vxys mnkgj.

k es dEiuh lsdsVªjh ds dk;Z dh ppkZ dh tk jgh

gSA
le; dh vko’;drk ds vuqlkj u;s fo"k;ksa dh f’k{kk]
izfr;ksfxrk;sa rFkk u;s izdkj ds inksa rFkk dk;ksZ dh ltZuk gks jgh gSA vr%
izFke rks gesa ;g tkuuk vko’;d gS fd fdlh dk;Z] f’k{kk fo’ks"k dk Lo:i
rFkk mn~ns’; D;k gSA nwljs dkSu ls xzg fdu fo"k;kas oLrqvksa] foHkkxksa dk
izfrfuf/kRo djrs gS] rHkh if=dk dks izHkkfor djus okyk xzg fdl izdkj dk
Qy nsxk] fuf’pr dj lduk laÒc gks ldsxk A
dEiuh lsdsVªjh izfr;ksxh ijh{kk ij vk/kkfjr O;kolk;ijd dkslZ
gSA bu fo"k;ks dh f’k{kk rFkk dk;Z dh izd`fr D;k gS ns[krs gSA
dEiuh lsdsVªjh dk dk;Z fdlh Hkh dEiuh esa U;kf;d foÔ;ksa dks
ns[kuk] ljdkjh fu;eksa dk ikyu djkuk] ljdkj rFkk dEiuh esa rkyesy
LFkkfir j[kokuk] dEiuh rÉk deZpkfj;ksa ds vf/kdkj lqjf{kr j[kuk vkfn
gksrs gSA
gesa Kkr gS fd fu;e] dkuwu] U;k; vkfn dk lac/k xq: ls gS ]
vr% iz/kku Hkwfedk xq: dh jgrh gS AmijksDr lkjs dk;Z dgha u dgha
izcU/ku¼eSustesaV½ ds vUrZxr gSA eSustesUV ds {ks= ij eaxy dk vf/kdkj gS
vr% dgha u dgha eaxy dh Òh Hkwfedk jgrh gSA

dEiuh lsdsVªjh ds in ds fy;s izfr;ksxh ijh{kk jktdh; iz’kklu

dh vksj ls fu/kkZfjr ekunaMksa ij vk/kkfjr gksrh gSA ijh{kk mRrh.kZ djus ds
i’pkr gh ijh{kkFkhZ bl in ij fu;qfDr ds ;ksX; gksrk gSA ljdkjh i{k
mPp in vkfn dk lac/k lw;Z ls gksrk gS vr‚lw;Z rÉk "k"B Hkko dk cy
Òh visfÕr rÉk fopkj.kh; gS A

mnkgj.k& 33 dEiuh lsdsVªjh

rk- % 25- 03- 1972 le; 06% 30‚00
LÉku&v{kka’k 026‚50 mRrj] js[kka'k‛ 080‚54 iwoZ
O;olk; esa lokZf/kd izÒkoh xzg& lw;Z] xq: ]eaxy

mnkgj.k u0 33 esa lw;Z] xq:] eaxy us fdl izdkj dEiuh lsdsVªjh

ds dk;Z dk Qy iznku fd;k O;k[;k dh xbZ gSA
 dEiuh lsdsVªjh ds in ds fy;s izfr;ksxh ijh{kk iz’kklu dh vksj
ls fu/kkZfjr ekunaMksa ij vk/kkfjr gksrh gSA ijh{kk mRrh.kZ djus ds r’pkr
gh ijh{kkFkhZ bl in ij fu;qDr ds ;ksX; gksrk gSA

jktdh; {ks=] ljdkj vkfn dk izfrfuf/k lwpd lw;Z izLrqr if=dk

esa "k"B Hkko ¼izfr;ksfxrk] ukSdjh½ dk Lokeh gS rFkk yXu esa xq: dh jkf’k
ehu fLFkr gSA yXus’k rFkk n’kes’k xq: Lojkf’k esa n’keHkko LFkku esa cgqr
izcy gSA Li"B ladsr gS fd tkrd dks xq: xzg ds izHkko {ks= ds dk;Z dk
Qy izkIr gksxkA

mnkgj.k& 33 dEiuh ldsVªjh

tUefrfFk% 25-03-1972 le;% 06‚30‚00
L/kku‛ vÕka'k‛ 026‚50mRrj] js[kka'k‛ 080‚54iwoZ
yXu& 18%21%46 xq:& 13%23%06
lw;Z& 11%01%01 'kqdz& 26%15%00
pUnz& 16%47%03 'kfu& 08%39%00
eaxy& 05%07%28 jkgq& 10%02%03
cq/k& 21%41%52 dsrq& 10%02%03
'kq
tUedq.Myh 11 'kq
Hkkopdz
ea 1 jk ea 'k 1 11 jk
2 mnkgj.k&
Ó lw cq 10 2 lw cq 10
34 eS usteS12aV 12
rk- % 15- 2- 1976 le; 17%50 xqLFkku xq
v{kka’ k026‚50
3 mRrj] js [kka 'k‛ 080‚549 iw oZ 3 9
yXu& 29‚12‚54 xq:& 28‚46‚47
lw;Z & 23‚35‚33 'kq dz& 29‚25‚41
ds 6 4 ds
pUnz& 04‚52‚36 'kfu& 22‚08‚32
pa 4 8 pa 6 8
5 eaxy& 15‚05‚28 7 jkgq& 26‚45‚37
5
cq /k& 15‚43‚53 dsrq& 26‚45‚37 7
4 uaok’k n’kek’ka
tUedq.Myh Hkkopdz
jkgq& 26‚45‚37
10 cq 'kq cq ds xq
eamnkgj.k& cq34
/k& eS usteS15‚43‚53
aV 8 lw ds dsrq&3 26‚45‚37 1 Ó
11 rk- % 15- 2- 1976 9 pale; 17%50 LFkku 7 4 2 12
v{kka’ k026‚50
tUedq mRrj]
.Myhjs [kka 'k‛ 080‚54 iw oZ Hkkopdz
'k yXu& 29‚12‚54 xq:& pa
28‚46‚47 lw ea
12 lw;Z & 23‚35‚33 6 'kq dz& 5
29‚25‚41 11
pUnz& 04‚52‚36 'kfu& 22‚08‚32
jk eaxy& 15‚05‚283 xq jkgq& 26‚45‚37 8
1 cq /k& 15‚43‚53 5 6dsrq& 26‚45‚37 10
4 7 9 Óq
2 tUedq.Myh Hkkopdz jk
jkgq& 26‚45‚37
cq/k& 15‚43‚53 dsrq& 26‚45‚37

tUedq.Myh Hkkopdz
 yXu esa "k"B Hkko ds Lokeh lw;Z us bUgsa fe= jkf’k esa fLFkr
gksdj izfr;ksxh ijh{kk mRrh.kZ djus ds fy;s i;kZIr bPNk ’kfDr rFkk ÅtkZ
iznku dhA uoes’k eaxy d`frdk] lw;Z ds u{k= esa gS rFkk Loxzg ij mldh
iw.kZ n`f"V gSA vius Lokeh ls n`"V gksus ds dkj.k uoHkHkko cgqr izcy gSA
;ks;ks Hkko% Lokfen`"Vks ;qrks ok
rL; rL;kfLr o`f)AA
fl)kjEHkks ekU; loksZik;% dq’kyle`)’pA
n’keLFks f=n’kxqjkS lq[k/kutu okgu ;’kks;kd~ AA &lkjkoyh

dEiuh lsdsVªjh ds dk;Z ]fÓÕk] ijhÕk ds fy;s fu/kkzZfjr foÔ;ksa esa

fof/k ]fu;e]vf/kfu;e dh izeq[krk jgrh gS A fof/k& fo/kku ]U;kf;d dk;Z
vkfn ij xq: dk iw.kZ vf/kdkj gS] nÓeÒko esa LojkfÓ esa izoy xq: ds
fLÉr gksus ls U;kf;d dk;Z tsls dk;Z O;olk; ds ladsr Li"V :i ls izkIr
gks jgs gS A

uoes’k eaxy o n’kes’k xq: ds izHkko ls tkrd eSa dEiuh

eSustesUV] vf/kfu;e vkfn ds v/;;u dh vksj iwjh :fp tkxzr gqbZ rFkk
"k"Bs’k lw;Z ds cyoku gksus ls izfr;ksxh ijh{kk lQyrkiwoZd mRrh.kZ dj
ldus esa lQy gq;sA U;k;] jkT;] vf/kdkj] izHkqrk dk izrhd xq:] lw;Z ds
uoka’k esa gSA
uoeHkko] n’keHkko rFkk "k"B Hkko ij eaxy] xq:] rFkk lw;Z ds
izHkko ls vf/kfu;eksa lac/kh eSusteUsaV tSls mPp f’k{kk rFkk in izkfIr dk
lqQy izkIr gqvkA
n’keak’k pØ esa Ófu uoesÓ rFkk n’kes’k gS] xq: dh gh ÒkWfr
Ófu dk Òh U;k; &fof/k ij vf/kdkj gSA Ófu xq: dh jkfÓ ehu esa
ykÒÒko esa fLÉr gS]fÓÕk rÉk deZ ls ;gkW Òh fof/k]dkuwu dk lac/k
n`f"Vxkspj gks jgk gSA n’keak’k pØ esa lw;Z o eaxy nÓeHkko esa gSaA
tUeif=dk esa lw;Z tkrd dh ukSdjh dk Qy nsus okyk xzg] "k"B Hkko dk
Lokeh gSA lw;Z rFkk yXus’k] n’kes’k xq: ds i;kZIr izcy gksus ls tkrd mPp
in ij dk;Z dj jgs gSA

