© „Piguła” by Rafał Lesiecki

TOMASZ STAWECKI, PIOTR WINCZOREK – „WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA”; wyd. 4. Warszawa

2003
Rdz. I: Pojęcie i funkcje prawa
A. Idea ładu społecznego i wizje prawa
• Starożytne refleksje nad ładem społecznym:
o Pitagorejczycy – ludzki porządek (ład społeczny) jest częścią ładu naturalnego istniejącego w całym
wszechświecie
o Sofiści – ustroje społeczne są wytworem człowieka, prawo powinno być sprawiedliwe; zauważono, że
może dojść do konfliktu między dwoma porządkami prawnymi: naturalnym i państwowym (stanowionym)
(vide Antygona); prawo państwowe jako środek oddziaływania na zachowania ludzi i instrument
osiągania przyjętych celów
o Rzym – kierowanie się nie tylko literą prawa, ale również zasadą sprawiedliwości (iustitia) i
słuszności (aequitas); paremie (krótkie sentencje, aforyzmy – np. Violenti non fit iniuria – Chcącemu
nie dzieje się krzywda)
• Prawo pozytywne – obowiązujące tu i teraz z mocy ustanowienia lub uznania przez
legalną władzę publiczną!!!
o Prawo pozytywne wraz z dominacją liberalizmu w XIX w. stało się podstawowym instrumentem władzy
o Stało się ono samodzielnym, coraz bardziej precyzyjnym zespołem reguł postępowania
o Od Oświecenia inne systemy normatywne traciły na znaczeniu
• Tradycje myślenia o prawie:
o Kierunek pozytywistyczny – prawo to zespół norm ustanowionych i chronionych
(sankcjonowanych) przez państwo posługujące się środkami przymusu; prawo istnieje przede
wszystkim w postaci tekstów aktów normatywnych
 Podstawowe cechy norm prawa (G. Jellinek):
 Dotyczą tylko zewnętrznego zachowania ludzi – państwo nie kontroluje
sumienia ani myśli obywateli, lecz tylko ich czyny
 Normy te są ustanawiane przez uznany wobec ludzi i zewnętrzny wobec
nich autorytet: suwerena
 Przestrzeganie prawa zagwarantowane jest przez przymus
państwowy! – chodzi o gwarancję, że przypadki niesubordynacji będą karane
 Dalsze wnioski:
 Normy tworzą względnie uporządkowany i logiczny system prawa
 Porządek prawny przyjmuje wyłącznie postać prawa stanowionego
(Europa kontynentalna)
 Nie ma związku między prawem a moralnością – prawu (niezależnie czy
tyrańskiemu, sprawiedliwemu itp.) należy się bezwzględny posłuch
 Pozytywizm prawniczy dzisiaj:
 Państwo jako główny, ale nie jedyny twórca prawa
 Prawo składa się nie tylko z norm typu rozkaz, ale również z wzorców i
wytycznych postępowania, standardów etycznych itp.
 System prawa nie zawsze jest kompletny i niesprzeczny wewnętrznie
 Separacja prawa i moralności nie jest tak bezwzględna, jak wcześniej sądzono
 Rodzaje postulatów wobec prawa:
 Postulaty de lege lata – co do poprawnego rozumienia prawa już istniejącego
 Postulaty de lege ferenda – co do przyszłej zmiany prawa, jego uzupełnienia,
modyfikacji, uchylenia
o Kierunek prawnonaturalny – prawo pozytywne nie jest wyłącznym ani najwyższym wzorem
zachowań
 Tradycyjne (tomistyczne) ujęcie prawa naturalnego:
 Prawo naturalne wywodzi się z woli Boga odbijającej się w naszych
sumieniach – prawodawcą jest Bóg (prawo wieczne – lex aeterna), nasze sumienie zaś – organem
promulgacyjnym (taki Monitor Polski ); istnieją obok siebie i konkurują ze sobą dwa porządki
prawne: pozytywny i naturalny
 Prawo naturalne stanowi wzór, który prawo pozytywne powinno naśladować
 W razie sprzeczności prawo naturalne ma pierwszeństwo nad
pozytywnym
 Ujęcie współczesne:

1
  Źródłem prawa naturalnego nie jest boskie objawienie, lecz godność
człowieka, ideału kultury, wzorce, rozum itp.
 Znaczna część postulatów prawa naturalnego została skodyfikowana – dot. gł.
praw człowieka
 Szkoła prawa natury o zmiennej treści (związana I. Kantem) – prawo
naturalne zmienia się historycznie, odzwierciedla moralność epoki itp.; znaczenie słowa
„sprawiedliwość” zmienia się w różnych epokach
 Nie przyznaje się prawu naturalnemu mocy uchylania obowiązywania
prawa pozytywnego; nadal jednak kwestionuje się jego wyłączność jako podstawowego regulatora
zachowań ludzi
o Kierunek realistyczny – krytyka obu powyższych kierunków
 Podejście psychologiczne (L. Pietrażycki) – istotą praw są ludzkie przeżycia i
emocje, które są rzeczywistymi pobudkami naszego postępowania
 Podejście socjologiczne (K. Llewellyn) – istotą prawa są zachowania ludzi; wzory
postępowania ujawniają się w powtarzalnych zachowaniach ludzi lub decyzjach określonych
osób, które uznaje się za mające znaczenie prawne
o Kierunek heurystyczny – normy prawa kształtują się w procesie dialogu, w którym uczestniczą:
autorzy prawa, jego fachowi wykonawcy, adresaci prawa, przedstawiciele nauki prawa itd.; dialog ów
toczy się na bazie tekstu aktu prawnego i jest ciągły
• Wszystkie kierunki mają wspólną cechę – prawo ma charakter normatywny (mówi co powinno
być, a nie co jest)
B. Prawo w znaczeniu prawniczym – prawo to zespół reguł ustanowionych bądź uznanych przez
odpowiednie organy państwa, wobec których posłuch zapewniony bywa w ostateczności
dzięki przymusowi, jaki stosować może państwo (ta definicja wynika z faktu, że we
współczesnym świecie myśl i praktyka prawna są zdominowane przez kierunek pozytywistyczny)
C. Prawo jako zjawisko społeczne. Normatywność prawa
• Prawo jako zjawisko społeczne – prawo powstaje, istnieje, obowiązuje, jest bronione
tylko w ramach istniejących grup społecznych
• Normatywny charakter prawa – prawo nie opisuje stanu faktycznego, lecz wskazuje
powinność
• Prawo ma charakter perswazyjny – zakłada, że posłuch jest wynikiem wyboru dokonanego
względnie swobodnie przez obywatela; konsekwencją tego jest to, że możliwe jest
niepodporządkowanie się normom; posłuch dla prawa może wynikać z:
o Postawy legalistycznej – szacunek dla prawa jako takiego; najkorzystniejsze
o Postawy oportunistycznej – chęci uzyskanie korzyści lub uniknięcia kar
o Postawy konformistycznej – chęci naśladowania innych lub dostosowania się do nich
• Prawo jest heteronomiczne – zewnętrzne wobec jednostki; pochodzi od jakiegoś podmiotu
zewnętrznego
• Podział norm ze względu na ich uzasadnienie (Cz. Znamierowski, Z. Ziembiński):
o Uzasadnione aksjologicznie – moc obowiązywania zawdzięczają odwołaniu do uznawanych przez
człowieka wartości
o Uzasadnione tetycznie – moc obowiązywania zawdzięczają faktowi ustanowienia przez
podmiot posiadający władzę nad daną osobą
D. Funkcje prawa
• Funkcja a cel:
o Cel – postulowany stan rzeczy, który ma być osiągnięty dzięki podjęciu określonych czynności,
ustanowieniu norm, wprowadzeniu rozwiązań organizacyjnych itp.; cel jest zawsze planowany i nie
zawsze osiągany
o Funkcja – rzeczywisty, obiektywny skutek działania/istnienia czegoś tam; skutek ów może być
zaplanowany i oczekiwany, wtedy (o ile nastąpi w rzeczywistości) pokrywa się z celem; podział skutków:
 Eufunkcjonalne – korzystne z punktu widzenia prawodawcy
 Dysfunkcjonalne – niekorzystne z punktu widzenia prawodawcy
• Czy prawo ma jakiś cel? Zdania są podzielone:
o Podejście teleologiczne – istnieje globalny cel istnienia prawa
o Poszczególne normy prawne są tworzone celowo, ale samo prawo jako całość – nie
• Podstawowe funkcje prawa:
o Stabilizacyjna – utrwalanie istniejącego ładu
o Dynamizacyjna – promowanie zmian w różnych sferach życia społecznego
o Ochronna – prawo wspiera (chroni) rozmaite wartości istotne ze społecznego punktu widzenia

2
 o Organizacyjna – tworzy zinstytucjonalizowane warunki życia społecznego i państwowego
o Represyjna i wychowawcza – prawo działa przez obawę dolegliwości, które mogą spotkać
naruszyciela norm
o Kontrolna – poddaje zachowania ludzkie społecznej kontroli
o Dystrybutywna – prawo przyczynia się do rozdziału w społeczeństwie różnego rodzaju dóbr i ciężarów
o Regulacja konfliktów – rozstrzyga spory między ludźmi
E. Wieloznaczność terminu „prawo” – pojęciem prawo oznaczamy:
• Poszczególne gałęzie prawa – np. prawo publiczne, prywatne, cywilne, karne, rolne
• Konkretne uprawnienia lub zespoły uprawnień – np. prawo wyborcze, prawo własności
• Ponadto istnieją podziały na:
o Prawo materialne – ogół norm regulujących treść stosunków prawnych (obowiązki i
uprawnienia podmiotów tych stosunków, ewentualnie sankcje)
o Prawo formalne (procesowe) – określa tryb postępowania przed organami władzy publicznej
związanego z dochodzeniem uprawnień, egzekwowaniem obowiązków, stosowaniem sankcji ujętych w
prawie materialnym
o Prawo przedmiotowe – zespół norm regulujących daną dziedzinę życia
o Prawo podmiotowe – zespół uprawnień danego podmiotu

3
Rdz. II: Prawo jako przedmiot badań naukowych
A. Podstawowe problemy nauk prawnych
• Nauka prawa wywodzi się z rzymskiej jurysprudencji, która początkowo oznaczała jedynie
znajomość prawa, z czasem nabierała wymiaru bardziej ogólnego
• Dwa gł. nurty myślenia o prawie:
o Ogólny – prawo jako część świata społecznego, który nas otacza; zrozumienie prawa odbywa się tą
samą drogą jak poznanie istoty każdego innego zjawiska (prawo jako przedmiot poznania – gł.
Europa)
o Praktyczny – nacisk na praktykę prawa i posługiwanie się nim w życiu codziennym; chodzi o
oddziaływanie na życie ludzi przy pomocy prawa, a nie o poznanie i wyjaśnienie jego natury (prawo jako
narzędzie działania praktycznego – gł. USA)
• W ramach nauki o prawie wyodrębniono 4 dziedziny/dyscypliny:
o Dogmatyczne (dogmatyka prawa) – interpretacja przepisów, ustalanie ich obowiązywania
(zagadnienia walidacyjne) oraz systematyzacja przepisów; chodzi o przepisy prawa obowiązującego tu i
teraz, a niekiedy o postulaty wobec prawa przyszłego; o dogmatyzmie mówimy dlatego, że przedmiotem
badania są przepisy ustanowione przez ustawodawcę, „dane z góry”; prawo jest postrzegane jako
zespół/system należycie ustanowionych, wysłowionych, opublikowanych i zaopatrzonych w sankcje norm
postępowania skierowanych do nieoznaczonych co do swej tożsamości adresatów
o Filozoficzne (filozofia prawa, ogólna nauka o prawie lub teoria prawa) – o przedmiot badań
filozofii prawa toczą się spory; myślę, że nie ma potrzeby się w to zagłębiać 
o Historyczne (nauki historyczno-prawne) – badają wcześniejsze rozwiązania prawne (np.
podstawowe instytucje prawne) i ich ewolucję w czasie
o Empiryczne (socjologia i psychologia prawa) – badają realne funkcjonowanie prawa jako jednego z
systemów normatywnych w społeczeństwie; prawo w kategoriach socjologicznych to zespół reguł i zasad
postępowania ujawniających swe rzeczywiste istnienie przez masowe, powtarzalne zachowanie jednostek
i grup społecznych; psychologiczny aspekt prawa kładzie nacisk na przeżycia psychiczne jednostek (gł.
emocje) wyrażające się w wewnętrznym przekonaniu o istnieniu pewnych obowiązków i uprawnień
• Problematyka państwa w naukach prawnych – najczęściej przyjmuje się, że pewne
zagadnienia dot. państwa, zwłaszcza sposobu jego organizacji i zasad działania
poszczególnych organów władzy publicznej, powinny być uznawane za przedmiot
zainteresowania nauk prawnych
B. Metody badawcze w prawoznawstwie
• Językowo-logiczna analiza tekstów prawnych (gł. aktów normatywnych) – gł. metoda dogmatyki
prawa; wykorzystanie dorobku językoznawstwa, logiki oraz metod rozumowań jurydycznych (służą
gł. wykładni prawa)
• Metody badawcze socjologii i psychologii – charakterystyczne dla podejścia empirycznego; np.
statystyka, eksperymenty, introspekcja (obserwacja własnych przeżyć psychicznych i wnioskowanie
na ich podstawie o zachowaniach zbiorowych [niezłe co? ]), metody behawioralne (wnioskowanie
o przeżyciach wewnętrznych wg zachowania danej osoby) itp.
• Filozoficzna refleksja nad naturą wartości oraz studia nad językiem jako narzędziem
komunikowania – stosowana w filozofii prawa
• Ujęcia porównawcze (komparatystyczne) lub historyczne
C. Naukowość prawoznawstwa – czyli czy prawoznawstwo w ogóle jest nauką?
• Dwa modele nauki:
o Pozytywistyczny – celem poznania jest obiektywny opis rzeczywistości, przez którą rozumie się fakty i
prawidłowości niezależne od człowieka. Opis ten dokonywany jest w postaci zdań logicznych (da się
stwierdzić ich prawdziwość lub fałszywość); dominują badawcze metody empiryczne
o Humanistyczny – przedmiotem poznania jest rozumienie faktów (przypisanie im określonych znaczeń
lub powiązanie ich z wartościami przyjmowanymi przez ludzi), a nie tylko ich opisanie. Nie tylko zdania
logiczne, ale i zdania ocenne/normatywne
• Prawoznawstwo jest przykładem nauki humanistycznej

4
Rdz. III: Prawo a inne regulatory zachowań
A. Prawo i wartości
• Wartości – podejścia do problemu:
o Absolutyzm aksjologiczny – wartości to byty obiektywne, istniejące samoistnie lub z woli
Boga; wartości są niezmienne i mogą być przedmiotem poznania (kognitywizm)
o Akognitywizm (antykognitywizm) – wartości są tym, co ludzie w danym miejscu i czasie
uważają za cenne; są historycznie i społecznie uwarunkowane i przez to zmienne oraz nie mogą być
przedmiotem poznania
• Oba podejścia przyznają, że kulturę każdego społeczeństwa przenika wspólnota podstawowych
wartości; co nie zmienia jednak faktu, że społeczeństwa pod względem aksjologicznym są wew.
zróżnicowane
• Wartości właściwe danej kulturze wyznaczają treść, formy i granice prawa, cele, które należy
osiągnąć, oraz środki, z których wolno korzystać!
B. Wielość systemów normatywnych – Prawo nie jest jedynym społecznym regulatorem
zachowań ludzkich. Regulatory owe mogą mieć charakter normatywny, jak prawo, lub
nienormatywny (np. tradycje, przesądy); Każdy z nas należy do wielu grup społecznych i pełni
mnóstwo społecznych ról, co pociąga za sobą podleganie różnym normom społecznym; czasem są
one ze sobą zgodna, czasem sprzeczne itp.
C. Normy moralne i obyczajowe
• Normy moralne – odnoszą się do zachowań człowieka i do tych jego intencji i postaw,
które poddawane są ocenie z punktu widzenia szeroko rozumianej idei dobra; gł. różnice między
normami moralnymi i prawnymi:
o Przedmiot regulacji – nie tylko odnoszą się do zachowania człowieka, lecz także do jego pobudek i
intencji
o Sposób regulacji – podejścia:
 Maksymalistyczne – domaganie się od człowieka dążenia do doskonałości
 Minimalistyczne – koncentruje się na spełnianiu podstawowych obowiązków;
w przypadku moralności występuje rzadziej; w przypadku prawa jest regułą
o Geneza norm – są to normy gł. autonomiczne: obowiązują gł. z nakazu sumienia lub rozumu;
wpajane są jednostce w procesie wychowania i są przyjmowane za własne (internalizacja norm);
internalizacji podlegają też normy prawne
o Sposób ogłoszenia i formalizowania norm – normy moralne zwykle nie są spisane; są
przekazywane za pośrednictwem przykładów postępowania osób cieszących się uznaniem (autorytetów
moralnych) lub mniej lub bardziej literacko sformułowanych opowiadań (np. bajki, legendy rycerskie);
rzadkie jest stanowienie kodeksów etycznych
o Sposób obrony wzorów określonych w normach (sposoby wymuszenia posłuchu wobec
norm; sposoby sankcjonowania) – sankcja rozproszona i spontaniczna (odrzucenie ze strony
grupy społ.), zamiast działania jakiejś sformalizowanej instytucji; niezwykle istotnym rodzajem
sankcji są przeżycia wewnętrzne (np. wstyd, wyrzuty sumienia)
• Normy obyczajowe – odwołują się do pewnej konwencji społecznej i dotyczą zachowań
ujmowanych w kategoriach „jest – nie jest przyjęte”, „wypada – nie wypada” w danych
okolicznościach i w danym środowisku
• Normy religijne – mają specyficzne teologiczne uzasadnienie oraz sakralne zabarwienie i są
bronione przez dany związek wyznaniowy jako zorganizowaną instytucję; część z nich przypomina
n. obyczajowe, inne mają charakter wewnątrzorganizacyjny
D. Relacje między prawem a moralnością i normami obyczaju
• Związki treściowe – przyjmujemy statyczny punkty widzenia
o Moralność ma inny zakres regulacji niż prawo – spotykamy więc zachowania:
 Regulowane przez moralność, ale nieregulowane przez prawo – np. sposób
odnoszenia się dzieci do rodziców
 Regulowane przez prawo, ale nieregulowane przez moralność – np.
prowadzenie rejestru meldunkowego; istnienie tego rodzaju norm jest kwestią sporną
 Regulowane zarówno przez normy prawne, jak i moralne – regulacja ta może
być:
 Zbieżna – normy prawne i moralne pokrywają się w tej części, która dotyczy
wzoru zachowania uznawanego za wiążący (dyspozycja normy); konsekwencje naruszenia obu norm,
choć są różne (patrz wyżej), nie wykluczają się, lecz dopełniają; w ten sposób normy prawne i
moralne wzmacniają siłę swego oddziaływania

