T! bao gi" và b#ng cách nào ng$"i Nh%t thoát ra kh&i qu' ()o t... http://chungta.com/PortletBlank.aspx/E87168AED88D45648F6...

T! bao gi" và b#ng cách nào ng$"i Nh%t thoát ra kh&i qu' ()o
t$ t$*ng c+a Trung Qu,c?
Cao Huy Thu!n 12/08/2010 02:49:07 PM

Nh!t B"n #ã ch$u "nh h%&ng c'a v(n hóa Trung Qu)c không thua gì Vi*t Nam. C+ng nh% & ta,
Kh,ng giáo #ã t-ng là khuôn vàng th%.c ng/c chính th)ng trong t% t%&ng c'a n%.c 0y. Nh%ng
ng%1i Nh!t #ã s.m ra kh2i qu3 #4o t% t%&ng c'a Trung Qu)c. H/ b5t #6u gi"i phóng t% t%&ng c'a
h/ t- bao gi1? B7ng cách nào? Do tr%1ng phái nào? B7ng l8 lu!n gì? 9ó là câu h2i mà tôi mong
nhi:u b4n s; cùng #<t ra v.i tôi, và bài vi=t này ch> là m?t câu tr" l1i r0t khiêm t)n.

Công vi*c c'a tôi, th!t v!y, r0t khiêm t)n: tôi ch> #/c m?t quy@n sách và trình bày l!p lu!n c'a tác
gi". Quy@n sách là m?t tác phAm có ti=ng và tác gi" là m?t giáo s% #4i h/c l-ng danh, & Nh!t c+ng
nh% trên qu)c t=. Xu0t b"n l6n #6u t4i Nh!t n(m 1952 và gây tranh lu!n sôi n,i sau #ó, quy@n sách
c'a Masao Maruyama, r0t bác h/c và khó #/c, #%Bc d$ch ra ti=ng Anh n(m 1974, rCi ti=ng Pháp
n(m 1996, khi ông m0t, d%.i nhan #:: "Essais sur l'histoire de la pensée politique au Japon"
("Lu!n v" l#ch s$ t% t%&ng chính tr# t'i Nh!t"). Gi.i h/c thu!t Pháp #<c bi*t chú 8 #=n l!p lu!n c'a
Maruyama, m?t l!p lu!n #?c #áo làm h/ ng4c nhiên: ng%1i Nh!t #ã thoát ra kh2i sD nô l* v(n hóa
#)i v.i Trung Qu)c tr%.c khi ti=p xúc v.i Tây ph%Eng. H/ #ã gi"i phóng t% t%&ng c'a h/ tD bên
trong, chF không ph"i d%.i áp lDc c'a bên ngoài. Hi*n #4i hóa trong t% t%&ng c'a ng%1i Nh!t #ã
diGn ra trong m?t quá trình tranh lu!n giHa các tín #C Kh,ng giáo v.i nhau, chF không ph"i giHa
h/ v.i "ánh sáng m.i" #=n t- Tây ph%Eng. Nói khác, hi*n #4i hóa trong t% t%&ng c'a ng%1i Nh!t
#ã x"y ra tr%.c khi Minh Tr$ hi*n #4i hóa n%.c Nh!t #@ b5t k$p Tây ph%Eng. Gi"i phóng t% t%&ng
#i tr%.c gi"i phóng chính tr$.

9ó là #i@m #<c bi*t mà ít ng%1i nói #=n, nh0t là & ph%Eng Tây. Tây ph%Eng %a làm ng%1i ta nghI
r7ng nguCn g)c hi*n #4i là #=n t- h/. 9ó c+ng là #i@m #<c bi*t mà chúng ta, ng%1i Vi*t Nam, nên
chú 8. Vì hai l;. M?t là: trong cùng m(t h) th*ng t% t%&ng +,n t- Trung Qu*c, t'i sao h. bi,t +/t
l'i v0n +" +1 ph2 +#nh, +1 hi)n +'i hóa, còn ta thì không? Hai là: t'i sao ta v3n l0y t% t%&ng Trung
Qu*c làm t% t%&ng c2a ta? N=u ta không thi=u nhHng cái #6u #@ suy nghI thì cái gì #ã không cho
phép ta làm cái vi*c mà Nh!t #ã làm hCi th= kJ 17-18, tFc là phê phán t% t%&ng chính th)ng tD
trong lòng t% t%&ng 0y, b&i nhHng tín #C c'a t% t%&ng 0y?

Ng%1i Nh!t không hEn gì ta #âu v: ph%Eng di*n tri=t l8: h/ c+ng không có nhHng l8 thuy=t gia
xu0t s5c. V!y mà h/ có #%Bc nhHng tr%1ng phái, nhHng tranh lu!n #%a d6n #=n sD thành hình m?t
t% t%&ng chính tr$ mang s5c thái #<c tr%ng c'a Nh!t. Quy@n sách c'a Masao Maruyama nghiên cFu
sD thành hình #ó. Ông #%a ra hai nhân v!t tiêu bi@u: Ogyù Sorai và Motoori Norinaga. Sorai
(1666-1728) là k=t tK c'a m?t quá trình #ánh giá l4i Kh,ng giáo, hay nói cho chính xác hEn là
T)ng Nho. Norinaga #i xa hEn, #" kích T)ng Nho, xây dDng c" m?t tr%1ng phái #: cao qu)c h/c.
Trong ph4m vi nh2 bé c'a bài này, tôi ch> có th@ gi.i h4n vào hai tác gi" #ó mà thôi, nh0t là Sorai.

!"i t#$ng xét l%i c&a Sorai: T"ng Nho

Kh,ng giáo du nh!p vào #0t Nh!t r0t s.m, cu)i th= kJ thF 4 sau Tây l$ch, và #<c bi*t #%Bc tôn qu8
nh0t d%.i th1i Tokugawa, nghIa là t- #6u th= kJ 17 #=n khi Minh Tr$ thi=t l!p l4i uy quy:n c'a Vua
n(m 1868. SL Nh!t xem kho"ng th1i gian #ó nh% là th1i hoàng kim c'a Kh,ng giáo. C+ng l4, #ó là
kho"ng th1i gian mà ng%1i Nh!t g/i là c!n #4i (kindai). H/ d$ch "modernisation" là c!n #4i hóa.
Th1i hoàng kim c'a Kh,ng giáo & Nh!t là th1i c!n #4i! Nh%ng t4i sao l4i hoàng kim?

L8 do thF nh0t là c0u trúc xã h?i và chính tr$ & Nh!t d%.i ch= #? phong ki=n Tokugawa có th@ so
sánh v.i c0u trúc & Trung Qu)c hCi Kh,ng giáo b5t #6u phát tri@n: #0t gi)ng nhau, mùa màng t%Ei
t)t nh% nhau. Nông dân th1i Tokugawa không #%Bc phép mang ki=m bên mình, ch> #%Bc s)ng v.i
#0t, tách bi*t r4ch ròi v.i giai c0p võ sI. Giai c0p võ sI l4i tách bi*t r4ch ròi v.i #0t #ai, t- giã #0t,

1 sur 14 20/10/10 21:54

T! bao gi" và b#ng cách nào ng$"i Nh%t thoát ra kh&i qu' ()o t... http://chungta.com/PortletBlank.aspx/E87168AED88D45648F6...

kéo nhau lên #ô th$ làm gia nhân cho các lãnh chúa. GiHa h/ v.i nhau, võ sI l4i tách bi*t r4ch ròi
thành #Mng c0p, tôn ty trên d%.i phân minh. C+ng sI nông công th%Eng nh% & ta, nh%ng "sI" (võ sI)
tách bi*t v.i ba giai c0p kia và tách bi*t giHa nhau, phân chia trên d%.i ch<t ch;, d%.i ph"i tuân
trên. T- trên cùng là 94i T%.ng Quân (Shogun) v.i các t%.ng quân ch% h6u chung quanh, cho #=n
các samourai th0p kém nh0t & d%.i, giai c0p võ sI th)ng tr$ tuy*t #)i trên ba giai c0p khác. Tôn ty
tr!t tD 0y tìm #%Bc nEi #4o l8 Kh,ng giáo 8 thFc h* tuy*t h"o #@ làm cE s& l8 thuy=t. N thFc h* 0y
th0m nhu6n kh5p xã h?i, vì các giai c0p & d%.i có khuynh h%.ng b5t ch%.c #4o l8 s)ng c'a giai
c0p trên #6u.

L8 do thF hai là Kh,ng giáo khoác b? áo m.i d%.i th1i T)ng nh1 tài ba sáng tác c'a Chu Hy, và
T)ng Nho #%Bc v$ Shogun #6u tiên c'a th1i Tokugawa là Ieyasu (1542-1616) #<c bi*t s'ng ái.
Tr%.c #ó, Kh,ng giáo ch> #%Bc qu"ng bá & ch)n cung #ình, bây gi1 T)ng Nho #%Bc ph, bi=n r?ng
rãi trong dân gian qua các th6y #C m& l.p d4y h/c trong qu6n chúng. ChMng ph"i ông 94i T%.ng
Quân này sính gì #4o l8, v(n ch%Eng. Ông bi=t ông #ã ngCi trên l%ng ngDa #@ #%Bc thiên h4, nh%ng
ông c+ng bi=t m0t thiên h4 nh% chEi n=u ch> cai tr$ v.i cái l%ng ngDa. T)ng Nho giúp ông chính
#áng hóa quy:n hành. C" m?t h/c phái Nh!t qu"ng bá t% t%&ng Chu Hy #%Bc ông tích cDc nâng
#O.

Nh%ng T)ng Nho là gì? Tr%.c h=t, d%.i m5t Sorai, #ó là m?t sD tr& v: nguCn, l0y g%Eng sáng c'a
n(m ông vua truy:n thuy=t th1i th%Bng c, (Nghiêu, Thu0n, Thang, V+, Chu Công) hBp v.i Kh,ng,
M4nh, làm kim ch> nam, #<t tr/ng tâm trên TF Th% (94i h/c, Lu!n ngH, Trung dung, M4nh TL)
thay vì Ng+ Kinh (Thi, Th%, LG, D$ch, Xuân Thu). ThF hai, #ó là m?t siêu hình h/c v-a #%Bc sáng
ch=, k=t n)i con ng%1i v.i v+ trK, l0p #i m?t lP tr)ng l.n trong t% t%&ng c'a Kh,ng giáo, quá thiên
v: m<t hình nhi h4. Toàn b? là m?t h* th)ng tri=t l8 ch<t ch; bao gCm c" #4o #Fc h7ng ngày c'a
con ng%1i lQn quan ni*m v: b"n th@ c'a v+ trK.