M.B.A ;k eSustesaUV orZeku le; esa cgqr yksdfiz; o

mi;ksxh O;olk;ijd dkslZ gSA fofÒUu foÒkxksa dks lqpk: :i ls lapkfyr
djus ds fy;s ml Õs= ds ckjs esa fof/kor O;kogkfjd Kku gksuk vfr
vko’;d gS A eSustesaUV ds uke ls gh fÓÕk dk iz;kstu Li"V gks tkrk gS
A
 eSustesaUV dh f’k{kk dk izeq[k dkjd eaxy gSA iape] uoe rFkk
n’keHkko ij eaxy dh izHkko gksus ls eSusteSUV dh f’k{kk dk Qy izkIr gksrk
gSA blds vafrfjDr "k"BHkko¼ukSdjh½ esa Hkh eaxy fLFkr gksus ls eSustesUV
tSls dk;Z dk Qy izkIr gksrk gSA eSusteSaV dh f’k{kk esa Hkh dbZ fo"k; gksrs
gSA buesa ls ,d esa Lis’kykbts’ku djuk gksrk gS i`PNd dk T;ksfr"kh ls
Li"V iz’u gksrk gS fd ,e-ch-,-\ ij fdl esa djuk mfpr gksxk bu
fo"k;ksa esa eq[; fo"k; QkbusUl] º;weSu fjlkslZ ¼,p- vkj- vFkok ekuo
lalk/ku½ lwpuk lapkj ¼vkbZ-Vh-½ o ekdsZfVax gSA eq[; dkjd eaxy ls
vU; xzgksa dk lac/k lg fo"k;] fo’ks"kKrk dks fu/kkZfjr djrk gSA
gesa Kkr gS fd foRrh;¼QkbusUl½ dk;ksZ dk xq: dkjd gS vr%
eaxy] n’keHkko uoe~Hkko ls xq: dk lac/k gksus ij fo’ks"kKrk QkbusUl esa
jgrh gSA
eSustesUV bu º;weSu fjlkslZ ¼H.R.M½ dk Qy Òh xq: ls
lac/k gksus ij izkIr gksrk gS A
QkbusUl ds vfrfjDr fu;e] dkuwu] U;k; vkfn dk lac/k Òh
xq: ls gS ] ekuo lalk/ku foHkkx dk dk;Z fdlh Hkh dEiuh esa fu;eksa dk
ikyu djkuk] deZpkfj;ksa ds fgrksa dk /;ku j[kuk] muds vf/kdkj lqjf{kr
j[kuk] deZpkfj;ksa dks mfpr foHkkx vkoafVr djuk vkfn gksrs gSA ;g lkjs
dk;Z O;oLFkk rFkk izcU/ku¼eSustesaV½ ds vUrZxr gSA eSustesUV ds {ks= ij
eaxy dk vf/kdkj gS vr% iz/kku Hkwfedk eaxy dh jgrh gS ijUrq dgha u
dgha xq: dh Òh Hkwfedk jgrh gS D;ksafd eSustesUV bu º;weSu fjlkslZ rks
eSustesUV ds Õs= dh foÓsÔKrk gS A
lwpuk lapkj ij cq/k dk vf/kdkj gS vr% cq/k dk eaxy]
n’keHkko] uoeHkko ls lac/k gksus ij bl {ks= dh fo’ks"kKrk dk Qy izkIr
gksrk gSA
ekdsZfVx vFkkZr Ø;&foØ; ds dk;Z rFkk uhfr;ksa esa fo’ks"kKrk dk
lac/k izeq[k:i ls r`rh;Hkko ds Lokeh ls gSA r`rh;s’k dk uoeHkko ;k
n’keHkko ls lac/k ekdsZfVax dk dk;Z djus dk Qy iznku djrk gSA dk dk;Z
djus dk Qy iznku djrk gSA
mijksDr vf/kd yksdfiz; fo"k;ksa ds vfrfjDr bl {ks= esa
fo’ks"kKrk dk ,d vU; fo"k; gS] foKkiu dk {ks= ¼,MojVkbftax½A foKkiu]
dyk] dYiuk rFkk fØ;kRedrk dh lajpuk gSA foKkiu ds {ks= ds fy;ss
n’keHkko uoeHkko] "k"BHkko vkfn ls ’kqØ dk lac/k vo’; gksrk gSA bl
{ks= ds fy;s cq/k feFkqu jkf’k rFkk r`rh; Hkko dks Hkh ns[kuk pkfg;saA
 vxys dqN mnkgj.kksa esa eSustesaV rFkk fo’ks"krk ij foospuk dh
tk;sxhA

mnkgj.k& 34 eSusteSaV º;weSu fjlksZl ¼H.R.M ½

rk- % 15- 02- 1976 le; 17% 50‚00 LFkku
v{kka’k028‚40 mRrj] js[kka'k‛ 077‚13 iwoZ
O;olk; esa lokZf/kd izÒkoh xzg& lw;Z] xq: ]eaxy
mnkgj.k if=dk esa º;weSu fjlksZl ¼ekuo lalk/ku½ dh f’k{kk rFkk
mlh {ks= esa dk;Z ds ckjs esa fo’ys"k.k fd;k x;k gSA

mnkgj.k& 34 eSusteSVa º;weSu fjlksZl

tUefrfFk% 15-02-1976 le;% 17‚50‚00
L/kku‛ vÕka'k‛ 028‚40mRrj] js[kka'k‛ 077‚13iwoZ
yXu& 28‚50‚46 xq:& 28‚04‚54
lw;Z& 02‚25‚22 'kqdz& 01‚19‚13
pUnz& 29‚54‚23 'kfu& 03‚58‚44
eaxy& 24‚52‚35 jkgq& 23‚39‚09
cq/k& 06‚12‚13 dsrq& 22‚39‚09
tUedq.Myh Hkkopdz

1 5 'k
mnkgj.k&5 34 eS usteSaV 3
ea ea
rk- % 15- 2- 1976 4 'k le;
pa 17%50 LFkku pa
6 2 6 2
v{kka’ k026‚50 mRrj] js [kka 'k‛ 080‚54 iw oZ 4
jk yXu& 29‚12‚54 ds xq:& 28‚46‚47
jk ds
7 lw;Z & 23‚35‚33 1 'kq dz& 29‚25‚41
7 1
pUnz& 04‚52‚36 'kfu& 22‚08‚32
eaxy& 15‚05‚28
10 xq jkgq& 26‚45‚37 10 xq
8 cq /k& 'kq15‚43‚53
cq 12 8dsrq& 26‚45‚37 lw 12
9 11 9 'kq 11
tUedq.Myh lw cq Hkkopdz
jkgq& 26‚45‚37 uaok’k n’kek’ka
cq/k& 15‚43‚53 dsrq& 26‚45‚37
1 cq 10 cq ds
mnkgj.k&jk 34 tUedqeS ust.Myh
eSaV 11 'kq Hkkopdz 8
2 rk- % 15- 2- 1976 12 le;xq 17%50 LFkku 10 11 lw 9 pa 7
v{kka’ k026‚50 mRrj] pajs [kka 'k‛ 080‚54 iw oZ
yXu& 29‚12‚54 xq:& 28‚46‚47 ea 'kq
3 lw;Z & 23‚35‚33 9 'kq dz& 12
29‚25‚41 6
pUnz& 04‚52‚36 'kfu& 22‚08‚32
eaxy& 15‚05‚28 6 'kjkgq& 26‚45‚37 3 5
4 cq /k& 15‚43‚53 8 1dsrq& 26‚45‚37 xq
'k ea 7 19 2 4
5 tUedq.Myh lw ds jk Hkkopdz
jkgq& 26‚45‚37
cq/k& 15‚43‚53 dsrq& 26‚45‚37

tUedq.Myh Hkkopdz
 ddZ yXu dh if=dk esa iape Hkko esa o`f’pd jkf’k gSa rFkk iapes’k
eaxy dh Lox`g ij ,dkn’k Hkko ls iw.kZ n`f"V gSA o`f’pd jkf’k foKku dh
f’k{kk ds fy;s cgqr gh vuqdwy gksrh gS rFkk eaxy dh ewyf=dks.k jkf’k es"k
usr`Ro o eSustesaV ds xq.k o Qy iznku djrh gSA tkrd ds n’keHkko esa
es"k jkf’k gS rFkk n’keHkko esa ^^dqtor~&dsrq** Hkh fLFkr gSA
tkrd dh ek/;fed f’k{kk foKku fo"k; dh gqbZA uoeHkko esa Lojkf’k
esa xq: fLFkr gS] tks fd oxksZre Hkh gSA vr% mPp f’k{kk ds {ks= esa xq: dk
izHkko gksuk gh FkkA n’keHkko ij eaxy rFkk dsrq dk iw.kZ vkf/kiR; gSA eaxy
,dkn’k Hkko esa gS] ykHk Hkko fLFkr xzg vf/kd gh izHkkoh gks tk;k djrk
gSA lks eaxy] xq: ds feystqys izHkko ds dkj.k eSusteSUV bu º;weSu
fjlksZflt ds {ks= esa f’k{kk rFkk mlh {ks= esa ¼,p-vkj- eSustj½ dk;Z dk
Qy izkIr gqvkA

,d iz’u fd;k tk ldrk gS fd uoe~ Hkko rFkk iape Hkko dk

lac/k izcy xq: rFkk eaxy ls gksus ij fpfdRlk ds {ks= dk Qy D;ksa ugha
izkIr gqvk\
izFke rks n’keHkko ij dsrq o eaxy dk vkf/kiR; gS rFkk
n’keHkko esa es"k jkf’k fLFkr gS tks usr`Ro rFkk eSusteSaV ds xq.k vf/kd iznku
djrh gS A es"k eaxy dh ewyf=dks.k jkf’k gSA vr% eSustesUV tSlh f’k{kk dk
Qy izkIr gqvkA f}rh; eaxy dk vkthfodk lwpd n’keHkko] ykÒÒko o
iapeÒko ij ÒkoLokeh gskus ds dkj.k ]ÒkofLÉr gksus ds dkj.k ]Òko ij
n`f"V gksus ds dkj.k vf/kd izÒko gS A

