, [trosmajer i Ra~ki su “po-
dràvali svetu vatru na kojoj su se razgrejavala srca i nada u zajedni~ku budu}-
nost Jugoslovena. Oni su sa dubokim ube|enjem predskazivali doga|aje i uz-
dizali veru u biolo{ke zakone na{e rase. Oni su apostolskom predano{}u tu ve-
ru propovedali, sigurni da }e ti zakoni ujediniti jednom na{ narod, rascepan i
podeljen u raznim dràvama i pod raznim uticajima, politi~kim, prosvetnim i
religijskim.” (str. 4.)
Samo {to su Hrvati donekle svarili prihvatanje srpskog jezika kao knjièv-
nog, definitivno odustav{i od ~akavskog i kajkavskog, Ra~ki bi, slede}i sop-
stvene panslavisti~ke aspiracije, na prozelitski na~in kreirane i osmi{ljene, da i
Slovencima i Bugarima nametne “srpsko-hrvatski” knjièvni jezik. Iz njegovih
~lanaka, objavljivanih krajem 1860. godine u “Pozoru”, Novak izdvaja jedan
fragment iz koga se vidi da je takva misao do kraja eksplicirana. Ra~ki je pi-
sao: “@eli li jugoslovjenstvo jednim narodom u duhovnom smislu postati, to bi
imalo nastojati da se sjedini u knjièvnom jeziku. Tkogod od Jugoslovjena ne
èli da mu narod ìvotari samo, ili u nekim stranama propada lu~e}i se u su-
sjedne tu|e, mnogo ja~e i ìvlje, taj ima nastojati, da se ovo jedino spasonosno
knjièvno jedinstvo {to prije oìvotvori... Ne treba biti zaslijepljenim borcem
ovoga ili onoga od ona tri jugoslovjenska narje~ja, pa }e svatko nepristran su-
dac zaklju~iti, da je srpsko-hrvatski opredijeljen biti knjièvnim. Toga prava ~i-
ni ga dostojnim i pro{lost, u kojoj s njige i s politi~ke vrijednosti slovija{e, i
prostor nad kojim gospoduje, i budu}nost koja mu se otvara, na|e li samo do-
stojne njege. Slovensko narje~je imalo bi se najprije s njim stopiti. I onako hva-
le i svega priznanja dostojnim trudom slavenskih pisaca u novije doba tako se
srpsko-hrvatskomu pribliì, da izobraèni Slovenci prigrliv{i i prisvojiv{i ovo
poslednje u knjizi ne o}uti{e nikakve ve}e tegobe, nego li je bijahu o}utili pro-
vincijalci, navla{ kajkavski Hrvati prionuv{i uz na{ knjièvni jezik.” (str. 23.)
Jedinstvo, puno jedinstvo i samo jedinstvo, parole su kojih se Ra~ki drì
sve do onog momenta dok ne oseti da se dovodi u pitanje ne{to {to se smatra
ve} uveliko prisvojenim od hrvatstva, dakle, hrvatizovanim. Sremski problem
je jedan od takvih, povodom kojih se iz Ra~kog pomalja njegovo izvorno ube-
|enje i politi~ka te`nja, {to se vidi i iz narednog odlomka iz, ina~e op{irnijeg,
citata koji je Viktor Novak odabrao: “K ~emu Srblji u Srijemu traè otcjeplje-
nje od trojedne kraljevine? Zar im je vjera ili narodnost u pogibelji? Ta crkve-
ne svoje poslove upravljaju tako slobodno, kako si sami èle. Narodnost srp-
ska i hrvatska jest jedna; tog valjda ne}e niko tajiti. Zato, traè li Srblji u Ba~-
koj i Banatu od Ma|ara jamstva svojoj narodnosti, ovo zahtijevanje ima svoj
razlog; no smije{no bi bilo da Srblji od Hrvata, koji su iste narodnosti, jemstvo
ovo traè. [to se politi~ke slobode ti~e, ona je Srijemu jednaka kao {to svakom
onom predjelu kraljevine Hrvatske i Slavonije; a bit }e Srbljima k Hrvatima i
Slovencima ve}a i ~vr{}a, budu li je traìli i branili. Na temelju narodnom, a ne
histori~nom, sabor trojedne kraljevine bio je god. 1848. ~l. 7. odstupio Srblji-
ma Srijem, kao sastavni dio nove vojvodine srpske; no pod tim uvjetom, da
vojvodina stupa u uski dràvnopravni savez s trojednom kraljevinom. Na
534
ovom istom temelju narodnom moèmo se mi Hrvati i Srblji sporazumiti o
svemu i sva~emu; jer po na{em mnijenju Hrvatima i Srbljima jedna je budu}-
nost. Ako bra}a u Srijemu imaju tegoba – evo im sabora trojedne kraljevine. U
njem svi smo jednaci – u njem svima jednaka prava.” (str. 41.)
Uporno idealizuju}i li~nost, intelektualno stvarala{tvo i politi~ko delova-
nje Franje Ra~kog, ni sam Viktor Novak nije u stanju da u svojim raspravama
izbegne fragmente koji Ra~kog i njegovu ideologiju u pravom svetlu oslikava-
ju. Takvi su i odlomci iz ~lanaka Franje Ra~kog, objavljivanih u “Obzoru”
1886. godine, pod zajedni~kim naslovom “Zablude srpske politike”, u kojima,
izme|u ostalog, stoji: “U Srbstvu je razvijena prekoredna narodna samosviest
i narodna izklju~ivost. Odavle mogu se mnogi pojavi u javnom ìvotu, te u ne-
davnoj pro{losti i u sada{njosti srbskoj i hrvatskoj protuma~iti... Srbi gaje i iz-
ti~u sveudilj svoju narodnu i plemensku osebnost te nisu voljni ni{ta od nje `r-
tvovati zajednici za volju; ovu plemensku osebnost ogra|uju pa~e takovim obi-
lje`jem, koje u narodnih pitanjih i u odno{ajih politi~kih ne ima smisla, ne go-
vore} o tom, da nije opravdano znano{}u. Takovo obilje`je je vjera... Hrvati su
ve} dva puta poslije 1835. nudili ob}eniti naziv, koji ne bi posebno ime hrvat-
sko i srbsko izbrisao, ali dao zajednici o{triji izraz. Nu Srbi svaki put ovu po-
nudu odbili, ostaju}i isklju~ivo kod svoga imena. To je dalo povod, {to se i kod
nas stalo ime “hrvatsko” pomnjivije gajiti, i {to su se uspomene s njim spojene
stale vi{e izticati... Ali posebna imena ne bi smetala zajedni~komu radu prema
zajedni~koj svrsi, kad bi se osebine podredile zajednici. Na Balkanskom polu-
otoku stanuju od pamtivieka Hrvati sa Slovenci, Srbi i Bugari, svaki s osobni-
mi historijskimi predajami. Ova razlikost nije ni sre}a ni nesre}a, te ne bi ni{ta
prie~ila ni razvoju osebnosti ni u~vr{}enju zajednice, da svaki od tih ~lanova
radi s drugim suglasno. Srbi, kano u sredini, bili bi pozvani posredovati; a ima-
ju}i svoju vlastitu dràvu mogli bi i sebi i zajednici mnogo koristiti. Ovakovo
jedinstvo imala je zastupati Srbija; ali u tu svrhu zahtievalo se dvoje: prvo, da
bude uzor – dràva, drugo da ne gaji osvaja~kih aspiracija prema svome bra-
tu.” (cit. prema – Viktor Novak: Najve}i Jugosloven XIX stole}a. O tridesetoj
obljetnici smrti Franje Ra~koga, “Nova Evropa” knj. IX, br. 6., Zagreb 1924.,
str. 173-174.)
c) Nedoslednost Ko{}akove analize
U predgovoru izabranih tekstova [trosmajera i Ra~kog (Josip J. [trosma-
jer – Franjo Ra~ki: “Politi~ki spisi. Rasprave – ~lanci – govori – memorandu-
mi, “Znanje”, Zagreb 1971.), prire|iva~ Vladimir Ko{}ak, isti~u}i da ta dva
imena idu zajedno, poredi ih sa Geteom i [ilerom, a mogao je i sa Marksom i
Engelsom. U su{tini, [trosmajer je bio kreator politi~kog programa na rimoka-
toli~koj verskoj podlozi, a Ra~ki mu je svojim istraìvanjima gradio istorijsku
podlogu. “Kao prvaci Narodne stranke, obnovljene 1861., oni su se borili neu-
morno i ìlavo za federalisti~ko ure|enje habzbur{ke monarhije, za ujedinjenje
svih ju`nih Slovena, kojima je kulturno sredi{te imao biti Zagreb. Tome je ima-
la sluìti i Jugoslavenska akademija znanosti i umjetnosti, koju je [trosmajer
osnovao, a Ra~ki joj bio dugogodi{nji predsjednik, Sveu~ili{te i druge osnove,
535
koje su izveli ili samo projektirali.” (str. 7.) Kako se ni Srbija, ni Srbi iz Hrvat-
ske i Slavonije, pogotovo iz razvoja~ene Krajine, nisu dali uklopiti u njihove
programske ciljeve, politi~ku projekciju i ideju unije, u poslednje dve decenije
dvadesetog veka, Ra~ki i [trosmajer postepeno napu{taju sveobuhvatnu jugo-
slovensku ideju i zalaù se za trijalisti~ko ure|enje Austrije, u kom bi Zagreb
bio pandan Be~u i Budimpe{ti. “Ostala je jedino jo{ stara borba za okupljanje
hrvatskih zemalja na temelju hrvatskog dràvnog prava. U tom kontekstu do-
lazi i do mirenja s prava{ima ({to dovodi i do sastanka sa Star~evi}em 1893.) i
do nastojanja oko formiranja ujedinjene opozicije protiv Kuenovog reìma.”
(str. 12.) Ko{}ak ovde izri~ito potvr|uje da sa zalaganjem [trosmajerovim za
ju`noslovensko jedinstvo, “paralelno te~e i borba za formiranje hrvatske naci-
je.” (str. 15.)
Do [trosmajera i Ra~kog, potom Ante Star~evi}a, hrvatska nacija u pra-
vom smislu re~i nije ni postojala. Svestan te ~injenice, a nespreman da je otvo-
reno eksplicira, Ko{}ak je nastoji zamagliti tada standardnom marksisti~kom
frazeologijom, pa kaè: “îni se da u fenomenu naroda, kakav se javlja na po-
vjesnoj sceni, moèmo razabrati dvije glavne komponente: objektivnu, tj. skup
faktora, koji odre|enoj zajednici ljudi daju karakter naroda, i subjektivnu, tj.
svijest te zajednice o svojoj narodnoj pripadnosti, koje je glavni elemenat vo-
lja usmjerena prema budu}nosti, volja ne samo za kontinuitetom nego i za raz-
vojem. Ili, parafraziraju}i Hegela, postoji narod po sebi i narod za sebe.” (str.
23.) Famu o hrvatskom dràvnom pravu plasirao je 1832. godine Janko Dra-
{kovi}, ali ona zadugo nije mogla prodreti do svesti ljudi, koji su planirani da
joj se podvrgnu, jer je pojam novovekovne Hrvatske obuhvatao samo tri ùpa-
nije. Da bi se prostor pro{irio, lansirana je ilirska ideja. “Hrvati su i nakon ilir-
skog pokreta isticali svoje dràvno pravo, a u tom pogledu narodnjaci, na ~elu
sa [trosmajerom i Ra~kim, nisu se mnogo razlikovali od Star~evi}a i Kvater-
nika. âk su i unionisti na tim osnovnim na~elima proveli nagodbu, prema ko-
joj su Hrvati, kao historijski narod, imali nakon Nijemaca i Madàra, najpo-
voljniji dràvnopravni status u Monarhiji.” (str. 30.)
Slede}i romanti~arski zanos hrvatske pamfletske istoriografije, i Ko{}ak
revnosno granice srednjevekovne hrvatske dràve, bez ikakvog realnog upori-
{ta u ~injenicama i dokumentima, pomera do Drine i Neretve, ukratko prika-
zuju}i zlehudu sudbinu hrvatskog naroda na kulturnim razme|ama i popri{ti-
ma civilizacijskih sudara. “Politi~koj razdrobljenosti hrvatskog naroda izme|u
triju imperija – mleta~kog, austrijskog i turskog – pridruìla se... i etni~ka ne-
kompaktnost. Turska je najezda, naime, bacila na historijsko hrvatsko tlo ma-
su doseljenika, koji se nisu htjeli, ni mogli asimilirati, jer su ve} imali izgra|e-
nu narodnu svijest. Tako je do{lo do koegzistencije izme|u Hrvata i Srba na
velikom dijelu Hrvatske, a ta ~injenica postala je jedan od bitnih faktora hrvat-
ske politi~ke orjentacije.” (str. 33.) Hrvati su kao narod vekovima politi~ki, kul-
turno i etni~ki drobljeni, {to je uni{tavalo i njihovu narodnu svest. Sveobuhvat-
na dekroatizacija morala je ostaviti duboke posledice u sferi politi~kog mi{lje-
nja i ideja. “Niknule su razli~ite koncepcije, koje su bile to {ire i sveobuhvatni-
536
je {to je poloàj hrvatskog naroda bio teì, dok su se njegovim oslobo|enjem i
okupljanjem i one suàvale. [irina politi~kih koncepcija kod Hrvata bila je
obratno razmjerna s jedinstvom hrvatskog naroda. Taj fenomen mogao bi se
grafi~ki prikazati u formi dvaju me|usobno penetriranih stoàca, od kojih sva-
ki ima vrh u sredi{tu baze drugog sto{ca. Kada se, naime, cjelovitost hrvatskog
naroda stanjila na sam vrh sto{ca, onda je baza slavenske ideje bila naj{ira.”
(str. 34.)
Upravo u takvom istorijskom kontekstu Ko{}ak sagledava politi~ko delo-
vanje [trosmajera i Ra~kog, smatraju}i njihovim idejnim prete~ama Juraja
Kriàni}a, Pavla Ritera Vitezovi}a i Ljudevita Gaja. Juraj Kriàni} (1618-
1683.), smatrao je da su “svi Slaveni jedan narod, koji treba ujediniti pod svje-
tovnom vla{}u moskovskog cara i duhovnom rimskoga pape, a na temelju za-
jedni~kog slavenskog esperanta koji je izmislio sam Kriàni}. U toj globalnoj
koncepciji i problem Hrvata i Srba na{ao je, dakako, svoje najjednostavnije rje-
{enje. Tako je kod Kriàni}a do{lo do najjasnijeg izraza ono odricanje od svog
narodnog bi}a i jezika, koje }e karakterizirati mnoge Hrvate i pokrete u Hrvat-
skoj. Tu je ve} na punom djelu ona rascijepljenost hrvatske svijesti, koja je afir-
maciju hrvatstva vidjela u njegovoj negaciji. Kriàni} je zapravo u svojem sta-
vu ujedinio i dvije struje, koje su ve} do tada imale lijepu tradiciju: dalmatin-
sko slovinstvo i protureformacijski interes za pravoslavne zemlje i narode.”
(str. 34.)
Ono {to hrvatski istori~ari redovno prenebregavaju jeste ~injenica da se
turskim nadiranjem radikalno promenila etni~ka struktura stanovni{tva, ne sa-
mo u Dalmaciji, nego i u Slavoniji. Primorski Latini i Hrvati su masovno od-
lazili, a na prazan prostor su se naseljavali Srbi. Pokatoli~enim Srbima je po-
stepeno negirana nacionalna svest perfidnim nametanjem stava da samo pra-
voslavci mogu nositi takav nacionalni naziv, pa je za katolike uvo|en op{teslo-
venski. Potom, Tridentski koncil, odràn izme|u 1545. i 1563. godine zao{tra-
va antiprotestantsku politiku, a, kako dalje navodi Ko{}ak, “u okviru katoli~ke
protureformacije djeluje niz Hrvata (Temporica, Budini}, Komulovi}, Ka{i},
Glavini}, Alberti, Levakovi}) na jezi~nom, kulturnom i vjerskom okupljanju i
pridobijanju razli~itih slavenskih naroda, osobito pravoslavnih, ~ime je Rimska
kurija poku{ala nadoknaditi otpadanje ve}eg dijela germanskih naroda od ka-
tolicizma. Ta katoli~ka linija vidljiva je i u Kriàni}a. Zbog nje }e biti mnogo
kasnije osumnji~eno i jugoslavenstvo [trosmajera... Tu je, kao i kod Kriàni}a
koji je svoj slavenski zanos platio dugogodi{njim zato~eni{tvom u Sibiru, a Su-
pilo ludilom, o~ita fatalna dvostrukost koja se, katkada, ~inila i kao dvoli~nost
hrvatske sudbine. Na Zapadu su Hrvate smatrali za Slavene, ruske agente, dok
su ih Rusija i pravoslavno slavenstvo dràli za agente Rima i Be~a.” (str. 34-35.)
Pavao Riter Vitezovi} (1652-1713.) je ne{to kasnije Kriàni}ev op{teslo-
venski naum suzio na jugoslovenski. “Za Vitezovi}a je zna~ajno da je sve Ju-
`ne Slavene htio okupiti – kao {to je neprestano sugerirao caru Leopoldu – na
temelju hrvatskog dràvnog prava, a tu misao preuzet }e i mnogi drugi hrvat-
ski politi~ari nakon njega. Za razliku od Kriàni}a, koji je bio o{tro protunje-
537
ma~ki raspoloèn u skladu sa svojom generacijom zrinsko-frankopanskog re-
volta, Vitezovi} svoje planove stavlja pod okrilje habzbur{kog apsolutizma.”
(str. 35.) Takav koncept Ljudevit Gaj jo{ vi{e suàva, svode}i ga na Hrvate,
Slovence i Srbe, a isklju~uju}i Bugare. Po njemu su Srbi, Hrvati i Slovenci je-
dan narod, “koji je ba{ zato mogu}e ujediniti na temelju hrvatskog dràvnog
prava i u jednom {irem podunavskom sklopu... Gajeva historijska zasluga sa-
stoji se u tome da je u tada{nju Bansku Hrvatsku, koja je jo{ jedina raspolaga-
la atributima dràvnosti, bolje re}i u njeno kajkavsko sredi{te, a to su tri ùpa-
nije: zagreba~ka, vara`dinska i krièva~ka, unio {tokav{tinu, koju nije uzeo, ni
morao uzeti od Vuka Karadì}a, jer je i prije njegove reforme standardni hrvat-
ski jezik izvan kajkavskog podru~ja bila {tokav{tina, koja se bazirala na dubro-
va~koj knjièvnosti i na pisanoj jezi~noj dalmatinsko – bosansko – slavonskoj
praksi, u prvom redu franjevaca s fra Andrijom Ka~i}em na ~elu. Usvajanjem
{tokav{tine Gaj je poloìo temelj za kulturno i politi~ko jedinstvo hrvatskog na-
roda.” (str. 36.) Kako Ko{}ak zapaà, “ni sam trijezni Star~evi} nije se katkada
mogao oteti toj romanti~noj grandomaniji, trpaju}i pod hrvatsko ime cijeli sla-
venski jug, kao nekada Vitezovi}.” (str. 37.)
Razo~aranost srpskim neprihvatanjem `rtvovanja sopstvene nacionalne
svesti i dràvotvornih ambicija za ljubav jugoslovenstva, a i politi~ka orjenta-
cija zvani~nog Beograda, po Ko{}akovom mi{ljenju navele su [trosmajera da
napravi veliki zaokret u svojoj politi~koj koncepciji “od jugoslavenstva k hr-
vatstvu, od balkanske zajednice k federativnoj, eventualno trialisti~koj Austri-
ji. Na toj liniji dolazi i do poku{aja ujedinjenja Nezavisne narodne stranke i
Stranke prava.” (str. 38.) Identi~an zaokret napravio je i Franjo Ra~ki. “Od
osamdesetih godina njihova je jedina briga jo{ samo Hrvatska. Dodu{e, ujedi-
njenje svih Ju`nih Slavena ostalo je kao neki daleki ideal i njih i onih, tada ve}
rijetkih jugoslavenski orijentiranih pojedinaca iz redova hrvatske inteligencije,
ali se to jugoslavenstvo prakti~ki suzilo na podru~je Austro-Ugarske monarhi-
je, koje su nastanili Slovenci, Hrvati i Srbi, a koje se podru~je imalo okupiti i
osamostaliti na temelju hrvatskog dràvnog prava.” (str. 39.) U tom smislu
Ra~ki se nije ustru~avao i da falsifikuje pojedine istorijske ~injenice koje se ti-
~u njihove ranije delatnosti i javnih stavova, “korigiraju}i pro{lost za volju no-
ve politi~ke situacije.” (str. 39.) Daju}i ipak vrlo pozitivnu ocenu efekata rani-
jih {irih slovenskih koncepcija, zaklju~no s njihovim vrhuncem razvoja u pret-
hodnim pogledima [trosmajera i Ra~kog, Ko{}ak zaklju~uje: “U to vrijeme
ilirsko-jugoslavenska ideja ve} je uglavnom izvr{ila svoju povijesnu ulogu u
prevladavanju hrvatske dijaspore i u formiranju moderne hrvatske nacije, su-
zbiv{i pokrajinske partikularizme i – zahvaljuju}i pomo}i, koju joj je pruìlo
hrvatsko historijsko pravo – otvorila jasan put kulturnom i politi~kom ujedinje-
nju Hrvatske.” (str. 39.)
Me|utim, jugoslovenskoj ideji }e se ve}ina hrvatskih politi~ara vratiti pri
samom kraju Prvog svetskog rata iz sasvim pragmati~nih razloga. Tada se, po
njihovoj vizuri, nad tek formiranom hrvatskom nacijom pojavila nova pretnja.
“Tada se nadvila nad taj stoljetni mukotrpni rad opasnost, da kod komadanja
538
Monarhije bude ponovno raskomadan i hrvatski narod izme|u razli~itih drà-
va. Nasuprot toj opasnosti ponovno je oìvjela jugoslavenska misao, ~iji je za-
datak bio ve} sasvim konkretan, to jest: da izradi politi~ki program za ostvare-
nje ju`noslavenske zajednice. Bilo je, naime, o~ito da }e srpska dràva, ruko-
vo|ena svojim jo{ u Na~ertaniju odre|enim velikosrpskim programom, htjeti
zahvatiti i one zemlje na koje je polagala pravo hrvatska dràva. Plauzibilan
odgovor mogao je tada biti dan samo u okviru jugoslavenske koncepcije.” (str.
39.) Glavnim protagonistima obnovljene jugoslovenske ideje i dràvotvornog
projekta Ko{}ak smatra Franja Supila, Stjepana Radi}a i Svetozara Pribi}evi-
}a. “Sva trojica doìvljavaju osobne drame i preokrete u osnovnom pitanju: da
li su Srbi i Hrvati jedan narod sa dva imena, ili su to dva, dodu{e srodna i brat-
ska, ali razli~ita naroda, dakle na pitanju integralnog ili federativnog, odnosno
konfederativnog jugoslavenstva. Kroz prethodne faze jugoslavenstvo je kod
Hrvata bilo integralno. Ali generacija kojoj je palo u dio da to dugo sanjano i
pripremano jedinstvo ostvari po~ela se kolebati pred samim ciljem, {to je i ra-
zumljivo, jer je tek ona mogla osjetiti punu odgovornost prema ideologiji koju
je trebalo primijeniti.” (str. 40.)
Ko{}ak smatra da je Radi} “procesu formiranja hrvatske nacije dao demo-
kratsku i pu~ku dimenziju. On je hrvatsku nacionalnu svijest, a to }e re}i volju
za svojom narodnom dràvom – u skladu sa selja~kom ideologijom – ucijepio
duboko u hrvatsko selja{tvo, {to je do tada uspijevalo, ali u ograni~enom opse-
gu, jedino prava{ima. S obzirom da se u to vrijeme hrvatski narod sastojao od
osamdeset posto seljaka, to je njegovo kona~no prerastanje u naciju dobrim di-
jelom Radi}evo djelo. Tako je u protekla ~etiri stolje}a slovinstvo – ilirstvo –
jugoslavenstvo izvr{ilo svoju zada}u prevladavanja unutarnje hrvatske dijaspo-
re i formiranja moderne hrvatske nacije. Netko }e mo`da poàliti da nam je bi-
la potrebna takva proteza da stanemo opet na svoje noge. Mo`da, ali na povje-
sniku nije da àli, nego da konstatira ~injenice i da ih po mogu}nosti objasni.
Slavenska ideja kod Hrvata bila je izraz njihova geopoliti~kog poloàja izme-
|u sna`nih imperijalisti~kih sila i s time povezane te{ke razjedinjenosti njiho-
vog narodnog bi}a na kulturnom, politi~kom i etni~kom planu. Ona se javila
kao posljedica gubljenja narodne svijesti u ~itavim pokrajinama nekadanje hr-
vatske dràve i me|usobnog otu|ivanja. Ta koncepcija bila je izraz slabosti i li-
jek, koji je katkada bio gori i od same bolesti, jer je prijetio da potpuno negira
hrvatsku samobitnost i da je pretopi u neki “{iri” i “univerzalniji” okvir. Ipak,
kontinuitet hrvatske dràvnosti, koji je unato~ svemu sa~uvan kroz sve povije-
sne oluje, i zdrava snaga hrvatskog puka uspjeli su prevladati opasnosti koje je
takva jedna koncepcija sa sobom nosila. U dijalekti~koj borbi s njome hrvatski
narod je i formirao hrvatsku naciju.” (str. 42.)
~) Mirjana Gros o osnovnoj motivaciji Ra~kog
Da su i ilirizam i jugoslovenstvo zna~ajno doprineli formiranju hrvatske
nacije slaè se i Mirjana Gros, pa to na slede}i na~in formuli{e: “Nacionalno
integracijske ideologije u Hrvata bile su va`na povijesna snaga pri konstituira-
539
nju hrvatske nacije od razdoblja i ideologije ilirizma do me|uratnog vremena i
ideologije selja~kog pokreta. Specifi~nost je integracije hrvatske nacije u 19.
stolje}u da se jugoslavizam (uz ekskluzivni hrvatski nacionalizam) javlja kao
nacionalno-integracijska ideologija u razli~itim oblicima, u skladu sa stupnjem
povijesnog i dru{tvenog razvoja, s dru{tvenom sredinom, s mogu}nostima i
dostignu}ima politi~ke, kulturne i ekonomske akcije, te ulogom vanjskih utje-
caja.” (Mirjana Gros: O ideolo{kom sustavu Franje Ra~koga – Zbornik Zavo-
da za povijesne znanosti Istraìva~kog centra Jugoslavenske akademije znano-
sti i umjetnosti, knjiga 9., Zagreb 1979., str. 5.) Za Grosovu nema dileme da je
Ra~ki, kao ideolo{ki istomi{ljenik [trosmajerov, bio iskreno predan ideji pu-
nog slovenskog jedinstva i integralnog jugoslovenstva, ali se podrazumevalo
da se to postigne prevashodno ujedinjavanjem zapadne i isto~ne crkve, odno-
sno priklanjanjem isto~ne zapadnoj kroz takozvanu “uniju”, {to podrazumeva
papski primat i o~uvanje tradicionalnog pravoslavnog obreda. “Te`nje za sje-
dinjenjem isto~ne i zapadne crkve ima u ideolo{kom sustavu Ra~koga funkci-
ju povezivanja njegovih osnovnih religioznih uvjerenja s konkretnom situaci-
jom prije svega na hrvatskom i srpskom podru~ju. Ujedinjenje crkava, mislio
je, oduzelo bi tlo postoje}em antagonizmu izme|u Hrvata i Srba i stvorilo uvje-
te za provo|enje u ìvot njegove vizije.” (str. 10.)
Problem prevashodno nastaje kad Srbi odlu~no odbijaju uniju, ljubomor-
no ~uvaju}i potpunu samostalnost i nezavisnost svoje nacionalne crkve, pa ma-
kar ona u to vreme bila razbijena na nekoliko organizacionih celina. A uz to ne
pristaju ni da se odreknu nacionalnog imena za ljubav ilirskog ili jugosloven-
skog. Povodom toga, Grosova veli: “Kao i biv{i ilirci, koji u vrijeme pokreta
nisu isticali hrvatsko “plemensko” ime, i Ra~ki je bio uvjeren da je srpsko od-
bijanje ilirskoga, odnosno jugoslavenskoga imena, koje ne bi brisalo posebno
ime i osobnost Hrvata i Srba ali bi izraàvalo njihovu “du{evnu” zajednicu, bi-
lo povod da se i u Hrvata po~ne sna`nije nagla{avati hrvatsko ime. U isticanju
hrvatstva i definiranju njegova odnosa prema jugoslavenstvu leì nova kvalite-
ta ideologije Ra~koga s obzirom na ilirizam.” (str. 18.)
U vi{e pojedina~nih pisanih i usmenih nastupa Ra~ki je stavljao do znanja
da mu je “du{evno i knjièvno jedinstvo Hrvata bilo “kategori~ki imperativ”.
êsto je isticao da je jugoslavenska “misao” uskrsnula hrvatski narod, da Jugo-
slavenska akademija ima dodu{e zada}u da podiè znanost na cijelom slaven-
skom jugu, ali da sluì prije svega hrvatskom narodu i hrvatskoj domovini.”
(str. 18.) Velika ujediniteljska ideja imala je za osnovni cilj da postigne ujedi-
njenje malog, da Hrvatima privede Slavonce i Dalmatince, pa {ta se dalje po-
stigne. “Iz logike njegovih ocjena osnovnih povijesnih tokova jasno izlazi
opravdanje za uvjerenje i konkretnu djelatnost Ra~koga da najpre treba svlada-
ti hrvatski “dualizam”, tj. stvoriti “du{evno jedinstvo” hrvatskoga naroda i ob-
noviti njegovu dràvnost ujedinjenjem sjeverne Hrvatske i Dalmacije. Zato ju-
goslavenska ideologija Ra~koga i jest hrvatska nacionalno-integracijska ideo-
logija.” (str. 21.) Na primeru animoziteta koji Ra~ki pokazuje prema rezerva-
ma dalmatinskih narodnjaka prema hrvatskom nacionalnom imenu, Grosova
540
izvla~i zaklju~ak o njegovoj osnovnoj ideolo{koj motivaciji. Ta motivacija “sa-
stojala se u poticanju kulturne i politi~ke akcije za “du{evno jedinstvo” hrvat-
ske nacije i njen dràvni okvir koji je potreban za postizavanje toga cilja.”
(str. 24.)
}) Hrvatski interesi ispod glazure jugoslovenstva
Ra~kome su redovno puna usta jugoslovenstva, srpsko-hrvatske sloge i je-
dinstva, ali malo-malo, pa iz njega provale hrvatske megalomanske pretenzije.
Neprekidno su one usmerene prema Slavoncima i Dalmatincima, ali neretko i
prema Bosni. Tako u eseju “Teritorijalni opseg hrvatske dràve za naredne di-
nastije”, pi{e: “Hrvati i Srbi, jedan narod po krvi i jeziku, utemelji{e dvije raz-
li~ite dràve kojima se ka{nje pridruì nekada hrvatska Bosna.” ([trosmajer –
Ra~ki: Politi~ki spisi, “Znanje”, Zagreb 1971., str. 292.) Ni{ta zato {to nema ni-
jednog dokaza da je Bosna zaista nekada bila hrvatska, {to prenebregava Kon-
stantina Porfirogenita koji je eksplicite naziva srpskom, ili jo{ starijeg Ajnhar-
da, iz ~ijih spisa implicite zaklju~ujemo o njenom srpskom karakteru, s obzi-
rom da je Ljudevit Posavski pred frana~kom navalom prebegao Srbima. Porfi-
rogenita moè i direktno da falsifikuje, kad ga parafrazira kako su Hrvati zapo-
seli “u vrijeme cara Heraklija, dakle, prve polovice VII stolje}a, Dalmaciju, Ili-
rik i Panoniju ili, kako veli kad{to, svu Dalmaciju u op{irnijem znamenovanju
ove rije~i.” (str. 294.) Niti Porfirogenit kaè “svu Dalmaciju”, niti napominje da
je re~ o Dalmaciji u {irem zna~enju tog pojma, nego je o~igledno da govori o
tada{njoj vizantijskoj Dalmaciji, svedenoj na gradska primorska podru~ja iz-
me|u reka Krke i Cetine. Severno od nje je Liburnija, ju`no Neretljanska kne-
èvina, a isto~no Hrvatska.
Dodatno pripisuju}i Porfirogenitu da je celu Dalmaciju, Ilirik i Panoniju
ozna~io kao stani{te novodoseljenih Hrvata, Ra~ki traga za naj{irim opsegom
ovih geografskih pojmova pa izvla~i zaklju~ak po kome u “znamenovanju ge-
ografskom Dalmacija ili Ilirik i posavska Panonija, opsizale bi zemlju med Ja-
dranskim morem, Julskim Alpama, Dravom, Dunavom, Drimom i Bojanom.”
(str. 295.) Krajnje nategnutim tuma~enjem Porfirogenitovog opisa Ra~ki za-
klju~uje: “Novoutemeljena Hrvatska protezala se od Bara ili Bojane, gdje se
oslanjala o dra~ku vlast, do Dunava i Julskih Alpi s jedne, a s druge strane od
Jadranskoga mora do rijeke Drine.” (str. 298.) Njega nimalo pri tome ne brine
{to je tako obuhvatio bukvalno sve zemlje koje Porfirogenit izri~ito smatra srp-
skim. Ovde moè komotno da ponovi svoju tezu kako su Srbi i Hrvati jedan
narod, pa sve {to je izvorno srpsko zapravo je hrvatsko. Panonske Slovene, ko-
ji su govorili sasvim razli~itim jezikom od Hrvata, Ra~ki komotno naziva Hr-
vatima, dopu{taju}i da je tu do{lo i do me{anja Hrvata i Slovenaca. “Cijenimo
da u panonskoj Hrvatskoj dublje no sada na istok stica{e se ìvalj slovenski s
hrvatskim. U tim predjelima zemlje Hrvatske, pa~e u isto~noj strani onodobne
Koru{ke, hrvatski ìvalj prepli}ao se sa slovenskim. Tako na rijeci Muri oko
Lubna (Leben u [tajerskoj) sje|ahu Hrvati, kojih sjedali{ta med srodnim Slo-
vencima spominju se ~esto u listinama X i XI vijeka. Obratno, stanovnici pred-
541
jela sada{nje Kranjske ispod Krke kod Metlike na me|u Kraljevine Hrvatske,
koje nova filologija Slovencima prozva, zovu se bijeli Horvati, nazna~uju}i ti-
me svoju vi{estoljetnu svezu politi~ku sa svojom srodnom prekokupskom bra-
}om, od koje ih samovoljno otrgnu navisna ruka tu|inska.” (str. 301.)
Kad bismo ~ak Ra~kom prihvatili da su i ~akavci i kajkavci izvorni Hrva-
ti, kako je tu uop{te mogu}e smestiti {tokavce, ako je filologija odavno na~isto
s tim da {tokavski pripada isto~noslovenskoj, a ~akavski i kajkavski zapadno-
slovenskoj jezi~koj grupi? Srpski problem pritom Ra~ki na slede}i na~in raz-
matra na osnovu Porfirogenitovih podataka: “O Neretljanima, Zahumcima,
Travunjanima i Dukljanima naro~ito veli da su Srbi. Ove ~etiri ùpanije polo-
vicom X vijeka leàhu, po Konstantinu, med rijekom Cetinom i Barom, jer Ne-
retva leà{e med Cetinom i Neretvom, a najnià od njih, Duklja, grani~ila je s
gr~kom oblasti dra~kom kod Bara. Granice njihove nutra{nje bijahu Konstan-
tinu slabije poznate; jedino opazuje da Duklja, Travunija i stranom isto~na Za-
humlja u podgorju ti~u se velike ùpanije Srpske. Ove ~etiri ùpanije, koje bi-
le bi naseljene srpskim narodom, opsizahu, dakle, ju`ni dio stare Dalmacije,
stoga ne bi bila ~itava Dalmacija, kako mi gore razviemo, naseljena hrvatskim
narodom, ve} samo njezin sjeverni dio med Ra{om i Cetinom, a ju`ni, tj. med
Cetinom i Bojanom, bio bi odmah po~etkom napu~en srpskim narodom. Zar si
nije Konstantin ovdje nedosljedan? Narod hrvatski i narod srpski polaze iz jed-
ne zakarpatske pradomovine, naseli{e se u tra~ko-ilirskom poluotoku jedan tik
drugoga, govore jedan te isti jezik, imaju jednake obi~aje i jednu }ud. Ova
srodnost u svem {to narode ina~e karakterizuje sada je prevelika, a nekada bi-
ja{e jo{ ve}a. Stoga nije ~udo da u starih pisaca oba naroda mije{aju se i drè
za jedan narod. Nu, po{to Hrvati i Srbi pojavi{e se na pozori{te povijesti pod
ovim dvjema raznim imenima, te kao dva politi~no razna naroda imadu odije-
ljenu i razli~itu pro{lost, to nam nitko ne zamjeri {to ih nastojimo i geografski
razlu~iti.” (str. 303-304.)
Tu Ra~ki razvija nove {pekulacije, kojima problem ne}e re{iti, ali }e ga do-
datno zaba{uriti. “Tko je Konstantina iole prou~io, taj ne}e ni najmanje dvoji-
ti da seoba naroda hrvatskoga bija{e mu mnogo bolje poznata od seobe naro-
da srpskoga. Po njegovu izvje{}u narod hrvatski najprije do|e na jug, pobijedi
oru`jem silne Obre i naseli Dalmaciju s Ilirikom i Panonijom. Za narodom hr-
vatskim do|e srpski te si najprije od cara Heraklija isprosi solunsku pokrajinu...
Nu za kratko vrijeme Srbima se prohtjede vratiti se u zakarpatsku domovinu.
Ali, pre{av{i Dunav, pokajahu se, te kroz beogradskoga pretora opet pro{ahu
Heraklija da bi im dao inu zemlju, koji im zbilja podijeli Srbiju, Neretvu, Za-
humlje, Travuniju i Duklju. U toj Konstantinovoj pripovijetki istinito je da Hr-
vati bijahu predvojna u starom Iliriku, ko {to im svjedo~i isti geografski polo-
àj. Nu ono, o~evidno, zaudara bajkom {to Konstantin pripovijeda da narod
srpski naseli se najprije u solunskoj oblasti, pa odanle otputova k Dunavu te za-
tim namjesti se med Cetinom i Barom, i u Srbiji. Takva seoba dolikuje pastir-
skoj dru`bi, a ne ovakvu narodu kao {to je srpski. A kako moèmo si ga pre-
do~iti stisnuta u maloj pokrajini solunskoj, pa taj malen narod moga{e napusti-
542
ti one prostrane pokrajine koje mu Konstantin na drugom mjestu podvrgava?!
Iz svega toga vidi se da Konstantinu ne bija{e jasno poznat geografski odno{aj
naroda hrvatskoga naprama srpskom, kao {to je on uop}e zemljopisac samo
srednje ruke, stoga u toj vrsti treba mu svagdje kontrole. On ~esto vremena mi-
je{a. Zar nije, dakle, i tu onaj dio Dalmacije leè}i med Neretvom i Barom, ko-
ji po izvje{}ima, iz kojih on svoje podatke o srpskoj dràvi crpi, bija{e ovisan
politi~ki od Srbije, mogao otrgnuti ga Hrvatskoj i u etnografskom smislu? Zar
ne bija{e zaveden time {to, ~uv{i da pomenuti ju`ni dio Dalmacije bija{e ne-
ko}, ili za njega, ovisan od vrhovne vlasti srpskih velikih ùpana, pomisli da je
i njegovo pu~anstvo srpskoga podrjetla, naseliv{i se ondje jo{ pod Heraklijem?
Ove sumnje, koje se u nama ra|aju, nisu bez temelja, pa~e, izva|aju se iz go-
re navedenih protuslovlja.” (str. 304-305.)
Omalovaàvaju}i Ajnharda i konstrui{u}i bez ikakvog utemeljenja da je
Humska kneèvina pod Mihailom Vi{evi}em predstavljala hrvatsku zemlju,
poteù}i kao dokaz ~injenicu da je Mihailo prisustvovao Splitskom saboru
924. godine, Ra~ki nastavlja u tom stilu: “U svijesti ~itavoga pu~anstva med
Cetinom i Bojanom leàlo je, od nekada do danas, da je ono kost od kosti na-
roda hrvatskoga i da jezik, kojim zbori, jest hrvatski; ova svijest je usko skop-
~ana s najstarijom povijesti naroda hrvatskoga.” (str. 307-308.) Ovde se pozi-
va na popa Dukljanina i njegovu fantazmagoriju o Crvenoj Hrvatskoj, kako bi
potvrdio da su prvobitne ju`ne hrvatske dràvne granice bile na reci Bojani, a
ne na Cetini. Me|utim, u bro{uri “Skriptores rerum kroatikarum pred XII sto-
lje}em” (Zagreb, 1880.) sam Ra~ki apsolutno negira bilo kakvu verodostojnost
Dukljaninovog spisa za hrvatsku istoriju. Pominju}i Dukljaninov letopis i nje-
govu hrvatsku redakciju Ra~ki veli: “Koliko taj spis vriedi za na{u poviest, ve}
sam drugdje ob{irnije razloìo. Dokle se oba primjerka slaù, ima spis samo hi-
stori~ko-literarnu vriednost; {to je hrvatski izradak dodao i Zvonimiru, zanimi-
vo je, u koliko bi se tradicije u narodu ti~e. Gdje se pop Dukljanin primi~e kra-
ju, ima neku vriednost za zemljopis i poviest Duklje ili Zete i bliìh joj priede-
la, a za hrvatsku nikakovu.” (str. 70.)
Citiraju}i Trpimirovu povelju iz 852. i podatak iz nje da skoro ~itava hr-
vatska pripada solinskoj metropoliji, Ra~ki zamenom teza zaklju~uje da je Hr-
vatska obuhvatala ~itavu solinsku metropoliju. “Odavle slijedi da je neki dio
hrvatske zemlje bio u ono doba izvan podru~ja metropolije solinske, koja je tim
na~inom posvema leàla unutar politi~kih granica Hrvatske, nu ove bijahu pro-
stranije od granica solinske metropolije, prem je ova skoro ~itavu Hrvatsku op-
sizala. Ta druga crkva, kojoj bija{e tako|er pot~injen jedan, prem malen dio ze-
mlje Hrvatske, bija{e bezdvojbeno patrijar{ija oglajska, koja ima{e u svojoj du-
hovnoj vlasti Istru, Norik i dio Panonije do gornje Drave. Nu iz onoga o~itova-
nja tako|er slijedi da metropolija solinska, kako primijetismo, leà{e u opsegu
dràve Hrvatske, a po{to na metropoliju solinsku od prastarih vremena spada-
{e ~itava Bosna, to je ova bila i cjeloviti dio dràve Hrvatske, koja se na taj na-
~in na istok protezala do Drine. Ova rijeka, koja i staroj Dalmaciji ~inja{e is-
543
to~nu granicu, bija{e dakle i Hrvatskoj granica na istoku. Da je Bosna bila cje-
loviti dio Hrvatske moè se izvesti jo{ odanle {to Ajnhard, kako vidjesmo, o
Srbima govori kano o narodu s kojim njegovi zemljaci ne do|o{e u nikakav do-
ticaj i koga samo pone{to poznava{e iz pripovijedanja, zatim, {to Hrvati i Bu-
gari, koji ve} po~etkom IX vijeka gospodovahu na Timoku, Moravi i donjem
Dunavu, bje{e se zaratili, bez da se i{ta govori o Srbima, kano o narodu stanu-
ju}em med Hrvatskom i Bugarskom.” (str. 309-310; Politi~ki spisi).
A jedini zaklju~ak koji se iz obra|ivanih podataka moè izvu}i je taj da
granice solinske metropolije u devetom veku nisu bile podudarne ni sa kakvim
dràvnim granicama, kao i da u vreme ratnog sukoba hrvatskog kralja Tomi-
slava Srbija jednostavno nije bila slobodna, nego pod bugarskom vla{}u. Sme-
{taju}i Srbe isto~no i ju`no od Drine i neosnovano tvrde}i da je Ras bio jezgro
stare srpske dràve sve do Nemanji}a, Ra~ki pokazuje da njegov pseudoistori-
ografski inìnjering nema nikakvih obzira prema istini i akademskom moralu.
Pozivaju}i se na Arhi|akona Tomu, kod koga zaista za takve tvrdnje nema ute-
meljenja, Ra~ki ponavlja tvrdnju da su hrvatski kraljevi vladali “od Jadransko-
ga mora, naime, do Drine i Dunava, od Neretve do Drave, Mure i Koru{ke s
jedne, a do unutar Istre s druge strane. Kraljevina Hrvatska opsiza{e, dakle, u
XI vijeku, izim sada{nje Hrvatske i Slavonije, jo{ Dalmaciju, bar do Neretve,
ju`ni, slovenski dio [tajerske, ju`nu Kranjsku, sijelo bijelih Hrvata, i ve}i dio
Istre. Kraljevina Hrvatska u najve}oj svojoj snazi i mo}i grlila bje malone sav
narod hrvatski: samo maleni dio istoga na jugu po~e se kristalizirati politi~ki
oko Dubrovnika i Duklje, baciv tako zamet dubrova~koj republici i zetskoj
kneèvini. Na sve ove zemlje, koje u toj glavi opisasmo, narod hrvatski ima
pred Evropom takvo pravo, kakvo ikoji ini narod na svoje; pravo po historiji,
pravo po narodnosti, po starim listinama i po bratskoj krvi.” (str. 326.)
Da ne bi bilo mo`da neke zabune {ta Ra~ki pod tim podrazumeva, su{tin-
sku misao on potom jo{ decidnije izraàva: “Ono isto, dakle, uslovlje ste~evi-
ne teritorijalnoga posjeda, koje imadu ostali evropski narodi oru`jem i juna-
{tvom osvojiv{i zemlje u doba seobe naroda, ima i narod hrvatski za zakonito
i neostarjelo pravo svojine na sav prostor od Bojane do Drine i Dunava.” (str.
327.) Uz to, Ra~ki tvrdi da hrvatskom narodu takvo pravo teritorijalne svojine
garantuje Vatikan. “U kr{}anskoj Evropi moga{e samo onaj narod postati ~la-
nom dràvne obitelji koji krstom posta ~lanom crkve. Ova, pak, hrvatski ne sa-
mo primi u svoj naru~aj, nego uze ga tako|er pod svoje okrilje i pod osobitu
za{titu Sv. Petra i Pavla, tj. Svete apostolske stolice, sklopiv s narodom hrvat-
skim dvostrani uzajamni ugovor, s kojim on se obveza ne nasrtavati oru`jem
na susjede, no jedino braniti svoju dràvu; ona, pak, obveza se da }e biti nepri-
jateljica njegovim neprijateljima, ili, drugim rije~ima, svojom apostolskom
vla{}u ujam~i narodu hrvatskomu cjelokupnost njegove dràve. Tim pravo
svojine naroda hrvatskoga na vi{e opisane zemlje, osnivaju}i se na pravednom
i zakonitom uslovlju posjeda, u o~i kr{}anske Evrope dobi neko vi{e jamstvo i
svetu pomast.” (str. 327-328.)
544
d) Kritika Jovana Radoni}a istoriografskih radova Franje Ra~kog
Mada je ve}ina srpskih intelektualaca, preokupirana jugoslovenskim idea-
lizmom i romanti~arski spremna na stalne ustupke hrvatskim, izbegavala da se
u skladu s osnovnim na~elima nau~ne kritike pozabavi delima [trosmajera i
Ra~kog, bilo je i onih s trezvenijim pristupom. Jedan od takvih je istaknuti isto-
ri~ar Jovan Radoni}, koji se u uvodu knjige Ra~kog “Borba Ju`nih Slovena za
dràvnu neodvisnost – bogomili i patareni” (Srpska kraljevska akademija, Be-
ograd 1931.) pozabavio metodolo{kim slabostima dela, bez sumnje, vode}eg
hrvatskog istoriografa devetnaestog veka. Zapaàju}i da su studije Ra~kog pi-
sane “te{kim stilom i nesvarljivim jezikom, tako da se one veoma te{ko ~ita-
ju”, Radoni} za knjigu “Borbe Ju`nih Slavena” kaè da “njen pisac èli sve da
protuma~i i objasni”. On je vrlo ~esto sklon da rekonstrui{e doga|aje ~ak i on-
da kad nema nikakvih istorijskih podataka, ili ako ih i ima, oni su potpuno ne-
pouzdani, pa, kat{to, i tendenciozni. Otuda se ~esto u ovoj studiji Ra~koga ra-
du pojedinih li~nosti iz davne pro{losti pripisuju i takvi motivi kojima se oni,
u ono vreme, nikako nisu mogli rukovoditi.” (str. IV-V)
Ra~ki je sada{njost, svoju savremenost, transcendirao u daleku pro{lost,
daju}i tako istorijskim doga|ajima sasvim druga~iji smisao i instrumentalizu-
ju}i istoriju, tendencioznim pristupom i tuma~enjem, u aktuelne politi~ke svr-
he i ciljeve. “Moderne ideje i ose}aji nacionalizma nisu mogli upravljati radom
jednoga kralja Tomislava, kralja Petra Kre{imira, cara Samuila, Stevana Voji-
slava, kralja Mihaila i sina mu Bodina. Crtaju}i X i XI vek, Ra~ki se, sem to-
ga, nije mogao oteti politi~kim prilikama vremena u kome je ìveo. U prikazu
hrvatsko-madàrskih odnosa na prelomu XI i XII veka, kada je Hrvatska do{la
u usku vezu sa kraljevinom Ugarskom, zatim u izlaganju odnosa tzv. posavske
prema primorskoj Hrvatskoj razabiru se, ovde onde, odjeci tada{nje politi~ke
borbe izme|u Hrvata i Madàra o dràvno-pravnom poloàju Hrvatske prema
Madàrskoj. Iako je nakon ~etrnaest godina Ra~ki, kao istorik, daleko ostavio
za sobom pisca “Odlomaka iz dràvnoga prava hrvatskoga za narodne dinasti-
je” (Be~, 1861.), ipak u “Borbi” Ra~koga, istina diskretnije, zazvu~i ~e{}e po-
liti~ki ton.” (str. V-VI)
Radoni} detaljno opovrgava stav Ra~koga da je Samuilo bio bugarski car,
a da je Makedonija zapadna Bugarska; iznosi niz neta~nosti kojima barata hr-
vatski istoriograf. U pogledu hrvatske rane istorije Radoni} kritikuje nedoka-
zane stavove Franje Ra~kog i Ferde [i{i}a o vladavini kralja Tomislava. “Nji-
hovo izvo|enje o vladavini kralja Tomislava i opsegu njegove dràve bi}e ta~-
no samo onda ako su akta splitskih crkvenih sabora od 925. i 927-8. autenti~-
na, a ne falsifikovana i podmetnuta kako su mislili, pored drugih, kriti~ni pisci
Lu~i} i Jire~ek. Njihovu sumnju kao da deli i odli~ni pravni istorik dr Marko
Kostran~i} (Hrvatska pravna povijest, 128-130.). Zastarelo je mi{ljenje Ra~ko-
ga da je Zadar sa vizantijskom Dalmacijom, izme|u 986-992. godine, dospeo
pod vlast hrvatskoga kralja Kre{imira I. Po domi{ljanju Ra~koga, ovaj Kre{i-
mir iskoristio je borbe cara Samuila Ma}edonskog s Vizantijom, pa je izveo
okupaciju Dalmacije. Za to, veli Ra~ki, nema istina nikakvih potvrda, ali taj ~in
545
potvr|uju, toboè, docniji doga|aji. Me|utim, [i{i} u svojoj “Povijesti Hrvata”
na str. 446-7. kaè da je Mihailo Kre{imir II (Kre{imir I vladao je od 935-945.),
koji je umro oko 969., samo postigao to da Bosnu pripoji sa Hrvatskom, a sa
dalmatinskim gradovima uspeo samo da obnovi dobre veze. S pogledom na
Bosnu, nije mnogo verovatno ni mi{ljenje [i{i}a. On se za to poziva na mno-
go poznijega popa Dukljanina... koji mu je za ovo doba “mjestimice bez sum-
nje pouzdan izvor.” (str. VIII-IX)
Navode}i kako ni genealogija hrvatskih vladara kod Ra~kog nije ta~na, ka-
ko je Ra~ki i dve povelje bugarskog begunca Pincija iz 994. i 1000. godine tre-
tirao kao ta~ne, iako je nesumnjivo dokazano da je tu re~ o neve{tim falsifika-
tima iz petnaestog veka, Radoni} posebno insistira da Ra~ki krajnje neistinito
tvrdi da je Kedrinov, “u prvoj ~etvrti XI veka, bio hrvatski velika{ u Sremu, za-
klju~iv{i odatle da je kraj izme|u Save i Dunava do 1019. bio u rukama hrvat-
skoga kralja. Docniji hrvatski istorici, Smi~iklas i Klai}, mislili su tako|er da
je ovaj Sermo bio ban u Sremu i podanik hrvatskoga kralja. Ra~ki je u pozni-
joj studiji “Hrvatska prije XII vijeka”... napustio ovo svoje mi{ljenje, progla-
siv{i ovoga Serma bugarskim velika{em u Sremu. Tako misli i [i{i} koji je u
svojoj “Povijesti” na str. 482. nap. 36. pribrao sve podatke i stru~nu literaturu
o Sermu.” (str. IX)
Sluè}i se Dukljaninovim spisom, a znaju}i za njegovu krajnju nepouzda-
nost, Ra~ki ~ak i dukljanskog vladara Vojislava naziva Stjepanom Dobrosla-
vom Vojislavom, mada je Dobroslav bio sin Dragomirov. “Sklon razmi{ljanju
i rekonstrukciji doga|aja i onde gde nema nikakvih podataka, Ra~ki tvrdi da
ima veze izme|u ustanka Petra Deljana i ustanka Stevana Vojislava. On ~ak
misli da su se oni i li~no poznali u Carigradu.” (str. X) Krajnje je problemati~-
no i to {to Ra~ki svoje spise temelji i na krajnje nepouzdanim podacima gori~-
kog |akona Ivana, koji je “ne samo pozni pisac XIV veka, nego je i hotimi~no
izvrtao doga|aje, kako je to dokazao Klai} 1874. u studiji o Ivanu \akonu...
Poku{aj hrvatskog istorika Milana [uflaja, da rehabilitira Ivana Gori~kog, po
mi{ljenju [i{i}a, nije uspeo... Ali je Ra~ki... ostao i dalje pri mi{ljenju da je \a-
kon Ivan pouzdan izvor i za mnogo ranije epohe od one, u kojoj je ìveo. Nije
onda ~udno {to Ra~ki na str. 142. kaè da je hrvatski kralj Kre{imir II ili bolje
III, 1030. dobio od ugarskog kralja Sv. Stevana Slavoniju izme|u Save i Dra-
ve kao nagradu {to je ugarskoga kralja pomagao u njegovoj borbi sa nema~-
kim vladaocem Konradom II. Tu je vest uzeo on iz Ivana Gori~kog, koji je pr-
vi poku{ao da rasvetli odnos Slavonije prema Ugarskoj za doba hrvatske na-
rodne dinastije.” (str. X-XI)
Ove izmi{ljene podatke Ra~ki je tretirao kao istinite i pouzdane da bi pot-
krepio iskonstruisanu tezu o bliskosti Slavonije, koju bez ikakvog upori{ta u ~i-
njenicama naziva Posavskom Hrvatskom, i Hrvatske. “Ra~kom je, dalje, mno-
go stalo da dokaè kako su hrvatski kraljevi dugo vremena bili gospodari dal-
matinskih primorskih gradova.” (str. XI). Pri tom se poziva na spis mleta~kog
hroni~ara iz ~etrnaestog veka Andriju Dandola, koji je pisao da je po~etkom je-
danaestog veka hrvatski kralj Kre{imir II ili III uznemiravao dalmatinske gra-
546
dove, prvenstveno Zadar. “Sem pomenute neodre|ene bele{ke u poznoga Dan-
dola, za tu tvrdnju nema nikakvih drugih dokaza. Oprezni i kriti~ni [i{i}, isti-
na, nema snage da ostavi neiskori{}enu ovu vest Dandola iz polovine XIV ve-
ka, ali zato ne tvrdi kategori~ki, kao Ra~ki, da je Kre{imir III na po~etku dru-
ge decenije osvojio Dalmaciju... Me|utim, [i{i}, kao i Ra~ki, uzima na osno-
vu mutne i unakaène bele{ke Lupa Protospatara i Barijske hronike o deporti-
ranju u Carigrad patricijke Cismiga ili Kosmica (toboè korumpirano od Kre-
{imira) da je Kre{imir III napao posle 1024. na dalmatinske primorske grado-
ve, {to je izazvalo akciju vizantijske flote pod komandom stratega Longobar-
dije Bugijana ili bolje Bojoana. Ali, na kraju krajeva, i [i{i} (Povijest, 490.) ka-
è da kralju Kre{imiru III nije po{lo za rukom da stalno pot~ini svojoj vlasti
dalmatinske gradove.” (str. XII)
Na osnovu pukih naga|anja Ra~ki obra|uje vladavinu hrvatskog kralja
Stjepana, sina Kre{imira III Suronje, za koga tvrdi da je zajedno sa ma|arskim
kraljem Petrom Mle~i}em napao Zadar. [i{i} se s tim slaè, pa tvrdi da je tom
prilikom Zadar i pao, ali da je ubrzo vra}en pod vizantijsku vlast. “Ali, i pored
najbolje volje, ne bismo se mogli sloìti sa [i{i}em da zajedni~ka akcija hrvat-
skog kralja Stevana I i ma|arskog kralja Petra Mle~i}a nesumnjivo svedo~i da
je hrvatska kraljevina grani~ila sa Ugarskom i da je, prema tome, prostrana te-
ritorija izme|u Save i Drave bila pod vla{}u hrvatskoga kralja Stevana I.” (str.
XIII) Povodom tvrdnji Franje Ra~kog da je zbog vizantijske slabosti Petar Kre-
{imir IV uspeo da u~vrsti svoju vlast u Dalmaciji, Radoni} podse}a na sopstve-
nu studiju u kojoj je dokazao da su sve do kraja desetog veka dalmatinski gra-
dovi ostali pod vizantijskom vla{}u. “Pri tom mi{ljenju ostajem i danas, a za XI
vek mislim da su vizantijski carevi mogli, mo`da, fakti~ki prepustiti dalmatin-
ske gradove Petru Kre{imiru IV, ali su ipak oni formalno ostali gospodari tih
gradova. Za to govori ta ~injenica da se u ispravama dalmatinskih primorskih
gradova, pored hrvatskoga kralja, pominje i vizantijski car, pa ~ak i u jednoj
povelji iz g. 1070. u hrvatskom Ninu!” (str. XIII-XIV) Petrovi prethodnici su
svakako imali mnogo manji upliv u tim gradovima, ali i njegova vlast je bila
vi{e simboli~na nego efektivna. To je pitanje jo{ nedovoljno istraèno, ali Ra-
doni} i ovde prime}uje “da je Ra~ki kralju Petru Kre{imiru IV pripisao i takve
ideje koje ovaj nije mogao imati kao i ostali, slabo prosve}eni vladari toga do-
ba.” (str. XIV)
Obra|uju}i period vladavine kralja Zvonimira, Ra~ki, kako ispravno kon-
statuje Radoni}, “ne navodi nikakvih neposrednih dokaza” za svoju tvrdnju da
je papa Grgur VII uticao “preko legata Gerarda, na izbor Zvonimira za kralja
da bi i Hrvatsku imao u kolu svojih saveznika protiv nema~kog cara Hajnriha
IV.” (str. XV) Po{to se [i{i} jo{ intenzivnije bavio ovom problematikom, Ra-
doni} opet kritikuje i njegovo stanovi{te iznose}i da “nije dovoljno pozivati se
na Be~ku ilustrovanu hroniku iz druge polovine XIV veka kao dokaz da je
Zvonimir, jo{ kao ban u drugoj polovini XI veka, za vlade Petra Kre{imira IV,
upravljao zemljom izme|u Save i Drave. Rekao bih, dalje, da je isuvi{e smela
pretpostavka [i{i}eva da je Zvonimir, kao ban, iz Slavonije krenuo protiv kra-
547
lja Slavca u nameri da sa suha pomogne akciju normanskog kneza Amika...
Nama se ~ini da bi ipak trebalo imati ja~ih dokaza za tvrdnju da je papa Grgur
VII posredovao u Carigradu kod Cara Mihaila VII da se Dalmacija pripoji Hr-
vatskoj. Isto tako trebalo bi ja~e potkrepiti tvrdnju da je kralj Zvonimir sa pa-
pom Grgurom VII na~inio politi~ki savez kojim Hrvatsku nikako nije doveo u
zavisan poloàj prema papi.” (str. XV)
Ozbiljne kriti~ke primedbe Jovan Radoni} iznosi i na studiju Franje Ra~-
koga o bogumilima. Istorijski dokumenti, posebno papska pisma i drugi spisi
na latinskom jeziku, koje je Ra~ki obilato koristio, “poti~u od protivnika ver-
skih, od rimokatolika, te se njihovo kazivanje mora uzimati sa najve}om pa-
`njom i kritikom, tim pre {to se iz doma}ih izvora ne mogu izvu}i oni zaklju~-
ci koje izvodi Ra~ki kao vatren i u~en rimokatolik. Ra~ki se, istina, trudi da
opravda Rimokatoli~ku crkvu {to nije birala sredstva pri suzbijanju jeresi, ali
ipak, i pored najbolje volje, nije uvek mogao ostati objektivan pri oceni izvora
i tuma~enju odnosa tzv. bosanskih patarena prema Rimskoj kuriji.” (str. XXIV)
Ra~ki je, na primer, potpuno izmislio da su se patareni ra{irili i po Slavoniji,
“koja je toboè nekada, za vreme narodne dinastije, spadala pod jurisdikciju
ninskoga biskupa.” (str. XXIV-XXV) U istorijskoj nauci problem bosanskih
bogumila jo{ nije u potpunosti apsolviran, ali doprinos Ra~kog svakako nije za
potcenjivanje. Radoni} posebno skre}e pa`nju na ~injenicu da Ra~ki uporno
zagovara tezu da bogumili nisu nikakva sekta “koja je postala otcepljenjem od
pravoslavne i rimokatoli~ke crkve. To je sekta ~iji je koren u dualizmu i pagan-
skoj teozofiji. Ona je dakle van hri{}anstva, a hri{}ansku dogmu uzima utoli-
ko, ukoliko se ona otvoreno ne protivi dualisti~kom shvatanju.” (str. XXIX)
d`) Rasprave Franje Ra~kog o bogumilima pod
kriti~kom lupom Vase Glu{ca
Iz obilja literature na tu temu, Radoni} izdvaja knjigu Vase Glu{ca “Sred-
njovekovna bosanska crkva”, kao autora koji ima sasvim suprotno mi{ljenje od
Ra~kog. “Dr Glu{ac podvrgao je detaljnoj kritici raspravu Ra~koga o bogomi-
lima. On isti~e da je Ra~ki u prvom redu bio rimokatoli~ki sve}enik koji nije
mogao da bude objektivan prema latinskim izvorima, pisanim od strane kato-
li~kih propovednika i progonitelja jeresi. Po mi{ljenju dra Glu{ca, papski in-
kvizitori podmetali su “bosanskoj crkvi” dogmati~ka verovanja pravih jeretika,
zbog ~ega su njihovi spisi u pogledu “bosanske crkve” potpuno neistiniti. Na
osnovu doma}ih izvora dr Glu{ac zaklju~uje da su uz tzv. “bosansku crkvu”
pristajali kroz ceo srednji vek svi bosanski vladari, sva vlastela, velika i mala,
i celokupan narod, ali da je ta bosanska crkva po svom dogmati~nom verova-
nju bila pravoslavna.” (str. XXXIII)
Posebno se velika rasprava po tom pitanju vodila povodom otkri}a izvor-
nog dokumenta, testamenta gosta Radina, koji je uz sopstvene komentare i ten-
dencioznu interpretaciju {tampao ]iro Truhelka. Protivno Truhelki, koji drì da
je ovaj testament tako|e dokaz da je “crkva bosanska” bila patarenska, dr Glu-
{ac tvrdi da je testament gosta Radina napisan u ~isto pravoslavnom duhu.
548
Nadgrobni spomeni i crkvine, po mi{ljenju Glu{ca, govore tako|e za to da je
“bosanska crkva” bila pravoslavna, pa se ona posle dràvne propasti utopila u
Carigradskoj patrijar{iji. Glu{ac dalje pori~e da su pristalice “bosanske crkve”
pre{le na islam. Takav prelaz niko i nikada nije zabeleìo, a ako ga je i bilo, pre-
lazili su na islam pravoslavni i katolici, pa i to u malom broju. [to se ti~e mu-
slimana u Bosni i Hercegovini, oni nisu starosedeoci nego u velikom broju do-
seljenici iz drugih pokrajina, najvi{e ~inovnici iz Turske i muhadìri iz Ugar-
ske, Slavonije, Dalmacije, Hrvatske, Srbije i Crne Gore. Seobe Bosanaca i Her-
cegovaca u Dalmaciju i Hrvatsku od XV veka na dalje govore, po mi{ljenju
Glu{ca, u prilog njegova mi{ljenja da su tobo`nji bosanski patareni bili pravo-
slavni... Mi{ljenje Glu{ca ne moè se tako lako odbaciti. Ima detalja koji govo-
re za njegovu tezu, ali ima ih i takvih koji je obaraju. Ako bi bosanski patareni
bili pravoslavni, na koji na~in onda da se protuma~i da ih srpski izvori prokli-
nju i govore o njihovom obra}anju u pravoslavlje...? îtavo bogomilstvo u Bo-
sni nije jo{ rasvetljeno potpuno. Dalje i podrobnije studije, a mo`da i eventual-
no novi nalasci, osvetli}e ovo zapleteno ali vrlo zna~ajno pitanje.” (str.
XXXIV)
|) Obrazac metodolo{kog postupka Franje Ra~kog
Franjo Ra~ki nije tako beskrupulozan falsifikator istorijskih ~injenica kao,
na primer, Dominik Mandi}. Tamo gde su fakti nesporni i dokumentovani on
ih ne opovrgava nasilno, ali u svim slu~ajevima kad nema verodostojnih i pro-
verenih istorijskih podataka o izvesnim ~injenicama, on pu{ta ma{ti na volju,
pa neumorno konstrui{e. To vidimo i u knjizi o Ju`nim Slovenima i njihovoj
borbi za dràvnu nezavisnost. Ra~ki ne moè otvoreno da negira srpski karak-
ter Zahumlja, Travunije, Duklje i Neretljanske kneèvine, ali ga zato poku{ava
neutralisati konstatacijom da su prve tri pod vrhovnom vla{}u srpskog velikog
ùpana, a ~etvrtu pre}utkuje. Za Bosnu pronalazi sasvim neutemeljenu formu-
laciju da je bila ~as srpska ~as hrvatska. To se sve jasno vidi u slede}em frag-
mentu: “Jo{ polovicom X vieka postojale su ~etiri ùpanije ili kneèvine, na
ime srbska, zahumska, trebinjska i dukljanska, stoje}e u dosta rahlom savezu,
a ùpani triju posljednjih priznavali su vrhovnu vlast velikoga ùpana srbsko-
ga. Ove ùpanije prostirale su se uglavnom izme|u Ibra i Jadranskoga mora,
kojega obale od iznad Bara do Cetine bijahu tada u njihovoj vlasti. Pram sje-
veru prostirao se taj savez ùpanija do Save, ali tako da pokrajina oko rieke Bo-
sne bija{e sada srbska sada hrvatska. Ali ovaj savez stade se ve} u prvoj polo-
vici X vieka slabiti: najprije odvrati se Zahumje, kojega ùpan Mihajlo bje{e
neprijatelj bizantinskoj politici, on je drugovao s hrvatskim kraljem Tomisla-
vom, volio je bugarskomu caru Simeonu, te ve} stoga okrenuo le|a srbskomu
velikomu ùpanu Petru, vjernomu vasalu carigradskoga dvora.” (str. 7.)
Nigde u svojim spisima Ra~ki nije poku{ao da rastuma~i kako su to “dru-
govali” zahumski knez Mihailo Vi{evi} i hrvatski kralj Tomislav, ali on plasi-
ra taj izraz, pa ko se upeca. Poruka je jasna. Drugovala su “dva Hrvata”, a to
{to je prethodno Zahumlje bilo pod vla{}u centralnog srpskog vladara stvar je
549
samo trenutnih politi~kih okolnosti. Upravo to je obrazac metodolo{kog po-
stupka Franje Ra~koga i njegovog autoritetnog doprinosa hrvatskoj pamflet-
skoj istoriografiji. S jedne strane ulagao je nesumnjivo ogromne intelektualne
napore i upu{tao se u teàk, mukotrpan i iscrpljuju}i nau~no-istoriografski rad,
a s druge u svakoj prilici davao odu{ka osnovnom politi~kom cilju ne prezaju-
}i od krajnje pretencioznosti i tendencioznosti intelektualnih iskaza. Iako je
svestan krajnje nepouzdanosti spisa popa Dukljanina, on se neprekidno na njih
poziva, zaba{uruju}i ih neodre|enim nazivom “doma}eg ljetopisa” ili “doma-
}eg ljetopisca”, {to se vidi u produètku ovog odlomka: “A savez onaj upravo
se razpane, kada Srbija do|e god. 971. s Bugarskom u vlast gr~ko-izto~ne ca-
revine. Srbski veliki ùpan traìo je uto~i{te kod travunjskoga ùpana; pomo}-
ju njegovom bude oslobo|en diel Ra{e; ali ni tadanje ni nastupiv{e okolnosti
nisu vi{e prijale, da uzkrsne onaj savez i da mu se srbski veliki ùpan metne na
~elo. Jer druga bugarska carevina zahvati sav izto~ni i jugozapadni diel srbske
ùpanije. Od ove samo kraj na Ra{i ostade pod svojim ùpanom, koj stisnut iz-
me|u silne Bugarske i obse`nijih ùpanija dukljanske, zahumske i trebinjske
nije mnogo utjecao u sudbinu srbskoga naroda. Doma}i ljetopisac podmi}e Ra-
{ku pod vrhovnu vlast trebinjske ùpanije.” (str. 7.)
Iako obilje istorijskih dokaza spre~ava Ra~kog da negira srpski etni~ki ka-
rakter Duklje, on bar paralelnim tretiranjem “srpske” i “dukljanske” odrednice
daje malo odu{ka svojim èljama. U tom smislu formuli{e: “Sada mjesto po-
tamnjele srbske do|e do ugleda ùpanija dukljanska, ... ili Zeta s Podgorjem.
Ona je zapremala uglavnom podru~je rieka Zete i Mora~e: teì{te bija{e joj na
Skadarskom jezeru; a grani~ila je na jugu s dra~kom pokrajinom bizantinskom,
u koje su obsegu leàli susjedni gradovi Bar, Lje{ i Olgun, s druge strane na
srednjem Drinu s bugarskom dràvom. Primorje od Kotorskoga zaljeva do Ba-
ra, a moèbiti osim ovoga grada i do Bojane, pripadalo je tako|er Duklji ili Ze-
ti. Zeti na zapad-sjeveru navode se sveudilj u doma}em ljetopisu davne ùpa-
nije trebinjska i humska, koje su dopirale do onkraj Neretve, uz more od Ko-
torskoga zaljeva do Pelje{a~koga poluotoka; a dokle su dosizale na iztok u nu-
tra{nju zemlju. Moè se jo{ te`je ustanoviti; sude} ipak po ùpah, koje se on-
dje navode, rekli bismo, do gornje Drine. Ove dvije ùpanije, trebinjska i hum-
ska, bile su u ono doba ~esto sdruène pod jednom dràvnom vlasti, kano {to
to bija{e prema koncu X vieka pod ùpanom Dragomirom.” (str. 7-8.)
Koliko god ovde bio oprezan, po pitanju Neretve, Bosne, Slavonije i Sre-
ma, Ra~ki postaje beskrupulozan. “Sve {to je iza ovih srbskih ùpanija”, kako
nastavlja svoje izlaganje, “na sjevero-zapadnom okrajku balkanskoga poluoto-
ka preostalo, bija{e sastavni diel hrvatske dràve. Jezgrom hrvatske kraljevine
bjehu i sada ùpe, koje se polovicom X vieka spominju i koje su se prostirale
od rieke Cetine do Kupe s jedne i od Vrbasa do mora s druge strane. Ova sta-
rodavna jezgra hrvatske dràve privla~ila je te~ajem vremena druge susjedne
~esti, u kojih se bio prije razvio oseban ìvot. Tako nalazimo ve} prema koncu
X vieka neretvansku ùpu, koja se protezala ispod Cetine do Neretve, du` mo-
ra a u nutarnjost k Duvnu, u tiesnom odno{aju s hrvatskom dràvom, a ne{to
550
kasnije postade ondje hrvatska ùpa “Morska”. Tiem je hrvatska kraljevina po-
stala na jugu neposrednim susjedom trebinjskoj i zahumskoj ùpaniji. Na izto-
ku onkraj Vrbasa pridruì si hrvatska dràva Bosnu, i to od Kriesimira, Drì-
slavova pred{astnika. Ova viest doma}ega ljetopisca slaè se s povjestnimi od
druguda poznatimi okolnostmi one dobe; jer Bosna, koja se jo{ polovicom H
vieka napominje u tiesnoj svezi sa Srbijom, ne dolazi vi{e, po{to je ova podpa-
la, najprije (971.) pod bizantinsku vlast, onda oslabljena Bugarskom, u nikakav
doticaj sa Srbijom. Ovu prikladnu sgodu imala je hrvatska dràva, da razmak-
ne svoje izto~ne granice preko Vrbasa u podru~je rieke Bosne: a tim je ona po-
stala ovdje susjedom bugarskoj dràvi. S Bugarskom je Hrvatska grani~ila ta-
ko|er na u{}u Save, do~im Beograd bija{e bugarski, kako rekosmo, a Sriem
hrvatski. A i zemlja me|u Dravom i Savom bje{e pod hrvatskom vla{}u bar od
prve polovice X vieka, prem su se ondje u prvoj polovici sljede}ega veka, ka-
no {to }emo vidjeti, narodni hrvatski i dràvni ugarski interesi ~esto protivni~-
ki susretali. Sjevero-zapadne granice hrvatske dràve, u gornjoj Podravini i Po-
savini, postat }e nam jasnije, kada povedemo rie~ o odno{aju hrvatske dràve
naprama Njema~koj. Ovo bijahu dràvne osebine triju jugoslavenskih pleme-
na koncem X i po~etkom XI stolje}a i ove jim onda od prilike granice. Hrvat-
ska kraljevina bija{e ve} salila u jednu dràvnu cjelinu one dvie autonomne dr-
àve, dalmatinsku i panonsku, od kojih je druga bila jedan viek prije zakva~e-
na njema~kom vla{}u; a okoristiv{i se raspadnu}em srbskoga saveza razmakla
i dalje na iztok svoje me|e. Srbskomu narodu nije po{lo za rukom ve} u ono
doba sastaviti onakovu dràvnu tvorbu, pa~e razrie{iv{i i onako krhke sveze iz-
me|u njeko{njih autonomnih ùpanija izloì se pogibelji, da }e mu zemlji{te
usvojiti ovdje bugarska ondje hrvatska dràva.” (str. 8-9.)
I pored sve tendencioznosti, Ra~ki na vi{e mesta koristi izraz “srpske ze-
mlje”, obuhvataju}i pod njim Ra{ku, Zetu, Hum i Travuniju, ali Bosnu tretira
kao teritoriju u kojoj su srpsko-hrvatski interesi isprepletani, dok pre}utkuje et-
ni~ki karakter Neretljanske kneèvine, insistiraju}i da je ona vrlo rano do{la u
sastav Hrvatske. U studiji “Bogomili i patareni” Ra~ki potanko opisuje nasta-
nak bogumilske jeresi i iznosi podatak da se ona pro{irila po Srbiji dok je Ste-
van Nemanja nije iskorenio. “Knjige bogomilske budu spaljene, na~elniku cr-
kve jezik odrezan a onda u zato~i{te prognan, neki od bogomila na loma~u,
drugi na izagnanje iz dràve odsu|eni, a svim imetak oduzet i me|u pravovjer-
ne razdijeljen... Izagnanim iz Srbije bogomilom bija{e susjedna Bosna i Hum
najbliè uto~i{te. Iz Ra{e vodi u ovu zemlju najkra}i put; pa nam se zbilja u njih
pojavlja ova sekta na izmaku XII stolje}a.” (str. 377-378.) To priznanje da su
bogumili u Bosnu do{li iz nemanji}ke Srbije veoma je zna~ajno jer pobija bez-
o~nije hrvatske istoriografske falsifikatore. Kroz XIII vek “kruna ugarsko-hr-
vatske smatra{e Bosnu sveudilj kano zemlju svojoj vrhovnoj vlasti pod~injenu;
s toga se ban hrvatski Pavao [ubi}, knez bribirski, navodi u svih spomenicih
hrvatskih gospodarom i banom Bosne, prem je ovom zemljom srbski kralj
Stjepan Uro{ vi{e godina fakti~no vladao.” (str. 422.) Tolerisao je bogumile.
551
4. Prepiska [trosmajera i Ra~kog
S obzirom da se [trosmajer nije ozbiljnije bavio pisanjem politi~kih tek-
stova, a radovi Ra~kog su prili~no umiveni i ciljno oblikovani, da iz njih nije
uvek mogu}e u celosti sagledati autorov izvorni stav o nekom pitanju, njihova
sa~uvana privatna prepiska veoma je dragocena istorijska gra|a bez koje se ne
mogu pouzdano prou~iti ideolo{ki pogledi najzna~ajnijih hrvatskih intelektua-
laca druge polovine devetnaestog veka. Prepisku je u pet obimnih tomova za
{tampu priredio Ferdo [i{i}, uz napomenu da je redigovao i odstranio manje
delove pisama koji se ti~u isklju~ivo privatnih i porodi~nih poslova. Knjige je
u periodu od 1928. do 1933. godine u Zagrebu izdala Jugoslavenska akademi-
ja znanosti i umjetnosti. Nas, naravno, u toj ogromnoj gra|i interesuju samo oni
fragmenti u kojima se obra|uje problematika srpsko-hrvatskih odnosa i stavo-
vi Ra~kog i [trosmajera o srpskom narodu kao takvom.
a) Jezuitska uvertira pokatoli~avanja
Moèmo videti ve} iz pisma [trosmajera Ra~kom, upu}enog iz \akova
15. decembra 1861. godine, kako se biskup àli da su mu Srbi krivi {to mu je
namesni{tvo ukinulo neka zna~ajna finansijska davanja i uporedo mu zadràlo
izvesne nov~ane obaveze, {to ocenjuje kao stra{an udarac za njegovo semeni-
{te i njega li~no. On zapravo ne zna da li je to u~injeno na predsedni{tvu ili na
plenarnoj sednici. “Ako je prvo, onda ni{t drugo nije, nego ljuta osveta. Ako je
drugo, onda sam opazio, da se neke ruke po srpskih ruku sasvijem srpski, ili
bolje reku} turski rje{avaju. Ima Srbina u namjes(ni{tvu), koji se gledaju i me-
ni i crkvi kat(oli~koj) osvetiti, {to se ne}emo posrbiti.” (knjiga I, str. 7.) To na-
mesni~ko ve}e je bilo tada{nja hrvatsko-slavonska vlada pod kontrolom bana,
a nekad ga zovu i konzilijem, kao u [trosmajerovom pismu od 29. februara
1864., u kom se on àli na pravnu regulativu u sferi prosvete. “Gdjekoji put ta-
ke odluke dolaze u {kolskih stvarih, da bi ~ovjek mislio, da je sav konzilijum
“srbi~eski”. Veliki ùpan srijemski mora imati velikih prijatelja kod na{ega na-
mjesni~koga vije}a. A vjerujte mi da ~ovjek ovdje nema energije i da se na{i
Srbi u Srijemu ne boje, jao i u zao ~as katolicima! Ja mnijem, da Srbima ne tre-
ba prostiti gdje ne imaju pravo, jerbo upravo tim bivaju smjeliji i drzovitiji.”
(str. 21.) Dana 24. juna 1865. [trosmajer pominje predstoje}e sremske izbore:
“Dakako da je bio me|u nami ~esto put razgovor o izborih u Srijemu, gdje Sr-
bi èle i u sredini samih katolika svoje ljude izabrati. Dakako da sam ja rekao,
da bi to za katolike sramota bila.” (str. 31.)
Opet biskup 24. januara 1869. godine saop{tava Franji Ra~kom: “Srpska
vlada voli Madàre i Tursku nego sebe i nas... U Srbiji se misli, da je to korist
Srbiji, {to smo mi utu~eni i nemo}ni. Koliko sljepo}e, koliko upravo bizantin-
ske zlo}e i zavisti!” (str. 72.) S druge strane, [trosmajer i Ra~ki u svojoj inter-
noj komunikaciji nisu se nimalo ustru~avali da o{trim re~ima kritikuju Rimsku
kuriju i pona{anje pape Pija IX kadgod su smatrali da njihovi postupci u odno-
su na slovenske narode nisu u saglasnosti sa dugoro~nim i strate{kim interesi-
ma Rimokatoli~ke crkve. Njihovo posebno ogor~enje izazvale su slede}e pa-
552
pine re~i, uperene protiv ruske oslobodila~ke i antiturske ratne akcije na Bal-
kanu, izgovorene pri prijemu savojskih hodo~asnika 30. aprila 1877. godine:
“Ovih dana, {tavi{e ba{ ovaj ~as, u kome govorim, velika heterodoksna sila sta-
vlja na bojno polje silne ~ete, provo|ene stra{nim topni{tvom, a to sve u svrhu,
da kazni mo} pagansku, koju okrivljuje, da je nepravedno ravnala, tla~e}i mno-
ge od svojih podlo`nika, koji ispovijedaju istu heterodoksnu vjeru. Boj je ve}
zapo~eo, ali ja ne znam, koja }e od te dvije mo}i biti pobjediteljica. To samo
dobro znam, da na jednoj od tih mo}i, koja se zove pravoslavna, a u stvari je
{izmati~ka, te{ko po~iva ruka boànske pravde zbog èstoka progonstva, koje
je od toliko i toliko godina protiv katolika zapo~elo, a nije jo{ prestalo.” (knji-
ga II, str. 105.)
I [trosmajeru i Ra~kom je veoma stalo da nastup Rimokatoli~ke crkve
prema pravoslavnim slovenskim narodima bude prijateljski i slatkore~iv, kako
bi se oni {to pre privoleli na uniju i kasnije temeljito pokatoli~avanje. U tom
smislu 28. marta 1878. [trosmajer pi{e Ra~kom kako je posebnim memoran-
dumom savetovao “Svetu stolicu, ako moè u dana{njih okolnosti do kakvoga
upliva do}i, da gleda, da bugarski knez bude katolik.” (str. 155.) Po tom pita-
nju, novi papa, Lav XIII mnogo promi{ljenije se postavljao nego njegov pret-
hodnik, pa Ra~ki u pismu od 5. aprila 1878. saop{tava [trosmajeru: Papina alo-
kucija u~inila je na mene dobar utisak, osobito onime, {to je obi{la. I ton joj je
druga~iji, negoli je bio onih pro{lih godina. Osobito sam se radovao ~itaju}i pi-
smo papino na cara Rusije i toga odgovor. I ruski listovi pozdravi{e pismo pa-
pino. îm minu isto~ni zamr{aji, bit }e hora, da se papinstvo i isto~no Sloven-
stvo, koje je sada Rusijom zastupano, pribliè. A tuj mogli biste rimskoj stoli-
ci pomo}i mnogo. Stoga bit }e potrebito, da – bude li Bog dao zdravlja – bu-
du}e zime bar koji mjesec sprovedete u Rimu.” (str. 165.) Kako Srbi, s vreme-
na na vreme, ipak pokazuju da se ne daju podvesti rimskom papi, ina~e mirni
Ra~ki, daje mesta odu{ku nagomilanom besu, pa 8. oktobra 1878. poru~uje iz
Zagreba |akovi}kom biskupu: “Ovdje vam je na dnevnom redu serbofagija. U
Srbih nazire se najopasniji elemenat na{oj budu}nosti. Pa taj vam duh ulazi ve}
i u knjièvnost.” (str. 185.)
b) Izbor metoda za uni{tenje pravoslavlja
Svoj stav prema isto~noj prozelitskoj akciji Rimokatoli~ke crkve i najpri-
kladnijim metodama da se ona realizuje, Franjo Ra~ki je 1880. godine saop{tio
~lankom “Misli povodom okru`nice pape Lava XIII od 30. rujna”, objavljenim
u “Obzoru”. Tu je isklju~ivu krivicu za duboki hri{}anski raskol pripisao Grci-
ma, a ~injenicu da isto~ni slovenski narodi imaju svoje nacionalne crkve oce-
nio kao povoljnu okolnost za zbliàvanje i uniju sa Vatikanom. “Velika ve}ina
slavenstva pripada isto~noj crkvi: Rusi, Bugari i Srbi skoro isklju~ivo, do~im
samo Poljaci, êsi, Hrvati i Slovenci pripadaju zapadnoj rimokatoli~koj crkvi.
A rimska stolica nije nikada zavrgla nade, nije se nikad odrekla inicijative u na-
stojanju oko ujedinjenja obiju dijelova jedne kr{}anske crkve. Do zauze}a Ca-
rigrada zastupnikom isto~ne crkve bija{e gr~ki ìvalj, bija{e pa~e jedinim sko-
553
ro, a svakako glavnim zastupnikom. Gr~ki carevi i carigradski patrijarsi vodili
su veliku rije~ u ime cijele isto~ne crkve. Stoga kano {to je odanle potekao ras-
kol u crkvi, imaju}i svoj korijen vi{e u narodno-dràvnih negoli u religioznih
razmiricah, bilo je papam – kada god im se zgodno vidilo poku{ati, da se je-
dinstvo uspostavi – obra}ati se jedino na Carigrad. Pravoslavno slovenstvo
igralo je u tom velikom pitanju, kojim se je kr{}anski svijet kroz vi{e stolje}a
bavio i zanimao, skoro nikakovu ili veoma podre|enu ulogu. Ni u Rimu ni u
Carigradu nije se mnogo pitalo za mnijenje u Kijevu, Ohridu ili Skoplju, budu-
}i ondje uvjereni, da }e se ovdje pristati na sve, {to prvi zastupnici gr~stva i la-
tianstva utana~e.” (str. 319.)
U me|uvremenu se istorijska situacija bitno promenila. Kako Ra~ki za-
klju~uje, “sada se je list okrenuo. Sada je slavenstvo, imenito Rusija, glavnim
zastupnikom isto~ne crkve; ono slavenstvo, koje nije raskola u crkvi proizve-
lo, ve} ga od majke svoje duhovne, od Gr~ke ba{tinilo. Prem je Tur~in, zau-
zev{i Carigrad, postupice predao bio gr~komu patrijarhu nekadanje autonom-
ne crkve carevine, da preko patrijarha uzmogne tim laglje osujetiti svaki narod-
ni pokret, to je upravo taj upliv Porte polagano rastvorio patrijarhat carigradski,
od kojega su se postupice odijelili pojedini dijelovi, te je stoga vlast patrijarha
carigradskoga ostala ograni~ena gotovo samo na gr~ki ìvalj turske dràve.
Novi indi Rim (Carigrad) nije vi{e premac staromu Rimu. Ova potpuna i ko-
renita promjena situacije u isto~noj crkvi dobro je poznata u starom Rimu – ko-
ji shva}aju}i va`nost slavenstva u tom religioznom, kao i u kulturnom pitanju
uop}e – stao je sada na tu stranu obra}ati svoju pa`nju.” (str. 319.) Upravo zbog
toga, odnosnom papinom enkciklikom obnavlja se kult Sv. ]irila i Metodija,
koji se progla{avaju za op{tekatoli~ke svece, kao i afirmi{e njihovo svojevre-
meno uvo|enje liturgije na slovenskom jeziku. Ra~ki smatra da bi narodni je-
zik sada trebalo {iroko uvesti i u zapadnoj crkvi, a kroz stalno zagovaranje ide-
je potpunog hri{}anskog jedinstva, ne dirati u autonomni karakter isto~nih pra-
voslavnih crkava jer je on srastao s njihovim nacionalnim bi}em.
Iznose}i primere verske tolerancije na Balkanu u vreme Nemanji}a, Ra~-
ki tvrdi da do turskog vremena nema ni traga verskoj mr`nji izme|u rimokato-
lika i pravoslavaca. “Najugledniji dostojanstvenik propadaju}e gr~ke carevine,
veliki admiral Luka Notaras, uskliknuo je u o~igled turske vojske pred Carigra-
dom, kada se radilo o sporazumu sa Zapadom: da voli u gradu prijestolnom vi-
diti turski turban negoli latinski {e{ir. A u tom se ve}ina gr~ke inteligencije,
osobito sve}enstvo, slagala s tim gr~kim patriotom. Fanariotski biskupi, koji su
pod Tur~inom zapremili balkanske zemlje, prenijeli su u nje prije, dok su sa-
mosvojne bile, skoro nepoznati vjerski razdor. Stoljetne razmirice izme|u gr~-
stva i latinstva imao je primiti na svoja le|a nedu`ni slavenski narod. Nepovje-
renje s jedne strane nije moglo drugo poroditi na drugoj strani negoli nepovje-
renje, te se stalo grije{iti na obje strane. I Tur~in je doprinio svoje, da se ~lano-
vi jednoga naroda zbog vjere ~im vi{e mrze, jer mu tada bje{e gospodstvo osi-
gurano. Pod sjenom ljubavi nema ropstva.” (str. 322.)
554
Kako Ra~ki potpuno pre}utkuje sve zlo~ina~ke nasrtaje rimokatoli~kih
misionara na pravoslavne Slovene, prvenstveno Srbe, a usteè se da pomene i
slovenske animozitete prema Vatikanu, na njegovom udaru ostaju samo Grci,
a ~ak nijednom re~ju ne pominje Vizantiju koja je predstavljala Isto~no rimsko
carstvo. Za sve krivi zapravo fanariote i njihovo {urovanje s Turcima. “Papina
okru`nica prelazi preko ove àlosne periode. Ona uskrisuje spomen samo onih
vremena, kada izme|u Zapada, poimenice rimske stolice i jugoslavenskih ple-
mena, ne bija{e ni u vjerskih osje}ajih one pregrade, koja je ka{nje stranom ru-
kom podignuta. I pravo je, da se sje}a one davnije, a da ne spominje ove novi-
je dobe. Kamo sre}e, da moèmo tu dobu izbrisati iz povijesti na{e!... Zna~ilo
bi bolest zaba{uriti, ranu kriti, kada se ne bi priznalo, da se i danas razlikost vje-
re i crkve u na{em narodu upotrebljuje proti narodu samom. Ovim se oru`jem
sluè ~esto i oni, koji ina~e ne drè do nikakove vjere ni{ta. Ovo se oru`je o{tri
i ondje, gdje bi vjerska pitanja imala ostati po strani. Madàr, kalvin, lutoran i
katolik smiju slo`no vije}ati i raditi o boljku domovine, a kada se katoli~ki Hr-
vat i pravoslavni Srbin spremaju na isti posao, isti~e se opasnost, da bi se prvi
mogao povla{iti, a drugi po{ok~iti. Ali bi li se mogao itko sluìti tim oru`jem,
da nema u nas vjerske surevnjivosti, da vide, kako se katolik i pravoslavni, oso-
bito pak sve}enstvo obiju crkava, u duhu prave kr{}anske sno{ljivosti uzajam-
no paze, pa kako se tijem utire put, da se onaj nesporazumak po vremenu uklo-
ni, koji nisu na{i oci posijali, nego nam ga strana ruka nametnula.” (str. 322-
323.)
Tezom da su Srbi i Hrvati jedan jedinstven narod, Iliri ili Jugosloveni, Gaj,
Ra~ki i [trosmajer su prvo postigli da se mno{tvo slavonskih, a potom bosan-
skih, hercegova~kih i dalmatinskih Srba katolika uklopi u hrvatski nacionalni
korpus, koji se radi toga odrekao ~akav{tine i kajkav{tine. Potom se insistira i
na prevazilaènju verskih razlika koje se vidi u postepenom priklanjanju pra-
voslavaca uniji, u ime hri{}anskog jedinstva. “A papa misli, da }e se tim svim
Slavenim oduìti, ako njihovom prvom prosvjetiteljem iskaè najve}u ~ast, ko-
ju moè crkva iskazati, prenesav na cijelu katoli~ku crkvu {tovanje njihovo s
dojako{njega u krilu slavenstva uèga kruga, i ako ih osjegura svoje osobite lju-
bavi u to doba, kada se slavensko pitanje u cijelom opsegu svojem rje{ava, ka-
da isto~na slavenska plemena ulaze kano slobodni ~lanovi u evropsku zajedni-
cu.” (str. 323.)
Povodom te iste papine enciklike, [trosmajer pi{e Ra~kom 24. oktobra
1880. godine: “Vrlo ste dobro pisali o enciklici. Evo, sve je to od malo vrijed-
nosti. Austrija i dinastija morala bi drugim posve putem po}i. Sto i sto razloga
ima i dinastija i dràva, da nas ju`ne Slovene sve u jedno spoje, skupa sa Bo-
snom i Hercegovinom. To bi ovde na jugu barem jedini na~in bio podignuti hr-
vatsko-katoli~ki ìvalj; ostalo je sve krparija. Ovo pako poleg prepotencije
Madàra i poleg trulosti, mrtvila i skrajne pokvarenosti hrvatskoga ìvlja, ni-
kad ne bude, barem redovitim na~inom, a Bog ne bi pravo ~inio, da ni{tarija-
ma pe~ene golube u grlo trpa.” (str. 324.)
555
c) Pozivi na unija}enje i lobiranje za konkordat
Uz to je [trosmajer svojom biskupskom enciklikom od 4. februara 1881.
godine izri~ito pozvao pravoslavne Srbe na jedinstvo vere i crkve s katolicima,
dakle na uniju. Povodom toga ga je èstoko napao karlova~ki prota Nikola Be-
govi}, a protino publikovano pismo [trosmajer je Ra~kome okvalifikovao kao
“oholost, bahatost i ispraznost!... Budala! U glavi mu sigurno ni{t nije. [to se
pako srca ti~e, to je opako.” (str. 392.) Istovremeno, posle velikih napora koje
je uloìo interveni{u}i kod Stojana Novakovi}a, nekih drugih uglednih Srba i
kod srpske vlade da Srbija sklopi konkordat sa Vatikanom, [trosmajer se Ra~-
kom 26. novembra 1881. godine àli posebno na êdomilja Mijatovi}a: “Na-
{i profesori u Biogradu pravi su slijepci. Ja ne mogu se dost natuìti na Mija-
tovi}a. Ovoga ljeta u Be~u i na putu bio je najprijazniji sa mnom. Molio me,
da mu razloìm na~in, kako bi stvar katoli~ku uredili. Ja sam sve to u~inio ta-
ko uljudnim na~inom, da ne moè bolje, a kad tamo, ja nikad ne dobih odgo-
vora, a morao bi mi jedan moj izvorni spis natrag poslati. Poslije povratka iz
Rima i opet sam ga molio da mi odgovori. I opet muk. Sad }u mu tre}i put pi-
sati, da{to da }e biti uljudnim tonom, ali ujedno i tako odlu~nim, da }e ga – ako
ima }udi – dugo boljeti. Kukavice su to sinje! Kad ~ovjek na to pomisli, onda
bi zdvojio. Osobito ako mi je slutnja istinita, a po svoj prilici da }e biti. I bolji
na{i ljudi nose sama sebe na va{ar.” (str. 424.)
Pismo Ra~kog od 14. maja 1882. godine ve} odi{e skepticizmom i rezig-
nirano{}u u pogledu mogu}nosti skorog crkvenog ujedinjenja. “Pojmljivo je,
{to nastojanje pape Leona XIII ne nalazi odziva, pa~e nailazi na otpor u Rusi-
ji. Obje stranke, koje se bore u Rusiji za mo}, nisu prijazne jedinstvu crkve: sla-
venofili ne ve} po svojem programu, u kojem pravoslavje zauzimlje prvo mje-
sto; zapadnjaci ne, jer su indiferentni naprama crkvi. Svi napori ostat }e bez
uspjeha, ako ne do|e milost boìja u pomo} i ne navrati prijazne doga|aje. Mi
tako ostali Sloveni jesmo slabo oru|e u ruci Providnosti. Poljake, a i êhe, va-
lja isklju~iti iz kombinacije. Hrvatski pako narod jeste u okolnostih tako tralja-
vih, tako prevla|uje korupcija, da se na nj u tako zama{nom pitanju ne moè
ni ra~unati. U Rimu kano da precjenjuju silu na{u. K drugim okolnostima ne-
povoljnim sada dolazi i ta, da se i u na{e sve}enstvo (bar ovdje) uvla~i straho-
vita korupcija, koja se sa svih strana podupire u politi~ke svrhe. Na{e sve}en-
stvo npr. s malom iznimkom protivno je slavenskoj liturgiji, jer znade, da su joj
i vlastodr{ci protivni, ili joj je malo do nje stalo. Naprotiv, mr`nja Srba proti
nam raste. U tih dakle okolnostih ona {aka ljudi, koja shva}a uzvi{enost ideje
o crkvenom jedinstvu, jest bez vojske i nemo}na; stoga mora se potegnuti u
svoj uì djelokrug, a ideju, za koju na{ narod nije dorastao, ostaviti Providno-
sti.” (knjiga III, str. 20.) Novi problem se pojavio, kako prime}uje Ra~ki, 17.
jula, {to je u Zagrebu do{lo do velike agitacije protiv slovenske liturgije. “Nad-
biskup je pisao tako|er u Rim osva|aju}i prijatelje slavenske liturgije s nagi-
njanja raskolu te pla{e}i, da }e katolici ovdje{nji pre}i k isto~noj crkvi, a ne pra-
voslavni ka katolicizmu.” (str. 28.)
556
Po{to su u~estala odbijaju}a reagovanja srpskih i ruskih crkvenih i intelek-
tualnih krugova na rimokatoli~ki poziv da se prihvati unija, [trosmajer 20.
marta 1883. godine poru~uje svom najblièm prijatelju: “Da{to da ja tvrdim, da
je fanatizam samomu obredu istinomu prisuditi pravu vjeru. Obredi i jedni i
drugi su sveti, ko {to ja to i opet u svojoj okru`nici velim, ali budu} se Rusi,
Rusini, Bugari itd. nikada svoga obreda odre}i ne }eju – a pravo imaju, da ne
}eju – a s druge strane budu} se êsi, Poljaci, Hrvati itd. ne }eju nigda odre}i
svoga obreda, zar je neplemenito o tomu govoriti i raditi, da svaki pri svojemu
ostanemo, ali da ujedno gledamo, ne bi l’ se u jedno moralno i juridi~no tijelo
tako sloìli, da nijedan ni{t od onoga, {to nam na srcu leì, nikad i nikako ne
izgubimo, nego da ono, {to imamo i od pamtivijeka ~uvamo, oplodimo i na
prave svrhe i ovoga i onoga svijeta uporabimo? Rusi, osobito pako na{i Srbi,
odbijaju od sebe ludo najve}e svoje prijatelje. Moè bit }e do}i i tomu vrijeme,
da se to javno i bezdvojbeno dokaè.” (str. 60.) Dana 24. marta Ra~ki mu uz-
vra}a: “Skoro da je sada zaludan svaki posao oko izmirenja sa Srbi. Sada{nji
razdor smatram bole{}u, koja mora svoju krizu pro}i. Najvi{e su krivi s jedne
strane Novosa|ani s Mileti}em na ~elu, s druge na{i star~evi}ijanci. Novosa-
|ani, budu}i kod ku}e od Ma|ara pritisnuti, traè odu{ak kod nas; sada su ova-
mo prenesli svoju agitaciju. Sami ina~e bez vjere (Mileti} je rekao jednom, da
je on pravoslavni ateista) traè svoje politi~ke svrhe pod pla{tom pravoslavne
vjere. A ovaj se razdor zao{trio od okupacije Bosne, kojom su poreme}ene mi-
sli politike srpske. U Rusiji opet slavenofili, napose Aksakov, istovjetuju narodnu
rusku politiku s pravoslavjem, prem se i u tom opaà napredak na bolje.” (str. 61.)
[trosmajer je svestan te{kih prilika u kojima je trenutno nemogu}e reali-
zovati uniju, ali on od te namere uop{te ne odustaje jer je svestan da katoli~an-
stvo na drugi na~in nema {ansi da ozbiljnije prodre na pravoslavne slovenske
prostore. “Katoli{tvo u zapadno-latinskoj formi ostat }e uvijek egzoti~na bilj-
ka na Istoku”, svestan je i Ra~ki, smatraju}i da “ovom istinom morao bi biti
Rim skroz i skroz proniknut.” (str. 68.) Pored toga, biskup dodaje da “nemaju
Rusi pravo, {to se barbarstvom srpskim zavesti daju. I jedni i drugi kleve}u naj-
ve}ega svoga prijatelja.” (str. 69.) Po{to je [trosmajer od 1851. imao biskup-
sku nadle`nost i nad svim katolicima u Srbiji, poslao je 1883. godine fratra
Tondinija kao svog misionara, ali je njegov boravak u Srbiji bio vrlo lo{e pri-
mljen od vlasti i naroda. Ubrzo se morao vratiti, a biskup povodom toga 25. ju-
na pi{e: “Tondini je ìv. Ja sam njega morao poslati, jer sam morao providiti,
da se strani katolici, kojih na hiljade i hiljade sad u Srbiji ima, ispovijediti i pri-
~estiti itd. mogu. Barbarstvo je skrajno i nesnosljivost brutalna, to zamjeriti.”
(str. 69.) U svakom slu~aju, taj problem velikog pravoslavnog nepoverenja pre-
ma Rimokatoli~koj crkvi ovde se obja{njava srpskim “varvarstvom”, dok su u
ruskom slu~aju odgovorni Poljaci i njihov antiruski {ovinizam. Tako rezonuje
i Ra~ki 16. marta 1884. godine: “[to Rusi goje toliko predrasuda ne toliko pro-
ti katolicizmu, koliko proti Svetoj stolici, mnogo su krivi Poljaci, preko kojih
samo poznaju Rusi katoli~ku crkvu. Ta neprestana trvenja izme|u oba pleme-
557
na mnogo su kriva.” (str. 114.) Svi mogu biti krivi za hri{}anski raskol i nepo-
verenje, samo ne Rimokatoli~ka crkva, koja ga je prouzrokovala svojom neo-
buzdanom te`njom za dominacijom nad celim hri{}anskim svetom.
~) Radost zbog srpskog poraza
Stvari postepeno napreduju na polju srpsko-hrvatskih antagonizama, s ob-
zirom da su Srbi prili~no lako prozreli pozadinu ilirskih i jugoslovenskih paro-
la, koja je u osnovi imala prozelitske te`nje. I |akova~ki biskup je zato sve ner-
vozniji, pa vernom prijatelju pi{e 10. aprila 1884. godine: “Narod nam je u vr-
lo opasnom poloàju. Srbi su nam krvavi neprijatelji. Dobro je rekao – mislim
Markovi} – da do~im se mi ljuto borimo prot Madàra, Srbin brat iza le|a na
nas navaljuje. Pak da bi to barem bilo njemu na uhar, nego bi mogao onaj grob,
kog Srbi nama kopaju, ujedno i njih pokopati.” (str. 118-119.) Mada s jedne
strane koristi svaku priliku da veli~a ruske intelektualce, koji su pokazali sklo-
nost uniji, [trosmajer ne moè da suzdrì bes kad ga javno napadnu i moskov-
ske novine, pa 29. juna 1885. pi{e da je “posve nenaravno i znak skrajne ble-
savosti, da novine ruske tolikoga glasa pre`vakavaju, bljuvotke, koje @idi i Sr-
bi, koji ne vide dalje od nosa, sa najsmradnijih |ubri{ta kupe i Hrvatom kato-
likom u lice bacaju.” (str. 183.)
Ina~e, i Ra~ki i [trosmajer samo Jevreje mrze vi{e od Srba i jo{ ru`nijim
ih izrazima obasipaju, {to se vidi iz mnogih njihovih pisama. Sav radostan zbog
srpskog poraza u ratu s Bugarskom, [trosmajer 29. novembra 1885. godine po-
ru~uje Ra~kom: “Ne mogu vam re}i, koliko me veseli, da je pravedna stvar Bu-
gara, pod za{titom bo`je Providnosti, pobijedila. Ruka je to boìja! Tako je po-
tu~ena tu|a, slavjanstvu skroz naskroz protivna namisao. Tijem su i na{e na-
mjere pobijedile. Ludi su Srbi mislili, kad satru pomo}u vje~itih neprijatelja
slavjanstva dràvnu ideju hrvatsku, pod kojom bratsku za{titu na|o{e i kroz
stolje}a je uìvahu, i kad satru dobri bugarski narod – eto im gotovo Du{ano-
vo carstvo! A sad Bog bi dao da progledaju: morali bi vidjeti, da grob, koji dru-
gom kopaju, samima sebi najprvo pripravljaju. Uop}e, ta ideja uskrsnu}a Du-
{anovoga carstva luda je ideja i puka opsjena.” (str. 199.) Takav stav jo{ vi{e
eksplicira 11. decembra: “Hvala Bogu, da su Bugari nadvladali. U njihovoj
stvari nadvladalo je po{tenje, kr{}anski zakon i ~isto slavjanska stvar; u srpskoj
stvari pobijeno je nepo{tenje skrajno, nemoralnost i mr`nja madàrska prot sla-
vjanstvu. Pobjede bugarske su i na{e pobjede. Ruska politika i ruska diploma-
cija ne vrijedi ni pi{ljiva boba.” (str. 201.)
}) Uporno insistiranje na uniji
Ma koliko puta da je bio razo~aran stavom pravoslavaca prema uporno nu-
|enoj uniji, [trosmajer ipak od tog nauma nikada ne odustaje. U svojoj enci-
klici od 18. januara 1891. godine on ponovo potencira da je jedan od osnovnih
zadataka Rimokatoli~ke crkve “kao crkve bo`je, da sve one dijelove crkava,
koje su se nesre}om vremena od prave crkve boìje razdvojile, u jedno opet
skupi i onomu svetomu jedinstvu povrati, na koje smo svi po Isusu Kristu i po
558
svetom otajstvu otkupljenja pozvani i upu}eni. Budu}i pako da izme|u onoga,
{to se je te~ajem vijekova od svete crkve i od njezinoga jedinstva odbilo i raz-
dvojilo, skoro sama i jedino crkva isto~na ime crkve zasluùje, slijedi, da na
posljednju i vrhovnu svrhu i zada}u svete majke crkve spada, da se sa starom
posestrimom svojom, crkvom isto~nom, izmiri i da ju u krilo svetoga boìjega
jedinstva privede.” (knjiga IV, str. 245.) To “privo|enje” pravoslavaca vekovi-
ma je preokupiralo rimokatoli~ku pa`nju, pa [trosmajer podse}a na stavove
Lionskog i Florentinskog sabora, primere gr~kih i ukrajinskih unijata itd. “Sr-
ce, Bogu i Isusu Kristu privrèno, otale sluti, da }e se jednom i jedna i druga ta
crkva sa crkvom boìjom izmiriti i u svetom jedinstvu bez ikakvoga na svijetu
u{trba zalog novoj svojoj snazi, novomu ìvotu i novoj slavi traìti. Ako mene
slutnja srca moga ne vara, ovo }e se koncem ovoga stolje}a ili u prvoj polovi-
ci drugoga, pod uplivom boìje providnosti i onih velikih doga|aja, koji se
spremaju i koje Bog u ruci svojoj drì, zbiti i ispuniti, na ni~iju da{to na svije-
tu {tetu, nego na uhar i korist, kao {to se to tako uzvi{enoj i svetoj stvari pristo-
ji, cijeloga roda ljudskoga. Da je to pako svrha i zada}a svete majke crkve, ne
moè biti ni najmanje dvojbe... Tko god pomisli, da je u svetom jedinstvu sva
snaga, jakost, pobjeda i slava crkve, i tko ujedno na slabo stanje kr{}anstva i
Svetoga evan|enja i u Evropi i u Aziji pomisli, taj }e si i nehotice odmah re}i:
Ah, da se sre}om nikad crkva isto~na od zapadne razdvojila nije!” (str. 245-246.)
Nestanak gr~kog primata i vo|enja glavne re~i u pravoslavlju i afirmacija
slovenskih pravoslavnih crkava, po [trosmajerovom mi{ljenju, otvara nove
mogu}nosti postizanja jedinstva. “Danas je u poslu izmirenja i sjedinjenja dvi-
ju crkva glavna rije~ sa Gr~ke o~evidno pre{la na veliki, mo}ni i slavni narod
slavjanski, kojemu je promisao boìja o~evidno opredijelila zada}u, da u ime
cijele isto~ne crkve sveto djelo izmirenja i zdruènja s crkvom zapadnom, ko-
je Isusu Krstu toliko na srcu leì i koje na bitnu du`nost crkve spada, izvede.”
(str. 248.) Od svega {to je li~no na tom planu radio, [trosmajer isti~e da sma-
tra najzna~ajnijim {to je “barem nekim povodom bio” da je Vladimir Solovjev,
koga obasipa atributima “veleumni, veleu~eni i veleizvrsni”, napisao bro{uru
kojom obrazlaè neophodnost pristupanja Ruske pravoslavne crkve uniji. Za
nju |akovi~ki biskup tvrdi da je po njegovom “osvedo~enju najbolje i najizvr-
snije djelo, u kom se ~ista i sveta na~ela jedne svete, apostolske i sveop}e cr-
kve na Rusiju i njezine okolnosti upravljaju i istoj u ime izmirenja i sjedinjenja
crkva na du{u stavljaju. Divnomu tomu djelu nema u cijeloj knjièvnosti od
po~etka razdvoja crkva pak do dana dana{njeg premca. Djelo je to veliku pa-
`nju u u~enom svijetu pobudilo i ne}e jama~no danas sutra bez svojih plodova
ostati... Poznato je, da u onaj ~as, kad je taj slavni narod vjeru Isusovu primio,
nije bilo me|u crkvama razdvoja i razdora, da je, dakle, sveta vjera, koju je taj
veliki narod poprimio, bila ~ista, neporo~na i ona ista sveta vjera, koju i mi svi
katolici ispovijedamo, i da je Sveti Vladimir, pod kojim se je to dogodilo, sve-
tac jedne i druge crkve.” (str. 248-249.)
[trosmajer je 1891. godine ogor~en ve{}u o progonstvu kraljice Natalije iz
Srbije, pa 20. maja pi{e Ra~kom: “To je zlo~in oskrvnjenoga veli~anstva i bo-
559
ìjega i kraljevskoga... U sli~nih slu~ajevih opaà se najbolje, {to je prava cr-
kva, {to li pravi biskup i prava glava crkve. Da je u Srba prave crkve i pravo-
ga biskupa, jedva bi se to dogodilo.” (str. 269.) Dodatno ogor~enje kod njega
izaziva pona{anje crnogorskog kneza Nikole, koga je na sve na~ine nastojao da
privoli da prihvati konkordat. U pismu svome “bratu Franji” od 19. januara
1893. àli se: “Ne znam, znate l’, da je crnogorski knez izdao pjesni~ko djelo
pod imenom “Pjesnik i vila”. To je djelo krasno, posve sli~no i prili~no “Gor-
skom vijencu”, jezik krasan, misli krasne, ~uvstva krasna. Djelo je to ko stvo-
reno, da srpski narod u srce dirne, da ga u oblake digne i na djela heroi~ka pod-
èè... Ali je u tom u djelu jo{ jedna mana, prije u crnogorskoga kneza nevi|e-
na, a ta je, da zbog Kosovske bitke i poraza Srbalja na dva na tri mjesta kori
Rim i svetu rimsku stolicu, kao i sav kr{}anski Zapad, Rimom zaveden. To je
u peru crnogorskoga kneza ne{to posve novoga. Vi }ete da{to bolje znati od
mene, da to biva bez ikoga histori~koga povoda i dokaza. To mr`nju prema Hr-
vatu u Srbima gori. Bit }e da je djelo samo u malo primjeraka tiskano. Ja bi
knezu odgovorio i pohvalio djelo, ali zbog napadaja na Rim ne}u. Mislim, da
se je s neke strane dao nahu{kati; ogromno protuslovlje sa samim sobom!” (str.
352-353.) Ra~ki mu odgovara 28. januara: “Va{e opaske na kneèv pjesmotvor
jesu temeljite. Odvi{e isti~e Srpstvo i pravoslavje. Upliv novosadski!” (str. 353.)
Prepun je àlosti [trosmajer zbog procvetalog Srpstva u Dubrovniku, pa
“bratu Franji” jadikuje 13. juna: “Mi Hrvati, koji smo prvi izdavati po~eli du-
brova~ke i dalmatinske pisce, mi smo se morali od prvoga po~etka cijeloj stva-
ri na ~elo staviti i zna~aj joj hrvatski utisnuti. Sad, kad su to Srbi u~inili, sve {to
mi u tom smislu u~inili budemo, bit }e samo sjena onoga sjaja, kojim se srp-
stvo u opreci prema hrvatstvu obasija. Sad svi mi, koji u Dubrovnik idemo, ide-
mo vi{e zabave radi, nego kakve politi~ke demonstracije radi. Tako smo u sve-
mu i sva~emu nezrela djeca... To je uzrok, da se na{i narodni zavodi, Akade-
mija i Matica, usteù u Dubrovnik putovati. Ja, iskreno velim, ne bi im ni mo-
gao drugo svjetovati.” (str. 376.)
d) Tri Nemca, ugaono kamenje ve{ta~ke hrvatske nacije
Nije naodmet ovde napomenuti da i [trosmajerova pisma mnogim drugim
li~nostima obiluju prozelitskim strastima i te`njama. Tako, ve} 23. juna 1849.
godine, [trosmajer pi{e Andriji Torkvat Brli}u: “Ja drìm, da i u crkvenom ob-
ziru Rusi prvi }eju biti, koji iz raskolni{tva u naru~aj Svete matere crkve po-
vratit }eju se; prije sigurno nego na{i isto~ni Srbi.” (Josip Juraj [trosmajer: Do-
kumenti i korespondencija, knjiga prva, Jugoslavenska akademija znanosti i
umjetnosti, Zagreb 1933., str. 45.) Paradoksalno, u istom ovom zborniku pre-
piske, njen prire|iva~ Ferdo [i{i} iznosi podatke o [trosmajerovom nema~-
kom poreklu, navode}i da je njegov deda Paul [trosmajer iz gornjeaustrijskog
Linca, kao narednik carske vojske, do{ao u Osijek. Dakle, i iz [i{i}evih istra-
ìvanja, rezultata do kojih je do{ao, moè se konstatovati da su tri hrvatizova-
na Nemca: Ljudevit Gaj, Josip Juraj [trosmajer i Franjo Tu|man, ugaoni ka-
menovi, temeljci projektovanja ve{ta~ke hrvatske nacije, uz prethodno po{ta-
560
panje ilirstvom i jugoslovenstvom, {to je bila podloga [trosmajeru i Ra~kom
da prvo pohrvate Slavonce, a onda da se orijenti{u na Dalmatince, Bosance i
Hercegovce, dokazuju}i da su svi srpski katolici “Hrvati”, a baziraju}i takvo
nastojanje na tezi da su Srbi i Hrvati jedan i jedinstven narod.
5. Glavni kroatizator dalmatinskih Srba

Mihovil Pavlinovi}
Onaj veliki posao ve{ta~ke kroatizacije slavonskih Srba katolika, koji su
uspe{no sproveli [trosmajer i Ra~ki sistematskom klerikalnom ideolo{kom in-
doktrinacijom, u Dalmaciji je obavio istaknuti rimokatoli~ki sve{tenik Mihovil
Pavlinovi}. Ro|en je 1831. godine u Podgori, u Makarskom primorju, na pod-
ru~ju nekada{nje srpske Neretljanske kneèvine ili Paganije, kako su je stran-
ci nazivali. Po zavr{enom splitskom semeni{tu i zadarskoj bogosloviji, bio je
ùpnik u rodnom mestu. U njegovo vreme Dalmacija kao austrijska provinci-
ja obuhvatala je mnogo ve}i prostor, sve do Boke Kotorske, u odnosu na Dal-
maciju, iz vremena postojanja hrvatske dràve, koja se prostirala izme|u reke
Cetine i Zadra. Kao poslanik prvog dalmatinskog sabora 1861. godine, Pavli-
novi} je u{ao u sukob sa italijana{ima, a sara|ivao sa srpskim politi~arima unu-
tar Narodne stranke. Ubrzo po stupanju u kontakt sa Ra~kim i [trosmajerom,
Pavlinovi} postaje vatreni zagovornik ujedinjenja Dalmacije sa Banovinom
Hrvatskom i Slavonijom i nametanja hrvatske nacionalne identifikacije dalma-
tinskih Srba katolika pod parolom potpunog srpsko-hrvatskog nacionalnog je-
dinstva. Godine 1864. ~ak se pobratimio s pravoslavnim sve{tenikom i istak-
nutim pesnikom Jovanom Sunde~i}em. Me|utim, ubrzo je pokazao pravo lice
ideologa hrvatskog nacionalnog ekskluzivizma i verske isklju~ivosti, koje }e u
kontinuitetu odràvati u velikom broju politi~kih bro{ura sve do svoje smrti
1887. godine. Takvu tendenciju Pavlinovi} je iskazivao i kroz skupljanje na-
rodnih pesama, poslovica, izraza i re~i, ali i sopstvenim pesmama, besedama i
putopisima. Kroz sve svoje literarne poku{aje on se zapravo otvoreno posta-
vljao kao politi~ki agitator i propagandista.
a) Hrvatski nacionalni ekskluzivizam verni ~uvar rimokatoli~anstva
Svoja izrazito klerikalna uverenja Mihovil Pavlinovi} je precizno izloìo u
bro{uri “O vjeri i politici” (“Narodni list”, Zadar 1885.), koja predstavlja pole-
mi~ki pamflet kojim se autor obru{io na antiklerikalna stanovi{ta Dubrov~ani-
na Nik{e Gradija. Pavlinovi} tvrdi da je bezumno razdvajati veru i politiku, ide-
alizuje istorijsku ulogu Rimokatoli~ke crkve, a Francusku revoluciju osu|uje
kao vrhunski izraz zlo~ina~ke prirode istrajavanja u neverni~kim zabludama.
Rimokatoli~ku veru smatra jedinom pravom verom i njene dogme apsolutnom
istinom, a u politi~koj delatnosti uporno insistira na konceptu istorijskog hrvat-
skog dràvnog prava. Pavlinovi}eva osnovna poenta je da se verske razlike ne
mogu prevazi}i za ljubav imaginarnog jugoslovenstva, a da je hrvatski nacio-
nalni ekskluzivizam veran ~uvar rimokatoli~anstva. Te na~elne stavove Pavli-
novi} je petnaestak godina ranije u mnogo konkretnijoj formi izloìo u “Besje-
561
di svojim bira~ima” (“Narodni list”, Zadar 1897). Pritom podjednaku netrpelji-
vost iskazuje prema protivnicima klerikalizma i potcenjiva~ima zna~aja hrvat-
skog dràvnog prava, koji nastoje da se politi~ki problemi re{avaju u okviru
Dalmacije kao austrijske Cislajtanije, bez imalo èlje da se za ljubav ujedinja-
vanja sa Hrvatskom i Slovenijom podrede ugarskoj kruni i pe{tanskom centru
politi~ke mo}i. Kako s neskrivenom jetko{}u prime}uje Pavlinovi} tom prili-
kom, “misle neki da rodoljubno nije, jer to zgoljno hrvatstvo da zaudara kato-
licizmom, pa muti i srdi Srbe na{e sudràvljane; da presijeca velike osnove i
nade cjelokupnoga naroda hrvatskoga i srbskoga; da muti naprednjake i libe-
ralce; da prekrijeva jagodine ljepoti toj smi{ljenoj Jugoslaviji. Misle neki, da
najkoristnije nije, jer da mi danas u Cislajtaniji bolje zakone imamo od zakona
hrvatskih, bolju vladu od hrvatske vlade; da }emo sjutra s Ma|arima udariti na
jade gore od dana{njih. Neki donapokon misle, da najpametnije nije, jer da je
pravo to dràvno pitanje snage i vremena; da smo rascijepani i nemo}ni da do
prava do|emo; da i onako sjedinjenje do}i }e i samo kad bude sazrijalo.” (str. 7.)
b) Prividna verska tolerancija kao mamac za unija}enje Srba
U toj svojoj prvoj fazi politi~kog delovanja Pavlinovi} se jo{ nada da je
mogu}e da se i pravoslavni Srbi priklone floskuli o hrvatskom dràvnom pra-
vu, nadaju}i se da bi tako mogli prvo postati deo hrvatskog politi~kog naroda,
a kasnije biti pokatoli~eni. Dakle, po obrnutom redosledu u odnosu na dotada-
{nju istorijsku praksu. Zato je njegov predizborni govor i koncipiran kao pro-
poved katoli~kog sve{tenika zabludeloj pastvi: “Ima, naàlost, u nas nerodo-
ljubnih katolika, koji hri{}ane preziru, ne drè vjere u njima; potvaraju ih ru{ti-
nom, izdajom; te se pla{e njima dràti sloge. Ima i nekih hri{}ana, koji u sva-
kom napretku narodnom sanjaju o napretku svoga pravoslavja i svoga imena;
koji misle kad su hri{}ani, da moraju, ma bilo gdi, srbsku ideju gojiti; te njih
muti pominjanje narodno-dràvnoga imena hrvatskoga. To su rane; ali su rane
koje, kao {to ne valja vrije|ati, da se ne razjede, tako ne valja ih ni pretarivati,
da se ne pozlede. [to je ve}a pogibel od nesporazuma i tajnih sumnji~enja, ko-
ja truju bezazlene, zavode nedorasle, ljubav ubijaju; to ve}a je na{a du`nost, da
lukavu zlotvoru otmemo to ubojito ratilo, kojim nas sve najedanput moè spu-
titi. To mnogo la{nja du`nost, kad Bogu hvala, ima s jedne i s druge strane do-
sta ljudi, koji su poznati sa svoga po{tenja i nesumnjiva rodoljubja; ljudi za ko-
je djela jam~e da mrziti ne umidu, a znanje dokazuje, da ne mogu ne znati za
povjestnicu znamenitoga dijela plemena svoga.” (str. 8.)
Pavlinovi}ev govor ovde odi{e prividnom verskom tolerancijom u nadi da
se ipak moè posti}i hri{}ansko crkveno jedinstvo, naravno priklanjanjem is-
to~nih crkava rimskom biskupu. Po njegovoj pridici, “ljudi dakle, koji pojme
katoli~anstvo, valja da jednom ustanu, te izrodim i zane{enjacim reku: hri{}a-
ni, pravoslavni, gr~ko-isto~ne crkve, bili Hrvati bili Srbi, to su nam bra}a; jed-
no van|elje drìmo, jedna svetotajstva primamo, jedna nam se ljubav u~i. Ako
su nam razdijeljene crkve, nek na{a srca ne budu razdijeljena; u krijepostima
se natje~imo; i Bogu se molimo da se primakne, narodu na spas, dan crkveno-
562
ga jedinstva. Dotle, ~uvajmo svi skladno, u narodnom i u dràvnom ìvotu, na-
~elo kr{}ansko, a odbijajmo nevjerstvo, nehajstvo, poganluk, koji ho}e da nam
se u narod silimice ucijepe, i da mu otmu i ono {to mu Turci ne ote{e, vjeru.
Drìmo se tvrdo narodno-dràvnoga jedinstva, bez kojega nema domovine, ne-
ma dràve, nema slobode, nema la{}ine nikomu do tu|inu. Ako su hri{}ani sad
hrabreniji rad na{ega sklada, ne budi vas strah navale ni srbske ni ruske; pusti-
te im da se slobode nauìvaju u imenu i u slovu, u crkvi i na polju; nek uvide
da im je Hrvatska prava majka, da smo im mi prisna bra}a, bez kojih ne bi njim
ostalo u ovoj zemlji nego staro poniènje, ili novo ropstvo. A vi, sljedbenici
gr~ko-isto~ne crkve, koji znate razlu~iti vjeru od narodnosti, crkvu od dràve,
otresito recite lu|acim i lukavcim: na stranu, djeco; dalje, bezna~ajnici, ne skri-
vajte se pod imena sveta. Nit vam je do pravoslavja, nit vam je do Srpstva; ne-
go vam je do svoje sebi~nosti; vam je do laìsanja. Jak i napredan narod hrani
jake i slobodne crkve; a nijednomu nema jakosti bez vlastite dràve. Dràva je
na{a u na{oj domovini; domovina na{a jest Hrvatska; Hrvatska je jedno narod-
no-dràvno tijelo, jednim vlastitim pravom i jednom vlastitom povijesti. Ova
zemlja srbskoj je na domaku; susjeda i posestrima je, ali je ovo hrvatska. Hr-
vatstvo u povjesnoj dràvi i vlastitoj zada}i ne smeta Srbstvu u narodu, po je-
ziku i po krvi, jednu: dràvno hrvatstvo znajte da smeta, jako smeta, neprijate-
ljem hrvatskoga i srbskoga narodnoga ìvota; hrvatstvo smeta neprijateljem
na{e slobode.” (str. 8-9.)
Kako se koncept hrvatskog dràvnog prava u njegovoj krajnje iskonstrui-
sanoj istorijskoj perspektivi pokazao najprimerenijim klerikalnim ideolozima
za formiranje rimokatoli~kih prozelitskih ciljeva, oni bi da ubede pravoslavne
Srbe da je to i za njih najprimereniji dràvno-pravni okvir na austrougarskoj te-
ritoriji. Pavlinovi} Srbima nudi i bratstvo, i solidarnost i potpuno jedinstvo, ali
pod uslovom da prihvate hrvatske dràvotvorne ambicije kao sopstvene. On i
sunarodnike katolike poziva da ne budu verski isklju~ivi i politi~ki kratkovidi,
nego da tragaju za onim {to im je s pravoslavnim zajedni~ko, {to ih pribliàva
i spaja, kako bi se i na taj na~in doprinelo realizaciji hrvatskih politi~kih te`nji.
“Prosvjedujem proti onim hri{}anim, Srbim, koji me sta{e mrko gledati i sum-
nji~avo svojim {aputati da sam fanatik postao, od kad sam stupio da odlu~nije
branim pravo svoje i njihove hrvatske domovine; od kad me du`nost zovnu da
branim tako nazore crkve katoli~ke, koji sudaraju s nazorima isto~ne crkve; i
da prosvjedujem proti onim koji me glase jezuitom, jer, {tuju} tu|u, drìm do
svoje vjere; da prosvjedujem proti onim katolicim, koji me krste ultramontan-
cem i papistom, jer mislim da niko ne moè biti katolik mimo rimskog pape;
da prosvjedujem proti onim liberalcem, koji misle da moè biti ~estita naroda
bez vjere, slobode bez }udore|a, dràve bez vjerozakona; koji nepoznavaju}
potrebe niti li srce naroda svoga, name}u mu se zastupnici slova, da mu budu
krvnici duha.” (str. 10.)
Prividno propovedaju}i versku toleranciju on bi da nametne katoli~ka ver-
ska na~ela kao zajedni~ka. Zagovaraju}i saradnju i jedinstvo sa pravoslavnim
Srbima on bi da ih upregne u realizaciju proklamovanog hrvatskog dràvnog
563
prava. U tom smislu isti~e: “Ja sam vjerom katolik; al’ mi s toga nije ni u mi-
so i~ije vjere vrije|ati, niti u politiku upli}ivati ~isto vjerska pitanja. Ja sam ple-
menom Hrvat; al’ ne kanim s toga svijet hrvatiti. To su moja vlastita osvjedo-
~enja, koja su potpuno mirna uz jednako tvrda osvjedo~enja svakog ~estitoga
hri{}anina Srbina, kad na javnom polju svi slo`no radimo za dràvno pravo hr-
vatske na{e domovine, kad u pitanjih vjersko-zadru`nih radimo za kr{}anska
zajedni~ka na~ela.” (str. 10-11.) Ovu priliku Mihovil Pavlinovi} koristi da od-
baci sve prigovore koje mu kriti~ari upu}uju zbog klerikalisti~kih nastupa u po-
liti~kom ìvotu: “Ne mu~i me èlja, da narodni sabor pretvorim u crkveni sa-
bor ka’ {to bi neki htjeli da mi podmetnu; nego }u iskreno re}i, pla{i me misao,
da bi rad moj i mojih sudrugova crkvenjaka, najbrojnijih i najuspje{nijih narod-
nih radnika, pomogao da se dokopaju sabora ljudi nikakve vjere; da sabor na-
rodni postane izvor narodnoj vrtoglavici i vjerskomu nehaju; pla{i nas misao,
da mi crkvenjaci ne bi radili na protukr{}anske ciljeve.” (str. 11.)
Deklari{u}i se kao Sloven i Jugosloven slobodarskog opredeljenja, on se
ipak zaklinje na odanost svom “~estitom slobodnom izabranom kralju” i odba-
cuje svako protivdràvno rovarenje, jer, navodno, kroz tog – ugarskog kralja
“mi hrvatsku dràvu imamo.” (str. 11.) Srbe i Hrvate, kao narod pocepan ime-
nom i verom, Pavlinovi} poziva da zajedni~ki iza|u na polje ustavne borbe ka-
ko bi se za{titila hrvatska dràvnopravna tradicija. “Hrvatska na{a domovina,
u ob}enitoj jagmi Nemca, Ma|ara, Tur~ina, Talijana, ta nas danas pozivlje, da
branimo prava njezina, prava i slobode nas sviju koji izrodi nijesmo, koji maj-
ku zovemo: majko moja!, koji se Bogu molimo: O~e na{. Narode pocijepani,
narode potla~eni, ustaj na ustavne borbe! Majka te zove, Hrvatska, domovina
tvoja pla~e.” (str. 12.) Jedan od klju~nih argumenata kojim Pavlinovi} potkre-
pljuje zahtev za priklju~enje Dalmacije Hrvatskoj je i taj {to banska vlast tamo
nije zapostavila Rimokatoli~ku crkvu, dok se u Cislajtaniji pod direktnom be~-
kom upravom sprovodi princip odvojenosti crkve od dràve. Zato ga jedno-
stavno ne interesuje nikakav koncept dalmatinske samouprave niti autonoma-
{ki politi~ki program.
Kroz poku{aj literarnog dijaloga katolika i pravoslavaca u svom “Razgo-
voru o slavenstvu, jugoslavenstvu i srbo-hrvatstvu” (“Narodni list”, Zadar
1876.), Pavlinovi} ulazi u polemiku sa srpskim nacionalnim ideolozima, po-
sebno potenciraju}i sadràj “Povjestnice srpskog naroda” Danila Medakovi}a,
objavljene u Novom Sadu 1851. godine. Najvi{e mu smeta konstatacija da je
rimska crkva nanosila ogromnu {tetu srpskom imenu i narodnom napretku,
pretvaraju}i pokatoli~ene Srbe u najve}e neprijatelje svoje pravoslavne bra}e.
Dijalog otpo~inje vrlo {irokom temom, ~iji je prvi rezultat konstatacija da sve-
slovenstvo nema realnih {ansi na uspeh jer ne postoji jedinstven slovenski je-
zik, ali moè da postane paravan za rusifikaciju manjih slovenskih naroda od
strane najve}eg. Jugoslovenskoj ideji spo~itava da je prikrivena svesrpska i da
joj je uzor nekada{nje Du{anovo carstvo. Kroz usta jednog od u~esnika fiktiv-
nog dijaloga Pavlinovi} se izja{njava da je pravi naziv za pravoslavnu crkvu
vla{ka ili gr~ko-isto~na crkva. Neshvatljivo mu je kako bi se pravoslavni Srbi
564
“zakonom zvali pravoslavni: jer tad svi drugi naravno cijenit je da su neslavni
iliti po va{oj gramatici krivoslavni. Nu, budi re~eno bez zamjerke: {to biste vi
kazali, da se katolici nazovnu pravovjerci? Bi li ste ih vi tim imenom zvali? Ja-
ma~no ne biste; jer bi vam se ~inilo, da biste tim vi nekud priznavali, da ste vi
krivovjerci. Vidi{, katolika svak moè zvati, bez svoga poniènja, katolikom;
jer to ime ne kaè nego ono {to biva, to jest, vjeru posvemnu, iliti po svem svi-
jetu rasprostranjenu: kako i jest; jer ti }e{ na}i katolika u Evropi, u Aziji, u
Americi, u Africi, u Oceaniji, u svakom kutu svijeta: a gr~ko-isto~nih (vosto~-
no pravoslavnih) nema nego nekojih naroda i po nekojih zemljah. Pa gle, ni dr-
àvni zakon ne dopu{ta, da koja vjera sebe naziva takim imenom, kojim bi se
moglo nanijeti uvrede drugoj kojoj priznanoj vjeri. S toga je pametno odre|e-
no, da se vi pi{ete i zovete gr~ko-isto~njaci, ko {to i jeste; jer se drìte crkve ca-
rigradske, gr~ke; a mi da se pi{emo rimokatolici, ko {to i jesmo; jer se drìmo
rimske crkve: pa mirno i jednim i drugim.” (str. 13.)
c) Kritikovanje Srbije i idealizovanje Hrvatske
Potom Pavlinovi} podse}a da su Dubrov~ani od davnina pravoslavne na-
zivali Vlasima, a Dalmatinci grka}ima, {to se vremenom promenilo u hrka}i.
Tvrde}i da su prilike u zami{ljenim srpskim zemljama takve da se “ne}e vi{e
ni tu|e pile posrbiti” (str. 15.), posebno ismejava zamisao da Srbija me|u ju-
`nim Slovenima odigra ulogu Pijemonta. Za Hrvate i Srbe kaè da su narod
“jedan te isti po krvi i po jeziku; ali nisu jedan po ìvotu du{evnome; nisu je-
dan povjestnicom i te`njom; nisu jedan narodno-dràvnim pravom: u jednu ri-
je~, Hrvati i Srbi ne imadu jedne iste narodne svijesti, ni jedne te`nje.” (str. 20.)
Klju~ni problem jezika Pavlinovi} ne moè re{iti, pa poku{ava da ga zaobi|e,
tvrde}i da je on samo vanjsko obele`je narodnosti, a ne njeno jezgro. Primat
daje svesti. “Narodnosti u prvom redu ho}e se svijest iste zajednice; a tu svijest
izva|a poglavito du{evna zajednica, kad dràvnom, kad prosvjetnom, kad vje-
rozakonskom jednom te istom te`njom. Pa da ba{ i jest jezgra narodnosti u sa-
mu jeziku, ko {to nije, ne bi se opet misao narodna mogla prtiti u sve ostale mi-
sli. Nego, narodnost postavljena u temelje uredbi naroda i kraljevina, valja da
se sloì s ostalim temeljima jednako pravednim, jednako svetim, bez kojih ne
bi bilo reda u ljudstvu... Da bismo mi Hrvati i Srbi, svi koliko nas je, i htili zbi-
lja da se ujedinimo, {to bi nam bilo raditi? Ili, da svi Srbi do|u pod kralja hr-
vatskoga... Kad bi Srbi to i htili, Hrvati ne bi, mislim, nipo{to; jer taj prirast la-
ko da bi ih izvrgao mnogoj pogibeli u slobodi i vjerskoj i ustavnoj. Ja ne}u da
ponizujem Srbiju ni Srbe; ali }ete mi priznati, da ne bi po Hrvatsku osobita sre-
}a bila, kad bi se njezin sabor prepunio vrstom {to se ogr}e u biogradsku skup-
{tinu.” (str. 21-22.)
Da bi tu opasnost {to plasti~nije predstavio, Pavlinovi} ukazuje na primer
Srba koji ìve u Hrvatskoj. “Moè se kazati, da oni mal’ da ne gospoduju: ta-
ko se majstorski znadu posvuda proturivati. Dok, nema ti `rtve, sveca, ni za-
sluge, da iznese katolika u Srbiji ili u Crnoj Gori.” (str. 22.) Srbiji zamera {to
spre~ava gradnju katoli~kih crkava na svojoj teritoriji, {to proziva papstvo i ka-
tolicizam kao najve}e neprijatelje srpskog naroda. “Ve}ina Hrvata katoli~an-
565
stvo drì pravom, jedino spasavaju}om vjerom. Hrvati, pu{taju} slobodu ino-
vjercem, naosob bra}i svojoj isto~ne crkve, nisu nijednoj vjeri pogibelni; dok
slobodi njihove vjere i crkve katoli~ke bila bi velika pogibel, kad bi se Hrvati
napustili u dràvnu zajednicu, ve}inom nekatoli~ku.” (str. 23.) Katolici i pravo-
slavni, po Pavlinovi}evom mi{ljenju, kao kr{}ani i hri{}ani, samo onda mogu
ìveti u miru “da su svud u manjini hri{}ani, ili da svud vlada dràvni zakon,
kojeg nadahnjiva vjerska sloboda, ko {to biva u Hrvatskoj, pa i u Boki.” (str.
23.) Sve u svemu, nije “mogu}e do}i do pravoga jedinstva bez iste svijesti i bez
iste te`nje. Usljed te istine, jasno se kaè u odno{ajima izme|u Srbije i Hrvat-
ske, Srbija ne bi nipo{to do{la pod krunu hrvatsku. A bi li zar Hrvatska pod Du-
{anovu krunu? Ni u snu.” (str. 23-24.)
Razloge nepomirljivosti dve nacionalne ideologije Mihovil Pavlinovi} na-
gla{eno svodi na tezu prema kojoj “Hrvatska od pamtivijeka do danas ima svo-
ju dràvnu osobinu, ima svoje pravo, ima svoje du`nosti, ima svoju krunu i za-
konite svoje vladare; ima zajednicu, ima misao, koje ne moè da se odre~e, a
da prije ne uni{ti svoju svijest, izbri{e svoju povjestnicu, zaboravi svoje ime.
Kad bi bilo mogu}e da to sve u~ini dana{nji nara{taj, i da pokida sve dràvni~-
ke i dinasti~ke sveze, {to bi se tad dogodilo? Hrvatske bi dràve nestalo; hrvat-
sko bi se povijesno pravo utrnulo; ali ne bi nikad nestalo hrvatskoga naroda,
koji bi rodio nara{taj, {to bi zubljom prirodnoga prava i misli hrvatske, traìo
me|e svojoj dràvi, na temelju svoje vjerske i dràvne slobode. Da bi i nesta-
lo dràve hrvatske, tim ne bi Srbija postala drugo do prva susjeda pogibelna
inoroda: jer je ludost i pomisliti, da bi se buna Hrvatske na pravo svojih kralje-
va i na povjesne odno{aje s Austro-Ugarskom, mogla izvr}i na blagoslov po
narod hrvatski; ili ga otrgnuti od obstoje}ih odno{aja, pa ga stopiti sa Srbijom.”
(str. 24.)
~) Neosnovane teorije o Bosni i u~e{}u Hrvata u Kosovskom boju
Pitanje Bosne i Hercegovine je jedna od nepremostivih protivre~nosti srp-
ske i hrvatske nacionalne ideologije. Pavlinovi} po njemu zauzima kategori~an
i isklju~iv stav, tvrde}i da je to nesumnjivo hrvatska etni~ka i politi~ka teritori-
ja: “Da je Bosna srbska, to vam nije~e povjesnica. Ta, {to ne prima mita, nit ko-
mu nosi hatora, zna da je do Drine od postanja bila vlast hrvatska. Starinska di-
oba ùpana i bana u~inila da se i bani jednog dijela Bosne, ko {to posavski ba-
ni i bani dalmatinski, razmaknu u vlasti, pa se kad{to i trli izme|u sebe. Ali pra-
vo kraljevine Hrvatske ostalo je nepovrije|eno. Ban bosanski bio je jedan iz-
me|u sedam bana bira~a kralja hrvatskoga. Kre{imir Veliki Bosnom je sam
vladao. Hrvatsko pravo na Bosnu uzdràlo se i pod ugarsko-hrvatskom kru-
nom, i onda kad, s oslabljene primorske Hrvatske, u Bosni nastado{e osebiti
kralji. Ti kralji uvjek, po vjerskim i politi~kim odno{ajima, stali su uz Hrvat-
sku, tako da svaki ozbiljniji doga|aj u Bosni, upleo je sa sobom Hrvatsku, i
obratno. Eno Hrvoja bosanskoga u Splitu; eno Tvrtka; eno svih raspra s Ugar-
skom; eno bana Pavla [ubi}a do Skoplja i Ivan-planine bosanske; eno kraljice
Katarine u Rimu; eno u Bosni bana Espergana (Auersperga), kojeg jo{ pjeva
narodna pjesma; eno kneza Evgenija, kojeg jo{ danas klanci i mostovi uz Bo-
566
snu spominju, a pusta Zenica pogotovo pla~e. Eno bana Jela~i}a god. 1845.
kod Podzvizda! A Srbija {ta ima u Bosni?” (str. 24-25.)
Pavlinovi}a mnogo ne interesuje istorijska istina, a dijalog komponuje ~i-
sto pamfletski, tako da su dva glavna sagovornika “umni i zreli” Hrvat i mladi
i nedozreli Srbin, pa Srbin isklju~ivo izgovara parole dok Hrvat toboè trezve-
no i razlo`no odgovara. U tim odgovorima se izlaù sve izmi{ljotine hrvatske
romanti~arske istoriografije, koje su plasirali Ivan Kukuljevi} Sakcinski, Tadi-
ja Smi~iklas i Vjekoslav Klai}, poput one iz navodne Trpimirove povelje iz
837. godine u kojoj stoji da je Slavonija kao hrvatska pokrajina u crkveno-or-
ganizacionom pogledu bila sastavni deo splitske mitropolije. Tvrdi se da je to
bilo tako sve dok Metodije nije obnovio donjopanonsku mitropoliju u Sremu.
Pored toga, po toj falsifikovanoj povelji tvrdi se da su se od Cetine do Bara pro-
stirale hrvatske ùpe. I Pavlinovi} navodnoj kraljevini Hrvatskoj pripisuje da je
ve} u devetom veku svoje ju`ne granice utvrdila na Crnom Drimu. “Valja zna-
ti, da jo{ za Lucija, tj. pro{loga vijeka, sva zemlja od Nina do Bara, izim Zadra
i {est drugih otoka i mjestija, zvala se u narodu: Hrvatska (Kroacija). To svje-
do~e sva ratna ugarska i mleta~ka izvje{}a, i sgodopisci pro{lih vjekova.” (str.
27.) Klju~ni Pavlinovi}evi argumenti su spisi Popa Dukljanina i Andrije Dan-
dola, ali je po njihovoj uobrazilji i cela Srbija, odnosno Ra{ka bila sastavni deo
Hrvatske.
U skladu s takvom falsifikatorskom megalomanijom, Pavlinovi} nipoda-
{tava celokupnu srpsku istoriju. Iznosi da “za Hrvatima do|o{e iz Zakarpatske
Velike Hrvatske i Srbi, sa tri vo|e... Za Ra{iju, Zetu (Duklju), Travunju, tj. za
zagorski dio rimske ju`ne Dalmacije, ... knjige starostavne kazat }e ti, da ka-
{nje na to hrvatsko zemlji{te, Hrvati Srbe primi{e u za{titu od Bugara. Ipak je
ostao do danas sve jednako hrvatski temelj u Popovu, te sve Primorjem dubro-
va~kim i kotorskim do Bara i do Skadra. U ùpah zagorskih Romanije, Gora-
`de, Nevesinje, za hrvatske dinastije, ostao je nepovrije|en odno{aj podani{tva
zahumskih knezova prema hrvatskom vladaru, premda se od Carigrada nava-
lice zakidalo i rasklimavalo... Kako su se pape sluìli svjetovnim povlasticami,
da unaprede katoli~ku misao, tako su se bizantinski carevi sluìli vjerom i cr-
kvom, da gone svoje bizantinske te`nje. Odatle dva sustava Hrvate i Srbe raz-
lu~i{e i svedo{e ih na dva razli~ita pravca... Konstantin, kazivaju} kako kon-
cem IX vijeka Hrvati oslobodi{e Srbe od bugarskoga jarma, broji sve gradove
srbske, pa ne zalazi u Bosnu. Dapa~e, broje} u bizantinske milostive darovine
Srbam, i Zahumlje i Konavlje i Trebinje, da bi ih tobo` dokazao podlo`nicim
carstva ({to Hrvati nisu bili), on i ne spominje Bosne, koju ne bi o~ito bio pro-
pustio, da je ikako mogao. A kako bi, kad sam bizantinac Cedrenos jo{ XI vi-
jeka zove Bo{njake narod hrvatski... Nije jo{ nikomu poznato, da bi Srbi bili
stekli kakve zasluge u borbi proti Obrim, ili da bi oni drugo koje juna{tvo u~i-
nili.” (str. 29-30.)
Pun hvalospeva za stvarne i izmi{ljene hrvatske pobede nad Bugarima i
tvrde}i da Bosna nikada nije bila sastavni deo Srbije nego se oduvek s njom na
Drini grani~ila, Pavlinovi} dalje veze pri~u do momenta kad je Vizantija savla-
567
dala Bugare i njihovu zemlju osvojila. “U Bosnu ne taknu{e, jer ju jednako s
ostalom Hrvatskom naslijedi Stjepan sin Kre{imira II. Hilferding, razlikuju}
pravo imenovanu Hrvatsku od njezinih banata Popova, Gacka, Zahumlja i Tre-
binja, ispovijeda, da je ùpa dukljanska (Zeta) bila jedina u primorju, {to je pri-
znavala vrhovnu vlast velikih ùpana srpskih.” (str. 32.) Za Pavlinovi}a je sa-
svim nesporno “da u starije doba nema spomena ni o pravoj samosvojnosti Sr-
bije, nekmoli da bi govora bilo o kakvoj pripadnosti Bosne k njoj.” (str. 33.) Ne
pominju}i hrvatski poraz na Gvozdu nego predstavljaju}i kao osnovni razlog
~injenicu da su Hrvati ostali bez kraljevske porodice i da su Arpadovci rodbin-
ski vezani s njihovim poslednjim kraljem, Pavlinovi} navodi kako je Hrvatska
prihvatila ugarskog kralja da bi sa~uvala “samostalnost i da utvrdi doma}i mir.”
(str. 34.) I kako bi druga~ije; “Bosna stupi naravno skupa s Hrvatskom u isti dr-
àvni odno{aj.” (str. 34.) I od tada, navodno, “kralji ugarsko-hrvatski, po sta-
rom obi~aju kralja hrvatskih, u Bosni namjesti{e bane, da njom vladaju, pod vr-
hovni{tvom njihovim.” (str. 34-35.) Za Tvrtka Pavlinovi} kaè da se “dao okru-
niti arhiepiskopom gr~ko-isto~nim u Mile{evu, poglavito iz namjere da lak{e
poda se dobije Srbiju, ko tobo`nji nasljednik Nemanji}a; ko {to g. 1848. Jela-
~i} se prisegao patriharu Raja~i}u, ne bili za se lak{e dobio Vojvodinu.” (str. 36.)
Za Hrvate Pavlinovi} tvrdi da su se borili i na Kosovu i u juna{tvu daleko
prevazilazili srpske ratnike. “Turci tad bili jo{ prili~no daleko od njih, a Hrvati
sami imali kod ku}e dosta neprilika. Ipak ~uv{i srbsku nevolju, i ne obziru} se
na se, s banom svojim pohiti{e na Kosovo, njih 30 hiljada. Ali, koja hvajda...
kad truhlenj i nesklad, crna izdaja Brankovi}eva, upropasti na{e mu~enike. Zna
se, da Hrvati na Kosovu uzmako{e stopro tre}i dan, kad ve} bijahu krenuli u
bijeg svi Srbi; a glas se prosuo o Brankovi}evoj izdaji.” (str. 37.) Busaju}i se u
prsa navodnim hrvatskim juna{tvom u okviru ugarske vojske koja je 1463. ra-
tovala u Bosni protiv Turaka, Pavlinovi} ovde iznosi jo{ jednu bajkovitu kon-
strukciju: “Kad se i{lo preko Drine, preko Ra{e (Lima) i preko Neretve, vojni-
ci se ozlovoljili i stali se misliti: smijedu li oni po du{i, ka’ kr{}anski kriàri, iz-
bavljati gr~ko-isto~ne sljedbenike, te ih jo{ u svoju domovinu una{ati? Da umi-
ri vojsku i ugarsku i hrvatsku, kralj zamoli papu da pismeno izjavi, kako i jest
sve~ano izjavio: da im je od Boga prosto izbavljati iz turskih ruku sljedvenike
gr~ko-isto~ne crkve, i k sebi ih primati, jer su i oni kr{}ani. Otud seobe u Sri-
jem, u Liku i u Krbavu.” (str. 37-38.)
Ispredaju}i dalje fantasti~nu pri~u imaginarnom sagovorniku, Pavlinovi}
kaè da “Srba starinom u Bosni nije bilo. Nego ih, na vi{e navrata... primili Hr-
vati k sebi, pa ih se rasulo po Bosni i po Hrvatskoj, premda mnogo manje ne-
go neki misle; jer nisu svi Srbi oni koji se drè isto~ne crkve. Zna{ bo, kako su
IX vijeka neko vrijeme Hrvati priznavali pravomo}je carigradskog patrihara.
Kako se Focijev raskol dogodio, ve}ina je Hrvata ostala uz rimsku crkvu; a
opet neki, radi obreda, volili ostati uz isto~nu crkvu, ostaju} dakako, sve|er Hr-
vati, ko {to su i prije bili. To pak mije{anje Srpstva sa vjerom isto~nom iliti s
pravoslavjem, to se ka{nje dogodilo u Srbiji, po naviki bizantinskoj. U novije
vrijeme, u to se upelo na sve na~ine, ne bil’ se kakotijem u Hrvatsku unijela
568
srpska misao; pa prosti Hrvati vosto~ne vjere uzimlju to ime srpsko, nametnu-
to kroz propovjed i nauk hristjanski, ko ime svojoj vjeri; a ljudi koji razume,
ako su po{teni, smiju se tomu vjerozakonskomu Srbstvu, ko glupoj bludnji za-
ne{enih sanjara. [arenjaci, dakako, igraju se Srbstva na svoje osobne svrhe...
Dakako, Srbin je Srbin; ali u srbskoj domovini, u srbskih dràvnih me|ah.” (str.
45-46.)
Na pitanje imaginarnog bokeljskog sagovornika, Pavlinovi} odgovara:
“Ima vas, po krvi, i Hrvata i Srba; ali vi ste na dràvnom zemlji{tu hrvatskom;
pa ste s toga svi narodno-dràvni Hrvati. Ta i za samog Du{ana Boka s Koto-
rom se priznavala kruni hrvatskoj! A da neki vas vole uz ime pravoslavno na-
djenuti i srbsko, to vam ne}e nitko braniti, kad narodno-dràvnomu imenu hr-
vatskomu ne budete podmetali, ko tobo` u supor, srbsko narodno-vjersko ime.”
(str. 46.)
Po{to se rasprava ponovo vra}a na bosansko pitanje, Pavlinovi} s prezirom
govori o tamo{njim Srbima kao primitivnim ~obanima bez ikakve nacionalne
svesti. Srpske trgovce interesuje samo novac i zarada, a Srbiju smatra vojni~ki
suvi{e slabom da ovlada Bosnom i Hercegovinom. “Tur~in Bo{njak prvo }e se
prisloniti Nijemcu, Latinu, paklu, nego Vlahu.” (str. 47.) I tamo{nji katolici ra-
dije prièljkuju austrijskog }esara nego srpskog knjaza, a za hrvatske pretenzi-
je smatra pogodnijim geografske uslove. “Vidite li, kako je Hrvatska sa svih
strana opasala Bosnu! I zemlji{te i ob}enje i trgovina, sve ih veè nerazdruì-
vo. Skoro svi hrvatski kotari na suhoj me|i dali bi se lako i naravski protegnu-
ti i nadopuniti na Trebinje, na Mostar, pa na Ljubu{ki, na @upanjac, na Livno;
te preko Bi{}a i preko Novoga; tako, da Dalmacija turska (Hercegovina do Ne-
retve) i Hrvatska turska (Bosna do Vrbasa) pripale bi, ko {to }e danas sutra pri-
pasti vojni~ka granica, bez ikakve smetnje. Dapa~e, samo takim pro{irenjem
Dalmacija dobiva svoje lice i svoje naravno zale|e, a posavje hrvatsko, preko
Banje Luke i preko Jajca, veè se, ko {to je od pamtivjeka bilo vezano, s pri-
morjem dalmatinskim. Ljudi najprosvjetljeniji, fratri bosanski, po svoj Bosni
rasijani, uplivni kod istih Turaka, nosioci su misli i uspomena hrvatskih. Sve to
ìvo djeluje; sve to priteè.” (str. 49.)
Svestan da bi to bio jo{ ve}i teritorijalni zagrljaj nego za Srbiju, Pavlino-
vi} hrvatsko robovanje pod austrijskom krunom progla{ava kao vrlinu, pred-
nost i dobrobit, pa veli: “Da sjutra osamljena Hrvatska uprti na svoja le|a svu-
koliku Bosnu, Hrvatska jo{ nestopljena do kraja s Vojni~kom krajinom, s osi-
roma{enom Dalmacijom, Hrvatska ne bi, bojim se, ni nov~anomu tro{ku, ni
du{evnomu naporu sama odolila. Od pusto{i i divlja~i bosanske, i to turske,
urediti pokrajinu evropejsku?! Nego, Bogu hvala, gdje je nesre}e, tu je i sre}e.
Po{to je hrvatska zapala u svezu kraljevina i zemalja habsburgske carevine, i
mnoge i te{ke `rtve kroz vjekove toj zajednici prinila, ona danas, uz jamstvo
da tu|in ne}e oteti njezinu starinu, ima u toj zajednici i to jamstvo, da }e joj
ona, radi vlastite koristi, pripomo}i da se urede i pridignu zemlje, koje, uz ob-
novljeni ìvot i napredak Hrvatske, dodat }e ìvotne snage cijeloj carevini. Pa
i to je, {to sam htio da ti kaèm... ni Ugarska ni Austrija, dok su ìve, nipo{to
569
ne smidu dopustiti, da se ikoja nova dràva razmakne na Bosnu; jer ta, ne sa-
mo po zemlji {to spada u okvir hrvatske kraljevine, nego i po svom poloàju,
lako da bi postala u tu|im rukam silnom prijetnjom nezavisnosti gospodarskoj
i dràvnoj, svemu posavju i primorju hrvatskomu.” (str. 49.) Za razliku od ta-
da{nje Srbije koja je razmerno zaokruèna i ima prirodan pravac {irenja prema
jugu i jugoistoku, po Pavlinovi}evim re~ima, “bez Bosne i Hrvatska je od Ko-
tora do Zemuna neprilika. Oko na zemljovid samo ti kaè, da je Bosna dio Hr-
vatske. Za Bosnu je Hrvatska, a ne Srbija, svoju najplemenitiju krv za vjekova
prolijevala.” (str. 50.)
Negiraju}i da su Hrvati Srbima ve} oteli srpsko primorje, Srem i Slavoni-
ju, pa da se sad spremaju da im otmu i Bosnu i Hercegovinu, Pavlinovi} nasta-
vlja svoje teoretisanje: “Kad bi sve i bila, ko {to nije istina, da je Dalmacija srb-
sko primorje; da je Srijem i Slavonija, Srbija; pa se usprkos tomu utvrdila hr-
vatska kraljevina, i tamo danas mah otimlje hrvatska svijest, to bi ti bio tvrd do-
kaz, da je ìva i zdrava hrvatska misao i hrvatska te`nja: ko {to bi to bio lo{,
veoma lo{ znak po du{evnu snagu Srbstva. Nego ja mislim da pametan Srbin
pojmi danas ozbiljnost poloàja srbskoga, i da sve razmetanje za Bosnom, sva
vika na Hrvate nije nego puka igrarija, nebil’ ih se tko popla{io, i od svoga njim
{to odstupio. Znak je àlosan po Srbstvo... {to ono, ne samo tjelesno pada u
Ba~koj i u Banatu pred [vabam i Rumunjem; nego opada i tjelesno i du{evno
u Staroj Srbiji pred Bugarom, pa i pred samim Arnautom. Dapa~e Srbstvo ima
te{ka posla s rumunjstvom, s bugarstvom i s cincarstvom u samoj srbskoj kne-
èvini. A zna{, da ka{alj i potreba ne mogu se sakriti.” (str. 54.)
}) Negiranje etni~kih vrednosti celokupnog

srpskog naroda
Po Pavlinovi}u, Srbi su nepopravljivi nasilnici i primitivci, koji se ne mo-
gu tako lako povesti za modernim civilizacijskim uzorima. On je spreman,
zdravo za gotovo, da prihvati za potpuno istinite sve izmi{ljotine koje su srp-
ski neprijatelji plasirali evropskoj javnosti o Srbima, ali i da sam sopstvenom
ma{tom doprinese oboga}enju tog repertoara. Potom slede nove pridike srp-
skom narodu: “Radite, radite, ko {to je Vuk radio: sabirajte blago narodno, ri-
je~i, pjesme, predaje i mudrosti. Radite, ko {to je Vuk radio; pa ba{ i jeli hrvat-
ske rije~i i pjesme, ko {to ih je on jio, misle} da }e tim pojest i Hrvate! Eto, si-
romahu starcu, nek mu je prosto, kad je ob}e na{e blago na svjetlost iznio! Ra-
dite, moja gospodo, ko {to Dani~i} radi: pobo`nom rukom prikupljajte stare
uspomene, da se malko usvijestite; Sveto pismo u~ite da vjere ne gubite; na tri-
jezno rasu|ivanje narod upu}ivajte, da mu du{evna snaga napregne, da velika
djela izvi|a, koja }e vam sama podi}i Srbstvo. Bolja je, mnogo bolja, i mala
koba, nego prazna torba. Pjevajte iz naroda, ko {to je pjevao Petrovi}. @ivite s
narodom i za narod, ko {to ìvi knez Nikola; gonite Turke, kako ih gone Crno-
gorci. Tim, a ne hvastom, se razme}ati i batinom prijetiti; i tako mrznuti sva-
komu, koji vam nerazborne te`nje iole upozna. Kreposnim radom a ne preoti-
manjem, i stavljanjem vike na Hrvate i srbljenjem svakoga hri{}anina, vi }ete
570
proslaviti Srbstvo, da bude priznano bez podmite i bez nepovjerenja. Po{ten
rad moè sam di}i Srbstvo, da ne{to zbilja postane na jugu slovinskom.” (str.
56-57.)
Za razliku od Srba, kojima negira etni~ke vrednosti i duhovne tradicije, za
Hrvate Pavlinovi} pi{e da su oni ve} “popili svoju ~a{u naiskap; pa da su se i
oni pameti dozvali. Hrvatom je o vratu poglaviti teg: ujedinjenje cjelokupne
Hrvatske, {irenje kr{}anske prosvjete, tvr|enje vjerske i dràvne slobode u is-
toku, da se otrese bizantinstva. Hrvatom je zasvjedo~iti narodnu samostalnost
prama zapadu: da ga upute o vrijednosti juga slavinskoga na nove tvorbe u na-
pretku ~ovje~anstva.” (str. 57.) Po pitanju srpsko-hrvatskih odnosa Pavlinovi}
smatra da tu i nije potrebno neko posebno uskla|ivanje, pod uslovom da se Sr-
bi striktno ne upli}u u ono na {to Hrvati pretenduju. “Srbi imadu svoju ku}u, a
Hrvati svoju; da svak u svojoj ku}i iliti dràvi radi, kako bolje zna; pa da }e ta-
ko lako skladovati. Hrvati svoju ku}u rede za se, a Srbi za se; pa u tom nema
smetnje jednomu od drugoga. Ako }e svoje ogra|e razmicati, Srbi imaju svo-
je podvornice i obore i starine, kako rekosmo, a Hrvati svoje. [to }e se Srbi po-
svud pribijati uz Hrvate? Kao pravi junaci, nek se razmi~u u istok: oni imadu
svoje glavne posle s Turcim, a po{togod i s Rumunjim, s Bugarim i s Arnau-
tim. Hrvati opet imadu svoje s Ma|arim, a po{togod i s Turcim i s Talijanim i
s Nijemcim. Srbinu valja da je, uz tjelesnu snagu, poglavito uzdanje sposob-
nost dràvno i prirodno pravo. Hrvatu je, uz du{evnu snagu, veliki naslon po-
vjesno pravo. Tko je neprijatelj Srbu, ne moè da bude prijatelj Hrvatu: ipak
Hrvat se bori na jednu ruku, a Srb na drugu. Oba mogu raditi uporedo: ipak, ko
{to bi bili smije{ni, kad bi radili jedan proti drugomu, tako bi bili nesvjesni, kad
bi jednom brazdom radili... Naravno, kad se kaè Hrvat i Srb, to se po sebi ra-
zumi, da je Hrvat oni koji ìvi u hrvatskoj dràvi, a Srb onaj koji ìvi u srbskoj.
Ta dva imena, Hrvat i Srb, valja svakako uzeti ka’ dva narodno-dràvna imena;
jer bi bio ina~e nesmisao uzet ih samo ko dva sgolja narodna imena; po{to i Hr-
vati Srbi, po krvi i po jeziku tj. rodoslovno, jesu jedan te isti narod.” (str. 57-58.)
Na pitanje da li uop{te ima Srba u hrvatskoj dràvi, Mihovil Pavlinovi}
kroz usta svog kvaziliterarnog junaka odgovara: “Srba ima u hrvatskoj trojed-
noj kraljevini, ima ih, ako }e{ po seobi ili po vjeri tobo` srbskoj; ali nema Sr-
ba u Hrvatskoj kao naroda razli~na od hrvatskog naroda: nema ga po domovi-
ni, nema ga po dràvi; a po vjeri ne moè da ga bude.” (str. 58.) Po njemu, iz-
jedna~avanje pravoslavnih sa Srbima vodi “na to, da cio narod srbski ostane
bez svoje dràve, ili na to, da ostane bez crkve ili vjere. Ili, ili. Al’ prije svega
vodi na to, da onaj tko nije hri{}anin, ne moè da se zove Srb; a svaki koji pri-
pada crkvi isto~noj, bio Rus, bio Rumun, bio Francuz, morao bi da postane
Srb.” (str. 58.) Na primedbu pretpostavljenog sagovornika, prema kojoj “svaki
pravoslavni u trojednoj kraljevini, koji srpsku pravoslavnu veru ispoveda i srp-
ski govori, taj je pravi Srbin”, Pavlinovi} odgovara retorskim pitanjem: “A {to
}ete vi re}i onim ljudem, koji, ne dosiù} bogoslovnih ponjatja tih novih vje-
rou~itelja, nau~e istinabog u crkvi to ime srbsko; ali kaù opet, da jesu Srbi na-
roda hrvatskoga i da hrvatski govore.” (str. 58.)
571
d) Nametanje hrvatskog nacionalnog imena
Zaba{uruju}i problem ~akavskog jezika kao izvorno hrvatskog, koji uop-
{te nije u stanju da objasni, Pavlinovi} u nastavku poku{ava da predstavi da su
Hrvati oduvek {tokavski zvali hrvatskim jezikom. “Srbski jezik i srbska tobo`
vjera ne mogu da preokrenu ime jeziku i narodu, koji se po vlastitoj domovini
i dràvi zove, a govori jednako ko i Srbi. Gle, ime je hrvatsko tako postalo, i
ostalo ime narodno-dràvno u hrvatskoj trojednoj kraljevini... Ako nije Hrvat-
ska hrvatskom, jer ima u njoj ~etvrtina tobo` Srba tj. naroda istoga jezika, sa-
mo razli~ne vjere, kako da bude Srbija srbskom, kad ima u njoj vi{e od ~etvr-
tine Rumunja i Bugara, naroda, i poreklom i jezikom, razli~na od Srba?” (str.
59.) Na primedbu da su Dalmacija, Boka i Srem potpuno srpski, Pavlinovi}
ukazuje da u Dalmaciji ìvi svega petina hri{}ana, a povodom Boke i Srema
dodaje: “Ako vi iskreno priznajete dràvno pravo hrvatsko, recimo trojedne
kraljevine, vi priznajete i jedinstvo zemlji{ta te kraljevine. Vi znate vrlo dobro,
da pojedini kotari u cjelokupnoj kraljevini ne mogu da imadu posebnog dràv-
nog prava: kotari su sastavni dio dràvne cjeline. Sve dakle va{e spominjanje
Boke i Srijema prava je politi~ka i narodna nesmislica. Vi Srbi sami sebe naj-
bolje posijecate, kad u isto vrijeme, dok po va{em vjerozakonskom ra~unu, ve-
}ini trijuh ~etvrtina Hrvata ne biste dopustili narodno-dràvno ime hrvatsko u
Hrvatskoj, hotili biste nametnuti srbsko ime hrvatskoj ùpaniji Srijemu, na te-
melju svoje jedva nadpolovi~ne ve}ine. Vi najbolje posijecate sami sebe, kad
tre}ini Hrvata u kotaru bokeljskom, name}ete srbsko va{e ime, dok vi sedmi-
na u hrvatskoj Dalmaciji (bez Boke) ne primate se imena narodno-dràvnog hr-
vatskoga. Vidi{ li, kako je te{ko krivo sjediti, a pravo suditi!? Eto kamo vodi
nerazbor i zane{enost!” (str. 60.)
Ne spore}i da u Hrvatskoj ìve hri{}ani (koje dosledno razlikuje od kr{}a-
na, da bi zaobi{ao termine pravoslavni i katolici), Pavlinovi} i od onih Srba, za
koje se precizno zna kad su se doselili u Hrvatsku, zahteva da se izja{njavaju
kao Hrvati. “Svi znamo, kako su, od prvoga rata s Bugarima do zadnjega s Tur-
cima, Srbi uvijek bjeàli u Hrvatsku, i kao bra}a sve|er primljeni bili, i ko vla-
stita sirotinja za{ti}eni. Ali je ne{to drugo, kad u Hrvatskoj Srb ho}e da uspo-
redi svoje ime vjersko ili rodoslovno sa dràvno-narodnim imenom hrvatskim.
Eh, to {iba na stranu, koja nije hrvatska! Ina~e, na {to ta sumjesica? Na {to ta
razlika dvaju imena jednoga naroda u jednoj domovini? Na {to to napoli~enje?
A {to je to hri{}anim da se u Hrvatskoj srbe?” (str. 61.) Privilegije srpskog cr-
kveno-narodnog sabora smatra da imaju smisla samo u drugim delovima Ugar-
ske. “Tamo su inojezi~ni narodi, od kojih se je red ograditi. U Ba~ku i u Banat
Srbi su pod Leopoldom I doselili, i dobili osobitih povlastica, uz pravo da se
povrate opet u staru domovinu, u Staru Srbiju, kad nju cesar oslobodi. Nego,
ne razumim, koje ciljeve i koje osebine narodne i prosvjetne moè u Hrvatskoj
imati istojezi~ni sudràvljanin hrvatski. Tu, nit mu treba povlastica nit ograda.
Kad Hrvati iz Turske primi{e uskoke, primi{e ih u svoje; i ti u Hrvatskoj na|o-
{e bra}e po vjeri i po jeziku. Vjera gr~ko-isto~na od starina je slobodna u Hr-
vatskoj: jezik hrvatski jednak je jeziku srbskomu.” (str. 62.) Zato bi svi pravo-
572
slavci morali “biti u Hrvatskoj dobri Hrvati isto~ne crkve, ko {to bi njihova dje-
ca bili dobri Talijani, ili dobri Francuzi, da su pribjegli u Italiju ili u Francusku.”
(str. 62.)
Prema tome, “Srbi, tj. sljedbenici gr~ko-isto~ne crkve, imadu svoje crkve-
no-narodne povlastice u Ugarskoj raznojezi~noj; ali te ne mogu, pri zdravoj pa-
meti, da od Srba (hri{}ana) na~ine, u Hrvatskoj istorodnoj, oseban narod. Kad
sudràvljani i suplemenici Hrvata napiru na priznanje osobnega narodnoga
imena, na temelju tobo` vlastite neke osebine i svijesti narodne, tad se name}e
sumnja, da osebnim imenom narodnim, ho}e da se tjeraju te`nje nehrvatske;
te`nje, koje bi napokon ciljale na ru{enje ili na rastvaranje hrvatske domovine.
I tad vjera i ime bile bi puke izlike za politi~ke ciljeve... Ja znam, da ima u Hr-
vatskoj sljedbenika gr~ko-isto~ne crkve, kojih se nekolica jednom u pradomo-
vini zvala po rodu, pa se danas zove i po vjeri, Srb; ali priznati ne smim, da su
ti hrvatski Srbi kakav osobit narod, sa kakvim osobitim pravom narodnim ili
dràvnim, koje bi pobijalo, ili se ne bi slagalo s pravom naroda i dràve hrvat-
ske. Stoga ja te vjerske iliti geneti~ke Srbe u Hrvatskoj priznajem po narodu i
domovini za ljude istovjetne ostalim ljudem Hrvatom, pa ih s toga i zovem sve
jednim te istim narodno-dràvnim imenom, Hrvati. Tako su od starine svi sta-
novnici Hrvatske uvjek zvani, i priznani ~isti i slavni Hrvati.” (str. 62-63.)
Na pitanje kako bi se reagovalo ako se pravoslavni Srbi zainate pa dosled-
no sebe identifikuju i Srbima kao narodom i pravoslavnim po veroispovesti,
Mihovil Pavlinovi} odgovara: “Hrvati nisu jo{ tako spali u svijesti svoga pra-
va i svoga bi}a, da bi se bojali va{ega imena. Ali, ko {to nije razumno traìti od
katolika, da on sam zove sljedbenike gr~ko-isto~ne crkve pravoslavnim, tako
nije razumno traìti od Hrvata, da on u svojoj kraljevini zove drugim, tobo` na-
rodnim, imenom ljude s kojima mu je jedan jezik i jedna domovina: bra}u s
kojom dijeli sve {togod ima, prava, slobode, slave dràvne i narodne hrvatske...
Prije dvaestak godina, èlila se, za ljubav slogi, samo izjava, da ima i Srba u
trojednoj kraljevini: tim da }e biti sve mirno. Po{to sljedbenikom isto~ne crkve
ime srbsko od nekog vremena po~elo se nadjevati ko tobo` vjerozakonsko ime,
pogodilo se i toj, prividno bezazlenoj, èlji. Opet se ka{nje zaèlilo, da se pri-
zna, da su Srbi s Hrvatima u trojednoj kraljevini ravnopravan narod. Po{to je
stvar o~evidna, da u Hrvatskoj i oni koji se po~e{e zvati Srbi, isti su narod kao
Hrvati, te ne moè ni biti me|u njima govora o narodnoj neravnopravnosti, u~i-
nila se mnogim ~udnovata ta èlja. Ipak, da bude mira i sloge, i toj se èlji ugo-
dilo. Nego ta ravnopravnost, koja nema predmeta, ako se ne radi i o razli~itih
narodih, ta dràvljanska ravnopravnost, koja u vjeri od pamtivijeka obstoji u
Hrvatskoj, za~ela se u nekih glavah tako, kanda ve} ne bi smjelo ni{ta ~isto hr-
vatskoga postojati u Hrvatskoj. Dapa~e, ni ime hrvatskomu narodu ne bi se ~i-
sto smjelo odsele spominjati, bez tobo` povrede bratinske sloge sa narodom
srbskim, koji ne bi vi{e ni ìvio u Hrvatskoj, nego u trojednoj kraljevini, ko u
nekoj bezimenoj ku}i zajedni~koj. Tako ti je, moj gosparu; dokle prosi (prava)
zlatna usta nosi; a kad vra}a (du`nosti), ple}a obra}a. A nu, zbilja, govorimo ko
ljudi. Ili su Srbi jedan narod sa Hrvatima, ili nisu. Ako su jedan te isti narod,
573
ime hrvatsko, u dràvi hrvatskoj, to je narodno-dràvno ime, jednako Srba, ko
{to Hrvata. Nisu li Srbi jedan narod s Hrvatima, tad, uprav tad, Hrvati ne mo-
gu dopustiti da se prekrste u Srbo-Hrvate; jer bi tim prestali biti ono {to su, da
postanu ne{to polutanskoga, pa mo`da i suvi{na.” (str. 63-64.)
Tako tim pseudologi~kim spekulacijama Pavlinovi} dolazi do relativizo-
vanja pitanja samog nacionalnog imena, implicite otkrivaju}i ideolo{ku su{ti-
nu i ciljeve koji vrebaju iz pozadine. “Ne radi li se nego o imenu? Srbsko ime
u hrvatskoj dràvi valja da se pokloni imenu kraljevine, koja zajam~uje i Srbu
i Hrvatu jednu te istu narodnost, jedan te isti jezik, jednu dràvljansku i vjero-
zakonsku slobodu. Zar bi bila dokaz bratinske ljubavi i domoljublja srd`ba pro-
ti imenu hrvatskomu u hrvatskoj zemlji: srd`ba proti imenu koje ti ni{ta ne oti-
mlje, a sve ti daje; dok se klanja{ duboko u Ma|arskoj imenu dràvnomu ma-
|arskomu, koje ti ni{ta, do vjere, ne priznaje? ... Nepriznavanje dràvnoga ime-
na, {to ti pravo, narodnost, slobodu ozna~uje, pora|a sumnju da sve javno bra-
timljenje drugo nije, nego koprena potajnomu nastojanju o propasti Hrvatske...
Ta novija neljubav prema svemu {to je hrvatsko, ta, da pravo re~emo, proti-hr-
vatska bjesno}a Hrvatu o~i otvara, da se jednom ubrani od zlotvora, opasnije-
ga, jer doma{njijega, koji pod pla{tom vjerozakonskoga imena uvla~i se u pro-
sti narod, da mu u du{i podìè mr`nju na vlastiti rod, na krv svoju i na domo-
vinu svoju... Ta nebratska podìganja, ta, vjerujte mi, najve}ma naganjaju pro-
svjetljenije Hrvate isto~ne crkve, da zamrze na to ime srbsko, koje bi kanilo da
im razdere i otme slobodu i slavu hrvatske njihove domovine. Kad tad, valja
da budemo na ~istu!” (str. 64-65.)
Povodom inicijativa da se radi kompromisa, u cilju sloge i jedinstva, pri-
hvati odrednica “srpsko-hrvatski narod”, Pavlinovi} rezonuje: “Pravi Srbin,
vjeruj mi, uvijek }e odbijati od sebe to polutansko ime, isto ka’ pravi Hrvat. To
}e ti ime primiti samo oni laì-srbi hrvatski, koji vjerozakonske mr`nje ili ne-
hrvatske te`nje ne smidu da javno po Hrvatskoj isti~u; pa su zadovoljni da nas
zapli}u u razvoju misli i svijesti hrvatske, i da u svijetu potkapaju ugled hrvat-
skomu narodu i hrvatskoj jedinstvenoj kraljevini. Primit }e vam ime hrvatsko-
srbsko oni velikodu{ni rodoljubi, koji bi htjeli, da od `rtva hrvatskih, smijese
meku, na koju bi navabili sve suplemenike Srbe van-hrvatske, da se skupa la-
te rada o umi{ljenoj nekoj zgradi, koja àliboè nema temelja u ìvotu. Pa }e
na hrvatstvo-srbstvo pristat i djeca, koja ve} po~e{e bu~iti, a ne po~e{e misliti
i ljude poznavati, a nekmoli za slobodu naroda raditi. Kad se baje, u o~i se gle-
da, moja gospodo. Gle, gdje si ti u kojem srbskom kraju ~uo, da bi se to ime
srbsko-hrvatsko primilo?” (str. 65.) Za odrednicu “srpsko-hrvatski jezik” Pavli-
novi} smatra da je “jo{ gr|a nesmisao. Dva naroda mogao bi opet kojekako u
imenu sloìti iz jednoga, po{to si ga, po turskoj nesmilici, razlu~io, broje} ime
vjere u ime narodnosti. O tom prostodu{no i misle neki na{i prostaci. Ali dva
jezika na~initi od jednoga te istoga jezika, pod vidom da ga slaga{ u neku cje-
linu, to je ne~uvena stvar, mislim, i kod samih crnaca. Bratu i sudràvljaninu,
pustiv srbsko ime, da se njim ponosi ko vjerozakonsko-narodnim imenom, dok
sam uvidi svoju bludnju, mogu mu, da, pustiti da to ime nadije i svome jeziku.
574
Ali da ja svoj hrvatski jezik nazovnem hrvatsko-srbskim jezikom, to je od me-
ne pitati, ili da ispovijedam, da nemam vlastitoga jezika ili da mi je taj opleme-
njen i popravljen smjesom srbskoga jezika.” (str. 65-66.)
Sve dok ne uspe Srbima nametnuti hrvatsko nacionalno ime i njihovom je-
ziku hrvatski naziv, Pavlinovi}, prividno “tolerantno”, ostavlja im na volju da
se oslovljavaju kako èle. “Nazivanje jednoga jezika dvoma imenima suzna~-
nim (srbski iliti hrvatski) moè pro}i, jer imenu naroda dràvno ime pridolazi
i ozna~uje posebice dva skupa narodna, koja tim jezikom govore. Ali dva raz-
li~na naziva jednoga istoga jezika sloìti u jedan, to mi se ~ini gore, nego da mi
tko kaè: ja idem kruha – hleba, ili: di{em vazduh – zrak. To su besposlice, ko-
je proizlaze iz neopravdane popustljivosti s jedne strane, a s druge opet iz one
nehrvatske poùde, nalik poùdi neprave majke, pri sudu Salamunovu... Ja te
nazivne Srbo-hrvate niti {tujem, niti psujem. Ali nek od Hrvata ne pitaju, da ovi
ne zovu ~isto hrvatskim jezik i narod svoj hrvatski. Hrvatom ne smetaju ni~iji
nazivi; ali bi im smetale nehrvatske te`nje, koje bi sama njihova nesvjestica do-
nekle podupirala, kad bi se dali nasukati na dalje pustolovine. Svjestan Hrvat
ima se ~uvati, da ne muti u glavi inozemaca na{e odno{aje, kako je dosad à-
liboè na {kodu Hrvatske toga mnogo bilo. Hrvatu se ~uvati od svakoga povla-
|ivanja urotnika, zanijekivaju} sama sebe i zava|aju} nezrelu svoju mlade`.
Ima tu za Dalmaciju jo{ ve}e neprilike. Po{to posavski Hrvati svoj jezik zovu
hrvatski, a Srbi u kneèvini i dalje srbski: kad Dalmatinci kaù da im je jezik
srbsko-hrvatski, tad tu|inci misle da je to neki tre}i jezik, koji nije ni hrvatski
ni srbski, nego neka nedorasla smjesa, kojoj se ne smjedu dati prava naukovna
jezika. Bar tako se ogovaraju visoko sjede}e Be~lije, kad im se pita narodni je-
zik u srednje u~ione u Dalmaciji. Srbsko-hrvatski! To je {potnja.” (str. 66-67.)
|`) Optu`be na ra~un Srba zbog navodne kolaboracije
sa austrougarskim vlastima
Srbima Pavlinovi} u daljem izlaganju imputira da svojim insistiranjem na
nazivu narodnog jezika idu na ruku austrijskim vlastima, koje spre~avaju ad-
ministrativno ujedinjenje Dalmacije sa Hrvatskom i Slavonijom. “Neslanim
primjesami povla|uju se urotnici. Ime hrvatskoga jezika u Dalmaciji ne miri{i
cislajtanskoj vladi; ko {to joj ne miri{i na{a te`nja na sdruènje s Hrvatskom.
Vladini poslova~i po uredih i po kasarnah napinju se na sve na~ine, da bi i{~u-
pali iz du{e puku svijest hrvatsku i ime hrvatsko, koje nosi u srdcu, u odijelu,
u zemlji, a da mu ucijepe novoskovano ime, naroda dalmatinskoga. Naravno
je da vladi u tom pomaù autonoma{i, koji znaju} da ne mogu puku bar pod
o~i iznositi ime talijansko, podme}u mu dalmatisnko, tim uzdaju} se dvoje do-
biti; jedno da na{ puk, ko tobo`nji Dalmatinac, pomisli da je razli~an od Hrva-
ta, a drugo da ime dalmatinsko zaogrne jezik i narodnost talijansku, pa ilirsku,
pa slavensku, pa srbo-hrvatsku, i jo{ koju, ~ega, po rabo{u te gospode, svega
ima ko pljeve: ko {to njim ima Bokeza, Morlaka, Primorjana, Konavljana, Ne-
retvana, Bodula, pasmine svake, u po miliona du{a dalmatinskih!? To nijeka-
nje ili bar pritajivanje hrvatstva dobro dolazi onim zane{enjakom, koji bi razli-
575
kom vjerozakona htili utisnuti puku svijest razlike narodnosti, pozvane da pod
imenom srbskim raskroji hrvatsku kraljevinu u primorja i zagorja budu}ega
Du{anova carstva. Na taj lijepak “srbo-hrvatska”, i vladin i autonoma{ki i ve-
liko-srbski, na taj lijepak nasijedaju oni bezazleni Hrvati, koji sanjaju o jedin-
stvenoj Jugoslaviji, nalik jedinstvenoj Italiji; pa oni, kojim su najve}a misa da-
nas bira~ki glasovi, a za sutra{nji dan nek se misli tko bude ìv.” (str. 67.)
Interese ta tri faktora koji uporedo, po njegovom mi{ljenju, podupiru “sr-
bo-hrvatstvo”, Pavlinovi} sagledava na slede}i na~in: “Srbo-hrvatstvo vladi ci-
slajtanskoj dvostruko pomaè: jedno {to brka temelje dràvnomu hrvatstvu, a
drugo, {to joj daje izgovore za nevr{enje zakona o pravima narodnosti. Srbo-
hrvatstvo autonoma{im pomaè: {to znadu da se uz to la{nje moè podme}ati
dalmatinstvo, koje je opet u puku ne{to starije, bar ko ime zemlje i pokrajine
Dalmacije; pa se moè braniti bolje nasprama nepoznatomu i sumnjivom ime-
nu srbo-hrvatskomu. Ovo jo{ pomaè autonoma{im, da lak{e vi~u na na{ pi-
smeni jezik i da opet sva{ta laù o na{ih politi~kih te`njah. Srbo-hrvatstvo po-
maè du{anovcim, kojim je zazubno da hrvatstvo napreduje; pa po{to ne smi-
du jo{ da iza|u na vidjelo nepoznatim Srbstvom, nastoje da ga, pod izlikom
bratinske ljubavi i sloge, udoma}e uz hrvatstvo; dok im zgoda naleti, da stupe
na jav bez obrazine, i da dokaù, kako je suvi{no, kad i ne bi bilo ludo, dràti
dva imena za jedan jediti narod i za jedan jediti jezik, koji bi bio, naravno, srb-
ski. Zar da ne? Po{to za ime naroda i jezika srbskoga stoje svi Srbi u Srbiji i
van Srbije, to, po osnovanom na~inu, vremenom bi imali stati i svi hri{}ani, da-
kle dobar dio samih Hrvata, dosljedno bi bilo, da pridjevak hrvatski, radi jed-
nostavnijeg izgovora, otpao bi od imena i naroda i jezika: pa eto gotovo ono
Vukovo: Srbi svi i svuda.” (str. 67-68.)
|) Ekskluzivno hrvatstvo umesto ilirstva i jugoslovenstva
Prenebregavaju}i sve objektivne sklonosti koje su njegove ideolo{ke pret-
hodnike naterale da poseù za ilirstvom i jugoslovenstvom, kako bi se afirmi-
salo hrvatstvo u zajednici sa Srpstvom i privoleli Srbi katolici da prihvate hr-
vatski nacionalni identitet, Pavlinovi} im sada, kad su ogromni posao obavili,
zamera {to odmah, na po~etku nacionalne akcije, nisu krenuli putem eksklu-
zivnog hrvatstva. U tom smislu on insistira: “Da su se s prve Hrvati za put bo-
lje pitali, ne bi se bili toliko naskitali po slavenstvu, po ilirstvu i po jugoslaven-
stvu. Bit’ }e{ opazio, osobito od postanka omladinske urote, kako knjièvni hri-
{}ani, primaju} se van Srbije imena srbskoga, ne primaju se toliko vjerskoga
naziva koliko te`nje na Du{anovo carstvo, {to misle da }e im kroz ime uskr-
snuti. Ali oni tu te`nju prostomu narodu name}u, ko i popovi, samo kroz vje-
rozakonske nazore, pa tim preokre}u stvari; te na koncu, kako gori vidismo,
prosti narod uzimlje Srbstvo kao ~lanak vjere hri{}anske... Ba{ s toga dakle mi
Hrvati, i katolici i hri{}ani, na vrijeme moramo biti oprezni, da takoj te`nji srb-
skoj ne pu{tamo odu{ka u Hrvatskoj, gdje nije ni~im opravdana, a cilja da nas
upropasti. Prosti narod, dakako, ne zna ni{ta o tom, {to se namjerava bezazle-
nim imenom srbskim, da se izva|a kroz njegovu vjerozakonsku }ut. Narod ne
576
vidi, kako naziv te vjere srbske, naperen je na to, da se on otu|i od brata svog
inovjerca i da se odvrati od svoje domovine Hrvatske, da ju lak{e podmetne
drugoj domovini, {to bi tobo` bila sla|a i uharnija njegovoj vjeri. A po{to je
vjera bila od prozemana i biti }e na vijeke glavno kretalo najve}im narodnim
osnovam, `rtvom i poduze}im, svjesnu Hrvatu se ~uvati, da svomu narodno-
mu imenu ne pridijeva imena koje u Hrvatskoj nema smisla, ako ne ozna~uje
vjeru, i koje je kadro da Hrvatskoj otu|i lijep broj njezinih sinova sredstvom
}uti i te`nje vjerozakonske.” (str. 68-69.)
e) Versko ispred nacionalnog ose}anja
Potenciraju}i snagu verskog ose}anja kao dominantnu i u odnosu na naci-
onalni identitet, bilo da se izraàva ljubavlju ili mr`njom, Pavlinovi} ukazuje
da transformacija verskog u nacionalno moè da pocepa narod dvaju vera. “Iz
hri{}ana (dakle, pravoslavaca – nap. V. [.) Hrvata stvarati Srba po narodu, bi-
va jednako ko napu}ivati ga na te`nju da se sa srbskim narodom dràvno sdru-
ì. Ta je te`nja proti pravu, proti du`nostima, proti koristima du{evnim i tvar-
nim hrvatskoga naroda. Tu te`nju valja da svaki svjesni Hrvat odbija. Toj te-
`nji valja da se svaki katoli~ki Hrvat naosob, svom du{om suprotstavi. Ta te-
`nja i{la bi na prevrate, na najve}u narodnu propast. Ta je nepametna, nerodo-
ljubna, nedu{evna, neizvediva. Evo ti s ~ega ne}u da budem Srbo-Hrvat, nego
Hrvat, kakva me Bog stvorio i majka domovina odhranila.” (str. 69-70.) Ovde
nastupa i momenat u kome Pavlinovi} plasira tezu o superiornosti rimokatoli~-
ke vere i njenoj maksimalnoj primerenosti hrvatskom nacionalnom bi}u. Kako
isti~e, “ja katoli~anstvo spominjem, ne s toga da bi valjda imao kakve neprija-
teljne namjere proti bra}i druge vjere, nego ga spominjem, samo da dokaèm,
kako, po{to ve}ina Hrvata ispovijeda vjeru katoli~ku, ta vjera njim pribavlja
du{evno jedinstvo, blago skupocjeno, koje valja da ~uva svaki narod ko osobi-
ti dar Bo`ji i kao jamstvo me|usobnoga mira i sklada.” (str. 70.)
Za Srbe kaè da im ne zamera zato {to pravoslavlje neguju i brane, “nego
mi Srbam zamjeramo {to oni sad ho}e svud pravoslavju da podme}u Srbstvo,
tako da ga smatraju poglavitim sredstvom srbljenja politi~koga; i na neku ruku
to svoje pravoslavje drè sastavinom, neodruènom ~esti svoje narodno-dràv-
ne osebine. Tim Srbi ne samo kvare i vrije|aju nezavisnost i ~ast svoje crkve i
svoje vjere, nego od sebe odbijaju sve one, koji bi mo`da mogli biti po narodu
i po dràvi Srbi, a ne}e da budu po vjerozakonu. [ta vi{e, odbijaju od sebe i
one susjede, koji u posjedu svoje narodno-dràvne osebine, ne}e da ju `rtvuju
pukoj krvnoj vezi, od straha nepovoljnih posljedica za svoju vjeru. Dapa~e, da
spase svoju dràvnu samostalnost i da obezbijede napredak svoje prosvjete i
slobodu svoje vjere, prinu|eni su na neku ruku, da se oprezno ogra|uju proti
susjedu i proti i srodniku, koji polugam vjere, ho}e da im raskopa jedinstvo na-
roda i dràve. To mi zamjeramo i toga se ~uvamo.” (str. 70-71.) Na re~ima, Pa-
vlinovi} se zalaè za punu versku slobodu, ali ujedno tvrdi da su na na~elima
te slobode od pamtiveka ure|ivani me|uverski odnosi i u Hrvatskoj i u svim
577
drugim katoli~kim dràvama. “Da katolik zna biti sno{ljiv, to je on dokazao i
u Francuskoj i u Austriji i u samom Rimu. Glasine o {panjolskoj inkviziciji, o
no}i Sv. Bartula, to su pojedini, osamljeni doga|aji srednjih vjekova, koje nije
nikad crkva katoli~ka izvela, nego su izva|ale vlade, kad su sve dràve u po-
reme}enju obstoje}ega jedinstva vjere smatrale poreme}enje ob}ega mira; kad
zakonici svih naroda dràhu, da uvredu vjerozakona valja pedipsati prije sva-
ke uvrede; kad su napokon dràvnici i taj vjerski sud, ko svaki sud, zlorabili u
svoje dràvne svrhe. I u papinskoj dràvi bilo je suda inkvizicije; ali nije bilo
nesmilja sudova Filipa {panjolskoga, koja su pape ukoravali i blaìli. Ti sudo-
vi nisu bili za nekatolike.” (str. 71.)
Ublaàvaju}i tako stvarno stanje u katoli~kim zemljama, Pavlinovi} poku-
{ava izneti bilo kakve dokaze da je u nekatoli~kim bilo gore i da su rimokato-
lici ~esto sistematski proganjani. Navodna zverstva Engleza, Rusa, Nemaca i
[vajcaraca, po njemu, “ìvi su nam dokazi, ~emu bi nam se bilo nadati od srb-
ske ve}ine. Hrvati valja da se ~uvaju srbo-hrvatstva, jer narodno Srbstvo isto-
vjetuje se sa Srbstvom vjersko-narodnim; a ovo opet o~evidno teì na to da se
prometne u svijesti hrvatskih dràvljana u Srbstvo vjersko-dràvno iliti narod-
no-dràvno. A narodno-dràvno Srbstvo za Hrvata je samoubojstvo: ono ga li-
{ava prava na samostalnost dràvnu; ono sa temelja zakonitosti, u~uvane i utvr-
|ene stoljetnom borbom i `rtvom, baca ga na pusto polje bune: ono ga izlaga
sigurnoj propasti i du{evnoj i stvarnoj; ve}, ako se ne bi taj junak na svijet ro-
dio, koji bi, gvozdenom toljagom, utukao ujedanput Tursku, opuhao austrijsku
carevinu i cio ma|arski narod izbrisao sa lica zemlje... Razum vam kaè, da
Hrvati i Srbi, ako i jesu narod isti plemenom i jezikom, nisu ni jedne misli, ni
jedne dràve, ni jednih prava, ni jednakih du`nosti; pa mi ve} ne moèmo da
te danas bri{emo, a da se sami ne kopamo i ne ubijamo. Razlika izme|u Srb-
stva i hrvatstva nije puka razlika rije~i. Tu su dvije povijesti, dvije dràve, dvi-
je izuke, dva uljudstva, pa napokon dva zadru`no-dràvna sustava. Te razlike,
uza svu zajednicu krvi i jezika, nisu prividne: dioba od pamtivijeka nije bez sta-
novitih posljedica; osobni razvoj nije bez osebnosti. Hrvatstvo je u svojih raz-
likah, do zapada; Srbstvo je do istoka. Povijest se ne da pomrsiti: ìvoj osobi
ho}e se vlastita ìvota. Te sve razlike, dakako, da se mogu nagoditi, i u vi{u za-
jednicu sloìti; ali se to ne da vi{e u jedinicu natjerati, bez uni{tenja jedne ili
druge strane.” (str. 72-73.)
Da bi jo{ vi{e potkrepio tezu o nemogu}nosti potpunog srpsko-hrvatskog
nacionalnog jedinstva, Pavlinovi} nudi i dodatnu argumentaciju: “Osobito ime,
koje mi spominje osobitu povijest, osobito zemlji{te, osobiti dràvni bitak, to
nije prazno ime; to se ime ne da, ko kakva haljina, po volji izmijeniti, aja! Za-
druga, {to je izvedena i odgojena s jedne, na najslobodnijem i najprostranijem
zemlji{tu, na sinjem moru; s druge, na polju ustavne borbe, na~elima dràvno-
ga prava evropejskoga, kroz jezik ulju|ene Evrope (latinski), kroz pojmove kr-
{}ansko-evropejske, tu zadrugu ne moè da se pomije{a i istovjetuje sa zadru-
gom, koju je Bizant oblijepio slaveno-srbskim slovom, kalu|erstvom i dvor-
578
janstvom; te turstvo pritisnulo, rasporilo, i u sami crkveni oblik stjeralo. Nau-
ka je srbska po{la tragom Dositejevim, toga raskalu|era prosvjetitelja, po ka-
du volteranskom; pa vidimo da sami sve{tenici vole bogoslovne knjige lutor-
ske, koje prije i la{nje to~e pravoslavje isto~no nego katolicizam. Za svjetovne
ljude kaù i preve} javna predavanja i |aci Velike {kole. I u Hrvata dosta zle
nauke àliboè dopire kroz tu|a glasila, knjige i sveu~ili{ta; ali su te nauke mah
otele u Srba, bez prigovora. Hrvat, bio on vjere koje ho}e{, napokon osje}a u
du{i da nije Srb; ko {to Srb pobjesni, ako mu kaè{ da je Hrvat. To moè biti
àlosno, ali je istinito; a najgr|a je àlostinja, politika koja snuje na neistini, na
neìvotu.” (str. 73.)
Po pitanju azbuke, Pavlinovi} smatra da su i }irilica i latinica podjednako
slovenska pisma, ali prednost daje latinici. Kako “da primimo tu skrpljenu
azbuku, kad smo uvjereni da }ete se je i vi (misli na Srbe – nap. V. [.) pro}i,
kad se jednom osvjedo~ite da su slova puka ratila prosvjeti: pa {to jednostav-
nija, to zgodnija. ]irilica vam ne pro{iri Srbstva, ko {to vam ne obrani pravo-
slavja. Gle kako se i Nijemci otresaju goti~kih slova, tobo` narodnih!” (str. 74.)
@alostan je, pri tome, {to Hrvati nisu ikavicu uzeli za knjièvni izgovor. “Mi
dobri~ine Hrvati najedanput odrekosmo se, za ljubav sloge, ko {to na{ega ime-
na, tako i na{e ikav{tine, koja skoro sama vlada na{om starom knjigom, i da-
nas je u ve}ini na{ega puka od Osika do Visa. Bratja za neko vrijeme slijedi{e;
pa kad vidi{e da u hrvatskoj knjizi mah otimlje pravopis po izgovoru donjo-
hercegova~kom, kojeg je Vuk proglasio najljep{im, naj~i{}im srbskim izgovo-
rom, bratja se stala izmicati; i, da se valjda ne pomije{aju s Hrvatima, povuko-
{e se u {umadinsku ekavicu.” (str. 76.) Za srpske narodne pesme Pavlinovi}
tvrdi da su onoliko srpske koliko i hrvatske. Po njegovom mi{ljenju, nije do-
voljno da budu samo srpske “s toga {to su ih Srbi prvi na svijet iznijeli. Ali pje-
sma nije djevojka, da tko prvi k djevojci, njegova djevojka. Pjesma je cijeloga
naroda. Takozvane ènske pjesme, te posvuda pjevaju jednako i Hrvati i Srbi.
A juna~ke pjesme srednjega vijeka, te su gotovo sve hrvatske, od usko~kih do-
ba senjskih i kotarskih.” (str. 79.)
Pavlinovi} je u stanju da ponudi obja{njenje i za ~injenicu da te stare ep-
ske pesme opevaju srpske careve i knezove, a ni re~ju ne pominju nekada{nje
hrvatske vladare. Po njemu, “to je sasvim naravno. Gradivo, slike, pjesni{tvo
narodno, to je staro kolik i narod. Kako se koji narodni doga|aj zbivao, tako se
poglavito oko njega i savijala narodna pjesma. Hrvatsko staro juna~ko doba
davno minulo; pa u hrvatskom ìvotu narodnom sve teklo redovito i mirno. U
to prispi strahota Tur~ina i udesno Kosovo. Okolo rasapa kosovskoga, {to pro-
mije{a jug slovinski, a gotovo uni{ti Srbiju; oko junaka, {to se u tom krvavom
kolu na|o{e, okupila se sasvim naravno cijela starija narodna pjesma, da jadi-
kuje; ter sve narodne vaje i slave stare i nove uza nje nabrojila. Pa ipak ima jo{
prastare pjesme hrvatske. Gle samo one o Strahini banu!” (str. 79.) Da bi {to te-
è povredio Srbe, Pavlinovi} im spo~itava ne samo da su ve}inu narodnih pe-
sama pokupili od Hrvata, nego da su kao narod duhovno prazni i dràvotvor-
579
no nesposobni, a kao na dokaz upire prstom na zaveru radi ubistva kneza Mi-
haila Obrenovi}a, dok srpskoj omladini pogotovo zamera na slobodarskim
stremljenjima u dru{tvenom ìvotu. Za Srbe jo{ tvrdi da su bez ìve vere, za-
pravo praznoverni, pohlepni za tu|im i lukavi. âk im zamera zbog neprijatelj-
skog odnosa prema zapadnja~kim krsta{ima na proputovanju kroz srpske ze-
mlje. Karikaturalnim i zluradim prikazivanjem celokupne srpske istorije, Pa-
vlinovi} sugeri{e da iz toga “treba da uvide svi sinovi Hrvatske, i katolici i hri-
{}ani, koliko su nesvjesni, kad misle da }e narodnoj stvari pomo}i, ili sebe po-
di~iti, nazivaju} se Srbi. Treba da nadri-Srbi i laì-Srbi odujme jednom od usta
~a{e pijanice oholosti i hvaste, {to im zatvaraju o~i nad ponorom srbskih nevo-
lja.” (str. 90.)
Za Hrvate Pavlinovi} kaè da su zaista papisti. “Papiste, dakako, ukoliko
papu priznaju duhovnom glavom svoje crkve katoli~ke i ukoliko, srednjega vi-
jeka, pape, jedini nosioci napredne dràvne misli, bijahu sudije me|unarodnom
pravu; pa su oni uprav Hrvate i uveli u red dràvnih naroda... Nije sam Grgur,
nego su mnogi pape prije njega ìvo radili o tom, da u~vrste hrvatsku dràvu;
dok cari bizantinski naproti nastojahu po svaki na~in, da je rastroje... Grgur je
VII hotio da, uz otruhlu bizantinsku, posadi pravu kr{}ansku dràvu: da ju ta u
svoje vrijeme naslijedi. On mi{lja{e da jedina Hrvatska ima snage dovoljne, da
se primi ~uvanja isto~nih vrata i da se odupre navali islamstva.” (str. 97-98.)
Hrvati se uzdaju da im Rimokatoli~ka crkva “bude potpora dràvnoj samostal-
nosti, i da bude crkvi bo`jega blagoslova u narodu. Crkva }e u isto~nih stranah
procvasti kroz Hrvatsku; a ugled Hrvatske kroz crkvu }e se odesetiti... U Hr-
vatskoj je bilo sljedbenika gr~ko-isto~ne crkve, koje od pamtivijeka, koje od
turskih ratova; ali do skoro svi su se ti zvali Hrvati; jer su oni i oci otaca njiho-
vih, ro|eni u Hrvatskoj, hrvatski govorili, hrvatsku misao gojili, za Hrvatsku
krv svoju kroz vjekove prolivali i pravice hrvatske bez prigovora sve|er uìva-
li. Ime srbsko do{lo je u Hrvatsku iz kneèvine srbske, {to preko Srba naselje-
nika, {to kroz popove i kalu|ere odgojenike Sremskih Karlovaca. Srbstvo ispr-
va se prijazno dojmilo milokrvnih politika hrvatskih, radi mladih nada, koje su
se oko srbske nezavisne dràvice prirodno u bezazlenih srdcih gojile. Srbska je
ustajala, Hrvatska je jo{ drijemala, uvita ma|arskom ponjavom i mleta~kom
dolamom. Ime srbsko stalo se spajati sa vjerozakonom; te mu se po~elo ukla-
njati hrvatsko ime kod sljedbenika isto~ne crkve. Rat na Turke, juna{tvo Kara-
|or|a i Milo{a davalo narodnoga ponosa, kakva se u Hrvatskoj nije javljalo od
zadnjih turskih ratova. Zadnja ratovanja s Nijemci, s Francuzi, s Talijanci, pod
samom carskom zastavom; ponijem~eni, poma|areni i potalijan~eni velika{i,
crkovnjaci, knjièvnici, svi ti zakopavali ponos hrvatskoga imena. Dapa~e, hr-
vatsko je ime kroz pokrete talijanske po Evropi ozlogla{eno: dok ime srbsko,
kroz juna{tvo naroda {to ustaje, a jo{ ve}ma, kroz djelovanje nekolice knjièv-
nika pristranih i neupu}enih ([afarika, Stefanovi}a, Kopitara, Grima, Miklo{i-
}a), postajalo ~asnije i milije. Tako se do{lo do dana{nje pometnje; i odatle Hr-
vatu ve}a du`nost da osvjetla pravo i ~ast hrvatskoga imena.” (str. 105-106.)
580
f) Pavlinovi}ev bes povodom samostalnog politi~kog
nastupa dalmatinskih Srba
Pavlinovi} nudi srpskim pravoslavcima slobodu veroispovesti i sva gra-
|anska prava, potpunu jednakost, pod uslovom da ispunjavaju du`nosti prema
“jedinstvenom” hrvatskom narodu i “celokupnoj” hrvatskoj dràvi. “Kad svi
uìvamo jedne hrvatske slobode; kad smo svi sinovi jedne hrvatske domovine,
svi smo i du`ni ponositi se dràvljanstvom hrvatskim; svi smo du`ni pred svi-
jetom se kazati ro|eni sinovi jedne majke Hrvatske. Ako, neka ne}e bra}a hri-
{}ani u Hrvatskoj, ne}e da se zovu Hrvati po plemenu, neka priznadu, {to svak
ìv zna, da su Hrvati po hrvatskoj zemlji i po hrvatskoj dràvi.” (str. 106.) Hva-
li{u}i se tradicijama izmi{ljene hrvatske ustavnosti i ~ak tvrde}i da je “hrvatski
ustav” stariji i samosvojniji od engleskog, Mihovil Pavlinovi} ipak sve hrvat-
ske nacionalne aspiracije podvodi pod interese vladaju}e austrijske dinastije.
Smatra da je habzbur{koj carskoj ku}i trajni interes da se cela dràva okrepi
okrepljenjem Hrvatske “zakonitim sjedinjenjem Dalmacije, te, putem najpo-
voljnijim po diplomaciju, pritjelbom Bosne i Hercegovine; popravio bi se po-
loàj Austrije u srednjoj Evropi, kakav je najprikladniji po mir Zapada. Tako bi
se rije{ilo isto~no pitanje u prvoj to~ki, i prokr~io bi se put preporodu Istoka,
bez nagle propasti Turske i bez pogibelji od Ruske. Rad na ukrijepljenju Hr-
vatske, rad je za dinastiju i za ravnopravni savez onih kraljevina Njegova veli-
~anstva, koje ne imadu van granica carevine nikakva teì{ta. Ugled i upliv {to
ga jo{ danas ima u svijetu austrougarska dràva, velika je potpora Hrvatskoj,
koja }e tako, radi dràvni~ke nu`de, najbolju od{tetu imati za neizmjerne `rtve,
koje je kroz vjekove za kr{}anstvo, za uljudnost i za carevinu prinijela. Ujedi-
njena Hrvatska, sa nategnutom zemljom u Bosni, s nebrojenim lukami na pu-
tu k Suecu, postat }e, akobogda, ponajglavnija savezna kraljevina.” (str. 107-108.)
Potenciraju}i tezu da Hrvati, za razliku od Srba, dostiù visoki stepen du-
hovne samosvojnosti, Pavlinovi} svoju bro{uru i zavr{ava dodatnim nipoda{ta-
vanjem srpskog naroda. Po njegovom stanovi{tu, “Srbstvo }e mu~no do ~ega
do}i, dok se bude otiralo pravoslavjem: to istovjetovanje (identificiranje) Srb-
stva sa pravoslavjem {kodi mu pred Evropom, rad straha od Rusije; smeta mu
pred katolicim, rad straha od isto~ne nadulosti i nesno{ljivosti. Dapa~e, to isto-
vjetovanje Srbstva sa pravoslavjem pla{i i same srbske suvjernike Bugare, i od-
vra}a ih od njih, radi straha od posrbljenja, koje bezobzirno tjera jaka u Srbiji
stranka Sionova. Da, narod i dràva srbska ima na sebi obilje`je gr~ko-isto~no
iliti bizantinsko, ka’ {to narod i dràva hrvatska naravno nosi zna~aj rimokato-
li~ki (evropejski). Ali Srbi valja da iz du{e o~iste mr`nju na katolike... Srbi va-
lja da o~iste mr`nju, koju je Du{an grozno iskalio... Du{an je naredio da se ka-
tolicim o~i iskopaju; premda je u vojsci svojoj imao mnogo prebranih vitezo-
va, i glavnoga svoga vojvodu katolika; premda se opetovano s papom naga|ao
radi sjedinjenja: zvao ga svojim duhovnim ocem, sam znaju} da je Stefanu Pr-
vovjen~anomu do{la kruna iz Rima. Kad je Du{an oteo banu Stjepanu Bosnu
do pod Travnik, naputio je srpske episkope i igumane, da potjeraju katoli~ke
581
ùpnike i redovnike, i da silom nagone puk, da se istanova krsti, od prilike ko
danas u Rusiji. Raznilo se srebro i zlato iz katoli~kih crkava u Zeti, i u~inila se
sva najne~ovje~nija nedjela, {to su se god desila najhu|ih vjerozakonskih pro-
gonstva.” (str. 110.)
Iste godine Pavlinovi} je objavio “Pu~ke spise” (“Narodni list”, Zadar
1876.), u kojima je polupripoveda~kim stilom i tendenciozno prepravljanim
narodnim pesmama nastojao da populari{e svoje osnovne ideje, a ve} naredne
godine u “Hrvatskim razgovorima” (“Narodni list”, Zadar 1877.) pro{irio je
svoju raspravu u formi dijaloga, uklju~uju}i mnoga trivijalna pitanja. Politi~ko
pohrva}ivanje dalmatinskog stanovni{tva pod firmom administrativnog sjedi-
njenja sa Hrvatskom i Slavonijom u po~etku je nalazilo upori{ta i kod pravo-
slavnih Srba, koji su naivno poverovali u iskrenost propagatora srpsko-hrvat-
skog nacionalnog jedinstva. Osvestiv{i se i shvativ{i o kakvoj se kroatocentri-
sti~koj rimokatoli~koj podvali tu radi, Srbi su po~eli da samostalno politi~ki na-
stupaju, prezrev{i prazne fraze o “trojednici”, {to je Pavlinovi}a motivisalo da
sopstveni bes, ù~ i mr`nju izlije u bro{uri “Misao hrvatska i misao srbska u
Dalmaciji od godine 1848. do godine 1882.” (“Narodni list”, Zadar 1882.). Tu
se najvi{e obru{io na Boìdara Petranovi}a i Stjepana Mitrova Ljubi{u. Za srp-
sku nacionalnu misao u Dalmaciji Pavlinovi} kaè da se isprva srame`ljivo i
pritajeno pojavila iz grmena “zavadi pa vladaj” i tek 1880. iza{la na svetlost da-
na “uz kumove” kalu|ere i dadilju omladinu gr~ko-isto~noga sjemeni{ta.” (str.
24.) Srbi, i to ne samo pravoslavni nego i katolici, afirmisali su srpsku nacio-
nalnu svest i zahtevali politi~ki individualitet u Dalmaciji. Uz to su odbacivali
fraze o istorijskom pravu i hrvatskom politi~kom narodu. Pavlinovi}u najvi{e
smetaju dalmatinski katolici sa~uvane srpske nacionalne svesti, pa za njih ka-
è da deluju “pod imenom Srba-katolika opadaju} i grde} sve {to je katoli~ko-
ga i hrvatskoga na svijetu, i {ire} prevratne teorije vjerske i dràvne.” (str. 25.)
Srpska stranka i nacionalna misao na Primorju pokvarila je mnoge plano-
ve centrale rimokatoli~kog hrvatskog projekta, pa za nju Pavlinovi} kaè da se
“danas samostalno uobli~ila, glavnim ciljem jedinstva i nezavisnosti srbske, sa
pokrajinami primorskim, zagorskim i podunavskim Du{anova carstva; u ko-
jem ima mjesta dakako, ako i nema imena Hrvatskoj i Bugarskoj. Ali, koliko
se god toj srbskoj stranci u Dalmaciji danas na poreklo samostalnosti i politi~-
kih te`nja, toliko joj nitko na svijetu ne pritaja mutna i nesamostalna za~etka,
ko {to prvih pobuda ni politi~kih ni patrioti~nih.” (str. 27.) @ale}i se da mu tre-
ba mnogo strpljenja da prikaè postepeni razvoj srpske ideje i njenih te`nji, Pa-
vlinovi} kaè da su srpske glave vremenom nabijene tim mislima i nedosled-
nostima. “[to im je prili~no u Zagrebu, to je nepodnosivo u Zadru. [to pod gr-
mom tinja na Cetinju, to se piri u Novom Sadu, a plamca u Biogradu. Vanred-
no izobilje neiskrenosti, protuslovja, razli~nosti zahtjeva. Ali sve to ne smeta
jedinstvenoj misli: Srbstvo sve i po svuda uz prirodno pravoslavje, da zagospo-
duje na ru{evinam Hrvatske. Trovati narod da se lak{e ujedini, u~iti mrziti bra-
}u da se odgoji rodoljubje, grditi vjeru i slobodu svijesti da se odnjivi narodna
582
sloboda! Raditi o glavi ìvoj domovini, da se od mrtvi uskrsne umi{ljena otad`-
bina!” (str. 27.)
V. Direktni ideolo{ki prethodnici genocidne

klerofa{isti~ke tvorevine NDH
1. Ante Star~evi} kao utemeljiva~ savremene
hrvatske nacionalne ideologije
Do Ante Star~evi}a hrvatska nacionalna ideologija nije ni postojala u pra-
vom smislu re~i. Pojedina~ni ideolo{ki napori nekolicine autora svodili su se
na tematski ograni~ene romanti~arske izlive emocija, a ilirska i jugoslovenska
lutanja najbolje su svedo~anstvo o nedostatku nacionalnog identiteta i kolek-
tivne svesti koja bi okupljala razli~it etni~ki supstrat, ~akavski, kajkavski i {to-
kavski, na rimokatoli~koj verskoj podlozi. I Ante Star~evi}, ro|en u @itniku
kod Gospi}a 1823. godine, pitomac je rimokatoli~kog semeni{ta, i to onog u
Pe{ti, gde je 1848. godine stekao doktorat filozofije i slobodnih nauka. Godine
1861. osnovao je Hrvatsku stranku prava, a politi~ki ekstremizam koji je pro-
povedao, okvalifikovan je kao antiugarsko buntovni{tvo, pa je Star~evi} 1863.
u Zagrebu osu|en na mesec dana zatvora. U zatvor je ponovo na nekoliko me-
seci upao 1871. godine. U vi{e navrata bio je saborski zastupnik, biran u razli-
~itim izbornim jedinicama, a njegova stranka izdavala je kao svoja glasila li-
stove “Horvat”, “Horvatska” i “Sloboda”. Saborski klub Stranke prava po~eo
je 1893. godine da izdaje njegova sabrana dela, a reprint izdanje publikovano
je 1995. godine (“Ina~ica”, Vara`din 1995.)
a) Tu|man na zlo~ina~kom Star~evi}evom kursu
Pi{u}i predgovor reprint izdanju Star~evi}evih dela, tada{nji predsednik
Republike Hrvatske, Franjo Tu|man, ovako je okarakterisao istorijsku ulogu
svog ideolo{kog rodona~elnika: “Kada danas, u na{e vrijeme, stotinu godina
nakon smrti dr Ante Star~evi}a – ideologa modernoga hrvatskoga nacionalnog
programa o stvaranju samostalne hrvatske dràve, na osnovi hrvatskoga povi-
jesnog dràvnog prava – imamo u rukama njegova “Djela”, pred na{im o~ima
kao da se iznova pojavljuje sva zamr{enost politi~ke sudbine hrvatskoga naro-
da u drugoj polovici XIX stolje}a, koja je ba{ u Star~evi}u na{la jednoga od
svojih najslojevitijih i najdosljednijih tuma~a. Iako je njegov interes bio i osta-
o svijet vremena u kojem je ìvio i djelovao, Star~evi} je svoje najlucidarnije
misli posvetio hrvatskomu narodu i njegovom poloàju u zamr{enom kolople-
tu politi~kih odnosa onoga doba. Posebno zna~enje sve do na{ih dana imaju
Star~evi}evi tekstovi u kojima upozorava na hrvatske ljude koji nisu razumje-
li bit politi~ke sudbine vlastitog naroda i time ga neprestano stavljali u okvire
tu|ih politi~kih interesa. Dosljednost i ~vrstina u promi{ljanju i promicanju hr-
vatske dràvnosti i narodne samobitnosti, u~inili su dr Antu Star~evi}a uteme-
ljiteljem samobitne hrvatske dràvotvorne politi~ke misli, tvorcem moderne
583
ideje o hrvatskoj nacionalnoj neovisnosti.” (Djela dr Ante Star~evi}a, knjiga I,
Govori, str. 4.)
Tu|man izri~ito potvr|uje da je sledbenik Star~evi}eve ideologije “hrvat-
skog povijesnog prava”, da mu je Star~evi}evo delo predstavljalo istinsko i
trajno nadahnu}e pri kreiranju sada{nje nezavisne hrvatske dràve. Te stavove
izrazio je slede}im re~ima: “Nije slu~ajno {to je i dana{nja suverena i samostal-
na Hrvatska na{la jedno od svojih najva`nijih izvori{ta u djelu Oca Domovine,
temelje}i svoj program, osim na op}im demokratskim na~elima suvremene ci-
vilizacije, izme|u ostalog, i na star~evi}anskom hrvatskom povijesnom dràv-
nom pravu. Ljudima koji su tijekom te{kih i burnih vremena najnovije hrvat-
ske povijesti nasljedovali i promicali misao o slobodnoj Hrvatskoj, “Djela dr
Ante Star~evi}a” bila su trajno i istinsko nadahnu}e koje je posebno pridonije-
lo stvaranju suverene samostalne dràve. Vjerujem da }e i dana{nji, a posebno
mladi nara{taji, i u ovom dopunjenom i oboga}enom izdanju “Djela dr Ante
Star~evi}a” prona}i iste one poticaje koji su najizvrsnije hrvatske ljude u borbi
za ostvarenje hrvatske dràvnosti neustra{ivo vodili na te{kom putu do hrvat-
ske slobode i suverenosti s vjerom u samostalnu Hrvatsku.” (str. 4.)
Pokazalo se da su Franjo Tu|man i njegov neousta{ki reìm posebnu aùr-
nost, doslednost i nepokolebljivost pokazali u realizaciji Star~evi}evih ideolo-
{kih stavova prema srpskom narodu, a za ovu studiju upravo je najzna~ajniji
taj aspekt ukupnog Star~evi}evog politi~kog nauka. Celokupna srpska sudbina
tokom Prvog i Drugog svetskog rata, kao i u gra|anskom ratu povodom raspa-
da jugoslovenske dràve, precizno je projektovana u Star~evi}evim delima.
Vekovima taloèna rimokatoli~ka mr`nja prema narodu koji je uporno odbijao
da prihvati papski primat, a nalazio se kao nesavladiva prepreka prodoru pre-
ma isto~nim evropskim i azijskim prostranstvima, kao bujica je pokuljala iz pe-
ra glavnog hrvatskog nacionalnog ideologa i artikulisana kao zlo~ina~ki zavet
koji }e slediti naredne generacije Srba katolika, nateranih da se identifikuju kao
pripadnici hrvatskog naroda, s kojim ina~e nikakve etni~ke veze nemaju skoro
dve hiljade godina.
b) Izjedna~avanje Srba sa robovima i svrabom
Pripisuju}i starim rimskim i gr~kim piscima olako me{anje glasova “v” i
“b”, Star~evi} 1868. godine u raspravi “Ime Serb” nastoji izjedna~iti pojmov-
no zna~enje izraza “servus” i “serbus”. Na osnovu toga tvrdi da potpuno isti
smisao imaju imenice “Serbi” i “Servi”, pa zaklju~uje: “Da budu tu istinu {to
znali {to pazili oni pisci, koji se imenom Serb nasla|ivaju, po svoj prilici njih
bi bila pro{la volja pisati ili govoriti o narodu Serbah.” (knjiga 3., Znanstveno-
politi~ke rasprave, str. 54.) Iz toga proizlazi da naziv “Serbi” ozna~ava robove,
ali Star~evi}u je i to malo, pa dalje konstrui{e da su Srbi poreklom skitska rop-
ska kopilad. I za termin “Slavi”, odnosno Slaveni ili Sloveni, kaè da ozna~a-
va robove, pa bi “Serbi” i “Slavi” imali identi~no zna~enje.
S obzirom da su neki slavisti na osnovu anti~kih dela zaklju~ivali da je srp-
sko ime bilo u davnini rasprostranjenije od slavenskog, Star~evi} iznosi stav da
584
“time nije ~udo {to se ime Serb i prije negoli se imena Slav, Vend, Anta, itd. po-
kaza{e, i skupa s ovimi imeni i poslie ovih imenah, kao ime ob}enito, na sve
Slave pruà, nije ~udo, da je ime Serb tako raz{ireno. Tko ne vidi da je Slav i
Serb sve isto, da oba ta imena znamenuju su`nja, i dosledno, da to nisu vlasti-
ta imena, nego obi~ajne, ob}enite re~i?” (str. 63-64.)
Pored toga {to su Srbi izvorno “narod robova”, Star~evi} njihovo etni~ko
ime vezuje i za izraz svrab, za koji kaè da se u starini kod Hrvata govorilo
“serb”, pa nastavlja: “Odprie serb bia{e ve}ja neprilika negoli guba, a zna se
koliko su starinski narodi od gube terpili. Pa~e, guba bia{e samo jedna vrsta
serba.” (str. 68.) Pored toga, “Serba bia{e mnogo verstah, pa se hvatao ne samo
~eljadi nego i blaga. Serbiva ili gubava ovca danas je samo re~, nu Virgilij gor-
ko pla~e {to mu: “merzki serb ovce napastuje”. Tko danas ~uje o serbivu brav-
~etu ili goved~etu? Pak itako, kato vi~e iza svega glasa: “pazi na goveda i na
ìvinu za da ti se neoserbaju. U kratko, kod istih Rimljanah, kod kojih serb bi-
a{e re|i negoli u iztoku i dalje na jugu, kod istih Rimljanah mo}i se je svaki ~as
na serb i na serbe` nameriti... Kod Gerkah serb se kopitio èstje nego ista gu-
ba. Danas se malo zna i za u{i, za stvar koja sporedi sa serbeòm; nu starinskim
narodom one zadavahu mnogo posla... Dakle, za poznalca davninah, nema ni-
kakova ~uda u imenu Serbskomu, ako se ono od serbeà izva|a.” (str. 68-69.)
ôvek bi ve} pomislio da su “serb” i “serbe`” internacionalni izrazi za
svrab, tako to bar Star~evi} predstavlja u svojim prevedenim citatima. “Josip
Flavij tuì se na pisce koji ubileì{e da @idovi biahu u Egiptu serbivi, i {to bi-
a{e isto – gubavi.” (str. 69.) Zanemaruju}i kako u originalu glasi taj izraz, Star-
~evi} svojoj, mahom neukoj publici, stavlja do znanja da je on identi~an i da je
tu re~ o “serbivom” narodu. “[to se tu neda tajiti, to je istina, da }e @idovi iz
Egipta biti bili doneli serba; u najstariih bo knjigah govori se o toj bolesti po-
me{anoj s gubom.” (str. 70.) Otud zamerka doma}im piscima koji “zovu mno-
ìnu hervatskoga pu~anstva Serbi, zovu komad hervatske zemlje Serbiom, i to
sve na temelju imena koje niti razume, niti znadu kako je u Hervatskoj posta-
lo.” (str. 71.)
c) Srbi, glavni krivci za ma|arizaciju i ostali paradoksi
Ti na~elni stavovi i pseudoistoriografske {pekulacije Star~evi}u su samo
podloga za politi~ke obra~une sa srpskim narodnim predstavnicima. Obra~un
zapo~inje raspravom “Stranke u Hervatskoj”, objavljenom iste godine u “Her-
vatu”, uperenom prvenstveno protiv “ma|arona”, mahom hrvatskih plemi}a
koji su pristajali uz pe{tanske velikoma|arske ideologe. Navodno trovanje hr-
vatskog nacionalnog bi}a slovensko-srpskim duhom po njemu je dodatni fak-
tor opasnosti u vreme intenzivne ma|arizacije i dokaz dvostruke krivice dena-
cionalizovanih plemi}a. “Na mesto da sataru Iliro–Slavo–Serbstvo; da se svoj-
ski zauzmu za Hervatstvo; da dokaù da Iliro–Serbia nije drugo nego Hervat-
ska, kroz vekove u povesti i u pravu, a i danas u narodnosti; da Iliro–Ser-
bo–Slavstvo nije drugo nego obsena, pod kojom Hervati imadiahu sami sebe
izdat i unesre}it, na mesto svega toga, ma|aroni se uhvati{e Ma|arah.” (str. 98.)
585
Slavoserbima Star~evi}, pored ma|aron{tine, zamera o{tro i na rusofilstvu,
pa to ovako obja{njava: “Za krimskoga rata ustade Zapad na Rusiu. îme?
Svom svojom snagom: ~er~kanjem i ~averljanjem, psuju} i gerde} protivnike.
[to dobi Hervatska za tu naklonost naprama Rusii? To, da je uz pohvalu nema-
lo cele Europe, Nem{tina kod nas posve uvedena; to, da nam verige biahu pri-
tegnute; to, da k nesre}i u kojoj biasmo, dobismo jo{ i mer`nju svega prosve-
tljena, svega napreduju}ega sveta: to nam sve dado{e kao oru|u Slavjanstva.
Je li nam Rusija pomogla? Dokazano je i naravom stvarih, i {to je jo{ jasnije,
~inom, da zapad ne terpi u istoku rusko gospodstvo; da on ne da Rusii ni tver-
|avu na Cernom moru; da je on ja~ji od Rusie; da Krstjani, kon {to proli{e to-
liko kervi i sater{e svoju domovinu, pado{e samo zato, jer su se dignuli u du-
hu Rusie; da se Rusia na malu gro`nju zapada, na mesto Kretjanom pomo}i,
preklinjala i prisizala da ona u Kreti neima svoje perste. Nad tim obstojanost-
mi, Slavoserbi pripovedaju o svamogu}nosti Rusie i kaù da ona ide nas oslo-
boditi... Rusia bez da probira sredstva, ho}e da zatare i veru, i narodnost, i na-
rod, i ime Poljakah, i to sve biva ne za pedepsati, nego za zaterti na konac. Nad
ovim njezinim postupanjem, Slavoserbi pevaju rusku himnu.” (str. 100-101.)
Star~evi} navodi kako su se Srbi prvobitno suprotstavljali preuzimanju
vlasti od strane ma|arona, a potom im se potpuno prilagodili. Po prvobitnoj po-
liti~koj galami izgledalo je “da nijedan Slavoserb ne}e ostati u Hervatskoj, ili
barem u slu`bi, nego da }e se svi odseliti u svoju Slaviu i Serbiu, ili da }e iz
Europe proterati Ma|are i Ma|arone. A kad im posao neizpao za rukom, oni
ne samo da se ne izseli{e, ne samo da se ~versto derè svojih slu`bah, nego oni
plaze pred Ma|aroni, oni se tako pona{aju, da kako odprie nebia{e do njih Ne-
macah, tako danas neima do njih Ma|arah ni Ma|aronah.” (str. 101.) Zasle-
pljen prosto kipe}om mr`njom, Star~evi} optuùje Srbe kao da su oni krivi {to
su se uop{te Hrvati na{li pod ma|arskom vla{}u. Poziva se ~ak na Aristotela,
kome pripisuje da je ve} u svoje vreme primetio postojanje ~itavih naroda rop-
ske, “suànjske” naravi. “Mora da od te ne~iste pasmine poti~u oni Slavoserbi,
koji su ne samo u svemu su`nji, nego i rade da svatko, i isti oni, u suànjstvo
dojde, ili da u njemu ostane. Ima Slavoserbah koje su tu|inci takovimi u~inili.
Tu|inci bo gledaju na}i u narodu nekoliko ~ove~uljakah verstnih za njihove
sverhe, berzih na ~ast i na novac. Ove ljude oni gledaju dignuti u narodu na
glas, ovi ljudi, u svoje vreme, zasu~u i obmame narod tako, da on i sam u pro-
past herli.” (str. 107.) U Star~evi}evom kategorijalnom aparatu termin “Slavo-
serbin” postaje odrednica za sve lo{e i nemoralno, za svako snishodljivo i iz-
dajni~ko pona{anje. “Doseljenici u Hervatskoj spadaju me|u Slavoserbe. Oni
ljudi preziru narod kad vide, da ni on sam do sebe ni{ta ne derì. Tu|inac se u
Hervatskoj rodi, i ostari, bez da se nau~i hervatski: me|u petdeset Slavoserbah
neka dojde jedan tu|inac, neka je me|u njimi pet godinah, neka je pivni~ar, oni
}e se svi njemu prilagodit i govorit, ako znadu njegov jezik. Ima Slavoserbah
koji dobro misle a zlo rade, narod i slobodu ljube, pak itako oboje izdavaju.
Amo spadaju ljudi koji idu na tu|ih nogah, koji se derè bezumne sloge i ve-
}ine. Ako u 10 ljudih osam kaè da boì} stoji u o~i badnjaka, i da tako mora
586
biti, oba ona Slavoserba budu na to pristati, i proglasiti lu|akom i lopovom sva-
koga ko muti tu slogu. U jednu tih petih verstah spada svaki Slavoserb, svaki
Ma|arolac. Nu, u stvari oni su svi jednaki: suànjstvo im je svima ìvalj, i oni
su ìvalj suànjstva. S toga, dok bude suànjstva, biti }e i Slavoserbah, i, dok
bude Slavoserbah, biti }e i suànjstva.” (str. 108.)
~) Izraziti Star~evi}evi antislovenski stavovi
Star~evi}u beskrajno smeta ~injenica da Srbi imaju tako visoko razvijenu
nacionalnu svest, a on bi ih tako rado pohrvatio pa se iz petnih ìla trudi da im
ocrni nacionalno ime predstavljaju}i ga nedostojnim i odrednicom za razne ne-
moralnosti. Pored Srba, rado bi i Slovence pohrvatio, a srpsko narodno ime po-
ku{ava predstaviti kao ve{ta~ku i podmetnutu tvorevinu, obja{njavaju}i takvo
stanovi{te na slede}i na~in: “Tomu nije jo{ ni sto godinah odkako Slavoserbi,
ljudi Rusije i Austrije, nastoje da ime serbsko u~ine narodnim imenom. Jo{ ni-
je ni ~eterdeset godinah odkako su po~eli to ime nametati Cernogorcem. U na-
{emu narodu, me|u Macedoniom i Nema~kom, osim Slavoserbah nitko ne
smatra to ime narodnim. Kroz osam vekovah {to nam knji`tvo te~e, neima ni
traga serbskoj narodnosti, neima serbskoga knji`tva ni serbske narodne pove-
sti. Do ruskoga cara Petra I nije se znalo nigde, ni u Ger~koj, za veru koja je
danas poznana pod imenom “izto~ne pravoslavne”. Do tada izto~na cerkva
ostade kod svojih starinskih obredah i scenia{e, da ima prigovorah proti stano-
vitim cerkvenim sborom i njihovim zaklju~kom. Nu ona nije nikada zaklju~i-
la {togod protivna onim zaklju~kom, nego i tu ostade kod starinskoga. Ove,
prave izto~ne cerkve bia{e, u stanovita vremena, nemalo sve pu~anstvo na{e iz-
to~ne i izto~no severne domovine. Oko polovice XIV veka i nadalje, opaziti je
da se nekakovo, nestalno pu~anstvo carstva turskoga povla~i po hervatskih po-
krajinah Turske. Toga je pu~anstva prebegnulo ispod Tur~ina, i nastanilo se na
dana{nje na{e me|e naprama Turskoj, u dolnjem Savo-Dravju, i u susednoj
Ungariji. Onoga pu~anstva bia{e osobito rumunjske narodnosti. Onoga pu~an-
stva bia{e nijedne kerstjanske vere, ter je amo primljeno pod uvetom, da primi
kerstjanstvo. Ono se je pu~anstvo, i samo, zvalo Albanezi, Raci, Vlasi, Gerci,
Iliri, svakako samo ne Serbi. Primiv kerstjansku veru kakovu je na{lo kod do-
ma}ega pu~anstva hervatskoga, ono se pu~anstvo ènitbami tako pome{alo,
ono se je tako pohervatilo, da danas, po onih krajih ima plemenah jedne i dru-
ge vere, bezda moè{ u i~emu razabrati jednog ~oveka od drugoga.” (str. 115.)
Srbi u Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji, dakle, poreklom mogu biti bukval-
no sve, ali im Star~evi} uporno negira da su pravi Srbi. âk i pravoslavne “po-
hrva}uje” iako nikada niko nije uspevao da im nametne hrvatsku nacionalnu
svest. Rusima pripisuje osnovnu krivicu za identifikovanje pravoslavlja sa Srp-
stvom. “Ruski Petar I u~ini sebe glavom cerkve i vere, to }e re}i, on u~ini ve-
ru prostim oru|em dràve. No koliko je taj duh provalio u izto~nu cerkvu Her-
vatske i Turske, to mi ne znamo; nu ruska cerkva mora u~it ono i onako {to i
kako joj njezin car zapovedi. To je starinska Ger~tina, novia Bizanti{tina, da-
na{nja Ru{tina; nu cerkva hervatska, ni zapadna ni izto~na, zakonitim putem
587
nije na to nikada pristala. Odkako se Rusia baci na Iztok, odtada kaè da je ona
za{titnica izto~ne cerkve. Slavoserbi ker~e joj put. Austria, znadu} da Rusie ne-
bude na Iztoku, pomaè Slavoserbe, oni bo upravo za nju rade. Jer, {to joj mo-
è biti pogodnie nego da se Hervati cepaju, da se ne sloè, da ìvu u sanjariah?
Pu~anstvo izto~ne cerkve, ve}inom je starinsko pu~anstvo hervatsko, a i osta-
lo preto~ilo se je u Hervate. I nut, na celo ovo pu~anstvo spadaju povlastice, {to
ih je car Leopold I podelio Arseniu Cernovi}u i njegovim beguncem, celo ovo
pu~anstvo i njegova vera, samo tolerirana, ili ako to ne, ona nije na dostojno
mesto postavljena ni ocenjena. I nikada nepada Slavoserbim na um, da se po-
mogne dignuti vi{ja u~ili{ta vere za ovo pu~anstvo, ili da mu se olak{a uzder-
àvati svetjeni~tvo. Ali, Slavoserbi se brinu za Tirolce, Austriance, êhe itd.
Dakle ovo, ~isto hervatsko pu~anstvo, ho}e Slavoserbi da u~ine serbskom na-
rodnostju.” (str. 116.)
Pravi Srbi su, po Star~evi}u, nesumnjivi Hrvati, a i od Srba iz Kneèvine
Srbije on zahteva da se {to pre pohrvate jer jedino tako mogu opstati pred
ozbiljnom opasno{}u da budu porumunjeni. “U Kneèvini Serbii, izuzev upliv
isusovacah i njihovih drugovah, s narodnostju stoji sasvim kako i kod nas. Su-
dili na{i ~itatelji o tih obstojnostih {to im drago, do ovoga {to }emo nase}i, mo-
ra bezuvetno svaki deràvnik deràti. Ona tu|a pasmina, {to no se je iz Turske
prosula i pohervatila, po zemljah, koje napomenusmo, gdje se nije pome{ala sa
hervatskom pasminom, ima i danas osobito, nehervatsko obli~je, i osobitu }ud.
Nu to je malenkost. Ali nut, one pasmine derì se narodnost tako slabo, da ju
Rumunj{tina pokosi. To valja i o prostu pu~anstvu. U kneèvini Serbii ima Ru-
munjah; pa itako, prem ih je, po razmerju ostalog pu~anstva i upliva nerumunj-
ske vlade malo, neima prilike, da }e se razrumunjiti. A kako stoji, i s prostim
pu~anstvom, npr. u Banatu? Tu se na{e, budi re~eno serbsko pu~anstvo poru-
munji. Uzmimo u ra~un samo 50 godinah, prispodobimo po narodnosti, mno-
ga mesta Banata, na po~etku ovoga veka, i danas. Tu }emo na}i, da se je Ru-
munj{tina kroz to vreme, na na{u {tetu prejako raz{irila. Dosada izto~na cerkva
na{e narodnosti imadia{e vlast i na Rumunje. Pa, kad nas Rumunj{tina dosada
tako gu{i, {to }e biti za kakovih 50-100 godinah unapred, kad je evo Rumunj-
{tina novom snagom ovako zamahnula? Na ovo pitanje odgovoriti }e svaki ve-
{tak kojega ne~iste strasti nevladaju: ako serb{tina i nadalje ostane ovako osa-
mljena, ako se Serbi nezauzmu za Hervat{tinu, ter se iz nje ne okrepe, za ka-
kovih sto godina slu{ati }e se u Beogradu ovaj isti jezik, koji se danas slu{a u
Bukare{tu. Serbi neimaju snagu uzderàti svoju narodnost, na toj narodnosti
neda se gradit. Evo drugoga pojavljenja: ona tu|a pasmina, na koliko se nije
pome{ala s pasminom hervatskom, propada. Neka ~itatelji uzmu razmatrati è-
nitbe, brake. Neka paze i na prosvetljenie ljude, i na prosto pu~anstvo. îtate-
lji }e opaziti da ènitbe ~iste, u kojih je mu` i èna one pasmine, neimaju po-
roda. A protivno, gde je samo jedno, mu` ili èna, one pasmine, tu neka ~itate-
lji gledaju plodnost i blagoslov bo`ji. To }e re}i ona tu|a pasmina neima bu-
du}nost.” (str. 116-117.)
S druge strane, Star~evi} bi pohrvatio i sve Slovence, naslanjaju}i se na ~i-
njenicu da su zagreba~ki, krièva~ki i vara`dinski Slovenci, kajkavci, ve} uve-
588
liko pohrva}eni. Povodom toga pi{e: “Sloven{tinu }emo jo{ u kratje razpravi-
ti. Opazili smo, da se i prosto pu~anstvo zove Slovenci. Otkada, ne znamo. Nu
znamo da se ta grana Hervatah preselila u svoju dana{nju domovinu jo{ prie
negoli su ostali Hervati osvojili celu nekadanju Dalmaciju; znamo tako|er, da
ta Slovenia bia{e udom ostale Hervatske, i da je od nje po komadih odceplje-
na po~ev od kakovih 700 godinah; napokon znamo da to pu~anstvo govori her-
vatskim jezikom ili, kako drugi kaù, nare~jem. Kako su Nemci, kroz to vre-
me, ob~injali ovo pu~anstvo, mi potanko ne znamo. Kako ga danas ob~injaju
Slavoserbi, to znamo, i dosta kaèmo kada velimo da je u Kranjskoj i [tajer-
skoj najvi{e ruskih evangelistah i u~enikah. Smer slovenskoga Mesie odvi{ je
o~it; nedati da se katolicizam na Iztoku oja~i, nedati da se hervatska narodnost
sloì i oja~a. Ovako, dok se govori o trih narodnostih, dok se radi na tri kraja
tako, da svaka strana radi proti obim susedom, dok se pu~anstvo iste vere ne
skupi, dotle u Hervatskoj neima napredka, dotle Slavoserbi mogu sluìti platju,
dotle Rusia moè imati nade. Za dover{iti pitanje o Sloven{tini; mi upravljamo
na Slovence ova pitanja: na temelju pro{losti i sada{njosti, kako dugo kanite
~ekati va{e spasenje od Rusie? Ho}ete li u tomu ~ekanju i sami propasti i va{
narod upropastiti? Ako vam stoji do vere, moète li ju obraniti od protestanti-
zma koji vam je na pragu? Ako vam je do narodnosti, moète li ju razviti i uz-
deràti proti nem{tini i talian{tini koje vas gerle? Ako marite za blagostanje, za
tergovanje, za obert, moète li mu se nadati kao primitak Italie ili Nema~ke?
Ako ljubite mir, moète li ga imati kao udo Talianske ili Nema~ke, kao udo ze-
maljah koje se ne mogu nijednoj smutnji u zapadu ukloniti? A protivno, ako ste
udo va{ega naroda hervatskoga, poku{ajte na ona pitanja odgovoriti ter prosu-
diti: koga ~eka, ako ne vas, plod ovoliko zemlje preplodne a zanemarene, plod
zanatah, obertah i tergovanja, kojim se skoro nije ni klica kod nas pokazala?
Dosta, da bi mi, koji ovo pi{emo, bili npr. Gerk, da bi nam domovina bila kne-
èvina Serbia ili Krajinska, mi bi ovakav sud i onda izrekli o stanju i budu}no-
sti na{ega naroda i domovine. Pazimo, da nas jedan drugoga ne bude prekasno
traìo. Bia{e li treba, za do}i do ovako prosta i o~evidna zaklju~ka, zamer~iti
ovoliko papira odgovaraju} na pervo pitanje ovoga ~lanka? To ne bia{e treba
za one koji su privikli klanjati se svakoj re~i koju ~uju od Austrie ili Rusie kroz
usta, ili vide iz pera Slavoserbah. Za takove mi ne pi{emo.” (str. 117-118.)
U polemi~kom àru i kroz beskrupulozne napade na sve svoje oponente i
politi~ke protivnike Stranke prava, Star~evi} ih neretko sve zajedno naziva
“Slavoserbima”, smatraju}i to valjda najniìm mogu}im nivoom nipoda{tava-
nja i najve}om uvredom. “Mi smatramo Slavoserbe tako ni{tatnom herpom, da
derìmo da ona, izvan svoje dru`be, ni ne moè imati nikoga, a kamo li nas,
svojim navidnikom ili neprijateljem; nu ona herpa ljudih prodanih svakomu
tko ho}e, sluìa{e i sluì oru|em proti na{emu narodu i domovini, ter njezina
snaga prestaje dok joj se krinka skine, pa narod vidi i pozna onu herpu onako-
vu kakova je. Mi smo onu krinku skidali, skidati }emo, i skinuti }emo. îtate-
lji znadu, da onaj na{ sud o Slavoserbah nisu prazne re~i, ~itatelji bo znadu da
se je ona herpa nudila na{oj stranki, da se je htela s nami pome{ati; nu da mi
589
odbismo taj ne~isti ìvalj. Nastojati }emo da nas ova sveta strast ni ubudu}e ne
ostavi.” (str. 129.) I svi koji kritikuju prava{ki program, “Slavoserbi” su po
Star~evi}evom mi{ljenju. “I u istinu, tko prigovara na{emu programu? Slavo-
serbi i njihovi me{tri. Za{to prigovaraju? Zato, jer su Slavoserbi, neprijatelji
slobode, naroda i domovine; zato jer im samo na{ program na putu stoji; zato
jer znadu da samo muì na{ega programa nisu delnici njihova delovanja; zato
jer vide da oni {kakljivo stoje dok je na{ program. A kako nam prigovaraju? Ta-
ko da u svakom prigovoru same sebe obsu|uju, a na{ program u~verstvuju, i,
{to je najljep{e, to niti vide oni ni njihovo ob}instvo. Ali znamo da je to osobi-
ta pasmina pa se tomu ni ne ~udimo.” (str. 130.) Osnovna zamerka Srbima i
Slovencima neprekidno se izri~e povodom njihovog odbijanja da se pohrvate.
“Nu ako Serbijanci i Krajinci sude da mogu biti bez Hervatstva, kako je to da
Slavoserbi ne stoje kod Hervatstva, nego ga èrtvuju Serbiancem i Krajincem?
Ako ovi puci, bez svake narodne povesti, bez stariega knji`tva, nameravaju
ostati o sebi; za{to Slavoserbi izdavaju hervatsko knji`tvo i hervatsku povest,
za{to oskvernjivaju hervatsku narodnost kojekakovimi ne~istimi primesami?
Dok oni puci rade za se, ne za skupno Hervatstvo, moèmo li njihove sinove,
koji ìvu u na{oj domovini, smatrati za ne{to drugo nego za tu|ince, za nepri-
jatelje? Jednom re~ju: dok oni puci ne mare za Hervate, za{to Slavoserbi ne sa-
mo mare za one puke, nego im Hervate upravo podlaù? Ali, osim Slavoser-
bah i njihovih me{tarah, tko je izmislio, tko podti~e, tko li razjaruje te narod-
nosti proti Hervatstvu? Nitko. Da ne bi bilo Slavoserbah i njihovih me{tarah,
koliko bi trajalo to rogoborenje, te narodnosti? Ni godinu danah. Tko je, dakle,
krivac te smutnje i nesloge? Sami Slavoserbi i njihovi me{tri.” (str. 131.)
Izraz “Slavosrbi” za Star~evi}a je zbirni pojam koji obuhvata sve vrste iz-
daje, pokvarenosti, podlosti. “Dok Slavoserbi za platju svakomu izdavaju na{u
domovinu, nau~e li, neovlastjuju li oni i drugoga svakoga na izdaju? Jer, ako
tko radi da u~ini na{u domovinu ob}inom npr. talianskom ili turskom itd., {to
mu mogu prigovarati oni Slavoserbi koji su Hervatsku u~inili ob}inom ma|ar-
skom? Nisu li sve izdaje u stvari jednake, ne ubijaju li sve narodan obstanak?
Slavoserbi smatraju sav narod samo podno`jem za podmiriti svoje sebi~nosti.
[to bi dakle bilo da jednoga Slavoserba plati Rus, drugoga Talian, itd. Tu ne
samo ne bi mogla biti sloga u narodu, nego mi bi rado gledali {to bi Slavoser-
bi me|u se radili! (str. 131.) “Slavosrbi” i njihove dru{tvene zajednice po Star-
~evi}u su “me{ine koje mu~e i revu, kao {to ih Austria, Rusia, ili tko drugi na-
puhne; to su glave koje prakti~nost mere samo po svojih osebnih koristih i {te-
tah, to su ljudi koji u znanju, u razumu, stoje ispod najniè prostote.” (str. 135.)
}) Negiranje celokupne srpske istorije i obra~un sa ilirizmom,

