;'uK ;XoK s/ ghVK

(fwzBh ejkDh ;zrqfj)

JhFo f;zx @w"ih#

(email: jaswant.singh@usask.ca)

1
;'uK ;XoK s/ ghVK
(fwzBh ejkDh ;zrqfj)
JhFo f;zx @w"ih#
rbh Bzpo 7-n?Zb,
jhok pkr, irokUA-142026
gzikp
c'BL 1624-227868
email: jaswant.singh@usask.ca

;kbL2005

© b/ y e

ehwsL

gq e kFeL
J/;hnk ft}B}

Published & Printed By

ASIA VISIONS
2920, Gurdev Nagar,
Ludhiana, Punjab
India-41001
Ph. 2643911
Email. janmeja@email.com

2
 ;wogD
nZs fBZx/ fgnko Bkb s/i;th, r[oB{o nwhs'i,
i;thB, r[Bhs-fBZe/ pZfunK dhnK tZvhnK ;zGktBktK ~

3
 sseok

7 @;'uK ;ZXoK s/ ghVK# d/ 31 tZv/ ;po

w[Zy FpdK ti'A 32 t'N ;zXkok
13 feqFB-;[Xkwk 33 ;[jkr i'Vh

14 T[gobk nc;o 34 d/F fBekbk

15 Ghw 35 epkp dh jZvh
16 BthA oikJh 36 xo-itkJh

17 jho' 37 ekr}h i'V/

18 T[Xkbk 38 fFeko
19 bkr dh fpwkoh 39 nkyoh c{e

20 d{ik sbke 40 f;nk;h todkB

21 v[b/Q p/o 41 ;'u
22 v/fNzr 42 }who

23 wip{ohnK 43 nZstkdh
24 ;wM"sk 44 wjkBsk
25 :shw ykDk 45 g/fJzr r?;N

26 d[fuZsh 46 p/god god/

27 w}d{o fdB 47 uho joD
28 fdjkVh 48 p[Ykgk ;kb

29 pZiN 49 wod j?AeV

30 x[Zrh 50 e"Vk ;Zu

4
51 wihmk ozr 72 Bo;
52 ;ys skVBk 73 j?okBh
53 e[;rD 74 pzd p{j/

54 wrowZS 75 yzGK dh vko

55 iBk}k 76 gfjukD
56 ;[Bfjoh n;{b 77 jkn dk Bkjok

57 e[uhb w"s 78 ezio ykBk

58 uhe 79 dhtkbh
59 jZE ghb/ 80 nD ;'funk

60 jkJ/! pkg{ 81 G[Zy dk veko

61 ;wko'j 82 nD nkJh w"s
62 ;kjk 83 ;fj:'r

63 nkyoh uhe 84 T[vhe

64 ;oekoh jZfsnk 85 ;t?wkD
65 ;[gBk 86 ekbih-eKBQ

66 fgnko dk fgnko 87 ;iok ;zX{o

67 dj/i 88 shih n"os
68 jZfsnkok 89 i? wkbk

69 w{zj-nZfvnk 90 bkF
70 ;zskg 91 ;KMh-fusk
71 fdb ofjs vkeNo 92 nfjw ;wZf;nk

5
93 GVk;
94 o'AdhnK-y[FhnK
95 ntZbk o'j

96 BtK gZEo
97 nkyoh j"Aek
98 fBod'F

99 gZbk MkV
100 FoXk
101 gkbs{ e[Zs/

102 ;Zuk ;"dk

103 gokJhnK ghVK
104 GhbDh dh :kd

105 fsVeh u[Zg

106 g[Zmh f;ZXh ohs
107 Bt/A fo;s/

108 BthA nk;

109 bSwD o/yk
110 ngkji ;'u

111 pZuk u[Zg ;h

6
 @;' u K ;Z X oK s/ ghVK# d/ w[ Z y FpdK ti' A
s[;hA b/ye ~ ikDd/ j't', gfjukDd/ j't' iK fco T[;dk ihtB
fpT{ok ;kjwD/ j't/. s[;hA T[; tko/ ;[fDnk j't/, gfVQnk j't/ iK T[;dhnK
fbysK gVQhnK j'D sK T[;dhnK nDSZghnK BthnK ouBktK ;pzXh okfJ d/
Dh iK gfjukD eotkT[Dh ;"yk ekoi j?, feT[Afe s[;hA T[;dh ;yFhns s'A
T[;dh ;'u, GktBktK, ftukoXkok, gj[zu nkfd tko/ ekch e[ZS ikD u[Ze/ j[zd/
j' ns/ T[;/ nXko s/ T[;dhnK ouBktK ~ ;wMD, ftukoB ns/ gkmeK
Bkb gfjukD eotkT[D bJh nrkT{ fBZro ;wM pDk u[Ze/ j[zd/ j'. go id'A
s[;hA b/ye tko/, fJe ybkn ftu j't' sK T[;dhnK ouBktK ;pzXh G{fwek
fbyDh uzrh seVh fwjBs dh wzr eodh j?. nDikD b/ye dhnK fbysK
tko/ fbyDk fJZe gZy'A tX/o/ ;kofEe ;jh okfJ pDkT[ADk th j? feT[Afe
T[;dh ;yFhns s[jkv/ fdwkr s'A wBch j[zdh j? ns/ s[;hA T[;dhnK ouBktK
d/ gkm s'A T[;dh ;yFhns ;Ekgs eod/ j'. JhFo f;zx w"ih d/ fwzBh
ejkDh ;zrqfj ;'uK, ;XoK s/ ghVK d/ w[Zy Fpd fbyDk w/o/ bJh ejkDh
;zrqfj #u'A b/ye dh ;yFhns xVQD ns/ fBo'b ejkDhnK d/ nXko s/,
pr?o fe;/ g{oD XkoBk iK gqGkt d/ gkmeK Bkb w[ZYbh ikD gfjukD
eotkT[Dk j?.
;'uK, ;XoK s/ ghVK, ejkDh ;zrqfj dh gfjbh ejkDh jh gkme
#u gVQD dh fdbu;gh g?dk eodh j? ns/ feqFB-;[XkwK BK s'A jh
fJfsjk;$fwfEjk; Bkb gkme ~ fgSby'Vh i'VD dk ekoB pDdh j?.
gkme dh g{oD XkoBk pugB dh d';sh dhnK ghvhnK rzYK s/ nwhoh
rohph s'A gko d/ wkBth ;pzXK Bkb i[V/ j'D tb ;/Xs eodh j? go
ejkDh dk nzs nZi dhnK go;fEshnK d/ pdbd/ ;o'ekoK Bkb nzsb/
gVkn s/ ysw j[zdh j?.
;e{b d/ gkmeqw ftZu fJe ejkDh j[zdh ;h- feqFB-;[XkwK dh.
fJe rohp s/ fJe nwho. pugB #u d'B'A d';sh dh p[Zeb ftZu tZv/ j'J/

7
. nwho okik pD frnk s/ rohp dk w[zvk rohp jh fojk. gfotko dh x'o
nkofEe szrh B/ ;[Xkw/ ~ pugB d/ fwZso dh :kd fdtkJh. fMiedk
fMiedk T[j oki dopko gj[zu frnk. feqFB nkg uZb e/ pugB d/
fwZso ~ b?D nkfJnk. T[;dh ykfsodkoh ehsh. rohp d';s dh nkofEe
;jkfJsk eoe/ rohph-nwhoh dh o/yk ~ GktBksfwe s/ ;wkfie gZXo
s/ fwNk fdZsk.
fJj g[oksB ;w/A dh ejkDh ;h. nZi pVk e[ZM pdb u[Zek j?.
gZSw dh b[ZN y;[ZN Bhsh dh BthA ekY @;z;kotkd# dk p'bpkbk j?. j[D jo
foFsk, jo ezw fJe' X[o/ d[nkb/ x[zwdk j?, T[j j? bkG. ;/tk, jwdodh,
b'Vtzd dh ;jkfJsk, fwjBs, d;K Bj{znK dh ewkJh phs/ dhnK rZbK pDe/
ofj rJhnK jB. j[D ;po s/ fdnk pdbe/ b[ZN y;[ZN pD rJhnK jB.
nZi dk feqFB, ;[Xkw/ dh d';sh ~ Bekodk j?. ni'ek Fkj{eko feqFB
d';s dh nkofEe b'V dh g{osh bJh, T[; e'b'A ftnki d/ g?f;nK dh
ewkJh d/ b'GfjZs, T[; e'b'A rfjfDnK dh ikwBh wzrdk j?. nZi dk feqFB
fJe d';s s/ ftFtk; eoB bJh th fsnko BjhA. go f;sw T[;dh
ubkeh dk fe T[j nkgD/ nkg ~ ni'e/ rohp (;[Xkwk) d';s dk ;Zuk,
fgnkok, jwdod s/ wddrko j'D dk dzGh dw Godk j?. ejkDh feqFB-
;[Xkwk dk nwho d';s fijVk gfjbh tkoh gq/w f;zx ~ eoik d/D s'A BKj
eo fdzdk j? go d{ih tkoh rfjfDnK dk jko b? e/, eoik d/D dk nfj;kB
fJj efjzfdnK eodk j?, @gq/w f;zx s[;hA d{ih tko nkJ/ j', obe/ jh d[Zy
tzvkJ/ iKd/ jB, j[D sK e[M eoBk jh gT{, Bkb/ nkgD/ ;[Xkw/ ~ feqFB SZv
th sK BjhA ;edk.# nZi dk Fkj{eko J/Bk p/dod, em'o, bkbuh, b'N{ s/
dzGh sK j' ;edk j? go fJfsjk;$fwfEjk; d/ r"otwJh fto;/ ~ nkgD/
jZe ftZu G[rsB bJh, egNh, ubkeh s/ p/Fowh dh jZd th gko eo iKdk
j?. fJj gdkoEtkdh wB[Zy dh nZs jh j? i' ;zt/dBFhb gkme ~ N[zpdh j?.
itkBh d/ i'F dk ;w[zdo id'A T[ZSbD brdk j? sK bfjoK wZb'

8
wZbh pkjo ~ e[ZddhnK jB. fJj o'eD s/ th ekp{ BjhA ofjzdhnK s/ fJe
;hws jZd sZe fJj bfjoK gftZso foFfsnK ~ th Bw eo fdzdhnK jB.
nfijk jh jkb j? fJe nmkoK tfoQnK dh w[fNnko dk. rohph ekoB
T[;d/ wkg/, T[; Bkb T[;d/ S'N/ Gok ~ gkT[D bJh w}p{o jB. wk;{w pkb
itkB e[Vh dhnK fgnko sozrK s'A nBG'b j? go T[;~ G?D tb'A x[Ne/ g?Dk
uzrk BjhA bZrdk. itkBh dk ;Zu, wkfgnK ;kjwD/ T[; t/b/ gosZy j[zdk j?
id'A e[Vh dk fBZek Gok, nbZr g?D dh fid dk ekoB dZ;fdnK efjzdk j?,
@p/p/ G?D w?~ dZpe/ Bkb x[ZN b?Adh j?, fezBk fuo fco SZvdh BjhA, w?A n"yk
j' ikBk.# JhFo f;zx w"ih B/ @BthA oikJh# ejkDh okjhA Go i'pB w[fNnko
d/ i'F s/ fgnko bfjoK ~ pV/ jh wkofwe, ;fGne ns/ ;fjisk Bkb
geVB dh ;cb e'fFF ehsh j?. w;{w pZu/ d/ w{zj'A ;[Gkte c[ZNdh itkBh
dhnK sozrK ~ FpdK dh iVQs okjhA g/F eoe/ gq"V s/ ;cb ejkDheko j'D
dk ;p{s fdZsk j?.
@;[gBk# ejkDh, ftnesh d/ nu/s wB ftZu y"bd/ bkt/ dh dk;skB
j?. ;'uK, j'DhnK, nDj'DhnK, xNBktK, tbtb/ nkfd T[;d/ wB ftu got/
F eod/ ofjzd/ jb. foFfsnK dk ;Zu-M{m, FZe tr?ok pVk e[zM iwQK
wBch j[zdk ofjzdk j?. eJh nDj'DhnK rZbK s/ xNBktK dk S{s wB ~ S{j
iKdk j? s/ fte;s j'D bZrdk j?. fJe ;'u, fJe vo, fJZe tfjw wB[Zy ~
nzdo'A nzdo ykD bZrdk j?. id'A fJj fJe c'V/ tKr c?b iKdk j? sK
ftnesh dh ;'u fe;/ nDfenk;/ s/ nDukj/ d[fys c?;b/ tb w[Vdh j? sK
;Zu s/ n;bhns gqrN j' e/ doF-dhdko fdzdh j?. b/ye B/ nzso wB dh
fGnkBe n;[oZfynk s/ vo ~ gkmeK d/ ;Bw[Zy eo fdZsk j?. ew}'o wB
d/ nksw jZfsnk d/ ;wki bJh Ykj{ c?;b/ ~ n;theko eofdnK fJ;~
wfji fJe ;[gBk fpnkB eoe/ fiZE/ wB[Zyh wB dh nNZb ;ukJh ;kjwD/
fbnKdh j? T[E/ gkme dh ;'u dh Ykj{ o[uh ~ th Bekfonk j?. ejkDh dk
ftFk, skDkpkDk s/ nzs fB;u/ jh T[Zsw ejkDh dh ;cb g/Fekoh j?.

9
 g?;/ dh ykfso t'NK gkT[DhnK, rohp, roiK wko/ Gkosh t'No dh
w}p{oh ojh j?. gkoNh d/ w'joh nkT[Ad/ jB, g?;/ fdzd/ jB s/ t'NK gZehnK
eo iKd/ jB. fJj f;bf;bk fuoK s'A ubdk nk fojk j?. nZi th uZb fojk
j? go j[D t'No pdb frnk j?. gfjbK t'No tknd/ dk gZek s/ ejh s/
yok T[soD tkbk j[zdk ;h go nZi dk rohp t'No jo gkoNh s'A g?;/ b?Adk
j?, tkndk eodk j? go t'N nkgDh woih d/ T[whdtko ~ gkT[Adk j?. fJzM
@BtK gZEo# roiK wko/ t'No dh u/sBsk d/ ikrD dh ejkDh j?.
JhFo f;zx w"ih B/ e[M ejkDhnK ftu fiZE/ nkw d[jokJ/ iKd/
ftfFnK Bkb ;pzXs jB fit/A foFtsy'oh (T[gobk nc;o, ;wM"sk)
Xkofwe nvzpo, efjDh s/ eoBh dk coe (gZbk MkV, FoXk, ;Zuk ;"dk)
T[E/ ftfFnK ~ ft;Eko th fdZsk j?. ;zt/dBFhb b/ye nfs dh froktN
tb ik u[Zeh okiBhsh s/ fNZgDh eoB'A BjhA ofj ;edk. f;nk;h dzG dk
godkck; eoBk (nfjw ;wZf;nk) T[;dh u/sBsk dh ;wki gqsh fizw/
tkoh dh g{osh j?.
b/ye ~ fizdrh dk Gog{o siopk bZrdk j?. pd s'A pdso j'
ojh tkjheko dh jkbs dh T[;~ fuzsk jh BjhA ;r'A d[Zy th j?. rohp
fe;kB Bkb T[;dh jwdodh j? ns/ T[;dh nzso nkswk fe;kBh wzdjkbh
dh d[odFk Bkb ghV ghV j?. fFeko, nkyoh c{e, G[y Z dk veko, nD;'funk,
fdtkbh, nDnkJh w"s nkfd ejkDhnK fJ;dh w{zj p'bdh s;tho jB.
ftd/FK dh nwhoh dh efEs uek u"AX rohp ~ jh BjhA wX tor
~ th GowkT[Adh j?. fJ;/ fyZu d/ wko/ b'e p/i'V ftnkj, sbke, M{m, j/
okc/oh d/ o;s/ fet/A Bk fet/A eB/vk, nwohek dh Xosh s/ gj[zuD d/ :sBK
ftZu ofjzd/ jB. fJBQK rbs sohfenK s/ efEs M{mh nkofEe fyZu wB[Zy
#u sBkn g?dk eodh j?, foFfsnK dh s'V c'V eodh j?, r?o fJB;kBh ezw
eoB bJh wip{o eodh j?. JhFo f;zx w"ih B/ nB/eK ejkDhnK ftZu
god/;h ihtB d/ tZy tZy gfjb{nK ~ nkgDhnK ejkDhnK d/ ftF/ pDkfJnk

10
j? ns/ ebkwJh Yzr Bkb gkmeK d/ wB w;se s/ d;se d/ e/ ;ukJh d/
doFB eotkT[D dk T[gokbk ehsk j?. Bw{B/ ti'A T[Xkbk, ;[jkr i'Vh,
epkp, d/; fBekbk, xo itkJh, ekrih x'V/, T[vhe, fsVeh X[Zgl gotk;h
d[yKs ns/ ihtB dhnK MbehnK jB.
JhFo f;zx w"ih B/ fiZE/ okiBhse, ;wkfie, nkofEe, gotk;h,
foFtsy'oh, fe;kBh d[yKs, Xkofwe nvzpo tor/ ftfFnK ~ pky{ph jZE
gkfJnk j? T[E/ ftnesh dh wB'dFk, wB' ;fEsh, wB dh t/dBk, nzso
nkswk dh v{zxkJh dh Ekj gkT[D dk :sB th ehsk j?. itkB ghVQh ~
ejkDhnK dk ftFk pDkT[Dk pj[s xZN b/yeK d/ fjZ;/ nkfJnk j? ns/ fJj
frbk itkB ghVQh dk nZi th j? fe ;kv/ fdqFNhe'B ~ b/ye feT[A BjhA
cVD dh e'fFF eodk. ;ys skVBk s/ e"Vk ;Zu torhnK ejkDhnK itkBh
d/ fdqFNhe'B dh jh rZb eodhnK jB.
;G s'A tZvh y{ph, b/ye tb'A gksoK d/ BkweoB dh j?. ejkDh d/
gkso dk BK T[;dh ;yFhns ~ T[xkVD dk T[Zsw s/ ;cb fuBQ pDdk j?.
gkso dk Bk gVQfdnK jh gkme T[; ~ ekch jZd sZe ikD b?Adk j?. b/ye
fJe fJe bkJhB ftZu gkso dh wB'dFk s/ ;yFhns T[xkVD dk ;cb
:sB eodk j?. fit/AL
* Xowh nkgD/ w}d{o gsh dh T[vhe eo ojh ;h (w}d{o fdB)
* ;[ygkb e"o ~ nkgD/ BK T[Zs/ pVh fxoBk fijh j' iKdh ;h.
(T[Xkbk)
* r[ogqhs pj[s jh j'Djko s/ d{onzd/F pZuk ;h. (e"Vk ;Zu)
* fXnkB f;zx xo ftu ;dk p/fXnkB jh ofjzdk ;h.
(w{zj nZfvnk)
j'o gVQD s/ wkBD:'r ejkDhnK ftZu Ghw, d{ik sbke, ;'u,
uhojoB, e[FrB, jkJ/ pkg{, ;zskg, ;t? wkD, ;Ziok ;zX{o, g[Zmh f;ZXh
ohs, Bt/A foFs/ nkfd ejkDhnK d/ BK bJ/ ik ;ed/ jB.

11
 JhFo f;zx w"ih dh, ;'uK ;ZXoK s/ ghVK dh fJj feskp tB ;tzB/
ftfFnK Bkb fFzrkoh j'Jh j?. fJ;d/ Bkb jh ni'eh fwzBh ejkDh dh ftXk
s/ th yoh T[sodh j?. fB;u/ jh fJj fwzBh ejkDh ;kfjs ftu fJe
toBD:'r tkXk j?.

28 i{B 2005 ;[ f oz d o e? b/
234-n?c, Fjhd Grs f;zx Bro,
gZy'tkb o'v, b[fXnkDk-141002

12
 feq F B-;[ X kwk
gq/w f;zx B/ pVh GZi BZm ehsh fe T[;dh fJZeb'sh Xh dh Fkdh
bJh fes'A e[M T[Xko fwb ikt/. ;ko/ fo;s/dko f;o c/o u[Ze/ ;B. j[D
nkyoh ;jkok T[; d/ pugD dk d';s ;/m gqG fdnkb jh B}o nk fojk
;h. T[j eJh tko efj th u[Zfenk ;h fe rohph nwhoh sK Ybd/
gVSkt/A j[zd/ jB go d';shnK ;dk ekfJw ofjzdhnK jB.
nkgDh p/Nh dh Fkdh s'A e[M fdB gfjbK T[; B/ nkgD/ g[okD/
d';s e'b ikD dk c?;bk eo fbnk. T[; ~ nk; jh BjhA ;r'A g{ok Go';k
th ;h fe T[E/ sK T[; dh b'V g{oh j' jh ikt/rh. T[j fgzv dk ;G s'A tZvk
;/m ;h.
d't/A fwZso e[M ;wK pugD dhnK rZbK eod/ oj/. rZb-rZbK ftZu
jh gq/w f;zx B/ nkgDh gzi jiko o[gJ/ eoik d/D dh wzr th d';s d/ nZr/
oZy fdZsh.
fwZso dk gfjbK sK ozr pdfbnk fco fBrQk ns/ nzs ihG dk
fwmk;, T[; fejk, @gq/w f;nK w?A sK tgkoh nK, i/eo w/oh sbh T[Zs/ e[ZM
oZy/Ark sK w?A th e[M ;odk eo d/tKrk. n?t/A ek~ d';sh ftZu coe gkDk
J/.#
d{ih tko gq/w f;zx fco d';s d/ p{j/ T[Z&s/ yVQk ;h. fJZe g[okDk
fijk d' fszB s'b/ dk jko nkgD/ nwho d';s d/ nZr/ eo fdZsk. d';s d/
wZE/ dhnK fsT[VhnK ;kc j' rJhnK ns/ fwZmh nktki ftZu p'fbnk, @g/qw
f;zx s[;hA d{ih tko nkJ/ j', obe/ jh d[y tzvkJ/ iKd/ jB, j[D sK e[M
eoBk jh gT[, Bkb/ nkgD/ ;[Xkw/ ~ feqFB SZv th sK BjhA ;edk.#

13
 T[ g obk nc;o
j[fFnko f;zx Ffjo dk fJZe ;XkoB fijk nkdwh ;h. go
nkgDh j[fFnkoh eoe/ ;ko/ Ffjo ftZu gqf;ZX ;h. T[j nkgD/ nkg ~
b'eK dk ;/te fejk eodk ;h ns/ eJh b'e T[; ~ ftu'bk ik J/izN th
efjzd/ ;[D/ rJ/ ;B.
T[; B/ nkgD/ g?o d{o sZe g;ko/ j'J/ ;B. jo wfjew/ ftZu T[;
d/ ;?b ;B. Ffjo d/ ew/Nh dcso ~ sK T[j nkgD/ xV/ dh wZSh ;wMdk
;h. T[j jo pzd/ dk jo fe;w dk ezw eotk fdzdk ;h. nkgDh ;koh ch;
T[j gfjbK b?Adk ;h. nZi se ed/ th fe;/ B/ fJj BjhA fejk ;h fe T[;
dk ezw BjhA j'fJnk.
;ZiD f;zx dk ezw sK Gkt/A S'Nk jh ;h go j' BjhA fojk ;h. ew/
Nh d/ dcso ftZu'A T[; ~ fe;/ fo;s/dko dh w"s dk ;oNhfce/N ukjhdk
;h, fi;dh ftok;s d/ uZeo ftZu yk; io{os ;h. T[; B/ j[fFnko f;zx
Bkb rZb ehsh. T[; B/ nkgDh ch; i/p ftZu gkJh s/ ;kwh ~ efj fdZsk
fe eZb d; ti/ ew/Nh dcso ftZu ik e/ nkgDk ;oNhfce/N fJj efj e/
jk;b eo bt/ fe T[; ~ @T[gob/ nc;o# B/ G/fink J/.
d{i/ fdB ;ZiD f;zx B/ dcso ike/ T[gob/ Fpd d[jokJ/ ns/
eboe B/ ;oNhfce/N T[; d/ jZE cVk fdZsk.

14
 Ghw
dhtkbh dh oks ;h. dht/ p[ZM u[Ze/ ;B. ;kfjseko d';sK dh fJZe
gkoNh, fSZN fSZN w{zj bke/, i{J/ dh o;w g{oh eoB ftZu o[ZMh j'Jh ;h.
y/v g{o/ i'pB T[Z&&s/ ;h, dkn T[s/ dkn bZr oj/ ;B. jkoK fiZsK j' ojhnK
;B. fJZe ;o/FN p[ZXhihth brksko jko fojk ;h. T[j d[yh j'D d/ Bkb
Bkb T[dk; ns/ fuzsks[o th ;h. T[j eo e[M BjhA ;h ;edk. ;ko/ ;kEhnK
d/ wy"bK dk e/Ado fpzd{ th T[jh pfDnk j'fJnk ;h.
;o/FN p[ZXhihth B/ nkgDk x'ytK jZE i/p ftZu gkfJnk ns/ i'
e[M th i/p ftu'A fBefbnk nkyoh dkn T[Zs/ bk fdZsk. skF dh ;hoDh tzvh
rJh ns/ dkn dh ;koh oew fe;/ j'o dh M'bh ftZu ik fvZrh. fiZsD tkbk
fiZs dh y[Fh ftZu efjD bZrk, @@j[D do'gsh ~ th dkn T[Zs/ bk t/y.##
@@:[fXFNo dk o'b sK w?A BjhA eo ;edk, jK Ghw dk eoe/ t/y
b?AdK jKHHH.## fJj efje/, d{finK d/ o'efdnK th, T[; B/ efjD tkb/ d/ d'
uko iV fdZshnK. T[j Ghw pfDnk w;s jkEh dh ukb uZbdk p{fjUA
pkjo j' frnk.