ek/;fed f’k{kk ds mijkUr mPpf’k{kk ds le; 17&18 o"kZ dh

vk;q esa uoeHkko fLFkr xq: ds izHkko ls tkrd dks fpfdRlk ds {ks= esa
izos’k djus dh rhoz izsj.kk o bPNk FkhA ml le; tkrd dh ’kqØ egkn’kk
esa xq: dh varZn’kk py jgh FkhA ifj.kke Lo:Ik tkrd esfMdy ds fy;s
izfr;ksxh ijh{kkvksa esa lfEefyr gq,sA iwoZ esa dgk tk pqdk gS fd vkS"kf/k
foKku ds {ks= ds fy;s lw;Z dk lqizHkkoh gksuk vfr vko’;d gSA blds
vfrfjDr yXu o yXus’k dk cyh gksuk Hkh vko’;d gSA lqí<+ yXu] yXus’k
o lw;Z Je o lQyrk ds fy;s ÅtkZ nsrs gSA i;kZIr ÅtkZ o bPNk’kfDr ds
fcuk Jelk/; izfr;ksfxrkvksa esa lQyrk ikuk vlaHko gS tkrd dk lw;Z ’k=q
jkf’k esa] v"Be Hkko esa x;k gSA v"Bes’k yXu esa fLFkr gS rFkk yXu dks
fucZy cuk jgk gSA yXus’k pUnz Hkh 29 va’k dk gksdj fucZy gSA vr% yXu
yXus’k o lw;Z ds i;kZIr izcy u gksus ls fpfdRlk ds {ks= dh izfr;ksfxrkvksa
esa tkrd lQy u gks ldsaA
 cyoku eaxy us vius LoHkko ds vuq:i eSusteSaV dh f’k{kk dk
Qy iznku fd;kA ,p-vkj- eSusteSaUV dh izd`fr dk xq: ls fdl izdkj
lac/k gS ;g iwoZ esa fy[kk tk pqdk gSA "k"B o uoe nksuksa Hkkoksa esa xq: dh
jkf’k;kW gS o xq: uoeÒko esa LojkfÓ esa gS A vr% dk;ZÕ=s rÉk mPpfÓÕk
ij xq: dk vf/kdkj gksus ls dkuwu vkf/kfu;eksa vkfn ls lacf/kr eSusteSUV
dh f’k{kk rFkk dk;Z dk Qy izkIr gqvkA
tUeif=dk dk nÓesÓ eaxy n’keka’k pØ esa nÓeÒko esa gh
fLÉr gS vÉkZr n’keka’k pØ esa Òh eaxy nÓeÒko lac/kh Qyksa dk lwpd
gks jgk gSA
n’kek’ka pØ dk v/;;u& n’keka’k pØ esa yXu esa xq: dh jkf’k
/kuq fLFkr gS rFkk xq: uoeHkko esa fLFkr gksdj f’k{kk ij viuk izHkko
fn[kk jgk gSA n’keHkko esa iapes’k rFkk "k"Bs’k eaxy o ’kqØ dh ;qfr gS
vFkkZr dk;Z] ukSdjh ij eaxy dk iw.kZ izHkko ifjyf{kr gksrk gSA eaxy dks
n’keHkko esa LFkku cy izkIr gksrk gS vr% eaxy dh n’keka’k esa n’ke Hkko
esa mifLFkfr eSusteSaV tSls dk;Z dk fn[kk jgh gSA yXu rFkk HkkX;Hkko
¼uoe] mPpf’k{kk½ ij xq: dk izHkko gksus ls eSusteSUV xq: ds {ks= dk
fo"k; ekuo lalk/ku foHkkx jgkA tkrd º;weSu fjlkslZ fo"k; esa eSusteSaV
dh f’k{kk izkIr djds fdlh dEiuh esa ekuo lalk/ku foHkkx esa vf/kdkjh gSA
mnkgj.k u- 35 & eSusteSaV vkbZ- vkbZ- ,e-
rk- % 27- 08- 1973 le; 05% 30‚00
LFkku& v{kka’k & 29‚35 mRrj] js[kka'k‛ 080‚12 iwoZ
O;olk; esa lokZf/kd izÒkoh xzg& lw;Z]]eaxy

tkrd us Hkkjr gh ugha fo’o ds eSusteSaV laLFkkuksa esa izfr"Bk izkIr

laLFkku vkbZ-vkbZ-,e- ls eSusteSaV dh f’k{kk izkIr dh gSAizoy ;ksxdkjd
eaxy dk tkrd dh yXu rFkk uoeHkko ij iw.kZ vkf/kiR; gS ftlus mls
mPpLrjh; eSusteSaV dh f’k{kk dk Qy iznku fd;kA
yXu o yXus’k lw;Z ,dkn’k HkkoLÉ dsrq ds uÕ= esa gSA
flag yXu dh if=dk esa yXus’k lw;Z yXu esa Lojkf’k esa gksdj
tkrd dks vxz.kh j[kus rFkk Hkjiwj bPNk ’kfDr] ÅtkZ] iznku djus esa
leFkZ gSA fofnr gks fd vkbZ-vkbZ-,e- esa eSusteSaV ds dkslZ eas izos’k ikus
gsrq vR;Ur dfBu izfr;ksxh ijh{kk m ÙkhZ.k djuk vnE; bPNk ’kfDr o
ifjJe ds fcuk lEHko ugha gSA tkrd dh yXu] lw;Z o yXus’k cgq r gh
lqí<+ gSA
 iapeHkko esa jkgq] dsrq ¼eaxy tSlk½ ds u{k= esa gS rFkk Lao; dsrq
dh ,dkn’k Hkko ls iapeHkko ij n`f"V gSA vr% f’k{kk dk Qy nsus okys
iape] uoe nksuks Hkkoks ij dsrq rFkk eaxy dk izHkko gSA uoeHkko esa eaxy
Lojkf’k esa rFkk dsrq ds u{k= esa gSA vr% dsrq rFkk eaxy ds izHkko ds
dkj.k f’k{kk eSusteSaV ds {ks= esa izkIr gqbZA dsrq rFkk eaxy dh izcyrk
lqí<+rk ds dkj.k ;g f’k{kk] mPpLrj dh izkIr gqbZA exay
uoeHkko¼mPpf’k{kk] HkkX;Hkko½ esa Lojkf’k esa] f=dks.k esa] dsrq ds u{k= esa
gksus ls cgqr gh izcy rFkk ’kqHk Qy nsus okyk gks x;k gSA dksbZ Hkh xzg
ftruk gh lqí<+ rFkk ’kqHkHkko esa fLFkr gksrk gS mrus gh mPpLrjh; Qy
iznku djrk gSA lqí<+] yXu o lw;Z rFkk mruk gh cyh uoes’k eaxy bl
if=dk es tkrd dks eSusteSaV dh mPpLrjh; f’k{kk dk Qy nsus esa lgk;d
gq;sA

mnkgj.k& 35 eSusteSVa vkbZ- vkbZ- ,e-

tUefrfFk% 27-08-1973 le;% 05‚30‚00
L/kku‛ vÕka'k‛ 029‚35mRrj] js[kka'k‛ 080‚12 iwoZ
yXu& 06‚20‚48 xq:& 10‚27‚14
lw;Z& 10‚05‚19 'kqdz& 15‚58‚49
pUnz& 24‚46‚18 'kfu& 08‚58‚14
eaxy& 11‚53‚08 jkgq& 12‚41‚49
cq/k& 03‚15‚02 dsrq& 12‚41‚49
tUedq.Myh Hkkopdz
'kq 4 'kq 4
6 pa ds 'k 6 ds 'k
7mnkgj.k& 34 eS usteScqaV lw 3 7 pa cq lw 3
rk- % 15- 2- 19765 le; 17%50 LFkku 5
v{kka’ k026‚50 mRrj] js [kka 'k‛ 080‚54 iw oZ
8 2 8 2
yXu& 29‚12‚54 xq:& 28‚46‚47
lw;Z & 23‚35‚33 'kq dz& 29‚25‚41
jk 11 ea jk 11 eaa
pUnz& 04‚52‚36 'kfu& 22‚08‚32
9 1 9 1
10 xq eaxy& 15‚05‚28 12 jkgq& 26‚45‚37
10 xq 12
cq /k& 15‚43‚53 dsrq& 26‚45‚37
uaok’k n’kek’ka
tUedq.Myh Hkkopdz
3
jkgq& 26‚45‚37 xq cq pa lw cq
lw eamnkgj.k&
jk cq34
/k& eS usteS15‚43‚53
aV 1 dsrq& 8 26‚45‚37 6 'k
4 rk- % 15- 2- 1976'kq le; 17%50 LFkku 12 9 xq 7 ds 5
v{kka’ k026‚50 mRrj] 2 'kq
5 tUedq .Myhjs [kka 'k‛ 080‚54
pa iw oZ Hkkopdz 4
yXu& 29‚12‚54 11 xq:& 28‚46‚47
10 ea
lw;Z & 23‚35‚33 'kq dz& 29‚25‚41
pUnz& 04‚52‚368 ds 'kfu& 22‚08‚32 1
6 eaxy& 15‚05‚28 10 jkgq&
11 26‚45‚37 jk 3
7 cq /k& 15‚43‚53 9 dsrq& 26‚45‚37
12 2
'k
tUedq.Myh Hkkopdz
jkgq& 26‚45‚37
cq/k& 15‚43‚53 dsrq& 26‚45‚37
 izLrqr mnkgj.k ls Li"V gS fd fdl izdkj f’k{kk rFkk deZ ls
lacf/kr Hkkoksa ij eaxy rFkk dsrq ¼dqtor~&dsrq½ ds izHkko ls eSusteS aV dh
f’k{kk dk Qy izkIr gksrk gSA ijUrq blds lkFk lw;Z] yXu o yXus’k dh
lqí<+rk dk /;ku j[kuk vfr vko’;d gS D;ksafd izFke rks izfr;ksxh
ijh{kkvksa esa lQyrk ds fy;s iw.kZ ÅtkZ o bPNk ’kfDr dk gksuk vko’;d gS
f}rh; lqí<+ O;fDrRo gksus ij gh egRo rFkk mPpin dh izkfIr rFkk muds
lqQy dh izkfIr laHko gSA lw;Z o yXus’k fucZy gksus ij Qyksa dh izkfIr esa
Hkh deh gksrh gSA dksbZ xzg vius LoHkko o dkjdRo ds vuq:i Qy iznku
djuk gS ;g fuf’pr lR; gS] ijUrq if=dk esa xzg ds Hkko LokfeRo dks Hkh
lnSo /;ku esa j[kuk pkfg,sA mnkgj.k ds fy;s ;fn eaxy iape ;k uoeHkko
esa }kn’k] v"Be ;k i"B Hkko dk Lokeh gksdj fLFkr gks rks iw.kZ Qy ugh
nsxkA
eSusteSUV ds {ks= esa fo’ks"kKrk dk fopkj fdu xzgks rFkk Hkkoksa
}kjk fd;k tkrk gSA ;g vxys mnkgj.k esa ns[krs gSA ,p- vkj- eSusteSaV
;k º;weSu fjlksZl ds {ks= esa fof/k] dkuwu] fu;e vkfn dh f’k{kk rFkk dk;Z
esa xq: dh Hkwfedk ge ns[k pqds gSA bl {ks= esa ekdsZfVax fo"k; dh
fo’ks"kKrk dkQh yksdfiz; rFkk egRoiw.kZ gSA vxys mnkgj.k esa eSusteSaV esa
ekdsZfVax dh fo’ks"kKrk dk Qy iznku djus okys dkj.kksa] xzgksa ij fopkj
djrs gSA