panslavizmom i jugoslovenstvom
Zastupaju}i izrazito antislavenske stavove, u raspravi “Bi li k slavstvu ili
ka hrvatstvu”, improvizovanoj u obliku dijaloga, Star~evi} sve ono {to ina~e
podrazumeva pod pojmom “Slavosrba”, podrugljivo naziva sinonimnim termi-
nom “Ma|arolaca”. Obra}aju}i se “umerenijim” gra|anskim javnim delatnici-
590
ma, on s krajnjom zagrièno{}u insistira: “Gre{ite proti Hervatom i Hervatskoj,
kada Slavjane, Ma|arolce i kako se sve zove taj ne~isti nakot, zovete blagom,
marvom ili kojim drugim dosada obi~ajnim imenom. ûvajte va{u ~ove~nost,
va{u ugla|enost, za ljude; izdajice naroda i domovine treba zvati pravim ime-
nom. Do}i }e vreme gde }e ovi okrinkani urotnici proti Hervatskoj, sami na sav
glas vapiti da su bili glupani, nemo blago, kadno su Hervatsku izdavali. Jeli
pravo, da im taj izgovor, ta izpoved pomogne, da ih obrani od pedepse koja jih
ide? Nije. Jer, neznati stvar koju se nisi nau~io, nije uvek greh; nu upustjati se
navla{ u posao od kojega stoji ~ast i sre}a domovine, bez da se u taj posao ra-
zumi{; hotice, u supor opomenam razumnikah, ostaviti pravan temelj, pak se
dati na bezakonje; izmi{ljavat sanjarie ter njimi narod obmanljivat i trovat; iz-
davati se za zastupnika slobodna naroda, ìviti iz ùljah tog naroda, pak taj na-
rod progla{avati su`njem svakoga, komu se prohtie izdati se gospodarom nje-
govim; jednom re~ju: svaki korak, svaku re~ naperiti za osramotiti, poniziti, za-
su`njiti svoj narod, tako raditi: lupeìna je, koju jo{ na ovomu svetu ~eka seki-
ra. Ne vidite li, da Slavjani, da Ma|arolci, po ure|enoj osnovi rade o propasti
Hervatah? Ne vidite li, da sami hervatski narod ra|a i svojom kervlju uzderà-
va svoje izdajice? Ne vidite li, da nas hervatski Nehervati cepaju nemilie i na
tanje, negoli su to u~inili svi izvanjski nepriatelji Hervatske, sva stole}a, sve ne-
sre}e koje smo do danas preìvili? Ne vidite li, da je ova ker{tena ìvina, sta-
rinska ìca one proklete pasmine, koja je od nekada omrazila narod i ime her-
vatsko, kod svih muèvah i narodah napredka i slobode? Ne vidite li da vo|e
Ma|arolaca, i svi njihovi aktivni prista{e nisu bezumna marva, nego preprede-
ni tati slobode, ~asti i sre}e Hervatah?” (str. 41-42.)
Ovde Star~evi} po~inje da negira celokupnu srpsku istoriju kao obi~nu iz-
mi{ljotinu, sve Srbe naziva Hrvatima i kipti od besa {to oni to poistove}ivanje
ne priznaju, ali se s podjednakom èstinom obra~unava i sa hrvatskim iliri-
zmom, jugoslovenstvom i panslavizmom. U tom smislu nastavlja s retorskim
pitanjima: “Ne vidite li, da oni, pomo}ju tu|inacah, izmi{ljavaju u Hervatskoj
narodnosti, kojih u njoj neima; da nalaze nekakove kraljevine i carevine, kojih
nikada nije bilo; da prazne, po tu|incih skovane naslove, oni primaju za goto-
ve deràve; da oni govore u ime nekakove “trojedne kraljevine”, u ime neka-
kovih jugoslavjanah i Ilirah, o zemljah i narodih, o kojoj nitko uman ni{ta ne
zna? Ne znate li za{to se oni derè te izmi{ljotine “trojedne kraljevine”, tih iz-
mi{ljenih imenah i narodah? Zato da nam se svet smije; da se Hervatu ne po-
vrate prava i domovina; nitko bo neima du`nosti naprama “trojednoj kraljevi-
ni”, koje neima na svetu ni u javnu pravu, nitko nije vezan naprama sanjarii po-
znatoj pod imenom Jugoslavah ili Ilirah, a mnogi imaju du`nostih naprama
kraljevini Hervatskoj, naprama narodu hervatskomu.” (str. 42.)
Ovde Star~evi} o~igledno previ|a ili ignori{e da je sve do njegovog vre-
mena Slavoncima i Dalmatincima bilo nemogu}e nametnuti hrvatski nacional-
ni naziv, a on bi ve} da ga nametne svim pravoslavnim Srbima. “Dokazaste ka-
ko valja, da celo pu~anstvo me|u Macedoniom i Nema~kom, me|u Dunajem
i Adriati~kim morem, ima samo jednu narodnost, samo jednu domovinu, samo
591
jedan ìvot, ìvot hervatski; pak itako ne}ete da vidite, {to radi ta urota svom
svojom i tu|inskom silom, nego te o~ite izdajice smatrate samo blagom? (iz-
raz “blago” ovde zna~i “stoka” – nap. V. [.) Ako i u budu}e ostanete kod toga
imena i kod te ugla|enosti, ako budete i nadalje sakrivali te lupeè, nemojte se
~uditi kada ~ujete, da pravi Hervati zovu vas Stekli{e blagom (“stekli{“ u Star-
~evi}evom vokabularu zna~i “divljak” ili “obesnik” – nap. V. [.); obra~unajte
va{e zasluge i grehe s va{om ~ove~nostju, ako se najdete pome{ani me|u izda-
jicami Hervatske; i zapamtite da je izdajicam naroda i domovine sudac i over-
{itelj svaki onaj koj i besnu pa{~etu. Vidite li, da vam kaèm i pravo i istinu,
znate li da uz suho gori tako|er i sirovo.” (str. 42.)
Koliko je beskrajna i nekontrolisana Star~evi}eva antisrpska mr`nja, po-
kazuje i to {to u obimnom eseju “Ustavi Francezke”, obra|uju}i o~igledno
kompilatorskom metodom francuska revolucionarna zbivanja tokom poslednje
decenije osamnaestog do potkraj devetnaestog veka, termin “Slavoserbi” kori-
sti za ozna~avanje svih nosilaca najnegativnijih politi~kih pojava i izdajni~kog
pona{anja. Svaka mu je tu prilika pogodna da, kao uzgred, pore|enja radi, po-
mene: “Slavoserbi koji uvek rade proti narodu hervatskomu, i uvek ga kvare,
kaù da je ovaj narod mlitav i kukavan, prem sva njegova nesre}a i sve zlo}e i
mane njegove dolaze samo od njih, i oni ih sami brane.” (knjiga 5., str. 9.) Po-
tom, komentari{u}i stav francuske javnosti prema Napoleonovom prevratu,
prime}uje: “Nu kakovi bi bili Slavoserbi koji ne bi samo za se radili, koji ne bi
zagovarali svako zlo koje im u torbu nosi, a ne bi vikali na svako dobro i na
one koji o njemu za ob}instvo rade.” (str. 45.) âk mu je i kralj Luj XVIII iz
vremena restauracije pogodan da ga nazove “Slavoserbom” zbog njegovog ras-
pusnog i nepatriotskog pona{anja, kao i ~itavu njegovu dvorsku kamarilu.
“Gleda{ bolestne mo`|ane na koliko ih je, gleda{ otrovano serdce, licumerstvo,
bezobraznost, sebi~nost, her|u, zlobu: ti }e{ od toga ~oveka te{ko na}i podpu-
noga Slavoserba.” (str. 73.) Podràvaju}i dràvni udar i obnovu carstva od stra-
ne Luja Bonaparte, Star~evi} se podruguje francuskim republikancima, pa ka-
è da se oni “u ovom veku naroda boja{e, i pla{e ga se, jer znadu da su oni i
sve njihovo, narodu merzki; jer su uvereni da su oni u narodu neznatna otrov-
na manjina, za koju se, kako i za ostale Salvoserbe, zna samo u petljanju, u zlo-
}ah, u zlih porabah, u globljenju, kvarenju i izdavanju naroda, ter u svakakovu
branjenju tih svih i jedinih uvetah svojega obstanka. Mo}i je razumeti takojer,
za{to su republikanci i njihovi izvanjski drugovi, Slavoserbi svih narodnostih,
onaj udarac prikazali prostoti kao osobitu strahotu.” (str. 138.)
Nadalje, on “Slavoserbima” pripisuje da svoja uverenja slede samo kad im
to donosi li~nu ili grupnu materijalnu korist, dok im re~i o uverenju, svedo~an-
stvu, veri, savesti i du{evnosti u javnom ìvotu sluè samo da opsene prostotu.
“Vidi{ da se samo zlotvori narodah, i samo pred prostotom, u javnih posli po-
zivlju na svoje uverenje, na svoju savest itd.; vidi{ za{to Slavoserbi svimi na-
~ini narod kvare i poìvin~uju, za da veruje ludorie koje ni koko{i ne mogu ve-
rovati. Kada prostota zagazi, pa o}uti posledice svoje ludosti, Slavoserbi joj ka-
ù i razlaù da oni nisu zlo mislili, to im je dosta; a njih ni jedan ne bi terpio
592
kuharicu koja bi obed pokvarila, prem bi se klela da je dobro mislila, i da je ra-
dila po svojem osvedo~enju. Dok narod terpi samo kroz svoju ludost, Slavo-
serbi uìvaju “precium sangvinis”, i snuju novu obsenu, za izvesti novu izdaju.
I za rukom im ide.” (str. 163.)
Netrpeljivost Star~evi} otvoreno iskazuje i prema Jevrejima. Njih naziva
“pasminom koja je, odkada se za nju zna, uvek bila kakova je i danas: pasmi-
na, izuzev nekoje iznimke, bez svakoga morala i bez svake domovine, pasmi-
na koje svako udo podano je samo dobitku osebnu, ili onomu svojih ro|akah.”
(str. 189.) Uz to izraàva uverenje da su “@idovi, bez razbora pu{teni u javan
ìvot, premnogo pokvarili i raztrovali narod francezki.” (str. 189.) Ali, dok je
Srba, po Star~evi}u ni Jevreji ne mogu biti najgori. “@idovi su manje {kodljivi
nego Slavoserbi. Jer @idovi gledaju samo za se i za svoje, kada im to ne ide za
rukom, oni se ne protive dobitku, napretku, koristi drugih; a Slavoserbi su uvek
samo za zlo: ako ne mogu sebi pribaviti korist, oni gledaju da na{kode dobroj
ili pravednoj stvari, ili onim koji su za nju.” (str. 189-190.) S obzirom da je re~
o tako opasnoj “pasmini”, Star~evi} isti~e: “Mi neimamo razlog verovati da
slavoserbske pasmine, ovog ili onog imena, ove ili one dlake, ne bia{e i da ni-
je i u ostalih zemljah.” (str. 188.) Da bi paradoksalnost njegovih stavova bila
maksimalna, Star~evi} poteè i primer ~uvenog “Hrvata”, cara Du{ana. “U Du-
{anovom zakoniku vidi se da u njegovoj zemlji pasmina Slavoserbska imadia-
{e samo povlasticah, tj. da kao tu|a i ne~ista moè svaki ~as proterana biti. –
Ni u ostalih hervatskih zemaljah ta pasmina nije uìvala javno pravo, nego se
kao stranjska po njih klatila dok nije proterana, ili dok sama nije drugamo odi-
{la, za povratiti se u prigodi.” (str. 187-188.)
Ipak, tek u raspravi “Pasmina slavoserbska po Hervatskoj”, Ante Star~evi}
je zaokruìo svoj antisrpski ideolo{ki koncept, posebno motivisan svojom odi-
ozno{}u prema srpskim ustanicima protiv turske vlasti. Povodom toga, u pred-
govoru napominje: “Proletos kaìvali mi prijateljah kako se Slavoserbi Turske,
neznaju}i i nemogu}i ve}je zlo u~initi, bune, kako izmi{ljavaju boje i dobitja,
kako u prigodi pale i raàju, kako krivnju i barbarstvo bacaju na muhamedov-
ce i na druge, kako ih je, i verstnih za tu~nju, na desetke tisu}ah amo uteklo. Ja
im odgovorih: u slavoserbskoj pasmini zapadne cerkve ìvete, dakle, moète
ju poznati, samo ovi pasmina u Rusii, u Turskoj i u Austrii slaè se s onimi
obestnimi ustalci, i sre}u im èli; ostala Europa, koja im pokaùje priklonosti,
ili je u neznanju ili je kupljena: Slavoserbi Turske zametju} smutnje pa beè}
drugim na vrat, od nekada radi{e kako danas rade.” (knjiga 3., str. 139.) Uka-
zuju}i da su privilegije koje je car Leopold 1743. godine izdao Srbima formal-
no glasile na ilirsko-rascijansku naciju, Star~evi} negira i samo postojanje srp-
ske nacije. “U~enu je svetu poznato da ime Serb ili Serv starinom, ime Slav u
srednjem veku bia{e kod svih narodah ob}enito za su`nja; da su se tomu ime-
nu, tu|u, Hervati i Poljaci vazda ugibali; i da ono na ove narode ne spada vi{e
nego npr. na Engleze. Ali jer to ima, u obih oblicih dolazi i po hervatskih po-
krainah, ja sam oba oblika spojio, {to znanost ne moè nego potverditi i nasta-
viti.” (str. 140.)
593
Kako tek groteskno zvu~i kad Star~evi} pi{e kako se u caru Stefanu Du{a-
nu ugasio “poslednji trak prejasne hervatske dinastie Nemani}ah, koji kroz ve-
kove i kao kralji, vladahu izto~no-severnih pokrajinah Hervatske. On uze na-
slov Cesara, nepaze} da li mu ga drugi priznavaju. Prostota zvala i zove ga ca-
rem, neznaju}i da ga time te`ko sramoti. Po njegovoj smerti zavlada u ovih ze-
mljah nered, ter nakon preljuta kome{anja, postade vladarem u ve}ini zemljah,
Lazar Brankovi}, poherva}enik, nu po svoj prilici ne~iste kervi. S njime tu|i
ìvalj nadja~a u onih krajih.” (str. 158.) Po Star~evi}u, taj tu|i ìvalj ne~iste kr-
vi su Vlasi i Cigani. Pored toga, “Milo{ Kobili} pokaza se Hervatom, ter mu
sam Tur~in, proti njegovom zemljakom, obrani po{tenje i slavu.” (str. 158.) Hr-
vatski porazi u Kosovskoj bici i posle nje, dakle, prouzrokovani su prodorom
ne~iste vla{ke krvi na hrvatske prostore, a prema Star~evi}u, ti Vlasi se pod
imenom Raci ve} od 1404. godine pojavljuju na dunavskom ostrvu êpelju is-
pod Pe{te. “O~ito, ne~isti puk onih zemaljah kroz tolika beànja, klanja i zaro-
bljena, moradia{e ve} onda posve izginuti, pa da bude i plodnii negoli se kroz
vekove pokazao. Ali primese uzderàva pasmina.” (str. 161.) Slavoserpska ne-
~ista pasmina opstajala je stalnim prilivom “~iste” krvi. “Bia{e li Tur~in XIV i
XV veka sbilja onako jak kako se u povestnicah i ~inom pokazao? Bi li on bio
uznapredovao kako jest, da ne bude hervatska pasmina ne~istom pasminom u
Arbanskoj, u Ra{ii i u Serbii prevladala, u Bosni raztrovana?” (str. 162.)
Smatraju}i Srbe koji su pre{li na ugarsku teritoriju divljim razbojnicima i
moralnim razvratnicima, Star~evi} tvrdi kako i “Ungarci gledahu da pasmina
nije van za kra|u i u prilici za razbojni{tvo; da nikada nije za dobru stvar; da je
uvek kriva i da uvek druge za svoje krivce izdaje; da je junak samo prie i po-
slie boja, a druga~ie uvek gde nije pogibeli; da namesto vojevati proti Tur~inu
ljudski, ona od njega beì kao od ìve vatre: to sve gledahu Ungarci kroz ve-
kove, pak itako, ona se terpa u Ungariu kao u svoju zemlju, i tamo ju èljno ~e-
kaju.” (str. 165.) A razliku izme|u te “srpske ne~iste pasmine” i “pravih” Hrva-
ta, Star~evi} pronalazi u ~injenici da Srbi nisu imali prezimena, a navodno Hr-
vati jesu. O tome kaè: “Jo{ i u sredini XVIII veka imadiahu ljudi tu|e pasmi-
ne, kako i Turci samo jedno, kao kerstno ime; o plemenu ili imenu obitelji, ne
bia{e ni traga. Dakle, do na sver{etak onoga veka, dok se u hervatskih zema-
ljah najdu dva imena, tu je dokaz, da njih nosioc bia{e Hervat ili poherva}e-
nik.” (str. 165.)
Star~evi} tvrdi da su ti “nesjedinjeni”, pravoslavci, poznati pod imenom
Raci i Iliri, srpsko ime prigrlili tek u devetnaestom veku. “Na uspeh Milo{a
Obrenovi}a u Serbii, pretvori{e se Iliri u Serbe, ter nakon probiranja imenah
kroz vekove, pasmina uze ime, koje joj najbolje pristoji. Be~, navaliv{i na ustav
Hervatske i Ungarie, najde pomo}nike u onih Serbih i u hervatskih Ilirih, pro-
tivnike u samih Ma|arih.” (str. 205.) Potom Star~evi} zaklju~uje: “Vidismo ko-
liko je imenah, kao narodnih, pasmina promenila, da pojedinci u Ungarii ima-
diahu ~ista ma|arska prezimena, i da prezimenah u Hervatskoj neimado{e ni u
sredini XVIII veka. Na zapoved morado{e ih i ovde primiti i htedo{e ih menja-
ti, {to nekoji ro|aci im i danas rade. U “imenu Serb” videlo se kako se Tribali
594
skitaju, kako se me{aju Ra{ia, Serbia, Tribalia, i kako su im me|e neizvestne.”
(str. 208-209.)
Jo{ od vremena kada je “Sv. Sava Nemanji} izto~nu cerkvu hervatsku od-
cepio od patriarke carigradskoga” (str. 213.), po Star~evi}u, “slavoserbska pa-
smina” prodire u sve “hrvatske” zemlje. “Vidimo da se pasmina prili~no poher-
vatila u ovoj Hervatskoj. Kad Tur~in prestao vojevati, pasmina ve}inom osta-
de gdje ju mir zatekao. U hervatskih pokrajinah Turske, pone{to natuca hervat-
ski, drugde turski, bulgarski, rumunjski, ger~ki. Ni u kneèvini Serbii, ni po
Ungarii jo{ se nije nau~ila pravo hervatski, nego itako jezik je njezin najsli~nii
hervatskomu.” (str. 214-215.) S jedne strane, Slavoserbi su najgori razbojnici,
oli~enje kriminala, svireposti, laì i nemoralnosti, a s druge glavni oslonac
austrijske samovolje i birokratske strahovlade. S takvim rezonovanjem u ~lan-
ku “Turska” Star~evi} optuùje Srbe {to u svemu povla|uju austrijskoj vlasti i
ujedno la`no prikazuju unutra{nje turske dru{tvene prilike. “Austria, za oteti
narodu i poslednju iskru slobode, za u~initi narod slepim su`njem svoje samo-
volje, gleda i narod, i njegove zakone i njegovo celo stanje ozloglasiti, ocerni-
ti pred javnim mnenjem. U tu sverhu, kako i za sve {to je zlo, verno joj sluì
njezina vi`lad, kod nas Slavoserbi. A za{to Austria ocernjuje i gerdi izvanjske
vlade? Zato, da svojemu glupu pu~anstvu sakrije nevolju u kojoj ovo pogiba, i
da to pu~anstvo, u svoje vreme, razjari proti onim vladam, deràvam. I tu ona
ima Slavoserbe za svoje vredne apostole. Na{i ~itatelji znadu kako sudi nema-
lo celo hervatsko pu~anstvo Austrie o Turskoj. Do Turske, kaè se i veruje se,
neima barbarstva, suànstva, nesre}e, her|e. Tko to kaè? Slavoserbi. A tko to
veruje Slavoserbam? Prostota. Otkuda znadu Slavoserbi stanje Turske? Od
Austrie i Rusie i njihovih ~erekarah. Upitaj Slavoserba je li prou~io povest Tur-
ske, je li pozna Koran, njezin zakonik, je li pozna stanje Turske iz izvestjah ko-
ja su dostojna, da im se veruje, upitaj ga, pa }e{ odmah opaziti da on, {to bi sam
znao, nije ni vidio ~oveka koj te stvari zna. Ali Slavoserbi znadu sve, bez da su
se i{to u~ili.” (str. 220.)
U nastavku istog teksta Star~evi} kaè da su Slavoserbi “gnjusna stvorenja
suànjstva, pak ho}e da sav svet sebi izjedna~e, ho}e da sav svet urede, a ne
znadu urediti ni svoje jezike nego ~ekaju dok im drugi i me{ine njihove urede.”
(str. 223.) Tvrde}i da je verska tolerancija vrlo razvijena u Turskoj i realna slo-
boda ve}a nego u Austriji, on se obru{ava na srpske vikare da se pobolj{a po-
loàj njihovih hri{}anskih sunarodnika u Bosni. “Kako mogu vikati na nevolj-
ni{tvo kerstjanah Turske oni Slavoserbi, koji su do godine 1848. svom svojom
i Austrie snagom branili kod nas kmetiu mnogo te`ju i nepravedniu nego li je
ona u Turskoj; oni Slavoserbi proti kojim je Ko{ut ukinuo kmetiu; oni Slavo-
serbi koji su na{u granicu zakovali u nevoljni~tvo austriansko, u nevoljni~tvo
kojemu se ono Turske ni izdaleka ne moè prispodobiti.” (str. 226.) Slavoser-
bima Star~evi} pripisuje nevi|enu sebi~nost i samoìvost. “Po njihovoj smer-
ti, bila Hervatska najsre}nija, ili propala u bezdan, ili ostala suànjskom, to je
za Slavoserbe ni{to. Daj ti Slavoserbam danas; za druge ljude, za narod, za svo-
ju detcu, za sutra oni ne mare. Istina, tako blatna skota neima izvan Hervatske;
595
nu sebi~nost i neuztrpljivost, i glupost, u stvari su sve jednake.” (str. 228.) Bo-
sanskim hri{}anima on poru~uje kako “Slavoserbi izdado{e za svoje terbuhe
nas, pa gledaju da i vas izdadu.” (str. 237.) Po{to u njegovo vreme nije bilo {an-
si da se Bosna i Hercegovina priklju~e malenoj Hrvatskoj, nego samo Austriji
ili Srbiji, Star~evi} smatra da je u tom slu~aju bolje da ostanu u sastavu Turske.
Zato bi Star~evi} po svaku cenu da primiri ustani~ko raspoloènje bosan-
skohercegova~kih hri{}ana, pravoslavaca i katolika. “Kaè se da Bosna ima
prelepu zemlju, koja bi dobro do{la Hervatom Austrie... Tu zemlju obe}avaju
Slavoserbi, vi`lad Austrie, osobito grani~arom, za razspolidetije.” (str. 238.) U
tom smislu, “do{la Bosna pod Austriu kao posebna kod nas, tako bi, za prela-
zno i u Bosnu bili doterani i domamljeni Slavoserbi. Taj se nakot izdaje za Her-
vate ne samo pred prostotom koja ga ne pozna, nego i pred svakim, pred kim
sudi da moè osramotiti i omraziti Hervate.” (str. 241.) Sa austrijskom vojskom
do{lo bi sve ono negativno u njenom policijskom i birokratskom aparatu, {to
bi Bosnu sigurno unesre}ilo i opusto{ilo. “Svu tu svoju nesre}u pritpisivali bi
Bo{njaci nami Hervatam, Austria bi ih sa Slavoserbi to u~ila i u tomu mnenju
potver|ivala. Tada, tko da uvede ljubav i slogu me|u Bo{njaci i me|u nami,
ostalimi Hervati? Ne leì li u tomu sdruènju, ako se sbude, o~ita propast Her-
vatah? Tko, dakle, ne èli da ili Bosna ili mi ra|e propadnemo u bezdan, nego
li da se sastanemo pod Austriom? To èle samo Slavoserbi.” (str. 241.) Zbog
toga bi bilo najbolje da Bosanci do daljnjeg ostanu pod turskom vla{}u, a Star-
~evi} ih podu~ava: “Bo{njaci svih trijuh verah, znajte da za vas neima budu}-
nosti, nego ako se budete priznavali i smatrali bratjom jednoga naroda i jedne
domovine; ako vas jedan drugoga bude bratimski pomagao; ako se uputite da
Bosna i Dalmacia biahu, i da opet moraju biti ognji{tem hervatske slave i veli-
~ine; ako va{e Slavoserbe onako izob}ite kako smo mi na{e izob}ili; ako bu-
dete izdajicam i neprijateljam smatrali svakoga, tko radi ili bi radio da Bosna
dojde pod budi koga; ako se svom pomnjom budete dali na korisne nauke; ako
budete marljivo radili i trezno ìvili; ako se ne pustite od nikoga za sredstvo bu-
di ~ije i kakove sverhe rabiti; ako ne budete poku{avali bez krilah letiti; ako u
pravo vreme budete za se svojski radili. Ako tom stazom udarite doìviti }ete,
makar i pod Tur~inom, polak{icah i napredka i vi, koji ste danas srednjove~ni.
Druga~ie, vi }ete samo propadati, dok naskoro i propadnete.” (str. 237.)
d) Osuda protestantizma
Esej “Jubilei” predstavljao je Star~evi}ev poku{aj da sistematski izloì
svoje stavove o crkvenom pitanju, ali on ne uspeva da se uzdigne nad standard-
nom apologijom katolicizma i papstva, uz o{tru osudu pravoslavlja i protestan-
tizma. Kao i uvek, to mu je prilika da makar uzgred saspe i ne{to antisrpskih
uvreda. Tako i kad nastoji da protestante moralno diskvalifikuje, kaè da su i
njima, “kako i Slavoserbam, zloba i obsenjivanje glavnimi ìvlji.” (knjiga 4.,
str. 10-11.) Uz to, on rezonuje da “protestanti moraju biti proti papi ve} zato da
opravdaju svoj odstup od njega”, dok katolici mogu biti “protu papi iz nezna-
nja ili iz her|e.” (str. 10-11.) Otvoreno se izruguje zalaganju biskupa [trosma-
596
jera za ujedinjenje zapadne i isto~ne crkve, posebno na balkanskim prostorima.
Star~evi} ne veruje u plodotvornost dijaloga pravoslavnih i katolika, imaju}i u
vidu njihove nepremostive politi~ke razlike. “Jer Slavoserb, dok zine, u sabo-
ru, o javnih stvari ne moè nego bezumje kazati ili prigovarati svojemu delu,
dakle jer ga svatko lahko moè oprovergnuti: cvet slavoserbske inteligencie
odlu~i ni{ta ne ~averljati u saboru, “za nedati protivnikom, da briliraju”. I ti isti
ljudi u isto vreme pripovedahu kako se vlada hvali, da je saterla opoziciu, i ni-
je im drago kada ih svatko razuman derì za krilo vladine stranke, odre|eno,
da pravednoj stvari {kodi, i da gleda do}i na korito. Cvet slavoserbske inteli-
gencie ne zna ili ne}e da zna, da u javnih poslih i protivnici, bili ovi ili oni, ima-
ju pravo kazati svoje mnenje o sva~emu, ako to pravo i drugi zahtjevaju i rabe;
da neima razpravljanja ako se ne ~uju razli~na i protivna mnenja; i da nije u re-
du izdavati se za zastupnike naroda, a narod po mogu}nosti ne zastupati. Kad
ni ta kukav{tina ne po{la za rukom u meri u kojoj je zapetljana, dru`ba g. bi-
{kupa staja za zdvojiti, i mi neuzterpljivo ~ekasmo {to }e Slavoserbi nova sko-
vati za obsenjivati svoje vernike.” (str. 22.)
d`) O{tro protivljenje oslobodila~koj borbi balkanskih naroda
âk i kad krajnje naivno i upro{}eno u eseju “Ruski odno{aji” Star~evi}
razmatra dru{tvene i politi~ke prilike Rusije, on ne moè da bar usput ne izra-
zi svoju beskrajnu antisrpsku mr`nju, nazivaju}i ovde ruske nihiliste “Slavo-
serbima”. (knjiga 8., str. 48.) Dalje, rugaju}i se u ~lanku “O polja~kome usta-
vu” pamfletu poljskih emigranata koji su nerealno èleli obnovu svoje dràve,
Star~evi} kaè da je njihov spis “kao slavoserbski: u jednoj su polovici same
neistine, u drugoj nema ni jedne istine, i obe su polovice pune bezumja.” (knji-
ga 3., str. 457.) Potom, u ~lanku “Rusija” do kraja eksplicira svoje vi|enje ru-
skih politi~kih problema: “U Rusii je vlada tu|a i Rusom protivna, pravi Rusi
tu|inci su u svojoj, kako i mi u na{oj domovini. [to rade Slavoserbi kod nas,
to rade Slavoserbi i u Rusii: oni su oru|e, pomo}nici tu|inacah proti narodu.
Kada ~uje{, da ovaj ili onaj u Rusii radi o slavjanstvu, o sveslavjanstvu, znaj da
je to ruski Slavoserb, i da je brat onom, koji kod nas rade o Jugoslavii, o Ser-
bii, o slavjanstvu: o i~emu osim o Hervatskoj i o Hervatstvu. Ruski slavoserbi,
kako i na{i, mute narod, hrane ga ludoriami, odbijaju ga od uma i od prave sta-
ze, po kojoj samoj idu} on moè napredovati. Time ruski narod, kako i hervat-
ski, vertoglaviju} ne pazi na svoju nesre}u, ne misli kako bi si pomogao, nego
samo u~verstruje svoju nevolju i oja~uje gospodstvo tu|inacah u svojoj domo-
vini.” (str. 425.) Slavoserbi su tu i “apostoli zemlje u~initi neodvisnom derà-
vom, ili im dati autonomiu, znamenuje dopustit, da se dve protivne pasmine
kolju i dave, bez da ih jedna ima uvete koje pita deràvan ìvot. Ovo bi isto bi-
lo kad bi se ove zemlje raztergale u vi{e autonomnih ili neodvisnih deràvicah:
pasmine bi se progonile, vladar ne bi mogao na nijednu osloniti se. Dati koj ko-
mad ovih zemalja Cernojgori ili Serbii, znamenovalo bi oja~iti neprijatelje Tur-
ske, koji su o sebi ni{tetni, a kao oru`je Rusie Turskoj pogibljeni.” (str. 39-40.)
597
Isto~no pitanje Star~evi} bi re{avao po istim rasisti~kim na~elima. “Nije
nikakova {ala re{iti izto~no pitanje, ali ako Serbi zasu~u rukave, a hvale se da
ho}e, ono biti }e re{eno za dve ure, ako ne i ber`je. Zna se da su Serbi poseb-
na pasmina, u Rumunjskoj rumunjske, u Bulgarii bulgarske, u Rumilii turske
ili ger~ke, u hervatskih pokrajinah hervatske narodnosti ili jezika. Ovde vam
govorim o Serbih u dana{njoj kneèvini Serbii, nekada{njem delu Hervatske.
U kakovoj je ceni ta pasmina? Drugde ve} napisah, kako su postali, i da her-
vatski govore. Po formacii glave, po celu obli~ju, i po zna~aju lak{e razaznati
}ete Serbina od Hervata nego npr. Rusa od [panjolca. Sada pogledajte kod La-
martina, kod Hamera, pak }ete na}i, da su Turci ovih Serbah obi~avali toliko
uhvatiti, da su ovi bili toliko vredni, da biahu prodavana po dva Serba za samu
glavu brav~eta, najlep{a Serbkinja za opanke ili ~izme, da ih bia{e po 50.000
uhvatjenih, da su oni Tur~inu izdali Belgrad na Savi itd. itd. Prispodobite ovu
cenu Serbah u XIV, XV veku, kad no ih u Turskoj bia{e najmanje, s onim u
XVI, XVII veku, kad no ih bia{e najvi{e, pa znate {to do te pasmine derè na-
rodi Turske. Setite se da je ta pasmina imala razli~na imena, da ju je kao Ras-
ciane ili Race opisivao Busbekij na svojem putu, da ju je motrio, da joj je iz-
traìvao postanak, i nakon svega iztraìvanja kaè da ne zna odkuda su posta-
li ti ~udni ljudi.” (str. 41-42.)
Star~evi} smatra da je najbolji na~in re{avanja takozvanog isto~nog pita-
nja temeljita reforma turske dràve, u kojoj bi ostali svi balkanski narodi, a on
se upu{ta i u izlaganje detalja sopstvene vizije tog re{enja i konkretnih reform-
skih mera. “Ili bi kerstjani pristali uz Tursku, i nau~iv se slu`ben jezik mogli s
~astju i koristju primati i obna{ati sve deràvne slu`be, ili bi oni nadalje ostali
njezini protivnici, neprijatelji. U onom slu~aju bila bi dostignuta jedna velika
sverha: mir, zadovoljnost, sre}a Iztoka, i po tom ostale Europe. U drugom slu-
~aju bio bi put proker~en za dostignutu onu istu sverhu. Jer ako je turska pa-
smina preslaba za ìvot, nju treba èrtvovat, a na njezino mesto postaviti naro-
de koji su za ìvot. Ti narodi Bulgari i Hervati, u kratko vreme posvetili bi se
tako, da bi mogli sa~injavati deràve dosta jake za ìveti u slogi bez {tete dru-
gih narodah. Dakle u oba slu~aja bilo bi “izto~no pitanje” re{eno i u oba slu~a-
ja i po Rusiju bolje nego li }e ga ona ikada re{iti.” (str. 45-46.) Samo kad bi se
na{ao neko da taj istorijski zadatak Hrvatima na tacni ponudi.
Svojim esejem “Izto~no pitanje”, objavljenim prvi put u “Hrvatskom pra-
vu” 1899. godine, Star~evi} se najotvorenije izjasnio protiv oslobodila~kih na-
pora balkanskih naroda i njihovih poku{aja da se oslobode iz turskog ropstva.
On posebno ube|uje bosanske hri{}ane, pravoslavce i katolike, da im je najbo-
lje da ostanu pod turskom vla{}u. Pri tom je prepun prezira prema pravoslav-
noj veri uop{te, a za njene sledbenike kaè “da je ta pasmina od katolikah jo{
neizmerno ne~istia, neurednia, lenia, nemarnia, tverdokornia, licumernija, ne-
vernia; da nikada nije zadovoljna; da se tuì na svakoga prem je ona uvek kri-
va drugim i sebi; da se uvek buni; da uvek zagriza, kad u muhamedovce ne smi,
a katolikah nije, u @idove. To je uznemirivanje u njezinoj kervi, i biti }e ga dok
i nje i drugih narodah i verah me|u njom ili uz nju. Na svako zlo ona je berza,
598
kao slepa; na pervi pogled ~ini se serd~ena, smiona; ali to se samo ~ini, jer ona
traì zasedu, potaju, serd~ena je na jeziku, a uzmi~e dok opazi znatnu zapre-
ku.” (knjiga 7., str. 23.)
Za bosansko muslimansko plemstvo tvrdi da je ~istokrvnog hrvatskog po-
rekla, a postojanje srpskog naroda u potpunosti negira, tvrde}i da je od rimskog
vremena taj termin bio odrednica za robove koji su prisilno kopali u rudnici-
ma. “Tih jadnikah mora da bia{e mnogo, kad su u putopisu cara Antonina i dru-
gde dobili zemljopisnu znamenitost ter dolaze kao puk pod imenom Serveti-
um, Serbetium, Servitium, suànj~ad skupitelno, Servi, Serve, Serbi, Serbe. Ne
~udimo se Serbetium i Orbitium, kad znamo da jedni zovu velikoga pesnika
Vergeliem, drugi Virgiliem, ne ~udimo se {aranju sa b i sa v, kad znamo da su
Rimljani tako radili ter istu re~ servus biljeìli serbus, i da Francezi i Taliani u
rimskih re~ih ta slova zamenjuju. Dakle vidite da je starinom srb znamenovao
su`nja, kako slav u srednjem veku, ter da g. Tomson, bez da zna, ima pravo
derè} te re~i za istovetne. Ni jedan narod nije se u svojemu jeziku zvao slav-
skim po narodnosti; jo{ nije ni 100 godinah {to se nekoji pohervatjenici, na tu-
|e poticanje, zovu Serbi, ter hervatski jezik serbskim kerste.” (str. 29-30.)
Zadiru}i svojom alhemi~arskom pseudoistorijskom metodom i u dublju
istoriju, Star~evi} tvrdi kako “Serbi na levoj strani Dunaja biahu robovi Polja-
kah, Hervatah, Avarah; nje niti je zvao Heraklij ni itko drugi; oni nisu proti Ava-
rom vojevali; nego kad su ove Hervate svladali, Serbi se uteko{e ka Herakliu
koj im nazna~i pristani{te u Macedonii; ovde oni nisu bili o sebi, nego kao na-
selbina, podlo`nici Bizanca; Serbia, zemljopisno ime, nekada gornja Mesia ili
Misia, bija{e tako neznatna da joj Hervati izme|u sedam banah ne dado{e ni
jednoga, nego ju kroz ùpana upravlja{e.” (str. 33.) Iako su se u to vreme Srbi
ve} delimi~no oslobodili i stekli dve nezavisne, me|unarodno priznate dràve,
Star~evi} taj uspeh nipoda{tava slede}im re~ima: “Serbi kneèvine dokaza{e
da nisu za deràvan ìvot; da kod njih ne bi bilo fanatizma vere, i da im Rusia
ne bi obe}ivala Bosnu i Hercegovinu, oni bi se sutra podloìli Turskoj, jer im
je u svakom pogledu gorje nego Bo{njakom. Ovoj pasmini hteti podloìti
plemstvo Bosne, bilo bi jo{ ~udnie nego hteti Ircem podloìti Engleze. Ovaj ~as
pobunjene nema{tine” (str. 427.) koje Rusija izdràva, a oni proteìraju nema~-
ke interese. “Tko je pravi neprijatelj svih potla~enih narodah na Iztoku ako ne
Nemac i prijatelji Nemca? Samo Slavoserbi vi~u na Turke i Ma|are: razumni
ljudi smatraju te narode za kamare, napram glavnomu neprijatelju, Nemcu.”
(str. 428.) Potom tvrdi da “Slavoserbi truju i oslabljuju narode koji bi Austriju
stezali.” (str. 429.)
Ukazuju}i da je kroz dosada{nju istoriju propalo mnogo naroda i dràva
zbog odsustva snage i vitalnosti, Star~evi} se u ovom ~lanku tako|e pita: “Tko
moè re}i, da s vremenom ne moè tako biti i kod narodah, koji bez svakog
razloga dolaze pod sramotnim, pod suànjskim imenom slavskim ili serbskim?
Nikada, u nikakovu obliku, nije se zvao, i ne bude se zvao razuman ~ovek Sla-
vim ili Serbom. Ta imena ne podnosi znanost, oba s prosvetlenjem moraju pro-
pasti. Samo neznanjem i zane{enostju derè se ta imena, a one obe bolesti iz-
599
~ezavaju iz naroda. Samo prava, povestni~ka, narodna imena imaju snagu. Sa-
mo kroz nadtecianje u napredku moè slabie ime popustiti ja~jemu; moè se
manje pu~anstvo ve}jemu pu~anstvu s dobra, iz osvedo~enja, pome{ati. Dakle,
tu je glavna stvar: otvoriti to nadtecanje i dati mu priliku da se u slobodi razvi-
ja. Po povesti i po narodnosti samo su dva naroda na Iztoku srodna Rusom: to
su Hervat i Bulgar. Ako Iztok o sebi i u njemu Rusia, imaju kakovu budu}nost,
ta budu}nost stoji od ovih dvaju narodah, i samo od njih. Oba ova naroda ima-
ju snagu ìvota i napretka. Pak itako, Rusija {kodi ovim narodom gde i kako
moè.” (str. 430-431.) Posebno ga ljuti {to se Rusija kontinuirano postavlja kao
za{titnica pravoslavnih naroda, savetuju}i ruskoj dràvnoj politici da se okane
verskih motiva. “Znamo, da }e se mnogi na{ ~itatelj nad ovim razlaganjem
podsmehnuti. I mi se podsmehivamo. [ta, re}i }e nam se, mislite li da se Rusi
mogu okaniti bizantin{tine? Mislite li da je za bizantin{tinu sloboda ili napre-
dak? Mislite li da je bizantin{tina ne{to drugo nego slavoserb{tina? Mislite li
da Rusiu um vodi? Mislite li da Rusia vidi da Serbia, u supor slobodi kroz 50
godinah, u supor tolikim sredstvom i pomaganjem, danas her|avie stoji nego
li je stajala prie 50 godinah? Mislite li da je Rus za drugo, ili da }e raditi za dru-
go osim za suànstvo i za glupost? Mislite li da Rus vidi svoje poniènje, svo-
ju sramotu, svoju nevolju?” (str. 432.)
Sli~no pi{e i u ~lanku “Na ~emu smo”, isti~u}i da bi istorijski tok bio sa-
svim druga~iji da je hrvatski narod blagovremeno uspeo da se otme tu|inskom
duhu, da je oslobodio i ujedinio svoje teritorije uz ~vrstu ruku sposobnog vo-
|e, koji bi ga preporodio maksimalnim angaòvanjem umnih i materijalnih
snaga. “Pasmina slavoserpska, koja propada sama od sebe, i prem je neprijate-
lji Hervatah galvaniziraju, bila bi ve} davno u slobodi i uz bujan ìvot naroda
izniknula. Tu|e narodnosti, u Hervatsku nacepljene, bile bi se u hervatskoj na-
rodnosti raztopile, kako no se rastopi{e sve, dok je Hervat snage i ponosa imao.
Bulgari, u svom deràvnu zametku grana Hervatah, ter zato i padnuv{i osla-
bljenjem Hervatah, bili bi se s vremenom pome{ali u svoju kerv. Ostali susedi
na{i, ili bi bili s nami sporedili u slobodi i napredku, ili bi bili sami po sebi iz-
~eznuli ter narodu ìvota mesto ustupili. Izto~no pitanje ili ne bi bilo u javnost
do{lo, ili, ako bi se bilo izleglo, bio bi Hervat re{io na korist svoju i time i ~o-
ve~anstva.” (str. 393-394.) Hrvatske interese i njihovu realizaciju, po Star~evi-
}u, neprekidno podriva unutra{nja srpska subverzija, sistematska i kontinuira-
na. U ~lanku “Ukinu}e granice”, pita se “{to derè Slavoserbi do cele Hervat-
ske, do svega naroda hervatskoga? To, da Hervatska nije za ni{to, da Hervati
nisu nego za su`nje Tirolcem, Ma|arom, Ciganom, Rusom, i svakomu tko Sla-
voserbe plati.” (str. 245.)
Takav problem on vidi u pitanju Vojne granice, ~ije ukidanje Hrvati upor-
no zahtevaju, a Srbi se jo{ upornije odupiru. “Na sva bolja i lak{a mesta terpa
Austria u granicu svoje sme}e. Taj austrianski nakot ima u granici onaj isti po-
sao, {to ga ima nakot slavoserbski u provincialu. Taj je posao: {pionirat, denun-
cirat, pijan~ovat, obiteljski mir i bra~nu vernost trovat, mito naganjat i primat,
krivicu i svu nesre}u razprostirat i narod otupljivat i zamamljivat. Kako biva
600
po{tenim ljudem u provincialu od Slavoserbah, tako biva boljim grani~arom od
bratje Slavoserba, od legla austrianskoga.” (str. 247.) On se nada da je struktu-
ra grani~arskog stanovni{tva ipak druga~ija od utiska koji ostavljaju najglasni-
ji protivnici hrvatskih aspiracija. “U granici je jako malo pravih Slavoserbah,
tj. ljudih suànjske naravi, ljudih koji su se zakleli proti Hervatom, ter rade jav-
no i potajno za Austriu. Ti ljudi budu spaziti, makar i kasno, da ih poznamo i
mi i svi ostali Hervati, da niti }e Slavoserbi pomo}i Austrii, ni Austria Slavo-
serbom; ti ljudi budu viditi, da }e ih suditi upravo oni koje oni preziru, zabacu-
ju i izdavaju, tj. Hervati.” (str. 248.) Me|utim, to su njegove nade i o~ekivanja,
a nasuprot njima stajala je realnost, koju vi{e od jedne decenije pre zvani~nog
ukidanja Vojne granice Star~evi} nije mogao da prenebregne. “Dok bude sta-
jalo od Austrie i Slavoserbah granica se ne bude nikada ukinuti. Austria i Sla-
voserbi iskreni su samo kada zlo rade.” (str. 256.)
Iznose}i dalje da “neima zla ni sramote koje ne bi Slavoserbi u~inili proti
Hervatom” (str. 273.) i tvrde}i da tamo gde “prestaje um, tu je Slavoserbstvo,
tu se ne zna je li ve}je bezumje ili bezobraznost” (str. 270.), Ante Star~evi} u
~lanku “Nagodbe” odre|uje Slavoserbe kao najgore izdajnike Hrvatske, pa ka-
è: “Neprispodabljajmo Slavoserbe ni s najgorjimi ljudi, a kamoli s Ma|ari.
Svaki, i najgori Ma|ar, ljubi slobodu i veli~anstvo svoje domovine, on svestno
ne moè Ungariu izdati. S Austriom sklapa{e nagodbu muì koji u drugih pri-
godah pokaè i deràvna znanja i ota~beni{tva. A Slavoserbi su pasmina po-
sebna, sme}e naroda: oni su Hervatsku izdali, i ako uztreba opet }e ju izdati,
makar i bez svoje koristi, samo za da ju izdadu, oni su po svojoj naravi bez uma
i po{tenja, proti slobodi i proti svakom dobru.” (str. 299.) Ta pasmina slavoserb-
ska, koja se, kako kaè Star~evi}, povla~i po Hrvatskoj, u njegovoj politi~koj
vizuri je “zakleti urotnik proti Hervatom, i da Be~ tu pasminu diè, neguje, uz-
deràva samo za nesre}u i sramotu naroda hervatskoga.” (str. 330.) Njima ne-
retko pripisuje i sasvim fantasti~ne stvari, poput slede}e insinuacije: “Slavoser-
bi stvori{e i proglasi{e dogmu koja u~i da Hervati ne mogu o sebi biti, nego da
moraju ili pod Ma|are, ili pod Austriju.” (str. 331.) Potom sledi dodatno obja-
{njenje: “Svatko vidi da ta dogma ne podnosi svetlost ni razpravljanje: ona go-
la ne moè se naroda hvatati. Kako, dakle da ju rasprostrane Slavoserbi? Sa
strane, posredno: udri na one koji su proti njoj, udri na nje psovkami, la`mi, so-
fisteriami, obsenami, udri javno i potajno, udri svimi sredstvi, koja pita zla
stvar i pruà lupe`tina.” (str. 331-332.)
Interesantno je kako u bro{uri “Nekolike uspomene” Star~evi} prikazuje
saborske sukobe sa “Slavoserbima”. Tako na neki govor, koji im navodno nije
bio po volji, “zarok}a{e Slavoserbi kako i ona ìvotinja na kojoj slanina raste.
A nakon nekolika udarca, iz onih istih Slavoserbah gledaj prave pse, koji svi
beè dok je jedan udaren. Nekolikimi re~mi umu~kasmo Slavoserbe.” (str.
339.) Tu on Slavoserbe naziva i “austrijskim {tencima”, koji beè i od verbal-
nih sudara, ako im se demonstrira samouverenost i odlu~nost protivnika. Pre-
ma Star~evi}u, Slavoserbi “nikada ne kaù {to ho}e {to li ne}e, kod njih ~ovek
nikada ne zna na ~emu je. Nu to je, kasnie opazih, u redu, jer samo lu|ak mo-
601
è pitati ljude vertoglave i prodane, da kaù {to ho}e {to li ne}e; samo lu|ak
moè se zaneti na njihov odgovor: oni ho}e i ne}e ono {to i njihov gospodar.
Ali dosta tih razmatranjah, ona posvema ru{e moje nazore pervi{nje, ona me
osloba|aju sumnje, ona mi davaju istinu: da su Slavoserbi zakleti izdajice Her-
vatske.” (str. 340.) Tu opet dolazi do nove definicije Slavoserba. “Slavoserbi su
sme}e naroda, versta ljudih koji se prodavaju svakomu tko i po {to ih ho}e, i
svakom kupcu daju Hervatsku u nametak; versta ljudih, koje }e svatko, ako se
ne da vi{e, kupiti i za zdelu krumpirah; ljudih koje imati svatko bi se stidio osim
Austrie i drugih her|avih vladah; ljudih kojih najverstnii mo`da bi dobili od
prave vlade da ~iste lule; ljudih koji su po svojoj suànjskoj naravi proti svemu
{to je dobro, slavno, veli~anstveno; koji su se kao zakleli narod hervatski obri-
sati s lica zemlje, ter o tomu i rade. To su Slavoserbi, to snaga Austrie u Her-
vatskoj. Dok ne bude iz naroda iztrebljena, neka Austrii bude ta pomo}, nitko
joj ju ne navidi.” (str. 342.) U tom smislu, “da bi Slavoserbi imali iskru uma i
po{tenja, oni ne bi bili Slavoserbi, a da bi imali iskru ota~beni{tva, oni ne bi bi-
li izdajice naroda hervatskoga.” (str. 346.)
|) Pripoveda~ skromnog literarnog dara
Po{to je “slavoserpstvo” za Star~evi}a ne{to mnogo vi{e od etni~ke pripad-
nosti; ono je mentalitet, obrazac pona{anja, sistem vrednosti, otelotvorenje ne-
morala i primitivizma; on tu odrednicu i koristi, kako smo videli na francuskom
i ruskom primeru, za karakterisanje sli~nih negativnih pojava u drugim dràva-
ma. Njegova je èlja da termin “Slavoserpstvo” nametne kao sinonim univer-
zalnog zla, o~ekuju}i da bi on tako mogao biti diskvalifikovan i u srpskom na-
rodu, omogu}uju}i {iroku denacionalizaciju i pohrva}enje. Dok se to ne postig-
ne, on je protiv slabljenja Turske, pa su mu na ruskoj politi~koj sceni na udaru
oni faktori koji se uporno zalaù za osloba|anje hri{}anskih naroda iz turskog
ropstva. “Takojer u Rusii je slavoserbske pasmine. Ova je pasmina, kako i dru-
gde, koliko her|ava, toliko nemirna. Njoj nije do slobode ni do prosvetlenja;
nje, kako ni nema~ke pasmine, ne prima se znanost, ona po naravi ne moè mi-
sliti, njezin duh odbija svaku plemenitu i uzvi{enu misao: ona ostaje barbarska,
i slepo herli na promene i na osvojenja. Ta je pasmina u Rusii velika, i vladari
Rusie, moraju joj drugda popustjati. Gde? Dosada nigdje prili~nie nego u Tur-
skoj.” (str. 397.)
Rusiji prigovara da slovenstvo i pravoslavlje instrumentalizuje kao sred-
stvo realizacije svojih velikodràvnih interesa. “Rusi se ne}e odre}i svojega
imena, za primiti gnjusno ime slavsko ili {to je isto, serbsko... Tako razvikana
slavska Rusia, ima u~enjakah svake struke; nu ne pokaza Slavca, koj bi mogao
uz nogu stati npr. Jordanu, Dobrovskom, Kopitaru, Kolaru, [afariku, Miklo{i-
}u, itd. Slavstvo je ~edo Austrie, ova ga je rodila i odgojila za da se Poljaci, Her-
vati i êsi puste u sanjarie, propustiv svoja prava i svoju osebnost, za da ona
uzmogne ove narode terti kao Slavce, koji da teè na sever, i za da ona od Za-
pada dobiva priznanje i pomo} proti ubita~nu ìvlju slavstva. Slavoserbstvo,
bilo kojeg oblika, po naravi vodi u Ru{tinu i u njoj se raspada. A tko, kako li bi
602
bio mogao, u Austrii, raditi o~ito za Rusiu? Slavoserbstvo zamenu ime, prider-
àv stvar. Razvitak slavoserbstva okrenu proti Austrii, i te`ko da ona i danas vi-
di zamku koju si je sama splela. Ma|ari, po svojoj mogu}nosti, pomaga{e
Austriu u tom poslu. Rusia, govore} o ovim razli~nih narodih, upotrebljiva ime
Slavoserbsko: ona time ubija osebnosti ovih narodah, kratkovide mo~i i obse-
njuje; ona, bez prigovora, da uz pomo} Austrie, pripravlja svoju stvar.” (str.
398-399.)
S jedne strane Star~evi} nipoda{tava sve hri{}anske muke pod turskom
vla{}u, a s druge same hri{}ane optuùje kao da su oni krivi za sopstveni rop-
ski poloàj. “Nesre}a kerstjanah Turske dolazi neposredno od njihova nepo{te-
nja, neverja i bezdu{ja, ter dok su kakovi su, ne moè im biti bolje, i dok im je
kako im je, oni ne mogu biti bolji. U nikakovu pogledu nije mogu}e ovako po-
kvaren, izro|en puk izjedna~iti muhamedovcem i u povesti ne bia{e i nije ta-
kove jednakosti me|u tako razli~nimi i neprijateljskimi staleì.” (str. 399.)
Njegova zamisao sasvim je jasna, ali i duboko nerealna. Prema njoj bi svi
Srbi trebalo da ostanu u turskom ropstvu sve dok Hrvatska ne oja~a i osamo-
stali se, a onda bi ih ona sebi pripojila i pretvorila u Hrvate, odnosno objasnila
im i ubedila da su oduvek i bili samo Hrvati. Me|utim, ta hrvatizacija pravo-
slavnih Srba pokazala se kao nemogu}a i u samoj Hrvatskoj i Slavoniji. Tu je
poreklo nesavladivog Star~evi}evog besa, kome mnogo doprinosi i li~na fru-
striranost, s obzirom da mu je majka bila pravoslavna Srpkinja. Problem nje-
govog individualnog nacionalnog identiteta mogao bi biti efikasno re{en samo
ako bi tamo{njim pravoslavnim Srbima mogao da nametne hrvatsku nacional-
nu svest. To ~ini poku{avaju}i da im ogadi srpsko ime, da moralno diskvalifi-
kuje njegove etimolo{ke izvore i u savremenosti da samom pojmu promeni
zna~enje tako {to }e pod jedinstveni imenitelj “Slavoserba” podvesti sve ele-
mente negativnog politi~kog pona{anja, posebno izdaju i nemoral. U takvom
nastojanju nastalo je mno{tvo Star~evi}evih kratkih pamfleta, koje je u dva na-
vrata, 1878. i 1898. godine objavio pod naslovom “Pisma Ma|arolacah”, u
uvodu ve} obja{njavaju}i da su “Ma|arolaci” samo sinonim za “Slavoserbe”.
U tim pismima, kako sam navodi, hteo je da se prikaù “skokovi, }utenja, è-
lje, }ud, sverha, sredstva, narava, na~ini, znanje: celo ìvljenje njihovo. To pi-
sanje ima biti verno, istinito slikanje, ima nositi zapovedi pastirah, zapovedi
zvonarah ili gon~inah, izvestja kerda, itd., i mora propu{tati osebnosti, ove bo
su znak her|e, bilega Slavoserba.” (knjiga 6., str. IV)
Da ve} u startu ne bi bilo nikakve zabune, Star~evi} nagla{ava “Ime “Sla-
voserb” etni~ko je za tu pasminu, ono se nikakovim drugim imenom ne da do-
stojno zameniti. A imena pastir, gon~in, zvonar, kerdo, pristoje da ne mogu bo-
lje i herpi i ravnateljem.” (str. V) Svoju zagriènost ispoljava i kroz tvrdnju ka-
ko se osvedo~io “da Slavoserbi bez razloga ne rok}u i ne bleje; da su oni na to
primorani; da je sverha njihovu poslu nagerditi i time omraziti hervatski jezik;
da njihova ~er~kanja bez obzira na drugo, ne moè izgovarat ni Nemac, toliki
neotesanac.” (str. VII-VIII) Na prigovore iz okruènja na politi~ku kontrapro-
duktivnost njegovih antisrpskih tirada, on odgovara da mu “vi{e vredi pet po-
603
{tenih, radinih, razumnih ~itateljah, nego pet milionah Slavoserbah.” (str. VII)
Prema Anti Star~evi}u, Slavoserbi su “suànjska pasmina, skot gnjusnii od iko-
jega drugoga. Uzmimo u ~oveku tri stupnja saver{enstva: stupanj ìvotinje, stu-
panj razbora, i stupanj uma, du{evnosti. Slavoserbi nisu podpuno dostignuli ni
najni`ji stupanj, a iz njega ne mogu se dignuti. Oni neimaju svest; oni ne zna-
du kao ljudi ~itat; njih se nikakav nauk ne prima; oni ne mogu biti bolji ni gor-
ji nego li su; oni su, izuzev okretnost i prepredenost koje daje ve`banje, svi u
svemu posve jednaki; oni o sebi, bili siti, bili gladni, ne mogu mu~at ni lajat,
mirovat ni skakat, nego se u svemu vladaju kako im njihovi pastiri odre|uju.
Njihovi zvonari budu na{ spis pod tu|im imenom deràt i ~itat marljivie nego
itko drugi, i jer ne imaju razuma, oni }e ga svojim pastirom dostavljat i od njih
naputke pitat, a zabranit }e ga kerdu, ter svi slo`no budu mu~at o njemu i radit
da on ne dojde u veliku javnost, i da propadne. Ne smidu bo spis hvaliti, jedno
jer im je proti naravi i te`nji, onda jer bi svoje kerdo izgubili. Ne smidu spis ni
kuditi, jer svatko, ikoliko razuman i po{ten, zna i derì da je najbolje ono na {to
oni najve}ma vi~u. Dakle i su|enjem bi sebi {kodili.” (str. VIII-XI)
Na sumnje najbliìh saradnika, ~ak i Eugena Kvaternika, da li zaista ozbilj-
no misli to {to o Slavoserbima govori, Star~evi} precizira: “Neima istine o ko-
joj bi ja tver|e bio osvedo~en nego li sam o tomu {to vam kazah o Slavoser-
bah, ja nisam tako siguran da iz toga vi`leta ne bude konja, kako sam siguran
da iz Slavoserba ne bude ni najher|aviega ~oveka.” (str. H) Obja{njavaju}i ka-
ko me|u Slavoserbima nema nikakve razlike, on dalje iznosi: “Zna{ da je raz-
lika, npr. me|u englezkom i me|u turopoljskom svinjom, itd. Tako je i kod Sla-
voserbah. Ovo je sme}e suànjah Evrope, Azie i Afrike. Nu svi su Slavoserbi
za suànjstvo, za svako zlo, za svaku her|u, po naravi onako, kako npr. sve svi-
nje za blato. Da se sbroje sve opa~ine svih zlo~inacah Lepoglave, one ne bi da-
le tri postotka opa~inah {to ih u potaji snuje, i u sgodi ~ini najbolji, najpo{tenii
Slavoserb. Ako to ne}ete deràti za nedvojbenu istinu, vi se budete vazda na-
lazili prevarenimi.” (str. XI) Jadikuju}i {to je hrvatsko plemstvo upropa{}eno,
{to hrvatskog gra|anstva u pravom smislu re~i i nema, kao ni inteligencije, a
da je selja{tvo krajnje nazadno i neprijateljski se odnosi prema svemu dobro-
me i uzvi{enom, on i za takvo stanje glavne krivce vidi u Slavoserbima. “U tom
ob}instvu imaju vlast Slavoserbi. Sada pazimo: dokle god budu Slavoserbi
vlast imali, ovaj narod mora biti ovakov kakav je: a dok je ovakov, on ne mo-
è k sebi do}i ni i{ta dobra raditi. Tko moè pomislit da }e Slavoserbi dopustit,
a kamo nastojat, da se narod prosvetli, nau~i, oja~i, kad oni ìvu ba{ iz njego-
ve ludosti, her|e, slabo}e?” (str. XIV)
Svoje sledbenike i simpatizere, pogotovo one sklone oklevanju i skeptici-
zmu Star~evi}, iz petnih ìla se upinju}i, uverava “da je hervatska pasmina u
prevelikoj pogibeli; da }e se ona te{ko oporaviti; da slavoserbsku pasminu, oru-
|e suànjstva i her|e, svi tu|inci negovahu, neguju i budu negovati; i to jer ni-
jedan tu|inac ne bi mogao ovaj narod satert kako ga Slavoserbi sater{e; da je
isto, u~iti Slavoserba ili vola; da }e Slavoserb, kako ho}ete, sve priznat, sve do-
pustit, i svakako govoriti nu itako po svoju radit; da Slavoserb, kada god izusti
604
re~i narod ili domovinu, ili slobodu, ili budi koju dobru re~, ili je ve} narodu
na{kodio, ili upravo gleda na{koditi.” (str. XIX-XX) U obilju nebuloznih kon-
strukcija, kozerskih i pripoveda~kih ambicija, ali bez imalo literarnog dara,
Star~evi} nastavlja s nizanjem uvreda, kleveta i pakosti, me|u kojima, kao du-
hovni orjentir, stoji: “Da su slavoserbi {tap u {akah slepca, to znadu i prelice
hervatske. Slavoserbom govoriti o domovini, o narodu, o i~emu osim o terbu-
hu, bilo bi isto {to govorit ne~istoj ìvotinji o ~inorednosti, etiki. Da ovo ne bi
bila istina, tko bi mogao razumeti da se Slavoserbi derè upravo onoga tko je
na{ narod iz veli~anstva bacio u nevolju, tko, na njihovu mestu, ne bi se ra|e
bratio s vragom nego li s onim s kim se oni brate? Vrag bo ubija samo du{u, a
njihovi za{titnici, ravnateljstvo ravnateljstva, ubijaju i du{u i telo. U pakao se
dolazi kroz zlo}e, a glavni je vrutak zlo}ah suànjstvo, neznanstvo, siroma{tvo.
Iz despociah dolazi najvi{e du{ah u pakao. Suànjstvo, ludost, siroma{tvo, to
su ìvlji Slavoserbah i njihovih ravnateljstvah. To je sve jo{ u redu. Ali gledaj-
te ~udo: Slavoserbom je, kako i nemoj marvi, sva svetinja u njihovu terbuhu...
Ako, dakle, mislite, da Slavoserbi ne stoje duboko ispod neme ìvotinje, da oni
nisu prava suànjska pasmina: pokaìte mi ijednu drugu ìvotinju, koja se ne
uklanja od one strane od koje dobiva udarce. Tomu nakotu daj koru kruha, pa
ga udri, pa ga deri do kosti, itako ima{ ga u svako zlo, ima{ ga proti Hervatom.”
(deo prvi, str. 75-76.)
Kroz omiljenu formu paskvilnog dijaloga Star~evi} zaklju~uje: “Hervat-
ska je narodnost najstarija, ona je hrast, a sve ostale narodnosti slavenske nisu
drugo nego ìri ili {i{ke. Da ne bi bilo pogibeljno od Austrie i Ma|arah, ja bi
bio ve} davno dokazao da moje pleme poti~e od Buge, mla|e sestre onih petih
Hervatah koji su desnodunajsku Hrvatsku osvojili. Bez vere ne moè biti sre}-
na ni obitelj a kamo li dràva. Me|u svimi verami najbolja je rimo-katoli~an-
ska. Ona bo vodi ljude i narode k prosvetlenju, k sre}i i k slobodi; protestanti-
zam razuzdava strasti; izto~na vera ostavlja i u~vers}uje ljude u ìvinstvu i su-
ànjstvu.” (str. 138-139.) Antislovenskim animozitetima Star~evi} je dao odu-
{ka pravom bujicom najpogrdnijih izraza u neve{to sro~enim i neuspe{no du-
hovitim sentencama. “Slaven je brav. Jer kako brav, tako i Slaven, za runo, ~u-
va se dok ne do|e pod no`... Slavjan je smrad. Jer kako smradu, tako Slavjenu
uklanja se tko ga ne treba.” (deo drugi, str. 116.) [to se Slavoserba ti~e, po Star-
~evi}u, oni su poti{tenost smatrali krepo{}u, “izdaju zaslugom, dojavu zakono-
stju, laskanje ljubavju, siroma{tvo zlo}om, smernost ludostju, pristojnost her-
|om, pravednost slabo}om, iskrenost bezobrazno{}u, po{tenje izmi{ljotinom
zavarati neuke, istinu porugom.” (str. 164.)
2. Rodona~elnik prava{ke ideologije Eugen Kvaternik

Najbliì Star~evi}ev saradnik i ideolo{ki istomi{ljenik, Eugen Kvaternik
(1825-1871.) u mladosti je poku{avao da igra na rusku kartu, stupiv{i i u rusku
{pijunsku slu`bu, stekav{i 1858. ~ak i rusko dràvljanstvo. Ipak je povremeno
izraàvao ogor~enje {to petrogradski politi~ki krugovi u njega nemaju dovolj-
no poverenja zbog njegove katoli~ke vere. Godine 1859. putuje u Italiju i Fran-
605
cusku, propagiraju}i hrvatsko nacionalno oslobo|enje i agituju}i protiv hab-
zbur{ke vladavine. U knjizi “Hrvatska i talijanska konfederacija”, objavljenoj
u Parizu 1855. u osnovi je ve} pruìo zaokruèn program budu}e Stranke pra-
va, koju je sa Antom Star~evi}em proklamovao 1861. godine. Hrvatima je pro-
glasio sve Ju`ne Slovene, uklju~uju}i i Srbe. Prethodne godine je stigao i da
Luju Bonaparti ponudi hrvatsku krunu. U emigrantskim danima veliku pomo}
mu je pruào Nikola Tomazeo, ali su se uskoro ù~no prepirali jer je Tomazeo
bio odlu~ni protivnik hrvatskih pretenzija na Dalmaciju. Kako je svojevreme-
no u Petrogradu imao uvid u “Tajnu knjigu” o ruskoj i zapadnoj politici u Pa-
lestini i uspeo da iz nje prepi{e {iroke izvode, 1860. godine Kvaternik se obreo
u Rimu i Kongregaciji za propagandu vere predao deo svojih zapisa. Kardinal
Barnabo ga je povezao sa austrijskim diplomatama, da bi “hrvatski nacionalni
revolucionar” uskoro stupio u kontakt i sa austrijskim ministrom inostranih po-
slova Rehbergom, {to ga je potpuno odvelo u suprotni tabor u odnosu na pret-
hodni italijanski revolucionarni.
a) Saradnja policijskih agenata [trosmajera i Kvaternika
Kako pi{e Ljerka Kunti} u predgovoru knjige Eugena Kvaternika “Politi~-
ki spisi. Rasprave, govori, ~lanci, memorandumi, pisma” (“Znanje”, Zagreb
1971.), “Kvaternik je posebno nastojao predobiti Rehberga i katoli~kom pro-
pagandom, traè}i od{tetu za “Rusku tajnu” kao vjerski spis. Novac je, zapra-
vo, traìo zato da bi mogao povesti politi~ku akciju u Hrvatskoj. Prema Reher-
govoj uputi, u kontakt s Kvaternikom stupio je ministar policije Tijeri. Agent
ovoga ministra odobrio je Kvaterniku povratak u domovinu.” (str. 21.) Pre po-
vratka Kvaternik se obra}ao i [trosmajeru, a be~ki ministri su procenili da je
re~ o vrlo ve{tom agentu, koji moè biti itekako opasan u neprijateljskim ruka-
ma. Sumnjali su da i dalje odràva veze s Rusima, ali i smatrali da relacije s
njim treba odràti kako bi se eventualne opasnosti lak{e i blagovremenije neu-
tralisale. Nezadovoljan austrijskom suzdràno{}u, Kvaternik se ponovo obra-
tio nude}i saradnju njenom zvani~niku Novosiljskom, pominju}i mu “Tajnu
knjigu”. Kako Kunti}eva dalje iznosi, “on se tim spisom, kao mamcem, sluìo
na razli~itim stranama, ali, po njegovom uvjerenju, na diskretan na~in. Tako je
Novosiljskome javio da su mu ruski i slavenski interesi suvi{e va`ni a da bi ih
mogao iznevjeriti. Ovome, ruskome i slavenskome stavu, Kvaternik je uistinu
ostao dosljedan i u vi{e je mahova, godine i godine, javno i privatno izjavlji-
vao da je ruska, slavenska i srpska politika, pored hrvatske i zapadnja~ke, stal-
na alternativa za Hrvate. U to ime, pozivaju}i se na zanimljivu gra|u “Tajne
knjige”, on je Novosiljskome predlagao da ga prime u rusku konzularnu slu-
`bu u Sisku.” (str. 22.) Povodom Kvaternikova slu~aja pokazalo se da je i [tro-
smajer bio u slu`bi austrijske policije. “Op}a ocjena be~kih ministara o Kva-
terniku rezultirala je u kontaktu izme|u ministra policije i [trosmajera; [tro-
smajeru je stavljeno u du`nost da obavijesti Kvaternika o povoljnome rezulta-
tu tih razgovora, {to je i u~injeno 21. IX 1860.” (str. 23.)
606
[trosmajer je prvo Kvaternika pozvao u Be~, a potom i u Zagreb, daju}i
mu instrukcije o ~emu da pi{e i nastoje}i u zagreba~kim intelektualnim krugo-
vima da ga proteìra. Politi~ki program koji je Kvaternik u to vreme zastupao,
o~igledno je bio po volji be~kih vladaju}ih krugova, jer je nastupao antima|ar-
ski i zalagao se za poseban status Hrvatske u okviru Austrije. Kvaterniku je u
to vreme [trosmajer omogu}io da {tampa nekoliko politi~kih bro{ura. Kako je,
zajedno sa Star~evi}em, naredne dve godine sve odlu~nije nastupao, Kvaterni-
ka su 1863. godine ban [ok~evi} i kancelar Maùrani} proterali iz Hrvatske,
nakon {to je obelodanjeno da je on ruski dràvljanin. U mnogim novinama je
otvoreno optuìvan da je dvostruki rusko-austrijski {pijun, a neki su mu zame-
rali da je nemoralni politi~ki agitator koji se prodaje onome ko mu vi{e plati.
Obreo se po izgonu u Francuskoj i opet se obratio Napoleonu Tre}em. Me|u-
tim, prilike su se tamo zna~ajno promenile jer je francuska vlada u balkanskoj
politici sve vi{e u obzir uzimala srpske interese. U to se Kvaternik vrlo brzo
uverio. “Kad je do{ao u Pariz, francuska je {tampa pisala o Srbiji onako kako
je on èlio da se pi{e o Hrvatskoj.” (str. 31.) Naredne godine postao je poljski
agent i po zadatku delovao protiv austrijskih interesa, za ra~un poljske nacio-
nalne emigracije. Dok je Kvaternik u emigraciji sanjario o raznim ustani~kim
poduhvatima, [trosmajer se svojski trudio da mu se omogu}i povratak u Za-
greb. Me|utim, kad se Kvaternik 1866. pojavio, ponovo je proteran iz Hrvat-
ske. Naredne godine zahvatila ga je op{ta amnestija, pa se definitivno vratio, a
1869. godine dobio je i re{enje o otpustu iz ruskog dràvljanstva. Godine 1871,
koriste}i nezadovoljstvo kraji{kih seljaka dràvnim tretmanom njihovih {uma,
odvaìo se na sulud ~in, organizuju}i oruànu pobunu u Rakovici kod Oguli-
na. Vlasti su ubrzo ugu{ile pobunu, pa je tom prilikom Kvaternik poginuo.
b) Prodaja ruske dràvne tajne
U pismu Nikoli Tomazeu, upu}enom iz Pariza 22. aprila 1860. godine,
Kvaternik se àli kako u Rusiji u njega nisu imali poverenja zato {to je katolik,
govore}i za ruske dràvnike da su lukavi i obuzeti slepim varvarskim fanati-
zmom i iznose}i da je zbog toga zamrzeo ceo ruski rod. Prvim pismom grofu
Rehbergu, datiranim 12. jula iste godine, nude}i svoje {pijunske usluge i traè-
}i novac za uzvrat, on detaljnije obja{njava svoj rimokatoli~ki ekskluzivizam i
antiruski stav. Nude}i tajne ruske spise austrijskom ministru policije, on nagla-
{ava da se njegova ponuda ti~e “najsvetijih politi~ko-religioznih i trgova~kih
interesa katolicizma naprama elementima pravoslavnim.” (str. 98.) U tom smi-
slu, dalje navodi, “svidjelo se Providnosti da sam mogao do}i do sadràja vrlo
tajne ruske knjige, putem i na~inom uostalom posve moralnim, no tajnu toga
puta, me|utim, moram najsavjesnije ~uvati i sada, a mo`da jo{ i zadugo; njen
su sadràj ne manje tajni sustavni planovi, od gotovo neprora~unljive va`nosti
i zama{aja, a o ~emu sam gospodinu poslaniku u Rimu (re~ je o austrijskom
poslaniku Baku – nap. V. [.) dao kratak izvadak da bi o tome imao potpun po-
jam; to su osnove {to ih je utvrdila ruska carska vlada da bi ih slijedila i izvr{i-
la u svetoj zemlji, kako bi, izvr{avaju}i ih striktno i pa`ljivo, ostvarila politi~ki
607
utjecaj i prevlast Rusije na Istoku, da bi odavde isklju~ila katolicizam i svaki
drugi vjerski utjecaj Zapada; napokon, da u tim blagoslovljenim krajevima pre-
ko svoje politi~ko-religiozne predominacije zasnuje i isklju~ivo svoj probitak,
i to trgova~ki.” (str. 99.)
Nastoje}i da objasni kako je kao Hrvat do{ao u posed tajnog spisa velike
slavenske i pravoslavne sile, Kvaternik se opet pozva na vi{e, nadzemaljske si-
le: “Ba{ kao da je Providnost ravnala ~itavom onom poplavom nesre}a, razo-
~aranja, {to su se skupljali nad mojom glavom godinama, da bi taj spis – jam-
stvo za trijumf pravoslavlja i ruskog utjecaja na Istoku, prema visokim autori-
ma bro{ure namijenjene za 7 najvi{ih li~nosti carstva – pao u ruke jednome ka-
toliku nakon toliko nevolja! – Tako|er u Rusiji sam morao osjetiti mu~no ko-
lebanje slavenske ideje kakvu sam sebi stvorio, kao i mnogi drugi iz moga na-
roda; i ste}i uvjerenje da se Rusi odnose sustavno neprijateljski prema mojoj
domovini i narodu koji je ve}inom katoli~ki, i to zbog same te jednostavne
okolnosti! Jer su se Rusi odlu~ili, mada puni nepovjerenja, da me prime i upo-
trijebe u korist moga naroda i protiv Austrije, ne zbog ljubavi za slavenstvo, ve}
potaknuti strahom da ne zakaù pred hrvatskim narodom, odbijaju}i prvog Hr-
vata koji se utekao njima; ili, bolje, zbog mr`nje prema Austriji u to vrijeme,
da bi me kasnije napustili utoliko apsurdnije, dopu{taju}i da se kompromitiram
na sve strane, a ponajvi{e objavom diplomatsko-politi~kog djela “Hrvatska i ta-
lijanska federacija”, djela {to je objavljeno pro{le godine u Parizu, za talijan-
sko-austrijskog rata.” (str. 101.)
To posipanje pepelom zbog ranijih antiaustrijskih nastupa vodi ga obrazla-
ganju motiva odavanja ruske tajne. U tom smislu, kako navodi, “dvije su glav-
ne okolnosti koje su me navele da neku vladaju}u katoli~ku ku}u obavijestim
o re~enoj tajnoj knjizi; ponajprije: katoli~ka vjera, kojoj pripadam sa osvjedo-
~enjem; ta je vjera ugroèna u svojim temeljima ako bi se ispunile namjere nje-
nih smrtnih neprijatelja; zatim: politika. Ova posljednja goni me prema vlada-
ju}oj ku}i moga naroda vi{e nego prema bilo kojoj drugoj u Evropi, usprkos
onome {to sam ~inio posljednje tri godine. A za{to? Ja sam osvjedo~en, na te-
melju iskustva i ~injenica, da hrvatski narod od svake evropske vlade i svakog
narodnog pokreta moè o~ekivati samo smi{ljen jaram i zlu volju; dok hab-
zbur{ka ku}a, ako uistinu ho}e da opstane, ne samo da prije ili kasnije mora us-
postaviti hrvatsku narodnost u svoj njenoj slavi i historijskoj i narodnoj snazi,
suprotstavljaju}i je ìvljima svojih neprijatelja, ve} se tako|er mora osloniti na
nju, jer joj je to jedini oslon koji joj ostaje od ~itave zgrade, jo{ danas tako sjaj-
ne.” (str. 101-102.) Potom denuncira namere Francuske i Rusije, u ~ijoj je slu-
`bi bio, pa kaè: “Rusija ru{i hrvatsku narodnost uz pomo} fanati~nog Srpstva
u hrvatskim posjedima u Turskoj; u austrijskim posjedima ona je `rtvovana
madàrstvu, kako bi se prevagom slavenskog elementa postigla ravnoteà pre-
ma francuskome mije{anju u Ugarskoj; vjerski fanatizam pod pla{tom Srpstva
intrigira protiv hrvatskog naroda, cijepaju}i tako Hrvate, za budu}nost, u dva
velika tabora, odakle treba da slijedi trijumf bugarsko-srpskog pravoslavlja
protiv hrvatskog katoli~kog elementa od 4 milijuna.” (str. 102-103.) Po njego-
608
vom mi{ljenju, Rusija organizuje spletke radi uni{tenja hrvatskog naroda kao
“prirodnog predstavnika katolicizma sred Ju`nih Slavena.” (str. 103.) Okrenuo
se i protiv Italijana, predstavljaju}i ih kao ma|arske saveznike i odri~u}i se do-
tada{njeg prijateljstva s talijanskim nacionalnim liderima. “Pokret kr{}ana u
Turskoj, {to ga organizira Rusija, suprotan je interesima ku}e Habsburg; odu-
zima hrvatskoj narodnosti ponajprije ~itavu tursku Hrvatsku od Save sve do
Neretve i Bune (neta~no je zvati je Hercegovina), a zatim hrvatsku Bosnu iz-
me|u Bosne i Drine.” (str. 103.)
Po pitanju obelodanjivanja ruskog tajnog spisa Eugenu Kvaterniku je ipak
od primarnog zna~aja novac, o ~emu on otvoreno govori, ispostavljaju}i i sa-
svim konkretan nov~ani zahtev. U tom smislu otkriva: “Po svojoj savjesti, vi-
{e sam volio da se prije svega obratim sili koja je posve moralna i vjerska, to
jest Rimskoj kuriji; njoj sam prepustio izbor, kojoj }e katoli~koj sili htjeti dati
prednost za obavje{tenje o politi~kim i trgova~kim tajnama. U tu svrhu otputo-
vao sam pred mjesec dana u Rim, gdje sam govorio s njegovom eminencijom
monsinjorom Barnabom, prefektom Propagande. Prema njemu, financijsko
stanje rimskog dvora tako je nepovoljno, da Propaganda ovog ~asa nije u sta-
nju da podnese financijske `rtve. Savjetovao mi je u skladu s tim okolnostima,
da se obratim njegovoj ekselenciji gospodinu poslaniku Austrije; utoliko vi{e,
{to knjiga sadrì va`ne obavijesti o vezama {to su tajno utana~ene izme|u rim-
skog i pari{kog dvora u pogledu palestinskih poslova, na koje sam ga veze upo-
zorio.” (str. 103-104.)
Kvaternik je ube|en da Austrija ima velikog interesa da do|e u posed tih
tajni, jer je re~ o tajnama od ìvotne va`nosti za opstanak austrijskog pomor-
skog dru{tva “Lojd”, ali pre svega ona bi morala do}i do “tajni koje se nje ti~u
kao sile za{titnice katolicizma prvog reda, predstavnice njema~ko-slavenskog
ìvlja; napokon tajni koje se nje ti~u kao velike evropske sile.” (str. 104.) Ube-
|uju}i austrijske vlasti koliko je va`no da mu se isplati traèna suma novca,
Kvaternik napominje da je “pro{le godine primio od Rusije za tro{ak 40.000
franaka, {to ih je Rusija, tako re}i, bacila.” (str. 105.)
Poùruju}i Be~ da {to pre odlu~i po njegovom zahtevu, Kvaternik svoje
nestrpljenje obrazlaè: “Moje prilike ne dopu{taju mogu}nost da produbljujem
neizvjesnost u kojoj sam do sada mogao ustrajati jedino iz ljubavi prema kato-
licizmu.” (str. 106.) Pored toga, kako napominje, “savjest mi kaè da sam za
svoje katoli~ko uvjerenje podnio ve} dosta vlastitih materijalnih `rtava.” (str.
106.) [to se ti~e op{tih politi~kih okolnosti, iznosi dalje u ovom veoma op{ir-
nom pismu, “bilo bi poèljno da, za sre}u katolicizma protiv pravoslavlja,
Austrija preuzme na sebe ste~evinu kakve tajne koja joj, u isto vrijeme, osigu-
rava politi~ku i trgova~ku korist u Svetoj zemlji; i mada je potpisanome bilo
mu~no da stekne àlosno uvjerenje u Rimu da se tamo vi{e brinu za taj grad i
njegovu okolicu negoli za ugroènu vjeru, mada o njoj, govore}i u smislu vje-
re, ovisi i sam grad Rim, bilo bi mu ipak jo{ mu~nije kad bi se morao obratiti
Francuskoj, koja bi bez sumnje znala da sasvim druga~ije ocijeni va`nost po-
nude o kojoj ovise interesi stolje}a. Dakle, ja nipo{to ne pretpostavljam Austri-
609
ju Francuskoj jedino s gledi{ta sakristije. Napokon, a {to nije mogu}e, da i
Francuska, s bilo kojeg razloga, odbije da spasi katolicizam iz zamki i opasno-
sti koje su vi{e negoli bizantinske, tada bih znao {to mi valja raditi. Sam Bog
bi tako htio, tada bi se morale izvr{iti njegove neoborive odluke, a ne vi{e od-
luke ruskih dràvnika. U takvom slu~aju ja sam se odlu~io ve} unaprijed i pot-
puno.” (str. 106-107.)
c) Kvaternikova geopoliti~ka analiza
Nadugo i na{iroko Kvaternik raspreda kako bi za habzbur{ku vladaju}u
ku}u “bio najpromi{ljeniji potez da na temelju hrvatskog dràvnog prava ob-
novi hrvatsku kraljevinu nad svim teritorijama na koje Hrvati pretenduju, koja
bi bila ravnopravna sa ma|arskom i protezala bi se do Petrovaradina. Isto~no
od Petrovaradina, od Banata, Erdelja, Bukovine i rumunskih ùpanija, po nje-
govom mi{ljenju, trebalo bi formirati od Ma|ara nezavisnu Rumuniju, pa bi ta-
ko Hrvati i Ma|ari bili najefikasnije sredstvo u rukama Be~a, kojim bi se efi-
kasno suzbijale sve budu}e ma|arske pretenzije. Uz to, kako je ube|en,
“Austrija jednim udarcem bri{e srpsko-madàrske spletke {to ih vodi Rusija,
odrezav{i potpuno Madàre od Srba; izoliraju}i, s te strane, madàrski element
od inozemstva.” (str. 120.) Uostalom, “hrvatski je narod za austrijsku ku}u pri-
rodna i glavna za{tita – protiv sviju ruskih nakana uz potporu Srpstva i madàr-
stva.” (str. 124.) Tu se Kvaternik poziva i na svoja li~na saznanja i iskustva, na-
vode}i da je, dok je bio u ruskoj slu`bi, shvatio ruske ekspanzionisti~ke name-
re, na temelju pravoslavlja. “Rusija u tu svrhu svim svojim snagama traì za Sr-
be pokrajine u Turskoj, koje su historijski, zakonski i prirodno hrvatske; u to-
me ona slijedi potpun sistem koji }u Va{oj ekselenciji opisati ako ona èli.
Zbog toga i nije Rusija ni odlikovala ni prstenovala moje ~esto spominjano dje-
lo, jer sam dokazao, nasuprot sumnjivim izvorima gospodina [afarika, da je
ono {to se èli traìti za Srbe, sveta i prirodna svojina katoli~kih Hrvata... Spa-
jaju}i dijelove turske Hrvatske s onima bosanskih Srba, Rusija ra~una sa sigur-
no{}u, i to vrlo vje{to, ako se njene namjere ne pomrse, da }e pravoslavni ele-
menat apsorbirati ne samo katolike (100.000 naprama 600.000) ve}, tako|er,
uz politi~ki i broj~ani utjecaj na tok stvari u zami{ljenoj bosansko-srpskoj dr-
àvi, i hrvatski muslimanski element (450.000), nagone}i ga dvostrukim priti-
skom da prihvati pravoslavlje, {to bi potpuno uni{tilo katolicizam.” (str. 124.)
Njegova geopoliti~ka analiza, za njegovo vreme vrlo uverljiva, poprima
zaokruèn oblik uklju~ivanjem {irih balkanskih faktora i procene istorijskih
mogu}nosti eventualno planiranih politi~kih i vojnih akcija strate{kog karakte-
ra. U tom pravcu Kvaternik nastavlja elaboraciju svojih pogleda, pa pi{e: “Da
bi se postigao taj cilj, bro{ure i novine ne prestaju spomenute hrvatske krajeve
smatrati za srpske; odatle se sistematski isklju~uje hrvatsko ime. Otuda tako|er
potje~u i one najpodlije rusko-srpske spletke kad se, usred hrvatskog pravo-
slavnog naroda, zloupotrebljava svetost vjere kako bi ga uvjerili da sve {to je
na hrvatskome jugu pravoslavno nije hrvatsko ve} srpsko; vjerski fanatizam
svr{ava taj posao osobito u turskim pokrajinama {to grani~e sa Srbijom i Cr-
610
nom Gorom, gdje su umjeli uliti narodnu vjeru da ga jedino Srpstvo moè oslo-
boditi. Ali tu nesre}i nije kraj. Masa od 3 milijuna Srba Turske, kad se oslobo-
de i budu predobiveni priklju~enjem i hrvatskih dijelova Bosne, pa ujedinjeni
u jedno politi~ko tijelo, treba da najprije djeluju na Srbe Ugarske i pravoslav-
ne Hrvate u Austriji. A poznato je da je jedna petina hrvatskog naroda pravo-
slavna; ona ìvi upravo uzdu` te nove bosansko-srpske dràve, u Vojnoj kraji-
ni, pa je, prema tome, izloèna neposrednom i vjerskom utjecaju svojih ve} sr-
biziranih suvjernika. Hrvati uop}e, potla~eni i razjedinjeni Austrijom, a poseb-
no pravoslavni, po~et }e da se okre}u prema svojoj bra}i, izdat }e svoje ime i
svoju prirodnu domovinu hrvatsku i srbizirati se pod utjecajem strahovitih
sredstava Rusije. A da nesre}a bude ve}a, Vojna je krajina potpuno izuzeta od
svakog utjecaja gra|anske Hrvatske.” (str. 124-125.)
Krajnji zaklju~ak Kvaternik izvodi uz pomo} nekoliko retorskih pitanja,
da bi pove}ao dramatiku sadràja celog teksta. “Je li, dakle, ~udo, ako pola mi-
lijuna pravoslavnih Hrvata i Srba Ugarske po~nu gravitirati prema 3 milijuna
ruskih Srba? I to manje, ako se uvaì fatalna politi~ka sljepo}a onog poteza, po
kojem se karlova~ki patrijarh na hrvatskome tlu i usred hrvatskoga naroda na-
ziva patrijarhom srpskog naroda! Zar je srpski patrijarh, dolaze}i pod Leopol-
dom I iz Makedonije u Ugarsku, svojim dolaskom srbizirao Hrvate? Ili kad se
gospodin êrnig usu|uje, a Ju`ne Slavene poznaje isto tako malo kao ja Kine-
ze, jer ne poznaje ~injenice, stvarati srpsko-hrvatsku narodnost. Ne zna~i li to,
ekselencijo, i}i fatalno i bezglavo na ruku Rusiji koja se tome ruga? [to da se
kaè o tim ludorijama? Mjesto da se hrvatski narod ja~a, a napusti Srpstvo, nje-
ga se slabi u korist prirodnih neprijatelja Austrije. Kome nisu poznati ruski emi-
sari koji su obi{li ~itavu Dalmaciju, poti~u}i pravoslavne Hrvate protiv njiho-
ve hrvatske narodnosti, kojoj su, me|utim, oni toliko odani? Dok Austrija, mje-
sto da ih u~vrsti u njihovom prirodnom narodnom po{tenju, sistematski uni{ta-
va taj ~estiti hrvatski narod od 430.000, katoli~ki u ve}ini, i to pomo}u morla-
kizma; njega su himbeno izmislili izdajice svoje zemlje, stanovnici dalmatin-
skih gradova, da bi tako prikrili svoju izdaju i nevjernost prema narodu, jer gra-
vitiraju talijanstvu; isto se ~ini i s pomo}u odvajanja od preostalog hrvatskog
narodnog tijela; napokon, Hrvate se nacionalno ubija pomo}u upotrebe talijan-
skog jezika, koji je smrtni neprijatelj Austrije.” (str. 125-126.)
Krajnje Kvaternikovo upozorenje vrlo je ozbiljno. “Ako se austrijski jaram
bude produàvao in infinitum, postoji li pravoslavni Hrvat koji napokon ne}e
podle}i? No, ne samo da }e to narodno renegatstvo oslabiti hrvatsku narodnost,
koja je i pocijepana slovenskom narodno{}u, nego }e hrvatski katoli~ki eleme-
nat, potla~en i u samoj narodnosti pocijepan u dva tabora, morati podle}i, pri-
je ili kasnije, pred 4 milijuna Srba i posrbljenih Hrvata, koji su slobodni i uje-
dinjeni s Bugarima; jer, napokon, i sami }e se katolici sjetiti da su Slaveni, pa
}e se na kraju priklju~iti Srpstvu i time Rusiji, ako Austrija nije kadra da ih ob-
rani od madàrstva. Taj je proces tako prirodan da bi se sve {to je pravoslavno
i po{teno u narodu priklonilo posredstvom Srpstva Rusiji, ako bi Austrija ili bi-
lo tko drugi Hrvate podloìla Madàrima.” (str. 126.)
611
Kvaternik izraàva àlost {to Austrija do tada nije ni{ta u~inila “da se hr-
vatska narodnost osigura od tih opasnosti, koje su o~itije nego i samo madàr-
stvo? Mjesto da u~vrste hrvatsku katoli~ku narodnost i da je ujedine, kako bi
se mogli oduprijeti bugarsko-srpsko-ruskome pravoslavlju, oni su je podijelili,
ne vide}i u susjedstvu, zbog glupog straha pred hrvatskim narodom, ve}eg ne-
prijatelja i ve}u opasnost. Stvaraju}i – protiv povijesti i prirode – slovensku na-
rodnost, otimlju}i tako hrvatskome katoli~kome elementu pomo} od 800.000
du{a, oja~ali su neprijatelja od 4 milijuna! Ne èle uzalud srpski pisci da pro-
padnu Nori~ki Hrvati, oni polaze od austrijskog slijepog postupka, vide}i kako
ih je besmislena austrijska politika otkinula od ostalog narodnog tijela Hrvata.
Ne}u govoriti o drugim politi~kim pogre{kama u tom pogledu; kad bi samo
Austrija doista htjela da jednog dana vidi hrvatski narod jak i ujedinjen u jed-
nu narodnost, mimo razlike u vjeri i krajevima, samo kad bi se svidjelo nebu,
da se to ne desi prekasno! Kako Austrija danas ima dva velika neprijatelja, na-
poleonizam pomo}u madàrstva i rusizam pomo}u Srpstva, potrebno je da ona
na vrijeme za sebe uspostavi hrvatski element, da bi ga suprotstavila i desno i
lijevo.” (str. 127.)
~) Antisrpstvo kao glavna Kvaternikova odrednica
Srbi su, ipak, po Kvaterniku glavna opasnost, pa otud i njegova ve}a oku-
piranost tim problemom. I u ovom pismu, svojevrsnom memorandumu, nepre-
kidno mu je Srpstvo u centru pa`nje: “Naro~ito dodajem {to se ti~e Srpstva: da
u hrvatskim krajevima u Turskoj broj~ani argument ide u prilog katolicizmu i
hrvatstvu, ako se hrvatski krajevi odijele od srpskih. U tim krajevima ima
200.000 katolika, 150.000 pravoslavnih i 400.000 muslimana. Ako kralj ~itave
Hrvatske uspije da te krajeve ponovno osvoji – jure postlimini – i da ih sjedini
s ostalim narodnim tijelom, posve je prirodno da }e 400.000 muslimana, pod
utjecajem katoli~ke dràve, postati katolici, a ne pravoslavni; a pravoslavni Hr-
vati u Turskoj dijelit }e sretno i slavno sudbinu svojih suvjernika, austrijskih
pravoslavnih Hrvata. Tada }e ~itava hrvatska rasa, okupljena oko svoga ustav-
noga kralja, sa svoje strane vr{iti pritisak na 2,5 milijuna Srba, {to je povoljno
za vladaju}u ku}u, jer }e oni, smje{teni izme|u Hrvata i Bugara, biti prisiljeni
– {to svjedo~i i historija – da protiv bugar{tine i bizantizma na pomolu, traè
ujedinjenje s Hrvatima.” (str. 127.) Tako bi Austrija brane}i Hrvate najefikasni-
je branila samu sebe. Po Kvaternikovom stanovi{tu, {to je Hrvatska ve}a i ja-
~a, to je Austrija bezbednija. Pri svemu tome, on pomalo preti i da bi se u o~a-
janju Hrvati mogli prikloniti ruskoj opciji. “Bezo~no madàrstvo moglo bi
sklonuti po{teni dio katoli~kog naroda ~ak da prihvati pravoslavlje kako bi se
spasio madàrstva i napokon ga uni{tio.” (str. 128.)
Nakon {to mu je austrijski ministar unutra{njih poslova posredstvom bi-
skupa [trosmajera relativno povoljno odgovorio, Kvaternik grofu Rehbergu
26. oktobra 1860. godine upu}uje novo pismo, prepuno snishodljivosti i najra-
znovrsnijih udvori~kih izraza. Politi~ki deo pisma uglavnom je posve}en izla-
ganju standardnih floskula o hrvatskom dràvnom pravu i ponovnim izlivima
612
antisrpske i antiruske mr`nje. Od konkretnih pojedinosti zna~ajno je {to Kva-
ternik upozorava na ve} postignute uspehe “ruske politike u najju`nijem dijelu
Dalmacije. Samo je slava hrvatskog imena, koje je duboko ukorijenjeno u na-
rodu onih krajeva, prkosila do sada Srpstvu; ho}e li se presvijetla austrijska ku-
}a htjeti okoristiti time?” (str. 159.) Re~ je, o~igledno, o Boki Kotorskoj, u ko-
joj u to vreme nije bilo ni traga od hrvatskog imena i u kojoj su vekovima ì-
veli Srbi pravoslavci i Srbi katolici. Kvaternik se pita, “ne bi li bilo politi~ki pa-
metnije ujediniti taj dio Hrvatske s gornjom Hrvatskom, priznaju}i povijest i
Pragmati~ku sankciju, pa ga tako sa~uvati za njema~ki utjecaj? Ne bi li obrana
toga dijela Hrvatske bila bolja kad bi ga nadzirala ~itava narodna sila hrvatskog
naroda u savezu s Austrijom, negoli kad ga nadzire Austrija sama.” (str. 159-
160.) Ispunjavanjem ovog hrvatskog megalomanskog prohteva, po Kvaterni-
kovom mi{ljenju, “civilizacija i kr{}anstvo izvr{ili bi time samo staru obvezu,
koju su hrvatskome narodu ostali du`ni, i to zbog usluga za dobro ~ovje~anstva
{to ih je hrvatski narod u VII stolje}u u~inio protiv avarskog barbarstva, uni-
{tiv{i ga.” (str. 160.)
Klju~ni argument kojim potkrepljuje zahtev da se Srem priklju~i Hrvatskoj
je uklanjanje teritorijalne veze izme|u Ma|arske i Srbije. Pozivaju}i se opet na
Pragmati~ku sankciju, Kvaternik insistira da se “svakako mora opet povezati s
Kraljevinom Hrvatskom dio Srijema koji je god. 1848. nezakonito uklju~en u
Vojvodinu (protiv ~ega je na{ sabor godine 1848. najsve~anije protestirao) – bi-
la Vojvodina ukinuta ili ne, i to ne samo s obzirom na to pravo; jer, ako Vojvo-
dina bude sjedinjena s Ugarskom, i u slu~aju ako se Srijem opet ne utjelovi Hr-
vatskoj, Madàri }e do}i u neposrednu vezu s inozemstvom; ako pak ostane Sr-
bima, oni su opet u neposrednome kontaktu sa Srbijom. Za svijetlu austrijsku
ku}u je povoljnije, i u jednom i u drugom slu~aju, da se taj historijski i nacio-
nalni posjed ostavi u rukama Hrvata.” (str. 162-163.) Tu je i upozorenje, uko-
liko Austrija zanemari hrvatske interese i ignori{e opasnosti koje joj realno pre-
te, da bi se u igru mogao uklju~iti engleski imperijalni faktor. Kvaternik izra-
àva uverenje “da }e Engleska u pogodno vrijeme i pogodan ~as znati cijeniti
hrvatstvo protiv francusko-ruskog srbo-madàrizma ako Austrija bude toliko
slijepa da njegovu vrijednost ne spozna ili je potcijeni. Nisam bez razloga ve}
negdje rekao da bi Austrija zbog sebe ~ak morala stvoriti jako i jedinstveno hr-
vatstvo i kad ga ne bi bilo.” (str. 164.)
Kako Kvaternik u zavr{nom delu pisma nagla{ava, “hrvatski je narod po-
zvan da u kruni austrijskoj bude prvi dragi kamen poslije njema~koga, i to po
svome geografskome poloàju, historijsko-politi~kome poloàju u svijetu, ...
zbog kompaktne ~iste narodnosti, kadar da odrì jedinstvo i koheziju Austrije,
jer to je, napokon, i naoruàn narod. âk }e i razdraèni Srbi tada gravitirati
Zagrebu, a ne Beogradu; ako hrvatski narod bude jak, jedinstven i zadovoljan
pod austrijskim èzlom, povu}i }e svojim sjajem i Srbe za sobom; opet }e do-
}i vrijeme kad }e do bezumlja samosvjesni Srbin u procesijama hodo~astiti u
Zagreb – i opet na korist Austrije. Suprotno tome: najmanje zanemarivanje Hr-
vata za ljubav Madàra, pou~it }e prve da govore jedan isti jezik kao i Srbi, pa
}e sve {to je po{teno gravitirati Beogradu, Rusiji.” (str. 165-166.)
613
}) Materijalizacija Kvaternikovog koncepta u NDH
U ova dva pisma sadràna je kompletna hrvatska nacionalna ideologija ko-
ju zastupa Eugen Kvaternik, do kraja eksplicirana. Po povratku u Zagreb on je
prikrivenije nastupao, u bro{urama i politi~kim govorima dalje je raspravljao o
osnovnim odrednicama hrvatskog dràvnog prava, a u prvo vreme svoje stvar-
ne programske ciljeve prikrivao neiskrenim pozivima na solidarnost sa Srbima
i ostalim Slovenima. Kasnije je sve ~e{}e koristio retori~ke konstrukcije i izra-
ze iz Star~evi}evog vokabulara. Kvaternikovi radovi svedo~e da je on bio in-
teligentniji i obrazovaniji od Star~evi}a, kao i za konspirativne politi~ke aktiv-
nosti talentovaniji. Rakovi~ka pobuna je ipak bila krajnje nepromi{ljeni ~in i
izraz nekontrolisanog avanturizma, kome je i ranije sklonost pokazivao. Li{en
moralnih dilema i pohlepan na novac, poput Ljudevita Gaja, bio je sklon da
prodaje svoje usluge, a i redovno spreman da, koriste}i panslavisti~ku idejnu
plimu svoga vremena, poku{a ste}i rusko poverenje, pa {pijunirati veliku slo-
vensku i pravoslavnu silu, za ra~un zapadnih katoli~kih.
Sa Kvaternikom, hrvatska nacionalna misao je stekla zrelost. On je uveli-
ko prevazi{ao po~etni~ku naivnost Janka Dra{kovi}a i Ljudevita Gaja. Ra~ki,
[trosmajer i Ivan Maùrani} su mu razvili podlogu za politi~ku akciju, ubediv-
{i Slavonce i delimi~no Dalmatince da se identifikuju sa hrvatstvom, dok mu
je Star~evi} dodavao redovne doze politi~kog ekstremizma i verbalne agresiv-
nosti. Mada oni to nikada nisu otvoreno priznali, o~igledno je da su bra}a An-
tun i Stjepan Radi} svoje klju~ne politi~ke poglede utemeljili upravo na Kva-
ternikovom konceptu, a do njegove prve istorijske materijalizacije doveo je
usta{ki poglavnik Ante Paveli} u toku Drugog svetskog rata. Nije bez zna~aja
ni istorijska simbolika da je Kvaternikov potomak, “vojskovo|a” Slavko Kva-
ternik, 1941. godine proglasio Nezavisnu Dràvu Hrvatsku pre Paveli}evog
dolaska u Zagreb.
3. Istoriografske i etnolo{ke floskule Antuna Radi}a
Prvi pravi hrvatski etnolog nesumnjivo je bio Antun Radi}, stariji brat Stje-
panov. Njegov osnovni pristup nau~nim istraìvanjima panslavisti~ki je usme-
ren i na liniji narodnog jedinstva Srba i Hrvata, jer je to jedina varijanta u ko-
joj zna~ajne delove srpskog narodnog stvarala{tva moè nazvati hrvatskim.
Hrvatskim zemljama i on naziva Dalmaciju, Hrvatsku, Slavoniju, Istru, Bosnu
i Hercegovinu, ali se i sam osvedo~io, putuju}i po Bosni i Hercegovini 1899.
godine da tamo po katoli~kim selima jednostavno nema ni pomena hrvatskog
imena. Narodu je ono sasvim nepoznato. Kad taj problem nije u stanju da raz-
re{i, on ga zaobljuje i apsolvira lukavim zaobilaènjem su{tine. Tako u ~asopi-
su “Dom”, iz 1900. godine, ~iji komplet, s obzirom da je on sam pisao sve tek-
stove, predstavlja prvi tom njegovih sabranih dela, pi{e: “Ovaj komadi} hrvat-
ske zemlje me|u Dravom i morem, gdje je grad Krièvci, Vara`din i Zagreb –
taj je komadi} zemlje i narod na njem do danas sa~uvao staro ime hrvatsko.
Ovdje se svaki ponosi hrvatskim imenom, a u drugim zemljama na{im po~elo
se to staro ime zaboravljati, pa su se jedni po~eli zvati samo Dalmatinci, drugi
614
Slavonci, tre}i Bo{njaci, ~etvrti Hercegovci, pa i jo{ druga~ije. A kako je to, pi-
tate, da je narod u drugim hrvatskim zemljama mal ne zaboravio svoje staro
ime? Tako, {to je izgubio svoju vladu, svoga bana i svoju u~enu i bogatu go-
spodu. Sve je bilo u rukama tu|incu: Talijan i Tur~in, ili, {to je jo{ gore: pota-
lijan~enik i poturica, to je bio gospodin i gospodar, a Hrvat je bio sluga i kmet.
[to je bilo u~eno i bogato, to je bilo tu|insko. A na onom komadi}u hrvatske
zemlje – tu je ostao hrvatski ban, tu su ostala hrvatska gospoda, tu je i narod
~uvao barem svoje ime.” (Antun Radi}: Sabrana djela, “Selja~ka sloga”, Za-
greb 1936., knjiga II, str. 36.)
a) Unapre|enje Zagorja u hrvatski Pijemont
Naravno, hrvatski narod nigde nije zaboravio svoje ime ako je sa~uvao
sopstveni jezik, ali se pred Turcima masovno iseljavao. I u novim krajevima
ime je sa~uvao dok ne bi bio jezi~ki asimilovan. Hrvatski ban nikad nije stolo-
vao u Zagrebu, nego slavonsko-hrvatsko-dalmatinski, makar ni deli} Dalmaci-
je ne bio u njegovoj banovini, a preseljena vlastela zate~enom kajkavskom sta-
novni{tvu je kroz vekove nametnula hrvatsko ime. Svestan tih ~injenica koje
porazno deluju na njegov nacionalni koncept, Radi} se upu{ta u ispredanje baj-
ki. Tako beslovesnoj selja~koj masi u Hrvatskom Zagorju pripisuje neverovat-
ne elemente kolektivne svesti, navode}i: “Hrvatski narod u ovoj zemljici, iako
ga je bilo samo {aka: taj je narod uvijek i svagda imao u pameti i u srcu, da ima
bra}e, koja su s njim nekada bila pod jednim krovom. Kad je ova zemljica me-
|u Dravom i morem bila najmanja i najnesre}nija, i onda su pradjedovi na{i dr-
àli na pameti i na jeziku: da su oni samo ostaci, samo ru{evine nekada{njega
kraljevstva hrvatskoga. Na{i su pradjedi u ovoj zemljici uvjek i neprestance uz-
disali sa bra}om svojom, ovdje nikad nije umrla misao na ~itavi hrvatski na-
rod, ovdje se uvijek znalo: da ova {aka naroda, da to nije ~itav hrvatski narod.
ûjte samo, kako su to ovi Hrvati me|u Dravom i morem i velikim jednim ~i-
nom pokazali. Ovi Hrvati govore malo druga~ijim govorom, nego oni Hrvati
po drugim zemljama hrvatskim. Ali kad su ovi Hrvati pred 60 i vi{e godina po-
~eli nanovo pisati knjige i izdavati novine – nisu oni pisali novina i knjiga svo-
jim govorom, nego onim govorom, kako govori ve}i dio naroda hrvatskoga po
Dalmaciji, Slavoniji i Bosni i Hercegovini!” (str. 36-37.)
Tako ti vajni Hrvati ostavi{e sopstveni jezik i prihvati{e tu|i, jezik {toka-
vaca, nabe|enih “Hrvata”, kod kojih nije bilo ni trunke hrvatske nacionalne
svesti. Preuzimamo va{ jezik kao sopstveni da bismo vas lak{e ubedili da ste i
vi Hrvati. “I dan dana{nji oni Hrvati me|u Dravom i morem – najvi{e misle,
najvi{e pi{u i najvi{e govore o jedinstvu hrvatskom, o jednom hrvatskom do-
mu. Me|u ovim Hrvatima u Zagrebu – tu su visoke hrvatske {kole, tu se izda-
ju hrvatske knjige i novine za ~itav hrvatski narod. Svakoj stvari, koja je na ko-
rist ~itavomu narodu hrvatskomu, najvi{e pomaù ovi Hrvati oko Zagreba.
Prosudite samo to: da bi malo koje novine i malo koja hrvatska knjiga mogla
iza}i na svijet – kad je ne bi kupovali Hrvati oko Zagreba. A ipak te hrvatske
knjige moè ~itati i ~ita ih sav hrvatski narod. Eno vam knjiga “Matice hrvat-
615
ske”, eno vam knjiga “Dru{tva Sv. Jeronima”: tih knjiga ne bi bilo, da ih ne dr-
è i ne pla}aju Hrvati u ovoj maloj Hrvatskoj i s njom spojenoj Slavoniji. A evo
vam i na{ega “Doma”: od svake stotine “Domovih” pretplatnika – samo ih je
po pet iz Bosne i Hercegovine, po pet iz Istre, a ni tri od stotine iz Dalmacije!
I tako vidite, gdje je sa~uvano staro hrvatsko ime, gdje je ìva hrvatska misao
i ljubav za ~itav hrvatski narod: to vam je u Hrvatskoj. I zato je ova mala Hr-
vatska – ona je matica svih hrvatskih zemalja. Ona je kao iskra, koja je ostala
na ognji{tu pod pepelom. Dao Bog, da se iz te iskre razgori oganj, sjajan i to-
pao, koji }e sve Hrvate rasvijetliti i ogrijati!” (str. 37.)
b) Prisajedinjenje Slovenaca u hrvatski nacionalni korpus
Da bi iole potkrepio takav nacionalni koncept, Antun Radi} odmah mora
da pribegne falsifikatima, da prisvoji staru dubrova~ku knjièvnost i naknadno
je ve{ta~ki pohrvati, pre svega Ivana Gunduli}a i njegovo delo. Mada u njemu
nema ni{ta hrvatsko, Radi} bez ikakvog upori{ta u ~injenicama tvrdi da je, po-
red opevanja dubrova~ke slobode, Gunduli} “smi{ljao ve} onda, kako bi se Hr-
vati u Bosni i Hercegovini mogli osloboditi ispod turskoga jarma.” (str. 53.)
Kako je u praksi bilo vrlo te{ko navesti hrvatskog Zagorca, Istranina i bosan-
skog katolika da se me|usobno svojim smatraju, da poveruju kako jednom ple-
menu pripadaju, Radi} tuguje {to “svi mi Hrvati nemamo jedne narodne misli.
Mi ljude svojega jezika i plemena drìmo za tu|ince i strance, mi jedni od dru-
gih ni{ta ne trebamo, mi se jedni od drugih ni~emu ne nadamo, jednom rije~-
ju: Bog nas je stvorio da budemo jedno, ali mi o tom jo{ ni{ta ne znamo, mi to-
ga prava ne vidimo.” (str. 84.)
Prisvajaju}i sve zemlje do Dunava i Drine kao hrvatske, Radi} mora da ta-
ko megalomanski zami{ljene Hrvate razgrani~i od drugih Slovena. Pri tom pr-
vo traga za varijantom kojom bi Slovence ubacio u ve{ta~ki hrvatski nacional-
ni korpus, prethodno iznose}i da su Hrvati Sloveni: “Najprije }u vam kazati za
dva plemena, koja nemaju svoga posebnoga imena, nego se zovu onako, kako
i svi mi zajedno, koji govorimo sli~no slovo. To su vam Slovenci i Slovaci. To
vam je tako, kao kad se na|e sirota, koja nema ni oca, ni matere, ni doma, pa
se ne zna ni ~ija je: onda ju zovu po selu iz kojega je. I sami znadete, kad u va-
{e selo do|e ~ovjek bez doma i naseli se u tu|em domu, onda ga ~esto zovu sa-
mo po selu, od kuda je. Tako su vam i Slovenci i Slovaci. Oni nijesu nikada
imali svoga doma, to jest svoje dràve i vlade, pak zato ni nemaju posebnoga
imena. Slovenci ìvu najvi{e na jednu i drugu stranu gornje Save. Sava ba{ i
izvire u njihovoj zemlji. Zemlje, u kojima ìvu Slovenci, zovu se: Kranjska,
[tajerska i Koru{ka, a ima ih i u Istri. Zato se Slovenci zovu i Kranjci i [tajer-
ci. Svih Slovenaca zajedno ima mnogo manje nego pol toliko, koliko ima svih
Hrvata. Neki Hrvati, a i sami Slovenci kaù, da su Kranjci i [tajerci planinski
Hrvati, a nekim je Slovencem to ào ~uti. Ali svejedno se Hrvati i Slovenci uvi-
jek i svuda lijepo slaù. Slovenci sve vi{e vide da }e ih Nijemci sve pomalo po-
daviti, ako se ne sloè sa najbliòm svojom bra}om, s Hrvatima. “Dom” je ja-
vio kako je Slovenac Ferjan~i} govorio u Be~u u delegaciji za hrvatsko pravo
i za jednu vladu za Hrvate i Slovence.” (str. 86.)
616
c) Radi}eva preporuka za re{enje srpskog pitanja
sa akcentom na bosanski ~vor
Za obja{njenje srpskog pitanja Radi} ima druga~iju varijantu. Po njenoj
op{toj odrednici, “Srbi su i Hrvati od jednoga plemena i jezika. Ali sam vam
razloìo, kad smo razgovarali o hrvatskoj narodnoj misli, da nije dosta jedan
jezik i jedno pleme: treba jo{ i jedna misao. A Hrvati i Srbi nemaju jedne mi-
sli, svaki ho}e svoj posebni dom. A dalje je istina i ovo: me|u Hrvate do{lo je
mnogo tu|ega svijeta, na primjer Nijemaca, pa se je to nau~ilo hrvatski, i da-
nas su to Hrvati. A me|u Srbe je do{lo mnogo Grka, Arbanasa, Rumuna, Cin-
cara, [}iptara, pa i Cigana, pa je to sve nau~ilo i dobro, a i pokvareno na{ go-
vor, koji se tamo na istoku zove srpski, i to su vam sada sve Srbi ili Srblji. K
tomu jo{ dolazi i to, {to su Srbi gr~koga zakona, pa ih malo i njihovi popovi
vuku na drugu stranu. Zato je, ako gledamo samo na jezik, te{ko re}i gde ìvu
Srbi, jer je jezik isti i Hrvatu i Srbinu. Ali ako pitamo za misao, onda moramo
re}i da Srbi ìvu na desnoj strani najdoljnje Save i Drine, u Srbiji, gdje imadu
i svoga kralja. Ovdje u Srbiji ima pravih Srba vi{e od poldrug milijun, to jest
za dvije do tri stotine hiljada vi{e nego svih uz Bosnu i Hercegovinu. Crnogo-
raca ima po prilici pet puta toliko, koliko sam Zagreb ima stanovnika, tj.
260.000. Crnogoraca gr~koga zakona ima dosta i po Bosni i Hercegovini, pa u
Lici i Srijemu. Znate i to da su ovi Li~ani i Srijemci poslali na hrvatski sabor
molbu za svoju zastavu i drugo koje{ta.” (str. 86-87.)
Srbima pre~anima Antun Radi} izri~ito negira srpsku nacionalnu pripad-
nost. On iznosi da su u vreme velike turske najezde “austrijski cesari pustili u
na{u zemlju svakakvih bjegunaca. Onda su se ovi bjegunci zvali ponajvi{e Vla-
si i Raci, pa ih i danas narod tako zove. A tek nedavno sam vam javio da danas
ve} i hrvatski sabor u Zagrebu ima posla s njima, jer su se danas okupili pod
srpskim imenom, pa traè i srpsku zastavu i jo{ koje{ta.” (str. 121.) Uz to Ra-
di} poku{ava i detaljno da razjasni etni~ko zna~enje pojma i termina “Vlah”,
zadràvaju}i osnovnu antisrpsku tendenciju. “U Hrvatskoj i Slavoniji kaù ka-
tolici Vlah svakomu ~ovjeku gr~koga zakona, svakomu pravoslavnomu; a sa-
mi ovi “Vlasi” zovu se hri{}ani, ili pak “Srbi”. – U Dalmaciji kaù primorci
Vlah svakomu zagorskomu seljaku, koji je dalje od mora, pa bio on rimskoga
ili gr~koga zakona. – U Herceg-Bosni kaù Turci Vlah svakomu kr{}aninu, bio
on katolik ili “Srb”, kako tamo kaù. – Stari Hrvati zvali su Vlahom svakoga
Talijana ili Latina, pa im je vla{ki jezik bio isto, {to mi danas kaèmo talijan-
ski. I danas se u Zagrebu jedna ulica zove “Vla{ka” ulica, a to zato {to su ne-
kad u njoj stanovali talijanski zidari. Onda su jo{ i u Zagrebu svakoga Talijana
zvali Vlah. Slovenci (Kranjci) i danas kaù Talijanu Vlah ili Lah, a la{ki – to
im je isto {to i talijanski. Ni êh ni Poljak ne zna {to je Talijan, nego svakomu
Talijanu i on kaè Vlah ili Vloh, a mjesto “talijanski” kaè “vloski”, tj. “vla{ki”.
– Madàr kaè opet Rumunu – Vlah, ili po madàrskom izgovoru Olah. A i Ni-
jemcu je poznata rije~ “vla{ki”, i to Nijemac kaè opet Francezu i Talijanu, da
govori vel{ki, to jest vla{ki. – Po svem se ovom vidi, da svi narodi zovu “Vla-
617
si” Talijane i njihove ro|ake, to jest sve one narode, kojih je jezik sli~an staro-
mu rimskomu jeziku, jer je njihov jezik i postao od rimskoga, a neki su sa~u-
vali i rimsko ime – a to su Rumuni ili madàrski “Vlasi”. (str. 125.)
Posle ovako op{irne eksplikacije dolazi do krajnje tendenciozne konkreti-
zacije, koju Radi} po~inje s tri pitanja: “Kako to da i Hrvati jedni druge zovu
“Vlasima”? Za{to Hrvati u Hrvatskoj i Slavoniji zovu na{ svijet gr~koga zako-
na – Vlasi? Za{to u Dalmaciji zovu na{ega ~ovjeka seljaka “Vlah”? Na prvo
pitanje odgovorit }u vam ovako: pred turskom silom bjeào je u na{e zemlje
svakojaki narod, me|u kojim je bilo i na{ega naroda, ali je bilo mnogo i pravih
Vlaha, to jest Rumuna, to jest podanika staroga rimskoga carstva, kojemu je
car stanovao u gr~kom Carigradu. A na{ narod, kao i drugi slovenski narodi
(êsi i Poljaci) sve rimsko od starine zove – vla{kim, pa je sve doseljenike iz
rimskoga carstva prozvao: “Vlasi”. A dobro je poznato da su Grci svoje cari-
gradsko carstvo zvali “rimskim” carstvom, pa i sebe su zvali “Romajori”, tj. Ri-
mljani, a jo{ se danas dio bugarske zemlje zove “Rumelija” ili “Romanija”. A
ba{ iz susjedstva ove zemlje najvi{e se je svijeta salilo u na{e zemlje. Ovo ne-
ka pamte na{i ljudi gr~koga zakona, pa im neka ne bude ào, ako ih tko jo{ i
danas nazove starinskim imenom “Vlasi”. Doklegod oni budu htjeli biti na
strani i nje{to posebno u hrvatskoj zemlji, dotle }e ih narod i zvati ovim ime-
nom, jer ovo ime nije izmi{ljeno, nije nikakva pogrda, nego je starinska prava
hrvatska i slovenska rije~.” (str. 125-126.) Zna~i, oni nikako ne mogu biti Srbi;
trebalo bi da se utope u Hrvate, a dok se to ne postigne, Hrvati }e ih zvati Vla-
sima.
Iako je i te 1900. godine u Bosni i Hercegovini ìvelo pravoslavnih Srba
za sto hiljada vi{e nego muslimana, a dvaput vi{e nego rimokatolika, Antun
Radi} neprekidno nastoji da ih sve pohrvati. Pri~a kako je prethodne godine ta-
mo putovao i da mu je neki Srbin rekao kako bi Srbi s ve}im veseljem i{li u
boj nego u svatove, pa da su u tom smislu spremni sve nad glavom da zapale,
bez obzira na posledice. “E, sad vi prosudite: {to moè biti od naroda koji bi
zapalio sve nad glavom, pa krenuo u boj, a ne zna ni za{to, jer kaè: pa {to bi-
lo! On bi razorio, popalio, uni{tio sve – a ne zna za{to. On zna samo da mu ni-
je dobro – ali nema toliko pameti, pa da se zamisli malo: kako bi bilo bolje i
bez paleà i bez boja. Zato je s ovim srpskim na{im svijetom u Bosni i Herce-
govini vrlo te{ko, jer je u tami, kao u vre}i, on misli da se jo{ uvijek moè nje-
{to bojem i paleòm – a nema pravoga prijatelja, koji bi mu rasvijetio pamet.
Imade i nje{to prosvijetljenijih Srba u Bosni i Hercegovini, koji nje{to vi{e mi-
sle: oni misle da bi se Bosna morala spojiti s Kraljevinom Srbijom, a Hercego-
vina s Crnom Gorom. Tako se pi{e po srpskim novinama. Ali ne samo {to to-
ga ne dadu velike vlasti, nego od toga ne bi bilo nikakvoga dobra. Na{i muha-
medanci ne mogu Srba ìva vidjeti, pa bi bilo trista ~uda, kad bi oni do{li pod
srpsku vlast. A povrh toga sama je Srbija u stra{nom neredu, pa {to bi tek on-
da bilo kad bi pod srpsku vladu do{li Turci – muhamedanci i rimokatolici!” (str.
182-183.)
Zato Radi} ima gotovo re{enje za taj problem, koje izlaè odgovaraju}i na
pitanje “{to bi htjeli rimokatolici? Selja~ki i neuki katoli~ki narod na{ u Bosni
618
i Hercegovini – i on malo zna {to bi htio. Ali ima zato od starine svoje vo|e,
fratre franjevce, o kojima je “Dom” ve} govorio. Oni su ve} od davnina u mi-
sli slo`ni s narodom na{im u Dalmaciji, oni bi dakako najvoljeli da se sjedine
s hrvatskom bra}om u Dalmaciji i Hrvatskoj. A sad se u novije vrijeme na{lo i
drugih {kolovanih ljudi, koji u srcu nose ovu hrvatsku misao, pa se je to poka-
zalo i kod ove slave “Trebevi}eve” zastave. Tu su uz katoli~ke Hrvate pristali
i gotovo svi mladi {kolovani muhamedanci – Hrvati... Ja kao Hrvat – ja vam
ne znam drugo kazati, nego ono u {to ~vrsto vjerujem, a to je ovo: osim hrvat-
ske narodne misli – nema druge misli koja bi mogla okupiti i sjediniti sav na{
narod od Dunava do mora i od gore Triglava do gore Balkana. Ja u ovo tako
stalno vjerujem, kako vjerujem da me je mati rodila i da }u umrijeti. A lak{e }u
umrijeti, ako budem na smrtnom ~asu mogao kazati da sam i ja malo pomogao
tomu da se u jednoj misli i ljubavi sjedini ~itav na{ narod, kojega je toliko sto-
tina godina svakojaki vrag vukao svaki na svoju stranu, napajao ga otrovom i
jadom na bra}u svoju i uza to ga davio i gulio.” (str. 183.)
Obja{njavaju}i da su Slovenci s Hrvatima skoro potpuno isti narod i da je
me|u njima vrlo lako posti}i politi~ku slogu i jedinstvo, Radi} kao sasvim su-
protan primer navodi Srbe. Za razliku od Slovenaca, ~iji pojedini predvodnici
pokazuju sklonost da prihvate hrvatsku nacionalnu misao, “Srbi su na stran, i
to ba{ oni koji su s nama pomije{ani. Kaè se da je to zato {to su Srbi druge
vjere, nego Hrvati. I to je istina. Niti jednomu na{emu Srbu ne bi palo na pa-
met da je “Srb”, da nije pravoslavne vjere za koju oni kaù da je “srpska”. Ali
nije samo to. Bugari su iste vjere, koje i Srbi, pa se ipak Srbi svade i s Bugari-
ma. A Bugari su barem narod miran i marljiv. Zato ja mislim da je najvi{e kri-
vo to, {to bi Srbi htjeli biti veliki i svuda prvi – kao i mala djeca. A znate, dje-
ca su takova, dok ne do|u k pameti. Zato se mi nemojmo s njima ni prepirati,
ni sva|ati, jer bi to bilo zaludu. Jedno }e samo koristiti, a to je ovo: treba ih po-
u~iti. Ne treba se pred njima juna~iti ni hvalisati – oni se rado juna~e i hvale –
nego {utiti i ozbiljno raditi kao ljudi a ne kao mala djeca. Ako koji umije ~ita-
ti, neka mu na{ seljak podade na{u pametnu knjigu. To bi morala biti jedna ve-
lika briga na{ih seljaka, koji su pomije{ani s tim na{im narodom “srpske” vje-
re, jer ako se seljaci hrvatski ne okrenu i ne privuku u na{e kolo, gospoda na{a
ne}e toga nikad u~initi.” (str. 248.)
Komentari{u}i stihove narodne pesme “Ala Rac du{u gubi, kad [okicu lju-
bi”, Antun Radi} dalje potencira svoju tezu da su Srbi pravoslavni Hrvati, pa
obja{njava: “A za{to se zovu Raci? – Sad }u vam re}i: zemlja ili pokrajina iz-
me|u dana{nje Crne Gore i Srbije, pa i dalje u dana{njoj Turskoj – ta se je ze-
mlja u staro vrijeme, prije 500 i vi{e godina, zvala Racija ili Rascija. Prije 200
godina, kad su Turci potukli kr{}ansku vojsku, iselilo se iz ove zemlje Racije
mnogo stotina tisu}a naroda u Ugarsku i Hrvatsku. A bio je to narod dobrim di-
jelom na{ega jezika i gr~ke kr{}anske vjere, pa se jo{ ni danas nije pravo sto-
pio s ostalim na{im narodom, i danas jo{ eto nosi ime od stare svoje domovi-
ne, tj. govori racki i zove se Raci. I me|u na{im narodom u dolnjoj Hrvatskoj
ìvi dosta toga naroda, pa bi najbolje bilo da te ljude na{ svijet pomalo upu}u-
619
je da oni sad nisu nikakvi Raci i da ne govore racki, nego da su Hrvati i da go-
vore hrvatski. A oni, koji se od nas Hrvata dijele i odstranjuju, pa ako jo{ ni{ta
ne vrijede, ovih nije ni vrijedno zvati k nama. Ovi neka idu k Ciganima, jer Ci-
gani su takav narod – kao i @idovi – koji se nikako ne mogu pripitomiti i udo-
ma}iti u tu|oj zemlji, u koju do|u. Dakle: ili Hrvati – ili Cigani, a nikako Ra-
ci! Tako im recite ~isto i hrvatski.” (tom 3., str. 266.)
~) Papski dekret generi{e hrvatsku naciju
U ~lanku “Hrvati, rimska vjera i politika”, objavljenom u “Domu” od 27.
septembra 1901. godine, Antun Radi} otvoreno govori da je rimski papa pre-
sudno uticao da se svi katolici {tokavskog (srpskog) jezika tretiraju kao Hrva-
ti i da im se takva kolektivna svest nametne. O tome pi{e slede}e: “Ona stvar,
{to se je dogodila u Rimu, jo{ ne da svijetu mirovati. Vidi se da je papa u~inio
nje{to ve}u stvar, a nije samo staro kona~i{te pretvorio u dvore od nauke. A to
nje{to ve}e – to je ovo: svaki rimokatolik, ili barem svaki rimokatoli~ki sve}e-
nik na{ega jezika, bio on iz Istre, iz Dalmacije, iz Crne Gore, Hercegovine, Bo-
sne, Srijema, ili gornje Hrvatske – to je Hrvat... I u tom ima, ho}e{-ne}e{, do-
bar komad politike. To ne treba, a i ne hasni tajiti... treba dràti na pameti ovo
dvoje: 1) Ima ve} 30 do 40 godina, a mo`da i vi{e, {to su se ljudi u na{im ze-
mljama, koji su gr~ke ili pravoslavne vjere – po~eli nazivati Srblji: svaki pra-
voslavni u nas – to je Srbljin. Tako su npr. njeki doseljeni Grci, po{to su nau-
~ili na{ jezik, postali Srblji samo zato {to su gr~ko-pravoslavne vjere. Po~elo se
ve} govoriti da ima i srpska vjera. Vidi se po tom, da je ta vjera stvarala Srblje,
pa su tako mnogi pristali uz Srblje, koji bi mo`da ili stalno bili Hrvati, da se ni-
je postavilo pravilo i kao njeki zakon: tko je pravoslavne vjere – to je Srbljin!
– Proti ovomu diè se sada drugo pravilo: tko je rimokatoli~ke vjere – to je Hr-
vat! 2) Ako je vrijedilo pravilo da je svaki na{ ~ovjek Srbljin, koji je pravoslav-
ne vjere, ipak su Srblji ra~unali k sebi i rimokatolike na{ega jezika, i to po je-
ziku. Tako ve} ima, kako znate, i rimokatoli~kih sve}enika, koji kaù da su Sr-
blji. Ovi sad, ho}e-ne}e, moraju me|u Hrvate barem onda, ako ho}e da do|u
na vi{e nauke u Rim. Ali i bez toga se to samo po sebi razumije, da }e biti ma-
lo rimokatoli~kih sve}enika koji bi htjeli biti Srblji, kad vide {to se èli u Ri-
mu, tj. da rimokatolici budu Hrvati. – A ako koji na{ pravoslavni ili “Tur~in”
ho}e da bude Hrvat – to mu ni od sada nitko ne brani. I tako su sad Hrvati i Sr-
blji jednaki: svi na{i pravoslavni – to su Srbi, a svi rimokatolici – to su Hrvati;
ali ako koji rimokatolik ili “Tur~in” ho}e da bude Srbljin – Srblji ne brane; i
opet ako koji pravoslavni ili “Tur~in” ho}e da bude Hrvat – Hrvati ne brane.”
(str. 318-319.)
Dilema, koja se u hrvatskoj javnosti pojavila odmah po odràvanju Prvog
katoli~kog kongresa 1900. godine u Zagrebu, a jo{ vi{e po vatikanskom sank-
cionisanju ovog njegovog osnovnog zaklju~ka, da li }e hrvatska misao predsta-
vljati samo instrument u sprovo|enju politike rimske crkve i njene vere, ili }e
taj odnos biti obratno postavljen, Radi}a nije mnogo brinula. On smatra da je
tu li~na i grupna motivacija od sporednog zna~aja, ako oni kojima je primarna
620
nacionalna misao i oni kojima je najva`niji crkveni interes iskreno i slo`no ra-
de. Radi}e ujedno za obe stvari, jer one nikako nisu me|usobno suprotstavlje-
ne. “Pa gdje je tu “politika”? Ovdje je: kako je do sada najve}i dio Srbalja hva-
lio svoje popove i pomagao im {iriti i u~vr{}ivati srpsko-pravoslavnu vjeru, jer
je na taj na~in bivalo sve to vi{e Srbalja, tako }e od sada najve}i dio Hrvata
hvaliti i pomagati rimokatoli~kim sve}enicima u {irenju i u~vr{}ivanju rimske
vjere, jer }e se tako {iriti i u~vr{}ivati i hrvatska misao. Mnogi Hrvati, koji ina-
~e ne bi marili za rimsku crkvu, marit }e za nju i bit }e prijatelji rimskim sve-
}enicima – radi hrvatske narodne stvari. A opet mnogi rimokatoli~ki sve}eni-
ci, koji si ina~e ne bi mnogo trli glave za hrvatsku stvar, pazit }e na hrvatsku
stvar i bit }e prijatelji Hrvatima – da im vrate milo za drago. Ovoj se “politici”
ne moè ni{ta prigovoriti. Od kad ima svijeta, jedna stvar sluì drugoj, jedna
misao zove drugu u pomo}, jedna je drugoj pomagalo, ili, kako bi na{a gospo-
da rekla: sredstvo. A za dobru i po{tenu stvar moè{ se posluìti svakim dobrim
i po{tenim pomagalom ili sredstvom. Zato proti ovoj politici moè biti samo
onaj ~ovjek, koji drì, ili da rimska vjera i crkva, ili da hrvatska misao – nije
dobra i po{tena stvar.” (str. 319.)
Potom Radi} daje i direktan odgovor na pitanje, “{to je ovdje samo sred-
stvo, a {to je glavna stvar? Je li rimska vjera i crkva glavna stvar, a hrvatska mi-
sao treba da joj sluì kao pomagalo i sredstvo – ili je hrvatska misao glavna
stvar, a rimska vjera }e nam samo pomagati?” (str. 319.) Njegov odgovor je
krajnje pragmati~an i vi{e sluì za zamagljivanje su{tinskog problema, nego
{to doprinosi njegovom razja{njenju. On kaè: “Ne samo da je jednomu glav-
na stvar rimska vjera i crkva, a drugomu je glavna stvar hrvatska misao – ne-
go ima i takvih ljudi, kojim je danas vi{e za hrvatsku misao, a sutra im je vi{e
za rimsku crkvu. Pa za{to ne bi jedni i drugi mogli slo`no raditi?! Za{to ne bi
i onaj, koji visi izme|u ove dvije misli – za{to on ne bi mogao raditi za obadvi-
je ove stvari, kad one nijesu jedna drugoj protivne! Razumije se: svagda }e jed-
ni raditi, drugi pomagati. A i jedan isti ~ovjek – jedan put }e raditi, drugi }e put
pomagati.” (str. 320.) Ali su Srbi katolici stavljeni pred veliku dilemu, da li }e
se odre}i vere ili nacije.
Pod sistematskom indoktrinacijom upornih i beskrupuloznih fratara nared-
nih decenija ve}ina se odrekla srpske nacije i priklonila ve{ta~koj “hrvatskoj”.
Samo sna`ne li~nosti i veliki umovi tome su odoleli, poput Milana Re{etara,
Vladimira Dvornikovi}a i Ive Andri}a, koji su ostali verni Srpstvu. Me|utim,
u prvo vreme je bilo otpora hrvatizaciji srpskih katolika, pa i kolebanja u Vati-
kanu povodom toga. Tako Radi} u “Domu” od 25. oktobra 1901. pi{e: “Prav-
da za Zavod Sv. Jeronima u Rimu jo{ nije svr{ena. Sada je crnogorski knez po-
slao u Rim po svom nadbiskupu i jednom ministru pismo papi. U tom pismu
knez traì da se i Srbima u tom zavodu prizna isto pravo, kao i Hrvatima. Ka-
kvoga tu posla imadu Srbi, to Bog zna! Ba{ kod ove stvari se je vidjelo da se
sve i sa svih strana diè proti hrvatskoj misli. Nigdje nemamo prijatelja mi Hr-
vati. Na papu su navalili sa svih strana, {to je odredio jednu stvar, pravednu za
Hrvate. Ljudi oko pape tako su se prepla{ili i kao zasramili, {to bi morali bra-
621
niti Hrvate. Oni su odmah po~eli sami ru{iti sve ono, {to je papa sve~ano obe-
}ao i potvrdio svojim pe~atom.” (str. 376.)
}) Svojatanje Kraljevi}a Marka
Beskrajnu hrvatsku nacionalnu mitomaniju i megalomaniju Antun Radi}
u vi{e svojih tekstova izraàva i prisvajanjem Marka Kraljevi}a, tretiraju}i ga
kao velikog hrvatskog junaka. U “Domu” od 13. decembra 1901. on ga pore-
di sa Antom Star~evi}em, pa, izme|u ostalog, pi{e: “Eto vam npr. Kraljevi}a
Marka! Cijeli ga na{ narod slavi i hvali kao junaka. A mi znamo i pjesma nam
kaè, da je Marko bio po{tena lola, ali dobra na{a lola, dobra srca i dobar siro-
tinji. Ali na sve se to ne pazi, jer je onda bila glavna i najve}a pogibao od Tu-
raka i od turske sile (zuluma) – a Marko je bio proti Tur~inu, on je branio siro-
tinju od turskoga zuluma. Premda bi se Marko bio za inat i potur~io – narod ni-
je pazio na to, nego na njegovo juna{tvo u borbi proti Tur~inu. To je ono glav-
no, i zato je Marko do danas, jo{ poslije 500 godina na glasu.
Poslije 500 godina bio je hrvatski narod opet u velikoj pogibli: htjeli su
nam neprijatelji uni{titi staro hrvatsko kraljevstvo i izbrisati nas s lica zemlje. I
opet se je na{ao novi Kraljevi} Marko, koji je isto tako nesmiljeno udarao je-
zikom i perom, kao ono Marko topuzinom. To je bio pok. Star~evi}, Bog mu
du{u pomilovao! Nije ni on bio an|eo, kao ni Marko: i Stari bi se bio za inat
pomadàronio (kao {to kaù da je s madàronom barunom Rauhom jedan ~as
u jednu tikvu puhao) – ali narod je pazio samo na njegovo postojanstvo proti
svim neprijateljima – i Stari je do danas na glasu u narodu. Ali Marku nije bi-
lo vi{e mjesta na svijetu, kad su kojekakve kukavice htjele i mogle biti junaci,
kao i on: kad je ono do{la pu{ka na svijet, koja moè iz potaje ubiti najve}ega
junaka – onda je Marko morao u grob. A tako je u grob legao ne samo Stari,
nego i njegova druìna – od kada svaki @idovi}, koji ne zna pravo ni jedne hr-
vatske rije~i – ho}e biti ve}i Hrvat od Star~evi}a. [to }e te{ka topuzina u ruci
junaku proti takoj pu{ki u ruci kukavici? [to }e hrvatsko srce i po{tenje proti –
nije vrijedno ni izre}i do kraja.
Slava zato Star~evi}u, jer je nosio te{ku topuzinu u po{tenoj i juna~koj hr-
vatskoj ruci. A ta topuzina – to je bila misao hrvatske slobode. Ta je misao tu-
kla nemilosrdno na{e neprijatelje, oni su se nje bojali, kao Turci Markova to-
puza. Ali ni Marko ni Star~evi} nisu svoga naroda oslobodili. Ima, istina je, lju-
di, koji jo{ onako na pol u drijemeù uz ognji{te slu{aju staru pri~u, da }e opet
ustati Marko i potu}i Turke; a tako ima i dobrih i po{tenih Hrvata, koji jo{ ~e-
kaju spas od jedne mrtve Star~evi}eve rije~i. Ali kad ovi junaci nisu naroda
oslobodili dok su bili ìvi, ne}e ga ni mrtvi. Slava zato i vje~ni spomen u naro-
du jednomu i drugomu, jer su to doista bili junaci. Ali junaci njihova kova za
dana{nji boj bome vi{e nisu.” (str. 408.)
Sad je vreme za “junake” novoga kova, poput bra}e Radi}a, koji }e sve
svoje nacionalne uzore prevazi}i perfidno{}u i licemerno{}u, pre svega politi-
kantskom demagogijom. Koliko je ta demagogija i u delu Antuna Radi}a do-
{la do izraàja svedo~i i zapanjuju}i primer njegovog obja{njenja za{to je Za-
622
greb postao hrvatski glavni grad, iako se nalazi na dalekoj periferiji zemalja na
koje hrvatska nacionalna misao u celosti pretenduje. Obja{njavaju}i zna~aj
glavnog grada za svaki narod i dràvu, Radi} isti~e po pitanju Zagreba da je to
“glavni grad hrvatski od onda, odkad su izumrli na{i doma}i kralji, tj. od onda,
od kad nam je po~ela prijetiti i groziti pogibelj sa sjevera: odmah smo pomak-
nuli svoje srce i snagu bliè neprijatelju. Tako su radili i drugi narodi: Pariz je
bliè staromu neprijatelju Englezu, nego slabomu ro|aku Talijanu. Rus je imao
stari glavni grad, “svetu” Moskvu ba{ u srcu ruske zemlje. Ali kad se je car ru-
ski Petar Veliki uhvatio u ko{tac sa [vedom, kad je po~eo iz jedne zdjele tre-
{nje jesti s Nijemcem – nije mu bilo ào ostaviti stare i svete Moskve, jer je
morao: morao je srce i snagu premjestiti neprijatelju pod nos, pa je pri moru, u
blatu, velikom mukom osnovao novi grad: Sv. Petrograd. Eto vidite! U glav-
nom gradu stoji snaga naroda – a snaga i jakost naroda mora biti udarena rav-
no proti ~elu neprijatelja.
Krivo je zato mislio onaj, koji je njegda lupio da bi Sarajevo za hrvatski
glavni grad bilo zgodnije od Zagreba. To je bedasto}a. To bi bilo tako, kao kad
bi tko s glavnom vojskom bjeào pred neprijateljem! Ni{ta zato {to je Saraje-
vo usred hrvatske zemlje, jer narod ne razmje{}a svoje snage sa {estilom. Na
tu misao mogla je do}i samo luda, koja je iz zatvorene sobe komandirala naro-
du: naprijed – glavom u zid! Je li Sv. Petrograd u srcu ruske zemlje? Nije, ne-
go ba{ na kraju. Pa je li i samo srce usred ~ovje~jega tijela? Je li ~ojeku glava
mo`da – na trbuhu?! Kad bi ve} trebalo promijeniti glavni grad hrvatski, bolje
bi bilo prenesti narodnu snagu u bijelu kranjsku Ljubljanu – Nijemcu pod re-
bra!” (str. 338.)
d) Odu{evljenje Star~evi}evim idejama
Znao je Antun Radi} i da se naljuti na rimskog papu, kad bi kroz ekvilibri-
stiku vatikanske politike i usagla{avanje italijanskih ili ma|arskih interesa on
zapostavljao hrvatske. Tako u “Domu” od 27. februara 1902. ovaj istaknuti hr-
vatski nacionalni ideolog jadikuje: “Hrvati su papi bili vazda odani, ba{ kao ne-
vina djeca, koja nigdje zla ne vide, jer za zlo ne znadu. Uza sve to, {to su se
mnogi tu|i, a i doma}i ljudi rugali Hrvatam radi toga, {to su toboè papske slu-
ge i vjerni papi kao propali {panjolski velika{i, Hrvati na to nisu mnogo pazi-
li. Osobito posljednjih godina, za vlade pape Lava XIII, bili su se Hrvati pona-
dali da }e im papa nje{to pomo}i i u hrvatskoj stvari, tj. koliko to na njega spa-
da, pa da }e npr. odrediti da se po cijelom hrvatskom narodu sluì sv. slu`ba
bo`ja u starom hrvatskom jeziku, a ne u latinskom. Onda su se obradovali Hr-
vati, kad je papa nedavno bio osnovao u Rimu zbor s hrvatskim imenom i za
Hrvate: neka se tamo gotovi sve}enici u~e, i neka se u tom svjetskom gradu
znade da su to Hrvati, kad jesu Hrvati, a ne “Ilirci” ili “Jugoslaveni”. Ali od sve-
ga toga ni{ta. Niti papa dade Hrvatam hrvatske slu`be bo`je, niti je {to postalo
od onoga zbora. Ba{ je ovih dana sam papa natrag uzeo svoju rije~ i opet osno-
vao njekakvi “ilirski” zbor za sve}enike, a hrvatskom zboru ni traga. Kaù da
je papa to morao, jer su se proti tomu digli Talijani, Madàri i Srblji – Crnogor-
623
ci. Ne znam {to kaù pametniji ljudi, ali ja mislim ovako: nije bilo ni pravo na-
dati se od pape da }e on {togod pomo}i Hrvatam zato {to su Hrvati. To na nje-
ga i ne spada. Na njega spada vjera, vjerski nauk i drugi vjerski posli, i u tom
mu Hrvati katolici moraju biti vjerni i poslu{ni. A {to spada na hrvatstvo, tu on
i ne traì nikakve rije~i ni posluha.” (str. 79.)
Ove re~i svedo~e da je Rimokatoli~ka crkva odnegovala ve{ta~ku nacio-
nalnu svest koja u jednom trenutku postaje sposobna za samostalnije delova-
nje u odnosu na svog tvorca. To }e biti jo{ prisutnije kod Antunovog brata Stje-
pana, koji }e ste}i veliku popularnost u narodu, ali i protiv sebe usmeriti
ogromni bes klerikalnih krugova. Bra}a Radi}i su beskrajno odani Vatikanu
kad Rimska kurija bezrezervno podràva hrvatske nacionalne aspiracije, ali ne-
maju razumevanja za njene diplomatske manevre ili alternativne opcije. Poput
Gaja, [trosmajera, Ra~kog i Star~evi}a, nisu oni gadljivi ni na {urovanje sa Ru-
sijom, ako smatraju da bi to u odre|enom trenutku moglo biti politi~ki korisno.
Takva preorijentacija je najprisutnija u periodima velikih razo~arenja, kad
se Vatikan pokaè spremnim da trguje hrvatskim nacionalnim interesima, da bi
zadovoljio Italijane, Nemce ili Ma|are. Zato verbalno zalaganje za rusku opci-
ju predstavlja i najefektniju hrvatsku pretnju da se ne pretera sa zanemariva-
njem hrvatskih nacionalnih interesa. To 27. marta 1902. u “Domu”, u ~lanku
“Hrvati, vratimo se na pravi put!”, Antun Radi} ovako obja{njava: “Danas za
nas Hrvate nitko i ne pita, nama se samo zapovijeda, s nama se radi, {to tko ho-
}e. Nije ~udo, da smo u toj nevolji i zapu{tenosti posvema zdvojili i o~ajali, pa
se i za slamku hvatamo. Tako su njekoji na{i ljudi uhvatili onu tanku slamku,
koja se pokazala u Rimu, kad je Sv. otac papa uredio tamo njekakvu kao {ko-
lu za katoli~ke hrvatske sve}enike – a njekoji kod nas odmah pomislili da }e
nam Rim pomo}i i da }e Rim tim jednim pismom urediti i rije{iti “hrvatsko pi-
tanje”, to jest, pitanje o jedinstvu i slobodi hrvatskoga naroda! Kao da to spada
na Sv. oca papu! Pa eto – i ova je slamka potonula – papa je porekao, {to je ob-
rekao. A u~inio je to – kaù – i na èlju crnogorskoga kneza. Eto, knez male
Crne Gore i {ake Crnogoraca – moè i u Rimu vi{e nego dvadeset hrvatskih
biskupa! Ali zato je on – “jedini prijatelj ruskoga cara”! – Tu bi morao i slije-
pac progledati – ako ga nije strah svjetla. Ali od njekoga vremena na{i se nje-
koji ljudi boje svjetla i istine, pa ne}e da otvore o~i. Jedina nam je zato nada
zdrava pamet hrvatska: ona mora nadvladati, kako je ve} vi{e puta nadvladala
i pravi nam put pokazala. Svi na{i veliki ljudi – Gaj i njegovi drugovi, Prera-
dovi}, [trosmajer, Ra~ki, Kvaternik, pa i Star~evi} – svi su, koji vi{e, koji ma-
nje, poznavali ovaj pravi put, jer je to Hrvatu u krvi, kao {to je ptici u krvi, {to
ho}e da leti. Opet }e do}i veliki Hrvati, koji }e svoj narod povesti na pravi put.”
(str. 86-87.)
Ali svi glumljeni panslavisti~ki izlivi i lukavo zalaganje za srpsko-hrvat-
sko jedinstvo, i to na temelju “hrvatskog dràvnog prava”, padaju kad Antun
Radi} i kasnije njegov brat Stjepan daju odu{ka svojim apologetskim tiradama
misli i delu Ante Star~evi}a. Tako u ovom istom broju “Doma” Antun Radi}
upozorava: “Nitko ne bi smio iza}i pred lice naroda, tko se samo i ~as diè pro-
624
ti onoj misli, koja je vodila i nosila one ljude, koji su bili uz pok. Antu Star~e-
vi}a. Nitko, pa ni oni, koji druga~ije gledaju na Srblje, nego {to je gledao pok.
Star~evi} i drugi njeki prava{i. Rekao tko, {to mu je drago, istina je ovo: kad
nestane Star~evi}eve misli, nestat }e i hrvatske misli, i to ne zato {to ju je Star-
~evi} izmislio, nego zato {to je on tu misao djedova na{ih u najpogibeljnijem
~asu ponovio, bez straha ju branio usprkos svim porugam, i za nju postojano i
strpljivo stradao i tako spasio toliko, koliko mi jo{ ni procijeniti ne moèmo.
Pa da njegovo ime odvra}a Hrvate od hrvatske misli! Pustimo imena, sva pro-
lazna imena – a drìmo se misli! Nemojmo se boriti za ime stranke prava, ne-
go za njezinu misao. Ako treba (a treba!) da koga “progutamo”, “po`deremo”
i “uni{timo” – uni{timo onda i zadnji trag onima, koji su proti prava{koj, tj. pro-
ti djedovskoj hrvatskoj misli, ili su sad za nju, a sad opet mogu biti i bez nje.
Uni{timo sve kukavice i petljance, koji su svagda i ovamo i onamo, i opet ni-
su ni ovamo, ni onamo; koji vazda i uvijek samo toboè “promi{ljaju”, a uisti-
nu se boje za svoju koù, jer nemaju hrvatskoga srca. Uni{timo to, pa }e opet
oìvjeti hrvatska mlade`, opet }e oìvjeti hrvatski gradovi, opet }e se na}i lju-
di koji }e nas izbaviti ove stra{ljivosti i pospanosti, ove prave sramote narodne
u kojoj smo danas. A ako to uni{timo, nije nam ba{ mnogo do toga, ho}e li se
nova stranka i zvati “stranka prava”, jer bi to bila uistinu stranka prava, a ne sa-
mo po imenu. Kako ja mislim, nikoga ne smije smetati ni ime “stranka prava”
– ali svaki Hrvat, a ne samo prava{, mora paziti i nastojati da nova stranka ne
bude po imenu stranka prava, a po svem drugom sva{ta i ni{ta.” (str. 91-92)
I u ovom broju “Doma” Radi} pi{e o peripetijama oko rimskog Zavoda Sv.
Jeronima, njegovog preimenovanja u hrvatski, pa potom vra}anju izvornog
ilirskog naziva. “Kad je to papa u~inio, neke su novine pisale da je to velika
stvar, {to je papa taj zbor nazvao za hrvatski narod, a prije se je to zvalo “ilir-
ski” ili “slavonski gostinjac”. Ali eto neprilike! Proti tomu se digo{e neki Tali-
janci iz Dalmacije govore}i da to nije za Hrvate, nego samo za Dalmatince, pa
bili oni Hrvati ili Talijani. Njekoliko tih Dalmatinaca provali silom u taj zavod
i tamo se ugnijezdi, dok nije stvar do{la pred sud i onda u ruke austrougarskom
poslaniku. U to se digne proti papinom pismu i crnogorski knez, i to zato {to je
papa odredio da se i katoli~ki Crnogorci mogu u~iti u tom zavodu, a Crnogor-
ci su Srblji, a taj je zavod za hrvatski narod, a ne za srpski – pa knez ne}e da
njegovi ljudi dolaze u Rim pod hrvatsku kapu, pod hrvatsko ime. Papa je po-
pustio i povrati zavodu staro ime: da je to zavod za “Ilire”. Na to je crnogorski
knez pristao, ali da bi se znalo da njegovi Crnogorci nisu ni Iliri, ako nisu Hr-
vati, odre|eno je i papa je na to pristao da se Crnogorci mogu slobodno u~iti
srpski jezik, i to }irilskim slovima. Sad su tek po~ele na{e novine pravo srdito
pisati, a mladi ljudi se po~eli kupiti i dogovarati da }e ostaviti rimsku vjeru i
prije}i u pravoslavlje. Poslije svega toga odputi se u Rim sarajevski nadbiskup
[tadler i predade papi jedno dugo pismo, i to u ime svih hrvatskih biskupa, u
kojem pismu kaè da je Hrvatom u~injeno krivo, pak i to da bi Hrvati mogli
skupiti novaca, pak u Rimu osnovati drugi, novi zavod, koji bi se zavod slo-
bodno zvao hrvatski zavod.” (str. 107.)
625
U ne{to pomirljivijem tonu Radi} o istom pitanju pi{e i u “Domu” od 24.
aprila 1902. godine. ^lanak po~inje pitanjem: “Ho}e li se sad Hrvati primiriti
radi svoga Sv. Jeronima u Rimu? Sv. otac papa pisao je na ime zagreba~komu
nadbiskupu Posilovi}u dosta dugo pismo i odredio da se to pismo priop}i i
svim drugim hrvatskim biskupam i ~itavomu hrvatskomu narodu. U tom pi-
smu kaè papa da se je vazda i uvijek osobito starao za hrvatski narod, a da su
Hrvati bili papi zahvalni i sve rado primali, {to im se je iz Rima davalo, a sad
su se eto uznemirili radi toga {to se Sv. Jeronim u Rimu ne zove hrvatski nego
opet ilirski. A nitko se nema, pi{e papa, nikakvoga razloga tuìti, jer je sve osta-
lo kako je i bilo, pa~e je sad i bolje. A {to se ti~e imena, bilo je tu svakakvih ne-
prilika, pa je papi bilo te{ko. No {togod je papa u toj stvari u~inio, nije u~inio,
pi{e, radi toga {to bi bio neprijatelj hrvatskoj politici, tj. neprijatelj tomu, da se
sav hrvatski narod po svim hrvatskim zemljama sjedini. Sve je ovo lijepo. Vi-
di se da je hrvatska misao ipak nje{to, tako da za nju mora ve} znati cijeli si-
vjet – jer {to papa pi{e biskupima cijeloga jednoga naroda, to se zna po cijelom
svijetu. Vidi se da je jaka ba{ ona misao, koja brani i diè pravo narodno ime
hrvatsko, i to i u tu|em svijetu, a do nedavna su mnogi, i to prvi na{i ljudi, bi-
li zadovoljni i doma s tu|im nenarodnim i izmi{ljenim imenom “ilirskim” ili
“jugoslavenskim”, za koje nitko ne zna {to je. To treba dràti na pameti. Kad je
papa odredio da se Sv. Jeronim nema zvati “hrvatski Sv. Jeronim”, potuìo se
papi na to nadbiskup vrhbosanski [tadler, kako znate. Sad papa pi{e da se ni-
tko nema razloga tuìti. Bog zna je li papa po tome mislio da se ni nadbiskup
[tadler nije imao razloga potuìti? Nadbiskupu [tadleru neprestano dolaze ~e-
stitke sa svih strana od sve}enika i drugih odli~nika, {to je onako otvoreno bra-
nio hrvatsko ime i otvoreno kazao rije~ prijatelju i neprijatelju. “Dom” se me-
|u posljednjima pridruùje tim ~estitkama, èle}i nadbiskupu [tadleru svako
dobro od Boga, osobito jakost u svakoj nevolji i neprilici, jer ima dosta i jo{ }e
vi{e imati da pretrpi i nevolje i neprilike. Ve} smo rekli jedan put, da je on na
te{kome mjestu, ali za to mjesto boljega ne bi mogli na}i.” (str. 125.)
Koliko ovaj problem mu~i Antuna Radi}a, pokazuje on i 29. maja 1902.
godine, komentari{u}i vest da se i nadbiskup [tadler, pod pritiskom iz Rima,
predomislio i povukao sve {to je ranije u svom protestnom pismu izneo. Po Ra-
di}u, da je pitanje Zavoda Sv. Jeronima re{eno “onako kako èlimo mi Hrvati,
to bi bio jedan korak k na{oj narodnoj sre}i i slavi. Na zapovijed papinu pustio
je tu stvar nadbiskup [tadler, a valjda }e za njim i drugi biskupi i sve}enici, i
tako od toga ne}e biti ni{ta. Lako je vjerovati da su na{i crkveni poglavari ve}
mnogo puta na zapovjed iz Rima ostavili narodnu stvar, a mo`da su bili i pro-
ti njoj. To se lako ne doznaje, ali sad moèmo vjerovati. – Traì li to rimska vje-
ra? To je pitanje!” (str. 155.) Sva ta zbivanja Radi} naziva stra{nim smutnjama
jer “nikako druga~ije se ne moè kazati ~itavomu onomu poslu oko nesretne
one njekakve {kole Sv. Jeronima u Rimu – nikako druga~ije, nego stra{na
smutnja, stra{an {kandal. Jadan li je i nesre}an hrvatski dom i rod! Na sve ga
strane varaju, gore nego slijepca, ba{ kao pravu ludu.” (str. 154.)
626
Daju}i jo{ jednom kra}i istorijat ~etiri veka starog zavoda i isti~u}i da se
njegova imovina procenjuje na osam do deset miliona kruna, Radi} opisuje ita-
lijansko “razborni~ko” pona{anje kao reakciju na promenu ilirskog naziva u hr-
vatski i dodatno obja{njava dalja zbivanja, nakon zagreba~kog odu{evljenja
povodom prvobitne papine odluke. “Za njeko vrijeme papa je zavodu opet po-
vratio ilirsko ime i priznao da pod to ilirsko ime spadaju i “Srblji”, a hrvatsko-
mu imenu ni traga! Hrvati se po~eli ljutiti i vikati na Crnu Goru i njezina kne-
za i njegova poslanika Vojnovi}a (koji je u tom poslu bio kod pape i isposlo-
vao da se je priznalo srpsko ime i jo{ koje{ta), vikalo se i na Madàre, i na Ni-
jemce: da su oni prisilili papu na tu krivicu. Na to ode nadbiskup [tadler pred
papu i gorko mu se potuì {to je popustio hrvatskim neprijateljima, a me|u ti-
ma neprijateljima osobito je spomenuo be~ku i pe{tansku vladu. Jo{ je [tadler
papu molio i zaklinjao da popravi krivicu i vrati zavodu pravo hrvatsko ime.
[to je [tadler papi govorio, to je poslije dao i u novine. Sad su Hrvati po~eli
slaviti [tadlera kao pravoga Hrvata i junaka, koji je bez straha rekao na{im ne-
prijateljima istinu javno i u lice. Pohvalio ga je i biskup [trosmajer, zagreba~-
ki kanoni~ki kaptol, mnogo sve}eni~ke skup{tine i pojedini sve}enici s naro-
dom. A papa – on je napisao pismo nadbiskupu zagr. Posilovi}u, gdje kaè: ne-
ka se Hrvati umire, papa im je prijatelj, ali su s mnogih strana na papu navali-
li i prisilili ga, pa je morao u~initi {to je u~inio, ali mu nije, kaè, bila nakana
da tim umanji ~ast hrvatskomu narodu. Cijelu tu stvar spomenuo je u delega-
cijah delegat Vukovi}, a ministar mu je odgovorio da nije istina, {to je [tadler
prigovorio be~koj i pe{tanskoj vladi: pape, kaè, nitko nije silio, nego je po svo-
joj volji promijenio ime zavodu, a [tadler je, kaè ministar, hotimice klevetao.
Sad su tek po~eli [tadleru dolaziti pozdravi i ~estitke sa svih strana. I jo{ su ~e-
stitke dolazile, kad eto ti u novinah osvane pismo [tadlerovo, u kojem sam ka-
è da nije onako kako je papi govorio i u novinah pisao; a nije ovako zato jer
su ga iz Rima pou~ili da nije onako. Sad su tek udarile na [tadlera madàrske
i ìdovske novine rugaju}i se njemu i cijelomu hrvatskomu narodu.” (str.
154-155.)
Da bi malo smirio konsterniranu i ogor~enu hrvatsku javnost, u istom bro-
ju Antun Radi} poru~uje: “Radi [tadlera, tj. radi toga {to je opozvao i porekao
sve ono, radi ~ega su ga hvalili i u njega se uzdali – svi su po{teni ljudi u Za-
grebu, a valjda i po svim hrvatskim zemljama kao popareni pa~e kao ubiti. Na
sve se strane govori da ovakve sramote nismo jo{ doìvjeli. Ima ih koji se i ve-
sele – radi sebe i svoje {pekulacije. Najvi{e ih ima koji se ne znadu razabrati,
pa ne znadu {to bi rekli, a dosta ih ima koji se i boje re}i {to im je gotovo na
jeziku. Ja }u re}i jo{ samo ovo: sramota ovamo, sramota onamo – ovo nam je
i za gospodu i za narod vi{e koristilo, nego da smo se pedeset godina pravdali
i klali radi toga: kojim }emo putem. Nje{to je puklo, pa }emo i tu mo}i korak
dalje – k slobodi, tomu prvomu dostojanstvu ~ovje~anskomu, i k istini, tomu
najve}emu blagu. Sad samo treba paziti da se ne prenaglimo, pa da se ne baci-
mo odmah u naru~aj @idovima i njihovim prijateljima.” (str. 158.)
627
Podlogu za te umiruju}e tonove Radi} pronalazi u svojevrsnoj racionaliza-
ciji postoje}eg stanja, pa povodom papske smutnje i izneverenih hrvatskih o~e-
kivanja potencira dva momenta, u koje treba narod uputiti. “Prvo: ova stvar i
smutnja nema posla s na{om vjerom. To je rimska politika, a mi Hrvati treba
da toj rimskoj politici vjerujemo toliko, koliko i svakoj drugoj politici. Da je
ovo politika, to je najbolje dokazao sam sv. otac papa, kad je u toj stvari nje{to
rekao, pa porekao; a to se moè u politici, ali u vjeri se to ne moè. U ovoj stva-
ri je papa ili prvi ili drugi put pogrije{io, a u vjerskom nauku ne moè on po-
grije{iti. Drugo je ovo: rimsku politiku vode samo neki visoki crkveni pogla-
vari, tj. biskupi i nadbiskupi, a ne seoski ùpnici i kapelani. Zato pazite: ako se
moè dogoditi da narod ne vjeruje politici koju vode biskupi, nikako se ne bi
smjelo dogoditi da narod ne bi imao povjerenja u svoje doma}e vjerske pogla-
vare, koji nikako nisu odgovorni za politiku visokih vjerskih poglavara. @up-
nici i kapelani ne moraju slu{ati svoga biskupa ako im {to zapovijeda {to se ti-
~e politike, pa na{i hrvatski ùpnici i zbilja ve}inom nijesu slu{ali takvih zapo-
vjedi, nego su i onda bili uz narod, kad to nije bilo po volji kojemu biskupu.
Gdje bi npr. bila Dalmacija i Istra, kad bi na{i hrvatski popovi morali u politi-
ci raditi po volji hrvatskih biskupa, koji su malo ne svi i svagda bili i jesu Tali-
jani ili talijana{i! To treba dràti na pameti, pa se ni unaprijed ne}e nimalo po-
mutiti stara sloga izme|u pravih hrvatskih popova i naroda. Pa kud }e suza ne-
go na oko! Kud }e pop bez svoga naroda, a narod bez popa!” (str. 170.)
d`) Idejni tvorac “Hrvatske pravoslavne crkve””
U nekoliko tekstova Antun Radi} varira svoje stanovi{te o navodnoj ve}oj
bliskosti bosanskih muslimana sa lokalnim katolicima nego pravoslavcima. U
“Domu” od 10. jula 1902. on poku{ava dati detaljniji odgovor za{to je do toga
do{lo, “da na{i “Turci” u Bosni i Hercegovini mnogo vi{e mrze “ri{}ane”, ne-
go katolike. Istom u na{e dane po~eli su se njekako vi{e druìti i dogovarati i s
“ri{}anima”, tj. sa Srbljima – ali to je “politika”. Ja sam ne{to malo bio po Bo-
sni i Hercegovini, pa sam i sam vidio i druge pitao, za{to je to tako. Razloìt
}u vam najprvo to, a onda }emo dalje, dok do|emo na ono pravo. Kaù, a i isti-
na je, da se je na{ narod “srpske” vjere bez prestanka bunio protiv Turaka –
Osmanlija i doma}ih poturica – bunio se i klao bez milosr|a; a katolici, “lati-
ni” – oni nisu: oni su bili pokorni, poslu{ni, ponizni. Prvo nego {to je do{la
“Austrija” (tj. vojska be~koga cesara) u Bosnu, zadali su hajduci “Turcima” tri-
sta jada, i to je bila ona glasovita “e{kija” (tj. hajduci) – a to su najve}om ve}i-
nom bili – Srblji. To na{i “Turci” i danas pamte. Kad sam ja to ~uo, pitao sam:
a za{to su se bunili samo “ri{}ani”? Za{to se nisu bunili i “kr{}ani”, katolici?
Nje{to su mi drugi kazivali, a nje{to sam i sam vidio. A i nije to Bog zna {to –
to se lako razumije, kad ~ovjek promisli ovo.” (str. 194.)
Mada je Radi} motivisan neugodnim saznanjem da su bosanski katolici
tradicionalno suvi{e poslu{ni, pokorni i ponizni pa zbog toga u njegovo vreme
najvi{e stradaju i potpuno su zapostavljeni jer se njihova dreka ne ~uje, njego-
vo “promi{ljanje” daje i druge, po njega neèljene rezultate. To se upravo vidi
628
u slede}em fragmentu: “Na{i takozvani “ri{}ani” – i oni su kr{}ani, samo {to
njihovi popovi ne spadaju pod papu (ili kako narod krivo kaè: “ne vjeruju u
papu”). A katolici spadaju pod papu – i to je velika razlika. Razlika je u tom {to
katoli~ki popovi, koji spadaju pod papu, oni imadu posve druge {kole i drugi
red. Pod papom nema popa koji ne bi svr{io svojih “dvanaest {kola”, a “ri{}an-
skih” ili “srpsko-pravoslavnih” popova ima i takovih, koji nisu svr{ili nijedne
{kole, nego su pasli manastirske koze, nau~ili za dugih zimskih ve~eri od ko-
jega bradata monaha (patra) nje{to “azbuke”, tj. ~itati (slabo pisati), pa se onda
zapopili. Takvih, koji su takove “{kole” svr{ili, ima jo{ i danas pomalo, a prvo
su bili svi takvi. Gdje ste vi vidjeli katoli~koga popa da ore ili da gnoj tovari
itd? A koliki “srpski” popovi to rade, kao i svaki kom{ija Pantelija, Tanasija ili
Ilija! Sad vi recite: je li to ~udo {to su katoli~ki fratri (ili ujaci, kako ih tamo zo-
vu, drugih katoli~kih popova nije prvo u Bosni ni bilo) – je li ~udo {to su oni
druga~ije pazili na svoju bra}u kr{}ansku, a “srpski” popovi opet druga~ije, tj.
nikako? Nije to ~udo, nego je to posve naravski. Kad se je “ri{}anski” ili pra-
voslavni narod radi nasilja ili zuluma znao di}i na turske svoje gospodare,
mnogo je puta sam pop bio s narodom, klao, grabio i palio, kao i svi ostali; a
kad bi se katoli~ki narod uzbunio, eto ti me|u njih njihova “ujaka”, tj. fratra fra-
njevca, da svijet okupi i umiri, a onda mo`da skokne do age, do bega, do kadi-
je, pa i do samoga pa{e: da razloì {to je i kako je, pa da se i malo pomoli za
svoj narod. Eto, tako vam je njekako bilo, i zato “Turci” i danas drug~ije gle-
daju “ri{}ane”, drug~ije katolike.” (str. 194-195.)
Kao idejni prete~a Paveli}evog projekta “Hrvatske pravoslavne crkve”,
Antun Radi} je, pod naslovom koji se sastojao upravo iz te odrednice, u “Do-
mu” od 26. februara 1903. godine, komentari{u}i to kao ideju o kojoj su zagre-
ba~ke novine ve} pisale, izneo osnovne motive inicijative. Izme|u ostalog, on
pi{e: “Vjera narod dijeli i rastavlja, tako da moè{ re}i: dvije vjere – dva naro-
da, i gotovo bih rekao: dva neprijatelja. To se osobito vidi kod nas Hrvata, jer
je nas eto vjera razdvojila i rastrojila, pa~e nas jo{ i danas razdvaja. To ste stal-
no ve} ~uli, jer o tome na{e novine pi{u: tkogod je pravoslavne vjere, taj ne}e
da bude Hrvat, nego – Srbljin. To ide tako daleko da ve} majke Hrvatice ra|a-
ju sinove Srblje, i to prosto ovako: mati je, recimo, Hrvatica katoli~ke vjere, a
otac je Srbljin pravoslavne vjere: djeca, osobito mu{ka, bit }e Srblji, koji }e se
svom du{om boriti proti Hrvatima, koji su za to da se Hrvatskoj dadu njezine
“pravice”. A ima primjera da i od oca Hrvata djeca budu Srblji, ako je mati og-
njevita pravoslavna Srpkinja. Ima napokon i ovakvih primjera: krstimo dijete
u pravoslavnoj crkvi, ali dijete poslije do{lo k svojoj pameti, pa misli ovako: A
za{to bih ja bio zato Srbljin, {to sam pravoslavne vjere, i ako se ta vjera zove
“srpsko-pravoslavna”?! Za{to bih ja bio Srbljin i proti Hrvatima – kad sam ro-
|en u Hrvatskoj i kad su ovo oko mene sve sami Hrvati, i kad govorim istim
jezikom, i kad vidim da su hrvatski neprijatelji ujedno i moji neprijatelji!” E,
ali se na njega diè vika, kada do|e me|u ostale pravoslavne: “Pa kako bi ti bio
Hrvat, kad smo svi mi Srblji, a i ti si na{e srpsko-pravoslavne vjere!” Vide}i
sve ovo do{li su njeki na{i ljudi na ovu misao: dobro, neka svatko drì svoju
629
vjeru, kako mu drago; ali tko ho}e da bude Hrvat, neka bude. I ne samo to, ne-
go i ovo: kad pravoslavni Srblji imadu svoju Srpsku pravoslavnu crkvu: Srblji
– srpsku, Hrvati – hrvatsku! Bude li tako, onda }e pravoslavni Hrvat i ostati Hr-
vat, jer ne}e morati u srpsku crkvu! – I to bi vam bila ta “Hrvatska pravoslav-
na crkva”.” (str. 51-52.)
Obja{njavaju}i pravoslavni koncept nacionalnih crkava i razlike crkvenog
organizovanja u isto~nom i zapadnom hri{}anstvu, Radi} dalje razvija svoju
osnovnu zamisao, pa kaè: “Ima Hrvata koji su pravoslavne vjere. Sad pazite:
pravoslavni Grk ima svoju gr~ku crkvu, pravoslavni Rus ima svoju rusku, pra-
voslavni Rumun rumunjsku, pravoslavni Srbljin srpsku, a pravoslavni Hrvat –
on nema svoje crkve, nego mora u – Srpsku pravoslavnu crkvu. Svaki u svo-
ju, samo Hrvat u – srpsku! A kako su u ruskoj crkvi Rusi, u gr~koj Grci, – ne-
}e ni u srpskoj crkvi biti Kinezi, nego valjda Srblji – nije li tako?! Za{to bi se
onda zvala srpska, ako u njoj nisu Srblji? Nema dakle druge, nego i pravoslav-
ni Hrvat treba da postane Srbljin! A to na{i ljudi ne}e, nego pomisli{e: a kako
bi bilo da i mi, koji smo pravoslavni Hrvati, stvorimo svoju hrvatsku crkvu –
kad ve} svaki pravoslavni narod ima svoju, pa kako su u ruskoj crkvi Rusi, u
srpskoj Srblji, u hrvatskoj crkvi neka budu Hrvati! – To su eto razlozi, radi ko-
jih su neki na{i ljudi do{li na tu misao. Tim razlozima, mislim, ni{ta se ne mo-
è prigovoriti.” (str. 53.) Me|utim, kad je to sve lepo izloìo, pripisuju}i svoje
ideje nekim drugim, neidentifikovanim, Radi} postaje svestan glavne prepre-
ke, koja ga sasvim u ovom pogledu obespokojava i deprimira: “Sude}i po tom
{to bi bilo da pravoslavni Hrvati stanu traìti svoju “Hrvatsku pravoslavnu cr-
kvu” (str. 54.), odgovor je nepovoljan jer on ima u vidu kako se ranije anate-
mama ka`njavala crkvena samovolja. “Ni{ta od toga ne bi bilo. Recimo, da se
na|e ({to nije mogu}e) mnogo naroda i jo{ koji pravoslavni episkop (biskup),
koji bi htio osnovati hrvatsku crkvu, to bi bilo prvo da bi ga srpski patrijarh pro-
kleo i izbacio iz pravoslavne crkve. A dalje nije vrijedno ni govoriti. Be~ i Pe-
{ta bili bi protiv, a ni izvana ne bi bilo pomo}i, jer bi i Rus bio protiv. Recimo,
da bi to svakako htjela hrvatska vlada – ne znam {to bi bilo; valjda ni{ta – jer
danas nije vrijeme da se crkve osnivaju.” (str. 54.)
U ~lanku “Tko je spasio hrvatski narod?”, objavljenom u “Domu” od 3. de-
cembra 1903. Antun Radi}, izme|u ostalog, obja{njava kako su Slovenci pre-
tvoreni u Hrvate. “U staro vrijeme, i jo{ pred 300 do 400 godina nije oko Za-
greba, Krièvaca, Siska, Poège itd., tj. uop}e u Hrvatskoj s druge strane gore
Velebita do mora – u cijeloj toj zemlji nije bilo nijednoga Hrvata; Hrvati su bi-
li preko Velebita, bliè moru, a oko Zagreba itd., pa na zapad sve preko Lju-
bljane i dalje dolje uza Savu – sve su to bili Slovinci ili Slovenci. A danas su tu
Hrvati! A gdje su Slovinci? Jesu li Slovinci propali? – Sudite, jesu li propali:
kad je hrvatska vlada i dràva preko Velebita pri moru propala, preselili su se
hrvatski bani me|u Slovince, u Zagreb, ali su se svejedno zvali hrvatski bani,
i vlada se njihova zvala hrvatska. I tako su Slovinci imali hrvatskoga bana, ali
to njima nije bio tu|i ban, jer su i Slovinci govorili sli~no, ili posve jednako kao
i Hrvati. Ali kad imadu hrvatskoga bana i hrvatsku vladu, po~eli su ljudi sve po
630
malo govoriti da je to i narod hrvatski. I tako su se Slovenci sve po malo pro-
zvali Hrvatima – izgubili su svoje ime, tako da danas nijedan seljak oko Zagre-
ba ne zna {to je to Slovenac ili Slovinac, nego kaè da je Hrvat.” (knjiga peta,
str. 328.)
Naredne godine, u “Domu” od 31. marta 1904., Antun Radi} nastoji da do-
datno relativizuje srpsko-hrvatske nacionalne razlike, svode}i ih isklju~ivo na
verske. U ~lanku “Srblji katolici i pravoslavni Hrvati”, on pi{e: “Obi~no se mi-
sli da na{ ~ovjek rimskoga zakona (katolik) ne moè biti Srbljin, a ~ovjek “sta-
roga” ili pravoslavnoga zakona (ili “Vlah”) da ne moè biti Hrvat. No usprkos
tomu na|e se gdjekoji “pravoslavni Hrvat”, i to gdje u Lici ili oko Zagreba; a
na jugu naprotiv, osobito pri moru oko Dubrovnika i Kotora ima ve} dosta “Sr-
balja katolika”. [to vi{e: u samom Dubrovniku i okolici ima, ~ujem, {est rim-
skih (katoli~kih ili latinskih) popova, koji kaù da su Srblji. I za ~udo – kakvi
smo mi ljudi! Hrvatima je drago, ako se na|e koji “pravoslavni Hrvat”, a ne
mogu razumjeti kako bi latin mogao biti Srbljin; isto se tako Srblji di~e {to ima
i Srbalja katolika, a onamo opet kaù i dokazuju da je sav pravoslavni narod po
banskoj i bosanskoj Hrvatskoj – da su to sami pravi Srblji. Eto, takvi su ljudi!
Pa da i mene upitate, ja bih vam kazao da mi se vrlo ~udno ~ini kad, npr., pop
– latina{ kaè da je Srbljin. [ta nam je, dakle, misliti u ovoj stvari? Ja mislim
ovako: valjda nema sumnje da su nekada Hrvati bili drugo, a Srblji drugo, pa
su i jedni i drugi znali za{to su Hrvati, ili za{to su Srblji. Kad ne bi bilo tako, ja
ne znam za{to bi se jedni zvali ovako, drugi onako. No i ako su valjda Hrvati
bili drugo, a Srblji drugo, svakako je stalno da su govorili vrlo sli~nim jezikom,
te da su bili iste naravi, obi~aja i ìvota. Samo tako je bilo mogu}e da su se ubr-
zo tako pomije{ali, da ih svijet nije mogao raspoznati. Kaèm: svijet ih nije mo-
gao raspoznati, ali oni su svejedno znali tko je od njih Srbljin, a tko Hrvat. No
i ove bi razlike bilo s vremenom nestalo, tj. na{ ~ovjek ne bi danas nikako znao
za{to je Hrvat, a za{to Srbljin, da nije do{lo nje{to drugo. Vi mislite da }u ja ka-
zati: da nije do{la vjera, pa je na{ katoli~ki svijet ostao uz Hrvate, pa i ne bio
starinom Hrvat, a pravoslavni uz Srblje, pa ne bilo u njem i na njem ni{ta srp-
skoga. Ali nije to samo vjera.” (knjiga {esta, str. 107.)
Radi} smatra da je od vere jo{ zna~ajniji faktor dràva, odnosno priroda
politi~ke vlasti nad jednim narodom ili njegovim delovima. “Treba naime do-
bro znati kako se je njegda vjera {irila, tj. ovako: {to je naroda bilo pod katoli~-
kim vladarom, to je s vremenom moralo postati katoli~ke vjere. To je moralo
biti. Mo`da se sje}ate {to smo se razgovarali, kako su u staro vrijeme i{le ~ita-
ve vojske u Bosnu, da bogomilski narod privedu na katoli~ku vjeru. Ali nije
svuda trebalo ni vojske, nego je to i{lo mirnijim na~inom. Svakako je stalno to
da su podanici, bilo ovako ili onako, s vremenom primili vjeru svojih gospo-
dara. Zato u na{oj zemlji, koliko je bila pod vladom katoli~kih vladara, i to naj-
prije doma}ih kraljeva hrvatskih, onda ugarskih i napokon cesara be~koga – u
~itavoj na{oj zemlji pod vladom katoli~kih vladara ne bi danas bilo nijednoga
sela koje druge vjere – da se nije poslije doselilo pravoslavnoga naroda, i to ne-
davno, pred kojih 200 godina. A tomu je doseljenomu narodu morao cesar obe-
631
}ati i dati pismeno, da mu ne}e u vjeru dirati. Pa ni to nije pomoglo, nego su
ipak pravoslavni prelazili u katoli~tvo i nastali tzv. “unijati” (sjedinjeni). Dakle,
znate li sada? Nije vjera prva bila, koja je na{ narod razdijelila, nego je to bila
vlada i politika: {to je bilo pod jednom vladom, to je bilo jedne vjere i crkve.
Da je u nas malo vi{e razbora, mi bismo se iz ovoga mogli i nje{to nau~iti, i to
ukratko ovo: Hrvati su imali od starine svoju dràvu, a poslije i Srblji svoju. Pa
kad danas nema razlike me|u Hrvatom i Srbljinom, i kad nijedan ne zna kaza-
ti po ~em se razlikuje od drugoga – ne bi li bilo najpametnije da sav na{ narod
u hrvatskoj dràvi bude Hrvat, a u srpskoj dràvi Srbljin? A {to tu treba pitati
za vjeru? Ta vjeru smo ionako dobili onakvu, kakvu smo imali vladu. [to bi
nas to dijelilo?! Ali upravo tu ima jedan grm u kojem leì zec. Ima naime na-
{ega naroda koji nije nikako za hrvatsku dràvu, nego za srpsku. Tu se zato ne
pita za drugo, nego za to, {to tko misli i èli, tj. kakvu ho}e politiku. Tko je
“na{“ ~ovjek, pa ho}e hrvatsku dràvu – taj je Hrvat, pa bio on koje mu drago
vjere; a tko ne}e hrvatske dràve, taj nije Hrvat, pa bio tri puta katolik. To da-
kako vrijedi za inteligenciju, pa me|u {kolanim Hrvatom i Srbljinom nema
druge razlike, nego jedina razlika – politi~ka. Neuki narod naravski misli da je
zato Srbljin, {to je “srpske” (pravoslavne) vjere.” (str. 107-108.)
|) Pseudoistorijska bajka umesto realnog

sagledavanja procesa hrvatizacije
Radi}eve romanti~arske tirade, kojima obiluje svaki broj “Doma”, zapra-
vo svedo~e da novokomponovana hrvatska nacija ni po~etkom dvadesetog ve-
ka nije jo{ bila konsolidovana. To i Antun Radi} posredno priznaje, pa taj pro-
blem raspravlja u “Domu” od 10. novembra 1904. godine povodom politi~ki
tada aktuelnog pitanja “Tko je stvorio Hrvate”? (knjiga {esta, str. 306.) Pri tom
prvo navodi dva standardna mi{ljenja, ~esto prisutna u narodu, kojima se sve
zasluge za formiranje hrvatske nacije pripisuju Anti Star~evi}u. Prvo mi{ljenje,
koje Radi} pripisuje neidentifikovanom sagovorniku, glasi: “Lako vam je da-
nas govoriti, moj gospodine! Ali da ste vi jo{ pred 20 godina do{li tamo dalje
u Hrvatsku, npr. u Vinkovce, pa da ste rekli da ste Hrvat i da su oni ljudi tamo
Hrvati – vi biste sre}ni bili kad bi vam se sav svijet smijao, jer biste lako bili
dobili i batina. A nije tako bilo samo me|u gospodom, nego jo{ vi{e me|u se-
ljacima: i to su bili “Raci” i “[okci” – a Hrvatima kakovim ni traga. – A tko je
to u~inio, da su danas i gospoda po Slavoniji ve}inom Hrvati, te ima i seljaka,
koji ponosno kaù da su Hrvati, hrvatski seljaci? Tko je to u~inio? Tko je te Hr-
vate tako reku}i stvorio? – To je u~inila Stranka prava. Nauka Ante Star~evi}a
– ona je od nesvjesne mase stvorila Hrvate! Tako je to, moj gospodine, a lako
vama danas govoriti!” (str. 306.) Drugi Radi}ev imaginarni sagovornik tuma-
~i: “Ne znam kako je tamo u Hrvatskoj, no ja vam mogu re}i da mi Dalmatin-
ci nismo bili Hrvati, dok nismo postali star~evi}anci, pa da nije bilo njega, pa
i Spin~i}a, ja ni danas ne bih bio Hrvat, nego mo`da najlju}i protivnik, nepri-
jatelj svemu {to je hrvatsko. U najboljem slu~aju bio bi “[}av”, Slav, Slaven –
ali Hrvata od mene nikada!” (str. 306.)
632
Naravno, Star~evi}u se redovno preuveli~avaju zasluge, jer su akciju hrva-
tizacije Slavonije provodili rimokatoli~ki sve{tenici, neposredno rukovo|eni
[trosmajerom i Ra~kim. Sli~no su u~inili i u Dalmaciji, mada tamo nisu imali
biskupa [trosmajerovog kalibra. Tamo su rimokatoli~ki fratri organizovano i
sistematski stvarali dru{tvenu podlogu za politi~ki koncept Mihovila Pavlino-
vi}a. Antunu Radi}u smeta divinizacija Star~evi}eve politi~ke uloge, ali u vre-
me velikih previranja oko dileme kakva uloga treba da bude klerikalizma u hr-
vatskom politi~kom ìvotu i treba li da klerikalci formiraju samostalnu politi~-
ku partiju, on ne èli izneti pravu istinu, pa nastavlja mudrovanje slede}i izne-
seni stav navodnog slavonskog i dalmatinskog sagovornika: “Mogao bih vam
jo{ i dalje nabrajati ovakove, osobito za Bosnu i Hercegovinu – ali dosta je i
ovo, da se malo zamislimo. Pa i zbilja, promislimo li dobro ove pripovjesti, ~o-
vjeku se najedanput otvore o~i, te njekako tu`no priznade: “Bome je istina!
Osim ono nje{to zagreba~kih zagoraca, pa komadi} gornje Posavine i Podravi-
ne – Hrvata bome nije ni bilo prije Star~evi}a. No onda se ~ovjek sjeti, kako
smo njekada bili slavni, veliki i jaki – mi Hrvati, pa kako nas je i kamo nas je
i kada nas je nestalo?! Nije nas nestalo, nego nismo znali da smo Hrvati! Nije
narod imao svijesti! To je ono! A tu svijest, da je Hrvat, da je sin slavnoga hr-
vatskoga naroda – to je stvorio Star~evi}”. Na to bih ja dalje mogao upitati:
Ako nas nije nestalo, kako smo se, kada smo se i za{to smo se pretvorili u “[ok-
ce” i “Race”, “Dalmatince” itd? Ali ne}u dalje pitati, nego }u vam sam kazati
kako mislim, i to ovako: Ovdje vrijedi ona rije~: tko ho}e da previ{e dokaè,
taj ne dokaè ni{ta. Pa~e jo{ vi{e: taj dokazuje zlo, a mo`da protivno onomu,
{to ho}e da dokaè. Tako je na vlas i u ovoj stvari. U velikom veselju {to se je
narod na{ po~eo buditi i sve vi{e se prikupljati u jedno i osje}ati jednako, a sve
pod hrvatskim imenom – u tom dakle velikom veselju, a u prevelikom po{to-
vanju svoga vo|e pok. Ante Star~evi}a, njeki Hrvati kao da su zaboravili da je
Hrvata ikada prije i bilo, te po~eli onako govoriti i pisati, kako smo ~uli: da bi
jedva gdje god i bilo Hrvata, da nije bilo Star~evi}a. A to ne samo da nije isti-
na, nego je to i proti nama.” (str. 306.)
Upotrebljenom frazeologijom Radi} zapravo izbegava da razmotri su{tin-
sko pitanje i umesto egzaktnog odgovora on nudi pseudoistorijsku bajku, ko-
jom bi da opovrgne realno stanje pre procesa kroatizacije. On jednostavno ne
sme da prihvati istinu da oni ljudi koji se danas predstavljaju kao Hrvati u
ogromnoj ve}ini nemaju nikakve veze sa izvornim Hrvatima, nego im je hrvat-
ska nacionalna svest naknadno nametnuta. “Kad bi to bila istina, onda bi nam
na{i protivnici mogli prigovoriti: da je Hrvata u po~etku bilo vrlo malo, nego
da su to bili Slovinci, Slavonci, Bo{njaci, Dalmatinci, a ponajvi{e Srblji itd., a
samo njekakva “propaganda” iz Zagreba i Bog zna jo{ od kuda kroz desetu ru-
ku da je od toga stvorila Hrvate, samo da pokvari ra~une Srbljima i Madàri-
ma. Pa i zbilja ima dobrih na{ih “prijatelja”, koji su tako govorili i jo{ govore.
A pomaù im u tom i nehotice mnogi vatreni Hrvati, kad kaù da je Hrvate
stvorio ovaj ili onaj. A s tom stvarju nije nikako drug~ije, nego ovako: njegda,
tamo pred poldrugu tisu}u godina, a jo{ i mnogo kasnije bilo je ovako: cijeli
633
na{ narod nije jednako ni govorio – kako ni danas ne govori – niti se je jednim
imenom zvao, nego je tu bilo Hrvata, Srbalja, Neretljana, Zahumaca, poslije
Bo{njaka, Slavonaca itd. Tako je bilo i kod drugih naroda, pa su npr. Nijemci
imali barem deset imena (Alemani, [vabi, Sasi, Franci itd.). Ako tko danas pi-
ta: jesu li npr. njegda{nji Zahumljani bili Hrvati ili Srblji – to pitanje nema pra-
voga smisla, jer su Hrvati bili Hrvati, a Zahumljani su bili Zahumljani. No dru-
go je ono, kad je jedno pleme po imenu Hrvati osnovalo svoju dràvu i imalo
svoga vladara. Onda se je naime pitalo: jesu li npr. i Zahumljani spadali pod hr-
vatskoga ili pod kojega drugoga vladara? A kad su i Zahumljani osnovali svo-
ju dràvu, onda se je moglo re}i za one Hrvate, koji su bili pod zahumskim vla-
darom: to nisu Hrvati, to su Zahumljani.” (str. 306-307.)
Ovde ga sad mu~e mnoga izvorna istorijska svedo~anstva da su Zahumlja-
ni bili etni~ki Srbi, pa Radi} dalje, sve neuverljivije, razglaba: “Nema smisla
pravdati se o tom da li su Zahumljani, Li~ani, Bo{njaci itd. bili Hrvati, ili su bi-
li Srblji, ili {to drugo. Oni su bili Zahumljani, Li~ani, Bo{njaci itd. sve dotle,
dok nisu do{li pod hrvatskoga vladara, pa i jo{ poslije. Istom sve malo po ma-
lo po~eli su se nazivati Hrvati sva ona plemena, koja su bila pod hrvatskim vla-
darom. A da su npr. Li~ani osnovali svoju dràvu i vladu, pa da su svoju vladu
nametnuli ostalomu narodu – sav bi se narod, koji bi bio pod tom li~kom vla-
dom – sve bi se to zvalo Li~ani. U jednu rije~: cijeli narod dobije jedno ime tek
onda kad stvori jednu dràvu, pa se onda dràva zove po onom plemenu, koje
je dràvu stvorilo, a po dràvi se onda zovu, sve malo po malo, svi ljudi koji
su u toj dràvi. Tako je bilo svuda po svijetu, pa i kod nas. A u tom nema nika-
kve sumnje, da je hrvatsko pleme osnovalo dràvu ve} pred tisu}u i vi{e godi-
na, i da ta dràva kakva-takva obstoji jo{ i danas. No kako je ta dràva dosta
brzo raskomadana, te nije imala ni doma}ega gospodara, nego joj je gospodar
bio u Pe{ti i u Be~u, nije ~udo {to se narod u svakom komadu njegda{nje hr-
vatske zemlje zvao ili starim svojim imenom, ili su mu dali kakvo novo ime po
kraju u kojem je ìvio. Tako se je narod u Dalmaciji po~eo nazivati Dalmatin-
cima, u Bosni Bo{njacima itd. No pok. Star~evi} i njegovi prista{e, premda ni-
su stvorili Hrvata, ipak su u~inili nje{to drugo, i to ovo: oni su {irili misao da
su Hrvati imali njegda svoju dràvu, pa bi trebalo i pravo bi bilo, kad bi ju i
opet imali. A to je ono {to sam prije razlagao: kad narod jednoga plemena ima
jednu dràvu, onda s vremenom dobije i jedno ime, i to je onda tek pravi na-
rod.” (str. 307.)
êsto ponavljaju}i da su Srbi i Hrvati jedan narod, Antun Radi} nastoji da
nametne tezu da su zapadno od Drine i Dunava svi Hrvati, a isto~no svi Srbi.
Rado bi pri tome razvijao me|usobnu saradnju i insistirao da se uzajamno po-
maù radi realizacije njihovih dràvotvornih ideja, ovako striktno teritorijalno
razgrani~enih. Tako u raspravi “Tuma~ k programu ili {to je i {to ho}e Hrvat-
ska pu~ka selja~ka stranka” potencira: “Hrvati i Srbi jedan su narod, pa se ve}
zato moraju sporazumjeti i u politi~kom radu, naro~ito ondje, gdje ìvu zajed-
no. Tu se misli na sve Hrvate i na sve Srbe, a ne samo na Hrvate i na pravo-
slavne u banskoj Hrvatskoj. Svi pravoslavni u banskoj Hrvatskoj nisu naime
634
porijetlom Srbi, Srbi su samo Srijemci. Ostali pravoslavni nazivlju se Srbi ra-
di svoje vjere, koja se po jednoj Kuenovoj naredbi slu`beno zove srpsko-pra-
voslavnom, pa radi toga naziva ve} i pravoslavni seljaci u gornjoj Hrvatskoj
vele da su Srbi, te su po naputku svoje gospode po~eli ve} zahtijevati i srpsku
zastavu i uop}e neka posebna srpska prava, ili jednom rije~ju voditi srpsku po-
litiku u Hrvatskoj. Te srpske politike na hrvatskom tlu selja~ka stranka ne pri-
znaje. Ali ona èli i nastoji da pravoslavnu selja~ku bra}u {to bolje uputi u hr-
vatsko dràvno pravo i u selja~ki program. – Drugo su Srbi u Srbiji. Oni ima-
du od starine tako|er svoju dràvu, kao i Hrvati svoju, i mi im èlimo kao bra-
}i istoga jezika i plemena i obi~aja sve dobro kao bra}i.” (knjiga sedma, str.
108-109.)
Drugom prilikom, u “Boì}nici 1902.” sve Ju`ne Slovene Radi} tretira kao
Hrvate, pa kaè: “Ju`noslovjensko pleme {iri se od Jadranskoga mora i uz to
more na jug, od toga mora prema sjeveru i istoku uz Dunav i dunavske prito-
ke sve do Crnoga mora. Na ~itavom ovom prostoru govori se jedan jezik, hr-
vatski jezik; ~uje se jedna pjesma, pjesma o Kraljevi}u Marku... Onaj dio na-
{ega plemena, {to je uz Crno more, malo da nije potonuo u azijatskoj poplavi:
pokvario dosta na{u krv, i na{ obi~aj, na{ jezik, pa~e primio i drugo ime, tako
da se danas na{i suplemenici uz Dunav do Crnoga mora ne zovu Hrvati, ni Slo-
venci, nego Bugari. A to je azijatsko ime. Dana{nji Bugari – to je jedna grana
na{ega ju`noslovjenskog plemena. Uz Jadransko more sa~uvalo je na{e pleme
tisu}u godina kako tako i svoje ime i svoju slobodu. To je druga grana, to su
bili i ostali su Hrvati, a uz njih su, {to hotice, {to nehotice patili i Slovenci. Onaj
dio naroda na{ega, {to je podalje od jednoga i drugoga mora, naslanjao se sad
ovamo, sad onamo, sad na Carigrad i na Grke, sad na Rim i na zapadne naro-
de. To su Srblji.” (knjiga osma, str. 7-8.)
Potom iznosi da je ovde re~ o pripadnicima jedinstvenog hrvatskog pleme-
na, uz napomenu da pojam plemena treba razlikovati od pojma naroda. “Tako
ni ~itavo hrvatsko pleme nije jedan narod, jer nema jedne èlje ni jedne misli.
Bugari imadu svoju dràvu i misle samo na sebe. Srblji imadu svoju dràvu i
misle samo na sebe, a ~esto i protiv Bugara i protiv Hrvata. A i Crnogorci ima-
du svoju dràvicu i njihov knez snuje na svoju stranu. Bugari, Srblji, Hrvati i
Slovenci – to je jedno pleme, ali nije jedan narod. Nisu jedan narod jer nema-
ju jedne misli, jedne èlje, jedne te`nje.” (str. 2.)
Za hrvatsku misao Radi} tvrdi da je oduvek bila najja~a u celom ju`noslo-
venskom plemenu. “K hrvatskom narodu broji se danas svaki onaj ~ovjek hr-
vatskoga ili ju`noslovjenskoga plemena, koji ima tu èlju i misao: da se {to vi-
{e na{ega plemena sloì i sjedini u jednu slobodnu domovinu i dràvu hrvat-
sku, kojoj }e srce biti u Zagrebu. Tko vu~e u Ljubljanu, ili u Biograd, ili ~ak u
Sofiju – to nije Hrvat... Hrvatske misli ima ve} svuda, kuda ima na{ega pleme-
na, ovdje vi{e, ondje manje. Jedino tamo uz Crno more, a ni u dràvi srpskoj
nema vi{e ni traga hrvatskoj misli. Ali po Dalmaciji, Hrvatskoj, Slavoniji, Istri,
Primorju, Kranjskoj i [tajerskoj, pa po Bosni i Hercegovini ima svijeta u~ena
i neuka, bogata i siroma{na, koji znade za hrvatsku misao i za nju radi. Istina
635
je, po ovim zemljama ima i takvoga svijeta, koji nije za jednu hrvatsku domo-
vinu, nego ili za slovensku ili – i to osobito – za srpsku. Ali ako bude sre}e i
pameti, moèmo mirne du{e re}i da }e one spomenute zemlje, ako Bog da, bi-
ti jednom hrvatska domovina.” (str. 8-9.)
Zbrojiv{i prvo statisti~ke podatke o stanovni{tvu svih tih zemalja, pa od-
biv{i Nemce, Italijane i Ma|are, Antun Radi} zaklju~uje da u njima ìvi {est
miliona Hrvata. “Ali ne treba nikako zaboraviti da me|u ovim narodom ima
preko jednoga milijuna naroda, koji je – nau~ili su ga – “srpske” vjere, a u~e ga
i to da pripada srpskomu narodu, tj. u~e ga srpsku misao. Ima tu dalje drugi mi-
lijun naroda, koji ne ~ita knjiga koje se pi{u ~istim hrvatskim jezikom, nego ~i-
ta (i dosta ~ita) slovenske knjige: to su Slovenci u Kranjskoj, [tajerskoj, Koru-
{koj i u primorju. Napokon ima u tom broju preko pol milijuna naroda “turske”
vjere, koji jo{ malo zna na koju }e stranu. I tako nam od toga broja od blizu {est
milijuna ostaje jedva tri milijuna pravih korenitih Hrvata.” (str. 10.) Problem je-
zika, postojanje “tri hrvatska govora”, Radi} na slede}i na~in obja{njava: “Jed-
ni Hrvati govore {to i {ta, drugi mjesto {to kaù }a, a tre}i kaj ili kej. Ali nije
samo to razlika: oni koji govore }a ili kaj, oni i drugo govore druga~ije. Nije-
dan ovaj govor nije ba{ kao {estilom podijeljen na bijele, crvene i crne Hrvate,
nego sve tri grane govore po dva ova govora. Tako bijeli Hrvati govore kaj na
zapadu (prema Kranjskoj), a {to na istoku (prema Srijemu i Srbiji). Crveni Hr-
vati govore pri moru }a, dalje od mora {to, a tako i crni Hrvati pri moru }a, a
dalje kaj.” (str. 11.)
Poseban kuriozitet ovde predstavlja ~injenica da Antun Radi} standardnoj
klasifikaciji Hrvata na “bele” i “crvene”, u hrvatskoj pamfletskoj istoriografiji
dodaje kategoriju “crnih” Hrvata. Tako govori o “tri hrvatske grane”, daju}i de-
taljno, ali krajnje proizvoljno i komi~no obja{njenje: “Ve} stare knjige, starije
od tisu}u godina, spominju bijele i crvene Hrvate, i bijelu i crvenu Hrvatsku.
Pa i zbilja i danas ima bijelih i crvenih Hrvata. Bijeli su Hrvati oni koji ìvu u
ravnici, gdje rodi lan i konoplja, i zato nose ponajvi{e bijelo odijelo. Crveni su
Hrvati oni koji ìvu u gorskim krajevima, gdje ima ovaca i koza, koje daju ~o-
vjeku vunu i kostrijet. Od vune i kostrijeti odijelo je vi{e mrko, kao crvenka-
sto, pa ako i nije ba{ crveno, nazvani su ti Hrvati crveni, kad su oni drugi bije-
li. Danas se mogu pravo nazvati crveni, jer nose na glavi crvene kape, a svi bi-
jeli Hrvati nose klobuke ({e{ire ili krilake, {krljake). Imamo jo{ i crne Hrvate.
To su oni koji su bliè Nijemcu i Talijanu, pa su od njih primili crno odijelo.
Sve su ovo ba{ pravi Hrvati. Tko smije re}i Posavcu ili Zagorcu da nije Hrvat?
A to je bijeli Hrvat. – Tko smije re}i Li~anu ili dalmatinskom Polji~aninu ili
Podgoraninu da nije Hrvat? A jedan se i drugi di~i svojom crven-kapom. A tko
smije re}i Vrban~aninu s otoka Krka ili Starogra|aninu s otoka Hvara da nije
Hrvat? A ipak se nose ve} prili~no na talijansku. Ovo je sre}a za nas Hrvate i
za hrvatsku misao na{u. Za{to? Zato: crveni Hrvati veù nas s onim narodom
na{ega plemena koji ho}e ili ostati sam za se u Bosni i Hercegovini, ili ho}e
dalje od nas bilo prema Crnoj Gori, bilo prema Srbiji. Crni Hrvati veù nas sa
Slovenci ne samo po no{nji, nego gdje{to i po govoru. A bijeli Hrvati veù nas
636
i s jednima i s drugima. Bijeli Hrvati hvataju se odmah bijelih Kranjaca na za-
padu, a srijemski bijeli Hrvati ne razlikuju se od bra}e preko Save u Srbiji.” (str.
10-11.)
e) Disciplinovanje Srba po hrvatskoj politi~koj meri
U “Hrvatskom narodu” 1905. godine polemi{e Radi} sa zagreba~kim “Sr-
bobranom”, koji je kritikovao skup{tinu Hrvatske pu~ke selja~ke stranke pa, iz-
me|u ostalog, isti~e: “Srbobranci drè i pi{u da su Hrvati za sebe narod, a Sr-
bi za sebe, dok na{ program kaè da su Srbi i Hrvati jedan narod, pa da se ve}
zato moraju u politici sporazumjeti. Po na{emu sudu mi smo jedan narod, ali
imamo dvije dràve: Srbi srpsku, Hrvati hrvatsku dràvu. Po na{em sudu mo-
è se u Hrvatskoj voditi samo hrvatska politika, tj. takova politika koja radi za
hrvatsku dràvu, tako da i Srbi, koji su u Hrvatskoj, imadu raditi za tu hrvatsku
dràvu, za zajedni~ku na{u domovinu. Srbi o toj stvari tako ne govore i ne pi-
{u, pa~e, kad mi Hrvati govorimo o hrvatskom dràvnom pravu (a bez dràv-
noga prava nema dràve), Srbi rado tomu prigovaraju, vele}i da su takovi Hr-
vati “stekli{i” (tj. star~evi}anci). U jednu rije~: Srbi se ne mogu pravo, ili pa~e
nikako, pogoditi s hrvatskom dràvom, tj. sa mi{lju da ima hrvatska dràva u
kojoj bi bilo Srba. Zato su Srbima mnogo miliji oni Hrvati, koji ne drè mno-
go do hrvatskoga dràvnoga prava. A budu}i da je i HPSS za hrvatsko dràv-
no pravo, nazvali su srbobranci i nju ve} vi{e puta “stekli{kom”, pa se po tom
lako razumije njihovo drànje prema na{oj stranci. Ho}e li se sada srbobranci
i ostali Srbi pomiriti s mi{lju o hrvatskoj dràvi, to je te{ko kazati. Mi drìmo
da je to mogu}e.” (knjiga deveta, str. 106.)
Kada ve} ni za ìvu glavu ne prihvataju da se deklari{u kao “pravoslavni
Hrvati”, Antun Radi} u ~lanku “Selja~ka stranka u Srijemu”, objavljenom u
“Domu” 1907. godine, daje recept kakvi bi Srbi trebali da budu u politi~kom
ìvotu, da bi bili po hrvatskoj meri. Povod mu je ~injenica da su na saborskim
izborima u Sremu pobedili Srbi koji se ne osvr}u na koncept hrvatskog dràv-
nog prava. “Koliko nam i ne bi bilo ào, kad bi velika ve}ina srijemskih zastup-
nika bili pravi Srbi, tj. pravi narodni ljudi, koji jednako ljube srpski narod i hr-
vatsku na{u domovinu, njezinu slobodu i njezino pravo, koje bi spremno bra-
nili proti svakomu tu|inu – toliko ni onda ne bi bilo u redu kad bi Srijem u hr-
vatskom saboru zastupali sami pravoslavni Srbi, kao {to je to sada ne samo kri-
vo, nego i àlosno i sramotno. Ta mi vidimo, kako smo spomenuli, da u Srije-
mu imade podjednako i katolika i pravoslavnih. Pa kad od trinaest srijemskih
zastupnika nema ba{ nijednoga pravoga Hrvata – onda je to dokaz da tu nje{to
nije u pravome redu: to je dokaz da do 150 hiljada katoli~koga ~isto hrvatsko-
ga naroda nema svoga zastupnika, te da nitko za taj narod i ne pita. To tako ne
smije biti, a i ne}e biti. U na{oj domovini Hrvatskoj treba da imadu prvu rije~
Hrvati, koji su ovu domovinu prvi naselili, koji su ju od tu|ina branili i obrani-
li, i koji su, {to je glavno, jo{ i danas, velika ve}ina naroda u cijeloj domovini.
S ovom istinskom i pravednom mi{lju po{la je selja~ka stranka u Srijem. Ona
je ovu misao iskreno i otvoreno kazala i na{im Srbima, koji su na{ega jezika i
637
plemena, a jo{ ju je ja~e naglasila na{ima ovamo doseljenim Ma|arima i [va-
bama (Nijemcima). Svi oni treba da znadu da im je svima zajam~ena sloboda,
pravica i po{tovanje svega {to im je drago i sveto, ali u isti ~as treba da znadu
i to da ìvu u Hrvatskoj i da su ju du`ni nada sve ljubiti, po{tivati i cijelu slo-
`no s Hrvatima braniti proti svakomu strancu, a Hrvati kao najstariji i kao ve-
}ina naroda u domovini imadu prvu rije~, oni su vo|e. Pa neka je u kojem kra-
ju samo deset Hrvata od stotine, oni treba da vode prvu rije~, jer samo oni mo-
gu pravo shvatiti, pravo osje}ati pravu misao i prave te`nje ostaloga hrvatsko-
ga naroda.” (knjiga deseta, str. 117-118.)
Smatraju}i da se lepim re~ima, odlu~nim stavovima i politi~kom akcijom
Srbi mogu privoleti na uprezanje u hrvatska politi~ka kola, Antun Radi} se u
vi{e ~lanaka suprotstavlja otvorenoj hrvatskoj netrpeljivosti prema srpskom na-
rodu, pozivima na lin~ i progon. Tako u “Domu” 1908. godine, u ~lanku “Po-
gibeljna politi~ka spekulacija”, on poru~uje frankova~kim legijama koje pozi-
vaju na krvoproli}e: “Mi Srbe poznamo i na{e je mi{ljenje o njima poznato! Mi
treba da s njima radimo sporazumno. Na zemlji{tu hrvatske dràve nema mje-
sta srpskoj politici – jer Hrvati imaju svoju, Srbi svoju dràvu. Bosna je po na-
rodu i pro{losti hrvatska, a politi~ke prilike dovele su ju pod istoga vladara s
ostalom Hrvatskom. U Bosnu se naselilo Srba kao i u Hrvatsku. Oni su u Bo-
sni na{a narodna neprilika kao i u Hrvatskoj – no krvava legija u~init }e tu ne-
priliku i ve}om.” (str. 212.) Dakle, ne razlikuje se Radi} od Franka i ostalih
Star~evi}evih sledbenika u pogledu krajnjeg politi~kog cilja, nego samo po pi-
tanju primerenosti pojedinih metoda delovanja.
U ~lanku “Srbi i hrvatska narodna politika”, objavljenom u tom ~asopisu
iste godine, Radi} dalje eksplicira svoje antisrpske stavove: “Srbi su postali ne
samo kamen smutnje, nego i kamen ku{nje za hrvatske politi~are. Da nije ni-
{ta drugo, evo ovo: poznata je i o~ita stvar da Hrvatska nema danas sabora –
radi Srba. Za{to? Zato, {to ne samo da su i Srbi u toj ve}ini, te bez njih te ve-
}ine ne bi ni bilo, nego bez privole Srba ne moè ta ve}ina u njekim va`nim
stvarima ni{ta. To je dobro poznato onima koji s najvi{ih mjesta upravljaju po-
litikom cijele carevine, pak zato nemaju povjerenja u tu ve}inu i ne dadu joj
vlade. A da se razumije za{to nemaju povjerenje, dosta je spomenuti jednu
stvar: da je na vladi ta ve}ina, ona bi se protivila tomu da se Bosna i Hercego-
vina pripoji carevini, kako je to cesar i kralj nedavno proglasio. Ova ve}ina ni
sada ne smije o Bosni i Hercegovini gotovo ni pisnuti, sve radi Srba, koji su
proti pripojenju Bosne i Hercegovine.” (str. 213.)
Podràvaju}i 1909. godine poznati zagreba~ki antisrpski “veleizdajni~ki”
proces, Antun Radi} se u ~lanku “Optu`nica proti Srbima radi veleizdajstva” i
sam obru{ava na velikosrpsku propagandu i srpsku nacionalnu svest uop{te. U
afirmativnom tonu na{iroko prepri~ava politi~ku optu`nicu, pa sa svoje strane
potencira: “U slu`bu te velikosrpske propagande uzeta je prije svega “crkva” i
njezine konfesionalne “{kole”, koje imadu du`nost {iriti Srpstvo, {to i ~ine. Ka-
da se ovako me|u gr~ko-isto~ni ìvalj ra{irilo srpsko ime i on odgojen kao “Sr-
bin”, stali su me|u narod {iriti “srpski grb”, “srpski barjak” i “srpsko pismo”, a
638
po{to je to bilo ra{ireno, stali su narodu, po “vjeri Srbinu”, dokazivati da se je
pod tim znakovima doselio iz Kraljevine Srbije, te da je on identi~an (isti) sa
narodom koji ìvi pod srpskim imenom u kraljevini Srbiji, jer i on ima “srpski
barjak” i “srpski grb”, “srpsko pismo”, {to da je uz “krsno ime” obilje`je jed-
noga i sveukupnoga srpskoga plemena i naroda. Putem svetosavskih beseda i
prigodnih drugih zabava stala se {iriti uspomena na biv{e srpsko carstvo, na ca-
ra Du{ana, cara Lazara itd., a u sv. savsku pjesmu bi uvr{ten velikosrpski poli-
ti~ki program, koji obzirom na zemlje Austro-Ugarske monarhije ide za tim da
su Ba~ka, Banat, Srijem, Lika, Krbava i Banija srpske zemlje, a Srpstvo sve od
mora do Dunava. Od kako je zasio na prijestol Kraljevine Srbije kralj Petar I
Kara|or|evi} i osnovano u Beogradu dru{tvo “Slavenski jug”, ... a u ovim kra-
jevima provedena organizacija “Srba”, odgojen je gr~ko-isto~ni ìvalj u tzv.
“srpskim zemljama” van granica “Srbije”, da ve} govori “ovo su srpske zemlje,
tu je Srbija i biti }e”, i po tom ve} drì da su te zemlje po pravu dio Kraljevine
Srbije, te da ve} sada smatra srpskoga kralja svojim kraljem, a da su “[okci Hr-
vati” u tim zemljama odnaro|eni Srbi, renegati i austrijski pla}enici. Ova ten-
dencija velikosrpske propagande jasno upu}uje na to da je njen pokreta~ onaj,
u ~iju korist se ova provodi, a to je Kraljevina Srbija, i da su oni koji na toj pro-
pagandi rade, u slu`bi Kraljevine Srbije.” (knjiga 10., str. 32-33.)
Svestan da apsolutno nikakve hrvatske nacionalne misli nije bilo u Bosni
i Hercegovini do polovine devetnaestog veka, a u katoli~kim selima ni na po-
~etku dvadesetog, Radi} u ~lanku “Hrvatska i katoli~ka misao u Bosni i Her-
cegovini”, objavljenom u “Domu” 1910. godine, to sasvim izri~ito priznaje.
“Hrvatska narodna misao javlja se po malo u Bosni i Hercegovini ve} pred 50
godina, za osmanlijske vlade, a prvi su ju poprimili oni franjevci koje je {kolo-
vao biskup |akova~ki [trosmajer u svojem sve}eni~kom sjemeni{tu. Poslije
okupacije Bosne oja~ala je hrvatska narodna misao naukom pok. A. Star~evi-
}a, koji je osobito cijenio bosanske muslimane i njihovu vjeru, pa je bilo sve to
vi{e i muslimana, osobito mla|ih, koji su se priznavali za Hrvate.” (str. 202.)
Zato Radi} gorko zamera vrhbosanskom nadbiskupu [tadleru zbog njegovog
katoli~kog ekskluzivizma u {irenju hrvatske nacionalne svesti. [tadler je otvo-
reno insistirao da “sve {to je hrvatsko mora biti i katoli~ko. Pod tim se samo po
sebi razumije da Hrvati mogu biti samo katolici, a to zna~i od Hrvata goniti i
muslimane i pravoslavne (“Srbe” po vjeri). I doista je ova misao izre~ena na
katoli~kom kongresu (sastanku) u Zagrebu god. 1900., kod kojega je kongresa
prvu rije~ vodio nadbiskup [tadler. Kamo vodi ova misao, po kojoj bi svi Hr-
vati imali biti katolici, to se vidi iz dana{njih smutnja me|u samim katolicima
Hrvatima u Bosni i Hercegovini, naime u protiv{tini izme|u nadbiskupa [ta-
dlera i biskupa Markovi}a.” (str. 203.)
f) Radi}eva formula jezi~kog razgrani~enja