15
 BthA oikJh
;odhnK d/ nozG s'A jh fJZe BthA oikJh pDkT[D dk w;bk xo
ftZu ub fojk ;h. rohp{ dh fdjkVh ns/ puBh dh b'eK d/ xo ehsh
fwjBs Bkb xo dk r[ikok w;K jh ubdk ;h. e[Vh Go itkB j' rJh ;h,
T[; d/ ftnkj bJh th e[M pukT[Dk io{oh ;h.
xo ftZu e/tb uko jh oikJhnK ;B. ;G s'A wkVhnK d' oikJhnK
wkfgnK B/ nkgD/ bJh oZyhnK ;B. gzdoK ;kb d/ i"V/ w[zv/ fJZe oikJh
ftZu g?Ad/ ;B. ;G s'A S'Nk d; ;kb dk e[bdhg nkgDh nmkoK ;kb dh G?D
;hp' Bkb g?Adk ;h.
e[bdhg jo o'i fiZd efonk eodk ;h fe T[; B/ G?D Bkb BjhA
g?Dk, T[j n"yk j[zdk J/. G?D fBZs nkgD/ tho ~ fgnko eoe/ ns/ T[; d/
ezB ftZu e[M efje/ Bkb gk fbnk eodh ;h.
nZi dhgk nkgDh fiZd T[Zs/ nV jh frnk ;h fe T[; B/ G?D Bkb
BjhA g?Dk. tZv/ w[zv/ itkB ;B, T[BQK ftu'A fe;/ ~ th e[Vh Bkb gkT[Dk :'r
BjhA ;h. puBh o'} o'} d/ eb/F s'A d[yh j' rJh ;h. nZi T[j dhg/ d/ d' uko
bk d/Dk ukj[zdh ;h.
@@sz{ o'} n"yk j'D dk o"bk gkT[Adk ofjzD?, nk;b rZb eh n?<## wK
B/ dhg/ s'A g[ZfSnk.
w[zv/ B/ G?D tb t/fynk. e[Vh B/ T[; ~ nZyK Bkb x{fonk ns/ u[Zg
ofjD bJh EZgV dk voktk th ftykfJnk. @@p/p/ G?D w?~ dZpe/ Bkb x[ZN
b?Adh n?, feBk fuo fco SZvdh Bh, w?A n"yk j' ikBk.## e[Vh B/ Fow d/ wko/
jZEK Bkb nkgDhnK nZyK Ye bJhnK ;B.
d{i/ fdB g[okDhnK oikJhnK torh xo ftZu fJZe BthA oikJh nk
rJh ;h.

16
 jho'
ekbi d/ uZbd/ ;?FB d/ nZX ftZu fJZe e[Vh nk dkyb j'Jh. e[Vh
eh nkJh, ekbi ftZu fJZe Xwkek g? frnk. jo EK T[; dh uouk ubdh
ofjzdh ;h. d' uko fdBK ftZu jh gsk bZr frnk fe T[j fJZe T[Zu ;oekoh
nc;o dh fJZeb'sh Xh ;h ns/ T[; dk Bkw ;z:'rsk ;h.
gfjb/ jcs/ jh ;z:'rsk B/ pj[s ;ko/ w[zfvnK Bkb ikD-gfjukD
pDk bJh ;h. T[j ;'jDh j'D d/ Bkb Bkb pj[s jh j[fFnko ns/ u[;s
ubke ;h. jkio itkp fJzBh fit/A ;tkb iK wy"b dk T[; ~ gfjbK jh
gsk bZr iKdk j't/.
fJZe wjhB/ ftZu jh T[j ekbi d/ w[zfvnK bJh fJZe ;tkb pD
rJh ;h. jo w[zvk T[; ~ nkgD/ B/V/ ;wMdk ;h. nzs w[zfvnK B/ fJZe c?;bk
ehsk fe ;z:'rsk ~ fe;/ ftF/F j'Nb ftZu ykD/ T[Zs/ ;Zfdnk ikt/. T[; d/
nkT[D T[Zs/ fJe jko T[; d/ rb ftZu gk fdZsk ikt/ ns/ d{ik T[;d/ jZE
cVke/ w[zfvnK tZb fJFkok ehsk ikt/. fi; d/ rb ftZu T[j jko gk d/t/
rh, T[j ekbi dk jho' j't/rk.
Bhns ;w/A ;ko/ w[zv/ j'Nb ftZu gj[zu rJ/ ;B. ;z:'rsk nkgDh
eko ftZu nkJh. T[; d/ Bkb T[; tork nZs ;[zdo bVek ;h. T[; d/ rb
ftZu gfjbK jh jko gkfJnk j'fJnk ;h. ekbi d/ w[zv/ f;o M[ekJh
;z:'rsk d/ Bkb nkgD/ @jho'# ~ th fwb oj/ ;B.

17
 T[ X kbk
;[ygkb e"o ~ nkgD/ Bkw T[Zs/ pVh fxoDk fijh j' iKdh ;h.
T[; d/ wkfgnK B/ gsk BjhA T[; dk fJj Bkw feT[A oZfynk ;h. T[BQK nkgD/
;[Zy bJh T[; d/ ;[Zy bJh iK fco fe;/ j'o shi/ d/ ;[Zy bJh oZfynk j't/
, fJj sK oZp jh ikDdk ;h. T[; t/b/ FkfJd T[BQK ~ fJj gsk BjhA ;h fe
fJj ;[Zy dk Fpd T[; dh feB/ nefj ns/ n;fj d[ZyK Bkb ;KM gtkJ/rk.
;[ygkb ~ eB/vk ofjzd/ w[zv/ Bkb ftnkj e/, T[; d/ wkg/ sK ;[Zy
dh BhAd ;"D bZr gJ/ ;B, go T[; d/ gZb/ fijVh oksK dh ;dhth ikr g?
rJh ;h, T[; pko/ sK e/tb T[jh ikD ;edh ;h.
T[; dh oZfynk eoB tkbk gsh, T[; d/ sB Bkb uko fdB y/ve/
ns/ T[; ~ ibdh eB/vk ;Zd b?D dk fwZmk bkok bke/ fuVh g{zMk Svk frnk
;h. ;[jkr oks tkb/ u[pko/ ftZu efjD ~ sK T[j fJeZbh ;"Adh ;h. go
n;b ftZu T[j Bk jh ed/ fJeZbh j[zdh ;h ns/ Bk jh ed/ T[; ~ e'Jh ;"AD
jh fdzdk ;h. T[j jo oks dh ;koh oks ;{bh uVQh ofjzdh ;h ns/ fdB dk
uVQk jh T[; dhnK ghVK dk nzs eodk ;h.
T[; d/ sB, wB gZShd/ ~ ;kb jh sK bzx frnk ;h. T[; ~ fe;/
d/ nkT[D dh nk; sK pj[s gfjbK jh w[Ze u[Zeh ;h. T[; d/ wB dk ;po
;kohnK ;hwktK bzx u[Zfenk ;h. fJ; ny"sh ;tor ~ SZve/ T[; Boe
ftZu ikD dk dfoV c?;bk eo fbnk ;h. T[j fe;/ ;w/A th tofiZs cb
ykD dh fjzws tN'o ojh ;h.
ft;kyh tkb/ fdB id fgzv d/ r[od[nko/ ftZu ykb;/ d/ fszB ;"
;kbk iFBk dk nzs j' fojk ;h, T[; ;w/A fJZe pzX{nk ;[jkrD nkgD/ T[Xkb/
dk nozG eo ojh ;h.

18
 bkr dh fpwkoh
;fjigqhs dh wzwh ~ fceo fijk j' frnk ;h. T[; dh Xh ed/
fJBh ;[;s ns/ y'Jh y'Jh fijh BjhA j'Jh ;h. T[j ;e{b ftZu gVQdh pVh
jZ;w[Zy ns/ Fokosh j[zdh ;h. Ffjo d/ ekbi ik e/ th T[; d/ ;[Gkn ftZu
e'Jh tX/o/ coe BjhA fgnk ;h.
fJe wjhB/ s'A T[j t/y ojh ;h fe e[Vh u[Zg u[Zg ns/ e[M ;'uK
ftZu v[Zph ofjzdh ;h. ekbi ikD t/b/ sK T[; dk fujok e[M Nfjfenk
j[zdk ;h go xo ;dk w[oMkJ/ c[Zb tKr jh g[Zidh ;h. T[j xo th nZyK
whue/ iK sK e[o;h T[Zs/ p?mh ;'uK ftZu tfj N[odh iK fco p?Zv T[Zs/ gJh
p/u?Bh ftZu gk;/ gosdh ofjzdh ;h.
@@;fji p/Nh s/ok e[M d[ydk J/, pVh u[Zg fijh ofjzdh J/<##
fJZe fdB T[; dh wK B/ g[ZS jh fbnk.
@@wzwh eJh tkoh w/o/ nzdo'A e[M pkjo nkT[D ~ eodk J/, ns/
pj[s/ tkoh pj[s e[M pkjo'A w/o/ nzdo ikD dh fiZd fijh th eodk ofjzdk
J/HHHHHHHH.## nr'A T[j u[Zg j' rJh.
@@nfijh T[wo ftZu fJj bkr dh fpwkoh j' jh iKdh J/.##
wK efjD ~ sK efj rJh, go T[; dk wZEk mDfenk.

19
 d{ i k sbke
gqhseztb vpb-p?Zv T[Zs/ fJeZbh b/Nh nZi dh tkgoh xNBk pko/
;'u ojh ;h. T[; d/ pugB d/ fdB fezB/ p/fceo ns/ nZyV/ ;B. T[j T[jh
e[M jh efonk eodh ;h i' T[; ~ uzrk bZrdk ;h. itkBh ftZu T[j jo
w[zv/ ~ rakio-w{bh jh ;wfMnk eodh ;h. T[; ~ fgnko eoB dh BjhA
eotkT[D dh nkds ;h.
T[; B/ nkgD/ gsh ~ e/tb fJ; eoe/ jh sbke d/ fdZsk ;h
feT[Afe T[j tes s'A gfjbK jh dcso ufbnk iKdk ;h ns/ oks gJh s'A
ezw Bkb EZfenk N[ZfNnk xo gosdk ;h.
T[j ;kb Go s'A nkgD/ fJZe d';s Bkb ofj ojh ;h. T[j nkgD/
;wkfie coiK ~ G[bke/ nkgDhnK fBZih raoiK dh dbdb ftZu y[ZGdh ik
ojh ;h. fJZe fdB T[j e[M nukBe jh tkgo frnk, fi; pko/ T[; ~ edh
;'uD dh ftjb jh BjhA fwbh ;h. T[; d/ g/N dk ;Zu fiT[A jh w{zj ftZu'A
pkjo nkfJnk, T[; d/ d';s B/ Bcos Bkb T[; d/ w{zj T[Zs/ E[Zfenk ns/
T[; ~ ;dk bJh SZve/ ufbnk frnk.
T[j ;'u ojh ;h fe fJj xNBk d{ik-sbke ;h iK fco gfjb/
sbke dh ;ik.

20
 v[ b / Q p/ o
w[fjzdo e"o ~ nkgD/ ;"jo/ gfotko Bkb bVe/ g/ehA nkfJnK d'
wjhB/ s'A tZX ;wK j' u[Zfenk ;h. ;"jfonK tkb/ xo s'A jkbh sZe e'Jh ;[Zy
;[B/jk iK N?bhc'B BjhA nkfJnk ;h. T[; ~ wfj;{; j'D bZr frnk ;h fe
T[; tb'A r[Z;/ ns/ ekjb ftZu rbsh j' rJh ;h. T[; d/ gsh B/ id T[;
xNBk T[Z&s/ mzY/ fdb Bkb ftuko eoB dh ;bkj fdZsh ;h sK T[j N[ZNe/
T[; d/ rb jh sK g? rJh ;h.
T[; B/ nkgD/ GoktK ~ n;b rZb dZ;D dh EK fJjh dZf;nk ;h
fe ;"jfonK B/ T[; ~ XZe/ wkoe/ xo'A eZY fdZsk ;h. dph ipkB Bkb T[;
B/ nkgDh wK ~ ;koh rZb dZ; fdZsh ;h. wK B/ nkgDh Xh dh rbsh nB[Gt
eoe/ T[; ~ ;bkj fdZsh ;h fe v[Zb/Q p/oK dk ni/ th e[M BjhA ftrfVnk
u[Zee/ M'bh ftZu gk bt/.
T[j nkgD/ ehs/ T[s/ g;ukskg eoBk ukj[zdh ;h go T[; ~ ;wM
BjhA nk ojh ;h fe T[j eh eo/.
T[; B/ nkgD/ gsh dk c{B fwbkfJnk, @@;odko ih w?A s[jkvh
w[fjzdo e"o p'b ojh jK, w/o/ p/o v[Zb rJ/ jB.## @@T[j sK ed/ th u[Zee/
M'bh gkJ/ ik ;ed/ jB.## gsh dk T[sFkj g{oB ;ze/s ;h.

21
 v/ f Nz r
@@wK w?A j[D v/fNzr eo fbnk eoK<## d;thA gVQdh g/Av{ e[Vh B/
nkgDh nDgVQ wK s'A g[ZfSnk.
@@i/ e'Jh ykD, gfjBD iK y[Fh dh rZb j? sK eo fbnk eo. go
fJj j? eh uhi<## wK dh ;wM ftZu e[M th BjhA nkfJnk ;h.
@@g{ok gsk sK w?~ th BjhA, w/o/ jkD dhnK e[VhnK efjzdhnK ;B
fe j[D w?A pj[s ;[zdo j[zdk ik ojh jK, eJh w[zv/ w/o/ Bkb v/fNzr eoBh wzr
oj/ jB.## e[Vh dh ng{oD ;{uBk Bkb wK d/ e[M gZb/ BjhA fgnk ;h.
e[Vh B/ w"ek gk e/ nkgD/ pkg{ d/ ezBK ftZu th fJj rZb gkJh, go
T[; B/ rZb fJZe ezB ftZu gke/ d{i/ ftu'A eZY fdZsh ikgdh ;h. gsk BjhA
T[; ~ rZb dh ;wM jh BjhA nkJh ;h iK fco T[;B/ ;G e[M ikDe/ th
e'Jh itkp d/Dk :'r BjhA ;wfMnk ;h.
id e[Vh B/ nkgD/ wk;No tho s'A fJjh ;tkb g[ZfSnk sK T[;dk
fujok fJZe dw sD frnk ;h ns/ T[;dhnK nZyK ftu'A nzfrnko toD bZr
gJ/ ;B.
@@Fow BjhA nkT[Adh, ;kvk BZe ;kE'A g[ZSe/ tZvDk ukj[zdh J/A<##
T[j p[ybk frnk ;h. T[; dk jZE T[mdk, T[mdk o[e frnk ;h.
fJ; v/fNzr dh fsZyh Xko s'A j[D e[Vh th vo rJh ;h.

22
 wip{ o hnK
Ffjo ftZu M[ZrhnK M"AgVhnK d/ tk;h w[zv/, e[VhnK ~ bckc/,
ekr}, rZs/, b'jk nkfd fJeZmk eofdnK ~ sZeDk nkw fijh rZb J/. fJj
;G e[M eoBk T[BK dh b'V j' ;edh J/ iK fco w}p{oh th.
B"itkB e[VhnK w'Y/ p'ohnK gke/ fdB uVQB s'A gfjbK jh M[ZrhnK
ftu'A fBeb iKdhnK ;B. T[j ;kok fdB Ffjo d/ uzr/ wkV/ EktK T[Zs/
fcodhnK ofjzdhnK ;B. id Fkw, oks iK pj[s oks rJh T[j tkg;
g[ZidhnK sk T[BQK dhnK i/pK ftZu e[M j[zdk ;h.
nfijhnK jh d' ;[BZyhnK e[VhnK ;N/FB T[Zs/ wzr ojhnK ;B.
T[j tX/o/ B"itkB w[zfvnK nZr/ jh jZE nZvdhnK ;B.
s[jk~ wzrdhnK ~ Fow BjhA nkT[Adh<# fJZe B"itkB w[zv/ d/ ;kEh
B/ nkgDh g?AN dh i/p ftZu jZZE gkT[Ad/ B/ g[ZfSnk.
@rZb Fow dh BjhA, rZb w}p{oh dh J/.#
@itkBh ~ w}p{oh th eh<# w[zvk yuoh jk;h jZf;nk.
@rohph dk d[Zy, g/N dh G[Zy.#, w}p{oh p'bh
@e'Jh nrbh rZb<# w[zv/ dhnK bkbK, fvZr ojhnK ;B.
@e[ZM jZE s/ sK Xo.# T[j gzi dk B'N b? e/ nZr/ N[o rJhnK.

23
 ;wM" s k
t'NK gJhnK ~ jkbh wjhBk jh BjhA j'fJnk ;h fe Xho/ johiB
B/ eZuh e'mVh d/ bkr/ gZek wekB pDkT[Dk nkozG fdZsk ;h. Ffjo s'A
fbnKdhnK u[rkmK oZye/ T[; B/ fdBK ftZu jh ewo/ yVQ/ eo fdZs/ ;B.
b?ANo g? fojk ;h ns/ chw d/ BF/ Bkb oZi/ w}d{o uKroK wko
oj/ ;B. Xho/ dk e'b yVQk bzr'Nhnk :ko T[; s'A g[ZS fojk ;h fe ;ko/ you
bJh, eko{ dk yikBk feE'A jZE bZr frnk ;h.
@t'N-p?Ae ns/ B'N-p?Ae dk ;wM"sk j' frnk ;h.#
Xho/ B/ nZy dZph ns/ pkeh rZb ~ Yeh ofjD dk ;ze/s ehsk.

24
 :shw ykDk
Ffjo ftZu pj[s jh ;[zdo SZp tkbk bzwk u"Vk N?AN bZfrnk
j'fJnk ;h. c[ZbK bZd/ rwfbnK ns/ Bt/A rbhfunK Bkb T[; ~ wfjekfJnk
ns/ ;ikfJnk frnk ;h. N?AN d/ uko/ gk;/ g[b; dk gfjok ;h. e/Ado dk
e'Jh tiho ykD/ T[Zs/ g[Zi fojk ;h.
tiho ;kfjp ykDk yk e/ ns/ gqpzXeK Bkb ftuko-tNKdok
eoe/ ik u[Ze/ ;B. Ffjo d/ nkw b'e, gqpzXeK d/ d';s fwZso ns/
iBkBhnK ofjzd/ ykD/ ~ nzsw S'jK bk oj/ ;B.
wfjwkBK dh uzrh i{m NZpK ftZu gk e/ oZyh ik ojh ;h sK i' T[;
~ :shw-ykB/ G/fink ik ;e/. M[ZrhnK, M"AgVhnK tkbk fZJe u[;s w[zvk
gqpzXeK dh nZy puke/ N?AN ftZu tV frnk ns/ T[; B/ nkgDk e"bk NZp dh
i{m ftu'A Go fbnk ;h. T[j nkgDh G[Zy dk ;kwkB b? e/ pkjo fy;eD jh
tkbk ;h fe fJZe gqpzXe dh fBrk g? frnk.
@@T[J/ e[Zs/ d/ g[Zsok! fJj :shw-ykDk yke/ :shw pDBk J/## T[;
B/ Go/ e"b/ ~ w[V NZp ftZu T[bN fdZsk.

25
 d[ f uZ s h
johiB p;sh ftZu Bt/A y[Zb/ ;e{b dh pVh uouk ;h. f;nkD/
p}[or fJ; ~ ;bkj oj/ ;B ns/ nkw b'e fJ; ~ ;oeko dh t'N tN'o
;ehw dk fJZe fjZ;k d; oj/ ;B. p;sh dhnK rbhnK ftZu fcod/ ntkok
pZu/ XVk XV ;e{b ftZu dkyb j' oj/ ;B. e[VhnK ~ ;e{b ftZu gfjb
fdZsh ik ojh ;h. go T[BQK dh frDsh jkbh nkN/ ftZu b{D ;wkB jh ;h.
;e{b ftZu dkyb j'D tkb/ jo johiB pZu/ ~ ;" o[gJ/ gqsh wjhBk tihck
d/D d/ Bkb, T[BQK d/ ykD, ghD ns/ gfjBD dk ;kok you th ;oekoh ;h.
ftXtk nzBh p;zsh ~ ;wM BjhA nk ojh ;h fe T[j eh eo/.
nkgD/ d'tK pZfunK ~ T[j gVQkT[Dk sK ukj[zdh ;h, go T[j d't/A T[; dh
wzrD ftZu ;jkfJsk eod/ ;B fi; Bkb xo dh o'Nh ns/ b'VK g{ohnK
j[zdhnK ;B.
T[j d[fuZsh ftZu ;h fe pZfunK d/ GftZy ~ rb/ brkt/ iK nkgD/
toswkB dk rbk x[ZN/.

26
 w}d{ o fdB
Xowh nkgD/ w}d{o gsh dh T[vhe eo ojh ;h sK i' T[j nZi dh
w}d{oh ftu'A nkNk b? nkt/ ns/ pZfunK d/ G[Zy/ g/N ftZu e[M gk ;e//.
T[;dh tZvh BBkD eZb ;"johA sK ubh rJh ;h. go T[;dk ikDk
eJh fdjkVhnK dh oew T[Zs/ j{zMk c/o frnk ;h. nZi fe;/ th xo s'A
T[Xkok nkNk BjhA fwfbnk ;h. ;G xo T[BQK tor/ jh jB, o'} nkNk e"D
d/ ;edk J/.
@@nZi sz{ o;'Jh dk ;kwkB fco BjhA fbnKdk< Xowh gsh d/ rb
jh sK g? rJh ;h.
@@nZi sK wJh fdB ;h. ;ko/ w}d{oK dk ;KMk fdB. nZi fe;/
fdjkVh BjhA bkJh. ;kok fdB o?bhnK j[zdhnK ojhnK, GkFB uZbd/ oj/ ns/
nwhoK d/ ezB y'bQD bJh Bkjo/ bZrd/ oj/HHHHHH.## T[j FkfJd e[M j'o th
nZr/ p'bdk iKdk go Xowh dh x[oeh B/ T[; ~ u[Zg eok fdZsk ;h.
@@pZfunK d/ G[Zy/ g/NK ftZu GkFB gk d/, ik fco T[BQK ~ Bkjo/
ytkd/, sz{ th nZi o?bhnK yke/ ;" ikthA.##
T[j T[Zm e/ pkjo tZb N[o fgnk. @@nZi sK e[M eoBk jh gT[.##
T[j ;'udk ik fojk ;h.

27
 fdjkVh
eow{ d{o d[okv/ fgzv dk nZs rohp fdjkVhdko w}d{o ;h.
fizdrh dh jo b'V ;w/A T[; dk jZE szr jh ofjzdk ;h. T[j u'Dk ~ oZph
todkB ;wMdk ;h feT[Afe jo u'D ftZu T[; ~ t'N dk e[M Bk e[M }o{o
fwb iKdk ;h. T[j fwbh oew Bkb nkgDh fe;/ nZs }o{oh raoi ~ g{ok
eo b?Adk ;h.
tZvhnK u'DK ftZu T[BQK d/ w[jZb/ dhnK t'NK dh frDsh eoe/ oew
gfjbK jh gj[zuk fdZsh iKdh ;h sK i' t'NK gkT[D tkb/ fdB fe;/ ~ e'Jh
FZe Bk j't/. gzukfJsK dhnK u'DK ftZu t'N tkg; fbnk e/ fdZsh iKdh ;h.
fJZe jZE ftu'A t'N cVe/ d{i/ jZE ftZu B'N cVk fdZs/ iKd/ ;B. fJj B'N
tZvhnK u'DK Bkb'A d[rD/ iK ed/ fsZrD/ j[zd/ ;B.
fJ; tko t'NK dk e'Jh rkje jh B}o BjhA nk fojk ;h. t'NK
g?DhnK nozG j' rJhnK ;B. eow{ fJj ;'u e/ fe j' ;edk J/ fJ; tko
t'NK yohdD tkb/ t'NK g?D tkb/ ;e{Pb ftZu jh p?m/ j'D, T[j t'N gkT[D
bJh uZb fgnk.
;e{b gj[zu e/ th T[; d/ e[ZM jZE gZb/ Bk fgnk. T[j t'N gke/ xo
~ iKdk ;'udk ik fojk ;h
@@nZi dh fdjkVh f;o gJh, t'N M{zr/ ftZu rJh.##

28
 pZ i N
BthA ;dh dk gfjbk pZiN g/F j' u[Zfenk ;h. jo gkoNh nkgDh
;'u nB[;ko fJ; ~ uzrk ik wkVk efj ojh ;h. tZv/ nwho fJ; ~ rohp-
gZyh ns/ tgko-fto'Xh d; oj/ ;B. rohpk ~ gfjbK th pZiN
ftu'A ed/ e[M BjhA fwfbnk eodk ;h ns/ T[BK ~ fJ; s'A th e'Jh tX/o/
nk; BjhA ;h. T[j sK nkgDh nkds nB[;ko u[Zg ns/ ;zs[FN ;B.
d{odoFB dh e?wok Nhw b'eK d/ gqsheow ikDB bJh tZy-tZy
torK d/ b'eK Bkb rZbpks foekov eo ojh ;h. T[BQK fJe wzrs/ s'A
g[ZfSnk,@@nZi g/F j'J/ pZiN pko/ nkgd/ eh ftuko jB<## T[; B/ nkgDh
i/p ftZu jZE wkoe/ nkgDk fJZe o[gJ/ dk f;Zek pkjo eZfYnk T[; ~ uzrh
soQK t/ye/, w[V i/p ftZu gk e/ p'fbnk, @@pZiN mhe jh j't/rk, sd/ jh
w/ok nkgDk o[fgnk, jkbh sZe w/oh nkgDh i/p ftZu jh j?.##

29
 x[ Z r h
johiBK d/ whs/ ~ id d;thA gk; eoe/ e'Jh B"eoh Bk fwbh sK
T[; B/ nkgD/ fgzv d/ pkjo gZeh ;Ve T[s/ ;kJheb w[ozws eoB dk ezw
F[o{ eo fdZsk ;h. fJ; ezw ftZu nkwdB pj[s xZN j[zdh ;h. eJh tkoh sK
;kok fdB ykbh jh bzx iKdk ;h.
nkwdB tXkT[D bJh T[; B/ eJh g[Zm/ f;ZX jZE ezv/ tosD/ nozG
fdZs/ ;B. T[j g?Auo bkT[Adk fJe, d' g?Auo nkg jh eo fdzdk ;h ns/ ezw
fdzd/ g[ofinK ~ x;/ efje/ p/b'V/ jh pdb fdzdk ;h. T[j nkgDh d[ekB
s'A e[M d{o gZeh ;Ve T[Zs/ fsZy/ w{zj tkb/ feZb, w/yK fyzvk fdzdk ;h sK i'
nkT[D, ikD tkfbnK d/ ;kJheb g?Auo j[zd/ ofjD. T[j feZbK fyzvkT[D ~
@u'rk gkT[Dk# ns/ fe;/ d/ g?Auo j'J/ ~ @c; rJh w[orh# efje/ y[Fh
wBkfJnk eodk ;h.
g?Auo j'fJnk ;kJheb cVh nkT[Adh e[Vh id T[; d/ pj[s B/V/ nk
rJh sk T[; B/ gfjukfDnk fe fJj sK fgzv d/ rohp BkJhnK dh pj[s
jh j[fFnko e[Vh gqhsh J/ i' Ffjo nkJhHNhHnkJhH ftZu gVQdh J/.
T[; B/ nkgD/ wZE/ T[Zs/ jZE wko e/ nkgD/ ehs/ T[s/ gFsktk gqrN
ehsk, @w[orh dh EK nZi sK ftukoh x[Zrh jh wkoh rJh.#

30
 tZ v / ;po
@@skJh x[Zb/ bJh fo;s/ tkb/ nkJ/ B/.##
johiBK dh ;[Zyh B/ skJh d/ xo tVfdnK jh F[G-;[B/jk fdZsk.
@@F[eo J/ tkr[o{ dk.## skJh B/ Xosh fBwFekoh.
@@go skJh ;kv/ sK o'Nh gekT[D bJh nkNk Bh.## ;[Zyh B/ fYZbk
fijk w{zj eoe/ nkgD/ nkT[D dk n;b ekoB dZf;nk.
@@e'Jh Bh ;[Zy Bkb ;kv/ fJZe vzr dk fgn?, b? ik.##
skJh nzdo'A pkjo'A y[F ;h.
Fkw ~ id skJh nkgDh d{ih dokDh d/ xo'A nkNk b?D rJh sK
T[;B/ vZpk e[M T{Dk fijk eoe/ d/ fdZsk. id T[; B/ vZpk Go d/D bJh
fejk sK T[; B/ dZf;nk fe p; fJBk jh nkNk ;h. T[BQK dk vzr sK g{ok j'
jh ikt/rk ns/ T[j nkg fyuVh Xo b?Dr/.
skJh u[ZbQ/ w{jo/ p?mh ;'u ojh ;h @i/ ;ko/ xoK dk nZi fJj jkb
J/ sK eZb ~ eh j't/rk. nZi dk vzr sK eZYhJ/, ebQ ~ eZbQ Bkb t/yh ikt/
rh.# T[; B/ nkN/ ftZu gkDh gk fdZsk.
S'N/ b'e, tZv/ ;po!

