jkstxkj lekpkj 19 & 25 Qjojh 2011 la?

k yksd lsok vk;ksx 33

ijh{kk uksfVl la- 05@2011&lh,lih fnukad 19-02-2011

(vkosnu izi=k izkIr djus dh vafre rkjh[k 21-03-2011)
flfoy lsok ijh{kk] 2011
(vk;ksx dh osclkbV & http://www.upsc.gov.in)
,Q- la- 1@8@2010&i- 1 ([k)&Hkkjr ds vlkËkkj.k jkti= fnukad 19 Qjojh] 2011 esa dkfeZd vkSj
izf'k{k.k foHkkx }kjk izdkf'kr fu;eksa ds vuqlkj uhps mfYyf[kr lsokvksa vkSj inksa esa HkrhZ ds fy, la?k yksd egÙoiw.kZ
lsok vk;ksx }kjk 12 twu] 2011 dks flfoy lsok ijh{kk dh izkjafHkd ijh{kk yh tk,xh-
(i) Hkkjrh; iz'kklfud lsok 1- ijh{kk ds fy, mEehnokj viuh ik=rk lqfuf'pr dj ysa %
(ii) Hkkjrh; fons'k lsok ijh{kk ds fy, vkosnu djus okys mEehnokjksa dks ;g lqfuf'pr dj ysuk pkfg, fd os ijh{kk esa izos'k
(iii) Hkkjrh; iqfyl lsok gsrq lHkh ik=rk 'krksZ dks iwjk djrs gSa A ijh{kk ds lHkh Lrjksa ij mudk izos'k fu/kkZfjr ik=rk 'krksZa dks iwjk
(iv) Hkkjrh; Mkd ,oa rkj ys[kk vkSj foŸk lsok] xzqi ^d* djus dh 'krZ ds v/;/khu iw.kZr% vuafre gksxk A
( v) Hkkjrh; ys[kk ijh{kk vkSj ys[kk lsok] xzqi ^d* mEehnokj dks ek= izos'k i= tkjh fd, tkus dk vFkZ ;g ugha gksxk fd mldh mEehnokjh vk;ksx }kjk
(vi) Hkkjrh; jktLo lsok (lhek 'kqYd vkSj dsUÊh; mRikn)] xzqi ^d* vafre :i ls lqfuf'pr dj nh xbZ gS A
(vii) Hkkjrh; j{kk ys[kk lsok] xqzi ^d* mEehnokjksa ds lk{kkRdkj@O;fDrRo ijh{k.k esa vgZd ?kksf"kr fd, tkus ds ckn gh ewy nLrkostksa ds lanHkZ
(viii) Hkkjrh; jktLo lsok (vk;dj)] xzqi ^d* esa vk;ksx }kjk ik=rk dh 'krksZa dh tkap dh tkrh gS A
(ix) Hkkjrh; vk;q/k dkj[kkuk lsok] xzqi ^d* (lgk;d deZ'kkyk izcaËkd] iz'kklfud)
( x) Hkkjrh; Mkd lsok] xzqi ^d* 2- vkosnu dlS s djsa %
(xi) Hkkjrh; flfoy ys[kk lsok] xzqi ^d* (d) mEehnokj http:@@www.upsconline.nic.in osclkbV dk bLrseky djds vkWuykbu
(xii) Hkkjrh; jsyos ;krk;kr lsok] xzqi ^d* vkosnu djsaA vkWuykbu vkosnu djus laca/kh foLr`r vuqns'k mi;qZDr osclkbV ij miyC/k gSaA
(xiii) Hkkjrh; jsyos ys[kk lsok] xzqi ^d* ([k) mEehnokj] vk;ksx }kjk mldh ijh{kkvksa ds fy, fu/kkZfjr lkekU; vkosnu izi= esa vkWQykbu vkosnu
(xiv ) Hkkjrh; jsyos dkfeZd lsok] xzqi ^d* Hkh dj ldrs gSa] ftls ns'kHkj ds fofufnZ"V iz/kku Mkd?kjksa@Mkd?kjksa (uksfVl ds ifjf'k"V&III esa mfYyf[kr½
( xv) jsyos lqj{kk cy esa xzqi ^d* ds lgk;d lqj{kk vk;qDr ds in ls ` 30@& (rhl :Ik, ek=) ds udn Hkqxrku ij [kjhnk tk ldrk gS A ,slk izR;sd izi=] ,d ijh{kk
(xvi ) Hkkjrh; j{kk laink lsok] xzqi ^d* ds fy, dsoy ,d gh ckj iz;ksx esa yk;k tk ldrk gS A
(xvii) Hkkjrh; lwpuk lsok (dfu"B xzsM)] xzqi ^d* ;fn mEehnokjksa dks fofufnZ"V iz/kku Mkd?kjksa@Mkd?kjksa ls vkosnu izi= izkIr djus esa dksbZ dfBukbZ gks]
(xviii) Hkkjrh; O;kikj lsok] xzqi ^d* (xzsM&III) rks mUgsa rRdky lacaf/kr Mkdiky vFkok la?k yksd lsok vk;ksx ds “izi= vkiwfrZ fuxjkuh izdks"B”
(xix ) Hkkjrh; dkjiksjsV fof/k lsok] xzqi ^d* dh nwjHkk"k la- 011&23389366@QSDl la-011&23387310 ij laidZ djuk pkfg, A
( xx) l'kL= lsuk eq[;ky; flfoy lsok] xzqi ^[k* (vuqHkkx vfËkdkjh xzsM) (x) mEehnokjksa dks lykg nh tkrh gS fd os bl uksfVl ds ifjf'k"V&II (d) esa fn, x, “vkWuykbu
(xxi ) fnYyh] vaMeku ,oa fudksckj }hi lewg] y{k}hi] neu o nho ,oa nknjk o uxj gosyh flfoy
lsok] xqzi ^[k* vkosnu izi= Hkjuss ds fy, vuqns'k” vkSj ifjf'k"V&II ([k) esa fn, x, “vkWQykbu vkosnu izi= Hkjus
(xxii) fnYyh] vaMeku ,oa fudksckj }hi lewg] y{k}hi] neu o nho ,oa nknjk o uxj gosyh iqfyl ds fy, vuqns'k” lko/kkuhiwoZd Ik<+ ysa A
lsok] xqzi ^[k* 3- vkosnu i= izkIr djus dh vafre rkjh[k %
(xxiii) ikafMpsjh flfoy lsok] xzqi ^[k* (d) vkWuykbu %
(xxiv ) ikafMpsjh iqfyl lsok] xzqi ^[k*- vkWuykbu vkosnu i= 21 ekpZ] 2011 dks jkf= 11 ctdj 59 feuV rd Hkjs tk ldrs gSa] ftlds
r ijh{kk ds ifj.kke ds vkËkkj ij Hkjh tkus okyh fjfDr;ksa dh la[;k yxHkx 880 g-S fjfDr;ksa dh la[;k esa ckn fyaad fuf"ÿ ; gks tk,xk A
o`f} gks ldrh g-S ([k) vkWQykbu %
r ljdkj }kjk fuËkkZfjr jhfr ls vuqlwfpr tkfr;ksa] vuqlwfpr tutkfr;ksa] vU; fiNM+h Jsf.k;ksa rFkk lHkh vkWQykbu vkosnu i= nLrh ;k iksLV@LihM iksLV ;k dqfj;j }kjk “ijh{kk fu;a=d] la?k yksd lsok
'kkjhfjd :i ls v{ke Jsf.k;ksa ds mEehnokjksa ds fy, fjfDr;ksa dk vkj{k.k fd;k tk,xk- vk;ksx]/kkSyiqj gkml] 'kkgtgka jksM] ubZ fnYyh&110069" ds ikl 21 ekpZ] 2011 ;k mlls igys igqap
uksV (I) flfoy lsok ijh{kk 2011 esa lfEefyr lsokvksa dh lwph vLFkkbZ gSA tkus pkfg,a A
uksV (II) % 'kkjhfjd :i ls fodykax oxZ ds fy, mi;qDr ikbZ xbZ lsok,a rFkk mu lsokvksa esa muds fy, mEehnokjksa dks ;g uksV dj ysuk pkfg, fd fufnZ"V dkmaVj (dkmaVjksa) ij flQZ 5 cts rd nLrh :Ik
dk;kZRed oxhZdj.k rFkk 'kkjhfjd vis{kk,a fuEufyf[kr gS % esa ,d ckj esa dsoy ,d gh vkosnu i= izkIRk fd;k tk,xk vkSj vkosnu i= ,df=r :Ik esa ugha fy,
Øe lsok dk Js.kh (Jsf.k;ksa) *dk;kZRed oxhZdj.k *'kkjhfjd vis{kk,a tk,axsa A
la[;k uke ftlds fy, rFkkfi] fons'kksa esa ;k bl uksfVl ds iSjk 6 esa fufnZ"V dfri; lqnwjorhZ {ks=ksa esa jg jgs mEehnokjksa ds ekeys
igpku dh xbZ
esa] dsoy Mkd@LihM iksLV }kjk (nLrh ;k dqfj;j }kjk ugha) vkosnu i= izkIr djus dh vafre rkjh[k
1- Hkkjrh; (i) yksdkseksVj ch,] vks,y] ,l] ,lVh] MCY;w] ,lbZ] 28 ekpZ] 2011 gS A
iz'kklfud v{kerk vks,] ch,p] ,p] vkjMCY;wVh
lsok ,eMCY;w 4- xyr mRrjksa ds fy;s naM %
(ii) n`f"V ihch mEehnokj ;g uksV dj ysa fd oLrqfu"B izdkj ds iz'u i=ksa esa mEehnokj }kjk fn, x, xyr mRrjksa ds
ckf/kr fy, naM ¼_.kkRed vadu½ fn;k tk;sxk A
(iii) Jo.k ihMh 5- mEehnokjksa ds ekxZn'kZu gsrq lqfo/kk dkmUVj %
ckf/kr
2- Hkkjrh; fons'k (i) yksdkseksVj vks,] vks,y] ,l] ,lVh] MCY;w] vkjMCY;w]
mEehnokj vius vkosnu i= mEehnokjh vkfn ls lacaf/kr fdlh Hkh izdkj ds ekxZn'kZu@tkudkjh@Li"Vhdj.k
lsok v{kerk vks,,y lh] ,e,Q] ,lbZ ds fy, dk;Zfnolksa esa izkr% 10-00 cts ls lk;a 5-00 cts ds chp vk;ksx ifjlj esa xsV ‘lh’ ds fudV
(ii) n`f"V ckf/kr ,yoh la?k yksd lsok vk;ksx ds lqfo/kk dkmaVj ij O;fDrxr :i ls vFkok nwjHkk"k la-011&23385271@
(iii) Jo.k ,p,p 011&23381125@011&23098543 ij laidZ dj ldrs gSa A
ckf/kr 6- eksckby Qksu izfrcaf/kr%
3- Hkkjrh; jktLo (i) yksdkseksVj vks,y] vks, ,l] ,lVh] MCY;w] ch,u] ,y] (d) tgka ijh{kk vk;ksftr dh tk jgh gS]ml ifjlj ds vanj eksckby Qksu] istlZ vFkok vU; lapkj
lsok (lhek v{kerk ,lbZ] ,e,Q] vkjMCY;w] ;a=ksa dh vuqefr ugha gS A bu vuqns'kksa dk mYya?ku fd, tkus ij] Hkfo"; esa vk;ksftr dh tkus okyh
'kqYd ,oa dsUÊh; (ii) Jo.k ckf/kr ,p,p ,p] lh ijh{kkvksa ls footZu lfgr vuq'kklfud dkjZokbZ dh tk,xh A
mRikn 'kqYd)] ([k) mEehnokjksa dks muds fgr esa lykg nh tkrh gS fd os ijh{kk LFky ij eksckby Qksu@istlZ lfgr
xzqi ^d*
dksbZ Hkh izfrcaf/kr lkexzh u yk,a] D;ksafd budh lqj{kk lqfuf'pr ugha dh tk ldrh A
4- Hkkjrh; Mkd ,oa (i) yksdkseksVj vks,] vks,y] vks,,y] ,l] MCY;w] ,lbZ] vkjMCY;w] 7- mEehnokjksa dks lykg nh tkrh gS fd os dksbZ Hkh ewY;oku@dherh lkeku ijh{kk Hkou esa u yk,a] D;ksafd
rkj ys[kk vkjS v{kerk ch,y] lh
mudh lqj{kk lqfuf'pr ugha dh tk ldrh A vk;ksx bl laca/k esa fdlh uqdlku ds fy, mRrjnk;h ugha
foŸk lsok] (ii) n`f"V ckf/kr ,yoh
gksxk A
xzqi ^d* (iii) Jo.k ,p,p
ckf/kr mEehnokjksa dks vkWuykbu vkosnu djus ds fy, izkRs lkfgr fd;k tkrk gS
5- Hkkjrh; ys[kk (i) yksdkseksVj vks,] vks,y] ,l],lVh] MCY;w] ch,u] Øe lsok dk Js.kh (Jsf.k;ksa) *dk;kZRed oxhZdj.k *'kkjhfjd vis{kk,a
ijh{kk rFkk ys[kk v{kerk vks,,y ,lbZ] vkjMCY;w] ,p] lh la[;k uke ftlds fy,
lsok] xzqi ^d* (ii) n`f"V ckf/kr ,yoh igpku dh xbZ
(iii) Jo.k ckf/kr ,p,p 8- Hkkjrh; vk;q/k (i) yksdkseksVj vks,] vks,y] ,l] ,lVh] MCY;w] ch,u]
6- Hkkjrh; j{kk ys[kk (i) yksdkseksVj vks,] vks,y] ,l] ,lVh] MCY;w] ch,u] dkj[kkuk lsok] v{kerk vks,,y ,lbZ] vkjMCY;w] ,p] lh
lsok] xzqi ^d* v{kerk vks,,y] ch,y ,lbZ] vkjMCY;w] lh xzqi ^d* (ii) n`f"V ckf/kr ,yoh
(ii) n`f"V ckf/kr ,yoh (iii) Jo.k ckf/kr ,p,p
(iii) Jo.k ckf/kr ,p,p 9- Hkkjrh; Mkd (i) yksdkseksVj vks,] vks,y] ,l] ,lVh] MCY;w] ch,u]
7- Hkkjrh; jktLo (i) yksdkseksVj vks,] vks,y] ,l] ,lVh] MCY;w] ,lbZ] lsok] xzqi ^d* v{kerk vks,,y] ch,y vkjMCY;w] ,lbZ] ,p] lh
lsok (vk;dj)] v{kerk vks,,y] ch,y vkjMCY;w] lh (ii) n`f"V ckf/kr ch] ,yoh
xzqi ^d* (ii) Jo.k ckf/kr ,p,p (iii) Jo.k ckf/kr ,p,p

^^ljdkj ,sls dk;Zcy ds fy, iz;Ru'khy gaS ftlesa iq:"k rFkk efgyk mEehnokjksa dh la[;k esa larqyu cuk jgs rFkk efgyk mEehnokjkas dks vkosnu djus ds fy, izksRlkfgr fd;k tkrk gAS **
34 la?k yksd lsok vk;ksx jkstxkj lekpkj 19 & 25 Qjojh 2011
Øe lsok dk Js.kh (Jsf.k;ksa) *dk;kZRed oxhZdj.k *'kkjhfjd vis{kk,a (izèkku) ijh{kk (fyf[kr rFkk lk{kkRdkj)- os flfoy jkstxkj ds fy, vkosnu dj ldrs
la[;k uke ftlds fy, dsoy izkjafHkd ijh{kk ds fy, vc vkosnu izi= gSa vkSj p;u gksus ij fu;qfDr izLrko izkIr djus
igpku dh xbZ dh rkjh[k ls rhu ekg ds uksfVl ij mUgsa
vkeaf=r fd, tkrs gSa- tks mEehnokj izèkku ijh{kk
10- Hkkjrh; flfoy (i) yksdkseksVj vks,] vks,y] ,l] ,lVh] MCY;w] ,lbZ] dk;ZHkkj ls eqDr fd;k tk,xk- vfèkdre 5
ys[kk lsok] v{kerk vks,,y] ch,y vkjMCY;w] ,p] lh esa izos'k ds fy, vk;ksx }kjk ik= ?kksf"kr fd, tk,axs
mudks foLr`r vkosnuizi= esa iqu% vkosnu djuk o"kZ-
xzqi ^d* (ii) n`f"V ckf/kr ,yoh (vii) us=ghu] ewd&cfèkj rFkk 'kkjhfjd :i ls
(iii) Jo.k ckf/kr ,p,p gksxk] tks fd mudks Hksts tk,axs- izèkku ijh{kk fodykax O;fDr;ksa ds ekeys esa vfèkdre 10
11- Hkkjrh; jsyos (i) yksdkseksVj vks,] vks,y] ,l] ,lVh] MCY;w] ,lbZ] laHkor% vDrwcj@uoEcj] 2011 esa gksxh- o"kZ rd-
ys[kk lsok] v{kerk vks,,y] ch,y vkjMCY;w] ,p] lh 3- ik=rk dh 'krs± % fVIi.kh&I % vuqlfw pr tkfr rFkk vuqlfw pr tutkfr
xzqi ^d* (ii) n`f"V ckf/kr ,yoh o vU; fiNM+s oxks± ls lacfa èkr os mEehnokj] tks mi;qDZ r
( i) jk"Vª h ;rk %
(iii) Jo.k ckf/kr ,p,p iSjk 3 (ii) ([k) ds fdUgha vU; [kaMksa vFkkZr] tks HkwriwoZ
12- Hkkjrh; jsyos (i) yksdkseksVj vks,] vks,y ,l] ,lVh] MCY;w] ch,u] (1) Hkkjrh; iz'kklfud lsok vkSj Hkkjrh; iqfyl lSfudks]a tEew rFkk d'ehj jkT; esa vfèkokl djus okys
dkfeZd lsok] v{kerk ,lbZ] vkjMCY;w] ,p] lh lsok dk mEehnokj Hkkjr dk ukxfjd vo'; O;fDr;ks]a n`f"Vghu] ewd&cf/kj ,oa 'kkjhfjd :i ls
xzqi ^d* (ii) n`f"V ckf/kr ch] ,yoh gks- viax vkfn dh Js.kh ds varxZr vkrs gS]a nksuksa Jsf.k;ksa ds
(iii) Jo.k ckf/kr ,p,p (2) vU; lsokvksa ds mEehnokj dks ;k rks varxZr nh tkus okyh lap;h vk;q lhek&NwV izkIr djus
13- Hkkjrh; j{kk (i) yksdkseksVj vks,] vks,y ,l] ,lVh] MCY;w] ch,u]
(d) Hkkjr dk ukxfjd gksuk pkfg,] ;k ds ik= gksxa -s
laink lsok] v{kerk ,e,Q] ihih] dslh] ,lbZ] ([k) usiky dh iztk] ;k fVIi.kh&II % HkwriwoZ lSfud 'kCn mu O;fDr;ksa ij
xzqi ^d* (ii) us=ghurk ,yoh vkjMCY;w] ,p] lh
(x) HkwVku dh iztk] ;k ykxw gksxk ftUgsa le;&le; ij ;Fkkla'kksfèkr HkwriwoZ
;k vYi n`f"V (?k) ,slk frCcrh 'kj.kkFkhZ tks Hkkjr esa LFkk;hlSfud (flfoy lsok vkSj in esa iqu% jkstxkj) fu;e]
(iii) Jo.k ckf/kr ,p,p
:i ls jgus ds bjkns ls igyh tuojh] 1979 ds vèkhu HkwriwoZ lSfud ds :i esa ifjHkkf"kr
1962 ls igys Hkkjr vk x;k gks] ;k fd;k tkrk gS-
14- Hkkjrh; lwpuk (i) yksdkseksVj vks,] vks,y] ,l] ,lVh] MCY;w] ,lbZ]
(³) dksbZ Hkkjrh; ewy dk O;fDr tks Hkkjr esa fVIi.kh& III % vkikrdkyhu deh'ku izkIr
lsok] xzqi ^d* v{kerk vks,,y] ch,y vkjMCY;w] ,p] lh
LFkk;h :i ls jgus ds bjkns ls ikfdLrku] cekZ]
(ii) n`f"V ckf/kr ch] ,yoh vfèkdkfj;ksa@vYidkyhu lsok ds deh'ku izkIr
Jhyadk] iwohZ vÝhdh ns'kks]a dhfu;k] mxkaMk]
(iii) Jo.k ckf/kr ,p,p la;Dq r x.kjkT; ratkfu;k] tkfEc;k] ekykoh] vfèkdkfj;ksa lfgr os HkwriwoZ lSfud rFkk deh'ku
15- Hkkjrh; O;kikj (i) yksdkseksVj vks,] vks,y] ,l] ,lVh] MCY;w] ch,u] tSj]s bfFk;ksfi;k rFkk fo;ruke ls izot z u dj vfèkdkjh] tks Lo;a ds vuqjksèk ij lsokeqDr gq, gSa]
lsok] v{kerk vks,,y] ch,y ,e,Q] ,lbZ] vkjMCY;w] ds vk;k gks- mUgsa mi;qZDr iSjk 3 (ii) ([k) (v) rFkk (vi) ds vèkhu
xzqi ^d* (ii) n`f"V ckf/kr ,yoh ,p] lh ijUrq ([k)] (x)] (?k) vkSj (³) oxks± ds varxZr vkus vk;q lhek esa NwV ugha nh tk,xh-
(xzsM&III) (iii) Jo.k ckf/kr ,p,p okys mEehnokj ds ikl Hkkjr ljdkj }kjk tkjh fVIi.kh& IV % mi;qZDr iSjk 3(ii) ([k) (vii) ds
16- Hkkjrh; dkjiksjsV (i) yksdkseksVj vks,] vks,y] ,lVh] vkjMCY;w] fd;k x;k ik=rk (,fythfcfyVh) izek.ki= gksuk varxZr vk;q esa NwV ds ckotwn 'kkjhfjd :i ls v{ke
fofFk lsok] v{kerk ch,y ,lbZ] ,l] ch,u] ,p pkfg,- mEehnokj dh fu;qfDr gsrq ik=rk ij rHkh fopkj
xzqi ^d* (ii) n`f"V ckf/kr ,yoh fd;k tk ldrk gS tc og (ljdkj ;k fu;ksDrk
,d 'krZ ;g Hkh gS fd mi;qZDr ([k)] (x) vkSj (?k) oxks± izkfèkdkjh] tSlk Hkh ekeyk gks] }kjk fuèkkZfjr
(iii) Jo.k ckf/kr ,p,p
ds mEehnokj Hkkjrh; fons'k lsok esa fu;qfDr ds ik= 'kkjhfjd ijh{k.k ds ckn) ljdkj }kjk 'kkjhfjd :i
17- l'kL= lsuk (i) yksdkseksVj vks,] vks,y ,l] ,lVh] MCY;w] ch,u]
eq[;ky; flfoy v{kerk ,e,Q] ,lbZ] vkjMCY;w] ugha gksaxs- ,sls mEehnokj dks Hkh mDr ijh{kk esa izos'k ls v{ke mEehnokjksa dks vkoafVr lacfa èkr lsokvks@a inksa
lsok] xzqi ^[k* (ii) n`f"V ckf/kr ,yoh ,p] lh fn;k tk ldrk gS ftlds ckjs esa ik=rk izek.ki= ds fy, fuèkkZfjr 'kkjhfjd ,oa fpfdRlk ekudksa dh
(vuqHkkx (iii) Jo.k ckf/kr ,p,p izkIr djuk vko';d gks] fdUrq Hkkjr ljdkj }kjk vis{kkvksa dks iwjk djrk gks-
vf/kdkjh xzsM) mlds lacaèk esa ik=rk izek.ki= tkjh fd, tkus ds Åij dh O;oLFkk dks NksM+dj fuèkkZfjr vk;q&lhek
18- fnYyh] vaMeku (i) yksdkseksVj vks,] vks,y] ,l] ,lVh] MCY;w] ,lbZ] ckn gh mldks fu;qfDr izLrko Hkstk tk ldrk gS- esa fdlh Hkh gkyr esa NwV ugha nh tk ldrh-
,oa fudksckj v{kerk vks,,y] ch,y vkjMCY;w] ,e,Q] ,p] lh ( ii) vk;q&lhek,a % vk;ksx tUe dh og rkjh[k Lohdkj djrk gS tks
}hi lewg] eSfVªdqys'ku ;k ekè;fed fo|ky; NksM+us ds izek.k
y{k}hi] neu ,oa (ii)n`f"V ckf/kr ,yoh (d) mEehnokj dh vk;q 1 vxLr] 2011 dks iwjs i= ;k fdlh Hkkjrh; fo'ofo|ky; }kjk eSfVªdy q 's ku
nho rFkk nknjk 21 o"kZ dh gks tkuh pkfg,] fdUrq 30 o"kZ dh ugha ds led{k ekus x, izek.ki= ;k fdlh fo'ofo|ky;
,oa ukxj gosyh gksuh pkfg, vFkkZr mldk tUe 2 vxLr] 1981 }kjk vuqjf{kr eSfVªdqysVksa ds jftLVj esa ntZ dh xbZ
flfoy lsok] (iii) Jo.k ,p,p ls igys vkSj 1 vxLr] 1990 ds ckn dk ugha gksuk
xzqi ^[k* ckf/kr gks vkSj og m¼j.k fo'ofo|ky; ds leqfpr
pkfg,-
19- fnYyh] vaMeku (i) yksdkseksVj vks,y ,l] ,lVh] MCY;w] ch,u] ([k) Åij crkbZ xbZ vfèkdre vk;q&lhek esa izkfèkdkjh }kjk izefk.kr gks ;k mPprj ekè;fed
,oa fudksckj v{kerk ihih] dslh] ,e,Q] ,lbZ] fuEufyf[kr ekeyksa esa NwV nh tk,xh % ijh{kk ;k mldh led{k ijh{kk izek.ki= esa ntZ gks-
}hi lewg] vkjMCY;w] ,p] lh (i) ;fn mEehnokj fdlh vuqlfw pr tkfr ;k ;s izek.ki= flfoy lsok (izèkku) ijh{kk ds fy,
y{k}hi] neu ,oa (ii) Jo.k ckf/kr ,p,p vkosnu djrs le; gh izLrqr djus gSa-
nho rFkk nknjk vuqlfw pr tutkfr dk gks rks vfèkd ls vfèkd
,oa ukxj gosyh 5 o"kZ- vk;q ds lacaèk esa dksbZ vU; nLrkost tSls tUe
iqfyl lsok] (ii) vU; fiNM+h Jsf.k;ksa ds mu mEehnokjksa ds dqaMyh] 'kiFki=] uxj fuxe ls vkSj lsok vfHkys[k
xzqi ^[k* ekeys esa vfèkdre rhu o"kZ rd tks ,sls ls izkIr tUe lacaèkh m¼j.k rFkk vU; ,sls gh izek.k
mEehnokjksa ds fy;s ykxw vkj{k.k dks ikus ds Lohdkj ugha fd, tk,axs-
20- ikafMpsjh flfoy (i) yksdkseksVj vks,] vks,y] ,l] ,lVh] MCY;w] ,lbZ] ik= gksa-
lsok] xzqi ^[k* v{kerk vks,,y] ch,y vkjMCY;w] ,p] lh vuqns'kksa ds bl Hkkx esa vk;s ^^eSfVªdqys'ku@mPprj
(iii) ,sls mEehnokjksa ds ekeys esa] ftUgksaus 01
(ii) n`f"V ckf/kr ,yoh ekè;fed ijh{kk izek.ki=** okD;ka'k ds varxZr
tuojh] 1980 ls 31 fnlEcj] 1989
(iii) Jo.k ckf/kr ,p,p rd dh vofèk ds nkSjku lkèkkj.kr;k tEew mi;qZDr oSdfYid izek.ki= lfEefyr gSa-
vkSj d'ehj jkT; esa vfèkokl fd;k gks] fVIi.kh&I % mEehnokjksa dks è;ku j[kuk pkfg, fd
dk;kZRed oxhZdj.k rFkk 'kkjhfjd vis{kkvksa dk foLr`r fooj.k œi;k bl uksfVl ds iSjk&9 esa ns[ksa-
*
vfèkdre 5 o"kZ rd- vk;ksx tUe dh mlh rkjh[k dks Lohdkj djsxk tks
2- (d) ijh{kk ds dsUæ % ijh{kk fuEufyf[kr dsUÊksa ij vk;ksftr dh tk,xh % (iv) fdlh nwljs ns'k ds lkFk la?k"kZ esa ;k fdlh fd vkosnu&i= izLrqr djus dh rkjh[k dks
vxjryk Hkksiky xaxVksd dksfPp iVuk Jhuxj v'kkafrxzLr {ks= esa QkSth dk;Zokgh ds nkSjku eSfVªdqys'ku@mPprj ekè;fed ijh{kk izek.ki=
vgenkckn paMhx<+ gSn jkckn dksfgek iqMqpsjh fr#ouariqje fodykax gksus ds QyLo:i lsok ls fueqDZ r ;k led{k ijh{kk ds izek.ki= esa ntZ gS vkSj blds
,sty psUubZ bEQky dksydkrk iksVZ Cys;j fr#ifr fd, x, j{kk dkfeZdksa dks vfèkd ls vfèkd 3
vyhx<+ dVd bZVkuxj y[ku≈ jk;iq j mn;iqj ckn mlesa ifjorZu ds fdlh vuqjksèk ij u rks
o"kZ- fopkj fd;k tk,xk u gh mls Lohdkj fd;k
bykgkckn nsgjknwu t;iqj enqjS jkaph fo'kk[kkiVue
(v) ftu HkwriwoZ lSfudksa (deh'ku izkIr vfèkdkfj;ksa
vkSjaxkckn fnYyh tEew eqEcbZ lacyiqj tk;sxk-
caxykSj /kkjokM tks/kiqj ukxiqj f'kykax rFkk vkikrdkyhu deh'ku izkIr vfèkdkfj;ks@a
vYidkfyd lsok deh'ku izkIr vfèkdkfj;ksa fVIi.kh&II % mEehnokjksa dks è;ku j[kuk pkfg, fd
cjsyh fnliqj tks j gkV i.kth (xksok) f'keyk muds }kjk ijh{kk esa izos'k ds fy, tUe dh rkjh[k
lfgr) us 1 vxLr] 20 2011 11 dks de ls de
vk;ksx ;fn pkgs rks] ijh {kk ds mi;qZDr dsUæksa rFkk
ijh{kk izi= esa ijh{kk ds fy, fufnZ"V dsUæ esa ifjorZu pkgrk 5 o"kZ dh lSfud lsok dh gks vkSj tks (i) ,d ckj fy[k Hkstus vkSj vk;ksx }kjk mlds
mlds izkjaHk gksus dh rkjh[k esa ifjorZu dj ldrk gS rks mls bl ckr dk iwjk vkSfpR; crkrs gq, fd og dnkpkj ;k v{kerk ds vkèkkj ij c[kkZLr u LohÏr gks tkus ds ckn] ckn esa ;k fdlh ijh{kk esa
gS- ;|fi ijh{kk gsrq mEehnokjksa dks mudh ilan ijh{kk dsUæ esa ifjorZu D;ksa pkgrk gS] ,d i= ijh{kk gksdj vU; dkj.kksa ls dk;Zdky ds lekiu ij mlesa fdlh Hkh vkèkkj ij dksbZ ifjorZu djus dh
dk dsUæ vkoaVu djus dk gj laHko iz;Ru fd;k fu;a=d] la?k yksd lsok vk;ksx dks Hkstuk pkfg,- ,sls dk;ZeDq r gq, gS]a (buesa os Hkh lfEefyr gSa vuqefr ugha nh tk;sxh-
tk,xk fQj Hkh vk;ks x viuh foo{kk ij vuqjksèkksa ij xq.k&nks"k ds vkèkkj ij fopkj fd;k ftudk dk;Zdky 1 vxLr 20 11 ls
2011
tk,xk- fdUrq 20 vizSy] 2011 ds ckn izkIr fVIi.kh&III % mEehnokjksa dks izkjafHkd ijh{kk ds
ifjfLFkfro'k fdlh mEehnokj dks dksbZ fHkUu ,d o"kZ ds vanj iwjk gksuk gS)] ;k (ii) lSfud
dsUæ vkoafVr dj ldrk gS- ijUrq] n`f"Vghu vuqjksèkksa ij fdlh Hkh fLFkfr esa fopkj ugha fd;k tk,xk lsok ls gqbZ 'kkjkhfjd viaxrk] ;k (iii) v{kerk fy, vkosnu izi= ds dkWye 3 esa tUe frfFk Hkjrs
mEehnokjksa dks ;g ijh{kk bu 7 esa ls fdlh ,d vkSj u gh ,sls i=ksa dk mÙkj fn;k tk,xk- ds dkj.k dk;ZeDq r gq, gS]a muds ekeys esa le; mfpr lkoèkkuh cjruh pkfg,- ;fn ckn esa
ijh{kk dsUæ vFkkZr fnYyh] gSnjkckn] dksydkrk] ([k) ijh{kk dh ;kstuk % vfèkd ls vfèkd 5 o"kZ rd- fdlh voLFkk esa] tkap ds nkSjku muds }kjk Hkjh xbZ
y[kuÅ] psUubZ] eqacbZ vkSj fnliqj ij gh nsuh (vi) vkikrdkyhu deh'ku izkIr vfèkdkfj;ks@a tUe frfFk dh muds eSfVªd ;k led{k ijh{kk ds
gksxh- bl ijh{kk esa izos'k izkIr mEehnokjksa dks flfoy lsok ijh{kk dh nks voLFkk,a gksaxh (uhps
vYidkyhu lsok ds deh'ku izkIr vfèkdkfj;ksa izek.ki= esa nh xbZ tUe frfFk ls dksbZ fHkUurk ikbZ
ijh{kk dh le;&lkj.kh rFkk LFkku vFkok LFkkuksa ifjf'k"V& I [kaM&I ds vuqlkj)-
ds mu ekeyksa esa ftUgksua s 1 vxLr] 202011 11 xbZ rks vk;ksx }kjk muds fo#¼ vuq'kklukRed
ds ckjs esa lwfpr fd;k tk,xk- (i) izèkku ijh{kk ds fy, mEehnokjksa ds p;u gsrq dks lSfud lsok ds 5 o"kZ dh lsok dh izkjafHkd
flfoy lsok (izkjafHkd) ijh{kk (oLrqijd) rFkk dkjZokbZ dh tk,xh-
mEehnokjksa dks uksV djuk pkfg, fd dsUæ ifjorZu gsrq vofèk iwjh dj yh gS vkSj ftudk dk;Zdky 5
muds vuqjksèk dks lkekU;r% Lohdkj ugha fd;k tk,xk- (ii) mi;qZDr fofHkUu lsokvksa vkSj inksa esa HkrhZ gsrq o"kZ ls vkxs Hkh c<+k;k x;k gS rFkk ftuds ekeys ( iii) U;w u re 'kS f {kd ;ks X ;rk %
fdUrq ;fn dks b Z mEehnokj vius vkos n u mEehnokjksa dks p;u djus ds fy, flfoy lsok esa j{kk ea=ky; ,d izek.ki= tkjh djrk gS fd mEehnokj ds ikl Hkkjr ds dsUæ ;k jkT; foèkkueaMy
jkstxkj lekpkj 19 & 25 Qjojh 2011 la?k yksd lsok vk;ksx 35
}kjk fuxfer fdlh fo'ofo|ky; dh ;k laln ds ;fn ,slk dksbZ mEehnokj flfoy lsok (izkjafHkd) mEehnokjksa dks è;ku j[kuk pkfg, fd Hkkjrh; iksLVy fd;k x;k gks-
vfèkfu;e }kjk LFkkfir ;k fo'ofo|ky; vuqnku ijh{kk] 2011 ds lekIr gksus ds i'pkr Hkkjrh; vkMZj] cSad Mªk¶V] euhvkMZj] js[kkafdr psd] tks O;fä igys ls ljdkjh ukSdjh esa LFkk;h ;k
vk;ksx vfèkfu;e 1956 ds [kaM 3 ds vèkhu iz'kklfud lsok@Hkkjrh; fons'k lsok esa fu;qDr gks pyeqæk uksV ;k Vªstjh pkyku bR;kfn vk;ksx }kjk vLFkk;h gSfl;r ls dke dj jgsa gksa ;k fdlh dke ds
fo'ofo|ky; ds :i esa ekuh xbZ fdlh vU; f'k{kk tkrk gS rFkk og ml lsok dk lnL; cuk jgrk gS] rks Lohdkj ugha fd, tk,axs rFkk ,sls vkosnu i=ksa dks fy, fof'k"V :i ls fu;qDr deZpkjh gks]a ftlesa
laLFkk dh fMxzh vFkok led{k ;ksX;rk gksuh pkfg,- vkdfLed ;k nSfud nj ij fu;qDr O;fDr 'kkfey ugha
og flfoy lsok (izèkku) ijh{kk] 2011 esa cSBus dk 'kqYd jfgr ekuk tk,xk rFkk mUgsa ,dne vLohÏr
fVIi.kh&I % dksbZ Hkh mEehnokj ftlus ,slh dksbZ gS]a mudks vFkok tks yksd m|eksa ds vèkhu dk;Zjr gSa
ijh{kk ns nh gS ftlesa mÙkh.kZ gksus ij og vk;ksx dh ik= ugha gksxk pkgs mlus izkjafHkd ijh{kk] 2011 esa dj fn;k tk,xk- mudks ;g ifjopu (v.MjVsfdax) izLrqr djuk gksxk