Sa posebnom èstinom Antun Radi} se obru{io na knjigu Tome Mareti}a
“Gramatika i stilistika hrvatskoga ili srpskoga knjièvnog jezika”, objavljenu u
Zagrebu 1899. godine. Posebno mu zamera zbog stava da “hrvatski knjièvni
639
jezik ne samo po~inje s Vukom Karadì}em, nego da mu je Vuk i jedini izvor
i pravilo. Tu|in }e ~italac s pravom dràti da hrvatskoga knjièvnoga jezika pri-
je Vuka nije bilo, a kad nije bilo knjièvnoga jezika, nije bilo ni knjièvnika ni
knjièvnosti.” (knjiga petnaesta, str. 8.) Radi} tvrdi da je i pre Vuka bilo hrvat-
skih pisaca koji su pisali pravilnim hrvatskim jezikom, ali kao dokaz svoje
tvrdnje navodi primere srpskih pisaca – katolika Andrije Ka~i}a Mio{i}a, Ma-
tije Reljkovi}a i Ivana Gunduli}a, za koje je hrvatstvo bilo potpuno stran po-
jam. On otvoreno strahuje da Mareti}ev pristup otvara mogu}nost za zaklju~ak
“da hrvatskoga knjièvnoga jezika prije Vuka nema – ili, ako ga ima, da su Hr-
vati knjièvni svoj jezik ostavili, a primili drugi, tj. Vukov. Ima ih koji idu i da-
lje, pa kaù: Vukov je jezik – srpski jezik, pa je i dana{nji knjièvni jezik Hr-
vata – srpski.” (str. 15.) Pored toga, Radi} iznosi stanovi{te da bi “pravilnoga
hrvatskoga jezika bilo i da ga ima i bez Vuka i njegovih djela, dok naprotiv ni
Vukove slave, ni Vukova ni onoliko pravilna jezika, koliko jest pravilan, ne bi
bilo bez hrvatske jezi~ke pro{losti.” (str. 17.)
Kritika Mareti}evog pristupa osnovnim jezi~kim pitanjima rezultovala je
Radi}evom ponudom njegove vlastite formule knjièvno-jezi~kog razgrani~e-
nja, prema kojoj: “Hrvati imadu knjièvni jezik od konca XV stolje}a. No taj
jezik nije bio jedan, nego je bilo vi{e knjièvnih narje~ja. U prvoj polovici XIX
stolje}a ostavio je velik dio Hrvata svoje knjièvno narje~je i pristao uz knji-
èvno narje~je {tokavsko, u kojem je do tada napisana ve}a i vrednija knjièv-
nost, nego u ikojem drugom. Vi{e o tom govori povjest knjièvnosti. Budu}i
da je u jednu ruku i knjièvni rad na {tokavskom narje~ju bio njeko vrijeme sla-
biji, pa~e gotovo i prestao, a u drugu je ruku {tokavsko narje~je bilo knjièvni-
cima drugih narje~ja manje poznato, opaà se u hrvatskom knjièvnom jeziku
u jednu ruku utjecaj staroga knjièvnoga narje~ja {tokavskoga, a u drugu utje-
caj ìvoga govora drugih narje~ja. U novije se vrijeme na{lo u Hrvata jeziko-
znanaca, koji su ku{ali da iz knjièvnoga hrvatskoga jezika istrijebe ne samo i
jedan i drugi ovaj utjecaj, nego i sve druge tvorevine, {to ih je u jeziku ostavi-
la knjièvna tradicija. Ovi jezikoznanci prekidaju dakle svaku tradiciju hrvat-
skoga knjièvnoga jezika i grade knjièvni jezik jedino na osnovu djela Vuka
Stefanovi}a Karadì}a, slavno poznatoga izdava~a narodnih umotvorina, koji
je materinski svoj jezik poznavao kao malo tko. Taj njegov materinski jezik isto
je ono knjièvno {tokavsko narje~je, kojim su Hrvati stolje}a prije Vuka pisa-
li, pa se i on od njega mnogomu nau~io. No kako Vuk nije bio pisac-umjetnik,
nedostaje njegovu pisanju svega onoga {to knjièvnomu jeziku podaju pjesni-
ci i pisci-umjetnici. Povrh toga nema to pisanje nikakove gotovo tradicije. Uz
Karadì}evo pisanje nije dodu{e pristao ni pristati mogao gotovo nijedan hr-
vatski pjesnik ni pisac-umjetnik, ali to ni{ta ne smeta da se napi{e ogromna gra-
matika njegova pisanja, pa da se nazove “gramatika knjièvnoga jezika hrvat-
skoga i srpskoga.” (str. 15-16.)
Mareti}u Radi} zamera i to {to je {tokavskom, ~akavskom i kajkavskom
dodao torla~ki kao ~etvrti glavni govor, koji se “pribliàva bugarskome jeziku
onako, kako se govor kajkavski pribliàva jeziku slovenskome.” (str. 25.) Prvo
640
Radi}evo pitanje je da li uop{te postoji Hrvat koji bi torla~ki ose}ao kao hrvat-
ski i odmah kategori~ki odgovara da takvog nema. “Za Srbe to ne pitam jer ne
sumnjam da narod, koji tako govori, kaè da govori srpski.” (str. 26.) Njegov
je osnovni stav da “osobitosti torla~koga govora nijesu osobitosti na{ega jezi-
ka, nego tu|ega, da to nije nikaki, a kamoli glavni govor na{ega jezika, koji bi
se mogao staviti uporedo sa ~akavskim i kajkavskim govorom.” (str. 29.) Ma-
da torla~ki govor sasvim obezvre|uje kao govor koji nije stvorio nikakvu knji-
èvnost, poput ~akavskog i kajkavskog, Radi} je bar u jednoj stvari ovde u pra-
vu, kad zapaà da je i torla~ki {tokavski, dok }e vode}i lingvisti, poput Alek-
sandra Beli}a, ustanoviti da je re~ o srednje{tokavskom, za razliku od make-
donskih govora i koji su staro{tokavski, kao i novo{tokavskog, u koji spada
ekavski, ijekavski i ikavski.
[to se ti~e Vuka Karadì}a i njegovog knjièvnog jezika, po Antunu Ra-
di}u, “hrvatski pisci i ~itaoci odavna ve} te{ko, no vrlo razborito podna{aju
onaj filolo{ki jaram, {to im se bezobzirno name}e protiv osje}aja ~itavoga hr-
vatskoga obrazovanoga svijeta, protiv stoljetnih tradicija hrvatske knjièvno-
sti.” (str. 32.) Poziva se i na zagreba~ke jezi~ke “~istunce” koji Vukov jezik na-
zivaju “govedarskim”. “No uza sve to nema obrazovana Hrvata koji bi drào
da se hrvatski knjièvni jezik po~inje s Vukom.” (str. 34.) Ali svi tvrde da su
hrvatskim jezikom pisali Srbin Gunduli} i Ivan Maùrani}, koji je ukrao Nje-
go{ev spev o Smail-agi êngi}u. Po Radi}u, “drugo je, dakle, knjièvni jezik
hrvatski, drugo knjièvni jezik srpski; hrvatski je knjièvni jezik starinom svo-
jom me|u prvim jezicima kulturnih evropskih naroda, srpski je knjièvni jezik
me|u najmla|ima. Uzmemo li na um da Srbi danas zovu i hrvatsku knjièvnu
starinu svojom, srpskom, a prije po stolje}a nikomu ni na pamet nije palo da je
drì svojom i nazove srpskom, moèmo biti zadovoljni: vidimo da idu – pa bi-
lo to i za pedeset godina – za Hrvatima. A kad idu u ovom, i}i }e s vremenom
i u drugom. A {to u isti ~as kaù da ona knjièvna starina nije hrvatska, nadaj-
mo se da }e se i u tom – budu li i{li istim putem – povesti za Hrvatima. Protiv-
ni razvoj te{ko je i zamisliti.” (str. 36.)
g) Odbrana klerikalizma i Radi}evo zadovoljstvo
kroatizacijom bosanskih muslimana
Godine 1900. obru{io se Antun Radi} ~lankom “Protivnik hrvatstva”, ob-
javljenim u “Obzoru”, na ~e{kog publicistu Josipa Hale~eka koji, kako kaè,
“znalice ili neznalice vidi malo dobra na hrvatstvu, te je neumoran u nastoja-
nju da prikaè Hrvate i hrvatstvo ~eskomu i slavenskom svijetu u {to je mogu-
}e tamnijoj slici, kao izdajnike slavenske misli, kao tla~itelje Srba u Hrvatskoj,
ukra{enih svima krijepostima i prednostima nad Hrvatima i u na{em me|usob-
nom sporu ~istih i nevinih kao bijela janjad.” (knjiga {esnaesta, str. 67.) On Ha-
le~eku posebno zamera {to Srbe u svakom pogledu smatra superiornim, a Hr-
vate inferiornim, pa kaè povodom njegovog stava da su “glavni pokreta~i na-
rodno-kulturnih nastojanja kod Hrvata rimokatoli~ki sve}enici”, mada, po Ra-
di}evom mi{ljenju, Hale~ek “ne moè tajiti da ima i utjeha tih narodno-kultur-
641
nih nastojanja. Pa ipak je vje~ni refren pojedinih sastavaka u njegovoj knjizi,
da je svemu zlu, zastoju i degeneraciji u Hrvatskoj i Dalmaciji, koja se privi|a
oku Hale~ekovu, krivo jedino katoli~ko sve}enstvo.” (str. 68.) Po Radi}evom
shvatanju, “okrivljavanje katoli~kog hrvatskog sve}enstva radi tobo`njeg za-
stoja i degeneracije hrvatskoga naroda na narodno-politi~kom i narodno-kul-
turnom polju dakle je specijalitet nastranog Hale~ekova umovanja, s kojim on
stoji u opreci sa ~e{kim svojim suplemenicima. Hale~ek dakako mudro izbje-
gava spomen biskupa [trosmajera, da se ne primijeti apsurdnost njegova mi-
{ljenja o degenerativnom utjecaju hrvatskoga katoli~koga sve}enstva na hrvat-
ski narod, u kojem se je rodio biskup [trosmajer, taj predstavnik uzora katoli~-
kog sve}enstva u narodnom ìvotu.” (str. 68.)
Dalje Hale~eku Radi} prigovara {to kritikuje “Obzor”, napada Antu Star-
~evi}a “kao uzro~nika svega zla u Hrvatskoj” (str. 68) i iznosi da su Hrvati “~ak
morali od Srba uzeti jezik za svoju knjièvnost.” (str. 68.) Najgadnijim mestom
u Hale~ekovoj knjizi Antun Radi} smatra ono “gdje s nekom cini~nom malici-
ozno{}u govori o tobo`njoj fizi~koj degeneraciji Hrvata u Dalmaciji, o mnoì-
ni “rahiti~nih lubanja”, {to ih je njegovo oko vidjelo na jednoj procesiji u Spli-
tu.” (str. 69.) Brane}i Star~evi}a Radi} potvr|uje da je Star~evi} negirao Srbe
i obasipao ih pogrdnim imenima, ali postavlja pitanje povoda za takve izjave.
“Kad je ta ù~ provalila iz Star~evi}eve du{e? Onda, kad je bio izazvan srpskim
geslom: Srbi svi i svuda. U ovom posrbljivanju hrvatskoga imena, turanju hr-
vatskih narodnih pjesama i svega {to je hrvatsko, samo pod srpskim imenom u
tu|i svijet – tome se ima poglavito zahvaliti {to drugi narodi, pa i sami êsi,
drè Srpstvo kulturom i brojem daleko ja~e od hrvatstva. A mi Hrvati – {to smo
mi u tom pogledu radili? Na{e {kolske svjedod`be zovu na{ materinski jezik
“hrvatski ili srpski” – a neka se pogledaju svedo~be srpskih {kola, ima li tamo
mjesta hrvatskom imenu? Dakle, {to je hrvatsko, to je i srpsko, a {to je srpsko,
to je samo srpsko. Za volju sloge – u kojoj su Hrvati gledali uvijek vi{e, ideal-
nije ciljeve, a i spas narodnosti jednih i drugih – za volju sloge zvali smo se mi
Hrvati Ilircima, Jugoslavenima i Hrvato-Srbima i {iljali pod tim imenom u svi-
jet na{e knjièvne plodove. Srbi (i to neznatan broj) pristajali bi kod ku}e uz tu
slogu, ali u vanjskom svijetu govorili su samo o srpskoj knjizi, srpskoj umjet-
nosti i srpskom narodu.” (str. 70.)
Da bi takvo stanovi{te potkrepio, Radi} navodi nekoliko primera: “Na{
najvi{i kulturni zavod zove se i danas “jugoslavenski”; Srbi takvoga imena ne-
maju, znak da nemaju ni onog pronicavog pogleda u svoj i u na{ narodni ìvot,
koji je bio uzrok da plodu svoje ro|ene kulture dademo ovo ob}enitije ime. Na-
{e salonsko bratsko susretanje bra}a su Srbi u svojoj nje`nosti zvali (i zovu)
slabo}om, priznanjem vlastite nemo}i, koja nas na njih upu}uje itd. Da{to, da
mi osje}amo osamljeni svoju slabo}u, od koje puno stradamo, a tegnuli bi stra-
dati u budu}nosti jo{ i vi{e; ali jesu li oni ja~i?
Ozbiljni hrvatski listovi i pisci prate s ljubavlju i sa ~uvstvom srpsku poli-
tiku, literaturu i umjetnost; Srbi se na nas gotovo ni ne osvr}u, negiraju nas i
turaju radove hrvatskih literata i umjetnika pod srpskim imenom u strani svi-
642
jet. Hrvatske {kolske, beletristi~ke i nau~ne knjige obra|uju jednakom mjerom
i ljubavlju srpsku povijest, kulturni narodni ìvot srpski kao i svoj hrvatski; srp-
ske knjige iz kraljevine, kao i one {to kod nas izlaze, jedva znadu za hrvatsko
ime. Mi znamo tko nas sva|a, a bra}a Srbi ne znadu. Oni ne vide odakle dola-
zi njihov {ovinizam i koja mu je svrha; ina~e ne bi ìvjeli u utvaranju da Hrva-
ta nema, da je to samo {ala Kranjaca (kajkavaca), da se srpske zemlje {ire sve
do mora itd. itd. – Tako i gosp. Hale~ek u~i i êhe da Hrvati nijesu ni imali svo-
ga knjièvnoga jezika, dokle ga nijesu od Srba uzeli. Nije li drzovitost i neo-
prostiv grijeh ~ovjeka, koji ulazi u javnost, sudi autoritativno i druge nau~a o
Hrvatima, za koje nema dovoljno stru~ne spreme, kojih ne pozna ili ih hotimi-
ce krivo iznosi?” (str. 70-71.)
S posebnom èstinom Antun Radi} je u “Obzoru” 1902. godine polemisao
sa autorom teksta u “Srpskom knjièvnom glasniku”, koji je Hrvatima negirao
da imaju razvijenu nacionalnu svest, navode}i da su ih rimokatoli~ki popovi
vekovima onesposobljavali za politi~ku akciju, a klerikalizam uglavnom sta-
vljao u tu|insku slu`bu. Odgovaraju}i na te osnovne navode, Radi} pi{e: “Hr-
vat je dakle identi~an pojam s klerikalcima! Tko nije klerikalac, nije Hrvat! I
to nama predbacuju Srbi. Oni Srbi, koji su sa svoga vjerskog fanatizma pozna-
ti na daleko i {iroko, koji vjerske istine i ne upotrebljuju u drugo, do li u svrhe
najbjesnijega nacionalnog {ovinizma, a htjeli bi taj svoj u pravom smislu rije-
~i “srpsko-pravoslavni klerikalizam” prikriti isticanjem nekakvog “slobodou-
mlja”, prema kome je u nas svaki i najzasukaniji “rimski klerikalac” napredan
~ovjek! I ti “slobodoumnjaci” bez razlike stranaka podràvaju i traè konfesi-
onalnu {kolu, pa jo{ imadu obraza predbacivati nama Hrvatima, koji smo svo-
je {kolstvo godine 1874. postavili na nove osnove radi “klerikalizma”! Narav-
ski da zato ni ne trebaju jo{ posebne kakve “klerikalno-konzervativne” stran-
ke! Zazorno im je {to hrvatsko sve}enstvo tako ìvo radi na kulturnom i poli-
ti~kom polju. Ali {to je kod Srba zasluga, to je kod Hrvata zlo~in.” (str. 109.)
U “Obzoru” 1914. godine Radi} je objavio poluesej a poluputopis “Na{i
Turci”, u kome izraàva zadovoljstvo rezultatima sistematske akcije kroatiza-
cije bosanskohercegova~kih muslimana. “Napokon eto muslimana – Hrvata, s
dosta brojnom inteligencijom, kojoj je knjiga i jezik arapski, perzijski i turski
sva du{evna hrana, a jezik turski do nedavna, a arapski i sada, najpre~a potre-
ba.” (str. 229.) Odaju}i priznanje Anti Star~evi}u {to je prvi ozbiljno na tom
planu radio, Antun Radi} potencira sav zna~aj postignutog uspeha, makar i ne-
potpunog, pa pi{e: “Pred pedeset godina izre}i da su i oni “Turci”, o kojima su
jo{ 1878., za okupacije Bosne i Hercegovine, kolale po ustra{enim i gornjopo-
savskim selima bajke, da ih ima i s – konjskim repovima, koje si oko pasa smo-
taju – da su i to Hrvati; ili, da ne gledamo na tu`no zalupano mno{tvo, re}i i
na{emu {iremu koliko-toliko obrazovanomu dru{tvu, da su nam oni “nujani” i
“balije” – bra}a, da su to Hrvati, dapa~e nekakvo najstarije i naj~i{}e hrvatsko
plemstvo; pa i visoko obrazovanomu na{emu dru{tvu, na{oj crkvenoj i ostaloj
aristokraciji dati naslutiti, da bi se hrvatska dràvna i narodna budu}nost ima-
la graditi u jedinstvu, ili barem s obzirom na ove tako nama “tu|e”, tako u svem
od nas razli~ne “Turke” – to je, kakogod se to nama danas ~ini prirodnim, bio
643
takav uzlet hrvatske narodne misli, takova svijest i uvjerenje o nesatarivoj nje-
zinoj historijskoj snazi, takva emancipacija hrvatske narodne misli od svih
umjetnih – vjerskih i politi~kih – toboè nepremostivih pregrada, da joj se o
bok moè staviti samo preporodna misao knjièvnoga na{ega narodnoga jedin-
stva i odu{evljeni onaj i pijetetni zagrljaj stare knjièvnosti hrvatske. A da je
uprkos svemu spomenutome i usprkos u gdjekojem pogledu nesimpati~noj li~-
nosti za~etnika te misli A. Star~evi}a, ova misao o hrvatstvu na{ih muslimana
najprije dodu{e mu~ke, a onda op}eno prihva}ena, dokazuje kako je neosno-
vana tvrdnja da je hrvatski narod u robovanju “jezuitizmu”, “papizmu”, austri-
jan{tini itd. izgubio svoje narodno bi}e – koje{ta sli~no. Ta ako se danas moè
govoriti i o narodnom jedinstvu, to je nesumnjivo vje~na, neprolazna zasluga
– Hrvata. Ali Istok je u~inio svoje. Ne}emo govoriti o ekskluzivnosti pravo-
slavnoga Srpstva, koje dugo i dugo, dok su Hrvati iz pra{ine iskapali staru du-
brova~ku knjièvnost, nije za tu “jeùvitsku” knjièvnost imalo nikakvoga ra-
zumijevanja ni osje}aja. Mnogo je grdnije hara~io islam.” (str. 232-233.)
4. Nacionalna ideologija Stjepana Radi}a
Kao neosporni hrvatski politi~ki lider prve polovine dvadesetog veka, Stje-
pan Radi} (1871-1928.) pruìo je zna~ajan doprinos artikulaciji nacionalne ide-
ologije, ~ine}i prelaz od [trosmajera i Star~evi}a do Paveli}a, ali i dodaju}i tom
ideolo{kom konceptu sopstvenu originalnu varijantu selja~ke demagogije. Go-
dine 1904. sa bratom Antunom formirao je Hrvatsku pu~ku selja~ku stranku,
koja }e kasnije u nazivu imati i republikansku odrednicu, da bi se nakon izmi-
renja s kraljem Aleksandrom Kara|or|evi}em partijsko ime konsolidovalo kao
Hrvatska selja~ka stranka. U politi~kom ìvotu hrvatsko-slavonske banovine u
vreme Austrougarske, Star~evi} je nakratko imao kontakte sa Hrvatsko-srp-
skom koalicijom, da bi ih ubrzo prekinuo i uo~i Prvog svetskog rata ~vrsto sa-
ra|ivao prvo sa Hrvatskom strankom prava, a potom sa frankovcima. Godine
1918. ùstro se suprotstavljao ulasku Hrvatske u jugoslovensku dràvu. Vi{e
puta je hap{en i zatvaran, pre rata zbog politi~kog buntovni{tva, a posle rata
zbog separatizma. Stigao je ~ak 1924. u Moskvu da svoju stranku u~lani u Se-
lja~ku internacionalu. Godine 1925. odrekao se republikanskih aspiracija i u{ao
u koaliciju sa srpskim radikalima, koja se odràla do 1927. godine. Bio je mi-
nistar prosvete. Politi~ka taktika mu se neprekidno temeljila na doslednom sta-
vu da apsolutno nikad ne bude dosledan. U zrelom dobu je delovao kao izrazi-
ti antiklerikalac, pa pored njega ìvog Rimokatoli~ka crkva nije uspevala da
stekne zna~ajnije pozicije na politi~koj sceni. To je verovatno glavni razlog nje-
govog ubistva 1928. godine, iako je radikal Puni{a Ra~i} bio neposredni izvr-
{ilac, a atentat je o~igledno reìran da se u javnosti krivica {to lak{e prebaci na
vladine i dvorske krugove.
a) Tu|manova procena Radi}eve uloge u hrvatskoj istoriji
Procenjuju}i Radi}evu istorijsku ulogu i zna~aj, Franjo Tu|man je u pred-
govoru knjige Stjepana Radi}a “Politi~ki spisi, govori i dokumenti” (“Dom i
svijet”, Zagreb 1994.) naveo: “[est i pol desetlje}a poslije mu~eni~ke smrti
644
Stjepana Radi}a moè se s punom povijesnom osvjedo~eno{}u ustvrditi da on
spada u red onih hrvatskih velikana {to su svojim imenima obiljeìli opstojnost
i samobitnost hrvatskoga naroda u europskoj i svjetskoj povijesti. U nizu zna-
menitih i velikih hrvatskih muèva, vladara, nacionalnih prvaka i mu~enika, od
prvih hrvatskih knezova Trpimira, Domagoja i Branimira, kralja Tomislava,
Kre{imira i Zvonimira, preko hrvatskih velika{a [ubi}a, Berislavi}a, Zrinskih
i Frankopana, do bana Jela~i}a i Maùrani}a, Star~evi}a, Kvaternika i Pavlino-
vi}a u pro{lom stolje}u, Stjepan Radi} postat }e glavna li~nost hrvatske povi-
jesti u ovom stolje}u, u prekretni~kom razdoblju poslije Prvoga svjetskoga ra-
ta, nakon raspada Habzbur{ke monarhije i ujedinjenja hrvatskih zemalja 1918.
sa Srbijom, Crnom Gorom i Slovenijom u Kraljevinu SHS, novu dràvnu tvor-
bu u europskoj povijesti u kojoj su se na{li okupljeni svi ju`noslavenski naro-
di, osim Bugara. Za svoga ìvota S. Radi} postao je ne samo strana~kim prva-
kom selja~kog nacionalnog pokreta, nego i u~iteljem i neospornim vo|om hr-
vatskoga naroda, {tovi{e tvorcem moderne hrvatske nacije, pa je s pravom
smatran “neokrunjenim hrvatskim kraljem” ili plebiscitarno izabranim pred-
sjednikom hrvatske republike. Nakon smrti Radi} }e postati simbolom svega
hrvatstva, {to }e mu gotovo beziznimno priznati i idejno-politi~ki protivnici iz
hrvatskih redova, od prava{a na desnici do komunista na ljevici. Po prvi puta u
novijoj hrvatskoj povijesti, Radi} }e svojom `rtvom zdruìti sve hrvatske sta-
leè i dru{tvene slojeve u jedinstveni nacionalni pokret za hrvatsku slobodu i
republiku pod visoko uzdignutim stijegom pred ~itavim svijetom na op}e~o-
vje~anskom demokratskom programu.” (str. 9.)
Ina~e, ovaj predgovor predstavlja integralni tekst Tu|manovog predavanja
“Stjepan Radi} u hrvatskoj povijesti”, odràvanog 1988. godine u sedi{tima
usta{ke emigracije u Kanadi i Sjedinjenim Ameri~kim Dràvama. Imaju}i u vi-
du da je Radi} svoje politi~ko delovanje po~injao upravo kad su javnu i ìvot-
nu pozornicu napu{tali Star~evi}, Pavlinovi}, Maùrani}, Ra~ki i [trosmajer,
Tu|man ovde iznosi tezu da je Stjepan Radi} bio “izdanak sveukupne njihove
politi~ke misli, ali u prvom redu izravan plod Star~evi}eva dràvotvornog hr-
vatstva, kao {to to bijahu i druga dva najistaknutija hrvatska prvaka njegova do-
ba – Trumbi} i Supilo, ali se od njih duboko razlikovao. Dok }e Trumbi} i Su-
pilo radi postizanja hrvatskih ciljeva traìti dodu{e nove puteve, ostaju}i me|u-
tim u postoje}im strana~kim okvirima i polaù}i nade na razvoj me|unarodnih
prilika te na vanjske saveznike, Radi} je od samog po~etka obuzet spoznajom
da }e budu}nost Hrvatske ovisiti o ja~ini i programu nacionalnog pokreta vla-
stitog, hrvatskog naroda, i stoga svu svoju djelatnost usmjerava na njegovu ap-
solutnu ve}inu, na selja{tvo.” (str. 14.) Tu|man smatra da je Radi}eva istorij-
ska uloga bila mesijanska jer je od neuke i obespravljene mase naroda stvorio
snaàn, dobro organizovan i politi~ki svestan subjekt, koji je najvi{e doprineo
uobli~enju i samoodre|enju hrvatskog nacionalnog bi}a.
Iako navodi da je Radi} nastavlja~ svih hrvatskih nacionalnih ideologa de-
vetnaestog veka, Tu|man ipak insistira da je njegova veza sa Star~evi}em naj-
direktnija, potkrepljuju}i to isticanjem jakih ideolo{kih podudarnosti, ali i pse-
645
udoistorijskih fantazmagorija. “Kao {to je Ante Star~evi} proizi{ao iz hrvatsko-
ga preporodnog pokreta pod ilirskim imenom, tako se i Stjepan Radi} mogao
pojaviti tek iz krila Star~evi}eva samohrvatstva i njegova suprotstavljanja no-
vim romanti~arskim zabludama. Shvativ{i dublje i odlu~nije od svih svojih su-
vremenika pogibelj utapanja hrvatstva u bilo kakvim nadnacionalnim idejama,
svejedno ilirskim ili slavenskim, austroslavisti~kim ili ju`noslavenskim, Star-
~evi} }e domisliti i razviti ideologiju samohrvatstva na razini suvremene
europske misli. Za nj nije bilo nikakve dvojbe da hrvatski narod mora svoju op-
stojnost i budu}nost graditi isklju~ivo na svojoj zasebnoj nacionalnoj samobit-
nosti i na svom povijesnom dràvnom pravu. To ~ine i svi drugi narodi, a hr-
vatski je jedan od najstarijih i malobrojnih europskih povijesnih naroda, koji je
od pojave na tlu sadanje domovine (ve} u 7. st. Hrvati sklapaju ugovor s pa-
pom Agatonom) i uspostave svoje srednjovjekovne dràve (poznate u Europi i
po povijesnim spomenicima od 9. st. nadalje) – sa~uvao u neprekinutom slije-
du, unato~ svim povijesnim previranjima, i makar u okrnjenom vidu, svoju po-
vijesno-dràvnu samosvojnost. To je bila osnova na kojoj Star~evi} uzdiè ide-
al ponovne uspostave sjedinjene i potpuno samostalne Hrvatske, oslobo|ene
svakih sveza i od Pe{te i od Be~a, ali i neovisne od Srbije, u kojoj su zagovor-
nici ju`noslavenskog jedinstva traìli oslon, unato~ tome {to je netom oslobo-
|ena od turske vladavine ve} o~itovala ekspanzionisti~ke prohtjeve prema hr-
vatskim zemljama.” (str. 15.)
Pored Star~evi}a, Radi}ev ideolo{ki i politi~ki uzor je bio i Eugen Kvater-
nik, tako|e utemeljitelj prava{ke misli. “Od Star~evi}a i Kvaternika Radi} }e
preuzeti hrvatski povijesno-dràvni program daju}i mu socijalnu sadrìnu, ali
i politi~ko iskustvo, objedinjuju}i u sebi Star~evi}evu doktrinarnu, a od Kva-
ternika, uz ovu, jo{ i prakti~nu djelatnost. Star~evi} mu je mogao biti uzorom
u nepokolebljivoj dosljednosti u zastupanju hrvatskih ideala, ali i u filozofskoj
u~enosti, da u politici – kao i u ìvotu – valja neprestano u~iti i pronalaziti pri-
likama sukladna rje{enja... Tragi~na sudbina Kvaternikove pogibije u beziz-
glednoj pobuni upu}ivala je na tek moralnu veli~inu `rtve, ali ne i njenu svrho-
vitost, dok je nasuprot tome pragmati~na dràvno-politi~ka i kulturna djelat-
nost Ivana Maùrani}a bila itekako na korist domovine.” (str. 16.)
Osvr}u}i se na kratki period Radi}evog interesovanja za koncept sveslo-
venske solidarnosti i zajedni{tva, na kome su radili Kriàni}, Gaj, Kukuljevi},
[trosmajer, Ra~ki, Trumbi} i Supilo, Tu|man je vrlo svestan {ta se krilo u po-
zadini te ideje i kako je Vatikan planirao da mu ona posluì za realizaciju vi{e-
vekovnih prozelitskih aspiracija. Zato Tu|man ovde i kaè: “Razvoj ideja o sla-
venskoj uzajamnosti poticala je i te`nja da se ponovno ostvari jedinstvo rimo-
katoli~ke i pravoslavne crkve. Vjerskim su raskolom, naime, ba{ slavenski na-
rodi bili podvojeni izme|u Istoka i Zapada, pa se te`nja Svete stolice za obna-
vljanjem crkvenog jedinstva nu`no o~itovala i u zagovaranju njenih predstav-
nika jedinstva slavenskih naroda. No, upravo zbog toga te ideje ne}e nai}i na
{iri prijem u pravoslavnoj Rusiji i Srbiji, ve} }e biti shva}ene kao poku{aj rim-
skih papa za unija}enjem. Tamo }e slavenstvo biti poistovje}eno s pravosla-
646
vljem, a ovo s velikoruskom i velikosrpskom dràvnom idejom. Sve te protu-
slovnosti do}i }e do izraàja na primjeru i Kriàni}a, i ruskih slavenofila, i
austroslavizma i jugoslavenstva Ra~kog i [trosmajera. Uzalud }e Juraj Krià-
ni} (1618-1683.), rimski redovnik i zagreba~ki kanonik, prvi ideolog etni~kog
i jezi~kog jedinstva slavenskih naroda, namijeniti vode}u ulogu reformiranoj
Rusiji, kao protuteì njema~kom ({to }e re}i i protestantskom) ekspanzioni-
zmu. Sa svojim zapadnokr{}anskim idejama, makar i u obli~ju sveslavenstva,
bit }e u Moskvi progla{en sumnjivim i od cara prognan u Sibir gdje }e prove-
sti punih 15 godina, da bi navukav{i sumnju i u Rimu, pao pod Be~om u bor-
bi s Turcima, u redovima poljske vojske Jana Sobjejskog.” (str. 16-17.)
Za ideju austroslavizma Tu|man kaè da su je razvijali zapadni, katoli~ki
slovenski narodi, taksativno ih nabrajaju}i kao Poljake, êhe, Slovake, Hrvate
i Slovence. Smisao te ideje je bio istovremeno suprotstavljanje pangermani-
zmu i ma|arskom hegemonizmu s jedne strane, kao i “slavenofilskom pravo-
slavnom panrusizmu”, s druge. Ako ideje panslavizma i austroslavizma, s ob-
zirom na osnovnu motivaciju njihovih glavnih pobornika, nisu na{le plodno
tlo, Hrvati su se preorjentisali na ideju ju`noslovenskog jedinstva, imaju}i u
njoj sasvim jasan prakti~ni interes i smisao. Kako Tu|man nastavlja s obja{nja-
vanjem, “ideja o slovensko-hrvatsko-srpskom jedinstvu zasnivala se na tada
op}eprihva}enoj teoriji da etni~ki i jezi~no srodni narodi treba da tvore jednu
naciju i dràvu. Ta ideja o ju`noslavenskom jedinstvu, na hrvatskom je tlu tre-
bala prvotno posluìti narodnom jedinstvu i stvaranju jedinstvenog dràvnog
tijela od svih ju`nih Slavena na temelju povijesne dràvnosti Hrvatske, i posti-
zanju njene ravnopravnosti s Ma|arskom i Austrijom. Koliko je tad cilj vi{e
postajao nedosti`nim u politi~kom smislu, to je vi{e ja~ala ideja o jedinstvu
svih ju`noslavenskih naroda, tj. o opravdanosti i potrebi ujedinjenja Slovena-
ca, Hrvata i Srba iz Monarhije sa Srbijom, Crnom Gorom i Bugarskom. U vri-
jeme Prvog svjetskog rata ideja o ju`noslavenskom narodnom jedinstvu poslu-
ìla je kao podloga zahtjevu Jugoslavenskog odbora, na ~elu s Trumbi}em i Su-
pilom (u po~etku ~ak i protiv volje Srbije) za ujedinjenje u zajedni~ku dràvu
da bi se sprije~ile namjere pobjedni~kih savezni~kih sila da velika podru~ja Hr-
vatske, svu Istru i ve}i dio Dalmacije prepuste Italiji, a tako|er i Srbiji, koja je
zahtijevala Srijem, ve}i dio Slavonije, Bosne i Hercegovine, te ju`nu Dalmaci-
ju.” (str. 17.)
b) Radi} kao kohezioni faktor u borbi protiv srpskog naroda
Svestan etni~ko-jezi~kog jedinstva svih slovenskih naroda, Stjepan Radi}
je ipak neprekidno insistirao na istorijskoj i nacionalnoj posebnosti hrvatstva,
pa je i sva svoja slavisti~ka nastojanja podre|ivao ja~anju autonomije i terito-
rijalnom pro{irenju hrvatske banovine, nastoje}i i Srbe privoleti na tu soluciju:
“Me|utim, jedno su bila o~ekivanja a drugo politi~ka stvarnost u kojoj su se re-
dom razbijale sve iluzije o narodnom jedinstvu. Nakon {to su predstavnici pra-
voslavnog pu~anstva Vojne krajine bili na strani Be~a protiv njenog vra}anja
pod bansku vlast, a srpski politi~ari bili su ne samo protiv sjedinjenja Bosne i
647
Hercegovine nego i Dalmacije s banskom Hrvatskom, srpski oslonac Kueno-
vu reìmu i otvoreno navje{tanje rata za uni{tenje hrvatstva – doveli su do otre-
`njenja i najgorljivijih pobornika hrvatsko-srpskog i ju`noslavenskog jedin-
stva, osim jo{ neiskusne nesazrele mladeì i prista{a klasnog internacionali-
zma.” (str. 18.) Kako se Srbi uglavnom nisu dali instrumentalizovati i sledili su
sopstveni nacionalni ideal, ve} su i naizgled gorljivi Jugosloveni [trosmajer i
Ra~ki sve otvorenije osu|ivali srpsku politiku, mire}i se i sa Star~evi}em.
Upravo u to vreme pojavljuje se Radi}, pozivaju}i Hrvate da udruènim sna-
gama suzbiju politi~ku snagu srpskog elementa.
Demago{ki populizam i princip – ne imati nikakvog principa, Radi}u je
doneo veliki politi~ki uspeh, pa je i hrvatski klerikalizam vrlo brzo posle nje-
gove smrti zaboravljao sve ranije sporove i sukobe, pona{aju}i se kao da mu je
on oduvek pripadao. Opisuju}i Radi}evo politi~ko nasle|e, Tu|man svesno za-
nemaruje i ~ak ignori{e delovanje klerikalne komponente, ali isti~e da su se kao
njegovi sledbenici deklarisali ne samo ma~ekovci, nego i usta{e i komunisti.
“Radi}eve su ideje, naime, do te mjere proèle hrvatsko nacionalno bi}e da je
samo njegovo ime postalo pojam i simbol nacionalne svijesti i te`nja hrvatskog
naroda da ostvari svoju slobodu i suverenu republiku. Zbog toga, i poradi toga,
na Radi}a }e se pozivati – na njegov program i misli – podjednako sve tri stru-
je {to su se na{le na ratnom popri{tu kao glavni ~imbenici hrvatske politike u
razdoblju Drugog svjetskog rata: kako Ma~ekova HSS, tako i Paveli}ev usta-
{ki pokret, a ne manje i Titov komunisti~ki pokret. I pri tom to ne}e biti samo
iz demago{ko-propagandnih razloga. Svaka od te tri struje, bez obzira {to su
ideolo{ko-politi~ki bile o{tro suprotstavljene, imale su osnova za pozivanje na
Radi}a, makar i samo jednostranih a ne u cjelosti. Ma~ekova HSS, kao ba{ti-
nica i nositelj cjelovita Radi}eva programa, naravno, ponajvi{e.” (str. 29-30.)
Me|utim, ratne okolnosti su tu stranku odbacile na marginu politi~kih zbi-
vanja, a u prvi plan isturile usta{e i komuniste. Kako Franjo Tu|man obja{nja-
va, “Paveli}ev usta{ki pokret prikazivao je uspostavu NDH kao izravno revo-
lucionarno ostvarenje ciljeva kojima je teìo “Veliki Radi}ev narodni oslobo-
dila~ki pokret” (“Hrvatski narod”, 8. kolovoza 1941.). Paveli} je naloìo da se
dan atentata na Radi}a i drugove u beogradskoj skup{tini (20. lipnja) slavi kao
“sveti dan hrvatskog naroda” i spomen na sve “hrvatske mu~enike”. Nauk i dje-
lo S. Radi}a prikazivani su kao prethodnica usta{kog pokreta, a NDH kao “se-
lja~ka dràva”, ostvarena “revolucionarnim zamahom” u ru{enju versajskog i
stvaranju novog europskog poretka... Na toj, radi}evskoj, osnovi usta{ki }e po-
kret nastojati pridobiti za sebe hrvatski narod, koji je primio raspad monarhi-
sti~ke Jugoslavije kao nestanak zla, i u prvi mah NDH kao svoju dràvu. A na
toj }e se osnovi i jedan manji dio same HSS-e, s njenog desnog krila, aktivno
uklju~iti u izgradnju NDH, pa~e i pristupiti samom usta{kom pokretu. Tako }e
u ljetu 1941. potpisati izjavu o pristupanju Paveli}evom pokretu 126 narodnih
zastupnika i funkcionera selja~kog pokreta (od kojih je bilo 15 zastupnika i 14
njihovih zamjenika), a zabiljeèno je i petnaestak pristupa cijelih mjesnih or-
648
ganizacija, {to je ipak bilo srazmjerno malen broj. Neki od njih postat }e i mi-
nistri, veliki ùpani i drugi du`nosnici NDH.” (str. 30.) [ezdeset narodnih po-
slanika i ~lanova glavnog odbora Hrvatske selja~ke stranke po~etkom 1942.
godine direktno su kooptirani u usta{ki Hrvatski dràvni sabor. Nastoje}i HSS-
ovce predstaviti kao ipak demokratsku politi~ku snagu, Tu|man pre}utkuje da
je obi~no ~lanstvo ove partije masovno pristupalo usta{kom pokretu, kao i
kompletni sastavi takozvane Selja~ke za{tite, paravojnih formacija koje je HSS
formirala u okviru Banovine Hrvatske. “Kad je uz sve to postajalo sve o~igled-
nije da }e NDH dijeliti sudbinu poraènih osovinskih sila, onda je razumljivo
da su se prema Paveli}u po~eli odnositi sa sve ve}om uzdràno{}u, nezadovolj-
stvom pa i neprijateljstvom, i oni {to su u po~etku blagonaklono i s nadom pri-
mili progla{enje nezavisne Hrvatske.” (str. 31.)
c) Sledbenici Radi}eve ideologije u partizanskim redovima
Dakle, kad je usta{ka opcija postala o~igledno gubitni~ka, dolazi do veli-
kog preusmeravanja na komunisti~ku, ~emu je znatno doprinela totalitarna pri-
roda oba pokreta i njihova paralelna antisrpska orijentacija. “Komunisti~ki po-
kret u Hrvatskoj isticao je jo{ od vremena ubojstva Radi}a i {estosije~anjske
diktature, da on ide za tim da revolucijom ostvari ono {to Radi} nije mogao
svojim mirotvorstvom. To je bila osnova suradnje hrvatskih nacionalista i ko-
munista u robija{nicama hegemonisti~ke Jugoslavije, a i proìmanja lijevog
krila radi}evskog pokreta i revolucionarnog radni~kog pokreta u nastojanju ko-
munista da zasnuju antifa{isti~ku pu~ku frontu pred Drugi svjetski rat. Za vri-
jeme rata i revolucije, Titov partizanski pokret zadobivat }e u Hrvatskoj ba{ po-
zivanjem na Radi}a i njegove ideale postupno sve vi{e prista{a. U provedbi ta-
kve politike, za koju se osobito zauzimao Andrija Hebrang, jedna od {ezdese-
tak partizanskih brigada, pod Glavnim {tabom Hrvatske, nosit }e ime “Bra}e
Radi}a”..., a listopada 1943. na oslobo|enom partizanskom teritoriju, od prista-
{a HSS-a aktivnih sudionika i funkcionera NOP-a, bit }e stvoren i Izvr{ni od-
bor HSS, kasnije Hrvatske republikanske selja~ke stranke (HRSS) da bi se i
imenom istaklo vra}anje na Radi}eve tradicije.” (str. 31.) Mnogi istaknuti radi-
}evci postavljani su na najvi{e funkcije revolucionarnih organa vlasti.
Zna~ajnu ulogu su odigrali i istaknuti radi}evci u emigraciji. Najzna~ajni-
je je bilo, kako iznosi Tu|man, “sudjelovanje dijela vodstva (Krnjevi}, [utej,
[uba{i}) u izbjegli~koj jugoslavenskoj vladi, {to je bilo od neobi~no velike va-
`nosti, jer je afirmiralo hrvatska gledi{ta, u odnosu na velikosrpska, pred me-
|unarodnom javno{}u i na{im iseljeni{tvom, ali nije bilo od utjecaja na razvi-
tak doga|aja u zemlji... A ~injenica da su iz kruga vode}ih ljudi HSS-a, koji su
bili hrvatski predstavnici u jugoslavenskoj vladi i pred saveznicima, dr I. [uba-
{i}, ban Banovine Hrvatske i ministar dr J. [utej, pristali na suradnju s Titovom
revolucionarnom vladom, govori da su i oni u njegovu socijalisti~kom federa-
lizmu vidjeli na neki na~in oìvotvorenje Radi}eva programa, jer je na avnoj-
skim na~elima federalnoj dràvi Hrvatskoj imala biti zajam~ena puna ravno-
pravnost s priznanjem prava na samoodre|enje do otcjepljenja... A to {to na hr-
649
vatskom tlu nijedna ideja, ni usta{ki ni komunisti~ki pokret nisu mogli ~ak ni
poku{ati ostvariti svoje posebne ciljeve bez poziva na Radi}a svjedo~i samo po
sebi, koliko o povijesnim zasadama njegovih programskih ideja, toliko i o nji-
hovoj dubokoj i trajnoj ukorjenjenosti u duhovno bi}e hrvatskoga naroda.” (str.
32-33.)
~) Gra|enje politike na o~iglednim falsifikatima
Prve knjige koje je objavio Stjepan Radi} bile su bukvar, ~itanka i re~nik
~e{kog jezika, a posle nekoliko politi~kih ~lanaka i bro{ura, zna~ajnu javnu pa-
`nju 1902. godine izazvala je njegova rasprava “Hrvati i Srbi”, pisana kao po-
lemi~ko reagovanje na tekst srpskog autora u zagreba~kom “Srbobranu”, koji
je Hrvate optuìo za prisvajanje srpskog jezika. Radi} odgovara da je “apsurd-
no tvrditi da mi Hrvati Srbima jezik ukradosmo i kako nam se samo u besvije-
sti moè prigovarati da nemamo svoga posebnoga narodnoga jezika. Da se do-
bro razumijemo, sjetimo se samo kako bi zadovoljni bili Nijemci da im Polja-
ci i êsi njihov jezik ukradu, pa makar ga umah nazvali poljskim i ~e{kim. A
da se primjer ne ~ini nezgodnim, spomenimo se koliko Rusi progone Poljake,
a Poljaci Maloruse i kako se êsi jo{ i danas gorko tuè na Slovake, i to samo
zato {to Poljaci ne}e da u~e ruski, Malorusi poljski, a Slovaci ~e{ki. No imamo
primjera i bliè, kako nam je krivo kad koji bugara{ iz Skoplja na silu zavla~i
na bugarski, a mi znamo da on umije ~isto srpski. Ne bismo li voljeli da nam
on bugarsku svoju svijest zasvjedo~i ~istim i biranim srpskim knjièvnim go-
vorom? Uzmimo sada da su Hrvati, sirotinja tu`na, ne imaju}i jedini od svih
ljudskih stvorova ljudskoga govora, a hote}i na svu silu biti ljudima, da su ti
Hrvati, velju, s onom vjerom koja, kako pi{e evan|elje, gore prena{a, poèlje-
li govoriti srpski i da se Duh sveti u goru}im srpskim jezicima izlio nad njiho-
vim glavama, ne bi li u tome slu~aju zasluìli da budu spa{eni, pa makar i pod
hrvatskim imenom. A kad znamo i promislimo da Hrvati srpski ne progovori-
{e ~udom, nego da jedni (u Dalmaciji, Slavonci, u banskoj i u gornjoj Krajini,
u Bosni) od pamtivijeka govorahu i govore ikavskim podnarje~jem {tokavsko-
ga narje~ja, a me|u drugima da prevladava{e narje~je kajkavsko, koje je po
glasovnim zakonima ~ista ekav{tina, kad to, velju, znamo i promislimo, razu-
mjet }emo psiholo{ki razlog radi kojega u Zagrebu tako lako prihvati{e i tako
brzo usavr{i{e knjièvnu ijekav{tinu: sav stari hrvatski provincijal ~isto je
ekavski, a ostale hrvatske zemlje zvonka su ikav{tina pa je tako zagreba~ka
knjièvna {kola, utvrdiv{i taj knjièvni govor i u posavskoj Hrvatskoj, zavazda
knjièvno i kulturno ujedinila hrvatski jugozapad s hrvatskim sjeveroistokom.”
(Stjepan Radi}: Izabrani politi~ki spisi, “Menora”, Opatija 1995., str. 140-141.)
Ovakva konstrukcija iziskuje sve vi{e laì, a od njih se Radi} ne ustru~a-
va kad god misli da su mu politi~ki korisne. Tako je u stanju da iznese nebulo-
zu da su Dubrov~ani nekada govorili ikavski, ali i jo{ dalekose`niju izmi{ljoti-
nu da je ijekavski uop{te nastao od ikavskog. Tako poku{ava razjasniti svoj
osnovni stav: “Zagreba~ka {kola ugleda se na dubrova~ke uzore: Dubrov~ani,
650
isprva ikavci, posta{e kasnije ijekavci, kao da i izgovorom htjedo{e ostati ve-
zom me|u hrvatskim (ikavskim) zapadom i me|u srpskim (ekavskim) isto-
kom. Vuk, mjesto za dubrova~ke klasike, zanio se za hercegova~ke narodne
pjesme, uz koje se, tako bar slutimo, odnjiha{e i dubrova~ke vile. I zato se Vu-
kova i zagreba~ka {kola ne na|o{e samo na istom putu, nego po|o{e ba{ istim
stopama, te se ~inja{e da }e se u Beogradu i u Zagrebu navlas jednako pisati,
ako se navlas jednako i ne govori. No od Beograda je ikav{tina vrlo daleko, pa
se zato u njemu nije odràla Vukova {kola s hercegova~kim izgovorom: u Sr-
biji prevlada i u knjizi onaj izgovor koji prevladava u ìvotu, dok u zagreba~-
koj knjièvnoj {koli osta i usavr{i se takav knjièvni govor kakvoga nema ni-
gdje u onoj osaka}enoj Hrvatskoj, poznatoj pod historijskim nazivom: Ostaci
ostataka slavnoga neko} kraljevstva hrvatskoga... Eto tako se i to ù~ljivo pita-
nje o kra|i jezika svodi, na kraju krajeva, na pitanje teritorijalno i imensko, pi-
ta se, naime, je li Hrvatska prije turske provale obuhva}ala i takvih krajeva u
kojima se govorio i govori dana{nji hrvatski knjièvni jezik. Pak onda, imade
li Hrvata {tokavaca? Na prvo pitanje i srpski ozbiljni histori~ari jednodu{no od-
govaraju tim {to priznaju da je Dalmacija na sjever od Neretve bila najprije ko-
lijevka, a poslije i jezgra hrvatskoj dràvi; odgovara i dana{nja geografija, {to
pokazuje na Slavoniju kao na sastavni dio dana{nje Hrvatske. Dalmacija pak i
Slavonija ~isto su {tokavske zemlje. Na drugo pitanje moè sebi odgovoriti
svaki Srbin kad putuje Slavonijom u Zagreb, Bosnom u Dubrovnik, Dalmaci-
jom na Rijeku i dalje. Svuda }e ~uti i vidjeti dosta ljudi – na mnogim je mje-
stima to velika ve}ina mjesnoga pu~anstva – koji govore ~isto {tokavski, a ka-
ù da su Hrvati.” (str. 141-142.)
U slu~aju da mu neko tu elaboraciju stru~no i nau~no opovrgne, Radi} od-
mah nudi i rezervni odgovor: “Ali, recimo, da to sve nije istina i da je prava Hr-
vatska samo onaj komad zemlje {to se vidi sa zvonika prvostolne zagreba~ke
crkve, a Hrvata {tokavaca da nema kudikamo vi{e od kajkavaca, nego da ni
kajkavci nisu bili Hrvati, nego Slovenci, i da su ti Slovenci po be~kom ili “ri-
mokatoli~kom” nagovoru navrat-nanos stali u~iti srpski, i kad to svi nau~i{e –
me|u njima i ja, jer i ja sam ro|eni kajkavac – da taj nau~eni jezik nazva{e hr-
vatskim, opet po nagovoru be~kom i “rim – papskom”. Bi li i to bila kra|a? Jer
od dvijega jedno: ili su Hrvati od pamtivijeka srpski govorili, i srpski pisali –
nazivlju}i to, dakako, hrvatski – onda im nije bilo potrebe da kradu: ili je nji-
hov kajkavski govor takva blezgarija da su se trebali ljudski oznojiti dok su na-
u~ili kako tako, a ja mislim i vrlo dobro srpski govoriti, ~itati i pisati. Onda su
tom svojom mukom stekli pravo da svome djelu dadu i ime, bilo po svojoj vo-
lji, bilo po tu|em nagovoru. Ali ~uje se i ovaj prigovor: Hrvati najprije ukrado-
{e srpski jezik, a onda ga nagrdi{e. Pravni~ki, mjesto nagrdi{e, veli se preradi-
{e. I u tom slu~aju Hrvati imaju svoj jezik, jer po pravu svakomu pripada ono
{to je preradio, tek je duàn vlasniku nadoknaditi {tetu za ono iz ~ega je to pre-
radio. Kako god dakle promatramo to va`no pitanje, uvjeravamo se da Hrvati
imaju, uistinu, pravi svoj ro|eni ili, bolje, po jednima pravi svoj govoreni, a po
651
drugima nau~eni jezik. Istina, taj jezik nije poseban, ali da je poseban, ne bi
~lanka “Srbi i Hrvati” u Zagrebu bili razumjeli, pa svjesno gra|anstvo na{e pri-
jestolnice ne bi bilo na nj tako odgovorilo kako u Pragu 1898. odgovori{e na
tu|inska njema~ka nasilja.” (str. 142-143.)
}) Pravdanje pogroma Srba i zlonamerno tuma~enje panslavizma
Ovde Radi} aludira na poznate zagreba~ke antisrpske demonstracije koje
su se pretvorile u pravi pogrom. On tvrdi da su to sami Srbi isprovocirali, ~ak
da je ~lanak iz “Srbobrana” zna~io nagove{taj rata, pa su Hrvati odjednom sko-
~ili na noge, mada ih ranije nisu mogli pokrenuti nikakvi ma|aronski nasrtaji,
finansijska plja~ka i stalno suàvanje banovinske autonomije. Demoliranje srp-
skih radnji i stanova pratile su surove represalije prema zate~enim Srbima. Ka-
ko opisuje Radi}, “Zagreb kao da se pomladio, sve ti se ~ini da se vra}a{ u god.
1895., kad je radi srpske zastave pred Srpskom pravoslavnom op}inom i pred
Srpskom pravoslavnom crkvom, za takozvanih kraljevih dana, nepregledna
svjetina vikala da se skinu dvije srpske zastave {to se vijahu na srpskom vla-
sni{tvu, dok nikomu ni na um ne pane da se samo upita {to veli zakon o
madàrskoj zastavi {to ponosno lepr{a{e i na banskoj pala~i i na Sabornici i na
gradskom slavoluku.” (str. 14.) Srbima zamera {to se suprotstavljaju Hrvatima
i njihovom dràvnom pravu, a zaboravljaju patnje svojih sunarodnika pod tur-
skom vla{}u i zapostavljaju opasnost od sve o~iglednije ma|arizacije. Srpskim
novinama ve} je Ra~ki imputirao da ih finansiraju ma|arske vlasti, da bi seja-
le slepi fanatizam, tu|insku pokvarenost i podlost.
Glume}i i dalje sveslovensko ideolo{ko ube|enje, Stjepan Radi} ovako
opisuje svoje motive da se 1900. godine izvesno vreme nastani u Zemunu: “Ze-
mun u Hrvatskoj! Koliko je pro{lo vremena i koliko je trebalo dokazivanja da
beogradske svoje znance uvjerim o tom faktu! Vazda je najvi{e djelovao dokaz
da Zemun i Srijem i cijela Slavonija – ili }e ostati dio Hrvatske, ili }e postati
Ma|arska. Gdje god sam u Beogradu stavio tu alternativu, svugdje se odlu~no
izjavi{e za prvo, pa ja, govore}i i pi{u}i za Srbe, nisam Slavonce druga~ije ni
zvao, nego slavonska Hrvatska. Pro|o{e dakako ~itavi mjeseci, a da srpski mo-
ji znanci ne postanu samo moji osobni prijatelji, nego i prista{e one politike ko-
ja hrvatske te`nje za dràvnom i narodnom samostalno{}u posvema izmiruje i
s ju`noslavenskim narodnim jedinstvom i sa sveslavenskom uzajamno{}u. Ja
sam tu politiku branio i razvijao pred mnogim mla|im i starijim odli~nim Sr-
bima, i tko god je me|u njima postao mojim prijateljem, u~inio je to radi od-
lu~nosti kojom sam te svoje nazore zastupao i radi jasno}e s kojom sam ih raz-
vijao.” (str. 148-149.) On bi da se me|u Srbima i Hrvatima uklone sve nago-
milane predrasude i nerazumevanja, da se razvije saradnja i uzajamnost, jedin-
stvena politi~ka akcija, ali sve striktno u skladu sa teritorijalnim aspiracijama
koje hrvatski politi~ari izvode iz svojih umi{ljenih istorijskih prava.
Mada za sejanje me|usobne mr`nje Radi} na~elno okrivljuje i srpske i hr-
vatske intelektualce, on tvrdi da je situacija kod Srba po tom pitanju mnogo go-
ra i navodi dva razloga. “Prvi je razlog u tom {to se srpska novija knjièvnost
652
osniva na Srpskom rije~niku i na srpskim narodnim pjesmama pu~anina Vuka
Karadì}a, ènijalna radnika u profesorskom kabinetu austrijskoga ~inovnika
Kopitara, dok je sva hrvatska novija knjièvnost, s malim iznimkama u najno-
vije doba, nikla iz klasi~ke slovinske, tj. dubrova~ke knjièvnosti, koja se s
Gunduli}em obra}a{e k poljskomu suncu, a s Gunduli}evim nasljednicima k
dvoglavom orlu ruskomu. U juna~kim kosovskom pjesmama lijeva se krvca i
neprestano spominje srpsko ime; dubrova~ki pjesnici slave slobodu i uzdiù do
zvijezda slovinske vile, tj. slovinsku prosvjetu. Zato je sre}a da je Preradovi}
po{ao Vrazovim stopama, jer bi nam ina~e bio mjesto ~udotvornoga kipa “Djed
i unuk” ostavio krvavu sliku osvetni~kog handàra. Drugi je razlog u tom {to
Srbi ima|ahu, a i danas imaju pravih i jakih veza samo s Rusijom, dok za osta-
lo slavenstvo gotovo i ne mare. Ali ni u Rusiju ne polaze Srbi da je upoznaju,
a potom jo{ vi{e uzljube, nego redovno idu zato da tamo posvr{avaju nauke,
obi~no kao ruski ili srpski stipendisti, tj. da na~ine karijeru. Takvi stipendisti ì-
ve obi~no u zavodima, a ~esto poslije jedne, dvije ili vi{e godina ne nau~e do-
bro ruski. Ruske knjièvnosti ne prate, jer je u zavodu ne mogu pratiti, a o po-
znavanju ruskoga inteligentnoga dru{tva ne moè biti ni govora. I tako se obi~-
no de{ava da su Srbi, koji svr{i{e u Rusiji, rusofobi, ili tek politi~ki rusofili, tj.
poklonici ruske dràvne mo}i, a da me|u njima gotovo ni nema ljudi koji bi
poznavali djevi~anski idealizam znatnijega dijela ruske, osobito mla|e, inteli-
gencije, divsku energiju najboljih predstavnika ruskoga boljega dru{tva i neis-
crpivu stvarala~ku snagu ruskoga narodnoga duha.” (str. 153-154.)
Tako su, po Radi}u, za razliku od Srba, Hrvati svesni i iskreni rusofili jer
ih odu{evljava {iroka ruska du{a i njeni intelektualni dometi. On i dalje upor-
no insistira da su Srbi i Hrvati jedan narod i odmah to obja{njava: “Prema va-
ni treba da se sa Srbima upravo stopimo, tako da }e za izvanjski svijet od Ri-
jeke do Zemuna biti samo Hrvatska, a tamo dalje Srbija; ali tek kao dvije ozna-
ke jednoga te istoga narodno-kulturnoga pojma, kao dvije predstavnice jedne
te iste najopravdanije i najprirodnije kulturne i gospodarske zajednice. Na tom
je putu jedna velika zapreka: Hrvati i Srbi – ili bolje njihova inteligencija – ko-
ji se kroz tisu}u godina nigdje i ni za {ta ne sukobi{e, podlego{e u poslednjih
dvadesetak godina toliko tu|inskim utjecajima da su danas sli~ni bra}i koja si
rade o glavi... Srbi i Hrvati nisu za mene samo etnografski pojam, samo jedan
narod od prirode. Srbi i Hrvati – da ne govorim za sada o Slovencima i Buga-
rima – u mojoj svijesti su etni~ka nerazdjeljiva cjelina, te je moj patriotizam hr-
vatski samo zato jer je najrazumnije i najprirodnije da ga ~inima zasvjedo~im
u hrvatskom dijelu te cjeline, i jer, u drugu ruku, kao Hrvat imadem ve} neki
ba{tinjeni okvir za svoj rodoljubni rad: dràvu Hrvatsku. I Srbin, rade}i u tom
okviru, hrvatski je rodoljub srpskoga imena ili pravni~ki: hrvatski je dràvlja-
nin, tj. radnik na hrvatskom dijelu narodne njive, ali nije politi~ki Hrvat, {to bi
zna~ilo da je njegovo hrvatstvo posljedica dràvne dresure, dok je onako, ka-
ko prije razloìh, posljedica fakti~ne razdiobe jedne hrvatsko-kulturne cjeline
na dva glavna dràvnopravna podru~ja.” (str. 159-160.)
653
d) Tuma~enje srpske i hrvatske nacionalne svesti
Po Radi}evoj ideolo{koj vizuri, srpsku nacionalnu svest je fatalno iskvario
niko drugi do Vuk Karadì}, dok se hrvatska pravilno razvijala. “Ideja o sla-
venskoj uzajamnosti to je dobri genij, an|eo ~uvar na{ega narodnoga preporo-
da tako kao {to nam je ideja o sveop{tem narodnom jedinstvu pod ilirskim ime-
nom bila zvijezdom Danicom narodnoga uskrsnu}a. Mo} te ideje Srbi danas
tek po~inju osje}ati ba{ kao {to i Poljaci, jer srpska Vukova deviza – prvobitno
tek radosni usklik priprostoga pu~anina koji je, putuju}i, svuda ~uo i razumio
svoj materinji govor – “Srbi svi i svuda” i polja~ko geslo “Poljska od mora
(Balti~koga) do mora (Crnoga)” jednako izviru iz istoga samopouzdanja, koje
se i u Srba i u Poljaka javlja kao prirodna posljedica prejakoga historizma. Raz-
lika je jedino u tom {to se u Poljaka taj historizam razvio do teritorijalne me-
galomanije samo kod aristokracije, dok je u Srba megalomanija zahvatila ba{
najnarodnije i najdemokratskije ljude. Kod nas Hrvata fanati~ki su megaloma-
ni samo prerevni tu|inski neofiti i takvi doma}i ljudi kojim se tek ime svr{ava
na – i}, a ina~e im svu pamet sole iz Pe{te, ili iz Be~a, ili iz Rima. Sve drugo,
{to je iole zadojeno slavenskom mi{lju, spremno je svaki ~as da se sa Srbima
izmiri, dapa~e da se s njima prema vani posvema stopi i sjedini. Otuda je to na-
{e ilirsko i jugoslavensko “lutanje”, otuda i to {to se u nas iznimno javljaju lju-
di koji govore o “tobo`njoj”, o “nekoj” slavenskoj uzajamnosti. To je jedina na-
{a prednost pred Srbima, prednost koja bi ve} bila i na{a op}a narodna krepost
i izvor nesavladive narodne snage, kad bi Zagreb ovih dana mjesto najve}ega
ìvu}ega Hrvata bio slu{ao najve}ega slavenskoga genija, Hrvata kajkavca, Ju-
rija Kriàni}a. Ali, da, velika ve}ina zagreba~koga “svjesnoga” gra|anstva jo{
ni ne zna tko je bio Juraj Kriàni}.” (str. 154-155.) Dakle, osnovni hrvatski pro-
blem je u tome {to nisu svi Hrvati u stanju da shvate neophodnost krajnje per-
fidne koncepcije nastupa prema Srbima kako bi se oni uspe{no instrumentali-
zovali u cilju realizacije hrvatskih dràvotvornih interesa, a kamoli dalekose`ni
zna~aj svojevremenih Kriàni}evih prozelitskih napora i poku{aja unija}enja
Rusije.
d`) Lukavo kroatizovanje Dubrovnika
Godine 1902. Stjepan Radi} je objavio knjigu svojih zatvorskih se}anja
pod naslovom “Uzni~ke uspomene”, koja nema neke zna~ajnije literarne vred-
nosti, ali je va`na po tome {to je kroz navodni dijalog sa nekim zatvorskim sa-
patnikom, uhap{enim srpskim buntovnikom, izrazio sopstvene stavove o srp-
sko-hrvatskim odnosima, koji zapravo predstavljaju koncentrisani oblik ukup-
ne hrvatske nacionalne ideologije u tom pogledu. Dijalog po~inje razja{nje-
njem teze Eugena Kumi~i}a u romanu “Urota Zrinsko-Frankopanska” da je
Petar Zrinski imao veze s Dubrovnikom, pa ~ak da se i Gunduli}ev sin stavio
u odbranu dubrova~kog hrvatstva. Radi} tom pitanju pristupa lukavo. Ne sla-
è se sa Kumi~i}em, smatraju}i njegove teze preteranim. A onda, glume}i
umerenost, iznosi ne{to blaù la` da su Dubrov~ani svoj jezik, pored slovin-
skim, ~e{}e nazivali i hrvatskim. Iz narednog fragmenta se vidi da on ipak in-
654
sistira na mnogo realnijem argumentu, s obzirom da je Dubrovnik po~etkom
dvadesetog veka bio u sastavu austrijske provincije Dalmacije, koju Radi} na-
ziva dalmatinskom Hrvatskom. Radi} po tom pitanju kaè: “Kumi~i} ima kri-
vo kad Gunduli}eva sina prikazuje kao radikalnoga Hrvata. U Gunduli}a, kao
i u svih Dubrov~ana, patriotizam (rodoljublje) bija{e bezuvjetno samo dubro-
va~ki, a narodna svijest slovinska, slavenska. Ali to je istina, a i posvema je pri-
rodno da je tako, da su Dubrov~ani, koliko su izvan me|a svoje republike gle-
dali narod istoga jezika kojim su pisali i govorili, taj jezik uz slovinski zvali ~e-
{}e i hrvatskim. Ali ~emu da se sva|amo zbog pro{losti, kad nam sada{njost ja-
sno veli da je Dubrovnik u dalmatinskoj Hrvatskoj, a dalmatinska Hrvatska u
Habzbur{koj monarhiji, koja bi je mogla izgubiti samo na korist Italije, a nipo-
{to na korist Crne Gore, a kamoli Srbije.” (Stjepan Radi}: Uzni~ke uspomene,
Matica hrvatska – “Zora”, Zagreb 1971., str. 80.)
Na direktno pitanje da li u Dalmaciji i Dubrovniku ima Srba, Radi} odgo-
vara da su to Hrvati koji se izja{njavaju kao Srbi, pa ih poredi sa svojim odro-
|enim sunarodnicima ma|aronima i talijana{ima. “Ima ih i u Dubrovniku i u
Dalmaciji, ali se moè lako dokazati da su to politi~ki Srbi, to jest takvi Hrva-
ti koji u svakom katoliku vide jezuitu, a u svakom “Austrijancu” [vabu, pak
zato prigrli{e srpsku misao ba{ tako kao {to drugi neki Hrvati prigrli{e talijan-
sku ili ma|arsku. Razlika je samo u tom da takve Hrvate, koji rade za Talijan-
sku ili Ma|arsku, smatramo izdajicama, dok Hrvatima koji rade za Srbiju to ne
moèmo re}i, jer smo mi jedan narod, pak srpska iridenta u Hrvatskoj nije iz-
dajni~ka, ako sve hrvatske i slovenske zemlje ho}e oteti austrijskom rimskom
i ma|arskom uplivu srpskom snagom i ruskom pomo}i. Ali ~im bilo koji biv-
{i Hrvat, sada politi~ki Srbin, bilo koji pravi Srbin, samo dio Hrvatske, primje-
rice ju`nu Dalmaciju, ho}e pripojiti recimo Crnoj Gori, a sjevernu Dalmaciju i
Istru dao bi mirne du{e Talijanskoj, a dana{nje hrvatsko Primorje s Rijekom
Ma|arskoj, onda je takav Hrvat ili Srbin jo{ ve}i izdajica nego onaj ma|aron
ili talijana{ ve} i zato, jer u ime slavenske pravoslavne vjere i u ime slobode
jednoga dijela naroda drugi dio naroda rastvara i upropa{}uje. Uostalom, da
vam iskreno kaèm, kako god je to zlo~ina~ki posao, meni ga je te{ko nazvati
izdajni~kim, jer ni najmanje ne sumnjamo tom da su takvi Hrvati i Srbi vi{e sli-
jepi nego pokvareni. Mene s njima izmiruje to {to oni ipak brane srpski dio na-
roda, i {to ima izgleda da }e, bilo sami, bilo njihova djeca, uvidjeti na kakvoj
su stranputici.” (str. 80-81.)
Naravno, Radi} sve vreme sebe poku{ava predstaviti kao maksimalno ra-
zlo`nog i staloènog u~esnika u dijalogu, a svog srpskog sagovornika kao vio-
lentnu i nasrtljivu neznalicu. Kad mu taj sagovornik, za koga je sumnjivo da li
je ikada postojao, zameri na prakti~nim implikacijama Radi}evog stava koji
podrazumeva da “svi mi Srbi koji nismo slobodni morali bismo pristati uz pa-
pu i uz Austriju i pomagati da se sagradi velika Hrvatska, koja bi onda gu{ila i
ugu{ila obje slobodne srpske dràve” (str. 81.), Radi} spremno odgovara: “I o
tom smo ve} dosta razgovarali, kako Hrvatska ima biti i kako }e biti i kako ve}
i jest najja~a obrana Srbiji i Crnoj Gori. Ali za sada ne idemo tako daleko, pa
655
ostanimo kod dalmatinske Hrvatske. Ja sam se tamo putuju}i pje{ice kao osmo-
{kolac uvjerio svuda, a osobito u Bukovici, da je Srpstvo u narod une{eno vjer-
skom agitacijom, jer sam na svoje u{i ~uo vi{e puta, gdje mi je seljak govorio
da je Srbin, ali da hrvatski zbori.” (str. 81.)
|) Perfidna demagogija po najvi{im jezuitskim standardima
Prividno saàljevaju}i Srbe pre~ane {to nemaju nikakve ome|ene nacio-
nalne teritorije, nego su bespomo}no izloèni ma|arizaciji i germanizaciji, Ra-
di} odjednom daje odu{ka svojoj hrvatskoj nacionalnoj megalomaniji. U tom
smislu iznosi tri ve} kod hrvatskih ideologa ukorenjene ali ~injenicama nepot-
krepljene teze: “Prvo, da je Slavonija i Hrvatska isto, pa su se i hrvatski bano-
vi zvali u srednjem vijeku banima ~itave Hrvatske i Slavonije, to jest sloven-
ske zemlje; drugo, da je vlast hrvatskih banova, doti~no hrvatskih kraljeva se-
zala i u dana{nju sjeverozapadnu Srbiju, tj. u takozvanu Banovinu Ma~vansku
i – da je Srijem u najstarije vrijeme kratko doba pripadao Bugarskoj, pa onda
u srednjem vijeku gr~kom Bizantu, napokon i Turskoj, ali nikada Ma|arskoj ili
bolje Ugarskoj, jer ga je hrvatsko oru`je s ostalom isto~nom Hrvatskom uvijek
sretno vratilo ostaloj Hrvatskoj; tre}e, da je u toj stvari glavno to: Srijem, kao i
cijela Slavonija, dio je Hrvatske i ako se od nje otrgne, ne}e pripasti Srbiji ne-
go – poma|arenoj Ugarskoj. I ja vas sad pitam, {ta volite kazati, da je Slavoni-
ja u Ugarskoj ili u Hrvatskoj?” (str. 83-84.) Ne{kolovani Srbin na to, prema Ra-
di}evoj uobrazilji, odgovara: “Meni je oboje te{ko re}i. A da vam pravo kaèm,
za nas bi Srbe bilo bolje da je u Ugarskoj, jer bismo onda bili svi na okupu i
lak{e bismo se branili... sa svojom srpskom svije{}u, sa svojim imenom i sa
svojim pravoslavljem.” (str. 84.)
To je tek povod za pravu bujicu Radi}eve nipoda{tavaju}e i omalovaàva-
ju}e netrpeljivosti prema pravoslavlju, ali i prema samom srpskom imenu: “Pr-
vo ste kazali dobro; za svaku narodnu obranu treba narodne svijesti; drugo dvo-
je kazali ste zlo: srpsko ime i srpsko pravoslavlje samo po sebi ne brani niko-
ga, nego jo{ treba obrane. Eto ja sam kao peto{kolac bio u Trstu i saznao sam
od vo|e tamo{njih Hrvata, od urednika “Na{e sloge”, da u Trstu ima koja sto-
tina ljudi koji su pravoslavni i zovu se Srbima, ali govore, misle i osje}aju ta-
lijanski. Vra}aju}i se iz Rusije godine 1888. posjetio sam pe{tanskog ruskog
sve}enika sa dva srpska sveu~ili{tarca iz Tekelijanuma, pa smo tu uz ostalo do-
sta i o tom govorili, kako u Pe{ti ima dosta pravoslavnih koji se zovu Srbima,
ali ma|arski govore, misle i osje}aju. Napokon i vi ste mi se gorko tuìli, a ja
sam se donekle na svojim putovanjima uvjerio, da u Novom Sadu i u Pan~e-
vu, u Beloj Crkvi i u Vr{cu, u Velikoj Kikindi i u Somboru ima sve vi{e srpske
inteligencije koja je ostala pravoslavna i koja se nazivlje srpskom, ali ma|arski
govori, osje}a, misli i radi. Srpsko ime i srpsko pravoslavlje ne moè, dakle,
obraniti Srpstvo u Ugarskoj, nego tu treba ja~ega temelja i o{trijega oru`ja.”
(str. 84.)
Srbin mu u tom, verovatno zami{ljenom, dijalogu odgovara: “Znam ja, ka-
mo vi ni{anite: vi ho}ete da se mi svi pohrvatimo pa onda i pokatoli~imo; i za-
656
to ste nam vi pogibeljniji od Ma|ara: Ma|ar mora prije skinuti glavu, mora i{-
~upati srpsko srce, srpske nade i uspomene, a onda istom moè poma|arivati;
a Hrvat lijepo glave ne dira, ve} samo kapu promijeni i na njoj napi{e: ti si Hr-
vat i hrvatski sin, Hrvatska je tvoja domovina, a sveti otac papa tvoja duhovna
glava. I zato jer je nas lak{e pohrvatiti nego poma|ariti, ja velim da bi bolje bi-
lo po nas, da smo svi u Ugarskoj nego u Hrvatskoj.” (str. 84.) Naravno, i na to
Radi} odmah ima spreman odgovor: “To ste sve nau~ili iz novosadske “Zasta-
ve” ili iz zagreba~kog “Srbobrana”, pa je uistinu {teta da ni toliko ne vidite, da
biste spoznali kako vas biju i va{e vlastite rije~i i va{e iskustvo. Ta sad smo eto
o tom govorili, kako se Srbi potalijan~uju i poma|aruju, a gdje se koji pohrva-
tio? A onda, kad bi se i pohrvatio ili, kako vi slikovito kazaste, kad bi promije-
nio samo kapu, bilo bi to mnogo bolje nego da mijenja glavu, srce i du{u. Ja
barem iskreno i otvoreno velim: ne dao Bog, da moram birati izme|u Srpstva
i ma|arstva ili koje druge tu|in{tine; ali da do toga do|e, sto put bih volio biti
Srbin nego Ma|ar, Talijan ili [vaba.” (str. 85.)
Na ove re~i se, bar u Radi}evom ve{to vo|enom dramatur{kom zapletu, i
najokorelija Srbenda morala otkraviti i pripitomiti. Otud i skru{eno priznanje
od strane utamni~enog Srbina koji je imao tu sre}u da u zatvoru nai|e na u~e-
nog i “dobronamernog” Hrvata: “Po srcu mogu vam samo jednu odgovoriti:
ako ne mogu biti Srbin, onda mi ne treba ni ìvjeti; ali po razumu priznajem
svakako je bolje za Srbina da postane Hrvat nego Ma|ar.” (str. 85.) To je, ipak,
samo povod za novu bujicu prividno razlo`nih ali krajnje tendencioznih argu-
menata sa Radi}eve strane: “Vi ste samo Srbin i to takav, koji misli da je Srp-
stvo samo u osje}aju, u srpskom imenu, u srpskom pravoslavlju. Drugim rije-
~ima, vi ste jo{ negdje u srednjem vijeku, kad nije bilo narodne svijesti, nego
samo plemenski ponos ili bolje prkos. Vi ste sa tim ponosom do{li u gornju Hr-
vatsku i zapali u hrvatsko dru{tvo isto tako prkosno kao i vi sam. Tu ste po~e-
li isticati kraljevinu Srbiju i srpskoga kralja, a rugati se hrvatskomu banu. Da
je u vas bilo narodne svijesti, vi biste bili poàlili {to na stolici hrvatskih bano-
va sjedi danas ~ovjek koji se sam nazvao ma|arskim patriotom, a koji zapravo
nije ni{ta drugo, ve} prakti~ni tirolski grof, koga tako dugo u Hrvatskoj drì sa-
mo hrvatski i srpski plemenski prkos. Da ste narodno svjesni, vi biste onim Hr-
vatima bili pripovijedali, kao {to ste to meni u~inili, sve muke i patnje Srba u
Ugarskoj, pa bi svoj govor bili otprilike ovako zavr{ili: gospodo, ~im sam za-
{ao u Hrvatsku, pre{av{i iz Pan~eva u Zemun, odmah mi je svanulo. Istina, i
tamo se jo{ nijem{tina ko~i, a ma|ar{tina name}e. Jedna i druga dapa~e i ova-
mo u gornju Hrvatsku prodire, ali je hrvatski jezik ipak u {kolama, u sudovima
i kod svih politi~kih oblasti. Na{e kazali{no dru{tvo ima dosta posla s oblasti-
ma, mi govorimo srpski, a kod vas se ureduje hrvatski, pa kako se lijepo razu-
mijemo. Tu ~ovjek osjeti da na{e narodno jedinstvo nije {uplja fraza, jer da nas
sve dijeli, spaja nas zajedni~ki jezik, to najja~e sredstvo prosvjete, najsigurnije
jamstvo narodnosti. Ja sam Srbin, kao Srbin }u ìvjeti i umrijeti, ali, gospodo,
Srbin iz Ugarske, koja je danas samo Ma|arima mati, dok je svim drugim ne-
ma|arskim narodima zlo}udna ma}eha. I jer nisam Napoleon da mijenjam dr-
657
àvne granice, nego tek skroman glumac i jer za svoje rodoljublje traìm ~vr-
sto upori{te, nazdravljam na{emu narodnomu jedinstvu u habzbur{koj carevi-
ni i najja~emu oslonu za to jedinstvo: hrvatskoj dràvnoj autonomiji, kojoj }e
na ~elu biti takav ban, koga ne}e predlagati ma|arski ministar – predsjednik.
Kao nesretni Srbin iz Ugarske, kao Srbin koji nema domovine, kli~em: – ìvje-
la Hrvatska!” (str. 85-86.)
To je ve} gotov recept kako bi trebalo da izgledaju Srbi, da bi bili po hr-
vatskom ukusu. Otud i pouka srpskom robija{kom kolegi da ne bi bio u zatvo-
ru da je umesto antihrvatskih drào govore po Radi}evom uputstvu. Kako mu
Radi} iznosi u direktnom obra}anju: “Poslije takvoga govora ne bi vas zaslije-
pljeni hrvatski star~evi}anci bili denuncirali kao veleizdajnika. Ali kad ste ih vi
htjeli prevesti preko Drine i to kao Srbe, pa jo{ pod vladu jednoga Milana, on-
da se nemojte ~uditi da ste samo podègli njihov prkos.” (str. 86.) Srbin je sam
kriv za sve {to je doìveo jer je zastupao protivhrvatske stavove. Kad je valjda
to shvatio, oma~e mu se slede}e pitanje: “Znate li koliko moè biti tih Srba, za
koje vi velite da smo ih vjerskom agitacijom posrbili, koji po va{em jo{ govo-
re hrvatski, a samo misle da su srpske vjere?” (str. 87.) Prethodno je konstato-
vao da Radi} priznaje postojanje Srba u Sremu. I ovog puta Radi} strpljivo i
velikodu{no obja{njava: “Dosta sam vam o tom govorio koliki je to nesmisao,
kad Hrvat “ne priznaje” Srbina ili Srbin Hrvata. Tuma~io sam vam i to, kako
je zlo {to se hrvatstvo sve vi{e oslanja, a u Bosni dapa~e istovjetuje sa katoli-
~anstvom ba{ kao i Srpstvo s pravoslavjem. Nemojte dakle tako nezgodno go-
voriti da ja Srbe priznajem samo u srijemskoj ùpaniji slavonske Hrvatske. Ta
za Boga, zar se ne sje}ate kako smo se sloìli u tom da je narodnost stvar svi-
jesti a ne izvanjskoga priznavanja ili nepriznavanja, i da pravi Hrvat ostaje Hr-
vatom a pravi Srbin Srbinom, pa ne priznavao ga cijeli svijet. Nego sad se ra-
di o tome, ne ru{e li se i sami osnovi na{ega narodnoga opstanka, kad se {aka
dalmatinskih Srba najodre{itije protivi sjedinjenju s Hrvatskom slaù}i se u
tom s Talijanima i s talijana{ima, i kad opet druga {aka Srba u nekada{njoj Kra-
jini kao jedan ~ovjek glasa za madàronsku, tj. za ma|arsku politiku u banskoj
Hrvatskoj. Velim – {aka Srba – jer ne ra~unaju}i srijemske ùpanije, bit }e ih
svih nekako oko 300 tisu}a, dakle jedva dvadesetina svega na{ega naroda i, gle,
zbog te dvadesetine glo|e se Hrvatska i Srbija i rastvara se sav na{ narodni ì-
vot.” (str. 87.)
Na Srbinovu primedbu da se od njegovog naroda ne moè traìti da ide
pod Rim i Austriju, kao i da Radi}evo licitiranje ~as o dvesta ~as o trista hilja-
da Srba stvara veliku zabunu, Radi} opet deklamuje kao navijen: “O ~em }e
baba nego o u{tipcima, a vi o Rimu i o Austriji. Kad sam ono spomenuo 200
tisu}a Srba, mislio sam na pravoslavne u podru~ju me|u Kupom, Unom i Ja-
dranskim morem. To je sklop hrvatskih zemalja, tuda prolazi put na Rijeku, a
doskora }e prolaziti i k Splitu, tu nema gotovo ni traga tu|instvu i, gle, ba{ tu
smo mi Hrvati najnemo}niji i najslabiji, jer se tu Srpstvo politi~ki najja~e isti-
~e. Kako znate, osu|ujem Srpstvo kao politi~ku opreku hrvatstvu u Srijemu i
u Dubrovniku, a {to da istom kaèm za takvo Srpstvo u dalmatinskoj Bukovi-
658
ci pak u Lici i u Krbavi! I govore}i o tom rekoh vam da je pravo narodno zlo-
~instvo putiti pravoslavne u tim krajevima na neku politi~ku srpsku misao. Da-
nas sam mislio i na slavonske Srbe i zato sam kazao, da ih svih ima oko 300
tisu}a. Ali bit }e ih prije vi{e nego manje. No da je to sasvim tu|i narod mon-
golskoga jezika i nekr{}anske vjere ovako rastrkan i prema Hrvatima malobro-
jan, mogao bih pojmiti da moè vr{iti samo ubojni~ki posao protiv Hrvatske;
u Dalmaciji u rukama talijanskim, u Hrvatskoj u rukama ma|arskim, a kamo-
li {to smo svi mi i jedna krv i jedan rod, jedna patnja u pro{losti, jedna nevolja
u sada{njosti i jedna nada u budu}nosti. Ali uza sve to Srbi su u Hrvatskoj, bi-
li oni Srbi od davnine kao u Srijemu ili odnedavna kao u ostaloj Hrvatskoj, za-
kleti neprijatelji hrvatskoj dràvnoj samostalnosti, jer utuvi{e sebi u glavu, da
to ne moè biti bez pape i bez Austrije.” (str. 88.)
Stalna srpska kritika papske politike i apsolutno nepoverenje u njegove na-
mere, kao da je Radi}u najbolnija ta~ka. Ali je tu njegov odgovor najkra}i jer
on jednostavno beì od detaljnog razja{njenja: “[to se ti~e pape, koliko je on
na{a vjerska glava, morali biste o njem govoriti barem s tolikim po{tivanjem s
kolikim biste govorili o carigradskom kalifu, da ste u dru{tvu kojega bosansko-
ga bega; a koliko je papa ili bolje papinski dvor predstavnik grabe`ljive rimske
politike, to su ve} davno pro{la ta vremena, kad bi toj politici sluìli i roman-
ski a kamoli slavenski narodi.” (str. 88.) Na srpsku primedbu da Rusija ne ve-
ruje Hrvatima, Radi} uzvra}a ve{to glumljenim sveslovenskim zalaganjem:
“Mi smo Hrvati veliki Slaveni, ali na{a gospoda imaju mnogo predrasuda o
Rusiji, ~emu je najvi{e krivo ovakvo politi~ko pravoslavlje, s kakvim se raz-
me}e srpska inteligencija; Srbi su opet vi{e-manje barem za politi~ki savez s
Rusijom, ali za kulturnu uzajamnost s ostalim Slavenima ba{ nimalo ne mare,
a tomu je kriva politi~ka nemo} Slavena u Habzbur{koj monarhiji koja se Sr-
biji prikazuje kao posve njema~ko-ma|arska dràva. A gle, stari Dubrovnik za
kojim se mi, eto, otimljemo bio je i za slavensku kulturu i za poljsko, a kasni-
je za rusko prvenstvo me|u slavenskim narodima. Mi to dvoje danas razdijeli-
smo jer Hrvat ide u Prag, Krakov i Lavov ili barem u Be~ da se na|e sa Slo-
vencem, êhom, Poljakom, Malorusom i sa Slovakom, a kloni se Moskve i
Petrograda, dapa~e i Beograda i Sofije, ba{ kao i Srbin koji u Be~ ide k Nijem-
cu, koji u ê{koj traì Karlove Vari a ne Prag, dok za Zagreb i za Ljubljanu, za
Krakov i Lavov, a pogotovo za Var{avu i ne pita.” (str. 90.)
Na~elno Radi} lamentira zbog nedostatka srpsko-hrvatske nacionalne slo-
ge, ali krivicu prevashodno sagledava na srpskoj strani, pa isti~e da su Srbi u
Hrvatskoj “danas glavna zapreka i glavni krivci {to Hrvatska ne moè odahnu-
ti i {to je danas fakti~no (zapravo) puka ma|arska pokrajina.” (str. 91.) Na pri-
medbu kako moè Bunjevce smatrati Hrvatima, Radi} odgovara: “Koji nisu ti
}e postati, kao {to posta{e ili postaju srijemski i slavonski “[okci”. @alim ljuto
da smo narodno osvje{tavanje, ili bolje, to narodno pokr{tavanje, tako usko
svezali na jednoj strani s katoli~kom, a na drugoj strani s pravoslavnom vje-
rom. Bilo bi bolje da se u Beogradu i u Zagrebu radilo na ~isto narodnoj osno-
vi, pa bi danas bila koja stotina tisu}a katoli~kih Srba i isto toliko otprilike pra-
659
voslavnih Hrvata. Ali kad se ve} dadosmo na agitaciju i na puko kr{tenje, mi u
tom ne}emo prestati dok ne svr{imo tu rabotu. Jo{ malo pa ne}e biti pravoslav-
noga koji govori na{im jezikom, a da se ne bi priznavao Srbinom, pa ìvio pod
samim Triglavom. Isto }e tako katolici i u bosanskom Podrinju postati listom
Hrvati.” (str. 91.) Potom ide gorka zamerka {to se, navodno, “Srbi smatraju u
Ugarskoj ne~im vi{im ba{ kao Nijemci i @idovi i ba{ zato se uz Nijemce i @i-
dove najbrè poma|aruju, jer im miri{u dràvne slu`be i jer je za njih neodo-
ljiv ~ar dràvne vlasti, pa bila ona i ma|arska i nasilna.” (str. 92.)
e) Pridobijanje Rusije bla}enjem srpskog rusofilstva
Radi} ne samo da glumi “veliko” rusofilstvo kad mu se ~ini da bi mu to
moglo biti politi~ki i finansijski korisno, nego je spreman da Srbe, tradicional-
no odane Rusiji, optuì za antiruski stav. U knjizi “Hrvatski politi~ki katehi-
zam”, objavljenoj 1913. godine u Picburgu, on jo{ direktnije napada Vuka Ka-
radì}a {to je svojom pravopisnom reformom Srbe jezi~ki udaljio od Rusa.
O~igledno je da Radi} zapravo àli {to Srbi nisu zadràli srpskorusku ili slave-
nosrpsku hibridnu varijantu kao svoj knjièvni jezik, kako bi se {to vi{e i Srba
katolika, ali i Srba pravoslavaca, s obzirom da im to nije maternji jezik, lak{e
ve{ta~ki uvuklo u hrvatski nacionalni korpus, kad su se ve} Hrvati lukavo do-
setili da srpski narodni jezik, {tokavski, proglase za sopstveni knjièvni, mada
hrvatski narod nikada njime nije govorio. Radi} pi{e: “Srbi su sve do polovine
XIX vijeka pisali ruskom }irilicom i ruskim pravopisom. Onda se najedanput
dogodilo ovo: austrijski ~inovnik (profesor i dvorski savjetnik) rodom Slove-
nac a imenom Kopitar, upozna vrlo domi{ljata Srbina Vuka Karadì}a, i spo-
razumno s be~kom vladom upotrijebi toga Vuka da rastrga svaku knjièvnu ve-
zu izme|u Srbije i Rusije. Vuk s Kopitarovom pomo}i odbaci rusku }irilicu i
uvede u srpsku }irilicu toboè latinsko slovo j, a zapravo francusko slovo `, jer
Francuzi to slovo samo tako izgovaraju. îm se to dogodilo, nije vi{e nijedan
Srbin znao ~itati ruski, a nijedan Rus nije ba{ ni{ta razumio srpski. A to je be~-
ka vlada i htjela. Zato je narodna srpska vlada pod knezom Mihajlom (koji je
ubijen 1868., jer je bio opasan Austriji) taj Vukov pravopis u Srbiji zabranila.
No kasnije, osobito pod vladom zloglasnog kralja Milana, ovaj se Vukov pra-
vopis posve udoma}io, dok ga nije napokon i grof Kuen uveo i u banskoj Hr-
vatskoj, gdje sre}om nije mogao mnogo na{koditi, jer mi Hrvati ionako pi{e-
mo latinicom.” (Stjepan Radi}: Hrvatski politi~ki katehizam. Za svjetsku, sla-
vensku i hrvatsku politiku, “Menora”, Opatija 1995., str. 188.)
Ruse je Radi} na sve mogu}e na~ine poku{avao privoleti da podupru hr-
vatske nacionalne pretenzije. Sam se u ispovesti “Moj politi~ki ìvotopis” hva-
li kako se 1909. godine intenzivno u Petrogradu kod uticajnih intelektualnih
krugova zalagao da Rusija prizna austrougarsku aneksiju Bosne i Hercegovi-
ne. Kaè da je i ruskom ministru baronu Frideriksu jednom prilikom rekao da
je “aneksija Bosne za slavensku stvar dobit, uz uvjet da Rusija koliko-toliko
vodi, mjesto pravoslavne ili teritorijalne politike, slavensku nacionalnu (narod-
nu) politiku, koja stvarno zna~i politiku selja~ke demokracije. Razlagao sam
660
ovu stvar kratko tako|er usmeno a osobito sam tako uvjerljivo govorio o bez-
umnosti i o stra{noj opasnosti za Rusiju (radi unutra{nje revolucije), ako se ona
zarati oko Bosne.” (Stjepan Radi}: Politi~ki spisi, govori i dokumenti, op. iz.,
str. 52-53.) Naravno, ovo je objavio tek 1928. godine, naknadno se la`no pred-
stavljaju}i kao dalekovidi vizionar. Interesantno je da je Radi} prilikom jednog
svog petrogradskog predavanja toliko iritirao prisutne Srbe, da su oni burno ne-
godovali. “U Petrogradu je tada postojalo Dru{tvo javnih pregalaca, komu na
~elu bijahu Miljukov i Maklakov. Postigao sam da u tom dru{tvu predajem o
pravu Hrvatske i Hrvata na Bosnu i Hercegovinu s gledi{ta zemljopisnoga, kul-
turnoga i narodno-gospodarskoga, a najvi{e s gledi{ta ~isto narodnoga, radi to-
ga jer se bosanski muslimani, koji su svi Slaveni i najstariji narod u Bosni, sve
vi{e priznaju Hrvatima u narodnom i politi~kom smislu, te je ve} sada (1909.)
Bosna i Hercegovina stvarno, s obzirom na narod, bar toliko hrvatska, koliko i
srpska. Moje je predavanje trajalo blizu dva sata uz silne smetnje i zapreke pri-
sutnih Srba, koji su naro~ito na po~etku prekidali svaku moju izreku te ironi~-
ki (podrugljivo) popra}ivali svaku moju rije~. Ja sam ipak postigao to da se u
petrogradskim politi~kim krugovima po~elo ozbiljno raspravljati o svem {to
sam ja govorio.” (str. 51.)
f) Uobi~ajene hrvatske pretenzije na Bosnu i Hercegovinu
Ina~e, te bosanske pretenzije Radi} je detaljno izloìo prethodne godine u
bro{uri “@ivo hrvatsko pravo na Bosnu i Hercegovinu” (Hrvatska selja~ka pu~-
ka stranka, Zagreb 1908.). Svoju kvazipravnu konstrukciju Radi} po~inje pret-
postavkom nekog imaginarnog evropskog prava na Bosnu i Hercegovinu, za-
mi{ljaju}i Evropu kao neku moralnu i politi~ku celinu, ~iju kolektivnu volju
konstitui{u velike sile me|usobnim usagla{avanjem interesa. Upravo su one
odlu~ile na Berlinskom kongresu, s obzirom da turske vlasti nisu bile u stanju
da uspostave red i mir u Bosni i Hercegovini, da Austro-Ugarska zaposedne tu
teritoriju. Tako je, navodno, Evropa svoje pravo prenela na jednu od sopstve-
nih sila, kako bi ono uop{te bilo materijalizovano. Habzbur{ka monarhija je,
prema takvoj konstrukciji, svoje pravo potkrepila ostvarenjem mandata i pro-
vo|enjem unutra{njih reformi, uklju~uju}i ubrzan ekonomski razvoj i usposta-
vljanje ustavnog poretka. Dakle, evropsko i austrougarsko pravo na Bosnu i
Hercegovinu po Radi}evom mi{ljenju je nesporno, ali mu problem predstavlja
{to se Hrvati u tome nigde ne pominju. Zato se mora dalje prepu{tati ma{tanji-
ma, koje uobli~ava u slede}u formulu: “Po hrvatskom pravu na Bosnu i Her-
cegovinu nema nijednoga novoga pisanoga dokumenta, te bi se po tom na pr-
vi mah moglo ~initi, da to pravo niti nije aktuelno, da nije ìvo. No ~im stvar
dublje ispitamo, uvjerit }emo se, da dinastija i monarhija ne moè Bosne i Her-
cegovine bez Hrvatske odràti isto tako, kao {to ni Evropa nije mogla Bosne i
Hercegovine povu}i u direktnu svoju sferu bez Habzbur{ke dinastije i monar-
hije. I kao {to na{a dinastija i monarhija nije od Evrope dobila nikakvoga pisa-
noga ovla{tenja da on Bosnu i Hercegovinu prisvoji, a ipak je to u~inila s pu-
nim pravom, a kako se ve} vidi, i s voljkim ili nevoljkim priznanjem svih
661
evropskih velikih vlasti, tako }e i hrvatsko pravo na Bosnu i Hercegovinu ba{
zato, jer je aktuelno i ìvo, bez ikakvoga posebnoga dokumenta pokazati toli-
ku svoju snagu, da }e to pravo priznati svi faktori.” (str. 28-29.)
Po Radi}evom mi{ljenju, hrvatsko pravo na Bosnu i Hercegovinu sastoji
se od dve komponente – dràvnog i narodnog prava. Kad je re~ o navodnom
dràvnom pravu, on ga opet deli na istorijsko i pozitivno, pa u tom smislu na-
vodi: “Veliki dio Bosne, ozna~ivao se i prije i poslije okupacije na njema~kim,
francuskim i engleskim zemljovidima pod imenom Turske Hrvatske. To je bi-
lo zato jer je hrvatski ban jo{ dugo poslije pada Bosne vladao tim krajevima
kao sastavnim dijelom hrvatske dràve. Ova je ~injenica poznata dakle i izvan
Hrvatske. Manje znadu i u Monarhiji i u cijeloj Evropi za to, da je ba{ Bosna
bila jezgrom staroj hrvatskoj dràvi i da se naro~ito za dana{nju Bosnu sve do
Vrbasa dade neprijeporno dokazati teritorijalno pravo hrvatske dràve. Uosta-
lom nije ni potrebno da se pred javno mnijenje monarhije i ostale Evrope izno-
se davne historijske ~injenice, kojima temeljitost mogu prosuditi samo povje-
sni~ari; a politi~arima ba{ nije obi~na krepost da temeljito poznaju povijest i
svoga naroda, a kamo li povijest tu|u. Zato je mnogo uspje{nije pozvati se pred
Monarhijom i pred Evropom na pozitivno hrvatsko dràvno pravo, toli u teri-
torijalnom, toli u ustavnom smislu i iz toga pozitivnoga dràvnoga prava izve-
sti pripadnost Bosne kao neumoljivu logi~ku posljedicu.” (str. 29-30.)
Prave muke za Radi}a tu tek dolaze. On moè dokazati izvestan autonom-
ni status Hrvatske i Slavonije u okviru Ugarske. Ali tu ne moè biti govora o
bilo kakvom dràvnom pravu, pogotovo pozitivnom. Ni on se ne poziva na fa-
mozna “Pakta konventa”, valjda i sam svestan da je re~ o istoriografskom fal-
sifikatu, ali navodi Cetinski ugovor iz 1527. kojim su hrvatski feudalci posle
Moha~ke bitke Ferdinanda Habzbur{kog priznali za svoga kralja i Pragmati~-
ku sankciju iz 1712. kojom je hrvatsko-slavonsko-dalmatinski feudalni sabor
prihvatio pravo nasle|ivanja kraljevskog prestola po ènskoj liniji. I to je bilo
sve do hrvatsko-ugarske nagodbe iz 1868., u kojoj su dva zakona o po{tovanju
nekih pojedina~nih i ne naro~ito zna~ajnih autonomnih prava. “Kraljevska kru-
nitbena zavjernica od 1867. daje Hrvatskoj – Slavoniji – Dalmaciji, ne samo
formalno pravo na “sve one strane i pokrajine ... {to }e bo`jom pomo}ju biti
natrag pribavljene”, nego i pravo realno, zbiljsko, s osobitim obzirom na Bo-
snu i Hercegovinu; o~ito je naime, da se zemlje i narodi ne smiju ispod jarma
turskoga osloba|ati zato, da se onda podvrgnu jarmu ma|arskomu.” (str. 34.)
Svestan da su Hrvatska i Slavonija i posle nagodbe u potpunoj zavisnosti
od Ugarske, Radi} kaè da ta zavisnost nema pravnog, ekonomskog, socijal-
nog ni kulturnog opravdanja, pa da }e ona u bliskoj budu}nosti nestati ~im se
demokratizuje ugarski parlament. “Onda }e istom dobiti pravu svoju vrijednost
organi~ka veza Hrvatske s cijelom carevinom, a onda }e tekar unutra{nja sna-
ga hrvatskoga dràvnoga ure|enja i zemljopisnoga poloàja Hrvatske po~eti
sna`no i neodoljivo djelovati na Bosnu. A moè dakako nastati i nagliji razvoj
svih na{ih odno{aja prema Ugarskoj, te se Hrvatska i bez ponovne godine
1848. moè i fakti~no i pravno na}i izvan dosega i najmanje ma|arske politi~-
662
ke vlasti; a drugoga upliva Pe{ta na Hrvatsku i nema. Hrvatsko dràvno pravo
ne}e, dakle, i ne moè djelovati na Bosnu i Hercegovinu kao kakva suha prav-
ni~ka formula, ili to~nije, ne}e ni djelovati to pravo samo po sebi, nego }e dje-
lovati hrvatska dràvna snaga, koja izvire iz organi~ke veze s ostalom carevi-
nom, iz njezinih modernih evropskih dràvnih uredaba (uprava, sudstvo, {kol-
stvo, zdravstvo itd.), iz zemljopisnoga poloàja, kojim Hrvatska Bosnu gotovo
sa svih strana obuhva}a, napokon i osobito iz banske ~asti i vlasti, koja je po
svojoj tradiciji istodobno jamstvo i za dinastiju i za narod, a po svojoj ustavnoj
odgovornosti dovedena je u sklad s modernim politi~kim shva}anjem. Jednom
rije~ju: mi Hrvati ve} sada djelujemo, a djelovat }emo sve to sna`nije i uspje-
{nije na Bosnu i Hercegovinu ne samo svojim dràvnim pravom, nego i svo-
jim dràvnim uredbama, osobito, kad te uredbe postavimo na zdravi pu~ki i se-
lja~ki temelj i to u svekolikoj unutra{njoj politici, naro~ito u narodnom gospo-
darstvu.” (str. 36-37.)
Radi} insistira da je bosanskohercegova~ko pitanje isklju~ivo unutra{nja
stvar Austro-Ugarske otkad je ta teritorija postala sastavni deo habzbur{ke im-
perije. Pored toga, on smatra da tamo ne ìvi neki poseban narod koji bi mo-
gao da postane poseban dràvotvorni element ili samostalni subjekt javnog
prava. “Austrijska vlada sporazumno sa vladom ugarskom svojski se dodu{e
trsila da stvori poseban bosanski narod, pa je zato narodni govor u Bosni – Her-
cegovini i nazivala sad bosanskim, sad zemaljskim, pozivaju}i si u pomo} i
mnijenje u~enjaka svjetskoga glasa dra Vatroslava Jagi}a. Uza sve to ovaj se je
poku{aj posvema izjalovio, te uz bo{nja{tvo, kao uz posebnu narodnost onda,
kad je bilo u najve}em cvijetu, pristaja{e samo manjina bosansko-hercegova~-
kih muslimana, dok katolici i pravoslavni ne htjedo{e za nju ni ~uti. I tako je
Bosna-Hercegovina ostala razdijeljena na tri vjerske skupine, kojima se uzalud
ho}e dati posebno narodno obilje`je.” (str. 38.)
Radi}u je jasno da tu ne moè biti re~i o tri posebne nacije, a dovoljno je
inteligentan, istorijski i etnografski upu}en, da ne nazove sve Bosance i Herce-
govce Hrvatima. Tamo gde se hrvatske teritorijalne pretenzije nikako ne mogu
potkrepiti samo hrvatstvom, Radi} je pristalica narodnog jedinstva sa Srbima,
jugoslovenstva i sveslovenstva samo zato da hrvatske aspiracije ve} u startu ne
bi bile izba~ene iz igre. Prvo progla{ava potpuno jedinstvo sa Srbima, a onda
politi~kim merama nastoji da srpski nacionalni interes suzbije. Tu je on opet
dosledni {trosmajerovac, pa ovako rezonuje: “Pu~anstvo Bosne i Hercegovine
s gledi{ta objektivne etnografske znanosti sa~injava sa Slovencima, Hrvatima
i Srbima jedan te isti narod; s gledi{ta subjektivnoga, tj. po svojoj svijesti i po
svojim te`njama to se je pu~anstvo razdijelilo u troje: jedni prigrli{e svom du-
{om hrvatske narodne i politi~ke te`nje, drugi te`nje srpske, a tre}i kolebahu
~as ovamo, ~as onamo, a naj~e{}e ne bijahu ni amo, ni tamo. Jo{ pod Turskom
~inilo se je da }e srpske te`nje prevladati i to svojom politi~kom, a ne narod-
no-kulturnom sadrìnom. Naro~ito neposredno prije same okupacije bio je ìv
i jak pokret za pripojenje Bosne Srbiji, a Hercegovine Crnoj Gori. No ~im je
nastupila okupacija, Srbi malo pomalo sami se odreko{e, barem javno, svojih
663
politi~kih te`nja i samo da pridobiju muslimane, po~e{e raditi za to, da se na
Bosnu–Hercegovinu opet protegne suverenitet turskoga sultana. I to je trajalo
~itave godine, u tom duhu bila je u Bosni sva sila demonstracija, iza{iljala su
se izaslanstva u Carigrad, i punili su se stupci tamnih evropskih novina i revi-
ja o tobo`njim grozotama bosansko-hercegova~ke uprave, samo da se dokaè
kako je habzbur{ka monarhija nekulturnija i nepravednija od Turske.” (str. 39-40.)
Tako je i u odnosu prema austrougarskoj okupaciji jaz izme|u srpske i hr-
vatske politike postao nepremostiv. Jedni su se energi~no odupirali okupatoru
i kasnijoj aneksiji, a drugi su okupaciju i aneksiju zdu{no podràvali vide}i u
njima sopstvenu nacionalnu {ansu. Radi} je, prirodno, sasvim pristrasan, pa
srpska nastojanja da se okon~a austrijska vladavina makar po cenu privremene
obnove turske ovako tuma~i: “Ovaj postupak srpskih politi~ara nehotice ~ovje-
ka sje}a na biblijsku sliku Solomonova suda. Do|o{e, kako znamo, pred kra-
lja Mudraca dvije ène, sva|aju}i se radi jednoga ìvoga djeteta, dok se je dru-
go u no}i zagu{ilo. Solomon, ne promi{ljaju}i dugo, re~e neka se ìvo dijete
razreè na pol i podijeli. Ovu je odluku s odu{evljenjem pozdravila èna, koja
ne bija{e mati djetetu. No mati na tu odluku krikne, neka se dijete dade onoj
drugoj èni, i tim je krikom izazvala Solomonovu osudu, da se njoj ìvo dijete
preda, jer da je ona mati. Hrvatska i Srbija to su te dvije ène. Srbija ve} punih
trideset godina traì da se dijete ubije, tj. da se preda Turskoj, a Hrvatska kao
prava mati nebrojeno je puta izjavila da je bolje, neka Bosna bude i u Srbiji, ne-
go da opet do|e pod Tursku. Ova ~injenica nepobitnije dokazuje hrvatsko na-
rodno pravo na Bosnu, nego li sva mudrovanja. Va`no je spomenuti jo{ i to, da
je Srbija s Crnom Gorom ve} toliko puta predlagala, i sada predlaè, da se Bo-
sna – Hercegovina podijele, i to ne samo izme|u dviju srpskih dràvica, nego
izme|u njih i obiju dana{njih polovina na{e monarhije. Kao da to nije dosta,
predlaè sada predsjednik crnogorskoga ministarstva, dr Tomanovi}, da Bosna
ostane i dalje pravno turskom, a fakti~no austrijskom, ili da se proglasi samo-
stalnom pod za{titom, tj. pod skrbni{tvom svih velevlasti, koje bi ju za stalno
natezale prema narodnoj rije~i kao vrag grije{nu du{u. Sve te osnove i svi ti
predlozi stra{an su upravo dokaz, kako izme|u Srbije i Crne Gore i izme|u Bo-
sne nema nikakvih u istinu narodnih, tj. moralnih veza, nego su to sve sami po-
liti~ki prohtjevi najniè vrste.” (str. 40-41.)
Odgovaraju}i na srpske teze da u Bosni nema Hrvata, Radi} iznosi da je
Hrvata mnogo bilo u ê{koj i Poljskoj. Tako svoju nakaradnu argumentaciju,
kojom podupire hrvatske pretenzije, dovodi do apsurda. Istovremeno, srpska
nastojanja tretira kao puke politi~ke prohteve bez etni~ke podloge i isklju~ivo
zasnovane na sebi~nosti. “Da se tu uistinu radi samo o politi~kim prohtjevima,
dokazuje, ako jo{ dokaza treba, naro~ito jo{ i ovo dvoje: jednodu{nost, s kojom
Srbi tvrde da u Bosni nema od starine Hrvata, nego da je tamo Hrvate uvela i
podigla istom austrijska okupacija. Druga je pojava srpsko pona{anje prema
slavenskoj ~inovni~koj i ne~inovni~koj inteligenciji u Bosni. Prva je tvrdnja u
savezu s ob}im srpskim uvjerenjem, ili to~nije s op}im neznanjem srpske inte-
ligencije, radi kojega je neznanja do{la u zabludu, da je Austrija stvorila uop}e
664
hrvatsko ime i hrvatski narod. Da se u srpskim {kolama u~i stara povijest ru-
ska, ~e{ka i poljska, znali bi i Srbi, kako jo{ kijevski ljetopisac Nestor me|u ru-
skim plemenima spominje i Hrvate; kako su Hrvati kao razgranjeno pleme sve
do 11. stolje}a ìvjeli u velikom dijelu sjeveroisto~ne ê{ke i kako jo{ i danas
ima u ê{koj mnogo mjesta, koja se zovu Harvatice i mnogo prezimena Har-
vat; kako se je cijela zapadna dana{nja Galicija oko Krakova nazivala Hroba-
cija ili Horvacija, te o toj Horvaciji ima u krakovskoj jagelonskoj biblioteci naj-
zanimljivijih historijskih dokumenata; kako je o Velikoj Hrvatskoj u isto~noj
Galiciji do{ao glas u Carigrad do carskoga pisca premnogo spominjanoga
Konstantina Porfirogenita itd. No bra}i, koja bi osje}ala potrebu unutra{njega
narodnoga jedinstva, ne bi istom trebalo svega ovoga spominjati, te bi im bilo
glavno i najva`nije, kako je to nama Hrvatima, {to svi govorimo jedan jezik,
{to smo bili, a i danas smo u jednoj te istoj narodnoj nevolji i {to nam svima
treba zajedni~koga kulturnoga i gospodarskoga rada kao ozeblu sunca. Ovomu
zajedni~komu radu mi smo Hrvati postavili besmrtne spomenike i mnogi i
mnogi put smo radi njega posvema zatomili i najopravdanije svoje politi~ke te-
`nje, a ~esto smo sami potisnuli i svoje posebno narodno ime. No Srbi, umje-
sto da u tom vide pravu narodnu cjelinu barem u zajedni~koj prosvjeti, vidjeli
su i vide ba{ u tom na{u toboù nesviest, kad se eto tako slabo drìmo svoga
narodnoga imena.” (str. 41-42.)
U ~lanku “Bosna i Hercegovina”, objavljenom u “Domu” aprila 1907. go-
dine, Stjepan Radi} tvrdi da “u Bosni i Hercegovini ìve sami Hrvati, tj. sav na-
rod govori jednim jezikom, i to na{im, hrvatskim. No taj je narod razdijeljen
na tri vjere: rimokatoli~ku, grkoisto~nu i muhamedansku ili muslimansku
(“tursku”). Katolika bi moglo danas biti oko 420.000, pravoslavnih oko
790.000, a muhamedanaca oko 620.000. Katolici koji su ikoliko prosvije}eni,
drè se svi za Hrvate, pravoslavni za Srbe, a muhamedanci se zovu Turci. Mno-
gi Bo{njaci i Hercegovci svoj jezik zovu hrvatskim, osobito katolici i muhame-
danci (pa i oni koji nisu prosvije}eni), no ve}ina kaè da govori bosanski. [ko-
lani muhamedanci drè se ve}inom za Hrvate, a samo neki, i to radi politike,
pristaju uz Srbe.” (str. 186.) Najvi{e ga ipak mu~i budu}nost Bosne i Hercego-
vine, s obzirom da pravoslavci ne}e ni da ~uju za hrvatsku opciju, a muslima-
ni bi se najradije vratili pod tursku vlast. “Mi smo se Hrvati nau~ili ve} tako
misliti da slobodne i ujedinjene Hrvatske nema bez Bosne i Hercegovine, ko-
je bi, zajedno s Dalmacijom, na{u domovinu za jedan i pol puta pove}ale. Ne-
ma ga valjda me|u nama tko ne bi èlio da nam domovina bude {to ve}a, ja-
~a, slavnija i sretnija; no malo nas ima koji bismo mislili na to kako je to te{ko
i kako se za to treba primiti posla.” (str. 189.)
g) Napadi na srpsku dràvotvornost
Za razliku od Hrvata, koji, po Radi}evom mi{ljenju, {irom sveta propagi-
raju ideju o ju`noslovenskom narodnom jedinstvu, Srbi se pona{aju krajnje se-
bi~no. “Srpski politi~ari svi bez iznimke {ire samo posvema jednostrane, a ~e-
sto i posvema iskrivljene informacije po slavenskom i neslavenskom svijetu s
665
isklju~ivom osvaja~kom srpskom tendencijom.” (str. 44.) Dok su Hrvati bes-
krajno topli i srda~ni u svom sveslovenstvu, dok odi{u razdraganom sloven-
skom jednodu{no{}u, kako Radi} nastavlja, “u Srbiji, naprotiv, ne samo kato-
like, nego i pravoslavne iz na{e monarhije zove i inteligencija, a pogotovo pri-
prosti narod [vabama ili [ojkama, te se na Srbe – pre~ane gleda i u samom Be-
ogradu kao na tu|ince jo{ poslije ~itavoga niza godina. Kad to prosudimo, on-
da se ne}emo ~uditi, {to u srpskoj knjièvnosti i u politici kao u narodnom ì-
votu uop{te nema gotovo ni traga slavenskoj uzajamnosti. Tek od vremena do
vremena znade planuti Srbija, a jo{ vi{e Crna Gora jednostranom simpatijom
za Rusiju, i to samo u svom politi~kom ra~unu. Ova je pojava neugodno izne-
nadila ve} i same Ruse, osobito one koji su imali priliku Srbiju bolje upoznati
i na svoje se o~i uvjeriti, kako srpska inteligencija nepovoljno sudi o svemu {to
je rusko, a kako i ne pita za ono {to je slavensko. Tako sam za svoga spome-
nutog boravka u Zemunu doìvio u Beogradu ovaj slu~aj: odli~ni jedan ruski
publicista, putuju}i po slavenskim balkanskim zemljama i borave}i ve} par da-
na u srpskoj prijestolnici, re~e mi pred vi{e Srba kako ga to boli kad vidi da u
Srbiji nema uvjerenih prijatelja Rusije. I nastavljaju}i dalje u tom smislu, okre-
ne se prema Srbima s ovim prikorom: eto, vi Srbi ve} dvije stotine godina {a-
ljete svoje sinove u na{e duhovne akademije, a ve} blizu sto godina i u druge
na{e, osobito vojni~ke {kole; izme|u Rusije i Srbije postoje dakle najtjesnije
veze: pa gle, me|u vama nisam na{ao nikoga tko bi Rusiju tako poznavao, a
{to vi{e vrijedi, o njoj s tolikom ljubavlju govorio i pisao kao evo ovaj Hrvat.”
(str. 44-45.)
Za trenutak da ~ovek pomisli da je Stjepan Radi} u stanju i sam sebe da
uveri u verodostojnost sopstvenih izmi{ljotina. Pa ~ak i fantazije da se li~no na-
{ao u situaciji da Srbe brani od prekora neznanog ruskog intelektualca. Kako
tek groteskno zvu~e slede}e njegove re~i: “Ja sam naravski taj prikor nastojao
umanjiti, upozoruju}i odli~nog Rusa, da se iz Srbije {alju ljudi iz Rusije slu`be-
nom protekcijom, da su tamo u pojedinim zavodima kao u zatvoru, da o pra-
voj Rusiji obi~no ne mogu ni dobiti jasne slike, dok sam ja u mladena~kom za-
nosu, koji je danas moje muèvno uvjerenje, u prvom redu prou~avao neslu-
`benu Rusiju, rusku knjièvnost i ruski selja~ki puk, slobodan kao ptica, bez
druge obveze, osim {to ju ima po{ten ~ovjek prema istini i svjestan Slaven pre-
ma svoj svojoj narodnoj bra}i. Ipak onaj Rus nije popustio, nego je jo{ o{trije
navalio na jednostrano srpsko rusofilstvo, koje od Rusije samo traì pro{irenje
zemlji{njih granica i ~im to Rusija ne u~ini, obore se Srbi na nju kao na najve-
}eg du{manina svoga.” (str. 45-46.) Na àlost, razni srpski austrofilski krugovi
u politi~kim elitama svojom prozapadnom snishodljivo{}u i pomodarstvom
mogli su Radi}u delimi~no da posluè kao empirijska podloga za ovu tako per-
fidno konstruisanu tezu.
Ve{to ubacuju}i i pomalo la`ne hrvatske samokriti~nosti, Stjepan Radi} to
~ini kako bi se jo{ sna`nije obru{io na srpski nacionalni karakter i dràvotvor-
na nastojanja. U tom smislu pi{e: “Moglo bi se i nama Hrvatima prigovoriti ra-
di na{ega star~evi}anstva, doti~no frankovstva, koje je negacija slavenstva, a
666
jo{ vi{e Srpstva. Ali tu treba naglasiti da je i star~evi}anstvo i frankovstvo re-
akcija u jednu ruku proti prekomjernomu politi~komu popu{tanju Srbima, ra-
di kojega su se toliki na{i politi~ari znali odre}i i hrvatskoga dràvnoga prava
i hrvatskoga imena, a u drugu ruku to je reakcija proti nebratskom postupku Sr-
ba u Hrvatskoj, koji su vazda gotovo bez iznimke pristajali najodlu~nije i naj-
aktivnije uz sve hrvatske neprijatelje. Dosta je spomenuti da su Srbi u Hrvat-
skoj kroz punih dvadeset godina bili najo{triji {iljak na ostrugama ma|aronsko-
ga sistema grofa Kuena. I kao da to nije bilo dosta, smatrali su Srbi potrebnim
da brane svoju narodnost u Zagrebu mnogo ìvlje, negoli recimo u Novom Sa-
du, pa zato izdaju u Zagrebu “Srbobran”. Dapa~e u ~asu kad se je ru{io Kue-
nov sistem, zagazi{e tako daleko, te u tom “Srbobranu” prenije{e beogradsku
poruku da s Hrvatima valja povesti rat do uni{tenja. Na to je dr Josip Frank, ka-
ko se je kasnije u saboru sam pohvalio, priredio ono sramotno plja~kanje pra-
voslavnih trgovaca od 1. do 3. rujna 1902.” (str. 46-47.)
Tako bukvalno svaki antisrpski postupak sa hrvatske strane ima puno
opravdanje u prethodnom srpskom pona{anju ili je adekvatan odgovor na smi-
{ljenu politi~ku provokaciju. Radi} je dovoljno lukav da direktno ne opravda-
va nedela, ubistva, plja~ke i pogrome, ali ih redovno racionalizuje kao emotiv-
nu reakciju koju je bilo nemogu}e civilizovano artikulisati. “No koliko god bi-
li ti rujanski zagreba~ki doga|aji i àlosni i sramotni, ipak se ne daju ni prispo-
dobiti s onim Kainovim ìgom, {to si ga udari{e Srbi u kraljevini, kad 1885.
onako nebratski nasrnu{e pod vodstvom kralja Milana na Bugare samo zato {to
se je Bugarska svojom snagom, svojom svije{}u i svojim radom pove}ala on-
da{njom Isto~nom Rumelijom, dakle samo na turski ra~un. Da Srbi nemaju
druge krivnje pred Slavenstvom, ovo je dosta, da ba{ svi slavenski narodi od-
biju njihove prohtjeve na Bosnu i Hercegovinu, to vi{e, {to ~itavo srbijansko
spremanje na rat ima ~isto sredovje~no osvaja~ko obilje`je, te se usred Beogra-
da bez straha i stida govori o usta{kim ~etama, koje bi imale iz Bosne u~initi
drugu Macedoniju, a s obzirom na to, {to u Bosni ima preko ~etiristo tisu}a Hr-
vata katolika, pripraviti i izazvati tamo pokolj sli~an pokolju armenskomu
1897. Da je ovo na àlost i odvi{e mogu}e, dokazuje ta ~injenica, o kojoj sam
se sam uvjerio, da je sva Srbija od Beograda do Vranja rujanske zagreba~ke do-
ga|aje od 1902. upisala na rova{ cijelomu hrvatskomu narodu, te sam u samom
Vranju slu{ao, kako su se i nje`ne Srpkinje prijepale najuàsnije Hrvatima, o
kojima zaslugom srpskih {kola i srpske {tampe ne znadu do li to, da su u rujnu
1902. toboè htjeli poru{iti pravoslavnu srpsku crkvu u Zagrebu.” (str. 47-48.)
To je, po Radi}u, samo jedan osnov diferencijacije nacionalne svesti Srba
i Hrvata, koji u najmanju ruku svedo~i o {irokoj hrvatskoj du{i, poput ruske, i
o srpskoj uskogrudosti. “Kolika je razlika u narodnoj svijesti kod nas Hrvata i
kod Srba, dokazuje vrlo pou~no i ~itava povjest dana{nje hrvatsko-srpske ko-
alicije. U toj koaliciji, kako svi znamo, najja~a je Hrvatska stranka prava, koja
dugo vremena nije Srba na hrvatskom dràvnom podru~ju ni priznavala, s ob-
zirom na to, {to su s nama istoga jezika. Ta stranka sad ve} pune tri godine da-
je takav primjer narodne svijesti, da se to ~ini upravo nejverojatnim. Ne misli-
667
mo tu na one ~lanove te stranke, koji bi u bezumnoj mr`nji na “Austriju” od-
mah s pu{kom na Be~ i koje je sa Srbima sprijateljila njihova strast; nego mi-
slimo na one hrvatske rodoljube – to su ljudi oko osje~ke “Narodne obrane” i
oko zagreba~ke “Hrvatske”, koji u Srbima vide narodnu na{u bra}u i onda, kad
su puni bojazni, da }e nam se ta bra}a prije ili kasnije onako iznevjeriti, kako
je to bilo pod Kuenom, te u svojoj rodoljubnoj svijesti ne mogu nikako preu-
zeti na sebe odgovornosti, da su Srbima dali razlog, ili makar samo izliku, da
tako urade. I zato vidimo upravo rijetku samozataju kod boljega dijela te stran-
ke, samozataju, koja je uop}e obilje`jem svih hrvatskih odno{aja prema Srbi-
ma. Kod Srba naprotiv – ne govore}i o onima u Srbiji, ili u Crnoj Gori, a ni o
Srbima u Bosni – ovako hrvatsko pona{anje nije izazvalo jo{ ni takvoga preo-
kreta, da bi se kod nedavnih izbora u Dalmaciji bili pripravni za vremena slo-
ìti proti Talijanima u Zadru, nego naprotiv, najavi{e da o tom nema ni govo-
ra. Istom kad je to prenerazilo hrvatsku stranku u Dalmaciji, koja se onako po-
na{a prema Srbima, kao Hrvatska stranka prava u banovini, onda je istom za-
greba~ki “Srbobran” prikorio dalmatinske Srbe, za{to ne bi primili hrvatskih
glasova, doti~no dvaju saborskih mandata, kad Hrvati zato od Srba ne traè ni-
kakve protuusluge. No svi ovi primjeri ne odlu~uju toliko, koliko najnoviji se-
lja~ki pokret u banovini, koji ve} ~etvrtu godinu obuhva}a ~itave krajeve na te-
melju potpunoga narodnoga jedinstva Hrvata i Srba i doslijedne slavenske uza-
jamnosti, i to upravo u naj~i{}im hrvatskim kotarima.” (str. 48-49.) Tako se Ra-
di}u nehoti~no oma~e da prizna da su potpuno narodno jedinstvo i dosledna
slovenska uzajamnost me|u Srbima i Hrvatima mogu}i samo u ~isto hrvatskim
sredinama, dakle tamo gde uop{te nema Srba, pa nije potrebno saslu{ati {ta su
to njihovi izvorni nacionalni interesi i ciljevi.
Problem postoji samo tamo gde pored Hrvata ìve i Srbi, pa ~ak ~ine i ve-
}insko stanovni{tvo. Pokazalo se da je u njihovu svest nemogu}e utisnuti ide-
ju hrvatskog dràvnog prava i asimilatorsku, prozelitsku nacionalnu misao. Po-
nosno konstatuju}i kako se ta ideja ve} duboko ukorenila u selja~kom stanov-
ni{tvu, naravno samo katoli~kom, Radi} kaè da su upravo ti, nacionalno osve-
{}eni hrvatski seljaci, “one hrvatske legije, koje }e Bosnu sjediniti s banskom i
s dalmatinskom Hrvatskom.” (str. 50.) Tu on dalje isti~e kako su hrvatski selja-
ci poslednjih decenija doìveli i dru{tveni i ekonomski preporod, te da su sop-
stvenu naraslu politi~ku snagu artikulisali kroz sopstvenu selja~ku stranku, ko-
ja se naglo razvija i sve uspe{nije deluje. “Sve je ovo trebalo spomenuti i upra-
vo naglasiti zato, jer samo ovakovim gospodarskim i kulturnim razvojem se-
lja~koga svoga puka hrvatski narod dolazi do onoga stepena, na kojem }e nje-
gov upliv na Bosnu postati neodoljiv, i hrvatsko pravo tako aktuelno i ìvo, te
se ne}e mo}i nikako i ni~im izigrati... Bez svojih êha, Slovenaca i Poljaka, a
pogotovo bez Hrvata jedva bi na{a monarhija Bosnu bila i zaposjela, a za stal-
no je ne bi bila ni umirila, ni uredila. Ovo je tako va`na stvar, da se kod nje tre-
ba posebice zaustaviti. U Bosni – Hercegovini djeluje danas toliko slavenske i
hrvatske inteligencije, da je primjerice samo Sarajevo po vrstno}i svoje inteli-
gencije ve} u istinu isto tako kulturno sredi{te i ognji{te, kao {to je Ljubljana i
Zagreb, Beograd i Sofija. Sarajevo dapa~e ima u koje~em i prednost pred spo-
668
menutim centrima. U Sarajevu se kud i kamo manje politizira nego u Beogra-
du, a i manje je stran~arstva, nego u Zagrebu. U svakom slu~aju sarajevsku in-
teligenciju ne valja suditi samo po broju, nego i po vrstno}i. [to se prigovara
ovomu ili onomu upravnomu ~inovniku, osobito Nijemcu, to ne obara, nego
ja~a tvrdnju, da je u Bosni – Hercegovini uloèn toliki slavenski i hrvatski du-
{evni kapital, da bi bez njega Bosna – Hercegovina bila i nadalje ostala puki
vojni~ki tabor, u kojem bi nastalo sveop}e reànje i klanje, ~im bi vojni~ka si-
la popustila, ili se mo`da udaljila.” (str. 52-53.)
Glavni problem za tako idili~nu viziju opet su Srbi, a uz njih i Ma|ari.
“Ba{ Srbi, koji Bosnu tako drsko svojataju, i Ma|ari, koji ve} otvori{e usta, da
ju pro`dru, ti jedni i drugi ne}e ni da ~uju o tom slavenskom i hrvatskom du-
{evnom kapitalu, te je i srpska i ma|arska nekulturnost tolika, da u stotinama i
tisu}ama hrvatskih, slovenskih, ~e{kih i poljskih kulturnih radnika u Bosni vi-
di samo dotepene kruhoborce, iliti kufera{e, kao da tisu}e i tisu}e te na{e bra-
}e ne doneso{e u Bosnu ni srca ni uma, ni po{tenja, ni radinosti, nego samo
“{vapske kofere”. Kod Ma|ara se ova nekulturnost dade barem razumjeti, jer
oni kao pravi Azijati osje}aju instinktivnu odvratnost proti svemu {to je uisti-
nu evropsko; ali Srba ne moè ~ovjek ni razumjeti, a kamoli opravdati, to ma-
nje, {to êsi, pa i drugi Slaveni dolaze u Bosnu – Hercegovinu ne samo sa jed-
nostranim simpatijama za Srbe, nego i s tim krivim mi{ljenjem da u Bosni
autohtonoga bosanskoga pu~anstva ni nema. Ovako naime pi{e gotovo sveko-
lika slavenska {tampa, a pogotovo ostalo evropsko novinstvo, koje o toj stvari
dobiva obi~no u Beogradu napisane i jo{te dobro “honorirane” ~lanke. I da Sr-
bi nisu ni{ta drugo krivi, nego {to su stvorili tzv. protukufera{ki pokret, radi ko-
jega bi, da nije do{lo do aneksije, Bosna bila izgubila ponajbolje svoje javne
radnike i {to po~ev{i od okupacije pa do danas najbezobzirnije i najbestidnije
pori~u i sam opstanak autohtonoga hrvatstva u Bosni – ve} im ovo dvoje odu-
zimlje svako pravo da Bosnu zahtijevaju u ime narodnoga na~ela. Istina je, Hr-
vati su danas u Bosni – Hercegovini u manjini; ali u Evropi se ni ljudi, ni na-
rodi ne broje kao u Aziji, nego se vaù, tj. prosu|uju po kulturnim i gospodar-
skim svojim sposobnostima. Te se sposobnosti o~ituju prije svega u obitelj-
skom }udorednom ìvotu, u smislu za gospodarsku privredu, u po{tivanju sva-
~ijega dobra, a prema tomu i u smislu za javni red i poredak. Ako bosansko-
hercegova~ko pu~anstvo s ovoga gledi{ta prosu|ujemo – a kao Evropljani i
Slaveni ne moèmo ga druga~ije prosu|ivati – onda su Hrvati u Bosni – Her-
cegovini bezuvjetno prvi i najva`niji elemenat. O tom se moèmo nepokolebi-
vo uvjeriti, ~im prispodobimo s hrvatskim elementom bosanske muslimane i
pravoslavne.” (str. 53-54.)
h) Fabrikovanje nacionalnih kontrasta
Bosanski muslimani predstavljaju ipak veliki problem i smetnju Radi}evoj
hrvatskoj megalomaniji iz dva osnovna razloga – zbog iskrivljene svesti o sop-
stvenom turskom identitetu i zbog podlo`nosti srpskoj nacionalnoj propagan-
di. “Bosansko-hercegova~ki muslimani na{i su ljudi po krvi i po jeziku, tj. pra-
vi pravcati Slaveni. I ne samo po krvi i po jeziku, nego i po svojoj }udi i po
669
svom po{tenju. Ali ti su na{i ljudi tako zane{eni za Carigrad i za turskoga sul-
tana i to ne samo kao za svoga kalifa, kao za svoju vjersku glavu, nego i kao
za svoga cara i gospodara, te druge politi~ke misli ni nemaju. Putuju}i Bosnom
i Hercegovinom i razgovaraju}i s tim na{im dobrim i vrijednim svijetom, ja
sam ~uo svagdje samo jedan upit: kad si toliko svijeta vidio, ded, kaì nam, je-
si li vidio i na{ega cara. Kolika je ova privrènost sultanu kao caru i gospoda-
ru, vidjelo se je najbolje 1897. za gr~ko-turskoga rata. Da vam je onda bilo do-
}i u koju tursku kavanu ili jo{ bolje negdje u prikrajak stati, vidjeli biste kako
na{i “Turci” poùdno slu{aju sve vijesti o ratu, kako im o~i plamte i govore: e,
da je nama sada tamo biti i za cara krv svoju proliti. Ova je odanost i privrè-
nost simpati~na pojava, ali ona je ujedno razlogom da su na{i muslimani toli-
ko puta nasjeli srpskim agentima. Nasjeli su osobito onda, kad su se listom po-
~eli seliti, naro~ito iz Krajine, a jo{ vi{e nastrada{e u tom, {to djece svoje ne da-
do{e tobo` u {vapske i kaurske {kole. Pustiti iz {aka djedovsku zemlju i sam si
zazidati okna, da k tebi ne do|e prosvjeta, to je zaista znak velike politi~ke sla-
bosti. A kad uz to uvaìmo da su na{i muslimani na jednoj strani imu}nici, a na
drugoj sirotinja, te srednjega staleà kod njih gotovo ni nema, onda }emo se jo{
vi{e uvjeriti o tom, da imadu budu}nost samo tada, ako ~uvaju}i svoje vjerske
svetinje, prigrle hrvatsku dràvnu narodnu misao, jer to ujedno zna~i prigrliti
pravi dràvni red i onakvu evropsku prosvjetu, koja odgovara na{emu slaven-
skomu karakteru.” (str. 54-55.)
Dok prema muslimanima izraàva saàljenje zbog njihove kvazinacional-
ne zabludelosti, prema pravoslavnima Radi} izraàva otvoren prezir i gnu{a-
nje. Prema njegovim re~ima, “pravoslavni su tako|er ili veliki imu}nici ili ku-
kavna sirotinja. Ni kod njih dakle nema srednjega staleà. Imu}nici su {peku-
lanti, i to ne samo u trgovini nego i u politici. U politici {pekuliraju s najsveti-
jim osje}ajima muslimana, pa se zato i pretvaraju da su i oni za sultana; a kad
tamo, oni nisu ni za kralja Petra, ni za kneza Nikolu, nego samo za svoju ko-
rist. Ti gazde {pekuliraju i sa nevoljom pravoslavne sirotinje, a jo{ vi{e s rato-
borno{}u te sirotinje. Mjesto da toj sirotinji daju za solidnu cijenu solidnu ro-
bu; mjesto da je poti~u na bolje gospodarstvo i na zanate, da joj kupuju bolje
plugove i drugo poljsko oru|e, oni joj dijele pu{ke i municiju, ili slike kralja
Petra i kneza Nikole, s obe}anjem da }e doskora velika pravoslavna Rusija
osvojiti Bosnu za Srbiju i Crnu Goru, da }e protjerati sve {vapske kufera{e, a i
sve begove i age, da }e zemlju podijeliti samo me|u pravoslavne, a isto tako
svi ~inovnici da }e biti samo pravoslavni, da }e porezi biti maleni ili nikakvi,
pravoslavni Srbi svi i svuda, jednom rije~ju, pravi srpski raj na zemlji. Svako-
mu ~ovjeku, a osobito siromahu i neuku, najsla|e je i najmilije slu{ati kako }e
mu biti dobro, osobito ako mu to govori kakav prvak, gazda, bogata{, koji sva-
ki dan ~ita {to vladari i njihovi ministri misle i snuju. Kad ti kaù da }e Bosna
biti samo srpska, a onda valjda tako jest. I u toj stalnoj vjeri pravoslavna siro-
tinja, koja ~esto mjesto doma ima samo hrpu kamenja pokritu slamom, jedva
~eka ~as da plane pu{ka i da po|e u rat veselije, nego u svatove. Tko nema pra-
vog doma, taj ne moè znati ni {to je domovina, taj uop}e nema i ne moè ima-
670
ti ni obiteljske ljubavi, ni dru{tvenosti u evropskom smislu: njegova vjerna lju-
ba to je pu{ka, a najbolji pobratim – ljuti handàr. Tu moè biti i sr~anosti sve
do o~ajnosti, ali tu nema uvjeta, ni elemenata za izgradnju domovine i dràve,
kako se to traì na dohvat evropskim kulturnim sredi{tima.” (str. 56-57.)
Ovakav opis bosanskohercegova~kih muslimana i pravoslavaca Radi}u je
potreban i da bi postigao {to ja~i kontrast u odnosu na tamo{nje katolike, ~ije
nabe|eno hrvatstvo odu{evljeno idealizuje. “Pogledajmo sad na{e Hrvate. Jo{
onda, dok su Turci imali svu vlast u {akama, proti kojoj su se pravoslavni ili
javno bunili ili potajno rotili, jo{ onda su Hrvati divnom ustrajno{}u gradili te-
melje dana{nje svoje snage: obiteljsku }udorednost prema nauku kr{}ansko-
mu. Taj nauk davali su im redovnici franjevci, idu}i od sela do sela, od ku}ice
do ku}ice, u obi~nom odijelu s brkovima i s bradom, kao krvni ro|aci, kao
“ujaci”. Ti bradati i brkati “ujaci”, koji su i proti najsurovijoj sili znali braniti i
obraniti svoje stado, ti franjevci bili su, i danas su takvi prosvjetitelji, kakvih
}emo jedva na}i u svoj evropskoj povjesti. A ~im je turska sila popustila, k tim
prosvjetiteljima dolaàhu i dolaze neprestance novi drugovi i to ne samo iz sve-
}eni~koga staleà. Dolaàhu tu zanatnici i obrtnici svake ruke, ~inovnici svake
struke, privatni i javni slu`benici svake vrste. Istodobno prema tomu primjeru
i po vlastitoj ponuci sami bosanski Hrvati pohrli{e u {kole i do danas si stvori-
{e takvu inteligenciju, koja svojim karakterom i svojim znanjem ulijeva najve-
}e povjerenje i po{tovanje. K tomu svemu Hrvati su se s ostalom slavenskom
bra}om iz carevine upravo sljubili, premda su svi Slaveni, kako je ve} spome-
nuto, bili prete`no srbofili, naro~ito pri svom dolasku u Bosnu. I tako su bosan-
sko-hercegova~ki Hrvati stvorili pravo narodno dru{tvo, tj. potpunu narodnu
cjelinu, brinu}i se osobito da selja~ki narod bude svoj na svom i da bude {to
prosvje}eniji. I zato Hrvati imadu tamo najvi{e seljaka svojih gospodara, naj-
vi{e obrtnika, najvi{e vrsnih tvorni~kih i {umskih radnika i najvi{e ~inovnika i
slu`benika svake struke, najvi{e akademski obrazovane inteligencije. Jednom
rije~ju, Hrvati su najorganizovaniji i kulturno najja~i elemenat u Bosni.” (str.
57-58.)
Hrvatizacija bosanskih i hercegova~kih katolika je delatno{}u rimokatoli~-
kih sve{tenika sistematski kroz nekoliko decenija okupacije obavljana, iako su
joj se suprotstavljali oficijelni ma|arski faktori, svesni opasnosti od naglog ja-
~anja hrvatskog nacionalnog korpusa. Njihovo politi~ko svrstavanje i sve ~vr-
{}a organizacija najvi{e raduju Stjepana Radi}a, pa on na slede}i na~in konci-
pira njihovo dalje angaòvanje, mada mu osnovno i polazno pitanje o navod-
nom nekom “ìvom” hrvatskom pravu na Bosnu i Hercegovinu ostaje bez ika-
kvog smislenog odgovora. On na slede}i na~in zaklju~uje ovu svoju raspravu:
“Sad }emo razumjeti za{to Kalaj nije mogao hrvatstvo uni{titi, premda do
1895. nije u Bosni dao hrvatskoga imena spomenuti, {to sam i sam na sebi is-
kusio, jer me 1891. u Mostaru zatvori{e i “per {up” otjera{e u Metkovi} samo
zato {to sam u jednom “hanu”, makar sam, prigovorio cijeloj ~eti Srba, kad “{a-
ku Hrvata” nazva{e lopovima i {to sam ponosno spomenuo prekrasnu tada{nju
hrvatsku izlo`bu u Zagrebu, kao sjajni dokaz hrvatske kulturne snage. Nije
uspio Kalaj, a sve je uzalud bilo i Burijanu, koji je Srbe tako bio ve} podigao,
671
te su se ponajbolji upravnici Hrvati i drugi Slaveni bili ve} spremali da ostave
Bosnu, jer im je ìvot bio postao jur nesnosan i nesiguran. Zato je Hrvatska na-
rodna zajednica u jednoj godini dana kao ~udom prekinula Bosnu i Hercego-
vinu i to gotovo bez najmanje pomo}i banske i dalmatinske Hrvatske. Zato se
Hrvati u Bosni – Hercegovini umnaàju godimice za 1,7%, Srbi za 1,1%, a mu-
slimani za 0,9%. Zato je Bosna – Hercegovina danas organi~ki dio ostale Hr-
vatske po ìvom pravu, a bit }e doskora, ako Bog da, i po gotovom faktu.” (str.
58-59.)
Da bi se to u celosti i definitivno postiglo, Radi} nudi gotov recept. “Samo
treba da svi mi Hrvati – a naro~ito Hrvati u bosanskoj Hrvatskoj – u ovom pi-
tanju sjedinjenja budemo Evropljani, dakle najodu{evljeniji branitelji prava
Habzbur{ke monarhije; da budemo Slaveni, dakle najsusretljivija bra}a i pre-
ma muslimanima i prema pravoslavnima i prema svim slavenskim kulturnim
radnicima iz ostale carevine; da ne budemo niti na ~as stran~ari, tj. da ne pre-
nosimo dana{njih banovinskih i dalmatinskih stranaka u Bosnu; no ponajpa~e
da ne budemo za ìvu glavu ni u snu ono isto, {to su bili i {to }e jo{ biti srpski
usta{e, tj. da ne budemo Frankovi le{ina{i. Proti Pe{ti istaknimo Jela~i}evu
o{tricu: hrvatsko dràvno pravo i organi~ku svezu s ostalom carevinom; prema
Beogradu visoko podignimo lu~ svoga preporoda: slavensku i pu~ku kulturnu
i gospodarsku svoju organizaciju. Uz te uvjete Bosna – Hercegovina mora po-
stati sastavni dio ujedinjene Hrvatske. Ili }emo povjerovati da }e talijanska ire-
denta, ma|arski ko{utizam i velikosrpska agitacija rastepsti Habzbur{ku mo-
narhiju i uni{titi dana{nju hrvatsku dràvu i sav hrvatski narod? Ali tko }e pri
zdravoj pameti i u snu ra~unati s ovom “~injenicom”, kad je Habzbur{ka mo-
narhija uz jedinu Rusiju odoljela Napoleonu i kad su se ba{ na hrvatskom na-
rodu ispunile rije~i velikoga Franceza Mi{eleta: nijedna narodna du{a ne moè
poginuti.” (str. 59-60.)
i) Jedinstvo pod uslovima Stjepana Radi}a
Neprekidno Radi} deceniju i po pred Prvi svetski rat propoveda srpsko-hr-
vatsko narodno jedinstvo i uzajamnost, ali redovno pod uslovom da sve zapad-
no od Drine nosi hrvatski naziv, a isto~no od te reke srpski. Kako navodi u bro-
{uri “Kako }emo iz na{ega zla u dobro”, objavljenoj u Zagrebu 1902. godine:
“Istina je da na{ svijet po zdravom razumu sudi da su Hrvat i Srbin dva ro|e-
na brata, da govore jednim jezikom, da vjeruju jednu kr{}ansku ili hri{}ansku
vjeru i da ìve u jednoj domovini, koja od Drave i Dunava preko Save, Kupe i
Une do mora nosi drago i slavno ime Hrvatska, kao {to je, u susjedstvu, me|u
Savom i Drinom, Dunavom i Timokom drugi na{ narodni dom koji nosi milo
i di~no ime Srbija. I zato se na{ narod jo{ donedavna, bez razlike vjere i ime-
na, bratimio i kumio, drè}i se one na{e narodne: brat je mio koje vjere bio, ako
bratski radi i postupa.” (Stjepan Radi}: Izabrani politi~ki spisi, “Menora”, Opa-
tija 1995., str. 60.) Me|utim, ranije sporadi~no prisutne sva|e i prepirke kao da
su odjednom prerasle u otvorenu mr`nju i netrpeljivost, koje neretko dostiù
stadij divlja{tva i zverskog besa. Za takve pojave Radi} okrivljuje nerazumno
i nerazlo`no pona{anje hrvatske i srpske gospode, nesvesnih da bi narodna slo-
672
ga jedino bila pametna i korisna za obe strane. “Sjetimo se samo toga da se u
na{oj Krajini narod predobro slagao dok su svi pravoslavni sami govorili da su
Vlasi i da je isto tako prekrasna sloga bila u slavonskoj Hrvatskoj dok su se ka-
tolici sami zvali [okcima. Sad u svoj hrvatskoj Krajini gotovo svaki Vlah zna-
de da to nije njegovo narodno ime i da treba da se ponosi svojim imenom srp-
skim. Isto tako u slavonskoj Hrvatskoj ima sve vi{e i selja~koga katoli~koga
svijeta koji ve} znade da je ime [okac besmislica i uvreda kao i naziv Vlah, te
se staro i mlado, i mu{ko i ènsko po~inje di~iti pravim svojim narodnim ime-
nom hrvatskim.” (str. 61-62.)
Radi}eva perfidnost ovde se izraàva kroz ve{ta~ke paralelizme u posma-
tranju nacionalnog identiteta Vlaha i [okaca. Kraji{ki Vlasi su taj naziv done-
li prebegav{i sa teritorija pod turskom kontrolom, gde je on prvo ozna~avao po-
seban socijalni status slobodnih seljaka sto~ara, potom pripadnika pomo}nih
vojnih snaga i na kraju sinonim za hri{}anina, bez obzira na nacionalnost. Srp-
ska nacionalna svest kraji{kih Vlaha bila je neprekidno veoma jaka i nepoko-
lebljiva, o ~emu svedo~i sva narodna tradicija, predanje, posebno narodne pe-
sme. Za razliku od njih, slavonski [okci su nesporno pokatoli~eni Srbi kojima
je Rimokatoli~ka crkva sistematski potiskivala nacionalnu svest, kako bi ih {to
vi{e odvojila od pravoslavnih sunarodnika koji su vekovima razvijali svoju na-
cionalnu crkvu.
Hrvatska nacionalna svest je slavonskim [okcima ve{ta~ki nametnuta, u
najve}oj meri angaòvanjem Ra~kog i [trosmajera, kao i kompletne rimoka-
toli~ke crkvene strukture, uz neprekidno ponavljanje parole da su Srbi i Hrva-
ti narod sa dva imena, pa da u tom slu~aju hrvatski naziv ozna~ava rimokato-
li~ku, a srpski pravoslavnu versku pripadnost. Radi} to smatra pravim narod-
nim osvje{}ivanjem, ali mu zato smetaju prate}e pojave. “Ako poslu{amo {to
govori kraji{ki Srbin o Hrvatu i {to slavonski i srijemski Hrvat misli o Srbinu,
uvjerit }emo se da za ovih dvadeset godina nismo napredovali, nego da smo
nazadovali. Mjesto da kraji{ki Srbin, ba{ zato {to je preporo|en, svom snagom
mlade svoje svijesti privine k sebi Hrvata i Hrvatsku, a slavonski i srijemski
Hrvat, mjesto da cijelim zanosom preporo|enoga ~ovjeka spozna vrijednost i
mo} bratimstva sa Srbima i sa Srbijom, vidimo obadva kako u gostionici lupa-
ju {akom po stolu i kako jedan vi~e: “Hvala Bogu da nas je Star~evi} grdio, sad
}emo mi Hrvatima pokazati da li nas ima”, a drugi se juna~ki kune da }e prije
i radije nositi ma|arsku zastavu negoli srpsku. A sve je to plod njema~kog i ma-
|arskog sjemena, sve je to djelo tu|inskoga duha koji na{a gospoda neprestan-
ce upijaju u kavanama i gostionicama, gdje nema ni pravoga zbora, ni pravo-
ga dogovora, jer ne ima narodnoga osje}aja ni narodne misli.” (str. 62.)
j) Zagreba~ka Kristalna no} i Radi}evo uputstvo za progon Srba
U vreme velikih antisrpskih demonstracija i pogroma u Zagrebu te iste
1902. godine, Radi} je krajem avgusta objavio u “Obzoru” ~lanak “Svoj k svo-
mu”, u kome i sam daje odu{ka svojoj, dotad ve{to prikrivanoj antisrpskoj mr-
`nji. On poru~uje uzavreloj hrvatskoj masi: “Okrenimo i mi svoju taktiku, ne
jadajmo se samo kao {to smo se jadali do sada, a svojom snagom ja~ali eleme-
673
nat koji se, eto, digao protiv nas gore nego ikoji drugi inorodni i neskloni nam
narod. Moramo gledati da oslabimo taj elemenat; ~im bude ja~i, bit }e nam
opasniji, teè }emo mu se oprijeti. Ne uzradimo li tako, sud drugih naroda o
nama moè biti dvoj: ili da smo dotle pali te nam zbilja nije vi{e stalo do na-
{eg narodnog ponosa – ili da smo luda {to grije u svojim njedrima zmiju koja
sprema otrov da ga u svoje vrijeme u{trca u na{u krv. Ili – Hrvati – imamo li
{to da izgubimo ako se skroz otu|imo tom elementu? Gdje su nas podupirali?
Gdje su stupili s nama u borbu kad se radilo bilo o kojem na{em politi~kom
pravu ili kulturnoj kojoj ste~evini? Gdje? Nigdje! Obratno! Svuda su protiv nas
– svuda! Ovdje s madàronima, u Slavoniji s madàronima i sa [vabama, u
Dalmaciji s Talijanima. Neka se prelomi svaka na{a zajednica s njima; mi ne-
mamo {ta od toga izgubiti – obratno: moèmo samo dobiti.” (str. 136.) A po-
vod za svu tu antisrpsku histeriju, kojoj se naknadno Radi} priklonio, bio je sa-
mo jedan ~lanak beogradskog studenta Nikole Stojanovi}a, prene{en u zagre-
ba~kom “Srbobranu”.
Verovatno je Stjepan Radi} jedan od prvih hrvatskih politi~ara koji je, po
star~evi}anskom uzoru, otvoreno i javno propagirao bojkot srpskih radnji i sve-
ukupnu dru{tvenu diskriminaciju Srba. To je izrazio slede}im re~ima: “U Za-
grebu – a i svuda po hrvatskim zemljama ìve srpski trgovci, obrtnici i radnici
najvi{e i gotovo od nas Hrvata. Ja sam sluìm se kroz toliko godina u zagre-
ba~koga pravoslavnoga trgovca, u ~ijem sam du}anu ostavljao svaki mjesec re-
dovno preko 30 forinta. Od prvog rujna ostavljam ga, a tako }e, mislim, u~ini-
ti svi Hrvati koji drè do svoga ponosa. Dignimo se svi kao jedan, nedajmo po-
sla, zarade, ni zaslu`be, nijednome Srbinu! Ne stidimo se toga, oni nas odavno
pljuskaju, a mi smo ih podupirali: sad su digli no` protiv nas – udarite po toj
sramotnoj bratoubila~koj ruci! Poduprite svoje Hrvate – svoj k svomu! O Sr-
bima eto, àliboè, ne moèmo re}i da su nam svojta – a {to i jesu: àlosna je
to svojta! Brat je mio koje vjere bio – dokle bratski ~ini i postupa. Nemamo se
stidjeti nikoga ako budemo tako nastojali oslabiti elemenat koji nam se grozi
propa{}u. Oni navaljuju – na{a je du`nost da se branimo. Uz takve njihove
osje}aje i misli bit }e na{e politi~ko i ekonomsko stanje to vi{e ugroèno {to
oni budu ja~i. Nastojmo se, dakle, odbiti od njih – ili se ja~ajmo sami, podupi-
ru}i svoje hrvatske trgovce, industrijalce i radnike. Ako se ne budemo odbili od
njih, a ne ja~ali sebe – oni, eto, ne taje da }e nas najprije oslabiti – pa onda pro-
`drijeti. Tko ne bude iza svake provale njihove mr`nje protiv nas okrenuo Sr-
bima le|a – taj neka ne pripovijeda o nekakvom rodoljublju: neka uzme u ru-
ku preslicu pa sjedne u zape}ak.” (str. 136-137.)
Tu je Radi} izri~it u oceni da su krivi svi Srbi, a ne samo pojedinci, pa ma-
kar im se krivica sastojala samo u tome {to kupuju i ~itaju “Srbobran”. On in-
sistira da ne valja da se neki njegovi sunarodnici izgovaraju da su me|u Srbi-
ma samo “krivi pojedini bijesni ljudi. “Srbobran” usred Zagreba ne bi mogao
donositi takvih ~lanaka (a vrije|a nas i bez toga ljuto gotovo u svakom svom
broju!) kad ne bi s njime bili suglasni njegovi pretplatnici – a ti su Srbi u Hr-
vatskoj. Oni se slaù s njegovim pisanjem, zato ga uzdràvaju. Oni }e pred va-
ma, kad im re~ete da se ne}ete u njihovom du}anu sluìti (a ne treba to ni re}i,
674
nego jednostavno izostati) – oni }e hiniti da se ne slaù s pisanjem “Srbobra-
na”. Ne vjerujte im dok ne uskrate svoju potporu listu, sve dotle dok nas taj list
ne prestane vrije|ati, izazivati i fanati~ku mr`nju protiv nas piriti. Srpski trgov-
ci ìve od nas, neka se nau~e {tovati na{e najprvlje svetinje, ako }ete da bude-
te njihove mu{terije. Ima ih koji kaù da su vezani uza srpske du}ane dugom.
Takvima bi mogli pomo}i hrvatski trgovci da preuzmu na se dug, koji }e im
stranka makar u najmanjim obrocima vratiti. Organizirajmo se, poduprimo hr-
vatskoga trgovca. Odlu~imo se na ovu organizaciju {to prije – odmah. Srbi su
u nas u pitanju trgovine i onako ve} davno ~vrsto organizirani protiv Hrvata,
svojih gostoprimaca. Gdje }ete na}i u njihovoj trgovini nau~nika ili pomo}ni-
ka Hrvata? Bit }e to rijetka ptica! Ako ga na|ete, vjerujte da je takvi pomo}nik
izvrstan pomo}nik kojega ne moè nadoknaditi Srbin. Bio sam do sada opti-
mista u pitanju hrvatsko-srpskoga spora, drè}i stalno da }u i sam doìvjeti ko-
nac toga rata i gledati onda na nedavnu pro{lost kako su do dva brata bile dvi-
je lude. Oni su pokazivali u svojoj trgova~koj organizaciji mnogo vje{tine i
prakti~nosti – a na{ hrvatski novac mislio sam – ostaje u hrvatskoj zemlji. Sad
vidim da je to takav elemenat s kojim se ne da nikako, a kamoli bratski ìvje-
ti. Dakle na rad! Opakog i obijesnog brata treba ve} jednom dozvati pameti;
Hrvati, dakle, koji imate srca za svoj narod, podupirite odsele hrvatske trgov-
ce, obrtnike i radnike. Svoj k svomu!” (str. 137-138.)
k) Ode hrvatskim zlo~inima u Prvom svetskom ratu
Da je Stjepan Radi} itekako imao razloga da se ponosi Hrvatima koji su se
kao austrougarski vojnici borili na srpskom frontu, pokazuju pouzdane i upe-
~atljive istorijske ~injenice. Pre svega, na delu su se raspr{ile sve srpske iluzi-
je o iskrenosti ranijih hrvatskih panslovenskih i ju`noslovenskih izliva verbal-
nog odu{evljenja, zalaganja za srpsko-hrvatsko nacionalno jedinstvo itd. “Iako
su ~inili dobru ve}inu u korpusima koji su pohrlili preko Drine (sem jednog,
~e{kog), Ju`ni Sloveni iz Dvojne monarhije nisu ni pomi{ljali na to da masov-
no okrenu le|a carskim zastavama i sa oru`jem u ruci pre|u na srpsku stranu.
Umesto da ve} na prvi pucanj pohitaju svojoj bra}i u Srbiji u zagrljaj – {to su
o~ekivali mnogi Srbi, a ne samo Pa{i} – Hrvati, muslimani, Slovenci, oni su,
pre svega, kidisali na srpske poloàje kao tigrovi, nadma{uju}i u tome, ali i u
svojoj bezobzirnosti prema srpskim vojnicima – ranjenicima kao i civilnom
stanovni{tvu, vrlo ~esto i same Nemce i Ma|are. Tako kako su se Ju`ni Slove-
ni u austrougarskim uniformama poneli u po~etku rata 1914. godine, tako su se
u Srbiji pona{ali do samog kraja svetskog krvoproli}a.” (Vasa Kazimirovi}: Sr-
bija i Jugoslavija 1914-1945., “Prizma” Kragujevac – “Centar film” Beograd,
Kragujevac 1995., knjiga prva, str. 35.) U vojni~koj revnosti posebno su Hrva-
ti prednja~ili, o ~emu svedo~i ogroman broj dodeljenih odlikovanja, kao i una-
pre|enja u vi{e oficirske i podoficirske ~inove. “U odnosu na êhe, mobilisa-
ne u Osmi korpus (Pra{ki), Ju`ni Sloveni su se naj~e{}e tukli do poslednjeg
metka i mnogo puta odbijali da se predaju srpskim vojnicima ~ak i kad bi im
preostalo samo hladno oru`je. Takvo njihovo drànje bilo je, pogotovu kod Hr-
vata, rezultat i planskog rasplamsavanja mr`nje prema Srbiji.” (str. 62.)
675
Kako je posle rata svedo~io Nikola \ur|evi}, “{iroke mase naroda hrvat-
skoga i{le su sa istim odu{evljenjem u “sveti” boj za uni{tenje naroda srpsko-
ga kao i {iroke mase naroda ma|arskog i nema~kog. Sa istim svirepstvom ubi-
jali su srpske ène i neja~ad, palili srpska sela i plja~kali srpsku imovinu. Le-
lek i jauk srpske sirotinje nije ganuo ni mogao ganuti kamen – srce njenih krv-
nih neprijatelja, a oglu{ile su se tome leleku i jauku i one stranke, u kojima su
sedili ljudi, koji su bili krv njene krvi, ali koje su podupirale politiku krvnih ne-
prijatelja naroda srpskoga iako su do tog vremena ispovedale ideju narodnog
jedinstva.” (str. 63.) Dok joj to zvani~na vlast nije onemogu}ila, “Politika” i
drugi listovi su u toku rata i neposredno po njegovom okon~anju iznosili veli-
ki broj ~injenica o zverstvu navodne hrvatske bra}e. “S kakvom su mr`njom
juri{ali Ju`ni Sloveni u austrougarskoj vojsci, izuzev Srba, na poloàje srpske
vojske, kako su kidisali na srpske vojnike, po pravilu nikad im ne daju}i “par-
dona”, videlo se to svuda, na svim mestima na kojima su vo|ene borbe 1914.
godine. Samo kad bi bili sasvim razbijeni, i kad bi im preostalo jo{ jedino da
izaberu smrt ili da se predaju, oni su dizali ruke uvis. Takav je slu~aj bio pred
Beogradom, u decembru 1914. godine, u onim èstokim borbama na Torlaku,
gde je svoj grob na{ao najve}i deo 79. Jela~i}evog puka austrougarske vojske.
U ovom puku, sastavljenom najve}im delom od Hrvata, a koji je bio ostavljen
da {titi odstupnicu glavnini austrougarske vojske koja je napu{tala Beograd, bi-
lo je naro~ito mnogo Li~ana. Zasipani artiljerijskom vatrom sa srpske strane
bez prestanka, oni su re{ili da se predaju tek kad ih je na nogama ostalo jo{ sa-
mo nekoliko stotina.” (str. 64.)
Svuda su se Hrvati najvi{e isticali, a posebno u zlo~inima nad civilnim sta-
novni{tvom. Ma~va je najvi{e stradala od hrvatskog rimokatoli~kog milosr|a.
“Upadaju}i u sela poput vojnika Dìngis-kana, isterivali su iz ku}a ~itave po-
rodice, ne obziru}i se na uzrast i zdravstveno stanje, da bi ih zatim vezane ko-
nopcima, koje su nosili sa sobom, gonili ispred sebe kad su nastupali prema po-
loàjima srpske vojske. Tako su postupili, izme|u ostalog, u selu Le{nici, gde
su, prethodno, ubili vi{e seljaka, seljanki i dece. Prema izve{taju u~itelja Vel.
Jonei}a, me|u stanovnicima Le{nice, koji su upotrebljeni kao ìvi za{titni zid,
nalazilo se i vi{e èna sa decom koja jo{ nisu bila prohodala.” (str. 64.)
U borbama na srpskom frontu istakli su se i Josip Broz i Vlatko Ma~ek.
Kako povodom toga iznosi Kazimirovi}, “me|u trupama austrougarske vojske
koje su se s naro~ito velikom èstinom ustremljavale na srpske vojnike nalazi-
la se i 42. domobranska divizija iz Zagreba. Pri drugom prelasku preko Drine,
2. septembra 1914. godine, ona je puna tri dana kao fanatizovana naletala na
rovove srpske vojske na Adi Kurja~ici, nastoje}i da se prebaci na desnu obalu
Drine i da dejstvom dolinom Jadra potpomogne akcije trupa ju`no od Loznice
i severno od Le{nice. Ona je nanela velike gubitke jedinicama Drinske divizi-
je II poziva, koje su joj se ovde suprotstavile. Na srpskoj strani palo je 9 ofici-
ra, 6 podoficira i 550 vojnika. U sastavu ove austro-ugarske divizije, juri{ao je
na srpske poloàje i Josip Broz, kasnije nazvan Tito, u to vreme pripadnik 10.
676
~ete 25. pukovnije. [ta je tada sve doìveo i preìveo, on o tome nije nikad hteo
da govori, ni{ta nije kazao ~ak ni svom biografu Vladimiru Dedijeru... Dedijer,
ina~e, iznosi (u Novim prilozima za biografiju Josipa Broza Tita, u drugoj knji-
zi), da je imao u rukama tri Titova autobiografska teksta – iz 1935., 1945. i
1952. godine, i da samo u jednom od njih, u onom iz 1935., Tito govori o u~e-
{}u u ratu protiv Srbije, od avgusta do decembra 1914. godine. Kad je hteo, na
osnovu prvog autobiografskog teksta iz 1935. godine, da pi{e o Titovom u~e-
{}u u operacijama na srpskom frontu, dobio je, navodno, direktivu od Milova-
na \ilasa da to ne ~ini. Kao i Tito, u 42. domobranskoj diviziji (“Vra`joj divi-
ziji”, kako je jo{ nazivana), u 25. puku, protiv Srba borio se i Vlatko Ma~ek,
vo| Hrvatske selja~ke stranke.” (str. 65-66.)
U svim austrougarskim jedinicama sistematsko neprijateljstvo i netrpelji-
vost iskazivani su prema prinudno mobilisanim Srbima. “Svaki onaj ko bi
oklevao sa otvaranjem vatre na svoju bra}u ili pak pucao uvis, bio bi otpozadi
ubijen. Za gre{ke, propuste, ogre{enja o disciplinu i propise uop{te, za neizvr-
{enje nare|enja do u najmanju sitnicu, Srbi u austrougarskoj vojsci bili su vrlo
strogo ka`njavani... Ponekad su najteè kazne izvr{avane na najsuroviji na~in,
i to samo po odluci vojnih stare{ina a bez prethodnog sudskog postupka.” (str.
71.) Krajnju antisrpsku indoktrinaciju hrvatskih vojnika i sistematsko podstica-
nje na masovne i krvoèdne zlo~ine nad srpskim civilima u Prvom svetskom
ratu proveli su Rimokatoli~ka crkva, politi~ke partije (najvi{e Stranka prava Jo-
sipa Franka i Hrvatska selja~ka stranka) i hrvatska {tampa. “Uz organe vlasti i
oficirski kor, ta tri faktora bili su glavni seja~i mr`nje prema Srbiji i glavni rat-
ni hu{ka~i uop{te.” (str. 80.) Glavnu ulogu je ipak imala crkvena organizacija.
“Njeni najvi{i dostojanstvenici, ali i niè sve{tenstvo, bili su neumorni u agito-
vanju za stvar Habzburga. A to je u svemu bilo u skladu sa tada{njim stavovi-
ma Vatikana... Bespogovorni poslu{nici Vatikana, visoki i najvi{i dostojanstve-
nici Katoli~ke crkve u ju`noslovenskim zemljama skoro da su se nadmetali u
o{trini izraza koje su upotrebljavali u svojim poslanicama i svojim govorima
protiv Srbije i njenog naroda. (str. 84-85.) Stranka prava i Hrvatska selja~ka
stranka prosto su se me|usobno nadmetale koja }e vi{e antisrpskog otrova iz-
bljuvati u javnim nastupima svojih funkcionera, a kad je re~ o {tampi, “u listu
bra}e Radi}a “Dom”, moglo se pro~itati i sve ono {to su i austrougarski oficiri
govorili svojim vojnicima o Srbima – da su Srbi “divlji i svirepi”, da su “zvije-
ri” i da svuda i uvek pokazuju “svoju nekr{}ansku i divlja~ku }ud i mr`nju”, da
“mu~e i iznakazuju na{e ranjenike da se to ne moè ni opisati.” (str. 88.) Sve su
to, naravno, bile najogoljenije laì i izmi{ljotine.
Hrvatima je Prvi svetski rat predstavljao generalnu probu za sistematske
genocidne zlo~ine nad srpskim narodom u Drugom svetskom ratu. To zna~i da
nisu fa{izam i nacizam pravi uzroci masovnih klanja, nego tradicionalna rimo-
katoli~ka mr`nja prema “{izmati~kim” pravoslavcima, materijalizovane kroz
jednu ve{ta~ku naciju sa~injenu od zalu|enih verskih fanatika, ispranih mozgo-
va i podlo`nih totalnoj manipulaciji i instrumentalizaciji. îne}i gro austrou-
677
garskih invazionih snaga, hrvatizovani rimokatolici, pored ratni~kog elana na
bojnom polju, pokazivali su krajnje divlja{tvo i surovost prema protivniku. Za-
robljeni srpski vojnici ~esto su na licu mesta streljani ili pogubljeni nakon du-
gotrajnog mu~enja. Srpski ranjenici bivali su dotu~eni na licu mesta. Srpske è-
ne su silovane i ve{ane. Srpska deca su se~ena na komade. Srpski starci su ma-
sakrirani. Nakon okupacije Srbije, glavninu okupacione administracije tako|e
su ~inili Hrvati. Plja~kali su i otimali na sve strane. Desetine hiljada ljudi su od-
vodili u internaciju iz koje se malo ko ìv vra}ao. Za najmanju neposlu{nost
okupatoru u srpskim gradovima i selima po kratkom postupku izricane su dra-
konske kazne. Ni{ta lak{e nije bilo ni Srbima pre~anima. Pored toga {to su pri-
nudno mobilisani i sistematski izlagani masovnoj pogibiji na najopasnijim
frontovima, bosanski, hercegova~ki, vojvo|anski, slavonski i ostali podjarm-
ljeni Srbi izlagani su konstantnom maltretiranju i {ikaniranju. Najvi|eniji su
ubijani, slati u logore, oduzimana im je imovina itd. Ogroman je broj dokume-
nata, ali i kvalitetnih istoriografskih studija koje o tome svedo~e. Hrvati su se
oduvek na isti na~in pona{ali prema Srbima, bez obzira da li su bili organizo-
vani u austrougarske domobrane, usta{ke bojne ili komunisti~ke odrede.
Kad su videli da Austrougarskoj monarhiji nema spasa, mnogi Hrvati su
se priklanjali Srbima i traìli nacionalno jedinstvo. Zapanjuje lakomislenost s
kojom su tada{nji srpski vlastodr{ci opra{tali zlo~ine nad sopstvenim narodom
i dokazanim zlo~incima poveravali odgovorne dràvne funkcije. Vrlo brzo se
pokazalo da Hrvati nisu iskreno èleli Jugoslaviju. Prihvatali su je kao jedno-
kratno sredstvo za{tite od italijanskih i ma|arskih teritorijalnih aspiracija. îm
je opasnost pro{la udruìli su se u jedinstveni front otpora ju`noslovenskoj dr-
àvi u Beogradu, koji je od prvih dana predvodio Stjepan Radi} sa svojom
strankom. Nova dràva nije imala {anse da se konsoliduje zbog kontinuirane
subverzivne delatnosti hrvatskih ~inovnika i oficira. Mnogi od njih su vrbova-
ni da intenzivno rade za strane obave{tajne slu`be. Kako Kazimirovi} ukazu-
je, “u leto 1923. zbio se jedan doga|aj koji je u punoj meri pokazao koliko je
bilo krhko istorijsko pomirenje i kolike je opasnosti sobom nosilo masovno
uklju~enje hrvatskih oficira iz biv{e Austro-Ugarske u jugoslovensku vojsku.
Tada je, naime, otkrivena jaka tajna organizacija biv{ih austrougarskih oficira,
Hrvata, koji su se spremali da novoj dràvi, pod ~iju su zastavu stupili, zadaju
smrtni udarac. Centar te organizacije nalazio se u Zagrebu, a “filijale” u Vara-
`dinu, Virovitici, Skoplju, Bitolju i Debru (odakle su veze i{le dalje u Albani-
ju, u Tiranu)... U trag ovoj antidràvnoj organizaciji u{lo se posle hap{enja iz-
vesne Danice Androli}, sekretarice vo|e Hrvatske selja~ke stranke Stjepana
Radi}a, na jugoslovensko-italijanskoj granici kod Rakeka. Kod nje je prona|e-
no vi{e kompromituju}ih dokumenata, koji su se pre svega ticali tajne organi-
zacije biv{ih austrougarskih oficira u jugoslovenskoj vojsci. Me|u uhap{enim
oficirima, ali i li~nostima koje su imale visoke poloàje u dràvnoj upravi, ban-
karstvu i industriji, nalazio se – i od kralja Aleksandra odlikovani Slavko Kva-
ternik. Prona|ena je i njegova studija, namenjena Italijanima, o stanju na jugo-
678
slovenskim granicama. Kako je to izneo u jednom svom napisu, objavljenom
u ma|arskom listu “Pester lojd”, broj 177. od 8. avgusta 1923. godine, Stjepan
Sarkoti}, svojevremeni poglavar Bosne i Hercegovine, a posle 1918. godine
li~nost oko koje su se u Austriji okupljali Hrvati – protivnici Jugoslavije, u pr-
vom redu usta{e, bila je to devetnaesta po redu {pijunska afera u Hrvatskoj za
~etiri i po godine postojanja jugoslovenske dràve.” (str. 205-206.)
U septembru 1917. godine u “Domu” i u “Hrvatskoj” Radi} objavljuje ~la-
nak “Hrvatsko dràvno pravo kao cimer protuslavenskoj srpskoj politici”, ko-
ja je, po njegovom mi{ljenju “protuhrvatska, jer za na{e srpske politi~are niti je
postojala, niti postoji hrvatska dràva i zato su svi na{i Srbi bili i do danas osta-
li madàroni. Protuslavenska, jer su se srpski politi~ari u cijeloj na{oj primor-
skoj Hrvatskoj vazda lako snalazili s politikom talijanskom, koja, evo, u ove
dvije godine bije jedanaestu se~ansku bitku zato da se ne samo Hrvatima i Slo-
vencima, nego i êsima i Slovacima zakr~i zauvijek put k Sredozemnom mo-
ru, k tomu glavnomu europskom trgova~kom i prometnom popri{tu.” (str.
194.) Me|utim, dve godine ranije, u saborskom govoru od 23. juna 1915. go-
dine Stjepan Radi} se otvoreno busa u prsa hrvatskim ratnim zaslugama na
strani centralnih sila, pa izjavljuje: “Hrvati nikada vi{e nisu dali ovoj monarhi-
ji, nego {to daju i {to }e dati do konca ovoga rata. Sve {to smo za monarhiju
u~inili do sada, ne da se ni prispodobiti s ovim {to sada dajemo. Ono {to su pri-
je ~itave carevine podizale, to danas diè sama kraljevina Hrvatska. Mi znamo
da u pojedinim kotarima, kao {to npr. u mom, osamdeset i sedam posto odra-
sloga mu{koga pu~anstva nalazi se u vojsci. Na{a hrvatska vojna snaga ide na
stotine hiljada. Vrsno}a te snage je tolika da smo svi dirnuti svjedoci najvi{ega
priznanja, za kakovo ja u povijesti ne znam.” (Stjepan Radi}: Izabrani politi~-
ki govori, “Menora”, Opatija 1995., str. 144-145.)
Najvi{e ponosa uliva pohvala koja je hrvatskim vojnicima upu}ena direkt-
no iz habzbur{ke vladaju}e porodice. “Ja ne mogu sebi zamisliti ve}e stvari od
one koja se zbila u subotnjoj sjednici, kad je bio pro~itan brzojav nadvojvode
Fridriha. Istina, u onom brzojavu nije niti najmanjega spomena na na{a prava
i na na{u bolju budu}nost. Vrhovni vojni zapovjednik ne}e niti ne moè vodi-
ti ba{ nikakve politike jer to nije njegov djelokrug; ali smo zato tu mi. Mi zna-
mo, ili bismo bar trebali znati, da je onaj brzojav zapravo samo polovina brzo-
java. Kad smo mi dali monarhiji sve, kad smo dali i dajemo vi{e nego je itko
od nas o~ekivao, kad dobivamo takovi priznanja da ve} nema vi{e rije~i, kad
nam se veli da smo mi strah i trepet neprijateljima, Rusiji i Srbiji, znate {to to
zna~i? Zar se moè kazati da je to tek prazna rije~, kad to kaè onaj koji vidi i
zna kao vrhovni vojskovo|a na{e vojske, kad to stotine hiljada na{ih vojnika
potvr|uje? Na{i vojnici ponosno isti~u da }e se prije sami ustrijeliti nego se
predati... Mi Hrvati nismo ljudi koji radimo svoj posao po pogodbi. Hrvati se s
kraljem ne poga|aju. Mi se nismo nikada poga|ali. Mi smo vazda na prvi po-
ziv kraljev i{li u rat, jer smo znali da se ne borimo za koga god i pod kim god,
nego pod zastavom najuglednije i naj~estitije dinastije u Europi.” (str. 145.)
679
Sutradan, u novom saborskom govoru, dakle tako|e 1915. godine, Stjepan
izri~e prave panegirike hrvatskom seljaku – ratniku i njegovoj zlo~ina~koj mi-
siji u Srbiji. On tom prilikom isti~e: “Do{ao je rat, koji je pokazao neobi~nim
na~inom u cijeloj Europi a napose u Hrvatskoj, da je najve}a vrijednost i po-
glavito vanredna snaga svakoga naroda i svake dràve u selja{tvu. Odmah na
po~etku rata donijele su sve na{e novine zanimljivo izvije{}e {to ga je dao je-
dan vojni~ki stru~njak o tom kako je na njega djelovala hrvatska “Vra`ja divi-
zija” na Crnom vrhu, i drugdje na boji{tu u Srbiji. U mirno doba, dok nismo bi-
li u vatri – veli se u tom izvje{}u – znamo da su na{i ljudi mlitavi, gotovo bih
rekao lijeni i tupi; u njih je premalo napetosti, veselja i gipkosti; ~ine jednom
rije~i na ~ovjeka dojam neinteligentne mase. Ali kad je trebalo i}i u bojnu lini-
ju, stvar se do temelja promijenila. Svaki na{ ~ovjek je gotovi vojskovo|a, sva-
ki samostalno misli, samostalno radi, vazda misli na druge, vazda osje}a i zna
da i drugi isto tako rade. U ovakvim prilikama radi na{ ~ovjek promi{ljeno i us-
trajno i ne popusti dok ne postigne svoju svrhu.” (str. 151.)
l) Ogor~eni protivnik ujedinjenja sa Srbijom
Na no}noj sednici Narodnog vije}a Slovenaca, Hrvata i Srba od 24. no-
vembra 1918. godine, Radi} se èstoko suprotstavio ujedinjenju sa Srbijom,
obru{avaju}i se na Slovence, Srbe pre~ane i naro~ito Dalmatince kao njegove
najve}e zagovornike. U nemo}nom besu zbog po njega nepovoljnog odnosa
snaga, Dalmatincima poru~uje: “Sveukupna politi~ka povijest Dalmacije kroz
pet stolje}a, od 7. do 12. vijeka – ~isto je hrvatska. Dalmacija, to je zaonda bi-
lo par gradova i otoka, kako svi znate, a sva dana{nja Dalmacija, i jo{ dalje,
ovamo do Kupe, i jest bila prava pravcata Hrvatska... Ali, gle poslednjih pede-
set godina nije dalmatinski Hrvat politi~ki ni uzdahnuo ina~e, ve} za sjedinje-
njem s banskom Hrvatskom u jednu jedinstvenu dràvu i domovinu Hrvatsku.
A sad, kad vam se pruìla zgoda da taj narodni hrvatski dalmatinski program
oìvotvorite, vi ste se, gospodo, bez naroda i protiv naroda otcijepili od Hrvat-
ske, te sad bez pitanja naroda ho}ete pod Beograd u centralisti~ko dràvno je-
dinstvo s Kraljevinom Srbijom.” (str. 233-234.)
Srbima najvi{e zamera zbog èlje da obnove nekada{nje Du{anovo car-
stvo, pa ih prekoreva; “Vi Srbi iz Hrvatske i Ugarske i Bosne, vi ste uistinu sa-
mo du{anovci, vi ste za veliku srpsku dràvu, za jako i slavno carstvo, za ko-
sovsku “zavjetnu misao”, za osvetu na sve strane, za devet Jugovi}a, za Kralje-
vi}a Marka itd. itd. Mi Hrvati za to nismo.” (str. 234.) [to se Hrvata ti~e, on ov-
de ve} uveliko odri~e vernost habzbur{koj dinastiji, pa hrvatskog seljaka pred-
stavlja kao odvajkada zakletog republikanca. U tom smislu iznosi: “Vi nemate
ili ne}ete da imate ni pojma da sav na{ narod, napose na{ narod hrvatski, èli,
ho}e, traì i zahtijeva da mu njegova prolivena krv donese onakvu pravu i pot-
punu republikansku slobodu kakvu je vidio i okusio mnogi na{ ~ovjek u Ame-
rici, a one nebrojene nevine suze da mu pribave onakvu pravicu za kakvu se
bore – i kakvu }e posti}i – njegova selja~ka bra}a u Rusiji.” (str. 235.)
680
lj) Posleratni Radi}ev separatizam i otvoreno nastavljanje
Star~evi}eve antisrpske politike
Prvih posleratnih godina separatizam je bio jedina ideologija koja je mu-
njevito ovladala hrvatskim masama i predstavljala je sr` politi~kog programa
Radi}eve Hrvatske selja~ke stranke. “Za celo vreme rata 1914-1918., veliki
protivnik Srbije i njenog jugoslovenskog programa, odadìja i himnopevac
Habzburzima, Radi} je jo{ u novembru 1918. izjavio da on vi{e voli da se tri
hrvatske ùpanije konstitui{u kao nezavisna dràva hrvatska, nego da se stvo-
ri jugoslovenska zajednica sa Beogradom na ~elu. Tom svom stavu on je ostao
veran i po progla{enju jugoslovenske dràve. U januaru i februaru 1919. orga-
nizovao je prikupljanje potpisa na memorandum predsedniku SAD, Vilsonu, u
kojem se traìlo formiranje “mirotvorne selja~ke hrvatske republike. Zahvalju-
ju}i, sigurno, najvi{e Radi}u i njegovoj stranci, separatisti~ko raspoloènje za-
hvatilo je brzo sve krajeve Hrvatske. Pro{irilo se ono i na Dalmaciju, u kojoj
se u novembru 1918. zdu{no klicalo srpskoj vojsci, kao osloboditeljici, blago-
siljala svaka njena stopa.” (Kazimirovi}, op. cit., knjiga druga, str. 362-363.)
Ali, takav politi~ki prevrtljivac, kakav je Radi} bio, nije dorastao Aleksandru
Kara|or|evi}u. “Oboriv{i Radi}a jednom s nogu, navode}i ga da se izjasni za
Jugoslaviju kao monarhiju i da prizna Vidovdanski ustav protiv koga se toliko
borio, zalaù}i se za “neutralnu hrvatsku republiku” – kralj Aleksandar mu je
za nagradu, ali i iz èlje da partijama u Srbiji pruì svedo~anstvo da moè da
vlada i bez njih, ~ak poverio mandat za sastav vlade. îne}i to, kralj Aleksan-
dar je ta~no procenio da je “vo| Hrvata” spreman na sve – samo da bi se do-
kopao vlasti, pa i na politi~ka re{enja izvan parlamenta, kad je u pitanju formi-
ranje vlade. I bio je u pravu, potpuno u pravu. Kad nije uspeo da sastavi vladu,
i kad je bio prinu|en da vrati mandat, Radi} je bio taj koji je predloìo da se
obrazuje koncentraciona vlada i na njeno ~elo postavi neutralna li~nost, {to je
prakti~no zna~ilo da se vlada obrazuje bez u~e{}a politi~kih stranaka, zapravo,
bez njihove saglasnosti.” (str. 443.)
Nikada nikakva ideolo{ka na~ela i politi~ki principi Radi}a nisu intereso-
vali. “Potomak srpskih izbeglica iz Bosne, koji su se kroatizovali po prelasku
na katoli~ku veru, Stjepan Radi} se skoro na vol{eban na~in vinuo do neslu}e-
nih politi~kih visina i postao de fakto vo| hrvatskog naroda. Ne{to ve{tinom, a
ne{to demagogijom, on je oko sebe, prvo, okupio seljake i prakti~no ih mobi-
lisao za ciljeve hrvatske nacionalne politike. Negiraju}i Srbe, on je me|u hr-
vatskim seljacima jo{ vi{e raspalio stotinama godina postoje}a antisrpska ras-
poloènja... êsto sav u krajnostima, ponekad i dijametralno suprotnim, i po-
nosan na to {to je, kako je sam govorio za sebe, “najve}i akrobata prema poli-
tici”, Radi} je na jednoj strani vikao – “Dole popovi – lopovi”, a na drugoj je
pak sklapao aran`mane sa katoli~kim sve{tenicima, za koje je opet glavno bi-
lo da je on, Radi}, “ustanik protiv pravoslavnog Beograda”.” (str. 501.)
Godine 1923. Stjepan Radi} se okomio i na crnce, rasisti~ki zameraju}i Sr-
bima da su s njima bili ratni saveznici. Tako je odgovarao na zamerke sa srp-
ske strane zbog hrvatskog angaòvanja u ratu na austrougarskoj strani. Po tom
681
pitanju Radi} kaè: “Oni nam prebacuju, bili ste udruèni sa [vabama i
Madàrima i ni s kim. Ali vi ste bili udruèni s Francuzima pa i s crncima. Mi
smo imali za saveznike samo Europejce, ako dopustimo da su nam to bili sa-
veznici. Ovo {to se govori sa srpske strane nerazumljivo je zato jer Antanta, ka-
ko god je imala velike ciljeve da se bori za pravo narodnoga samoodre|enja,
ona je u~inila jednu pogre{ku, koju }e povijest tek potpuno osvijetliti, {to je to
zna~ilo – ja se tome veselim – dovesti crnce na Rajnu, to je zna~ilo, mo`da }e-
mo doìvjeti jo{ i to da }e bijelci morati iz Afrike.” (str. 263.)
Uostalom, Radi}ev mentalni sklop i politi~ki koncept postaje do kraja ja-
san ako se pogleda sadràj njegovog govora na grobu Ante Star~evi}a u [esti-
nama 11. juna 1922. godine. Tom prilikom Stjepan Radi} je izgovorio i slede-
}e re~i: “Hrvatski narode! Na svetom smo mjestu koje je kao pravi hram. Sva-
ki je ovaj humak kao mali `rtvenik, a veliki ovaj grob, oko kojega smo se da-
nas okupili kao ljudi i kao Hrvati, veliki je `rtvenik one besmrtne i veli~anstve-
ne ideje koja daje pravi sadràj i pravu vrijednost na{emu hrvatstvu. To je ide-
ja prava, koje je ja~e od svake sile, ideja narodnoga samoodre|enja protiv sva-
ke tiranije.” (str. 241.)
Za Radi}a je Star~evi} pravi sin i pravi predstavnik hrvatskog naroda, pa
mu se retorski obra}a: “Veliki, nepopustljivi sine malene kr{ne Like! Kad si ti
udarao temelje stranci narodnoga samoodre|enja, rugali su ti se vlastodr{ci da
}e sve tvoje prista{e mo}i u jednom ko{u prenijeti preko zagreba~koga Sljeme-
na. A gle: danas smo svi mi Hrvati prava{i, tj. prista{e ~ovje~anske politike mi-
ra i rada. I sada istom Tvoje rukovanje s besmrtnim [trosmajerom u Krapin-
skim Toplicama dobiva svu svoju vrijednost. Gornja tvrda i vje~no buntovna
Hrvatska, Hrvatska u prvom redu politi~ka, nikad ni od koga nepokorena i ni
od koga nepodjarmljena, spojila se i stopila s Donjom, slavonskom Hrvatskom
blage du{e i mekane pjesme, spojila se s Primorskom (Hrvatskom) sve tamo
do Lov}ena, a u tom hrvatskom bloku danas nije samo Ivan~ica, Papuk i Fru-
{ka Gora, nego i Triglav, Dinara i sve tamo dalje. I Tvoja je velika i besmrtna
zasluga {to smo mi Hrvati danas, iznutra, du{evno ovako slo`ni i u toj unutra-
{njoj slozi ovako jaki i nepobjedivi. Slava Anti Star~evi}u!” (str. 242-243.) Sve
ranije li~ne i konceptuolo{ke razlike, koje su ga povremeno uvodile u polemi~-
ke rasprave sa Star~evi}em i njegovim sledbenicima, Radi} je ve} u toku Pr-
vog svetskog rata potpuno ostavio po strani, da bi se sa prava{ima maksimal-
no zbliìo u vo|enju antisrpske politike.
m) Potpuno razobli~enje Stjepana Radi}a pred sudom istorije
Za zavr{ni sud o istorijskoj ulozi i politi~kom delovanju Stjepana Radi}a,
koji je kroz svoje demago{ke vratolomije, u pojedinim trenucima bio spreman
da deklamuje prave hvalospeve Aleksandru Kara|or|evi}u i Nikoli Pa{i}u, pa
~ak i da se zalaè za otcepljenje Rimokatoli~ke crkve u Jugoslaviji od Vatika-
na i njeno sjedinjenje sa Srpskom pravoslavnom crkvom u celovitu Jugoslo-
vensku hri{}ansku crkvu, vrlo korisna moè biti Kazimirovi}eva interpretacija
stanovi{ta Stjepana Sarkoti}a. Kazimirovi} iznosi: “Najporaznije o Stjepanu
682
Radi}u govorio je i pisao, ali posle Radi}evog aran`mana sa kraljem Aleksan-
drom i Nikolom Pa{i}em, Stjepan Sarkoti}, svojevremeni poglavar Bosne i
Hercegovine, a posle 1918. godine glavni zagovornik me|u Hrvatima odce-
pljenja Hrvatske od Jugoslavije i njenog uklju~enja u jednu podunavsku fede-
raciju pod egidom Habzburga. U ma|arskom listu “Pester Lojd”, od 9. i 11. av-
gusta 1925., Sarkoti} je rekao za Radi}a, da je – nenormalan ~ovek”. “Ja ne
mogu dràti za normalnog ~oveka onog, koji se pretvorio od glorifikatora Ma-
rije Terezije, Franca Jozefa, jednom re~i od oboàvaoca Habzburga u habzbur-
go`dera i poklonika dinastije Kara|or|evi}”, pisao je Sarkoti}. “Normalan ne
moè biti ~ovek, koji prisvaja naj~istiji hrvatski program dr Ante Star~evi}a,
me{a ga sa nekoliko kapi socijalisti~kog ulja i, potom, izdaje za svoj, odlazi na
zavetovanje na grob Star~evi}a, tamo i svuda na zborovima drì ultrahrvatske
govore, govore za “svetu Hrvatsku” i preko no}i odbacuje sve zajedno sa “sve-
tom Hrvatskom” i polaè kao `rtvu na oltar velikosrpstva.” (str. 507.)
O~igledno je da Stjepan Radi} nikada ni prema kome nije iskreno nastu-
pao, a uvek je govorio onako kako je to prijalo onome od koga je neku korist
o~ekivao. “Kao dokaz za Radi}evu “abnormalnost”, Sarkoti} je naveo i to da
je Radi} prilikom krunisanja kralja Petra rekao, “da Hrvatima ne}e biti bolje
sve dotle dok oni ne budu raskrstili sa papom”, a u Bjelovaru, “povodom osve-
}enja jedne srpske zastave”, da “svaki onaj, koji srpsku zastavu ne po{tuje, za-
sluùje da bude skra}en za glavu”. Isti~u}i da se Radi} pripremao “za prize-
mljenje na srpskom aerodromu, istina uz uslov da mu nijedan drugi let ne
uspe”, Sarkoti} je za Radi}a u navedenim ~lancima u ma|arskom listu rekao i
slede}e: “Jedna tako stalna promena mi{ljenja i raspoloènja je bez sumnje ab-
normalna. Najvi{u svoju ta~ku on je dostigao u vatrenom patriotizmu, u borbi
za samostalnost “svete Hrvatske”. Prelazak od monarhizma preko republikan-
stva ka sovjetizmu i od sovjetizma preko republikanstva monarhizmu, sve za
kratko vreme, pokazuje da je u pitanju politi~ki klovn sasvim retke nenormal-
ne vrste”. Zaboravljaju}i da je u istom ma|arskom listu, “Pester Lojdu”, dve
godine ranije, 8. avgusta 1923., Radi}a dizao u nebeske visine, vide}i u njemu
“inkarnaciju hrvatskog naroda”, Sarkoti} je, u avgustu 1925., Radi}a jedno-
stavno proglasio ne samo za izdajnika svog naroda, ve} svih nezadovoljnika,
svih onih koji nisu Srbi na Balkanu, a koji su sve svoje nade polagali u borbu
Hrvata.” (str. 507-508.) Na identi~an na~in, poput Sarkoti}evog, rezonovali su
svi hrvatski klerikalni krugovi, pa je Radi}evoj politi~koj i ìvotnoj sudbini
ubrzo besprizivno presu|eno.
5. Ma~ekova banovina kao priprema za

osnivanje usta{ke dràve
Nesporni lider Hrvatske selja~ke stranke i celog hrvatskog naroda posle
Radi}eve smrti postao je Vlatko Ma~ek, mada nikada zvani~no nije izabran za
partijskog predsednika. Bez ikakvog intelektualnog renomea i lo{ govornik,
bio je dobar strana~ki organizator i ve{t pregovara~. U sporazumu s knezom
Pavlom postigao je formiranje Banovine Hrvatske, koja je imala 20 odsto srp-
683
skog stanovni{tva, pa tako otvorio proces razbijanja jugoslovenske dràve. Ni-
kakva ga demokratija nikada nije interesovala, kao ni druge hrvatske politi~a-
re. Njihov je jedini cilj bio postizanje hrvatske samostalnosti, a nacionalisti~ka
ideologija, koju su propovedali, prepuna predrasuda i netrpeljivosti. Ona je za-
pravo bila njihov izraziti “kompleks inferiornosti – upravo jedna vrsta hrvat-
skog kompleksa niè vrednosti.” (Kazimirovi}, op. cit., knjiga druga, str. 529.)
Ma~ek je bio sposoban da u svoja kola upregne ve}inu srpskih opozicionih par-
tija i manipuli{e njihovim beslovesnim rukovodstvima, pa im se ~ak stavio na
~elo jedinstvene izborne liste. “Da bi se po drugi put mogao oèniti, Ma~ek je
napustio katoli~ku i pri{ao starokatoli~koj crkvi. To mu je stvorilo mnoge te-
{ko}e kod visokih dostojanstvenika katoli~ke crkve u Hrvatskoj, ali samo pri-
vremeno – dok nije do{ao na ~elo Hrvatske selja~ke stranke. Tada se odmah
sve promenilo, pa ga je na sva usta po~eo hvaliti i sarajevski nadbiskup dr Ivan
[ari}, poznati frankovac i klerikalac. U izjavi “Jutarnjem listu”, [ari} je rekao
da se divi “mudrosti i jakosti duha dr Ma~ka”. Nadbiskupa [ari}a, kao i ostale
visoke dostojanstvenike katoli~ke crkve, Ma~ek je posebno zadobio onog ~a-
sa, kada je izjavio, da on, “ne samo kao katolik, ve} i kao dràvnik, mora biti
uz Svetu stolicu”. Ova izjava dobila je veliki publicitet u listovima naklonje-
nim katoli~koj crkvi, a poznati {vajcarski list, “@urnal de @enev”, u broju od 5.
avgusta 1935. pisao je, tim povodom, da se Ma~ek kao politi~ar oslanja koliko
na hrvatski nacionalizam, toliko i na katolicizam.” (str. 531-532.)
Ipak, iako je Ma~ek, realno posmatrano, mnogo postigao sporazumom sa
Cvetkovi}em, granicama novouspostavljene banovine nisu zadovoljene aspi-
racije vode}ih hrvatskih politi~kih struktura, pa one nastavljaju sa svojatanjem
drugih prostora. “Pretenzije prema drugim krajevima, me|utim, imali su i kle-
rikalni krugovi u Hrvatskoj. Zbog toga oni i nisu bili zadovoljni granicama ko-
je je Ma~ek uspeo da isposluje sa dvorom i predsednikom jugoslovenske vla-
de Dragi{om Cvetkovi}em. Oni su hteli da Banovina Hrvatska dobije u mno-
gom pogledu drugoja~ije granice. U stvari, klerikalni krugovi u Hrvatskoj
1939. godine polazili su od stavova Prvog hrvatskog katoli~kog kongresa, odr-
ànog u Zagrebu 1900. godine. Prema njima, granice Hrvatske imale su da idu,
na istoku, do linije koja bi se povukla od Kotora, pa Drinom, sve do Zemuna.
To, u biti, nije bilo ni{ta novo, jer je sli~nih koncepata o hrvatskim etni~kim
granicama bilo i ranije. I [trosmajerova Narodna stranka imala je svoju pred-
stavu o granicama Hrvatske, polaze}i od toga da bi se u njenom okviru treba-
lo da na|u sem uè Hrvatske i Slavonije jo{ i Dalmacija, Istra do reke Ra{e,
Novo Mesto, êrnomelj i Metlika na slovena~koj teritoriji, kao i deo zapadne
Bosne do reke Vrbasa. Granice, za koje je pledirao Prvi hrvatski katoli~ki kon-
gres iz 1900. godine, bile su tobo` “povijesne i prirodne granice”. Uz isticanje
toga, nagla{avano je, da su one ne samo razdvojne linije izme|u Hrvata i Srba,
ve} u isti mah me|a izme|u dveju sasvim razli~itih civilizacija. Banovinom
Hrvatskom, uop{te uzev, nisu bili zadovoljni ni hrvatski ekstremni nacionali-
sti~ki krugovi, usta{e i drugi. Usta{ki prvak Mile Budak, koji se vratio u zemlju
na zauzimanje Milana Stojadinovi}a, najo{trije je napao Vlatka Ma~eka u listu
684
“Hrvatski narod”, zbog sporazuma sa knezom Pavlom i Dragi{om Cvetkovi-
}em, isti~u}i da je sporazum napravljen radi spasavanja Jugoslavije i da nije ni-
{ta drugo do “prodaja hrvatskog naroda.” (str. 592-593.)
a) Progon Srba u hrvatskoj banovini i fa{isti~ki karakter
Ma~ekovih paravojnih partijskih jedinica
Banovinom Hrvatskom formalno je upravljao ban Ivan [uba{i}, ali je
stvarna vlast bila u Ma~ekovim rukama. Srbima su postepeno i sistematski us-
kra}ivana gra|anska prava, a mnogi su otvoreno maltretirani, {ikanirani, prebi-
jani, prognani ili ubijeni. Pokaza}e se da je od presudnog istorijskog zna~aja
bilo Ma~ekovo formiranje Hrvatske selja~ke za{tite i Hrvatske gra|anske za-
{tite. To su bili paramilitarni “odredi Hrvatske selja~ke stranke, juri{ni odredi,
ne{to nalik na Hitlerove SS-odrede u Nema~koj, kako je to jednom prilikom
izjavio \uro Kempfelja, zapovednik i jedne i druge formacije. Li~no Ma~ek,
kao vo| Hrvatske selja~ke stranke, poklanjao je naro~ito po osnivanju Banovi-
ne Hrvatske veliku pa`nju i jednoj i drugoj vojnoj organizaciji, i Hrvatskoj gra-
|anskoj za{titi i Hrvatskoj selja~koj za{titi, isti~u}i da se “mora i nadalje drà-
ti red i poredak”. Prema “Pravilima Hrvatske selja~ke za{tite”, donesenim u ja-
nuaru 1940. godine, njen zadatak je bio “~uvanje ustavnih prava Hrvatske, su-
zbijanje prevratni~kog i hrvatskom selja~kom pokretu protivnog, protuzakoni-
tog i uop}e ru{ila~kog djelovanja”. Kako je u ovim pravilima bilo jo{ nazna~e-
no, Hrvatska selja~ka za{tita bila je organizovana po srezovima (kotarevima).
Njeni “posebni odjeli” u gradovima ~inili su pak Hrvatsku gra|ansku za{titu.
U po~etku, kad su manje-vi{e delovale kao neslu`bene i samo tolerisane par-
tijske formacije, i Hrvatska selja~ka za{tita i Hrvatska gra|anska za{tita naoru-
àvale su svoje ljudstvo uglavnom {tapovima. Po osnivanju Banovine Hrvat-
ske, me|utim, naoruàvanje je obuhvatilo i sve vrste lakog naoruànja, od pu-
{aka pa do mitraljeza. Formirane su tada i posebne jedinice – juri{na satnija,
motorizovani “odjel”, konji~ki eskadroni. Jednom re~i, od partijske vojske kre-
nulo se ka ubrzanom stvaranju prave (domobranske) vojske, sve u duhu izjava
pojedinih prvaka HSS, “da nema slobode Hrvatima dok Hrvati ne dobiju svo-
ju pu{ku na svoje rame.” (str. 618-619.)
Po{to je organizovana prava partijska vojska, totalno antisrpki indoktrini-
sana i verski fanatizovana, pristupilo se i formiranju njenih oficirskih {kola, a
konspirativno su vrbovani mnogi aktivni jugoslovenski oficiri hrvatske nacio-
nalnosti. Oni su me|usobno organizovani i pripremani da u odre|enim situaci-
jama striktno slede politi~ke instrukcije i nare|enja. Paravojna organizacija Hr-
vatske selja~ke stranke ve} je krajem 1939. godine u svom sastavu imala oko
dvesta hiljada pripadnika. “Svoju snagu i uve`banost, pa i stepen naoruànja,
Hrvatska selja~ka za{tita i Hrvatska gra|anska za{tita pokazale su javno i u pu-
noj meri prilikom posete kneza Pavla i kneginje Olge Zagrebu, 1940. godine.
Vi{e od 15 hiljada “za{titara”, uklju~uju}i tu pripadnike konji~kih i motorizo-
vanih jedinica, osiguravalo je goste iz Beograda. To je ura|eno na najbolji mo-
gu}i na~in, zapravo spektakularno. Knez Pavle bio je u toj meri impresioniran
685
drànjem “za{titara”, da je odmah, po povratku u Beograd, dodelio ~itavom nji-
hovom komandnom sastavu visoka i najvi{a odlikovanja i time, kako se s pra-
vom govorilo u Beogradu, priznao de fakto za{titu za legalnu vojsku Banovi-
ne Hrvatske. Me|u odlikovanima nalazili su se uglavnom ljudi koji su samo
koji mesec kasnije, u aprilu 1941., rukovodili svim akcijama za{tite protiv ju-
goslovenske vojske, dok su nema~ke trupe nadirale u zemlju. Oni su bili ti ko-
ji su prakti~no omogu}ili {aci usta{a, na ~elu sa Antom Paveli}em, da bez pro-
blema uspostave svoju vlast i uvedu svoj reìm, i to ne samo u Hrvatskoj nego
i u Bosni i Hercegovini.” (str. 619-620.)
Nisu nema~ka i italijanska okupacija, kao ni instalisani usta{ki reìm, na-
metnuli fa{isti~ki karakter hrvatskoj paravojnoj organizaciji. Mnogo pre po~et-
ka rata i okupacije Hrvatska selja~ka za{tita i Hrvatska gra|anska za{tita “po-
kazale su svoje fa{isti~ko lice. Prave “tojage” u rukama i banske vlasti i vod-
stva Hrvatske selja~ke stranke, u kojem su predstavnici usta{kog pokreta stal-
no dobijali na uticaju, njihovi pripadnici àrili su i palili po Banovini Hrvatskoj,
ustremljuju}i se na sve one koji bi se usudili da im se suprotstave ili koji su bi-
li obeleèni kao protivnici hrvatstva, u prvom redu Srbe. U mnogo mesta, kao
u Gospi}u, jo{ krajem 1939. godine rukovodstva Za{tite sa~inila su spiskove
Srba koje je “trebalo usmrtiti”. Isti~u}i da su teror i ubistva bili glavni metod
dejstvovanja i Gra|anske i Selja~ke za{tite, hrvatski istori~ar Ljubo Boban je
izneo da su pripadnici Za{tite bili ne samo inicijatori, nego i direktni po~inioci
najve}eg broja zlo~ina u Banovini Hrvatskoj. A `rtve tih zlo~ina, u najve}em
broju slu~ajeva, bili su, kako se to moè ve} i pretpostaviti, ugledni Srbi, u pr-
vo vreme oni koji nisu pripadali Samostalnoj demokratskoj stranci, ve} drugim
srpskim partijama, pa i samoj Jugoslovenskoj radikalnoj zajednici. Prema jed-
nom poverljivom izve{taju iz aprila 1940. godine, pripadnici Gra|anske i Se-
lja~ke za{tite mogli su prakti~no da rade tada {ta ho}e. Jer, ni politi~ki ni uprav-
ni aparat nije im ni u ~emu stajao na putu. Naprotiv, identifikovao se sa njima
i pruào im svaku pomo}, pa i onda kada je kr{enje zakona bilo vi{e nego o~i-
gledno. Kad su bili u pitanju progoni Srba i vr{enje represalija nad njima,
upravne vlasti su se i same u tome angaòvale.” (str. 620-621.) Ina~e, u taj bi-
rokratski aparat vra}ena je masa nekada{njih austrougarskih ~inovnika.
Kako vrlo dokumentovano pokazuje Velimir Terzi}, “me|u funkcionerima
Hrvatske za{tite bilo je dosta usta{kih elemenata, kao Zvonko Kova~evi}, za-
povednik Gra|anske za{tite i Kvaternikov saradnik, koji je ve} 21. aprila 1941.
postao usta{ki pukovnik, a i sam Kvaternik je davao Ma~eku uputstva o na~i-
nu organizovanja i strukturi Za{tite. Stvaranje Hrvatske selja~ke i gra|anske
za{tite donekle je zajedni~ko delo HSS i usta{a. Ideja o njenom stvaranju rodi-
la se kod usta{a zbog njihove neefikasne teroristi~ke delatnosti u zemlji (na pri-
mer neuspeli atentati na èleznicama, koje je organizovao Gustav Per~ec, i “ve-
lebitski ustanak”, koji su organizovali Vjekoslav Servaci i Artukovi}). Kada su
1932. godine kod Paveli}a (koji se nalazio u Italiji) do{li Slavko Kvaternik iz
Zagreba i Per~evi} iz Be~a, razgovarano je o potrebi stvaranja izvesne poluvoj-
ni~ke organizacije u zemlji. Ma~ek je prihvatio njihove sugestije za takvu or-
686
ganizaciju, jer je imao iste namere kao i oni.” (Velimir Terzi}: Slom Kraljevi-
ne Jugoslavije 1941. – Uzroci i posledice poraza, Narodna knjiga – Beograd,
Partizanska knjiga Ljubljana i Beograd, Pobjeda – Titograd, Beograd 1982.,
knjiga prva, str. 177.) Pred sam rat Gra|anska i Selja~ka za{tita imale su ve}
oko dvesta hiljada ljudi u svom sastavu, dobro organizovanih i delimi~no nao-
ruànih i uniformisanih. Sve u svemu, mobilizacija regularne jedinice jugoslo-
venske vojske u Ma~ekovoj banovini vi{e nikada nije bila mogu}a u znatnijem
procentu, kad je re~ o hrvatskom stanovni{tvu.
b) Ma~ekov poziv na iskrenu saradnju sa usta{kim reìmom
I 1941. godine mobilizacija na prostoru Banovine Hrvatske je uglavnom
propala, ali je kompletna Ma~ekova paravojna organizacija bila na okupu, pa-
troliraju}i gradovima i selima i sputavaju}i odbrambene napore centralne vla-
sti, bez obzira {to je Ma~ek postao ~lan pu~isti~ke vlade. “Posle Kvaterniko-
vog progla{enja NDH i Ma~ekovog poziva pripadnicima HSS da se s novom
vladom iskreno sara|uje, Gra|anska za{tita u Zagrebu je osigurala, skupa sa re-
darstvom, ceste, ulice, po{tu i telegraf, èljezni~ke stanice, vodovod, elektri~nu
centralu, dràvne zgrade i urede. U isto vreme ona je razoruàvala pripadnike
jugoslovenske vojske koji su prolazili kroz Zagreb. Prema Kvaternikovoj izja-
vi, 10. aprila je dovedeno i zapovjedni{tvo Za{tite oko 100 oficira i nekoliko
generala, koje je Kova~evi} smestio u hotel “Milinov” i kasnije predao Nem-
cima. U nekim delovima Hrvatske od 10. aprila je stupila u akciju Selja~ka za-
{tita. Ona je razoruàvala delove jugoslovenske vojske, prikupljala vojnu opre-
mu i ~uvala red. U tome se posebno istakla Selja~ka za{tita na putevima: Za-
greb – Sv. Ivan Zelina – Vara`din; Zagreb – Osijek; Zagreb – Sisak – Sl. Brod.
Kao zapovjednik Gra|anske za{tite u Zagrebu, Zvonko Kova~evi} je 10. apri-
la poloìo zakletvu Kvaterniku, koji ga je sutradan unapredio u ~in pukovnika
Zbora javne sigurnosti. Zapovednik Kopnene vojske general [tancer, u nared-
bi od 12. aprila, obra}a se “svim hrvatskim za{titni~kim organizacijama da od-
mah pristupe prikupljanju svega oru`ja i ratnog materijala”. Pod zapovedni-
{tvom Zvonka Kova~evi}a Za{tita je bila glavni Kvaternikov oslonac za uspo-
stavljanje nove vlasti i u odràvanju reda i mira u Zagrebu.” (str. 179.)
Istog dana kada je Kvaternik proglasio NDH, 10. aprila 1941. godine, za-
greba~ki radio je emitovao izjavu aktuelnog potpredsednika jugoslovenske vla-
de i predsednika Hrvatske selja~ke stranke Vlatka Ma~eka, u kojoj je stajalo:
“Hrvatski narode! Pukovnik Slavko Kvaternik, vo|a nacionalisti~kog pokreta
u zemlji, danas je proglasio slobodnu i nezavisnu dràvu Hrvatsku na celokup-
nom podru~ju Hrvatske, te je preuzeo vlast. Pozivam sav hrvatski narod da se
ovoj vlasti pokori. Pozivam sve prista{e selja~ke stranke, koji su na upravnim
poloàjima, te sve kotarske odbornike itd., da iskreno sara|uju sa novom vla-
dom.” (knjiga druga, str. 373.) Hrvati su to propratili s velikim odu{evljenjem.
Svuda su istaknute hrvatske zastave i okupacionim nema~kim trupama prire-
|ivan srda~an i sve~an do~ek. “Ovaj proglas su po gradovima i selima prihva-
tile unapred pripremljene usta{ke grupe i klerofa{isti~ke organizacije, kao i ma-
687
~ekovski “za{titari”. One su u mnogim mestima po Hrvatskoj, Slavoniji, Bosni
i Hercegovini odmah preuzele vlast, s tim {to su im se u najve}em broju pri-
druìli i dotada{nji organi vlasti. Petokolona{ka akcija, koju su protivjugoslo-
venski doma}i fa{isti~ki elementi vi{e godina razvijali, pokazala se tih dana u
punom svetlu. Jednu od glavnih uloga u organizovanju nove usta{ke vlasti, na-
ro~ito u selima i manjim gradovima, imali su katoli~ki ùpnici. Upravo je ne-
verovatno kako su vrhovi dràvne vlasti u Kraljevini Jugoslaviji bili zaista glu-
vi i slepi prema tolikim usta{kim i klerofa{isti~kim petokolona{kim elementi-
ma ~ak i na visokim dràvnim poloàjima, od kojih neki i nisu mnogo krili svo-
je antijugoslovensko i profa{isti~ko raspoloènje.” (str. 373.)
Kako u posebnom prilogu Terzi} obja{njava, “nema~ki agenti u Zagrebu
zaklju~ili su da je situacija pogodna za progla{enje, jer su znali da }e nema~ke
trupe u toku toga dana u}i u Zagreb. Po{to su ra~unali da je Ma~ek najpogod-
nija li~nost za preuzimanje vlasti, oni su poku{ali da ga nagovore da li~no pro-
glasi Nezavisnu Dràvu Hrvatsku. Me|utim, da se ne bi tako brzo i suvi{e iz-
loìo, Ma~ek je odbio tu ponudu i pristao da u tome pomogne Slavku Kvater-
niku.” (str. 719.) Paveli} Nemcima nije predstavljao najpogodniju li~nost jer su
ga smatrali italijanskim ~ovekom, a Ma~ek je kalkulisao ~ekaju}i dalji razvoj
situacije. Terzi} ovde prenosi pisanje Jakova Blaèvi}a iz 1980. godine, koji sa-
gledava pona{anje Ma~eka i Stepinca prvih ratnih dana, pa kaè: “Kada nije
do{lo do izravnog sporazuma Ma~eka sa Hitlerom preko {pijuna Vezenmaje-
ra, traìo se neki drugi, manje upadan, ali ipak isti izlaz. Na{ao se u Paveli}u.
Ali uz pomo} Ma~eka Paveli}u je trebala legitimacija za vlast, jer je u hrvat-
skom narodu nije imao. Legitimaciju su mu mogli dati samo Ma~ek i Stepinac.
Istoga dana, 10. travnja 1941., Ma~ek mu je dao. Bez ikakvog kolebanja stili-
zovao je s Ko{uti}em deklaraciju u kojoj poziva hrvatski narod da dade podr-
{ku novoj vladi, nakon prethodnih konsultacija sa spomenutim nema~kim {pi-
junom Vezenmajerom koji je bio kod njega.” (str. 724.) Ma~ekov proglas je
imao veoma {iroke politi~ke reperkusije, a o njemu se i u istoriografiji mnogo
raspravljalo. Poku{avano je i sa davanjem raznih obja{njenja, “uglavnom sa ci-
ljem da se Ma~ek politi~ki opravda i da se njegov stav prikaè tako kako bi naj-
vi{e odgovaralo aktuelnim politi~kim interesima njegove sredine u emigraciji.
I on sam u svojim memoarima ... izostavlja sve {to bi bilo nezgodno, a isti~e
ono {to mu vi{e odgovara. On tvrdi da je jedan nema~ki emisar (kome je zabo-
ravio ime) bio glavni faktor i pregovara~, da mu je na njegov zahtev predao
proglas narodu i da ga je pod njegovom kontrolom sastavio i potpisao.” (str.
724-725.)
Terzi} detaljno obja{njava da je “Ma~ek ovakvim proglasom ne samo “pri-
mio na znanje” osnivanje NDH, nego i usvojio taj ~in. On je kao predsednik
HSS istakao da je Kvaternik proglasio slobodnu, samostalnu hrvatsku dràvu”.
Otkuda “slobodna, samostalna dràva”, kada je i sam na po~etku redakcije
ovog proglasa naglasio da je nema~ka vojska “predala vlast” pukovniku Kva-
terniku?! Nije li time Ma~ek izrazio usvajanje okupatorskoga ~ina, i to “na ce-
lokupnom historijskom teritoriju hrvatskoga naroda”, iako se jo{ nisu znale ni
688
granice “Nezavisne Dràve Hrvatske”? Ne zna~i li to da je on time istodobno
izrazio i prestanak Banovine Hrvatske i razbijanje zajedni~ke jugoslovenske
dràve i prihvatio osovinsko raskomadavanje Jugoslavije, iako je tada jo{ bio
potpredsednik vlade Kraljevine Jugoslavije i predsednik HSS? Pored toga, nje-
gov apel na “sav hrvatski narod da se novoj vlasti pokorava”, zna~i da podrà-
va usta{ki reìm i da na okupatorsku tvorevinu NDH gleda kao na “novu vlast”,
kojoj se “sav hrvatski narod” ima pokoravati. Ma~ekov poziv istodobno zna~i
i priznavanje okupatorske vlasti nad ovom satelitskom tvorevinom i konstata-
ciju da je okupatorska vlast istodobno uklonila dotada{nju legitimnu dràvnu
vlast u Banovini Hrvatskoj. A kad Ma~ek poziva “sav hrvatski narod” da podr-
ì tu “novu vlast”, a “sve prista{e selja~ke stranke, koji su na upravnim poloà-
jima, te kotarske odbornike da ostanu na svojim mestima, onda “Nezavisnoj
Dràvi Hrvatskoj” osigurava i neophodno potreban aparat vlasti. Kona~no, ka-
ko valja protuma~iti njegov poziv da svi funkcioneri i “sav hrvatski narod”
“iskreno” sara|uju s “novom vladom”? Ma~ek nije imao nikakvo pravo da pre-
nosi vlast na Kvaternika, jer niko ne moè preneti na drugoga ono {to sam ne-
ma. A na tom njegovom “prenosu vlasti” usta{ki vrhovi izgra|ivali su svoj po-
liti~ki kurs, kao {to je i osovinska propaganda zasnivala svoju postavku o na-
vodnom legalnom postanku NDH. Ma~ek u vreme sastavljanja svog proglasa
nije imao, niti je na njega preneo legitimitet za promenu dràvnopravnog sta-
nja Banovine Hrvatske u “Nezavisnu Dràvu Hrvatsku”, jer nije imao nikaka-
vog ovla{}enja da to u~ini. Njegova stranka niti mu je dala takvo ovla{}enje, a
ona ga nije ni mogla dati. Ni u pogledu Banovine Hrvatske Ma~ek nije imao
nikakav sli~an mandat, jer nije bio njen funkcioner. Isto tako nije imao pravo
na “prenos legitimiteta” ni kao prvi potpredsednik vlade Kraljevine Jugoslavi-
je, jer ni ~itava ta vlada nije imala takav mandat.” (str. 725-726.)
c) Presudna uloga Ma~eka i Stepinca u uspostavljanju NDH
U svakom slu~aju, nema nikakve sumnje da je uloga Ma~ekovih “za{tita-
ra” bila presudna u uspostavljanju usta{ke dràve. [a~ica usta{kih emigranata,
koja se pojavila za okupatorskim trupama, bez Ma~ekove podr{ke bila bi ne-
mo}na. “U stvari, sva postoje}a vlast, po~ev od seoske, op{tinske i sreske, do
banske uprave, na Ma~ekov poziv stavila se na raspolaganje svima koji su re-
{ili da stvore Nezavisnu Dràvu Hrvatsku i bitno im olak{ala ispunjenje njiho-
ve namere. To zna~i da se dràvni policijski aparat Banovine, koji je izgradio
Ma~ek, u prole}e 1941. u celini stavio na raspolaganje i Paveli}u i Nemcima,
tako da je Paveli} do{ao kad je bilo “sve gotovo” da dovr{i i “kruni{e zapo~e-
to delo. U momentu kada je Paveli} pobedni~ki uveden u Hrvatsku u senci ne-
ma~kih tenkova i avijacije, Ma~ekov dràvno-policijski aparat planski i sprem-
no je do~ekao novog gospodara.” (str. 728.) I prve pokolje srpskog stanovni-
{tva, kao onaj u Gudovcu kod Bjelovara, izvr{ili su “za{titari”, pre nego {to su
se zvani~no transformisali u usta{e. Oni su organizovano razoruàvali, preda-
vali Nemcima ili ubijali jugoslovenske vojnike srpske nacionalnosti, plja~kali
magacine i na sve mogu}e na~ine sabotirali odbrambene napore.
689
Interpretiraju}i stavove Vladimira Dedijera iz 1981. godine i njegova sa-
znanja na osnovu memoara Jakova Blaèvi}a, Terzi} posebno potencira da su
uloge Ma~eka i Stepinca bile neizmerno va`ne za uspostavljanje i konsolidaci-
ju usta{ke dràve. “I Stepinac je zajedno s Ma~ekom doprineo da se NDH ide-
olo{ki, propagandno i organizaciono u~vrsti. Da nisu Ma~ek i Stepinac iza{li
sa konstitutivnim dokumentima, bez njih ne bi bilo Paveli}a. NDH ne bi ima-
la svoga osnova. Paveli}, s par stotina usta{a koje je doveo iz Italije, ne bi mo-
gao tako da u~vrsti vlast. Stepinac je odmah izdao okru`nicu, u kojoj je kon-
statirao program kako da se crkva drì i podupre temelje Paveli}evom reìmu.
Jo{ pre rata crkva je pomogla da se u Hrvatskoj stvori kriàrska organizacija,
sastavljena od fantizovanih studenata i malogra|ana. Ta se kriàrska organiza-
cija po nalogu Stepinca priklju~ila usta{kom pokretu i mnogi od njih su posta-
li najzadrtiji kolja~i. Mislim da sve ovo nismo jasno uo~ili 1946. godine za vre-
me Stepin~eva procesa. Tada smo videli samo ne{to od toga. NDH je zaista
tvorevina, pre svega, Ma~eka i Stepinca. Stare klasne snage opredme}ene u cr-
kvi i Ma~eku, omogu}ile su Nemcima da legalizuju kvislin{ku tvorevinu, ka-
kva je bila NDH. Samo uz ovu pomo} Paveli} je izbio u prvi plan, a Ma~ek i
Stepinac poku{avali su za vreme rata da se skrivaju. S vremena na vreme uda-
rali bi po neku packu Paveli}u, kako treba pametnije raditi.
Na kraju rata, kada je postalo jasno da Paveli} mora da ide via fakti, Ma-
~ek i Stepinac su zajedni~ki istupili s ogoljenim rukovodstvom HSS-a, tvrde}i
da su oni nekompromitovani za vreme rata. Oni su uputili zajedni~ki apel za-
padnim saveznicima da ratni program saveznika o Federativnoj Jugoslaviji pod
Titom zbri{u, a da oni treba u su{tini da preuzmu vlast tvrde}i da }e se kona~-
na forma dràve utvrditi na slobodnim izborima posle rata. Stepinac je organi-
zovao posebnu biskupsku konferenciju u martu 1945. godine, gde se iza{lo
otvoreno sa ovakvom platformom: hrvatski narod ima svoju dràvu, bez obzi-
ra na NDH. Hrvatska dràva je me|unarodni subjekat. Paveli} vi{e nema nika-
kve vlasti, a Ma~ek i Stepinac, kao ljudi koji se nisu kompromitovali za vreme
rata, stvori}e jednu hrvatsku dràvu potpuno u duhu zapadnih saveznika. Jakov
Blaèvi} isti~e da je nai{ao na jedan izve{taj Paveli}evog diplomate @idoveca,
napisan u zatvoru, koji umnogome potvr|uje ovu tezu.” (str. 374.)
6. Ante Paveli} i ideologija hrvatskog usta{kog pokreta

U vrlo pogodnim istorijskim okolnostima Ante Paveli} i njegov usta{ki
pokret kroz projekat “Nezavisne Dràve Hrvatske” doveli su do krajnjih kon-
sekvenci hrvatsku nacionalnu ideologiju Ljudevita Gaja, Josipa [trosmajera,
Franje Ra~kog, Mihovila Pavlinovi}a, Ante Star~evi}a, Eugena Kvaternika i
bra}e Radi}a, a direktni su nastavlja~i politi~ke koncepcije Vlatka Ma~eka. Po-
sle Prvog svetskog rata minorni politi~ar, predvodnik male Hrvatske stranke
prava i zagreba~ki gradski odbornik, Paveli} se povezao sa liderima hrvatske
politi~ke emigracije, austrougarskim generalom baronom Stjepanom Sarkoti-
}em i predsednikom îste stranke prava Ivicom Frankom, koji su ve} odrà-
vali ~vrste veze sa italijanskim i ma|arskim tajnim slu`bama, planiraju}i raz-
690
bijanje Jugoslavije. U zemlji je tada Paveli} ve} bio u ~vrstoj sprezi sa Hrvat-
skim blokom, Hrvatskom federalisti~kom selja~kom strankom Ante Trumbi}a
i dobro organizovanim klerofa{isti~kim Hrvatskim sokolom. S Radi}evom
strankom tajno je sara|ivao jer su im uzajamne simpatije obezbe|ivali zajed-
ni~ki ciljevi, {to su ve{to prikrivali povremenim javnim polemikama i propa-
gandnim varnicama. Godine 1927. i sam Paveli} je u Rimu uspostavio konspi-
rativnu spregu s vrhom Musolinijevog reìma.
a) Paveli}eva teroristi~ka aktivnost u dosluhu
sa fa{isti~kim silama
Na parlamentarnim izborima 1927. godine Ante Paveli} i Ante Trumbi} su
kao kandidati Hrvatskog bloka izabrani za poslanike Narodne skup{tine. Zbog
paktiranja s kraljem i Pa{i}em, Stjepan Radi} je tom prilikom izgubio skoro
tre}inu glasova, rimokatoli~ki krugovi mu nisu zaboravljali antiklerikalne na-
stupe, a separatisti~ki su mu zamerali {to je pravio Selja~ko-demokratsku koa-
liciju sa Svetozarom Pribi}evi}em, kad su ga beogradski politi~ki krugovi izi-
grali povodom formiranja nove vlade. U skup{tinskoj polemici 5. marta 1928.
godine Paveli} je za Stjepana Radi}a rekao da nije uvek odgovorna li~nost i da
nije odgovoran za ono {to govori. Jo{ ve}i bes Radi} je na sebe navukao kada
je od kralja prihvatio mandat da iste godine formira {iru koncentracionu vladu.
Poku{aj mu je propao zbog radikalskog otpora, ali su ga od tada hrvatski sepa-
ratisti i klerikalci definitivno otpisali. Nakon skup{tinskog atentata 23. juna ra-
njeni Radi} je ~ak i u pisanoj poruci, koja je pro~itana na sahrani njegovih naj-
bliìh saradnika, izrazio puno poverenje u kralja. Sa svoje strane, kralj je pono-
vo ranjenom Radi}u ponudio mandat za sastav koncentracione vlade, ali je Ra-
di}, iako otvoreno odu{evljen kraljevom posetom, smatrao da u tada{njoj situ-
aciji nije mogu}e formiranje takve vlade i da je najbolje re{enje raspisivanje
novih izbora. Smatrao je da }e mu li~no mu~eni{tvo i pogibija saradnika po-
vratiti izgubljene glasa~e.
Me|utim, Radi}u su stvari izmicale kontroli i, {est dana pred njegovu smrt,
Ante Paveli} i Ante Trumbi} najavili su pristupanje poslani~kom klubu Hrvat-
ske selja~ke stranke. Na Radi}evoj sahrani glavni govor je odrào Ante Trum-
bi}, u pateti~nom zanosu pozivaju}i na uskrsnu}e Hrvatske. Paveli} je po~et-
kom oktobra u Zagrebu osnovao paravojnu organizaciju “Hrvatski domobran”,
pod maskom sportskog dru{tva. U dogovoru s Paveli}em, krajem oktobra
Trumbi} je oti{ao u Be~ radi dogovora sa emigrantskim predvodnicima Stje-
panom Sarkoti}em i Ivanom Per~evi}em. Odatle se Paveli}u javio pismom i
zamolio ga da priloèni izve{taj preda Ma~eku. Taj izve{taj po svom sadràju
svedo~i da je ve} uspostavljen ~vrst politi~ki ortakluk Ma~eka, Trumbi}a i Pa-
veli}a i da oni zajedni~kim naporima rade na internacionalizaciji hrvatskog pi-
tanja, posebno se oslanjaju}i na nema~ki i italijanski faktor, a sara|uju}i sa ma-
|arskim i bugarskim. Pored toga, pismo odi{e netrpeljivo{}u i sumnji~enjem
Ma~ekovog koalicionog partnera Svetozara Pribi}evi}a. Po prirodi Trumbi}e-
vog putovanja u inostranstvo do{lo je i do malog javnog ko{kanja, jer se Pribi-
691
}evi} od njega ogradio, a Ma~ek ga podrào i potvrdio da je re~ o politi~koj
misiji koja je s njim dogovorena. I narednih nekoliko izve{taja Trumbi} je slao
Paveli}u, s uputstvom da ih, kad pro~ita, prosledi Ma~eku. Nakon uspostavlja-
nja li~ne kraljeve diktature, i sam Paveli} je, u dogovoru s Ma~ekom, 19. janu-
ara 1929. godine krenuo u emigraciju da li~no organizuje antijugoslovensku
delatnost.
Da je taj Paveli}ev odlazak zaista bio u dogovoru s Ma~ekom, posvedo~io
je Slavko Kvaternik 7. februara 1947. godine u izjavi istra`nim organima u Za-
grebu. Kvaternik o tome pri~a: “Ne sje}am se to~no koje je to godine bilo, si-
gurno poslije smrti Stjepana Radi}a i nastupa apsolutisti~kog reìma kralja
Aleksandra, do{ao je k meni (A. Paveli}) u moje slu`bene prostorije (u Parce-
larskoj banci) i saop}io meni da on ide u inozemstvo u sporazumu sa selja~-
kom strankom dr Ma~eka, radi obavje{tenja stranih politi~ara i dràvnika o pra-
vom stanju koje vlada u Jugoslaviji, a naro~ito radi razja{njenja smrti Stjepana
Radi}a, koja je bila organizirana sa napadom u parlamentu i za{to je znao i kralj
Aleksandar, jer inozemstvo nije pravilno i ispravno upu}eno o svemu {to se ra-
di i doga|a u Hrvatskoj. Radi ~ega je Paveli} k meni do{ao, mislim radi toga,
jer sam ja bio vi|eni ~lan Stranke prava i jer sam bio u najboljim vezama sa se-
lja~kom strankom dr Ma~eka. Ne znam je li Paveli} oti{ao legalno ili ilegalno
u inozemstvo. Paveli} je rekao da ide najprije u Austriju na dogovor sa gene-
ralom Sarkoti}em, a poslije toga u Njema~ku, jer mu je uglavnom stalo da bu-
de Njema~ka orjentirana, jer su oni najslabije upu}eni u na{e doga|aje. On ni-
je rekao da definitivno ide a mislim da nije bila to ni namjera, jer je ostavio svo-
ju obitelj ovdje, nego se je tekar kasnije odlu~io, kako predijevam, kad je do-
{lo u zemlji do gustoga, tj. kad su po~eli progoni sa Ma~ekom i Pribi}evi}em.”
(cit. prema – Bogdan Krizman: Ante Paveli} i usta{e, “Globus”, Zagreb 1986.,
str. 51.) Povodom ovoga podatka Krizman napominje da je u istorijskom po-
gledu “neodrìva legenda da je Paveli} prije svog odlaska u emigraciju osno-
vao usta{ki pokret.” (str. 51.)
U emigraciji je Paveli} naj~vr{}e odnose imao sa italijanskom tajnom po-
licijom, a blisku saradnju je ostvario sa makedonskim emigrantima koji su bi-
li probugarski orijentisani. Ubrzo je prvenstvo dao teroristi~kim aktivnostima
u odnosu na politi~ko delovanje. Prva `rtva organizovanog usta{kog terorizma
bio je ugledni hrvatski intelektualac jugoslovenskog opredeljenja Anton [legel,
koji je mu~ki ubijen u martu 1929. godine u Zagrebu, na ulazu u svoj privatni
stan. Usledile su potom diverzije na va`nim saobra}ajnicama, od kojih su naj-
zna~ajnije na drumu kod Brezovice i na èlezni~koj pruzi kod Velike Gorice.
U avgustu iste godine dignuto je u vazduh skladi{te oru`ja àndarmerijske ka-
sarne u Zagrebu. Prilikom poku{aja hap{enja [legelovih ubica jedan policijski
agent je ranjen, a drugi poginuo. Istragom je utvr|eno da je oru`je teroristima
dostavljano preko organizacione mreè Hrvatske stranke prava. Pored toga,
usta{ki teroristi~ki centar iz Be~a podmetao je eksploziv u vozove za Jugosla-
viju, {to je 1930. godine dovelo do eksplozija u blizini Zemuna, Zidanog mo-
sta i Vinkovaca. Teroristi~ka mreà je {irena po raznim evropskim zemljama,
692
a nisu zapostavljane ni propagandne aktivnosti. Paveli} se sastajao i sa Ma~e-
kom, prilikom njegovog putovanja oktobra 1930. u êhoslova~ku. Pored toga,
kao prvu svoju emigrantsku bro{uru usta{ki vo|a je objavio svoj rad “Usposta-
va hrvatske dràve – trajni mir na Balkanu”, u kojoj vrlo naivno pristupa pri-
kazivanju hrvatske istorije, tvrde}i ~ak da su Hrvati stole}e ranije, u {estom ve-
ku, do{li na Balkan i ve} prvih dana po dolasku formirali sopstvenu dràvu,
“uzorno” ure|enu po tada{njem evropskom obrascu. Me|u Hrvatima se publi-
ka i za takva pisanija lako nalazila.
Posebnim memorandumom Paveli} se 1929. godine obra}ao i Dru{tvu na-
roda, zahtevaju}i da se Hrvatskoj prizna pravo na samoopredeljenje. Istoj me-
|unarodnoj instanci identi~nim povodom uskoro su se sa dva memoranduma
obratili ~elnici Hrvatske selja~ke stranke, Juraj Krnjevi} i Anton Ko{uti}, {to je
tako|e indikator njihovog sinhronizovanog delovanja.
b) No`, revolver i zakletva u rimokatoli~ku veru
U listu “Usta{a”, koji je ozna~en kao “vjesnik hrvatskih revolucionaraca”,
Paveli} u februaru 1932. godine pi{e uvodnik u kome, u formi politi~kih direk-
tiva, izme|u ostalog poru~uje: “Tko misli, da je sramota, da hrvatski narod u
svojoj borbi proti beogradskoj tiraniji upotrebljuje i najkrvavija i najokrutnija
sredstva, taj ne misli ozbiljno na oslobo|enje i ne zna, da se proti razbojnicima
ne moè boriti lijepim rije~ima i komplimentima, nego samo ljutim i krvavim
oru`jem... No`, revolver, bomba i pakleni stroj – isti~e Paveli} – to su idoli, ko-
ji imaju povratiti seljaku plodove njegove zemlje, radniku kruh, a Hrvatskoj
slobodu. To su argumenti koji su jedini kadri osvjedo~iti Evropu, da i Hrvati
imaju pravo na slobodu, na ìvot. To su gusle, na kojima hrvatski narod ima
odguditi posmrtnu kora~nicu tu|inskoj vlasti. No`, revolver, strojna pu{ka i pa-
kleni stroj, to su zvona koja }e navjestiti osvit zore i uskrsnu}e nezavisne drà-
ve hrvatske.” (Krizman, op. cit., str. 85.) Sve Paveli}eve bro{ure i novinski
~lanci iz emigrantskog perioda, pored stalnih fraza o hrvatskom dràvnom pra-
vu, civilizacijskoj ulozi i zaklinjanju u rimokatoli~ku veru, obiluju i ovakvim
krvoèdnim parolama. Kako Paveli} u istom listu pi{e u maju 1932. godine, hr-
vatski revolucionarac i usta{a “mora biti krut i nemilosrdan, bez milosti i par-
dona, jer je njegova du`nost da gvo`|em, vatrom i krvlju skrati muke hrvat-
skoga naroda, da silom skrha vrat tu|inskome nametniku i tako oslobodi svo-
ju domovinu.” (str. 86.)
Paveli}eve usta{e su, oru`jem pribavljenim sa italijanske teritorije, u sep-
tembru 1932. godine napali àndarmerijsku kasarnu u Bru{anima kod Gospi-
}a, pa se posle eksplozije i pucnjave, povukli u velebitske {ume uzvikuju}i “@i-
vio Paveli}!” U napadu je jedan usta{a poginuo, a ostali su u uniformama i s
oru`jem pobegli u Zadar, na tlo Italije. Pona{anje zadarskog policijskog prefek-
ta i njegovih karabinjera svedo~i da je usta{ki “ustanak” u Lici organizovan u
~vrstoj sprezi sa italijanskim fa{isti~kim vlastima. Uostalom, u Italiji i Ma|ar-
skoj (Janko Pusta) legalno su postojali usta{ki paravojni logori, opremljeni ra-
znim naoruànjem i poligonima za obuku. Italijanska i ma|arska {tampa sam
693
usta{ki napad na objekat, koji su u prvom trenutku branila samo dva àndarma,
propagandisti~ki su preuveli~avale i dramatizovale kao da je u Jugoslaviji mal-
tene po~eo gra|anski rat. U znak priznanja za uspeh ovog operetskog “ustan-
ka” Paveli} je Andriju Artukovi}a imenovao za komandanta svih usta{kih je-
dinica u Italiji. U decembru 1933. usta{e su u Zagrebu organizovale atentat na
kralja Aleksandra, ali ih je policija preduhitrila i nesu|ene atentatore pohapsi-
la. Prilikom hap{enja jedan policajac je ubijen, a jedan ranjen. Sa liderom ma-
kedonskih probugarskih terorista, Van~om Mihajlovim, Paveli} je 1934. godi-
ne planirao i organizovao atentat na kralja Aleksandra u Marseju. Istraga je po-
kazala da je Vladimir, sin Stjepana Radi}a, sve vreme bio vrlo blizak organiza-
torima zavere, a ina~e je poznat kao pisac mno{tva najekstremnijih tekstova u
raznim usta{kim emigrantskim listovima.
Da bi umirio svetsku javnost i bar delimi~no otklonio sumnje o sopstvenoj
ume{anosti u marsejski atentat, Musolinijev reìm je uhapsio Paveli}a, nekoli-
ko stotina usta{a internirao, a njihov logor zatvorio. Iz zatvorskog sanatoriju-
ma Paveli} je pu{ten u prole}e 1936. godine i odmah nastavio sa teroristi~kim
aktivnostima, mada je u Francuskoj, u odsustvu, osu|en na smrt.
c) Mobilisanje Nema~ke za katoli~ke potrebe
Krajem te godine dostavio je nema~kom ministarstvu inostranih poslova
op{iran elaborat o hrvatskom pitanju, s predlogom da se njegovi zahtevi uvrste
u nacisti~ku revizionisti~ku politiku. U elaboratu je, izme|u ostalog, dokazivao
da “Hrvati uop}e i nisu slavenskog nego gotskog porijekla.” (str. 237.) U o~e-
kivanju {ireg evropskog ratnog zapleta, Paveli} kaè da “u ratu ne}e biti bez
zna~enja na kojoj }e strani stajati hrvatski narod, a on }e bez sumnje i posve
prirodno stajati na strani neprijatelja Srbije.” (str. 238.) Zalaù}i se za uni{tenje
Jugoslavije i uspostavljanje hrvatske dràve na prostoru Hrvatske, Slavonije,
Srema, Dalmacije, Bosne i Hercegovine, on tvrdi da “hrvatstvo ima na te po-
krajine ne samo povijesno pravo, ve} i ìvo pravo u sada{njosti, jer u njima ì-
vi hrvatski narod u neprekidnom narodnosnom kontinuitetu i tvori kao iskon-
ski ìvalj znatnu ve}inu. Nehrvatske narodne skupine, koje u ovim pojedinim
pokrajinama nalazimo kao narodne manjine, prodirale su u zatvoreno hrvatsko
podru~je kao raspr{ene skupine, djelomice za vrijeme Turaka, a djelomice u
najnovije vrijeme, po jednoj politi~ki prora~unatoj kolonizacionoj osnovi. Svo-
ju pripadnost hrvatstvu i svoju volju za ujedinjenje u jednu nezavisnu dràvu
hrvatsku, dokazalo je s ogromnom ve}inom pu~anstvo svih tih pokrajina u sva-
koj danoj prilici.” (str. 239.) Po Paveli}evom mi{ljenju, glavni hrvatski nepri-
jatelji su Srbi, masoni, Jevreji i komunisti.
Jugoslaviju u ovom memorandumu Paveli} predstavlja kao ogoljeni pro-
dukt masonske zavere, a Srbiju tradicionalnim neprijateljem Nema~ke. Verno
slede}i izrazito antisemitsku orjentaciju [trosmajera, Ra~kog, bra}e Radi}a i
mnogih drugih istaknutih hrvatskih intelektualaca, Paveli} se obru{ava na Je-
vreje, za koje kaè da se najè{}e suprotstavljaju realizaciji hrvatskih nacional-
nih interesa. Kako isti~e, “njihova djelatnost bila je uperena ve}inom i isklju~i-
694
vo protiv pokreta za potpunom nezavisno{}u koji nije ni slobodnozidarski ni
demokratski, nego se bori za oslobo|enje Hrvatske i za izgradnju unutra{njeg
reda i poretka na zdravim nacionalisti~kim na~elima s pomo}u kojih bi zauvi-
jek bio odstranjen svaki utjecaj ìdovsko-slobodnozidarske demokracije. U Hr-
vatskoj su danas – konstatira Paveli} – gotovo cjelokupno bankarstvo i gotovo
sva trgovina u rukama @idova. To je bilo mogu}e samo zato {to ih je dràva
povla{}ivala jer je i u tome vidjela slabljenje hrvatske narodne snage. @idov-
stvo je s velikim veseljem pozdravilo osnivanje tzv. jugoslavenske dràve, jer
im hrvatska narodna dràva ne bi nikada tako odgovarala kao Jugoslavija – dr-
àva raznih naroda! “U narodnosnom meteù – pi{e Paveli} – leì Judino car-
stvo; tu se moè ìdovstvo kao nov~ano jak i prividno odan elemenat dràvnoj
vlasti dodvoriti i zadobiti naklonost vlastodràca. Hrvatska narodna dràva ni-
je se svi|ala ìdovstvu i iz razloga, jer je osniva~ modernog hrvatskog nacio-
nalizma dr Ante Star~evi} bio otvoreni protivnik ìdovstva (antisemita). I doi-
sta, Jugoslavija se razvila onako, kao {to su to @idovi predvidjeli, u pravi eldo-
rado ìdovstva zbog podmitljivosti javnoga ìvota u Srbiji. Ono je bilo veoma
zahvalno Beogradu za pruàno za{titni{tvo na taj na~in, da je od hrvatskog na-
roda ukradeni kapital upotrebilo za borbu protiv hrvatskog oslobodila~kog po-
kreta. U svakoj prilici o~itovalo je ìdovstvo u Hrvatskoj na njemu svojstven i
bu~an na~in svoju odanost jugoslavenstvu i dràvnom jedinstvu, da bi u ino-
zemstvu stvorilo dojam, kao da su Hrvati zadovoljni svojom sudbinom. U ì-
dovskim rukama se nalazi cjelokupno novinstvo u Hrvatskoj. To ìdovsko-slo-
bodnozidarsko novinstvo neprekidno napada Njema~ku, njema~ki narod i na-
cionalsocijalizam, a nakon toga pojavljuju se predstavnici Beograda i prikazu-
ju da se radi o novinstvu iz Hrvatske, te iz toga izvode kao da su Hrvati nepri-
jateljski raspoloèni prema Nijemcima.” (str. 241.)
Nipoda{tavanje kvaliteta i sposobnosti jugoslovenske vojske Paveli}u je
pogodna uvertira da izrazi hrvatski stav prema odbrambenim nastojanjima ce-
le dràve. “U ozbiljnom slu~aju Hrvati, Makedonci i Albanci ne samo da se ne-
}e boriti za tu dràvu nego }e, {tovi{e, oru`je koje im bude dano u ruke upotri-
jebiti za borbu protiv nje. Zbog takvih prilika nije se ni jedanput mogla prove-
sti mobilizacija u Hrvatskoj. Raspad bi nastao u ~asu kad bi bila izdana nared-
ba za mobilizaciju. [to se ti~e oficirskog kora, on se, prije svega u pogledu vi-
{ih oficira, sastoji gotovo isklju~ivo od Srba i tim se jednoj vojsci ne moè da-
ti jedinstveni duh narodne vojske... Uz to je, uslijed sklapanja brakova preza-
duènih oficira sa @idovkama, oficirski kor posljednjih godina “opasno poì-
dovljen”: tre}ina mladih oficira beogradskog oficirskog kora oènjena je @i-
dovkama, a takve su prilike za komunizam u vojsci plodno tlo.” (str. 243.) Pa-
veli} posebno potencira ~injenicu da Hrvati, u skladu sa svojim vekovnim tra-
dicijama, upiru poglede nade “na njema~ki narod kao cjelinu, ~ije sredi{te
predstavlja Njema~ki rajh, a koji je danas utjelovljen u nacional-socijalisti~-
kom pokretu pod vodstvom njegovog najve}eg i najboljeg sina Adolfa Hitlera.
U borbi za slobodu i nezavisnost, koju vodi hrvatski narod proti nametnutog
mu jarma preko mirovnog diktata, on teì za naklono{}u (simpatijama) Hitle-
695
rove Njema~ke, u kojoj gleda najmo}nijeg borca za prirodno pravo, istinsku
uljudbu (kulturu) i vi{u obrazovanost (civilizaciju).” (str. 245.)
Naglo pobolj{anje italijansko-jugoslovenskih me|udràvnih odnosa i pot-
pisivanje politi~kog sporazuma, navelo je Musolinijevu vladu da raspusti u
martu 1937. sve usta{ke logore u Italiji, a Paveli}a i njegove sledbenike konfi-
nira u razli~ita mesta, me|usobno ih izoluju}i. U usta{kim redovima zavladala
je rezignacija i rasulo, a usta{e su se i me|usobno diferencirali na frankovce i
ma~ekovce. Mnogi su odlu~ili da se vrate u Jugoslaviju. Godine 1938. pokaj-
ni~ki se vratio i Paveli}ev doglavnik Mile Budak, poru~uju}i Milanu Stojadi-
novi}u da je spreman da se maksimalno angaùje na rasturanju hrvatske poli-
ti~ke emigracije na evropskom i ameri~kom kontinentu. Kako procenjuje Bog-
dan Krizman, Budakov povratak doprineo je oìvljavanju usta{ke struje unutar
Hrvatske selja~ke stranke. “Tako se teì{te usta{ko-frankova~ke akcije prenije-
lo iz inozemstva u domovinu, jer vani prilike za usta{e vi{e uop}e nisu bile po-
voljne.” (str. 310.) Po{to nije bilo mogu}e obnoviti Hrvatsku stranku prava,
sam Budak je podsticao sve usta{ke elemente da se ubrzano u~lanjuju u Hrvat-
sku selja~ku stranku. Pokrenuo je i list “Hrvatski narod”, koji je ubrzo stekao
veliki broj pristalica, dok je u humanitarnoj zadruzi “Uzdanica” okupljao naj-
ekstremnije usta{e. U sprezi s njim, Slavko Kvaternik je {irio mreù simpati-
zera i usta{kih aktivista me|u jugoslovenskim oficirima hrvatske nacionalno-
sti. Po~etkom 1940. godine Italija je ponovo u igru uklju~ila i usta{ku kartu, pa
su Paveli} i italijanski ministar inostranih poslova, grof ]ano, po~eli da kuju
planove o prekrajanju Jugoslavije. Paveli} je, uz to, uspostavio pismene kon-
takte sa Miletom Budakom u Zagrebu, povremeno i sa Slavkom Kvaternikom.
Pred odlazak u Zagreb, Paveli}a je u dva navrata, 29. marta i 11. aprila, primio
Benito Musolini.
~) Paveli}ev mit i njegov trijumfalni povratak u Zagreb
Za vreme dvanaest godina Paveli}evog emigrantskog ìvota o njemu je iz-
gra|en pravi mit me|u Hrvatima u Jugoslaviji. Taj mit nije moglo proizvesti
Paveli}evo politi~ko delovanje pre odlaska u emigraciju. Nije ga moglo izgra-
diti dvadesetak spolja organizovanih teroristi~kih akcija, koje uklju~uju ubistvo
nekoliko jugoslovenski orijentisanih Hrvata i podmetanje eksploziva. Nisu ga
mogle stvoriti Paveli}eve bro{ure i leci sa proglasima, uno{eni u zemlju u vrlo
malim tiraìma. Mit Ante Paveli}a me|u Hrvatima isklju~ivo je stvorila njego-
va glavna uloga u organizovanju ubistva kralja Aleksandra Prvog Kara|or|e-
vi}a. Zapravo, Paveli}ev mit stvorila je beskrajna hrvatska mr`nja prema Srbi-
ma. On je koncentrisani izraz svih antisrpskih animoziteta, netrpeljivosti i zlu-
radosti. Preko radio-stanice “Velebit”, ~iji je program u reìji italijanskih tajnih
slu`bi emitovan, Ante Paveli} je 8. aprila 1941. uputio proglas hrvatskom na-
rodu, prepun odu{evljenja {to su srpski narod i njegova vojska ve} poraèni,
koji se zavr{ava pozivom da se sve~ano do~ekaju nema~ka i italijanska okupa-
torska vojska. Paveli} u tom pogledu poru~uje: “Do~ekajte svagdje i svagda
hrabre vojnike na{ih prijatelja i za{titnika s veseljem, s odu{evljenjem, po{to-
696
vanjem i s bratskom ljubavlju. Okitite ku}e hrvatskim trobojnicama i znakovi-
ma prijateljskih naroda i vojske. Ovi vojnici znadu, da prolaze kroz prijateljske
zemlje, nu neka se i na licu mjesta osvjedo~e da su ih Hrvati u hrvatskim ze-
mljama primili onako bratski i s ljubavlju, kako to u~initi znadu samo ~estita,
zahvalna i vjerna srca hrvatskog naroda. S njima dolaze u tvoju sredinu, hrvat-
ski narode, s pu{kom u ruci, hrabro se bore}i i tvoji sinovi, dolazi i hrvatska
usta{ka vojska! Ru{i se neprijateljska sila, a hrvatski narod doìvljuje svoj us-
krs!” (str. 391.) Nacisti~ku armadu su zagreba~ki Hrvati do~ekali s toliko odu-
{evljenja, da se s tim, po svedo~enju nema~kih oficira, moè porediti samo do-
brodo{lica u Hitlerovom rodnom mestu u Austriji.
O~evidac Paveli}evog trijumfalnog povratka, SS – {tandartenfirer Ed-
mund Vizenmajer 14. aprila 1941. javlja nema~kom ministru inostranih poslo-
va Joakimu fon Ribentropu da Paveli} izraàva ogromnu zahvalnost Hitleru i
èli da Rajh {to pre prizna hrvatsku nezavisnost. Zatim dodaje: “Paveli} ne na-
mjerava uop}e voditi neku vanjsku politiku; to obavlja firer, a Paveli} èli sa-
mo to da vodi svoj narod u bolje dane i dokaè kako Hrvati nisu Slaveni, nego
da rasno pripadaju germanstvu. Bio je dirljiv susret Paveli}a s njegovim vjer-
nima. Svojstvo vo|e izvan je diskusije, uslijed discipline njegovih prista{a i lju-
bavi naroda. Paveli} je garant za to da firer s njim ne}e doìvjeti nikakvo raz-
o~arenje.” (str. 422.) I sam Vlatko Ma~ek bio je zaprepa{}en ogromnim razme-
rama Paveli}eve popularnosti u celom hrvatskom narodu, pa i me|u ~lanstvom
Hrvatske selja~ke stranke, {to je glavni motiv njegove politi~ke pasivnosti i iz-
begavanja liderskog rivalstva. Usta{ki reìm je odmah ukinuo sve politi~ke
stranke i dru{tvene organizacije i kompletan politi~ki ìvot ~vrsto je ukalupljen
u institucionalnu strukturu totalitarne dràve.
}) Konstrukcija usta{ke dràve po vatikanskom nacrtu
Pored usta{ke dràvne, postojala je jedna jedina relativno samostalna insti-
tucionalna struktura, koju je predstavljala Rimokatoli~ka crkva. Me|utim, svi
njeni biskupi su manje ili vi{e otvoreno podràli glavne usta{ke ciljeve, a ma-
sa niìh sve{tenika aktivno se uklju~ila u konkretne delatnosti usta{kog pokre-
ta, mnogi od njih i sa isukanim noèm u ruci.
Rimokatoli~ka crkva je ~vrsto podupirala novouspostavljeni hrvatski usta-
{ki reìm, a mnogobrojni njeni sve{tenici su bili aktivno angaòvani u usta-
{kom pokretu, ~ak i kao istaknuti kolja~i. Nezavisna Dràva Hrvatska je u pot-
punosti skrojena prema klerofa{isti~kom receptu, ali se Vatikan na{ao na mu-
kama kakvu vrstu zvani~nih odnosa s njom da uspostavi. Pr-
i Svetoj stolici i dalje je funkcionisalo diplomatsko poslanstvo Kraljevine Ju-
goslavije, a po slovu me|unarodnog javnog prava Vatikan nije mogao prizna-
vati novouspostavljene dràve, dok je rat jo{ trajao. Kraljevski poslanik Niko
Miro{evi} Zorgo, rodom s Kor~ule, dakle dubrova~ki Srbin katolik, insistirao
je da Vatikan javno osudi usta{ke zlo~ine. Ali do pravog isku{enja dolazi u ma-
ju 1941. prilikom Paveli}eve posete Rimu, koji je do{ao s velikom svitom,
spreman da sa Italijom potpisuje me|udràvne ugovore i jednom princu iz sa-
vojske kraljevske porodice ponudi hrvatsku krunu. Kakvo je re{enje tom prili-
697
kom papa Pije Dvanaesti prona{ao, Krizman koncizno opisuje: “Talijanska
ambasada pri Vatikanu navaljivala je na Svetu stolicu da Paveli}u odobri audi-
jenciju kod pape, kao i vojvodi od Spoleta – budu}em designiranom kralju Hr-
vatske. Ljubljanski biskup najtoplije je Vatikanu preporu~ivao usta{ku dràvu,
zbog njenog katolicizma, i monsinjor Domeniko Tardini, kao “prvi slu`benik”
dràvnog tajni{tva, zaklju~io je da se audijencije odobre i papa Pije XII je, uju-
tro 17. V, donio odluku: pristao je na audijencije, no one imaju biti privatne i
osobne. Vojvoda od Spaleta bit }e primljen kao princ savojske ku}e, prije ne-
go {to bude designiran za hrvatskog kralja; Paveli} }e biti primljen bez cere-
monijala, kao obi~an katolik. Ne}e do}i do posjeta dràvnom tajniku da bi se
tako odstranilo svako politi~ko svojstvo posjeta. Papina odluka bila je smjesta
saop}ena savjetniku talijanske ambasade u Vatikanu, Tardini mu je tom prili-
kom saop}io kako Sveta stolica za vrijeme rata èli da se ogradi od svega {to
bi moglo nositi pe~at nekog politi~kog izja{njavanja i isto se tako ogra|uje od
toga da donosi politi~ke odredbe. Iste ve~eri papa je primio vojvodu Ajmonea
i povjerio mu kako mu je nemogu}e da ga prizna kao kralja Hrvatske sve dok
ne bude rije{en ugovorom o miru kompleks pitanja koja se odnose na novu dr-
àvu (NDH). Sutradan, nave~er, primio je i Paveli}a kojemu je Pio XII izloìo
da obi~aji Svete stolice jo{ ne dopu{taju da se izjasni o hrvatskoj dràvi, doda-
ju}i da su na svim stranama katolici za koje Sveta stolica mora pokazivati bla-
gost. Istog dana i dan kasnije (18. i 19. V), dràvno tajni{tvo Vatikana uputilo
je nuncijima i apostolskim delegatima cirkular u kome razlaè razloge i svoj-
stvo tih audijencija.” (Bogdan Krizman: NDH izme|u Hitlera i Musolinija,
“Globus”, Zagreb 1986., str. 139.)
Najsve~aniji do~ek Paveli} je imao u rimskom Zavodu Svetog Jeronima,
gde su u njegovu ~ast bile izve{ane hrvatske zastave, mada je po me|udràv-
nom ugovoru sam zavod bio pod za{titom jugoslovenske vlade. Ve} 6. juna
zvani~na italijanska novinska agencija je saop{tila da }e na zahtev hrvatske vla-
de Vatikan u Zagreb uputiti svog diplomatskog predstavnika. Na to je o{tro i
energi~no reagovao jugoslovenski poslanik Miro{evi}. “Tardini je odgovorio
Miro{evi}u kako se protivi obi~aju Svete stolice da uspostavlja diplomatska
predstavni{tva ili (formalno) prizna nove dràve za vrijeme rata, no da je Vati-
kan sebi uvijek pridràvao pravo da po{alje, prema vlastitoj ocjeni, sve}enika
u misije isklju~ivo vjerskog svojstva. Nerviran Miro{evi}evim insistiranjem,
Tardini se ljutito osvrnuo na op}e drànje jugoslavenske vlade i savjetovao po-
slaniku neka bude mirniji i neka manje izlaè neprilici vlastitu osobu, jer je
mnogo bolje da se ~uva za kasnije djelovanje, a ne da se sad tro{i u nepotreb-
nom i opasnom ratobornom istupanju. Ubrzo se Tardini smirio i u odgovoru od
14. V Vatikan je istakao kako je du`nost Svete stolice da se zanima za duhov-
no dobro katoli~kih vjernika, bez obzira na dràvu u kojoj ìve; ima i pravo da
ocjenjuje sredstva i osobe najprikladnije za to; Sveta stolica }e pri svemu tome
voditi brigu da izbjegne sve {to bi se moglo protuma~iti kao pristajanje uz po-
liti~ke ciljeve ove ili one dràve. Miro{evi} je dobio dojam da Vatikan namje-
rava uputiti u Zagreb svoga predstavnika i da }e to biti – bez obzira kakva }e
biti formula – prvi korak u pravcu priznanja usta{kog reìma.” (str. 139.)
698
Papa je 11. juna 1941. godine odlu~io da u Zagreb po{alje opata \uzepea
Ramira Markonea u svojstvu stalnog apostolskog vizitatora kod hrvatskog bi-
skupa. Kako je usta{ki ministar Mladen Lorkovi} obavestio nema~kog posla-
nika Ka{ea, Vatikan je saop{tio Paveli}u da apostolskog vizitatora {alje “da bi
tako u~inio odre|enu gestu prema hrvatskoj dràvi, gestu koja, dodu{e, ne
predstavlja priznanje, ali ipak vodi ra~una u odre|enom smislu o ~injenici osni-
vanja nove dràve.” (str. 141.) Paveli} je time bio razo~aran pa je papi uputio
kneza Ervina Lobkovica, vrlo uticajnog u katoli~kim krugovima i nosioca titu-
le papinog tajnog komornika, da poku{a izdejstvovati promenu odluke i even-
tualno obezbediti potpuno priznanje nezavisnosti hrvatske usta{ke dràve, {to
bi podrazumevalo i da poglavnik akredituje stalnog hrvatskog poslanika u Va-
tikanu. “Papa je primio Lobkovica u privatnu audijenciju, 20. VII, i komornik
mu je spomenuo u razgovoru Paveli}evu èlju da NDH uspsotavi normalne di-
plomatske odnose sa Svetom stolicom. Sutradan, kod kardinala Maljonea,
Lobkovic je bio manje diplomatski zakop~an... Naime, rekao je dràvnom taj-
niku da je Paveli} jarostan zbog oda{iljanja apostolskog vizitatora. [to on èli,
jest: da Vatikan prizna NDH, kao katoli~ku dràvu, i da je uz to priznanje ve-
zano istinsko diplomatsko predstavni{tvo. Da ne bi i nadalje uzrujavao usta{ki
reìm, Vatikan je popustio, odustav{i od naslova “vizitator”, koji je toliko raz-
bjesnio Paveli}a, i potraìo drugi naslov za sve}enika u misiji, pa je kardinal
Maljone pozvao Lobkovica, 23. VII, da mu to saop}i priznav{i mu tako impli-
citno izvjesnu kvalitetu da saobra}a s novim vlastima u Hrvatskoj. Tako je na
kraju bio poslan u Zagreb bez titule opat Markone, premda se Markone i nada-
lje u dokumentima Svete stolice naziva “apostolski vizitator”.” (str. 141.)
d) Po~etak nasilnog pokatoli~avanja u NDH
Benediktinski opat Markone i njegov sekretar \uzepe Masu~i, koji je vo-
dio sa~uvane dnevni~ke bele{ke, do{li su u Zagreb 3. avgusta, sutradan poseti-
li Stepinca, a narednog dana Paveli}a. Paveli} je, prema Masu~ijevim zapisi-
ma, rekao da mu je “drago {to su do{li i stoga zahvaljuje papi.” (str. 142.) U
mno{tvu raznih prijema Masu~i beleì da je papskog predstavnika 22. septem-
bra 1941. posetio tek ustoli~eni pomo}ni biskup Lah. “On na~inje razna pita-
nja, koja se odnose na konverziju {izmatika. Prema njegovom mi{ljenju, ne bi
se trebalo spre~avati da prigrle katoli~ku vjeru, ako je njihova èlja iskrena, ali
bi se moralo posve}ivati najve}u pa`nju, jer mnogi prihva}aju katolicizam sa-
mo zato da bi izbjegli mjerama gra|anskih vlasti, koje su, ne priznavaju}i pra-
voslavnu crkvu, ~esto uporne u tome da pravoslavci prigrle jednu od priznatih
vjera (katoli~ku, protestantsku ili muslimansku).” (str. 142.) Kako zapaà Kri-
zman, “to su prvi tragovi u dnevniku tajnika opata Markonea – i to po izrazu
vrlo nedu`ni – o novom obliku usta{kog terora: akciji prekr{tavanja (katoli~e-
nja), koja je Stepinca pribliìla Paveli}u... “Da bi izbjegli mjerama gra|anskih
vlasti” – kako to umiljato formulira Masu~i – Srbima je u NDH bio prijelaz u
rimokatoli~ku vjeru mogu}nost da se kako-tako za{tite. înilo se pojedincima
– suo~enim s terorom koji je neposredno prijetio fizi~kom likvidacijom ili opet
iseljenjem – da im taj prijelaz na katolicizam omogu}uje ~ak status ravnoprav-
699
nih gra|ana i stoga je od kasnog ljeta 1941. sve vi{e molbi “grko-isto~njaka”
da prije|u na katolicizam i tako poku{aju spasiti ìvote i imovinu.” (str. 143.)
Apsolviraju}i ovo pitanje, ovde Krizman citira podatke iz knjige Fikrete
Jeli}-Buti} “Usta{e i Nezavisna Dràva Hrvatska 1941-1945.” (Zagreb 1977.),
koja pi{e: “Od kolovoza 1941. akcija prisilnog prekr{tavanja Srba po~inje po-
primati sve {ire razmjere. U pojedinim podru~jima uslijedila su masovna pre-
kr{tavanja, koja su usta{ki organi po~eli da sve vi{e poùruju, ne obaziru}i se
vi{e s dotada{njom pa`njom na spomenute formalnosti. MUP NDH je u poseb-
noj okru`nici, sredinom rujna 1941., konstatirao da se na terenu doga|a “da po-
jedini uredi ~ine takovim prelazima smetnje bilo traènjem suvi{nih formalno-
sti, bilo zatezanjem izdavanja propisanih potvrda”, te apelira da se “poslove
oko vjerozakonskih prelaza svr{ava hitno i bez otezanja”. U tu svrhu osnovan
je pri Ravnateljstvu za ponovu Vjerski odsjek, u ~iju nadle`nost dolaze poslo-
vi oko prijelaza s pravoslavne vjere na katoli~ku, protestantsku i islamsku. Pre-
ma tome, akcija prekr{tavanja pretvarala se u pravi sistem, a da su njegove di-
menzije trebale biti goleme najuvjerljivije svjedo~i broj od “milijun obra}eni-
ka”, koji je bio predvi|en u planu prekr{tavanja srpskog stanovni{tva. Sama
pak praksa prekr{tavanja dosegla je najve}e razmjere u jesen i zimu 1941-
1942., kada se radilo na prisilnom prekr{tavanju ~itavih sela i podru~ja. Ona,
dakako, nije mogla posti}i èljeni rezultat od “milijun obra}enika”, ali je veli-
kim brojem prisilnih prekr{tavanja, koji je postigla, udarila vaàn pe~at politi-
ci usta{kog terora. Prema raspoloìvim podacima, ra~una se da je prisilno pre-
kr{tavanje u NDH obuhvatilo u razdoblju 1941-1942, kada je ono bilo uglav-
nom obavljeno, oko 240.000 Srba.” (str. 143.)
d`) Ma~ek kao rezervna usta{ka varijanta
S obzirom da je Jozef Frank bio jevrejskog porekla, Paveli} je, slede}i na-
cisti~ke antisemitske predrasude, izbegavao da se poziva na njegovo li~no ide-
olo{ko i politi~ko nasle|e. Utoliko se vi{e deklarisao kao direktni sledbenik i
nastavlja~ dela Ante Star~evi}a i Stjepana Radi}a. Tako 28. februara 1942. go-
dine u uvodnom delu svog govora na zavr{noj saborskoj sednici, Ante Paveli},
povodom godi{njice smrti “oca i u~itelja” Ante Star~evi}a, izjavljuje: “Vama,
~lanovima Hrvatskog dràvnog sabora, pristoji najve}e pravo i najve}a du-
`nost, da se ovoga dana sjetimo uspomene toga velikog hrvatskog oca, koji je
ujedno i otac hrvatskog saborovanja, jer u Hrvatskom saboru, u pro{losti, u do-
ba njegovo bio je on onaj, koji je dao pe~at te`njama i volji hrvatskog naroda,
da sabor ne bude spravi{}e, nego da bude pravi hrvatski sabor. On je u Hrvat-
skom saboru dao najizrazitije obilje`je ~e`njama i te`njama, borbi i radu hrvat-
skog naroda za uspostavu potpunu, za uspostavu samostalne i nezavisne drà-
ve Hrvatske i za potpuno ozna~enje hrvatskog naroda kao samostalne, jedin-
stvene eti~ke (“eti~ke” – stoji u originalu, dakle nije moja {tamparska gre{ka –
prim. V. [.) jedinice. On je u Hrvatskom saboru u jednom te{kom i velikom ~a-
su dao bogoduhom providno{}u i predvi|anjem onu veliku parolu, da u Hrvat-
skoj i hrvatskim narodom nema vladati nitko nego Bog i Hrvati! (Odu{evljeni
700
poklici: tako je!). Ja }u stoga zamoliti predsjednika Hrvatskog dràvnog sabo-
ra, da pri koncu ove sjednice stavi Hrvatskom saboru prijedlog, da mi svi ~la-
novi Hrvatskog dràvnog sabora poslije dana{nje sjednice po|emo korporativ-
no na dva groba dviju velikana hrvatskog naroda, na grob Stjepana Radi}a i
Ante Star~evi}a!” (Ante Paveli}: Poglavnik saboru i narodu, DMPU, Zagreb,
1942., str. 5-6.)
U nastavku govora, pra}en pljeskom i burnim odobravanjem, usta{ki po-
glavnik je definisao osnovni sadràj duhovne ba{tine Ante Star~evi}a i Stjepa-
na Radi}a. On kaè: “Mi smo, hrvatski narod, imali dva velika ogromna kapi-
tala. Jedan veliki ogromni kapital, {to ga je stvorio Ante Star~evi}, a iz njega
drugi veliki ogroman kapital narodni, {to ga je stvorio Stjepan Radi}. Od prvo-
ga velikog kapitala hrvatski narod je imao u svoje vrijeme i veliku korist. Nu
priznajem, mnogi nasljednici Ante Star~evi}a proigrali su taj veliki kapital, i ja
vam kaèm, da je 1918. godine prava{tvo, star~evi}anstvo, bilo ono {to je bilo
40 godina prije toga, ne bi Srbija nad nama bila zavladala 1918. [to su bili raz-
lozi, {to je do toga dovelo, danas nije od va`nosti, nego samo da konstatiramo
~injenicu, 1918. god., mi svi znamo, bila je Hrvatska, ali nije bilo na mjestu Hr-
vata, da je uzmu. To je bila povijest. A onda je do{ao drugi veliki mu`, koji ni-
je poru{io Star~evi}evo djelo, nego je na njemu nastavio, on je to djelo razvio,
pro{irio, i prostorno, a i idejno, i dao toj velikoj misli hrvatske dràvne samo-
stalnosti veliki unutra{nji i socijalni zna~aj, zna~aj ~ovje~ne i selja~ke pravice
i ~ovje~nosti. Napravio je ogroman kapital. Mu` uman, sposoban, radin kao
crv, marljiv i po`rtvovan za svoju stvar, za stvar svojeg naroda. Znamo, kako
se ~itav hrvatski narod, kako se hrvatski selja~ki narod okupio u ~vrstu falan-
gu na jednom cilju, na jednom programu: hrvatski narod, hrvatska dràva ili
kako se onda reklo, hrvatska selja~ka republika. Znamo, da je za to on svoju
glavu dao. Isto, {to sam rekao za kapital Ante Star~evi}a, dozvolite mi, a i si-
guran sam da ste i vi svi toga osvjedo~enja, bilo je i s kapitalom Stjepana Ra-
di}a.” (str. 19-20.)
Ma~eku Paveli} zamera {to se nije sna{ao 1941. godine kad se ukazala pri-
lika da se pod okupacijom fa{isti~kih sila obnovi hrvatska dràva i {to je odr-
àvao veze sa svojim partijskim saradnicima u okviru emigrantske jugosloven-
ske vlade. Kako dalje iznosi, “ja to nisam mogao, ja to nisam smio dozvoliti i
zato sam odredio za njega jedan prisilan boravak utoliko, da bude onemogu}en
ovaj i ovakav kontakt, u interesu njegovom, u interesu naroda i u interesu dr-
àvnom. Jedna izolacija kulturna, dostojna ~ovjeka i dostojna biv{eg predsjed-
nika i uop}e dostojna nas sviju.” (str. 24.) Tako je Paveli} za svaki slu~aj ~uvao
i alternativnu opciju, koja je o~ekivala pobedu zapadnih saveznika, kao {to je
~uvao komunisti~ku opciju, personifikovanu u Andriji Hebrangu i Vladimiru
Bakari}u, za situaciju prevage Sovjetskog Saveza. Ma~eka je Paveli} sklonio i
kao li~nu konkurenciju, ali je u potpunosti preuzeo njegov partijski, ~inovni~-
ki i paramilitarni aparat. Odbaciv{i na~elno vi{epartijski politi~ki sistem kao je-
vrejski i kapitalisti~ki produkt, Paveli} isti~e da hrvatsku narodnu individual-
nost najadekvatnije izraàva Hrvatski usta{ki oslobodila~ki pokret sa svojim
701
idejama i na~elima. Pri tom odaje priznanje za prethodno delovanje dvema
“starim i jedinim” hrvatskim strankama, Hrvatskoj stranci prava i Hrvatskoj se-
lja~koj stranci, ~iji su predstavnici direktno u{li u Hrvatski usta{ki sabor, kao i
poslanici izabrani pre rata, pa ~ak i oni iz austrougarskog vremena. Na primed-
be da se na autoritativan na~in kr{e osnovni principi parlamentarizma, Paveli}
odgovara da su i samu re~ “demokracija” Hrvati “brisali iz na{eg rje~nika zato
da se izbri{u i sramotne uspomene, koje je demokracija iza sebe ostavila, kad
su je izbrisali i najprosvje}eniji, najbolji i najmo}niji narodi.” (str. 11.) Uosta-
lom, “zar je demokracija jedini na~in, putem kojega svaki narod moè izraà-
vati svoju volju? Zar je to jedino sredstvo, putem kojega moè narod vr{iti svo-
je narodne poslove i o njima odlu~ivati?” (str. 10.) Klju~ni mu je argumenat da
ni kraljevi Tomislav i Zvonimir, ni velika{i Zrinski nisu bili demokrati, ali su
znali da re{avaju narodne i dràvne poslove.
Ovom prilikom Paveli} je proklamovao stvaranje “Hrvatske pravoslavne
crkve” i ~i{}enje “hrvatskog” jezika od srpskih lingvisti~kih uticaja. Tvrde}i da
je na hrvatskom prostoru postojala gr~ko-isto~na crkva, koja je nazvana srp-
skom kada je saborskom odlukom podvrgnuta srpskoj patrijar{iji, Paveli} de-
klamuje: “U pravoslavlje ne dira nitko, ali u hrvatskoj dràvi ne moè biti srp-
ske pravoslavne crkve. (Odu{evljeni pljesak. Svi ustaju i odu{evljeno odobra-
vaju – uredni~ki komentar, {to zna~i da su me|u onima koji su odu{evljeno
ustali i aplaudirali bili opat Markone kao papski legat i zagreba~ki nadbiskup
Alojzije Stepinac – prim. V. [.). Kaèm jo{ jednom: ne moè biti srpske, a ne
moè biti ni gr~ko-pravoslavne crkve! Za{to? Zato, jer su svagdje na svijetu
pravoslavne crkve nacionalne crkve. Srpska pravoslavna crkva jest sastavni dio
srpske dràve, Srbije. Hijerarhi~ki je Srpska pravoslavna crkva vo|ena po dr-
àvnoj vlasti Srbije. Srbija, njezini dràvni predstavnici postavljaju patrijarha
ili bar u najmanju ruku prete`no sudjeluju kod njegova postavljanja, a od nje-
ga ovisi ~itava dràvna hijerarhija od ùpnika do kapelana. Sve to ovisi o dr-
àvnoj vlasti Kraljevine Srbije. To moè biti u Srbiji, mo`da je to moglo biti u
biv{oj nesretnoj Jugoslaviji, ali u Hrvatskoj dràvi to ne moè i ne}e biti! (Odu-
{evljeno odobravanje). U hrvatskoj dràvi moè biti internacionalne crkvene
organizacije, koja ne ovisi o ni jednoj dràvnoj vlasti, jer ima i takvih organi-
zacija, ali ako crkvena organizacija nije internacionalna, ako je partikularna,
onda moè biti samo hrvatska, onda moè biti samo takva organizacija crkve-
na, koja u svome duhovnom ìvotu vr{i i uìva potpunu duhovnu slobodu, slo-
bodu savjesti, ali u svim drugim stvarima mora biti pod nadzorom hrvatske dr-
àve i njezinih oblasti. (Odobravanje). U nikakvu ruku ne}emo dozvoliti da bi-
lo koja crkva postane jednim politi~kim sredstvom, sredstvom napose upere-
nim protiv opstanka hrvatskog naroda i hrvatske dràve. (Svi ustaju i odu{e-
vljeno plje{}u). Zato }e pametni ljudi, ljudi kojima je do narodnih probitaka, a
kojima je i do vjerskih probitaka, znati }e se sna}i, znati }e skupiti glave i pro-
u~iti, promisliti i to pitanje na zadovoljstvo pravoslavlja, na zadovoljstvo naro-
da i na probitak hrvatske dràve rije{iti.” (str. 35-39.)
[to se jezi~kog pitanja ti~e, Paveli} iznosi da je “hrvatski” jezik kroz isto-
riju najvi{e lo{eg pretrpeo upravo u jugoslovenskoj dràvi, najve}a nedela i na-
702
silja. “Najprostije, najgr|e, najgadnije balkanske rije~i postale su sastavnim di-
jelom hrvatskog jezika, i to po rije~ima, po zna~enju i po obliku, kako su se do-
nosile i kako su se izgovarale. Na{ lijepi jezik, na{ zvu~ni jezik, na{ kulturni je-
zik, u pravome smislu rije~i gospodski jezik – jer je cijeli hrvatski narod, i se-
ljak i radnik, gospodski narod (odobravanje i pljesak) – taj je jezik bio postao
obi~nim àrgonom, u kojemu smet ljudskog dru{tva u no}nim kavanama raz-
govara... Kad smo uspostavili na{u dràvu i kada imamo na{u nezavisnost, na-
rodnu individualnost, moramo uspostaviti i na{ jezik, ~isti, onakav kakav jest.”
(str. 41-42.)
|) Tajni vatikanski cirkular otvara pacovske kanale
Pred bekstvo iz Zagreba Paveli} je krajem aprila 1945. godine pobio svo-
je politi~ke suparnike, predvo|ene Mladenom Lorkovi}em i Antom Voki}em.
“Oslobodio je usta{kog nadzora u obiteljskoj ku}i na Prilazu br. 9 svoga starog
suparnika i u~inio sve da mu omogu}i bijeg iz Zagreba, {to je njemu (Paveli-
}u) i odgovaralo. Inicirao je da Ma~eka me|u prvima posjeti nadbiskup Stepi-
nac koji mu zasigurno nije savjetovao da ostane i sa~eka partizane, a i sam Ma-
~ek vidio je svoju {ansu da bjeì na Zapad kako bi tamo okupio svoje. Na sam
dan povla~enja (6. V 1945.) pohranili su diplomatski arhiv NDH u sigurne ru-
ke, u ruke nadbiskupa Stepinca, vjeruju}i u brz povratak uz pomo} Britanaca.
Zato ga i nisu spaljivali, nego pohranjivali na privremeno ~uvanje.” (Bogdan
Krizman: Paveli} u bjekstvu, “Globus”, Zagreb 1986., str. 9-10.) Sa sobom su
poneli zlato, devize i druge dragocenosti iz bankarskih trezora. U usta{kim i
domobranskim redovima nastupilo je rasulo, a ~elnici usta{kog reìma nasto-
jali su da se do~epaju angloameri~ke okupacione zone na austrijskoj teritoriji,
o~ekuju}i da im Vatikan obezbedi za{titu zapadnih saveznika. Ra~unalo se i na
Ma~ekovu podr{ku, s obzirom da su ga usta{e interniranjem politi~ki sa~uvali.
Paveli} je naredio usta{kim ministrima Edi Bulatu i Mehmedu Alajbegovi}u
“da odu nadbiskupu Stepincu i zamole ga da ode k Ma~eku na Prilaz i da s njim
razgovara. Stepinac je oti{ao Ma~eku i kad se vratio, rekao je ovo: Ma~ek je
velik ~ovjek; zaboravio je sve {to mu se ~inilo; pred o~ima mu je samo Hrvat-
ska, ali da prije svega èli razgovarati sa svojim ljudima, to mu, po Stepincu,
treba ùrno omogu}iti. Paveli} je nato dao nalog {efu vojnog redarstva J. Ru-
kavini da omogu}i nesmetan dolazak Ma~ekovih ljudi u stan, a “Zdravi{i”, tj.
Erihu Lisaku da pusti iz zatvora Ma~ekove ljude koji se tamo jo{ nalaze. Ge-
neral Mo{kov odvezao je Ma~eka u Tu{kanac Paveli}u na “~a{icu razgovora”;
Paveli} mu je odobrio pomo} od 1000 zlatnika da mu se na|e pri ruci i stavio
mu dva automobila na raspolaganje za put.” (str. 37.)
Po ~itavoj Austriji rimokatoli~ki ùpnici, svi mu{ki i ènski samostani s
velikim entuzijazmom i srda~no{}u su primali, sakrivali, hranom, novcem i
ode}om pomagali izbegle usta{e, ne ustru~avaju}i se pri tome ni od izlaganja
li~nom riziku. Kako je posvedo~io usta{ki general Vladimir Kren, njegova gru-
pa je u svom probijanju kroz savezni~ku okupacionu zonu, prosto prelazila iz
ruku jednog u ruke drugog ùpnika. On potanko pri~a: “Dana 14. svibnja kre-
703
nuli smo ujutro {umom od Frajsaka te smo stigli do sela Fejstrica, na putu za
selo Oberhof, i ondje smo preno}ili kod ùpnika. Lijepo nas je primio i nahra-
nio. Dne 15. dostigli smo selo Oberhof. Vi{e od pola puta pratio nas je osobno
vrlo ljubazni ùpnik sela Fejstrica, koji nam je na{ao i seoska kola za prijevoz
na{e robe. Tu smo ostali kod ùpnika, neki kod poznate obitelji jednog {uma-
ra. Ovo nam je mjesto bilo kao postaja za dulji odmor i hvatanje veze s na{i-
ma. Tu smo, zahvaljuju}i neobi~noj ljubaznosti tamo{njeg ùpnika Aleksandra
Moca, kao i tamo{njeg stanovni{tva, proveli dne 16., 17., 18. i 19. svibnja. Taj
je ùpnik saop}io u povjerenju na{em ùpniku, da postoji tajna okru`nica Sve-
te stolice svim ùpnicima Austrije, da se izbjeglice prima najsrda~nije, da im
se pomogne svim mogu}im raspoloìvim sredstvima.” (str. 132.)
Paveli} je odmah po prelasku jugoslovensko-austrijske granice napustio
svoju vojsku i, presvu~en u civilno odelo, nezainteresovan za njenu sudbinu,
nastojao samo sebe da spasi. “S razvijenim smislom za konspiraciju Paveli}u
se gubio svaki trag. Diskretno povezan s nekolicinom sve}enika i redovnika
koji su zajedno s njim pobjegli iz zemlje i na{li uto~i{te u Austriji, gdje su ubr-
zo razvili ìvu “karitativnu” djelatnost zbrinjavanja usta{kih izbjeglica, a pri-
man u krugovima klera kao “persona grata” i naoruàn toplim zagovorom sa-
rajevskog nadbiskupa I. E. [ari}a (tako|er izbjeglice), Paveli} se stao skrivati
po pojedinim austrijskim samostanima. U njima se osje}ao za{ti}en, jer save-
zni~ke patrole u pravilu nisu ulazile u njih, a on se za svaki slu~aj i dobro za-
maskirao: pustio je bradu i brkove, nosio nao~ale, a po potrebi navla~io i re-
dovni~ke halje da djeluje uvjerljivo kao “pobo`ni redovnik”. Bio je zasigurno
vrlo malen broj onih koji su znali gdje se usta{ki poglavnik skriva, mo`da to
nisu znali ni ~lanovi njegove najuè obitelji.” (str. 146.)
O ulozi nadbiskupa [ari}a u skrivanju usta{kog poglavnika i njegovih do-
glavnika i sledbenika, pone{to je istra`nim organima ispri~ao usta{ki ministar
Mehmed Alajbegovi}. Iz njegove izjave Krizman izvodi dva fragmenta koji se
odnose na [ari}a i Vilima Cecelju: “Jedanput sam, drìm, negdje sredinom
mjeseca maja u pratnji g|e Su{i} posjetio nadbiskupa [ari}a u Klagenfurtu, s
kojim je htjela g|a Su{i} razgovarati o tome, {ta da u~ini njen mu` u toj te{koj
situaciji, obzirom na svoju istaknutost u usta{kim redovima s jedne, te obzirom
na tajnovito drànje Engleza prema izbjeglicama iz NDH, s druge strane. [a-
ri} je izrazio svoju vjeru da }e papa pomo}i Hrvatima, a on da se sprema u Rim,
pa da }e i on sa svoje strane poraditi za hrvatske emigrante, {to je bilo u maju
1945. godine u Klagenfurtu... Od duhovnih lica prije hap{enja, vidio sam se jo{
sa sve}enikom Ceceljom, koji je htio da mojim zagovorom do|e do nekih no-
vaca, koje je imao dr Oskar Turina. Me|utim, ja se u toj stvari nisam htio mi-
je{ati. Cecelja je htio taj novac imati za hrvatski Crveni kri` u Salcburgu i nji-
me pomagati usta{ki logor u Salcburgu. Tu akciju Cecelje denuncirali su na-
vodno Srbi, odnosno jugoslovenski komitet kod Amerikanaca, optuùju}i Ce-
celju da Crveni kri` upotrebljava kao bazu za organizaciju, uslijed ~ega je Ce-
celja kasnije (bio) i uhap{en.” (str. 164.)
704
e) Teroristi~ke akcije u organizaciji Rimokatoli~ke crkve
Povodom posleratne kriàrske akcije, ubacivanja usta{a u Jugoslaviju i
operacije “Gvardijan”, Krizman citira Gorana Vukovi}a, koji pi{e: “I dio klera,
koji je bio fa{isti~ki orjentiran, prikrivao je mnoge istaknute ratne zlo~ince po
samostanima pa i privatnim ku}ama. Pri tome je svakako najva`niju ulogu od-
igrao sve}enik Slavko Kruni}, koji je mnoge usta{e opskrbio propusnicama,
one najugroènije sklanjao u samostan, hranio po samostanima i u menzi dru-
{tva Sv. Jeronima u Rimu. Kruni} je ratne zlo~ince opskrbljivao i novcem, a
neke od njih, u dogovoru s usta{kim pukovnikom [pirom, slao u zemlju radi
prikupljanja obavje{tajnih podataka.” (str. 166.) Ina~e, “Slavko Kruni}” je pse-
udonim Krunoslava Draganovi}a. Usta{ki glave{ina Mate Frkovi} u svojim
emigrantskim uspomenama opisuje i kako je sa Josipom Balenom iz Austrije
pre{ao u Italiju, pa kaè: “Prof. Balen imao je uza se izvrsnu preporuku od nad-
biskupa dr A. Stepinca i ona mu je imala prokr~iti put u Vatikan, a onda prema
prilikama i mogu}nostima dalje, a ja sam dobio zadatak da poku{am spasiti bar
neki dio dràvne imovine (oko 500 kg zlata), koju su neki beskarakterni poje-
dinci iz najuè poglavnikove pratnje ukrali, kasnije podijelili i nestali iz Evro-
pe.” (str. 167.)
U jednoj od grupa usta{kih terorista koje su ubacivane u zemlju i uhap{e-
ne u operaciji “Gvardijan”, bio je i rimokatoli~ki sve{tenik @elimir Leko. Nji-
hov glavni vo|a Boìdar Kavran “se sastajao s vi{e istaknutijih usta{a u Rimu,
izme|u ostalih sa sve}enikom Jolom Bujanovi}em, velikim ùpanom u Gospi-
}u za vrijeme NDH. Bujanovi} ga je op{irno obavijestio o stanju u Italiji. Go-
vorio mu je o svojoj djelatnosti; povjerio mu je da je uspostavio veze s franjev-
cima oko lista “Danica” u îkagu i da je od njih zatraìo nov~anu pomo} za iz-
bjeglice u Italiji, a daju}i ocjenu o pojedinim ljudima u Italiji, istakao je da sma-
tra dra Krunoslava Draganovi}a najutjecajnijom osobom u njihovim redovima.
Draganovi} ima odobrenje od nekih ju`noameri~kih dràva da u njih moè
upu}ivati izbjeglice iz Evrope! Bujanovi} ga je podrobno obavijestio o Draga-
novi}u i stavu prema upu}ivanju ljudi u domovinu. Povjerio je Kavranu da je
Draganovi} prista{a slanja, ali je uvrije|en {to sve ide mimo njega. Vrlo je, na-
ime, ambiciozan i voli se isticati. Poku{avao je i sam ubacivati ljude preko ju-
goslavenske granice, no nije uspio. Gotovo sve one koje je uz pomo} pukov-
nika [tira, Drage @ubrini}a i ostalih ubacivao u zemlju pohapsile su jugosla-
venske vlasti. Kad je saznao da je veza s domovinom uspostavljena mimo nje-
ga, kao da ga je povrijedilo. Ipak, primije}eno je – po Bujanovi}u – da u zad-
nje vrijeme nov~ano pomaè one koji se iz Italije prebacuju u Austriju radi od-
laska u zemlju. Kavran se s njim sloìo u pogledu Draganovi}a, jer je on – kad
god bi Drago Jilek traìo da izvu~e nekog izbjeglicu iz logora na Liparima – to
u~inio. Stoga mu je i Lovro Su{i} napisao ve} ranije pismo u kojem se zahva-
ljuje na pruànju pomo}i i moli ga da i nadalje pomaè njihovu akciju protiv
“srbokomunisti~kog reìma” u zemlji. Govore}i o ostalima, Bujanovi} je spo-
menuo fra Dominika Mandi}a, ekonoma franjeva~kog reda u Rimu, koji je iz-
bjeglicama u logoru Fermo poklonio tiskaru na kojoj {tampaju list “Kroacija”,
no jednog se dana sjetio i odnio im tiskaru ispred nosa.” (str. 189.)
705
Sve ove detalje Kavran je ispri~ao zagreba~kim islednicima, nakon hap{e-
nja u Jugoslaviji, a Krizman ih preuzima posredstvom knjige Gorana Vukovi-
}a, koja se temelji na izvornim policijskim i sudskim dokumentima. “Kavran
se propitao kod Bujanovi}a èli li se i on prebaciti u zemlju, a on mu je odgo-
vorio da prije mora razgovarati sa svojim crkvenim starje{inama, jer mu za od-
lazak treba od njih specijalna dozvola.” (str. 189.) Sve{teniku Bujanovi}u Ka-
vran je dao detaljne informacije o funkcionisanju usta{kog pokreta otpora i za-
molio ga da zajedno s Krunoslavom Draganovi}em uti~e na {to vi{e usta{kih
oficira da se vrate iz prekomorskih zemalja kako bi se stavili na raspolaganje
pokretu. Bujanovi} je Kavranu omogu}io susrete s mnogim istaknutim usta{a-
ma, s kojima on po bekstvu iz zemlje nije imao nikakvih kontakata. “Preko Bu-
janovi}a Kavran se sastao i sa Zvonimirom Fròpom, usta{kim stoèrnikom u
[ibeniku. Fròp je bio sklonjen u samostanu Grongaferata gdje je bio zaposlen
kao ekonom... Najva`niji su za Kavrana, ipak, bili razgovori {to ih je u Rimu
vodio s Krunoslavom Draganovi}em, centralnom li~no{}u me|u izbjeglica-
ma.” (str. 190.)
Sadràj tih razgovora posebno je interesantan zato {to je u njima Kruno-
slav Draganovi}, kao klju~na vatikanska li~nost me|u usta{kim emigrantima,
elaborisao strate{ku projekciju vatikanskih nastojanja i ulogu Hrvata u njima
kao vojno-politi~kog instrumenta. O~ekivao je sukob zapadnih sila sa Sovjet-
skim Savezom i bio uveren da }e Amerika u tom sukobu pobediti, pa njenoj
politici treba na vreme prilagoditi hrvatska nastojanja. “U tom bi slu~aju hrvat-
ska dràva bila uspostavljena, ali ne u prvobitnom obliku ve} u sklopu podu-
navske federacije. On je osobno zadovoljan takvim rje{enjem, jer vjeruje da }e
Hrvatska u takvom sklopu jo{ bolje prolaziti nego da bude samostalna dràva.
Svoju djelatnost usmjerio je kako bi ameri~ke slu`bene krugove upoznao s hr-
vatskim problemom. S obzirom na grozote rata smatrao je da je najbolje ako
se hrvatske izbjeglice nalaze van Evrope.” (str. 190-191.) Draganovi} nije
osporavao korisnost Kavranovih poku{aja ubacivanja usta{kih terorista u Jugo-
slaviju, ali je smatrao da }e “glavnu ulogu u toj borbi odigrati hrvatske ~ete ko-
je }e u zemlju do}i u sastavu ameri~ke vojske. Zbog toga je dobar dio izbjegli-
ca oti{ao u Ameriku. Ameri~ki slu`beni krugovi priznaju stanovi{te hrvatske
dràve i on vjeruje da }e izbjeglice iz Hrvatske, u slu~aju sukoba, biti svrstane
u posebne legije. Naglasio je da mu je poznato kako Amerikanci ve} sada pri-
premaju takve legije i za Poljsku, Ma|arsku i ostale isto~ne zemlje protiv ko-
jih }e se voditi rat.” (str. 191.)
f) Prakti~ne aktivnosti usta{kog teoreti~ara Dominika Mandi}a
Pored sve{tenika dr Krunoslava Draganovi}a, Krizman posebno izdvaja i
ulogu franjevca dr Dominika Mandi}a. “Najvi{e svakovrsne pomo}i usta{koj
emigraciji u novcu, intervencijama, skrivanju po samostanima, pribavljanju pa-
so{a i viza te omogu}avanju odlaska u prekomorske zemlje pruàli su u Rimu
Dominik Mandi} i Krunoslav Draganovi}.” (str. 194.) Povodom toga istaknu-
ti usta{a Marko Sinov~i} u predgovoru za jednu od brojnih Mandi}evih bro{u-
706
ra potvr|uje: “Nakon uàsne tragedije, koja je zadesila hrvatski narod u svib-
nju 1945., otac Mandi} se zauzeo iz svega srca za preìvjele hrvatske izbjegli-
ce u Austriji i Italiji, posebno za ugroène hrvatske ~asnike i politi~ke ljude. Ta-
ko uz druga djela, puna kr{}anskog i hrvatskog samoprijegora, osniva u Gro-
teferata konvikt za hrvatske sveu~ili{tarce, a u Grotemare hrvatsku gimnaziju
za izbjegle hrvatske mladi}e. Preko 50 izbjeglih hrvatskih sve}enika poslao je
u Sjevernu i Ju`nu Ameriku na rad me|u hrvatske iseljenike. Posebnu je brigu
posvetio bolesnicima i onima, koji su u logorima sklapali ènidbe. Njegovim
prinosom osnovana je u logoru Fermo hrvatska tiskara, gdje su se tiskale novi-
ne i knjige za hrvatske izbjeglice. Kada je god. 1946. i 1947. u Italiji nastao lov
za uglednim Hrvatima, otac Mandi} je sredstvima Reda desecima najistaknu-
tijih i najugroènijih hrvatskih ~asnika i intelektualaca omogu}io da se spase
od progona i izru~enja u prekomorskim zemljama, napose u Argentini.” (str. 194.)
U razgovoru sa jednim od najistaknutijih usta{kih publicista u emigraciji
Vinkom Nikoli}em, koji je on objavio 1966. godine, Dominik Mandi} se hva-
li da su on i njegovi saradnici u toku rata u Vatikanu poku{ali sve u~initi “da se
prikaè Hrvatska u najboljem svjetlu i isprave pogre{ke, koje su tamo nastale...
Vatikan se veselio svakom dobru i àlio neprilike, koje su u Hrvatskoj nastale
u ratnom vihoru. Imao je mnogo i raznih tu`ba protiv NDH. Mi smo nastojali
neispravne tu`be pobiti, a stvarne pogre{ke rastuma~iti.” (str. 195.) Pored tih
ratnih pravdanja postupaka usta{kog reìma, jo{ ve}i zna~aj ima njegova po-
sleratna aktivnost. Tu je Mandi}eva ispovest mnogo detaljnija: “îm sam sa-
znao za deportacije na{ih ljudi u Italiju, nastojao sam preko Vatikana, da se te
ograni~e i da se sa zato~enicima postupa ljudski. Preko Vatikana slali smo u lo-
gore lijekove i manje nov~ane potpore. Kada se broj zato~enika uve}ao, s po-
kojnim Augustinom Jureti}em sam poradio da se akcija pomaganja odvija pod
imenom me|unarodnog Crvenog krià u @enevi. U Hrvatskom zavodu Sv. Je-
ronima u Rimu osnovali smo dva odbora: {iri i uì. U ovaj zadnji u{li su: Ivi-
ca Elija{, kao predstavnik zagreba~kog nadbiskupa Stepinca, vele~asni Ku~an
i moj tajnik fra V. Naletili}. Veze s Crvenim krièm i Vatikanom obavljao sam
ja, a uì je odbor pakovao i slao pomo} u logore. Nov~ane pomo}i dobivali
smo iz Londona, hranu nam je slao zagreba~ki nadbiskup, a iz Vatikana sam
dobio 43.000 m razne tkanine. Za dvije godine poslano je u logor 38.000 pa-
keta i pri opremi zato~enika ku}ama podijeljeno je 45.000 obroka i u novcu iz-
dano 1,600.000 lira. U svibnju 1944., neko vrijeme prije pada Rima, kada su
bile prekinute i vatikanske veze s Londonom, s odobrenjem pre~asnog oca ge-
nerala kao generalni ekonom Reda pozajmio sam iz fonda za gradnju nove Ge-
neralne kurije Crvenom kriù 2,250.000 lira za pomaganje zato~enika.” (str. 195.)
Posebno Nikoli}evo pitanje ticalo se Mandi}evih poku{aja preko vatikan-
skih krugova da se na kraju Drugog svetskog rata sa~uva Nezavisna Dràva
Hrvatska tako {to bi se promenio njen reìm i umesto usta{a na vlast dovela ne-
ka, za ukus zapadnih saveznika pogodnija garnitura. “Prije rata ja sam bio za
razvojni postupak HSS s Banovinom Hrvatskom, kao prvim stepenom k samo-
stalnosti hrvatskog naroda... Ali kada je taj godine 1941. stvorio svoju dràvu,
707
èlio sam i radio, da se ona odrì. Odmah od po~etka ìvo sam preporu~ivao
da Hrvati tako usklade svoj rad, kako }e nakon rata mo}i sa~uvati svoju drà-
vu. Ve} od druge polovice 1942., po~eo sam raditi na tome, da vlada NDH pre-
kine veze s Osovinom i uspostavi saradnju sa saveznicima. To sam ~inio pre-
ko krièva~kog vladike dr [imraka, hercegova~kog provincijala Pandì}a i pri-
jatelja @arka Vlaha, kojega sam zato pozvao da iz Zagreba do|e u Rim, kon-
cem oùjka 1943. Naàlost, ta nastojanja nijesu uspjela. Odràvao sam veze i
s HSS u domovini i s njezinim ministrima u Londonu. Jednima i drugima sam
savjetovao da na vrijeme sve poduzmu, kako bi hrvatski narod bio za{ti}en na
koncu rata. I dru [uba{i}u na njegovom prolazu u domovinu koncem g. 1944.
ìvo sam preporu~ivao da gleda sprije~iti krvave obra~une izme|u Srba i Hr-
vata, zato {to sam se ve} tada ozbiljno bojao... Apokalipti~nu tragediju hrvat-
skog naroda na koncu rata proìvio sam s najve}om boli u du{i. S hrvatskim
sve}enicima u Rimu putem Bratov{tine Sv. Jeronima, a i sam osobno poduzi-
mao sam sve mogu}e, da se izbjegli Hrvati spase, da im se pomogne za njiho-
va boravka u Italiji, i da se {to prije prebace preko mora i upute u novi ìvot.
Za one, koji su bili posebno ugroèni, gledali smo na}i skloni{ta po redovni~-
kim samostanima i crkvenim ku}ama. Mnogima od tih iz sredstava Reda po-
zajmio sam velike svote, da se prebace preko mora. Osim rada preko Bratov-
{tine Sv. Jeronima, za pomaganje izbjeglih Hrvata i izdraàvanje raznih usta-
nova, koje sam osnivao u njihovu korist, iz sredstava Reda potro{io sam preko
100.00 USA-dolara. A sada, evo me ovdje kao pukoga siromaha, koji i za ti-
skanje svojih povijesnih djela o~ekuje dobrotvornu ruku rodoljubnih Hrvata.”
(str. 195-196.)
Ovo je bila prilika da na kraju razgovora Dominik Mandi} iznese i svoj
osnovni programsko-politi~ki stav. U tom smislu on kaè: “Jo{ od 1945., kada
sam vidio {to je u~injeno s Hrvatima na koncu rata, i ~uo iz usta istaknutih Sr-
ba, kakvu oni osvetu i uni{tenje Hrvata èle i spremaju..., do{ao sam do dubo-
koga uvjerenja da Hrvati i Srbi ne}e nigda mirno i sretno zajedni~ki ìvjeti; do-
sljedno, da Hrvati moraju imati svoju vlastitu dràvu, odijeljenu od srpske dr-
àve, ako ho}e da se odrè kao narod. Tako mislim i danas. Nikakav narod, na-
ime, ne moè ìvjeti prema svome duhu i razvijati vlastitu narodnu kulturu, ako
nije samostalan. Dràvna suverenost je naravni zahtjev svakoga naroda, uvjet
i kruna njegova ìvljenja. Zbog toga anglosaski narodi istovje}uju narod s dr-
àvom; u njihovu jeziku dràva se zove “nacion”, narod. U novije vrijeme na
desetke zaostalih naroda u Aziji i Africi postigli su svoju suverenost, pa kako
to ne bi postigao kulturni narod hrvatski, koji je ìvio dràvnim ìvotom 1300
godina, od godine 626. do 1918. Za to vrijeme Srbi i Hrvati nijesu nigda ima-
li zajedni~ke dràve, koja bi obuhvatila ta dva naroda u njihovoj ve}ini. Nesno-
{ljivi ìvot za 45 godina u obje Jugoslavije dokazuje, da ta zajednica ne moè
opstajati ni u budu}nosti. Hrvati }e posti}i svoju dràvu, prije ili poslije, samo
ne smiju izgubiti vjeru u sebe, nego postojano htjeti svoju dràvnu samostal-
nost i za nju raditi. Ja samo jedno molim dragoga Boga, naime, da na{ razlaz
sa Srbima bude miran i bez prolijevanja krvi. @elim, nadalje, da Hrvati i Srbi
708
dogovorno izmijene pu~anstvo tako da prostor svake dràve postane ~isto na-
rodni: Hrvati iz srpske dràve, katolici i muslimani, neka se presele u Hrvat-
sku, a Srbi iz hrvatske dràve u Srbiju. Tada }e tek nastati me|u njima dobri
ljudski i susjedski odnosi, kakvi su bili me|u Hrvatima i Srbima u stara vreme-
na, kad je svaki od ta dva naroda imao vlastitu dràvu.” (str. 196-197.)
Jedan od najve}ih kolja~a tokom Drugog svetskog rata i vode}i lider usta-
{ke emigracije nakon Paveli}eve smrti, Vjekoslav Maks Luburi}, 1963. godi-
ne u svom listu “Drina”, koji je {tampao u Madridu, promovi{e Dominika
Mandi}a u glavnog usta{kog ideologa. Taj Luburi}ev tekst Krizman naziva
pravom odom franjevcu Mandi}u, pod naslovom “Otac Dominik Mandi} utvr-
|uje granicu na Drini”, i kaè da Luburi} “kuje u zvijezde njegov znanstveni
rad – pored politi~kog – u vezi s objavljene dvije knjige “Povijesti Bosne i Her-
cegovine”.” (str. 197.) Kad opisuje fundamentalni Mandi}ev doprinos dotada-
{njoj usta{koj ideologiji, Luburi} isti~e: “Nedostajala je ~etvrta dimenzija. Ni-
je dosta stranom svijetu govoriti o na{em dràvnom pravu i doktrini Oca do-
movine. Nije dosta govoriti bezbo`nom svijetu o blagoslovu Alaha Bunkeru na
Drini. Nije dosta samo pokrenuti mase s pu{kom u ruci pod vodstvom odluke
i volje hrvatskog dràvnog poglavara. Trebalo je dokazati da je zaista na{e ono,
za {to se borimo. Eto, to je sada u~inio otac Dominik Mandi}. Pedeset dugih
godina otac Dominik je kao p~ela skupljao dokaze, dokumente, zapise, sudo-
ve drugih, prevrtao po zbirkama svih susjeda i svih zainteresiranih, dok nije ve}
u dubokoj starosti, staloèn, miran, bez velikih gesta i skromno, franjeva~ki, re-
kao: granica je na Drini i evo dokaza! Ti dokazi su, izme|u ostalog, kao kruna
nastojanjima stolje}a i legija dosada{njih istraìvanja, njegova “Povijest Bosne
i Hercegovine”.” (str. 197.)
g) Glavni organizator pacovskih kanala Krunoslav Draganovi}
Za Krunoslava Draganovi}a Krizman kaè da je lukav, prodoran i vrlo de-
latan, “ali po svojoj unutra{njoj gra|i sloèniji tip od Mandi}a.” (str. 197.) Kao
istaknuti zagreba~ki teolog i univerzitetski profesor, 1943. godine Draganovi}
je “dodijeljen predstavni{tvu NDH kod Svete stolice, a ujedno mu je bilo sta-
vljeno u du`nost da pomaè dobrotvornu instituciju zagreba~ke nadbiskupije
Karitas i Hrvatski Crveni kri` u vezi s interniranim Hrvatima po talijanskim za-
tvorima i sabirnim logorima. Imao je pri tom toplu preporuku nadbiskupa Ste-
pinca.” (str. 197.) U tom svojstvu Draganovi} je u februaru 1944. godine sa~i-
nio i uru~io britanskom poslanstvu u Vatikanu politi~ki memorandum po pita-
nju sudbine Nezavisne Dràve Hrvatske, s obzirom da je pobeda zapadnih sa-
veznika ve} izgledala izvesna. “U njemu se zagovara o~uvanje samostalnosti
hrvatske dràve, a ako to nije mogu}e, onda njeno uklju~enje u podunavsku fe-
deraciju srednjoevropskih naroda.” (str. 198.) U tom memorandumu Dragano-
vi} se poziva na navodnu hrvatsku dràvotvornost ve} u sedmom veku, pripad-
nost zapadnom duhu i kulturi za razliku od vizantijski usmerenih Srba, nepo-
stojanje zajedni~kih politi~kih interesa Srba i Hrvata, osnovne postavke teorije
hrvatskog dràvnog i istorijskog prava, kao i konstataciju da su Hrvati bili dis-
709
kriminisani u jugoslovenskoj dràvi. Prema Draganovi}evim re~ima, kad u
tom istorijskom pregledu do|e do 1941. godine, “uspostava Dràve Hrvatske,
ostvarenje sanja stolje}a dugih, odu{evljeno je pozdravljena od 99 posto Hrva-
ta. Usprkos svim te{kim ku{njama, kojima je masa ljudi podvrgnuta, ta istina
sveudilj ostaje i nakon gotovo tri godine postojanja Hrvatske kao zasebne dr-
àve. Dràva i hotimi~no posvjedo~enje njenog postojanja od strane Hrvata, ne
smije biti pomije{ano (poistovje}eno) s nekom odano{}u usta{kom pokretu.
Akoprem je demokratska du{a Hrvata protivna diktatorskim i germanofilskim
usta{ama, (ipak) postojanje hrvatske dràve ostaje za sve Hrvate njihov najvi-
{i cilj.” (str. 199.)
Govore}i o ratnim isku{enjima hrvatske usta{ke dràve, Krunoslav Draga-
novi} insistira da njeni problemi nisu u svetu ispravno procenjivani. “Gnjev Hr-
vata protiv Srba, koji je bio silom zatomljen kroz 23 godine, vodio je do nesret-
nih ekscesa. Gotovo je nemogu}e odlu~iti koga se treba na~elno koriti. înje-
nica ostaje, da su stotine tisu}a Hrvata i Srba platili svojim ìvotom radi poli-
ti~ke pogre{ke. Treba ipak primijetiti da je vi{e Hrvata smaknuto, negoli Srba.
êtnici pod vodstvom Draè Mihailovi}a igrali su, u ekscesima protiv Hrvata,
posebno veliku ulogu... U najuòj saradnji s Talijanima, a pod izlikom protu-
komunisti~ke aktivnosti – doslovno su istrijebili Hrvate u mnogim podru~jima
Bosne, Hercegovine i Sandàka. U zadnje vrijeme nailazi se na dokaze, prema
kojima se vidi da se Mihailovi} sporazumio sa Nijemcima u pogledu koopera-
cije... Mnogi partizani pripadaju Ma~ekovoj Selja~koj stranci i ovi, premda se
odlu~no protive usta{ama, ni u kojem pogledu nisu komunisti i èle odrànje
Dràve Hrvatske... Danas se osje}a, u tre}oj godini nakon propasti Jugoslavi-
je, jedna substancijalna i neo~ekivana promjena u situaciji. Dok Srbi i Sloven-
ci kooperiraju sve prisnije i prisnije s Nijemcima, me|u Hrvatima pove}ava se
averzija protiv njema~ke politike, ~ak i u vladinim krugovima. Da to stanje
stvari nije izbilo u konkretnijem obliku i (tako) proizvelo dalekose`ne u~inke,
mora se pripisati strahu od gubitka nacionalnog identiteta. To je tako|er glav-
ni razlog za{to svi Hrvati ne oponiraju reìmu. Oni se boje gubitka toga vi{ega
dobra – nacionalne dràve. Oìvotvorenje Jugoslavije, da li u komunisti~kom
ili u ju`noslovenskom nacionalnom obliku, bila bi te{ka pogre{ka, koja bi za-
cijelo nosila u sebi zametak novoga rata. Nekoliko stotina tisu}a grobova, koji
leè izme|u Hrvata i Srba, bio bi vje~ni razlog za trajnu krvnu osvetu.” (str. 200.)
Na kraju memoranduma, da bi potkrepio svoj osnovni stav o besmisleno-
sti obnavljanja jugoslovenske dràve, uz pozivanje na demokratski princip sa-
moodre|enja, Draganovi} nagla{ava: “Plebiscit, proveden pod svakom potreb-
nom oprezno{}u, uvjerljivo bi dokazivao da je velika ve}ina Hrvata protiv uje-
dinjenja sa Srbima. Ako Hrvatska ne moè produìti da bude potpuno nezavi-
sna, tada svakako ne treba sa~injavati dio balkanske unije, bilo na komunisti~-
koj ili nacionalisti~koj bazi, nego Hrvatska treba biti dio zapadne, srednjoeu-
ropske podunavske federacije. Jedino tako bilo bi mogu}e osigurati mir u naj-
osjetljivijem dijelu Europe. Ova opaànja su istiniti izraz postojanja uvjerenja
svih pozitivnih elemenata u suvremenoj Hrvatskoj i sasvim napose crkvenih
710
krugova s nadbiskupom Zagreba (Alojzijom Stepincem) na njihovom ~elu.
Istovjetne poglede imaju isto tako predstavnici velike hrvatske politi~ke stran-
ke, koja je, pod vodstvom dr Ma~eka, definitivno naklonjena obdràvanju po-
stojanja hrvatske dràve. To se potpuno slaè s ~vrstim protukomunisti~kim i
protusrpskim stavom Hrvata.” (str. 201.)
h) Dokazi o klju~noj ulozi Rimokatoli~ke crkve
u spasavanju usta{a
Prilikom uru~enja memoranduma Krunoslav Draganovi} se sastao sa sa-
vetnikom britanskog diplomatskog poslanstva u Vatikanu Hjudòm Montgo-
merijem, a Bogdan Krizman je do{ao do Montgomerijeve slu`bene bele{ke o
tom razgovoru. Montgomeri izve{tava svoje pretpostavljene, izme|u ostalog,
o slede}em: “Profesor Draganovi} pokazao mi je isto tako jednu molbu nadbi-
skupa Zagreba, adresiranu na papu, u kojoj se monsinjor Stepinac na{iroko ba-
vi zlo~inima koji su, navodno, bili po~injeni protiv Hrvata od obojih – komu-
nisti~kih partizana i od srpskih ~etnika. To pismo tereti generala Mihailovi}a i
njegove prijatelje, da su imali namjeru utemeljiti jednu “Veliku Srbiju”, koja bi
uklju~ivala Bosnu i ve}i dio Hrvatske, u kojoj bi katoli~ki i muslimanski ìvalj
bio “eliminiran”. Jedino oko jedne desetine sada{nje Hrvatske bilo bi dozvolje-
no na samostalno postojanje (“po prilici toliko, koliko bi se moglo vidjeti sa za-
greba~ke katedrale:) i ta bi bila potpunoma odrezana od mora; “istrebljenje” bi
se provodilo na tri na~ina: s pokoljem, s izgonom i s prisilnim prekr{tavanjem
na pravoslavlje. Me|u onim poklanim bili bi svi intelektualci i ~lanovi dobro-
stoje}ih dru{tvenih klasa. Oni po{te|eni, bili bi stavljeni pred zahtjeve da se
priklju~e pravoslavnoj crkvi, ve}inom seljaci i zanatlije, iz kojih se nadalo u~i-
niti “prave Srbe”. Nadbiskupovo pismo polaè veliku akcentuaciju na mr`nju
pan-Srba na katolicizam, mr`nju koja je, kaè on, jasno izraèna u ~etni~kim
manifestima. Ta je mr`nja, veli se, poprimila prakti~nu formu kroz zlo~instva,
koja prema{uju ~ak i ona koja su po~inili partizani. Navo|enje ovih zlo~ina “is-
punilo bi – kaè se – volumene”, a u pismu su tek spomenuti neki od najgorih:
tu uklju~uju ubojstva sve}enika, ~ija su imena data i koji su, izgleda, bili pod-
vrgnuti najgroznijim mukama, a isto tako i postupak u~injen prema pet opati-
ca samostana Pale blizu Sarajeva, koje su sko~ile kroz prozor u smrt, samo da
izbjegnu oskrvnjenje od strane njinih uhvatitelja (tj. ~etnika). Navodi se da je
stotine i tisu}e katoli~kih laika bilo poubijano kao i mnogo sve}enika.” (str. 201.)
Dakle, Stepinac sav hrvatski usta{ki genocidni program, koji je provo|en
nad srpskim narodom, jednim potezom pera preobraàva, pripisuju}i ga Srbi-
ma i prikazuju}i “nevine” Hrvate kao glavne `rtve. “U pismu se nadalje nagla-
{avaju katoli~ke tradicije Hrvatske, jednom znane kao “predzi|e kr{}anstva”, a
naglasak je poloèn na navodnu diskriminaciju katolika za vrijeme 23-godi-
{njeg vladanja iz Beograda, dok bi pobjeda pansrpskog ideala zna~ila, kaè se,
kraj katolicizma na Balkanu, s posljedicama koje bi se osjetile daleko na tere-
nu. Nadbiskup apelira na papu da misli na “stra{ne uvjete u kojima se na{la
mlada Dràva Hrvatska”, koja se o~ajni~ki bori za svoje nacionalno opstajanje
711
i jedino èli ostati vjerna svojim izvrsnim katoli~kim tradicijama i osigurati bo-
lju budu}nost za katolicizam na jugoistoku Evrope. On (Stepinac) kaè, da bi
tisu}e Hrvata, sve}enika i laika, bili radosni `rtvovati svoje ìvote u svrhu spr-
je~avanja stra{ne mogu}nosti, naime, da bi, ne samo ~etvrt milijuna konvertita
na katolicizam, nego i cijelo katoli~ko stanovni{tvo, sa svim njezinim (hrvat-
skim) crkvama i samostanima, ostvari li se takozvana Velika Srbija – moglo bi-
ti razoreno. On zavr{ava pismo papi govore}i da je, ljudski kazano, progres ka-
tolicizma na Balkanu usko povezan s nastavkom opstojanja Dràve Hrvatske.”
(str. 201-202.)
Montgomeri sa svoje strane potvr|uje ~injenicu da je Hrvatska “jedina ka-
toli~ka dràva na samom Balkanu, i stoga je prirodno da bi Vatikan trebao biti
duboko zabrinut s njezinim usudom. Ali to pitanje, koliko ja znadem, nije ni-
kada pokrenuto od sekretara vatikanske dràve kod ovog predstavni{tva, a ~i-
njenica da Sveta stolica jeste u diplomatskim odnosima s Jugoslavijom (tj. ju-
goslavenskom vladom u Londonu), dok s Dràvom Hrvatskom ima tek neslu-
`bene kontakte, u~init }e je, bez sumnje, opreznom u pogledu davanja bilo ka-
kvih mnijenja u odnosu na budu}nost Hrvatske. (Nadalje), ~injenica da je mon-
sinjor Montini poslao profesora Draganovi}a k ovom predstavni{tvu mo`da je
ipak va`na; ja malo sumnjam da papa ne bi bio u suglasnostima s datim za-
klju~cima u obojem – u memorandumu (profesora Draganovi}a) i u pismu
nadbiskupa (Stepinca), naime, da Hrvatska ne bi smjela biti prisiljena protiv
svoje volje stupiti u bilo koje udruènje sa Srbijom ili s jugoslavenskom drà-
vom, dominiranom od Srba.” (str. 202.)
Ivan Tomas je 1964. godine u “Hrvatskoj reviji”, koja je izlazila u Buenos
Airesu, objavio biografiju Krunoslava Draganovi}a. U njoj posebno isti~e Dra-
ganovi}evu ulogu u spa{avanju izbeglih usta{a po okon~anju Drugog svetskog
rata. Kako on pi{e, “iz Austrije su tisu}e hrvatskih prognanika preba~ene u Ita-
liju. Rim je pun izgladnjelih i izbezumljenih na{ih ljudi, èna, djece. Svatko in-
stinktivno hrli u Rim, jer, osim {to je u njemu papa kao vrhovni moralni auto-
ritet, u Rimu je stoljetna hrvatska ustanova, Zavod Sv. Jeronima, koji se sav sta-
vlja na raspoloènje unesre}enom narodu. Bo`ji ~ovjek isusovac O. S. Saka~
predlaè da se obnovi starinska hrvatska bratov{tina Sv. Jeronima. Rektor Za-
voda monsinjor Ma|arec objeru~ke prihva}a tu zamisao i prima se predsjedni-
{tva bratov{tine, dok je potpredsjednik otac dr fra D. Mandi}, tajnik je dr Dra-
ganovi}, blagajnik V. Naletili}, odbornici su svjetovnjaci: Kljakovi}, Rusko,
Elija{, Spalatin, Bo{njak, kancelar je tihi i neumorni monsinjor Golik. Deset,
dvanaest godina bratov{tina vodi glavni teret brige za pomo} i preseljavanje hr-
vatskih izbjeglica. Ni ìvima ni mrtvima ne smije biti krivo, ako pi{emo da je
glavni teret bratov{tine pao na dra Draganovi}a, koji je dan i no}, u sva ~etiri
godi{nja doba, vje~no u pokretu, sluè}i se svima mogu}im prometnim sred-
stvima, govore}i, pi{u}i, telefoniraju}i, prevode}i akte i dokumente, tje{e}i, po-
maù}i, lije~e}i, vade}i iz zatvora, tamnica, bodljikavih ìca, koje je trebalo ~e-
sto rezati i kidati, salije}u}i Amerikance, Engleze, Francuze, Nizozemce, cr-
kvene, vojne i svjetovne vlasti svake vrsti i stupnja, a da ni ~asa nije sustao pod
golemim bremenom hrvatske bijede, ni{tavila, jada, ~emera, o~aja, bezna|a,
712
nesnala`ljivosti, pregaènosti. Trebalo je spasavati ljude, koji su po samovolji
pobjednika i po lukavosti komunista i bolj{evika bili progla{eni “ratnim zlo~in-
cima”, a da u ve}ini slu~ajeva nijesu ni{ta imali ni s ratom ni sa zlo~instvom.
Tim progonjenim moralo se priskrbljivati skloni{te i traìti {to hitnije preselje-
nje u prekooceanske strane.” (str. 202-203.)
Tomas opisuje te{ko stanje u zarobljeni~kim logorima u pogledu osnovnih
ìvotnih uslova i govori o navodnim brutalnim zlostavljanjima zato~enih usta-
{a. Posebno potencira atmosferu me|usobnog {pijuniranja i denuncijacija, ne-
snala`ljivost nekad mo}nih usta{kih glave{ina i stalnu opasnost izru~ivanja ju-
goslovenskim vlastima. “Draganovi}, kao da nije bio od tijela u one dane i go-
dine: nitko ga nije mogao stignuti, niti mu se znalo ni za stan ni za po~inak, ni
gdje se hrani, a ipak je vazda bio u najgorim situacijama, kad je ljude trebalo
spasavati. Nije prezao ni pred kakvom opasno{}u po svoj ìvot, i{ao je u logo-
re i tamnice, nije ga smetala ni bodljikava ìca, ni anglosaske vojne straè; kad
je bila potreba, nosio je ugroène pojedince na svojim le|ima, da odmah posli-
je takvih pothvata stupi pred najvi{e svjetovne i crkvene vlasti, te u propisanim
formulama iznosi hrvatske nevolje, apelira na humanost i kr{}anstvo, pravdu,
demokraciju i slobodu, traì za{titu za svoj ponièni narod. Tko je stigao u an-
glosaske i komunisti~ke pandè, ìvot mu nije ni{ta vrijedio: poznate su na{e
`rtve, koje su bile izru~ene Beogradu i uz najcini~nija zlostavljanja likvidirane.
A bez Draganovi}a te bi `rtve bile jo{ teè.
U svojoj je osobi Draganovi} u ono doba ujedinio sve}enika i laika, diplo-
matu i vojnika, arhitekta i zidara, a nebo mu je postostru~ilo snagu, i on je svo-
jom historijskom spremom, poznavanjem hrvatskih krajeva, ljudi, plemena,
neumorno{}u i vidovito{}u, iskustvom i spoznajama iz me|unarodnog ìvota,
crkve, kulture, znanosti, dobrotvornosti, raspore|ivao svoja svestrana nastoja-
nja, poticao druge suradnike, sokolio na{e bjegunce, stizavao u krajnji ~as na
najugroènija podru~ja hrvatske tuge, donosio rje{enja, iznalazio to~ke, s kojih
je ponovno pokretao slu~ajeve, ve} osu|ene na propast. Dok smo mnogi pred
golemom nesre}om Hrvatske i pred neizmjernim potrebama skoro o~ajavali,
Draganovi} nije znao {ta zna~i umor, malodu{je, o~aj, neuspjeh; iz njegove
sve}eni~ke, hrvatske i ~ovje~anske du{e izbijao je vulkanski zanos, koji je oba-
rao pojave klonulosti i umornima ulijevao novu snagu, da se pomaè poraè-
noj, poruènoj, poniènoj i prezrenoj Hrvatskoj! Njegov je udio onda bio takav
i tolik, da nitko izme|u nas nije ni pomi{ljao na to {ta bi bilo, da nam Provid-
nost nije poklonila Draganovi}a, ili da mu se, ne daj Boè, {to desi, pa da bu-
de onemogu}ena njegova djelatnost. Kad bi ugroèni Hrvati osjetili da je blizu
opasnost, prva bi im pomisao bila da treba obavijestiti Draganovi}a: sa dna Si-
cilije do Hamburga, od Austrije i Italije do Francuske i Engleske dosezala je
njegova silna misao i neumorna ruka, on je stupao pred kardinale i admirale,
pred biskupe i generale, pred opate i guvernere, pred kulturne gra|ane i pred
mnogoli~ne vojni~ine anglosaske, pred kukavne evropske slugane obijesnih
okupatora pobjednika, govorio im je o nasilju i nepravdi, {to se vr{i nad progo-
njenim Hrvatima, a najlju}i i najokrutniji hrvatski neprijatelj bio je pred Dra-
ganovi}em nekako sitan i stra{ljiv, popustljiv i mo`da i ne{to human, i zasluga
713
je bila Draganovi}eva, da je te neljude silio na ~ovje{tvo, kojeg ina~e ne ima-
|ahu po svojoj formaciji, postupku ni iskustvu.” (str. 203-204.)
Draganovi}eve zasluge su najve}e, ali Tomas hvali i njegove brojne sarad-
nike, crkvene ljude i katoli~ke intelektualce. Vo|a usta{ke emigracije Branimir
Jeli} u tekstu se}anja, objavljenom 1964. godine, ali pisanim povodom Paveli-
}eve smrti, potvr|uje da su u spa{avanju, zbrinjavanju i upu}ivanju izbeglih
usta{a u prekomorske zemlje najva`niju ulogu imale rimokatoli~ke karitativne
organizacije, a po njegovom mi{ljenju klju~na je bila uloga Krunoslava Draga-
novi}a i Zavoda svetog Jeronima. Draganovi} je kroz svoju aktivnost razgra-
nao svestrane veze sa zapadnim obave{tajnim slu`bama. Istaknuti hrvatski
emigrant Ante Ciliga pisao je 1964. godine da je Draganovi} “i Paveli}a pre-
bacio u Argentinu, on mu je priredio i uru~io krivi paso{ sa kojim je ovaj puto-
vao i u Argentinu u{ao. To priznaju i slu`beni usta{e – paveli}janci usprkos
svih svojih polemika i optu`bi protiv Draganovi}a.” (str. 208.) Me|utim, Kru-
noslav Draganovi} je bio i posrednik preko koga je Rimokatoli~ka crkva po-
ku{avala da ubedi Antu Paveli}a da se, kao suvi{e kompromitovan u zapadnom
javnom mnenju, povu~e iz politike i rukovo|enje hrvatskom emigracijom ne-
kom drugom prepusti. U tome su ga podupirali katoli~ki nastrojeni intelektual-
ci, pa su i u emigrantskoj publicistici po~eli da se pojavljuju sve otvoreniji zah-
tevi u tom pravcu. Jedan od njih je bio Vinko Nikoli}, kao istaknuti usta{a ko-
ji se razo~arao zbog sebi~nosti svog poglavnika. Godine 1984. on ta zbivanja
ovako opisuje: “Bilo je ljudi, koji su ve} u prvo vrijeme na{e tu`ne emigracije
upozoravali dra Paveli}a na {tetnost njegova ponovnog ulaska u hrvatsku po-
litiku, ali sve te opomene nisu ni~em sluìle. Tako, na primjer, umni i zaslu`ni
hrvatski javni radnik, prof. Krunoslav Draganovi} (ne ulaze}i ovdje u njegov
zagonetan prijelaz iz emigracije u domovinu) ve} je po~etkom listopada 1948.
u Napulju upozoravao dra Paveli}a. Kod toga je, u razgovoru s njim u jednom
talijanskom samostanu, istakao njegove zasluge, priznav{i da je dr Paveli}
“najzaslu`niji ~ovek za uspostavu hrvatske dràve nakon 800 godina”, i nagla-
sio da mu to “hrvatski narod ne}e nikada zaboraviti”. Kod toga mu nije izbje-
gao i naglasiti i to, da je on kroz ~etiri godine dràve “u~inio mnogo dobra i
mnogo zla”, ali to prepu{ta hrvatskom narodu i povijesti, da o tome sude.”
(str. 206.)
Iz Nikoli}eve knjige “Tragedija se dogodila u svibnju I”, Krizman preuzi-
ma nekoliko fragmenata koji se odnose na taj Draganovi}ev razgovor sa Pave-
li}em, pa se on tu ovako interpretira: “@ivot hrvatske dràve nasilno je preki-
nut – nastavio je prof. Draganovi}. – Ona je mogla prirodno dalje ìvjeti. Uto-
pila se u moru. Ali ono, {to se nije utopilo, jest ~vrsta volja i odluka hrvatskog
naroda, da opet uspostavi svoju slobodu i svoju dràvu”. “Hrvati }e zato uloì-
ti sve svoje sile i podnijeti sve `rtve”, ali za postignu}e narodnog cilja – izla-
gao je nadalje prof. Draganovi} – Hrvati se moraju na nekoga osloniti: “Imali
smo do sada nesre}u, da smo se uvijek oslonili na onoga, koji je izgubio rat”.
Izloìv{i mu, zatim, tko sve dolazi u obzir za taj na{ oslon, zaklju~io je da pre-
ostaju jedino zapadni saveznici: “s njima moraju i}i Hrvati, da ostvare svoju
slobodu i dràvu”... “Ali – izravno se obratio dru Paveli}u – ti zapadni savezni-
714
ci vas, gospodine doktore, ne}e. Oni vas odbacuju i vi ste na njihovim crnim
listama. Svaka borba za Hrvatsku vo|ena u imenu Paveli} unaprijed je od njih
odba~ena i osu|ena. I vi ste – ào mi je to re}i – danas zapreka za hrvatsku na-
rodnu borbu. I zato, kad se jednom spasite i do|ete u Argentinu, zahvalite se
najprije Bogu za svoje spasenje i onda dignite ruke od hrvatske politike”. To je,
eto, molba koju je, putem prof. Draganovi}a uputio dru Paveli}u “cijeli iskrva-
vljeni, mu~eni~ki hrvatski narod”. – Jo{ ne{to – dodao je prof. Draganovi} – da
se krivo ne razumijemo. Ovo ne zna~i da se va{i sljedbenici, usta{e, me|u ko-
jim toliki naj~estitiji hrvatski rodoljubi, ne trebaju dalje boriti za Hrvatsku. [to
vi{e, izdajte im zapovijed da se bore do zadnje kapi krvi, ali ne vi{e pod va{om
kapom i va{im imenom.” (str. 206-207.)
Paveli} je bio duboko pogo|en i uvre|en, ali nije reagovao dok se nije do-
~epao Argentine. Ovaj razgovor je vo|en u oktobru 1948. u Napulju, a ve} 6.
novembra Paveli} je “pacovskim kanalima” stigao u Buenos Aires. “Paveli} ni-
kako nije mogao oprostiti ovakvu Draganovi}evu kritiku politike i “deràn-
stva” usta{kog poglavnika, pa ga je zatim u Argentini stao neprekidno optuì-
vati kako ga je Draganovi} htio izru~iti Englezima u Rimu odnosno u Napulju,
pa da stoga nije htio do}i na aerodrom gdje ga je, po dogovoru, ~ekao Draga-
novi}, nego se kri{om ukrcao na parobrod “Ostrijere” i pod tu|im imenom do-
{ao u Argentinu. I Paveli}evi ljudi neprestano su {irili najgore pri~e o K. Dra-
ganovi}u. Optuìvali su ga, izme|u ostalog, da je za sebe zadrào najve}i dio
zlata, Paveli}eve otima~ine, koje je nakon rata prenio kri{om iz Austrije, gdje
je bilo zakopano, u Rim.” (str. 207.) Ante Ciliga je otvoreno sumnji~io Draga-
novi}a da je povezan sa jugoslovenskom tajnom policijom. Kada je {ezdesetih
godina Tito uspostavio srda~ne veze sa Vatikanom i papom Pavlom [estim,
Krunoslav Draganovi} je amnestiran za svoju zlo~ina~ku delatnost u toku i po-
sle rata, pa se vratio u Jugoslaviju i do smrti mirno ìveo u Sarajevu. Tada su u
hrvatskoj emigraciji po~ele da se pojavljuju optu`be da je Draganovi} poma-
gao organizovanje atentata na Paveli}a. Po svemu sude}i, ponovio se slu~aj
Stjepana Radi}a. Paveli} je mnogo smetao katoli~kim klerikalcima i zato je bi-
lo najpogodnije da bude ubijen od “srbo-komunisti~ke” ruke.
Usta{ki komandant ratnog vazduhoplovstva, general Vladimir Kren, uhap-
{en je od strane britanske vojske prilikom poku{aja da brodom iz \enove po-
begne za Argentinu i ubrzo isporu~en jugoslovenskim vlastima. U istrazi je
opisao li~na iskustva o svestranom angaòvanju Vatikana na pruànju pomo}i
usta{kim zarobljenicima u savezni~kim logorima. Najistaknutijim me|u njima
sami sve{tenici su organizovali bekstvo iz logorskih ìca i sklanjali ih na sigur-
nija mesta. Kad je kao zarobljenik pobegao iz transporta èleznicom, Kren se
po Draganovi}evom uputstvu sklonio u “samostan sestara u Cento Celeu kod
Rima. To je samostan sestara Hrvatica i Slovenki... U njemu je bilo preko 30
sestara Hrvatica i Slovenki, koje su ve}inom pobjegle iz Jugoslavije... Za vri-
jeme dok sam ja bio tamo, tamo su se nalazili ministar Be{lagi}, poslanik Gaj,
poslanik Berkovi} Stjepan (neto~no: Josip) sa ènom, Sajc Aleksandar sa è-
nom, Rai} Vlaho sa ènom, poslanik @idovec sa ènom i djetetom, sve}enik
Balokovi} \uro... Svi emigranti koji su bili smje{teni u samostanu imali su i
715
posebne sobe za stanovanje.” (str. 208-209.) Kako je Kren tamo obave{ten, “ta-
lijanska policija po nare|enju njihove vlade, koja je u tijesnoj vezi s Vatikanom,
uop}e ne smije ulaziti i pregledati samostane.” (str. 209.) Posle izvesnog vre-
mena, Draganovi} je Krena prebacio u samostan trapista “Tri fontane” u blizi-
ni Rima.
U nastavku Kren je ispri~ao kako je oti{ao u Zavod sv. Jeronima: “Tamo
sam na{ao sve}enike Marjanovi} Dragutina i Beluhana. Od njih sam ~uo da
Vatikan organizuje prebacivanje emigranata u Argentinu i da za tu svrhu daje
posebne brodove. Onima pak, koji ne èle i}i sa tim brodovima u zajednici sa
drugima, nego svaki za sebe, posu|uju franjevci u Rimu novce, a naro~ito to
~ini Dominik Mandi}. Ja sam se onda odlu~io da pozajmim novce i da sa svo-
jom suprugom odem u Argentinu traìti posla, koji se, kako su mi rekli, tamo
lako dobije. Prilikom ovog razgovora ~uo sam i to da je Draganovi} ve} rani-
je poslao u Argentinu za sondiranje terena Vjekoslava Vran~i}a i jo{ jednog
sve}enika, a isto tako da {alje u [paniju Beluhana i Kambera. Za odlazak u Ar-
gentinu organizirao je Vatikan u Rimu poseban ured. Rekli su mi isto tako da
je najbolje da i ja idem u Argentinu, a da se dokumenti za putovanje lako do-
biju preko Crvenog krià. Tako sam i u~inio. ûo sam poslije u zatvoru da je
u Argentinu oti{ao veliki broj emigranata sa papinskim brodom, a i mnogi po-
jedinci drugim brodovima.” (str. 210.)
Emigranti koji su imali dovoljno novca smatrali su da je najsigurnije da sa-
mostalno beè, s la`nim dokumentima, u ~ijem pribavljanju su im tako|e ri-
mokatoli~ki sve{tenici pomagali. “One koji nemaju novca savjetuju sve}enici,
vjerojatno po direktivama Vatikana, da idu u Argentinu gdje }e se emigracija
grupirati i gdje se moè dobiti zarade, pa takove preporu~uju papinskom ure-
du za besplatan prevoz... Taj papinski ured posreduje i za va|enje putnica, a za
argentinske vize nalaze se u argentinskom konzulatu kao posrednik dr Perovi}
i in`. Mavrak, koji je ujedno i delegat Crvenog krià. Onima koji su dokumen-
te dobili odre|uje taj papinski ured i dan polaska.” (str. 210.) Kren je zatim is-
pri~ao kako je Draganovi} potkupljivanjem iz zatvora izbavio poznate usta{ke
glave{ine Balena i Frkovi}a. Oni su pre dolaska u Italiju bili u nekom austrij-
skom samostanu sa Kulenovi}em, Artukovi}em, Kavranom i Bla{kovim. “Na-
brojio je i pojedince razmje{tene po raznim samostanima: u samostanu San Pa-
olo i Rehala u Rimu nalaze se V. Nikoli}, Eterovi} i jo{ desetak drugih; kod sa-
mog Draganovi}a Fedor Dragojlov, Frkovi}, a bio je do odlaska u Ameriku i
Feliks Poljani}. U Viterbu bio je Rub~i}, a ~uo je da je s njim jo{ nekoliko njih.
U samostanu dominikanaca u Rimu: general âni} s jo{ nekolicinom, dok je u
samostanu Cento Cele Seic, a u jednoj bolnici kraj crkve Santa Marija Madòre
ministar St. Peri} i ]iril ûdina. U samostanu franjevaca u Rimu nalazi se ne-
koliko usta{a Hercegovaca.” (str. 212.)
Supsumiraju}i ukupnu pomo} koja se pruà izbeglim usta{ama, Kren je
objasnio: “Moralno ovu akciju pomaè Vatikan, talijanske a i savezni~ke vla-
sti... Materijalno daje dosta vatikanska Asistenca pontifi~e, milionske svote dao
je sam Vatikan, zatim me|unarodni Crveni kri`, iseljenici iz Sjeverne i Ju`ne
Amerike, preko franjevaca u îkagu i Buenos Airesu, ne{to je sredstava bilo
716
spremljeno kod Draganovi}a jo{ prije propasti NDH, ne{to mu je predao Pe~-
nikar, a koliko mi je poznato dali su njemu na ~uvanje i pojedinci kao Peri},
Tot, Frkovi}, Kavran iz Austrije itd. Mandi} raspolaè i sa velikim sumama fra-
njeva~kog reda jer je generalni ekonom toga reda, koji je imu}an. Svakako oba
raspolaù sa velikim sredstvima. Draganovi} je nabavio i nekoliko stotina hi-
ljada argentinskih pezosa, svakako kao glavnicu za rad, ako i on bude tamo
i{ao. Gotovo svi koji su do sada napustili Italiju, uspjeli su to njihovom (Dra-
ganovi}a i Mandi}a) moralnom i materijalnom pomo}i, osim rijetkih pojedina-
ca, koji su imali novce ili dobili od porodice u Americi.” (str. 216-217.)
i) Paveli}ev beg u Argentinu i smrt u [paniji
Franjeva~ki fratri su predstavljali i glavnu motornu snagu reorganizovanja
politi~kog delovanja usta{ke emigracije. “Glavni faktor za odràvanje duha
kod emigranata je njihova propaganda, jer kad bi bila samo politi~ka bez po-
povske, ve} emigracija ne bi pretstavljala organiziranu cjelinu.” (str. 217.) Fra-
njevci su delovali u usta{koj masi, dok su se jezuiti koncentrisali isklju~ivo na
instruisanje vode}ih politi~kih i vojnih li~nosti. Po Krenovom svedo~enju, bili
su “isusovci protiv odlaska cjelokupne emigracije u Ameriku, jer da }e emigra-
cija igrati veliku ulogu kod vo|enja talijanske politike prema Jugoslaviji. Po-
znato je u Rimu, da su isusovci dobro obavje{teni, a oni vaè i kao najelitniji
red katoli~ke crkve, koji vodi i crkvenu politiku. Od isusovaca na{e narodnosti
znam da su u Rimu, u samostanu isusova~kog generala fratri Saka~ i Marko-
vi}. Oni se ne mije{aju u sitne stvari pomaganja emigracije, izuzev svojih osob-
nih prijatelja, ali su oni kao neke vrsti popovski general{tab, koji se brine samo
za velika i krupna op}a pitanja.” (str. 220-221.) Prema Krizmanovim podaci-
ma, vatikanskim kanalima je samo u Argentini uto~i{te prona{lo trinaest hilja-
da okorelih usta{a, ~iji ih je profa{isti~ki diktator Huan Peron rado primao. Ta-
mo je ve} od ranije delovala Paveli}eva organizacija “Hrvatski domobran”, na
~ije je ~elo kao li~ni Paveli}ev eksponent stao rimokatoli~ki sve{tenik [tefani}.
U Argentini je Paveli} kontrolisao list “Hrvatska” i u njemu objavio veliki
broj ~lanaka. Sara|ivao je i u drugim emigrantskim novinama, pi{u}i nadugo i
na{iroko o sopstvenom vi|enju balkanskih politi~kih zbivanja prve polovine
dvadesetog veka. Umesto naziva “poglavnik” za sebe je lansirao terminolo{ku
oznaku “vrhovnik”, koja bi valjda obeleàvala “suverena”, a bila je toliko bli-
ska i draga njegovom jedinom pravom politi~kom nasledniku Franji Tu|manu.
Pored toga, Ante Paveli} je formirao Hrvatsku dràvotvornu stranku i hrvatsku
emigrantsku vladu. U zborniku “Hrvatska” 1949. godine objavio je obimnu
esejisti~ku raspravu politi~ko-memoarskog karaktera “Dràva Hrvatska ìvi”.
Tu, izme|u ostalog, raspreda na slede}i na~in: “Hrvatska dràva i danas posto-
ji! Zar i sad ne postoji Republika Hrvatska, i zar nisu zapadne sile, kada su pod
izvjesnim okolnostima priznale takozvanu Narodnu Federativnu Republiku Ju-
goslaviju, priznale i opstojnost Republike Hrvatske, koja se u toj federaciji sa-
da nalazi? I zar je ta republika manje dràva, nego {to je Ukrajina ili Bijelo-Ru-
sija? Ne pita se, kada se o ovom govori, kakav je danas reìm tamo. Reìm da-
717
nas jest a sutra nije, kao i svi reìmi na ovome svijetu i zar }e – kad taj reìm
jednom prestane – zato prestati egzistencija ove republike? A {to se ta republi-
ka ~asovito nalazi u jednom izvjesnom odnosu prema izvjesnom broju drugih
republika, zar ona ne moè u danom ~asu i u danim prilikama re}i da ne èli u
tom odnosu biti? Dràva Hrvatska uspostavljena je godine 1941., a godine
1945. nije ona ni brisana ni nestala, tek je dobila druga~ije oznake i drugi re-
ìm: dok se prije zvala Nezavisna Dràva Hrvatska, danas se zove Narodna
Republika Hrvatska. Za{to, dakle, nijekati opstojnost Dràve Hrvatske, kad
ona postoji i za{to praviti pitanje od ne~ega, {to uop}e nije u pitanju. Ili, zar su
zapadne sile mogle priznati jednu federaciju dràva, a da ne priznaju egzisten-
ciju dràva, u ovom slu~aju republika, pa i Republike Hrvatske, koje tu fede-
raciju momentalno sa~injavaju? ... Hrvatski se narod jama~no ne bori danas u
domovini, i isto tako i njegovi sinovi u inozemstvu, proti Republici Hrvatskoj,
nego proti bolj{evi~koj vladavini, koja u njoj vlada, i koja ju je stavila u fede-
rativni odnos s izvjesnim drugim republikama, a koga odnosa on ne}e, i koja
je vladavina prekrojila granice toj hrvatskoj republici na {tetu njezinu i hrvat-
skoga naroda.” (str. 228-229.)
Prvih nekoliko posleratnih godina moglo je izgledati da se Paveli} ~vrsto
ustoli~io kao politi~ki lider hrvatske emigracije, ali su fratri franjevci ve} ~vr-
sto odlu~ili da ga detronizuju. Od njega su postepeno odvajali intelektualce, pa
onda instrumentalizovali prvo Eugena Didu Kvaternika koji se ranije s poglav-
nikom sukobio, a potom i Vjekoslava Maksa Luburi}a, koji pedesetih godina
u svom listu “Drina” iz broja u broj optuùje Paveli}a za sva zla koja su zade-
sila hrvatski narod. Glavna centrala hrvatskih franjevaca bila je u îkagu, oda-
kle su svi konci vu~eni. Kada je 10. aprila 1957. u Argentini Paveli} preìveo
atentat, zadràv{i dva metka u telu, a njegov dugogodi{nji za{titnik general Hu-
an Peron ve} je bio oboren vojnim pu~em, nove argentinske vlasti na{le su se
pod pritiskom svetskog javnog mnjenja da ovog ratnog zlo~inca najve}eg for-
mata isporu~e Jugoslaviji. Dat mu je mig da napusti zemlju, pa je Paveli} pre-
ko îlea pobegao u [paniju. Rimokatoli~ki fratri su u strahu pred prete}om
ekstradicijom opet po~eli da mu organizovano pomaù i da ga skrivaju. Zbog
zaga|enja rana Paveli}u se u Madridu zdravstveno stanje naglo pogor{avalo i
on je neposredno pred smrt napisao testament, kojim je za svog politi~kog
“opunomo}enog” naslednika imenovao Stjepana Hefera, ina~e istaknutog ak-
tivistu Hrvatske selja~ke stranke. Oko Paveli}eve samrtni~ke postelje sjatili su
se rimokatoli~ki sve{tenici, a li~no mu je papa Jovan XXIII “podijelio svoj po-
sebni blagoslov.” (str. 437.) Hefer nije bio u stanju da stekne politi~ki autoritet
u usta{kim redovima, pa }e ipak u prvi plan izbiti Luburi} kao najuticajniji hr-
vatski emigrantski lider.
Ovde je jo{ zna~ajno navesti da je kao podloga zahteva za Paveli}evo iz-
ru~enje posluìla optu`nica koju je u Zagrebu podigao okru`ni javni tuìlac
Dragutin Desput 7. maja 1956. godine, koja je zapravo ubedljiv dokaz da su
komunisti sistematski prikrivali usta{ke zlo~ine. U njoj se Paveli} optuùje za
ubistvo 3.055 dece, 6.315 èna i 479 staraca u Jasenovcu i Novoj Gradi{ci. Po-
718
tom se navode imena ~etrdeset Hrvata koje su usta{e ubile u tri sela Kotara
Krapina i opisuju 22 slu~aja plja~ke i uni{tavanja imovine, u kojima su o{te}e-
ni isklju~ivo Hrvati, i to je sve. Sli~no je tridesetak godina kasnije postupljeno
u procesu Andriji Artukovi}u.
j) Rehabilitacija Paveli}a u Tu|manovoj NDH