31
 t' N ;z X kok
o[bd{ BkJh n;b okik jh sK pD iKdk ;h id u'D dcso ftZu
ykD, ghD dhnK ;kohnK uhiK dk gqpzXe T[j nkg j[zdk ;h. w{zj jB/o/ dh
ukj s'A b? e/ oks d/ nkyoh g?Zr sZe dk T[jh i[w/tko j[zdk ;h.
d'tK t/fbnK dh o'Nh ;w/A T[; dh ftF/F u"Xo j[zdh ;h. jo pzd/ ~
f;nk;h :'rsk nB[;ko ykDk fdZsk iKdk ;h. gfjbh fe;w dk ykDk jo
fJZe ~ fwb iKdk ;h, d{ih fe;w dk u'D toeoK bJh ns/ shih fe;w dk
f;nk;h bhvoK bJh okytK j[zdk ;h. o[bd{ nZy puke/ eJh tkoh nkgD/
gfotko ns/ Bidheh pzfdnK bJh fe;w ~ T[go, j/m th eo fdzdk ;h.
t'NK g?D fgZS'A u'yk ;/tk cb T[; ~ Bedh d/ o{g ftZu fwb iKdk
;h. nkgDh fgnkoh Xh d/ G[Zy/ ;"jfonK d/ xo ;zXkok G/iD bJh T[j
fsnkohnK nkozG fdzdk ;h. e[M ;kbK s'A T[; dh Xh pj[s y[F ;h feT[Afe
gfjbK ;zXkok T[; ~ gzi ;kb fgZS'A fwbdk ;h, j[D sK ;kb th BjhA g?Adk
t'NK nk iKdhnK ns/ Bkb jh T[;dk t'N-;zXkok.

32
 ;[ j kr i' V h
;ko/ fceo ysw j' rJ/ ;B. ;kohnK nVuDk d{o j' ikD T[Zs/
okj ;kc j' frnk ;h. fJ; Bkb'A j'o uzrk ns/ Go';/:'r Yzr xfVnk th
BjhA ik ;edk ;h. r[ogqhs f;zx dk eB/vk gj[zu ikDk j[D fdBK dh rZb jh
ofj frnk ;h. fsnkohnK sK pj[s gfjbK jh nkozG j' rJhnK ;B j[D sK
T[BQK ~ nzsw S'jK bkT[DhnK jh pkeh ;B.
nkyo Gok jh GoktK dh pKj cVd/ jB ns/ G?DK jh thoK dhnK
y[FhnK ftZu ;jkJh f;ZX j[zdhnK jB. r[ow/b e"o ns/ r[ogqhs f;zx fJZe
jh g/N'A sK ikJ/ ;B. r[ow/b' ~ S'N/ j[zfdnK jh T[;d/ e?B/vk ofjzd/ skfJnk
ih B/ r'd b? fbnk ;h. T[j eB/vk jh itkB j'Jh ;h ns/ T[; B/ T[E/ jh
Fkdh eotk bJh ;h. nkgD/ ;e/ tho ~ eB/vk ;ZdD bJh T[; B/ nkgD/
gsh ~ ekr}h sbke d/ fdZsk ;h ns/ Gok Bkb ekr}K ftZu ftnkj eoe/
T[; ~ eB/vk b? ikD dh ;ehw pDk bJh ;h.
thik fwbD dhnK ;kohnK FosK g{ohnK j' u[ZehnK ;B. T[j ed/
th T[BQK d/ jZE nk ;edk ;h. fJZe N?eBheb fJsok} dh x'y j' ojh ;h.
d'tK d/ BkwK fgZS/ fJZe jh r's fbfynk j'fJnk ;h. gVskb dh fog'oN
g[ZifdnK jh G?D Gok dh ;[jkr i'Vh eB/vk ikD dh EK }/b dhnK ;hyK
nzdo g[Zi rJh ;h.
ishar02

33
 d/ F fBekbk
gZeh T[wo dk d[jki{ w[zvk eB/vk s'A fgzv gj[zfunk jh ;h fe
e[VhnK tkfbnK d/ N?bhc'BK dh Gowko bZr rJh ;h. d{i/ fdB ekoK xo
g[ZiDhnK nkozG j' rJhnK ;B. jo nkT[D tkbk nkgDh e[Vh ~ e?B/vk
G/iD bJh T[sktbk ;h. b'eK dh ekjb t/y e/ w[zv/ tkb/ j'o wfjzr/ j' rJ/
;B.
thj bZy dh wzr ;[De/ ekoK sK e[M xZN rJhnK ;B go f;ckoFK
dk nkT[Dk jkbh th T[;/ soQK ikoh ;h. ;kok fdB ukjK uZbdhnK, i'V s'V
j[zd/ go rZb fe;/ f;o/ BjhA bZrdh ;h.
w[zv/ d/ GB'JhJ/ dh f;ckoF Bkb fe;/ d{o d/ fgzv'A eJh w[zfvnK
tkb/ fJZe ;odko gfotko B/ nkgDk }'o tXk fbnk ;h. gzdoK bZy T[Z&s/
rZb gZeh j' rJh ;h. pkeh ;ko/ you/ e[Vh tkfbnK B/ tZyo/ eoB/ ;B.
ftnkj dh o;w fe;/ tZv/ Ffjo g{oh eoe/ ikDdhnK d{ihnK
FosK ~ w[ezwb eoB bJh pj[s ekjb ehsh ik ojh ;h. th}k g[ifdnK
jh e[Vh ~ ijk} uVQk fdZsk ;h.
rao}K B/ fJZe j'o @d/F fBekbk# f;o/ ukVQ fdZsk ;h.

34
 epkp dh jZ v h
feT[A, t/fynk fbjki dk ezw, eJh tkoh fbjkih jh c;/ rZfvnK
~ gko bzxKd/ B/. jogqhs d/ fgsk B/ nkgDh ekw:kph T[Zs/ y[Fh ftZu ;/yh
wkoh.
jogqhs jo jkbs ftZu eB/vk ikDk ukj[zdk ;h. ukj/ T[; ~ e'Jh
BikfJi Yzr jh feT[A Bk ngDkT[Dk gt/. nkw J/izN gzi bZy s'A j/mK rZb
BjhA eod/ ;B go jogqhs d/ fgsk B/ fJZe fbjkih J/izN Bkb fJZe bZy
Bed ns/ pkeh ;ko/ yofunK Bkb ;"dk gZek eo fbnk ;h. gk;g'oN sK
ibdh jh pD e/ nk frnk ;h, go thik bZrd/ ~ e[M d/o j' rJh ;h. j[D
;G nVuDk d{o j' rJhnK ;B. ijki uVQB dh p; skohy fB:s j'Dh
pkeh ofj rJh ;h. J/izN dk XzBtkd eoe/ fgT[, g[Zso y[Fh ftZu M{wd/
xo ~ ik oj/ ;B.
jogqhs ~ ijki uVQke/ ;kok gfotko fgzv gj[zu u[Zfenk ;h.
g[Zso d/ eB/vk ikD dh y[Fh ftZu fJZe tZvh gkoNh fdZsh ik ojh ;h.
Bidheh fo;s/dkoK Bkb d';s fwZso th GzrV/ Bkb pZeo/ p[bk oj/ ;B.
N?bhc'B dh bzwh xzNh tifdnK jh ;kfonK d/ ezB yVQ/ j' rJ/ ;B. eB/vk
s'A e'Jh fo;s/dko p'b fojk ;h. T[; dZf;nk fe jogqhs dk thik ikjbh
;h, T[j ijki ftZu'A T[sodk jh cfVnk frnk J/.
fJj wBj{; ekb sK o'Nh yKd/ wfjwkBK d/ epkp dh jZvh pD e/
rfbnK ftZu nV rJh ;h.

35
 xo-itkJh
eB/vk d/ t?Be{to jtkJh nZv/ T[Zs/ T[ZsofdnK jh fgqsgkb f;zx
B/ nkgDk ;wkB fbnk ns/ d{ihnK ;tkohnK d/ wro bZr pkjo tZb ikD
bJh uZb fgnk. nZv/ s'A pkjo fBebd/ ~ jh fJZe nZs ;'jDh e[Vh B/ T[;
dk Bkw b?e/ ;fs Fqh nekb p[bkJh ns/ nkgDh ikD gfjukD eokT[AfdnK
dZf;nk fe T[j e[bdhg J/ T[; dh GoikJh dh S'Nh G?D.
e[bdhg ~ fJeZfbnK jh nZv/ T[s/ nkJh sZe e/ fgqsgkb dk wZEk
mDfenk. fJj ;'ue/ fe j' ;edk J/ gfotko dk e'Jh j'o w?Apo ftjbk Bk
j't/ ns/ T[; dh ;[ftXk bJh fJ; ~ G/i fdZsk j't/. T[j eko ftZu p?m/
;XkoB rZbK eod/ xo gj[zu rJ/ ;B.
xo ftZu ;kok gfotko T[; dh T[vhe eo fojk ;h ns/ gfotko
dk jo w?Apo b'V s'A tZX T[; dk ;fseko eo fojk ;h. ukj ghD ;w/A
e[bdhg T[; d/ Bkb p?mh ;h. ;ze/s fwbD/ nozG j' rJ/ ;B fe i'Vh ;'jDh
cZpdh j?. T[; dh ;wM ftZu j[D ;G e[M ;kc j'D bZr frnk ;h fe fNeN
G/i e/ T[; ~ feT[A ;?o eoB bJh eB/vk ;Zfdnk frnk ;h. T[; dh
GoikJh T[; Bkb fwZmhnK ns/ r[ZMhnK fijhnK rZbK feT[A eo ojh ;h.
T[; dk Gok th eB/vk ~ feT[A pVk ;'jDk ns/ fgnkok dZ; fojk ;h.
eB/vk dh gfjbh oks jh T[; bJh ;{bK dh ;/i ;h. T[; B/ c?;bk
eoBk ;h fe T[; B/ fizdrh nkgDh ihDh J/ iK fco xo itkJh dh.

36
 ekr}h i' V /
Gog{o f;zx eB/vhnB nzdo'A, pkjo'A Gog{o ;h. T[j ns/ T[; dh
gsBh id th eB/vk s'A gzikp r/Vk wkod/ sK nkgDh }whB ftZu gzi, ;Zs
feZfbnK dk tkXk eo iKd/ ;B.
T[j N/Y/ jZEK Bkb f;ZXh ewkJh eod/ ;B. T[BQK fJZe d{i/ s'A
ekr}h sbke b? fbnk ;h. gsh e[VhnK Bkb ftnkj eoe/ T[BQK ~ eB/vk
gj[zukD dk Xzdk eodk ;h ns/ gsBh w[zfvnK d/ nV/ p/V/ gko brkfJnk
eodh ;h. fJZe r/V/ ftZu d't/A gzdoK, thj bZy o[gJ/ ewk b?Ad/ ;B.
gzit/A r/V/ d' ;Zi-ftnkj/ i'V/ eB/vk bJh ijk} T[Zs/ uVQ/ ;B.
Fokph j'fJnk Gog{o f;zx nkgD/ oki dh rzY gohnK torh eB/vhnB
j';N?Z; d/ ezBK ftZu y'bD dh rbsh eo p?mk ;h.
t?Be{to d/ jtkJh nZv/ T[Zs/ ijk} T[ZsofdnK jh FekohnK B/
nkgD/ FekoK ~ fBrk j/m eo fbnk ;h. nZv/ s'A pkjo fBebfdnK jh
ekr}h-i'fVnK ~ g[b; dh t?B ftZu p?mD d/ j[ew fwb rJ/ ;B.

37
 fFeko
r[ZiD f;zx fwzBh pZ; s'A T[Zso e/ nkgD/ xo ~ ik fojk ;h. T[;
~ dkBk wzvh ftZu eJh yZib y[nkohnK MZbDhnK gJhnK ;B ns/ fgzv d/
eJh xoK d/ d[Zy ;[Zy ftZu th Fkwb BjhA j' ;fenk ;h. T[j y[F ;h
feT[Afe T[j ykbh jZE BjhA w[fVnk ;h. T[; dk M'bk B'NK BKb s[zfBnk
j'fJnk ;h.
T[; ~ nk; ;h fe fJZe iK d' fdBK ftZu eDe t/ue/ T[j fgzv
gos nkJ/rk. d' tkoh eDhnK g? ikD eoe/ T[; ~ d; fdB bZr rJ/ ;B.
gfjb/ FokN/ Bkb J/iz;h tkb/ eDe yohdD s'A f;o jh c/o rJ/ ;B ns/
d{i/ whAj fgZS'A gzi fdB wzvh jh BjhA pV/ ;B.
uko X[ZgK bZrhnK sK e[M rzY so[Zg eoe/ T[; B/ eDe t/u fdZsh
;h. d{i/ fdB oew fwb ikD dh nk; T[Zs/ T[; ~ ;[Zy dk ;kj nkfJnk ;h.
id T[j xo g[Zfink sK ;fjekoh p?Ae tkfbnK ~ p?me ftZu
t/fynk, i' jzY/ fFekoh tKr p?m/, nkgD/ fFeko dh T[vhe eo oj/ ;B.

38
 nkyoh c{ e
wZxo f;zx nkyoh fwzBh p; s'A T[Zso e/ Fkw d/ jB/o/ ftZu nkgD/
fgzv tZb ik fojk ;h. T[j T[dk;, N[ZfNnk j'fJnk ns/ p/t; ;h. T[; ~
;kjwD/ fgzv dh dhtkbh d/ dht/ B}o nkT[D bZr rJ/ ;B. eJh nksFpk}hnK
n;wkB ftZu T[sKj uVQe/ T[; dhnK p[MhnK nk;K ftZu uzfrnkV/ SZv
iKdhnK ;B. uZb oj/ gNke/ T[; dh nowkBk Goh Sksh ftZu jE"V/ tok
oj/ ;B.
T[j XhwQh ukb fgzv dh rbh ftZu'A bzx fojk ;h. fgzv d/ ;ko/ jh
f;o eZY xoK ftZu u[Zg uKd ;h. johiBk dh t;sh ftZu e[M ukBD
fNwfNwk fojk ;h. fes/ fes/ gNke/ ns/ nksFpk}hnK uZb ojhnK ;B.
T[; dh nkgdh rbh ftZu d{o skJhA jB/ok g;fonk j'fJnk ;h.
T[j f;o M[ekJh nkgD/ xo nzdo tV frnk ;h. T[; dk ;kok
gfotko u[Zg ukg p?mk T[; ~ T[vhe fojk ;h. fe;/ e'b fJj g[ZSD dh
fjzws BjhA ;h fe M'B/ dk eh pfDnk iK fco nkVshJ/ d/ wB ftZu e'Jh
fwjo gJh iK BjhA.
wZxo f;zx dh u[Zg B/ gfotko dh e[M fNwNwkT[Adh nk; d/ dht/
T[Zs/ nkyoh c{e wko fdZsh ;h.

39
 f;nk;h todkB
gsk BjhA fe;/ wB[Zyh ;'u dk Bshik ;h iK e[dos dh ouh e'Jh
bhbk. feqFB r'gkb bhvo dk uzrk Xzdk ubdk ;h, go ;wk gk e/ T[; dk
tX/o/ fXnkB, B/V/ d/ fgzv ftd/Fh rT{nK dh v/noh tZb j' frnk ;h. T[;
B/ jo fJZe rT{ dk fgnkok fijk Bkw oZfynk j'fJnk ;h. nkgDh gsBh dk
BtK Bkw okXk oZye/ T[; ~ th ;yhnK Bkb obk fbnk ;h. rT{Fkbk ftZu
d[ZX d/ dfonk trd/ ;B ns/ wZyD d/ vow Go/ ofjzd/ ;B. Ffjo T[; dh
wE[ok ;h ns/ v/noh fpqzdk pD. fdB oks ok;bhbk uZbdh ofjzdh fit/A w[V
d[nkgo :[Zr f;ofink frnk j't/.
fi; soQK ni'e/ f;nk;h bhvo ukj[zd/ jB fe T[BQK d/ g[Zso jh
T[BQK dh e[o;h d/ wkbe pDB. feqFB dh th fdbh ykfjF ;h fe T[; dk
g[Zso th rT[nK dk oytkbk pD/. go T[; dk g[Zso sK Fokp, epkp ns/
Fpkp dk F"ehB pDdk ik fojk ;h ns/ T[; ftZu j'o th eJh ez; tkbhnK
goftoshnK T[sgD j' ojhnK ;B.
feqFB d[yh ;h ns/ j?okB th. T[; dh ;wM ftZu e[M BjhA nk
fojk ;h fe T[; d/ xo ez; dk g?dk j'Dk e'Jh e[dos dh eo'gh ;h iK fco
f;nk;h todkB.

40
 ;' u
eztbihs ~ pj[s vo bZr fojk ;h. T[j xo ftZu fJeZbh n"os
;h. T[BQK dk xo fgzv s'A d{o y/sK ftZu ;h ns/ nk;/ gk;/ e'Jh j'o xo th
BjhA ;h.
T[; d/ gsh ~ jkbh th GbtkBh dk F"e ;h. T[j x[bD bJh wkM/
ftZu frnk j'fJnk ;h. T[; dk S'Nk fdT[o- fi; dk T[; ~ yk; ;jkok
;h- T[j th jkeh u[Ze e/ Ffjo w?u y/vD ubk frnk ;h. xo d/ bkr/
T[;dk SVk i/m ykb dhnK tZNK ;kc eo fojk ;h.
T[; ~ fJ; ;w/A ;G s'A tZX r[Z;k nkgD/ wkfgnK T[Zs/ nk fojk ;h.
foFsk eoB ;w/A T[BQK fJj th ;'uD dh e'fFF BjhA ehsh fe xo ftZu
fe;/ j'o iBkBh s'A fpBK, T[j w"e/ p/w"e/ fet/A ;wK bzxkfJnk eo/rh.
nkgD/ fdT[o ~ sK T[j e[M BjhA efj ;edh ;h go gsh d/ p/fceo j' e/
xo'A fBeb ikD T[Zs/ T[; ~ ofj ofje/ r[Z;k nk fojk ;h.
T[; ~ fvT[Yh ftZu nkgD/ i/m d/ nkT[D dk xzr{ok ;[DkJh fdzfdnK
jh jZEK g?oK dh g? rJh. fi; vo s'A T[j j[D sZe vodh nk ojh, T[j vo
T[; d/ ;kjwD/ yVQk ;h. fJZe gb ftZu T[; BKb eh phsD tkbk ;h, T[;
dk fenk; eoe/ T[j ghjVh T[Z&s/ p?mh ezp ojh ;h.
@@GkJh w/o/ eZgV/ cVkfJU## fvT[Yh ftu'A fe;/ dh nktki nkJh.
i/m eZgV/ b? e/ pkjo ik fojk ;h
@@w?A GkJh pkjo Nkjbh j/m fgnK, sz{ pko ~ nzdo'A e[zvk wko
b?.## T[j pkjo p{jk bzxdk efj frnk.
T[j nkgDh ;'u ~ e'; ojh ;h.

41
 }who
T[j Ffjo ftZu ;KJh pkpk d/ Bkw Bkb gqf;ZX ;h. T[j fjzd{ ;h
iK w[;bwkB fe;/ ~ e[M gsk BjhA ;h. gfjokt/ s'A T[j f;Zy ikgdk ;h
ns/ Ffjo ftZu wzfrnk eodk ;h.
T[;d/ d't/A jZE r[ZNK e'b'A eZN/ j'J/ ;B. fJZe vZp/ ~ oZ;h Bkb pzBQe/
T[; B/ nkgDh ;Zih pKj d/ N[zv ftZu bNekfJnk j[zdk ;h. T[j wzrD tkbh
d[ekB d/ ;kjwD/ u[Zg ukg yVQ iKdk ;h. fijVk d[ekBdko T[; ~ e'Jh
f;Zek fdzdk, T[; ~ T[j vZp/ ftZu gtke/ @Gzvko/ Gog{o j'D, ofjw pfDnk
oj/# dh n;h; d/ e/ nZr/ N[o iKdk ;h. i/ fe;/ d[ekBdko B/ T[; tZb
fXnkB BjhA fdZsk sk T[j e[M d/o T[vhe e/ nrbh d[ekB T[Zs/ ik yVQdk
;h. i/ d[ekBdko B/ nZr/ ikD dk fJFkok eo fdZsk sK @ofjw pfDnk oj/
# dh n;h; fdzdk ;h.
fJZe tZvh d[ekB nZr/ id T[j ekch d/o T[vhe e/ nZr/ ikD
bZfrnk sK fyM/ d[ekBdko B/ o[gJ/ dk f;Zek T[; d/ g?oK ftZu ;[ZN fdZsk.
@@w?A wzrsk io{o jK go jkbh iwho BjhA t/uh.## T[j f;Zek fgZS/ SZve/ nZr/
N[o frnk.

42
 nZ s tkdh
w/b/ ftZu nZstkdhnK dk gsk bZrd/ jh g[fb; u[ezBh j' rkJh ;h.
w[Zy dcso ~ ;{uBk G/i fdZsh rJh ;h ns/ B/V/ dh c'o; ~ s[ozs w/b/ ftZu
gj[zu ikD d/ j[ew ikoh eo fdZs/ rJ/ ;B.
jfEnkopzd c'o; nZstkdhnK ~ x/o/ ftZu b? ojh ;h ns/ ;kd/
eZgfVnK ftZu eJh ;{jhJ/ T[BQK d/ B/V/ skfJBks eo fdZs/ rJ/ ;B. jo w'V
T[Zs/ g[fb; jkio ;h ns/ fgzv s'A pkjo ikD d/ ;ko/ okj ;hb eo fdZs/
rJ/ ;B. g{ok gqpzX eoe/ nZstkdhnK ~ g[fb; nZr/ nksw ;wogD eoB
d/ j[ew ;gheo T[Zs/ fdZs/ ik oj/ ;B.
;e{b ns/ ekbi d/ ftfdnkoEhnK dk ro[Zg i' w/b/ dk nBzd wkD
fojk ;h jZek pZek ofj frnk ;h. g[fb; d; ojh ;h fe T[j ;ko/ nZstkdh
;B ns/ T[jBK d/ bhvo B/ w{zj pzfBQnk j'fJnk J/.
ftfdnkoEh w[zfvnK T[Zs/ ysok wzvbk fojk ;h. fJZe f;nkD/ w[zv/
B/ fejk,@@r[oizN w{zj s'A o[wkb y'be/ ftyk d/ Gfozv fejVh rZbQ T[Zs/ bVh
J/.# o[wkb y'bD T[Z&s/ ;[Zih rZbQ d/ doFB j' rJ/ ;B.
nZstkdh w[Feok oj/ ;B ns/ g[fb; ~ th ;[Zy dk ;kj nkfJnk
;h.