Tôi kh2i ph"i dông dài v: siêu hình h/c c'a Chu Hy, v: thái cDc, âm d%Eng, ng+ hành… Ch> nói
r7ng Chu Hy phát tri@n h/c thuy=t Lí và Khí c'a hai anh em h/ Trình, Trình H4o và Trình Di, lí là
ph6n siêu hình, khí là ph6n v!t ch0t, hai ph6n 0y không tách r1i nhau, hG có khí thì có lí, nh%ng lí
có tr%.c, khí có sau, lí có tr%.c c" khi có Tr1i 90t, nghIa là siêu vi*t v+ trK và muôn loài. M/i v!t
trong v+ trK #:u #%Bc t4o thành do sD hBp nh0t c'a lí và khí; lí là b"n ch0t c'a m/i v!t, khí là hình
th@ c'a mPi v!t. B"n ch0t c'a m/i v!t là gi)ng nhau vì cùng do lí mà ra, nh%ng d%.i ho4t #?ng c'a
khí, mPi v!t #:u d$ bi*t. Con ng%1i khác con v!t là vì v!y: b"n ch0t lí gi)ng nhau nh%ng nh!n khí
khác nhau, nên ng%1i làm ch' v4n v!t. C+ng v!y, giHa ng%1i v.i ng%1i c+ng khác nhau, vì tuy
bình #Mng v: b"n ch0t, v: lí, ng%1i này v.i ng%1i kia khác nhau v: khí, v: trình #?. Cho nên phàm
thánh khác nhau, thánh hi:n bAm thK khí trong, phàm phu bAm thK khí #Kc. V+ trK quan c'a Chu
Hy kéo dài #@ tr& thành l8 thuy=t v: b"n ch0t c'a con ng%1i. NEi mPi ng%1i v-a có "b"n ch0t
nguyên th'y" (lí) v-a có "b"n ch0t riêng"(khí). NEi thánh hi:n, "b"n ch0t riêng" trong su)t, hi@n l?
b"n ch0t trong su)t nguyên th'y. NEi phàm phu, b"n ch0t riêng vAn #Kc vì ham mu)n che l0p b"n
ch0t nguyên th'y. Cho nên "nhân dKc" #)i l!p v.i "thiên lí". T- chP vAn #Kc 0y, tính ác sinh ra.

Th= nh%ng… nhân chi sE tính b"n thi*n, tánh thi*n An sâu trong b"n tính c'a con ng%1i hEn tánh
ác, vì tánh thi*n là do lí mà ra, tánh ác là do khí mà #=n. Làm s4ch #%Bc nhHng y=u t) c'a b"n ch0t
riêng thì phKc hCi l4i #%Bc b"n ch0t nguyên th'y. Vì v!y, v0n #: là làm sao làm t)t hEn lên cái khí
riêng c'a mình: t0t c" luân l8 c'a T)ng Nho n7m trên #ó.

Làm sao? M?t là ph"i giáo dKc luân l8. Lí h/c thánh hóa #4o #Fc c'a Kh,ng h/c, #%a Kh,ng h/c
lên thành tôn giáo. Hai là ph"i dùi mài trí tu*: cách v!t trí tri. Tu thân là b%.c #6u tiên ph"i thDc
hi*n tr%.c khi t: gia, tr$ qu)c, bình thiên h4.

Tu t: tr$ bình, ta #ã t-ng h/c thu?c nh% cháo. Nh5c l4i là c)t #@ nói: t0t c" #:u l* thu?c vào luân l8,

2 sur 14 20/10/10 21:54

T! bao gi" và b#ng cách nào ng$"i Nh%t thoát ra kh&i qu' ()o t... http://chungta.com/PortletBlank.aspx/E87168AED88D45648F6...

t- v+ trK, thiên nhiên, #=n v(n hóa, l$ch sL. L$ch sL không có gì khác hEn là bài h/c v: luân l8, là
t0m g%Eng sáng v: luân l8. V+ trK không có gì khác hEn là ph"n ánh b"n tính c'a con ng%1i và b"n
tính #ó là thi*n vì lí là tuy*t #)i chân và thi*n. T- m?t quan ni*m siêu hình l4c quan v: b"n tính
c'a con ng%1i, T)ng Nho #i #=n m?t k=t lu!n v: luân l8 cDc kR khe kh5t, t0t c" #:u là luân l8, t0t
c" %.c mu)n c'a con ng%1i #:u b$ #<t d%.i tòa án c'a phán quan luân l8. N=u #ây là lInh vDc c'a
cá nhân thì chMng sao c"; v0n #: #<t ra là khi Nhà n%.c phóng tay lãnh #4o luân l8.

L8 thuy=t siêu hình l4c quan 0y r0t hBp v.i m?t xã h?i ,n #$nh nh% xã h?i Nh!t d%.i th1i
Tokugawa, tFc là th1i kR ti=p theo sau m?t kho"ng th1i gian #4i lo4n kéo dài t- th= kJ 15 #=n th=
kJ 17. L8 thuy=t #ó #em l4i quân bình trong dân chúng và #Cng thu!n trong xã h?i. Nh%ng xã h?i
#âu có #Fng yên mãi m?t chP, ,n #$nh #âu có b0t bi=n, tính l4c quan kh&i #6u th1i #4i Tokugawa
#âu có mãi mãi b:n vHng? C" m?t lo4t câu h2i b5t #6u #%Bc #<t ra, kh&i #?ng phong trào #<t l4i
v0n #:. Lí có th!t là b"n tính nguyên th'y c'a con ng%1i? Con ng%1i có th@ tD mình dSp b2 #%Bc
"nhân dKc" hay b5t bu?c ph"i dSp b2? Lí có ph"i là toàn n(ng #=n mFc cai tr$ t0t c"? Tu t: có th!t
s; #%a #=n tr$ bình? Nghi ng1 này ti=p theo nghi ng1 khác, r)t cu?c t0t c" h* th)ng d6n d6n tan rã
d%.i cách #<t l4i v0n #: c'a Sokô (1622-1685), Jinsai (1627-1705), rCi Ekiken (1630-1714) nh% là
nhHng nhà #4i Nho tiêu bi@u. H/ vQn & trong h* t% t%&ng c'a T)ng Nho, nh%ng h/ nghi ng1. M?t
câu nói c'a #C #* Ekiken bi@u tr%ng tình tr4ng #ó: "Th6y tôi càng tin mãnh li*t ch-ng nào vào t%
t%&ng c'a Chu Trình thì càng nghi ng1 m4nh m; ch-ng 0y". Quá trình #<t l4i v0n #: k=t thúc v.i
Sorai. Sorai là m& #6u c'a #o4n tuy*t. Th= gi.i trí thFc Nh!t bàng hoàng v.i nhHng l!p lu!n m.i
c'a ông, nh%ng r0t nhanh b$ ông thu hút.

Sorai xét l%i

9âu là m.i trong l!p lu!n c'a Sorai? Quan tr/ng nh0t là ph%Eng pháp nhìn và phân tích v0n #: c'a
ông. V.i ph%Eng pháp #ó, ông vQn #Fng trong h* t% t%&ng c'a T)ng Nho, nh%ng ông #ã suy nghI
v.i m?t cái #6u khác. Thú th!t, tôi không b$ h0p dQn vì n?i dung trong t% t%&ng c'a Sorai b7ng
ph%Eng pháp ông #ã dùng trong th1i #4i c'a ông. Hai tr%1ng hBp cK th@ sau #ây cho th0y cái nhìn
m.i c'a ông khi ông m.i b5t #6u hành trình xét l4i.

Tr%1ng hBp thF nh0t x"y ra n(m 1696 khi Sorai giúp vi*c cho m?t quan chFc l.n. M?t anh nông
dân cùng kh, b2 nhà, b2 vB, c4o #6u làm th6y tu d%.i tên Dônyû, dQn mS #i lang thang ki=m (n.
D/c #%1ng, bà mS b$ #au, anh chàng gLi mS t4i chP, tìm #%1ng lên kinh #ô. M<c dù bà mS #%Bc c%
dân & #0y ch(m nom và gLi tr" v: nguyên quán, anh chàng vQn b$ b5t v.i t?i ph4m "t- b2 cha mS".
Ông quan h2i 8 ki=n các nhà Nho c) v0n: tr$ t?i v.i hình ph4t gì? Lu!t nhà Minh không có chP nào
nói v: mKc này, lu!t l* b"n xF c+ng không có, các Nho gia #: ngh$ xem tr%1ng hBp Dônyû nh% ch>
là tr%1ng hBp ng%1i #i (n xin; 9i (n xin thì #âu có ph"i t- b2 cha mS? Hu)ng hC anh chàng #ã b2
vB tr%.c #ó m0y ngày mà vQn cung d%Ong mS già dù ph"i #i (n xin - m?t thái #? #áng khen, nh0t
là #)i v.i m?t ng%1i cùng kh,. VB thì b2, mà mS thì vQn c%u mang: v!y thì anh chàng có 8 #$nh b2
mS #âu? 9ó là l)i l8 lu!n hBp v.i tinh th6n T)ng Nho, cái gì c+ng dDa vào lí, lí #ó luôn luôn hi*n
di*n trong #6u con ng%1i và hi@n l? qua 8 #$nh #%a #=n hành #?ng.

Viên quan không b7ng lòng v.i l!p lu!n #ó. D%.i m5t ông, b2 cha mS là t?i không tha thF #%Bc, dù
con #i (n xin. Ông h2i 8 ki=n Sorai. 9ây là l6n #6u trong #1i, ông l!p thuy=t công khai: "N=u có
m?t n4n #ói x"y ra nEi nào #ó, ch5c ch5n nEi khác c+ng có nhi:u ng%1i #ói nh% v!y. B2 cha mS là
#i:u không t%&ng t%Bng #%Bc. N=u ta xét hành #?ng c'a Dônyû là nh% v!y và ph4t t?i, ta s; t4o ra
m?t ti:n l* mà tòa án các nEi khác s; xL theo. Nh%ng tôi nghI r7ng trách nhi*m dCn m?t ng%1i #=n
cái mFc tàn t* nh% Dônyû tr%.c h=t ph"i quy cho các quan #$a ph%Eng t- c0p th0p #=n c0p cao rCi
lên cao hEn và ngay c" lên cao hEn nHa. B&i v!y, t?i c'a Dônyû, n=u #em ra so sánh, là không
#áng k@".

3 sur 14 20/10/10 21:54

T! bao gi" và b#ng cách nào ng$"i Nh%t thoát ra kh&i qu' ()o t... http://chungta.com/PortletBlank.aspx/E87168AED88D45648F6...