Uspostavljanjem Tu|manovog reìma stvoreni su uslovi za postepenu jav-
nu rehabilitaciju Ante Paveli}a i svojevrsnu afirmaciju kroz {tampanje njego-
vih knjiga i govora. Ponovno izdanje knjige “Strahote zabluda” (Kroacijapro-
jekt, Zagreb 2000.) sadrì u formi pogovora ~lanak Vinka Nikoli}a iz emigrant-
ske “Hrvatske revije” iz 1960. godine, koji poglavnika posthumno kritikuje {to
je pred komunistima 1945. pobegao iz Zagreba, umesto da je pruìo odsudni
otpor i “slavno” poginuo, dosledan idejama za koje se borio. Nikoli} je sma-
trao da je Paveli} svojim delovanjem smetao aktivnosti hrvatske politi~ke or-
ganizacije, ali on bezuslovno opravdava hrvatsku kolaboraciju sa fa{isti~kim
silama 1941. i izdaju Jugoslavije. “Hrvati je nisu mogli braniti. To od nas nije
nitko mogao traìti, pa ni saveznici, da za volju i~ije strategije branimo dràvu,
koja je od svog osnutka bila na{a tamnica, a na{im su tamni~arima, naàlost,
pomogli upravo ti isti saveznici. Morali smo se pridruìti onima, koji su poka-
zivali u tome ~asu, da su voljni pomo}i ostvarenje na{ih stoljetnih te`nji za dr-
àvnom samostalno{}u i slobodom, onima koji su ru{ili Jugoslaviju. Tako, eto,
mi nismo imali {ta birati. Na{e je mjesto me|u zara}enim stranama, bilo ve}
unaprijed odre|eno, bez na{eg izbora, i mi smo se na{li na strani Nijemaca i
Talijana.” (str. 275.)
Piscu predgovora i prire|iva~u ovog izdanja Franji Leti}u bitno je da pro-
tiv Paveli}a nikada nije podignuta nikakva optu`nica za ratne zlo~ine, a Srbe
smatra krivim {to su svojim suprotstavljanjem u novouspostavljenoj usta{koj
dràvi izazvali represalije protiv sebe. Potom usta{ke zlo~ine izjedna~ava sa
partizanskim i ~etni~kim. “Na tlu Hrvatske buknuo je krvavi rat izme|u hrvat-
skih nacionalista, srpskog ~etni~kog pokreta i partizana, od kojih su se jedino
hrvatski nacionalisti borili za hrvatsku dràvu. U tom ratu nije bilo nevinih.
Zlo~ine su ~inile sve tri strane, a uz njih i okupator (Nijemci, Talijani). Samo
{to su se ~etnici na vrijeme priklonili partizanskom pokretu koji je bio na stra-
ni saveznika, ratnih pobjednika. Jedino su borci za Hrvatsku kao samostalnu
dràvu do kraja rata ostali na strani gubitnika, sila Osovine, i tako, zajedno s
njima, ozna~eni jedinim ratnim zlo~incima i gubitnicima, iako su kroz sve to
vrijeme vodili obrambeni a ne osvaja~ki rat.” (str. 18.) Izme|u Paveli}a i Tu|-
mana Leti} ne vidi su{tinsku razliku jer su im ciljevi bili potpuno isti, ali Tu|-
manu su i op{te istorijske okolnosti bile neuporedivo povoljnije. Posle tragi~-
nog poku{aja osnivanja nezavisne hrvatske dràve pod okriljem fa{isti~kih si-
la, “trebalo je pro}i pola stolje}a da se na razvalinama komunizma i samou-
pravne socijalisti~ke Jugoslavije, ali, naàlost, opet ratom, ponovno ostvari hr-
vatski san – samostalna, demokratska hrvatska republika, ali ovaj puta vlasti-
tim snagama, bez potrebe za i~ijim pokroviteljstvom i pot~injavanjem – jugo-
719
slavenstvu i velikosrpstvu nasuprot.” (str. 19.) Mo}nih pokrovitelja je ipak bi-
lo, ali oni jo{ nisu pobe|eni i savladani na globalnom planu.
Interesantno je kako u ovom predgovoru Leti} pravi istorijsku paralelu i
podudarnost liderske sudbine trojice najve}ih Hrvata dvadesetog veka – Ante
Paveli}a, Josipa Broza Tita i Franje Tu|mana. Po njegovom mi{ljenju, “Hrva-
ti su osoben narod. Skloni su svakog novog “vo|u” koji im se nametne ili ga
sami izaberu, do~ekati kao spasitelja, bezrezervno mu se pokloniti, izraziti mu
krajnju odanost i podlo`nost, i stoi~ki, “radi vi{eg interesa”, trpjeti sve njegove
prohtjeve, lopovluke, pa ~ak i zlo~instva. A onaj malobrojni sloj kriti~ke inte-
ligencije koji vidi i upozorava da je “car gol”, i svakog pa i najbezazlenijeg kri-
ti~ara “poglavara”, ne samo da progla{avaju unutarnjim dràvnim neprijate-
ljem ili pla}enikom vanjskih sila nesklonih Hrvatskoj, nego i neprijateljem cje-
lokupnog hrvatskog naroda (svedenog na puk), kojega se denuncira, omalova-
àva, a nerijetko mu prijeti i fizi~kom likvidacijom, ili ga se u najblaèm slu-
~aju progla{ava neznalicom i {arlatanom koji ne shva}a kretanja povijesne
zbiljnosti i silnice svjetskih kretanja. I tako “oficijelna povijest” ove zemlje po-
~inje s dolaskom svakog novog vlastodr{ca, svake nove vlasti, koja se, k tome,
bez imalo stida progla{ava jo{ i demokratskom. A kada takav “poglavar” si|e
s vlasti, uglavnom zbog svoje fizi~ke dotrajalosti ili vi{e sile, slika se stubokom
mijenja. Oni koji su ga najvi{e oboàvali, najve}i su njegovi protivnici. Pljuju
po njemu, blate ga jo{ mokrih obraza od suza koje su za njim lili, bacaju na nje-
ga drvlje i kamenje kao na najgoreg skota i vucibatinu koja je ìvjela na ovim
prostorima, ne prezaju}i ni od toga da ga ocijene zlo~incem i izrodom hrvat-
skog naroda. A potom se pronalazi novi “poglavar”, novi “vo|a”, novi spasi-
telj, i cjelokupna komedija po~inje iznova. Tako je to u novijoj hrvatskoj povi-
jesti bilo s Antom Paveli}em, Josipom Brozom, a sada i sa Franjom Tu|ma-
nom.” (str. 5-6.) Me|utim, glavni konci se redovno vuku u Vatikanu, ~ija je
osnovna politika konstantna, dok se njeni neposredni izvr{ioci tretiraju kao po-
tro{ni ljudski materijal po devizi – iskoristi pa baci.
Paveli} je bio nesporni fa{ista, Tito komunista, a Tu|man je sinteza njiho-
vih karaktera, ideologija i metoda politi~kog delovanja, a neretko i vrlo sme{na
figura po obrascu javnog pojavljivanja.
k) Fa{izam kao Paveli}eva izvorna ideolo{ka orijentacija
Da Paveli}a nije stvorila nema~ka i italijanska okupacija, nego da mu je
fa{izam izvorna ideolo{ka orijentacija, svedo~i i ova njegova knjiga, napisana
pre Drugog svetskog rata i prvi put objavljena u Italiji 1938., pa u Zagrebu tri
godine kasnije. U njoj Paveli}, o~igledno u ulozi priu~enog kompilatora, pre-
pri~ava klju~ne teze zapadnja~kih kriti~ara marksizma, odnosno komunizma i
njegovog bolj{evi~kog modela prakti~ne realizacije, da bi u kona~nom ishodu
opravdao fa{izam. Fa{izam je Paveli} nazivao novim narodnja~kim ure|enjem
dràve i dru{tva i pojavljuje se kao naslednik demokratije i antiteza komuni-
zmu. Po njegovom mi{ljenju, “fa{izam je nikao na Zapadu na razvalinama de-
mokracije koja se nije bila kadra suprotstaviti bolj{evizmu kada je iz Rusije
720
htio prodrijeti na Zapad. Njezin sustav, njezini na~ini rada i njezina sredstva ko-
jima ona moè raspolagati, nisu bila kadra mjeriti se a jo{ manje suzbiti i potu-
}i na~ine rada bolj{evizma i njegova sredstva borbe, ba{ kao {to se ribarska la-
|a ne moè suprotstaviti ratnoj oklopnja~i. Trebalo je do}i ne{to novo, ne{to ja-
~e i sposobnije za borbu protiv bolj{evizma, sposobno da ga porazi. A to je na-
{lo svoj ishod u fa{izmu. Naravno, fa{izam je najprije morao odstraniti demo-
kraciju koja se je pokazala nedoraslom i nesposobnom za tu borbu, da mu se
ne plete oko nogu, dok se rve s bolj{evizmom, i da si na taj na~in na~ini ~isto
i ravno tlo za rvanje. Da mu u toj borbi bude mogu}e razviti svu svoju snagu,
morao je fa{izam naravno odstraniti sve ono {to je demokracija bila uvela, uko-
liko god je to moglo smetati borbi ili bi, {to vi{e, neprijatelja ja~alo ili mu po-
magalo. To je u prvom redu slobodarstvo (liberalizam), naravno, slobodarstvo
takozvanih zapadnih demokracija, odnosno ono {to se u njima slobodarstvom
naziva, a u stvari nije ni{ta drugo nego potpuni nehaj za narodne vrijednosti, jer
se po tom slobodarstvu mora svakome putnom i namjernom dopustiti da te vri-
jednosti uni{tava i razara, a narodno ime, ~ast i ponos naroda vu~e po blatu i
gazi, sve to potpuno neka`njivo a ~esto i uz nagradu. Sa slobodarstvom se ne
moè boriti protiv bolj{evika koji ga na svom tlu ne poznaju i ne trpe, a na pro-
tivni~kom se tlu ba{ s njim sluè kao najja~im oru`jem u stvaranju protivni~ke
slabosti, ba{ kao {to se ne moè pobijati zlo~instvo (kriminal) pjevanjem “lita-
nija” nego kaznenim zakonom i tamnicama.” (str. 245-246.)
Savremenim demokratijama Paveli} posebno zamera sklonost ka sporazu-
mevanju i postizanju kompromisa s komunistima, {to je tipi~ni oblik manife-
stovanja njihove slabosti i nesposobnosti, ali i sklonosti ka samozavaravanju
negiranjem “pogibljenosti i odvratnosti” komunizma. Demokratski reìmi sa-
mi sebe ru{e jer “sada, poslije svjetskog rata, u kome su se dràve zapadnih de-
mokracija naplja~kale do prezasi}enosti, nemaju one druge èlje ni te`nje, ne-
go da se stanje stvoreno mirovnim “diktatom” nikada vi{e ne promijeni. Do te
promjene naravno ne moè do}i nego ratom, jer je one po dobru ne dozvolja-
vaju, i zato do rata vi{e nikada ne smije do}i. Ve} dakle radi toga, a i bez obzi-
ra na strahote rata kao takvog, tko moè u o~ima naroda zapadnih demokraci-
ja biti omraèniji od onoga tko ugroàva mir i sprema rat? Eto, zato bolj{evici
u svojoj promid`bi me|u narodima zapadne demokracije trajno i usko veù
ime fa{izma s imenom rata.” (str. 247.) Strah od rata je, dakle, glavna odlika
demokratskih dru{tava, Paveli} dodaje da demokratija odavno nije u narodnim
rukama, nije narodna tekovina za koju su ljudi spremni da se bore. “A fa{izam,
onaj pravi, kako su ga dale Italija i Njema~ka, jest odraz volje naroda, njego-
vih naj{irih slojeva, koji treba razlikovati od prora~unatih smi{ljenosti ({peku-
lativnih kombinacija) {to sluè samo za odràvanje na vlasti u demokracijama
na umoru... Demokracije narod rasto~uju, ba{ kako to èle bolj{evici, a bolj{e-
vizam je mogu} samo u jednom narodu, jedinstvenom po krvi, po osje}aju i po
jedinstvenoj volji, pa je on stoga tvr|ava koju bolj{evizam ne moè osvojiti, i
sila pred kojom on mora uzmaknuti. Fa{izam se ne moè stvarati odozgora, od
721
vlade, kao {to se stvaraju izvjesne stranke izvjesnih vladavina u poludemokra-
ciji i u pseudofa{izmu, nego on nastaje odozdo, iz naroda, te dolazi s prirod-
nom snagom na vlast i na njoj se drì trajno ba{ snagom {to je crpi iz {irokih
narodnih slojeva, do~im one druge spomenute vlade drè dràvnu vlast u ruka-
ma do prve sljede}e nove “kombinacije” ili “koalicije”, koja je zvana da uvede
novu zbrku i nove daljnje “kombinacije” i “permutacije” u narodnom i dràv-
nom ìvotu.” (str. 248-249.)
Fa{izam Paveli} smatra politi~kim pokretom “kome je providnost namije-
nila da izvr{i ulogu spasitelja ~ovje~anstva u ovom razdoblju od najve}e pogi-
belji, koji za ~ovje~anstvo i za njegove najve}e tekovine predstavlja bolj{evi-
zam po svom sadràju, po svojim na~inima i po zna~aju onih koji su ga stvo-
rili, koji ga vode, i koji ga ho}e nametnuti cijelome svijetu.” (str. 250.) Mark-
sizmu se, po Paveli}u, morala suprotstaviti italijanska kultura i civilizacija na
rimskim tekovinama. “Zemlja Katona, Cicerona i Cezara morala je dati i Mu-
solinija.” (str. 250.) Bio je to izraz prava i pravednosti, zasnovanih na po{tenju,
moralu i za{titi privatne svojine, ali i vrhunske umetnosti i knjièvnosti, a po-
sebno porodi~nih vrednosti. Musolini je, po Paveli}u, vo|a koga je narod izne-
drio da za{titi te vrednosti, oblikuju}i uz to fa{isti~ki pokret u skladu sa svojim
li~nim karakteristikama. “Njema~ki je narod dao tako|er iz sebe, iz svojih {i-
rokih slojeva, vo|u koji je vrlo brzo obnovio veliku snagu i vrijednost svog na-
roda, te ga podigao jo{ ja~eg i jo{ svjesnijeg, jo{ mo}nijeg i jo{ spremnijeg, ne-
goli je ikada do sada bio, i protiv okova nametnutog mirovnog “diktata”, i pro-
tiv bolj{evi~ke najezde. Oìvjele su stare njema~ke vojske koje njema~kom na-
rodu osiguravaju njegovu domovinu, a nacionalsocijalisti~ka rasna Njema~ka
se je otresla zaraze bolj{evi~ke rasne “permikstuacije”, te se uhvatila u ko{tac
s otrovnim bolj{evi~kim zmajem koji je bio po~eo {iriti krila nad cijelom Euro-
pom. I satrt }e mu glavu. Zaludu je danas htjeti ograni~iti fa{izam samo na re-
~ena dva naroda. Zaludu je i govoriti, da fa{izam nije roba za izvoz. Bolj{evi-
zam je uop}e zlo i ho}e zavladati svuda. Fa{izam stoji u borbi s njime na ìvot
i smrt, pa ga stoga mora pobijediti svuda, u svakom kutu zemaljske kugle, a ne-
izbjeìva je posljedica toga, da i on postane op}i, “univerzalan”, te da se {iri i
onamo kuda se ne izvozi, i to sam od sebe, jer to nosi u sebi borba naroda za
ìvot protiv smrti {to je nosi bolj{evizam. Mo`da je to zna~enje Musolinijevih
rije~i, da je ovaj vijek – vijek fa{izma. O tome danas govore topovi u [panjol-
skoj, gdje se krvlju pi{e povijest borbe izme|u dvaju svjetova.” (str. 254-255.)
l) Paveli}eve manipulacije bogumilima

Paveli}eva k}erka Vi{nja je 1968. godine u Madridu po~ela da izdaje u pri-
vatnoj produkciji “Djela” svoga oca. Prvi tom predstavlja knjiga memoarske
proze “Doìvljaji”, u kojoj se Paveli} selektivno osvr}e i na neka politi~ka pi-
tanja. Pri tom pokazuje solidnu pismenost, ali i nedostatak op{teg obrazovanja,
dok mu je istorijsko znanje katastrofalno lo{e i na nivou seoskih pripoveda~a
koji prepri~avaju sadràj istoriografskih pamfleta Dominika Mandi}a. U nizu
722
lamentacija zbog tu`ne istorijske sudbine hrvatskog naroda, Ante Paveli} se
ovde bavi veli~anjem juna{tva vojvode Hrvoja Vuk~i}a, pa prenebregavaju}i
~injenicu da je upravo on najve}i krivac za dovo|enje Turaka u Bosnu, jadiku-
je {to je Hrvoje prerano umro, ne ostavljaju}i potomke. “Tko zna, ne bi li hr-
vatska povijest bila krenula sasvim drugim pravcem, da se je njegova osnova
ostvarila. Vjerojatno Turci ne bi bili mogli osvojiti bo{nja~kog dijela Hrvatske,
da je cijelo kraljevstvo bilo na okupu, nego bi se bio i taj dio odhrvao, kao {to
se je odhrvao i sjeverozapadni dio. Bile bi izostale sve te{ke posljedice trajne
turske okupacije Bosne; ne bi bilo toliko pu~anstvo iselilo iz ovih krajeva i ra-
selilo se izvan hrvatskih granica po Ba~koj, Banatu, po Gradi{}u u Austriji i
~ak po ju`noj Italiji, kao {to je slu~aj s onim Hrvatima, {to se naseli{e u talijan-
skoj pokrajini Abruzi. Niti bi se taj hrvatski puk bio iselio, niti bi se na njihova
jo{ vru}a ognji{ta bili sjeli martolozi, sastavljeni od raznovrsnog balkanskog
elementa, {to su pratili turske vojske i za njih vr{ili slu`bu plja~kanja u svrhu
opskrbe vojnika hranom, a turskih pa{a i inih dostojanstvenika haremskim ro-
bljem.” (str. 98.)
Tako Paveli} pi{e o Srbima, izbegavaju}i i ime da im pomene, a i negira-
ju}i da su to uop{te etni~ki Srbi. On tvrdi da je svojevremeno turska vojska vu-
kla za sobom “po Balkanu pokupljene ostatke romanskoga ìvlja, {to je zaosta-
lo jo{ od Rimskog carstva, kako im prezimena: Mamula, Zacula, Drakula, \er-
mani, Suputi, Bilbije, Principi i toliki drugi kazuju, koji su vr{ili plja~ku i pale-
è, te odvodili i Turcima prodavali nejaku djecu, koja su poslije popunjavala
hareme i redove glasovite janji~arske vojske. Poslije ratova se ovi martolozi ni-
su vi{e vra}ali otkuda su do{li, nego su ostajali na opusto{enim zemlji{tima, da
i kasnije, sve do najnovijega vremena, sluè svakom tu|incu koji na bilo koji
na~in traì nametnuti svoju volju hrvatskom narodu.” (str. 98.) Ina~e, Paveli}
najvi{e zamera vojvodi Hrvoju {to je do kraja ìvota ostao odani bogumil, jer,
kako smatra, da je pristao da se pokatoli~i mogao je da zasedne “na prijestolje
cjelokupnoga hrvatskoga kraljevstva.” (str. 99.) Obja{njavaju}i tu tezu, on ka-
è da je u ono vreme “rimski papa bio smatran ne samo vrhovnim duhovnim
poglavicom cijeloga kr{}anstva, nego je on stajao i u svjetovnim stvarima nad
svim kraljevima i ostalim vladarima, pa se nikoga nije smatralo pravim i s dru-
gim ravnopravnim vladarom, ako nije dobio od pape krunu i ostale znakove
vladarske mo}i, odnosno ako ga nije okrunio on sam ili njegov koji izaslanik.
I oni slabi}i na bo{nja~kom prijestolju bili su svi redom bogumili, nu svaki je,
kada bi na prijestolje zasjeo, prelazio u krilo katoli~ke crkve, ne bi li tako to pa-
pino odobrenje dobio. Naravno, niti su oni doista postajali katolici, niti su ka-
da papina odobrenja dobili. Hrvoj je bio ~vrsti zna~aj i nije se mogao ni htio
pretvarati i za krunu moljakati, a papa naravno ne bi nikada bio pristao da na
prijestolje hrvatskoga kraljevstva zasjedne heretik, kakvima se je bogumile
smatralo, tim ve}ma, {to bi na taj na~in imali si}i za vazda s hrvatskog prije-
stolja oni koji su na glavi nosili i krunu apostolskoga kralja Sv. Stjepana. Tu je
leào i povod, {to su apostolski kraljevi opetovano navaljivali na bo{nja~ke
723
kraljeve da iskorijene bogumilsko “bezvjerstvo.” (str. 99.)
Za bogumilstvo Paveli} tvrdi da se direktno prenelo iz Bugarske u Hrvat-
sku, a da ga u Srbiji nikada nije bilo. Po njegovim re~ima, “sigurno je da je bo-
gumilstvo bilo ra{ireno i u Bugarskoj i u Hrvatskoj, {to najbolje dokazuje sa-
ma pojava islama kod Bugara i kod Hrvata, to jest pojava prelaènja jednoga
dijela Bugara i jednoga dijela Hrvata na islam, i to takozvanih Pomaka u Bu-
garskoj, te hrvatskih muslimana u isto~nim hrvatskim ùpama, napose u Bosni
i Hercegovini. Me|u drugim balkanskim narodima, me|u Grcima, Srbima i
Rumunjima nije bilo bogumilstva, pa je stoga i razumljivo da me|u njima ni-
je bilo ni prelaènja na islam. Posebna je pojava prelaza na islam u Novopazar-
skom sandàku, odakle se moè zaklju~iti da je i tu bilo ra{ireno bogumilstvo,
i to sigurno ne me|u srpskim nego me|u hrvatskim ìvljem, koje se je vjero-
jatno tu nalazilo, tamo gdje su danas muslimani, i to po svoj prilici jedan tako-
zvani gornji sloj pu~anstva.” (str. 101.)
Po{to su navodno bogumili, potur~iv{i se, postajali fanati~ni muslimani,
kako dalje veze Paveli}, po~eli su svoje katoli~ke sunarodnike “siliti na prihva-
}anje islama, odnosno preduzeli su si uni{tavati svesno, {to nije bilo sklono pre-
laènju na islam. Ovdje je i jedna druga zanimiva pobuda bo{nja~kih Hrvata za
ovakvi postupak. Nado{lo je naime vrijeme, kada su oni instinktivno osje}ali
potrebu osloba|anja svojih sunarodnjaka, ne samo politi~ki, nego i vjerski.
Kao {to su prije sanjali osloboditi Hrvatsku od tu|inske dinastije i tako je
spasiti politi~ki, tako su sada, postav{i uvjereni muslimani, u ~vrstoj vjeri, da je
jedino u prorokovoj vjeri siguran spas za drugi, posmrtni ìvot, htjeli oslobodi-
ti ih od kr{}anstva i privesti ih k islamu, da tako i oni na|u spas u vje~nosti. Ka-
da su k tome prido{le i provale turske vojske, pra}ene od vla{kih Martologa i
haramija, koji su robili i palili, te otimali ène i djecu onuda kuda je vojska pro-
lazila, uàs je pu~anstva bio tako velik, da je napu{talo svoja ognji{ta i sve svo-
je, te odlazilo glavom bez obzira ~im dalje od dohvata ovoga Bo`jega proklet-
stva. Tako se je slu~ilo, da je u ovim krajevima uglavnom ostalo samo ono pu-
~anstvo, {to je pre{lo na islam, do~im je ve}ina ostaloga pu~anstva izbjegla u
sjeverne i zapadne strane. Na mjesto izbjeglog pu~anstva, naselilo se je tokom
vremena drugo i to na dva na~ina. Dijelom su re~ene vla{ke haramije zasjele
na ispra`njena ognji{ta, a dijelom su veleposjednici nabavljali s Balkana novu
radnu snagu za obra|ivanje opustjelih polja i to uglavnom istoga podrijetla kao
{to su bili i oni, {to su pratili tursku vojsku, te ih naseljavali na svoja seli{ta. Sve
te prido{lice s Balkana pripadale su, naravno, isto~noj crkvi, kao i ostalo bal-
kansko pu~anstvo, te su tako unijeli u na{u zemlju i pravoslavlje, koje je pot-
padalo pod Gr~ku pravoslavnu crkvu.” (str. 113.)
Bo{njacima Paveli} pripisuje da su zadràli ~ist “hrvatski” jezik. “Upravo
se je naj~i{}i hrvatski jezik sa~uvao u muslimanskim ku}ama i obiteljima (kao
uostalom i naj~i{}a rasa), jer su iz vjerskih i obi~ajnih razloga one bile najvi{e
ogra|ene od vanjskih upliva i mje{avina.” (str. 117-118.)
724
lj) Karikaturalna srpska i hrvatska etni~ka geneza
Za kraj devetnaestog veka, u vreme kad je banovao ma|arski eksponent
Kuen Hedervari, Paveli} kaè da je tada “cijeli hrvatski narod, sve selja{tvo i
gra|anstvo, listom zadojeno idejama Ante Star~evi}a, velikog vo|e i u~itelja
naroda, koji je utemeljio Stranku prava na programu hrvatske narodne samo-
stalnosti i nezavisnosti hrvatske dràve, koji je program saèo u jednom svo-
me saborskome govoru u dvije kratke re~enice: “Bog i Hrvati” i “Hrvatska Hr-
vatom”, to jest, u Hrvatskoj nema vladati nitko drugi, nego Bog i sami Hrvati,
te Hrvatska nema biti ni~ija nego samo hrvatskoga naroda. Svoj je program te-
meljio na hrvatskom dràvnom pravu, to jest na povijesnom i od vajkada uza-
konjenom pravu u pro{losti obstoje}e Nezavisne Dràve Hrvatske, pa je pre-
ma tome stranku i nazvao Strankom hrvatskog dràvnog prava, ili skra}eno
Strankom prava.” (str. 185.) Da bi razbio hrvatsku narodnu slogu i lak{e vla-
dao, Kuen Hedervari se, kako navodi Paveli}, prvenstveno oslanjao na pravo-
slavlje, pa ih je upravo on proglasio Srbima, {to zna~i izme|u 1885. i 1903. go-
dine. “Obzirom na ~injenicu, da je taj dio pu~anstva pripadao pravoslavnoj cr-
kvi, kao {to pravoslavlju pripada i srpski narod u Srbiji, Kuen je pomislio da }e
ga biti najlak{e razlu~iti od ostaloga hrvatskoga pu~anstva, ako se proglasi da
oni nisu Hrvati, nego Srbi. Oni koji su, kako je gore re~eno, odmah iz svojih
koristoljubivih razloga pristali uz Kuena, prihvatili su to objeru~ke, te je odmah
zapo~ela velika promid`ba i rabota na tome da se to pu~anstvo predobije za tu
novu izmi{ljenu teoriju, a Kuen je u tu svrhu stavio na raspolaganje svu vlast
koju je imao u rukama i sva nov~ana i ina sredstva, s kojima je kao ban raspo-
lagao. Iz po~etka nije to pu~anstvo marilo za tu novu teoriju, te su se ti ljudi
kao i do tada iskazivali i nazivali pravoslavnim Hrvatima, nu kada je Kuen do-
bio pomo} raznih intelektualaca ({kolovanih osoba), koje su bile ve} i ina~e do-
{le pod utjecaj jedne izvjesne promid`be, te napose pravoslavnih popova i pu~-
ko{kolskih u~itelja, onda se je promid`ba srbovanja po~ela {iriti i u pu~anstvu.
Rad na tome nije bio samo pu~ke promid`bene naravi, nego je bio sustavan i
temeljen na davanju velikih pogodnosti i osobnih i imovinskih koristi svima,
koji su u tom radu sudjelovali i tu Kuenovu politiku podupirali.” (str. 190.)
Paveli}u, naravno, u svemu tome najvi{e smetaju srpski intelektualci, ko-
ji su najvi{e ja~ali srpsku nacionalnu svest. On poku{ava imputirati da su ti in-
telektualci bili potpla}eni da {ire jednu tu|insku ideologiju, pa kaè: “Tako je
bio zaveden sustav pogodovanja svih intelektualaca, koji su dobivali najbolja
mjesta i namje{tenja u javnim slu`bama, a trgovcima, obrtnicima i drugim pra-
voslavcima u slobodnim zvanjima davane su razne dozvole i koncesije, kojih
drugi gra|ani nisu mogli dobivati. Sve su se te osobe dale naravno na veliko
rovarenje u narodu, te su pomalo po~ele i pridobivati pravoslavno pu~anstvo
za tu stvar. Kasnije je, {to vi{e, donesen i zakon, da se pravoslavno pu~anstvo
izuzima ispod nadle`nosti Gr~ko-isto~ne crkve, podvrgav{i ga pod Srbsko-pra-
voslavnu patrijar{iju, i time je kona~no bio potpuno otvoren put posrbljivanju
toga dijela pu~anstva u Hrvatskoj. Kuen je u tome uspio u svojoj namjeri, te je
time nanio najve}u {tetu hrvatskome narodu, jer je on, a i kasnije svaki nepri-
725
jatelj hrvatskoga naroda, tkogod on bio, i od kuda god on dolazio, mogao to
pu~anstvo, jedanput na ovaj na~in zavedeno, iskori{}avati i upotrebljavati kao
sredstvo proti hrvatskom narodu i njegovim narodnim i dràvnim probicima.”
(str. 190-191.)
Prenebregavaju}i ~injenicu da su se svi pravoslavci u Hrvatskoj i Slavoni-
ji vekovima nazivali Rascima ili Ra{anima, pa i rimokatolici u Slavoniji – Ras-
ci [okci, Paveli} pi{u}i o svom boravku u novopazarskom sandàku navodi da
je “Ra{a nekadanja izvorna srbska dràva... Kroz tu zemlju te~e rijeka Ra{a, ili
kako su je Rimljani u doba rimskoga carstva, pod koje je i ova zemlja nekada
spadala, zvali Rascia. Radi toga se je i Srbe prije ob}enito zvalo Rasci. Od ime-
na Rasci ostala je sada samo spomen u nazivu Raci, kojim se imenom jo{ i da-
nas u Vojvodini nazivlju pod vodstvom vladike Crnojevi}a ispred Turaka iz-
bjegli i tamo naseljeni Srbi, a koji su se onda jo{ zvali Rasci ba{ po tome, {to
je njihova dràva bila Ra{a.” (str. 195.) Dakle, on bi Rasce da veè isklju~ivo
za Vojvodinu, i to za Ba~ku i Banat, negiraju}i njihovo doseljavanje u Hrvat-
sku, Slavoniju i Srem. Tamo{nji pravoslavci za njega nisu Srbi nego Vlasi, bez
obzira {to su oduvek govorili isklju~ivo srpskim jezikom i ogroman jezi~ki uti-
caj vr{ili na preostale ~akavce i kajkavce.
[to se ti~e hrvatske etni~ke geneze, Ante Paveli} je izvodi na na~in koji
iole upu}enijem intelektualcu mora izgledati karikaturalno. On obja{njava:
“Od kuda je i kako hrvatski narod prvotno potekao, tuma~i se na razne na~ine,
nu to je danas te{ko to~no i sigurno utvrditi. înjenica je, me|utim, da je na
ovom predjelu na{ao trovrsno, a mo`da i ~etverovrsno pu~anstvo i to za vrije-
me ve} zapo~ete seobe naroda ovdje ve} naseljeno gotsko, koje nije moralo bi-
ti mnogobrojno, slavensko, koje je bilo mnogobrojno napose u takozvanom pa-
nonskom podru~ju, to jest u posavskim, podravskim i podunavskim ravnica-
ma, i koje se je bavilo poljodjelstvom, te ostatke rimskog latinskoga stanovni-
{tva, napose uz more i ispod Dinare, i kona~no mo`da i male ostatke starosje-
dila~kog ilirskoga pu~anstva napose u Duklji, dana{njoj Crnoj Gori. Hrvati su,
kako se o~ito vidi gledaju}i sada unatrag, svu tu mje{avinu razli~itoga pu~an-
stva potpuno pretopili i asimilirali, dav{i mu i svoje ime i uklju~iv{i ga u svo-
ju dràvu, jednom rije~ju pohrvativ{i ga narodnosno i politi~ki, tako da je tih
osebujnih stranih narodnih ~imbenika nestalo, a hrvatski je ~imbenik ostao ne
samo gospoduju}i, nego i jedini. A to upu}uje na veliku snagu te organizator-
nu i asimilatornu mo} nado{lih Hrvata. Naravno, iako su ti narodi bili potpuno
pohrva}eni, tragovi njihovih etni~kih obilje`ja nisu mogli potpuno i{~eznuti ni
do danas, te se u manjoj ili ve}oj mjeri mogu jo{ i danas u pojedinim krajevi-
ma na pu~anstvu opaziti. Tako se nedvojbeno opaàju slavenska obilje`ja, i to
tjelesna i du{evna, u dobroj mjeri kod pu~anstva na panonskom podru~ju, na-
pose u podru~ju kajkavskoga narje~ja izme|u Save i Drave, gdje prevladava i
plavokosi tip, miroljubivoga, poljodjelskoga slavenskoga elementa; obilje`ja
stasitoga, organizativnoga i bojovnoga izvorno hrvatskoga pu~anstva ne{to
tamnije kose na podru~ju Kapele, Velebita, dinarske visoravni i svim krajevi-
ma Bosne i Hercegovine, te manjeg ostatka tipi~no romanskoga pu~anstva u
726
Imotskoj krajini, napose u Gornjem i Donjem Docu, koje je prili~no sa~uvalo
i somatolo{ke i du{evne oznake romansko-vla{koga pu~anstva.” (str. 284-285.)
Paveli}u sve vrste misaonih spekulacija imaju vrednost ~injenica. Tamo
gde se one sudaraju sa nepobitnim ~injenicama, ipak ~injenice stradaju kad se
ne mogu uklopiti u nacionalnu ideologiju. A i sam je u nedoumici kad treba da
precizira ostatke praslovenskog stanovni{tva na stvarnom ili umi{ljenom hrvat-
skom etni~kom podru~ju. “Naravno, da je danas te{ko lokalizirati ove ostatke,
osim u re~enom tipi~nom dola~kom slu~aju, budu}i da je s vremenom, a napo-
se za turskih provala unutarnje preselivanje pu~anstva potpuno poremetilo te
okolite granice, pa je danas primjerice slavonsko i srijemsko pu~anstvo uglav-
nom izvorno hrvatskoga podrijetla, budu}i da su ove zemlje poslije azijatskih
provala, a zatim turskih, bile opetovano ostale bez svoga pu~anstva, a na nje-
govo je mjesto nadolazilo pu~anstvo iz drugih krajeva, od kuda je tako|er bilo
od neprijatelja potiskivano. Da li su izvorni Hrvati bili gotskoga ili iranskoga
podrijetla, da li su slavenski jezik nau~ili jo{ u svojim prija{njim postojbinama,
ili su ga primili od slavenskoga pohrva}enoga pu~anstva istom u novoj domo-
vini, drìm da se ne}e mo}i nikada posve sigurno ustanoviti, jer su vrela za to
premalo obilna i sigurna. Uostalom, {to se ti~e jezika, meni se ~ini, da je hrvat-
ski jezik kraj litvanskoga i kraj nestaloga isto~no-pruskoga jezika od svih indo-
europskih jezika najbliì izvornome, ili izvornoj grupi indoeuropskoga jezi~no-
ga stabla, jer su se mnoge rije~i u njem sa~uvale gotovo u izvornom obliku, dok
s druge strane gotovo sve rije~i hrvatskoga jezika ~uvaju u sebi korijen, a ne ri-
jetko i nastavke svih jezika, koji se dadu svesti na indoeuropsku jezi~nu bazu,
i to u tom prvotnom obliku.” (str. 285.)
Rimokatoli~koj crkvi Paveli} istovremeno pripisuje velike zasluge za isto-
rijski opstanak hrvatskog naroda, ali i prekore da je u te`nji za {irenjem i ja~a-
njem katoli~anstva neretko prenebregavala njegove nacionalne interese. On je
ube|en da je hiljadugodi{nja tradicija o~uvanja dràvotvorne svesti najvi{a hr-
vatska nacionalna vrednost, a legenda o nekada{njoj dràvnoj i vladarskoj sla-
vi trajna narodna inspiracija: “U hrvatskom je narodu neprestano ìvjela uspo-
mena na ta vremena i podràvala u njemu svijest o vlastitoj vrijednosti, spo-
sobnosti i ìvotnoj snagi. Ta je svijest u svakom vijeku, pa i u najnovije doba,
ne samo podràvala duh hrvatskoga naroda, nego ga uvijek i bodrila, da ~uva
svoju osebujnost, da brani svoju dràvnost, i da nakon svake neda}e i nesre}e
opet uzdigne glavu, na noge se osovi i napokon, da nikada ne napusti misli na
svoju potpunu narodnu i dràvnu nezavisnost, pa ni onda, kada je opetovano
bio tako re}i smrvljen, i kada bi po svim vanjskim znacima bio morao potpu-
no propasti i i{~eznuti. Ja sam uvjeren, da bi hrvatski narod obzirom na prilike
u kojima je kasnije ìvio, doista bio i{~eznuo kao etni~ki pojam, da u ono vri-
jeme nije bio osnovao svoje jake jedinstvene dràve, i da ga nije odràla ona
visoka i budna svijest nekadanje vlastite dràvnosti, a napose obzirom na ~inje-
nicu da je od po~etka, otkada je primio kr{}anstvo, pripadao rimskoj crkvi, da
nije pristao uz isto~nu crkvu, i da nije osnovao vlastitu narodnu crkvu. Svi su
narodi, koji su imali svoju vlastitu narodnu crkvu, napose oni na Balkanu, ima-
727
li i u najteèm vremenu i u ~asovima gotovo njihova istrebljenja najve}u, a po-
nekad, i jedinu polugu za svoje odrànje u vlastitoj narodnoj crkvi. U pro{lo-
sti, kada narodna svijest u dana{njem smislu rije~i nije kod naroda postojala,
bila je upravo crkva ona, koja je osebujnost tim narodima sa~uvala. Hrvatski
narod nije imao toga oslona. [to vi{e, njegova pripadnost zapadnoj rimskoj cr-
kvi bila je uvijek na u{trb njegovim narodnim i dràvnim te`njama. Rimski pa-
pe, nasljednici svjetovne vlasti rimskoga carstva, nisu po naravi stvari mogli
gledati na isto~nu obalu Jadranskoga mora drugim o~ima, nego li o~ima Lati-
na, pa su nas i zvali latinskim jezikom i latinskim mentalitetom, po~ev{i od vre-
mena hrvatskih knezova, uz ~ija su imena pisali “duks Sklavorum” (knez Sla-
vena), pa preko vremena “Regni Hungarie” (Kraljevine Ma|arske), s kojom su
nas poistovje}ivali ve} za volju Svetoga Stjepana, i preko “narentanstva”,
“morla{tva” i “{}avstva” mleta~koga lava Svetoga Marka i katoli~anstva
austrijskih careva, pa sve do po~asnoga nam imena “Jugoslavi”, u znaku koje-
ga su Hrvati po zabludi Vatikana imali sluìti za {irenje katoli~anstva na Bal-
kanu.” (str. 291-292.)
Napadno tendenciozno tuma~e}i sadràj jedne stare lirske pesme, koju je
s latinskog izvornika svojevremeno prepevao Pavao Riter Vitezovi}, Paveli} i
svojevremeno priklju~enje Hrvatske Ugarskoj obja{njava kao rezultat sukoba
rimokatoli~kog i pravoslavnog politi~kog faktora unutar hrvatske vlastele i pre-
vagom onog koji je bio odan interesima rimske crkve. “Nu ima nekih znako-
va, da su te dvije suprotne stranke postojale i u me|usobnoj borbi bile jo{ za
ìvota kralja Zvonimira. Misli se, da je Zvonimir bio previ{e vezan uz rimsku
politiku, koju je pobijala, da ju tako nazovemo, Sva~i}eva stranka, a ako je isti-
nita verzija da je Zvonimir bio ubijen, tko zna, nije li u tome imala svoje prste
ta stranka, koja je mo`da mislila na taj na~in u~initi kraj uplivu papinskoga Ri-
ma u Hrvatskoj. Nije isklju~eno, da se je tu radilo i o borbi izme|u Rima i Bi-
zanta, te da je politika bizantinskoga carstva imala kakove veze s tom stran-
kom, odnosno podupirala je u njezinoj oporbi proti Rimu. Ako Rim i nije mo-
gao sprije~iti Zvonimirove smrti, sigurno je sve poduzeo da poslije njega ne za-
vlada u Hrvatskoj ta protivni~ka mu stranka, i da ne postane kraljem koji nje-
zin prista{a, {to bi mo`da zna~ilo ne samo politi~ko udaljenje od Rima, nego
vjerojatno i vjersko, odnosno crkveno. Lako je mogu}e, da je Rim drào za naj-
bolje jamstvo svoga upliva na Hrvatsku, ako na prijestolje do|e dinastija Ar-
pad, ~iji kraljevi nose na glavi krunu Svetoga Stjepana, apostolskoga osniva~a
arpadske dinastije. Nitko ne drì da bi Hrvati bili onaj ugovor potpisali iz stra-
ha pred ma|arskom vojskom, nego radi vi{ih politi~kih razloga, a ti su leàli u
pogibelji, koja je prijetila i Hrvatskoj i Ma|arskoj od bizantinskoga carstva. Po
tom je jo{ razumljivije i vjerojatnije, da je upravo Rim odigrao glavnu ulogu u
pitanju toga ugovora, te da su ona plemena pod njegovim uplivom i pritiskom
pristali na to, da na hrvatsko prijestolje do|e Ma|ar. Vanjsko opravdanje Rim
je lako na{ao u okolnosti, {to je Zvonimirova udovica bila sestra ma|arskoga
kralja. Iz ovako postavljenoga pitanja dade se lako zaklju~iti i za{to je s vreme-
nom do{lo do toga, da se nasljednici Kolomanovi kao hrvatski kraljevi nisu vi-
728
{e krunili hrvatskom Zvonimirovom krunom na hrvatskom tlu, nego samo ma-
|arskom krunom Svetoga Stjepana, ni ne dolaze}i vi{e na krunjenje u hrvatski
krunidbeni grad Biograd na moru. U ono je vrijeme krunidbu obavljao samo
papinski izaslanik, i ona nije bila smatrana pravnovaljanom (naravno na Zapa-
du), ako je nije on obavio, a nije se na koji drugi na~in mogla obaviti. O~ito po
èlji ma|arskih kraljeva nisu pape vi{e svoga krunitbenoga izaslanika iza{ilja-
li u Hrvatsku, nego samo u Ma|arsku, a to je odgovaralo i njihovim èljama,
da kruna Svetoga Stjepana postane i hrvatskom krunom, pa je tako Zvonimi-
rova kruna pala u zaborav i nestala.” (str. 294-295.)
m) Usta{ka dràva na temelju Star~evi}eve mr`nje
Kao sledbenik Ante Star~evi}a i istaknuti politi~ki aktivista Hrvatske
stranke prava, koju je naknadno transformisao u usta{ki pokret, Paveli} svom
idejnom vo|i i u~itelju pripisuje u zaslugu {to je prvi otvoreno, precizno i do
kraja izrazio pravo politi~ko raspoloènje hrvatskog naroda, baziraju}i ga na
istorijskom pravu i tezi o neprikosnovenom dràvotvornom kontinuitetu. “Na-
uka se Ante Star~evi}a moè ukratko saèti u ove rije~i: Hrvatski je narod ose-
bujna i samostalna etni~ka jedinica. Svako etni~ko mije{anje hrvatskoga naro-
da s kojim drugim narodom jest etni~ko-povijesna zabluda, {tetna po njegove
probitke. Hrvatski narod ima svoje povijesno pravo na svoju dràvnu samostal-
nost. Od osnutka hrvatske samostalne dràve u najstarije povijesno doba, pa
sve do novoga vremena, svi su politi~ki ~ini hrvatskoga naroda emanacija nje-
gove hrvatske dràvnosti, a svi zakoni {to ih je hrvatski narod kroz vjekove
stvarao, te svi ugovori, {to ih je s drugim narodima i dràvama sklapao, izvori
su njegovoga dràvnoga prava, te izraàj suverenosti hrvatske dràve i hrvat-
skoga narodnoga vrhovni{tva u njoj. Na temelju toga povijesnoga prava ima
hrvatski narod pravo ìvjeti slobodnim narodnim ìvotom u svojoj vlastitoj ne-
zavisnoj i suverenoj dràvi Hrvatskoj. Ta nauka primijenjena u politi~kom pro-
gramu Star~evi}eve stranke zna~i da se iz Hrvatske ima odstraniti svaki strani
politi~ki upliv, da samo hrvatski narod ima u njoj vladati, da ona treba ostvari-
ti svoju potpunu dràvnu nezavisnost prema vani, prema svim ostalim narodi-
ma i dràvama, pa isto tako i prema Austriji i Ma|arskoj, te da s ovima dvje-
ma potonjima ima prestati svaka dràvnopravna veza, a da hrvatski narod ima
~ak i pravo odrediti svoje stanovi{te i prema habzbur{koj dinastiji, te istim
onim pravom, kojim ju je nekada izabrao i na hrvatsko prijestolje podigao, mo-
è taj izbor poni{titi i dinastiju s prijestolja svrgnuti. Dosljedno ovoj povijesno-
pravnoj podlozi Star~evi}eve nauke dobila je i njegova stranka ime: “Stranka
hrvatskoga dràvnoga prava” ili kako se je skra}eno upotrebljavalo “Stranka
prava”.” (str. 348-349.)
Ante Paveli} je prepun hvalospeva i kad opisuje Star~evi}eve li~ne karak-
teristike. Po njegovim re~ima, “Ante je Star~evi} bio ne samo veliki hrvatski
rodoljub i naj~eli~niji zna~aj, {to ga je ikada hrvatski narod iz sebe dao, nego i
u~en ~ovjek, te je svojoj nauci dao i znanstvene temelje, zasnivaju}i je na na-
u~nim zasadima i na postoje}im pravnim i dràvnopravnim ~injenicama i ~ini-
729
ma. On je ovu svoju nauku obrazloìo u nebrojenim svojim spisima i govori-
ma, te nikada nitko, pa niti naju~eniji i najbjesniji protivnici te najokoreliji po-
kvarenjaci nisu uspjeli da je bilo u ~emu i na bilo koji na~in pobiju. Ante Star-
~evi} nije bio niti demagog, a zapravo niti strana~ki organizator, ili kako se da-
nas ru`nim izrazom veli “organizator masa”, nego je bio katonski u~itelj narod-
ne politike, narodni genij i idealni narodni vo|a te dalekovidni politi~ki prorok,
a ipak je ~itav hrvatski narod grnuo pod njegovu zastavu, odobrio njegovu na-
uku i slijedio njegovu politiku, te se okupio u njegovu stranku. Kroz nekoliko
desetlje}a nije bilo ~ovjeka u {irokim slojevima hrvatskoga naroda, koji ne bi
bio prista{a Star~evi}a i Stranke prava, a kamoli da bi bio proti njemu i njego-
voj nauci. To je i razumljivo, jer jedini narod, jedino njegovi {iroki slojevi, se-
ljaci radnici i takozvani mali ljudi, nepokvareni nezdravim naukama i tu|in-
skim idejama imaju pravi i sigurni osje}aj za ono, {to je pravo i po{teno, {to je
bezuvjetno dobro i spasonosno i {to je njihovo vlastito i po njihovim èljama.
Tko slu{a u politici narodno bilo, ne}e i ne moè nikada pogrije{iti. A Star~e-
vi}, nepatvoreni narodni ~ovjek, nikao je neposredno iz naroda, poznavao je
dobro narodno bilo, i na njegova je usta govorio sam narod, a u njegovom se
je radu izravno odrazivala nepatvorena narodna volja.” (str. 349-350.)
Srbe i Srbiju Paveli} optuùje da su samo instrument ruske politike na Bal-
kanu. Za Petra Kara|or|evi}a kaè da je od dana njegovog dolaska na vlast
“vanjskom politikom Srbije upravljalo rusko poslanstvo u Beogradu, a to je bi-
la politika ruskog pro{irenja na Balkan. Za tu je politiku pravoslavna Rusija
odabrala pravoslavnu Srbiju. Balkanska politika Rusije nije bila ni{ta drugo,
nego rusko nastojanje da do|e do va`nog upliva na Sredozemno more, a za to
je, naravno, trebalo u prvom redu odstraniti svaki austrijski upliv na Balkanu,
a zatim Austriju sasvim odgurnuti s Jadranskoga mora. Budu}i da je Austrija
bila pomorska dràva samo preko hrvatskih zemalja, trebalo je od nje ove ze-
mlje odcijepiti i pripojiti ih jednoj balkanskoj dràvi, koja stoji pod ruskim upli-
vom, dakle Srbiji. Nu budu}i da je za to trebalo u prvom redu predobiti Hrva-
te, bilo milom, bilo silom ili prevarom, to je Srbija dobila ulogu da to provede,
a ona je za to upotrijebila takozvane Srbe u Hrvatskoj, njihovu Pribi}evi}evu
stranku i naivne hrvatske intelektualce bez ki~me i bez hrvatskoga nacionalno-
ga ponosa. To je bilo oru`je u rukama Srbije, odnosno Rusije, kojim }e hrvat-
ske zemlje biti otrgnute od Monarhije i pripojene Srbiji, kada do|e do oruà-
noga sukoba izme|u Rusije i Austro-Ugarske, jer }e tako zavedeni Hrvati, ka-
da se oslobode od Austro-Ugarske, sami traìti pripojenje Srbiji, da tako njiho-
va zemlja postane sastavnim dijelom Srbije, koja }e time postati velika i jaka,
te najve}a i najja~a dràva na Balkanu, a Hrvati }e postati Srbi.” (str. 358.)
Povodom dubokog raskola koji je zahvatio Hrvatsku stranku prava pred
kraj Prvog svetskog rata, Paveli} osu|uje stavove i pona{anje Mileta Star~evi-
}a i zubara Antu Paveli}a zbog prihvatanja jugoslovenske opcije i kompromi-
serstva povodom srpskog pitanja uop{te. “Matica je stranke ostala dosljedna
nauci Ante Star~evi}a, da u Hrvatskoj ne mogu biti dva politi~ka naroda, to jest
hrvatski i srbski, kada srbskoga naroda u njoj ni nema, nego bi ga samo nepri-
730
jateljska politika htjela napraviti od doseljenoga vla{koga pravoslavnoga ìvlja,
a napose, da se ne moè i ne smije zabacivati hrvatska narodna osebujnost (in-
dividualitet), te je i dalje vodila èstoku borbu proti takozvanim srbsko-hrvat-
skom narodnom jedinstvu i jugoslavenstvu.” (str. 364.)
I u emigraciji je usta{ki hrvatski poglavnik nastavljao da opravdava svoje-
vremenu austrougarsku aneksiju Bosne i Hercegovine i poznati antisrpski ve-
leizdajni~ki proces u Zagrebu. “Srbija, odnosno velikosrbska politika i promi~-
ba, dala je i povod Austriji, da aneksiju poùri i da je godine 1908. proglasi.
Nakon uspona dinastije Kara|or|evi} na srbsko prijestolje, po~ela je odmah
jedna neobuzdana velikosrbska promi~ba ne samo u Srbiji, nego i u Hrvatskoj,
a napose u Bosni i Hercegovini, koja je progla{avala ove potonje dvije pokra-
jine za srbske zemlje i otvoreno traìla njihovo pripojenje Srbiji. Ne samo ra-
zna privatna dru{tva u Srbiji, nego i ona slu`bena “bilo javna ili tajna, u koji-
ma su sudjelovali i najodgovorniji ~inbenici dràve, bila su razvila jednu bje-
somu~nu promi~bu za Srbstvo Bosne, a u samoj su Bosni i Hercegovini pro-
va|ali organiziranje pravoslavnoga pu~anstva u srbske organizacije i u srbijan-
ska dru{tva. Austrijska politika i upravne okupacione oblasti u Bosni i Herce-
govini trpjele su dugo vremena tu promi~bu, {to vi{e, one su je podupirale, ne
htiju}i se zamjeriti Srbiji i nadaju}i se neprestano, da }e ipak i Kara|or|evi}e-
va Srbija po}i putem prijateljstva s Austrijom i da }e postati njezinim sateli-
tom.” (str. 365-366.) Takvu austrijsku politiku Paveli} naziva luda~kom i tvrdi
da je u celoj dràvi vlast u me|unacionalnim odnosima podupirala onu opciju
koju su vanjski faktori podmetali, na u{trb lojalnih naroda. “Ta je lu|a~ka po-
litika austrijskih i ma|arskih dràvnika najbolje dolazila do izraàja u Bosni,
gdje su oni podupirali srbsku promi~bu i sami stvarali Srbstvo, te mu davali pr-
vu ulogu, do~im su prijekim okom gledali svaku hrvatsku djelatnost. Oni su sa-
mi progla{avali sve pravoslavne Srbima, nu katolici i muslimani nisu po njiho-
voj velikoj dràvni~koj mudrosti mogli ni smjeli pripadati nikakvoj narodno-
sti, nego su bili jednostavno katolici i muslimani, odnosno ovi potonji “muha-
medanci”, kako su ih pogre{no bili prozvali.” (str. 366-367.)
n) Paveli}eva pretnja prelaskom u pravoslavlje
Sa ovolike vremenske distance vi{e kao anegdota deluje podatak da je i
Ante Paveli} pripadao grupi studenata Zagreba~kog sveu~ili{ta koja je javno
zapretila prelaskom na pravoslavlje ako se podru~je Rijeke u crkvenom pogle-
du odvoji od senjske rimokatoli~ke biskupije i formira sopstvenu. Kako izno-
si, “najprije smo na djelo pri{li mi, koji smo bili pripadnici senjsko-rije~ke bi-
skupije, kako se je ova tada slu`beno zvala. Nakon nekoliko sastanaka i dogo-
vora – bilo nas je iz ove biskupije oko stotinu – donijeli smo zaklju~ak, kojim
se prosvjeduje proti namjeravanom odcjepljenju Rijeke i poziva sve nadle`ne
politi~ke i crkvene ~inbenike, da ustanu odlu~no proti tome nasilju uperenom
proti Hrvatskoj i hrvatskom narodu. Podjedno smo svi potpisali izjavu i obve-
zu, da }emo u slu~aju da Rijeka doista bude odcijepljena, svi pre}i na pravo-
slavlje i zaloìti se da isto u~ini i cjelokupno pu~anstvo ove biskupije. Kada je
731
slijede}ega dana ovaj na{ zaklju~ak bio objavljen u novinama, nastala je op}a
graja, a cjelokupno je hrvatsko sveu~ili{no |a{tvo uskipjelo, te uprili~ilo veli-
ke manifestacije u znak solidarnosti s nama. Bila je sazvana ob}a skup{tina cje-
lokupnoga |a{tva, na kojoj je ovo istupilo u najo{trijem obliku ne samo proti
Ma|arskoj, nego i proti hrvatskoj vladi i proti nehajnim crkvenim oblastima u
Hrvatskoj, pa i proti istome Vatikanu i papi. Poslije skup{tine uputilo se je cje-
lokupno |a{tvo u povorci na Kaptol, da pred nadbiskupskim dvorom demon-
strira proti nadbiskupu i proti nehajnom drànju crkvene uprave. Kako se je
ono vrijeme na Kaptolu nalazilo sjemeni{te, izi{li su na prozore svi bogoslovi,
te se pridruìli ovoj demonstraciji, davaju}i i oni odu{ka svome nezadovoljstvu
i negodovanju proti namjeravanom otcjepljenju. Cijela je stvar bila zadobila vr-
lo ozbiljan zna~aj, te su vjerojatno crkvene oblasti bile dobile dojam da bi ot-
cjepljenje Rijeke moglo imati dalekose`ne posljedice na vjerskom polju i radi
toga je izvr{enje namjere do{lo u zastoj, a onda je malo po malo cijela stvar po-
~ela padati u zaborav, dok kona~no nije bila skinuta posve s dnevnoga reda. Va-
tikan je bio prisiljen traìti od Ma|ara, da za tada odustanu od svoga zahtjeva.”
(str. 397-398.)
To se sve de{avalo 1911. godine, a Paveli}u je u njegovim emigrantskim
meditacijama posluìlo ne samo za nove antisrpske àoke, nego i za povratak
na njegov neuspe{ni projekat formiranja “hrvatske” pravoslavne crkve. Kako
on dalje raspreda, “odlukom za prelaz na pravoslavlje bili su najvi{e pogo|eni
Srbi. Oni su se na Sveu~ili{tu najvi{e bunili proti tom zaklju~ku, i nisu nimalo
prikrivali svoga otvorenoga nezadovoljstva. A to je bilo i razumljivo. Srbska se
je politika u Hrvatskoj temeljila na pravoslavlju, to jest, ta je politika proglasi-
la nekad doseljene pravoslavne Srbima, iako je to bio ìvalj ne srbskoga, nego
vla{koga podrijetla. Da je u vrijeme njihova doseljenja u Hrvatskoj postojala
Hrvatska pravoslavna crkva, sav bi taj ìvalj prirodnim putem uni{ao u tu cr-
kvu i ne bi se nikada bila mogla pruìti prilika da ga se razlikuje od ostalih Hr-
vata. Kako u Hrvatskoj nije bilo onda pravoslavne crkve, to je taj ìvalj ostao
vjerski razdijeljen od ostaloga naroda, ovi su se doseljenici s vremenom pohr-
vatili, te su se i sami sve do polovice devetnaestoga stolje}a nazivali pravoslav-
nim Hrvatima, nu vjerski su bili podloèni Gr~ko-isto~noj crkvi, a nikada ni-
kome nije u Hrvatskoj palo na um, da bi trebalo osnovati za njih narodnu cr-
kvu, kao {to su i sve ostale pravoslavne crkve narodne, dakle Hrvatsku pravo-
slavnu crkvu. Kada je kasnije pod ma|arskim uplivom pravoslavni ìvalj u Hr-
vatskoj bio podvrgnut srbskoj patrijar{iji, uni{ao je u vjerskom pogledu auto-
matski u Srbsku narodnu pravoslavnu crkvu. To je dalo podlogu srbskoj poli-
tici, da proglasi sav ovaj pravoslavni ìvalj u Hrvatskoj, i to onaj vla{koga kao
i onaj gr~koga etni~koga podrijetla, Srbima. Kako je poznato, Srbska je pravo-
slavna crkva od uvijek najve}a poluga srbske narodne politike, a i sam je nje-
zin osniva~ Sv. Sava (Sava Nemanji}) kao drugoro|eni kraljevski sin dao svo-
joj crkvi jasna narodno-politi~ka obilje`ja. Tako je srbska politika putem pra-
voslavne crkve i pravoslavnoga sve}enstva zapodjela najve}u promi~bu za po-
srbljivanje pravoslavnoga ìvlja u Hrvatskoj, a napose je ta djelatnost postigla
732
svoj vrhunac za Kuenove vladavine, koja je iz ve} navedenih razloga to posr-
bljivanje najizda{nije podupirala.” (str. 399-400.)
[to se ti~e ovog konkretnog slu~aja navodnog srpskog protivljenja politi~-
koj pretnji hrvatskih katoli~kih studenata da }e pre}i na pravoslavlje, Paveli}
ga na slede}i na~in obja{njava: “Ove zgode, kada smo mi bili preuzeli obvezu,
da }emo pre}i na pravoslavlje i u njega prevesti pu~anstvo senjsko-rije~ke bi-
skupije, osjetila je srbska politika svu pogibelj, koja je u tome leàla za nju i za
njezinu promi~bu, jer je bilo poznato, da smo mi bili isklju~ivo pripadnici star-
~evi}anstva i da ne}emo pre}i na srbsko pravoslavlje, nego da mislimo osniva-
ti vlastitu Hrvatsku pravoslavnu crkvu. Ta je pogibelj za srbsku politiku bila tim
ve}a, {to se je radilo ba{ o senjsko-rije~koj biskupiji, koja se prostire na cijelu
Liku, to jest na cijelu tadanju Li~ko-krbavsku ùpaniju i na cijelu tadanju Mo-
dru{ko-rije~ku ùpaniju, dakle na predjele, u kojima je ve} postojao vrlo veli-
ki broj pravoslavnoga pu~anstva. Osnivanje Hrvatske pravoslavne crkve na to-
me podru~ju i me|u ve} postoje}im pravoslavnim pu~anstvom, zna~ilo bi za-
tvoriti zauvijek vrata svakoj srbskoj promi~bi, jer bi time bilo nestalo vjerske
razlike izme|u naroda ovoga velikoga dijela Hrvatske, dotadanje bi se pravo-
slavno pu~anstvo bilo na{lo po naravi stvari upravo u sredi{tu hrvatskoga pra-
voslavlja, te bi time bilo sigurno i gotovo neopazice postalo sastavnim dijelom
Hrvatske pravoslavne crkve. Time bi preko no}i bio propao sav politi~ko-pro-
mi~beni rad, {to ga je srbska promi~ba vr{ila vi{e od pola stolje}a, a u kojemu
se je radu napose odlikovao Kuenov suradnik i dugogodi{nji veliki ùpan Li~-
ko-krbavske ùpanije Bude Budisavljevi}, koji je u tim krajevima stvarao Srb-
stvo, i koji se je s pravom smatrao njegovim ocem. Eto odatle velika zabrinu-
tost srbske politike radi toga doga|aja, a nije posve pogre{no ni zaklju~ivati, da
je i ta zabrinutost uveliko doprinijela da do odcjepljenja Rijeke od Senjske bi-
skupije nije do{lo, jer je srbski dio Hrvatsko-srbske koalicije tako|er uloìo
kod Ma|ara svoj upliv, da odustanu od svoga zahtjeva i da za onda puste da
stvar padne u zaborav.” (str. 400-401.)
nj) Tuma~enje Sarajevskog atentata kao antihrvatskog akta
Optuùju}i Srbiju da je organizovala Sarajevski atentat i ubistvo Franca
Ferdinanda da bi spre~ila trijalisti~ko preure|enje Austro-Ugarske, Paveli} tvr-
di: “Srbija nije onda imala namjere izazvati rat, nego sprije~iti izvjesne doga-
|aje, za koje je velikosrbska politika dràla da bi mogli nado}i, a koji bi zauvi-
jek i kona~no imali onemogu}iti svaku daljnju velikosrbsku propagandu u hr-
vatskim zemljama, uslijed ~ega bi se bila posve izjalovila velikosrbska nada,
da }e jedno} Srbiji pripasti hrvatske zemlje, kada se habzbur{ko carstvo ras-
padne, ili kada bude ono prije ili kasnije u jednom europskom ratnom sukobu
razoreno.” (str. 416.) Zato taj atentat tuma~i kao prvenstveno antihrvatski akt,
da bi se osujetila nastojanja da se Hrvati u dràvotvornim pravima izjedna~e sa
Nemcima i Ma|arima. “Kod nas se je u Hrvatskoj taj zahtjev za jednako{}u iz-
raàvao rije~ju “trijalizam”, to jest s hrvatske se je strane traìlo da se umjesto
dvojnoga sustava uvede trojni sustav, po kome bi kraj Austrije i Ugarske bila
733
uspostavljena Hrvatska kao tre}i ~imbenik, naravno uz istodobno ujedinjenje
svih hrvatskih zemalja, to jest Dalmacije, Bosne, Hercegovine i Istre u Kralje-
vinu Hrvatsku. Na taj bi na~in, {to se je nas ticalo, bio rije{en problem osamo-
staljenja i ujedinjenja Hrvatske “unutar okvira habzbur{ke monarhije”, kako je
to bilo izraèno u programu Stranke prava od godine 1893.” (str. 417-418.)
Francu Ferdinandu je otvoreno pripisivano da se sprema za takvo preure|enje
~im preuzme carski presto, a znalo se da ima dosta prohrvatskih simpatija.
U tim ~injenicama Ante Paveli} poku{ava sagledati razloge zbog kojih je
“velikosrpska politika”, kako kaè, na sve mogu}e na~ine htela da spre~i pro-
hrvatski nastrojenog austrougarskog nadvojvodu da do|e na habzbur{ki tron.
“Oni su ra~unali da bi se Hrvati potpuno zadovoljili s novim poloàjem, koji bi
Hrvatska zadobila u preobraènoj carevini, a to bi imalo dvije katastrofalne po-
sljedice po njih: prvo, u hrvatskim zemljama ne bi nakon toga mogla vi{e ima-
ti nikakova uspjeha velikosrbska propaganda, jer se ne bi Hrvatima, to jest in-
telektualnim slojevima imalo {to vi{e obe}avati i zavaravati ih, i drugo, nakon
{to bi prestao svaki ma|arski upliv na unutarnje politi~ke prilike u Hrvatskoj,
to jest, kada ma|arski vlastodr{ci ne bi vi{e mogli uplivati na postavljanje ba-
na i vlade, propala bi zauvijek mogu}nost da u Hrvatskoj dolaze na vladu
umjetno i proti volji hrvatskoga naroda podràvane i podupirane stranke, koje
su bile zakaparene po velikosrbskoj politici Kraljevine Srbije, dakle stranke sr-
bohrvatovanja i jugoslavenovanja, kakove su bile okupljene u Hrvatsko-srb-
skoj koaliciji, te bi propala ona posrbljivanja manjine pravoslavnoga ìvlja, ko-
ja je po direktivama iz Srbije uvijek sluìla Ma|arima, pa i svakom drugom ne-
prijatelju hrvatskoga naroda, samo da moè biti na vlasti i ovu iskori{}avati
proti Hrvatskoj, a u korist velikosrbskih ciljeva vlastodràca Kraljevine Srbije
i dinastije Kara|or|evi}a. Otpala bi mogu}nost praviti u Hrvatskoj politiku ko-
ja ide izravno za pogor{avanjem politi~kih i gospodarskih prilika, a koja je ima-
la sluìti za to da se hrvatski narod dotjera do ~im ve}ega o~aja, pa da tako s
jedne strane postane slab i nemo}an, a s druge strane i ~im nezadovoljniji i usli-
jed toga ~im pristupa~niji srbijanskoj propagandi, te da se na|e u takovom du-
{evnom raspoloènju, da mu postane posve svejedno {to }e od njega biti posli-
je, samo da se izbavi od habzbur{ke monarhije. Trebalo je dakle svakako spri-
je~iti da se to ne dogodi i zato je trebalo ukloniti nadvojvodu Franju Ferdinan-
da, za koga se je dràlo da bi to bio proveo, pa kako nije i{lo druga~ije, treba-
lo se je latiti staroga, u Srbiji i na vlastitim vladarima ve} toliko puta uspje{no
proku{anoga sredstva, te ga jednostavno li{iti ìvota. I to je izvr{eno u Saraje-
vu, ~im se je prva prilika pruìla, i to na dan 28. lipnja, to jest na Vidovdan, dan
zavjetne srbske osvetne misli. Nije dakle Srbija htjela ovim atentatom izazvati
svjetski rat, nego je ona u prvom redu htjela otkloniti jednu pogibelj, koja je
prijetila njezinim politi~kim ciljevima, koji su bili tempirani na kasnije vrijeme
i u prilikama za koje je ra~unala da bi bile mnogo povoljnije za njihovo ostva-
renje.” (str. 422-423.)
734
Peti deo
RIMOKATOLI^KI KARAKTER
USTA[KOG GENOCIDA NAD
SRPSKIM NARODOM
1. Kapitalna studija Viktora Novaka
o hrvatskom klerikalizmu
Prof. dr Viktor Novak, jedan od najve}ih hrvatskih nau~nika dvadesetog
veka, u Zagrebu je, 1948. godine, objavio knjigu “Magnum krimen. Pola vije-
ka klerikalizma u Hrvatskoj”. Autor je, kao vrsni istori~ar svojevremeno bio i
nau~ni saradnik Vatikanskog arhiva, prethodno intelektualno stasav{i kao ube-
|eni katolik, ali duboko razo~aran i potresen dominacijom klerofa{izma u cr-
kvi kojoj je pripadao. Odmah po izlasku, intelektualna javnost je Novakovu
knjigu pre}utkivala, da bi ona ubrzo bila povla~ena iz knjiàrskih izloga i spa-
ljivana, sistematski gurana u zaborav. Drugo izdanje objavljeno je posle skoro
~etiri decenije (“Nova knjiga”, Beograd 1986.) Novak je planirao jo{ ambicio-
zniji poduhvat u tri ogromne knjige, kojima bi obradio svu noviju hrvatsku
istoriju sa aspekta uloge crkve u njoj, razvrstav{i je na tri perioda: vreme ilir-
skog pokreta, delovanje [trosmajera i prvu polovinu dvadesetog veka. Name-
ru nije uspeo do kraja da realizuje, ali je zato ovaj tre}i period organizovanog
klerikalizma, koji po~inje Prvim hrvatskim katoli~kim kongresom 1900. godi-
ne, temeljito elaborisao.
a) Klerofa{izam na plodnom tlu okupacije
To je period rimokatoli~kog klerofa{izma, a “uvijek }e njegovo osnovno
sredstvo biti – furtim, kra|a, neistina, falsifikat i mistifikacija – maskirano bri-
gom oko spasenja hrvatskih du{a, staranjem za crkvu i vjeru, koja mu je uvi-
jek bila progonjena. Sve to samo zato, da se posluì interesima najve}ih i naj-
upornijih neprijatelja naroda.” (str. XI.) Klerofa{isti su pokrenuli, kroz crkvene
propovedi i sopstvenu {tampu, {iroku ofanzivu protiv svega {to je napredno,
demokratsko i slobodarsko. “Klerofa{izam je vje{to zauzeo svoje mjesto i u
735
tzv. hrvatskom narodnom pokretu, sklopiv{i s V. Ma~ekom najprisniji “spora-
zum”. Od Minhena se vidjelo, da }e klerofa{izam odigrati punu ulogu, koju mu
je namijenio njegov vrhovni zapovjednik. Jer, slom êhoslova~ke i osnivanje
klerofa{isti~ke Slova~ke izazvalo je kod klerikalaca u Hrvatskoj odu{evljeno
odobravanje i suglasnost sa prvim potezom Hitlerove agresije. Ova slavenska
nesre}a ozna~avala se u novinama i propovijedima klerikalaca kao “pobjeda
katoli~ke i vjerske misli nad bezbo`nim materijalizmom”. Sve {to se sada od-
igravalo pod reìmom Cvetkovi}–Ma~ekova “sporazuma” slutilo je na pripre-
manje najve}e izdaje. I ona je nai{la ~im je agresor poloìo svoju plja~ka{ku
ruku i na Jugoslaviju.” (str. XI-XII.)
U toku Drugog svetskog rata “sav taj usta{ki teror, za{ti}ivan i planski pod-
jarivan od oba okupatora, ne bi ni izdaleka dobio toliko na zamahu i {irini, da
ga nije pomagao i raspaljivao najborbeniji neprijatelj svega {to je bilo slobodo-
ljubivo u “NDH” – katoli~ki klerikalizam, pravi nakazni klerofa{izam. [to je
vi{e odmicalo vrijeme, s njime su se mnoìle strahote okupacije i stjecalo se
uvjerenje, da u infernalnoj politici okupatora i njihovih usta{kih pla}enika u~e-
stvuju ne samo vi{i i niì “predstavnici neba”, nego i sav ostali razgranati kle-
rofa{isti~ki aparat, koliko god ga je bilo odnegovanog u prvoj Jugoslaviji. U
uàsima srednjevjekovnih inkvizitorskih fenomena, koji su se povampireni
razbuktavali u mnogobrojnim konclogorima “NDH”, naro~ito u onom najstra-
hovitijem, u Jasenovcu, gdje su se, pored usta{kih zvijeri, nalazili kao aktivni
izvodioci svih tih ne~ovje~nosti i predstavnici najja~e organizacije Katoli~ke
akcije, kriàri, i njihovi nekada{nji odgajatelji i voditelji – sve}enici.” (str. XII.)
Klerofa{isti~ka ideja, decenijama razvijana, upravo je u uslovima okupacije
dostigla svoju kulminaciju. “Ako je “Prvi hrvatski katoli~ki kongres” politi~ki
sra~unato identificirao katolicizam s hrvatstvom (dakako u Hrvatskoj), onda je
teroristi~ko katoli~enje u “NDH” bilo zajedni~ki posao usta{a i klerofa{ista.
Stvarala se rasisti~ko-usta{ka “NDH” a istodobno i jedan ov~injak s jednim pa-
stirom, klerofa{isti~ka “Civitas Dei” – pa ma i pomo}u Jasenovca i ostalih kon-
clogora. Tome su klerofa{istima imali da posluè jednako usta{e kao i okupa-
tor, sva aparatura moderne inkvizicije, kakvu nije sanjao ni sadist, veliki inkvi-
zitor Torkvemada. Sva ta sredstva imala su da opravdaju i ostvare davno ve}
postavljeni cilj. A njegovo dostignu}e ~inilo se ve} tako blizu. Odatle tako in-
timna simbioza usta{a i klerofa{ista. Odatle su je pomagala oba Rima. Oba nji-
hova Drang nah Osten, fa{isti~ki i Propagande fidei.” (str. XIII.)
b) Austrougarska, bedem katoli~anstva
Po~etkom dvadesetog veka, ideologija Ante Star~evi}a, Eugena Kvaterni-
ka i Josipa Franka, zasnovana na {ovinisti~koj isklju~ivosti, zaokruìla je svoj
stvoreni antisrpski koncept i hrvatski katoli~ki ekskluzivizam. Mada je Star~e-
vi} bio izraziti antiklerikalac, Frank je njegov politi~ki program uveo u simbi-
ozu sa klerikalnim nastojanjima, na kome }e se razviti specifi~na varijanta hr-
vatskog fa{izma – klerofa{izam. “Klerikalci su namjerno pre{u}ivali {to je o
njima govorio i pisao Star~evi}, koriste}i se njegovom mr`njom na srpstvo i
736
jugoslavenstvo i pra{taju}i mu stoga uvrede, koje im je ne jednom bacio u crn
obraz.” (str. 5.) Polovinom devetnaestog veka po~inju sve ja~i pritisci da se je-
zuiti, kao krajnje fanatizovani i beskrupulozni katoli~ki red, vrate u Hrvatsku,
ali oni nailaze i na zna~ajni otpor, posebno inteligencije. Ipak, 1901. godine u
Zagrebu je postavljen kamen-temeljac za jezuitski dom i crkvu. “Svakako, je-
zuitima je bio pripravljen teren ve} ranije radom klerikalaca i njihovih vo|a u
Hrvatskoj i Bosni, koji su za svoja nastojanja morali potraìti vje{te i proku{a-
ne vo|e militantnog klerikalizma u borbi protiv omraènog naprednog slobo-
doumlja.” (str. 8.) Rim i Be~ su skr{ili sve otpore dolasku jezuita, a “oni su do-
{li u Hrvatsku i svojim proku{anim metodama stali djelovati na svim poljima
javnog hrvatskog ìvota, udaraju}i vidljivo i skrovito mnogim politi~kim pote-
zima svoj crni pe~at.”(str. 8.)
Na Svehrvatskom katoli~kom kongresu, 1900. godine, glavnu re~ je vodio
nadbiskup [tadler, odràv{i i programski govor o identifikaciji hrvatstva sa ka-
toli~anstvom. âk se taj kongres izjasnio i za obnovu papske dràve. Pokrenut
je veliki broj klerikalnih listova, od kojih su se po zagriènosti i ekstremizmu
naro~ito isticali “Hrvatstvo”, “Dan”, “Hrvatska straà”, “Vrhbosna”, “Katoli~-
ki list” i drugi. Vremenom su otpori jugoslovenski orijentisanih intelektualaca
utihnuli, a klerikalci su ispleli ~vrstu i gustu mreù politi~ke mo}i i uticaja, uì-
vaju}i potpunu austrijsku i vatikansku podr{ku. “Sav talog od jednog decenija
fanati~ne mr`nje i nacionalnog {ovinizma izbio je na povr{inu u jezivom obli-
ku mjeseca juna i jula 1914. godine, poslije sarajevskog atentata. Crnoùti kle-
rikalizam je orgijao, uvjeren da je do{ao trenutak za prvu ètvu sjetve kroz je-
dan i po decenij. Zato ima i odvi{e dokumenata razasutih po velikom broju kle-
rikalnih listova, ali i u uspomenama savremenika koji su preìvjeli tu nesre}u
i sramotu.” (str. 20.)
Posle Sarajevskog atentata, pokrenuta je èstoka antisrpska kampanja u
celoj Austro-Ugarskoj, sa krvavim i plja~ka{kim pogromima u Hrvatskoj, Sla-
voniji, Dalmaciji, Bosni i Hercegovini. “Mnogobrojni napisi klerikalnih i fran-
kova~kih listova uzbudljivim su rije~ima zahtijevali osvetu za poginulim prije-
stolonasljednikom – “tom nadom i uzdanicom Hrvata i Slovenaca” kako su ga
tada oplakivali. Klerikalne dnevne i nedjeljne novine, pa i poneki crkveni pa-
storalni list, unosili su u antisrpski huk veliki broj svojih priloga. Na sve se stra-
ne denuncirala hrvatskosrpska koalicija, kao i srodne stranke revolucionarne
omladine radi veleizdaje. Tako iz dana u dan. U novinama, crkvama, na proce-
sijama, na zborovima, demonstracijama i demoliranjima, paljenjima i uni{ta-
vanjima, gdje god bi se nai{lo na srpsku imovinu. Jeziv i barbarski vid pobje-
{njelog terora. Nema sumnje da su svi ti izrazi jednog neshvatljivog revolta
morali imati i svoju pozadinu. I imali su je. U Be~u, a tako i u Rimu... Politika
Be~a i klerikalne rimske propagande i{le su ruku pod ruku decenijama, po si-
stematski izvo|enom planu. Ne samo u Austrougarskoj, nego i u svim onim ze-
mljama koje su spadale u njihovu interesnu sferu. Rje~itije i uvjerljivije nije
mogao nitko drugi dati o tome dokaza nego {to su to u~inili najvi{i predstavni-
ci Rimske kurije.” (str. 21.) Upravo je ta ~vrsta be~ko-vatikanska koalicija i do-
737
vela do Prvog svetskog rata. “Austrijski car, koji je objavio rat Srbiji u Bo`je
ime, zacijelo zato {to je bio najkatoli~kiji od svih katoli~kih vladara i apostol-
ski kralj ugarski, èlio je da ima punu podr{ku Svete stolice za ovaj rat. I on ju
je u punoj mjeri i dobio.” (str. 21.)
Austrougarski poslanik u Vatikanu, Moric Palfi, 29. jula 1914. godine, ne-
posredno nakon {to je Kraljevina Srbija sklopila konkordat sa Vatikanom, iz-
ve{tava svoju centralu {ta mu je u razgovoru rekao kardinal dràvni sekretar:
“On je, istina, ozna~io notu upu}enu Srbiji kao vrlo o{tru, ali ju je ipak odobrio
bez ograde i izrazio u isto vrijeme, na jedan posredan na~in, nadu da }e monar-
hija i}i do kraja. Dakako, mislio je kardinal da je {teta {to Srbija nije ve} mno-
go ranije “u~injena manjom”, jer tada bi se ovo moglo mo`da izvesti bez tako
velikih opasnosti kao danas. Ova izjava odgovara mi{ljenju pape, jer u toku
ovih posljednjih godina, Njegova Svetost je u vi{e mahova izrazila svoje àlje-
nje, {to je Austrougarska propustila da kazni svog opasnog dunavskog susjeda.
Moglo bi se upitati zbog kakvih se razloga katoli~ka crkva pokazuje tako rato-
borna u vrijeme kad njome upravlja poglavar koji je pravi svetac i sav proèt
istinski apostolskim idejama? Odgovor je vrlo jednostavan. Papa i Kurija vide
u Srbiji razornu bolest, koja malo-pomalo nagriza monarhiju do srì i koja }e
je, vremenom, rasto~iti. Pored svih drugih poku{aja, koje je Kurija poduzima-
la u toku poslednjih decenija, Austrougarska jeste i ostaje katoli~ka dràva par
ekselans, najja~i bedem koji je preostao u ovom vijeku Kristovoj crkvi. Ru{e-
nje toga bedema zna~ilo bi za crkvu gubitak naj~vr{}eg oslonca; u svojoj bor-
bi protiv pravoslavlja, ona bi izgubila svoga najja~eg pobornika. S tih razloga,
dakle, kao {to je za Austriju neodlo`no potrebno da zbog samoodrànja oslo-
bodi, po potrebi silom, svoj organizam od zla koje ga nagriza, tako je i za ka-
toli~ku crkvu posredno nu`no da u~ini sve, ili da odobri sve, {to bi moglo po-
sluìti postizanju toga cilja. Ako stvari promatramo u ovoj svjetlosti, moèmo
vrlo lako otkriti vezu izme|u papinih osje}anja i ratni~kog raspoloènja.”
(str. 22.)
Taj vatikanski dràvni sekretar bio je kardinal Meri del Val. Sli~no Palfiju,
izve{tavao je i bavarski opunomo}enik u Vatikanu baron Riter, 26. jula 1914.
godine, svoje {efove u Minhenu: “Papa odobrava, {to Austrija vrlo o{tro istu-
pa protiv Srbije. Ne cijeni uveliko ruske i francuske armije u slu~aju rata pro-
tiv Njema~ke. Kardinal dràvni sekretar nada se da Austrija ovaj put ne}e po-
pustiti, pa makar i svojim vojskama satrla stranu agitaciju koja je dovela do
ubojstva prijestolonasljednika, a koja na kraju ozbiljno prijeti, pod savremenim
okolnostima opstanku Austrije. Sve ovo utvr|uje koliko veliki strah ima Kuri-
ja od panslavizma.” (str. 22.) Kako su kasnije rimokatoli~ki krugovi nastojali
uobi~ajenim falsifikovanjem istorijskih ~injenica predstaviti papu u sasvim
druga~ijem svetlu, kao navodnog pobornika miroljubive politike i odlu~nog
protivnika rata, grof Sforca je dokazao da je to od po~etka do kraja la`na legen-
da, u svojoj knjizi “Neimari Savremene Evrope”. Kompletan hrvatski i slove-
na~ki episkopat sledio je s ogromnim entuzijazmom papinu ratobornu politiku
sve dok se verovalo da }e Nema~ka i Austro-Ugarska pobediti u Prvom svet-
738
skom ratu. Kao jedan od najistaknutijih zagovornika austrougarske antisrpske
politike, zagreba~ki nadbiskup dr Ante Bauer, u svrhe ratne propagande javno
“blagosilja hrvatske domobrane, kojima je neprijatelj turio u ruke pu{ku i bo-
de` da idu na ubijanje svoje ro|ene bra}e, ili kad vodi velike procesije, franko-
furtima{kim poticanjem okupljene mase, da izmole od Matere Bo`je pobjedu
nad neprijateljem, tj. nad Srbima.” (str. 23.)
U govoru odrànom u êrnomercu kod Zagreba, 31. jula 1914. godine, na
prigodnoj vojnoj sve~anosti povodom ulaska u rat i odlaska jedinica na srpski
front, nadbiskup Bauer je, izme|u ostalog, izgovorio: Hrvati junaci, ljubljeni
na{ kralj zove vas u boj. Vi sr~ano i odu{evljeno polazite, jer se Hrvat nigda ni-
je oglu{io glasu svoga kralja. U najteìm vremenima stajali su djedovi va{i
vjerno uz prijestol, pa }ete i vi u staroj vjernosti za kralja dati krv i ìvot svoj...
Domovina vas zove u boj... a Hrvat je vazda znao ginuti za dragi svoj dom. Hr-
vati junaci! Bog vas zove u boj. Bog, vje~na pravda, zove vas da u rukama nje-
govim budete osvetnici onoga nedjela u Sarajevu koje je kralju na{emu otelo
~vrstu potporu u starim danima, a njegovim vjernim narodima smjeralo ugra-
biti nadu u veliku budu}nost... Hrabro po|ite u boj i znajte da se u najteè ~a-
sove va{e ruke milijuna diù Gospodu na pobo`nu molitvu. Neka pobjedu da-
de vama i sre}u oru`ju va{em.” (str. 23.) Jo{ {iru eksplikaciju opravdanosti ra-
ta protiv srpskog naroda, posle mesec dana, Bauer je pruìo u govoru postro-
jenim trupama u Remetama, nadomak Zagreba, mole}i se Bogu “da ponizi
oholost neprijatelja na{ih i tvrdokornost njihovu jako{}u desnice svoje.”
(str. 25.)
Najvi{i hrvatski rimokatoli~ki verodostojnik je pruào primer i na taj nje-
gov na~in se i ina~e unutar Rimokatoli~ke crkve “s propovjedaonice govorilo
neukom i zavedenom svijetu da je taj rat protiv Srbije pravedan, da je svet, {to-
vi{e, da je Hrvatska u pogibelji, da je narod u opasnosti da izgubi svoje ime i
narodnost, a crkva izloèna najve}im isku{enjima. Na kraju, sve ovo uvjerenje
dovodi ih pred Boga i Mater Bo`ju da oni pomognu caru i njegovoj napada~-
koj vojsci i da zajedni~ki izvojuju pobjedu u pravednoj i svetoj borbi. Tako se
{irokim masama u bratoubila~kim aluzijama i namjerama la`no predstavljalo,
sve u vidu molitava, da su Hrvati od strane Srba izazvani i da je u tom ratu Hr-
vatska bila u sredi{tu zbivanja. Samo zato, da bi se mase {to dragovoljnije oda-
zivale pozivu u vojsku. Ova nesumnjivo ratna propaganda u svom blasfemi~-
nom vidu maskirana molitvama Materi Bo`joj, pretvarala je hramove kr{}an-
skog Boga ljubavi u hramove poganskog boga Marsa. Poslije toga, po primje-
ru vrhovnog natpastira, krenuli su na propovjedaonice legije zatrovanih kleri-
kalaca i na svoj su na~in poticali u masama ratni zanos i ratno raspoloènje...
Misao izazova i prisiljavanje Hrvata da po|u u rat ponavljala se u ~itavoj kle-
rikalnoj {tampi. Tome su imale posluìti i slu`bene molitve, za to skrojene u
stilu i duhu nadbiskupova govora.” (str. 25.)
Dva osnovna sastavna dela svih tih molitvi bili su la` i mr`nja, kao podlo-
ga ratnohu{ka~ke klerikalne propagande. U tim ratobornim propagandisti~kim
nastojanjima za Bauerom nije nimalo zaostajao ni ljubljanski biskup dr Anton
739
Bonaventura Jegli~, koji se, 11. avgusta, mobilisanim slovena~kim vojnicima
obra}a na slede}i na~in: “Muèvi! Zove vas car da osvetite oru`jem u ruci kraj-
nje nepravedno, ve} vi{egodi{nje nastojanje komadanja i uni{tenja na{e divne
Austrije, pod skiptrom na{e staroslavne habzbur{ke carske porodice. Zove vas
car da osvetite lukavo zavo|enje na{e omladine na izdajstvo otad`bine i cara,
da, na crno sramno izdajstvo. Muèvi! Zove vas car da oru`jem u ruci branite
katoli~ku Austriju, na{u katoli~ku carsku porodicu od zakletih neprijatelja sa-
mog Isusa, prisutnog u sakramentu ljubavi... Muèvi! Kako uzvi{en, kako svet,
kako Bogu ugodan je boj u koji ste pozvani! S vama je pravda, s vama je Bog,
Gospod vojnih ~eta! Muèvi! U srednjem vijeku odjekivao je kroz cijelu Evro-
pu pokli~: “Tako Bog ho}e!” I hiljade su ostavljale svoje domove i po{le da
oslobode Jerusalem iz ruku nevjernika. Pokli~ “Tako Bog ho}e!” digao je i vas
u sveti boj za predobrog cara, u kazneni boj protiv nesavjesnih zlo~inaca.” (str.
26.) On je, dakle, pozivao na uzvi{eni, sveti i bogougodni krsta{ki rat da bi se
kaznili Srbi kao Hristovi neprijatelji. Po Jegli~evom nalogu, klerikalci su inten-
zivno denuncirali sve slovena~ke protivnike rata, koji su pohap{eni i sistemat-
ski mu~eni. Slede}i biskupa, i Slovenska ljudska stranka u cirkularnom pismu
napada zlo~ina~ku srpsku zaveru, koja je usmerena ka “uni{tenju kr{}anstva,
naroda i trovanju otrovom velikosrpskog protiv austrijskog nacionalizma. Ra-
di se o zavjeri protiv opstanka katoli~kog, slovenskog naroda!” (str. 27.) Tom
prilikom je i Marko Natla~en, kasnije ban Dravske banovine, spevao pesmu
“Srbe na vrbe”, prvi put objavljenu u listu “Slovenac” 27. jula 1914. godine.
Takva antisrpska i ratnohu{ka~ka rimokatoli~ka politika u najogoljenijoj
varijanti manifestovana je u Sarajevu. “Najnakazniji vid proaustrijskog i fran-
kofurtima{kog orgijanja ostvaren je u samom mjestu izvedenog atentata na
austrijskog prijestolonasljednika. Vjerne pristalice nadbiskupa [tadlera povele
su zavedene, jednako katoli~ke kao i muslimanske mase, da razaranjem i pa-
ljenjem srpske imovine dadu izraza svome politi~kom odgoju, tako bri`ljivo
njegovanom i decenijama planski izvo|enom.” (str. 29.) To je bio samo krajnji
izraz sistematskog favorizovanja rimokatolika prethodnog perioda, a Benjamin
Kalaj, “strahuju}i od panslavisti~ke ideje, kojoj su skloni pravoslavni, vjerovao
je, da }e, favorizuju}i katolike, u njima na}i branu protiv ovog austrijskog i ma-
|arskog bauka. Katolicizam, dobro organiziran, mo}i }e da prozelitisti~ki dje-
luje u dva suprotna smjera, a ka istome cilju, ka katoli~enju, jednako prema
muslimanima kao i pravoslavnima.” (str. 29.) Ve} 1914. godine sve maske su
pale i ranije perfidna jezuitska igra prerasla je u otvoreni pogrom Srba. Kako
je to zapazio Albert Mose, “dosta o{tro suparni{tvo zapaàlo se izme|u doma-
}ih franjevaca i jezuita sa strane; ono je imalo reperkusije na sudbinu dviju hr-
vatskih grupa. Ali, za vrijeme svjetskog rata obje su se pokazale isto tako fran-
kova~ke i antisrpske.” (str. 30.)
Frankova~ko-klerikalni zagreba~ki list “Hrvatska”, 29. juna 1914. godine,
otvoreno poziva na istrebljenje Srba. “U na{em krugu, na na{em tijelu nalazi
se sva sila krpu{a u spodobi Srba i Slavosrba, koji nam prodaju grudu i more,
a eto i kralja ubijaju! S njima se moramo jednom zauvijek obra~unati i uni{titi
740
ih. To nek nam bude od danas cilj... Ubojico, ime ti je Srbin! I jesi Srbin, pro-
kleto ti sjeme i pleme, {to ga je vjetar natrunio po na{em hrvatskom tlu, da ra-
|a zlo~in i zlobu, sije neslogu i razbojni~ki prolijeva krv”. A taj isti list, 3. jula,
jo{ odre|enije poru~uje: “Narod navje{}uje Srbima borbu na ìvot i smrt i pro-
gonstvo iz Bosne i Hercegovine.” (str. 31.) Visoki funkcioner bosansko-herce-
gova~ke zemaljske vlade, Kosta Herman, javno izjavljuje neposredno nakon
Sarajevskog atentata: “Sa stotinama vje{ala ne bi se mogle platiti dragocjene
ubijene glave.” (str. 31.)
[to se ti~e pogroma{kih demonstracija od 29. jula, mesec dana po atenta-
tu, Novak kaè da bi one “bile prosta nemogu}nost u ma kojoj pravnoj i kul-
turnoj dràvi, da se nije na sve strane i od svih glavnih ~inilaca proaustrijskog
politi~kog ìvota podjarivalo ru{ila~ko bjesnilo periferijskog olo{a. Proglas ko-
ji je izdala op}ina u vezi s objavom rata bio je iskra koja je zapalila barut. Stra-
hovita nedjela bila su neizbje`na. Jednako muslimanski kao i katoli~ki olo{ sa-
kupio se pred katedralom nadbiskupa [tadlera i iza otpjevane carske himne po-
{ao je da razara i pali srpske ustanove. Svuda s mirnim promatranjem policije,
a na pojedinim mjestima i uz njeno u~estvovanje. Nije ni ~udo, kad se u pro-
glasu “poziva stanovni{tvo i pu~anstvo da takve elemente koji se daju na ova-
kve zlo~ine (atentate) iz svoje sredine istrijebi. Bit }e sveta du`nost pu~anstva
da tu sramotu opere.” Ove demonstracije, koje su zapo~ete ve} na dan atenta-
ta, a sutradan dobile svoj puni zamah, imale su punu podr{ku i od strane kleri-
kalne {tampe, kao i same nadbiskupove Kurije. Postoje svjedoci koji tvrde da
su izvjesne vo|e demonstranata poslije demonstracija, 28. VI. uve~e, bili na sa-
stanku kod nadbiskupa [tadlera, gdje se nalazilo i nekoliko politi~kih vo|a.
Smatra se da je upravo na tom sastanku bio spremljen plan za sutra{nje i dalj-
ne progone.” (str. 31-32.)
I [tadlerov biskup-koadjutor, dr Ivan [ari}, antisrpske pogrome je podsta-
kao svojom pesmom “Mu~enik nadvojvoda”, koju je spevao na sam dan aten-
tata, otvoreno u njoj pozivaju}i na osvetu, a objavljena je u novinama i kao po-
seban separat i u ogromnoj koli~ini deljena pred rimokatoli~kim crkvama. Po
Novakovom mi{ljenju, [ari}evo pozivanje na osvetu podiglo je “mnogu kame-
nicu u tim demonstracijama i da je mnogi plamen mr`nje iz zatrovanog srca
probio, zasluga je ove pjesme. A da ne govorimo o propovijedima, {to su u cr-
kvama dràne povodom misa zadu{nica za ubijenog prijestolonasljednika, ko-
je su u stvari bile ne samo strahovito rasplamsavanje bratoubila~kog bijesa i
mr`nje nego i vje{to izvo|en propagandni plan.” (str. 32.) Svojom antisrpskom
revno{}u [ari} je nadma{io i samog [tadlera. “Biskup [ari}, kasniji himnopo-
jac caru Francu Jozefu, dr Vladimiru Ma~eku i Anti Paveli}u, ostaju}i tako stal-
no na istoj sadràjnoj liniji, bio je osobito ratoboran govornik pri blagoslovu
oru`ja vojnika katolika i muslimana u Sarajevu. I on, kao i njegova sabra}a u
drugim klerikalnim centrima, poti~e bojni duh i zaziva Boga u pomo} za svet
i pravedan rat protiv neprijatelja cara i kralja, katoli~ke vjere i civilne vlasti u
Bosni. Odmah posle objavljene mobilizacije, [ari} je u svom elementu i ne
skriva svoj borbeni zanos, vjeruju}i da je do{ao trenutak istrebljenja neprijate-
lja katolicizma.” (str. 33.)
741
[to se samog [tadlera ti~e, njegov “Hrvatski dnevnik” prepun je gra|e ko-
ja govori o jednom te istom duhu mr`nje i zatrovanosti, kojim se mislilo zau-
vijek odvojiti katoli~ke Hrvate od pravoslavnih Srba. Uistinu, s pravim sadi-
zmom, objavljuje taj list sve detalje demonstracija u Sarajevu kao i po unutra-
{njosti, ozna~uju}i taj stvarni bestijalni nagon razaranja “kao zna~ajno djelo na-
cionalnog heroizma”. Nigdje ni jednom rije~i, ni jednim gestom nije pokazao
duh evan|eoskog pra{tanja, pomirljivosti ili ljudskog osje}anja prema sugra|a-
nima koji su uistinu bili stavljeni izvan zakona.” (str. 33-34.) [tadler je, uosta-
lom, bio istaknuti ~lan Frankove Hrvatske stranke prava. Zabrinut za opstanak
Austro-Ugarske monarhije posle smrti prestolonaslednika Ferdinanda, koga su
ubili “bezbo`ni i nevjerni ri{}ani”, {irokobrije{ki franjevac, fra Didak Bunti},
obra}a se svojim zagreba~kim istomi{ljenicima predlogom za raspu{tanje svih
sabora i uspostavljanje diktature i progla{enje narodnog jedinstva u svim
austrijskim zemljama, {to bi za Hrvatsku zna~ilo, “po{to je narod jedan ima no-
siti i jedno ime, Hrvat, zemlja Hrvatska, jedan sabor, jedno pismo, jedna zasta-
va, jedna i jedinstvena obuka. ]irilicu, srpsku zastavu, konfesionalne {kole od-
mah dokinuti za sva vremena. Slu`be napose vi{e mjesta dati jedino Hrvatima,
velim Hrvatima kao {to su se Hrvati zvali i prije te propagande. Kad bi se tako
oja~ao hrvatski ìvalj, osnaìla Hrvatska, mogla bi gospoda u Be~u mirna biti
i ne tugovati.”(str. 35.)
Za dodatnu ilustraciju pisanja svekolike klerikalne i frankova~ke {tampe
moè posluìti i uvodnik “@ivio rat” u “Hrvatskoj”, od 26. jula 1914. godine, u
kome stoji: “Odluka je pala, a glasi – rat! Rat sa Srbijom, da se ta zemlja bom-
ba{a i atentatora, zemlja kraljoubica jednom za vazda osjetljivo, te{ko kazni.
â{a strpljivosti monarhije punila se sve vi{e i vi{e, dok se nije prepunila, dok
nije srpska drzovitost prevr{ila mjeru. @ivio rat! – ori se danas monarhijom, jer
kao da je na taj glas pala te{ka mora, koja je svima pritiskivala grudi. @ivio rat!
– orilo se sino} ~itavim hrvatskim Zagrebom, a orit }e se i svim hrvatskim ze-
mljama, koje su bile na udaru velikosrpske propagande, koja je zavapila èsto-
kim glasom: odmazdu, odmazdu! Dolje krvnici! Dolje urotnici! Dolje Srbija!
@ivio rat! Za to mora danas biti jednodu{an klik svih vjernih podanika, naro~i-
to Hrvata, ove monarhije. Odluka je pala, odmazda je do{la. Rat }e kona~no
odlu~iti da }e velikosrbska propaganda zauvijek prestati u na{im hrvatskim
krajevima. @ivio rat!... @ivila Hrvatska!” (str. 37.) U istom tom broju nalazi se
i ~lanak kojim autor slavi austrijskog cara {to brani hrvatski narod i njegove ze-
mlje: “Danas monarhija ustaje da obrani posjed hrvatskoga naroda na jugu, a
hrvatski narod ne moè nego se staviti na raspoloènje odgovornim faktorima
te doprinijeti opet svaku `rtvu, da se o~uva njegova djedovina, da okrutna i mo-
ralno propala Srbija ne izvede svojih gnjusnih nakana, stajala pod ~ijim mu
dragom okrilju... Hrvatski narode! Rat je ovaj pravedan i po{ten! To je rat ko-
ji tebi mora doneti bolji ìvot. Po|imo odu{evljeni proti neprijatelju, koji nam
prijeti uni{tenjem. Po|imo odu{evljeno za kralja i monarhiju i za milu na{u Hr-
vatsku!” (str. 37.)
742
Crkveni listovi se ~ak na Svetog Avgustina pozivaju, opravdavaju}i
austrougarski ratni pohod na Srbiju. “Kroz shva}anja klerikalnih vo|a u vrije-
me Prvog svjetskog rata, naro~ito u prvoj njegovoj polovini, ozarava se sav mi-
saoni i instinktivni, psiholo{ki i politi~ki kompleks povezan s dva àri{ta, u Be-
~u i Rimu. U ~itavoj ogromnoj klerikalnoj i frankova~koj publicistici, a to je u
stvari jedna i nedjeljiva i u metodama i ciljevima vo|enja svoje politike, kroz
najprofanije i najvulgarnije izraze njihovih shva}anja i argumentiranja, provla-
~i se i crvena nit prave, gotovo patolo{ke blasfemi~nosti, kad se i crkva i pro-
povjedaonica, oltar i procesija, Bog i Mater Bo`ja mobiliziraju za ratnu propa-
gandu. Kroz govore Bauera, [tadlera, [ari}a, Jegli~a i tolikih drugih crkvenih
dostojanstvenika izbija duh boga Marsa, a ne tesara iz Nazareta. Ovome je da-
vao inicijativu jednako Be~ kao i Rim. Be~ki kardinal Pifl nije oslobo|en od
sli~nih nastupa.” (str. 38.) Viktor Novak pritom nagla{ava da je svako ko je
ozbiljno i trezveno razmi{ljao, “da su svi savremeni rodoljubi, koji nisu bili za-
raèni crnoùtim klerikalizmom, osje}ali i predvi|ali opasnost od plodova, ko-
je }e jednom dati ovo otrovno sijanje mr`nje i kopanje jaza izme|u naroda, vje-
rama podijeljenih. Osje}alo se, da }e ovakva otrovna sjetva dati jednako otrov-
nu a mo`da i krvavu ètvu poslije njegovanja i zrenja tog posijanog otrova. Vi-
djelo se, da je ve} za Prvog svjetskog rata ranije sijanje mr`nje i razdvajanje
srodnih naroda dalo samo poslije jednog decenija plodove monstruoznih obli-
ka.” (str. 39.)
c) Prestrojavanje Vatikana uo~i sloma Austrougarske
Po{to je papa Pije X umro ve} u avgustu 1914. godine, a uskoro je posta-
lo izvesno da }e centralne sile pretrpeti teàk ratni poraz, hrvatski i slovena~ki
klerikalci postepeno po~inju da se politi~ki prestrojavaju. Osnovni cilj sada
pred njih postavljen bio je da se po svaku cenu poku{a izbe}i da Zagreb i Lju-
bljana dele gorke plodove poraza sa Be~om i Budimpe{tom. Novi papa Bene-
dikt XV po~inje mirovnu diplomatsku akciju trude}i se da po svaku cenu sa-
~uva Austriju, makar i kroz njeno trijalisti~ko preure|enje. Hrvatski i slovena~-
ki epigoni vatikanske strategije prihvataju ideju jugoslovenstva, ali je lociraju
pod habzbur{kim èzlom, {to je predstavljalo i osnovni koncept takozvane
Majske deklaracije, koju je u be~kom parlamentu pro~itao Anton Koro{ec, kra-
jem maja 1917. godine, {to je predstavljalo oblik direktnog vatikanskog suprot-
stavljanja Krfskoj deklaraciji. Ti potezi su povla~eni u nadi da }e se stvoriti po-
voljniji uslovi u kojima bi se “Jugosloveni Austrougarske sjedinili u monarhi-
ji, jer }e tada povoljne prilike utjecati na mogu}nost ne samo pribliènja kato-
licizma pravoslavlju nego i vra}anja pravoslavne crkve Rimu!” (str. 52.) Nema
nikakve sumnje u tome da “neposredni uzrok tom upornom stavu branjenja
Austrije i interesa Habzbur{kog carstva treba traìti samo u ve}im garancijama
koje je katolicizam nalazio u apostolskoj carevini, nego {to bi ih na{ao u Jugo-
slaviji, u kojoj bi ve}ina pu~anstva bila pravoslavna. Ili, linija Vatikan – Be~ u
najo~ajnijim trenucima za Habzburgovu monarhiju ostaje stalna i nepromije-
njena za austrougarske klerikalce, pa tako i za njihove hrvatske i slovenske sa-
743
veznike.” (str. 54.) Prema toj zamisli, Hrvatska, Dalmacija, Slavonija, Bosna i
Hercegovina ujedinile bi se u jedinstveno dràvno-politi~ko telo koje bi sa
Austrijom i Ugarskom ~inilo trojnu monarhiju.
Biskup Makni~ i njegova “Hrvatska straà” prednja~e u zagovaranju “ide-
je poslanja hrvatskog naroda na Balkanu”, a {ta to zapravo u praksi zna~i otvo-
reno eksplicira list “Dan”, odu{evljavaju}i se Makni~evim stavovima: “Srbi su
u skupu uzeti pravoslavan narod. Njihova je vjera skup formalnosti, poganskog
praznoverja, bez mnogo prakti~nog vr{enja vjerskog i bez pravoga ìvota pre-
ma na~elima kr{}anske vjere. I sami njihovi predstavnici su nereligiozni.” (str.
62.) Sama “Hrvatska straà” to dopunjava zalaganjem za prozelitsko misionar-
stvo, uverena da }e “katoli~ki Hrvati i Slovenci postati “most za uniju na Bal-
kanu”, kako bi popravili “{to je zloba ljudska i lo{a politika pokvarila”. Treba
da se za taj ideal zaloè i Slovenci i Hrvati, kako bi i oni sudjelovali u djelu spa-
savanja svoje bra}e, da se ispuni èlja Isusova, te budemo {to prije s njima je-
dan Isusov ov~injak.” (str. 62.) Urednik tog lista, Alifarevi}, ne ostavlja nima-
lo mesta nedoumicama oko ciljeva i metoda planiranog srpskog unija}enja:
“Sada je kucnuo ~as, kad treba ovo zvanje (tj. propagande i misijsko, rimsko i
prozelisti~ko), istaknuti. Doslije je vas Balkan stajao pod uplivom mo}ne Ru-
sije. Srbija su i Crna Gora bile gotovo ruski vazali, u Bugarskoj je, radi Rusi-
je, pre{ao u isto~nu crkvu i prijestolonasljednik. Jedino se katoli~ka crkva {iri-
la u Macedoniji i Albaniji za turske uprave te u Bugarskoj u zadnje doba. Ru-
sija je bila za{titnica “svetog pravoslavlja” na Balkanu, dakako iz politi~kih ci-
ljeva. Sada je taj lanac pao (misli se na Oktobarsku revoluciju!) i balkanski su
narodi slobodni, da postanu ono {to su i prije bili – katolici. Hrvati su u IX vi-
jeku pokrstili Srbe(!?), pak je zgodno da im i sada donesu katoli~anstvo. Buga-
ri su, dodu{e, u IX vijeku primili kr{}anstvo s istoka, ali je taj sada shizmati-
~an, te smo im sada hrvatski katolici preko Srba susjedi. Nama je, dakle, i bra-
}i Slovencima namijenila providnost da se pobrinemo kod njih za uniju... Sr-
bija }e nova rado pripustiti katoli~ke misionare k sebi, posebno u Beograd.”
(str. 63.)
Ovako su klerikalci nastupali 1918. godine, neposredno pred austrougar-
ski slom. I pristupali su konkretnom planiranju koji bi fratarski red delovao na
kom pravoslavnom prostoru. U tom smislu su se prilago|avali politici sila An-
tante, koje su stale na stanovi{te razbijanja Austrougarske monarhije. Vode}i
klerikalci i nekada vatreni protagonisti antisrpske mr`nje sada postaju gorljivi
Jugosloveni, pa ~ak i ranije zagrièni austrofili me|u frankova~kim prava{ima.
âk je i hrvatski episkopat cirkularnim pismom, iz novembra 1918. godine,
odu{evljavaju}i se idejom narodnog jedinstva, pozvao sve{tenike da se crkve i
propovedi ne koriste za politi~ke govore i nastupe, zabranjuju}i ujedno da se
bilo ko u crkveno ime izja{njava po pitanju optimalnog oblika vladavine, mo-
narhije ili republike. Biskupska konferencija, koja je krajem istog meseca u Za-
grebu odràna, u pozdravnom obra}anju papi saop{tava da “sakupljeni jugo-
slovenski katoli~ki episkopat radosno pozdravlja ujedinjenje svih Slovenaca,
Hrvata i Srba u jednu neovisnu dràvu; priznaje Narodno vije}e kao vrhovnu
744
provizornu vlast, a priznat }e tako|er onu definitivnu vlast, koju }e stvoriti vo-
lja naroda po konstituanti.” (str. 74.) Tom prilikom su od pape, izme|u ostalog,
zahtevali da se u svim rimokatoli~kim crkvama na jugoslovenskom podru~ju
u crkveno bogosluènje uvede staroslovenski jezik. “Prvi put, a vjerojatno i je-
dini put, crkveni velikodostojnici stali su ovako solidarno na branik svetinje,
koju je ugu{ivala germanizatorska politika austrijskog dvora kao i antislaven-
ska osje}anja Rimske kurije. Kao {to }e simboli~no ime Jugoslavije blijediti u
politi~kim potezima Jugoslavenskog episkopata, tako }e i ovaj uistinu vanre-
dan historijski i gotovo neo~ekivan gest Jugoslavenskog episkopata postati u
skoroj budu}nosti samo jedno sje}anje na velike dane nacionalne solidarnosti
u oktobru i novembru 1918.” (str. 75.)
Jezuiti i frankovci su odmah posle ujedinjenja pokrenuli {iroku separati-
sti~ku aktivnost, po~ev{i rasturanjem letaka u kojima su tvrdili “da je katoli~-
ka crkva u opasnosti i od Srba, od beogradske vlade, kao {to i od nove dràve
u kojoj se prijeti i kr{}anskom braku i vjeronauku u {kolama.” (str. 77.) I osta-
li rimokatoli~ki klerikalci, osetiv{i da su njihove ratom uzdrmane pozicije sa-
da poprili~no stabilizovane, krenuli su “starim stazama velikohrvatskih i slo-
venskih separatizama i ekskluzivizama, ali i direktiva koje su pristizale iz Va-
tikana, neraspoloènog dràvom u kojoj }e pravoslavci majorizovati katolike.
I sada, kad je Jugoslavija postala stvarnost, i kad je trebalo... u Jugoslaviji stva-
rati Jugoslavene, klerikalci }e biti na tom putu najkonzekventniji i najuporniji
protivnici. Pa, opet, oni su prvih dana Jugoslavije bili najglasniji samohvalisav-
ci da su upravo i jedino oni sru{ili dvoglavog austrijskog orla!” (str. 80.)
I Vatikan je, sa svoje strane, odmah posle formiranja Kraljevine Srba, Hr-
vata i Slovenaca, po~eo da podupire hrvatski i slovena~ki separatizam, prave-
}i razne kombinacije sa blokom rimokatoli~kih srednjeevropskih zemalja. “Si-
gurno je da je Vatikan najvi{e poàlio raspad Austrije i da se nije obradovao
osnivanju Jugoslavije. Njemu je bilo politi~ki podesnije ujedinjenje katoli~kih
zemalja Hrvatske i Slovenije izvan Jugoslavije nego u njoj.” (str. 124.) U isto
vreme, s vatikanske strane su svesrdno podupirani italijanski dràvni interesi,
~ak i kad su oni bili direktno na u{trb slovena~kih i hrvatskih nacionalnih. Hr-
vati i Slovenci su ljubimci Vatikana samo kad su instrumentalizovani protiv Sr-
ba, a u svim drugim slu~ajevima su zanemareni u korist Italijana ili Austrijana-
ca, ~ak i Ma|ara. Pokazalo se, uostalom, da su sve sile jugoslovenske destruk-
cije bile “u svijesnoj ili nesvijesnoj, posrednoj ili neposrednoj slu`bi Vatikana,
pomaù}i interesima fa{isti~ke Italije, ne samo neprijateljice konsolidacije, ne-
go i samog opstanka Jugoslavije.” (str. 127.)
S jedne strane, Vatikan se u potpunosti priklonio Musolinijevoj fa{isti~koj
politici i njenim strate{kim te`njama, a, s druge, nikada nije napu{tao ideju po-
katoli~avanja Srba. U tom smislu, kao vrlo ilustrativan primer na~ina razmi-
{ljanja rimokatoli~kih ideologa, moè posluìti tajno zabeleèni razgovor za-
greba~kog profesora teologije dr Frana Barca sa ljubljanskim biskupom dr An-
tunom Jegli~em, vo|en 2. juna 1919. godine u jednom pariskom hotelu, u ko-
me je Barac saop{tio “da je od najplemenitijih Srba ~uo i dobio izjave o kraj-
745
njoj religioznoj toleranciji, da je za Srbe religija formalnost, a da je nacionalno
ose}anje sve i sva za svakog Srbina; da su srpski sve{tenici, iako stoje u pogle-
du obrazovanja i morala na niskom stupnju (nièm od katoli~kog sve}enstva),
ipak veliki patrioti i da je njihova snaga u velikom nacionalnom ose}anju. Za-
tim je dodao: sve to katolici treba da imaju na umu i o tome treba da bude oba-
ve{ten Sveti Otac jer sad svi katolici u novoj dràvi moraju postati misionari;
sve {to je najbolje, najaktivnije i najja~e me|u katoli~kim sve{tenstvom treba
da bude u Beogradu, i da tamo vr{e i ispunjavaju svoju misiju, ne samo nacio-
nalnu, nego i religioznu i moralnu. To sve treba tako izvesti da Srbi ose}aju ka-
ko se iz Beograda razvija i {iri najprijatniji miris, koji zapaja i opija polako sve,
ali se nikako ne vidi kako i odkuda dolazi.” (str. 128.)
Vrlo brzo }e protagonisti plana unija}enja celog srpskog naroda shvatiti da
su se zanosili utopisti~kim fantazmagorijama, ali su klerikalski narodni posla-
nici u Ustavotvornoj skup{tini otvorili veoma ìvu debatu, suprotstavljaju}i se
odredbi iz predloènog Nacrta ustavnog teksta kojim se zabranjivala zloupo-
treba religije u politi~ke svrhe, pogotovo politi~ko agitovanje u crkvama. “Kle-
rikalizam, identificiraju}i se s katolicizmom, osjetio se ozbiljno ugroèn. Oda-
tle tako jednodu{an i buntovan otpor, koji se pokazivao ne samo u njihovoj
{tampi nego i u crkvenim propovjedima kao i u ostalim agitacijama, naro~ito
me|u neukim selja~kim masama. U {iroke mase uba~ena je parola: “Vjera je
u opasnosti!” Po selima, sve}enici su izraàvali àljenje {to vladalac nije kato-
li~ke vjeroispovijesti, kao {to je to bio austrijski car. Naro~ito su aktivni bili dal-
matinski klerikalci s kojima je, mjeseca aprila te godine (1919. godine – prim.
V.[.) do{ao u dodir dr Koro{ec. Pri njegovoj posjeti u Sinju nije se samo de-
monstrativno klicalo protiv Pa{i}a i Pribi}evi}a, nego su se ~uli i povici “Do-
lje Srbija!”, “@ivjela sveta vjera!”, “Dolje Jugoslavija”, “Dolje kralj Petar”, “@i-
vio car Karlo!” [tovi{e, demonstranti su pjevali jo{ nezaboravljenu staru car-
sku austrijsku himnu.” (str. 139.) Koro{ec je dolivao ulje na vatru ponegde iz-
javljuju}i da je Obznana done{ena protiv hrvatskog naroda, a ne protiv komu-
nista, iako je on li~no bio jedan od njenih glavnih idejnih tvoraca. Po{to njiho-
vi zahtevi nisu dobili podr{ku, klerikalci su odlu~ili da napuste zasedanje Kon-
stituante.
~) Kriza katolicizma i Radi}ev antiklerikalizam
Katoli~ka crkva je svoje borbene aktivnosti nastavljala i posle dono{enja
Vidovdanskog ustava. Kako zapaà Viktor Novak, njena “nezadovoljstva nisu
bila vezana samo s konkretnim razlozima koje su nametali spremani projekti
agrarne reforme, {kolskih zakona, naro~ito takozvane laicizacije, ukazivanja na
nejednakosti u podjeli budètskih kredita, pogotovo s obzirom na pravoslavnu
crkvu, za koju je katoli~ka tvrdila da je u svemu favorizirana, a katoli~ka na-
mjerno prikra}ivana. Nezadovoljstva su bila vezana i s rje{avanjem politi~kih
pitanja, jer su se klerikalci zalagali za {iroke autonomije, zbog svojih osnovnih
separatisti~kih koncepcija, kako bi bili {to vi{e odvojeni katoli~ki dijelovi od
pravoslavnih. Ali, ta nezadovoljstva imala su i psiholo{ke osnove i ona su izvi-
746
rala iz straha da }e velika moralna i intelektualna sila, koju je predstavljala ka-
toli~ka crkva u Habzburgovoj monarhiji, postepeno biti svedena u Jugoslaviji
na podre|enu ulogu, protiv ~ega se ona svim svojim unutra{njim, a jo{ vi{e
vanjskim, vatikanskim silama usprotivila.” (str. 151.) Na nadle`nom skup{tin-
skom odboru zapo~ela je, 1921. godine, dugotrajna rasprava o eventualnoj po-
trebi sklapanja konkordata jugoslovenske dràve s Vatikanom, koja je u javno-
sti imala poprili~no odjeka, s obzirom da je Vatikan godinu dana oklevao da
prizna Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca, a veliki skandal je izazvao imeno-
vav{i novog |akova}kog biskupa bez prethodnog obave{tavanja vlade u Beo-
gradu.
Iako su klerikalci sve vi{e dizali glavu i razvijali svoje politi~ke aktivnosti,
Rimokatoli~ku crkvu u Hrvatskoj po~ela je razdirati unutra{nja kriza, izazvana
nezadovoljstvom poprili~nog broja sve{tenika lo{im socijalnim stanjem, mo-
ralnom hipokrizijom crkvenih velikodostojnika, insistiranjem na celibatu itd.
Ve}i broj sve{tenika je zbog toga suspendovan od strane nadbiskupa Bauera, a
neki su i ekskomunicirani, kako bi se taj reformisti~ki pokret u crkvenim kru-
govima u korenu sasekao, pogotovo kako su pobunjeni sve{tenici po~eli da dr-
è javne mise na otvorenom prostoru i na narodnom jeziku. Odmah potom, po-
bunjenici su, 1922. godine, pristupili formiranju Hrvatske katoli~ke narodne cr-
kve i za veoma kratko vreme okupili su oko sebe vi{e hiljada vernika. Na zah-
tev nadbiskupa Bauera, ministar unutra{njih poslova Milorad Dra{kovi}, a, po-
sle njegove pogibije, i novi ministar Vojislav Marinkovi}, represivnim policij-
skim merama suzbijali su verske aktivnosti nove crkvene organizacije, dok je
ministar vera Ljuba Jovanovi} tu crkvu zvani~no zabranio prete}i zatvorskim
kaznama akterima njenih verskih obreda. Tako se desilo da su tri srpska mini-
stra maksimalno posluìla odrànju klerikalizma i njegove mo}i. Sam nadbi-
skup Bauer ùstro je progonio sve javne i savesne protivnike celibata, ali je
istovremeno imao veoma blagonaklon odnos prema sve{tenicima koji su u
praksi celibat pogazili pedofilijom ili homoseksualizmom, pa ~ak i u zatvor od-
lazili zbog krivi~nih dela seksualne izopa~enosti. Na vest o zvani~noj zabrani,
rimokatoli~ki reformisti su se obratili predstavnicima starokatolika u Be~u, ko-
ji su se, 1870. godine, izdvojili iz Rimokatoli~ke crkve ne mogav{i prihvatiti
tada donesenu dogmu vatikanskog koncila o nepogre{ivosti pape. Krajem
1923. godine ministru vera je podnesen novi zahtev da se odobri rad Hrvatskoj
starokatoli~koj crkvi, s obzirom da je starokatoli~ka ispovest ve} priznata Vi-
dovdanskim ustavom. Ministar sada nije imao kud, pa je priznao Hrvatsku sta-
rokatoli~ku crkvu. U januaru 1924. godine, odràn je i prvi sabor te crkve, na
kome je za njenog biskupa izabran biv{i kanonik i splitski ùpnik don Marko
Kalo|era.
Zanimljivo je da su najistaknutiji hrvatski politi~ki lider toga vremena,
Stjepan Radi}, kao i ~itava njegova Hrvatska selja~ka stranka, do kraja Radi-
}evog ìvota dràli dosledan antiklerikalni i antijezuitski stav, mada je po svim
drugim politi~kim pitanjima Radi} bio spreman na iznenadne ideolo{ke vrato-
747
lomije, pa je bio borac za narodno jedinstvo i gorljivi Jugosloven, hrvatski se-
paratista ili federalista, pa onda unitarista; ube|eni republikanac pa monarhista;
~ak je jedno vreme bio veoma blizak ruskim bolj{evicima. Mo`da njegov go-
vor u Kra{i}u, iz 1924. godine, najbolje ilustruje pozadinu Radi}evog protivlje-
nja identifikacije hrvatstva sa katoli~anstvom. Tu on, izme|u ostalog, napada
rimokatoli~ke biskupe da su svojim verskim ekskluzivizmom “iz redova hrvat-
skog naroda isklju~ili oko osamsto tisu}a muslimanskih Hrvata, od kojih {e-
ststo pedeset tisu}a ìvi u Bosni i Hercegovini, a oko sto pedeset tisu}a u No-
vom Pazaru i u Makedoniji. Svi ti na{i muslimani vjeruju u jednoga Boga, kao
i mi katolici, svi oni vjeruju i u Isusa, samo {to je njima Isus manji prorok od
Muhameda. Ali, {to je glavno, taj na{ muslimanski svijet tako je po{ten, kao i
mi katolici, a vi{e puta i po{teniji nego katolici. A vi svi znate dobro za nauk
Selja~ke stranke koji glasi: ne pita se kako se krià{ i da li se krià{ sa tri prsta
ili sa cijelom rukom, ili se mo`da ne krià{, jer nisi kr{}anin, nego se pita ka-
ko ìvi{ i kakav si ~ovjek. Samo je po tom na{a vjera prosvije}ena, samo tom
kr{}anskom ljubavlju za svakoga bli`njega ~ovjek postaje uistinu najplemeni-
tiji stvor Bo`ji na zemlji. Na{i biskupi za to sve ne mare, nego jednim potezom
pera umanjuju hrvatski narod za ~etvrtinu, ~ime ~ine od nas Hrvata u Bosni ne-
znatnu manjinu i prepu{taju Bosnu i Hercegovinu Pa{i}evim radikalima i Pri-
bi}evi}evim batina{ima, da ju po miloj volji dave i zadave. Da u ovom pismu
nema ni{ta drugo, nego to, {to se na pet-{est mjesta upravo tvrdokornom glu-
po{}u ponavlja, da smo mi Hrvati katoli~ki narod, ve} je to dosta, da zauvijek
odbacimo ovakvu pogansku biskupsku politiku.” (str. 225.)
Ve} polovinom 1925. godine, kad je Radi} naprasno zavoleo monarhiju i
sporazumeo se s Nikolom Pa{i}em o ulasku u vladu, Stjepan Radi} u intervjuu
“Politici”, nagla{avaju}i kolika je opasnost od rimokatoli~kog klerikalizma, iz-
javljuje i slede}e: “To je velika opasnost. Eto, Koro{ec je tu, i on je patriota i
nacionalista slovenski, ali glava – glava mu je u Rimu. Znate, po mom mi{lje-
nju klerikalizam je tolika opasnost da se na{ hrvatski narod ne}e nikada pravo
sliti sa srpskim, dok se Hrvati ne oslobode Rima i to posvema. Ne mogu Hr-
vati pre}i u pravoslavlje – to nije ni potrebno, jer bi tu bilo odmah velike i ja-
ke kontraakcije. Ali ja sam uvijek o tom razmi{ljao da bi trebalo stvoriti hrvat-
sku crkvu, nezavisnu od Rima, nacionalnu, koja bi se lako tokom vremena spo-
jila sa srpskom pravoslavnom. Zato, naravno, treba mnogo rada, jer nije dosta
za to pridobiti inteligenciju, ve} to moraju prihvatiti mase. A to je jako osjetlji-
vo – seljaci i vjera, tu treba mnogo takta i mnogo obazrivosti, ako ne}ete da na-
pravite dùmbus. Mo`da }e vremenom biti mogu}e upotrebiti za to Starokato-
li~ku hrvatsku crkvu – to ja sada samo mislim, jo{ ne znam da li je tako, ali mo-
`da. No, svakako, to moè sprovesti samo tako {iroka i jaka organizacija kao
{to je, na primjer, ova na{a selja~ka HSS.” (str. 232-233.) Pri svemu tome, on
misli “da nema potpunog narodnog ujedinjenja bez vjerskog. Zato si je svaki
veliki narod stvorio svoju crkvu. Kod pravoslavlja je bilo lako. Tu nije bilo
onoga {to ima katolizicam, i pravoslavlje se lako decentraliziralo, separiralo i
748
nacionaliziralo. Ali kod katolicizma je to te{ko. Tu je Rim, papa, ogromna kul-
tura i golema tradicija. Tu je borba te{ka, gotovo bezizgledna. Zbog Rima se
katolicizam sve vi{e romanizira, i zato je prirodna vjera za romanske narode.
No, za druge narode nije... Zato mi, koji ho}emo da izgradimo ili barem stvo-
rimo preduvjete za potpuno duhovno srpsko-hrvatsko jedinstvo, moramo stvo-
riti jednu svoju vjeru. Naravno, to nije sada aktuelno; pro}i }e tu generacije.
No, na{a bi generacija morala ispuniti bar jedan preduvjet, a to je da se Hrvati
oslobode Rima. To }e biti za par godina, ako mi, Hrvati i Srbi, budemo slo`ni
i ako sredimo dràvu, pa dobijemo vremena i mogu}nosti da dobro pripravimo
{iroke hrvatske slojeve, pa makar i za Hrvatsku starokatoli~ku crkvu.” (str. 233.)
U toj antiklerikalnoj borbi Radi} nije posustajao, a dodatni motiv mu je
pruìlo pona{anje Rimokatoli~ke crkve prema Hrvatima koji su se na{li u sa-
stavu italijanske dràve. S posebnom èstinom se obru{io na bosanskoherce-
gova~ke franjevce, zato {to su se oni masovno priklonili radikalnom kroatizmu
i separatizmu. “Kad su se njemu obratili franjevci molbama za pomo} da do-
grade na [irokom Brijegu gimnaziju, Radi} se èstoko oborio na tu franjeva~-
ku gimnaziju kao nepotrebnu i nekorisnu, {tovi{e {tetnu za narod. Kao da je
Radi} vidio u dalekoj perspektivi razornu djelatnost ove {kole koja je kasnije
odgajala najbjesnije klerofa{iste i usta{e.” (str. 240.) U jednom skup{tinskom
govoru, 1926. godine, Stjepan Radi} kaè: “Ja sam nekada drào mnogo do
kulturnoga i nacionalnoga rada bosansko-hercegova~kih franjevaca, ali sam se
najzad razo~arao i uvidio da su to ljudi neiskreni i la{ci. îtav njihov ìvot i na-
cionalni i kulturni rad nije ni{ta drugo nego zavaravanje i zaglupljivanje toga
naroda, sa tendencijom da ga onda mogu lak{e guliti i plja~kati. Ukoliko je taj
narod jo{ neprosvije}en, nepovjerljiv i zaostao, to je jedino njihova zasluga, jer
su ga oni tako u~ili. Crkvu, propovjedaonicu i ispovjedaonicu iskori{}avali su
i iskori{}avaju samo u svoje niske i sebi~ne svrhe. To su vrste zelena{a, koji de-
ru narod, imaju svoje banke i zajme sirotinji novac uz zelena{ke kamate. Oni
dràvu samo laù, da ne mogu dograditi svoju {kolu; i ja }u nastojati ne da je
potpomaèm, nego da je zatvorim. Moja je glavna briga da rastavim narod od
njih. Fra Didak Bunti} je bio laàc i varalica, a najmanje prijatelj toga naroda.
Uostalom, ja sam protiv franjevaca, a ne protiv popova.” (str. 240.)
I pored svih àoka upu}enih rimokatoli~koj crkvenoj organizaciji i razor-
ne kritike njenih metoda delovanja, klerikalce je posebno za srce ujedala vi{e
puta ponovljena Radi}eva izjava da za hrvatski narod ne}e biti sre}e sve dok
ga papa ne prokune. So na ranu im je dolivao i Radi}ev stav prema kome, “po
svojoj povijesti i kulturi mi spadamo k Zapadu, ali po svojem osje}anju i po
svojim idealima mi pripadamo k Istoku, i mi }emo ostati privezani na Zapad
samo dotle, dok se ruski sistem opet ne pro{iri do Dunava.” (str. 248.) Hrvat-
ski klerikalci su u borbi protiv Radi}a saveznike na{li u beogradskim politi~-
kim krugovima, posebno u ministru-predsedniku Velji Vuki}evi}u i ministru
dvora Jankovi}u, kojima je bilo nepodno{ljivo stalno Radi}evo zalaganje da se
uspostave prijateljski odnosi sa Sovjetskim Savezom. Kako prenosi Viktor No-
749
vak, samo ~etiri dana pre skup{tinskog atentata, don Kerubin [egvi} je, 16. ju-
na 1928. godine, u osje~kom “Hrvatskom listu” pisao: “Radi} je nekoliko pu-
ta naglasio da ga se nastoji maknuti iz javnog ìvota. Tim ho}e da ste~e su}ut
i simpatije javnosti... A kad bi nekom doista uspjelo odstraniti iz javnoga ìvo-
ta vo|u zavedenih, zaslijepljenih i pijanih, u~inio bi najve}e djelo, {to ga pam-
ti hrvatska povijest. Odstranio bi neprestanu opasnost za javni poredak i za me-
|unarodni mir u svijetu.” (str. 249.)
Taj isti don Kerubin [egvi}, kao i “njegovi ortaci u klerikalnim i franko-
va~kim krugovima, koristit }e Radi}evu smrt, da utru putove krvolo~nom i
sverazornom klerofa{izmu i Paveli}evu usta{tvu.” (str. 249.) Uprkos ~injenici
da ni na samrtni~koj postelji Stjepan Radi} nije prihvatio da ga pri~esti verskim
obredom nadbiskup Bauer, Rimokatoli~ka crkva je povodom Radi}eve smrti
odràvala pogrebne po~asti kao da je sam papa umro. Kako Novak komenta-
ri{e, “klerikalizam se dao svim svojim snagama, svim sredstvima i svim svo-
jim vje{tinama da “popravi vjerski indiferentizam i prakti~ni ateizam” koji je
Radi}, kako to klerikalizam tvrdi, unio u narod. A sa tim “popravljanjem” da
ga prevede u svoj i frankova~ki, klerofa{isti~ki tabor. Vje{tom i prepredenom
taktikom prilago|avanja, stvorenim situacijama poslije smrti Stjepana Radi}a,
u hrvatskom pokretu, koji }e voditi Radi}ev nedorasli nasljednik dr Vladimir
Ma~ek, odigrat }e jednu savr{eno organiziranu razornu ulogu. I to sa svim svo-
jim organizacijama koje su se u zajedni~kom frontu takozvanog hrvatskog po-
kreta stavile u slu`bu antibeogradskog, antisrpskog, a za njih jo{ i antipravo-
slavnog borbenog stava. U tome je i posmrtna tragika Radi}eve ìvotne borbe
i njegovih op}eljudskih ideala. Poja~ali su je i doveli do paroksizma upravo
njegovi mali i bezna~ajni nasljednici, koji su po onoj biblijskoj zakopali ba{ti-
njeni talenat, da ga izvadi i ukamati za sebe Radi}ev najve}i protivnik – hrvat-
ski klerikalizam.” (str. 252.)
}) Restauracija katoli~kih dru{tava
Dvadesetih godina dvadesetog veka, Vatikan je intenzifikovao delovanje
Katoli~ke akcije, ~iji je cilj bio unutra{nja restauracija katoli~kih dru{tava. U
jugoslovenskom slu~aju, kako Novak isti~e, “ova je ustanova u~ila i zahtijeva-
la da se svaki gra|anin-katolik ima bezuslovno pokoravati svojim crkvenim
starje{inama, a samo uz njihovu privolu i saglasnost i svojim dràvnim zako-
nima.” (str. 285.) Klerikalni krugovi su olako odustali od zahteva da se staro-
slovenski ili narodni jezik uvede u crkveno bogosluènje, odbaciv{i tako gla-
golja{ke tradicije, a u prvi plan je izbilo latentno nezadovoljstvo jugosloven-
skom dràvom u celini. Sve politi~ke delatnosti sve{tenstva prilago|avane su
osnovnom konceptu Katoli~ke akcije o obnovi papizma kroz te`nju da se stvo-
ri “jedna univerzalna zemaljska vlast, na ~ijem bi vrhu bio rimski pontifeks.”
(str. 285.) Sama Katoli~ka akcija je zami{ljena da bude “neka vrsta {kole za iz-
gra|ivanje politi~kih vo|a u narodu. Ona se ne vezuje za ovu ili onu politi~ku
stranku, ali èli i teì da uzme u svoje ruke cijeli dru{tveni i politi~ki ìvot na-
750
roda.” (str. 286.) To je zapravo zna~ilo pretvaranje Rimokatoli~ke crkve u svo-
jevrsnu politi~ku partiju fa{isti~kog karaktera, po zamisli njenog glavnog kre-
atora pape Pija XI. “Odatle je jasno za{to je do{lo u Italiji do sukoba izme|u
fa{izma i Vatikana u pogledu Katoli~ke akcije. Jer, naprosto, u Italiji nije bilo
mjesta za dva fa{izma, za Musolinijev i za vatikanski Pija XI. Mogao je da bu-
de samo jedan. Tako prije, tako i poslije Lateranskog pakta. I, na kraju, ostao
je pobjednik Musolinijev, s kojim se na kraju sasvim slio i vatikanski, ostaju}i
jedan i jedinstven, i pored svega tavorenja Katoli~ke akcije; pod kontrolom ne-
kompromisnog fa{izma, koji nije dopustio da Katoli~ka akcija bude nezavisna
od njegove vlasti.” (str. 286.)
Katoli~ka akcija u Jugoslaviji je u punoj meri manifestovala svoje zasni-
vanje “na na~elima nepogre{ivosti jednog ~ovjeka i na autoritetu istoga ~ovje-
ka, na apostolatu hijerarhije.” (str. 286.) Citiraju}i rezultate ozbiljnog i pedant-
nog istraìvanja engleskog publiciste Pointera u interpretaciji Jovana M. Jova-
novi}a, Novak u prvi plan isti~e da “jedan ~ovjek, sa svima njegovim konsti-
tucionalnim osobinama ìvoga bi}a, odre|uje {ta je dobro a {ta zlo, {ta je pra-
vo a {ta krivo. Glava katoli~ke crkve odre|uje da li zakoni jedne dràve vezu-
ju katolike ili ne, on odre|uje dokle }e ih oni po{tivati u svojoj dràvi i ispu-
njavati. Svaki katolik treba da smatra zakone svoje zemlje, ako ih glava njiho-
ve crkve ne odobri, samo kao nu`no zlo. Sloboda {tampe, savjesti i svijesti, do-
bra su stvar samo ukoliko ih odobrava crkva, u protivnome sloboda javnoga is-
povijedanja vjere i misli smatra se kao zlo~in. Glava katoli~ke crkve ne odo-
brava narodu da moè sam sobom upravljati i vladati. Temelj toga shva}anja
socijalnoga i politi~koga ìvota jeste puna klerikalna vlast s punim sankcijama
propisanim od strane vjere. Puna pot~injenost katolika moè biti samo duhov-
noj vlasti, a pot~injenost dràvnim vlastima samo ukoliko ih odobri duhovna
vlast.” (str. 286-287.) Pritom je proklamovano da Katoli~ka akcija deluje izvan
i iznad politi~kih stranaka, a me|u Hrvatima njenu najmnogobrojniju i najagre-
sivniju organizaciju predstavljali su kriàri.
Papa je, 1925. godine, uveo i poseban kult Hrista kralja s danom kad se on
kao praznik proslavlja i njime se “Pijo XI vra}a starim aspiracijama o univer-
zalnoj mo}i katoli~ke crkve, pod jedinstvenom vla{}u Krista kralja, ~iji je ze-
maljski namjesnik rimski pontifeks. Imperium Krista, u stvari je Imperium
rimskog pape. Kristu, kao ~ovjeku, treba priznati vlast kralja u svijetu u potpu-
nom zna~enju te rije~i. Tu se, naime, kaè da je to Kristovo kraljevstvo duhov-
no, ali se dodaje, “da sramotno grije{i tko bi Kristu kao ~ovjeku osporavao vlast
i nad svim gra|anskim stvarima”. Prema tome, ovaj praznik treba da svake go-
dine opomene dràvne vlasti da su i one, kao i vladari dràva, du`ne da Krista
javno po{tuju i pokoravaju mu se, jer kraljevsko dostojanstvo njegovo zahtije-
va da cijela dràva u zakonodavstvu, u su|enju kao i u odgajanju omladine, bu-
de upravljana po kr{}anskim na~elima. Prema tome je jasno da su Katoli~ka
akcija i kult Krista kralja jedna jedinstvena cjelina i sluè velikom cilju univer-
zalne dominacije rimskih papa, otkako su izgubili svoju dràvu.” (str. 287.)
751
Kriàri, kao glavni mobilizatori Hrvata, na ovom planu su naslednici klerikal-
ne organizacije Orlovi, koja je formirana kao pandan sveslovenskom Sokolu.
Jedan od instrumenata je bila i Hrvatska pu~ka stranka, koja nikada u vreme
Stjepana Radi}a i njegove Hrvatske selja~ke stranke na izborima nije postiza-
la ozbiljnije rezultate, ali se ubrzo, uz pomo} listova “Hrvatska straà” i “Hr-
vatski glas” transformisala, kako kaè Novak, “u pravu usta{ko-klerofa{isti~ku
organizaciju”.
Mada je me|u akterima Katoli~ke akcije i pripadnicima kriàrske organi-
zacije bilo i velikih me|usobnih surevnjivosti i sukoba, pa je ~ak u javnosti do-
lazila do izraàja netrpeljivost izme|u zagreba~kog nadbiskupa Stepinca i sa-
rajevskog nadbiskupa [ari}a, postepeno su se skoro sve verske, politi~ke i dru-
{tvene organizacije koncentrisale oko Ma~eka koga je rukovode}i krug kleri-
kalaca nezvani~no, ali ubedljivo, promovisao za lidera Hrvatskog narodnog
pokreta i glavnu uzdanicu svakog antibeogradskog separatizma. Struktura kle-
rikalnog pokreta sve otvorenije je poprimala osnovne fa{isti~ke karakteristike.
Tome se ne treba ni ~uditi kad je poznato kakvo su prisno prijateljstvo sklopi-
li italijanski fa{isti~ki vo|a Benito Musolini i papa Pije XI. Fa{isti~ki reìm je
u potpunosti instrumentalizovao Rimokatoli~ku crkvu za svoje imperijalisti~-
ke ciljeve, dok su crkveni krugovi Musolinija javno nazivali izvr{iocem volje
Bo`jeg provi|enja. Kardinali i biskupi prosto su se utrkivali ko }e du~ea oba-
suti {to laskavijim pohvalama i dodvoravanjima. Tako je vatikanski dràvni se-
kretar, kardinal Pa~eli, kasniji papa Pije XII, 1936. godine, opravdavaju}i itali-
jansku invaziju Etiopije, izrekao slede}e re~i: “Uni{titi Musolinija, to je cilj
protivnika, a to zna~i pogoditi srce Rima, glavu kr{}anstva, uni{titi svece i ubi-
ti Boga. I kako se moè traìti onda, da crkva ne podupre svog velikog krià-
ra, Musolinija.” (str. 332-333.) Mada su povremeno na relacijama izme|u Ri-
ma i Vatikana izbijale varnice, a Musolini je neretko javno stavljao do znanja
da mu je papa zapravo podre|en, Katoli~ka akcija u Italiji se potpuno stavila
pod kontrolu fa{isti~kog reìma. “Fa{izam je uspio u svojim namjerama, jer }e
iz Katoli~ke akcije biti isklju~eni ljudi koji su bili ranije pristalice antifa{isti~-
kih partija i koji su u vrijeme fa{izma provodili dvoli~nu politiku. Sada vi{e ne-
}e biti katoli~kih sindikata nego samo fa{isti~kih. Osim toga, katoli~ke omla-
dinske organizacije, poslije ovog sporazuma, ne}e mo}i vi{e da dolaze u su-
protnost s programom fa{izma i smjerovima fa{isti~kog reìma.” (str. 335.)
Jedan od istaknutih fa{isti~kih vo|a, Karlo Skorca, fa{isti~ku ideju naziva
religijskom, pozivaju}i na mr`nju prema svim njenim protivnicima, tvrde}i da
je “fa{izam najoriginalniji fenomen, tipi~no talijanski, pa se i ne moè ugleda-
ti ni u kakav drugi pokret pro{losti, nego jedino moè da primi pouku od jed-
nog drugog velikog rimskog fenomena, a to je katoli~ka crkva. Ali, da se razu-
mijemo, ... fa{izam ne uzimlje pri tome u obzir onaj dio crkvene historije u ko-
joj sve vrvi od poniznih i skromnih figura, koje su, uza svu svoju nedvosmisle-
nu svetost, dovodile crkvu u faze velike dekadencije, jer ljubav i slatko}a ne
koriste ni~emu... Fa{izam se ugleda u konstruktivnu stranu katolicizma, u do-
752
ba velikih stubova crkve, velikih papa, velikih biskupa, politi~ara i ratnika, ko-
ji su znali pograbiti ma~ a tako i kri`, a znali su da se sluè loma~om kao i eks-
komunikacijom, a isto tako i mu~ili{tem i otrovom. To su bile ponosne i divne
pojave, odu{evljava se moderni fa{ista, pred kojima su se hereze sakrivale u bi-
blioteke i udaljena brda, kneèvi i kraljevi prigibali koljena pred Rimom. Sve
su to fa{isti~ki uzori, sve su to bili borci i {to je va`no, “mrzitelji”, od kojih su
neki pre{li sasvim zasluèno s prijestola Svetoga Petra u red nebeskih svetaca.
Upravo zato se odràla crkva dvije hiljade godina, tvrdi ovaj fa{ista, jer je ima-
la u svom vodstvu “mrzitelje”. Zato treba i fa{izam da se ugleda u ovu {kolu
nepomirljivosti i mr`nje. Stoga, u prvom redu, treba da se inspirira mlada ge-
neracija tim duhom, ako èli postati vojska nove religije.” (str. 336-337.) S dru-
ge strane, ogroman broj kardinala, nadbiskupa i biskupa blagosiljao je osvaja-
nje Etiopije, slede}i Pija XI, koji je izjavio da Italija tu vodi pravedan rat. Tako
je, na primer, milanski kardinal [uster govorio da “talijanska zastava nosi tri-
umfalno kriàrski krst skidaju}i okove robovima i otvaraju}i put misionarima,
propovjednicima evan|elja. Dobru volju svoju Bog }e nagraditi pobjedono-
snim mirom zahvaljuju}i hrabroj vojsci, koja, pokoravaju}i se zapovijesti do-
movine, otvara uz cijenu krvi vrata Abesinije katoli~koj vjeri i rimskoj civili-
zaciji.” (str. 340.)
Taj krsta{ki rat podràvali su rimokatoli~ki biskupi i iz drugih zemalja.
“Sav katoli~ki svijet morao je da, prema instrukcijama koje su bile vje{to diri-
girane i rasprostirane iz Vatikana na sve strane, zauzme gledi{te da je ovaj agre-
sivni rat pravedan rat, pa je, prema tome, ova slu`ba katoli~ke crkve u intere-
sima fa{izma i njegova imperijalizma imala da dobije karakter jednog katoli~-
kog legitimiteta, a s time i opravdanje za taj fa{isti~ki prepad na slobodu jed-
nog jo{ nedovoljno civiliziranog svijeta. Dakako, sve pod vidom rimske civili-
zacije i rasprostranjenja pravog evan|elja, jer ono, koje je do{lo do Abesinaca
sa koptskom crkvom bila je hereza koju je sada{nji ratni pohod uz avione i
otrovne plinove imao da ukloni i da za svagda spase nesretne etiopske pristali-
ce monofizitskog kr{}anstva.” (str. 341.) Posle Etiopije, na redu je bila [pani-
ja. “Bilo je jasno ~itavome svijetu da je Pijo XI unaprijed odobrio Musolinije-
vu intervenciju u {panjolskom gra|anskom ratu. îtavome svijetu bilo je jasno,
da su papa i visoki kler u Italiji, a tako i u ostalome svijetu, pogodovali i za{ti-
}ivali onu stranu za koju je Musolini po{ao da intervenira oru`jem. Salvemini
sasvim pravilno podsje}a da je ova kolaboracija bila tako bu~na, da je jo{ uvi-
jek pred o~ima i u pam}enju svima koji su je pratili u vrijeme te krvave borbe
{panjolskog naroda za slobodu.” (str. 344.) Kad je po~etkom 1938. godine,
Musolini sve~ano primio 600 nadbiskupa i biskupa, kao i oko dve hiljade sve-
{tenika, u pozdravnoj besedi udinski nadbiskup Nogare je rekao: “Du~e! Vi ste
stekli tolike pobjede... Uz vas stoji Gospod! Mi ga molimo i molit }emo ga da
vam dopusti pobijediti sve bitke kojima vi mudro i energi~no upravljate za do-
brobit, veli~inu i slavu kr{}anske Italije, ovoga Rima gdje je sredi{te kr{}an-
stva, ovoga Rima koji je prijestolnica carske Italije.” (str. 344.)
753
Papa Pije XII, ve} u septembru 1940. godine, po~inje da javno blagosilja
Musolinijev ulazak u Drugi svetski rat na strani Hitlera, a onda povremeno pri-
ma u velikom broju italijanske i nema~ke vojnike, pokazuju}i da srcem i du-
{om podràva njihove osvaja~ke akcije. U istom smislu, papa je, 18. maja
1941. godine, sve~ano ugostio hrvatsku usta{ku delegaciju na ~elu sa Antom
Paveli}em. U govorima preko radija neprekidno je pozivao na mir, a u susretu
sa fa{isti~kim bojovnicima hvalio je njihovo juna{tvo. Papska podlost i lice-
merstvo su bili beskrajni. “Dok je papa od 1940-1942. govorio i poticao na iz-
vr{avanje vojni~kih du`nosti i slavio heroizam onih koji su umirali za domovi-
nu, u govorima odrànim Englezima, Amerikancima, Francuzima, Poljacima,
Senegalcima i kome sve ne, 1944. i dalje, samo o miru, pravdi, o ljubavi i nu-
`di, da rat vodi k jednom pravednom miru. Sada ni rije~i ni o kakvom heroi-
zmu, ni o kakvom slavljenju vojni~kih vrlina.” (str. 346.)
Punih osam godina trajalo je preganjanje oko potencijalnog naslednika
ostarelog nadbiskupa Bauera, da bi, u maju 1934. godine, papa za koadjutor-
nog zagreba~kog nadbiskupa postavio Alojzija Stepinca, proteìranog od stra-
ne jezuita, ali i po volji kralja Aleksandra, jer je u javnosti vaìo za solunskog
dobrovoljca, mada je u Makedoniju, kao italijanski zarobljenik, do{ao tek po-
{to je Solunski front probijen. Naredne godine, Bauer se oglasio antisvetosav-
skom poslanicom, zabranjuju}i rimokatoli~koj omladini da u~estvuje u sve~a-
nostima povodom sedamstogodi{njice smrti Svetog Save. Povodom Papinog
dana, Stepinac je u Zagrebu odrào vatreni klerikalno-kriàrski govor, poziva-
ju}i na duhovni rat, da bi se potom govornica pretvorila u poligon ispoljavanja
beskrajne mr`nje prema Beogradu, srpskom narodu i pravoslavlju. “Nadbisku-
povu govoru dala je cjelokupna {tampa naj{iri publicitet. Jednako kao {to je u
dvorani zagreba~kog zbora na Papin dan bio interpretiran govor nadbiskupa
Stepinca, tako je isto shva}en u {irokim klerikalnim redovima izvan Zagreba.
Pokazao je to slu~aj pobune seljaka u Sibinju kod Broda, 20. II 1935, koje je
poveo “u duhovni rat” Mihajlo Praski}, ùpnik iz Podcrkavlja kraj Slavonskog
Broda. Veliki broj `rtava ovih seljaka ponio je na svojoj du{i ovaj klerikalac,
~iji je ìvot ina~e ispunjen najodvratnijim i kriminalnim prljav{tinama. Ranije
ka`njavan za falsificiranje novca, od svoga biskupa Ak{amovi}a protjeran iz
ùpe zbog nemoralnog ìvota i skandala, koje je po~inio, ipak je na{ao zapo-
slenje da propovijeda “evan|elje” u zagreba~koj dijecezi, na na~in posebnog
shva}anja, misli izre~enih na Papin dan u Zagrebu. Pa opet ovaj prljavi tip, ko-
ji se te{ko ogrije{io ne samo pred svjetovnim nego i pred crkvenim vlastima,
na{ao je za{titu u klerikalnoj {tampi, samo zato {to je bio vatreni klerofa{ist.
Zato }e biti sasvim dosljedno, {to }e ga se sresti na istoj liniji i u klerofa{isti~-
koj usta{koj NDH.” (str. 422.)
d) Pretnje Pija XI povodom otkazivanja konkordata
Povodom parlamentarnih izbora 1935. godine, nadbiskup Bauer, uz sve-
srdnu Stepin~evu pomo}, razvija {iroku politi~ku aktivnost unutar Hrvatske se-
lja~ke stranke da bi se slomio izvorni Radi}ev antiklerikalisti~ki kurs i na uti-
754
cajne pozicije dovele sada ve} gotovo otvorene pristalice Ante Paveli}a. Sma-
traju}i takav politi~ki pravac konjunkturnim, Vlatko Ma~ek mu se u potpuno-
sti prilagodio. “Klerikalizam stalno i podupire sve one snage, koje snaè spo-
rove izme|u Hrvata i Srba, te ih sistematski raspiruje na svim mogu}im sekto-
rima. Zato je i tome posluìo klerikalizam, koji komplicira vjerski antagoni-
zam, kako bi se sporovi jo{ vi{e zao{trili i produbili. Sve se to vje{tom takti-
kom, koja se mijenja prema situacijama, zavija ~as u vjersko-crkvene, ~as u po-
liti~ke akcije, s ciljem da na kraju klerikalizam uzme sve konce politi~kih ak-
tivnosti u svoje ruke.” (str. 423.) Katoli~ka akcija, predvo|ena jezuitima, posta-
la je osnovni politi~ki subjekt hrvatstva, daju}i mu osnovni klerikalisti~ki izraz.
Upravo u to vreme, u julu 1935. godine, sklopljen je izme|u Jugoslavije i Va-
tikana sporazum o konkordatu, nakon {to je jedanaest godina ranije zapo~ete
pregovore, Stjepan Radi}, 1925. godine, prekinuo smatraju}i vatikanska nasto-
janja suvi{e klerikalnim.
Srpska pravoslavna crkva se energi~no suprotstavljala konkordatu, proce-
njuju}i da se njime proteìraju rimokatolici, pa je njegova ratifikacija dugo od-
lagana. Hrvatski klerikalci kao da su to jedva do~ekali kao dodatni dokaz za
svoju tezu o nepomirljivosti zapadnja~kog i isto~nja~kog pogleda na svet. “Ja-
sno su se ustalasali najskriveniji instinkti pozlije|enih nacionalnih osje}anja i
nazirali simptomi jedne nepo{tedne vjersko-kulturne borbe, koju je klerikalna
strana prenijela na izrazito politi~ki teren. S te se strane s propovjedaonice isti-
cala nepravda koja se nanosi katolicima {to im se ne priznaju ona prava koja
su stekli pravoslavci svojim zakonom o srpskoj crkvi. Ve} ionako ranije psiho-
lo{ki pripravljen teren lako je raspalio strasti, povezane sa separatisti~kim shva-
}anjem krajnjeg ekskluzivizma, u frankovluku, a s njime i klerikalizmu, izno-
se}i, pored dosta stvarnih, i najmonstruoznije rekriminacije, koje je izmi{ljala
bolesna fantazija politi~kog pokvarenja{tva. Sve to pod vidom pozljede vjer-
skih prava. Na suprotnoj strani, konkordat je ne jednom upozorio ~itav jedan
narod {to je klerikalizam i od kakve opasnosti moè da bude. Mjerodavni, ne
pripraviv{i prethodno, jo{ prije objavljivanja teksta konkordata, javno mnijenje
o potrebi dono{enja konkordata, sada su bili potpuno nemo}ni da svojim sred-
stvima, a i onako sumnjivim i kompromitiranim autoritetom, zaustave ustala-
sanu poplavu ili barem da je pravilno kanaliziraju.” (str. 445-446.)
Papa Pije XI je prosto pobesneo na vest da je konkordat ostao neratifiko-
van i bio kona~no adaktiran potpunom kapitulacijom Stojadinovi}eve vlade
pred hijerarhijom Srpske pravoslavne crkve. U govoru na vatikanskom konzi-
storijumu povodom progla{enja novih kardinala, krajem 1937. godine, papa se
i na to pitanje osvrnuo, o ~emu je izve{tavao “Oservatore Romano”: “Do}i }e
dan, nastavila je Njegova Svetost i On to ne bi htio da kaè, ali je o tome po-
sve siguran, kada }e biti ne malo njih, koji }e jako àliti {to nisu {irokogrudno
i velikodu{no u stvari primili jedno dobro, koje je namjesnik Isusa Krista nu-
dio njihovoj zemlji. Nije tu samo u pitanju bila crkvena i vjerska strana narod-
ne konsolidacije, nego i socijalne i politi~ke, makar on odlu~no mrzi da politi-
755
ku u~ini svojom stvari i svojim djelom.” (str. 464.) Kako to Viktor Novak ko-
mentari{e, “ova prijetnja o àljenju Jugoslavije imala je svoj duboki smisao u
njenom oìvotvorenju u slomu Jugoslavije, aprila 1941. S ovim mislima Pija
XI potpuno se solidarizirala i fa{isti~ka {tampa, odraàvaju}i tako nesumnjivo
isto gledanje svoga {efa, Musolinija”. Kao ilustraciju, Novak donosi slede}i ci-
tat iz rimskog fa{isti~kog lista “La tribuna”, od 17. decembra 1937. godine: “Ne
manje su bile izrazite i zna~ajne rije~i, koje je papa u ju~era{njem govoru po-
svetio Jugoslaviji. Njegove rije~i su se djelomi~no odnosile na konkordat i nje-
govu ratifikaciju, koja dosad nije izvr{ena. Rije~i papine, ukoliko su izraàva-
le jedan bol, nisu bile upu}ene jugoslavenskoj vladi, kojoj je on odao osobito
priznanje, jer je nai{ao na dobru volju u Jugoslaviji, {to se svega ti~e, a aluzija
na samu vladu bila je vi{e nego providna. Njegove rije~i su ciljale na nepomir-
ljivost uistinu bijedne pravoslavne crkve, koja nije znala da se uzdigne na visi-
nu istinskog patriotizma, nego je sasvim pod~inila interese svoje zemlje svojim
li~nim i svojoj tradicionalnoj tjesnogrudnosti {to se ti~e ideja. Treba znati da
konkordat izme|u Vatikana i Jugoslavije predstavlja posljednju èlju kralja
Aleksandra. Ovaj vladar je spremio konkordat uo~i njegova ubojstva u Marse-
ju. On je uvidio, sa {irinom svojih pogleda i plemenito{}u svoga srca, da bi
vjerski mir za njegovu zemlju bio od velike koristi. Zato je on li~no studirao
ovo pitanje, vodio li~no pregovore s Rimom, ispitivao stvari i temeljno ih pro-
u~avao i tako odredio sve to~ke, koje se nalaze u konkordatu. Ovo je, dakle,
do{lo namjesni~koj vladi kao jedno posve}eno naslije|e, koje je trebalo o~uva-
ti i razviti dalje njegovom logi~kom razvi}u. Crkva pravoslavna, umjesto sa {i-
rokim srcem da prihvati sve ideje, ona ih je izjedna~ila sa bijednim svojim li~-
nim interesima i odigrala ulogu jedne sile sasvim strane dràvi, iznad koje je
htjela da se postavi i da je paralizira u njenim iskrenim pregnu}ima za op}e do-
bro.” (str. 464.)
Viktor Novak, navode}i dalja politi~ka reagovanja jugoslovenskog kato-
li~kog episkopata, smatra da je decembarska papina pretnja, uz kasniju biskup-
sku poslanicu vernicima, “u perspektivi doga|aja koji }e se strahovitom grubo-
{}u odvijati na terenu hrvatskih klerikalnih te`nji, u stvari pre}utna objava ra-
ta, koji je imao uslijediti pod raznim oblicima i pod raznim mobilizacijama, kad
bude za to nai{ao najpodesniji ~as. U Jugoslaviji, kao i u Italiji. Ultimativni ka-
rakter ovih dvaju veoma zna~ajnih dokumenata u su{tini se poklapa sa sli~nom
pojavom iz jula 1914. Jezive stvarnosti iz 1941. i daljnjih godina pokazuju ka-
ko su ove dvije zna~ajne prijetnje bile zapovijed hrvatskom klerikalizmu, i ka-
kve su bile instrukcije i inspiracije za njegovo djelovanje do pojava NDH. U
stvari, ove misli svetoga oca bile su samo parafraza iz govora tada{njeg kardi-
nala – dràvnog sekretara Pa~elija, koji je na sve~anoj ve~eri, 25. jula 1935, u
svom govoru rekao, da je konkordat Jugoslaviji “potreban za napredovanje i
unutra{nji mir naroda”. Odbijanje konkordata, dosljedno, moralo bi voditi k na-
zadovanju i unutra{njem nemiru naroda Jugoslavije. I doista, plan i pretnja bi-
li su dosljedno i sa svim sredstvima provo|eni i provedeni. Vatikanska kleri-
756
kalna vojska u Jugoslaviji stavljena je u stanje pripravnosti. A njezin vrhovni
{tab, jugoslavenski katoli~ki episkopat, ostao je samo dosljedan svojoj Posla-
nici “ne miruju}i tako dugo, dok mu prava nisu priznata i osigurana” – u Pave-
li}evoj NDH. Nema sumnje, konkordatomanija Pija XI ... ovakvim okon~a-
njem konkordatske borbe, primila je teàk, porazan udarac. I to jo{ pod kardi-
nalom sekretarom E. Pa~elijem, budu}im Pijom XII, tim izrazitim predstavni-
kom militantne vatikanske diplomacije. Me|utim, krivo bi bilo mi{ljenje kao
da su vatikanska diplomacija i Rimska kurija napustile daljnju borbu. Napro-
tiv. Ona je produèna sa svim starim proku{anim sredstvima i oru`jima, koja
se nisu povukla poslije okon~ane konkordatske borbe s jugoslavenskog terena.
Tu|inski “Divide et impera” i dalje se koristio svojim neiscrpnim zalihama
otrova mr`nje i nesloge, koja je imala da i dalje razdvaja vjerski podvojene Sr-
be i Hrvate. Neugasiva vatra klerikalne mr`nje sve se vi{e raspirivala prijete}i
svakom poku{anom otporu ovog rimskog Divide.” (str. 467-468.)
d`) Pripreme klerofa{ista za Drugi svetski rat

Klerofa{isti~ki nastrojeni biskupi, poput [ari}a, Stepinca, Srebrni~a i Bu-
ri}a, 1938. godine su oja~ali imenovanjem Pavla Butorca za kotorskog bisku-
pa, ina~e zagriènog jezuite i krajnje netrpeljivog prema pravoslavcima. Ve}
prvi javni nastupi, po kojima se biskup Pavao Butorac pro~uo, bili su, kako No-
vak zapaà, “produkt jednog bolesnog separatizma i {ovinisti~kog imperijali-
zma, mr`nja na pravoslavlje i te`nje za punim Drangom, dakako rimskim, ko-
jega }e jednog dana mo}i da izvodi samo fa{izam i njegov jugoslavenski kle-
rofa{isti~ki suradnik.” (str. 484.) Ali, to nimalo nije smetalo kraljevskom name-
sni{tvu, koje je Butorca odlikovalo ordenom Svetog Save prvog stepena. Sa
svoje strane, Vlatko Ma~ek, sada ve} potpuno u zagrljaju klerofa{ista, ne zado-
voljava se ogromnim ustupcima beogradskog reìma u pogledu uspostavljanja
Banovine Hrvatske, nego s musolinijevcima kuje planove o potpunom hrvat-
skom otcepljenju i stavljanju pod protektorat Italije u nekoj konfederativnoj
formi. “Nema sumnje, da sa svega toga nije jo{ dignuta ~itava zavjesa, ali ve}
i ovo, {to je slijedilo ubrzo poslije sporazuma o Banovini Hrvatskoj, uveliko
govori, posrednim jezikom ne samo o kolebljivosti dr Ma~eka, nego o pravom
janusovskom licu prepredenog fi{kala, koji ide ka istome cilju kao i Paveli},
samo kroz etape i drugim sredstvima i metodama. Jer, izme|u Paveli}a i Ma-
~eka u tim njihovim nastojanjima nema nikakve razlike. Naprotiv, oni se do-
punjuju, i onda kad su razli~ni, kao i onda kad su isti. I onda, kad Ma~ek pre-
govara s Udruènom opozicijom, i onda kad raspravlja sa knezom Pavlom. Jer,
i Ma~ekovi govori, kao i njegovih glavnih saradnika Krnjevi}a, Ko{uti}a, Per-
nara, Torbara i drugih, kojim se prista{ama obja{njavala politi~ka situacija i te-
`nja naroda istim rje~nikom, kakvim je ilegalnim na~inom prilazio narodu iz
Italije kroz podzemne, mahom klerikalne kanale Paveli}. Tu Ma~ek sli~i na fi-
zionomiju nadbiskupa Stepinca, a Paveli}, na onu [ari}a.” (str. 487.)
757
Banovina Hrvatska nikako nije zadovoljila sve klerofa{isti~ke i separati-
sti~ke apetite, pa su njihovi protagonisti novu {ansu videli u ratnoj oluji koja se
pribliàvala. Politi~ke razlike izme|u Ma~eka i Paveli}a bivale su sve manje,
da bi se na kraju svele isklju~ivo na personalne. Kompletna klerikalna {tampa
u zapo~etom Drugom svetskom ratu ~vrsto je stajala na strani Hitlera i Muso-
linija. “Selja~ka za{tita i Gra|anska za{tita sve su vi{e dobijale oblik vojnih for-
macija, koje }e prvih dana NDH istupiti otvoreno kao usta{ke organizacije, dok
su od 6. aprila do 10. izvr{ile sve zapovjesti Ante Paveli}a, prenijete u Hrvat-
sku preko radija.” (str. 489.) Selja~ku i Gra|ansku za{titu formirala je Hrvatska
selja~ka stranka kao konture sopstvene paravojne ili parapolicijske organizaci-
je, kao partijsku vojsku, po uzoru na nema~ke esesovce i italijanske crnoko{u-
lja{e. “Klerofa{isti jednako su prihvatili usta{ki na~in razra|ivanja misli o pot-
punoj hrvatskoj slobodi, o ukazivanju na zajedni~ke neprijatelje crkve i hrvat-
stva.” (str. 489.) Kraljevski ministar i jedan od Ma~ekovih najbliìh saradnika,
Josip Torbar, potvr|uje na Kongresu hrvatske katoli~ke {tampe, maja 1939.
godine u Zagrebu, “da je ìvot hrvatskog naroda neodvojiv od katoli~ke crkve.
Katoli~ka crkva najve}a je snaga, pomo}u koje smo se dosad odràli, ona je i
najve}e jamstvo da }emo se i od sada dràti. Kroz 12 stolje}a su hrvatski na-
rod i katoli~ka crkva imali iste neprijatelje na istoj strani. Katoli~ka crkva je da-
la snage hrvatskom narodu da se odhrva neprijateljima. Na strani hrvatskog na-
roda nalazi se danas gotovo unisono cijela katoli~ka crkva, a svi neprijatelji se
nalaze na protivnoj strani. Pro{ao sam sve hrvatske krajeve i gdje je narod bli-
ì i odan katoli~koj crkvi, tamo smo najja~i, nemamo se ~ega bojati. Crkva ka-
toli~ka dok bude svom narodu ono {to mu je bila dosada, tako|er se nema
~ega bojati. Sve}enstvo je vanredno mnogo doprinijelo obnovi hrvatstva.”
(str. 489.)
Klerikalni krugovi i hrvatske politi~ke partije formirali su Hrvatski narod-
ni pokret kako bi koordinisali svoje separatisti~ke aktivnosti i stvarali puteve
{irenja fa{isti~ke ideologije, a sam Ma~ek se u svojoj poslanici, koja je, krajem
1939. godine, ~itana pred papom Pijem XII, prilikom hodo~a{}a delegacije hr-
vatskih biskupa i politi~kih predvodnika, potpisao kao “vo|a hrvatskog naro-
da”. I cela 1940. godina protekla je u znaku ubrzane fa{izacije dru{tvene sve-
sti svim propagandnim sredstvima, dok je 1941. godina progla{ena za jubilar-
nu godinu po proteku trinaest vekova od pokr{tavanja hrvatskog naroda. Beso-
mu~no su falsifikovane istorijske ~injenice da bi se dokazalo nedokazivo, ali je
masovna histerija i pomama neprekidno dobijala na intenzitetu, tako da je
ogroman broj sve{tenika ve} otvoreno nastupao ne samo sa pozicija usta{ke
ideologije, nego se i javno deklarisao pripadni{tvom usta{kom pokretu. Sva
{tampa je unisono deklamovala la`nu istorijsku viziju koju su biskupi osmisli-
li. “Sve je ude{eno u tonu pisanja historije slavne pro{losti. Biskupi znaju da su
Hrvati do{li na Balkan, negdje izme|u 630. i 640. godine s gornje Visle “kao
velika organizirana vojska” i da su oteli Avarima staru rimsku Dalmaciju sa di-
jelovima Ilirika i Panonije, te se “kao slobodan narod pod svojim vladarom, po
758
svoj prilici djedom ili ocem kasnijeg hrvatskog vo|e Borka nastani{e ondje,
gdje se Hrvati nalaze i danas”. Sasvim u duhu stare romanti~arske {kole, ovi
hrvatski pretci iz VII stolje}a prikazuju se kao narod golubinje }udi, koji “ve}
od po~etka (tj. otkad napadaju na Avare u Dalmaciji) ne nastupaju neprijatelj-
ski protiv kr{}ana i sve je vodilo do toga, te se me|u njima {irilo najugodnije
raspoloènje prema kr{}anstvu. Unato~ tome, {to arheologija neoborivo doka-
zuje, da su sve kr{}anske crkvice {estog i ranog sedmog stolje}a bile uni{tene
i da one nisu obnavljane sve do kraja VIII stolje}a, ovi hrvatski biskupski “hi-
stori~ari” znaju kako je to sve lijepo, skladno i u miru bilo izvedeno na ovom
sektoru, dok je na svim ostalim, gdjegod se kr{}anstvo {irilo, njemu prethodio
ma~. Dakle, jedva {to su stigli, sve ispred sebe poru{iti zajedno s Avarima, oni
su sve to obnovili i psiholo{ki se spremili da napuste stare slavenske bogove,
~ija su se imena zadràvala jo{ do danas na pojedinim dalmatinskim vrhovima,
i pri{li su Svetom Petru i svetom ocu papi. Pripraviv{i tako sve lijepo, sasta-
vlja~i kaù da je onda po~elo i pokr{tavanje hrvatskog naroda.” (str. 509-510.)
Trezveni glas starokatolika nije mogao da ugrozi zajapurenu ideolo{ku
euforiju klerikalaca, koji su slavili nenaru{ivo jedinstvo pape i hrvatstva. Ipak,
njihova poslanica ostala je kao istorijsko svedo~anstvo da je bilo i onih koji su
razumevali pogubnost klerofa{isti~ke politike i nastojali da joj se suprotstave.
U “Poruci hrvatskom narodu”, koju su starokatolici usvojili na svom zagreba~-
kom saboru, u maju 1939. godine, kaè se: “Pravo je i dostojno, da hrvatski na-
rod slavi tisu}tristogodi{njicu primanja vjere Isusa Krista i njegove boànske
nauke, ali treba da odbije poku{aje onih, koji tu proslavu ho}e istovjetovati sa
slavljenjem podlo`nosti hrvatskoga naroda rimskomu papi. Naprotiv, ba{ pri-
godom te tisu}tristogodi{njice treba da hrvatski narod bude pou~en o ovim po-
vjesnim istinama i ~injenicama: 1. Od prvoga po~etka pokr{tavanja Hrvata
rimske pape i{li su za tim da Hrvati zajedno s kr{}anstvom prime latinski duh
i da se iznevjere svojemu narodnomu duhu i jeziku. 2. Nastojanje rimskih pa-
pa i njihovih sve}enika oko u~vr{}ivanja rimokatoli~ke crkve i njezine duhov-
ne vlasti u hrvatskom narodu i{lo je, u prvom redu, za tim da hrvatski narod
bude sluga i rob papinske politike, kojoj je bio cilj pro{iriti svjetovnu vlast rim-
ske crkve i njezinih poglavara nad svim pokr{tenim narodima i njihovim vla-
darima, a kod nas osigurati Latinima prevlast nad Hrvatima u njihovoj vlasti-
toj dràvi. 3. Hrvatski narod, stvoriv{i svoju samostalnu narodnu dràvu pod
vladarima iz hrvatske narodne dinastije, nije mogao uìvati mir i blagostanje,
jer je bio prisiljen da od prvog po~etka vodi borbu protiv rimskog pape i nje-
govih latinskih sve}enika, da od njih sa~uva svetinju bogoslu`ja na ìvom na-
rodnom jeziku, koju je svetinju primio kao ba{tinu od pravih Kristovih sljed-
benika slavenskih apostola ]irila i Metoda, te da spasi i sa~uva pravo sam se-
bi izabirati biskupe i sve}enike, koji bi sluìli {irenju ~iste Isusove nauke i in-
teresima hrvatskog naroda, a ne rimskim papama i njihovim interesima. 4. U
toj borbi hrvatskog naroda s rimskim papama i njihovim slugama, koji su u hr-
vatskoj dràvi od po~etka vr{ili ulogu crva rasto~nika, a napokon se na zator
759
hrvatskoga kraljevstva zdruì{e s Ma|arima – pado{e kao `rtve hrvatski knez
Zdeslav, slavni hrvatski kralj Dimitrije Zvonimir, posljednji neokrunjeni kralj
Petar Sva~i}, a zatim tisu}e progonjenih i zlostavljanih popova glagolja{a, ko-
ji su ostali vjerni hrvatskoj narodnoj crkvi i bogosluènju na narodnom jeziku,
pade napokon hrvatska dràva i hrvatska narodna sloboda.” (str. 521.)
Proglas je u javnosti suvi{e malo pa`nje izazvao. “Glas klerofa{ista bio je
ja~i i privla~niji. On je mobilizirao i potaknuo sve instinkte mr`nje i nesno{lji-
vosti klerikalnog {ovinizma, koji se tako skladno vezao s op}im politi~kim vri-
jenjem, ustalasanom ratnom psihozom koja je zalu|ivala prista{e i nadahnjiva-
la ih nadama na samostalnu dràvu, koju }e joj rasplet svjetskih doga|aja po-
dariti bez ikakvih naro~itih te{ko}a. Iz klerofa{isti~ke {tampe, naro~ito Stepin-
~evog “Hrvatskog glasa” i [ari}evog “Katoli~kog tjednika”, strujao je pravi
opijumski miris koji je omamljivao i do~aravao ovozemaljski raj budu}e “Ne-
zavisne Dràve Hrvatske”. Uistinu, klerikalizam je, mjeseca marta 1941, bio na
svom osobitom usponu. S tim snagama on }e do~ekati 25. i 27. mart, 6. april,
i iznad svega 10. april! Klerofa{izam i svi njegovi suradnici bili su spremni za
ètvu. Sija~i su bili zadovoljni izgledima. Zrenje je bilo pri kraju. êkao se sa-
mo trenutak da se pri|e i k velikom ètvenom poslu, za koji se toliko vremena
i s toliko napora njegovalo posijano sjeme. Ono je dozrelo.” (str. 522.) Ma~ek
je sve logore napunio antifa{istima razli~itih politi~kih orijentacija, a onda ih je
u prvim danima okupacije njegova policija predala Nemcima i usta{ama. Izdao
je i proglas kojim je pozivao sve ~lanove Hrvatske selja~ke stranke i svoje po-
liti~ke pristalice da prihvate novu vlast, s njom sara|uju i stave se u njenu slu-
`bu. Kako komentari{e Viktor Novak, “Ovako je “vo|a” do~ekao najve}eg ne-
prijatelja svih Slavena. Ovako je “vo|a” inaugurirao zavr{nu fazu najsramni-
jeg nedjela, izdaju vlastitog naroda. Za njim }e istodobno istim smjerom nje-
gov najvjerniji saveznik, nadbiskup Stepinac.” (str. 523.)
Sledbenici su poslu{ali Ma~eka. “Organizirani ~lanovi Gra|anske i Selja~-
ke za{tite, tih dviju kategzohen HSS ustanova, bili su, uistinu mnogi svijesni, a
mnogi i podsvijesni nosioci budu}eg usta{kog reìma, pripremaju}i ga sa svo-
jim maksimalisti~kim zahtjevima u psihozi izgradnje sporazuma{ke Banovine
Hrvatske.” (str. 527.) Sadràj Paveli}evih govora, prvih dana aprila 1941. go-
dine, preko be~kog usta{kog radija, svedo~i da je on bio podrobno verziran o
predstoje}oj fa{isti~koj agresiji na Jugoslaviju, a njegova uputstva su striktno
sledile mase njegovih ideolo{kih sledbenika. “Povampireni frankovluk, u za-
jednici s uvrije|enim klerofa{izmom, koji se poslije odba~enog konkordata go-
tovo otvoreno stavio u slu`bu neprijatelja svoje zemlje, zabiljeìo je tako tre-
nutnu pobjedu zabadaju}i no` u le|a ro|enoj zemlji i dràvi, izdaju}i je na naj-
podliji na~in. Sve ono {to }e sada slijediti, bit }e ponovljeno, ali u stra{nijem
obliku izraèna parafraza doga|aja i nastojanja iz prvih mjeseci 1914. godine,
koja }e se ovdje pretvoriti u ~etiri stra{ne godine usta{kog i klerofa{isti~kog te-
rora. Kona~no, do{ao je taj tako dugo o~ekivani ~as klerofa{isti~ke odmazde.
Kad su njema~ke {tuke razarale Beograd i pretvorile ga u jezivu baklju, poglav-
760
nik Paveli} obratio se hrvatskim vojnicima, koje mistificira sra~unatom propa-
gandom... Najve}i dio klera, svjetovnog i redovni~kog bio je od prvih trenuta-
ka nesklon Jugoslaviji, uistinu najpouzdanija peta kolona i suradnik pri zavo-
jeva~kom ulasku Nijemaca i Talijana – i talijanskih malobrojnih usta{a – u hr-
vatske krajeve. Peta kolona, koju su sa~injavali klerofa{isti, frankovci svih bo-
ja, zajedno s usta{ama, i Gra|anska i Selja~ka za{tita HSS poslu{ale su emi-
granta izdajnika, i postupile su po njegovim nare|enjima, ne samo pri demora-
liziranju vojske, nego i pri njenom razoruàvanju.” (str. 537.)
Jedan od najbliìh Paveli}evih saradnika, usta{ki doglavnik Mile Budak,
izjavljivao je, ve} polovinom 1941. godine, “da nije bio rijedak slu~aj da su se
pojedini sve}enici istakli u razoruàvanju oficira jugoslavenske vojske. Tako
je, tvrdi Mile Budak, jedan seoski kapelan razoruào tri generala i 50 oficira i
hiljadu vojnika. Drugi je, opet sve}enik, udruìv{i se sa dvojicom financijskih
straàra zarobio dva generala, ~etrdeset srpskih oficira, a jedan franjevac, uz
pomo} nekolicine mladi}a, razoruào je cijelu srpsku ~etu. To su prva usta{ka
samopriznanja klerofa{ista i usta{a o dodiru i zaslugama njihovim za usta{ku
pobjedu. Drugi jedan izvjestilac, zabiljeìo je i Budakova obja{njenja, kako su
frankovci i ostali sve}enici pripravljali ovu zajedni~ku stvar”. Tu sledi ovaj ci-
tat: “I doga|alo se ono, {to vi bez sumnje niste shvatili. Dolazili su u sela i gra-
dove razne usta{e, koji su kao fratri pod mantijama nosili sva{ta i pripremali
narod. Raspirivali smo usta{ku mr`nju diljem ~itave Hrvatske tako da, kad je
do{ao ~as, na{i nas prijatelji Nijemci i Talijani ne na|o{e samo spremne ve} i
oslobo|ene.” (str. 537-538.)
Usta{e i ma~ekovci su zaista u mnogim mestima dizali pobune, ulazili u
sukobe sa vojskom i àndarmerijom, spre~avali mobilizaciju i izazivali dru-
{tveni haos. Jedan od usta{kih ideologa, i ve} ranije afirmisani klerikalni publi-
cista, Ante Or{ani} na slede}i na~in opisuje hrvatske petokolona{ke aktivnosti
1941. godine u listu “Hrvatska smotra”: “Ona unutarnja, revolucionarna, ru{i-
la~ka uloga, tj. ona uloga koja je slom pospje{ila ne izvana, kao njema~ka voj-
ska, nego iznutra, tako da u toku borbe i sloma nije ni{ta bilo u redu, ni{ta bilo
na mjestu, i u pravo vrijeme, ni{ta spremljeno i otpremljeno u pravi ~as, ni{ta
pucalo u prave ciljeve, ni{ta i{lo kamo treba i ni{ta izvje{tavalo kako treba, to
je bila ona velika zna~ajna i odgovorna uloga Hrvata u slomu balkanske fron-
te. U toj svojoj ulozi Hrvati su se u balkanskom ratu upravo besprimjerno is-
kazali. I isto onako, kao {to su Hrvati negda za vrijeme mira svi kao jedan gla-
sovali protiv Srbije, protiv srbijanske megalomanije i hegemonije, protiv tero-
ra i eksploatacije, tako su i sada u ovom ratu svi Hrvati kao jedan, otkazali po-
slu{nost, neizvr{avali naredbe, ometali vezu, {irili paniku, neta~no ga|ali, one-
sposobljavali tenkove, automobile, avione i topove, te ostala ma{inska oru`ja
za borbu, razoruàvali srbijanske raspu{tene i divlja~ke mase.” (str. 539.)
761
|) NDH kao materijalizacija vatikanskog projekta
Dan nakon progla{enja Nezavisne Dràve Hrvatske Radio Zagreb pozivao
je Zagrep~ane da sve~ano i srda~no do~ekaju nema~ku vojsku i slede dalje in-
strukcije koje }e preko radija biti emitovane. “Narodu izvan Zagreba poru~ilo
se, da se odmah obrati na sve ùpne urede, gdje }e od sve}enika dobiti uput-
stva za daljnji rad. Naravno, jasno je, da su ta usta{ka uputstva data ùpnim ure-
dima i njihovim {efovima ùpnicima, upraviteljima ùpa i kapelanima, jo{ pri-
je 10. aprila, dakle prije progla{enja NDH, prema ranijem sporazumnom dogo-
voru. Nema sumnje zato, {to su svi ti bili ve} ranije spremni kao njihovi surad-
nici i povjerenici za veliko usta{ko zlodjelo, za stvaranje NDH. To je najo~i-
gledniji znak, da se cjelokupna crkvena institucija u Hrvatskoj stavila u slu`bu
veleizdajni~kog pokreta i u slu`bu novog stvorenog stanja, da su crkvene insti-
tucije, prvenstveno ùpni uredi, postali instrumenat usta{kog sistema i usta{ke
NDH, o~evidno ranije pripremljeni za takav doga|aj. Jer, tko bi se usudio sa-
vjetovati gra|anstvu da se obra}aju za sva, pa i za povjerljiva saop}enja, usta-
novama za koje se nije bilo sigurno da }e izvr{iti nare|enja tako va`na u prvim
trenucima preuzimanja vlasti? To su mogli da budu samo najpoverljiviji. A te
su ustanove doista i bile najsigurniji oslonac u prvim trenucima kad je izvjesna
neizvjesnost mogla jo{ mnoge neodlu~ne pokolebati.” (str. 542.)
Glavni usta{ki {tab vrlo dobro je znao da se moè potpuno uzdati u najve-
}i deo rimokatoli~kog sve{tenstva i koristiti ga kao proverenu organizacionu
infrastrukturu. “Hrvatskom kleru dao je pravi poticajni primer stava prema
usta{koj veleizdaji i progla{enju NDH vrhovni {ef katoli~ke crkve u Hrvatskoj,
zagreba~ki metropolita dr Alojzije Stepinac. Urbi et orbi objavljena je prava
povezanost izme|u nadbiskupa i usta{kih prvaka! I to u prvim trenucima NDH.
Jer, ve} 11. aprila 1941, nadbiskup Stepinac je posjetio svoje ranije poznanike
i prijatelje, koji su zauzeli ministarske poloàje u prvoj provizornoj vladinoj
upravi, jo{ prije nego {to je u Zagreb stigao Ante Paveli}. Jedan od krvavih te-
rorista, koji }e tako|er proslaviti sa svojim djelima najkrvaviji reìm, {to ga je
imala Hrvatska od kralja Tomislava kroz hiljadu godina, bio je dr Milovan @a-
ni}, koji je tih dana uzeo u ruke ministarstvo policije. Tome ~ovjeku po{ao je
nadbiskup Stepinac da ga u svoje ime kao i crkve, koju je predstavljao, pozdra-
vi, i da s njime ostane u duèm razgovoru, kako je to vrlo radosno objavila usta-
{ka {tampa. To joj je, pak, bio jedan od veoma va`nih propagandnih elemena-
ta, s kojim su oni posredno govorili i agitirali kako treba da se prema usta{kom
reìmu vlada sav ostali kler, ne samo onaj koji je bio duhovno pripravljen za
trenutak objavljivanja NDH, nego i onaj dio koji je bio ne samo rezerviran ne-
go je i skepti~ki promatrao ovu raniju suradnju sve}enstva s ekstremnim nasto-
janjima usta{kih vo|a i njihovih izvoditelja.” (str. 543.) Usledila je zatim slu-
`bena Stepin~eva poseta poglavnikovom zameniku i usta{kom mar{alu Slav-
ku Kvaterniku, javno àljenje poginulih usta{a itd., {to je sve detaljno i u apo-
logetskom duhu propratila crkvena {tampa, pokazuju}i da se ni po ~emu ne
razlikuje od usta{ke partijske.
762
Na Uskrs je, u zagreba~koj katedrali, nadbiskup Stepinac pred masom sve-
ta blagoslovio Slavka Kvaternika, 16. aprila je zvani~no posetio Paveli}a, a on-
da je u biskupskim dvorima priredio sve~ani banket tek pristiglim usta{kim
emigrantima. “Ovim je nadbiskup Stepinac pokazao put kojim }e se kretati nje-
gova djelatnost za vrijeme usta{kog reìma. On je NDH uistinu do~ekao i pri-
mio je kao jedan od svojih sanjanih ideala. Na prvi dan Uskrsa odrào je uobi-
~ajenu propovjed u zagreba~koj katedrali, u kojoj je objavio pastvi velik dan
uspostave NDH, identificiraju}i se time i sa propovjedaonice sa veleizdajnici-
ma i ru{iteljima Jugoslavije.” (str. 545.) Izve{tavaju}i detaljno o Paveli}evom
polaganju zakletve i o inauguraciji usta{ke vlade, “Katoli~ki list”, koji je ure|i-
van pod neposrednom Stepin~evom kontrolom, u redakcijskom komentaru je
nagla{avao: “Dràva Hrvatska je, dakle, ~injenica. Nju su, kao ideal, stolje}i-
ma nosili u svojim du{ama na{i pre|i, dok ju nije svemogu}a providnost ostva-
rila u godini velikog narodnog jubileja. Katoli~ka crkva, koja je kroz 1300 go-
dina duhovno vodila hrvatski narod u svim njegovim te{kim, bolnim i rado-
snim danima, prati s veseljem i rado{}u hrvatski narod u ovim danima njego-
va podizanja i obnavljanja dràvne nezavisnosti. Ona je uvjerena, da je navje-
{tanjem Kristove vjerske i }udoredne nauke sa~uvala hrvatskom narodu ìvot-
nu snagu i ìlavu otpornost. Da mu je dala moralnu snagu, te moè podnijeti
te{ka isku{enja, koja su ga kona~no dovela do obnavljanja dràvne nezavisno-
sti. Kako je u te{kim danima isku{enja vjerno stajala sa svojim sve}enstvom u
njegovoj duhovnoj slu`bi, tako }e mu u novom periodu dràvne nezavisnosti
jednako vjerno stajati uz bok, da ga ja~a i krijepi, te u svojoj narodnoj dràvi
moè u {to potpunijoj mjeri posti}i pravo, op}enito blagostanje i svestrani na-
predak. Ona se moli Bogu, da svi ~lanovi hrvatskoga naroda u me|usobnoj slo-
zi na|u u dràvi Hrvatskoj ispunjenje svojih opravdanih aspiracija. Da cijeli
narod sa svojim odgovornim vodstvom bude istinski bo`ji narod. Ona je uvje-
rena, da postoje i objektivni i subjektivni preduvjeti, te se na njemu ispune Bo`-
je re~i: “Blago narodu kome je Bog gospodin!” S tim èljama i molitvama ula-
zimo u NDH.” (str. 548-549.)
I sam Stepinac je, 28. aprila 1941, uputio poslanicu sve{tenicima i rimoka-
toli~kim vernicima, u kojoj je, izme|u ostalog, potencirao: “âsna bra}o! Ne-
ma nikoga me|u vama, koji u ovo posljednje vrijeme nije bio svjedokom naj-
zama{nijih doga|aja u ìvotu hrvatskog naroda, me|u kojim djelujemo kao
glasnici Kristovog evan|elja. Doga|aji su ovo, koji su na{ narod donijeli u su-
sret davno sanjanom i èljkovanom idealu. âsovi su ovo, u kojima ne govori
vi{e jezik, nego krv svojom tajanstvenom povezano{}u sa zemljom u kojoj
smo ugledali svijetlo Bo`je i s narodom iz kojega smo nikli. Je li potrebno is-
ticati da je i u na{im grudima ìvlje zakucalo srce? Nitko pametan toga osudi-
ti ne moè i nitko po{ten toga zamjeriti ne moè, jer je ljubav prema vlastitom
narodu Bo`jim prstom upisana u ljudsko bi}e i Bo`ja zapovijed! I tko nam mo-
è zamjeriti, ako i mi, kao duhovni pastiri, dajemo svoj prinos narodnom vese-
lju i zanosu, kad se puni dubokog ganu}a i tople zahvalnosti obra}amo Bo`jem
veli~anstvu? Jer, kolikogod i bilo zamr{eno pletivo dana{njih sudbonosnih do-
763
ga|aja; kolikogod bili heterogeni faktori, koji utje~u na tok zbivanja, ipak je la-
ko razabrati ruku Bo`ju na djelu... Odazovite se stoga spremno ovom mom po-
zivu na uzvi{eni rad oko ~uvanja i unapre|enja NDH. Poznavaju}i muève ko-
ji danas upravljaju sudbinom hrvatskog naroda, mi smo duboko uvjereni da }e
na{ narod nai}i na puno razumijevanje i pomo}. Mi vjerujemo i o~ekujemo da
}e crkva u uskrsloj dràvi Hrvatskoj mo}i u punoj slobodi navije{tati neobori-
ve principe vje~ne istine i pravde... Dao dobri Bog, da tako bude. A da tako bu-
de, pozivam vas, ~asna bra}o sve}enici, da ne prestanete poticati povjerene
vam vjernike na molitvu... da poglavnika dràve Hrvatske napuni duhom mu-
drosti, kako bi uzvi{enu i toliko odgovornu slu`bu vr{io Bogu na ~ast i narodu
na spas u pravdi i istini; da narod hrvatski bude narod Bo`ji, odan Kristu i cr-
kvi njegovoj sagra|enoj na pe}ini Petrovoj!” (str. 550-552.)
Viktor Novak sadràj celokupne poslanice, koja je ovde samo delimi~no
citirana, komentari{e na slede}i na~in: “Nadbiskupova okru`nica sve}enstvu
zagreba~ke dijeceze bila je preko radija ~itana nekoliko puta kroz nekoliko da-
na, u cijelosti i u izvodu. Nju su mikrofoni prenosili po javnim mjestima NDH
i tako je ne samo sve}enstvu, nego i svemu narodu objavljeno, kako se nadbi-
skup Stepinac sasvim angaìrao za novi usta{ki reìm u NDH. Ali, ne samo on,
nego i katoli~ka crkva, u ~ije je ime on govorio, naro~ito podvla~e}i ovu mi-
sao. [tovi{e, nadbiskup je zaèlio da katoli~ka crkva bude osnov i uzidana u te-
melje NDH. I u njegovim je grudima, kao i onima usta{a, zakucalo ìvlje srce
kad je progla{ena NDH. I kao predstavnik crkve pozivao je sve}enstvo, da sve
u~ini kako bi se o~uvala i unapredila NDH.
Da bude uvjerljiviji, nadbiskup Stepinac poziva se na poznavanje usta{kog
vodstva, za koje vjeruje da }e dobro upravljati sudbinom hrvatskog naroda, i
da }e i oni crkvi uzvratiti, {to je njima crkva u~inila i {to }e im jo{ u~initi. Ta-
ko nadbiskup Stepinac sa svom usrdno{}u poziva sve}enstvo, kojemu je obja-
snio prije toga, da je NDH u stvari djelo ruku Bo`jih, da su te ruke utjecale “na
tok zbivanja” koji je vodio do NDH. A da bi bilo svima jasno, svakom sve}e-
niku napose i svima vjernima, da crkva kao takva nije samo priznala jedno
stvoreno stanje, nego da se za njega zalaè svim svojim mo}ima, pa i duhov-
nima, nadbiskup je pozvao sve}enstvo da se moli za najve}eg krvnika hrvat-
skog i srpskog naroda, da ga Bog “napuni duhom mudrosti”, kako bi uzvi{enu
i toliko odgovornu slu`bu vr{io Bogu na ~ast i narodu na spas, u pravdi i isti-
ni; da narod hrvatski bude “narod Bo`ji”, a osim toga da se svi sve}enici i sav
narod zahvale za “djelo ruku Bo`jih”, pa je stoga odredio sve~ani Te Deum po
svim ùpnim crkvama, na koji su trebali sve}enici da pozovu pored vlasti i
“vjerni narod”. Ovo puno, iskreno osje}ajno, gotovo zanosno, ne samo prista-
janje, nego i angaìranje za usta{ki reìm, pokazuje jo{ i to, {to se odmah po-
slije ove poslanice u cijelosti objavljuju u tom crkveno-pastoralnom listu i “Na-
~ela usta{kog pokreta”, koja je 1933. objavio Ante Paveli}! Ili, kako kaè “Ka-
toli~ki list”, da njegovi ~itatelji upoznaju osnovne linije po kojima se upravlja
~itav ìvot u NDH.” (str. 552.)
764
Prepun zanosnog uzbu|enja, sarajevski nadbiskup je svoju radost, prosve-
tljenje, sre}u i probu|ene nade povodom uspostavljanja usta{kog reìma izra-
zio lirskom pesmom, pravom odom fa{isti~koj kvazidràvnoj tvorevini, koju je
objavio u svom listu “Vrhbosna”. Kako Novak zapaà, “kao {to se u Hrvatskoj
angaìrao za Paveli}a i usta{ku NDH nadbiskup Stepinac, tako u Bosni i Her-
cegovini ne}e za njim zaostati ni drugi nadbiskup u kolu hrvatskog episkopa-
ta. [tovi{e, u nekim manifestacijama, a naro~ito u metodi svoga otvorenog pro-
usta{kog i usta{kog rada, on }e ga i natkriliti. A nije ni ~udo, jer sarajevski nad-
biskup dr Ivan [ari} ve} je i od ranije bio u izravnim, neposrednim i intimnim
prijateljskim i politi~kim odnosima sa Paveli}em kao i ameri~kim emigranti-
ma, usta{ama, kojima je 1934. podijelio i svoj blagoslov za njihov “patriotski”
rad... Nadbiskup je ozaren rado{}u i svijetlom, i njegova je du{a zasjala sre}om
i nadama. Svakako, jer je objavljena NDH, i njegov, kao i nadbiskupa Stepin-
ca, davno “èljkovani i sanjani ideal”... Ovako probu|en iz zlatnog sna, nadbi-
skup }e cijelo vrijeme strahovitog krvavog usta{kog reìma, koji }e u Bosni i
Hercegovini posijati najmnogobrojnije i najstrahovitije `rtve, biti “uzdrhtalih
grudi”, sav u pjesni~kom zanosu, od triumfalnog dana dolaska poglavnika Pa-
veli}a, do njegova kao i svoga sramnog bijega...
Tako }e nadbiskupove po~etne lirsko-usta{ke refleksije i meditacije poste-
peno prelaziti na teren prousta{kog propagiranja i organiziranja svega i sviju
“oko ~uvanja i unapre|enja NDH”, na op}e zadovoljstvo svoje i svoga mla|eg
druga, a starijeg po dostojanstvu u Zagrebu, nadbiskupa Stepinca! I primjer
nadbiskupa [ari}a, kao i onaj nadbiskupa Stepinca, djelovat }e i kod podre|e-
nog sve}enstva i kod pastve, koja je na svoj na~in razumjela i izvodila savjeto-
vanja svojih nadpastira o “~uvanju i unapre|enju NDH”. Od literarne propa-
gande do metoda Makabejaca – kriàra! U crkvi kao i u usta{kim kolja~kim or-
ganizacijama. U borbama, sa bombama i noèvima, u logorima talaca i ostalih
nesretnika, zatvorenika osu|enih na polagano ili brzo umiranje, u akcijama oko
duhovnih ubojstava pri prisilnom “dragovoljnom” katoli~enju pravoslavaca Sr-
ba... Odmah od prvih dana usta{ke NDH nadbiskup [ari} bit }e u prvim redo-
vima usta{kih boraca. U propovijedima kao i u svim ostalim crkvenim funkci-
jama, gdje je njegova rije~ bila upravljena bilo podre|enom sve}enstvu, bilo u
novinskim ~lancima ili pjesmama, bilo kao prvi dostojanstvenik Sarajeva, ko-
ji u svojoj pala~i prima usta{ke, fa{isti~ke i nacisti~ke dostojanstvenike, politi-
~are i vojnike.” (str. 554-555.)
Pod okupacijom je u Sarajevu osnovan “Sarajevski novi list” kao izrazito
usta{ko glasilo, a u njemu je nadbiskup [ari} objavio svoje uspomene na su-
sret sa usta{ama u Buenos Airesu, gde je boravio kao delegat euharisti~kog
kongresa zajedno sa Pa~elijem, budu}im papom Pijem XII. O tome on, izme-
|u ostalog, pi{e: “Koliko sam puta ~uo od na{ih usta{a {to bismo mi bez svo-
jih sve}enika... Pjevao sam s usta{ama na{im svim srcem i glasom “Lijepu na-
{u domovinu”, a uvijek svi s krupnom suzom u o~ima. I sa ìvom nadom u nje-
zinu lijepu, slatku i zlatnu slobodu. Uzdi{u}i Bogu za nju, molili smo se sve-
mogu}emu i za poglavnika dr Antu Paveli}a, neka nam ga on milostiv prati i
765
doprati u slobodnu Hrvatsku. I dobri je Bog ~uo, i eto, usli{io na{e vapaje i uz-
disaje. “Tebe Boga hvalimo, tebe Gospodina ispovjedamo”... I mi }emo domo-
vinsku vjernost vezati uvijek s religioznom vjernosti. Uvijek Hrvati. Uvijek ka-
tolici! Bog i Hrvati.”(str. 556.) [ari} je tokom rata srda~no primao Kvaternika
i nema~ke generale i oficire, manifestuju}i otvoreno i na svakom mestu svoje
~vrsto pripadni{tvo usta{kom pokretu. Kako to pokazuje slede}a ilustracija s
po~etka rata, na isti na~in je delovao sve do kraja: “Nadbiskup [ari} prisustvo-
vao je 30. VI, na dan pogibije Zrinskog i Frankopana, zajedno sa reis-ul-ule-
mom, Fehimom ef. Spahom, ùpnikom Bralom, poglavnikovim povjerenikom
za Bosnu i Hercegovinu, i sarajevskim ùpnikom dr êlikom, zakletvi usta{ke
vojske u Sarajevu koju je obavio pukovnik – zapovjednik Petar Bla{kovi}. Za-
kletvenu molitvu za katolike izvr{io je Mato Hailo, vojni sve}enik, a za musli-
mane imam Hasan ef. [enbi}.” (str. 556.) Dao je [ari} odu{ka svojim emoci-
jama i kroz pesmu “Oda poglavniku”, posve}enu Paveli}u povodom Boì}a
1941. godine, koja je objavljivana u svoj {tampi, recitovana preko radija i u
{kolama, a ~iji poslednji stihovi glase: “Ti si za Dom `rtvovao svega sebe.
Smjel ko heroj, od vjere junak ìvi{. Za slobodu ustao si na{eg Doma, Usta{o
divni.” (str. 557.)
I svaki svoj slede}i javni nastup nadbiskup [ari} je koristio da potvrdi ne-
raskidivo jedinstvo Rimokatoli~ke crkve i usta{kog pokreta, da propagandno
potkrepi klerofa{isti~ku strahovladu i njene zlo~ine, mahom prema srpskom
narodu. Paveli} mu je redovno uzvra}ao laskavim komplimentima i s jo{ ve-
}im àrom pristupao svom kolja~kom poslu. “[ari} nije na{ao nijedne rije~i
opomene ni savjetovanja da se taj krvolo~ni bijes zaustavi. Naprotiv, njegovo
javno istupanje i zalaganje za usta{ki pokret, kao i njegovo blagosiljanje i glo-
rificiranje usta{kih vo|a, a kasnije }emo vidjeti i njegove govore, koje je drào
i usta{ama kao i domobranima, nadbiskup [ari} bio je u stvari jedan posredni
podstreka~ za sve one brojne zlo~ine, koji su se ve} dotad desili, a koji }e se iz
dana u dan tokom ~etiri krvavih godina mnoìti u beskona~nost.” (str. 560.)
Usta{kim reìmom javno se odu{evljavao i splitski biskup dr Kvirin Bo-
nefa~i}, a u~estvovao je zdu{no u svim usta{kim manifestacijama i pretvorio
crkvene propovedaonice u politi~ke tribine. Pod italijanskom okupacijom
“splitski biskup je oti{ao tako daleko, da je dostavljao policiji promemorije sa
spiskom “politi~ki sumnjivih osoba.” (str. 564.) Zalagao se i za kolektivno ka-
`njavanje ~etni~kih i partizanskih porodica, o ~emu su slu`beno obave{tene ita-
lijanske vojne i policijske vlasti. Kako se vidi iz jednog njihovog originalnog
dokumenta, “splitski biskup, podupiraju}i svesrdno molbu katoli~kog klera u
onim krajevima, kako vam je ve} saop}eno, stavlja dalji prijedlog, da se za sva
zlodjela i {tete, koje su se ve} dogodile, ili koje }e se eventualno dogoditi, pro-
glase odgovornim familije bandita, koji ìve u mjestima onih krajeva smatra-
ju}i da }e ova mjera sigurno imati za u~inak, povratak mnogih bandita svojim
ku}ama.” (str. 564.)
766
Vernost i odanost Paveli}u i ushi}enje usta{kom vla{}u izraàvali su i
hvarski biskup Miho Pu{i}, kr~ki biskup dr Josip Srebrni~, senjski biskup Vik-
tor Buri}. U Buri}evoj poslanici sve{tenicima i vernicima, koja je objavljena
krajem juna 1941. godine, stoji i slede}e: “Bili smo netom svjedoci velikih do-
ga|aja u na{oj dragoj domovini Hrvatskoj. Bo`ja je providnost htjela, da se
ostvarilo ono za ~im su dugi vijekovi ~eznuli, za ~im su generacije naroda uz-
disale; oìvotvorilo se ono, {to je bio najvi{i zemaljski ideal rodoljubnog sve-
}enstva i vjernika na{ih dijeceza od davne pro{losti do na{ih dana. Nakon mno-
gih borbi i trpljenja neodoljiva narodna te`nja za slobodom, pravdom i zado-
voljnim ìvotom okruèna je kona~no uspostavom NDH. Domovini na{oj si-
nu{e bolji dani i u svakom se hrvatskom srcu porodi vedra nada u sretnu bu-
du}nost. I dok stojimo pod dojmom op}eg narodnog odu{evljenja, pogled nam
se i nehotice okre}e na dugu i mukotrpnu pro{lost hrvatskog naroda. U nepre-
kidnom nizu narodnog trpljenja kroz sva duga stolje}a nalazimo me|u istaknu-
tim narodnim borcima lijepi broj slu`benika oltara, {to nas napunja posebnim
ponosom, ali, pored toga, svijesni smo tako|er i preva`ne one uloge, koju je cr-
kva odigrala u na{oj narodnoj pro{losti.” (str. 565.)
Zanosne i sentimentalno oki}ene pozdrave Paveli}u upu}ivao je i |ako-
va~ki biskup, dr Antun Ak{amovi}, daju}i istovremeno “primjer svome kleru
kako treba da se sluì NDH, kako da je se u svim njenim izdajni~kim nastoja-
njima pomogne. U tu svrhu trebalo je angaìrati i oltare i propovijedaonicu.”
(str. 568.) Posebnom “okru`nicom”, nazvao je Hitlerov pohod na Sovjetski Sa-
vez krsta{kim i podupro upu}ivanje domobransko-usta{kih legionara na isto-
~ni front. U “okru`nici”, koja je datirana 24. septembra 1941. godine, nalaze se
i slede}i redovi: “Na{ veliki poglavnik, heroj naroda hrvatskoga, spasitelj na{e
slobode u najteè dane, kad smo zaprepa{teni strahovali da li }e s Jugoslavijom
biti izbrisana na zemljovidnoj karti i na{a tisu}ugodi{nja dràva Hrvatska, raz-
vio je neslomivom snagom i upravo nadnaravnu mudrost odmah u po~etku
svoje vladavine. Uloìo je nad~ovje~ne napore da NDH osigura normalan raz-
voj politi~koga i kulturnoga ìvota. Uza sve to su se zakleti neprijatelji usudili
svojim nasrtajima prouzro~it nered u nekim krajevima na{e zemlje. Na{i hrvat-
ski sinovi, na{a ponosita i hrabra vojska potpuno odana poglavniku, jam~i za
dobru sudbinu NDH. Prema visokom nalogu velikoga poglavnika hrvatska
vojska je podijelila vite{ku ulogu. Jedni stoje u slu`bi zemaljske obrane, a dru-
gi u~estvuju u kriàrskom ratu protiv bolj{evika. Veliki vo|a nema~koga rajha
je slavodobitnim ~etama njema~ke vojske pridruìo ~ete svih saveznika miro-
tvorne “osovine”, ne zato {to bi osje}ao nedostatak snage njema~ke vojske, ne-
go da se pokaè puna solidarnost svih velikih i malih saveznika, da su slo`ni i
jednako po`rtvovani za uspostavu mira i slobode svakomu narodu na evrop-
skom kontinentu prema smjernicama velikoga vo|e njema~koga rajha. Sveta
katoli~ka crkva prati ove doga|aje punom brigom i ljubavlju prema ratnicima
na fronti i prema stradalima u domu. Zato sveti otac svojom porukom ujedinju-
je na{e du{e u zajedni~koj molitvenoj akciji.” (str. 569.)
767
e) Papina javna podr{ka Paveli}u
Kako posebno prime|uje Novak, “va`no je u toj okru`nici, {to nam biskup
Ak{amovi} otkriva kakve su bile intencije Vatikana s tom molitvenom akci-
jom, i kakve su nade obuzele crkvene velikodostojnike, u trenucima, kad se
prema mi{ljenju “velikog vo|e rajha sa slavodobitnim ~etama njema~ke voj-
ske” imao pred Moskvom okon~ati “kriàrski rat protiv bolj{evika u Rusiji”.”
(str. 570.) U poslanici, koju je taj isti biskup, kao propagator usta{ke ideologi-
je, uputio po~etkom 1942. godine, on isti~e: “Gospodin Bog je u svojoj milo-
stivoj pravednosti usli{ao molitve na{e. Pro{la godina 1941, na{a jubilarna go-
dina, bila je ispunjena triumfalnim manifestacijama op}e narodne radosti po-
vodom progla{enja NDH. Veliki osloboditelj hrvatskog naroda, udruèn s vo-
|om njema~kog rajha i s du~eom susjedne Italije, nakon osam i pol stolje}a
udara temelje uskrsnuloj dràvi Hrvatskoj. Poglavnik na{e mlade NDH i nje-
zine oruàne snage obnavljaju duh hrvatskih vitezova u sna`nom zovu: Za
dom spremni! Poglavnik zemaljskoga vrhovni{tva obnavlja duh crkvenoga je-
dinstva u savremenom zovu: Natrag vjeri otaca! Jedinstvo je u katoli~koj cr-
kvi! U Nezavisnoj DH se visoko po{tuje sloboda svete katoli~ke crkve i nada-
sve se cijeni uzvi{eni apostolat ove od Isusa Krista utemeljene ustanove.” (str.
571.) On uz to insistira na pokatoli~avanju Srba kako bi se oni {to uspe{nije de-
nacionalizovali i u celoj dràvi ìveo samo jedinstven hrvatski narod. Novak
povodom toga konstatuje da je biskup Ak{amovi} “u trenutnom zanosu otkrio
ovako u toj poslanici svoju i ~itavog episkopata strastvenu te`nju za katoli~e-
njem Srba, “kako bi bio jedan pastir i jedan ov~injak”, a u NDH sa pokatoli~e-
nim Srbima samo jedan narod hrvatski. Jer, i za njega i za cio episkopat “po-
glavnik ... obnavlja duh crkvenoga jedinstva u savremenom zovu: Natrag vje-
ri otaca! Jedinstvo je u katoli~koj crkvi!” A na tome poslu bio je biskup Ak{a-
movi} osobito revnosan suradnik, kako }e se to u slijede}em poglavlju op{ir-
no izloìti. Ovom ispovije{}u o punoj suglasnosti episkopata u NDH s poglav-
nikom i njegovim usta{ama u najstrahovitijem ataku na slobodu savjesti – ko-
ju pozna historija. îtava ova poslanica 1942. napisana je, u stvari, kao apolo-
gija, stru~na i dogmatska za opravdanost katoli~enja u NDH, na osnovu “uzvi-
{enog apostolata svete katoli~ke crkve”. A kada sve bude izvedeno prema “su-
vremenom zovu poglavnika: Natrag vjeri otaca!”, onda }e u NDH zavladati
pravi raj Bo`ji, jer }e Hrvati i Srbi biti sjedinjeni u katoli~koj crkvi, i u NDH
}e zavladati “milost duhovnoga preporoda” pod rukovodstvom katoli~ke cr-
kve, njenog episkopata i cjelokupnog klerofa{izma.” (str. 571.)
Papa Pije XII, 18. maja 1941. godine, srda~no je primio Antu Paveli}a i
celu usta{ku delegaciju, koja je do{la u Rim da sa Musolinijem dogovori stu-
panje na hrvatski kraljevski presto vojvode od Spoleta, pripadnika savojske
kraljevske ku}e. Sva fa{isti~ka, usta{ka i klerikalna {tampa je odu{evljeno po-
zdravila taj doga|aj, iako je njime papa grubo prekr{io na~elo neutralnosti. [a-
ri}ev “Katoli~ki tjednik” povodom toga je pisao da “pravoslavni elemenat, ko-
ji se no{en osmanlijskom najezdom razlio preko povijesnog podru~ja Hrvat-
ske, ne}e mo}i u NDH vr{iti propagandu. On }e biti povra}en u svoje prirod-
768
ne granice, kako to traì ne samo pravda, nego i ìvotni interes zapadne uljud-
be. Katoli~ka i muslimanska vjeroispovijest imat }e za{titu i mogu}nost slo-
bodnog razvitka s temeljnim interesima hrvatskog naroda. U Vatikanu su svi-
jesni velikog uskrsnu}a NDH. Stoga je razumljivo da je taj doga|aj izazvao u
Vatikanu ìvo zadovoljstvo. I Vatikanu je stalo do toga da hrvatska dràva bu-
de {to mo}nija.” (str. 582.)
Katoli~ka akcija, Veliko kriàrsko bratstvo, jezuitske i franjeva~ke {kole i
semeni{ta, kao i sve druge organizacije i institucije hrvatskog nacionalnog i ri-
mokatoli~kog karaktera, me|usobno su se prosto takmi~ile koja }e dublju i
ubedljiviju vernost iskazati usta{kom reìmu i njegovoj klerofa{isti~koj ideolo-
giji. Kad je i Vatikan javno i otvoreno podrào Paveli}a, nikakvih dilema vi{e
nije bilo u pogledu papine zamisli da pod okupacijom uspostavljena Hrvatska
predstavlja istureni bastion katoli~anstva i da s njene teritorije treba eliminisa-
ti pravoslavne pokoljem ili nasilnim pokr{tavanjem. “Da bi se {to pravilnije
ocijenila i shvatila pojava pokatoli~avanja pravoslavaca u masama, kao i krva-
vi progon Srba od strane usta{kih avangardista, objasnit }e sami pojedini usta-
{ki ~imbenici, koji su davali za taj cilj direktive. Ne samo pojedincima nego i
~itavim usta{kim formacijama i razdraènim prista{ama, podbadanim amoral-
nim instinktima i strahovitom mr`njom koju je protiv pravoslavlja, {to je do-
sljedno zna~ilo protiv Srpstva, isticao jednako neki logornik, kao {to je to ~inio
fanati~ki franjevac, jezuita, kapelan, ùpnik, kanonik pa i sam biskup ili nadbi-
skup. Svi su se oni na tom poslu takmi~ili, a opet taj i takav posao nazivala je
klerofa{isti~ka {tampa kao najvi{u eti~ku i patriotsku du`nost.” (str. 602-603.)
f) Klerousta{ka akcija pokatoli~avanja

Po pitanju klju~nih planova i ciljeva na kojima su se ujedinili rimokatoli~-
ka crkva i usta{ki reìm, nije moglo biti nikakvih nedoumica. “Ve} prvih dana
usta{kog reìma pokazalo se da }e se prema pravoslavlju, u stvari prema Srp-
stvu u NDH, zauzeti jedan neobi~no o{tar, zlo~ina~ki stav. Bilo je jasno, da }e
se gra|ani i seljaci pravoslavne vjere tretirati ne samo kao dràvljani drugog re-
da, nego kao lica izvan zakona. Prve reformne policijske mjere to su rje~ito po-
kazivale. Srbima pravoslavcima nare|eno je u Zagrebu, kao i u ostalim grado-
vima da nose oko ruke plavu traku na kojoj je imalo da bude slovo “P” (lati-
ni~no “R”), jer se ni tom mjerom nije htjelo priznati da u usta{koj NDH mogu
da postoje i da ìve Srbi. Tako je ovaj znak “P” = pravoslavac, imao da bude
srednjevjekovni getovski znak za prokazanih 1.885.943 Srba, koji su imali da
pri|u ili “vjeri djedova”, ili da ih se ukloni iz NDH i to ili emigracijom u Ne-
di}evu Srbiju ili oda{iljanjem Bogu na istinu, sa spasenim i nespasenim du{a-
ma. Tako je ovo slovo “P” osim svog politi~kog obilje`ja imalo i ~isto vjersko,
jer je njime militantni klerikalizam, sada dominantan u usta{kom reìmu, s ko-
jim je uspostavio punu intimnu saradnju prvih dana NDH, obiljeìo svoj krsta-
{ki pohod na omraèno pravoslavlje.” (str. 603.) I crkva i vlast su sve svoje po-
tencijale mobilisali da ove ciljeve {to pre ostvare.
769
Na krajnje jednostavan na~in, klju~ni rimokatoli~ki i hrvatski usta{ki pro-
gram prema Srbima izrazio je na usta{koj skup{tini u Gospi}u Paveli}ev do-
glavnik Mile Budak, rekav{i: “Jedan dio Srba }emo pobiti, drugi raseliti, a osta-
le }emo prevesti u katoli~ku vjeru i tako pretopiti u Hrvate.” (str. 605.) Usta{ki
ministar Milovan @ani}, ina~e veliki Stepin~ev prijatelj, na usta{kom skupu u
Novoj Gradi{ki, juna 1941, izjavljuje: “Usta{e! Da znate: ja govorim otvoreno.
Ova dràva, ova na{a domovina mora biti hrvatska i ni~ija vi{e. I zato oni ko-
ji su do{li ovamo, ti treba i da odu. Doga|aji kroz stolje}a, a osobito ovih dva-
deset godina pokazuju, da je tu svaki kompromis isklju~en. Ovo ima biti ze-
mlja Hrvata i nikog drugog i nema te metode, koju mi ne}emo kao usta{e upo-
trebiti, da na~inimo ovu zemlju zbilja hrvatskom i da je o~istimo od Srba, koji
su nas stotine godina ugroàvali i koji bi nas ugrozili prvom zgodom. Mi to ne
tajimo, to je politika ove dràve i to kad izvr{imo, izvr{it }emo samo ono {to
pi{e u usta{kim na~elima.” (str. 606.) Takvi su govori dràni {irom Nezavisne
Dràve Hrvatske, mahom posle mise na otvorenom prostoru i uz prisustvo ri-
mokatoli~kih sve{tenika. Usledili su masovni pokolji, plja~ke, hap{enja i odvo-
|enja u logore.
Po govorni~koj vatrenosti sve{tenici nisu nimalo zaostajali za usta{kim
funkcionerima. “Katoli~ki sve}enik, ùpnik u Udbini, Mate Mogu{, raspalju-
ju}i masu svojim usta{kim nakaznim mislima, ukazivao je na potrebe istreblje-
nja Srba, koji ne èle da se pokatoli~e. On je, u toj svojoj usta{koj monstruo-
znosti... rekao: “Dosad smo za katoli~ku vjeru radili molitvenikom i krstom, a
sad je do{lo vrijeme, da radimo pu{kom i revolverom... Pa ako budete tako ra-
dili, savjetuje i hrabri ùpnik svoje vjerne, uìvat }ete plodnost mutila~kih ba-
ra”, tj. rodnoga kraja, koji su naselili Srbi! Me|utim, vidit }e se kasnije, da ud-
binski ùpnik nije bio osamljen u ovakvom tuma~enju Kristovog evan|elja.
Svuda i na svakom mjestu govorili su usta{e, stoèrnici i logornici, civilni i sve-
}eni~ki, o buntovnosti, koja mora dovesti do punog osvajanja Hrvatske za hr-
vatski narod. U ovoj blasfemi~noj i nakaznoj interpretaciji evan|elja trudili su
se i oni prvi ideolozi iz Katoli~ke akcije, da sve ovo dovedu u sklad sa pravom
voljom Bo`jom!” (str. 610.)
Izme|u usta{a i klerikalaca nestalo je bilo kakvih ideolo{kih razlika. Pra-
voslavnu veru je trebalo potpuno likvidirati, a toga se posla poduhvatio “velik
broj misionara, koji se dao svim àrom na ovaj prozelitisti~ki posao, ~ije su per-
spektive obe}avale veliku i obilnu ètvu. Silom i milom. Pored ovako naelek-
trizirane atmosfere i savr{eno podràvane psihoze kroz klerofa{isti~ku {tampu,
stale su se javljati naredbe jednako usta{kih vlasti kao i crkvenih, koje }e se od-
nositi na katoli~enje i prekr{tavanje, u prvome redu pravoslavnih Srba... U
NDH vrijedni fa{isti~ki u~enici odlu~ili su da izbri{u trag, koji bi ih podsje}ao
na Srpstvo i pravoslavlje. Da bi ova nasilja odjenuli u forme zakonitosti, stale
su nicati raznovrsne naredbe. Katoli~enje je imalo posluìti kroatiziranju, pa je
tako imao da bude postignut dvostruki rezultat. Usta{e su mislili da }e tako po-
ve}ati broj Hrvata, a klerikalci ov~injak s jednim pastirom... Progon pravoslav-
nog sve}enstva imao je u svim mogu}im izrazima da raspoloì psiholo{ki pra-
770
voslavne mase za prijelaz na katolicizam. To su bile stvarno prve pripreme za
taj veliki misionarski posao, na kome }e se s toliko àra i pripravnosti na}i
ogroman broj slu`benika katoli~ke crkve koriste}i najtragi~niju situaciju jed-
nog obespravljenog naroda. Sve je pokazivalo, jo{ za prvih nedjelja NDH, da
postoji jedan unaprijed smi{ljen plan, na ~ijoj }e razradi i izvo|enju sura|ivati
najraznovrsniji ~inioci, a dakako, me|u njima i sluge oltara katoli~ke crkve.
Sloboda savjesti bila je jednako napadnuta kao i goli ìvot obespravljenih Sr-
ba. Vijesti, koje su se {irile iz svih onih krajeva NDH, gdje u ve}im skupinama
ìve Srbi od vjekova, ili sami ili izmije{ani sa katolicima, djelovale su na sve
one sve}enike, koji su se opirali da napuste svoju pastvu, voljni da s njome di-
jele svu nesre}u. Ali, pritisak je bio sve ve}i, moralni i fizi~ki, i sve}enici sve
vi{e napu{taju, od svoje volje i gonjeni, svoje parohije i parohijane, ostavljaju-
}i ih najtragi~nijem udesu. Jer, ~im su se stale zatvarati crkve, paliti i ru{iti, u
takvim mjestima nije bilo opstanka ni sve}enicima. Oni, koji su bili uporniji,
bili su odvedeni u logore, a drugi odmah likvidirani.” (str. 616-617.)
Dràvne i crkvene vlasti do najsitnijih detalja su sinhronizovale svoje ak-
tivnosti kako bi se prljavi posao verske unifikacije {to efikasnije obavio. “At-
mosfera, koja je nastala uslijed sve ve}eg i brutalnijeg, bijednog pritiska najne-
milosrdnijih usta{a – a nju su jo{ vi{e zatrovali govori ministara i stoèrnika,
~lanci netrpeljive {tampe, koja je agitirala za {to brè i {to efikasnije ~i{}enje –
ve} je maja mjeseca sli~ila na paniku, koja je zahvatila {iroke razmjere. Sve je
obuhvatila misao, da }e mo`da ako ne imanja, a ono gole ìvote spasiti, ako se
prekrste, ako prime katolicizam. A tako su im govorili misionari, fratri, kapela-
ni i ùpnici, koji su ve} osjetili, da je sazrelo sjeme za jednu osobitu duhovnu
ètvu, uz koju je ve} uveliko krenula ona krvava, koja nikako da izgubi na svo-
joj snazi. Sve je na svoj na~in pristupilo radikalnom ~i{}enju NDH. Otpu{tanja
pravoslavnih ~inovnika i {ikanacije pravoslavaca pred svim slu`benim tijelima
NDH, bile su prve mjere, iza kojih su slijedile one o{trije i na kraju krvave. Mi-
sionari su se razmiljeli na sve strane, da najprije {apu}u, a onda da javno govo-
re i da se javno zalaù, da su u NDH, u katoli~koj zemlji gra|ani prvog reda
samo katolici. Od prijetnji do najhipokritskijih savjetovanja bila je veoma {iro-
ka skala sredstava, da se postigne èljeni uspjeh.” (str. 617-618.) Biskupi su u
svojim dijecezama {tampali letke kojima su agitovali za pokr{tavanje, dok je
Kancelarija nadbiskupskog duhovnog stola u Zagrebu izdala slu`beno uput-
stvo kako }e se versko preobra}anje obavljati.
Hrvatska usta{ka vlada je, po~etkom 1942. godine, izdala slu`beni akt ko-
jim se nalaè dràvnim organima da se svi Srbi koji su pre{li na rimokatoli~ku
ili muslimansku veru upi{u u mati~ne knjige kao Hrvati. Otvorenu podr{ku po-
katoli~avanju Srba pruìo je Vatikan, dok takav oblik pohrva}ivanja Jevreja ni-
je dolazio u obzir, zbog toga, kako je pisao biskup Ak{amovi}, {to “dràvne
vlasti pitanje @idova re{avaju po rasnom principu, a ne vjerskom, prema tome
tu se ne da vi{e ni{ta intervenirati.” (str. 624.) Sa dràvne strane, akcijom po-
katoli~avanja pravoslavaca neposredno je rukovodio pro~elnik i predstojnik
verskog odseka usta{ke vlade fra Dionizije Juri~ev, koji je otvoreno saop{ta-
771
vao: “U ovoj zemlji ne moè vi{e da ìvi nitko osim Hrvata, jer ovo je zemlja
Hrvatska, a tko se ne}e pokrstiti, mi znademo kud }emo s njim. Ja sam u ovim
gore krajevima davao o~istiti od pileta sve do starca, a, ako bude potreba, u~i-
nit }u i ovdje, jer danas nije grehota ubiti ni malo dijete od 7 godina, a koje
smeta na{em usta{kom poretku. Mi danas treba da budemo svi Hrvati i da se
pro{irimo, a kad se pro{irimo i oja~amo, ako nam bude potrebno, jo{ }emo da
oduzmemo od drugih. Nemojte misliti {to sam ja u sve}eni~koj odori, ali da
znadete da ja, kada je potrebno uzmem strojnicu u svoje ruke i tamanim sve do
kolijevke, sve ono {to je protiv usta{ke dràve i vlasti.” (str. 627.) Za tog istog
fra Dionizija Juri~eva Novak napominje da “za njega svjedoci kaù da je
mijenjao odje}u i obla~io se u usta{ku uniformu, stalno opasan pi{toljem.”
(str. 627.)
Biskupska pismena uputstva i rezolucije biskupskih konferencija, koje su
donesene povodom usta{ke klerofa{isti~ke akcije pokatoli~avanja Srba imale
su za cilj da se celom procesu da izgled ure|enosti i nepristrasnosti. “Jasno je,
da je visoki katoli~ki kler vodio itekako ra~una o èljama i intencijama usta{ke
vlade, samo je èlio da metode prisilnog katoli~enja zaodjene u ljep{e forme, u
izraze, koji bi se pred stranom javno{}u, koja je uveliko osjetljiva na atake, ko-
ji se organiziraju protiv slobode savjesti, mogli da brane i pravdaju, da su po-
sve nedu`ni, da je u~injeno samo ono, {to se od njega traìlo po slobodnoj vo-
lji i uvjerenju prolaznika. Pogotovo, kad je time mnogima prelaènje na kato-
licizam spasilo ìvote.” (str. 631.) Iako su se ranije neke razlike izme|u jezui-
ta i franjevaca mogle primetiti, prljavi posao u koji su slo`no i revnosno prio-
nuli, izbrisao je sve vidljive razlike. “Utvr|ena je strahovita ~injenica da su zli-
kova~ke usta{ke bande, koje je Paveli} poslao u Bosnu i Hercegovinu, da po
njegovu, ali i Hitler-Musolinijevu planu izazovu bratoubila~ki rat, na{la upra-
vo u bosanskim i hercegova~kim franjevcima, od kojih su se samo rijetki iz-
dvajali, najodre{itije pomaga~e i suradnike. Njihovi samostani bili su ve} od ra-
nije usta{ka àri{ta, kako }e to oni sami ispovijediti, centri za usta{ku i njema~-
ku {pijunaù, utvrde i kona~i{ta, pravi arsenali usta{kih stoèrnika, tabornika,
logornika i ostalih du`nostnika, ali i svih mogu}ih talijansko-njema~kih na-
mjernika oficira i vojnika, gestapovaca i raznovrsnih fa{isti~kih agitatora... Oni
su aktivni borci, sau~esnici u krvavim zlo~inima i zvjerstvima! Propovjedaoni-
ca nikad nije bila sramotnije i brutalnije oskvrnuta nego u ovom usta{kom pe-
riodu, gdje god su se pojavljivali ovi usta{ki propagatori... Stra{na je ~injenica
da se, pred kraj oslobo|enja, moglo konstatirati da su “najgadnije ubojice, pa-
liku}e i plja~ka{i na ruskoj fronti i na fronti u na{oj zemlji bili u~enici bosan-
skohercegova~kih fratara, a najokrutniji usta{ki kolja~i i krvnici u Jasenovcu i
Staroj Gradi{ki, {kolovani su i odgajani u bosansko-hercegova~kim samosta-
nima. Isposni~ka fratarska halja sluìla je ovim izrodima da podmuklo i krio-
mice vr{e {pijunsku slu`bu za ra~un Gestapoa i usta{ke dojavne slu`be.” (str.
637-638.)
772
g) Detaljna sinhronizacija crkvene i dràvne vlasti
NDH u sprovo|enju genocida
Primeri masovnih zlo~ina, koje su rimokatoli~ki sve{tenici izvr{ili nad Sr-
bima, bezbrojni su. Tako je u srezovima Na{ice, Slavonska Poèga i Podrav-
ska Slatina najozlogla{eniji bio fra Sidonije [alc. Kako je svedo~io u~itelj Pe-
tar Kova~evi} iz Balevice, vidi se da su “sva zla Srbi podnijeli sa strane kato-
li~kih sve}enika preko usta{a... Svi su Srbi pod najuàsnijim terorom pre{li na
katoli~ku jedinospasavaju}u vjeru. Od tih sve}enika gromovnik u na{em srezu
(na{i~kom) bio je pater Sidonije [alc. On je na najzvjerskiji na~in dao ubiti na-
{eg mjesnog paroha \or|a Bogi}a. Odveli su ga iz stana u pola no}i i iskasa-
pili ga (odrezali nos, jezik, ogulili bradu, rasporili stomak i zamotali crijeva oko
vrata.” (str. 641.) Fra Vjekoslav Filipovi} je prednja~io u zlo~inima nad Srbi-
ma banjalu~kog kraja, o ~emu ima ogroman broj svedo~enja neposrednih o~e-
vidaca. Samo ilustracije radi, prenosim izjavu \or|a Gaji}a o jednom slu~aju:
“Na osmog februara 1942. jedna grupa zagreba~kih usta{a, pod vodstvom fra-
tra-isusovca(!) imenom Filipovi}a, iz samostana Petri}evca kraj Banja Luke,
oti{la je u srpsko selo Rakovica–Rudnik kraj Banja Luke. U ovom selu radili
su u rudniku Srbi radnici zajedno s radnicima katolicima i muslimanima. Fra-
tar usta{a Filipovi} je po legitimacijama ustanovio radnike Srbe, pa je te odmah
odvojio od radnika katolika i muslimana, te ih istodobno na licu mjesta u rud-
niku dao po usta{ama ubiti. Usta{e su ove radnike ubili krampovima. Tada su
ovdje ubijena 52 radnika Srbina. Poslije toga oti{li su usta{e, pod vodstvom fra-
tra Filipovi}a, u selo Drakuli}i kraj Banja Luke, otkuda potje~u ubijeni radni-
ci rudari. U ovom selu usta{e su i opet pod vodstvom fratra Filipovi}a, ubili
oko 1.500 Srba, ljudi, èna i djece. U ovom selu tad su ubijeni svi ìtelji, jedi-
no se spasila jedna èna imenom Lenka i njezino petoro djece, te jo{ jedno di-
jete, ~iji su roditelji ubijeni. Lenka je kasnije poludjela... Glavni inicijator svih
progona i pokolja, te plja~ke Srba u ovom kraju jest ve} pomenuti dr Viktor
Guti}, koji je u svojim govorima stalno harangirao protiv Srba... Pored spome-
nutog fratra Filipovi}a i drugi su fratri dolazili na dogovor Guti}u, ali ja njiho-
va imena ne znam.” (str. 646.) Svedo~e}i o istim doga|ajima, u~iteljica Dobri-
la Martinovi} iznosi dodatni podatak: “Vrhunac divlja{tva predstavlja pokolj
{ezdesetoro {kolske djece, koju su zatekli u {koli i sjekli im glave pred o~ima
u~iteljice koja je od pretrpljenog uàsa poludjela.” (str. 647.) Ulazak usta{a u
selo Rakovac i kasnije u Drakuli}e fra Vjekoslav Filipovi} je propratio pokli-
~em: “Ubijajte, a ja }u vas razrije{iti grijeha.” (str. 648.)
Fra Miroslav Filipovi}, dodav{i sebi i prezime Majstorovi}, polovinom
1942. godine postao je zapovednik usta{kog koncentracionog logora Jaseno-
vac. “Svi sadisti~ki instinkti jedne monstruozne li~nosti ovdje su se razvili do
najstrahovitijih paroksizama. Postoje svjedoci koji vjerodostojno svjedo~e da
je ta zvijer pobila svojom rukom veliki broj unesre}enih logora{a.” (str. 648.)
Prema svedo~enju dr Zvonka Tkaleca, “pred Boì} 1942. pobjegla su iz logo-
ra ~etiri logora{a @idova, inìnjer Danon s trojicom svojih drugova. ûv{i za
taj bijeg, Majstorovi} je pomahnitao. Vra}aju}i se kolima u logor, ugledao je
773
dvojicu @idova kako stoje i razgovaraju. Sko~io je s kola, do{ao do njih i zapi-
tao {ta su govorili. Ne ~ekaju}i odgovora, odmah je sazvao u tom momentu pri-
sutne logora{e... Povukao revolver i ustrijelio najprije jednoga pa onda ispalio
hitac u drugoga. Taj je pao ranjen i kad se pridigao, Majstorovi} mu je ispalio
i drugi metak u glavu, no ~ovjek jo{ nije bio mrtav. Tada mu je kleknuo na pr-
sa, povukao no` i zaklao ga. Istog je dana po na~elu “kolektivne odgovornosti”
zaklano 56 @idova na radu u selu Bistrici, a drugog dana jo{ 9 njih pred zidom,
u prisustvu svih logora{a. Strijeljao ih je sam Majstorovi}, i kako smo ranije po
rupama na ko{uljama ustanovili, svoj devetorici nije pucao u srce, ve} u desnu
stranu grudi da smrt ne bi odmah nastupila. I ovo nije bilo Majstorovi}u dosta
za do~ek Boì}a. U Kuli se nalazilo oko 600 èna i djece, dovedenih iz nekih
sela na Kozari. Najprije ih je ostavio vi{e dana bez vode i hrane, dok se ène
nisu po~ele penjati na prozore i vikati. Na Badnje ve~e usta{e su ih pobile. Ta-
kav je bio Boì} 1942.” (str. 648.)
Drugi jasenova~ki logora{ \or|e Mili{a kaè za fra Filipovi}a-Majstoro-
vi}a da je “u kolja~kom poslu svojim znanjem i okrutno{}u bio nenadkriljiv.
Dugo je vremena bio glavni izvr{itelj masovnih klanja u Gradini, za koji bi se
rad posebno i obla~io. Obi~no na ve~er navukao bi ~udnu neku zelenkastu ku}-
nu kabanicu, izvr{avao klanja, i tek ujutro drugog dana vra}ao se sav krvav.
Neko je vrijeme vodio sa sobom brojne usta{ke agente, zato~enike, koji su mu
pomagali pri klanju u Gradini... Navikao na stalno klanje, nijedan se od masov-
nih kolja~a nije zadrào u toj satanskoj raboti, koliko on.” (str. 648.) Kao rimo-
katoli~kom sve{teniku, njemu je najvi{e odgovaralo “da obavlja najkrvaviji po-
sao ubijanja maljem, klanja noèm i davljenja zato~enika Jasenovca i Gradi-
{ke... Sa rukama zaprljanim jo{ toplom krvlju svojih `rtava, on je podjeljivao
oprost od grijeha svojim suradnicima u klanju... Fra Filipovi}ev suradnik u Ja-
senovcu bio je i fra Zvonko Brekalo, za koga kaù njegovi poznavaoci, da bi
trebalo sastaviti ~itave knjige, da bi se opisali svi ~udovi{ni zlo~ini... pomo}ni-
ka Filipovi}evog u Jasenovcu... I on je u~estvovao u mu~enju, ubijanju i kla-
nju srpskih zato~enika. To ga nije smetalo da vr{i i vjersku slu`bu u crkvama
kojima su morali da prisustvuju svi zato~enici katolici.” (str. 648.)
Tre}i svedok, koji je sve te uàse gledao svojim o~ima, Lazar Jankov,
“ozna~io je kao najkrvolo~nije ubojice fratre Filipovi}a, Brekala, Matkovi}a i
Brkljani}a”. Kako on iznosi u svom svedo~enju, “ove zvjeri fratri nosili su uni-
formu i, kao svi kolja~i, nosili su no` za ~izmom, kojim su se ~esto sluìli i pred
zato~enicima. Tako je jednom, 1942, pred strojem od 2000 zato~enika fratar Fi-
lipovi} zaklao sa svojim pomo}nikom Matijevi}em dvadesetoricu zatvorenika
koje je izdvojio iz stroja, a ostalima je naredio: Ajde vi drugi u svoje nastam-
be. Zato~enici se okrenuli i po{li u logor, ali je Matijevi} zavapio ~upaju}i se
za kosu: Daj mi jo{ jednog da zakoljem. Nemoj, dosta je dvadeset. Krvi, krvi
sam èdan! – vikao je sumanuto Matijevi}, na{to mu je fratar hladno dobacio:
Kolji, ako ho}e{, sve. Usta{ka zvjer zaista je uletjela u gu`vu zato~enika i
uspjela zaklati jo{ trojicu, dok su se drugi razbjegli. Na katoli~ki Badnjak 1942.
Filipovi} je pred strojem zato~enika strijeljao trojicu, koje je okrivio da su htje-
774
li pobje}i. Jedna `rtva nije bila smrtno pogo|ena, pa je jaukala. Ubojica je do-
hvatio svoj no`, podmetnuo svoju {aku `rtvi pod grlo, zaklao nesretnika i po-
pio punu ~a{u krvi: Ah, {to je slatka partizanska krv. Ti fratri zlikovci, kakve
svijet ne pamti, nisu zaboravljali ni bogosluènje. U dvije-tri nedjelje jedanput
sluìli su oni misu u jednom odjeljenju stolarske radionice, ~ak s oltarom, sa
sve}eni~kom rukom preko svojih uniformi natopljenih krvlju i noèva zadje-
nutih u ~izme. âk su i bogougodne besjede dràli.” (str. 649.) Njihova vera i
njihov oltar su bili monstruozni i kolja~ki.
Kad je posle rata su|eno fra Vjekoslavu Filipovi}u-Majstorovi}u, on je i
pred sudom mnoge zlo~ine priznao, {to se vidi iz slede}ih fragmenata saslu{a-
nja: “Priznajem da sam li~no kod javnih strijeljanja ubio oko stotinu zato~eni-
ka logora Jasenovac i Stara Gradi{ka. Isto tako priznajem da su se za vrijeme
moga upraviteljstva u logoru Jasenovac vr{ila masovna ubijanja u Gradini, ali
ja u tome nisam sudjelovao, iako sam za ta masovna ubijanja znao. Ispravljam
se, ja sam kod tih masovnih ubijanja prisustvovao, ali ih nisam izvr{avao. Ta
masovna ubijanja dopu{tao sam kao upravitelj, jer sam imao usmene naloge od
Ljube Milo{a, a jo{ vi{e od Matkovi} Ivice, a katkada i od Maksa Luburi}a. U
Gradini ubijalo se maljem, i to tako da bi `rtva morala si}i u iskopanu jamu,
na{to je slijedio udarac maljem po glavi odostraga. Osim toga se ubijalo strije-
ljanjem i klanjem. Kad su se vr{ile likvidacije èna i djevojaka u Gradini, znam
da su se nad mla|ima vr{ila silovanja... Za moje vrijeme, po mom ra~unu, li-
kvidirano je u logoru Jasenovac 20-30.000 zato~enika (dakle za samo 4 mjese-
ca!)... Iz Jasenovca (gde je bio od kraja juna 1942. – nap. V.[.) sam do{ao u lo-
gor Stara Gradi{ka koncem listopada 1942. do 27. IV 1943. Za gornje vrijeme
doga|ale su se u logoru Stara Gradi{ka masovne likvidacije, koje su se obi~no
vr{ile izvan logora... 16. IV 1945. vratio sam se u Jasenovac, gdje sam ostao do
konca. (Pori~e da je u~estvovao pri strahovitom masovnom likvidiranju logo-
ra, mada je do kraja bio upravnik!)... Po pri~anju Maksa Luburi}a, koji je vje-
rojatno vodio evidenciju o ubijenim Srbima, ubijeno je u NDH kroz ove ~etiri
godine oko pola miliona Srba.” (str. 649.) Iako je mnogo zlo~ina priznao, to je
bio samo manji deo od onoga {to je zaista izvr{io. Prema izjavi usta{kog ofici-
ra Josipa Matijevi}a, fra Vjekoslav Filipovi}-Majstorovi} je bio “okrutan, vo-
lio je mnogo da kolje. Mnoge i mnoge grupe zato~enika smaknute su za vrije-
me njegovog upravljanja logorom. Kada je ba~en na teren kao zapovjednik
bojne, mnogo je palio sela i klao stanovni{tvo, osobito po Kozari i okolici Bo-
sanske Dubice. U Bosanskoj Dubici, sa satnikom Ivanom Sudarom, zvanim
Jojo, pokupio je sve pravoslavne i potukao do zadnjega, te ih bacio u Unu. U
istragama je mu~io i tukao da do|e do priznanja, prosto re~eno bio je veliki
krvnik. Dok je bio zapovjednik u Dubici, k njemu su ~esto dolazili sve}enici
Brekalo, Lipovac i ûlina, te su u njegovom stanu po ~itavu no} pili i jeli, a ta-
ko|er su uvijek u ovakvim gozbama bile prisutne i kojekakve pokvarene ène.
Napominjem da su isti kao sve}enici ubijali, tukli, pijan~evali i na zvjerske na-
~ine mu~ili zato~enike.” (str. 650.)
775
Kako zaklju~uje Viktor Novak, “ovaj divni usta{ko-sve}eni~ki kvartet od-
jekivat }e dugo kroz historiju katoli~ke crkve u Hrvatskoj kao najsramniji iz-
raz jednog moralnog pada, kakovo se rijetko u historijama javlja. Oni ne}e
ostati samo, kao toliko ogroman broj drugih sve}enika, sramno poniàvaju}i
primjer i zloupotrebe crkve i svog sve}eni~kog poloàja, nego kao prototipa
najstra{nijih krvnika u sve}eni~kim odijelima i pod sve}eni~kim tonzurama,
kojima je, u Danteovoj viziji, poplo~an pakao. – Ovim svjedocima pridruùju
se i drugi koji dopunjaju sliku strahovite fizionomije ove fratarske monstruo-
znosti.” (str. 650.) I tu, kod ovako masovnih zlo~ina, nema nikakve spontano-
sti, jer su oni unapred smi{ljeni i rukovo|eni monstruoznom prozelitskom lo-
gikom. “Masovna ubijanja u jednome kraju izazivala su nesumnjivi, toliko po-
trebni “psihologijski temelj”, koji je tako zaèlio nadbiskup Stepinac i prepo-
ru~io u rezolucijama od 17. XI 1941, za masovna katoli~enja u drugim kraje-
vima. Ili, jednostavnije i stvarnije: masovnim katoli~enjima prethodila su ma-
sovna ubijanja. Glas uàsa i jeza mu~ili{ta {irila se na sve strane kao pomam-
ni plamen poàra. Da napuni svojom grozotom preostale ìve, jo{ zadràne
usred takvog pakla snagom ljubavi prema vlastitom ognji{tu.” (str. 650-651.)
Franjevac Sre}ko Peri} rukovodio je pokoljima u livanjskom srezu. “Ovaj
fratar, rodom iz sreza livanjskog, imade jednu sestru, koja je u livanjskom sre-
zu udata za jednog Srbina. On je prije pokolja, jedne nedjelje sa oltara u crkvi
Gorici sakupljenim Hrvatima naredio da zapo~nu pokolj Srba sa rije~ima:
“Bra}o Hrvati, idite i koljite sve Srbe, najprije zakoljite moju sestru, koja je
udata za Srbina, a onda sve Srbe od reda. Kada ovaj posao zavr{ite, do|ite k
meni u crkvu, gdje }u vas ispovijediti, pa }e vam svi grijesi biti opro{teni!” Po-
slije toga je zapo~eo pokolj. Uporedo sa pokoljem Srba plja~kali su usta{e srp-
ske domove i ku}e, a potom ih palili. Usta{e su namjeravale da u livanjskom
srezu, poslije izvr{enog pokolja, poru{e sve srpsko-pravoslavne crkve, ali ih je
u tom sprije~io dolazak talijanske vojske. U livanjskom srezu nisu Srbi nago-
njeni da pre|u na rimokatoli~ku vjeru, jer su bili osu|eni na pokolj svi do jed-
noga... Do 20. avgusta 1941. ubijeno je i poklano u srezu livanjskome, prema
dosta to~no prikupljenim podacima, oko 5.600 Srba i to mu{karaca, èna i dje-
ce. Osobito se u progonu Srba istakao kao usta{a dr fra Sre}ko Peri}, koji je za
vrijeme Jugoslavije bio duè vremena rimokatoli~ki sve}enik u Ni{u. S ovim
fratrom progonili su Srbe i ostali fratri iz ovog samostana, njih oko 20, koji su
tako|e nastupali kao usta{e, ali mi njihova imena ne znamo. Uz fra Peri}a i
ostali fratri ovoga samostana podjarivali su Hrvate na pokolj Srba.” (str. 651.)
Prethodni opis zlo~ina usta{kih fratara iz samostana Gorica kod Livna da-
li su Marija Bogunovi} iz Livna i Ljubo Crnogorac iz êlebi}a. Istinitost nji-
hovog svedo~enja potvr|uju i drugi izvori, poput slede}eg izve{taja: “Trebalo
je da do|e 20. avgust 1941. godine, pa da ljudi u Livnu doìve stvarnost onih
rije~i koje je dr Peri} uputio s propovjedaonice Gori~kog samostana. Toga da-
na, rulja usta{kih kolja~a pokupila je sve Srbe Livnjane i odvela ih u {umu Ko-
privnicu izme|u Bugojna i Kupresa i tamo ih zvjerski pobila. Nekoliko dana
iza toga odvedene su u istu {umu i porodice ubijenih. Usta{ka rulja silovala je
776
ène, rezala im dojke, starcima sjekla ruke i noge, vadili o~i, a maloj djeci od-
rubljivali su glave i bacali ih u krilo majkama. Prijetnja dr Peri}a stigla je i lju-
de iz okoline Livna. Iz 50 srpskih domova sela Golinjeva sva mu{ka ~eljad po-
bacana je ìva u jamu na brdu Tu{nici, a porodice njihove, ène, djecu i starce,
usta{e su bacile u jamu na brdu Koma{nici. Iz sela Gornji i Donji Rupnjani su
usta{e bacili 500 mu{karaca, èna i djece u jamu u Klana~koj {umi, u selu â-
prazlijama zaklali su 200 du{a, u osnovnoj {koli u selu êlebi}u zaklali su 300
èna i djece, a mu{karce su bacili u jamu u {umi Diku{a. Tako su usta{e izre-
dali, na poziv dr Sre}ka Peri}a, sva sela livanjske okoline i do 20. avgusta
1941. godine pobili oko 5.000 mu{karaca, èna i djece u livanjskom srezu.”
(str. 651-652.)
Fra Vjekoslav [imi} bio je najve}i usta{ki zlo~inac u kninskom srezu, o
~emu je svedo~io Du{an Zelenbaba iz Golubi}a: “Sva ubojstva Srba izvr{ava-
na su po njegovom nare|enju i prema njegovim uputama. On je, {tovi{e, i sam
li~no svojom rukom ubijao Srbe. Odlazio je sa usta{ama u Bosansko Grahovo,
Kijevo i Vrliku, odvodio Srbe iz tih mjesta i ubijao ih.” (str. 652.) Za njim nije
mnogo zaostajao fra Petar Berkovi}, koji je vodio “rulje usta{kih kolja~a po
kninskim ulicama u fratarskom odijelu, a sa pu{kom u ruci. Kuda je fra Petar
Berkovi} prolazio, sijao je na sve strane strah i trepet. U njegovu kraju veliki
broj ljudi na{ao se zaklan u sobama, zate~eni u krevetima. Postoji velik broj
preìvjelih svjedoka, koji te{ko terete ovog franjeva~kog doktora.” (str. 653.)
Sli~nim zlo~ina~kim podvizima isticali su se fra Alojzije ]osi} iz Kotor Varo-
{i, fra Ante Klari} iz Tramo{nice, fra Milo Ilova~a iz Visokog, itd. Zabeleèno
je da se fra Ante Klari} sa crkvene propovedaonice obra}ao svojim vernicima
ovim re~ima: “Vi ste babe i treba da obu~ete suknje, jer niste do sada ubili ni-
jednoga Srbina. Mi nemamo oru`ja ni noèva i treba da ih kujemo od starih ko-
sa i srpova, tako da gdje god vidite Srbina, zakoljite ga.” (str. 654.) Nije nima-
lo zaostajao za svojom zlo~ina~kom sabra}om ni gvardijan samostana u ûn-
ti}u fra âstimir Herman.
Fratri franjevci, predvo|eni fra Jenkom Vasiljem, organizovali su veliki
pokolj pravoslavnih Srba u Paveli}evom rodnom mestu. O tome je svedo~io
Zdravko Hamovi} iz Konjica: “Prvi pokolj Srba u srezu konji~kom izvr{ili su
usta{e u selu Bradini, u rodnom mjestu dr Ante Paveli}a. Ovaj pokolj izvr{en
je nekoliko dana poslije Vidovdana 1941, i to nakon {to se usta{ki logornik Jer-
kovi} povratio iz Zagreba s instrukcijama. Prije svakog ve}eg pokolja usta{e
su odràvale ve}e savjetovanje, a na ovim savjetovanjima svaki put su uzeli
u~e{}a i fratri iz Konjica. Takovo savjetovanje odràno je uo~i pokolja Srba u
Bradini. Usta{e su nekoliko puta odlazili u Bradinu, tamo kupili Srbe, odvodi-
li ih u Ivan-planinu, gdje su ih ubijali, a njihove lje{eve bacali u neku provali-
ju... Kada su jednog dana do{li usta{e iz Konjica u Borce u namjeri da kupe Sr-
be na Ivan-planinu, Srbi su se tome oprli i nastala je borba... u kojoj su poginu-
li pored ostalih Jerkovi} Zvonko, usta{ki logornik i njegov zamjenik fratar Dra-
go Kamari}...” Opisuju}i dalja usta{ka nedjela i stradanja Srba, Zdravko Ha-
777
movi} iskazuje kako su konji~ki franjevci sara|ivali s usta{ama pri hap{enju
Srba. Fra Drago Kamari}, zajedno s logornikom Jerkovi}em plja~kao je Srbe
gdje god je mogao, izmamljuju}i od njih novac. “U ljeto 1941, poru~ivali su
fratri Srbima preko svojih povjerljivih ljudi da bi bilo najbolje, da svi Srbi pre-
|u u rimokatoli~ku vjeru pa da ih onda ne}e nitko odvoditi u logore i da }e bi-
ti ravnopravni sa Hrvatima.” (str. 657.)
Fra Marko âmu{i}, ùpnik Svetog Ante u Siv{i, u znak priznanja za po-
~injene zlo~ine unapre|en je u ~in usta{kog kapetana i odlikovan Ordenom
krune kralja Zvonimira. Usta{ka odlikovanja su “krasila” i mnoge druge sve-
{teni~ke grudi za “juna~ke” kolja~ke podvige nad golorukim Srbima. “Herce-
gova~ki samostan na [irokom Brijegu bio je uistinu prava usta{ka kula. Iz tog
samostana fra Didaka Bunti}a ponikli su brojni organizatori usta{kih zlo~ina u
tom kraju. Svijesni svojih nedjela, pri pobjedonosnom pribliàvanju Narodno-
oslobodila~ke vojske, po~etkom 1945, franjevci iz te usta{ke kule odlu~ili su
da se zajedno s Nijemcima povuku. Me|utim, kako su bili presje~eni, to su mo-
rali da prime borbu, u kojoj su pokazali da su jednako uporni sa oru`jem u ru-
ci, kao {to su bili bili usta{ki propagatori i misionari. Samostan, gimnazija i cr-
kva bili su pretvoreni u jedno pravo sna`no ratni~ko upori{te, iz koga su fratri
na sve strane sijali smrt. Ograde od bodljikavih ìca, minska polja i dobro iz-
gra|eni sistem bunkera, zaklona i rovova opkoljavali su ovo utvr|enje. Na sva-
kom otvoru nalazio je se mitraljez, jednako na krovu crkve kao i na zvoniku,
bila su tako|er mitraljeska gnijezda. Dakako, u tom utvr|enju bili su glavni ru-
kovodioci njema~ki oficiri i vojnici, koji su imali najsna`niju podr{ku ba{ od
strane usta{kih franjevaca. Kad su sva ova upori{ta poslije nekoliko dana te{ke
bitke savladana, na|eni su u samostanu i crkvi usta{ki fratri, koji su se borili u
svojim mantijama na strani usta{a i Nijemaca kao pu{komitraljesci i borci. Je-
dan ratni dopisnik i o~evidac javio je radiogramom u Beograd, da su upravo ti
fratri bili najogor~eniji branioci i da su dali najè{}i otpor.” (str. 657-658.)
Kako ovom prilikom dodaje Viktor Novak, “otkriveni dokumenti pokazu-
ju da su ovi franjevci uveliko bili intelektualni za{titnici usta{kih zlo~ina. [to-
vi{e, me|u njima su se nalazili i pravi usta{ki kolja~i. Prilikom osvojenja ovog
fratarskog utvr|enja, na|en je prtljag, spremljen za bijeg s Nijemcima i usta{a-
ma. Kod poginulih fratara na|ene su i znatne svote dolara i milijuni kuna, kao
i usta{ke legitimacije. Nekolicini fratara uspjelo je pobje}i s poraènim Nijem-
cima i usta{ama. Me|u njima se nalazi i fra Berto Dragi~evi}, aktivni usta{a i
komandant usta{ke milicije. On je u posljednje vrijeme organizirao seljake u
usta{ku miliciju... Kao usta{ki organizator istaknuo se naro~ito fra Didak ]o-
ri}. Ima jedna fotografija, koja prikazuje franjevca sa {lemom na glavi, koji sje-
di u tenku zajedno s talijanskim vojnicima. Isti ovaj fratar slikan je i u dru{tvu
usta{kih kolja~a. Fra ]ori}, kao ùpnik u Tomislavgradu, organizirao je usta-
{ki podmladak, drào predavanja u kojima veli~a famoznog usta{kog zlo~inca
i vo|u “Crne legije” Juru Franceti}a i poglavnika Paveli}a. Vr{io je i funkciju
usta{kog logornika u sjevernoj Hrvatskoj... Svjedoci tvrde, da je fra Didak or-
778
ganizirao usta{ki pokolj u Nevesinju i Berkovi}ima.” (str. 658-659.) Mnogi {i-
rokobrije{ki franjevci bili su aktivni gestapovski {pijuni. “Takav fra-gestapovac
bio je i fra Sre}ko Grani}, profesor franjeva~ke gimnazije. Gvardijan samosta-
na bio je dr fra Kre{o Pandì}, koji je znao njema~ki i zajedno s fra Radom
Vuk{i}em bio stalno u dru{tvu njema~kih oficira. Dragocjena su pisma, koja je
gvardijanu fra Kre{i pisao ùpnik iz Jablanice fra Nikola Ivankovi}. Iz njih se
vidi puna {pijunska saradnja ovog fratarskog izdajnika... Fratar Ivankovi} bio
je aktivni usta{a jo{ prije 1941. i u~estvovao je u pokolju Srba i u borbama oko
Nevesinja 1941.” (str. 659.)
U Prozoru je glavni usta{ki {pijun bio ùpnik Petar Peri}, a gestapovskom
organizacijom u dolini Rame rukovodio je fra Viktor Sli{kovi}, ùpnik iz Braj-
kovi}a, gdje je mnoge zlo~ine nad Srbima izvr{io. Fra Emanuel Gaji} iz Bu-
gojna uspostavio je, na po~etku rata, usta{ku vlast u Gornjem Vakufu i mnoge
zlo~ine izvr{io kao usta{ki tabornik. Organizator masovnog pokolja u stola~-
kom srezu 1942. godine bio je fra Bakula iz Hrasnog. Vr{e}i nevi|ene zlo~ine,
pozivali su se na Bo`ju volju i podr{ku. “A na to ih je pozivao i njihov veliki
idol poglavnik Paveli}, ~iji su pamflet “Strahote zabluda” sinovi Svetoga Fra-
nje tuma~ili sa propovjedaonice kao kakvo novo evan|elje, novo usta{ko i fra-
njeva~ko vjerovanje.” (str. 660.)
Posle kapitulacije Italije, kad je abdicirao hrvatski nesu|eni pretendent sa-
vojski vojvoda od Spoleta, fra Oton Knezovi} je pisao svom poglavniku da bi
bilo najbolje da se sam Paveli} kruni{e za hrvatskog kralja. Kateheta Vukovar-
ske gimnazije fra Silvester Zubi}, najvi{e se bavio denuncijacijama, ali je i jav-
no podràvao svako streljanje Srba. “U Dalmaciji bila su naro~ita rasadi{ta
usta{kog pokreta franjeva~ki samostani u Sinju, [ibeniku, Makarskoj i Du-
brovniku. Veliki broj zatrovanih klerofa{isti~kih agitatora ponikao je upravo iz
tih samostana. Dakako da za njima nisu zaostajali ni oni u Kninu i po otocima.”
(str. 663.) U uredno vo|enom dnevniku {ibenskih fratara je, pred Novu 1943.
godinu, zapisano: “Ako li usta{ka Hrvatska ne uspije, propali smo i mi sve}e-
nici, i ~asne sestre i sve {to osje}a po{teno i kr{}anski. Jedino taj usta{ki pore-
dak jest ne{to pozitivno, a svaki drugi je destruktivan i anarhi~an.” (str. 664.) U
sinjskom kraju najve}i strah su izazivali fra Petar Glava{ i fra Frane Raki},
obojica ùpnici i veliki agitatori pokolja i progona, a s njima zajedno i fra Ivan
Hrsti} i fra Stanko Milanovi}–Mitre. Fra Berto Dragi~evi} bio je komandant
usta{ke milicije u Rakitnu, a me|u organizatorima njenih zlo~ina isticali su se
fra Ante Cvitanovi} i fra Andrija Jel~i}. Oni su bili i akteri “pokolja izvedenog
u selima Kame{nice, mjeseca marta 1943, kad su njema~ki i usta{ki kolja~i po-
klali 1.800 nevinih `rtava”, a posle pokolja “priredio je gvardijan sinjskog sa-
mostana Topi} ve~eru i pozvao na tu ve~eru i njema~kog komandanta, koji je
naredio te zlo~ine. Zanimljiva je bila konstatacija, da je jedan dio optuènih
usta{a bio odgojen u sinjskom samostanu.” (str. 668.) Istovremeno, “dugo }e se
pamtiti da je sinjski fratar Ivan Hrsti} davao upute, kad su se 82 ìva Srbina ba-
cala u jamu.” (str. 668.)
779
U Kninu je fra Vjekoslav Simi} li~no klao pravoslavne Srbe. Fra Stanko
Milanovi} Mitre je naredio da se u Imotskom formira “logor pod otvorenim ne-
bom za sve pravoslavne Srbe Imotske krajine. Logor je bio strahovito mu~ili-
{te za mnogobrojne ène i djecu, koja su bila osu|ena da na ki{i i hladno}i
aprilskih dana, bez hrane i vode proborave strahovite uàse, koje je taj zlo~inac
izvodio nad nedu`nim svijetom.” (str. 669.) Zapam}ena je njegova izjava da
“sve ri{}ane treba pobiti, a ne ih iz logora pustiti.” (str. 669.) Njegov rimokato-
li~ki istomi{ljenik fra Stanko Bradari} “vr{io je pokolje i paleè gdjegod bi na-
i{ao na koje srpsko naselje. Tako je u naselju Bra}anac naredio da se spale sve
ku}e pravoslavaca. Izgorilo je 16 ku}a, a sam je fratar ubio jednog Srbina sa
poklikom: “Jedno pseto manje”. Ovu kolja~ku atmosferu u Imotskom su poja-
~avali fra Krsto Radi}, ùpnik u Runovi}u i gvardijan imotskog samostana fra
]iro Ujevi}.” (str. 669.) Ovakvih podataka je ogroman broj, pa ih ovde samo
radi ilustracije vrlo malo navodim. “Fra Agostino Cievola, gvardijan samosta-
na Svetog Frane na obali u Splitu, hodao je po Splitu prvih dana na zgraànje
svih rodoljubivih Spli}ana, opasan revolverom i pod ki{obranom predvode}i
usta{ke patrole, da hapse Srbe i srbofile. Glavni usta{ki stan bio je u samosta-
nu na Dobrome (pored Splita), a kasnije u samostanu Poljudu. Jednako su usta-
{e navra}ali u samostan u Makarskoj kao i u Dubrovniku kod franjevaca kao u
svoje usta{ke stanove, imaju}i u njima podr{ku za sve svoje strahovite podhva-
te. Tamo gdje nisu bili organizatori pokolja ili plja~ki, tamo su se na drugi na-
~in oduìli usta{kom pokretu. Kao propagatori i kao dostavlja~i vijesti usta-
{kim, talijanskim, a onda i njema~kim vojnim i gestapovskim odjeljenjima. Fra
Miroslav Buzuk bio je u Sanskom Mostu pravi gestapovski {pijun, kako je to
na sudu dokazano... Dràvna komisija za utvr|ivanje zlo~ina okupatora i nje-
govih pomaga~a u Beogradu, prikupila je znatan broj podataka o suradnji fra-
njevaca, kao i drugih sve}enika, koji su pomagali usta{e i sura|ivali sa talijan-
skim i njema~kim okupatorom. Ti podaci, iako umnaàju broj, oni u stvari sa-
mo ponavljaju dosad utvr|enu ~injenicu, koja govori o masovnom u~e{}u fra-
njevaca na strani usta{a i okupatora.” (str. 670.)
U travni~kom kraju organizator usta{kog pokreta bio je fra Franjo Udovi}.
“Sa pu{kom u ruci je predvodio usta{e na plja~ku i paljenje Kori}ana i Imlja-
na, gdje je stradao velik broj Srba. Fra Udovi} je organizirao usta{ku miliciju
u Kori}anima i bio joj je komandant. Kada je oplja~kana stoka za Janju dove-
dena u Travnik, fra Udovi} je njome raspolagao, i nju je najvi{e porazdijelio
svojim usta{ama u Kori}anima koji su ga vjerno slijedili u njegovom usta{kom
mahnitanju. Preostale pravoslavne je nagonio da besplatno kulu~e usta{ama.”
(str. 670.) Fra Miroslav Petriva~ iz Prozora “u~estvovao je u organiziranju usta-
{ke milicije u Ramu, koja je bila pokora cijelog onog kraja... Fra Silvije Fran-
kovi} iz Bugojna vi|ao se, naro~ito 1941, za vrijeme pokolja Srba, u dru{tvu
najve}ih usta{kih zlikovaca i progonitelja Srba. Stalno je s njima konferirao,
kad su se donosile odluke o progonu Srba i ostalih rodoljuba... Branku Ustru,
kotarskom predstojniku u Bugojnu, koji je htio umiriti svoju krvlju uprljanu sa-
vjest ispovije|u kod ovog usta{kog franjevca, rekav{i mu da je ubio 14 Srba,
780
fra Silvije je odgovorio: “Kad namiri{ na 40, onda }u te ispovijediti i sve }u ti
oprostiti”. Kao {to je ovaj franjevac ovako blasfemi~no poticao na ubojstva,
koriste}i svoju vlast razrje{ivanja od grijeha, tako je velik dio njegove subra}e
zloupotrebljavao u tom kolja~kom vremenu ovu svoju sve}eni~ku privilegiju.
Fra Vladislav ûri}, ùpnik u Bilu, istaknuo se jednako kao denuncijant svih
rodoljuba i ostalih Srba, koji se nisu htjeli odazvati njegovom pozivu da pre|u
na katolicizam... Jednu takvu denuncijaciju, upravljenu poglavniku, potpisali
su zajedno sa fra V. ûri}em jo{ nekoliko njegovih sli~nih drugova sve}enika.
To su fra Borivoje Ma~, ùpnik u Vido{i, fra Bono Grebenarevi}, ùpnik u Pod-
humu, fra Viktor Balti}, ùpnik u Ljubin~i}u, zatim ve} poznati famozni pod-
jariva~ na pokolje Srba, ùpnik ùpe Livno fra dr Sre}ko Peri} i don Boò [i-
mle{a, ùpnik ùpe Si{tani.” (str. 671.)
Denunciranjem su se s posebnim entuzijazmom bavili fra Marijan Sta{i} i
fra Ciprijan Lisica iz Splita, dr fra Krsto Kràni} iz Sinja, fra Josip Poljak iz Pe-
ru{i}a i mnogi drugi. “I fra Velimir [imi}, iz Bukovice, srez Duvno, bio je ve-
oma agilan u razoruàvanju jugoslavenskih vojnika mjeseca aprila 1941, kad
je pri{ao usta{kom pokretu. Sa oltara je agitirao za usta{tvo i drào propovije-
di u kojima je veli~ao poglavnika i NDH. U crkvi je agitirao da se narod do-
brovoljno javi u usta{ku “bojnu kralja Tomislava” kojoj je bio na ~elu stra{an
kolja~ Mirko Kaovica. Zajedno s ovim krvnikom izvr{eni su strahoviti pokolji
Srba u Duvanjskom polju, gdje nijedno dijete nije ostalo po{te|eno. U duvanj-
skom srezu istaknuo se kao usta{ki logornik fra Stjepan Naletili}, koji je ve}
prije 1941. bio zakleti usta{a, a od 1941. u{ao je u usta{ki odbor u Duvnu. Pred
o~ima mu je bila i slava katoli~ke crkve i njena pobjeda u NDH, pa je i on, kao
i njegov sabrat fra Mijo ûji}, nagonio Srbe, milom i silom, da pre|u na kato-
licizam. Dakako, sa oltara je agitirao za usta{ki pokret i slavio Paveli}eva dje-
la o svim mogu}im dràvnim praznicima, me|u koje se ubrajao i Paveli}ev ro-
|endan. Fra Mijo ûji}, ùpnik iz Duvna, znameniti predvodilac raznih depu-
tacija kod poglavnika, uistinu je odgovoran jednako za fizi~ka kao i moralna
ubijanja Srba. Jer, on je bio jednako vje{t organizator uklanjanja Srba, kao i nji-
hovog prevo|enja u katolicizam, kako bi time postigao osnovnu èlju svih kle-
rofa{ista da u isto vrijeme rade za jedan ov~injak kao i za NDH... Nije mali broj
svjedoka koji te{ko terete za brojna zlo~instva fra Miju ûji}a... Treba pro~ita-
ti ma koji od izvje{taja preìvjelih svjedoka njegovog teroristi~kog mahnitanja,
kako bi se vidjelo pravo nali~je toga sve}enika, o kome su usta{ke novine pi-
sale s najve}im priznanjem.” (str. 674.) Sli~no se u Duvnu pona{ao i fra [ime
Ani}, u Bugojnu fra Josip Gaji}, fra Anto Ravli}, dok je fra Mirko Rado{ bio
“glavni usta{ki organizator pokolja mjeseca avgusta 1942. na selo Malovan,
kojom prilikom je ubijeno oko 80 ljudi, èna i djece.” (str. 674.)
Gvardijan samostana u [~itu, u prozorskom srezu, fra Mladen Luti} “za
vrijeme crkvenog zbora rekao je da bi trebalo sve Srbe pobiti u Vukovskom i
Ravnom, a njihova dobra prisvojiti. Mnoga nedjela koja je po~inio njegov pri-
jatelj, usta{ki komandant milicije Stjepan Si~aj, padaju i na njegovu du{u.” (str.
674.) Prljavim usta{kim zlodelima isticali su se fra Marijan Brki} iz [~ita, fra
781
Ignacije Penavi} sa [irokog Brijega i njegova sabra}a po krvavom noù fra
Zdravko Zovko, fra Marinko Jeli}, fra êdo [krabo, fra Alojzije Ruìnski, fra
Trpimir Musa, kao i fra Julije Koùl u âpljini. “Fra Tugomir Soldo, rodom iz
[irokog Brijega, kao ùpnik u âpljini po~inio je mnoga usta{ka nedjela. On
je organizator pokolja Srba u âpljini 1941. Kao ~lan odbora za istrebljenje Sr-
ba, isticao se i kao revan misionar, pripravljaju}i “psihologijski temelj” terorom
i ubojstvima svih onih koji bi se ma ~ime pokazali kao protivnici njegovim pro-
zelitisti~kim nastojanjima. U crkvi je harangirao protiv Srba koji jo{ nisu pre-
{li na katolicizam. Poslije njegovih podjarivanja ~esto su vr{ena masovna kla-
nja Srba. Tako je bio pokolj 600 èna i djece, koje su pobacali u jamu [urman-
ci.” (str. 675.) Soldi je zdu{no pomagao fra Andrija Jel~i}, a sli~no su zlo~ina~-
ki delovali i fra Pa{ko Martinac i fra ]iril Ivankovi} u îtluku, âpljini i u Gra-
dincima, kao i fra Zdenko Zubac u Ruìci i fra Slobodan Lon~ar u Drinovci-
ma, gde su bili ùpnici. Ne sme se izostaviti ni kolja~ka delatnost fra Petra Be-
sare iz âpljine i fra Mladena Barbari}a iz Mostara, dok je fra Dane êlak bio
usta{ki satnik. Nad nevinim Srbima ruke su okrvavili ùpnici fra Marko Livar-
jizi} iz Be`lja kod Tesli}a i fra Bosiljko Gubi} iz Volara kod Prijedora, kao i fra
Antun Mladenovi} iz vrlji~kog samostana i fra Ljudevit Zlou{i}, direktor fra-
njeva~ke gimnazije u Visokom. Fra Ivo Brkan iz Kora}e kod Dervente bavio
se prinudnom udajom udovica, oko hiljadu pobijenih Srba, za katolike. Viktor
Novak navodi i dalje ogroman broj imena katoli~kih fratara koji su aktivno
u~estvovali u usta{kom pokretu, organizovali i sprovodili pokolje pravoslavnih
Srba.
Fra Vlado Bilobrk, koji je organizovao vi{e pokolja Srba oko Metkovi}a i
Opuzena, ~ak i onih koji su prethodno pokatoli~eni, pro~uo se izjavom da “ima
nekih kukavica koji kaù da ne valja nagoniti Srbe da se prekrste i da nije ljud-
ski ubijati. Ja vam, me|utim, tvrdim druk~ije. Prelaziti na katoli~ku vjeru mo-
ra se, jer druga vjera ne smije postojati, a niti }e ma tko ostati ìv, tko ne}e ka-
toli~ke vjere. Ljude ubijati nije grjehota, nego moramo sve poubijati {to nam
smeta, i potpuno o~istiti na{u zemlju.” (str. 679.) U skoro svim hercegova~kim
zlo~inima nad Srbima u~estvovali su rimokatoli~ki sve{tenici. “Jame kod Me-
|ugorja, Humca, [urmanaca, Bivolja Brda, Nevesinja i Sebi{ne, u kojima je
pobacano nekoliko hiljada Srba, mutna krvava voda Neretve u aprilu i maju
1941, kao i Topola kod Opuzena ostat }e u sje}anjima kao najkrvavije doba hi-
storije ovih naroda, u kojem su na àlost i sramotu sudjelovali oni, koji su se
pokrivali fratarskim i sve}eni~kim mantijama.” (str. 680.)
h) Posebni oblici vatikanskog sadizma