43
 wjkBsk
j'Nb d/ ewok BzA 10 dk p{jk y'bQ e/ T[j nzdo bzxe/ e[o;h T[Zs/
p?m rJh. p?Zv T[Z&s/ fgnk e'Jh feskp gVQ fojk ;h ns/ T[; d/ nk;/ gk;/
ekr} fybo/ j'J/ ;B.
@w?vw nkg rbs ewo/ ftZu sK BjhA nk rJ/<#
@nkg y[Ffdb dodh ;kfjp j' Bk.# b/ye B/ jK ftZu f;o fjbkfJnk.
@w?~ wB/io ;kfjp B/ G/fink J/. nkg efjzd/ ;h fe nkg e[ZM T[dk;
j', Bkb/ sBkU ftZu'A bzx oj/ j' ns/ xo s'A nkfJnK ~ th fJZe wjhBk j'
frnk J/.
@nkg e'Jh dtkJh fbnkJ/ j'.#
@BjhA ih, w?A nkg jh dtkJh jK.#
@ih, w?A e[M ;wfMnk BjhA.#
@w?A s[jk~ y[F eoB nkJh jK# e[Vh dhnK B}oK M[Ze rJhnK.
b/ye mhe j' e/ p?m frnk. T[; B/ t/fynk e[Vh itkB ;h ns/ T[;B/
fpzdh bkJh j'Jh ;h.
@fJj ezw s[;hA nkgD/ bJh eod/ j'<#
@BjhA, w/o/ gsh e?A;o d/ woh} jB. T[j e'Jh ezw BjhA eo ;ed/, ns/
w?~ ezw fwbdk BjhA. o'Nh dk r[}kok w?A d' xoK dh ;ckJh eoe/ eo b?Adh
jK. T[BQK dh dtkJh bJh nfijk e[M eoBk g?Adk J/.#
@;G e[M ibdh mhe j' ikt/rk. s[jkvh ch;.#
@w?A uhi t/uD dk w[Zb b?Adh jK, tykT[D dk BjhA#
b/ye B/ u?Ze gkV e/ d; j}ko dh oew Goh, d;ys eoe/ T[; tZb
tXk fdZsk, @fJj dodh dh jwdodh J/, ch; BjhA. s[;hA wjkB fJ;soh
j'.#
@nkdwh th wjkB j[zd/ jB# T[j Go/ B?DK Bkb ewo/ s'A pkjo ubh
rJh.

44
 g/ f Jz r r? ; N
r[ogqhs Go itkB, ;'jDh ;[BZyh ns/ r'oh fuZNh n"os ;h. T[Zu/
eZd, w'NhnK nZyK ns/ bzw/ tkbK tkbh T[j Ffjo dh ikDh gfjukDh j;sh
;h. T[j nkgD/ nkJhHJ/Hn?;H nc;o gsh d/ gfjb/ ;cb fgnko dh gsBh
;h. nkgd/ gsh d/ T[Zu o[sp/ Bkb T[j ebZpK, wfjcbK ns/ ;wkrwK dh
FkB ;wMh iKdh ;h.
T[; dk gsh wfjwkBK Bkb T[; dh ikD gfjukd gqhsh efj e/
eotkfJnk eodk ;h. gsh nkgD/ d';sK Bkb ykD ghD ftZu o[ZM iKdk ;h
ns/ gqhsh nkgD/ wB g;zd wfjwkBK Bkb wfjcbK ozrhB eodh ofjzdh
;h. T[j bzx ojk ;wK oZie/ wkB ojh ;h. T[; ~ :kd u/sk th BjhA ;h fe
T[;dk GftZy ed/ g[ZmhnK eotNK th b? ;edk J/.
fdb dk d"ok g? ikD eoe/ T[; d/ gsh dh nukBe w"s j' rJh.
T[j ;wkfie w}p{ohnK nXhB e[M ;wK ;ziw s'A ezw b?Adh ojh go ;G
e[M T[; ~ p/ o; ns/ n;fj ikg fojk ;h.
T[; B/ ;'u d/ fJZe' MNe/ Bkb nkgDh e'mh d/ e[M ewfonK ~
r?;N o{w ftZu pdb e/ e'mh d/ pkjo @@gqhs r?;N jkT{;## dk cZNk brk
fdZsk.
g/fJzr r?;NK dk j[D sKsK jh bZfrnk ofjzdk ;h.

45
 p/ g od god/
Ffjo d/ nZs ;[zdo ns/ wfjzr/ w?foi g?b/; ftZu fJZe pj[Zs tZv/
f;nk;h ;odko d/ ekek ih dh Fkdh dk ;wkrw ub fojk ;h. Fokp d/
d"o uZb oj/ ;B ns/ nZX BzrhnK e[VhnK bZuo rhsK dh n"oe?;Nok X[zBk
T[Zs/ BZu ojhnK ;B.
Fokp d/ oZi/ B"itkB T[Zuh ;N/i d/ Bht/A coF T[Zs/ GzrVk gk oj/
;B. ekfwe rhsK T[Zs/ e[VhnK ;ohoe joesK Bkb efjo toQk ojhnK
;B. FokphnK dhnK bkbQK fvZr ojhnK ;B. T[BQK d/ sB, wB o'eK dhnK
gkpzdhnK s'VB dh uow ;hwk sZe gj[zu u[Ze/ ;B.
B'NK dh toyk j' ojh ;h ns/ nBkT{A;o dhnK tokSK fyVdhnK
ik ojhnK ;B. BZuD tkbhnK e[VhnK B/ th ;G ;hwktK s'V fdZshnK ;B.
rhs uZb fojk ;h @rZbQk r'ohnK s/ ftZu N'J/HHHHHH# nZs ;[BZyh e[Vh bZe
bfjoke/ p/ j:kJhj Bkb BZu ojh ;h. GzrVk gk oj/ B"itkBK ftu'A fJZe
Fokp Bkb p/ ;[ZX j'J/ w[zv/ B/, ;N/i T[Zs/ BZu ojh e[Vh ~ bZs cVe/ GzrV/
ftZu fyZu fbnk. e[Vh dh bzwh uhe Fokph w[zfvnK d/ jk;/ ftZu dw s'V
rJh. fJZisdko b'e p/god e[Vh ~ u[Ze e/ god/ ftZu b? rJ/.

46
 uho joD
nBzd ekoi dh o;w ysw j[zfdnK jh ;Zi ftnkjh i'Vh gftZso
w?foi g?b; ftZu gj[zu rJh ;h. yuk yu Go/ jkb ftZu ;fGnkukoe
gq'rokw F[o{ j' u[Zfenk ;h. Xkofwe rhs ;wkgs j'D s'A gfjbK jh Fokp
Bkb Go/ rbk; tzvD/ F[o{ j' u[Ze/ ;B.
T[Zuh gZXo d/ rhs, Bhth ;[o d/ ;zrhs bkb fdb fdwkr ~ N[zp
oj/ ;B. B"itkBK ftZu fiT[A fiT[A Fokp dk ;o{o tXdk ik fojk ;h, rhsK
dh gZXo xZNdh ik ojh ;h. xNhnk ns/ ubkT{ rhsK Bkb vK; eo ojhnK
e[VhnK T[BQK ~ e[M GVekT{ th eo ojhnK ;B. T[j jo rhs Bkb fiZE/
eZgV/ pdbdhnK ;B T[ZE/ e[M xNk th b?AdhnK ;B. rhs ub fojk ;h
@fdb b? rh e[Vh r[ioks dh# BZu ojh e[Vh d/ eZgV/ Bk wkso jh ofj rJ/
;B.
@fJj ;G eh j' fojk J/<# fe;/ p}[or dk ;po djkfVnk.
@;t? uho-joD.# fe;/ j'o B/ ;Zu ~ wy"b ehsk.

47
 p[ Y kgk ;kb
T[; nihp i'Vh dh Ffjo ftZu nkw uouk ;h. nkdwh e'Jh gzikj
;kb dk jZNk eZNk go nZyK s'A nzBQK ns/ iBkBh ;Zso ~ g[Zih ewi'o fij/
;oho tkbh r{zrh ns/ pfjoh. e'Jh T[BQK ~ gsh gsBh dZ;dk ns/ e'Jh wK
g[Zso. go n;b ftZu T[j fJZe d{i/ d/ e[M th BjhA ;B.
gfjbK T[j s[o fco e/ wzfrnk eod/ ;B. nkdwh dk w{zj wzrdk
;h, iBkBh dhnK nZyk okjK ftZu dkBh bGdhnK ;B. j[D T[BQK d/ ;KM/
c?;b/ B/ wzrDk SZv fdZsk ;h. wB[Zy Gko u[Zedk ;h ns/ T[; dh ;kED T[;d/
jZE ~ w'Yk fdzdh ;h. nkgDh b'V Bkb'A T[j tZX ewk b?Ad/ ;B. mzY T[ZsoDh
nozG j' rJh ns/ T[BQK nkgD/ ofjD bJh fJZe M"AgVh th fsnko eo bJh
;h.
nZs dh ;odh ftZu id e{zrV/ ;ohoK Bkb i'Vh fe;/ dk Gkok p'M
u[Zee/ fNekD/ tZb ik ojh ;h sK T[BQK dh jkbs t/y e/ e'Jh efj fojk ;h,
@@;koh d[BhnK d/ Bkb ;kvk nkgDk w[be th fJ; ;kb ~ p[Ykg/ d/ ;kb
ti'A wBk fojk J/.##

48
 wod j? A e V
xo ftZu Gid"V wZuh j'Jh ;h. pZu/ ;e{b ikD s'A b/N j' oj/ ;B.
fe;/ dhnK feskpK r[w ;B ns/ fe;/ ~ todh d/ eZgV/ BjhA fwb oj/ ;h.
fJzi ikgdk ;h fe pZfunK ~ nZi G[Zy/ jh ikDk gt/rk. jkbh sZe Bk;s/
bJh e[ZM th sK fsnko BjhA j'fJnk ;h.
xo dk wkbe sK gfjbK jh w;K fsnko j'fJnk eodk ;h. nZi
dh fsnkoh sK T[; bJh tZvh w[;hps pDh j'Jh ;h. p{N sK T[; B/ fpBK
gkbF ehs/ jh gk bJ/ ;B go T[j NkJh s'A fpBK fet/A ik ;edk ;h. nZi
T[j dcso e[M gfjbK ikDk ukj[zdk ;h, go T[; ~ bZr fojk ;h fe T[j
sK nZi ;w/A f;o th BjhA gj[zu ;e/rk.
@w?A fejk nZi sz{ T[mDk BjhA, T[Zm nkgDk xo ;zGkb. t/y s/o/
fJ;soh fdB d/ Bkb, T[; dh oks th ysw j' rJh J/. wod fdB dk ;{oi
;kb Go uwe bJh fco uVQ frnk J/.# M[zibkjN ftZu wod dh j?AeV p'b
ojh ;h.

49
 e" V k ;Z u
r[ogqhs pj[s jh j'Djko ns/ d{onzd/F pZuk ;h. gVQkJh ftZu sK
T[; dk f;Zek ubdk jh ;h, T[; dh pkb-p[ZX ;wkfie ;wZf;nktK dh uho
ckV th eodh ofjzdh ;h.
T[; d/ wksk fgsk i' T[Zu ;oekoh nc;o ;B, nkgD/ wkfgnK
tZb e[M fxoDs fijk otZJhnk jh oZyd/ ;B. T[BQK dhnK ;ohoe b'VK sK
B"eo g{ohnK eo fdzd/ ;B, go wkBf;e ns/ nkoEe b'VK ;dk T[BQK d/
nzdo jh soedhnK ofjzdhnK ;B. T[j sK nkgD/ g[Zso Bkb d' Fpd ;kM/
eoB s'A th so; rJ/ ;B. id ed/ th T[BQK e'Jh rZb eoB dh e'fFF ehsh
sK ;dk fJjh T[Zso fwbdk @@w/o/ e'b j[D ;wK BjhA##
@@gqhsh p/N/ w/oh rZvh dh nzdo'A ukph sK fbnkJhA.##
fgsk dk j[ew ;h.
@@v?vh w/o/ e'b s[jkv/ bJh e'Jh ;wK BjhA.## g[Zso dk eVke
T[Zso ;h.
@@r[;sky fJj itkp fe; s'A f;Zfynk J/.## fgsk B/ g[Zso d/ ug/
V wko e/ g[ZfSnk.
@@ih nkg ih s'A.## w[zv/ dh fBZvosk ftZu e"Vk ;Zu ;h.

50
 wihmk oz r
frnkB e"o ;Z;K torh ;Z; ;h. T[j T[jh e[M jh sK eo ojh ;h,
i' e[M T[; dh ;Z;, T[; Bkb efonk eodh ;h. T[; B/ ~j ~ pdBkw eoB
d/ ;ko/ g[Zm/ Yzr nkgDh ;Z; s'A jh f;Zy/ ;B. ~j T[Z&s/ j?AeV oZyDh T[j
nkgDk ;wkfie-f;ZX nfXeko ;wMdh ;h.
T[; dh ;Zi-ftnkjh ~j B/ bZy e'fFF ehsh fe T[j nkgDh ;Z;
~ y[F eo ;e/ ns/ T[; s'A nkgDh wK tkbk fgnko b? ;e/. id T[; dhnK
;kohnK e'fFFK Bkekw:kp j' rJhnK sK T[; B/ nkgDk o{g pdbDk F[o{
eo fdZsk ;h.
T[; B/ ;Z; dh sbtko nZr/ Ykb pDB dh EK T[; T[Zs/ pokpo d/
tko eoB/ nkozG fdZs/ ;B. ;Z; g[Zso d/ g[Zm/ ezB Godh, ~j fgnko c{e
Bkb T[; ~ pkjo eZY fdzdh. ;Z; g[ZmhnK, f;ZXhnK b{shnK bkT[Adh, ~j
;ukJh Bkb T[; T[Zs/ g'uk wko fdzdh. ;Z; fBZs Bt/A tko eodh, go ~j
fwZm/ p'bK ns/ s/i p[ZXh Bkb T[; dk jo tko y[zYk eo fdzdh ;h.
;Z; dk gbVk jbek j' fojk ;h. T[; d/ M{m ns/ ubkehnK ikjo
j'D bZr gJhnK ;B. T[; B/ nkgD/ tko o'e bJ/ ;B. ~j B/ ;Z; ~
;fseko d/ e/ gb'; fbnk ;h. xo dk tksktoD NfjeD ns/ wfjeD bZr
fgnk ;h. @fjzr bZrh Bk cNeVh ufVQnk ozr wihmk.#

51
 ;ys skVBk
eztb ekbi ftZu gVQdh ;h. e[M fdBK s'H T[j xo b/N g[Zi ojh
;h. fgsk ;G e[M ikDdk ;h. T[; B/ nk;/ gk;/ s'A g{oh ikDekoh jk;b eo
bJh ;h. T[j nkgDh p/Nh dk okj pdbDk ukj[zdk ;h, go T[; ~ ;wM
BjhA nk ojh ;h fe rZb fe; soQK nkozG ehsh ikt/. T[; ~ fJj th vo
;h fe rZb fes/ g[Zm/ gk;/ ~ Bk ub ikt/.
fJZe fdB id e[Vh pj[s jh b/N xo nkJh sK fgsk d/ ;po dk
fgnkbk Goe/ v[ZbQD sZe g[Zi frnk ;h. @@eztbHHHHfJZXo nk.## fgsk B/
e[oZys nktk} ftZu nkgDh nzdo iKdh Xh ~ j[ew fdZsk.
e[Vh f;o M[ek e/ nkgD/ fgsk nZr/ ik yVQh j'Jh. fgsk B/ f;o
T[sKj BjhA u[Zfenk. id gzi fwzNK s'A th tZX ;wK bzx frnk sK e[Vh w;K
jh p'b ;eh, @@fgsk ih w?A iktK.##
@@jK ikU. go fiZE/ rJh ;h T[ZE/ w[V BjhA ikDk.##

52
 e[ ; rD
osB f;zx fJZe nZs }o{oh ezw bJh ikD tk;s/ fsnko j' fojk
;h. T[; ~ nk; ;h fe T[; dk d';s, T[; ~ ed/ th fBokF BjhA w'V/rk.
T[; B/ nZi sZe ed/ T[; ~ e'Jh ;tkb BjhA gkfJnk ;h ns/ T[; bJh fJj
e'Jh tZvk ezw th BjhA ;h.
T[j jkbh xo s'A pkjo jh BjhA fBefbnk ;h fe T[; dh tZvh ~j
B/ fSZe wko fdZsh. T[; B/ nkgD/ g?o fij/ wb/ ns/ rfjohnK nZyK Bkb
w[Ve/ t/ydk j'fJnk, xo dk p{jk bzx frnk. T[; B/ xo dk w'V w[fVnk jh
;h fe ekbh fpZbh T[; dk okj eZN rJh. T[; dk wZEk mDfenk ns/ Bkb
jh yVQ/ vZp/ e[Zs/ B/ ezB wko fdZs/ ;B. T[j e[M jh edw nZr/ N[fonk ;h fe
fe;/ B/ T[; dk Bkw b? e/ fgS'A nktk} wko fdZsh ;h. id T[; B/ fgZS/ w[V
e/ t/fynk sK ekbk pqkjwD s[b;h nkgDk ezw u/s/ eotk e/ nkgD/ xo tV
frnk ;h.
e[;rD pj[s j' rJ/ ;B ns/ T[j xo tkg; w[V ikD pko/ ;'u
fojk ;h. go T[; dh b'V B/ T[; d/ g?oK ~ fco d';s d/ xo tZb ikD bJh
w}p{o eo fdZsk ;h.
T[j nkgD/ d';s d/ xo tfVnk jh ;h fe T[j ;kjwD/ yVQk fes/
pkjo ikD bJh fsnko j' fojk ;h. d';s B/ o;wh ;[Zy ;Kd g[ZS e/ T[;d/
nkT[D dk ekoB ikBDk ukfjnk. osB f;zx B/ fMied/ fij/ nkgDk ezw
dZf;nk. d';s B/ p?r ftZu jZE wkfonk ns/ d; j}ko o[gJ/ dh r[ZNh T[;
d/ jZE cVk fdZsh.

53
 wrowZ S
tiho ;kfjp dh tihoh sK GKt/A d' ;kb jh uZbh ;h go T[BQK dh
e'mh ~ t/ye/ sK w{zj nZfvnk jh ofj iKdk ;h. e'mh d/ fJZe gk;/ ;zrwowo
Bkb pfDnk ;ftzfwzr g{b ;h ns/ d{i/ gk;/ pkjob/ xkj d/ jo/ bknB
;B. ;kok u[frodk cbK, c[ZbK ns/ g"fdnK Bkb wfje fojk ;h.
e'mh ftZu nDfrDs ewo/ ;B ns/ jo ewo/ dk coF ;[zdo
rbhfunK Bkb YZfenk j'fJnk ;h. rowhnK bJh J/H;hH ns/ ;odhnK bJh
jhNoK dk jo p?Zv-o{w ftZu gqpzX ;h. ftF/F ewfonK ftZu ;kok ;kwkB
pVh ;[uZih ftT[As nB[;ko oZfynk frnk ;h. i' ni'e/ ;w/A ftZu T[gbZpX
j' ;edk ;h.
e'mh ftZu fBZs BthnK dkjtsK j[zdhnK ofjzdhnK ;B. nfijh
fJZe yk; dkjts ftZu fJZe ;[bM/ wfjwkB B/ ftnzr ~ fwmk; ftZu
bg/N e/ e'mh dh skohc ehsh, @@;odko ;kfjp T[gob/ ;tor dhnK rZbK
sK nkw ;[Dd/ nkJ/ ;h go Xosh T[Zs/ ;tor nZi gfjbh tko jh t/fynk
J/.##
@@p; ih ;wM bU s[jkv/ fij/ wfjwkBK dh fwjo ;dek r[ikok
fijk eoB dk ;kXB pDk fbnk J/.##
ikgdk ;h wrowZSK B/ jzM{ tjkT[D d/ Bkb j[D fBtDk th f;Zy
fbnk J/.

54
 iBk}k
t'NK dh frDsh nozG j' u[Zeh ;h. gkoNhnK d/ J/izNK ftZu seoko
tXd/ ik oj/ ;B. frDsh dk gfjbk r/V ysw j'D T[Zs/ ;ZskXkoh gkoNh
dk T[whdtko d' jiko t'NK Bkb gZSV fojk ;h. J/izNK ftZu d{FB ns/
gqsh d{FB j'o tZX rJ/ ;B. fJZe d' tkoh sK jZE' gkJh th j' u[Zeh ;h. d{i/
r/V dh frDsh d/ Bshi/ dk n?bkD j[zfdnK jh oki eodh gkoNh dhnK
ebrhnK fvZrD bZr gJhnK ;B. t'NK dh frDsh ftZu e'Jh o[ektN gkT[D
bJh j[D fe;/ xNBk d/ pjkB/ dh T[vhe jh pkeh ofj rJh ;h.
shi/ r/V dh frDsh fgZS'A tiho dh e[o;h T[Z&s/ p?mk bhvo gzi
jiko s'A tZX t'NK Bkb jko fojk ;h. frDsh jkb ftZu Bkjo/ bZrD/ nozG
j' rJ/ ;B. T[Zu-bhvo FKsh ;Ekfgs eoB d/ pBkT[Nh :sB eo oj/ ;B.
i?eko/ dh r{zi Bkb x;[ZD w[ZehnK ub gJhnK ;B ns/ gZrK, N'ghnK jtk
ftZu T[ZSb ojhnK ;B. t'NK ~ gkfVnk ik fojk ;h ns/ T[BQK ~ gkVe/ SZs
tZb ;[ZfNnk ik fojk ;h.
g[fb; p{fjnK ftZu sBh, fJeZm ~ nzdo tVB s'A o'eD ftZu o[ZMh
j'Jh ;h. b'e-oki dk iBk}k sK nzdo fBeb fojk ;h, go b'e fgZN
pkjo oj/ ;B.

55
 ;[ B fjoh n;{ b
BthA fdZbh d/ o/bt/ ;N/FB s'A T[Zso e/ ehwsh ;kVQh ftZu ;ih
iBkBh, pkjo yVQh N?e;h tZb tX ojh ;h. N?e;h ftZu p?m/ vokfJtoK B/
T[; ~ d{o'A nkT[Adh ~ gfjbK jh t/y fbnk ;h fe fJj T[jh u[;s ubke
n"os J/ i' ;ko/ okj p'be/ f;o sK yKdh jh J/ Bkb g?;/ th xZN ;[ZN e/ N[o
iKdh J/.
@eBkN gb/; gbhi.#
vokfJto B/ skeh y'bQh ns/ Bkb jh jZE d/ fJFko/ Bkb nkgD/
r{zrk ns/ pfjok j'D dk ;ze/s fdZsk.
iBkBh nkgDh nkds d/ T[bN, u[Zg p?mh e[ZM p/u?Bh fijh nB[Gt
eo ojh ;h. T[j p'b/ th sK fe; Bkb. fco T[j ;'uD bZrh fe pfjo/
vokfJto ~ fet/A gsk bZfrnk fe T[; B/ feZE/ ikDk J/. N?e;h MNe/ Bkb
eBkN gb/; o[e rJh ;h. T[; B/ eokJ/ pko/ g[ZSD s/ vokfJto B/ whNo
tZb fJFkok eo fdZsk.
@s[;hA pfjo/ BjhA j'.# T[; eokfJnk cVkT[Adh B/ fejk.
@w?A r{zrk th BjhA jK.# vokfJto B/ ;bkw p[bkJh.
T[j nkgD/ p[ZbQK T[Zs/ T[Arbh oZye/ nZr/ N[o frnk, fit/A u[Zg ofjD
dk ;[Bfjoh n;{b dZ; frnk j't/.

56
 e[ u hb w" s
nZi dk y'bk ed/ ;odkoK dk xo tidk ;h. ;" feZb/ }whB d'
w'fxnK T[Zs/ g?Adh ;h ns/ d{johnK jt/bhnK ftZu gfotko x[Zr t;dk ;h.
xo ftZu T[j ;G uhiK jk}o ;B i' T['; ;w/A uzr/ xoK ftZu j'DhnK io{oh
;wMhnK iKdhnK ;B.
xo dh spkjh T[; fdB s'A jh nkozG j' rJh ;h id xo dh ;Zi
ftnkjh ~j fJZe wjhB/ d/ nzdo jh ckjk b? e/ wo rJh ;h. e'Jh fJ; ~
GkDk efjzdk ;h, e'Jh ekok ns/ pj[s/ fJ; ~ xo dh popkdh efjzd/ ;B.
gfotko w"s d/ ekoB bGdk, FZeK ftZu T[bM e/ ofj frnk ;h.
;G d/ ftFtk; fsVe rJ/ ;B ns/ c[ZN B/ jo fdb ftZu g?o g;ko bJ/
;B. y{B dk w[edwk bzwk j' fojk ;h ns/ gfotko d/ w[Zy w?ApoK ~ nkgDh
bg/N ftZu b?Adk ik fojk ;h. rwd{o eoB bJh xo ftZu fdB dk nozG
;dk Fokp Bkb j[zdk ;h, d[gfjo sZe epkp ;kE fdzdk ;h ns/ w{zj jB/ok
j[zfdnK jh Fpkp th Bkb nk obdk ;h.
}whB rfjfDnK s'A nozG j' e/ p?nK ftZu ;wkgs j' rJh ;h. jt/
bhnK fBnkJh d/ eZu/ e'fmnK ftZu pdb rJhnK ;B. T[ZuhnK FkBK tkb/
;odko w}d{o iK ;hoh j'e/ ofj rJ/ ;B.
fJZe e[uhb w"s j;dh f}zdrh d/ jZvhA pfj rJh ;h

57
 uhe
T[; d/ gsh dh ekofrb w'ou/ T[Zs/ j'Jh Fjkds dh ;{uBk xo
gj[zu u[Zeh ;h. nZi Fjhd dh fwqse d/j fgzv g[Zi ojh ;h. T[; ~ d[bjD
tKr T[;/ soQK ;ikfJnk frnk fit/A fszB wjhB/ gfjbK T[; ~ ;[jkr oks
bJh fsnko ehsk frnk ;h.
T[j gZEo dh pDh ;G e[M eodh ik ojh ;h, i' T[; d/ ;"jo/ T[;
~ eoB bJh efj oj/ ;B. T[; B/ fwqse d/j d/ pe;/ dk ;tkrs ehsk,
c[ZbK dk jko uVQk e/ nkgDh FoXk gqrNkJh, jzM{-ofjs nZyK Bkb p[Zs
tKr fJZe NZe pe;/ tZb t/ydh ojh ns/ Bzr/ g?ohA gsh dh w}b; Bkb
Fkwb j'Jh.
b'e ;'u oj/ ;B fe T[; ~ nkgD/ gsh dh e[opkBh T[Zs/ fezBk
wkB J/. T[; d/ j";b/ dh dks d/ oj/ ;B ns/ T[; d/ ;po ~ ;h; M[ek oj/
;B. ;G fsnkohnK j' u[ZehnK ;B p; fusk ~ nZr tykT[Dh pkeh ;h.
;ko/ fo;s/dko ns/ c"ih nc;o f;o M[ekJh yVQ/ ;B. c"ih d;s/ B/ ;bkwh
d/ e/ jfEnko g[Zm/ eo bJ/ ;B. ftrb dh wkswh X[zB ftZu fusk ib T[Zmh
;h.
T[; d/ eoB tkbk ni/ pVk e[M pkeh ;h. T[; d/ jzM{ tfj s[o/,
nZr d/ GKpV T[; d/ nzdo wZu T[Zm/. fJZe fjod/ t/Xe @uhe# r{zih ns/ T[j
p/j'F j' e/ fvZr gJh.