Th%Bng c0p c'a Sorai khen ph"i. Ông cho phép Dônyû tr& v: nguyên quán và c0p d%Ong thóc g4o
#@ nuôi mS. L1i tD sD sau #ây c'a Sorai #áng ghi l4i nguyên v(n:

"T- thu& bé, tôi #ã s)ng & nông thôn; n(m 13 tu,i, tôi d1i #=n Kazusa và n=m #' mùi kh, cDc,
th0y #' m/i c"nh. Chính t4i vì tôi là dân quê mùa cKc m$ch, v-a chui ra kh2i nông thôn, nên tôi
m.i dám nói v.i quan l.n thF ngôn ngH mà ng%1i th%1ng không dám b5t ch%.c… T mãi trong
ph' chúa, ng%1i ta t0t nhiên nhiGm thói quen s)ng và suy nghI #@ tr& thành nhHng kU nói sao c+ng
#%Bc và tDu trung chMng bi=t gì. NghI cho k3, các quan l.n ho<c các qu8 t?c s)ng mãi trong #ó
chMng bi=t gì c" và chMng bao gi1 nói #%Bc câu gì khác v.i các 8 ki=n nghe #=n nhàm tai".

L1i tD sD #ó hé ra cho th0y 8 mu)n c"i cách chính tr$ c'a Sorai. Nh%ng quan tr/ng không kém là
cách nhìn v0n #: c'a ông. Nho gia nhìn m/i vi*c qua lí, gò bó t% t%&ng trên 8 #$nh ch' quan #ã
#%a Dônyû #=n hành #?ng #@ xem hành #?ng #ó "#áng khen" hay không. Sorai, #<t v0n #: trên
bình di*n khách quan, h%.ng v0n #: qua trách nhi*m chính tr$ c'a quy:n lDc #@ tha b,ng. 9úng
hay không, không ph"i là chuy*n #@ nói & #ây. Chuy*n #@ nói là cái nhìn #ã #,i. Phân bi*t hai lInh
vDc, khách quan và ch' quan, là m?t khía c4nh quan tr/ng trong ph%Eng pháp lu!n c'a Sorai.

Chuy*n thF hai l8 thú hEn nHa, gBi hFng cho nhHng tranh lu!n kéo dài #=n th= kJ 19. Sáng ngày
r7m tháng ch4p n(m 1702, dân chúng & kinh #ô ho"ng kinh khi nghe k@ 46 cDu samourai c'a lãnh
chúa Akô t0n công t% th0t c'a Kira Yoshinaka, c5t #6u ông này #@ tr" thù cho ch' c+. D% lu!n bàn
tán xôn xao v: thái #? ph"i #)i xL trong sD vi*c t)i quan tr/ng này vì nó liên quan #=n m)i quan h*
phong ki=n giHa ch' và t., n:n t"ng c'a ch= #? T%.ng Quân. SD vi*c c+ng #?ng #=n cE s& c'a
Kh,ng giáo trong ch-ng mDc luân l8 #Fc Kh,ng #<t ngang hàng quan h* ch' t. v.i b)n quan h*
khác, có tính cách t%, cha-con, vB-chCng, anh-em, b4n bè. Nho gia b)i r)i. Ph6n #ông #òi tha cho
các samourai. R)t cu?c, phán quan c'a T%.ng Quân xL nh% sau:

"N=u ta l8 lu!n theo các l8 do #ã thúc #Ay các samourai #ó hành #?ng, hành #?ng c'a h/ là thích
#áng vì h/ là nhHng ng%1i mà cu?c #1i là ng' trên chi=u, g)i trên g%Em, báo thù cho ch', gi=t kU
thù c'a ch' không #?i tr1i chung. Lu!t s)ng c'a samourai bu?c h/ không #%Bc tha thi=t v.i #1i
s)ng, c0m h/ nu)t nhKc. N=u ta l8 lu!n theo quan #i@m c'a lu!t pháp, ai làm trái lu!t #:u ph"i tr$
t?i. Dù các samourai #ã hành #?ng theo l1i tr)i tr(n c'a ch' c+, h/ #ã vi ph4m lu!t c'a Nhà n%.c.
T?i #ó #áng ph"i xL tr"m #@ làm g%Eng cho th= h* bây gi1 và mai sau. Hai quan #i@m #ó [l8 do và
lu!t pháp] có v; hoàn toàn trái ng%Bc nhau, nh%ng vQn có th@ s)ng chung v.i nhau mà không ph"n
l4i nhau. Ch> c6n, trên th%Bng #>nh, có m?t minh quân cai tr$ v.i nhHng c) v0n minh tri=t, làm sáng
t2 lu!t pháp và ban b) s5c l*nh, và & d%.i, có nhHng ch% h6u trung thành và nhHng samourai #4o
h4nh, x" thân theo tình c"m c'a mình, s)ng tr/n v.i ham mu)n, rCi sau #ó quy=t #$nh tuân theo
lu!t pháp, ch0p hành b"n án xét xL".

M?t l!p lu!n hàng hai, nh%ng cho phép áp dKng c" hai thF lu!t: lu!t c'a Nhà n%.c và lu!t c'a võ sI
#4o. Chuy*n #áng nói & #ây là sD phân bi*t giHa 8 #$nh & bên trong và lu!t pháp & bên ngoài báo
hi*u sD tan rã c'a l8 thuy=t v: lí, #<t t0t c" trên n:n t"ng luân l8, xem m/i nguyên t5c c'a lInh vDc
công #:u b5t nguCn & luân l8 cá nhân, tu thân vi b,n, tr$ n%.c là h!u qu" kéo dài.

Sorai c+ng k=t án nh% th=, nh%ng v.i m?t l!p lu!n khác, ch<t ch; hEn:

"SD vi*c 46 samourai tr" thù cho ch' chFng t2 r7ng các ng%1i này tôn tr/ng danh dD gi)ng nh% b0t
cF samourai chân chính nào khác. Hành #?ng trung thDc nh% v!y, #ã #ành h/ #i theo con #%1ng
mà b,n ph!n c'a h/ #ã v4ch ra, nh%ng sD lDa ch/n #ó ch> liên quan #=n h/, và, tDu trung, #ó là
m?t v0n #: có b"n ch0t riêng t%. 9)i v.i lu!t, thái #? #ó không ch0p nh!n #%Bc. N=u, bây gi1, ta
tuyên b) r7ng 46 ng%1i #ó có t?i mà l4i k=t án h/ m, bKng theo lu!t võ sI #4o c'a h/ thì các võ sI
0y có sB gì mà không m, bKng theo b,n ph!n trung thành c'a h/? Có th@ bi*n pháp #ó thích hBp

4 sur 14 20/10/10 21:54

T! bao gi" và b#ng cách nào ng$"i Nh%t thoát ra kh&i qu' ()o t... http://chungta.com/PortletBlank.aspx/E87168AED88D45648F6...

nh0t v.i ích lBi chung, nh%ng n=u ta vi ph4m ích lBi chung b7ng nhHng l!p lu!n v: ích lBi riêng
nh% th=, r)t cu?c s; không th@ làm lu!t gì #%Bc cho Nhà n%.c".

Khác nhau ch> & câu cu)i. Sorai c+ng công nh!n hành #?ng c'a các samourai là có cE s&, nh%ng,
b7ng m/i giá, ph"i h4n ch= sD công nh!n #ó vào lInh vDc t%, nh% là nhHng quan #i@m riêng t%, ch'
quan, cá nhân, khi các quan #i@m 0y trái v.i ích lBi chung, ho<c khi m?t luân l8 cá nhân tràn vào
lInh vDc công.

Phân bi*t hai lInh vDc công và t%, lãnh #$a c'a luân l8 và lãnh #$a c'a lu!t pháp, lãnh #$a c'a tu
thân và lãnh #$a c'a tr$ qu)c, t% t%&ng c'a Sorai nh5m vào m?t #i@m c(n b"n: chính tr$ hóa Kh,ng
giáo, #<t %u tiên trên y=u t) chính tr$. T- #i@m c(n b"n này, Sorai d6n d6n phá vO t0t c" ki=n trúc
c'a t% t%&ng T)ng Nho, v.i m?t ph%Eng pháp lu!n s5c bén, ch<t ch;.

9i@m kh&i hành c'a ph%Eng pháp #ó là: "nghiên cFu nhHng t- c, và nhHng câu c,". Sorai gây
dDng c" m?t h/c phái #i chuyên sâu vào nghiên cFu này. Ông nói: không hi@u chH cho #úng thì
không hi@u 94o #%Bc. T4i sao? T4i vì m?t ngôn ngH luôn luôn thay #,i theo th1i gian. N=u ta gi"i
thích nhHng tài li*u x%a theo nghIa c'a chH mà ta dùng ngày nay, có khi ta hi@u sai 8 c'a ng%1i
x%a. Tinh túy c'a nghiên cFu, ông nói, là khiêm t)n gi.i h4n vào vi*c tìm hi@u t- và sD vi*c. 9-ng
quan tâm #=n nhHng bi*n lu!n tinh t= v: b"n ch0t c'a #1i s)ng. CK th@, nghIa là gì? Là nghiên cFu
nhHng #$nh ch= và sD ki*n v(n hóa mà Nghiêu Thu0n #@ l4i cho th1i hoàng kim c'a Tam 9= H4,
Th%Eng, Chu. Thay vì TF Th% nh% Chu Hy xem tr/ng nh0t, Sorai #<t tr/ng tâm trên Ng+ Kinh, vì
theo ông, Ng+ Kinh diGn t" nhHng #$nh ch= và nhHng sD ki*n l$ch sL. Nghiên cFu c<n k; t-ng chH,
t-ng câu trong Ng+ Kinh #@ hi@u rõ cK th@ nhHng #$nh ch= c'a th1i th%Bng c,, xong rCi m.i b5t
qua Lu!n NgH #@ hi@u 8 nghIa thDc sD nhHng gì Kh,ng TL vi=t, chF không ph"i ch> hi@u Kh,ng TL
qua gi"i thích c'a ng%1i #1i sau. N=u Sorai s)ng vào th= kJ 19 & châu Âu ho<c th= kJ 20 & nhi:u
n%.c khác, ch5c ông s; nói: hãy hi@u Mác b7ng cách #/c thMng Mác, chF #-ng #/c qua chH nghIa
c'a nhHng ng%1i nhân danh ông.

MKc #ích mà Sorai nh5m #=n là gì? Là c5t #Ft sD liên tKc giHa Thánh nhân và ng%1i th%1ng và g4t
b2 d6n d6n tính ch' quan - mà ông g/i là "minh tri=t riêng t%" - nh1 chuy@n vi*c nghiên cFu t- lí
qua c, tD, c, ngH. Ông l!p lu!n th= nào?