mnkgj.k u- 36 & eSusteSaV ekdsZfVax

rk- % 01- 09- 1974 le; 22% 00‚00
LFkku& v{kka’k & 18‚32 mRrj] js[kka’k‛ 073‚52 iwoZ
O;olk; esa lokZf/kd izÒkoh xzg& eaxy]r`rh; Hkko

es"k yXu dh if=dk esa iapes’k lw;Z Lojkf’k esa eaxy rFkk cq/k ds lkFk
fLFkr gSA lw;Z Lojkf’k esa rFkk iape f=dks.k esa gksus ls i;kZIr izcy gS rFkk
lw;Z dk cy oxksZÙke gksus ls vf/kd gks x;k gS] vFkkZr mPpLrjh; f’k{kk dk
oknk gSA uoes’k ykHk Hkko esa gSA iapeHkko esa lw;Z us izkjfHHkd f’k{kk foKku
dh nh rFkk iapeHkko esa lw;Z eaxy ;qfr gksus dkj.k o uoes’k ls n`f"V
lac/k gksus ds dkj.k mPp f’k{kk eSustesaV dh gqbZA ;gkW ipae Hkko esa
r`rh;s’k cq/k tks "k"B Hkko¼ukSdjh½ dk Hkh Qy nsus okyk gS]fLFkr gSA n’kes’k
’kfu r`rh; Hkko esa gS] tks dk;Z esa Hkze.k ;k ;k=kvksa dks lwfpr dj jgk
gSA igys dgk tk pqdk gS fd r`rh; Hkko o r`rh;s’k ekdsZfVax tSls dk;Z dh
vksj izc`r djrs gSA ;gkW r`rh;s’k f’k{kk Hkko esa rFkk n’kes’k r`rh; Hkko esa
 gSA r`rh; Hkko lEidZ]lwpuk lapkj]NksVh ;k=k;sa vkfn dks lwfpr djrk gSA
dfFkr fcÔ;ksa dk ekdsZfVx ds dk;Z ls laca/k Li"V gSA
n’keka’k pØ & n’keka’k pØ esa r`rh;s’k eaxy uoeHkko esa gksdj mijksDr gh
Qy nsus dk ladsr dj jgk gSA uoeHkko ls mPpf’k{kk rFkk ;k=k;sa tkuh
tkrh gSA n’kes’k cq/k dhuoeHkko esa r`rh;s’k eaxy ds lkFk ;qfr Hkze.k]
;k=k] vk;kr fu;kZr ;k bl {ks= ds izcU/ku lac/kh dk;Z ds Li"V ladsr ns
jgh gSA vr% iapeHkko ij eaxy rFkk r`rh;s’k ds izHkko ds dkj.k ekdsZfVax
izcU/ku dh f’k{kk jghA

mnkgj.k& 36 & eSusteSVa ekdsZfVax

tUefrfFk% 01-09-1974 le;% 22%00‚00
L/kku‛ vÕka'k‛ 018‚32mRrj] js[kka'k‛ 073‚52iwoZ
yXu& 15‚42‚20 xq:& 19‚55‚17
lw;Z& 15‚20‚40 'kqdz& 28‚10‚18
pUnz& 14‚00‚01 'kfu& 22‚18‚41
eaxy& 29‚20‚29 jkgq& 22‚02‚01
cq/k& 28‚59‚10 dsrq& 22‚02‚01
tUedq.Myh Hkkopdz

ds 12 ds 12
mnkgj.k&2 34 eS usteSaV 2
rk- % 15- 2- 1976 le; 17%50 LFkku xq pa 'k 11
Ó ’ k026‚50 mRrj] 1js [kka 'k‛ 080‚54 iw oZ 11
2 v{kka 3 'kq pa
1
yXu& 29‚12‚54 xq:& 28‚46‚47
Óq
lw;Z & 23‚35‚33 'kq dz& 29‚25‚41
4 10 4 10
pUnz& 04‚52‚36 'kfu& 22‚08‚32
eaxy& 15‚05‚28 jkgq& 26‚45‚37
lw cq ea cq /k& 7
15‚43‚53 5dsrq& 26‚45‚37 7 9
5 9 'kq lw
6 tUedq.Myh 8 6 Hkkopdz 8
jkgq& 26‚45‚37 jk cq ea jk
cq/k& ua15‚43‚53
ok’k dsrq& 26‚45‚37
n’kek’ka
6 tUedq.Myh 4 7 Hkkopdz 5
mnkgj.k& 34 eS usteSaV ds ds xq
7 3 8
rk- % 15- 2- 1976lw le; 17%50 LFkku 6 4
v{kka’ k026‚50 mRrj] 5js [kka 'k‛ 080‚54 iw oZ
8 yXu& 29‚12‚54 2 xq:& 28‚46‚47
9 3
lw;Z & 23‚35‚33 'kq dz& 29‚25‚41
'kq pa
pUnz& 04‚52‚36 'kfu& 22‚08‚32
eaxy& 15‚05‚28 jkgq& 26‚45‚37
9 cq /k& 11
15‚43‚53 1 10
dsrq& 26‚45‚37 12 2
cq ea pa 'k lw 'k ea cq
10 tUedq.Myh 12 11 Hkkopdz 1
jk 'kq xq jk
jkgq& 26‚45‚37
cq/k& 15‚43‚53 dsrq& 26‚45‚37

tUedq.Myh Hkkopdz
 mnkgj.k u- 37 & eSusteSaV QkbusUl
rk- % 14- 10- 1972 le; 00% 23‚00
LFkku& v{kka’k & 26‚51 mRrj] js[kka’k‛ 080‚55 iwoZ
O;olk; esa lokZf/kd izÒkoh xzg& eaxy] xq:

mnkgj.k& 37 eSusteSVa QkbusUl

tUefrfFk% 14-10-1972 le;% 00‚23‚00
L/kku‛ vÕka'k‛ 026‚51 mRrj] js[kka'k‛ 080‚55iwoZ
yXu& 10‚54‚41 xq:& 08‚37‚12
lw;Z& 27‚03‚02 'kqdz& 16‚15‚28
pUnz& 07‚35‚16 'kfu& 27‚00‚11
eaxy& 14‚48‚36 jkgq& 27‚48‚31
cq/k& 13‚05‚33 dsrq& 27‚48‚31
tUedq.Myh Hkkopdz
2 3 5 2
'kq
6mnkgj.k& 34 eS usteSaV ds 'k 6 'kq 'k
ea lwrk- % 15- 2- 19764 le; 17%50 LFkku 1 ea ds 2
v{kka’ k026‚50 mRrj] js [kka 'k‛ 080‚54 iw oZ 4
7 7
cq yXu& 29‚12‚54 1 xq:& lw28‚46‚47
cq 1
lw;Z & 23‚35‚33 'kq dz& 29‚25‚41
pUnz& 04‚52‚36 'kfu& 22‚08‚32
8 eaxy& 1015‚05‚28 12 8jkgq& 26‚45‚37 10
cq /k& 15‚43‚53 dsrq& 26‚45‚37 jk 12
9 11 9 11
pa xq jk pa xq
tUedq.Myh Hkkopdz
jkgq& 26‚45‚37 uaok’k n’kek’ka
8 cq/k& 15‚43‚53 6 dsrq& 4 26‚45‚37 2
9mnkgj.k& 34 eS usteSaV 'k lw 5 5
jk rk- % 15-tUedq .Myh7 le; 17%50 LFkku 'kq
2- 1976 Hkkopdz3 1
v{kka’ k026‚50 mRrj] js [kka 'k‛ 080‚54 iw oZ
10 yXu& 29‚12‚54 4 xq:& 6
28‚46‚47 ds
cq lw;Z & 23‚35‚33 'kq dz& jk ea
29‚25‚41 12
pUnz& 04‚52‚36 'kfu& 22‚08‚32
11 eaxy& 15‚05‚28
1 3 7jkgq& 26‚45‚37 9 pa xq lw
cq /k& 15‚43‚53 xq pa ds 'kdsrq& 26‚45‚37 11 cq
12 2 8 10
tUedq.Myh ea Hkkopdz 'kq
jkgq& 26‚45‚37
cq/k& 15‚43‚53 dsrq& 26‚45‚37
mnkgj.k
tUedq.Myhua% 37 esa ipae rFkk n’ke Hkkoksa esa eaxy Hkkopdz
dh jkf’k;kW o`f’pd
rFkk es"k gSA Li"V gS fd tkrd dks f’k{kk rFkk deZ dk Qy nsus okyk xzg
eaxy gSA iapes’k] n’kes’k eaxy dh r`rh; Hkko ls Lox`g rFkk uoeHkko ij
n`f"V gSA eSustesUV dh f’k{kk mPpf’k{kk ds vUrxZr gh vkrh gS tks fd uoe~
Hkko ls fopkj.kh; gSA uoeHkko eas xq: dh jkf’k ehu fLFkr gS tkrd dh
fo’ksÔKrk dk ÕS= QkbusUl jgkA xq: "k"B Hkko¼ukSdjh½ esa fLFkr gSA

igys dgk tk pqdk gS fd f’k{kk o dk;Z O;olk; ds fy;s] iape] uoe]

n’ke rFkk
"k"B Hkko¼ukSdjh ½ fopkj.kh; gksrs gSA oLrqr% "k"B Hkko okLrfod dk;Z dk
lwpd gSA