Masovni pokolji pravoslavnih Srba {irom Nezavisne Dràve Hrvatske bi-
li su toliko mnogobrojni, da se malo ko osvrtao na blaè oblike progona, kao
{to su hap{enja, prebijanja, plja~kanja, proterivanja i nasilna pokatoli~avanja.
Biskup Ak{amovi} je najrevnosnije provodio prozelitisti~ku politiku prevo|e-
nja pravoslavaca u isto~noj Slavoniji, pa je izdao i slu`beni nalog da se srpske
pravoslavne crkve preuzimaju i pretvaraju u rimokatoli~ke. U nalogu se izri~i-
782
to insistira: “Budu}i ni u jednom selu za koje su poslati oci misionari u vuko-
varski kotar ne postoji katoli~ka crkva niti ima ikakvih liturgi~kih crkvenih
stvari, to se ovim ovla{}uju oci misionari da svaki u svojem mjestu, u sporazu-
mu sa nadle`nim ùpskim uredom i u suradnji sa ìteljima odnosnog mjesta
gr~ko-isto~ne vjere, koji su se prijavili za prijelaz u rimokatoli~ku crkvu, pri-
stupe prigodom pouke u vjeri preure|enju gr~ko-isto~ne crkve, u crkvu kato-
li~ku, tako da bude sposobna za katoli~ke obrede, osobito za ~itanje svete mi-
se. U tu svrhu ikonostas se imade ukloniti, a za slu~aj nemogu}nosti, imade se
ispred ikonostasa postaviti provizorni oltar za sluènje svete mise. Sve stvari,
koje se imaju ukloniti iz crkve neka se spreme na doli~no mjesto. Potrebite cr-
kvene stvari za sluènje svete mise neka se ovim misionarima predadu iz ùp-
ske crkve, tako da im se omogu}i sluènje svete mise svaki dan u onome selu,
gdje se obavlja vjerska obuka. Svaka se crkva prije uporabe mora blagosloviti
skromnim blagoslovom za javne bogomolje, kako je to u obredniku nazna~e-
no. Blagoslovljena voda moè se donijeti iz ùpske crkve i ~uvati u prostoriji
gdje se ne smrzava. Za slu~aj da se u kojem selu ne bi mogla provesti adapta-
cija crkve za katoli~ke obrede, neka se od nadle`ne kotarske vlasti ishodi do-
zvola za uporabu {kolskih prostorija odnosnog sela.” (str. 690.)
Zakonskim aktom od 3. aprila 1942. godine, Paveli} je ustanovio i Hrvat-
sku pravoslavnu crkvu kako bi se preostali Srbi pravoslavci bar denacionalizo-
vali, kad ve} ni pred pretnjom pokoljima nisu odustajali od svoje vere. Zagre-
ba~ko rimokatoli~ko Dru{tvo svetog Jeronima izdalo je bro{uru “Povratak vje-
ri otaca”, koja prosto kipti antisrpskom mr`njom. Pored ostalog, u njoj se na-
vodi: “Bilo je nerazumnika, koji su htjeli Hrvatima gr~ko-isto~ne vjere narinu-
ti sramotni i poniàvaju}i naziv Srba. Ime Srbin u na{em narodu je sramno i
poniàvaju}e. Prema tome, nijedan Hrvat, makar koje vjere bio, ne}e da se na-
ziva tim imenom. Sada, kada je propala velikosrpska pravoslavna promi~ba
preko sve}enika, trgovaca i u~itelja, hrvatsko pu~anstvo gr~ko-isto~ne vjere
vra}a se vjeri davnih pre|a i traì pristup katoli~koj crkvi.” (str. 692.) Ni to ni-
je bilo sve. “Usta{e su na mnogim stranama, kako je to ranije savjetovao Mile
Budak, ru{ili srpske crkve, o ~emu najrje~itije govori i Ured za ru{enje gr~ko-
isto~nih crkava, koje su za Budaka bile stra{ilo srpske penetracije prema zapa-
du, dok su smi{ljeniji misionari to osu|ivali, jer su èljeli da, po Ak{amovi}e-
vom primjeru, pretvaraju pravoslavne u katoli~ke crkve i tako rije{e ujedno pi-
tanje katoli~kih bogomolja za prijelaznike u ~isto srpskim krajevima, gdje nije
bilo nijedne katoli~ke crkve.” (str. 696.) Apostolski administrator krièva~ke
gr~ko-katoli~ke veroispovesti dr Janko [imrak, po~etkom 1942. godine, obja-
vio je Odredbu o prijelazima gr~ko-isto~njaka u Srijemu, Slavoniji i Bosni, u
kojoj saop{tava: “Za prelaznike neka se odmah urede i posebni crkveni odbo-
ri, koji }e ùpniku pomagati na cijelom poslu ne samo kod organizacije prije-
laza, nego i kod osnivanja ùpa prelaznika. Svaki ùpnik neka ima pred o~ima,
da su do{li povijesni dani na{e misije, koje se ne moèmo i ne smijemo ni pod
koju cijenu odre}i nego za koju moramo raditi sa svim silama. Sad se na djelu
ima pokazati, {to smo kroz stolje}a u teoriji govorili. U pitanju prijelaza do sa-
783
da smo jako malo u~inili samo zato, {to smo bili neodlu~ni i {to smo se bojali
malih zapreka i prigovora ljudi. Svako veliko djelo ima svojih protivnika, ali
zato ne smijemo klonuti duhom, jer se radi o svetoj uniji, o spa{avanju du{a i
o najve}oj slavi Krista Gospodina. Na{ rad je legalan u smislu Svete stolice...
zatim u smislu odluke Svete kongregacije za isto~nu crkvu... I napokon, u smi-
slu Okru`nice vlade NDH, od 30. VII 1941, koja èli da grkoisto~njaci prela-
ze na katoli~ku vjeru.” (str. 700.) Odredba je {tampana u “Vjesniku krièva~ke
biskupije” br. 2/1942.
Taj isti Janko [imrak, u oktobru 1942, u pismu Anti Paveli}u, napominju-
}i prvo da je to njegovo “izvije{}e sastavljeno ne samo u najboljoj dobrona-
mjernosti, nego iz prevelike ljubavi prema Vama poglavni~e, i prema NDH.
Dokazi te dobronamjernosti nisu u rije~ima nego u djelima”, pa onda saop{ta-
va “da je krièva~ka biskupija temeljem odluka Ministarstva pravosu|a i bo-
go{tovlja preuzela sve crkve i kapele biv{e gr~ko-isto~ne crkve i da je po~ela
u njima vr{iti po svojim sve}enicima redovito bogoslu`je i redovitu duhovnu
pastvu.” (str. 701.) Ideolo{ku koncepciju tih nemilosrdnih i krvoèdnih krsta{a
dvadesetog veka na pregnantan na~in je izrazio propagandni list bosanskih fra-
njevaca “Neko} i danas”, koji, 1944. godine, obja{njavaju svoju odanost usta-
{luku: “Za{to ovako istupamo? Evo za{to! U Hrvatskoj se sada vodi hrvatski
rat, rat za na{u ~ast i ponos, rat za opstanak ne samo hrvatske dràve nego i za
opstanak hrvatskog naroda kao takvog. Vodi se, dakle, ~isto obrambeni rat za
sa~uvanje na{e ponosne pro{losti, a naro~ito za na{u vlastitu trajnu budu}nost.
Na{ narod, organiziran u domobranskim i usta{kim jedinicama te miliciji, bra-
ni samo svoj goli ìvot, svoj vlastiti opstanak. Mi vodimo rat protiv – uglav-
nom srpskog, ali i na{eg vlastitog olo{a, koji je djelom pokazao da je ljudski ta-
log, sme}e, stoga svakog, koji ih rije~ju ili djelom pomaè smatramo isto tako
talogom, sme}em i olo{em... Mi vodimo, isto tako, i vjerski rat za o~uvanje na-
{e kr{}anske kulture, za o~uvanje moralnih i eti~kih zasada na{eg hrvatskog na-
roda, rat za uni{tenje najgrubljeg materijalisti~kog i senzualisti~kog naziranja
na svijet, dosljedno: rat do istrebljenja onih, koji su tu nauku do u detalje u svoj
banditski program, a jo{ vi{e u svoj ìvot sme}a i taloga preveli. Nama je u Bo-
sni od vjekova povjerena pastva samo hrvatskog katoli~kog naroda. To je uz-
vi{ena ba{tina na{ih pre|a. Nikad, nijedan na{ stari fratar ni rije~ju ni djelom
nije druga~ije ustvrdio! Taj hrvatski katoli~ki narod je danas tvorno napadnut i
on vodi svoj obrambeni rat protiv olo{a, koji se kroz stolje}a u njegov dom
uvla~io. Na{a je du`nost stoga, rije~ju i djelom pomagati tu borbu, jer se bor-
ba vodi za opstanak naroda, kojeg mi od davnina pastoraliziramo, jer taj narod
vodi rat ne samo za svoju nego i za na{u obranu, na{ vlastiti opstanak, a s tim
i rat za o~uvanje na{e kr{}anske uljudbe, za o~uvanje naslije|enih moralnih i
eti~kih zasada.” (str. 707.)
Svedo~e}i o pokolju Srba u stola~kom srezu, Desimir Mihi} pokazuje da
ni prelazak na katoli~ku veroispovest nekad nije predstavljao nikakvu garanci-
ju izbegavanja likvidacije. Mihi} o tome kaè: “Te{ko je sjetiti se svih onih sil-
nih `rtava, a nije ni mogu}e opisati grozote, koje su one doìvjele prije nego
784
{to su ih usta{ke zvijeri dotukle. Ali, ra~una se da je u stola~kom srezu pobije-
no preko 4.000 potpuno nevinih Srba. Usta{e su u prvom redu tamanili mu-
{karce iznad 16 godina, ali u mnogo slu~ajeva nisu se ustezali da ubijaju i è-
ne, pa i malu, sitnu djecu iz kolijevke. Jedna bolni~arka Hrvatica u Stola~koj
bolnici, pri~ala mi je, da je prilikom borbi u Berkovi}ima, gdje je i ona po du-
`nosti morala da ide, vidjela gomile dje~ijih lje{eva, zvjerski pobijenih. Za{to
sve to?! Tko ih ono nau~i da onako stra{no mrze? Svoje nevine sugra|ane, bra-
}u svoju ro|enu? Po mojem mi{ljenju oni, ~ijim je redovima pripadao i onaj,
na ~ija sam ja vrata, pozivaju}i se na Hrista, zakucao. (Mihi} tu misli na don
Iliju Tomasa, kome je kad je ispred usta{kih krvnika pobjegao, kao starom po-
znaniku do{ao da se za trenutak zakloni, bio od ovog Kristova sluge odagnan
od ku}e). Podvla~im pripadao, jer kako sam ~uo, sustigla ga je osuda preìvje-
lih o~eva, bra}e i sinova, pobijenih èna, staraca i srpske neja~i iz Prebilovaca.
Mnogo desetina nesretne bra}e iz sela Klepaca i drugih okolnih sela, taj Kri-
stov sluga natjerao je da pre|u u katoli~ku crkvu, pri~estio ih, a zatim ih otpre-
mio u {kolu, gdje su do~ekani od usta{a i zvjerski pobijeni. Nasilno prevo|e-
nje u katoli~ku vjeru bilo je i u Stocu i okolini. Ne moè se to obja{njavati na-
logom odozgo, jer {ta bi onda trebalo don Marku Zovku, da sirotama pobije-
nih Srba, “novim vjernicima”, poru~uje i prijeti da do|u u crkvu na misu i da
im poslije slu`be Bo`je izgovori ove rije~i: “Varate se ako mislite da je na{a na-
mjera bila da va{im prevo|enjem u katoli~ku vjeru mislimo da spa{avamo va-
{a imanja, penzije ili pla}e. Nije nam bila namjera ni da spa{avamo va{e ìvo-
te. Historija u~i da je prije bilo naroda koji su nestali, pa }e nestati i srpskog na-
roda. Prevode}i vas u katoli~ku vjeru imali smo namjeru da spasemo va{e du-
{e.” (str. 714.)
i) Nadbiskupov vapaj za spas NDH
Kad se ve} po~eo naslu}ivati ishod Drugog svetskog rata, “18. maja 1943,
nadbiskup dr Alojzije Stepinac pi{e Piju XII promemoriju u kojoj papu moli,
da se zaloì svim svojim ugledom, da se NDH odrì. Jer, kada bi nestalo ove
klerofa{isti~ke tvorevine, propao bi i ovaj veliki rezultat obra}anja sa pravosla-
vlja na katolizicam, kako on kaè dvije stotine ~etrdeset hiljada Srba! I upravo
u ovoj ~injenici leì i sva su{tina zajedni~kih interesa Rimske kurije, hrvatskog
episkopata i usta{tva u vezi sa katoli~enjem–pohrva}ivanjem pravoslavnih Sr-
ba... Iz svega izbija odanost prema NDH kao i Paveli}evu sistemu u kome je
bilo mogu}e za crkvu katoli~ku pridobiti ~etvrt milijuna pravoslavnih Srba, ko-
ji bi do{li u pitanje, kada ne bi bilo vi{e NDH. Ovo je najstrahovitiji optu`beni
komentar za povredu kanona 1351, kod kojega u~estvuju episkopat u NDH,
delegat Svete stolice opat Markone, Sveta kongregacija za isto~nu crkvu i do-
sljedno svima njima najvi{i njihov poglavar Pio XII. Jer, kakvo je duboko i
istinsko uvjerenje u korisnost duhovnu takvih prelaznika, koji uslovljavaju svo-
je svjedo~enje u istinitost katoli~ke crkve sa egzistencijom NDH.” (str. 788.)
U toj promemoriji, Stepinac posebno potencira slede}e stavove: “Napre-
dovanje isto~ne {izme u katoli~ke redove prijeti danas s punom ozbiljno{}u da
785
postigne svoje mra~ne ciljeve. Pobjeda velikosrpske ideje zna~ila bi uni{tenje
katolicizma na sjeverozapadnom Balkanu, u Dràvi Hrvatskoj. Navedeni nam
dokumenti ne ostavljaju nikakve dvojbe. [to vi{e, nema nikakve dvojbe, da bi
takav kobni doga|aj imao i daljnje posljedice daleko preko granica Hrvatske.
Valovi ortodoksnog i ofanzivnog bizantinizma udarali bi o granice Italije, dok
se do sada razbijaju u hrvatsko predzi|e. I vi{e, utoliko, {to su radom hrvatskog
klera, osobito franjevaca, bili postavljeni temelji za obnovljeni katolicizam u
Bugarskoj, obra}anjem mnogih paolina i spa{eni ostaci vjernika u Albaniji
Skenderbegovoj, {to bi uni{tenjem jedine katoli~ke nacije na Balkanu, bile po-
go|ene i razne ra{trkane posijane grupe na tome vje~no nemirnome, ortodok-
snom i islamskom Balkanu. Sveti o~e, danas su o~i ~itavog ~ovje~anstva, koje
krvari iz hiljadu rana upravljene u Vas kao onoga, koji je po uzvi{enom zna~e-
nju svoga imena donio bijednom ljudskom rodu ono {to mu treba – nebeski
mir. Nose}i mir svijetu, mislite, sveti o~e, na hrvatski narod, uvijek vjeran Kri-
stu i Vama. Mlada hrvatska dràva, nastala u stra{nijim i teìm prilikama, ne-
go bilo koja druga dràva za vi{e vjekova, bore}i se o~ajno za svoj opstanak,
pokazuje primjer u svakoj prigodi da èli ostati vjerna svojim katoli~kim tradi-
cijama i osigurati bolju i jasniju perspektivu katoli~koj crkvi u ovom dijelu svi-
jeta. Obratno, gubitkom ili sudbonosnim suàvanjima – a hiljade najboljih hr-
vatskih vjernika i sve}enika rado bi i dobrovoljno `rtvovali svoje ìvote, da
sprije~e ovu stra{nu mogu}nost – bilo bi ovde uni{teno ne samo 240.000 obra-
}enih sa srpsko-pravoslavne vjere, nego i cijelo katoli~ko stanovni{tvo ovih
podru~ja sa svima njegovim crkvama i samostanima. U prirodnom redu stva-
ri, ako Bog ne bi u~inio veliko ~udo, napredak katolicizma usko je vezan sa na-
pretkom hrvatske dràve, opstanak katolicizma ovisi o opstanku ove dràve,
njegov spas je u isti mah i njen spas! Sveti o~e, duboko vjerujemo u Bo`ju mi-
lost i Bo`ju pravednost, ~iji ste Vi izabrani instrument. Preporu~ujem Va{oj
o~inskoj skrbi i Va{im molitvama na{u Nezavisnu Dràvu Hrvatsku, smatraju-
}i da time u isti mah na najbolji na~in preporu~ujem svetu vjeru u svojoj do-
movini i na Balkanu. U presvetom srcu Isusovu uvijek najodaniji nadbiskup i
mitropolita zagreba~ki.” (str. 788-789.)
j) Novakova analiza klerofa{isti~ke ideologije
U zavr{nom delu ove veoma obimne i temeljito dokumentovane studije,
Viktor Novak obra|uje usta{ku klerofa{isti~ku ideologiju i propagandu, uzev-
{i za moto izjavu jednog od najozlogla{enijih bosanskih usta{a i katoli~kih sve-
{tenika Boìdara Brala, prema kojoj “Bog ne bi bio Bogom, kada ne bi dao hr-
vatskom narodu NDH.” (str. 805.) Njome je usta{ko-klerikalna ideologija uz-
dignuta na nivo teodiceje, “kojom se s jedne strane ograni~ava egzistencija
Bo`ja, a s druge uslovljava egzistencijom NDH.” (str. 808.) Sveop{tim anga-
òvanjem maltene svih njenih sve{tenika, bogoslovskih semeni{ta, klerikalnih
organizacija, franjeva~kih i jezuitskih samostana, kanoni~kih kurija, biskup-
skih i nadbiskupskih dvorova, “u~estvovanje katoli~ke crkve u usta{kom po-
kretu dalo mu je pred {irokim masama siguran izgled legitimiteta, koji on sam,
786
ma i uz pomo} fa{izma i nacizma, nikad ne bi osvojio. Posredno i neposredno
saìvljavanje klerikalizma s usta{tvom stalno je, sna`no je, vidljivo je upravo
u prvom planu usta{kog sistema i njegove ~etirigodi{nje strahovlade. Nema
sumnje, da su frankovci i klerikalizam rodili usta{tvo, i da su se zajedni~ki tru-
dili, da ga odrè na ìvotu pune ~etiri godine strahovite okupacije. U mnogim
saznanjima o usta{tvu ~esto se ne moè razlikovati {to je usta{ko, {to je kleri-
kalno. [to je zlo~ina~ko, a {to je blasfemi~no, {to je klerofa{isti~ko, a {to je ka-
toli~ko.” (str. 807.) Nema nikakve sumnje “da se u toj NDH nije nitko, nijedna
stranka, nijedan dru{tveni red toliko revnosno i zanosno zalagao za usta{tvo
kao katoli~ka crkva. I to ne samo sa svojim brojnim predstavnicima, nego kao
cjelina, upravo kao katoli~ka crkva. Cjelokupni kler, gotovo u ekstazi, pozdra-
vlja usta{ki uspjeh aprila 1941. Isti taj kler prikazuje ovaj Paveli}ev i usta{ki
uspjeh pred svojim vjernima kao djelo Bo`je i kao Bo`ju nagradu za muke i
nevolje Hrvata, ~ije su molitve usli{ili i Mati Bo`ja i sam Krist. Svi su ùpni
uredi tuma~ili narodu, da je Ante Paveli} Bo`ji ~ovjek i njegov izabranik, ko-
me je Bog namijenio tu ~ast i sre}u da izvr{i njegovu volju i da kao nagradu
podari za satisfakciju NDH. O Uskrsu 1941, prikazivan je Ante Paveli} kao
glavna li~nost uskrsnu}a. Njemu je odata najvi{a slava pune blagodarnosti.
O Paveli}u govore sve propovjedi u uskrsnoj nedjelji 1941. Te nedjelje
Krist je bio doista iza zavjese, i nitko ga gotovo i ne spominje na dan njegova
uskrsnu}a. Umjesto Krista oboàvan je Paveli}. Usta{ka propaganda – “pro-
mi~ba” – ima najsna`niju potporu u katoli~koj crkvi. Ne samo klerikalna {tam-
pa, nego i sama propovjedaonica i oltar, jednako u malim seoskim crkvicama
kao i katedralama, u sjedi{tima nadbiskupa i biskupa, stavili su se u slu`bu
usta{ke ideje, Paveli}a i NDH. Posvuda, kuda je klerofa{izam dopirao, ovlada-
lo je uvjerenje, da je sve {to se u Hrvatskoj tada doga|alo, djelo Bo`je provid-
nosti. Podvla~eno je to ne samo sa propovjedaonice i oltara, ne samo u {tampi,
dnevnoj klerikalnoj, nego i u pastoralnim i bogoslovskim listovima. Svuda,
uvijek i na svakom mjestu. Tako je i posljednji ~lan klerikalnih organizacija
morao ste}i uvjerenje, da je doista “Bog pravde podigao izmu~eni hrvatski na-
rod na ~elu sa poglavnikom i kaznio krivce (tj. Srbe) po njihovoj zasluzi”. A za
tim propagandnim ciljem se i svijesno i planski i{lo. Usta{e i klerikalci–klero-
fa{isti – ruku pod ruku.” (str. 807-808.)
Kada je delegacija zagreba~kih bogoslova, koju je predvodio rektor sjeme-
ni{ta dr Franjo [eper, kasniji kardinal, posetila Antu Paveli}a 18. aprila 1942.
godine, u ime delegacije poglavniku se obratio Stjepan Krivo{i}, rekav{i izme-
|u ostalog: “Poglavni~e! Vo|o hrvatskog naroda! Sretni smo i presretni, {to
smo doìvjeli dan, da moèmo svi zajedno stupiti pred na{eg dragog poglavni-
ka, da ga od srca i iz dna du{e pozdravimo. Sretni smo, da smo to doìvjeli
upravo na godi{njicu uskrsnu}a na{e dràvne nezavisnosti, da Vam mognemo
od srca k srcu izre}i s ~itavim hrvatskim narodom, duboku zahvalnost na naj-
ve}em djelu u ~itavoj trinaestvjekovnoj pro{losti hrvatskog naroda, na djelu ka-
kvog nije izveo jo{ nijedan sin majke Hrvatske, na uspostavi i obnovi NDH.
Tim djelom Vi ste, poglavni~e, spasili hrvatski narod od sigurne propasti. Ima-
787
mo i previ{e o~ite primjere, {to bi bilo od nas Hrvata, da nije bilo Vas, poglav-
ni~e, Va{e odlu~nosti i snage usta{kih mi{ica, koji su poveli hrvatski narod u
sigurnu i sretnu budu}nost. Nad na{om dragom Hrvatskom bili su se nadvili
gusti i tmasti oblaci, a neprijatelji su gledali kako da je uni{te, ali dobri Bog ni-
je htio dopustiti da propadne Hrvatska, koja je toliko `rtvovala za o~uvanje na-
uke njegovog Boànskog sina, nego je ba{ tada naplatio hrvatskom narodu nje-
govu trinaestvjekovnu vjernost kriù – svevi{nji Bog poslao je hrvatskom na-
rodu Vas, poglavni~e, da ga spasite. Mi vjerujemo, poglavni~e, da }e Bo`jom
pomo}u i Va{om nesavladivom odlu~no{}u Hrvatska sinuti u svoj svojoj slavi
i veli~ini, da uspje{no nastavi svoje povjesno poslanje na raskr{}u istoka i za-
pada, sjevera i juga.” (str. 809.)
Kad je predsednik usta{ke hrvatske vlade, dr Nikola “vitez” Mandi}, po-
setio, 1944. godine, sarajevsko rimokatoli~ko semeni{te, njegovim profesori-
ma i bogoslovima, svojoj “Crnoj duhovnoj legiji”, izgovorio je i ove re~i: “Bu-
dite, dakle, sretni da imate za profesore one, koji su stoèr crkve. Vi ste duhov-
ne usta{e hrvatskog naroda, isto tako vrijedni kao i one usta{e, koji se bore za
na{u slobodu i pobjedu. Vi se borite za slobodu i nezavisnost na{e dràve du-
hovnim oru`jem, koje uzgaja du{u, brani boànski zakon, a to je oru`je ja~e od
boraca, strojnice i drugog materijalnog oru`ja... Za kratko vrijeme po}i }ete na
teren, u borbu. Na}i }ete mnogo zla, himbe, prijevare, zlih nakana, koje su se
uvukle u na{ narod kao posljedice ovog rata. Vi ste najpozvaniji da stavljate lje-
kovitu travu na rane na{eg naroda. I zaista, tko }e te rane izlije~iti, ako ne vi,
~asna bra}o, kojima je otvoren put u du{e? Va{ poziv dolazi u sklad s onim po-
zivom usta{a, koji se bore za slobodu na{eg naroda. I vi }ete svojim duhovnim
oru`jem braniti tu slobodu i ~uvati je. Tu je jo{ jedna “Crna legija”, sli~na onoj
pokojnog viteza Franceti}a. Ta }e vijest, da ima u Bosni jo{ jedna “Crna legi-
ja”, koja se bori za svoj narod, silno obradovati na{eg poglavnika, koga nam je
Bog darovao, a njemu opet darovao jaku snagu i ìvce, da moè ustrajati, i ja
vjerujem, da ne}e nikada klonuti, i ta }e ga vijest silno obradovati i jo{ ga vi{e
osvjeìti. Siguran sam da ne}u donijeti radosnije vijesti od ove. Obveselit }e ga
vijest da duh u Bosni nije jo{ klonuo, nego je naprotiv oja~ao i o~eli~io. Sretan
sam, ~asna bra}o bogoslovi, da vas mogu pozdraviti i zaèliti vam sre}u u ra-
du i plemenitim nastojanjima, da istrijebite zla iz na{ega naroda. Bit }u tuma~
va{ih èlja kod na{ega velikog poglavnika, kazat }u mu va{e odluke, da }ete
uvijek biti i ostati za poglavnika i dom!” – na{to su bogoslovi gromko odgovo-
rili: “Spremni!” (str. 814-815.)
k) Spisak najistaknutijih usta{a iz redova katoli~kog klera

Viktor Novak u ovoj svojoj knjizi navodi imena preko dve hiljade istaknu-
tih usta{a iz redova rimokatoli~kog sve{tenstva raznih hijerarhijskih nivoa, ko-
ji su neposredno ubijali, organizovali pokolje ili ih propagandno podupirali.
Ali, u svemu tome su u~estvovale i milosrdne ili ~asne sestre skoro svih redo-
va i kongregacija: “Bazilijanke, benediktinke, karmeli}anke de Monte Karme-
lo, karmeli}anke Boànskog srca Isusovog, klarise, ur{ulinke, dominikanke,
788
sestre Dru`be Svetog Ksavera, klanjateljice predragocjene krvi Isusove, k}eri
Bo`je ljubavi, k}eri milosr|a, milosrdne sestre Svetog Vinka Paulskog, sestre
srca Isusova, sestre Svetog Josipa od prikazanja, sestre Svetog krià, sluàvke
malog Isusa, slu`benice milosr|a, tre}oretkinje Svetog Franje, uboge sestre
u~iteljice de Notre Dame, a mo`da i jo{ koji red ili kongregacija, sa~injavale su
pravu ènsku pomo}nu vojsku za mnoge klerikalne akcije, u kojima su se i po-
mo}u kojih su se stvarale psiholo{ke osnove za sva mogu}a presizanja osionog
i militantnog klerikalizma, za pravo klerofa{iziranje svega {to je njima bilo po-
vjereno. Bolnice, ubo`nice, osnovne, srednje, stru~ne {kole, zabavi{ta, domo-
vi milosr|a kao i konvikti, kojima su ~asne i milosrdne sestre rukovodile, uvi-
jek su bili odraz crkveno-politi~kih nastojanja episkopata ili najve}eg dijela
sve}enstva, kao i onih duhovnih rukovodilaca, koji su imali da se staraju za nji-
hove duhovne potrebe, pa su ih upoznavali sa svime, {to je u Hrvatskoj bilo na
dnevnom redu. Velik broj {kolskih ustanova, koje su bile u njihovim rukama,
uveliko je pokazivao na ènskoj omladini, povjerenoj njihovu odgoju, utjecaj
svih ovih klerikalnih nastojanja. Jer, upravo ènske srednje i stru~ne {kole ovih
sestara dale su velik broj vatrenih kriàrica, koje su, kad se NDH ostvarila, po-
stale najgorljivije usta{ice. NDH su ove sestre do~ekale, kao i nadbiskup Ste-
pinac, tako|er kao svoj “davno èljkovani ideal”. One se stoga i daju svim à-
rom svojih prozelitisti~kih nastojanja, da i one sa svoje strane pridonesu sve {to
su mogle za u~vr{}ivanje ove usta{ke i fa{isti~ke tvorevine. Samo nekoliko
momenata zadràvanja na njihovu radu pokaza}e, da su i one imale udjela pri
pripravi za NDH, duhovnoj i politi~koj, mada bi po njihovu pozivu izgledalo,
da su najudaljenije i svakoj pomisli za ma kakvo politi~ko djelovanje. A opet,
njihova suradnja i prousta{ka aktivnost bila je op}a i sveobuhvatna na svim
sektorima njihovog djelovanja. I to prije, za, pa i poslije sloma NDH.” (str.
820-821.)
Oblasti delovanja usta{kih ~asnih sestara vrlo su raznovrsne. “Svuda gdje-
god su bile {kole ~asnih sestara, mogle su usta{ke vlasti biti sigurne i bez nad-
zora prepustiti djecu odgoju sestara, jer su znale, da }e ono biti u duhu njiho-
vih najvi{ih zahtjeva. Ni u samim izrazitim usta{kim ustanovama nije se mo-
glo bolje i zanosnije usta{evati, nego u tim {kolama ~asnih sestara... “Zavjet
mladih Hrvata” u{ao je u srca usta{kih odgojiteljica i one su ga prenijele na ne-
du`nu dje~icu, truju}i ih otrovom usta{ke mr`nje i bratoubila~kih strasti, koje
su u to vrijeme usta{e ve} svuda pokazale... Me|utim, ove i druge ~asne odgo-
jiteljice veoma su aktivne i onda, kad se za usta{e skupljaju novci i darovi. Ta-
da njihova rje~itost i usta{ko uvjerenje djeluje kod povjerene djece, koja na nji-
hov nagovor donose traèno. Jer, jao si ga takvoj djeci, koja bi se oglu{ila na
njihov apel, iza koga se mogla pojaviti i nastavni~ka odmazda pri ocjenjivanju
krajem {kolske godine!” (str. 822-823.) U svojoj revnosti, ~asne sestre neretko
prednja~e u odnosu na rimokatoli~ke sve{tenike. “One se odu{evljavaju krvo-
lo~nim nedjelima najve}eg bosanskog krvoloka, komandanta “Crne legije” Ju-
rija Franceti}a i veli~aju ta nedjela kao najve}a juna{tva za Boga i Hrvatsku.
One o tome ostavljaju traga i u pismu, koje {alju tome krvoloku. Sve to odi{e
789
pravim duhom klerofa{izma, koji, tako|er, po uzoru crkvenih velikodostojnika
angaìra Boga za ta krvava nedjela, kao da je taj evan|eoski Bog neka pogan-
ska nakaza rata, koji {titi i blagosilja zlo~ince i ubojice.” (str. 823.)
Mnogo je svedo~anstva grozne “milosrdnosti” hrvatskih rimokatoli~kih
~asnih sestara, ali je ovo, na koje Viktor Novak ukazuje, verovatno najupe~a-
tljivije. “Strahovitu sliku “milosr|a” usta{kih sestara prikazuju preostali ìvi
svjedoci dje~jeg logora u Jastrebarskom, koji je bio povjeren jednom broju ~a-
snih sestara. U tom su se logoru skupljala najve}im dijelom pohvatana djeca
partizanskih boraca. Tu su imala da osjete svu “osje}ajnost” i “samilost” njiho-
va “milosr|a”. Svjedoci potvr|uju da nije bilo nehumanije ustanove od ove, u
kojoj su ta jadna djeca, pod nadzorom “milosrdnih” sestara bila izloèna sigur-
noj smrti. Pravi ìvi le{evi i kosturi}i tu su se skupljali, da dotraju svoj mali i
mladi, ali mukama najstra{nije ispunjen stradalni~ki ìvot. Kad su se, 26. av-
gusta 1942, pribliìli tome mjestu partizani, da oslobode ovu djecu, koja su jo{
preostala, jer poslije mjesec dana boravka od 400 djece 100 ih je pomrlo, sa-
znali su za strahote za koje }e biti jedva ljudi da u njih povjeruju. Kad bi koji
izgladnjeli mali{an “ukrao” jabuku, ~asne su ga sestre izudarale, a ako bi koje
dijete od uàsa na{lo utjehe u bijegu ili samom poku{aju bijega, bilo je uhva-
}eno i – ubijeno, kao {to se to desilo malom Boì [ari}u. Sve je to sluìlo, da
se usta{kim teroristi~kim metodama djeca prisile na sestrinsko-usta{ku disci-
plinu. Me|u svima bila je najzloglasnija sestra Mercedes, ~ije samo ime izazi-
valo je uàs kod djece. Stalno ispitivana o roditeljima i prislu{kivana, da bi se
eventualno odala u svojim sje}anjima na Kozaru, sa koje su bila dovedena, dje-
ca su drhtala, kad bi ugledala ovu patolo{ku nakazu s kojom se “doglavnik”
Milo Budak u Jastrebarskom fotografirao, da bi potomstvu ostavio spomen na
taj ljudski monstrum u odje}i “~asne” sestre. Da bi izmamila ma kakvo prizna-
nje obe}avalo se komadi} kruha. A kad su djeca na taj èljeni kruh pojurila, on-
da su ih sestre tukle radi nediscipliniranosti. Sva su djeca morala da budu pre-
odgojena u usta{kom i katoli~kom duhu, bez obzira da li su toj neja~adi od dvi-
je do 14 godina roditelji bili pravoslavni ili muslimani. Istog dana kad su par-
tizani stali nadirati u Jastrebarsko, zavladalo je u dje~ijem logoru uzbu|enje,
koje je izazvalo kod “odgojiteljica” pravi bijes. Pogotovo onda, kad je sve ja-
snije bilo, da se pribliàvaju partizani, ~iji su pu{ke i mitraljezi navije{tali ovim
mali{anima oslobo|enje iz pakla, u kome su “svete i ~asne” sestre vr{ile ulogu
pobje{njelog kerbera. Sestre su svom silom htjele da uvedu mir i red. Ali, dvo-
jica mali{ana, “najneposlu{nija”, iskusili su “milosr|e” zvijeri. Jedna ih je se-
stra odvela iza logorske {tale i tamo ubila krampom.” (str. 824-825.)
l) Papske garancije Paveli}u
Sve usta{ke i domobranske jedinice su imale svog slu`benog sve{tenika –
du{ebri`nika, dok je, na Kvaternikov predlog, Paveli} za glavnog vojnog vika-
ra postavio ledeni~kog ùpnika Stipu Vu~eti}a, a za njegovog zamenika Vili-
ma Cecelju. “Me|utim, sveti otac papa druga~ije je rije{io to crkveno-usta{ko
pitanje. Papa je, naime, postavio vojnim vikarom za hrvatsku vojsku nadbisku-
790
pa dr Alojzija Stepinca! I to “sine titulo”. Nadbiskup se tada saglasio s odlukom
Paveli}evom i imenovao je svojim zamjenikom Stipu Vu~eti}a, vi{eg stoèr-
nog du{obri`nika kod Ministarstva hrvatskog domobranstva, i Vilima Cecelju,
zamjenika vi{eg stoèrnog du{obri`nika kod istog ministarstva i podijelio im
je u tu svrhu potrebnu jurisdikciju sa svim ovla{tenjima, koja su nadbiskupu
Stepincu data od Svete stolice. Istodobno, imenovao je nadbiskup Stepinac,
kao vojni vikar, i ostale domobranske du{obri`nike i podijelio im ùpni~ku ju-
risdikciju. Ali, {to je jo{ najva`nije, nadbiskup Stepinac saop}uju}i (20. I
1942.) svemu ostalom episkopatu NDH o ovoj odluci Svete stolice, javlja da
je Sveta stolica protegnula dekret o jurisdikciji vojnog ordinarija za talijansku
vojsku i na nadbiskupa Stepinca, odnosno na usta{ku vojsku, priznavaju}i ti-
me jednu uzurpatorsku vlast i njenu vojsku. Nema sumnje, iz ovog dokumen-
ta zra~i osobita intimna povezanost i prava duhovna srodnost izme|u klerika-
lizma i usta{tva, izme|u vrhovnih usta{kih vlasti u NDH i vrhova katoli~ke cr-
kve... Osim toga, niz zna~ajnih pozljeda neutralnosti Vatikana u njegovu stavu
prema okupiranoj Jugoslaviji, pove}ava i ovo postavljanje nadbiskupa Stepin-
ca za vrhovnog vojnog vikara “hrvatske vojske”, vojske pla}enika i izdajnika
Paveli}a, organizatora tolikih zlo~ina... Da bi to zalaganje za jednu nesumnji-
vo izdajni~ku i zlo~ina~ku organizaciju, kakva je bila Paveli}eva vojska, bilo
sasvim u stilu fa{isti~kog najamnika, to je Vatikan na tu “hrvatsku vojsku” pro-
tegao i dekret o jurisdikciji vojnog ordinarija za talijansku fa{isti~ku vojsku.”
(str. 857-858.)
Usta{ka {tampa je bila prepuna govora i propovedi tih vojnih du{ebri`ni-
ka, obi~no povodom polaganja zakletve novih usta{a i domobrana, povodom
verskih praznika ili Paveli}evog ro|endana. Zato, samo za ilustraciju, iz Nova-
kove knjige preuzimam jedan od takvih govora koji je satnik-du{ebri`nik, Ni-
kola [abi}, odrào 12. decembra 1942. godine svojoj bra}i usta{ama kao “hra-
brim junacima”: “Danas je dan va{ih sve~anih odluka. Do{ao je ~as, kada }ete
sve~anim prisegom obe}ati Bogu, da }ete poglavniku i domovini vjerno sluì-
ti. Ali, svi znate da je svaki gra|anin duàn sluìti domovini i ìvjeti za domo-
vinu. Usta{a ima ve}u i ozbiljniju du`nost, a ta je kad ustreba, poginuti za do-
movinu! Kada ste odlu~ili stupiti u usta{ke redove vi ste sigurno ozbiljno i zre-
lo promislili {to radite, na kako smioni korak se odlu~ujete. Pa kada je va{ di~-
ni poglavnik pozvao narod pod usta{ki barjak, vi ste spremno, pra}eni jedino
svetim blagoslovom va{ih napa}enih roditelja, rado potr~ali u usta{ke redove.
Vjerujem da ste duboko svjesni ozbiljnosti dana, koji proìvljujemo, ozbiljno-
sti vremena, koje danas borbu zna~i. Polaù}i usta{ku prisegu, vi ostajete usta-
{e sve do smrti... Kao najsvjetliji primjer odrànja zakletve prema poglavniku
i domovini u cijeloj povijesti novih vremena spominjat }e se ustrajnost i sprem-
nost onih prvih proku{anih boraca i junaka, koji su nam sa Lipara i Janka Pu-
ste donijeli divne primjere ~vrsto}e i nepokolebljivosti... Polaù}i usta{ku pri-
segu ponosni budite, jer time postajete ~lanovi velike usta{ke porodice, posta-
jete suradnici, suborci i subra}a na{eg velikog poglavnika, bra}a onih usta{a,
koji su spasili ~ast hrvatskog roda i imena, i koji su pu{kom, bombom i bode-
791
òm stigli tamo gdje im se neprijatelji na{i nikada ni nadali nisu!” Opravdav{i
tako u sve}eni~kom ornatu usta{ke atentate, drè}i u ruci raspe}e, u povi{enom
i zanosnom tonu zavr{io je svoj govor. “Ljube}i na{eg poglavnika, ponose}i se
imenom Hrvat i brane}i NDH, slu{aju}i predano svoje starje{ine uz prisegu na-
{u dana{nju, pomolimo se Bogu i budimo uvijek za poglavnika i za dom –
spremni! U znak vidljive na{e spremnosti za vr{enje onoga na{to }emo se pri-
segnuti, trokratno kliknimo iz na{ih grla da se do neba ~uje: Neka ìvi na{ po-
glavnik dr Ante Paveli}! – @ivio! @ivio! @ivio!” (str. 865-866.)
Staju}i svim srcem uz NDH i podupiru}i sve njene aspiracije i metode de-
lovanja, Vatikan je vodio zakulisnu diplomatsku akciju u svrhu njenog o~uva-
nja kad je ve} pao Musolini, a videlo se da je i Hitlerova sudbina zape~a}ena.
“Ovaj stav zakulisne i diplomatske forme imao je svoje jako izraène oblike i
u javnosti, iz kojih su se mogli izvoditi sli~ni posve logi~ni i stvarni zaklju~ci,
bez ikakvih hipoteti~kih naga|anja. Istina je, Vatikan je poslije okon~anja rata
stao da odri~e najpoznatije stvari, ili da im daje svoje naro~ito iskonstruirano
tuma~enje za situaciju, koju je uveliko pripravio nadbiskup Spelman i cjelo-
kupna pozadina njegovih na {irokoj osnovi poloènih akcija, pa opet, i u tome
ima osvjetljenja za njegov, ako ne politi~ki, a ono moralni stav i dovoljno ma-
terijala za oblike i potrebe najstarije i najmo}nije diplomacije na svijetu. Sve je
to imalo neospornog utjecaja u NDH i na {tampu, propagandu, na crkvenu kao
i usta{ku, u dnevnim i povremenim listovima, u crkvi i na zborovima klerofa-
{ista kao i usta{kih terorista. Uveliko je usta{ka {tampa koristila naklonost
Rimske kurije, sa i bez dozvole vatikanske cenzure, koja je ipak najrasko{nija
u mraku pozadine i zaklonjena iza zavjesa povjerljivih izvje{taja ordinarijata,
kao i privatnih instrukcija, koje se prenose vi{e rije~ima i tajnim sugestijama,
nego otvorenim i pismenima nare|enjima i zapovijedima. Od prijema Paveli-
}a, 18. maja 1941. godine, do Stepin~evih akcija u Vatikanu 1942, 1943. pa i
1945, kako }e se kasnije vidjeti, postoji jedan vanredan splet sveobuhvatnih i
me|usobnih interesnih akcija, da NDH postane i ostane jedna me|unarodna,
prvenstveno katoli~ko-vatikanska stvarnost. Dovoljno je podsjetiti na plan o
katoli~enju Srba u NDH – koji je u Vatikanu odobren kao i u Stepin~evoj ku-
riji... Sva reakcija, koja se stala kupiti oko nadbiskupa Stepinca, u svom opti-
mizmu i zlo~ina~kim nadama, o~ekivala je da }e Vatikanu uspjeti da krene En-
gleze na FNRJ! Usta{ki ministar i poslanik na strani, Vladimir Ko{ak, izjavio
je, kao svjedok na Stepin~evom procesu, da mu je u emigraciji u Austriji izja-
vila supruga Paveli}a, “da usta{e imaju garanciju sa strane Vatikana i sa strane
visokog klera, da }e se sve dobro svr{iti.” (str. 896.)
Iako iz formalnih razloga nije bilo mogu}e uspostavljanje zvani~nih diplo-
matskih odnosa izme|u Vatikana i NDH, papa i Paveli} su odràvali izuzetno
srda~ne li~ne odnose. Uostalom, “papin legat pri episkopatu u NDH, u svoj
svojoj javnoj funkciji, bio je stvarno papin legat pri Paveli}u. Nema tu diplo-
matske priredbe na kojoj taj papin legat pri episkopatu ne bi uzeo u~e{}e. Valj-
da stoga {to je episkopat bio sav povezan s usta{kim reìmom, pa je bilo te{ko
odvojiti kad su funkcije episkopata, kad opet usta{a. Druk~ije se ne da protu-
792
ma~iti njegov stav. Treba samo zagledati u fotografije, koje ga prikazuju redov-
no u prvom diplomatskom planu, ne samo kao gosta na priredbama, na kojima
u~estvuju i diplomate, nego ga se vidi i u diplomatskoj loì u hrvatskoj sabor-
nici, jednako njega, kao i druge osovinske diplomate. On u~estvuje i pri ~esti-
tanjima diplomatskog kora kod poglavnika o novim godinama, ili li~no ili pre-
ko svoga tajnika dr \uzepea Masukija, vjernog prijatelja brojnih usta{a, koji
im daje razne podr{ke za NDH, kao i poslije njenoga sloma doklegod je bora-
vio u Zagrebu.” (str. 903.) Papski legat opat Markone ~esto je putovao po ra-
znim delovima Nezavisne Dràve Hrvatske, svuda izraàvaju}i punu papsku
podr{ku usta{koj vlasti, redovno se pozivaju}i na Bo`ju volju i, poput Stepin-
ca, progla{avaju}i Boga za sau~esnika. Kad je umro stari mostarsko-trebinjski
biskup Alojzije Mi{i}, koji jedini nije bio po volji usta{kog reìma i rimokato-
li~kog episkopata, papa je poùrio da posle svega tri nedelje na protivpravan
na~in postavi za novog biskupa dr Petra ûlu. U njegovoj sve~anoj inaugura-
ciji u~estvovali su usta{ki i italijanski vojnici, ~ak svirala italijanska vojna mu-
zika, prisustvovali nadbiskupi [ari} i Stepinac, a tom prilikom papski legat
opat Markone je pozvao hrvatski narod da i dalje bude “vjeran Svetoj stolici,
koja ga je kroz vjekove pomagala protiv isto~nog barbarizma. Izrazuje svoju
èlju da Hrvatska prebrodi momentalne pote{ko}e i da procvate pod vodstvom
svoga poglavnika dr Ante Paveli}a.” (str. 967.) Tako je izvestio o celom doga-
|aju “Katoli~ki tjednik” 25. oktobra 1942. godine.
2. Zbirka dokumenata Vladimira Dedijera

o direktnoj vatikanskoj odgovornosti za jasenova~ki zlo~in
Jedan od najboljih srpskih istori~ara dvadesetog veka, Vladimir Dedijer,
objavio je, 1987. godine, zbirku dokumenata “Vatikan i Jasenovac” (“Rad”,
Beograd), probijaju}i tako decenijama odràvanu zaveru }utanja o direktnom
u~e{}u Rimokatoli~ke crkve u genocidu nad Srbima. U uvodnom delu on iz-
vodi istorijsku retrospektivu rimokatoli~kih genocidnih zlo~ina, po~ev{i od kr-
sta{kih ratova, inkvizitorskih progona jeretika i nevernika do kolonizatorskog
prozelitizma. “Vatikan je Hitlerovom nacisti~kom reìmu pruào veliku moral-
nu podr{ku pre ijedne druge evropske dràve. Istina je da je Vatikan, tridesetih
i ~etrdesetih godina ovog veka, igrao na vi{e koloseka. Odràvao je ~vrste ve-
ze sa konzervativnim snagama u Sjedinjenim Ameri~kim Dràvama, Francu-
skoj i donekle i Velikoj Britaniji. Istovremeno je podsticao krsta{ki pohod pro-
tiv Sovjetskog Saveza i ja~anje klerofa{isti~kih partija u mnogim delovima
sveta. Istorija jo{ nije presudila ko je doveo generala Franka na vlast u [pani-
ji, da li Vatikan ili Hitler i Musolini, ali dokazi su jaki da je tu uticaj Vatikana
bio ja~i. Slova~ka je, posle 1939. godine, jo{ jedna zemlja u kojoj je postojala
puna saradnja izme|u Hitlera i Vatikana. Kao {to potvr|uju dokumenti {tam-
pani u ovoj knjizi, nacisti~ka Nema~ka i Vatikan, uz podr{ku Musolinija, za-
jedni~ki su odgovorni za genocid u Hrvatskoj u toku Drugog svetskog rata. Va-
tikan je jo{ i danas veoma osetljiv na spominjanje konkordata iz 1933. Kao {to
793
smo imali priliku da se osvedo~imo, poslednjih godina su nema~ki kardinali i
biskupi, oslanjaju}i se na ~lan 166. zapadnonema~kog Krivi~nog zakonika, za-
po~eli krivi~ne procese protiv mnogih iskrenih i po{tenih gra|ana Savezne Re-
publike Nema~ke zbog njihovog insistiranja na obelodanjivanju pune istine o
istorijskoj ulozi Vatikana i njegovog {urovanja sa nacisti~kom Nema~kom.”
(str. 36.)
a) Vatikan, glavni organizator usta{kog pokreta
Jezikom originalnih dokumenata, Dedijer je dokazao da se Vatikan “dugo
pripremao za napad na Jugoslaviju. U vojnom uni{tenju Jugoslavije, Vatikan je
video izvanredne mogu}nosti za prisilno pokr{tavanje Srba, pravoslavaca. To
je oduvek bio san vatikanske spoljne politike. U ovoj zbirci dokumentovali
smo kako je pred rat Vatikan imao spremno opravdanje za genocid. Franjeva~-
kim u~enjacima dato je u zadatak da pi{u doktorske teze o tome kako su pra-
voslavni Srbi vekovima bili u stvari katolici, pa se prisilno preobra}anje moè
objasniti èljom da se Srbi vrate u pre|a{nju veru. Vatikan je dojavio katoli~-
koj crkvi u Hrvatskoj da pomogne usta{ama u razvijanju svoje tajne organiza-
cije, kao {to potvr|uju usta{ki dokumenti koji su objavljeni kada su nema~ke
trupe okupirale Zagreb i kada je, 10. aprila 1941. godine, progla{ena kvislin{ka
dràva Hrvatska.” (str. 36-37.) Upravo u zagreba~koj katoli~koj kanoni~koj ku-
riji “organizirani su prvi usta{e, koji su svi redom, jo{ za vrijeme biv{e Jugo-
slavije, ne samo djelovali kao organizatori “usta{kog pokreta” u zemlji, nego
su kao teroristi djelovali na podru~ju na{e zemlje... Usta{e su u znak zahvalno-
sti toj kuriji podigli spomen-plo~u, koja je stajala sve do oslobo|enja.” (str. 37.)
Mnogi katoli~ki samostani predstavljali su usta{ke {tabove, a rimokatoli~-
ki sve{tenici su u~estvovali u formiranju prvih usta{kih odreda, nekada ih pred-
vodili, a Paveli}evu dràvu su progla{avali Bo`jom tvorevinom. “Mnogi kato-
li~ki sve{tenici priklju~ili su se usta{koj dràvi u svojstvu visokih funkcionera.
Papa je postavio nadbiskupa Stepinca kao glavnog name{tenika – vikara u Hr-
vatskoj. U svakoj usta{koj jedinici imao je svoje sve{tenike. Izme|u ostalog,
jedan od zadataka sve{tenika bio je da podsti~u usta{ke jedinice na masovno
ubijanje srpskih seljaka. Velikodostojnici Rimokatoli~ke crkve i usta{ka drà-
va organizovali su masovno pokr{tavanje srpskog pravoslavnog stanovni{tva.
Usta{e su ubijali Srbe, a katoli~ki sve{tenici terali srpsko stanovni{tvo da pro-
meni veru. Na stotine srpskih pravoslavnih crkvi je oplja~kano i uni{teno, tro-
jica najvi{ih crkvenih velikodostojnika i 200 sve{tenika je hladnokrvno ubije-
no, a ostatak sve{tenstva je prognan. Nekoliko katoli~kih sve{tenika komando-
valo je jasenova~kim koncentracionim logorom, gde je pobijeno nekoliko sto-
tina hiljada Srba. Specijalni papin izaslanik Markone bio je u to vreme u Hr-
vatskoj, i nije poku{ao da spre~i zlo~ine. âk mu je slika izlazila u novinama
zajedno sa Paveli}em i nema~kim komandantima. Posle posete papi Piju XII,
u maju 1941, Paveli} i on izmenjali su boì}ne i novogodi{nje ~estitke. Sve to
objavljivala je usta{ka {tampa. Sredinom 1986. godine, vlada Sjedinjenih
Ameri~kih Dràva objavila je dokumente svoje vojne kontraobave{tajne slu-
794
`be. Iz njih se vidi da je Vatikan Paveli}a i 200 njegovih savetnika organizova-
no sproveo iz Evrope u Argentinu, gde su se skrivali po manastirima, preru{e-
ni u franjeva~ke fratre. Ante Paveli} je bio poboàn ~ovek. U svome dvorcu u
Zagrebu sagradio je kapelu i imao dva ispovednika. Pred smrt u Madridu,
1959. godine, blagoslovio ga je papa Jovan XXIII, a u ruci je drào brojanice
koje mu je poklonio papa Pije XII 1941. godine.” (str. 38-39.)
b) Antisrpska konstanta papske politike
Sve pape u dvadesetom veku dosledno su vodile izrazito antisrpsku politi-
ku. Pije H je otvoreno podupirao austrougarske agresivne planove 1914. godi-
ne, a posle Drugog svetskog rata Vatikan ga je beatifikovao kao “blaènog” iz-
nose}i da je on, toboè, bio veliki borac za mir. Njegovu stvarnu ulogu do kra-
ja je raskrinkao grof Karlo Sforca, nekada{nji italijanski ministar inostranih po-
slova i pisac ~uvene knjige “Neimari savremene Evrope”. Nakon detaljne ana-
lize Sforcinih argumenata, Dedijer zaklju~uje da Pije H Sarto “nije bio nikakav
svetac, nego naprotiv, ~ovjek veoma opak i veoma fatalan za ~ovje~anstvo. Ne
napori za spas mira, nego napori zbog intriga da se rat organizira ubrzali su nje-
govu smrt!” (str. 53.) Taj papa, koji je svesrdno podràvao Trojni savez, umro
je ve} u avgustu 1914. godine misle}i da je ratnim operacijama ve} po~elo re-
alizovanje njegovih politi~kih planova. “No, mo`da je upravo zato i progla{en
svetim i blaènim, kao {to su takvima progla{eni neki njegovi prethodnici, jer
kao ni oni, ni Pio H nije smatrao grijehom prolivanje krvi ni ubijanje stotine ti-
su}a ljudi. îni se, da ni danas glavarstvo te crkve ne smatra to grijehom, nego
zaslugom. Jer, na koncu, {to su ljudi na svijetu, {to je ~ovje~anstvo u ovoj “su-
znoj dolini”, nego “mravinjak Bo`ji” koji se moè i zgaziti ako je to za ve}u
slavu Boga! Inkvizicije su ostale u historiji zapisane i obiljeène masovnim kr-
voproli}ima, a pape su li~no rukovodili njima, da bi se {to brè i radikalnije is-
trijebili oni, koji sumnjaju da je papa od Boga postavljeni gospodar svijeta i lju-
di. Pape vojskovo|e protiv hereza u srednjem vijeku, pape velikih inkvizitor-
skih akcija, nisu imali skrupula, nije im bilo stalo do toga, {to, pored utvr|enih
i neutvr|enih heretika, na loma~ama, u paleìma, pod ma~em, padaju i dobri
vjernici. Oni su govorili, da }e ionako Bog na nebu odijeliti heretike od vjerni-
ka, prve strpati u pakao, a drugi }e uìvati sre}u raja, dok }e se njihova preì-
vjela bra}a na zemlji mu~iti i ~ekati taj sretni ~as smrti.” (str. 53.)
Oba ta citata su iz fragmenta knjige “Tajni dokumenti o odnosima Vatika-
na i usta{ke NDH”, objavljene u Zagrebu 1952. godine, koji Dedijer donosi
kao prvi dokument ovog zbornika. I papa Benedikt XV nastavio je politiku
svoga prethodnika. “Odnos Vatikana i stare Jugoslavije bio je kroz ~itavo vri-
jeme njezina postojanja u znaku napetosti i neprijateljstva, samo s neznatnim
periodima popu{tanja i prividnog smirenja... Bitno je bilo to, da se Vatikan ni-
je mogao sprijateljiti s ~injenicom, da su milijuni katolika, Hrvati i Slovenci, u
jednoj dràvi morali dijeliti ìvot, prava i du`nosti s milijunima pravoslavnih
Srba, i da nije Vatikan bio u toj dràvi onaj najvi{i autoritet kakav je obi~no u
jednoj katoli~koj konfesionalnoj dràvi... U stvari, stalna je linija Vatikana ipak
795
bila samo ona, koja je teìla razbijanju Jugoslavije. Zato Vatikan s visokim kle-
rom u na{oj zemlji kroz ~itavo vrijeme, pa i onda kad prividno podupire jugo-
slavenski reìm, a vjerojatno i smi{ljenim pritiskom iz reìma (osobito za vri-
jeme suradnje Koro{ca u reìmu) radi ìvo na radikaliziranju separatisti~kih
nacionalisti~kih pokreta, te stvara u Hrvatskoj klerikalno-nacionalisti~ki front,
koji se ubrzo u Hrvatskoj amalgamira i pretvara u izraziti klerofa{izam. Tako-
zvani frankova~ki nacionalisti~ki pokret dobiva sve ja~i klerikalni karakter.
Usta{tvo je u znaku simbioze frankova~kih i klerikalnih ideja i snaga... Sve}en-
stvo je vrlo rano postalo bitnim stupom i rukovode}im srednjim kadrom usta-
{tva. Katoli~ka {tampa izrazito je usta{kog duha, mada iz demago{kih razloga
nastupa toboè odvojeno i zastupa crkvene i vjerske interese... Postoje i tijesne
veze izme|u Vatikana i Paveli}a. On je gost vatikanskih ustanova, i kasnije }e
on javno iznositi zasluge vatikanskih prelata za usta{tvo. Te }e veze biti inten-
zivnije kako postaju intenzivnije veze izme|u Vatikana i Musolinijeva reìma
i kad Lateranskim paktom, od 1929. godine, Vatikan i javno identificira svoje
interese s interesima fa{izma. Uostalom, Musolinijev plan o razbijanju Jugo-
slavije slaè se u bitnome s planom i te`njama Vatikana. Nacisti~ki faktor slo-
ìt }e se s tom osnovom, koji dolazi iz Rima, i podijelit }e se sasvim precizno
uloge i interesi... Vatikan, pa i sam papa, vi{e je puta dao do znanja svojim
sljedbenicima, usta{ama, da mu je kona~ni cilj razbijanje Jugoslavije, pa da
blagoslivlje sve one napore i `rtve, koje se ~ine, da se to ostvari.” (str. 58-59.)
Tako se na delu dokazivao Benediktov naslednik papa Pije XI.
c) “Kristovo kraljevstvo”” Alojzija Stepinca

Zagreba~ki nadbiskup Alojz Stepinac pisao je li~ni dnevnik u tre}em licu
mnoìne i u njemu zabeleìo svoj prvi susret sa Paveli}em, 27. aprila 1941. go-
dine. “Prvih dana nakon povratka poglavnika imao je nadbiskup prvi sastanak
s njime u nekadanjim banskim dvorima... Nadbiskup mu je zaèlio Bo`ji bla-
goslov u radu... Poglavnik je, kad je nadbiskup svr{io, odgovorio, da èli u sve-
mu i}i na ruku katoli~koj crkvi. Rekao je, da }e istrijebiti starokatoli~ku sektu,
koja nije drugo nego dru{tvo za rastavu èna. Rekao je nadalje, da ne}e biti to-
lerantan prema Srpsko-pravoslavnoj crkvi, jer to za njega nije crkva, nego po-
liti~ka organizacija. Iz svega je nadbiskup dobio dojam, da je poglavnik iskren
katolik i da }e crkva imati slobodu u svom djelovanju, iako se nadbiskup ne
podaje iluziji da bi sve moglo i}i bez pote{ko}a.” (str. 92.) Daju}i blagoslov
jednom nespornom zlo~incu najve}eg formata i slu{aju}i njegove namere uni-
{tenja drugih hri{}anskih crkava, Stepinac “na to ne reagira ni pred Paveli}em,
a niti intimno u svom dnevniku, nekim negodovanjem ili kritikom takva stava,
nego, {tovi{e, u neposrednoj vezi s tom najavom grubog progona Srba, Stepi-
nac opisuje, da je “dobio dojam, da je poglavnik iskren katolik”! Kao da se i
poveselio, da }e na ru{evinama Srpsko-pravoslavne crkve mo}i, uz Paveli}evu
pomo}, {iriti svoju crkvu.” (str. 92.) Odmah potom, Stepinac se svojski zaloìo
da Vatikan uspostavi diplomatske odnose sa Paveli}evom usta{kom dràvom,
i u tome je potpuno uspeo. “Papa Pio XII ne vidi nikakve zapreke i ne stavlja
796
nikakve primjedbe s obzirom na mogu}nost ili nemogu}nost uspostave diplo-
matskih odnosa i priznanja usta{ke marionetske “dràve”. Papa sigurno ve}
znade za prve pokolje u Hrvatskoj. Papa, naime, poru~uje Stepincu, da se zau-
zme, da Srbi ne bi bili “odvi{e gonjeni”, ali ne osu|uje usta{ku praksu u na~e-
lu, a niti napominje da bi o tim progonima moglo ovisiti, da li }e se odnosi s
Paveli}em uspostaviti. (Ve} je bio izvr{en i uàsan pokolj u pravoslavnoj crkvi
u Glini, ve} su @idovi klani na stotine).” (str. 93) Sa svoje strane, u pismu, pa-
pi Paveli} pokazuje snishodljivost i pokornost po ugledu na srednjevekovne
papske vazale. U njegovom pismu stoji: “Sveti o~e! Kad je, dakle, blaga pro-
vidnost Bo`ja dala, da preuzmem kormilo svojega naroda i svoje domovine,
~vrsto sam odlu~io i àrko èlim, da hrvatski narod, vjeran svojoj slavnoj pro-
{losti, ostane vjeran i u budu}nosti Sv. apostolu Petru i njegovim nasljednici-
ma, a na{a domovina, proèta evan|eoskim zakonom, postane Kristovo kra-
ljevstvo. U tom zaista velikom djelu ìvo molim pomo} Tvoje svetosti. A ta-
kovom pomo}u smatram ponajprije, to, da Tvoja svetost vrhovnim svojim apo-
stolskim ugledom prizna na{u dràvu, zatim da se udostoji {to prije ili poslati
svojega zamjenika, koji }e mi pomagati Tvojim o~inskim savjetima, te napo-
kon da meni i narodu mojem udijeli apostolski blagoslov. Kle~e}i do nogu
Tvoje svetosti ljubim posve}enu desnu kao najposlu{niji sin svetosti Tvoje.”
(str. 94.)
Paveli}, dakle, otvoreno traì papinu pomo} da bi realizovao svoje zlo~i-
na~ke planove, o~inskim savetima i diplomatskom podr{kom, ali najvi{e delat-
no{}u rimokatoli~kih sve{tenika na terenu. Pokazalo se da je on dobio podr{ku
Svete stolice, maksimalnu i kontinuiranu, ali “Paveli}u nisu iz Vatikana dava-
ni savjeti, koji bi djelovali na zlo~inca da prestane sa zlo~inima. Ako su takvi
pozitivni savjeti doista davani, za{to papa nije prestao da podràva dobre od-
nose s Paveli}em i za{to mu nikada nije primijetio da svojim djelima ne poka-
zuje svojstva “najposlu{nijeg sina”? Najvjerojatnije je to, da je papi bilo glav-
no, {to mu Paveli} “ljubi posve}enu desnu” {to mu “kle~i do nogu” i {to èli da
Hrvatska postane “Kristovo kraljevstvo”, bez obzira na sredstva, kojim }e se
taj cilj ostvariti. Toleriranje svega {to je Paveli} ~inio bilo je, dakle, neizre~eni
savjet, bilo je pre{utno odobravanje. Vidjet }emo, da su se samo od vremena
na vrijeme, licemjerno, jezuitski, u odnosima izme|u Paveli}a i Vatikana spo-
minjali usta{ki zlo~ini, ali samo u jednom smislu: blago se upozoravalo da se
ne izaziva svjetski {kandal, koji moè da kompromitira onaj krajnji, zajedni~-
ki cilj Vatikana i usta{tva. Vatikan je samo od vremena na vrijeme zabrinut, da
usta{kih strahota ne bi bilo za svjetsku javnost “odvi{e”. Savjetovanje Vatika-
na nije se nikad kretalo preko tih granica, {to }e nam ova dokumentacija pre-
cizno pokazati. Nikad nije Vatikan zaprijetio prekidanjem ili odbijanjem blago-
slova. A upravo ona pomo}, koju je Paveli} ovim pismom molio, bila je kon-
stantna, sve do sloma “NDH”, pa je i kasnije usta{e i Paveli} osobno uìvaju.”
(str. 94.) Posle je papa i li~no, u vi{e navrata, primao Paveli}a i druge usta{ke
najvi{e funkcionere, a podrào i dolazak savojskog vojvode od Spoleta na ima-
ginarni hrvatski kraljevski presto.
797
Mada je citirana knjiga objavljena 1952. godine u izdanju Dru{tva novina-
ra Hrvatske, u Zagrebu su, jo{ 1946, Joè Horvat i Zdenko [tambuk objavili
zbornik “Dokumenti o protunarodnom radu i zlo~inima jednog dijela katoli~-
kog klera”, u ~ijem prvom delu se beleè podaci o u~e{}u rimokatoli~kih sve-
{tenika u napadima na jugoslovensku vojsku prilikom fa{isti~ke agresije 1941.
godine, i to u svojstvu pripadnika usta{kih oruànih formacija. Tu je re~ o po-
stupcima Ilije Tomasa, Jure Vrdoljaka-Bi{}evi}a, Ivana Mileti}a, Petra Berko-
vi}a, Velimira [imi}a, Radoslava Glava{a, Ante Klari}a-Tepeluka, Karla Gra-
bovca, Emanuela Gaji}a i mnogih drugih. Me|u prvim usta{kim funkcioneri-
ma vidimo i veliki broj sve}enika kao prve tabornike, logornike, kotarske i dr-
àvne povjerenike. Svi su se oni istakli usta{kim radom jo{ za vrijeme Jugosla-
vije, a pogotovo u slomu Jugoslavije razoruàvaju}i jugoslavensku vojsku. Lo-
gi~no je da takvi preuzimlju u svoje ruke politi~ku i civilnu vlast.” (str. 100.)
Neki od njih su, poput kapelana Dragutina Marjanovi}a, vodili poslove policij-
skog isle|ivanja.
Nemogu}e bi bilo nabrojati sve ùpnike i fratre koji su javno izraàvali
odu{evljenje zbog uspostavljanja usta{ke vlasti ili poglavniku slali pozdravna
pisma. U tome su prednja~ili aktivisti Velikog kriàrskog bratstva, kao tipi~ne
klerofa{isti~ke organizacije. Glavnu ulogu su, ipak, u tome igrali zagreba~ki
nadbiskup Stepinac i vrhbosanski nadbiskup Ivan [ari}, koji je, nadahnut pr-
vim usta{kim pokoljima, sastavio odu svome poglavniku. Stepinac u svojoj po-
slanici, od 28. aprila 1941, isti~e da u hrvatskom katoli~kom kleru nema niko-
ga “koji u ovo posljednje vrijeme nije bio svjedokom najzama{nijih doga|aja
u ìvotu hrvatskog naroda, me|u kojim djelujemo kao glasnici Kristovog evan-
|elja. Doga|aji su ovo, koji su narod na{ donijeli u susret davno sanjanom i
èljkovanom idealu. âsovi su ovo, u kojima ne govori vi{e jezik, nego krv
svojom tajanstvenom povezano{}u sa zemljom, u kojoj smo ugledali svijetlo
Bo`je i s narodom iz kojega smo nikli. Je li potrebno isticati, da je i u na{im ì-
lama ìvlje zakolala krv, da je i u na{im grudima ìvlje zakucalo srce?... Vjer-
na Bogu i crkvi, na{a }e Hrvatska ne samo ispuniti svoju du`nost prema una-
pre|ivanju nadnaravnih dobara hrvatskog naroda, nego }e tako postaviti i naj-
~vr{}e temelje i zdravog razvitka zemaljskih narodnih vrednota i svoje dràv-
ne slobode i ~vrsto}e... Odazovite se stoga spremno ovom mome pozivu na uz-
vi{eni rad oko ~uvanja i unapre|enja Nezavisne Dràve Hrvatske. Poznavaju-
}i muève, koji danas upravljaju sudbinom hrvatskog naroda, mi smo duboko
uvjereni, da }e na{ rad nai}i na puno razumijevanje i pomo}.” (str. 109-110.)
Jedan od najistaknutijih klerofa{isti~kih ideologa, don Kerubin [egvi}, u
svom dnevniku “U prvim mjesecima stvaranja NDH”, svedo~i kako je papa
slao “svoj o~inski apostolski blagoslov Poglavniku” (str. 128.), a rimski ponti-
feks maksimus je, 22. jula 1941, primio u sve~anu audijenciju “stotinu hrvat-
skih sigurnosnih redarstvenika”, kako je izvestio “Oservatore Romano” kao
zvani~no vatikansko glasilo. Ta grupa “hrvatskih sigurnosnih redarstvenika ni-
su nikakvi nedu`ni uli~ni straàri, prometni redari ili ne{to sli~no. To je cvijet
usta{kog kolja{tva, ona stotina izabranih razbojnika, koje je u Italiji poveo na
798
takozvanu “izobrazbu” sam Eugen Kvaternik–Dido, krvavi {ef usta{ke polici-
je, a s njime je bio i zloglasni Pe}nikar. Ta su dvojica bila na ~elu svoje bande
u poklonstvu papi, te su od njega primili blagoslov. Kvaternik i Pe}nikar su i
prije toga blagoslova i karabinjerske “izobrazbe” izvr{ili u Hrvatskoj masovne
pokolje sa tom svojom bandom, a nakon toga, vrativ{i se u Hrvatsku “obrazo-
vani” i blagoslovljeni, nastavili jo{ intenzivnijom akcijom “~i{}enja”, to zna~i
klanja Srba, @idova i slobodoljubivih Hrvata. Ta grupa od “stotinu sigurnosnih
redarstvenika” postala je okosnicom usta{ke policije “UNSA”, to su diplomi-
rani u~itelji kolja~a po logorima itd. Papa Pio XII nije ni u ovom slu~aju bio
osobito pedantan s obzirom na svoj formalni stav neutralnosti. On je jo{ jed-
nom blagoslovio usta{e u uniformama, i to ovog puta specijalno onu usta{ku
policiju, o kojoj je i sam ve} ~uo stra{ne informacije. Kad je papa blagoslivljao
Kvaternika–Didu, on je ve} li~no bio primio vi{e izvje{taja, koji su o tom zli-
kovcu bili upu}eni i njemu, papi, a u kojima se je Kvaternik spominjao ime-
nom. Ali, Pio XII nije uskratio tom razbojniku svoj “o~inski blagoslov.” (str. 129.)
Dedijer u ovom zborniku publikuje integralne tekstove najkarakteristi~ni-
jih op{tih pravnih akata koji predstavljaju upe~atljiv dokaz rapidne nacisti~ko-
fa{isti~ke totalitarne prirode hrvatskog fa{isti~kog reìma. Tu su Zakonska od-
redba o zabrani }irilice, Provedbena naredba Ministarstva unutra{njih poslova
povodom te odredbe, Zakonska odredba o rasnoj pripadnosti, Zakonska odred-
ba o za{titi narodne i arijske kulture hrvatskog naroda, Zakonska odredba o za-
{titi arijske krvi i ~asti hrvatskog naroda, Naredba o promjeni ìdovskih prezi-
mena i ozna~avanju @idova i ìdovskih tvrtki, Ministarska naredba o mjesnoj
nadle`nosti pokretnog prijekog suda, Naredba o ustrojstvu i djelokrugu rada ra-
snopoliti~kog povjerenstva, Odredba Ministarstva pravosu|a i bogo{tavlja
NDH, od 15. avgusta 1941, da se deponovani novac i dragocenosti ne mogu
izdavati vlasnicima Srbima koji se iseljavaju, dok gotov novac i dragocenosti
mogu poneti sobom do koncentracionog logora, gde }e im biti oduzet, Okru-
`nica u vezi s prekr{tavanjem Srba u katoli~ku veru, Uputa prigodom prelaza
s jedne vjere na drugu, Zakonska odredba o prelazu s jedne vjere na drugu, Za-
konska odredba o osnivanju zavoda za kolonizaciju, Zakonska odredba o pre-
uzimanju imovine “srbskih zavoda i ustanova” u Hrvatskim Karlovcima u vla-
sni{tvo Nezavisne Dràve Hrvatske i Zakonska odredba o hrvatskom jeziku, o
njegovoj ~isto}i i o pravopisu. Slede izvodi iz sudskih dokumenata o saslu{a-
nju i su|enju istaknutim rimokatoli~kim sve{tenicima koji su u~estvovali u ra-
du Paveli}evog dràvnog aparata i usta{kim organizacijama, sa opisom njiho-
vih karakteristi~nih aktivnosti. Neki su od njih, poput ùpnika u Kriù Antona
Medvena, usta{ki tabornici i na~elnici, a drugi opet, kao ùpnik Matija Kranj-
~i}, usta{ki agitatori, propagandisti i organizatori, neki tek bedni denuncijanti
svojih ùpljana, a ~asne sestre milosrdnice u~esnice svih usta{kih javnih mani-
festacija. Tu su i spiskovi odlikovanih sve{tenika koji su se posebno isticali u
zlo~ina~koj slu`bi usta{kom reìmu.
799
Kada ga je papa imenovao glavnim hrvatskim vojnim sve{tenikom, nad-
biskup Stepinac je, 20. januara 1942. godine, u svojstvu predsednika hrvatske
biskupske konferencije, uputio Nadbiskupskom ordinarijatu u Sarajevu pismo
koje po~inje slede}im re~ima: “âst mi je izvijestiti pre~asni naslov, da sam od
Svete stolice imenovan vojnim vikarom “sine titulo” za hrvatsku vojsku. Svo-
jim zamjenikom imenovao sam pre~. g. Stipu Vu~eti}a, vi{eg stoèrnog du{o-
bri`nika kod Ministarstva hrvatskog domobranstva, i vele~asnog g. Vilima Ce-
celju, zamjenika vi{eg stoèrnog du{obri`nika kod Ministarstva hrvatskog do-
mobranstva, te sam im podijelio u tu svrhu potrebnu jurisdikciju sa svim ovla-
{tenjima, koja su mi od Svete stolice dana. Nadalje sam imenovao domobran-
ske du{obri`nike i podijelio im ùpni~ku jurisdikciju.” (str. 183.) Paveli}ev re-
ìm nijednog trenutka nije skrivao kakve ciljeve ima u pogledu sudbine Srba,
a usta{ki ministar Milovan @ani} u Novoj Gradi{ci, 3. juna 1941, izjavljuje:
“Ovo ima biti zemlja Hrvata i nikoga drugoga i nema te metode, koju mi ne-
}emo kao usta{e upotrebiti, da na~inimo ovu zemlju zbilja hrvatskom, i da je
o~istimo od Srba, koji bi nas ugrozili prvom zgodom. Mi to ne tajimo, to je po-
litika ove dràve i to kad izvr{imo, izvr{it }emo ono {to pi{e u hrvatskim na~e-
lima.” (str. 185.)
Pravoslavni Srbi su otvoreno stavljeni van zakona i planirana je njihova
surova likvidacija, a usta{ki zlikovci su bili ube|eni da tako ~ine “katoli~koj cr-
kvi ugodno delo”, pa su “od prvog dana ra~unali s najve}om potporom kato-
li~ke crkve u svojoj brutalnoj zlo~ina~koj akciji likvidiranja pravoslavnih sta-
novnika.” (str. 185.) Ideolo{ki koncept na kome bi se baziralo vatikansko u~e-
{}e u antisrpskom genocidu najubedljivije je interpretirao usta{ki ministar Mi-
le Budak, 3. avgusta 1941, slede}im re~ima: “Treba se sjetiti da je katoli~ka cr-
kva, koja nije teroristi~ka organizacija niti je vode maloumnici, vodila {est kri-
àrskih ratova za oslobo|enje Kristova groba. I i{lo se tako daleko, da su i dje-
ca i{la na kriàrsku vojnu. Kad je tako bilo u XI i XII stolje}u, mi smo sigur-
ni, da ta crkva razumije i usta{ku borbu.” (str. 185.) Kako se iznosi u knjizi
“Tajni dokumenti...”, indikativno je da je Budak “to govorio malo iza Paveli-
}eva posjeta papi, a i sam je Budak bio tom prilikom u Paveli}evoj “sviti”. Da
je usta{tvo nai{lo na “razumijevanje” i u Vatikanu i kod klera u Hrvatskoj, do-
kazano je bogatom krvni~kom suradnjom tih dviju strana u toku godina oku-
pacije. O tome postoje ~vrsti dokumenti, kojih ima veliko obilje i koji se ne
mogu ni~im demantirati. Ta je ideja odozgo na dolje i{la do nièg sve}enstva i
zanosila ga vjerskim fanatizmom, usta{kim {ovinizmom.” (str. 185.) Tako je
udbinski ùpnik Mate Mogu{ za “Novi list”, 24. jula 1941, izjavio: “Do sada
smo za katoli~ku vjeru radili molitvenikom i krstom, a sad je do{lo vrijeme, da
radimo pu{kom i revolverom.” (str. 186.)
List sarajevske nadbiskupije “Katoli~ki tjednik” prednja~io je u veli~anju
Paveli}a, a iz broja u broj “harangira protiv Srba pravoslavaca izdiù}i “usta-
{ku buntovnost”, to jest zlo~ina~ku praksu u postupku prema Srbima, kao po-
javu, koja je sasvim u skladu sa stanovi{tem crkve.” (str. 186.) Rimokatoli~ki
sve{tenik i usta{ki satnik na du`nosti u li~nom poglavnikovom za{titnom bata-
800
ljonu, dr Ivo Guberina, u “Hrvatskoj smotri” 1943. godine, “s nau~nim” preten-
zijama obja{njava potrebu i korisnost istrebljivanja, to jest, ubijanja, a i prekr-
{tavanja Srba. On se poziva pritom na “katoli~ku moralku”!... Ovo zna~i, da
katoli~ka crkva, tj. njezina hijerarhija, odobrava istrebljivanje, to zna~i klanje
Srba, samo zato, jer oni ne}e da se asimiliraju, to jest, samo zato, jer ne}e da se
prekrste, da postanu katolici. Guberina kaè, da ve} zato, {to ti “elementi” ho-
}e da ostanu i dalje u svojoj vjeri i u svojoj narodnosti, zasluùju da budu istre-
bljeni. On spominje i to, da oni ulaze i u “oruàni sukob”, “{to je jo{ gore”, ali,
ako i ne ulaze u taj “oruàni sukob”, njih treba istrijebiti... [to zna~i ovo drugo,
negoli, da treba klati i sasvim mirno pu~anstvo, ono, koje se ne bori, i to iz “pre-
ventivnih” razloga! To bi mirno stanovni{tvo moglo s vremenom do}i na ide-
ju, da se bori, djeca u kolijevci narasti }e, pa bi tada mogla biti opasna, zato je
i klanje djece – “preventivno”. Treba sve Srbe poklati “ne ~ekaju}i ~as napada-
ja” s njihove strane. To je sve pod vidom “obrane”. Naglasnik je na “ma~u”, ko-
jim treba udariti po mirnom srpskom stanovni{tvu iz “preventivnih” motiva! I
to sve opravdava – katoli~ka moralka... U zabludi su, po mi{ljenju Guberine,
oni katolici, koji osu|uju usta{ki pokret zbog njegovih kriminalnih metoda, ko-
je on naziva “odlu~nim operacijama.” (str. 186-187.) Kako se potencira u Gu-
berininoj raspravi, “to su na~ela o kojima ovisi sam prirodni zakon, a zato je
svaki katolik u savjesti obvezan provoditi i pomagati, da se provedu u djelo.
Ako je usta{tvo u sada{njim prilikama uzelo na svoja le|a, da to u Hrvatskoj
provede, to ometati zna~ilo bi u najmanju ruku biti nesvjestan svoga katoli~-
kog poziva... U ovakvim prilikama bio bi grijeh protiv Stvoritelja stati po stra-
ni u sudbonosnoj borbi, a pravo izdajstvo Bo`je stvari biti na protivnim barika-
dama.” (str. 187.)
Ivo Guberina, sa autoritetom sve{tenika vrlo upu}enog u istinski karakter
crkve kojoj pripada i sasvim otvoren po pitanju njenih vekovnih ciljeva, upo-
zorava kako “hrvatskim katolicima pruà se prilika, da se pokaù koliko su
Bo`ji borci. Katolik nije profesionalni kritik ili du{evni pigmej, nego ~ovjek
koji, hrabro bore}i se, upotrebljava sve prilike da Bo`ja stvar pobijedi. Du`nost
je katolika poduzimati sve, da ono bitno i pozitivno u usta{kom pokretu otsko-
~i... Vjerska je du`nost podupirati usta{ki pokret. Crkvi }e biti mnogo ugodni-
je, ako je njezin vjernik toliko svijestan, da se bori u redovima usta{kog pokre-
ta, koji po svojoj tradiciji i vodstvu, a osobito po programu, teì k onom dru-
{tvenom i politi~kom stanju, u kome crkva nesmetano moè obavljati svoje vr-
hunaravno poslanje.” (str. 187.) Time je, zapravo, sve re~eno, a kolja~ka prak-
sa na delu je potvrdila zlo~ina~ku rimokatoli~ku ideologiju. “Bilo je i previ{e
sve}enika, koji su svojim vlastitim rukama ubijali, klali, mu~ili, po~injali li~no
najstrahovitija zvjerstva. Mnogi su od njih za to provedeno i ka`njeni. Guberi-
na je bio jedan od takvih. Bio je ne samo krvoèdan i kao takav aktivan, nego
i skriboman, pa je ostavio iza sebe ovakav dokument, koji, me|utim, nije ka-
rakteristi~an samo za njegovu zlo~ina~ku li~nost, nego i za redove iz kojih je
iza{ao i kojima je pripadao. To je bio jedan od ideologa klerofa{izma, jedan
autoritet te bande, jedan doktor teologije, vrlo uvaèn, s pretenzijama da jed-
801
nog dana postane i biskup. Da li je neki njegov crkveni pretpostavljeni i{ta u~i-
nio protiv toga, da jedan njegov sve}enik ovako crno na bijelom fiksira apolo-
giju zvjerskog klanja nevinih ljudi, èna i djece, je li ga pozvao na odgovor-
nost, kad je pro~itao taj “esej”, u kojem se klanje opravdava katoli~kom moral-
kom i vatikanskom linijom vi{ih crkvenih interesa? Guberina je s previ{e si-
gurnosti, s previ{e otvorenosti i decidiranosti formulirao svoju kriminalnu te-
zu, a da se ne bi pretpostavljalo, da je on to ~inio sa znanjem i odobrenjem vi-
{ih mjesta, ili u najmanju ruku s intimnim uvi|ajem u intencije i mi{ljenje tih
vi{ih mjesta.” (str. 187-188.)
~) Katoli~ki sve{tenici, usta{ki dobrovoljci

Prethodni citati su fragmenti iz knjige “Tajni dokumenti o odnosima Vati-
kana i usta{ke NDH”, a slede}i opet iz knjige “Dokumenti o protunarodnom
radu i zlo~inima jednog dijela katoli~kog klera”, a ti~u se neposrednog u~e{}a
vatikanskih du{ebri`nika u masovnom ubijanju Srba. “Jedan dio katoli~kog
klera u prvim danima uspostave vlasti NDH preuzeo je na sebe organizaciju i
naoruànje usta{kih milicija u pojedinim gradovima i selima, iz kojih su se re-
grutovale vojne usta{ke formacije. Taj dio usta{a – sve}enika dobrovoljno se
odaziva pozivu Paveli}a i aktivno sudjeluje u podizanju borbenog duha usta-
{kih jedinica. U svojstvu vojnih du{obri`nika oni prate jedinice na svim polo-
àjima, te ih u svim njihovim akcijama plja~ke i pokolja bodre u izvr{avanju
krvavih zlo~ina, a svojim vlastitim prisustvom sluè im za primjer. Javnosti u
Jugoslaviji i u svijetu poznata su grozna zlo~instva koja su usta{ke i “domo-
branske” jedinice izvr{ile. Vojni du{obri`nici redovito su pratili svoje jedinice
na takvim zlo~ina~kim pothvatima. Me|utim, na{oj javnosti nije poznat nije-
dan javni protest od strane vojnih sve}enika i njihova vrhovnog vikarijata ko-
jim bi osudili postupak vojnih jedinica. Nije ni poznato da su vrhovne crkvene
vlasti kaznile bilo kojeg vojnog sve}enika u ~ijem prisustvu i pod ~ijim odo-
brenjem su se vr{ila zlo~instva nad na{im narodom. Svi vojni du{obri`nici bi-
li su podre|eni “Vojnom vikarijatu” osnovanom 1941. godine pri “Ministarstvu
oruànih snaga NDH-a”, postavljao ih je sam Paveli} na prijedlog dr Alojzija
Stepinca, nadbiskupa i apostolskog vojnog vikara. U usta{ke oruàne formaci-
je uzimani su za vojne du{obri`nike samo sve}enici, prekaljeni usta{ki dobro-
voljci, ali i za ostale jedinice u NDH regrutirali su se vojni sve}enici iz redova
dobrovoljaca. Iz kartoteke vojnih du{obri`nika “Ministarstva oruànih snaga
NDH” vidi se da se mnogo vi{e prijavilo za vojnu slu`bu nego {to je bilo po-
trebno.” (str. 190.)
Nije nimalo slu~ajno {to je veliki broj tih sve{tenika odlikovan usta{kim
ordenjem. “Vodstvo NDH ocijenilo je veliku pomo}, koju su mu u njegovu kr-
vavom poslu pruàli takovi katoli~ki sve}enici, pa su ih za njihove zasluge do-
stojno i odlikovali. Veliki dio sve}enstva, a naro~ito vojni duhovnici, uloìli su
autoritet svog sve}eni~kog staleà i crkve, da bi {to vi{e pridonijeli ostvarenju
zlo~ina~kih planova usta{a. Vojni du{obri`nici drè plamene propagandisti~ke
govore da bi selja~ke mase privukli u usta{ke vojne jedinice, u vojsci {ire mr-
802
`nju i nacionalnu i vjersku, najprije prema Srbima, a kasnije prema Narodno-
oslobodila~kom pokretu. Naro~ito se zalaù za to u “domobranskim” jedinica-
ma poti~u}i vojnike da se uporno bore protiv NOV, diù}i im moral i borbe-
nost. Mnogi vojni sve}enici, da bi pokazali primjer vojnicima, sudjeluju u bor-
bama i plja~ka{kim pohodima oruànih jedinica NDH. Vojni sve}enici ustraja-
li su u tome do kraja, te su se ~ak i pred sam konac NDH zalagali za {to è{}i
otpor sudjeluju}i s pu{kom u ruci u borbama. Neki franjeva~ki samostani po-
stali su tvr|ave, otkuda se davao o~ajan otpor jedinicama jugoslavenske armi-
je. Prema dokumentima iz usta{kih izvora, koji se ovdje navode, katoli~ki sve-
}enici bili su stupovi u~vr{}ivanja i obrane usta{ke NDH.” (str. 197.)
}) Svedo~enja preìvelih `rtava u Dedijerovoj zbirci dokumenata
Dedijer je u ovaj zbornik uvrstio i li~na svedo~enja slu~ajno preìvelih `r-
tava o usta{kom pokolju i bacanju hercegova~kih Srba u Koritsku jamu, klanju
u Glinskoj crkvi, masovnim ubistvima srpskih civila na Kozari i u Potkozarju,
Franceti}evom pokolju u selu Urije, usta{kim zverstvima u Jajcu i okolini itd.
Nakon toga, na osnovu izvornih dokumenata Dràvne komisije za utvr|ivanje
zlo~ina okupatora i njihovih pomaga~a ilustruje kolja~ke pohode, sadisti~ka
mu~enja i velike plja~ke koje su neposredno predvodili istaknuti rimokatoli~ki
sve{tenici, poput Boìdara Brala u Reljevu i na Alipa{inom mostu, Petra Ber-
kovi}a u Drni{u, Antuna \uri}a u Dvoru na Uni, Josipa Astalo{a u Dalju,
Eugena Guji}a u Busova~i, Mate Mogu{a na Udbini i Krbavskom polju, Petra
Sivjanovi}a i Jakoba Marjanovi}a u Grubi{nom polju, Dragutina Kambere u
Doboju, Marka Zovka u Stocu, Ilije Tomasa u âpljini, Ivana Raguà u Stocu,
Silvija Frankovi}a u Bugojnu, Vlade Bilobrka sa Rakom Roncem i Martinom
Gudeljom u Metkovi}u, Ivana Hristi}a u Sinju, Boè [imle{e u Livnu, Mije
ûnti}a u Duvnu, Franje Udovi}a u Kori}anima, Mirka Brandi}a u Grada~cu,
Ante Klari}a u Bosanskom [amcu, Marka âlu{i}a u Siv{i, Sre}ka Peri}a u
Livnu, Petra Medveda u Cetingradu, Josipa Kaurinovi}a u Prijedoru, Branimi-
ra @upanovi}a u Bosanskoj Gradi{ki, Branka Bandi}a u Prnjavoru, Miroslava
Filipovi}a u Banjaluci, koji je posle postao zloglasni komandant logora Jase-
novac itd. Re~ je o pravom katalogu bestijalnog rimokatoli~kog iìvljavanja
nad pravoslavnim Srbima, ubijanjima metodama koje ma{ta normalnog ~ove-
ka ne moè ni da zamisli. Paralelno sa genocidom nad Srbima, rimokatoli~ki
sve{tenici su zdu{no u~estvovali i u masovnim pokoljima Jevreja i Cigana, ali
i rimokatolika i muslimana, koji su osumnji~eni kao antifa{isti ili na bilo koji
na~in predstavljali nepouzdani element za usta{ki reìm. Dedijer sve to doku-
mentuje i sa nekoliko fragmenata iz knjige Nikole Nikoli}a “Jasenova~ki logor
smrti” i trotomnog zbornika Antuna Mileti}a “Koncentracioni logor Jasenovac
1941-1945”.
Na Okruglom stolu o Jasenovcu, 14. i 15. novembra 1986. godine, koji je
organizovala Srpska akademija nauka i umetnosti, Dragoje Luki}, koji je kao
dete li~no pro{ao kroz jasenova~ki logor, podneo je saop{tenje “Genocid nad
djecom u Nezavisnoj Dràvi Hrvatskoj, s posebnim osvrtom na usta{ke kon-
803
centracione logore 1941-1945”. On pi{e: “Nijemci, usta{e, ~etnici, Italijani i
Ma|ari, prema dosada{njim sopstvenim istraìvanjima i utvr|enim podacima,
ubili su 16.137 djece od kolijevke do 14 godina. Pri tom su primjenjivali me-
tode kakvi se ne mogu pojmiti zdravim razumom. Djecu su strijeljali, klali no-
èvima, bradvama, sjekirama, spaljivali u sopstvenim domovima i krematori-
jumu, kuvali u kotlovima, zavezanu u dàkove bacali u rijeke i bunare, ìvu oti-
skivali u {pilje i pe}ine, gu{ili cijankalijem i trovali kausti~nom sodom, satira-
li gla|u, è|u i hladno}om... Genocid nad djecom blagosiljala je i katoli~ka cr-
kva u svojim vrhovima odmah po uspostavljanju NDH.” (str. 410-411.) Luki}
to ilustruje i nekim konkretnim podacima. “Masovno su ubijani ljudi, ène i
djeca na najokrutniji na~in. Razapinjani su na ku}nim vratima i spaljivani za-
jedno sa svojim porodicama, ìvi bacani u provalije, {pilje i pe}ine. Napunje-
ne su jame u Lici, Bosanskoj Krajini i Hercegovini. U zvanu “Deli}a jamu”
survano je 860 ljudi, èna i djece. Bila je to prirodna {pilja, koju su kasnije Ita-
lijani zatrpali i zabetonirali. I “Vu~ja jama” kod Cazina progutala je nekoliko
stotina ìvota. U jamu “Ravni dolac” kod Livna, duboku 47 metara, uba~eno je
220 èna i djece. Usta{ko redarstvo iz Bile}a obavijestilo je svoje pretpostavlje-
ne da u 75 pe}ina i jama na podru~ju njihove nadle`nosti moè da stane preko
8.000 osoba. Iz sela Mistre kod Cazina usta{e su poklale 60 èna i 90 djece, a
u ku}i Ilije Trbojevi}a zatvorili su stotinu èna i djece i spalili. U pravoslavnoj
crkvi u Velikoj Kladu{i pobili su 300 èna i djece, a u ku}i Pere Dropca pokla-
li i spalili 200 èna i djece. U selima oko Bosanskog Petrovca, Krnjeu{i, Vrto-
~u i Brovskom poklali su 260 èna i djece. U selu Tuk Dèvera 52 majke sa
djecom spalili su u jednoj ku}i. Tih ljetnih dana 1941. godine, jedna Paveli}e-
va bojna je u Bosanskoj Krajini ubila oko 6.000 ljudi, èna i 668 djece...
U anale najpotresnijih zlo~ina pod Kozarom zapisan je 7. februar 1942.
godine, kada su pripadnici Paveli}eve tjelesne bojne ubili 2.300 stanovnika
Drakuli}a, [argovca i Motika, sela kraj Banja Luke. Vrhunac divlja{tva usta{e
su ispoljile u pokolju 538 djece. Miroslav Filipovi}, vi{e poznat kao fra Maj-
storovi}, kapelan samostana u Petri}evcu i jedan od najve}ih kolja~a u jaseno-
va~kom logoru, prvi je zaklao dijete \ure Glamo~anina i uzviknuo: “Ovo ja u
ime Boga pokr{tavam izrode i sve grijehe uzimam na svoju du{u”. Nizali su se
zlo~ini pod Kozarom jedan za drugim. Svjedoci su ostavili tako stravi~ne pri-
~e da je u njih te{ko i povjerovati. “U ku}i Mikana Jandri}a sasjekli su dijete
koje je stajalo u stalku. Dari Banovi} su na grudima izboli dvoje djece, ~etve-
rogodi{nju Radoslavku i dvogodi{njeg Bo{ka; Grozda Adì}, vezana za ku}ni
prag, bila je prisiljena da gleda svoju bebu kako gori zajedno sa kreveti}em,
dok su drugo njeno dijete usta{e gu{ile u jami zaga{enog kre~a; {estogodi{nji
Miodrag Kecman bio je primoran da gleda smrt babe Stake i majke Radojke,
a onda mu je usta{a na panju gdje se cijepaju drva sjekirom odsjekao desnu ru-
ku da ne moè pucati kad odraste; u selu Koturevima usta{e su ubile dvoje dje-
ce Sime i Koviljke Kondi}. Blagoja je imao tri godine, a Mara {est mjeseci ka-
da ju je zlikovac nabio na bajonet i nosio kroz selo.” (str. 411-412.)
804
Samo sa Kozare je odvedeno ukupno 23.858 dece u razne usta{ke logore,
Cerovljane kod Dubice, Jasenovac, Mlaku, Jablanac, Staru Gradi{ku, Novsku,
Prijedor i Zemun. “Vrhunac dje~je kataklizme dostignut je odlukom Ante Pa-
veli}a, poglavnika NDH, i Andrije Artukovi}a, ministra unutra{njih poslova,
kada su, 12. jula 1932, osnovali tri posebna logora “za odgoj i prevaspitanje”
partizanske djece i to u Gornjoj Rijeci kod Krièvaca, Jastrebarskom i Sisku.
Bili su to jedini logori za zato~enike u pelenama u Evropi, a mo`da i u svijetu.
Kroz logor u Gornjoj Rijeci, u ìdovskom dvorcu, pro{lo je 400 malih janji~a-
ra, od kojih je za kratko vrijeme umrlo vi{e od polovine. Dje~iji logor u Jastre-
barskom bio je najorganizovaniji i nalazio se pod upravom ~asnih sestara kon-
gregacije “Sveti Vinko Paulski”, s Bartom Pulherijom na ~elu, koja se osobito
isticala zlo~ina~kim postupcima prema djeci. Kroz logor u Jastrebarskom je
pro{lo 3.236 djece, od kojih je, prema zvani~nim podacima Ministarstva udru-
`be, umrlo 449, a prema dnevniku Franje Ilovara, ~uvara mjesnog groblja u Ja-
strebarskom – 768. Tre}i i najve}i logor za djecu nalazio se u Sisku i bio pod
pokroviteljstvom “@enske loze”, usta{kog pokreta i Usta{ke nadzorne slu`be.
Kroz njega je pro{lo 6.693 djece, od kojih je za ~etiri mjeseca umrlo 1.631 di-
jete, naj~e{}e s brojevima oko vrata.” (str. 413-414.)
d) Pripreme katoli~ke crkve za sprovo|enje genocida
U sklopu priprema za taj veliki zlo~in nad srpskim narodom, nadbiskup
Stepinac je, jo{ 14. januara 1940. godine, pozivao Srbe da se “vrate” u rimoka-
toli~ku veru, o ~emu on sam svedo~i u sopstvenom dnevniku: “Stoga, ve} u in-
teresu katoli~ke crkve, moramo sve u~initi da narod hrvatski ostane zdrav i kul-
turno ja~i. To ga je sa~uvalo u ovih dvadeset godina, a to }e mu pomo}i i u bu-
du}nosti u borbi za opstanak. Najidealnije bi bilo da se Srbi vrate vjeri svojih
otaca, tj. da prignu glavu pred namjesnikom Hristovim – Svetim ocem. Onda
bi i mi kona~no mogli odahnuti u ovom dijelu Evrope, jer bizantizam je odi-
grao stra{nu ulogu u povijesti ovoga dijela svijeta u vezi sa Turcima.” (str. 453.)
U te svrhe je, odmah po okupaciji, zabranjena upotreba }irilice, pravoslavci na-
terani da na podru~ju usta{ke dràve nose plavu traku, listom su otpu{tani iz
javne slu`be, hap{eni, ubijani. Kako se navodi u knjizi “Tajni dokumenti o od-
nosima Vatikana i usta{ke NDH”, po uspostavljanju Paveli}eve vlasti, “najpri-
je su pohap{eni pravoslavni sve}enici, nad kojima su vrlo ~esto po~injena sa-
disti~ka zvjerstva. Po selima su zapo~ela masovna klanja pravoslavnog stanov-
ni{tva, ~esto obavljana u pravoslavnim crkvama. Neke su pravoslavne crkve
ba~ene dinamitom u zrak, druge su spaljene, a one, koje u ostale, obe{~a{}ene
su i oplja~kane. Veliki transporti pravoslavnog pu~anstva upu}eni su, dogovor-
no sa njema~kom okupacionom vla{}u u Srbiji, na teritoriju Srbije.” (str. 454.)
Kako bi se istrebljenje Srba sistematski i potpuno obavilo, “u takozvanom Dr-
àvnom ravnateljstvu za ponovu” u Zagrebu osnovan je specijalni “Vjerski od-
sjek”, koji se je imao baviti likvidacijom pravoslavnih crkvenih op{tina, crka-
va i prekr{tavanjem onih Srba, koji su ostali u Hrvatskoj. Na ~elu tog ureda bio
805
je sve}enik Dionizije Juri~ev, usta{ki oficir, intimni suradnik i povjerljiva oso-
ba samoga Paveli}a, kasnije njegov “dvorski kapelan” i odgojitelj njegove dje-
ce... Zadatak tog ureda bio je, pored likvidacija, i prekr{tavanje Srba na kato-
li~ku vjeru. Iz toga ureda izi{ao je plan o prekr{tavanju, tu su se izra|ivale di-
rektive, koje je provodila katoli~ka crkvena hijerarhija preko svojih crkvenih
organa na terenu, a sve je to bilo “na zakonskoj osnovi”!” (str. 454.) Kada je
Paveli} “zakonski” regulisao pitanje promene vere, Kancelarija nadbiskupskog
duhovnog stola u Zagrebu izdala je, 15. maja 1941. godine, posebna uputstva
kako }e se konverzija obavljati i ko joj moè pristupiti.
Ta uputstva su prosle|ena svim sve{tenicima zagreba~ke nadbiskupije, ali
i svih drugih biskupija posredstvom njihovih biskupskih ordinarijata. “Po sve-
mu se vidi, da je najvi{a crkvena vlast u takozvanoj “NDH” poduprla usta{ku
namjeru, da se terorom likvidira pravoslavlje u Hrvatskoj, te da se oni Srbi, ko-
ji nisu pobijeni ili istjerani iz zemlje, u {to kra}em vremenu prekrste u katolike
i pretvore automatski u “Hrvate”. Iako se u nekim to~kama tih odredaba Du-
hovnog stola govori o formalnostima, koje prelaznici imaju ispuniti, pa se na-
gla{ava ~ak i pitanje njihova “iskrenog” traènja, da im se omogu}i pristup u
katoli~ku vjeru, te njihovo “uvjerenje”, ipak se po svemu vidi, da je najvi{a cr-
kvena instancija u Hrvatskoj svojski prionula usta{koj akciji i ~itav svoj aparat
stavila u slu`bu masovnog prekr{tavanja.
Kako je najvi{a katoli~ka instanca u Hrvatskoj shvatila prekr{tavanje i s
kakvom mu je tendencijom pristupila, vidi se najbolje iz ~lanaka objavljenih u
“Katoli~kom listu”, organu zagreba~ke nadbiskupije, gdje se harangerski pisa-
lo o Srbima i pravoslavlju. Nije potrebno nagla{avati, da su se te odredbe i ti
komentari slu`benih crkvenih faktora kosili s postoje}im kanonskim propisima
o prelaènju na katolicizam. Rijetko je kada u historiji, pa ni u doba stra{nih
vjerskih ratova, nasilje nad slobodom savjesti bilo tako brutalno i rijetko su ka-
da najodgovorniji faktori katoli~ke crkve sudjelovali u takvu zlo~inu.” (str.
455.) Iz obilja citiranih dokumenata u ovom zborniku vidi se “kako je intimna
suradnja postojala izme|u episkopata i usta{ke vlade. Oni se sasvim povjerlji-
vo dogovaraju o metodama likvidacije pravoslavlja, pa usta{ka vlada postavlja
granice prekr{tavanja, kojih se episkopat drì, da bi olak{ao usta{tvu provo|e-
nje onih daljnjih mjera zami{ljenih za surovu likvidaciju Srba u Hrvatskoj, za
pokolje. Episkopat je dobio sugestiju, da ne prima one prelaznike, koji bi u stra-
hu pred smr}u htjeli postati katolicima, ako pripadaju obiljeènim kategorija-
ma, za koje su predvi|ene druge, drasti~ne mjere likvidacije! Da je prekr{tava-
nje vr{eno pod najve}im terorom, a da je katoli~ki episkopat iskori{}avao taj
teror da pove}a broj vjernika (isklju~uju}i one Srbe, koje su usta{e naro~ito
obiljeìli!), vidi se po okru`nici, koja je {tampana u Biskupskoj {tampariji u
\akovu, a poziva pravoslavce da se “~im prije prijave u katoli~ku crkvu”, jer
}e toboè “kao katolici mo}i ostati u svojim domovima”, te se “nesmetano” po-
svetiti svojim poslovima i odgoju svoje djece. Pravoslavci su sa strahom ~itali
te pozive, koji su im jasno govorili {to ih ~eka, ne pre|u li na katoli~ku vjeru.”
806
(str. 456.) Vjerski odsjek Dràvnog ravnateljstva za ponovu “{alje na teren svo-
je “misionare”, koji su agitirali za prijelaz na katoli~ku vjeru. Bili su to sve}e-
nici, koji su, navodno, imali da (pod prijetnjom i terorom, poduprti usta{kim
bandama) pripreme vjerski {to ve}i broj Srba za prelaènje. Sve}enici misio-
nari bili su podvrgnuti tom uredu.” (str. 456.)
Rimokatoli~ki sve{tenici masovno su pristupili ubijanju i prekr{tavanju Sr-
ba pokazuju}i u praksi da je nemogu}e bilo razgrani~iti njihovu crkvenu od
usta{ke dràvne organizacije. “Papa i ostala vatikanska kurija vrlo su dobro
znali, {to se doga|a u takozvanoj “NDH”, a bio im je poznat i postupak sa Sr-
bima pravoslavcima, te velika akcija prekr{tavanja, to jest prelaènja u masa-
ma s pravoslavne na katoli~ku vjeru. Iz Vatikana je usta{tvo imalo potporu, a
isto tako je i hrvatski episkopat za svoju suradnju sa usta{kom vladom imao
odobrenje. Da je tome tako ima vi{e dokaza. Dne 17. VII 1941. (Prot. N. 2116)
izdala je vatikanska Sveta kongregacija za Isto~nu crkvu upute zagreba~kom
predsjedniku biskupskih konferencija dru Stepincu u vezi s prelaènjem pravo-
slavaca na katolicizam... Ovaj je akt vrlo jezuitski sastavljen. U njemu se go-
vori o vra}anju u isto~ni obred katoli~ke vjere onih, koji su navodno bili ~lano-
vi katoli~ke crkve, ali su pod prijetnjom i pritiskom u pro{losti odstupili od ka-
toli~ke vjere. To je, uostalom, i teza usta{a, a toga su se dràli i katoli~ki bisku-
pi, te su i oni propovijedali, da u Hrvatskoj u pro{losti nije bilo pravoslavnih,
nego su oni samo doseljeni ili silom prekr{teni katolici. Sluè}i se tom formu-
lom, Vatikan ostaje u granicama “korektnosti”, ali ujedno povezuje svoj stav s
usta{kim i indirektno odobrava usta{ku tezu. Ovaj je akt izdan stvarno u vezi s
valom usta{kog terora i usta{kim teroristi~kim pokretom za prekr{tavanje, a to
se u aktu indirektno ozna~ava ovako: “... postoje tolike nade za obra}anje ne-
sjedinjenih”. Svetoj kongregaciji je usta{ki teror samo – “nada za obra}anje ne-
sjedinjenih.” (str. 457-458.)
I na osnovu slede}eg dokumenta Svete apostolske stolice, od 18. oktobra
1941. godine, “tendencija Vatikana, da po{to-poto bude na usluzi usta{tvu vidi
se jasno. Cinizam je ipak vidljiv: u vatikanskoj odredbi govori se o nekoj “slo-
bodi prihva}anja” latinskog obreda, kao da u Vatikanu ne znaju kako i za{to su
mase pravoslavaca prelazile na katolicizam. Kako se Vatikan slaè s usta{tvom
i kako mu svojim odredbama daje podstreka vidi se iz klasifikacije pravosla-
vaca, koji prelaze na katolicizam. To su za Vatikan “odijeljeni nesjedinjeni”...
To je sasvim u duhu usta{ke teze.” (str. 458-459.) Prema svedo~enju visokog
usta{kog funkcionera i rimokatoli~kog sve{tenika, Radoslava Glava{a, “posto-
jala je precizna direktiva Vatikana o prekr{tavanju, a ne samo ona odluka Kon-
gregacije za Isto~nu crkvu, i kasnija dopuna Svete stolice te prve odluke. Doi-
sta, ne moè se zamisliti, da bi ina~e ~itav hrvatski episkopat bio onako hlad-
norvno i bez skrupula u{ao u tu zlo~ina~ku akciju, kad takva op}enita i kon-
kretna direktiva Vatikana, kad odobrenje od samoga pape ne bi bilo postojalo i
kad legat Markone ne bi bio u ~itavoj toj akciji prekr{tavanja neposredni ruko-
vodilac.” (str. 463.)
807
d`) Vatikansko zadovoljstvo rezultatima pokatoli~avanja
Iz izve{taja koji je usta{ki opunomo}enik u Vatikanu Ru{inovi} uputio, 26.
februara 1942. godine, ministru Lorkovi}u, povodom svoje posete vatikan-
skom dràvnom sekretaru Maljoneu, precizno se moè videti “da je prvi zamje-
nik papin, prema tome i sam papa, sa zadovoljstvom gledao akciju masovnog
usta{kog prekr{tavanja, da je to bila stvar ne samo usta{tva i hrvatskog episko-
pata, nego i stvar Vatikana, jer se je ostvarivao davni san Vatikana, da se barem
na jednom dijelu Balkana, na zapadnom, likvidira ortodoksna crkva i pro{iri
katoli~anstvo barem do Drine. Usta{tvo i nacifa{isti~ka okupacija stvorila je
uvjete za ostvarenje tog starog plana, izrazito crkveno-imperijalisti~kog karak-
tera, sasvim u skladu i s Musolinijevim imperijalisti~kim planom. Druga~ije se
ne moè shvatiti ~injenica, da kardinal Maljone ni jednom rije~ju ne kritizira
usta{ku brutalnost u postupku sa Srbima, {to ne izraàva ni trunke negodova-
nja i ni najmanje skrupula u vezi s nasilnim, nehumanim metodama masovnog
prekr{tavanja. Umjesto kritike i prigovora, najvi{i predstavnik Vatikana, pored
pape, izjavljuje, da su vijesti, koje od usta{a prima – “lijepe izjave”.” (str. 465.)
Opunomo}enik Ru{inovi} je, 8. februara 1942. godine, izvestio Lorkovi-
}a i o svojoj poseti monsinjoru Sigismondiju, koji je u Vatikanu bio {ef odelje-
nja za Hrvatsku. “Ovaj je dokument vrlo vaàn, jer se odnosi na {efa vatikan-
skog ureda za Hrvatsku! To je najkompetentnije mjesto u pitanju svega onoga
{to se u “NDH” doga|a, a kako vidimo, mons. Sigismondi, jednako kao i Ma-
ljone, izraàva samo “veselje” nad masovnim prekr{tavanjima Srba. Sigismon-
di izjavljuje precizno, bez kolebanja, da se “tome Sveta stolica veseli”. Ne on
osobno, nego Sveta stolica! I on je informiran o pravom karakteru tog masov-
nog prekr{tavanja, to jest o nasilju, ne samo zato jer prati ameri~ke i engleske
napadaje, pa i u samoj talijanskoj {tampi ~ita o tome, ali i on smatra, kao da je
i sam usta{a, to “neprijateljskom promi~bom”... On ne kritizira usta{ke meto-
de, nego samo savjetuje da se previ{e ne izaziva te “neprijatelje” u svijetu, pa
da se stvar “provodi postepeno”. [to se ti~e terora nad “prelaznicima”, Sigi-
smondi izjavljuje, da “Sveta stolica ne vjeruje” u to! Ali, sa zadovoljstvom slu-
{a kad mu usta{ki opunomo}enik tuma~i stvari “kako treba”(!), te sugerira da
se to razradi u jednom spisu, koji treba predati kardinalu Maljoneu. Ba{ usta-
{ku tezu treba, dakle, formulirati da bi stav “Svete stolice” u pitanju masovnog
prekr{tavanja Srba bio jo{ opravdaniji i ~vr{}i!” (str. 465-466.) Uostalom, iz pr-
vog izve{taja se videlo kako “kardinal Maljone napominje da usta{ka zlo~ina~-
ka banda ima priliku, da masovno prekr{tavanje iskoristi u svoju korist i poli-
ti~ki! Vatikan ima svoje koristi, a usta{tvo svoje, ortakluk je koristan i jednoj i
drugoj strani, samo treba raditi {to opreznije, pa Maljone savjetuje, da se izbje-
gava ono, {to “neprijateljima daje povoda za objedu”. I Maljone smatra “nepri-
jateljima” sve one, koji ìgo{u usta{tvo zbog zlo~instva nad Srbima, zbog ma-
sovnog prekr{tavanja, i Maljone smatra proteste i optu`be protiv usta{a “obje-
dom”! To su sve nove potvrde intimne suradnje u masovnom prekr{tavanju i o
izri~itoj vatikanskoj direktivi (o kojoj govori i naprijed citirani fra Glava{).
Nadbiskup Stepinac bio je, logi~no, direktni eksponent Vatikana u toj velikoj
808
akciji prekr{tavanja. I on je u Vatikanu, u ime usta{tva, plasirao tezu koja je
usta{ama konvenirala, on je i samoga papu obra|ivao u momentima, kad je
kod njega moglo jo{ eventualno biti makar i malog neslaganja ili kolebanja.”
(str. 466.)
Ru{inovi} je Lorkovi}u, 9. maja 1942. godine, opisao Stepin~ev dvanae-
stodnevni boravak u Rimu, gde se do kraja eksponirao kao vatreni zagovornik
usta{ke ideologije. “Stepinac je – {to se iz ovog pisma vidi – prilikom ovog po-
sjeta Rimu radio sasvim u usta{kom duhu. Sve, ono {to iznosi Svetoj stolici, a
i samom papi, u toku jednosatne audijencije, sasvim je na usta{koj liniji, kako
svjedo~i Ru{inovi}, koji je imao uvida u Stepin~ev izjve{taj od 9 stranica pisa-
nih na stroju. Sve je sa usta{kog stanovi{ta “apsolutno pozitivno”. Stepinac je
Paveli}ev teror prikazao samo kao nastojanje, da “~im prije uspostavi red”, a
prikazao ga je i kao bogobojaznog ~ovjeka, te kako se vidi, kao zaslu`nog za
crkvu. Stepinac smatra da se ne smije dozvoliti napadanje na “NDH” – “pa je
zato do{ao u Rim da pobija laì koje su servirane Svetoj stolici”! On je razgo-
varao i sa samim papom o Srbima u Hrvatskoj. Papa se sloìo, jer Stepinac ka-
ni na povratku referirati osobno Paveli}u o dobrom dojmu, koji usta{tvo osta-
vlja kod Svete stolice i kod samog pape. Nesumnjivo je, da u Vatikanu vlada
velika sklonost za usta{tvo, i da je ba{ to u~vrstilo i Stepin~evo usta{tvo, jer je
Stepinac na Ru{inovi}evu banketu drào zanosne usta{ke zdravice, koje i sam
ultrausta{a Ru{inovi} naziva “vrlo lijepima”. Kad bi Stepinac bio nai{ao u Va-
tikanu na kriti~an ili hladan odnos prema usta{tvu, ne bi on onako manifesta-
ciono prisustvovao tom banketu, pa jo{ ~ak i u dru{tvu nuncija kod jugosloven-
ske vlade (koju Vatikan jo{ formalno priznaje!) Felicia, te Pretner-Kipica, slu-
`benika u vatikanskom “dràvnom tajni{tvu”, iz neposredne blizine Maljonea,
i ne bi pritom bio drào usta{ke zdravice. Me|utim, u Vatikanu je i masovno
prekr{tavanje pravoslavnih i tragedija Srba bila u tom ~asu povoljno gledana i
odobravana, pa odatle i Stepin~ev stav, te on nije imao razloga da se suzdrà-
va. Da je Stepinac u Vatikanu zastupao usta{ku tezu i da je on u smislu usta{ke
teze vodio razgovore sa samim papom, moè se dokazati. On je u toku okupa-
cije podnio papi niz izvje{taja i u svim se tim izvje{tajima osvrtao i na pitanje
masovnog prekr{tavanja. Kao papi podre|eni, Stepinac je o~ito u svojim izvje-
{tajima nastojao, da svom visokom {efu, “nepogre{ivom” papi, koji ne trpi
oponiranja i posebnih linija, govori jezikom, koji papa èli ~uti. Kako su Ste-
pinac i vatikanska kurija gledali na masovno prekr{tavanje Srba, vidi se iz po-
sebnog izvje{taja papi od 18. V 1943.” (str. 467-468.) Stepinac u izve{taju tvr-
di da su Turci pravoslavce srpske i vla{ke krvi kolonizovali na hrvatskoj zemlji,
da su katolici od strane Srba progonjeni, da su ~itavi katoli~ki krajevi nasilno
prevo|eni na “orjentalnu {izmu”. Uz to iznosi kako se u Jugoslaviji propove-
dalo i propagiralo prelaènje rimokatolika u pravoslavlje, a zabranjivana su ka-
toli~ka udruènja i aktivnosti. “Sa ovakvim la`nim argumentima i historijskim
falsifikatima Stepinac je kod samoga pape podupirao usta{ko istrebljivanje Sr-
ba i pravoslavlja, to zna~i i likvidiranje i masovno prekr{tavanje. To je bila te-
809
za, koju je papa osobno i ~itava vatikanska kurija priznala i odobravala. Oso-
bito je zna~ajno Stepin~evo isticanje, da usta{ka Hrvatska brani i papinu Itali-
ju od – pravoslavlja! Ne samo iz vatikanskih dekreta i reagiranja, koja dolaze
do izraàja u “diplomatskoj” korespondenciji ovdje citiranoj, nego i po svemu
ostalome, pa i po drànju zagreba~kog nadbiskupa, jasno vidimo, da je Vatika-
nu konveniralo ono {to je usta{tvo provodilo, jer je cilj bio zajedni~ki: {to ~vr-
{}a granica katoli~ke crkve na Drini! Taj cilj “opravdava” sve, pa i more krvi i
suza stotina tisu}a `rtava.” (str. 468-469.)
|) Nema~ka rasna i hrvatska verska ~isto}a
Izme|u hrvatskog i nema~kog, usta{kog i nacisti~kog rasisti~kog koncep-
ta bilo je izvesne razlike. Nema~ka vi{a rasa zasnivala se na krvnoj ~isto}i, a
hrvatska na verskoj. “Dok je Hitler traìo ~isto}u “arijevske krvi” i tvrdio da se
germanizirati moè samo zemlja, a ne narod..., za usta{e je bilo dovoljno da pri-
padnik druge narodnosti i vere – a radilo se o pravoslavnim Srbima – primi ri-
mokatoli~ku veru i deklari{e se kao Hrvat, pa da za Hrvata bude i priznat. Po-
{to to niko nije hteo da u~ini milom, trebalo je to posti}i silom.” (str. 472.) Ci-
tat je iz teksta Du{ana Lj. Ka{i}a “Srpska crkva u tzv. Nezavisnoj Dràvi Hr-
vatskoj” u knjizi “Srpska pravoslavna crkva 1920-1970”, Beograd 1971. Od-
mah po okupaciji usta{e su nastojale da obezglave Srpsku pravoslavnu crkvu.
Mitropolit zagreba~ki Dositej je uhap{en, mu~en, pa proteran u Srbiju gde je
uskoro umro od posledica okrutnog hrvatskog zlostavljanja. Episkop banjalu~-
ki Platon, mitropolit dabrobosanski Petar i episkop gornjokarlova~ki Sava su
na svirep na~in ubijeni. Episkop dalmatinski Irinej je interniran u Italiju, epi-
skop sremski Valerijan umro je prve ratne godine, dok su episkop zvorni~ko-
tuzlanski Nektarije i episkop zahumsko-hercegova~ki Nikolaj izbegli u Srbiju.
“U èlji da ostvare potpunu likvidaciju pravoslavne vere i crkve u NDH, usta-
{ke vlasti su se svom silom okomile na pravoslavno sve{tenstvo. Sve do sada
objavljene zbirke dokumenata, a naro~ito Spomenica pravoslavnih sve{tenika,
kipte od strahota i uàsa, od neverovatnih zverskih zlo~ina, koji normalnim lju-
dima ne mogu ni na pamet da do|u. Mnogi sve{tenici su uhap{eni ve} od pr-
vih dana, tu~eni i mu~eni, streljani iz pu{ke, ubijani noèm i maljem na ku}-
nim pragovima, po logorima, po planinskim klancima i provalijama. Masovna
streljanja sve{tenika su po~ela u koprivni~kom logoru “Danica”, odakle su go-
tovo svi sve{tenici prevezeni u Gospi} i stradali na Velebitu u provaliji Jadov-
no. Jadovno je stra{na grobnica desetine hiljada Srba i mnogo sve{tenika. Spo-
menica ih poimence nabraja oko pedeset. Pored ove masovne grobnice pravo-
slavnih Srba i njihovih sve{tenika, ima jo{ mnogo takvih mesta strahote i bola.
Svakako da su od njih najstra{nija Jasenovac i Stara Gradi{ka, gde su pored
mnogih Srba, ~iji broj tako|e ide na desetine hiljada, stradali i mnogi sve{teni-
ci.” (str. 477.)
Ka{i} iznosi podatak da su Hrvati na celom podru~ju NDH ubili 187 srp-
skih pravoslavnih sve{tenika, 30 monaha i 2 verou~itelja. Vrlo ~esto su rimo-
katoli~ki sve{tenici li~no u~estvovali u tim zlo~inima, a krajnje su jezivi kon-
810
kretni primeri koji se u knjizi navode. “Petorica sve{tenika drni{ke krajine na-
{li su svoj grob sa stotinama svojih parohijana u zapu{tenim jamama rudnika
pod Prominom; 29. juna 1941. pobijeni su na Kordunu u Boì}a Jarku ~etiri
sve{tenika sa preko pet stotina Srba iz Vojni}a i okoline; trojica sve{tenika mu-
~eni su i zaklani u Ra{i}a gaju kod Vlasenice sa najuglednijim Srbima iz Vla-
senice i njene okoline; dvojica jeromonaha posle muka koje su pretrpeli sa
mnogobrojnim svojim parohijanima u crkvi u Velikoj Kladu{i, na{li su mu~e-
ni~ku smrt na mestu Mejino Stanje, nedaleko od Kladu{e; petnaestak hercego-
va~kih sve{tenika na{lo je mu~eni~ku smrt po jamama i provalijama hercego-
va~kog kr{a i u hladnoj Neretvi. Svaki masovni pokolj Srba, a bilo ih je mno-
go po ~itavom podru~ju NDH, zabeleìo je mu~eni{tvo i smrt ponekog sve{te-
nika. Sa 700 Srba iz Li~kog Petrova Sela stradao je sve{tenik Nikola Zagorac,
sa 200 gudova~kih mu~enika kraj Bjelovara sve{tenik Branko Brzin, u ilinden-
skom pokolju, pored mnogih Glamo~ana, ise~en je nasred varo{ice sve{tenik
Simo Banjac, dok je u provalijama izme|u Livna i Glamo~a na{ao mu~eni~ku
smrt sa svojim parohijanima glamo~ki paroh Mirko Stojisavljevi}. Sa 500 Sr-
ba iz Veljuna, Cvijanovi} Brda i Poloja ginu sve{tenik Dimitrije Skorupan i
prota Branko Dobrosavljevi}, koji je svome ìvom sinu morao da ~ita opelo.
Za vreme pokolja Srba u Kulen Vakufu ubijen je sve{tenik Rodoljub Sa-
mardì}, kome su usta{e pre toga na njegove o~i zaklali ènu i decu.
U Mejinom Stanju na{ao je mu~eni~ku smrt i mladi sve{tenik Milo{ Vuji}
sa mnogim Srbima iz okoline Slunja. “Posle tog pokolja mu{karaca usta{e su
pristupile pokolju èna. Njih su pohvatali 5. VIII 1941. i sve ih pobili na bregu
Baki}a Glavica, blizu {ume Lepu{njak, dva kilometra daleko od Cetingrada ka
Krstinji. Tu je ubijena i èna sve{tenika Vuji}a – Danica, koju su ìvu raspori-
li i izvadili dete iz utrobe, a drugo dete od dve godine tako|e su ubili”. Istu sud-
binu doìvela je i Ljubica, èna ubijenog mladog sve{tenika Spase Lavrnje iz
Suvaje kod Donjeg Lapca. Ona se nalazila pred samim poro|ajem. Usta{e su
joj rasporili utrobu, izvadili ìvo dete i ubili ga, a zatim su joj iz pu{ke ranili i
naposletku noèm zaklali ~etvorogodi{njeg sin~i}a. Sve{tenik Andrej Semiluc-
ki zatvoren je sa Kukunjev~anima u Slavoniji u crkvu i primoran da im ìvima
~ita opelo, zatim da gleda kako su iz crkve “odvo|eni po grupama i ubijani ma-
ljevima i se~eni noèvima nad iskopanom velikom grobnicom, nad kojom je
poslednji ubijen sve{tenik Andrej Semilucki. Slepog sve{tenika Vukosava Mi-
lanovi}a iz Kulen Vakufa usta{e su naterale da slu{a kako mu kolju decu i na-
gonili ga da kolje }erku. I tako redom, crnje od crnjega i gore od gorega.” (str.
477-478.)
Hrvatski katoli~ki kler je zdu{no prihvatio usta{ko interkonfesionalno za-
konodavstvo, s velikim entuzijazmom u~estvovao u provo|enju prekr{tavanja
i nije se libio ni najstra{nijih zlo~ina u tom prljavom poslu. Imao je pri tome di-
rektnu podr{ku Vatikana, a papski izaslanik opat Markone je povodom toga
javno izgovorio: “Crkveno je zakonodavstvo hrvatske dràve veoma dobro, a
vlasti podupiru katoli~ke crkve i po{tuju ih s punim razumijevanjem.” (str.
811
529.) Tu njegovu izjavu objavio je “Hrvatski narod”, 12. marta 1944. Kako o
tome pi{e Sima Simi}, u knjizi “Prekr{tavanje Srba za vreme Drugog svetskog
rata”, “kada se ima u vidu ova pohvalna ocena usta{kog “crkvenog zakonodav-
stva” od strane opata Markonea, zatim njegovo priznanje “hrvatskoj dràvi” i
usta{kim “vlastima koje podupiru probitke katoli~ke crkve”, onda je bilo pot-
puno jasno, koliko je Vatikan bio zainteresovan za dono{enje i sprovo|enje “cr-
kvenog zakonodavstva”. S druge strane, ova izjava opata Markonea, kao pred-
stavnika Vatikana, jeste javno priznanje i Mirku Puhu, koji je pred usta{kim sa-
borom izjavio da “Nezavisna Dràva Hrvatska podupire akciju prelaza grko-
isto~njaka na katoli~ku vjeru”. Sve u svemu, opat Markone stavio je do znanja
shvatanje Vatikana da ovako kako usta{ke “vlasti podupiru probitke katoli~ke
crkve”, da se tome nema {ta ni dodati ni oduzeti.” (str. 529.) Zahvaljuju}i ~inje-
nici da je usta{ka hrvatska dràva Rimokatoli~koj crkvi pruìla punu slobodu
misionarskog delovanja, i da se u celosti stavila u funkciju vatikanskog proze-
litizma, “delovanje hrvatske katoli~ke crkve protiv Srba razvijalo se potpuno
paralelno sa delovanjem usta{kih vlasti. Njihova sprega je bila korisna op{toj
politici Vatikana u ovom delu grani~ne zone Isto~ne i Zapadne crkve. Ova
sprega i politika imale su da sluè oko ja~anja i unapre|ivanja katoli~anstva i
panhrvatstva, a na {tetu pravoslavlja i srpskog naroda. Prema tome, prekr{ta-
vanjem Srba i njihovim utapanjem u katoli~ku masu trebalo je da budu zbrisa-
ne sve specifi~ne osobine srpskog naroda. A kada se ove ~injenice imaju u vi-
du, onda je sasvim razumljivo za{to je kardinal Maljone èleo i podstrekavao
hrvatske biskupe da se “ubrza taj povratak” – da se ubrza prekr{tavanje Srba.”
(str. 530-531.)
e) Civilizacijske tekovine u tuma~enju Vatikana
S jedne strane, Vatikan je na~elno bio prinu|en da kao civilizacijsku teko-
vinu prihvati princip punih verskih sloboda i odbaci bilo kakve pritiske kao vid
iznu|ivanja preobra}anja na katoli~anstvo, ali se u prakti~nom ìvotu sasvim
suprotno pona{ao. “Zvani~no, Rimokatoli~ka crkva stoji na stanovi{tu da niko
ne treba da prigrli i usvoji katoli~ku veru protiv svoje volje. Usta{ki konfesio-
nalni propisi, koje je hrvatska katoli~ka crkva unela u svoje interno pravo, me-
|utim, predstavljali su osnovu prozelitizma u NDH. O nekakvoj slobodnoj vo-
lji i pravima Srba ili o za{titi slobode savesti i veroispovesti pravoslavnih ver-
nika, nije moglo biti ni govora u NDH. Srbi su od prvih dana NDH bili stavlje-
ni izvan zakona. Uostalom, po ugledu na nacizam i fa{izam, reìm je sam se-
be nazivao autoritativnim. Hrvatski katoli~ki kler ne samo da je odobravao
usta{ke autoritativne propise, nego je donosio i svoje, koji su oteàvali poloàj
Srba. Time se na delu pokazalo kako je teorija protiv prozelitizma jedno, a
praksa drugo, odvojena. Zbog toga su vernici pravoslavne crkve, na koje su se,
uglavnom, odnosili ovi usta{ki klerikalni propisi, imali da biraju izme|u smr-
ti, progonstva ili prelaènja u katoli~ku veru.” (str. 532-533.)
Kada je papin legat Ramiro Markone do{ao u Zagreb, 3. avgusta 1941. go-
dine, Stepinac je u svome dnevniku napisao da je “time Sveta stolica de fakto
812
priznala Nezavisnu Dràvu Hrvatsku.” (str. 551.) Kako se navodi u “Tajnim
dokumentima”, Markone je ostao “u Zagrebu do svr{etka usta{ke vladavine.
Svoj zadatak vr{io je na zadovoljstvo Vatikana, a s usta{ke strane uvijek se is-
kazivalo odu{evljenje s njime i njegovim postupcima. Uìvao je sve po~asti i
privilegije, koje je o~ekivao, smatran je najva`nijim diplomatom, na svim pa-
radama davalo mu se najistaknutije mjesto. Postoje mnoge fotografije, koje to
svjedo~e, a ima i takvih, na kojima se vidi kako papinski legat na paradama po-
zdravlja fa{isti~kim pozdravom uzdignutom rukom. Njegova krupna figura u
bijeloj redovni~koj mantiji benediktinca isticala se uvijek. Li~io je vi{e na fa{i-
sti~kog generala, koji se kamuflirao mantijom, negoli na redovnika. Volio je da
javno nastupa i govorima, pa i sadràj tih govora karakterizira tu li~nost i nje-
govu ulogu.” (str. 551.) Markone se toliko politi~ki angaòvao da je obilazio i
bodrio usta{ke trupe i u jeku borbe protiv partizana ili ~etnika, daju}i podstre-
ka daljim zlo~inima nad srpskim civilima. Posebnu pa`nju je poklanjao usta-
{kim osinjacima u Sarajevu, [irokom Brijegu, Ljubu{kom i âpljini. “Ovo sve
baca naro~ito jako svjetlo na odnos pape samoga prema usta{tvu, prema krva-
vim nedjelima usta{kih razbojnika, koji su u to vrijeme i prije toga upravo u
onim krajevima, kuda se je opat Markone namjerno uputio, izvr{ili strahovite
pokolje nad pravoslavnim stanovnicima, a tako|er nad ostalim narodom, koji
se je odupirao usta{kom nasilju, pa i nad sasvim mirnim stanovni{tvom, nad
ènama i djecom. I tim krvnicima donosi opat Markone, papin legat, “najsrda~-
nije pozdrave Sv. oca”, to zna~i i novi papin podstrek da nastave tim krvavim
metodama istrebljivanja. Papin legat je vjerojatno tada i fratre na [irokom Bri-
jegu, koji su dali iz svojih redova velik broj kolja~a, podstrekivao na takav put.
O onome {to je vidio u Bosni i Hercegovini papin je legat nesumnjivo svom
{efu poslao detaljan izvje{taj. Papa je taj izvje{taj primio, ali nije ukorio ni Mar-
konea, a niti preko njega ili direktno hrvatske biskupe i one sve}enike, koji su
sudjelovali. Svojim moralnim autoritetom papa je podupirao i blagosiljao, on
je slao “srda~ne pozdrave” i blagoslove.” (str. 554.)
U svojim govorima Markone je hrvatski narod izri~ito podràvao u borbi
protiv “isto~nog barbarizma” i izraàvao uverenje u procvat hrvatske dràvno-
sti pod Paveli}evim vo|stvom. “Markone je, kao takav, nosilac velikog dijela
odgovornosti za ono {to se je doga|alo u Hrvatskoj i u Bosni i Hercegovini. On
je svojim rije~ima i ~itavim stavom davao direktivu hrvatskom episkopatu, a
prema tome i ~itavom hrvatskom sve}enstvu za orjentaciju u prilog usta{tva i
zlo~inca Paveli}a, a u tome je imao najve}i uspjeh. Zato ga je papa i cijenio i
odavao mu priznanje. Da nije s njime bio zadovoljan, bio bi ga opozvao. Mar-
kone je mnogo puta u ovom poslu putovao u Vatikan i referirao papi osobno.
Ina~e, slao mu je pismene izvje{taje... Markone je manifestirao na vidan na~in
svoje velike simpatije za usta{tvo i time, {to je èlio osobno podijeliti krizmu
usta{koj omladini godine 1944. Kad se u mjesecu studenome prire|uje na za-
greba~kom groblju Mirogoj po~ast usta{kim kolja~ima, koji su poginuli, opat
Markone je tako|er prisutan, da kao papin predstavnik pokaè solidarnost pa-
pe s tim usta{ama.” (str. 554-555.)
813
f) Panika u Vatikanu uo~i poraza fa{izma
Kako je 1943. godine bilo jasno da }e fa{isti~ke sile biti poraène u ratu,
papa Pije XII je intenzivno tragao za nekom varijantom kompromisnog mirov-
nog re{enja, lansirao ponovo ideju o Dunavskoj federaciji i gr~evito ispitivao
mogu}nosti za spas hrvatske dràve sa granicom na Drini. “Poslijeratni veliki
procesi usta{kim banditima u Zagrebu i detaljna istraìvanja u vezi s djelatno-
{}u crkve otkrili su veze koje su postojale izme|u tog velikog vatikanskog pla-
na i poku{aja, i akcije u Hrvatskoj, da se prebacivanjem usta{tva na neku tobo-
è “demokratsku” garnituru, uz pomo} nadbiskupa Stepinca, olak{a papi inter-
vencija kod saveznika za “spas Hrvatske”, to jest, za savezni~ku okupaciju na-
{e zemlje, barem do – Drine... To Vatikanu nije uspjelo, mada je do posljednjeg
trenutka papa vjerovao u to, {to se moè zaklju~iti po direktivama, koje je da-
vao svojim podre|enim organima u Hrvatskoj, koji su, {to pokazuje slu~aj nad-
biskupa Stepinca, vjerovali do dana oslobo|enja, a i ne{to kasnije, da }e se pa-
pin plan ipak ostvariti. Nije samo tvrdoglavost i fanatizam Stepin~ev odlu~ivao
o njegovoj upornosti u spasavanju usta{tva u danima, kad je svakome u na{oj
domovini bilo jasno, da je likvidacija usta{tva neminovna. Samo su papine di-
rektive mogle djelovati na njega, da se onako stopostotno zaloì u akciji spasa-
vanja usta{ke NDH.” (str. 573.) Uostalom, “da je Vatikan, posredstvom kardi-
nala Spelmana, nastojao po~etkom 1943. godine djelovati na vladu Sjedinjenih
Dràva i za spasavanje usta{ke “NDH” moè se sa sigurno{}u tvrditi.” (str.
573.) Na tom poslu se najvi{e angaòvao njujor{ki nadbiskup Spelman. “On je,
svakako s velikim interesom, podupirao vatikansku liniju prema usta{koj tvo-
revini i nastojao je da i samog Ruzvelta time kompromitira. Upada u o~i nje-
gova izjava: “Ja sam o svemu dobro obave{ten i dobro poznam hrvatsko pita-
nje”. Zna~i da je u Vatikanu dobio to~no onakve sugestije, kakve mu i sami
usta{e mogu dati. A {to da se kaè o Spelmanovom hu{kanju Hrvata protiv Sr-
ba i o njegovom nagla{avanju “granice na Drini”? I njemu je, kao i najzadrti-
jem usta{i, Jugoslavija opasnost za katolicizam i zapadnu civilizaciju! I on go-
vori o – Bizantu! Odu{evljava se, kao i ostali rimski kardinali – “usta{kim na-
~elima.” (str. 575.)
O politi~kim stavovima Spelmana detaljno je usta{kog ministra Lorkovi-
}a izvestio hrvatski predstavnik u Vatikanu Lobkovi}. Pokazalo se da, “iako je
èlio, u smislu papinih èlja, spasavati “NDH”, vidi se iz Lobkovi}evih rije~i,
da nije suvi{e siguran u uspjeh – “imamo mnogo neprijatelja”... Ovaj Lobko-
vi}ev izvje{taj otkriva, me|u ostalim, i to da je Spelman u toj prilici, u jeku ra-
ta, imao dodira s fa{isti~kim vlastima. Opet na liniji papinskih odnosa s fa{i-
zmom i njegovom èljom, da fa{izmu pomogne u ve} dosta te{kim i kriti~nim
momentima. Vidjeli smo ve} kako je 1942. godine nadbiskup Stepinac djelo-
vao u Rimu, prilikom svog posjeta papi, u korist Paveli}a i usta{ke “dràve”, te
su usta{e bili s njime osobito odu{evljeni. U svibnju 1943, Stepinac je bio po-
novo u Rimu. Tog je puta do{ao s izri~itom namjerom da u~vrsti pozicije
“NDH” i pripremi Vatikan na akciju, do|e li do nekih promjena me|unarod-
nog karaktera. I Stepinac je ve} pod utjecajem nepovoljnog razvoja rata za fa-
814
{izam i usta{tvo. Zato on predaje papi jedan memorandum, u kojem je teì{te
na zaklinjanju pape, da ne propusti ni{ta, pa da “NDH” ostane, ma {ta se ina~e
desilo. U tom memorandumu (s datumom 18. V 1943) Stepinac operira osobi-
to s ~injenicom, da je usta{ka “dràva” zaslu`na za masovno prekr{tavanje pra-
voslavnih, pa se tako baza katoli~ke crkve pove}ala, a nestanak “NDH” zna~io
bi i gubitak tih nasilno dobivenih masa, novih vjernika.” (str. 575-576.) Sa im-
pozantnom brojkom od 240.000 prekr{tenih Srba pravoslavaca Stepinac “ope-
rira pred papom kao sa pozitivnim, sjajnim rezultatom, te isti~e, da bi taj veli-
ki uspjeh, koji je vjerojatno drag i papi, propao, kad bi propala usta{ka “NDH”!
Zar nije i u tome jo{ jedan dokaz, da je papa direktno odgovoran za masovna
prekr{tavanja u Hrvatskoj, to zna~i i za sve ono, {to je ta prekr{tavanja prati-
lo!” (str. 576.) Stepinac je u tom memorandumu krajnje jasan i precizan, otvo-
ren i neposredan, posebno kad nagla{ava: “Po prirodnoj naravi stvari, ako Bog
ne bi u~inio neko veliko ~udo, napredak katolicizma je najuè povezan s na-
pretkom hrvatske dràve, njegov opstanak uz njen opstanak, njezin spas – nje-
gov spas. Sveti o~e! Duboko vjeruju}i u Boànsku milost i providnost Bo`ju,
~iji ste izabranik, preporu~am Va{oj o~inskoj brizi i Va{im molitvama Nezavi-
snu Dràvu Hrvatsku, uvjeren da time u isto vrijeme preporu~ujem na najbolji
na~in svetu vjeru u svojoj domovini i na Balkanu.” (str. 576.)
U Stepin~evom tekstu se tu pojavljuje “ponovno, dakle, apsolutna uslo-
vljenost: crkva ne moè bez usta{ke dràve, a ta dràva ne moè bez crkve. Nji-
hova je uzajamnost ovdje karakterizirana kao zakon opstanka, kao ne{to sud-
binsko. Treba me|utim opaziti, da Stepinac ne ograni~ava stvar na Hrvatsku,
nego aludira i na interese crkve na – Balkanu! To zna~i, da je on tako|er sma-
trao, da je Vatikanu usta{ka dràva samo baza za ofanzivnost i {irenje terena i
na ostalom Balkanu, onako kako je doista tuma~eno u pro{losti. Po povratku
Stepinca iz Rima, objavio je njegov “Katoli~ki list” br. 23/1943, da papa bla-
goslivlje sve}enstvo i usta{ku Hrvatsku.” (str. 576.) Stepincu je u Rimu inten-
zivno pomagao Markone, a izaslanik Lorkovi} izve{tava da je njihova misija
bila uspe{na. “Opaà se, da su u Vatikanu Hrvatskoj sve skloniji. Nadbiskupu
Stepincu, da je bilo savjetovano u Vatikanu neka nastoji biti u {to srda~nijim
odnosima s hrvatskim dràvnim vlastima... Vatikanske krugove je nadbisku-
pov dolazak veselio, a i nadbiskup je bio zadovoljan prijemom. Iz raznih oba-
vijesti, a i po njegovoj vlastitoj izjavi, nadbiskup je vrlo pozitivno izvjestio o
Hrvatskoj. Naglasio je, da je neke stvari s kojima se on ina~e nikako ne slaè
– pre{utio samo da stvori o Hrvatskoj {to bolji dojam... Nadbiskup je izjavio,
da je jasno uo~io razliku u drànju Vatikana prema hrvatskoj dràvi prije godi-
nu dana i sada. Ustanovio je znatno pobolj{anje u svakom pogledu.” (str. 576-
577.) Kako komentari{u prire|iva~i “Tajnih dokumenata”, povodom vatikan-
skog saveta da rimokatoli~ki prelati nastoje da budu u {to boljim odnosima sa
usta{kim vlastima, “zna~ajno je, da se takve sugestije daju Stepincu u isto vri-
jeme dok se vodi akcija, da se usta{tvo ~vr{}e poveè s “Hrvatskom selja~kom
strankom” iz nekih oportunisti~kih razloga, s obzirom na za njih opasan ishod
rata. Vatikanu je, ipak, prvenstveno na srcu samo usta{tvo s Paveli}em na ~e-
815
lu... To pokazuje, da Stepinac nije u Vatikanu, pred papom, uop}e pokazivao
kriti~kog odnosa prema usta{tvu i da se je zalagao svim silama za usta{tvo, no
ni Vatikan nije pravio takve primjedbe o usta{tvu, da bi Stepincu pozicija bila
te{ka. Papa je rado slu{ao samo dobro o usta{tvu i Paveli}u... Oni usta{tvo po-
dràvaju dosljedno do kraja.” (str. 577.)
Sli~ne stavove u Vatikanu je uskoro izneo i mostarski biskup ûle. “Usta-
{a i nije mogao nego govoriti u prilog usta{ke “NDH”. Nema sumnje, da je pa-
pa tom prilikom Stepincu dao garanciju ili ~vrsto obe}anje, da }e postupiti pre-
ma èljama iz njegovog memoranduma i da }e se za usta{ku “NDH” u svim
mogu}im prilikama zauzeti, da ona ne bi svr{etkom rata propala i nestala. Ta-
ko se je i sa punim pravom tuma~ilo, taj blagoslov papin i to obe}anje, da }e
se on moliti za “domovinu”.” (str. 578.) Iz posleratnog saslu{anja usta{kog mi-
nistra Davida Sin~i}a, koga je papa primio 9. maja 1943. godine, “vidi se da je
papa utjecao na usta{e, da se i oni poku{aju spasiti uz pomo} Hrvatske selja~-
ke stranke, a da je ba{ aludiraju}i na fa{iste u Italiji i na fa{istu i kolaboracio-
nistu Antoneskua, odobravao da se i usta{e, pa i Paveli}, spasu nekom makina-
cijom, kako bi se prikazali “pozitivnima” pred saveznicima. Uostalom, u tom
je istom razgovoru papa pitao za Paveli}a, pozdravio ga je i blagoslovio i za-
èlio da ga ponovo vidi. Papa je sigurno kanio ba{ u tom smislu djelovati kod
saveznika, a vidjeli smo, da je angaìrao ba{ za takav cilj i ameri~kog nadbi-
skupa Spelmana.” (str. 581.) Papa je svoje snage nedvosmisleno angaòvao na
“spasavanju jedne reakcionarne, fa{isti~ke tvorevine, kakva je bila usta{ka
“NDH”, s perspektivom, da se ona uklopi u neku Podunavsku federaciju ili
blok katoli~kih dràva srednje Evrope, pod direktnom kontrolom Vatikana. To
je bilo polovicom 1943. godine, blizu kapitulacije Italije. Budu}i da nije bilo
brzog o~ekivanog prodora saveznika kroz Italiju ili drugim putem na Balkan,
usta{tvo je nastavilo starom linijom, ali je i dalje, sve do konca, trajala ~vrsta
vjera, da papa ostaje na poznatoj poziciji i da }e on spasavati “NDH” u svakom
slu~aju. Srda~ni odnosi Vatikana s Paveli}em nastavit }e se. To je obilno doku-
mentirano.” (str. 581-582.)
U svom poznatom govoru u velikom katoli~kom svetili{tu Mariji Bistrici,
u julu 1944. godine, nadbiskup Stepinac “interpretira ono stanje, koje je oku-
pator i usta{ki pokret stvorio u Hrvatskoj kao cilj, kojemu su teìli svi borci u
pro{losti Hrvatske za njezinu slobodu i samostalnost.” (str. 582.) Nekoliko da-
na potom, iz uvodnika Stepin~evog “Katoli~kog lista” moglo se jasno videti u
kojoj otvorenoj formi “hrvatski episkopat s nadbiskupom na ~elu, sav je svoj
autoritet, sve svoje podlo`ne organe, ~itavu crkvu stavljao u slu`bu usta{ke
NDH, u slu`bu suzbijanja narodnog nepovjerenja i mr`nje prema toj monstru-
oznoj usta{koj tvorevini. Crkva je svoje propovjedaonice upotrebljavala da va-
ra narod, da ga uvjerava kako usta{ki zlo~inci èle dobro narodu, da poziva na-
rod da ljubi i po{tuje te zlo~ince, da se ravna po njihovim stra{nim zakonima i
da im daje svoj novac koji se, kako “Katoli~ki list” pi{e, tro{i “samo za narod-
no dobro”... Ti usta{ki razbojnici “kost su na{e kosti i krv na{e krvi”, oni di{u
istim duhom kao i narod, to su “doma}i” narodni sinovi... Nosioci usta{ke vla-
816
sti su narodu “iskreni prijatelji” itd. Kakav je bio u tom ~asu odnos episkopata
Hrvatske i Vatikana, ne bi trebalo obja{njavati. Episkopat ne bi bio takav, kad
to ne bi bilo Vatikanu po volji.” (str. 584.)
I povodom Stepin~eve izjave, u to isto vreme date za “Hrvatski narod”, ka-
ko je on nepokolebivi optimista u pogledu budu}nosti hrvatskog naroda i nje-
govih ratnih tekovina, ste~enih usta{kim masovnim zlo~inima, umesan je ko-
mentar prire|iva~a zbornika izvornih dokumenata. “Nagla{avanje uloge Vati-
kana u garantiranju “sretne budu}nosti” usta{ke NDH, u vezi s razgovorima
nadbiskupa sa samim papom, koji je “ispravno obavije{ten”, ovo nagla{avanje
“optimizma” i “nepokolebivog optimizma” nadbiskupa Stepinca, koji osje}a za
hrvatsku usta{ku stvar kao nitko drugi, ovo isticanje da je on optimista na osno-
vu vatikanskih “iskustava”, potvr|uje ono, {to smo ve} kazali u ovom pogla-
vlju: pomaganje usta{ke NDH i poznate uloge sve}enstva u njoj, strogo, po
usta{koj liniji, politika je Vatikana! Vatikan je za to odgovoran!” (str. 585.) Vr-
lo je indikativno i vreme u kome je data takva Stepin~eva izjava, kraj jula 1944.
godine. “To je bilo u ~asu, kad se je u usta{koj Hrvatskoj, sve vi{e, sistematski
prebacivalo teì{te usta{ke ideje i “dràvnosti” na episkopat, s time da se usta-
{ko “djelo”, “Nezavisna Dràva Hrvatska”, nakon sloma fa{izma i nacizma
spasava na nekoj vatikansko-angloameri~koj liniji... Tuma~ilo se, da zapadni
saveznici moraju ra~unati s “pozitivnim” katoli~kim elementima hrvatskog
usta{tva, koje bi se imalo samo prebaciti s fa{isti~ko-autoritativnog na “zapad-
no-demokratski” sistem.” (str. 585.)
Me|utim, sva ta rimokatoli~ka i usta{ka nadanja su se izjalovila. “Doga-
|aji su se ipak razvijali druga~ije, nego {to je Vatikan zami{ljao. Obe}anja, ko-
ja je davao episkopatu u Hrvatskoj i usta{ama nisu se ostvarila. Drè}i se vati-
kanskih direktiva, nadbiskup Stepinac poku{ao je u posljednji ~as, u travnju i
po~etkom svibnja 1945, pred samo oslobo|enje Zagreba, djelovati na razvoj
doga|aja, te on postaje najva`nijom politi~kom li~no{}u. Saziva se biskupska
konferencija, {alju se novi memorandumi u Vatikan, da se uspostave veze sa
saveznicima, sklapa se savez sa slovenskim biskupom Ro`manom i tamo{njim
klerikalcima i kolaboracionistima, ali sve je bilo uzaludno. Saveznici su do{li
u na{u zemlju! Paveli} je s usta{ama morao bjeàti iz zemlje. Vatikanu nije pre-
ostalo drugo, nego da u drugoj situaciji nastavi svojom linijom. Uspjeva mu da
ipak sa~uva ìvot Paveli}u i velikom broju zlo~inaca oko njega, koji se skla-
njaju u samostane i sam Vatikan. Vatikan postaje slu`benom glavnom centra-
lom usta{ke emigracije. Vatikan se brine o usta{kim zlo~incima materijalno, on
organizira njihovo osloba|anje iz logora i prebacivanje “urednim” putnicama
u razne prekomorske zemlje, pod rukovodstvom sve}enika Krunoslava Draga-
novi}a, koji postaje do Paveli}a glavnim ~ovjekom usta{tva, a ima sjedi{te u
samom vatikanskom sklopu, razvija se nova teroristi~ka akcija i ubacuju se
grupe diverzanata u Jugoslaviju, organizira se {pijunska slu`ba, koja svr{ava
velikim procesom u Zagrebu, srpnja i kolovoza 1948. Na tom procesu do{le su
na vidjelo sve stare i nove veze Vatikana i usta{tva, sve stare i nove odgovor-
nosti... Poznato je, da je s usta{kim zlo~incima pobjegao iz zemlje, uz veliki
817
broj te{ko kompromitiranih sve}enika, i neki biskup, tako nadbiskup sarajev-
ski dr Ivan [ari} i biskup Banjaluke Gari}. Iz Slovenije je pobjegao istaknuti
kolaboracionista i ratni zlo~inac biskup Ro`man. I oni su na{li skloni{ta u sa-
mostanima Austrije, dok se nisu, po~etkom 1948, preselili na bolje.” (str. 586.)
Na osnovu ogromnog broja materijalnih dokaza i neposrednih svedo~enja “za-
greba~ki proces otkrio je {iroku zasnovanost katoli~ke crkve u saradnji s usta-
{kim zlo~incima. Ta djelatnost je sveobuhvatna, ona ide od najvulgarnijeg zlo-
~ina preko teroristi~kih trojki do kardinalskih planova o nekim katoli~kim po-
dunavskim federacijama... Visoki vatikanski dostojanstvenici rije~ima i djelom
pomaù usta{ke zlo~ince u emigraciji. Me|u njima se osobito istakao kardinal
Rufini. On posje}uje logore, daje ohrabrenja zlo~incima, drì im govore i isti-
~e, da je njihova daljnja borba opravdana i da }e oni pobijediti i vratiti se u svo-
ju zemlju.” (str. 587.)
g) Papa, glavni organizator posleratnog terorizma
Jedan od istaknutih usta{kih zlo~inaca Rosandi}, na tom zagreba~kom
procesu detaljno je opisao posetu kardinala Rufinija zarobljeni~kom logoru u
Fermu. “Pripreme za dolazak kardinala Rufinija u logor bile su velike. Ne sa-
mo logorska vlast, nego cio logor bio je na nogama, major i sve osoblje je ~e-
kalo. Bio je sve~an do~ek. Kardinal Rufini do{ao je sa nekoliko sve}enika, me-
|u kojima je bio i dr Mandi}, fratarski financ ministar, koji je mno{tvo novaca
podijelio me|u emigrante. Kardinal Rufini odrào je govor u kome je istakao,
da oni znadu, da Vatikan to~no znade tko su Hrvati, kako su oni jedni od naj-
boljih boraca protiv nove najezde novog nekrsta i da ih ~eka budu}nost, da oni
znaju da Hrvati èle opet svoju dràvu i da }e je oni ponovo dobiti. U tom smi-
slu bio je taj govor... To je djelovalo vanredno optimisti~ki. Djelovalo je toliko
optimisti~ki, da se dolaskom kardinala Rufinija u logoru Fermo definitivno
u~vrstio poloàj Draganovi}a, @anka i ostalih me|u svim izbjeglicama i da su
se oni osje}ali jakima. Djelovalo je jako dobro (na usta{e u logoru i njihovu
borbenost), djelovalo je optimisti~ki na raspoloènje i reklo se: Evo, vidimo da
se za nas brinu, a mislili smo, da smo zaboravljeni. Djelovalo je apsolutno bor-
beno na raspoloènje usta{a u tom momentu. To je bio jedan od osnovnih uslo-
va za podizanje borbenosti.” (str. 588.) Kako je svedo~io optuèni usta{a Petri-
~i}, “vezu s Vatikanom odràvao je (za logor Fermo) grof @anko preko popa
Draganovi}a u Rimu, koji je zapravo glavna veza usta{ke emigracije s Vatika-
nom. Pop Draganovi} je redovito posje}ivao civilne i vojni~ke logore usta{ke
emigracije, pa je prema tome morao imati i specijalnu dozvolu vlasti. Ba{ tim
putem, tj. preko Draganovi}a, do{li smo i do samoga pape i nekih njegovih
predstavnika u Vatikanu. Vatikan nas je nov~ano potpomagao, pa smo i preko
dra Mandi}a, glavnog blagajnika Zavoda sv. Jeronima, dobili ve}e svote nov-
ca.” (str. 588.)
Sa svoje strane, “Pio XII je i posle rata sam, osobno, pokazao da nastavlja
linijom iz vremena rata u odnosu prema usta{tvu. O tajnim posjetama i razgo-
vorima s papom proces u Zagrebu nije iznio neka otkri}a i to zato, jer na tom
818
procesu nije sjedio kao optuènik Draganovi}, koji te razgovore vodi, ali do{li
su na javu neki momenti, koji ipak mnogo kaù. Optuèni Rosandi} govori o
posjeti delegacije papi. Ta je delegacija oti{la iz logora Fermo. Sa~injavali su
je ratni zlo~inac profesor @anko i ratni zlo~inac biv{i rektor univerziteta u Za-
grebu, profesor Horvat. S njima je bio pop Draganovi}. Oni su podnijeli papi
jednu peticiju ili memorandum. Oni su traìli, kako kaè Rosandi} – “da se za-
uzme za Hrvate, koji su stradali, da ih se pomogne materijalno, da se zauzme
da ne bi bili izru~eni i proganjani. To su bili prvi po~eci cijele stvari”, zaklju-
~uje Rosandi}. Kako kaè taj isti Rosandi}, ~lanovi te delegacije @anko i Hor-
vat govorili su nakon posjeta papi o tome, a pritom su iznijeli da je papa obe-
}ao – kako kaè Rosandi} – “da }e se on potpuno zauzeti, da }e se brinuti za
materijalna sredstva, da }e pomo}i cijelu stvar”. Ako se, dakle, postavlja pita-
nje odakle popu Draganovi}u autoritet i za{to ga pomaù saveznici, za{to on
moè da prevozi ~itave transporte zlo~inaca u Argentinu, odakle mu novac za
finansiranje vojske terorista itd., ova nam ~injenica, to obe}anje pape iz sredi-
ne 1945. godine, moè sve objasniti.” (str. 588-589.)
Optuèni Milo{ svedo~io je da su mu ispri~ali pukovnik [tir i dopukovnik
Tali} “da su @anko i Horvat bili kod pape i podnijeli neku peticiju, da se ne bi
Paveli}a izru~ilo i da je papa rekao da }e upotrebiti svoj autoritet, jer Paveli}a
pozna kao dobrog ~ovjeka i dobrog katolika.” (str. 589.) Po mi{ljenju komen-
tatora, “ovo baca jo{ ja~e svijetlo na slu~aj Paveli}a, obja{njava jo{ bolje za{to
taj krvavi zlo~inac, me|u najve}im iz pro{loga rata, nije izru~en i kad nije iz-
ru~en, za{to mu izvan Jugoslavije nije nitko sudio, nego je naprotiv uìvao sve
protekcije. Ovo baca posebno svjetlo i na papu Pija XII, koji velikog likvida-
tora stotine tisu}a ljudi jo{ uvijek naziva “dobrim ~ovjekom” i “dobrim katoli-
kom.” (str. 589.) Za istu audijenciju optuèni Kavran kaè: “Predan je papi je-
dan memorandum, u kojem se papa moli, da se zauzme, da se ne izvr{i izru~e-
nje tzv. ratnih zlo~inaca i tu je papa rekao da on znade za borbu Hrvata i da
smatra da je ta borba ispravna i zbog toga }e tu borbu podupirati i da je uvje-
ren da }e ta borba doìvjeti svoje realiziranje.” (str. 589.) U svemu tome, po-
sebno je indikativno Kavranovo mi{ljenje “da su te izjave papine djelovale na
~itavu usta{ku emigraciju “u pozitivnom pogledu, apsolutno.” (str. 589.) Optu-
èni Rosandi} je potanko ispri~ao kako je izgledao sastanak tih usta{kih zlo~i-
naca po povratku delegacije iz Rima. “U svom govoru je @anko prikazao de-
taljno prijem delegacije kod pape, te u glavnim crtama prikazao papin govor.
U po~etku svog govora papa je iznio borbu Hrvata kroz historiju, a napose iz-
nio borbu s Turcima radi ~ega su dobili ~asni naslov “predzi|e kr{}anstva”, i
istakao da su u najnovije vrijeme Hrvati pokazali da su zasluìli taj ~asni na-
slov u borbi protiv bolj{evizma i da se nada da }e Hrvati i ubudu}e biti vjerni
Vatikanu. Dalje je naglasio (papa) da }e posebno o Hrvatima voditi brigu, kao
i njihovoj dràvi, da ih ne}e u nikakvoj neprilici napustiti, te da }e ih u njiho-
vom nastojanju svojski potpomagati. U ~itavoj Italiji i Austriji ova audijencija
kod pape izazvala je vanredni utisak kod emigracije, trgla klonule duhom i do-
vela ih u poloàj jakog optimizma.” (str. 589.) Stvoren je novi zlikova~ki entu-
819
zijazam. “Zato je papa oboàvan kod usta{kih zlo~inaca. Kada oni kao terori-
sti bivaju uba~eni u Jugoslaviju oni ne nose sa sobom samo bombe, noève, ra-
diostanice, nego i papine slike.” (str. 589.)
Nema nikakve sumnje, “tako je papa i direktno, a ne samo indirektno pre-
ko svog crkvenog aparata i pojedinih eksponenata, djelovao na razvijanje no-
ve zlo~ina~ke usta{ke akcije, na formiranje novih teroristi~kih bandi itd.” (str.
590.) Slede}i put papa je primio u audijenciju usta{ko peva~ko dru{tvo. “U tom
zboru, kojim je dirigirao sve}enik Jole Bujanovi}, tako|er jedan od krupnijih
ratnih zlo~inaca, organizator i egzekutor masovnih pokolja u Hrvatskoj, pjeva-
li su mnogi ratni zlo~inci istog kalibra: veliki ùpan Juraj Markovi}, likvidator
i ubica, vi{i usta{ki funkcioneri Nikola Jerkovi}, bojnik Slavko Hajdinovi}, Ni-
kola Jerbi}, Maks Hranilovi} itd. Bili su i nekoji zlo~inci, koji su se kasnije
ubacili u Jugoslaviju kao teroristi, te su su|eni na zagreba~kom procesu. Optu-
èni in`. Petra~i} kaè, da je taj posjet papi, njegove rije~i i njegov poklik na
hrvatskom jeziku usta{ama “@ivjeli!” djelovao u smislu “podizanja duhova”. I
drugi su optuèni na procesu u Zagrebu govorili o tom posjetu pjeva~kog zbo-
ra papi, pa tako optuèni Kriàni} kaè, da je papa svojim govorom izraàvao
usta{ama i njihovoj borbi “simpatije”. Taj optuèni Kriàni} kazao je da je usta-
{ama prilikom te audijencije bilo podijeljeno prvo mjesto, da budu bliè papi.
On kaè i ovo: “Za vrijeme posjeta Rimu i Vatikanu, pjevali smo i na vatikan-
skoj radio-stanici”. Usta{ki ministar Vladimir Ko{ak... iznio je na su|enju nad-
biskupu Stepincu, kojem je prisustvovao kao svjedok, da mu je u emigraciji, u
Austriji, izjavila supruga Ante Paveli}a – “da usta{e imaju garanciju od strane
Vatikana i sa strane visokog klera, da }e se vratiti u Hrvatsku, da ponovno krv-
ni~ki vladaju protiv naroda. To su, dakako, samo neki momenti, koji markira-
ju kontinuitet vatikanske linije solidarnosti sa zlo~ina~kim usta{tvom, i to na-
kon likvidacije usta{tva u na{oj zemlji... kako Vatikan nije rezignirao, da se on
ne smiruje i ne priznaje stanje, koje je nastalo svr{etkom rata, porazom usta-
{tva i fa{izma... Usta{ki pokret u emigraciji, s “dobrim katolikom” Paveli}em
na ~elu, i dalje je, dakle, obiljeèn, sve do danas, papinim blagoslovom i nje-
govom “o~inskom brigom”.
Dedijer objavljuje i faksimil pismene potvrde nadbiskupa Stepinca, sa svo-
jeru~nim potpisom, da je 6. maja 1945. godine, neposredno uo~i usta{kog bek-
stva iz Zagreba, primio na ~uvanje {est sanduka arhive Paveli}evog Ministar-
stva vanjskih poslova. “Istovremeno, nadbiskup Stepinac saglasio se da fra-
njevci na Kaptolu zakopaju jedan deo Paveli}evog zlata, mahom zlatnih zuba
`rtava u Jasenovcu, kao i ostalo oplja~kano blago. O tome dajemo i nekoliko
fotografija.” (str. 593.) Kada je vlada Sjedinjenih Dràva, 1986. godine, otvo-
rila arhive svoje vojne kontraobave{tajne slu`be, iz nekih dokumenata moglo
se videti kako je Vatikan neposredno organizovao prebacivanje Paveli}a i nje-
govih dvesta saradnika u zlo~inu u Argentinu. Dan pred smrt Ante Paveli}a u
Madridu, papa Jovan XXIII uputio mu je, 27. decembra 1959. godine, speci-
jalni blagoslov. Od 28. decembra, kada je izdahnuo, do 31. decembra, telo usta-
{kog poglavnika bilo je izloèno u jednoj madridskoj crkvi. U slu`benom sa-
820
op{tenju za javnost njegovog kabineta re~eno je i slede}e: “Hrvatski dràvni
poglavar imao je u rukama krunicu koju mu je poklonio Sv. otac Pio XII, pri-
godom njegovog slu`benog posjeta Sv. stolici godine 1941.” (str. 599.) Na su-
|enju u Zagrebu, usta{ki ministar unutra{njih poslova Andrija Artukovi} je, 16.
aprila 1986. godine, izjavio da je “svoj ìvot i svoje postupke podredio moral-
nim na~elima, koja proizlaze iz na~ela katoli~ke crkve... Moralni principi i za-
koni kojih sam se pridràvao bili su identi~ni sa principima katoli~ke crkve. Iz-
me|u njih i mojih na~ela nema nikakve razlike.” (str. 603.) Tada je ponovo, bar
za trenutak, pa`nja svetske javnosti privu~ena neverovatnim masovnim zlo~i-
nom koji su rimokatoli~ki i usta{ki inspirisani Hrvati izvr{ili nad srpskim naro-
dom. “Povodom izvo|enja na sud Andrije Artukovi}a, {tampa u SAD je pisa-
la o vezama Vatikana sa usta{ama, a posebno o ulozi koju je imao Krunoslav
Draganovi}, sekretar Zavoda Sv. Jeronima iz Rima, u prebacivanju Paveli}a i
drugih usta{kih vo|a, kao i drugih nacisti~kih ratnih zlo~inaca, u Argentinu i
Latinsku Ameriku.” (str. 603.)
h) Zata{kavanje usta{kih zlo~ina u Titovoj Jugoslaviji
Posle Drugog svetskog rata, jugoslovenski komunisti~ki reìm je sve siste-
matskije po~eo prikrivati usta{ke ratne zlo~ine i stvarati ve{ta~ku simetriju iz-
me|u usta{a i ~etnika. General-pukovnik dr \uro Me{terovi} je, 15. oktobra
1985. godine, postavio pitanje neadekvatnog tretmana jasenova~kog logora,
kao najve}eg pojedina~nog usta{kog gubili{ta. “Kada ~ovek ulazi u usta{ki lo-
gor smrti “Jasenovac”, koji je po broju `rtava i po ogromnom prostranstvu naj-
ve}i u Jugoslaviji, a tako|e je me|u najve}ima u Evropi, o~ekuje da }e tamo
na}i o~igledne i stravi~ne dokaze svih zverstava kojima su su`nji bili podvrga-
vani pre nego {to su najsurovije ubijani. Ono {to je izloèno u dve prostorije
muzeja ni pribli`no ne daje utisak monstruoznih mu~enja, poniàvanja i psihi~-
kog iscrpljivanja hiljada nevinih ljudskih bi}a svih uzrasta, od novoro|enih do
najstarijih, koji su, kad su bili potpuno iscrpljeni, ubijani samo zato {to su bili
neprijatelji fa{isti~kog poretka ili pripadnici naroda nad kojima je vr{en geno-
cid. Obilaze}i ogromna prostranstva na kojima je bio logor, kao i ona gde su
su`nji ubijani i zatrpavani, ~ovek dobija utisak da se nalazi u divnom ìvopi-
snom predelu sa travnatim livadama i bujnom {umom, sa ure|enim stazama,
namenjenim turisti~kom uìvanju. Nigde obele`ja gde su su`nji mu~eni, gde su
ubijani i bacani u Savu ili jame, a zatim zatrpavani. Kada se uporedi logor Ja-
senovac sa logorima smrti u Evropi, i to ne samo onima u Poljskoj, nego i oni-
ma u Nema~koj, koji su svi sa~uvani u stanju u kom su bili dok su njima upra-
vljali nacisti~ki zlo~inci, moramo se upitati za{to i mi nismo postupali na isti
na~in.” (str. 615.) Rimokatoli~ka crkva je bri`ljivo uklanjala sve tragove svoga
zlo~ina~kog delovanja, ali su, s vremena na vreme, u javnost ponovo izlazili
podaci koji su je te{ko kompromitovali. “Po{to je svetsko progresivno javno
mnjenje osudilo Kurta Valdhajma zbog njegovih zlo~ina u minulom ratu, sada
Vatikan poku{ava da mu digne ugled pozivom u Vatikan. Ali, ova ~injenica sa-
mo je pomogla da se osvetli i krvava uloga Vatikana u minulom svetskom ra-
821
tu.” (str. 743.) Poslednji citat je iz saop{tenja Raselovog suda, koje je potpisao
akademik Vladimir Dedijer, a objavljeno je u “Politikinom svetu” 29. jula
1987. godine.
3. Zbornik dokumenata Milana Bulaji}a o vatikanskoj

misiji u hrvatskoj usta{koj dràvi
O Stepin~evoj i uop{te vatikanskoj politici razbijanja jugoslovenske drà-
ve i pokatoli~avanju pravoslavnih Srba, kao i genocidnom stvaranju “Bo`je dr-
àve” kao predzi|a hri{}anstva, Milan Bulaji} je objavio dvotomni zbornik
“Misija Vatikana u Nezavisnoj Dràvi Hrvatskoj” (“Politika”, Beograd 1992),
motivisan obnovljenim scenarijom razbijanja Jugoslavije i reprizom istorijske
uloge koju je Rimokatoli~ka crkva odigrala na balkanskom prostoru u toku
Drugog svetskog rata. Paralelno s tim vo|ena je akcija sveukupne rehabilitaci-
je ratne uloge Alojzija Stepinca. Tako kardinal dr Franjo Kuhari}, 1991. godi-
ne, “upornost u optu`bama protiv nadbiskupa Stepinca, bez utvr|ivanja objek-
tivne istine, cijeni kao “tvrdoglavost u mr`nji”, a “mr`nja je gluha i slijepa za
svaki objektivni sud; protiv nje ne vrijede nikakvi argumenti ni svjedoci”. Kar-
dinal tvrdi da je nadbiskup Stepinac osu|en “da bi se onda po~injeni zlo~ini
mogli pripisati, {to je apsurd, katoli~koj crkvi, a hrvatskom narodu dati epitet
genocidnosti!” (str. 12.) Zato po svaku cenu sa Stepinca treba skinuti bilo ka-
kvu odgovornost. “Kardinal Kuhari} ima pravo kada, sa stanovi{ta katoli~ke
crkve, govori da nadbiskup dr Alojzije Stepinac nije kriv, jer sve {to je radio bi-
lo je u saglasnosti sa Vatikanom i centrom mo}i u Svetoj stolici, svetim ocem
papom. Danas, kada vladaju}a Hrvatska demokratska zajednica otvoreno pro-
gla{ava stvaranje Nezavisne Dràve Hrvatske i traì razbijanje jugoslovenske
dràve, moè se dovoditi u pitanje odgovornost katoli~ke crkve u Hrvatskoj u
pro{losti. Me|utim, usta{ka Nezavisna Dràva Hrvatska je izvr{ila genocid nad
Srbima, Jevrejima i Ciganima, {to bez podr{ke katoli~ke crkve ne bi bilo
ostvarljivo; prihvatano je pokatoli~avanje pravoslavnih Srba po cijenu genoci-
da.” (str. 12.)
Pokazalo se vrlo brzo da rehabilitacija Stepinca nije mogu}a bez upored-
ne rehabilitacije usta{ke dràve. Tako je rimokatoli~ki sve{tenik Aleksa Beni-
gar, u funkciji oficijelnog Stepin~evog biografa, 1974. godine, u Rimu objavio
knjigu “Alojzije Stepinac – hrvatski kardinal”, u kojoj je tvrdio da je 10. aprila
1941. godine “obnovljena Nezavisna Dràva Hrvatska s neizrecivim zanosom
svega hrvatskoga naroda”, pa u skladu s tim konstatuje da je Stepinac “bez
sumnje bio svom du{om za slobodan i neovisan dràvni ìvot hrvatskog naro-
da, za slobodnu i nezavisnu dràvu Hrvatsku, budu}i da je to u onaj ~as jedno-
du{no htio i za to se slobodno izjasnio sav hrvatski narod, i budu}i da hrvatski
narod ima na to Bogom dano naravno pravo bez obzira na bilo kakve, bilo me-
|unarodne bilo crkvene ugovore i odredbe. To je Stepinac izraàvao jasno svim
svojim drànjem za vrijeme rata i napokon izri~ito potvrdio svemu svijetu pred
“narodnim” komunisti~kim sudom, koji ga je za to osudio na 16 godina robi-
822
je.” (str. 13.) @ivko Kusti} je, kao glavni i odgovorni urednik rimokatoli~kog
nedeljnog lista “Glas koncila”, 1991. godine u Zagrebu objavio knjigu “Stepin-
~evo doba” i u njoj istakao da je u vreme fa{isti~ke okupacije 1941. godine, “u
onim prvim mjesecima bila iskrena svenarodna radost {to se raspala nasilno i
nezakonito stvorena Kraljevina Jugoslavija i {to je hrvatski narod obnovio ne-
zavisnost koja mu pripada po naravnom i povjesnom dràvnom pravu.” (str.
13.) Uz to, Kusti} tvrdi da “hrvatsku dràvu 1941. nisu stvorili ni njema~ki ni
talijanski okupatori, ni malobrojni usta{e povratnici iz izbjegli{tva nego – ~im
se kraljevska vojska po~ela raspadati, sam je narod pomo}u otprije organizira-
nih odreda gra|anske i selja~ke za{tite razoruàvao tu vojsku i uspostavljao
vlastitu hrvatsku vlast, ne znaju}i jo{ ni kako }e se dràva zvati ni tko }e joj sta-
ti na ~elo.” (str. 13.) Iz te knjige Bulaji} jo{ navodi kako “Kusti} otvoreno go-
vori da su se s narodom “radovali i uglavnom svi njegovi sve}enici i biskupi”,
da “nitko nije poku{ao prikriti odu{evljenje,” (str. 13.), mada su ti isti biskupi,
kako priznaje biskup dr \uro Kok{a u knjizi “Dru{tveno-politi~ke prilike u vri-
jeme dr Petra ûle”, “Za kraljevstvo Bo`je”, objavljenoj u Mostaru 1991. go-
dine, u jugoslovenskoj dràvi primali generalsku platu.
a) Tu|manova rehabilitacija Jasenovca
Mnogi hrvatski autori, sve{tenici i laici, devedesetih godina pi{u da su sa-
mi Srbi ~etni~kom pobunom izazvali protiv sebe usta{ke represalije, da je tu
presudan faktor odmazde, dok novi usta{ki poglavnik Franjo Tu|man, 1989.
godine, u knjizi “Bespu}a povjesne zbiljnosti” rehabilituje i jasenova~ki logor,
smanjuju}i broj njegovih `rtava za dvadeset puta. Tu|man pi{e: “Promicatelji
jasenova~kog mita, od samog po~etka do danas, ustraju na tome da je jaseno-
va~ki logor bio organiziran s izri~itom svrhom likvidacije svih zato~enika, te
da su se u njemu svakodnevno vr{ili pokolji na stotine pa i tisu}e Srba, @ido-
va, Cigana i komunista. A istina je da je logor bio organiziran kao “radni logor”
s mno{tvom poljodjelskih i tvorni~ko-obrtni~kih radnih jedinica. U logor su
pojedina~no a ponajvi{e u manjim skupinama od po nekoliko desetaka ili sto-
tina dopremane tisu}e, pa i deseci tisu}a nesretnih ljudi, ali i otpu{tani, i otpre-
mani u logore i na rad u Njema~ku. Zato~enici su za sve vrijeme bili iscrplje-
ni i mrcvareni pod nevjerovatno te{kim i nehigijenskim uvjetima na radu, a pri
tom su bili mu~eni i ubijani za najmanji neposluh pojedina~no – osobito izne-
mogli i stari, a povremeno, obi~no pod izlikom odmazde za poginule usta{e ili
za poku{aj bijega, bili su zvjerski ubijani i u manjim ili ve}im skupinama (na
desetke pa i stotine ljudi). Na taj na~in u jasenova~kom logoru stvarno je stra-
dalo nekoliko (vjerojatno 3-4) desetaka tisu}a zato~enika.” (str. 18.)
Kako komentari{e sadràj Tu|manovog intervjua listu “Start”, iz 1991. go-
dine, “kasnije kao predsjednik nove nezavisne Republike Hrvatske, povodom
50-godi{njice nezavisne usta{ke dràve Hrvatske, Franjo Tu|man je istupio sa
revizijom i ove brojke tvrde}i “da brojka od tridesetak tisu}a `rtava odraàva
objektivnu sliku ukupnog jasenova~kog zlo~ina”. On ide dalje i tvrdi da su hr-
vatski i srpski narod u cjelini “stradali po prilici podjednako”, “rije~ je, ako ima
823
razlike, o razlomku, a ne o postocima”, “~ak da je u cjelini vi{e stradao hrvat-
ski narod negoli srpski!” Franjo Tu|man danas tvrdi da su navodi da su “neko-
liko” katoli~kih sve}enika bili zapovjednici jasenova~kog logora “~ista izmi-
{ljotina”: “Nijedan katoli~ki sve}enik to nije bio a kamoli nekoliko.” (str. 18.)
[to se ti~e nasilnog pokatoli~avanja pravoslavnih Srba, Tu|man je jo{ ve}i i
beskrupulozniji laòv, jer u svojoj knjizi iznosi neverovatne izmi{ljotine: “S
ovakvim i sli~nim prikazivanjem “pokr{tavanja” i genocidnih zlo~ina ide se za
tim da se dokaè kako su katoli~ka crkva i usta{ki pokret poveli zapravo vjer-
ski rat katoli~anstva protiv pravoslavlja. A to ne odgovara stvarnosti, ne samo
zato {to katoli~ka crkva nije uop}e pokrenula pogrom protiv pravoslavnog pu-
~anstva, ve} i zbog toga {to su Paveli} i ostali usta{ki prvaci, od 1941. pa na-
dalje, javno izjavljivali da nisu protiv pravoslavlja kao vjere, ve} da ne}e do-
pustiti postojanje Srpske pravoslavne crkve koja djeluje kao strana “politi~ka
organizacija” na hrvatskom tlu... Potvrda ovoga nalazi se naro~ito u ~injenici
da je do osnutka HPC do{lo u suglasnosti sa sinodom Srpske pravoslavne cr-
kve pa i vrhovnog “vaseljenskog patrijarha u Carigradu.” (str. 18.)
Uveliko su prisutni poku{aji da se sa Hrvata u potpunosti skine odgovor-
nost za ratne zlo~ine nad Srbima i ona u potpunosti pripi{e nema~kim i italijan-
skim okupatorima. U tom smislu Tu|manov partijski doglavnik Stipe Mesi}, u
intervjuu listu “Politikin svet”, od 5. septembra 1990. godine, u vreme kad je
postao ~lan Predsedni{tva SFRJ, na novinarsko pitanje kako tuma~i konstata-
ciju da se “Srbi, koji ìve na ovim prostorima, pla{e pojavljivanja simbola i iko-
nografije koji u velikoj meri podse}aju na ikonografiju usta{ke ideologije i
usta{kog pokreta, s obzirom na to da je to ikonografija pod kojom je izvr{en
stravi~an genocid nad Srbima”, izjavljuje: “Pa, nisu oni doìvjeli genocid na
ovom prostoru od Hrvata. Oni su doìvjeli genocid od okupatora ove zemlje.
To je zabluda u koju su Srbi dovedeni. I strah je sad kod tih ljudi.” (str. 20-21.)
U istom broju tih beogradskih novina, advokat Ivan Gabelica, u svojstvu pot-
predsednika Hrvatske demokratske stranke, kaè: “Nezavisna Dràva Hrvat-
ska bila je dràva koja je nastala revolucionarnim putem(!), pa su stoga sve vri-
jeme bili ugroèni ìvoti i osobna sigurnost njenih protivnika. Me|utim, za one
koji su bili na njenoj strani, a to je bila ve}ina hrvatskog naroda, ona je zna~i-
la ostvarenje tisu}ljetnjeg sna. Ona je, de jure, bila posve suverena dràva.
NDH je zna~ila silnu afirmaciju hrvatske dràvne ideje, zna~ila je kulturni pre-
porod hrvatskog naroda. Primjerice izdava~ka djelatnost, pogotovo s podru~ja
hrvatske povijesti i kulture, bila je dotad nevi|eno razvijena... U NDH se tako-
|er, u granicama mogu}nosti, nastojao podignuti natalitet, pomagati majkama
s djecom.” (str. 20.)
b) Primarni zadatak Vatikana
Bulaji} detaljno opisuje sve svoje neuspe{ne poku{aje da ostvari uvid u va-
tikanske arhive i ostvari dijalog sa predstavnicima Rimokatoli~ke crkve o pre-
vazilaènju zavere }utanja i utvr|ivanju svih relevantnih ~injenica o pona{anju
njenih predstavnika u ratnim uslovima. Uz to, on ponovo analizira dokumen-
824
tarnu gra|u o klerikalnom politi~kom delovanju i vatikanskim animozitetima
prema srpskom narodu i jugoslovenskoj dràvi, koja je ve} obra|ena u knjiga-
ma Viktora Novaka, Vladimira Dedijera i Dragoljuba @ivojinovi}a, ali nalazi i
dosta novih izvora i podataka, kojima se ranije obrade upotpunjuju. Bulaji} de-
taljno razmatra pojedine aspekte vatikanske antisrpske politike, posebno ime-
novanje |akova~kog biskupa Antuna Ak{amovi}a i vrhbosanskog nadbiskupa
Ivana [ari}a bez prethodne saglasnosti jugoslovenskog kralja, kao i konkordat-
sku krizu. Obra|uje i fragmente Stepin~evog li~nog dnevnika, koje je po prvi
put Ljubo Boban u~inio dostupnim javnosti, po~etkom devedesetih godina, pa
zatim neposredno angaòvanje rimokatoli~kih sve{tenika u organizovanju i
razvoju usta{kog pokreta, uspostavljanju Paveli}eve vlasti i masovnim zlo~ini-
ma nad srpskim narodom. Iscrpno prikazuje podmuklu vatikansku diplomat-
sku igru oko italijanskog proterivanja jugoslovenskog poslanika pri Svetoj sto-
lici, Dubrov~anina i katolika Nika Miro{evi}a Sorga iz Rima. Sledi navo|enje
konkretnog i neposrednog u~e{}a rimokatoli~kih sve{tenika u pokoljima, kao i
analiza pona{anja vode}ih li~nosti i crkvenih institucija u procesu nasilnog po-
katoli~avanja.
Kao ilustracija revnosnog u~e{}a tu se nalazi i fragment iz teksta apostol-
skog administratora krièva~ke biskupije Janka [imraka koji je u “Eparhij-
skom vijesniku”, po~etkom 1942. godine, objavio, kako bi doprineo efikasni-
jem provo|enju zakonske odredbe usta{ke vlade o pokatoli~avanju, zalaù}i se
za formiranje posebnih crkvenih odbora koji bi u tom prljavom poslu pomaga-
li ùpnicima. [imrak kaè: “Svaki ùpnik neka ima pred o~ima, da su do{li po-
viesni dani na{e misije, koje se ne moèmo i ne smijemo ni pod koju cienu od-
re}i nego za koju moramo raditi sa svim silama. Sad se na djelu ima pokazati
ono, {to smo kroz stolje}a u teoriji govorili. U pitanju prielaza do sada smo ja-
ko malo u~inili samo zato, {to smo bili neodlu~ni i {to smo se bojali malih za-
preka i prigovora ljudi. Svako veliko djelo ima svojih protivnika, ali zato ne
smijemo klonuti duhom, jer se radi o svetoj uniji, o spasavanju du{a i najve}oj
slavi Krista gospodina. Na{ rad je legalan u smislu odluke Svete stolice. Zatim
u smislu odluke Svete kongregacije kardinala za Isto~nu crkvu. I napokon u
smislu okru`nice Vlade Nezavisne Dràve Hrvatske, od 30. srpnja 1941. god.,
koja èli da grkoisto~njaci prelaze na katoli~ku vjeru.” (str. 444.)
Vatikan je direktno u~estvovao u zata{kavanju stravi~nih jasenova~kih
zlo~ina pred me|unarodnom javno{}u. [estog februara 1942. godine logor Ja-
senovac je posetila “me|unarodna delegacija”, ~iji su ~lanovi bili sekretar pap-
skog legata Markonija, \uzepe Mesuci, i sekretar nadbiskupa Stepinca, Stje-
pan Lackovi}. Monsinjor Lackovi} se vratio 1990. godine u Jugoslaviju, posle
38 godina emigracije, pa je dao intervju “Glasu koncila”, u kome je izneo:
“Ravnateljstvo za javni red i sigurnost organiziralo je posjet u logor Jasenovac
delegacije {vicarskog Crvenog krià i drugih predstavnika, me|u kojima smo
bili i mi kao crkveni predstavnici. Ravnateljstvo je èljelo pred svijetom poka-
zati da logor u Jasenovcu nije takav na kakav je glas bio do{ao. Sam ravnatelj
Dido Kvaternik pokazao nam je u Jasenovcu mjesto gdje su pokapani pokojni
i gdje je bilo nekoliko jama otvorenih za – kako je rekao – svakog usta{kog na-
825
mje{tenika, straàra, ako bi se ogrije{io o propise logora i ako bi htio na svoju
ruku obra~unati se s kojim logora{em... Vratili smo se iz Jasenovca s utiskom
da nikome nije dobro ve} samo zato {to je tamo, ali da je u logoru uobi~ajen
logorski ìvot. Bilo je sve vrlo ~isto i uredno. Rekli su nam da sve}enik moè
do}i logora{ima. Bila je u logoru osigurana i lije~ni~ka briga za oboljele. Ra-
zumije se da je onda{njoj hrvatskoj vlasti bilo stalo da svi iz logora ponesemo
{to bolje utiske.” (str. 600-601.) Iz ovoga je o~igledno, kako Bulaji} zaklju~u-
je, da se “odgovornost predstavnika katoli~ke crkve u vezi usta{kog logora Ja-
senovac, moè utvrditi i prije uvida u izvje{taje koje su njeni predstavnici pod-
nijeli Svetoj stolici, iz ~injenice da stoje iza prousta{kih la`nih izvje{taja doma-
}oj i svjetskoj javnosti, {to je bio i cilj “me|unarodne komisije”, saop{tenjem
da “koncentracioni logor u Jasenovcu nije tako stra{an, kao {to mi je bilo re~e-
no” (\uzepe Masuci), da je “u logoru uobi~ajen logorski ìvot”, “sve vrlo ~i-
sto i uredno” da je “u logoru osigurana i lije~ni~ka briga za oboljele” (Stjepan
Lackovi}).” (str. 601.)
Kako je jedan od retkih preìvelih jasenova~kih logora{a \or|e Mil{a na-
pisao u svojoj knjizi “U mu~ili{tu – paklu Jasenovac”, objavljenoj u Zagrebu
1945. godine, “èli li crkva da sa sebe skine tu te{ku ljagu, treba da u prvom
redu ìgo{e svoje prestupnike iz sopstvenih redova. Ne u~ini li to, neka joj su-
di onaj, u koga i sama vjeruje. U usta{koj Hrvatskoj, uloga katoli~kog sve}en-
stva bila je nadasve va`na, presudna i odlu~na, ali uvijek prikrita i dvoli~na. Je-
dan dio sve}enstva bio je zadojen vatikanskom, poznatom, starom politikom
prekr{tavanja Srba na katoli~ku vjeru, a drugi dio, najaktivnije je u~estvovao u
usta{kom pokretu, ~iji je jedini cilj bio smrt preostalim Srbima putem pakla Ja-
senovac – Stara Gradi{ka... I u samom paklu, presudnu rije~ imali su, a ujedno
najsvirepija zlo~instva vr{ili, katoli~ki sve{tenici u usta{koj odori. U Jasenov-
cu je bio sve}enik satnik Brekalo, a u Staroj Gradi{ki sve}enik satnik Lipovac.
Oba su nemilosrdno i stra{no mu~ili, ubijali i klali, naro~ito srpske zato~enike.
Isti ti sve}enici obavljali su sve vjerske slu`be u crkvama, kojima su morali pri-
sustvovati svi zato~enici katolici... Uz ostale kolja~e pakla, ti sve}enici nada-
sve su imali na zubu srpske sve}enike.” (str. 613-614.)
De{avalo se da pojedini rimokatoli~ki sve{tenici postanu i {ampioni klanja
u bestijalnim orgijama koje su u Jasenovcu prire|ivane. Tako u svojim se}anji-
ma jasenova~ki logora{ dr Nedo Zec beleì ispovest kolja~a @ileta Friganovi-
}a o rekordu koji je postigao {irokobrije{ki franjevac Pero Brzi}, poklav{i za
samo jednu no} 1.350 logora{a. Friganovi}, koji je od dr Zeca zatraìo psihija-
trijsku pomo}, pri~a: “Franjevac Pero Brzica, Ante Zrinu{i}, [ipka i ja opkla-
dili smo se tko }e te no}i zaklati najvi{e logora{a. Otpo~elo je klanje i ja sam
ve} bio poslije jednog sata po broju zaklanih daleko izmakao ispred ostalih.
Obuzeo me je te ve~eri neki neobi~an zanos. înilo mi se da sam na devetom
nebu. Nikad u ìvotu nisam osjetio takvo blaènstvo. I ve} poslije nekoliko sa-
ti zaklao sam 1.100 ljudi, dok su ostali jedva stigli da zakolju po 300 do 400. I
tada, dok sam bio u najve}em zanosu, tu ugledam jednog postarijeg seljaka ko-
ji s nekim neshvatljivim mirom stoji i spokojno gleda kako ja koljem `rtve i ka-
ko se one u najve}im mukama preturaju. Taj njegov pogled nekako me presje-
826
kao: u~inilo mi se kao da sam se iz onog najvi{eg zanosa najednom skamenio
i jedno vrijeme nisam mogao da se maknem. A zatim sam oti{ao do tog selja-
ka i od njega saznao da je on neki Vuka{in iz sela Klepaca kod âpljine, kome
su u ku}i sve poubijali, a njega s nekih {umskih radova poslali u Jasenovac. On
je sve to govorio s nekim nedoku~ivim mirom koji je mene teè poga|ao ne-
go sva stravi~na kuknjava oko nas. U meni se najednom razbuktala èlja da mu
razbijem mir i spokojstvo najsvirepijim mu~enjem i da u njegovim mukama
povratim svoj zanos i blaènstvo uìvanja u bolu. Izdvojio sam ga i posadio na
jedan panj. Naredio sam mu da vikne: “@ivio poglavnik Paveli}!”, ili ako to ne
kaè da }u mu odsje}i uvo. Vuka{in je {utio. Otkinuo sam mu uho. On nije re-
kao ni rije~i. Ponovo sam mu rekao da vi~e “@ivio Paveli}!”, ili }u mu otkinu-
ti i drugo uho. Otkinuo sam mu i drugo uho. Vi~i: “@ivio Paveli}!”, ili }u ti ot-
kinuti nos. A kad sam mu i po ~etvrti put zapovijedio da uzvikne “@ivio Pave-
li}!” i zaprijetio da }u mu noèm izvaditi srce iz grudi, on me je pogledao i,
uperiv{i pogled nekako kroz mene i preko mene u neizvjesnost, polako i raz-
govjetno mi je odgovorio: “Radi ti, dijete, svoj posao”! Poslije toga, ova njego-
va rije~ potpuno me izbezumila, sko~io sam na njega, iskopao mu o~i, isjekao
srce, preklao grlo od uha do uha i nogama ga sjurio u jamu. Ali, tada je u me-
ni ne{to prepuklo i te no}i nisam mogao vi{e da koljem. Pobijedio je franciska-
nac Pero Brzica, jer je zaklao 1.350 logora{a i ja sam mu bez rije~i platio op-
kladu.” (str. 596.)
Hrvat Stjepan Gaì, koji se kao postdiplomac zatekao u @enevi i priklju-
~io jugoslovenskom konzulatu, pisao je 1942. godine na osnovu informacija
koje su do njega do{le iz upu}enih rimokatoli~kih redova: “Niì kler, a naro~i-
to fratri u Bosni i Hercegovini stoje apsolutno na strani reìma, te ~ine s osta-
lim stra{na zvjerstva... U po~etku usta{kog dolaska na vlast mnogi su sve}eni-
ci i redovnici bili ~ak mnogo krvoèdniji nego same usta{e i bili su osobno an-
gaìrani u “Bartolomejskoj no}i” za pravoslavne gra|ane i one Hrvate koje
osobno nisu trpjeli. Ovaj terorizam sve}enika dostigao je takve dimenzije da je
postojala opasnost da politi~ko djelovanje bude zaodjeveno vjerskim fanati-
zmom.” (str. 619.) Drugi opet Hrvat, Vje}eslav Vilder, u julu 1942. godine, ko-
mentari{e u~e{}e rimokatoli~kih sve{tenika u svim usta{kim proslavama, a po-
sebno Stepin~ev nalog da se sluè sve~ane mise povodom Paveli}evog ro|en-
dana: “Ovo zna~i da g. nadbiskup dr Stepinac nare|uje da se u katoli~kim cr-
kvama u Hrvatskoj moli za pobjedu Hitlera i nacizma. Ovo ~ini gospodin nad-
biskup Stepinac u ~asu kad ni Vatikan, dakle njegova pretpostavljena vlast, ni-
je formalno priznala ovu sprdnju od dràve, u ~asu kad u samoj Njema~koj go-
vore javno sa propovjedaonice katoli~ki biskupi protiv nacizma, koji je otvore-
ni neprijatelj samog kr{}anstva, u ~asu kad su u toj Hrvatskoj na silu zatvore-
ne sve crkve druge kr{}anske vjeroispovijesti, srpskopravoslavne, kad su po-
klani njeni sve{tenici, kad i katoli~ki sve{tenici u Sloveniji stradaju na pravdi
Boga, kad ... itd. Na ovu strahotu ne moèmo za sada drugo da kaèmo, nego
da je mrak pao na glavu i du{u nadbiskupa dr Alojzija Stepinca.” (str. 620-621.)
Ovu izjavu Vilder je dao u svojstvu zvani~nog predstavnika jugoslovenske
emigrantske vlade.
827
S obzirom da je Ante Paveli}, cene}i neprocenjive zasluge rimokatoli~kog
klera za uspostavljanje i zlo~ina~ko funkcionisanje hrvatskog usta{kog reìma,
prosto obasipao visokim odlikovanjima biskupe i sve{tenike, upe~atljivo delu-
je govor |akova~kog biskupa Antuna Ak{amovi}a, od 28. aprila 1944. godine,
povodom dodele usta{kog ordena “Velereda sa zvijezdom”. U govoru, koji je
zavr{io usta{kim pozdravom “Za poglavnika i dom spremni!”, Ak{amovi} je
rekao: “Presvijetli gospodine veliki ùpane! Ugledna gospodo! Na{ gospodin
veliki ùpan dolazi danas prvi put iz svoje ùpanijske rezidencije u na{u sredi-
nu, u \akovo. Vi, presvijetli gospodine veliki ùpane, dolazite da obavite svo-
je redovite upravne poslove. Ali, dolazite i kao opunomo}enik hrvatske vlade
na{e NDH da meni predate visoko odlikovanje, koje mi je namijenio i za me-
ne odredio poglavnik, njegova preuzvi{enost dr Ante Paveli}. Mogu vam re}i,
da sam ovim visokim odlikovanjem osobito ponosan i ohrabren u svome
skromnom radu za Boga i Hrvatsku, iako je ovo visoko odlikovanje prevelika
ocjena za moje zasluge. U stara~ko doba mojega ìvota, kada ulazim u sedam-
desetu godinu, ja se ne mogu mjeriti sa velikim i po`rtvovanim rodoljubima,
koji su danas stupovi NDH, ali smatram svojom svetom du`no{}u, da svaki ro-
doljubivi rad pomaèm i da u njemu sura|ujem dokle god sam ìv.
Poglavnik je na svr{etku tre}e godi{njice NDH odlikovao mnoge rodolju-
be. Odlikovao je po`rtvovane muève u visokim i niìm dràvnim uredima,
odlikovao je priznate rodoljube izvan dràvnih slu`ba. Me|u ovima je izvolio
odlikovati i sve od reda biskupe katoli~ke crkve. Ja, gospodo, ovu ~injenicu na-
gla{avam u tu svrhu, da izrazim svoju radost, {to poglavar, nosilac dràvnoga
vrhovni{tva na{e NDH, u predstavnicima katoli~ke crkve vidi svoje pomaga-
~e. Zato èlim iskoristiti ovaj sve~ani ~as, te poglavniku u svojoj smjernosti i u
punoj odanosti, izraziti svoju preponiznu zahvalu za visoko priznanje. Vas
uglednu, ovdje sabranu gospodu, molim da se sa mnom sloìte i da prvoborcu
za na{e hrvatske ideale, na{em poglavniku kliknemo trokratni: @ivio! (Svi pri-
sutni to prihvataju i kli~u poglavniku). Gospodo, u ovo sudbonosno doba na-
{ega narodnog i dràvnog ìvota imaju sve na{e brige i svi na{i napori biti
usmjereni, da od neprijatelja obrane i osiguraju na{e dràvne granice. To je za-
datak na{e narodne i savezni~ke vojske. Nadalje je na{a preva`na i neodgodi-
va du`nost stvoriti uvjete za pravilan dràvni i gra|anski ìvot. Ovo je sveta du-
`nost svakoga Hrvata, svakoga gra|anina. Stoga svaki od nas u svojem djelo-
krugu mora pokazati da je hrabar i odvaàn, da je nesebi~an i po`rtvovan, i na-
dasve ustrajan. Poglavnik je pro{lih dana narodu javno i glasno rekao: “Hrvat-
ska dràva postoji i ona }e ostati”. A mi }emo dodati: “Svaki Hrvat, mlad i star,
za Hrvatsku ìvi i za Hrvatsku umire”. U tom }ete kolu imati svojega biskupa.”
(str. 803.) Ak{amovi}ev govor i reportaù sa sve~anosti objavio je “Hrvatski
list”, 5. maja.
c) Misija spasavanja usta{ke dràve
Rimokatoli~ki kler se do poslednjih dana rata nadao spasavanju hrvatske
usta{ke dràve, tragao za varijantom zamene Paveli}a Ma~ekom, uspostavlja-
njem nekakve podunavske federacije, prelaska usta{ke i domobranske vojske
828
na stranu zapadnih saveznika u pogodnom momentu itd. Interpretiraju}i podat-
ke iz knjige “[pijun u mantiji” Sini{e Ivanovi}a, Bulaji} rezimira: “Po~etkom
avgusta 1943, predsjednik biskupskih konferencija Nezavisne Dràve Hrvat-
ske, dr Alojzije Stepinac, pozvao je profesora dr Krunoslava Draganovi}a i za-
traìo da odmah otputuje u Vatikan u misiju spasavanja usta{ke dràve u no-
vim uslovima, kada se fa{isti~ka Italija nalazila pred kapitulacijom, a savezni~-
ki front se sa istoka pribliàvao zapadu. Nadbiskup Stepinac je dao zadatak
profesoru Draganovi}u da stupi u vezu, preko Vatikana, sa predstavnicima En-
gleske pri Svetoj stolici i da im ponudi punu saradnju usta{ke Nezavisne Drà-
ve Hrvatske i katoli~ke crkve u Hrvatskoj, uklju~uju}i prelaz usta{ko-domo-
branskih trupa na stranu saveznika, protiv komunista koji su se borili za oslo-
bo|enje okupirane zemlje. Cijena ove ponude je priznanje zapadnih saveznika
usta{ke (katoli~ke) Nezavisne Dràve Hrvatske.” (str. 829.)
Draganovi} je sistematski i temeljito obavljao poverene zadatke, pa iako
spasavanje usta{ke dràve nije bilo mogu}e, Vatikan postaje presudni faktor iz-
vla~enja vode}ih zlo~inaca na sigurna mesta. Rimski deta{man Kontraobave-
{tajnog korpusa ameri~ke armije, 12. septembra 1947. godine, u izve{taju svo-
joj centrali, konstatuje: “Paveli}evi kontakti toliko su visoki a njegov sada{nji
poloàj je toliko kompromituju}i za Vatikan, da bi svako izru~enje subjekta
(Paveli}evo – prim. V.[.) nanelo udarac koji bi uzdrmao Rimsku katoli~ku cr-
kvu.” (str. 868.) Ne{to ranije, ameri~ka ambasada u Argentini uputila je memo-
randum svom Stejt departmanu i ambasadi u Rimu, u kome se, izme|u osta-
log, iznosi: “Neposredno poslije Drugog svjetskog rata ameri~ki slu`beni pred-
stavnici su ocjenjivali “usta{e” kao hrvatske (jugoslovenske) ~lanove jedne po-
liti~ke i teroristi~ke organizacije koju je 1923. osnovao dr Ante Paveli} s ciljem
da uni{ti Kraljevinu Jugoslaviju. Tokom Drugog svetskog rata ova je organiza-
cija sara|ivala s Nema~kom i preuzela vladu nad Hrvatskom u Jugoslaviji. Pro-
cenjuje se da su usta{e uni{tile oko 2 miliona ljudi... Organizacija obezbe|uje
besplatnu hranu, sme{taj i eventualno ode}u svojim ~lanovima. Izgleda da neo-
phodne sume dolaze iz vatikanskih krugova, koji su prethodno aktivno podr-
àvali ovu organizaciju u razdoblju 1923-1941. Za pomo} i podr{ku u odlasku
iz Italije obavezno je ~lanstvo u usta{ama i katoli~ka vera.” (str. 868.)
Specijalna britanska komisija za izbeglice je, na osnovu kompletnijih oba-
ve{tajnih podataka, iste godine, sa~inila detaljniji i precizniji memorandum o
usta{ko-vatikanskoj sprezi i prosledila ga svom Forin ofisu, ameri~kom Stejt
departmanu i Centralnoj obave{tajnoj grupi Ministarstva rata. U njemu se
navodi: “Jezgro oko kojeg se odvija celokupna usta{ka aktivnost u Italiji bila
je, i jo{ je, Bratov{tina Sv. Jeronima u Rimu. Ova ustanova se nalazi u Ulici Ti-
ma~eli 132, i po tradiciji je hrvatski manastir i semeni{te za hrvatski sve{teni~-
ki podmladak. Pre dvadesetak godina pro{iren je stvaranjem hrvatske bratov-
{tine, ~ija je svrha bila da neguje i {titi hrvatske verske, politi~ke, kulturne i dru-
{tvene interese u Italiji. U tom je cilju primala priloge ne samo od bogatih Hr-
vata u Hrvatskoj, nego i od Sjedinjenih Dràva tako|e. Do 1941, Sv. Jeronim
je postao centar za usta{ke emigrantske krugove. Tokom 1941-1945. uglavnom
829
se bavio privatnom pomo}i hrvatskim internircima i ratnim zarobljenicima u
Italiji, i upravo se u toj oblasti najpre i istakao dr Krunoslav Draganovi}, mla-
di hrvatski sve{tenik koji je sad pokreta~ usta{kog pokreta u Italiji. Draganovi-
}a, koji je ranije bio li~ni sekretar sarajevskog nadbiskupa [ari}a, poznatog
simpatizera usta{a, Paveli} je postavio za delegata Hrvatskog crvenog krsta u
Me|unarodnom crvenom krstu u @enevi, te je u tom svojstvu bio u stalnoj ve-
zi s hrvatskim krugovima u Italiji i primao izda{nu nov~anu pomo} od hrvat-
ske vlade, od koje je, posle sloma Paveli}evog reìma, poprili~an deo ostao u
njegovim rukama.
Posle sloma Paveli}evog reìma 1945, Sv. Jeronim je jo{ jednom preuzeo
ulogu pruànja azila usta{kim emigrantima. U leto 1945, Draganovi} je li~no
obi{ao logore u koje su bili sme{teni biv{i pripadnici usta{kih oruànih snaga i
politi~kih organizacija. Uskoro je razvio poja~anu politi~ku aktivnost i usposta-
vio kontakte s glavnim predstavnicima usta{a. U tome su mu pomagali drugi
hrvatski sve{tenici, te se uspostavila bliska veza izme|u Sv. Jeronima i usta{kih
grupa {irom Italije, a tako|e i u Austriji. Ovo je dovelo do stvaranja politi~ke
obave{tajne slu`be koja je osposobila Sv. Jeronim da skuplja izve{taje i podat-
ke o politi~kim sklonostima me|u emigrantima. Isto je tako verovatno da su
obave{tenja dobijana iz tih izve{taja potom prosle|ivana Vatikanu. Da nastave
svoj rad s poprili~nim uspehom, dr Draganovi}u i njegovim kolegama omogu-
}ilo je to {to su posedovali crkvene prostorije koje su uìvale imunitet pred pa-
skom vojnih i civilnih vlasti. U samom Sv. Jeronimu smestio se velik broj po-
liti~kih izbeglica, a osim toga vi{e velikih skupina ostalih hranilo se u posebno
ustanovljenim menzama za hrvatske izbeglice. Pored toga, Sv. Jeronim je nad-
zirao niz drugih crkvenih zgrada kao {to su preno}i{te u San Paola ala Regala
6, gde se moglo smestiti oko 25 osoba, ènski samostan Grotaferata, tridesetak
kilometara od Rima, koji je toboè bio preno}i{te za hrvatske studentkinje, i
manastir Centocele u Rimu, gde je bio sme{ten velik broj najozlogla{enijih
usta{kih ratnih zlo~inaca i njihovih porodica. Dalje je Sv. Jeronim razradio
praksu da izdaje posebne li~ne karte, {tampane u franjeva~koj {tampariji pod
njihovim nadzorom, koje su italijanske vlasti prihvatale kao zvani~na doku-
menta na osnovu kojih su izdavane italijanske li~ne karte i boravi{ne dozvole.
Procenjuje se da je na taj na~in znatno vi{e od 300 pitomaca Fermo logora za
raseljena lica do{lo u leto 1946. u posed italijanskih dokumenata. Postoje ne-
pobitni dokazi da su nekim najozlogla{enijim ratnim zlo~incima na taj na~in
izdate li~ne karte iz Sv. Jeronima sa potpuno la`nim imenom, te im je tako
omogu}eno da dobiju italijanske boravi{ne dozvole, vize i ostala dokumenta
koja su im omogu}avala da emigriraju (general Vladimir Kren, na primer, ko-
ji je bio uhap{en u \enovi pred ukrcavanje, marta 1947, imao je kod sebe do-
kumenta ove vrste izra|ena pod imenom Marko Rubini, a i niz ostalih istaknu-
tih usta{a u istoj grupi tako|e su kod sebe imali sli~ne isprave). Finansijska or-
ganizacija Sv. Jeronima i pruànje pomo}i usta{kim emigrantima u rukama je
druga dva hrvatska sve{tenika, dr Mandi}a i dr Naletili}a, koji s velikom ume-
{no{}u rukuju prilozima dobijenim iz hrvatskih krugova u Americi, i sre|uju
830
da se zlato, nakit i strani novac, {to su ga deponovali visoki usta{ki zvani~nici,
plasira za italijanski novac.” (str. 868-870.) Ina~e, Dominik Mandi} je bio pot-
predsednik, a Vitomir Naletili} blagajnik Zavoda Sv. Jeronima.
Iako su se sile antihitlerovske koalicije ~vrsto dogovorile da }e po pobedo-
nosnom okon~anju rata uporno i nemilosrdno goniti sve dokazane ratne zlo~in-
ce, stvari su se ipak mnogo druga~ije odvijale. “Mjesto napora za u~vr{}enje
svjetskog mira, za koji su `rtvovani milioni ìvota, me|u pobjedni~kim save-
znicima otpo~eo je hladni rat, koji je prijetio da preraste u vru}i novi svjetski
rat daleko razornijih razmjera zahvaljuju}i novom nuklearnom oru`ju. Tajne
vojne i obavje{tajne slu`be otpo~inju pripreme, koje su zahtijevale temeljito
prestrojavanje – preuzimanje u slu`bu doju~era{njih neprijatelja, ratnih zlo~i-
naca – agenata i stru~njaka nacisti~ke slu`be u ratu sa biv{im saveznikom So-
vjetskim Savezom. Budu}i da je nova strate{ka orijentacija zna~ila ne samo kr-
{enje savezni~kih dogovora i multilateralnih me|unarodnih ugovora Ujedinje-
nih nacija, ve} i zakona Sjedinjenih Ameri~kih Dràva, bilo je nu`no stvaranje
tajnih kanala prevo|enja ratnih zlo~inaca. Ve} 1946. godine po~elo je stvara-
nje sistema “linije pacova”..., dobijanje legalnih viza na la`na imena, putem
podmi}ivanja diplomatskih i dràvnih ~inovnika, uklju~uju}i i me|unarodne
organizacije. Ameri~ke vojne obavje{tajne slu`be su ocijenile da u ovoj opera-
ciji “linije pacova” Vatikan moè posluìti kao najefikasnija, najorganizovani-
ja i najpoverljivija organizacija. Analize su pokazivale da je Vatikan spreman
da pomaè sve dokazane katolike, bez obzira na politi~ko uvjerenje i nacional-
nost, uklju~uju}i nacisti~ke saradnike. Izvje{taji su pokazivali da putevi bjeà-
nja ispred pravde ratnih zlo~inaca idu preko Rima, da katoli~ka crkva ulaè
ogromna finansijska sredstva za prebacivanje ratnih zlo~inaca u vanevropske
zemlje.” (str. 872-873.)
Bulaji} te podatke uglavnom crpi iz obimnih knjiga Kristofera Simpsona
i Nikolasa R. Domana, ameri~kih autora, a obe su objavljene 1989. godine.
“Kontraobavje{tajna slu`ba (CIC) 430. grupacije u Austriji utvrdila je da je hr-
vatski visoki sve}enik, dr Krunoslav Draganovi} ve} uspostavio “liniju paco-
va” za usta{ke bjegunce, koje naziva “hrvatskim fa{istima”, preko katoli~kog
Zavoda Sv. Jeronima. U slu`benom izvje{taju Ministarstva pravde Sjedinjenih
Dràva re~eno je da 430-ta CIC nije imala iluzije ko je monsinjor Draganovi}:
“Draganovi} je poznat i upisan kao fa{ista, ratni zlo~inac, itd., i da njegove ve-
ze sa ju`noameri~kim diplomatama sli~ne klase nijesu na~elno odobrene od
strane slu`benika Ministarstva inostranih poslova SAD. Utvr|eno je da je nje-
gov dolazak u Rim bio u neposrednoj vezi sa stvaranjem “linije pacova”, kroz
koju su preba~ene “izbjeglice”, “kao {to je usta{ki poglavnik Ante Paveli} i mi-
nistar policije Andrija Artukovi}, koji su organizovali me|u sobom ubistvo naj-
manje 400.000 Srba i Jevreja. Da kroz “liniju pacova” hrvatskog katoli~kog
sve}enika dr Krunoslava Draganovi}a nije pobjegao i gestapovac Klaus Barbi,
“krvolok iz Liona”, ratni zlo~inac ~iju ekstradiciju Francuskoj spre~ava ame-
ri~ka vojna obave{tajna slu`ba, vjerovatno se ne bi nikada utvrdila istina o “li-
831
niji pacova” pod pokroviteljstvom Vatikana u Rimu. U pripremama su|enja
ratnom zlo~incu Klausu Barbiju u Francuskoj, Ministarstvo pravde SAD je iz-
vr{ilo istragu odgovornosti organa Sjedinjenih Ameri~kih Dràva. Utvr|eno je
da su “Barbijevi putni i njegovi novi dokumenti pripremljeni uz pomo} hrvat-
ske fa{isti~ke organizacije pod rukovodstvom sve}enika imenom Krunoslav
Draganovi}.” (str. 873.) Sve do 1959. godine, ameri~ka obave{tajna slu`ba ofi-
cijelno za Krunoslava Draganovi}a iznosi da je “drào visoki poloàj kod usta-
{a, hrvatske fa{isti~ke organizacije”, “velike klerikalne partije”, da je “fanati~-
ni anti-Srbin”, li~ni izaslanik zagreba~kog nadbiskupa dr Alojzija Stepinca i da
“izvje{tava Paveli}a svaki dan.” (str. 884.) Taj i takav Krunoslav Draganovi}
iznenada se, 1967. godine, vratio u Jugoslaviju i do svoje smrti, 1982. godine,
ìveo u Sarajevu, a da iz tajanstvenih razloga niko protiv njega nije podnosio
krivi~nu prijavu niti mu je su|eno, iako je odmah posle rata zvani~no progla-
{en za ratnog zlo~inca i o njegovoj zlo~ina~koj delatnosti prikupljeno je obilje
verodostojnih dokumenata i li~nih svedo~enja.
Aleksa Benigar, u svojoj knjizi o Stepincu, koja sadrì vi{e od devetsto
strana, a u Rimu je objavila “Zajednica izdanja Ranjeni labud” 1974. godine,
pokazuje da se ni posle rata Stepinac nije distancirao od Paveli}a, pa ga je à-
lio kad je ~uo da je usta{ki poglavnik ranjen u atentatu. “Kad je kasnije u Kra-
{i}u saznao da je na njega u Argentini izvr{en atentat, kazao je ùpniku Vrane-
kovi}u – “@ao bi mi bilo, da mu se zlo dogodi, makar se nismo u mnogome
slagali i makar mi je zadavao mnogo briga.” (str. 887.) Kako tvrdi Benigar, za-
greba~ki nadbiskup je usta{kom poglavniku “priznavao dobru volju da pomog-
ne hrvatskom narodu. U mnogim stvarima ga je ispri~avao, jer je bilo ratno sta-
nje, dràva se rodila u najteìm danima, strane su vojske poplavile Hrvatsku, a
u samoj je zemlji bjesnio partizanski rat, pa je bilo nemogu}e dràti mirno nad-
zor nad ljudima i doga|ajima. On nije gledao na Paveli}evo stran~arstvo, na
usta{tvo, niti se na to kod drugih javnih radnika obazirao, jer je po{tovao uvje-
renje pojedinaca. Pazio je samo na to da li su njihova na~ela, po kojima rade,
u skladu s istinama svete vjere i kr{}anskog }udore|a.” (str. 887.)
Godine 1952. oglasila su se 143 hrvatska rimokatoli~ka sve{tenika, pred-
vo|ena nadbiskupom Ivanom [ari}em, memorandumom koji su uputili svim
svetskim vladama, dràvnim i verskim predvodnicima, javnim li~nostima i in-
formativnim agencijama, navode}i u njemu, izme|u ostaloga: “Ovdje hvatamo
priliku da ispravimo op}enito pogre{no mnjenje, da su sile osovine ostvarile
Nezavisnu Dràvu Hrvatsku. Povjesna je ~injenica da je hrvatski narod progla-
sio svoju samostalnost prije nego su se Nijemci, Talijani i predstavnici ratnog
reìma pojavili na hrvatskom tlu. Progla{enje nezavisnosti je bilo spontani iz-
raz cijelog hrvatskog naroda i neovisno je o kasnijem razvitku i politi~kim za-
pletanjima. Jedna izjava kardinala dra Alojzija Stepinca na njegovom procesu
tvrdi ovo: îtavi je hrvatski narod izjavio za hrvatsku dràvu i ja bih bio kuka-
vica da nisam shvatio kucaj srca hrvatskog naroda, koji je bio rob u prvoj Ju-
goslaviji... Povijesna borba hrvatskog naroda za nezavisnost pokazuje njegovu
~vrstu volju za uspostavu demokratske i suverene dràve Hrvatske, koja }e za-
832
jam~iti njegovu vjersku slobodu i kulturni razvitak. Stoga mi, ~lanovi klera,
smatramo svojom du`no{}u napregnuti sve snage da skrenemo na ovu ~injeni-
cu pa`nju ~itavog svijeta: hrvatski narod ne èli biti dijelom nikakve jugosla-
venske dràve, ni u bilo kojem obliku.” (str. 887.)
~) Kolja~ki svetac Alojzije Stepinac
Uporno, postepeno i sistematsko falsifikovanje istorijske istine i prikriva-
nje ratne zlo~ina~ke uloge rimokatoli~kog sve{tenstva dovelo je do progla{e-
nja Stepinca za sveca i izjave zagreba~kog nadbiskupa i mitropolita, kardinala
dr Franje Kuhari}a “da u Jasenovcu nije stradalo vi{e od samo ~etrdeset hilja-
da pravoslavnih Srba” (str. 888.), kao i {irenja perfidne laì da su na prostori-
ma jasenova~kog logora krajem rata likvidirane i mnogobrojne usta{e i domo-
brani. Rimokatoli~ka crkva u Hrvatskoj uporno je primat davala hrvatskim `r-
tvama, odnosno streljanju ve}eg broja usta{a i domobrana kod Blajburga. Ta-
ko je, nakon mise zadu{nice, 13. maja 1990. godine, u Lajbahu kod Blajburga,
fra Tomislav Duka u propovedi istakao: “Ovo mjesto je mjesto ujedinjenja, jer
su ovi hrvatski mu~enici pali za ono {to smo mi èljeli i {to smo voljeli, a da-
nas to u Hrvatskoj ostvarujemo... Ovo mjesto zato mora postati sveop}e, na-
rodno, hrvatsko sveti{te... Krv mu~enika palih za ideale nije izgubljena krv, ve}
sjeme iz koga mora niknuti ideal za kojega su pali, a to je slobodna i nezavisna
Hrvatska... Odbacimo sve razdiobe me|u nama, jer nikada na{e `rtve ne}e bi-
ti uzaludne ako im stavimo u srce Krista i Alaha... Zato nas ova na{a komemo-
racija mora ispuniti svetim ponosom, jer mi komemoriramo smrt koja nije uza-
ludna, smrt koja ra|a ìvotom... Hrvati, neka vam se ostvari sve ono za {ta su
na{i o~evi krvcu lili.” (str. 892.)
Dukin govor je u celosti preneo “Glas koncila”, glavni katoli~ki list za Hr-
vate, koji u broju od 24. juna 1990. godine uredni~kim komentarom pita “za-
{to bi, naime, papa morao do}i ba{ u Jasenovac da ondje osudi genocid nad Sr-
bima, kad je poznato da velika ve}ina jasenova~kih `rtava nisu bili Srbi, nego
@idovi, Romi i ponajvi{e hrvatski antifa{isti? ... I unato~ navodno sigurnim iz-
javama nekih preìvjelih zato~enika iz Jasenovca, sve je poznatije da je na tom
mjestu pobijen znatan dio pripadnika oruànih snaga NDH koje su se predale
kod Blajburga... Ako je pak o genocidu rije~, zar nije na na{em tlu u doba pro-
{log rata vr{en sustavni genocid nad muslimanima i isto tako sustavni genocid
nad hrvatskim katolicima? – ne samo u doba rata nego i u stanovito vrijeme na-
kon njega? Treba li da papa – kako se kod nas kaè “po klju~u”, osim u Jase-
novcu odmah po|e na most u Gora`de s kojega je ~etni~ka kama tjednima pu-
nila Drinu mrtvim muslimanima, i u Blajburg i Ko~evski Rog, pa opet u Jase-
novac.” (str. 894.) Kako dodaje Bulaji}, “uzoriti kardinal Kuhari} nije nikada
do{ao niti odrào spomen-misu u usta{kom logoru smrti Jasenovac. On je ju-
na 1991. predvodio “spomen-misu za oko 20.000 nevinih hrvatskih mu~enika
u Macelju kod Krapine”, koji su pogubljeni 4. na 5. juna 1945. na lokaciji “Le-
pa Bukva”, uklju~uju}i dvadesetoricu sve}enika, redovnika i sve}enika – pri-
pravnika.” (str. 894.)
833
Sve u svemu, ne samo da Rimokatoli~koj crkvi nikada nije padalo na pa-
met da prizna sopstvenu odgovornost za u~e{}e u genocidu nad srpskim naro-
dom, nego njeni visoki prelati uporno ponavljaju spremnost da se ti zlo~ini opet
izvr{e. “Li~nost zagreba~kog nadbiskupa Alojzija Stepinca, od strane Vatikana
i katoli~ke crkve, postala je nedodirljivom, sveta~kom. U stvari, to je bila od-
brana politike katoli~ke crkve u odnosu na katoli~ku Civitas Dei, usta{ku Ne-
zavisnu Dràvu Hrvatsku... Zagreba~ki nadbiskup Stepinac osu|en je 11. ok-
tobra 1946. zbog “krivnje protiv naroda i dràve” na kaznu li{enja slobode s
prisilnim radom, u trajanju od 16 godina i na gubitak politi~kih i gra|anskih
prava u trajanju od pet godina. Vatikan je odlu~no odgovorio, poslije tri dana,
14. oktobra 1946. Sveti zbor Sabora donio je odluku o “izop}enju svih sukri-
vaca za progon i osudu zagreba~kog nadbiskupa Alojzija Stepinca”. Nije ni{ta
re~eno koga je papa sve ekskomunicirao. Nije poznato da je ranije donesena
odluka o ekskomuniciranju usta{kih zlo~inaca genocida, sve{tenika koji su do-
kazano bili zakleti usta{e i u~estvovali u zlo~inima genocida. Na ponudu vla-
de FNRJ da Stepinac bude pu{ten iz zatvora, uz uslov da odmah bude povu~en
u Vatikan, Sveta stolica je odgovorila odbijanjem. Na prekid diplomatskih od-
nosa Jugoslavije sa Vatikanom, 17. decembra 1952, papa Pije XII je odgovo-
rio poslije 26 dana imenovanjem, 12. januara 1953, zagreba~kog nadbiskupa
Alojzija Stepinca za kardinala katoli~ke crkve.” (str. 900-901.) Tim povodom,
u sve~anom govoru, papa je rekao: “Premda se radujemo, ~asna bra}o, {to vas
vidimo ovdje pred nama, mislimo sa àlo{}u na na{ega ~asnog brata, zagreba~-
kog nadbiskupa, kome zbog okolnosti u kojima se nalazi, nije bilo dano da do-
|e u Rim k zajedni~kom ocu i da se slobodno vrati. Iako je odsutan, mi ga o~in-
skom ljubavlju grlimo i ìvo èlimo, da bi cio svijet znao, da smo ga po~astili
dostojanstvom rimskog grimiza, ali ni iz jednog drugog razloga, nego da svje-
do~imo njegovu narodu na{u dobrohotnost, da na osobit na~in pohvalimo i
utje{imo na{e drage sinove i k}eri, koji u tim te{kim vremenima ispovijedaju
odlu~no svoju katoli~ku vjeru... Na{a savjest nije mogla odobriti da priznamo
i odobrimo razloge, koji se u optu`bi zagreba~kog nadbiskupa navode. A ni-
smo mogli razo~arati ni nadu i o~ekivanja katolika cijelog svijeta kao i dobrog
broja nekatolika, koji su s velikim zadovoljstvom primili vijest da je pastir, ko-
ji je uzor apostolske gorljivosti i kr{}anske jakosti, podignut na dostojanstvo
rimskog grimiza.” (str. 901.)
}) Vatikanska javna podr{ka razbijanju Jugoslavije
Po~etkom devedesetih godina, i slovena~ki i hrvatski rimokatoli~ki bisku-
pi i njima podre|eno sve{tenstvo intenzivno su radili na razbijanju Jugoslavi-
je. Povodom Tu|manovog referenduma, od 19. maja 1991. godine, o suvere-
nitetu i me|unarodnom subjektivitetu Hrvatske, “Glas koncila” sugeri{e: “Mo-
èmo mirne savjesti re}i da je Jugoslavija, svaka dosada{nja i sada{nja Jugo-
slavija, za Hrvate i katolike negativno iskustvo. Od po~etka je u Jugoslaviji za-
pravo neprikladno biti po narodnosti Hrvatom i po vjeri katolikom. Bilo je raz-
doblja kad je to moglo biti manje neugodno, ali nikad nije postalo ugodno.
834
Odrije{ito hrvatsko opredjeljenje redovito se u Jugoslaviji smatralo dràvnom
opasno{}u. Katoli{tvo se u obje Jugoslavije tretiralo kao tu|inska ideologija.
Posljedica tako shva}enog i u praksi provo|enog jugoslovenstva je sve manji
broj Hrvata u Jugoslaviji i u samoj Republici Hrvatskoj sve nepovoljniji polo-
àj katoli~ke crkve.” (str. 921.)
S druge strane, kako zapaà Bulaji}, “ni hadezeovska nacisti~ko-secesio-
nisti~ka grupacija devedesetih godina XX vijeka ne krije svoje katoli~ko-kleri-
kalne smjernice. Papa Jovan Pavle II primio je, 25. maja 1991, kao {to je to u~i-
nio papa Pije XII 12. maja 1941. primaju}i usta{kog poglavnika Nezavisne Dr-
àve Hrvatske, hadezeovskog vrhovnika nove nezavisne dràve Hrvatske, dr
Franju Tu|mana.” (str. 922-923.) Kako je izvestio “Glas koncila” 2. juna, “na-
kon audijencije kod pape, predsjednik Tu|man posjetio je monsinjora Angela
Sodana, vr{itelja du`nosti papina dràvnoga tajnika. Taj posjet zna~io bi stano-
vitu neobi~nost u vatikanskom ceremonijalu, jer papin dràvni tajnik obi~no ne
prima odli~nike koje je papa primio u privatnu audijenciju, nego samo one ko-
je je papa primio u slu`beni (dràvni) posjet. Audijencija predsjednika Tu|ma-
na kod pape bila je formalno privatna, jer Republika Hrvatska dosad nije su-
bjekt me|unarodnoga prava. O sadràju razgovora pape i predsjednika Tu|ma-
na nije iz Vatikana izdano priop}enje jer se takva priop}enja izdaju samo kad
je audijencija slu`bena, a ne kad je privatna.” (str. 923.) Istorijska koincidenci-
ja sa prijemom Tu|manovog prethodnika i ideolo{kog rodona~elnika nije ni-
malo slu~ajna. “Tako se pona{ao i papa Pije XII, prilikom “privatne” audijen-
cije usta{kog poglavnika dr Ante Paveli}a, 18. maja 1941, prije 50 godina i ne-
djelju dana, jer ni tada, na osnovu pozitivnog me|unarodnog prava usta{ka Ne-
zavisna Dràva Hrvatska nije bila subjekat me|unarodnog prava! Iza posjete
hadezeovskog vrhovnika Vatikanu stajao je katoli~ki Zavod Sv. Jeronima u Ri-
mu, kao {to je to bio slu~aj 18. maja 1941. prilikom posjete usta{kog poglav-
nika NDH dr Ante Paveli}a, kada su se na Zavodu Sv. Jeronima vijorile usta-
{ke zastave, kada je skinut grb Kraljevine Jugoslavije.” (str. 923.)
Slede}i Paveli}evo hodo~a{}e po Rimu, kako “Glas koncila” dalje izve{ta-
va, “odmah nakon razgovora s papom predsjednik (Tu|man – pr.) do{ao je u
papinski hrvatski Zavod Sv. Jeronima, gdje je sa svojom pratnjom ostao na ru~-
ku. Tom prilikom ga je pozdravio rektor Zavoda monsinjor Ratko Peri}, koji je
naglasio da se Zavod “kroz cijelu svoju povijest zauzeto i neumorno zalagao
za o~uvanje identiteta hrvatskog naroda i za njegovu teritorijalnu cjelovitost.”
(str. 923.) Povodom posete papi, Tu|man je tom vode}em katoli~kom listu dao
i intervju, u kome je najvi{om ocenom ocenio ulogu Rimokatoli~ke crkve u
borbi za postizanje hrvatske nezavisnosti. Kako on kaè, “da se na svoj na~in
nije poklopilo nastojanje katoli~ke crkve i program Hrvatske demokratske za-
jednice do gotovo potpunog proìmanja, sve ono {to smo postigli u usposta-
vljanju demokracije, toga duhovnog jedinstva i preporoda hrvatskog naroda, a
{to je na svojstven na~in ~udo, ne bi bilo mogu}e.” (str. 923.) Bulaji} detaljno
analizira i pona{anje doma}eg katoli~kog sve{tenstva. “Kardinal dr Franjo Ku-
hari} je sa svoje strane dao punu i sna`nu podr{ku hadezeovskoj akciji razbija-
835
nja jugoslovenske dràve – deklaracija Sabora Republike Hrvatske “o usposta-
vi suverene i samostalne Republike Hrvatske”, od 25. juna 1991, na isti na~in
kako je to njegov prethodnik, zagreba~ki nadbiskup i predsjednik Biskupskih
konferencija dr Alojzije Stepinac, dao progla{avanju usta{ke Nezavisne Drà-
ve Hrvatske 1941. godine. U cilju podr{ke razbijanju jugoslovenske dràve, sa-
zvano je izvanredno zasijedanje u Zagrebu biskupske konferencije Jugoslavi-
je, 27. juna 1991, na isti na~in kako je to u~injeno u podr{ku usta{koj Nezavi-
snoj Dràvi Hrvatskoj na Biskupskoj konferenciji 17-20. novembra 1941. go-
dine... Biskupi govore o “nasilju nad zakonito izraènom voljom naroda”, bez
obzira na kr{enje vaè}eg Ustava Jugoslavije. Jo{ vi{e, biskupi upotrebljavaju
pojam “ostataka dosada{njeg ustavnog poretka”. Na toj osnovi biskupije se sta-
vljaju u poloàj sudija, koji ponovo smatraju da se nalaze na opelu razorene ju-
goslovenske dràve... U tom pravcu biskupi javno usmjeravaju svoje vjernike
“da dosljedno ustraju” na razbijanju jugoslovenske dràve.” (str. 923-924.)
Papa Jovan Pavle II je, 29. juna 1991. godine, otvoreno podrào razbijanje
Jugoslavije, kad se ve} desio ve}i broj sporadi~nih sukoba koji su nagove{ta-
vali mogu}nost gra|anskog rata. On je izjavio: “Moja se misao danas osobito
upravlja dragim pu~anstvima Hrvatske i Slovenije. Osje}am se blizu onima ko-
ji oplakuju svoje mrtve, ranjenima, onima koji ìve u bolu i strahu. Ponavljam
jo{ jednom da se ne mogu i ne smiju gu{iti prava i zakonske te`nje naroda, i
èlim tako ohrabriti sve inicijative k traènju pravednih rje{enja, jedinih koja
mogu jam~iti mir i bratski suìvot me|u narodima.” (str. 924.) Papa bi hteo da
se Hrvatska otcepi i odnese sa sobom mnoge srpske teritorije, a da se to postig-
ne mirno i u “bratskoj ljubavi”, dok njegov miljenik Tu|man otvoreno obna-
vlja usta{ku ideologiju i ozvani~uje stare zloglasne usta{ke simbole. U sli~nom
tonu, Jovan Pavle Drugi upu}uje poruke Anti Markovi}u, Milanu Ku~anu i
Franji Tu|manu. [iroku kampanju podr{ke slovena~kim i hrvatskim separati-
stima pokrenule su biskupske konferencije Austrije, ê{ke i Slova~ke, Nema~-
ke, Sjedinjenih Ameri~kih Dràva i Biskupska komisija Evropske zajednice.
Osokoljen velikim vatikanskim uticajem na vlade zapadnih zemalja i pa-
pinim entuzijazmom da se svim silama podupre razbijanje jugoslovenske dr-
àve, “Glas koncila” se, 7. jula 1991. godine, obru{io na JNA slede}im re~ima:
“U trenutku kad je vojska, {to se slu`beno jo{ zove narodnom, poslana protiv
naroda koji je svoj i njezin suveren, nije postojalo vrhovno zapovjedni{tvo te
vojske, pa nitko nije mogao izdati takav nalog. Ipak je vojska krenula, izvr{ila
grozno krvoproli}e, poslala u smrt ne samo stanoviti broj zakonito naoruànih
branitelja narodne slobode i suverenosti, nego tako|er mnogo nenaoruànih
gra|ana, èna i djece. Vojnici su pucali po mirnim prolaznicima, ~ak po bolni-
ci. Svojim su dràvnim oru`jem {titili i jo{ uvijek {tite naoruàne razbojnike
{to progone, obespravljuju, ubijaju, ranjavaju i protjeravaju Hrvate u njihovoj
vlastitoj domovini i dràvi. Ta je vojska po~inila neizmjerljivu {tetu privredi,
prometnicama, nastambama. Zlo~ine je snimila televizija i vidio ih je cijeli svi-
jet.” (str. 927.) Tako se Rimokatoli~ka crkva svim svojim potencijalima uklju-
~ila u antisrpski propagandni rat i plasiranje medijskih laì fantasti~nih razme-
ra, kojima je svakodnevno zasipana javnost celog sveta.
836
Tako je, na primer, rimokatoli~ko sve{tenstvo insistiralo na perfidno smi-
{ljenoj obmani da se Slovenci i Hrvati bore za slobodu i demokratiju, a da Sr-
bi èle o~uvanje marksizma i komunizma. Povodom papine enciklike iz jula
1991. godine, u kojoj je nagla{eno da kriza marksizma nije donela sveop{te
ukidanje nepravde i tla~enja u svetskim razmerama, “Glas koncila”, neposred-
no potom, u broju 28. komentari{e: “Mi koji ìvimo na podru~ju donedavne Ju-
goslavije imamo se, naàlost, prilike o tome uvjeriti. Osobito zbog toga {to ov-
dje marksizam nije bio ni izvorni ni glavni, nego je gotovo od po~etka stavljen
u slu`bu velikosrpstva. Nakon {to marksizam u svemu svijetu i{~ezava, srbi-
janski ga vlastodr{ci poku{avaju odràti i u dràvi i osobito u tzv. Jugosloven-
skoj narodnoj armiji. I ta podudarnost upozorava da je ta armija u slu`bi ba{ te
vlasti. O~ito je da su poku{ali sa~uvati marksisti~ku ideologiju nemaju}i je
pred svijetom ~ime nadomjestiti. Odreknu li se, pokazao bi se goli {ovinizam,
ideologija krvi {to ho}e istrijebiti svaku drugu krv da bi sama posjedovala ze-
mlju. No kako vrijeme prolazi, komunisti~ka maska je sve providnija. Mjesto
kamuflaè ideologijom preostaje primjena gole sile. Militarizam. Ne uspiju li
europski i svjetski mirovni napori, s prate}im ekonomskim posljedicama za ne-
poslu{ne, tu silu urazumiti, preostat }e nam samo krvava borba – “do istrage
na{e ili va{e.” (str. 928.)
Kardinal Franjo Kuhari} i njegovi pomo}ni biskupi, \uro Kok{a i Juraj Je-
zerinac, svojski podupiru sve aktivnosti Tu|manovog reìma i brinu se, bogo-
sluènjem i javnim izjavama, “za sve poginule, otete i zarobljene u ovim te-
{kim i tjeskobnim danima obrane hrvatske domovine i njezine slobode.” (str.
928.) Bulaji} zapaà da “visoki predstavnici katoli~ke crkve ni jednom rije~ju
ne pominju prava i poloàj pravoslavnih Srba “u hrvatskoj domovini”. Tako su
se predstavnici katoli~ke crkve, na ~elu sa nadbiskupom Stepincem, pona{ali
1941–1945. u usta{koj Nezavisnoj Dràvi Hrvatskoj.” (str. 928.) Dakle, u ri-
mokatoli~koj crkvenoj politici nisu se, tokom celog dvadesetog veka, nikakve
bitne promene desile po pitanju vo|enja antisrpske politike i aktivnosti na raz-
bijanju jugoslovenske dràve. Zato nije nimalo slu~ajno {to je Franjo Tu|man,
po dolasku na vlast Hrvatske demokratske zajednice, slu`beno saop{tio “da je
Nezavisna Dràva Hrvatska bila izraz povijesnih te`nji hrvatskog naroda; ka-
da je za strana~ki simbol uzeta “{ahovnica” na hrvatskoj zastavi, {to je prvi put
u~injeno u usta{koj NDH.” (str. 928.)
Da je zaista re~ o obnovi usta{ke hrvatske dràve u delimi~no modifiko-
vanoj varijanti, pokazali su i prvi potezi Tu|manove vlasti. “Hrvatska demo-
kratska zajednica je, dolaskom na vlast uz otvorenu podr{ku klera katoli~ke cr-
kve, po hitnom postupku donijela novi Ustav Republike Hrvatske, decembra
1990., na osnovu kojeg su Srbi izgubili status naroda i postali nacionalna ma-
njina. Na mjesto “hrvatskosrpskog” i “srpskohrvatskog”, slu`beni jezik u Hr-
vatskoj postao je “hrvatski jezik”. Na mjesto latini~nog i }irili~nog pisma, slu-
`beno pismo je samo latinica, s tim da se kao izuzetak moè uvesti “}irili~no
ili drugo pismo, pod uvjetima propisanim zakonom”! Srbi u Hrvatskoj nema-
ju svoje {kole niti obrazovne ustanove, svoje novine ni televizije, ~ak ni kultur-
837
ne centre. Jedna od prvih odluka hadezeovskih vlasti u Hrvatskoj bilo je prei-
menovanje Trga `rtava fa{izma u Zagrebu u Trg hrvatskih velikana. Trgovi i
ulice dobijaju nazive kardinala Alojzija Stepinca, Mila Budaka i drugih klero-
fa{isti~kih li~nosti. U Splitu je osnovana Usta{ka stranka i 10. travnja (aprila)
1991. obiljeèn dan obrazovanja usta{ke Nezavisne Dràve Hrvatske. Hrvat-
ska stranka prava zatraìla je da se u hadezeovsku Republiku Hrvatsku prene-
su posmrtni ostaci usta{kog poglavnika, dr Ante Paveli}a, i da se “dostojno sa-
hrane”. U hadezeovsku Republiku Hrvatsku se vra}aju ili povremeno borave
usta{ki genocidni zlo~inci. Obrazovano je dru{tvo “Hrvatski domobrani”, po
imenu regularne vojske usta{ke NDH. Po primjeru Adolfa Hitlera sa nacisti~-
kom partijom i dr Franjo Tu|man, prvi u poslijeratnoj Evropi, naoruàva svo-
ju Hrvatsku demokratsku stranku.” (str. 928-929.)
Ve} po tim prvim, spoljnim znacima stvarnih namera hrvatske vlasti, Srbi
nisu imali ni~emu dobrom da se nadaju. Pogotovo kad su videli kako zvani~ni
saborski predstavnici u~estvuju u komemorativnim sve~anostima prilikom ot-
krivanja spomenika istaknutim usta{kim zlikovcima. Na primer, “u crkvi Sv.
Antuna, u selu Vukmani}, kod Karlovca, hadezeovska hrvatska vlast otkrila je
spomen-plo~u “poginulim i nestalim Hrvatima u II svjetskom ratu”, na kojoj se
nalazi nekoliko imena genocidnih zlo~inaca, usta{kih kolja~a, me|u kojima i
Dragan Muji}, organizator pokolja kod Ivani} jarka 1941., gdje je ubijeno oko
400 pravoslavnih Srba.” (str. 929.) Tu|manova vlast je ubrzano obnavljala sta-
ro usta{ko ruho i uporedo povela propagandni rat protiv Srba i sistematske re-
presalije. “Po primjeru usta{ke Nezavisne Dràve Hrvatske, svuda se uvode hr-
vatski nazivi. Za samo nekoliko mjeseci mnoga preduze}a su preimenovana sa
hrvatskim predznakom kao: Hrvatska televizija, Hrvatski radio, Hrvatska elek-
troprivreda, Hrvatska po{ta i telekomunikacije, Hrvatske ceste, Hrvatske {ume,
Hrvatska èljeznica, Hrvatska vodoprivreda, Hrvatsko novinarsko dru{tvo, Hr-
vatsko dru{tvo filmskih radnika, itd. Jugoslavenska akademija znanosti i
umjetnosti u Zagrebu, koja nosi to ime od osnivanja 1866. godine, preimeno-
vana je u Hrvatsku akademiju znanosti i umjetnosti. U sistemu usta{ko-gebel-
sovske propagande od posebnog zna~aja je osnivanje Hrvatske informativne
novinske agencije (HINA).
Aktivisti Srpske demokratske stranke (SDS) u hrvatskim sredstvima infor-
misanja progla{avani su za “teroriste”, “razbojnike”, “bandite”, “~etnike”.
Mnoge srpske vo|e su privo|eni u stanice milicije, hap{eni, saslu{avani, tu~e-
ni i maltretirani od strane hrvatskih specijalaca (me|u kojima ima dosta Alba-
naca sa Kosova, pla}enika). Hadezeovski aktivisti i “specijalci” su po~eli na-
padati i na Srpsku pravoslavnu crkvu, njene hramove, parohijske domove, sve-
{tena lica (sve{tenik u Petrinji, Dragan Glumac, povre|en je od strane hrvatske
policije u oktobru 1990; sve{tenik na slu`bi u Slunju, Braco Sen~anin, uhap{en
je 1. aprila 1991., bez razloga saslu{avan i maltretiran, itd.). U mjestima gdje
su Srbi u manjini (Zagreb, Zadar, [ibenik, Split, Drni{ i dr.) od Srba slu`beni-
ka traè se pismene izjave lojalnosti vrhovni{tvu HDZ. U selu Br{adin, 1. ma-
ja 1991., ubijen je Stevan Ili}, samo zato {to je kroz selo nosio srpsku zastavu.
838
U to vrijeme, na ulazu kombinata “Borovo” postavljen je napis “Srbima ulaz
zabranjen”; u nekoliko zagreba~kih ugostiteljskih objekata (Dubrava) pojavili
su se napisi “Zabranjeno za Srbe i za pse”. Poseban oblik hadezeovskog priti-
ska na Srbe u Hrvatskoj o~ituje se kroz uni{tavanje njihove imovine, minira-
nje, ru{enje, kamenovanje srpskih ku}a, plja~kanje, paljenje. Na jadranskoj
obali ru{e se srpske ku}e, pored hrvatskih koje ostaju nedirnute, samo zbog na-
cionalnosti vlasnika. Uvode se posebni vi{i porezi na ku}e ~iji su vlasnici Srbi
iz Srbije. Poloàj Srba u Hrvatskoj, po~etkom devedesetih godina, umnogome
podsje}a na poloàj Jevreja u nacisti~koj Nema~koj po~etkom ~etrdesetih go-
dina ovog stolje}a!” (str. 929.)
d) Srbi pod noèm pape Jovana Pavla Drugog
Uskoro po~inju krvavi oruàni obra~uni hrvatske policije i paravojnih gru-
pacija sa srpskim stanovni{tvom u Borovu Selu, Pakracu, Tenji itd. Srpske iz-
beglice su pokuljale sa avnojevskih hrvatskih prostora. “Biskupi u Hrvatskoj,
na ~elu sa uzoritim kardinalom dr Franjom Kuhari}em, ni rije~ju ne pominju
pravoslavne Srbe u hadezeovskoj demokraciji, demokraciji Civitas Dei. Nje-
gova svetost papa Jovan Pavle II nije ni u molitvi pomenuo pravoslavne Srbe
1991. U vrijeme kada je broj srpskih izbjeglica sa teritorije Republike Hrvat-
ske udvostru~en ... predsjednik Karitasa Biskupske konferencije, monsinjor
Vladimir Stankovi}, apeluje za pomo} za “hrvatske obitelji, koje su protjerane
sa svojih ognji{ta u Kninu, u Slavoniji, na Baniji”... [irom Republike Hrvatske
katoli~ka crkva organizuje “javne molitve za vojnike”, ne za legalne vojnike
Jugoslovenske narodne armije, ve} za paravojne organizacije Republike Hrvat-
ske. Na “260. zavjetnom hodo~a{}u na Mariju Bistricu”, uzoriti kardinal Ku-
hari} krivicu {to se na tlu hrvatske domovine “ratuje” baca na Ustav Jugosla-
vije, iako je pravni osnov stvoren hadezeovskim Ustavom Republike Hrvat-
ske.” (str. 930.)
Papa se prividno u vi{e navrata zalagao za mir, ali iz sadràja svih njego-
vih govora je jasno da on insistira na definitivnom ukidanju Jugoslavije i mir-
nom razgrani~enju Srba i Hrvata po {avovima avnojevskih granica. “Govore}i
mladim Hrvatima 26. jula, papa je istakao kako se njihova domovina, {to zna-
~i Hrvatska, “unato~ velikim te{ko}ama zalaè za odbranu slobode i demokra-
cije”. Katoli~ki tjednik pozdravlja ovaj stav pape Jovana Pavla II kao “prvi do-
prinos crkve hrvatskom dostojanstvu i samobitnosti pred o~ima svjetske javno-
sti.” (str. 932.) Kako dalje komentari{e Bulaji}, “u isto vrijeme uzoriti kardinal
dr Franjo Kuhari}, na franjeva~kom jubileju u Livnu 28. jula, obra}a se samo
pravoslavnim Srbima: “Bra}o Srbi, mi vas ljubimo u Isusu Kristu i u ime te lju-
bavi molimo vas i zaklinjemo – odustanite od nasilja”. Ove rije~i izgovorene
su u mjestu u kome su usta{e genocidno u toku rata pobile 1.587 pravoslavnih
Srba, me|u kojima od 6 dana do 6 godina 248, od 6 do 18 godina u jame je ba-
~eno 425 nevinih du{a. U srpskom pravoslavnom selu Golinjevo ni pili~nika
nije ostalo, pobijeno je 256 pravoslavnih Srba. Uzoriti kardinal u Livnu isti~e:
“Istina }e otjerati la`, kao {to vjetrovi rastjeruju dim!” U ime te istine ne govo-
839
ri o `rtvama genocida, za fra Sre}ka Peri}a, koji se nalazi na prvom mjestu li-
ste 56 usta{kih zlo~inaca ovog kraja, za koga se tvrdi da je javno pozivao usta-
{e na zlo~in genocida protiv pravoslavnih Srba, da najprije ubiju njegovu se-
stru koja se udala za Srbina, pa da onda do|u na opro{taj kod njega, kardinal
tvrdi da je nevin! Samo dvije nedjelje poslije franjeva~kog jubileja u Livnu, 11.
avgusta, patrijarh Srpske pravoslavne crkve Pavle i {est pravoslavnih episkopa
odràli su u Livnu arhijerejsku liturgiju i parastos nad otkopanim kostima `rta-
va usta{kog genocida. Na tom tu`nom parastosu nije se pojavio uzoriti kardi-
nal i nijedan predstavnik katoli~ke crkve.” (str. 932.)
Rimokatoli~ki biskupi s teritorije Republike Hrvatske uputili su, 30. jula
1991. godine, apel javnosti koji su naslovili “Hrvatska se nalazi u nesre}i na-
metnutog rata!” Su{tina tog apela je izrazito navija~ka i antisrpska, ocene jed-
nostrane i bazirane na ve{ta~kom diferenciranju “dobrih” Hrvata u odnosu na
“nevaljale” Srbe. “Biskupi iznose stanovi{te “pred cijelim svijetom” da se radi
o “odbacivanju demokratskog parlamentarnog puta za rje{avanje otvorenih po-
liti~kih pitanja”, proklamuju da je “obrana domovine i njenih demokratskih in-
stitucija pravo i du`nost zakonite vlasti”. Proizlazi da su na optuèni~ku klupu
opet stavljeni pravoslavni Srbi, jer se ne pominje njihovo pravo na “obranu”
svojih legitimnih prava. Biskupi govore o sada{njem “zlo~inu protiv ~ovje~an-
stva” i gaènju me|unarodnih konvencija. Jugoslavija je i potpisnik Konvenci-
je Ujedinjenih nacija o spre~avanju i ka`njavanju zlo~ina genocida, ali katoli~-
ka crkva nikada nije zatraìla primjenu te konvencije na usta{ke zlo~ine geno-
cida protiv pravoslavnih Srba, Jevreja i Cigana. Nikada nije pozvala na odgo-
vornost katoli~ke sve}enike za koje je dokazano u~e{}e u usta{kim zlo~inima
genocida.
U ovoj dramati~noj situaciji biskupi traè me|unarodnu intervenciju, ape-
luju “na dràvnike i me|unarodne ustanove Evrope i svijeta da se hitno i aktiv-
no zaloè za mir i demokratsko rje{enje politi~ke krize kod nas”, pozivaju “op-
}u crkvu, bra}u u episkopatu i sve vjernike da nam se u molitvi pridruè i dje-
lotvorno podrè”. Hrvatski biskupi su, dan prije po~etka zasijedanja Sabora,
“odlu~ili da posjete predsjednika Tu|mana i prenesu mu stavove Biskupske
konferencije, u diskreciji, da ne bi ispalo kako se biskupi direktno petljaju u po-
litiku”. “Biskupi o tome nisu izvijestili javnost”. Diskreciju je razotkrio pred-
sjednik Republike Hrvatske dr Franjo Tu|man, “u svom saborskom govoru
spomenuo je da ga je pohodilo izaslanstvo hrvatskih katoli~kih biskupa”. Po-
sjeta hrvatskih biskupa hadezeovskom vrhovniku, dr Franji Tu|manu 1991.
godine, na ~elu sa zagreba~kim nadbiskupom, kardinalom dr Franjom Kuhari-
}em, podsje}a na posjetu hrvatskih biskupa, poslije Biskupske konferencije
1941, usta{kom poglavniku dr Anti Paveli}u – na politiku Stepinca i stvaranja
Civitas Dei na ru{evinama jugoslavenske dràve. Na toj liniji glavna prepreka
je Jugoslovenska narodna armija, o kojoj katoli~ki tjednik pi{e: “Dvojbe vi{e
nema – postupke jednog dijela Armije, koja nije ni jugoslovenska ni narodna,
treba nazvati pravim imenom – na djelu je armijski rat protiv hrvatskog naro-
da!”, “tzv. Jugoslavenska narodna armija ubija hrvatske mladi}e, uni{tava obi-
840
teljske ku}e, crkve, {kole, ambulante”, “za Hrvatsku i hrvatski narod, nakon
svega, ona je samo neprijateljska, okupacijska i zlo~ina~ka.” (str. 933.)
Zdu{no u~e{}e rimokatoli~kih prelata i njihove centrale u antisrpskom pro-
pagandnom ratu nastavlja se sa sve ve}om èstinom. U avgustu 1991. godine
katoli~ki nedeljnik “Glas koncila”, kako dokumentuje Bulaji}, “na naslovnim
stranama pi{e o “stravi~nim” stradanjima i razaranjima, o “pokolju na Baniji”,
pod naslovom “Genocid s predumi{ljajem”!, o “~etni~kim otmicama za ìvi {tit
po Sadamovom modelu “gomile zlo~inaca kolja~a”! U @upanji, na koncelebri-
ranoj misi prilikom sahrane poginulih hadezeovskih gardista, ùpnik Ivan Va-
ro{i} je, u ime biskupa ]irila Kosa, u propovijedi istakao da su oni pali u “ob-
rani domovine”, da “takvu `rtvu Bog nagra|uje vje~no{}u u svome domu”:
“Hrvatski sinovi kao sjeme siju se u zemlju. Vjerujem da }e donijeti ploda.
Uvijek je krv mu~enika bila sjeme novoga ìvota. U to i sada vjerujemo!” Po-
dr{ka u ime Boga! ... U razgovoru za austrijsku katoli~ku novinsku agenciju,
kardinal Franjo Kuhari} izjavljuje da oruàni okr{aji na grani~nim podru~jima
Hrvatske predstavljaju “bruku za ~itavu Evropu”, da su za sve zao{treniju situ-
aciju “odgovorni i krivi” “srpski ekstremisti”, koji “èle braniti sustav, ideolo-
giju i civilizaciju koja je razli~ita od one u Hrvatskoj. Oni napadaju hrvatska
sela ~iji stanovnici “ili su opkoljeni ili su ve} izbjegli”. Samo u regiji Banije,
koja pripada zagreba~koj nadbiskupiji, sedam je ùpnika moralo napustiti svo-
je ùpe da bi spasilo goli ìvot”. Kardinal je izjavio da se “produbila mr`nja iz-
me|u narodnih skupina, premda ne i izme|u vo|stva crkava” i u tom kontekstu
najavio “svoju namjeru da uspostavi kontakt sa srpskim pravoslavnim mitro-
politom u Zagrebu da bi zajedni~ki razmotrili mogu}nost uvo|enja dijaloga za
mir”.
Radio Vatikan je u to vrijeme izvijestio o po~asti koju su “katoli~ki vjerni-
ci u isto~noj Hercegovini odali `rtvama Drugog svjetskog rata na dostojan na-
~in!” Radio Vatikan je pomenuo i parastos nekoliko hiljada `rtava usta{kog ge-
nocida nad pravoslavnim Srbima u srpskom selu Prebilovcima na istom pod-
ru~ju (samo iz tog sela, od oko hiljadu stanovnika, pobijeno je, zaklano i ba~e-
no u jamu [urmanci preko 800 pravoslavnih Srba, èna i djece, samo jednog
dana, 6. avgusta 1941., oko 500), kada je i 4. avgusta patrijarh SPC gospodin
Pavle blagoslovio temelje pravoslavne crkve. Na ovoj komemoraciji nije bio
nijedan predstavnik katoli~ke crkve, a Radio Vatikan podvla~i da je tom prili-
kom “izravno optuèn hrvatski narod”, {to budi sumnju “da se ne radi samo o
gradnji hrama mu~enicima”, ve} “zapravo o gradnji jo{ jedne od grani~nih tvr-
|ava Srpstva”! Zaboravlja se da je upravo stravi~ni genocid nad pravoslavnim
Srbima Prebilovaca i u drugim mjestima ovog dijela Hercegovine bio usmje-
ren na pomjeranje granica “predzi|a katolicizma” (Antemurale Kristijanita-
tis).” (str. 933-934.)
d`) Vatikanska diplomatija u slu`bi nove NDH
Sva tradicionalna jezuitska pokvarenost do{la je ponovo do punog izraà-
ja prilikom posete vatikanskog sekretara @an Luj Torana, koji je u Zagrebu
podupirao hrvatska separatisti~ka nastojanja, a u Beogradu nastupao s punim
841
ustima la`ne ekumenske ljubavi. Na osnovu njegovog izve{taja, “papa Jovan
Pavle II je, prilikom posjete Ma|arskoj, otvorenije iznio svoje stavove o razbi-
janju jugoslovenske dràve. Na misi u Pe~uju, 17. avgusta 1991. godine, na ko-
joj je prisustvovalo oko dvadeset hiljada ma|arskih Hrvata i 1.300 hodo~asni-
ka iz Hrvatske sa kardinalom Kuhari}em, pomo}nim biskupom \urom Kok-
{om, |akova~kim biskupom ]irilom Kosom, pomo}nim biskupom Marinom
Sraki}em, banjalu~kim biskupom Franjom Komaricom, suboti~kim biskupom
Jano{em Penzesom i zrenjaninskim biskupom Laslom Hu{varom, papa je na
hrvatskom jeziku rekao”, kako ga citira Bulaji}, po “Glasu koncila” od 25. av-
gusta: “Srda~no pozdravljam kardinala Kuhari}a, zagreba~kog nadbiskupa, i
druge biskupe koji su do{li iz Hrvatske zajedno s brojnim vjernicima. Jo{ je-
danput vas uvjeravam da sam blizu va{im zakonitim te`njama, ponavljaju}i
svoj apel me|unarodnoj zajednici da vas pomogne u ovom te{kom ~asu va{e
povijesti.” (str. 941.) Bulaji} dalje iznosi karakteristi~na fakta koja raskrinkava-
ju papsku politiku: “Katoli~ki tjednik “Glas koncila” donio je ovu izjavu pape
Jovana Pavla na prvoj strani pod naslovom “Papa poziva me|unarodnu zajed-
nicu da pomogne Hrvatskoj”, uz napomenu da je “papinoj misi u Pe~uju pre-
bivao i Oton Habzbur{ki sa svojom obitelji”. Torinski dnevnik “Stampa” pro-
tuma~io je ovu izjavu da “papa èli da ide u Hrvatsku, ali u nezavisnu Hrvat-
sku”, da papa “nikad dosad nije na tako direktan na~in povezivao problem ne-
zavisnosti Hrvatske i mogu}nost svoje posjete ovoj zemlji”.
Za razumijevanje politike Vatikana kao dràve, i Svete stolice kao univer-
zalne katoli~ke crkve, va`no je utvrditi ~injenice i me|usobno ih upore|ivati.
Porukama koje su posle audijencije kod svetog oca prenosili {efovi secesioni-
sti~kih dràva Slovenije, Milan Ku~an, i Hrvatske, dr Franjo Tu|man, u Jugo-
slaviji se nije vjerovalo, jer su zvani~na saop{tenja Vatikana bila sasvim druga-
~ije intonirana. O~igledno je da je papa Jovan Pavle II jedno obe}avao i govo-
rio Tu|manu i Ku~anu, a druga~ija stanovi{ta saop{tavao javnosti... I na misi u
[ambateliju (ûbapi{tu), papa Jovan Pavle II srda~no je pozdravio “kardinala
Franju Kuhari}a, zagreba~kog nadbiskupa, pomo}noga biskupa zagreba~ke
nadbiskupije \uru Kok{u, i hrvatske hodo~asnike koji su do{li iz Ma|arske,
Hrvatske, Austrije i Slova~ke da bi se susreli s Petrovim nasljednikom”. Kada
su saslu{ali propovjed kardinala Kuhari}a, 4. avgusta 1991., u zagreba~koj ka-
tedrali, {panski reporteri su zaklju~ili da je kardinal “ùdio i skoro vapio za hr-
vatskom osvetom nad srpskim “teroristima”, {to je zvu~alo kao poziv na krsta-
{ki rat.” (str. 941-942.)
Ve} krajem avgusta 1991. godine, u zvani~nom vatikanskom dnevnom li-
stu “Oservatore Romano” objavljuje se tvrdnja da je “~itava Hrvatska u plame-
nu zbog zajedni~ke ofanzive srbijanskih pobunjenika i jugoslovenske vojske.”
(str. 947.) Bulaji} otkriva da je takva tvrdnja “na liniji telegrama koji je dràv-
ni sekretar njegove svetosti pape, An|elo Sodano, koji je ranije primio hadeze-
ovskog vrhovnika i predsjednika Republike Hrvatske u zvani~nu posjetu, upu-
tio predsjedavaju}em Ministarskog savjeta Evropske zajednice, Van den Bru-
ku, poziv “me|unarodne zajednice da svim sredstvima nastoji zaustaviti oru-
842
àne sukobe” u Hrvatskoj. U tom telegramu, zna~ajno je da dràvni sekretar iz-
raàva nadu “da }e se uspjeti nagovoriti pojedine republike(!) da ubrzaju pro-
ces dràvnog preure|enja”. Ovu diplomatsku izjavu obja{njava Radio Vatikan
da je “to u prvom redu Srbija”, kojoj predvi|a “totalni krah” i svo|enje Srbije
na njezinu pravu mjeru iz 1914. godine.” (str. 947.)
Biskupska komisija, 4. septembra 1991., insistira da je Hrvatskoj spolja
nametnut rat radi otimanja teritorije, koji, uz podr{ku Srbije i Crne Gore, vodi
jugoslovenska vojska koja se otela bilo kakvoj civilnoj kontroli savezne vlasti.
“Biskupi, u zaklju~ku pisma, isti~u “da bi najve}i doprinos za preovladavanje
toga, za suvremenu Europu sramotnog stanja, bilo me|unarodno diplomatsko
priznavanje Slovenije i Hrvatske”, ~ime bi me|unarodna zajednica, koja se za-
laè za mirno rje{enje jugoslovenske krize, za razliku od odbijanja saradnje po-
jedinih subjekata u Jugoslaviji, dobila autenti~ne i pouzdane saradnike i sabe-
sjednike za uspostavu mira i dalji razvitak demokratskih procesa u skladu sa
me|unarodnim konvencijama i na~elima!” (str. 948.) To pismo je predstavlja-
lo platformu za {iroku me|unarodnu akciju u prilog hrvatskom separatizmu,
koju su predvodili predsednik papske komisije “Pravednost i mir” kardinal Ro-
|er Elegari i predsednik Konferencije evropskih komisija “Pravednost i mir”
irski biskup Dèremi Konoli. “Papa Jovan Pavle II pokrenuo je svjetsku akci-
ju razbijanja jugoslovenske dràve pozivom, od 5. septembra, svim katoli~kim
biskupima na cijelom svijetu da mu se sa svim katoli~kim vjernicima pridruè
u molitvi 8. septembra na blagdan ro|enja Marijina.” (str. 948.)
Kako je izve{tavao “Glas koncila” od 22. septembra, “vijest o tom jedin-
stvenom papinu pozivu, kakvoga hrvatska povijest jo{ nikada nije zabiljeìla,
a koji uz religioznu ima i izuzetnu diplomatsku va`nost, priop}io je sam papa
zagreba~kom nadbiskupu kardinalu Franji Kuhari}u u pismu u kome isti~e da
“u ovim ~asovima boli i nesigurnosti èlim prije svega izraziti svoju solidar-
nost i obiteljima poginulih i ranjenih, sa svima koji prestra{eni bjeè i posebno
s cijelim hrvatskim narodom koji je nemo}an da zaustavi katastrofu.” (str. 948.)
U centralnoj hrvatskoj misi na zagreba~kom Kaptolu, u prisustvu najvi{ih hr-
vatskih dràvnih funkcionera, “kardinal propovijeda da se radi o osvaja~kom
ratu, “|avolskoj mudrosti”, “ludosti i nesre}i”, “zlu i zlim na djelu”, a {to se ti-
~e hadezeovskih bojovnika, mupovaca i gardista, to je “zakonita obrana domo-
vine, obitelji, slobode”, {to predstavlja “pravo i moralni ~in.” (str. 949.) Uz to
je “Glas koncila”, od 15. septembra, obja{njavao da sama ~injenica da je “go-
lema katoli~ka crkva, s gotovo milijardu vjernika {irom globusa odràla svoj
Svjetski dan molitve za Hrvatsku” zna~i “molitvom priznatu Hrvatsku.” (str.
949.) Politi~ki zna~aj tog ~ina obja{njava se na slede}i na~in: “U svakoj kato-
li~koj crkvi, na svim kontinentima, ljudi su u nedjelju, 8. rujna, ~uli papinu po-
ruku u prilog mira u Hrvatskoj. Bila je to prilika da svi saznaju, jer mnogi do-
ista nisu znali da Hrvatska postoji kao dràva, gdje se nalazi, da se bori protiv
nametnutog joj rata, da se brani od posljednjeg ostatka povampirenog bolj{e-
vizma u sprezi s tako|er povampirenim hegemonizmom srpske dràve. Od to-
ga svjetskog dana molitve za Hrvatsku stotine milijuna prosje~nih ljudi doista
843
znaju da se u Hrvatskoj ne vodi tek neki etni~ki sukob kakvih posvuda ima, ne-
go da je to, po svemu sude}i, posljednji krvavi sraz istro{enog bolj{evi~kog im-
perijalizma s demokracijom koja raste iz korijena biblijske ~ovje~nosti. Tako je
papa na~inom koji je samo njemu dostupan upisao Hrvatsku u svijest i u skrb
~ovje~anstva.” (str. 949.)
Angaòvanjem svih katoli~kih organizacionih i propagandnih potencijala
na {irenju hrvatskih monstruoznih laì protiv srpskog naroda, podgrejano je
javno mnjenje skoro svih zapadnih zemalja, a papa je 15. septembra ponovo
javno zahtevao stranu vojnu intervenciju u unutra{nji jugoslovenski sukob. Ka-
ko je zna~ajna uloga vatikanske diplomatije u razbijanju jugoslovenske dràve
obja{njava “Glas koncila” u uredni~kom komentaru od 29. septembra: “Va`no
nam je uo~iti da je u ovom slu~aju nadasve va`nu ulogu igrala katoli~ka crkva,
upravo diplomacija Svete stolice. Ta najstarija, najiskusnija, najmirotvornija, a
materijalnim pomagalima najsiroma{nija diplomacija(!) koja ima svoja skrom-
na a vrlo utjecajna predstavni{tva u ve}ini dràva koje su ~lanice OUN, ovih je
tjedana, osobito poslednjih dana, sasvim o~ito razvila vrlo {iroku djelatnost za
obustavu rata u Hrvatskoj i za ostvarenje prava naroda mirnim putem. Nakon
{to je nedavno na najcrkveniji na~in Ivan Pavao II pokrenuo svjetsko javno
mnjenje u korist ugroène Hrvatske i za dobro svih naroda na podru~ju dosa-
da{nje Jugoslavije, posljednjih je dana upotrebljavao svaku priliku da to jo{ ja-
~e istakne. U srijedu 18. i ~etvrtak 19. rujna, papa je u generalnim i posebnim
prigodnim audijencijama nazo~nima govorio o Hrvatskoj, i njezinom stradanju
i njezinim pravima; o~ito nije govorio da ~uju samo ti nazo~ni nego da ponov-
no odjekne u diplomatskoj javnosti. Saznajemo za neobi~no ìve kontakte iz-
me|u hrvatskog episkopata i Svete stolice.” (str. 953.)
I hrvatski i strani biskupi sve su uporniji u zahtevima da zapadne dràve
priznaju nezavisnost Hrvatske i Slovenije. Kako iznosi Bulaji}, “Njujork
tajms” je tih dana zapazio da hrvatski bojovnici nose kao znak raspoznavanja
katoli~ki krst, da bi se razlikovali od pravoslavnih Srba. Robert D. Kaplan, u
istom listu, na temu “Papa i gra|anski rat u Jugoslaviji” zapaà da je papa Jo-
van Pavle II u~inio 18 intervencija za mir u Jugoslaviji, da je “rat u Jugoslavi-
ji doveo Vatikan u izuzetno osjetljiv poloàj”. Kaplan ukazuje da “Sveta stoli-
ca mora iza}i iz sjenke – ne samo da pomogne, ve} i da ra{~isti pro{lost.” (str.
954.) Slede}i fragment iz Kaplanovog teksta, Bulaji} doslovno citira: “Rimska
katoli~ka crkva, pored toga {to je sredi{nja ta~ka nacionalnog otpora u Hrvat-
skoj, u istoriji je igrala ulogu koja je dovela do sada{njeg krvoproli}a u Jugo-
slaviji. Zagreba~ka nadbiskupija je u aprilu 1941. javno pozdravila stvaranje
nacisti~ke marionetske dràve Hrvatske, ~iji je unutra{nji aparat bezbjednosti
bio odgovoran za pokolj Srba u istim grani~nim podru~jima gdje se ponovo vo-
de borbe.” (str. 954.) Sledi opet Bulaji}eva interpretacija: “Kaplan postavlja pi-
tanje za{to papa, koji je putovao na sve ~etiri strane svijeta, nikada nije posje-
tio katolike u dràvi – koja se nalazi u susjedstvu Italije i Vatikana. Po njego-
voj ocjeni, radi se o dvije velike prepreke – molitva na grobu zagreba~kog nad-
biskupa, kardinala Stepinca u katedrali u Zagrebu, i posjeta usta{kom logoru
844
smrti Jasenovac. “Crkva mora primiti krivicu za ono {to se desilo u toku Dru-
gog svjetskog rata, osu|uju}i dana{nju agresiju Srbije”. Samo na taj na~in, po
mi{ljenju Kaplana, papa moè upotrijebiti stvarnu snagu, koju nema Evropska
zajednica, da umiri ekstremiste u Hrvatskoj i da smiri Srbe. Katoli~ka crkva u
Hrvatskoj danas otvoreno odbacuje svaku odgovornost za zlo~ine genocida u
NDH u toku Drugog svjetskog rata, da su savremeni me|unacionalni sukobi
izme|u Hrvata i Srba “u stvari samo nastavak onoga {to je 1941. po~elo.”
(str. 954.)
Akcija rimokatoli~kih prelata ima pred sobom dva osnovna cilja – da do-
vede do hrvatske dràvne nezavisnosti, ~iji }e teritorijalni opseg obuhvatiti ve-
kovne srpske zemlje, i falsifikuje istorijske ~injenice koje dokazuju zlo~ina~ku
prirodu genocidnog usta{kog reìma. “Glas koncila”, od 29. septembra, kako
pronalazi Bulaji}, “bez okoli{anja tvrdi da Srpska pravoslavna crkva “bez ika-
kva povijesnog konteksta lansira grubu optu`bu za genocid “kakvog jo{ nikad
nije bilo” nad srpskim narodom, njegovom crkvom, kulturom i vlasni{tvom”.
Navod da je vi{e od milion srpskog stanovni{tva bilo ubijeno, desetine hiljada
ku}a spaljeno, razoreno vi{e od 500 pravoslavnih crkava i parohijskih ku}a, ka-
toli~ki tjednik cijeni da je “u duhu novokomponirane beogradske povijesti u
slu`bi politi~ko-imperijalisti~kih apetita”. Primjer mu~enja zagreba~kog pra-
voslavnog mitropolita Dositeja dok nije izgubio razum, “s povijesnom istinom
nema nikakve veze”. U vezi usta{kog logora smrti Jasenovca, pokajanja za iz-
vr{ene zlo~ine genocida nad Srbima, Jevrejima i Ciganima, katoli~ki tjednik
suprotstavlja tvrdnju da je “Jasenovac bio logor do 1947”, da treba progovori-
ti o Blajburgu i brojnim “jazovkama” {irom Hrvatske, da je “jedino hrvatski na-
rod, ako se usporede predratni i prvi poratni popis stanovni{tva, iza{ao iz raz-
doblja s manjim brojem ~lanova”! Da se ne radi o stavu urednika katoli~kog
tjednika pokazuje najnoviji intervju kardinala Kuhari}a u kome tvrdi “da je za
vrijeme rata katoli~ka crkva po svojim najvi{im predstavnicima pruìla otpor
nasilju i da je javno osu|ivala nasilje, s bilo koje strane ono dolazilo”. Otvore-
nije nego ranije, danas kardinal Kuhari} tvrdi da je nadbiskup Stepinac bio “u
to vrijeme okupacije, nacizma i rata jedan od najhrabrijih biskupa Evrope.” (str.
954-955.)
Tu|man je ponovo, 3. oktobra 1991, bio papin gost i po povratku odu{e-
vljeno saop{tio da je dobio nedvosmislenu i ~vrstu papinu podr{ku zahtevu za
priznanje hrvatske nezavisnosti. “Razgovori u Vatikanu su protuma~eni u Za-
grebu kao otvoreno istupanje Svete stolice na strani secesionizma Hrvatske,
“da Vatikan s tzv. tajnom diplomacijom vodi akciju za priznavanje suverenosti
Slovenije i Hrvatske”, da papa Jovan Pavle II, “koji se otvoreno svrstao uz Hr-
vatsku”, “traì da grupa zemalja, a ne jedna po jedna, odmah priznaju Hrvat-
sku i Sloveniju”. “Sveta stolica je spremna odmah priznati Hrvatsku i traì ze-
mlje istomi{ljenike. Zbog toga je Tu|man zadovoljniji rezultatima razgovora
koje je vodio u Vatikanu nego onima u glavnom gradu talijanske republike”.
Tako je papa postupao 1941/42. godine, ali pored podr{ke zemalja istomi{lje-
nika – osovinsko-nacisti~kih kvislinga, nije do~ekao priznanje me|unarodne
845
zajednice. Poslije ovako otvorene i sna`ne podr{ke Svete stolice slijedila je od-
luka Sabora hadezeovske Hrvatske, od 8. oktobra 1991., po kojoj Republika
Hrvatska “raskida dràvnopravne sveze na temelju kojih se zajedno s ostalim
republikama i pokrajinama tvorila dosada{nja SFRJ.” (str. 961.)
Mnogi evropski i ameri~ki biskupi su jo{ otvorenije u javnosti poduprli ta-
kve zahteve, a celokupna katoli~ka {tampa kampanju je dovodila do usijanja.
“Odràvanju borbenog pritiska katoli~ke crkve u odlu~uju}oj bici za razbijanje
jugoslovenske dràve posluìlo je i redovno zasjedanje, odràno u Zagrebu 15.
i 16. oktobra 1991. godine. Papa Jovan Pavle II nije propustio ni ovu priliku da
uputi pismo hrvatskim biskupima, u kome daje posebnu podr{ku Mirovnoj
konferenciji u Hagu “oko me|unarodnog pritiska za me|unarodno priznanje
neovisnosti Slovenije, Hrvatske i drugih republika koje }e to zatraìti.” (str.
964.) Vatikan je, 26. novembra 1991. godine, uputio memorandum svim drà-
vama u~esnicama Konferencije o evropskoj bezbjednosti i saradnji, ~iju su{ti-
nu odre|uju slede}i zahtevi: “Pred ogor~enim borbama koje se vode u Hrvat-
skoj, Sveta stolica poziva zajednicu dràva da ponovo razmotri potrebu po{to-
vanja prava na nezavisnost naroda Hrvatske i Slovenije i naroda koji bi èljeli
da ostvaruju to pravo. Sveta stolica je mi{ljenja da je do{lo vrijeme da se me-
|unarodno priznaju Hrvatska i Slovenija i to prije boì}nih praznika. Narodi tih
dveju republika su slobodno i demokratski izabrali nezavisnost.” (str. 970.)
|) Otvoreno hvalisanje Vatikana po~injenim zlodelima
Kako je izvestio “Glas koncila”, od 29. decembra 1991. godine, “portpa-
rol Vatikana, dr Navaro Valis, objasnio je u intervjuu na vatikanskom radiju “da
je Sveta stolica od po~etka krize radila na dva na~ina: diplomatskim putem i
~estim interventima papinim: diplomatskim je putem Sveta stolica predlagala
rje{enje krize me|unarodnim priznanjem odnosnih republika, a papa je stalno
i s boli izlagao razloge i uvjete po kojima se nastali problem moè rije{iti tako
da se po{tuju sve strane i pravo na samoodre|enje”. Pred svjetskom javno{}u
Sveta stolica je iznosila stav da priznanje katoli~ke Hrvatske i Slovenije “nije
usmjereno protiv nijedne stranke kojih se to ti~e”, da “Sveta stolica postojano
èli o~uvati dobre odnose sa svim republikama Jugoslavije.” (str. 971.) Po~et-
kom naredne godine “Vatikan je krenuo na odlu~uju}i udar za razbijanje jugo-
slovenske dràve. Monsinjor Pjero Panakini je obavijestio javnost, 13. januara
1992. godine, da je Sveta stolica uputila note vladama republika Slovenije i Hr-
vatske, obave{tavaju}i ih da im priznaje suverenost i nezavisnost. U isto vrije-
me, “nota je upu}ena i beogradskoj vladi kojom se ona obavje{tava da pome-
nuta odluka nikako nije uperena protiv Jugoslavije”, da apostolski pronuncije
u Beogradu, monsinjor Gabriel Montalvo, nastavlja “svoju misiju predstavni-
ka Svete stolice u Jugoslaviji”. Vatikan je ovim aktom prvi put prekinuo svoju
dugu i stoljetnu tradiciju da poslednji prizna novu dràvu. Tako je postupao sa
prvom jugoslovenskom dràvom Srba, Hrvata i Slovenaca 1919. godine. Bilo
je slu~ajeva da je Vatikan decenijama odbijao da uskladi crkvenu politiku sa
stvarnim stanjem u pojedinim dràvama. Zna~ajno je da se u razbijanju jugo-
846
slovenske dràve – priznanju katoli~ke Hrvatske i Slovenije Vatikan na{ao sa-
mo sa Njema~kom. Namjera je o~igledna – poku{aj uticaja na opredeljenje po-
sebno evropskih dràva koje, na osnovu briselskog dogovora od 16. decembra
1991. treba da se opredijele kroz dva dana – 15. januara 1992.” (str. 972.)
Ono na ~emu su istrajavali ne samo papa Pije XII, nego i Jovan XXIII i
Pavle VI, puna rehabilitacija Stepinca postignuta je saborskom odlukom od-
mah nakon vatikanskog priznanja nezavisnosti hrvatske dràve, pa ~ak i svih
ostalih usta{kih zlo~inaca. U ovoj dvotomnoj knjizi, Bulaji} objavljuje biograf-
ske podatke o 694 rimokatoli~kih sve{tenika, nesumnjivo dokazanih ratnih zlo-
~inaca, uz napomenu da je to nepotpuna lista. Posebno se Bulaji} bavio koin-
cidencijom izme|u pojave “Gospe” u Me|ugorju i usta{kih zlo~ina u tom za-
padnohercegova~kom kraju, o ~emu govori: “Dok sam prou~avao arhive po
Hercegovini, a ne zaboravite da je âpljina, prema usta{kom planu genocida
donijetom jo{ prije rata, bila jedan od centara tog stra{nog plana, ostao sam za-
~u|en koincidencijom da se Gospa pojavila 23. juna 1981. godine, a tog dana
prije ~etiri decenije bili su pokolji u Berkovi}ima, Rànom Dolu, Me|ugorju i
drugim mjestima. U ~isto srpskom selu Prebilovci, usta{e su od hiljadu stanov-
nika pobile 800, od toga 296 djece do 14, a 64 do dvije godine! Sve su ih ba-
cili u jamu [urmanci, koja se lijepo vidi sa brda na kojem se pojavila Gospa.
Dok svuda po Me|ugorju vode asfaltni putevi, fri-{opovi, govori se o aerodro-
mu, do [urmanaca se moè do}i samo pje{ke. Postoji spomen-plo~a, ali naj-
stra{nije je {to je jama zape~a}ena. Niko je nije otvarao i istraìvao. U nju su
bacane majke s djecom u naru~ju. Jednom sam bio pozvan za predava~a na
“plove}em univerzitetu” po Mediteranu. Grupa ameri~kih profesora mi je re-
kla da je u program njihove posjete Jugoslaviji uklju~eno i Me|ugorje. Pitali
su me {ta je to. Objasnio sam im uz kra}i istorijski pregled. Bili su zapanjeni.
Pozvali su me da po|em sa njima i tako sam Me|ugorje posjetio kao Ameri-
kanac. Dobili smo bogat materijal s Gospinim izjavama da je ona namjerno
izabrala ovu ùpu i da s njom ima posebne planove. Strategija da ne moè bi-
ti jasnija! A njen tvorac je franjevac Zovko, osu|ivan {to je djecu u~io fa{isti~-
kim pozdravima. Dva fratra Zovka sa ovog podru~ja bili su usta{ki kolja~i ko-
ji su ubijali u Gospino ime, jer je Gospa bila simbol usta{tva i “kraljica Hrva-
ta.” (str. 1027.)
4. Posleratna vatikanska politika prema Jugoslaviji