Sorai l'p lu'n

Tr%.c h=t, 94o ch> bao gCm nhHng nguyên t5c liên quan #=n con ng%1i, chF không ph"i bao gCm
c" tr!t tD tD nhiên, liên quan #=n Nhân, chF không m5c m. gì #=n Thiên v.i 9$a. Khi ng%1i ta nói
#=n "94o Tr1i" là vì liên t%&ng #=n "#4o c'a Thánh nhân", th= thôi, chF chMng ai bi=t Tr1i là gì.
Tr1i là bí m!t, không th@ bi=t #%Bc. Thánh nhân sB Tr1i, kính Tr1i, nh%ng không bao gi1 nói r7ng
mình bi=t Tr1i là gì. Tr1i không ph"i là #)i t%Bng c'a hi@u bi=t, Tr1i là #)i t%Bng c'a kính sB. Các
ông #4i Nho gi"i thích "Tr1i là m?t th@ v.i Lí" là tán dóc, là "minh tri=t riêng t%". 94o, duy nh0t là
94o c'a Thánh nhân. 94o c'a Thánh nhân là gì?

Sorai phân bi*t tinh túy v.i n?i dung. Ông nói: Ng%1i xây dDng nên 94o là Nghiêu và Thu0n, mà
Nghiêu và Thu0n là vua. V!y 94o c'a Thánh nhân bao gCm duy nh0t 94o c'a chính quy:n, 94o
c'a N%.c. Và b&i vì Nghiêu Thu0n là vua, 94o c'a Thánh nhân c+ng #%Bc g/i là 94o c'a các Vua
Th1i X%a. 94o #ó có mKc #ích #em l4i thái bình cho N%.c. Trong tinh túy, 94o #ó có b"n ch0t
chính tr$: tr$ qu)c #@ bình thiên h4. Chính tr$ tách r1i v.i luân l8. Chính tr$ tách r1i v.i tu thân. Dây
liên k=t tu t: tr$ bình b$ ch<t #Ft.

Còn n?i dung là gì? Là lG, nh4c, lu!t và ngh* thu!t cai tr$, nhHng y=u t) mà các Vua Th1i X%a #ã
sáng ch=; Ngoài ra không có gì khác. 94o là khách quan và cK th@. LG, nh4c, lu!t, và ngh* thu!t cai
tr$ là nhHng #$nh ch= và sD ki*n v(n hóa c'a th1i th%Bng c,, không có liên quan gì #=n b"n tính

5 sur 14 20/10/10 21:54

T! bao gi" và b#ng cách nào ng$"i Nh%t thoát ra kh&i qu' ()o t... http://chungta.com/PortletBlank.aspx/E87168AED88D45648F6...

con ng%1i. N=u ta (n m<c nh% Nghiêu, nói n(ng nh% Nghiêu, c% xL nh% Nghiêu thì ta là Nghiêu,
chMng c6n nh1 v" gì #=n l8 thuy=t nhân chi sE tính b"n thi*n. Vì 94o không có liên h* ràng bu?c gì
c'a luân l8, bàn lu!n v: tính thi*n, tính ác là t)n n%.c b/t.

V!y thì n:n t"ng c'a 94o là sáng ch= c'a các Thánh nhân ho<c c'a các Vua X%a. Tuân theo 94o
c'a các Vua X%a là thi*n, không tuân theo là ác. 9=n cái mFc này, tôi nghI, các Vua Thánh nhân #ã
#%Bc Sorai siêu vi*t hóa, th6n linh hóa, nâng lên ngang Tr1i, thành #)i t%Bng tôn giáo. B&i v!y, trái
v.i Chu Hy cho r7ng con ng%1i có th@ tu thân #@ tr& thành thánh nhân, Sorai qu" quy=t ta có th@
h/c Thánh nhân nh%ng ta không bao gi1 thành Thánh nhân. Thánh nhân tách bi*t v.i con ng%1i,
m?t bên là t)i h"o, m?t bên là #6y nhân dKc, không thay #,i #%Bc.

Thánh nhân là t)i h"o, nên các #$nh ch= c'a h/ c+ng t)i h"o. Nh%ng nhHng #$nh ch= #ó không ph"i
là nhHng nguyên t5c b0t bi=n. Thánh nhân siêu vi*t, nh%ng nhHng nguyên t5c #ó không siêu vi*t
mà, trái l4i, b$ #i:u ki*n hóa theo th1i gian và không gian. Hi@u nh% v!y thì m.i hi@u #%Bc l$ch sL.
L$ch sL không ph"i là m?t chuPi dài th%&ng ph4t, mà là sD ki*n. SD ki*n là khách quan, bình chú là
ch' quan. Ch' quan thì y theo nguyên t5c. SD ki*n thì thay #,i. Ngôn ngH c+ng v!y. 9$nh ch= c+ng
v!y.

T- #ó, Sorai b5t qua chuy*n h/c. Ông nói: thu& #6u, ki=n thFc bao gCm vi*c h/c 94o c'a các Vua
X%a #@ tr$ qu)c. 94o c'a các Vua X%a là Ng+ Kinh. Bây gi1, h/c còn là quan sát càng r?ng càng
t)t các sD ki*n, không nhHng l$ch sL mà t0t c" các lInh vDc khác, v(n ch%Eng, lu!t pháp, quân sD,
k@ c" âm nh4c, nghIa là nhHng gì liên quan #=n v(n hóa. Ông g/i lInh vDc thF nh0t là công, lInh
vDc thF hai là t%. Quan ni*m c'a Sorai v: công và t% khá #?c #áo, c6n nói rõ thêm #@ hi@u 8 mu)n
chính tr$ hóa Kh,ng giáo #ã nêu lên t- #6u. Câu chuy*n sau #ây làm sáng thêm v0n #::

Hai samourai thông #Cng v.i nhau #@ l!t #, ch= #? t%.ng quân. Vi*c b4i l? vì anh này #i t) cáo
anh kia v.i nhà chFc trách. Th%&ng công cho anh #i t) cáo là vi*c mà d% lu!n ph"n #)i, vì ai c+ng
cho anh này là hèn, sao không tD tay chém phFt cái #6u c'a anh kia mà ph"i m%Bn tay Nhà n%.c.
Sorai không nghI th=. Ông th0y m?t duyên c. khác: n=u anh ta t) cáo vì trung thành v.i Nhà n%.c
thì sao? Ông nói: trong vi*c cai tr$ m?t n%.c, nhi:u khi nhHng b,n ph!n riêng t% ph"i tuân theo
nhHng nguyên do hBp l8, nh%ng n=u nhHng b,n ph!n #ó trái v.i tr!t tD công #=n mFc vi ph4m tr!t
tD công thì không #%Bc vi*n dQn b,n ph!n riêng t%.

Trong chuy*n v-a k@, c+ng nh% hai chuy*n tr%.c, "công" có nghIa là chính tr$, xã h?i, cái gì & bên
ngoài; "t%" là cái gì & bên trong, là cá nhân. Hi@u nh% v!y là #Cng nghIa v.i cách hi@u hi*n nay,
nh%ng không dG gì t% t%&ng "ti:n hi*n #4i" #i #=n chP #ó. Tr%.c hi*n #4i, ng%1i ta không th0y gì
ch)ng #)i, phân bi*t, giHa công và t%. Ông quan, #ã là phK mQu chi dân thì ông làm gì c+ng v-a là
quan v-a là phK mQu. C" cái n%.c c+ng là c'a ông. Phân bi*t giHa công và t%, và gi"i phóng cho
"t%", là công trình c'a hi*n #4i. Trong "ti:n hi*n #4i", không ph"i ng%1i ta hoàn toàn không có khái
ni*m gì v: công và t%, nh%ng ng%1i ta hi@u m?t cách khác, dDa trên luân l8. "Công" là t)t, là thi*n.
"T%" là x0u, là ác. Trong T)ng Nho, "công" là lí, "t%" là nhân dKc. Sorai c+ng #<t "công" tr%.c
"t%". Nh%ng ông không bác b2 "t%". Ng%1i c6m quy:n c+ng có quy:n có nhHng quan tâm t%.
Nh%ng ng%1i c6m quy:n chính #áng ph"i #<t quy:n lBi công trên quy:n lBi t%. Ch-ng #ó, t% t%&ng
c'a Sorai #ã là cách m4ng. Càng cách m4ng hEn nHa khi ông bênh vDc nhHng c"m thK tD nhiên c'a
con ng%1i, ch)ng l4i luân l8 gò bó c'a Kh,ng giáo.

T- #ó, sD phân bi*t công/t% trong Sorai #%a #=n sD phân bi*t giHa quy t5c và tính tD nhiên
(norme/nature). Ông vi=t: "Các #4i Nho hi*n t4i say s%a v.i nguyên t5c lí, các ngài m& mi*ng ra là
toàn luân l8, b,n ph!n, thiên m*nh, nhân dKc. MPi khi nghe v!y, tôi buCn nôn #=n nPi ph"i ch4y #i
nEi khác c6m )ng sáo mà th,i". 9-ng thay #,i tính tD nhiên c'a con ng%1i, phát tri@n cá tính c'a
mPi ng%1i, gi"i phóng cá tính #ó ra kh2i luân l8 chi hC dã gi", h/c phái c'a Sorai thu hút không

6 sur 14 20/10/10 21:54

T! bao gi" và b#ng cách nào ng$"i Nh%t thoát ra kh&i qu' ()o t... http://chungta.com/PortletBlank.aspx/E87168AED88D45648F6...

bi=t bao nhiêu là tr(m hoa trong h?i tr%1ng c'a ông.

Sau l$ch sL, sau chính tr$, #=n l%Bt v(n ch%Eng c+ng #%Bc ông gi"i phóng ra kh2i luân l8. Kinh Thi,
theo ông, không c)t khuy=n thi*n tr-ng ác. "Có r0t nhi:u bài thE nhá nhem #4o #Fc trong #ó.
NhHng bài thE 0y, n=u Chu Hy bình chú là #ã #%Bc sáng tác #@ tr-ng ác, thì tôi qu" quy=t ng%Bc l4i
r7ng #ó là nhHng bài thE sáng tác #@ #%a vào #%1ng tr5c n=t h% thân. Tuy*t #)i không có gì khác
giHa nhHng bài thE trong Kinh Thi và nhHng tác phAm v: sau. Ph"i #ánh giá nhHng bài thE trong
Kinh Thi nh% là nhHng bài thE và ch> là nhHng bài thE". ThE là #@ diGn t" tình c"m c'a con ng%1i,
do #ó thu?c v: lInh vDc t%.

Tóm l4i, trên t0t các v0n #: c(n b"n, Sorai phá vO thành trì Kh,ng giáo tuy vQn & trong Kh,ng
giáo. M?t t% t%&ng tr,i d!y nh% v!y, #%Bc trí thFc h%&ng Fng, gây nên thanh th=, t0t ph"i có cE s&
xã h?i. CE s& xã h?i này t0t không ph"i n:n t"ng trên #ó tri:u #4i Tokugawa xây dDng quy:n hành
lúc #6u. V!y #ó là cE s& xã hôi gì?