ddZ yXu dh if=dk esa yXus’k pUnz "k"B Hkko esa xq: dh jkf’k /kuq esa
gS] pUnz us /kuq esa gksdj xq: rFkk /kuq jkf’k dh izo`fr;kW izkIr dh vFkkZr
tkrd dks foÙk laca/kh fo"k;ksa esa :fp mRiUu gqbZA "k"B Hkko esa xq: Lojkf’k
esa cgqr izcy gS] uoeHkko esa Hkh xq: dh jkf’k ehu gS] vius LoHkko ds
vuqlkj ukSdjh ds dk;Z {ks= dk Qy xq: us gh nsuk FkkA eSustesUV eS
tkrd dh fo’ks"kKrk QkbusUl jghA
n’kek’ka pØ dks ,d O;fDrxr if=dk dh rjg ns[ksa] n’keHkko eS xq:
dh jkf’k esa dsrq gS] rFkk prqFkZHkko ls "k"Bs’k eaxy dh n’keHkko ij n`f"V gS
vFkkZr xq:]eaxy]dsrq dk n’keHkko ds Qyksa ij vf/kdkj cu jgk gSA
uoeHkko esa xq: fo|eku gSA Li"V gS] eSusteSUV rFkk xq: ds vf/kdkj Õs=
ds foÔ; dk;Z o f’k{kk ds lwpd gSA vk’p;Ztud rF; gS fd na’kek’k
pØ dk;Z O;olk; dk Li"V niZ.k gksrk gSA
n’keka’k pØ dks tUeif=dk ds lkFk ns[ksa& tUeif=dk dk n’kes’k
eaxy n’keka’k esa "k"Bs’k gksdj prqZFkHkko ls n’keHkko ij iw.kZ izHkko j[ks gS
vFkkZr dk;Z{ks= ij viuk izHkko fn[kk jgk gS] n’keHkko esa dsrq eaxy tSlk
gh gS] rFkk n’keHkko esa xq: dh jkf’k gS] tks tUeif=dk esa "k"Bs’k o uoes’k
gS rFkk og n’keka’k pØ esa n’kes’k gksdj uoeHkko esa gS] vFkkZr f’k{kk rFkk
dk;Z ij izHkko fn[kk jgk gSA vUrr% gj izdkj ls xq:] eaxy ds izHkko dk
feyktqyk Qy eSustesaUV esa QkbusUl dh fo’ks"kKrk tkrd dks izkIr gqvkA

mnkgj.k u- 38 & eSusteSaV vkbZ- Vh-

rk- % 26- 01- 1976 le; 06%45‚00
LFkku& v{kka’k & 25‚44 mRrj] js[kka’k‛ 082‚41
O;olk; esa lokZf/kd izÒkoh xzg& eaxy]cq/k]’kqdz
 vxyk mnkgj.k eSusteSUV esa vkbZ-Vh- ¼buQksesZ’ku VsDuksykth½
dEI;wVj vkfn dh fo’ks"kKrk dk gSA
mnkgj.k ua 13 Hkh ns[ksaA
edj yXu dh if=dk esa pqrZFkHkko esa es"k jkf’k esa fLFkr dsrq
eaxy dk izfrfuf/kRo dj jgk gS rFkk iapeHkko esa Lo;a eaxy fojkteku gS]
tks fd prqFkZ] iape rFkk ykHkHkko dk Qy nsus okyk gS pUnz Hkh eaxy dh
jkf’k esa gS vFkkZr eaxy ds xq.kksa dks] izo`fr;ksa dks tkrd lgt gh xzg.k dj
ldrk gSA

mnkgj.k& 38 eSusteSVa vkÃ-Vh

tUefrfFk% 26-01-1976 le;% 06‚45‚00
L/kku‛ vÕka'k‛ 025‚44 mRrj] js[kka'k‛ 082‚41iwoZ
yXu& 10‚21‚02 xq:& 24‚43‚15
lw;Z& 11‚41‚28 'kqdz& 06‚14‚10
pUnz& 08‚23‚59 'kfu& 05‚37‚17
eaxy& 21‚21‚19 jkgq& 25‚03‚01
cq/k& lgt gh xzg.k dj ldrk gSA
05‚16‚51 dsrq& 25‚03‚01
tUedq.Myh Hkkopdz
11 9 5 2
12mnkgj.k& 34 eS usteSaV ’kq pa 6 'kq 'k
xq rk- % 15- 2- 1976 10 lwle; 17%50 LFkku 8 ea 10 2
v{kka’ k026‚50 mRrj] cqjs [kka 'k‛ 080‚54 iw oZ
1 7
ds yXu& 29‚12‚54 7jk xq:& lw28‚46‚47
cq 1
lw;Z & 23‚35‚33 'kq dz& 29‚25‚41
pUnz& 04‚52‚36 'kfu& 22‚08‚32
2 ea eaxy&4 Ó15‚05‚28 6 8jkgq& 26‚45‚37 10
cq /k& 15‚43‚53 dsrq& 26‚45‚37 jk 12
3 5 9 11
pa xq jk pa xq
tUedq.Myh Hkkopdz
jkgq& 26‚45‚37 uaok’k n’kek’ka
8 cq/k& 15‚43‚53 6 dsrq& 4 26‚45‚37 2
9mnkgj.k& 34 eS usteSaV 'k lw 5 5
jk rk- % 15-tUedq .Myh7 le; 17%50 LFkku 'kq
2- 1976 Hkkopdz3 1
v{kka’ k026‚50 mRrj] js [kka 'k‛ 080‚54 iw oZ
10 yXu& 29‚12‚54 4 xq:& 6
28‚46‚47 ds
cq lw;Z & 23‚35‚33 'kq dz& jk ea
29‚25‚41 12
pUnz& 04‚52‚36 'kfu& 22‚08‚32
11 eaxy& 15‚05‚28
1 3 7jkgq& 26‚45‚37 9 pa xq lw
cq /k& 15‚43‚53 xq pa ds 'kdsrq& 26‚45‚37 11 cq
12 2 8 10
tUedq.Myh ea Hkkopdz 'kq
jkgq& 26‚45‚37
cq/k& 15‚43‚53 dsrq& 26‚45‚37

tUedq.Myh Hkkopdz
 if=dk esa eaxy iape Òko esagS ijUrq Òkopdz esa eaxy prqÉZ Òko
esadsrq ds lkÉ gS A eaxy o‘Ô ds 21vaÓ ij gs rÉk iape Òko o‘Ô jkf’k ds
22vaÓ ls izkjEÒ gksrk gS] vr‚eaxy dh okLrfod fLÉfr prqÉZ Òko esa gSA
Òkopdz esa prqÉZ Òko esa eaxy ds lkÉ dsrq Òh gS tks eaxy ds tSlk gh
Qy iznku djrk gS A eaxy ]dsrq dh prqÉZ Òko ls nÓeÒko ij iw.kZ n`f"V
gskus ds dkj.k buds LoÒko ds vuq:i eSustesUV dh fÓ{kk rÉk dk;Z dk
Qy tkrd dks izkIr gqvkA
tkrd dh eSustesUV dh fÓ{kk esa foÔsÓKrk vkÃ-vkÃ-Vh ds {ks= esa
gqÃ]bl {ks= esa foÔsÓKrk ds dkj.k ns[krs gSA fofnr gks fd lwpuk lapkj ij
cq/k dk vf/kdkj gSA oLrqr%] vkÃ-vkÃ-Vh] dEI;wVj ds {ks= esa foÔs’k
rduhsdh ;ksX;rk ]lkQVos;j vkfn ds {ks= 'kqdz o cq/k ds feystqys vf/kdkj
{ks= gS]izLrqr if=dk esa iapes’k rFkk n’kes’k ’kqdz gS o cq/k Ô"B rÉk
uoeÒko dk Lokeh gS]vr‚fÓÕk rÉk ukSdjh ij ’kqdz o cq/k dk vf/kdkj
gSaA cq/k yXuesa fLFkr gksdj cyh gS]cq/k dks yXu esa :icy izkIr gksrk gSA
fiNys mnkgj.k esa geus ns[kk Fkk fd blh izdkj uoe] "k"B Hkko
ij xq: ds vf/kdkj ds dkj.k foRrh; {ks= esa ¼QkbusUl½ fo’ks"kKrk dk Qy
izkIr gqvkA
vU; xzgksa dks ns[ksa rks xq: dhs r`rh; Hkko esa Lojkf’k esa lqí<+
fLFkfr gS] uoeHkko ij n`f"V Hkh gSA uoeHkko ij xq: dh n`f"V gksus ds
dkj.k tkrd dh fpfdRlk {ks= esa tkus dh izoy bPNk rÉk :fp FkhA og
izfr;ksxh ijh{kkvksa esa Hkh lfEefyr gq,sa ij xq:] r`rh;s’k o }kn’ks’k gksdj
if=dk ds fy;s ’kqHk Qynkrk ugha gSA
tSlk fd igys Hkh dgk tk pqdk gS] yXu ]yXus’k o lw;Z dk cyh
gksuk izfr;ksxh ijh{kk vkfn ds fy;s cgqr vko’;d gSA yXu esa lw;Z v"Bes’k
gksdj ’k=q jkf’k esa gS] rkRdkfyd v’kqHk xzg gSA yXus’k ’kfu Hkh ’k=q jkf’k
esa rFkk oØh gSA esfMdy tSlh dfBu izfr;ksxh ijh{kk mRrh.kZ djus gsrq
ÅtkZ lw;Z] yXus’k Ófu ]pUnz ¼uhp jkf’k½ dksbZ Hkh ugha ns jgk gSA xq: dks
tks fpfdRlk {ks= dk dkjd gS] if=dk esa Hkko LokfeRo dh n`f"V ls ’kqHkRo
izkIr ugha gSA vUrr% esfMdy {ks= dh izfr;ksxh ijh{kk tkrd mRrh.kZ u dj
ldsaA
n’keka’k pdz& n’kekad’k pdz esa ipae Hkko esa es"k jkf’k gS rFkk
eaxy uoeHkko esa gSA cq/k n’kes’k gksdj] ykHk Hkko esa fLFkr gSA dk;Z rFkk
f’k{kk ij eaxy rFkk oq/k dk izHkko Li"V gSA vr% eSustesUV rFkk lwpuk
lapkj esa fo’ks"krk dk Qy tkrd dks izkIr gksuk gSA
 vkb-Vh-] QkbusUl] ,p-vkj-] ekdsZfVax ds vfrfjDr
,MojVkbftax ¼foKkiu½ eas fo’ks"kKrk Hkh eSustesUV dk ,d fo"k; gS tks fd
dqN de yksdfiz; gS] ij bldk viuk egRo gSA foKkiu dk {ks= dyk]
dYiuk] fØ;kRedrk ¼Creativity½ ls lac/k j[krk gSA bl {ks= dk Qy
'kqdz ds izHkko ls izkIr gksrk gSA foKkiu] laPkkj dk gh ,d :i gSA vr%
oq/k dh Hkh dgha u dgha Hkwfedk gksuh pkfg;sA blds vfrfjDr feFkqu jkf’k
rFkk r`rh; Hkko dh Hkh Hkwfedk jgrh gS] budh ij[k Hkh djsaA
foKkiu dk lh/kk lao/k izpkkj&izlkj ;kuh lapkj ls gSA bl
fo|k ;k dyk dk dYiuk o fØ;kRedrk ls lh/kk lac/k gSA dYiuk] lw >ow>
o dykRedrk ls foKkiu dks jkspd o izHkko’kkyh ouk;k tkrk gSA ,sls
O;olk; ds gsrq dYiuk’khyrk ds fy;s pUnz] dykRedrk ds fy;s 'kqdz] lapkj
ds fy, oq/k dk izHkkoh gksuk vko’;d gSA rkRi;Z ;g fd pUnz]’kqdz]cq/k vkfn
uhpjkf’k xr]’k=qjkf’k xr ;k nq%LFkku xr ugha gksus pkfg;s D;kafd bl
fLFkfr esa xzg vius LoHkko ds iw.kZ xq.k iznf’kZr dj ldus esa vleFkZ gksrk
gSA fo’skÔdj ’kqdz ’k=qjkf’k]uhpjkf’k esa gksus ij vius LoHkkokuqlkj
xq.k];ksX;rk;sa iznku ugha djrk A eu dk dkjd pUnz ftl jkf’k esa fLFkr
gksrk gS ml jkf’k ds LoHkko ds vuqlkj xq.k iznku djrk gSA vr% o` Ô
jkf’k]Lojkf’k ;k ’kqdz dh jkf’k fLFkr pUnz vkSj Lojkf’k o ewyf=dks.k jkf’k
fLFkr ’kqdz gh dYiuk’khyrk o dykRed ;ksX;rk;sa iznku dj ldus esa leFkZ
gksrs gSA O;olk;]/kuktZulac/kh Qy izkfIr ds fy;s budk dqN 'kqHk lao/k
n’ke] uoe] iape rFkk ykHk ;k /ku Hkko ls gksuk pkfg;s vU;Fkk dykRed
;ksX;rkvksa ls O;olk;]/kuktZu laHkc ugha gksrkA lkFk gh "k"B Hkko fLFkr
jkf’k rFkk xzg Hkh fopkj.kh; gksxkA
'kqdz dk lao/k ;fn iape] f}rh;] ykHk Hkko ;k uoe Hkko ls gks
vFkok 'kqdz 'kqHk Hkkoksa dk Lokeh gksdj yXu dks izHkkfor dj jgk gks rks
tkrd esa dykRed :fp;kW rFkk ;ksX;rk;sa gksrh gS] laxhr] lkfgR;] dyk izse
jgrk gSA
mnkgj.k u- 39 & eSustesUV bu ,MojVkbftax
Lojkf’k esa pUnz tkrd dks dyk] dYiuk ]lkSUn;Z izse izpqj ek=k
esa iznku dj jgk gSA pUnz if=dk esa r`rh; Hkko dk Lokeh gksdj yXu esa
gSA pUnz eu gksrk gS] yXu 'kjhj] vr% pUnz tkrd ds lEiw.kZ O;fDrRo dks
izHkkfor dj jgk gSA f}rh; Hkko esa ¼/ku] fo|k½ eaxy eSusteSUV tSlh
f’k{kk ds }kjk /kukxe fn[kk jgk gSA iape Hkko esa cq/k dh jkf’k dU;k gS
rFkk iape Hkko vius Lokeh ls n`"V gSA cq/k ,dkn’k Hkko esa gksdj f’k{kk
rFkk ykHk Hkko nksuksa ij izHkko j[k jgk gSA
;ks ;ks Hkko Lokfen`"Vksa ;qrks okrL; rL;kfr o`f)& lkjkoyh
 uSlfxZd if=dk esa cq/k r`rh; Hkko dk Lokeh gSA vr% vius
LoHkko ds vqu:Ik lapkj] ehfM;k vkfn ds {ks= dh f’k{kk tkrd dks izkIr
gqbZA yXus’k 'kqdz ykHk Hkko esjkf’k esa gSA tks tkrd dks dykRed
vfHk:fp;kW ns jgk gSA n’kes’k 'kfu r`rh; Hkko esa pUnz dh jkf’k esa gS
vFkkZr~ dqN lapkj lEcU/kh dk;Z ds ladsr ns jgk gSA lkjs lw=ksa dks tksMs rks
lapkj] dyk] dYiuk ;kuh r`rh; Hkko] r`rh;s’k ¼pUnz½ ]dyk fØ;kRedrk
lapkj dk uSlfxZd dkjd 'kqdz o cq/k ]n’ke Hkko o f’k{kk lEcU/kh Qyksa ds
drkZ/krkZ gq;sA lapkj] izlkj dk cgqr cMk ek/;e foKkiu dk {ks= tkrd
dk dk;Z{ks= oukA