5
  Rozbieżna (kolizja norm) – np. religia katolicka zabrania rozwodów, zaś
prawo na to pozwala;
• Związki funkcjonalne – oddziaływanie na siebie norm moralnych i prawnych, odsyłanie
jednych do drugich, wspieranie wzajemne lub osłabianie norm; uwzględniamy ciągłą zmienność i
dynamikę sytuacji; kiedy zachodzą:
o Tworzenie prawa – przekonania aksjologiczne prawodawców wpływają na kształt prawa; występuje
coraz rzadziej; tworzenie w prawie klauzul generalnych (przepisów ogólnych)
o Stosowanie prawa przez organy państwa – moralność i obyczaje kształtują funkcjonowanie regulacji
prawnych
o Przestrzeganie prawa przez obywateli – wzajemne wzmacnianie się lub osłabianie norm (związki
walidacyjne między prawem a moralnością); kwestia prawowitości (legitymacji społecznej) prawa
E. Kultura prawna
• Kultura prawna – w zależności od znaczenia obejmuje:
o Znaczenie węższe – wiedza jednostki i grup społecznych o obowiązującym prawie, stosunek do tego
prawa, oceny prawa i postulaty co do jego zmian
o Znaczenie szersze – stan prawa, doktryny prawne i nauka o prawie, instytucje polityczne zajmujące
się tworzeniem i stosowaniem prawa + to co w znaczeniu węższym
• Okoliczności różnicujące kultury prawne w szerszym znaczeniu:
o Rola prawa w życiu jednostki i społeczeństwa oraz znaczenie przypisywane realizacji prawa
– np. Europa a Chiny
o Sposób tworzenia prawa – np. porządek kontynentalny a anglosaski
o Wpływ religii i instytucji wyznaniowych – np. prawo jako pochodna sacrum w Iranie czy Arabii
Saudyjskiej a laickie prawo w Europie
o Poziom represyjności obowiązującego prawa – por. średniowiecze i obecnie
o Odmienne podejście do celów przypisywanych prawu – np. prawo jako granica działań władzy a
prawo jako instrument panowania politycznego

6
Rdz. IV: Prawo jako zjawisko polityczne
A. Prawo w procesie sprawowania władzy
• Jak zapewne wszyscy pamiętają  prawo tym się wyróżnia od innych systemów normatywnych, że
jest wspierane przez organy władzy publicznej – to przesądza o tym, że prawo jest
zjawiskiem politycznym
• Związek prawa z procesami sprawowania władzy:
o Prawo jest jednym z podstawowych instrumentów sprawowania władzy publicznej, dzięki
któremu rządzący mogą osiągać zakładane przez siebie cele („lud prosty” boi się sankcji za czyny
niezgodne z prawem)
o Prawo jest (a przynajmniej powinno być ) ramą, w jakiej poruszają się sprawujący władzę –
wyznacza ono cele działań władczych, strukturę instytucji władzy, ich kompetencje, procedury decyzyjne
oraz konsekwencje wykroczenia poza kompetencje, co chroni obywateli przed nadużyciem władzy
o Prawo określa obowiązki i uprawnienia obywateli w ich stosunkach wzajemnych oraz w
stosunkach z instytucjami publ. – zmniejsza ryzyko przypisania sobie władzy przez kogoś, kto nie ma
takich uprawnień
o Prawo wyraża określone treści aksjologiczne
• Proces sprawowania władzy, a przez to proces tworzenia i stosowania prawa, dokonuje się
określonych ramach instytucjonalnych – współcześnie funkcję takiej ramy pełni państwo; normy
prawne pozbawione państwowego charakteru (np. prawo zwyczajowe) z reguły straciły na
znaczeniu
B. Określenie państwa – W uproszczeniu państwo to polityczna, hierarchiczna, przymusowa,
terytorialna i suwerenna organizacja obejmująca całe społeczeństwo
• Państwo jako organizacja to wielka, społeczna grupa, sformalizowana, wyposażona w
organy władzy i oparta na sformalizowanym członkostwie (obywatelstwo)
• Organizacja społeczeństwa – obejmuje cała ludność zamieszkałą na danym terytorium i
jednocześnie wprowadza i utrzymuje w tej zbiorowości normy i zasady
• Jest jedną z wielu grup społecznych – więź z państwem występuje obok wielu innych więzi;
państwo wyróżnia się jednak przymusowym charakterem przynależności
• Naród – wg koncepcji politycznych jest to wspólnota wszystkich obywateli państwa
niezależnie od przynależności etnicznej i kulturowej; demokratyczno-liberalne doktryny
konstytucyjne uznają tak rozumiany naród za suwerena i najwyższego twórcę prawa
• W socjologii polskiej dominuje kulturowe pojęcie narodu (S. Ossowski) – naród to wielka grupa
społeczna zjednoczona przez wspólną kulturę (wspólny język, tradycję, symbole, bohaterowie,
nierzadko religia, zwykle związana z jakimś terytorium zwanym ojczyzną)
• Państwo jest organizacją polityczną – władza państwowa jest szczególnym rodzajem władzy
politycznej; wspólnota ludzi, która powstaje w wyniku zorganizowania na pewnym terytorium
władzy państwowej, ma charakter wspólnoty politycznej – podstawowym elementem ją spajającym
jest fakt podporządkowania jednemu ośrodkowi władzy
• Państwo to organizacja hierarchiczna – hierarchia organów władzy państwowej stanowi
jednocześnie jedno z podstawowych kryteriów zróżnicowania norm prawnych; współcześnie
hierarchiczność jest podważana przed idee samorządności i autonomii
• Państwo to organizacja przymusowa – przymus państwowy jest:
o Skupiony – mogą go stosować tylko organy państwa działające zgodnie z prawem
o Sformalizowany – ujęty w możliwie ścisłe ramy procedur przewidzianych przez prawo
o Dla wyegzekwowania własnych decyzji państwo może się legalnie posłużyć przemocą fizyczną;
jedynie ono jest do takich działań uprawnione
o Przymus państwowy ma najszerszy charakter podmiotowy – dot. wszystkich osób znajdujących
się na terytorium państwa
• Przynależność do państwa ma charakter niedobrowolny – człowiek zwykle staje się
obywatelem w momencie urodzenia i dzieje się to bez jego woli, możliwości swobodnego wyboru są
niewielkie
• Terytorialny charakter państwa – państwo musi być trwale związane z jakiś obszarem; w
stosunku do tego terytorium obowiązuje jurysdykcja państwa, dotyczy ona również pokładów
statków morskich i powietrznych, choć one akurat do terytorium państwowego się nie zaliczają;
eksterytorialność ambasad nie oznacza, że są one enklawami innego państwa, lecz jedynie, że
władze państwa goszczącego zobowiązują się nie wykonywać swego władztwa na tym właśnie
terytorium
• Państwo jest organizacją suwerenną – a więc władza państwowa jest zwierzchnia i niezależna;
suwerenność przejawia się w dwóch sferach sprawowania władzy:

7
 o Suwerenność wewnętrzna – w stosunkach wew., wobec mieszkańców własnego kraju (tylko władza
państwowa ma możliwość stanowienia i zmieniania prawa oraz jest władzą najwyższą, zwierzchnią wobec
innych podmiotów i instytucji)
o Suwerenność zewnętrzna – w stosunkach zew. organizacja państwowa nie podlega władzy innych
państw, jest niezawisła, niepodległa
• Faktyczna niezależność (zarówno wew., jak i zew.) państw w rzeczywistości nie istnieje w pełnym
zakresie, ale w naukach prawnych uznaje się, że suwerenność jako cecha państwa jest przede
wszystkim konstrukcją prawną; tak rozumiana suwerenność jest niestopniowalna (jest albo jej nie
ma) – wyjątkiem są tu państwa federalne (suwerenność podzielona między władze federalne i
władze części składowych)
o Zgodnie z tym poglądem suwerenności prawnej nie podważają zobowiązania dobrowolnie przyjęte
przez władze państwa (są one zaciągnięte w ramach suwerenności, a nie wbrew niej)
o Współczesne teorie prawa i konstytucje wielu państw dopuszczają możliwość ograniczenia
suwerenności – na mocy swobodnie przyjmowanych zobowiązań wzajemnych państwa współczesne
przekazują organom lub organizacjom międzynarodowym niektóre kompetencje własnych organów (dot.
gł. członków UE)
C. Związki prawa i państwa
• Teorie pozytywistyczne:
o Kontynentalne – prawo jest genetycznie i funkcjonalnie związane z państwem; twórcą prawa
jest państwo, w historycznym ujęciu państwo i prawo pojawiły się równocześnie; prawo jest
instrumentem i normatywną ramą władztwa państwowego
o Anglosaskie – twórcą i wykonawcą prawa jest szeroko rozumiany rząd (government; obejmuje
wszystkie trzy rodzaje władzy); prawo to związek reguł postępowania, zaś określona reguła staje się
częścią prawa, jeśli zostanie uznana za prawną zgodnie z jedną z przyjętych w danym kraju procedur
(H.L.A. Hart)
• Teorie prawnonaturalne – odmawia statusu prawa normom pozytywnym, które nie są tworzone
w celu osiągnięcia dobra wspólnego lub pozostającym w kolizji z prawem naturalnym, choćby były
tworzone i bronione przez państwo
• Szkoły socjologiczne i psychologiczne – bardziej zwracają uwagę na konkretne instytucje
publiczne lub na pozapaństwowe źródła powstawania i przejawiania się prawa niż na związki prawa
z państwem
• Związki państwa współczesnego z prawem:
o Państwo działając za pośrednictwem swych kompetentnych organów i w przewidzianych ustawowo
formach jest głównym, choć nie zawsze jedynym, czynnikiem procesu prawotwórstwa
o Tworząc i stosując prawo, państwo realizuje swe funkcje polityczne (władcze) wobec wszystkich
podmiotów podległych jego władzy
o Prawo określa kompetencje, strukturę i tryb działania organów państwa; legitymizuje (uzasadnia)
normatywnie władzę państwa
o Prawo określa status obywateli, ich uprawnienia i obowiązki, zwłaszcza w stosunkach z organami
władzy państwowej
D. Prawo międzynarodowe i prawo wspólnot ponadpaństwowych
• Państwo nie jest jedynym twórcą prawa, a prawo tworzone w państwie (prawo wewnętrzne) nie jest
jedyną postacią prawa
• Prawo międzynarodowe publiczne – w pewnym sensie pochodzi od państwa, tyle że nie od
jednego suwerena, lecz od dwóch lub więcej podmiotów zawierających umowę lub uchwalających
pewien wspólny akt normatywny
o Warunkiem związania danego państwa i ewentualnie jego obywateli normami prawa
międzynarodowego publicznego (traktatowego) jest zwykle ratyfikacja umowy międzynarodowej
(formalne wyrażenie przez państwo zgody na treść umowy międzynarodowej)
o Oprócz tego ważną rolę odgrywały normy zwyczajowe prawa międzynarodowego – ich znaczenie
maleje
o Źródła prawa międzynarodowego uzupełniają tzw. zasady prawa międzynarodowego
• Prawo wspólnot międzynarodowych (np. prawo europejskie, czyli prawo UE) – słabo
związane z państwami
o U podstaw członkostwa państwa w UE leżą umowy międzynarodowe, ale dalsze normy prawne nie są
tworzone lub uznawane przez władzę państwa, lecz przez organy UE
o Nie podlegają one ratyfikacji w poszczególnych krajach członkowskich, lecz obowiązują
bezpośrednio, wiążąc zarówno władze państwowe, jak i obywateli
o W przypadku UE są to:
 Rozporządzenia

8
  Dyrektywy – władze państwowe mają obowiązek dostosowania (harmonizacji) prawa
wewnętrznego z celami i zasadami przyjętymi w dyrektywie
 Decyzje
E. Instrumentalizacja prawa
• Instrumentalizacja prawa – zjawisko polegające na naruszeniu społecznie akceptowanej
równowagi między prawem jako środkiem prowadzącym do osiągania konkretnych,
wybranych celów (instrumentem), a prawem jako nośnikiem społecznie akceptowanych
wartości
• Instrumentalizacja prawa na dłuższą metę niszczy je – wynika to z:
o Upadku społecznego prestiżu prawa i zaufania do tych, którzy się prawem posługują
o Konieczności korzystania z coraz bardziej szczegółowych (kazuistycznych) regulacji normatywnych,
coraz ostrzejszych sankcji (najczęściej kar) za niepodporządkowanie się prawu, coraz bardziej
rozbudowanego i kosztownego aparatu kontroli przestrzegania prawa
o Wypierania norm prawnych jako podstawy regulacji stosunków między ludźmi przez inne, bardziej
przez ludzi akceptowane, normy społeczne
 [czy nie kojarzy się wam to wszystko z „nadprodukcją” ustaw przez parlament w ostatnich
kilkunastu latach i planami zaostrzenia KK prze obecnie rządzących? Bo mnie tak.]
• Prawo może być na dłuższą metę skutecznym instrumentem sprawowani władzy tylko wtedy, gdy w
swej treści i formie respektuje pewne podstawowe, akceptowane społecznie wartości

9
Rdz. VI: Normy i przepisy prawne
A. Pojęcie normy postępowania
• Wypowiedź normatywna, czyli wysłowiony nakaz, zakaz lub dozwolenie, staje się normą,
gdy towarzyszy jej specyficzny kontekst społeczny w postaci rzeczywistej woli jakiegoś
podmiotu zrealizowania wskazanego wzoru zachowania (jakiś podmiot wspiera normę)
• Normy prawne są jednym z rodzajów norm postępowania
B. Generalność i abstrakcyjność norm prawnych
• Norma prawna jest najmniejszym, stanowiącym sensowną całość elementem prawa
• Zasadnicze cechy norm prawnych:
o Generalność – norma jest skierowana do jakiejś kategorii adresatów, wskazanych przez ich
cechy rodzajowe; wiele norm jest skierowanych do wszystkich ludzi znajdujących się w obszarze
obowiązywania jakiegoś (np. polskiego) prawa; generalności norm nie przeczy to, że niektóre z nich
wskazują takie cechy rodzajowe, że ich adresatem może być tylko jedna osoba (np. normy dot.
prezydenta – taka norma jest skierowana do osoby pełniącej daną funkcję, a nie do osoby oznaczonej z
imienia i nazwiska)
o Abstrakcyjność – wzór zachowania określony w normie jest wskazany na podstawie cech
rodzajowych, a nie konkretnych cech tego zachowania; określone w normie zachowanie musi być
powtarzalne; przeciwieństwem norm abstrakcyjnych są kazuistyczne
• Akty stosowania prawa/Postanowienia (np. orzeczenia sądowe, decyzje administracyjne) – mają
charakter norm konkretnych i indywidualnych
• Generalność i abstrakcyjność norm prawnych służy również ochronie obywateli przed nadużyciem
władzy; ponadto zbyt kazuistyczne prawo jest niepraktyczne
C. Elementy norm prawnych
• W każdej normie występują dwie podstawowe części składowe
o Hipoteza – określa adresata normy oraz warunki lub okoliczności, w których adresat ma jakiś
nakaz, zakaz lub dozwolenie (KTO I W JAKICH OKOLICZNOŚCIACH)
o Dyspozycja – określa treść zachowania zakazanego, nakazanego lub dozwolonego (JAK)
• W doktrynie trwają spory o miejsce sankcji (patrz też pkt 2.J.-K.)
o Według trójelementowej koncepcji normy prawnej jest ona integralnym składnikiem każdej normy
o Socjologiczne ujęcie sankcji – nie jest ona trzecią częścią normy, lecz treścią normy odmiennej (tzw.
norma sankcjonująca; w takim wypadku hipoteza + dyspozycja = norma sankcjonowana; koncepcja
norm sprzężonych)
o Sankcja określa rodzaj i stopień dolegliwości, jaka powinna dotknąć osobę, która normę
złamała; (która będąc adresatem normy, naruszyła jej dyspozycję w warunkach wskazanych w
hipotezie)
D. Hipoteza normy prawnej – określa dwa elementy: (1.) cechy adresata normy oraz (2.)
okoliczności, w jakich adresatowi jest nakazane, zakazane lub dozwolone coś czynić; może dot.
elementów podmiotowych (wskazanie adresata i jego cech), celu i/lub sposobu działania,
przedmiotu działania (stanów, zjawisk lub wydarzeń zewnętrznych w stosunku do adresata),
miejsca i/lub czasu działania
E. Dyspozycja normy prawnej – wyznacza treść powinnego zachowania; jej przedmiotem mogą być
różne rodzaje zachowań (czyny lub czynności konwencjonalne):
o Czyny – faktyczne zachowania psychofizyczne
o Czynność konwencjonalne – zachowania, którym istniejące normy nadają specyficzne
znaczenie, inne niż wynikałoby z psychofizycznego przebiegu tych czynności (np. podniesienie ręki
przez posła podczas głosowania w Sejmie); wśród czynności konwencjonalnych dokonywanych przez
organy państwa są akty tworzenia i akty stosowania prawa, zaś prawnie istotne czynności
konwencjonalne osób prawnych i fizycznych to czynności prawne (wymagają one oświadczenia woli i
zmierzają do wywołania określonych skutków prawnych)
 Za podziałem na czyny i czynności konwencjonalne idzie podział norm
prawnych na (1.) nakazujące lub zakazujące podjęcia pewnych zachowań (czynów) oraz (2.)
nakazujące określone zachowanie traktować jako dokonanie czynności konwencjonalnej istotnej
prawnie
• Kwalifikacja zachowań:
o Nakaz – (powstrzymanie się od zachowania nakazanego jest sankcjonowane i nosi nazwę zaniechania)
możliwe formy:
 Nakazana jest tylko jedna czynność
 Nakazana jest jedna z dwóch (kilku) czynności
 Jedno zachowanie jest nakazane, a w specyficznych okolicznościach
nakazane jest inne zachowanie