58
 jZ E ghb/
nkgD/ fgsk dh nukBe w"s fgZS'A xo dh ephbdkoh dk ;kok p'M
j[D rohp f;zx d/ w'fYnK T[Zs/ nkD fgnk ;h. T[;B/ gfotko dh g/N
g{osh bJh eJh gkgV p/b/ go ewkJh ns/ you/ ~ T[j ed/ th pokpo
Bk eo ;fenk. jo ;kb eo}/ ftZu tkXk j' iKdk ;h. szr nk e/ T[j c"i
ftZu Gosh j' frnk. xo dk r[ikok sK j' fojk ;h, j[D T[; ~ tX/o/ fceo
nkgDhnK d't/A G?DK d/ ftnkj dk ;h.
ekofrb d/ Fjhd rohp f;zx dk FoXKibh ;wko'j ub fojk
;h. T[; dh wksk ~ d' bZy dk u?Ze sK fdZsk jh ikDk ;h Bkb j'o fwbD
tkbhnK ;j{bsK dk n?bkD ehs/ ikD dh th ;zGktBk ;h.
T[; dh wksk B/ r[o{ rqzE ;kfjp dh EK nkgD/ g[Zso dh c'N' nZr/
gzi dk B'N oZye/ wZEk N/fenk. r'fvnK goB/ j'e/ g[Zso ~ n;h; fdZsh,
@@FkpkF/ g[Zsok d/F T[Zs'A s/ok sB, wB tkfonk niKJh BjhA frnkHHHHHHHHt/y
s/o/ XzB Bkb j[D s/ohnK G?DK d/ jZE ghb/ th j' ikDr/.##

59
 jkJ/ ! pkg{
fszB ;kb dk pZuk nkgDh pzd{e w'Y/ T[Zs/ oZyh Fjhd d/ pe;/
;ojkD/ yVQk efj fojk ;h,@@w?A tZvk j' e/ c"ih p~rk d[FwDk ~ wkoe/ d/
F puktKrkHHHHH.##
pZu/ ~ i' e[M tZv/ p'bD bJh efj oj/ ;B, T[j T[;/ soQK p'bdk
ik fojk ;h. fJj ;G e[M eh j' fojk ;h, T[; ~ e[M th gsk BjhA ;h. T[j
sK y[F ;h feT[Afe T[j ;G dhnK B}oK dk e/Ado pfDnk j'fJnk ;h. ;ko/
T[; ~ fgnko eoB d/ Bkb Bkb FkpkF th d/ oj/ ;B.
fusk fsnko j' rJh ;h. fprb dh wkswh X[zB tZiD Bkb pZu/ ~
nZr d/D bJh fejk frnk.
@@w?A feT[A nZr bktK<## pZuk mmzpo frnk.
@@fJ; ftZu s/ok pkg{ J/HHHHHwo/ pkg{ ~ g[Zs jh nZr bkT[Ad/ B/#
fe;/ f;nkD/ B/ fejk.
@@jkJ/! pkg{HHHHHHHH.## pZu/ B/ pzd{e ;[ZNe/ uhe wkoh ns/ XkjK wko
e/ o'D bZr frnk.

60
 ;wko' j
;o'i dk gsh pNkfbe ;?eNo ftZu Fjhd j' frnk ;h. c"ih
;BwkBK Bkb T[;d/ nzsw-;z;eko j'J/ ~ d; fdB j' rJ/ ;B. fgzv ftZu
nZi f;nk;h ;wko'j j'D ik fojk ;h. xo ftZu wksw tkbh e'Jh rZb BjhA
;h. jo fo;s/dko ftnkj tKr fJZe iK d{i/ ezw ftZu o[ZMk j'fJnk ;h.
;o'i dk wB Gfonk j'fJnk ;h. i' e[M T[; s'A eotkfJnk ik
fojk ;h, T[j eodh ik ojh ;h. i' e[M T[; ~ efjD iK dZ;D bJh j[ew
j' oj/ ;B, T[j N/g foekov tKr T[;/ soQK p'bdh ik ojh ;h. T[; dk
nzdo gZfSnk fgnk ;h. T[; dh nzdobh nktki g?o, g?o T[Zs/ T[; dk
fto'X eo ojh ;h. T[j xo dh wkB-wo:kdk nB[;ko uZbD dk jo ;zGt
:sB eo ojh ;h. T[;d/ nzdo fJZe fto'X T[;b tZN/ b? fojk ;h. T[; dk
;po uow ;hwk ~ gj[zuD d/ B/V/ g[Zi frnk ;h.
FoXKibh ;wko'j ub fojk ;h ns/ bhvo g[Zm/ f;ZX/ n?bkD eo
oj/ ;B. pjkdoh d/ g[b pzBQD Bkb wro wZSh jzM{ th tjkJ/ ik oj/ ;B.
ftXtk dh bzwh ns/ emB fizdrh pko/ T[BQK e'b fJZe th Fpd BjhA ;h.
;o'i d/ fdb ftZu GKpV wZu oj/ ;B ns/ T[; dh ;'u ftZu
prkts f;o u[Ze ojh ;h. T[; ~ fdZsh ikD tkbh d' bZy o[gJ/ dh okFh dk
u?Ze pV/ jh ftykt/, nfj;kB ns/ xwzv Bkb T[; ~ fdZsk frnk. T[; dk
;po, o'j ftZu pdb frnk. T[; B/ u?Ze d/ N[eV/ eoe/ d/D tkb/ d/ w{zj T[Zs/
d/j wko/.
@@w/ok gsh io{o wfonk, go w/ok ;t?wkD BjhA.##
T[j ;wko'j ftu'A pkjo ik ojh ;h.

61
 ;kjk
gsh dh ekofrb ftZu j'Jh nukBe w"s B/ r[oBkwh ~ gZEo jh
sK eo fdZsk ;h. eZbQ fijVh fjzwsh n"os gsh dh r?o jkioh ftZu nkgDh
Xh d/ Xo/ ftnkj dhnK fsnkohnK ftZu fdB oks GZih fco ojh ;h, nZi
u[Zg dh rzYVh pDe/ ofj rJh ;h. T[; dhnK nZyK ftZu Bk e'Jh jzM{ ;h ns/
Bk jh ihG T[Zs/ e'Jh Fpd. fJ; fjod/ t/Xe ;dw/ B/ T[; ~ fizdk b'E
pDk fdZsk ;h.
noEh ~ u[ZeD dhnK fsnkohnK j' ojhnK ;B fe r[oBkwh fJZe
dw yVQh j' rJh, fit/A T[; ~ e[M :kd nk frnk j't/. iBkBhnK B/ T[; ~
cVB dh e'fFF ehsh go T[j o[eh BjhA.
@s[;hA nkgD/ w[od/ ~ fpZb/ bkU, w?A nkgDh Xh dhnK N{wK pko/
;[fBnko/ ~ sehd eo nktK, j[D ;kj/ ftZu fdB th fejV/ ofj rJ/ B/.#
T[j iBkBhnK ~ gk;/ XZedh gkrbK tKr GZih iKdh xo dk p{jk gko eo
rJh.

62
 nkyoh uhe
b'e fBodJh BjhA j'J/ ;B ns/ Bk jh T[BQK d/ fdbK ftZu fe;/ dh
;jkfJsk eoB dk nfj;k; jh ysw j'fJnk ;h. pdbd/ jkbks wkV/,
pj[s wkV/ ns/ nZs wkfVnK ~ SZve/ fGnkDe ;fEsh s'A th nZr/ bzx rJ/
;B.
e[M b'e GZ[y ekoB gfjbK jh wo u[Ze/ ;B ns/ pkeh gkDh dh
nDj'Ad ekoB sVc oj/ ;B. fe;/ ~ e'Jh gsk BjhA ;h fe T[j ed sZe
fizdk ofj ;e/rk. foFfsnK dh geV i/ ysw BjhA j'Jh ;h sK ysw j'D
dh ;hwk se io{o g[Zi rJh ;h.
fJZe ;kok gfotko fJ; fGnkDe ekb B/ fBrb fbnk ;h. fJZe
n"os ns/ T[; dk d[ZX u[zxdk pZuk fJZe d{i/ bJh ihD dh jkbh th id'
ifjd eo oj/ ;B.
wK oks ;w/A gokD SZv rJh ;h. pZuk jkbh th T[; ~ u[zx fojk
;h. fdB uVQd/ ~ jo fe;w dh ;oekoh ;jkfJsk g[Zi rJh ;h. pZu/ ~
ykD bJh fp;e[N fdZsk frnk. T[;B/ gfjbK fJj nkgDh wK d/ w{zj ftZu
gkT[Dk ukfjnk go id T[; dh wK B/ ykD bJh w{zj Bk y'fbnk sK pZu/ B/
fdb uhothA nkyoh uhe wkoh.

63
 ;oekoh jZ f snk
oki;EkB dk gZSwh fjZ;k fGnkDe ekb dh bg/N ftZu ;h. fgzv
ftZu ;'ek ns/ rowh efjo tjQQk ojh ;h. nZs dh rowh eJh pZfunK ns/
p[ZfYnK dhnK ikBK b? u[Zeh ;h. w"s dk d{ik j{zMk, ;'e/ ekoB G[Zy c/o u[Zeh
;h. j[D gkDh dh nDj'Ad ekoB gzi, uko f;t/ o'ia jh pbd/ ofjzd/ ;B.
;oeko tb'A jo fe;w dh ykD ;wZroh g[Zi rJh ;h ns/ jo d{i/
fdB gkDh dk N?Aeo ykbh xV/ Go iKdk ;h. b'eK d/ ;kj ftZu ;kj nk
frnk ;h. ;oeko tb'A ubkJ/ ik oj/ ezwK ftZu T[j fjZ;k b?D bZr rJ/
;B. T[BQK d/ fujfonK T[Zs/ Gkt/A y[Fh sK jkbh BjhA gosh ;h go raw dhnK
behoK fwNDhnK nkozG j' rJhnK ;B.
fJZe fdB fgzv T[Zs/ fco nukBe rw d/ efjo N[ZN gJ/ ;B. Fkw
sZe fgzv ftZu w"sK dh frDsh shj s'A T[go NZg rJh ;h. pbd/ f;ftnK ~
t/y e/ b'e o'j ftZu nk rJ/ ;B. T[j ;oeko fto[ZX Bkjo/ bk oj/ ;B.
fJj w"sK gkDh dh E[V eoe/ BjhA ;r'A ;oekoh N?Aeo dk rzdk gkDh ghD
eoe/ j'JhnK ;B. b'e fJ; ~ oZp dh eo'gh dh EK ;oekoh-jZfsnk
rodkB oj/ ;B.

64
 ;[ g Bk
gowkswk f;zx ~ j?okBh ;h fe T[; ~ J/v} dh fpwkoh fet/A j'
rJh J/. T[; B/ nkgDh ;koh f}zdrh gsBh-tos wB[Zy ti'A r[ikoh, edh
y{B th BjhA uVkfJnk ns/ Bk jh edh BthA ;{Jh s'A fpBK Nhek jh
brtkfJnk ;h. fJZe j'o tZvh nDj'Dh fJj th ;h fe T[; dh gsBh jkbh
th fJ; fpwkoh s'A ;[oZfyns ;h. vkeNo dh fog'oN ~ M[mbkfJnk th
BjhA ik ;edk ;h ns/ fpwkoh ~ ;theko eoBk n;zGt ~ ;zGt ;wkB
;wMD d/ pokpo ;h.
T[; bJh fJj Bw'Fh d/ Bkb fJZe tZvk ;dwk th ;h. T[j dkrh
fizdrh ihD Bkb'A fJ; dkr ~ ;dk bJh X' d/Dk ukj[zdk ;h. T[; B/ fJ;
Boe dh fizdrh #u'A fBeb e/ fe;/ BthA ;tor dh fizdrh ftZu ikD dk
c?;bk eo fbnk ;h. T[j nkgDh ;'u ~ nwbh ikwk gfjDkT[D bJh fe;/
:'r ;kXB ~ bZG fojk ;h.
vkeNo B/ T[; dh ;'u Bkb ;fjwsh obk fdZsh ;h. T[; B/ wohi
dh fJZe T[Arb T[Zs/ eohw torh dtkJh bk fdZsh ;h, fi; d/ uZND Bkb
T[; dh wB'ekwBk MZN jh g{oh j' ikD dk Go';k dtk fdZsk ;h.
vkeNo d/ fujo/ d/ jkt Gkt d[fuZsh ftZu ;B. wohi dh ;'u B/
nzsw c?;bk eoe/ dtkJh w{zj nzdo bzxk bJh ;h. T[; dh ihG T[Zs/ dtkJh
dk ;[nkd so fojk ;h ns/ T[j w"s dk nB[Gt wkBD bJh nkgD/ nkg ~
fsnko eo jh fojk ;h fe nukBe ;[gBk N[ZN frnk.

65
 fgnko dk fgnko
;[yihs f;zx nZi oks fco b/N j' frnk ;h. id T[j xo g[Zfink
T[j p?Zv-o{w ftZu ;[Zsh gJh ;h. T[; dk ewbkfJnk fujok d; fojk ;h
T[j pj[s T[vhe e/ ;[Zsh ;h. T[; dk G'bk w{zj ns/ r'ok sB pV/ fgnko/
bZr oj/ ;B. T[; d/ tkbK dh fJZe fbZN gZy/ dh jtk Bkb T[; dhnK rZbQK
T[Zs/ y/v ojh ;h.
T[j e[M d/o sZe yVQk T[; d/ w{zj ~ fBjkodk fojk. T[j ukj[zdk
;h T[; ~ T[mk e/ nkgDhnK pkjK ftZu x[ZN bt/ ns/ oi e/ fgnko eo/.
go T[; dh r{Vh BhAd ~ T[j fe;/ th ehws T[Zs/ Gzr BjhA eoBk ukj[zdk
;h. T[; B/ M[ee/ tkbK dh fbZN ~ jZE Bkb fJZe gk;/ Nzr fdZsk. ;ys jZE
d/ ;goF B/ T[; ~ e[M e[ ;[u/s ehsk go gk;k b? e/ T[j fco ;'A rJh.
T[; B/ ewo/ s'A pkjo ikD dk c?;bk eo fbnk ;h go T[; dk
fdb jkbh th T[; dh ;[zdosk ftZu T[bfMnk j'fJnk ;h. T[; B/ T[Zm
ojhnK GktBktK ~ ekp{ ehsk ns/ ewo/ ftZu'A pkjo ikD bJh gos fgnk.
jkbh T[; B/ p{jk gko th BjhA ;h ehsk fe fgZS'A nktk} nkJh, @@gkgk ih##
T[; B/ nkgD/ fgnko d/ fgnko ~ u[zw e/ fjZe Bkb bk fbnk.

66
 dj/ i
tj[Nh d/ o{g ftZu beFwh d/ g?o g?AfdnK jh xo ftZu y[FhnK
ns/ jk;/ gos nkJ/ ;B. ;"jfonK d/ Bkb foFs/dkoK ns/ rtKYhnK B/ th
pj{ d/ y[b/Q ns/ ehwsh dj/i dh ;bkxk ehsh ;h.
;"jfonK ns/ wkfgnK B/ ;G e[M fJzBK ibdh ehsk fe T[j pj[s
e[M eoBK ukj[zdh th nkgD/ fgnko bJh e[M BjhA eo ;eh ;h. pdb/ dh
nZr T[; d/ ;hB/ ftZu wZu ojh ;h ns/ T[j :'r ;w/A dh T[vhe ftZu ;h.
beFwh oks ~ T[Zuh T[Zuh o'D ns/ uheK wkoB bZr ikfJnk
eodh ;h sK i' rtKYhnK ~ T[; d/ e[ZN/ ikD dk G[b/yk g? ;e/. fdB/ T[j
d[jkJhnK gkT[DhnK nozG eo fdzdh ;h fit/A XZe/ d/e/ e'Jh T[; ~ xo s'A
pkjo eZY fojk j't/.
;"jo/ gotko d/ sK jZEK d/ s's/ jh T[Zv rJ/ id fJZe fdB w{zj
jB/o/ pj{ xo s'A nb'g j' rJh. T[j jkbh ;zGb/ th BjhA ;B fe fdB uVQd/
~ g[fb; B/ T[BQK d/ xo nk Skgk wkfonk. g[fb; B/ ;"jo/ ;Z;, gsh ns/
eztkoh BBd ~ fjok;s ftZu b? e/ dZf;nk,@@s[jkvh ~j B/ FekfJs ehsh
fe T[; ~ xZN dj/i fbnkT[D eoe/ o'} e[ZfNnk iKdk ;h ns/ nZi p[oh
soQK e[ZNe/ T[; ~ xo s'A pkjo eZY fdZsk j?. vkeNoh fog'oN B/ fJ; dh
g[FNh th eo fdZsh j?.## g[fb; dh ihg dj/i d/ d'FhnK ~ Bkb b? e/ EkB/
tZb uZb gJh.

67
 jZ f snkok
feoB pkbk nkgD/ vpb p?Zv T[Zs/ woh gkJh rJh ;h. Ffjo d/
B"itkB n?;HghH dh ;Zi ftnkjh gsBh dh nukDe w"s B/ ;ko/ Ffjo ~
raw ftZu v'p fdZsk ;h.
;zsoh ~ fJsbkj fwbfdnK jh dcso c{B eo fdZsk frnk ;h.
e[M fwzNK ftZu jh e'mh d/ nzdo, pkjo ns/ okjK d/ w'VK T[Zs/ g[fb; g[Zi
rJh ;h. ;ko/ B"eoK ~ jok;s ftZu b? fbnk frnk ;h. nk;/ gk;/ dhnK
;kohnK e'mhnK dh Bkekpzdh eo fdZsh ;h. e'Jh th nkdwh pkjo'A fe;/
e'mh ftZu BjhA ik ;edk ;h ns/ Bk jh fe;/ ~ nzdo'A pkjo ikD dh
nkfrnk ;h.
eJh fET[ohnK T[Zs/ sgshF ub ojh ;h. y'i dk e'Jh th okj
e'mh s'A pkjo BjhA iKdk ;h. fwqse d/ wZE/ T[Zs/ fJZe wkw{bh u'N dk fBFkB
;h, fi; ftu'A y{B th BjhA ;h fBZefbnk. nfijh u'N Bkb w"s j' ikDk
n;zGt ikg fojk ;h.
;koh e'mh ~ SZv e/ y'i j[D e/tb p?Zv o{w T[Zs/ e/Ados j' rJh
;h. ;G s'A wkjo e[Zs/ ~ fwqse d/ ewo/ ftZu G/fink frnk ;h. T[; B/ bkF
d/ Bkb p?Zv ~ uko u[c/foUA ;[zfxnk. p?Zv d/ j/m fBrk wkod/ jh T[j T[Zuh
T[Zuh G"AeD bZr fgnk. ;gkjh d/ x{oD T[Zs/ th T[j G"AeD' BjhA jfNnk.
g[fb; d/ wkjo nc;o y[chnk whfNzr eoe/ fJ; Bshi/ T[Zs/ g[Zi/
, @ewo/ ftZu jh e'Jh FZeh uh} j?, i' esb T[Zs/ ukBDk gk ;edh J/ iK
fco T[; s'A e'Jh Go';/ :'r ;/X fwb ;edh J/.
n?;HghH ;kfjp B/ nkg ewo/ ~ x'yD dh fJZSk gqrN ehsh.
fwqse tkb/ J/H;hH ewo/ d/ p?Zv j/m tkodks eoe/ jZfsnkok e[zvbh wkoh
;[Zsk fgnk ;h.

68
 w{ z j -nZ f vnk
fXnkB f;zx xo ftZu ;dk p/fXnkB jh ofjzdk ;h. T[; dk ;kok
fXnkB nkgDh xo tkbh T[Zs/ jh e/Ados j[zdk ;h. T[j ;ys j'D d/ Bkb
Bkb j[D b'V s'A tZX e[oys th j' rJh ;h. xo ftZu T[; dk jh j[ew
ubdk ;h, gzi eo/ gzikj eo/.
gsh tZYh b?D d/ d'F ftZu B"eoh s'A eZfYnk ik u[Zek ;h. T[; B/
nkgDh gsBh dhnK ;kohnK xo/b{ i[w/tkohnK ;zGkb bJhnK ;B. o;'Jh dk
ezw, ;ckJhnK, eZgV/ X'D/, pZu/ ;zGkbD/ T[; ~ e[M th G[Zfbnk BjhA ;h.
nc;o gsBh d/ xo nkT[AfdnK jh T[; dhnK w[;hpsK nkozG j'
iKdhnK ;B. T[; ~ j[ew fwbd/, MkVK todhnK ns/ eJh tkoh rkbK dh
toyk th j' iKdh ;h. T[j fGZih fpZbh pfDnk ;G e[M ;fj iKdk ;h. id
s'A T[Zybh ftZu f;o nkfJnk J/ T[j ;ZNK dk vo jh G[Zb frnk ;h.
@@w?A fejk ih eZb ;[pQk jh Bjke/, NkJh tkbk BtK ;{N gk b?Dk.
xo dk ;kok ezw eZbQ ;/tkdkoBh eo/rh.##
@@eZb e'Jh yk; fdB J/<##
@@jK ih eZb eotk u"E J/, w?A nkgD/ gsh-gow/Fo ~ foMke/ T[;
s'A ;dk ;[jkrD ofjD dk to wzrKrh.##
gsh dk w{zj nZfvnk ofj frnk.

69
 ;z s kg
;ZiD f;zx ns/ fwZso ;?B d't/A bzr'NhJ/ :ko ;B. d'tK B/ y[FhnK
~ obe/ wkfBnk ;h ns/ Bkb w[;hpsK dk th ;dk f;o i'Ve/ ;kjwDk
ehsk ;h. T[j fJeb's/ g[ZsoK d/ XhnK tkb/ pkg ;B.
fwZso ;?B B/ pVh e'fFF ehsh fe T[; dk g[Zso uzrk gVQe/ fe;/
;oekoh B"eoh T[Zs/ bZr ikt/. go T[j b{D s/b dh d[ekB s'A nZr/ BjhA tZX
;fenk ;h. T[; dk ftnkj pVh X{w Xkw Bkb ehsk, go g/fenK dh uZe
T[Zs/ T[; dh ~j nZv j'D dhnK g[ZmhnK, f;ZXhnK XwehnK fdzdh ofjzdh ;h.
fe;/ nDj'Dh d[oxNBk ~ NkbD bJh T[; B/ fdb T[Zs/ gZEo oZye/ ~j-
g[Zso ~ eokJ/ d/ wekB ftZu nZv eo fdZsk ;h.
;ZiD f;zx B/ nkgDh ;koh fizdrh g[Zso ~ gVQkT[D T[Zs/ bke/,
T[; ~ ;cbsk dh g"Vh d/ f;o/ sZe gj[zuk fdZsk ;h. T[j ghHn?uHvhH eoe/
g"Vh dk nkyoh Nzpk nkgDh fjzws Bkb nkg uVQ frnk ;h. T[ZuhnK wzf}bK
ns/ vkboK dh N[Beko B/ T[; ~ eB/vk ftZu fyZu fbnk ;h.
fJZe dk fJeb"sk g[Zso ;Zs ;w[zdo'A gko p?mk ;h ns/ d{i/ dk
;ZsthA rbh d/ gko ofjzdk ;h. p[Ykg/ ftZu d'tK d';sK B/ j'o ;G e[M ;KMk
eo fbnk ;h go fJeZbsk dk ;zskg T[j jkbh th fJeZb/ jh G'r oj/ ;B.

70
 fdb ofjs vkeNo
tZv/ Ffjo ftZu S'N/ j;gskb d/ yk; ewo/ ftZu fdb d/ wkjo
vkeNo ns/ wohi Bkb nkJ/ vkeNo dh bzwh rZbpks uZb ojh ;h. id d/
D b?D d/ wkwb/ T[s/ nk e/ rZb nV rJh sK rohp wohi ftZu jh p'b
fgnk.
@vkeNo ;kfjp fdb dh rZb ftZu fdb-brhnK uzrhnK BjhA
j[zdhnK. nkg ih B/ nkgDk c?;bk fgZS'A eo b?Dk, w?~ d;' nkg ~ xZN s'A
xZN fezBh oew ukjhdh J/.#
@v/Y bZy#
@fJj ed ukjhdh J/#
@oew gfjbK ns/ fdb dh w[ozws fgZS'A.#
@i/ w?A T[go/FB d"okB wo iktK sk fet/A eo'r/<#
@T[; dh s[;hA fceo Bk eo'. n;hA fdZsh oew ftZu jh fe;/ :'r
;kXB ojhA, s[jkvh bkF ~ sa[jkv/ fgzv gj[zuk d/tKr/.# vkeNo B/ w/i T[Zs/
fgnk fdb dk wkvb jZE Bkb x[wke/, wohi d/ fdb dh ;[Zsh ghV irk
fdZsh ;h.
wohi nkgDk dod Gfonk fdb jZE Bkb ;KG fdb ofjs vkeNo
dh toeFkg ftZu'A pkjo tZb ik fojk ;h.