Dragoljub @ivojinovi} je, 1994. godine, objavio knjigu “Vatikan, katoli~-
ka crkva i jugoslovenska vlast 1941-1958.” (Beograd, Prosveta–Teraip), obu-
hvativ{i tako istorijski period do smrti pape Pija XII, a pokazuju}i skoro {e-
stovekovni kontinuitet vatikanske antisrpske politike. “Ve} u XV veku Rimska
kurija je Srbe ozna~ila kao jeretike i {izmatike, i odlu~ila da se bori sa njima do
njihovog istrebljenja. Kongregacija za propagandu vere trudila se da {izmu is-
koreni, koriste}i u te svrhe ideju unije. Nastojanja u tom smislu bila su poja~a-
na, a borba za nove du{e postala je ideja vodilja vatikanske politike. Ona nije
gubila dah sve do najnovijih vremena, a hrvatski katolici postali su najsna`ni-
847
je oru|e u toj borbi. U takvim okolnostima, saradnja izme|u katoli~ke crkve i
usta{ke vlasti bila je prirodna. Otuda nije nikakvo ~udo {to su Srbi i pravoslav-
na crkva bili predodre|eni za uni{tenje, osu|eni da nestanu, bez obzira na sred-
stva i na~ine kojima }e se to posti}i.” (str. 17.)
Usta{ka tvorevina, pod okriljem nema~kih i italijanskih okupatora, Neza-
visna Dràva Hrvatska, pokazala se kao u ~itavih {est vekova najdelotvorniji
instrument realizacije rimokatoli~kih interesa. “Saradnja izme|u Vatikana, ka-
toli~ke crkve i usta{kog reìma zasnivala se na boànskim, katoli~kim osnova-
ma, a ne na nesigurnim politi~kim ili drugim temeljima. Takva osnova sarad-
nje predstavljala je neslu}enu opasnost za njihove protivnike – Srbe, pravoslav-
ne, Jevreje, Cigane, komuniste. Vatikanski vrhovi smatrali su svojom obave-
zom, zapravo du`no{}u, da pomognu novu vlast u Hrvatskoj gde god i kad god
je to bilo mogu}e. U tome su ~esto prelazili dozvoljene granice i prihvatljive
norme me|unarodnog prava, morala i humanosti. Zbog toga su dolazili u su-
kob sa savezni~kim vladama i diplomatijama, }utali pred nasiljem po~injenim
od strane usta{ke dràve, odbijali da osude zlo~ine i zlo~ince. Sa svoje strane,
Paveli} i njegovi saradnici bili su svesni papine slabosti prema katoli~koj drà-
vi nastaloj na “granici hri{}anstva”, uvereni da }e pre}utati njihove zlo~ine po-
~injene u ime militantne vere. Tako je, zaista, i bilo.” (str. 32.)
a) Vatikansko zata{kavanje zlo~ina
Uspostavljanje komunisti~kog reìma u posleratnoj Jugoslaviji Vatikanu je
pruìlo dragocenu {ansu da pod vidom borbe protiv diktature i ateizma prikri-
je sopstvenu odgovornost za hrvatske usta{ke ratne zlo~ine. Na ruku im je i{la
i beskrupulozna politika titoisti~kog reìma, zasnovana na volji da se u korenu
sase~e bilo koji oblik opozicionog delovanja, ali i da se progone verske zajed-
nice i nasilno smanje njihova mo} i uticaj. Komunisti~ki reìm je zapravo po-
raèn i sudskim procesom protiv nadbiskupa Stepinca, jer ga je vodio prema
uobi~ajenom bolj{evi~kom obrascu, gaze}i elementarne pravne principe i do
apsurda dovode}i na~ela funkcionisanja sudskog sistema. “Jedna arogantna i
nepripremljena akcija, uz to nedovoljno promi{ljena, izazvala je neèljene re-
akcije u zemlji i veliku galamu na strani. Kako je reìm, pak, bio odlu~an da se
obra~una sa unutra{njom opozicijom, takva akcija je bila razumljiva. Nepromi-
{ljenost je bila posledica samouverenosti i arogancije. Titova tvrdnja da se ju-
goslovenska vlast nije pla{ila nikoga u svetu pokazivala je njegovu naivnost,
kratkovidost i nepromi{ljenost. Odsustvo politi~ke mudrosti, s jedne, i èstine
i samouverenosti, s druge strane, obja{njavaju odluku o pokretanju procesa za-
greba~kom nadbiskupu. Revolucionarna logika nije bila prihvatljiva u svetu u
kome su Vatikan i katoli~ka crkva igrali zna~ajnu ulogu, imali na~ine da izra-
ze svoje nezadovoljstvo i sredstva da se bore protiv onih snaga koje su smatra-
li svojim protivnicima. Samo okolnost da SAD nisu bile spremne da idu do
kraja u pruànju politi~ke podr{ke Vatikanu, spasla je jugoslovenski reìm od
mnogih me|unarodnih kritika i politi~kih poraza.” (str. 230.)
848
Komunisti kao da su se trudili da pomognu Rimokatoli~koj crkvi da njeni
prelati steknu {to ubedljiviji oreol mu~eni{tva. Stepincu je samo polovi~no po-
{tovano pravo na samostalan izbor advokata, od hap{enja pa do kraja procesa
imao je samo jedan jedno~asovni razgovor sa svojim braniocima. Policija je
hapsila i maltretirala sve{tenike koji su mogli u~estvovati u pripremanju odbra-
ne, da bi ih tako upla{ila i destimulisala. Sva sredstva informisanja vodila su
vatrenu kampanju protiv optuènog, a nikome nije dozvoljavano da se javno
nijednom re~ju suprotstavi medijskom lin~u. Komunisti~ka partija organizova-
la je prinudno potpisivanje peticija od strane gra|ana sa zahtevom da se optu-
èni {to stroè kazni. Pred po~etak i u toku su|enja organizovan je javni pro-
gon i lin~ nekoliko sve{tenika, od kojih je izvestan broj ubijen. Na sve{tenike
je vr{en pritisak da spre~avaju okupljanje vernika ~ak i u crkvama. Stepincu je
su|eno uz nedozvoljenu retroaktivnu primenu specijalnog krivi~no-pravnog
propisa – Zakona o zlo~inima protiv naroda i dràve iz 1945. godine, a ne po
predratnom jugoslovenskom krivi~nom zakoniku. Uz to su norme ovog speci-
jalnog op{teg pravnog akta omogu}avale krajnje proizvoljno tuma~enje.
Nadbiskupu je proces vo|en zajedno sa zlo~incima s kojima on nije imao
nikakve neposredne veze. Sudska zasedanja su trajala i po dvanaest sati dnev-
no. ^lanovi sudskog ve}a nisu se ustru~avali da u sudnici ismejavaju, omalo-
vaàvaju i poniàvaju optuènog. Sudije su se redovno pona{ale poput javnog
tuìoca. Odbrani je uskra}eno pravo unakrsnog ispitivanja svedoka. Dokazni
materijal je krajnje proizvoljno i tendenciozno tretiran, a u njega su uvr{tavana
i o~igledno falsifikovana dokumenta. Onemogu}eno je odbrani da proverava
iskaze la`nih svedoka. Svedoci odbrane su ideolo{ki diskvalifikovani i tako je
spre~eno njihovo pojavljivanje na procesu. Svi tuìo~evi dokazi automatski su
prihvatani, a dokazi odbrane a priori odbacivani. Ako je neki dokument koji je
odbrana podnela i prihvatan u dokaznom postupku, predsednik suda bi ga ~i-
tao velikom brzinom i potpuno nejasno, da ga niko u sudnici nije mogao razu-
meti. Svi tuìo~evi svedoci su saslu{ani, a ve}ina onih koje je traìla odbrana
odbijeni su. Javni tuìlac je govorio u toku su|enja 48 ~asova, a Stepin~evi bra-
nioci svega dvadeset minuta. Naknadno je menjan zapisnik o saslu{avanju sve-
doka u toku istrage kako bi falsifikat sna`nije teretio optuènog. Prepravljani
su naknadno i stenogrami procesa, pa je javnost upoznavana sa la`nom verzi-
jom. Publiku u sudskoj dvorani, uz nekoliko izuzetaka, predstavljali su komu-
nisti~ki aktivisti, koji su orkestrirano bu~no podràvali tuìo~eve izjave, a
ismevali optuènog. Predsednik suda i javni tuìlac neprekidno su pribegavali
ideolo{kim i politi~kim diskvalifikacijama optuènog. Stepin~evi advokati da-
nono}no su bili pod zastra{uju}om prismotrom tajne policije. Od nezavisnog
sudstva nije bilo ni traga. Kao da se reìm uporno trudio da od Stepinca stvori mit.
Surovi Titov komunisti~ki reìm omogu}io je Vatikanu da pridobije za sa-
radnju najmo}nije zapadne obave{tajne slu`be u akciji spasavanja ratnih zlo~i-
naca. “Vatikan i velike sile (SAD, V. Britanija) sara|ivali su u tom poslu, pri-
krivali zlo~ince, politi~ke ljude usta{kog ili kvislin{kih reìma, istaknute prela-
849
te katoli~ke crkve, kao i mnoge druge koji su beàli iz Jugoslavije svesni svo-
je krivice ili zbog saradnje sa usta{kim ili drugim snagama. Istina, bilo je onih
koji su bili vra}eni tamo gde su po~inili zlo~ine. Jo{ pre po~etka “hladnog ra-
ta” vodila se politika koja je u mnogo ~emu podse}ala na njega. Bliska sprega
izme|u Vatikana i njegovih organizacija, kao i pojedinaca koji su delovali unu-
tar njih, omogu}ila je uspostavljanje puteva i kanala, veza i saradnje izme|u ra-
znorodnih politi~kih, obave{tajnih, humanitarnih, verskih slu`bi na {irokim
verskim prostorima. Uticajni pojedinci obavljali su krupne poslove u tome, a
mnogi ratni zlo~inci izbegavali su godinama hap{enje, izvo|enje pred sud i ka-
`njavanje za dela iz pro{losti. Savezni~ke obave{tajne slu`be sluìle su se po-
jedincima iz crkvenih redova za svoje ciljeve.” (str. 231.)
Vatikan se najsvesrdnije angaòvao u spasavanju usta{kog poglavnika An-
te Paveli}a. “êtvrtog maja 1945. godine, Paveli} i Andrija Artukovi}, doglav-
nik NDH, pre{li su u Austriju, gde im je katoli~ka crkva pruìla uto~i{te. U è-
lji da zavara trag, nepoverljivi Paveli} je promenio vi{e samostana u kojima je
kra}e ili duè vremena boravio. Promenio je tako|e i li~ni izgled: o{i{ao je gu-
ste obrve, pustio bradu i nosio la`ne nao~ari. U se}anju mnogih ostao je zapam-
}en kao otac Benarez. Prema nekim ameri~kim obave{tajnim izvorima, Pave-
li} je boravio u Celovcu, u blizini jugoslovenske granice, gde je imao na ras-
polaganju posebnu vilu i stan. Iza sebe je ostavljao malo tragova. Drugi izve-
{taj je govorio da je u Austriji boravio do prole}a 1947. godine, kad je do{ao u
Rim. Najzad, po mi{ljenju specijalnog agenta Govena, Paveli} je uìvao podr-
{ku britanskih vlasti, po{to je sa njima odràvao bliske veze u pro{losti... Do
sada nepoznati i nekori{}eni podaci iz ameri~kih obave{tajnih i diplomatskih
izvora omogu}uju da se sa vi{e sigurnosti rekonstrui{u najva`niji doga|aji i od-
redi drànje Vatikana, ameri~kih i britanskih vojnih vlasti u igri oko Paveli}a.
Ni{ta manja, ako ne i ve}a, bila je upletenost Vatikana i crkvenih institucija {i-
rom Evrope i Italije. Dok se prvo nije moglo o~ekivati, drugo se moglo sma-
trati prirodnim.” (str. 253.)
b) Ameri~ki obave{tajni izve{taji o Paveli}evom bekstvu u Vatikan
Najvi{e podataka o Paveli}evom kretanju po~etkom 1947. godine obelo-
danio je specijalni ameri~ki agent Frenklin Goven. “U Govenovom izve{taju
se govorilo da je na osnovu vesti iz vi{e izvora potvr|eno da je Paveli} bora-
vio u Rimu u nekoliko navrata, i da se, verovatno, tu i sada nalazio. Nastojao
je da utvrdi da li je to istina. Prema vestima kojim je raspolagao, Paveli} se na-
lazio na vatikanskoj teritoriji, u ogra|enom bloku, na levoj obali Tibra, u delu
Rima zvanom Lungo Tevere. Unutar bloka se nalazilo pet katoli~kih organiza-
cija, vinski podrum, garaà, radnja i jedan privatni stan. Od verskih institucija
nalazili su se: samostan Sv. Sabine, Lje{ka {kola za rimske studije, Vitezovi
malte{kog reda, samostan Sv. Anselma i de~ja {kola koju su vodile monahinje.
Obave{tajci nisu bili u stanju da u|u u unutra{njost bloka, a ~ak i da je to bilo
mogu}e, bilo bi te{ko prona}i Paveli}a, koji ìvi unutar jedne stare gra|evine.
850
Drugi obave{tajac je saop{tio da je tramvajska linija povezivala Paveli}a sa
usta{kom bazom koja se nalazila na Via Kavur 210. Goven je napomenuo da
je te{ko prodreti u zatvoreni usta{ki krug, po{to niko od Hrvata nije bio spre-
man da radi protiv Paveli}a. Goven je dopustio da obave{tenja nisu bila potpu-
na i najpouzdanija. Jedini na~in da se utvrdi gde se Paveli} nalazio bio je da se
izvr{i prepad na stan u Via Kavur, ilegalno upadne na vatikansku teritoriju ili
uhapsi Draganovi}, koji je jedini mogao da otkrije Paveli}evo skloni{te i olak-
{a hap{enje. Goven je tvrdio da se Paveli} skrivao na vatikanskoj teritoriji ko-
ja je uìvala eksteritorijalnost.” (str. 257.)
Drugi ameri~ki obave{tajni agent, koji se zvao Klejton Mad, negde u isto
vreme kad i Goven, izve{tavao je “da je Paveli} do{ao u Rim aprila 1946. go-
dine u pratnji li~nog telohranitelja Dragutina Do{ena, biv{eg oficira njegove
li~ne garde. Obojica su bili preobu~eni u katoli~ke sve{tenike. Smestili su se u
katoli~ki kolegijum u Via \akomo Beli 3, jedini koji je uìvao punu eksterito-
rijalnost i u koji se moglo u}i samo sa potpunim ispravama. Pretpostavio je da
je to bio papski pe~at, po{to je to bio jedini kolegijum koji se nalazio pod di-
rektnim papskim nadzorom. Mad je potvrdio da je Paveli} nedavno u {pan-
skom konzulatu dobio paso{ na ime Pedro Goner i vizu za Ju`nu Ameriku ili
Kanadu. Trojica drugih usta{a bili su zbrinuti na isti na~in, ali je samo jedan bio
identifikovan. To je bio general Vladimir Kren. Madov obave{tajac je utvrdio
put kojim su se usta{e prebacivale iz Italije u Jugoslaviju... îtava mreà se na-
lazila u rukama katoli~kih sve{tenika, koji su bili isklju~ivo Hrvati. Njen cen-
tralni nerv nalazio se u Zavodu Sv. Jeronim.” (str. 257.)
5. Sudski proces Alojziju Stepincu

Branimir Stanojevi} je, u knjizi “Alojzije Stepinac – zlo~inac ili svetac.
Dokumenti o izdaji i zlo~inu” (“Nova knjiga”, Beograd 1986), objavio skra}e-
nu verziju optu`nice, sudskog stenograma i presude zagreba~kom nadbiskupu,
u okviru procesa koji se, 1946. godine, vodio pred komunisti~kim sudom pro-
tiv grupe hrvatskih ratnih zlo~inaca. Dokazi protiv Stepinca bili su veoma ube-
dljivi, pa je bahato pona{anje vlasti, sudije i tuìoca moglo samo da pokvari op-
{ti utisak u javnosti i pomogne Stepin~evim sledbenicima u pribavljanju mu-
~eni~kog oreola jednoj opskurnoj, pokvarenoj i krvoèdnoj li~nosti kakav je
hrvatski rimokatoli~ki primas nesumnjivo bio. Nesporno je da je Stepinac, jo{
u aprilu 1941. godine, javno podrào hrvatsku usta{ku vlast, dok se jugosloven-
ska vojska jo{ borila protiv fa{isti~kih agresora. Kleru svoje nadbiskupije izdao
je, 28. aprila, okru`nicu s pozivom da svi sve{tenici i vernici sara|uju s kvislin-
{kim vlastima. U~estvovao je u svim javnim sve~anostima Paveli}evog reì-
ma, italijanskih i nema~kih okupatora, a slu`bena katoli~ka {tampa, pod njego-
vom direktnom kontrolom, svojski se uklju~ila u usta{ke propagandne aktiv-
nosti, da se ni po ~emu nije razlikovala od reìmske. Nikada se nijednim ak-
tom ili re~ju nije suprotstavio u~e{}u rimokatoli~kih sve{tenika u usta{koj voj-
noj organizaciji niti njihovoj predvodni~koj ulozi u mnogim pokoljima. Celo-
851
kupna Katoli~ka akcija, koju je on predvodio, kao i sve njene posebne organi-
zacije, s velikim entuzijazmom i Stepin~evom podr{kom uklju~ile su se u usta-
{ki pokret. Sve verske sve~anosti koje je predvodio zagreba~ki nadbiskup pre-
tvarane su s njegovim pristankom u usta{ke propagandne manifestacije.
Nadbiskup Stepinac je bio na ~elu tro~lanog odbora za prisilno pokatoli-
~avanje Srba, a bio je i glavni vojni vikar hrvatskih usta{a i domobrana. Kao
predsednik Nadbiskupskog duhovnog stola odobrio je, 1944. godine, molitve-
nik “Hrvatski vojnik”, kojim je pozivao sve usta{e i domobrane da budu odani
Anti Paveli}u. Sve su to te{ka krivi~na dela za koja bi vrlo strogo bio ka`njen
i da je primenjen predratni jugoslovenski zakon, pogotovo kad se ima u vidu
da je Stepinac poslednjih dana rata primio na ~uvanje vaàn deo poverljive ar-
hive usta{kog reìma i ~ak gramofonske plo~e sa snimljenim Paveli}evim go-
vorima. Mogao je na vrlo te{ku kaznu biti osu|en i po posleratnom komuni-
sti~kom zakonu za, objektivno gledano, nesporno krivi~no delo direktnog po-
maganja usta{ko-kriàrskih terorista itd. Kazna na koju je Stepinac osu|en, {e-
snaest godina zatvora, nije ni bila naro~ito stroga u odnosu na stepen dokaza-
ne krivice.
a) Pokolj u glinskoj crkvi
Sudsko ve}e je, u toku procesa, saslu{alo ve}i broj svedoka, uglavnom `r-
tava usta{ko-klerikalne teroristi~ke sprege, ali i neke od najvi{ih usta{kih funk-
cionera, poput vojskovo|e Slavka Kvaternika, usta{kog ministra inostranih po-
slova Mehmeda Alajbegovi}a i diplomate Vladimira Ko{aka, koji su kasnije
su|eni, osu|eni na smrt i streljani. Najzna~ajnije je svedo~enje Ljubana Jedna-
ka, jedinog preìvelog iz klanice u Glinskoj crkvi. Jednak prvo opisuje okolno-
sti svoga hap{enja i transporta u Glinu, zatvaranja u crkvu i po~etak mu~enja.
Onda su usta{e po~ele da se raspituju da li neko ne{to zna o ~etnicima, pa ka-
ko prvog koji je ne{to progovorio “usta{a udari noèm preko prsiju, raspara mu
sva prsa i on pade.” (str. 427.) Drugom su naredili da poloì glavu na sto. “On
je metnuo glavu na stol, a usta{e su mu narezali grkljan. “Pjevaj sada”. Kako je
on pjevao, krv mu je udarila iz grkljana na 2-3 metra daleko. Kad je krv udari-
la prema nama, jedva mi je rekao: “Tako }e biti i s vama, jaoj nama”. Nato su
usta{e povikali: “Udri ga noèm, majku mu njegovu...” Udarali su ga 2-3 puta
noèm iza vrata, a kada je pao na pod, prisko~ili su mu drugi, posebno odre|e-
ni, koji su mrvili glave. Prisko~i{e mu dve usta{e i smrvili su mu svu glavu. Za-
tim su ga bacili na jedan kamion. Tako je to i{lo – jedan kamion – pa drugi ka-
mion... Kada su gotovo sve u crkvi poklali i kada je broj nas ìvih spao na sve-
ga desetak, ja sam bio u jednom kutu crkve i u jednom ~asu vidim kako nema
nikoga u crkvi. Bilo nas je svega desetak. Pogledam iz kuta prema vratima i vi-
dim usta{e kako iznose krvave i zakrvavljene ljude... Krv te~e svuda po crkvi.
Sve je bilo mirno, cijela crkva bila je osvijetljena svije}ama. Ja se onda bacim
me|u zaklane ljude koji su leàli na podu. Ispruìm ruke i legnem me|u njih.
Trojica, od onih koji su bili sa mnom, sakrili su se u jedan prostor kod oltara,
gde je sve}enik imao knjige. Ostalih 5-6 nisu se mogli sakriti i tih 5-6 su zatim
852
zaklani. Za nekoliko ~asova po~eli su zaklane iznositi iz crkve, jedan, drugi,
tre}i i tako redom. Ne znam vi{e koliko ih je bilo. Ja sam ostao leàti. Ve} su
do{li i do mene. Idu od jednog do drugog i tuku ih noèm. Jedan stane meni na
ki~mu i tu~e sve oko mene noèm, jednog za drugim, ovako... (pokazuje ru-
kom). Do|e red na mene, udari me cokulom po glavi i re~e: “To je sve goto-
vo”. Kad po|e malo dalje i vidi jednog ìvog. “Eto, nemojte mene ljudi, ja sam
ìv. Nemojte mene, ja nisam nikom ni{ta kriv”. “Dobro”, reko{e usta{e, “Diì
se”. On im re~e: “Pa nemojte mene zaklati, ja nisam kriv, evo, ve} su svi ljudi
ovdje poklani. Nema vi{e ~ovjeka koji nije ubijen”. Ja sam malo okrenuo gla-
vu, koliko sam mogao, i vidim – tog ~ovjeka kolju. Usta{e ga pitaju koga sve
ima, a on im odgovara da ima jednu sestru od 18 godina, a drugu od 22 godi-
ne. “Ho}e{ li meni dati onu sestru od 18 godina?”, a drugi ga pita: “Ho}e{ li
meni dati onu od 22 godine”? Kad sam opet malo digao glavu, vidio sam ka-
ko ga jedan usta{a drì za jednu ruku, a drugi za drugu. Jedan ga pali svije}om,
i vidim – gore mu brkovi. Onda su mu po~eli paliti o~i. To su bile neizdrìve
muke, mislim najve}e muke na svijetu. Kad su mu spalili jedno oko i po~eli
paliti drugo, ~ovjek zavi~e, a jedan ga usta{a tu~e kundakom u ki~mu. “A jao!”,
vikao je ~ovjek. Oni su mu i dalje palili drugo oko, a zatim ga oborili na zemlju
i smrvili mu glavu. Udarali su ga noèm u rebra i svoga ga izboli. Kada su mu
mrvili glavu, dijelovi lobanje pr{tali su mu na sve strane i padali i po meni.”
(str. 427-429.)
Sledi opis transporta le{eva, po koje je ve} peti put dolazio kamion. Usta-
{e su iznosili zaklane ljude, drè}i ih za ruke i noge. Kako Ljuban Jednak opi-
suje: “Bacili su me na kamion na kojemu su poklani ljudi bili poslagani u tri
hrpe, svi potrbu{ke! Kada su mene bacili na tre}u hrpu, ona se nagnula i svali-
la se. Ja sam udario glavom o daske. Po{to je ovaj kamion bio pretrpan, bacili
su me na drugi kamion. Jedan me primio za noge i vukao me van, tako da sam
sva le|a izubijao, a kad me je izvukao, udario me glavom o kamen, da mi je
lubanja puknula. Bacili su me na drugi kamion gdje je ve} bilo le{ina, a zatim
na mene jo{ bacili 4-5 zaklanih ljudi. Jedan od zaklanih pao je na mene tako da
mi je njegov prerezani grkljan do{ao upravo na usta. Bilo mi je jako neugod-
no, jer me je svega zalila njegova krv. Krv mi je tekla u o~i, u usta, i niz cijelo
tijelo. Jedan usta{a kaè: “Je li mrtav”? “Mrtav je”, odgovori drugi. Pregledali
su crkvu, nije li jo{ netko ostao. Nisu znali za onu trojicu koja su se sakrila u
oltaru. Kako sam kasnije ~uo, ova trojica ostala su u crkvi dva dana, a tre}u no}
popeli su se na toranj i traìli od ljudi vode. Usta{e su na njih pucali i svu tro-
jicu pobili.” (str. 529-430.)
Kad su stigli na unapred planirano odredi{te, “dotjerali su kamion tik uz ja-
mu, da bi lak{e u nju izbacivali ljude. Jedna je jama ve} bila prepuna. Mene su
primili za noge i za glavu i bacili u jamu. Bio sam zguren, ~etiri do pet su mi
bacili preko nogu, jedna èna je davala znake ìvota. Ajme, {to sve nisu od nje
radili. Silovali su je nad jamom, ona jau~e i vi~e. “Odakle si ti?” upitali su je.
“Ja sam u~iteljica iz Bovi}a”. Onda su je udarali u glavu i ona padne u jamu.
Tada, jedan kaè drugome: “Ajde”, kaè, “da nema zlatni prsten, to }e se dati
853
prodati”. I drugi si|e, na|e na lijevoj ruci prsten i re~e: “To }e se dati prodati”.
Tamo nad jamom stajali su usta{e i tukli ~eki}em i sjekirama. Do|e jedan ka-
mion, pa drugi, pa tre}i, pa ~etvrti. Moglo se samo ~uti gdje ~ovjek rida: “Jaoj,
djeco moja, joj, majko moja, pa nikom nisam ni{ta kriv”. Napola ìvog udara-
li su jedan do dva puta sjekirom ili ~eki}em. Nisam mogao vidjeti koliko je ja-
ma duga~ka, nego sam samo ~uo jauk ljudi. Kada su te istrpali iz kamiona, do-
laze novi. Tu su tri jame jedna do druge. Jednu su natrpali punu, gdje nisam
bio. Poda mnom je bilo oko 100 ljudi. Preko mene leàli su ~etiri do pet. Slu-
{am ja: umirilo se sve, ni{ta se ne ~uje. Okrenem malo glavu i vidim da se ne-
{to mi~e, ~ujem gdje jedan usta{a govori: “Slu{ajte ljudi, ne}e oni svi stati tu,
treba njih prebaciti u drugu jamu i trebat }emo ih sloìti lijepo da ih {to vi{e
stane”. Tu dva do|o{e pa po~e{e odnositi. Do|e red i na one koji su ba~eni me-
ni preko nogu. Bace jednog, drugog i tre}ega, a jedan, koji je bio na donjem
kraju, taj se micao. “Majku im... evo ih ìvih, pucaj u onaj }o{ak”. Garili oni
dva do tri puta i jedan mene pogodi u nogu. Ide mi krv. Poku{am mogu li mi-
cati prstima, vidim: dobro, nije prebijena kost. Kada su bacili one s mene, pri-
mili su i mene za ruke da }e me baciti na drugi kraj. Tada su vijdeli da imam
debelu li~ku majicu: “Ovaj ima dobru haljinicu, ovo treba svu}i s njega”.
Uhvatili su me za ruke i svukli majicu. Prestao sam disati. Okrenuli su mi lice
k zemlji i pruìli noge. Umirim se, a oni iza{li van.” (str. 430-431.) Jednak svoj
iskaz pred sudom zavr{ava opisom izlaska iz jame i spasavanja, {to sve pred-
stavlja neverovatnu ìvotnu storiju.
b) Svedoci Hrvati o zlodelima katoli~kog klera
Katolkinja Mara Rup~i} iz Udbine opisala je sudskom ve}u kako je vide-
la pona{anje sve{tenika Mate Mogu{a. Ona kaè: “Kad je otpo~elo prekr{tava-
nje Srba kod nas, tamo je bio sve}enik Mogu{ Mate. On je okupio oko sebe
usta{e i {to bi god njima naredio, to bi usta{e u~inili. Oko Udbine gdje je on
bio, i okoli{nih sela, bilo je dosta pravoslavaca. Po nare|enju ovog sve}enika,
usta{e su ove pravoslavce klali i uni{tavali. Mogu{ je najmljivao pravoslavce
da dolaze kod njega i primao od njih mito. Narod je kod njega dolazio jer je
bio upla{en, i nosio mito. Nakon nekog vremena pozvao je pravoslavce iz tri-
ju sela da do|u kod njega, jer }e ih sve prekrstiti. Kad je narod do{ao u crkvu,
a po{li smo i mi Hrvati, rekao im je: “Iza|ite kod spomenika kralja Petra, ja }u
vam odràti govor”. Jadan narod iza{ao je da bi ~uo govor. Mogu{ je oko sebe
okupio usta{e i obratio se narodu: “Vi Srbi do{li ste da bih vas prekrstio. Ne tre-
ba vas pokrstiti; ja da krstim vuka, a vuk u {umu. Vama nema spasa, da li se
krstili ili ne”. Pokazuju}i prema usta{ama, rekao je: “Pogledajte moje usta{e, to
su mojih dvanaest sokolova, kud ih po{aljem, oni sve pokolju i uni{te, a idu}i
svome domu pjevaju. Oni su kadri, njih dvanaest – da uni{te dvanaest tisu}a
Srba. Vi Srbi – vama nema spasa – ako idete u {umu, ja }u vas i u {umi na}i!...
Va{u zemlju }emo podijeliti, jer vama nema spasa, idite kuda ho}ete”. Na to se
ovaj jadan narod sav od straha razbjeào i nije se vi{e vra}ao. U Udbini bila je
polovica pravoslavaca, polovica Hrvata. Po nare|enju Mogu{e svi pravoslavci
854
su poni{teni. Odvukli su ih pod Velebit i vi{e se nisu natrag vratili. Jedna èna,
kad je do{la da moli za svoga muà koji je bio u zatvoru – ona je imala dese-
toro djece, i i{li su s njom zajedno i civili Hrvati da zamole usta{e za njenog
muà – ali usta{e su im rekli da im je sve}enik naredio: njegovo nare|enje, nji-
hovo izvr{enje... Civili su zatim oti{li k sve}eniku i rekli: “Pustite ènu, ona je
s nama i mi smo dobro ìvjeli, neka spasi ta èna svoju sirotinju”. A on je re-
kao: “Idem ubiti onu kuju, da vi{e ne vidim te kuje, da je bacim u kanal. Svo-
jim usta{ama }u narediti i kuja }e biti uni{tena, da ne smrdi”. Tako se ovaj sve-
}enik zlo pona{ao da nije mogao gore.” (str. 438-439.)
Tako|e katolik, slu`benik Josip Ban iz Ledenica, svedo~io je o nasilnom
prekr{tavanju Srba i izjavio: “Odmah poslije sloma Jugoslavije, Srbe su po~e-
li tjerati usta{e u logore i internirati. U rujnu mjesecu 1941, po~eli su usta{e da
ru{e pravoslavnu crkvu u selu Suhopoljsko Borovo. Zvona i ostale dragocje-
nosti ne znam kuda su odnijeli. Cigle, kamenje i sli~no {to je ostalo od neka-
danje crkve, prodavali su [vabama, Ma|arima i Hrvatima koji su tada ìvjeli u
Borovu. Prekr{tavanje Srba prvi put je po~elo 21. XI 1941. Na to prekr{tava-
nje do{la su dva fratra iz Virovitice. S njima je bio logornik Baki} i ostali usta-
{ki funkcioneri. Poslije 14 dana bilo je drugo prekr{tavanje, naime prekr{tava-
li su one koji nisu bili prekr{teni prvi puta. Prije toga prekr{tavanja dolazili su
usta{e iz Suhopolja i Virovitice s logornikom Baki}em i jo{ jednim logorni-
kom, ~ijeg se prezimena ne mogu sjetiti, ali mislim da je to bio Vargoli}. Go-
vorili su Srbima da se moraju prekrstiti i prijetili im da }e ih poubijati, potjera-
ti u logore i sli~no. Tako|er su dolazili iz Suhog Polja dva sve}enika, koje ja
ne poznam, oni su odràli neke sastanke i pozivali Srbe neka se prekrste, da im
se ne}e dogoditi nakon toga nikakva neprilika. Poslije toga prekr{tavanja nije
se prestalo s logorima, ubijanjem, plja~kom, paljenjem i sli~nim. U rujnu mje-
secu 1943. godine do{la su u rano jutro 4 kamiona u Borovo. Kamioni su bili
puni usta{a. Oni su opkolili cijelo selo. Sve su zatvorili u jedno dvori{te. Tu su
izlu~ili Hrvate, [vabe i Ma|are, posebno su ostavili Srbe. Izme|u tih Srba osta-
vili su oko 25 do 30 osoba, {to èna, djece i mu{karaca i odveli ih u jednu so-
bu. Tu su ih dobro ispremlatili, a onda su izme|u njih ostavili ~etvoricu, a osta-
le stavili u kamion. Ovu ~etvoricu su na zvjerski na~in mu~ili: istrgali im ruke
i noge i iskopali o~i. Ovako izmu~ene su pobili i zakopali u |ubre.” (str. 440-441.)
Rimokatolik Mato ûti}, seljak iz Velike Barne, izme|u ostalog izneo je:
“Kao doma}em Hrvatu i mje{taninu sela Velike Barne, poznato mi je da je u
na{oj crkvi sa propovjedaonice ùpnik ùpe Grubi{no Polje, Pero Cvijanovi},
odrào govor u kojemu je rekao da }e svi stradati koji ne prije|u na rimokato-
li~ku vjeru. Nakon pokr{tavanja da }e mo}i i}i u hrvatsko domobranstvo, gdje
}e biti osigurani od svake eventualne neugodnosti. Ja znam da je iz mog sela
otjerano 70 porodica i dotjerano u Grubi{no Polje u park. Me|u ovim porodi-
cama bilo je i onih koje su se prekrstile. Neki od njih i{li su moliti ùpnika da
im on pomogne i da im kaè za{to su dotjerani kada su pre{li na rimokatoli~-
ku vjeru. On im je odgovorio da im ne moè ni{ta pomo}i. Odatle su ti ljudi
otjerani u logore u Sisak i Jasenovac, i nisu se vratili svojim ku}ama.” (str. 444.)
855
Brano Stankovi}, iz Slobo{tine kod Slavonske Poège, svedo~i o zbivanji-
ma ~iji je o~evidac bio u svom kraju: “Meni je poznato da se prekr{tavanje Sr-
ba vr{ilo 1942. godine. Do{ao je u na{e selo, u parohiju, tamo je nekada bila
parohija – u Slobo{tini, neki Boìdar [anti}, misionar ili fratar iz Zagreba. Ja
sam slu~ajno s njim razgovarao kod u~itelja i pitao ga po kojem nalogu je do-
{ao. On mi je rekao – po nalogu nadbiskupskog stola iz Zagreba. Kroz to vri-
jeme vr{io je i prekr{tavanje. Kod samog prekr{tavanja prisiljavao je ljude da
se pokrste. Na tom svojem zadnjem obredu, kod samog prekr{tavanja i prisi-
ljavanja da ljudi prije|u na rimokatoli~ku vjeru, traìo je da mole nekakvu mo-
litvu, ali ljudi nisu htjeli odmah moliti. Naime, on je po~eo ne{to govoriti i lju-
di nisu htjeli to prihvatiti. Onda je po~eo drugi put i opet se ljudi nisu odazva-
li da pristupe toj molitvi za njim. Tre}i put je opet po~eo i onda je rekao – ako
ne}e govoriti, da }e ih predati na usta{ki stan. Tako su morali da govore tu mo-
litvu za njim, i s tim su i pre{li na rimokatoli~ku vjeru, jer ih je toga puta prisi-
lio. I vr{io je i dalje prekr{tavanje po ostalim selima i natjeravao ljude da se po-
krste, a ukoliko se ne bi neki htjeli prekrstiti, onda je govorio da }e usta{e do-
}i po njih i kazniti ih... Kada se izvr{ilo prekr{tavanje, ljeti 14. VIII 1942. go-
dine, iz okolnih sela Deèvaca, @igrovaca, Skendrovaca, a pokupili su i neke
iz Bosne, sa Kozare, i to su sve stjerali u crkvu, mislim oko 20-30 ~lanova nji-
hovih, i onda su crkvu zaklju~ali i zapalili je, a ostalih 5-6 stotina bacili su u
bunare. Napunili su s njima 4 puna bunara, i mislim da se tu jo{ taj narod na-
lazi. Me|utim, kod samoga prekr{tavanja su rekli da ukoliko se ljudi prekrste,
da }e biti za{ti}eni i da ih se ne}e proganjati. Ali to nije vrijedilo, jer su svejed-
no ljude dalje proganjali i ~inili takova zla djela.” (str. 445-446.)
Rimokatolik i slu`benik iz Gospi}a, Ante Zup~i}, svedo~io je o zlo~inima
sve{tenika Jole Bujanovi}a: “Poznato mi je da je u svibnju otpo~elo prekr{ta-
vanje Srba. Me|utim, Srbi su hap{eni i dovo|eni u zatvor u Gospi} ve} i prije.
Iz Gospi}a su slani u Jadovno. Kada su po~eli masovni pokolji u kolovozu, oni
koji nisu pobjegli, ubijani su. Neki seljaci su pobjegli u {umu, a neki gra|ani
pla}ali su Talijanima, koji su ih kamionima prebacivali. One koje su uhvatili,
ubijali su bez obzira da li su pokr{teni ili ne... U tom prekr{tavanju sudjelovao
je sve}enik iz Gospi}a. Me|utim, 1944. godine, kada je poginuo veliki ùpan
Frkovi}, zamijenio ga je sve}enik Jole Bujanovi}. Kada je ovaj do{ao, mislilo
se da }e biti ne{to bolje. Me|utim, uskoro se po~elo {aputati da }e i ostali Srbi
biti poklani i pobijeni. Krajem rujna po~elo je s hap{enjem mu{karaca i mla|ih
èna... Stavljeni su u zatvor, a onda je nastavljeno sa hap{enjem preostalih. To
su uglavnom bile starije ène i djeca. Ovdje u zatvoru su gladovali. Ja sam ih
s prozora zgrade u kojoj sam radio, gledao kako dobijaju malo krumpira na dan
i gladuju. Mnoge su ve} u zatvoru ubijali. U mjesecu velja~i po~eli su ubijati
Srbe i u okolici. Iza{li su proglasi da je tu i tu obje{eno 20 Srba, zatim u dru-
gom jednom selu opet nekoliko desetaka itd. U Gospi}u, u mojoj ulici, bilo je
obje{eno 20 Srba. U selu O{tra, na cesti iz Gospi}a za Karlobag, povje{ano je
tako|er 20 Srba. Te obje{ene su morali drugi dan skidati i pokapati oni isti ko-
ji su kasnije, tj. u oùjku bili tako|er povje{ani. To je sve u~inio sve}enik Jole
Bujanovi}.” (str. 454-455.)
856
Seljak iz Vilde Adam Draga{ svedo~io je o zlo~inima rimokatoli~kih sve-
{tenika i usta{a u ûnti}u: “Godine 1941, u svibnju i lipnju mjesecu, opazio
sam da su se u selu ûnti}u, u samostanu Sv. Antuna, usta{ke organizacije, ko-
je su bile dotle zvane za{tita, po~ele obla~iti u usta{ke uniforme. S njihove stra-
ne je na nas uslijedio pritisak da cijeli srpski narod ove op}ine mora ili kopati
ili kositi za te fratre, po{to je gvardijan bio predsjednik op{tine Ja{kovec. I{ao
sam mu kositi, a poslije je trebalo i kopati. Poslije sam opazio da nas sile da
prije|emo s na{e vjere.” (str. 456.) Potom Draga{ opisuje kako je uhap{ena ve-
}a grupa seljaka, Srba, i dovedena u jedno dvori{te, gde su ih prvo usta{e tukle
kundacima. “Onda oni otvore paljbu, s eksplozivnim mecima, na nas. îm je
po~ela paljba, jednom se od glave odbili dijelovi, pa je nakon eksplozije preko
mene pao, na zemlju, a ja nisam vi{e ni{ta opazio od {uma u glavi, i leào sam
tako dugo dok nisu po~eli skidati mrtve i skupljati ih, i onda je mene neko di-
gao. Vidim, do{la su ciganska kola u dvori{te. Bacaju mrtve u kola, a meni kan-
tu vode dadu da bri{em krv sa stijene i dali mi jo{ sijena da kupim krv po ce-
mentu i da to sve imam oprati... Poslije su nas krenuli za Banski Grabovac...
Na stanici u Grabovcu preko 300 ljudi naguranih u jedno dvori{te, da nas nisu
mogli tamo strpati. Opet nas na cestu i dadu nam ~u~anje. Poslije su dolazili
sve po dvojica usta{a i odvodili po dva do tri ~ovjeka. Odvedu ih nekuda; ne-
daleko od stanice stalno se ~uju pucnji iz pi{tolja. Tako sam i ja do{ao na red.
Do|u trojica i vode nas na jednu livadicu, na kojoj imade dosta le{eva. Dove-
du nas gdje je zapo~eta da se kopa jama od pola metra, i dadu nam jednu lopa-
ticu. Jedan od nas s lopaticom, a dvojica s rukama iskopali smo jamu dva me-
tra {iroku, dva metra dugu i mo`da jedan i pol metar duboku. Onda su nas po-
tjerali da le{eve vu~emo u tu grobu.” (str. 456-457.) ûdnom slu~ajno{}u, usta-
{e su nakon toga Draga{a i jo{ dvojicu Srba pustili. “Ja sam odmah kazao lju-
dima kako je i da se trebaju ~uvati, i tako smo se i razbjeàli poslije. Ali, od-
mah je gvardijan iz ûnti}a po~eo da saziva narod na pokr{tenje. Seljane Klin-
ca sazvao je i odveo u ûnti}. Malo je koji ~ovjek taj dan ostao kod ku}e, sve
su odveli i nema ih nazad. Selo Teli}, zvano vi{e Dragutinac – odatle su odve-
deni isto tako na pokrst, ali se nisu vratili.” (str. 548.)
Zagreba~ka profesorka Mirjana [imanski sudskom ve}u je opisala pona-
{anje ùpnika Gre~la u Kostajnici: “Kad se 9, 10. i 11. aprila 1941. godine ju-
goslavenska vojska povla~ila, prelazili su most u Kostajnici, a na hrvatskoj
strani nalazi se pravoslavna i katoli~ka crkva. @upnik katoli~ke crkve bio je
Gre~l. On je otvorio doma}im usta{ama toranj crkve i oni su odatle pucali iz
mitraljeza po jugoslavenskoj vojsci koja se povla~ila. Oni su ga|ali po Bosan-
skoj Kostajnici i tom prilikom je dosta stradalo gra|anstvo... Jedna baterija iz
Bosanske Kostajnice pucala je u toranj da u{uti mitraljeze i okrnjila ga. To je
bio povod za usta{e da kolju Srbe i onda je Gre~l po~eo propovjedati da }e se,
mo`da, spasiti oni koji se pokrste. Nekoliko Srba, a me|u njima i stari profe-
sor Matija{evi} sa svojom porodicom, pokrstili su se. Kad su do{li usta{e, po-
~eli su kupiti ~itav narod i ova porodica Matija{evi} potr~ala je Gre~lu da im
da potvrdu da su se pokrstili. On je odbio da dade potvrdu, jer kaè da su Srbi
857
krivi za toranj. U Baji}a-jamama sve su Srbe pobili i po~elo je harangiranje
protiv Srba. To je isto vaìlo i za katolkinje koje su se udale za Srbe. Moja se-
stra bila je udata za Srbina, ali je ona ostala katolkinja, a ona je oti{la sa {esto-
ro djece i traìla je jedno uvjerenje od ùpnika da je katolkinja, i da, iako je uda-
ta za Srbina, nije prelazila na pravoslavlje. Gre~l je rekao da su svi jednaki i oni
koji se druè sa Srbima i ène koje su udate za Srbe, da su svi oni otpadnici od
katoli~ke crkve i ne mogu dobiti za{titu... Mnogi su kao i ja vjerovali da }e do-
biti pomo} od sve}enika, ali su se prevarili... Ve}inom je to bilo samo obe}a-
nje da se ljudi na taj na~in namame da ostanu doma, a poslije su ih usta{e hva-
tali i klali.” (str. 459-460.)
c) Taksa za pokatoli~avanje
Svedok Ostoja Samardìja, {umar iz Mlake, izjavljuje: “Znam da je 1942.
godine, oko 15. marta, do{ao jedan sve}enik odaslan iz Zagreba da prekrsti ci-
jelo selo Mlaku. Kad je on do{ao, pozvao je najprije mu{karce, gotovo sve sta-
rije ljude. Taj je sastanak odràn u Mlaki u jednoj gostioni. Ja sam do{ao na sa-
stanak da ~ujem {to ho}e i {to govori taj sve}enik. Njegov je govor bio otprili-
ke ovakav: “Ja sam poslan iz Zagreba iz biskupije, po{to sam ja interniran iz
Istre – ima nas oko 400 sve}enika takvih – pa nema sada mjesta i do{ao sam
da vas pokrstim”. Ljudi su odgovorili da je to nemogu}e i da se ne mogu upu-
stiti u tu stvar, jer nisu svi na okupu. “Mi sami, nas nekolicina, ne bismo mogli
da se pokrstimo”, rekli su ljudi. On je na to po~eo da vi~e, i kazao da su oni ko-
ji ne}e da se pokrste, neprijatelji “Nezavisne Dràve Hrvatske” i da }e biti sta-
vljeni izvan snage svih zakona. A oni koji su prekr{teni, uìvat }e sva prava i
bit }e kao “~istokrvni Hrvati”. Me|utim, taj je sastanak bio prekinut i drugog
dana, u 8 sati, trideset usta{a, koji su bili na stanici, pokupili su cijeli narod iz
Mlake i satjerali ga u parohijalni dom u Mlaki. Tamo smo na{li istoga sve}eni-
ka i nekoliko usta{a, mislim nekih oficira. Kada smo se sakupili, on nam je odr-
ào govor u kojemu je rekao: “Ja sam poslan iz Zagreba, od zagreba~ke bisku-
pije, da vas pravoslavce pokrstim i prevedem na katoli~ku vjeru. Sada }u vam
kazati na~in pokr{tavanja. Ovdje }u ostati 8 dana. Podijelit }u vam neke knji-
ìce – mislim katehizme – iz kojih }ete u~iti osam dana da se za to pripremite.
Svaki ima ponijeti 40 kuna – kao neku taksu – koju }e uplatiti nama”. Tako je
tih osam dana narod i{ao u~iti vjeronauk. Svakog dana i{li su usta{e po selu,
sakupljali narod i tjerali ga u parohijalni dom. Osmi dan, kada je trebalo biti po-
kr{tavanje, do{li smo svi u veliku dvoranu parohijalnog doma koja je bila pre-
puna ljudi. Opet smo nai{li na istog sve}enika i nekoliko usta{kih ~asnika. U
svakom uglu dvorane bio je po jedan usta{a sa pu{komitraljezom drè}i ruku
na opruzi. U sredini sale bio je sve}enik za jednim stolom, a pored njega jedan
usta{a, tzv. krizmani kum. Pored stola stajali su dvojica usta{a, svaki s jednim
~irakom i jednom svije}om. Mi smo jedan po jedan prilazili stolu. Kad smo do-
{li pred sve}enika, morao je svaki dignuti tri prsta i ponoviti zakletvu: “Ja se
zaklinjem Bogom...”, ne znam ni sam {ta je sve bilo. Uz to je svako morao re-
}i: “Ja nisam vi{e Srbin, pravoslavac, nego ~istokrvni Hrvat”. Nakon toga sva-
858
ki je prilazio drugom jednom mjestu gdje je platio 40 kuna u gotovom. Kada
se sve to skupa zavr{ilo, onda je sve}enik odrào govor u kojem je rekao: “Vi
koji ste se danas pokrstili, sada ste ~istokrvni Hrvati. Imat }ete pravo da idete
u vojsku, koji ho}e u usta{ku vojsku. Taj neka se javi u tabor i tamo }e biti pri-
mljen kao takav”. Nakon toga rekao je nekoliko rije~i taj na{ usta{a – krizma-
ni kum: “Ja sam ovdje komandant i vi me svi poznajete u Mlaki, a od danas
sam va{ krizmani kum, i ima svaki da me zove kumom”. To je bilo 13. IV, a
ve} 14, ujutro u 6 sati, do{ao je zloglasni usta{a Vasilj Puni}, a s njim i taj kri-
zmani kum da pohapse ~itavo selo. Svi su bili pohap{eni, mu~eni i poslani u
logor. Drugog dana poklali su 26 ljudi, a ostale zajedno sa ènama i djecom ot-
premili u logor Jasenovac. Od 1232 osobe, koliko su ih otjerali iz Mlake, vra-
tilo se ku}i poslije rata svega 145 du{a.” (str. 442-444.)
Po svedo~enju konji~kog trgovca Sime Manigodi}a, “odmah poslije uspo-
stave takozvane, zloglasne, Nezavisne Dràve Hrvatske, do{li su u na{ kraj, u
Hercegovinu, ma~ekovci i usta{e. Jedan njihov transport do~ekao je na{ ùp-
nik u Jablanici, fra Nikola Ivankovi}, i odrào otprilike ovaj govor: “Udrite i
koljite sve {to je srpsko, pa i dijete na maj~inim grudima”. Poslije toga nastao
je progon Srba u ~itavoj Hrvatskoj. Bacali su Srbe ìve, polumrtve i mrtve u
razne jame. Otpo~ela su stra{na mu~enja Srba u ~itavoj Hercegovini. Zatim su
opet davane neke tiskanice, gotove, i traèno je da se potpi{u da bi se dobio pri-
jelaz u katoli~ku vjeru. Imalo je mnogo i moje rodbine, koja je, da bi sa~uvala
ìvot, to potpisala. Oni koji su potpisali, pu{tani su ku}i, a ostali su ubijeni po
zatvorima. Kasnije su opet kupili Srbe u Ljubinju, Mostaru, Ljubu{kom, Tre-
binju, Konjicu, âpljini i drugim mjestima. Sakupili su ih oko 500 i doveli u
logor u Jablanici, gdje su ih dràli nekoliko dana... Tada je do{lo nekoliko nje-
ma~kih oficira koji su taj slu~aj snimili i zatim naredili da ove ljude odvedu iz
toga logora. Svi su poslije toga dovedeni u Gospi} i tamo svi pobijeni. Nitko
se do sada nije vratio ku}i i mislim da se ne}e vratiti. Poslije toga, javno se kod
nas govorilo da Srbi treba da idu pod no`, ili da se sele, ili da se prekrste. Seli-
ti se nisu mogli, a tko je htio da spasava glavu, morao je da prelazi u katoli~ku
vjeru. Jednom mom ro|aku rekao je ùpnik fra Nikola Ivankovi}, ina~e usta-
{ki tabornik: “Za{to se igra{ svojom glavom, za{to ne prelazi{ na katoli~ku vje-
ru?” Ipak, i pored prijelaza na katoli~ku vjeru, bilo je svakodnevnog ubijanja
ljudi i bacanja u jamu; po 25-30 ljudi ubijano je dnevno.” (str. 448-449.)
Kako je pred sudskim ve}em izneo zanatlija iz Br~kog Mi}o Ignjatovi},
“godine 1941. u Br~kom po~elo je polako prisiljavanje da se prije|e na kato-
li~ku vjeru, da nam se onda ne}e ni{ta dogoditi. Izvjesni ljudi, penzioneri, dr-
àvni slu`benici i jo{ neki stvarno su pre{li, ali ostali, koji su bili zatvoreni, me-
|u kojima i ja, mi smo ostali uporni. Kad smo iz zatvora oslobo|eni, zatvorili
su nas ponovo, ali opet se niko nije prekrstio. Biskup dr Ilija Violani, ratni zlo-
~inac, koji je prvih dana poslije oslobo|enja osu|en od narodnih vlasti i strije-
ljan, nekoliko puta se dogovarao sa dana{njim optuènim, dr Alojzijem Stepin-
cem, nadbiskupom, ali rezultat je ostao isti. Kad je u novembru mjesecu poslao
dr Alojzije Stepinac dr Iliju Violanija, on je doveo dvije satnije, 18. usta{ku i 5.
859
usta{ku satniju, sastavljene od usta{kih emigranata. Komandant 18. satnije bio
je satnik Barjak, a 5. satnije Franjo Kastel. Do{li su 29. novembra u Br~ko. Po-
hapsili su te iste ve~eri nekoliko gostioni~ara i napomenuli da oni budu misio-
nari na{i i sutra kad su ih pustili, kazali su da do 1. XII do podne treba odnije-
ti molbe za prekr{tenje. Rekli su da }emo izgubiti glave ako se ne prekrstimo.
Od podne, od 2 sata do 4, sakupili su nas, preko 150 srpskih doma}ina i sino-
va. Kako su nas dognale usta{ke patrole, tako su nas bacili u gimnaziju kao u
kavez. Tu su nas tukli svim {to su imali pri rukama, kundacima, ìlama, svukli
s nas dèmpere, iako je bila zima – 15 ispod nule, cipele, poskidali zimske ka-
pute, od 4 do 12 sati, tj. 7 sati neprestano nas tukli. Gole i bose protjerivali nas
u Gunju, 4 kilometra uz prugu, zatvorili 60 Srba koji nisu mogli i}i i 7 Jevreja.
Tu smo bili 24 sata. Uve~er je do{ao zloglasni kotarski predstojnik Montani s
usta{ama i kazao: “Nismo znali da ste predali molbe”. I mi nismo znali! “Haj-
de, vi ste slobodni, i sutra na prekr{tenje”. Drugog decembra smo se prijavili u
ùpni ured. Dali su nam tamo gotove formulare, koji su doneseni iz Zagreba.
Mi smo samo ispunili na{a imena. Drugoga prosinca uve~er jo{ su oplja~kali
pravoslavnu crkvu, koja je bila najve}a i najbogatija u Bosni i Hercegovini, svu
zlatninu pokupili, knjige od vrijednosti, a onda je zapalili i do temelja sru{ili;
na tom mjestu su pravili zabave i sli~no. Poslije toga su oti{li na groblje i sve
srpske – pravoslavne grobove i sve spomenike dinamitom i ~eki}em razrovali
i razbili. Nas su pokrstili, ali nam to nije pomoglo, jer se poslije toga nastavio
progon, pa smo i kao katolici trpjeli i stradavali.” (str. 450-451.)
Seljak Boò Lali} iz Sremskih Laza detaljno opisuje kako su se usta{e i ri-
mokatoli~ki sve{tenici iìvljavali nad tamo{njim Srbima. “Po osnutku “NDH”,
kako u preostalim selima, tako i u mom selu, otpo~ele su zlo~ina~ke akcije nad
na{im narodom. Do prve i glavne teroristi~ke akcije do{lo je ve} 1. maja 1941.
Toga je dana na{e selo bilo opkoljeno sa svih strana usta{ama, i usta{e su po-
~eli da kroz dvori{ta ulaze u ku}e, kundacima tjeraju}i ljude napolje. Usta{e su
po~eli da ljude premla}uju jo{ u sobama, tako da su mnogi ostali leàti u ku}i,
i mi ja~i, koji smo izdràli, iza{li smo na ulicu. Najprije su nam naredili da se
izujemo i poslagali nas jednog do drugoga, te su nas udarali po tabanima. Mno-
gi nisu znali za sebe i onesvijestili su se. Tada su najsna`nije, koji su izdràli,
natjerali da se dignu, metnuli u kamion i otjerali nekuda, odakle se ovi vi{e ni-
su nikada vratili. Do danas se ni{ta ne zna gdje su i najvjerojatnije da su ih usta-
{e na zvjerski na~in pobili. Od toga dana, od 1. maja 1941, uslijedile su svako-
dnevno teroristi~ke akcije po na{em selu, premla}ivanja, mu~enja itd. Godine
1942, po~etkom ~etvrtog mjeseca, dolazi naredba od sreskog poglavarstva Vin-
kovci na na{e op}insko poglavarstvo, a op}insko poglavarstvo daje da se pro-
bubnja kroz selo da imaju svi Srbi da po~nu podnositi molbe za prekr{tavanje.
Razumije se, narod, iako je to ~uo, nije uzeo za ozbiljno. Nije htio da na to pri-
stane, jer je te{ko bilo prije}i iz svoje vjere u drugu. Me|utim, drugoga dana
dolazi u na{e selo sve}enik Bali~evi} Marko iz Starih Jankovaca i po~inje da
pri~a, me|u narodom, o Hrvatskoj i o tome kako je katoli~ka vjera najbolja i
860
najve}a na svijetu, kako je to jedna vjera u koju treba da svi prije|emo, jer kad
prije|emo u tu vjeru, da }emo biti pravi Hrvati, da smo mi u stvari i bili neka-
da Hrvati, pa da }emo sada svojim prijelazom u katoli~ku vjeru opet to biti, da
}emo biti mirni i ravnopravni kao i drugi Hrvati, ni{ta nam se zlo ne}e de{ava-
ti, a ovo {to je bilo do sada, da }e prestati, da }emo biti potpuno slobodni gra-
|ani. Iako je to govorio, mi nismo popustili. Zatim dolazi do druge akcije. Ovaj
puta se uzeo o{triji kriterij i postavilo se tako da se mora prije}i. Opet je dola-
zio u selo sve}enik Bali~evi} i po~eo govoriti o tome da }emo morati prije}i na
katoli~ku vjeru, jer da }emo ina~e svi biti odvu~eni u logore, pa da je prema to-
me bolje za nas da prije|emo. Mi smo opet ostali kod svojega i nismo htjeli pri-
je}i. Tada dolazi zloglasni usta{ki krvolok Tolj, za predstojnika kotarskog po-
glavarstva Vinkovci. On dolazi i u na{e selo. Nare|uje da se pozatvaraju svi du-
}ani i javne ustanove i na taj na~in sprije~io je da bilo tko od nas nabavi i oba-
vi ono {to mu je potrebno. Dozvolio je da se moè i}i kupiti stvari u drugo mje-
sto, ali onaj tko ho}e dobiti dozvolu, mora imati potvrdu da je podnio molbu
za prekr{tenje. Ljudi su tada, jer su trebali stvari, po~eli da podnose te molbe.
Jedne nedjelje, ili u subotu nave~er, probubnjano je po selu da se u nedelju ima-
mo sakupiti svi u na{oj crkvi gdje }e se vr{iti prekr{tavanja. A ko ne}e, da }e
biti otjeran u logor. Do{li smo u crkvu. Tu je ve} bio sve}enik Bali~evi} i on je
opet po~eo da pri~a {to i ranije – da }emo biti slobodni, kako smo sada Hrvati
i sli~no. Na to je jedna èna po~ela naglas da pla~e, a za kratko je vrijeme na-
stao u crkvi op{ti pla~; jedni su plakali, drugi su zapomagali i ni{ta se vi{e ni-
je razumjelo {to je govorio sve}enik Bali~evi}. Mi smo se tada po~eli razilazi-
ti bez pokr{tavanja. Me|utim je sve}enik Bali~evi}, kad je opazio da se razila-
zimo, po~eo da vi~e kako }emo svi biti ka`njeni, iako smo do{li u crkvu da se
prekrstimo. On je rekao da }e sve popisati. Mi smo ostali u crkvi i onda je on
opet po~eo govoriti da }emo postati slobodni i ravnopravni gra|ani, da se vi{e
nitko ne treba ni~ega bojati, jer da smo sada slobodni gra|ani “Nezavisne Dr-
àve Hrvatske”. Mi smo mislili da je tako. Ali, {to se de{ava? îm nas je on
prekrstio i mi do{li svojim ku}ama, do{li su usta{e i poprijeko nas gledali. Za
kojih 3-4 dana dovezao se u automobilu zloglasni krvnik Tolj, zajedno sa sve-
}enikom Bali~evi}em. Dali su naredbu da svi treba da se sakupimo pred op}i-
nom, a tko ne}e do}i, da }e biti na licu mjesta strijeljan. Zloglasni Tolj po~eo
je da nas ismijava i kad bi govorio o nama kao Hrvatima, vidjelo se da nas po-
prijeko gleda, da nas ismijava i da nam se izruguje {to smo pre{li s na{e vjere
na katoli~ku. I sve}enik Bali~evi} tako|er se cini~no smje{kao kad je govorio
o tome. Prije odlaska, Bali~evi} i Tolj su rekli da se usta{e vi{e ne}e u na{em
selu pojaviti. Mi smo mislili da je tako i bili smo donekle ~ak i veseli. Me|u-
tim, ~im je njihov auto oti{ao, do{li su usta{e, otjerali sve sa ulica i ~ak naredi-
li da se ne smije paliti u ku}ama svjetlo u no}i. Vidjeli smo da smo prevareni,
ali smo mislili da je to bez odobrenja Tolja i sve}enika Bali~evi}a, da oni mo-
`da za to ni ne znaju. Me|utim, nastavilo se sa svim onim {to su usta{e radili i
prije. Usta{e su po~eli da nas ispremla}uju, a neke su otjerali u logore. Sve je
861
to tako i{lo kao i prije, do 14. oktobra 1944. kada su usta{e ponovo opkolili na-
{e mjesto, upali u selo i premlatili gdje su god koga na{li. Sve su istjerali iz ku-
}a, oplja~kali su nas i po~eli da ubijaju, strijeljaju i na drugi na~in mu~e narod.
Tom prilikom strijeljano je u na{em selu 54 osobe, od toga najvi{e staraca i dje-
ce. Smatram da je za ovo {to su starci i djeca bili poklani i premla}eni, kriv sve-
}enik Bali~evi}, koji nam je govorio i obe}avao da nam se vi{e ni{ta ne}e do-
goditi ako prije|emo na katoli~ku vjeru, jer da nije to govorio, na{i bi oti{li ne-
gdje, sakrili se i ne bi bio izvr{en takav stra{an zlo~in. A ovako, dali smo se pre-
variti od sve}enika Bali~evi}a. Na taj na~in palo je toliko nevinih `rtava.” (str.
451-454.)
6. Mileti}eva zbirka dokumenata o Jasenovcu

Do sada najobimniji zbornik dokumenata o najve}em usta{kom genocid-
nom strati{tu, bez sumnje, predstavlja trotomni “Koncentracioni logor Jaseno-
vac” Antuna Mileti}a (“Narodna knjiga”, Spomen podru~je Jasenovac, Beo-
grad, 1986). Pored Jasenovca i Stare Gradi{ke, kao najve}ih, u jedinstveni si-
stem hrvatskih koncentracionih logora pod neposrednom komandom Usta{ke
nadzorne slu`be spadali su logori \akovo, Tenje, Lobograd kod Zlatara, Gor-
nja Rijeka na Kalniku, Kru{~ica kod Travnika, Lepoglava, Gospi}, Jastrebar-
sko i Sisak. “Po na~inu kako su `rtve mu~ene i ubijane, kako su nepojmljivo
zverski maltretirani logora{i, kako su stra{no zlostavljana i ubijana deca i star-
ci, kako su odvajane majke od dece i ubijani o~evi njima nao~igled, kako su si-
lovane k}eri i uni{tavani sinovi u prisustvu bespomo}nih roditelja, kako je is-
trebljivan srpski, jevrejski i ciganski narod, ... koncentracioni logor Jasenovac
i Stara Gradi{ka prevazilaze sve ono {to bi i najpokvareniji um mogao da za-
misli i ostvari.” (str. 30.)
Stravi~ne patnje i likvidacije vi{e stotina hiljada ljudi u ovim logorima
smrti su, prema Mileti}evom mi{ljenju, u celosti prosto neopisive, “jer sve ono
negativno, patolo{ko i zlo~ina~ko {to je karakterisalo ~itav usta{ki pokret – sve
to, ovde skupljeno, izbilo je kao najstra{nija sramota i prokletstvo prevazilaze-
}i svojom perfidno{}u, krvolo{tvom i gado{}u sve najstra{nije grobnice i mu-
~ili{ta u pakao od Hitlera i Musolinija ba~ene Evrope. Usta{e su svakodnevno
ubijale zato~enike pojedina~no, u manjim ili ve}im grupama, i masovno. Taj
masakr usta{e su vr{ile na vi{e na~ina: ubijanjem iz pu{aka, automata, mitra-
ljeza i revolvera, klanjem noèvima, kamama, bajonetima, sekirama, bradva-
ma i bodeìma, zatim drvenim maljevima, gvozdenim {ipkama, ~eki}ima, ko-
~evima i korba~ima. Umorstva su vr{ena i ve{anjem, spaljivanjem u “Pa~ilije-
vom” krematorijumu, paljenjem delova tela, gaènjem nogama i davljenjem u
vodi. Te{ko je i zamisliti {ta su podnosili logora{i – ogra|eni ìcom bez ijedne
zgrade, {upe ili nastre{nice, izloèni najstra{nijoj me}avi i vejavici i tempera-
turi do minus trideset stepeni, a uz to pregladneli i odeveni i obuveni u dronj-
ke. Ni{ta nije bilo bolje ni u letnjim mesecima, kada su zato~enici bez vode za
pi}e, danima na najstra{nijoj vru}ini, podnosili strahovitu è|, sve dok ne po-
862
padaju od sun~anice. Uz to, milijarde parazita, va{i i buve, ispijale su posled-
nju snagu tih mu~enika i prenosile sigurno pegavac i druge zarazne bolesti. Bez
trunke hlada ili zaklona, osim senke najblièg kraj sebe, zalazak sunca i no} do-
~ekivani su kao neko olak{anje. No, to je bio samo po~etak nove nevolje. Na
podvodnom i mo~varnom podru~ju, na kojem se nalazio koncentracioni logor
Jasenovac, harali su rojevi komaraca i napadali logora{e oduzimaju}i im jedi-
nu priliku za odmor. Tako se nije znalo da li je stra{nija zima ili leto, da li je te-
ì dan ili no}, da li glad i è| ili stalna groznica i temperatura tifusara i malari-
~ara, koju je leti blaìla no}u i zorom samo pokoja kap rose.” (str. 30-31.)
a) Svedo~anstva iz arhive vlade Milana Nedi}a
Logor Jasenovac je formiran kao poseban deta{man usta{kog koncentraci-
onog logora Gospi} na ~ijem je strati{tu Jadovno, ve} 1941. godine, pobijeno
izme|u trideset i ~etrdeset hiljada Srba, i to klanjem, maljevima i bacanjem u
duboku kra{ku jamu na Velebitu. Zbog tih nepodno{ljivih zlo~ina italijanska
vojska je odatle oterala usta{e, ali su oni sa jo{ ve}im entuzijazmom svoj zlo-
~ina~ki posao nastavili u jasenova~kom logorskom kompleksu. Mileti} se u
svom delu snishodljivo odnosi prema Titu, ali je o~igledno da su Titovi parti-
zanski {tabovi namerno izbegavali da napadnu Jasenovac, iako su po~etni pla-
novi u nekoliko navrata pravljeni. Nesporna je ~injenica da su partizani, u za-
menu za zarobljene usta{ke i nema~ke oficire, iz Jasenovca skoro isklju~ivo iz-
bavljali komuniste hrvatske nacionalnosti i ~lanove njihovih porodica, dok ih
zato~eni Srbi skoro nisu ni interesovali. U prvom tomu svoga zbornika Mileti}
objavljuje veliki broj dokumenata usta{ke dràvne uprave o upu}ivanju poje-
dinih lica i grupa u koncentracioni logor u skladu sa zakonskim odredbama ko-
je su omogu}avale Ministarstvu unutra{njih poslova da sumnjive gra|ane na
odre|eno vreme izoluju. Uglavnom je tu re~ o Hrvatima i muslimanima, dok
su Srbi i Jevreji masovno odvo|eni, jer je sama njihova nacionalnost predsta-
vljala osnov najvi{e sumnje i najve}e krivice. Tu je i nekoliko izvoda iz zapi-
snika saslu{anja manjih grupa Srba, koji su na zahtev Nemaca pu{teni iz Jase-
novca i proterani u Srbiju.
Saslu{anja o njihovim stravi~nim logorskim iskustvima obavljana su u Be-
ogradu, u Komesarijatu za izbeglice i preseljenike Vlade Milana Nedi}a. Sadr-
àji izjava su prili~no podudarni, pa kao ilustraciju prenosim delove zapisnika
sa saslu{anja Lazara Orozovi}a, jednog od retkih koji je uspeo da pobegne, ko-
ji po~inje opisom hap{enja Srba u Pakracu i transporta teretnim vozom u Jase-
novac: “U Ba~i}evoj ciglani pred usta{kom kancelarijom postrojili su nas u dva
reda. Usta{ki poru~nik imenom Ljubo, a kojemu ne znam prezime (re~ je o
Ljubi Milo{u – prim. V.[.), do~ekao nas je sa usta{ama srdito i vikao: “[to ba{
ja moram sve Srbe pobiti, ima jo{ logora u Hrvatskoj”. Posle toga, izvr{ili su
usta{e nad nama temeljiti pretres i oduzeli nam sav novac, prstenje, satove, du-
van, duvanske doze i uop{te sve stvari, koje su kod nas na{li. Posle izvr{enog
pretresa, zapitao nas je usta{ki poru~nik Ljubo, koji je od nas pravnik. Javio se
sudija Ili} Vlado... Zatim je uzeo karabinku, koja je bila prislonjena uza zid
863
kancelarije, pozvao sudiju Ili}a na stranu, naredio mu da skine sa sebe zimski
kaput, potom ga postavio uz jednu naslagu cigle i opalio u njega tri metka. Su-
dija Ili} sru{io se mrtav. Posle toga, usta{e su nama ostalima, koji smo stajali u
stroju i ovo gledali, naredili da se jave oni, koji su Li~ani i tada su se javili...
Njih su usta{e izveli iz stroja na stranu i sve do jednoga pred na{im o~ima za-
klali. Klanje je izvr{io li~no usta{ki poru~nik Ljubo sa jo{ nekoliko usta{a. @r-
tve su stajale, a poru~nik Ljubo i usta{e zamahivali su dugim noèvima prema
vratovima `rtava i rezali grkljane. Kako su kome prerezali grkljan, tako se taj
sru{io na zemlju sav obliven krvlju. Mi ostali morali smo stajati mirno u stro-
ju i gledati ovo klanje na{ih drugova. Drugi usta{e, koji nisu vr{ili klanje, sta-
jali su i nas promatrali, pa onoga koji nije mogao gledati klanje, izdvojili iz
stroja i predali poru~niku Ljubi na klanje.” (str. 272.)
Desilo se tom prilikom da je jedan od Srba, izdvojenih za klanje, poku{ao
da se spase govore}i da mu je ro|ak neki podùpan. Re~ je o Joci Divjaku. Po-
ru~nik Ljubo mu je na to tada rekao, da on ba{ takove treba. Zatim mu je na-
redio da legne na zaklane Srbe i pokaè gde mu je srce. Divjak je to u~inio. Po-
ru~nik Ljubo seo je tada Divjaku na noge, a jedan usta{a seo mu je tada na gla-
vu, dok su druga dvojica klekla kraj njega, svaki sa jedne strane i sa noèvima
mu ìvom izvadili srce... Sutradan smo svi morali i}i na posao. Pravili smo no-
ve barake. Na 27. decembra 1941. godine, oko 2 sata posle podne, postrojili su
nas usta{e pred barakom i izdvojili 75 Srba, kojima su povezali ìcom ruke na
le|a, te ih odveli do jedne {upe u logoru, gde su ih drvenim maljevima sve po
glavi pobili. Taj dan su le{evi ubijenih ostali leàti kraj {upe. Sutradan, nas 80
Srba – me|u njima i ja – odre|eni smo da le{eve ubijenih Srba odnesemo na
logorsko groblje, koje se nalazi na jednom polju kraj Save, nedaleko od logo-
ra i tamo pokopali...
Na 30. decembra 1941. godine, bili smo na radu oko podizanja novih ba-
raka, a u baraki ostalo je 130 Srba, koji taj dan nisu mogli raditi, jer su bili bo-
lesni. Isti dan, oko 4 sata posle podne, upale su usta{e u baraku i isterali sve ove
bolesne Srbe iz barake. One koji nisu mogli i}i, ubili su odmah drvenim malje-
vima pred samom barakom, a ostalima su ìcom povezali ruke na le|a i otera-
li ih na ve} pomenuto polje kraj Save, gde su ih potukli drvenim maljevima po
glavi... Na 2. ili 3. januara 1942. godine, dopra}eno je u Jasenovac oko 80 Sr-
ba, seljaka i gra|ana iz Banja Luke. Njih su usta{e sa èljezni~ke stanice do-
premili u ciglanu, ìcom im povezali ruke na le|a i odmah ih dalje terali na ve}
pomenuto logorsko groblje. Usput su ovi Srbi morali pevati ~etni~ke pesme sve
do groblja. Na groblju su ih usta{e ubili sve sa drvenim maljevima... Slede}eg
dana dopra}ena je u Jasenovac grupa Srba iz Sarajeva. U ovoj grupi bilo je i
seljaka i gra|ana, a bilo ih je svih skupa oko 40. Ovu grupu Srba doveli su usta-
{e u logor, postrojili ih kod jedne {upe i tu ih sve ubili drvenim maljevima. Ovu
grupu ubijenih Srba odneli su na logorsko groblje. ... Hrana u logoru u Jase-
novcu bila je vrlo lo{a. Svaki dan dobijali smo dva puta ~orbe od kukuruzova
bra{na i to po jednu ka{iku, a hleba nismo uop{te nikada ni videli, tako da smo
trpeli stra{nu glad. Na 4. januara 1942. godine, otpremljena je iz Jasenovca u
864
logor u Staru Gradi{ku grupa Srba, me|u kojima sam i ja bio... Na 15. januara
1942. godine i{ao sam sa jo{ dva Srbina i tri @idova zato~enika na èljezni~ku
stanicu u Oku~ane, gde smo istovarivali iz vagona krumpir, koji je bio odre|en
za usta{e u Staroj Gradi{ki... Kada smo sa istovarivanjem krumpira bili goto-
vi, do{la su dva autobusa usta{a, koji su nekuda i{li i oni su na èljezni~koj sta-
nici zastali i stupili u razgovor sa usta{ama, koji su nas ~uvali. Nas trojica uhva-
tili smo ovu priliku i pobegli, a da nas od usta{a nitko nije primetio.” (str. 273-
275.) Lazo Orozovi} je imao sre}u da se spase posle svega dvadesetak dana
boravka u logoru (od 24. decembra do 15. januara).
b) Fratri, najrevnosniji kolja~i
U drugom tomu zbornika, pored mno{tva dokumenata o upu}ivanju i spi-
skova zato~enika, svedo~enja preìvelih logora{a, Mileti} objavljuje i iskaze sa
posleratnih saslu{anja glavnih jasenova~kih usta{kih krvnika, Ljube Milo{a,
Miroslava Majstorovi}a Filipovi}a, Ante Vrbana i Josipa Matijevi}a. Puni snis-
hodljivosti prema partizanskim islednicima, zlo~inci su opisivali pokolje, na-
stoje}i da umanje sopstvenu krivicu i prebace je na druge. Posebno se ovde ~i-
ne interesantnim izvodi iz saslu{anja upravnice koncentracionog logora Stara
Gradi{ka Maje Bu`don, uz Nadu Luburi}, Boìcu Obradovi} i Vilmu Horvat,
najkrvavije kolja~ice. Maja Bu`don pri~a: “Oktobra 1942. godine dobrovoljno
sam stupila u usta{ki pokret odakle sam raspore|ena u usta{ki logor u Staru
Gradi{ku. Nakon dolaska u logor postavljena sam za upravnicu zato~eni~kog
logora Stara Gradi{ka. Na toj du`nosti imala sam uglavnom du`nost vo|enja
brige oko zato~enica i njihovog rada i kretanja. Me|u ostalim, u~estvovala sam
u masovnom ubijanju, kao i ostali du`nosnici i du`nosnice spomenutog logo-
ra. Detaljno se ne bih mogla sjetiti svih zlo~ina koje sam po~inila, ali u sje}a-
nju mi je ostalo najbolje prvo ubistvo koje sam izvr{ila nad nepoznatom stari-
com u kuli logora Stara Gradi{ka. Zlo~in sam izvr{ila na taj na~in, {to sam sta-
ricu povalila na pod i opalila joj metak u sljepoo~nicu. Poslije toga sam pripre-
mala za klanje stotine i stotine èna i djece, koji su bili izvu~eni izvan logora i
ubijani od meni nepoznatih usta{a, koje je predvodio usta{ki natporu~nik ê-
nan, Nikola Gagro, usta{ki vodnik Gunja{, zvani Cigo i mnogi drugi. Tako|er
sam li~no izvr{ila ubistvo jedne ène pred bunarom u dvori{tu “kule” i to na taj
na~in {to sam joj opalila metak u prsa, a povod je bio taj, {to je zatraìla ciga-
retu od prisutnog straàra, koji se nalazio na straàrskom mjestu. To je bilo ne-
gdje u jesen 1943. godine, a datuma se ne mogu sjetiti. Poznato mi je da je iz-
vr{eno ubistvo dovedene djece sa Kozare, koje je moglo biti blizu 200, i to na
taj na~in, {to su bila zatvorena u dvijema prostorijama kojima su bila dobro ob-
ljepljena vrata i prozori. Zatim su prostorije, u kojoma su se nalazila djeca, is-
punjene ciklonom, tako da su bila sva pogu{ena. Djeca su iznesena tek kad smo
saznali da je ciklon bezopasan. Sje}am se da sam vi{e puta dobivala nare|enja
iz usta{kog zapovjedni{tva logora, da pripremim grupu èna i djece koja su bi-
la odre|ena za likvidaciju. Naj~e{}e se de{avalo, da su te ène i djeca vo|eni
izvan logora te likvidirani u Maloj Mlaki i Jablancu, jedan dio od njih je bacan
865
u Savu. Le{evi ubijenih èna i djece zatrpavani su u zajedni~ke jame. Na gro-
blju, koje se nalazi uz same zidine, ubijan je narod. Ja sam gledala kako su ubi-
jeni zatrpavani i to tako da su u pojedine iskopane rake zakopavali vi{e le{eva,
dok je na grob postavljen samo jedan kri`. U samom logoru bile su odre|ene
dvije prostorije u “kuli” nad kojima sam ja imala nadzor za likvidaciju. Zlo~i-
ne smo izvr{avali u no}i. Ja sam uvijek prethodno dobivala nare|enja da za-
klju~am ostale }elije, a kako sve }elije nisu imale ispravne klju~aonice, to sam
zatvarala hodnik koji je vodio do tih soba. To smo radili zbog toga da drugi za-
to~enici ne bi ~uli krikove ubijanih. Ostali zato~enici znali su ipak za sve te zlo-
~ine. Ubijanja su se obi~no izvr{avala te{kom ~eli~nom kuglom, tj. maljem,
dok su pojedinci kao Stoj~i}, Runja{, Vukovi} i neki iz sigurnosne slu`be kla-
li noèvima. Le{evi zaklanih zato~enika bacani su u Savu ili zakopavani.” (str.
1047-1048.)
Kao {to su rimokatoli~ki fratri spadali u najagilnije jasenova~ke kolja~e,
tako su se ~asne sestre nadmetale u zverskom ubijanju srpske dece u de~jem
koncentracionom logoru Jastrebarsko, i to sestre dru`be Sv. Vinka Paulskoga,
predvo|ene svojom nastojnicom Pulherijom Bartom. U tre}em tomu, pored
mno{tva izvornih Paveli}evih zakonskih akata i uredbi, izve{taja o pokoljima,
spiskova i uputnica u jasenova~ki logor, izjava preìvelih logora{a, obdukcio-
nih nalaza mase prona|enih le{eva i izjava sa saslu{anja uhap{enih zlo~inaca,
Mileti} posebnu pa`nju posve}uje analizi podataka o masovnoj likvidaciji de-
ce. Najupe~atljiviji dokument u tom smislu sigurno predstavlja izjava preìve-
le logora{ice Mare Vejnovi} Smiljani}, koja pi{e: “Masovno su djecu ubaciva-
li u veliku logorsku zgradu. Sve prostorije te zgrade pretrpavali su, tako da su
u pojedine sobe satjeravali i po 50 djece, koja su u tom prostoru mogla stajati
jedino u uspravnom poloàju. Zatim su 3-4 opatice (~asne sestre), u svojim uni-
formama, i{le od sobe do sobe, nosile su kante s teku}inom i kistovima maza-
le djeci usta. Glasno su govorile da je to teku}ina protiv è|i. Me|utim, nakon
jednog do dva sata sva djeca su po~ela vri{tati, jaukati i dozivati majku, oca,
sestre i bra}u, tetke i drugu rodbinu. Djeca su se previjala od bolova, a jauci i
krikovi su postajali sve uàsniji. Djeca u starosti od jedne do petnaest godina
glasno su plakala, vikala i jaukala: “Majko umirem, sejo boli me, tetka èdan
sam” i sl., gr~ila su se i po~ela padati, a kako mjesta nije bilo, padala su u go-
mili, izmje{ale su se ruke, noge, glave i trupovi. Po~elo je njihovo raspadanje.
Izmet se pome{ao sa ìvom ljudskom masom. Otvarale su se ìve rane na tje-
lima te jadne djece. Ubrzo su po~ela i umirati u najteìm mukama i vapajima,
i to je trajalo danima. Grupa logora{a, koju su usta{e za to odredili, obilazila je
prostorije i djecu mrtvu, ili u zadnjim trzajima pred smrt, trpala u deke i odno-
sila na mjesta za uni{tavanje le{eva, i tako iz dana u dan smanjivao se broj pre-
ostale djece, na kraju su ìvotarili samo oni najotporniji, i upravo tada usta{e su
izveli veliku zlikova~ku paradu. Mali broj jo{ preìvjele djece trpali su u pot-
krovlje logorske zgrade. Nekoliko prostorija uàsa, u kojima su prije toga dje-
ca umirala, pretvorili su u bolesni~ke dje~je sobe. Namjestili su dje~je kreveti-
}e, sa bjelim plahtama, oprali su i uredili te prostorije. U kreveti}e su stavljali
866
zdravu djecu i zasuli ih s dosta bombona. Deùrni lje~nici i medicinske sestre,
u bijelim uniformama, bili su raspore|eni u tim sobama i tada su doveli me|u-
narodnu komisiju Crvenog krià, koja je u pratnji nema~kih oficira i usta{kih
glave{ina obilazila logorsku “dje~ju bolnicu”. Usta{e su se hvalili svojom bri-
gom o bolesnoj logorskoj djeci. Me|utim, nisu toj komisiji pokazali prostorije
u potkrovlju gdje su bila smje{tena preostala bolesna djeca u raspadanju. Mi,
deùrne logora{ice, pomagale smo djeci rije~ima utjehe, ~istile smo ih i hrani-
le, ali malo je sve to pomagalo, jer su fa{isti u svom planu uni{tavanja djece bi-
li ja~i.” (str. 439-440.)
c) Masakr srpske dece
Hrvatski usta{ki projekat podrazumevao je totalno uni{tenje svega {to je
srpsko, pogotovo srpskog podmlatka. Kako nastavlja Mara Vejnovi} Smilja-
ni}, “i prizor gu{enja djece u plinskoj komori, koji sam gledala, bio je takav da
ga nikada ne}u zaboraviti. Svaki put kad se sjetim toga razmi{ljam o tome, da
se za fa{iste svih vrsta mora uvjek re}i istina o njihovim postupcima, da ih se
mora opisati za javnost u pravoj slici zlikovaca, neljudi i krvoloka. Moraju svi
ljudi saznati za njihova nedjela i zlo~ine, da bi se mogli boriti za slobodu ~o-
vjeka, za slobodan ìvot djece i omladine. Plinska komora bila je puna gole dje-
ce, nabacane jedno na drugo, na gomilu. Stalno su pove}avali tu gomilu ìvih
dje~jih tijela nose}i ih u dekama. Strpali su tako u tu prostoriju oko 500 djece.
I prije pu{tanja plina, prostoriju je do{la pregledati usta{ka patrola na ~elu sa
usta{kim satnikom Barbari}em – ina~e, rastom niskim, ali vrlo okrutnim zli-
kovcem. Jedno dijete, od otprilike godinu dana, leàlo je golo na pragu prosto-
rije. Barbari} je svojom ~izmetinom stao na jednu nogu djetenca, drugu nogu
je uhvatio rukom, ra{~ere~io djete i bacio ga je na gomilu uz psovku njegove
“srpske ili komunisti~ke majke”. Dao je nalog da se prostorija zatvori i pusti
plin i oti{ao je dalje s grupom usta{a.” (str. 440.)
Tom problemu Mileti} se vra}a i u pogovoru svog zbornika, pitaju}i se ko-
liko je ukupno dece stradalo u jasenova~kom logoru. “Zlo~in nad decom srp-
ske, ciganske i jevrejske pripadnosti blagosiljali su vrhovi katoli~kog klera i
deo njihovog sve{tenstva odmah po uspostavljanju usta{ke NDH. Ve} krajem
aprila 1941. godine ispaljeni su prvi kur{umi mr`nje u decu sela Gudovca kod
Bjelovara. Viktor Guti}, jedan od najistaknutijih usta{kih zlo~inaca, drào je
prete}e govore po Bosanskoj Krajini: “Svu srpsku gamad od 15 godina pa na-
vi{e mi }emo poubijati, a njihovu djecu smjestiti u klostere i od njih }e postati
dobri katolici”. Njemu se priklju~io Dionisije Juri~evi}, usta{a–sve{tenik, ovim
re~ima: “U ovoj zemlji ne moè da ìvi niko osim Hrvata, a ko ne}e da se po-
krsti, mi znademo kuda }emo s njim – u Jasenovac. Danas nije grehota ubiti i
malo dijete koje smeta usta{kom pokretu”. Na taj znak, u avgustu 1941.
godine, usta{e su, na {irem podru~ju Kozare, za dvadeset dana ubile 668 dece.
Najpotresniji zlo~ini tada su u~injeni ubijanjem 538 dece sela Drakuli}, [argo-
vac i Motika, neposredno kraj Banjaluke. Jedan od komandanata koncentraci-
onog logora Jasenovac, Miroslav Filipovi}, sve{tenik, poznatiji kao fra Majsto-
867
rovi}, prvi je zaklao dete \ure Glamo~anina i uzviknuo: “Ovo ja, u ime Boga,
pokr{tavam izrode i sve grijehe uzimam na svoju du{u”. Zna~i, nezapam}eni
zlo~in nad decom po~injen je ve} juna 1941. i u nekoliko dokumenata objavlje-
nih u prvoj knjizi vidi se da je bilo “od uhi}enih lica 80% èna i djece”, ili, pak,
da su deca upu}ivana u koncentracioni logor Gospi}, gde su svoj ìvot zavr{i-
la na strati{tu Jadovno.” (str. 713.)
Na osnovu verodostojnih podataka, Mileti} procenjuje da je u Jasenovcu
ubijeno izme|u pet i {est hiljada jevrejske i izme|u pet i osam hiljada ciganske
dece. “I o ubijanju srpske dece u 1942. godini svedo~e mnogi dokumenti obja-
vljeni u ove tri knjige. Primera radi, kako su se usta{e obra~unavale sa decom,
svedo~e objavljeni dokumenti odluka i uputnica o upu}ivanju deteta od 12 go-
dina Mirka [eve u koncentracioni logor Jasenovac, pa dokument o upu}ivanju
u logor 502 dece od ~etiri dana do 15 godina iz sela oko Bosanskog Broda. O
stradanju dece u koncentracionom logoru Jasenovac govori i podatak da je sa-
mo iz dva kotara – Bosanske Dubice i Bosanske Gradi{ke ubijeno, imenom i
prezimenom, 3.223 dece u Jasenovcu. Isto tako, u Jasenovcu su stradala i deca
iz slavonskih sela, samo iz jednog transporta od 1.008 lica bilo je 434 dece.”
(str. 714.)
Ali, to je bio samo po~etak velike de~je tragedije, kakvu svet jo{ nije vi-
deo. “Najcrnji dani za nevinu decu nastupili su po zavr{etku ofanzive na Ko-
zaru, u leto 1942, kada je opusto{eno 140 potkozarskih sela i u koncentracione
logore strpano 22.623 dece od kolevke do 15 godina. I upravo ono {to su srp-
ska, jevrejska i ciganska deca sa ~itave teritorije NDH, a posebno Kozare, do-
ìvela u usta{kim logorima Jasenovac, Stara Gradi{ka, Cerovljani, Novska, Si-
sak, Gornja Rijeka, \akovo, Jastrebarsko i Prijedor predstavlja u istoriji Dru-
gog svetskog rata, jedinstven i dotada nezapam}en primer ljudskog stradanja.
Prema njima, toj nevinoj deci, primenjen je najstra{niji zlo~in – genocid. Odvo-
jena od roditelja, deca u ovim usta{kim logorima masovno su umirala i gu{e-
na ciklonom u Staroj Gradi{ki, a jo{ vi{e je pobijeno na Gradini i pobacano u
dàkovima u reku Savu. U vreme od 12. jula 1942, prema sa~uvanim doku-
mentima, u Gornjoj Rijeci kod Krièvaca za kratko vreme umrlo je 250 dece,
u Sisku 1.631, a u Jastrebarskom 768 i u zagreba~kim prihvatili{tima 924, {to
ukupno iznosi 3.563 dece... Za to uàsno stradanje dece saznao je i Me|una-
rodni crveni krst iz [vajcarske i poslao svog delegata, dr [irmera, da posredu-
je kod Crvenog krsta NDH da se ne{to u~ini. Me|utim, rukovodstvo tog Crve-
nog krsta, ne samo da nije ni{ta preduzelo, ve} je i onda... sabotiralo tu akciju.
Nije se bolje pona{ao ni krug oko Zagreba~ke nadbiskupije, iako sada pri-
~aju da je Stepinac spasao 7.000 partizanske dece. Prema spisku “Karitasa”,
koji je bio pod okriljem nadbiskupije, nema na spisku vi{e od 666 dece koju su
spasli, bez obzira na nacionalnu pripadnost. Kad je iz Stare Gradi{ke stigao pr-
vi transport sa 850 dece u o~ajnom stanju, iz vagona je izvu~eno 40 mrtvih, pri-
likom preno{enja umrlo ih je jo{ 17, a za vreme raskuìvanja daljih 30... Lau-
rencija \uri}, ~asna sestra iz [irokog Brijega, vikala je: “Svu tu djecu je treba-
lo tamo pobiti, a ne dovla~iti je u Zagreb”. Njenim primerom po{la je i ~asna
868
sestra Barta Pulherija, upravnica de~jeg logora Jastrebarsko, kad je rekla: “Ovo
su partizanska, srpska djeca i hraniti ih zna~i odgojiti ljude koji }e nas sutra kla-
ti”. Prema sa~uvanim podacima, od 2. jula do 17. avgusta 1942, izvu~eno je iz
logora ukupno 12.623 kozara~ke dece od kojih je za to vreme umrlo 2.376, dok
je u logoru Stara Gradi{ka ostalo jo{ oko 10.000 dece, od kojih je naknadno
spaseno svega 3.591. Prema tome, od 22.623 kozara~ke dece spaseno je oko
17.000, od kojih je 3.140 umrlo od posledica logorisanja. Isto tako se zna ime
i prezime za 2.376 dece sa {ireg podru~ja NDH u logoru Jasenovac... U knjizi
evidencije ubijenih u koncentracionom logoru Stara Gradi{ka od rednog broja
1 pa do 3.926 sa podacima: godina starosti, zanimanje, kad je ubijen i adresa,
ima 1.107 dece do zaklju~no 15 godina, a nijedno isto tako nije sa Kozare. Po-
sle svega toga moè se konstatovati da dokumenti kojima se raspolaè, i koji
su uglavnom objavljeni u ove tri knjige, pruàju mogu}nost da se imenom i
prezimenom identifikuje 7.886 ubijene dece u logoru Stara Gradi{ka – Jaseno-
vac. Kad se tim brojevima dodaju neevidentirana ciganska (romska) i jevrejska
deca, brojka pobijene dece u Jasenovcu je stravi~na. Ta brojka daleko prevazi-
lazi podatak da je samo u logorima NDH ubijeno preko 20.000 dece, a gde su
ostala strati{ta.” (str. 714-715.)
7. Srbi pred dilemom da postanu katolici ili da umru

Gojo Riste Dakina u predgovoru svoje knjige “Budi katolik ili umri. Ge-
nocid nad Srbima u Nezavisnoj Dràvi u Hrvatskoj: (Institut za savremenu
istoriju, Beograd 1995), motivisan ~injenicom da “danas, nova usta{ka hrvat-
ska dràva nastoji da nastavi ono {to je ~inila u periodu 1941-1945. godine, po-
tencira problem prikrivanja istorijske istine, pa kaè: “Tema genocida nad srp-
skim narodom u Nezavisnoj Dràvi Hrvatskoj posle Drugog svetskog rata bi-
la je decenijama tabu tema u na{oj zemlji. I{lo se od organizovanog zaborava,
~ak do poku{aja potpunog negiranja genocida. Genocid nad Srbima u Nezavi-
snoj Dràvi Hrvatskoj je uàsna istorijska ~injenica, pa je zato ~udnija te`nja
da se na sve mogu}e na~ine onemogu}avalo njegovo prou~avanje i istraìva-
nje. U celoj na{oj zemlji, naro~ito u Hrvatskoj, posle Drugog svetskog rata bi-
la je efikasno razvijena strategija zaborava i vrlo uspe{no organizovana zavera
}utanja o genocidu. Tako|e, genocid je prikrivan ideolo{kim velom kako bi se
na taj na~in za{titio od istraìvanja i izu~avanja. Svako ko je poku{ao da se ba-
vi istraìvanjem genocida nad Srbima u NDH, ili, pak, da o njemu pi{e, pro-
gla{avan je nacionalistom i antidràvnim elementom. Proklamovana je parola
“bratstva i jedinstva” i svako pominjanje ratnih `rtava po nacionalnoj osnovi
odmah je rigorozno gu{eno u korenu. êsta su bila upozorenja najvi{ih partij-
skih i dràvnih funkcionera da ne treba “kopati po ratnim ranama”, dok je na
istori~are vr{en pritisak da se okanu “osetljivih tema”. Mnoga arhivska gra|a o
usta{kom genocidu nad srpskim narodom blagovremeno je uni{tena, dok se
drugi deo gra|e nalazio iza “devet dubrova~kih brava”, kako bi bilo onemogu-
}eno stru~noj i nau~noj javnosti da do nje do|e i pristupi njenoj temeljnoj i ana-
liti~koj obradi.” (str. 7-8.)
869
O uni{tavanju arhivske gra|e i zabrani istraìvanja hrvatskog genocida nad
srpskim narodom svedo~io je i Vladimir Dedijer 1989. godine: “Stevo Kraja-
~i} i njegove pristalice smatrali su da je svako ispitivanje usta{kih genocidnih
zlo~ina atak na hrvatski narod... Imam ta~ne podatke da su neki najve}i mo}-
nici u SR Hrvatskoj naredili Arhivu Hrvatske i nekim drugim arhivama da uni-
{tavaju svu gra|u NDH, uklju~uju}i i dokumente o Jasenovcu. Re~ je o vago-
nima gra|e. Izgovor je na|en u tome da gra|a treba da se {alje u fabrike papi-
ra, jer, navodno, nije bilo sirovina za proizvodnju novog papira.” (str. 8.) Upo-
redo s tim, kako dalje izlaè Dakina, uni{tavani su i materijalni dokazi na tere-
nu. Mnoga strati{ta, gde su masakrirani nevini Srbi ili ìvi ba~eni u bezdane ja-
ma, zabetonirana su u Lici, Baniji, Kordunu, Bosni i Hercegovini. Njihova te-
la nisu opojana, niti sahranjena po hri{}anskom obredu. [ta je sa spomen-pod-
ru~jem Jasenovac, gde je u toku NDH bio usta{ki koncentracioni logor Jaseno-
vac? Tokom 1946. i 1947. godine iz Zagreba je stiglo nare|enje da se uni{te svi
tragovi biv{eg koncentracionog logora Jasenovac, {to je i u~injeno. âk je Ja-
senov~anima bilo ponu|eno da se rasele i napuste Jasenovac, da se sve poru{i,
zasadi {uma i sve zaboravi.” (str. 8.) Kako su 1948. godine u Zagrebu objavlje-
ne knjige dvojice Hrvata, “Magnum krimen” dr Viktora Novaka u 4.000 pri-
meraka i “Jasenova~ki logor” dr Nikole Nikoli}a, one su munjevitom brzinom
rasprodate, jer je Rimokatoli~ka crkva organizovala kupovinu skoro celog tira-
à i njihovo spaljivanje, dok su nova izdanja spre~avana diskretnim zabranama
od strane komunisti~ke vlasti.
a) Genocid kao rezultat vi{edecenijske katoli~ke indoktrinacije
Dakina je obradio veliki broj istoriografskih knjiga, li~nih svedo~enja i
sudskih dokumenata o istorijatu hrvatske i katoli~ke genocidne politike kroz
nekoliko vekova da bi vrlo upe~atljivim primerima, prisutnim i u delima dru-
gih autora koji su se bavili ovom problematikom, pokazao su{tinske odlike hr-
vatskog nacionalnog karaktera i klerikalisti~ke zaslepljenosti, koji su proizveli
neverovatne zlo~ine u toku Drugog svetskog rata, ali svoje ubila~ke nagone ob-
novili u vreme stvaranja Tu|manove hrvatske dràve, uz direktnu pomo} za-
padnih sila i Vatikana. Tako se iz svedo~enja usta{kog kotarskog predstojnika
u Dvoru na Uni, Marina Bu~ana, pred {ibenskim sudom moè videti da su usta-
{ki kolja~i bili i materijalno stimulisani za svoj krvavi posao: “Koncem jula
1941. godine, Ministarstvo unutra{njih poslova tzv. NDH, kojemu je na ~elu
tada stajao Andrija Artukovi}, izdalo je nare|enje da se potpuno fizi~ki istrije-
be svi Srbi, bez obzira na godine starosti i na spol, a njihova imovina da se
oplja~ka, odnosno, da tu imovinu kao nagradu dobiju neposredni izvr{ioci li-
kvidacije. Odmah iza toga nastalo je masovno klanje Srba na kotarevima Bo-
sanski Novi, Krupa, Cazin i Glina, a isto tako na kotarevima Kostajnica i Pri-
jedor. Srbi su se likvidirali samo radi toga, jer su pripadali toj naciji, a da se ni-
je ispitivala, niti ustanovljavala bilo kakva krivica, jer takove krivice nije ni bi-
lo. Iza fizi~ke likvidacije, koje su se vr{ile skoro isklju~ivo klanjem noèm ili
udarcima batina, slijedila je plja~ka cjelokupnog imanja poklanih. Pokretnu
imovinu dijelili su me|usobno izvr{ioci tog klanja, jer im je prije po~etka likvi-
870
dacije to bilo obe}ano kao nagrada. Ja li~no vidio sam u jednoj {umi, na putu
izme|u op}ine @irovac i susjednog kotara u Bosanskoj Krupi, oko {ezdeset
djece starih od nekoliko mjeseci, pa do tri godine, koji su svi bili poklani no-
èm ili bili ubijeni udarcem batine po glavi. Moj ~inovnik mi je pri~ao da je
svojim o~ima vidio kada su u Bosanskom Novom klali neke Srbe, kojom pri-
likom je jedan stari Srbin izvadio iz dèpa zlatan sat i dao ga usta{i, koji je vr-
{io klanje, sa molbom da ga {to prije zakolje. Te iste prigode do{ao mu je je-
dan mladi}, koji je traìo kotarskog predstojnika u Bosanskom Novom, da mu
isplati 1.800 dinara, jer je zaklao oko 900 ljudi, pa je kao nagradu traìo dva di-
nara po zaklanom ~ovjeku.” (str. 41-42.)
Obja{njavaju}i istorijske uslove i razloge ~injenice da su rimokatoli~ki
sve{tenici bili idejni inspiratori, organizatori, direktni izvr{ioci i sau~esnici u
hrvatskim pokoljima Srba, Dakina isti~e da “progla{avanje celog srpskog na-
roda i pravoslavne vere za deùrne krivce kroz istoriju nije moglo da se obavi
preko no}i. Indoktrinacija mr`nje prema Srbima i pravoslavlju razvijana je ne
samo decenijama, ve} i vekovima, a to je imalo za posledicu masovnost zlo~i-
na i genocida nad Srbima. Podstreka~ mr`nje i zlo~ina bio je Vatikan i Rimo-
katoli~ka crkva u Hrvatskoj. Neukom delu hrvatskog naroda, autoritet sve{te-
nika i njihove propovedi bili su dovoljni da kod njega stvore seme mr`nje. Ve-
liki broj sve{tenika u NDH bili su glavni inspiratori svih nedela, progona i ge-
nocida nad srpskim narodom. Sve je to odobravano od strane katoli~kog epi-
skopata i samog Vatikana. Veliki broj katoli~kih sve{tenika je podupirao te`nje
usta{kih vlasti da ubistvima re{e srpsko nacionalno pitanje u NDH, pa su u na-
rodu raspirivali nacionalnu mr`nju i podsticali ga na genocid... Frankovluk i
klerikalizam su rodili usta{tvo. Nijedna stranka, nijedan dru{tveni red nije se
tako revnosno i zanosno zalagao za usta{tvo kao Rimokatoli~ka crkva u NDH.
Celokupni kler, gotovo u ekstazi, pozdravlja usta{ki uspeh aprila 1941. godine.
Ovaj usta{ki uspeh prikazuje svojim vernicima kao delo Bo`je i kao Bo`ju na-
gradu za “muke i nevolje Hrvata, ~ije su molitve usli{ili Mati Bo`ja i sam Isus
Hristos”.
Pored usta{a, u progonu i ubijanju pravoslavnih Srba u NDH imao je zna-
~ajnu ulogu veliki broj katoli~kih sve{tenika. U mnogim krajevima oni su bili
i glavni inspiratori progona i genocida nad Srbima, a mnogi oltari katoli~ke cr-
kve bili su u slu`bi usta{ke ideje. Nesumnjivo je da zlo~ini usta{a nikada ne bi
uzeli toliko maha da se njihovoj {ovinisti~koj i rasisti~koj mr`nji nije pridruì-
la i verska, ~iji su nosioci bili brojni katoli~ki sve{tenici. Postoji veliki broj do-
kaza o tome da su se mnogi i mnogi rimokatoli~ki sve{tenici pretvorili u usta-
{e, uzeli no` i pu{ku u ruke i klali nevini srpski narod, odrasle, ène, decu i iz-
nemogle starce. Najvi{i kler je davao podr{ku usta{kim zlo~incima. Iz pera i
govora sejana je duboka mr`nja protiv svega onoga {to nije usta{ko. U prvim
danima uspostavljanja NDH, jedan deo katoli~kog klera pristupa organizaciji i
naoruàvanju usta{ke milicije u pojedinim gradovima i selima, iz kojih su ka-
snije nastale vojne usta{ke formacije. Jedan deo usta{a – katoli~kih sve{tenika
dobrovoljno se javlja za vojne du{ebri`nike u usta{ke i domobranske jedinice,
bodre ih u pokoljima nevinog srpskog stanovni{tva i svojim prisustvom sluè
871
im za primer. Vojni du{ebri`nici su mogli biti samo prekaljeni usta{ki dobro-
voljci. Jugoslovenskoj javnosti nije poznat nijedan javni protest od strane voj-
nih du{ebri`nika u ~ijem prisustvu su se vr{ili zlo~ini nad srpskim narodom...
Nema ni jednog jedinog dokaza, niti znaka, da su vi{i katoli~ki kler, nadbisku-
pi ili biskupi digli svoj glas protiv verskih, ili fizi~kih zlo~ina, odnosno, geno-
cida nad Srbima, ne samo protiv usta{a, nego ni protiv sve{tenika – usta{a ko-
lja~a.” (str. 137-138.)
b) @iva usta{ka ideja u savremenoj Hrvatskoj
Dakina posebno potencira ~injenicu da su hrvatski intelektualci, naro~ito
knjièvnici, uporno izbegavali da se javno izja{njavaju o usta{kim zlo~inima.
“Rat je zavr{en, ali je ideologija usta{tva ostala prisutna u Hrvatskoj zahvalju-
ju}i nacionalisti~kim elementima u Komunisti~koj partiji Hrvatske, kao {to su
bili Andrija Hebrang, Stevo Kraja~i}, dr Vladimir Bakari} i mnogi drugi. Oni
su naredili da se ostaci koncentracionog logora Jasenovac uni{te, zabranili po-
pis `rtava rata, a denacifikacija nije izvr{ena. âk je u Zagrebu bilo odlu~eno
da se stanovnicima Jasenovca – Srbima i Hrvatima ponudi raseljavanje i napu-
{tanje Jasenovca, da se sve poravna, zasadi {uma i na sve zaboravi. Jasenov~a-
ni su to odbili, a Andrija Hebrang im je poru~io: “Ekonomska bijeda }e vas ra-
seliti”. Spomenik u Jasenovcu otkriven je 3. jula 1966. godine, ali ni to nije pro-
{lo bez uvreda. Predsednik Sabora SR Hrvatske Stevo Kraja~i}, delegatima
SUBNOR-a Srbije je rekao: “Malo smo vas ovde pobili”.
Risto Stjepanovi} iz Sarajeva, jedan od preìvelih jasenova~kih logora{a,
2. septembra 1974. godine, uputio je pismo predsedniku SFRJ Josipu Brozu Ti-
tu, u kojem mu predlaè da poseti Spomen podru~je Jasenovac 22. aprila 1975.
godine, na godi{njicu proboja Jasenova~kog logora. Predsedni{tvo SFRJ je po-
tvrdilo Stjepanovi}u prijem pisma 15. oktobra 1974. i “da se drug predsednik
upoznao sa sadràjem Va{eg pisma. Kopije Va{eg pisma uputili smo CK SK
Bosne i Hercegovine i Izvr{nom komitetu Predsedni{tva CK SKJ”. Risto Stje-
panovi} je ponovo uputio pismo sli~ne sadrìne Josipu Brozu Titu 12. oktobra
1979. godine i predloìo mu novi datum posete Spomen podru~ju Jasenovac.
Me|utim, glas Riste Stjepanovi}a je bio “glas vapiju}eg u pustinji”. Josip Broz
Tito je posetio mnoge gradove u svim republikama i pokrajinama, neke i po de-
set i vi{e puta. Posetio je i veliki broj dràva na svim kontinentima. Ali, nije na-
{ao za potrebno da poseti Spomen podru~je Jasenovac, mesto gde je u vreme
NDH bio zloglasni usta{ki koncentracioni logor Jasenovac, u kome je stradalo
oko 700.000–800.000 ljudi, èna i dece, me|u kojima najve}i broj srpske na-
cionalnosti. Po broju `rtava, posle Au{vica i Majdaneka, Jasenovac dolazi na
tre}e mesto u svetu. Za Srbe, Jasenovac je najve}a srpska grobnica, najve}i srp-
ski grad pod zemljom.” (str. 332-333.)
8. Rimokatoli~ko varvarstvo u Hristovo ime

Dragoljub @ivojinovi} i Dejan Lu~i} objavili su, u obliku potkrepljuju}ih
priloga za “Magnum krimen” Viktora Novaka, zbirku dokumenata “Varvarstvo
u ime Hristovo” (“Nova knjiga”, Beograd 1988), s obzirom da se kroz ~etiri de-
872
cenije do{lo i do mnogih novih saznanja i svedo~enja, kojima Novak nije mo-
gao raspolagati neposredno nakon Drugog svetskog rata. Kako autori isti~u u
predgovoru, “na odre|eni na~in, Novakova knjiga bila je proizvod jednog tek
zavr{enog doga|aja, jednog odsudnog trenutka u istoriji XX veka – Drugog
svetskog rata. Ona predstavlja dokumentarno svedo~anstvo o mentalitetu i na-
ravima jednog vremena, o pojedincima, grupama i organizacijama; o najsuro-
vijim i najmonstruoznijim zlo~inima, koji po svojoj brutalnosti podse}aju na
daleke verske ratove XVI i XVII veka. Kao takva, knjiga je imala odre|enu po-
liti~ku teìnu i predstavljala, pored ostalog, moralnu osudu Vatikana, katoli~ke
crkve, njenih redova i pojedinaca. U eri su|enja zagreba~kom nadbiskupu dr
Alojziju Stepincu i njegovim najbliìm saradnicima, kao i istaknutim li~nosti-
ma usta{kog reìma, Novakova knjiga je neizbe`no imala snagu svedo~anstva
koje je bilo veoma te{ko ili nemogu}e osporiti. Vremenom, sa sti{avanjem uz-
bu|enja, napadi na Novaka i njegovo delo dobili su na snazi, a osnovni cilj im
je bio – obezvre|ivanje i guranje u zaborav. Nove knjige, izvorna gra|a i ~lan-
ci o tim pitanjima, do~ekivani su sa velikim otporom i kritikama. Ipak, bilo je
nemogu}e ugu{iti ili potisnuti u zaborav Novakovo delo. Zna~aj i {irina pro-
blema koje je on pokrenuo, izneo i objasnio u svojoj knjizi, na{li su potvrdu, a
time i opravdanje, u potonjim istraìvanjima. Mirnije i sveobuhvatnije, zalaze-
}i dublje u pro{lost, svestranije i, iznad svega, koriste}i tek odnedavno dostup-
nu gra|u – vatikansku, inostranu i doma}u pojavile su se nove knjige, zbirke
izvora, ~lanci.” (str. 5.)
a) Simbioza Be~a i Vatikana
Unija}enje i prekr{tavanje pravoslavnih Srba vatikanska je preokupacija
jo{ od {esnaestog veka i taj projekat se kontinuirano odvija sve do dana{njih
dana. “Vatikanu i njegovim telima (kongregacijama) ne moè se odre}i dosled-
nost i stalnost u provo|enju takve politike, bez obzira na uslove u razli~itim
istorijskim epohama. To je bio cilj kome se teìlo, od koga se nikad nije trajno
odustajalo – koji se mogao povremeno prikriti, ali nikad odbaciti.” (str. 6.) Ma-
da ima mnogo indicija da su najpoverljiviji dokumenti vatikanskih arhiva koji
se ti~u politike pape Pija XII, sistematski uni{teni, otvaranje ameri~kih i evrop-
skih diplomatskih arhiva pruà {ansu da se neka va`na pitanja dodatno rasve-
tle. Nova istorijska gra|a i dokumentacioni materijal omogu}avaju “da se zao-
kruè stari i otvore novi problemi, i sagledaju dimenzije monstruoznosti i zlo-
~ina koji su bili inspirisani i vo|eni od vrhova katoli~ke crkve.” (str. 7.) Mada
je, posle majskog prevrata 1903. godine i suzbijanja dotad presudnog austrou-
garskog uticaja na oficijelnu srpsku politiku, srpska vlada nastojala da uredi ne-
posredno odnose Kraljevine Srbije i Vatikana, kako bi se opovrglo austrijsko
carsko pokroviteljstvo nad srbijanskim katolicima, uspostavljeno Karlova~kim
mirom 1699. godine, papa Pije X, koji je direktnom be~kom protekcijom do-
{ao do poloàja rimskog pontifeksa, nije umeo da prikriva antisrpsku mr`nju,
pa je posle Drugog balkanskog rata javno optuìvao Srbe da su varvari, a po-
dràvao Bugare, nadaju}i se da su oni skloniji unija}enju i bekstvu iz ruskog
873
okrilja. Konkordat je ipak potpisan 1914. godine, {to je predstavljalo veliki di-
plomatski uspeh Srbije, ali vatikansko neprijateljstvo time nije prestalo. Sara-
jevski atentat Vatikanu je predstavljao pogodnu priliku da takvo, zapravo tra-
dicionalno, raspoloènje ponovo otvoreno izrazi. “Podr{ka koju su Kurija i ka-
toli~ka hijerarhija pruìli u danima julske krize Austro-Ugarskoj i njenoj poli-
tici otvorenog obra~una sa Srbijom, bila je potpuna i bezrezervna. Ona je, ta-
ko|e, bila i prirodna, uprkos povremenim nesporazumima izme|u Kurije i
Habzburgovaca. Mentalitet i tradicionalizam Kurije, kao i njene pretenzije, ~i-
nili su ih prirodnim saveznicima, dok su katoli~ka fasada, politi~ki metodi i fi-
lozofija... toj koaliciji davali posebnu snagu. U Kuriji su ~esto isticali ~injeni-
cu, i u nju nepokolebljivo verovali, da Monarhija, uprkos svemu, predstavlja
poslednju veliku katoli~ku dràvu u Evropi. Njoj je bila namenjena posebna
uloga – odbrana katoli~anstva na istoku Evrope i na Balkanu.
Strah od pravoslavne Rusije, u kojoj je Kurija videla najve}eg neprijatelja
svojih verskih stremljenja i politi~kih planova, u~vrstio je savez izme|u nje i
Monarhije i u~inio ga neraskidivim. S obzirom da je Srbija u Vatikanu smatra-
na {ti}enicom Rusije u politi~kom i verskom pogledu, a posle balkanskih rato-
va sticala i me|u Jugoslovenima u Monarhiji sve ve}i ugled i uticaj igraju}i
ulogu Pijemonta, bilo je prirodno {to je Vatikan ba{ nju smatrao odgovornom
za ubistvo prestolonaslednika u Sarajevu. Kurija je nastojala da na|e savezni-
ke u svojim nastojanjima da spre~i izlaz Rusije na Jadransko more. Uspeh Ru-
sije u tome ugrozio bi katoli~anstvo i romanstvo istovremeno. Prisustvo sna`ne
Austro-Ugarske na Balkanu i njeno odràvanje kao velike sile, tvrdilo se u Ku-
riji, trebalo je da spre~i da do toga do|e. Pije X se na{ao u situaciji da zaklju~i
konkordat sa Srbijom da bi pomogao Monarhiji i umanjio agitaciju me|u nje-
nim katoli~ko-slovenskim podanicima, iako je sve vreme ukazivao da je sa Sr-
bijom trebalo o{tro postupiti, pa je ~ak i vojni~ki kazniti... Odsustvo diplomat-
skog znanja i dobre volje, odlu~na podr{ka Monarhiji i spremnost da pribegne
radikalnim merama, tj. ratu protiv Srbije – njegovom, po svemu sude}i, davna-
{njem snu.
Vatikan je posebno bio pogo|en ubistvom Franca Ferdinanda, jer je aus-
trougarski prestolonaslednik revnosno vodio prozelitsku politiku, proteìrao ri-
mokatoli~anstvo u Bosni i Hercegovini i posebno potpomagao jezuite i sve nji-
hove aktivnosti. Kad je klerikalna {tampa u celoj monarhiji pokrenula razjare-
nu propagandu protiv srpskog naroda i Srbije, predvodni~ku ulogu su imali sa-
rajevski nadbiskup Josip [tadler i njegov pomo}nik Ivan [ari}. Vatikan je u
potpunosti podrào rat protiv Srbije, nadaju}i se da }e taj rat biti ograni~enog
karaktera i stvoriti uslove za realizaciju rimokatoli~kih ciljeva na Balkanu.
“Koncepcija o “ograni~enom ratu” otkrivala je, u su{tini, agresivne namere Va-
tikana na Balkanu. Takvo drànje Kurije odre|ivali su i verski razlozi. U poli-
ti~kom smislu, Vatikan se zalagao za eliminisanje Srbije iz kruga nezavisnih
dràva, po{to se smatralo da je to najsigurniji na~in da se oslabe uticaj i prisu-
stvo Rusije na Balkanu. To tako|e potvr|uju izjave Pija X i Marija del Vala, da
se u Kuriji nije poklanjalo dovoljno pa`nje niti verovalo u snagu ruskog oru`-
874
ja, u zemlju koja se smatrala za{titnicom Srbije. Eliminisanje Srbije i odsustvo
Rusije sa Balkana trebalo je, tako|e, da osigura teren za prozelitski rad katoli~-
ke crkve. Podr{ka ratobornoj politici Monarhije i ideji o “ograni~enom ratu”
predstavljala je, u {irem smislu, borbu za nove du{e i {ire prostore za katoli~-
ku delatnost. Opsednut takvim mislima, Pije X nije bio sklon da razmi{lja o po-
liti~kim posledicama svoga drànja, kao ni o opasnostima koje su proisticale iz
mogu}nosti da ideja o “ograni~enom ratu” ostane neostvarena. Uostalom, u
Kuriji nisu prikrivali svoj optimizam u pogledu ishoda rata i obja{njavali su
razloge za eliminisanje Srbije sa politi~ke karte i za pruànje podr{ke Monar-
hiji da istraje u svojim namerama.” (str. 67-68.)
b) Vatikanska propaganda u slu`bi habzbur{kog “pravednog”” rata
Kad je ve} rat izbio, rimokatoli~ka propaganda je povela {iroku akciju nje-
govog opravdavanja u evropskoj javnosti, manipuli{u}i svojim vernicima i
{tampom. “Izjava Pija X da Monarhija vodi “pravedan rat” na{la je odmah me-
sto u izjavama najvi{ih crkvenih prelata i pisanju katoli~ke {tampe. Obja{nje-
nje o pravednom ratu {ireno je u ê{koj, Austriji, Ugarskoj, Bosni i Sloveniji,
iako intenzitet nije uvek bio jednak. Be~ki nadbiskup, kardinal Gustav Pifl,
obratio se vernicima sakupljenim u katedrali Sv. Stefana u Be~u re~ima da “rat
predstavlja glas Boìji, koji govori kroz grmljavinu topova”. Kardinal je tvrdio
da je rat sa Srbijom moralno opravdan i da je treba kazniti za sve ono {to je po-
~inila u pro{losti. Be~kom nadbiskupu pridruìo se i kardinal Leon Skrbenski,
nadbiskup pra{ki, tvrdnjom da je rat protiv Srbije pravedan i neophodan. Skr-
benski je pozvao vernike da se mole i rade za pobedu austrijskog oru`ja. Ni ka-
toli~ka hijerarhija u Ugarskoj nije propustila da se pridruì Piflu i Skrbenskom.
Primas Ugarske i kardinal Ostrogona êrnoh tvrdio je da je rat u skladu sa “hri-
{}anskim moralom” i da stoga nije u sukobu sa miroljubivim te`njama crkve.
êrnoh je tako|e isticao da Monarhija ratom moè da ostvari svoje jedinstvo.
Nadbiskup Seke{fehervara Otokar Prohaska otvoreno je traìo prolivanje krvi,
iako je tvrdio da crkva nije “prijatelj rata.” (str. 71.) U osnovi, takvo pona{anje
karakterisa}e katoli~ke prelate svih ratnih godina, mada je novi papa Benedikt
XV bio unekoliko oprezniji i vi{e se rukovodio politi~kim interesima Italije. U
svakom slu~aju, Vatikan je bio istrajni protivnik bilo kakve jugoslovenske ide-
je ~iju bi glavnu okosnicu predstavljala Srbija. Posebno uznemirenje i zabrinu-
tost Vatikan je iskazao povodom engleskog i francuskog obe}anja da }e Rusi-
ja po pobedonosnom okon~anju svetskog rata dobiti Carigrad sa Bosforom i
Dardanelima. Kada se ishod rata ve} mogao naslutiti, papa je razvio {iroku di-
plomatsku aktivnost kako bi sile Antante ubedio u svrsishodnost o~uvanja
Austro-Ugarske.
Italijanske aspiracije na isto~nu jadransku obalu, okupacija delova obal-
skog pojasa i nekih ostrva, kao i represalije prema hrvatskim i slovena~kim ri-
mokatoli~kim sve{tenicima, pra}ene zabranom glagoljice i staroslovenskog je-
zika pri obredima, uz nametanje latinskog i italijanskog, motivisali su jugoslo-
venski katoli~ki episkopat, uklju~uju}i Bauera i [tadlera, kao najautoritativni-
875
je nadbiskupe, da podrè osnivanje Dràve Slovenaca, Hrvata i Srba i njeno
ujedinjenje sa Kraljevinom Srbijom. Do{lo je do velikog raskoraka izme|u va-
tikanske politike, ~vrsto orjentisane na podr{ku italijanskim ekspanzionisti~-
kim ciljevima i jugoslovenske biskupske konferencije, koji }e se postepeno ot-
klanjati od kraja 1919. godine, kada je papa pokrenuo novu veliku prozelitsku
inicijativu, proklamuju}i da svaki katolik treba da deluje kao misionar. Jugo-
slovenska dràva, “stvorena protiv volje Kurije, ona je svoje me|unarodno po-
stojanje zapo~ela suo~ena sa njenim upornim i neskrivenim neprijateljstvom.
Upornost i mr`nja, koje su izbijale iz svakog ~ina i svake odluke Vatikana, sta-
vile su katoli~ki kler, ~ija su patriotska i nacionalna ose}anja bila na zavidnoj
visini, pred velike dileme i isku{enja. Drànje Vatikana prema jugoslovenskom
kleru bilo je bezobzirno, posledica ~vrste namere da mu se odluke Kurije na-
metnu po svaku cenu. Sklonost da podràva Italiju i njenu politiku, da koristi
svaku priliku da joj pomogne, predstavili su Vatikan kao protivnika spoljnopo-
liti~kom i unutra{njopoliti~kom u~vr{}enju nove dràve. Odlu~nost da kleru
nametne svoju politiku i podsti~e prozelitski rad, odraàvala se na unutra{nju
~vrstinu, jedinstvo i konfesionalni mir u novoj dràvi.” (str. 315.)
c) Interesno ujedinjenje fa{izma i katoli~anstva
Vatikanski animozitet prema Jugoslaviji bi}e naro~ito poja~an dolaskom
novog pape Pija XI, 1922. godine, koji }e direktno podupreti Musolinijeve fa-
{isti~ke imperijalne ambicije. “Podudarnost interesa ujedinila je Vatikan i fa{i-
zam u Italiji, da rade svim silama protiv dràvnog integriteta Jugoslavije. U pla-
novima Vatikana Jugoslavija je predstavljala zemlju misionarstva..., zna~i pro-
stor koji treba osvojiti za “svetu” rimsku crkvu. Strategija Vatikana bila je jed-
nostavna, ali efikasna: kad ve} postoji Jugoslavija, Rimokatoli~ka crkva, kao
mo}na organizacija, traì}e privilegije od dràve – da bi je zauzvrat, tolerisala!
U protivnom, novoformirana dràva }e dobiti mo}nog neprijatelja, koji ima
mogu}nosti da ometa ne samo na diplomatskom polju, ve} i iznutra. Jugosla-
vija je, po mi{ljenju Kurije, morala u dogledno vreme postati katoli~ka, ili – ne-
stati. Za sprovo|enje ovakvih planova, koji spadaju u sferu verskog imperija-
lizma, Vatikan je koristio spregu verskog i nacionalnog {ovinizma u Hrvatskoj,
koji je poja~an u prvim godinama novoformirane Kraljevine SHS. Na pontifi-
kalnim institutima i kolegijumima Vatikan je spremao “tvrdo jezgro”, koje }e
u zemlji sprovoditi ono {to se u Rimu zacrta. Svi vatikanski vaspitanici bili su
prononsirane usta{e – Stepinac, Draganovi}, Saka~, Kamber, Lackovi}, Ber-
kovi}...
Za vreme pontifikata Pija XI, prema Jugoslaviji su naro~ito bili agresivni
jezuiti. Papa Pije XI postavio je, u skladu sa svojim planovima, vi{e biskupa i
nadbiskupa, koji su se pokazali kao stvarni neprijatelji jugoslovenske dràve.
Da bi pove}ao svoj uticaj na verske i politi~ke prilike u Jugoslaviji, ovaj agre-
sivni papa je pomagao katoli~ke redove i radio na osnivanju novih redova i
kongregacija, koji su bili poluge preno{enja politi~ke volje iz Vatikana i fa{i-
sti~ke Italije. Pije XI povla{}ivao je Katoli~ku akciju, koja se pokazala naro~i-
876
to sposobna kao transmisija masovne indoktrinacije katoli~kog naroda. Onima
koji su se posebno isticali u sprovo|enju ove politike, papa je ne{tedimice de-
lio odli~ja. Demonstracije jedinstva vatikanske politike i indoktriniranih masa
bile su naro~ito vidljive prilikom hodo~a{}a u Rim. Tada je, pred papom, kle-
ronacionalisti~ki duh prosto kiptao, u zanosu koji je retko vi|an tokom dvade-
setog veka. Hodo~a{}a u Rim bila su uvek prilika da se javno demonstrira pro-
tiv dràvnog integriteta Jugoslavije. Rimokatoli~ka crkva u Jugoslaviji kon-
stantno je bila nezadovoljna. Svoju netolerantnost ù~no je ispoljila i prilikom
agrarne reforme i naknade {tete za crkvena imanja... Antijugoslovenska politi-
ka pape, Kurije i klera u Jugoslaviji, bila je konstanta koja je pratila diplomat-
ske odnose, a i unutra{nje. Rimokatoli~ki kler je u novoj dràvi èleo da se iz-
bori za {to povoljniji poloàj, sluè}i se svim vrstama pritisaka – pred ~ijom je
uporno{}u Jugoslavija morala da popu{ta. Konkordat, koji je davao privilegije
katoli~anstvu, bio je zakonska osnova za prozelitizam i eventualni mir. To je
bio kompromis pod kojim bi Vatikan zauzdao akcije klera protiv Jugoslavije.”
(str. 319-320.)
~) Srpski narod obara konkordat
Konkordat sa Vatikanom pripremila je vlada Bogoljuba Jevti}a i pitanje
njegovog potpisivanja i ratifikacije ostavila u nasle|e vladi Milana Stojadino-
vi}a. Kada je 1935. godine konkordat potpisan, Stojadinovi}a je iznenadilo ve-
liko ogor~enje Srpske pravoslavne crkve i snaàn revolt celokupne srpske jav-
nosti. Op{ti stav je bio da se tekstom konkordata bitno naru{ava ustavnim od-
redbama garantovana ravnopravnost crkava. Kako kaù autori ovog zbornika,
“obelodanjenje privilegija koje je jugoslovenska dràva bila spremna da da Ri-
mokatoli~koj crkvi u zemlji, a koje su bile u nekim ta~kama konkordata i po-
niàvaju}e za samu dràvu, a i za druge konfesije, izazvalo je uznemirenost u
javnosti. Vlada Stojadinovi}a je osu|ivana {to je potpisala ovakav konkordat
kojim se Jugoslavija pretvorila u zemlju katoli~ke misije. Pristankom dràve da
svoje zakone podre|uje kanonima katoli~ke crkve, bila su ponièna patriotska
i verska ose}anja nekatolika. Ovakvim konkordatom se utirao put klerikali-
zmu, politici koja nije usre}ila nijednu dràvu. Katoli~koj crkvi su se ovakvim
ugovorom priznavala u svim oblastima javnog ìvota prava kakva nije imala ni
u katoli~ki monolitnim dràvama. Zbog ovakvih ~injenica, iako se prvi glas
protesta ~uo od strane Srpske pravoslavne crkve, borba protiv ratifikacije kon-
kordata nije primila ni nacionalno ni religijsko obele`je, ve} politi~ko! Narod-
ni bunt se usmerio na vladaju}i reìm koji je potpisao ovakav poniàvaju}i akt
priznanja tutorstva vatikanske politi~ke hegemonije. Po{to je konkordat bio de-
lo jedne politike u cilju ja~anja politi~kog uticaja i vlasti na javni ìvot, to je i
borba protiv njegove ratifikacije bila isklju~ivo politi~ka borba. Samo kao ta-
kva ona je mogla imati razmere kakvih u Jugoslaviji nije bilo od njenog nastan-
ka.” (str. 350-351.) Iako je, 1937. godine, Narodna skup{tina ratifikovala kon-
kordat, sve ve}i revolt javnosti, potenciran i ekskomunikacijom svih narodnih
poslanika pravoslavaca koji su glasali za ratifikaciju iz Srpske pravoslavne cr-
877
kve, krvavim obra~unom Koro{ecove àndarmerije sa u~esnicima litije, koja je
krenula ispred Saborne crkve kroz centar Beograda, kao i do danas nerasvetlje-
no trovanje patrijarha Varnave, dovelo je do toga da Stojadinovi}eva vlada od-
ustane od izno{enja pitanja ratifikacije pred Senat kao gornji parlamentarni
dom.
Kroz vatikanske reakcije prvo je izraàvana zbunjenost, a onda krajnje
ogor~enje. “Sveta stolica prvo je reagovala }utanjem, nadaju}i se da }e se stva-
ri ipak preokrenuti. No, kad je u Vatikanu shva}eno da konkordat zaista ne mo-
è da pro|e sa svim onim o~iglednim privilegijama, re{eno je da se ponovo po-
litika okrene na stari kolosek – rovarenje protiv dràvnog ustrojstva Jugoslavi-
je. Za vatikansku politiku, Jugoslavija je mogla da opstane jedino kao katoli~-
ki dominion, u suprotnom ona je morala da nestane. Konkordat je bio posled-
nja {ansa za prestanak antijugoslovenske kampanje. Njegovo odbacivanje, za
Jugoslaviju je zna~ilo ponovno dobijanje mo}nog neprijatelja, koji je preko cr-
kvene hijerarhije bio prisutan svuda. Direktiva donesena u Vatikanu o razara-
nju Jugoslavije, sistematski je sprovo|ena.” (str. 489.) S obzirom da je i sam
papa Pije XI u svom govoru, od 15. decembra 1937. godine, otvoreno zapretio
da }e do}i dan kada }e zaàliti svi oni koji su se suprotstavljali konkordatu, “re-
~i poglavara Rimokatoli~ke crkve imale su zna~aj prekora i pretnje. Ujedno, to
je bio podstrek, smernica delovanja za katoli~ku hijerarhiju u Jugoslaviji. Mo}-
na i odli~no organizovana katoli~ka elita po~ela je sistematski u zemlji da rea-
lizuje ono {to je Vatikan èleo. Jugoslavija je odbacivanjem konkordata, za Va-
tikan, sama potpisala smrtnu presudu!” (str. 490.)
Svi vatikanski planovi po jugoslovenskom pitanju bili su krajnje jasni i
jednostavni. “Srbe je trebalo pokatoli~iti uz pomo} jugoslovenske dràve i kon-
kordata koji je to trebalo zakonski da omogu}i. No, kad je taj plan postao ne-
mogu}, Vatikan gubi interes za dobre odnose sa Jugoslavijom i radi svim svo-
jim silama, a to zna~i klerikalnom politikom, indoktriniranim sve{tenicima i
udarnom pesnicom hrvatskog {ovinizma – usta{ama, na ru{enju Jugoslavije.”
(str. 511.) Su{tinu tog stava najbolje je objasnio rimokatoli~ki sve{tenik i istak-
nuti usta{a Ivo Guberina u ~lanku “Usta{tvo i katolicizam”, objavljenom u “Hr-
vatskoj smotri” 1943. godine. Guberina pi{e: “Godine 1918. Hrvati su zapali u
takvu dràvnu i politi~ku konstelaciju, protiv koje su se borili ~itave vijekove.
Hrvatska je pala u isto~nja~ki kotao, u kome je po nakani vlastodràca imalo
nestati hrvatske nacije. Trebalo je uni{titi Hrvatsku kao predzi|e kr{}anskog
Zapada... Mnogi su se katolici dali zavesti, pa su ~ak stvarali i pokrete, da se
stvori Jugoslavija kao nu`ni put da se do|e do crkvenog jedinstva izme|u is-
to~ne i zapadne crkve, katolicizma i pravoslavlja. Kada se to jugoslavenstvo
ostvarilo, Bizantu nije bilo ni na kraj pameti provesti crkveno jedinstvo u smi-
slu katoli~kih te`nji, i ve} se u toj velikosrpskoj dràvi i{lo za tim da se ~itavi
hrvatski narod kulturno bizantizira, a politi~ki posrbi... [to Vatikan nije doìvio
ni od koga u svojoj dvomilenijskoj povijesti, doìvio je od Jugoslavije. Tu je
Bizant preko svoga eksponenta Srbije jednostavno pljunuo u lice katolicizmu
878
i njegovom predstavniku papinstvu. Hajka, koja se digla na konkordat odràva
du{u, mi{ljenje, te`nje Srbije, Srpstva, kao i njihovu snagu u dràvi Jugoslaviji.
Iako je naoko slu`bena vlada bila za konkordat, ona je morala pokleknuti
pred Srpstvom i njegovim duhovnim vo|stvom: srpskopravoslavnom crkvom.
Katolicizam je u Jugoslaviji, u dràvi, kojoj su neki katoli~ki krugovi nameni-
li ulogu, da bude most katolicizmu na Balkanu, bio ne samo u neprestanoj de-
fanzivi, nego je pri pitanju konkordata doìvio takav slom, da je i slijepcu mo-
ralo biti jasno, da jugoslavenska dràva ne moè posluìti kao sredstvo crkve-
nog jedinstva, kako ga shva}a katolicizam... Svi su, dakle, razlozi traìli, da se
Hrvatska mora odijeliti od Srbije i da se tu nakazu od dràve, Jugoslaviju, ras-
kroji. U prvom redu to je traìla povijesna uloga Hrvatske, onda uloga, koju je
papa Leon XIII onako sve~ano izrazio nazvav{i nas “predzi|em kr{}anstva”.
Da se ostvari taj cilj trebalo je u}i u otvorenu krvavu borbu s onim narodom i
s onim sustavom koji je Hrvatsku kroz zadnje 22 godine drào u ropstvu, sa
srpskim narodom i njegovom dràvom. Do 1929. upotrebljava se parlamentar-
na borba, kasnije hrvatska je borba promijenila metode i latila se oru`ja. Ovaj
su jezik jedino razumjeli Srbi. On je progovorio praskanjem bombi po zaro-
bljenoj domovini, ustankom u Lici, ubistvom u Marseju i kona~no narodnim
ustankom 6. IV 1941.” (str. 510-511.)
Taj sve{tenik Guberina godinama je, kao politi~ki emigrant, bio glavna ve-
za izme|u Paveli}a i Vatikana. Pokazalo se da “Vatikan i Jugoslavija nisu mo-
gli da imaju dobre odnose, jer se verska imperija nije mirila sa ~injenicom da
su milioni katolika – Hrvata, Slovenaca, Ma|ara, a delom i Albanaca – u za-
jednici sa pravoslavnim Srbima, i da ona nije u toj dràvnoj zajednici domini-
raju}i faktor. Recept za ru{enje Jugoslavije, koji je masovno po~eo da se prak-
tikuje, naro~ito posle odbacivanja konkordata, jer se videlo da ne}e biti ni{ta
od katoliziranja “nesjedinjenih”, bio je podstrekivanje separatisti~kih, naciona-
listi~kih pokreta. Vatikanski saradnici bili su ne samo sve{tenici zaraèni naci-
onalizmom, ve} i ~itav frankova~ki nacionalisti~ki pokret. Pod uticajem vati-
kanskih èlja, dolazi do bliske saradnje separatista i klerikalaca... Sve{tenstvo
je odigralo presudnu ulogu u organizovanju usta{kog pokreta na terenu i u pre-
no{enju klero-nacionalisti~kih ideja “elite” me|u narod. Modernim jezikom re-
~eno, sve{tenstvo je obavilo “indoktrinaciju” neophodnu za ja~anje usta{ko-
klerikalne ideje koja je razarala “jugoslovenstvo”. Katoli~ka {tampa tog vreme-
na izrazito je usta{kog duha, mada iz demago{kih razloga nastupa odvojeno i
zastupa crkvene i verske interese. Naravno, ovaj komplot ve{to je koordiniran
u Vatikanu. Ante Paveli} je mio gost u ovoj me|unarodnoj verskoj organizaci-
ji – i tokom svog “dràvni~kog” bitisanja, poglavnik je ~esto isticao zasluge va-
tikanskih prelata za stvaranje i delovanje usta{kog pokreta. Posle potpisivanja
Lateranskog pakta 1929. godine, Vatikan vi{e ne krije podudarnost svojih im-
perijalnih te`nji sa fa{isti~kim. Musolinijev plan o razbijanju Jugoslavije podu-
dara se sa vatikanskim, a poluga tog plana bila je usta{ko-klerikalna sprega u
Jugoslaviji... Vatikan nije krio svoju podr{ku usta{kom pokretu, koji se polako
ra|ao, razvijao i ja~ao pod okriljem Italije u inostranstvu i pod pokrovitelj-
stvom sve{tenstva u zemlji.” (str. 519.)
879
}) Krvavom kamom do papinog cilja
Rimokatoli~ki sve{tenici su, po vatikanskom nalogu, sinhronizovano de-
lovali kao politi~ki propagandisti, organizatori fa{isti~kih udruènja i teroristi~-
ki jataci. Usta{ki poglavnik Paveli} promovisan je u neposrednog izvr{ioca
“Bo`je volje” i vi{ih ciljeva zbog kojih su sve vrste zlo~ina dozvoljene. “Usta-
{ki lideri, kao i sve{tenici koji su nastupali sa njima u sprovo|enju ideologije
mr`nje, smatrali su da su ova varvarstva “Bogu ugodna” i “nacionalno oprav-
dana”, pa }e kad tad dobiti zasluèna priznanja od onih koji ih u tom trenutku
ne shvataju.” (str. 553.) Posle toliko masovnih zlo~ina koje su usta{e uz podr-
{ku i neposredno u~e{}e rimokatoli~kih sve{tenika po~inili, sistem jedne mor-
bidne i bastardne klerikalisti~ke ideologije razvijen je do krajnjih konsekvenci.
“Da je usta{tvo nai{lo na “razumevanje” u Vatikanu i kod velikog dela klera u
Hrvatskoj, dokazano je morbidnom hronikom saradnje velikohrvatskih {ovini-
sta i klera za vreme njihove dominacije. Vatikan je preko usta{a zaista sprovo-
dio srednjevekovnu politiku verskih ratova, pa nije slu~ajna Budakova psiho-
lo{ka identifikacija usta{kih i krsta{kih pohoda. Verski fanatizam ih je povezi-
vao. Taj faktor verskog fanatizma, kome su obi~no podlo`ni jednostavniji lju-
di – maksimalno je zloupotrebljavan od strane rimokatoli~kih sve{tenika koji
su prihvatili sprovo|enje politike diktirane iz Vatikana, preko Kaptola. Osvaja-
nje prostora za katoli~anstvo uz pomo} hrvatskog {ovinizma, ~ija udarna pest
su bili usta{e, bila je jedna koordinirana akcija... Rad za katoli~ku veru – zna-
~io je smrt stotine i stotine hiljada ljudi. Sve to nije se doga|alo slu~ajno, bez
znanja nadle`nih. Nije to bio niz ekscesa koje su ~inili suludi verski fanatici, za
koje njihovi pretpostavljeni ne znaju! Svi znaju da je crkva strogo centralizo-
vana, nijedan njen deo u nekoj dràvi ne sprovodi sopstvenu politiku.” (str. 553.)
Svi konci se vuku direktno iz Vatikana. Uostalom, kako bi se, na primer,
iz istorije mogla izbrisati poruka koju je sarajevski nadbiskup [ari} uputio Pa-
veli}u 1941. godine, a njen sadràj objavio u “Vrhbosni” kao ~asopisu pod svo-
jom kontrolom. “Pozdravljam Vas, gospodine poglavni~e, ispred mukotrpnog
hrvatskog naroda Herceg-Bosne, koji je dugi niz stolje}a ~ekao svoje oslobo-
|enje i uskrsnu}e, pa smo, eto, sretni i ponosni, da nam je donio slobodu i ne-
zavisnost sin na{e grude, na{e uè domovine, Herceg-Bosne ponosne... moli-
mo se Bogu, da Vas jo{ dugo poìvi na sre}u i procvat vjere i domovine. On
svemogu}i neka svakim svojim blagoslovom blagoslovi Va{e djelo, na{u toli-
ko ù|enu slobodnu Nezavisnu Dràvu Hrvatsku.” (str. 559.)
Nadbiskupi i biskupi re~ima i blagoslovima, a njima podre|eni sve{tenici
ciljeve svoje crkve podupirali su kamama. Za ilustraciju kako je to u praksi iz-
gledalo posluì}e primer sve{tenika Josipa Astalo{a, koji se, kao usta{ki tabor-
nik, 1941. godine proglasio za predsednika op{tine Dalj i li~no predvodio pro-
gon i ubijanje Srba. Iz svedo~enja, na osnovu kojih je posle rata progla{en za
ratnog zlo~inca, vidi se i slede}e: “Kao ùpnik u Dalju i zakleti usta{a imeno-
van je odmah po osnutku NDH za usta{kog tabornika te je rukovodio upravo
sadisti~kim zulumima koliko u Dalju, toliko i u Erdutu. Sakupiv{i bandu od sa-
mih propalica i zavedenih tipova vr{io je progon Srba u navedenim mjestima.
880
Izvr{io je nebrojena hap{enja i tjeranja u logor u Osijeku (biv{i Sokolski dom),
gdje su mnogi zauvijek nestali. Izvr{ena su i ubistva, za koja se znalo da su ih
izvr{ili njegovi ljudi, ali se nitko nije usudio istraìvati boje}i se njegove osve-
te. Po no}i znao je sa svojom bandom pokupiti Srbe sa ènama i djecom, istje-
rati ih u podrume, gdje su ih njegovi ljudi batinali, a mnoge ène su do gola
svla~ili. Ne na{av{i dovoljno odu{ka u progonu Srba, nastavio je odmah s pro-
gonom svih stanovnika koji su mu se li~no oduprli pri provo|enju tiranije za
vrijeme ùpnikovanja... On je glavni pokreta~ za ru{enje pravoslavnih crkava
u Dalju i Erdutu. Fanati~ni je usta{a koji s krièm u ruci propovijeda borbu do
uni{tenja. Kao sve}enik pokazao je krajnju vjersku netrpeljivost, a kao usta{a
ne~ovje~nost i pakost.” (str. 562-563.)
Kako se to moè sagledati na osnovu svedo~enja fra Kerubina [egvi}a,
bliskog Paveli}evog prijatelja, iz njegove knjige uspomena na prve dane stva-
ranja hrvatske usta{ke dràve, “NDH za Vatikan je davno prièljkivana stvar-
nost i on je priznaje “de fakto”, odràva sa njom takore}i normalne odnose.
Razlika je samo {to vatikanski predstavnik ne nosi naslov nuncija, nego lega-
ta, a usta{ki predstavnik u Vatikanu ima zvani~nu ulogu “opunomo}enika”. Is-
kusni vatikanski diplomati rado bi priznali NDH i “de jure”, ali ne èle da se
istr~avaju, da pokazuju celom svetu koliko im je stalo do ove klerikalno-usta-
{ke dràve. Zbog toga oni preporu~uju zaobilazni put, prvo da NDH bude pri-
znata od neke druge neutralne dràve, recimo Argentine ili Brazila. Na te drà-
ve se posebno ra~unalo, jer je u njima ve} postojao nacisti~ki uticaj. Kada bi
ova forma bila ispunjena, onda Vatikan ne bi morao da ~eka kraj rata i usta{ke
èlje bi bile usli{ene! O~igledno, u sedi{tu rimskog pape se zna i o varvarstvi-
ma koja se ~ine u NDH, ali o tome se diplomatski }uti. [egvi} sam priznaje da
su usta{e ve} poznati kao “~opor barbara i ljudo`dera”, ali on èli da promeni
takav “imid`” pri~om o klevetama koje proturaju neprijatelji mlade dràve.
Naravno, u Vatikanu “veruju” da su to klevete, jer im to odgovara. Nepri-
jatno bi bilo za istoriju, da jedna “katoli~ka dràva”, koju Vatikan èli {to pre
da prizna – ~ini varvarstvo u ime Hristovo. Zbog toga oni nude [egvi}u pomo}
u kontra-propagandi u razbijanju tih “kleveta”. Stavljaju mu glavni vatikanski
list “Oservatore Romano” na raspolaganje, {to [egvi} u àru koristi. Papa je ti-
me zadovoljan, i on izjavljuje: “Sveta stolica moè uvek ra~unati na hrvatsku
kao katoli~ku dràvu”. Naravno, jer ga je i [egvi} obavestio da su poglavice te
dràve bogobojazni ljudi, na ~elu sa Paveli}em. Prema izaslaniku Ante Paveli-
}a papa je izuzetno ljubazan, on ga zadràva i neuobi~ajeno dugo, }askaju...
Stvaranje NDH za Vatikan nije bilo nikakvo iznena|enje, ve} deo plana koji se
odvijao. Propast katoli~ke dominacije, koja je zami{ljena kroz konkordat sa Ju-
goslavijom, zna~ila je izmenu plana o prozelitizmu, nikako odustajanje. Vati-
kan nikada ne odustaje od onoga {to mu je glavni cilj! Jugoslovensko odusta-
janje od konkordata – zna~ilo je da }e Vatikan preko svih svojih eksponenata
raditi na ru{enju ove vi{ekonfesionalne zajednice. Okupacija Jugoslavije pru-
ìla je {ansu da klerikalno-{ovinisti~ki elementi u Hrvatskoj zauzmu dominan-
tan poloàj. Zavo|enje diktature, masovni genocid pravoslavaca i Jevreja, {o-
881
vinizam koji je bio ne samo nacionalni ve} i verski – rezultat je zbira interesa
koji su se ukr{tali u Hrvatskoj. Papa, poglavar rimokatolika, svoju ljubav i po-
kroviteljstvo prema ovoj monstruoznoj dràvi nije mnogo krio.” (str. 578-579.)
d) Fratarski “preventivni”” pokolji

Kada je Ante Paveli}, 23. februara 1942. godine, u Zagrebu sazvao Hrvat-
ski dràvni sabor, kao punopravni saborski zastupnici, mada tome nije pretho-
dilo ni{ta {to bi iole li~ilo na demokratske izbore, nego su poslani~ki mandati
oktroisani od strane usta{ke vlasti, pojavili su se zagreba~ki nadbiskup dr Aloj-
zije Stepinac, |akova~ki biskup dr Ante Ak{amovi}, sarajevski ùpnik Boìdar
Brale, daruvarski ùpnik Mijo Etinger, farka{i}ki ùpnik Ante Orgali}, senjski
kanonik Ante Lon~ari}, koprivni~ki ùpnik Stjepan Pavuni}, bakarski kanonik
Matija Poli}, krièva~ki kanonik Tomo Severovi}, |elekova~ki ùpnik Franjo
[krinjar, ledeni~ki ùpnik Stipe Vu~eti} i tu~epski fratar Bonifacije Sipi}. Svi
oni su freneti~nim aplauzima i ~estim po~asnim ustajanjem pozdravili poglav-
nikov programski govor. Uostalom, ni u propagandnim aktivnostima nije bilo
nikakve razlike izme|u rimokatoli~ke verske i usta{ke politi~ke {tampe. “U
svim katoli~kim listovima, a u nekima gotovo na svakoj stranici, vr{i se prou-
sta{ka propaganda – beleè se proreìmske akcije sve{tenstva, iscrpno se izve-
{tava o usta{kim proslavama, posvetama zastava i domova, polaganju usta{kih
zakletvi, o me|usobnim usta{ko-sve{teni~kim posetama, ~a{}enjima, odliko-
vanjima. Dakle, sva hrvatska katoli~ka {tampa bila je u slu`bi usta{kog reìma,
~ija ideologija je bila klero{ovinisti~ka.” (str. 618.) Svi su ti listovi propagirali
pokatoli~avanje Srba ili njihovo istrebljenje ako ne prihvate da promene veru,
i takav stav se obja{njavao vrhunskim principom rimokatoli~kog morala. “Ovo
zna~i da katoli~ka crkva, tj. njena hijerarhija, odobrava istrebljivanje, tj. klanje
Srba, samo zato {to oni ne}e da se asimiluju, to jest samo zato {to ne}e da po-
stanu katolici.” (str. 626.) Kako je isticao ve} citirani sve{tenik i usta{ki ideo-
log Guberina, “ve} zato {to ti “elementi” ho}e da ostanu i dalje u svojoj vjeri i
u svojoj narodnosti, zasluùju da budu istrebljeni. On spominje i to, da oni ula-
ze i u “oruàni sukob”, “{to je jo{ gore”, ali, ako i ne ulaze u taj “oruàni su-
kob”, njih treba istrebiti.” (str. 626.)
Rimokatoli~ka moralka, potkrepljena sve{teni~kim zlo~ina~kim entuzija-
zmom u svirepoj usta{koj praksi, podrazumevala je i neretko izri~ito nagla{a-
vala “da treba klati i miran narod, onaj koji se ne bori, i to iz “preventivnih” raz-
loga! Tom bi mirnom stanovni{tvu mogla s vremenom do}i ideja da se bori.
Deca u kolevci }e porasti, pa bi tada mogla biti opasna, zato je i klanje dece –
“preventivno”. Treba sve Srbe poklati “ne ~ekaju}i ~as napadaja” s njihove
strane. To je sve pod vidom “obrane”. Naglasak je na “ma~u”, kojim treba uda-
riti po mirnom srpskom stanovni{tvu iz “preventivnih” razloga! I to sve oprav-
dava – katoli~ka moralka... Bilo je mnogo sve{tenika koji su vlastitim rukama
ubijali, klali, mu~ili, ~inili najstrahovitija zverstva.” (str. 626.) Uostalom, rimo-
katoli~ki sve{tenici nisu slu~ajno Adolfa Hitlera proglasili za autenti~nog tu-
882
ma~a Bo`je volje. Banjalu~ki sve{tenik Petar Paji} je u “Katoli~kom tjedniku”,
od 31. avgusta 1941. godine, objavio ~lanak “Hitler drì misije”, obja{njavaju-
}i razdraganoj hrvatskoj pastvi: “Do sada je Bog govorio po savjetima, po pa-
pinskim enciklikama, po nebrojenim propovijedima, po katehizaciji, po kr-
{}anskoj {tampi, po misijama, po juna~kim primjerima svetaca itd... Pa? – za-
tisnu{e u{i svoje. Oglu{i{e se. – Op}e proganjanje Evrope i ~itava svijeta. Sa-
da je Gospodin odlu~io upotrijebiti drugu metodu. Priredit }e misije. Evropske!
Svjetske! Dràt }e ih, ne sve}enici, nego vojskovo|e na ~elu s Hitlerom. Pro-
povijedi }e se vrlo dobro ~uti pomo}u topova, mitraljeza, tenkova, bombarde-
ra. Jezik u propovijedima bit }e internacionalan. Ne}e se mo}i nitko potuìti da
ne razumije, jer svi ljudi vrlo dobro znaju {ta je to smrt, rane, bolesti, glad,
strah, ropstvo, siroma{tvo.” (str. 613-615.)
Iako je u vi{e navrata i na vrlo perfidne na~ine poku{avano da se prikriju
razmere antisrpskog genocida, “te{ko je danas skrivati pred istorijom ovaj zlo-
~ina~ki rad rimokatoli~kog klera, ne samo u vrhovima, ve} i na terenu, me|u
narodom. Bezbrojni su dokazi da su mnogi sve{tenici u rimokatoli~kim unifor-
mama postajali usta{ki predvodnici. Ti ljudi koji su trebali da propovedaju lju-
bav me|u hri{}anima, pokazali su da im je do hri{}anstva najmanje stalo. Uze-
li su pu{ku i no` u ruke i klali nevine ljude, nevin srpski narod – samo zato {to
je druk~ije mislio, zato {to se nije klanjao rimskome papi. Rimski duhovni im-
perijalizam u NDH bio je iznad onog u doba inkvizicije, kada su stradali poje-
dinci. U doba ove klerikalno-{ovinisti~ke tvorevine svi Srbi imali su sudbinu
ve{tica. Morali su da umru u groznim mukama! Podr{ka svemu tome dolazila
je iz Vatikana i sa Kaptola. Iz usta, iz pera, pomo}u {tampe i delovanja nadbi-
skupa, biskupa, {irena je jedna ideologija koja je po svojoj monstruoznosti
ostala bez premca u istoriji ljudske gluposti. ... Hrvatska “nezavisna” dràva ka-
ko su je realizovale usta{e i rimokatoli~ki sve{tenici, bila je simbioza velikohr-
vatizma i verskog hegemonizma. Usta{e, kao jedna mala teroristi~ka grupaci-
ja, nikada ne bi mogli da sprovedu svoj plan o uni{tavanju srpskog, pravoslav-
nog naroda, kao i Jevreja, Roma..., da im u tome nisu odlu~uju}u pomo} pru-
ìli rimokatoli~ki sve{tenici instruisani sa Kaptola i iz Vatikana.” (str. 633-634.)
Problemi u klerikalno-usta{koj kohabitaciji nastajali su kad bi prevelika
usta{ka zlo~ina~ka revnost po~ela da kvari proces pokatoli~avanja, a bilo je do-
sta slu~ajeva da su i pokatoli~eni Srbi masovno poklani neposredno nakon pre-
kr{tavanja. Stepinac povodom takvih pojava, 29. novembra 1941. godine, pi{e
Paveli}u, upozoravaju}i ga: “Bo`jom milo{}u nam se danas pruà prigoda kao
nikad u pro{losti da pomognemo hrvatsku stvar i da spasimo veliki broj du{a,
ljudi dobre volje, mirnih seljaka koji ìve me|u katolicima. Oni poznaju kato-
like i oni njih poznaju. Njihovo preobra}anje je lako i prihvatljivo. Naàlost,
vlasti sa svojim uskim pogledima stavljaju zapreke hrvatskoj i katoli~koj stva-
ri. U me|uvremenu, izgubit }emo lijepu priliku u korist hrvatske stvari i svete
katoli~ke stvari da u Bosni i Hercegovini, gdje smo manjina, postanemo ve}i-
na.” (str. 747.)
883
d`) Udruèni zlo~ina~ki poduhvat “Granica na Drini””
I iz knjige \oke Slijep~evi}a “Istorija Srpske pravoslavne crkve”, vidi se
da je mostarski biskup fra Alojzije Mi{i} bio “i du{om i srcem za prevo|enje
pravoslavnih Srba na rimokatolicizam, ali je odlu~no istupao protiv na~ina na
koji se to vr{ilo.” (str. 742.) Autori ovog zbornika preuzimaju nekoliko citata iz
pisma koje je Mi{i}, 18. avgusta 1941, uputio Stepincu, àle}i se na nezgodne
prilike koje ometaju pokatoli~avanje. On pi{e: “Bo`jom milo{}u sada kao nig-
da prava zgoda je da pomognemo hrvatstvu, spasimo bezbrojne du{e, ljude do-
bre volje, a to su dobro}udni seljaci, koji ìve pomije{ani s katolicima. Pozna-
ju katolike, a katolici njih. Prijelaz je vrlo zgodan i lagan. Naàlost, vlasti uza-
nim pogledima nehotice smetaju hrvatsku i katoli~ku stvar. Nijesu krivi vrho-
vi. Umije{alo se sva{ta, mlado, nespremno, neiskusno: mjesto razbora i pame-
ti – vatra, sila – nije ~udo, da su za hrvatsku i katoli~ku stvar vrlo neugodne po-
sljedice.” (str. 742.) Sledi delimi~no parafraziranje, a delimi~no direktno navo-
|enje fragmenata iz Mi{i}evih pisama. “Biskup Mi{i} svedo~i, da su usta{e i
one koji su ve} bili pre{li na katolicizam, za vreme bogosluènja hvatali, “sta-
ro i mlado, mu{ko i ènsko”, i ubijali. Mi{i} jadikuje nad ovakvim “radom” i
veli: “Iza nekoliko godina svatko i svi osu|iva}e ovakav nepromi{ljen rad i dje-
lovanje, a u sada{njosti propu{tamo vrlo lijepe zgode i prilike, da iskoristimo u
dobre i svete katoli~ke stvari. Od manjine da postanemo u Bosni i Hercegovi-
ni ve}ina. Da ne gledamo milosti iz tu|e ruke, nego da mi milost dijelimo. Ovo
smatram kao svetu i uzvi{enu na{u stvar”.
U drugom pismu nadbiskupu Stepincu, od 7. novembra 1941. godine, Mi-
{i} jo{ jasnije posvedo~ava usta{ke zlo~ine nad Srbima. “Ljude se – veli on –
hvatalo kao zvijerinje. Klalo, ubijalo, ìve u ponor bacalo. @enske, majke s dje-
com, odrasle djevojke, nejaku djecu mu{ku i ènsku bacali su u jame”. Mi{i}
navodi imena mesta gde su, koliko i kako Srbi ubijani u ovome kraju. On ve-
li, da su “{est vagona punih majki, djevojaka, djece ispod deset godina”, dove-
li do stanice [urmanci, “gdje su izvagonirani, odvedeni u brda, ìve matere s
djecom bacali u duboke propuste. Sve je strmoglavljeno i ubijeno”. Sam Mi{i}
kaè da bi predaleko oti{ao kada bi sve navodio. “U samom gradu Mostaru na
stotine ih je vezano, odvodilo izvan grada, pa kao ìvine ubijali. Do{lo je na-
pokon i raseljavanje masa u Srbiju. Jauk, pla~, àlost – bjeànje na sve strane,
~ak i Musoliniju u Rim oti{la deputacija... Nije ~udo, da je radi ovakvih prili-
ka pitanje prelaza {izme na katolicizam u Hercegovini do kraja stradalo. Krvo-
lo{tvo stoèrnika, logornika, divlja{tvo pojedinih, nerazumijevanje vi{ih
oblastnika te{ko je {kodilo ne samo vjerskom nego i nacionalnom dobru. Da je
Gospod Bog dao pozvanim uvi|avnosti, razbora, da je spretnije, gla|e, zgodi-
mice provo|eno pitanje prelaza na katolicizam, umnoìo bi se broj katolika ba-
rem za jedno {est stotina hiljada. Toliko treba Bosna i Hercegovina, da od
700.000 sko~i na jedan milijon i tri stotine tisu}a.” (str. 742-743.)
Dakle, nema nikakvih protesta za progone i uni{tavanje Srba, nego samo
zbog kvarenja procesa nasilnog pokatoli~avanja. Spor se vodi po pitanju mo-
dela efikasnosti i maksimalne uspe{nosti, za {to je i Vatikan bio najvi{e zainte-
884
resovan, pa je }utke prelazio preko “uzgrednih incidenata”, kako su najokrut-
niji zlo~ini ozna~avani. “U Zagrebu je Vatikan imao svog predstavnika (lega-
ta) Markonea, koji je u sve imao uvida, a i ~esto je putovao u Rim, pa je tamo
svakako izve{tavao nadle`ne. Me|utim, vatikanskim ciljevima je ba{ odgova-
rala politika koju su sprovodili dràvni ~inioci u NDH, pa je bilo besmisleno
o~ekivati da }e se neko buniti na svoju {tetu! NDH je bila korisna i zbog toga
je Vatikan ~inio sve da je oja~a i prikrije njene mane pred svetom. Cilj je oprav-
davao sredstvo! Usta{ka dràva je ja~ala snagu katolicizma na Balkanu. Uni-
{tavanje pravoslavnog ìvlja, uni{tavanje pravoslavnih sve{tenika i crkava,
stvaralo je bolje perspektive mo}noj Rimokatoli~koj crkvi. Zbog toga je Vati-
kan bio zadovoljan i zahvalan Paveli}u i kompaniji, zadovoljan Stepincem.”
(str. 756.)
Uostalom, vatikanski dràvni sekretar kardinal Maljone otvoreno je izra-
àvao radost i usta{kim diplomatskim predstavnicima govorio da se Sveta sto-
lica veseli zbog uspeha masovnog pokatoli~avanja ortodoksnih Srba, koje je
nazivao {izmaticima. I {ef odseka za Hrvatsku u vatikanskoj administraciji,
monsinjor Sigismondi, usta{kom opunomo}eniku Ru{inovi}u, u februaru
1942. godine, “pokazuje” samo “veselje” zbog masovnog pokatoli~avanja Sr-
ba. Sigismondi kaè jasno da se “tome Sveta stolica veseli”. On to izjavljuje ne
u svoje ime, ve} u ime Svete stolice, sedi{ta rimokatoli~kog prozelitizma. Na-
ravno da je Sigismondi dobro informisan {ta sve to zna~i, jer o tome pi{u ame-
ri~ke i engleske novine, kao i italijanske, koje se groze {ta se sve radi u ime Hri-
stovo u toj savezni~koj dràvi NDH! No, za Sigismondija sve je to neprijatelj-
ska “promi~ba” (propaganda); on ne priznaje fakta, kao {to to rade i usta{e, ra-
dije zavla~i glavu u pesak verskog dogmatizma. [to se ti~e podataka koji o te-
roru stiù, on izjavljuje da “Sveta stolica ne vjeruje” u to! Ali sa zadovoljstvom
slu{a laì i predlaè da usta{ke teze treba formulisati da bi se stav Svete stoli-
ce po pitanju masovnog katoli~enja ~vr{}e formulisao.” (str. 760.)
Kardinal Maljone je otvoreno izjavljivao da su neprijatelji njegove crkve
“svi oni koji govore istinu o usta{tvu, o zlodelima koja se ~ine pod okriljem
verske katoli~ke hijerarhije u Hrvatskoj. To su sve potvrde koje govore o ge-
nocidnom ortakluku Vatikana, Kaptola i usta{ke dràve! U ovaj istorijski “po-
sao” svako je u{ao sa svojim ciljem. Kooperacija je bila neophodna, jer nijedan
od ovih ~inilaca nije bio sposoban sam da sprovede zlo~in u delo. Nadbiskup
Stepinac bio je direktni eksponent Vatikana u toj velikoj akciji pokr{tavanja.
No, on je delovao i kao hrvatski {ovinista, koji mrzi ne samo pravoslavce kao
vernike, ve} i kao Srbe. On je znao da iskoristi ve} postoje}u simbiozu verskog
i nacionalnog {ovinizma kod jednog dela Hrvata, i da tu ogromnu negativnu
energiju artikuli{e kroz eliminaciju “uljeza” Srba i kroz pokatoli~avanje osta-
lih. Time bi bio ostvaren i san Vatikana o verski ~istom rimokatoli~kom pod-
ru~ju koje dopire do Drine. Stepinac je bio najuporniji propagator usta{ke dr-
àve i kod pape. On je bio taj koji je pomo}u la`nih izve{taja, dobijanih od [a-
ri}a i njemu sli~nih, manipulisao istinom. U izve{taju Ru{inovi}a Markovi}u,
od 9. 5. 1942. godine, otkrivamo kako je Stepinac posredovao izme|u Vatika-
885
na i hrvatske klerikalne tvorevine, kakve je ideje plasirao Kuriji. Ru{inovi} pi-
{e da je Stepinac bio 12 dana u Rimu, da je tamo bio dobro raspoloèn, “a upra-
vo borbeno protiv svih mogu}ih neprijatelja na{e dràve”. Nema dileme, za
Stepinca je usta{ka dràva bila ne{to ~emu treba teìti. Pojedine njene mane i
gluposti on je kritikovao, ali ne da bi je ru{io, ve} da bi je u~inio funkcionalni-
jom i mo`da prihvatljivijom. Sva|e, ili bolje re}i nesporazumi sa Paveli}em i
njegovim pomaga~ima, tendenciozno se danas obja{njavaju Stepin~evom
“opozicijom”, a to su zapravo radni sporovi istomi{ljenika koji teè istom cilju.
Koliko je malo bilo te disharmonije, vidimo iz delovanja ovog hrvatskog ver-
skog prelata u Rimu.” (str. 761.)
Iz tog izve{taja se dalje jasno vidi da je Stepinac u Vatikanu “Paveli}evu
diktaturu i teror prikazao samo kao ne{to “apsolutno pozitivno”, zaobilaze}i
istinu. Ono {to je od terora toliko upe~atljivo, poznato i papi, Stepinac obja{nja-
va na~inom da se “~im prije uspostavi red”. Verskom lideru iz Hrvatske smeta
svako napadanje na NDH, pa se zato u Vatikanu trudi da stanje prikaè daleko
boljim. On je razgovarao sa papom o Srbima u Hrvatskoj, bacaju}i svu teìnu
greha na njih. Papa se sloìo, jer Stepinac ima nameru da podsti~e realizovanje
one politike koja konvenira Svetoj stolici. U sedi{tu rimokatoli~anstva, za vre-
me Drugog svetskog rata, vladalo je veliko odu{evljenje usta{kom prakti~no-
{}u, i to je jedan od razloga {to je i Stepinac bez podozrivosti podràvao NDH.
To se videlo i na banketu koji je priredio Ru{inovi}, gde je verski katoli~ki li-
der Hrvata, Stepinac, drào zdravice. To uzajamno podràvanje, hvaljenje i
podsticanje Ru{inovi} naziva “vrlo lijepim”. O~igledno je da Stepinac u Vati-
kanu ne bi mogao da istupa sa klerikalno-usta{kom ideologijom da je nai{ao na
osudu te politike kod onih koji odlu~uju o kreiranju Kurijine politike.
Da je usta{ka politika ono {to Sveta stolica èli, potvr|uje i prisustvo nun-
cija (zvani~nog, jer Vatikan i dalje priznaje Jugoslaviju) Felicia, kao i Pretner-
]ipika, slu`benika u vatikanskom “dràvnom tajni{tvu”. Dvojni moral Vatika-
na i ovom prilikom se pokazao kao konstanta njegovog politi~kog delanja. Na
prijemu, ode usta{tvu govore oni koji bi, po svom diplomatskom ili hri{}an-
skom mestu u hijerarhiji – trebali da osu|uju ne~ove{tvo! Stepinac se, kao pa-
pi podre|eni, uvek trudio da govori ono {to verski poglavica katolika èli da
~uje.” (str. 762.) Gaze}i sva moralna na~ela i hri{}anske principe, “la`nim ar-
gumentima i istorijskim falsifikatima, Stepinac je kod samoga pape podupirao
usta{ko istrebljivanje Srba i pravoslavlja, {to zna~i i likvidiranje i masovno pre-
kr{tavanje. To je bila teza, koju je papa li~no priznavao i odobravao kao i ~ita-
va vatikanska Kurija. Naro~ito je zna~ajno Stepin~evo isticanje, da usta{ka Hr-
vatska brani i papinu Italiju od – pravoslavlja! Ne samo iz vatikanskih dekreta
i reagovanja koja dolaze do izraàja u “diplomatskoj” korespondenciji ovde ci-
tiranoj, nego i po svemu ostalome, pa i po drànju zagreba~kog nadbiskupa, ja-
sno vidimo da je Vatikanu odgovaralo ono {to je usta{tvo sprovodilo, jer je cilj
bio zajedni~ki: {to ~vr{}a granica katoli~ke crkve na Drini! Taj cilj “opravda-
va” sve, pa i more krvi i suza stotina hiljada `rtava.” (str. 763-764.)
886
|) Podsticanje i organizovanje kriàrskih teroristi~kih bandi
Pri kraju rata, mnogo je usta{a uspelo, u pani~nom bekstvu, da se do~epa
Austrije i Italije, gde su se predavali zapadnim saveznicima. “Po sugestijama
iz Vatikana, prema njima se nije postupalo kao prema zlo~incima koji su pobi-
li oko milion ljudi, ve} kao mogu}im saveznicima u eventualnom sukobu sa
“svetskim komunizmom”. U logorima gde su se na{li usta{e pristupljeno je nji-
hovom regrutovanju i obuci za specijalnu operaciju – ubacivanja nazad u Ju-
goslaviju i “priprema ustanka”. (str. 859.) Ve}i broj usta{kih zlo~inaca odmet-
nuo se u {ume i prozvao kriàrima. Stepin~eva rezidencija u Zagrebu, kao i [a-
ri}eva u Sarajevu, postaju centri za pomaganje kriàrskih bandi hranom, leko-
vima i svim ostalim potrebama. “Kriàrsko-teroristi~ke grupe, inspirisane, or-
ganizovane i pomagane od jednog dela klera, bile su sastavljene isklju~ivo od
usta{kih zlo~inaca. Sva njihova aktivnost svela se na plja~ku i ubistva. Bandi-
tizam postaje njihovo sredstvo i cilj... U nali~ju tog banditizma stoji jedan deo
katoli~kog klera s nastojanjima da se osloni na stranu imperijalisti~ku reakci-
ju.” (str. 862.)
Stepinac je veoma aktivno u~estvovao u podsticanju i organizovanju kri-
àrskih bandi. “U nadbiskupskom dvoru posve}ena je zastava za usta{ko-kri-
àrske bande, pod kojom je one trebalo da vr{e zlo~ine “u ime Krista”. Zasta-
vu su izradile ~asne sestre milosrdnice iz Gunduli}eve ulice, a posve}ena je u
nadbiskupskoj kapelici i zatim upu}ena kriàrskim bandama. S posvetom za-
stave upoznat je i sam nadbiskup Stepinac, koji to odobrava, ali se interesuje
da li je sam ~in posvete izveden s dovoljno ozbiljnosti, a i opreznosti, da se
stvar ne bi otkrila.” (str. 863.) Autori u zborniku donose i ve}i broj izvornih do-
kumenata u kojima se detaljno opisuje kako je kapelan fra Kruno Mikli} bio
organizator kriàrsko-teroristi~ke grupe u Vare{u, da su sve{tenici bili pokreta-
~i kriàrsko-teroristi~kih aktivnosti u Tuzli i Banjaluci, ekonom franjeva~kog
samostana na zagreba~kom Kaptolu, fra Mamerto Margeti}, pomaga~ i orga-
nizator usta{kih kriàrskih grupa, sarajevski ùpnik don Ivan ôndri} rukovo-
dilac kriàrskih bandi u okolini Sarajeva, zeni~ki kapelan fra Franjo [lafhau-
zer organizator kriàrskih teroristi~kih formacija u Zenici i Busova~i, fra Ke-
rubin Posavac i fra Gilbert \erke{ organizator usta{kih kriàra u Osijeku, gde
je kriàrsko bratstvo posebno intenzifikovalo svoje aktivnosti, fra Skansa i fra
Bube, glavni pomaga~i kriàrskih bandi u okolini Dubrovnika, ùpnik don An-
te Tali} duhovni vo|a usta{ko-kriàrskih terorista u Sinju i Imotskom, itd.
887
[esti deo
TITOVA I TU\MANOVA REALIZACIJA
DR@AVOTVORNIH CILJEVA
RIMOKATOLI^KOG ZLOÎNA^KOG
PROJEKTA VE[TA^KE HRVATSKE NACIJE
I. Antisrpska instrumentalizacija nacionalnog koncepta
Velike Srbije
1. Op{te napomene
Od Ljudevita Gaja, preko Josipa Juraja [trosmajera i Franje Ra~kog, do
Ante Star~evi}a i Eugena Kvaternika, ve{ta~ka hrvatska nacionalna ideologija
je kreirana i razvijana tako {to je hrvatska nacionalna svest nametana Srbima
katolicima. Po~elo je izraàvanjem bratske ljubavi i solidarnosti prema pravo-
slavnim Srbima, da bi se sve okon~alo neobuzdanom mr`njom i netrpeljivo-
{}u. Mr`nja i netrpeljivost predstavljale su rezultat saznanja da pravoslavni Sr-
bi nikada ne}e pristati da se podvrgnu kroatocentri~nom konceptu, motivisa-
nom te`njom za unija}enjem i pokatoli~avanjem, kao i da ne}e prihvatiti Za-
greb za glavni politi~ki i kulturni centar slovenskog juga. Pokazalo se da ve-
{ta~ki, spolja inspirisan, pseudonacionalni projekat, ni u sferi ideja ni na polju
politi~ke stvarnosti, ne moè da uspe{no konkuri{e istorijski duboko utemelje-
noj i prirodno razvijanoj ideji svesrpskog nacionalnog ujedinjenja i obnovi dr-
àvotvornih tradicija kroz koncept Velike Srbije.
Negde s publicisti~kim delima Mihovila Pavlinovi}a intenzifikovana je
propagandna kampanja protiv velikosrpskih aspiracija, pra}ena stalnim insisti-
ranjem da se Srbi i Hrvati razgrani~e na reci Drini. Prisutno je to i kod Stjepa-
na Radi}a, dok je njegov naslednik pristao na teritorijalno suènje hrvatske me-
galomanije, smatraju}i banovinsko re{enje tek uspe{no okon~anom prvom fa-
zom. Publicisti~ki radovi i politi~ki govori Ante Paveli}a prepuni su povika
protiv velikosrpske opasnosti. Povodom toga nema nikakvih razlika u njego-
vom pisanju kao dràvnog poglavara genocidne usta{ke tvorevine i tekstova iz
obe njegove emigracije. Za Paveli}em nimalo ne zaostaju Josip Broz Tito i Fra-
888
njo Tu|man. Upravo kontinuiranim klevetanjem velikosrpskog nacionalnog
koncepta oni su uspeli da rasture srpske zemlje, me|usobno suprotstave delo-
ve srpskog naroda i izgrade dana{nju hrvatsku dràvu na mnogim srpskim et-
ni~kim teritorijama. I zapadnja~ki hrvatski pokrovitelji, predvo|eni Vatika-
nom, zdu{no su se uklju~ili u tu orkestriranu antisrpsku kampanju, filuju}i je
~udovi{nim laìma i klevetama. U kona~nom ishodu, `rtve genocida progla{a-
vane su ro|enim zlo~incima, dok su izvr{ioci genocida slavljeni kao uporni
borci za slobodu i demokratiju. Tako je globalizam naknadno preraspodelio
njihove istorijske uloge.
2. Su{tina projekta Velike Srbije kao okosnice

nacionalne ideologije
Velikosrpski nacionalni projekat nikada nije bio hegemonisti~ki, sra~unat
na podjarmljivanje drugih naroda, jer su srpske politi~ke ambicije uvek bile da
se ujedine nasilno razdvojeni delovi srpskog naroda i teritorije na kojima Srbi
vekovima ìve kao ve}insko stanovni{tvo. Postizanje srpskog nacionalnog i dr-
àvotvornog jedinstva je temeljno nacionalno pravo. Srbi ne èle tu|e teritori-
je, talijanske, austrijske, rumunske, ma|arske, bugarske, gr~ke ili albanske; oni
èle samo ono {to je njihovo, {to su trajno naseljavali ili su sa odre|enog pro-
stora prinudno oterani. Srpske prirodne dràvne granice mogu biti samo naci-
onalne granice i ne postoji nijedan ozbiljan segment srpske nacionalisti~ke ide-
ologije, kao i nijedan respektivni nacionalisti~ki ideolog, koji bi nastupio sa {i-
rih pretenzija, zalaù}i se za imperijalne ciljeve. Zato kroz sve svoje ratove u
proteklih dvesta godina Srbi nikada nisu osvajali, nego redovno i isklju~ivo
osloba|ali svoje teritorije i delove sopstvenog naroda koji je na njima ìveo.
Mala, nebitna, skoro bezna~ajna odstupanja prisutna su kod poku{aja da se po
strate{kim kriterijumima zaokruè dràvne granice. Pri tome je osnovno sred-
stvo etni~kog odre|enja izvesne teritorije jezik koji se prete`no na njoj govori.
Za razliku od, na primer, velikonema~ke ideje na kojoj je u nekoliko navrata
poku{ano realizovanje velikonema~kog dràvotvornog projekta, velikosrpska
nacionalna ideja je po svom osnovnom odre|enju i samoodre|enju bila isklju-
~ivo nacionalnooslobodila~ka i emancipatorska, a nikada osvaja~ka i poroblji-
va~ka. Ali, oni koji danas napadaju velikosrpstvo, stvaraju}i svojevrsni bauk od
njega, smi{ljeno {ire}i strah i nezadovoljstvo, o njemu govore kao da pred so-
bom imaju nosioce velikonema~ke ideje, pa su samo osnovnu terminologiju
promenili.
Velikosrpstvo je ideologija srpskog nacionalnog jedinstva i dràvotvor-
stva, te`nja za me|unarodnopravnom materijalizacijom kolektivne narodne
svesti koja je vekovima delovala okupacijama i ~ere~enjima sopstvene etni~ke
teritorije i sistematski provo|enog odnaro|avanja putem katoli~enja, islamiza-
cije ili komunisti~ke indoktrinizacije. Ta kolektivna svest je opstala zahvalju-
ju}i bogatom razvoju srpskog jezika, nacionalne kulture, obi~aja, tradicije i
predanja. Srpski nacionalni obi~aji nikako nisu kolektivne navike, uobi~ajeni
obrazac pona{anja, nego redovno mnogo vi{e od toga, zahvaljuju}i svojevr-
889
snim sakralnim i obrednim elementima u sebi, u kojima se krije i mitska for-
mula o zajedni~kom narodnom poreklu, smislu postojanja i ìvotnoj sudbini.
Obi~aji nas s jedne strane povezuju s drugim narodima, bliskog etni~kog pore-
kla i kulturnog nasle|a, a s druge izraàvaju glavne specifi~nosti na{eg kolek-
tivnog bi}a. Njihova ìvotnost, preno{enje s kolena na koleno i svojevrsna ne-
prikosnovenost u kolektivnoj svesti nacionalne zajednice koja ih nikada ne do-
vodi u sumnju obi~aje uzdiè na nivo predanja. Predanje je u tom smislu inkor-
porisanje ìve kolektivne svesti o pro{losti u dinamiku sada{njosti u kojoj ono
pokazuje svoju vitalnost i dokazuje delatnu snagu i energiju, {to ga ~ini ne~im
vi{im od tradicije. Predanje je neprikosnovena i nepromenjiva vera u kolektiv-
no nacionalno bi}e i njegove vrednosti, ali i podizanje na stepen vi{e realnosti,
nepodlo`ne isku{enjima svakodnevnog ìvota, mada je osnovni orijentir delo-
vanja celog naroda i svih pojedinaca unutar njega. Nacionalno predanje je glav-
ni temelj srpske nacionalne ideologije i u njoj se manifestuje kao amanet pre-
daka da se jednog dana realizuju svi njihovi ideali ili u najmanju ruku da nika-
da ne prestane borba za njihovu realizaciju. Prema tome, predanje obuhvata i
obi~aje i mitove i tradiciju, ali je i mnogo vi{e od toga. Narodna svest o sop-
stvenoj pro{losti redovno je faktor kreiranja sopstvene budu}nosti, bar u onoj
meri u kojoj se sopstvenom voljom moè na nju uticati. Kontinuirano istorij-
sko trajanje kolektivne nacionalne svesti i njeno neprekidno usavr{avanje sami
po sebi su dokaz njene smislenosti i svrhovitosti u kombinovanoj filozofskoj i
religioznoj ravni. Mi smo neprekidno u poziciji da svojim pona{anjem i delo-
vanjem pokazujemo da je ìvot na{ih predaka imao dubokog smisla i da im `r-
tvovanje sa aspekta kolektivnih te`nji i htenja nije bilo uzaludno. Kontinuite-
tom ìvota kolektivnog bi}a mi ve} dokazujemo postojanje jednog zna~ajnog
oblika besmrtnosti. Ako nas ve} neprekidno razdiru sumnje po pitanju eventu-
alno ve~ite egzistencije individualne du{e i duha, trajnost kolektivnog nacio-
nalnog duha kroz mnogo generacija stvara nam uverenje o besmrtnosti samog
bi}a nacije, bar dok postoji taj na{ deli} kosmosa.
Kolektivnim nacionalnim ìvotom stekli smo op{ta nacionalna istorijska
iskustva, saznanja, modele vrednosti, se}anja na ljude i doga|aje. Nacionalno
se}anje je jedna od najva`nijih potpora stvarala~kog nadahnu}a, ali i preduslov
osmi{ljavanja daljeg trajanja, tako da nam istoriju ne predstavlja samo kao pro-
{lost nego kao deo ve~ite sada{njosti. Bez predanja i tradicije nemogu} je ko-
lektivni identitet i jedinstven nacionalni karakter. Tako isto eventualno odbaci-
vanje predanja neminovno godi gubitku nacionalnog identiteta. Nacionalno
predanje je toliko autohtono, specifi~no i nacionalnom duhu saobraèno, da se
ono ne moè menjati niti tu|e prihvatiti kao svoje. Toliko je pristup prema nje-
mu intiman da je ~esto spolja{njem svetu nerazumljiv, neshvatljiv, pa ga ne vre-
di ni imitirati osim ako se upravo èli posti}i neki groteskni efekat. Na narod-
noj tradiciji se razvija kultura i civilizacija, a na predanju duhovna su{tina ko-
lektivnog nacionalnog bi}a, pa prema tome i su{tina postojanja. Predanje o du-
hovnosti je sr`, jezgro; dok su tradicija, politi~ka ideologija, dràvnost, dru{tve-
ne institucije samo oblici manifestovanja te su{tine u istorijskom habitusu. Na-
890
cionalni duh sadrì narodni potencijal, a istorijsko delovanje, kulturni napori i
politi~ka borba predstavljaju oblike traganja za mogu}no{}u ostvarenja duhov-
nog potencijala. Tradicija se moè materijalizovati kroz dràvne institucije, ali
predanje nikada ne ostaje bez svoje duhovne su{tine, pa je svaki pojedinac, pri-
padnik nacije, upu}en da se neprekidno okre}e predanju, na njega oslanja, iz
njega napaja ìvotnom energijom, u njemu traì motivaciju za delovanje i ob-
ja{njenje smisla tog delovanja. Predanje je, dakle, glavna kop~a duhovnog za-
jedni{tva nacionalnog kolektiviteta. Pripadanjem odre|enom predanju izraà-
va se vernost precima, a na{i zajedni~ki preci, njihove borbe i njihove `rtve, uli-
vaju veliku dozu sakralnosti u na{u èlju da sa~uvamo zajednicu kroz koju
ostvarujemo svoje kolektivno bi}e i razvijamo kolektivnu svest, a i odlu~nost
da istrajemo na zajedni~kom putu jer redovno pred sebe postavljamo ciljeve i
projekte, vizije budu}nosti, koje samo jedna generacija ne moè ostvariti. Na-
{e kolektivne zamisli i te`nje proteù se s generacije na generaciju i tako na-
{em trajanju garantuju ve~itost. A na{e kolektivno se}anje zapravo formira na-
cionalnu tradiciju. Nacionalna tradicija i individualni talenat su dve glavne
pretpostavke svakog stvarala~kog ~ina, pogotovo u najvi{im intelektualnim i
umetni~kim sferama. A veli~ina tog stvarala{tva meri se kriterijumima vredno-
sti iskristalisanim u predanju kao manifestaciji nacionalne du{e. Savremenost,
ìvot koji proìvljavamo, uop{te ne moèmo shvatiti ni osmisliti bez duboko
utisnutog predanja u na{u svest i dobrog poznavanja istorije. Iz istorije je ro|e-
na nacionalna tradicija, a nacionalno predanje smo dobili intuicijom, nadahnu-
}em i otkrovenjem.
3. Poku{aji srpskih nau~nika da se suprotstave

antisrpskoj histeriji
Srpska akademija nauka i umetnosti odràla je od 24. do 26. oktobra 2002.
godine me|unarodni nau~ni skup “Velika Srbija – istine, zablude, zloupotre-
be”, sa koga su referati naredne godine objavljeni u istoimenom zborniku, u iz-
danju Srpske knjièvne zadruge. Nekoliko referata na tom simpozijumu osvr-
nulo se na ~injenicu da se Ha{ki tribunal, iako nelegalno osnovan i protivprav-
nom procedurom rukovo|en, posvetio su|enju srpskim nacionalnim idejama,
srpskoj istoriji i srpskom narodu u celini. Angaùju}i nekompetentne i korum-
pirane istori~are da pruè poèljnu ideolo{ku umesto objektivne nau~ne verzi-
je stvarnih politi~kih zbivanja, koji su doveli do krvavog ratnog raspleta jugo-
slovenske krize, ha{ki inkvizitori su unapred utvrdili srpsku krivicu, a onda se-
bi postavili u zadatak da realna zbivanja prilagode ve} “presu|enim ~injenica-
ma”, koje bi, kako zapaà Kosta âvo{ki u svom referatu “Su|enje (veliko)srp-
skoj ideji u Hagu”, bile kvalifikovane “kao svojevrsni precedenti koje su sude-
}a ve}a u potonjim slu~ajevima preuzimala bez ponovnog razmatranja i presu-
|ivanja”, odnosno “koje bi, kao presu|ena stvar (res judikata), mogle da budu
unete u budu}e presude bez ponovnog razmatranja i presu|ivanja. Me|u ovim,
ve} “presu|enim ~injenicama” je i zamisao takozvane Velike Srbije na koju i
njene protagoniste Ha{ki sud, izgleda, prevaljuje krivicu za rat na tlu biv{e Ju-
891
goslavije i te{ke zlo~ine koji su tokom njega izvr{eni.” (str. 479-480.) Kako je
istakao Milorad Ekme~i} u referatu “Pojam Velike Srbije prema svetskim uzo-
rima”, “dana{nji Tribunal za ratne zlo~ine u Hagu ima isti istorijski zadatak ko-
ji su imali brojni habzbur{ki procesi 1914-1916. (a na prvom mestu Banjalu~-
ki proces). Tada je zbog Velike Srbije bila pohap{ena bezmalo cela srpska in-
teligencija u Bosni, Hercegovini, Dalmaciji i Hrvatskoj. Na Banjalu~kom pro-
cesu je ~ak bila zvani~no odre|ena i visina ratne od{tete koju }e poraèna Sr-
bija morati da plati, zbog agresije 1914. na tu| teritorij. Taj je sud 1914. tako-
|e poku{ao da odreè ocene o istinama savremene balkanske istorije. Ne tre-
ba, ipak, zaboraviti da se na svakom procesu sudi na dve strane – i optuèni-
ma, ali i sudijama koji ih sude. Istorija je veliki, bez sumnje i najneumoljiviji
sudija. Ona }e suditi i Ha{kom tribunalu za poku{aj da on sam, svojom upa-
dljivom jednostrano{}u i izbegavanjem pravne za{tite okrivljenih, odreè isto-
rijske istine savremene balkanske istorije. To su, u dlaku isto, radili habzbur{ki
sudovi 1914-1916. Danas u svetskoj nauci niko te sudove ne smatra tuìtelji-
ma, nego optuènima pred istorijom”.
Ha{ki tribunal, nelegalno osnovan i krajnje pristrasan, jedan je od probnih
instrumenata novog svetskog projekta, koji se manifestuje kao totalitarni glo-
balizam i po ~ove~anstvo predstavlja neuporedivo ve}u opasnost od one koju
su nekada predstavljali Atila, Dìngis-kan, Napoleon ili Hitler. Srbi su imali tu
istorijsku nesre}u da su kao narod postali jedna od prvih `rtava tog novog to-
talitarizma i jo{ uvek stradaju pod njegovim nasrtajima. Kako je to formulisao
Dejan Medakovi} na jednom od prethodnih Akademijinih nau~nih skupova, iz
1999. godine, “pred na{im o~ima su se desili doga|aji koji su iz temelja uzdr-
mali dosada{nji dru{tveni poredak, a sve me|unarodne ugovore obesnaìli i
sveli na ostatke jednog ju~era{njeg sveta. Sa posebnom èstinom obru{io se taj
novi poredak na one zemlje u kojima jo{ nije ustoli~ena nova vlast, a nisu iz-
menjeni pojmovi o nacionalnom identitetu i dràvnom suverenitetu. Upravo te
promene vezane za osvajanje globalne vlasti u savremenom svetu, najbolnije
su se odrazile na na{em tlu, a njihova prva `rtva bila je ona Jugoslavija koja je
stvorena posle Prvog svetskog rata. U strategiji novog poretka, pokazalo se ve-
oma brzo da i tre}oj Jugoslaviji sleduje da bude prekrojena i preustrojena do
razmera radi kojih je razoreno i celokupno srpsko nacionalno bi}e. U tom dr-
àvnom brodolomu srpski je narod pokrenut iz svojih vekovnih stani{ta, a nje-
gov put u rasejanje jo{ i danas nije zavr{en. Svakodnevno stiù nam bolne ve-
sti sa raznih strana, posebno iz Hrvatske i Kosova, koje svedo~e o dobro smi-
{ljenom etni~kom ~i{}enju, ta~nije o neskrivenom genocidu, jednom od naj-
stra{nijih u novovekovnoj evropskoj istoriji. Ti zlo~ini sa predumi{ljajem uze-
li su takav mah i poseduju takvu neograni~enu mo}, da ona ve} odavno ugro-
àva i same temelje evropske civilizacije.” (Nacionalni identitet i suverenitet u
Jugoisto~noj Evropi, Istorijski institut Srpske akademije nauka i umetnosti, Be-
ograd 2002., str. 9.)
892
Nauka i nau~nici su na raskrsnici, na kojoj treba da se odlu~e da li da pri-
hvate odgovornost sopstvene dru{tvene uloge, pa da se bore, kritikuju i suprot-
stavljaju duhovnom i fizi~kom nasilju, ili da se rezignirano pokore i prepuste
nemo}i i razo~arenju. Kako Medakovi} isti~e, “ako je na{e opredeljenje pri-
hvatanje odgovornosti, onda nam predstoji borba za istinu, odbacivanje svih
kompromisa sa na{om save{}u, pa i spremnost na `rtvu... Ova borba za istinu,
za nau~nu istinu, va`na je upravo danas kada se svakodnevno moèmo uveriti
u onu silnu mo} kojom raspolaè smi{ljena neistina, ta najsigurnija prethodni-
ca i saveznica najprljavije politi~ke igre. Samo jo{ jevrejske nesre}e pod naci-
zmom mogu se uporediti sa onim patnjama koje je najnoviji poredak namenio
stradalnom srpskom narodu. Zlo~ini u Ulici Vase Miskina i na pijaci Markale,
izreìrani su u cilju satanizacije srpskog naroda, a tek mnogo kasnije, sudije ko-
je su nam bahato izricale presude, priznale su na{u nevinost, razume se, bez po-
sledica za posejano zlo seme laì i obmana. Optuìvali su nas i za humanitar-
nu katastrofu na Kosovu i za etni~ko ~i{}enje, a strane misije neumorno su iz-
ve{tavale ono {to su poru~ili njihovi naredbodavci. I sve to de{avalo se u ime
svetih na~ela humanosti, i opet bez posledica za one kojima je dokazana nei-
stina. Stvoren je jedan poseban oblik nereda, duhovne pometnje, bezizlaza i ha-
osa, a to su rane koje se najteè le~e.” (str. 10.)
a) Konkretni strate{ki ciljevi globalizma
Globalizam je spreman i da ve{ta~ki kreira nacionalne identitete, ali i da
pri tome gazi princip suverenosti naroda, samo ako je to u interesu vode}e sile
i njenih pomaga~a. Pri tom se i najgori zlo~ini mogu opravdati civilizacijskim
razlozima, potrebama trijumfa zapadnja~ke kulture ili tobo`njom borbom za
za{titu ljudskih prava. Pri tome je gaènje tradicionalnih moralnih na~ela uobi-
~ajena, svakodnevna stvar i rado pla}ena cena progresa, odnosno zadovoljava-
nja materijalnih potreba. Kako smatra Slavenko Terzi}, “sve ono {to se dogo-
dilo poslednjih godina, a naro~ito agresija u vidu kaznene ekspedicije NATO-
a protiv Srba, dovelo je do odbacivanja dobrog dela iluzija o zapadnom svetu
~ije su vrednosti bile uzor drugim delovima Evrope. Pokazalo se da se jedna
velika duhovna i kulturna ba{tina preobra}a u svet bez ose}anja za moralno do-
bro, svet u kome ~ovek nije mera stvari, u kome se ugnjetavanje i porobljava-
nje drugih naroda vr{i u ime navodnih vi{ih civilizacijskih razloga, svet koji ne-
guje strast za razaranjem, za nasiljem. Nemamo mnogo razloga da verujemo u
razumnost i sud savremenog ~ove~anstva. Iluzorno je o~ekivati unutra{nje mo-
ralno preobra}anje glavnih nosilaca politi~ke i vojne mo}i danas u svetu.” (str.
18-19.)
To izokretanje istorijske istine ima sasvim konkretan geostrate{ki cilj da se
srpski narod {to vi{e potisne, sabije na {to manju teritoriju, ekonomski upropa-
sti i vojnopoliti~ki onemogu}i, jer je nepokoran, nesavitljive ki~me, nastoji da
misli svojim kolektivnim umom. Hrvati su opet glavni instrument strane naje-
zde, beslovesno sredstvo u ameri~kim ili nema~kim rukama, kome je rimoka-
toli~ki fanatizam u svaku poru ulio antisrpsku mr`nju kao osnovni smisao sop-
stvenog postojanja. Za dana{nje Hrvate postojati zna~i uporno antisrpski delo-
893
vati. To je poprimilo tako drasti~ne razmere u ve{ta~ki kreiranoj hrvatskoj ko-
lektivnoj svesti da je sasvim izvesno, kad bi Srbi kao narod u jednom trenutku
nestali, vrlo brzo bi prestali da postoje i Hrvati, jer njihova egzistencija kao dru-
{tvene grupe vi{e ne bi imala nikakve svrhe. Vi{e ne bi imali motiva da pruà-
ju otpor asimilatorskim te`njama okolnih naroda, pa bi se vrlo lako pretapali u
Nemce, Italijane ili Ma|are. Mo`da jo{ lak{e u Amerikance.
b) Hrvati i muslimani, instrumenti antisrpskog programa
Srbi su na udaru zapadnih sila jer u njihovim o~ima predstavljaju male Ru-
se; izrazito su rusofilski orijentisani, istovetne vere, sli~ne kulture i tradicije kao
najve}a slovenska sila. Suzbiti Srbe na Balkanu zna~i suzbiti Ruse. U tu svrhu
najupotrebljiviji su srpski otpadnici, bilo verski konvertiti, poput denacionali-
zovanih Srba-katolika i Srba-muslimana, koji se danas izja{njavaju kao “Hrva-
ti” ili “Bo{njaci”, odnosno ideolo{ki zalu|enih i {vercersko-mafija{kim poslo-
vima zaokupljenih “Crnogoraca”. Poluvekovna komunisti~ka diktatura sa svo-
jom zaglu{uju}om ideolo{kom propagandom i surovom strahovladom podrila
je u toj meri srpsku nacionalnu svest, da se i u narodnom jezgru pojavilo toli-
ko izdajnika i otpadnika, kao nikad u dosada{njoj istoriji. Oni danas usred Be-
ograda deluju kao rimokatoli~ki i islamski konvertiti nekad. Prodaju se ko im
vi{e plati i za novac sluè svim srpskim neprijateljima. Uglavnom je re~ o po-
tomcima Titovog komunisti~kog establi{menta, od detinjstva navikavanim na
nemoral i privilegije. Izdaju sopstvenog naroda kao da su im o~evi usadili u sa-
me gene i kao da ti geni i dalje napreduju u svojoj eti~koj degeneraciji.
Prema mi{ljenju Milorada Ekme~i}a, “Velika Srbija je predstavljala legi-
timnu ideju prava srpskog naroda da u svoje politi~ke granice okupi sve pokra-
jine u kojima ìvi srpski narod. Kao i u svim drugim evropskim uzorima, to ni-
je zna~ilo da se okupljaju samo zemlje gde srpski narod ìvi u etni~koj ve}ini,
pa bi ve} statisti~ki na to imao pravo, nego i one grani~ne zone gde je ìveo
kao znatna etni~ka skupina, iako ne i ve}inski po broju.” (M. Ekme~i}: “Pojam
Velike Srbije prema evropskim uzorima”, “Velika Srbija – istine, zablude, zlo-
upotrebe”, Srpska knjièvna zadruga, Beograd 2003., str. 16.) Propaganda tra-
dicionalnih srpskih neprijatelja, posebno ona koju su koncipirale i lansirale va-
tikanske i austrougarske centrale za manipulisanje javnim mnjenjem, svakom
velikosrpskom politi~kom konceptu aprioristi~ki je nametala negativno zna~e-
nje sa moralnog, pravnog i drugih vrednosnih aspekata. “Sama po sebi, te`nja
za ujedinjenjem svih etni~kih oblasti jednog naroda, sa strate{kim zaokruè-
njem njenih granica, podloga je svake suverene dràve. Prema tome je i pod-
loga njene demokratske strukture.” (str. 16.)
Nikola @uti} potencira ~injenicu da su se oko negativnog odre|enja i ide-
olo{kog diskvalifikovanja pojma velikosrpstva udruìli vatikanski klerikalci,
habzbur{ki legitimisti, italijanski fa{isti~ki i nema~ki nacisti~ki revizionisti, ko-
minternovsko-komunisti~ki demagozi i protagonisti planetarno elitisti~ke za-
padnja~ke liberalne demokratije. Postavlja se pitanje za{to je to tako, za{to su
im ciljevi podudarni i za{to im neprekidno smeta srpski narod i njegova te`nja
da se ujedini i ìvi u slobodi i nezavisnoj dràvi. Po @uti}evom mi{ljenju, to-
894
kom devetnaestog veka, “velikosrpstvo, gledano iz tada{njeg narodnosnog
broj~anog odnosa, bilo je realno stanje na prostorima jugoistoka Evrope, zbog
velike brojnosti i {iroke rasprostranjenosti Srba”, s obzirom da su “prostori biv-
{e Jugoslavije i ve}eg dijela Balkana bili i naseljeni Srbima pravoslavne, rimo-
katoli~ke i islamske vjere.” (Nikola @uti}: “Ideologije i “velikosrpstvo” krajem
XIX i u prvoj polovini XX vijeka”, pret. knj., str. 219.)
Tradicionalno su vatikanski i austrijski pisci pojam ilirizma ili ilirske naci-
je smatrali sinonimnim sa pojmom srpskog ili ra{kog naroda, dok ga ideolozi
ilirskog pokreta nisu po~eli tretirati sinonimnim za hrvatstvo, falsifikuju}i i sve
ono {to je u istorijskim spisima odre|ivano kao slavensko ili slovinsko, na-
knadno mu dopisuju}i hrvatsku odrednicu. “U XVIII vijeku austrijski i nje-
ma~ki hroni~ari i pisci na pr. svjedo~e da Srbi ìve s jedne i druge strane Vele-
bita, dakle s kopnene i morske strane. Za morski kanal izme|u Velebita i Paga
uobi~ajen je venecijanski (mleta~ki) naziv “morla~ki”, dakle srpski. U drugoj
polovini XIX vijeka po~eo se, uporedo sa pojmom ilirizma (ilirskih srpskih ze-
malja), koristiti nacionalni pojam jugoslovenstva (Ra~ki, [trosmajer). Tek od
kraja XIX vijeka u sve ve}oj mjeri se po~inje koristiti, iz habzbur{kih dràvo-
tvornih i vatikanskih misionarskih razloga, novi nacionalni pojam hrvatstva.
Dakle, stvara se novi nacionalitet od rimokatolika jugoisto~ne Evrope koji je
imao misiju {irenja rimske vjere i austrijske carevine. Uvezenom (importova-
nom) hrvatstvu u srpskim zemljama (Lika, Kordun, Banija, Dalmacija, Slavo-
nija, Srem, Bosna, Hercegovina, Crna Gora) prethodila je faza stvaranja i {ire-
nja hrvatstva u mitolo{koj formi, u drugoj polovini XIX vijeka, od strane poli-
ti~ara, biskupa, kanonika i istori~ara, apologeta hrvatstva (koji su uglavnom bi-
li stranog porijekla), i to u formi tzv. “bijelog” i “crvenog” hrvatstva.” (str. 219-
220.) Me|utim, negde u isto vreme baron Barten{tajn u svojoj knjizi “O rase-
janom ilirsko-rascijanskom narodu” (Novi Sad, 1866.) vrlo ubedljivim argu-
mentima dokazuje da su za srpski narod u izvornim istorijskim dokumentima
kao sinonimi kori{}eni nazivi Iliri, Rajci, Rascijani, Grci, Unijati i Neunijati.
Uostalom, hrvatski autori su dokazali da je “Letopis popa Dukljanina” falsifi-
kovan tri veka nakon nastanka tako {to je u njega ubacivan na vi{e mesta ter-
min hrvatski, mada Dukljanin nikada nije ni ~uo za Hrvate. “Naime, u XV vi-
jeku, kako tvrdi istori~arka Nada Klai}, uba~ena je u Ljetopis tzv. hrvatska re-
dakcija teksta u kojoj je namjerno uba~eno hrvatsko ime umjesto slavenskog.
Daju}i globalizmu ocjenu Ljetopisa popa Duljanina Nada Klai} je zaklju~ila da
su vijesti iz Ljetopisa “prili~no nepouzdane” pa ih kriti~ka istoriografija “jedva
uzima u obzir.” (N. Klai}, Povijest Hrvata u ranom srednjem vijeku, Zagreb,
1971., str. 17., 20-21.) (@uti}, str. 221.)
4. Ve{ta~ko projektovanje hrvatske nacije na crnogorskim
i bosansko-hercegova~kim prostorima
Posebno je upe~atljivo kako je taj hrvatski nacionalitet ve{ta~ki projekto-
van na crnogorskim i bosansko-hercegova~kim prostorima. “Podru~je dana-
{nje Crne Gore (sa Bokom) u istorijskoj retrospektivi bilo je oslobo|eno prisu-
895
stva rimokatolika Hrvata. Stanovni{tvo rimokatoli~ke vjere narodnosno je pri-
padalo korpusu srpskog, albanskog i italijanskog (“latinskog”) naciona. Sjeme
budu}eg hrvatstva zasijali su srpski misionari rimokatoli~ke vjere sa podru~ja
dana{nje Crne Gore koji su fanati~no mrzili bra}u pravoslavne vjere, na pr. Vi-
}entije Zmajevi}, Andrija Zmajevi}. Iako su Zmajevi}i starinom iz Njegu{a, za
apologete hrvatstva, koji su mahom bili rimokatoli~ki sve}enici, oni su “zna-
~ajna pojava hrvatske povijesti”. Takvo hrvatstvo koje ne postoji, ve} se stva-
ra, dalmatinski “Srpski list” je nazivao anahronizmom ~iju pogonsku snagu ~i-
ni rimokatoli~ko sve}enstvo. Boka Kotorska je kod tehnologa stvaranja hrvat-
stva predstavljana periferijom hrvatstva, mitolo{kom Dukljaninovom Crve-
nom Hrvatskom, “naj~arobnijim kuti}em lijepe hrvatske zemlje”. U stvari, pri-
sustvo hrvatstva u Boki bilo je posljedica propagandnog rada stranih doselje-
nih rimokatoli~kih ~inovnika, profesora i sve}enika koji su sprovodili general-
nu austrijsko-vatikansku strategiju {irenja svog domena uticaja. Velikohrvatska
nacionalna nezaja`ljivost u dana{njem trenutku doìvljava svoj vrhunac pro-
movisanjem bokokotorskog zaliva u “Zaljev hrvatskih svetaca” (Ozane Kotor-
ske iz Njegu{a i drugih Srba katolika). Rimokatoli~ki misionari Bosne i Her-
cegovine, predvo|eni vrhbosanskim nadbiskupom Josipom [tadlerom, fra-
njevcima i svjetovnim sve}enstvom, po~inju krajem XIX vijeka da promovi{u
nepoznati nacionalni pojam u BiH – hrvatstvo rimokatolika. Po~etkom XX vi-
jeka nadbiskup vrhbosanski pokre}e glasilo za velikohrvatsku propagandu pod
nazivom “Hrvatski dnevnik”, koji je uskoro po~eo otvoreno napadati Srpstvo
Bosne i Hercegovine kako bi izazvao {to o{triju reakciju Srba i {to è{}e suko-
be.” (str. 220-221.) Tako je sve po~elo. “Kao logi~na posljedica stvaranja i {i-
renja nove nacije hrvatstva (koja nije vi{e toponim – geografski pojam vezan
za tri ùpanije oko Zagreba), otpo~inje potiskivanje Srpstva sa zapadnih pro-
stora Balkana i jugoistoka Evrope i njegovo sve izraènije brisanje iz istorij-
skog pam}enja.” (str. 222.) Uporedo s tim vatikansko-austrijski propagandisti
na sva zvona galame protiv velikosrpstva kao te`nje da se uspostavi srpska he-
gemonija nad nesrpskim narodima.
Raskrinkavaju}i antisrpsko poistove}ivanje velikosrpstva sa bilo kakvim
hegemonisti~kim te`njama, Zoran Laki} u studiji “Crna Gora i velikosrpski he-
gemonizam” kaè kako “sve govori da se pod pojmom veliki Srbin i sve {to
potom do|e – prvobitno podrazumijevao – odvaàn ~ovjek, hrabar ratnik,
uman sagovornik, ponosan doma}in – podrazumijevalo se mnogo vi{e od obi~-
nog i svakodnevnog, jer nije bilo lako objediniti u jednoj li~nosti sve navede-
ne osobine.” (str. 265.) Crna Gora je vekovima ~uvala i sa~uvala srpsku nacio-
nalnu svest, te`nju za obnovom nacionalnog jedinstva i restaurisanjem dràvo-
tvornih tradicija. Sve do Prvog svetskog rata nikada se nije desilo da neko ozbi-
ljan i posumnja u crnogorsko Srpstvo. Zemljopis Kraljevine Crne Gore iz
1893. godine, koji je imao nekoliko izdanja, a autori su mu \uro Popovi} i Jo-
van Roganovi}, precizira da “u Crnoj Gori ìve sve sami i ~estiti Srbi, koji go-
vore srpskim jezikom, a ima ih oko 300.000 stanovnika. Ve}ina su pravoslav-
896
ne vjere, ali treba znati – da smo svi srpskog porijekla i srpske narodnosti... Cr-
nom Gorom vlada kralj Nikola I iz slavne srpske porodice Petrovi}-Njego{...
Osim Crne Gore ima jo{ srpskih zemalja u kojima ìve na{a bra}a Srbi. Nije-
dan Srbin i Srpkinja, ma koje vjere bili – ne smiju poàliti ni ìvot, ni imanje –
za op{tu srpsku slobodu, dobro i blagostanje. Treba znati da je brat mio ma ko-
je vjere bio.” (str. 264.) Laki} citira izdanje iz 1911. godine, {tampano na Ceti-
nju, isti~u}i da je ovim fragmentom dat “jasan odgovor na pitanje o korjenima
i nacionalnoj svijesti naroda u Crnoj Gori. Kao da se predosje}alo mogu}e ka-
snije {pekulisanje sa vjerskim i nacionalnim osje}anjima i opredjeljenjem – go-
vori se o svima Srbima ma koje vjere bili i na ma kojim prostorima ìvjeli –
oslobo|enim i neoslobo|enim. Onovremena dokumenta ne dozvoljavaju nika-
kvu sumnju o mije{anju pojmova vjere i nacije. U njima jasno pi{e za neke |a-
ke da su Srbi – vjere Muhamedove. I iz brojnih |a~kih svjedo~anstava se vidi
da je narodnost – srpska, a vjera – pravoslavna ili muhamedanska, {to govori
da se nije poistovje}ivala nacionalna i vjerska pripadnost, kakva se podu~ava-
nja javljaju mnogo kasnije.” (str. 264.)
Tek je Kominterna u politi~ki ìvot unela kategoriju “velikosrpski hege-
monizam”, daju}i joj krajnje negativno zna~enje i èle}i njome diskvalifikova-
ti i samu ideju jugoslovenstva, na{av{i se tako na istom antisrpskom poslu u sa-
vezu sa Vatikanom i usta{ama. Ta zavereni~ka rabota je i projektovala ve{ta~-
ku crnogorsku naciju, a Komunisti~ka partija Jugoslavije i titoisti~ki reìm su
na silu narod naterali da se izja{njava kako toj “naciji” pripada. Kako je to u
prakti~nom ìvotu groteskno izgledalo, Laki} najefektnije pokazuje citiraju}i
jedan ~lanak iz nik{i}ke “Slobodne misli” iz 1936. godine, u kome se kaè:
“Kroz sva vremena srpske istorije, i za sve generacije, ne bi moglo biti ve}e
uvrede pravome Crnogorcu nego kad bi mu rekao da nije Srbin. Oni su svag-
da ìvjeli i umirali za srpsko ime, za srpsku vjeru i slobodu, i za ispunjenje srp-
skog zavjeta i misli koja se sastoji u oslobo|enju i ujedinjenju svega srpskog
naroda. To je bio kult i deviza Crnogoraca i njihovo nacionalno jevan|elje od
Kosova do dana{njeg dana.” (str. 267.)
Me|utim, u vreme raspada Jugoslavije, kada su nacionalizmi malih naro-
da do krajnjih konsekvenci razvili svoju primarnu antisrpsku komponentu, cr-
nogorski reìm, sve otvorenije manifestuju}i separatisti~ke te`nje, {iri parano-
i~nu psihozu opasnosti od velikosrpskog hegemonizma i na toj platformi stupa
u otvorenu kolaboraciju sa najgorim srpskim neprijateljima. Povampirena je
mra~na ideologija crnogorskih usta{a Sekule Drljevi}a, Savi}a Markovi}a [te-
dimlije, [pire Kuli{i}a i Save Brkovi}a. “Iz toga stanja se u Crnoj Gori krenu-
lo u pravu srbofobiju, perfidno podsticanu od strane politi~ke elite. Zato su
osnivane paralelne institucije i podsticana njihova destruktivna djelatnost. Sti-
muli{e se neka nova “nauka” o istoriji Crne Gore. Reafirmi{u se davno odba-
~ene ideje o porijeklu Crnogoraca. Nastoji se u~initi {to spornijim i {to nega-
tivnijim sami pojam Veliki Srbin – pa se kvalifikuje arhai~nim izrazima kao
“Velje Srbin”, “veljesrpstvo” itd... Tako se ugroàva identitet naroda, bez koga
897
(~ega) nema ni kontinuiteta. Pred takvim atakom nema uzmicanja. A }utanje
jeste uzmicanje. Opasno je biti ravnodu{an pred takvom stvarno{}u. Potom se
krenulo na krivotvorenje privrednog razvoja Crne Gore u sastavu Jugoslavije.
Na tom putu su se isprije~ile nau~ne istine i stru~na faktografija kao nepremo-
stiva prepreka. Sli~no je pro{lo i nastojanje da se potre duhovnost naroda i da
se njegovi velikani proglase za ono {to nikada nisu bili. (Njego{ je optuìvan
za genocid).
Intelektualni profiteri javljaju se kao transmisija ove nauke od centara po-
liti~ke mo}i do naj{ire baze. Tako srbofobija silazi u narod. Na sportskim pri-
redbama se ~uju naru~eni slogani – Srbe na vrbe ili ubij Srbina, a na fasadama
zgrada ispisuju se grafiti sli~nog sadràja. U kafanama se zabranjuje srpski me-
los. Kroatizuju se svakojaki TV programi – putem jezika, specijalnih emisija,
nezamenljivog TV kalendara. Svaka druga misao u}utkavana je na najgrublji
na~in. Napravljeni su i spiskovi za odstrel – i javno saop{tavani. Svi su oni kva-
lifikovani kao eksponenti velikosrpskog hegemonizma. Ni sud nije obavljao
svoj zadatak – parnice su odlagane u nedogled. Na elektronskim medijima sr-
bofobija je bila najè{}a i najbrutalnija. Takozvana ùta {tampa, ali i ona ofici-
jelna, puna je sli~nih sadràja. Falsifikuje se istorija na najgrublji na~in. âk i
ona {kolska. A onda se sve to po~elo da vra}a kao bumerang – upravo od ba-
ze. Beogradski sportski klubovi na gostovanju u Crnoj Gori imaju vi{e simpa-
tizera od doma}ih. Na sportskim priredbama kli~e se Jugoslaviji. I grafiti su
promijenili sadràj. Naj~e{}i je slogan – Dosta je bilo. Zaustavljen je talas sr-
bofobije. âk i mediji donose do tada zabranjene teme i objavljuju zabranjene
autore. Pojam Srbin nije vi{e omraèn pojam. Vra}a mu se ranije zna~enje – iz
vremena dinastije Petrovi}a.” (str. 271-272.)
5. Antisrpski ciljevi jugoslovenske ideje

Istorija je pokazala da je jugoslovenska ideja od strane hrvatskih nacional-
nih ideologa plasirana u cilju realizacije izrazito antisrpskih ciljeva. Srbi su ve-
oma naivno tome naseli, a onda pokazali rezigniranost u pogledu mogu}nosti
preispitivanja ili neodlu~nost da se suprotstave u strahu od odmazde represiv-
nih reìma ~ijem su uspostavljanju gotovo nesvesno sami presudno doprinosi-
li. Kako upozorava Vasilije Kresti}, “iz potreba dnevne politike, radi ja~anja ju-
goslovenske misli i jugoslovenske dràvnosti, u na{oj nauci i politici, pa i {iroj
javnosti, olako i nekriti~ki progla{avane su i prihvatane kao jugoslovenske i
one ideje koje po svojoj prirodi i su{tini nisu bile jugoslovenske, a nekada su
bile ~ak i usko nacionalne, pa i nacionalno ekskluzivne. Nu`no je naglasiti da
su ideje i pokreti koji su nastajali na tlu Hrvatske, Slavonije i Dalmacije, ~ak i
onda kada za to nije bilo stvarnog osnova, progla{avani za jugoslovenske, a da
su sli~ne ideje, koje su nastajale me|u Srbima, gotovo redovno i bez izuzeta-
ka, ìgosane od strane Hrvata kao uskosrpske i velikosrpske. Takav odnos pre-
ma jednoj – odnosno drugoj strani nije slu~ajan, nije bezazlen, niti je ostao bez
posledica. Re~ je o vrlo osmi{ljenoj borbi za nametanje ideje oko koje }e se
898
okupiti Ju`ni Sloveni i na ~ijim osnovama }e biti izgra|ena zajedni~ka dràva.”
(Vasilije \. Kresti}: Ideje jugoslovenstva – nastanak i nestanak Jugoslavije,
“Nacionalni identitet i suverenitet u jugoisto~noj Evropi, Istorijski institut Srp-
ske akademije nauka i umetnosti, Beograd 2002., str. 37.)
U svom saop{tenju na ovom me|unarodnom nau~nom skupu, Kresti} je
dao celovitu retrospektivu srpskih slabosti i neodlu~nosti u blagovremenom
raskrinkavanju jedne opasne politi~ke zamke i suprotstavljanju namerama nje-
nih kreatora. “Sude}i po razvoju doga|aja i ishodu borbe oko nametanja ideja
jugoslovenstva, poniklih na tlu Hrvatske i na teritorijama srpskog naroda, Srbi
su tu bitku izgubili. Oni nisu blagovremeno shvatili dalekose`ni zna~aj upor-
nih hrvatskih nastojanja da ideje ilirizma i jugoslavizma Ra~kog i [trosmajera
nametnu kao istinsko i jedino prihvatljivo jugoslovenstvo. Srbi se nisu, na pra-
vi na~in i u pravo vreme, suprotstavili hrvatskom ìgosanju jugoslovenskih in-
tegrativnih ideja iznetih u Gara{aninovom “Na~ertaniju”, u politi~kim akcija-
ma kneza Mihaila i u potonjim srpskim nastojanjima oko oslobo|enja i ujedi-
njenja ne samo Srba, ve} i ostalih ju`noslovenskih naroda. Stoga {to je Srbima
bilo stalo do toga da pridobiju Hrvate za zajedni~ku dràvu, nisu èleli sa nji-
ma da zao{travaju odnose brane}i svoje ideje i svoja shvatanja o na~inu stva-
ranja zajedni~ke dràve.
Zbog broj~ane premo}i, zbog toga {to su imali najpre dve zavisne a potom
nezavisne dràve, Srbi su potcenili sistematske i do na{ih dana traju}e napade
na velikosrpska nastojanja, velikosrpski hegemonizam i {ovinizam. Ti napadi,
naj~e{}e neosnovani, naneli su Srbima velike {tete i na unutra{njem i na spolj-
nopoliti~kom planu. Paradoks je u tome {to su napadi dolazili od partnera koji
je èleo da suzbije navodne velikosrpske ambicije, ali i da ostvari davna{nje ve-
likohrvatske te`nje. Dok su Hrvati ìgosali svaku srpsku i jugoslovensku mi-
sao poniklu me|u Srbima kao velikosrpstvo, Srbi nisu u dovoljnoj meri razob-
li~avali velikohrvatstvo ~ak ni onda kada je ono bilo jasno uo~ljivo i neporeci-
vo. Naprotiv, Srbi su ~isto hrvatske integrativne pokrete, koji su imali veliko-
hrvatske ambicije, {to je slu~aj sa ilirizmom i [trosmajerovim jugoslavizmom,
sa neznatnim rezervama prihvatali kao istinske jugoslovenske pokrete. Poneki
me|u njima, veoma ugledni i uticajni, kao {to je, na primer, Jovan Skerli},
iskreno odani Jugosloven, ~ak je i jednog Antu Star~evi}a, predvodnika prava-
{kog velikohrvatskog pokreta, proglasio za Jugoslovena, koji je, navodno, pod
hrvatskim imenom èleo da objedini sve Ju`ne Slovene. Ovaj podatak, koji se
ti~e Skerli}a i Star~evi}a, pokazuje do koje mere se moè krivotvoriti istorija
za potrebe teku}e politike i ideologije.” (str. 37-38.)
a) Neshvatljivo potcenjivanje rimokatoli~kog neprijatelja
Srpski politi~ki predvodnici devetnaestog veka suvi{e su se komotno od-
nosili prema naglo nabujalim istorijskim mogu}nostima sopstvenog naroda, a
potcenjivali su stepen zlonamernosti i podmuklosti opasnog rimokatoli~kog
neprijatelja koji je vekovima Srbima razdirao nacionalno bi}e i razarao kolek-
tivnu svest. “Tako su bila otvorena vrata za nastup protagonista velikohrvatske
899
ideje: da se preko naslona na evropske tokove pro{iruju na njihov ra~un. Prvi
njihov poku{aj prisvajanja Srba katolika predstavljala je ilirska ideja, ali je on
zavr{en bezuspe{no. Srpska ideja bila je dominantna. Drugi poku{aj upotre-
bljavao je jugoslovenstvo, a oli~avao ga je najvi{e Josip Juraj [trosmajer, ali ni
on nije doneo bogate plodove. Isuvi{e je bilo providno njegovo nastojanje da i
pravoslavne Srbe uklju~i u katoli~ki okvir i da ih sve zajedno stavi pod krov
Austro-Ugarske. U oba slu~aja cilj je bila hrvatizacija, ali on nije mogao biti re-
alan jer je hrvatsku ideju nosio uski feudalni, ~inovni~ki i intelektualni sloj, ko-
ji ni od sopstvenog naroda nije bio prihva}en kao predvodni~ka elita.” (Vese-
lin \ureti}: Rastakanje Srpstva u jugoslovenskom melting-potu, op. cit., str.
194.) Indolentno{}u sopstvenih politi~ara i intelektualaca, po \ureti}evom mi-
{ljenju, Srbi su prakti~no ostajali “na repu velikih doga|aja omogu}avaju}i pla-
nerima hrvatske politike da usko~e u ovaj “prazan prostor” i da ga ispune sa
svojim nacionalno-tvora~kim iskustvom ste~enim u toku autonomisti~kih hr-
vanja unutar Austrije i potom Dvojne monarhije. Preko nagodbe sa Ugarskom
Hrvati su u{li u fazu operacionalizacije svog naciona.” (str. 194.)
Najvi{e praznog prostora u pogledu organizovanog i sistematskog srpskog
politi~kog delovanja bilo je me|u sunarodnicima drugih vera. “Najhrvatskije je
ovaj “prazan prostor” koristio ekstremni protagonista hrvatstva dr Ante Star~e-
vi} beè}i od svog srpskog porekla putem dokazivanja na isklju~ivi i izaziva~-
ki na~in. U svom patolo{ko-srbomrza~kom i samodovoljno-narcisoidnom za-
nosu prisvajao je ne samo katoli~ke nego i pravoslavne i muhamedanske Srbe.
Pomo}u istorijskih mitova i kontroverzi, koje su srpski nau~nici prenebregava-
li, stvarao je hrvatske istorijske “~injenice”. Od maglovitih istorijskih legendi
koje su uzgredno, na marginama, pominjale i hrvatsko ime “prodirao” je dubo-
ko u srpske zemlje. Srpski jezik, koji su srpski nagodbenici dodelili i Hrvatima
nazivao je samo hrvatskim, da bi one od kojih je bio preuzet (katoli~ke Srbe)
za svagda utopio u hrvatski nacionalni korpus. Hrvatsko ime po~elo se poja-
vljivati kao nacionalna odrednica i u Dalmaciji i u Dubrovniku. Naj~e{}e, u po-
~etku, zajedno sa srpskim resentimanima koje je ozna~avala sintagma “stara
vira”, “na{ jezik” i sa novim slojem jugoslovenstva koji se taloìo na staro “slo-
vinstvo”. Postajalo je poznato i u Banskoj Hrvatskoj, iako je odvojenost selja-
{tva od hrvatskog gornjeg sloja davala preimu}stvo klerikalisti~koj odrednici.
Star~evi~ansko svojatanje i pravoslavnih Srba bilo je samo igra neutralizacije
srpske nacionalne politike. Bilo je bez izgleda na uspeh zbog njihove ~vrste ve-
zanosti za kulturno-istorijsko tlo i duhovno bi}e. Postizani su, me|utim, takti~-
ki uspesi na teritoriji Hrvatske, Slavonije i Dalmacije, tamo gde je njihova upo-
treba postajala savezni{tvo u autonomisti~kim suprotstavljanjima Be~u i Pe{ti.
Najefikasnije je ostvarivana preko koalicionih nagodbi, koje su za Hrvate pred-
stavljale samo put prema svome cilju, dok su ih Srbi prihvatali u nadi da }e od
njih nastati jedinstveni jugoslovenski antigermanski i antiugarski pokret.” (str.
194-195.)
900
b) Prokockana velika istorijska {ansa srpskog naroda
Oslobodila~ki zanos, koji je celi srpski narod zahvatio po~etkom dvadese-
tog veka, materijalizovan je veli~anstvenim pobedama u balkanskim i Prvom
svetskom ratu, uz ogromne `rtve i razaranja. Velika i gotovo neponovljiva isto-
rijska {ansa da se na pobedni~kom trijumfu i velikoj nacionalnoj euforiji, uz vr-
lo povoljne me|unarodne okolnosti, ujedini celi srpski narod i sve srpske ze-
mlje nepromi{ljeno je prokockana. Samozadovoljstvo pijemontskom ulogom
zane{enih vlastodràca navelo ih je i da pre|u preko svih zlo~ina koje su hrvat-
ski vojnici u austrougarskim uniformama s ne~uvenim entuzijazmom vr{ili nad
srpskim civilima. Okrenuli su se jugoslovenstvu, spremni da se za njegovu lju-
bav odreknu i slavnog srpskog imena, dok su to u ratu te{ko poraèni i osra-
mo}eni hrvatski politi~ki predvodnici shvatili kao iznenadnu {ansu da se bez
teritorijalnih i materijalnih gubitaka u trenutku prebace iz tabora poraènih na
sjajni pijedestal pobednika. U novoj jugoslovenskoj dràvi videli su {ansu da
realizuju ve}e nacionalne interese, uporno nastavljaju}i i stare autonomisti~ke
manire politi~kog pona{anja i neprekidnog parni~enja.
Ekonomska superiornost Hrvata ubrzo je do{la do izraàja, uz stalnu kuk-
njavu da ih centralna vlast plja~ka i osiroma{uje. Beogradska na~elna unifika-
torska politika i nehoti~no im je pruìla dodatnu {ansu da dovr{e proces kroa-
tizacije srpskih rimokatolika. Vlast za njihovu srpsku nacionalnost nije mnogo
marila, dok su fratarske legije neumoljivo opsedale njihove du{e, misli i emo-
cije. “îm je jugoslovenska dràva (Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca) na-
stala, postalo je o~igledno da srpski “pravoslavni pijemont” nije bio po volji ni
Vatikanu ni katoli~koj Evropi. Naro~ito ne onima koji se nisu mirili sa nestan-
kom glavnog katoli~kog upori{ta u srednjoj i jugozapadnoj Evropi. Njihova
destruktivna uloga najvi{e se o~itovala na hrvatskoj politi~koj sceni. Iako su
osnovni uslovi dràvnog ure|enja bili dogovarani jo{ dok je rat trajao, Hrvati
su ih iznova pokretali i pomo}u njih talasali svoje mase, predstavljaju}i novu
dràvu kao “velikosrpski namet”. Bilo je o~igledno da nema sklada zajedni~ke
kulturno-istorijske kao duhovne osnove, da se novi proces odvija separatno,
bez od svih prihva}ene ideje vodilje...
Najve}i udar na jugoslovenski “melting-pot” omogu}avala je sprega hrvat-
skih, {iptarskih i drugih separatista sa vatikanskom prozelitskom strategijom na
tera misionis i staljinsko-kominternovskim borcima protiv jugoslovenske drà-
ve – kao privida belogardisti~kog upori{ta. Socijalno-revolucionarna ideologi-
ja pokrenuta oktobarskom revolucijom pojavljivala se i kao jugoslovenska de-
strukcija i kao srpska neutralizacija. Kao destrukcija jer je nastupala u ime bor-
be protiv nepostoje}e “velikosrpske hegemonije”; kao srpska neutralizacija jer
je srpsko rusofilstvo bilo ja~e od svih ideologija i politike, zbog ~ega su i so-
vjetski uticaji primani kao ruski. Socijalna ideologija postajala je manje ruko-
vodstvo za revolucionarnu akciju a vi{e kalkulantska poluga za homogenizaci-
ju nesrpskih masa u znaku borbe protiv “velikosrpskog ekonomskog i nacio-
nalnog ugnjetavanja”. Obuhvatala je i deo srpskih masa preko predstava o “no-
vom dru{tvu radnika i seljaka” koje su imale “ranohri{}anske” poruke. Na dru-
901
{tvenu scenu izbacivan je i lumpenproleter i lumpenseljak, obu~en u “revolu-
cionarno” ruho koje ga je osloba|alo od svih moralnih normi patrijarhalnog i
gra|anskog ìvota. U ovim redovima nova hrvatska nacija pojavljivala se kao
cilj koji opravdava sva sredstva borbe za njegovo ostvarenje.” (str. 197.)
6. Kontinuirana antisrpska strategija Kominterne

i Brozovih komunista
Srbima su ruke bile vezane jer su i dalje u Sovjetskom Savezu gledali sve-
tu rusku zemlju, dok su Hrvati u toj komunisti~koj velesili iznenada na{li sna-
àn oslonac za svoj ekstremni separatizam. Komunisti~ka internacionala je u
svom balkanskom nastupu staru bolj{evi~ku floskulu o “velikoruskom samo-
dràvlju” transformisala u “velikosrpsku hegemoniju” kao koncentrisano zlo i
neprijatelja koga treba pobediti ne biraju}i sredstva. “Srpsko jugoslovenstvo”,
kako potencira \ureti}, “omogu}avalo je kreatorima velikohrvatske politike i
razne vidove neutralizacije matice Srpstva kao potencijalnog suparnika njiho-
vom naumu. To im je omogu}avala nedogovorena sprega vatikanske strategi-
je na tera misionis sa staljinsko-kominternovskom “socijalnom laboratorijom”
u kojoj su u borbi protiv tzv. “velikosrpske hegemonije” dogovorene zavere
protiv Srba. Po srpski narod najfatalnija je bila politika proizvodnje “novih na-
cija” kao `rtava te “hegemonije”; u stvari je podstican regionalisti~ki “narcizam
malih razlika”, a to je vodilo “samoodre|enju” “sivih zona” srpskog etnikuma,
odnosno njihovom izdvajanju iz komplementarnog kulturno-istorijskog bi}a.
Tako su nastajale tvorevine su{ene duhovnosti i kulturni surogati, da bi u ime
neke nove “radni~ko-selja~ke ideologije” prerastale u samodovoljne “entitete”.
Tako je socijalna ideologija dolaze}i iz Rusije postajala ne osnova temeljnih
dru{tveno-ekonomskih transformacija, nego poluga metafizi~ki razbijene i ide-
ologizatorski oblikovane svesti masa, a dru{tveno je operacionalizovana preko
nepoverenja prema “velikosrbima” – koje je i{lo do neprijateljstva prema ovom
narodu. Istorijski nastale grane Srpstva okretane su protiv svoga stabla. Nastu-
paju}i u ime takve ideologije “revolucionari” su ozna~avali neki novi “istorij-
ski po~etak”, prenebregavaju}i kulturno utemeljene pretpostavke; izbegavaju-
}i sve ono {to je pretilo rasplinu}u njihove ideolo{ke svesti.” (str. 198-199.)
Komunisti~ka partija Jugoslavije kontinuirano je sprovodila antisrpsku
strategiju Kominterne, a svi njeni srpski, nacionalno svesniji, kadrovi zavr{a-
vali su u staljinskim ~istkama. Komunistima su pogodni saveznici bili i usta{e,
i makedonski bugara{i, i balisti i crnogorski federalisti. Paralelno s ovom ko-
minternovskom akcijom, rimokatoli~ki krugovi su perfidno zapadnja~ko javno
mnjenje obasipali propagandnim parolama o “velikosrpskoj hegemoniji”, “be-
ogradskim ~ar{ijskim ujdurmama”, “srpskoj dominaciji nad potla~enim naro-
dima” itd. Antisrpska histerija je postepeno pove}avala intenzitet do pred Dru-
gi svetski rat i kroz nju su “klerikalisti~ki Hrvati i preko “desnih” i preko “le-
vih” poluga svoje politike kuvali samo mr`nju prema Srbima, kada su vri{te}i
da ih svet ~uje ukazivali na “novu pojavu starog velikosrpskog bauka”; svuda
902
na krajnje isklju~iv na~in isti~u}i svoje “dràvno i povijesno pravo.” (str. 200.)
Usta{ki genocid nad srpskim narodom u Drugom svetskom ratu punih stotinu
godina je temeljito pripreman u glavama i delima najzagriènijih rimokatoli~-
kih ideologa i njihovih svetovnih refleksija. Ali i tada, kad su Srbi bili egzisten-
cijalno najugroèniji, me|u njima se pojavio Hrvat Broz da im spre~i koncen-
trisanje snaga otpora i izazove krvavi gra|anski rat. “Sovjetski diskontinuitet
ruske politike omogu}io je Titu da i u ratu nastavi staru upotrebu Rusije, pre-
ko svoje partizanske (u stvari srpske) varijante pokreta otpora, prikazuju}i je
jugoslovenskom i nastavljaju}i istu onu anti-velikosrpsku igru koja je pre rata
Srbe ve} bila rasto~ila. Tito je nastupao sa ideolo{kom doktrinarno{}u koja je
sovjetsku stvarnost projektovala na jugoslovensku, sa predstavama pome{anih
uzroka i posledica, prijatelja i neprijatelja. Sa klasnom logikom koja je u srp-
skoj ratnoj situaciji bila krajnje nelogi~na, ~ak i nasilni~ko-avanturisti~ka.”
(str. 202.)
Srpsko opredeljenje u toku Drugog svetskog rata bilo je sasvim prirodno.
Fa{isti~ke sile su srpski narod egzistencijalno ugroàvale i njegovu s mukom
ste~enu dràvnost slamale. Nacionalne tradicije, etni~ko srodstvo i pravoslav-
no kulturno nasle|e vezivali su ga za ruski narod i njegove odbrambene napo-
re. Demokratska na~ela usmeravala su ga zapadnim saveznicima. S druge stra-
ne, svi antisrpski nastrojeni separatisti otvoreno su se stavili u slu`bu nema~-
kih, italijanskih, bugarskih i ma|arskih okupatora. Me|utim, Tito je s jedne
strane ustani~ki raspoloèn srpski narod gurao u revolucionarnu avanturu i bra-
toubila~ku borbu, a s druge, sve ustani~ke uspehe prikazivao kao jugosloven-
ske ili im davao regionalnu odrednicu, a kasnije sve ~e{}e im lepio la`nu hr-
vatsku etiketu, valjda po prostoru na kome su se naoruàni Srbi sukobljavali sa
hrvatskim kvislin{kim snagama. A sav ustani~ki entuzijazam zasnivao se is-
klju~ivo na starim srpskim slobodarskim tradicijama, iskrenom rusofilstvu i ì-
votnoj potrebi suprotstavljanja hrvatskim genocidnim nasrtajima. Ve{tom ma-
nipulacijom jugoslovenstvom i politikom bratstva i jedinstva, uz zagrièni ide-
olo{ki i krvavi obra~un s nacionalno svesnim ~etni{tvom, polako je partizanski
pokret pretvaran u instrument hrvatskih antisrpskih nastojanja. Istovremeno
obmanjuju}i srpski narod i svetsku javnost, Tito je kreirao sopstveni koncept
jugoslovenske dràvne obnove. Taj koncept je nametnuo “pomo}u igre sa So-
vjetima i zapadnim saveznicima i uz upotrebu srpskih ideologizatorskih “revo-
lucionara”, ~ime je u stvari bila nastavljena stara velikohrvatska politika.”
(str. 203.)
Titova dvostruka igra je upalila i on je u jednom trenutku uìvao i Stalji-
novo i êr~ilovo poverenje, {to mu je presudno doprinelo da u Jugoslaviji us-
postavi li~nu diktaturu totalitarnog karaktera i komunisti~kog ideolo{kog odre-
|enja. Kako dalje \ureti} precizira, “avnojska Jugoslavija inicirana na zaseda-
nju partizanskog “parlamenta” u Biha}u, krajem 1942., proklamovana u Jajcu
1943. i posle rata ostvarena na Tre}em zasedanju AVNOJ-a, 4. avgusta (koje je
10. avgusta 1945. preimenovano u Privremenu narodnu skup{tinu) – nije bila
ni obnova ni korekcija me|uratnog jugoslovenskog “melting-pota”, nego is-
903
klju~ivo hrvatski okvir jugoslovenske destrukcije (ostvaren u znaku komuni-
sti~ko-internacionalisti~kih parola).” (str. 203-204.) Iako po pripadnicima prvih
godina gotovo potpuno, a do kraja prete`no srpski, partizanski pokret je po
svom karakteru, ciljevima i posledicama bio isklju~ivo hrvatski. Tito je veliko-
hrvatsku politiku provodio kroz komunisti~ke parole, instrumentalizuju}i srp-
ske rusofile, a uìvaju}i podr{ku i pomo} Kominterne i zapadnih saveznika.
Srpski partizani “upotrebljeni su da osujete Mihailovi}ev federalisti~ki trijali-
sti~ki model – kao “novi izraz velikosrpskog”, u korist Titovog koji je preko si-
metrije hrvatsko-srpskih ratnih poroka, preko me{anja uzroka i posledica, ubi-
ca i ubijenih nastupao kao “pravi jugoslovenski”. Nastupao iza le|a srpskih
partizanskih boraca, koji su tada mogli o~ekivati samo neki spoj svog epski
opevanog “proleterskog internacionalizma” sa integralnim jugoslovenstvom,
jer je to bio lajt-motiv njihove borbe. I realni odnosi snaga tada su upu}ivali na
nadnacionalno organizovanje dru{tva, jer je takva organizacija predstavljala
egzistencijalno uto~i{te za sve u~esnike u genocidu nad Srbima.” (str. 204.)
Kroz Titov trijumf svi Hitlerovi saveznici na jugoslovenskom prostoru po-
stali su ratni pobednici, nezavisno od toga {to su neki njihovi predvodnici fi-
zi~ki likvidirani. Pobedile su njihove politi~ke ideje i dràvotvorna koncepcija.
“Rat je zavr{en “kompromisom”, onda kada je od savezni~kog sveta bio sakri-
ven i osnovni motiv svih srpskih pona{anja – hrvatsko-usta{ki pogrom. Rat je
zavr{en u korist Titove varijante jugoslovenstva, koja je nastavljala predratne
velikohrvatske projekcije, ~ak i u ekstremnijoj formi: u hrvatsku federalnu je-
dinicu uklju~ene su bile sve srpske kraji{ke teritorije bez ikakvih autonomnih
prava. Nisu ih dobili ni Dalmacija, Dubrovnik i Slavonija. Federalna Srbija do-
bila je dva “autonomna” neutralizatora, Vojvodinu i Kosovo i Metohiju, bez
ikakvih nacionalnih razloga. Delovi Stare Srbije i Makedonije upu}eni su na
puteve samodovoljnog novonacionalnog odre|enja na “antivelikosrpskoj”
osnovi. Iz Srpstva izdvojena Crna Gora dobila je “pravo” institucionalizacije
po novonacionalnom rezonu. Iz Srpstva izdvojena BiH nastupala je kao “Jugo-
slavija u malom”, ali samo dotle dok nisu utihnule ratne strasti, posle ~ega je i
ona bila upu}ena na puteve hrvatsko-muslimanskog koalicionog ogledanja
protiv doma}ih Srba.” (str. 204-205.)
7. Om~a federalizma oko srpskog vrata