10
 o Zakaz – wskazuje typy zachowań uznanych przez prawo za niedopuszczalne, zaś ich
zrealizowania pociąga za sobą negatywne konsekwencje. Zakazane przez prawo są czyny; w
przypadku czynności konwencjonalnej mówimy o odebraniu jej skuteczności prawnej, jeżeli
zostały naruszone warunki określone w hipotezie itp. Dwie formy zakazu:
 Sformułowanie normy jednoznacznie kwalifikującej dane zachowanie jako
niedopuszczalne
 Sformułowanie normy określającej sankcję, jaka powinna być zastosowana do
sprawcy określonego zachowania
o Dozwolenie – możliwe formy:
 Dozwolenie słabe – dozwolone jest wszystko to, co nie jest zakazane lub nakazane;
zasada ta nie odnosi się do organów władzy publicznej
 Dozwolenie mocne – prawo dokładnie i wyraźnie mówi, co nam wolno, ale
oczywiście przymusu nie ma
F. Obowiązek i uprawnienie – w treści dyspozycji normy prawnej sformułowany może być:
• Obowiązek – norma prawna ustanawia dla danego rodzaju adresatów i w danych warunkach
(określonych w hipotezie) nakaz lub zakaz określonego zachowania
• Uprawnienie – norma prawna przewiduje dla danego rodzaju adresatów i w danych warunkach
pewną możność zachowania się, ale zachowanie to nie jest obowiązkiem adresata (dozwolenie);
rodzaje uprawnień:
o Uprawnienia podmiotów do zachowań własnych – wynikają albo z dozwoleń mocnych, albo z
norm zakazujących innym podmiotom ingerencji w daną sferę zachowań podmiotu uprawnionego;
wyróżniamy:
 Wolności prawnie chronione – możliwość podejmowania pewnych czynów;
nie wiąże się z nimi żaden obowiązek innego podmiotu do działania, lecz założenie, że inne podmioty
powstrzymają się od naruszania tego uprawnienia (DLA INNEGO PODMIOTU NIE WYWOŁUJĄ
OBOWIĄZKU PODJĘCIA JAKIEGOŚ DZIAŁANIA)
 Immunitet – niepodleganie kompetencji innych podmiotów (np. organów
władzy); (wyłączenie spod jakiegoś obowiązku – wolność od)
 Prawa-upoważnienia – określane przez prawo uprawnienie do dokonywania
istotnych prawnie czynności konwencjonalnych; w prawie cywilnym są one podstawą czynności
prawnych; w prawie publicznym nazywamy je kompetencjami; w odróżnieniu od wolności prawnie
chronionych oprócz obowiązku innych osób do nieingerencji w zachowania uprawnionego mogą
przewidywać też obowiązek podjęcia określonego działania (DLA INNEGO PODMIOTU MOGĄ
WYWOŁAĆ OBOWIĄZEK PODJĘCIA JAKIEGOŚ DZIAŁANIA)
{upoważnienie jakiegoś organu do wydania aktu wykonawczego na podstawie ustawy może być
obligatoryjne lub fakultatywne}
 Przywilej – podmiot jest uprawniony do podejmowania pewnych działań w
sposób wyłączny lub traktowania szczególnie korzystnie w porównaniu z innymi podmiotami;
(uprawnienie do czegoś pozytywnego – wolność do)
o Uprawnienia sensu stricto – uprawnienia do zachowań innych podmiotów; uprawnieniu
podmiotu A odpowiada obowiązek podmiotu B
• Kompetencja – patrz niżej
G. Prawo podmiotowe – zespół uprawnień podmiotu prawa (gł. osoby fizycznej lub prawnej)
• W teorii prawa naturalnego prawa podmiotowe są przyrodzone i niezbywalne; wynikają z
godności człowieka; akt normatywny może je co najwyżej potwierdzić
• W teorii praw pozytywnych podlegają one jedynie silniejszej ochronie
• Współcześnie niemal powszechnie uznaje się szczególny rodzaj praw podmiotowych – prawa
człowieka
• Prawa podmiotowe proste i złożone:
o Proste – pojedyncze uprawnienie
o Złożone – zespół uprawnień różnego rodzaju (np. prawo własności)
• Podział na erga omnes i inter partes:
o Prawa podmiotowe skuteczne wobec wszystkich (erga omnes)
o Prawa podmiotowe skuteczne tylko między określonymi osobami (inter partes) – np. stronami
umowy
• Majątkowe (np. prawo własności, prawo dziedziczenia) i osobiste prawa podmiotowe (np.
nietykalność cielesna, prawa wyborcze, niemajątkowe prawa autorskie)

11
H. Kompetencja – upoważnienie przyznane pewnemu podmiotowi do dokonania określonej
doniosłej prawnie czynności konwencjonalnej, przy czym skorzystanie z takiego
upoważnienia powoduje po stronie innego podmiotu powstanie obowiązku określonego
zachowania się; na określenie kompetencji składają się:
o Norma wskazująca podmiot, przedmiot i sposób dokonania czynności konwencjonalnej – za zachowanie
niezgodne z tą normą grozi sankcja nieważności
o Norma nakładająca na inny podmiot obowiązek zareagowania w określony sposób na dokonaną
czynność – za zachowanie niezgodne z tą normą grozi sankcja represyjna lub egzekucyjna
• Dlaczego kompetencje są odróżniane od praw-upoważnień:
o Dot. szczególnych podmiotów – organów państwa itp.
o Bardzo często są powiązane z obowiązkiem działania podmiotu wyposażonego w
kompetencję
• Korzystanie przez organ z określonej kompetencji nie zawsze jest powiązane z obowiązkiem
podjęcia określonej decyzji – czasem pozostawia się tzw. luz decyzyjny, np. widełki w KK
• Zakres kompetencji (właściwości) danego organu obejmuje:
o Kompetencję rzeczową – zakres spraw, co do których organ może podejmować decyzje władcze
o Kompetencję miejscową – obszar, co do którego organ może podejmować decyzje władcze
o Kompetencję hierarchiczną – zakres spraw, co do których organ może podejmować decyzje
władcze ze względu na swe umiejscowienie hierarchii organów danego rodzaju
• Prerogatywy – uprawnienia głowy państwa do podejmowania decyzji nie podlegających
kontrasygnaty przedstawiciela rządu; szczególna postać kompetencji
I. Normy prawne: reguły i zasady prawne
• Normy-reguły – wyznaczają zachowanie powinne w taki sposób, że adresat może spełnić nałożony
na niego obowiązek lub może go naruszyć, jeżeli zachowa się odmiennie; nie można spełnić
nałożonego obowiązku „w mniejszym lub większym stopniu”; w sytuacji kolizji reguł jedną z
nich musimy uznać za nieobowiązującą
• Normy-zasady – można je spełnić „w mniejszym lub większym stopniu”; mogą być
przedmiotem uzgadniania na podst. oceny stanu faktycznego, czy kompromisu
o Zasady prawa w sensie dyrektywalnym – nie mówią o tym, co jest, lecz o tym, co być powinno
o Zasady prawa w sensie opisowym – wzorzec, model ukształtowania jakiejś instytucji prawnej
J. Sankcja. Rodzaj sankcji prawnych
• Sankcja to dolegliwość, jaka spotyka naruszyciela normy
• Według jednych teoretyków prawa sankcja jest elementem normy prawnej; według innych jest to
oddzielna norma
• Dwojaki znaczenie sankcji w prawie: (1.) językowe (treść normy zachowania; słowna zapowiedź
dolegliwości), (2.) realne (fakt podjęcia określonych kroków dolegliwych dla podmiotu łamiącego
jakąś normę)
• Rodzaje sankcji:
o Sankcja egzekucyjna – (1.) przymusowe wykonanie niedopełnionego obowiązku adresata, lub
(2.) przymusowe unicestwieniu tego, co zostało przez adresata uzyskane wbrew zakazowi
o Sankcja nieważności (bezskuteczności) czynności konwencjonalnej
 Nieważność bezwzględna – następuje z mocy prawa (ex lege) bez potrzeby
dokonywania jakiś dalszych czynności; dotyka czynność od samego początku (ex tunc), co
oznacza, że czynność taka nie wywołuje żadnych skutków prawnych, a te, które de facto dokonała
muszą być unicestwione; czynność prawna uznawana jest za niebyłą, niedokonaną; do
nieważności bezwzględnej dochodzi gdy:
 Czynność została dokonana przez osobę, która w żadnym razie nie mogła jej dokonać,
 Czynność została dokonana bez wymaganej przez prawo zgody organu władzy państwowej,
 Czynność została dokonana bez zachowania formy zastrzeżonej przez prawo pod rygorem
nieważności
 Nieważność względna – gdy określona osoba wystąpi zgodnie z prawem z
wnioskiem do odpowiedniego organu o stwierdzenie nieważności; do chwili wydania
orzeczenia o nieważności czynności przez kompetentny organ jest ona ważna, ale wydanie
takiego orzeczenia powoduje unieważnienie czynności ex tunc (dot. czynności prawnej
dokonanej pod wpływem groźby lub błędu)
 Bezskuteczność zawieszona – prawo uzależnia związanie określonej osoby
postanowieniami czynności prawnej od zgody tej osoby; do czasu udzielenia takiej zgody
czynność jest ważna, ale „kulejąca”, nieuzyskanie zgody powoduje bezwzględną
nieważność czynności

12
  Bezskuteczność względna – może być stwierdzona przez sąd, gdy zażąda
tego osoba trzecia poszkodowana dokonaniem czynności prawnej; nie zrywa więzi prawnej
między stronami czynności, ale uniemożliwia im pokrzywdzenie praw osób trzecich
o Sankcja karna (represyjna, penalna) – sankcja grożąca za dokonanie czynów zabronionych,
polegających na działaniu lub zaniechaniu; polega na pozbawieniu naruszyciela zakazu
cennych dla niego dóbr (np. wolności, wartości majątkowych, praw obywatelskich); funkcje kary:
 Represyjna
 Odpłata – odpowiedź złem za zło
 Resocjalizacja przestępcy
 Odstraszenie danego przestępcy i innych osób od popełniania czynów zabronionych –
prewencja indywidualna i ogólna
 Izolacja przestępcy od społeczeństwa i uniemożliwieniu mu dokonywania nowych
przestępstw
 Eliminacja przestępcy ze społeczeństwa na zawsze
• Normy a sankcje:
o Lex perfecta (prawo doskonałe) – norma opatrzona jedynie sankcją nieważności bezwzględnej
lub względnej; doskonałość sankcji polega na uznaniu wadliwej czynności prawnej za niebyłą
o Lex plus quam perfecta (prawo więcej niż doskonałe) – norma opatrzona sankcją
nieważności oraz inną sankcją prawną, zwykle represyjną
o Lex minus quam perfecta (prawo mniej niż doskonałe) – norma opatrzona jedynie sankcją
represyjną, natomiast czynność konwencjonalna wcześniej nieważna staje się od pewnego momentu
ważna
o Lex imperfecta (prawo niedoskonałe) – norma, dla której w systemie prawnym nie można
znaleźć sankcji; reguły określające obowiązki najwyższych organów władzy państwowej oraz takie,
które ze względu na rodzaj stosunków (np. życie rodzinne), które regulują, nie dopuszczają interwencji
państwowej
K. Koncepcje budowy normy prawnej
• Koncepcja H.L.A. Harta dzieliła normy na pierwotne i wtórne:
o Pierwotne – zawierają nakazy i zakazy określonych zachowań
o Wtórne – pomocnicze wobec reguł pierwotnych:
 Reguły uznania – określają jakie działania lub fakty muszą zaistnieć, by reguła
pierwotna mogła uchodzić za wiążącą
 Reguły zmiany – określają sposoby wprowadzania lub usuwania z systemu prawa
jednych reguł oraz modyfikowanie treści innych
 Reguły orzekania – upoważniają określone osoby (np. sędziów) do dokonywania
ustaleń, czy została naruszona reguła pierwotna i stosowania sankcji
• Cz. Znamierowski – podział norm na tetyczne (imperatywy) oraz normy konstrukcyjne systemu
prawa
• Koncepcja norm sprzężonych (J. Lande) – para norm, na którą składa się:
o Norma sankcjonowana – określa adresata i warunki, w jakich jest mu coś nakazane, zakazane lub
dozwolone czynić oraz treść nakazu, zakazu lub dozwolenia; hipoteza + norma (patrz
trójelementowa koncepcja normy prawnej – pkt 2.C.); skierowana jest do pewnych kategorii adresatów
określonych rodzajowo (adresaci pierwotni)
o Norma sankcjonująca – stanowi, że w przypadku naruszenia normy sankcjonowanej (jest to
hipoteza normy sankcjonującej), zostanie zastosowana dolegliwość, której rodzaj i stopień jest
wyznaczony treścią tej normy; zawsze skierowana do organów władzy publicznej (adresaci
wtórni); jest normą posiłkową (drugiego rzędu), uruchamianą tylko wtedy, gdy naruszono normę
sankcjonowaną
• Trójczłonowa koncepcja normy prawnej – norma prawna musi obejmować trzy elementy:
hipotezę, dyspozycję i sankcję; koncepcja ta jest podważana, bo nie wszystkie normy prawne
zawierają sankcję
L. Przepis prawny. Norma a przepis prawny
• Przepis prawny – najmniejsza jednostka redakcyjna aktu prawnego; jest to wypowiedź
stanowiąca całość gramatyczną, zawarta w tekście aktu normatywnego i wyodrębniona jako
artykuł, paragraf, punkt itp.
• Przepis a norma – norma prawna to reguła postępowania skonstruowana na podstawie
przepisów prawa (normę wyprowadzamy z przepisu); między przepisem a normą istnieje taka
relacja jak miedzy formą a treścią
M. Rodzaje norm i przepisów prawnych
• Rodzaje norm:

13
 o Normy bezwzględnie wiążące (imperatywne; ius cogens) – ustanawiają drogą nakazu lub zakazu
jeden rodzaj powinnego zachowania i nie dopuszczają zachowania odmiennego; naruszenie tej
powinności pociąga za sobą sankcję
o Normy względnie wiążące (ius dispositivum) – ustanawiają pewne wzorce zachowania do
wykorzystania przez adresatów, a jednocześnie dopuszczają, że adresaci, jeśli zechcą, mogą się
zachować inaczej; częste w prawie cywilnym
o Normy jednostronnie bezwzględnie wiążące (semiimperatywne) – gwarantują minimum
uprawnień, ale nie ograniczają zakresu tych uprawnień (np. płaca minimalna)
• Rodzaje przepisów prawnych
o Ogólne i szczególne
 Ogólne (leges generales) – regulują szeroki zakres spraw, obejmują szeroki katalog
adresatów, ustanawiają ogólne reguły postępowania
 Szczególne (leges speciales) – ustanawiają wyjątki w stosunku do przepisów
ogólnych; mają bardziej kazuistyczne hipotezy; przepis szczególny uchyla przepis ogólny (lex specialis
derogat legi generali)
o Odsyłające i blankietowe – zapewniają zwięzłość i spójność systemu prawa
 Odsyłające
 Odesłania wewnątrzsystemowe – odesłania do innych przepisów;
zapobiegają powtarzaniu w akcie normatywnym tych samych treści lub uzupełniają go treściami
innych aktów normatywnych
 Odesłania pozasystemowe – odesłania do reguł itp. spoza systemu
prawa; do wyraźnie sformułowanych kodeksów etyki zawodowej, do pewnych szczególnych reguł
moralnych, do wyrażeń nieostrych (np. dobro dziecka)
 Blankietowe – wskazują organy, które mają wprowadzić reguły zachowania;
rodzaj przepisów odsyłających
o Przejściowe, uchylające i wprowadzające:
 Przejściowe (intertemporalne, międzyczasowe) – dwa rodzaje:
 Kolizyjne – odnoszące się do stanów, które powstały pod rządami starych
przepisów i trwają pod rządami nowych uregulowań
 Regulacje ad hoc – regulują stany rzeczy tymczasowo
 Uchylające (derogacyjne) – określają, które z dotychczas obowiązujących aktów
normatywnych lub przepisów zostają uchylone wraz z wejściem w życie nowego aktu normatywnego
 Przepisy wprowadzające – zawierają postanowienia co do terminu i trybu
wejścia w życie nowo ustanowionego aktu normatywnego. Czasem jest to odrębny akt
normatywny
o Przepisy końcowe – zbiorcza nazwa przepisów wprowadzających i uchylających
N. Instytucje prawne – (względnie) trwałe formy regulacji prawnych typowych stosunków
społecznych – np. małżeństwo, własność; na instytucję prawną składa się zespół powiązanych ze
sobą norm

Rdz. V: Język prawa

A. Rodzaje wypowiedzi
• Prawo jako zjawisko językowe jest zespołem wypowiedzi wyznaczających powinne
zachowania, ujętych na ogół w formę pisemną i posiadających szczególną strukturę wew., a także
związanych z innymi rodzajami wypowiedzi
• Prawo ma charakter perswazyjny, zaś podstawowym środkiem perswazji jest sama wypowiedź –
inne (jak np. fizyczny przymus) mają znaczenie uboczne i pomocnicze
• Najważniejsze rodzaje wypowiedzi:
o Opisowe (zdania w sensie logicznym – podlegają ocenie z punktu widzenia kryterium prawdy) –
stwierdzają fakty, przekazują informacje, pełnią funkcję sprawozdawczą; schemat: „jest tak, że X”
o Ocenne – zawsze pełnią funkcję ekspresyjną, uzewnętrzniają stosunek nadawcy do wskazanego
fragmentu rzeczywistości; treść: aprobata lub dezaprobata pewnego stanu rzeczy; schemat: „X
zasługuje na aprobatę/dezaprobatę ze względu na cechę Y”; dwa rodzaje ocen:
 Oceny zasadnicze samoistne – subiektywne (mówi nie o rzeczywistych cechach
ocenianego X, lecz o przekonaniu nadawcy na ten temat); wypływają z indywidualnego, subiektywnego