71
 Bo;
fdb d/ tZv/ T[go/FB fgZS'A ti[or b/ye ~ j'F nk rJh ;h ns/
T[j ;[u/s j' fojk ;h.
@pkpk ih nkgdh ;/tk bJh w/oh fvT{Nh bZrh J/.# gohnK torh
Bo; d/ w{zj'A c[Zb feo/.
@ih nkfJnK ~, w/o/ pZu/ w?~ gkgk efjzd/ jB.# b/ye B/ d{ohnK
xNk fdZshnK ;B.
@gkgk ih id th b'V j't/ w?~ nktki wko b?Dh.#
@wohi dhnK b'VK Bo; tX/o/ ikDdh j[zdh J/.#
b/ye dh w[FeokjN ftZu ngBZs ;h.
gsk BjhA Bo; dh ;/tk ftZu e'Jh ikd{ ;h iK fco T[; dh cZN-
w/b S'j dk n;o ;h, b/ye fdBK ftZu jh szdo[;s j' frnk ;h. T[; d/
}ywK T[Zs'A gZNhnK bZE rJhnK ;B ns/ T[j N[oD, fcoD bZr frnk ;h.
T[; B/ nkgDh ;'u ftZu Bt/A GftZy dh T[;koh eoBh nozG fdZsh ;h.
@gkgk ih nZi ik oj/ B/HHHHHofjzd/ ihtB bJh w/o/ tb'A Y/o ;kohnK
;[GfJSktKHHHHHHnbftdk.# e[Vh B/ w[Feoke/ jZE u[Zfenk ns/ ftdkfJrh
fdZsh. b/ye B/ XzBtkd ti'A p/Nh dk jZE wzr e/ u[zw fbnk.
Bo; dhnK nZyK Go nkJhnK, T[j d{i/ p?Zv tZb ik ojh ;h.

72
 j? o kBh
r[odFB f;zx dh Ffjo ftZu fgnko, ;fseko ns/ Bcos obh
fwbh ;h. T[j ezw eodk sK ed/ t/fynk BjhA ;h go uzr/ ykD-ghD ns/
gfjBD dk T[; ~ moe fijk ;h. i/ T[; dh tfvnkJh eoB tkb/ pj[s
b'e ;B sK T[; dhnK eos{sK co'bD tkfbnK dk th xkNk BjhA ;h.
id ed/ th T[; d/ jZE fes'A e'Jh g?;k brdk sK ngkjiK ~
Gzvkok ns/ eZgV/ tzvDk T[j ed/ BjhA G[bdk ;h. fJj dkB jh T[; dh uVQh
r[Zvh dh v'o ;h iK T[;dh nkgDh shyD ;'u fJ; dk ;jkok pDdh ;h, e[M
BjhA fejk ik ;edk go T[[; dh r[Zvh ;dk nekFhA uVQh ofjzdh ;h.
ngkji nZi Gzvkok sK yk u[Ze/ ;B go eZgV/ tzvD bJh ;odko
jkbh g[Zfink BjhA ;h. T[; d/ efozd/ T[dk; ns/ u[Zg ukg ezwh o[ZM/ j'J/ ;B.
T[j th e[M BjhA d; oj/ ;B.
bkT{v-;gheo T[s/ ;{uBk fdZsh rJh fe fJZe jkd;/ ftZu ;odko
;kfjp dh ;Zih pKj ns/ yZph bZs eZNhnK rJhnK ;B. p/j'Fh dh jkbs
ftZu T[BQK ~ ghHihHnkJhH gj[zuk fdZsk frnk ;h.
ngkjiK ~ nkgD/ w;hj/ dh ngkjisk T[Zs/ d[Zy Bkb'A j?okDh tX/
o/ ;h.

73
 pz d p{ j /
@w?A fejk ih nZi dcso ftZu'A ;wk eZYe/ xo pZfunK e'b r/Vk
wko ikDk, w?A sK Fkw ~ jh w[V ;eKrh.# gsBh B/ fsnko j[zfdnK gsh ~
fejk.
@eh rZb nZi e'Jh feZNh gkoNh J/<#
@Bjh, e'Jh feZNh gkoNh BjhA.#
@fe;/ ;j/bh dk iBw fdB j'D?<#
@BjhA, T[j th BjhA.#
@sK fco fe;/ d/ pZu/ dk j?gh poE v/ j't/rk<#
@nfijk th e[M BjhA.#
@fes/ nZi s[jkvk bkNoh fdB sK Bh<#
@nZm skohy ~ bkNoh fdB feZE'A nk frnk.#
@nZSk, nZSk nZi e"wKsoh fJ;soh fdt; J/.#
@jK fJjh fdB J/ nZi. wod gqXkB ;wki ftZu nZi n;hA wodK ~
bbekoKrhnK. T[BQK dhnK tXhehnK dZZ;KrhnK ns/ n"os iksh ~ jb{De/
irktKrhnK. nkgD/ jZe wzrKrhnK, BjhA ;Zu y'jKrhnK. ;tkb ;[DkrhnK
BjhA, ;tkb eoKrhnK. ;kv/ jZe sbh s/ oZy.#
wod B/ skVh wkoh @tkj pj[s y{p! nfij/ eJh fdB nke/ bzx
rJ/ jB nZi eb sK o{Vh dh th pkoK ;kb fgS'A BjhA ;[Dh iKdh.# xo tkbh
~ nzdo vZee/, wod iKdk j'fJnk pkjo'A p{jk pzd eoe/ fizdok wko frnk
;h.

74
 yz G K dh vko
Xowihs e"o nkgD/ ;"jo/ fgzv s'A ed/ Ffjo fJeZbh BjhA rJh
;h. nkgdhnK fBZih b'VK dhnK uhiK yohD bJh T[; ~ Ffjo ikDk io{o
g?Adk ;h. nZi th T[j fJZe iBkBh ns/ nkgDh BBd Bkb id Ffjo dh
fJZe w[fBnkoh dh d[ekB ftZu yVQh e[M yohd ojh ;h sK fJZe B"itkB B/
pV/ sgke Bkb T[; ~ csfj p[bkJh.
T[j nkgDhnK ;kEDK ~ ;"dk yohdD bJh efje/, d' rZbK eoB
bJh T[; B"itkB d/ Bkb jh d[ekB s'A pkjo nk rJh ;h. T[j rZbK eod/
N[od/ rJ/ ns/ ukj ghD bJh fJZe d[ekB T[Zs/ p?m rJ/ ;B.
B"itkB B/ T[BQK d/ ;KM/ fgzv dhnK rZbK ehshnK, ekbi d/ fdBK
dhnK :kdK ftZu w[V ozr Go/ ns/ fJZe d{i/ d/ pZfunK dh ;[Zy ;Kd g[ZSh.
w[zv/ B/ G?D T[Zs/ frbk ehsk fe T[; B/ ;'johA nke/ ed/ th oZyVh BjhA G/ih,
fgzv ftZu ofjzdh sK T[j jo ;kb T[; ~ oZyVh pfDnk eodh ;h. B"itkB
B/ wfmnkJh d/ vZp/ Bkb ;" o[gJ/ dk B'N d/ e/ G?D ~ ftdk eo fdZsk.
T[; dhnK ;kEBK d[ekB T[Zs'A ik uZ[ehnK ;B. T[; B/ Ffjo ftZu
T[BQK ~ Y{vD dh pVh e'fFF ehsh go T[j fes/ th bZG Bk ;ehnK. T[j
nkyoh p; cV e/ fgzv gj[zu rJh ;h.
T[; d/ fgzv tVD s'A gfjbK jh yzGK dhnK vkoK pD rJhnK ;B.
fgzv dh jo nZy T[; d/ w{zj ~ fBjko e/ T[; d/ sB ~ N'j ojh ;h.

75
 gfjukD
Ffjo ftu'A bzxdh ;Ve T[Zs/ ns/ tZv/ N'G/ d/ nk;/ gk;/ M"AgVhnK
d/ d' jh tZv/ rVQ ;B. ew/Nh dhnK t'NK g?D dh g{op ;zfXnk d/ x[Zg jB/
o/ ftZu ihgK d/ Bkb fJZe NoZe ;Ve ezY/ nke/ o[e frnk ;h. e[M
nDgSks/ ftneshnK B/ p?NohnK dh ;jkfJsk Bkb jo M[Zrh dh gVskb
eoBh nkozG fdZsh ;h. T[j ykD-ghD dk ;kwkB d/ e/, M[Zrh d/ w[yh Bkb d'
rZbK eod/ ns/ fJZe bckck cVke/ d{ih M"AgVh nZr/ ik o[ed/ ;B. fJZe xzN/
ftZu M[ZrhnK tkfbnK d/ fdb XVeD, jZE uZbD ns/ w{zj p'bD bZr rJ/
;B.
N'G/ tkbhnK M"AgVhnK ftZu th e[M nfijk jh gqpzX eoB ftZu
d{ih gkoNh o[ZMh j'Jh ;h.
nZXh oks ~ M"AgVhnK ftu'A cNVK d/ wzi/ j;gskb g[ZiD/ nozG j'
rJ/ ;B. fdB uVQd/ ~ wod t'No gZNhnK ftZu ieV/ cZNK d/ dodK Bkb
e[okj oj/ ;B ns/ fJ;soh t'No T[BQK d/ w{zjK ftZu gkDh gk ojhnK ;B.
nZX-Bzr/ pZu/ oks dh bVkJh s'A vo/ nkgDhnK wktK d/ r'fvnK Bkb ;fjw/
p?m/ ;B. t'NK d/ J/izN w[yhnK d/ fujfonK dh gfjukD ftZu o[ZM/ j'J/ ;B.

76
 jkn dk Bkjok
r[odhg f;zx pj[s jh G?Vh ns/ fuzsk iBe jkbs ftZu fe;/ dh
wdd Bkb j;gskb gj[zu frnk ;h. j;gskb gj[zu e/ fuzsk j'o th tX
rJh. T[; ~ s[ozs y{B dh b'V ;h go T[; d/ ro[Zg U B?rfNt dk y{B
j;gskb ftZu eZb ysw j' frnk ;h. nzsw ;kjK T[Zs/ fJZe f;nk;h bhvo
~ ekjbh ftZu pkjo Bkjo/ ;[De/- ;kok y{B jh uVQk fdZsk ;h. T[; dk
nzs fco th Nkfbnk BjhA ;h ik ;fenk.
r[odhg sK fJZe nZs rohp w}d{o ;h i' jo o'} ;kJheb T[Zs/
fdjkVh eoB Ffjo ikfJnk eodk ;h. nZi w{zj jB/o/ ;Ve T[Zs/ iKfdnK
e'Jh NoZe tkbk T[;~ p[oh soQK }ywh eoe/ woB bJh T[ZE/ SZv e/ nkg
oc{ uZeo j' frnk ;h.
;oekoh j;gskb d/ vkeNo B/ Ffjo dh y{BdkB GbkJh ;Gk
ns/ pj[s ;ko/ ;pzXs ro[Zg d/ y{B dkBhnK ~ s[ozs y{B d/D bJh N?bhc'B
sK ehs/ ;B go ;w/A f;o y{B d/D sK e'Jh eh g[ZiDk ;h ;w/A s'A fgZS'A th
e'Jh ;Gk dk w?Apo iK y{BdkBh T[; rohp dh w"s T[Zs/ @jkn dk Bkjok#
wkoB bJh th BjhA ;h g[Zfink.

77
 ez i o ykBk
wjkB ebuob gq'rokw uZb fojk ;h. gzvkb ftZu fsb ;[ZND dh
th EK BjhA ;h. wjkB ethnK, b/yeK, p[ZXh ihthnK, f;nk;sdkBk ns/
Xkofwe j;shnK ~ ftF/F ;Zd/ G/i e/ p[bkfJnk frnk ;h. Xkofwe,
;kfjse ns/ e[M d/F Grsh d/ rhsK fgZS'A gq'rokwK dk o[Zy wB'oziD tZb
tZX fojk ;h.
gqf;ZX n"oe?;Nok dh X[zB T[Zs/ nkX[fBe Bku eoB bJh e[VhnK
dk eo[Zg ;N/i T[Zs/ g[Zi frnk ;h. T[BQK d/ nZX-eZi/ ;oho opV dhnK
r[v
Z hnK tKr d{jo/, shjo/ tb yk oj/ ;B. rhs dh X[Bz tZi ojh ;hHHHHHHH@rZbkQ
r'ohnK s/ ftZu N'J/HHHHHHH# ;o's/ GothnK skVhnK wko e/, e[VhnK d/ ;ohoK
dh skohc eo oj/ ;B. e[VhnK y[Fh ftZu j'o g[ZmhnK f;ZXhnK SkbK wko
ojhnK ;B.
fJZe y[Zbh ;c?d dkjVh tkbk p}[or gzvkb ftu'A T[me/ pkjo
iKdk efj fojk ;h,@@fi; ~ s[;hA j[D ebuob gq'rokw efjzd/ j', n;hA sK
T[; ~ ezio-ykBk fejk eod/ ;h. fJj FohcK dh irQk BjhA j[zdh.## T[j
goB/ Bkb w[ZSK ;tkodk p{jk gko eo frnk.

78
 dhtkbh
wzvh ftZu fgnk M'Bk Gkt/A jkbh ftfenk BjhA ;h go pZfunK bJh
dhtkbh T[Zs/ e[M Bk e[M sK eoBk jh g?Dk ;h. nkVshJ/ nZr/ fco jZE
nZvD s'A f;tk j'o e'Jh ukok B}o BjhA nk fojk ;h. gfjbh cVh oew sK
ephbdkoh dhnK b'VK B/ ed dh fBrb bJh ;h.
fBXkB f;zx B/ dpwh fijh ihG Bkb nkVshJ/ nZr/ fco nkgDh
wip{oh oZy fdZsh ;h. @@eoKr/ e'Jh pzB ;[Zp, i/ j' ;fenk.## efje/ T[j
nkgDh pjh ftZu y[ZG frnk ;h.
Fkw d/ uko tZi u[Ze/ ;B. fgzv tkbh nkyoh pZ; th gzi ti/
fBeb iKdh ;h. T[; B/ jZE nZr/ eZYe/ fJFko/ Bkb ;/m s'A nzsw tko fco
wzr ehsh. p[ZM/ fij/ wB Bkb T[;B/ ;" ;" d/ d' B'N T[; dh tXh jE/bh T[Zsh
Xoe/ Bkb jh pjh ftZu MohN wko fdZsh.
fBXkB f;zx B/ piko ftZu'A dh bzxfdnK ekjbh Bkb gNke/,
c[bMVhnK, nks;tkihnK Bkb wfmnkJh yohd e/ goB/ d/ bV pzBQ bJhnK
;B. ;o'A d/ s/b dh p'sb jZE ftZu cV e/ T[j uZet/A g?ohA pZ;K d/ nZv/ tZb
ub fgnk ;h.
T[; d/ fgzv ~ ikD tkbh nkyoh pZ;, nZv/ s'A pkjo fBebdh jh
fwb rJh ;h. pZ; ;tkohnK uVQkT[Adh, bkj[zdh eZu/ okj T[Zs/ ehVh dh ukb
uZb ojh ;h. ;{oi S[g fojk ;h, T[;dk fgzv jkbh th gzi whb d{o ;h ns/
pZ; yokp j' e/ yVQ rJh ;h.
id T[j N[oe/ fgzv g[Zfink, dhtkbh d/ dht/ p[ZM u[Ze/ ;B, rbhnK
ftZu w"s torh u[Zg ;h. T[; d/ xo g[Zid/ ~ ;ko/ pZu/ ;"A u[Ze/ ;B ns/ T[BQK
dhnK rZbQK T[Zs/ jzM{nK dhnK xokbK izwhnK j'JhnK ;B.

79
 nD ;' f unk
raiB f;zx ed/ fgzv dk ;odko j[zdk ;h. T[; dh ;" feZb/ }whB
fgzv d/ d'tK w'fxnK T[Zs/ nZXh nZXh g?Adh ;h. uko/ g[ZsoK ftZu tzv ;w/A
iwhB N[ZeV/ j'e/ ofj rJh ;h. uko fNT{pt?Zb brfdnK Bt/A uko No?eNo
th nk rJ/ ;B. B"itkB ghVQh B/ jZEhA ezw eoBk SZv fdZsk ;h ns/ ;odkoh
j?AeV ftZu e'Jh S'Nh B"eoh th BZe j/m BjhA nkJh ;h. No?eNoK dhnK
feFsK, vhib d/ you/ ns/ wid{oK dhnK fdjkVhnK B/ uko/ gfotkoK ~
G{zM/ bkj fdZsk ;h.
@y/sh y;wk ;/sh# nB[;ko id wkbe B/ y/s r/Vk jh BjhA wkoBk
sK nBki d/ t'jb T[;oD dh rZb ;[gBk j'e/ ofj rJh ;h. eoi/ dhnK
feFsK jh BjhA N[ZNdhnK ;B ;r'A ftnki th n;b ftZu jh i[Vdk ofjzdk
;h. nkwdB ftu'A nZX ykD ghD tZv e/ b? iKdk ;h ns/ pkeh nZX ~
ftnkj, FkdhnK, BkBe SZeK, woB/ nkfd fBxko iKd/ ;B.
S'N/ ;odko eowihs f;zx dk M'Bk wzvh o[b fojk ;h, pZu/ xo
ftbe oj/ ;B ns/ T[j nkVshnK dh ukj gh e/ oks fdB M'B/ dhnK Y/
ohnK T[Zs/ gk;/ orV fojk ;h. ;dhnK s'A dksk ejkT[D tkbk wzrD dh
;hwk sZe g[Zi frnk ;h. wkbe yohddko dk w{zj sZe fojk ;h. w[be ed/
G[Zyk wodk ;h go nZi T[gi ~ u[ZeD bJh Byo/ j' oj/ jB.
rohp dhnK GZ[yK sK nkw jh t/yD ~ fwb iKdhnK ;B, go dks/
~ G[Zy dk ;zskg th ;fjDk g? ;edk J/ fJj nZi se nD-;'funk jh ;h.

80
 G[ Z y dk veko
jodw f;zx wzvh ftZu M'Bk ;[ZN sK p?mk ;h, go T[; d/ fteD dh
jkbh e'Jh nk; BjhA ;h. T[j M'B/ d/ Y/o T[Zs/ fgnk w[;hpsK dhnK frDshnK
eo fojk ;h. T[j G[Zy/ g/N nkgDh s[ZS p[ZXh Bkb T[BQK d/ jZb Y{zvD d/
uZeoK ftZy x[zw fojk ;h. nZXh oks sZe BK T[; d/ jZEK s'A fe;/ jZb dk
gZbk jh cV j'fJnk ;h ns/ Bk jh T[; dh nZy bZrh ;h.
No?eNo dh fe;s d/D dk w;bk ;G s'A T[go ;h, i' j~wkB dh
g{S tKr gqsh fdB tXh ik fojk ;h. d{ih tZvh w[;hps ;[;kfJNh dk eoik
;h, fi; dk ftnki th g{ok BjhA w[Vdk ;h. T[; dh ;'u d/ jo edw Bkb
eJh BthnK ghVK d/ iBw th j' oj/ ;B. wksk ih dh fpwkoh tXdh ik
ojh ;h, xo tkbh dk iB/gk f;o T[Zs/ g[Zi frnk ;h ns/ ;/m s'A ftnki{
cfVnk eoik th ;zxh x[ZN fojk ;h.
T[; ~ ikg fojk ;h fe T[; dk tkb tkb eo ikJhJ/ ns/ T[; ~
jo gk;/ g?;/ jh g?;/ dh b'V ;h. T[; B/ n;wkB tZb t/fynk, fdB uVQB
tkbk ;h. T[; d/ G[Zy/ g/N B/ j[ZGeh fijh Goh. T[; B/ Y/o s'A T[me/ bkr/ d/
Bbe/ s'A oie/ gkDh ghsk ns/ G[Zy dk veko wko e/ w{zj'A tkfjr[o{ T[ukfonk.

81
 nD nkJh w" s
nwo f;zx fgSB/ gzdoK fdBK s'A nkgD/ M'B/ dh okyh eo fojk
;h. fdB/ T[j bkr/ dh fBzw j/m goBk ;[ZNe/ fgnk ofjzdk ns/ oks ~ Y/oh
T[Zs/ jh pKj dk ;okjDk bke/ N/Yk j' b?Adk ;h. ed/ e'Jh fgzv s'A nke/ d'
vzr dh o'Nh cVk iKdk ns/ ed/ T[j bkr/ d/ Ykp/ s'A d' o'NhnK yke/ r[ikok
eo b?Adk ;h. fi; fdB fdb pj[s jh T[dk; j[zdk sK w;s bzro th bzx
iKdk ;h.
T[j nkVshJ/ s'A eJh tko g?;/ cV u[Zfenk ;h. T[j jo tkoh G?Vk
fijk w{zj pDke/ jh thj, gzikj o[gJ/ jE/bh Xodk ;h. T[; dh nkgDh
feos, T[; d/ nZr/ o[b ojh ;h. e'Jh yohddko nZtb sK nkT[Adk jh BjhA
;h, i/eo pZXk o[ZXk e'Jh nk th iKdk sk @mhe BjhA# efje/ w{zj d{i/ gk;/
eoe/ nZr/ N[o iKdk ;h. T[j euhuhnK tZNdk, w[ZmhnK whudk, GtK uVkT[Adk
go f;o tkbhnK raoiK ns/ coiK dh gzv T[; ~ Xosh ftZu X;k fdzdh
;h.
nwo f;zx nZXk sK wzvh ftZu jh wo frnk ;h. T[j y/s r/Vk
wkoB frnk, pkeh c;b jkbh y/s ftZu jh o[b ojh t/ye/ T[; ~ uZeo
fijk nkfJnk ns/ T[j T[E/ jh fvZr fgnk.
nwo dh nDnkJh w"s b'eK dh ;[Zsh ;'u irk ojh ;h.

82
 ;fj:' r
fJj e'Jh X'yk BjhA ;h, p; fJZe ;"dk ;h fijVk d'tK gotkoK
ftZu sfj j' frnk ;h. fJ; Bkb d'tK gotkoK dhnK b'VK ;fji/ jh g{ohnK
j' ikD dh nk; ;h. b'VK dh g{osh jh nfijhnK ekYK ~ iBw fdnk eodh
J/.
eB/vk d/ Ffjo NoKN' t;d/ eB/vhnB i'V/ d/ ;Zs ;kb ftZu th
e'Jh pZuk BjhA j'fJnk ;h. pZu/ dh ykfjF T[jBK ~ e[M eoB bJh w}p{o
eo ojh ;h. T[BQK c?;bk eo fbnk fe T[j fJe d{i/ ~ sbke d/e/, fe;/
j'o Bkb Fkdh eo b?D. nkgDh pZu/ gqsh ohM g{oh eoe/ i/ j' ;e/ sK fco
gsh gsBh pD ikD.
fi; ezwgkoNw?AN ftZu T[j eokJ/ T[Zs/ ofjzd/ ;B, T[; d/ j/mb/
fjZ;/ ftZu fJZe Gkosh w{b dk gfotko ofjzdk ;h. d'tK gfotkoK ftZu
w/b i'b dh r{Vh ;KM ;h. T[BQK dh ;KM ftZu'A fJZe BthA ekY B/ iBw b?
fbnk ;h.
i'V/ B/ fJZe d{i/ s'A sbke b? fbnk ;h. nkdwh B/ Gkosh w{b dh
fJZe bVeh Bkb Fkdh eo bJh i' ;?o eoB d/ pjkB/ Gkos s'A nkJh ;h
ns/ fJZE/ ofjD dk e'Jh Yzr ;'u ojh ;h. iBkBh B/ T[; e[Vh d/ wzr/so ~
Gkos s'A wzrtk e/ T[; Bkb Fkdh eo bJh ;h.
Gkosh e[Vh B/ w[zv/ ~ iBw fdZsk ns/ eB/vhnB iBkBh d/ bVeh
g?dk j'Jh ;h. d'tK gfotkoK dh b'V g{osh fgZS'A fiZE/ d' sbke j'J/, T[E/
fJZe d{i/ d/ ;fj:'r Bkb fszB FkdhnK th T[;/ ezwgkoN ftZu ;zg{oB
j'JhnK ;B.