ijh{kk ds fy, 'kSf{kd :i ls ik= gksxk ijUrq mls vgZrk izkIr dj yh gks- fVIi.kh& I % ftu vkosnu&i=ksa ds lkFk fuèkkZfjr fd mUgksua s fyf[kr :i ls vius dk;kZy;@foHkkx ds
ijh{kk Qy dh lwpuk ugha feyh gS rFkk ,slk mEehnokj ;g Hkh O;oLFkk gS fd flfoy lsok (izèkku) ijh{kk] 'kqYd layXu ugha gksxk ('kqYd ekQh ds nkos dks vè;{k dks lwfpr dj fn;k gS fd mUgksua s bl ijh{kk ds
Hkh tks ,slh vgZd ijh{kk esa cSBus dk bjknk j[krk gS] 2011 ds izkjaHk gksus ds i'pkr fdUrq mlds ijh{kk NksM+dj)] mudks ,dne vLohÏr dj fn;k fy, vkosnu fd;k gS-
izkjafHkd ijh{kk esa izo's k ikus dk ik= gksxk- flfoy lsok ifj.kke ls igys fdlh mEehnokj dh Hkkjrh; tk,xk- mEehnokjksa dks è;ku j[kuk pkfg, fd ;fn vk;ksx dks
(izèkku) ijh{kk ds fy, vgZd ?kksf"kr fd, x, lHkh iz'kklfud lsok@Hkkjrh; fons'k lsok esa fu;qfDr gks fVIi.kh& II % fdlh Hkh fLFkfr esa vk;ksx dks Hkqxrku muds fu;ksäk ls muds mä ijh{kk ds fy, vkosnu
mEehnokjksa dks izèkku ijh{kk ds fy, vkosnu izi= ds tkrh gS vkSj og mlh lsok dk lnL; cuk jgrk gS fd, x, 'kqYd dh okilh ds fdlh Hkh nkos ij u rks djus@ijh{kk esa cSBus ls lEc¼ vuqefr jksdrs gq,
lkFk&lkFk mÙkh.kZ gksus dk izek.k izLrqr djuk gksxk- rks flfoy lsok ijh{kk] 2011 ds ifj.kke ds fopkj fd;k tk,xk vkSj u gh 'kqYd dks fdlh vU; dksbZ i= feyrk gS rks mudk vkosnu i= vLohd`r
ftlds izLrqr u fd, tkus ij ,sls mEehnokjksa dks ijh{kk ;k p;u ds fy, vkjf{kr j[kk tk ldsxk- fd;k tk ldrk gS@mudh mEehnokjh jí dj nh tk
vkèkkj ij mls fdlh lsok@in ij fu;qfDr gsrq
izèkku ijh{kk esa izo's k ugha fn;k tk,xk- izèkku ijh{kk ldrh gS-
ds fy, vkosnu& izi= tqykbZ@vxLr] 20 2011 11 ekg fopkj ugha fd;k tk,xk- fVIi.kh& III % ;fn dksbZ mEehnokj 2010 esa yh
x;h flfoy lsok ijh{kk esa cSBk gks vkSj vc bl fVIi.kh&1 % mEehnokj dks vius vkosnu izi= esa
esa fdlh le; eaxk, tk,ax-s ( vi) 'kkjhfjd ekud % ijh{kk ds fy, dsUæ Hkjrs le; lkoèkkuh iwoZd fu.kZ;
fVIi.kh& II % fo'ks"k ifjfLFkfr;ksa esa la?k yksd lsok ijh{kk esa izos'k ikus ds fy, vkosnu djuk pkgrk gks]
flfoy lsok ijh{kk] 2011 esa izos'k ds fy, ysuk pkfg,- ,d gh mEehnokj ds vyx&vyx
vk;ksx ,sls fdlh Hkh mEehnokj dks ijh{kk esa izos'k rks mls ijh{kkQy ;k fu;qfDr izLrko dh izrh{kk fd,
mEehnokjksa dks fnukad 19 Qjojh] 2011 ds dsUæ nsrs gq, ,d ls vfèkd vkosnu izi=] i=] fdlh Hkh
ikus dk ik= eku ldrk gS ftlds ikl mi;qZDr fcuk gh viuk vkosnui= Hkst nsuk pkfg, rkfd og
vgZrkvksa esa ls dksbZ vgZrk u gks] c'krsZ fd mEehnokj Hkkjr ds jkti= (vlkèkkj.k) esa izdkf'kr ijh{kk dh fLFkfr esa] Lohdkj ugha fd, tk,axs] ;fn dksbZ
fuèkkZfjr rkjh[k rd vk;ksx ds dk;kZy; esa igqap
us fdlh laLFkk }kjk yh xbZ dksbZ ,slh ijh{kk ikl dj fu;ekoyh ds ifjf'k"V&3 esa fn, 'kkjhfjd ijh{kk mEehnokj ,d ls vfèkd iwjs Hkjs gq, vkosnu izi= i=
tk,-
yh gks ftldk Lrj vk;ksx ds erkuqlkj ,slk gks fd ds ckjs esa fofu;eksa ds vuq:i 'kkjhfjd :i ls LoLFk Hksts rks Hkh vk;ksx vius foosd ls dsoy ,d gh
fVIi.kh& IV % izèkku ijh{kk esa ftu mEehnokjksa dks
mlds vkèkkj ij mEehnokj dks mDr ijh{kk esa cSBus gksuk pkfg,- vkosnu izi= i= Lohdkj djsxk rFkk bl lacaèk esa vk;ksx
izos'k fn;k tk;sxk] mudks iqu% #- 200 (dsoy nks
fn;k tk ldrk gS- 4- 'kqYd % lkS #i;s) ds 'kqYd dk Hkqxrku djuk gksxk- dk fu.kZ; vafre gksxk-
fVIi.kh& III % ftu mEehnokjksa ds ikl ,slh ¼d½ vkWuykbu vkosnu djus okys mEehnokjksa 5- vkos n u dS l s djs a % ;fn dksbZ mEehnokj vk;ksx }kjk izsf"kr izos'k
O;kolkf;d vkSj rduhdh ;ksX;rk,a gksa] tks ljdkj izek.k i= esa n'kkZ;s x;s dsUæ ls brj dsUæ esa
}kjk O;kolkf;d vkSj rduhdh fMfxz;ksa ds led{k dks de fd;s x, ` 50@& ¼#i;s ipkl ek=k½
(d) mEehnokj http:@@www. upsconline.nic.in cSBrk gS rks ml mEehnokj ds iz'u i=ksa dk
Qhl ds :i esa ¼v-tk-@v-t-tk-@efgyk@fodykax
ekU;rkizkIr gSa os Hkh mDr ijh{kk esa cSBus ds ik= gksaxs- osclkbV dk bLrseky djds vkWuykbu vkosnu djsaA ewY;kadu ugha fd;k tk;sxk rFkk mldh mEehnokjh
fVIi.kh&IV % ftu mEehnokjksa us viuh vafre mEehnokjksa dks NksM+dj ftUgsa dksbZ 'kqYd ugha
vkWuykbu vkosnu i= Hkjus ds fy, foLr`r vuqns'k Hkh jí dh tk ldrh gS-
O;kolkf;d ,echch,l vFkok dksbZ vU; fpfdRlk nsuk gksxk½ ;k rks LVsV cSad vkWQ bafM;k dh
mi;qZDr osclkbV ij miyCËk gSaA fVIi.kh&2 % pwafd bu vkosnu izi=ksa dh tkap
ijh{kk ikl dh gks ysfdu mUgksua s flfoy lsok (izèkku) fdlh Hkh 'kk[kk esa udn tek djds ;k LVsV
([k) mEehnokj] vk;ksx }kjk viuh ijh{kkvksa ds lax.kd i¼fr }kjk dh tk,xh] mEehnokjksa dks
ijh{kk dk vkosnuizi= izLrqr djrs le; viuk cSad vkWQ bafM;k dh usV cSafdax lsok dk mi;ksx
b.VuZf'ki iwjk ugha fd;k gS rks os Hkh vufUre :i ls fy, fu/kkZfjr lkekU; (dkWeu) vkosnu i= esa vius vkosnu i= dks lkoèkkuhiwoZd Bhd ls Hkjuk
djds ;k ohtk@ekLVj ØsfMV@MsfcV dkMZ dk
ijh{kk esa cSB ldrs gS]a c'krsZ fd os vius vkosnu&izi= vkWQykbu vkosnu Hkh dj ldrs gaS] ftls daI;wVjhd`r pkfg,- vkosnu izi= Hkjus ds fy, vko';d
mi;ksx djds Hkqxrku djuk gksxk-
ds lkFk lacfa èkr fo'ofo|ky;@laLFkk ds izkfèkdkjh ls e'khuksa ij izkslsl fd;k tk ldrk gSA ;g vkosnu vuqns'k ifjf'k"V&II ([k) esa ns[ksa- vkosnu i= dk
¼[k½ vkWQykbu ¼lkekU; vkosnu izi=k }kjk½ vkosnu
bl vk'k; ds izek.ki= dh ,d izfr izLrqr djsa fd izi=] ,d lwpuk foojf.kdk ds lkFk] ftlesa izi= dksbZ lacafèkr dkWye [kkyh u NksM+k tk;s- vèkwjs
djus okys mEehnokjksa dks ,d dsUnzh; HkrhZ 'kqYd
mUgksua s visf{kr vafre O;kolkf;d fpfdRlk ijh{kk Hkjus ds fy, lkekU; vuqns'k ikorh dkMZ ,oa ;k xyr Hkjs gq, vkosnu i=ksa dks ,dne vLohÏr
LVkWEi }kjk #- 100@& ¼dsoy lkS #i;s½ dh Qhl
ikl dj yh gS- ,sls ekeyksa esa mEehnokjksa dks lk{kkRdkj vkosnu izi= Hkstus ds fy, ,d fyQkQk 'kkfey gS] dj fn;k tk;sxk vkSj fdlh Hkh voLFkk esa
ds le; fo'ofo|ky;@laLFkk ds lacfa èkr l{ke izkfèkdkjh vnk djuh gksxh- dsUnzh; HkrhZ 'kqYd fVdV ¼Mkd
mDr uksfVl ds ifjf'k"V&III esa lwphc})] ns'k Hkj ds vLohÏfr ds lacaèk esa vH;kosnu ;k i= O;ogkj
ls viuh ewy fMxzh vFkok izek.ki= izLrqr djus gksxa s fdfVdV ugha½ Mkd?kj ls izkIr djsa vkSj vkosnu izi=k
fufnZ"V iz/kku Mkd?kjksa@Mkd?kjksa ls ` 30 (dsoy dks Lohdkj ugha fd;k tk;sxk-
mUgksua s fMxzh iznku djus gsrq lHkh vis{kk,a (ftuesa ij blds fy, fuèkkZfjr LFkku ij fpidk ns-a tkjh
rhl :i;s) uxn Hkqxrku djds izkIr fd;k tk mEehnokjksa dks vius vkosnu izi=ksa ds lkFk vk;q
b.VuZf'ki iwjk djuk Hkh 'kkfey gS) iwjh dj yh gS-a djus okys Mkd?kj dh rkjh[k dh eksgj lfgr ml
ldrk gS A izi= dsoy fufnZ"V fd, x, iz/kku
( iv) voljksa dh la[;k % fVdV dks bl rjg ls jí fd;k tk, fd jí djus Mkd?kjksa ls gh [kjhnus pkfg,a] fdlh vU; ,tsalh ls rFkk 'kSf{kd ;ksX;rk] vuqlwfpr tkfr@vuqlwfpr
dh eksgj dh Nki vkaf'kd :i ls vkosnu izi=k ij tutkfr] vU; fiNM+h Js.kh] 'kkjhfjd :i ls
flfoy lsok ijh{kk esa cSBus okys izR;sd mEehnokj dks ugha A ;g izi= ,d ijh{kk ds fy, dsoy ,d ckj v{ke vkSj 'kqYd esa NwV vkfn dk izek.ki= izLrqr
Hkh fdarq vkosnu izi=k esa fn;s x;s LFkku ds vanj]
tks vU;Fkk ik= gksa pkj ckj cSBus dh vuqefr nh gh iz;ksx esa yk;k tk ldrk gS A vkWQykbu vkosnu ugha djuk gksxk- dsoy izèkku ijh{kk ds le; budh
vius vki vk tk,- jí fd, x, fVdV ij Nki
tk,xh- djus ds bPNqd mEehnokj] dsoy lwpuk foojf.kdk tkap dh tk;sxh- ijh{kk esa vkosnu djus okys
Li"V gksuh pkfg, rkfd rkjh[k rFkk tkjh djus okys
ijUrq voljksa dh la[;k ls lac¼ ;g izfrcaèk ds lkFk fn, x, izi= dk gh iz;ksx djsa rFkk mUgsa mEehnokj ;g lqfuf'pr dj ysa fd os ijh{kk esa izos'k
Mkd?kj dh igpku Li"V :i ls gks lds-
vuqlwfpr tkfr;ksa vkSj vuqlwfpr tutkfr;ksa ds fdlh Hkh fLFkfr esa izi= dh Nk;kizfr@izfrfyfi@vufËkd`r ikus ds fy;s ik=rk dh lHkh 'krs± iwjh djrs gSa- ijh{kk
fons'k esa jgus okys mEehnokjksa dks fuèkkZfjr 'kqYd Hkkjr
vU;Fkk ik= mEehnokjksa ij ykxw ugha gksxk- ds mPp vk;qä] jktnwr ;k fons'k esa fLFkr izfrfufèk eqfnzr izfr dk iz;ksx ugha djuk pkfg, A pwafd bl ds mu lHkh Lrjksa] ftuds fy;s vk;ksx us mUgsa izos'k
ijUrq vkxs ;g vkSj Hkh gS fd vU; fiNM+h Jsf.k;ksa ds ds dk;kZy; es]a tSlh Hkh fLFkfr gks bl vuqjksèk ds lkFk izi= dh bysDVk™fud e'khu }kjk tkap (LdSfuax) dh fn;k gS vFkkZr izkjafHkd ijh{kk] izèkku (fyf[kr)
mEehnokjksa dks] tks vU;Fkk ik= gksa] Lohdk;Z voljksa tek djuk gksxk rkfd og ^^051&yksd lsok tkrh gS] vkosnu izi= dks lgh <ax ls Hkjus ds fy, ijh{kk rFkk lk{kkRdkj ijh{k.k] esa mudk izos'k
dh la[;k lkr gksxh- ;g fj;k;r@NwV dsoy oSls vk;ksx&ijh{kk 'kqYd** ds ys[kk 'kh"kZ esa tek gks tk, mfpr lko/kkuh cjruh pkfg, A vkosnu izi= Hkjrs iw.kZr% vuafre gksxk rFkk muds fuèkkZfjr ik=rk dh
vH;fFkZ;ksa dks feysxh tks vkj{k.k ikus ds ik= gSa- vkSj vkosnu i= ds lkFk mldh jlhn yxk dj le;] d`Ik;k bl uksfVl ds ifjf'k"V&II ([k) esa 'krks± dks iwjk djus ij vkèkkfjr gksxk- ;fn izkjafHkd
c'krsZ ;g Hkh fd 'kkjhfjd :i ls fodykax mEehnokj Hkstuh pkfg,- fn, x, foLr`r vuqns'kksa dks ns[ksaA mEehnokjksa dks ijh{kk] izèkku (fyf[kr) ijh{kk rFkk lk{kkRdkj
dks mrus gh volj vuqer gksxa s ftrus fd mlds lHkh efgyk mEehnokjks a rFkk vuq l w f pr ikorh dkMZ esas laxr LFkkuksa ij viuh vkosnu izi=
leqnk; ds vU; mu mEehnokjksa dks tks 'kkjhfjd :i tkfr@vuq l w f pr tutkfr@'kkjhfjd :i ls la[;k vkSj ijh{kk dk uke Hkh Hkjuk pkfg, A ikorh ijh{k.k ds igys ;k ckn esa lR;kiu djus ij ;g
ls fodykax ugha gSa ;k bl 'krZ ds vè;k/khu gS fd fodykax oxksZa ls lac¼ mEehnokjksa dks 'kqYd ds dkMZ ij ` 6@& (N :i;s ek=) dk Mkd fVdV irk pyrk gS fd os ik=rk dh fdUgha 'krks± dks iwjk
lkekU; oxZ ls lacfa èkr 'kkjhfjd :i ls fodykax Hkqxrku ls NwV izkIr gSA rFkkfi] vU; fiNM+s oxZ ugha djrs gSa rks vk;ksx }kjk ijh{kk ds fy;s mudh
yxkdj mls vkosndksa dks vkosnu izi= ds lkFk la?k mEehnokjh jí dj nh tk,xh-
mEehnokj lkr voljksa ds ik= gksxa -s ;g NwV 'kkjhfjd ds mEehnokjksa dks 'kqYd esa NwV izkIr ugha gS rFkk
:i ls fodykax mu mEehnokjksa dks miyC/k gksxh tks mUgsa fu/kkZfjr iw.kZ 'kqYd dk Hkqxrku djuk gksxkA yksd lsok vk;ksx dks Hkstuk gksxkA ;fn dksbZ ;fn muds }kjk fd;s x;s nkos lgh ugha ik;s tkrs gSa
'kkjhfjd :i ls v{ke O;fDr;ksa dks 'kqYd ds Hkqxrku vkosnd] okafNr ewY; dk Mkd fVdV ugha yxkrk rks muds f[kykQ vk;ksx }kjk flfoy lsok ijh{kk]
fd ,sls mEehnokjksa ij ykxw gksus okys vkj{k.k dks izkIr
djus ds ik= gksxa -s ls NwV gS c'krs± fd os bu lsokvksa@inksa ds fy, gS] rks mldk ikorh&dkMZ izsf"kr ugha fd;k tk,xk 20 2011 11 dh fu;ekoyh ds fu;e 14 dh 'krks± tks fd
fVIi.kh % fpfdRlk vkjksX;rk ('kkjhfjd :i ls v{ke O;fDr;ksa rFkk vk;ksx ikorh dkMZ vkosnd dks izkIr u gksus ds uhps mn~èk`r gSa] ds vuqlkj vuq'kklfud dk;Zokgh dh
dks nh xbZ fdlh vU; fo'ks"k NwV lfgr) ds ekudksa fy;s ftEesnkj ugha gksxk A mlds ckn fof/kor :Ik tk ldrh gS-
1- izkjafHkd ijh{kk esa cSBus dks ijh{kk esa cSBus dk ,d
ds vuqlkj bl ijh{kk ds ifj.kke ds vkèkkj ij Hkjh ls Hkjk gqvk vkosnu izi= ,oa ikorh dkMZ lwpuk
volj ekuk tk,xk- ftl mEehnokj us %
tkus okyh lsokvksa@inksa ij fu;qfDr gsrq vU;Fkk :i foojf.kdk ds lkFk fn, x, fo'ks"k fyQkQs esa Mkd
2- ;fn mEehnokj izkjafHkd ijh{kk ds fdlh ,d iz'u ls ik= gksa- 'kqYd esa NwV dk nkok djus okys 'kkjhfjd ls Hkst nsuk pkfg, A mDr fyQkQk ijh{kk fu;a=d] (i) fuEufyf[kr rjhdksa ls viuh mEehnokjh ds
i= esa oLrqr% ijh{kk nsrk gS rks mldk ijh{kk ds fy, :i ls v{ke O;fDr dks vius foLr`r vkosnu izi= la?k yksd lsok vk;ksx] ËkkSyiqj gkml] 'kkgtgka jksM] fy, leFkZu izkIr fd;k gS vFkkZr~ %
,d iz;kl le>k tk,xk- ds lkFk vius 'kkjhfjd :i ls v{ke gksus ds nkos ds (d) xSj dkuwuh :i ls ifjrks"k.k dh is'kd'k
3- v;ksX;rk@mEehnokjh ds jí gksus ds ckotwn ubZ fnYyh&110069 dks Hkstus ls igys mEehnokj dks djuk] ;k
leFkZu esa] ljdkjh vLirky@fpfdRlk cksMZ ls
mEehnokj dh ijh{kk esa mifLFkfr dk rF; ,d iz;kl izkIr izek.k&i= dh izekf.kr izfr izLrqr djuh gksxh- ml ij ijh{kk dk uke vFkkZ r flfoy ls o k ([k) ncko Mkyuk] ;k
fxuk tk,xk- fVIi.kh % 'kqYd esa NwV ds mi;qZDr izkoèkku ds ckotwn (izkjafHkd) ijh{kk] 2011 Hkh fy[kuk pkfg, A (x) ijh{kk vk;ksftr djus ls lacafèkr fdlh
(x) lHkh mEehnokjks a dks pkgs os igys ls ljdkjh Hkh O;fDr dks CySdesy djuk] vFkok mls
( v) ijh{kk ds fy, vkosnu djus ij 'kkjhfjd :i ls v{ke mEehnokj dks fu;qfDr gsrq
rHkh ik= ekuk tk,xk tc og (ljdkj ;k fu;qfDr ukSd jh esa gksa ;k ljdkjh vkS| ksfxd mioz ÿeks a esa gksa ;k CySdesy djus dh èkedh nsuk] vFkok
izfrcaèk % izkfèkdkjh] tSlk Hkh ekeyk gks] }kjk fuèkkZfjr ,slh blh izdkj ds vU; laxBuksa esa gksa ;k xSj&ljdkjh ( ii ) uke cny dj ijh{kk nh gS] vFkok
dksbZ mEehnokj fdlh iwoZ ijh{kk ds ifj.kke ds vkèkkj fdlh 'kkjhfjd tkap ds ckn)] ljdkj }kjk 'kkjhfjd laLFkkvksa esa fu;qDr gksa] vius vkosnu izi= vk;ksx ( iii ) fdlh vU; O;fDr ls Nn~e :i ls dk;Z lkèku
ij Hkkjrh; iz'kklfud lsok vFkok Hkkjrh; fons'k :i ls v{ke mEehnokj dks vkoafVr dh tkus okyh dks lhèks Hkstus pkfg,- vxj fdlh mEehnokj us djk;k gS] vFkok
(iv) tkyh izek.ki= ;k ,sls izek.k izLrqr fd, gSa-
lsok esa fu;qDr gks tkrk gS vkSj ml lsok dk lnL; cuk lacafèkr lsokvksa@inksa ds fy, 'kkjhfjd vkSj fpfdRlk viuk vkosnu izi= vius fu;ksDrk ds }kjk Hkstk gks
vkS j og la ? k yksd lso k vk;ksx es a nsj ls igqap k gks rks ftuesa rF;ksa dks fcxkM+k x;k gks] vFkok
jgrk gS rks og bl ijh{kk esa izfr;ksxh cus jgus dk ik= ekudksa dh vis{kkvksa dks iwjk djrs gksa- ( ) xyr ;k >wBs oDrO; fn, gSa ;k fdlh
^^dsUæh; HkrhZ 'kqYd fVdV** ds LFkku ij fdlh Hkh ml vkosn u izi = ij fopkj ugha fd;k tk;s x k Hkys v
ugha gksxk- gkyr esa Mkd fVdVsa Lohdkj ugha dh tk,axh- gh og fu;ksDrk dks vkf[kjh rkjh[k ds igys izLrqr egRoiw.kZ rF; dks fNik;k gS] vFkok
36
(vi) ijh{kk ds fy, viuh mEehnokjh ds lacèa k esa
fuEufyf[kr lkèkuksa dk mi;ksx fd;k gS-
vFkkZr~ %
(d) xyr rjhds ds iz'u&i= dh izfr izkIr djuk]
([k) ijh{kk ls lacafèkr xksiuh; dk;Z ls tqMs+
O;fDr ds ckjs esa iwjh tkudkjh izkIr djuk
(x) ijh{kdksa dks izHkkfor djuk] ;k
(vii) ijh{kk ds le; vuqfpr lkèkuksa dk iz;ksx
fd;k gks] ;k
(viii) mÙkj iqfLrdkvksa ij vlaxr ckrsa fy[kuk ;k
Hkís js[kkfp= cukuk] vFkok
(ix) ijh{kk Hkou esa nqO;Zogkj djuk] ftlesa
mÙkj&iqfLrdkvksa dks QkM+uk] ijh{kk nsus
okyksa dks ijh{kk dk cfg"dkj djus ds fy,
mdlkuk vFkok vO;oLFkk rFkk ,slh gh
vU; fLFkfr iSnk djuk 'kkfey gS] vFkok
(x) ijh{kk pykus ds fy, vk;ksx }kjk fu;qDr
deZpkfj;ksa dks ijs'kku fd;k gks ;k vU; izdkj
dh 'kkjhfjd {kfr igqapkbZ gks] ;k
(xi) ijh{kk ds nkSjku eksckby Qksu@istj ;k
fdlh vU; izdkj dk bySDVªkWfud midj.k
;k ;a= vFkok lapkj ;a= ds :i esa iz;ksx fd,
tk ldus okyk dksbZ vU; midj.k iz;ksx
djrs gq, ;k vius ikl j[ks ik;k x;k gks_ ;k
(xii) ijh{kk dh vuqefr nsrs gq, mEehnokjksa dks
Hksts x;s izek.k&i=ksa ds lkFk tkjh vuqns'kksa
dk mYya?ku fd;k gS_ vFkok
(xiii) mi;qZDr [kaMksa esa mfYyf[kr lHkh@fdlh Hkh
dk;Z ds }kjk vk;ksx dks voizsfjr djus dk
iz;Ru fd;k gks] rks mu ij vkijkfèkd
vfHk;ksx (fozÿfeuy izkWlhD;w'ku) pyk;k tk
ldrk gS vkSj mlds lkFk gh mls&
(d) vk;ksx }kjk fdlh mEehnokj dks ml ijh{kk
ds fy;s v;ksX; Bgjk;k tk ldrk gS ftlesa
og cSB jgk gS_ vkSj@vFkok
([k) mls LFkkbZ :i ls vFkok ,d fo'ks"k vofèk ds
fy,
(i) vk;ksx }kjk yh tkus okyh fdlh Hkh ijh{kk
vFkok p;u ds fy,
(ii) dsUæh; ljdkj }kjk mlds vèkhu fdlh Hkh
ukSdjh ls okfjr fd;k tk ldrk gS-
(x) ;fn og ljdkj ds vèkhu igys ls gh lsok esa
gS rks mlds fo#¼ mi;qDr fu;eksa ds vèkhu
vuq'kklfud dk;Zokgh dh tk ldrh gS-
fdarq 'krZ ;g gS fd bl fu;e ds vèkhu dksbZ
'kkfLr rc rd ugha nh tk,xh tc rd %
(i) mEehnokj dks bl lEcUèk esa fyf[kr
vH;kosnu] tks og nsuk pkgs] izLrqr djus dk
volj u fn;k x;k gks vkSj
(ii) mEehnokj }kjk vuqer le; esa izLrqr
vH;kosnu ij] ;fn dksbZ gks] fopkj u dj
fy;k x;k gks-
6- vkosnu&izi= izkIr djus dh
vafre rkjh[k %
(d) vkWuykbu %
vkWuykbu vkosnu izi= 21 ekpZ] 2011] fuEufyf[kr dks NksM+dj vk;ksx vU; fdlh Hkh
jkf= 11-59 cts rd Hkjs tk ldrs gSa ftlds ekeys esa mEehnokj ds lkFk i=&O;ogkj ugha djsxk-
i'pkr fyad fu:i;ksT; gksxk-
([k) vkWQykbu %
(i) iwjh rjg ls Hkjs gq, vkWQykbu vkosnu izi=
nLrh ;k iksLV@LihM iksLV ;k dqfj;j }kjk
^^ijh{kk fu;a=d] la?k yksd lsok vk;ksx]
èkkS y iq j gkml] 'kkgtgka jks M ] ubZ
fnYyh&110069 dks 21 ekpZ] 2011
;k blls igys igqap tkus pkfg,-
(ii) vle] es?kky;] v:.kkpy izns'k] fetksje]
ef.kiqj] ukxkySaM] f=iqjk] flfDde] tEew vkSj
d'ehj] fgekpy izns'k ds ykgkSy vkSj Lihfr
ftys vkSj pEck ftys ds ikaxh mieaMy]
v.Meku vkSj fudksckj }hilewg vFkok y{k}hi
vkSj fons'kksa esa jg jgs mEehnokjksa ls dsoy Mkd
}kjk (Mkd@LihM iksLV }kjk) izkIr gksus okys
vkosnu izi=ksa ds ekeys esa vafre rkjh[k 28
ekpZ] 2011 flQZ 5 cts rd gS - mi;qZä
{ks=ksa@izns'kksa esa jgus okys mEehnokjksa ls vkosnu
izi= izkIr djus ds fy, fn;k x;k vfrfjä
le;&lhek dk ykHk dsoy Mkd@LihM iksLV
la?k yksd lsok vk;ksx
}kjk izkIr vkosnu i=ksa ds ekeys esa gh fn;k
tk,xk- oS;fäd :i ls vFkok dwfj;j lsok ls
izkIr vkosnu izi=ksa ds ekeyksa esa vkosndksa ds
fuokl LFkku ij è;ku fn, fcuk vfrfjDr
le; lhek dk ykHk ugha feysxk-
vfrfjä le; lhek ds ykHk dk nkok djus
okys mEehnokjksa dks vkosnu ds dkye 13 esa
vius vkoklh; irs esa ml fo'ks"k {ks= vFkok
izns'k] (vFkkZr~ vle] es?kky;] tEew ,oa
d'ehj vkfn) tgka os jg jgs gSa] ds {ks= dksM dk
mYys[k Li"V :i ls djuk pkfg,- ;fn os ,slk
ugha dj ikrs rks mUgsa vfrfjDr le; dk ykHk
mBkus dh vuqefr ugha nh tk,xh-
fVIi.kh&I : mEehnokj Li"V :i ls ;g le> ysa fd
vk;ksx mudk vkosnu izi= izkIr u gksus vFkok
fdUgha vU; dkj.kksa ls foyEc ls izkIr gksus ds fy,
fdlh Hkh ifjfLFkfr esa mÙkjnk;h ugha gksxk- fuèkkZfjr
vafre frfFk ds ckn izkIr gksus okys fdlh Hkh vkosnu
i= ij fdlh Hkh ifjfLFkfr esa fopkj ugha fd;k
tk,xk vkSj foyEc ls izkIr gksus okys lHkh vkosnu
izi=ksa dks rqjUr vLohdkj dj fn;k tk,xk- vr% os
;g lqfuf'pr dj ysa fd muds vkosnu i= fuèkkZfjr
vafre frfFk rd vk;ksx ds dk;kZy; esa igqap tk,a-
fVIi.kh&II% mEehnokj vius vkosnu izi= vk;ksx
ds dkmUVj ij O;fäxr :i ls tek djds mldh
leqfpr jlhn izkIr dj ldrs gSa- vk;ksx ds vU;
fdlh inèkkjh dks tek djus ds fy, fn, x,
vkosnui=ksa ds lacaèk esa vk;ksx mÙkjnk;h ugha gksxk-
fVIi.kh&III% mEehnokjksa dks ;g uksV dj ysuk
pkfg, fd fufnZ"V dkmaVj ij flQZ 5 cts rd ,d
ckj esa dsoy ,d gh vkosnu izi= izkIr fd;k
tk,xk u fd cM+h la[;k esa-
fVIi.kh&IV% dwfj;j lsok vFkok dwfj;j tSlh vU; (ii )
lsok ds ekè;e ls izkIr vkosnu izi=ksa dks vk;ksx ds
dkmaVj ij ^^nLrh :i ls** tek fd, x, vkosnu
izi=ksa ds :i esa ekuk tk,xk-
7- vkosnuksa dh ikorh %
mEehnokj ls vkosnu izi= izkIr gksus ds rRdky ckn
mEehnokj }kjk vkosnu izi= ds lkFk tek fd, x,
ikorh dkMZ dks muds vkosnu dh izkfIr ds izek.kLo:i
vk;ksx dk;kZy; }kjk fofèkor eqgj yxkdj ikorh
dkMZ mEehnokj dks Hkst fn, tk,ax-s ;fn dksbZ
mEehnokj 30 fnuksa ds vanj ikorh izek.k i= ugha
ikrk gS] rks mls vius vkosnu izi= la[;k ,oa ijh{kk
dk uke vkSj o"kZ n'kkZrs gq, vk;ksx ls vfoyac laidZ
djuk pkfg,- tks mEehnokj Lo;a vk;ksx ds dkmaVj
ij vius vkosnu izi= tek djkrs gSa mUgsa dkmaVj ij
gh ikorh i= tkjh dj fn;k tk,xk- dsoy bl rF;
ls fd mEehnokj dk vkosnu izi= vk;ksx }kjk izkIr
dj fy;k x;k gS bldk rkRi;Z ;g dnkfi ugha gS fd
ijh{kk ds fy, mldh mEehnokjh dks Lohdkj dj
fy;k x;k gS- mEehnokjksa dks muds ijh{kk esa izo's k
vFkok mudk vkosnu izi= vLohÏr fd;s tkus ds
ckjs esa 'kh?kzkfr'kh?kz lwfpr dj fn;k tk;sxk-
8- vk;ksx ds lkFk i=&O;ogkj %
(i) bl ijh{kk ds izR;sd mEehnokj dks mlds
vkosnu izi= ds ifj.kke dh lwpuk ;Fkk'kh?kz ns
nh tk,xh- ijh{kk esa izofs 'kr mEehnokjksa dks
vuqoÿz ekad n'kkZrs gq, izo's k izek.k i= izfs "kr
fd;k tk;sxk- izo's k izek.k i= ij mEehnokj ds
QksVksxkz Q dk lekos'k gksxk- ;fn fdlh mEehnokj
dks ijh{kk izkjaHk gksus ls rhu lIrkg iwoZ izo's k
izek.k i= vFkok mldh mEehnokjh ls lac¼
dksbZ vU; lwpuk u feys rks mls vk;ksx ls
rRdky laidZ djuk pkfg,- ,slh fdlh lwpuk
ds izkIr gksus ij izofs 'kr mEehnokj dks izo's k
izek.k i= vFkok mldh vuqfyfi Hkst nh
tk;sxh- bl lacèa k esa tkudkjh vk;ksx ifjlj
esa fLFkr lqfoèkk dkmUVj ij O;fDrxr :i ls
vFkok nwjHkk"k la[;k 011&23385271@
011&23381125@011&23098543
ls Hkh izkIr dh tk ldrh gS- ;fn fdlh
mEehnokj ls izos'k izek.k i= izkIr u gksus ds
lacaèk esa dksbZ lwpuk vk;ksx dk;kZy; esa
ijh{kk izkjaHk gksus ls de ls de rhu lIrkg
iwoZ rd izkIr ugha gksrh gS rks izos'k izek.k i=
izkIr u gksus ds fy;s og Lo;a gh ftEesnkj
gksxk- ;g è;ku j[kuk pkfg, fd izo's k izek.k
i= mEehnokj }kjk vkosnu izi= esa fn, x, irs
dh QksVks dkih ysdj izfs "kr fd;s tk;sxa -s vr%
mEehnokj ;s lqfuf'pr dj ysa fd muds }kjk
vkosnu izi= esa fn;k x;k irk fiu dksM lfgr
iw.kZ gS-
lkekU;r% fdlh Hkh mEehnokj dks ijh{kk esa
izos'k izek.ki= ds fcuk cSBus dh vuqefr
ugha nh tk,xh- izos'k izek.k i= izkIr gksus
ij bldh lkoèkkuhiwoZd tkap dj ysa rFkk
fdlh izdkj dh folaxfr@=qfV gksus ij
vk;ksx dks rqjar bldh tkudkjh nsa-
mEehnokjksa dks è;ku j[kuk pkfg, fd ijh{kk esa
mudk izo's k muds }kjk vkosnu izi= esa nh xbZ
tkudkjh ds vkèkkj ij vuafre jgsxk- ;g vk;ksx
}kjk ik=rk dh 'krks± ds lR;kiu ds vè;èkhu gksxk-
dsoy bl rF; dk fd fdlh mEehnokj dks
mDr ijh{kk ds fy, izos'k izek.k i= tkjh
dj fn;k x;k gS ;g vFkZ ugha gksxk fd
vk;ksx }kjk mldh mEehnokjh vafre :i
ls Bhd eku yh xbZ gS ;k fdlh mEehnokj