mnkgj.k& 39 eSustes.V bu ,MojVkbftax

tUefrfFk% 05-04-1976 le;% 08‚50‚00
L/kku‛ vÕka'k‛ 026‚50mRrj] js[kka'k‛ 080‚54iwoZ
yXu& 14‚17‚53 xq:& 08‚43%41
lw;Z& 21%56‚44 'kqdz& 02‚29‚13
pUnz& 21‚07‚19 'kfu& 02‚33‚41
eaxy& 14‚39‚01 jkgq& 19‚11‚13
cq/k& 25‚35‚21 dsrq& 19%11‚13
tUedq.Myh Hkkopdz
3 ds xq ea xq ds lw cq
mnkgj.k&ea 34 eS usteSaV 1 cq lw 'kq 'k 3 1 'kq
4 Órk- % 15- 2- 19762 le; 17%50 LFkku 12 4 pa 12
v{kka’ k026‚50 mRrj] eajs [kka 'k‛ 080‚54 iw oZ 2
yXu& 29‚12‚54 xq:& 4
28‚46‚47
5 lw;Z & 23‚35‚33 11 'kq dz& 29‚25‚41 10
pUnz& 04‚52‚36 'kfu& 22‚08‚32
eaxy& 15‚05‚28
8 jkgq& 26‚45‚37 8
6 cq /k& 15‚43‚53 10 6dsrq& 26‚45‚37 10
7 9 7 jk 9
jk tUedq.Myh Hkkopdz
jkgq& 26‚45‚37 uaok’k n’kek’ka
cq/k& 15‚43‚53 dsrq& 26‚45‚37
3 1 lw xq 1
4mnkgj.k&xq 34tUedqeS ust.Myh
eSaV jk 3 Hkkopdz jk
12
pa 'kq 'krk- % 15- 2- 19762 le; 17%50 LFkku 12 4 cq 2 'k
v{kka’ k026‚50 mRrj] js [kka 'k‛ 080‚54 iw oZ
5 yXu& 29‚12‚54 ea cq xq:& pa
28‚46‚47 11
lw;Z & 23‚35‚33 11 'kq dz& 5
29‚25‚41
pUnz& 04‚52‚36 'kfu& 22‚08‚32
ds eaxy& 15‚05‚28 8 lw jkgq& 26‚45‚37 8
6 cq /k& 15‚43‚53 10 6dsrq& 26‚45‚37 'kq 10
7 9 7 9
tUedq.Myh ds eaHkkopdz
jkgq& 26‚45‚37
cq/k& 15‚43‚53 dsrq& 26‚45‚37

tUedq.Myh Hkkopdz
 n’keka’k pdz esa Hkh yXu esa 'kqdz dh jkf’k o`"k gSA tUe
if=dk dk iapes’k cq/k r`rh; Hkko esa fLFkr gSA vr% lwpuk lapkj lEcU/kh
f’k{kk ds ladsr ns jgk gSA r`rh;s’k pUnz prqFkZ Hkko ls n’ke Hkko ij iw.kZ
vf/kdkj j[ks gq;s gSA n’keka’k pdz dk O;fDrxr if=dk ds :Ik esa v/;;u
djssa rks iapes’k r`rh; Hkko esa rFkk r`rh;s’k pUnz prqFkZ Hkko esa gSA "k"B Hkko
esa eaxy dsrq gS] tks eSustesUV tSlh f’k{kk dh lwpuk ns jgs gSaA 'kqdz rFkk
eaxy us LFkku ifjorZu fd;k gS] tks eSustesUV dh fo’ks"kKrk 'kqdz ds {ks= esa
lwfpr dj jgk gSA bl izdkj eSustesUV dh f’k{kk ds lkFk] 'kqdz cq/k]
r`rh;s’k vkfn dk izHkko gksus ls lwpuk lapkj dh ;g fo|k fo’ks"kKrk dk
dkj.k cuhA
/;ku jgs] pUnz 'kqdz 'kqHk lac/k tkrd dks dykRed ;ksX;rk;sa o
:fp;kW iznku djrk gSA ;g lca/k ,d nwljs ls dsUnz vFkok f=dks.k esa gksuk
gks ldrk gS vFkok pUnz 'kqdz dh jkf’k rqyk ;k o`"k esa fLFkr gks rks Hkh
dyk] izse] dYiuk’khyrk iznku djrk gSA ;g lac/k n’ke] uoe Hkkokfn dks
izHkkfor djs rks O;olk; dk {ks= dyk {ks= gksxkA
oSls pUnz 'kqdz dk lEcU/k fookg esa ok/kk mRiUu djrk gSA dHkh
dHkh vfookfgr jgus dk dkj.k Hkh curk gSA
'kqdz dh jkf’k ds vfrfjDr pUnz Lojkf’k ddZ esa gksdj ;fn
O;olk; dks izHkkfor djrk gS] rks ;g nw/k] vUu] [kk| inkFkZ] gksVy vkfn
ls TkqMs O;olk;ksa dk Qy nsrk gSA vkxs gksVy eSustesUV rFkk [kk| inkFkksZa
ds dk;Z ls tqMs O;fDr;ksa dh if=dk dk v/;;u izLrqr gSA

mnkgj.k u- 40 & gksVy eSustes.V

rk- % 13- 10- 1982 le; 06%00%00
LFkku& v{kka’k & 26‚50 mRrj] js[kka’k‛ 80‚54
O;olk; esa lokZf/kd izÒkoh xzg& eaxy]pUnz