7 sur 14 20/10/10 21:54

T! bao gi" và b#ng cách nào ng$"i Nh%t thoát ra kh&i qu' ()o t... http://chungta.com/PortletBlank.aspx/E87168AED88D45648F6...

C( s) xã h*i c&a t# t#)ng Sorai

Trong 80 n(m #6u c'ng c) quy:n lDc, ,n #$nh xã h?i, ti=p theo m?t th1i gian cDc lo4n, tri:u #4i
T%.ng Quân Tokugawa #ã l0y T)ng Nho làm h* 8 thFc, c5t #Ft m/i liên l4c v.i bên ngoài, bi*t l!p
v.i th= gi.i, b= môn t2a c"ng. Xã h?i #%Bc ,n #$nh th!t #0y, nh%ng v.i th1i gian xã h?i nào mà
không bi=n chuy@n?

Tr%.c h=t là bi=n chuy@n v: v(n hóa. T%.ng Quân thF n(m, Tsunayoshi, ra s5c l*nh bu?c các
samourai ph"i h/c v(n ch%Eng chH nghIa, ngoài phép t5c lG nghIa trên d%.i. N c'a T%.ng Quân là
dDng lên m?t chính quy:n nho sI. Kh,ng Mi=u #%Bc xây & Ph' chúa, Edo, giáo dKc #%Bc m&
mang, thE phú #%Bc diGn gi"ng kh5p nEi, chúa tôi hC hOi #àm lu!n chH nghIa trong các h?i tr%1ng,
nhà nhà vang d?i thánh #i@n Kh,ng M4nh. 9%Bc T%.ng Quân yêu chu?ng, khuy=n khích, thE và
ngh* thu!t phát tri@n r0t nhanh, tr, ra thành nhi:u tr%1ng phái #?c l!p, tranh #ua nhau ph"n Fng l4i
truy:n th)ng. Bashô xu0t hi*n trong thE. hài cú phô s5c. V(n ch%Eng b5t #6u có d0u hi*u hi*n thDc
v.i Saikaku mô t" th= gi.i (n chEi & Edo. K$ch ngh* vKt tr%&ng thành, m& ra cho gi.i th$ dân có
ti:n thú tiêu khi@n m.i. H?i h/a khoác áo t%Ei mát, c&i m& hEn, #áp Fng th$ hi=u m.i c'a gi.i (n
chEi. Tóm l4i, trong m/i lInh vDc c'a v(n hóa, tính sáng t4o n"y n&, #Em bông k=t trái.

NhHng hình thái v(n hóa m.i #ó #em vui #=n cho #1i s)ng tr& nên tho"i mái hEn c'a dân th$ thành,
nh%ng r)t cu?c l4i b$ dân th$ thành bi=n #,i, và dân th$ thành & #ây, #<c bi*t là & ba thành ph) l.n
nh0t, Edo, Kyôto, Osuka, là giai c0p m.i #ang lên, nh1 kinh t= m& mang. Có ti:n, h/ phung phí
ti:n vào nhHng chuy*n (n chEi quá l), v(n hóa r)t cu?c rCi c+ng l) l(ng. PhK nH di*n r0t sang, b5t
ch%.c các cô gái & khu (n chEi, áo qu6n #5t ti:n t- ngoài #=n trong, ph0n son l%Bc là cDc kR #2m
#áng, tr%Eng c'a trên kh5p thân hình, m*nh phK phu nhân ngày x%a n7m mE c+ng không dám th=.
Gi.i samourai b5t ch%.c theo. Tr%.c, các v$ 0y không có c" chi=u tr"i nhà. Bây gi1, nhà cao cLa
r?ng, áo lKa xênh xang, #6u ch"i d6u, g%Em n4m vàng b4c, kU d%.i (n di*n không thua b!c trên, k@
c" các chú võ sI trU h6u h4 trong các gia trang, xa hoa hPn t4p.

D%.i #ã v!y, trên kh2i nói. Cách (n, cách &, cách #6y t. gia nhân h6u h4, cung phKng, bái r%.c mPi
khi ra #%1ng, nghi lG #ám c%.i, #ám tang hoành tráng không thua gì ch)n cung #ình, nh0t cL nh0t
#?ng ti:n vung nh% n%.c.

Các chP (n chEi phCn vinh nh% trúng s), ban ngày là thiên #%1ng, ban #êm là l4c cung, gi.i võ sI
c+ng lân la #=n n=m mùi, c" trên lQn d%.i. Vn chEi #ã tr& thành mKc tiêu c'a #1i s)ng, m/i quan
tâm khác, nh0t là chính tr$, tan bi=n trong #6u, #6u ai còn tE t%&ng #=n #,i m.i v.i c"i t,, t%.ng
quân ch> c6n kín #áo t<ng m?t nhát g%Em. Nh0t trí, võ sI và giai c0p th$ dân m.i giàu cùng vui
chEi, cùng h%&ng thK m?t th1i #4i thanh bình, v(n hóa phát tri@n, chính tr$ ,n #$nh, #>nh cao nh0t
c'a tri:u #4i Tokugawa.

Nh%ng #ó là b? m<t phCn vinh & bên ngoài. T bên trong, bi=n #,i cF âm th6m ti=n t.i, b%.c t-ng
b%.c ch!m nh%ng ch5c n$ch, phá h'y d6n d6n quy:n lDc c'a ch= #? phong ki=n Tokugawa dDa trên
sD phân chia giHa giai c0p võ sI v.i ba giai c0p kia. B5t #6u là bi*n pháp th" l2ng vi*c phong #0t
cho ch% h6u và tình tr4ng các võ sI t!p trung v: thành ph). 9<c #i@m c'a ch= #? phong ki=n là k=t
hBp quy:n lDc và s& hHu #0t #ai. Bây gi1, tách r1i quy:n lDc ra kh2i vi*c qu"n tr$ trDc ti=p #0t #ai
tFc là #ào mC cho c" ch= #?. Anh ch% h6u #%Bc phong #0t còn có chút liên h* v.i #0t thông qua #0t
#%Bc phong và phAm v!t ph"i c)ng cho th%Bng c0p, nh%ng bây gi1, #)i v.i ph6n #ông gi.i võ sI,
toàn là võ sI c0p d%.i c", chút liên h* v.i #0t #ai #ó ch> còn tính cách r0t t%Bng tr%ng qua vi*c
h%&ng l%Eng trên thóc c'a nông dân n?p. Ch%a h=t, Nhà n%.c #ã b5t #6u #úc ti:n, kinh t= b5t #6u
#i vào kinh t= ti:n t*, mà ti:n thì càng ngày càng ph"i #úc thêm #@ tr" l%Eng cho các samourai càng
ngày càng t!p trung v: kinh #ô và thành ph). 91i s)ng c'a các samourai lúc tr%.c dDa trên lBi tFc

8 sur 14 20/10/10 21:54

T! bao gi" và b#ng cách nào ng$"i Nh%t thoát ra kh&i qu' ()o t... http://chungta.com/PortletBlank.aspx/E87168AED88D45648F6...

c'a #0t, vHng ch5c, bây gi1 dDa trên ti:n càng ngày càng m0t giá. 9=n nhà th,, #âu có vác thóc #i
theo #@ tr" cho các em? Ti:n #âu #@ xài sang?

T%.ng Quân Tsunayoshi hào phóng h!u #ãi ch% h6u và võ sI #%Bc m?t th1i phCn vinh, nh%ng sau
ông, khó kh(n v: kinh t= và ti:n t* tr& thành b0t tr$, ngân sách Nhà n%.c cF chi b?i thu. Các T%.ng
Quân không có bi*n pháp gì khác ngoài vi*c cF #úc thêm ti:n, c" ti:n vàng ti:n b4c. Càng #úc, giá
càng lên, samourai càng c4n túi, ti:n càng #, xô chui vào h6u bao c'a gi.i th%Eng nhân. Võ sI #em
thóc ra #,i ti:n, ban #6u #,i ra ti:n vàng, sau ti:n vàng m0t giá, #,i ra ti:n #Cng #@ tiêu hàng ngày.
G4o cEm m5m mu)i ngày nào c+ng ch-ng 0y, không gi"m, mà ti:n #Cng thì khan, có nghIa là ti:n
#Cng lên giá, võ sI càng túng. Các T%.ng Quân gi"i quy=t b7ng cách #úc ti:n "n<ng", giá g0p m%1i
l6n #Cng ti:n c+. Nh%ng dân không %a ti:n 0y, không ch$u dùng, chính quy:n ép m0y c+ng không
#%Bc, d/a n4t c+ng b7ng th-a. 9=n m?t lúc thì chuy*n l4 5t ph"i x"y ra: dân không nghe nHa.
T%.ng Quân ch=t giHa cEn hPn lo4n ti:n t*, nào vàng, nào b4c, nào #Cng mà tJ h)i cF thay #,i b0t
th%1ng, ch%a k@ vàng b4c c+ng bi=t tìm #%1ng v%Bt biên ra kh2i n%.c, #$nh c% nEi nào #5t giá hEn.

Tình tr4ng b0t lDc kéo dài cho #=n T%.ng Quân thF 8, Yoshimune (1684-1751). Ông này áp dKng
m?t chính sách kh5t kh,, gi"m chi, gi"m tiêu, t- T%.ng Ph' #=n dân chúng. Nh%ng tình tr4ng vQn
không khá, Nhà n%.c phá s"n, không #' ti:n #@ tr" l%Eng cho ch% h6u. R)t cu?c, #@ cFu nguy, ông
ph"i nu)t nhKc dùng #=n m?t bi*n pháp cùng #%1ng: bu?c các ch% h6u (daimyô) có m?t lBi tFc
b7ng ho<c cao hEn 10 000 koku ph"i bi=u ông m?t "t<ng phAm b7ng thóc" t%Eng Fng v.i 1% c'a
lBi tFc. Ng%Bc l4i, ông miGn cho h/ m?t nLa nghIa vK ph"i & kinh #ô. Ch= #? phong ki=n & Nh!t
bu?c ch% h6u ph"i thay #,i chP &, m?t nLa th1i gian & #$a ph%Eng, m?t nLa th1i gian & kinh #ô.
Bây gi1 c?t trK phong ki=n 0y sKp #, (t- 1722 #=n 1730) ch> vì khó kh(n ngân sách.