}kjk vius izkjafHkd ijh{kk ds vkosnu izi=
esa dh xbZ izfof"V;ka vk;ksx }kjk lgh vkSj
Bhd eku yh xbZ gSa- mEehnokj è;ku j[ksa
fd vk;ksx mEehnokj ds flfoy lsok (izèkku)
ijh{kk esa vgZrk izkIr dj ysus ds ckn gh
mldh ik=rk dh 'krks± dk ewy izys[kksa ls
lR;kiu dk ekeyk mBkrk gS] vk;ksx }kjk
vkSipkfjd :i ls mEehnokjh dh iqf"V dj
fn;s tkus rd mEehnokjh vuafre jgsxh-
mEehnokj mDr ijh{kk esa izos'k dk ik= gS ;k
ugha gS bl ckjs esa vk;ksx dk fu.kZ; vafre gksxk-
mEehnokj è;ku j[ksa fd izos'k izek.k i= esa
dgha&dgha uke rduhdh dkj.kksa ls laf{kIr
:i ls fy[ks tk ldrs gSa-
mEehnokj dks vk;ksx ls ,d ls vfèkd izos'k
izek.k&i= izkIr gksus dh fLFkfr esa] ijh{kk nsus
ds fy,] muesa ls dsoy ,d gh izos'k izek.k i=
dk mi;ksx djuk pkfg, rFkk vU; vk;ksx ds
dk;kZy; dks ykSVk fn, tkus pkfg,-
(iii) mEehnokj dks bl ckr dh O;oLFkk dj ysuh
pkfg, fd mlds vkosnu izi= esa mfYyf[kr irs
ij Hksts x;s i= vkfn] vko';d gksus ij] mldks
cnys gq, irs ij fey tk;k djs-a irs esa fdlh
izdkj dk ifjorZu gksus ij vk;ksx dks mldh
lwpuk ;Fkk'kh?kz nh tkuh pkfg,- vk;ksx ,sls
ifjorZuksa ij è;ku nsus dk iwjk&iwjk iz;Ru djrk
gS] fdUrq bl fo"k; esa og dksbZ ftEesnkjh Lohdkj
ugha dj ldrk-
(iv) mEehnokjksa dks lwfpr fd;k tkrk gS fd
izkjafHkd ijh{kk dsoy izkDp;u ijh{k.k gS_
blfy, vk;ksx }kjk bl lEcUèk esa lQy ;k
vlQy mEehnokjksa dks dksbZ vad&i= ugha
Hkstk tk,xk vkSj dksbZ i=&O;ogkj ugha fd;k
tk,xk-
(v ) ;fn mEehnokj dks fuiVku dh pwd ds dkj.k
fdlh nwljs mEehnokj ls lacafèkr izos'k izek.k
i= fey tk;s rks mls vk;ksx dks rqjar lgh
izos'k izek.k i= tkjh djus ds fuosnu ds lkFk
ykSVk fn;k tkuk pkfg,- mEehnokjksa dks ;g
uksV dj ysuk pkfg, fd mUgsa fdlh nwljs
mEehnokj dks tkjh izos'k izek.k i= ds vkèkkj
ij ijh{kk nsus dh vuqefr ugha nh tk,xh-
egÙoiw.kZ % vk;ksx ds lkFk lHkh i=&O;ogkj esa
uhps fy[kk C;kSjk vfuok;Z :i ls gksuk pkfg,-
1- ijh{kk dk uke vkSj o"kZ-
2- vkosnu izi= la[;k
3- vuqozÿekad uacj (;fn izkIr gqvk gks)-
4- mEehnokj dk uke (iwjk rFkk eksVs v{kjksa esa)-
5- vkosnu izi= esa fn;k Mkd dk iwjk irk-
è;ku ns a &I % ftu i=ksa esa ;g C;kSjk ugha gksxk]
laHko gS fd mu ij è;ku u fn;k tk,-
è;ku ns a &II % mEehnokjksa dks vius vkosnu izi=
dh la[;k Hkfo"; esa lanHkZ ds fy, uksV dj ysuh
pkfg,- mUgsa flfoy lsok (izèkku) ijh{kk dh
mEehnokjh ds lacaèk esa bls n'kkZuk gksxk-
9- 'kkjhfjd :i ls v{ke O;fDr;ksa ds fy,
vkjf{kr fjfDr;ksa ds fy, vkj{k.k dk ykHk ysus ds
fy, ik=rk ogh gksxh tks ßv{ke O;fDr (leku
volj] vf/kdkj laj{k.k vkSj iw.kZ Hkkxhnkjh) vf/
kfu;e 1995Þ esa gS-
c'krsZ fd 'kkjhfjd :i ls v{ke mEehnokjksa dks
'kkjhfjd vis{kkvks@a dk;kZRed oxhZdj.k (l{krkvks@a
jkstxkj lekpkj 19 & 25 Qjojh 2011
v{kerkvks)a ds lac/a k esa mu fo'ks"k ik=rk ekun.Mksa dks
iwjk djuk Hkh visf{kr gksxk tks blds laoxZ fu;a=.k
izkf/kdkjh }kjk fu/kkZfjr vfHkKkr lsok@in ds vis{kkvksa
dh laxr gks-
mnkgj.kkFkZ] 'kkjhfjd vis{kk,a vkSj dk;kZRed
oxhZdj.k fuEu esa ls ,d ;k vf/kd gks ldrs gSa %&
dksM 'kkjhfjd vis{kk,a
,e,Q (MF) 1- gLrdkS'ky (vaxfq y;ksa ls) }kjk
fu"ikfnr fd, tkus okys dk;Z-
ihih (PP) 2- [khap dj rFkk èkDds }kjk fd,
tkus okys dk;Z-
,y (L) 3- mBkdj fd, tkus okys dk;Z-
dslh (KC) 4- ?kqVus ds cy cSBdj rFkk
ozÿkmafpax }kjk fd, tkus okys
dk;Z-
ch,u (BN) 5- >qddj fd, tkus okys dk;Z-
,l (S) 6- cSBdj (csap ;k dqlhZ ij) fd,
tkus okys dk;Z-
,lVh (ST) 7- [kM+s gksdj fd, tkus okys
dk;Z-
MCY;w (W) 8- pyrs gq, fd, tkus okys dk;Z-
,lbZ (SE) 9- ns[kdj fd, tkus okys dk;Z-
,p (H) 10- lqudj ;k cksydj fd, tkus
okys dk;Z-
vkjMCY;w (RW) 11- i<+dj rFkk fy[kdj
fd, tkus okys dk;Z-
lh (C) 12- okrkZyki
dksM dk;kZRed oxhZdj.k
ch,y (BL) 1- nksuksa iSj [kjkc ysfdu Hkqtk,a
ugha-
ch, (BA) 2- nksuksa Hkqtk,a [kjkc
d- nqcZy igqap
[k- idM+ dh nqcZyrk
x- ,VsfDld (xfr foHkzeh)
ch,y, (BLA) 3- nks u ks a iS j rFkk nks u ks a
Hkqtk,a [kjkc-
vks,y (OL) 4- ,d iSj [kjkc (nk;ka ;k ck;ka)
(d) nqcZy igqap
([k) idM+ dh nqcZyrk
(x) ,sVfs Dld (xfr foHkzeh)
vks, (OA) 5- ,d Hkqtk [kjkc (nkb± ;k ckb±)
(d) nqcZy igqap
([k) idM+ dh nqcZyrk
(x) ,sVfs Dld (xfr foHkzeh)
vks,,y (OAL) 6- ,d Hkqtk vkSj ,d iSj izHkkfor
,eMCy;w (MW)7- ekalis'kh; nqcy Z rk rFkk lhfer
'kkjhfjd 'kfDr
ch (B) 8- us=ghu
,yoh (LV) 9- vkaf'kd n`f"V
,p (H) 10- lquuk
fVIi.kh % mi;qZDr lwph la'kks/ku ds v/;/khu gS-
10- fdlh Hkh mEehnokj dks leqnk; laca/kh vkj{k.k
dk ykHk] mldh tkfr dks dsUnz ljdkj }kjk tkjh
vkjf{kr leqnk; laca/kh lwph esa 'kkfey fd, tkus ij
gh feysxk A ;fn dksbZ mEehnokj flfoy lsok
(izkjafHkd) ijh{kk ds vius izi= esa ;g mYys[k
djrk gS] fd og lkekU; Js.kh ls lacaf/kr gS ysfdu
dkykarj esa viuh Js.kh dks vkjf{kr lwph dh Js.kh
esa rCnhy djus ds fy, vk;ksx dks fy[krk gS] rks
vk;ksx }kjk ,sls vuqjks/k dks fdlh Hkh gkyr esa
Lohdkj ugha fd;k tk,xk A
tcfd mi;qZDr fl}kar dk lkekU; :Ik ls ikyu
fd;k tk,xk] fQj Hkh dqN ,sls ekeys gks ldrs gS]a
ftuesa fdlh leqnk; fo'ks"k dks vkjf{kr leqnk;ksa dh
fdlh Hkh lwph esa 'kkfey djus ds laca/k esa ljdkjh
vf/klwpuk tkjh fd, tkus vkSj mEehnokj }kjk
vkosnu i= tek djus dh rkjh[k ds le; ds chp
FkksM+k cgqr varj (vFkkZr~ 2&3 eghus) gqvk gks A ,sls
ekeyksa esa] leqnk; dks lkekU; ls vkjf{kr leqnk;
esa ifjofrZr djus laca/kh vuqjks/k ij vk;ksx }kjk efS jV
ds vk/kkj ij fopkj fd;k tk,xk A
11- vkosnuksa dh okilh %
mEehnokj }kjk viuk vkosnu izi= izLrqr dj nsus ds
ckn mEehnokjh okil ysus ls lac¼ mlds fdlh Hkh
vuqjksèk dks fdlh Hkh ifjfLFkfr esa Lohdkj ugha fd;k
tk,xk-
(fou; izdk'k flag)
la;qDr lfpo
la?k yksd lsok vk;ksx
jkstxkj lekpkj 19 & 25 Qjojh 2011
ifjf'k"V&1
[ka M & I
ijh{kk dh ;kstuk
bl izfr;ksfxrk ijh{kk esa nks ozÿfed pj.k gSa-
(1) izèkku ijh{kk ds fy, mEehnokjksa ds p;u gsrq
flfoy lsok (izkajfHkd) ijh{kk (oLrqijd) rFkk
(2) fofHkUu lsokvksa rFkk inksa ij HkrhZ gsrq mEehnokjksa
dk p;u djus ds fy, flfoy lsok (izèkku) ijh{kk
(fyf[kr rFkk lk{kkRdkj)-
2- izkjafHkd ijh{kk esa oLrqijd (cgqfodYih; iz'u)
izdkj ds nks iz'u i= gksxa s rFkk [kaM&II ds mi[kaM (d)
esa fn, x, fo"k;ksa esa vfèkdre 400 vad gksxa -s ;g
ijh{kk dsoy izkDp;u ijh{k.k ds :i esa gksxa h- izèkku
ijh{kk esa izo's k gsrq vgZrk izkIr djus okys mEehnokj
}kjk izkjafHkd ijh{kk esa izkIr fd, x, vadksa dks muds
vafre ;ksX;rk ozÿe dks fuèkkZfjr djus ds fy, ugha fxuk
tk,xk- izèkku ijh{kk esa izo's k fn;s tkus okys mEehnokjksa
dh la[;k mDr o"kZ esa fofHkUu lsokvksa rFkk inksa esa Hkjh
tkus okyh fjfDr;ksa dh dqy la[;k dk yxHkx ckjg ls
rsjg xquk gksxh- dsoy os gh mEehnokj tks vk;ksx }kjk
fdlh o"kZ dh izkjafHkd ijh{kk esa vgZrk izkIr dj ysrs
gSa mDr o"kZ dh izèkku ijh{kk esa izo's k ds ik= gksxa s c'krsZ
fd os vU;Fkk izèkku ijh{kk esa izo's k gsrq ik= gks-a
3- izèkku ijh{kk esa fyf[kr ijh{kk rFkk lk{kkRdkj
ijh{k.k gksxk- fyf[kr ijh{kk esa [kaM&II ds mi [kaM
([k) esa fn, x, fo"k;ksa esa ijEijkxr fucUèkkRed 'kSyh
ds 9 iz'u i= gksxa -s [kaM II ([k) ds iSjk 1 ds uhps uksV
(II) Hkh ns[a ks-a
4- tks mEehnokj izèkku ijh{kk ds fyf[kr Hkkx esa
mrus U;wure vgZd vad izkIr dj ysxk ftrus
vk;ksx vius fu.kZ; ls fuf'pr djs mUgsa vk;ksx
O;fDrRo ijh{k.k gsrq [kaM&II esa mi [kaM ßxÞ ds
vuqlkj lk{kkRdkj ds fy, cqyk,xk] fdUrq Hkkjrh;
Hkk"kkvksa vkSj vaxszth ds iz'u i=ksa esa dsoy vgZrk
izkIr djuh gksxh- [kaM&II ([k) ds iSjk ds uhps fVIi.kh
(II) Hkh ns[ksa- bu iz'u i=ksa esa izkIr vadksa dks ;ksX;rk
ozÿe fuèkkZfjr djus esa fxuk ugha tk,xk- lk{kkRdkj
ds fy, cqyk, tkus okys mEehnokjksa dh la[;k Hkjh
tkus okyh fjfDr;ksa dh la[;k ls yxHkx nqxuh gksxh-
lk{kkRdkj ds fy, 300 vad gksaxs- (dksbZ U;wure
vgZd vad ugha gS)-
bl izdkj mEehnokjksa }kjk izèkku ijh{kk (fyf[kr Hkkx
rFkk lk{kkRdkj) esa izkIr fd, x, vadksa ds vkèkkj ij
mudk vafre ;ksX;rk ozÿe fuèkkZfjr fd;k tk;sxk-
ijh{kk esa mEehnokjksa dh fLFkfr rFkk fofHkUu lsokvksa
vkSj inksa ds fy, muds }kjk fn, x, ojh;rk ozÿe dks
è;ku esa j[krs gq, mUgsa fofHkUu lsokvksa esa vkoafVr fd;k
tk;sxk-
[kaM&II
1- izkjafHkd rFkk izèkku ijh{kk dh
:ijs[kk rFkk fo"k; %
d- izkjafHkd ijh{kk %
ijh{kk esa nks vfuok;Z iz'u i= gksaxs ftleas izR;sd
iz'u i= 200 vadksa dk gksxkA
uks V %
(i) nksuksa gh iz'u&i= oLrqfu"B ( cgqfodYih;))
izdkj ds gksaxs A
(ii) iz'u&i= fgUnh vkSj vaxzsth nksuksa gh Hkk"kkvksa
esa rS;kj fd, tk,axs A rFkkfi] nloha d{kk Lrj ds
vaxzsth Hkk"kk ds cks / kxE;rk dkS'ky ls laca/kh iz'uksa
dk ijh{k.k]] iz'ui= esa dsoy vaxzsth Hkk"kk ds m"j.kksa
ds ek/;e ls] fgUnh vuqokn miyC/k djk, fcuk
fd;k tk,xk A
(iii) ikB~;Øe laca/kh fooj.k [kaM&III ds Hkkx&d
esa fn;k x;k gS A
( iv)) izR;sd iz'ui= nks ?kaVs dh vof/k dk gksxk A
rFkkfi] us=ghu mEehnokjksa dks izR;sd iz'u i= esa
chl feuV dk vfrfjDr le; fn;k tk,xk A
[k- izèkku ijh{kk %
fyf[kr ijh{kk esa fuEufyf[kr iz'u i= gksaxs %
iz ' u i=&I lafoèkku dh vkBoha 300 vad
vuqlwph esa lfEefyr
Hkk"kkvksa esa ls mEehnokjksa
}kjk pquh xbZ dksbZ ,d
Hkkjrh; Hkk"kk
iz ' u i=&II vaxzsth 300 vad
iz ' u i=&III fucaèk 200 vad
iz ' u i=&IV lkekU; vè;;u izR;sd iz'u
la?k yksd lsok vk;ksx
vkS j V i= ds fy,
300 vad
iz'u i=&VI] uhps iSjk 2 esa fn, izR;sd iz'u
VII] VIII x, ,sfPNd fo"k;ksa i= ds fy,
vkSj IX dh lwph esa ls pqus 300 vad
tkus okys dksbZ nks
fo"k;] izR;sd fo"k;
ds nks iz'u i= gksaxs-
lk{kkRdkj ijh{k.k 300 vadksa dk gksxk-
fVIi.kh
(i) Hkkjrh; Hkk"kkvksa vkSj vaxzsth ds iz'u i=
eSfVªdqy's ku vFkok led{k Lrj ds gksaxs ftuesa dsoy
vgZrk izkIr djuh gksxh- bu iz'u i=ksa esa izkIr vadksa
dks ;ksX;rk ozÿe fuèkkZfjr djus esa ugha fxuk tk,xk-
(ii) lHkh mEehnokjkas ds isijksa uke'k% ^fuca/k*]
^lkekU; v/;;u* rFkk ^oSdfYid fo"k;ksa* dk
ewY;kadu ^Hkkjrh; Hkk"kkvksa* rFkk ^vaxzsth* ds muds
vgZd isijksa ds ewY;kadu ds lkFk gh fd;k tk,xk
ysfdu dsoy mUgha mEehnokjksa ds ^fuca/k*] ^lkekU;
v/;;u*] rFkk ^oSdfYid fo"k;ksa* ds iz'u i=ksa dk
ewY;kadu fd;k tk,xk tks ^Hkkjrh; Hkk"kk* rFkk
^vaxzsth* ds vgZd iz'u i=ksa esa vk;ksx }kjk vius
foosd ls fu/kkZfjr U;wure Lrj izkIr dj ysaxsaA vr%
^Hkkjrh; Hkk"kk* rFkk ^vaxzsth* esa fu/kkZfjr U;wure
Lrj izkIr djus esa vlQy mEehnokjkas ds ^fuca/k*]
^lkekU; v/;;u* rFkk ^oSdfYid fo"k;ksa* ds vad
crk, ugha tk,axsA
(iii) rFkkfi Hkkjrh; Hkk"kkvksa dk izFke iz'u i= mu
mEehnokjksa ds fy, vfuok;Z ugha gksxk tks mÙkj iwohZ
jkT;ksa v:.kkpy izns'k] ef.kiqj] es?kky;] fetksje
rFkk ukxkySaM ds fuoklh gSa rFkk mu mEehnokjksa ds
fy, Hkh tks flfDde jkT; ds fuoklh gSa-
(iv) Hkk"kk ds iz'u i=ksa esa mEehnokj fuEu izdkj ls
fyfi dk iz;ksx djsaxs-
Hkk"kk fyfi
vlfe;k -------------------- vlfe;k
caxyk------------------------- caxyk
cksMks -------------------------- nsoukxjh
Mksxjh ------------------------ nsoukxjh
xqtjkrh --------------------- xqtjkrh
fgUnh ------------------------- nsoukxjh
dUuM+ ------------------------ dUuM+
d'ehjh ---------------------- Qkjlh
dksd
a .kh ---------------------- nsoukxjh
eSfFkyh ----------------------- nsoukxjh
ey;kye-------------------- ey;kye
ef.kiqjh ---------------------- caxkyh
ejkBh------------------------- nsoukxjh
usikyh------------------------ nsoukxjh
mfM+;k------------------------ mfM+;k
iatkch ----------------------- xq#eq[kh
laLÏr ----------------------- nsoukxjh
larkyh ----------------------- nsoukxjh ;k
vkyfpdh
flUèkh ------------------------ nsoukxjh ;k vjch
rfey------------------------- rfey
rsyxq q ------------------------- rsyxq q
mnwZ ---------------------------- Qkjlh
fVIi.kh % larkyh Hkk"kk ds fy, iz'u i= nsoukxjh
fyfi esa Nisaxs fdUrq mEehnokjksa dks mÙkj nsus ds fy,
nsoukxjh ;k vksyfpfd fyfi ds iz;ksx dk fodYi
gksxk-
2- izèkku ijh{kk ds fy, ,sfPNd
fo"k;ksa dh lwph
Ïf"k foKku
i'kqikyu ,oa i'kq fpfdRlk foKku
u`foKku
ouLifr foKku
jlk;u foKku
flfoy bathfu;jh
okf.kT; 'kkL= rFkk ys[kk fofèk
vFkZ'kkL=
oS|qr bathfu;jh
Hkwxksy
Hkw&foKku
bfrgkl
fofèk
izcaèk
xf.kr
;kaf=d bathfu;jh
fpfdRlk foKku
37
n'kZu 'kkL= fVIi.kh &2 % bu fu;eksa dk ikyu djus ds fy,
HkkSfrdh fdlh mEehnokj dks rHkh n`f"Vghu mEehnokj ekuk
jktuhfr foKku rFkk vUrjkZ"Vªh; lacaèk tk,xk ;fn n`f"Vnks"k dk izfr'kr 40 ;k blls
euksfoKku
vfèkd gks] n`f"V nks"k dh izfr'krrk fuèkkZfjr djus ds
yksd iz'kklu fy, fuEufyf[kr dlkSVh dks vkèkkj ekuk tk,xk-
lekt 'kkL=
lkaf[;dh lqèkkjksa ds ckn
izkf.k foKku LoLFk vka[k [kjkc vka[k izfr'krrk
fuEufyf[kr esa ls fdlh ,d Hkk"kk dk lkfgR; %
oxZ 0 6@9&6@18 6@24 ls 6@36 20%ø
vjch] vlfe;k] caxyk] cksMks] phuh] Mksxjh] rd
vaxt sz h] Ýspa ] teZu] xqtjkrh] fgUnh] dUuM+] d'ehjh] oxZ I 6@18&6@36 6@60 ls 'kwU; 40%ø
dksd a .kh] eSfFkyh] ey;kye] ef.kiqjh] ejkBh] usikyh] rd
mfM+;k] ikyh] Qkjlh] iatkch] :lh] laLÏr]
oxZ II 6@60&4@60 3@60 ls 'kwU; 75%ø
larkyh] flaèkh] rfey] rsyqxq] mnwZ-
vFkok n`f"V rd
fVIi.kh ( i) mEehnokjksa dks fuEufyf[kr fo"k; ,d dk {ks= 10&200
lkFk ysus dh vuqefr ugha nh tk,xh-
oxZ III 3@60&1@60 ,Q-lh- ,d QqV 100%ø
(d) jktuhfr foKku rFkk varjkZ"Vªh; lacaèk rFkk vFkok n`f"V ls 'kwU; rd
yksd iz'kklu dk {ks= 100
([k) okf.kT; 'kkL= rFkk ys[kk fofèk rFkk izcaèk oxZ IV ,Q-lh- 1 QqV ,Q-lh- 1 QqV 100%ø
(x) ekuo foKku rFkk lekt'kkL= ls 'kwU; rd ls 'kwU; rd
(?k) xf.kr rFkk lkaf[;dh n`f"V dk {ks= n`f"V dk {ks=
(³) Ïf"k foKku rFkk i'kqikyu ,oa i'kqfpfdRlk 1000 1000
,d vka[k 6@6 ,Q-lh- 1 QqV 30%ø
foKku
(p) izcaèk rFkk yksd iz'kklu okyk ls 'kwU; rd
O;fDr
(N) bathfu;jh fo"k;ksa tSls flfoy bathfu;jh]
oS|qr bathfu;jh rFkk ;kaf=d bathfu;jh esa fVIi.kh& 3 % n`f"Vghu mEehnokjksa dks Lohdk;Z NwV
,d ls vfèkd fo"k; ugha- izkIr djus ds fy, lacafèkr mEehnokj dks iz è kku
(t) i'kqikyu ,oa i'kqfpfdRlk foKku rFkk ijh{kk ds vkosnu i= ds lkFk fuèkkZfjr izi= esa
fpfdRlk foKku dsUæ@jkT; ljdkj }kjk xfBr cksMZ ls bl vk'k;
(ii) ijh{kk ds fy, iz'u i= ijEijkxr fucaèk dk izek.k i= izLrqr djuk gksxk-
'kSyh ds gksaxs- fVIi.kh &4 % (i) n`f"Vghu mEehnokjksa dks nh tkus
(iii) izR;sd iz'u i= rhu ?kaVs dh vofèk dk
gksxk- rFkkfi n`f"Vghu mEehnokjksa dks okyh NwV fudVn`f"Vrk ls ihfM+r mEehnokjksa dks ns;
ugha gksxh-
izR;sd iz'u&i= ds fy, rhl feuV dk
vfrfjDr le; fn;k tk,xk- (ii) vk;ksx vius foosd ls ijh{kk ds fdlh Hkh ,d
( iv) iz'u i=ksa ds mÙkj Hkkjrh; Hkk"kkvksa ds iz'u ;k lHkh fo"k;ksa esa vgZd vad fuf'pr dj
i=ksa vFkkZr mi;qZDr iz'u i=ksa 1 vkSj 2 dks ldrk gS-
NksM+dj lafoèkku dh vkBoha vuqlwph esa (iii) ;fn fdlh mEehnokj dh fy[kkoV vklkuh
lfEefyr fdlh Hkh ,d Hkk"kk esa vFkok ls u i<+h tk lds rks mldks feyus okys vadksa
vaxzsth esa nsus dh mEehnokjksa dks NwV gksxh- esa ls dqN vad dkV fy, tk;saxs-
( v) lafoèkku dh vkBoha vuqlwph esa lfEefyr (iv) lrgh Kku ds fy, vad ugha fn, tk,axs-
(v) ijh{kk ds lHkh fo"k;ksa esa de ls de 'kCnksa esa
Hkk"kkvksa esa ls fdlh ,d Hkk"kk esa 3 ls 9 rd
ds iz'u i=ksa ds mÙkj nsus dk fodYi ysus okys dh xbZ laxfBr] lw{e vkSj l'kDr vfHkO;fDr
mEehnokj ;fn pkgs rks dsoy rduhdh 'kCnksa dks Js; feysxk-
(vi) iz'u i=ksa esa ;Fkk vko';d ,l-vkbZ- (S.I.)
ds ;fn dksbZ gSa] fooj.k dk muds }kjk pquh xbZ
Hkk"kk ds lkFk vaxzsth :ikUrj.k dks"Bdksa esa ns bdkbZ;ksa dk iz;ksx fd;k tk,xk-
ldrs gSa- (vii) mEehnokj iz'u i=ksa ds mÙkj nsrs le; dsoy
fdUrq mEehnokj è;ku j[ksa fd ;fn os mDr fu;e dk Hkkjrh; vadksa ds vUrjkZ"Vªh; :i (tSls 1]
nq:i;ksx djrs gSa rks blds dkj.k muds vU;Fkk 2] 3] 4] 5] 6 vkfn) dk gh iz;ksx djsa-
(viii) mEehnokjksa dks la?k yksd lsok vk;ksx dh
feyus okys dqy vadksa esa ls dVkSrh dj yh tk,xh]
vR;kafrd ekeys esa mudh mÙkj iqfLrdk (,a) vukfèkÏr ijaijkxr (fuca/k) 'kSyh ds iz'u i=ksa ds fy,
ekè;e esa gksus ds dkj.k ewY;kafdr ugha dh tk,xh- lkbafVfQd (uku izksxzkescy) izdkj ds
( vi) Hkk"kk lacaèkh iz'u i=ksa dks NksM+dj ckdh lHkh dSydqysVjksa dk iz;ksx djus dh vuqefr gS-
;|fi izksxzkescy izdkj ds dSydqysVjksa dk
iz'u i= fgUnh vkSj vaxzsth esa gksaxs-
iz;ksx mEehnokj }kjk vuqfpr lk/ku viuk;k
( vii) ikB~;ozÿe dk iwjk fooj.k [kaM III ds Hkkx tkuk ekuk tk,xk- ijh{kk Hkou esa dsydqyVs jksa
ß[kÞ esa fn;k x;k gS- dks ekaxus ;k cnyus dh vuqefr ugha gS-
ßlkekU; vuqns'k (izkjafHkd rFkk izèkku oLrqijd izj[kuk ;g è;ku Hkh vko';d gS fd mEehnokj
'u i=ksa (ijh{k.k iqfLrdk) dk mÙkj nsus
ijh{kk)Þ ds fy, dSydqysVjksa dk iz;ksx ugha dj ldrs- vr%
( i) mEehnokjksa dks iz'ui=ksa ds mÙkj Lo;a fy[kus os mUgsa ijh{kk Hkou esa u yk,a-
pkfg,a- fdlh Hkh ifjfLFkfr esa mUgsa mÙkj fy[kus ds fy, x- lk{kkRdkj ijh{k.k %
fdlh vU; O;fDr dh lgk;rk ysus dh vuqefr ugha nh
tk,xh- rFkkfi n`f"Vghu mEehnokjksa dks ys[ku lgk;d 1- mEehnokj dk lk{kkRdkj ,d cksMZ }kjk gksxk
(Lozÿkbc) dh lgk;rk ls ijh{kk esa mÙkj fy[kus dh ftlds lkeus mEehnokj ds ifjp;o`Ùk dk vfHkys[k
vuqefr gksxh- gksxk- mlls lkekU; #fp dh ckrksa ij iz'u iwNs
( ii) dsoy flfoy lsok (iz/kku) ijh{kk ds fy,] mu tk;saxs- ;g lk{kkRdkj bl mís'; ls gksxk fd l{ke
mEehnokjksa dks tks pyus esa vleFkZ gSa rFkk izefLr"dh; vkSj fu"i{k izs{kdksa dk cksMZ ;g tku lds fd
i{kk?kkr ls ihfM+r gSa vkSj tgka mudh ;g vleFkZrk] mEehnokj yksd lsok ds fy, O;fDrRo dh n`f"V ls
mudh dk;Z&fu"iknu {kerk (ys[ku) (U;wure 40% mi;qDr gS ;k ugha- ;g ijh{kk mEehnokj dh ekufld
v{kerk) dks izHkkfor djrh gS] mUgsa izR;sd ?k.Vs esa {kerk dks tkapus ds vfHkizk;% ls dh tkrh gS- eksVs rkSj
20 feuV dk vfrfjDr le; fn;k tk,xk- rFkkfi ij bl ijh{kk dk iz;kstu okLro esa u dsoy mlds
,sls mEehnokjksa dks Lozÿkbc ysus dh vuqefr ugha ckSf¼d xq.kksa dks vfirq mlds lkekftd y{k.kksa vkSj
gksxh-
lkekftd ?kVukvksa esa mldh #fp dk Hkh ewY;kadu
fVIi.kh &1% fdlh ys[ku lgk;d (Lozÿkbc) dh
fVIi.kh&1%
;ksX;rk dh 'krs]± ijh{kk gky esa mlds vkpj.k rFkk og djuk gS- blesa mEehnokj dh ekufld lrdZrk]
flfoy lsok ijh{kk ds mÙkj fy[kus esa n`f"Vghu vkykspukRed xzg.k 'kfDr] Li"V vkSj rdZ laxr
mEehnokjksa dh fdl izdkj vkSj fdl lhek rd izfriknu dh 'kfDr] larqfyr fu.kZ; dh 'kfDr] #fp
lgk;rk dj ldrk gS bu lc ckrksa dk fu;eu la?k dh fofoèkrk vkSj xgjkbZ] usr`Ro vkSj lkekftd
yksd lsok vk;ksx }kjk tkjh vuqn's kksa ds vuqlkj fd;k laxBu dh ;ksX;rk] ckSf¼d vkSj uSfrd bZekunkjh dh
tk,xk- bu lHkh ;k buesa ls fdlh ,d vuqn's k dk Hkh tkap dh tk ldrh gS-
mYya?ku gksus ij n`f"Vghu mEehnokj dh mEehnokjh 2- lk{kkRdkj esa izfr ijh{k.k (ozÿkl ,Xtkfeus'ku)
jí dh tk ldrh gS- blds vfrfjDr la?k yksd lsok dh iz.kkyh ugha viukbZ tkrh- blesa LokHkkfod
vk;ksx ys[ku lgk;d ds fo:¼ vU; dkjZokbZ Hkh dj okrkZyki ds ekè;e ls mEehnokj ds ekufld xq.kksa
ldrk gS- dk irk yxkus dk iz;Ru fd;k tkrk gS] ijUrq og
38 la?k yksd lsok vk;ksx jkstxkj lekpkj 19 & 25 Qjojh 2011
okrkZyki ,d fo'ks"k fn'kk esa vkSj ,d fo'ks"k iz;kstu vaxzsth ׿֕ÖÖ ‹¾ÖÓ Ã¾ÖÖãµÖ •úß ¤êü•Ö³ÖÖ»Ö ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ -Öîן֕ú ¸ü“Ö-ÖÖ •êú ¯ÖÏ•Îú´Ö ŸÖ£ÖÖ •úÖ¸ü•ú. ³ÖÖ¸üŸÖ •úß ´Öé¤üÖ‹Ñ. ´Öé¤üÖ†Öë
ls fd;k tkrk gS- ÃÖ¸üÖê•úÖ¸ü, דÖוúŸÃÖ•úßµÖ †-ÖãÃÖÓ¬ÖÖ-Ö ŸÖ£ÖÖ ³ÖêÂÖ•Ö •êú •Ö×-Ö•Ö ŸÖ£ÖÖ •úÖ²ÖÔ×-Ö•ú ÃÖÓ‘Ö™ü•ú ŸÖ£ÖÖ ´Öé¤üÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü•úŸÖÖ
3- lk{kkRdkj ijh{k.k mEehnokjksa ds fo'ks"k ;k (1) fn, x, x|ka'k dks le>uk-
×-Ö´ÖÖÔ•Ö ¿ÖÖ×´Ö»Ö Æîü.Ó †-Öã¸ü•Ö•Ö ´Öë ˆ-Ö•úß ³Öæ×´Ö•úÖ. ¯ÖÖî¬ÖÖë •êú ×»Ö‹ †Ö¾Ö¿µÖ•ú
lkekU;] Kku dh tkap djus ds iz;kstu ls ugha fd;k (2) la{ksi.k ¯ÖÖêÂÖ•ú ŸÖŸ¾Ö ŸÖ£ÖÖ ´Öé¤üÖ†Öë †Öî¸ü ¯ÖÖ¤ü¯ÖÖë •êú †-µÖ »ÖÖ³Ö•ú¸ü
(v) ×¾Ö×¬Ö ¯ÖϾ֟ÖÔ-Ö, †ÖÓŸÖ׸ü•ú ÃÖã¸ü•ÖÖ ŸÖ£ÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ´Öã§üê
tkrk] D;ksfa d mldh tkap fyf[kr iz'u i=ksa ls igys (3) 'kCn iz;ksx rFkk 'kCn HkaMkj- •ÖîÃÖê וú ÃÖÖ´Öã¤üÖ×µÖ•ú ÃÖÖ´ÖÓ•ÖÃµÖ •úÖ ¯Ö׸ü¸ü•Ö•Ö. ŸÖŸ¾Ö. ´Öé¤üÖ ˆ¾ÖÔ¸üŸÖÖ, ´Öé¤üÖ ¯Ö¸üßü•Ö•Ö ‹¾ÖÓ ˆ¾ÖÔ¸ü•ú ÃÖÓßÖÖ¾Ö-ÖÖ
gh gks tkrh gS- mEehnokjksa ls vk'kk dh tkrh gS fd os (4) y?kq fucaèk •êú ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ. ÃÖ´ÖÖ•ú×»ÖŸÖ ¯ÖÖêÂÖ•úŸÖŸ¾Ö ¯ÖϲÖÓ¬Ö. •Öî¾Ö ˆ¾ÖÔ¸ü•ú.
u dsoy vius fo|ky; ds fo'ks"k fo"k;ksa esa gh ikjaxr (vi) ´ÖÖ-Ö¾ÖÖ׬֕úÖ¸üÖë •êú †-Öã¸•Ö•Ö ‹¾ÖÓ »ÖÖê•ú•Öß¾Ö-Ö ´Öë
Hkkjrh; Hkk"kk,a ÃÖŸµÖ×-ÖšüÖ ÃÖ´ÖêŸÖ ÃÖã¿ÖÖÃÖ-Ö ‹¾ÖÓ -ÖÖ•Ö׸ü•úÖêÓ •êú ¯ÖÏ×ŸÖ ´Öé¤üÖ ´Öë -ÖÖ‡™ÒüÖ•ê Ö-Ö •úß ÆüÖ×-Ö, •Ö»Ö´Ö•-Ö ¬ÖÖ-Ö-´Öé¤üÖ ´Öë
gksa cfYd mu ?kVukvksa ij Hkh è;ku nsa tks muds pkjksa -ÖÖ‡™ÒüÖê•Ö-Ö ˆ¯ÖµÖÖê•Ö •Ö´ÖŸÖÖ. ´Öé¤üÖ ´Öë -ÖÖ‡™ÒüÖê•Ö-Ö
vksj vius jkT; ;k ns'k ds Hkhrj vkSj ckgj ?kV jgh (1) fn, x, x|ka'kksa dks le>uk- ˆ¢Ö¸ü¤üÖ×µÖŸ¾Ö ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ´Öã§êü.
µÖÖêו֕úß•ú¸ü•Ö. ±úÖñúÖê¸Ãü Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÖê™Ûî ¿ÖµÖ´Öûú•úÖ ¤ü•Ö ˆ¯ÖµÖÖê•Ö.
gSa rFkk vkèkqfud fopkjèkkjk vkSj ubZ&ubZ [kkstksa esa Hkh
(2) la{ksi.k- (vii) ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•Ö ÃÖê •Öã›Íüê ´Öã§üê, ¯ÖÖ׸üÛãÖן֕ú ¯Ö׸ü¸ü•Ö•Ö,
:fp ysa tks fd fdlh lqf'kf{kr ;qod esa ftKklk iSnk ÃÖ´ÖõÖÖ•Ö-Ö•ú ´Öé¤üÖ‹Ñ ŸÖ£ÖÖ ˆ-Ö•úÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü. •ÖÏß-Ö ÆüÖ‰úÃÖ
(3) 'kCn iz;ksx rFkk 'kCn HkaMkj- ¯ÖÏÖ•éúן֕ú ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-ÖÖë ‹¾ÖÓ ¸üÖ™ÒüßµÖ ×¾Ö¸üÖÃÖŸÖ •úÖ
dj ldrh gS- •ÖîÃÖ ˆŸÃÖ•ÖÔ-Ö •úÖê ¯ÖϳÖÖ×¾ÖŸÖ •ú¸ü-Öê ¾ÖÖ»Öê ´Öé¤üÖ •úÖ¸ü•ú. ´Öé¤üÖ
ÃÖÓ¸ü•Ö•Ö.