14
 poczucia dobra, piękna itp.; nie nadają się do weryfikacji logicznej (prawda/fałsz) [ewentualnie
oceniać tak można presupozycję wypowiedzi]
 Oceny o charakterze instrumentalnym – wyrażają aprobatę lub dezaprobatę dla
pewnego stanu rzeczy jako środka, prowadzącego do osiągnięcia celu, korzyści; nadają się
do weryfikacji logicznej
 Oceny obu rodzajów można weryfikować przez uzgodnienie ich kryteriów
o Normatywne – wskazują pewien wzór powinnego zachowania; sugerują, że określony podmiot
powinien zachować się w określony sposób; pełnią funkcję perswazyjną; schemat: „X powinien
(może) Y” (wskazanie adresata i wyznaczenie powinności wg określonego wzoru)
 Powinność może być wyrażona za pomocą funktorów normotwórczych – np. „musi”,
„należy”, „jest obowiązany”, „ma obowiązek”
 „Powinien” wyraża nakaz lub zakaz
 Wypowiedzi normatywne są częścią szerszej kategorii wypowiedzi
dyrektywalnych (tak jak polecenia, prośby, życzenia, rady, wytyczne, rekomendacje)
 Wypowiedzi normatywne mogą być ukryte pod postacią wypowiedzi opisowych
– np. „sąd orzeka…” w przepisach prawa oznacza „sąd ma obowiązek orzec”
o Performatywne (dokonawcze) – wyrażają sens czynności konwencjonalnych, np. „Mianuję pana na
stanowisko…”; schemat: „Czynię X”
B. Język prawny i język prawniczy
• Język prawny – język aktów prawnych; odmiana języka naturalnego, lecz ze względu na
szczególne cechy zbliżona do języka sztucznego (tworzonych specjalnie dla jakiś potrzeb); cechy
szczególne:
o Nieco odmienne słownictwo – terminologia prawna
o Osobliwości gramatyczne – specyficzne użycie czasu teraźniejszego
o Nieco odmienne zasady stylistyki – dopuszczalność kilkakrotnego powtarzania jakiegoś wyrazu/zwrotu
w jednym zdaniu
• Język prawniczy – język, w którym formułowane są wypowiedzi o prawie i zjawiskach
prawnych
o Zróżnicowany ze względu na różnorodność podmiotów, które się nim posługują
o Również szczególna postać języka naturalnego
• Zapisy norm prawnych powinny być jasne i nie budzić wątpliwości – w tym celu:
o Przyjmuje się zasadę, że przepisy prawne muszą być sporządzone w języku narodowym
o Przepisy prawa powinny być formułowane w sposób możliwie najbardziej precyzyjny – dla
zapewnienia największej jasności
 Definicje legalne – przepisy, które ustalają znaczenie użytych terminów
• Pewnej otwartości prawa nie da się uniknąć z powodu naturalnej nieostrości języka – nigdy jednej
nazwie nie odpowiada jeden przedmiot (desygnat)

15
Rdz. VII: Obowiązywanie prawa
A. Pojęcie obowiązywania prawa
• Sposoby rozumienia pojęcia „obowiązywanie prawa”:
o Obowiązywanie prawa w ujęciu aksjologicznym – zgodność norm ustanawianych jako prawne z
podstawowymi wartościami lub normami moralnymi (gdy takiej zgodności brak mówimy o
„ustawowym bezprawiu”); stanowisko radykalne, rzadko przyjmowane przez prawników (w
przeciwieństwie do polityków, etyków czy publicystów); stanowisko umiarkowane odwołuje się do idei
państwa prawnego (patrz rdz. XIV); przykładem praktycznego wykorzystania tego ujęcia jest tzw.
obywatelskie/cywilne nieposłuszeństwo
o Realistyczne (socjologiczne, behawioralne) obowiązywanie prawa – polega na występowaniu
w masowej skali zjawiska zgodności zachowań adresatów norm z tymi normami (motywacja
jest tu obojętna); można mówić, że jakaś norma prawne nie obowiązuje, jeśli w masowej skali jej adresaci
zachowują się niezgodnie z dyspozycją normy w warunkach określonych przez hipotezę, a kompetentne
organy władzy publicznej nie stosują sankcji
 Problem tzw. odwyknienia (desuetudo) – zjawisko długotrwałego
niestosowania lub nieprzestrzegania normy (a nie przepisu! – przepisy uważane za archaiczne lub
z innego powodu wątpliwe mogą zostać poddane aktualnej wykładni); desuetudo istnieje, gdy przepisy
obowiązują, a normy „nikt” nie przestrzega
o Formalne (tetyczne – wynikające ze stanowienia) obowiązywanie prawa (charakterystyczne
dla pozytywizmu prawniczego, szczególnie dla normatywizmu (H. Kelsen)) – prawo (ściślej – norma
prawna, a jeszcze ściślej przepis prawny lub akt normatywny), obowiązuje gdy:
 Zostało właściwie ustanowione – przez kompetentny organ, zgodnie z właściwym
trybem prawotwórczym
 Zostało właściwie ogłoszone
 Nie zawiera postanowień sprzecznych, a sprzeczności jeśli występują, zostały
usunięte dzięki zastosowaniu reguł kolizyjnych. Nie obowiązują tylko te normy, których sprzeczności nie
udało się wyeliminować
 Nie zostało uchylone przez przepisy
 Nie zostało uznane za sprzeczne z Konstytucją, ustawami lub
ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi przez Trybunał Konstytucyjny
• Prawnik-praktyk przystępując do stosowania prawa bada przede wszystkim, czy dane normy
obowiązują w znaczeniu formalnym
• Istnieje możliwość konfliktu między różnymi ujęciami obowiązywania prawa – jego rozwiązanie jest
różne, w zależności od podejścia (prawopozytywistyczne, prawnonaturalne, prawnorealistyczne),
jakie przyjmiemy
B. Obowiązywanie prawa w przestrzeni i w czasie
B1. Obowiązywanie prawa w przestrzeni
• Co do zasady prawo wewnątrzkrajowe obowiązuje na całym terytorium państwa, którego
organy je ustanowiły lub (w przypadku prawa zwyczajowego) sankcjonują. W wypadku
tzw. prawa miejscowego obowiązuje ono na części terytorium państwa
o Prawo wewnątrzkrajowe i umowy międzynarodowe określają granice terytorium państwa
o Zasada terytorialności – każdy, kto się znajdzie na obszarze danego państwa, podlega jego
prawu tj. jego jurysdykcji
 Od tej zasady są nieliczne wyjątki np. dot. personelu dyplomatycznego,
posiadającego tzw. immunitet dyplomatyczny
• Prawo międzynarodowe publiczne, a więc normy nie pochodzące bezpośrednio i wyłącznie od
suwerena krajowego, może być stosowane w stosunkach wewnętrznych danego państwa –
postanowienia umów międzynarodowych stają się elementem prawa
wewnątrzkrajowego na mocy ratyfikacji (a więc suwerennej decyzji danego państwa)
o Konieczność ratyfikacji bywa niekiedy kwestionowana – dot. to gł. wolności i praw
człowieka i obywatela zawartych w umowach międzynarodowych; kształtuje się też opinia, że dla
ochrony tych praw usprawiedliwiona jest międzynarodowa interwencja (akcja humanitarna)
podejmowana nawet wbrew tradycyjnie rozumianej zewnętrznej suwerenności państwa
o Ratyfikacji nie potrzebują też zwyczaje i podstawowe zasady prawa międzynarodowego
przyjmowane przez praktykę
• Prawo wewnątrzkrajowe poszczególnych państw dopuszcza także w pewnych przypadkach
możliwość stosowania na danym terytorium prawa obcego tj. prawa narodowego podmiotu
cudzoziemskiego (tzw. zasada osobowości) – np. o zdolności do zawarcia małżeństwa przez
obywatela francuskiego na terenie Polski rozstrzyga prawo francuskie, a nie polskie
• Odrębny problem to stosowanie na terytorium państwa prawa wspólnotowego (europejskiego)

16
B2. Obowiązywanie prawa w czasie
• Istnieje moment początkowy i końcowy obowiązywania prawa (przepisu prawnego i aktu
normatywnego)
• Generalna zasada we współczesnym prawodawstwie – norma prawna obowiązuje od momentu,
który wyznaczy ustawodawca, nie wcześniej jednak niż od dnia opublikowania
• Generalna zasada w Polsce – akty normatywne zawierające przepisy prawa powszechnie
obowiązującego wchodzą w życie po 14 dniach od daty opublikowania w oficjalnym
organie promulgacyjnym, chyba że przepis wprowadzający określi inny termin wejścia w
życie. Tylko takie opublikowanie uznaje się za wiążące
o Jeśli ustawodawca chce, by przepis prawny/akt normatywny obowiązywał od jakiegoś innego,
określonego dnia, zamieszcza odpowiednie zastrzeżenie będące częścią przepisów końcowych aktu
normatywnego
o Niekiedy rozróżnia się obowiązywanie aktu od jego wejścia w życie
o Jedynie ogłoszenie ustawy pozwala na wydawanie na jej podstawie aktów wykonawczych
o Akt normatywny można znowelizować nawet jeśli nie wszedł w życie, ale nie przed dniem
publikacji
• Vacatio legis (czas spoczynku prawa) – czas dzielący datę opublikowania i datę wejścia w
życie aktu normatywnego; służy zapoznaniu się z nowym prawem i przygotowaniu się do jego
przestrzegania i stosowania
• Retroakcja (działanie prawa wstecz) – wiązanie skutków prawnych ze zdarzeniami lub
zachowaniami ludzi, które zaistniały przed dniem opublikowania aktu normatywnego
o Powinno być jedynie wyjątkowo, ponieważ jest sprzeczne z zasadą lex retro non agit
o Nie można stosować wstecz prawa surowszego
o Działanie prawa wstecz jest dopuszczalne, gdy wiąże się z korzyściami lub nagrodami (Jak to
mówiła dr Łabędzka – prawo nie działa wstecz, chyba że na korzyść obywatela)
• Zwykle akty normatywne nie przewidują z góry momentu końcowego obowiązywania
norm prawnych – prawo obowiązuje od momentu wejścia w życie bezterminowo
• Zdarzają się jednak akty normatywne wskazujące „z góry” moment końcowy obowiązywania
danego aktu – np. na mocy Konstytucji każda ustawa budżetowa obowiązuje do dn. 31
grudnia danego roku
• Zwykle moment zakończenia obowiązywania danego aktu prawnego wynika z przepisów
derogacyjnych (uchylających) zawartych w innym akcie normatywnym; rzadziej w grę wchodzi
desuetudo [choć moim skromnym zdaniem zależy to jeszcze od tego, jakie podejście przyjmiemy]
lub zasada lex posterior derogat lex priori (przepis późniejszy uchyla przepis
wcześniejszy)

Rdz. XIII: Odpowiedzialność prawna

A. Pojęcie i ogólne zasady odpowiedzialności prawnej
• Odpowiedzialność to ponoszenie następstw własnych, a czasem i cudzych, zachowań
(działań i zaniechań); warunkiem ponoszenia odpowiedzialności przez człowieka jest jego
wolna wola
• To nie tylko kategoria prawna, ale i etyczna, religijna i polityczna
• Odpowiedzialność prawna nie dot. zachowań wewnętrznych – np. myśli
• Odpowiedzialność prawna – obowiązek ponoszenia przewidzianych przez prawną normę
sankcjonującą negatywnych skutków zachowań sprzecznych z dyspozycją normy
sankcjonowanej w warunkach określonych przez hipotezę albo negatywnych skutków
wystąpienia pewnych zdarzeń, jeśli odpowiedzialność prawna nie łączy się z zachowaniem
człowieka, lecz z określonymi faktami niezależnymi od woli człowieka:
o Za zachowania własne
o Za zachowania cudze (innych podmiotów prawa) – dot. tych, na których ciążą pewne uprawnienia i
obowiązki wobec innych podmiotów
• Dwa najważniejsze rodzaje odpowiedzialności prawnej:

17
 o Odpowiedzialność karna – dot. osób fizycznych (wyjątkowo osób prawnych i jednostek
organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej – od 2002); odpowiadać można tylko za własne
czyny
o Odpowiedzialność cywilna – dot. osób fizycznych i prawnych oraz jednostek organizacyjnych,
które nie mają osobowości prawnej, ale mają prawo występować samodzielnie w obrocie prawnym;
odpowiedzialność za własne, ale i cudze zachowania (czyny i czynności prawne), a także za
zachowania zwierząt, na zasadzie ryzyka związanego z prowadzeniem określonej działalności
(niezależnie od winy zobowiązanego); typy:
 Odpowiedzialność z tytułu deliktu (czynu niedozwolonego) – za szkodę powstałą w
wyniku naruszenia zakazu lub nakazu (ex delicto); delikt = zawinione wyrządzenie szkody innej osobie
np. przez zniszczenie rzeczy [ODPOWIEDZIALNOŚĆ DELIKTOWA]
 Odpowiedzialność z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązku
powstałego na podstawie czynności prawnej (ex contractu) [ODPOWIEDZIALNOŚĆ KONTRAKTOWA]
• Inne ważne rodzaje odpowiedzialności w prawie:
o Służbowa – ponoszona przez pracowników wobec pracodawcy z powodu naruszenia obowiązków z
wykonywanymi czynnościami służbowymi
o Parlamentarna (polityczna) – ponoszona solidarnie przez rząd lub jego członków wobec Sejmu z
powodu niezgodności działania władzy wykonawczej z wolą parlamentu (wotum nieufności)
o Konstytucyjna – odpowiedzialność najwyższych funkcjonariuszy państwa za czyny zawinione
niezgodne z konstytucją lub ustawami (delikty konstytucyjne); odpowiedzialność indywidualna o quasi-
karnym charakterze przed TRYBUNAŁEM STANU
• Istnieje możliwość łączenia różnych rodzajów odpowiedzialności, jeżeli dany czyn spełnia
przesłanki odpowiedzialności prawnej z różnych gałęzi prawa
B. Przesłanki odpowiedzialności prawnej na przykładzie odpowiedzialności karnej (w zależności
od rodzaju odpowiedzialności prawnej różne są jej przesłanki)
• Popełnienie czynu zabronionego przez ustawę karną obowiązującą w miejscu i czasie
jego dokonania (nullum crimen sine lege); większa niż znikoma społeczna szkodliwość
czynu
• Swoboda wyboru zachowaniu przy dokonywaniu czynu (brak przymusu)
• Wiek sprawcy – min. 17 lat
• Odpowiedni stan zdrowia psychicznego i rozwoju psychicznego w momencie popełnienia
czynu
• Nie zaistniały okoliczności wyłączające bezprawność (kontratypy – np. obrona konieczna,
stan wyższej konieczności)
• Związek przyczynowy między czynem a jego skutkiem – typowy dla danej sytuacji, „zwykły”
• Czyn dokonany został w stanie winy (nemo crimen sine culpa – nie ma przestępstwa bez winy) –
wina = stan psychiczny towarzyszący przestępcy dokonującemu czynu; rodzaje:
o Umyślna – sprawca ma zamiar dokonać czynu zabronionego
 Zamiar bezpośredni (dolus directus) – chce popełnić czyn
 Zamiar pośredni/ewentualny (dolus eventualis) – przewiduje możliwość
popełnienia czynu i na to się godzi
o Nieumyślna – sprawca nie ma zamiaru popełnić czynu zabronionego
 Lekkomyślność – sprawca przewiduje możliwość popełnienia czynu zabronionego,
ale bezpodstawnie przypuszcza, że popełnienia tego czynu uniknie
 Niedbalstwo – sprawca nie przewiduje możliwości popełnienia czynu zabronionego,
choć powinien i mógł tę możliwość przewidzieć
o Kombinowana – zachodzi wówczas, gdy przestępcze działanie sprawcy objęte jest winą umyślną, a
skutek objęty jest winą nieumyślną
C. Fikcja powszechnej znajomości prawa
• Nieznajomość prawa nie zwalnia od odpowiedzialności prawnej (ignorantia iuris nocet,
ignorantia iuris non exculpat – nie usprawiedliwia)
• Fikcja powszechnej znajomości prawa – założenie, że należycie ogłoszone akty
normatywne uważa się za powszechnie znane
• Jest to założenie kontrfaktyczne – nie porównuje się go z rzeczywistymi faktami
• Dla ochrony przed niesprawiedliwością czasem przyjmuje się, że nie jest przestępstwem czyn
popełniony, gdy nieświadomość jego bezprawności była usprawiedliwiona

18
Rdz. VIII: System prawa
A. Pojęcie i rodzaje systemów. Pojęcie systemu prawa
• System – całość złożona z elementów powiązanych ze sobą wedle pewnych zasad
• Podział systemów:
o Ze względu na genezę:
 Systemy naturalne – powstają bez ingerencji człowieka
 Systemy sztuczne – są dziełami człowieka, z reguły są zaplanowane i celowe
o Ze względu na cechy elementów składowych systemu i więzi między nimi
 Systemy realne – składają się z realnie istniejących obiektów
 Systemy pojęciowe (nominalne) – składają się z tworów kultury: wartości, norm,
pojęć abstrakcyjnych
• System prawa – zbiór powiązanych ze sobą i uporządkowanych generalnych i
abstrakcyjnych norm wysłowionych w tekstach aktów pranych i obowiązujących w
danym państwie w określonym czasie
o Szkoła prawnonaturalna – system prawa to system naturalny (przynajmniej częściowo) i
nominalny
o Szkoła pozytywistyczna – system prawa to system sztuczny i nominalny
B. Elementy systemu prawa i związki miedzy nimi
• Elementami systemu prawa pozytywnego są TYLKO norm prawne (zarówno te
wyprowadzone z przepisów prawa, jak i z innych norm (zgodnie z regułami inferencyjnymi))
• Związki łączące normy prawne:
o Treściowe (badamy normy prawne w ujęciu poziomym)
 Logiczne powiązania miedzy normami (normy nie są logicznie sprzeczne)
 Wspólna podstawa aksjologiczna dla norm należących do systemu
 Jednolitość języka prawnego (pojęcia używane zawsze w tym samym znaczeniu)
 Przepisy odsyłające
o Hierarchiczne – wyższą moc obowiązującą mają normy ustanowione przez organ wyżej
usytuowany w hierarchii organów; normy niższej rangi nie mogą być sprzeczne z normami wyższej
rangi (badamy normy prawne w ujęciu pionowym)
o Formalne – czynność konwencjonalna, jaką jest stanowienie prawa, jest skuteczna tylko
wówczas, jeśli odbywa się w ramach prawnie określonych kompetencji i procedur (badamy
normy prawne w ujęciu pionowym)
• Pionowe ujęcie norm prawa jest podstawą funkcjonowania Trybunału Konstytucyjnego
• Hierarchia aktów prawnych – 1. Konstytucja, 2. Ratyfikowane traktaty międzynarodowe,
3. Ustawy i akty im równe, 4. Akty wykonawcze (np. rozporządzenia), 5. Akty niższego
rzędu lub obowiązujące tylko wewnętrznie (np. zarządzenia wewnętrzne)
C. Zróżnicowanie systemu prawa jako efekt procesu historycznego
• Poziome ujecie systemu prawa – na podstawie związków treściowych między normami możemy
podzielić prawo pozytywne na gałęzie i dyscypliny
• Pierwotnie w prawie rzymskim istniał podział na prawo publiczne i prywatne, na ius civile
(regulowało stosunki między obywatelami Rzymu) i ius gentium (prawo ludów – regulowało stosunki
z cudzoziemcami) oraz na ius (prawo ludzkie) i fas (prawo religijne); najważniejszy jest podział na
prawo publiczne i prywatne, który zachował się do dziś:
o Prawo publiczne – reguluje stosunki między państwem a obywatelem oraz między organami
państwa
o Prawo prywatne – reguluje stosunki między równoprawnymi podmiotami
• Systemy prawne w szerokim znaczeniu (zespoły norm i instytucji występujące w kilku
krajach równocześnie):
o System prawa kontynentalnego (romańsko-germański) – ukształtowany na podstawie prawa
rzymskiego i doktryny pozytywizmu prawnego; fundamenty:
 Wyłączność (a przynajmniej zdecydowana dominacja) prawa stanowionego jako
źródła prawa
 Zakaz tworzenia prawa przez sądy (zajmują się one wyłącznie jego stosowaniem)
 Minimalizowana rola innych postaci prawa (np. zwyczajowego)
 Założenie, że prawo jest racjonalnie zbudowanym systemem i nie powinno
być wewnętrznie sprzeczne, ani zawierać luk
 Kodeks jako najdoskonalsza forma ustawodawstwa