dU;k yXu dh if=dk esa prqFkZ Hkko esa dsrq gS rFkk r`rh; Hkko esa
eaxy gSA eaxy r`rh;s’k] v"Bes’k gS rFkk eaxy dk f’k{kk ls dksbZ lac/k ugha
gSA ijUrq r`rh; ijkdze Hkko esa Lojkf’k esa eaxy cgqr izoy gS rFkk iw.kZ
n`f"V lac/k ls uoe Hkko ij izHkkoh gSA dsrq prqFkZ Hkko ls n’ke~ Hkko ij
izHkkoh gSA bl izdkj f’k{kk rFkk O;olk; ij eaxy rFkk dsrq dk izHkko
ifjyf{kr gks jgk gSA YkkHk Hkko esa ddZ jkf’k gS rFkk Hkko pdz esa pUnz
Lojkf’k esa ,dkn’k Hkko esa ifjyf{kr gksrk gS] Hkko pdz esa eaxy Hkh /ku
Hkko eS gSA vr% /kuktZu dk Qy iznku djus ckys xzg eaxy o pUnz gSA
 oLrqr% n’ke~ Hkko dk izlkj ddZ jkf’k ds 09%240 rd gSA bl izdkj uoe~
prqFkZ Hkkoksa ij eaxy dsrq dk izHkko rFkk ykHk deZ Hkkoksa ij pUnz ds izHkko
ls [kku iku lEcU/kh dk;Z{ks= dk Qy feykA
N=a lqO;tua Qykfu e`nqya iq"ikf.k lL;a d`f"ke~A
;ks"kkfIr lq[kHkkstua ruqlq[ka :ia onsPpUnzr%AA
d`fÔ]vUu]nw/k]Hkkstu]O;atu]Qy]Qwy] {kq/kk¼Hkw[k½ ij pUnz
dk vf/kdkj gSA;gkW rd fd ftldh if=dk eS pUnz }kn’kHkko esa gksrk
gS]mu tkrdksa dks Hkw[k de yxrh gSA

mnkgj.k& 40 gksVy eSustes.V

tUefrfFk% 13-10-1982 le;% 06‚00‚00
L/kku‛ vÕka'k‛ 026‚50mRrj] js[kka'k‛ 080‚54iwoZ
yXu& 23‚55‚05 xq:& 20‚24‚48
lw;Z& 25‚44‚00 'kqdz& 20‚04‚09
pUnz& 05‚25‚58 'kfu& 00‚05‚35
eaxy& 22‚30‚21 jkgq& 14‚18‚59
cq/k& 09‚05‚46 dsrq& 14‚18‚59
tUedq.Myh Hkkopdz
7 8 7 5
'k xq 34 eS usteSaV
8mnkgj.k& pa 4 8 xq 4
ea rk- % 15- 2- 19766 le; 17%50 LFkku ea cq 'kq lw 'k pa
cq 'kq lw 6
v{kka’ k026‚50 mRrj] js [kka 'k‛ 080‚54 iw oZ
9 yXu& 29‚12‚54 3 xq:& 9
28‚46‚47 3
ds jk ds jk
lw;Z & 23‚35‚33 'kq dz& 29‚25‚41
pUnz& 04‚52‚36 'kfu& 22‚08‚32
12
eaxy& 15‚05‚28 2 10
jkgq& 26‚45‚37 12 2
10 cq /k& 15‚43‚53 dsrq& 26‚45‚37
11 1 11 1
tUedq.Myh Hkkopdz
jkgq& 26‚45‚37 uaok’k n’kek’ka
cq/k& 15‚43‚53 dsrq& 26‚45‚37
6 'kq 10 8
7mnkgj.k& 34 eS usteSaV 4 11 lw 'kq 7
rk- % 15-tUedq
2- .Myh5 le; 17%50 LFkku
1976 Hkkopdz9
'k 3 ea jk 'k
v{kka’ k026‚50 mRrj]ds jslw[kka 'k‛ 080‚54 iw oZ
8 yXu& 29‚12‚54 pa xq:& 12
28‚46‚47 6
lw;Z & 23‚35‚33 2 'kq dz& 29‚25‚41 pa
pUnz& 04‚52‚36 'kfu& 22‚08‚32
9 eaxy& 15‚05‚2811 xq 1jkgq& 26‚45‚37 3 5
cq /k& 15‚43‚53
jk 1 dsdsxqrq& 26‚45‚37 cq
10 12 2 4
ea tUedq.Myh cq Hkkopdz
jkgq& 26‚45‚37
cq/k& 15‚43‚53 dsrq& 26‚45‚37

tUedq.Myh Hkkopdz
 eaxy eSustesUV] gksVy] vfXu] jlksbZ dk dkjd gSA eaxy tUe
if=dk esa rFkk uoka’k esa Lokjkf’k rFkk mPp jkf’k dk gksdj cgqr gh izoy
gSA
n’keka’k pdz esa yXu esa eaxy dh jkf’k o`f’pd yXu esa gSA "k"B
Hkko esa eaxy dh jkf’k es"k esa dsrq gS] tks eaxy ds leku gh Qy iznku
djrk gSA ykHk Hkko esa uoes’k pUnz gS] lks pUnz] eaxy ds LoHkko vuq:Ik
gksVy eSustes.V dk dk;Z rFkk f’k{kk tkrd dks izkIr gqbZA
gksVy esa dk;Z] gksVy ;k gksVy O;olk; ds v/;;u esa 'kqdz dh
Hkwfedk Hkh dgha u dgha lkeus vkrh gSA ;g O;olk; oju~ gksVy uke ls
gh] lq[k Hkksx] vkjke] foykl] ,s’o;Z ¼Luxury½ dk cks/k gksrk gSA gksVy
Luxury gh gS tks fd 'kqdz dk {ks= gSA 'kqdz jktLo jtksx.q k] Hkksx] ,s’o;Z
foykl] vkjke] vkuUn dk dkjd gS] loZfofnr gSA
bl if=dk esa uoes’k 'kqdz gS tks fd yXu esa yXus’k o n’kes’k
cq/k ds lkFk uhp Hkax jkt;ksx dh jpuk dj jgk gSA yXu esa 'kqdz dks
:icy izkIr gksrk gS] rFkk jkt;ksx dkjd gksdj 'kqdz us vius LoHkko ds
vuq:Ik dk;Z dk Qy iznku fd;kA
mnkgj.k u- 41 & gksVy O;olk;
rk- % 27- 04- 1988 le; 11%20%00
LFkku& v{kka’k & 26‚50 mRrj] js[kka’k‛ 80‚54
O;olk; esa lokZf/kd izÒkoh xzg& eaxy]pUnz

gksVy O;olk; ds mnkgj.k Lo:Ik vU; if=dk dk v/;;u izLrqr

gSA tkrd gksVy m|ksx esa gh gS] ijUrq ;g dk;Z LoO;olk; ds :Ik esa dj
jgs gSA tSlk fd igys Hkh ppkZ Hkh dh tk pqdh gS fd LoO;olk; ds fy,
lIre] iape] uoe Hkkoksa dh ijh{kk dh tkrh gSA LoO;olk; dks thfodk dk
lk/ku oukus ds fy;s] iape] uoe] n’ke o lIre Hkko dsa Lokfe;ksa esa
'kqHk&lac/k gksuk pkfg;s rFkk iape] uoe] o lIre Hkko dsa Lokeh lqLFkkfir
gksus pkfg;s A
izLrqr if=dk esa iapes’k rFkk n’kes’k eaxy lIre Hkko ¼O;kikj½
esa mPpjkf’k esa fLFkr gSA n’kes’k] ;kuh deZ dks] thfodk dks fuf’pr djus
okyk xzg O;kikj LFky esa gks rks O;kikj gh thfodk dk lk/ku ousxkA
gekjk fo"k; gS fd gksVy O;olk; D;ksa\ eaxy gksVy vfXu vkfn
dk lwpd xzg gSA [kk| inkFkksZa dk pUnz rFkk rFkk xq: esa lac/k gSA tkrd
dh yXu ddZ gS vFkkZr~ pUnz lcls vf/kd izHkkfor djus okyk xzg gS rFkk
/kuHkko esa gSA rkRi;Z ;g fd /kuktZu ds Jksr pUnz }kjk lapkfyr gSA n’ke
 Hkko esa uoes’k xq:] eaxy dh jkf’k es"k esa gSA pUnz vfXu jkf’k esa gSA lc
dqN feykdj vfXu rFkk [kk| inkFkksZa dk O;olk; ls lEcU/k Li"V gSA
lIre Hkko esa iapes’k rFkk n’ke Hkko esa uoes’k O;kikjijd f’k{kk dk Hkh
ladsr ns jgs gSA gksVy eSustes.V dh f’k{kk ds mijkUr tkrd ;g O;olk;
dj jgs gSA

mnkgj.k& 41 gksVy O;olk;

tUefrfFk% 27-04-1988 le;% 11‚20‚00
L/kku‛ vÕka'k‛ 026‚50mRrj] js[kka'k‛ 080‚54iwoZ
yXu& 08%20%45 xq:& 17%37%06
lw;Z& 13%29%45 'kqdz& 26%35%01
pUnz& 19%25%00 'kfu& 08%38%47
eaxy& 19%54%51 jkgq& 28%38%23
cq/k& 21%08%17 dsrq& 28%38%23
tUedq.Myh Hkkopdz