(4) y?kq fucaèk- ÃÖÓ¸•üÖ•Ö, ÃÖ´ÖÖ•ú×»ÖŸÖ •Ö»Ö-×¾Ö³ÖÖ•Ö-Ö ¯ÖϲÖÓ¬Ö-Ö. ´Öé¤üÖ †¯Ö¸ü¤ü-Ö
[kaM&III ¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö-2
(5) vaxzsth ls Hkkjrh; Hkk"kk rFkk Hkkjrh; Hkk"kk ls ‹¾ÖÓ ‡ÃÖ•úÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö-Ö. ¾ÖÂÖÖÔ¬Öß-Ö •éú×ÂÖ †Öî¸ü ‡ÃÖ•úß ÃÖ´ÖõÖÖ‹Ñ.
ijh{kk dk ikB~; fooj.k 1. ³ÖÖ¸üŸÖ †Öî¸ü ×¾Ö''¾Ö :
vaxzt s h esa vuqokn- ¾ÖÂÖÖÔ ¯ÖÖê×ÂÖŸÖ •éú×ÂÖ •Öê¡ÖÖë ´Öë •éú×ÂÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö ´Öë ÛãָüŸÖÖ »ÖÖ-Öê
Hkkx&d ‡ÃÖ ³ÖÖ•Ö ´Öë ‹êÃÖê ¯ÖÏ¿-Ö ÆüÖ•ë Öê וÖ-ÖÃÖê ×¾Ö×³Ö®Ö •Öê¡ÖÖë ´Öë,ê •ÖîÃÖê •úß ¯ÖÏÖªî Öêו֕úß.
izkjafHkd ijh{kk fVIi.kh&1 % Hkkjrh; Hkk"kkvksa vkSj vaxzsth ds iz'u
וú -Öß“Öê פü‹ •ÖÖ ¸üÆêü Æïü; ³ÖÖ¸üŸÖ-×¾ÖÀ¾Ö ÃÖÓ²ÖÓ‘Ö •êú ¯ÖÏ×ŸÖ ÃÖÃµÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ •Ö»Ö ˆ¯ÖµÖÖê•Ö •Ö´ÖŸÖÖ, ØÃÖ“ÖÖ‡Ô
izkjafHkd ijh{kk esa vc 200&200 vadksa i= eSfVªdqys'ku ;k led{k Lrj ds gksasxs ftuesa dsoy †³µÖ£Öá •úß •ÖÖ•Öºþ•úŸÖÖ •úß ¯Ö¸üß•ÖÖ ÆüÖ•ê Öß :-
vgZrk izkIr djuh gS- •úÖµÖÔ•Îú´Ö •êú ´ÖÖ-Ö¤Óü›, ØÃÖ“ÖÖ‡Ô •Ö»Ö •úß †¯Ö¾ÖÖÆü ÆüÖ×-Ö •úÖê
ds nks vfuok;Z iz'ui= gksaxs ³ÖÖ¸üŸÖ •úê ¯Ö›ÍüÖêÃÖß ¤êü¿ÖÖêÓ •êú ÃÖÖ£Ö †Öî¸ü •Öê¡Ö ´Öë ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖêÓ ¯Ö¸ü •ú´Ö •ú¸ü-Öê •úß ×¾Ö׬ֵÖÖÑ ŸÖ£ÖÖ ÃÖÖ¬Ö-Ö. ×›Òü¯Ö ŸÖ£ÖÖ ×”û›Íü•úÖ¾Ö
iz'ui=&I (200 vad) vof/k % nks ?kaVs bu iz'u i=ksa ds izkIrkad ;ksX;rk ozÿe ds fuèkkZj.k esa ×¾Ö¿ÖêÂÖ ²Ö»Ö ¤êüŸÖê Æãü‹ ×¾Ö¤êü¿Öß ´ÖÖ´Ö»Öê. «üÖ¸üÖ ØÃÖ“ÖÖ‡Ô. •Ö»ÖÖ•ÎúÖÓŸÖ ´Öé¤üÖ†Öë ÃÖê •Ö»Ö×-Ö•úÖÃÖ,
o jk"Vªh; vkSj varjkZ"Vªh; egRo dh lkef;d ugha fxus tk;saxs-
fVIi.kh&2 % vaxzsth rFkk Hkkjrh; Hkk"kkvksa ds iz'u ÃÖã¸ü•ÖÖ ‹¾ÖÓ ¸ü•ÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Öß ´ÖÖ´Ö»Öê. ØÃÖ“ÖÖ‡Ô •Ö»Ö •úß •Öã•Ö¾Ö¢ÖÖ, ´Öé¤üÖ ŸÖ£ÖÖ •Ö»Ö ¯ÖϤüæÂÖ•Ö ¯Ö¸ü
?kVuk,a-
-ÖÖ׳֕úßµÖ -ÖßןÖ, ´Öã§üê ‹¾ÖÓ «ü-«ü. †ÖîªÖêו֕ú ²Ö×ÆüÄÖÖ¾ÖÖë •úÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö. ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë ØÃÖ“ÖÖ‡Ô
o Hkkjr dk bfrgkl vkSj Hkkjrh; jk"Vªh; i=ksa ds mÙkj mEehnokjksa dks vaxzsth rFkk Hkkjrh;
Hkk"kkvksa esa (vuqokn iz'uksa dks NksM+dj) nsus gksaxs- ×¾Ö¤êü¿ÖÖë ´Öë ³ÖÖ¸üŸÖ¾ÖÓ¿Öß (³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ›üÖµÖïÖÖê¸üÖ) †Öî¸ü ‡ÃÖ•úÖ ¯Ö׸üµÖÖê•Ö-ÖÖ‹Ñ.ü
vkUnksyu-
o Hkkjr ,oa fo'o Hkwxksy & Hkkjr ,oa fo'o dk ³ÖÖ¸üŸÖ ŸÖ£ÖÖ ×¾ÖÀ¾Ö •úÖê µÖÖê•Ö¤üÖ-Ö. ±úÖ´ÖÔ ¯ÖϲÖÓ¬Ö-Ö, ×¾ÖßÖÖ¸ü, ´ÖÆüŸ¾Ö ŸÖ£ÖÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖÖ‹Ñ, ±úÖ´ÖÔ
fucUèk †ÖµÖÖê•Ö-ÖÖ. ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-ÖÖë •úÖ ‡Â™üŸÖ´Ö ˆ¯ÖµÖÖê•Ö ŸÖ£ÖÖ ²Ö•Ö™ü-Ö.
izzkd`frd] lkekftd] vkfFkZd Hkwxksy 2. ³ÖÖ¸üŸÖ •úß ×¾ÖÀ¾Ö •êú ÃÖÖ£Ö ¯ÖÖ¸üïÖ׸ü•ú †ÖÙ£Ö•ú וÎúµÖÖ:
o Hkkjrh; jkT;rU= vkSj 'kklu & lafo/kku] mEehnokjksa dks fdlh ,d fofufnZ"V fo"k; ij fucaèk ‡ÃÖ ³ÖÖ•Ö ´Öë †ÖÙ£Ö•ú ‹¾ÖÓ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü •êú ´Öã§ÖêÓ ¯Ö¸ü •ÖîÃÖê וú,
×¾Ö×³Ö®Ö ¯ÖÏ•úÖ¸ü •úß •éú×ÂÖ ¯ÖÏ•ÖÖ×»ÖµÖÖë •úÖ †£ÖÔ¿ÖÖáÖ.
jktuSfrd iz.kkyh] iapk;rh jkt] yksd uhfr] fy[kuk gksxk- fo"k;ksa ds lEcUèk esa fodYi fn;k ×¾Ö¤êü¿Öß ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü, ×¾Ö¤êü¿Ößü ×-Ö¾Öê¿Ö; ŸÖê»Ö, •ÖîÃÖ ‹¾ÖÓ ‰ú•ÖÖÔ
×¾Ö¯Ö•Ö-Ö ¯ÖϲÖÓ¬Ö-Ö- ×¾Ö•úÖÃÖ •úß •úÖµÖÔ-ÖßןֵÖÖÑ,
vf/kdkjksa laca/kh eqn~ns] vkfnA tk,xk- muls ;g vis{kk dh tk,xh fd os vius ²ÖÖ•ÖÖ¸ü †ÖÃÖæ“Ö-ÖÖ. •úß´ÖŸÖ ´Öë ˆŸÖÖ¸ü-“ÖœÍüÖ¾Ö ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•úß
¯ÖϾÖÖÆü ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ †ÖÙ£Ö•ú ‹¾ÖÓ ¸üÖ•Ö-ÖµÖ •êú ´Öã§üÖë ¯Ö¸ü; ³ÖÖ¸üŸÖ
o vkfFkZd vkSj lkekftd fodkl & lrr fopkjksa dks ozÿec¼ djrs gq, fucUèk ds fo"k; ls •êú †-µÖ ¤êü¿ÖÖë ‹¾ÖÓ †ÓŸÖ¸üÖ™ÒüßµÖ ÃÖÓãÖÖ†Öë •êú ÃÖÖ£Ö »ÖÖ•ÖŸÖ ;•éú×ÂÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ ´Öë ÃÖÆü•úÖ¸üß ÃÖÓãÖÖ†Öë •úß
fodkl] xjhch] lekos'ku] tulkaf[;dh] fudVrk cuk, j[ksa vkSj viuh ckr la{ksi esa fy[ksa- ¯ÖÖ¸üïÖ׸ü•ú †ÖÙ£Ö•ú וÎúµÖÖ •úÖê ¯ÖϳÖÖ×¾ÖŸÖ •ú¸ü-Öê ¾ÖÖ»Öê ³Öæ×´Ö•úÖ; •éú×ÂÖ •êú ¯ÖÏ•úÖ¸ü ŸÖ£ÖÖ ¯ÖÏ•ÖÖ×»ÖµÖÖÑ †Öî¸ü ˆ-Ö•úÖê
lkekftd {ks= esa dh xbZ igy vkfnA izHkko'kkyh o lVhd vfHkO;fDr;ksa ds fy, Js; fn;k ¯ÖϳÖÖ×¾ÖŸÖ •ú¸ü-Öê ¾ÖÖ»Öê •úÖ¸ü•ú. •éú×ÂÖ •úß´ÖŸÖ -ÖßןÖ. ±úÃÖ»Ö
†ÓŸÖ¸üÖÔ™ÒüßµÖ ´Öã¦üÖ •úÖêÂÖ , ×¾ÖÀ¾Ö ²Öï•ú, ×¾ÖÀ¾Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü
o i;kZoj.kh; ikfjfLFkfrdh tSo&fofo/krk vkSj tk,xk- ÃÖÓ•Öšü-Ö, WIPO †Öפü ¯Ö¸ü ¯ÖÏ¿-Ö ÆüÖ•ë Öê. ²Öß´ÖÖ.
ekSle ifjorZu laca/kh lkekU; eqn~ns] ftuds lkekU; v/;;u 3. ×¾Ö–ÖÖ-Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÏÖª î Öêו֕úß, ÃÖæ“Ö-ÖÖ ¯ÖÏÖª î Öê×ê •Ö•úß ‹¾ÖÓ •éú×ÂÖ ×¾ÖßÖÖ¸ü, ‡ÃÖ•úÖ ´ÖÆüŸ¾Ö †Öî¸ü ³Öæ×´Ö•úÖ, •éú×ÂÖ ×¾ÖßÖÖ¸ü
fy, fo"k;xr fo'ks"kKrk vko';d ugha gSA lkekU; ekxZ&funsZ'k †ÓŸÖ׸ü•Ö •êú •Öê¡Ö ´Öë ×¾Ö•úÖÃÖ •úÖµÖÔ•úÎ ´ÖÖë •êú ´Ö滵ÖÖÓ•ú-Ö •úß ×¾Ö׬ֵÖÖÑ, ÃÖÖ´ÖÖו֕ú-†ÖÙ£Ö•ú
o lkekU; foKku bl iz'u i=k esa iz'uksa dk Lo:i vkSj Lrj bl izdkj ÃÖ¾Öì•Ö•Ö ŸÖ£ÖÖ ”ûÖ™ê üê-²Ö›Íüê †Öî¸ü ÃÖß´ÖÖÓŸÖ •éúÂÖ•úÖë ¾Ö ³Öæ×´ÖÆüß-Ö
‡ÃÖ ³ÖÖ•Ö ´Öë ×¾Ö–ÖÖ-Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÏÖª î Öêו֕úß, ÃÖæ“Ö-ÖÖ ¯ÖÏÖª î Öêו֕úß,
iz ' ui=&
ui=&II (200 vad) vof/k % nks ?kaVs •éú×ÂÖ ÁÖ×´Ö•úÖë •úß ÛãÖןÖ. ×¾ÖßÖÖ¸ü •úÖµÖÔ•úŸÖÖÔ†Öë •êú ×»Ö‹
dk gksxk fd dksbZ lqf'kf{kr O;fDr fcuk dksbZ fo'ks"k v/ †ÓŸÖ׸ü•Ö •êú •Öê¡ÖÖë ´ÖêÓ Æãü‹ ×¾Ö•úÖÃÖ ‹¾ÖÓ •Óú¯µÖæ™ü¸ü, ¸üÖ²ê ÖÖê×™üŒÃÖ,
o cks/kxE;rk ¯ÖÏ×¿Ö•Ö•Ö •úÖµÖÔ•Îú´Ö. •éú×ÂÖ ¯ÖÏÖîªÖêו֕úß •êú ¯ÖÏÃÖÖ¸ü ´Öë •éú×ÂÖ
;;u fd, buds mÙkj ns ldsxk- iz'u bl izdkj ds gksxa s -Öî-ÖÖê™üêŒ-ÖÖò»ÖÖò•Öß, ²ÖÖµÖÖê™üêŒ-ÖÖê»ÖÖò•Öß ŸÖ£ÖÖ ²ÖÖîרü•ú ÃÖÓ¯Ö¤üÖ
o lapkj dkS'ky lfgr varj & oS;fDrd fd buls fofHkUu fo"k;ksa ds ckjs esa vH;FkhZ dh lkeU; ×¾Ö–ÖÖ-Ö •êú-¦üÖë •úß ³Öæ×´Ö•úÖ. •Öî¸ü ÃÖ¸ü•úÖ¸üß ÃÖÓ•Öš-Ö ŸÖ£ÖÖ
†×¬Ö•úÖ¸üÖë ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ´Öã§ÖêÓ •úß ²Öã×-ÖµÖÖ¤üß ¬ÖÖ¸ü•ÖÖ •êú ¯ÖÏןÖ
dkS'ky •ÖÏÖ´Öß•Ö ×¾Ö•úÖÃÖ •êú ×»Ö‹ þÖ-ÃÖÆüÖµÖŸÖÖ ˆ¯ÖÖ•Ö´Ö.
tkx:drk dh ijh{kk gksxh] ftldh flfoy lsokvksa esa †³µÖ£Öá •úß •ÖÖ•Öºþ•úŸÖÖ •úß ¯Ö¸üß•ÖÖ •êú ×»Ö‹ ¯ÖÏ¿-Ö ÆüÖ•ë Öê.
o rkfdZd dkS'ky ,oa fo'ys"k.kkRed {kerk ¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö-2
o`fÙk ls izklafxdrk jgsxh- bu iz'kukas ls vH;FkhZ dh ,sls 4. †ÓŸÖ¸üÖÔ™ÒüßµÖ ´ÖÖ´Ö»Öê ‹¾ÖÓ ÃÖÓãÖÖ‹Ó:
o fu.kZ; ysuk vkSj leL;k lek/kku •úÖê׿֕úÖ ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ, ¯ÖÏ•úÖµÖÔ ‹¾ÖÓ •úÖê׿֕úÖ “Ö•Îú. †Ö-Öã¾ÖÓ׿֕ú
lHkh eqn~nksa dh vk/kkjHkwr le> dh rFkk }U};qDr ‡ÃÖ ³ÖÖ•Ö ´Öë ¾ÖîÛÀ¾Ö•ú ´ÖÖ´Ö»ÖÖë •úß ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ•ÖÔ ‘Ö™ü-ÖÖ†Öë ŸÖ£ÖÖ
o lkekU; ekufld ;ksX;rk ˆ¯ÖÖ¤üÖ-Ö •úÖ ÃÖÓ¿»ÖêÂÖ•Ö, ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ ŸÖ£ÖÖ ¯ÖÏ•úÖµÖÔ. †Ö-Öã¾ÖÓ׿֕úŸÖÖ
lkekftd vkfFkZd y{;kas] mn~ns';ksa vkSj ekaxksa ds †ÓŸÖ¸üÖÂÔ ™ÒüßµÖ ÃÖÓãÖÖ†Öë •êú ×¾ÖÂÖµÖ ´Öë ¯ÖÏ¿-Ö ÆüÖ•ë Öê.
o vk/kkjHkwr la[;uu (la[;k,a vkSj muds fo'ysk.k dh rFkk mu ij jk; dk;e djus dh ;ksX;rk •êú ×-ÖµÖ´Ö. •Öã•Ö¾Ö¢ÖÖ ÃÖÓ¸“ü Ö-ÖÖ, •Öã•ÖÃÖæ¡Ö ×¾Ö¯Ö£Ö-Ö, ÃÖÆü»Ö•-ÖŸÖÖ
laca/k] foLrkj Øe vkfn) (nloha d{kk dk dh ijh{kk gks ldsxh- 5. ÃÖÖÓÛ•µÖ•úßµÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö, †Ö»Öê•Ö ‹¾ÖÓ ¸êü•ÖÖ×“Ö¡Ö : ‹¾ÖÓ •Öß-Ö-×¾Ö×-Ö´ÖµÖ, ‹¾ÖÓ ¯Öã-ÖµÖÖì•Ö-Ö ¯ÖÏ•Ö-Ö-Ö ´Öë ˆ-Ö•úß
Lrj)] vkadM+ksa dk fuoZpu (pkVZ] xzkQ] ‡ÃÖ ³ÖÖ•Ö ÃÖê †³µÖ£Öá ÃÖÖÓÛ•µÖ•úßµÖ, †Ö»Öê•ÖÖë ‹¾ÖÓ ¸êü•ÖÖד֡ÖÖêÓ ÃÖÖ£ÖÔ•úŸÖÖ. ²ÖÆãü•Öãו֟ÖÖ, ÃÖã•Öã×•ÖŸÖ ŸÖ£ÖÖ †ÃÖã•Öãו֟Ö.
rkfydk] vkadM+ksa dh i;kZIrrk vkfn & nloha vH;FkhZ dks izklafxd] vFkZi.w kZ vkSj lkjxfHkZr mÙkj nsus •êú ºþ¯Ö ´Öë ¯ÖÏßÖãŸÖ ÃÖæ“Ö-ÖÖ ÃÖê ×-Ö•úÂÖÔ ×-Ö•úÖ»Ö-Öê †Öî¸ü ˆŸ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö - ‹¾ÖÓ ÃÖÃµÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü ´Öë ˆ-Ö•úß ³Öæ×´Ö•úÖ.
gksxa -s
d{kk dk Lrj) ˆ-Ö•úÖ ×-Ö¾ÖÔ“Ö-Ö •ú¸ü-Öê •úß µÖÖꕵ֟ÖÖ •úß ¯Ö¸üß•ÖÖ •úß •ÖÖ‹•Öß. ¾ÖÓ¿ÖÖ•Öן֟¾Ö, ²ÖÓ¬µÖŸÖÖ ŸÖ£ÖÖ †ÃÖÓµÖÖꕵ֟ÖÖ, ¾Ö•Öá•ú¸ü•Ö ŸÖ£ÖÖ
o vaxzsth Hkk"kk esa cks/kxE;rk dkS'ky (nloha iz ' ui=k&1
d{kk dk Lrj) 1- vk/kqfud Hkkjr dk bfrgkl ,oa Hkkjrh; •éú×ÂÖ ×¾Ö–ÖÖ-Ö ÃÖÃµÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü ´Öë ˆ-Ö•úÖ †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö. •úÖêÛ¿Ö•úÖ ¦ü¾µÖß
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö-1 ¾ÖÓ¿ÖÖ•ÖןÖ, Ø»Ö•Ö ÃÖÆü»Ö•-Ö, Ø»Ö•Ö ¯ÖϳÖÖ×¾ÖŸÖ ŸÖ£ÖÖ Ø»Ö•Ö
fVIi.kh 1 nloha d{kk Lrj ds vaxzsth Hkk"kk esa la L d` f r% ÃÖß×´ÖŸÖ »Ö•Ö•Ö.
cksèkxE;rk dkS'ky (iz'ui=&II ds ikB~;Øe esa vk/kqfud Hkkjr ds bfrgkl ds varxZr mUuhloha ¯ÖÖ׸üÛãÖן֕úß ‹¾ÖÓ ´ÖÖ-Ö¾Ö •êú ×»Ö‹ ˆÃÖ•úß ¯ÖÏÖÃÖÓו֕úŸÖÖ,
¯ÖÏÖ•éúן֕ú ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-Ö, ˆ-Ö•êú †-Öã¸ü•Ö•Ö •úÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö ŸÖ£ÖÖ ¯ÖÖ¤ü¯Ö ¯ÖÏ•Ö-Ö-Ö •úÖ ‡×ŸÖÆüÖÃÖ. •Ö-Ö-Ö •úß ×¾Ö׬ֵÖÖÑ, þÖ×-ÖÂÖê“Ö-Ö
vafre en) ls lac} iz'uksa dk ijh{k.k] iz'ui= esa 'krkCnh ds yxHkx e/; ls ns'k dk bfrgkl gksxk ,oa
ÃÖÓ¸ü•Ö•Ö. ÃÖÃµÖ ×¾ÖŸÖ¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö •êú •úÖ¸ü•úÖë •êú ºþ¯Ö ŸÖ£ÖÖ ÃÖÓ•ú¸ü•Ö ¯ÖÏ×¾Ö׬ֵÖÖÑ. ÃÖÃµÖ ¯ÖÖ¤ü¯ÖÖêÓ •úÖ ˆ¤Ëü•Ö´Ö,
dsoy vaxzsth Hkk"kk ds m}j.kksa ds ek/;e ls] fganh blesa Lora=krk vkanksyu rFkk lkekftd lq/kkjksa dks :i
´Öë ³ÖÖîן֕ú ‹¾ÖÓ ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•Ö. •éú×ÂÖ ¯ÖÖ׸üÛãÖן֕úß; ×¾Ö•úÖÃÖ ‹¾ÖÓ ˆ¯Ö•ÖÖµÖÖ •ÖÖ-ÖÖ, ˆ¤Ëü•Ö´Ö •êú-¦ü, ÃÖ´Ö•ÖÖŸÖ
vuqokn miyC/k djk, fcuk fd;k tk,xkA nsus okys egRoiw.kZ O;fDr;kas ds laca/k esa Hkh iz'u iwNs
¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•Ö •êú ÃÖÓ•êúŸÖ•ú •êú ºþ¯Ö ´Öë ÃÖÃµÖ •Îú´Ö. ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•Ö ÁÖê•Öß •úÖ ×-ÖµÖ´Ö, ÃÖÃµÖ †Ö-Öã¾ÖÓ׿֕ú ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-Ö - ÃÖÓ¸ü•Ö•Ö
fVIi.kh 2 iz'u cgqfodYih;] oLrqfu"B izdkj ds tk,axs- Hkkjrh; laLd`fr
¯ÖϤæüÂÖ•Ö ‹¾ÖÓ ±úÃÖ»ÖÖë •úÖê ÆüÖê-Öê ¾ÖÖ»Öê ‡ÃÖÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ •ÖŸÖ¸êü. ŸÖ£ÖÖ ˆ¯ÖµÖÖê•Ö. ¯ÖÖ¤ü¯Ö ¯ÖÏ•Ö-Ö-Ö •êú ×ÃÖ¨üÖŸÓ ÖÖë •úÖ †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö,
gksxa As 2- Hkkjr dk Hkwxksy %
¯Ö¿Öã ‹¾ÖÓ ´ÖÖ-Ö. •Ö»Ö¾ÖÖµÖã ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö- †ÓŸÖ¸üÖÂÔ ™ÒüßµÖ †×³ÖÃÖ´ÖµÖ ÃÖÃµÖ ¯ÖÖ¤ü¯ÖÖêÓ •úÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü. †Öו¾Ö•ú ÃÖæ“Ö•ú ‹¾ÖÓ ¯ÖÖ¤ü¯Ö
Hkkx& [k bl Hkkx ds varxZr Hkkjr dk lafo/kku ÃÖã¬ÖÖ¸ü ´Öë ˆ-Ö•úÖ †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö. ¿Öã¨ü ¾ÖÓ¿Ö•Îú´Ö ¾Ö¸ü•Ö,
‹¾ÖÓ ³Öæ´ÖÓ›ü»ÖßµÖ ¯ÖÆü»Ö. •ÖÏßê -Ö ÆüÖ‰úÃÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö ‹¾ÖÓ ³Öæ´ÖÓ›ü»ÖßµÖ
izèkku ijh{kk 3 . ³ÖÖ¸üŸÖ •úÖ ÃÖÓ×¾Ö¬ÖÖ-Ö ‹¾ÖÓ ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¸üÖ•µÖ ¾µÖ¾ÖãÖÖ : ŸÖÖ¯Ö-Ö. ¯ÖÖ׸üŸÖÓ¡Ö ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö •êú ¯ÖÏ•ÖŸÖ ˆ¯Ö•ú¸ü•Ö- ÃÖã¤üæ¸ü ¾ÖÓ¿ÖÖ¾Ö»Öß, ÃÖ´ÖæÆü ŸÖ£ÖÖ ¯Öã-Ö¸üÖ¾ÖŸÖá ¾Ö¸ü•Ö, ÃÖÓµÖÖê•Öß •Ö´ÖŸÖÖ,
‡ÃÖ ³ÖÖ•Ö •êú †ÓŸÖ•ÖÔŸÖ ³ÖÖ¸üŸÖ •úÖ ÃÖÓ×¾Ö¬ÖÖ-Ö ŸÖ£ÖÖ ÃÖÖ£Ö Æüß ÃÖÓ¾Öê¤ü-Ö ‹¾ÖÓ ³ÖÖî•ÖÖê×»Ö•ú ÃÖæ“Ö-ÖÖ ¯ÖÏ•ÖÖ×»ÖµÖÖÑ. ¯ÖÖ¤ü¯Ö ¯ÖÏ•Ö-Ö-Ö ´Öë ‡ÃÖ•úÖ ´ÖÆüŸ¾Ö. ÃÖÓ•ú¸ü †Öê•Ö ‹¾ÖÓ ˆÃÖ•úÖ
izèkku ijh{kk dk mís'; mEehnokj dh tkudkjh vkSj
ÃÖÓÖ×¾Ö¬ÖÖ×-Ö•ú, ×¾Ö׬֕ú, ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ×-Ö•ú ‹¾ÖÓ ¤êü¿Ö ´Öë ¯ÖÏ“Ö×»ÖŸÖ ˆ¯ÖµÖÖê•Ö. •úÖµÖ ÃÖÓ•ú¸ü•Ö. ¸üÖ•ê Ö ‹¾ÖÓ ¯Öß›Íü•ú ¯ÖÏןָüÖ¬ê Ö •êú ×»Ö‹
Lej.k 'kfDr dk ijh{k.k djuk gh ugha cfYd mudh ¤êü¿Ö •êú ×¾Ö×³Ö®Ö •éú×ÂÖ •Ö»Ö¾ÖÖµÖã •Öê¡ÖÖë ´Öë ÃÖÃµÖ •Îú´Ö. ÃÖõÖ
¸üÖ•Ö-Öîן֕ú-¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ×-Ö•ú ¾µÖ¾ÖãÖÖ ÃÖê ˆ³Ö¸ü-Öê ¾ÖÖ»Öê †-µÖ ´Öã§üê ¯ÖÏ•Ö-Ö-Ö. †ÓŸÖ¸üÖ•ÖÖŸÖßµÖ ŸÖ£ÖÖ †ÓŸÖ¸üÖ¾ÖÓ¿ÖßµÖ ÃÖÓ•ú¸ü•Ö •úß
lexz ckSf¼d izfrHkk vkSj vocksèku {kerk dks •Îú´Ö ´Öë ×¾ÖãÖÖ¯Ö-Ö ¯Ö¸ü †×¬Ö•ú ¯Öî¤üÖ¾ÖÖ¸ü ¾ÖÖ»Öß ŸÖ£ÖÖ
ÆüÖ•ë Öê. ³Öæ×´Ö•úÖ. ÃÖÃµÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü ´Öë †Ö-Öã¾ÖÓ׿֕ú ‡Ó•Öß×-ÖµÖ¸üß ‹¾ÖÓ •Öî¾Ö
vkaduk gS- †»¯ÖÖ¾Ö×¬Ö ×•úôÖÖë •úÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö. ×¾Ö×³Ö®Ö ÃÖõÖ-Ö ‹¾ÖÓ •éú×ÂÖ
4. ÃÖ´ÖÃÖÖ´Ö×µÖ•ú ¸üÖ™ÒüßµÖ ´Öã§üê ‹¾ÖÓ ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ¯ÖÏÖÃÖÓו֕úŸÖÖ ¯ÖÏÖª
î Öêו֕úß •úß ³Öæ×´Ö•úÖ. †Ö-Öã¾ÖÓ׿֕úŸÖ: ºþ¯ÖÖÓŸÖ׸üŸÖ ÃÖõÖ
bl ijh{kk ds oSdfYid fo"k;ksa ds iz'u i= yxHkx ¯ÖÏ•ÖÖ×»ÖµÖÖë •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ‹Ñ. •Öî¾Ö ‹¾ÖÓ ¯Ö׸ü¿Öã¨üŸÖÖ •éú×ÂÖ.
ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ×¾ÖÂÖµÖ : ¯ÖÖ¤ü¯Ö.
vkulZ fMxzh Lrj ds gksaxs vFkkZr~ cSpyj fMxzh ls dqN ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ•ÖÔ †-ÖÖ•Ö, ¤ü»ÖÆü-Ö, ןֻÖÆü-Ö, ¸êü¿ÖÖ, ¿Ö•Ôú¸üÖ,
²Öß•Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÏÃÖÓÕú¸ü•Ö ¯ÖÏÖª î ÖêוÖוúµÖÖÓ. ²Öß“Ö
vfèkd vkSj ekLVj fMxzh ls dqN de- bathfu;jh ‡ÃÖ ³ÖÖ•Ö •úÖ †×³Ö¯ÖÏÖµÖ †³µÖ£Öá •úß ÃÖ´ÖÃÖÖ´Ö×µÖ•ú ¸üÖ™ÒüßµÖ ¾ÖÖוÖÛ•µÖ•ú ‹¾ÖÓ “ÖÖ¸üÖ ±úÃÖ»ÖÖë •êú ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö ÆêüŸÖã ¯Öî•êú•Ö
¯ÖÏ´ÖÖ•Ö-Ö, ²Öß•Ö ¯Ö¸üß•Ö•Ö ‹¾ÖÓ ³ÖÓ›üÖ¸ü•Ö. DNA رú•Ö¸üدÖÏØ™ü•Ö
vkSj fofèk ds ekeys esa ;g Lrj cSpyj fMxzh dk gksxk- ´Öã§üÖë ‹¾ÖÓ ¾ÖŸÖÔ´ÖÖ-Ö ³ÖÖ¸üŸÖ •êú ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ¯ÖÏÖÃÖÓו֕úŸÖÖ •êú ¸üßןֵÖÖÑ.
×¾ÖÂÖµÖÖë ds izfr] •ÖîÃÖê וú -Öß“Öê פü‹ •ÖÖ ¸üÆêü Æïü ; ‹¾ÖÓ ²Öß•Ö ¯ÖÓ•Öß•ú¸ü•Ö. ²Öß•Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö ‹¾ÖÓ ×¾Ö¯Ö•Ö-Ö ´Öë
vfuok;Z fo"k; ×¾Ö×³Ö®Ö ¯ÖÏ•úÖ¸ü •êú ¾Ö-Ö ¸üÖ¯ê Ö•Ö •ÖîÃÖê וú ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ¾ÖÖ×-Ö•úß,
•ÖÖ•Öºþ•úŸÖÖ •úß ¯Ö¸üß•ÖÖ •ú¸ü-ÖÖ Æîü. ÃÖ¸ü•úÖ¸üß ‹¾ÖÓ ×-Ö•Öß •Öê¡ÖÖë •úß ³Öæ×´Ö•úÖ. ²ÖÖîרü•ú ÃÖÓ¯Ö¤üÖ
•éú×ÂÖ ¾ÖÖ×-Ö•úß ‹¾ÖÓ ¯ÖÏÖ•éúן֕ú ¾Ö-ÖÖë •úß ´Öã•µÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖÖ‹Ó
vaxzsth rFkk Hkkjrh; Hkk"kk,a (i) ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ ‹¾ÖÓ µÖÖê•Ö-ÖÖ, ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-ÖÖë •êú †ü׬֕úÖ¸ü ÃÖÓ²ÖÓ¬Öß ´ÖÖ´Ö»Öê.ü
ŸÖ£ÖÖ ×¾ÖßÖÖ¸ü. ¾Ö-Ö ¯ÖÖ¤ü¯ÖÖë •úÖ ¯ÖÏÃÖÖ¸ü. ¾Ö-ÖÖ꟯ÖÖ¤ü. •éú×ÂÖ
•Öã™üÖ¾Ö, ÃÖÓ¾Öéרü, ×¾Ö•úÖÃÖ ŸÖ£ÖÖ ¸üÖê•Ö•ÖÖ¸ü ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ¾ÖÖ×-Ö•úß ‹¾ÖÓ ´Öæ»µÖ ¯Ö׸ü¾Ö¬ÖÔ-Ö. ¾Ö-ÖÖë •úß ¾Ö-ÖïÖןֵÖÖë †Öî¸ü ¯ÖÖ¤ü¯Ö ¯ÖÖêÂÖ•Ö, ¯ÖÖêÂÖ•ú ŸÖŸ¾ÖÖë •êú †¾Ö¿ÖÖêÂÖ•Ö, ãÖÖ-ÖÖ-ŸÖ¸ü•Ö
bu iz'u i=ksa dk mís'; vaxzsth@lacafèkr Hkkjrh;
´Öã§üê. •ÖÓŸÖã†Öë •úÖ ÃÖÓ¸ü•Ö•Ö. ‹¾ÖÓ ˆ¯ÖÖ¯Ö“ÖµÖ •êú ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ´Öë ¯ÖÖ¤ü¯Ö •úÖÙµÖ•úß •êú ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ.
Hkk"kk esa vius fopkjksa dks Li"V rFkk lgh :i esa izdV
(ii) ×¾Ö•úÖÃÖ •êú »ÖÖ³ÖÖë ÃÖê ¾µÖÖ¯Ö•ú ¾Ö•ÖÖì •êú ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ‹¾ÖÓ ´Öé¤üÖ-•Ö»Ö ¯ÖÖ¤ü¯Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö.
djuk rFkk xaHkhj rdZ iw.kZ x| dks i<+us vkSj le>us •Ö¸ü¯ÖŸÖ¾ÖÖ¸ü, ˆ-Ö•úß ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖÖ‹Ó, ¯ÖÏ•úß•ÖÔ-Ö ŸÖ£ÖÖ ×¾Ö׳֮Ö
esa mEehnokj dh ;ksX;rk dh ijh{kk djuk gS- †ÖÙ£Ö•ú ²Ö×Æü•ú¸ü•Ö ÃÖê ˆ³Ö¸ü-Öêú ¾ÖÖ»Öê ´Öã§êü. ±úÃÖ»ÖÖë •êú ÃÖÖ£Ö ˆ-Ö•úß ÃÖÓ²Ö¨üŸÖÖ; ˆ-Ö•úÖ •Öã•Ö-Ö; ¯ÖÏוú•¾Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÖ¤ü¯Ö-¾Ö•ÖÔ•ú ; ¯ÖÏ•úÖ¿ÖÃÖÓ¿»ÖêÂÖ•Ö- †Ö¬Öã×-Ö•ú
•Ö¸ü¯ÖŸÖ¾ÖÖ¸üÖë •úÖ ÃÖÓ¾ÖÓ¬Öß, •Öî¾Ö ŸÖ£ÖÖ ¸üÖÃÖÖµÖ×-Ö•ú ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö. ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ‹Ñ †Öî¸ü ‡ÃÖ•êú ¯ÖÏ•Îú´Ö •úÖê ¯ÖϳÖÖ×¾ÖŸÖ •ú¸ü-Öê ¾ÖÖ»Öê
iz'u i=ksa dk Lo:i vkerkSj ij fuEu izdkj dk (iii) ´ÖÖ-Ö¾Ö ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-Ö •êú ×¾Ö•úÖÃÖ ‹¾ÖÓ ¯ÖϲÖÓ¬Ö ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ †-µÖ ´Öã§.üê
•úÖ¸ü•ú, †ÖŒÃÖß ¾Ö †-ÖÖŒÃÖß À¾ÖÃÖ-Ö ; C3 , C4 ‹¾ÖÓ
gksxk- (iv) þÖÖãµÖ •êú ´Öã§ê וÖÃÖ´Öëê וú »ÖÖê•ú þÖÖãµÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö,þÖÖãµÖ ´Öé¤üÖ-³ÖÖîן֕ú, ¸üÖÃÖÖµÖ×-Ö•ú ŸÖ£ÖÖ •Öî×¾Ö•ú •Öã•Ö¬Ö´ÖÔ. ´Öé¤üÖ
CAM וÎúµÖÖ×¾Ö׬ֵÖÖÑ. •úÖ²ÖÖìÆüÖ‡›Òêü™ü, ¯ÖÏÖê™üß-Ö ‹¾ÖÓ ¾ÖÃÖÖ
jkstxkj lekpkj 19 & 25 Qjojh 2011
ˆ¯ÖÖ¯Ö“ÖµÖ. ¾Öéרü ‹¾ÖÓ ¯Ö׸ü¾Ö¬ÖÔ-Ö ; ¤üßÛ¯ŸÖ•úÖ×»ÖŸÖÖ ‹¾ÖÓ
¾ÖÃÖÓŸÖß•ú¸ü•Ö. ¯ÖÖ¤ü¯Ö ¾Öéרü ˆ¯ÖÖ¤üÖ-Ö ‹¾ÖÓ ÃÖÃµÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö ´Öë
‡-Ö•úß ³Öæ×´Ö•úÖ. ²Öß•Ö ¯Ö׸ü¾Ö¬ÖÔ-Ö ‹¾ÖÓ †-Öã•ú¸ü•Ö •úß
•úÖÙµÖ•úß ; ¯ÖÏÃÖãÛ¯ŸÖ. ¯ÖÏ×ŸÖ²Ö»Ö •úÖÙµÖ•úß- ¾ÖÖŸÖ¯ÖϾÖÖÆü, »Ö¾Ö•Ö
‹¾ÖÓ •Ö»Ö ¯ÖÏןֲֻÖ. ¯ÖÏ´Öã•Ö ±ú»Ö, ²ÖÖ•ÖÖ-Ö ±úÃÖ»Ö, ÃÖÛ²•ÖµÖÖÑ,
´ÖÃÖÖ»Öê ‹¾ÖÓ ¯Öã¯Öß ±úÃÖ»Ö. ¯ÖÏ´Öã•Ö ²ÖÖ•Ö¾ÖÖ-Öß ±úÃÖ»ÖÖë •úß
¯Öî•êú•Ö ¸üßןֵÖÖÑ. ÃÖÓ¸ü×•ÖŸÖ •éú×ÂÖ ‹¾ÖÓ ˆ““Ö ŸÖ•ú-Öß•úß
²ÖÖ•Ö¾ÖÖ-Öß. ŸÖã›ÍüÖ‡Ô •êú ²ÖÖ¤ü •úß ¯ÖÏÖª î Öêו֕úß ‹¾ÖÓ ±ú»ÖÖë ¾Ö
ÃÖÛ²•ÖµÖÖë •úÖ ´Ö滵־֬ÖÔ-Ö. ³ÖæÃÖã¤ü¿ÖÔ-Öß•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ¾ÖÖוÖÛ•µÖ•ú
¯Öã¯֕éú×ÂÖ. †ÖîÂÖ¬ÖßµÖ ‹¾ÖÓ ‹¸üÖê´Öî×™ü•ú ¯ÖÖî¬Öê. ´ÖÖ-Ö¾Ö ¯ÖÖêÂÖ•Ö ´Öë
±ú»ÖÖë ¾Ö ÃÖÛ²•ÖµÖÖë •úß ³Öæ×´Ö•úÖ.