19
 o System common law (anglosaski) – ograniczony wpływ prawa rzymskiego, czy doktryny
pozytywizmu prawnego; fundamenty:
 Prawo jest mozaiką prawa stanowionego, precedensowego, zwyczajowego i
zasad słuszności
 Prawo stanowione ma prymat, ale nie wyłączność
 Istotna rola sądów formułujących ogólne i abstrakcyjne reguły postępowania
 System prawa nie jest w pełni racjonalny, spójny, czy pozbawiony luk; stąd
większe znaczenie szczegółowych umów prywatnych
D. Podział prawa na gałęzie – Podstawą podziału prawa na gałęzie są:
o Charakter regulowanych stosunków społecznych (przedmiot regulacji) – jest to podział
podstawowy!; w poszczególnych gałęziach prawa przyjęte zostały różne fundamentalne zasady
prawne!!!
 Grupa gałęzi prawa publicznego
 Grupa gałęzi prawa prywatnego
 Gałęzie sytuujące się na styku dwóch powyższych
o Podmiot regulacji – określenie, kogo dot. prawo; obecnie zanika (np. cześć wojskowa KK, prawo
dot. cudzoziemców)
o Zakres terytorialny regulacji – prawo o zasięgu ogólnopaństwowym i prawo miejscowe
(zasięg lokalny); podział istotny w państwach związkowych
• Podział prawa ze względu na metody regulacji: prawnocywilną, prawnoadministracyjną i
prawnokarną (penalną)
• Podział prawa na wewnętrzne i międzynarodowe publiczne (dawna nazwa: prawo narodów):
o Prawo wewnętrzne – obowiązuje wewnątrz państwa; dot. jego obywateli; (do prawa
wewnętrznego należy prawo międzynarodowe prywatne, które rozstrzyga, w jakim przypadku i w jakim
zakresie obce prawo może być stosowane w kraju w sprawach prawa prywatnego)
o Prawo międzynarodowe publiczne – prawo między państwami, wynika z umów
równorzędnych podmiotów (suwerennych państw i in.), przewaga norm dyspozytywnych
związana z brakiem podmiotu zwierzchniego (kilka norm imperatywnych – np. praw człowieka),
brak sankcji w rozumienia prawa wewnętrznego, skutkuje w stosunkach wewnętrznych, gdy
zostanie uznane przez dane państwo
• Prawo wspólnotowe – specyficzny rodzaj prawa w UE; powstaje w wyniku działania instytucji
europejskich i wiąże w stosunkach wew. członków UE; stosowane bezpośrednio (brak
ratyfikacji)
E. Zasada niesprzeczności norm i reguły kolizyjne
• Wedle teorii pozytywizmu prawniczego system prawa powinien być zupełny i niesprzeczny; rodzaje
sprzeczności norm:
o Sprzeczności logiczne – postacie:
 Jedna norma nakazuje czynić coś, co druga norma czynić zakazuje (w określonych
warunkach, przy tym samym adresacie)
 Jedna norma nakazuje czynić coś, co druga norma czynić dozwala (w określonych
warunkach, przy tym samym adresacie)
 Jedna norma zakazuje czynić coś, co druga norma czynić dozwala (w określonych
warunkach, przy tym samym adresacie)
o Przeciwieństwa logiczne – dwie lub więcej norm nakazuje danemu adresatowi różnego
rodzaju zachowania, które są niemożliwe do jednoczesnego zrealizowania; spotyka się często
przeciwieństwa polegające na tym, że jedna norma wskazuje jakąś regułę postępowania, a druga norma
– wyjątek od tej reguły (niemożliwe jest zastosowania obu norm jednocześnie); nie jest to jednak wada
systemu prawa
o Sprzeczności prakseologiczne (praktyczne) – zachowanie się zgodnie z jedną normą unicestwia
całkowicie lub w części skutek zachowania zgodnego z drugą
• Reguły kolizyjne – służą usuwaniu sprzeczności norm; rodzaje (i jednocześnie kolejność
stosowania reguł kolizyjnych!):
o Reguła porządku hierarchicznego – norma wyższego rzędu uchyla normę niższego rzędu
o Reguła porządku czasowego – norma późniejsza uchyla normę wcześniejszą
o Reguła porządku treściowego – norma szczególna uchyla normę ogólną (wprowadza od niej
wyjątek)
• Reguły kolizyjne są stosowane tylko wówczas, gdy same akty normatywne nie zawierają
przepisów derogacyjnych (uchylających)
• Jeśli jakiś sąd rozpatrując jakąś sprawę uzna np. rozporządzenie RM za sprzeczne z ustawą, może
odmówić jego zastosowania, ale taka decyzja nie jest wiążąca dla innych organów państwa, owe

20
 przykładowe rozporządzenie obowiązuje nadal; taka sama decyzja TK oznacza ostateczne uchylenie
wadliwego prawa
F. Zupełność systemu prawa. Luki w prawie
• Luki w prawie – podejścia:
o W prawie nie ma luk, gdyż ustawodawca uregulował wszystko, co chciał uregulować; to, co znajduje się
poza systemem prawa, jest nieistotne
o W prawie istnieją luki, gdyż nie wszystkie istotne kwestie zostały uregulowane – ten pogląd jest
powszechniejszy
• Luką w prawie jest tylko taki brak regulacji, co do którego można racjonalnie twierdzić,
że nie jest on przez ustawodawcę zamierzony
• Luki konstrukcyjne:
o Swoista luka w prawie – ustawodawca nie zakończył procesu prawodawczego wbrew
zapowiedzi (np. brak rozporządzeń wykonawczych do ustawy)
o Techniczna luka w prawie – nie można ustalić norm regulujących daną kwestię, mimo
zakończenia procesu legislacyjnego (np. utworzono organ, któremu nie przyznano kompetencji)
• Luka aksjologiczna – ustawodawca powinien uregulować jakiś stan rzeczy (w ogóle lub w
określony sposób), jeśli kierować się ma pewnymi założeniami aksjologicznymi (luki pozorne – bo
istnieją jedynie w opinii ludzi oceniających prawo)
• Luka logiczna – wynika z istnienia norm sprzecznych i przeciwstawnych logicznie (dochodzi do
próżni prawnej). De facto nie istnieją ze względu na stosowanie reguł kolizyjnych
• Analogia (wniosek z podobieństwa) – metoda usuwania luk w prawie przez stosujących
prawo

21
Rdz. IX: Tworzenie prawa
A. Pojęcie źródeł prawa
• W procesie tworzenia prawa uczestniczy państwo; w szerszej perspektywie mówimy też o
czynnikach kulturowych i społecznych
• Źródło prawa w znaczeniu formalnym – akty normatywne (prawotwórcze), zawierające
przepisy dające podstawę do konstruowania norm danej gałęzi prawa
• Źródła prawa w znaczeniu materialnym – ogół okoliczności o ekonomicznym, kulturowym,
politycznym, społecznym i religijnym charakterze, które wpłynęły na treść i formę
obowiązującego prawa
• Źródła prawa w znaczeniu instytucjonalnym – instytucje, które prawo tworzą lub
sankcjonują
• Szerokie ujęcie źródeł prawa – fakty tworzące prawo (fakty prawotwórcze), będące dziełem różnych
instytucji, np.: stanowienie ustaw przez parlament, prawotwórcze orzeczenia sądowe, umowy
międzynarodowe
• Źródła poznania prawa – dokumenty, publikacje, inskrypcje itp., w tym akty/organy promulgacyjne
B. Sposoby tworzenia prawa w ich historycznym rozwoju
B1. Przekształcanie zwyczajów (obyczajów) w prawo
• Zwyczaj/obyczaj – w miarę trwałe praktykowanie określonych wzorów zachowania przez
członków danej zbiorowości; rodzi się długo, spontanicznie, bez udziału państwa, często wbrew
jego woli; grupowy twórca, najczęściej anonimowy; poddaje się głębokiej i powszechnej
internalizacji (uznaniu normy zew. za własną)
• Prawo zwyczajowe powstaje, gdy w danej zbiorowości upowszechni się przekonanie, że
istniejące zwyczaje są na tyle istotne, że powinny być sankcjonowane przez organy
władzy publicznej i gdy rzeczywiście tak się dzieje; jest charakterystyczne dla społeczności, w
których zmiany społeczne zachodzą powoli, nierewolucyjnie; rozpowszechnione gł. w średniowieczu
• Współcześnie prawo zwyczajowe jest zjawiskiem rzadkim – art. 56 KC: czynność prawna
wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz również i te, które wynikają m.in. z ustalonych
zwyczajów; normy zwyczajowe nie mogą uchylać norm imperatywnych, ale mają pierwszeństwo
przed dyspozytywnymi; prawo zwyczajowe jest też istotne w prawie międzynarodowym
• Zwyczaj prawny a prawo zwyczajowe (rozróżnienie nie jest wyraźne):
o Zwyczaj prawny – pewien ustabilizowany sposób rozumienia prawa, korzystania z
uprawnień i wykonywania obowiązków; sposób realizacji prawa już obowiązującego (gł.
stanowionego); np. zwyczaj desygnowania na premiera przywódcy ugrupowania, które wygrało w
wyborach, wyrzucanie do kosza nieuchwalonych projektów ustaw Sejmu poprzedniej kadencji (zasada
dyskontynuacji)
o Prawo zwyczajowe – źródło prawa obowiązującego
B2. Kształtowanie prawa na podstawie opinii uczonych jurystów
• Opinie prawne wybitnych prawników miały moc wiążącą w prawie rzymskim; dziś w islamskim
(Koran i Sunna)
• Obecnie opinie uczonych oddziaływają na ustawodawcę i stosujących prawo jedynie siłą
autorytetu intelektualnego; oczywiście wybitni prawnicy uczestniczą w procesie legislacyjnym
(vide lex Makarewicz)
• Opinie autorytetów naukowych wpływają też na stosowanie prawa – sędziowie posługują się nimi
przy orzekaniu
B3. Precedensowe orzecznictwo sądowe (judge-made-law)
• Precedens – pierwsze dokonane rozstrzygnięcie jakiejś sprawy służące za przykład lub
uzasadnienie przy rozstrzyganiu lub załatwianiu spraw podobnych
• Precedens jest ważnym źródłem prawa w krajach, które przyjęły zasadę związania sądu
precedensem (stare decisis)
• Sędzia stojąc przed precedensową sprawą, kierując się swoją wiedzą, doświadczeniem i
poczuciem słuszności, tworzy odpowiednią regułę decyzji (ratio decidendi); reguła ta, jeśli
jest dostatecznie przekonująca i pochodzi od szanowanego autorytetu prawniczego, może stać się
precedensem, czyli podstawą kolejnych rozstrzygnięć zapadających przed sądami w podobnych
przypadkach
• Podstawą wyrokowania w sprawach podobnych jest ratio decidendi, a nie obiter dicta (szczególne,
niepowtarzalne, incydentalne cechy rozstrzyganego przypadku)
• Stosowanie precedensu zapewnia znaczą elastyczność prawotwórstwa i odpowiada potrzebie
równego traktowania wszystkich, podobnych, ale nie identycznych przypadków rozpatrywanych
przed sądami
• Prawo precedensowe jest rozpowszechnione w krajach anglosaskich (system common law)
22
 • W Polsce prawo precedensowe nie jest bezpośrednio uznawane za odrębny rodzaj prawa, ale
działalność TK i SN jest de facto prawotwórcza
• Nt. uznania twórczego charakteru wykładni sądowej istnieje jednak spór w doktrynie
B4. Stanowienie prawa
• Prawo stanowione jest współcześnie podstawowym źródłem prawa, zwłaszcza w systemie
kontynentalnym
• Stanowienie prawa jest aktem (procesem) świadomym i celowym; jest to
sformalizowany, prospektywny i konstytutywny akt władzy publicznej
o Sformalizowanie aktu stanowienia prawa polega na:
 Oddaniu go w ręce kompetentnych organów władzy publicznej – najczęściej
państwowych, rzadziej samorządowych
 Podporządkowaniu prawotwórczego działania tych organów określonym procedurom
decyzyjnym
 Nadaniu ustanowionym aktom normatywnym określonej prawnie formy
 Podaniu aktów normatywnych do wiadomości publicznej w określony prawem sposób,
z czym z reguły związane jest uzyskanie mocy obowiązującej i wejście ich w życie
o Charakter prospektywny – akty stanowienia prawa zwrócone są ku przyszłości; lex retro non agit
o Konstytutywność – wraz z aktem stanowienia, na mocy decyzji kompetentnego organu władzy
publicznej wprowadzane są do systemu prawa lub usuwane zeń normy prawne; stanowienie tworzy lub
uchyla normy prawa, nie zaś stwierdza obowiązywanie norm już istniejących; charakter deklaratoryjny
mają jedynie fragmenty konstytucji dot. praw i wolności obywatelskich, których źródło przypisuje się
przyrodzonej godności człowieka
• Kształtowanie prawa własnego przez recepcję prawa obcego – np. wykorzystanie w prawie
całej Europie Kodeksu Napoleona, adaptacja cywilnego prawa niemieckiego i szwajcarskiego przez
Turcję i Japonię; recepcja prawa nie jest samodzielnym źródłem prawa
B5. Zawieranie umów o charakterze prawotwórczym
• Prawo ustanowione na mocy zawarcia umowy (prawo konsensualne) jest w istocie prawem
stanowionym tyle, że nie jednostronną decyzją władzy publicznej, lecz w drodze porozumienia i
układu zawartego między zainteresowanymi podmiotami
• Najczęściej dot. prawa międzynarodowego, w prawie wewnątrzkrajowym występuje w prawie
pracy (układy zbiorowe pracy – są skuteczne również wobec osób trzecich (prawo powszechnie
obowiązujące – erga omnes)!!!) oraz relacji państwo-Kościół
• Ponadto prawo stanowione, by nie było martwe, musi mieć oparcie na zgodzie obywateli i grup
społecznych na jego postanowienia
• Nie zaliczamy do kategorii faktów prawotwórczych umów gł. cywilnych tworzących „prawo” między
stronami umowy
C. Stanowienie prawa w państwach współczesnych – zasady ogólne. Akty prawne
• Prawo stanowi „ustawodawca” – jest to termin techniczny języka prawniczego; dot. też
twórców prawa o randze niższej od ustawy, choć można też wyróżnić „prawodawcę”
• Fundamentalne zasady stanowienia prawa w państwach prawnych:
o Określenie w konstytucji, jakie fakty związane z funkcjonowaniem organów władzy publ. mają charakter
prawotwórczy (ustalenie katalogu i hierarchii źródeł prawa)
o Przyznanie kompetencji do stanowienia prawa o najwyższym usytuowaniu w hierarchii i największej
mocy prawnej organom parlamentarnym
o Uznanie, że skuteczne jest tylko takie stanowienie praw przez te organy, które pozostaje w zgodzie z
pewnymi, z góry ustalonymi procedurami
o Organy władzy wykonawczej mogą stanowić prawo za zgodą parlamentu, na podstawie uchwalonych
przez niego aktów normatywnych, w granicach przyznanych upoważnień oraz w celu ich wykonania
o Jeśli konstytucja to dopuszcza, parlament może przekazać swe uprawnienia ustawodawcze organom
wykonawczym (delegacja ustawowa, ustawodawstwo delegowane); zakazane jest natomiast
przekazywanie tych uprawnień (zakaz subdelegacji)
o (Prawie) Wszystkie akty normatywne są podawane do publicznej wiadomości w sposób urzędowy
o Istnieje system kontroli konstytucyjności aktów normatywnych niższych niż konstytucja przez sądy
bądź specjalne trybunały konstytucyjne
• Tryb prac nad ustawą:
o Inicjatywa ustawodawcza – wniesienie projektu ustawy pod obrady parlamentu; parlament ma
obowiązek taki projekt rozpatrzyć; Prawo inicjatywy ustawodawczej w RP mają:
 Posłowie – 15 lub komisja sejmowa
 Rada Ministrów – obowiązek przeprowadzenia odpowiednich konsultacji i prac w
Radzie Legislacyjnej
 Senat – analogicznie jw.