83
 T[ v he
r[oizN f;zx fJZe fjzwsh, db/o ns/ u[;s ubke B"itkB ;h.
T[; ~ BikfJ} s"o s/ eB/vk nkfJnK fJZe ;kb j' frnk ;h. T[; B/
ewkJh sK pj[s eo bJh ;h, go cV/ ikD dk vo ;dk T[; dk bj{
;[ekT[Adk ofjzdk ;h. T[j gZp ftZu p?mk ;wk bzxk fojk ;h. T[j gh sK
Gkt/A xZN fojk ;h go ;'u pj[s fojk ;h. T[; d/ ;kjwD/ d' jh o;s/;B.
i/bQ ftZu itkBh dh fizdrh r[ikoDk iK fco r'oh eB/vhnB dhnK FosK
wzBDk. T[; B/ nkgDh phno dk rbk; ykbh ehsk ns/ fJZe dw yVQk j'
frnk, fit/A T[j fe;/ nzsw c?;b/ T[Zs/ g[Zi frnk j't/.
T[; B/ nkgDh ;kb Go dh ;koh ewkJh d/e/ e?EohB Bkb ekr}h
Fkdh eotk bJh ;h. gsh gsBh pDB dh Bk T[BQK dh ykfjF ;h ns/ Bk jh
b'V. T[j d';s gfjbK th ;B, j[D T[BQK dh d';sh j'o th ghVh j' rJh ;h.
T[j S[ZNh tkbk fdB ;dk fJeZm/ r[ikod/, go oksK dh ;KM T[BQK dh Fkdh
dhnK FosK dk fjZ;k BjhA ;h.
i/bQ ikD dk vo ysw j[zfdnK jh r[oizN B/ fdB oks ewkJh
eoe/ e[M wjhfBnK ftZu jh fco ekch oew i'V bJh ;h. nkgDhnK
nfijhnK y[FhnK T[j e?Eh Bkb io{o ;KMhnK eo b?Adk ;h. fJZe fdB
e?EohB B/ T[; ~ dZf;nk fe T[; d/ r[DK eoe/, T[j T[; ~ fgnko eoB
bZr rJh J/. T[; B/ gsh gsBh tKr T[; d/ cb?N ftZu ofjD dh sith}
th oZy fdZsh.
@@BjhA fgnkoh e?Eh, s/o/ Bkb w/b, w/oh w}p{oh ;h ykfjF BjhA.
w?A nkgD/ fgnko ns/ pZfunK dh T[vhe dk rbk BjhA x[ZN ;edk.## T[j
T[me/ s[o frnk.

84
 ;t? w kD
@@T[; dh T[wo th eh J/, jkbh g{o/ thj ;kb dh th BjhA j'Jh.
@@fJe ;kb dk w[zvk, T[; dk ed ;jkok pD/rk, pD/rk th iK T[; ~
wzMXko ftZu jh SZv ikt/rk.##
fizB/ w{zj T[BhnK jh rZbK j' ojhnK ;B. fBoG? e"o dk gsh
nZstkdhnK jZE'A wkfonk frnk ;h. c[Zb u[eD fgZS'A eVh tor/ B"itkB dh
fjod/-t/Xe w"s T[Zs/ e'Jh uouk BjhA ;h. T[; d/ p[ZY/ wkfgnK Bkb e'Jh
jwdodh d/ d' p'b ;KM/ BjhA ehs/ ik oj/ ;B. ;G dhnK rZbK dh e/Ado-
fpzd{ T[; dh ;[zdo gsBh pDh j'Jh ;h. T[; d/ w[zv/ ~ e'Jh todkB dh
;zfrnk fdzdk ns/ e'Jh T[; dh pkeh ofjzdh bzwh fizdrh d/ okj dk tZvk
o'Vk d;dk ;h. ;'r d/ G'r T[Zs/ eJh fo;s/dkoK B/ :'r w[zfvnK dhnK dZ;K
gkT[DhnK th nozG eo fdZshnK ;B.
B"itkB gsBh d/ ;dw/ tZb fe;/ dk fXnkB BjhA ;h. T[; d/ d[yh
fdb ftZu Mks wkoB dh fe;/ e'b th ftjb BjhA ;h. jo fo;s/dko
nkgDh ;'u ~ ;ot-;o/FN ;wM fojk ;h. fgsk ~ nkgDh Xh dhnK
nzsoht-ghVK ~ nB[Gt eoB dk nfj;k; BjhA ;h. T[j sK o{Vh dk e{Vk
o{Vh T[Zs/ jh ;[ZND dh ekjb ftZu ;h.
@@w?A o{Vh dk e{Vk BjhA, fe;/ d/ xo dh fJZis jK, nkgD/ pZu/ dk
T[Zibk-GftZy. fJj dzd eEk pzd eo', w?A nkgD/ c?;b/ nkg eoKrh.##
B"itkB ftXtk dk ;t?wkD djkfVnk.

85
 ekbih-eKBQ
ekbi dhnK Fokosh e[VhnK dk ro[Zg ezNhB d/ bkr/ jo/ xkj
T[Zs/ p?mk jk;/, wy"b dk nBzd wkD fojk ;h. fJj ro[Zg ykD-ghD dk
gqpzX ;dk w[zfvnK ~ w{oy pDk e/ efonk eodk ;h. row ukj Bkb
;w'f;nK ns/ r[bkp ikwBK bJh T[BQK d/ w{zjK ftZu'A bkbQK fvZr ojhnK ;B.
nZi dh ukj yoh eoB dh i[w/tkoh nZs ;'jDh e[Vh r[bpdB dh
;h fi; dh @jK# bJh eJh ekbih w}~ T[; dhnK g?VK fwZXd/ fcod/ ;B.
@jkJh ow/F.# e[Vh dh fwZmh nktki B/ d{o'A nkT[Ad/ w[zv/ d/ g?o
ieV fdZs/ ;B. r[bpdB B/ pV/ sgke Bkb jZE fwbkfJnk, d' uko fgnko
Byo/ ehs/. w[zv/ dhnK nZyK ftZu fJFe d/ bkb v'o/ T[sod/ t/y e/,nkgDhnK
nZyK wNekJhnK ns/ w{zj T[Zs/ w[;eokjN cbke/ g[ZfSnk.
@nZi ukj ghUr/ iK fgbkUr/<#
@s[jkv/ T[s'A sK gzikj ukjK tko d/tK.# w[zvk g;w fgnk ;h.
@gzikj BjhA e/tb d;.# nkU gfjbK w?A s[jk~ nkgDhnK
;j/bhnK Bkb fwbktK.
ro[Zg ukj gh fojk ;h ns/ e[VhnK u'jb th eo ojhnK ;B.
eb:[rh r'ghnK ftZu ekbih-ekBQ c; frnk ;h. T[j th ;G ;wMdk ;h.
go c; rJh sK cNeD eh.

86
 ;iok ;z X { o
;G e[M ;XkoB tKr ;h ns/ T[u/u tkbh e'Jh th rZb BjhA ;h.
eufjoh ftZu Fkdh eoe/ T[j xo gj[zu rJ/ ;B. pjkdo f;zx d/wkg/ T[;
dh wB woih eoB T[Zs/ ;ys Bok} ;B ns/ ;thsk d/ ;"jo/ T[; d/ nZs
ekjb/ GktBkswe c?;b/ T[Zs/ dzd ghj oj/ ;B.
pjkdo f;zx B/ i' e[M ehsk ;h e/tb goT[geko bJh jh ehsk
;h. d[oxNBk ftZu ;ys iywh j'J/ nkdwh ~ j;gskb ftZu gj[zukT[Dk
T[;dk e[dosh coi ;h. iywh dh sB wB ns/ e[M XB Bkb wdd eoBh
f;oc fJB;kBh jwdodh ;h. T[; tb'A jo ;zGt :sB eoB s/ th ;thsk
dk gsh pu BjhA ;fenk ;h.
;thsk dh f;nkDg, db/oh ns/ d{odoFsk T[Zs/ T[j j?okB jh sK
ofj frnk ;h. G{s dhnK ;z;ekoe p//VhnK ~ s'V, toswkB dhnK ;wkfie
eo'ghnK ~ gk;/ Bkb wb, fJZe ftXtk B/ nkgD/ GftZy dh wKr ftZu
;iok ;zX{o Go fbnk ;h.

87
 shih n" o s
Btdhg f;zx shj ;kb dk ;[zdo, ;v"b ns/ ;zt/dBFhb B"itkB
;h. T[; dk fwZmk pugD fJZe nZs ;'jDh, ;[Fhb ns/ ;[uZih n"os Bkb
phfsnk, fi; B/ T[; dhnK ;ohoe, wkBf;e ns/ ;wkfie b'VK dk g{ok
fXnkB jh BjhA oZfynk ;r'A T[BQK dh g{osh bJh ;ys gfjok d/ e/ T[; ~
itkBh dh T[Arbh bk fdZsk ;h.
dPih n"os T[; ~ pj[s jh e'wb fgnkoh ns/ ;fjD-Fhb fwbh
fi; B/ T[; d/ oZyVhnK pzBhnK, T[ArbK cVhnK, y/vK ftZu ;kEh pDh, T[;
bJh e[ZNK ykdhnK ns/ nkgDk ;kok fgnko T[; s'A fBSkto eo fdZsk ;h.
T[j ;G e[M ;ojZd'A gko SZv e/ Bt/A d/;a nk frnk ;h. T[j bzwk
;wK fe;/ nkgD/ ~ Y{zvdk fojk ;h. nkgDk sK T[; ~ eh fwbDk ;h, fe;/
fujo/ s'A nkgD/ j'D dk M"bk th BjhA fgnk ;h. T[j fe;/ shih n"os dh
Gkb eo fojk ;h, i' T[; Bkb r{Vh ;KM gke/ T[;dk jZE cV ;e/. T[; dk
nzdobk co'b e/ nkgD/ nzdo dh Mks gtk ;e/. T[; ~ ed/ wB-fJZSs
fujo/ dk fBZxk j[zrkok Bk fwb ;fenk.
T[j nkgDh itkBh s'A nZe frnk ;h. jo ;w/A d/ ;hohoe sBkU
T[; ~ n;fj ikgD bZr rJ/ ;B. j'o T[vhe j[D T[; dh ;fjD-;woEk
s'A pkjo j[zdh ik ojh ;h. b'e nZyK s'A pudk ns/ nkgdhnK nZyK whudk
fe;/ shih n"os dh Gkb ftZu T[j u[pko/ dhnK g"VhnK uVQ fojk ;h.

88
 i? wkbk
w/b/ ftZu g{oh rfjwk rfjwh ;h. w'Y/ Bkb w'Yk yfj fojk ;h.
nkw b'eK Bkb w'fvnK ns/ e[VhnK dhnK tZy tZy YkDhnK w/b/ dk nBzd
wkD ojhnK ;B. @w/bk w/bh dk, o[gJ/ X/bh dk# d/ nykD nB[;ko g[okD/
d';s fwZso ns/ ;j/bhnK fwb ojhnK ;B ns/ i/pK j"bhnK j[zdhnK ik
ojhnK ;B.
w/b/ d/ fJZe gk;/ wB'oziB d/ ;kXB uZb oj/ ;B. fJZe Bt/ebh
fijh ;Nkb T[Zs/ pj[s ;ko/ GekD/ Go e/ Nzr/ j'J/ ;B. S'Nh fijh o'VK
tkbh pzd{e Bkb fBFkB/pk}h ub ojh ;h. fJZe gq/w-i'Vh pVh fdbu;gh
Bkb T[; ~ t/y ojh ;h.
@feT[A oukT[D? w?u<# e[Vh B/ g[ZfSnk.
@j' i/ fco, Bkb/ goy j'i{ rh.# w[zvk fit/A gfjbK jh fsnko ;h.
e[Vh B/ gzi BFkfBnK ftZu gzi GekD/ s'V fdZs/, go w[zvk gzi
fBFkfBnK ftZu'A e/tb fszB ftZu ;cb j' ;fenk.
@;tzpo sK s[;hA jko rJ/.# w[zv/ dk w{zj T[Zsfonk j'fJnk ;h.
@xpokU Bk i? wkbk jkbh th w/o/ jZE J/.# e[Vh dh w[FeokjN B/
w[zv/ ~ fco Nfjek fdZsk ;h.

89
 bkF
e[dos dh fJj fejh eo'gh ;h. fgzv ftZu'A w[edk w[edk nBki
w[Ze frnk ;h ns/ ;[edk, ;[edk jo ;'w/ ftZu'A gkDh ;[Ze frnk ;h. G[Zy/,
fgnk;/ b'e eod/ th sK eh eod/. fi; xo dk e'Jh ihn wodk, T[; ~
nzdo ;tks ftZu oZye/, d{finK ~ pukT[D d/ nkjo ftZu bZr iKd/ ;B.
;kok gfotko ekb dh G/N uVQ u[Zfenk ;h. fJZe nZ;h ;kb dh
p[ZYh nZs fgnk;h ns/ nZX-p/j'Fh dh jkbs ftZu wo u[Ze/ gfotko dhnK
bkFK dh okyh eo ojh ;h.
gkDh d/ N?Aeo s/ ykD tkbhnK uhiK d/ NoZe fgzv gj[zu u[Ze/ ;B.
p[ZYh B/ oie/ gkDh ghsk ns/ fgT[D tkfbnK ~ fdbh n;h;K fdZshnK.
gfotko dhnK bkFK tZb sZee/ T[; B/ fJZe dodhbk j"Aek fbnk. j[D T[j
th fJZe bkF ;h.

90
 ;KMh-fusk
fwou{ okw dk ;kok gfotko ns/ T[; dk xo sK gfjbK jh
r[ioks d/ G[ukb dh G/N j' rJ/ ;B. T[j ns/ T[; dh gsBh oki;EkB
ftZu ofjzd/ j'D eoe/ pu rJ/ ;B. T[j w"s torh f}zdrh ~ ekfBnK dh
M"AgVh ftZu ftsk oj/ ;B.
;'e/ dh fGnkDe ;fEsh T[BQK d/ f;oK T[Zs'A bzx ojh ;h. b'e gkDh
dh fJZe fJZe p{zd ~ so; oj/ ;B. T[; dh gsBh ;ys rowh ftZu d' e'j
d{o gkDh b?D iKdh ;h. fJZe fdB T[j tkg; nkT[Adh fgzv bkr/ fvrfdnK
nkgDh xVh nkg GzBe/ dw s'V rJh ;h.
T[j nkgDh ekbh eb{Nh, jZvhnK dh w[Zm o{gwsh dh fuDh iKdh
fusk ~ gZEo j'JhnK nZyK Bkb t/y fojk ;h. fusk ~ nZr bkT[D s'A
gfjbK T[; ~ u/sk nkfJnk fe T[; dh nkgDh fusk ~ e"D nZr bkt/rk.
T[; ~ uZeo fijk nkfJnk ns/ fco rF yk e/ fvZr fgnk.
gsh, gsBh dh ;KMh-fusk ~ T[; dk e'Jh rtKYh nZr ftyk
fojk ;h.

91
 nfjw ;wZ f ;nk
b'eK d/ fdbK ftZu ngkjiK gqsh jwdodh irkT[D bJh ;oekoh
gZXo T[Zs/ fJZe ftFkb ;wkrw j' fojk ;h. d{o d[okv/ fgzvK ftZu'A ngkji
ftF/F ;kXBK okjhA fbnKd/ rJ/ ;B. fJ; wjZstg{oB ftF/ T[s/ ftuko
gqrN eoB bJh e/Ado ns/ ;N/N d/ wzsoh tZvh frDsh ftZu g[Zi oj/ ;B.
S'N/ ngkji pZfunK ~ c[ZbK d/ jko d/ e/ ;tkrs bJh bzwhnK
eskoK ftZu yVQk ehsk frnk ;h. w[Zy wfjwkB dk g[ZiDk b/N j'e/ j[D pj[s
b/N j' frnk ;h. G[Zy/, fgnk;/ pZu/ rowh ftZu szr j' oj/ ;B. eJh
nkgDhnK c"VhnK T[Zs/ yVQ/ EZe rJ/ ;B.
w[Zy wfjwkB dk ekcbk g[Zi frnk ;h. pZfunK s'A M[ee/ jko
gtkJ/ ik oj/ ;B. pj[s S'N/ pZfunK s'A wkg/ r'dh u{Zee/ ;fseko eotk
oj/ ;B ns/ B/so jhD pZfunK dh ;oekoh eowukoh ;jkfJsk eo oj/
;B. wfjwkB dk rbk Gkt/A pZfunK d/ jkoK d/ Gko Bkb e[M M[e frnk ;h
go T[; dk eo-ewb fe;/ pZu/ d/ w{zj T[Zs/ fgnko dh S'j d/D bJh BjhA
T[Zfmnk ;h.
;wkrw nozG j[zfdnK jh ngkjiK dk j/i ysw j' frnk ;h.
S'N/ bhvo ns/ tZv/ nc;o w[Zy wfjwkB dh ukgb{;h ftZu o[ZM rJ/ ;B.
eki{, fg;s/, pdkw nkfd dhnK gb/NK wfjwkB nZr/ eoe/ nkgDhnK
jkiohnK brtkJhnK ik ojhnK ;B.
pVhnK wjZstg{oB seohoK ehshnK rJhnK. ngkjiK bJh GftZy
ftZu T[bhehnK ik ojhnK :'iBktK dh o{g o/yk dZ;h rJh. T[BQK dhnK
;wZf;nktK dk fdb y'bQ e/ toBD ehsk frnk. ftF/F ngkjiK ~ Bebh
nzr ns/ fszB gjhnk ;kfJebK d/e/ fBtkiD d/ Bkb jh ;wkrw ysw j'
frnk ;h.
ngkjiK bJh j[D tkg; nkgD/ xo g[ZiDk nfjw ;wZf;nk ;h.

92
 GVk;
i;ftzdo f;zx ;e{No T[Zs/ nkgD/ ;'jfonK s'A fgzv ~ ik fojk
;h. r[Z;/ bkb Goh ghsh gsBh T[; d/ fgZS/ p?mh ;h. T[; dh tZYh o{j th
;"joh ikD ~ BjhA eo ojh ;h. go T[j nkgD/ wkfgnK dh rohph ns/
b'eK dhnK T[ArbK s'A w}p{o ;h. T[;d/ gsh dhnK gZr ftu'A pkjo fBebhnK
fuZNhnK iN{ohnK, T[; dh nkgDh Gog{o itkBh ~ uVk ojhnK ;B.
ihHNhH o'v d{o sZe ykbh B}o nk ojh ;jh. go fco th gsk
BjhA fet/A T[BQK dk ;e{No fe;/ NoZe Bkb ik NeokfJnk ;h. T[j d{o eZu/
ik fvZrh ;h ns/ T[; dk gsh NoZe j/m p[oh soQK e[ufbnk frnk ;h.
nkgD/ gsh d/ woB dh s;Zbh eoe/, T[; B/ T[Zuh Xkn wkoh ns/ T[; dh
nZy y[Zb rJh. T[; dk gsh Bkb d/ wzi/ T[Zs/ fgnk p/fceoh d/ x[okV/ wko
fojk ;h.
@ik oZpk edh eod/ ;[gBk ;Zu.# e[Vh B/ fdb dh GVk; pkjo
eZYh.

93
 o' A d hnK-y[ F hnK
;/m d"bs okw Gzvkoh ~ w[zv/ dh b'V ;h, i' tZvk j'e/ T[; d/ eo'VK
d/ eko'pko dk tko; pD ;e/. T[; d/ d' e[VhnK gfjbK jh j' u[ZehnK ;B
ns/ d' tkoh N?;N eotk e/ ;ckJh ehsh ik u[Zeh ;h. gsBh B/ shih tko
N?;N eotkT[D s'A fJBeko eo fdZsk ;h. T[j Go{D-jZfsnk dk j'o Gko
nkgD/ f;o BjhA b?Dk ukj[zdh ;h. ;"jfonK, g/fenK ns/ fo;s/dkoK d/ dpk
j/m T[;B/ nD ukj/ wB Bkb ;fjwsh d/ fdZsh ;h. fJ; tko N?;N dk
foibN gsh dh nkFk d/ nBe{b ;h.
Bt/A pZu/ bJh xo ftZu ;G fsnkohnK j' u[ZehnK ;B. T[ArbK T[Zs/
fdB frD/ ik oj/ ;B. iZuK ~ fZJe jcsk gfjbK jh Ffjo d/ uzr/ Bof;zr
j'w ftZu dkyb eotk fdZsk ;h. ;kok gfotko y[F ;h. ;G e[M mhe mke
uZb fojk ;h.
nZXh oks fgZS'A gq;{s-ghVK nozG j' u[ZehnK ;B. Gzvkoh ;kfjp
ns/ pj[s ;ko/ fo;s/dko toKv/ ftZu p?m/ y[Fypoh ;[BD bJh T[sktb/ j'
oj/ ;B. iZu dhnK uheK ekch ;w/A s'A pzd ;B. nkyo ;ikJ/ pu/ d/ o'D dh
nktki nkT[AfdnK jh ;ko/ gfotko d/ fujfonK T[Zs/ y[Fh gos nkJh ;h.
e[M d/o pknd b/vh vkeNo pkjo nkJh. nc;'; Gzvkoh ;kfjp n;hA pZu/
Bkb iZuk ~ BjhA puk ;e/.# w{zj bNekJh T[j nZr/ bzx rJh.
Gzvkoh ;kfjp jzM{nK ftZu jZ; oj/ ;B.

94
 ntZ b k o' j
uKdBh ~ id s'A J/v} j'D dk gsk bZfrnk ;h, T[; B/ nkgD/ j'AmK
~ ;h e/, T[BQK T[Zs/ w[FeokjN j'o th fwZmh ns/ fsZyh eo fdZsh ;h. T[;B/
jo rkje ~ c;kT[D bJh nkgD/ g/F/ dhnK ;kohnK nkdktK dh tos'A
eoBh nkozG eo fdZsh ;h.
uKdBh e'm/ tkbh ;bwk wk;h dh io yohd ikfJdkd ;h. T[j d;
;kb dh nZs ;'jDh pZuh ;h id wk;h dh x'ythA nZy B/ T[; dh itkBh d/
efjoh-ibt/ ~ gfjbK jh gfjukD fbnk ;h. id sZe T[j nkD-ftfXnk
w'sh ;h sK u[pko/ dhnK ;kohnK fwjo pkBhnK T[; T[Zs/ fBSkto j[zdhnK
;B. T[; d/ BZE g?AfdnK jh T[;dh ;'jb fizd bJh n;fj ns/ nD-
fenk;hnK w[;hpsK nozG j' rJhnK ;b. T[; d/ Xzd/ bJh fdB ns/ oks
dk e'Jh coe BjhA ofj frnk ;h. T[; dk sB B'funk iKdk, o{j gZSh iKdh
go T[;d/ nkj GoB T[Zs/ ;ys gkpzdh ;h. T[;d/ nzdo, pkjo bZy ghVK
j[zfdnK th jo rkje bJh T[;d/ j'mK ftZu'A w[FeokjN feoBh io{oh ;h.
fJ; J/v} d/ Bt/A fwb/ jZfEnko dh T[j g{oh tos'A eoBk ukj[zdh
;h. T[j woB s'A gfjbK fJ; fdZsh dks ~ ;wki d/ u"XohnK ftZu oZie/
tzv d/Dk ukj[zdh ;h.
T[; dh doVh o{j, gZS/ sB ns/ }]wh ;'u ftZu pdb/ bJh
ntZbk-o'j ikr T[Zfmnk ;h.

95
 BtK gZ E o
r[o/ johiB d/ gfotko dhnK d; t'NK ;B. id gkoNhnK tkb/
T[; d/ p{j/ nZr/ yVQ e/, @;odko r[ofdZs f;zx ih# efje/ nktki wkod/ sK
T[j w[ZSK ftZu jh w[Feok e/, wh;Bk fijk pD, jZE i'Ve/ T[BQK d/ nZr/ ik
yVQdk ;h.
t'NK wzrD nkJhnK ;kohnK gkoNhnK ~ T[; dk fJZe jh T[Zso
j[zdk ;h. @t'NK dk eh n?, fit/A ej'Ar/ eo btKr/, iok ;kvh rohph dk th
e[M fXnkB oZy b?Dk.# id gkoNhnK tkb/ nkgDh gkoNh dk pNB dZ;e/
nZr/ ikD bZrd/ sk T[j d{ik fJFkok ;[Ndk,@pNB sK s[jkvk jh j'T{, go
;kvh T[Arb gfjbK nkgDh pDk b?Dh.# bhvo iKd/ j'J/ jZE u[Zee/ s;Zbh d/
iKd/ ;B.
r[o/ B/ ;kohnK T[ArbK sK fJZe fJZe eoe/ gkoNhnK ~ gfjbK jh
t/u fdZshnK ;B. t'NK gkT[D tkb/ fdB nkgDh wB woih dk pNB nzr{m/
Bkb dZpe/ T[; B/ rzXb/ gkDh ftZu fJe j'o BtK gZEo wko fdZsk ;h.

96
 nkyoh j" A e k
gqekF e"o dh fpwkoh e[M ;w/A ftZu jh tX rJh ;h. d'ok g?D
fgZS'A T[j gkrbK tkr ik sK e[M p'bdh ofjzdh ;h s/ iK fco y[ZbhnK nZyK
Bkb SZs ~ x{odh ofjzdh ;h. vkeNoh fJbki dk fes'A th e'Jh n;o BjhA
j' fojk ;h.
v/ok tZv Gkr f;zx d/ eJh uZeo bZr u[Ze/ ;B. eJh ;kXK, ;zsK
ns/ f;nkfDnK ~ tykfJnk ik u[Zek ;h go fes'A th e'Jh coe BjhA fgnk
;h.
T[j ;'jDh nzsK dh ;h go gVQh xZN ;h. fiZE/ th T[; d/ fo;s/ dh
rZb uZbdh, fes/ wkfgnK dh rohph nV iKdh, fes/ nDgVQsk o'Vk nNek
fdzdh ns/ fes/ T[; d/ Gok dk Bk j'Dk rZb ysw eo fdzdk ;h. fJ; GZi
BZm ftZu T[; d/ ftnkj[D dh T[wo bzx rJh ;h.
@@e[ZM BjhA j'DkHHHHHHHHHH.## T[j nkw fejk eodh ;h. fJZe fwzN
o[e e/ fco p'bdh, @@e[ZM eo'HHHH.# fco T[j xzfNnk tZdh u[Zg j' iKdh ;h.
nZi T[j mhe ikg ojh ;h. T[; d/ fujo/ T[Zs/ e[M o"De B}o nk
ojh ;h ns/ fJZe d' tko T[j w[FeokJh th ;h.
@@wK w?A rJhHHHHHHHHe[M eo'HHHH.## jB/o/ ftZu sVch gqekF B/ nkyoh
j"Aek fbnk.