¯Öß›Íü•úÖë ‹¾ÖÓ ±úÃÖ»ÖÖë, ÃÖÛ²•ÖµÖÖë, ±ú»ÖÖêªÖ-ÖÖë ‹¾ÖÓ ²ÖÖ•ÖÖ-Ö
±úÃÖ»ÖÖë •êú ¸üÖ•ê ÖÖë •úÖ ×-Ö¤üÖ-Ö ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•úÖ †ÖÙ£Ö•ú ´ÖÆüŸ¾Ö.
¯Öß›Íü•úÖë ‹¾ÖÓ ¸üÖ•ê ÖÖë •úÖ ¾Ö•Öá•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•úÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö-Ö.
³ÖË›Ó üÖ¸ü•Ö •êú ¯Öß›Íü•ú †Öî¸ü ˆ-Ö•úÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö-Ö. ¯Öß›Íü•úÖë ‹¾ÖÓ ¸üÖ•ê ÖÖë
•úß •Öß¾Ö ¾Öî–ÖÖ×-Ö•ú ¸üÖ•ê ú£ÖÖ´Ö. •ÖÖ-Ö¯Öפü•ú ¸üÖ•ê Ö ×¾Ö–ÖÖ-Ö ‹¾ÖÓ
¯ÖÏ´Öã•Ö ±úÃÖ»ÖÖë •úß ¯Öß›Íü•úÖë ¾Ö ¸üÖê•ÖÖë •úÖ ¯Öæ¾ÖÖÔ-Öã´ÖÖ-Ö. ¯ÖÖ¤ü¯Ö
ÃÖÓ•Ö¸üÖ¬ê Ö ˆ¯ÖÖµÖ. ¯Öß›Íü•ú -ÖÖ¿Ö•ú, ˆ-Ö•úÖ ÃÖæ¡Ö•Ö ‹¾ÖÓ
•úÖµÖÔ¯ÖÏ•úÖ¸ü.
³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë •ÖÖª ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö ‹¾ÖÓ ˆ¯Ö³ÖÖê•Ö •úß ¯ÖϾÖé×¢ÖµÖÖÓ. •ÖÖª
ÃÖã¸ü•ÖÖ ‹¾ÖÓ •Ö-ÖÃÖÓ•µÖÖ ¾Öéרü-¥üÛ™ü 2020 †®Ö †×¬Ö¿ÖêÂÖ
•êú •úÖ¸ü•Ö. ¸üÖ™ÒüßµÖ ‹¾ÖÓ †ÓŸÖ¸üÖÔ™ÒüßµÖ •ÖÖª -ÖßןֵÖÖÓ,
†×¬Ö¯ÖÏÖÛ¯ŸÖ, ×¾ÖŸÖ¸ü•Ö •úß ²ÖÖ¬µÖŸÖÖ‹Ó.
•ÖÖªÖ®ÖÖë •úß ˆ¯Ö»Ö²¬ÖŸÖÖ, •ÖÖª ¯Ö¸ü ¯ÖÏ×ŸÖ ¾µÖÛŒŸÖ ¾µÖµÖ.
•Ö¸üß²Öß •úß ¯ÖϾÖé×¢ÖµÖÖÑ, •Ö-Ö ×¾ÖŸÖ¸ü•Ö ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß ŸÖ£ÖÖ •Ö¸üß²Öß
¸êü•ÖÖ •êú -Öß“Öê •úß •Ö-ÖÃÖÓ•µÖÖ, »Ö•µÖÖê-´Öã•Öß •Ö-Ö ×¾ÖŸÖ¸ü•Ö
¯ÖÏ•ÖÖ»Öß (PDS)] ³Öæ´ÖÓ›ü»Öß•ú¸ü•Ö •êú ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ´Öë -ÖßןÖ
•úÖµÖÖÔ-¾ÖµÖ-Ö. ¯ÖÏ•úÎ ´Ö ²ÖÖ¬µÖŸÖÖ‹Ó. •ÖÖª ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö •úÖ ¸üÖ™ÒüßµÖ
†ÖÆüÖ¸ü פü¿ÖÖ ×-Ö¤ìü¿ÖÖë ‹¾ÖÓ •ÖÖª ˆ¯Ö³ÖÖê•Ö ¯ÖϾÖé×¢Ö ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö.
•Öã¬ÖÖ¿Ö´Ö-Ö •êú ×»Ö‹ •ÖÖªÖ¬ÖÖ׸üŸÖ †ÖÆüÖ¸ü ˆ¯ÖÖ•Ö´Ö. ¯ÖÖêÂÖ•ú
ŸÖŸ¾ÖÖë •úß -µÖæ-ÖŸÖÖ- ÃÖæ•´Ö ¯ÖÖêÂÖ•ú ŸÖŸ¾Ö -µÖæ-ÖŸÖÖ : ¯ÖÏÖ™ê üß-Ö
‰ú•ÖÖÔ •ãú¯ÖÖêÂÖ•Ö µÖÖ ¯ÖÏÖê™üß-Ö •îú»ÖÖê¸üß •ãú¯ÖÖêÂÖ•Ö (PEM µÖÖ
PCM), ´Ö×Æü»ÖÖ†Öë †Öî¸ü ²Ö““ÖÖë •úß •úÖµÖÔ•Ö´ÖŸÖÖ •êú ÃÖÓ¤ü³ÖÔ
´Öë ÃÖæ•´Ö ¯ÖÖêÂÖ•ú ŸÖŸ¾Ö -µÖæ-ÖŸÖÖ ‹¾ÖÓ ´ÖÖ-Ö¾Ö ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-Ö ×¾Ö•úÖÃÖ.
•ÖÖªÖ®Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü•úŸÖÖ ‹¾ÖÓ •ÖÖª ÃÖã¸ü•ÖÖ.
¯Ö¿Öã¯ÖÖ»Ö-Ö ‹¾ÖÓ ¯Ö¿ÖãדÖוúŸÃÖÖ ×¾Ö–ÖÖ-Ö
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö-1
1. ¯Ö¿Öã ¯ÖÖêÂÖ•Ö :
1.1 ¯Ö¿Öã •êú †Ó¤ü¸ü •ÖÖª ‰ú•ÖÖÔ •úÖ ×¾Ö³ÖÖ•Ö-Ö. ¯ÖÏŸµÖ•Ö
‹¾ÖÓ †¯ÖÏŸµÖ•Ö ˆÂ´ÖÖ×´ÖןÖ. •úÖ²ÖÔ-Ö --ÖÖ‡™ÒüÖ•ê Ö-Ö
ÃÖÓŸÖã»Ö-Ö ‹¾ÖÓ ŸÖã»Ö-ÖÖŸ´Ö•ú ¾Ö¬Ö ×¾Ö׬ֵÖÖÓ. ¸üÖê´ÖÓ£Öß
¯Ö¿Öã†Öë , ÃÖㆸüÖë ‹¾ÖÓ •ãúŒ•ãú™üÖë ´Öë •ÖÖª •úÖ
‰ú•ÖÖÔ´ÖÖ-Ö ¾µÖŒŸÖ •ú¸ü-Öê •êú ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö. †-Öã¸ü•Ö•Ö ,
¾Öéרü, ÃÖ•Ö³ÖÔŸÖÖ , ßÖ-µÖ ÄÖÖ¾Ö ŸÖ£ÖÖ †Ó›üÖ , ‰ú-Ö ‹¾ÖÓ
´ÖÖÓÃÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö •êú ×»Ö‹ ‰ú•ÖÖÔ †Ö¾Ö¿µÖ•úŸÖÖ‹Ó.
1.2 ¯ÖÏÖ™ê üß-Ö ¯ÖÖêÂÖ•Ö ´Öë -Ö¾Öß-ÖŸÖ´Ö ¯ÖÏ•ÖןÖ. ‰ú•ÖÖÔ - ¯ÖÏÖ™ê üß-Ö
ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö. ¯ÖÏÖ™ê üß-Ö •Öã•ÖŸÖÖ •úÖ ´Ö滵ÖÖÓ•ú-Ö. ¸üÖ´ê ÖÓ£Öß
†ÖÆüÖ¸ü ´Öë NPNµÖÖîו֕úÖë •úÖ ¯ÖϵÖÖê•Ö. †-Öã¸ü•Ö•Ö,
¾Öéרü, ÃÖ•Ö³ÖÔŸÖÖ, ßÖ-µÖ ÄÖÖ¾Ö ŸÖ£ÖÖ †Ó›üÖ , ‰ú-Ö ‹¾ÖÓ
´ÖÖÓÃÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö •êú ×»Ö‹ ¯ÖÏÖê™üß-Ö †Ö¾Ö¿µÖ•úŸÖÖ‹Ó.
1.3 ¯ÖÏ´Öã•Ö ‹¾ÖÓ »Öê¿Ö •Ö×-Ö•Ö - ˆ-Ö•êú ÄÖÖêŸÖ ,
¿Ö¸ü߸üוÎúµÖÖŸ´Ö•ú ¯ÖÏ•úÖµÖÔ ‹¾ÖÓ Æüß-ÖŸÖÖ »Ö•Ö•Ö. ×¾ÖÂÖî»Öê
•Ö×-Ö•Ö. •Ö×-Ö•Ö †ÓŸÖ:וÎúµÖÖ‹Ó. ¿Ö¸ü߸ü ´Öë ¾ÖÃÖÖ-
‘Öã»Ö-Ö¿Öᯙ ŸÖ£ÖÖ •Ö»Ö‘Öã»Ö-Ö¿Öᯙ •Ö×-Ö•ÖÖë •úß
³Öæ×´Ö•úÖ, ˆ-Ö•êú ÄÖÖêŸÖ ‹¾ÖÓ Æüß-ÖŸÖÖ »Ö•Ö•Ö.
1.4 †ÖÆüÖ¸ü ÃÖÓµÖÖê•Öß - ´ÖߣÖê-Ö ÃÖÓ¤ü´Ö•ú , ¯ÖÏÖê²ÖÖµÖÖê×™ü•ú
, ‹-•ÖÖ‡´Ö , ‹êÛ-™ü²ÖÖµÖÖê×ê ™ü•ú , ÆüÖ´ÖÖì-Ö , †Öê×»Ö•ÖÖê
¿Ö•Ôú¸üÖ‡›ü , ‹êÛ-™ü†ÖòÛŒÃÖ›ëü™ü , ¯ÖÖµÖÃÖß•úÖ¸ü•ú ,
ÃÖÓ“Ö ÃÖÓ¤ü´Ö•ú , ˆ³ÖµÖ¸üÖ¬ê Öß, ‡ŸµÖÖפü. ÆüÖ´ÖÖì-Ö ‹¾ÖÓ
‹êÛ-™ü²ÖÖµÖÖê×™üŒÃÖ •ÖîÃÖê ¾Öéרü¾Ö¬ÖÔ•úÖë •úÖ ˆ¯ÖµÖÖê•Ö ‹¾ÖÓ
¤ãü¯ÖϵÖÖê•Ö--Ö¾Öß-ÖŸÖ´Ö ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ‹Ó.
1.5 “ÖÖ¸üÖ ÃÖÓ¸ü•Ö•Ö. †ÖÆüÖ¸ü •úÖ ³ÖÓ›üÖ¸ü•Ö ‹¾ÖÓ †ÖÆüÖ¸ü
†¾ÖµÖ¾Ö. †ÖÆüÖ¸ü ¯ÖÏÖª î Öêו֕úß ‹¾ÖÓ †ÖÆüÖ¸ü ¯ÖÏÃÖÓÕú¸ü•Ö
´Öë †×³Ö-Ö¾Ö ¯ÖÏ•ÖןÖ. ¯Ö¿Öã †ÖÆüÖ¸ü ´Öë ˆ¯ÖÛã֟Ö
¯ÖÖêÂÖ•Ö¸üÖê¬Öß ‹¾ÖÓ ×¾ÖÂÖî»Öê •úÖ¸ü•ú. †ÖÆüÖ¸ü ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö
‹¾ÖÓ •Öã•ÖŸÖÖ ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö. ¯ÖÖ“Ö-ÖßµÖŸÖÖ †×³Ö¯ÖϵÖÖê•Ö -
¯ÖÏŸµÖ•Ö, †¯ÖÏŸµÖ•Ö ‹¾ÖÓ ÃÖæ“Ö•ú ×¾Ö׬ֵÖÖÓ. “ÖÖ¸ü•Ö
¯Ö¿Öã†Öë ´Öë †ÖÆüÖ¸ü •ÖÏÆü•Ö ¯ÖÏÖ•ÖãÛŒŸÖ.
1.6 ¸üÖ´ê ÖÓ£Öß ¯ÖÖêÂÖ•Ö ´Öë Æãü‡Ô ¯ÖÏ•ÖןÖ. ¯ÖÖêÂÖ•ú ŸÖŸ¾Ö
†Ö¾Ö¿µÖ•úŸÖÖ‹Ó. ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ ¸üÖ¿Ö-Ö. ²Ö”û›üÍÖ,ë ÃÖ•Ö³ÖÖÔ,
•úÖ´Ö•úÖ•Öß ¯Ö¿Öã†Öë ‹¾ÖÓ ¯ÖÏ•Ö-Ö-Ö ÃÖÓÖ›ÍüÖë •úÖ †ÖÆüÖ¸ü.
¤ãü¬ÖÖºþ ¯Ö¿Öã†Öë •úÖê ßÖ-µÖÄÖÖ¾Ö “Ö•Îú •úß ×¾Ö׳֮Ö
†¾ÖãÖÖ†Öë •êú ¤üÖî¸üÖ-Ö †ÖÆüÖ¸ü ¤êü-Öê •úß µÖãÛŒŸÖµÖÖÓ.
¤ãü•¬Ö ÃÖÓµÖÖê•Ö-Ö †ÖÆüÖ¸ü •úÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö. ´ÖÖÓÃÖ ‹¾ÖÓ ¤ãü•¬Ö
ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö •êú ×»Ö‹ ²Ö•ú¸üß / ²Ö•ú¸êü •úÖ †ÖÆüÖ¸ü. ´ÖÖÓÃÖ
la?k yksd lsok vk;ksx
‹¾ÖÓ ‰ú-Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö •êú ×»Ö‹ ³Öë›Íü •úÖ †ÖÆüÖ¸ü.
1.7 ¿Öæ•ú¸ü iks"k.k. ¯ÖÖêÂÖ•ú †Ö¾Ö¿µÖ•úŸÖÖ‹Ó, ×¾ÖÃÖ¯Öá,
¯ÖϾ֟ÖÔ•ú, ×¾Ö•úÖÃÖ-Ö ‹¾ÖÓ ¯Ö׸ü•úÖ¸ü•Ö ¸üÖ¿Ö-Ö. ²Öê“Ö¸ü²Öß
´ÖÖÓÃÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö ÆêüŸÖã ¿Öæ•ú¸ü - †ÖÆüÖ¸ü. ¿Öæ•ú¸ü •êú
×»Ö‹ •ú´Ö »ÖÖ•ÖŸÖ •êú ¸üÖ¿Ö-Ö.
1.8 •ãúŒ•Ëúã™ü ¯ÖÖêÂÖ•Ö. •ãúŒ•ãú™ü ¯ÖÖêÂÖ•Ö •êú ×¾Ö׿Ö™ü
»Ö•Ö•Ö. ´ÖÖÓÃÖ ‹¾ÖÓ †Ó›üÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö ÆêüŸÖã ¯ÖÖêÂÖ•ú
†Ö¾Ö¿µÖ•úŸÖÖ‹Ó. †Ó›êü ¤êü-Öê ¾ÖÖ»ÖÖêÓ ‹¾ÖÓ ²ÖÎÖî»Ö¸üÖë •úß
×¾Ö×³Ö®Ö ÁÖêוֵÖÖë •êú ×»Ö‹ ¸üÖ¿Ö-Ö ÃÖÓºþ¯Ö•Ö.
2. ¯Ö¿Öã ¿Ö¸ü߸ü וÎúµÖÖ ×¾Ö–ÖÖ-Ö :
2.1 ¸üŒŸÖ •úß •úÖÙµÖ•úß ‹¾ÖÓ ‡ÃÖ•úÖ ¯Ö׸üÃÖÓ“Ö¸ü•Ö,
À¾ÖÃÖ-Ö; ˆŸÃÖ•ÖÔ-Ö, þÖÖãµÖ ‹¾ÖÓ ¸üÖ•ê ÖÖë ´Öë †ÓŸÖ:ÄÖÖ¾Öß
•ÖÏ×Ó £Ö.
2.2 ¸üŒŸÖ •êú ‘Ö™ü•ú - •Öã•Ö¬Ö´ÖÔ ‹¾ÖÓ ¯ÖÏ•úÖµÖÔ - ¸üŒŸÖ •úÖê׿֕úÖ
¸ü“Ö-ÖÖ - Æüß´ÖÖê•»ÖÖêײÖ-Ö ÃÖÓ¿»ÖêÂÖ•Ö ‹¾ÖÓ ¸üÃÖÖµÖ×-Ö•úß -
¯»ÖÖ•´ÖÖ ¯ÖÏÖ™ê üß-Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö, ¾Ö•Öá•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ •Öã•Ö¬Ö´ÖÔ,
¸üŒŸÖ •úÖ Ã•Óú¤ü-Ö; ¸üŒŸÖ ÄÖÖ¾Öß ×¾Ö•úÖ¸ü - ¯ÖÏןÖÕÓú¤ü•ú
-¸üŒŸÖ ÃÖ´ÖæÆü -¸üŒŸÖ ´ÖÖ¡ÖÖ - ¯»ÖÖ•´ÖÖ ×¾ÖßÖÖ¸ü•ú -
¸üŒŸÖ ´Öë ˆ³ÖµÖ¸üÖ¬ê Öß ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß. •Öî¾Ö ¸üÖÃÖÖµÖ×-Ö•ú
¯Ö¸üß•Ö•Ö ‹¾ÖÓ ¸üÖ•ê Ö -×-Ö¤üÖ-Ö ´Öë ˆ-Ö•úÖ ´ÖÆüŸ¾Ö.
2.3 ¯Ö׸üÃÖÓ“Ö¸ü•Ö - Çü¤üµÖ •úß •úÖÙµÖ•úß, †×³ÖÇü¤ü “Ö•Îú,
Çü¤ü¬¾Ö×-Ö, Çü¤üËïÖÓ¤ü, ‡»ÖꌙÒüÖ•ê úÖÙ›üµÖÖê•ÖÏÖ´Ö. Çü¤üµÖ
•úÖ •úÖµÖÔ †Öî¸ü ¤ü•ÖŸÖÖ - Çü¤üµÖ ¯ÖÏ•úÖµÖÔ ´Öë †ÖµÖ-ÖÖë •úÖ
¯ÖϳÖÖ¾Ö - †×³ÖÇü¤ü ¯Öê¿Öß •úÖ ˆ¯ÖÖ¯Ö“ÖµÖ, Çü¤üµÖ •úÖ
ŸÖÓס֕úÖ - ×-ÖµÖ´Ö-Ö ‹¾ÖÓ ¸üÖÃÖÖµÖ×-Ö•ú ×-ÖµÖ´Ö, Çü¤üµÖ
¯Ö¸ü ŸÖÖ¯Ö ‹¾ÖÓ ŸÖ-ÖÖ¾Ö •úÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö, ¸üŒŸÖ ¤üÖ²Ö ‹¾ÖÓ
†×ŸÖ׸üŒŸÖ ¤üÖ²Ö, ¯Ö¸üÖÃÖ¸ü•Ö ×-ÖµÖ´Ö-Ö, ¬Ö´Ö-Öß Ã¯ÖÓ¤ü,
¯Ö׸üÃÖÓ“Ö¸ü•Ö •úÖ ¾ÖÖ×Æü•úÖ¯Öϸê ü•ú ×-ÖµÖ´Ö-Ö, ßֲ¬ÖŸÖÖ,
Çü¤ü ‹¾ÖÓ ±ãú¯±ãúÃÖ ¯Ö׸üÃÖÓ“Ö¸ü•Ö, ¸üŒŸÖ ´ÖÛßÖ•ú ¸üÖ¬ê Ö
- ´ÖÛßÖ•ú ŸÖ¸ü»Ö - ¯ÖוֵÖÖë ´Öë ¯Ö׸üÃÖÓ“Ö¸ü•Ö.
2.4 À¾ÖÃÖ-Ö - À¾ÖÃÖ-Ö ×•ÎúµÖÖ ×¾Ö׬Ö, •ÖîÃÖÖë •úÖ ¯Ö׸ü¾ÖÆü-Ö
‹¾ÖÓ ×¾Ö×-Ö´ÖµÖ - À¾ÖÃÖ-Ö •úÖ ŸÖÓס֕úÖ ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö,
¸üÃÖÖê•ÖÏÖÆüß, †»¯Ö†ÖŒÃÖßµÖŸÖÖ, ¯ÖוֵÖÖë ´Öë À¾ÖÃÖ-Ö.
2.5 ˆŸÃÖ•ÖÔ-Ö - ¾Ö錕ú •úß ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ ‹¾ÖÓ ¯ÖÏ•úÖµÖÔ - ´Öæ¡Ö
×-Ö´ÖÖÔ•Ö - ¾Ö錕ú ¯ÖÏ•úÖµÖÔ †¬µÖµÖ-Ö ×¾Ö׬ֵÖÖÓ - ¾Ö錕úßµÖ
†´»Ö - •ÖÖ¸ü ÃÖÓŸÖã»Ö-Ö ×-ÖµÖ´Ö-Ö :´Öæ¡Ö •êú ¿Ö¸ü߸üוÎúµÖÖŸ´Ö•ú
‘Ö™ü•ú - ¾Ö錕ú ¯ÖÖŸÖ - ×-Ö¿“Öê™ü ׿ָüÖ ¸üŒŸÖÖ׬֌µÖ -
“Öæ•ÖÖë ´Öë ´Öæ¡Ö ÄÖ¾Ö•Ö - þÖê¤ü•ÖÏ×Ó £ÖµÖÖÓ ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•êú ¯ÖÏ•úÖµÖÔ.
´Öæ¡ÖßµÖ ¤ãüÛ•ÎúµÖÖ •êú ×»Ö‹ •Öî¾Ö¸üÖÃÖÖµÖ×-Ö•ú ¯Ö¸üß•Ö•Ö.
2.6 †ÓŸÖ: ÄÖÖ¾Öß •ÖÏ×Ó £ÖµÖÖÓ - ¯ÖÏ•úÖµÖÖÔŸ´Ö•ú ¤ãüÛ•ÎúµÖÖ ˆ-Ö•êú
»Ö•Ö•Ö ‹¾ÖÓ ×-Ö¤üÖ-Ö. ÆüÖ´ÖÖì-ÖÖë •úÖ ÃÖÓ¿»ÖêÂÖ•Ö, ÄÖ¾Ö•Ö
•úß ×•ÎúµÖÖ×¾Ö×¬Ö ‹¾ÖÓ ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö - ÆüÖ´ÖÖì-ÖßµÖ •ÖÏÖÆüß -
¾Ö•Öá•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÏ•úÖµÖÔ.
2.7 ¾Öéרü ‹¾ÖÓ ¯Ö¿Öã ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö - ¯ÖÏÃÖ¾Ö¯Öæ¾ÖÔ ‹¾ÖÓ ¯ÖÏÃÖ¾Ö
¯Ö¿“ÖÖŸÖË ¾Öéרü, ¯Ö׸ü¯ÖŒ¾ÖŸÖÖ, ¾Öéרü¾Ö•Îú, ¾Öéרü •êú
´ÖÖ¯Ö, ¾Öéרü •úÖê ¯ÖϳÖÖ×¾ÖŸÖ •ú¸ü-Öê ¾ÖÖ»Öê •úÖ¸ü•ú,
•ú-±úÖ´Öì¿Ö-Ö, ¿ÖÖ¸üß׸ü•ú •Öšü-Ö, ´ÖÖÓÃÖ •Öã•ÖŸÖÖ.
2.8 ¤ãü•¬Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü •úß •úÖÙµÖ•úß, •Ö-Ö-Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÖ“Ö-Ö -
ßÖ-Ö ×¾Ö•úÖÃÖ •êú ÆüÖ´ÖÖì-ÖßµÖ ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö •úß ¾ÖŸÖÔ´ÖÖ-Ö
ÛãÖןÖ, ¤ãü•¬Ö ÄÖ¾Ö•Ö ‹¾ÖÓ ¤ãü•¬Ö ×-Ö•úÖÃÖ-Ö, -Ö¸ü ‹¾ÖÓ
´ÖÖ¤üÖ •Ö-Ö-Ö †Ó•Ö, ˆ-Ö•êú †¾ÖµÖ¾Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÏ•úÖµÖÔ.
¯ÖÖ“Ö-Ö †Ó•Ö ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•êú ¯ÖÏ•úÖµÖÔ.
2.9 ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•ÖßµÖ •úÖÙµÖ•úß - ¿Ö¸ü߸ü וÎúµÖÖŸ´Ö•ú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ‹¾ÖÓ
ˆ-Ö•úÖ ×-ÖµÖ´Ö-Ö, †-Öã•úæ »Ö-Ö •úß ×•ÎúµÖÖ ×¾Ö׬Ö, ¯Ö¿Öã
¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ´Öë ¿ÖÖ×´Ö»Ö ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•ÖßµÖ •úÖ¸ü•ú ‹¾ÖÓ ×-ÖµÖÖ´Ö•ú
וÎúµÖÖ×¾Ö׬ֵÖÖÓ, •Ö»Ö¾ÖÖµÖã ×¾Ö–ÖÖ-Ö - ×¾Ö×³Ö®Ö ¯ÖÏÖ“Ö»Ö ‹¾ÖÓ
ˆ-Ö•úÖ ´ÖÆüŸ¾Ö. ¯Ö¿Öã ¯ÖÖ׸üÛãÖן֕úß, ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü •úß
•úÖÙµÖ•úß, þÖÖãµÖ ‹¾ÖÓ ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö ¯Ö¸ü ŸÖ-ÖÖ¾Ö •úÖ
¯ÖϳÖÖ¾Ö.
3. ¯Ö¿Öã •Ö-Ö-Ö :
¾ÖßµÖÔ •Öã•ÖŸÖÖ - ÃÖÓ¸ü•Ö•Ö ‹¾ÖÓ •éú×¡Ö´Ö ¾ÖßµÖÔÃÖê“Ö-Ö -
¾ÖßµÖÔ •êú ‘Ö™ü•ú, ïִÖì™üÖ•ÖÖê†Ö •úß ¸ü“Ö-ÖÖ, ÕÖ×»ÖŸÖ
¾ÖßµÖÔ •úÖ ³ÖÖîן֕ú ‹¾ÖÓ ¸üÖÃÖÖµÖ×-Ö•ú •Öã•Ö¬Ö´ÖÔ, •Öß¾Öê
‹¾ÖÓ ¯ÖÖ¡Öê ¾ÖßµÖÔ •úÖê ¯ÖϳÖÖ×¾ÖŸÖ •ú¸ü-Öê ¾ÖÖ»Öê •úÖ¸ü•ú. ¾ÖßµÖÔ
ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö ‹¾ÖÓ •Öã•ÖŸÖÖ •úÖê ¯ÖϳÖÖ×¾ÖŸÖ •ú¸ü-Öê ¾ÖÖ»Öê
•úÖ¸ü•ú. ÃÖÓ¸ü•Ö•Ö, ŸÖ-Öã•úÖ¸ü•úÖë •úß ¸ü“Ö-ÖÖ, ¿Öã•ÎúÖ•Öã
ÃÖÓ•úêÎ ¦ü•Ö, ŸÖ-Öæ•úé ŸÖ ¾ÖßµÖÔ •úÖ ¯Ö׸ü¾ÖÆü-Ö. •ÖÖµÖÖë,
³Öê›ÍüÖ,ë ²Ö•ú¸üÖë ¿Öæ•ú¸üÖë ‹¾ÖÓ •ãúŒ•ãú™üÖë ´Öë •ÖÆü-Ö
¯ÖÏ¿ÖߟÖ-Ö ×•ÎúµÖÖ×¾Ö׬ֵÖÖÓ. áÖß´Ö¤ü •úß ¯ÖÆü“ÖÖ-Ö ŸÖ£ÖÖ
²ÖêÆüŸÖ¸ü •Ö³ÖÖÔ¬ÖÖ-Ö ÆêüŸÖã ¾ÖßµÖÔÃÖê“Ö-Ö •úÖ ÃÖ´ÖµÖ. †´Ö¤ü
†¾ÖãÖÖ ‹¾ÖÓ ¯Öã-Ö¸üÖ¾ÖŸÖá ¯ÖÏ•Ö-Ö-Ö.
4. ¯Ö¿Öã¬Ö-Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖϲÖÓ¬Ö :
4.1 ¾ÖÖוÖÛ•µÖ•ú ›êü¸üß ±úÖÚ´Ö•Ö - ˆ®ÖŸÖ ¤êü¿ÖêÖÓ •êú ÃÖÖ£Ö
³ÖÖ¸üŸÖ •úß ›êü¸üß ±úÖÚ´Ö•Ö •úß ŸÖã»Ö-ÖÖ. ×´Ö×ÁÖŸÖ •éú×ÂÖ •êú
†¬Öß-Ö ‹¾ÖÓ ×¾Ö׿Ö™ü •éú×ÂÖ •êú ºþ¯Ö ´Öë ›êü¸üß ˆªÖê•Ö.
†ÖÙ£Ö•ú ›êü¸üß ±úÖÚ´Ö•Ö. ›êü¸üß ±úÖ´ÖÔ ¿Öãºþ •ú¸ü-ÖÖ, ¯Öæ•Ó Öß
‹¾ÖÓ ³Öæ×´Ö †Ö¾Ö¿µÖ•úŸÖÖ‹Ó, ›êü¸üß ±úÖ´ÖÔ •úÖ ÃÖÓ•Öšü-Ö. ›êü¸üß
±úÖÚ´Ö•Ö ´Öë †¾ÖÃÖ¸ü, ›êü¸üß ¯Ö¿Öã •úß ¤ü•ÖŸÖÖ •úÖê ×-Ö¬ÖÖÔ׸üŸÖ
•ú¸ü-Öê ¾ÖÖ»Öê •úÖ¸ü•ú. µÖæ£Ö †×³Ö»Öê•Ö-Ö, ²Ö•Ö™ü-Ö, ¤ãü•¬Ö
ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö •úß »ÖÖ•ÖŸÖ, •úß´ÖŸÖ ×-Ö¬ÖÖÔ¸ü•Ö -ÖßןÖ,
•úÖÙ´Ö•ú ¯ÖϲÖÓ¬Ö. ›êü¸üß •ÖÖê¯Ö¿Öã†Öë •êú ×»Ö‹ ¾µÖÖ¾ÖÆüÖ׸ü•ú
‹¾ÖÓ ×•ú±úÖµÖŸÖß ¸üÖ¿Ö-Ö ×¾Ö•ú×ÃÖŸÖ •ú¸ü-ÖÖ; ¾ÖÂÖÔ ³Ö¸ü Æü¸üê
“ÖÖ¸êü •úß ¯ÖæÙŸÖ, ›êü¸üß ±úÖ´ÖÔ ÆêüŸÖã †ÖÆüÖ¸ü ‹¾ÖÓ “ÖÖ¸êü •úß
†Ö¾Ö¿µÖ•úŸÖÖ‹Ó. ”ûÖ™ê üê ¯Ö¿Öã†Öë ‹¾ÖÓ ÃÖÖÓ›üÍÖ,ë ²Ö×”ûµÖÖë ‹¾ÖÓ
¯ÖÏ•Ö-Ö-Ö ¯Ö¿Öã†Öë •êú ×»Ö‹ †ÖÆüÖ¸ü ¯ÖϾÖéןֵÖÖÓ; ”ûÖ™ê üê ‹¾ÖÓ
¾µÖÕú ¯Ö¿Öã¬Ö-Ö †ÖÆüÖ¸ü •úß -Ö‡Ô ¯ÖϾÖéןֵÖÖÓ, †ÖÆüÖ¸ü
†×³Ö»Öê•Ö.
4.2 ¾ÖÖוÖÛ•µÖ•ú ´ÖÖÓÃÖ, †Ó›üÖ ‹¾ÖÓ ‰ú-Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö - ³Öê›üÍ,
²Ö•ú¸üß, ¿Öæ•ú¸ü, •Ö¸ü•ÖÖê¿Ö ‹¾ÖÓ •ãúŒ•ãú™ü •êú ×»Ö‹
¾µÖÖ¾ÖÆüÖ׸ü•ú ‹¾ÖÓ ×•ú±úÖµÖŸÖß ¸üÖ¿Ö-Ö ×¾Ö•ú×ÃÖŸÖ
•ú¸ü-ÖÖ. “ÖÖ¸êü, Æü¸üê “ÖÖ¸êü •úß ¯ÖæÙŸÖ, ”ûÖ™ê üê ‹¾ÖÓ ¯Ö׸ü¯ÖŒ¾Ö
¯Ö¿Öã¬Ö-Ö •êú ×»Ö‹ †ÖÆüÖ¸ü ¯ÖϾÖéןֵÖÖÓ. ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö ²ÖœÍüÖ-Öê
‹¾ÖÓ ¯ÖϲÖÓ¬Ö-Ö •úß -Ö‡Ô ¯ÖϾÖéןֵÖÖÓ. ¯ÖæÓ•Öß ‹¾ÖÓ ³Öæ×´Ö
†Ö¾Ö¿µÖ•úŸÖÖ‹Ó ‹¾ÖÓ ÃÖÖ´ÖÖו֕ú †ÖÙ£Ö•ú ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ.
4.3 ÃÖæ•ÖÖ, ²ÖÖœÍü ‹¾ÖÓ †-µÖ -ÖîÃÖÙ•Ö•ú †Ö¯Ö¤üÖ†Öë ÃÖê •ÖÏßÖ
¯Ö¿Öã†Öë •úÖ †ÖÆüÖ¸ü ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•úÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö.