pa ds 3 5 3
6mnkgj.k&5 34 eS usteSaV 2 6 pa 'kq 2
rk- % 15- 2- 19764 le; 17%50 LFkku 'kq ds 4 cq
v{kka’ k026‚50 mRrj] js [kka 'k‛ 080‚54 iw oZ
7 yXu& 29‚12‚54 1 xq:& 28‚46‚47 1
lw;Z & 23‚35‚33 xq lw cq 'kq dz& 7
29‚25‚41 lw xq
pUnz& 04‚52‚36 'kfu& 22‚08‚32
8 eaxy& 15‚05‚28
10 12 8jkgq& 26‚45‚37 10 jk
cq /k& 15‚43‚53
ea dsrq& 26‚45‚37 ea 12
9 11 9 11
'k tUedq.Myh jk 'k Hkkopdz
jkgq& 26‚45‚37 uaok’k n’kek’ka
cq/k& 15‚43‚53 dsrq& 26‚45‚37
7 lw 'kq 3
mnkgj.k&cq 34
tUedqeS ust.Myh
eSaV 5 4 Hkkopdz 1 ea
8 rk- % 15- 2- 19766 le; 17%50 LFkku 4 2 12
v{kka’ k026‚50 mRrj]xq jspa[kka 'k‛ 080‚54 iw oZ ds
9 yXu& 29‚12‚54 3 xq:& 528‚46‚47 pa 'k
ds lw;Z & 23‚35‚33 ea jk 'k 'kq dz& lw
29‚25‚41 11
pUnz& 04‚52‚36 'kfu& 22‚08‚32
eaxy& 15‚05‚28 2 'kq xqjkgq& 26‚45‚37 8
10 cq /k& 12
15‚43‚53 6dsrq& 26‚45‚37 cq jk 10
1 7 9
11 tUedq.Myh Hkkopdz
jkgq& 26‚45‚37
cq/k& 15‚43‚53 dsrq& 26‚45‚37
n’ke Hkko esa mPp jkf’k esa lw;Z gS] rFkk uoes’k xq: ¼uoe] n’ke Hkko
ls firk tUedq
dk fopkj
.Myh fd;k tkrk gS½ Hkh n’ke Hkko esa gS] ;kuh firk ds lwpd
Hkkopdz
xzg dk;ZLFky ij gSa] tkrd firk }kjk LFkkfir fd;k gqvk O;olk; lHkkWy
jgs gSaA uoes’k n’ke Hkko esa jkt;ksx dh jpuk dj jgk gSA
HkkX;s’ks deZHkkoLFks tkrks jktk·Fk rRle%A & lR;kpk;Z
gksVy O;olk; ;k dk;Z ds lkFk 'kqdz dks Hkwfedk ds ckr iwoZ esa
dh x;h gSA 'kqdz Lojkf’k esa YkkHkHkko esa fLFkr gS] ;kuh fdlh
Luxurious item }kjk ykHk ds ;ksx gSA oLrqr% tgkW Hkh Luxury
dk ftdz gks ogkW 'kqdz dh mifLFkr fn[k nh tkrh gSA D;ksafd jktl dk
dkjd gh 'kqdz gSA
n’keka’k pdz esa 'kqdz dh jkf’k o`"k yXu esa gS rFkk 'kqdz iape
Hkko esa ¼gain without pain½ vius mPpukFk xq: ds lkFk gksdj
uhpHkax jkt;ksx cuk jgk gSA n’ke Hkko esa pUnz rFkk ykHkHkko esa eaxy iwoZ
fyf[kr ckrksa dh iqf"V dj jgs gSA n’keka’k pdz Hkh dk;Z {ks= esa firk dh
Hkwfedk dks fn[kk jgk gS] prqFkZ Hkko esa Lojkf’k esa izoy lw;Z rFkk n’keHkko
esa uoes’k fLFkr gSA /kus’k cq/k O;kikj LFky lIre Hkko esa gSA
oLrqr% tkrd dks gksVy O;olk; dk Qy iznku djus esa eq[;
:Ik ls mPp jkf’k ds izoy eaxy rFkk pUnz dk ;ksxnku gSA ddZ yXu gksus
ls if=dk pUnz iz/kku gS rFkk pUnz vfXu jkf’k esa gSA eaxy n’kes’k gS rFkk
pUnz /kuHkko esa gSA lks bu xzgksa us vius LoHkkokuq:Ik thfodk ds lk/ku
miyC/k djk;saA
dksbZ Hkh xzg 'kqHk Hkko esa lqLFkkfir] dsUnz vFkok f=dks.k esa gks]
mPpjkf’k] Lojkf’k] fe= jkf’k esa gks rHkh vius LoHkko ds vuq:Ik lqUnj
Qy ns ldus esa leFkZ gksrk gSA mnkgj.k ds fy;s lw; Z ljdkjh ukSdjh]
jktdh; dk;Z dk dkjd gSA ij lw;Z uhp] 'k=q jkf’k esa gks ;k nqLLFkkuksa esa
gks jkgq] dsrq vkfn ls ihfMr gks rks ljdkjh ukSdjh] jkT;] ljdkj ls ykHk
vkfn ugha feyk ikrk gSA ;g lw= lHkh xzgksa ij ykxw gksrk gSA
gksVy O;olk;] dk;Z ds dkjd xzg eaxy] pUnz vkfn 'kqHk] izoy
ugha gks rks bl dk;Z esa lQyrk ugha izkIr gksrhA fo’ks"kdj pUnz ;fn viuh
uhp jkf’k o`f’pd esa gks rks gksVy ds O;olk; esa lQyrk izkIr ugha gksrh
gSA dkj.k o`f’pd jkf’k ty jkf’k gS vr% vfXu lEcU/kh dk;Z dk Qy izkIr
ugha gks ikrk gSA
vr% ;fn dkjd xzg dh fLFkfr Bhd u gks rks ml Ikzdkj ds dk;Z
O;olk; dks djus ls ijke’kZnkrk dks tkrd dsk jksduk pkfg;sA blh izdkj
dk ,d mnkgj.k izLrqr gSA
mnkgj.k u- 42 & gksVy O;olk; esa vlQyrk
rk- % 11- 06- 1968 le; 00%03%00
LFkku& v{kka’k & 26‚50 mRrj] js[kka’k‛ 80‚54
 O;olk; esa lokZf/kd izÒkoh xzg& xq#]lw;Z

mnkgj.k& 42 gksVy O;olk; esa vlQyrk

tUefrfFk% 11-06-1968 le;% 00‚03‚00
L/kku‛ vÕka'k‛ 026%50mRrj] js[kka'k‛ 080‚54iwoZ
yXu& 20‚24‚53 xq:& 05‚55‚34
lw;Z& 26‚29‚39 'kqdz& 23‚51‚12
pUnz& 25‚30‚14 'kfu& 29‚28‚32
eaxy& 29‚31‚48 jkgq& 23‚15‚42
cq/k& 07‚51‚50 dsrq& 23‚15‚42
tUedq.Myh Hkkopdz

jk 'k 10 jk 'k 10
mnkgj.k& 12 34 eS usteSaV 12
9 9
rk- % 15- 2- 197611le; 17%50 LFkku 11
1 1
v{kka’ k026‚50 mRrj] js [kka 'k‛ 080‚54 iw oZ
2 yXu& 29‚12‚54 8 xq:& 228‚46‚47cq 8
'kq lw ealw;Z & 23‚35‚33 pa 'kq dz& 'kq29‚25‚41
lw ea pa
pUnz& 04‚52‚36 'kfu& 22‚08‚32
cq eaxy& 15‚05‚28
5 7 jkgq& 26‚45‚37 5 7
3 cq /k& 15‚43‚53
xq 3dsrq& 26‚45‚37
4 6 4 6
tUedq.Myh ds xq Hkkopdz ds
jkgq& 26‚45‚37 uaok’k n’kek’ka
cq/k& 15‚43‚53 dsrq& 26‚45‚37
2 12 lw xq 4
mnkgj.k&xq 34
tUedqeS ust.Myh
eSaV 'k 11 7 6 Hkkopdz 3
3 rk- % 15- 2- 19761 le; 17%50 LFkku pa ea 5 jk
v{kka’ k026‚50 mRrj] js [kka 'k‛ 080‚54 iw oZ cq 'k 'kq
ds yXu& 29‚12‚54 jk xq:& 28‚46‚47
4 lw;Z & 23‚35‚33 10 'kq dz& 8
29‚25‚41 2
pUnz& 04‚52‚36 'kfu& 22‚08‚32
'kq lw eaxy& 15‚05‚28 7 cq 11
jkgq& 26‚45‚37 11 1
5 cq /k& 15‚43‚53 9 dsdsrq& 26‚45‚37
6 8 10 12
ea tUedq.Myh Hkkopdz pa
jkgq& 26‚45‚37
cq/k& 15‚43‚53 dsrq& 26‚45‚37
dqaHk yXu dh if=dk esa n’kes’k eaxy prqFkZ Hkko esa lIres’k lw;Z ds
tUedq.Myh Hkkopdz
lkFk gSA 'kqdz Hkh prqFkZ esa Lojkf’k esa gSA ijUrq n’ke Hkko esa o`f’pd jkf’k
esa "k"Bs’k pUnz uhp jkf’k esa gSA lIre Hkko esa xq: gSA bl ;ksx ls tkrd
dks gksVy O;olk; djus dh izsj.kk gqbZA
 d`fÔ]vUu]nw/k]Hkkstu]O;atu]ds usslfxZd dkjd pUnz ds uhp gksus dss
dkj.k tkrd dks ;g dk;Z u djus dk ijke’kZ ysf[kdk }kjk fn;k x;kA ml
le; lw;Z&eaxy pUnz dh n’kk py jgh Fkh A n’kZuh; gS fd if=dk esa pUnz
"k"BHkko dk Lokeh gSA O;olk; izkjEHk djus ds iz;kl esa gh tkrd dh
cgqr /kugkfu o ekugkfu gqbZA
n’keka’k pdz esa lIres’k 'kfu gS] tks 'k=q jkf’k esa gS rFkk pUnz
v"Be Hkkoxr gSA [kk| inkFkZ vkfn dk dkjd xzg pUnz v"Be Hkko esa
gksdj Qy iznku djus esa leFkZ ugha Fkk rFkk v"Be Hkko esa gksdj
ekugkfu] iru dk dkj.k cukA
o`f’pd jkf’k dk pUnz nw/k] [kk| inkFkksZ dk ugha oju~ dsfedYl]
iSVªksy] rsy dk lwpd gks tkrk gSA tkrd ds lIre Hkko esa xq: gS] nok]
vkS"kf/k ij vf/kdkj j[kus ckyh flag jkf’k lIre esa gS] xq: Hkh vkS"kf/k
fpfdRlk dk lwpd gksdj lIreHkko esa gSA flag jkf’k dk Lokeh lw;Z n’kes’k
eaxy ds lkFk prqFkZHkko ls n’keHkko ls n`f"V lac/k cuk;s gq;s gSA tkrd
nok] vkS"kf/k dk dkjksokj lqpk: :Ik ls dj jgs gSaA
vko’;drk ;gh gksrh gS fd HkkX;] fu;fr ds jgL;] fn’kk funsZ’k
tUeif=dk ds }kjk [kksys i<s tk ldrs gS vkSj fu;fr ds vkns’kksa ij py
dj jkLrs vklku cuk;s tk ldrs gSA

eaxy }kjk lapkfyr ogqr gh izfrf"Br rFkk yksdfiz; f’k{kk]

O;olk;ksa ds ckjs esa geus foospuk dhA eaxy dk vfXu] fctyh] iqfyl]
lsuk ]eSdsfud] bysDVªhf’k;u vkfn ls lac/k gSA iaf=dk rFkk xzg cy vf/kd
gS rks bysfDVªdy bathfu;j dk Qy feyk xzg izoy ugha gS rks bysDVªhf’k;u
dkjhxj cusA ;fn gksVy vkfn dk Qy fudy jgk gS rks jkt;ksx vkfn gS
rks oMs gksVy dk dk;Z O;olk; izkIr gksxk ]xzg izoy ugha gS rks <kcs dk
dk;Z Qfyr gksrk gssS