23
  Prezydent
 Grupa co najmniej 100 tys. obywateli
o Procedura prac nad projektem ustawy w parlamencie obejmuje:
 Czytania projektu – trzy; pierwsze w komisjach chyba, że dotyczy ustaw o
najważniejszym znaczeniu; pozostałe dwa na posiedzeniach plenarnych Sejmu
 Prace nad projektem w komisjach – stałych lub specjalnych; proponują poprawki
lub sugerują przyjęcie/odrzucenie projektu
 Głosowania – w komisjach mają charakter rekomendacji dla parlamentu; ostateczne
na posiedzeniu plenarnym Sejmu; do przyjęcia ustawy potrzeba, by Sejm uchwalił ją zwykłą
większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów (quorum)
 Prace w Senacie po uchwaleniu ustawy przez Sejm – w komisjach i głosowanie
 Odrzucenie ustawy lub wprowadzenie do niej poprawek – ustawa wraca do
Sejmu, który może odrzucić decyzje Senatu bezwzględną większością głosów w obecności co
najmniej połowy ustawowej liczby posłów
 Przedstawienie ustawy głowie państwa do podpisu – prezydent ma prawo
odmówić (weto zawieszające; weto bezwzględne jest obecnie rzadkie); weto prezydenta może zostać
przełamane przez Sejm większością 3/5 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby
posłów
 Ogłoszenie podpisanej ustawy w urzędowym dzienniku promulgacyjnym
 Kontrola ustawy pod względem zgodności z konstytucją przez TK
• W wyniku procesu stanowienia prawa powstają akty normatywne (prawodawcze) 
• Akt normatywny – dokument władzy publicznej zawierający ujęte w przepisy normy prawne
regulujące jakiś zespół stosunków społecznych; ma charakter językowy – jest tekstem zawierającym
materiał do budowy norm prawnych
• Tekst autentyczny – należycie ogłoszony w odpowiednim organie promulgacyjnym tekst aktu
normatywnego; ma charakter ostatecznie wiążący; dot. też poprawek do aktu normatywnego
• Tekst jednolity – opublikowanie pierwotnego tekstu aktu normatywnego wraz z naniesionymi nań
wszystkimi nowelizacjami; czynione z upoważnienia ustawodawcy np. przez ministra lub Marszałka
Sejmu; nie jest tekstem autentycznym (???)
D. Budowa aktu normatywnego
• Elementy aktu normatywnego:
o Nazwa rodzajowa aktu normatywnego – ustawa, rozporządzenie itp.
o Data uchwalenia/ustanowienia aktu
o Tytuł określający zakres przedmiotowy
o Preambuła (arenga), czyli uroczysty wstęp – występuje sporadycznie
o Część ogólna aktu normatywnego – przepisy wspólne dla norm zawartych w treści przepisów
szczegółowych oraz definicje legalne używanych pojęć
o Część szczególna – zasadnicza materia aktu normatywnego (Podział na część ogólną i szczególną
występuje jedynie aktach normatywnych regulujących cały kompleks stosunków społecznych – gł.
kodeksy)
o Przepisy przejściowe i końcowe (derogacyjne lub określające termin wejścia aktu w życie)
o Podpis odpowiedniego organu
• Systematyka aktu normatywnego:
o Numeracja artykułów jest ciągła
o Akt normatywny bywa podzielony na większe niż artykuły jednostki systematyzujące (patrz: wykład)
o Zakłada się, że położenie przepisu w akcie normatywnym zostało przez ustawodawcę świadomie
zaplanowane, więc ma ono wpływ na interpretację i wykładnię prawa
E. Charakterystyka aktów normatywnych na przykładzie Polski
• Podział na dwie grupy:
o Źródła prawa powszechnie obowiązującego – normy nakładające na podmioty prawa, zwłaszcza
na osoby fizyczne ciężary i obowiązki:
 Konstytucja
 Ustawy
 Ratyfikowane umowy międzynarodowe
 Rozporządzenia
 Prawo miejscowe stanowione na podstawie upoważnienia ustawowego przez
organy samorządu terytorialnego

24
 o Źródła prawa o charakterze wewnętrznym (interna) – normy obowiązujące jedynie wewnątrz
organów władzy publicznej, nakładające obowiązki i ustanawiające uprawnienia w stosunku do jednostek
organizacyjnych podległych organowi wydającemu akt normatywny – np.:
 Uchwały Rady Ministrów
 Zarządzenia ministrów i prezydenta
• Katalog źródeł prawa powszechnie obowiązującego zawarty w konstytucji jest
zamknięty!!! – zapobiega to stosowaniu tzw. prawa powielaczowego
• Natomiast katalog aktów prawa wewnętrznie obowiązującego i organów uprawnionych do
ich wydawania jest otwarty
E1. Konstytucja (Ustawa Zasadnicza)
• Jest tylko jeden akt normatywny o tej nazwie i randze w państwie (wyjątek w państwach
złożonych)
• Najwyższa moc obowiązywania – wymóg zgodności z nią wszystkich innych aktów
normatywnych
• Szczególny tryb uchwalenia i zmiany (konstytucje sztywne – najczęściej występujące; są też
konstytucje giętkie – procedura uchwalenia i zmiany taka sama jak przy ustawie – ale są rzadsze)
• Szczególna treść – podstawowe zasady ustrojowe, organizacja, zadania, kompetencje i wzajemne
relacje organów państwa i jednostek samorządu terytorialnego, podstawowe prawa, wolności i
obowiązki obywatelskie
• Ponadto:
o Małe Konstytucje (1919, 1947, 1992) – zawierają najistotniejsze zasady organizacji i
funkcjonowania państwa do czasu uchwalenia całościowej konstytucji
o Do 1997 istniała praktyka uchwalania ustaw konstytucyjnych – uchwalanych w trybie takim jak dla
konstytucji i mających równą z nią moc obowiązywania; wprowadzały trwałe lub czasowe zmiany i
uzupełnienia do obowiązującej konstytucji (np. ustawa konstytucyjna z 23.04.1992 r. o trybie
przygotowania i uchwalenia Konstytucji RP)
E2. Ustawa
• Akt parlamentu, który może zostać uregulowana każda kwestia, niebędąca przedmiotem regulacji
konstytucyjnej
• Niektóre kwestie muszą być uregulowane przez ustawy – budżet państwa, wolności, prawa i
obowiązki obywatelskie i inne sprawy wskazane wprost w konstytucji)
• Z ustawami muszą być zgodne wszystkie niższe akty normatywne
• Ustawy zaś muszą być zgodne z ratyfikowanymi traktatami międzynarodowymi, których
ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie
• Tryb uchwalania ustaw jest przewidziany w konstytucji i regulaminach Sejmu i Senatu
E3. Akty normatywne o randze ustawy
• Prawo do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy miał od 1926 prezydent RP – do dziś
trochę ich obowiązuje
• W latach 1947-1989 prawo wydawania dekretów z mocą ustawy miała Rada Państwa –
niektóre obowiązują do dziś
• Obecna konstytucja (art. 234) przewiduje, że w czasie stanu wojennego, gdy Sejm nie może
zebrać się na posiedzenie, Prezydent RP na wniosek Rady Ministrów wydaje rozporządzenia z mocą
ustawy w określonym zakresie i granicach
• Wszystkie powyższe akty o mocy ustawy podlegały/podlegają zatwierdzeniu przez Sejm na
najbliższym posiedzeniu
E4. Umowy międzynarodowe i prawo europejskie
• Są źródłem prawa wewnętrznego, jeżeli ustanawiają prawa i obowiązki podmiotów działających na
terenie państwa zawierającego umowę
• Ratyfikowane umowy międzynarodowe są uznawane za część krajowego porządku
prawnego i za podlegające stosowaniu bezpośrednio, chyba że jest to uzależnione od
wydania ustawy
• Ratyfikacja – czynność konwencjonalna dokonywana przez uprawniony organ (Prezydenta RP),
która podpisaną umowę uznaje się za ostatecznie wiążącą dane państwo; umowa wchodzi
w życie po zakończeniu ratyfikacji przez wszystkie strony, które ją podpisały
• Warunkiem ratyfikacji niektórych, najważniejszych umów międzynarodowych jest wyrażenie na to
zgody w formie ustawy
• Umowy międzynarodowe, w wyniku których państwo polskie przekazuje organizacji lub organowi
międzynarodowemu niektóre kompetencje organów władzy państwowej mogą być ratyfikowane
dopiero po uzyskaniu zgody wyrażonej w ustawie uchwalonej przez każdą z izb większością 2/3 przy

25
 quorum wynoszącym połowę ustawowej liczby członków każdej z izb (alternatywnie można rozpisać
referendum ogólnokrajowe) (art. 90 Konstytucji)
• W razie sprzeczności ratyfikowana umowa międzynarodowa ma pierwszeństwo przed
ustawą
• W przypadku przystąpienia Polski do org. międzynarodowej, w ramach której obowiązuje
prawo stanowione przez tę organizację, prawo to ma pierwszeństwo przed ustawami w
razie kolizji (w praktyce dot. prawa europejskiego) (art. 91)
E5. Rozporządzenia wykonawcze
• Kto wydaje: Rada Ministrów, premier, ministrowie „resortowi”, prezydent, KRRiT
• Wydawane (1.) na podstawie szczegółowego upoważnienia lub zobowiązania ustawowego
przez uprawnione konstytucyjnie organy państwa i (2.) w celu wykonania ustawy
• Muszą zawierać odwołania do przepisu ustawy, na podstawie którego zostały wydane
• Rozporządzenia muszą:
o Być zgodne z aktami wyższego rzędu (konstytucją, ustawami i ratyfikowanymi umowami
międzynarodowymi)
o Dotyczyć tylko tych kwestii które obejmuje nakaz lub upoważnienie zawarte w ustawie (nie mogą
przekroczyć zakresu ustawowego)
• Do wydania może być upoważniony np. jeden minister, kilku ministrów lub jeden minister w
porozumieniu z innym/-i
• Organ, który został upoważniony, nie może przekazać tego upoważnienia innemu
organowi
E6. Uchwały normatywne Sejmu i Senatu
• Wg konstytucji nie należą do katalogu aktów prawa powszechnie obowiązującego
• Najważniejsze są tu regulaminy Sejmu i Senatu, które częściowo mają cechy
charakterystyczne dla aktów prawa wewnętrznie obowiązującego, a częściowo – aktów prawa
powszechnie obowiązującego (stosunki Sejmu i Senatu z innymi organami państwa)
• Istnieją też uchwały nienormatywne, ale to nie o nich tu mowa (np. z okazji 600-lecia UJ)
E7. Pozostałe sprawy związane z aktami normatywnymi
• Do wejścia w życie konstytucji, ustaw, rozporządzeń i aktów prawa miejscowego konieczna jest
ich promulgacja (ogłoszenie):
o Konstytucja, ustawy, rozporządzenia oraz ratyfikowane umowy międzynarodowe są
ogłaszane w „Dzienniku Ustaw RP”
o Akty prawa miejscowego są zwykle ogłaszane w dziennikach urzędowych lub np. przez
rozplakatowanie lub podanie do wiadomości w formie ogłoszenia wywieszonego w siedzibie władz gminy
o Akty normatywne o charakterze wew. są ogłaszane w Dzienniku Urzędowym „Monitor
Polski” lub innych dziennikach urzędowych
o Bywają też akty, które nie są w ogóle ogłaszane
• Sprostowanie błędów w druku aktów – następuje w drodze obwieszczenia w tym samym
dzienniku urzędowym, w którym akt był ogłoszony
• Kodeksy – szczególny akt prawny wydany w formie ustawy, który reguluje kompleksowo całość lub
zasadniczą część stosunków składających się na daną sferę życia publicznego; zajmuje centralną
pozycję wśród uregulowań prawnych w danej dziedzinie życia
• Kodyfikacja prawa – całościowe, kompleksowe uregulowanie danej sfery życia publicznego w
sposób, który może stanowić odstępstwo, niekiedy zupełnie zasadnicze i nowatorskie, od
uregulowań dotychczasowych
• Inkorporacja prawa – kompilacyjne zestawienie tekstów aktów normatywnych dot. danego
zagadnienia lub danej sfery życia publ. bez dokonywania zmian w treści tych aktów; służy
łatwiejszemu posługiwaniu się materiałem normatywnym; jedną z jej form jest tekst jednolity
F. Polityka prawa. Racjonalność w tworzeniu prawa
• Powody i cele tworzenia prawa:
o Teorie prawnonaturalne – zadaniem ustawodawcy jest oficjalne zadeklarowanie zasad prawa wyższego
– naturalnego; potrzeba tworzenia prawa słusznego, odpowiadającego poczuciu sprawiedliwości
o Pozytywizm prawniczy – racje przemawiające za uchwaleniem aktu normatywnego (ratio legis);
ustalenie tego, co chciał osiągnąć ustawodawca dokonuje się ex post, gł. na podstawie analizy przepisów
prawa stanowionego; odtworzenie ratio legis ma szczególne znaczenie przy dokonywaniu wykładni
prawa, zwłaszcza celowościowej
• Polityka prawa – ma prowadzić przede wszystkim do znalezienia empirycznie
sprawdzonych i skutecznych środków osiągania zamierzonych celów etycznych lub
politycznych
o L. Petrażycki – zadaniem polityki prawnej jest urzeczywistnienie miłości powszechnej 

26
 • Idea racjonalności ustawodawcy (dziedzictwo Oświecenia; najsilniejsze w nurcie pozytywizmu
prawniczego):
o Przyjęcie założenia, że wiedza, szczególnie naukowa, jest w stanie dostarczyć nam dostatecznie wiele
informacji o świecie, aby móc przewidywać skutki własnych działań i decyzji
o Wyznaczanie celów możliwych do osiągnięcia w świetle wiedzy o rzeczywistości dostępnej
działającemu
o Kierowanie się spójnym systemem wartości, tzn. m.in. uporządkowaniu różnych celów cząstkowych i
naczelnych w niesprzeczną hierarchię
o Wyznaczanie adekwatnych środków prowadzących do osiągnięcia wyznaczonych celów
• Racjonalne prawodawstwo powinno być
o Cele regulacji prawnej powinny być, w świetle wiedzy o rzeczywistości, możliwe do osiągnięcia, a koszt
osiągnięcia tych celów nie powinien przekraczać ich wartości (nie tylko w sensie ekonomicznym)
o Należy ustalić adekwatne środki prowadzące do osiągnięcia celów; niekoniecznie właściwe muszą być
środki prawne (zakazy, nakazy lub dozwolenia); należy też zastanowić się nad kosztami zastosowania się
konkretnych środków
• Stąd wynika wieloraka kontrola projektu aktu prawnego, długość procedury legislacyjnej,
konieczność określenia przewidywanych kosztów realizacji ustawy w uzasadnieniu jej projektu, czy
uzupełnienia projektu opinią prawną o jego zgodności z prawem UE
• Racjonalność działań powinna być oceniana w świetle rzeczywistej wiedzy i preferencji
aksjologicznej działającego – punkt widzenia zależy od punktu siedzenia 
• Do idei racjonalności tworzenia prawa nawiązuje się najczęściej przy dokonywaniu
wykładni prawa

27
Rdz. X: Wykładnia prawa
A. Pojęcie wykładni prawa
• Wykładnia (interpretacja prawa) – proces ustalania właściwego znaczenia przepisów
prawnych albo produkt tej czynności
• Przedmiotem wykładni nie są normy, ale przepisy prawa – wykładnia służy wyprowadzeniu
norm z przepisów prawa
• Stanowiska nt. wykładni:
o Klasyfikacyjna koncepcja wykładni – Wykładni dokonuje się tylko o tyle, o ile wymagają
tego niejasności tekstu – chodzi o usunięcie niejasności; potrzeba dokonania wykładni wynika z:
 Nieuniknionych, naturalnych niejednoznaczności języka naturalnego i języka
prawnego, w którym pisane są teksty aktów normatywnych
 Błędów popełnionych przez ustawodawcę, który nie zawsze w sposób precyzyjny
posługuje się językiem
 Zamierzonych i świadomie wprowadzonych przez ustawodawcę niejednoznaczności i
nieostrości wypowiedzi normatywnych, co ma czasem związek z rozchwianiem jego preferencji
aksjologicznych i politycznych, lub bywa rezultatem chęci pozostawienia stosującym prawo większego
luzu decyzyjnego albo obywatelom – większej swobody działania
 Ze „starzenia się” regulacji normatywnych, pojawieniu się różnic między regulacją
normatywną a rzeczywistością
o Derywacyjna koncepcja wykładni – Wykładni dokonuje się w każdym przypadku ustalenia
normy prawnej; wykładnia jest konieczna do wyprowadzenia normy z przepisów
 Wykładnia praw jest konieczna zawsze – nie tylko w przypadkach wymienionych przy
okazji koncepcji klasyfikacyjnej
 Jeżeli przyjmiemy rozróżnienie przepisu i normy prawnej to należy przyjąć, że
wykładni dokonujemy w każdym przypadku ustalania sposobu zachowania na podstawie przepisów
B. Teorie wykładni prawa
B1. Teoria wykładni statycznej
• Wraz z ustanowieniem przepisu ustawodawca nadaje mu określone znaczenie
• Tak długo, jak przepis obowiązuje, obowiązuje jego znaczenie i nie powinno tego
znaczenia swobodnie modyfikować
• Zwana też wykładnią subiektywną – bo ustalamy, co ustanowił określony legislator
• Ten typ wykładni służy stabilności prawa oraz pewności prawa i obrotu prawnego
• Z drugiej strony petryfikuje (usztywnia) rozumienie przepisów prawa, co może prowadzić do
problemów
B2. Teoria wykładni dynamicznej
• Nie wolno wiązać znaczenia przepisów prawnych wyłącznie z wolą historycznego
ustawodawcy, bo to prowadzi do konserwowania stosunków prawnych w anachronicznej
postaci
• Starym przepisom należy nadawać treść dostosowaną do współczesnych potrzeb
• Zwana wykładnią obiektywną – zmierza do ustalenia praw i obowiązków adresatów prawa, jakie
są przewidziane przez prawo tu i teraz obowiązujące, a nie jakie uznawał za właściwe ustawodawca
sprzed lat
• Racjonalny ustawodawca raczej nie chce, by dawne przepisy zachowały stare znaczenie, więc
milcząco dozwala nadawać im znaczenie nowe
• Trzeba uważać – między nadawaniem nowego znaczenia starym przepisom, a tworzeniem nowego
prawa (wykładnia contra legem) jest cienka granica
B3. Teoria wykładni „aktualnego ustawodawcy”
• Modyfikacja teorii wykładni dynamicznej – łagodzi jej niedogodności (zarzut nadmiernej dowolności)
• Wskazówką, jaką należy posługiwać się interpretując prawo, są preferencje
aksjologiczne, wiedza o rzeczywistości, cele polityczne itp. ustawodawcy czynnego w
momencie dokonywania interpretacji
• Współczesna polska nauka prawa skłania się raczej ku dwu ostatnim teoriom – SN w
jednym z wyroków (1998) zaproponował, by wykładnia statyczna obowiązywała przede wszystkim w
odniesieniu do przepisów uchwalonych niedawno, a wykładnia dynamiczna – przepisów starszych
C. Założenie racjonalności ustawodawcy
• Skoro prawa ma być racjonalne, to i ustawodawca (prawodawca) też
• Ma to ważne znaczenie w procesie wykładni prawa – jako założenie przyjmuje się racjonalność
ustawodawcy
• Interpretując prawo zakładamy, że ustawodawca dokonał wyboru celów i ze względu na nie
sformułował przepisy prawne – wykładnie przepisów przeprowadza się więc taki sposób, aby w
praktyce osiągnąć cele przyjęte przez ustawodawcę
28
 • Założenia racjonalności ustawodawcy nie poddajemy porównaniu z rzeczywistymi faktami
(założenie kontrfaktyczne)
D. Rodzaje wykładni prawa
D1. Zróżnicowanie wykładni ze względu na podmiot jej dokonujący (najważniejsze i najczęściej
występujące są wykładnia urzędowa i operatywna, w szczególności sądowa)
• Wykładnia autentyczna – dokonywana przez podmiot, który przepis ustanowił; zasięg i
moc obowiązywania wykładni odpowiada zasięgowi i mocy obowiązywania przepisu (w
sensie terytorialnym i hierarchicznym); najczęściej występuje w odniesieniu do aktów
wykonawczych wobec ustawy
• Wykładnia legalna – dokonywana przez upoważniony do tego organ państwa; w stosunku
do ustaw mogły to robić Rada Państwa PRL (1952-89) i TK (1989-97); obecnie nie ma organu
upoważnionego do takiej wykładni, ale można by się zastanowić, czy orzeczenia TK są wykładnią
legalną, czy operatywną;
o Wykładnia legalna delegowana (urzędowa) – szczególne upoważnienie do dokonywania
legalnej wykładni określonych przepisów przez wskazany organ państwa zawarte w treści
aktu normatywnego zawierającego podstawową regulację pewnej dziedziny prawa lub w kacie
powołującym taki organ (bywa stosowana w odniesieniu do ratyfikowanych umów międzynarodowych)
• Wykładnia operatywna (wykładnia organów stosujących prawo) – dokonywana na użytek
aktów stosowania prawa objętych kompetencją danego organu przez wszystkie organy władzy
publicznej (ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej); wiąże organ dokonujący wykładni i
podmioty, wobec których prawo jest stosowane; szczególna rola wykładni SN (formalnie nie jest
powszechnie wiążąca, ale w praktyce tak ze względu na autorytet SN, a także NSA i TK):
o W przypadku stwierdzenia zasadności kasacji (zarzut sprzeczności z prawem orzeczenia sądu drugiej
instancji) przez SN uchyla on zaskarżone orzeczenie (wyjątkowo może je zmienić i orzekać co do istoty
sprawy) – sąd, któremu sprawa została przekazana do ponownego rozpatrzenia jest związany wykładnią
prawa dokonaną przez SN; inne sądy zaś nie, aczkolwiek wykładnia taka oddziałuje pośrednio na
orzecznictwo sądów, gdyż tezy i uzasadnienia orzeczeń są publikowane
o SN może podejmować uchwały, jeżeli uzna, że celowe jest wyjaśnienie przepisów prawnych budzących
wątpliwości w praktyce lub których stosowanie wywołało rozbieżność w orzecznictwie. Uchwały te nie
dot. konkretnych spraw; dochodzi do nich na wniosek określonego organu lub jest to odpowiedź na
pytanie prawne; nie wiążą one bezpośrednio nikogo, ale zachowanie niezgodne z tak zinterpretowaną
normą uznane byłoby za naruszenie prawa 
o SN może podejmować uchwały, gdy przedstawi mu się do rozstrzygnięcia tzw. zagadnienie prawne,
budzące poważne wątpliwości w konkretnej sprawie; wiążą one sąd, który takie zagadnienie przedstawił
o Uchwały SN w składach siedmioosobowych zapadające w dwóch powyższych trybach mogą uzyskać
moc zasad prawnych, jeżeli SN tak postanowi, zaś zapadające w składzie całej izby SN, połączonych izb
lub całego składu SN uzyskują taką moc z chwilą ich podjęcia; wiąże ona wówczas wszystkie sądy, z SN
włącznie
o Do 1989 istniały wytyczne SN, które były wiążącą dla sądów wykładnią określonych
przepisów
• Wykładnia doktrynalna – dokonywana przez prawników prywatnie wykładnia prawa; nie
ma ona mocy dla nikogo wiążącej; jeżeli oddziałuje na organy stosujące prawo, to siłą
autorytetu intelektualnego osób jej dokonujących
D2. Zróżnicowanie wykładni ze względu na sposób jej dokonywania (kolejność odpowiada
ważności rodzajów wykładni wg doktryny pozytywistycznej)
• Wykładnia językowa (językowo-logiczna) – interpretacja przepisów prawnych wg reguł
znaczeniowych i konstrukcyjnych języka prawnego i naturalnego, a także reguł logiki
formalnej i prawniczej
• Wykładnia systemowa – ustalanie rzeczywistego znaczenia przepisów ze względu na ich
usytuowanie w systematyce wewnętrznej aktu normatywnego, w całej gałęzi prawa, a
także ze względu na zasady systemu prawa lub zasady danej gałęzi prawa; założenie, że
racjonalny ustawodawca nieprzypadkowo umieścił przepis tu, a nie gdzie indziej
• Wykładnia funkcjonalna (celowościowa, teleologiczna) – ustalenie znaczenia przepisu
zgodnie z domniemanym celem (ratio legis – zamierzony stan rzeczy będący rezultatem
stosowania i przestrzegania prawa), jaki chciał osiągnąć ustawodawca stanowiąc ten przepis, gałąź
prawa lub cały system prawa
• Wykładnia porównawcza – ustalanie znaczenia przepisów przez porównanie ich z innymi,
podobnymi przepisami o ustalonym znaczeniu i wyciąganiu stąd wniosków co do znaczenia
przepisów interpretowanych
o W układzie synchronicznym – porównuje się przepisy obowiązujące w różnych (np. narodowych)
systemach prawa