5. †Ö-Öã¾ÖÓ׿֕úß ‹¾ÖÓ ¯Ö¿Öã - ¯ÖÏ•Ö-Ö-Ö :
¯Ö¿Öã †Ö-Öã¾ÖÓ׿֕úß •úÖ ‡×ŸÖÆüÖÃÖ. ÃÖæ¡Öß ×¾Ö³ÖÖ•Ö-Ö
‹¾ÖÓ †¬ÖÔÃÖæ¡Öß ×¾Ö³ÖÖ•Ö-Ö: ´Öë›ü»Ö •úß ¾ÖÓ¿ÖÖ•ÖןÖ;
´Öë›ü»Ö •úß †Ö-Öã¾ÖÓ׿֕úß ÃÖê ×¾Ö“Ö»Ö-Ö ;•Öß-Ö •úß
†×³Ö¾µÖÛŒŸÖ; ÃÖÆü»Ö•-ÖŸÖÖ ‹¾ÖÓ •Öß-Ö - ×¾Ö×-ÖµÖ´Ö-Ö;
Ø»Ö•Ö ×-Ö¬ÖÖÔ¸ü•Ö, Ø»Ö•Ö ¯ÖϳÖÖ×¾ÖŸÖ ‹¾ÖÓ Ø»Ö•Ö ÃÖß×´ÖŸÖ
»Ö•Ö•Ö; ¸üŒŸÖ ÃÖ´ÖæÆü ‹¾ÖÓ ²ÖÆãüºþ¯ÖŸÖÖ; •Öã•ÖÃÖæ¡Ö
×¾Ö¯Ö£Ö-Ö; •úÖê׿֕úÖ¦ü¾µÖ ¾ÖÓ¿ÖÖ•ÖןÖ. •Öß-Ö ‹¾ÖÓ ‡ÃÖ•úß
ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ †Ö-Öã¾ÖÓ׿֕ú ¯Ö¤üÖ£ÖÔ •êú ºþ¯Ö ´Öë
DNA;†Ö-Öã¾ÖÓ׿֕ú •æú™ü ‹¾ÖÓ ¯ÖÏÖ™ê üß-Ö ÃÖÓ¿»ÖêÂÖ•Ö
;¯Öã-ÖµÖÖì•Ö•Ö DNA ¯ÖÏÖª êî Öêו֕úß. ˆŸ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö,
ˆŸ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö •êú ¯ÖÏ•úÖ¸ü, ˆŸ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö ‹¾ÖÓ ˆŸ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö
¤ü¸ü •úÖê ¯ÖÆü“ÖÖ-Ö-Öê •úß ×¾Ö׬ֵÖÖÓ, ¯ÖÖ¸ü•Ö-Ö-Ö.
5.1 ¯Ö¿Öã ¯ÖÏ•Ö-Ö-Ö ¯Ö¸ü †-Öã¯ÖϵÖãŒŸÖ ÃÖ´ÖÛ™ü †Ö-Öã¾ÖÓ׿֕úß
- ´ÖÖ¡ÖÖŸ´Ö•ú †Öî¸ü ‡ÃÖ•úß ŸÖã»Ö-ÖÖ ´Öë •Öã•ÖÖŸ´Ö•ú
×¾Ö¿ÖêÂÖ•ú; ÆüÖ›üá ¾Öß-Ö²Ö•ÖÔ ×-ÖµÖ´Ö; ÃÖ´ÖÛ™ü †Öî¸ü
‡ÃÖ•úß ŸÖã»Ö-ÖÖ ´Öë ¾µÖÛ™ü; •Öß-Ö ‹¾ÖÓ •Öß-Ö ¯ÖϺþ¯Ö
²ÖÖ¸Óü²ÖÖ¸üŸÖÖ; •Öß-Ö ²ÖÖ¸Óü²ÖÖ¸üŸÖÖ •úÖê ¯Ö׸ü¾ÖÙŸÖŸÖ •ú¸ü-Öê
¾ÖÖ»Öê ²Ö»Ö; µÖÖ¥üÛ“”û•ú †¯ÖÃÖ¸ü•Ö ‹¾ÖÓ »Ö‘Öã ÃÖ´ÖÛ™üµÖÖÓ;
¯Ö£Ö •Öã•ÖÖÓ•ú •úÖ ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö; †ÓŸÖ-¯ÖÏ•Ö-Ö-Ö, †ÓŸÖ-
¯ÖÏ•Ö-Ö-Ö •Öã•ÖÖÓ•ú †Ö•ú»Ö-Ö •úß ×¾Ö׬ֵÖÖÓ, †ÓŸÖ:
¯ÖÏ•Ö-Ö-Ö ¯ÖÏ•ÖÖ×»ÖµÖÖÓ, ¯ÖϳÖÖ¾Öß ÃÖ´ÖÛ™ü †Ö•úÖ¸ü;
×¾Ö׳֮֟ÖÖ ÃÖÓ×¾ÖŸÖ¸ü•Ö; •Öß-Ö ¯ÖϺþ¯Ö x ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•Ö
ÃÖÆüÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ‹¾ÖÓ •Öß-Ö ¯ÖϺþ¯Ö x ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•Ö †ÓŸÖ:וÎúµÖÖ;
²ÖÆãü ´ÖÖ¯ÖÖë •úß ³Öæ×´Ö•úÖ;ÃÖÓ²ÖÓ׬ֵÖÖë •êú ²Öß“Ö ÃÖ´Öºþ¯ÖŸÖÖ.
5.2 ¯ÖÏ•Ö-Ö-Ö ŸÖÓ¡Ö - ¯Ö¿Öã¬Ö-Ö ‹¾ÖÓ •ãúŒ•ãú™üÖë •úß -ÖûÖë,
¾ÖÓ¿ÖÖ•Öן֟¾Ö, ¯Öã-Ö¸üÖ¾ÖŸÖÔ-ÖßµÖŸÖÖ ‹¾ÖÓ †Ö-Öã¾ÖÓ׿֕ú ‹¾ÖÓ
ÃÖ´Ö»Ö•Ö•ÖßµÖ ÃÖÆüÃÖÓ²ÖÓ¬Ö, ˆ-Ö•úß †Ö•ú»Ö-Ö ×¾Ö׬Ö
‹¾ÖÓ †Ö•ú»Ö-Ö ¯Ö׸ü¿Öãרü; ¾Ö¸ü•Ö •êú ÃÖÖ¬Ö-Ö ‹¾ÖÓ
ˆ-Ö•úß ÃÖÓ•ÖŸÖ µÖÖꕵ֟ÖÖ‹Ó; ¾µÖÛ™ü, ¾ÖÓ¿ÖÖ¾Ö»Öß, •ãú»Ö
‹¾ÖÓ •ãú»ÖÖÓŸÖ•ÖÔŸÖ ¾Ö¸ü•Ö; ÃÖÓŸÖ×ŸÖ ¯Ö¸üß•Ö•Ö; ¾Ö¸ü•Ö
×¾Ö׬ֵÖÖÓ; ¾Ö¸ü•Ö ÃÖæ“Ö•úÖë •úß ¸ü“Ö-ÖÖ ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•úÖ
ˆ¯ÖµÖÖê•Ö; ×¾Ö×³Ö®Ö ¾Ö¸ü•Ö ×¾Ö׬ֵÖÖë «üÖ¸üÖ †Ö-Öã¾ÖÖÓ׿֕ú
»ÖÛ²¬ÖµÖÖë •úÖ ŸÖã»Ö-ÖÖŸ´Ö•ú ´Ö滵ÖÖÓ•ú-Ö; †¯ÖÏŸµÖ•Ö
¾Ö¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ÃÖÆüÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ †-ÖãוÎúµÖÖ; †ÓŸÖ:¯ÖÏ•Ö-Ö-Ö,
²Ö×Æü:¯ÖÏ•Ö-Ö-Ö, †¯Ö•ÖÏØê ›ü•Ö, ÃÖÓ•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÏ•Ö-Ö-Ö
ÃÖÓ¿»ÖêÂÖ•Ö; †ÓŸÖ: ¯ÖÏ•Ö×-ÖŸÖ »ÖÖ‡-ÖÖë •úÖ ¾ÖÖוÖÛ•µÖ•ú
¯ÖϵÖÖê•Ö-ÖÖë ÆêüŸÖã ÃÖÓ•ú¸ü•Ö; ÃÖÖ´ÖÖ-µÖ ‹¾ÖÓ ×¾Ö׿Ö™ü
ÃÖÓµÖÖê•Ö-Ö µÖÖꕵ֟ÖÖ ÆêüŸÖã ¾Ö¸ü•Ö; ¤êüÆü»Öß »Ö•Ö•ÖÖë •êú
×»Ö‹ ¯ÖÏ•Ö-Ö-Ö. ÃÖÖµÖ¸ü ‡Ó›üêŒÃÖ.
6. ×¾ÖßÖÖ¸ü :
×¾ÖßÖÖ¸ü •úÖ †Ö¬ÖÖ¸ü³ÖæŸÖ ¤ü¿ÖÔ-Ö , ˆ§êü¿µÖ , ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ
‹¾ÖÓ ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö. וúÃÖÖ-ÖÖë •úÖê •ÖÏÖ´Öß•Ö ¤ü¿ÖÖ†Öë ´Öë
׿Ö×•ÖŸÖ •ú¸ü-Öê •úß ×¾Ö×³Ö®Ö ×¾Ö׬ֵÖÖÓ. ¯ÖÏÖª ê Öêו֕úß
¯ÖßœÍüß, ‡ÃÖ•úÖ †ÓŸÖ¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÏן֯ÖãÛ™ü. ¯ÖÏÖª î Öêו֕úß
†ÓŸÖ¸ü•Ö ´Öë ÃÖ´ÖõÖÖ‹Ó ‹¾ÖÓ •úךü-ÖÖ‡µÖÖÓ. •ÖÏÖ´Öß•Ö
×¾Ö•úÖÃÖ ÆêüŸÖã ¯Ö¿Öã¯ÖÖ»Ö-Ö •úÖµÖÔ•Îú´Ö.
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö-2
1. ¿Ö¸ü߸ü ¸ü“Ö-ÖÖ ×¾Ö–ÖÖ-Ö , ³ÖêÂÖ•Ö •Öã•Ö ×¾Ö–ÖÖ-Ö ‹¾ÖÓ
þÖÖãµÖ ×¾Ö–ÖÖ-Ö :
1.1 ‰úŸÖ•ú ×¾Ö–ÖÖ-Ö ‹¾ÖÓ ˆŸÖ•úßµÖ ŸÖ•ú-Öß•ú :ˆŸÖ•ú
¯ÖÏ•Îú´Ö•Ö ‹¾ÖÓ H.E †×³Ö¸Óü•Ö-Ö •úß ¯Öî¸üÖ±úß-Ö
†ÓŸÖ:ãÖÖ×¯ÖŸÖ ŸÖ•ú-Öß•ú - ×Æü´Öß•ú¸ü•Ö ´ÖÖ‡•ÎúÖê™üÖ´ê Öß
- ÃÖæ•´Ö¤üÙ¿Ö•úß - ¤ü߯ŸÖ •Öê¡Ö ÃÖæ•´Ö¤ü¿Öá ‹¾ÖÓ
‡»ÖꌙÒüÖ-Ö ÃÖæ•´Ö¤ü¿Öá. •úÖê׿֕úÖ •úß •úÖê׿֕úÖ×¾Ö–
ÖÖ-Ö ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ, •úÖê׿֕úÖÓ•Ö ‹¾ÖÓ †ÓŸÖ¾Öì¿Ö-Ö; •úÖê׿֕úÖ
39
×¾Ö³ÖÖ•Ö-Ö - •úÖê׿֕úÖ ¯ÖÏ•úÖ¸ü - ‰úŸÖ•ú ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•úÖ
¾Ö•Öá•ú¸ü•Ö - ³ÖÏ•æ ÖßµÖ ‹¾ÖÓ ¾ÖµÖÕú ‰úŸÖ•ú - †Ó•ÖÖë •úÖ
ŸÖã»Ö-ÖÖŸ´Ö•ú ‰úŸÖ•ú ×¾Ö–ÖÖ-Ö - ÃÖÓ¾ÖÆü-Öß. ŸÖÓס֕úÖ,
¯ÖÖ“Ö-Ö , À¾ÖÃÖ-Ö, ¯Öê¿Öß •Óú•úÖ»Öß ‹¾ÖÓ •Ö-Ö-Ö´Öæ-Ö ŸÖÓ¡Ö
- †ÓŸÖ:ÄÖÖ¾Öß •ÖÏ×£ÖµÖÖÓ - †¬µÖÖ¾Ö¸ü•Ö - ÃÖÓ¾Öê¤üß †Ó•Ö.
1.2 ³ÖÏ•æ Ö ×¾Ö–ÖÖ-Ö - ¯Öו־֕ÖÔ ‹¾ÖÓ ‘Ö¸êü»Öæ ßÖ-Ö¯ÖÖ×µÖµÖÖë •êú
×¾Ö¿ÖêÂÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔ •êú ÃÖÖ£Ö •ú¿ÖêºþוúµÖÖë •úÖ ³ÖÏæ•Ö ×¾Ö–
ÖÖ-Ö - µÖã•´Ö•ú •Ö-Ö-Ö-×-ÖÂÖê“Ö-Ö-•Ö-Ö-Ö ÃŸÖ¸ü- •Ö³ÖÔ
×—Ö»»Öß ‹¾ÖÓ †¯Ö¸üÖ-µÖÖÃÖ - ‘Ö¸êü»Öæ ßÖ-Ö¯ÖÖ×µÖµÖÖë ´Öë
†¯Ö¸üÖ •êú ¯ÖÏ•úÖ¸ü - ×¾Öºþ¯ÖŸÖÖ×¾Ö–ÖÖ-Ö - µÖ´Ö»Ö ‹¾ÖÓ
µÖ´Ö»Ö-Ö - †Ó•Ö×¾Ö•úÖÃÖ - •Ö-Ö-Ö ÃŸÖ¸ü ¾µÖãŸ¯Ö®Ö -
†ÓŸÖ¿“Ö´Öá , ´Ö¬µÖ“Ö´Öá ‹¾ÖÓ ²Ö×Æü“ÖÔ´Öá ¾µÖ㟯֮Ö.
1.3 •ÖÖê - ¿ÖÖ¸üß׸ü•úß - •Öê¡ÖßµÖ ¿ÖÖ¸üß׸ü•úß : ¾ÖéÂÖ³Ö •êú
¯Öî¸üÖ-ÖÖÃÖßµÖ •úÖê™ü¸ü - »ÖÖ¸ü•ÖÏ×Ó £ÖµÖÖë •úß ²Ö×ÆüßֻÖ
¿ÖÖ¸üß׸ü•úß. †¾Ö-Öê¡Ö•úÖê™ü¸ü, •ÖÓ׳֕úÖ, דֲÖã•ú -
•æúׯ֕úÖ, ´ÖÖ-Ö×ÃÖ•ú ‹¾ÖÓ ¿ÖæÓ•Öß ŸÖÓס֕úÖ ¸üÖê¬Ö •úß
•Öê¡ÖßµÖ ¿ÖÖ¸üß׸ü•úß. ¯Ö¸üÖ•ú¿Öêºþ•ú ŸÖÓס֕úÖ†Öë •úß
•Öê¡ÖßµÖ ¿ÖÖ¸üß׸ü•úß, •ÖãÊ ŸÖÓס֕úÖ, ´Ö¬µÖ´Ö ŸÖÓס֕úÖ,
†ÓŸÖ:¯ÖÏ•úÖêÛšü•úÖ ŸÖÓס֕úÖ ‹¾ÖÓ ²Ö×Æü: ¯ÖÏ•úÖêÛšü•úÖ
ŸÖÓס֕úÖ - †ÓŸÖ•ÖÕב֕úÖ ,²Ö×Æü•ÖÕב֕úÖ ‹¾ÖÓ †Ó•Öã×»Ö
ŸÖÓס֕úÖ‹Ó - •ú¯ÖÖ»Ö ŸÖÓס֕úÖ‹Ó - †×¬Ö¥üœÍüŸÖÖ×-Ö•úÖ
ÃÖÓ–ÖÖÆü¸ü•Ö ´Öë ¿ÖÖ×´Ö»Ö ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ‹Ó - ˆ¯Ö׸üãÖ
»ÖÃÖß•úÖ ¯Ö¾ÖÔ - ¾Ö•ÖßµÖ , ˆ¤ü¸üßµÖ ŸÖ£ÖÖ ÁÖÖê•ÖßµÖ
•Öã×Æü•úÖ •êú †ÓŸÖ¸üÖ•Ó ÖÖë •úß ²Ö×Æüßָü ¿ÖÖ¸üß׸ü•úß -
•Öן֟ÖÓ¡Ö •úß ŸÖã»Ö-ÖÖŸ´Ö•ú ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖÖ‹Ó ‹¾ÖÓ ÃŸÖ-Ö¯ÖÖµÖß
¿Ö¸ü߸ü •úß •Öî¾ÖµÖÖÓס֕úß ´Öë ˆ-Ö•úÖ †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö.
1.4 •ãúŒ•ãú™ü ¿ÖÖ¸üß׸ü•úß - ¯Öê¿Öß - •Óú•úÖ»Öß ŸÖÓ¡Ö -
À¾ÖÃÖ-Ö ‹¾ÖÓ ˆ›Íü-Öê •êú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ´Öë ¯ÖÏ•úÖµÖÖÔŸ´Ö•ú
¿ÖÖ¸üß׸ü•úß , ¯ÖÖ“Ö-Ö ‹¾ÖÓ †Ó›üÖŸê ¯ÖÖ¤ü-Ö.
1.5 ³ÖêÂÖ•Ö •Öã•Ö ×¾Ö–ÖÖ-Ö ‹¾ÖÓ ³ÖêÂÖ•Ö ²Ö»Ö•Öן֕úß •êú
•úÖê׿֕úßµÖ ÃŸÖ¸ü. ŸÖ¸ü»ÖÖë ¯Ö¸ü •úÖµÖÔ•úÖ¸üß †ÖîÂÖ¬Öë ‹¾ÖÓ
×¾ÖªãŸÖ †¯Ö‘Ö™ü¶ ÃÖÓŸÖã»Ö-Ö. þÖÃÖÓ“ÖÖ×»ÖŸÖ ŸÖÓס֕úÖ
ŸÖÓ¡Ö ¯Ö¸ü •úÖµÖÔ•úÖ¸üß †ÖîÂÖ¬Öë. ÃÖÓ–ÖÖÆü¸ü•Ö •úß †Ö¬Öã×-Ö•ú
ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ‹Ó ‹¾ÖÓ ×¾ÖµÖÖê•Öß ÃÖÓ–ÖÖÆü¸ü•Ö. †Öò™üÖ•úÖò‡›ü.
¯ÖÏןָüÖ•ê ÖÖ•Öã ‹¾ÖÓ ¸üÖ•ê ÖÖ•Öã ÃÖÓ•úÎ ´Ö•Ö ´Öë ¸üÃÖÖµÖ-Ö
דÖוúŸÃÖÖ •êú ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö. דÖוúŸÃÖÖ¿ÖÖáÖü ´Öë ÆüÖ´ÖÖì-ÖÖë
•úÖ ˆ¯ÖµÖÖê•Ö-¯Ö¸ü•Öß¾Öß ÃÖÓ•Îú´Ö•ÖÖë ´Öë ¸üÃÖÖµÖ-Ö
דÖוúŸÃÖÖ. ¯Ö¿Öã†Öë •êú •ÖÖª ‰úŸÖ•úÖë ´Öë †ÖîÂÖ¬Ö ‹¾ÖÓ
†ÖÙ£Ö•ú ÃÖ¸üÖ•ê úÖ¸ü - †²Öã¤Ô ü ¸üÖ•ê ÖÖë ´Öë ¸üÃÖÖµÖ-Ö
דÖוúŸÃÖÖ. •úß™ü-ÖÖ¿Ö•úÖë , ¯ÖÖî¬ÖÖë, ¬ÖÖŸÖã†Öë , †¬ÖÖŸÖã†Öë
, •ÖÓŸÖã×¾ÖÂÖÖë ‹¾ÖÓ •ú¾Ö•ú×¾ÖÂÖÖë •êú •úÖ¸ü•Ö ×¾ÖÂÖÖ»ÖãŸÖÖ.
1.6 •Ö»Ö, ¾ÖÖµÖã ‹¾ÖÓ ¾ÖÖÃÖãÖÖ-Ö •êú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö •êú ÃÖÖ£Ö ¯Ö¿Öã
þÖÖãµÖ ×¾Ö–ÖÖ-Ö - •Ö»Ö, ¾ÖÖµÖã ‹¾ÖÓ ´Öé¤üÖ ¯ÖϤüæÂÖ•Ö •úÖ
†Ö•ú»Ö-Ö - ¯Ö¿Öã þÖÖãµÖ ´Öë •Ö»Ö¾ÖÖµÖã •úÖ ´ÖÆüŸ¾Ö
- ¯Ö¿Öã •úÖµÖÔ ‹¾ÖÓ ×-Ö¯ÖÖ¤ü-Ö ´Öë ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•Ö •úÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö
- ¯Ö¿Öã •éú×ÂÖ ‹¾ÖÓ †ÖîªÖê•Öß•ú¸ü•Ö •êú ²Öß“Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö -
×¾Ö¿ÖêÂÖ ÁÖê•Öß •êú ‘Ö¸êü»Öæ ¯Ö¿Öã†Öë, µÖ£ÖÖ, ÃÖ•Ö³ÖÖÔ •ÖÖî
‹¾ÖÓ ¿Öæ•ú¸üß, ¤ãü¬ÖÖºþ •ÖÖµÖ, ²ÖÎÖµÖ»Ö¸ü ¯Ö•Öß •êú ×»Ö‹
†Ö¾ÖÖÃÖ †Ö¾Ö¿µÖ•úŸÖÖ‹Ó - ¯Ö¿Öã ¾ÖÖÃÖãÖÖ-Ö •êú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö
´Öë ŸÖ-ÖÖ¾Ö, ÁÖÖÓ×ŸÖ ‹¾ÖÓ ˆŸ¯ÖÖ¤ü•úŸÖÖ.
2. ¯Ö¿Öã ¸üÖ•ê Ö :
2.Í1 •ÖÖê¯Ö¿Öã , ³Öê›Íü ŸÖ£ÖÖ †•ÖÖ, ‘ÖÖê›ÍüÖ , ¿Öæ•ú¸ü ŸÖ£ÖÖ
•ãúŒ•ãú™ü •êú ÃÖÓ•ÎúÖ´Ö•ú ¸üÖ•ê ÖÖë •úÖ ¸üÖ•ê Ö•úÖ¸ü•Ö ,
•ÖÖ-Ö¯ÖÖפüŸÖ ¸üÖ•ê Ö ×¾Ö–ÖÖ-Ö, ¸üÖ•ê Ö•Ö-Ö-Ö, »Ö•Ö•Ö,
´Ö¸ü•ÖÖê¢Ö¸ü ×¾Ö•ÖןÖ, ×-Ö¤üÖ-Ö ‹¾ÖÓ ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö.
2.2 •ÖÖê¯Ö¿Öã, ‘ÖÖê›ÍüÖ , ¿Öæ•ú¸ü ‹¾ÖÓ •ãúŒ•ãú™ü •êú ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö
¸üÖ•ê ÖÖë •úÖ ¸üÖ•ê ú•úÖ¸ü•Ö , •ÖÖ-Ö¯ÖפüŸÖ ¸üÖ•ê Ö ×¾Ö–ÖÖ-Ö,
»Ö•Ö•Ö, ×-Ö¤üÖ-Ö, ˆ¯Ö“ÖÖ¸ü.
2.3 ‘Ö¸êü»Öæ ¯Ö¿Öã†Öë †Öî¸ü ¯ÖוֵÖÖë •êú Æüß-ÖŸÖÖ ¸üÖ•ê Ö.
2.4 †ÓŸÖ‘ÖÔ¼ü-Ö, †±ú¸üÖ, ¯ÖϾÖÖ×Æü•úÖ ,†•Öß•ÖÔ ,
×-Ö•ÖÔ»Öß•ú¸ü•Ö, †Ö‘ÖÖŸÖ, ×¾ÖÂÖÖŒŸÖŸÖÖ •ÖîÃÖß †×¾Ö׿Ö™ü
¤ü¿ÖÖ†Öë •úÖ ×-Ö¤üÖ-Ö ‹¾ÖÓ ˆ¯Ö“ÖÖ¸ü.
2.5 ŸÖÓס֕úÖ ¾Öî–ÖÖ×-Ö•ú ×¾Ö•úÖ¸üÖë •úÖ ×-Ö¤üÖ-Ö ‹¾ÖÓ ˆ¯Ö“ÖÖ¸ü.
2.6 ¯Ö¿Öã†Öë •êú ×¾Ö׿Ö™ü ¸üÖ•ê ÖÖë •êú ¯ÖÏ×ŸÖ ¯ÖÏןָü•Öß•ú¸ü•Ö
•êú ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö ‹¾ÖÓ ×¾Ö׬ֵÖÖÓ - µÖæ£Ö ¯ÖÏןָü•ÖÖ - ¸üÖ•ê Ö´Ö㌟Ö
•Öê¡Ö ¿Öæ-µÖ ¸üÖ•ê Ö ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ - ¸üÃÖÖµÖ-Ö ¸üÖ•ê Ö ×-Ö¸üÖ¬ê Ö.
2.7 ÃÖÓ–ÖÖÆü¸ü•Ö - ãÖÖ×-Ö•ú , •Öê¡ÖßµÖ ‹¾ÖÓ ÃÖÖ¾ÖÔ¤üê×Æü•ú
-
ÃÖÓ–ÖÖÆü¸ü•Ö ¯Öæ¾ÖÔ †ÖîÂÖ¬Ö ¯ÖϤüÖ-Ö. †ÛãֳÖÓ•Ö ‹¾ÖÓ
ÃÖÓ׬֓µÖã×ŸÖ ´Öë »Ö•Ö•Ö ‹¾ÖÓ ¿Ö»µÖ ¾µÖן֕ú¸ü•Ö.
ÆüÙ-ÖµÖÖ, †¾Ö¸üÖ¬ê Ö, “ÖŸÖã£ÖÔ †Ö´ÖÖ¿ÖµÖß ×¾ÖãÖÖ¯Ö-Ö -
×ÃÖ•Öê׸üµÖ-Ö ¿Öá֕ú´ÖÔ. ¸üÖê´ÖÓ×£Ö•úÖ - ”êû¤ü-Ö -
•Ö-Ö¤ü-ÖÖ¿Ö-Ö.
2.8 ¸üÖ•ê Ö •ÖÖÓ“Ö ŸÖ•ú-Öß•ú - ¯ÖϵÖÖê•Ö¿ÖÖ»ÖÖ •ÖÖÓ“Ö ÆêüŸÖã
ÃÖÖ´Ö•ÖÏß - ¯Ö¿Öã þÖÖãµÖ •êú-¦üÖë •úß Ã£ÖÖ¯Ö-ÖÖ -
¸üÖ•ê Ö´ÖãŒŸÖ •Öê¡Ö.
40
3. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×-Ö•ú ¯Ö¿Öã þÖÖãµÖ :
3.1 ¯Ö¿Öã•Ö-µÖ ¸üÖ•ê Ö - ¾Ö•Öá•ú¸ü•Ö , ¯Ö׸ü³ÖÖÂÖÖ , ¯Ö¿Öã•Ö-µÖ
¸üÖê•ÖÖë •úß ¾µÖÖ¯Ö•úŸÖÖ ‹¾ÖÓ ¯ÖÏÃÖÖ¸ü ´Öë ¯Ö¿Öã†Öë ‹¾ÖÓ
¯ÖוֵÖÖë •úß ³Öæ×´Ö•úÖ - ¯Öê¿ÖÖ•ÖŸÖ ¯Ö¿Öã•Ö-µÖ ¸üÖ•ê Ö.
3.2 •ÖÖ-Ö¯Öפü•ú ¸üÖ•ê Ö ×¾Ö–ÖÖ-Ö - ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö , •ÖÖ-Ö¯Öפü•ú
¸üÖ•ê Ö ×¾Ö–ÖÖ-Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Öß ¯Ö¤üÖ¾Ö»Öß •úß ¯Ö׸ü³ÖÖÂÖÖ, ¸üÖ•ê Ö
ŸÖ£ÖÖ ˆ-Ö•úß ¸üÖ•ê ú£ÖÖ´Ö •êú †¬µÖµÖ-Ö ´Öë •ÖÖ-Ö¯Öפü•ú
¸üÖ•ê Ö×¾Ö–ÖÖ-Öß ˆ¯ÖÖµÖÖë •úÖ †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö. ¾ÖÖµÖã •Ö»Ö
ŸÖ£ÖÖ •ÖÖª •Ö×-ÖŸÖ ÃÖÓ•Îú´Ö•ÖÖë •êú •ÖÖ-Ö¯Öפü•ú ¸üÖ•ê Ö
×¾Ö–ÖÖ-ÖßµÖ »Ö•Ö•Ö, OIE ×¾Ö×-ÖµÖ´Ö, WTO þ֓”ûŸÖÖ
‹¾ÖÓ ¯ÖÖ¤ü¯Ö - þ֓”ûŸÖÖ ˆ¯ÖÖµÖ.
3.3 ¯Ö¿ÖãדÖוúŸÃÖÖ ×¾Ö׬ֿÖÖÃ¡Ö - ¯Ö¿Öã•Öã•Ö¾Ö¢ÖÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü
ŸÖ£ÖÖ ¯Ö¿Öã ¸üÖ•ê Ö ×-Ö¾ÖÖ¸ü•Ö •êú ×»Ö‹ ×-ÖµÖ´Ö ‹¾ÖÓ
×¾Ö×-ÖµÖ´Ö - ¯Ö¿Öã•Ö×-ÖŸÖ ‹¾ÖÓ ¯Ö¿Öã ˆŸ¯ÖÖ¤ü •Ö×-ÖŸÖ
¸üÖ•ê ÖÖë •êú ×-Ö¾ÖÖ¸ü•Ö ÆêüŸÖã ¸üÖ•µÖ ‹¾ÖÓ •êú-¦ü •êú ×-ÖµÖ´Ö
-SPCA-¯Ö¿Öã דÖוúŸÃÖÖ - ×¾Ö׬֕ú ´ÖÖ´Ö»Öê -
¯ÖÏ´ÖÖ•Ö¯Ö¡Ö - ¯Ö¿Öã דÖוúŸÃÖÖ - ×¾Ö׬֕ú •ÖÖÓ“Ö ÆêüŸÖã
-Ö´Öæ-ÖÖë •êú ÃÖÓ•ÖÏÆü•Ö •úß ÃÖÖ´ÖוÖϵÖÖÓ ‹¾ÖÓ ×¾Ö׬ֵÖÖÓ.
4. ¤ãü•¬Ö ‹¾ÖÓ ¤ãü•¬ÖÖ꟯ÖÖ¤ü ¯ÖÏÖª î Öêו֕úß :
4.1 ²ÖÖ•ÖÖ¸ü •úÖ ¤æü¬Ö : •ú““Öê ¤æü¬Ö •úß •Öã•ÖŸÖÖ , ¯Ö¸üß•Ö•Ö
‹¾ÖÓ •úÖê×™ü ×-Ö¬ÖÖÔ¸ü•Ö. ¯ÖÏÃÖÓÕú¸ü•Ö, ¯Ö׸ü¾Öê™ü-Ö,
³ÖÓ›üÖ¸ü•Ö, ×¾ÖŸÖ¸ü•Ö, ×¾Ö¯Ö•Ö-Ö, ¤üÖÂê Ö ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•úß
¸üÖê•ú£ÖÖ´Ö. ×-Ö´-Ö×»Ö×•ÖŸÖ ¯ÖÏ•úÖ¸ü •êú ¤æü¬Ö •úÖê
²Ö-ÖÖ-ÖÖ:¯ÖÖ¿“Öã¸üß•éúŸÖ, ´ÖÖ-ÖוúŸÖ , ™üÖ-ê ›ü , ›ü²Ö»Ö
™üÖ-ê ›, ×-Ö•Öá¾ÖÖ•Öã•úé ŸÖ, ÃÖ´ÖÖÓ•Öß•éúŸÖ , ¯Öã-ÖÙ-Ö×´ÖŸÖ
¯Öã-ÖÃÖÕµÖÖê×•ÖŸÖ ‹¾ÖÓ ÃÖã¾ÖÖ×ÃÖŸÖ ¤æü¬Ö. ÃÖÓ¾ÖÙ¬ÖŸÖ ¤æü¬Ö
ŸÖîµÖÖ¸ü •ú¸ü-ÖÖ, ÃÖÓ¾Ö¬ÖÔ-Ö ŸÖ£ÖÖ ˆ-Ö•úÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö, µÖÖê•Ö™Ôü,
¤üÆüß, »ÖÃÃÖß ‹¾ÖÓ ÁÖß•ÖÓ›ü. ÃÖã¾ÖÖ×ÃÖŸÖ ‹¾ÖÓ
×-Ö•Öá¾ÖÖ•Öã•úé ŸÖ ¤æü¬Ö ŸÖîµÖÖ¸ü •ú¸ü-ÖÖ. ×¾Ö׬֕ú ´ÖÖ-Ö•ú.
þ֓”û ‹¾ÖÓ ÃÖã¸ü×•ÖŸÖ ¤æü¬Ö ŸÖ£ÖÖ ¤ãü•¬Ö ÃÖÓµÖÓ¡Ö
ˆ¯ÖÕú¸ü ÆêüŸÖã þ֓”ûŸÖÖ †Ö¾Ö¿µÖ•úŸÖÖ‹Ó.
4.2 ¤ãü•¬Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü ¯ÖÏÖª î Öêו֕úß : •ú““Öß ÃÖÖ´Ö•ÖÏß •úÖ
“ÖµÖ-Ö, •Îúß´Ö , ´ÖŒ•Ö-Ö , ‘Öß , •ÖÖêµÖÖ , ”êû-ÖÖ , “Öß•Ö,
ÃÖÓ‘Ö×-ÖŸÖ, ¾ÖÖÛÂ¯ÖŸÖ , ¿ÖãÛ•úŸÖ ¤æü¬Ö ‹¾ÖÓ ×¿Ö¿Öã
†ÖÆüÖ¸ü, †Ö‡ÃÖ•Îúß´Ö ŸÖ£ÖÖ •ãú»±úß •ÖîÃÖê ¤ãü•¬Ö
ˆŸ¯ÖÖ¤üÖë •úÖ ¯ÖÏÃÖÓÕú¸ü•Ö, ³ÖÓ›üÖ¸ü•Ö , ×¾ÖŸÖ¸ü•Ö ‹¾ÖÓ
×¾Ö¯Ö•Ö-Ö;ˆ¯ÖÖ꟯ÖÖ¤ü, ”êû-Öê •êú ¯ÖÖ-Öß •êú ˆŸ¯ÖÖ¤ü, ”ûÖ”û
(²Ö™ü¸ü ×´Ö»•ú), »ÖüÖ•ê Ö ‹¾ÖÓ •êúÃÖß-Ö. ¤æü¬Ö ˆŸ¯ÖÖ¤üÖë
•úÖ ¯Ö¸üß•Ö•Ö, •úÖê×™ü - ×-Ö¬ÖÖÔ¸ü•Ö, ˆ-Æëü ¯Ö¸ü•Ö-ÖÖ.
BIS‹¾ÖÓ ‹•Ö´ÖÖ•Ôú ×¾Ö×-Ö¤ìü¿Ö-Ö, ×¾Ö׬֕ú ´ÖÖ-Ö•ú,
•Öã•ÖŸÖÖ ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÖêÂÖ•ú •Öã•Ö. ÃÖÓ¾Öê™ü-Ö ,
¯ÖÏÃÖÓÕú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ÃÖÓוÎúµÖÖŸ´Ö•ú ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö. ›êü¸üß
ˆŸ¯ÖÖ¤üÖë •úÖ »ÖÖ•ÖŸÖ ×-Ö¬ÖÖÔ¸ü•Ö.
5. ´ÖÖÓÃÖ Ã¾ÖÖãµÖ ×¾Ö–ÖÖ-Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÏÖª î Öêו֕úß :
5.1 ´ÖÖÓÃÖ Ã¾ÖÖãµÖ ×¾Ö–ÖÖ-Ö
5.1.1•ÖÖª ¯Ö¿Öã†Öë •úß ´Ö韵Öã ¯Öæ¾ÖÔ ¤êü•Ö³ÖÖ»Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖϲÖÓ¬Ö,
×¾ÖÃÖÓ–ÖÖ, ¾Ö¬Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÏÃÖÖ¬Ö-Ö ÃÖÓוÎúµÖÖ; ¾Ö¬Ö¿ÖÖ»ÖÖ
†Ö¾Ö¿µÖ•úŸÖÖ‹Ó ‹¾ÖÓ †×³Ö•ú»¯Ö ;´ÖÖÓÃÖ ×-Ö¸üß•Ö•Ö
¯ÖÏוÎúµÖÖ‹Ó ‹¾ÖÓ ¯Ö¿Öã¿Ö¾Ö ´ÖÖÓÃÖ•ÖÓ›üÖë •úÖê ¯Ö¸ü•Ö-ÖÖ -
¯Ö¿Öã¿Ö¾Ö ´ÖÖÓÃÖ •ÖÓ›üÖë •úÖ •úÖê×™ü ×-Ö¬ÖÖÔ¸ü•Ö - ¯ÖãÛ™ü•ú¸ü
´ÖÖÓÃÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö ´Öë ¯Ö¿ÖãדÖוúŸÃÖ•úÖë •êú •úŸÖÔ¾µÖ †Öî¸ü
•úÖµÖÔ.