97
 fBod' F
Btgqhs d/ ;e{No dh NoZe Bkb NZeo j' rJh ;h. fe;/ eko tkb/
B/ T[; ~ rzGho jkbs ftZu j;gskb gj[zuk fdZsk ;h. ;w/A f;o gj[zu ikD
eoe/ T[j pu sK frnk ;h go T[;dhnK d/t/A bZsK p[oh soQK fc; ikD
eoe/ eZNDhnK gJhnK ;B.
T[; dh B"itkB ns/ y{p;{os gsBh nkgD/ ngkji gsh ~ t/y e/
n;fj ghV Bkb sVc T[Zmh ;h. T[j ;/tk eodh ;'uK ftZu T[bM iKdh ;h
ns/ dbhJ/ dk Gfonk uwuk T[; d/ jZE ftZu jh o[e iKdk ;h.
gsh gqkJht/N ewo/ ftZu okih j' fojk ;h. T[j fJeZb ftZu ;'udk
fe nkgDh ngkjisk Bkb fe;/ dh fizdrh ~ Boe pDkT[D Bkb'A fes/ uzrk
J/ nkgk tkfonk ikt/.
@bU ih BthA r'bh b? bt', Bo; pkjo jh cVk e/ fe;/ d{i/ wohi
tZb ubh rJh J/.# gsBh B/ r'bh fdzfdnK dZ; fdZsk ;h fe fJj e[M p/u?Bh
fijh eo/rh ns/ fco ;G e[M FKs j' ikt/rk.
gsBh B/ e[M d/o pkjo T[vhe ehsh sK i' r'bh dk n;o j' ikt/
. id T[j ewo/ ftZu rJh sK T[; dk gsh sVc fojk ;h ns/ T[; d/ w{zj
ftZu'A MZr tfj ojh ;h. T[; B/ T[Zuh uhe wkoh.
Bo; ~ ;?bck; dh r'bh d/D d/ d'F ftZu frqcsko eo fbnk ;h.

98
 gZ b k MkV
Fqh r[o{ rqzE ;kfjp ih d/ nyzv gkm dk G'r g? ikD fgZS'A,
wBw'je ehosB j' fojk ;h. ;koh ;zrs nBzd ftZu M{w ojh ;h. xo
tkbk gq/wh T[; dks/ dk bZy bZy F[eo eo fojk ;h, fi; B/ g[Zso dh dks
pyF e/ nZi ;zrs d/ i'V/ MkVD dk w"ek fdZsk ;h.
o; fGzBk ehosB ub fojk ;h. Fpd dh XkoBk gVQe/ okrh f;zx
d; fojk ;h fe nzfwqsdks See/ ;G d[ZyK, eb/FK s'A S[Nekok gkfJnk ik
;edk j?. r[o{ tkb/ j'e/ ;G dksK jk;b ehshnK ik ;edhnK jB. ekw,
eo'X, b'G, w'j, jzeko fij/ t?ohnK ~ w[Zmh ftZu pzd ehsk ik ;edk j?.
ehosB ;wkgs eofdnK jh okrhnK B/ B'NK ;w/s pki/ pzB bJ/
;B. nodk; nozG j'D s'A gfjbK jh r[o{ d/ bV bkT[D tkb/ r[o{ s'A gZbk
MkVe/ eko ftZu ik p?m/ ;B.

99
 FoXk
r[ow[Zy f;zx gZr pzBQe/ eZgV/ gk fojk ;h. T[j nZi ikD bJh e[ZM
ekjb ftZu ;h. T[j dcso ftZu e[M ;wK gfjbK gj[zu e/ ;G e[M mhe
mke eoBk ukj[zdk ;h sK i' uzvhrVQ s'A nkT[D tkb/ nc;o T[Zs/ uzrk gqGkt
g? ;e/.
nkT[D tkbk nc;o T[; d/ ;dk ezw nkT[Adk ofjzdk ;h. T[; d/
eJh BikfJi ezwK ~ th ;fji/ jh eotk fdzdk ;h. w[Zy dcso dh jo
g[Zmh f;ZXh ;{uBk T[; ~ ;w/A f;o fwbdh ofjzdh ;h.
eh j'fJnk i/ nc;o e[M bkbuh ;h ns/ ykD ghD Bkb j'o th
eJh r[ZMhnK uhiK dk F"e oZydk ;h. go ;o{g tb'A sK T[j g{oB f;Zy ;h.
r[o-f;Zy ftZu T[;dh FoXk nv'b ;h.
ISHAR05

100
 gkbs{ e[ Z s /
tZv/ ;odko i'okto f;zx d/ xo e[VhnK dh Gowko ;h. T[ZuhnK
ezXK tkbh jt/bh T[BQK dh d[Bhnk ;h. nk;/ gk;/ ;ys gfjok ;h ns/
pkjobh jtk T[BQK bJh tois cb ;h.
nkgD/ fgsk dh oh; eofdnK e[VhnK B/ nkgDh g;zd d/ e[Zs/ gkb/
j'J/ ;B. e[ZfsnK dhnK B;bK ns/ T[BQK d/ eZd, e[VhnK dhnK T[woK
nB[;ko j'fJnk eod/ ;B. S'NhnK p/phnK fuZN/ gZgh jh oZydhnK ;B. T[j
nkw e[ZfsnK Bkb y/vdhnK, ed/ fgnko eodhnK ns/ ed/ ;ys rbsh dh
;ik ;zrbh ftZu jh pdb fdzdhnK ;B. T[BQK dhnK rZbK ;dk e[ZfsnK dhnK
nkdsK dh ftnkfynk jh j[zdh.
@w[zfvnK ~ e[VhnK e[ZfsnK tKr jh sK gkbdhnK jB.# gfjbh
e[Vh p'bh.
@eJh eZ[s/ th w[zfvnK tkb/Byo/ eoB bZr iKd/ jB.# d{ih dk
ftuko ;h.
@nkgD/ xo e[Zs/ ns/ w[zv/ dk coe jh fejVk ofj frnk J/# shih
B/ nkgD/ d[yh fdb dh GVk; eZYh.
@w[zvk sK w[zvk jh j[zdk J/. T[j tZYdk BjhA ns/ Bk jh G"Aedk J/.
T[; ~ wB[Zyh fgnko dk tZb th j[zdk J/.# u"Eh dk siopk p'fbnk.
;koh jt/bh ftZu u[Zg uKd j' rJh. tZvk ;odko nkgD/ ;XkoB
w[zfvnK ns/ doFBh e[ZfsnK Bkb fFeko s'A tkg; nk frnk ;h. bj{ b[jkD
joBhnK d/ fFeko ~ nzdo G/ie/ gkbs{ e[ZfsnK ~ ;zrbhnK gkJhnK ik
ojhnK ;B.

101
 ;Z u k ;" d k
okrh FKs f;zx pV/ p/u?B ;B. d[gfjo t/b/ id T[j xo nkokw
eo oj/ ;B sK fe;/ B/ T[BQK dh feZbh Bkb Nzrh ewh} ftZu'A ;" o[gJ/ dk B'N
eZY fbnk ;h. ;ko/ gfotko s'A g[ZfSnk frnk go B'N dk e[M gsk BjhA bZr
fojk ;h.
xo ftZu id B'N pko/ o"bk fgnk j'fJnk ;h sK okrh dk d; ;kb
dk bVek xo ftu dkyb j'fJnk. T[j ehosB j[zd/ ;w/A NZbhnK tikfJnk
eodk ;h ns/ ehosB dhnK ;kyhnK ~ pV/ fXnkB Bkb ;[fDnk eodk ;h.
fgsk B/ B'N pko/ bVe/ s'A th g[ZfSnk.
@@jK fgsk ih T[j B'N w?A jh b? e/ frnk ;h. nkgih th pV/ y[F
j't'r/ fe w?A nZi pj[s jh tZvk go-T[geko dk ezw eoe/ nkfJnk jK.
T[BQK ;ko/ o[fgnK Bkb w?A pj[s ;ko/ e'jVhnK ~ G'iB Sek fdZsk J/ s/
HHHHHHH.##
T[; d/ w{zj T[Zs/ fJZe i'o dh EZgV tZfink, @@fJj sz{ eh w{oysk
ehsh J/, u'o fes'A dk.##
@@go fgsk ih w?A sK ;Zuk-;"dk ehsk J/.##

102
 gokJhnK ghVK
Ffjo ftZu ;e{No T[s/ ik ojh nZXyVQ fijh i'Vh dh NoZe Bkb
f;ZXh NZeo j' rJh ;h. b'eK B/ d'tK ~ }ywh jkbs ftZu j;gskb gj[zuk
fdZsk ;h. gsh d/ tX/o/ ;ZNK ;B go T[j j'F ftZu ;h. gsBh xZN ;ZNK Bkb
th p/j'F ;h.
vkeNoK B/ w[Ybh ;jkfJsk d/e/ d'tK d/ gNhnK eoe/ fJbki nkozG
eo fdZsk ;h. fo;s/dko ns/ ikD gfjukD tkb/ j;gskb ftZu fJeZm/ j'
oj/ ;B.
@w/oh xo tkbh dk eh jkb J/<# gsh ~ nkgD/ Bkb'A gsBh dk tX/o/
fceo ;h.
@T[j mhe J/, s[;hA u[Zg oj'.# Bo; B/ B;hjs ehsh.
@w?~ e[M Bh j[zdk s[;hA T[; dk fceo eo'.# gsh dk gsBh tZb jh
fXnkB ;h.
@T[; ~ j'F nk rJh J/, T[j mhe J/.# d{ih Bo; B/ nkT[AfdnK jh
s;Zbh eok fdZsh ;h.
@T[; ~ dZ; fdU, w?A mhe jK, w/ok fceo Bk eo/.#
gsh B/ dod ftZu uh; tZNe/ nZyK whN bJhnK.
gsh B/ nZyK y'be/ nk;/ gk;/ t/fynk, fit/A fe;/ ~ bZG fojk j't/.
@uzrk fco pZfunK dh gVQkJh ikoh oZyhA, s/ Bkb/ iwhB m/e/ uVQk
fdU.# T[j gokJhnK ghVK ftZu ghV w[es j' frnk.

103
 GhbDh dh :kd
;hsk okDh ~ T[;d/ ;'jfonK B/ d{FB bke/ xo'A eZY fdZsk ;h. xo'A
fBebe/ th T[; bJh pV/ ;jko/ ;B. wkfgnK dk uzrk xo ;h. ;od/ g[id/
GkJh ;B fiBK dhnK ebkJhnK T[s/ T[j oeFk-pzXB pzfDnK eodh ;h.
go T[; B/ nkgDk ;jkok nkg pDB dk c?;bk eo fbnk ;h. T[j uzrh
ftZfdnk gqkgs eoe/ ;e{b ftZu ;kfJz; fw;No?; bZrh j'Jh ;h.
T[j eokJ/ dk ewok b? e/ T[;/ fgzv ftZu ofjD bZr rJh ;h fiZE/
T[j gVQkT[Adh ;h. T[; B/ fgzv dh fJZe ftXtk iBkBh ~ xo d/ ezwK bJh
ns/ nkgD/ fdb goukt/ bJh B"eoh T[Zs/ oZy fbnk ;h. xo d/ ybirD
ftZu'A fBZeb e/, T[j FKs ns/ ;fj:'r d/ tksktoD ftZu gZ[i rJh ;h. T[j
rohp pZfunK dh gVQkJh d/ Bkb nkoEe wdd th eoB bZr rJh ;h.
T[;d/ ;[Gk ftZu fgnko, fwmk; ns/ jbhwh tor/ wjkB r[D ;Ekgs j'
rJ/ ;B ns/ w[FeokjN T[; dk ;dhth rfjDk pD rJh ;h.
;e{b dk ;kok ;Nkc T[;dh edo eodk ;h ns/ fgzv dhnK d[yh
iBkBhnK dk sK T[j ihtB ;jkok jh pD rJh ;h. T[; ~ j[D ezwK ftZu
ftjb pko/ ;'uD dh th ftjb BjhA ;h.
T[j ;e{b ikD bJh ekjbh ekjbh fsnko j' ojh ;h. T[; dh
wkJh nkgD/ g/e/ rJh j'D eoe/ nZi o'Nh th T[; ~ nkg jh pDkT[Dh gJh
;h.
T[; d/ p{j/ T[Zs/ d;se j'Jh. id T[; B/ p{jk y'fbnk sK f;o
M[ekJh T[; dk gsh yVQk ;h.
@w?A nrD fgqfynk d/D, nkfJnk jK.#
@ih nkfJnK ~ w/o/ okw,# GhbDh dh :kd sK nkJh.#
T[;B/ w[Feoke/ gsh dk ;tkrs ehsk.

104
 fsVeh u[ Z g
vpb p?Zv T[s/ r[w;[w gJh ;b'uBk dhnK nZyK Go nkJhnK. fdb
ftZu'A T[mdh ghV ~ T[; B/ nzdo jh dpk fbnk ;h. T[j nkgDh ;[jkr oks
tkb/ ewo/ ftZu T[dk; ns/ fJeZbh gJh ;h. nkgDh ftnkj[sk fizdrh dk
gfjbk wjhBk fJ;/ ewo/ ftZu uktK ns/ wbkoK dk r[ikfonk ;h. T[;dk
gsh T[; ~ S/sh jh ;Zd b?D dk tkndk eoe/ eB/vk ufbnk frnk ;h. d'
;kb s'A T[j T[; d/ N?bhc'B ik ;[Zy ;[B/j/ ~ T[vhe ojh ;h.
fJZe rtKYh fgzv dk B"itkB i' bkj"o dh i/bQ ftu'A j[D/ jh S[ZN e/
nkfJnk ;h B/ dZf;nk ;h fe T[; dk gsh r[oizN f;zx s[oeh dh ;ojZd
gko eodk cfVnk frnk ;h. T[j e[ZNK yKdk, s;hj/ MZbdk s[oeh i/bQ
ftZu'A gkfe;skB G/i fdZsk frnk ;h. d' ;kb s'A T[j bkj"o dh i/bQ ftZu ;V
fojk ;h. T[j nkgDh ;Zi ftnkjh tj[Nh dh c'N' t/ye/ fdB/ oks o'Adk
ofjzdk ;h. gfotko d/ ftS'V/ B/ ns/ i/boK d/ nZfsnkuko B/ T[; ~ nZXk
gkrb eo fdZsk ;h.
;b'uBk B/ jzM{nK Bkb GohnK nZyK pzd eo bJhnK ns/ ;'u ~
y[Zbk SZv fdZsk ;h. d' ;kb dhnK :kd-xNBktK fcbw tKr T[; dh ;'u
Fesh ftu'A bzx ojhnK ;B. :kdK dh bVh N[ZNfdnK jh T[;B/ T[Zme/
nkgDk w{zj FhF/ ftZu t/fynk. T[; d/ ;kjwD/ e'Jh gkrbK torh n"os
yVQh ;h. T[; B/ fJZe T[Zuh uhe wkoh. T[j e[M d/o vokT[Dh jk;h jZ;dh
ojh, fco T[j ntk stk p'bD bZr rJh, fit/A T[; dh u[Zg fsVe rJh
j't/.

105
 g[ Z m h f;Z X h ohs
@@s/o/ c?;b/ bJh s?~ w[pkoeK gqhsh, go w/ok c?;bk nNZb J/.##
@@fgnko sK gqhsw w?A th s?~ pj[s eodh jK, go w/oh w}p{oh J/
w?A wkfgnK d/ fto[ZX BjhA ik ;edh ns/ Bk jh s/o/ fijk em'o c?;bk jh
eo ;edh jK.##
@@s/o/ fpBK ihDk w/o/ bJh e'Jh noE th sK BjhA oZydk.##
@@sz{ c?;b/ ed/ th pdfbnk BjhA eodk. go fJj ezw w/o/ ;"johA
ikD s'A fJZe d' fdB fgZS'A eohA. jK ;Zu fJZe nkyoh wzr g{oh eo/Ark.##
@@jK dZ;.##
@@fijVh w?A nkgD/ Bkw fby/ tkbh fozr s?~ d/ e/ g[Zmh ohs
ubkJh ;h, T[j tkg; eod/ sK i' s/o/ fgZS'A e'Jh T[; dk BikfJi ckfJdk
Bk T[mk ;e/.##
@@uzrk :kd eotk sk, T[j sK w?A G[Zb jh frnk ;h. n?j b? cV
nkgDh fozr.##
@@r[Z;k sK Bh ehsk.##
@@fJj sK y[Fh tkbh rZb J/, j[D w?~ woB dh th ekjb BjhA
ojh. fe;/ f;ZXh fozr-ohs tkbh ~ goy e/ t/y b?Dk ukj[zdk jK. ;kfJd
T[j fozr Bkb'A fizdrh ~ ehwsh ;wMdh j't/.

106
 Bt/ A fo;s/
nihs f;zx B/ nkgD/ fdb d/ o'rh fgsk d/ T[go/FB tk;s/ y{B dk
;kok gqpzX gfjbK jh eo fbnk ;h. fJZe p'sb ski/ y{B dh b'V pkeh ;h.
T[; B/ nkgDhnK G?DK ns/ Bidheh GoktK ~ p[bke/ y{B d/D dh
p/Bsh ehsh. y{B sK fe;/ eh d/Dk ;h, y{B N?;N eotkT[D bJh th e'Jh
okih BjhA j'fJnk ;h.
xo dh ~j i' x[zY eZYh nkJ/ fo;s/dkoK dh ukj gkDh Bkb ;/tk
eo ojh ;h, ftZu'A jh p'b gJh,
@pkg{ ih bJh y{B w?A d/tKrh. w/o/ y{B dk ro[Zg th T[BQK tkbk jh
j?. gokJh ;wMe/ s[;hA w?~ g[ZfSnk sZe th BjhA.# T[; d/ p'bK Bkb fo;s/
dkoK d/ f;o sK M[eD/ jh ;B Bkb dzd th i[V rJ/ ;B.
;cb T[go/FB fgZS'A id p}[or xo nkfJnk sK ;G s'A gfjbK
T[; B/ nkgDh ~j ~ fgnko fdZsk ns/ ~j B/ ;"jo/ d/ g?ohA jZE bkJ/.
@y{B dh fJ; ;KM Bkb jh, nk p/Nk nkgK @~j-;"jo/# d/ fo;s/
~ @pkg p/Nh# ftZu pdb bJhJ/.#
~j B/ x[zY u[Zee/ nkgDh ;thfeqsh d/ fdZsh ns/ ;"jo/ B/ T[; d/
f;o ~ w[ozws j'J/ fdb Bkb bke/ Bt/A fo;s/ T[Zs/ nkgDh w'jo brk
fdZsh.

107
 BthA nk;
c"ih g?B;Bo r[b}ko f;zx B/ pV/ b'eK d/ ezw ehs/ ;B. T[; d/
do s'A e'Jh ;tkbh ykbh BjhA w[fVnk ;h. T[;d/ puB dh e'Jh nk; BjhA
;h. T[;d/ fdbh o'r ~ s[ozs T[go/FB dh b'V ;h. ;ko/ gqpzX j' rJ/ ;B,
y{B tb'A ezw nNfenk fgnk ;h. ;e{b dh fJZe fgqz;hgb cfoFsk pDe/
nk g[Zih. T[; B/ y{B th fdZsk ns/ j'o y{B dkBh th fsnko ehs/.
;cb T[go/FB fgZS'A p}[or nkgD/ xo nkokw eo fojk ;h, id'A
fgqz;hgb T[; d/ xo dk p{jk y'bQ e/ nzdo bzx nkJh. pkp/ dhnK y[Fh ftZu
nZyK Go nkJhnK ns/ T[; B/ e[Vh d/ jZE ~ nkgD/ w[ozws j'J/ fdb T[Zs/
oZye/ g[ZfSnk.
@;tkbh ~ sK dkBh d/ xo ikDk jh g?Adk J/. dkBh dk ;tkbh d/
xo nkT[Dk nZi gfjbh tko t/fynk J/.#
@BjhA p}[or', b'e ;/tk dk sK w?~ MZb fijk J/.#
@MZb sK pfDnk oj/. fJ; nip y{B d/ w/b s'A fejVk fo;sk
pDkT[Dk ukj'r/<#
@w?~ nzeb-p/Nh uzrk bZrdk J/. nzeb ih s[;hA w/o/ g[Zso d/
ftnkj T[Zs/ nkt'r/ Bk.##
@@io{o, nkgD/ g'so/ d/ iBw ns/ SNh T[Zs/ th ;[B/jk d/Dk Bk G[Zb
ikthA.#
nzeb B/ GftZy dh BthA nk; th fdb XVek fdZsh ;h.

108
 bSwD o/ y k
okw ;oB T[ZuhnK ;'uK tkbk p[ZXhihth wB[Zy ;h. T[j fejk eodk
;h fe T[; dh gsBh ;hsk okDh T[; dh BjhA T[;d/ wkfgnK dh g;zd ;h.
T[j oks ~ xo b/N gj[zudk ns/ gsBh Bkb xZN jh ipkB ;KMh efonk
eodk ;h. ;hsk okDh nwho wkfgnK dh y[Zb/ fynkbK tkbh nZs ;[zdo
:[tsh ;h. T[; dk fdT[o bSwD nzr oeFe j'D d/ Bkb Bkb T[;dk
;bkjeko ns/ ih ji{ohnk th ;h.
c[ZbK Bkb ;ih e'mh ;hsk dh g[Fg pkfNek ;h. T[j ;kok fdB
T[; ftZu Nfjbdh ofjzdh ;h. e'mh dk tZvk r/N T[; bJh bSwD-o/yk ;h
ns/ T[j fJ; ~ xZN jh gko eodh ;h.
;hsk okDh B/ nkgDk nzsw c?;bk eo fbnk ;h. nN?uhe/; ftZu
e[M eZgV/, rfjD/ ns/ Bedh gk e/ fsnko eo oZfynk ;h. r/N T[Zs/ eko
dk j"oB tifdnK jh T[j nN?uh u[Ze e/ N[o g?Adh J/. T[j fgZS/ w[Ve/ e'mh
tZb t/ydh J/. fynkbK ftZu T[; dk gsh f;o u[edk J/, T[j p/fXnkD/ nZr/
tXh iKdh J/. g?ohA jZE bkT[Adk, oZyVh pDkT[Adk bSwD :kd nkT[Adk J/,
T[j coiK, ro}K ~ fgZS/ SZvdh r/N tZb uZbdh ofjzdh J/, fiZE/ T[; dh
nk}kdh T[; ~ T[vhe ojh ;h.
r/N e'b g[Zi e/ T[j o[e iKdh J/. wkfgnK dh pdBkwh, G?D GoktK
dk fgnko ns/ ;wki dh eo'gh T[; d/ g?oK ~ ieVB dh e'fFF eod/ jB.
T[j ;'u d/ fJZe' MNe/ Bkb bSwD o/yk gko eo iKdh J/.

109
 ngkji ;' u
ngkji ;?ANo dk jkb pZfunK dhnK febekohnK Bkb r{zi fojk
;h. T[j pj[s y[F ikgd/ ;B. y[F th feT[A Bk j[zd/ nZi T[BQK ~ ykD bJh
uzrk u'yk fwb fojk ;h. GKs-GKs dhnK fwmkJhnK, eJh fe;w dhnK
BwehB uhiK, pj[s fe;w d/ sb/ gdkoE, ukj, e"ch, mzYk nkfd T[BQK
bJh w/iK T[Zs/ ;ik e/ oZy/ j'J/ ;B. pZu/ nkgD/ ;"Ae dhnK uhiK nkgDh wB
woih Bkb yk oj/ ;B.
nZi d/ ngjki fdB T[s/ ykD, ghD dhnK uhiK d/ Bkb Bkb y/vK,
;zrhs ns/ ebuob gq'rokw th uZb oj/ ;B. Fkw j[zfdnK jh ;kok ;?ANo
fpibh dhnK ozr tozrhnK pZshnK Bkb irwrk T[Zfmnk ;h.
tX/o/ pZfunK bJh fJj fdB pVhnK y[FhnK b? e/ nkfJnk ;h go
e[M ftF/F pZfunK ~ gq'rokw dh ngkjisk e[M oVe ojh ;h. nzfBnK
bJh o'FBhnK ;'u-jhD, r[{zfrnK, tfjfonK bJh ;zrhs noEjhD ns/ b{b/
, bzrfVnK bJh y/vK fyZu ofjs ;B. nZs dh mzY ftZu th ;ko/ y[F ;B.
T[BQK nZi ykDk sK oZie/ ykXk jh ;h Bkb/ fBZs dhnK fMVeK s'A th pu/ oj/
;h.
@ngkji fdB o'i BjhA nk ;edk<# fJj ngkjiK dh ukjs ;'u
;h.
@ub' czv th rb'A bZE/ Bkb/ e[M gZb/ th fgnk.# fJj gqpzXek dh
ngkji ;'u ;h.

110
 pZ u k u[ Z g ;h
Ffjo dh ;Ve ezY/ e{VkdkB e'b eZgV/ ftZu bg/fNnk ;ikfJnk
pZuk o' fojk ;h. pj[s ;ko/ b'e fJeZm/ j' rJ/ ;B. jo fJZe fJ; pZu/ pko/
;'u fojk ;h.
@fe;/ e[nkoh dk j't/rk.# fJZe p'fbnk.
@pdBkwh s'A vodh fJZE/ ;[ZN rJh j't/rh.# d{i/ dk ftuko ;h
@j'o T[j ftukoh eo th eh ;edh ;h.# shik wK d/ jZe ftZu
G[rs frnk ;h.
@fJ; d/ sK iwkdo{ dzd jB> fJj sK e{;rDh pZuk bZrdk J/.#
fe;/ B/ o'Ad/ pZu/ d/ dzd t/y bJ/ ;B ns/ T[;B/ fJ; d/ ;[ZND d/ ekoB tZb
;ze/s eo fdZsk ;h.
@fezBk ;'jDk w[zvk J/.# fe;/ j'o dh B}o B/ pZu/ dk w[Zb tXk fdZsk
;h.
;kfonK dh nkfrnk Bkb fe;/ B/ w[zv/ ~ u[Ze fbnk ;h ns/ T[j
nkgDh eko tZb ik fojk ;h.
fizB/ w{zj ;B jkbh th T[BhnK jh rZbK j' ojhnK ;B go pZuk j[D
u[Zg ;h.

111