H/a vô #En chí, kh, vì chuy*n ti:n, võ sI còn kh, vì chuy*n thóc. Giá thóc cF tKt, rCi #=n n(m
1728 thì rEi tõm vì… quá #%Bc mùa. Nh%ng giá g4o cEm m5m mu)i thì không tKt mà cF th(ng
thiên. Ti:n thì túi rPng mà (n chEi x" láng thì quen thói, võ sI không tr& v: l4i #%Bc nHa v.i th1i
yên ngDa thanh g%Em, d6n d6n l* thu?c vào gi.i ngân hàng, gi.i cho vay, ph0t lên giàu sK nh1 khai
thác tJ h)i lên xu)ng giHa vàng và b4c, nh1 giá hàng c'a v!t phAm tiêu dùng lên v/t nh% pháo
bông. 9Cng th1i, chính sách xây nhà, nh0t là sau nhHng thiên tai, t4o ra b,ng l?c béo b& cho các
nhà th6u, cho các tay buôn gP.

Ch%a bao gi1 gi.i th%Eng gia th%Bng phong #=n th=! Tr!t tD trên d%.i giHa hai giai c0p, võ sI và
phú th%Eng, #"o ng%Bc, tr1i n7m d%.i, #0t & trên. Ch% h6u cao c+ng nh% ch% h6u th0p cúi r4p #6u
tr%.c phú th%Eng #@ xin ân hu*, xin tha nhHng lPi #ã ph4m, xin kh0t nB, xin vay thêm ti:n #@ ti=p
tKc xa hoa. Tr%.c, võ sI x%ng hô tr$ch th%Bng v.i th$ dân; bây gi1, g<p phú th%Eng #:u ph"i g/i
"ngài" nh% nhau, ngài này v.i ngài kia, bình #Mng. Tr%.c m5t phú th%Eng, khách hàng là khách
hàng, ai c+ng nh% ai, g%Em #eo bên hông hay không c+ng v!y. H/ nói: võ sI có g%Em, ta #ây có
gái geisha, ai làm ai lác m5t? H/ l4i nói: g%Em chém #6u #%Bc, nh%ng chém ti:n thL coi! Ti:n vào
là g%Em tè ra n%.c!

Tuy nhiên… tuy nhiên c+ng ph"i nói #i:u này: t0t c" gi.i
phú dân v-a ph0t lên 0y #:u (n bám vào quy:n lDc phong
ki=n, t0t c" #:u là "t% b"n th%Eng gia" chMng có kh" n(ng gì
sáng t4o ra nhHng ph%Eng thFc s"n xu0t m.i, ph6n #ông
làm giàu ch> nh1 cho vay n<ng lãi m?t cách hBp pháp.
N%Eng vào quy:n lDc phong ki=n mà ph0t, ph0t lên nh1 hút
máu t- thu= c'a nông dân n?p cho lãnh chúa, ki=p giàu c'a
h/ r0t mong manh. H/ 8 thFc chF: T%.ng Quân n,i gi!n là
h/ #i #1i. Cho nên, (n chEi cho h" là tri=t l8 s)ng, v0t ti:n
vào thanh lâu nh% v0t rác, y=n ti*c hEn cung #ình, xe ngDa

9 sur 14 20/10/10 21:54

T! bao gi" và b#ng cách nào ng$"i Nh%t thoát ra kh&i qu' ()o t... http://chungta.com/PortletBlank.aspx/E87168AED88D45648F6...

l6u son tang bCng ph> chí. T0t c" gi.i phú th%Eng #ó không t4o ra n,i cái bóng m1 c'a "giai c0p
trung l%u", "bourgeois", #6u óc chMng có chút l8 t%&ng gì t%Eng tD gi.i doanh nhân #Cng th1i lúc
0y & bên kia tr1i Âu nh% Weber mô t".

SI nông công th%Eng… v$ th= t%Eng quan giHa sI và th%Eng là nh% v!y. Còn c?t trK thF hai c'a ch=
#? phong ki=n - nông dân - thì sao? Thì âm th6m ch$u #Dng, nh% ch$u #Dng t- bao th= kJ.

T- #6u, các T%.ng Quân Tokugawa #ã nghI ra m/i bi*n pháp #@ thu thu=, thu= là cE s& kinh t= c'a
quy:n lDc h/ n5m. M/i bi*n pháp #:u t)t dù xâm ph4m vào #1i s)ng riêng t%, (n u)ng m<c ng'…
Nông dân ph"i (n th= nào? Vn ng+ c)c h4ng bét, ít g4o. U)ng làm sao? C0m uông sakê, c0m u)ng
trà. M?t trà m?t r%Bu, hai thF 0y c0m. M<c sao #ây? Cho phép m<c áo bông, nh%ng c0m #Kng #=n
v"i sang, dù #@ làm c, áo ho<c th5t l%ng cho #Sp. TrCng tr/t th= nào? 9@ dành #0t mà trCng ng+
c)c, không #%Bc trCng thu)c lá. Còn vB con phu thê, cái thF ba l(ng nh(ng 0y, tha hC chF? Lu!t
d4y: #%Bc rQy vB khi vB không s(n sóc chCng #àng hoàng, khi vB có thói u)ng trà nhi:u quá, thích
vui chân d4o chEi nEi này nEi n/. Ng%Bc l4i, dù vB x0u nh% ma lem mà sLa túi nâng kh(n t%Em t0t
thì ph"i th%Eng yêu h=t mDc.

T0t c" nhHng c0m kW r(n b"o #ó #:u #%Bc lu!t quy #$nh. Và lu!t phê: nh% th= thì nông dân s; có
m?t #1i s)ng yên lành, vô t%, sau khi #ã làm xong nghIa vK n?p thu=. Gi" dK nh% có anh nông dân
nào ch$u c%1ng hào ác bá không n,i, mu)n b2 làng mà #i, qua s)ng làng khác, #%Bc ch(ng? 9%Bc
chF! Tho"i mái, sau khi #ã n?p thu= không thi=u m?t h4t thóc.

Xy, nông d6n âm th6m… Nh%ng có cái gì mà không bi=n #,i, k@ c" cái âm th6m ch$u #Dng c'a anh
nông dân? Kinh t= th%Eng m4i, kinh t= ti:n t* phát tri@n vào t!n nông thôn, "nh h%&ng lên #1i s)ng
c'a nông dân. Vi*c thu thu= càng ngày càng khe kh5t vì gi.i võ sI càng ngày càng nghèo túng.
Kinh t= #,i chác, #,i thóc l0y hi*n v!t nh%1ng chP cho ti:n, khí cK trao #,i. Nh%ng "nh h%&ng kinh
t=, dù l.n, c+ng không l8 thú b7ng "nh h%&ng v(n hóa, cái thF v(n hóa (n chEi xa x> c'a phú dân
thành th$. B$ si=t ch<t #' thF trong #1i s)ng riêng t%, anh nông dân r%.n c, tìm chút không khí t%Ei
mát b7ng cách b5t ch%.c (n chEi & th$ thành, m<c cho T%.ng Quân ban thêm s5c l*nh nh5c nh&
b,n ph!n (n m<c ng' ngh>. Nông dân gánh trên vai hai thúc bách mâu thuQn: vai này nh5c thu=
n<ng hEn, vai kia xúi d4i (n chEi chút #>nh. H!u qu" t0t nhiên là th=: giHa nông dân và lãnh chúa
"#$a ch'", h!n thù chCng ch0t.

9ã th=, thâm nh!p c'a t% b"n th%Eng m4i vào nông thôn t0t ph"i #%a #=n vi*c thu hút #0t #ai vào
quy trình ti:n t*. Trên nguyên t5c, #0t #ai trCng tr/t c0m không #%Bc mua bán; nh%ng lu!t #ó b$ c"
tr(m bi*n pháp vô hi*u hóa. R)t cu?c, m?t m<t, trên nguyên t5c, #0t b$ t!p trung; m?t m<t, trên
thDc t=, #0t b$ phân tán. Nông dân, cùng #%1ng, ch> còn có cách duy nh0t thôi, quá quen thu?c
trong l$ch sL, là n,i lo4n. T- 1704 #=n 1735, #=m sE sE 40 vK n,i lo4n, g0p #ôi so v.i tr%.c. 9=n
1750 thì tình tr4ng nông dân bi #át #=n mFc #e d/a c" ch= #? phong ki=n.

BFc tranh xã h?i k@ trên #%a #=n nh!n #$nh gì? 9àng sau l.p son tráng l* c'a v(n hóa th1i
Tsunayoshi (th%1ng g/i là v(n hóa Gensoku) dâng lên, & thành ph) c+ng nh% nông thôn, m?t thái
#? ch)ng #)i, nEi này tiêu cDc, nEi kia tích cDc, t0t c" hBp l4i thành n%.c th'y tri:u làm nFt #ê, #Ay
ch= #? phong ki=n #=n chP ph"i xét l4i. Nh%ng ch)ng #)i, tiêu cDc ho<c tích cDc, #:u không #'
m4nh #@ #!p vO ch= #?. Dù lung lay, phong ki=n Tokygawa vQn tCn t4i. Nói cách khác, #ây #úng là
tình tr4ng chuy@n ti=p, giao th1i. 9úng là b)i c"nh xã h?i #@ Sorai "chính tr$ hóa" Kh,ng giáo.

Th!t v!y, n=u xã h?i vHng ch5c, ,n #$nh, m?t t% t%&ng xét l4i s; không có chP #Fng, tâm l8 con
ng%1i lúc #ó ai c+ng th0y l4c quan. Ch> khi nào xã h?i bi=n #,i, giai c0p th)ng tr$ c"m th0y b$ #e
d/a, khi #ó m?t vài #6u óc nh4y bén m.i c"m th0y có kh'ng ho"ng, m.i #<t v0n #: t% t%&ng chính
tr$ lên hàng #6u. Nh%ng, m<t khác, n=u xã h?i tham nh+ng, nh6y nhKa, xáo tr?n #=n mFc vô

10 sur 14 20/10/10 21:54

T! bao gi" và b#ng cách nào ng$"i Nh%t thoát ra kh&i qu' ()o t... http://chungta.com/PortletBlank.aspx/E87168AED88D45648F6...

ph%Eng cFu chHa thì ho4t #?ng trí thFc c+ng b6y nh6y, nhem nhu)c, l0p li=m rPng tu=ch trong phê
phán b7ng ti=u lâm v.i ngK ngôn. Chính & giHa hai tình tr4ng #ó, hai gi.i h4n #ó, m?t t% t%&ng
chính tr$ có tính chi=n #0u, có kh" n(ng #)p chác v.i thDc t4i, m.i có th@ tr,i d!y. Sorai #úc k=t
#%Bc t% t%&ng c'a ông, ch)i t- l4c quan c'a T)ng Nho, "chính tr$ hoá" Kh,ng giáo", chính là nh1
ông #ã s)ng & giHa hai gi.i h4n 0y. Sorai là "nhà t% t%&ng v: kh'ng ho"ng" l.n #6u tiên mà xã h?i
Tokugawa #ã s"n xu0t. Bênh vDc ông hay ch)ng l4i ông, trí thFc sau ông #:u là con #U c'a ông,
b&i vì #:u ch$u "nh h%&ng vô cùng l.n c'a ông, nh0t là trên m<t ph%Eng pháp.