5.1.2´ÖÖÓÃÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö ÃÖѳÖÖ»Ö-Öê •úß Ã¾ÖÖãµÖ•ú¸ü ×¾Ö׬ֵÖÖÑ
- ´ÖÖÓÃÖ •úÖ ×²Ö•Ö›Íü-ÖÖ ‹¾ÖÓ ‡ÃÖ•úß ¸üÖ•ê ú£ÖÖ´Ö •êú
ˆ¯ÖÖµÖ- ¾Ö¬ÖÖê¯Ö¸üÖÓŸÖ ´ÖÖÓÃÖ ´Öë ³ÖÖîן֕ú-¸üÖÃÖÖµÖ×-Ö•ú
¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö ‹¾ÖÓ ‡-Æëü ¯ÖϳÖÖ×¾ÖŸÖ •ú¸ü-Öê ¾ÖÖ»Öê •úÖ¸ü•ú -
•Öã•ÖŸÖÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü ×¾Ö׬ֵÖÖÑ - ´ÖÖÓÃÖ ´Öë ×´Ö»ÖÖ¾Ö™ü ‹¾ÖÓ
‡ÃÖ•úß ¯ÖÆü“ÖÖ-Ö - ´ÖÖÓÃÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ‹¾ÖÓ ˆªÖê•Ö ´Öë
×-ÖµÖÖ´Ö•ú ˆ¯Ö²ÖÓ¬Ö.
5.2 ´ÖÖÓÃÖ ¯ÖÏÖª ê Öêו֕úß :
5.2.1´ÖÖÓÃÖ •êú ³ÖÖîן֕ú ‹¾ÖÓ ¸üÖÃÖÖµÖ×-Ö•ú »Ö•Ö•Ö - ´ÖÖÓÃÖ
‡´Ö»¿Ö-Ö - ´ÖÖÓÃÖ¯Ö¸üß•Ö•Ö •úß ×¾Ö׬ֵÖÖÓ - ´ÖÖÓÃÖ ‹¾ÖÓ
´ÖÖÓÃÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö •úÖ ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-Ö, ×›ü²²ÖÖ²ÖÓ¤üß, וú¸ü•Ö-Ö,
ÃÖÓ¾Öê™ü-Ö, ¯ÖÏÃÖÓÕú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ÃÖÓµÖÖê•Ö-Ö.
5.3 ˆ¯ÖÖ꟯ÖÖ¤ü - ¾Ö¬Ö¿ÖÖ»ÖÖ ˆ¯ÖÖ꟯ÖÖ¤ü ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•êú ˆ¯ÖµÖÖê•Ö
- •ÖÖª ‹¾ÖÓ †•ÖÖª ˆ¯ÖÖ꟯ÖÖ¤ü - ¾Ö¬Ö¿ÖÖ»ÖÖ
ˆ¯ÖÖ꟯ÖÖ¤ü •êú ÃÖ´Öã×“ÖŸÖ ˆ¯ÖµÖÖê•Ö •êú ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ‹¾ÖÓ
†ÖÙ£Ö•ú ×-Ö×ÆüŸÖÖ£ÖÔ - •ÖÖª ‹¾ÖÓ ³ÖîÂÖו֕ú ˆ¯ÖµÖÖê•Ö
ÆêüŸÖã †Ó•Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü.
5.4 •ãúŒ•ãú™ü ˆŸ¯ÖÖ¤ü ¯ÖÏÖîªÖêו֕úß - •ãúŒ•ãú™ü ´ÖÖÓÃÖ •êú
¸üÖÃÖÖµÖ×-Ö•ú ÃÖÓ‘Ö™ü-Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÖêÂÖ•ú ´ÖÖ-Ö - ¾Ö¬Ö •úß
¤êü•Ö³ÖÖ»Ö ŸÖ£ÖÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö. ¾Ö¬Ö •úß ŸÖ•ú-Öß•ëú, •ãúŒ•ãú™ü
´ÖÖÓÃÖ ‹¾ÖÓ ˆŸ¯ÖÖ¤üÖë •úÖ ×-Ö¸üß•Ö•Ö, ¯Ö׸ü¸ü•Ö•Ö.
×¾Ö׬֕ú ‹¾ÖÓ BIS ´ÖÖ-Ö•ú. †Ó›üÖë •úß ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ,
ÃÖÓ‘Ö™ü-Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÖêÂÖ•ú ´ÖÖ-Ö. ÃÖæ•´Ö•Öß¾Öß ×¾Ö•éúןÖ.
¯Ö׸ü¸ü•Ö•Ö ‹¾ÖÓ †-Öã¸ü•Ö•Ö. •ãúŒ•ãú™ü ´ÖÖÓÃÖ, †Ó›üÖë ‹¾ÖÓ
ˆŸ¯ÖÖ¤üÖë •úÖ ×¾Ö¯Ö•Ö-Ö, ´Öæ»µÖ ¾ÖÙ¬ÖŸÖ ´ÖÖÓÃÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü.
la?k yksd lsok vk;ksx
5.5 •Ö¸ü•ÖÖê¿Ö/±ú¸ü ¾ÖÖ»Öê ¯Ö¿Öã†Öë •úß ±úÖÚ´Ö•Ö - •Ö¸ü•ÖÖê¿Ö 2.2 ºÉ¨ÉÉVÉ EòÉ º´É°ü{É : ºÉ¨ÉÉVÉ EòÒ ºÉÆEò±{ÉxÉÉ ;
´ÖÖÓÃÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö. ±ú¸ü ‹¾ÖÓ ‰ú-Ö •úÖ ×-Ö¯Ö™üÖ-Ö ‹¾ÖÓ
ˆ¯ÖµÖÖê•Ö ŸÖ£ÖÖ †¯Ö׿Ö™ü ˆ¯ÖÖ꟯ÖÖ¤üÖë •úÖ ¯Öã-Ö¿“Ö•Îú•Ö.
‰ú-Ö •úÖ •úÖê×™ü×-Ö¬ÖÖÔ¸ü•Ö.
xÉÞ ‡´ÉYÉÉxÉ
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö-1
1.. 1 xÉÞ‡´ÉYÉÉxÉ EòÉ +lÉÇ, ‡´É¹ÉªÉ IÉäjÉ B´É ×¾Ö•úÖÃÖ.
1.2 +xªÉ ‡´É¹ÉªÉÉå Eäò ºÉÉlÉ ºÉƤÉÆvÉ : ºÉɨÉɇVÉEò
‡´ÉYÉÉxÉ, ´ªÉ´É½þÉ®{É®úEò ‡´ÉYÉÉxÉ, VÉÒ´É ‡´ÉYÉÉxÉ,
+ɪÉÖÌ´ÉYÉÉxÉ, ¦ÉÚ-‡´É¹ÉªÉEò ‡´ÉYÉÉxÉ B´ÉÆ ¨ÉÉxɇ´ÉEòÒ.
1.3 xÉÞ‡´ÉYÉÉxÉ EòÒ |ɨÉÖJÉ „ÉÉJÉÉBÆ, =xÉEòÉ IÉäjÉ iÉlÉÉ 2.4 {ɇ®ú´ÉÉ®ú : {ɇ®ú¦ÉɹÉÉ B´ÉÆ ºÉÉ´ÉǦÉÉ臨ÉEòiÉÉ; {ɇ®ú´ÉÉ®ú,
|ÉɺÉƇMÉEòiÉÉ :ú
(Eò) ºÉɨÉɇVÉEò-ºÉÉƺEÞò‡iÉEò xÉÞ‡´ÉYÉÉxÉ.
(JÉ) VÉ致ÉEò ‡´ÉYÉÉxÉ.
(MÉ) {ÉÖ®úÉiÉi´É-xÉÞ‡´ÉYÉÉxÉ.
(PÉ) ¦ÉɹÉÉ-xÉÞ‡´ÉYÉÉxÉ.
1.4 ¨ÉÉxÉ´É ‡´ÉEòÉºÉ iÉlÉÉ ¨ÉxÉÖ¹ªÉ EòÉ +ɇ´É¦ÉÉÇ´É :
(Eò ) ¨ÉÉxÉ´É ‡´ÉEòÉºÉ ¨Éå VÉè´É B´ÉÆ
ºÉÉƺEÞò‡iÉEò EòÉ®úEò
(JÉ) VÉè´É ‡´ÉEòÉºÉ Eäò ‡ºÉrùÉÆiÉ (b÷ÉÌ´ÉxÉ-{ÉÚ´ÉÇ,
b÷ÉÌ´ÉxÉ EòɱÉÒxÉ B´ÉÆ b÷ÉÌ´ÉxÉÉäkÉ®ú)
(MÉ) ‡´ÉEòÉºÉ EòÉ ºÉÆ„±Éä¹ÉhÉÉi¨É ‡ºÉrùÉÆiÉ ;
‡´ÉEòɺÉÉi¨ÉEò VÉÒ´É ‡´ÉYÉÉxÉ EòÒ ¯Ö¤üÉú´É±ÉÒ B´ÉÆ
ºÉÆEò±{ÉxÉÉ+Éå EòÒ ºÉƇIÉ{iÉ °ü{É®äúJÉÉ (b÷Éì±É EòÉ 3. †ÖÙ£Ö•ú ÃÖÓ•Öšü-Ö : †£ÖÔ, •Öê¡Ö ‹¾ÖÓ †ÖÙ£Ö•ú -Öé×¾Ö–
‡xɪɨÉ, EòÉä{É EòÉ ‡xɪɨÉ, MÉÉìºÉ EòÉ ‡xɪɨÉ,
ºÉ¨ÉÉÆiÉ®ú´ÉÉnù, +‡¦ÉºÉ®úhÉ, +xÉÖEÚò±ÉÒ ‡´É‡Eò®úhÉ
B´ÉÆ ¨ÉÉäWÉäEò ‡´ÉEòɺÉ)
1.5 xÉ®ú-´ÉÉxÉ®ú EòÒ ‡´É„Éä¹ÉiÉÉBÆ ; ‡´ÉEòɺÉÉi¨ÉEò |É´ÉÞ‡kÉ
B´ÉÆ xÉ®ú-´ÉÉxÉ®ú ´ÉÌMÉEòÒ ;ò
xÉ®ú-´ÉÉxÉ®ú +xÉÖEÚò±ÉxÉ; (´ÉÞIÉÒªÉ B´ÉÆ ºlɱÉÒªÉ)
xÉ®ú-´ÉÉxÉ®ú ´ÉÌMÉEòÒ;
xÉ®ú-´ÉÉxÉ®ú ´ªÉ´É½þÉ®ú, iÉÞiÉÒªÉEò B´ÉÆ SÉiÉÖlÉÇEò
VÉÒ´ÉÉ„¨É xÉ®ú-´ÉÉxÉ®ú;
VÉÒ‡´ÉiÉ |ɨÉÖJÉ xÉ®ú-´ÉÉxÉ®ú; ¨ÉxÉÖ¹ªÉ B´ÉÆ ´ÉÉxÉ®ú EòÒ
iÉÖ±ÉxÉÉi¨ÉEò „É®úÒ®ú-®úSÉxÉÉ;
xÉÞ ºÉÆκlɇiÉ Eäò EòÉ®úhÉ ½ÖþB EÆòEòɱÉÒªÉ {ɇ®ú´ÉiÉÇxÉ 5. ¬Ö´ÖÔ : ¬Ö´ÖÔ •êú †¬µÖµÖ-Ö ´Öë -Öé¾Öî–ÖÖ×-Ö•ú ˆ¯ÖÖ•Ö´Ö
B´ÉÆ ½þ±Eäò ‡xɇ½þiÉÉlÉÇ.
1.6 VÉɇiÉ´ÉÞkÉÒªÉ ÎºlɇiÉ, ‡xɨxɇ±É‡JÉiÉ EòÒ ‡´É„Éä¹ÉiÉÉBÆ
B´ÉÆ ¦ÉÉèMÉÉ䇱ÉEò ‡´ÉiÉ®úhÉ :
(Eò ) nù‡IÉhÉ B´ÉÆ {ÉÚ´ÉÇ +£òÒEòÉ ¨Éå
+‡iÉxÉÚ i ÉxÉ +iªÉÆ i É xÉÚ i ÉxÉ ½þ É ä ‡ ¨É‡xÉb÷ -
+ɺ]Åä±ÉÉä‡{ÉlÉ䇺ÉxÉ
(JÉ) ½þÉä¨ÉÉä<®äúC]õºÉ: +£òÒEòÉ ({Éè®äúx|ÉÉä{ɺÉ),
ªÉÚ®úÉä{É (½þÉä¨ÉÉä<®äúC]õºÉ ½þÒôbä±É ¤ÉVÉæÎxºÉºÉ), 6. -Öé¾Öî–ÖÖ×-Ö•ú ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö :
B‡„ɪÉÉ÷ (½þÉä¨ÉÉä<®äúC]õºÉ VÉÉ´ÉɇxÉEòºÉ, ½þÉä¨ÉÉä
<®äúC]õºÉ {ÉäEòÉ<xÉäÎxºÉºÉú)
(MÉ) ‡xÉBxb÷®úlÉ±É ¨ÉÉxÉ´É-±ÉÉ-„ÉÉ{ÉäªÉ-+Éä-ºÉéiÉ
(C±ÉɇºÉEòÒ izdkjú), ¨ÉÉ=Æ]õ EòÉ®ú¨ÉäºÉ (|ÉMÉɨÉÒ
|ÉEòÉ®ú)
(PÉ) ®úÉäbä÷‡ºÉªÉxÉ ¨ÉÉxÉ´É.
(SÉ) ½þÉä¨ÉÉä-ºÉè‡{ÉBxºÉ - GòÉä¨ÉèMxÉxÉ, ‡OɨÉɱÉÒ B´ÉÆ
SÉÉƺɱÉÒb÷.
1.7 VÉÒ´ÉxÉ Eäò VÉÒ´É´ÉèYÉɇxÉEò †Ö¬ÖÉ®ú : EòÉ䇄ÉEòÉ,
DNA ºÉÆ®úSÉxÉÉ B´ÉÆ |ɇiÉEÞò‡iÉ, |ÉÉä]õÒxÉ ºÉÆ„±Éä¹ÉhÉ,
VÉÒxÉ, =i{ɇ®ú´ÉiÉÇxÉ, GòÉä¨ÉÉäºÉÉä¨É B´ÉÆ EòÉ䇄ÉEòÉ
‡´É¦ÉÉVÉxÉ.
1.8 (Eò ) |ÉÉMÉè‡iɽþɇºÉEò {ÉÖ®úÉiÉi´É ‡´ÉYÉÉxÉ
Eäò ‡ºÉrùÉÆiÉ/ EòɱÉÉxÉÖGò¨É : ºÉÉ{ÉäIÉ B´ÉÆ {É®ú¨É
EòÉ±É ‡xÉvÉÉÇ®úhÉ ‡´É‡vɪÉÉÄ.
(JÉ) ºÉÉƺEÞò‡iÉEò ‡´ÉEòÉºÉ - |ÉÉMÉè‡iɽþɇºÉEò
ºÉÓÓºEÞò‡iÉ Eòß ºlÉÚ±É °ü{É®äúJÉÉ
(i) {ÉÖ®úÉ{ÉɹÉÉhÉ
(ii) ¨ÉvªÉ {ÉɹÉÉhÉ
(iii) xÉ´É {ÉɹÉÉhÉ
(iv) iÉÉƒÉ {ÉɹÉÉhÉ
(v) iÉɃÉ-EòÉƺªÉ ªÉÖMÉ
(vi) ±ÉÉä½ ªÉÖMÉ
2.1 ÃÖÓÕéú×ŸÖ •úÖ Ã¾Öºþ¯Ö: ÃÖÓÕéú×ŸÖ †Öî¸ü ÃÖ³µÖŸÖÖ •úß
ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ ‹¾ÖÓ ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖÖ; ÃÖÖÓÕéúן֕ú ÃÖÖ¯Öê•Ö¾ÖÖ¤ü
•úß ŸÖã»Ö-ÖÖ ´Öë -Öé•ÖÖ×ŸÖ •ëúצü•úŸÖÖ.
ºÉ¨ÉÉVÉ B´ÉÆ ºÉƺEÞò‡iÉ ; ºÉɨÉɇVÉEò ºÉƺlÉÉBÄ;
ºÉɨÉɇVÉEò ºÉ¨ÉÚ½þ; B´ÉÆ ºÉɨÉɇVÉEò ºiÉ®úÒEò®úhÉ.
2.3 ‡´É´Éɽþ : {ɇ®ú¦ÉɹÉÉ B´ÉÆ ºÉÉ´ÉǦÉÉ臨ÉEòiÉÉ ; ‡´É´Éɽþ
Eä ò ‡xÉªÉ¨É ( +Æ i ÉÌ´É´Éɽþ , ¤É‡½þ Ì ´É´Éɽþ ,
+xÉÖ±ÉÉê´Ö‡´É´Éɽþ, +MɨªÉMɨÉxÉ ‡xɹÉävÉ); ‡´É´Éɽþ
Eäò |ÉEòÉ®ú (BEò ‡´É´Éɽþ |ÉlÉÉ, ¤É½Öþ ‡´É´Éɽþ |ÉlÉÉ,
¤É½Öþ{ɇiÉ |ÉlÉÉ, ºÉ¨ÉÚ½þ ‡´É´Éɽþ). ‡´É´Éɽþ Eäò
|ÉEòɪÉÇ; ‡´É´Éɽþ ‡´É‡xÉªÉ¨É (+‡vɨÉÉxªÉ, ‡xÉÌnù¹]õ
B´ÉÆ +‡¦É‡xɹÉävÉEò); ‡´É´Éɽþ ¦ÉÖMÉiÉÉxÉ (´ÉvÉÚ vÉxÉ
B´ÉÆ nù½äþVÉ).
MÉÞ½þºlÉÒ B´ÉÆ MÉÞÊ ºÉ¨ÉÚ½; {ɇ®ú´ÉɪÉÇ Eäò |ÉEòɪÉÇ;
{ɇ®ú´ÉÉ®ú Eäò |ÉEòÉ®ú (ºÉÆ®úSÉxÉÉ, ¸üŒŸÖ- ºÉƤÉÆvÉ,
‡´É´Éɽþ, +É´ÉÉºÉ B´ÉÆ =kÉ®úɇvÉ•úÖ¸ü Eäò {ɇ®ú|ÉäIªÉ
ºÉä); xÉMÉ®úÒEò®úhÉ, †ÖîªÖêMÉÒEò®úhÉ B´ÉÆ xÉÉ®úÒ
+‡vÉEòÉ®¾ÖÖ¤üß +ÉÆnùÉä±ÉxÉÉå EòÉ {ɇ®ú´ÉÉ®ú {É®ú
|ɦÉÉ´É.
2.5 -ÖÖŸÖê¤üÖ¸üß : ¸üŒŸÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ‹¾ÖÓ ×¾Ö¾ÖÖÆü ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ;
¾ÖÓ¿ÖÖ-Öã•Îú´Ö •êú ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ ‹¾ÖÓ ¯ÖÏ•úÖ¸ü (‹•ú¸êü•ÖßµÖ,
«îü¬Ö, ׫ü¯Ö•ÖßµÖ, ˆ³ÖµÖ¸êü•ÖßµÖ) ; ¾ÖÓ¿ÖÖ-Öã•Îú´Ö ÃÖ´ÖæÆü
•êú ºþ¯Ö (¾ÖÓ¿Ö¯Ö¸Óü¯Ö¸üÖ, •ÖÖê¡Ö, ±Ïúê ™ü¸üß, ´ÖÖꇙüß ‹¾ÖÓ
ÃÖÓ²ÖÓ¬Öß); -ÖÖŸÖê¤üÖ¸üß ¿Ö²¤üÖ¾Ö»Öß (¾Ö•ÖÔ-ÖÖŸ´Ö•ú ‹¾ÖÓ
¾Ö•Öá•úÖ¸•ú); ¾ÖÓ¿ÖÖ-Öã•úÎ ´Ö, ¾ÖÓ¿ÖÖ-Öã•úÎ ´Ö•Ö ‹¾ÖÓ ¯Öæ¸ü•ú
¾ÖÓ¿ÖÖ-Öã•úÎ ´Ö•Ö; ¾ÖÓ¿ÖÖ-Öã•Îú´Ö ‹¾ÖÓ ÃÖÆü²ÖÓ¬Ö.
ÖÖ-Ö •úß ¯ÖÏÖÃÖÓו֕úŸÖÖ; ºþ¯Ö¾ÖÖ¤üßú‹¾ÖÓ ŸÖŸ¾Ö¾ÖÖ¤üß ²ÖÆüÃÖ
; ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö, ×¾ÖŸÖ¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ÃÖ´Öã¤üÖµÖÖë ´Öë ×¾Ö×-Ö´ÖµÖ
(†-µÖÖê-µÖŸÖÖ, ¯Öã-ÖÙ¾ÖŸÖ¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü), ׿֕úÖ¸ü
‹¾ÖÓ ÃÖÓ•ÖÏüÆü•Ö, ´ÖŸÃµÖ-Ö, Ûþ֛êüØ-Ö•Ö, ¯Ö¿Öã“ÖÖ¸ü•Ö,
ˆªÖ-Ö•éú×ÂÖ ‹¾ÖÓ •éú×ÂÖ ¯Ö¸ü ×-Ö¾ÖÖÔÆü; ³Öæ´ÖÓ›ü»Öß•ú¸ü•Ö
‹¾ÖÓ ¤êü¿Öß †ÖÙ£Ö•ú ¾µÖ¾ÖãÖÖ‹Ó.
4. ¸üÖ•Ö-Öîן֕ú ÃÖÓ•Öšü-Ö ‹¾ÖÓ ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö :
™üÖê»Öß, •Ö-Ö•ÖÖןÖ, ÃÖ¸ü¤üÖ¸üß, ¸üÖ•Ö ‹¾ÖÓ ¸üÖ•µÖ ;
ÃÖ¢ÖÖ, ¯ÖÏÖ׬֕úÖ¸ü ‹¾ÖÓ ¾Öî¬ÖŸÖÖ •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ‹Ó ;
ÃÖ¸ü»Ö ÃÖ´ÖÖ•ÖÖë ´Öë ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö, ×¾Ö×¬Ö ‹¾ÖÓ
-µÖÖµÖ.
(×¾Ö•úÖÃÖÖŸ´Ö•ú, ´Ö-ÖÖê¾Öî–ÖÖ×-Ö•ú ‹¾ÖÓ ¯ÖÏ•úÖµÖÖÔŸ´Ö•ú)
; ‹•êúÀ¾Ö¸ü¾ÖÖ¤ü; ¯Ö×¾Ö¡Ö ‹¾ÖÓ †¯ÖÖ¾Ö-Ö; ×´Ö£Ö•ú ‹¾ÖÓ
•ú´ÖÔ •úÖÓ›ü; •Ö-Ö•ÖÖŸÖßµÖ ‹¾ÖÓ •éúÂÖ•ú ÃÖ´ÖÖ•ÖÖë ´Öë ¬Ö´ÖÔ
•êú ºþ¯Ö (•Öß¾Ö¾ÖÖ¤ü, •Öß¾ÖÖŸ´ÖÖ¾ÖÖ¤ü, •Ö›Íü¯Öæ•ÖÖ,
¯ÖÏ•úé ן֯Öæ•ÖÖ ‹¾ÖÓ •Ö•ÖÖÔ“ÖÅ-Ö ¾ÖÖ¤ü); ¬Ö´ÖÔ, •ÖÖ¤æü ‹¾ÖÓ
×¾Ö–ÖÖ-Ö ×¾Ö׿Ö™ü; •ÖÖ¤ãü‡-Ô ¬ÖÖÙ´Ö•ú •úÖµÖÔ•úŸÖÖÔ (¯Öã•ÖÖ¸üß,
¿Ö´Ö-Ö, †Öê—ÖÖ, ‹ê¦ü•ÖÖ×»Ö•ú †Öî¸ü ›üÖ‡-Ö).
(Eò) Œ»ÖÖ×ÃÖ•úß ×¾Ö•úÖÃÖ¾ÖÖ¤ü (™üÖ‡»Ö¸ü, ´ÖÖò•ÖÔ-Ö ‹¾ÖÓ
±Ïúê •Ö¸ü)
(•Ö) ‹êןÖÆüÖ×ÃÖ•ú ×¾Ö׿Ö™üŸÖÖ¾ÖÖ¤ü (²ÖÖê†ÖÃÖ) ;
×¾ÖÃÖ¸ü•Ö¾ÖÖ¤ü (ײÖÎ×™ü¿Ö, •Ö´ÖÔ-Ö ‹¾ÖÓ †´Ö¸üß•úß)
(•Ö) ¯ÖÏ•úÖµÖÔ¾ÖÖ¤ü (´Öî×»Ö-ÖÖê¾Ã•úß) ; ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ-¯ÖÏ•úÖµÖÔ¾ÖÖ¤ü
(¸îü›üÛŒ»Ö•ú-²ÖÎÖˆ-Ö)
(‘Ö) ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ¾ÖÖ¤ü (»Öê¾Öß Ã™ÒüÖ¿Ö ‹¾ÖÓ ‡Ô »Öß¿Ö)
(“Ö) ÃÖÓÕéú×ŸÖ ‹¾ÖÓ ¾µÖÛŒŸÖŸ¾Ö (²Öê-Öê×›üŒ™ü, ´Öß›ü,
ػ֙üü-Ö, •úÖÙ›ü-Ö¸ü ‹¾ÖÓ •úÖê¸üÖ-¤ãü-²Öã¾ÖÖ)
(”û) -Ö¾Ö-×¾Ö•úÖÃÖ¾ÖÖ¤ü (דֻ›ü, ¾ÆüÖ‡™ü, Ùü¶æ¾Ö›Ôü,
¿ÖÖÆü×»Ö-ÃÖ ‹¾ÖÓ ÃÖÙ¾ÖÃÖ)
(û•Ö) ÃÖÖÓÕéúן֕ú ³ÖÖîן֕ú¾ÖÖ¤ü (ûÆîü׸üüÃÖ)
(û—Ö) ¯ÖÏŸÖß•úÖŸ´Ö•ú ‹¾ÖÓ †£ÖÔ×-Öºþ¯Öß ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö (û™ü-ÖÔ¸ü,
¿-ÖÖ‡›ü¸ü, ‹¾ÖÓ •Öß™ÔüË•ÖÌÌ) .
(d) ÃÖÓ–ÖÖ-ÖÖŸ´Ö•ú ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö (û™Ö‡»Ö¸ü •úÖÓÛŒÃÖ-Ö)
([kû) -Öé×¾Ö–ÖÖ-Ö ´Öë ˆ¢Ö¸ü-†Ö¬Öã×-Ö•úŸÖÖ¾ÖÖ¤ü
7. ÃÖÓÕéúןÖ, ³ÖÖÂÖÖ ‹¾ÖÓ ÃÖÓ“ÖÖ¸ü : ³ÖÖÂÖÖ •úÖ Ã¾Öºþ¯Ö,
ˆ¤Ëü•Ö´Ö ‹¾ÖÓ ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖÖ‹Ñ ; ¾ÖÖד֕ú ‹¾ÖÓ †¾ÖÖד֕ú
ÃÖÓ¯ÖÏÂê Ö•Ö ; ³ÖÖÂÖÖ ¯ÖϵÖÖê•Ö •êú ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ÃÖÓ¤ü³ÖÔ …
8. -Öé ×¾Ö–ÖÖ-Ö ´Öë †-ÖãÃÖÓ¬ÖÖ-Ö ¯Ö¨üןֵÖÖÑ :
(û•ú) -Öé×¾Ö–ÖÖ-Ö ´Öë •Öê¡Ö•úÖµÖÔ ¯Ö¸Óü¯Ö¸üÖ
(û • Ö) ŸÖ•ú-Öß•ú, ¯Ö¨ü×ŸÖ ‹¾ÖÓ •úÖµÖÔ ×¾Ö×¬Ö •êú ²Öß“Ö
×¾Ö³Öê¤ü
(û•Ö) ¤ü¢Ö ÃÖÓ•ÖÏÆ• ü Ö •êú ˆ¯Ö•ú¸ü•Ö : ¯ÖÏ•ê Ö•Ö, ÃÖÖ•ÖÖŸ•úÖ¸ü,Ë
†-ÖãÃÖæדֵÖÖÑ, ¯ÖÏ¿-ÖÖ¾Ö»Öß, •êúÃÖ †¬µÖµÖ-Ö, ¾ÖÓ¿ÖÖ¾Ö»Öß,
´ÖÖîו֕ú ‡×ŸÖ¾Öé¢Ö, ÃÖæ“Ö-ÖÖ •êú ׫üŸÖßµÖ•ú ÄÖÖêŸÖ,
ÃÖÆü³ÖÖו֟ÖÖ ¯Ö¨üןÖ.
jkstxkj lekpkj 19 & 25 Qjojh 2011
(û‘Ö ) ¤ü¢Ö •úÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö, ×-Ö¾ÖÔ“Ö-Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÏßÖãŸÖß•ú¸ü•Ö.
9.1 ´ÖÖ-Ö¾Ö †Ö-Öã¾ÖÓ׿֕úß -¯Ö¨ü×ŸÖ ‹¾ÖÓ †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö :
´Ö-Öã嵅 ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü †¬µÖµÖ-Ö ´Öë †Ö-Öã¾ÖÓ׿֕ú ×ÃÖ¨üÖŸÓ ÖÖë
•êú †¬µÖµÖ-Ö •úß ¯Ö¨üןֵÖÖÑ (¾ÖÓ¿ÖÖ¾Ö»Öß ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö,
µÖã•´Ö †¬µÖµÖ-Ö, ¯ÖÖêµ֯Öã¡Ö, ÃÖÆü-µÖã•´Ö ¯Ö¨üןÖ,
•úÖê׿֕úÖ-•Ö-Ö×-Ö•ú ¯Ö¨üןÖ,•Öã•ÖÃÖæ¡Öß ‹¾ÖÓ •êú-¦ü•ú
¯ÖϺþ¯Ö ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö), •Öî¾Ö ¸üÃÖÖµÖ-Öß ¯Ö¨üןֵÖÖÑ,
¸üÖ¬ê Ö•Ö´ÖŸÖÖŸ´Ö•ú ¯Ö¨üןֵÖÖÑ, D.N.A. ¯ÖÏÖª î Öêו֕úß
‹¾ÖÓ ¯Öã-ÖµÖÖì•Ö•Ö ¯ÖÏÖª î ÖêוÖוúµÖÖÑ.
9.2 ´Ö-ÖãµÖ-¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü †¬µÖµÖ-Ö ´Öë ´Öë›»ê ÖßµÖ †Ö-Öã¾ÖÖÓ׿֕úß,
´Ö-Öã嵅 ´Öë ‹•ú»Ö ˆ¯ÖÖ¤üÖ-Ö, ²ÖÆãü ˆ¯ÖÖ¤üÖ-Ö, ‘ÖÖŸÖ•ú,
†¾Ö‘ÖÖŸÖ•ú ‹¾ÖÓ †-Öê•ú•Öß-Öß ¾ÖÓ¿ÖÖ•ÖןÖ.
9.3 †Ö-Öã¾ÖÓ׿֕ú ²ÖÆãüºþ¯ÖŸÖÖ ‹¾ÖÓ ¾Ö¸ü•Ö •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ,
´Öë›üê»ÖßµÖ •Ö-Ö ÃÖÓ•µÖÖ, ÆüÖ›üá-¾Öß-Ö ¾Ö•ÖÔ ×-ÖµÖ´Ö;
²ÖÖ¸Ó²ÖÖ¸üŸÖÖ ´Öë •ú´Öß »ÖÖ-Öê ¾ÖÖ»Öê •úÖ¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö-
ˆŸ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö, ×¾Ö»Ö•Ö-Ö, ¯ÖϾÖÖÃÖ-Ö, ¾Ö¸ü•Ö, †ÓŸÖ:¯ÖÏ•Ö-Ö-Ö
‹¾ÖÓ †Ö-Öã¾ÖÓ׿֕ú “µÖãןÖ. ÃÖ´Ö¸üŒŸÖ ‹¾ÖÓ †ÃÖ´Ö¸üŒŸÖ
ÃÖ´ÖÖ•Ö´Ö, †Ö-Öã¾ÖÓ׿֕ú ³ÖÖ¸ü, ÃÖ´Ö¸üŒŸÖ ‹¾ÖÓ ³ÖוÖ-Öß-
²ÖÓ¬Öã ×¾Ö¾ÖÖÆüüÖë •êú †Ö-Öã¾ÖÓ׿֕ú ¯ÖϳÖÖ¾Ö.
9.4 •Öã•ÖÃÖæ¡Ö ‹¾ÖÓ ´Ö-Öã嵅 ´Öë •Öã•ÖÃÖæ¡Öß ×¾Ö¯Ö£Ö-Ö, וÎúµÖÖ×¾Ö׬Ö:
(û•ú) ÃÖÓ•µÖÖŸ´Ö•ú ‹¾ÖÓ ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖŸ´Ö•ú ×¾Ö¯Ö£Ö-Ö
(†¾µÖ¾ÖãÖÖ‹Óò)
(û • Ö) Ø»Ö•Ö •Öã•ÖÃÖæ¡Öß ×¾Ö¯Ö£Ö-Ö- Œ»ÖÖ‡-Ö±êú»™ü¸ü
(xxy), ™ü-ÖÔ¸ü (xo),†×¬Ö•ÖÖµÖÖ (xxx),†ÓŸÖÚ»Ö•Ö
‹¾ÖÓÓ †-µÖ ÃÖÓ»Ö•Ö•ÖÖŸ´Ö•ú †¾µÖ¾ÖãÖÖ‹Ñ.
(•Ö) †Ø»Ö•Ö ÃÖæ¡Öß ×¾Ö¯Ö£Ö-Ö- ›üÖˆ-Ö ÃÖÓ»Ö•Ö•Ö,
¯ÖÖŸÖÖê, ‹›ü¾Ö›Ôü ‹¾ÖÓ ×•Îú-¤ãü-¿ÖÖÑ ÃÖÓ»Ö•Ö•Ö
(û‘Ö ) ´ÖÖ-Ö¾Ö ¸üÖ• ê ÖÖë ´Öë †Ö-Öã¾ÖÓ׿֕ú †¬µÖÓ•ú-Ö, †Ö-Öã¾ÖÓ׿֕ú
ÕÎúßØ-Ö•Ö, †Ö-Öã¾ÖÓ׿֕ú ˆ¯Ö²ÖÖê¬Ö-Ö, ´ÖÖ-Ö¾Ö DNA
¯ÖÏÖ±ê úևػ֕Ö, •Öß-Ö ´ÖïØ¯Ö•Ö ‹¾ÖÓ •Öüß-ÖÖê´Ö †¬µÖµÖ-Ö.
9.5 ¯ÖÏ•ÖÖ×ŸÖ ‹¾ÖÓ ¯ÖÏ•ÖÖן־ÖÖ¤ü, ¤æü¸üß•ú ‹¾ÖÓ †¤æü¸üß•ú
»Ö•Ö•ÖÖë •úß †Ö•úÖ׸ü•úßµÖ ×¾Ö׳֮֟ÖÖ†Öë •úÖ
•Öß¾Ö¾Öî–ÖÖ×-Ö•ú †Ö¬ÖÖ¸ü. ¯ÖÏ•ÖÖŸÖßµÖ ×-Ö•úÂÖ,
†Ö-Öã¾ÖÓ׿֕úŸÖÖ ‹¾ÖÓ ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•Ö •êú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ´Öë ¯ÖÏ•ÖÖŸÖßµÖ
×¾Ö¿ÖêÂÖ•ú; ´Ö-Öã嵅 ´Öë ¯ÖÏ•ÖÖŸÖßµÖ ¾Ö•Öá•ú¸ü•Ö, ¯ÖÏ•ÖÖŸÖßµÖ
×¾Ö³Öê¤ü-Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÏ•ÖÖ×ŸÖ ÃÖÓ•ú¸ü•Ö •úÖ •Öß¾Ö ¾Öî–ÖÖ×-Ö•ú
†Ö¬ÖÖ¸ü.
9.6 †Ö-Öã¾ÖÓ׿֕ú דÖÆË-Ö•ú •êú ºþ¯Ö ´Öë †ÖµÖã, Ø»Ö•Ö ‹¾ÖÓ
•Ö-ÖÃÖÓ•µÖÖ ×¾Ö³Öê¤ü - ABO, Rh ¸üŒŸÖÃÖ´ÖæÆü, HLA
Hp, ™Òüî-ÃÖ±êú׸ü-Ö, Gm, ¸üŒŸÖ ‹-•ÖÌÖ‡´Ö. ¿Ö¸ü߸ü
וÎúµÖÖŸ´Ö•ú »Ö•Ö•Ö- ×¾Ö×³Ö®Ö ÃÖÖÓÕéúן֕ú ‹¾ÖÓ
ÃÖÖ´ÖÖו֕ú-†ÖÙ£Ö•ú ÃÖ´ÖæÆüÖë ´Öë Hb ßָü, ¿Ö¸ü߸ü
¾ÖÃÖÖ, ïÖÓ¤ü ¤ü¸ü, À¾ÖÃÖ-Ö ¯ÖÏ•úÖµÖÔ ‹¾ÖÓ ÃÖÓ¾Öê¤üß
¯ÖÏŸµÖ•Ö•Ö.
9.7 ¯ÖÖ׸üÛãÖן֕ú -Öé×¾Ö–ÖÖ-Ö •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ‹Ñ ‹¾ÖÓ ¯Ö¨üןֵÖÖÑ.