Jugoslovenski federalizam komunisti su prvobitno projektovali kao neet-
ni~ki i neistorijski, ~ije je unutra{nje razgrani~enje puka formalnost, da bi mu
postepeno davali sve izraèniji nacionalni karakter, do svesti o samodovoljno-
sti i isklju~ivosti. “Titov model jugoslovenstva pojavljivao se u situaciji pobed-
ni~ke euforije pa se i nije prime}ivao perfidni motiv nametnika: da se preko si-
metrije srpsko-hrvatskih ratnih pozicija kao nacionalisti~kih i antijugosloven-
skih pome{aju uzroci i posledice, hrvatski genocidni zlo~ini i srpski odgovori
na njih, i, s druge strane, da se preko njihovog diskreditovanja istakne sopstve-
no jugoslovenstvo kao ono pravo. Nametana je, u stvari, svojevrsna zloupotre-
904
ba ideologije u ime koje je pobednik nastupao. Socijalisti~kim projekcijama
imanentni internacionalizam zahtevao je jedinstvo u razli~itostima i put preva-
zilaènja lokalno-retrogradnog na nivou op{teprihvatljivih univerzalnih vred-
nosti. Titovski federalizam sa njim nije imao nikakve podudarnosti; naprotiv,
predstavljao je masku iza koje su nastupali stari koncepti o “velikoj Hrvatskoj”
u ime tog federalizma. Bili su u novom obliku obnovljeni i putevi hrvatske rat-
ne upotrebe muslimana kao “cvije}a hrvatskog naroda”. Istina, drugim sme-
rom; smerom koji ih nije direktno vra}ao u prethodni oblik manipulacije, jer je
to tada zbog njihovog ratnog antisrpstva bilo nemogu}e, nego je putem njiho-
vog odvajanja od srpskih kulturno-istorijskih osnova vodio ka iz Srpstva izdvo-
jenom konstituisanju na klerikalnoj osnovi. Da se on ostvari, omogu}avao je
okvir sve vi{e zatvorene bosansko-hercegova~ke celine, omogu}avao ~ak i da
dobije neki posebni “novonacionalni” izraz. Paveli}eva, u ratu intenzivirana,
hrvatizacija Srba katolika dobila je institucije samoodrànja, koje su, naslanja-
ju}i se na isklju~ivu ratnu homogenizaciju, razvijale neprijateljstvo do stepena
suprotstavljanja srpskim korijenima.” (str. 205-206.)
Tito je odloìo raspad Jugoslavije jer se ona 1945. godine nikako nije mo-
gla raspasti u varijanti koja bi odgovarala hrvatskim i vatikanskim stremljenji-
ma. Zato je tada samo fiksirao {avove po kojima bi se ona mogla cepati u bu-
du}im povoljnijim istorijskim prilikama. Hrvati su za svoje zlo~ine bili obila-
to nagra|eni, pa zato spremni da ih ponove ~im je Rimokatoli~ka crkva dala
signal da su za tako ne{to opet povoljne politi~ke prilike. Tito je za ìvota stvo-
rio vrlo efikasan mehanizam blokade svih dràvnih funkcija, potpunog parali-
zovanja centralne vlasti. Sve {to je on sa izrazito antisrpskim namerama izgra-
dio, bilo je mogu}e samo u uslovima rigidne diktature i strogog progona sva-
kog druga~ijeg mi{ljenja. I njegovo otvoreno koketiranje sa Vatikanom {ezde-
setih godina jasno je stavljalo do znanja {ta ovaj samovoljni komunisti~ki vla-
dar smera, pa je Franjo Tu|man imao sve spremno kad je krenuo u zavr{nu se-
paratisti~ku akciju. On je samo do kraja realizovao ono {to je ve} Tito progra-
mirao i svestrano pripremio. I politi~ki nastup mu je bio toliko podudaran da
je, kad se prvi put pojavio u uniformi glavnokomanduju}eg neousta{kih snaga,
mnogima izgledalo da se stari komunisti~ki mar{al digao iz groba.
Hrvatska federalna jedinica u komunisti~koj Jugoslaviji formirana je vo-
ljom vode}eg revolucionarnog faktora jo{ dok je rat trajao. Proces njenog kon-
stituisanja po~eo je Prvim zasedanjem Antifa{isti~kog ve}a narodnog oslobo-
|enja Hrvatske na Plitvicama i Oto~cu 1943. godine. Njegovom osnovnom re-
zolucijom je konstatovano da je to predstavni~ko telo sastavljeno od “predstav-
nika hrvatskog i srpskog naroda, te nacionalnih manjina u Hrvatskoj, bez ob-
zira na njihovu politi~ku i vjersku pripadnost”. Rezolucijom Drugog zasedanja
ZAVNOH-a u Pla{kom u oktobru 1943. godine je proklamovano da “nema, ne
smije i ne}e biti Hrvatske u kojoj Srbima ne bi bila zajem~ena puna ravnoprav-
nost i jednakost”. Mada jo{ nisu bile precizirane granice hrvatske federalne je-
dinice, pred Tre}e zasedanje, koje je u maju 1944. odràno u Topuskom, vo|e-
na je u ustani~kom vo|stvu rasprava da li }e Srbi imati teritorijalnu autonomi-
905
ju na podru~jima gde predstavljaju ve}insko stanovni{tvo ili }e imati status
konstitutivnog naroda u celoj Hrvatskoj. Ova druga opcija odnela je prevagu
isklju~ivo Titovom li~nom voljom, pa je na tom zasedanju usvojena Deklara-
cija o osnovnim pravima naroda i gra|ana demokratske Hrvatske, koja po~inje
stavom: “Hrvatski i srpski narod u Hrvatskoj potpuno su ravnopravni”. U prvi
ustav Narodne Republike Hrvatske unesena je formulacija prema kojoj, “Srbi
u Narodnoj Republici Hrvatskoj ravnopravni su sa Hrvatima”.
U osnovnim na~elima Ustava Socijalisti~ke Republike Hrvatske ta odred-
ba je ve{to razvodnjena preformulisanjem koje sa ravnopravnosti Srba i Hrva-
ta kao konstitutivnih naroda teì{te prenosi na pravo na samoodre|enje. Tu se
kaè: “Hrvatski narod, zajedno sa srpskim narodom i narodnostima u Hrvat-
skoj, u skladu sa svojim povijesnim i slobodarskim te`njama, izvojevao je u za-
jedni~koj borbi s drugim narodima i narodnostima Jugoslavije u narodnooslo-
bodila~kom ratu i socijalisti~koj revoluciji nacionalnu slobodu, vlast radni~ke
klase i radnog naroda, te uspostavio svoju Socijalisti~ku Republiku Hrvatsku i
na temelju prava na samoodre|enje, uklju~uju}i i pravo na otcjepljenje i udru-
ìvanje s drugim narodima, svojom slobodno izraènom voljom, a radi za{tite
svoje nacionalne nezavisnosti i slobode”. Ali i ovde je nedvosmisleno izraèn
stav da su Hrvati i Srbi u Hrvatskoj zajedni~ki izvojevali nacionalnu slobodu,
zajedni~ki formirali “vlast radni~ke klkase”, zajedni~ki uspostavili hrvatsku fe-
deralnu jedinicu, pa tako jedinstveno izrazili svoju “slobodnu volju” kroz rea-
lizaciju prava na samoopredeljenje. Paralelno s tim ustavnopravnim transfor-
macijama, prikrivenim ali sistematskim merama postepeno je smanjivana srp-
ska populacija i ukidane su njene kulturne institucije, novine itd. Srbi su poli-
ti~ki, ekonomski i verski diskriminisani, a njihova nacionalna svest potiskiva-
na nametanjem ve{ta~ki proizvo|enih kroatizama u jeziku.
a) Ukidanje statusa konstitutivnog naroda, priprema Tu|manovog
reìma za proterivanje Srba iz Hrvatske
Odmah posle prvih parlamentarnih izbora 1990. godine, funkcioneri vla-
daju}e Hrvatske demokratske zajednice u svojim politi~kim govorima tenden-
ciozno su pre}utkivali dràvotvornu konstitutivnost srpskog naroda, pa ~ak i u
saborskim debatama. Ve} na Drugoj sednici Ve}a op{tina, odrànoj 28. i 29. ju-
na 1990. godine, saborski zastupnik Marko Atlagi} postavio je poslani~ko pi-
tanje na koje mu Izvr{no ve}e (tada{nji naziv za vladu) nikada nije odgovori-
lo. Pitanje je glasilo: “Na prvoj konstituiraju}oj sjednici prvog vi{estrana~kog
Sabora Socijalisti~ke Republike Hrvatske u svojim nastupnim govorima, naj-
vi{i republi~ki funkcioneri Socijalisti~ke Republike Hrvatske kr{ili su odred-
be Ustava SRH, na koje nisam tada reagirao zbog sve~anog karaktera sjednice
Sabora. Gospodin predsjednik Predsjedni{tva SRH, predsjednik Sabora SRH,
predsjednik Izvr{nog vije}a SRH su u svojim nastupnim govorima koristili de-
finiciju Socijalisti~ke Republike Hrvatske: “SRH je dràva hrvatskog naroda i
drugih naroda i narodnosti”, ili “dràva hrvatskog naroda i drugih dràvljana
koji u njoj ìve”, ili “dràva hrvatskog naroda i drugog pu~anstva”. U tim tvrd-
906
njama se nigdje ne spominje srpsko ime; srpski narod u SRH ima svoju drà-
vu, a to je Socijalisti~ka Republika Hrvatska po vaè}em, sada{njem Ustavu.
On je konstitutivni element hrvatske dràvnosti, pa ga tako treba i tretirati, na
{to gospodu obavezuje, nadam se jo{ uvijek vaè}i Ustav Socijalisti~ke Repu-
blike Hrvatske”.
Zapravo, Marko Atlagi} je implicitan odgovor dobio dono{enjem Ustava
Republike Hrvatske, koji je progla{en 22. decembra 1990. godine, a iz koga je
potpuno izostavljeno pominjanje Srba kao konstitutivnog naroda, pa su oni jed-
nostrano svedeni na status nacionalne manjine. Sada se u preambuli pominju
standardne teze ideologa hrvatskog dràvnog prava, ~ak i nebulozna tvrdnja da
su prve hrvatske kneèvine stvorene u sedmom veku, ~ega su se dosad ustru-
~avali i najzagrièniji pamfletisti~ki istoriografi. Tu se izvori{ne osnove hrvat-
ske dràvnosti na slede}i na~in preciziraju: “Izraàvaju}i tisu}ljetnu nacional-
nu samobitnost i dràvnu opstojnost hrvatskog naroda, potvr|enu slijedom
ukupnoga povijesnoga zbivanja u razli~itim dràvnim oblicima, te odrànjem
i razvitkom dràvotvorne misli i povijesnom pravu hrvatskog naroda na punu
dràvnu suverenost, {to se o~itovalo: u stvaranju hrvatskih kneèvina u VII sto-
lje}u; u srednjovjekovnoj samostalnoj dràvi Hrvatskoj utemeljenoj u IX sto-
lje}u; u Kraljevstvu Hrvata uspostavljenome u X stolje}u; u odrànju hrvatsko-
ga dràvnog subjektiviteta u hrvatsko-ugarskoj personalnoj uniji; u samostal-
noj i suverenoj odluci Hrvatskoga sabora godine 1527. o izboru kralja iz
habzbur{ke dinastije; u samostalnoj i suverenoj odluci Hrvatskoga sabora o
pragmati~noj sankciji iz godine 1712; u zaklju~cima Hrvatskoga sabora 1848.
o obnovi cjelovitosti Trojedne Kraljevine Hrvatske pod banskom vla{}u, na te-
melju povijesnoga, dràvnoga i prirodnoga prava hrvatskog naroda; u Hrvat-
sko-Ugarskoj nagodbi godine 1868. o ure|enju odnosa izme|u Kraljevine Dal-
macije, Hrvatske i Slavonije i Kraljevine Ugarske na temelju pravnih tradicija
obiju dràva i Pragmati~ke sankcije iz godine 1712.; u odluci Hrvatskoga sa-
bora 29. listopada godine 1918. o raskidanju dràvnopravnih odnosa Hrvatske
s Austro-Ugarskom, te o istodobnom pristupanju samostalne Hrvatske, s pozi-
vom na povijesno i prirodno nacionalno pravo, Dràvi Slovenaca, Hrvata i Sr-
ba, progla{enoj na dotada{njoj teritoriji Habzbur{ke monarhije; u ~injenici da
odluku Narodnoga vije}a Dràve SHS o ujedinjenju sa Srbijom i Crnom Go-
rom u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca (1. prosinca 1918.), poslije (3. listo-
pada 1929.) progla{enoj Kraljevinom Jugoslavijom, Hrvatski sabor nikad nije
sankcionirao; u osnutku Banovine Hrvatske godine 1939. kojom je obnovlje-
na hrvatska dràvna samobitnost u Kraljevini Jugoslaviji; u uspostavi temelja
dràvne suverenosti u razdoblju Drugoga svjetskoga rata, izraènoj nasuprot
progla{enju Nezavisne Dràve Hrvatske (1941.) u odlukama Zemaljskog anti-
fa{isti~kog vije}a narodnog oslobo|enja Hrvatske (1943.), a potom u Ustavu
Narodne Republike Hrvatske (1947.) i poslije u ustavima Socijalisti~ke Repu-
blike Hrvatske (1963-1990.).” (Ustav Republike Hrvatske, “Informator”, Za-
greb 1991., str. 15-16.)
907
U toj preambuli Srbi su i izri~ito progla{eni nacionalnom manjinom, a Hr-
vatska za nacionalnu dràvu hrvatskog naroda. Drugi deo preambule glasi: “Na
povijesnoj prekretnici odbacivanja komunisti~kog sustava i promjena me|una-
rodnog poretka u Evropi, hrvatski je narod, na prvim demokratskim izborima
(godine 1990.) slobodno izraènom voljom potvrdio svoju tisu}godi{nju dr-
àvnu samobitnost i odlu~nost za uspostavu republike Hrvatske kao suverene
dràve. Polaze}i od iznesenih povijesnih ~injenica, te od op}eprihva}enih na-
~ela u suvremenom svijetu i neotu|ivosti i nedjeljivosti, neprenosivosti i nepo-
tro{ivosti prava na samoodre|enje i dràvnu suverenost hrvatskoga naroda,
uklju~uju}i i neokrnjeno pravo na odcepljenje i na udruìvanje, kao osnovnih
preduvjeta za mir i stabilnost me|unarodnog poretka, Republika Hrvatska
ustanovljuje se kao nacionalna dràva hrvatskoga naroda i dràva pripadnika
inih naroda i manjina, koji su njezini dràvljani: Srba, muslimana, Slovenaca,
êha, Slovaka, Talijana, Madàra, @idova i drugih, kojima se jam~i ravnoprav-
nost s gra|anima hrvatske narodnosti i ostvarivanje nacionalnih prava u skla-
du s demokratskim normama OUN i zemalja slobodnoga svijeta. Po{tuju}i, na
slobodnim izborima, odlu~no izraènu volju hrvatskoga naroda i svih gra|ana,
Republika Hrvatska oblikuje se i razvija kao suverena i demokratska dràva u
kojoj se jam~e i osiguravaju ravnopravnost, slobode i prava ~ovjeka i dràvlja-
nina, te promi~e njihov gospodarski i kulturni napredak i socijalno blagosta-
nje.” (str. 16.)
Jednostrano ukidanje statusa konstitutivnog naroda Srbima koji vekovima
ìve na podru~ju Dubrovnika, Dalmacije, Hrvatske, Slavonije i Vojne krajine
neminovno je vodilo u krvavi gra|anski rat. Nipoda{tavaju}i tu opasnost, novi
usta{ki poglavnik Franjo Tu|man je u svom ekspozeu povodom usvajanja no-
vog ustavnog teksta, izme|u ostalog, rekao: “Stojimo pred zada}om sre|enja
prilika na kninskom podru~ju, gdje je neodgovornim, velikosrpskim elementi-
ma po{lo za rukom da politikantskim obmanama zavedu dio srpskoga pu~an-
stva, i izazovu pobunu protiv hrvatske dràve hajdu~kim terorizmom, {to je na-
nijelo goleme {tete i tom kraju i cijeloj zemlji... U vezi s tim, ~ini mi osobito
zadovoljstvo {to mogu ista}i radi doma}e i svjetske javnosti – da golema ve}i-
na Srba u Hrvatskoj ne dovodi u pitanje svoju lojalnost prema legalnoj demo-
kratskoj vlasti Republike Hrvatske.” (str. 4.)
Dok su usta{ki emigranti kontinuiranim teroristi~kim akcijama odràvali
ekstremni hrvatski nacionalisti~ki duh i sluìli kao podstrek svojim istomi{lje-
nicima u zemlji, Tito je postepenim ustavnim reformama Jugoslaviju od ~vrste
federacije pretvarao u labavu konfederaciju, pripremaju}i tako sistemske uslo-
ve za njeno razbijanje ve} prvom prilikom, kad do|e do blokade centralne vla-
sti samovoljom i opstrukcijom pojedinih federalnih jedinica. Najpogodnijim da
u pogodnom momentu zabode glogov kolac u bolesno jugoslovensko dràvno
telo pokazao se Titov general Franjo Tu|man, koji je prethodno obezbedio po-
dr{ku mo}nih me|unarodnih faktora, u prvom redu Vatikana i Nema~ke. Pri-
premaju}i se svestrano za takvu akciju, kako svedo~i ameri~ki publicista Jozef
908
Bodanski u svojoj knjizi “Ofanziva na Balkanu”, objavljenoj 1996. i na srp-
skom jeziku, Tu|man je ve} 1988. godine tajno boravio u Nema~koj i dogova-
rao se s najvi{im dràvnim funkcionerima, ~ak i sa kancelarom Helmutom Ko-
lom. S obzirom da je Bodanski u to vreme bio direktor veoma obave{tenog i
uticajnog ameri~kog “Me|unarodnog instituta za strate{ke studije” i vrlo se vi-
soko politi~ki kotirao kao funkcioner Predstavni~kog doma Kongresa, njegova
tvrdnja je poprili~no verodostojna.
[ta se Jugoslaviji sprema i kojim }e putem uskoro krenuti Hrvatska kao
njena federalna jedinica, bilo je sasvim jasno jo{ 24. februara 1990. godine, ka-
da je Franjo Tu|man na predizbornoj konvenciji Hrvatske demokratske zajed-
nice izjavio da je Paveli}eva Nezavisna Dràva Hrvatska “izraz povijesnih te-
`nji hrvatskog naroda za svojom dràvom”. Ta Tu|manova izjava je sigurno
najvi{e citirana u raznim medijima, uz onu da je sre}an {to mu supruga nije Je-
vrejka, pa je u javnosti od po~etka prepoznatljiva kao osnovna odrednica poli-
ti~kog programa njegove partije i reìma koji je ta partija uspostavila nakon po-
bede na prvim postkomunisti~kim parlamentarnim izborima. Upravo povo-
dom te izjave i masovnog izgona srpskog stanovni{tva iz Hrvatske pet godina
kasnije, u decembarskom broju [uvarove revije “Hrvatska ljevica” iz 1996. go-
dine, splitski profesor Ivan Peri} je podsetio na jedno od klju~nih na~ela usta-
{kog pokreta koje je 1933. godine formulisao Ante Paveli}, da u hrvatskoj dr-
àvi o dràvnim i narodnim poslovima ne moè odlu~ivati niko ko po krvi i po-
reklu nije pripadnik hrvatskog naroda. Kako Peri} zaklju~uje, “ova odredba je,
nakon uspostave NDH i usta{kog reìma, bila polazi{te istrebljenju Srba, @ido-
va, Roma, koje zbog nastalih okolnosti nije do kraja ostvareno. Pedeset godi-
na nakon sloma nacifa{izma, odnosno NDH, partizan u Drugom svjetskom ra-
tu, a kasnije i general u Titovoj Jugoslaviji, dr Franjo Tu|man, u svojstvu vr-
hovnog zapovjednika oruànih snaga Republike Hrvatske, akcijama “Bljesak”
i “Oluja” finalizirao je usta{ki projekat o etni~ki ~istoj hrvatskoj dràvi. Time
je povijesni krug zatvoren”.
8. Predvodni~ka uloga Vatikana u razaranju Jugoslavije

U studiji “Zlo~in diplomatije. Prilozi za jednu optu`nicu” (Kompanija Bo-
bar, Bijeljina 1988.), ra|enoj prvenstveno analizom tematski probranih teksto-
va iz dnevno-politi~ke {tampe, Stevo Ostoji} razmatra pona{anje zapadnih si-
la u periodu zahuktavanja i kulminacije jugoslovenske krize, pa posebnu pa-
`nju u tom sklopu posve}uje ulozi Vatikana. Kako on zapo~inje uvodni deo tog
segmenta svoje knjige, “gotovo uporedo sa izuzetnim zalaganjem Kolove i
Gen{erove Nema~ke “za hrvatsku stvar”, iza zidina Vatikana vo|ena je ne ma-
nje ìlava i ne manje va`na bitka za oìvotvorenje koncepta samostalne i suve-
rene dràve Hrvatske. Predstojnik Ureda nema~ke katoli~ke crkve u Bonu, pre-
lat Paul Beket, rasu|ivao je u leto 1992., ne bez duha, kako su “Hrvati imali
sre}u jer su na njihovoj strani bili papa, njema~ka vlada i dragi Bog”. ([to se
nema~ke vlade ti~e, mogli smo se i vi{e nego uveriti da je uvaèni prelat vrlo
909
ta~no procenjivao; u pogledu dragoga Boga ocenu prepu{tamo za to kompe-
tentnijima, a kada je re~ o papinom angaòvanju, tj. o sudelovanju Svete stoli-
ce – o tome }emo se osvedo~iti na vi{e stranica ove knjige.) Ako je Nema~ka
u tom “hrvatskom trojstvu” igrala klju~nu ulogu i bila “polit-motor priznanja”,
Sveta stolica u~inila je presudni potez “deblokiranja” tog me|unarodnog pri-
znanja! Otkri}a o tome saznajemo iz op{irnijeg intervjua koji je podsekretar va-
tikanske Kongregacije za kler, monsinjor Milan Sim~i}, dao novinaru lista
“Vjesnik”. Re~ je o jednom, bez sumnje, zna~ajnom dokumentu koji je ostao,
za~udo, nezapaèn, van doma{aja istraìvanja koja su u toj problematici ~inje-
na u Italiji i Evropi. Li~nost iz samog vrha hijerarhijske piramide institucije ka-
toli~ke crkve, mons. Sim~i} iznosi u tom razgovoru pozadinu i zakulisne akci-
je u vezi sa me|unarodnim priznavanjem Hrvatske (i Slovenije).” (str. 59.)
Izjava Paula Beketa citirana je po knjizi Nenada Ivankovi}a “Bon, druga
hrvatska fronta” (“Mladost”, Zagreb 1993.), a intervju sa Milanom Sim~i}em
vodio je Darko Pavi~i} i objavio ga u “Vjesniku” od 25. aprila 1993. godine
pod naslovom “Vatikan je deblokirao priznanje Hrvatske”. Na pitanje o razme-
rama pomo}i Svete stolice postizanju hrvatskog dràvnog suvereniteta, Sim~i}
spremno odgovara: “Ne moè se sada iznijeti sve, ali mogu vam re}i da kad hi-
storijski dokumenti i kronologija doga|aja budu dostupni javnosti, onda }e se
vidjeti da je crkva odigrala presudnu ulogu u tom smislu da je intervent Svete
stolice zaista deblokirao ono {to je bilo zakovano protiv Hrvatske. Crkva ne è-
li time ste}i nekakav politi~ki kapital, ali èli da hrvatski narod vidi kako }e u
toj crkvi uvijek na}i razumijevanje i za{titu, osobito u kriti~nim momentima.
Sveta stolica je bila pod velikim pritiskom me|unarodnih ~imbenika da ne pri-
zna i ne podràva Hrvatsku. Ali crkva ima svoju liniju. Ona koliko je mogu}e
nastoji dobiti suglasnost. Ali kada treba braniti prava jednog naroda, onda je ka-
dra ostati izolirana, pred cijelim svijetom, ne boji se suda i osuda, jer èli osta-
ti vjerna svojim na~elima.” (str. 59-60.) Ostoji} tim povodom potencira kako
“takvo bezrezervno zauzimanje crkve za nacionalno bi}e jednog, “svog naro-
da”, ~ini se da ima svoje odgovaraju}e tuma~enje u slede}oj Sim~i}evoj re~e-
nici: “Crkva je mnogo puta u povijesti, ali i danas u mnogim zemljama, mora-
la preuzeti supsidijarnu ulogu jer dràva i dràvna struktura nisu bile sposobne
rije{iti neka pitanja, nisu mo`da imale sredstava, kadrova.” (str. 60.)
Osnovna je Sim~i}eva teza da je Vatikan u cilju postizanja hrvatske neza-
visnosti prevashodno morao da slomi otpor evropske masonerije. Kada mu je
Pavi~i} skrenuo pa`nju da postoji tuma~enje prema kome Hrvatskoj u me|u-
narodnim odnosima stvara prili~no problema ~injenica da se kao dràva formi-
rala na katoli~kim temeljima, a smatra se da svet ne èli nove katoli~ke drà-
ve, Sim~i} otvara masonsko pitanje i potencira spregu masonerije sa socijali-
sti~kim pokretom, pa obja{njava: “To pitanje treba postaviti malo druga~ije. Vi
ste mo`da o tome ne{to ~uli, a ja vam mogu sada objasniti neke zakulisne igre
u svjetskoj politici koje su dale povoda va{em pitanju. Nakon {to je 1989. i
1990. proces raspadanja komunizma poprimio veliki zamah, u travnju 1991. u
910
Parizu sastali su se vode}i {efovi europske masonerije. Oni su, uglavnom, pred-
stavnici financijskog i bankarskog establi{menta u Europi, one strukture koje
imaju efektivnu vlast. U zatvorenom krugu raspravljali su kakvu }e strategiju
taj establi{ment zauzeti s obzirom na one zemlje koje se osloba|aju komuni-
zma. Za njih je va`no da mogu imati kontrolu finansijskih i bankarskih ustano-
va. A za to trebaju politi~ku polugu, jer oni ne vole ulaziti izravno u politiku.
Bilo je me|u njima debata koju stranku, s kojim politi~kim ideolo{kim usmje-
renjem uzeti za politi~ku polugu u tim zemljama. S njihova vidika oni bi bili
bliì ekonomskom vi|enju kakvo ima Demokr{}anska internacionala, ali ma-
sonerija ne moè nikako prihvatiti koncepciju Europe kakvu imaju stranke de-
mokr{}anskog usmjerenja. To se kosi apsolutno s masonskim svjetonazorom,
koji ne moè prihvatiti kr{}ansku socijalnu koncepciju; ova naime, premda pri-
znaje umjereni kapitalisti~ki sustav, traì da on bude temeljito revidiran i ople-
menjen tako da ipak u produktivnom procesu do|e na vrh ljudska osoba, a tek
onda interes. Zato su masoni odbili uzeti kao politi~ku polugu demokr{}anske
stranke, pa su izabrali socijaliste.” (str. 60-61.)
Daljim razmatranjem sprege masonerije i socijalista, Sim~i} dolazi do sa-
stanka rukovodstva Socijalisti~ke internacionale i glavnih evropskih mason-
skih {efova, koji je, po njegovim re~ima, odràn u maju 1991. godine u Madri-
du i na njemu je navodno postignut sporazum o usagla{avanju interesa, podeli
uloga i deobi vlasti. Potom dolazi do pro{irenog zasedanja Socijalisti~ke inter-
nacionale u Be~u 9. jula 1991., na kome je u velikoj raspravi i napetoj politi~-
koj atmosferi analizirano pitanje vi{enacionalnih ekskomunisti~kih dràva, So-
vjetskog Saveza, Jugoslavije i ê{ko-Slova~ke. Sim~i} smatra da je do napete
atmosfere do{lo “jer socijalisti iz tih zemalja osje}ali su ipak potrebu da se pri-
zna pojedinim sastavnim narodima njihovo nacionalno pravo. No, zapadni so-
cijalisti bili su protiv tih te`nji, pa je na koncu pobijedila teza da se po{to-poto
moraju odràti unitarne i centralizirane dràve i to iz dva razloga: prvo, lak{e
je osvojiti i dràti vlast iz jednog centra nego iz vi{e, te drugo, ako se razbiju te
multinacionalne dràve, imat }emo najmanje ~etiri nova subjekta koji u do-
gledno vrijeme ne}e biti socijalisti, nego vjerojatnije demokr{}ani. A to su Slo-
venija, Hrvatska, Ukrajina i Slova~ka. I time se mijenja odnos snaga jer soci-
jalisti sada imaju relativnu ve}inu u Europi, a to bi sve moglo poremetiti.”
(str. 61.)
Kako Ostoji} saèto interpretira nastavak Sim~i}evog intervjua, “evropski
socijalisti~ki ~elnici nisu o~ekivali da }e “na terenu Hrvatska pruìti otpor”.
Govorili su: kako se moè s lova~kom pu{kom izi}i pred tenk?” – kaè mons.
Sim~i}, i nastavlja: “Me|utim, nevjerojatan otpor hrvatskog naroda ih je izne-
nadio i zbunio, a istodobno su unutar demokr{}anske internacionale odgovor-
ni ljudi uvidjeli cijelu igru europskog socijalizma i Milo{evi}a”. Pri tome na-
gla{ava: “Nije jo{ vrijeme da se otkrije tajna kako smo doznali sve te zamr{e-
ne zakulisne igre, ali postoje nepobitni i autenti~ni dokumenti o svemu tome”.
Sude}i po citiranim re~ima gospodina Milana Sim~i}a, visoka hijerarhija kato-
911
li~ke crkve nije àlila ni truda ni vremena kako bi proniknula u sve slojeve jed-
ne “zamr{ene zakulisne igre” i otkrila da postoje “nepobitni i autenti~ni doku-
menti o svemu tome”. Nama, smrtnim znatièljnicima, ostaje samo da se zapi-
tamo da li je sazrelo vreme da se “otkrije tajna” kako su to sve doznali. Kakvu
su to “igru” prozreli rukovodioci i saveznici Demohri{}anske internacionale?
Posebnu pa`nju mons. Sim~i} posve}uje konstataciji sa be~kog zasedanja
Socijalisti~ke internacionale o ekonomskom i socijalnom programu “zemalja
koje napu{taju real-socijalizam”, prema kome }e izme|u njih i dràva Zapad-
ne Evrope postojati razvojni raskorak koji se nikada ne}e mo}i prevazi}i. To
zna~i da }e “ove zemlje koje se osloba|aju sada biti u drugorazrednom polo-
àju naspram Zapadne Europe”, te da je sudbina tih zemalja na temelju spome-
nutog programa Socijalisti~ke internacionale sudbina polukolonijalnih zema-
lja”, zaklju~uje monsinjor, pa kaè: “Na sre}u, protiv toga su se pobunili neki
predstavnici socijalisti~kih stranaka iz Isto~ne Europe, pa kad je to procurilo u
javnost tajnim kanalima, cijeli je program bio dostavljen Demokr{}anskoj in-
ternacionali s napomenom da su socijalisti izradili svoju strategiju za zemlje
biv{eg isto~nog bloka. Do~im demokr{}ani nemaju svoje, jer su svi bili zasko-
~eni doga|ajima. Tada su se demokr{}ani aktivirali kroz nekoliko mjeseci i u
studenom 1991. u Rimu je odràn sastanak Demokr{}anske internacionale.”
(str. 62.)
Naravno, ovu priliku je Milan Sim~i} morao da iskoristi za hvalisavo isti-
canje sopstvene uloge u proteìranju hrvatskih separatisti~kih nastojanja na
najvi{em demohri{}anskom skupu, u kom smislu iznosi: “Tom zgodom imao
sam priliku da nastupim i prikaèm stanje Hrvatske i potrebu njezina priznanja
tom visokom kvalificiranom skupu.” (str. 63.) Rezimiraju}i ostatak intervjua i
citiraju}i klju~ni Sim~i}ev iskaz, Stevo Ostoji} ovako apsolvira njegov zna~aj:
“U prisustvu osam predsednika vlada, dvadesetak {efova diplomatija i velikog
broja parlamentaraca, u Rimu je tada, u novembru 1991., uz svesrdno, vrlo ve-
{to i autoritativno angaòvanje monsinjora Milana Sim~i}a, ina~e podsekreta-
ra vatikanske Kongregacije za kler, do{lo najverovatnije do odlu~uju}eg prelo-
ma doga|aja u korist Hrvatske. Gotovo dva meseca pre slu`benog priznanja
Hrvatske i Slovenije, isforsiranog od Hans-Ditrih Gen{era, “rimski preokret”
mons. Sim~i} opisuje bez ikakvog uzdràvanja, doslovno: “Predstavnici demo-
kr{}anskih stranaka su tada (u novembru 1991.) donijeli odluke u korist hrvat-
ske i pokrenuli akcije unutar svojih vlada, tako da su crkvene vlasti mogle ra-
~unati na prili~no spreman teren za priznanje Hrvatske. Tako je do{lo do po-
voljnih okolnosti da je Sveta stolica mogla donijeti svoju odluku i prekinuti za-
~arani krug {to je drào Hrvatsku u pretsoblju me|unarodne zajednice”. Sve
ove okolnosti i ~injenice “jednog dana trebat }e... detaljno istraìti, jer hrvatski
narod mora poznavati svoju povijest koja se stvarala tako|er i izvan Hrvatske”
– zaklju~io je mons. Sim~i}. No i pre stavljanja ta~ke na kraju tog “detaljnog
istraìvanja”, koje nagove{tava visoki predstavnik Kongregacije za kler, moè
se pouzdano utvrditi da su, jo{ vi{e od same Kol–Gen{erove Nema~ke, put ka
912
urgentnom priznavanju Hrvatske utrli sprega sna`nog politi~ko-institucional-
nog mehanizma Demohri{}anske internacionale i neprevazi|ene mo}i i kari-
zme Svete stolice u kojoj je samo pontefi~e kao svoju desnu ruku imao mon-
sinjora Milana Sim~i}a.” (str. 63-64.)
Ofanzivnim politi~kim angaòvanjem koje je sve vi{e li~ilo na novi, mo-
derno sofistikovani, krsta{ki rat, rimski papa Jovan Pavle Drugi imao je pre-
sudnu ulogu u zapadnja~kom antisrpskom pohodu devedesetih godina dvade-
setog veka. Kako nagla{ava Stevo Ostoji}, “vrlo odre|eno politi~ko opredelje-
nje, uz nemalu dozu “zainteresovanosti”, papa Vojtila ispoljio je ve} u relativ-
no ranoj fazi jugoslovenske krize. Momenat je bio tempiran veoma smi{ljeno,
upravo – prostudirano. SFRJ je jo{ postojala, kao takva, ali su centrifugalne si-
le ve} uveliko delovale. Pro{la su bila gotovo dva meseca otkako je Hrvatska
(i Slovenija) izglasala u Saboru Deklaraciju o nezavisnosti i samostalnosti i sa-
da se samo ~ekalo da autoritet sa najvi{eg mesta podrì, ohrabri takav “tok do-
ga|aja”. U~inio je to poglavar katoli~ke crkve, li~no, u prilici gotovo bezazle-
noj i – “na neutralnom terenu”. U Ma|arskoj. Pose}uju}i Pe~uj, ìvopisni grad
podno Me~eka, u Baranji (onom njenom severnom i ve}em, ma|arskom delu,
u svakom slu~aju na domak jugoslovenske granice), papa Vojtila pozvao je na
pomirenje, ljudsko i hri{}ansko, ne samo Ma|are ve} i jednu {iru porodicu na-
roda. Rekav{i pritom: “Neki me|u njima, kao Ma|ari, ve} su oslobo|eni od
dugih godina provedenih izme|u patnje i isku{enja, drugi, nasuprot njima, kao
Hrvati, imaju jo{ potrebu za pomo} me|unarodne zajednice da bi se zadovolji-
le njihove “legitimne aspiracije”. U svetlu ovako deklarisanog politi~kog papi-
nog stava, valja dodati da je u Pe~uju Ivan Pavle II, osim hodo~asnika iz Za-
greba, primio i jednu delegaciju hrvatske crkve visokog ranga, na ~elu sa kar-
dinalom Franjom Kuhari}em. Dakle, ve} od tada, 17. avgusta 1991., ~etiri me-
seca pre anticipiraju}eg priznanja Hrvatske i Slovenije od strane Vatikana i Ne-
ma~ke, katoli~ka crkva se, ovaplo}ena u neprikosnovenoj li~nosti svog pogla-
vara, svrstala u odbranu jedne strane u komplikovanom multietni~kom konflik-
tu na Balkanu.” (str. 65-66.)
Jednostranim podràvanjem hrvatskih separatisti~kih aspiracija papa Voj-
tila je ~itavu Rimokatoli~ku crkvu svrstao u tabor razbija~a Jugoslavije i ~ak u
tom taboru preuzeo vode}u ulogu. “Polaze}i od ovog nezaobilaznog fakta”, ka-
ko napominje Ostoji}, “a pogotovo uzimaju}i u obzir kasnija papina izja{nja-
vanja o ovoj problematici, pojedini hroni~ari i istori~ari su angaòvanje Svetog
oca u pitanjima balkanskog sukobljavanja sve vi{e stavljali u kontekst raspra-
va o odgovornosti. Tako jedno od najautoritativnijih pera modernog italijan-
skog novinarstva, Eu|enio Skalfari, osniva~ i direktor lista “La Republika”, u
eseju “Kain u dolini Drine”, tvrdi da je papa Vojtila u prvoj fazi jugoslovenskog
sukoba bio “vi{e od svedoka”. [tavi{e, Skalfari pi{e da je papa bio “jedan od
protagonista na samom izvoru krize. @urba Vatikana da navede zapadne sile na
priznavanje dostojanstva dràve Hrvatskoj, zajedno sa analognim nestrplje-
njem Bona u korist Ljubljane i Zagreba, doveli su do ponora jugoslovenskog
913
raspada, kao i do toga da eksplodira bosanska klaonica. Konstatacijom da su
svojom “ùrbom” odnosno “nestrpljenjem” doveli do “ponora jugoslovenskog
raspada”, Eu|enio Skalfari odgovornost Vatikana u najmanju ruku stavlja u istu
ravan sa odgovorno{}u Nema~ke, sa posebnim akcentom na stavove Karola
Vojtile, kao “jednog od protagonista” u samim po~ecima krize, te na posledice
priznavanja secesionisti~kih republika, na ono {to je dovelo do toga da “eks-
plodira bosanska klaonica.” (str. 66-67.)
Papini potezi su postajali sve arogantniji i ekstremniji, pa je na kraju Sve-
ta stolica “20. decembra 1991., putem svoga portparola Joakina Navaro-Valsa,
obznanila da }e priznati Hrvatsku i Sloveniju – “kao i druge jugoslovenske re-
publike koje to zatraè” – ~im sedam ta~aka me|unarodnog prava bude ispun-
jeno (izme|u ostalih, u vezi sa unutra{njom demokratijom i pravima manjina),
kako je to utvrdila Evropska zajednica.” (str. 67.) I na kraju, kako Ostoji} kon-
statuje, “nakon {to je izrazio “zadovoljstvo” da se pruì takva mogu}nost, go-
spodin Navaro-Vals je izjavio da ova namera nije uperena ni protiv jedne stra-
ne u sukobu, rekav{i: “Sveta stolica ima ~vrstu volju da zadrì dobre odnose sa
svakom od republika Jugoslavije”. Sa republikama, objasnio je, jer je “jedin-
stvena federacija” ve} “sahranjena” zahvaljuju}i “vojnim akcijama federalne
vojske”. Koliko neistina i proizvoljnosti u svega nekoliko re~enica! Pogledaj-
mo letimi~no kako stoje stvari. – Nikakvo uskla|ivanje odluka i postupaka sa
Evropskom zajednicom nije po{tovano. Naprotiv! Sveta stolica je poùrila da
Hrvatsku zvani~no prizna dva dana pre dogovorenog roka, 15. januara 1992!
Nema~ka je to u~inila jo{ pre Boì}a 1991. Krivnju za raspad Jugoslavije Sve-
ta stolica pripisuje “vojnim akcijama federalne vojske”, a pri tom potpuno za-
nemaruje ~injenicu da je armija reagovala tek nakon {to su, 25. juna 1991., Hr-
vatska i Slovenija jednostrano proglasile svoju nezavisnost i samostalnost. Re-
agovala je nespretno i nesre}no, u gr~u i panici, poku{avaju}i da brani tu Jugo-
slaviju, {to joj je bila i ustavna du`nost. Kada se ve} politi~ki i dràvni akteri
na jugoslovenskoj multietni~koj sceni nisu uspeli, mirnim putem, sporazume-
ti. – Bilo bi zanimljivo, jednoga dana, ste}i uvid u dokumentaciju na osnovu
koje je “ispunjen zahtev EZ” u pogledu za{tite manjina, u prvom redu Srba u
Hrvatskoj, kao i u pogledu “unutra{nje demokratije”, i uporediti to sa stvarnim
stanjem.” (str. 76-68.)
Tada{nji italijanski ministar inostranih poslova \ani de Mikelis u septem-
bru 1991. godine, u intervjuu rimokatoli~kom nedeljniku “Il Sabato” izjavljuje
da u Vatikanu deluje snaàn hrvatski lobi i upozorava na opasnost da njegova
aktivnost moè izazvati me|uverski rat. “U visokim hrvatskim crkvenim kru-
govima u Rimu ocenili su da je posredi “bezo~no i neprili~no uplitanje u unu-
tra{nje poslove jedne suverene dràve”. Najgrublju kvalifikaciju De Mikeliso-
ve tvrdnje o postojanju “hrvatskog lobija” pri Svetoj stolici dao je potpredsed-
nik Evropskog parlamenta, biv{i lider Movimento popolare, ina~e vrlo blizak
vatikanskom miljeu, Roberto Formigoni. Po{to je ministra inostranih poslova
Italije i jednog socijalisti~kog prvaka nazvao “opasnom osobom”, ovaj istak-
914
nuti demohri{}anski politi~ar rekao je, izme|u ostalog: “Njegove (De Mikeli-
sove) izjave o poziciji Svete stolice su obesne i ofanzivne i on ih mora oprav-
dati pred parlamentom”. Svoj izliv ljutnje parlamentarac Formigoni zavr{io je
konstatacijom da je {ef italijanske diplomatije “onaj koji opravdava srpsku
agresiju.” (str. 70.) Formigonijevu izjavu prenela je zvani~na italijanska agen-
cija “Ansa” 26. septembra 1991. Ina~e, rimokatoli~ke reakcije na ministrovu
izjavu bile su tako sna`ne i prete}e da je \ani de Mikelis upla{eno za}utao, a
njegovo ministarstvo se javnim saop{tenjem ogradilo od izjave svoga {efa, tvr-
de}i da je ona bila u medijima pogre{no i iskrivljeno interpretirana.
Ostoji} u svojoj knjizi iznosi vrlo lucidne stavove dvojice italijanskih ge-
opoliti~kih eksperata, \uzepea Kukija i \anfranka Gasperinija, koji otvoreno
kritikuju vatikansko pona{anje u jugoslovenskoj krizi i krajnje pristrasan pro-
hrvatski nastup. “Autori podse}aju ina~e da je Vatikan uvek, barem u moder-
nim vremenima, vodio jednu konsolidovanu politiku, paze}i da se proceduri
priznavanja novih dràva ne pristupi pre nego {to iste ne budu priznate od ce-
lokupne me|unarodne zajednice. Generali Kuki i Gasperini iznose potom fra-
pantan podatak iz koga se vidi da se “Sveta stolica orijentisala na deobu jugo-
slovenske federacije pre nego {to to proizlazi iz zvani~nih akata.” (str. 122.) Po-
sebno su upe~atljiva slede}a dva citata, povezana Ostoji}evim me|ukomenta-
rom: “Popu{taju}i u stvari separatisti~kim pritiscima, koji su se osetili i u krilu
Biskupske konferencije Jugoslavije, Vatikan se ve} od novembra 1991. pobri-
nuo za njenu razdeobu u separatne biskupske konferencije, pripajaju}i time te-
ritorije koje su administrativno pripadale jednoj republici ili autonomnoj pokra-
jini”. Najeklatantniji ali ne i jedini slu~aj bio je kada je hrvatska dijeceza sa se-
di{tem u \akovu “iza{la sa svoga teritorija, pre{av{i na teritorij Vojvodine”.
“Na taj na~in Sveta stolica ne samo da je delotvorno anticipirala priznanje ko-
je je formalno bilo tek u zamisli, nego je iscrtavala nove idealne granice, o ~e-
mu zainteresovane strane nisu mogle ne voditi ra~una.” (str. 122.)
Rimski papa Jovan Pavle Drugi postaje sasvim militantan u svojim poli-
ti~kim nastupima ve} naredne godine. Kako je 6. avgusta 1992. izjavio vati-
kanski dràvni sekretar kardinal An|elo Sodano, “sa papom smo razgovarali o
veoma zabrinjavaju}oj situaciji u Bosni i Hercegovini. I govorili smo malo i o
pravu na humanitarno uplitanje. Rekao bih da evropske dràve i Ujedinjene na-
cije imaju du`nost i pravo da se ume{aju, kako bi razoruàli onoga koji èli ubi-
ti. To nije favorizovanje rata, ve} njegovo spre~avanje.” (str. 124.) Suo~en s
javnim kritikama da je po ira~kom pitanju papa bio izrazito pacifisti~ki nastro-
jen, a prema bosanskim Srbima veoma agresivan, vatikanski sekretar za odno-
se sa dràvama @an Luj Toran izjavljuje 9. avgusta katoli~kom listu “Avenire”:
“Rat protiv Iraka i sada{nji konflikt u Bosni su dve veoma razli~ite situacije.
Prva se odigravala u jednom me|unarodnom kontekstu izme|u razli~itih drà-
va; u drugom slu~aju, me|utim, konflikt je nacionalni, unutar jedne dràve ve}
priznate u svojoj suverenosti, kao {to je Bosna. Ovde je civilno stanovni{tvo
napadnuto i uzeto za taoce od strane neregularnih bandi, potpomognutih sna-
915
gama spolja. U slu~aju rata u Zalivu reagovanje me|unarodne zajednice bilo je
bez oklevanja i odlu~no. U slu~aju konflikta u Bosni pak me|unarodna zajed-
nica se na{la u situaciji da nametne mir, ali nijedna vlada nije dosad projekto-
vala oruànu intervenciju. Kao {to se vidi, to su situacije objektivno veoma raz-
li~ite, ali ne i ocena Svete stolice, koja ostaje ista: u oba ova slu~aja va`no je
pa`ljivo vrednovati proporcije izme|u uloènih sredstava i rezultata koji se
mora posti}i. Ako mora, da bi se pogodilo agresora, pasti hiljade nevinih `rta-
va, mo`da ima ne{to {to nije u redu.” (str. 125.)
Dakle, prema Toranu su bosanski Hrvati i muslimani civilno stanovni{tvo,
a bosanski Srbi neregularne bande. Nekih pola godine kasnije taj isti Toran na
zasedanju Konferencije o evropskoj bezbednosti i saradnji u Pragu, pravdaju-
}i pona{anje Vatikana, izjavljuje da je kroz priznanje nezavisnosti Slovenije i
Hrvatske “Sveta stolica konstatovala jednu situaciju koja, de fakto, proizlazi iz
legitimnih aspiracija demokratski izraènih.” (str. 129.) U vi{e navrata istaknu-
te vatikanske li~nosti su se javno zalagale i za razne vrste me|unarodnih sank-
cija protiv Srba i Savezne Republike Jugoslavije. Srbima je bez ikakvih stvar-
nih dokaza pripisano i obaranje italijanskog transportnog aviona 3. septembra
1992. godine nad Bosnom i Hercegovinom, kada su poginula ~etiri ~lana po-
sade. “U jasnom kontekstu osude agresora, o tragi~nom doga|aju dao je svoj
sud i sam Vatikan. Smatraju}i da se u Bosni ve} stiglo do krajnje granice, kar-
dinal Jozef Racinger objasnio je, na primer, kako beleì “Korijere dela sera”,
da se sa moralne ta~ke gledi{ta – mada uz rezerve i ograde – moè odobriti jed-
na vrsta ograni~ene oruàne intervencije... I kada se nije imenovalo direktno od
koje se strane trebalo braniti odnosno protiv koga oruàno intervenisati, podra-
zumevalo se da je re~ o srpskoj strani u Bosni, na koju je, uostalom, i u ovom
slu~aju ve} bila pala otvorena javna sumnja. Na nju je, van svake sumnje, mi-
slio i kardinal Racinger. I njegovo, kao i prethodna a pogotovo kasnija priziva-
nja oruànog uplitanja iz humanitarnih razloga, iz usta pape Vojtile, isklju~ivo
su se odnosila na Republiku Srpsku.” (str. 154.)
Stevo Ostoji} je spreman u ovoj knjizi da prema kardinalu Racingeru bu-
de bole}iv i popustljiv, mada se ovaj rimokatoli~ki dostojanstvenik otvoreno
zalagao za oruànu intervenciju protiv srpskog naroda. U tom smislu on kaè:
“Visoki, rekao bih najvi{i doktrinarni autoritet katoli~ke crkve, na jedan bana-
lan, prizeman (ovozemaljski) na~in upao je u zamku koju su drugi, manje na-
~elni i sigurno manje dobronamerni, postavili. Greh bismo upisali ne samo na
njegovu du{u, nego jo{ mo`da vi{e na du{u doktrinalnih, ali i strate{ko-geopo-
liti~kih eksperata kojima je uvaèni kardinal okruèn u Vatikanu.” (str. 155.)
Me|utim, kada je posle ~etiri godine okon~ana slu`bena istraga, javnost je zva-
ni~no obave{tena da su italijanski avion oborili Hrvati a ne Srbi. Ali, vatikan-
ske osude izvr{ilaca tog zlo~ina tada su izostale. To ni papi Vojtili nimalo nije
smetalo da se i dalje javno zalaè za humanitarnu vojnu intervenciju i praved-
ni rat protiv Srba. U predve~erje masovnog zapadnja~kog bombardovanja Re-
publike Srpske, Jovan Pavle Drugi je, 22. jula 1995. godine, saop{tio svetskoj
javnosti: “Pravo na odbranu mora biti ostvareno da bi se za{titilo civilno sta-
916
novni{tvo u jednom nepravednom ratu. Vojna akcija je uvek jedno krajnje re-
{enje, ali jedini pravedan rat je onaj odbrambeni... Kada je neko nekome poga-
zio pravo na ìvot, onda postoji i pravo da se taj ìvot brani.” (str. 159.)
Na papin poziv uzletela je mo}na NATO avijacija da bi sejala smrt u srp-
skom narodu i razarala infrastrukturu Republike Srpske.
II. Antisrpska politi~ka platforma Josipa Broza Tita

1. Prikriveni hrvatski nacionalista i {ovinista
Ogromna antisrpska mr`nja Josipa Broza Tita, koju je crpeo iz rimokato-
li~kog ideolo{kog usmerenja, kulminirala je na srpskom frontu u toku Prvog
svetskog rata, gde se ovaj austrougarski narednik svojski isticao u vr{enju zlo-
~ina nad civilnim stanovni{tvom. Posle rata tu mr`nju je uskladio sa antijugo-
slovenskom politikom Komunisti~ke internacionale, koja je Srbima pripisiva-
la hegemonizam i dominaciju. Dok se najogoljenijim makijavelisti~kim meto-
dama borio da dospe na ~elo ilegalne Komunisti~ke partije Jugoslavije kao sek-
cije Kominterne, dakle strane agenture, pokazuju}i pri tome krajnju nemoral-
nost, surovost i beskrupuloznost, Broz nikada nije napu{tao svoj osnovni anti-
srpski kurs. U kontinuitetu }e ga odràvati preuzimaju}i partijske dizgine, ru-
kovode}i komunisti~kom revolucijom i uspostavljaju}i posleratni diktatorski
reìm, koji po ideolo{koj netrpeljivosti i divlja~kim obra~unima sa politi~kim
protivnicima i neistomi{ljenicima nimalo ne}e zaostajati za Staljinovim. Tito
se kao zloduh uspravio nad Srbijom i celim srpskim narodom, sistematski po-
tiru}i skoro sve tekovine oslobodila~kih ratova koje su Srbi vodili prethodnih
vekova. Jo{ je obra~un sa Simom Markovi}em, protiv koga je Broz pisao 1928.
godine i optuìvao ga za oportunizam, frakciona{tvo, sekta{tvo i koterija{tvo,
a koji }e biti okon~an Markovi}evom fizi~kom likvidacijom, pokazao koliko
je opasan ovaj zagorski monstrum, spreman da gazi reke krvi da bi prigrabio
vlast i mo}.
a) Najava glavnih Brozovih smernica u politi~kom delovanju
U prvim Brozovim novinskim tekstovima, s kraja dvadesetih godina
dvadesetog veka, pominje se “srpska hegemonisti~ka buròazija” kao glavni
uzrok socijalnih problema i politi~ke obespravljenosti, ali i “tla~enja” nesrpskih
naroda. Za ilustraciju karakteristi~nog Brozovog re~nika iz tog vremena najbo-
lje moè posluìti njegov tekst proglasa Mesnog komiteta Komunisti~ke parti-
je Jugoslavije za Zagreb, od 22. juna 1928. godine, kojim se pozivaju radnici i
siroma{ni gra|ani da masovno iza|u na zagreba~ke ulice i prisustvuju sahrani
prvaka Hrvatske selja~ke stranke, Pavla Radi}a i \ure Basari~eka, ubijenih u
Narodnoj skup{tini. Broz pi{e: “Beogradskoj krvni~koj vladi na ~elu sa kraljem
i njegovom klikom nisu dovoljna ubojstva koja ona sprovodi u nizu godina nad
radnicima i seljacima. Ta vlada i njezini pla}enici, policija i àndarmerija, ubi-
jaju po ulicama Zagreba goloruki narod, koji protestira protiv krvolo~nog reì-
ma beogradskih vlastodràca. Ulicama Zagreba padaju nove `rtve od iste raz-
917
bojni~ke bande. Oni prolivaju krv golorukog naroda u Dalmaciji i Vojvodini,
koji diè svoj glas protesta protiv krvolo~nog reìma beogradskih vlastodrà-
ca. U znak protesta protiv svih zvjerstava i krvni~ke vlade na ~elu sa dvorskom
klikom, Mjesni komitet Komunisti~ke partije Jugoslavije poziva sve radnike,
radnice i slu`benike da na dan sprovoda palih `rtava u “Narodnoj skup{tini” i
u znak protesta protiv palih `rtava na ulicama grada Zagreba stupe svi kao je-
dan u generalni {trajk.” (Josip Broz Tito: Sabrana djela, Izdava~ki centar “Ko-
munist” – Beograd, Beogradski izdava~ko-grafi~ki zavod, Izdava~ko-knjiàr-
sko poduze}e “Naprijed” – Zagreb, Beograd, 1983., tom prvi, str. 117.)
b) Osnivanje paravojnih formacija i konkretna
saradnja sa usta{ama
U pismu Pokrajinskom komitetu KPJ za Sloveniju od 11. oktobra 1934.
godine Broz isti~e da “jedna od na{ih glavnih parola treba da bude oslobo|e-
nje sviju naroda Jugoslavije ispod velikosrpskog ugnjetavanja.” (Tom drugi,
str. 49.) Okru`nicom koju je 26. novembra 1934. uputio iz Be~a svim pokra-
jinskim komitetima KPJ i SKOJ-a Broz nalaè “osnivanje obrambenih ~eta u
borbi protiv terora vojno-fa{isti~ke diktature velikosrpske buròazije u cilju su-
protstavljanja svakom teroru i poku{aju slamanja i razbijanja revolucionarne
borbe radni~ke klase i oslobodila~ke borbe ugnjetenih nacija u Jugoslaviji.”
(str. 52.) To se direktno podudara sa ve} uveliko otpo~etim teroristi~kim aktiv-
nostima Ante Paveli}a i njegovih usta{a. Tito se izri~ito zalaè da se u “obram-
bene ~ete”, pored proleterskih, regrutuju i nacional-revolucionarni elementi, {to
je dalo podstreka ~vr{}oj i konkretnijoj saradnji komunista i usta{a. Po tipi~noj
totalitarnoj partijskoj paravojnoj strukturi, Tito nare|uje da “obrambene ~ete
moraju biti formirane po ugledu na vojne formacije: ~eta kao osnovna jedinica
(6-12 ljudi); vod od vi{e ~eta u manjoj varo{i ili u gradskom kvartu (3-5 ~eta
jedan vod); bataljon u gradovima gdje ima vi{e vodova. Rad i djelovanje ~ete
u unutra{njem radu strogo je konspirativno; ali, da bi se ~lanovi ~ete mogli oku-
pljati, sastajati, dogovarati, neophodno je potrebno da se osnivaju u svim mje-
stima razna legalna dru{tva, ~ije ~lanstvo moè biti masovno; sportska, dile-
tantska, planinarska udruènja, ~itaonice, klubovi i sli~no... Obrambeni karak-
ter obrambenih ~eta nikako ne isklju~uje njihov ofanzivni karakter po osvje{ta-
nom principu “napad je najbolja obrana”. Obrambena ~eta, budu}i sastavljena
od borbenih radnika, seljaka i omladinaca, mora osigurati uspjeh svake akcije
Partije, SKOJ-a i sindikata... Osim toga obrambene ~ete imaju du`nost da raz-
bijaju sastanke i manifestacije fa{isti~kih organizacija upadicama, meteòm i
nasilnim rasturanjem, ve} prema prilikama i uslovima.” (str. 54.) “Fa{isti~kim”
organizacijama smatraju se proreìmske i sokolske, dok se usta{ke i kriàrske
tretiraju kao savezni~ke. “Oruànje obrambenih ~eta biti }e individualno i pre-
ma prilikama, npr. komad gumene cijevi 35-40 cm poja~ane iznutra ~eli~nim
uètom; bokser, kratka batina ili korba~; vatreno oru`je treba izbjegavati; to ne
zna~i da obrambena ~eta ne smije imati i vatreno oru`je, ali to mora biti samo
u pripremi i na sigurno mjesto spremljeno, jer u akcijama obrambenih ~eta mo-
918
ra se upotrebu vatrenog oru`ja izbjegavati... Iz konspirativnih razloga obram-
bene ~ete ne}e imati uniforme (ko{ulje ili sli~no) niti posebnih zna~aka. Disci-
plina u obrambenim ~etama mora biti savr{ena.” (str. 55.) Dakle, komunisti~-
ke paravojne formacije po Brozovim nalozima osnivaju se direktno po uzoru
na fa{isti~ke falange.
c) Primetna Brozova naklonost prema Rimokatoli~koj crkvi
Za razliku od frontalnog napada na sve {to je srpsko i antisrpstva, Broz je
mnogo suptilniji kad provodi kominternovsku politi~ku liniju prema Rimoka-
toli~koj crkvi. Primoran da kritikuje crkvenu podr{ku Frankovoj fa{isti~koj po-
buni u [paniji, Broz u proglasu svim pokrajinskim komitetima KPJ od 23. ok-
tobra 1936., koji iz Be~a {alje ve} kao opunomo}eni poverenik Komunisti~ke
internacionale, nare|uje da se “bezuslovno izbjegava rije~ “klerofa{izam” u
borbi protiv la`nog i tendencioznog pisanja katoli~kih listova. Treba izdvajati
katoli~ku masu od raznih reakcionarnih crkvenih funkcionera i raskrinkavati
ove poslednje pred katoli~kom masom.” (Tom tre}i, str. 31.) Pored toga, on su-
geri{e da se nastoji “pridobiti ljevi~arske elemente iz Hrvatske selja~ke stran-
ke da uti~u na Ma~eka i da s njegovim potpisom izdaju jedan proglas ili publi-
kuju izjavu simpatija prema republikanskoj {panjolskoj vladi.” (str. 31.) Sredi-
nom novembra iste godine Broz iz Be~a {alje pismo kojim se zalaè za inten-
zivniju saradnju komunista i katolika. “[ta razdvaja ova dva krupna dru{tvena
pokreta? [ta im smeta da zajedno brane mir i slobodu? Pogledajmo najprije tko
sa~injava komunisti~ke, a tko kr{}anske organizacije. Komunisti~ki pokret je-
ste radni~ki pokret, kome se pridruùje manji ili ve}i dio gradske i seoske siro-
tinje i napredne inteligencije. Glavnu masu katoli~kih organizacija sa~injavaju
selja{tvo, malogra|ani, selja~ka i gradska sirotinja i omladina tih slojeva, pred-
vo|ena od katoli~kih sve}enika. Dakle, ni za ~asak ne gube}i iz vida zna~aj
sve}eni~ke hijerarhije “crkvenih knezova” i izvjesnog sloja kapitalista, izrablji-
va~a, mi moèmo tvrditi: socijalno-ekonomske razlike izme|u masa iz katoli~-
kih i komunisti~kih organizacija nisu takve da bi onemogu}avale saradnju tih
dvaju pokreta. U Sloveniji, pa i u Hrvatskoj, ta je razlika pribli`no ista kao, re-
cimo, izme|u HSS i komunista.” (str. 45.)
Po Brozovom mi{ljenju, nepremostive filozofske razlike izme|u materija-
lizma i idealizma treba ostaviti po strani, pa se udruìti u suo~avanju sa zajed-
ni~kim opasnostima. “Zato komunisti pruàju ruku katolicima da zajedni~ki
istupaju protiv fa{izma i rata – te najreakcionarnije sile, koja jednako ugroà-
va narodne mase bez obzira na vjersku pripadnost, politi~ko uvjerenje. Nje-
ma~kom fa{izmu je dapa~e katolicizam suvi{e liberalan i progoni ga kao bun-
tovni~ki.” (str. 46.)
Po Brozovom mi{ljenju, bilo bi “iz osnova pogre{no boriti se protiv kato-
licizma “uop}e”, a jo{ pogre{nije istovjetovati katolicizam s politikom katoli~-
kih partija, a ove prosto krstiti u “klerofa{izam”. S time treba prekinuti! Svaki
pojedini pokret, svaku organizaciju, pa i svakoga vo|u katolicizma moramo
gledati i ocjenjivati konkretno po njegovom drànju i njegovom odnosu prema
919
ratu i fa{izmu, prema pokretu naroda za mir i slobodu.” (str. 47.) Svode}i po-
dr{ku fa{isti~kim reìmima samo na pisanje nekoliko hrvatskih i slovena~kih
katoli~kih listova, Broz se trudi da afirmi{e katoli~ke politi~ke pokrete, tvrde-
}i, bez ikakvih argumenata, da su oni protiv fa{isti~ke politike. U tom smislu
je usmereno i njegovo retorsko pitanje: “Zar tu politiku odobravaju one hiljade
seljaka-katolika iz “kriàrske” organizacije, iz “prosvetne zveze” i drugih ma-
sovnih katoli~kih organizacija? Ne.” (str. 47.) Njemu su masovne politi~ke or-
ganizacije fanatizovanih rimokatolika neophodne kao politi~ki saveznici. “Ne
gube}i iz vida {ta nas razdvaja, mi moramo gledati i traìti ono {to nas pribli-
àva njima. A pribliàva nas prije svega, zajedni~ka borba za kruh svagda{nji.
Zajedni~ka borba za mir i slobodu, protiv rata i fa{izma. Zajedni~ka borba za
ravnopravnost i slobodu hrvatskog i slovenskog naroda. Zajedni~ka borba pro-
tiv {estojanuarskih fa{isti~kih klika, koje su progonile i zatvarale ne samo ko-
muniste nego i katoli~ke vo|e i organizacije.” (str. 48.)
U januaru 1937. godine, dakle dve godine pre sporazuma Cvetkovi}–Ma-
~ek i formiranja Banovine Hrvatske, Josip Broz u “Proleteru”, polemi{u}i s ne-
kim kriti~arima {panskih zbivanja, prili~no lucidno prognozira budu}a zbiva-
nja i unapred najavljuje komunisti~ku orijentaciju u njima. “Vrlo je lako mo-
gu}e da iz idu}ih izbora u Hrvatskoj i u cijeloj Jugoslaviji nikne jedna demo-
kratska vlada, koja }e uìvati povjerenje ogromne ve}ine naroda. Nije isklju-
~eno da }e se u toj vladi nalaziti i predstavnici HSS. Takva vlada ne}e, razumi-
je se, biti nikakovom revolucionarnom diktaturom, a mo`da ne}e biti ni vla-
dom pu~ke (narodne) fronte, nego samo vladom koja se oslanja na stranke i na
snage narodne fronte, kao {to je to bio slu~aj s Blumovom vladom u Francu-
skoj i kao {to je to bio slu~aj s vladom Kiroge u [panjolskoj neposredno prije
bune fa{isti~kih generala. Nema sumnje da }e neprijatelji naroda takvu vladu
odmah proglasiti “crvenom” i revolucionarnom i da }e protiv nje svima silama
rovariti. Pofovci, ~etnici, jenesovci, “borba{i”, fa{isti oko “Zbora”, udruèni sa
svim tamnim li~nostima i snagama {estojanuarskih reìma i potpomognuti od
nazadnja~kog dijela oficira, poku{a}e tu demokratsku vladu da sru{e. Ako to
ne mogu u~initi intrigama, laìma i prevarama, onda }e pre}i k nasilju i uz po-
mo} inostranih fa{ista (Njema~ke, Italije, Ma|arske) poku{a}e dignuti bunu
protiv te demokratske vlade i onda }e u cijeloj zemlji nastati gra|anski rat, kao
sada u [paniji. Nema dvojbe da }e radnici i komunisti u tome slu~aju s pu{kom
u ruci pohrliti u pomo} zakonitoj vladi i braniti demokratiju i narodna prava od
nasilja i pobune nazadnja~kih fa{ista.” (str. 49-50.)
~) Podr{ka Ma~eku, veli~anje Radi}a i opomene Srbima
Hrvatsku selja~ku stranku Broz podràva i podupire i onda kad Ma~ek po-
kazuje krajnju netrpeljivost prema komunistima i njihovoj ideologiji. Neretko
u svojim ~lancima u “Proleteru” veli~a i citira Stjepana Radi}a i poru~uje da ga
hajka~i poput Stepinaca, Pernara i Jeli{i}a ne}e pokolebati u opredeljenju da i
dalje pomaè nacionalisti~kim aktivnostima njihove partije. Upravo proporci-
onalno snazi njihovih verbalnih napada na komuniste uop{te, hrvatski komu-
920
nisti su ih vi{e voleli i sledili u njihovom separatizmu i antisrpstvu. Kako Tito
pi{e u ~lanku “Komunisti i hrvatski narod” u aprilu 1937. godine, “u borbi za
slobodu i ravnopravnost hrvatskog naroda komunisti su uvijek bili u prvim re-
dovima. Oni su u toj borbi sara|ivali sa svim hrvatskim borcima, oni su sara-
|ivali sa Hrvatskom selja~kom strankom. Oni su u toj borbi nesebi~no u~estvo-
vali i onda kad su vo|e te stranke tu saradnju iz svojih strana~kih interesa od-
bijale. Komunisti to ~ine i danas, kada neki prvaci Hrvatske selja~ke stranke
vode kriàrski rat protiv komunista. Oni }e to ~initi i sutra bez obzira na hajku
pojedinaca, jer se tu ne radi o taktiziranju sa strane komunista, nego o radu ko-
ji odgovara principima komunizma i komunisti~ke nauke.” (str. 85.)
Ne ustru~ava se tu Broz nimalo da celi srpski narod optuì za ugnjetava-
nje drugih naroda. U tom smislu on deklamuje: “Hrvatski narod traì slobodu
i ravnopravnost, on traì mira i hljeba, on ho}e da se slobodno politi~ki, pri-
vredno i kulturno razvija. Jesu li komunisti za to ili ne? Nema nikakove sum-
nje da su komunisti za to. Oni se, {tavi{e, odlu~no bore za te zahtjeve i potre-
be hrvatskog naroda. Komunisti su dosljedni pobornici prava svakog naroda na
samoopredjeljenje. To zna~i da se komunisti bore da hrvatski narod sam, bez
i~ijeg tutorstva i pritiska, svojom slobodnom voljom odlu~uje o svojoj sudbi-
ni. Komunisti su odlu~ni protivnici svake nasilne asimilacije (stapanja, preta-
panja) pojedinih naroda. Zbog toga oni osu|uju i pobijaju sve poku{aje beo-
gradskih vlastodràca da sa lica zemlje zbri{u hrvatski narod, da Hrvate pre-
tvore u Srbe ili Jugoslovene, da Hrvate naprave plemenom jednog, makar i tro-
imenog naroda. Komunisti smatraju da su Hrvati, Srbi i Slovenci tri posebna,
bratska naroda. Bra}a ostaju bra}om ako bratski rade i bratski se sporazumije-
vaju, ina~e postaju nebra}om i neprijateljima. Komunisti su odlu~ni protivnici
svakog ugnjetavanja i izrabljivanja. Zbog toga oni osu|uju i odlu~no se bore
protiv ugnjetavanja hrvatskog naroda, koje provode velikosrpska gospoda i bo-
gata{i u svom interesu.
Ugnjetavanje hrvatskog naroda jeste jedna nepravda za hrvatski narod, a
nesre}a i za srpski narod, jer narod koji ugnjetava druge narode ne moè biti ni
sam slobodan. Komunisti su protivnici svakog izrabljivanja i plja~kanja jednog
naroda, jedne klase ili pojedinog ~ovjeka. Zbog toga se komunisti bore protiv
plja~ka{ke politike beogradske gospode i beogradskih kapitalista, koji privred-
no plja~kaju hrvatski narod. Oni osu|uju beogradsku privrednu politiku, kojoj
hrvatski narod pla}a velike da}e i poreze, koji se onda tro{e za veliki dràvni
aparat, u kojem su u ogromnoj ve}ini, ili se tro{e u objekte koji se grade na srp-
skoj teritoriji. To {to vrijedi na privrednom, to isto vrijedi i na prosvjetnom,
zdravstvenom i socijalnom polju.” (str. 84-85.)
Stalni komunisti~ki izlivi ljubavi prema Ma~ekovoj partiji ipak nisu mogli
ve~ito ostati neuzvra}eni. Ljubav je u jednom trenutku morala da postane obo-
strana, pa zadovoljni Broz o tome 26. februara 1938. godine obave{tava Vil-
helma Pika, ~lana Sekretarijata Izvr{nog komiteta Komunisti~ke internaciona-
le: “Zvani~no drànje HSS prema nama pobolj{alo se i oni nas vi{e mnogo ne
napadaju. To je posljedica ~injenice da mnogi na{i prijatelji rade u hrvatskim
921
organizacijama, u “Gospodarskoj slozi” itd., dobro i po`rtvovano, a i sam Ma-
~ek nas je u posljednje vrijeme u mnogo slu~ajeva uzeo u za{titu i preporu~io
saradnju s nama.” (Tom ~etvrti, str. 27.) Posebno je Tita odu{evilo sklapanje
koalicije izme|u Hrvatske selja~ke stranke i srbijanskih opozicionih partija,
koje su se ujedinile u Udruènu opoziciju, ~iji je vo|a postao Vlatko Ma~ek.
O{tro se obra~unavao sa svakom pojavom kriti~kog odnosa prema toj koalici-
ji u komunisti~kim redovima. Tako u op{irnom pismu komunisti~kim robija{i-
ma u Sremskomitrova~koj kaznioni od 9. decembra 1937., pored izno{enja ni-
za optu`bi za frakciona{tvo i sekta{tvo, Broz upozorava: “Po pitanju sporazu-
ma vi ste zauzeli pogre{an stav (to je gledi{te izneseno u ~lanku o omladini i
sporazumu koji je pro{ao va{u cenzuru). Mjesto toga da u njemu vidite da je to
krupan korak naprijed u borbi narodnih masa pa, dakle, i radni~ke klase, pro-
tiv glavnog neprijatelja – velikosrpske hegemonije, vi ste se jo{ sad zabrinuli –
i to je ta glavna briga i tu je teì{te va{eg stava – kakva }e biti ta budu}a demo-
kratija, unaprijed se od nje ogra|ujete, {to, razumije se, demobili{e radni~ku
klasu, koja ve} sada na osnovu va{ega ~lanka moè da u toj demokratiji naslu-
}uje svog neprijatelja. Trebalo bi da razumijete da od mobilizacije radni~ke
klase za borbu, od njenog aktivnog u~e{}a u borbi za ovakav sporazum zavisi
mnogo kako }e se dalje razvijati doga|aji i da li }e biti oborena velikosrpska
hegemonija i izvojevana demokratija.” (str. 7-8.)
U nema~kom listu “Rund{ao”, od 16. marta 1939. godine, Broz je, pod
pseudonimom V. Viktorov, objavio ~lanak “Borba Hrvata za samoopredjelje-
nje”, u kome je potencirao pitanje istorijskog razvoja hrvatske nacije u razli~i-
tim dru{tvenopoliti~kim uslovima u odnosu na one u kojima se razvijala srp-
ska. Zbog toga nije bilo mogu}e njihovo pretapanje u “jedinstvenu jugosloven-
sku naciju”. U revolucionarnim tradicijama hrvatskog selja{tva on je video
glavno upori{te savremenog hrvatskog nacionalnog pokreta, koji su politi~ki
artikulisali Antun i Stjepan Radi}. “Poslije imperijalisti~kog rata i raspada
austrougarskog carstva, pod kojim je Hrvatska, ipak, uìvala izvjesnu autono-
miju, “oslobo|eni” hrvatski narod je dospio pod jaram velikosrpske buròazi-
je, koja je vladala ovom, od pobjednika stvorenom dràvom, koja je bila ~etiri
puta ve}a nego stara Srbija i koja je nazvana “Kraljevina Srba, Hrvata i Slove-
naca”. Krajem decembra 1918. godine hrvatski narod je masovnim demonstra-
cijama ispoljio svoje nezadovoljstvo novom velikosrpskom vladavinom.” (str.
161.) Za Vidovdanski ustav Broz isti~e da je sankcionisao centralizam i “hege-
moniju velikosrpske buròazije s kraljem na ~elu. U toku niza godina cjelokup-
na privredna, finansijska, poreska, upravna i kulturna politika Beograda bila je
usmjerena na plja~kanje Hrvatske, Slovenije, Makedonije i drugih pripojenih
krajeva.” (str. 161.)
^lanak obiluje floskulama o velikosrpskoj buròaziji, frazama o njenom
teroru nad hrvatskim nacionalnim pokretom, da bi u klju~nom delu afirmisao
Ma~ekovo programsko integrisanje nacionalnih interesa i ciljeva socijalne
pravde. “Oko Ma~eka se obrazovao {iroki narodni pokret, koji je daleko pre-
vazilazio okvire Hrvatske selja~ke stranke. Ovom pokretu su se priklju~ile sko-
922
ro sve hrvatske gra|anske grupe, od demokratskih do otvoreno reakcionarnih i
profa{isti~kih. Posljednji su stalno i{li na kompromise, na kapitulaciju pred Be-
ogradom i htjeli su da usmjere vrh pokreta protiv hrvatskih radnika i seljaka,
protiv jedinstva demokratskih snaga, protiv Narodnog fronta. Protiv ovih reak-
cionarnih uticaja borili su se demokratski elementi hrvatskog pokreta, koji su
na{li {iroku podr{ku me|u hrvatskim radnicima i seljacima. Radni~ki pokret, s
Komunisti~kom partijom na ~elu, ne samo Hrvatske ve} cijele Jugoslavije, po-
magao je hrvatski nacionalni pokret na svaki na~in i borio se za ostvarenje nji-
hovih opravdanih zahtjeva. Poku{aji reakcionarnih elemenata u hrvatskom po-
kretu da izoliraju hrvatski radni~ki pokret od hrvatskih seljaka i gradskih rad-
nih masa, nisu uspjeli.” (str. 162-163.)
U novom ~lanku u istom nema~kom listu Tito, 25. maja 1939. godine, iz-
raàva odu{evljenje uspehom pregovora izme|u Dragi{e Cvetkovi}a i Vlatka
Ma~eka, koji su zavr{eni 27. aprila, mada je sam sporazum potpisan 26. avgu-
sta. Prema Titovom vi|enju, “zvani~no saop{tenje u kojem je re~eno da su pre-
govara~i do{li do sporazuma o rje{enju hrvatskog pitanja izazvalo je odu{evlje-
nje u ~itavoj Jugoslaviji. Ipak kruè uznemiravaju}i glasovi da beogradski vla-
stodr{ci oklijevaju s priznanjem ve} postignutog sporazuma izme|u dr Ma~e-
ka i Cvetkovi}a i da je knez-namjesnik Pavle odbio da potpi{e sporazum. Bilo
kako bilo, hrvatsko pitanje stoji u centru pa`nje. Nedemokratsko rje{enje hr-
vatskog pitanja nikako ne moè doprinijeti unutra{njoj konsolidaciji i ja~anju
dràve, jer je pitanje demokratije i slobode jedno od najva`nijih pitanja za naj-
ve}i dio svih naroda Jugoslavije, uklju~uju}i i Hrvate.” (str. 193-194.) U izve-
{taju Kominterni iz septembra 1939. Tito nagla{ava da su hrvatske narodne
mase zadovoljne postignutim sporazumom i teritorijalnim razgrani~enjem. U
njegove pozitivne strane on ubraja “to {to je Jugoslavija postala jedinstvenija,
{to su Hrvati spremni, isto tako kao i Srbi, da brane nezavisnost Jugoslavije, {to
Hrvati priznaju Jugoslaviju kao cjelinu, {to je opasnost od cijepanja Jugoslavi-
je postala manja i, najzad, {to su u vladu u{li neki demokratski elementi, {to }e
morati da se u izvjesnoj mjeri odrazi na demokratizaciju zemlje.” (Tom peti,
str. 7-8.)
}) Razo~arenje u Ma~eka i Brozove promene stavova
po nalogu Kominterne
U Moskvi je u septembru 1939. godine, pi{u}i ~lanak za “Di velt” Tito po-
novo tvrdio da su Srbi u Jugoslaviji dominirali nad ostalim narodima. On do-
slovno tvrdi: “Vlast i hegemoniju za 20 godina postojanja Jugoslavije imali su
Srbi, koji su prema ostalim nacionalnostima primjenjivali gotovo polukoloni-
jalne metode. U tom cilju uvedeni su posebni reakcionarni zakoni i uspostavlje-
na je vojna diktatura. Naro~ito jak otpor pruàli su Hrvati... Godine 1928. ova
borba je dobila krajnje o{tar karakter, a poslije ubistva Radi}a, predsjednika
Hrvatske selja~ke stranke, kao i trojice njenih vo|a, Hrvati su prekinuli sve ve-
ze sa Srbima, a kralj Aleksandar je ponovo uspostavio reakcionarnu vojnu dik-
taturu da bi sa~uvao velikosrpsku hegemoniju.” (str. 32.) Me|utim, naredne go-
923
dine Brozovo odu{evljenje sporazumom Cvetkovi}–Ma~ek naglo }e splasnuti
kad se ispostavi da i sam Ma~ek u Banovini Hrvatskoj uspostavlja svojevrsnu
diktaturu i progoni ideolo{ke neistomi{ljenike.
U proglasu radnom narodu Jugoslavije u aprilskom broju “Proletera”
1940. godine, Broz pi{e: “Radi o~uvanja “reda” uvedena je bila tzv. Selja~ka i
Gra|anska za{tita, u koju su se razo~arali hrvatski seljaci i gra|ani, jer se pre-
ko nje sprovode teror, batina{ki sistem i sije razdor me|u selja{tvom i gra|an-
stvom.” (str. 59.) Naravno, tu nema ni re~i o sistematskom teroru koji se pri-
menjivao prvenstveno nad srpskim stanovni{tvom, ali se daje nova definicija
faktora koji su doveli do sporazumevanja. “Prisiljena juna~kom borbom hrvat-
skog i ostalih naroda Jugoslavije, velikosrpska buròazija je popustila hrvat-
skoj buròaziji da bi u njoj na{la saveznika u borbi protiv radnog naroda. Po-
sljedica toga popu{tanja hrvatskoj buròaziji bila je druk~ija nego {to su misli-
li velikosrpski hegemonisti. Ma~ek je odista podupro velikosrpske hegemoni-
ste u njihovoj protunarodnoj borbi. Ali istovremeno hrvatska buròazija – ohra-
brena uspjehom za koji se nije ona sama borila – pokazala je svoje imperijali-
sti~ke pipke. Zatraìla je Bosnu, Vojvodinu itd., {to velikosrpski hegemonisti
nisu spremni dati iz svojih ruku, drè}i da je ugnjetavanje Bosne i Vojvodine
stvar Beograda, a ne Zagreba. Hegemonisti su udarili u srpski {ovinisti~ki bu-
banj, po~eli zvati “Srbe na okup”, jer su toboè u opasnosti pozicije srpskog
“naroda”. Velikosrpski su agenti u Hrvatskoj potkopavali pozicije svoje hrvat-
ske “bra}e” koja s njima sjedi u vladi. Izdali su uredbu o prijekim sudovima ko-
jom nisu udarili samo po pobornicima za mir, nego su zagrozili i Hrvatima. Jer
kad nastupi “pripremno stanje” s prijekim sudovima, onda dobijaju i Hrvatsku
u ruke srpski generali. I velikosrpski i hrvatski buròaski agenti rade na tome
da raspale {ovinisti~ki hrvatsko-srpski sukob u masama. Za svoje se pozicije
upla{ila i slovena~ka reakcija (Koro{ec), koja je ranije ìvjela od sluènja veli-
kosrpskim hegemonistima u gu{enju hrvatske oslobodila~ke borbe. Opasnost
su osjetili i bosanski begovi boje}i se za svoje pozicije u Bosni i Hercegovini.”
(str. 78.)
Kako su se vremenom transformisale direktive Kominterne, tako su se me-
njali Titovi politi~ki stavovi. Prvo se u “Proleteru” obru{avao na englesko-fran-
cusku ratnohu{ka~ku politiku, a onda je dobio nalog da intenzifikuje antifa{i-
sti~ku propagandu. Zatvaranje komunista u koncentracione logore nalagalo je
da se zao{tri odnos prema Ma~eku. Tako Broz krajem avgusta 1940. godine pi-
{e u “Proleteru” da “hrvatski reakcionarci na ~elu s Ko{uti}em javno {uruju s
Berlinom i spremaju se da prodaju hrvatski narod njema~kom imperijalizmu,
pripremaju rascjep Jugoslavije, pripremaju ropstvo hrvatskome narodu, isto
onako kao {to su nekada radili hrvatski velika{i, koji su prodavali hrvatski na-
rod tu|incima... Za{to “Hrvatski dnevnik” i ostale novine i radio u Zagrebu ta-
ko bljutavo lakejski hvale njema~ki nacionalsocijalizam i talijanski fa{izam i
preporu~uju ga hrvatskom narodu? Za{to se hrvatski reakcionarci pozivaju na
neke historijske “veze” s Njema~kom? Zar oni misle da je hrvatski narod ve}
zaboravio na te historijske “veze”, koje su se sastojale u tome da su njema~ki
924
grofovi i njihovi pla}enici ravnali bi~em le|a hrvatskim seljacima, a razvratna
pla}eni~ka soldateska nasilovala ène i djecu, palila sela i varo{i itd.? Hrvatska
reakcionarna gospoda ve} su po~ela pripremati tlo za stvaranje nekakve “neza-
visne” Hrvatske pod protektoratom Njema~ke, ne{to sli~no kao {to su to u~ini-
la slova~ka gospoda na ~elu s popovima. Hrvatska reakcionarna gospoda mi-
sle da narod ne zna zbog ~ega su oni naumili izvr{iti taj izdajni~ki posao... O
toj izdajni~koj namjeri reakcionarne hrvatske gospode ve} se prili~no glasno
{apu}e, no ta gospoda i sama to ne kriju, jer svi njihovi postupci o tome jasno
svedo~e.” (str. 156.)
d) Demokratija koncentracionih logora u Banovini Hrvatskoj
Koliko je pronacisti~ka politika bila rasprostranjena u Banovini Hrvatskoj
svedo~i da se i koncept “selja~ke demokracije”, koji je uporno zastupala Hrvat-
ska selja~ka stranka, sve vi{e u praksi realizovao kao demokratija koncentraci-
onih logora i nekontrolisanog policijskog nasilja. Kako Tito iznosi, “Hrvatski
dnevnik”, opravdavaju}i se pred svojim berlinsko-rimskim prijateljima zbog
“selja~ke demokracije”, tuma~i njima kako u stvari “hrvatska selja~ka demo-
kracija” predstavlja prete~u i uporedni pokret njema~kom nacionalsocijalizmu
ili talijanskom fa{izmu. On dokazuje u svom uvodniku kako su ve} bra}a Ra-
di}i – i jo{ prije prvog imperijalisti~kog rata – bila “za sistem jedne stranke” i
kako je HSS i danas za “sistem jedne stranke”. HSS, kaè “Hrvatski dnevnik”,
bila je uvijek protiv “kapitalisti~kog liberalizma”, za “dirigiranu privredu” itd.,
ali uz “o~uvanje privatnog vlasni{tva”. Kao i nacionalsocijalizam i talijanski fa-
{izam. Razlika je samo u tome, kaè “Hrvatski dnevnik”, da “hrvatski narod”
te iste principe ostvaruje na “svoj specifi~an” na~in. “Hrvatski dnevnik”, dakle,
ne samo {to razbija sve iluzije u privremeni karakter nasilja i gaènja demo-
kratskih prava naroda sa strane burùjskog vodstva HSS u Hrvatskoj, nego po-
ku{ava ~ak da sakrije i “demokratsku” pro{lost radi}ev{tine i HSS – jasno i
otvoreno izjavljuje da je su{tina “hrvatske selja~ke demokracije” u stvari isto-
vjetna sa su{tinom njema~kog nacionalsocijalizma ili talijanskog fa{izma.” (str.
150-151.)
d`) Kontinuirano optuìvanje Srba i uspostavljanje
ve{ta~ke ravnoteè u tretiranju Paveli}a i Nedi}a
Ali i potom Tito za sva zla i nevolje kontinuirano Srbe optuùje. Tako u
“Politi~kom vjesniku” od decembra 1940. godine pi{e o srpskom “ugnjetava-
nju” Makedonaca. “Makedonija, ta potla~ivana zemlja, u kojoj pod srpskom
nacionalnom hegemonijom godinama pati slobodoljubivi makedonski narod,
izvrgnut najokrutnijem teroru, gladi, odnaro|avanju i izrabljivanju, ta krvlju
natopljena zemlja nije za to tu da sluì kao ukras u ne~ijoj kraljevskoj kruni, ni-
ti da bude pr}ija srpske ili bugarske buròazije, nego da bude oslobo|ena sva-
kog nacionalnog potla~ivanja.” (Tom {esti, str. 87.). Povodom u javnosti obno-
vljenih polemika srpskih i bugarskih politi~ara o makedonskom pitanju, Tito
istom prilikom zaklju~uje: “Srpska je buròazija poùdno namirisala krv. Ona
925
postaje sve nestrpljivija i gori od èlje da “izvede na ~istac” neke “nepro~i{}e-
ne” ra~une na Balkanu.” (str. 87-88.) U januaru 1941. Tito pi{e da “velikosrp-
ski {ovinisti u Jugoslaviji... rade svim silama na tome da uvuku Jugoslaviju u
rat, da narodi Jugoslavije u bratoubila~kom ratu ginu i prolijevaju krv za inte-
rese engleske finansijske oligarhije.” (str. 130.) U Proglasu CK KPJ povodom
aprilskog rata 1941. godine, Tito tvrdi: “Narodi Jugoslavije, uklju~iv{i i ve}inu
Hrvata, herojski se bore za svoju nezavisnost protiv mnogobrojnijeg neprijate-
lja.” (str. 189.) Ali ta ve}ina Hrvata je Hitlerovu soldatesku do~ekala s odu{e-
vljenjem, ovacijama i cve}em.
Kad govori o izdaji u hrvatskim redovima, Tito je neprekidno svodi na “{a-
~icu” frankovaca, tvrde}i da je hrvatski narod protiv Paveli}evog reìma. U ju-
nu 1941. godine, pi{u}i za “Proleter” o upravo odrànom savetovanju Komu-
nisti~ke partije Jugoslavije, Tito upozorava: “Za ovu brzu kapitulaciju jugoslo-
venske vojske srpska vladaju}a klika krivi Hrvate. Ona time ho}e da skine sa
sebe odgovornost za svoj izdajni~ki rad, ona time ho}e da raspiri mr`nju srp-
skog naroda prema hrvatskom narodu isto onako kao {to to radi {a~ica franko-
va~ke izdajni~ke gospode u Hrvatskoj, gdje svim silama nastoji da raspiri mr-
`nju prema srpskom i slovena~kom narodu. Optuùje se hrvatski narod zbog
izdajstva jedne neznatne frankova~ke klike, koja je pomo}u bajoneta imperija-
listi~kih osvaja~a zaja{ila na grba~u hrvatskog naroda, koji nema ni~eg zajed-
ni~kog sa izdajom frankova~ke gospodske bande, kao {to nema ni~eg zajedni~-
kog ni srpski narod sa izdajni~kom klikom vladaju}e srpske gospode. Ali srp-
ski narod predobro zna da je glavni krivac sada{nje njegove tragedije, kao i tra-
gedije svih naroda Jugoslavije, ba{ srpska reakcionarna vladaju}a buròazija i
nju }e u prvom redu pozvati narod na odgovornost kada za to kucne ~as. Ona
je glavni krivac svega zla koje je zadesilo kako srpski, tako i ostale narode Ju-
goslavije.” (tom sedmi, str. 29.) Zato je i sasvim logi~no da “zbog te politike
srpski narod opet preìvljava svoju golgotu, opet njegovu zemlju gazi okupa-
torska ~izma, opet mora da podnosi poniènja i stradanja.” (str. 33.) I u Vojvo-
dini pod nema~kom i ma|arskom okupacijom, zulume biv{ih velikosrpskih
`bira sada ispa{ta nedu`no srpsko stanovni{tvo.” (str. 34.)
U toku cele 1941. godine Tito kroz mno{tvo tekstova poku{ava uspostavi-
ti ve{ta~ku ravnoteù u tretiranju Paveli}a i Nedi}a, pa ~ak napadima na Nedi-
}a daje neuporedivo vi{e prostora. U pismu Pokrajinskom komitetu KPJ za Sr-
biju opet upozorava na opasnost velikosrpstva. Optuùju}i ~etnike Draè Mi-
hailovi}a za saradnju s okupatorom u borbi protiv partizana, on tvrdi: “Na toj
istoj liniji su i – dodu{e neprovjerene, ali vrlo vjerovatne – vijesti da }e okupa-
tori prepustiti Nedi}u Sandàk, Bosnu, Srem i Banat. Jasno je da se na taj na-
~in okuplja jedan reakcionarni velikosrpski centar, koji }e odigrati rukovode}u
kontrarevolucionarnu ulogu, bez obzira na sudbinu njema~kih i talijanskih
okupatora. Taj reakcionarni velikosrpski centar opasan je za sve narode Jugo-
slavije. U njemu se nesumnjivo stvara sutra{nji glavni neprijatelj oslobodila~-
ke borbe naroda Jugoslavije, a danas je glavno upori{te okupatora. Dakle, ne-
ma sumnje da je najodlu~nija borba protiv tog centra glavna politi~ka zada}a
na{e Partije u Srbiji. Jasno je da su snage i mogu}nosti manevriranja tih reak-
926
cionarnih velikosrpskih snaga male i da postoje svi objektivni uslovi za njiho-
vo potpuno uni{tenje.” (tom osmi, str. 11-12.) Po Titovoj direktivi, “treba naj-
odlu~nije politi~ki raskrinkavati i razbijati sve poku{aje pribiranja velikosrp-
skih reakcionarnih elemenata na bilo kojoj bazi. U prvom redu to vaì za raz-
ne ~etni~ke frakcije.” (str. 12.) Pored toga, on komunistima nalaè da se suprot-
stave “raznim velikosrpskim bandama koje uspostavljaju tobo`nju “narodnu
vlast” u Srbiji” (str. 13.) i kaè da “treba o{tro istupiti protiv pokolja muslima-
na i Hrvata od strane velikosrpskih elemenata i otkriti srpskom narodu kome
koriste takvi pokolji. Isto tako treba raskrinkavati Nedi}evo izdajni~ko trgova-
nje s okupatorima na ra~un narodnih masa u Bosni, Sandàku, Hrvatskoj, Voj-
vodini itd.” (str. 13.)
|) Izdvajanje Bosne od srpskog uticaja i borba protiv ~etnika
kao osnovne Brozove preokupacije
I u pismu Pokrajinskom komitetu KPJ za Crnu Goru, Boku i Sandàk, od
22. decembra 1941. godine, Tito poru~uje da komuniste nesumnjivo “~ekaju
nove te{ke borbe s doma}om reakcijom, a naro~ito s velikosrpskim hegemoni-
stima.” (str. 35.) Glavnom {tabu narodnooslobodila~kih partizanskih odreda za
Crnu Goru i Boku Tito 30. januara 1942. godine poru~uje da pokret Draè Mi-
hailovi}a treba raskrinkavati “kao poku{aj velikosrpske buròazije da ve} sada
stvori sebi upori{te... za novo ugnjetavanje crnogorskog i drugih naroda Jugo-
slavije.” (str. 149.) Ali osnovna njegova preokupacija je da po svaku cenu spre-
~i uklju~ivanje isto~ne Bosne pod Nedi}evu vlast. To se vidi iz velikog broja
Titovih pisama. Na primer, Milovanu \ilasu 5. februara 1942. godine, Tito sa-
op{tava: “Zbog odlaska Nijemaca izgleda da }e se povu}i i usta{e iz nekih mje-
sta koja su zaposjeli i, kako izgleda, prema sporazumu trebalo bi da ih zapo-
sjednu nedi}evci. U vezi s tim potajni nedi}evski agenti razvijaju u Bosni vrlo
ìvu propagandu pri~aju}i da }e u Bosnu do}i Nedi}eva vojska i osloboditi je
od usta{a. Po{to smo uvjereni da se bosanske partizanske jedinice ne bi borile
protiv nedi}evaca, barem u svojoj ve}ini (mnogi se tako izraàvaju), mi pred-
uzimamo mjere da teritoriju ugroènu od eventualnog nedi}evskog nadiranja
osiguramo jedinicama Proleterske brigade i nekim sigurnim bosanskim parti-
zanskim jedinicama.” (str. 186.) êtnici su svuda za Tita najve}i problem, pa
zato neprekidno poru~uje da se oni moraju nemilosrdno istrebiti, likvidirati svi
njihovi pomaga~i, kao i svi petokolona{i, u koje su komunisti redom svrstava-
li svoje politi~ke protivnike. Zapo~eli su i masovno ubijanje “kulaka”, jer, ka-
ko Tito pi{e 20. februara 1942. Glavnom {tabu narodnooslobodila~kih parti-
zanskih odreda za Srbiju, “rije{ili smo da likvidiramo sve petokolona{ke ele-
mente koje sa~injavaju razni kulaci i druge izdajice.” (tom deveti, str. 23.) A ti
nabe|eni “kulaci” likvidirani su samo u srpskom narodu.
I u depe{i Komunisti~koj internacionali Tito saop{tava da su ~etnici njego-
vim partizanima opasniji neprijatelji nego usta{e. Za Draù Mihailovi}a u vi{e
pisama i poruka isti~e da je eksponent “velikosrpske klike” iz emigrantske vla-
de. S druge strane, domobrane ~esto naziva hrvatskom vojskom, Hrvatima itd.
927
e) Veli~anje uloge Hrvata u narodnooslobodila~koj borbi
U tekstu “Nacionalno pitanje u Jugoslaviji u svjetlosti Narodnooslobodi-
la~ke borbe”, koji je u decembru 1942. godine objavljen u “Proleteru”, on bit-
no ublaàva neke svoje predratne stavove i insistira na diferencijaciji srpskog
naroda kao celine od “velikosrpske hegemonisti~ke klike”, ~iju nacionalnu po-
litiku ovako defini{e: “1) Korumpiranje najreakcionarnijih elemenata Hrvata,
Slovenaca, muslimana itd. i njihovo iskori{tavanje za unutra{nje razbijanje na-
roda koji su se borili za svoju ravnopravnost. 2) Podmi}ivanje vrhova slove-
na~kih, muslimanskih i dèmijetskih partija i drànje, pomo}u njih, u pot~inje-
nosti hrvatskog naroda. Drugim rije~ima, to je zna~ilo iskori{tavanje jednog
naroda protiv drugoga, to je zna~ilo sistematsko razjedinjavanje naroda Jugo-
slavije, zna~ilo je sijanje mr`nje i produbljivanje jaza me|u bratskim narodima
Jugoslavije. To je zna~ilo razjedinjavanje, a ne ujedinjenje naroda Jugoslavije
u jednu bratsku ravnopravnu dràvnu zajednicu. Uporno i glupo brbljanje he-
gemonisti~ke klike da su Srbi, Hrvati i Slovenci samo plemena jednog istog na-
roda, imalo je za cilj srbizaciju Hrvata i Slovenaca. Jugoslavija je bila samo
maska za tu srbizaciju, koja se potpuno razotkrila u vrijeme {estojanuarske voj-
ne diktature kralja Aleksandra i Pere @ivkovi}a. Hrvati kao najva`nija nacio-
nalna individualnost me|u ostalim ugnjetenim narodima Jugoslavije davali su
i najè{}i otpor takvoj velikosrpskoj nacionalnoj politici.” (tom 13, str. 97.) U
izve{taju na Drugom zasedanju AVNOJ-a u Jajcu 29. novembra 1943. godine,
Tito dalje redukuje svoju tezu, pa kaè da su Hrvati, Makedonci i drugi narodi
ugnjetavani od “{ake velikosrpskih hegemonista.” (tom 17, str. 258.) Ali i tu
pominje “dvadesetogodi{nje ropstvo slovena~kog i hrvatskog naroda” (str.
263.) koje im nije moglo oduzeti nacionalna obele`ja.
I u deklaraciji, kojom je okon~ano to zasedanje, govori se da su u toku ra-
ta skr{eni “ostaci velikosrpske hegemonisti~ke politike.” (str. 288.) Pored pro-
klamovanja federalnog ure|enja, èstoko je optuèna jugoslovenska emigrant-
ska vlada s tvrdnjom da su u njenom sastavu ostali “najzagrièniji velikosrpski
elementi na ~elu s Draòm Mihailovi}em i Petrom @ivkovi}em, iako on for-
malno nije ~lan vlade. To je vlada otvorenog bratoubila~kog rata i {ovinisti~-
kog terora, vlada slu`be fa{isti~kim okupatorima, vlada izrazito antidemokrat-
ska, koja svesno radi na razbijanju i cepanju Jugoslavije.” (str. 289.) U poseb-
noj odluci kojom se oduzimaju prava zakonite vlade i kralju zabranjuje povra-
tak u zemlju, tvrdi se da su sve jugoslovenske izbegli~ke vlade preko “svojih
agenata u zemlji i svoje takozvane “Jugoslovenske vojske u otad`bini” organi-
zovale sistematsko masovno istrebljivanje muslimana, Hrvata i srpskih rodo-
ljuba u cilju da fizi~kim istrebljivanjem ovih stvore uslove za osnivanje Velike
Srbije, ~ime su direktno pomogle Hitlerovu politiku istrebljenja na{ih naroda i
navukle na sebe odgovornost za masovna zverstva i zlo~ine po~injene nad na-
{im narodima.” (str. 294.) Po okon~anju zasedanja AVNOJ-a, Tito je 30. no-
vembra odrào sastanak sa ve}nicima iz Hrvatske i tu naglasio: “U narodnoo-
928
slobodila~koj borbi Hrvatska igra va`nu ulogu, jer su Hrvati i Hrvatska bili no-
sioci borbe protiv velikosrpske reakcije.” (str. 302.) Iz Jajca je Tito poslao i pi-
smo Centralnom komitetu Komunisti~ke partije Albanije, datirano 2. decem-
bra 1943, kojim izraàva stav da “Albanci na Kosovu i Metohiji imaju pravo
da se opredijele kuda ho}e i kako èle.” (Tom 18, str. 5.) Me|utim, taj problem
treba ostaviti za posleratno re{avanje. “Postavljati danas pitanje prisajedinjenja,
to stvarno zna~i liti vodu na mlin raznih reakcionara, pa i samog okupatora, ko-
ji ho}e da ometu oruànu borbu naroda raspirivanjem za njih bezopasnog i ne-
aktuelnog pitanja.” (str. 6.) Istovremeno, Tito razume problem s kojim se suo-
~avaju albanski komunisti u borbi protiv okupatora, s obzirom da u slu~aju Ko-
sova i Metohije “razne reakcionarne klike poku{avaju da ometu tamo oruàni
ustanak protiv okupatora i prikaù na{ pokret kao velikosrpski.” (str. 6.)
f) Dokazi o li~nim Brozovim naredbama za bombardovanje

srpskih gradova i po{teda Zagreba
Titova sabrana dela iz ratnog perioda sadrè i dokaze da je on li~no nare-
|ivao savezni~ka bombardovanja mnogih srpskih gradova, u kojima je vi{e ci-
vila poginulo nego od dejstava nema~ke avijacije. Tako Tito 19. aprila 1944.
depe{om poru~uje [tabu Tre}eg korpusa Narodnooslobodila~ke vojske Jugo-
slavije: “Javite odmah koje va`ne vojni~ke objekte treba bombardovati. Po{to
bombardovanja odre|ujemo mi, to morate paziti da se daju zaista samo va`ni
objekti i grupisanja neprijateljskih trupa.” (tom 20, str. 9.) Svim jedinicama pod
svojom komandom Tito je, 11. juna 1944. godine, poslao slede}u naredbu: “Sa-
vezni~ka vazduhoplovna pomo} na{im snagama od sada bi}e ve}a. Da bi se
ovo ostvarilo nare|ujem da se savezni~kim vojnim misijama i specijalno oda-
slatim vazduhoplovnim oficirima stalno daju slijede}i detaljni podaci: 1. Sva
neprijateljska kretanja, koncentracije, namjere neprijatelja, razna slagali{ta,
aerodromi i aktivnost neprijateljske avijacije. 2. Gradovi i sela koje drè parti-
zani, putevi koje koriste partizani i maksimalan broj na{ih transportnih vozila
na tim putevima, granice slobodne teritorije, napredovanje na{ih i neprijatelj-
skih snaga. 3. Zahtjeve za bombardovanje trenutnih takti~kih ciljeva neka po-
stavljaju sami {tabovi. 4. Vrhovni {tab NOV i POJ }e obezbijediti bombardo-
vanja u skladu ve}ih operacija na{ih snaga, strategijska bombardovanja, dava-
ti prvenstvo bombardovanjima na pojedinim sektorima itd.” (str. 147.) Nakon
{to su srpski gradovi po Titovom nalogu razoreni i masa njihovog stanovni{tva
poubijana, Tito 15. januara upozorava Vladimira Velebita, koji se u tom trenut-
ku zatekao u diplomatskoj misiji u Londonu i ostvario kontakt s Paveli}evim
izaslanikom: “Na{a je èlja ne samo da {tedimo hrvatski narod nego i sela i gra-
dove od razaranja, osobito Zagreb.” (tom 26, str. 14.) Po Titovom mi{ljenju,
“va`no je da to hrvatska vojska (usta{e i domobrani, nema {ta tre}e – prim. V.
[.) i sama pomogne. Sprije~iti na taj na~in {to }e odmah ustati protiv Nijema-
ca.” (str. 14.)
929
g) Brozova tuma~enja pojma “hrvatska vojska”” i susreti
sa Draòm Mihailovi}em
I partizane u Hrvatskoj Tito je znao da nazove “hrvatskom vojskom”, ma-
da je u tamo{njim jedinicama uvek bilo neuporedivo vi{e Srba nego Hrvata. U
pismu [tabu Drugog korpusa od 6. decembra 1943. godine, Tito se raduje oma-
sovljenju partizanskih jedinica, pa kaè: “Uskoro }e procenat Hrvata u na{im
jedinicama u Hrvatskoj nadma{iti Srbe ... Hrvatske jedinice potpuno pokriva-
ju cijelu hrvatsku teritoriju... ^vrsto vo|ena, ova vojska je u stanju da rije{i sva
pitanja u Hrvatskoj. Napominjemo vam da se je hrvatska vojska slomom Itali-
je prili~no naoruàla, mada nije onako kako je to trebalo da bude.” (tom 18, str.
22-23.) Tito je znao da }e mu jednog dana biti itekako potrebno da se srpske
partizanske jedinice, jo{ u vreme kad u njima skoro uop{te nije bilo Hrvata, na-
zovu “hrvatskim”. S druge strane, neprekidno izjedna~ava ratnu ulogu usta{a i
~etnika, pa ~ak tvrdi da su ~etnici pobili desetine hiljada muslimana i Hrvata.
Netremice laù}i, on i u op{irnom ~lanku za ameri~ki ~asopis “Fri vorld”, ob-
javljenom u junu 1944. godine, u tom smislu neistinito interpretira svoj razgo-
vor sa Draòm Mihailovi}em iz septembra 1941, pa veli: “Po{to je Draà Mi-
hailovi}, ne znam iz kojih razloga, i tada pa i dugo kasnije, drào da sam ja Rus,
on je potpuno otvoreno govorio o Hrvatima i svim ostalim narodima Jugosla-
vije. On je, kada sam ga pitao {ta misli o nacionalnom pitanju, izjavio nedvo-
smisleno da Hrvati, muslimani i svi ostali moraju biti najstroè ka`njeni i po-
slije izvjesne odmazde potpuno pot~injeni Srbima. Po{to sam se suprotstavio,
rekao je da je njegovo gledi{te sasvim pravilno, jer su svi Hrvati krivi za usta-
{ke zlo~ine, svi su usta{e i izdajice, koji su prodali Jugoslaviju Nijemcima.”
(Tom 19., str. 171.)
Podnose}i obrazloènje predloga da Predsedni{tvo AVNOJ-a usvoji op{tu
politi~ku amnestiju ~etnika Draè Mihailovi}a, hrvatskih i slovena~kih domo-
brana, Tito 21. novembra 1944. godine potencira da se tu radi o “zavedenim”
ljudima koji su se iz raznoraznih razloga na{li na strani neprijatelja svoje ze-
mlje i naroda. To je opet prilika da se “velikosrpski hegemonisti” navedu kao
glavno i najve}e zlo, pa Tito na slede}i na~in klasifikuje uzroke iz predratnog
perioda koji su mnoge ljude odveli na stranputicu: “Prvo, uzroci leè u nacio-
nalnom ugnjetavanju naroda od strane velikosrpskih hegemonista. Drugo,
uzroci leè u raspirivanju mr`nje me|u narodima Jugoslavije od strane biv{ih
vlastodràca. Tre}e, uzroci leè u nacional{ovinizmu koji su kod pojedinih na-
roda razvijali tu|inski agenti, kao {to su usta{e u Hrvatskoj i drugi. êtvrto,
uzroci leè u dvadesetogodi{njoj politici hajke protiv radni~ke klase, a naro~i-
to protiv Komunisti~ke partije, koju su pred narodima prikazivali kao antidr-
àvnu. Peto, uzroci leè u sistematskoj propagandi i kleveti, {to su je, za vrije-
me ovog oslobodila~kog rata, vr{ili ujedinjeni doma}i izdajnici i okupatori pro-
tiv istinskih rodoljuba koji su se na poziv Komunisti~ke partije digli na oru`je
i pod njenim vo|stvom branili, s oru`jem u ruci, svoju nezavisnost i svoje ì-
vote. [esto, uzroci leè u sistematskoj propagandi u zemlji i inostranstvu: da
nije vrijeme za dizanje na ustanak i da treba ~ekati na znak za borbu protiv oku-
patora.” (tom 25, str. 31.)
930
h) Okosnica Brozove antisrpske politike posle Drugog svetskog rata
Kako je Tito bio neverovatan laòv upe~atljivo svedo~i zapisnik o njego-
vom razgovoru sa Vinstonom êr~ilom 15. avgusta 1944. godine. Vo|a jugo-
slovenskih komunista tom prilikom decidno tvrdi da mu nije namera da u Ju-
goslaviji uvede komunisti~ki sistem, kao i da se njegovi partizani rukovode de-
mokratijom i slobodom li~nosti kao osnovnim politi~kim principima. Prema
Titovim re~ima, “sve evropske zemlje moraju imati demokratske sisteme po-
slije rata, i Jugoslavija ne smije biti izuzetak.” (tom 22, str. 46.) I njegove paro-
le o bratstvu i jedinstvu su uvek bile samo {uplje fraze jer svoje antisrpske ani-
mozitete Tito nije bio u stanju da prikrije ni u direktnom saobra}anju sa Pokra-
jinskim komitetom Komunisti~ke partije za Srbiju. Tako njegove ~lanove u pi-
smu od 17. septembra 1944. godine o{tro kritikuje povodom sadràja cirkular-
nog pisma koje su prethodno uputili svom ~lanstvu. On upravo skolasti~ki ce-
pa dlaku na ~etvero, zameraju}i srbijanskim komunistima da su “upali u pra-
zna i pogre{na razmatranja”, a posebno im prigovara zbog “pogre{nih” zaklju-
~aka u pogledu uloge i zna~aja Srbije u predstoje}im zbivanjima.
Upravo taj fragment je najzna~ajniji, jer predstavlja okosnicu kompletne
Titove antisrpske politike nakon Drugog svetskog rata. Tito pi{e: “U ~emu je
zna~aj Srbije u posljednje vrijeme, poslije Drugog zasijedanja AVNOJ-a? U to-
me {to se u Srbiji sakupila centralna reakcionarna grupa, povezana sa svim re-
akcionarnim grupama u Jugoslaviji, pomagana od reakcionarnih krugova iz
Engleske i Amerike i od njema~kog okupatora. Iz takvog poloàja sasvim je
nu`no proizlazilo da su svi reakcionari {pekulisali na pitanju Srbije. Ali bi bilo
nepravilno re}i, kao {to vi ~inite, da srpski narod igra nekakvu vode}u ulogu u
“re{avanju budu}nosti ostalih naroda Jugoslavije”. [ta to zna~i, govore}i jezi-
kom prakse? To zna~i da narod u Srbiji osloba|a druge narode – Makedonce,
Crnogorce itd. To, me|utim, nije ta~no. I moè kod mnogih izazvati pogre{nu
predstavu o tome kako srpski narod osloba|anjem drugih naroda istovremeno
treba da stekne i neku ve}u, vode}u ulogu. Pravilno je re}i da se srpski narod
moè osloboditi samo u zajedni~koj borbi s ostalim narodima Jugoslavije i da
u toj zajedni~koj borbi ne moè do}i do svoje vlastite slobode ako ne uni{ti raz-
ne hegemonisti~ke klike. U toj borbi on obezbje|uje svoju nezavisnost i svoju
ravnopravnost s ostalim narodima Jugoslavije. Tu stvar je trebalo postaviti ta-
ko, a ne pri~ati o nekoj vode}oj ulozi, misiji ili sl. Srbije u Jugoslaviji. Takav
va{ stav i takvu politiku ne bi mogao da razumije nijedan od ugnjetenih naro-
da Jugoslavije, a mogli bi samo da {kode narodu u Srbiji, ~vrstini i stvarnom
jedinstvu narodnooslobodila~kog pokreta u Srbiji.” (tom 23, str. 165.)
i) Poku{aj pridobijanja vrhu{ke Rimokatoli~ke crkve za
li~nu Brozovu diktaturu
Svestan isklju~ive zasnovanosti ve{ta~ke hrvatske nacije na rimokatoli~-
kom ekskluzivizmu, Tito je ve} 1945. godine poku{ao da vrhu{ku Rimokato-
li~ke crkve u Hrvatskoj pridobije za svoj totalitarni politi~ki projekat i li~nu
931
diktaturu, uvijaju}i ih u pla{t hrvatskih nacionalnih interesa. Tako je u Zagrebu
5. juna te godine primio delegaciju katoli~kog sve{tenstva koju je predvodio
pomo}ni zagreba~ki biskup Franjo Salis – Sevis, kao zamenik nadbiskupa Ste-
pinca. Izrazio je radost {to visoki crkveni dostojanstvenici pokazuju puno raz-
umevanje za aktuelna politi~ka zbivanja i èlju da sara|uju sa novim vlastima.
Iznose}i sopstveno mi{ljenje o budu}im odnosima crkve i dràve on je sop-
stvenu viziju instrumentalizacije crkvene organizacije ovako izrazio: “Moram
vam re}i da ja, kao Hrvat, nisam bio zadovoljan drànjem jednog dijela kato-
li~kog sve{tenstva u ovim te{kim historijskim momentima, koji su stajali veli-
kih `rtava. Oprostite mi moju iskrenost, ali ja govorim otvoreno, onako kako
mislim: nisam bio zadovoljan. Samo, to ne zna~i da mi osu|ujemo, niti da ja
osu|ujem sve}enstvo uop}e. Mislim da vi znate da se veliki dio sve}enstva, i
to ba{ mla|eg, odbio od starih sve}enika, naro~ito od sljedbenika velikog [tro-
smajera – sljedbenika jugoslovenske ideje. Razumije se, nama je u toku same
borbe bila stalno pred o~ima misao vodilja da je pitanje religije duboko ukori-
jenjeno u na{em narodu i da se to pitanje, kao i pitanje crkve i odnosa crkve
prema dràvi, ne moè rije{iti dekretom, jer su takva rje{enja uvijek trpjela ne-
uspjeh i {tetila zajednici, op}oj narodnoj stvari. Rukovode}i se tom mi{lju, tom
idejom vodiljom, mi smo se i sada prihvatili posla, da se dogovorimo i da na-
|emo najpogodnije rje{enje. @elio bih – ja sam to iznio i pred monsinjorom
Svetozarom Ritigom – da se izradi jedan elaborat o tome kako vi mislite da bi
trebalo rije{iti pitanje katoli~ke crkve u Hrvatskoj; mi }emo isto tako razgova-
rati i s pravoslavnom crkvom. Sa svoje strane, rekao bih da na{a crkva treba da
bude nacionalna, da se vi{e prilagodi naciji. Mo`da vam je malo ~udnovato {to
ovako ~vrsto zastupam nacionalnost. Ali proliveno je isuvi{e krvi, vidio sam
isuvi{e narodnih patnji, pa èlim da katoli~ko sve}enstvo u Hrvatskoj bude na-
cionalno, dublje povezano sa narodom nego {to je povezano sada. Moram
otvoreno re}i da ne preuzimam pravo da osu|ujem Rim, va{u vrhovnu rimsku
instancu. Ne, to ne}u. Ali moram kazati da tu gledam na stvari kriti~ki, jer je ta
instanca uvijek naginjala vi{e Italiji nego na{em narodu. Ja bih èlio da kato-
li~ka crkva u Hrvatskoj sada, kada postoje svi uslovi za to, ima vi{e samostal-
nosti.” (tom 28, str. 86-87.)
Me|utim, kako su rimokatoli~ki prelati navikli da druge instrumentalizu-
ju, a ne da sami postanu ne~ije sredstvo, ubrzo je do{lo do sukoba sa Titovim
reìmom. Biskupska konferencija pod Stepin~evim rukovodstvom svojim ver-
nicima je 20. septembra 1945. godine uputila “pastirsko pismo”, kojim se dis-
tancirala od nove vlasti i raspisanih izbora za ustavotvornu skup{tinu. Tito je
na to reagovao ~lankom u “Borbi” 25. oktobra 1945. godine, kojim je pokazao
sujetu povre|enog diktatora, ali i prvi put izneo su{tinske ~injenice o temeljitoj
crkvenoj kompromitaciji u toku rata. U ~lanku stoji: “Takozvano pastirsko pi-
smo, potpisano od svih biskupa koji se nalaze u zemlji, na ~elu s nadbiskupom
Stepincem, svojom sadrìnom jasno potvr|uje da su njegovi inicijatori dubo-
ko neprijateljski raspoloèni prema novoj, federativnoj Jugoslaviji. Sadrìna
pisma, i vrijeme u koje je ono izdano, tako|er potvr|uje da je ono potpuno u
932
skladu s planskom hajkom i napadima svih neprijatelja nove, preporo|ene Ju-
goslavije, tj. Federativne Demokratske Jugoslavije. Dvije su stvari na koje se
gospoda biskupi najvi{e pozivaju u svojoj poslanici: progon sve}enika i agrar-
na reforma, iako oni to ne nazivaju agrarnom reformom, ve} oduzimanjem
imovine crkvi. U svojoj poslanici gospoda biskupi idu tako daleko da ka`nja-
vanje krvolo~nih usta{kih kolja~a koji su bili sve}enici identifikuju s progonom
crkve. Gospoda biskupi se juna~e i govore kako su oni spremni na borbu, pa
ma platili to svojim ìvotima. Protiv koga su spremni na borbu? Razumije se,
protiv narodne vlasti, protiv tekovina narodnooslobodila~ke borbe, protiv no-
ve, demokratske Jugoslavije – drugim rije~ima protiv ogromne ve}ine naroda
Jugoslavije.” (tom 29, str. 126.)
Tek sada Tito otvara problem pona{anja rimokatoli~kog klera u toku rata,
kad su prelati odbili da se povinuju njegovim politi~kim zahtevima. Po~inje re-
torskim pitanjima: “Za{to gospoda biskupi nisu, recimo, izdali takvu poslanicu
i ~itali je u svim crkvama za vrijeme Paveli}a i Nijemaca protiv onih stra{nih
klanja Srba u Hrvatskoj, gdje je izginulo stotine i stotine hiljada èna, djece i
ljudi? Za{to se nisu onda bunili protiv tih stra{nih usta{kih zlo~ina koji su u{li
za vje~ita vremena kao najve}a mrlja u historiju hrvatskog naroda? Za{to go-
spoda biskupi nisu izdali takvu poslanicu i dali je ~itati u svim crkvama protiv
klanja i strijeljanja koja su vr{ili usta{e i Nijemci nad desetinama hiljada Hrva-
ta, najboljih sinova hrvatskog naroda? Za{to se nisu bunili protiv najstra{nije
ljudske klaonice – logora u Jasenovcu, gdje su usta{e podjednako uni{tavali i
Srbe i Hrvate na desetine i stotine hiljada? Za{to onda nisu bili spremni dati
svoje ìvote kao duhovni pastiri za stotine hiljada hri{}ana, a sada izjavljuju da
su spremni na svaku `rtvu zbog agrarne reforme i svojih li~nih interesa? Nije
li to malo ~udno i suvi{e prozirno? Znadu li ko su bili oni sve}enici za koje se
sada oni zauzimaju? To su bili okorjeli usta{e-kolja~i i duhovni inspiratori usta-
{kih pokolja. Jesu li ikad ijednoga takvog zlo~inca osudili ili izop}ili iz crkve?
Nisu, ve} obratno. Oni ho}e iz njih na~initi mu~enike. Oni se zauzimaju za gro-
bove onih zlikovaca, usta{kih kolja~a, koje je dostigla ruka narodne pravde. A
za{to se ne zauzimaju za grobove usta{kih `rtava? Za grobove one sitne nevi-
ne djece koja su ginula od krvni~kog noà na maj~inim grudima? Jesu li ikad
i{li na grobove u kojima leè hiljade i hiljade nevinih usta{kih `rtava? Nisu. [ta
to zna~i? To zna~i da su njima draì grobovi usta{kih kolja~a nego grobovi ne-
vinih `rtava.” (str. 126-127.)
Re~ je tu, pre svega, o grobovima usta{a i domobrana, negde oko petnaest
hiljada, koje su partizani streljali kod Blajburga. Tito potom navodi i neke kon-
kretne primere neposrednog zlo~ina~kog delovanja rimokatoli~kog klera, po-
novo koriste}i retorsko pitanje kao efektnu stilsku figuru: “Znadu li oni da su
se u [irokom Brijegu u Hercegovini, zajedno s Nijemcima i usta{ama, borili i
mnogi fratri protiv na{e oslobodila~ke vojske? Oni su tu, razumije se, izginuli
zajedno s Nijemcima i usta{ama, i ovi sada to nazivaju progonom crkve. Za{to
je ba{ Hercegovina i Bosna dala najvi{e usta{kih vo|a i kolja~a? Krvnik Pave-
li} i mnogi njemu sli~ni bili su |aci {kola kojima su rukovodili redovnici. Re-
933
dovni~ke {kole i gimnazije u Bosni i Hercegovini bile su glavni rasadnik mr-
`nje me|u Hrvatima protiv Srba i muslimana. [kole franjevaca i redovnika
usadile su u srce hrvatskog naroda u Hercegovini i Bosni stra{nu mr`nju ~iji su
se rezultati ispoljili pod kriminalnim zlikovcem Paveli}em... Mnogi od onih
koji su ga zaveli umakli su ruci narodne pravde. Druge sada ovi ho}e da za{ti-
te... Znate li vi da su se maleni ostaci usta{kih grupica nazvali kriàrima i da
pod tim imenom ubijaju mirne seljake i putnike? Oni pozivaju u svoje redove
u ime Boga, u ime Paveli}a, u ime Ma~eka itd., razne zavedene ljude. Pod ~i-
jim uticajem? Pod uticajem raznih starih, skrahiranih politi~ara i propagande,
sli~ne pastirskom pismu... Ono smeta konsolidaciji na{e zemlje. Ono sije mr-
`nju me|u narodom, osobito kada ga tuma~e sve}enici usta{ki nastrojeni. Ono
unosi onaj nemir u narod koji moè dovesti do r|avih posljedica ako se na vri-
jeme ne sprije~i ta {tetna propaganda.” (str. 127.) Pri kraju ~lanka Tito li~no
Stepinca proziva: “Iz izjava g. nadbiskupa Stepinca i nekih drugih crkvenih do-
stojanstvenika da su oni spremni ustrajati u borbi po cijenu li~nih `rtava, ja mo-
gu izvu}i samo jedan zaklju~ak: da su se svi oni mirili sa stanjem pod Paveli-
}em, ne iz straha ve} iz ideolo{kih razloga.” (str. 128.)
Po~etkom novembra 1945. godine, Tito u izjavi dopisniku francuskog li-
sta “Imanite” neka pitanja dodatno precizira, obja{njavaju}i sopstvene stavove
i politi~ku poziciju jugoslovenskog komunisti~kog reìma. Izme|u ostalog, on
veli: “Pravoslavno sve}enstvo, u velikoj ve}ini, vezano je za narod i ima loja-
lan i rodoljubiv stav. Jedan dio katoli~kog sve}enstva, naro~ito dio visokog
sve}enstva, crkvenih velikodostojnika, odigrao je nedoli~nu ulogu za vrijeme
rata. Ovi ljudi su ve} prije rata bili nadahnuti ~isto fa{isti~kim tendencijama. Za
vrijeme okupacije sara|ivali su sa okupatorom i paktirali protiv naroda. Izvje-
sni sve}enici, u saradnji s okupatorom i usta{ama, vr{ili su zlo~ina~ka djela, na-
ro~ito nad pravoslavnim stanovni{tvom, Srbima, i rodoljubivim hrvatskim ka-
tolicima. O tome treba voditi ra~una. Kod nas je katoli~ka crkva jaka po svo-
joj organizaciji i ima potporu Vatikana. Ona je glavna snaga reakcije, jer je fa-
{izam kod nas uni{ten. Govori se o proganjanju crkve u Jugoslaviji. To je jed-
na besmislica. Poslije oslobo|enja niko ovdje nije proganjao crkvu, niko nije
proganjao ni sve}enike ni vjernike. Ali, mi smo imali strog stav prema pozna-
tim zlo~incima, prema onim sve}enicima koji su izvr{ili ili rukovodili pokolji-
ma Jugoslovena. Na{ je zadatak bio da ih kaznimo. Uostalom, to je narod zah-
tijevao. Mi nismo dirnuli ni u jednog drugog sve}enika, iako su, me|utim,
mnogi od njih radili u korist usta{a i blagosiljali kolja~ke fa{isti~ke bande. Mi
smo proganjali samo one koji su se s oru`jem u ruci borili protiv naroda koji
se borio protiv okupatora, za oslobo|enje otad`bine.” (str. 134.)
j) Kolaboracija sa Nemcima i usta{ama
Mada je Draù Mihailovi}a i njegove ~etnike neprekidno optuìvao za sa-
radnju sa okupatorom, Tito je i sam ulazio u kolaboraciju sa Nemcima i usta-
{ama. Podaci o tome decenijama su prikrivani, a posle Titove smrti obelodanio
ih je Vladimir Dedijer, da bi Mi{a Lekovi} napisao ~itavu knjigu o takozvanim
934
“martovskim pregovorima” iz 1943. godine. Nakon velike nema~ke operacije
“Vajs I” rukovodstvo partizanskog pokreta Nemcima je ponudilo saradnju i
pakt o nenapadanju, kako bi nesmetano moglo da se obra~una sa ~etni~kim je-
dinicama. U to vreme i Nemci i partizani najvi{e su strepeli od angloameri~-
kog iskrcavanja na jadranskoj obali, ~ijim snagama bi se ~etnici sasvim sigur-
no priklju~ili. Zato je Nemcima obra~un s Mihailovi}em bio prioritetan, ali ni-
su odustajali ni od eliminisanja Titovih snaga posle toga. Hitlerov ministar ino-
stranih poslova fon Ribentrop rekao je, 19. decembra 1942. godine, svom ita-
lijanskom kolegi grofu ]anu da su ~etnici opasniji od komunista. îtave 1942.
godine partizani su bili u kriti~noj situaciji jer su omrznuti u srpskom narodu.
Tome je “u mnogome doprineo i od Vrhovnog partizanskog {taba i Josipa Bro-
za Tita li~no inicirani kurs o{trog obra~una sa svim “aktuelnim i potencijalnim”
neprijateljima partizana. Posledica tog kursa (nazvanog “levo skretanje”, odno-
sno “leva devijacija”), pogre{nog u svakom pogledu, bila je, da su partizani bi-
li skoro potpuno onemogu}eni u Crnoj Gori, Hercegovini, Sandàku i isto~noj
Bosni.” (Kazimirovi}, op. cit., knjiga ~etvrta, str. 1046.)
Nema~ka operacija “Vajs II” sabila je Titove snage na prostoru izme|u
Glamo~a, Livna, Jajca i Bugojna, prete}i im potpunim uni{tenjem. Potom je
planirano i uni{tenje ~etnika. Tito je tada, preko zarobljenog nema~kog majo-
ra [trekera, uspostavio vezu sa nema~kom komandom i ponudio primirje. Stre-
pe}i od sovjetskog reagovanja na taj kolaborantski ~in, “a mo`da i iz oprezno-
sti, koja je poticala iz uro|ene mu brige za vlastitu sigurnost (iz prevelike bri-
ge za sopstvenu sigurnost on je tokom borbi preme{tao po nekoliko puta ~ak i
ve}e jedinice s jednog na drugi poloàj), ponudu Nemcima za otpo~injanje pre-
govora Tito nije li~no potpisao. Ta ponuda nije poslata ni u ime Vrhovnog {ta-
ba, ve} u ime jedne vojne jedinice.” (str. 1056-1057.) Nemcima je nudio parti-
zansko povla~enje s njima va`nih strate{kih prostora, obustavljanje sukoba i
orijentaciju na potpuno razbijanje ~etnika. “Bio je to, polaze}i ve} od same na-
mere Vrhovnog partizanskog {taba, krupan doga|aj, vrlo krupan, ali koji je, iz
raznih razloga, u Jugoslaviji pre}utkivan tokom vi{e decenija. Kad se pak po-
~elo o tome pisati, sve je ~injeno da se ceo slu~aj predstavi, pre svega, kao jed-
na epizoda jedva i pomena vredna.” (str. 1058.)
I ovo ~ak nije ni bila prva partizanska kolaboracija sa Nemcima, a vrlo je
zna~ajno {to je u tom pogledu inicijativa uvek i{la s Titove strane. Kazimiro-
vi} ukazuje da je “neposredno pred ponudu Vrhovnog partizanskog {taba Nem-
cima za zapo~injanje pregovora o primirju (i razmeni zarobljenika, pored osta-
log), u martu 1943. godine, Glavni partizanski {tab Slovenije uspostavio kon-
takt sa predstavnicima nema~ke vojne obave{tajne slu`be (Abvera) i da je cilj
toga kontakta bio – sklapanje dogovora o primirju izme|u partizana i Nemaca.
Kako iznose nema~ki istori~ari, koji su svoja istraìvanja uglavnom usredsre-
dili na aktivnost vojno-obave{tajne slu`be Vermahta, u ovom krugu mislilo se
tada da su kod partizana sazreli svi uslovi za aran`man s Nemcima, budu}i da
se Tito od kraja 1942. godine “po~eo ose}ati napu{tenim od Rusa”. Pozivaju}i
se na izve{taj predstavnika Abvera u Klagenfurtu, profesora Burgera, istori~ar
935
Leverkin tvrdi da su slovena~ki partizani ve} na prvom sastanku izjavili – da
bi “Tito pod odre|enim okolnostima bio spreman da obustavi borbu protiv Ne-
maca”. Suprotno èlji slovena~kih partizana, predstavnici Abvera u Klagenfur-
tu nisu pokazali zainteresovanost za nastavak jednom zapo~etih razgovora. I to
zato {to im je u me|uvremenu tako nare|eno “s vi{eg mesta”, uz obrazloènje,
da }e “Tito u najskorije vreme biti i tako i tako likvidiran”. Potrebno je nagla-
siti da kontakt predstavnika Glavnog partizanskog {taba Slovenije, kao i kon-
takt Vrhovnog partizanskog {taba nisu bili ni prvi ni poslednji “mirni dodiri”
partizana i Nemaca. Prvi i zna~ajniji kontakt uspostavljen je u leto 1942. godi-
ne kod Livna, a posle pregovora u martu 1943. usledili su kontakti u kontinui-
tetu i oni su potrajali sve do samog zavr{etka rata.” (str. 1058-1059.)
Na poku{aje komunisti~ki orijentisanih istori~ara da Titovu kolaboraciju
objasne taktikom, diplomatskim ispitivanjem protivnika, dobijanjem u vreme-
nu, upozorenjem zapadnim saveznicima itd., Kazimirovi} odgovara: “Iz ne-
ma~kih dokumenata (a drugih dokumenata, uzgred budi re~eno, u stvari i ne-
ma) jasno se vidi, prvo, da su pregovori izme|u predstavnika Vrhovnog parti-
zanskog {taba i Nemaca (svejedno {to Nemci na njih nisu ni gledali kao na pre-
govore) imali svoju duboku osnovu i da se otud nikako ne bi mogli okarakte-
risati ni kao obi~na “kontakt-varka”. Na ovakav zaklju~ak upu}uje ve} i sama
~injenica da su se u partizanskoj delegaciji za pregovore s Nemcima na{la dvo-
jica tako visokih partizanskih rukovodilaca, kakvi su bili Milovan \ilas i Ko-
~a Popovi}. Zatim, na ovakav zaklju~ak upu}uje ve} i sam zapisnik sastavljen
u Gornjem Vakufu, u kojem je ta~no zabeleèno o ~emu partizanska delegaci-
ja èli da vodi razgovor i {ta predlaè. Ako se svemu ovom dodaju i nare|enja
Vrhovnog partizanskog {taba pojedinim jedinicama da obustave sve napade na
nema~ku vojnu silu, prekinu i sa ru{enjem èlezni~ke pruge Zagreb–Beograd,
sve dobija sasvim specifi~ne dimenzije. Takve dimenzije, zapravo, da se obra-
zloènje za odluku Vrhovnog partizanskog {taba za dogovor s Nemcima u
martu 1943. moè na}i jedino u proceni Josipa Broza da se kraj rata bliì, da
se Nema~ka nalazi pred kona~nim porazom i da, otud, Nemci vi{e i nisu glav-
ni neprijatelji, ve} – pripadnici vojske generala Mihailovi}a, koji bi, uz pomo}
zapadnih saveznika (u ~ije je iskrcavanje tada verovao i Tito) lako mogli da us-
postave staru vlast u Jugoslaviji.” (str. 1059-1060.)
Da bi {to pre sklopio povoljan aran`man s Nemcima, Tito ih je uveravao
da nema nikakvog razloga da vodi borbe protiv njihove vojske, kao i da su do-
tad partizani u sukobe ulazili isklju~ivo brane}i se. Obe}avao im je da }e se
partizanske jedinice svim snagama suprotstaviti eventualnoj anglo-ameri~koj
invaziji na jadransku obalu. Titova delegacija je ve} u Gornjem Vakufu slu`be-
no saop{tila nema~kim oficirima: “U nacionalnom ~etni~kom pokretu mi vidi-
mo najve}eg i najopasnijeg neprijatelja, po{to ~etnici teè da stvore Veliku Sr-
biju, a nas da istisnu. Pod takvim okolnostima mi nemamo vi{e nikakvog po-
voda da se borimo protiv nema~ke vojske, niti da nanosimo {tete nema~kim in-
teresima u celoj zemlji, bilo vojne ili privredne prirode, a tako|e i interesima
936
saobra}aja. Mi ne traìmo nikakvu protivuslugu. Treba nam samo dati priliku
da se borimo protiv ~etnika da bismo ih uni{tili.” (str. 1064.) Slu`bena bele{ka
koja sadrì sve elemente sporazuma osamdesetih godina je u celosti objavlje-
na u vi{e istoriografskih dela, prvi put u drugom tomu Dedijerovih “Novih pri-
loga za biografiju Josipa Broza Tita”. Sam Tito, ose}aju}i valjda da }e to usko-
ro postati predmet rasprava, pred svoju smrt, u govoru na godi{njici bitke na
Neretvi, 12. novembra 1978. godine, pomenuo je te pregovore, tvrde}i da je
njihov cilj bio samo razmena zarobljenika i optuùju}i svoje saradnike da su
prekora~ili ovla{}enja. Tek posle ~etiri godine, kad Tita nije bilo, usudio se Ko-
~a Popovi} da kaè da je ta Titova tvrdnja neosnovana.
Kazimirovi} u ovoj svojoj knjizi daje {ire izvode iz jedne dosad slabo po-
znate nema~ke slu`bene bele{ke od 31. marta 1943. godine, koju su sastavili
oficiri Abvera na osnovu razgovora s Titovim izaslanikom Vladimirom Vele-
bitom. “U tom aktu zabeleèno je, da je Velebit, pored ostalog, izjavio: “Prema
na{em mi{ljenju, i kako nam je to neoficijelno stavljeno do znanja, Nemci ne-
maju nikakvih teritorijalnih aspiracija na biv{em jugoslovenskom prostoru, ve}
imaju sada samo strategijske i privredne, eventualno i politi~ke interese. Oni }e
otud, svejedno kako se rat zavr{io, po njegovom okon~anju napustiti zemlju”.
Isti~u}i da se narodnooslobodila~ki pokret zalaè za slobodnu Jugoslaviju, u
kojoj sva slovenska plemena treba da imaju ista prava i u kojoj ne bi vladali sa-
mo Srbi, Velebit je rekao, “da NOP otud vidi u nacionalnom ~etni~kom pokre-
tu svog najve}eg i najopasnijeg neprijatelja, koji èli da stvori velikosrpsku dr-
àvu”.
Slede}e {to je Velebit rekao nema~kim obave{tajnim oficirima, bilo je:
“Pod ovim okolnostima, mi nemamo nikakvog razloga da se vi{e borimo pro-
tiv nema~ke vojske i ne èlimo da {tetimo nema~kim interesima u zemlji, bilo
da su oni vojne ili ekonomske prirode. Nikakve kontrausluge za to mi ne tra-
ìmo, nama treba samo da se da prilika da se borimo protiv ~etnika da ih uni-
{timo. Da }e pri tom stradati i Italijani, to je za àljenje, ali to je sudbina “save-
zni{tva”!” Vladimir Velebit je u Sarajevu izjavio i to, “da je èlja Vrhovnog {ta-
ba NOVJ, da se povu~e u jednu odre|enu oblast, pre svega u neki ~etni~ki kraj.
Geografski bi to mogla da bude oblast na zapadu sa granicom na Neretvi, a na
severu pravcem Konjic – Kalinovik – Fo~a.” (str. 1071-1072.) Ostatak slu`be-
ne bele{ke sadrì detaljna Velebitova opanjkavanja ~etnika i Mihailovi}a. Tito-
vo poverenje u Nemce nedugo zatim je dovelo do partizanske katastrofe na Su-
tjesci.
k) U~vr{}ivanje komunisti~ke diktature po
avnojevskom antisrpskom receptu
Po ulasku u Beograd oktobra 1944. godine, Titove jedinice po~inju {irom
Srbije masovne likvidacije ne samo ratnih protivnika, nego i sveg ideolo{ki
sumnjivog i nepouzdanog stanovni{tva. Trista hiljada novih boraca prinudno je
mobilisano u Srbiji i skoro bez ikakve prethodne obuke upu}eno na Sremski
937
front, gde su masovno ginuli. Vasa Kazimirovi} skre}e pa`nju u svojoj knjizi
na svedo~enje nekada{njeg Titovog li~nog pratioca Bo{ka ôli}a o ~vrstim va-
tikanskim vezama njegovog vrhovnog komandata, {to svakako treba dovesti u
vezu i sa tvrdnjama Zorana Nenezi}a da je Tito bio mason i pripadao strogo
konspirativnoj vatikanskoj loì krajnje reakcionarnog karaktera. Kako je Bo-
{ko ôli} ispri~ao Pavlu Popovi}u Crnom, a ovaj to objavio 1. maja 1994.
godine u beogradskoj “Politici”, u ~lanku “Tajno putovanje u Vatikan”, pa Ka-
zimirovi} preneo, “on je pratio Tita i kad je ovaj, u najve}oj tajnosti navodno
putovao u Vatikan, na dogovor sa papom. Papa treba da je tada Tita (ne zna se
po koju cenu, kako iznosi Pavle Popovi} Crni) obavezao: 1) da se ne osloba|a
logor Jasenovac, 2) da svojim poznatim uticajem na êr~ila odvrati britanske
vojne snage od bombardovanja Zagreba, i 3) da uti~e na êr~ila kako treba
bombardovati Beograd (toboè zbog Nemaca). Poklanjaju}i punu veru kaziva-
nju Bo{ka ôli}a, Pavle Popovi} Crni kaè da to {to je izneseno “predstavlja
svojevrsnu crnu kutiju” i da je ôli} zbog te tajne, posle rata, u periodu Infor-
mbiroa, najsvirepije mu~en na Golom otoku: stavljana mu je gromada merme-
ra od preko sto kilograma na gole grudi u leè}em poloàju. Vezanih uz to i no-
gu i ruku, on je mu~eni~ki disao, a drugi su velikim ~eki}em udarali po mer-
mernoj gromadi.” (str. 1369.)
Kako mu je kralj Petar II Kara|or|evi} pod êr~ilovim pritiskom obezbe-
dio me|unarodno-pravni kontinuitet jugoslovenske dràve i legalizovao AV-
NOJ, Tito je reìrao pod dirigovanim uslovima parlamentarne izbore, falsifiko-
vao njihove rezultate i u~vrstio komunisti~ku diktaturu po avnojevskom anti-
srpskom receptu. “Upravo odlukama u Jajcu stvorena je osnova za teritorijal-
nu podelu Jugoslavije po {emi Kominterne; ta podela bila je usmerena na su-
zbijanje “velikosrpstva” i “velikosrpske hegemonije” u Jugoslaviji. Odlukama
u Jajcu, a na liniji Kominterne, stvoreni su uslovi za suzbijanje srpskog fakto-
ra i kroz onemogu}avanje srpskom narodu da se integri{e u jednu jedinicu. Sve
u svemu, rezultat “avnojske federativne formule” bi}e, u datom ~asu, stavlja-
nje Srbije pod kontrolu antisrpske koalicije, prvo Ustavom iz 1963., a zatim
Ustavom iz 1974. godine i, zatim, pretvaranje avnojskih administrativnih gra-
nica u dràvne – onda kada bude do{lo do drugog razbijanja Jugoslavije, od-
nosno progla{enja republika u nacionalne dràve sa atributima politi~kog, eko-
nomskog i kulturnog suvereniteta. Upravo polaze}i od avnojskih odluka i
Ustava iz 1974. godine, Evropska zajednica je stvorila svoj plan za uklanjanje
socijalisti~ke Jugoslavije sa istorijske scene i sa geografske karte.” (str. 1322-
1323.)
Posleratno normativno i politi~ko provo|enje odluka Drugog zasedanja
AVNOJ-a po srpski narod je bilo fatalno. “Kad se uzme u obzir {ta su u stvari
zna~ile odluke AVNOJ-a u Jajcu, i ima u vidu {ta se sve na kraju krajeva zbi-
lo, proizlazi da su Srbi, bez kojih ni do samog AVNOJ-a nikad ne bi moglo do-
}i (u vreme AVNOJ-a Srbi su jo{ uvek ~inili 90 odsto partizanskih vojnih sna-
ga) uistinu vodili rat protiv svojih interesa, a najvi{e u korist etni~kog i terito-
rijalnog ujedinjenja Hrvata, Slovenaca i muslimana. U ovom svetlu, odluke u
938
Jajcu zna~ile su u biti veliku pobedu antisrpskih snaga. Da do te pobede, me-
|utim, ne bi do{lo, a ponajmanje bi ona mogla biti tako velika da te antisrpske
snage nisu imale podr{ku srpskih komunista, izvan svake je sumnje. Oni su bi-
li ti koji su se i sami upinjali da dokaù da je Jugoslavija, stvorena 1918. godi-
ne, bila “versajska tvorevina” i da je u njoj dominirala “velikosrpska hegemo-
nija”. Na osniva~kom kongresu KP Srbije, odrànom u maju 1945. godine, sve
je to posebno istaknuto i, ~ak, zaklju~eno – da je i u uslovima nove Jugoslavi-
je, “borba protiv velikosrpske hegemonije jedan od glavnih zadataka srpskih
komunista”. Nezavisno od toga kakve su stavove zauzeli, i zauzimali, srpski
komunisti, bolje re~eno komunisti Srbije, posle AVNOJ-a, i u kojoj meri su oni
bili nekriti~ki prema odlukama u Jajcu, jedna istina ostala je da prkosi mraku
zaborava. A ta istina je da su odluke AVNOJ-a u Jajcu, nasuprot mnogim tvr-
|enjima da je njima kona~no re{eno nacionalno pitanje u Jugoslaviji, u stvari
ponovo otvorile – srpsko pitanje.” (str. 1325.)
Avnojskim odlukama najvi{e su politi~ki profitirali Hrvati, obrnuto pro-
porcionalno koliko su Srbi izgubili. “Pre svega zato {to je tim odlukama u stva-
ri utrt put drugoj hrvatskoj dràvi (posle 1941. godine) iz koje }e, na kraju, kad
Jugoslavija bude ponovo razbijena, izni}i i tre}a – stvorena kao i prva hrvatska
dràva novijeg vremena, usta{ka, uz podr{ku inostranog faktora. Po Franji
Tu|manu, bez AVNOJ-a “sudbina hrvatskog naroda bila bi stra{na”. [to se ti-
~e Srba u Hrvatskoj, oni su relativno brzo dobili priliku da se uvere kuda ih je
AVNOJ odveo. Uprkos deklaracijama i svakojakim partijskim proklamacija-
ma, srpski narod u Hrvatskoj }e, samo desetak godina posle zasedanja AVNOJ-
a u Jajcu, formalno izgubiti pravo na zvani~nu upotrebu svoga jezika, na svo-
je pismo, pravo na svoje {kole, {tampu... Upravo u vreme zasedanja AVNOJ-a
u Jajcu, kad se o bratstvu i jedinstvu govorilo kao o neuni{tivoj tekovini, Hrva-
ti i Srbi bili su jedni od drugih dalje nego mo`da ikada pre u svojoj istoriji. Hr-
vati su tada u ogromnoj ve}ini jo{ uvek stajali uz usta{ku dràvu, koja je toli-
ko zla nanela srpskom narodu, podupirali je pre svega s oru`jem u ruci, bore}i
se u postrojbama usta{ke vojnice, àndarmerije, u domobranskim pukovima i
divizijama, pa i u sastavu same okupatorske vojske i u SS-jedinicama. Jo{ u po-
slednjim danima rata, uo~i samog ulaska partizanskih jedinica u Zagreb, u ma-
ju 1945. godine, pod zastavom NDH nalazilo se nekoliko puta vi{e Hrvata ne-
go u vojsci pod komandom mar{ala Josipa Broza Tita. Svakako i od ovog po-
laze}i, izre~ena su mi{ljenja, da su odlukama AVNOJ-a u Jajcu u stvari Hrvati
(a s njima i muslimani) rehabilitovani – za izdajstvo Kraljevine Jugoslavije u
aprilu 1941., za ratovanje na strani Nema~ke, za genocid izvr{en nad Srbima,
Jevrejima i Ciganima. Isti~e se sem svega i to, da je odlukama AVNOJ-a reha-
bilitovana i sama Nezavisna Dràva Hrvatska, koja je zvani~no bila u ratu i sa
Britanijom, i sa Amerikom i sa Sovjetskim Savezom. Na front u Sovjetskom
Savezu slate su kako suvozemne trupe, tako i vazduhoplovne jedinice. Zahva-
ljuju}i odlukama u Jajcu, usta{ka dràva je nastavila svoj ìvot u novoj formi,
u okviru jugoslovenske federacije.” (str. 1335.)
939
Kad je kralj svoja ustavna ovla{}enja preneo na kraljevske namesnike, a
Josip Broz Tito dobio mandat za sastav koalicione kraljevske vlade, “narodno-
oslobodila~ki pokret, organizovan i vo|en od strane KPJ, mogao je posle sve-
ga da trijumfuje. Odluke u Jajcu postale su prvi zakon zemlje, iako je njima,
kako }e vreme pokazati, u temelje Jugoslavije ugra|en dinamit koji }e je na
kraju razoriti i ponovo jednom staviti upravo srpski narod na najve}e muke. Taj
dinamit bilo je formiranje takvih federalnih jedinica, kakve su, na primer, bile
Hrvatska i Slovenija, u kojima je separatizam produìo da traje, da ja~a, ~eka-
ju}i samo povoljnu priliku da se aktivira u najpunijem obimu. Na kraju, takva
povoljna prilika je i do~ekana.” (str. 1337.)
l) Institucionalna razgradnja jugoslovenske dràve kao
priprema za raspad na srpsku {tetu
Slom komunisti~ke Jugoslavije i raspad zajedni~ke dràve, prvenstveno
Srba i Hrvata, bili su neizbe`ni. Hrvati nikada iskreno tu dràvu nisu ni èleli,
Kraljevina Jugoslavija nije mogla da se konsoliduje, a pod komunisti~kim re-
ìmom vlastodr{ci su sistematski, otvorenim terorom, superiornom propagan-
dom i stalnim ustavnopravnim transformacijama u pravcu dezintegracije pro-
ces razgradnje u~inili nezadrìvim mnogo pre nego {to se socijalna situacija za-
o{trila dubokom ekonomskom i du`ni~kom krizom. Decenijama u~vr{}ivani
ideolo{ki monopolizam Saveza komunista decenijama je spre~avao ~itave ge-
neracije intelektualaca da otvoreno razmi{ljaju i raspravljaju o stanju i perspek-
tivama jednog multinacionalnog i multikonfesionalnog dru{tva, pa je javnost
prili~no uspe{no uljuljkivana ve{ta~ki stvorenom iluzornom sve{}u o nepriko-
snovenosti samoupravnog socijalisti~kog dru{tvenog modela kao najboljeg i
jedino mogu}eg. Dok je trajala ameri~ka finansijska potpora diktatora Tita kao
jedinog uspe{nog pobunjenika protiv svemo}nog Staljina, izraèna kroz sto
milijardi dolara bespovratne pomo}i, titoisti~ka ideologija i njeni protagonisti
mogli su uspe{no da kontroli{u sve dru{tvene i politi~ke tokove i nateraju mi-
lione ljudi da bar glume nepokolebljivu veru u klju~ne ideolo{ke postulate, ma-
da nije mali broj onih koji su pod stalnom propagandnom indoktrinacijom, u
svojoj gluposti, neznanju i naivnosti iskreno poverovali u ono {to su im Broz i
njegovi satrapi tuma~ili i obe}avali. U zatvorenom totalitarnom dru{tvu komu-
nisti~kog tipa vladaju}a ideologija, netrpeljiva prema bilo kakvim alternativ-
nim obrascima mi{ljenja i pona{anja, bila je va`nija od ekonomije, nauke i kul-
ture.
Pad isto~noevropskog komunizma zatekao je Jugoslaviju u stanju ve} du-
boke ekonomske i moralne krize, uzdrmanih politi~kih autoriteta i s normativ-
nopravnom strukturom koju je blagovremeno koncipirao i projektovao onaj ko
je i prièljkivao da do dràvnog raspada jednog dana do|e na prvenstveno srp-
sku {tetu. Samoupravni model dogovorne ekonomije, ~iji su akteri podvrgava-
ni ~vrstoj dirigentskoj palici lokalnih i regionalnih partijskih komiteta, nije u
odlu~nom momentu imao ko da usmeri u pravcu reafirmacije trì{ne privrede
i privatne svojine. Me|uetni~ka mr`nja, najve}im delom proizvedena genoci-
940
dom koji su prvenstveno Hrvati izvr{ili nad Srbima u Drugom svetskom ratu,
nasilno decenijama prikrivana i zata{kavana, u me|uvremenu je zbog nerazja-
{njenih odnosa i izbegavanja istine neprekidno bujala i dovela do erupcije u
najkriti~nijem momentu. Tre}i klju~ni faktor u svemu tome bio je strate{ki va-
tikanski i nema~ki cilj da se jugoslovenska dràva razbije po {avovima koje je
blagovremeno pripremio Broz da bi Srbiju sveo na {to manju teritorijalnu me-
ru. U trenutku mobilizacije spolja obilato potpomognutih slovena~kih i hrvat-
skih separatisti~kih pokreta, organi savezne vlasti su ve} efikasno oslabljeni i
normativnim preprekama onemogu}eni da spre~e dràvno uni{tenje. Aparat
odlu~ivanja je bio toliko komplikovan i snabdeven instrumentima blokade, da
je vladaju}a struktura samo jedne federalne jedinice mogla na sasvim propisan
na~in da zaustavi rad bilo koje dràvne institucije.
Ekonomski pragmatizam u privrednoj sferi u odlu~nom momentu nije mo-
gao da nadvlada partijski ideolo{ki monolitizam po pitanju sudbine samoupra-
vljanja i predrasuda o njegovoj neprikosnovenosti. Slovenci i Hrvati, kojima je
Kardelj, kao glavni arhitekta svih Titovih ustavnopravnih projekata, darovao
nedosti`nu institucionalnu prednost, ni u jednoj varijanti nisu prihvatali obno-
vu federalne dràve niti reviziju bilo koje tekovine komunisti~kog voluntari-
zma, pogotovo proizvoljno povu~enih granica me|u federalnim jedinicama ili
mogu}nosti formiranja novih autonomnih oblika na podru~ju, na primer, hrvat-
ske federalne jedinice. S obzirom da je Savez komunista kao vladaju}a politi~-
ka stranka u krutom jednopartijskom sistemu predstavljao koncentrisani izraz
vlasti, dok su ustavom propisane dràvne institucije bile samo realizator njego-
ve politi~ke volje, raspad te partije pokazao je da bez njega nijedna jugosloven-
ska dràvna institucija ne moè vi{e da funkcioni{e. Uz to je sve ve}i pritisak
Me|unarodnog monetarnog fonda da se vodi restriktivna ekonomska politika
razgoli}avao decenijama negovan osnovni eksploatatorski odnos na relaciji iz-
me|u razvijenih i nerazvijenih federalnih jedinica, zapravo privilegovanu po-
ziciju Slovenije i Hrvatske u odnosu na ostatak Jugoslavije. Iako je poloàj Slo-
venije po Ustavu iz 1974. godine bio najprivilegovaniji, separatizam je prvo u
njoj buknuo i neprekidno generisao politi~ku krizu sve do raspada jugosloven-
ske dràve. To zna~i da je Slovencima nacionalni cilj bio va`niji od ekonom-
skog prosperiteta, ili su oni bili svesni da se vi{e eksploatisanje nerazvijenih ju-
`njaka ne moè odràti jer oni sve vi{e protestuju protiv uo~ljive nejednakosti
i nepravednosti. Zapadne sile, koje su èlele kontrolisani i mekani razlaz jugo-
slovenskih federalnih jedinica, obe}avale su veliku koli~inu novca da bi se taj
projekat {to mirnije realizovao. Srbi kao narod nisu se mogli kupiti novcem jer
za njih postoje mnogo vredniji interesi i ideali od materijalnih.
Institucionalna razgradnja jugoslovenske dràve dovela je do situacije u
kojoj je jedini integrativni faktor u Jugoslaviji bio Josip Broz, a posle njegove
smrti politi~ari su gotovo isklju~ivo brinuli da se ne pojavi novi Tito i ne preu-
zme lidersku ulogu.
Upravo zbog takvog straha slovena~ki, hrvatski, vojvo|anski autonoma{i,
muslimanski, donekle crnogorski i makedonski komunisti, burno su reagovali
941
na pojavu Slobodana Milo{evi}a na srpskoj politi~koj sceni. Tada su zao{trene
ve} postoje}e konfrontacije po pitanju potrebe revizije saveznog ustava i do
krajnjih konsekvenci dovedena polarizacija unutar komunisti~kih struktura na
zagovornike obnove savezne dràve i pristalice njene dalje razgradnje koja je
pogodovala separatisti~kim aspiracijama. Posebno je pla{io njegov sve ve}i
uticaj u srpskim narodnim masama, ~ega su se oko{tale birokratske strukture
prosto uàsavale. Po prvi put nakon pobede komunisti~ke revolucije politika je
iz mra~nih kabineta i Titovih doglavni~ko-ulizi~kih krugova iza{la direktno na
gradske ulice, inspiri{u}i obnovu svesti o demokratiji kao vladavini ve}ine, a
ne ritualnom sle|enju volje samozvane proleterske avangarde. Tada{nja komu-
nisti~ka politi~ka elita jednostavno nije mogla otrpeti da se jedan od njenih pri-
padnika u unutra{njim obra~unima osloni na masu naroda kao saveznika. Kad
je ve} bilo sasvim jasno da se komunisti~ka diktatura mora na neki na~in tran-
sformisati u parlamentarnu demokratiju, sledbenici brozovsko-kardeljevskog
antisrpskog kursa ni po koju cenu nisu pristajali da se, po logici stvari, prvo
odrè savezni vi{estrana~ki izbori, da tako savezna dràva dobije demokratsku
legitimaciju, pa tek onda da se ide na izbore u federalnim jedinicama. Bilo je
mogu}e samo ovo drugo, a saveznu vlast je i dalje na me|unarodnom planu
bio glas da je komunisti~ka, pa nije imala ni stvarni legitimitet ni prakti~ni
autoritet.
Titove i Kardeljeve sistematske i kontinuirane reforme jugoslovenskog ko-
munisti~kog federalizma od ~vrste federacije do labave konfederacije nisu na-
ilazile na zna~ajniji otpor jer pod diktaturom totalitarnog karaktera pravog po-
liti~kog ìvota nije bilo; gra|ani su ìveli u strahu od same pomisli na slobod-
no javno ispoljavanje sopstvenih stavova, dok je politi~ka elita, formirana na
podlozi apsolutne poslu{nosti i negativne selekcije, svoju misiju videla u sle-
pom sprovo|enju onoga {to joj Tito naloì. Sporadi~ni slu~ajevi neslaganja
unutar elite redovno su se zavr{avali politi~kom marginalizacijom i eliminaci-
jom aktera, a u slu~ajevima direktnog protivljenja pretila je dugogodi{nja robi-
ja, o ~emu svedo~e brojni montirani politi~ki procesi. Srpski komunisti su se,
pored toga, neprekidno me|usobno nadmetali ko }e u ve}oj meri izdati ili po-
tisnuti srpske nacionalne interese, jer je srpski nacionalizam u vizuri vladaju}e
ideologije predstavljao najopasnijeg protivnika. Birokratizovani komunisti~ki
funkcioneri bavili su se isklju~ivo sopstvenim privilegijama i zaglu{uju}im
horskim deklamovanjem bezgrani~ne vernosti i odanosti diktatoru Titu i nje-
govim ideolo{kim floskulama. Tito je sve vreme delovao kao prikriveni hrvat-
ski nacionalista i antisrpski {ovinista. Pune tri godine Tito je aktivno podràvao
nacionalisti~ki “masovni” pokret u Hrvatskoj, ali kad je uznemirenost srpskog
javnog mnenja zapretila neprikosnovenosti njegovog poloàja nosioca apsolut-
ne vlasti, on je jednim potezom politi~ki eliminisao glavne protagoniste “ma-
sovnog” pokreta, da bi onda u narednih nekoliko godina ustavnim promenama
realizovao sve njihove politi~ke ideje.
Mnogim aspektima titoisti~ke ideologije i politi~ke prakse bavio sam se u
svojim ranijim radovima, koje sam sistematizovao u definitivnim izdanjima
942
mojih knjiga “Vreme preispitivanja” i “Hajka na jeretika” (Vojislav [e{elj: Sa-
brana dela, Srpska radikalna stranka, Beograd 2000., knjiga prva i knjiga dru-
ga). Osnovne stavove u njima iznesene ni danas ne smatram prevazi|enim ili
zastarelim, pa ih iz razloga prostorne ekonomi~nosti ovde ne ponavljam, a oni
predstavljaju prikaz istorijskog delovanja jedne kompleksne li~nosti, Hrvata
Broza, koja je, pojedina~no gledano, srpskom narodu nanela najvi{e zla u ce-
lokupnoj dosada{njoj istoriji.
III. Franjo Tu|man i obnova hrvatske usta{ke

klerofa{isti~ke dràve
1. Razvojni put realizatora vatikanskog
antisrpskog programa
Pripremaju}i se za projektovani raspad Jugoslavije u sklopu temeljite de-
strukcije isto~noevropskog komunisti~kog sistema, rimokatoli~ki politi~ki kru-
govi i zapadne obave{tajne slu`be zaigrali su na kartu nekada{njeg komunisti~-
kog generala i kasnijeg nacionalisti~kog disidenta Franje Tu|mana (1922-
1999.) Tu|man je svojom li~no{}u, karakterom, mentalnim sklopom i ideolo-
{kim predrasudama verni izraz hrvatske nacionalne svesti i politi~kih stremlje-
nja krajem dvadesetog veka, ali i zakulisnih nastojanja njegovih vatikanskih,
nema~kih i ameri~kih mentora. Rodio se u Velikom Trgovi{}u, u Hrvatskom
zagorju, kao sin istaknutog aktiviste Hrvatske selja~ke stranke, pa je u porodi~-
nom domu odgajan u duhu radi}evskih i ma~ekovskih ideolo{kih pogleda i po-
liti~kih ciljeva. Hrvatski istori~ari ni danas nisu na~isto da li je poreklo porodi-
ce Tu|man nema~ko ili ma|arsko, ali je sasvim sigurno da ona nije izvorno hr-
vatska. Franjo Tu|man je, po zavr{etku ~etvorogodi{nje osnovne {kole, {kolo-
vanje nastavio u Zagrebu kao stipendista svoje rimokatoli~ke ùpe, po{to je
ùpnik organizovao prikupljanje potrebnog novca. Verovatno nije nau{trb na-
pomenuti da je Franjin otac Stjepan povremeno organizovao akcije odmazde
prema politi~kim protivnicima, seku}i vo}njake i vinograde pristalica reìma i
na drugi na~in {ikaniraju}i pripadnike Jugoslovenske radikalne zajednice, koji
naj~e{}e u napetoj atmosferi netrpeljivosti nisu smeli javno ni da manifestuju
svoje politi~ke stavove.
Presudan doga|aj u Tu|manovom ìvotu desio se negde oko njegove {e-
snaeste godine. Po{to mu je majka umrla kad je imao sedam godina, otac se
ponovo oènio, a onda je u jeku puberteta Franjo stupio u ljubavne odnose sa
svojom ma}ehom. To je trajalo dok ga otac nije zatekao na delu, u krevetu. Fra-
njo Tu|man je tada morao definitivno da napusti porodi~ni dom, a ta trauma
prati}e ga do kraja ìvota. Ose}anje velike krivice potpuno ga je psihi~ki pore-
metilo i dovelo u njegovoj svesti do sve ja~eg kulta mrtve majke, naknadno na
taj na~in ja~aju}i Edipov kompleks. Emotivno izgubiv{i oca, postao je potpu-
no opsednut izbledelim se}anjem na umrlu majku, ~ija nijedna fotografija nije
postojala. Uo~i Drugog svetskog rata Tu|man je intenzivnije ~itao marksisti~-
943
ku literaturu, a 1941. godine se, uprkos o~evom protivljenju, priklju~io partiza-
nima, da bi 1942. postao ~lan Komunisti~ke partije. Kad je 1943. godine po-
stalo sasvim jasno da je usta{ka politi~ka opcija gubitni~ka, partizanima se pri-
klonio i Tu|manov otac Stjepan, postav{i, kao ma~ekovac, ve}nik Prvog zase-
danja ZAVNOH-a. Sam Tu|man nikada nije u~estvovao u oruànim borbama,
nego se isklju~ivo bavio politi~kim radom i konspirativnim aktivnostima. Ta-
ko je izgra|ivao svoj tipi~ni komesarski mentalitet. Njegovi ratni drugovi us-
kratili su mu pravo na “Partizansku spomenicu 1941.”, pa tako vrlo nisko vred-
novali njegov doprinos u prvoj ratnoj godini. Tek posle velikih peripetija uspeo
je da se do~epa tog zna~ajnog revolucionarnog priznanja. Ipak, njegova karije-
risti~ka volja, negativna kadrovska selekcija i nacionalni klju~ su mu omogu-
}ili da ve} pedesetih godina stigne do ~ina pukovnika JNA.
Kako pi{e njegov dosad najiscrpniji biograf Darko Hudelist, Tu|man je u
toku rata bio sklon da lakomisleno i pohlepno postupa s novcem iz partizanske
blagajne, pravio je crne spiskove za likvidaciju usta{a i njihovih saradnika, na
koje je iz sasvim privatnih razloga stavljao imena ljudi prema kojima je ose}ao
li~ni animozitet, a posle rata, kao direktor Instituta za historiju radni~kog po-
kreta Hrvatske, falsifikovao je originale istorijskih dokumenata, pripremaju}i
ih za {tampu. Nimalo se nije ustru~avao i da denuncira vi{im partijskim orga-
nima svoje saborce i saradnike, samo ako mu je to bilo korisno, a moglo se
uspe{no i ideolo{ki obrazloìti. Iskoristio je priliku i da uni{ti odre|eni broj po
njega kompromituju}ih dokumenata. Talentovani “muljator”, kako Tu|mana u
nekoliko navrata naziva Hudelist, ~esto je izraàvao jednu “od prepoznatljivih
crta njegova karaktera: da pojedine epizode iz svog ìvota naknadno reinterpre-
tira u svjetlu trenuta~nih politi~kih okolnosti, kako bi ih {to djelotvornije upo-
trijebio u slu`bi vlastite politi~ke promocije.” (Darko Hudelist: Tu|man – bio-
grafija, Profil, Zagreb 2004., str. 50.)
Prema svedo~enju njegovih saboraca, Tu|man se u vi{e navrata pokazao
kao velika kukavica, a kako je u nekoliko prilika tretiran i kao nesposoban, sam
je o sebi kasnije {irio famu da je 1942. godine bio na ivici samoubistva. Vrlo
intenzivnim istraìvanjem i anketiranjem Hudelist je ustanovio da je i u ratnim
uslovima “jedna od glavnih karakteristika njegove osobnosti bio osje}aj apso-
lutne superiornosti prema podre|enima, uz istodobno pokazivanje uslu`nosti,
ili ~ak servilnosti prema onima koji su mu nadre|eni. Kada je sastavljao svoje
izvje{taje, Tu|mana, sasvim sigurno, nije osobito brinulo ho}e li zbog njih na-
stradati netko od njegovih kolega – boraca ili zapovjednika – u odredu, ali mu
je itekako bilo va`no da njima impresionira partijske mo}nike o ~ijem je mi-
{ljenju ovisio daljnji tijek njegove ratne karijere. Rezultat takva pristupa bio je
o~ekivan i jedino mogu}: Tu|man je u svojoj karijeri napredovao, a njegovi su
ga kolege iz odreda – zamrzili... Tu|man je bio vrlo nepopularan zbog svoje
nadutosti i nepotvr|enog herojstva.” (str. 133.)
Tu|manov otac Stjepan, postav{i krajnje rigidni komunista, doìveo je psi-
hi~ko rastrojstvo, pa je 1946. godine ubio svoju ènu i potom izvr{io samoubi-
stvo. Mada je iscrpno informisan o svim okolnostima porodi~ne tragedije i pri-
944
sustvovao sahrani, Tu|man je po povratku u Beograd “po~eo {iriti sasvim dru-
ga~iju pri~u: govorio je da su mu oca i pomajku ubili usta{e. Odnosno – usta-
{ki kriàri. A onda je u drugoj polovici osamdesetih, uo~i raspada Jugoslavije,
tu pri~u samo preokrenuo i lansirao dijametralno suprotnu “teoriju”: da su mu
roditelje ubili pripadnici komunisti~ke tajne policije – tzv. udba{i. Po toj novoj
verziji, otac mu je stradao jer se nije slagao s novim komunisti~kim reìmom,
posebice ne s na~inom na koji su se nove vlasti odnosile prema Hrvatskoj i hr-
vatskim nacionalnim interesima. Ustvari, usta{e iz one prethodne “teorije” sa-
mo su zamijenili pripadnici Udbe, dok je kostur pri~e ostao isti: otac i majka
bili su `rtve ne~ijeg tu|eg zlo~ina. Da je Tu|man pritom imao posve ozbiljne
namjere, pokazuje i to da je s tim najnovijim tuma~enjem tragedije iza{ao pred
mase, pred naj{iru javnost – pred svoje mnogobrojne bira~e na predizbornim
mitinzima Hrvatske demokratske zajednice, u prolje}e 1990... Onda je o tome
po~eo i pisati. Kontroverzija je dosegla vrhunac. Ta posljednja verzija smrti
Tu|manova oca i pomajke na kraju je postala i kona~nom, slu`benom verzi-
jom.” (str. 161.)
Hudelist je imao velikih problema da do|e do pune istine. Kako sam ka-
è: “Nije mi bilo lako – devedesetih je to bila jedna od najve}ih tabu tema u
Republici Hrvatskoj.” (str. 162.) Tu|man je svog oca uporno predstavljao kao
doslednog radi}evca i ma~ekovca, pre}utkuju}i da se “nakon toga preobrazio
u komunista i partizana. I to ne bilo kakvog, nego jednog od najtvr|ih i najri-
gidnijih u cijelome Hrvatskome zagorju. To je on pre{u}ivao. Bilo je jasno uo~-
ljivo da od svoje obitelji i njezine tragi~ne sudbine u danima neposredno nakon
Drugoga svjetskog rata èli napraviti mit – takav mit za koji je, valjda, vjero-
vao da }e dodatno u~vrstiti njegovu vjerodostojnost prvog predsjednika hrvat-
ske dràve u postkomunisti~kom razdoblju. Dràve koja se upravo osamosta-
ljivala od SFRJ. Ukratko, predsjednik RH Franjo Tu|man odlu~io se na teme-
ljito revidiranje (mnogi su to nazvali “friziranjem” ili “pro~i{}avanjem”) svoje
biografije. I svoje vlastite i cijele svoje obitelji. Potpuno nepotrebno – mogao
je, i trebao, bez toga. Ali kada se jednom po~elo, stati se vi{e nije moglo. Stvar-
nost je ustuknula pred mitom, {tovi{e pred cijelom serijom novostvorenih mi-
tova. Na mit o njegovom ocu kao HSS-ovcu koji je to bio i ostao nadovezao se
mit o tragi~noj pogibiji oca i pomajke 1946., a zatim i mit o razmi{ljanjima o
samoubojstvu potkraj 1942... Napravljena je ~itava paleta mitova, sa zajedni~-
kim, u biti ipak prizemnim politi~kim ciljem: trebalo je pokazati da su me|u
svim onim okorjelim “jugokomunistima” i “hrvato`derima” u Hrvatskom za-
gorju samo Tu|manovi za vrijeme rata i nakon njega bili jedini “pravi Hrvati”.
I da su to svoje hrvatstvo morali platiti ìvotima – ili ga jesu platili, kako tko.
To {to uop}e nije bilo tako – tim gore po stvarnost.” (str. 162.)
Rade}i u personalnoj slu`bi JNA Tu|man je ve} pedesetih godina bio u
prilici da kadrovi{e, pogotovo kad je stekao podr{ku mo}nog Ivana Go{njaka,
pa se upeo iz petnih ìla da potisne srpske oficire i otvara {to vi{e prostora hr-
vatskim, naj~e{}e manje sposobnim ili obi~nim diletantima, kakav je i on sam
bio u istorijskoj nauci. Prava prilika da njegov karijerizam, snishodljivost, lice-
945
merstvo i denuncijantski karakter do|u do punog izraàja, ukazala mu se kad
je po~ela ~istka oficira koji su se eksponirali kao pristalice \ilasovih stavova,
objavljivanih u seriji ~lanaka koje je publikovao partijski dnevni list “Borba”.
Tu|man se razmahao u pravom smislu re~i i sa ogromnim àrom zapo~eo pro-
gone koji su se redovno okon~avali otpu{tanjem iz slu`be oficira sa zna~ajnim
revolucionarnim pedigreom. Kako pi{e Hudelist, “moèmo rezimirati iz kojih
je to razloga Tu|man u sukobu Tita i \ilasa tako energi~no i beskompromisno
stao na Titovu stranu. I to s tolikom stra{}u da je unutar partijske organizacije
u JNA bjelodano prednja~io u proganjanju |ilasovaca. To je u~inio iz dva raz-
loga. Prvi je ~isto karijeristi~ke prirode. Tu|man je naprosto bio “linija{ (tito-
ist) i trudio se to pokazati svima, a osobito svojim pretpostavljenima. Priop}e-
nje Izvr{nog komiteta CK SKJ od 10. sije~nja 1954. bilo mu je dovoljan sig-
nal {to i kada treba u~initi. I on je krenuo u akciju. Barem mu partijska islje|i-
vanja nisu bila slabija strana – znamo to jo{ iz razdoblja Drugoga svjetskog ra-
ta.” (str. 203.)
Drugi razlog po va`nosti nimalo ne zaostaje za prvim. Po Hudelistu, to je
“moralno-politi~ka struktura Tu|manove li~nosti. Rije~ je o strukturi koja se
zapravo nije bitno promijenila ~ak ni onda kada se Tu|man, na prijelazu iz pe-
desetih u {ezdesete, po~eo iz titoista preobraàvati u “hrvatskog nacionalista”.
Tu|man je uvijek bio impresioniran totalitetom. Za njega je totalitet bio sve, a
~ovjek, pojedinac, jedinka, individua – ne moèmo re}i ba{ ni{ta, ali puno, pu-
no manje od totaliteta. U svom ìvotu – u razli~itim razdobljima svoga ìvota
– Tu|man se podredio dvoma razli~itim totalitetima. Prvi je bila Partija, a dru-
gi, kada je Partiju odbacio – Hrvatska i hrvatski dràvotvorni interesi. U obje
varijante za pojedinca nikada nije bilo dovoljno mjesta. Tu|man ni u jednome
djeli}u svog ìvota nije bio liberal, jo{ manje liberalist – i logi~no je da mu je
\ilas bio ne{to strano, daleko, tu|e, nepoznato, u kona~nici – i nezanimljivo.
A nadasve opasno i neprijateljsko. Zato je u tom sukobu, 1953., bio “ve}i ka-
tolik od pape”. Odnosno, titoisti~kiji od Tita. Imao je dodatni motiv, koji vjero-
vatno drugi nisu imali. Tek }e se kasnije on malo promijeniti, ali puno kasnije
– i ipak samo djelomice. âk i potkraj osamdesetih, kada }e se, kao predsjed-
nik Hrvatske demokratske zajednice, otvoreno zalagati za slobodne izbore i vi-
{estrana~je, bi}e miljama daleko od \ilasa. Jer, dok se \ilas protiv postoje}e-
ga, komunisti~kog sustava pobunio zato {to je bio duboko uvjeren u sve pred-
nosti pluralizma i liberalne demokratije zapadnoeuropskoga tipa, Tu|man je u
vi{estrana~ju vidio, prije svega, sredstvo ru{enja jednog totalitarizma radi us-
postave drugoga – ali u kojem }e totalitet, ovaj put Hrvatska, opet biti u sredi-
{tu svega. On nikada ne}e iskora~iti izvan prostora u kojem totalitet nije vrhu-
naravni princip. Takvog ga je Bog bio stvorio, a, uostalom, takav mu je bio i
otac.” (str. 204.) Tita je Tu|man tada oboàvao, a kasnije u manirima sve vi{e
imitirao.
Tu|manovo post festum insistiranje da je celog ìvota kontinuirano delo-
vao kao hrvatski nacionalista, Darko Hudelist smatra tako|e mitomanskim. On
je uveren da je do velikog Tu|manovog ideolo{kog preobra}anja iz komuniste
946
i internacionaliste u hrvatskog nacionalistu do{lo isklju~ivo zbog toga {to u Be-
ogradu nije mogao da realizuje svoje li~ne megalomanske karijeristi~ke ambi-
cije. Da mu je neko tada, na primer, ponudio da bude na~elnik General{taba,
ljudi koji su ga poznavali uvereni su da bi Tu|man do kraja ìvota ostao titoi-
sta i superjugosloven. Njegovo nesumnjivo hrvatstvo tu svakako ne bi predsta-
vljalo prepreku, jer Titov reìm nikada nije bio antihrvatski, nego uvek izrazi-
to antisrpski. Ipak, Tu|manovom jo{ brèm napredovanju smetali su prven-
stveno njegovi li~ni karakterni nedostaci, prvenstveno naduvenost, uobraè-
nost, uskogrudost, koristoljubivost i kico{ki maniri. Po Hudelistovom mi{lje-
nju, “Tu|man je postao “hrvatski nacionalist” u Beogradu, potkraj pedesetih,
zato {to je patio od “perifernoga kompleksa”, tj. jer je znao, a s time se nikako
nije mogao pomiriti, da je njegovo Hrvatsko zagorje u Drugome svjetskom ra-
tu bilo periferija NOP-a, a time i on sam periferna, marginalna i zapravo neva-
`na li~nost. Li~nost bez koje se u ratu moglo. Odnosno – kao da je u ratu nije
ni bilo. Tu|man jednako nula. Taj isti Tu|man kojem je uvijek ambicija da bu-
de prvi.” (str. 237.) Tu|mana bi najvi{e bolelo kad bi ga njegovi pretpostavlje-
ni, istaknuti partizanski komandanti, ismevali, a on se smatrao tako pametni-
jim, obrazovanijim i sposobnijim od njih.
2. Vi{estruki plagijator rehabilituje usta{e

Desetak ljudi Tu|man je angaòvao da mu napi{u prvu knjigu koju je pod
svojim imenom, na oko 700 strana, objavio u Zagrebu 1957. godine. Knjigu je
naslovio: “Rat protiv rata. Partizanski rat u pro{losti i budu}nosti”. Postoje in-
dicije da mu je inicijalnu ideju dao sam Go{njak, kao savezni sekretar za na-
rodnu odbranu, u vreme kad se po~elo razmi{ljati o koncepciji, doktrini i siste-
mu op{tenarodne odbrane. Povodom te knjige Hudelist posebno upozorava na
jedan karakteristi~an momenat: “Tu|man je za ~etnike Draè Mihailovi}a na
jednome mjestu napisao da su bili “najvidniji oblik suradnje svih snaga nepri-
jateljskih narodnooslobodila~kom pokretu s okupatorom”. To je vrlo va`na te-
za i vrlo zna~ajan trenutak u Tu|manovoj preobrazbi. Re}i za ~etnike da su
“najvidniji oblik suradnje s okupatorom”, a to isto ne re}i i za usta{e, koji su u
NDH najtje{nje sura|ivali s Nijemcima, zna~ilo je, u najmanju ruku, biti jed-
nostran. No, Tu|man je znao za{to je tako napisao. On time – ali sada jo{ vrlo
oprezno i tek u najop}enitijim naznakama – udara temelje svom budu}em ve-
likom “nauku”, svojoj “nacionalnoj koncepciji” narodnooslobodila~kog rata,
pa i cjelokupne novije povijesti naroda Jugoslavije, koju }e ozbiljnije i sustav-
nije razra|ivati u svojim kasnijim radovima. Bit te koncepcije jest u tuma~enju
partizanskog rata isklju~ivo kroz njegovo konfrontiranje s velikosrpskim i ro-
jalisti~kim snagama (uglavnom s ~etnicima), uz istodobno minoriziranje ili
pre{u}ivanje djelovanja antipartizanskih snaga iz doma}ih, hrvatskih redova –
usta{a i domobrana. Dok doma}e “negativce” ta “nacionalna” koncepcija do-
nekle {tedi ozbiljnijih kritika, “negativce” na onoj drugoj, srpsko-crnogorskoj
strani stavlja u prvi plan. “Centralisti~ko-unitaristi~ki” povjesni~ari – kako ih je
Tu|man nazivao – ~inili su to isto, ali sa suprotnim predznakom.” (str. 250.)
947
Prva Tu|manova knjiga nai{la je na pozitivne i negativne reakcije, dok je
ve} druga, “Stvaranje socijalisti~ke Jugoslavije” iz 1960. godine, izazvala è-
{}u polemiku. U njoj je Tu|man diferencirao narodnooslobodila~ku borbu po
federalnim jedinicama, proteìraju}i u pozitivnim tonovima njen prikaz u Hr-
vatskoj. “îm mu je, dakle, teritorijalni, a zapravo nacionalni kriterij postao je-
dino vaàn – on je sebi od{krinuo vrata i za rehabilitaciju svega onoga {to se u
ratu u Hrvatskoj doga|alo i na onoj drugoj, partizanima suprotstavljenoj stra-
ni.” (str. 261.) Po~eo je sa rehabilitacijom domobrana. Pored toga, eksponirao
se kao kompilator i goli plagijator, “tako {to je pojedine dijelove naprosto pre-
pisao, bez navo|enja izvora, iz nekih drugih publikacija, uklju~uju}i i dvosve-
{~anu knjigu Vojnoistorijskog instituta “Oslobodila~ki rat naroda Jugoslavije
1941-1945”.” (str. 264.) Mada je ranije neprekidno napadao politi~ku ulogu
Vlatka Ma~eka, polemi{u}i s kriti~arima, po~eo je i o njemu da daje pozitivne
sudove. Hudelist smatra da je “njegovo “uìvljavanje” u Ma~eka zna~ilo stu-
panje na teren hrvatske konzervativne historiografije (i jednake takve ideologi-
je) iz vremena prije Drugog svjetskog rata, odnosno napu{tanje revolucionar-
ne, komunisti~ke ili “pobjedni~ke” historiografije, koja je u to doba, kao obve-
zuju}i standard, jedina bila dopu{tena.” (str. 265.)
Na Tu|manovu plagijatorsku rabotu prvi je javno ukazao vojni istori~ar i
general Fabijan Trgo, koji je u Vojnoistorijskom glasniku objavio prikaz druge
Tu|manove knjige. On izme|u ostalog iznosi da je Tu|man “~itave pasuse ili
stranice prepisivao iz tu|ih radova ne navode}i izvore, tako da tu|i rad izgleda
kao rezultat njegovog nau~noistraìva~kog rada. Ovakav metod nije dozvoljen
u bilo kom stvarala~kom radu, a pogotovo ako to djelo nazivamo studijom, kao
{to je sam autor napisao na prvoj strani knjige.” (str. 277.) Kradu}i mnoge auto-
re, “Tu|man bi pri prepisivanju originalan tekst samo “preveo” na ijekav{tinu
ili bi ispustio ili neznatno preformulirao pojedine re~enice, kako prepisivanje
ne bi bilo ba{ doslovno.” (str. 277.)
Drugi “metodolo{ki” postupak koji je Tu|man tako|e primenjivao u svim
svojim knjigama bilo je angaòvanje drugih ljudi koji }e mu po zadatku pisati
odre|ene delove ili prevoditi odlomke sa stranih jezika. Kako to plasti~no opi-
suje jedan od Tu|manovih “pisaca” prve knjige Artur Taka~, “Tu|man je na-
pravio pravi stoèr i odredio ljude koji }e mu udarni~ki donositi materijale! Ba{
kao {to se na selu vilama dodaje sijeno ~ovjeku koji stoji u zapre`nim kolima
i od tog sijena oblikuje plast. Tu|man je tako “istesao” tu svoju knjigu, debelu
kao “narodni kuhar”, koji je, doista, galimatijas svega i sva~ega!” (str. 275.) Ka-
ko Hudelist komentari{e, Tu|manove knjige zato, “u ve}ini slu~ajeva i jesu to-
liko naporne za ~itanje, da ne kaèm dosadne. Gotovo da nema ve}eg mrcva-
renja od ~itanja Tu|manovih knjiga. Kontroverznost teme koje bi se on dohva-
tio uvijek je u obrnutom razmjeru sa zanimljivo{}u i pitko{}u samoga teksta –
jer je tekst, ili ve}i njegovi dijelovi, pisan uglavnom mehani~ki, kao beskrajno
nizanje istovetnih ravnina ili, jo{ jednostavnije i prizemnije, najobi~nijih cita-
ta.” (str. 274.) Poznati istori~ar Ljubo Boban pedantno je dokazao da je i celi
tekst Tu|manove disertacije primitivan i bezo~an plagijat. Toliko je bio drzak
948
plagijator, da je prepisivao ~itave pasuse i iz dela svojih politi~kih oponenata i
li~nih neprijatelja.
Paradoksalno deluje da je Tu|man petnaest godina bio na generalskom po-
loàju, ali nije uspevao da se do~epa i generalskog ~ina dok nije do{lo do jav-
nog otvaranja njegove plagijatorske afere. Vladimiru Bakari}u se u~inilo da bi
mu mogao biti korisniji u Zagrebu kao umereni nacionalista nespornog komu-
nisti~kog opredeljenja, pa se dogovorio s Go{njakom da bude unapre|en u ge-
nerala, pa potom da napusti vojnu slu`bu i do|e na poloàj direktora Instituta
za istoriju radni~kog pokreta Hrvatske. U Zagrebu se uselio u vilu koju je re-
ìm oteo nekoj jevrejskoj porodici i uklju~io se u neformalni intelektualno-po-
liti~ki krug oko Miroslava Krleè. Poznati akademski hoh{tapler, ina~e Srbin,
Vaso Bogdanov, organizovao je u Zadru da Tu|man na osnovu o~iglednog pla-
gijata postane doktor nauka. Tu|man i Bogdanov su postali najbliì prijatelji.
“Njihovo duhovno jedinstvo, koje je za~eto jo{ pedesetih, kada se nisu ni po-
znavali, preraslo je sada, zahvaljuju}i Krleìnom posredovanju, u pravi “orta-
kluk”. Ali nije ih zbliàvala samo prohrvatska nacionalna orijentacija. Obojica
su, po svom habitusu, zapravo bili kvazipovjesni~ari i veliki improvizatori –
svakako prije to nego seriozni znanstvenici (s tim da je Bogdanov, u odnosu na
Tu|mana, ipak bio na~itaniji i potkovaniji znanjem). Pisali su, uglavnom, na
temelju dojmova i apriornih stavova, vrlo ~esto i predrasuda, pa ih “pravi” po-
vjesni~ari s Filozofskog fakulteta u Zagrebu, na ~elu s Jaroslavom [idakom, ne
samo da nisu uvaàvali, nego su ih prezirali. Obojica su za njih bili kvaziznan-
stvenici. Bogdanovu su se ~ak podsmjehivali i studenti na fakultetu jer su mu
predavanja bila daleko ispod sveu~ili{ne i akademske razine. Uza sve to, Bog-
danov je bio i ~udesno prilagodljiv ~ovek, pa se, iako specifi~nih politi~kih po-
gleda, dodvoravao ljudima na vlasti, a posebice Bakari}u. Volio je komociju i
leèrnost, petljao se u sve i sva (nisu ga bez razloga zvali “Vaso Petljanac”), a
iznad svega je, uz novac, oboàvao – ène. Najva`niji dio inventara u njegovu
profesorskom kabinetu na Filozofskom fakultetu bio je kau~. Taj i takav Bog-
danov, me|utim, znatno je vi{e imponirao Tu|manu nego svi respektabilni hr-
vatski povjesni~ari zajedno, pa ga je, s jedne strane, nekriti~ki kovao u zvije-
zde, a s druge vje{to koristio, ispla}uju}i mu visoke honorare u Institutu, za
svoje osobne interese. A on, Bogdanov, u njemu je prepoznao svog sina. Osje-
tio je da ono {to on, iz vi{e razloga, nije uspio ostvariti svojim “politi~kim is-
kustvom”, moè sada realizirati general Tu|man u Zagrebu. @ivotni su im pu-
tevi bili neobi~no podudarni. Obojica su “velikim Hrvatima” postali u Srbiji
(Bogdanov u zavi~ajnoj Vojvodini, Tu|man u JNA), a onda su zajedno nasta-
vili prohrvatski djelovati u Zagrebu. Na{li su se, kao da ih je neka sila spojila,
s istim idejama na istom terenu. Zapravo, ta sila bio je Krleà.” (str. 313-314.)
a) Sukob sa Bakari}em i posledice po Tu|mana
Sa Vladimirom Bakari}em Tu|man se sukobio 1964. godine hvale}i spo-
razum Cvetkovi}–Ma~ek i formiranje Banovine Hrvatske kao na~in na koji je
uglavnom bilo re{eno hrvatsko nacionalno pitanje. Kako je i pored o{trog upo-
zorenja nastavio da javno zastupa tu tezu, naredne godine protiv njega je pove-
949
den partijski postupak. “Sukob izme|u Bakari}a i Tu|mana o klju~nim kontro-
verzijama iz najnovije hrvatske povijesti nije, naravno, bila znanstvena polemi-
ka izme|u dvojice znanstvenih histori~ara. Bio je to sukob dvojice politi~ara:
jednoga koji to ve} jest, i ~vrsto drì vlast u Republici, i drugoga koji }e to tek
postati – u formalnom smislu te rije~i. Svatko je od njih branio svoj “koordi-
natni sustav”, svoju ideologiju, svoju politiku, svoju opciju, svoje ja. Bakari} je
tu ipak bio teorijski potkovaniji, racionalniji i intelektualno zreliji, dok je na
Tu|manovoj strani bila strast kojom je pri{ao “slobodnom stvaranju histori-
je”... Tu|man je bio nezaustavljiv. Njegova je temeljna metodolo{ka pozicija
bila “ìva historija” – onakva kakvom ju je on osobno shva}ao, proìvljavao i
provodio u djelo. Potpuno se bio identificirao s Ma~ekom. Pretvorio ga je u sa-
moga sebe i dopustio mu da govori kroz njegova usta i misli kroz njegov mo-
zak. Tu|man je bio Ma~ek – ali u posve druga~ijim prilikama i u drugome vre-
menu. Tako je on, Tu|man, ìvio povijest. Nije ju samo “prou~avao” i “inter-
pretirao”, nego je, poni{tavaju}i vremensku distancu izme|u pro{losti i sada-
{njosti, pojedine strate{ke probleme i doga|aje iz pro{losti projicirao u vrijeme
u kojem je i sam ìvio i djelovao. Nije mu bilo ni na kraj pameti biti nepristra-
sni istraìva~ historije, “sitni ~inovnik” koji je distanciran od predmeta za koji
se zainteresovao; bio je, naprotiv, aktivan pokreta~ i stvaratelj povijesti. Nove
povijesti, njegove povijesti. Ma~eku je pristupio nekriti~ki, Ma~eku je pristu-
pio za sebe. I to je naprosto bilo tako. Bakari} to nije niti htio niti mogao razu-
mjeti. Htio je i mogao, me|utim, ne{to drugo: onemogu}iti Tu|mana u tom
njegovom naumu “slobodnog stvaranja historije”. Oduzeti mu tu njegovu slo-
bodu – dok ne bude prekasno.” (str. 334-335.)
Postepenu rehabilitaciju NDH Tu|man je po~eo rehabilitacijom domobra-
na i svo|enjem zlo~ina na izvr{ila{tvo {a~ice usta{a kao instrumenta okupaci-
onih sila, koja nije imala zna~ajniju podr{ku u hrvatskom narodu. U prvo vre-
me on nije negirao zlo~ina~ki karakter usta{ke kvislin{ke tvorevine. “No, iza te
deklarativne osude ipak je u prvi plan stavljao dva bitna obilje`ja NDH prema
kojima se politi~ki nije izravno opredjeljivao, ali se mogao ste}i dojam da mu
nimalo ne smetaju ili mu ~ak imponiraju. Prvi je momenat da je NDH bila iz-
raz razbijanja Jugoslavije, tj. razdvajanja Hrvatske od Srbije (to~nije re~eno:
Hrvata od Srba). A drugi da je, u teritorijalnom smislu, predstavljala “veliku
Hrvatsku”, u ~ijem su sastavu bili i Srijem, Bosna i Hercegovina te Sandàk.
Razbijanje Jugoslavije, tj. odvajanje Hrvata od Srba, i teritorijalno {irenje “hr-
vatskog pereca” na ra~un dijelova teritorija drugih jugoslavenskih republika bit
}e klju~ni elementi Tu|manova kasnijeg politi~kog anga`mana, zaklju~no s
osnivanjem Hrvatske demokratske zajednice. Ali u ovoj “historiografskoj” fa-
zi, u prvoj polovici {ezdesetih, Tu|man se zadovoljio njihovim “golim” istica-
njem, uz deklarativnu osudu fa{isti~kog i zlo~ina~kog karaktera NDH. I sada,
sredinom {ezdesetih, na vrhuncu sukoba s Bakari}em, Tu|man se odlu~uje na
svoj novi korak, odnosno na novu etapu revizije slu`bene interpretacije NDH,
a ta je etapa – relativizacija zlo~ina, tj. ratnih `rtava, po~injenih u NDH. Prije
svega u Jasenovcu, kao najve}em usta{kom logoru u Hrvatskoj. Za svoj novi
950
veliki cilj Tu|man sebi postavlja obra~un s jasenova~kim mitom, koji je ina~e
bio okosnicom prikrivenih ili otvorenih velikosrpskih pogleda na NOB i ratnu
pro{lost naroda Jugoslavije.” (str. 404-405.)
Kad ga je krajem 1966. godine Ljubo Boban javno i argumentovano zao-
kupio kao plagijatora, prosto rasturiv{i njegovu doktorsku disertaciju, verovat-
no po li~nom Bakari}evom nalogu, Tu|man je izgubio nerve i prozvao samog
Bakari}a kao “rankovi}evca”. U~inio je to u oskudici argumenata, jer Bobanu
nije mogao parirati nau~nim stavovima, pa je polemiku oko plagijata prebacio
na politi~ki teren. Psihi~ki uzdrman, kako obja{njava Hudelist, “Tu|man je tih
dana oko sebe vidio samo urotnike, sumnjao je u sve i svakoga. Do{ao je u sta-
nje u kojem se te{ko mogao kontrolisati. Vjerojatno je shva}ao da mu se om-
~a steè oko vrata i da su mu dani, zapravo, odbrojani. Na{ao se pred zidom, i
to neprobojnim. A kako ga je, istodobno, uhvatila i euforija – jer je bio takav,
mesijanski tip ~ovjeka – pa je sebe samoga uzdignuo na pijedestal jedinog pra-
vog i dosljednog borca protiv Rankovi}a i “rankovi}ev{tine”, u svakome tko se
s njim nije slagao oko bilo ~ega, pa i najbezazlenije stvari, vidio je – “rankovi-
}evca”. Zagovornika “rankovi}ev{tine”. Njegov je svijet, odnosno njegova vi-
zija svijeta, bio reduciran na crno-bijelu sliku. Ili si “rankovi}evac” ili si ljuti
protivnik “rankovi}ev{tine”. Ako si sa mnom ili za mene, zna~i da si “antiran-
kovi}evac”; ako nisi sa mnom ili si protiv mene, zna~i da si za Rankovi}a. Ne-
ma izme|u. Zvu~i nekako poznato – iz mnogo kasnijeg razdoblja, kada je Tu|-
man ve} bio hrvatski predsjednik. Ali tada, 1967., napisati re~enicu, odnosno
pasus, zapravo nekoliko pasusa, iz kojih se moglo zaklju~iti da i u samome Ba-
kari}u on vidi ~ovjeka koji je na strani Rankovi}a i “rankovi}ev{tine”, {to je bi-
la notorna glupost i, prije svega, neistina – e to je zbilja bilo previ{e.” (str.
425-426.)
Bakari} je uvek bio osvetoljubiv onima koji bi mu se li~no zamerili, pa
ovog puta nije oklevao da obra~un sa Tu|manom dovede do kraja. Idealnu pri-
liku mu je pruìla fingirana kampanja koju su te 1967. godine hrvatski komu-
nisti vodili protiv hrvatskih nacionalista, povodom objavljivanja Deklaracije o
nazivu i poloàju hrvatskog knjièvnog jezika. Tu|man je prinu|en da podne-
se ostavku na direktorsku funkciju u institutu, a potom je isklju~en iz Saveza
komunista. To je zna~ilo i potpunu dru{tvenu i politi~ku marginalizaciju. Tu|-
man je potom uspostavljao sve intenzivnije kontakte sa usta{kom emigracijom,
a 1969. godine u Zagrebu je ugostio Dobricu ]osi}a, s kojim je raspredao mo-
gu}nosti novog istorijskog sporazuma Srba i Hrvata, kojim bi se teritorijalno
prekomponovao jugoslovenski prostor. Nekoliko godina posle, istim povodom
se sastajao i sa Milovanom \ilasom.
Godine 1970. Franjo Tu|man je postao ~lan Upravnog odbora Matice hr-
vatske. Tamo se ubrzo sukobio s Grgom Gamulinom jer je Gamulin podràvao
progla{enje posebne muslimanske nacije, dok je Tu|man tvrdio da su osamde-
set posto muslimana hrvatskog etni~kog porekla. Matica je u to vreme naglo
omasovljavala ~lanstvo postaju}i u pravom smislu re~i populisti~ka politi~ka
partija i predvodnik Masovnog pokreta. Obra~un u komunisti~kom vrhu i eli-
951
minisanje rukovodstva Saveza komunista Hrvatske sa politi~ke scene, dove{}e
Tu|mana u devetomese~ni zatvor. Po izlasku iz zatvora povremeno se druìo
sa istaknutijim “maspokovcima”, koji su ga uglavnom smatrali preterano eks-
tremisti~ki raspoloènim. Kako je Miko Tripalo pri~ao Darku Hudelistu 1993.
godine, maspokovci su ve} sedamdesetih godina razgovarali o predstoje}em
raspadu Jugoslavije i raspravljali mogu}nost saradnje s nekim drugim faktori-
ma. “No, dogovora s Tu|manom nije bilo. On je smatrao da Bosnu treba podi-
jeliti sa Srbima, i u tom je pogledu ostao vrlo dosljedan. Govorio je da je takvih
“humanih preseljenja” ve} bilo u povijesti. Kad sam mu prigovorio da je ne-
mogu}e preseliti dva milijuna ljudi, odgovorio je: “Pa {to? I Gr~ka i Turska su
poslije Prvoga svjetskog rata izvr{ile preseljenja pa {to im sada fali? A to se sa-
da doga|a i na Cipru!” Svoju ideju o podjeli BiH stalno je dovodio u vezu s tim
“humanim preseljenjima.” (str. 492.)
b) Formiranje Tu|manovog intelekta pod uticajem fratra
Mandi}a i usta{e Luburi}a
Krajem sedamdesetih godina Tu|man je zavr{io pisanje, a 1981. godine je
u emigrantskom izdanju {tampana njegova knjiga “Nacionalno pitanje u suvre-
menoj Europi”. Pa`ljivom analizom Hudelist otkriva da je u ovoj knjizi Tu|-
man preuzeo osnovne ideje Dominika Mandi}a. O tome kaè: “I iz aviona je
vidljivo da je sredi{nju tezu u svom uratku “Nacionalno pitanje u suvremenoj
Europi”, onu po kojoj se ta knjiga bitno izdvaja od svih njegovih dotada{njih
radova – tezu s civilizacijski uvjetovanim razlikama izme|u Hrvata i Srba u Ju-
goslaviji – Tu|man naprosto preuzeo od hercegova~kog franjevca fra Domini-
ka Mandi}a, jedne od stoèrnih li~nosti brojne i vrlo utjecajne hercegova~ko-
fratarske zajednice na sjevernoameri~kom kontinentu. A to onda zna~i da je
pod utjecaj hercegova~kih fratara do{ao ve} u drugoj polovici sedamdesetih,
odnosno ~itavo desetlje}e prije nego {to }e s njima i njihovim politi~kim isto-
mi{ljenicima i sljedbenicima sklopiti povijesni “pakt” na svojim velikim turne-
jama po Kanadi i SAD – 1987., 1988. i 1989. godine, u predve~erje raspada
Jugoslavije. Kako je fra Dominik Mandi} osoba od neprocjenjive va`nosti ne
samo za svijet hercegova~kih franjevaca nego i za politi~ki razvoj budu}ega hr-
vatskog predsjednika Franje Tu|mana (od kasnih sedamdesetih nadalje), po-
trebno je o njemu i njegovom djelovanju re}i ne{to vi{e... Koliko je zna~io Hr-
vatima iz zapadne Hercegovine – kako u domovini, tako i u iseljeni{tvu – do-
voljno govori podatak da ga je Vjekoslav Maks Luburi} u jednome svom ~lan-
ku u ~asopisu “Drina” opisao kao “hercegova~ki Vatikan”. Ono, dakle, {to je
za sve rimokatolike bio papa, to je za hercegova~ke Hrvate, u domovini i dija-
spori, bio fra Dominik Mandi}.” (str. 510-511.)
Po op{irnom izlaganju Mandi}eve biografije i pregledu glavnih radova,
Hudelist precizira njegov uticaj na Tu|mana. “U cjelini gledano, Franjo Tu|-
man je od fra Dominika Mandi}a preuzeo ~etiri kapitalne teze. Prva je teza da
su razlike izme|u Hrvata i Srba uvjetovane razlikama izme|u dva civilizacij-
ska tipa ili koda, zapadnog i isto~nog, koje su nastale kao posljedica velikog cr-
952
kvenog raskola 1054. Druga je teza da Hrvati i Srbi ne mogu ìvjeti u zajed-
ni~koj dràvi. Tre}a je teza da su Muslimani (ili muslimani) sastavni dio hrvat-
skoga naroda ili korpusa. êtvrta teza govori o potrebi stvaranja tzv. “~istih na-
rodnih teritorija” na jugoslavenskom prostoru, ili, kako se sam Tu|man vi{e
volio izraàvati, o “humanim preseljenjima”. Te je teze Mandi} oblikovao u
razli~itim fazama svog ìvota, bave}i se najprije pastoralnim i politi~kim, a za-
tim i povjesni~arskim radom. Kada je umro, 1973. godine, Tu|man je imao od
~ega po}i dalje i, u pone{to izmijenjenim okolnostima, nastaviti njegov nauk.
Treba, me|utim, re}i da je i sam Tu|man izvr{io povratni utjecaj na fra Domi-
nika Mandi}a, u najkasnijim godinama njegova ìvota. U svom djelu “Hrvati i
Srbi dva stara razli~ita naroda”, Mandi} se na nekoliko mjesta poziva na nje-
govu knjigu iz 1969. godine, “Velike ideje i mali narodi”. Ako je {ezdesetih,
dok je Tu|man bio direktor Instituta za historiju radni~kog pokreta Hrvatske,
postojalo neraskidivo duhovno jedinstvo izme|u njega i Vase Bogdanova, se-
damdesetih se godina ono pro{irilo i na fra Dominika Mandi}a, ali i na jo{ jed-
noga vrlo zna~ajnoga hercegova~kog Hrvata – Vjekoslava Maksa Luburi}a.”
(str. 513.)
To zna~i da su na Tu|manovo intelektualno sazrevanje presudno uticali je-
dan zagreba~ki kvaziakademski probisvet i dvojica najistaknutijih usta{kih ide-
ologa. “Od Luburi}a }e Tu|man preuzeti dvije strate{ke ideje: o hrvatskom iz-
mirenju (pomirba) i stvaranju svehrvatske politi~ke organizacije planetarnih
razmjera koja }e sve Hrvate u domovini i dijaspori povesti u jedinstven pokret
za stvaranje hrvatske nacionalne dràve”... (str. 513.) Iako se sa Mandi}em i
Luburi}em nikada nije sreo, jer je Luburi}a likvidirala jugoslovenska tajna po-
licija 1969. godine, a Mandi} je umro 1973., Tu|manovo duhovno bratstvo s
njima postalo je neraskidivo. “Tu|man je, dakle, bio njihovim nasljednikom,
sintetizatorom i sublimatorom – ali i prakti~kim realizatorom, od kraja osam-
desetih nadalje. Naravno, ipak samo djelomi~nim, onoliko koliko su mu, kada
je krenuo u provedbu svog plana, ponajprije me|unarodne okolnosti to dopu-
{tale. A nisu ba{ previ{e. Bilo kako bilo, glavni pojmovi kojima su se Tu|man,
Luburi} i fra Dominik Mandi} sluìli bili su: “narod”, “dràva”, “teritorij”,
“granice”, “razlike”, “podjele” i – kao Tu|manova specifi~nost – “posebni
uvjeti”. U tim su se koordinatama razvijali njihovi klju~ni politi~ki pogledi i
koncepcije i, ovisno o situaciji, konkretna politi~ka djelovanja. S Mandi}em je
Tu|mana, me|utim, povezivalo jo{ jedno: prezir prema “hladnim”, akadem-
skim, previ{e kriti~ki nastrojenim profesionalnim povjesni~arima, koji su se u
svom radu oslanjali isklju~ivo na ~injenice i provjerene povijesne izvore. I
Mandi} i Tu|man zagovarali su jedan posve druga~iji, “topliji” pristup histori-
ji, koji je uklju~ivao mnogo strasti i “ljubavi” prema onome o ~emu se pi{e. Na-
ravno, ljubavi ponajprije prema svom narodu. Prema Hrvatima, prema tzv. do-
moljubnim vrijednostima. Dok je Tu|man vrijednosno neutralne, pozitivisti~-
ki nastrojene povjesni~are (poput Jaroslava [idaka i Mirjane Gros) nazivao
“sitnim ~inovnicima”, Mandi} i njegovi istomi{ljenici vidjeli su u njima – “na-
mrgo|ene policajce”.” (str. 513-514.)
953
S obzirom da je Tu|manu oduziman paso{, on vi{e godina nije mogao da
putuje u inostranstvo i neposrednije kontaktira sa svojim emigrantskim mento-
rima. Jednom je ipak ilegalno oti{ao u [vedsku, koriste}i falsifikovani paso{.
Godine 1982. osu|en je na tri godine zatvora zbog tada famoznog krivi~nog
dela “neprijateljske propagande”, a uz to je dobio pet godina zabrane javnih
istupanja. Na su|enju se Tu|man drào prkosno, ali su po odlasku u zatvor na-
stupile njegove jadikovke i moljakanja visokim dràvnim funkcionerima. Tra-
è}i milost, neprekidno se pozivao na svoje revolucionarne zasluge i maltene
zaklinjao u avnojske principe. “Tu|man tako pi{e kada je stije{njen uza zid, ka-
da vi{e nema kamo. Onda se poziva na NOB, revoluciju, Partiju, AVNOJ i
Ustav, jugoslovenski i hrvatski. Tako je bilo {ezdesetih, u onim njegovim po-
kajni~kim pismima Bakari}u, tako je bilo i sada, osamdesetih, u pismima [pi-
ljaku i Vrhovcu.” (str. 521-522.) Napokon mu je kazna smanjena, pa je odleào
svega sedamnaest meseci zatvora. Dobiv{i i paso{ 1987. godine, mogao je da
se otisne na turneju preko Atlantika.
Prva Tu|manova prekomorska destinacija bila je Kanada i njegov tada{nji
glavni cilj Hudelist ovako precizira: “Uspostavljanje kontakata, a onda i kon-
kretnih dogovora i aran`mana, s najja~om i najutjecajnijom zajednicom hrvat-
skih iseljenika na svijetu – zajednicom hercegova~kih franjevaca (fratara), kao
i njihovih brojnih sljedbenika, istomi{ljenika i suradnika, sve redom hercego-
va~kog podrijetla, koji su s fratrima bili povezani po zavi~ajno-interesnoj i po-
liti~koj liniji. Tu je zajednicu jo{ pedesetih i {ezdesetih podignuo na noge mo-
`da najva`niji hercegova~ki franjevac svih vremena, fra Dominik Mandi}
(1889-1973.)... Kako su, s jedne strane, hercegova~ki fratri bili planetarno naj-
ja~a hrvatska zajednica, i to s dva glavna sredi{ta, jednim u [irokom Brijegu,
a drugim u îkagu (Dreksel bulevar 4851), a kako je, s druge strane, Franjo
Tu|man svoju budu}u politi~ku organizaciju, Hrvatsku demokratsku zajedni-
cu, tako|er zami{ljao na planetarnoj razini, sa sjedi{tem u Zagrebu, “glavnom
gradu svih Hrvata” – moglo se, u neku ruku, i o~ekivati da }e se oni kad-tad
spojiti i, budu}i da su u svim bitnim stvarima bili politi~ki istomi{ljenici, svoj
temeljni politi~ki cilj, stvaranje samostalne hrvatske dràve na Teritoriju, poku-
{ati realizovati udruènim snagama.” (str. 590.) Tu|man je èleo da predsta-
vljanjem svojih knjiga stekne {to ve}i uticaj u emigraciji, poveè se organiza-
ciono sa istomi{ljenicima i prikupi ve}u sumu novca. “Motivi hercegova~ko-
fratarske zajednice za zajedni~ku suradnju bili su, me|utim, jo{ slojevitiji i ra-
finiraniji. Njima je, najjednostavnije re~eno, trebao nacionalni vo|a koji ìvi i
djeluje u domovini i s kojim oni, kao najja~a i najorganiziranija snaga u hrvat-
skoj emigraciji, mogu ostvariti svoje strate{ke politi~ke interese.” (str. 590-
591.)
3. Prousta{ka klima posle sklapanja saveza Regana i Vojtile

To je ina~e vreme preorijentacije usta{ke emigracije s teroristi~kih na po-
liti~ko-propagandne metode borbe, s obzirom da su ameri~ke i kanadske vlasti
po~ele energi~no da suzbijaju svaki terorizam u svojim sredinama. Veliki za-
954
majac pruìo im je savez Regana i Vojtile radi slamanja komunizma i ateizma,
kojim je otpo~ela nova vrsta krsta{kih ratova. “Naravno da tako sjajnu priliku
hercegova~ki fratri, kojima je komunizam bio jednako omraèn kao i Reganu
i Vojtili, nisu niti mogli niti smjeli propustiti. Svoje vlastite politi~ke interese
stavili su u funkciju svjetskog procesa ru{enja komunizma, iza kojega su, prag-
mati~ki povezani, stajali Vatikan i Amerika. Kao svoj temeljan politi~ki cilj
proglasili su ru{enje komunizma u Jugoslaviji. Upravo tako: ru{enje komuni-
zma u SFRJ, a ne toliko (svakako ne u prvom planu) ru{enje Jugoslavije kao
dràve. Ali da bi u tim svojim nastojanjima uspjeli, trebao im je netko “pravi”
u domovini, netko tko }e imati dovoljno htijenja, snage i odlu~nosti mobilizi-
rati mase (hrvatski narod) unutar same Hrvatske. Jer, bez {irenja fronte u Hr-
vatskoj, dijaspora nije mogla u~initi ni{ta. Izbor je pao na Franju Tu|mana – i
prije nego {to je on, po~etkom lipnja 1987., prvi put sletio u Kanadu. Vrlo in-
teligentni i domi{ljati, s gotovo nejverojatnim talentom za politi~ku analitiku,
pa ~ak i za psihoanalizu – gotovo kao neka vrsta specijalne, izvanredno dobro
osposobljene tajne policije – hercegova~ki su fratri izabrali Tu|mana za svog
strate{kog partnera u domovini.” (str. 592.)
Hudelist potom detaljno razmatra {est razloga koji su, po njegovom mi-
{ljenju, presudno uticali da fratarski izbor padne ba{ na Tu|mana. “Prvi je i naj-
va`niji bio taj {to je Tu|man po svom karakteru ekstremno narcisoidan ~ovjek.
Oni su to fantasti~no dobro procijenili. Upravo im je takav trebao: netko tko se-
be smatra “najljep{im”, “najpametnijim”, “najdalekovidijim” i, op}enito, “naj-
boljim”, netko tko je u svemu “naj”. Samo je takva psiholo{ka struktura, sma-
trali su, pogodna za stvaranje mita o samome sebi. Naravno, ne kakvog bilo
mita, nego mita vo|e, mita nacionalnog karizmatika. Fratri su bili uvjereni da
budu}i hrvatski predsjednik mora, osim {to je stvarna osoba, biti i mit. Mit su-
blimiran u kasnije vrlo ~esto kori{tenoj sintagmi “otac domovine”. Djelomice
i laskanjem i podilaènjem, za susretanja s njime u Kanadi, fratri su ga uspjeli
osvojiti i pridobiti ga za sebe. Naravno da se nije odupirao. Drugo, kao dvo-
struki politi~ki zatvorenik, Tu|man je imao i neporecivu disidentsku teìnu, {to
je tako|er bio vrlo vaàn uvjet da bi u skoroj budu}nosti mogao najozbiljnije
konkurirati za predsjednika hrvatske dràve. Tre}e, Tu|man je, uza sve ostalo,
bio i znanstvenik. Takvim se barem deklarirao. Imao je “znanstvenu”, “teorij-
sku”, “povjesni~arsku” teìnu – sli~no kao i njegov prauzor, prvi veliki pred-
vodnik hercegova~ko-fratarske zajednice u Americi, fra Dominik Mandi}. ê-
tvrto, on je bio i general. I to ba{ general Jugoslavenske narodne armije. Tako-
|er va`no za ciljeve koje je trebalo ostvariti. Jer, polazilo se od pretpostavke da
se neki od tih ciljeva mo`da ne}e mo}i ostvariti bez ratnih operacija. Bez rata
u kojem }e sudjelovati i JNA. Peto, bio je zagovornik luburi}evske koncepci-
je hrvatskoga pomirenja, odnosno hrvatske pomirbe – kako se on sam izraà-
vao devedesetih, kada je postao hrvatskim predsjednikom. Fratri su tu koncep-
ciju usvojili 1968. (iako su joj se prije toga èstoko odupirali jer im nikako ni-
je i{lo u glavu kako bi se to oni, i za{to, trebali pomiriti s komunistima) i ota-
da je za njih ona bila zakon. I {esto, Tu|man je bio zagovornik “velike Hrvat-
955
ske”, koja je trebala nastati pripajanjem teritorija izvan SRH na kojima su pre-
te`no ìvjeli Hrvati. Prije svega, naravno, teritorija u Bosni i Hercegovini.” (str.
592-593.)
Izloìv{i razloge koji su fratre orijentisali na Tu|mana, Hudelist obja{nja-
va za{to su oni na Tu|mana tako privla~no, gotovo magi~no zra~ili. “Oni su u
njegovim o~ima bili mo}na struktura koja je u sebi objedinjavala tri elementa
od iznimno velike va`nosti. Prvi je element bila politika. Fratri su, po definici-
ji, crkveni ljudi, ali takvi crkveni ljudi koji imaju “uro|eni” talent za bavljenje
politikom. Politika je bila i ostala esencijom njihovoga na prvi pogled samo pa-
storalnog djelovanja. Izme|u fratarskih politi~kih ciljeva i Tu|manovoga im-
plicitnog politi~kog programa mogao se, kasnih osamdesetih, staviti znak jed-
nakosti. Drugi je element bila crkva. Katoli~ka crkva, naravno. To je imalo oso-
bitu teìnu zbog budu}ih parlamentarnih izbora u Hrvatskoj, koji se ni teorijski
nisu mogli dobiti bez izravne podr{ke crkve. Posredstvom hrvatskih katoli~kih
misija (u zna~ajnoj mjeri povezanih s fratrima), crkva je kontrolirala otprilike
600.000 hrvatskih iseljenika u cijelome svijetu. I tre}i je element bio novac. Bi-
znis. Hercegova~ki su fratri, uza sve ostalo, i vje{ti biznismeni, poduzetnici ko-
ji znaju kako treba zavrtjeti novac. A bili su ga voljni i dati onome tko je htio
i}i s njima. I tko je zasluìo da bude u njihovu dru{tvu. A Tu|manu je novac
bio potreban. I za izbornu kampanju i ina~e.
Dil {to su ga hercegova~ki fratri (i njihovi sljedbenici) i Franjo Tu|man
sklopili u Kanadi u razdoblju od 1987. do 1990. sastojao se od dva temeljna
imperativa. Prvi je imperativ bio sru{iti komunizam, tj. socijalizam, u Jugosla-
viji. Bilo je to u punom suglasju sa svjetskim procesom ru{enja komunizma u
Isto~noj Europi, {to su ga zajedni~kim snagama pokrenuli Amerika i Vatikan.
Drugi je imperativ bio sru{iti samu Jugoslaviju. Ru{enje Jugoslavije, dakle, bio
je sekundaran, {to ne zna~i i manje vaàn cilj. Ali primarni je cilj bio ru{enje
komunizma. Naravno, polazilo se od toga da }e propa{}u komunizma sama od
sebe propasti i Jugoslavija.” (str. 593.)
U toj igri bili su prisutni i mnogo konkretniji, prozai~niji fratarski interesi.
“Fratri su znali da }e nakon ru{enja komunizma (socijalizma) u Jugoslaviji, da-
kle i u Hrvatskoj, ponovno biti uspostavljen kapitalizam i da }e u novoj, samo-
stalnoj hrvatskoj dràvi zapo~eti proces tzv. tranzicije. Njihova je ambicija bi-
la da oni budu ti koji }e tim procesom upravljati – hercegova~ko-franjeva~ka
zajednica u naj{irem smislu rije~i, sa cjelokupnom mreòm i suradnicima, re-
grutiranima po zavi~ajnom principu. I Tu|man je na to morao pristati, morao
im je dati rije~ da }e oni imati dominantan utjecaj na dolaze}i proces tranzici-
je u budu}oj, osamostaljenoj RH.” (str. 593.) Povodom toga, Tu|man je dobio
zadatak da hitno odstrani iz kruga politi~kih saradnika sve pripadnike biv{e
vladaju}e nomenklature koji bi jednog dana mogli predstavljati smetnju herce-
gova~koj interesnoj grupi. Takvim potencijalnim smetnjama smatrani su Sav-
ka Dab~evi}-Ku~ar, Miko Tripalo, Vlado Gotovac, Ivan Zvonimir î~ak, Dra-
èn Budi{a i sli~ni. “I Tu|man je, ~im se vratio u Hrvatsku, izme|u sebe i tih
ljudi, nepoèljnih za hercegova~ko-fratarsku strukturu, napravio zid. Nitko od
956
njih ni slu~ajno nije mogao postati ni ~lanom Hrvatske demokratske zajednice,
a kamoli ne{to vi{e. Tu|man je HDZ pravio s “novim” ljudima, koji nisu bili
trn u oku hercegova~koj strukturi u BiH i iseljeni{tvu.” (str. 594.)
Tu|manova poseta Kanadi imala je dvostruki karakter. Spolja{nji, manife-
stacioni, s kontaktima s manje problemati~nim li~nostima, kao i konspirativni,
s hercegova~kim fratrima i zagriènim usta{kim krugom oko njih, u kome su
se isticali Gojko [u{ak i Ante Beljo. “Hercegova~ki su fratri kao stvoreni za
konspirativno djelovanje, odnosno za takvo djelovanje koje je mnogo vi{e u
pozadini, a gotovo nikada u prvom planu. U tome je osobito vje{t bio fra Lju-
bo Krasi}, koji je potkraj osamdesetih preuzeo najzna~ajnije franjeva~ko sredi-
{te u Kanadi, Hrvatski dru{tveno-kulturni centar u Norvalu, smje{ten na pove-
}oj farmi ~etrdesetak kilometara daleko od Toronta. Krasi} i ostali nisu se mno-
go hvalili kontaktima ostvarenima s Tu|manom. Nisu se time uop}e hvalili.
Dapa~e, nisu o tome nikome ni{ta ni govorili.” (str. 594-595.) Prema svedo~e-
nju emigranta Dragutina Hlada, fra Ljubo Krasi} je smatrao da “~ovjek poput
Tu|mana treba budu}oj neovisnoj hrvatskoj dràvi kao kamuflaà. Jer, ne mo-
gu usta{e tek tako do}i i preuzeti dràvu, nego se treba nametnuti netko iznu-
tra, netko tko je bio komunisti~ki general, tko bi bio prihvatljiv i vojsci, i Srbi-
ma, i samim komunistima. A opet, mora imati nacionalisti~ku legitimaciju, {to
kod Tu|mana nije bilo sporno jer je dvaput bio u zatvoru.” (str. 596.)
Fra Ljubo Krasi} je bio pravi, zakulisni i neprikosnoveni, {ef usta{ke emi-
gracije. Njegov brat fra Petar Krasi} je, kao pandan norvalskom, formirao kon-
spirativni usta{ki centar u samostanu Masna Luka, ispod Vran planine kod
Duvna. Glavni usta{ki rasadnik i dalje je bio franjeva~ki samostan u [irokom
Brijegu. Hudelist iznosi da je “najja~i franjevac na [irokom Brijegu jo{ od ra-
nih osamdesetih fra Jozo Zovko (on je, uza sve ostalo, “stvorio” Me|ugorje),
dok su se u SAD-u i Kanadi mnogo vi{e od ostalih isticali fra Mladen ûvalo,
fra Vinko Dionizije Lasi}, fra Berto Dragi~evi} i, kao najmla|i me|u svima nji-
ma, fra Ljubo Krasi}. Svu ~etvoricu moèmo smatrati nasljednicima glavnog
utemeljitelja njihove zajednice (iako je ona postojala i prije njegova dolaska u
SAD, fra Dominika Mandi}a.” (str. 597.) ûvalo je ranije organizovao i usta-
{ke teroristi~ke akcije, poput otmica aviona. Sistem delovanja emigrantskih or-
ganizacija, kojima su dirigovali hercegova~ki fratri, neodoljivo je podse}ao na
mafija{ki, pogotovo po primenjenim metodama, ali su se one od prave mafije
prvenstveno razlikovale {to su sve bile legalne i uredno registrovane kao hu-
manitarne ili kulturne.
Iz mno{tva pikantnih detalja koje je Tu|man iznosio u svojim prekomor-
skim predavanjima Hudelist, po se}anju o~evidaca, izdvaja stavove i mi{ljenja
“da Tito nikada nije bio u Jasenovcu upravo zato {to se nije slagao s preuveli-
~anim ciframa o srpskim zlo~inima u tom logoru; da je u SRH srpska “Prosvje-
ta” sedamdesetih godina bila ukinuta, dok je Matica hrvatska nastavila barem
vegetirati; da se namjerno nije investiralo u krajeve u Hrvatskoj u kojima pre-
te`no ìve Srbi, upravo zato da bi se Srbi iz tih podru~ja u {to ve}em broju i {to
prije iseljavali, itd.” (str. 608.) Ipak, ono {to je bilo najupe~atljivije svakako je
957
Tu|manovo dosledno insistiranje na Luburi}evom politi~kom konceptu, {to je
usta{ke emigrantske krugove najvi{e impresioniralo. “Kasnih osamdesetih ni-
je se znalo tko je ve}i luburi}evac: Franjo Tu|man s jedne ili hercegova~ki fra-
tri s druge strane. A svatko je tu ideju prigrlio sam za sebe: Tu|man u domovi-
ni, fratri u dijaspori. Njihov spoj i povijesni dil 1987-1989. imao je stoga, na
odre|en na~in, i ritualno obilje`je. Iako su me|usobno bili udaljeni tisu}ama
kilometara – ìvjeli su na dva razli~ita kontinenta, na dva razli~ita kraja svije-
ta – i iako prije nikada nisu bili ni u kakvom fizi~kom kontaktu, Tu|man i fra-
tri na kraju su postali jedno. A mogli su to postati upravo zato {to ih je povezi-
vala jedna, zajedni~ka, Maksova ideja. Da je Maks kasnih osamdesetih bio ìv,
tek bi onda o sebi pisao panegirike. Sklapanjem saveza s fratrima, na platfor-
mi Luburi}eve koncepcije o hrvatskom izmirenju, Tu|man je, zapravo, doì-
vio svoju definitivnu politi~ku inicijaciju – pred skoro osvajanje vlasti u Hrvat-
skoj i preuzimanje funkcije prvog pravog, “svehrvatskog” predsjednika u po-
vijesti hrvatskog naroda. Predsjednika svih Hrvata na planetu – u domovini i
iseljeni{tvu.” (str. 624.)
Svesni da bi Tu|manovo direktno dovo|enje u vezu sa zloglasnim usta-
{kim kolja~em i osniva~em jasenova~kog logora Vjekoslavom Maksom Lubu-
ri}em moglo biti politi~ki {tetno, Tu|manovi kasniji panegiri~ari su lansirali te-
zu da je tu ideju zapravo oblikovao Bruno Bu{i}, Tu|manov institutski kadar i
kasniji emigrant, koga je likvidirala jugoslovenska tajna policija. “Ideja apso-
lutno poti~e od Maksa Luburi}a, Tu|man je usvaja jo{ u domovini, u Zagrebu,
dijelom kao povjesni~ar, dijelom kao politi~ar, a onda je operativno razra|uje
u Kanadi 1987-1989. s fratrima i njihovim politi~kim sumi{ljenicima. I to je bit
pri~e. Bu{i} tu ne smeta, ali niti ni{ta bitno ne pridonosi. Sve bi se odvijalo pot-
puno jednako kao da njega nije ni bilo. Ali njegovo se ime tu ne isti~e slu~aj-
no. Rodona~elnicima mita o Tu|manu kao “ocu domovine” (a njih tako|er tre-
ba traìti me|u franjevcima) mnogo ljep{e zvu~i da se Tu|manovo ime, upra-
vo kroz ideju o nacionalnom pomirenju, nadovezuje na mladog, ljepu{kastog
romanti~ara, jo{ k tome i mu~enika, Brunu, nego na ozlogla{enog usta{kog ko-
lja~a i osniva~a jasenova~kog logora Luburi}a. Kao, povijest bi bila vedrija i
“ruì~astija” kada bi Bu{i} bio u prvom planu, a Maks tamo negdje u pozadini
ili na marginama. Ili nigdje. Naàlost (ili na sre}u), povijest nije ono {to bi ne-
tko volio da jest, nego ono {to je doista bilo i {to se uistinu odigralo. Zato je, u
najmanju ruku, nepravedno i prema povijesnoj istini, a, naposljetku, i prema sa-
mome Luburi}u, umanjivati ili ~ak pre{u}ivati njegov presudni utjecaj na Tu|-
mana, a preuveli~avati zasluge nekoga drugog, tko je u svim tim doga|ajima
ipak bio samo sporedni aktant.” (str. 624.)
Sprega Hrvatske demokratske zajednice i Rimokatoli~ke crkve ve} 1989.
godine bila je veoma ~vrsta. Zvani~ni dopis Tu|manove partije sa pozivom na
pruànje finansijske pomo}i poslat je na nekoliko hiljada adresa jugosloven-
skih rimokatoli~kih ustanova i hrvatskih katoli~kih misija {irom sveta. Hude-
list rezultate te finansijske kampanje naziva fantasti~nim. “Ne samo da je pri-
kupljeno relativno mnogo novca nego je, {to je jo{ va`nije, Katoli~ka crkva ti-
958
me bila u cjelini uvu~ena u HDZ-ov trijumfalni pohod na vlast. Pribliàvanje
je, zapravo, bilo obostrano. Crkva je Hrvatsku demokratsku zajednicu ve} ta-
da, u ljeto 1989., prepoznala kao uvjerljivo najozbiljniju oporbenu politi~ku or-
ganizaciju u SRH (barem s njezina vrijednosnog i moralnog stajali{ta), dok su
HDZ i njegov predsjednik Tu|man znali da bez izravne podr{ke crkve pobje-
da na pretpostavljenim parlamentarnim izborima ne}e biti mogu}a. Odnosno,
da }e pobijediti ona stranka ili savez uz koji }e biti i crkva.” (str. 647-648.)
a) Direktno akciono povezivanje sa Rimokatoli~kom crkvom
Povodom povezivanja Tu|mana i Rimokatoli~ke crkve, Hudelist interpre-
tira i mi{ljenje jednog od osniva~a Hrvatske demokratske zajednice Perice Ju-
ri}a. Juri} je procenio da se to povezivanje pokazalo “najpresudnijim za kona~-
nu pobjedu na izborima. Crkva je mo}an organizacijski sustav u kojem je opo-
zicija mogla na}i svoje uto~i{te. Taj je sustav crkva gradila desetlje}ima, {irom
svijeta, i trebalo ga je sada, kada su se ve} naslu}ivali slobodni izbori, upotri-
jebiti i politi~ki. Kroz zajedni~ko djelovanje s crkvom, HDZ je stvarao i svoje
vlastite baze u cijeloj Hrvatskoj, pa i {ire. Op}epoznata je stvar da nema iselje-
ni{tva kao takvoga bez katoli~ke crkve. Preko svojih neobi~no mobilnih kato-
li~kih misija, crkva je sakupljala i organizirala stotine tisu}a Hrvata na svim
kontinentima. A to je onda rezultiralo i povratnim efektom u samoj Hrvatskoj.
U svemu tome, od pojedinaca iz crkve daleko se najvi{e angaìrao biskup \u-
ro Kok{a. On je bio klju~na figura u komunikaciji izme|u crkve i HDZ-a, tj.
Tu|mana. Vrlo je vaàn bio i @ivko Kusti}, jer je ure|ivao jedine prave opozi-
cijske novine u Hrvatskoj, “Glas koncila”. “Glas koncila” je u SRH sa svima
bio u sukobu, ali ipak samo na konkretnim pitanjima. Kusti} je osobno bio ro-
dona~elnik tog na~ina politi~ke borbe: nikada ne i}i u frontalni rat, nego vodi-
ti borbu samo oko najkonkretnijih stvari. Za razliku od Kusti}a, nadbiskup Fra-
njo Kuhari} djelovao je isklju~ivo pozicijski, a nikada direktno. Njemu u za-
sluge treba pripisati veliki euharistijski kongres u Mariji Bistrici 1984., na ko-
jemu se okupilo oko 400.000 Hrvata. Iako naizgled samo pastoralni, to je ipak
ponajprije bio politi~ki skup.” (str. 648.)
Jo{ 1989. godine pokazalo se da je Franjo Tu|man ~ak politi~ki umereni-
ji od rimokatoli~kih fratara ~iji je instrument postao. Kad ih je krajem te godi-
ne sa Daliborom Brozovi}em posetio u Norvalu u Kanadi, “fratri su zagovara-
li Hrvatsku do Drine, dok je Tu|manova i Brozovi}eva idealna opcija bila Ba-
novina Hrvatska (ili ne{to sli~no tom teritorijalnom entitetu). U tome se, ~ini
se, sastojala i jedina bitna razlika izme|u stajali{ta Franje Tu|mana i Dalibora
Brozovi}a s jedne, te hercegova~ko-franjeva~ke zajednice u Kanadi i SAD s
druge strane.” (str. 653.) Prema saznanjima koje je Martin [pegelj nekoliko go-
dina kasnije stekao borave}i u Severnoj Americi, “Tu|man je fratrima obe}ao
po{tovanje NDH i pripajanje barem dijela BiH Hrvatskoj, dok su fratri njemu,
u ime prousta{ke emigracije, obe}ali “mekan” odnos prema komunistima i biv-
{im partizanima, u budu}oj samostalnoj Hrvatskoj. Dosljedno u duhu ideje o
hrvatskom pomirenju.” (str. 653.)
959
Rimokatoli~ki fratri su lansirali i parolu o Tu|manu kao “ocu domovine”,
preuzimaju}i tu odrednicu od njenog nekada{njeg nosioca Ante Star~evi}a. On
je nije zasluìo ni zato {to je sru{io komunizam niti {to je razorio Jugoslaviju.
Po Hudelistu, komunizam i Jugoslavija bi svakako propali i da nije bilo Tu|-
mana. Tu|man je naziv “oca domovine” u fratarskoj vizuri zasluìo tako {to je
Hrvatsku oslobodio od Srba, koji su dotad u njoj bili konstitutivni narod. “Ne
treba biti osobito dalekovidan pa uvidjeti da se takva definicija Tu|mana kao
“oca domovine” temelji na luburi}evskom nauku o hrvatskom pomirenju, po
kojem se svi Hrvati, bez obzira na svoju ideolo{ku ili politi~ku pro{lost, mora-
ju ujediniti kako bi savladali svog zajedni~kog protivnika – Srbe. Pritom se po-
najprije misli na Srbe koji ìve, ili su ìvjeli, u samoj Hrvatskoj (kao i u onim
dijelovima BiH za koje se pretpostavlja, ili se pretpostavljalo, da ih treba pri-
pojiti hrvatskoj dràvi). Drugim rije~ima, Tu|man je “otac domovine” zato {to
je, jednom za sva vremena, uspio rije{iti srpsko pitanje u Hrvatskoj.” (str. 680.)
I sam je jednom prilikom izjavio da se nikakvim novcem ne moè izraziti ta
blagodet {to se Hrvatska zauvek otarasila Srba sa svoje nacionalne teritorije.
b) Vatreni sledbenik Luburi}evog koncepta interhrvatskog pomirenja
Tu|man je prvenstveno bio protivnik avnojskog i zavnohovskog koncep-
ta po kome su u dotada{njoj Socijalisti~koj Republici Hrvatskoj – “Srbi, uz Hr-
vate bili konstitutivni narod. A on je smatrao da tako vi{e ne smije biti i da Hr-
vatska mora biti nacionalna dràva isklju~ivo hrvatskog naroda, tj. dràva u ko-
joj }e konstitutivan narod biti samo Hrvati. Naravno, preduvjet za to bio je da
se udio srpskog stanovni{tva u Hrvatskoj smanji – s 12,2 posto, koliko ih je bi-
lo prema popisu iz 1991., na manje od 5 posto, nakon ~ega bi oni postali tek
jedna od nacionalnih manjina za koju je suvi{no i razmi{ljati da bi ikada vi{e
mogla ra~unati na status konstitutivnog naroda (ili ne~ega tome sli~nog). Tu|-
man je do tog cilja nastojao do}i tzv. “humanim preseljenjima”... Ali kako se
taj dogovor s ]osi}em vrlo brzo izjalovio (suprotstavio mu se srpski predsjed-
nik Slobodan Milo{evi}), Tu|man je morao traìti druge puteve i metode sma-
njivanja broja srpskog stanovni{tva u Hrvatskoj. Najefikasnijom se pokazala
oruàna akcija “Oluja”, u kolovozu 1995., nakon koje je iz Krajine iseljeno oko
200.000 Srba... Strate{ki je Tu|manov politi~ki cilj bila “pro{irena” hrvatska
dràva (na Teritoriju) s bitno smanjenim udjelom srpskog stanovni{tva (izme-
|u 3 i 5 posto). Ako se to ne razumije, ne razumije se ni{ta ~ime se Tu|man ti-
jekom cijeloga ìvota bavio i za {to se kao politi~ar, a kasnije i kao dràvnik,
zalagao.” (str. 682.)
Taj svoj cilj Tu|man je realizovao tako {to je sistematski celom svetu pred-
stavljao da se on samo brani od Milo{evi}eve “agresije”. Kako rezonuje Hude-
list, “rekli bismo da je tu do maksimalnog izraàja do{la “zagorska prefriga-
nost” Franje Tu|mana i jedno od bitnih na~ela njegovog politi~kog djelovanja,
da to {to radi doista izgleda kao ne{to {to je maksimalno legitimno i {to se mo-
è braniti kao legitiman ~in.” (str. 684.) Tu mu je i{la na ruku nema~ka, ame-
960
ri~ka i vatikanska politika i njima dirigovano zapadno javno mnenje. I tu se on
pokazao kao verni sledbenik usta{kog pukovnika i domobranskog generala
Luburi}a. “Biti luburi}evac ne zna~i biti “ne{to izme|u” – izme|u biv{ih par-
tizana (antifa{ista) i usta{a – nego biti na kvalitativno posve druk~ijoj poziciji:
i u odnosu na antifa{izam, i u odnosu na usta{tvo, u izvornom zna~enju te rije-
~i. Biti luburi}evac zna~i biti sljedbenik, a u Tu|manovom slu~aju i provodi-
telj, jedne sasvim odre|ene ideje i jednoga sasvim odre|enoga koncepta. Rije~
je o koncepciji hrvatskog pomirenja, koju je Vjekoslav Maks Luburi}, zajedno
sa svojim pomaga~em Miljenkom Dabom Perani}em, teorijski (programatski)
osmislio 1964., u Frankovoj [panjolskoj; a koju su 1968. usvojili i hercegova~-
ki fratri u SAD-u, tada na ~elu s fra Dominikom Mandi}em... Luburi} je vla-
stitom, vojni~kom logikom do{ao do zaklju~ka da }e Hrvati mo}i stvoriti neo-
visnu hrvatsku dràvu – i to takvu dràvu u kojoj }e srpsko pitanje biti jednom
zauvijek rije{eno (jer neka druga hrvatska dràva Luburi}a nije zanimala) – tek
ako se prestanu tu}i na dvije fronte i koncentriraju se samo na jednu frontu, onu
gdje im je protivnik njihov najve}i i zajedni~ki neprijatelj, Srbi. Srbi, naravno,
iz Hrvatske i BiH, jer je Luburi} Hrvatsku zami{ljao do Drine, kao {to je to bi-
lo i u NDH. Luburi} je inteligentno zaklju~io da Hrvati ne}e mo}i posti}i svo-
je dràvotvorne ciljeve ako }e, osim protiv Srba, ratovati i me|usobno, po kri-
teriju ideolo{ke podjele na (biv{e) partizane i usta{e, nego da ratne sjekire ta-
kvoga ideolo{kog tipa trebaju zakopati i posvetiti se borbi protiv jedinoga pra-
vog protivnika koji moè ugroziti stvaranje i opstanak budu}e hrvatske samo-
stalne dràve. Ideja o hrvatskom pomirenju imala je, dakle, izvorno antisrpski
karakter. Bit te ideje nije bila u tome da se Hrvati naprosto mire jer vi{e nema
smisla sva|ati se, a onda i me|usobno ratovati oko ne~ega {to pripada pro{lo-
sti, nego u tome da pomireni i ujedinjeni hrvatski narod pobijedi Srbe.” (str.
684-685.)
Sve eventualne prigovore da preuveli~ava Luburi}evu ideolo{ku ulogu,
Darko Hudelist unapred odbacuje slede}im obja{njenjem: “Vjekoslav Maks
Luburi} apsolutno je jedna od sredi{njih li~nosti novije (poslijeratne) hrvatske
povijesti, po mom mi{ljenju jedna od tri najva`nije. Ako bih birao tri najzna-
~ajnija hrvatska politi~ara u razdoblju nakon Drugog svjetskog rata, odlu~io
bih se za Josipa Broza Tita, Vjekoslava Maksa Luburi}a i Franju Tu|mana.
Ako se nekome ~ini da Luburi}u u tako biranom dru{tvu nije mjesto, spome-
nut }u samo ovo: da nije bilo Luburi}a, ne bi bilo ni hercegova~kih fratara (u
dana{njem politi~kom zna~enju tog pojma), ne bi bilo ni HI[AK-a (Hrvatske
iseljeni~ke {kole Amerike i Kanade – prim. V. [.) ni Sadberija, ne bi bilo Nor-
vala, ne bi bilo [u{ka, ne bi bilo Hrvatske demokratske zajednice, ne bi bilo
Tu|mana (tako politi~ki oformljenoga kakav je bio), ne bi bilo ni~ega. Sve bi
se odvijalo druga~ije nego {to se odvijalo. Sve {to je Tu|man kao politi~ar, ka-
snije i kao dràvnik, stvorio, stvorio je na Luburi}evim (i luburi}evskim) teme-
ljima. U tome ~ak nije bio ni originalan: konzekventno je, gotovo “{treberski”,
slijedio njegove ideje i njegov nauk. S tom razlikom, naravno, {to se nije slije-
po drào izvornoga usta{kog, ujedno i Luburi}eva na~ela po kojem se Hrvat-
961
ska rasprostire sve do Drine. Tu je on zauvijek ostao uz svog Ma~eka (i njego-
va epigona Bogdanova), smatraju}i da su prave isto~ne hrvatske granice na Vr-
basu i Neretvi. Stranka ili pokret pomo}u kojega je Tu|man do{ao na vlast u
Hrvatskoj, Hrvatska demokratska zajednica, kopija je politi~ke organizacije –
tj. ideje o toj organizaciji – koju je Luburi} iznio u 11. “temeljnom na~elu” svo-
je “Deklaracije o temeljnim na~elima i du`nostima hrvatskih boraca za oslobo-
|enje Hrvatske: iz 1960. (dakle, tridesetlje}e prije osnutka HDZ-a!)... Zato je
Tu|man, ~esto do granice da zbog toga postane dosadan, stalno i ponavljao da
njegova Hrvatska demokratska zajednica nije obi~na politi~ka stranka, poput
ostalih na hrvatskoj politi~koj sceni, nego “sredi{nja” ili “stoèrna” politi~ka or-
ganizacija cijeloga hrvatskog naroda, u domovini i dijaspori.” (str. 686.)
c) Drasti~no umanjivanje broja jasenova~kih `rtava
Najzna~ajnije Tu|manovo pisano delo svakako je knjiga “Bespu}a povi-
jesne zbiljnosti. Rasprava o povijesti i filozofiji zlosilja” (Nakladni zavod Ma-
tice hrvatske, Zagreb, 1989.). Pisana je sa o~iglednim filozofsko-istorijskim
pretenzijama, ali autor nije bio u stanju da dostigne nivo vi{i od ideolo{kog
traktata, ograni~enog dnevnopoliti~kim potrebama. Osnovnu okosnicu pred-
stavlja Tu|manov poku{aj da se razbije “mit o jasenova~kim `rtvama”, u sklo-
pu kojeg je, kako kaè, od strane hegemonisti~ko-unitaristi~kih revalorizatora
istorijskih doga|aja i li~nosti, “u~injen poku{aj da se on i znanstveno potkrije-
pi teorijom o genocidnosti svakog hrvatstva.” (str. 10.) Svoju sudbinsku pove-
zanost sa osporavanjem tog “mita” on pretvara u lamentaciju nad samim so-
bom: “Budu}i da sam se ve} pred nekoliko desetlje}a, u okviru op}ih prosud-
bi temeljnih pitanja suvremene nacionalne povijesti, suprotstavio i manipulisa-
nju s tim mitom, zasnovanim na u povijesti gotovo nezapam}enom umnogo-
stru~avanju i onako golemih `rtava fa{isti~kog i usta{kog terora, to sam se
odavno na{ao i u àri{tu, naàlost ne toliko znanstvenog raspravljanja o proble-
mima, koliko u `rvnju “odnosa snaga”, doti~no me|usobnog nadmetanja, pa i
obra~unavanja, ili politikantskih ustupaka, razli~itih tendencija u dru{tveno-po-
liti~kom ìvotu jugoslavenske zajednice.” (str. 10.)
Za svaki slu~aj, Tu|man obja{njava kako su razli~ita tuma~enja istorije sa-
svim normalna, da poti~u od nacionalne pripadnosti ili filozofskog pristupa
istori~ara, koje prati bezobzirnost pobednika i bezumnost poraènih u subjek-
tivnoj vizuri samih aktera. Jugoslovenskoj istoriografiji pripisuje totalitarne
staljinisti~ke poglede i metode, kao i nemarksisti~ki pristup i odsustvo otvore-
nog raspravljanja spornih pitanja. “Pitanje ratnih `rtava uop}e, a posebno i na-
ro~ito jasenova~kih, samo je jedan, ali i najizrazitiji, primjer takvog stanja. A
budu}i da sam odavno spoznao, da je jasenova~kom mitu namijenjena stoèr-
na uloga u potki onih pogleda na najnoviju povijest hrvatskog naroda u jugo-
slavenskoj zajednici, {to su najotvorenije do{li do izraàja u raznim terzi}ev-
skim interpretacijama – to sam potaknuo njegovo znanstveno istraìvanje jo{
pred punih ~etvrt stolje}a. O razlozima za{to sam u tom institucionalnom na-
stojanju bio onemogu}en bit }e re~eno i ovdje. U me|uvremenu, u svojim sam
962
se osvrtima i radovima, doti~no prosudbama spornih pitanja, izravno i posred-
no suprotstavio jednostranom pristupu ratnim `rtvama, osobito jasenova~kom
mitu, zbog toga {to je njime sustavno stvarana sve nepovoljnija atmosfera, pa-
~e i iskrivljena povijesna svijest, pod dojam koje su potpali i mnogi dobrona-
mjerni javni djelatnici, pa i povjesni~ari, ili joj se priklanjali zbog oportunite-
ta.” (str. 12.)
Tvrde}i da su u hajci protiv njega primenjeni metodi politi~ko-psiholo{kog
terorizma jer njegovi oponenti nisu raspolagali relevantnim kontraargumenti-
ma, Tu|man napada {tampanje novog izdanja knjige “Magnum krimen” Vik-
tora Novaka kao ~isti anahronizam sa nau~nog aspekta. Ono “zna~i vra}anje
bavljenja s hrvatskim pitanjem kao tobo`njim klerikalizmom ili ~ak ozlogla{e-
nim “kleronacionalizmom” i “klerofa{izmom”, i to na razini postrevolucionar-
nog obra~unavanja s “najokorjelijim oblicima” stvarne ili izma{tane kontrare-
volucije, od osobite je znakovitosti za stanje povijesne svijesti. Ono se, zapra-
vo, javlja na crti oìvljavanja onih stremljenja {to teè da se, po svaku cijenu,
obra~unaju sa svakim oblikom hrvatstva koji se ne uklapa u njihovo poimanje
jugoslavenskog zajedni{tva.” (str. 14-15.) Pored Viktora Novaka, Tu|man se
obru{ava i na knjige Velimira Terzi}a, Vladimira Dedijera, Veselina \ureti}a i
Vasilija Kresti}a. “Ustrajanje u nastojanju da se jasenova~ki mit ~ak i znanstve-
no-teorijski potkrijepi – i nakon {to su iznijeti argumenti o njegovoj neosnova-
nosti – svjedo~i o stupnju poreme}enosti povijesne svijesti, o stvorenoj atmos-
feri u kojoj jo{ uvijek nije ni mogu}e ni dopu{teno racionalno raspravljanje o
meritumu problema.” (str. 15.) Pri tome posebno potencira navodno “Dedije-
rovo manipuliranje propagandisti~kim podacima i svojim “Raselovim sudom”,
te nastojanjem da i prozivanjem Vatikana pridonese u~vr{}enju jasenova~kog
mita.” (str. 15.)
I za knjigu dokumenata Antuna Mileti}a o jasenova~kom logoru, Tu|man
tvrdi da izraàva atmosferu poreme}ene i sputane istorijske svijesti. “Za tu is-
krivljenu povijesnu svijest i zatrovanu atmosferu znakovito je da teì svom
ovjekovje~enju, zlorabe}i do kraja i ideologijsko-politi~ke okvire i kojekakvo
manipuliranje znano{}u za tobo`nju verifikaciju svojih sadrìna. Kad je rije~ o
Jasenovcu, onda smo jo{ uvijek u takvu stanju da pojedinci mogu i dalje sebi
priu{titi pogroma{ko ìgosanje svih onih {to su im stali na put. Organiziraju se
istraìva~ki radovi, stru~ne rasprave, pa ~ak i me|unarodni znanstveni skupo-
vi, na kojima pojedini dràvno-politi~ki uzvanici, bilo zbog nepoznavanja biti
problema, bilo zbog dokazivanja svoje “principijelnosti”, ponavljaju “ovjero-
vljene” istine o “najmanje sedamsto” tisu}a pogubljenih, a prisutni povjesni~a-
ri i ini znanstvenici, ne usu|uju}i se otvoreno suprotstaviti manipulacijama i
pogre{nom tuma~enju razli~itih izvora, ukazuju na potrebu daljeg izu~avanja
arhivske gra|e i interdisciplinarne obrade. Oni takvim zauzimanjem za istinu
olak{avaju svoju du{u, a {to mogu ako netko tuma~i da }e se tim putem do}i
do jo{ ve}eg broja `rtava.” (str. 16.)
963
Da bi autoritarno potkrepio sopstveno stanovi{te i dodatno opovrgao “ja-
senova~ki mit”, Tu|man se poziva na Miroslava Krleù, s kojim je “intenziv-
no prijateljevao” celu deceniju. “Krleìna ocjena na{ih povijesnih prilika mo-
gla bi se u biti saèti na ovo: slijepo i zabrinjavaju}e trajanje obostrano nesno-
{ljivih i zatornih tendencija; raspirivanje revan{isti~kog mita uz zaborav da
usta{e nisu pali s neba, niti su bili jedina ekstremno nacionalisti~ka i fanati~ki
{ovinisti~ka pojava na ovom balkanskom prostoru; uvijek su najglasniji oni {to
iz povijesti nisu bili kadri nau~iti da u njoj ni{ta ne prolazi neka`njeno, pa u po-
manjkanju svakog povijesnog razbora, pozivanjem na prvenstvo oslobodila~-
kih zasluga ili potla~enost i `rtve, raspaljuju primitivisti~ke strasti, truju}i at-
mosferu do zagu{ljive eksplozivnosti i nove kataklizme.” (str. 19-20.) S najve-
}om èstinom Tu|man se obru{ava na svog nekada{njeg kolegu Jeftu [a{i}a
jer je u predgovoru Mileti}eve knjige doveo u pitanje popis `rtava Drugog
svetskog rata, koji je obavljen izme|u 1964. i 1966. godine, i po kome je uku-
pan broj ubijenih 600.000. [a{i} je smatrao da je taj nestru~ni i nepotpuni po-
pis predstavljao “zeleno svetlo zlo~incima” da pokrenu pravu kampanju obma-
njivanja javnosti kako su raniji zvani~ni podaci namerno preuveli~avani. “Mo-
è li biti vjerodostojnijeg i uvjerljivijeg dokaza o stupnju izopa~enosti povije-
sne svijesti i pomra~enju svakog razbora, od ovakvog ìgosanja predratnih
marksista, prvoboraca i revolucionara, pisaca i humanista, kao “antikomunista
i neprijatelja NOB-a”, kao “zlo~inaca”?! Nije li to jedno od najizrazitijih upo-
zorenja da je neprincipijelnost u povijesnim pitanjima dala odve} maha onim
strujanjima za koja je Krleà zborio da }e poslije Tita stremiti takvom stanju da
je on sretan {to u njemu ne}e morati ìvjeti. A da u takve neprincipijelnosti, s
dalekose`nim posljedicama, nedvojbeno, i u prvom redu spada i toleriranje
odràvanja jasenova~kog mita – svejedno da li na terzi}evskoj ili {a{i}evskoj
razini – a nedopu{tanje i spre~avanje izno{enja stvarne povijesne istine, o to-
me nije bilo nikakve sumnje ni za Krleù ni za bilo kojega ~ovjeka, {to povi-
jesno misli, zabrinutog za kretanja na ovom trusnom tlu.” (str. 20.)
Takvim rezonovanjem Tu|man dolazi do su{tinskog pitanja, “nema li su-
stavno uveli~avanje jasenova~kog mita svrhu stvaranja crne legende o povije-
snoj krivnji ~itavog hrvatskog naroda, koju tek valja ispa{tati?” (str. 21.) Po nje-
govom mi{ljenju, takav mit neminovno vodi generalizaciji istorijske krivice i
{ovinisti~kom stanovi{tu da su svi Hrvati usta{e. Svu tu problematiku on ana-
lizira kroz nadugo i na{iroko razmatranje svog li~nog politi~kog slu~aja, a
kampanju protiv “tu|manov{tine” nastoji da predstavi kao prikriveni prelimi-
narni udar na samog Tita. Tu nameru on direktno pripisuje Velimiru Terzi}u,
koji je u svojoj knjizi efektno dokazao da su Hrvati najvi{e doprineli brzom slo-
mu Kraljevine Jugoslavije u aprilskom ratu 1941. godine. “On se”, kako pi{e
Tu|man, “jo{ ustru~ava da sam izravno optuì Tita, ali }e to ubrzo u~initi dru-
gi njegovi istomi{ljenici i sljedbenici. A budu}i da sam – od kriti~nih godina
informbirovske pogibelji pa sve do usvajanja strategije op}enarodne obrane –
bio me|u prvim terzi}evskim protivnicima na povijesno-teorijskom podru~ju,
a jo{ k tome po godinama i ~inu najmla|i, to postadoh gromobran za sve mu-
964
nje i olujne bijesove, {to se tada jo{ nisu smjeli izravno sru~iti ni na glavu Go-
{njaka, a kamoli samoga Tita.” (str. 27.)
Ina~e, Titovo pona{anje je Tu|manu krunski dokaz, kojim potkrepljuje
svoju tezu o preuveli~avanju broja jasenova~kih `rtava. Tako svojim oponen-
tima poru~uje prekornim tonom, “jesu li se ikada zapitali, a oni koji jesu (a
znam i takve) jesu li potraìli i na{li pravi odgovor na pitanje: za{to Josip Broz
nikada nije do{ao u Jasenovac?! A obi{ao je, takoreku}, svako, imalo va`nije
popri{te i mjesto NOB-e u svim republikama. Budu}i da se tom neimaru, ka-
ko NOR-a i revolucije, tako i nove socijalisti~ke Jugoslavije, jama~no, ne mo-
è pripisati nikakva pristrasnost niti popustljivost prema hrvatskim grijesima
(bez njega o~ito ne bi bilo uklanjanja Hebranga u ratu, ni progona, ni smjene
vodstva u Hrvatskoj 1971.), bez obzira na to kolika je uloga drugih bila u tim
slu~ajevima, to tome moraju biti neki dublji razlozi. Odgovor na to pitanje, po
mome mnijenju, vjerojatno se nalazi u tome, {to je on, kao povijesna li~nost,
znaju}i povijesne ~injenice, instinktom velikog politi~ara i dràvnika, predo-
sje}ao kuda smjera mahnitanje monstruozno{}u jasenova~kog mita. U kraj-
njem: podrivanje samih osnova njegova djela i dovo|enje u pitanje same svr-
hovitosti stvarno golemih `rtava rata i revolucije.” (str. 57.) Tu|man je ovde bar
u jednome potpuno u pravu. Tito je mislio o Jasenovcu isto {to i Tu|man, ali
se nije usu|ivao da to javno kaè.
U slede}oj fazi Franjo Tu|man opovrgava i sve druge podatke o usta{kim
zlo~inima nad srpskim narodom na drugim mestima. Prvo se obru{ava na me-
morandume Srpske pravoslavne crkve iz 1941. godine, pa onda redom na auto-
re poput Konstantina Foti}a, Jovana Du~i}a, Dedijera, \ureti}a, Kurcia Malo-
partea i drugih, nipoda{tavaju}i njihove navode i dokumentovane opise stravi~-
nih konkretnih zlo~ina. Pri tome on posebno insistira na podatku da se o Jase-
novcu nije pisalo ve} 1941. godine, ve} znatno kasnije, pa iz njega izvla~i da-
lekose`nije zaklju~ke. O tome, izme|u ostalog, pi{e: “Uz opisano predo~iva-
nje i umnoàvanje ratnih `rtava u ratno doba, valja podsjetiti na ~injenicu da se
Jasenovac tada gotovo ni po ~emu ne izdvaja posebno. Pa~e, on se takoreku} i
ne spominje kao neko naro~ito strati{te, u odnosu na sva druga, u cjelokupnom
ratnom razdoblju. Njemu }e tek u pora}u biti namijenjena ona uloga {to su je
u ratu imale `rtve u cjelini. Tada }e monstruoznost u opisu na~ina izvr{enja zlo-
djela sve vi{e zamjenjivati ne manja monstruoznost u umno`bama broja `rta-
va u samom Jasenovcu. Razlozi su vi{e providni negoli nedoku~ivi. Mjesto
utvr|ivanja ratnih `rtava u cjelini, u svim logorima, strati{tima i gubili{tima {i-
rom Jugoslavije, zlo~in je mitski usredoto~ivan na jedno mjesto iz razloga, i ra-
di nakane, o kojima je i izrijekom govoreno od samog po~etka manipuliranja s
tragikom ratnih zbivanja.” (str. 89.)
Tu|man a priori sve podatke o usta{kim zlo~inima progla{ava propagand-
nim izmi{ljotinama, a usput priznaje da je nekih zlo~ina zaista bilo, nipoda{ta-
vaju}i ih tako {to ih svodi u istu ravan sa ~etni~kim, pa pravi ve{ta~ku simetri-
ju. Po Tu|manovom stanovi{tu, mora biti indikativno {to se u po~etku o Jase-
965
novcu malo govorilo. Kako on dalje iznosi, “tek u kasnijoj obradi bit }e Jase-
novcu pripisano zna~enje primjera kakvog nije bilo ne samo “u povijesti Evro-
pe”, ve} ni svijeta. Dakako, bilo bi zanimljivo utvrditi od koga je to, kada, i iz
kojih sve pobuda u~injeno. Moè se pretpostaviti da je u tome imala udjela i
patrijarhalno-folklorna tradicija svo|enja povijesnih zbivanja na mitomanske
legende, ali je vjerojatnije da su na sustavnom stvaranju jasenova~kog mita na-
{le odre|enu zajedni~ku svrhu, ili barem pre{utnu podudarnost politi~kih inte-
resa, dvije ina~e suprotne sastavnice povijesnih zbivanja. Na to upu}uje kako
ve} opisani slijed predo~ivanja, doti~no uveli~avanja uàsa ratnih zlodjela u
cjelini, tako i njihovo dalje usredoto~ivanje gotovo isklju~ivo u mitu o jaseno-
va~kom gubili{tu.” (str. 90.)
~) Tu|manovo izjedna~avanje Jasenovca i Blajburga
Da bi pruìo bar privid objektivnijeg pristupa, Tu|man kritikuje preuveli-
~avanje broja blajbur{kih `rtava, pa ga dovodi u istu ravan sa jasenova~kim.
Krivicu za izgradnju navodnog “jasenova~kog mita” pripisuje izopa~enoj isto-
rijskoj svesti komunisti~kih ideolo{kih monopolista i srpskih hegemonista. “Tu
je izvori{te sustavne (namjerne i stihijske) izgradnje crne legende o povijesnoj
krivnji ~itavog hrvatskog naroda. Jer, ako se dimenzije usta{kih zlodjela prote-
ù na stotine tisu}a, pa i na milijunski broj `rtava, i ako nasuprot i istodobno s
njime uop{te nema nikakve usporedbe zlo~ina njihovih protivnika, onda narav-
no odgovornost za njih ne snosi samo {aka fanatiziranih i osvetni~kim porivom
zaslijepljenih Paveli}evih sljedbenika, ve}, dakako, cijeli hrvatski narod. Otu-
da logi~no, ponajvi{e pre{utno ali i izri~ito, poistovje}ivanje hrvatstva s usta-
{tvom, koje je ìgosano gore negoli i sam fa{izam ili nacizam u svom izvor-
nom i najgorem ~inidbenom obli~ju.” (str. 118.) Posebno je Tu|mana zabolelo
{to je veliki nema~ki filozof Ernest Blok u jednom intervjuu “[piglu” sve Hr-
vate nazvao fa{istima, ostavljaju}i mogu}nost da neki mali broj njih to mo`da
i nije.
On potom skre}e pa`nju da je osamdesetih godina do{lo, “doista, nimalo
slu~ajno ve} s predvidljivom zakonito{}u, i do najve}eg razmaha, i do naj{ireg
iskori{}avanja jasenova~kog mita za stare i za nove povijesne ~imbenosti. Ja-
senova~ki mit o srpskim `rtvama posluìo je kao izravan povod cijeloj teoriji
o genocidnosti svakog hrvatstva, kao i teze o neodrìvosti bilo kakvog “porav-
nanja krivnje”. A njegova je prisutnost o~ita i u tezama o odbacivanju ocjena o
velikosrpskoj hegemoniji u versajskoj Jugoslaviji, jer da je sud o “tamnici na-
roda” bio kominternovska izmi{ljotina a ne stvarnost. A ne moè se takva mit-
ska sjenka zanemariti, podnipo{to, ni u procjenjivanju ~ak i avnojevske povi-
jesne prekretnice, pa i povijesne uloge Josipa Broza Tita. A pogotovu ne u ope-
tovanom diskreditiranju svih sastavnica hrvatskog povijesnog ìvota, uklju~u-
ju}i i njegov komunisti~ki pokret. [tovi{e, mitomanska obrada povijesti dove-
la je i do kulminiranja povijesnih krivnji. Osim za Jasenovac, hrvatski bi narod
morao biti na koljenima i za sva ina povijesna “zla”. Ona {to su ih posredstvom
njega i njegovih predstavnika prouzro~ili na ju`noslavenskom tlu Vatikan, kao
966
vje~iti, i Kominterna kao ovostoljetni, smrtni neprijatelj. Pa i jo{ odre|enije: za
sve ono {to je neprihvatljivo za protivnike avnojevskih na~ela i ustavnih te-
meljnica iz 1974!” (str. 120.)
}) Pravdanje genocida religijskim citatima
Nesigurnost i neutemeljenost sopstvenih stavova o navodnom izmi{ljanju
i preuveli~avanju usta{kih zlo~ina, Tu|man najupe~atljivije iskazuje poziva-
njem na Bibliju i Platona i insistiraju}i da treba biti oprezan u pri~anju o rani-
jim zlo~inima, da se ne bi budilo osvetni~ko raspoloènje. A onda prelazi na
neposredno opravdanje genocida nalaze}i upori{te u Starom zavetu. Isti~e pri-
mer Mojsija i njegovog stava da su neprijatelji izabranog naroda ujedno i Bo`-
ji neprijatelji, pa to opravdava sveti rat koji se protiv njih vodi. Tako se svi ra-
tovi Izraela tuma~e kao Bo`ji ratovi, ~ak i oni osvaja~ki, ~iji je cilj da se istre-
be ~itavi narodi radi preotimanja njihovog ìvotnog prostora. Navodi primere
nemilosrdnosti i poziva na ubijanje dece u kolevkama, masovno klanje, baca-
nje u jame itd. Tu je ~ak i propovedanje silovanja. Pedantno to Tu|man beleì
pa zaklju~uje: “Sve biblijske “povijesne”, “proro~ke” i “mudrosne” knjige pu-
ne su takvih kazivanja stvarnih povijesnih zbivanja i proricanja. Nema granica
zlodjelima, koje u svom “pravednom” gnjevu i jarosti ne}e u~initi Jahve i nje-
gov izabrani narod nad protivnicima svojim. “Nebesa }e se potresti i maknut
}e se zemlja s mjesta”. A njihovi ratnici: “koga stignu probost }e ga; kog uhva-
te ma~em }e sasje}i; pred o~ima smrksat }e im dojen~ad, oplja~kati ku}e, silo-
vati ène”. “Narodi }e biti sa`gani u vapno, kao posje~eno trnje {to gori u va-
tri”. A svrha takvog krvolo~nog razra~unavanja jest da se “svatko vrati svom
narodu”, i prisili da u “zemlju svoju pobjegne”..., tj. da se postigne etni~ki ~i-
sta dràva, jer inorodci je èle uvijek pretvoriti u svoju. Kako istrebljenje tu-
|eg, neprijateljskog i buntovnog naroda nije jednostavan i lak posao, doti~no
se ne moè obaviti na jedan na~in, to }e Jahve dati upute: “Tre}inu spali posred
groba ognjem... tre}inu uzmi i sasijeci ma~em oko grada; tre}inu baci u vjetar”,
tj. u izgnanstvo, ali i na njih }e pustiti kugu i divlje zvijeri.” (str. 130-131.)
Recept je trajan, star hiljadama godina. Kad je mogao Mojsije, {to ne bi
mogao i Paveli} da ga primenjuje. Ako su Jevreji starozavetni izabrani narod,
onda su Hrvati danas u toj ulozi jer su ve} nekoliko vekova “predzi|e” hri{}an-
stva, onog zapadnog, koje nemilosrdno insistira na ekskluzivitetu svoje misije.
Hrvati su u masovne zlo~ine u{li vr{e}i svoju “boànsku misiju”, ali su im nji-
hovi neprijatelji i uzvra}ali zlo~inima. Biblijski primer, prema Tu|manovoj in-
terpretaciji, svedo~i da je to bilo neminovno: “I laù i obmanjuju narod oni {to
govore “mir kad mira nema”, ne hote}i da se “zid utvrdi” ve} “da se malo o`bu-
ka”, {to }e prouzro~iti da ga olujni vihori obore... I poradi toga, dok se ne po-
stigne Jahvin naum: “Ma~ `dere sve” oko sebe, “da Filistejce istrijebi, da zatre
Tiru i Sidonu”, da “izbri{e narod Moaba”, da zemlje neprijateljske “pretvori u
pusto{“ i “raspr{i” njihovo pu~anstvo, da bjegunce vi{e “nitko skupiti ne}e”.
“Ustajte, udarite na mirni narod {to ìvi bez straha – rije~ je Jahvina”, jer ne je-
dino “kralj babilonski” ve} i neprijatelj svaki: “snuje naum protiv vas, navalu
967
smi{lja”. Stoga “za`dite Babilon”, da “od njega ni{ta ne ostane”, “nitko da ne
ute~e”. U tom i takvom postupanju Izrael bija{e samo “malj Jahvin” i njegovo
“oru`je ratno”: “Pomlatih tobom narode, razmrskah tobom kraljevstva... Po-
mlatih tobom ~ovjeka i ènu... starca i dijete... mladi}a i djevojku... pastira i sta-
do”. A na kraju Jahve }e dati nedvosmisleno znati, o ~emu je zapravo rije~: a
“vi {to umakoste ma~u, idite, ne ostajte ovdje”. No, dakako, u toj povijesnoj
borbi na ìvot i smrt, i neprijatelj uzvra}a istom mjerom. Kad Nabukodonosor
babilonski jednom osvoji Jeruzalem i zarobi kralja Sidkiju, najprije “pokla Sid-
kijine sinove pred njegovim o~ima, pobi u Ribli sve Judine knezove”, Sidkiji
“iskopa o~i i okovana baci u tamnicu do smrti, a ostatak naroda odvede u su-
ànjstvo”.” (str. 131.)
Takve svetonazore Tu|man nalazi i u hri{}anstvu, a uostalom, praksa du-
gih krsta{kih ratova i inkvizicijskih pogroma daje mu za pravo, bar kad je re~
o onom zapadnom. Tu|man o tome ovako raspreda: “Ve} u Mojsijevu “Deka-
logu” izloèna je suodgovornost pojedinaca i naroda za sve postupke. Jahve je
prava dao svom izabranom narodu, ali i svakom njegovu pripadniku. Ako se
netko ogrije{io protiv koje zapovijedi “Dekaloga”, na ~itav se narod na neki na-
~in protegao taj grijeh. U svim dru{tvenim zajednicama, oduvijek je svatko
snosio odgovornost za svoja osobna djela, ali posredno, duhovno, i za djela
svih drugih, kao {to su i svi bili odgovorni za postupak svakoga u odno{aju pre-
ma pripadnicima drugih naroda.” (str. 131.) Tako su i Srbi kolektivno odgovor-
ni za me|uratnu “velikosrpsku hegemoniju”, “ugnjetavanje Hrvata”, “ubistvo
Stjepana Radi}a”, pa jo{ za ignorisanje istorijskih hrvatskih dràvotvornih pra-
va pod austrougarskom vla{}u, kad su neprekidno delovali kao “remetila~ki
faktor” u politi~kom ìvotu Hrvatske i Slavonije. Hri{}anstvo, po Tu|mano-
vom mi{ljenju, ni{ta bitno nije promenilo u primeni tog na~ela. “Kristovo no-
vozavjetno nadilaènje Bo`je izabranosti i posebnosti izraelskog naroda u kr-
{}anski univerzalizam, unosi bitne promjene u starozavjetna poimanja povije-
snoga bivstvovanja ~ovjeka i naroda, ali ih podnipo{to ne ukida, a jo{ manje je
to slu~aj glede promjena same povijesne ~inidbe. Istodobno, i unato~ utjelovlji-
vanja “bo`jeg naroda” u svim narodima svijeta – podjele, zavade, mr`nje i na-
silja ne nestaju. U po~etku se okre}u svi protiv kr{}ana, a kasnije zlosilja traju,
samo s izmijenjenim intenzitetom i me|u samim kr{}anskim svijetom, kao i
ovoga u cjelini s drugim svjetovima, npr. s islamskim, budisti~kim ili s ostaci-
ma mnogoboà~kim. Ili pak s ateisti~kim, kao suvremenim znanstvenim po-
ganstvom, koji tako|er obistinjenje svoga bezbo{tva o~ituje ne manjim, nego
~ak i ve}im nasiljem i protiv{tinama i prema ostalom svijetu ali i unutar samih
“izabranih naroda”.” (str. 131-132.)
Po Tu|manu je, dakle, Hristova `rtva bila uzaludna, jer ~ove~anstvom i
dalje upravljaju starozavetni principi okrutnosti i divlja borba za opstanak. Ta-
ko su hrvatski masovni zlo~ini nad Srbima sasvim prirodni i, reklo bi se, neiz-
be`ni. êmu onda njihovo neprekidno nabijanje na nos dana{njoj hrvatskoj ge-
neraciji. [to smo pobili, pobili – sad }utite da ne biste isprovocirali nova ubija-
nja stalnom kuknjavom za ranijim `rtvama. U savremenom svetu vlada “i na-
968
dalje nagon samoodrànja, oholost, nasilnost i poùda... Iz tih poriva i pobuda
izviru i sukobi, ratovi i svakovrsna zlosilja. Zna~i: ili radi opstanka na vlastitoj
zemlji, ili radi prestià i osvaja~kih presizanja. I biblijska i suvremena povijest
svjedo~i: od iskona do danas odnosi Izraela i drugih naroda – svejedno bili oni
srodni ili ne – mogu se uspostaviti ako ne jedino, a ono preteìto i prije svega,
na razini neprijateljstava. Ako je starozavjetno doba ovjerilo na~elo, da se izra-
elski narod mora korjenito odvojiti od drugih, tu|inskih, naroda da bi se sa~u-
vao od zaraze njihovog poganstva..., onda i novozavjetna i sveukupna dosada-
{nja povijest nedvojbeno svjedo~i da je to izdvajanje bilo preduvjetom i njego-
va opstanka i ponovne uspostave njegove dràve, {to }e re}i njegova subjekti-
viteta u zajednici ~ovje~anstva. To samo po sebi, jama~no, govori da zapravo
nije bilo sukladnog rje{enja proturje~ja izme|u Kristova ìdovskog izvori{ta i
nauma njegovog kr{}anskog univerzalizma. Dva tisu}lje}a kasnije, njegova
marksisti~ka negacija, sa svojim socijalisti~kim svijetom, jo{ }e brè ovjeravati
da se i na suprotnoj, materijalisti~koj duhovnoj potki, s idejom socijalisti~kog in-
ternacionalizma, jo{ manje mogu premostiti, a kamoli izbrisati nacionalne po-
sebnosti, kao nezamjenjive sastavnice same opstojnosti ovoga svijeta.” (str. 132.)
d) Tu|manov javni poziv na novi pokolj Srba
Pouka je jasna. Hrvati se po svaku cenu moraju razdvojiti od Srba, pa ma-
kar ih pobili ili proterali sa teritorija na koje pretenduju, kako bi ponovo uspo-
stavili svoju dràvu i stekli subjektivitet u zajednici ~ove~anstva. Takav stav ni
u kom pogledu nije protivre~an na~elu hri{}anskog univerzalizma, bar u nje-
govoj rimokatoli~koj varijanti. Samo {to bi on starozavetnom zakonu odmazde
dodao princip pravednosti osvete. Ljudsko, odnosno dru{tveno-istorijsko zlo,
po Tu|manu je konstantno i nepromenjivo. “Njegovu uklanjanju gotovo ni{ta,
u biti, nije pridonio nijedan vi{i stupanj u razvitku duhovnih i proizvodnih sila
ljudskog dru{tva. I poslije prijelaza iz divlja~ke prapovijesti u barbarsku povi-
jest, u podlozi svakog kretanja ostado{e divlja~ka nasilja. A ni civilizacijski po-
maci, {to bijahu obiljeèni zamjenom poganskog mnogobo{tva s pluralisti~kim
monoteizmom, ne ukloni{e barbarska divljanja u helenskoj i rimskoj civiliza-
ciji. Isto tako ni {irenje univerzalisti~kih monoteisti~kih religija (kr{}anstva i
islama), a za njima i ateisti~kih ideologija (od racionalisti~ko-prosvjetiteljskog
kosmopolitizma do socijalisti~ko-marksisti~kog internacionalizma, doti~no od
raznorodne demokracije do fa{isti~kog i komunisti~kog totalitarizma) nije pri-
donijelo uklanjanju ve} umnoàvanju zlodjela. Uklju~uju}i i ona genocidnih
zna~ajki i dimenzija.” (str. 132-133.)
Prikriveno opravdavaju}i hrvatski genocid nad Srbima tokom Drugog
svetskog rata ili bar nipoda{tavaju}i njegove oblike i posledice relativizacijom
teìne zlo~ina i odgovornosti izvr{ilaca, Tu|man se poziva na mnoge znane ge-
nocidne radnje iz ranije istorije. Hrvati jednostavno nisu Srbima uradili ne{to
{to je istorijska novost, besprimerno u dosada{njoj pro{losti ~ove~anstva. U
tom smislu pominje rimska pusto{enja i istrebljenja ~itavih plemena i naroda
tokom osvaja~kih ratova. Rimljanima su kasnije varvarski narodi uzvratili pu-
969
nom merom. Pa {to smo onda mi toliko preokupirani jo{ sveìm hrvatskim zlo-
~inima, ako su oni ispunjavali istoriju mnogih drugih naroda, a to danas malo
koga interesuje. Ako veliki narodi tako pedantno ulep{avaju svoju pro{lost, po-
tenciraju}i podvige i dostignu}a, naspram moralnih padova i pokazane okrut-
nosti, za{to ne bi mogli i Hrvati. Tu|man tvrdi da istorijom vlada “gotovo bez-
iznimno pravilo, da je svaka nacionalna povijest zaokupljena ako ne jedino a
ono preteìto onom lijepom, stvarala~kom stranom povijesnoga bivstvovanja
svoga naroda, zanemaruju}i ili ostavljaju}i sasvim u sjeni, kao toboè posve
neva`nu, ili nezanimljivu, onu drugu – osvaja~ko rastrojstvenu i nasilni~ko asi-
milatorsku. Ne poimlju}i, ili ustru~avaju}i se priznati, da samo obje ~ine cjelo-
}u. Doti~no, da tamo, gdje se, u neprestanu sukobljavanju razli~itih etni~kih za-
jednica, nije u dostatnoj silini istodobno o~itovala i ta drugotna, mra~na strana,
izraèna agresivnim ili obrambenim porivima i postupcima, nije bilo opstojno-
sti ni onoj prvotnoj strani. Nenasilni oblici povijesnoga ìvota mogli su “care-
vati” tek onda kad su imali oslon u nadmo}i svoje sile, u zavjetrini sigurnosti.”
(str. 133-134.)
Ovo je trenutak u kome se Tu|man direktno ma{io socijaldarvinisti~ke te-
orije, da bi objasnio kako su Hrvati masovno ubijali Srbe u goloj borbi za op-
stanak svog naroda i dràve. Kao {to se vukovi ili tigrovi pokolju me|usobno
u borbi za lovi{ta, odnosno teritoriju. “U tom pogledu, u vje~nom zakonu sa-
moodrànja u prirodi, i u dru{tvu, povijesno-etni~ke zajednice ne ~ine ama ba{
nikakvu iznimku. Ali, unato~ tome u ve}ini povijesnih razmatranja i promi{lja-
nja prelazi se preko ove nedvojbene ~injenice, i to uglavnom zbog moralisti~-
kih razloga. A to onda gotovo redovito biva i razlogom nepotpunoga pa i po-
gre{nog sagledavanja uzroka pojedinih povijesnih pojavnosti i doga|anja, pa
onda i jednostranih prosudbi njihovih posljedaka. A time, naravno, i proma{e-
nih sudova ~ak i o sudbonosnim zbivanjima u ìvotu pojedinih naroda, a onda
i o povijesnom bivstvovanju uop}e. To bjeànje iz povijesne stvarnosti i zatva-
ranje o~iju razbora pred ~injeni~nom stvarno{}u doga|a se, razumljivo, na cr-
ti moralno-eti~kih na~ela o potrebi suprotstavljanja svakom nasilju i osudi svih,
a navlastito genocidnih zlodjela. Ono, dakako, ne moè promjeniti pa ni bitni-
je utjecati na povijesnu stvarnost. Ali, jednostranim osvjetljivanjem potke po-
vijesnoga zbivanja – bilo uljep{avanjem blistavih strana, bilo unakazbom opa-
~ina – samo se zamagljuju stvarni uzroci svakoj povijesnoj zbilji, makar kako
surova i strahotna ona bila. A time se, jama~no, nimalo ne pridonosi ni ma ka-
kvome razvedravanju, osobito onih zamra~enih povijesnih obzora. Bez obzira
na subjektivne èlje i namjere.” (str. 134.)
Da bi takav stav jo{ efektivnije potkrepio konkretnim istorijskim podaci-
ma, Tu|man navodi da su genocidom istrebljena ilirsko-keltska plemena na ~i-
ju su se zemlju Hrvati naselili, da su u hrvatsko-frana~kim ratovima devetog
veka obe strane spram protivni~ke primenjivale genocidne radnje, da je geno-
cid bio obilje`je krsta{kih ratova i zapadnoevropskih pogroma nad Jevrejima
itd. “Po{to se u kriàrskim ratovima kr{}anstvo kao cjelina sukobilo s islamom
kao cjelinom, to se uzroci svakovrsnih zlodjela nalaze na prvi pogled prije sve-
970
ga u oprekama i me|usobnom poricanju razli~itih civilizacija, doti~no u nepo-
mirljivosti njihovih religija, jedinih idejnih svjetonazora dotada{njih doba.
Osim toga, namjerno poticanje, {tavi{e i blagoslivljanje zlo~ina, s obje strane,
uzdizanjem ubijanja smrtnih neprijatelja na razinu oprosta grijeha i boànskih
zasluga (za “vje~ni ìvot”), imalo je posluìti ja~anju unutarnjeg jedinstva tih
zasebnih civilizacija Zapada i Istoka.
Me|utim, niti je stoljetno trajanje rata za me|usobno uni{tavanje suprot-
stavljenih, svjetskih, civilizacija uklonilo me|uetni~ke i dru{tvene sukobe unu-
tar njih, niti su pojavnosti unutar civilizacijskih nasilja, glede na~ina i sadràja
zlodjela, bile i po ~emu manjih razmjera. âk, naprotiv. Postupak duhovnih
mo}nika i svjetovnih silnika prema vlastitim krivovjernicima, ili otpadnicima i
protivnicima svake vrste u vlastitim redovima, bija{e uvijek jo{ okrutniji. Jer
za njih nije vi{e bilo izgleda za obra}anje na “pravu vjeru” kao za pripadnike
suprotnih tabora, a i od slomljena pokajnika bilo je malo kome hasnovitosti.
Otuda sve grozote inkvizicijskih mu~ili{ta, a i ìvo spaljivanje “vje{tica”, i op-
sjednutih satanskim idejama. Osobito onda kad su heretici i la`ni proroci pakla
u~eni ljudi i narodni vo|e kao Jan Hus, ili ~itave etni~ke zajednice, pri ~emu je
ìdovstvo bilo samo utoliko iznimka {to se posvuda rasprostiralo kao strano ti-
jelo, dok se razra~unavanje me|u drugima odvijalo u razmjerima susjedskih ili
osvaja~kih nadmetanja.” (str. 136.)
d`) Tu|manova teorija svrsishodnosti istrebljenja Srba
i njihove krivice za sopstvenu zlu sudbinu
Na toj podlozi Tu|man srpsko-hrvatski sukob odre|uje kao sudar civiliza-
cija, nemilosrdnu borbu izme|u pravoslavlja i katoli~anstva, u kome je istre-
bljenje Srba svrsihodno i omogu}ava u~vr{}enje isto~nih granica pod domina-
cijom rimske crkve i placdrang za dalju ekspanziju. Pravoslavni Srbi su u nje-
govoj ideolo{koj vizuri “raskolnici” i “jeretici”, pa se utoliko njihova sudbina
nimalo ne razlikuje od tretmana jeretika u ranijim vekovima. To je samo nasta-
vak krsta{kih ratova koji su vo|eni protiv albigenza, bogumila, husita, hugeno-
ta i same Vizantije. Tu|man detaljno opisuje kako je u svim tim verskim rato-
vima prvenstveno civilno stanovni{tvo podvrgavano pokoljima, pusto{enjima,
gladi i epidemijama. Dalje navodi masovne zlo~ine koji su s obe strane ~inje-
ni u brojnim selja~kim bunama, redovno pra}ene plja~kom i silovanjima. Na
primeru osnovnih uzroka progona jevrejskog naroda Tu|man obja{njava da su
Srbi krivi za hrvatski genocid, koji je nad njima proveden, jer se nisu prepu{ta-
li asimilaciji, {tete}i samim svojim postojanjem dobrobiti hrvatskog naroda i
ugroàvaju}i njegov suverenitet. U tom sklopu Tu|man doslovno pi{e “da su
@idovi izazvali mr`nju prema sebi i time {to su zadràvali svoju etni~ko-vjer-
sku zasebnost u sredinama tu|ih naroda, pa makar ina~e bili gorljivim zago-
vornicima kozmopolitsko-internacionalisti~kih ideja. [to vi{e, takvo njihovo
univerzalisti~ko djelovanje bilo je doìvljavano kao anacionalno, a ponekad i
protunacionalno, pa je kadikad ba{ i bilo uzrokom njihova svakovrsna izop}i-
vanja. Motre}i u {irim povijesnim rasponima, moè se zamijetiti da su kobi an-
971
tisemitskih pogroma me|u stranim narodima izbjegle samo one etni~ke manji-
ne koje su se voljno ili bez ìlava otpora prepu{tale asimilaciji ve}inskog naro-
da. Ili pak one opstojnost kojih ni na koji na~in nije {tetila dobrobiti domovin-
skog naroda, niti ugroàvala njegov suverenitet.” (str. 140.) Ina~e, poslednja re-
~enica u ovom citatu primer je nakaradnog Tu|manovog stila, kakvih je mno-
{tvo u njegovoj knjizi.
Poput Jevreja, i Srbi su glavni krivci {to su ih Hrvati morali tako masovno
ubijati. Jevreji su naj~e{}e optuìvani da su ubili Hrista, a Srbi {to ne prihvata-
ju papu kao Hristovog namesnika na zemlji. Tu|man se latio i smanjivanja bro-
ja jevrejskih `rtava u Drugom svetskom ratu, tvrde}i da on nikako nije onoliki
kolikim ga zvani~ne statistike prikazuju. On tvrdi “da se spomenute procjene
gubitaka do {est milijuna mrtvih zasnivaju previ{e; kako na emocionalno pri-
strasnim svjedo~anstvima, tako i na jednostranim i pretjeranim podacima po-
ratnog obra~unavanja ratnih zlodjela i razra~unavanja s poraènim po~initelji-
ma ratnih zlo~ina.” (str. 156.) A da je svakako bilo opravdano masovno ubija-
nje Srba i Jevreja, pokazuje i slede}i Tu|manov “teorijski” stav: “Kad neki po-
kret ili narod, dràva ili njihov savez, religija ili ideologija, ima pred sobom
protivnika kojeg drì pogibljenim za svoj opstanak, ili glavnom zaprekom za
svoju prevlast, u~init }e sve mogu}e, i upotrijebiti sva dostupna sredstva, da ga
savlada pa i uni{ti, ako ga na drugi na~in ne moè podvr}i svojoj volji. Od te
nakane odvra}a ga tek moèbitna pogibelj vlastitog uni{tenja u njezinoj pro-
vedbi.” (str. 161.)
Poseban zna~aj Tu|man pridaje istorijskom presedanu da je me|unarod-
no-pravno, saglasno{}u velikih sila, legalizovano proterivanje nema~ke nacio-
nalne manjine iz Poljske, êhoslova~ke i Ma|arske, odnosno njeno prinudno
preselenje u suènu Nema~ku. Taj primer je sledila i Jugoslavija, prognav{i po-
la miliona Nemaca, sopstvenih dràvljana. “Tom odlukom saveznika formalno
je sankcionirano pravo na osvetu. Njena provedba poprimila je zna~ajke pogro-
ma{kog protjerivanja i bjeànja obespravljena pu~anstva pred osvetni~kim na-
siljem u golemim, gotovo nezabiljeènim dimenzijama.” (str. 163.) Misao da
se na sli~an na~in postupi sa Srbima koji ìve na “hrvatskom” prostoru o~igled-
no je Tu|mana decenijama zaokupljala, pre nego {to je devedesetih godina kre-
nuo u njenu realizaciju. Taj metod mu se mnogo svideo kao oblik kona~nog re-
{avanja nacionalnog pitanja, u pogodnoj konstelaciji me|unarodnih snaga.
“Uzrokovane povije{}u nataloènim me|unacionalnim te{ko pomirljivim pro-
timbama, koje su obrtima ratnih zbivanja usijavane do nesno{ljivosti, sva ta iz-
mjeni~no pogroma{ka nasilja nad velikim pa i vi{emilijunskim mno{tvom ino-
etni~kog pu~anstva imala su uvijek za cilj neko “kona~no” rje{enje: uklanjanje
stranog – ako ne neprijateljski petokolona{kog, a ono zbog ne~eg povijesno
odvojenog i nesukladnog elementa iz etni~ko-teritorijalnog korpusa vlastitog
nacionalnog bi}a. Promatrane s tog zreni{ta – a jedino se u njemu moè na}i
obja{njenje neprestana opetovanja te povijesne pojave – ovakve nasilne, pa i
genocidne promjene, kakve su izvr{ene i po okon~anju Drugog svjetskog rata,
donose uvijek dvostrane posljetke. S jedne strane, neizbje`no produbljuju po-
972
vijesne razdore, razjaruju me|unacionalnu mr`nju i poti~u osvetni~ke porive,
pa sa svime time pridonose odràvanju me|unarodne zategnutosti i izbijanju
sve novih i novih sukoba. S druge strane, dovode do etni~ke homogenizacije
pojedinih naroda, do ve}eg sklada nacionalnog sastava pu~anstva i dràvnih
granica pojedinih zemalja, pa to moè imati pozitivne u~inke na kretanja u bu-
du}nosti u smislu smanjivanja razloga za nova nasilja i povoda za nove suko-
be i me|unarodne potrese.” (str. 163-164.)
Ukazuju}i da su pobedni~ke sile nakon rata isklju~ivo poraènima sudile
za agresiju i zlo~in protiv ~ove~nosti, mada su i same takva dela ~inile, Tu|-
man zaklju~uje “da je u povijesnoj stvarnosti sve relativno, i, ponaj~e{}e u pu-
koj suprotnosti s op}eprihva}enim moralno-eti~kim na~elima, proizlazi iz toga
da se ona od svih ~imbenika me|unarodnog ìvota, redovito i gotovo isklju~i-
vo podvrgavaju vlastitoj probita~nosti. U dokaz, uz ve} sve ino spomenuto –
navedimo jo{ i ne{to iz primjera provedbe i shva}anja “kona~nog rje{avanja”
nepoèljnih vjeroispovijesti.” (str. 164.) Tu Tu|man navodi vra}anje unijata u
Sovjetskom Savezu i Rumuniji na pravoslavlje, zbog krajnjeg nepoverenja ta-
mo{njih vlasti prema Rimokatoli~koj crkvi i papi, kao i izjavu rumunskog pa-
trijarha da su u njegovoj zemlji nekada{nji grkokatolici potpuno integrisani u
pravoslavlje. “Svako gledi{te – pa tako i ono crkve, pogotovu kad je ona pod-
re|ena dràvnom totalitarizmu – polazi, ako ne isklju~ivo od vlastitog koristo-
ljublja, a ono prvotno od vlastitih iskustava i uvjetovanosti vlastite opstojnosti
ili ugroènosti. S tog }e stanovi{ta, u to vrijeme, i hrvatsko katoli~ko glasilo,
jama~no, s punim pravom, skrenuti pozornost na razli~itost spomenutog gledi-
{ta rumunskog patrijarha i onih {to u Jugoslaviji, u ime Srpske pravoslavne cr-
kve, a tako|er toboè nepristrane i marksisti~ke znanosti, ponovno poteù pi-
tanje odgovornosti kardinala A. Stepinca, pa i ~itavog hrvatskog naroda, za rat-
ni zlo~in pokatoli~enja dvjesta tisu}a pravoslavnih u prvoj godini NDH.” (str.
165.) Re~ je o pisanju “Glasa koncila” iz 1987. godine, u kome s ratnim nasil-
nim pokatoli~avanjem Srba poredi posleratno vra}anje ukrajinskih i rumunskih
unijata u pravoslavlje, pa prekorno zaklju~uje da tamo “nitko nije bio su|en,
niti to nasilno prekr{tavanje itko ozna~ava ratnim ili genocidnim zlo~inom.”
(str. 165.)
Tako istorijskom retrospektivom genocidnih zlodela Tu|man relativizuje
hrvatsku istorijsku krivicu i negira odgovornost za genocid nad Srbima. Jedno-
stavno, desilo se ne{to {to se i drugima de{avalo. Bilo pa pro{lo. Sopstveni pri-
stup relativizaciji on precizira kroz ~etiri osnovna zaklju~ka: “Prvo, u ~itavoj
povijesti uvijek je bilo poku{aja “kona~nog rje{avanja” stranih ili nepo}udnih
rasno-etni~kih ili vjerskih skupina protjerivanjem, istrebljivanjem i obra}anjem
na “pravu vjeru”. Drugo, ima mnogo primjera koji upu}uju na to da je takvih
zlodjela, {to se mogu podvesti pod genocidna, bilo i po dimenzijama i po ra-
znovrsnosti mnogo vi{e po okon~anju vojni nego u samom ratu, jer tada su po-
bjednici mogli nesputano provoditi svoju volju, koja je za vrijeme rata ipak
ograni~avana samom neizvjesno{}u ishoda ratnog razra~unavanja. Tre}e, po-
prili~no je uzaludan posao svaki poku{aj utvr|ivanja pojavnosti svih ili nekih
973
vrsta genocidnih postupaka samo u nekom povijesnom razdoblju. Jer, od pam-
tivijeka uvijek ih je bilo u ovom ili onom obliku, s istobitnom u~inkovito{}u s
obzirom na prostor i vrijeme, bez obzira na sve pojavne i srazmjerne razlikov-
nosti. I ~etvrto, potpuno je proma{eno i izvan svakog smisla povijesne stvarno-
sti svako ono umovanje koje genocidne sklonosti, pa~e i uzro~nosti i ciljnosti,
pripisuje samo nekim narodima ili rasno-etni~kim zajednicama, samo odre|e-
nim kulturno-civilizacijskim sferama i dru{tveno-revolucionarnim pokretima,
ili pak samo pojedinim religijama i ideologijama.” (str. 166.)
Prvo je Tu|man dokazao da hrvatski narod nije jedini genocidni narod, da
Rimokatoli~ka crkva nije jedina genocidna crkvena organizacija, kao i da usta-
{ka ideologija nije jedina rukovo|ena genocidnim programom, politikom i
praksom. Zatim dolazi do glavne teze slede}e faze “analiti~kog” razmatranja
da hrvatski narod nije apsolutno genocidan; njemu genocid nije cilj po sebi, ne-
go samo nu`no sredstvo da re{i svoj osnovni egzistencijalni problem, da se ota-
rasi Srba. îm taj problem re{e, Hrvati }e se odre}i svakog daljeg genocidnog
pona{anja, pa ~ak postati gorljivi protivnici svakog genocida. Takvo stanovi{te
je okosnica slede}eg fragmenta iz njegove knjige: “Genocidna nasilja, kao sve-
vremenska i svecivilizacijska pojavnost u ljudskom dru{tvu, bivaju – ipak – sve
manja i ograni~enija, ili dapa~e, i gotovo potpuno nestaju u pojedinim dijelo-
vima svijeta, i u odre|enim povijesnim razdobljima. I{~ezavaju tamo gdje su
uklonjeni uzroci njihova izbijanja i povampirenja u me|unacionalnim odnosi-
ma, kao {to je to slu~aj npr. na skandinavskom ili {vicarskom dijelu europskog
kontinenta. Ili tome i tada, gdje i kada nestaju razlozi, ili mogu}nosti, me|udr-
àvnog nadmetanja i navlastito osvaja~ko-imperijalisti~kog presizanja, kao {to
se to u ranijoj povijesti zbilo na primjeru Engleske i Francuske, a u najnovije
doba Njema~ke i Francuske. Uvijek tamo i ondje gdje se – prestankom ugro-
ènosti pojedine dru{tveno-etni~ke zajednice, ili nestankom uvjeta za okori{te-
njem zlodjelom nad drugim – stvaraju pretpostavke za nadvladavanjem povi-
jesnog bezumlja i za promi{ljeno traènje puteva i na~ina sukladnog ìvota u
miru sre|enog dru{tvenog i me|unarodnog poretka. Da je, me|utim, i u okol-
nostima najvi{eg dostignutog stupnja dru{tveno-kulturnog razvitka, i susljedno
tome najrazvijenije svijesti o nu`nosti povijesne razboritosti, veoma te{ko i go-
tovo nemogu}e posve ukloniti krvoèdne porive iz naravi ~ovjeka i slijepe ru-
{ila~ke sile iz povijesti ljudskog dru{tva – zorno nas podsje}a prisutnost takvih
pojavnosti kao {to je to suludost najraznovrsnijeg teroristi~kog nasilja na tlu
Italije i Njema~ke, pa i [vedske, a ne samo svuda po svijetu. Ili, pak, provale
potisnutih bjesomu~ja i agresivnih nagona, ako ne drugdje a ono na sportskim
borili{tima, {to se na onako jezovit na~in o~itovalo u krvoproli}u engleskih i
talijanskih navija~a na nogometnoj utakmici u Briselu.” (str. 167.)
Insistiraju}i da je nasilje jednostavno istorijska nu`nost, a genocid samo
njegov najvi{i oblik, Tu|man ga poku{ava opravdati u mitolo{ko-religijskoj i
ideolo{ko-filozofskoj ravni. Po njemu, “genocidno je nasilje prirodna pojava,
sukladna ljudsko-dru{tvovnoj i mitolo{ko-boànskoj naravi. Ono se ne samo
dopu{ta, ve} i preporu~a, {tovi{e ~ak i nalaè rije~ju svemogu}ega Jahve, uvi-
974
jek kad je ono svrhovito za opstanak ili ponovnu uspostavu kraljevstva izabra-
noga naroda, ili za odrànje i {irenje njegove jedino ispravne vjere.” (str. 178.)
Iz toga sledi osnovanost progla{enja sopstvenih neprijatelja za Bo`je neprijate-
lje i opravdanost svih sredstava primenjenih u borbi protiv njih. Tako Tu|man
sopstvenu filozofiju rata i opravdanja genocida bazira direktno na Bibliji i na-
stavlja: “Predodre|ena stanjem svoga naroda, biblijska ìdovska misao u~inila
je Boga stra{nim ratnikom koji poradi Izraela ubija egipatsku prvoro|en~ad,
zahtijeva anatemu, tj. posvema{nje uni{tenje neprijatelja – ìvih bi}a i materi-
jalnog plijena. Pokolj pobije|enog protivnika postaje jedno od religijskih pra-
vila svetoga rata koje se ne smije kr{iti, jer ako se propusti uni{tenje neprijate-
lja, to kao svetogrdnu kaznu donosi i poraz. Radi posvema{nje omraze nepri-
jatelj se poistovje}uje s |avlom i zlotvornim zvijerima. S prijetnjom divljih zvi-
jeri posluìt }e se i sam Bog u provedbi svog prokletstva protiv Egipta i sva-
kog inog nevjernog naroda. A i zastra{uju}a slika opusto{enih gradova i nase-
lja, prepu{tenih divljim zvijerima, do~arava pogrom nad ~itavim ljudskim za-
jednicama, pa i narodima.” (str. 173.) Za svaki takav stav sopstvene interpreta-
cije upu}uje i na oznaku biblijskog stiha na koji se poziva.
Kako je hrvatski narod u Tu|manovoj viziji neprekidno biblijski praved-
nik, nasilje i genocid kao sredstva borbe za njegove ciljeve nu`ni su i opravda-
ni, mada neprijatni. “Budu}i da genocidna nasilja, osim iz osvaja~kih prohtje-
va, nastaju i iz osvetoljubivosti, biblijska misao dopu{ta osvetu u zna~enju po-
novne uspostave pravednosti i njene pobjede nad zlom.” (str. 174.) Iako novo-
zavetna misao bitno ublaàva okrutnost starozavetne, Tu|man smatra da ona
ni{ta su{tinski ne menja osim {to insistira na dubljoj moralnoj opravdanosti pri-
mene nasilja. Podlogu za opravdanje genocida traì u bramanizmu, budizmu,
hinduizmu i drugim azijskim religijama, da bi se zadrào na tuma~enju kuran-
skih sura. Kuran mu je vaàn u onoj meri u kojoj sadrì opravdanje verske ne-
trpeljivosti i vo|enja ratova na toj osnovi. Kako iznosi, “za pripadnike islam-
ske vjere, muslimane, “sveti rat” protiv “nevjernika” bio je put ne samo da se
polu~e probitci ovozemaljskog gospodstva u {irenju islama i osvajanju tu|ih
zemalja, ve} i najbolji na~in da se stekne rajski (a izbjegne pakleni) ìvot u
vje~nome svijetu. A budu}i da je i sam Kuran nalagao svojim “vjerovjesnici-
ma” da se bore protiv “nevjernika”, ~ije je ve} samo “prebivali{te pakao”, “
svom èstinom” i da “budu prema njima grubi”, to su ratni pohodi musliman-
skih osvaja~a poprimali redovito oblike veoma okrutnih i bespo{tednih nasilja
prema pu~anstvu i ~itavim narodima napadanih i osvojenih zemalja.” (str. 177.)
|) Pozivanje na Makijavelija u pravdanju pokolja
Tu|manov uzor je i Makijaveli, posebno jedan njegov stav, koji ovako in-
terpretira: “Strasti i nagoni ljudski uvijek su isti, kao {to se borba za samoodr-
ànje i prevlast odraàva i u svoj prirodi. Ako sila i nasilje, uklju~uju}i i svako-
vrsne varke i ubojstva sigurnije dovode do uspjeha nego istina, blagost i vjer-
nost, onda su ona svrhovitija za vladara i domovinu koja je ugroèna od strane
barbarskih napada~a.” (str. 202.) Upu{taju}i se, potom, u op{irno izlaganje mi-
975
{ljenja vode}ih teoreti~ara rata, Tu|man najve}u pa`nju posve}uje ratnim apo-
logetama, daju}i veliki prostor politi~kim konceptima Hitlera i Musolinija, kao
i njihovih filozofskih uzora i ideolo{kih sledbenika. Po{to je glavna Tu|mano-
va preokupacija odnos prema ratnom protivniku i pravdanje zlo~ina i okrutno-
sti, prema njemu primenjenih, upori{ta traì i u knjièvnosti. “Svi duhovni
predstavnici svojih naroda i svoga vremena, pa i najve}i velikani kulture, sla-
vili su u svojim djelima, u miru i u ratu, i onda kad su motive uzimali iz dav-
nina i daljina, borbu za slobodu i pravdu svoga naroda, a pozivali na osvetu i
uni{tenje prokletog neprijatelja. A to }e re}i: poticali zapravo, ako ne i otvore-
no propovijedali mr`nju i zator jedni drugih, bez obzira koliko se pri tom ili
ina~e zauzimali za mir i bratstvo me|u narodima ili zaklinjali na op}e~ovje~an-
ske ideale.” (str. 267.)
Po{to su mr`nja i ostale strasti prirodno i neuklonjivo svojstvo ljudi, Tu|-
man smatra da rat stvara uslove u kojima one dolaze do maksimalnog odu{ka
kroz zlo~ine i razaranja. “Na ovakve nagonske sklonosti ljudi i naroda prema
mr`nji i razbje{njavanju strasti, svaki rat sam po sebi – zna~i dolijevanje ulja
na vatru. A u slu~ajevima takvih ratnih razra~unavanja u kojima se na|u jo{ i
posebni razlozi za raspirivanje fanatizma i krvoèdnosti svjetine, makar oni i
ne imali racionalnu ve} samo iracionalnu podlogu, dolazi do razvala bezgra-
ni~nih nasilja i zlodjela.” (str. 268.) Zato, po mi{ljenju novog usta{kog poglav-
nika, hrvatski ratni zlo~ini i Jasenovac nisu nikakav svetsko-istorijski izuzetak
i sasvim mogu biti opravdani ako se u potpunosti sagleda ratni kontekst u ko-
me su se odvijali i politi~ka zbivanja predratnog dru{tvenog ìvota koja su ih
prouzrokovala, odnosno motivisala njihove aktere. Osim toga, po Tu|mano-
vom mi{ljenju, “promicatelji jasenova~kog mita, od samog po~etka do danas,
ustraju na tome da je jasenova~ki logor bio organiziran s izri~itom svrhom li-
kvidacije svih zato~enika, te da su se u njemu svakodnevno vr{ili pokolji na
stotine pa i tisu}e Srba, @idova, Cigana i komunista. A istina je da je logor bio
organiziran kao “radni logor” s mno{tvom poljodjelskih i tvorni~ko-obrtni~kih
radnih jedinica. U logor su pojedina~no, a ponajvi{e u manjim skupinama od
po nekoliko desetaka ili stotina dopremane tisu}e, pa i deseci tisu}a nesretnih
ljudi, ali i otpu{tane i otpremane u logore i na rad u Njema~ku. Zato~enici su
za sve vrijeme bili iscrpljivani i mrcvareni pod nevjerojatno te{kim i nehigijen-
skim uvjetima na radu, a pri tom su bili mu~eni i ubijani za najmanji neposluh
pojedina~no – osobito iznemogli i stari, a povremeno, obi~no pod izlikom od-
mazde za poginule usta{e ili za poku{aj bijega, bili su zvjerski ubijani i u ma-
njim ili ve}im skupinama (na desetke pa i stotine ljudi). Na taj na~in u jaseno-
va~kom logoru stvarno je stradalo nekoliko (vjerojatno 3-4) desetaka tisu}a za-
to~enika. Ponajvi{e Cigana, pa @idova i Srba a i Hrvata. Uvjeren sam da se taj
broj moè i to~no utvrditi – osim mo`da za Cigane – daljim sustavnim istraì-
vanjem.” (str. 316.)
U nastavku Tu|man s neprikrivenom ironijom opisuje kako je u Jasenov-
cu funkcionisalo pravo logora{ko “samoupravljanje”, u kome su glavnu ulogu
imali logora{i – Jevreji, pa ~ak i odmenjivali usta{e u vr{enju zlo~ina. Kako iz-
nosi, “neki od ìdovskih logorskih du`nosnika bili su i naoruàni pa su i sudje-
976
lovali u ubijanju. [tavi{e, u njihovim je rukama uveliko bilo “odabiranje”, tj.
izdvajanje zato~enika za “likvidaciju”, a dijelom ~ak i sama njena provedba.”
(str. 318.) Jevreje dalje optuùje da su krali raznu robu, oduzetu od drugih lo-
gora{a, pa ~ak i ve}u koli~inu otetih zlatnika. Uz to su oni, navodno, bili glav-
ni {pijuni i potkaziva~i. A kako se ipak usta{ki zlo~ini ne mogu u celosti negi-
rati, Tu|man ih nipoda{tava i na taj na~in {to tvrdi da se oni “ne mogu prosu-
|ivati od ne manje genocidnih zlo~ina ~etni~kog pokreta.” (str. 326.) Navodno
stvaranje jasenova~kog “mita” Tu|man smatra izrazom politi~kih potreba fak-
tora “kojima je jasenova~ki mit trebao za drànje na uzdi hrvatstva, a i onih ko-
jima je ta legenda o njegovoj povijesnoj krivnji sluìla ne samo za podjariva-
nje Srpstva protiv hrvatstva op}enito nego i protiv neimara federativne i soci-
jalisti~ke Jugoslavije. No, dopu{tanje pa ~ak i podgrijavanje mita o Jasenovcu
objektivno je imalo, a u okviru i izvan tih prora~una, jo{ i dodatnu svrhu. Pri-
zivanjem jasenova~kog uàsa birokratsko-dogmatske snage privoljavale su
Srpstvo (naro~ito u Hrvatskoj), na suradnju, ~ine}i ga prakti~no svojim oslon-
cem, jer: {to bi bilo kad ne bi bilo ovakve politike, ne dopu{taju}i istodobno hr-
vatstvu da se uspravi dometanjem ~ak i sve novih utega u povijesnoj krivnji.”
(str. 328.)
Polemi{u}i s Velimirom Terzi}em, Tu|man posebno napada njegovu tezu
da je Jasenovac izraz hrvatskog klerikalizma i nacionalne doktrine koja se u
pravoj liniji razvijala od Ante Star~evi}a do Ante Paveli}a. Tu|man smatra da
su Star~evi}evi pogledi na nacionalno pitanje saglasni Lenjinovim, dok je Srp-
stvo poricao brane}i Hrvate od Vuka Karadì}a. “A Star~evi}eve filipike pro-
tiv Slavoserba bile su uperene protiv onih hrvatskih politi~ara koji su bili
spremni da utope hrvatstvo u ideji jugoslavenstva, koje nisu prihva}ali ni Srbi
ni Slovenci, i koji su bili spremni sluìti i Be~u i Pe{ti. Star~evi}evo poricanje
Srpstva bilo je istovjetno Vukovom poricanju hrvatstva, ali on jo{ sedamdese-
tih godina odustaje od svog isklju~ivog stanovi{ta pa }e pozitivno pisati o Kne-
èvini Srbiji, Milo{u, itd. On }e se negativno odnositi samo prema Srbima ko-
ji ìve u Hrvatskoj a rade protiv njena interesa. A da su Star~evi}eva gledi{ta
bila povijesno utemeljena, a demokratska u duhu vremena moè se zaklju~iti
po tome {to su izvr{ila glavni utjecaj na hrvatsku inteligenciju, a prihva}ao ih
je i prili~an broj pravoslavaca, od kojih su neki postali i ugledni prista{e Star-
~evi}eve stranke prava. Prema tome, povezivanje Star~evi}a sa jasenova~kim
`rtvama, kako to ~ini Terzi}, znak je ili povijesne neupu}enosti, ili negacije hr-
vatskog nacionalnog bi}a kojega je Star~evi} bio najvi{im izrazom u pro{lom
stolje}u.” (str. 356.)
e) Tu|manova fanati~na odbrana hrvatskog klerofa{izma
Napadaju}i Vasilija Kresti}a zbog njegovih studija o genezi hrvatskog ge-
nocida nad Srbima, Tu|man negira da su “Vlasi”, koji su se naseljavali na pret-
hodno ispra`njene nekada{nje “hrvatske” zemlje, Srbi u pravom smislu re~i,
nego da su od njih razli~it narod i etni~ki i po nacionalnoj svesti. “Me|u njima
je samo dijelom bilo etni~kih Srba a na ostale se ideja Srpstva pro{irivala po-
istovje}ivanjem pravoslavlja s njime, {to je poticano najprije zadobivanjem po-
977
sebnih povlastica od Be~a u Krajini, a od 19. st. i javnom i tajnom djelatno{}u
iz Srbije. Osim toga, u svezi s naseljavanjem pravoslavnih Vlaha u hrvatske ze-
mlje, ne moè se onako jednostrano samo negativno suditi o postupanju hrvat-
skog feudalnog staleà prema njima kako to ~ini Kresti}. Dobijaju}i povlasti-
ce slobodnjaka, oni nisu samo naru{avali postoje}i feudalni poredak, ve} su po-
godovali izdvajanju grani~nih pojaseva Vojne krajine ispod vlasti hrvatskoga
sabora i bana. Vlasi su posluìli naru{avanju suvereniteta hrvatske vlasti, ko-
madanju i militarizaciji teritorija hrvatskih zemalja, a samim time i ja~anju be~-
kog centralizma, u odnosu na Vojnom krajinom oslabljenu bansku vlast. Ne-
raspoloènje prema Vlasima zbog tih razloga, kasnije }e se, nakon uvo|enja
dualizma i razvoja~enja Krajine, poja~ati osobito zbog suradnje pravoslavnih
Srba s ma|arskom hegemonisti~kom politikom ograni~avanja i slabljenja hr-
vatske autonomnosti. A u tom sklopu ne smijemo zaboraviti da su u Dalmaci-
ji srpski politi~ari jedno vrijeme, zajedno s “talijana{ima”, bili protiv sjedinje-
nja dalmatinske Hrvatske s banskom Hrvatskom, da i ne spominjemo pitanje
Bosne i Hercegovine.” (str. 358-359.)
Ne spore}i izvesnu osnovanost Kresti}eve tvrdnje o spremnosti hrvatskih
feudalaca tokom sedamnaestog i osamnaestog veka da sprovedu genocid nad
pravoslavnim Srbima koji su se naselili na njihove ranije posede, ne prihvata-
ju}i kmetske obaveze, Tu|man insistira da ti feudalci ipak nisu bili verski is-
klju~ivi. “Odluka Hrvatskog sabora od 1608. godine, kojom se na hrvatskoj dr-
àvnoj teritoriji javna prava priznaju samo katoli~koj vjeri, ne daje za to osno-
ve. Ona nije bila uperena prvenstveno protiv pravoslavlja, ve} je donesena ra-
di obrane hrvatske suverenosti jer je Vojna uprava, pomo}u {irenja protestanti-
zma u hrvatskim krajevima, teìla slabljenju hrvatskog jedinstva i ja~anju be~-
kog centralizma.” (str. 359.) Ne spori Tu|man ni famoznu izjavu upravnika za-
greba~ke biskupije Ambroza Kuzmi}a da je Vlahe bolje poklati nego nastanji-
vati, ali onda odmah pristupa zameni teza po principu – jesmo mi Hrvati geno-
cidni ali ste to i vi Srbi. Zato Kresti}u zamera {to mu nije palo na pamet “da bi
i spomenuo istrebljenje muslimana iz srpskih zemalja i da bi zbog toga neke
srpske staleè prekorio zbog vjerske isklju~ivosti. Jama~no, tamo to nije geno-
cid ve} djelo dostojno veli~anja u najve}em srpskom epu “Gorskom vijencu”,
nedodirljivom najve}em pjesni~kom djelu i najvi{oj moralki {to ga pokoljenja
redom u~e napamet. Stoèrna teza na kojoj po~iva ~itava Kresti}eva teorija o
genocidnosti hrvatstva jest ona kojom po~inje postojanje hrvatskog “politi~-
kog” naroda.” (str. 359.)
Poenta Tu|manovih razmi{ljanja na ovu temu je da nisu Hrvati glavni
krivci za genocid nad Srbima. @rtva je kriva jer je svojim ranijim pona{anjem
prouzrokovala odmazdu nad sobom, motivisala zlo~inca. Pored nekih srpskih
intelektualaca koji su decenijama ranije negativno pisali o Hrvatima, do geno-
cida nad Srbima logi~no je vodilo “tridesetak tisu}a pozatvaranih i iskunda~e-
nih hrvatskih seljaka po ujedinjenju zbog nezadovoljstva sa zamjenom novca i
nametanjem vidovdanskog centralizma: ubojstvo hrvatskog vodstva (Radi}a i
dr.) usred beogradske skup{tine; tisu}e progonjenih i zatvaranih za vrijeme {e-
978
stosije~anjske diktature, kad nije bilo obitelji koja zbog svog hrvatstva nije na
neki na~in osjetila teror i {ikaniranje; ubojstvo hrvatskog povjesnika profesora
[uflaja na zagreba~koj ulici i isto takav poku{aj ubojstva knjièvnika Budaka,
sibinjske, senjske i druge `rtve, a ne treba zaboraviti da su u golgotu ekonom-
ske i politi~ke emigracije, u kojoj je Paveli} otvorio jezgru svojeg usta{kog po-
kreta, hrvatski ljudi odlazili iz o~aja, ne vidjev{i druga izlaza do bolnog napu-
{tanja domovine ili prihva}anja borbe do istrage. I hrvatska je strana – a ne sa-
mo srpska – imala itekakvih uzro~nih poticaja za “uzvratne odmazde”, u izrav-
no doìvljajnom iskustvu ili u iracionalnom gomilanju nezadovoljstva i mr-
`nje, {to je sve uzavrelo u nastalim okolnostima okupacije, stvaranja NDH i
ustanka uperenog protiv “hrvatske dràve” itd.” (str. 370-371.)
Napadaju}i Nikolu Stojanovi}a zbog njegovog teksta u “Srpskom knjièv-
nom glasniku” iz 1902. godine, Tu|man se posebno zadràva na negiranju nje-
gove teze o poistove}ivanju hrvatstva sa nazadnim klerikalizmom, za koju
smatra da se obnavlja u srpskoj intelektualnoj javnosti s kraja dvadesetog ve-
ka. “Njezini promicatelji sme}u s uma ~injenicu da nazadno klerikalna struja
zapravo nikada u hrvatskom politi~kom ìvotu nije igrala odlu~niju ulogu. Hr-
vatska je uostalom jedna od rijetkih europskih katoli~kih zemalja u kojoj nasu-
prot drugim strankama – Star~evi}evoj prava{koj i Radi}evoj selja~koj – nije
do{lo do oblikovanja ja~e katoli~ke stranke. Takva, Hrvatska pu~ka katoli~ka
stranka, ostala je posve sporedna pojava i kao takva ubrzo i{~eznula. A sudje-
lovanje znatnog broja sve}enika, osobito u Star~evi}evoj prava{koj stranci, u
vrijeme stvaranja moderne hrvatske nacionalne svijesti u pro{lom stolje}u, bi-
lo je vi{e dokaz naprednog nacionalno-demokratskog opredjeljenja u crkvenim
redovima negoli toboè nazadnja~kog klerikalizma te stranke koja je nastupa-
la s nacionalno liberalno-demokratskim programom. Prema tome, kad je Sto-
janovi} navijestio potrebu uni{tenja klerikalizma, kao preduvjeta propasti hr-
vatstva, on je time samo izrazio uvjerenost da bi ideja pravoslavnog velikosrp-
stva bila kadra nadvladati hrvatstvo kad bi u njegovoj potki uspjela skr{iti ka-
toli~anstvo.” (str. 377.)
Kao savremenog protagonistu i nastavlja~a Stojanovi}evih antirimokato-
li~kih ideja, Tu|man optuùje Vladimira Dedijera. “U svojim knjigama, a i
drugim nastupima, on Stojanovi}evoj tezi o me|uovisnosti – postojanja i pro-
pasti – “klerikalizma” i hrvatstva, dodaje nove “argumente” i odgovornosti hr-
vatske katoli~ke crkve i Vatikana: za propast Kraljevine Jugoslavije, za geno-
cid usta{kih vlasti i za opasnost ne samo po Srpstvo nego i cijelo pravoslavlje
na Balkanu. I kao {to jasenova~ki mit sluì u op}em protuhrvatskom usmjere-
nju za bubnjarsku zaglu{uju}u opsjenu, tako se u pohodu na katoli~ku crkvu,
kao oli~enje njezine krivnje prikazuje Alojzije Stepinac, nadbiskup zagreba~-
ki, u svojstvu “hrvatskog metropolite”. Budu}i da okrivljavanje Stepinca ima
jo{ manje osnove negoli i sam jasenova~ki mit, onda je jasno da Dedijer i nje-
govi istomi{ljenici ne pridaju pitanju povezanosti katoli~ke crkve i hrvatstva
ni{ta manje va`nosti od svojih pred{asnika, jer se ina~e ne bi upustili u veoma
providne povijesne optu`be.” (str. 377.) Po Tu|manu, su{tina usta{ke ideologi-
979
je nije antipravoslavlje nego antisrpstvo, pa tako iznosi tvrdnju da je Aleksan-
dar Kara|or|evi} stvorio Antu Paveli}a, a da su ~etnici proizveli usta{e. Tako
i Dragoljubu @ivojinovi}u zamera {to zastupa “povijesne prosudbe, sudove i
presude s dalekose`nim nakanama, usmjerenim na to da se za ratna zlodjela na
teritoriju NDH utvrdi povijesna krivnja i odgovornost svega hrvatskog naroda,
ne tek jednostranom prikazbom Paveli}eva usta{kog pokreta nego i Ma~eka i
HSS-a, a navlastito Stepinca i katoli~ke crkve.” (str. 409.)
Brane}i Stepinca i Rimokatoli~ku crkvu od optu`bi da su direktno i nepo-
sredno u~estvovali u usta{kim zlo~inima, Tu|man negira masovna prinudna
prevo|enja pravoslavnih Srba, a opravdava i nasilno formiranje “Hrvatske pra-
voslavne crkve”, kome je Paveli} pribegao da bi pospe{io denacionalizaciju i
asimilaciju ostataka srpskog naroda. Kako on rezonuje, “oni {to katoli~ku cr-
kvu, i navlastito hrvatskoga primasa Stepinca, okrivljuju za genocidni zlo~in
zbog vjerskih prijelaza pravoslavaca u katoli~anstvo, ispu{taju iz vida date rat-
ne okolnosti, te ulogu crkve i prijelaze u njima, pa i neke druge ~injenice koje
tako|er valja imati na umu da bi se i u ovom slu~aju moglo ispravno suditi. Tu
mislimo prije svega na negativno naslje|e iz Kraljevine Jugoslavije, u kojoj je
svetosavska ideologija pravoslavlja bila podlogom hegemonisti~ke politike ko-
ja je imala odraza i na vjerskom podru~ju. Uslijed protekcijske politike reìma,
sitnih ustupaka i ucjena, te osobito mije{anim brakovima pripadnika vojni~kog
i upravnog ~inovni~kog staleà za dva desetlje}a iz katoli~ke crkve pre{lo je na
pravoslavlje oko dvjesta tisu}a vjernika. Da bi se dràvi dao {to vi{e pe~at pra-
voslavlja i{lo se za tim da se i u najkatoli~kijim sredi{tima stvori potreba iz-
gradnje pravoslavne crkve kao simbola “nacionalne dràvnosti” pa je tako pra-
voslavna crkva podignuta ~ak i na Visu. Razumljivo je, da su takvi vjerski pri-
jelazi jo{ vi{e poticali neraspoloènje prema “stranom”, preteìto srpskom sa-
stavu vojni~kog i upravno-redarstvenog staleà, jer su bili najizrazitiji izraz asi-
milacijsko-unitaristi~ke politike. Zbog toga moèmo pretpostaviti da je dio ka-
toli~kog pu~anstva zlurado do~ekao promjene 1941., kao {to je vjerojatno da
je sje}anje na te prilike potaklo i dio pravoslavnog pu~anstva na traènje izla-
za bilo u prijelazu u katoli~anstvo, bilo u odseljenju u Srbiju.” (str. 414-415.)
U pogledu “Nezavisne Dràve Hrvatske” Tu|man neprekidno insistira na
razlikovanju same “dràvne” tvorevine od reìma koji je u njoj uspostavljen.
Reìm on dosledno kritikuje, ali ujedno insistira da je tvorevina bila po volji hr-
vatskog naroda. “Ne moè biti sporno da je hrvatski narod, u cjelini uzev{i, pri-
mio raspad hegemonisti~ke Jugoslavije kao izbavljenje iz “tamnice” i da se to
i javno o~itovalo. Isto tako ni to, da je progla{enje samostalne, slobodne drà-
ve Hrvatske, u prvi mah, zna~ilo za nj obistinjenje “vjekovnog sna”, {to su ga
snivali nacionalni ali i klasni revolucionari.” (str. 434.) To je ta dodirna ta~ka
usta{a i komunista, osnovna podudarnost u njihovim pogledima. Nova srpska
insistiranja na jasenova~kim `rtvama i hrvatskoj genocidnosti Tu|man dovodi
direktno u vezu s Titovom smr}u i poku{ajima da se dovede u pitanje i obez-
vredi njegovo politi~ko nasle|e. “Javljaju}i se u sklopu povijesno neizbje`nog
znanstvenog preispitivanja revolucionarne pro{losti, takva su gledi{ta izraz pri-
980
je svega onih tendencija, koje se ne mogu pomiriti s povijesnim ste~evinama
revolucije. Njihov je cilj da obezvrijede ba{ njenu neospornu povijesnu vrijed-
nost: titoisti~ko-avnojevsku podlogu me|unacionalnih odnosa u SFRJ.” (str.
480.)
Posebno je pri tome Tu|man osetljiv kad se istorijska krivica zbog prohr-
vatske pristrasnosti i u~e{}a u genocidu pripisuje Rimokatoli~koj crkvi. “Koli-
kogod se takve optu`be upu}uju na adresu Vatikana i rimokatoli~ke crkve u
cjelini, njihov je cilj katoli~anstvo i crkva na hrvatskom tlu. I bez obzira na to,
koliko u pravoslavno-katoli~kom suparni{tvu i me|usobnom nepovjerenju, u
ovim prostorima, ima vjerske podloge i razloga, njihova je pozadina nacional-
ne naravi. Odre|enije: izviru iz postojanja dvaju povijesno razli~itih, samobit-
nih nacionalnih bi}a i suprotnosti njihovih povijesnih interesa, doti~no dràv-
no-politi~kih ideja hrvatskog i srpskog naroda, koje su, stjecajem okolnosti {to
su se oni na{li na razdjelnici velikoga crkvenoga raskola – poprimile najo{tri-
ja obli~ja ba{ u njihovoj vjerskoj odrednici.” (str. 415-416.) Obnovu tih izvor-
nih protivre~nosti u dana{njem vremenu ovako obja{njava: “I starim, revoluci-
jom potisnutim ali povijesno neiìvljenim shva}anjima, i novim neohegemoni-
sti~kim i socijalisti~ko-integralisti~kim tendencijama, bio je potreban i jaseno-
va~ki mit, i na njemu zasnovane teorije o genocidnosti katoli~anstva i hrvat-
stva, kao veoma pogodno – zastra{uju}e i poticajno – sredstvo za izravno spu-
tavanje nastojanja oko ozbiljenja prava na jednakopravnost i suverenost, pa~e
i za detronizaciju, kako li~nosti, tako i na~ela povijesno odgovornih za federa-
lizaciju.” (str. 416.)
4. Hrvatski izvori o koordinaciji akcija