Sau Sorai: Norinaga

Sau Sorai, m?t h/c phái khác xu0t hi*n, ch= ngD th= gi.i trí thFc c'a Nh!t: h/c phái "nghiên cFu
qu)c h/c" mà ch' x%.ng là Motoori Norinaga (1730-1801). Hai ông khác nhau nh% hai thái cDc,
nh%ng ông này có th@ #%Bc xem nh% sBi dây n)i dài c'a ông kia trên m<t l!p thuy=t. H/c phái
"nghiên cFu qu)c h/c" #" kích Kh,ng giáo t!n c?i rG, thay th= b7ng vi*c #: cao l$ch sL và v(n h/c
c'a Nh!t. H/ nói: Thánh nhân ho<c Vua X%a c'a Tàu là Vua và Thánh nhân c'a Tàu, b&i v!y giáo
hu0n c'a h/ chMng thích hBp gì #@ hi@u #<c #i@m riêng c'a l$ch sL Nh!t. Thay vì Thánh 0y và Vua
0y, Norinaga #: cao các v$ th6n #ã t4o ra n%.c Nh!t. Thay vì thánh #i@n c'a Tàu, ông #%a ra thi và
th%, #6y diGm l*, #ã k@ chuy*n nguCn g)c, #ã sinh thành ra v(n hóa c'a n%.c ông. Ta có th@ #oán
tr%.c: h/c phái "nghiên cFu qu)c h/c" góp ph6n t4o ra cE s& 8 thFc h* cho phong trào phKc h%ng
l4i quy:n c'a Vua #ã b$ T%.ng Quân t%.c #o4t, và, sau #ó, c'a ch' nghIa dân t?c #ã #%a n%.c
Nh!t #=n chi=n tranh. Chuy*n #ó không nói & #ây. T #ây chuy*n #@ nói là: qua t% t%&ng c'a Sorai
và Norinaga, chính tr$, l$ch sL và v(n ch%Eng, tr%.c #ây b$ Kh,ng giáo bu?c ch<t thành h* th)ng,
bây gi1 b$ tách bi*t ra v.i nhau. T- sD tách bi*t #ó, 8 thFc v: hi*n #4i manh nha. Tuy v!y, l$ch sL
vQn luôn luôn #òi h2i ph"i c5t nghIa. Ph"i gi"i thích cho b7ng #%Bc 8 nghIa An n0p sau các sD ki*n.
Không còn là t0m g%Eng luân l8 nHa thì nó là cái gì? Cái gì còn giH mãi hoài ni*m v: m?t quá khF
hài hòa #ã m0t? Y.c mu)n tìm l4i sD th)ng nh0t nguyên th'y giHa quy:n lDc và lG nghi, sD g6n g+i
giHa ng%1i và th6n, s; #%a #=n vi*c thành l!p chính quy:n Minh Tr$, #<t cE s& trên cá nhân c'a
Thiên Hoàng, ng%1i n5m m/i uy quy:n, ng%1i có nguCn g)c th6n linh, nh% thu& tr%.c.

Nh%ng tr%.c khi #i #=n k=t lu!n #ó, hãy tr& v: v.i m)i liên h* giHa Sorai và Norinaga. Có th@ nói
là có liên h* không, khi Norinaga ch> trích h/c thuy=t c'a Sorai là vQn còn nô l* t% t%&ng c'a Tàu?
Có th@. 9ó là liên h* v-a #)i ngh$ch v-a ti=p n)i.

Tr%.c h=t là v: v0n #: th6n #4o & Nh!t. Sorai không nói gì v: th6n #4o. Và #úng là ông #ã nâng
các Thánh nhân và các Vua X%a c'a Trung Qu)c lên hàng th6n thánh, #)i t%Bng c'a tín ng%Ong.
H/c phái c'a Norinaga nói: h4 b* Lí, nh%ng sùng bái Thánh nhân c'a Tàu, nh% v!y là Sorai m.i #i
#%Bc nLa #%1ng. Hu)ng hC, cái nhìn c'a Sorai v: Vua X%a tDu trung vQn là cái nhìn chính tr$: m?t
uy quy:n chính tr$ #âu có ví #%Bc v.i uy quy:n c'a th6n linh? Uy quy:n chính tr$ b$ h4n ch= trong
th1i gian và không gian, th1i gian #ó là th%Bng c,, không gian #ó là n%.c Trung Hoa. CDc kR
nghiêm kh5c, h/ vi=t: "Ng%1i ta g/i 94o là nhHng gì do Thánh nhân l!p ra. Nh% v!y, cái mà ta g/i
là 94o c'a ng%1i Trung Hoa, trong 8 #$nh sâu thMm nh0t, gi.i h4n vào hai vi*c: m?t là #i xâm
chi=m lân bang, hai là không #@ cho lân bang xâm chi=m". Chính tr$ chMng ph"i là nh% v!y sao? L8
lu!n c'a Sorai b$ l!t ng%Bc. Sorai nói: 94o là tuy*t #)i vì #ó là sáng t4o c'a Thánh nhân. Phái
Norinaga nói: chính vì #ó là sáng t4o c'a Thánh nhân nên nó ch> có giá tr$ v.i ng%1i Trung Qu)c.

V: Th6n #4o, hCi #6u th1i Tokugawa, Kh,ng giáo #%Bc nâng lên b!c nh0t, các v$ Nho gia #òi tri*t
h4 Ph!t giáo, và cách tri*t h4 tinh t= nh0t là gi"i phóng Th6n #4o ra kh2i "nh h%&ng Ph!t giáo và
ghép tín ng%Ong này vào Kh,ng giáo. 9i@n hình là gi"i thích sau #ây c'a m?t Nho gia #6u #àn
(Nobuyoshi): "Th6n #4o c'a Nh!t c+ng sLa tâm con ng%1i, c+ng có 8 #$nh t)i h!u là tr"i lòng
th%Eng xót ra #=n m/i ng%1i, c+ng thDc hi*n lòng nhân. 94o c'a Nghiêu Thu0n c+ng #áp Fng 8
#$nh #ó. 9i:u #ó, & Trung Hoa thì g/i là 94o Kh,ng, & Nh!t B"n thì g/i là Th6n #4o: tên g/i khác

11 sur 14 20/10/10 21:54

T! bao gi" và b#ng cách nào ng$"i Nh%t thoát ra kh&i qu' ()o t... http://chungta.com/PortletBlank.aspx/E87168AED88D45648F6...

nhau, 8 #$nh ch> m?t".

Sorai không ch0p nh!n sD c%Ong hôn #ó. 94o c'a Thánh nhân là 94o c'a Thánh nhân; Th6n #4o
không vi*c gì mà xía vào. Ng%1i Nh!t th1 phKng th6n linh c'a n%.c mình là ph"i, Thánh nhân
c+ng mu)n th=. Và ông #óng cLa, không cho Th6n #4o len vào h?i tr%1ng c'a ông.

T hai thái #? #)i ngh$ch, Norinaga ti=p n)i Sorai: m?t bên không mu)n Kh,ng giáo c'a Trung Hoa
làm bAn Th6n #4o c'a Nh!t; m?t bên không mu)n Th6n #4o xen vào Kh,ng giáo. 9i xa hEn nHa,
Norinaga phKc h%ng l4i cái mà ông g/i là "Th6n #4o nguyên th'y", gi"i phóng Th6n #4o ra kh2i
tri=t l8 Kh,ng giáo: "Th6n linh, trong cái n%.c kia - nghIa là Trung Hoa - ch> là m?t nguyên t5c
tr)ng rPng, chMng có chút b"n ch0t gì; th6n linh trong n%.c ta là t, tiên c'a Thiên Hoàng, c'a
chúng ta, chMng liên h* gì #=n cái nguyên t5c tr)ng rPng 0y c"".

M)i liên h* n)i dài thF hai giHa Sorai và Norinaga liên quan #=n cái nhìn v: l$ch sL. Sorai, nh% #ã
nói, bác b2 l)i #/c l$ch sL qua l(ng kính #4o #Fc. Norinaga, #i xa hEn, bác b2 luôn cách #/c l$ch sL
nh% tuân theo nhHng nguyên t5c siêu nhân lo4i, ki@u thiên m*nh, 8 mu)n c'a Tr1i, 94o, th6n
linh… Ông trích ra nhi:u ví dK cho th0y kU ngay b$ di*t, kU gian #%Bc tôn. B&i vì thi*n ác, ông nói,
không có (n nh!u gì v.i t% cách th6n linh. Trong Th6n #4o, có th6n ác (Magatsubi no kami) chuyên
môn mang tai h/a và b*nh t!t, và ngay #=n c" th6n thi*n c+ng không ph"i ch> làm toàn chuy*n t)t.
"Các ông Kh,ng Nho nói cái gì c+ng ph"i hBp l8, cho nên các ông không #@ cho các th6n thi*n
dính m?t chút bKi dE. Còn ta, ta ph"i bi=t r7ng th6n linh ch> là nhHng ng%1i cao hEn ng%1i th%1ng
mà thôi".

Noranaga c+ng t- kh%.c #/c l$ch sL theo l)i hoài c,, l8 t%&ng n7m & sau l%ng, xa tít t!n th1i
Nghiêu Thu0n, l$ch sL càng #i càng ti=n #=n chP x0u hEn. Cái l)i ngoái c, l4i #àng sau #@ nhìn,
ông nói, và nhìn theo m?t nguyên t5c ch> #4o #ã v4ch sZn, là l)i suy nghI c'a Tàu. Ch" nh; & th1i
Nghiêu Thu0n cái gì c+ng t)t c"? Sao l4i b"o r7ng sau th1i Tam Hoàng thì con ng%1i b$ dE bAn vì
ham mu)n? Ch" nh; con ng%1i d%.i th1i Nghiêu Thu0n chMng ai ham mu)n c" sao?