29
 o W układzie diachronicznym (wykładnia historyczna) – porównuje się obecne przepisy z
podobnymi przepisami niegdyś obowiązującymi
D3. Zróżnicowanie ze względu na wyniki (zakres) wykładni
• Wykładnia literalna (dosłowna, ścisła) – występuje, gdy spośród różnych znaczeń uzyskanych
za pomocą odmiennych rodzajów wykładni wybierzemy to, które zostało ustalone dzięki
zastosowaniu reguł znaczeniowych i konstrukcji języka; stosowana gł. w prawie karnym (zasada
nullum crimen sine lege poendi – nie ma przestępstwa bez ustawy), gdzie nie można stosować
wykładni rozszerzającej
• Wykładnia rozszerzająca – polega na przyjęciu szerszego znaczenia przepisu niż wynikałoby to z
interpretacji językowej (literalnej) po porównaniu wykładni językowej z systemową lub
celowościową
• Wykładnia zwężająca – przyjęcie węższe rozumienie przepisu, niż wynikałoby to z wykładni
literalnej również po porównaniu wykładni językowej z systemową lub celowościową
E. Reguły interpretacyjne i inferencyjne. Topiki prawnicze
• Reguły interpretacyjne pozwalają ustalić właściwe znaczenie przepisów prawa – są
częścią zespołu reguł pozwalających na wyprowadzanie norm prawnych z przepisów prawa
• Raczej nie są dziełem ustawodawcy – zostały wypracowane przez naukę i praktykę
prawniczą; ich obowiązywanie nie jest narzucone z góry
• Reguły interpretacyjne językowej wykładni prawa:
o Do tekstu przepisu nie wolno niczego dodawać ani niczego odejmować
o Zwrotom języka prawnego nie należy bez wyraźnego powodu nadawać innego znaczenia niż to, które
zwroty owe mają na gruncie języka naturalnego
o Jeżeli w danym akcie normatywnym użyty jest specyficzny zwrot (termin) języka prawniczego, należy
rozumieć go zgodnie ze znaczeniem nadanym mu w tym języku
o Zwroty jednobrzmiące użyte w tekście aktu normatywnego należy rozumieć tak samo (jednolicie)
o Zwrotów brzmiących odmiennie nie należy interpretować jednolicie, lecz odmiennie
o Wyjątków od reguł ogólnych nie wolno interpretować rozszerzająco
• M. Zieliński proponuje, by podzielić dyrektywy wykładni prawa na zasady (najogólniejsze), reguły i
wskazówki (najbardziej szczegółowe)
• Oprócz tego stosuje się:
o Reguły interferencyjne – logiczne reguły wnioskowań prawniczych; rozszerzają granice systemu
prawa, bo pozwalają (w imię logicznej spójności) na wyprowadzanie nowych norm z
obowiązujących norm prawnych; najczęściej wykorzystywane reguły interferencyjne:
 Jeżeli ktoś jest uprawniony do czegoś „więcej”, uprawniony jest też do czegoś „mniej”
 Jeżeli komuś jest zakazane czynić coś „mniej”, tym bardziej jest mu zakazane czynić
coś „więcej”
 Jeśli kogo, i tylko jego, dot. jakiś zakaz lub nakaz zachowania lub gdy zachowanie
powinno nastąpić w pewnych warunkach, to innych podmiotów lub w innych warunkach niż wskazane
w hipotezie normy zakaz lub nakaz nie dotyczy (wnioskowanie a contrario – z przeciwieństwa)
 Wnioskowanie przez analogię (z podobieństwa) – szczególnie ważne przy usuwaniu
luk w prawie; zabroniona w niektórych działach prawa – szczególnie prawie karnym; dwie postacie
analogii:
 Analogia z ustawy – stosowanie do stanu rzeczy nieuregulowanego przez prawo regulacji dot. stanu
podobnego; stosowana gł. w prawie cywilnym
 Analogia z prawa – sformułowanie nowej normy, która regulowałaby stan rzeczy objęty luką, na
podstawie domniemanych preferencji aksjologicznych ustawodawcy oraz zasad prawa/gałęzi prawa;
szczególnie krytykowana przez naukę prawa
 [analogia jest charakterystyczna dla prawa prywatnego, przeciwieństwo – prawa
publicznego; z reguły nie występują razem w jednej dziedzinie prawa]
 Wnioskowanie z celu na środki – cel uświęca środki ; istnieje spór w doktrynie, ale
można przyjąć, że dla osiągnięcia celu o niekwestionowanej, wysokiej wartości można wykorzystać
środki zabronione przez prawo, o ile szkodliwość środka (wartość dobra poświęconego) jest niższa od
wartość dobra osiąganego/chronionego (stąd obrona konieczna i stan wyższej konieczności w prawie
karnym)
o Topiki prawnicze – prawnicze maksymy, paremie, reguły rozumowania i postępowania
wypracowane przez kulturę prawniczą; nazwa pochodzi od toposu – wskazują one miejsce wspólne,
gdzie prawnicy spotykają się w sensie intelektualnym 
 Np. w razie wątpliwości należy interpretować na korzyść oskarżonego

30
Rdz. XI: Przestrzeganie i stosowanie prawa
A. Pojęcie przestrzegania i stosowania prawa
• Przestrzeganie prawa jest zachowaniem adresata normy prawnej zgodnym z treścią
dyspozycji tej normy w warunkach określonych w hipotezie; motywacje wew. nie są ważne;
stan przeżyć psychicznych jest natomiast brany pod uwagę i ma znaczenie w przypadku ustalania
winy czy oceny doniosłości nieprzestrzegania prawa; obowiązuje zarówno pierwotnych, jaki
wtórnych adresatów norm
• Nieprzestrzeganie prawa może polegać na:
o Zachowaniu niezgodnym z prawem (contra legem) – polega na działaniu lub zaniechaniu
niezgodnym z treścią dyspozycji normy bezwzględnie wiążącej w warunkach określonych jej hipotezą;
np. działanie wbrew zakazowi, niezrealizowanie zachowania nakazanego; zwykle osoba łamiąca prawo
stara się ukryć ten fakt, bo liczy się z karą
 Obywatelskie nieposłuszeństwo – wyrażenie sprzeciwu wobec działań władzy
publicznej treści norm, które uważa się za niesłuszne; czynione manifestacyjnie, bez ukrywania się;
zgoda na poniesienie kary; potępiane co do zasady przez doktrynę pozytywistyczną, tolerowane przez
doktrynę prawnonaturalną i realistyczną
o Zachowaniu obok prawa (praeter legem)
 Nadużycie prawa podmiotowego – działanie zgodne z literalnym brzmieniem
przepisu, ale jednocześnie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego lub tzw. społeczno-
gospodarczym przeznaczeniem rzeczy
 Omijanie prawa – osiąganie celu zabronionego przez jedną normę w taki sposób, że
adresat podejmuje zachowanie, które pozornie stanowi przypadek zastosowania innej normy, a nie
normy obchodzonej; istota obejścia prawa jest zazwyczaj określona nie w przepisach, lecz przez
doktrynę i przez orzecznictwo sądów (pamiętacie dzieci takie pojęcie jak „falandyzacja prawa”?)
• Stosowanie prawa – sformalizowane działanie kompetentnych organów władzy publ. polegające
na podejmowaniu i realizacji decyzji władczych indywidualnych i konkretnych (zakres pojęcia mieści
się w zakresie „przestrzegania prawa”); znaczna część aktów stosowani prawa jest czynnościami
konwencjonalnymi; organ stosujący prawo musi go jednocześnie przestrzegać, inaczej jest
podstawa do uchylenia decyzji/wyroku
• Korzystanie przez osoby fizyczne i inne podmioty praw nie będące organami władzy publicznej z
przyznanych im uprawnień nie jest stosowaniem prawa
B. Ideologie stosowania prawa
• Ideologia decyzji związanej – decyzje zapadające w procesie stosowania prawa powinny być
całkowicie zdeterminowane treścią norm prawnych; same normy nie podlegają ocenie/ewent. ocena
nie może wpłynąć na treść decyzji; pozytywizm prawniczy [wyższość lex]
• Ideologia decyzji swobodnej – wartościami naczelnymi w procesie stosowania prawa powinny
być: celowość, skuteczność, sprawiedliwość; w skrajnych przypadkach dopuszcza uchylenie się od
stosowania prawa; jeżeli mamy do czynieni z orzecznictwem sądowym, prawo jest tworzone przez
sędziów i jego rola jest niemniejsza niż prawa stanowionego; podejście prawnonaturalne [wyższość
ius]
• Ideologia praworządnej i racjonalnej decyzji (L. Wróblewski; prób znalezienia rozwiązania
pośredniego) – ścisłe przestrzeganie prawa obowiązującego przez organy władzy publicznej, prymat
prawa stanowionego, ale jednocześnie możliwość dokonywania ocen norm prawa (bez możliwości
orzekania wbrew nim); w procesie stosowania prawa można i należy uwzględnia rozmaite cele i
ideały, nie tylko te wyrażone w prawie stanowionym
• Tak na marginesie – Spór o ius i lex:
o Ius – prawo sprawiedliwe, słuszne, choć nieobowiązujące w formalnym znaczeniu terminu
„obowiązywanie”; utożsamiane z prawem natury
o Lex – ustawa, akt prawa stanowionego przez państwo, prawo pozytywne
C. Proces stosowania prawa i jego etapy – stosowanie prawa jest działaniem, a więc procesem
decyzyjnym; jego etapy:
• Wstępne ustalenie prawdopodobieństwa wystąpienia faktu mającego znaczenie prawne
– inicjuje proces stosowania prawa; na życzenie „strony” lub z urzędu
• Ustalenie zaistnienia faktu, z którym istniejące normy wiążą określone skutki prawne –
dwie drogi:
o Udowodnienie faktu – dokonywane w trakcie postępowania dowodowego; elementy:
 Rozstrzygnięcie co do ciężaru dowodu – co do zasady, udowodnienie przed
organami władzy zaistnienia faktu i przedstawienie jego obrazu należy to tego, kto uważa, że z tego
faktu wynikają określone skutki prawne (art. 6 KC); zasada domniemania niewinności oskarżonego w
KK
31
  Rodzaje dowodów dopuszczalnych w postępowaniu – zależą od dziedziny
prawa i rodzaju postępowania; ogólna zasada mówi o dopuszczeniu do postępowania wszelkich
środków dowodowych, które mogą się przyczynić do wyjaśnienia sprawy, pod warunkiem, że nie są
sprzeczne z prawem
 Sposób oceny dowodów przez organ stosujący prawo (bo mogą być
nieprawdziwe) – dwie teorie dowodowe:
 Teoria swobodnej oceny dowodów – uznanie dowodów za wiarygodne i
pozwalające ustalić prawdziwy obraz faktu należy do organu stosującego prawo; organ ten kieruje się
swą wiedzą o rzeczywistości i doświadczeniem życiowym (teoria częściej spotykana)
 Teoria związanej oceny dowodów (formalna teoria dowodowa) – z
mocy samego prawa istnieją dowody bardziej i mniej wiarygodne, a także takie, których nie należy
uwzględnić; ustalenie faktu może się opierać wyłącznie na „dobrych” dowodach, dowody „gorsze”
muszą ustąpić „lepszym”; stosowana gł. w średniowieczu; dziś np. zasada, że fakty ustalone w
procesie karnym uznaje się za niepodważalne w procesie cywilnym
 Cele postępowania dowodowego – zwykle jest to ustalenie prawdy materialnej
(obrazu faktów zgodnego z ich rzeczywistym przebiegiem – prawo karne i administracyjne), rzadziej
prawdy formalnej (sądowej; obrazu faktów, na jaki godzą się strony postępowania przed organami
władzy publicznej – prawo cywilne)
 Należy pamiętać, że organ stosujący prawo dowiaduje się o faktach ex post i
pośrednio z różnego rodzaju wtórnych źródeł; źródła te ukazują pewien obraz faktów, ale nie są tym
faktem; między faktem a jego obrazem w źródle zachodzą nieuniknione odkształcenia
o Przyjęcie określonych domniemań prawnych – domniemanie (praesumptio) jest wnioskowaniem,
które wykorzystuje następujący schemat rozumowania: jeżeli zjawiska należące do typu A i należące do
typu B łączy wysoki stopień współwystępowania, to pojawienie się konkretnego i udowodnionego
zjawiska „a” łączy się najprawdopodobniej z pojawieniem się nieudowodnionego zdarzenia „b”; rodzaje
domniemań:
 Domniemania faktyczne – organ stosujący prawo może, ale nie musi, wyciągać
wnioski co do zaistnienia nieznanego faktu na podstawie innych znanych faktów
 Domniemania prawne – nie odwołujemy się do naszej wiedzy czy intuicji, lecz
wprost do norm prawnych: prawo nakazuje uznać za istniejący fakt A, mimo że nie został on
udowodniony, jeżeli został udowodniony fakt B, który z A współwystępuje; domniemanie prawne musi
wynikać wprost z przepisów prawa i musi być wiążące (!!!), ale z reguły można je obalić przez
udowodnienie, że fakt A w rzeczywistości nie zaistniał (domniemanie wzruszalne). Bywają też
domniemania prawne niewzruszalne (zwykle powiązane z niepodjęciem pewnych działań przez
podmiot w przyznanym mu na to czasie)
• Ustalenie treści obowiązujących norm prawnych, określających skutki prawne
zaistnienia faktu – etapy:
o Ustalenie, czy wchodzące w rachubę przepisy obowiązują w danym czasie i miejscu (organ
stosujący prawo podejmuje decyzję walidacyjną)
o Wyprowadzenie norm/-y z przepisów, co powiązane jest z dokonaniem wykładni
• Subsumpcja (podciągnięcie faktu pod normę) i podjęcie decyzji – ustalenie skutków
prawnych danego faktu w świetle danej normy, czyli podjęcie decyzji władczej; to wszystko jest
skomplikowane, w doktrynie są spory, ale darujmy sobie ; skutkiem stosowania prawa nie zawsze
są sankcje
• Wykonanie decyzji – może być przekazane przez organ decydujący innym organom publicznym
D. Stanowienie a stosowanie prawa – w doktrynie (prawo kontynentalne) stanowienie i stosowanie
prawa są oddzielane, można jednak uznać, że stanowienie prawa jest szczególnym
przypadkiem jego stosowania (norm kompetencyjnych i procedury prawodawczej); podstawowa
różnica jest taka, że w wyniku stanowienia prawa powstają normy generalne i abstrakcyjne, a
stosowania prawa sensu stricte – indywidualne i konkretne; w prawie anglosaskim stosowania i
stanowienia prawa oddzielić się w zasadzie nie da.
E. Znajomość prawa a jego przestrzeganie
• Aby prawo było przestrzegane, musi być znane – ignorantia iuris nocet nie tylko obywatelom
• Stąd wynika konieczność ogłaszania aktów prawa, również tych o charakterze wewnętrznym
• Generalnie obywatele słabo znają prawo – powody:
o Ogromna i rosnąca liczba obowiązujących aktów prawnych
o Nieustanne modyfikacje prawa stanowionego
o Wyspecjalizowanie prawa i operowanie trudnym językiem
o Trudna dostępność urzędowych dzienników i ich wysoka cena
• Społeczeństwo zbiera informacje o prawie głównie na podstawie:

32
 o Informacji w mediach
o Osobistych kontaktów z organami stosującymi prawo
o Szkoleń pracowniczych, rzadziej samokształcenia
o Informacji uzyskanych od zawodowych prawników
F. Skuteczność prawa
• Skuteczność prawa rozumiana bywa na różne sposoby:
o Skuteczność finistyczna – prawo traktowane jest jako środek do celu; osiągnięcie tego celu dzięki
przestrzeganiu prawa oznacza, iż jest ono skuteczne; założenie, że każdy prawotwórca dąży do
osiągnięcia jakiegoś celu i służy mu do tego ustanowione przez niego prawo („przestrzeganie prawa jest
warunkiem jego skuteczności”)
o Skuteczność behawioralna – skuteczność sprowadzamy do samego faktu podporządkowania się
adresatów postanowieniom skierowanych do nich norm („nieprzestrzeganie prawa świadczy o jego
nieskuteczności”); trzeba jednak, że zachowanie zgodne z normą może być efektem przypadku bądź
konformizmu lub oportunizmu
o Skuteczność aksjologiczna – adresaci akceptują i internalizują wartości, które legły u podstaw
ustanowionych przez prawodawcę norm prawnych; ułatwia skuteczność behawioralną

33
Rdz. XII: Stosunki prawne
A. Pojęcie stosunku prawnego – Stosunki prawne są rodzajem stosunków społecznych
uregulowanym przez normy prawne. Pojęcie to opisuje zależności między podmiotami prawa
B. Powstanie, zmiana i ustanie stosunku prawnego
• Stosunki prawne powstają, ulegają zmianie i wygasają (ustają) na skutek faktów
prawnych
• Fakty prawne:
o Zdarzenia – wydarzenia niezależne od woli ludzkiej
o Zachowania – wydarzenia zależne od woli ludzkiej
 Czynności konwencjonalne
 Czynności prawne – wymagają oświadczenia woli i zmierzają do
wywołania skutków prawnych; podejmowane przez osoby fizyczne lub prawne
 Akty tworzenia prawa – czynności władcze organów władzy publicznej;
przebieg musi być w pełni zgodny z normatywnym wzorcem
 Akty stosowania prawa – czynności władcze organów władzy publicznej;
przebieg musi być w pełni zgodny z normatywnym wzorcem
 Czyny
 Zgodne z prawem – nakazane lub dozwolone
 Niedozwolone – przestępstwa, wykroczenia, delikty prawa cywilnego
• Oświadczenie woli – przekazanie innej osobie komunikatu w jakiejkolwiek formie (byle
dostatecznie jasne i skuteczne), że chce się ustanowić, znieść lub zmienić pewien
stosunek prawny
• Elementy stosunku prawnego to:
o Podmiot
o Przedmiot
o Treść
C. Podmioty (strony) stosunku prawnego – osoby (adresaci norm regulujących ów stosunek), które
w nim występują jako uprawnione lub zobowiązane do określonego zachowania się
względem innych osób będących uczestnikami tego samego stosunku prawnego
• Podmioty stosunków prawnych w prawie konstytucyjnym – np. państwo, organy władzy, jednostki
samorządu teryt. i ich organy, naród, obywatele w różnych rolach
• Podmioty stosunków prawnych w prawie administracyjnym – organy państwa i samorządów,
obywatele w różnych rolach, cudzoziemcy, instytucje
• Podmioty stosunków prawnych w prawie karnym – państwo reprezentowane przez organy ścigania i
wymiaru sprawiedliwości, sprawcy czynów
• Podmioty stosunków prawnych w prawie cywilnym – osoby fizyczne i osoby prawne, ułomne
osoby prawne
o Osoby fizyczne – każdy człowiek od chwili urodzenia aż do śmierci
 Zdolność prawna – zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków; możność
uczestniczenia w stosunkach prawnych; ma ją każdy człowiek od chwili urodzenia aż do śmierci; nie
można jej ograniczyć ani odebrać; pewne elementy zdolności prawnej ma niekiedy dziecko poczęte,
lecz nienarodzone (nasciturus)
 Zdolność do czynności prawnych – zdolność do nabywania praw i zaciągania
zobowiązań; pełną zdolność do czynności prawnych mają osoby pełnoletnie, które nie są częściowo lub
całkowicie ubezwłasnowolnione
 Osoby, które ukończyły 13 lat lub osoby częściowo ubezwłasnowolnione dysponują ograniczoną
zdolnością do czynności prawnych; czynności prawne za nie dokonują przedstawiciele prawni
 Czynność dokonana przez osobę całkowicie pozbawioną zdolności do czynności prawnych (poniżej
13 lat lub całkowicie ubezwłasnowolniona) jest z mocy prawa nieważna, chyba że jest to umowa
powszechnie zawierana w drobnych bieżących sprawach życia codziennego oraz taka osoba nie
została rażąco pokrzywdzona
o Osoby prawne – twór prawny powstały na podstawie i zgodnie z KC lub innych przepisów;
zwykle dysponuje pewnym majątkiem; działa przez swoje organy
 Podział osób prawnych (w praktyce zaciera się):
 Zrzeszenia – dla ich istnienia potrzebne jest zgrupowanie pewnej liczby
osób fizycznych
 Zakłady – dla ich istnienia potrzebne jest zgrupowanie pewnego majątku
 Tryby powstawania osób prawnych:

34
  Rejestrowy – osobowość prawna jest uzyskiwana po wpisaniu do
odpowiedniego rejestru (KRS) na podstawie decyzji sądu
 Ustawowy (erekcyjny) – osoba prawna powstaje i otrzymuje osobowość
prawną na mocy ustawy
 Notyfikacyjny – warunkiem uzyskania osobowości prawnej jest
powiadomienie (notyfikacja) odpowiednich władz państwowych; obecnie upodabnia się do
rejestrowego
o Jednostki organizacyjne nie będące osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność
prawną – tzw. ułomne osoby prawne
• Osobowość prawna – posiadanie przez osobę prawną zdolności prawnej i zdolności do
czynności prawnych
• Państwo posiada osobowość prawną pod postacią Skarbu Państwa, organy państwa osobowości
prawnej nie mają
• Jednostki samorządu terytorialnego posiadają osobowość prawną
• Obrót prawny = nawiązywanie, kształtowanie i rozwiązywanie treści stosunków
prawnych
D. Przedmiot i treść stosunku prawnego
• Przedmiotu stosunku prawnego dot. uprawnienia i obowiązki stron; mogą nim być:
o Określone zachowanie
o Przedmiot materialny (majątkowy)
o Prawa np. osobiste
• Treść stosunku prawnego – uprawnienia i obowiązki stron (podmiotów); zwykle są rozłożone
między wszystkie podmioty stosunku prawnego; z reguły uprawnieniu jednej strony odpowiada
obowiązek drugiej
E. Rodzaje stosunków prawnych
• Podział ze względu na metodę regulacji prawnej
o Stosunki cywilnoprawne – cechy:
 Strony są równorzędne
 Nawiązanie stosunków jest bardzo często dobrowolne
 Przedmiot i treść stosunków (z wyjątkiem tych, do których odnoszą się normy
bezwzględnie obowiązujące) są swobodnie określane przez strony
 Sankcje – nieważności i egzekucyjna
o Stosunki prawnoadministracyjne – cechy:
 Strony nie są równorzędne – państwo reprezentowane przez któryś ze swych
organów zajmuje pozycję władczą
 Zawiązanie stosunku prawnego – dobrowolne dla jednej lub obu stron lub
wynikające z jednostronnej decyzji organu lub z mocy prawa
 Przedmiot i treść określane są przez normy bezwzględnie obowiązujące
 Sankcje – egzekucyjna, rzadziej nieważności
o Stosunki prawnokarne – cechy:
 Nawiązywane są w wyniku popełnienia przez indywidualnego sprawcę czynu
zabronionego
 Stroną stosunku jest sprawca i państwo za pośrednictwem kompetentnych
organów, w mniejszym stopniu pokrzywdzony
 Położenie prawne stron wyznaczają normy bezwzględnie obowiązujące
 Sankcje – karne, posiłkowo egzekucyjne
• Podział ze względu na liczbę uczestniczących podmiotów:
o Stosunki dwustronne
o Stosunki wielostronne – występuje więcej niż dwu uczestników; często otwarte na nowych
uczestników
• Podział ze względu na „stopień aktualizacji” podmiotu (aktualizacja = możliwość
wskazania tożsamości podmiotu)
o Stosunki dwustronnie zindywidualizowane – można wskazać tożsamość wszystkich stron;
mogą powstać, ustać lub zmienić się tylko w wyniku działań obu podmiotów; rzadko tylko jednego z nich
o Stosunki jednostronnie zindywidualizowane – można wskazać tożsamość tylko jednej
strony, inne podmioty występują anonimowo; (np. własność)
o Stosunki obustronnie niezindywidualizowane (abstrakcyjne) – żaden podmiot nie jest znany
co do tożsamości (np. konstytucyjny obowiązek przestrzegania prawa dot. wszystkich)

35
Rdz. XIV: Sprawiedliwość i rządy prawa (praworządność)
A. Idea sprawiedliwości i jej znaczenie w procesie stanowienia i stosowania prawa
• Co to jest sprawiedliwość – filozofowie i etycy głowią się nad tym od starożytności – darujemy sobie
szczegóły
• Arystoteles – podział na:
o Sprawiedliwość wyrównawcza – „odpłata” za dobro lub zło
o Sprawiedliwość rozdzielcza (dystrybutywna) – podział ciężarów lub nagród między zobowiązanych
lub zasłużonych
• Stąd dwojaki rozumienie sprawiedliwości:
o Dobro etyczne, cnota
o Zasada regulująca wymianę dóbr lub przydzielanie dóbr i ciężarów – ta nas bardziej interesuje
• Materialne koncepcje sprawiedliwości – czyli jak dzielić dobra:
o Każdemu wg jego dzieł – liczy się efekt (wartość dzieła), nie bierzemy pod uwagę nakładu pracy
o Każdemu wg jego zasług – nie tylko efekt końcowy, ale i poniesione nakłady i wyrzeczenia
o Każdemu wg jego potrzeb – bliskie idei miłosierdzia (caritas); stąd opracowania dot. minimum
socjalnego; utrudniona przez b. indywidualne odczuwanie potrzeb
o Każdemu wg jego pozycji – formuła arystokratyczna; hierarchia społeczna; dziś np. inne traktowanie
dorosłych i dzieci, zdrowych i chorych oraz stosowanie organizacjach o wyraźnej hierarchii
(„mundurowych”)
o Każdemu to samo – skrajny egalitaryzm; nie bierze pod uwagę wyjątkowości każdego człowieka;
stosowana np. w prawie wyborczym
o Każdemu wg tego, co przyznaje mu prawo – odesłanie do merytorycznych kryteriów ustalanych
przez prawo; prawo zaś przyjmuje którąś z powyższych reguł 
• Formalna koncepcja sprawiedliwości („zasada zasad”: zasada równej miary, zasada
konsekwencji, zasada sprawiedliwości statycznej) – równe traktowanie podmiotów znajdujących się
w jednakowej sytuacji lub noszących jednakowe cechy (czyli: jak już przyjąłeś jedną z
materialnych koncepcji sprawiedliwości, to bądź konsekwentny w jej stosowaniu )
o W praktyce to cholernie skomplikowane
o Sprawiedliwość proceduralna – uczciwe i równe wobec wszystkich zainteresowanych posługiwanie
się procedurami decyzyjnymi prowadzącymi do stosowania prawa
o Zasada słuszności (aequitas) – ma łagodzić skutki rygorystycznie stosowanych reguł
sprawiedliwości
B. Państwo prawne (rządy prawa)
• Idea sprawiedliwości –rozbudowana, subiektywna, często stosowana ideologicznie nie jest
wystarczająca – Oświecenie i XIX w. stworzyło nowy standard: ideę państwa prawnego (rządów
prawa)
• Państwo prawa to pewien ideał, postulowany stan faktyczny, zasada prawno-ustrojowa
• Państwo prawa działa za pośrednictwem swoich organów, na podstawie norm prawnych
i w ich granicach (proces sprawowania władzy opiera się przede wszystkim na prawie (a nie
kaprysach rządzących))
• Aspekty zasady rządów prawa:
o Negatywny – służy to przede wszystkim obronie obywateli przed despotyzmem i dowolnością
działania władz państwowych
o Pozytywny – zobowiązuje organy władzy państwowej do ścisłego działania w myśl norm prawnych i do
posługiwania się prawem w każdym przypadku wpływania na zachowania poszczególnych obywateli
• Można mówić od odmianach – demokratyczne państwo prawne i socjalne państwo prawne; za
komuny używano pojęć „praworządność” i „państwo praworządne”
• Spór o zakres obowiązywania zasady państwa prawnego:
o Liberałowie – zasada rządów prawa dot. tylko organów państwa, chociaż oczywiście zależny nam,
by i obywatele przestrzegali prawa
o Dawne kraje bloku wschodniego – zasada rządów prawa dot. i rządzących, i rządzonych (dziś
odrzucone)
• Zasada państwa prawnego:
o Dotyczy działań państwa (instytucji władzy publicznej), nie zaś innych podmiotów
o Państwem prawnym może być tylko takie państwo, w którym prawo określa granice władzy
publicznej – luz decyzyjny pozostawiany przez prawo nie może być zbyt wielki
o Nie każde naruszenie prawa przez państwo jest równoznaczne z brakiem praworządności – ideały nie
występują w przyrodzie
• Zakres przedmiotowy koncepcji państwa prawnego:

36
 o Koncepcja praworządności formalnej – akcentuje wartości formalne związane ze sposobem
stanowienia i stosowania prawa; ważne jest przestrzeganie prawa, jego treść jest nieistotna (dura lex,
sed lex); tradycyjny pozytywizm prawniczy
o Koncepcja praworządności materialnej – zwrócenie uwagi na wartości materialne: nie tylko
sposoby tworzenia i stosowania prawa, ale i jego treść; koncepcja powszechnie dziś przyjmowana, bliska
szkole prawnonaturalnej
• Koncepcja wewnętrznej moralności prawa (L. L. Fuller) – cechy dobrego prawa:
o Jest dostatecznie ogólne (generalne), by być bezstronnym arbitrem
o Jest należycie ogłaszane (jawne), a przez to znane adresatom
o Nie działa z mocą wsteczną – szczególnie dot. ciężarów i obowiązków
o Jest jasne
o Unika sprzeczności norm
o Nie domaga się od adresatów rzeczy niemożliwych (ad imposibilia nemo obligatur)
o Jest względnie trwałe w czasie
o Działania urzędowe pozostają w zgodności z prawem – spełnienie warunku praworządności
formalnej
C. Gwarancje państwa prawnego
• Gwarancje materialne – taki sposób zorganizowania życia społecznego, ekonomicznego i
politycznego w państwie, który uczyni naruszenie prawa przez państwo mało prawdopodobnym lub
zminimalizuje jego zasięg; mówi się tu o demokracji, wysokim poziomie dobrobytu, wysoki poziom
ogólnej, prawniczej i politycznej kultury
• Gwarancje formalne – istnienie określonych mechanizmów kontroli nad przestrzeganiem prawa
przez państwo (są de facto normami prawnymi wymagającymi przestrzegania ):
o Gwarancje ustrojowe (związane z cechami ustrojowymi państwa):
 Trójpodział władz
 Swoboda działania legalnej opozycji
 Zasada, że prawa obywatelskie są niezbywalne i pierwotne
o Gwarancje legislacyjne (związane z tworzeniem prawa):
 Respektowanie zasady prymatu konstytucji i hierarchii źródeł prawa
 Istnienie sądownictwa konstytucyjnego
 Rozgraniczenie kompetencji prawotwórczych między organami państwa
o Gwarancje proceduralne (związane ze stosowaniem prawa):
 Wieloinstancyjne postępowanie sądowe
 Gwarancje procesowe w procesach karnych i cywilnych
 Istnienie sądownictwa administracyjnego
 Istnienie niezależnego ombudsmana
D. Demokratyczne państwo prawne
• Konstytucja RP (art. 2): „Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym…” – do
tej zasady wielokrotnie odwołują się TK, SN i NSA
• Zasadę państwa prawnego uznaje się za uogólnienie wielu szczegółowych zasad ustrojowych
i instytucji prawa pozytywnego – np.:
o Realizacji zasady trójpodziału władzy
o Zapewnienia pełnej niezawisłości sądownictwa
o Istnienie sądowej kontroli stosowania prawa przez administrację rządową i samorządową
o Istnienie sądownictwa konstytucyjnego
o Zagwarantowanie każdemu obywatelowi prawa do sądu oraz uczciwego i bezstronnego procesu (due
process of law)
o Przestrzeganie przez wszystkie organy władzy publicznej wyznaczonych im kompetencji oraz działanie
zgodnie z wymogami odpowiednich procedur decyzyjnych (sprawiedliwość proceduralna)
o Istnienie i respektowanie wolności i praw człowieka i obywatela zgodnie ze współczesnymi ich
uniwersalnymi standardami
o Przestrzeganie w procesie stanowienia i stosowania prawa fundamentalnych zasad prawa – np.
indywidualizacja odpowiedzialności karnej, domniemanie niewinności, niedziałanie prawa wstecz itp.
o Respektowanie zasad: pewności prawa, jawności i jasności prawa, zachowania odpowiedniej vacatio
legis oraz zasady pacta sunt servanda (umów należy dotrzymywać)
• Zasada demokratycznego państwa prawa jest związana z ustrojem demokratycznym  - w
innych ustrojach nie próbowano jej realizować; dlatego demokracja jest koniecznym składnikiem, by
ideę państwa prawnego realizować w praktyce

37