izme|u Tu|mana i Vatikana
U savremenoj hrvatskoj politi~koj publicistici i memoarskoj literaturi
ogroman je broj li~nih svedo~enja o presudnoj vatikanskoj ulozi u podupiranju
separatisti~kih aspiracija i antisrpskih nastojanja. Tako Stipe Mesi} u knjizi
“Kako je sru{ena Jugoslavija” (“Mislav-pres”, Zagreb 1994.), opisuje kako su
krajem maja ili po~etkom juna 1991. godine, prilikom posete Italiji, “posebno
sveti otac Ivan Pavao II, kao i nadbiskup Sodano, primili predsjednika dr Fra-
nju Tu|mana. Tako nije bila primljena ni jedna prija{nja hrvatska delegacija,
niti itko drugi iz jugoslavenskih republika.” (str. 18.) Povodom prve papine po-
sete Zagrebu, na~elnik glavnog stoèra Hrvatske vojske, general Janko Bobet-
ko, u prigodnom govoru povodom mornari~kog praznika u Splitu kaè: “Ne-
davni posjet Svetog oca Hrvatskoj i nazo~nost milijun ljudi na misi u Zagrebu
– pokazuje jedinstvo i koheziju, odlu~nost i mirno}u hrvatskog ~ovjeka.” (Jan-
ko Bobetko: Sve moje bitke, izdanje autora, Zagreb 1996., str. 168.) Hrvati su
zaista mogli biti mirni i spokojni, svesni da }e rimski papa sve bitke za njih iz-
vojevati i u tu svrhu svoje mo}ne saveznike angaòvati, prvenstveno Ameri-
kance i Nemce.
981
Potpredsednik Tu|manove vlade “demokratskog jedinstva”, Zdravko To-
mac, u septembru 1991. godine boravio je u Rimu na skupu Transnacionalne
radikalne stranke, koja je u potpunosti podràvala hrvatski separatizam. Iako
njegova poseta Vatikanu nije unapred dogovorena, uspeo je da tamo bude pri-
mljen, pa to ovako opisuje: “Ambasador biv{e Jugoslavije u Vatikanu dr Ivica
Ma{truko mnogo mi je pomogao da nenajavljen ipak razgovaram u Vatikanu.
Pomogao je i Ivan Zvonimir î~ak, koji je tako|er bio na zasjedanju Federal-
nog vije}a Transnacionalne radikalne stranke. Zvao je iz jugoslavenske amba-
sade u Rimu nuncija u Beogradu da i on pomogne da me se primi. Budu}i da
sam traìo da me prime istoga dana, jedina mogu}nost je bila, s obzirom na za-
uzetost ministra inozemnih poslova, da me primi u kasnim ve~ernjim satima,
jer su svi ostali termini bili zauzeti. Ambasador Ma{truko, dana{nji ambasador
Hrvatske u Italiji, rekao mi je da je to presedan i da ne pamti da je itko primljen
u Vatikanu nakon 20 sati. Pomo}nik ministra inozemnih poslova Slovenije Zo-
ran Taler, koji je tako|er bio na zasjedanju Federalnog vije}a Transnacionalne
radikalne stranke, molio me da i njega povedem, pa smo se tako u sumrak, {to
je stvaralo posebnu atmosferu, automobilom jugoslavenske ambasade, ~iji je
voza~ bio Srbin iz Bosne, uputili u vatikansku tvr|avu. To je bio posebni doì-
vljaj. Vjerojatno jo{ neobi~niji zato {to se sve doga|alo u sumrak, u vrijeme ka-
da su slu`beni prostori Vatikana bili pusti i kada je sve to djelovalo jo{ vi{e iz-
vanzemaljski i nestvarno. Gledaju}i te zidine, {vicarsku straù, prostore u ko-
jima djeluje poglavar Katoli~ke crkve i njegovi pomo}nici, osje}aju}i mir i ti-
{inu, po~eo sam shva}ati prolaznost ìvota i si}u{nost svakog od nas.” (Zdrav-
ko Tomac: Iza zatvorenih vrata. Tako se stvarala hrvatska dràva, “Organiza-
tor”, Zagreb 1992., str. 102-103.)
Prikaz samog prijema jo{ je impresivniji. “Nadbiskup Toran i njegovi su-
radnici vrlo su nas srda~no primili. Vidio sam da cijene ambasadora Ma{truka.
Prevoditeljica Iva Grgi} tako|er se ve} pona{ala kao u svojoj ku}i, jer je bila i
prevoditeljica pri susretu predsjednika Tu|mana i svetog oca pape. Izgleda da
sam ja bio najvi{e uzbu|en, jer nikada nisam mogao ni sanjati da }u se kasno
nave~er na}i u ovoj ulozi, u razgovoru s ministrom inozemnih poslova Vatika-
na. Predstavio sam se i rekao tko sam i za{to sam do{ao. Energi~no sam zatra-
ìo u ime onih koji su jo{ ìvi, a koji }e biti ubijeni, masakrirani i prognani iz
svojih domova ako se ni{ta ne u~ini, da se tajnom diplomacijom Vatikana po-
ku{a u~initi sve {to je mogu}e. Zatraìo sam podr{ku Vatikana u na{oj defini-
tivnoj odluci da 7. 10. ne produàvamo moratorij na primjenu Deklaracije o ne-
zavisnosti i suverenosti Hrvatske kao samostalne dràve. Zatraìo sam da Va-
tikan svojom mo}nom tajnom diplomacijom uvjeri dràvnike svijeta da preki-
nu pritisak na Hrvatsku da odustane od svoje suverenosti, jer sam znao da u ne-
kim zemljama postoje planovi o pre{utnoj suglasnosti vojsci da silom slomi
Hrvatsku i zadrì je u Jugoslaviji, a da se Sloveniji dopusti odlazak. Posebno
sam op{irno govorio o opasnosti za demokratske snage u Hrvatskoj koje su se
s predsjednikom Tu|manom na ~elu neprestano zalagale za mir, pregovore i
politi~ka rje{enja, ako ne bismo dobili podr{ku za ukidanje moratorija. âk
982
sam vrlo argumentirano pokazivao da bi u tom slu~aju bila sru{ena demokrat-
ska vlast u Hrvatskoj. Zatraìo sam da Vatikan svojom tajnom diplomacijom
utje~e na isto~noeuropske dràve i SSSR naro~ito, kako bi se shvatilo da se Ju-
goslavija silom ne moè odràti. Zahvalio sam na svemu onome {to je Crkva
u~inila za Hrvatsku i {to jo{ namjerava u~initi, ali sam i posebno naglasio ve-
liku moralnu i svaku drugu odgovornost politi~ara na Zapadu i u svjetskim in-
stitucijama, koji ne donose odluke koje moraju donijeti da bi spasili ljudske ì-
vote i da bi sprije~ili katastrofu koja prijeti. Onim {to mi je obe}ano da }e se
u~initi bio sam naro~ito zadovoljan. Re~eno je da Vatikan ve} sve ~ini svojom
tajnom diplomatijom i na Istoku i na Zapadu da zaustavi rat, te da }e ve}i broj
dràva istodobno priznati Hrvatsku i Sloveniju i ostale republike koje to èle.
âk je i obe}ano, {to se kasnije i realiziralo, da }e Vatikan i kao dràva napra-
viti presedan i biti me|u prvom skupinom dràva koje }e priznati Sloveniju i
Hrvatsku.” (str. 103-104.)
Nedugo po povratku iz Rima, Tomac se 2. oktobra 1991. susreo sa zagre-
ba~kim nadbiskupom kardinalom Franjom Kuhari}em. Iako on redovno pre-
nagla{ava zna~aj sopstvene uloge u tada{njim politi~kim zbivanjima, intere-
santan je i taj deo njegovih se}anja. Tomac pi{e: “Uo~i razgovora s kardinalom
bio sam dosta uzbu|en. Na ulazu su me do~ekale i vrlo srda~no pozdravile ~a-
sne sestre, te kardinalov {ef kabineta. Zamolili su me da nekoliko minuta pri-
~ekam, jer da su kod gospodina kardinala predstavnici Hrvata iz Vojvodine s
Belom Tonkovi}em na ~elu. Nakon nekoliko minuta iza{ao je kardinal i srda~-
no me pozdravio, te predloìo da u|em i prisustvujem zavr{etku razgovora s
predstavnicima Hrvata iz Vojvodine. Tu je ve} stvorena vrlo srda~na i vrlo pri-
jateljska atmosfera. Nakon odlaska Hrvata iz Vojvodine, ostali smo razgovara-
ti u ~etiri oka vi{e od dva sata. Upoznao sam kardinala s razgovorima u Vati-
kanu i s obe}anjima koje sam dobio: da }e Vatikan svojom tajnom diplomaci-
jom posebno djelovati u Isto~noj Europi i u SSSR-u kako bi pomogao da i taj
dio Europe {to prije prihvati nu`nost priznavanja Hrvatske kao suverene i sa-
mostalne dràve; da }e Vatikan napraviti presedan te da }e biti u prvoj skupini
dràva koje }e priznati novu dràvu; kako }e u~initi sve da do|e {to prije do
mira. Upoznao sam kardinala i sa svojim privatnim razgovorima s predsjedni-
kom talijanske vlade gospodinom Andreotijem, kao i sa zaklju~cima skupa
Transnacionalne radikalne stranke potkraj rujna u Rimu, na kojima su sudjelo-
vali ~lanovi parlamenata ~etrdeset europskih dràva. To je bio prvi zna~ajniji
svjetski skup na kojem je jasno re~eno tko je agresor, a tko `rtva, odnosno na
kojem je zatraèno da se prizna Hrvatska kao suverena dràva. Me|utim, tema
na{eg razgovora bila je situacija u Hrvatskoj te Bosni i Hercegovini. Zahvalio
sam kardinalu osobno na svemu onome {to ~ini u ovim te{kim uvjetima.” (str.
105-106.)
Opis njegovog prvog susreta s Kuhari}em Tomcu je posluìo i kao prilika
da naglasi sopstveno i za Hrvate karakteristi~no gledanje na razli~ito vo|enje
rimokatoli~ke i pravoslavne crkvene politike. Tomac dalje iznosi sopstvena se-
983
}anja i impresije: “Posebno sam mu zahvalio na njegovom humanizmu i na go-
lemim naporima {to ~ine on i Crkva nastoje}i sa~uvati du{u hrvatskom narodu
i ne pustiti da na mr`nju odgovorimo mr`njom, na zlo~in zlo~inom, na uboj-
stvo ubojstvom. Idu}i na{ susret bio je prilikom mise u “crvenoj katedrali”, o
~emu tako|er pi{em u ovoj knjizi. Vrlo srda~no susreli smo se i nakon boì}-
nog koncerta u Ciboninoj dvorani. Poslije smo ostali na bakalaru u novootvo-
renom restoranu “Maksimo”. Sjedio sam kraj kardinala i bilo je dovoljno pri-
like da ponovno srda~no razgovaramo o svemu {to smo pro{li i onome {to nas
jo{ ~eka. O~ito je da je stvaranje hrvatske dràve obiljeèno imenom Franjo,
jer osim Franje Tu|mana i Franje Greguri}a ni{ta manju povijesnu ulogu nije
imao i tre}i Franjo, kardinal Kuhari}. Nekoliko sam puta u svojim govorima, a
posebno na bogoslovnoj tribini na Kaptolu, isticao va`nost uloge Crkve u ovim
prijelomnim povijesnim trenucima rata bez pravila i s neshvatljivom koli~inom
zlo~ina i nasilja. Smatrao sam, i dalje smatram da moèmo pobijediti samo bu-
demo li druga~iji od na{ih neprijatelja. Bez uloge Crkve, na na~in kako je vo-
di kardinal Kuhari}, to ne bi bilo mogu}e. Zato pravoslavna crkva, koja nasto-
ji pokrivati zlo~ine i velikosrpsku politiku, snosi golemu odgovornost za sve
{to se dogodilo. Kardinal Kuhari} je jedanput i napisao pismo predsjedniku
vlade, protestiraju}i protiv nekih pojedina~nih pojava zlodjela prema civilnom
srpskom pu~anstvu, i s na{e strane. Traìo je energi~nu intervenciju svim ras-
poloìvim sredstvima, shva}aju}i opasnost za hrvatski narod prihvati li taktiku
na{eg neprijatelja, ako ne bismo imali snage da se suprotstavimo i onim malo-
brojnima koji su tu taktiku prihvatili.” (str. 106-107.) Dakle, bar prema ovoj
Tom~evoj interpretaciji, Kuhari} je pokazivao licemerstvo vrlo sli~no svoje-
vremenom Stepin~evom.
Brojna su i svedo~anstva o potpunoj integrisanosti svih struktura Rimoka-
toli~ke crkve u Tu|manov izrazito mafija{ki sistem vlasti, gde su posebno her-
cegova~ki franjeva~ki fratri predstavljali dodatan snaàn faktor dru{tvene kri-
minalizacije. Kako isti~e poznati zagreba~ki publicista Denis Kulji{ u knjizi
“Majmuni, gangsteri i heroji” (“Globus internacional”, Zagreb 2001.), koncept
tu|manovske luburi}ev{tine kao dominantne ideologije “uklju~uje “nacional-
no pomirenje” sa crnom usta{ijom, legalizaciju ultrakonzervativnog, klerikali-
sti~kog filofa{izma, svih onih “norvalskih” mrakova, koje su, potisnute u pod-
zemlje, oslobodili, kao Ba{-êlika, fanati~ni marcijalni fratri iz {irokobrije{kog
[aolina.” (str. 399.) Fratri su preuzimali glavne finansijske tokove, {vercersku
mreù, propagandni aparat i direktno odlu~ivali o kadrovskoj politici. Nisu pre-
zali ni od proizvo|enja notornih kriminalaca u armijske generale, ako je to pod-
upiralo neki njihov konkretan i vrlo prizeman interes. Za svako ozbiljnije na-
predovanje kandidat bi prethodno morao “dobiti potporu franjeva~kog reda,
sinjskog samostana i hercegova~ke provincije. U [irokom Brijegu razmatralo
se i odobravalo svako unapre|enje u Zagrebu, a u “norvalskom” su se uèm
krugu, u pribjeì{tu Masne Luke, objedinjavali biv{i emigranti i minoritanci,
popovi i udba{i, me|ugorski ~udotvorci i hercegova~ki dràvotvorci, no to ni-
je bila zavjera na Sionskoj gori, nego, naprosto, sastanak upravnog odbora tvrt-
984
ke koja kontrolira zna~ajne interese: jedno uhodano hodo~astili{te koje odba-
cuje stotine milijuna maraka, jedno ministarstvo s ratnim budètom od osam
milijardi kuna, ne ra~unaju}i golem posao s drogom, stanovima i nekretnina-
ma, reket, {verc i ostale kriminalne aktivnosti. Ljudi koji su se tu okupljali, ras-
polagali su cijelom jednom paradràvom, vojnom silom i s nekoliko obavje-
{tajnih slu`bi. Da se netko primakne tom sredi{tu mo}i, morao se podvrgavati
rendgenskom pregledu du{e, ispovjednoj provjeri, i to od ro|enja.” (str. 481-482.)
Mnoge, ~ak i najbanalnije, reìmske propagandne aktivnosti, proglasi, pro-
klamacije i manifestacije nosile su “biljeg fratarske u~evnosti i domoljubnog
zanosa hercegova~kih franciskanaca. Oci franjevci minoritskog reda Provinci-
je uznesenja Marijina, specijalizirali su se, naime, za sastavljanje anonimnih
politi~kih paskvila, poput vitriali~ne epistule koju su, u ime blagopo~iv{ega
Mate Bobana, svojedobno poslali biv{em zagreba~kom nadbiskupu, kardinalu
Franji Kuhari}u. Uvijek ih odaju imperfekti (“prije sije~anjskih izbora oni obe-
}aaaavahu 200.000 radnih mjesta”) te konstrukcije tu|e svjetovnoj upotrebi
modernoga novo{tokavskog knjièvnog standarda (“a naumljenim }e nam pre-
inakama Ustava doista oduzeti slobodu i dràvu”), na koje se zalijepe naslje-
dovanjem fra Didaka Bunti}a, prosvjetiteljskog mostarskog autora knjièvnih
pabiraka i zaludica. Ukratko, to je tipi~no me|ugorsko unjkanje s propovjeda-
onice u sveti{tu gdje se ve} dvadeset godina, svake ve~eri, pojavljuje Blaèna
Djevica Marija, angaìrana u lokalnom crkvenom prikazanju, {to se daje duè
od “Mi{olovke” Agate Kristi u londonskome Vest Endu. Politi~ki, to je ~ista
dubravsko-hercegova~ka fratarsko-suzupovska subverzivna operacija, iza ko-
je, ~ini se, stoji sam princ tmine Markica Rebi}, a najposlije i njegov vi{i luci-
ferski organ, Belzebub-an{ef, doktor Ivi} Pa{ali}.” (str. 353-354.)
U tom svetlu treba posmatrati apologetski pristup papi i njegovoj politici,
koji zastupa Stipe Mesi} u ve} pomenutoj knjizi. Po Mesi}evoj interpretaciji,
“Sveti otac je sve poduzimao da se zaustave ratna razaranja u Hrvatskoj. Po-
~etkom kolovoza je s tim u vezi u Beogradu bio njegov izaslanik, sekretar Sve-
te stolice za odnose s dràvama, Toran. Savezni sekretar Lon~ar nas je obavi-
jestio: “@. L. Toran je izrazio zadovoljstvo zbog svoje misije u Jugoslaviji, is-
ti~u}i njen prvenstveno eklezijalni karakter. Izneo je da mu je papa poverio da
biskupima u Jugoslaviji prenese papinu preokupiranost i brigu zbog svega {to
se ovde de{ava i njegovu èlju da se {to pre uspostavi mir i dijalog, jer rat ne
re{ava, nego samo stvara probleme. Njegov boravak u Hrvatskoj uslovljen je
time {to je u tom delu katoli~ke porodice sada najteà situacija. U toku ju~era-
{njeg dana (6. VIII) razgovarao je sa svim biskupima Jugoslavije i od njih ~uo
potresna svedo~enja, ne samo iz Hrvatske i Slovenije, nego i iz drugih krajeva
u kojima je tako|e naru{eno poverenje. Me|utim, impresionirala ga je njihova
smirenost i odsustvo svake osvetoljubivosti i u tome vidi nadu za ponovno us-
postavljanje poverenja. Na àlost, iz razgovora s njima, zaklju~io je da pred-
stavnici Pravoslavne crkve na terenu ne odgovaraju u punoj meri na ponu|ene
inicijative. Ipak im je rekao da i pored svih te{ko}a moraju nastaviti sa upor-
nim nastojanjima da se razvije saradnja. To je danas ponovio i patrijarhu SPC
985
Pavlu, ali iz razgovora s njim nosi utisak da u okviru Pravoslavne crkve ima
isuvi{e podse}anja na probleme iz pro{losti, {to samo oteàva sada{nju saradnju i
onemogu}uje gra|enje novih odnosa izme|u crkava.” (Mesi}, opt. cit., str. 201.)
Dakle, po mi{ljenju jednog od najva`nijih rimskih prelata, ru`nu pro{lost
bi trebalo {to pre zaboraviti i pona{ati se kao da se ni{ta nije dogodilo. Srbi bi
morali da zaborave svoje `rtve i Jasenovac. Zato Mesi} i isti~e da je u odnosu
na ostale zapadne sile i Evropsku zajednicu, te 1991. godine Hrvatima blià
“bila me|unarodna angaìranost Svete stolice, koja se ustrajno pozivala na za-
vr{ni akt Helsinkija (Pravilo VIII) o pravu naroda da raspolaè sobom i odlu-
~i, “kada to èli i kako èli, o svom unutra{njem i vanjskopoliti~kom ure|enju”.
Prate}i pomno razvoj situacije u Jugoslaviji, koji te{ko zabrinjava Svetu stoli-
cu, Vatikan }e svim zemljama KESS-a uputiti posebni memorandum: “Suo~en
s te{kim borbama koje se odvijaju u Hrvatskoj”, shva}aju}i “da je do{lo vrije-
me da se me|unarodno prizna neovisnost Hrvatske i Slovenije”, jer “u stvarno-
sti, vi{e elemenata ide u korist trenutnog priznanja: a) Ustav jugoslavenske fe-
deracije razmatra mogu}nost odvajanja pojedine republike “polaze}i od prava
svakog naroda na samoopredjeljenje, uklju~uju}i i pravo na odvajanje”. b) Mo-
è se utvrditi da sada{nja realnost Federacije republike Jugoslavije ne odgova-
ra samom Ustavu, jer federalna vlada vi{e ne predstavlja politi~ke i etni~ke re-
alnosti Jugoslavije. c) Ovakvo formalno priznanje moglo bi uvjetovati bolje
osiguranje po{tivanja obveza prihva}enih u sklopu KESS-a, posebno za za{ti-
tu narodnih manjina koje obitavaju u te dvije republike.” (str. 271.)
Identi~nost ideolo{kog obrasca po kome su delovale vatikanska i hrvatska
politika omogu}ila je ~vrsto koordinisanje njihovog nastupa na me|unarodnoj
politi~koj pozornici, a zapadne zemlje su postepeno prihvatale ve{to plasirane
propagandisti~ke parole i antisrpske predrasude koje su one podgrejavale. U
tom sklopu je sistematski negiran status Srba kao konstitutivnog naroda u hr-
vatskoj federalnoj jedinici, kako bi oni mogli biti tretirani kao spolja instrumen-
talisani pobunjenici protiv “legalne” vlasti. Izja{njavaju}i se 22. novembra
1991. godine na direktno pitanje lorda Karingtona “da li srpski narod u Hrvat-
skoj i Bosni i Hercegovini, kao jedna od konstitutivnih nacija Jugoslavije, ima
pravo na samoopredjeljenje”, Stipe Mesi} odgovara: “Srbi koji ìve u Republi-
ci Hrvatskoj nisu niti mogu biti konstitutivna nacija. Zbog toga im ne pripada
pravo na samoodre|enje u Republici Hrvatskoj. U Bosni i Hercegovini su Sr-
bi, Hrvati i muslimani potpuno ravnopravni u pogledu prava na samoodre|e-
nje.” (str. 314.) Pri tom je potpuno izmi{ljeno “pravo” na otcepljenje, jer ga ta-
da{nji ustav nije poznavao. Ko je ose}ao sna`no vatikansko duvanje u puna po-
liti~ka jedra, mogao je u}i u oruànu secesiju i o~ekivati da }e mu rimski papa
izdejstvovati makar nelegalno me|unarodnopravno priznanje. “Sveta je stolica
smatrala da bi takvo formalno priznanje, dogovorno i multilateralno, pomoglo
miru, jer bi dalo osnova da se stvore uvjeti gdje bi sva~ija prava bila priznata i
za{ti}ena od zajednice zemalja KESS-a.” (str. 271.)
986
Razneèn ovakvom papinskom brigom za svoj “izabrani”, hrvatski narod,
Mesi} u posebnoj napomeni iznosi: “Ne{to prije nego {to je Sveta stolica upu-
tila ovaj memorandum zemljama koje sudjeluju u KESS-u, Svetom ocu Ivanu
Pavlu II, poslao sam ~estitku za godi{njicu otkako je u Vatikanu “prvi me|u
jednakima” (22. listopada 1978. godine): “U povodu 13. obljetnice pontifikata
Va{e svetosti, èlim Vam uputiti osobne èlje za dobro zdravlje, za uspjeh Va-
{ih mirovnih inicijativa i djelatnosti usmjerenih prema dobrobiti ~itavog ~ovje-
~anstva”... U studenom, kad prvi put posjetim Svetog oca, umjesto kojeg me
je, zajedno s monsinjorom Milanom Sin~i}em, koji ve} desetak godina djelu-
je u Vatikanu (podsekretar u kongregaciji za kler), primio svestrano obavije{te-
ni, prema meni nevjerojatno otvoreni kardinal Angelo Sodano, dràvni tajnik
Vatikana, obe}ao mi je “najutjecajnije zalaganje Svetog oca kod svih ambasa-
dora u Vatikanu za priznavanje Hrvatske”.” (str. 272.)
a) Ideolo{ka bliskost Broza i Tu|mana

Koliko je Tu|man ideolo{ki i sudbinski povezan sa Titom pokazuje Ivica
Rado{ u knjizi “Tu|man izbliza. Svjedo~enje suradnika i protivnika” (Profil in-
ternacional, Zagreb 2005.), iznose}i nekoliko karakteristi~nih pokazatelja. I
kad je 1972. uhap{en i osu|en na dve godine zatvora, pa mu kazna smanjena
na sedam meseci, koliko je odleào u istrazi, Tu|mana je li~no Tito spasao na
Krleìnu intervenciju. “Tito i Kardelj su, naime, prije, u nekim situacijama is-
koristili Tu|mana i njegova istraìvanja u obra~unu s unitaristima i velikosrbi-
ma. Podràvali su Tu|mana u izradi koncepcije op}enarodne obrane dok je bio
u General{tabu Jugoslavenske narodne armije, ali i njegova istraìvanja i tuma-
~enja uloge Hrvata u NOB-u. Tito je, kako se ~ini, podrào Tu|mana i u borbi
protiv Rankovi}evih velikosrba koji su 1965., povodom dvadesetogodi{njice
zavr{etka Drugog svjetskog rata, htjeli u Jasenovcu organizirati veliki politi~ki
skup i postaviti plo~u na kojoj bi pisalo da je u konclogorima NDH ubijeno 800
tisu}a Srba. Tu|man je, zahvaljuju}i Titu, u istra`nom zatvoru imao bolji tret-
man od ostalih osumnji~enika iz Hrvatskog prolje}a.” (str. 7.) Kako iznosi ta-
da{nji studentski lider i osu|enik Ivan Zvonimir î~ak, “Tu|man u doga|aji-
ma prije 1971. nije bio bezna~ajna osoba, ali nije bio “prva liga”. On se nakon
70-tih na odre|en na~in distancirao od drugih sudionika Hrvatskog prolje}a,
posebice onih koji su bili po zatvorima, zato {to su njega iz zatvora izvukli Ti-
to i Krleà.” (str. 8.)
I kad je 1977. godine Franjo Tu|man pisao nacrt programskih na~ela “hr-
vatskog narodnog i socijalisti~kog pokreta”, on je pokazao svoju privrènost
Titu, stavljaju}i ga u ravan glavnih hrvatskih nacionalnih ideologa Ante Star-
~evi}a i Stjepana Radi}a. Tu se “prvi put spominju ideolo{ke osnove budu}e
stranke – star~evi}anstvo, radi}ev{tina i titoizam.” (str. 15.) Kako Rado{ napo-
minje, Titovo “poprsje zauzima po~asno mjesto u auli predsjedni~kog dvora.
Hrvoje [arini} tvrdi da je predsjednik htio postaviti i poprsje Ante Paveli}a.”
(str. 48.) Sam Hrvoje [arini}, koji je obavljao funkcije predsednika vlade, Tu|-
987
manovog savetnika i {efa Ureda za nacionalnu sigurnost, ovako to opisuje: “Na
ulazu u predsjedni~ke dvore poprsja su ljudi koji su ozna~ili hrvatsku povijest,
na jedan ili drugi na~in. Tamo su poprsja Radi}a, Star~evi}a, Stepinca, Tita.
Htio je staviti i poprsje Ante Paveli}a. Rekao je da je on ozna~io jedan dio hr-
vatske povijesti; da ovdje ne govorimo o tome tko je bio pozitivan, a tko nega-
tivan, nego dajemo jedan povijesni presjek. – On je jedna od karika toga lanca
– odgovorio je predsjednik. Rekao sam: – Predsjedni~e, ja nisam povjesni~ar,
ali za Boga miloga, vi morate znati {to bi izazvalo postavljanje poprsja Paveli-
}a?! Tu dolaze svi ambasadori, prolaze predsjednici! Mislim da bi to bio skan-
dal! – Onda je ipak prihvatio takvo mi{ljenje. Dodao sam: – Predsjedni~e, me-
ne ste zaduìli da poku{am uspostaviti diplomatske odnose s Izraelom ili da ba-
rem budem kota~i} u cijelom tom procesu uspostavljanja diplomatskih odno-
sa, a da stavimo poprsje Ante Paveli}a!? Odmah vam kaèm, ja vi{e ne}u pre-
govarati s njima.” (str. 48.)
Tu|man je u sopstvenoj politi~koj praksi do krajnjih konsekvenci uskladio
Paveli}evu i Titovu ideologiju. Samog Paveli}a nije ~esto hvalio, bar ne u jav-
nim nastupima, dok prema Titu nije bilo rezervi. Pohvale Paveli}u svakako ne
bi bile politi~ki oportune s aspekta reagovanja me|unarodne javnosti, a pozi-
tivnim stavom prema Titu Tu|man se suprotstavljao antikomunisti~koj isklju-
~ivosti svojih sledbenika, koji su zanemarivali ~injenicu da je upravo poluve-
kovni komunisti~ki reìm antisrpskom politikom utro put hrvatskom otceplje-
nju. Po Rado{evim novinarskim anketama, “svi koji su bolje poznavali Tu|ma-
na govore da nikada ni jedne kriti~ke rije~i nije izrekao protiv Josipa Broza Ti-
ta, komunisti~kog vlastodr{ca koji je odgovoran za zlo~ine nad ratnim zaro-
bljenicima i etni~ko ~i{}enje njema~ke i talijanske manjine s prostora biv{e Ju-
goslavije. Tu|man je, kako neki tvrde, tako reagirao iz osobne zahvalnosti pre-
ma Titu, koji nije dao da ga 1972. osude na robiju zbog anga`mana u Matici
hrvatskoj, ali i zbog toga {to je duboko cijenio Titovu ulogu u povijesti. Odgo-
vor na pitanje zbog ~ega Tito nije dao svojim agentima i svome pravosu|u da
se obra~unaju s Tu|manom, mo`da se krije u njihovom zajedni~kom prijatelju
Krleì.” (str. 51.)
Me|utim, takvo stanovi{te je suvi{e jednostrano i fragmentarno, jer je ne-
sumnjivo da Tu|manov odnos prema Titu ima {ire ideolo{ke implikacije. Dru-
gi studentski lider “masovnog pokreta” i politi~ki robija{ Draèn Budi{a, svo-
jim se}anjem potkrepljuje ovaj na~in rezonovanja: “Kad sam u Tu|manovoj
ku}i po~etkom 1989. pro~itao tekst, program HDZ-a, naveo sam dva razloga
zbog kojih nisam pristao potpisati. Prvi, u tom prvom tekstu stajala je jedna
afirmativna re~enica o Titu. I drugi, stajao je program objedinjavanja triju kom-
ponenata hrvatske politike u zadnjih sto godina – prava{tvo, radi}ev{tina i lije-
va nacionalna komponenta. Prihvatio bih te tri komponente, iako sam izraà-
vao rezerve, jer sam rekao da ne stvaramo politi~ku stranku radi sinteze hrvat-
ske povijesti, nego radi hrvatske budu}nosti. Poslije se pokazalo da je Tu|man
bio u pravu, a meni je to izgledalo kao ideja koja ne moè okupiti, jer objedi-
988
njuje ono {to ne moè zajedno. Ali s obzirom na zada}e koje su se na{le pred
Hrvatskom, isku{enja, to je bila plodonosna ideja. Objedinjavanje tih kompo-
nenata meni je bilo neprihvatljivo, pogotovo mi je bilo neprihvatljivo da se u
pozitivnom kontekstu govori o Titu. Tu|man mi je rekao da nastupam s anti-
komunisti~kih pozicija. Rekao sam mu da ne}u stajati iza toga, ja sam bio Ti-
tov zatvorenik. Me|utim, taj moj animozitet prema Titu nije bio tako izraèn
kao {to je to Tu|man doìvljavao, kao nekakvu odbojnost prema lijevoj ideji.
Tu|man me tako percipirao, a ja nikad nisam bio u toj mjeri proèt antikomu-
nisti~kom idejom koliko antijugoslavenskom.” (str. 51.)
O Tu|manovom velikom divljenju Titu, koje je iskazivao u mnogim pri-
vatnim razgovorima, govore i Andrija Hebrang, sin stradalog hrvatskog komu-
nisti~kog lidera; Perica Juri}, prvi {ef Slu`be za za{titu ustavnog poretka; kao
i supruga ministra odbrane Gojka [u{ka – \ur|a. Najdetaljniji iskaz o tome
ipak, ponovo, daje Hrvoje [arini}: “Tu|man je govorio da bi Tito, da je bio u
Americi, s takvom politi~kom staturom za vijeke vijekova bio najuspje{niji
predsjednik SAD. Ali male zemlje imaju svoju sudbinu, dodao je predsjednik.
Tu|man je govorio da je pitanje bi li Hrvatska vratila Dalmaciju, i koliki dio
Dalmacije, da nije bilo Tita. Predbacio sam mu: – Da, ali u isto je vrijeme od-
govoran za Goli otok i Kri`ni put! – Kad sam to rekao, upoznao sam jednog
drugog Tu|mana, kod kojega nisam bio nau~en na takve reakcije. On je bio ja-
ko osjetljiv na svaku bol ~ovjeka, na svaki izgubljeni ìvot... No, kad smo go-
vorili o Golom otoku i Kri`nom putu, imao je druk~ije vi|enje, u ~emu je bio
u velikom raskoraku s Hebrangom, koji je bio antikomunist, iz razloga koji su
poznati. Tu|man je rekao: – Pa zna{, te su se stvari doga|ale, ali kad uzme{ na
vagu ono {to je bilo pozitivno... âk i na tom Golom otoku, Tito je morao rije-
{iti pitanje Informbiroa jer mu je opstojnost reìma bila u pitanju pa se ni to ne
moè ocijeniti kao negativno. – To me malo frapiralo. Onda, za slu~aj Hebran-
ga Tu|man je rekao da Tito vjerojatno za to nije znao, {to me jako za~udilo.
Rekao sam mu: – Predsjedni~e, za Boga miloga, Tito je sve znao, a za ovakvog
jednog ~ovjeka, koji mu je u prvo vrijeme bio prvi suradnik, nije mogao ne zna-
ti. – Tu|man je Tita branio i tamo gdje ga se te{ko moglo braniti. Toliko je bio
opsjednut, {to je mo`da prejaka rije~, ali toliko je cijenio njegovo politi~ko dje-
lo, njegova politi~ka stajali{ta i sve ono {to je on postigao, tako da je Tito bio
apsolutno broj jedan u njegovoj procjeni politi~kih osoba u hrvatskoj povijesti.
Poslije Tita najvi{e je cijenio Star~evi}a, pa Stjepana Radi}a, a Ma~eka mu se
nije smjelo spominjati, njega je jednostavno izbrisao, rekav{i da je u klju~nim
trenucima napravio pogre{ne odabire i da je pobjegao. Stepinca je tako|er ci-
jenio jer ho}ete – ne}ete, funkcija nadbiskupa, pogotovo u onim te{kim vreme-
nima, politi~ka je. Te ~etiri li~nosti Tu|man je cijenio, a Tita daleko ispred svih.
Tito je rekao: – Nemojte pakovati Tu|manu. – Rekao mi je da je samo na jed-
noj slici, pokazao mi ju je, kao general slikan uz Tita. Tito nije imao Tu|mano-
vu kulturu ste~enu {kolovanjem, on je ipak bio strojobravar. Te{ko ga je uspo-
rediti s Tu|manom, koji je bio doktor znanosti, povjesni~ar. Ali Tito je imao je-
989
dan nedoku~ivi instinkt politi~ara. Tu|man je govorio da se s tim rodi{. Ili ima{
instinkt politi~ara ili nema{, bez obzira na {kolu. êsto je navodio primjer ka-
ko su Tita strani dràvnici, poput êr~ila, prihvatali i cijenili.” (str. 53.)
Sa [arini}evim, podudarne su i uspomene drugih istaknutih li~nosti po pi-
tanju Tu|manovog odnosa prema Titu i njegovoj istorijskoj ulozi. Kako se pri-
se}a glumac Zlatko Vitez svojih razgovora sa Tu|manom: “Dvaput sam ga pi-
tao: – Predsjedni~e, recite mi tko je najzaslu`nija li~nost u povijesti hrvatskog
naroda? – Dvaput mi je rekao: – Josip Broz Tito. Da nije bilo Josipa Broza, da
nije napravio ovakvu granicu kao {to je danas, mi ne bismo mogli imati drà-
vu i ne bismo mogli traìti dràvu. – Osim toga, on je drào Titovo poprsje u
vili, ono Augustin~i}evo.” (str. 53.) Svakako posebnu teìnu ima svedo~enje
Stipe Mesi}a o Tu|manovom stavu prema Titu: “Imao je vrlo dobro mi{ljenje
o Titu – pri~a Mesi}. – Smatrao ga je velikim politi~arem, i da su lo{e stvari
koje su se doga|ale u njegovo vrijeme proizvod toga vremena. Tito je bio dik-
tator, ali je uvijek popu{tao demokratski, a to je i Tu|man smatrao. Kad je Za-
pad vr{io pritisak, ili kad su okolnosti u dràvi bile takve, onda je popu{tao. Ali
o~ito je bio vizionar kad je stvarao pokret nesvrstanih i Tu|man je to prihva-
}ao i hvalio. Drugo, hvalio je cijelu Titovu strategiju za vrijeme rata, pogotovo
{to je Jugoslaviju izveo iz rata kao federativnu, a na tome je 1974. prakti~ki
stvorena konfederativna Jugoslavija i Ustav na temelju kojeg smo od svijeta
dobili priznanje za osamostaljenje. Tu|man je u svakom slu~aju cijenio Tita, a
Krleù je uvijek isticao kao velikog intelektualca i knjièvnika, smatrao ga je
hrvatskim Ibzenom.” (str. 54.)
Interpretiraju}i Tu|manovo mi{ljenje, nekada{nji zamenik ministra odbra-
ne Kre{imir ]osi} opisuje koliko je Tu|man cenio Tita u vojnom pogledu: “U
uvjetima kad se strukturirala biv{a jugoslavenska vojska, Tito je imao itekako
veliku ulogu u sprje~avanju da ve} tada, neposredno nakon rata, ta jugoslaven-
ska vojska ne postane ~etni~ka ili ne postane ~isto srpska vojska. U tom smi-
slu on je svojim autoritetom, bez obzira na poziciju koja je i njemu tada bila vr-
lo problemati~na i vrlo te{ka, branio odre|ene istaknute hrvatske vojne i poli-
ti~ke du`nosnike, i to je bilo o~ito.” (str. 54.) U tom pogledu je saglasan i biv-
{i ministar i {ef Tu|manovog kabineta Ivica Kostovi}: “Govorio je o Titovoj
veli~ini, a ja sam ga nekoliko puta pitao je li Tito velik i u tome {to je odgovo-
ran za zlo~ine u Blajburgu. Nije bio zadovoljan takvim pitanjima pa je znao re-
}i: – Nemoj, Tito je veliki Hrvat, nemoj mi to govoriti. – Govorio je o tome ka-
ko je Tito uvijek htio provoditi neku hrvatsku politiku, da je bio cijenjeni dr-
àvnik i tako dalje. Za Tu|mana su veliki hrvatski politi~ari bili Star~evi}, Ra-
di}, Hebrang i Tito. Putovao sam s Tu|manom u Moskvu, kad se sastao s Jelj-
cinom. U muzeju, u Kremlju, Tu|man je vidio da su samo petorica dobila od-
likovanje “Aleksandar Nevski”, a me|u njima i Tito. Tu|man je bio odu{e-
vljen. To mu je puno zna~ilo.” (str. 54.)
Kako navodi biv{i premijer Nikica Valenti}, “Tu|man je Tita smatrao ve-
likim hrvatskim politi~arem, ne jugoslavenskim, nego hrvatskim. Tu|manova
990
teza bila je da je Tito na prostoru biv{e Jugoslavije maksimalno, koliko je mo-
gao, neutralizirao srpski nacionalizam, zatim federalizirao Jugoslaviju i dao
autonomiju Kosovu i Vojvodini. Prema Tu|manu, da nije bilo Titove podr{ke,
ne bi bilo elemenata dràvnosti za republike u Ustavu ’74. Pred Tu|manom
sam osporavao Titove zasluge, govorio sam da je on ipak bio komunist i da se
Blajburg nije mogao dogoditi bez njegova znanja i naredbe. Tu|man je tvrdio
da Tito nije znao sve oko Blajburga i da je to bila engleska igra.” (str. 55.)
Interesantno je po tom pitanju i svedo~enje generala i ha{kog optuènika
Slobodana Praljka, koji za Tu|mana kaè da je sve stvari sagledavao u istorij-
skom kontekstu: “Koliko sam ja razumio, ta povijesna relacija glasi ovako: par-
tizani i antifa{isti spasili su opstojnost Hrvatske, s ~ime se slaèm. Da nije bi-
lo antifa{izma kod Hrvata i da su svi bili u usta{ama, poraèni na svjetskoj ra-
zini, Hrvatske ne bi bilo. To je bio Tu|manov stav. Ali, kad nastupa komuni-
zam, po~inju zlo~ini na Blajburgu i Kri`ni putovi, nije se kod Tu|mana moglo
osjetiti da bi na bilo koji na~in to opravdavao. On je smatrao da je on u tom po-
kretu sudjelovao na na~in izvan toga, pored toga, iznad toga. Tu|man je sma-
trao da su to, naprosto, kolateralne {tete povijesti, da se doga|aju, a da Tito za-
pravo po~inje igrati pozitivnu ulogu jer on suzbija srpsku hegemoniju. Tito je,
prema Tu|manu, sredio Rankovi}a, Ustavom iz 1974. omogu}io Hrvatskoj
ravnopravnost, preìvljavanje, Makedoncima tako|er, dao muslimanima na-
rodnost, autonomiju Vojvodini i Kosovu.” (str. 55.)
Tu|manov poverenik za Istru tvrdi da je Tu|man u Titu pre svega video
velikog Hrvata, koji je posebno doprineo da se Istra i Dalmacija priklju~e Hr-
vatskoj. “Tu|man je puno puta za svojim stolom znao obja{njavati gostima i
suradnicima za{to je zadrào poprsje Josipa Broza u uredu predsjednika. Izno-
sio je argumente da je Tito, prije svega, bio Hrvat, da je u tim i takvim okolno-
stima u kojima je ìvio i radio polu~io vi{e rezultata nego {to se mislilo te da
su napredne lijeve vrijednosti i ideje, koje su ugra|ene u antifa{isti~ku borbu,
ipak dugoro~no dale rezultata. Smatrao ih je naprednim i korisnim za Hrvatsku
pa je mislio da je to dio i njegovog djela. U tom razdoblju vidio je i neke vri-
jedne kamen~i}e za hrvatsku nacionalnu misao.” (str. 55-56.) Na kraju Ivica
Rado{ kaè da je Zlatku Mate{u, predsedniku hrvatske vlade, Tu|man “bez ve-
likih uvijanja rekao da, bez obzira na Badinterovu komisiju, Hrvatska ne bi do-
{la do me|unarodnog priznanja da Tito nije federalizirao Jugoslaviju na teme-
lju Ustava iz 1974.” (str. 56.) Kako sam Mate{a o tome pripoveda, “povod na-
{em razgovoru bila je Titova bista koja je uvijek bila i ostala u Predsjedni~kim
dvorima. On je Titu uzimao za dobro to {to je za njegovo vrijeme ili uz njego-
vu suglasnost Hrvatska unutar Jugoslavije pozicionirana na na~in koji joj je
omogu}io u ustavnopravnom smislu izlazak iz Jugoslavije. Smatrao je da to ni-
je u~injeno mimo Tita, bez njegova znanja, i da je u tome apsolutni njegov do-
prinos, jer bez obzira na Badintera i sve ono {to se dogodilo, Hrvatska ne bi re-
lativno lako do{la do priznanja na me|unarodnom planu.” (str. 56.)
991
b) Tu|manov uzor {panski diktator Franko
Iako je Tu|man do{ao na vlast prvenstveno zahvaljuju}i bezrezervnoj po-
dr{ci Rimokatoli~ke crkve i uz njenu pomo} realizovao hrvatski separatisti~ki
projekat, on nikada nije bio ube|eni i prakti~ni vernik. Crkva mu je predsta-
vljala instrument u funkciji realizacije politi~kih ambicija, ali je i ona njega pre-
tvorila u sopstveno sredstvo, polugu za realizaciju su{tinskih crkvenih interesa.
Kako kaè njegov ministar i potpredsednik Hrvatske demokratske zajednice
Jure Radi}, “Tu|man je bio ~ovjek koji nije imao u sebi ono {to osje}a hrvat-
ski vjernik. On nije imao u sebi vjerni~ku klicu, vjerni~ku nit. Ali on je bio ~o-
vjek dubokog ìvotnog, politi~kog i povjesni~arskog iskustva, i shva}ao je va-
`nost katoli~ke crkve za Hrvatsku. Da su ga pitali koja je institucija najva`nija
za hrvatski narod, vjerojatno bi na prvo mjesto stavio katoli~ku crkvu. Znao je
njenu va`nost, ali je nije poznavao. U funkciju svojih planova htio je uklju~iti
i katoli~ku crkvu. Znao je da }e narod radije poslu{ati crkvu nego politiku.”
(str. 178.)
Od svetskih lidera Tu|man je najvi{e cenio rimskog papu Jovana Pavla
Drugog, a od evropskih dràvnika izraze najvi{eg po{tovanja iskazivao je pre-
ma {panskom fa{isti~kom diktatoru Fransisku Franku, koji mu je i politi~ki i
vojni~ki imponovao. Perica Juri} povodom toga za Tu|mana izjavljuje: “Iz-
nimno je po{tovao Franka, uzimao ga je kao uzor, kao model. Govorio je o to-
me kako je Franko uspio pomiriti nepomirljivo, komuniste i fa{iste, ali je prije
svega mislio na ljude, a ne na ideologije. Franko mu je bio uzor, sigurno. Tu|-
man je uvijek traìo uzore adekvatne povijesnim situacijama u kojima se on na-
lazio.” (str. 152.) Na evropskoj politi~koj sceni Tu|mana i njegovu partiju ener-
gi~no su 1991. godine podràli srednjeevropski demohri{}ani. Mate Grani} ka-
zuje da je po~etkom septembra te godine “odràn prvi sastanak demokr{}an-
skih stranaka srednje Europe, kad je donesena deklaracija o jasnoj i neospor-
noj podr{ci Hrvatskoj. Velike stranke na tom su sastanku predstavljali dràvni
tajnici. Primjerice, austrijsku Narodnu stranku predstavljao je Busek, a demo-
kr{}anske stranke srednje Europe, tranzicijskih zemalja, predsjednici stranaka.
Kako je rat napredovao, simpatije za Hrvatsku {irile su se. [to je bilo najva`ni-
je, Gen{er i kancelar Kol odlu~no su podràli Hrvatsku i njen put u samostal-
nost. Gen{er se, uz pomo} Austrije, Moka i Danske, izborio i pritisnuo ostale
da priznaju Hrvatsku.” (str. 133.) Sa Grani}evim mi{ljenjem o ulozi Gen{era i
Kola slaè se i tada{nji predsednik hrvatske vlade Josip Manoli}: “Gen{er je
bio zna~ajna figura u momentu me|unarodnog priznanja Hrvatske, i Helmut
Kol, kao nositelj vlasti u Njema~koj. Oni su, svojim autoritetom, svojom do-
minacijom u Europi bili zna~ajna podr{ka na{em priznanju.” (str. 133.)
Ipak, nesumnjivo je u postupku priznanja najva`niju ulogu odigrao vati-
kanski presedan. Kako obja{njava Jure Radi}, rimski papa Jovan Pavle Drugi
“uvijek je govorio o pravednoj borbi Hrvata, pravu na slobodu, ali i o pomirbi.
Jo{ 1990., ~im je postao predsjednik, Tu|man je posjetio papu i pozvao ga da
posjeti Hrvatsku. Nikola Eterovi} jedan je od najzaslu`nijih ljudi za priznanje.
Bio je jedan od ljudi koji su bili blizu papi. Kao {to sam ja bio uz Tu|mana, ta-
992
ko je on bio uz papu. Bilo je ondje nekoliko Hrvata: Sim~i} je bio u rangu po-
mo}nika ministra u Svetoj stolici, recimo ministra unutarnjih poslova, Josip
Uha~ je bio ambasador Svete stolice u Njema~koj i dugogodi{nji tajnik Kon-
gregacije za evangelizaciju naroda, kojeg je papa imenovao kardinalom. On je
umro izme|u imenovanja i progla{enja kardinalom. Eterovi} je tada bio u Za-
vodu Sv. Jeronima. Sad se vidi tko je Eterovi}, postao je jedan od klju~nih lju-
di u Vatikanu, imenovan je za tajnika Biskupske sinode. To je u rangu predsjed-
nika sabora ili parlamenta neke zemlje.” (str. 134.)
Pored priznanja Hrvatske, Vatikan se presudno angaòvao na internacio-
nalizaciji jugoslovenske krize i me|unarodnoj satanizaciji uloge srpskog fak-
tora u njoj. Tu|man je vi{e puta insistirao da papa neposredno podrì hrvatske
ratne napore. Kako dalje iznosi Jure Radi}, “onda je 1994. naglo do{la vijest,
bilo je ljeto, da bi papa ipak èlio do}i u okupiranu Hrvatsku i izraziti podr{ku
opstanku zemlje. Tu|manu je do papina posjeta bilo silno stalo, on se stra{no
uìvio, udubio. Shvatio je to i kao osobnu satisfakciju, osobnu podr{ku. Papa
je tada posjetio predsjednika u njegovu uredu, a Mesi}a nije posjetio, njega je
pozvao k sebi. Odnos se vidi kroz detalje, protokol ne{to govori, nije se to slu-
~ajno dogodilo.” (str. 134.)
5. [uvarova kritika Tu|manovog neousta{kog reìma

Jedan od najupornijih i najdoslednijih kriti~ara Franje Tu|mana i njegovog
reìma, Stipe [uvar, period Tu|manove vladavine naziva “tre}im razdobljem
straha”, nakon prvog posleratnog, kad su se komunisti surovo obra~unavali sa
svojim ideolo{kim protivnicima i drugim, u kome su se me|usobno obra~una-
vali politi~ki istrebljuju}i “informbirovce”. Po [uvaru, tre}e, tu|manovsko raz-
doblje straha “po svojim dosada{njim posljedicama nimalo pak ne zaostaje za
razdobljem nakon 1944-1945. godine. U Hrvatskoj je najmanje 300 tisu}a lju-
di maknuto sa svojih dotada{njih radnih mjesta, zbog nacionalne ili politi~ke
nepodobnosti. Oko pola milijuna ih je ostalo bez posla, pa ga nemaju ili su ga
potraìli vani, ili su morali i}i u prijevremene mirovine... Mnogo je ljudi ubije-
no, a da ubojice nisu odgovarale. Minirano je desetak tisu}a uglavnom srpskih
ku}a, naj~e{}e na stru~an na~in, u gradovima i selima daleko od popri{ta hrvat-
sko-srpskih okr{aja. Upadi u stanove “nepodobnih” i prisilne deloàcije, koje
organi dràve nisu suzbijali ve} su, naprotiv, naj~e{}e stajali iza njih, bile su po-
primile karakter epidemije, a jo{ nisu prestale. Desetak tisu}a ljudi ostalo je bez
dràvljanstva i na taj na~in pretvoreno u strance u vlastitoj domovini, a bez na-
vo|enja obrazloènja. Vlada op}a atmosfera sumnji~enja ljudi koji se toboè
ne pona{aju kao dobri Hrvati, koji su ostali “komunjare”, a i svih koji se usude
javno kritizirati postupke i namjere sada{njeg reìma. Srbi se sumnji~e i na raz-
ne, otvorene ili prikrivene na~ine, {ikaniraju zbog same ~injenice da su Srbi. Is-
trani koji slijede Istarski demokratski sabor nalaze se na optuèni~koj klupi da
maltene spremaju izlazak Istre iz Hrvatske. Dalmatincima koji slijede Dalma-
tinsku akciju prire|uju se i montirani procesi, da bi se dokazalo da imaju tero-
993
risti~ke namjere... I za verbalne delikte izre~eno je i pod “novim reìmom” na
desetine presuda.” (Stipe [uvar: Hrvatski karusel. Prilozi politi~koj sociologiji
hrvatskog dru{tva, “Razlog”, Zagreb 2003., str. 15-16.)
Navode}i brojne primere neousta{izacije hrvatskog javnog ìvota [uvar
pominje i izru~enje nekada{njeg upravnika jasenova~kog logora Dinka [aki}a
1998. godine. “Izru~enje bra~nog para [aki} posluìlo je u stvari kao povod da
ih se prikazuje kao hrvatske junake, a i za plasman tvrdnji kojima se vi{estru-
ko umanjuje broj `rtava usta{kih zlo~ina u Jasenovcu.” (str. 42.) Pored toga,
[uvar potencira ~injenicu da je Tu|manova partija na izborima osvojila tesnu
ili samo relativnu ve}inu, prvenstveno glasovima iz dijaspore, najvi{e hercego-
va~kih Hrvata, ali i zbog ~injenice da je ve}ina Srba bila proterana, pa nisu mo-
gli glasati. “HDZ i Franjo Tu|man dobivali su tu ipak relativnu ve}inu i na pr-
vim i na svim dosada{njim izborima uz gotovo neprikrivenu pomo} katoli~ke
crkve, koja ima i velik politi~ki utjecaj na tradicionalne vjernike, no njima se
priklanjao i zna~ajan broj prosvije}enih Hrvatica i Hrvata, jer su ih jednostav-
no, zbivanja u biv{oj Jugoslaviji, u Evropi, a i u cijelom svijetu na jednoj stra-
ni uznemiravala, a na drugoj strani budila nade... U Hrvatskoj su isprovocirani
oruàni sukobi, ~ije su posljedice dugotrajne, pridonijeli da ve}ina, ako i ne gla-
sa za HDZ i Tu|mana, podupire njihovu “dràvotvornu”, nacionalisti~ku i kse-
nofobi~nu politiku, a i da `miri na svu grabe`ljivost i bahatost nove vladaju}e
klase, klase hrvatskih kapitalista, ~ije formiranje kontrolira osobno hrvatski dr-
àvni poglavar Franjo Tu|man.” (str. 49.)
Tu|manova saborska poslanica iz januara 1996. godine [uvaru je bila po-
vod da argumentovano ukaè na manipulacije stvarnim i izmi{ljenim statisti~-
kim podacima, kojima tako rado pribegava. “Vi{estruko je, recimo, umanjen
broj Srba, koji su izbjegli pod naletima “Bljeska” i “Oluje”. Podaci o poginu-
lim, ubijenima, ranjenima i nestalima iskazani su samo za one koji su u ratu bi-
li na hrvatskoj strani, a ne i za sve ljude kojima je Hrvatska (bila) domovina i
~iji su dràvljani bili 1991. godine. Predsjednik Tu|man je u svojoj poslanici
pobrojao `rtve “hrvatskog naroda” u raznim sukobima od 1991. do 1995. go-
dine, a da nijednom rije~ju nije spomenuo i zlo~ine nad srpskim stanovni{tvom
na podru~jima kojima je prohujala “Oluja”, kao ni besprimjernu plja~ku, palje-
vine i razvla~enje i ranije dru{tvene, sada dràvne imovine koja se i do danas
nastavlja. Svijet su pak obi{li podaci, zbog kojih je Hrvatska stavljena na stup
srama i zbog kojih se (a ne, dodu{e, samo zbog onog {to se dogodilo i doga|a
na tragu “Oluje”) jo{ nalazi u ~ekaonici za ulazak u evropske institucije: ubije-
no je izme|u dvije i ~etiri tisu}e Srba, a 1.500 njih se na{lo u hrvatskim zatvo-
rima pod optu`bom za ratne zlo~ine, razoreno je 85 posto srpskih ku}a, a
oplja~kane su sve. Te podatke i ~injenice nije fabricirao i u svijet lansirao ka-
kav unutra{nji neprijatelj, ve} se nalaze i u izvje{tajima me|unarodnih institu-
cija i organizacija ~iji su ljudi dolazili i obilazili to golemo podru~je koje danas
nalikuje na opusto{enu zemlju.” (str. 98-99.)
994
a) Franjo Tu|man, potro{ni materijal Rimokatoli~ke crkve
U svim hrvatskim politi~kim zbivanjima devedesetih godina dominantnu
ulogu su igrala dvojica Franja, saveznika i ideolo{kih istomi{ljenika. To su Fra-
njo Tu|man i kardinal Franjo Kuhari}, zagreba~ki nadbiskup i predsednik Hr-
vatske biskupske konferencije. Podudarne su i njihove liderske ambicije i ma-
niri politi~kog pona{anja. “Ne znamo da li su se poglavar i vrhovnik Franjo
Tu|man i nadbiskup i kardinal Franjo Kuhari} poznavali i susretali i prije ne-
go je prvi postao to {to je danas. No otkako su uporedo jedan na ~elu dràve a
drugi na ~elu crkve u Hrvata, od 1990. godine naovamo, njih su dvojica, zar
ne, za sve nas u Hrvatskoj, za Hrvate i pogotovo nehrvate u “lijepoj na{oj”, sud-
bonosna. Samo {to }e sveti otac uzoritog kardinala Franju Kuhari}a uskoro
ipak umiroviti, a ve}ina }e gra|ana po svoj prilici iznova Tu|mana izglasati za
“poglavara svih Hrvata”. Bez podr{ke crkve u Hrvata Franjo Tu|man i njegov
pokret – stranka HDZ ne bi pobijedili na izborima 1990. godine, a niti bi se do-
sad i odràli na vlasti. ([uvar je ovaj tekst pisao 1996. godine – nap. V. [.)
Dvojica Franja u po~etku, nakon izlaska svih nas iz “komunisti~kog pa-
kla”, a Hrvatske iz “jugoslavenske tamnice”, kao da su kora~ala uporedo, u tri-
jumfu i slavi, a u me|usobnoj slozi i ljubavi, na sre}u ako ne svekolikog, a ono
ve}ine hrvatskog puka. Sam kardinal poùrio je da zatraì, na primjer u propo-
vijedi prilikom progla{avanja za po~asnog gra|anina Jastrebarskog 21. listopa-
da 1990. godine, da Hrvatska bude bo`ja dràva, onako kako je to traìo Aloj-
zije Stepinac, ~iji je kult crkva u Hrvata uporno stvarala, pa uspjela i stvoriti u
ranijem vremenu bezbo`ni~ke komunisti~ke vladavine.” (str. 110.)
I kult Tu|mana i Kuhari}a je uporedo i postepeno, ali uporno i sistematski
razvijan. Kako [uvar prime}uje, “u Jastrebarskom su ina~e, progla{avaju}i u
isti mah po~asnim gra|anima i Franju Tu|mana i Franju Kuhari}a, rekli da hr-
vatski narod, eto, ima “dva velika uma”, koji se dopunjuju u svojim ulogama:
“gospodin Franjo Tu|man kao svjetovni poglavar i politi~ar uspje{no pronala-
zi najbolja rje{enja za Hrvatsku i svakog gra|anina koji je osje}a svojom do-
movinom”, a “uzoriti gospodin kardinal Franjo Kuhari}, politi~ki izvan stra-
na~ke opredijeljenosti (a zar bi i trebao biti u kakvoj politi~koj stranci? – na{a
opaska), ali dokazane neizmjerne odanosti svom narodu, neprekidnim istica-
njem mira, ljubavi i sloge, ulijeva nevjerojatnu energiju i utje~e na duhovnu
stabilnost”. Stoga je “sre}a za Hrvatsku {to je iznjedrila dvije ovako sna`ne a
razli~ite li~nosti u isto vrijeme, {to je rijetkost”.
Protekom vremena, idili~ni odnosi izme|u dvojica Franja izgleda da su ne-
stali. Ta, radi se i o dvije osobne sujete, ali mnogo vi{e o tome, da Franjo Tu|-
man, na koga se mirne du{e moè primijeniti izreka “dràva, to sam ja!”, nije
ba{ u svemu izlazio u susret nadama i o~ekivanjima crkve u Hrvata. A opet,
kardinal Kuhari} i drugi velikodostojnici u okrilju te crkve, jedne od najkon-
zervativnijih i najprovincijalnijih u katoli~kom svijetu, bar u Evropi, nisu toli-
ko neoprezni da bi do kraja stali iza Tu|manova na~ina vladanja, pogotovo ka-
da vide kako podr{ka hrvatskog puka (vi{e ne tako) “mladoj hrvatskoj demo-
995
kraciji” pod Tu|manovom dirigentskom palicom ipak kopni, te da su i Tu|man
i HDZ jo{ tu tek po zakonima dru{tveno-povijesne inercije. Te se tako doga|a,
da se kardinal uvijek ne odaziva na pozive Tu|manovog protokola, a niti Tu|-
man, kao novokomponirani vjernik, uvijek dolazi na celebrirane mise u zagre-
ba~ku prvostolnicu. No, mi koji nismo nimalo impresionirani ulogom Kaptola
u hrvatskoj povijesti, niti opijeni mirisom tamjana i koji stvari promatramo tre-
zveno, a iz prikrajka, jer su nas, privremeno, i izolirali i marginalizirali, mora-
mo upozoriti i na snagu “terenske” sprege svjetovne i crkvene vlasti: nema ni
jedan ama ni najneznatniji doga|aj iza kojeg stoji hadezeovska vlast, a da nije
prisutan i da sve to ne blagoslovi kakav katoli~ki sve}enik, a nerijetko i biskup.
[tovi{e, u svakida{njem ìvotu naselja, {kola, institucija, ulogu arbitra, a u po-
zadini, ~esto igra kler, oslonjen i na ~asne sestre i laikat. Vjerojatno se ni na jed-
noj dràvnoj televiziji u Evropi, a i u svijetu, ne prikazuje toliko prizora misa,
hodo~a{}a, molitvi kao na hrvatskoj televiziji, itd.” (str. 110-111.)
O~igledno je Tu|man Rimokatoli~koj crkvi posluìo kao potro{ni materi-
jal u samo jednoj, mada presudnoj, epizodi njenih vi{evekovnih nastojanja.
Kad je iskori{ten, kad je postigao sve {to se od njega o~ekivalo, crkveni prela-
ti su ga mogli pustiti niz vodu. Da nije na vreme umro, izvesno je da bi bio po-
liti~ki poraèn, ponièn i odba~en. Me|utim, ono {to je glavna tekovina Tu|-
manovog reìma, Rimokatoli~ka crkva bri`ljivo ~uva i brani. “Kardinal pogla-
varu pruà nedvosmislenu podr{ku barem u njegovoj politici na tragu “Blje-
ska” i “Oluje”! Navodno se uzoriti Franjo Kuhari} bio naljutio, kada su mu u
kolovozu 1995. godine, netom nakon {to je “Oluja” prohujala, a upravo je bio
u boguugodnoj posjeti Oku~anima, referirali da se pali, plja~ka, pa i ubija srp-
ske civile. Svejedno, gotovo godinu dana poslije, a u trenucima kada Evropa
Hrvatsku drì u magare}oj klupi i zbog pona{anja prema odbjeglim i preosta-
lim Srbima na podru~jima na kojima su se odigrali “Bljesak” i “Oluja”, kardi-
nal Franjo Kuhari} prikazuje stvari onakvima kakvim ih vidi i èli vidjeti i sam
predsjednik Franjo Tu|man. Naime, na evropskoj biskupskoj konferenciji u
Mariazelu u Austriji 1. lipnja 1996. kardinal Kuhari} je (prema izvje{taju hr-
vatske Informativne katoli~ke agencije – IKA) izvijestio (ne)upu}ene katoli~-
ke velikodostojnike iz cijele Evrope, da su “Srbi bjeàli jer nisu mogli prihva-
titi realnost hrvatske dràve”. U “Bljesku” i “Oluji” Srbi se dado{e – u bjeàni-
ju, ustvrdio je na{ uzoriti kardinal, iz tri razloga: “imali su zapovijed svojih vla-
sti da se povla~e, a imali su i savjet od svoje crkve, psiholo{ki nisu mogli pri-
hvatiti realnost hrvatske dràve, jer su stalno bili indoktrinirani propagandom
da su ta podru~ja Srbija i da oni mogu ìvjeti samo u srpskoj dràvi i mnogi su
od njih sudjelovali u plja~ki i razaranju hrvatskih ku}a i katoli~kih crkava”. A
{to su ipak, prema kardinalu Kuhari}u, radili Hrvati? Franjo Tu|man je Srbe
“opetovano pozivao da ostanu mirni u svojim domovima i da im se jam~e si-
gurnost, sloboda i mir”. Ali Srbi, kakvi ve} jesu, “nisu slu{ali”. Hrvatska voj-
ska, uvjeravao je kardinal Kuhari} evropske biskupe, nije dirala pravoslavne
crkve i srpske ku}e, a tek kasnije “nastupili su pojedinci i grupe koji su plja~-
kali srpske ku}e i palili, ~ak i ubili stanovit broj Srba koji nisu pobjegli”. Pro-
996
tiv toga je, rekao je kardinal, crkva u Hrvata prosvjedovala. I onda je pohvalio
dràvnu vlast, jer da je “zaustavila te zlo~ine”. Uostalom, “ipak se nije radilo o
sustavnom uni{tavanju, kao {to se sustavno uni{tavalo katoli~ke crkve i hrvat-
ske ku}e pod okupacijom.” (str. 111-112.)
Uz ironi~an i duhovit komentar koji sledi, [uvar ukazuje da je Kuhari} sa-
mo reprezent jednog na~ina mi{ljenja i crkvene politike koja me|u hrvatskim
rimokatoli~kim prelatima ima duboko istorijsko korenje. “Za{to dràvni pogla-
var ne po{alje kardinala u Strasbur, da tim prema nama Hrvatima neprijatelj-
skim Evropljanima objasni kako je hrvatska politika besprijekorna i kako su
Srbi za sve krivi? Zar poglavar ima boljeg advokata od kardinala? O Franji Ku-
hari}u kao sedamdeset i ~etvrtom zagreba~kom biskupu (nadbiskupu) trebalo
bi mo`da pisati onako kao {to je Miroslav Krleà pisao o sedamdeset i prvom
(re~ je o Stepincu –prim. V. [.). Samo {to bi trebalo pokazati da za nekim svo-
jim prethodnicima zaostaje {to se ti~e snage intelekta, ali ne i po prepredenosti
i licemjerju. A to {to propovijeda u ovom na{em vremenu samo je nastavak po-
litike crkve u Hrvata da vi{e igra ulogu nacionalisti~ke predvodnice nego {to
uistinu pronosi stvar vjere, duh mirotvornosti i kr{}anskog pra{tanja. Dakako,
uzoriti kardinal nije neki osamljenik na ~elu crkve u Hrvata. Licemjerno{}u
osobnih poruka, on reprezentira duh u toj crkvi koji se dugo taloìo, a izraàva
se i u otporu svim intencijama koncilske obnove u vremenu od {ezdesetih go-
dina naovamo. Ono {to kardinal Kuhari} kaè i na tipi~no svoj zamumuljeni
na~in, jedan @ivko Kusti}, na primjer, militantno ispovijeda u ulozi najagilni-
jeg ovda{njeg katoli~kog publiciste. A oni koji bi i kao sve}enici i kao vjernici
htjeli neku zaista skru{enu i mirotvornu crkvu u Hrvata, i sami su izloèni ana-
temama.” (str. 112.)
Preciznim dijagnostifikovanjem dru{tvenog pona{anja hrvatskih rimoka-
toli~kih prelata, [uvar neminovno ulazi i u, makar delimi~nu, analizu politi~ke
uloge pape Jovana Pavla Drugog. Taj navodni Hristov namesnik na zemlji i is-
taknuti crkveni konzervativac, “Hrvatsku je prvi puta pohodio u jesen 1994.
godine, da bi nakon ~etiri godine ponovo do{ao, posjetiv{i ovaj put osim Za-
greba i Mariju Bistricu, Split i Solin. Nakon prve posjete izjavio je da ga kao u
Hrvatskoj nigdje nisu tako do~ekali, osim u njegovoj rodnoj Poljskoj. A sada
je pak izjavio kako je opet rado do{ao u “milu Hrvatsku.” (str. 144.) Frapantna
je istorijska koincidencija da je nakon odu{evljenog prijema hitlerovaca u Za-
grebu 1941. godine ~esto navo|eno da nigde u Evropi nema~ke trupe nisu ta-
ko lepo primljene od strane lokalnog stanovni{tva, osim u Hitlerovom rodnom
mestu u Austriji. “Do dvaju posjeta pape Vojtile Hrvatskoj do{lo je ne samo
zbog upornih poziva da do|e nego i iz njegove namjere, da ovdje ima izre}i
neke ocjene i povu}i neke poteze, a u skladu s ukupnim vatikanskim interesi-
ma i potrebama. Uostalom, pozivi da do|e upu}ivani su mu i s najvi{ih dràv-
nih mjesta i iz biv{e Jugoslavije, ali se ranije nije moglo ni pomi{ljati na pro-
gla{enje Stepinca blaènim, ni na iskazivanje odu{evljenja hrvatskih vjernika
papom i svime {to radi i ho}e Sveta stolica.” (str. 145.)
997
I upravo povodom tih papinih poseta Hrvatskoj moè se uo~iti krupna
kontradikcija u ukupnoj vatikanskoj politici. Na jedan na~in se papa pona{a
prema nagomilanom negativnom istorijskom nasle|u delovanja Rimokatoli~-
ke crkve me|u Hrvatima i naspram Srba, a na sasvim drugi na~in u odnosu pre-
ma ostatku sveta. “Duh vremena i neumitne promjene u odnosima me|u ljudi-
ma i njihovim svijestima, vi{e nego mo`da osobna stremljenja, nametnuli su
papi Ivanu Pavlu II postupke i poteze kojima je crkvu poku{ao rehabilitirati i
za ono {to je ona ~inila ili propu{tala ~initi kroz dvije tisu}e godina svoje povi-
jesti, sve do neosu|ivanja holokausta u Drugom svjetskom ratu. Izvr{io je re-
viziju Galilejeva procesa, ukinuo je, recimo, regulu da se papa nosi iznad gla-
va vjernika (pa sam rado planinari, vozi se u papamobilu i leti s kraja na kraj
svijeta u nadzvu~nim avionima, a da nije ostario, mo`da bi se ukrcao i na ka-
kav umjetni satelit, da se odozgo obrati vjernicima!) prvi je papa koji je u{ao u
sinagogu i ispri~ao se @idovima za pasivno drànje katoli~ke crkve dok su ih
uni{tavali njema~ki i drugi fa{izmi. @ele}i da Rimokatoli~ku crkvu prevede u
tre}i milenij, papa Vojtila inzistira na novoj evangelizaciji i na crkvenim odgo-
vorima na najve}e izazove ~ovje~anstva i ~ovjeka na zavr{etku 20. i ulasku u
21. stolje}e. Pod njegovom apostolskom paskom Kongregacija za nauk vjere
(nekada{nja Inkvizicija) i kardinal Racinger na njezinom ~elu rade na doku-
mentu kojim bi crkva zatraìla oprost i za sve vlastite grijehe u povijesti, za ra-
tove i pokolje kojima je i sama kumovala (poput bartolomejske no}i ili protu-
reformacijskih pohoda), spaljivanja po osudama inkvizicije, progone èna kao
vje{tica, kolonijalna osvajanja i pokr{tavanja, pa do progona @idova i holoka-
usta.” (str. 144-145.)
Me|utim, s druge strane Vojtili ne pada ni na kraj pameti da klekne na ja-
senova~ko strati{te stotina hiljada Srba u ~ijoj su likvidaciji neposredno u~e-
stvovali mnogi rimokatoli~ki sve{tenici. Istovremeno za sveca promovi{e kar-
dinala Stepinca, ideologa usta{ke vlasti i inspiratora genocida nad Srbima. “Pr-
va posjeta Hrvatskoj, 1994. godine, kada je ~etvrtina teritorija bila pod kontro-
lom pobunjenih Srba, a “Bljesak” i “Oluja” nisu se jo{ ni naslu}ivali, izazvala
je erupciju sre}e i odu{evljenja hrvatskih vlasti i milijuna katoli~kih vjernika
(premda se na zagreba~kom hipodromu okupilo najvi{e njih pola milijuna, a ne
milijun, kako su tvrdili dràvotvorni mediji). A papa se oduìo opreznim rije-
~ima priznanja i Hrvatskoj i Hrvatima za ulogu kroz povijest, ali i za dana{nju
slobodu i demokraciju.” (str. 145.) Pri tom je, bar verbalno, pozivao i na sarad-
nju balkanske narode i na versku toleranciju, {to je 1998. godine izostavio. “U
svojih osam govora dana{nji Sveti otac je, dakako, i ovaj put, nakon ~etiri go-
dine, pozivao na mir, toleranciju, pra{tanje, ali ipak nije ponovio svoje ranije
upe~atljive poruke. Razlog je bio vjerojatno u tome, {to je ovaj put morao od-
raditi, u interesu probitka i {to ve}eg upliva crkve na hrvatski vjerski puk, po-
sao beatifikacije kardinala Stepinca. A govoriti o Stepincu kao prelatu dokraja
odanom crkvi i kao Hrvatu koji je do hrvatstva drào koliko i do vjere je lako,
ali govoriti o njemu u kontekstu me|uetni~ke i me|uvjerske tolerancije neza-
hvalno, zar ne.” (str. 146.)
998
Politi~ke implikacije tog kvaziverskog ceremonijala bile su veoma drago-
cene Franji Tu|manu i njegovom neousta{kom reìmu. Kako dalje [uvar ko-
mentari{e, “papa Vojtila nije ni ovog puta davao komplimente nametljivom
Franji Tu|manu, koji se pona{ao maltene kao da je i on, uz Stepinca, progla-
{en blaènim. No, nije uputio niti neki, makar aluzivni, prijekor dana{njem hr-
vatskom reìmu, a u povodu onog {to se u Hrvatskoj danas zbiva i nailazi na
kritike i osude u svijetu. [tovi{e, moglo bi se re}i da je papina posjeta ipak bi-
la podr{ka Tu|manu i ovakvoj Hrvatskoj kakvu Tu|man danas modelira. Evo,
primjerice, jedne od Vojtilinih izjava: “Kr{}ani u hrvatskim krajevima danas su
pozvani dati novo lice svojoj domovini, zalaù}i se za ponovno u~vr{}ivanje
eti~kih i moralnih vrijednosti {to su ih potkopali prija{nji totalitarizmi i ratno
nasilje. Ta je zada}a ùrna, jer bez tih vrijednosti nema ni prave slobode ni
istinske demokracije”. Dakle, za sve su krivi prija{nji totalitarizmi i ratna nasi-
lja, a na osnovu ovakve formulacije moglo bi se pomisliti da ih nije bilo i na
hrvatskoj strani. A od biskupa u Hrvatskoj i u Bosni i Hercegovini papa je ipak
zatraìo da slijede Stepinca. “Poti~em vas da i dalje slijedite primjere onih ko-
ji su, po uzoru na Dobroga pastira, kao i blaèni Alojzije Stepinac, poloìli svo-
je ìvote za Kristovo stado i koji su radili na izgradnji crkvenog jedinstva”. Iz
formulacije da je potrebno da “crkva u Hrvatskoj u~vrsti zajedni{tvo svih svo-
jih snaga kako bi postigla ciljeve koji su pred njom u dana{njem ozra~ju slo-
bode i demokracije” proizlazi ipak da su sloboda i demokracija ve} na djelu,
tu, u Tu|manovoj Hrvatskoj. Premda je njegova druga posjeta Hrvatskoj, i pre-
ma rije~ima samog pape, bila tek jo{ jedno apostolsko putovanje, ipak je dopu-
stio da ga se instrumentalizira i za potrebe sada{njeg hrvatskog reìma.” (str. 146.)
Reìm je celi papin boravak, a posebno glavnu ceremoniju, maksimalno
iskoristio u propagandne svrhe. “Okupljanja u Mariji Bistrici i na splitskom
@njanu bila su zapravo vjersko-politi~ke, odnosno crkveno-dràvne manifesta-
cije, koje su zavr{avale dràvnom himnom i himnom HDZ-a “Boè, ~uvaj Hr-
vatsku”. U tom smislu ~ini nam se da je u pravu rimska “La republika”, kada
je o posjeti pisala: “Hrvatska ima dva nova blaènika; kardinala Stepinca i
predsjednika Tu|mana. Papa Vojtila je beatificirao mu~enika komunizma. [ef
dràve, biv{i komunist Tu|man, beatificirao je samoga sebe popev{i se na po-
dij na kojem je bio oltar. Sna`ni zvuci nacionalne himne, dok su Tu|man i pa-
pa zajedno stajali okrenuti mno{tvu, a kardinal Sodano i drugi prelati dràli de-
snicu na srcu, dali su pe~at doga|aju”. Najtira`niji talijanski list dodaje da “sli-
~an zavr{etak misnog slavlja, sa {efom dràve i papom zajedno u trijumfu, ni-
kad nije vi|en u dosada{njih 80-tak papinih putovanja”.
Druga posjeta pape Ivana Pavla II Hrvatskoj imala je, izgleda, tri cilja: pro-
gla{enjem na licu mjesta Alojzija Stepinca blaènim jo{ jednom, i mo`da i po-
slednji put, obra~unati se s komunizmom koji je ina~e u smislu reìma i prak-
se, kakvi su bili, sru{en i u Hrvatskoj, te posvuda na prostoru biv{e Jugoslavi-
je i na ~itavom prostoru od Jadrana do Tihog oceana; poticaj reafirmiranju cr-
kve u Hrvata i njezinoj ulozi arbitra u svim porama ìvota nacije, pa makar kao
“Stepin~eve crkve”, a sve u namjeri da se sprije~i da u Hrvatskoj na vlast u do-
999
gledno vrijeme i ikada vi{e do|e bilo kakva ljevica; restitucija materijalne mo-
}i crkve u Hrvatskoj, pa je u tom smislu pripremljen sporazum Svete stolice i
Republike Hrvatske, kojim bi se crkvi ne samo vratilo ili nadoknadilo sve na-
cionalizovano, ve} bi joj se iz dràvnog budèta, i bez uvo|enja crkvenog po-
reza, davale znatne svote novca.” (str. 146-147.)
Ipak, sam tretman Stepin~eve uloge i njegova beatifikacija najindikativni-
ji su doga|aj, koji do kraja razobli~uje vatikansku politiku. “Progla{enje Ste-
pinca za blaènog papi Vojtili bilo je samo po sebi ne{to rutinsko, ne{to ~emu
on ~esto pribjegava. Ta dosad je proglasio 804 blaèna (Stepinac je, dakle,
805.). Proglasio je i 279 svetaca. Hrvati su, ina~e, imali ve} ~etvoro blaènih i
dva sveca. Progla{avaju}i Stepinca blaènim, Vatikan nije ispitivao njegov ì-
vot i pona{anje do 1945. godine. Ograni~io se na to da utvrdi da je bio mu~e-
nik komunizma. Stepinac je progla{en blaènim samo za ono {to je ~inio u vri-
jeme novog, komunisti~kog reìma, od svibnja 1945. godine pa do smrti 1960.
u ku}nom pritvoru, nakon {to je osu|en na procesu 1945. godine. Svih ~etrna-
est to~aka argumentacije u prilog progla{enja blaènim odnosi se na to razdo-
blje. A sa strane hrvatskog reìma, posjetom pape htjelo se jo{ jednom, i tako-
|er posljednji put, probuditi vjersko-nacionalnu euforiju koja je klju~na i za
odrànje pokreta – stranke u znaku krilatice “zna se” na vlasti. Nijedan Hrvat
u cijeloj povijesti, od stolje}a sedmog do danas, od Branimira i Zvonimira, do
Stjepana Radi}a i Ante Paveli}a, nije se udvarao Svetoj stolici i veli~ao Vati-
kan i papinstvo kao {to to danas ~ini donedavni rigidni komunist i bezbo`nik
Franjo Tu|man... Samu papinu posjetu reìm je ina~e nastojao maksimalno is-
koristiti za falsificiranje novije povijesti i za pri~u o komunisti~kim zlo~inima,
a da se NDH, Paveli}, pa i Stepin~evo odu{evljenje dolaskom usta{kog reìma
nisu, dakako, ni spominjali. Vrhunac beskrupuloznih laì mogli smo posebno
~uti i u dokumentarnom filmu o Stepincu u reìji Jakova Sedlara i po scenari-
ju @ivka Kusti}a, a {to ga je dalekovidnica prikazala uve~er uo~i beatifikacije.
No, pokazat }e se da ni kult Stepinca ne}e mnogo pomo}i reìmu jednog osta-
rijelog recikliranog katolika kakav je Franjo Tu|man.” (str. 147-148.)
Zavr{na [uvarova napomena po ovom pitanju zapravo predstavlja ocenu
{irih dru{tvenih reperkusija ovakvog pona{anja rimokatoli~kih du{ebri`nika.
On pi{e: “Spomenimo najzad i pona{anje doma}eg klera. Ono je eufori~no, a
na tragu Stepin~eve crkve. Kler ne zauzima ba{ distancu prema dana{njoj vla-
sti i koje~emu {to ta vlast radi ili propu{ta ~initi. Pokazuje i crte gramzljivosti,
{to se osobito vidi na primjeru pona{anja u Splitu. Nije traìo skromnije pona-
{anje dràve u izdacima i pompi ugo{}avanja pape. Nije se ogradio ni od poli-
cijskih propitkivanja ljudi u mjestima gdje je trebao do}i ili pro}i papa, jesu li
Hrvati ili nisu. Formulacija o “grijehu struktura” iz pro{logodi{nje boì}ne po-
ruke nadbiskupa Josipa Bozani}a gotovo da je ostala jedina neprikrivena osu-
da grabe`ljivosti i bahatosti sada{nje hrvatske vlasti. No, Bozani}eve sada{nje
poruke, govori i intervjui u povodu papina posjeta ne daju osnovu za nadu da
}e crkva u Hrvata (i ona u Bosni i Hercegovini) tako brzo izgubiti obilje`je pro-
vincijalne katoli~ke crkve, najkonzervativnije u Evropi. Premda Hrvatice i Hr-
1000
vati, ona golema ve}ina koja vjeruje i pripada Katoli~koj crkvi, sada osje}a ve-
liko zadovoljstvo i sre}u, {to je papa Vojtila, eto, opet, pohvalio Hrvatsku, kao
valjda najkatoli~kiju zemlju na svijetu, najvjerniju Svetoj stolici, te Stepinca
uzdigao na pijedestal blaènog, morali bismo znati da su u svijetu tu papinu od-
luku ipak protuma~ili kao gest prema jednoj kontroverznoj osobi u te{kim zbi-
vanjima na ovom tlu, u Evropi i svijetu polovicom na{eg stolje}a. Pa utoliko ni
“Stepin~eva crkva” nije ona koju }e novi nara{taji Hrvatica i Hrvata, zanesenih
katolika, mo}i pronositi i u 21. stolje}u.” (str. 148.)
b) Pokatoli~avanje Srba u Tu|manovoj NDH
U posebnom odeljku [uvar se bavi i fenomenom “prekr{tavanja pravo-
slavne (srpske) djece na katoli~ku vjeru (a ~ime se pre{utno stje~e i hrvatska
pripadnost).” (str. 211.) I u toku saborske rasprave po tom pitanju 1994. godi-
ne desio se incident, sva|a i tu~a, dok su se poslanici verbalno nadgornjavali
“o tome da li uop}e ima i koliko srpske, pravoslavne djece koju prisiljavaju na
katoli~ki vjeronauk.” (str. 211.) Usledila je i èstoka javna kampanja u hrvat-
skim medijima i “mnogi o{tri komentari, u kojima se kategori~ki odbacuju sve
tvrdnje o tome da katoli~ki vjeronauk moraju polaziti i pravoslavna djeca i da
ima i pojava prekr{tavanja.” (str. 211.) Te rasprave su uznemirile hrvatski rimo-
katoli~ki crkveni vrh, pa je kardinal Kuhari} zatraìo od ùpnih ureda broj~a-
ne podatke, kako bi se kvantifikacijom nipoda{tavala sama pojava kao neznat-
na. “Kao {to se zna, tjeranje pravoslavnih vjernika da se prekrste u katolike vi-
{e je nego sramna mrlja iz nedavne historije crkve u Hrvata: u doba kvislin{ke
NDH jedan dio katoli~kog klera je poticao masovno prelaènje (oko 300 tisu-
}a ljudi) s pravoslavlja na katolicizam, a na {to su ljudi bili prisiljeni po cijenu
o~uvanja golog ìvota. Stepin~eva linija u crkvi nije to osu|ivala, naprotiv, to-
lerirala je, obrazlaù}i da time pomaè ugroènima.” (str. 211.)
Problem se ni u dana{nje vreme, po [uvarevom mi{ljenju, ne moè zane-
mariti, “jer je ve} tri godine ipak primjetno da, u atmosferi straha u dru{tvu i
me|u roditeljima, na katoli~ki vjeronauk hrle i djeca nekatoli~kih roditelja i
djeca ateista, ~esto nekr{tena. îni se da su brojke o 11 ili 14 tisu}a ili jo{ vi{e
ili jo{ manje djece koja su prisiljena na vjeronau~no pokatoli~enje izno{ene na-
pamet, bez istraìvanja i anketiranja. No, podaci o tome, ako se najzad i priku-
pe, i nisu sami po sebi najva`niji. Pojave mimikrije u stvari vjeronauka ne to-
liko djece koliko roditelja, pa ma kako bile ili ne bile u~estale, ne bi nas treba-
le toliko brinuti, koliko ukupno teàk, vi{e nego nezahvalan poloàj Srba u Re-
publici Hrvatskoj, bez obzira da li su vjernici ili ateisti, da li se nalaze u mje{o-
vitim brakovima, da li su i koliko lojalni gra|ani, da li su se ili nisu u bilo ~e-
mu ili na bilo koji na~in zamjerili dràvi, reìmu, sugra|anima, susjedima, oni-
ma s kojim ìve, rade i dolaze u svakodnevne kontakte.” (str. 212.)
Da je ~ak i [uvar potcenio razmere i politi~ki karakter pokatoli~avanja po-
kazuju zbivanja na tom planu u narednih dvanaest godina. Mitropolit zagreba~-
ko-ljubljanski Jovan 2006. godine slu`beno obave{tava Sveti arhijerejski sinod
Srpske pravoslavne crkve o konkretnim primerima rimokatoli~ke prozelitske
1001
aktivnosti u svojoj mitropoliji: “U parohijama koje pripadaju parohiji u Narti,
arhijerejsko namesni{tvo bjelovarsko, manastiru Mar~i, Lipov~ani, Ivani}
Grad – Graberje i Kri`, nadle`ni sve{tenik slu`benim aktom obavje{tava arhi-
jereja: u Narti @akula Marija pre{la na rimokatoli~ku vjeroispovijest. U selu
Lominac Popovi} Marija prekrstila se u rimokatoli~ku vjeru. Gorica Sredoja
prekrstila se u rimokatoli~ku vjeru. Nekoliko domova u selu Bosiljevo prekr-
stilo se u rimokatoli~ku vjeroispovijest. Jela~a Nevenka i jedna ku}a u Marin-
kovcu Donjem prekr{teni u rimokatoli~ku vjeroispovijest (Puvalo \or|e i Her-
ceg Ljiljana). U selu [ume}u samo jedna ku}a pravoslavna, a ostalih pet do
{est ku}a prekrstili se u rimokatoli~ku vjeru. U selu Dejanovac svih pet ili {est
ku}a prekrstili se u rimokatoli~ku vjeru. U Graberju Ivani}kom tri ku}e se pre-
krstile u rimokatoli~ku vjeroispovijest. U selu Dejanovac svi biv{i pravoslavni
vjernici prekrstili se u rimokatoli~ku vjeroispovijest. U selu Blatnica prekrstila
se u rimokatoli~ku vjeru Milka Vuji~i}. U selu Lipov~ani pre{li na rimokato-
li~ku vjeroispovijest Davidovi} Milan sa dva ~lana familije i Davidovi} Stevo
sa ~etiri ~lana familije. U selu Dragi~evac pre{ao na rimokatoli~ku vjeroispo-
vijest Goli} Josip sa dva ~lana familije (slavio Svetog Nikolu). U selu Derezi
pre{li na rimokatoli~ku vjeroispovijest Vi{nji} Nenad i Radosavac Du{an. U
selu Dereàni dvije ku}e pre{le su na rimokatoli~ku vjeroispovijest. Sva nabro-
jana mjesta nekada su pripadala Severinskoj (kasnije) Lepavinskoj eparhiji na
~ijem podru~ju je bjesnila poznata Mar~anska unija.” (“Pravoslavlje”, 15. april
2006., str. 45.)
Sistematski progoni srpskog stanovni{tva u hrvatskoj federalnoj jedinici
po~eli su mnogo pre izbijanja oruànih sukoba. [uvar tu ~injenicu ilustruje s
nekoliko karakteristi~nih konkretnih ~injenica: “Jo{ prije izbijanja bilo kakvih
sukoba (ako se izuzmu sitniji incidenti u ljeto 1989. godine) izme|u Hrvata i
Srba u samoj Hrvatskoj, na zadarskoj je tr`nici, na primjer, tzv. obi~ni svijet,
piljarski, prodava~ko-kupa~ki zatraìo da se Srbima iz okolice zabrani da na tr-
`nici prodaju svoje povr}e i druge proizvode, da ih se jednostavno s tr`nice po-
tjera. Moèmo citirati vijesti, koje su o tome donijele neke hrvatske novine u
prolje}e 1991. godine. Pa je izbio neobjavljeni rat, i ve} u prvim mjesecima
eskalacije masovno su u mnogim hrvatskim gradovima i selima, od Osijeka
preko Karlovca pa do Metkovi}a i Dubrovnika, u zrak letjele ku}e, lokali, auta
u vlasni{tvu ili posjedu gra|ana srpske, a ponekad i crnogorske i neke druge
nacionalnosti (pa i onih Hrvata koje se drì nepodobnima ili su se ne~im za-
mjerili). Prema izjavi hrvatskog ministra vanjskih poslova dr Mate Grani}a,
minirano je 5.000 ku}a, a prema tvrdnjama ljudi iz hrvatskog Helsin{kog od-
bora za ljudska prava i 10.000. A o onom najstra{nijem: da su ljudi, i opet zbog
svoje nacionalnosti, nestajali bez traga, da ih je gutala no}, a ponekad i dan, te
da su kasnije nalaèni ili iskopavani le{evi nekih od njih, jo{ uvijek se u Hrvat-
skoj rijetko tko usudi i zucnuti (~ast pojedincima kao {to su Slobodan Budak,
Ivan Zvonimir î~ak, Anto Nobilo, Danijel Ivin, pa i Josip Manoli} i Stipe Me-
si}, koji su naknadno iznijeli pone{to od onog {to su ranije, dok su bili u vrhu
1002
sada{nje vlasti, znali), a kamoli da se sa~ini evidencija, povedu stvarne a ne po-
nekad samo fingirane istrage i na sud izvedu po~inioci.” (str. 212.)
Umesto toga, hrvatski dràvni organi su dirigovali orkestriranom antisrp-
skom propagandnom kampanjom, koja je dugo dominirala svim medijima.
“Mnogo se od 1990. godine naovamo lagalo o broj~anoj dominaciji Srba u
SUP-u i miliciji, u medijima, u saborskim, gradskim i op}inskim slu`bama, u
sudstvu, u pojedinim poduze}ima, mada su oni u nekim od tih slu`bi i institu-
cija bili i prekomjerno zastupljeni. Pa se do danas provela njihova temeljita
~istka i sa gotovo svih iole odgovornijih radnih mjesta, a da se o rukovode}im
i ne govori. Sumnjamo stoga i u istinitost tvrdnje koju smo nedavno ~uli iz usti-
ju predsjednika Tu|mana, da Srbi ~ine polovicu sudaca u Karlovcu. U nekim
slu`bama i institucijama Srba vi{e i nema ili je ostao tek poneki. U Saboru, ~i-
ja se administracija i te kako pove}ala u usporedbi s onom iz “komunisti~kog”
vremena, Srba je me|u svim tamo zaposlenim jo{ 7 ili 8! Nedavno se u Poè-
gi objesio i posljednji Srbin, mlad ~ovjek od 28 godina, koji je ostavio dvoje
malodobne djece, a koji je slu`bovao (straàrio) u tamo{njem zatvoru. Srbi na
rukovode}im poloàjima i ustanovama danas su prava rijetkost, u hrvatskoj
vladi je jedan, zaduèn za nacionalne manjine, na du`nosti ambasadora (vele-
poslanika) nijedan, me|u visokim ~asnicima (oficirima) Hrvatske vojske tako-
|er nijedan (ali me|u obi~nim vojnicima ima ih valjda 5-6 posto, pa je utoliko
Hrvatska vojska ona “struktura” u kojoj su Srbi, danas zapravo najzastupljeni-
ji!). Da se i ne govori i o potihoj politici, da se Srbima ne dopusti da “prave po-
slove” i ulaze i u redove novih kapitalista u Hrvatskoj. A tek spomenimo delo-
àcije iz stanova biv{e JNA, koje su u najve}em broju poga|ale i jo{ poga|a-
ju ljude srpske nacionalnosti. A spomenimo i to da nije mali broj Srba kojima
se jo{ uvijek uskra}uju domovnice, pa i kada su se rodili u Hrvatskoj i tu su im
se ra|ali i ìvjeli i preci i stotinama godina unatrag, itd. Moglo bi se mnogo to-
ga iznijeti, i potkrijepiti i podacima i primjerima, a {to bi pokazalo da je dale-
ko od svake istine izjava zastupnika u hrvatskom saboru [ime \odana da u Hr-
vatskoj ni jednom Srbinu nije pala ni dlaka s glave (mo`da nije dlaka, ali jest
glava!).” (str. 212-213.)
Oruàni sukobi sa kraji{kim Srbima dodatno su podstakli “tendencije na
hrvatskoj strani i me|u Hrvatima da se na doma}e i sve Srbe primijeni (ne) na-
~elo kolektivne krivnje i odgovornosti. Pod pritiskom stanja koje vlada od
1990. godine naovamo zna~ajan broj Srba u Hrvatskoj poku{ao se adaptirati
skrivanjem svoje nacionalne pripadnosti, ili je pak izlaz potraìo u bijegu i ise-
ljavanju. Dok jo{ oru`je nije bilo progovorilo, ali je bila zavladala sumorna at-
mosfera i odnosi postali napeti, proveden je, u prolje}e 1991. godine, popis sta-
novni{tva, u kojem su se neki Srbi ve} deklarirali kao Hrvati, pogotovo ako su
potekli iz mje{ovitih brakova. Ako bi se pak savjesno sa~inio popis svih onih
koji su mijenjali svoja imena i prezimena da bi sakrili srpsku nacionalnu pri-
padnost, onda bi se ustanovilo da je takvih na tisu}e. Novine su pisale o tome
koliko takvih ima samo u Splitu. A i u Zagrebu ih nije malo, tako|er u drugim
1003
ve}im gradovima. Najzad, prema navodima generalnog sekretara UN Butrosa
Galija iz jednog izvje{taja Vije}u sigurnosti jo{ u prolje}e 1993. godine, pod-
ru~je Republike Hrvatske (bez UNPA) napustilo je 252 tisu}e Srba. Pa iz te
sveukupne situacije proizlaze i pojave da se djeca pravoslavnih roditelja, a i
ateista i pripadnika drugih vjera i bez obzira na nacionalnu pripadnost, “dobro-
voljno” uklju~uju po {kolama u katoli~ki vjeronauk. Jer, u protivnom osu|ena
su i na bojkot, prozivanja, predbacivanja, ruganja, {ikaniranja, a bogme i na to
da ku}ama dolaze okrvavljenih noseva ili, koliko ima slu~ajeva da oboje ili je-
dan od roditelja kriju od svoje malodobne djece da su Srbi, da ona ne bi preì-
vljavala te{ke traume. Ili, koliko ima slu~ajeva da se i danas pojedini roditelji
po{to-poto iseljavaju iz Hrvatske, da bi svoju djecu po{tedili od svih stra{nih
isku{enja otkrivanja ili pak i skrivanja i svoje nacionalne, i vjerske ili ateisti~-
ke, pripadnosti.” (str. 213-214.)
c) Akcija ~i{}enja jezika po Tu|manovom nare|enju
Poseban ~lanak u ovom zborniku novinskih komentara [uvar je posvetio
jezi~kom pitanju, zapravo sistematskoj akciji “~i{}enja” jezika u Hrvatskoj, ko-
ja neodoljivo podse}a na ve} provedeno etni~ko ~i{}enje. Konstataciji da su Sr-
bi i Hrvati od Be~kog dogovora imali jedinstven knjièvni jezik, sledi kratko
istorijsko podse}anje: “U Drugom svjetskom ratu progla{ena je pod za{titom
Musolinija i Hitlera Nezavisna Dràva Hrvatska. U toj kvislin{koj tvorevini
forsiran je jezik pun arhaizama i nakaradnih izmi{ljenih rije~i, koji je toboè
bio ~isti hrvatski jezik, iz kojeg su protjerivane “srpske” rije~i. Stariji ljudi u Hr-
vatskoj i danas sa podsmijehom spominju mnoge “proizvode” takve prakse. Na
primjer, rije~ radio zamijenjena je rije~ju “krugoval”, a rije~ telefon rije~ju “br-
zoglas”. Kod tzv. dubleta morale su se upotrebljavati “hrvatske” rije~i vlak,
kruh, tisu}a, prosinac, a ne i “srpske” rije~i voz, hljeb, hiljada, decembar itd.”
(str. 215.) Novosadskim dogovorom iz 1954. godine i{lo se na dalje ujedna~a-
vanje, dok je 1971. godine grupa knjièvnika deklarativno traìla odvajanje
“hrvatskog” knjièvnog jezika od srpskog, pod firmom ravnopravnosti. “U da-
na{njoj Tu|manovoj Hrvatskoj jezik se ponovo nemilosrdno ~isti od “srbiza-
ma” i uveliko se vra}aju i rije~i i jezi~na praksa iz vremena marionetske drà-
ve na ~elu sa poglavnikom Antom Paveli}em.” (str. 216.)
Taj proces dirigovan neposredno od reìmskog vrha, ima veoma {iroke
prakti~ne dru{tvene posledice na planu potpune diskriminacije srpskog naroda
i njegovog perfidnog progona. “U svakida{njem ìvotu ljudi se izlaù rizicima
da se prodavac u trgovini, slu`benica za {alterom banke ili policajac na ulici ne
samo pona{aju osorno prema njima, ve} i da ih upozore ako se sluè nekom ri-
je~ju koja je do{la na indeks da je “srpska”, odnosno da nije “hrvatska”. U po-
liti~kom ìvotu slijede se i omiljene rije~i, odnosno izvje{ta~eni rje~nik Franje
Tu|mana. Od nastavnika u {kolama traì se da govore “~isti” hrvatski i da ta-
ko pou~avaju i u~enike, a na osnovu raznih uputa i priru~nika o tome koje su
rije~i “hrvatske”, a koje su “tu|ice” i nisu “u duhu hrvatskog jezika”. ]irilica,
koja je od 9. stolje}a i hrvatsko pismo, prakti~no je izba~ena iz {kola i iz jav-
1004
nog ìvota, jer se na nju gleda kao na srpsko pismo (a hrvatsko bi bila samo la-
tinica), a knjige srpskih autora i sve knjige na }irilici izba~ene su iz {kolskih,
ali i javnih biblioteka. Dràvni i drugi uredi odbijaju primati dokumente na }i-
rilici, kada dolaze i iz drugih dràva (jer, }irilica prevladava u Srbiji, Crnoj Go-
ri, Makedoniji, Bugarskoj, Rusiji, Ukrajini, itd.), a i po{te }e odbiti po{tansku
uputnicu onom tko se eventualno usudi da je popuni na }irilici. Uvedena je i
nova profesija, tuma~ za srpski jezik. On mora polagati ispit, u kojem dokazu-
je da dobro poznaje razlike izme|u hrvatskog i srpskog jezika, a “gradivo” sa-
vladava iz posebnog “Rje~nika razlika izme|u hrvatskog i srpskog jezika”. Dr-
àvna administracija, prosvjetne vlasti, urednici, redaktori i lektori u novinama,
na radiju i televiziji pribjegli su pravoj hajci na sve {to nije “hrvatsko” u rje~-
niku i na~inu izraàvanja. Izmi{ljaju se i name}u nove, vrlo nakaradne rije~i,
tako da obi~nom Hrvatu doista prijeti opasnost da ne razumije hrvatski jezik.
A nema, dakako, Hrvata koji ne razumije ama ba{ sve {to govori i Srbin iz unu-
tra{njosti Srbije! I obratno! “î{}enje” jezika i totalitarizam u stvarima jezika
izazivaju strepnju s obzirom na posljedice u smislu netolerantnosti i mno{tva
obi~nih Hrvata, ali ipak se “novom” jezi~kom politikom, koja je sada na djelu
u Hrvatskoj, ne}e uspjeti mnogo posti}i. Ona izaziva podsmijeh iznutra, a i ~u-
|enje izvana. înjenica je, me|utim, da se ta i takva jezi~na politika sada po-
kazuje kao jedno od polja legitimacije postoje}eg reìma rigidnog nacionali-
zma.” (str. 216.)
~) Morbidni Tu|manovi planovi za skrnavljenje Jasenovca
U tom pohodu falsifikovanja svega i sva~ega, Tu|manu je najmilije falsi-
fikovanje istorije, jer se u tome najvi{e izve{tio, slede}i svog uzora Dominika
Mandi}a, na koga se u nekoliko navrata izri~ito poziva u svom glavnom delu.
“Jedna od morbidnih ideja predsjednika Republike Hrvatske, povjesni~ara i
akademika Franje Tu|mana je da podru~je usta{kog logora Jasenovac, u kojem
su od 1941. do 1945. godine masovno ubijani Srbi, @idovi, Romi i sami Hrva-
ti, treba preurediti u “spomen podru~je hrvatskih ratnih `rtava”, na kojem bi
“pored muzejskog i spomeni~kog obilje`ja `rtava fa{izma, svoj spomen na{le
i sve `rtve komunizma (preno{enjem posmrtnih ostataka i kostiju iz otkrivenih
jama), te posebno sve `rtve Domovinskog rata, tako da se za svakog poginu-
log za slobodnu Hrvatsku postavi spomen-kamen (ili kri`) s imenom”. Tu je
svoju ideju dr Franjo Tu|man iznio i obrazloìo i u “izvje{}u o stanju hrvatske
dràve i nacije u 1995. godini” na zajedni~koj sjednici oba doma Sabora 15. si-
je~nja 1996. godine. Na taj na~in, to jest mije{anjem kostiju antifa{ista i svih
`rtava fa{izma i samih fa{isti~kih ubojica, zajedni~kim velikim grobljem parti-
zana i usta{a, te onih koji su poginuli i ubijeni u ratovanju 1991-1995. na tlu
Hrvatske (da li i na tlu Bosne i Hercegovine?), bila bi, smatra dr Tu|man,
“osvjedo~ena pomirba i istina o svim `rtvama na putu samostalne i suverene
hrvatske dràve”. Opetuju}i svoju zamisao i u razgovoru s novinarima 22. trav-
nja 1996. godine, a u kojem je ina~e rekao i jo{ {to{ta vi{e nego skandaloznog,
dr Franjo Tu|man se vjerojatno nadahnuo onim {to je ~inio kaudiljo i genera-
1005
lisimus Fransisko Bohamonde Franko, kada je u blizini Madrida uredio Doli-
nu mira u znak pomirenja [panjolaca nakon gra|anskog rata, ~iji je on bio okr-
vavljeni pobjednik. Samo {to je Franko bio skromniji: ispod brda, na kojem je
golemi kri`, ure|ena je prostrana crkva-kapela sa grobom jedino osniva~a (ne-
kada{nje) falange. Na stranu to {to mnogi koji su od usta{a stradali u Jasenov-
cu nisu bili “`rtve na putu samostalne i suverene hrvatske dràve, ve} su jed-
nostavno bili nedu`ne `rtve zlo~ina~ke kvazidràve, koju su blagoslovili Hitler
i Musolini, a na spomen za svaku od tih `rtava i ne bi se mogao staviti po je-
dan spomen-kamen (ili kri` ako su bili katolici, odnosno krst ako su bili pravo-
slavci).” (str. 222.)
Ipak je u svemu tome najindikativnije odsustvo bilo kakve energi~nije vr-
ste protivljenja u hrvatskoj javnosti. Kako [uvar isti~e, “u Hrvatskoj dosad i ni-
je bilo nekog ve}eg uzbu|enja u povodu Tu|manovih zamisli o preure|enju
sada oskrnavljenog Jasenovca. Oglasili su se, svojim protivljenjima, vodstva
Saveza antifa{isti~kih boraca, Odbor antifa{ista pri SDU, koordinacija ìdov-
skih op}ina u Zagrebu. Kao da su Hrvatice i Hrvati u ve}ini ravnodu{ni prema
tome {to bi se moglo dogoditi s Jasenovcem, jednako kao i prema sada{njem
jadnom stanju, u kojem se spomen-podru~je nalazi. Kao i obi~no, ve}ina Hr-
vatica i Hrvata mogla bi sa zaka{njenjem shvatiti na {to je pristala svojom pa-
sivno{}u, ravnodu{no{}u, guranjem glave u pijesak, pristajanjem da budu gu-
ske u magli, a sve u ime hrvatstva kao takvog, dràvotvornosti ne bez kalku-
lantstva i domoljublja ne bez hinjenosti.” (str. 222-223.)
Nekih reakcija je ipak bilo, ali u Americi. “Nerazumijevanje za Tu|mano-
vu ideju o Jasenovcu iskazao je, odgovaraju}i na pitanje u Kongresu, ameri~ki
sekretar za vanjske poslove Voren Kristofer. A onda je direktor ameri~kog Me-
morijalnog muzeja holokausta u Va{ingtonu (~ijem je otvaranju prisustvovao i
sam Tu|man, nastoje}i se iskupiti za ono {to je o @idovima pisao u svojim
“Bespu}ima povijesne zbiljnosti”), Valter Rajh na stranicama veoma utjecaj-
nog “Volstrit ùrnala” napisao, da Tu|manov naum “u ime budu}nosti i pro{lo-
sti mora biti zaustavljen”. Planom da se pomije{aju kosti `rtava holokausta u
Hrvatskoj s njihovim izvr{iteljima Franjo Tu|man nastoji ispravljati povijest
lopatom, ustvrdio je Rajh. “Ne radi se samo o Tu|manu, napominje on, nego i
o Hrvatima koji bi mogli pomisliti da u vrijeme usta{kog reìma nije bilo ma-
sovnih ubojstava na rasnoj i etni~koj osnovi, te da holokaust nije ni postojao.
Krivotvorenje holokausta u Hrvatskoj moglo bi postati primjer za druge evrop-
ske zemlje, koje tako|er èle “popraviti” vlastitu ulogu u holokaustu. Iz tog raz-
loga, zaklju~uje direktor Muzeja holokausta u Va{ingtonu, hrvatski narod “mo-
ra zaustaviti svog predsjednika prije nego on obe{~asti njegovo ime, obe{~a-
{}uju}i povijest koju èli osporiti”. Ne o~ekujemo da }e hrvatski narod zausta-
viti svog predsjednika ni u ovom slu~aju, slu~aju skrnavljenja Jasenovca, kao
{to ga do sada nije zaustavio ni u provo|enju bilo koje i kakve njegove namje-
re. Da se od hrvatske javnosti ne moè ba{ o~ekivati da i u slu~aju Jasenovca
zaustavi Tu|mana, dade se zaklju~iti i po komentaru na prvoj stranici “Vjesni-
1006
ka” (u broju od 14. travnja 1996. godine), jer ta, Tu|manu vi{e nego poslu{na
novina ve} pouzdano zna da Tu|manovu zamisao “podràva ve}ina hrvatskih
gra|ana”.” (str. 223-224.)
}) Paralela sa Radi}em i Ma~ekom
Raspravljaju}i o ideolo{kim uzorima Franje Tu|mana, [uvar 1996. godi-
ne zapaà i slede}e ~injenice: “Povijesna je istina da je Vlatko Ma~ek pred {est-
sedam desetlje}a vodio politiku, koju je u koje~emu preuzeo Franjo Tu|man u
dana{njim danima, pa sam Tu|man, upravo zbog toga, kako izgleda, i ne voli
spominjati Ma~eka. Franjo Tu|man je, dodu{e, preuzeo {to{ta i od politike An-
te Paveli}a.” (str. 228.) Upravo njega je nastojao rehabilitovati falsifikovanjem
istorijskih ~injenica. Pojedini poslanici Hrvatske demokratske zajednice, ~ak
akademici, i{li su tako daleko da su komuniste optuìvali za izvr{enje masov-
nih zlo~ina u Jasenovcu. “Novija povijest se, dakle, falsificira do neslu}enih
razmjera, i kao da se polazi od toga da je narod neuk, te da je posve izgubio hi-
storijsko pam}enje. Dana{nja politika u Hrvatskoj, a koju personalizira Franjo
Tu|man, u mnogome ima ne samo “ideolo{ki” ve} i u nekim prakti~nim aspek-
tima stvarni i opipljivi kontinuitet s politikom koju su u vremenu izme|u dva
svjetska rata vodili Hrvatska selja~ka stranka i Vlatko Ma~ek. Hrvatska demo-
kratska zajednica i Franjo Tu|man su, naime, u novim historijskim okolnosti-
ma, a nakon pola stolje}a postojanja zavnohovske Hrvatske i avnojske Jugo-
slavije, u mnogo~emu preuzeli repertoar argumenata, odnosno “argumenata”,
rje~nik, metode i postupke prakti~ne politike iz vremena Stjepana Radi}a, a po-
gotovo Vlatka Ma~eka, kao i iskustva formiranja i borbe za “unutra{nje ustroj-
stvo” Banovine Hrvatske 1939-1941. Krilatice o hrvatskoj pu{ci na hrvatskom
ramenu i hrvatskoj lisnici u hrvatskom dèpu, a koje su toliko ponavljali agita-
tori HDZ-a pred izbore u prolje}e 1990., a onda je to Franjo Tu|man i ostva-
rio u godinama 1991-1995., rado su izgovarali jo{ Stjepan Radi} i drugi prva-
ci i ideolozi HSS-a u godinama nakon Prvog svjetskog rata, a njima su se Vlat-
ko Ma~ek i HSS rukovodili i u godinama uo~i Drugog svjetskog rata i pogoto-
vo u vrijeme (kratkotrajnog) postojanja Banovine Hrvatske.” (str. 229.)
Tu|man, dakle, i po [uvarovom vi|enju, nije nimalo originalan. Frapant-
na je njegova ideolo{ka sli~nost sa Radi}em i Ma~ekom, s tim {to je on uspeo
da prakti~no realizuje njihove ideje jer su mu istorijski i geopoliti~ki uslovi bi-
li neuporedivo povoljniji. “U Radi}evo i u Ma~ekovo vrijeme postavljala su se
pitanja Hrvatske u jugoslavenskoj konfederaciji ili federaciji, njenih granica,
poloàja Srba u Hrvatskoj, odnosa prema Bosni i Hercegovini i muslimanima
u njoj, te pitanja o pu{ci, lisnici, samostalnoj diplomaciji, pa i paravojnim or-
ganizacijama i partijskim vojskama (Ma~ekova gradska za{tita i seoska stra-
à!), a koja je pitanja stranka koja je do{la na vlast u Hrvatskoj nakon izbora
1990. godine (a s njom su bile vi{e-manje suglasne i sve ostale stranke ~ija ime-
na po~inju s pridjevom: hrvatska, hrvatski, po pravilu i jednonacionalne)
uglavnom imitatorski ponavljala, dodu{e, s ve}im naglaskom na hrvatski ula-
zak u Evropu i sa pomi{lju na kapitalisti~ku, a ne vi{e i na nekakvu selja~ku re-
1007
publiku, te na tehnokratske vrednote i ameri~ka mjerila umjesto na selja~ko po-
{tenje i tobo`nje slavenske osobine mirotvorstva i demokrati~nosti. Jednako ta-
ko, pozivanja na slavnu hrvatsku pro{lost, na pripadnost Zapadu, na osobine
katoli~kog naroda vi{e-manje su ista, i u tom pogledu kao da se doista ni{ta ni-
je promijenilo. I u pozivanju na Evropu, te u zalaganju za samostalni hrvatski
ulazak u nju Franjo Tu|man i dana{nji “postkomunisti~ki” politi~ari ugledali
su se na Vlatka Ma~eka.” (str. 229.)
I Ma~eku je krajnji cilj nedvosmisleno predstavljalo definitivno hrvatsko
otcepljenje, ali u poèljnim, skoro maksimalisti~kim granicama. “Kao i Franjo
Tu|man 1990. i 1991. godine, tako je i Vlatko Ma~ek u godinama pred Drugi
svjetski rat nastojao posti}i internacionalizaciju hrvatskog pitanja. Njegovi su
emisari obilazili London i Pariz, a nakon {to je Njema~ka anektirala Austriju i
do{la na granice Jugoslavije u prvi plan njegovih vanjskopoliti~kih interesa i
kontakata izbila je i ona. U razgovoru za {vicarski “Noje ciriher cajtung”, od-
mah poslije “an{lusa” Austrije, poru~ivao je zapadnim demokracijama da su
Slovenci i Hrvati predstraà Zapada na jugoistoku Evrope, da }e se oni braniti
od pangermanizma, kao {to su to ~inili i u pro{losti, no da je najva`nije da se
zapadne sile angaìraju na rje{enju odnosa Hrvata i Srba. Kada je pak usposta-
vljena Banovina Hrvatska, a zapadni saveznici ve} su bili popustili Hitleru, `r-
tvuju}i nezavisnost i integritet Republike êhoslova~ke, u haesesovskom tisku
uveliko se propagirao i primjer “nezavisne Slova~ke” pod za{titom Tre}eg raj-
ha. A nije se u tom tisku krila ni naklonost prema silama osovine, itd. Za stanje
duhova u Hrvatskoj u Ma~ekovo vrijeme, za metode javnog i zakulisnog dje-
lovanja u cilju izvojevanja “slobodne i nezavisne Hrvatske”, a pri ~emu moto:
“glavno je da se ru{i Jugoslavija” – opravdava svaki postupak i akciju, simpto-
mati~na je i okru`nica hrvatskog narodnog pokreta, datirana 28. kolovoza
1939., a koja je, izgleda, neko vrijeme uo~i samog rata kao najstroà tajna cir-
kulirala me|u onima kojima je bila namijenjena... Stanje duhova i metode vo-
|enja politike 1939-1941. i 1990-1996. u svakom su slu~aju veoma podudar-
ni. Ono {to je Vlatko Ma~ek postigao sa granicama Banovine Hrvatske iz
1939. godine bilo je i ostalo inspiracija Franji Tu|manu u politici prema Bosni
i Hercegovini ~itavo ovo vrijeme ratovanja i hrvanja sa Srbima i muslimanima
i pregovaranja i nagodbi sa Slobodanom Milo{evi}em oko razgrani~enja,
eventualne podjele Bosne i Hercegovine i etni~kih inènjeringa (iseljavanje Sr-
ba iz Hrvatske, te razmjena teritorija i stanovni{tva na zapadnom i sjevernom,
pa mo`da i ju`nom podru~ju Bosne i Hercegovine).” (str. 230.)
Posebno se [uvar posve}uje pore|enju Ma~ekovih i Tu|manovih paravoj-
nih formacija. I sam Tu|man je u svojoj knjizi “Okupacija i revolucija”, obja-
vljenoj u Zagrebu 1963. godine, pisao da su usta{e, preuzimaju}i banovinski
administrativni aparat, uspostavile svoju vlast, a u tome su im na Ma~ekov po-
ziv aktivno pomogle jedinice Gra|anske i selja~ke za{tite. [uvar detljno obja-
{njava o ~emu je tu re~: “Hrvatska selja~ka stranka po~ela je ve} 1935. godine
formirati svoju partijsku vojsku, odnosno paravojne formacije, da se izrazimo
aktualnim rje~nikom. Rije~ je o Hrvatskoj selja~koj za{titi i Hrvatskoj gra|an-
1008
skoj za{titi, a radi, kako je to u vrijeme Banovine Hrvatske formulirano, “~u-
vanja ustavnih prava Hrvatske i suzbijanja prevratni~kog i hrvatskom selja~-
kom pokretu protivnog... djelovanja”. Te su formacije bile tako organizirane da
mogu posluìti kao “prelazni oblik do ostvarenja kona~nog cilja”, a on se izra-
àvao u tezi “da nema slobode Hrvatima dok Hrvati ne dobiju svoju pu{ku na
svoje rame”. I jo{ ne{to: politika se nastojala voditi u kontekstu “odnosa sna-
ga”, budu}i da “kona~na izgradnja Hrvatske, njen teritorij i poloàj u dràvnoj
zajednici zavise prije svega od politi~kog momenta: snage, svijesti i discipline
hrvatskog naroda”. ^lanovi Hrvatske selja~ke za{tite u po~etku su trebali osi-
guravati skupove i aktivnosti Hrvatske selja~ke stranke po selima, pruàti za-
{titu od eventualnih provokacija politi~kih protivnika. Nisu imali oru`ja, nosi-
li su samo {tapove. No, u Banovini Hrvatskoj dobijaju pravo da nose oru`je.
\uka Komfelja, jedan od ~elnika “za{titara”, izjavit }e 1937. godine: “Za{tita
je otprilike kao i SS trupe u Njema~koj”. Grupa prousta{ki nastrojenih oficira
koja je ilegalno djelovala u tada{njoj jugoslavenskoj vojsci, predala je, po~et-
kom velja~e 1941. godine, njema~kom konzulatu u Zagrebu memorandum u
kojem su bile i ove tvrdnje: “Hrvatski narod je stvorio svoju hrvatsku vojsku u
jugoslavenskoj dràvi... i svoju vojsku nazvao za{titom da se njome {titi od ne-
prijatelja Srbina... Rad organizacije dr A. Paveli}a tekao je u istom smjeru sa
radom dr Ma~eka. Ovi na{i drugovi stvorili su vojsku za ovu na{u borbu, stvo-
rili su Za{titu kao budu}u vojsku slobodne Hrvatske”.
Ako u po~etku i nisu bili toliko infiltrirani, usta{ki “elementi” su najzad
preuzeli glavnu ulogu u obje formacije za{tite. U oùjku 1941. godine, uo~i
burnih zbivanja (27. mart) i napada na Jugoslaviju, tada{nji zapovjednik Hrvat-
ske gra|anske za{tite, a kasniji pukovnik HDZ Zvonko Kova~evi}, naredio je
njezinim pripadnicima da se ne odazivaju pozivu u jedinice regularne vojske.
U danima izbijanja rata 1941. godine obje za{tite su uglavnom bile tu, da se na
njih usta{ki pokret osloni u preuzimanju vlasti, dodu{e u sjeni njema~kih i ta-
lijanskih tenkova. Slavko Kvaternik, u svojstvu zapovjednika svih oruànih
snaga tzv. NDH, donio je 19. travnja 1941. godine odluku, da se za posebne za-
sluge pri uspostavljanju NDH, Hrvatska selja~ka za{tita uklju~i u redovne je-
dinice Hrvatskog domobranstva.” (str. 232-233.)
Nimalo slu~ajnih, a vrlo upe~atljivih, podudarnosti ima jo{. “U usta{ke i
domobranske formacije tzv. NDH stupilo je ina~e oko 3.600 oficira i podofici-
ra predratne jugoslavenske vojske, me|u kojima su bila i 32 generala, 328 pu-
kovnika, 245 potpukovnika, 254 majora, 1005 kapetana, 417 poru~nika. Sli~-
no je 1991. godine iz JNA u Zbor narodne garde, kasnije Hrvatsku vojsku, pre-
{lo oko sedam tisu}a oficira JNA, a me|u njima, recimo, i netom umirovljeni
komandant Jugoslavenskog ratnog vazduhoplovstva general Antun Tus i pred-
sjednik Saveza komunista – pokreta za Jugoslaviju admiral Boìdar Grubi{i}.
Hrvatska selja~ka stranka je ina~e ve} u ~asu progla{enja tzv. NDH 1941. go-
dine nestala sa scene kao realna politi~ka snaga, koja }e odlu~ivati o sudbini
Hrvatske i hrvatskog naroda, ali se usta{ki pokret mogao osloniti na njezine pa-
ravojne snage i na desne nacionalisti~ke elemente u njezinim redovima.” (str.
1009
233.) O~igledno je Ma~ek trasirao put i Paveli}u i Tu|manu. “Dakako, ukazi-
vanjem na Vlatka Ma~eka, kao na, u neku ruku, prethodnika Franje Tu|mana,
ne gubimo iz vida da Franjo Tu|man ima i druge uzore iz hrvatske pro{losti.
On sam se poziva na Antu Star~evi}a i Stjepana Radi}a. Ali preuzeo je {to{ta i
od Ante Paveli}a, pogotovo u te`nji da stvori etni~ki ~istu dràvu i da svojata
muslimane, te u rje{avanju srpskog pitanja u samoj Hrvatskoj. Vlatko Ma~ek
ipak ne bi, izgleda, i{ao tako daleko u nekim stvarima kao {to je i{ao Franjo
Tu|man.” (str. 235.)
d) O{tre zamerke Jeljcinu zbog odlikovanja Tu|mana
[uvar otvoreno zamera ruskom predsedniku Borisu Jeljcinu {to je 1996.
godine odlikovao Franju Tu|mana Medaljom @ukova za njegov doprinos an-
tifa{isti~koj borbi u toku Drugog svetskog rata. “Koliko god da je Franjo Tu|-
man bio antifa{ist u mladosti, u ovom vremenu otkako je na ~elu Hrvatske on
je i kriv i zasluàn za odre|enu rehabilitaciju onih koji su na tlu Hrvatske ne
samo bili upregnuti u fa{isti~ka kola, te su sluìli Hitleru i Musoliniju, nego su
i po~inili stra{ne zlo~ine nad samim Hrvatima, a posebno i nad Srbima, @ido-
vima i Romima... Franjo Tu|man je, me|utim, i u svijetu izloèn osudama, pa
i preziru zbog toga {to je inicijator i pobornik mije{anja kostiju mrtvih hrvat-
skih partizana s kostima mrtvih usta{a, jer su se toboè i jedni i drugi borili za
Hrvatsku. U svojstvu vrhovnika, vrhovnog zapovjednika sada{nje Hrvatske
vojske dopustio je da neke jedinice te vojske nose imena usta{kih zlo~inaca, a
da, dakako, ni jedna jedinica ni vojarna ne nosi ime nekog hrvatskog antifa{i-
ste. Dodijelio je generalski ~in i ~ovjeku koji je bio usta{a u Drugom svjetskom
ratu. U Hrvatskoj kojoj je Franjo Tu|man na ~elu sru{ena je velika ve}ina spo-
menika antifa{isti~koj borbi, herojima te borbe i palima u toj borbi, `rtvama fa-
{isti~kog, odnosno usta{kog terora. I dok se ru{e spomenici borcima protiv fa-
{izma i `rtvama fa{izma, u isto se vrijeme, nakon pola stolje}a, podiù spome-
nici onima koji su se borili na strani fa{izma.” (str. 240-241.)
Za Hrvatsku [uvar kaè da je jedina zemlja na svetu u kojoj postoji tako
rasprostranjeno, decidno i otvoreno izja{njavanje za fa{izam, i to prvenstveno
rehabilitacijom usta{ke ideologije i pokreta. U tom kontekstu, “pri~om o Blaj-
burgu i Kri`nom putu, u kojoj se broj `rtava, me|u kojima je bilo i nevinih,
uve}ava i do petine svih Hrvata koliko ih je bilo 1945. godine, èli se potisnu-
ti i sakriti istina o Jasenovcu i o jo{ 38 logora na podru~ju tzv. NDH, a u koji-
ma su, na osnovi Paveli}evih rasnih zakona, ubijene na stotine tisu}a ljudi.”
(str. 244.)
d`) Predsednik kakvog Hrvati zasluùju
Negde pred kraj Tu|manovog ìvota, 1999. godine, [uvar s prili~nom re-
zignacijom konstatuje da “svaki narod ima vo|u kakvog zasluùje. A Hrvati su,
izgleda, u ovom ~asu vrlo konzervativan, poboàn, politi~ki zaostao narod, i po
tome raritetan u Evropi. Jedna nedavna anketa pokazala je da znatna relativna
ve}ina ima povjerenja samo u crkvu, vojsku i policiju. A one su, dakako, u
1010
ovom ~asu uz Franju Tu|mana, a dvije potonje i njegove.” (str. 246.) Za Tu|-
mana [uvar kaè da je bio slu~ajna li~nost koja je izbila na povr{inu u haoti~-
nim istorijskim zbivanjima, izraàvaju}i stanje duha svoje dru{tvene sredine i
njenih trenutnih politi~kih stremljenja. “Franjo Tu|man preuzeo je inicijativu
zbog toga {to je bio najlukaviji i najbezobzirniji me|u onima koji su pretendi-
rali na ulogu vo|e u restauracijskom prevratu, proètom nacionalisti~kim za-
nosom. I postao je svemo}ni vladar Hrvatske, a pod pla{tom demokracije, an-
tikomunizma, antisocijalizma.” (str. 278.) Uspeo je da formira novu klasu pri-
vilegovanih i prakti~no nedodirljivih vlastodràca, nakon {to se hitro sna{ao i
{~epao vlast koja se, figurativno re~eno, kotrljala ulicama. “On je tu vlast jedva
prikrivenim diktatorskim metodama zgrabio i u~vrstio, a njeni su pripadnici
prido{li odasvud, i iz tuzemstva i iz inozemstva, iz redova “crvenih” koji su do
tada bili na vlasti, i iz redova “crnih” koji su se razbjeàli vani na zavr{etku ra-
ta ili prikrivali u zemlji, konspirativno se povezuju}i i vrebaju}i na trenutak po-
vratka na vlast, èle}i dràvu koja bi ipak bila kopija NDH, samo sada, Boè
moj, bez rasnih zakona i holokausta (jer nema ni njema~kog ni ~ijeg drugog
nacizma, u ulozi oslonca i pokrovitelja). Ponovno se moglo vidjeti i ljude u
mantijama, kako drè govore protiv inovjeraca ili ~ak za pojas zati~u pi{tolje.
Neki su doslovce do{li s ulice, regrutirani iz dru{tvenog taloga, neki i iz zatvo-
ra, u kojima su bili zbog, primjerice, kra|a i ubojstava, a i prikazivali su se kao
politi~ki zatvorenici i kao `rtve komunizma.” (str. 278-279.)
Sam Franjo Tu|man je, po [uvaru, “bio ~ovjek osrednjih sposobnosti, bez
iole solidnijeg obrazovanja, ... manijakalno opsjednut vlastitom veli~inom. I
sam je bio uvjeren da je najve}a li~nost u hrvatskoj povijesti. A imao je jedino
viziju etni~ki ~iste hrvatske dràve i bogme je uveliko i ostvario.” (str. 279.) Po
popisu iz 1991. godine u Hrvatskoj je ìvelo 11,2% Srba, 2% Jugoslovena i
9,2% pripadnika drugih nacionalnosti ili onih koji nisu hteli da se izjasne o na-
cionalnoj pripadnosti. Ali, treba imati u vidu da je u vreme tog popisa Tu|ma-
nov reìm ve} skoro godinu dana vladao i da su mnogi Srbi napustili uzavrelu
Hrvatsku, pla{e}i se oìvljene usta{ke simbolike i javnih manifestacija netrpe-
ljivosti. “Srbima je oduzet status ravnopravnog, konstitutivnog naroda (nacije)
u Hrvatskoj, izme|u 350 i 400 tisu}a Srba pobjeglo je iz Hrvatske u Saveznu
Republiku Jugoslaviju, Republiku Srpsku unutar Bosne i Hercegovine i druge
zemlje. Njima su uglavnom uzeti stanovi, ku}e i imanja, a pod pritiskom iz svi-
jeta sada im se dio tih objekata mora vratiti, ali do toga jedva da dolazi. Ku}e
i imovina ve}ine Srba, koji su pobjegli pred hrvatskom vojskom 1995. popa-
ljeni su i oplja~kani, a u one koje nisu, u njih se uselilo 140.000 Hrvata iz Bo-
sne i Hercegovine, Vojvodine, s Kosova, ali i iz drugih krajeva Hrvatske... Pre-
ostali Srbi u Hrvatskoj su via fakti postali gra|ani drugog reda, uklonjeni su sa
gotovo svih rukovodnih funkcija i presti`nih radnih mjesta. Vra}a se tek manji
broj Srba, po pravilu starih, pomirenih sa sudbinom, a u èlji da umru tamo
gdje su se rodili. Mladi ljudi srpskog porijekla, oni stari do 35 godina, u urba-
nim sredinama ~esto se izja{njavaju kao Hrvati; tako je na djelu proces asimi-
lacije Srba i drugih nacionalnih manjina... Katoli~ka crkva gotovo ima status
1011
dràvne crkve, dok ostale crkve ne mogu ra~unati ni na vjeronauk, ni na utje-
caj putem dràvne televizije, dràvnog radija i glavnine novina.” (str. 320.)
Procenjuju}i da je u Hrvatskoj 1991. ìvelo 78,2% Hrvata, a 1998. ~itavih
92%, dok se broj Srba smanjio na 3% i svih ostalih na 5%, [uvar prime}uje da
“nema zemlje u Evropi u kojoj se u 20. stolje}u, eto, tako temeljito uspjelo u
stvaranju “~iste” dràve – nacije, kao {to je Hrvatska... Da nije postojala prva i
druga Jugoslavija i da nije bilo politike prema njima kakvu je provodila Pave-
li}eva Hrvatska 1941-1945. godine, te politike kakvu provodi Tu|manova Hr-
vatska od 1990. godine naovamo, Srba bi u granicama sada{nje Hrvatske sada
bilo oko milijun i po. Ovako ih je ostalo, odnosno ostat }e, nakon {to se prove-
de reintegracija Isto~ne Slavonije, Baranje i Zapadnog Srijema, ne vi{e od 150
tisu}a, i to mahom raspr{enih po ve}im naseljima, a sa perspektivom da ih naj-
dalje kroz pola stolje}a vi{e u Hrvatskoj i ne bude. Utoliko se Hrvatska u po-
sljednjih pet-{est godina posve pribliìla ostvarenju sna najzagriènijih i najbe-
skrupuloznijih hrvatskih nacionalista – “~iste” nacije – dràve, u kojoj uskoro
gotovo da ne}e biti Srba, nekad brojnog drugog njezinog naroda, ali ni ostalih
nacionalnih manjina, izuzimaju}i mo`da talijansku u Istri i Rijeci. Jer, te~e i
sna`ni proces asimilacije svih manjina. A tek manjina Srba mla|e dobi usu|u-
je se danas javno deklarirati svoju nacionalnu pripadnost u strahu od diskrimi-
nacije.” (str. 359-360.)
|) Genocid uz pomo} Zapada
Tokom celog dvadesetog veka odvijao se srpski egzodus s prostora Hrvat-
ske, Slavonije i Dalmacije, a [uvar ga u glavnim tokovima ovako opisuje:
“Smanjenje broja i udjela Srba u stanovni{tvu Hrvatske posljedica je bjeso-
mu~nog nastupanja hrvatskog nacionalizma, ~ije su se eksplozije dogodile po-
~etkom, sredinom i krajem na{eg stolje}a... Srbi su u Hrvatskoj po~etkom 20.
stolje}a bili izloèni hajci, ~iji je vrhunac bio ru{ila~ki pohod na njihove trgo-
vine i radnje u Zagrebu. A onda su uslijedili i veleizdajni~ki procesi Srbima u
Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini i manifestacije antisrpskih raspoloènja u po-
vodu aneksije Bosne i Hercegovine, atentata u Sarajevu i izbijanja Prvog svjet-
skog rata, kada se pjevalo: “Vjetar piri, Hrvatska se {iri, ki{a pada, Srbija pro-
pada”, a i uzvikivalo “Srbe na vrbe!”, {to je, dodu{e, prvi uzviknuo Slovenac
Marko Natla~en u Ljubljani... Bolno iskustvo prve Jugoslavije olak{alo je hr-
vatskim usta{ama, da se uz blagoslov i oruànu silu Musolinija i Hitlera, insta-
liraju na vlasti u kvislin{koj Nezavisnoj Dràvi Hrvatskoj, a pri ~emu im je
strate{ki cilj bio istrijebiti Srbe ne samo u Hrvatskoj ve} i sve do Drine i utoka
Save u Dunav, a sve prema krilatici: tre}inu pobiti, tre}inu prekrstiti, tre}inu
otjerati. Srbi u Hrvatskoj su utoliko bili ona skupina, ili dio jednog naroda, ko-
ji je, uz @idove, najvi{e stradao u Drugom svjetskom ratu na prostoru biv{e Ju-
goslavije. Bili su izloèni genocidu.” (str. 360-361.)
Za stanje nakon Drugog svetskog rata, u kome su Srbi uz Hrvate bili rav-
nopravni konstitutivni narod hrvatske federalne jedinice, “mogle bi se navesti
mnoge ~injenice i podaci, koji opovrgavaju tezu hrvatskih nacionalista da su
1012
Srbi vladali Hrvatskom i u Hrvatskoj... Podru~ja na kojima su Srbi bili u ve}i-
ni ili relativno visoko zastupljeni u strukturi stanovni{tva, a ako se izuzmu Vu-
kovar i Baranja, po pravilu su bila i ostala najnerazvijenija podru~ja Hrvatske,
a hrvatski Srbi su doìvjeli i ve}u demografsku regresiju (starenje, niski prirod-
ni prira{taj, raseljavanje) nego li Hrvati... Katastrofalni ishod po Srbe u Hrvat-
skoj, a koji je, evo, danas o~igledan, mogao se naslutiti ve} samim dolaskom
na vlast HDZ-a i Franje Tu|mana. U predizbornoj kampanji 1990. godine oni
i nisu spominjali Srbe osim u smislu op}e harange... Rat je Franji Tu|manu i
pokretu koji je on stvorio i vodio bio potreban i da jednom zasvagda “rije{i”
srpsko pitanje u Hrvatskoj onako, kako je ono, evo, i “rije{eno”. Srbi u Hrvat-
skoj su danas malobrojna, raspr{ena, zapla{ena i asimilaciji sklona, uglavnom
“urbana”, populacija, s perspektivom da u dogledno vrijeme i posve nestane.
Srbima se na po~etku nije davalo {anse ni na kulturnu autonomiju... Usprkos
svim pritiscima iz svijeta, a i formalnim deklariranjima sada{nje hrvatske vla-
sti, {anse ve}eg povratka Srba izbjeglih iz Hrvatske nisu velike. Ta, nije li iz vr-
hova sada{nje vlasti re~eno da je najve}i rezultat tzv. domovinskog rata upra-
vo taj {to su Srbi oti{li, pa ne}e vi{e biti “remetila~ki faktor” u hrvatskoj drà-
vi i nije li sam Franjo Tu|man vi{e puta govorio o namjeri da se podru~ja Hr-
vatske iz kojih su Srbi izbjegli, kao i osvojeni, a zapravo sa Slobodanom Mi-
lo{evi}em trampljeni, predjeli zapadne Bosne nasele Hrvatima iz tuzemstva i
iz svijeta, a {to }e toboè osigurati budu}nost hrvatske dràve u budu}im sto-
lje}ima? I zar se takvo naseljavanje na ta opusto{ena i oplja~kana podru~ja, na
kojima se preostale malobrojne Srbe i dalje {ikanira, plja~ka, pa i ubija, ve} in-
tenzivno ne provodi?” (str. 361-362.)
Ve} 1996. godine [uvar je u prili~noj meri raskrinkao operaciju “Oluja”,
koju su hrvatski generali, politi~ari i mediji veli~ali kao najve}u hrvatsku po-
bedu u celokupnoj istoriji, najteì dosada{nji poraz hrvatskih neprijatelja. Na-
spram medijske euforije koja je gradila novi nacionalni mit, on u tri ta~ke ob-
ja{njava njenu su{tinu, na~in izvo|enja, neposredne tragove i dugoro~ne posle-
dice: “Prvo, zar Hrvati u trinaest stolje}a doista nisu imali ve}e pobjede? Ako
je tako, onda nam je povijest prili~no siroma{na pobjedonosnim pothvatima.
Drugo, te{ko bi se moglo re}i da je “Oluja” bila samo hrvatska, kada nije tajna
da su zna~ajnu ulogu u njezinoj pripremi i logistici igrali i u ovom ~asu mo}ni
hrvatski vi{e pokrovitelji nego saveznici. Neku su ulogu valjda odigrali i umi-
rovljeni ameri~ki oficiri (koji hrvatsku vojsku instruiraju, kako je izjavio sam
hrvatski ministar odbrane Gojko [u{ak, sa znanjem i odobrenjem ameri~ke
vlade). “Oluju” su prethodno blagoslovile, i valjda nisu ostale samo na tome,
dvije najmo}nije zemlje Zapada, SAD i Njema~ka. Ne samo da je Hrvatska
vojska imala avio-snimke i detaljne podatke o svim poloàjima i naoruànju
krajinskih Srba, ve} su bombardirali i uni{tili glavni radarski centar kod Kni-
na. Tre}e, Hrvatska se upustila u “Oluju” sa pouzdanim saznanjem da }e to bi-
ti obra~un samo sa Srbima iz Krajine, da se Srbija, odnosno SR Jugoslavija ne-
}e umije{ati, a da }e eventualnu manju pomo} krajinskim Srbima pruìti bo-
sanski Srbi. Da je Tu|man znao da Milo{evi} ne}e ratovati za hrvatske Srbe i
1013
da }e ih ipak prepustiti Tu|manovoj volji i milosti, moglo se zaklju~iti i po nje-
govim, Tu|manovim izjavama o tome kako je i {to razgovarao s Milo{evi}em,
u vremenu dok su se sastajali.” (str. 363-364.)
Antisrpska histerija, koja je u hrvatskom narodu eskalirala 1995. godine,
po [uvaru je ve}a od one iz 1941. godine. “Za jednu ideologiju i politiku, ko-
ja po~inje od Ante Star~evi}a, pa se nastavlja preko Josipa Franka i Ante Pave-
li}a, da bi je danas preuzeo Franjo Tu|man, Srbi su “remetila~ki ~imbenik” u
Hrvatskoj, pa ma kakva ona bila... Prvi put je bijes hrvatskog antisrpskog {ovi-
nizma, koji je od samog po~etka izrastao, bio inspiriran i no{en posebno i od
strane kleronacionalisti~kih krugova u katoli~koj crkvi, koja se izborila i za epi-
tet crkve u Hrvata, do{ao do izraàja 1902. godine. Na antisrpski pamflet ([u-
varev lapsus – verovatno bi trebalo da stoji “antihrvatski pamflet” – prim. V. [.)
u “Srbobranu”, ~asopisu koji je izlazio usred Zagreba, s porukom iz naslova:
“Do istrage na{e ili va{e!”, uslijedilo je razbijanje radnji trgovaca i obrtnika Sr-
ba. Pa je do{lo i do novih izljeva antisrpske histerije u vrijeme austrijske anek-
sije Bosne i Hercegovine i, dakako, nakon pucnjeva Gavrila Principa u nadvoj-
vodu Ferdinanda i ènu mu Sofiju, {to je bio dobrodo{ao povod Prvom svjet-
skom ratu.” (str. 371.) Taj rimokatoli~ki faktor ostaje trajan i primaran u svakoj
narednoj antisrpskoj akciji. “S izbijanjem Drugog svjetskog rata i dovo|enjem
na vlast, od strane Hitlera i Musolinija, usta{a u tzv. Nezavisnoj Dràvi Hrvat-
skoj, Srbi u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini bili su stavljeni izvan zakona, iz-
loèni svirepom teroru, masovnom ubijanju i – prekr{tavanju.” (str. 372.)
[uvar je o~igledno svestan da prekr{tavanje nije bilo manje zlo od terora i
ubijanja, a {to se Srba ti~e, smatrali su ga najve}im, pa su ~esto radije u smrt
odlazili nego {to su se priklanjali tu|inskoj i tako ozlogla{enoj veri. “A onda je
do{la 1990. godina i pobjeda Franje Tu|mana na izborima. U svojoj predizbor-
noj kampanji on Srbe nije htio ni spominjati, zanemaruju}i ~injenicu da ~ine
gotovo {estinu hrvatskog stanovni{tva. Govorio je o Hrvatima i “ostalom pu-
~anstvu”, pa je tek kasnije po~eo spominjati @idove, êhe, Talijane, Ma|are,
da bi kroz zube pridodao Srbe. Po~ela su {ikaniranja i sumnji~enja ljudi samo
zbog toga {to su Srbi, pa ma gdje da su bili i ma {ta da su radili. Jovan Ra{ko-
vi} i ostali oko njega usplahireni intelektualci i poluintelektualci traìli su sa-
mo kulturnu autonomiju i posebnu zajednicu pet-{est op}ina oko Knina, pa su
sotonizirani i ismijavani. Srbima se prijetilo na sve na~ine, da bi se onda upu-
tilo miliciju iz Zagreba u neke op}ine s izrazitom srpskom ve}inom, da oduzima
oru`je rezervnog sastava tamo{nje milicije. I izbila je “balvan revolucija”... Nije
taj nesretni srpski narod, u svim tim selima i naseljima koja su nerijetko bila i ho-
mogena, stopostotno nastanjena Srbima, bio sam svoj okupator! I nije na nje-
ga vi{e utjecala velikosrpska propaganda od velikohrvatske promid`be.” (str. 373.)
Po [uvarevom mi{ljenju, Tu|man je èleo rat jer je samo kroz ratna dej-
stva mogao da istera i progna srpsko stanovni{tvo. “Od po~etka su Franjo Tu|-
man i reìm koji je on uspostavio ~inili sve {to im je trebalo da Srbi u Hrvat-
skoj ne prihvate onakvu “hrvatsku demokraciju” kakva je svanula. Htjeli su da
Hrvatska bude bez Srba. Da je Tu|man to htio, mogao je izbje}i rat i sva stra-
1014
danja i Hrvata i Srba u granicama avnojske Hrvatske, pa makar da se Jugosla-
vija i morala raspasti. I ne bi bilo ni oruàne intervencije biv{e JNA. Jer, te{ko
bi je ona sama mogla isprovocirati, da je to i èljela. Najzad je, uz blagoslov i
potporu mo}nika svijeta koje danas slu{a i kojima sluì, Franjo Tu|man posti-
gao to {to se mo`da nije u po~etku ni usudio sanjati, mada je to tako àrko pri-
èljkivao: Hrvatska je ostala bez Srba. Raspr{ena i prestra{ena srpska manjina
po gradovima i u onih ne{to krajeva i naselja, gdje se odràla, vi{e }e se odsad
truditi da sakriva svoj identitet nego {to }e uspjeti da ga sa~uva. Prema izvje-
{taju Butrosa Galija jo{ iz svibnja 1993. godine, Hrvatsku su dotad bile napu-
stile 352 tisu}e Srba. Nakon “Bljeska” i “Oluje” ostalo ih je najvi{e 130 tisu}a.
Najmanje 15 tisu}a je mijenjalo svoja imena i prezimena. Djeca po {kolama i
onda kada su im oba roditelja Srbi prisiljena su kriti svoju nacionalnu pripad-
nost i po pravilu poha|aju katoli~ki vjeronauk. Samo u hrvatskim gradovima,
od Vinkovaca, Osijeka i Poège do Metkovi}a, minirano je desetak tisu}a ku-
}a i stanova u vlasni{tvu Srba. Nekoliko stotina Srba po tim je gradovima ubi-
jeno, a da nitko za to nije osu|en.” (str. 374.)
Antisrpske represalije bile su sitematske i sveobuhvatne. “Iz najmanje 30
tisu}a stanova istjerani su Srbi kojima je netko oti{ao na “drugu stranu” ili uop-
{te nije. I mnoge su se Hrvatice, sa svojom djecom, na{le na ulici samo zbog
toga {to su bile udate za Srbina, pa su, eto, “~etniku{e”. Nakon operacije “Blje-
sak” Srbi u Krajini su se mogli dodatno uvjeriti {to ih ~eka, ako do|e Hrvatska
vojska i policija. Svi su mu{karci od 16 do 80 godina, koji nisu pobjegli, odve-
deni u logore, mnogi od njih tamo i prebijani, a nemali broj osumnji~en za po-
bunu protiv Hrvatske i za ratne zlo~ine. A koliko je civila tada stradalo, i kako,
ostalo je skriveno od hrvatske, ali ne toliko i od me|unarodne javnosti. (Hrvat-
ska se javnost nije imala prilike upoznati ni sa izvje{tajem Tadeu{a Mozovjec-
kog o tome.) U operaciji “Oluja” i nakon nje hrvatske su se vlasti do~epale mo-
`da 1.000-1.500 mu{karaca, a kako je izvijestio potpredsjednik vlade dr Kosto-
vi}, protiv njih 704, mahom starijih, vodi se istraga. Svaka je srpska obitelj, iz
koje je neka mu{ka glava nosila pu{ku, silom ili milom, mogla, dakle, ra~una-
ti da }e imati ~lana ili ~lanove na robiji. A koliko su vrijedila jamstva Franje
Tu|mana za sigurnost onih koji do~ekuju hrvatske oslobodioce, pokazuju jo{
uvijek svi nepokupljeni le{evi i bezbrojna zgari{ta ku}a na prostorima biv{e
Krajine. Jednako se to odnosi i na jamstvo za imovinu, koja je odreda oplja~-
kana, i za pravednu naknadu, koju nitko vi{e sa hrvatske strane i ne spominje.”
(str. 374-375.) Nakon trijumfalnog ulaska u Knin, Tu|man je u intervjuu split-
skoj “Slobodnoj Dalmaciji” pomenuo svoje ranije zalaganje za “humanu raz-
mjenu stanovni{tva”, pa slegnuo ramenima povodom onoga {to se upravo od-
igralo, rekav{i da su rezultati pozitivni bez obzira na li~nu tragediju kraji{kih
Srba, s obzirom da se vi{e ne}e ponoviti nekada{nja negativna politi~ka uloga
Srba u Hrvatskoj, koja istorijskim kontinuitetom datira jo{ iz turskog vremena.
“Sve je tu re~eno. Pisac “Bespu}a povijesne zbiljnosti” je valjda pijan od sre}e
{to je on proveo poruku iz 1941. godine: ili neka se poklone, ili neka se uklo-
ne!” (str. 375.)
1015
Kasnija zbivanja, iste te 1995. godine, pokazala su da je i po tom pitanju
Tu|man samo sprovodio strate{ke planove svojih zapadnih gospodara. Nakon
vi{ednevnog sistematskog NATO-bombardovanja klju~nih srpskih poloàja,
regularna hrvatska vojska zauzela je velike delove Republike Srpske. “U Dej-
tonu se, me|utim, pokazalo da osvajanje Kupresa, Grahova, Glamo~a, Drvara,
[ipova, Mrkonji} grada nije sluìlo za eventualnu trampu osvojenog za Bosan-
sku Posavinu ve} upravo da Hrvatska dobije trbuh, da bude i s druge strane Di-
nare i da se tako strate{ki osigura i za sva budu}a stolje}a. A onda su Srbima
vra}eni [ipovo i Mrkonji} grad, ne samo da bi im se oduzeli dijelovi Sarajeva
koje su dràli, ve} i da bi se, u hrvatskom interesu, presjekla cestovna i èlje-
zni~ka veza Biha}a sa Sarajevom. Mo`da “hrvatski” kanton jugozapadne Bo-
sne ne}e u dogledno vrijeme, pa ni bilo kada, biti de jure prisajedinjen Hrvat-
skoj, ali vi{e ga bez eventualnih novih ratova ne}e ni njoj oduzeti kao prire-
pak.” (str. 379.) Te osvojene i od stanovni{tva ispra`njene prostore Srpske Kra-
jine i Republike Srpske, [uvar naziva hrvatskim divljim istokom, prave}i pa-
ralelu sa svojevremenim ameri~kim istrebljivanjem Indijanaca i kolonizacijom
zapadnih predela. “Sam Franjo Tu|man je izbjeglim Srbima, kako smo vidje-
li, oduzeo svaku nadu u povratak, a njihovu imovinu proglasio hrvatskom. Je-
dan od njegovih politi~kih skutono{a, famozni ~uvar dràvnog pe~ata, Ivan
Milas proslavio se, pored drugih svojih izjava, i izjavom da je to {to se Hrvat-
ska oslobodila Srba ne{to najzna~ajnije u njezinoj povijesti.” (str. 380.) Hrvat-
ska dràva je direktno organizovala plja~ku, ubistva i druge zulume, a paljevi-
ne srpskih ku}a su vr{ene selektivno, prema unapred pripremljenom planu.
“Najbrè se obnavljaju poru{ene katoli~ke crkve, dok one pravoslavne crkve
koje su ostale ~itave, zjape prazne. Op}enito, katoli~ki vjerski ìvot buja i {to
se pobo`nosti ti~e, hrvatski divlji istok daleko nadma{uje nekada{nji ameri~ki
divlji zapad. Osim pravoslavnih crkava, tamo gdje ih je bilo, koje }e valjda
ostati spomenicima kulture, sve drugo {to nosi srpski trag i obilje`je netragom
nestaje.” (str. 381.)
1016
Sadràj
Prvi deo
PRISTUPNA RASPRAVA ........................................................................................................... 11
I. Hrvatstvo kao najefikasnije vatikansko sredstvo za
uni{tenje srpskog naroda ....................................................................................................... 11
1. Instrumentalizacija etni~kih ostataka malog hrvatskog naroda ................... 12
2. Otimanje srpskog jezika ..................................................................................................... 14
a) Ve{ta~ka izmena karaktera izvorne hrvatske nacije ...................................... 17
b) Razbuktala verska strast umesto nau~nih ~injenica ...................................... 18
c) Ni pomena od hrvatskog imena u Dalmaciji ...................................................... 19
3. Brozove zasluge za prodor katolicizma na istok ................................................... 21
4. Projekat hrvatske nacije, negacija modernog pojma nacije ............................ 22
5. Formiranje hrvatske dràve na osnovu krivog tuma~enja
stale{kih kao dràvnih prava ........................................................................................... 23
6. Uzurpatori svetosti apostola Petra ................................................................................ 24
7. Srpski otpad u genima hrvatske nacije ....................................................................... 25
8. Krsta{ki pohodi, jezik papske diplomatije ................................................................ 26
9. Papa Jovan Pavle Drugi inkarnacija Satane ........................................................... 26
a) Diktatorske ambicije Karola Vojtile........................................................................ 28
b) Papin savez sa Reganom i usta{e kao moderni krsta{i ................................. 28
c) Katoli~ka karika izme|u usta{a i balista .............................................................. 30
~) Mafija{ke akcije Jovana Pavla Drugog ................................................................. 31
}) Beatifikacija opskurne li~nosti na mestu zlo~ina .............................................. 33
10. êdo nacisti~ke kolevke Racinger ............................................................................... 34
11. Kvazireligijska manifestacija vatikanskih sposobnosti .................................... 35
II. Uspomene ameri~kog ambasadora pri Svetoj stolici ............................................ 36
1. Radikalna promena ameri~ke politike prema Jugoslaviji ................................ 36
2. Amortizovanje zlo~ina~ke delatnosti Rimokatoli~ke crkve .............................. 37
a) Razvojni put ameri~kog katolika ............................................................................. 38
3. Nervozni hrvatski biskupi poùruju secesiju ........................................................... 40
a) Ru{ila~ka akcija crne internacionale ...................................................................... 41
b) Jovan Pavle Drugi hu{ka velike sile na bosanske Srbe ................................. 42
4. Licemerje jednog mo}nog katolika ............................................................................... 43
III. Studija Nikole @uti}a o katoli~koj ideji hrvatstva ................................................ 45
1. Uzlet hrvatstva na krilima strane pomo}i
i indiferentnosti establi{menta srpskog dru{tva ..................................................... 46
2. Dokazivanje nepostoje}eg u hrvatskoj istorijskoj nauci .................................... 47
a) Retka hrabrost Jeremije Mitrovi}a ......................................................................... 48
b) Hrvatski falsifikati arheolo{kih nalaza .................................................................. 50
1017
c) Fratarska ma{tanja o kralju Zvonimiru
i Me{trovi}ev izraèni katolicizam............................................................................ 52
~) Kralj falsifikatora Franjo Tu|man ......................................................................... 53
}) Kontinuirano otimanje srpskog kulturnog nasle|a ....................................... 54
d) Rimokatoli~ka retorta za pretapanje srpskog u hrvatsko........................... 55
3. Fatalna gre{ka odbacivanja Srba katolika................................................................ 57
4. Hrvatska “opstojnost”” u tu|im dràvama................................................................. 57
5. Iritiraju}e }utanje srpskih nau~nika ............................................................................ 58
a) Dominik Mandi} u kriti~kom osvrtu Nade Klai}............................................. 60
b) Falsifikovanje po uputstvu Firentinskog sabora............................................... 63
6. Ilirski pokret u slu`bi pokatoli~avanja ........................................................................ 64
7. Demanti hrvatskih istoriografskih neistina............................................................... 66
a) Vatikanski {pijun u carskoj Rusiji............................................................................ 67
b) Dokazi iz katoli~kih izvora o nepobitnoj
autohtonosti zapadnih Srba......................................................................................... 69
8. Prozelitski nasrtaji i nasilno unija}enje....................................................................... 70
a) Oruàne pobune protiv unijatske napasti ............................................................ 72
b) “Katoli~ka nacija”” Vi}entija Zmajevi}a................................................................. 75
c) Ilirska obuka katoli~kog klera .................................................................................... 77
~) Pravoslavlje u Dalmaciji pod razli~itim reìmima........................................... 77
9. Vitezovi} zna~ajniji ideolog od Star~evi}a ................................................................. 79
10. Rimokatoli~ki ekspanzionizam u osnovi
panslavenstva Ljudevita Gaja ....................................................................................... 80
a) Kroatizacija kao su{tina ilirizacije............................................................................ 82
11. Animozitet rimske crkve prema Stjepanu Radi}u.............................................. 82
12. Katoli~ki sve{tenik Antun Koro{ec,
najpodmukliji politi~ar Kraljevine.............................................................................. 84
13. Progon bosanskohercegova~kih
Srba pod austrougarskom vla{}u................................................................................. 85
a) Kroatizacija bosanskih katolika i ekskluzivni
hrvatski kurs Bosne i Hercegovine........................................................................... 86
IV. Vasilije Kresti} o velikohrvatskoj genocidnosti........................................................ 89
1. Vatikanski koreni antisrpske genocidne politike .................................................... 89
a) Antagonizam, prethodnica genocida ....................................................................... 90
b) Stoletna papirolo{ka borba za Hrvatsku .............................................................. 91
c) Hrvatska nacionalna misao, recidiv feudalizma................................................ 92
~) Paveli} i Tu|man, alfa i omega istog zlo~ina ....................................................... 95
}) Beskrajna antisrpska mr`nja, objedinjavaju}i
politi~ki program svih hrvatskih partija ............................................................... 96
d) Paveli}ev plan za uni{tenje Srba
na osnovu prou~avanja pokolja Jermena............................................................. 99
d`) Etni~ko ~i{}enje kao zvani~na politika moderne Hrvatske ...................... 100
2. Srpska dràvotvornost uzro~nik hrvatskog kompleksa..................................... 101
a) Fizi~ki obra~uni najavljuju genocid ........................................................................ 104
3. Hrvati se ne}e smiriti ............................................................................................................ 105
V. Gradi{}anski Hrvati kao relikt izvornog hrvatskog naroda............................... 106
1. Predgovor generala Tu|mana i kardinala Kuhari}a........................................... 106
1018
2. Iseljavanje Hrvata u austrijsko-ugarski grani~ni prostor
u 16. stolje}u, autorski prilog Josipa Adam~eka..................................................... 107
a) Razli~iti smerovi i tipovi migracije Hrvata .......................................................... 110
b) Doseljavanje Hrvata u zapadnu Ugarsku............................................................ 112
c) Demografska kriza i u bezbednim oblastima...................................................... 113
~) Uzaludne zabrane iseljavanja...................................................................................... 114
3. Zapaànja Feliksa Toblera o prvobitnom prostoru naseljavanja ................. 115
4. Jozef Bred o razlozima naseljavanja Gradi{}a ....................................................... 116
5. Johan Sedok i Gerald [lag o istorijskim zbivanjima........................................... 117
a) Euforija gradi{}anskih Hrvata povodom an{lusa
i njihov otpor Paveli}evoj nameri da ih preseli u NDH................................. 119
6. Nikola Ben~i} o potiskivanju crkvenoslovenskog jezika .................................... 120
7. Nau~ni radovi ostalih autora............................................................................................. 121
A. Jo{ o gradi{}anskim Hrvatima.......................................................................................... 123
a) Hrvatska vlastela prihvata tu|i suverenitet......................................................... 123
b) Uloga franjevaca u seobama Hrvata....................................................................... 124
c) Odsustvo svesti o bliskosti sa ostalim Hrvatima................................................ 125
VI. Kornvelova monografija o Piju XII kao Hitlerovom papi................................ 127
1. Portret psihopatske li~nosti pape Pija XII................................................................. 128
a) Konkordat sa nacisti~kom Nema~kom otvara vrata holokausta............. 129
2. Katoli~ke predrasude u korenu nema~kog antisemitizma................................ 131
a) Hitlerov nauk iz Bizmarkovog sukoba sa katolicima..................................... 132
b) Ustoli~enje Hitlera po Pa~elijevom nalogu .......................................................... 133
c) Potpisivanje konkordata uprkos progonu Jevreja........................................... 134
~) Koalicija antisemitskih sila ........................................................................................... 135
3. Pa~elijeva podr{ka Franku i Musoliniju .................................................................... 136
a) Za “niè rase” nema papskog blagoslova.............................................................. 137
b) Vatikansko sabotiranje otpora u Nema~koj........................................................ 138
c) Grobljanski mir pape Pija XII.................................................................................... 140
~) Pani~ni strah Pija XII za sopstvenu glavu............................................................ 141
4. Genocid nad Srbima, najve}i zlo~in Pija XII........................................................... 142
a) Audijencija odanosti Piju XII ..................................................................................... 143
b) Kornvelovo zgraàvanje nad likom nadbiskupa Stepinca .......................... 145
c) Podlo }utanje usta{kih mentora iz Vatikana ....................................................... 145
5. “Barbarosa”” , prilika za pokatoli~avanje Rusije..................................................... 147
a) Genocid osigurava katoli~ki mostobran prema istoku.................................. 147
6. Svi diktatori ro|eni i odgajani kao katolici ............................................................... 148
a) Odanost Hitleru do poslednjeg trenutka............................................................... 149
Drugi deo
FANTAZMAGORIJE HRVATSKIH ISTORIÂRA................................................... 151
I. Hrvatska istorija po Vjekoslavu Klai}u ......................................................................... 151
1. Klai}eva megalomanska kartografija .......................................................................... 151
a) Prisvajanje srpskog identiteta
pseudoistoriografskom ekvilibristikom.................................................................. 152
b) Jedno va`no priznanje u moru izmi{ljotina........................................................ 154
c) Pripisivanje Hrvatima istorije srpskog naroda u Panoniji.......................... 155
1019
~) Pohrva}ivanje srpskih plemi}a ili za{to se
Hrvati ne se}aju kneza Ljudevita.............................................................................. 156
}) Preuveli~avanje uloge jedva poznatog Tomislava............................................. 157
d) @estoka borba oko jezika bogosluènja................................................................. 160
A. Falsifikovanje biografija hrvatske vlastele sa
ciljem dokazivanja jedinstva i dràvnopravnog
kontinuiteta Dalmacije, Hrvatske i Slavonije ............................................................ 161
1. Izmi{ljanje “Crvene Hrvatske”” ........................................................................................ 163
a) @al za nepostoje}im dvojnim titulama u Ugarskoj.......................................... 165
b) Uklju~ivanje Slavonije u Hrvatsku bez istorijskih dokaza ......................... 167
c) Intrige i pobune u prvoj polovini XIV veka......................................................... 169
~) Ugra|ivanje notornih laì u temelje Dubrovnika............................................. 173
}) Potpuno uru{avanje konstrukcije kontinuiteta
hrvatske dràvnosti pod stranim vladarima ....................................................... 174
d) êrupanje srpske Bosne u vreme Kosovskog boja ......................................... 178
d`) Novi Sigismundovi pohodi i poraz u Bosni........................................................ 181
|) Manipulacija doseljenim Vlasima, klasi~an metod
hrvatske {kole falsifikovanja ....................................................................................... 183
e) Rat sa Venecijom i turske provale............................................................................. 183
f) Gra|anski rat u Ugarskoj.............................................................................................. 185
2. Previranja u ugarskoj provinciji Slavoniji
tokom druge polovine XV veka....................................................................................... 189
a) Oruàni obra~uni slavonskog i hrvatskog plemstva....................................... 191
b) Hrvatski vlastelini podeljeni izme|u Nemaca i Ugara................................... 193
c) Posledice poraza na Krbavskom polju................................................................... 194
3. Ulazak Dalmacije u sastav Ugarske.............................................................................. 196
a) Ugarski ultimatum Veneciji za ustupanje Dalmacije ..................................... 197
4. Ugarska provincija Hrvatska na udaru Turaka..................................................... 198
a) Nesvesno Klai}evo priznanje
razli~itosti Hrvatske i Slavonije.................................................................................. 201
b) Licitiranje verom stanovni{tva Hrvatske ............................................................. 202
c) Proizvoljne teorije o nepostoje}em hrvatskom jeziku .................................... 203
~) Turska pusto{enja uzrok razdora izme|u Slavonije i Hrvatske ............... 205
5. Hrvatske kultne li~nosti i doga|aji iz XVI veka..................................................... 208
a) Ugarski oficir Nikola Zrinski....................................................................................... 209
b) Uloga Juraja Zrinskog u gu{enju bune Matije Gupca.................................. 212
6. Slavonija i Hrvatska posle
potpisivanja ugarsko – turskog mira................................................................................. 212
a) Ugarsko potiskivanje funkcije bana ........................................................................ 214
b) Masovno naseljavanje Srba u Krajine i Klai}evo
negiranje njihovog nacionalnog identiteta ........................................................... 215
c) Sumiranje stanja u ostacima ostataka tri ugarske provincije.................... 218
~) Talas srpskih doseljenika spa{ava opustele ugarske banovine................... 221
B. Klai}eva sistematizacija bosanske istorije.................................................................... 223
1. Neosporna srpska su{tina prvobitne Bosne .............................................................. 224
a) Naga|anje i verovanje kao pouzdane nau~ne metode
hrvatske istoriografske {kole ....................................................................................... 225
II. Istorijske obmane Ferde [i{i}a.......................................................................................... 228
1020
1. Proces okupljanja oko politi~kog imena Hrvati ..................................................... 229
a) Igra re~i u funkciji hrvatske ekspanzije na istok.............................................. 231
b) [i{i}eve konstrukcije o dve Hrvatske
u ud`benicima obe Jugoslavije................................................................................... 232
c) Nerealne teze o navodnoj ugarskoj okupaciji srpskih prostora................ 235
~) [i{i}evo tuma~enje zvani~nih titula ugarskog plemstva................................ 236
}) Nehoti~no pominjanje ~akavskog kao
glavne determinante hrvatstva ................................................................................... 237
d) Zatiranje Zrinskih i Frankopana ............................................................................. 238
2. Hrvatski politi~ki program posle prestanka turske opasnosti......................... 241
a) Namerno izostavljanje zlo~ina Trenkovih pandura ........................................ 242
b) Potpuna podre|enost Slavonije i Hrvatske
centralizovanoj dràvi Marije Terezije.................................................................. 244
c) Administrativno i pravno–politi~ko udaljavanje
ugarskih provincija Slavonije i Hrvatske.............................................................. 245
~) Pravoslavlje i protestantizam u [i{i}evoj interpretaciji................................. 247
}) Nepostoje}i atributi bana u funkciji dokazivanja dràvnosti..................... 249
d) Renesansa ma|arskog nacionalizma ...................................................................... 250
3. Hrvati pod vla{}u Napoleona Bonaparte ................................................................... 252
a) U francuskoj provinciji................................................................................................... 253
4. Panslavizam i hrvatski preporod.................................................................................... 253
a) Ma|arski jezik u hrvatskim i slavonskim {kolama......................................... 254
b) Hrvatsko preuzimanje srpskog kao maternjeg jezika................................... 255
c) Pobeda Gajevih iliraca nad ma|aronima............................................................. 256
~) Obra~un bana Jela~i}a sa Ma|arima..................................................................... 257
}) Slavonija i Hrvatska izvan ugarske katoli~ke hijerarhije ............................ 259
d) Hronologija birokratske borbe Hrvata za dràvnu samostalnost........... 260
d`) Od {ovinizma do saveza sa Srbima........................................................................ 263
5. Neutemeljenost navodnih dokaza u stvarnom stanju.......................................... 264
a) Direktno uklju~ivanje Slavonije u sastav Ugarske........................................... 268
b) Katoli~anstvo kao spona izme|u Hrvata i Ma|ara ........................................ 269
c) Razlozi Ljudevita Gaja za odustajanje od kajkav{tine.................................. 270
III. Fon Sidlandova sistematizacija hrvatskog
nacionalnog koncepta........................................................................................................... 273
1. Srbi kao strani element........................................................................................................ 274
a) Diskvalifikovanje Porfirogenita ................................................................................. 275
b) Geometrijski dokaz da Bosna pripada Hrvatima............................................ 278
c) Gaènje nepoèljnih ~injenica o Bosni.................................................................... 279
~) Krah svih hipoteza o hrvatskom karakteru Bosne.......................................... 282
}) Uvertira za {ovinisti~ku rapsodiju............................................................................ 283
2. Srpska dràvotvornost, glavni izvor
Fon Sidlandovog kompleksa ............................................................................................. 283
a) Neskrivena zavist zbog srpske nacionalne crkve .............................................. 284
b) Fon Sidlandov rad po Hitlerovim merilima........................................................ 285
c) Slovenska ljubav prema slobodi................................................................................. 286
~) Poljaci i Hrvati kao arijevske podvrste .................................................................. 287
}) Pravoslavlje i panslavizam opasni za katolike.................................................... 288
1021
d) Srpska pravoslavna crkva, najve}i problem katoli~anstva......................... 290
d`) Habzbur{ka monarhija garant hrvatske budu}nosti................................... 293
3. Rasni i drugi nenau~ni
argumenti protiv srpskog naroda................................................................................... 297
a) Nedostatak nacionalne svesti kao hrvatska prednost .................................... 297
b) Pozitivne katoli~ke osobine po Fon Sidlandu ..................................................... 299
c) Lingvisti~ki lavirint sa izlazom u ambis................................................................. 299
~) Fon Sidland protiv samog sebe................................................................................... 303
}) Razli~itim putevima do istog cilja ............................................................................. 305
d) Glavni ideolog trijalisti~kog preure|enja
Habzbur{ke monarhije .................................................................................................. 308
d`) Hrvatstvo, nepogre{ivo oru`je u rukama katoli~ke crkve......................... 310
Tre}i deo
PLASIRANJE OÎGLEDNIH FALSIFIKATA KAO
AUTENTI^NI METOD HRVATSKE
ISTORIOGRAFSKE [KOLE ................................................................................................... 312
I. Glavni hrvatski istoriografski falsifikator Dominik Mandi}............................... 312
1. Mandi}eva karijera politi~ara.......................................................................................... 313
a) Pandì}eva geneza genocida nad Srbima u NDH ............................................ 314
b) Poku{aj spasavanja usta{ke dràve......................................................................... 317
2. Idol poraènih klerofa{ista................................................................................................. 318
a) Izmi{ljanje srpske dominacije u eri komunizma .............................................. 318
b) Konstruisanje prapostojbine Hrvata....................................................................... 320
c) Proizvoljni zaklju~ci o srpskim korenima............................................................. 322
~) Tra~ak svetlosti u samostanskom mraku.............................................................. 323
}) Garniranje istorijskih doga|aja hrvatskim imenom ...................................... 326
d) Hrvatski pe~at nad Akropoljem i antropolo{ki tipovi Hrvata................... 328
3. Osporavanje Porfirogenita u svetlu doseljavanja Srba ...................................... 332
a) Diskreditovanje srpskog naroda vatikanskim metodama ........................... 335
4. Tri izmi{ljene hrvatske dràve ......................................................................................... 338
a) Prisvajanje loze Nemanji}a i srpskih zemalja.................................................... 340
b) Preure|ivanje srpske najranije istorije ................................................................. 346
c) Plansko prenagla{avanje vla{ke komponente
u srpskom etni~kom bi}u............................................................................................... 348
~) Mandi}eva averzija prema Jugoslaviji................................................................... 356
}) Rasisti~ka zloba umesto nau~nog zaklju~ka........................................................ 358
5. Ignorisanje validnih istorijskih izvora ......................................................................... 359
a) Kontradiktornosti Mandi}eve
projekcije inferiornosti srpskog naroda................................................................. 361
b) Instrumentalizacija muslimana ................................................................................. 363
c) Kvazilingvisti~ke konstrukcije.................................................................................... 364
6. Manipulacije Letopisom Popa Dukljanina................................................................ 365
a) Prepravljanje “Hronike”” Ivana \akona................................................................ 367
b) Geografske karte po papskim èljama .................................................................. 368
c) Dva ar{ina za isti istorijski dokument ................................................................... 369
~) Mandi}evo osporavanje vizantinca Kedrenosa.................................................. 372
}) Traènje alibija u neotkrivenim arheolo{kim nalazima ................................ 373
1022
d) Sudar sa realnom lingvistikom................................................................................... 375
7. Mandi}eve spekulacije o Bosni........................................................................................ 383
a) Tuma~enje Bosne kao samoupravne pokrajine
savezne hrvatske dràve................................................................................................. 387
b) Raspadanje nepostoje}e kraljevine po Dominiku Mandi}u....................... 388
c) Skrnavljenje Miroslavljevog jevan|elja................................................................. 390
~) Fusnote kao dokazi falsifikovanja............................................................................. 392
8. Dokazivanje da jeres nastala u pravoslavlju
pripada katolicima................................................................................................................. 392
a) Hrvatizovanje srpske krsne slave.............................................................................. 394
b) Lirski zanos umesto nau~nog rada .......................................................................... 395
9. Neistine o etni~koj strukturi Bosne i Hercegovine................................................. 396
a) Egzorcir srpskog i uterivanje hrvatskog duha................................................... 398
b) Omalovaàvanje originalnih dokumenata........................................................... 401
c) Prvi srpski ustanak iz vatikanskog ugla ................................................................ 403
~) Insistiranje na stavu katoli~kog suda ...................................................................... 407
}) Problemi u fratarskim redovima............................................................................... 407
d) Seme zla daje plodove..................................................................................................... 409
d`) Nasilno usa|ivanje hrvatskog porekla
Mehmed-pa{e Sokolovi}a ........................................................................................... 411
|) Verski i rasni faktori u dokazivanju katoli~kih prava na Bosnu ............. 412
A. Neodrìvost Mandi}evog metodolo{kog postupka.................................................. 416
1. Rimokatoli~ka zloupotreba istorijske nauke........................................................... 416
2. Letopis Popa Dukljanina, delo jedinstvene nejasnosti......................................... 419
a) Kukuljevi}evo amortizovanje {upljina Letopisa............................................... 419
b) Poetsko, nikako nau~no delo....................................................................................... 420
c) Prepoznat rukopis ~etvorice autora ......................................................................... 420
~) Zna~ajni rezultati Miju{kovi}evog istraìvanja................................................. 422
B. Komparacija Mandi}evog pisanja
i ozbiljnog nau~nog pristupa Relje Novakovi}a........................................................ 427
1. Prvo pominjanje Srba doseljenih na Balkan............................................................ 428
a) Indirektni podaci o Srbima .......................................................................................... 430
2. Novakovi}eva analiza Porfirogenitovog teksta........................................................ 433
a) Teritorijalno odre|enje rasprostiranja Hrvata.................................................. 433
b) Srbi i Hrvati, stanovnici vizantijskih provincija ............................................... 434
3. Srbi u izve{}u arhi|akona Tome..................................................................................... 436
4. Ostali vizantijski izvori......................................................................................................... 438
a) Dukljani i Hrvati, dva razli~ita naroda.................................................................. 439
5. Koreni istorijskih zabluda.................................................................................................. 441
a) Poseban kriti~ki osvrt
na Dominika Mandi}a i Vinka Foreti}a ................................................................ 442
b) Falsifikati Ferde [i{i}a i Marka Vege..................................................................... 444
c) Primedba na rad Nade Klai}....................................................................................... 446
II. Kriti~ki pristup Nade Klai} najstarijoj hrvatskoj istoriji ................................... 446
1. Udarac u temelje najve}ih obmana............................................................................... 447
a) Nau~ni osvrt na falsifikate Dominika Mandi}a................................................. 447
1023
b) Dokazi grubog prekrajanja izvornog
Letopisa u hrvatskoj redakciji.................................................................................... 450
c) Demistifikacija dela arhi|akona Tome................................................................... 451
~) Epsko tuma~enje Pakta konvente............................................................................. 452
}) Sedam nepostoje}ih banova ......................................................................................... 453
d) Rasprava o sumnjama u ta~nost Porfirogenitovih navoda......................... 453
d`) Ocena vrednosti radova hrvatskih istori~ara................................................... 454
2. Korak nazad u istorijskoj nauci...................................................................................... 457
a) Pseudoistoriografija na primeru Grgura Ninskog........................................... 459
b) Slavonija bez hrvatskih obele`ja............................................................................... 460
3. Demografska kretanja u nau~nom radu Nade Klai}........................................... 462
a) Svesno nerazja{njena teza o Hrvatima u tu|im dràvama......................... 463
b) Frana~ka teorija o pokr{tavanju Hrvata.............................................................. 464
c) Tvrdnje bez dokaza .......................................................................................................... 465
~) Drugorazredni izvori o Tomislavu ............................................................................ 468
}) Argumentovana kritika vode}ih hrvatskih
istoriografskih autoriteta................................................................................................ 469
d) Sveobuhvatna analiza hrvatskog feudalnog dru{tva...................................... 471
4. Studija Nade Klai} o rasprostranjenosti imena Hrvat ...................................... 473
a) Manjak hrvatskih toponima nadokna|en politi~kom intervencijom..... 474
5. Klai}kino suprotstavljanje romanti~arskom zanosu
hrvatskih kvazinau~nika..................................................................................................... 475
a) O naknadnom hrvatizovanju dalmatinskih isprava........................................ 478
b) O{tro protiv verifikovanja falsifikata ...................................................................... 479
III. Raskorak ma|arske i hrvatske istoriografije .......................................................... 480
1. Ra|anje ma|arske dràve ................................................................................................. 481
a) Osvajanje Slavonije i pot~injavanje Hrvatske ................................................... 481
b) Bosna u ugarskim istorijskim izvorima................................................................. 483
c) Banovine kao pograni~ne odbrambene teritorije ............................................. 484
~) Hrvati bez politi~kog uticaja u Ugarskoj ............................................................. 485
}) Posledice poraza kod Moha~a..................................................................................... 486
d) Restauracija katoli~anstva u Ma|arskoj XVII veka ..................................... 487
d`) Hrvati, gorljivi ma|arski patrioti........................................................................... 488
|) Konkretni dokazi o zloupotrebi ugarskih titula................................................ 489
e) Etni~ka struktura Ma|arske krajem XVIII veka............................................ 490
f) Ma|arska posle revolucije 1848. i nagodba sa Hrvatima ............................. 491
êtvrti deo
HRVATSKI NACIONALNI IDEOLOZI OD LJUDEVITA
GAJA DO ANTE PAVELI]A KAO INSTRUMENTI ZA
REALIZACIJU POLITI^KIH CILJEVA
RIMOKATOLI^KOG KLERIKALIZMA ....................................................................... 494
I. Uvodne napomene...................................................................................................................... 494
A. Rimokatoli~ki projekat ilirizma........................................................................................ 499
1. Studija ilirizma Viktora Novaka..................................................................................... 500
a) Nema~ki koreni Ljudevita Gaja ................................................................................ 500
b) Mobilizacija klera i vode}a uloga zagreba~kog semeni{ta
u propagiranju ilirizma.................................................................................................. 501
1024
c) Antiprotestantski stav klju~nih iliraca.................................................................... 504
~) Dodvoravanje Rusiji i pravoslavlju.......................................................................... 505
}) Potpuni slom ilirskog pokreta ..................................................................................... 508
B. Papska obmana zvana jugoslovenstvo........................................................................... 510
2. [trosmajerov projekat jugoslovenstva......................................................................... 511
a) Li~no priznanje prozelitskih namera...................................................................... 511
b) Sumnje u [trosmajerovo rusofilstvo i panslavizam ........................................ 512
c) Poku{aj vatikanske obmane pomo}u kulta slovenskih svetaca................. 514
~) Reakcija Svetozara Mileti}a na [trosmajerov prozelitizam........................ 516
}) Ja{a Tomi} i Franko Poto~njak o [trosmajerovom licemerju................... 518
d) Ferdo [i{i} o [trosmajerovim zaslugama
za kreiranje hrvatske nacije......................................................................................... 521
d`) Star~evi} i [trosmajer, dva lica iste medalje..................................................... 522
|) Analiza Slobodana Jovanovi}a................................................................................... 524
e) Pot~injavanje Vatikanu, preduslov slovenskog jedinstva ............................. 525
f) Protivljenje papskoj dogmi kao produkt
pogre{ne procene politi~kih snaga............................................................................. 526
3. Politi~ka uloga Franje Ra~kog......................................................................................... 531
a) Lamentacije nad hrvatskom sudbinom................................................................. 533
b) Emotivni pristup Viktora Novaka............................................................................ 533
c) Nedoslednost Ko{}akove analize................................................................................ 535
~) Mirjana Gros o osnovnoj motivaciji Ra~kog ...................................................... 539
}) Hrvatski interesi ispod glazure jugoslovenstva .................................................. 541
d) Kritika Jovana Radoni}a istoriografskih radova Franje Ra~kog........... 545
d`) Rasprave Franje Ra~kog o bogumilima
pod kriti~kom lupom Vase Glu{ca......................................................................... 548
|) Obrazac metodolo{kog postupka Franje Ra~kog............................................ 549
4. Prepiska [trosmajera i Ra~kog ....................................................................................... 552
a) Jezuitska uvertira pokatoli~avanja .......................................................................... 552
b) Izbor metoda za uni{tenje pravoslavlja................................................................. 553
c) Pozivi na unija}enje i lobiranje za konkordat .................................................... 556
~) Radost zbog srpskog poraza ........................................................................................ 558
}) Uporno insistiranje na unij........................................................................................... 558
d) Tri Nemca, ugaono kamenje ve{ta~ke hrvatske nacije.................................. 560
5. Glavni kroatizator dalmatinskih Srba Mihovil Pavlinovi} .............................. 561
a) Hrvatski nacionalni ekskluzivizam
verni ~uvar rimokatoli~anstva..................................................................................... 561
b) Prividna verska tolerancija kao mamac za unija}enje Srba...................... 562
c) Kritikovanje Srbije i idealizovanje Hrvatske...................................................... 565
~) Neosnovane teorije o Bosni i u~e{}u Hrvata u Kosovskom boju.............. 566
}) Negiranje etni~kih vrednosti celokupnog srpskog naroda........................... 570
d) Nametanje hrvatskog nacionalnog imena............................................................ 572
d`) Optu`be na ra~un Srba zbog navodne
kolaboracije sa austrougarskim vlastima........................................................... 575
|) Ekskluzivno hrvatstvo umesto ilirstva i jugoslovenstva................................ 576
e) Versko ispred nacionalnog ose}anja......................................................................... 577
1025
f) Pavlinovi}ev bes povodom samostalnog politi~kog
nastupa dalmatinskih Srba ........................................................................................... 581
V. Direktni ideolo{ki prethodnici genocidne
klerofa{isti~ke tvorevine NDH............................................................................................ 583
1. Ante Star~evi} kao utemeljiva~ savremene
hrvatske nacionalne ideologije ......................................................................................... 583
a) Tu|man na zlo~ina~kom Star~evi}evom kursu................................................. 583
b) Izjedna~avanje Srba sa robovima i svrabom ..................................................... 584
c) Srbi, glavni krivci za ma|arizaciju i ostali paradoksi .................................... 585
~) Izraziti Star~evi}evi antislovenski stavovi............................................................. 587
}) Negiranje celokupne srpske istorije i obra~un sa ilirizmom,
panslavizmom i jugoslovenstvom .............................................................................. 590
d) Osuda protestantizma..................................................................................................... 596
d`) O{tro protivljenje oslobodila~koj borbi balkanskih naroda..................... 597
|) Pripoveda~ skromnog literarnog dara ................................................................... 602
2. Rodona~elnik prava{ke ideologije Eugen Kvaternik .......................................... 605
a) Saradnja policijskih agenata [trosmajera i Kvaternika............................... 606
b) Prodaja ruske dràvne tajne....................................................................................... 607
c) Kvaternikova geopoliti~ka analiza............................................................................ 610
~) Antisrpstvo kao glavna Kvaternikova odrednica ............................................ 612
}) Materijalizacija Kvaternikovog koncepta u NDH ........................................... 614
3. Istoriografske i etnolo{ke floskule Antuna Radi}a ................................................ 614
a) Unapre|enje Zagorja u hrvatski Pijemont.......................................................... 615
b) Prisajedinjenje Slovenaca u hrvatski nacionalni korpus.............................. 616
c) Radi}eva preporuka za re{enje
srpskog pitanja sa akcentom na bosanski ~vor.................................................. 617
~) Papski dekret generi{e hrvatsku naciju ................................................................. 620
}) Svojatanje Kraljevi}a Marka...................................................................................... 622
d) Odu{evljenje Star~evi}evim idejama ...................................................................... 623
d`) Idejni tvorac “Hrvatske pravoslavne crkve”” ................................................... 628
|) Pseudoistorijska bajka umesto realnog
sagledavanja procesa hrvatizacije ............................................................................ 632
e) Disciplinovanje Srba po hrvatskoj politi~koj meri........................................... 637
f) Radi}eva formula jezi~kog razgrani~enja............................................................. 639
g) Odbrana klerikalizma i Radi}evo
zadovoljstvo kroatizacijom bosanskih muslimana........................................... 641
4. Nacionalna ideologija Stjepana Radi}a....................................................................... 644
a) Tu|manova procena Radi}eve uloge u hrvatskoj istoriji ............................. 644
b) Radi} kao kohezioni faktor u borbi protiv srpskog naroda........................ 647
c) Sledbenici Radi}eve ideologije u partizanskim redovima ............................ 649
~) Gra|enje politike na o~iglednim falsifikatima.................................................... 650
}) Pravdanje pogroma Srba i zlonamerno tuma~enje panslavizma ........... 652
d) Tuma~enje srpske i hrvatske nacionalne svesti ................................................ 654
d`) Lukavo kroatizovanje Dubrovnika ....................................................................... 654
|) Perfidna demagogija po najvi{im jezuitskim standardima......................... 656
e) Pridobijanje Rusije bla}enjem srpskog rusofilstva.......................................... 660
f) Uobi~ajene hrvatske pretenzije na Bosnu i Hercegovinu.............................. 661
g) Napadi na srpsku dràvotvornost............................................................................. 665
1026
h) Fabrikovanje nacionalnih kontrasta....................................................................... 669
i) Jedinstvo pod uslovima Stjepana Radi}a ............................................................. 672
j) Zagreba~ka Kristalna no} i Radi}evo uputstvo za progon Srba............... 673
k) Ode hrvatskim zlo~inima u Prvom svetskom ratu.......................................... 675
l) Ogor~eni protivnik ujedinjenja sa Srbijom .......................................................... 680
lj) Posleratni Radi}ev separatizam i otvoreno nastavljanje
Star~evi}eve antisrpske politike................................................................................. 681
m) Potpuno razobli~enje Stjepana Radi}a pred sudom istorije..................... 682
5. Ma~ekova banovina kao priprema za uspostavljanje usta{ke dràve........ 683
a) Progon Srba u hrvatskoj banovini i fa{isti~ki karakter
Ma~ekovih paravojnih partijskih jedinica........................................................... 685
b) Ma~ekov poziv na iskrenu saradnju sa usta{kim reìmom ........................ 687
c) Presudna uloga Ma~eka i Stepinca u uspostavljanju NDH ....................... 689
6. Ante Paveli} i ideologija hrvatskog usta{kog pokreta......................................... 690
a) Paveli}eva teroristi~ka aktivnost u dosluhu
sa fa{isti~kim silama.......................................................................................................... 691
b) No`, revolver i zakletva u rimokatoli~ku veru.................................................... 693
c) Mobilisanje Nema~ke za katoli~ke potrebe .......................................................... 694
~) Paveli}ev mit i njegov trijumfalni povratak u Zagreb.................................... 696
}) Konstrukcija usta{ke dràve po vatikanskom nacrtu..................................... 697
d) Po~etak nasilnog pokatoli~avanja u NDH ............................................................ 699
d`) Ma~ek kao rezervna usta{ka varijanta ................................................................ 700
|) Tajni vatikanski cirkular otvara pacovske kanale............................................ 703
e) Teroristi~ke akcije u organizaciji Rimokatoli~ke crkve ................................. 705
f) Prakti~ne aktivnosti usta{kog teoreti~ara Dominika Mandi}a................... 706
g) Glavni organizator pacovskih kanala Krunoslav Draganovi} ................... 709
h) Dokazi o klju~noj ulozi Rimokatoli~ke crkve
u spasavanju usta{a........................................................................................................... 711
i) Paveli}ev beg u Argentinu i smrt u [paniji............................................................ 717
j) Rehabilitacija Paveli}a u Tu|manovoj NDH........................................................ 719
k) Fa{izam kao Paveli}eva izvorna ideolo{ka orijentacija................................. 720
l) Paveli}eve manipulacije bogumilima........................................................................ 722
lj) Karikaturalna srpska i hrvatska etni~ka geneza .............................................. 725
m) Usta{ka dràva na temelju Star~evi}eve mr`nje ............................................. 729
n) Paveli}eva pretnja prelaskom u pravoslavlje...................................................... 731
nj) Tuma~enje Sarajevskog atentata kao antihrvatskog akta.......................... 733
Peti deo
RIMOKATOLI^KI KARAKTER USTA[KOG GENOCIDA
NAD SRPSKIM NARODOM .................................................................................................... 735
1. Kapitalna studija Viktora Novaka o hrvatskom klerikalizmu ....................... 735
a) Klerofa{izam na plodnom tlu okupacije................................................................ 735
b) Austrougarska, bedem katoli~anstva...................................................................... 736
c) Prestrojavanje Vatikana uo~i sloma Austrougarske........................................ 743
~) Kriza katolicizma i Radi}ev antiklerikalizam..................................................... 746
}) Restauracija katoli~kih dru{tava............................................................................... 750
d) Pretnje Pija XI povodom otkazivanja konkordata ......................................... 754
d`) Pripreme klerofa{ista za Drugi svetski rat......................................................... 757
1027
|) NDH kao materijalizacija vatikanskog projekta.............................................. 762
e) Papina javna podr{ka Paveli}u .................................................................................. 768
f) Klerousta{ka akcija pokatoli~avanja ....................................................................... 769
g) Detaljna sinhronizacija crkvene i dràvne vlasti
NDH u sprovo|enju genocida..................................................................................... 773
h) Posebni oblici vatikanskog sadizma......................................................................... 782
i) Nadbiskupov vapaj za spas NDH............................................................................... 785
j) Novakova analiza klerofa{isti~ke ideologije.......................................................... 786
k) Spisak najistaknutijih usta{a iz redova katoli~kog klera ............................. 788
l) Papske garancije Paveli}u.............................................................................................. 790
2. Zbirka dokumenata Vladimira Dedijera
o direktnoj vatikanskoj odgovornosti za jasenova~ki zlo~in ............................ 793
a) Vatikan, glavni organizator usta{kog pokreta.................................................... 794
b) Antisrpska konstanta papske politike..................................................................... 795
c) “Kristovo kraljevstvo”” Alojzija Stepinca ............................................................... 796
~) Katoli~ki sve{tenici, usta{ki dobrovoljci................................................................. 802
}) Svedo~enja preìvelih `rtava u Dedijerovoj zbirci dokumenata............... 803
d) Pripreme katoli~ke crkve za sprovo|enje genocida....................................... 805
d`) Vatikansko zadovoljstvo rezultatima pokatoli~avanja ................................ 808
|) Nema~ka rasna i hrvatska verska ~isto}a ............................................................ 810
e) Civilizacijske tekovine u tuma~enju Vatikana.................................................... 812
f) Panika u Vatikanu uo~i poraza fa{izma ................................................................. 814
g) Papa, glavni organizator posleratnog terorizma............................................... 818
h) Zata{kavanje usta{kih zlo~ina u Titovoj Jugoslaviji....................................... 821
3. Zbornik dokumenata Milana Bulaji}a o vatikanskoj
misiji u hrvatskoj usta{koj dràvi .................................................................................. 822
a) Tu|manova rehabilitacija Jasenovca ...................................................................... 823
b) Primarni zadatak Vatikana.......................................................................................... 824
c) Misija spasavanja usta{ke dràve ............................................................................. 828
~) Kolja~ki svetac Alojzije Stepinac............................................................................... 833
}) Vatikanska javna podr{ka razbijanju Jugoslavije ........................................... 834
d) Srbi pod noèm pape Jovana Pavla Drugog....................................................... 839
d`) Vatikanska diplomatija u slu`bi nove NDH...................................................... 841
|) Otvoreno hvalisanje Vatikana po~injenim zlodelima..................................... 846
4. Posleratna vatikanska politika prema Jugoslaviji................................................. 847
a) Vatikansko zata{kavanje zlo~ina ............................................................................... 848
b) Ameri~ki obave{tajni izve{taji
o Paveli}evom bekstvu u Vatikan ............................................................................. 850
5. Sudski proces Alojziju Stepincu ...................................................................................... 851
a) Pokolj u glinskoj crkvi.................................................................................................... 852
b) Svedoci Hrvati o zlodelima katoli~kog klera....................................................... 854
c) Taksa za pokatoli~avanje............................................................................................... 858
6. Mileti}eva zbirka dokumenata o Jasenovcu............................................................. 862
a) Svedo~anstva iz arhive vlade Milana Nedi}a...................................................... 863
b) Fratri, najrevnosniji kolja~i......................................................................................... 865
c) Masakr srpske dece .......................................................................................................... 867
7. Srbi pred dilemom da postanu katolici ili da umru.............................................. 869
1028
a) Genocid kao rezultat vi{edecenijske katoli~ke indoktrinacije.................... 870
b) @iva usta{ka ideja u savremenoj Hrvatskoj........................................................ 872
8. Rimokatoli~ko varvarstvo u Hristovo ime................................................................. 872
a) Simbioza Be~a i Vatikana.............................................................................................. 873
b) Vatikanska propaganda u slu`bi habzbur{kog “pravednog”” rata........... 875
c) Interesno ujedinjenje fa{izma i katoli~anstva .................................................... 876
~) Srpski narod obara konkordat................................................................................... 877
}) Krvavom kamom do papinog cilja........................................................................... 880
d) Fratarski “preventivni”” pokolji.................................................................................. 882
d`) Udruèni zlo~ina~ki poduhvat “Granica na Drini””....................................... 884
|) Podsticanje i organizovanje kriàrskih teroristi~kih bandi ........................ 887
[esti deo
TITOVA I TU\MANOVA REALIZACIJA
DR@AVOTVORNIH CILJEVA
RIMOKATOLI^KOG ZLOÎNA^KOG
PROJEKTA VE[TA^KE HRVATSKE NACIJE........................................................... 888
I. Antisrpska instrumentalizacija
nacionalnog koncepta Velike Srbije.................................................................................. 888
1. Op{te napomene ...................................................................................................................... 888
2. Su{tina projekta Velike Srbije kao okosnice
nacionalne ideologije.............................................................................................................. 889
3. Poku{aji srpskih nau~nika da se suprotstave
antisrpskoj histeriji ................................................................................................................ 891
a) Konkretni strate{ki ciljevi globalizma .................................................................... 893
b) Hrvati i muslimani, instrumenti antisrpskog programa .............................. 894
4. Ve{ta~ko projektovanje hrvatske nacije na crnogorskim
i bosansko-hercegova~kim prostorima ........................................................................ 895
5. Antisrpski ciljevi jugoslovenske ideje ........................................................................... 898
a) Neshvatljivo potcenjivanje rimokatoli~kog neprijatelja ............................... 899
b) Prokockana velika istorijska {ansa srpskog naroda ....................................... 901
6. Kontinuirana antisrpska strategija Kominterne
i Brozovih komunista ............................................................................................................ 902
7. Om~a federalizma oko srpskog vrata .......................................................................... 904
a) Ukidanje statusa konstitutivnog naroda, priprema Tu|manovog
reìma za proterivanje Srba iz Hrvatske .............................................................. 906
8. Predvodni~ka uloga Vatikana u razaranju Jugoslavije ...................................... 909
II. Antisrpska politi~ka platforma Josipa Broza Tita .................................................. 917
1. Prikriveni hrvatski nacionalista i {ovinista............................................................... 917
a) Najava glavnih Brozovih smernica u politi~kom delovanju........................ 917
b) Osnivanje paravojnih formacija i konkretna saradnja sa usta{ama...... 918
c) Primetna Brozova naklonost prema Rimokatoli~koj crkvi.......................... 919
~) Podr{ka Ma~eku, veli~anje Radi}a i opomene Srbima .................................. 920
}) Razo~arenje u Ma~eka i Brozove promene stavova
po nalogu Kominterne ..................................................................................................... 923
d) Demokratija koncentracionih logora u Banovini Hrvatskoj ...................... 925
d`) Kontinuirano optuìvanje Srba i uspostavljanje ve{ta~ke
ravnoteè u tretiranju Paveli}a i Nedi}a.............................................................. 925
1029
|) Izdvajanje Bosne od srpskog uticaja i borba protiv ~etnika
kao osnovne Brozove preokupacije .......................................................................... 927
e) Veli~anje uloge Hrvata u narodnooslobodila~koj borbi................................. 928
f) Dokazi o li~nim Brozovim naredbama za bombardovanje
srpskih gradova i po{teda Zagreba............................................................................ 929
g) Brozova tuma~enja pojma “hrvatska vojska”” i susreti
sa Draòm Mihailovi}em................................................................................................ 930
h) Okosnica Brozove antisrpske politike posle Drugog svetskog rata ......... 931
i) Poku{aj pridobijanja vrhu{ke Rimokatoli~ke crkve za
li~nu Brozovu diktaturu................................................................................................... 931
j) Kolaboracija sa Nemcima i usta{ama ...................................................................... 934
k) U~vr{}ivanje komunisti~ke diktature po
avnojevskom antisrpskom receptu ........................................................................... 937
l) Institucionalna razgradnja jugoslovenske dràve kao
priprema za raspad na srpsku {tetu.......................................................................... 940
III. Franjo Tu|man i obnova hrvatske usta{ke
klerofa{isti~ke dràve ........................................................................................................... 943
1. Razvojni put realizatora vatikanskog antisrpskog programa ........................ 943
2. Vi{estruki plagijator rehabilituje usta{e...................................................................... 947
a) Sukob sa Bakari}em i posledice po Tu|mana.................................................... 949
b) Formiranje Tu|manovog intelekta pod uticajem fratra
Mandi}a i usta{e Luburi}a........................................................................................... 952
3. Prousta{ka klima posle sklapanja saveza Regana i Vojtile ............................... 954
a) Direktno akciono povezivanje sa Rimokatoli~kom crkvom ...................... 959
b) Vatreni sledbenik Luburi}evog koncepta
interhrvatskog pomirenja ............................................................................................. 960
c) Drasti~no umanjivanje broja jasenova~kih `rtava .......................................... 962
~) Tu|manovo izjedna~avanje Jasenovca i Blajburga......................................... 966
}) Pravdanje genocida religijskim citatima ............................................................... 967
d) Tu|manov javni poziv na novi pokolj Srba ........................................................ 969
d`) Tu|manova teorija svrsishodnosti istrebljenja Srba
i njihove krivice za sopstvenu zlu sudbinu......................................................... 971
|) Pozivanje na Makijavelija u pravdanju pokolja .............................................. 975
e) Tu|manova fanati~na odbrana hrvatskog klerofa{izma .............................. 977
4. Hrvatski izvori o koordinaciji akcija
izme|u Tu|mana i Vatikana ............................................................................................. 981
a) Ideolo{ka bliskost Broza i Tu|mana........................................................................ 987
b) Tu|manov uzor {panski diktator Franko............................................................. 992
5. [uvarova kritika Tu|manovog neousta{kog reìma ............................................ 993
a) Franjo Tu|man, potro{ni materijal Rimokatoli~ke crkve........................... 995
b) Pokatoli~avanje Srba u Tu|manovoj NDH......................................................... 1001
c) Akcija ~i{}enja jezika po Tu|manovom nare|enju ......................................... 1004
~) Morbidni Tu|manovi planovi za skrnavljenje Jasenovca............................ 1005
}) Paralela sa Radi}em i Ma~ekom................................................................................ 1007
d) O{tre zamerke Jeljcinu zbog odlikovanja Tu|mana...................................... 1010
d`) Predsednik kakvog Hrvati zasluùju.................................................................... 1010
|) Genocid uz pomo} Zapada........................................................................................... 1012
1030
Sabrana dela prof. dr Vojislava [e{elja
1. Vreme preispitivanja
2. Hajka na jeretika
3. Fenomenologija balkanskog despotizma
4. Veleizdajni~ki proces
5. Narkomanija Vuka manitoga
6. Politika kao izazov savesti
7. Milan Pani} mora pasti
8. Na me|unarodnoj sceni
9. Su~eljavanje sa sedmom silom
10. Narodni tribun
11. Poslani~ke besede
12. Filipike ~etni~kog vojvode
13. Pali, àri, dedinjski dizdare
14. Crveni tiranin sa Dedinja
15. Da sve srpsko bude kao zemunsko
16. Promene po volji naroda
17. Bez dlake na jeziku
18. Mo} argumenata
19. Falsifikovana volja naroda
20. Vlada nacionalnog jedinstva
21. Srbija pod ameri~kim bombama
22. Dok patriote obnavljaju izdajnici razaraju
23. Radikali se nisu obrukali
24. Pakleni planovi Zapada
25. Kontrarevolucionar u buldoèr revoluciji
26. Dosmanlijski zulum nad Srbijom
27. Kontinuitet radikalske doslednosti
28. Glavni Milo{evi}ev politi~ki robija{
29. Ubistvo ministra odbrane Pavla Bulatovi}a
30. Dosmanlijski sejmeni na Pravnom fakultetu
31. Glogov kolac u dosovskom srcu
32. Dosmanlije kao novi janji~ari
33. êtni~ka sablja nad dosmanlijskom glavom
34. Na juna~kim rukama kroz srpsku Boku
35. Kora od banane
36. Srpski ~etni~ki pokret
37. Srpska radikalna stranka
38. Peti otad`binski kongres
39. Sudanije nepokornog vojvode
40. Ideologija srpskog nacionalizma
41. Afirmacija parlamentarizma
42. Slom savezne dràve
43. @igosanje dosmanlijskog be{~a{}a
44. êli~ni vojvoda
45. Stazom slave, u slu`bi otad`bine
46. Hrabrost i savesnost u istorijskim lomovima
47. Uporna odbrana Srpstva
48. Stanko Suboti} – Cane @abac, kralj duvanske mafije
49. Mafija{ka pudlica Neboj{a ôvi}
50. Cijin major Grujica Spasovi}
1031
51. êtni~ki vojvoda pred Ha{kim tribunalom
52. Suo~avanje sa ha{kim inkvizitorima
53. Ha{ki dosije nabe|enog ratnog zlo~inca
54. Pocepana ha{ka inkvizitorska ode`da
55. U ~eljustima Kurve del Ponte
56. Genocidni izraelski diplomata Teodor Meron
57. \avolov {egrt zlo~ina~ki rimski papa Jovan Pavle Drugi
58. Va{ingtonski seksualni manijak Bil Klinton
59. Ha{ko bajramsko prase
60. La`ljiva ha{ka peder~ina Dèfri Najs
61. Svedok odbrane Slobodana Milo{evi}a u ha{kom procesu
62. Engleski pederski isprdak Toni Bler
63. Kriminalac i ratni zlo~inac Havijer Solana
64. Podmukli galski picopevac @ak [irak
65. Hitlerovi najverniji sledbenici Helmut Kol i Hans Gen{er
66. Krvave ru~erde Madlen Olbrajt
67. Pontifeks maksimus satanisti~ke crkve Jovan Pavle Drugi
68. Antihristov namesnik zlikova~ki rimski papa Benedikt [esnaesti
69. Najve}i izdajnik Rusije Boris Jeljcin
70. Milo \ukanovi} novi Skenderbeg Crnojevi}
71. Boris Tadi} novi Sinan Pa{a Kodà
72. Izdajni~ki akreditivi usta{kog konzula Vuka Dra{kovi}a
73. Politi~ki ortakluk Kurve del Ponte i Kurve del Ko{tunice
74. Vatikan glavno Satanino gnezdo
75. Rimska kurija ve~ito èdna srpske krvi
76. Evropska unija satanisti~ka tvorevina
77. Vatikanski antisrpski instrument Franjo Tu|man
78. Ameri~ki antisrpski instrument Alija Izetbegovi}
79. Holandski kurvin sin Alfons Ori
80. Ubica Slobodana Milo{evi}a Patrik Robinson
81. Korumpirani predsednik nelegalnog Ha{kog suda Fausto Pokar
82. Pitomac minhenske pivnice Volfgang [omburg
83. Ha{ki {trajk gla|u
84. Varvarska gozba
85. Kad bitange mar{iraju
86. Siktanje crvene zmije
87. Skalpiranje kao smisao informisanja
88. Ko pose~e bega Gutenberga
89. Robija kao sudbina
90. Politi~ka partija Prodanovi}a
91. Pokvareni malte{ki pacov Karmel Agijus
92. Smrdljiva gvajanska svinja Mohamed [ahabudin
93. Plja~ka{ novca Ujedinjenih nacija Hans Holtajus
94. Degenerisani majmun Bakone Dàstis Moloto
95. Retardirana ha{ka tuìteljka Hildegard Uerc-Reclaf
96. Ljubavnik Dèfrija Najsa Danijel Sakson
97. Jedna banana za Kofi Anana
100. Ha{ka instrumentalizacija la`nih svedoka
101. Rimokatoli~ki zlo~ina~ki projekat ve{ta~ke hrvatske nacije
102. Ubistvo mafija{kog premijera Zorana \in|i}a
103. Mafija ubila svog lidera
1032

Rimokatolicki Zlocinacki Projekat Vestacke Hrvatske Nacije LATINICA

Transféré par

Informations du document

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Rimokatolicki Zlocinacki Projekat Vestacke Hrvatske Nacije LATINICA

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Dr Vojislav [e{elj

Srpska radikalna stranka

CIP - Katalogizacija u publikaciji

3. Brozove zasluge za prodor katolicizma na istok

5. Formiranje hrvatske dr`ave na osnovu pogre{nog

6. Uzurpatori svetosti apostola Petra

10. ^edo nacisti~ke kolevke Racinger

11. Kvazireligijska manifestacija vatikanskih sposobnosti

3. Nervozni hrvatski biskupi po`uruju secesiju

III. Studija Nikole @uti}a o katoli~koj

9. Vitezovi} zna~ajniji ideolog od Star~evi}a

10. Rimokatoli~ki ekspanzionizam u osnovi

12. Katoli~ki sve{tenik Antun Koro{ec,

13. Progon bosanskohercegova~kih Srba

d) Paveli}ev plan za uni{tenje Srba na osnovu

2. Srpska dr`avotvornost uzro~nik hrvatskog kompleksa

3. Hrvati se ne}e smiriti

V. Gradi{}anski Hrvati kao relikt

2. Iseljavanje Hrvata u austrijsko-ugarski grani~ni prostor

3. Zapa`anja Feliksa Toblera o prvobitnom

a) Euforija gradi{}anskih Hrvata povodom an{lusa i njihov otpor

A. Jo{ o gradi{}anskim Hrvatima

VI. Kornvelova monografija o Piju XII

a) Za “ni`e rase” nema papskog blagoslova

b) Vatikansko sabotiranje otpora u Nema~koj

1. Klai}eva megalomanska kartografija

A. Falsifikovanje biografija hrvatske vlastele sa

2. Previranja u ugarskoj provinciji Slavoniji

4. Ugarska provincija Hrvatska na udaru Turaka

5. Hrvatske kultne li~nosti i doga|aji iz XVI veka

6. Slavonija i Hrvatska posle

B. Klai}eva sistematizacija bosanske istorije

II. Istorijske obmane Ferde [i{i}a

1. Proces okupljanja oko politi~kog imena Hrvati

b) [i{i}eve konstrukcije o dve Hrvatske

III. Fon Sidlandova sistematizacija hrvatskog

2. Srpska dr`avotvornost, glavni izvor

8. Dokazivanje da jeres nastala u pravoslavlju

9. Neistine o etni~koj strukturi Bosne i Hercegovine

B. Komparacija Mandi}evog pisanja i ozbiljnog

II. Kriti~ki pristup Nade Klai}

5. Klai}kino suprotstavljanje romanti~arskom zanosu

III. Raskorak ma|arske i hrvatske istoriografije

A. Rimokatoli~ki projekat ilirizma

B. Papska obmana zvana jugoslovenstvo

5. Glavni kroatizator dalmatinskih Srba

}) Negiranje etni~kih vrednosti celokupnog

V. Direktni ideolo{ki prethodnici genocidne

}) Negiranje celokupne srpske istorije i obra~un sa ilirizmom,

2. Rodona~elnik prava{ke ideologije Eugen Kvaternik

|) Pseudoistorijska bajka umesto realnog

f) Radi}eva formula jezi~kog razgrani~enja

5. Ma~ekova banovina kao priprema za

6. Ante Paveli} i ideologija hrvatskog usta{kog pokreta

j) Rehabilitacija Paveli}a u Tu|manovoj NDH

l) Paveli}eve manipulacije bogumilima

d`) Pripreme klerofa{ista za Drugi svetski rat

f) Klerousta{ka akcija pokatoli~avanja

h) Posebni oblici vatikanskog sadizma

k) Spisak najistaknutijih usta{a iz redova katoli~kog klera

2. Zbirka dokumenata Vladimira Dedijera

c) “Kristovo kraljevstvo”” Alojzija Stepinca

~) Katoli~ki sve{tenici, usta{ki dobrovoljci

3. Zbornik dokumenata Milana Bulaji}a o vatikanskoj