T- #ó, m)i liên h* n)i dài thF ba liên quan #=n vi*c gi"i phóng tính tD nhiên c'a con ng%1i b$
T)ng Nho cho mang gông d%.i khái ni*m "nhân dKc". Sorai #ã m& #6u b7ng cách ch<t #Ft tu thân
v.i tr$ qu)c, tu thân là t%, tr$ qu)c là công. Norinaga #i xa hEn: không nhHng ông ch0p nh!n tính tD
nhiên mà còn chính #áng hóa nó. 94o không ph"i do h/c mà bi=t; nó n7m trong tim chân th!t c'a
con ng%1i ngay t- khi sinh, trái tim chân th!t là trái tim có khi sinh ra, dù t)t hay x0u. Tuy v!y, ông
nói ti=p: "Con ng%1i & nhHng th1i #4i v: sau, vì cF mãi mê h%.ng theo t% t%&ng c'a Tàu, và do #ó
m0t #i trái tim chân th!t, cho nên không còn bi=t 94o là gì nHa n=u không h/c". V!y thì 94o là tính
tD nhiên c'a "ham mu)n trong con ng%1i". M?t trong nhHng tác gi" sáng chói #6u th1i Minh Tr$
(Tsuda Manichi) ti=p n)i 8 t%&ng c'a Norinaga theo m?t quan #i@m ti=n b? hEn: "T4i sao ch)i b2,
không nh!n ham mu)n c'a con ng%1i c+ng là thành ph6n c'a Lí? Hoài b"o th0u hi@u b"n ch0t c'a
sD v!t, 8 mu)n tìm tòi cái gì m.i, h%&ng thK tD do, khao khát h4nh phúc: t0t c" nhHng #am mê #ó,
tiêu bi@u cho nhHng 8 mu)n cao #Sp nh0t c'a con ng%1i, chMng ph"i là c6n thi=t cho b"n tính c'a
con ng%1i hay sao?T0t c" chMng hBp l4i #@ b"o #"m cho ti=n b? hay sao?"

Không & #âu sD gi"i phóng #ó hi@n l? rõ b7ng trong quan ni*m v: v(n ch%Eng. Sorai gi"i phóng
thE ra kh2i luân l8 và chính tr$. Kinh Thi c+ng gi)ng nh% thE Nh!t, chMng có chP nào liên quan #=n
t)t x0u, c+ng ch> là th& than và reo vui. Có #i:u là hi@u thE tinh t= thì có lBi cho ai ngCi trên chóp
bu thiên h4. Norinaga c+ng nói v!y: "MKc #ích c'a thE chMng ph"i là #@ tu thân tr$ qu)c gì c", ch>
là #@ diGn t" tình c"m c'a trái tim… Ba tr(m bài thE trong Kinh Thi y@u #i*u th!t, c+ng ch> diGn t"
tình c"m thôi, cho nên, gi)ng nh% l1i nói th)t ra t- mi*ng các cô thi=u nH, thE 0y c+ng vAn vE,
chMng có gì sâu s5c".

12 sur 14 20/10/10 21:54

T! bao gi" và b#ng cách nào ng$"i Nh%t thoát ra kh&i qu' ()o t... http://chungta.com/PortletBlank.aspx/E87168AED88D45648F6...

So sánh thE Nh!t v.i thE Tàu, ông cho thE Nh!t không thua. 9i xa hEn, ông trân tr/ng #<t thE vào
v$ trí trung tâm c'a Th6n #4o, cho r7ng hCn c'a thE (mono no aware) c+ng là hCn c'a chính Th6n
#4o. 94o c'a các th6n, ông vi=t, chMng nhHng không v%.ng chút v=t tích nào c'a l)i bi*n lu!n t(n
m(n tJ mJ trong Kh,ng giáo, mà còn tràn #6y phong phú, diGm l*. Cái duyên dáng 0y t4o ra hCn
thE vô cùng thích hBp v.i 94o 0y. Tr%1ng phái c'a Norinaga xem hCn thE #ó trong thE c'a Nh!t
có th@ mang #=n bình yên và hài hòa cho con ng%1i và cho xã h?i. Quan ni*m #ó #%a #=n bao
nhiêu tranh cãi: v!y thE c+ng có chFc n(ng xã h?i và chính tr$ hay sao? V!y thE là thu?c lInh vDc
công hay t%?

V0n #: này l.n quá, không bàn & #ây. Ch> trích thêm m?t câu c'a Norinaga #@ ch0m dFt: "LLa tD
nó nóng, n%.c tD nó l4nh. Không th@ hi@u #%Bc vì nguyên t5c gì mà chúng nóng l4nh nh% th=. 9@
làm cho thiên h4 t%&ng r7ng ta có th@ bi=t nguyên nhân, ng%1i ta bày #<t ra âm d%Eng, thái cDc, rCi
#%a thái cDc lên hàng thánh c'a t0t c" các thánh, ho<c thiêng liêng hóa nhHng #)i cDc, lí là lLa,
ph%Eng #ông, mùa xuân, khôn là n%.c, ph%Eng tây, mùa thu, khi=n cho ai mu)n nói cái gì c+ng
#%Bc, t" c+ng #%Bc, hHu c+ng xong. Tát c" nhHng chuy*n #ó ch> là #6u óc v<n vSo do t%&ng t%Bng
c'a các ông thánh Trung Hoa mà ra".

[[[

Tôi có hai #i:u mu)n nói tr%.c khi k=t thúc:

Tr%.c h=t, mKc #ích c'a tôi không ph"i là #@ tán d%Eng hai nhà h/c gi" Nh!t. Không ph"i cái gì
các ông 0y nói tôi #:u tán thành, k@ c" v: m<t c0u trúc t% t%&ng. T% t%&ng c'a Sorai r0t vHng ch5c
trên l8 tính, r0t hBp v.i l8 tính, r0t rationnel. Mà ai c+ng bi=t, rationalisme là m?t #<c tính thi=t y=u
c'a hi*n #4i. Th= nh%ng, t- tính hBp l8 trong ph%Eng pháp, l!p lu!n c'a ông #i #=n tính b0t hBp l8,
irrationnel, trong k=t lu!n, khi ông #<t lòng tin tuy*t #)i vào các Thánh nhân. Ng%1i #/c bO ngO tD
h2i: thay Tr1i Ph!t b7ng Thánh nhân, t% t%&ng tri=t l8 có cao hEn lên hay th0p xu)ng b.t?
Norinaga l4i càng #i xa hEn trong tính b0t hBp l8: phKc h%ng l4i Th6n #4o, th6n quy:n c'a Thiên
Hoàng, tin t%&ng tuy*t #)i vào các th6n trong #4o 0y, th= chMng ph"i là thay th= m?t tín ng%Ong
b7ng m?t tín ng%Ong khác chMng ph, quát gì hEn? C" hai ông nhi:u khi nhu?m t% t%&ng c'a mình
v.i màu s5c th6n bí (mystique) #=n #? làm ph%Eng h4i cho ph%Eng pháp thDc nghi*m (positiviste)
r0t hi*n #4i c'a mình.

Tuy v!y, #ó ch%a ph"i là quan tâm c'a ng%1i vi=t. Câu h2i chính là: t4i sao ng%1i Nh!t bi=t xét l4i
v0n #: t- hCi th= kJ 17-18 còn ta thì không? Còn ta thì ph"i #Bi #=n Phan Khôi c'a nhHng n(m
1930 khi Kh,ng h/c #ã chi:u tà x= bóng? 9/c Sorai, ng%1i #/c th0y ông sùng bái v(n hóa Trung
Hoa không thua gì các nhà nho c'a ta, v!y mà ông vQn #<t l4i v0n #:. 9<t l4i v0n #:, nh% v!y, #âu
có b$ phong ki=n #%Eng th1i coi là ch)ng #)i? Là ph"n lo4n? Hóa ra phong ki=n c+ng nh!n bi=t
r7ng #<t l4i v0n #: là chuy*n bình th%1ng c'a cái #6u. Cái gì #ã khi=n ta không làm th=? Cái gì #ã
khi=n ta khác Nh!t? 96u óc nô l* ch(ng? Hay là xã h?i ta & th1i #4i #ó b$ chi=n tranh liên miên,
nào Lê, nào Tr$nh, nào M4c, nào Tây SEn, nào NguyGn, ch> mPi v0n #: chính th)ng #ã làm ki*t
qu* h=t t% t%&ng?

ThF hai, xã h?i Nh!t th1i Tokugawa là m?t xã h?i #óng, cô l!p v.i th= gi.i, c" Sorai lQn Norinaga
#:u không bi=t mô hình nào khác mô hình phong ki=n, c" hai #:u không có 8 #" phá ch= #? phong
ki=n, c" hai #:u phò tá các t%.ng quân. V!y mà, trong xã h?i #óng 0y, t% t%&ng vQn có th@ m&, hai
tr%1ng phái chính mà hai ông là th' lãnh vQn thu hút #ông #"o trí thFc Chính nh1 t% t%&ng #ã #i
tr%.c th1i #4i nh% v!y tD bên trong, không c6n có bên ngoài tác #?ng, mà vua Minh Tr$ m.i dám
qu" quy=t khi m& n%.c Nh!t ra cho th= gi.i bên ngoài: duy tân là giH hCn Nh!t, ch> m%Bn ph%Eng
Tây v: k3 thu!t mà thôi. H/ bi=t #âu là hCn c'a h/ khi m& cLa. Xã h?i ta ngày nay, ng%Bc l4i, là

13 sur 14 20/10/10 21:54

T! bao gi" và b#ng cách nào ng$"i Nh%t thoát ra kh&i qu' ()o t... http://chungta.com/PortletBlank.aspx/E87168AED88D45648F6...

m?t xã h?i m&, m& lo4n xà ng6u, th= mà t% t%&ng thì #óng, sinh ho4t trí thFc rách r%.i, b6n hàn. Ai
có chút suy nghI #:u không th@ tD #<t câu h2i: tình tr4ng 0y có bình th%1ng không?

Chú thích

Quy@n sách c'a Maruyama, xu0t b"n l6n #6u t4i Nh!t n(m 1952, t!p hBp nhHng nghiên cFu ông
vi=t trong kho"ng th1i gian 1940-1944 Chi ti=t này r0t quan tr/ng #@ hi@u t% t%&ng c'a tác gi" và
nhHng tranh lu!n sau #ó. 9ó là kho"ng th1i gian mà n%.c Nh!t phát xít lao vào #4i chi=n thF hai.
Trí thFc ti=n b?, Maruyama không vui vU gì v.i ch= #? quân phi*t.

V: #i@m này, c+ng nh% v: t% t%&ng c'a Maruyama, m?t trong nhHng trí thFc #6u #àn th1i h!u
chi=n, có th@ xem:

- Mary L. Hanneman: The Old Generation (Mid) Showa Japan: Hasegawa Nyosekan, Maruyama
Masao, and Post-War Thought, Historian, Vol. 69, N° 3, Fall 2007.

- Andrew E. Barshay: Imagining Democracy in Post-War Japan: Reflections on Maruyama Masao

and Modernism, Journal of Japanese Studies, Vol. 18, N° 2, Summer 1992.- -…

- Laura Hein, #i@m sách, Tadashi Karube: Maruyama Masao and the Fate of Liberalism in
Twentieth Century, American Historican Review, Vol. 114, N° 1, Feb. 2009.
Ngu!n: T"p chí Th#i $"i m%i

14 sur 14 20/10/10 21:54