•Öî¾Ö-ÃÖÖÓÕéúן֕ú †-Öã•æú»Ö-Ö- •Ö-Ö×-Ö•ú ‹¾ÖÓ
†•Ö-Ö×-Ö•ú •úÖ¸ü•ú. ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•ÖßµÖ ¤ü¾ÖÖ²ÖÖë •êú ¯ÖÏןÖ
´Ö-Öã嵅 •úß ¿Ö¸ü߸üוÎúµÖÖŸ´Ö•ú †-ÖãוÎúµÖÖ‹Ñ : •Ö´ÖÔ
´Öºþ³Öæ×´Ö, ¿ÖߟÖ, ˆ““Ö ŸÖã•Ó ÖŸÖÖ •Ö»Ö¾ÖÖµÖã.
9.8 •ÖÖ-Ö¯Öפü•ú ¸üÖ•ê Ö ×¾Ö–ÖÖ-ÖßµÖ -Öé×¾Ö–ÖÖ-Ö : þÖÖãµÖ
‹¾ÖÓ ¸üÖ•ê Ö. ÃÖÓ•ÎúÖ´Ö•ú ‹¾ÖÓ †ÃÖÓ•ÎúÖ´Ö•ú ¸üÖ•ê Ö. ¯ÖÖêÂÖ•ú
ŸÖŸ¾ÖÖë •úß •ú´Öß ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ¸üÖ•ê Ö.ü
10. ´ÖÖ-Ö¾Ö ¾Öéרü ‹¾ÖÓ ×¾Ö•úÖÃÖ •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ : ¾Öéרü •úß
†¾ÖãÖÖ‹Ñ- ¯ÖÏÃÖ¾Ö ¯Öæ¾ÖÔ, ¯ÖÏÃÖ¾Ö, ׿ֿÖã, ²Ö“Ö¯Ö-Ö,
וú¿ÖÖê¸üÖ¾ÖãÖÖ, ¯Ö׸ü¯ÖŒ¾ÖÖ¾ÖãÖÖ, •Ö¸üŸ¾Ö.
- ¾Öéרü †Öî¸ü ×¾Ö•úÖÃÖ •úÖê ¯ÖϳÖÖ×¾ÖŸÖ •ú¸ü-Öê ¾ÖÖ»Öê •úÖ¸ü•ú
: •Ö-Ö×-Ö•ú, ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•ÖßµÖ, •Öî¾Ö ¸üÖÃÖÖµÖ×-Ö•ú, ¯ÖÖêÂÖ•Ö
ÃÖÓ²ÖÓ¬Öß, ÃÖÖÓÕéúן֕ú ‹¾ÖÓ ÃÖÖ´ÖÖו֕ú-†ÖÙ£Ö•ú.
- •úÖ»Ö¯ÖϳÖÖ¾Ö-Ö ‹¾ÖÓ •Ö¸üŸ¾Ö. ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÏ• ê Ö•Ö -
•Öî×¾Ö•ú ‹¾ÖÓ •úÖ»ÖÖ-Öã•úÎ ×´Ö•ú ¤üß‘ÖÔ †ÖµÖã. ´ÖÖ-Ö¾ÖßµÖ
¿Ö¸ü߸ü •Öšü-Ö ‹¾ÖÓ •úÖµÖ¯ÖϺþ¯Ö. ¾Öéרü †¬µÖµÖ-Ö
•úß ×•ÎúµÖÖ×¾Ö׬ֵÖÖÑ.
11.1 ¸ü•ÖÖê¤ü¿ÖÔ-Ö, ¸ü•ÖÖê×-Ö¾Öé×¢Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÏ•Ö-Ö-Ö ¿ÖÛŒŸÖ •úß
†-µÖ •Öî¾Ö ‘Ö™ü-ÖÖ†Öë •úß ¯ÖÏÖÃÖÓו֕úŸÖÖ. ¯ÖÏ•Ö-Ö-Ö
¿ÖÛŒŸÖ •êú ¯ÖÏןֺþ¯Ö ‹¾ÖÓ ×¾Ö³Öê¤ü.
11.2 •Ö-ÖÖÓוú•úßµÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ- •Öî×¾Ö•ú, ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ‹¾ÖÓ
ÃÖÖÓÕéúן֕ú.
11.3 ²ÖÆãü¯ÖÏ•ÖŸÖÖ, ¯ÖÏ•Ö-Ö-Ö ¿ÖÛŒŸÖ, •Ö-´Ö¤ü¸ü ‹¾ÖÓ ´Ö韵Öã¤ü¸ü
•úÖê ¯ÖϳÖÖ×¾ÖŸÖ •ú¸ü-Öê ¾ÖÖ»Öêê •Öî×¾Ö•ú ‹¾ÖÓ ÃÖÖ´ÖÖו֕ú-
†Ö×£ÖÔ•ú •úÖ¸ü.k.
12. -Öé×¾Ö–ÖÖ-Ö •êú †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö : •Öê»ÖÖë •úÖ -Öé×¾Ö–ÖÖ-Ö,
¯ÖÖêÂÖ•ÖÖŸ´Ö•ú -Öé×¾Ö–ÖÖ-Ö, ¸ü•ÖÖ ‹¾ÖÓ †-µÖ ˆ¯Ö•ú¸ü•ÖÖë
•úß †×³Ö•ú»¯Ö-ÖÖ ´Öë -Öé×¾Ö–ÖÖ-Ö, -µÖÖµÖÖ»Ö×µÖ•ú
-Öé×¾Ö–ÖÖ-Ö, ¾µÖÛŒŸÖ•ÖŸÖ †×³Ö–ÖÖ-Ö ‹¾ÖÓ ¯Öã-Ö¸Ôü“Ö-ÖÖ •úß
jkstxkj lekpkj 19 & 25 Qjojh 2011
¯Ö¨üןֵÖÖÑ ‹¾ÖÓ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ. †-Öã¯ÖϵÖãŒŸÖ ´ÖÖ-Ö¾Ö
†Ö-Öã¾ÖÓ׿֕úß- ׯ֟ÖéŸ¾Ö ×-Ö¤üÖ-Ö, •Ö-Ö×-Ö•ú ˆ¯Ö²ÖÖê¬Ö-Ö
‹¾ÖÓ ÃÖã•Ö-Ö×-Ö•úß, ¸üÖ•ê ÖÖë ‹¾ÖÓ †ÖµÖãÙ¾Ö–ÖÖ-Ö ´Öë DNA
¯ÖÏÖîªÖêו֕úß, •Ö-Ö-Ö-•Öß¾Ö×¾Ö–ÖÖ-Ö ´Öë ÃÖ߸ü´Ö-
†Ö-Öã¾ÖÓ׿֕úß ŸÖ£ÖÖ •úÖê׿֕úÖ-†Ö-Öã¾ÖÓÛ¿Ö•úß.ü
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö-2
1.1 ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ÃÖÓÕéú×ŸÖ ‹¾ÖÓ ÃÖ³µÖŸÖÖ •úÖ ×¾Ö•úÖÃÖ-
¯ÖÏÖ•ÖîןÖÆüÖ×ÃÖ•ú (¯Öã¸üÖ¯ÖÖÂÖÖ•Ö, ´Ö¬µÖ¯ÖÖÂÖÖ•Ö, -Ö¾Ö¯ÖÖÂÖÖ•Ö
ŸÖ£ÖÖ -Ö¾Ö¯ÖÖÂÖÖ•Ö-ŸÖÖ´ÖϯÖÖÂÖÖ•Ö). †Öª‹êןÖÆüÖ×ÃÖ•ú
(û×ÃÖÓ¬Öã ÃÖ³µÖŸÖÖ) : Æü›Íü¯¯ÖÖ-¯Öæ¾ÖÔ, Æü›Íü¯¯ÖÖ•úÖ»Öß-Ö ‹¾ÖÓ
¯Ö¿“Ö-Æü›Íü¯¯ÖÖ ÃÖÓÕéúןֵÖÖÑ. ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ÃÖ³µÖŸÖÖ ´Öë
•Ö-Ö•ÖÖŸÖßµÖ ÃÖÓÕéúןֵÖÖë •úÖ µÖÖê•Ö¤üüÖ-Ö.
1.2 ׿־ÖÖ×»Ö•ú ‹¾ÖÓ -Ö´ÖÔ¤üÖ ¦üÖê•Öß •êú ×¾Ö¿ÖêÂÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔ •êú
ÃÖÖ£Ö ³ÖüÖ¸ŸÖ ÃÖê ¯Öã¸üÖ--Öé¾Öî–ÖÖ×-Ö•úü ÃÖÖ•µÖ
(û¸üÖ´ÖÖׯ֣֕úÃÖ, ׿־ÖÖׯ֣Öê•úÃÖ ‹¾ÖÓ -Ö´ÖÔ¤üÖ ´ÖÖ-Ö¾Ö).
1.3 ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë -Öé•ÖÖןÖ-¯Öã¸üÖŸÖŸ¾Ö ×¾Ö–ÖÖ-Ö : -Öé•ÖÖןÖ-
¯Öã¸üÖŸÖŸ¾Ö ×¾Ö–ÖÖ-Ö •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ; ׿֕úÖ¸üß,
¸üÃÖ¤ü•ÖÖê•Öß, ´Ö×”ûµÖÖ¸üß, ¯Ö¿Öã“ÖÖ¸ü•ú ‹¾ÖÓ •éúÂÖ•ú
ÃÖ´Öã¤üÖµÖÖë ‹¾ÖÓ •ú»ÖÖ †Öî¸ü ׿ֻ¯Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü•ú ÃÖ´Öã¤üÖµÖÖë
´Öë ˆ¢Ö¸ü•Öß¾Ö•ú ‹¾ÖÓ ÃÖ´ÖÖÓŸÖ¸ü•ú.
2. ³ÖÖ¸üŸÖ •úß •Ö-ÖÖÓוú•úßµÖ ¯Ö׸ü“”êûפü•úÖ- ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ
•Ö-ÖÃÖÓ•µÖÖ ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•êú ×¾ÖŸÖ¸ü•Ö ´Öë -Öé•ÖÖŸÖßµÖ ‹¾ÖÓ
³ÖÖÂÖÖµÖß ŸÖŸ¾Ö. ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ •Ö-ÖÃÖÓ•µÖÖü- ‡ÃÖ•úß ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ
†Öî¸ü ¾Öéרü •úÖê ¯ÖϳÖÖ×¾ÖŸÖ •ú¸ü-Öê ¾ÖÖ»Öê •úÖ¸ü•ú.
3.1 ¯ÖÖ¸Óü¯Ö׸ü•ú ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß •úß ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ
†Öî¸ü ïֺþ¯Ö-¾Ö•ÖÖÔÁÖ´Ö, ¯ÖãºþÂÖÖ£ÖÔ, •ú´ÖÔ, Šú•Ö ‹¾ÖÓ
¯Öã-Ö•ÖÔ-´Ö.
3.2 ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë •ÖÖ×ŸÖ ¾µÖ¾ÖãÖÖ- ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ ‹¾ÖÓ ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖÖ‹Ñ,
¾Ö•ÖÔ ‹¾ÖÓ •ÖÖןÖ, •ÖÖ×ŸÖ ¾µÖ¾ÖãÖÖ •êú ˆ¤Ëü•Ö´Ö •êú
×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö, ¯ÖÏ²Ö»Ö •ÖÖןÖ, •ÖÖ×ŸÖ •ÖןֿÖ߻֟ÖÖ, •ÖÖןÖ
¾µÖ¾ÖãÖÖ •úÖ ³Ö×¾ÖµÖ, •Ö•Ö´ÖÖ-Öß ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß, •Ö-Ö•ÖÖןÖ-
•ÖÖ×ŸÖ ÃÖÖŸÖŸµÖ•ú.
3.3 ¯Ö×¾Ö¡Ö-´Ö-ÖÖê•ÖÏ×Ó £Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÏ•úé ןÖ-´Ö-ÖãµÖ-¯ÖÏŸê ÖÖŸ´ÖÖ ´Ö-ÖÖê•ÖÏ×Ó £Ö.
3.4 ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ÃÖ´ÖÖ•Ö ¯Ö¸ü ²ÖÖî¨ü ¬Ö´ÖÔ, •Öî-Ö ¬Ö´ÖÔ, ‡Ã»ÖÖ´Ö
†Öî¸ü ‡ÔÃÖÖ‡Ô ¬Ö´ÖÔ •úÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö.
4. ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë -Öé×¾Ö–ÖÖ-Ö •úÖ †Ö×¾Ö³ÖÖÔ¾Ö ‹¾ÖÓ ÃÖÓ¾Öéרü-
18¾Öà, 19¾Öà ‹¾ÖÓ ¯ÖÏÖ¸Óü׳֕ú 20¾Öà ¿ÖŸÖÖ²¤üß •êú
¿ÖÖá֖Ö- ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ•úÖë •êú µÖÖê•Ö¤üÖ-Ö. •Ö-Ö•ÖÖŸÖßµÖ ‹¾ÖÓ
•ÖÖŸÖßµÖ †¬µÖµÖ-ÖÖë ´Öë ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ -Öé¾Öî–ÖÖ×-Ö•úÖë •êú
µÖÖê•Ö¤üÖ-Ö.
5.1 ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ •ÖÏÖ´Ö : ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë •ÖÏÖ´Ö †¬µÖµÖ-Ö •úÖ ´ÖÆüŸ¾Ö;
ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß •êú ºþ¯Ö ´Öë ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ •ÖÏÖ´Ö;
²ÖßÖß ‹¾ÖÓ †ÓŸÖ•ÖÖÔ×ŸÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖë •êú ¯ÖÖ¸Óü¯Ö׸ü•ú ‹¾ÖÓ
²Ö¤ü»ÖŸÖê ¯ÖÏןֺþ¯Ö; ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ •ÖÏÖ´ÖÖë ´Öë •éú×ÂÖ•ú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö;
³ÖÖ¸üŸÖßµÖ •ÖÏÖ´ÖÖë ¯Ö¸ü ³Öæ´ÖÓ›ü»Öß•ú¸ü•Ö •úÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö.
5.2 ³ÖÖÂÖÖµÖß ‹¾ÖÓ ¬ÖÖÙ´Ö•ú †»¯ÃÖÓ•µÖ•ú ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•úß
ÃÖÖ´ÖÖו֕ú, ¸üÖ•Ö-Öîן֕ú ŸÖ£ÖÖ †ÖÙ£Ö•ú ÛãÖןÖ.
5.3 ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ÃÖ´ÖÖ•Ö ´Öë ÃÖÖ´ÖÖו֕ú-ÃÖÖÓÕéúן֕ú ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö
•úß ¤êü¿ÖßµÖ ‹¾ÖÓ ²Ö×Æü•ÖÖÔŸÖ ¯ÖÏוÎúµÖÖ‹Ó : ÃÖÓÕéúן֕ú¸ü•Ö,
¯ÖÛ¿“Ö´Öß•ú¸ü•Ö, †Ö¬Öã×-Ö•úß•ú¸ü•Ö; ”ûÖê™üß ‹¾ÖÓ ²Ö›Íüß
¯Ö¸Óü¯Ö¸üÖ†Öë •úÖ ¯Ö¸üïָü-¯ÖϳÖÖ¾Ö; ¯ÖÓ“ÖÖµÖŸÖ߸üÖ•Ö ‹¾ÖÓ
ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö; ´Öß×›üµÖÖ ‹¾ÖÓ ÃÖÖ´ÖÖו֕ú
¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö.
6.1 ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë •Ö-Ö•ÖÖŸÖßµÖ ÛãÖןÖ- •Öî¾Ö •Ö-Ö×-Ö•ú
¯Ö׸ü¾ÖÙŸÖŸÖÖ, •Ö-Ö•ÖÖŸÖßµÖ •Ö-ÖÃÖÓ•µÖÖ ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•êú
×¾ÖŸÖ¸ü•Ö •úß ³ÖÖÂÖÖµÖß ‹¾ÖÓ ÃÖÖ´ÖÖו֕ú-†ÖÙ£Ö•ú
×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖÖ‹Óò.
6.2 •Ö-Ö•ÖÖŸÖßµÖ ÃÖ´Öã¤üÖµÖÖë •úß ÃÖ´ÖõÖÖ‹Ñ- ³Öæ×´Ö ÃÖÓ•úÎ Ö´Ö•Ö,
•Ö¸üß²Öß, Šú•Ö•ÖÏß֟ÖÖ, †»¯Ö ÃÖÖ•Ö¸üŸÖÖ, †¯ÖµÖÖÔ¯ŸÖ
¿Öîו֕ú ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ‹Ñ, ²Öê¸üÖ•ê ÖÌ•ÖÖ¸üß, †»¯Ö¸üÖ•ê ÖÌ•ÖÖ¸üß,
þÖÖãµÖ ŸÖ£ÖÖ ¯ÖÖêÂÖ•Ö.
6.3 ×¾Ö•úÖÃÖ ¯Ö׸üµÖÖê•Ö-ÖÖ‹Ñ ‹¾ÖÓ •Ö-Ö•ÖÖŸÖßµÖ Ã£ÖÖ-ÖÖÓŸÖ¸ü•Ö
ŸÖ£ÖÖ ¯Öã-Ö¾ÖÖÔÃÖ ÃÖ´ÖõÖÖ†Öë ¯Ö¸ü ˆ-Ö•úÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö. ¾Ö-Ö
-ÖßןֵÖÖë ‹¾ÖÓ •Ö-Ö•ÖÖןֵÖÖë •úÖ ×¾Ö•úÖÃÖ. •Ö-Ö•ÖÖŸÖßµÖ
•Ö-ÖÃÖÓ•µÖÖ ¯Ö¸ü -Ö•Ö¸üß•ú¸ü•Ö ŸÖ£ÖÖ †ÖîªÖê•Öß•úß•ú¸ü•Ö
•úÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö.
7.1 †-ÖãÃÖæ×“ÖŸÖ •ÖÖןֵÖÖë, †-ÖãÃÖæ×“ÖŸÖ •Ö-Ö•ÖÖןֵÖÖë ‹¾ÖÓ
†-µÖ ׯ֔û›üêÍ ¾Ö•ÖÖí •êú ¯ÖÖêÂÖ•Ö ŸÖ£ÖÖ ¾ÖÓ“Ö-Ö •úß
ÃÖ´ÖõÖÖ‹Ñ. †-ÖãÃÖæ×“ÖŸÖ •ÖÖןֵÖÖë ‹¾ÖÓ †-ÖãÃÖæד֟Ö
•Ö-Ö•ÖÖןֵÖÖë •êú ×»Ö‹ ÃÖÖÓ×¾Ö¬ÖÖ×-Ö•ú ¸ü•ÖÖê¯ÖÖµÖ.
7.2 ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö ŸÖ£ÖÖ ÃÖ´Ö•úÖ»Öß-Ö •Ö-Ö•ÖÖןÖ
ÃÖ´ÖÖ•Ö : •Ö-Ö•ÖÖןֵÖÖë ŸÖ£ÖÖ •ú´Ö•ÖÌÖ¸ê ü ¾Ö•ÖÖí ¯Ö¸ü
†Ö¬Öã×-Ö•ú »ÖÖê•úŸÖÖÓס֕ú ÃÖÓãÖÖ†Öë, ×¾Ö•úÖÃÖ •úÖµÖÔ•úÎ ´ÖÖë
‹¾ÖÓ •ú»µÖÖ•Ö ˆ¯ÖÖµÖÖë •úÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö.
7.3 -Öé •ÖÖŸÖßµÖŸÖÖ •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ; -Öé•ÖÖŸÖßµÖ «ü-«ü ‹¾ÖÓ
la?k yksd lsok vk;ksx
¸üÖ•Ö-Öîן֕ú ×¾Ö•úÖÃÖ; •Ö-Ö•ÖÖŸÖßµÖ ÃÖ´Öã¤üÖµÖÖë •êú ²Öß“Ö
†¿ÖÖÓ×ŸÖ : •Öê¡ÖßµÖŸÖÖ¾ÖÖ¤ü ‹¾ÖÓ Ã¾ÖÖµÖ¢ÖŸÖÖ •úß ´ÖÖÑ•Ö ;
”û¤´ü Ö •Ö-Ö•ÖÖן־ÖÖ¤;ü †Öî¯Ö×-Ö¾Öê׿֕ú ‹¾ÖÓ Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖÖê¢Ö¸ü
³ÖÖ¸üŸÖ •êú ¤üÖ¸î üÖ-Ö •Ö-Ö•ÖÖןֵÖÖë •êú ²Öß“Ö ÃÖÖ´ÖÖו֕ú
¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö.
8.1 •Ö-Ö•ÖÖŸÖßµÖ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖë ¯Ö¸ü ØÆü¤æ ¬Ö´ÖÔ, ²ÖÖî¨ ü¬Ö´ÖÔ,
‡ÔÃÖÖ‡Ô ¬Ö´ÖÔü, ‡Ã»ÖÖ´Ö ŸÖ£ÖÖ †-µÖ ¬Ö´ÖÖí •úÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö.
8.2 •Ö-Ö•ÖÖ×ŸÖ ‹¾ÖÓ ¸üÖ™Òü ¸üÖ•µÖ- ³ÖÖ¸üŸÖ ‹¾ÖÓ †-µÖ ¤êü¿ÖÖë
´Öë •Ö-Ö•ÖÖŸÖßµÖ ÃÖ´Öã¤üÖµÖÖë •úÖ ŸÖã»Ö-ÖÖŸ´Ö•ú †¬µÖµÖ-Ö.
9.1 •Ö-Ö•ÖÖŸÖßµÖ •Öê¡ÖÖë •êú ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö •úÖ ‡×ŸÖÆüÖÃÖ,
•Ö-Ö•ÖÖ×ŸÖ -ÖßןֵÖÖÑ, µÖÖê•Ö-ÖÖ‹Ñ, •Ö-Ö•ÖÖŸÖßµÖ ×¾Ö•úÖÃÖ
•êú •úÖµÖÔ•Îú´Ö ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•úÖ •úÖµÖÖÔ-¾ÖµÖ-Ö. †Öפü´Ö
•Ö-Ö•ÖÖŸÖßµÖ ÃÖ´ÖæÆüÖë (PTGs) •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ,
ˆ-Ö•úÖ ×¾ÖŸÖ¸ü•Ö, ˆ-Ö•êú ×¾Ö•úÖÃÖ •êú ×¾Ö¿ÖêÂÖ •úÖµÖÔ•úÎ ´Ö…
•Ö-Ö•ÖÖŸÖßµÖ ×¾Ö•úÖÃÖ ´Öë •Öî¸ü ÃÖ¸ü•úÖ¸üß ÃÖÓ•Öšü-ÖÖë •úß
³Öæ×´Ö•úÖ.
9.2 •Ö-Ö•ÖÖŸÖßµÖ ‹¾ÖÓ •ÖÏÖ´Öß•Ö ×¾Ö•úÖÃÖ ´Öë -Öé×¾Ö–ÖÖ-Ö •úß
³Öæ×´Ö•úÖ.
9.3 •Öê¡ÖßµÖŸÖÖ¾ÖÖ¤ü, ÃÖÖÓ¯ÖϤüÖ×µÖ•úŸÖÖ, -Öé•ÖÖŸÖßµÖ ‹¾ÖÓ
¸üÖ•Ö-Öîן֕ú †ÖÓ¤ü»Ö-ÖÖë •úÖê ÃÖ´Ö—Ö-Öê ´Öë -Öé×¾Ö–ÖÖ-Ö •úÖ
µÖÖê•Ö¤üÖ-Ö.
¾Ö-ÖïÖ×ŸÖ ×¾Ö–ÖÖ-Ö
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö - 1
1. ÃÖæ•´Ö•Öî×¾Ö•úß ‹¾ÖÓ ¯ÖÖ¤ü¯Ö¸üÖ•ê Ö ×¾Ö–ÖÖ-Ö :
×¾ÖÂÖÖ•Öã, ¾ÖÖ‡¸üÖ‡ò ›ü, •Öß¾ÖÖ•Öã, ±Óú•ÖÖ‡Ô ‹¾ÖÓ ´ÖÖ‡•úÖ꯻ÖÖ•´ÖÖ
ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ ‹¾ÖÓ •Ö-Ö-Ö. ²ÖÆãü•Öã•Ö-Ö. •éú×ÂÖ, ˆªÖê•Ö, דÖוúŸÃÖÖ
ŸÖ£ÖÖ ¾ÖÖµÖã ‹¾ÖÓ ´Öé¤üÖ ‹¾ÖÓ •Ö»Ö ´Öë ¯ÖϤüæÂÖ•Ö-×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö ´Öë
ÃÖæ•´Ö•Öî×¾Ö•úß •êú †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö. ¯ÖÏÖµÖÖê-Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÏÖµÖÖê-Ö ‘Ö™ü-ÖÖ.
×¾ÖÂÖÖ•Öã†Öë, •Öß¾ÖÖ•Öã†Öë, ´ÖÖ‡•ÎúÖ꯻ÖÖ•´ÖÖ, ±Óú•ÖÖ‡Ô ŸÖ£ÖÖ
ÃÖæ¡Ö•éú×´ÖµÖÖë «Ö¸üÖ ÆüÖê-Öê ¾ÖÖ»Öê ¯ÖÏ´Öã•Ö ¯ÖÖ¤ü¯Ö ¸üÖê•Ö. ÃÖÓ•Îú´Ö•Ö
†Öî¸ü ±îú»ÖÖ¾Ö •úß ×¾Ö׬ֵÖÖÑ. ÃÖÓ•Îú´Ö•Ö ŸÖ£ÖÖ ¸üÖê•Ö ¯ÖÏןָüÖê¬Ö •êú
†ÖÛ•¾Ö•ú †Ö¬ÖÖ¸ü. ¯Ö¸ü•Öß×¾ÖŸÖÖ •úß •úÖÙµÖ•úß †Öî¸ü ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö
•êú ˆ¯ÖÖµÖ. •ú¾Ö•ú †Ö×¾ÖÂÖ. ´ÖÖò›ü»Ö-Ö ‹¾ÖÓ ¸üÖ•ê Ö ¯Öæ¾ÖÖÔ-Öã´ÖÖ-Ö,
¯ÖÖ¤ü¯Ö ÃÖÓ•Ö¸üÖ¬ê Ö.
2. וÎú¯™üÖ•ê Öê´ÃÖ :
¿Öî¾ÖÖ»Ö, •ú¾Ö•ú, »ÖÖ‡•ú-Ö, ²ÖÎÖµÖÖê±úÖ‡™ü, ™êü¸üß›üÖê±úÖ‡™ü -
ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ †Öî¸ü •Ö-Ö-Ö •êú ×¾Ö•úÖÃÖÖŸ´Ö•ú ¯ÖÆü»Öæ. ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë
וÎú¯™üÖ•ê Öê´ÃÖ •úÖ ×¾ÖŸÖ¸ü•Ö †Öî¸ü ˆ-Ö•úÖ ¯Ö׸üÛãÖן֕ú ‹¾ÖÓ
†ÖÙ£Ö•ú ´ÖÆüŸ¾Ö.
3. ¯Öã¯ÖÖê¤Ëü׳֤ü :
†-ÖÖ¾ÖéŸÖ ²Öß•Öß : ¯Öæ¾ÖÔ †-ÖÖ¾ÖéŸÖ ²Öß•Öß •úß †¾Ö¬ÖÖ¸ü•ÖÖ.
†-ÖÖ¾ÖéŸÖ²Öß•Öß •úÖ ¾Ö•Öá•ú¸ü•Ö †Öî¸ü ×¾ÖŸÖ¸ü•Ö. ÃÖÖ‡•îú›êü»Öß•Ö,
Ø•Ö•ÖÖê‹•ê Öß•Ö, •úÖê-Öß±êú¸êü»Öß•Ö †Öî¸ü -Öß™êü»Öß•Ö •êú ´Ö㕵Ö
»Ö•Ö•Ö, ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ ¾Ö •Ö-Ö-Ö. ÃÖÖ‡Ô•úî ›üÖ×ê ±ú×»Ö•îú»Öß•Ö,
²Öî®Öê×™ü™êü»Öß•Ö ŸÖ£ÖÖ •úÖ›ìü™êü»Öß•Ö •úÖ ÃÖÖ´ÖÖ-µÖ ¾Ö•ÖÔ-Ö. ³Öæ
¾Öî–ÖÖ×-Ö•ú ÃÖ´ÖµÖ´ÖÖ¯Ö-Öß, •Öß¾ÖÖ¿´Ö¯ÖÏ•úÖ¸ü ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•êú †¬µÖµÖ-Ö
•úß ×¾Ö׬ֵÖÖÑ. †Ö¾ÖéŸÖ²Öß•Öß: ¾ÖÙ•Ö•úß, ¿ÖÖ¸üß׸ü•úß,
³ÖÏ•æ Ö×¾Ö–ÖÖ-Ö, ¯Ö¸üÖ•ÖÖ•Öã×¾Ö–ÖÖ-Ö †Öî¸ü •ÖÖן־Öé¢Ö.
¾ÖÙ•Ö•úß ÃÖÖê¯ÖÖ-Ö, ¾ÖÖ-ÖïÖן֕ú -ÖÖ´Ö¯Ö¨ü×ŸÖ •êú †ÓŸÖ¸üÖÂÔ ™ÒüßµÖ
•æú™ü, ÃÖÓ•µÖÖŸ´Ö•ú ¾ÖÙ•Ö•úß ‹¾ÖÓ ¸üÃÖÖµÖ-Ö-¾ÖÙ•Ö•úß, ¿ÖÖ¸üß׸ü•úß,
³ÖÏ•æ Ö ×¾Ö–ÖÖ-Ö ‹¾ÖÓ ¯Ö¸Ö•ÖÖ•Öã ×¾Ö–ÖÖ-Ö ÃÖê ÃÖÖ•µÖ.
†Ö¾ÖéŸÖ ²ÖßוֵÖÖë •úÖ ˆ¤üË•Ö´Ö ‹¾ÖÓ ×¾Ö•úÖÃÖ,
†Ö¾ÖéŸÖ ²ÖßוֵÖÖë •êú ¾Ö•Öá•ú¸ü•Ö •úß ×¾Ö×³Ö®Ö ¯ÖÏ•ÖÖ×»ÖµÖÖë •úÖ
ŸÖã»Ö-ÖÖŸ´Ö•ú ×¾Ö¾Ö¸ü•Ö, †Ö¾ÖŸÖ ²Öß•Öß •ãú»ÖÖë •úÖ †¬µÖµÖ-Ö -
´Öî•-ÖÖê×»Ö‹ÃÖß, ¸îü-Ö-Ö•ãú»ÖîÃÖß, ²ÖÎÃî Öß•êúÃÖß, ¸üÖ•ê ÖêÃÖß, ±êú²ÖêÃÖß,
µÖæ±úÖÙ²Ö‹ÃÖß, ´ÖÖ»Ö¾ÖêÃÖß, ×›ü¯™êü¸üÖê•úÖ¯ÖìÃÖß, ‹×¯Ö‹ÃÖß,
‹ÃŒ»ÖêׯÖ×›ü‹ÃÖß, ¾ÖÙ²Ö-ÖêÃÖß, ÃÖÖê»Öî-ÖêÃÖß, ºþײ֋ÃÖß,
•ãú•ãú¸üײ֙êü»Öß, ‹êÙü߸êüÃÖß, ¯ÖÖê‹ÃÖß, †Öê¸ü•úê ÃÖß, ×»Ö×»Ö‹ÃÖß,
´µÖæ•ÖêÃÖß ‹¾ÖÓ †Öòוú›êüÃÖß. ¸Óü¬ÖÐ ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•êú ¯ÖÏ•úÖ¸ü, •ÖÏÓ£ÖßµÖ
‹¾ÖÓ †•ÖÏ£Ó ÖßµÖ ™ÒüÖ‡•úÖê´Ö, ×¾ÖÃÖÓ•ÖŸÖ ×«üŸÖßµÖ•ú ¾Öéר, ÃÖß-3
†Öî¸ü ÃÖß-4 ¯ÖÖî¬ÖÖë •úÖ ¿ÖÖ¸ü߸ü. •ÖÖ‡»Ö´Ö ‹¾ÖÓ ±úË»ÖÖê‹´Ö
×¾Ö³Öê¤ü-Ö, •úÖšü ¿ÖÖ¸ü߸ü.
-Ö¸ü †Öî¸ü ´ÖÖ¤üÖ µÖã•´Ö•úÖê¤üË׳֤Ëü •úÖ ¯Ö׸ü¾Ö¬ÖÔ-Ö, ¯Ö¸üÖ•Ö•Ö,
×-ÖÂÖê“ê Ö-Ö. ³ÖÏ•æ Ö¯ÖÖêÂÖ - ‡ÃÖ•úÖ ¯Ö׸ü¾Ö¬ÖÔ-Ö †Öî¸ü •úÖµÖÔ. ³ÖÏ•æ Ö
¯Ö׸ü¾Ö¬ÖÔ-Ö •êú þֺþ¯Ö. ²ÖÆãü³ÖÏ•æ ÖŸÖÖ, †ÃÖÓ•Ö•Ö-Ö-Ö, ¯Ö¸üÖ•ÖÖ•Öã
×¾Ö–ÖÖ-Ö •êú †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö, ¯Ö¸üÖ•Ö ³ÖÓ›üÖ¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ™êüÙü ™ËüµÖæ²Ö×-ÖÂÖê“Ö-Ö
ÃÖ×ÆüŸÖ ¯ÖϵÖÖê•ÖÖŸ´Ö•ú ³ÖÏ•æ Ö ×¾Ö–ÖÖ-Ö.
4. ¯ÖÖ¤ü¯Ö ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-Ö ×¾Ö•úÖÃÖ :
¯ÖÖ¤ü¯Ö •ÖÏÖ´µÖ-Ö ‹¾ÖÓ ¯Ö׸ü“ÖµÖ, •úé™ü ¯ÖÖî¬ÖÖêÓê •úÖ ˆ¤Ëü³Ö¾Ö, ˆ¤Ëü³Ö¾Ö
ÃÖÓ²ÖÓ¬Öß ¾Öî¾Öß»ÖÖê¾Ö •êú •ëú¦ü, •ÖÖª, “ÖÖ¸üÖ, ¸êü¿ÖÖë, ´ÖÃÖÖ»ÖÖë, ¯ÖêµÖ
¯Ö¤üÖ£ÖÖí, •ÖÖª ŸÖê»ÖÖë, †ÖîÂÖ׬ֵÖÖë, þÖÖ¯Ö•úÖë, •úß™ü-ÖÖ׿ֵÖÖë,
‡´ÖÖ¸üŸÖß »Ö•ú›Íüß, •ÖÖêÓ¤ü, ¸êüוÖ-ÖÖë ŸÖ£ÖÖ ¸Óü•Ö•úÖë •êú ÄÖÖêŸÖÖë •êú
ºþ¯Ö ´Öë ¯ÖÖî¬Öê, »Öê™êüŒÃÖ, ÃÖê»Öã»ÖÖêÃÖ, ´ÖÓ›ü †Öî¸ü ˆ-Ö•êú
ˆŸ¯ÖÖ¤ü. ‡¡ÖÃÖÖ•Öß. ³ÖÖ¸üŸÖ •êú ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ´Öë -Öã•úã »Ö¾Ö-ÖïÖן֕úß
•úÖ ´ÖÆüŸ¾Ö. ‰ú•ÖÖÔ ¾Öé•Ö¸üÖ¯ê Ö•Ö, ¾ÖÖ-ÖïÖן֕ú ˆªÖ-Ö †Öî¸ü
¯ÖÖ¤ü¯ÖÖ»ÖµÖ.
5. †Ö•úÖ¸ü•Ö-Ö-Ö :
¯Öæ•ÖÔ ¿ÖŒŸÖŸÖÖ, ¬Öоã Ö•ÖŸÖÖ, ÃÖ´Ö×´Ö×ŸÖ †Öî¸ü ×¾Ö³Öê¤ü-Ö. •úÖê׿֕úÖ,
‰úŸÖ•ú, †Ó•Ö ‹¾ÖÓ •Öß¾Ö¦ü¾µÖ•ú ÃÖÓ¾Ö¬ÖÔ-Ö. •úÖ×µÖ•ú ÃÖÓ•ú¸ü †Öî¸ü
¦ü¾µÖ ÃÖÓ•ú¸ü. ´ÖÖ‡•ÎúÖê¯ÖÏÖ¯ê Öê•Öê¿Ö-Ö, ÃÖÖê´ÖÖŒ»ÖÖê-Ö»Ö ×¾Ö×¾Ö¬ÖŸÖÖ
‹¾ÖÓ ‡ÃÖ•úÖ †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö, ¯Ö¸üÖ•Ö †•Öãו֟Ö, ‹Û´²ÖεÖÖê¸üêÃŒµÖæ
×¾Ö׬ֵÖÖÑ ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•êú †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö.
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö - 2
1. •úÖê׿֕úÖ •Öî×¾Ö•úß :
•úÖê׿֕úÖ •Öî×¾Ö•úß •úß ¯ÖÏ×¾Ö׬ֵÖÖÑ. ¯ÖÏÖŒ•ëú¦ü•úß †Öî¸ü ÃÖã•úë ¦ü•úß
•úÖê׿֕úÖ‹Ñ - ÃÖÓ¸“ü Ö-ÖÖŸ´Ö•ú †Öî¸ü ¯Ö¸üÖÃÖÓ¸“ü Ö-ÖÖŸ´Ö•ú ²ÖÖ¸üßוúµÖÖÑ.
•úÖê׿֕úÖ ²ÖÖÆËüµÖ †Ö¬ÖÖ¡Öß †£Ö¾ÖÖ •úÖê׿֕úÖ²ÖÖÊ †Ö¾µÖæÆü
(•úÖê׿֕úÖ ×³Ö×¢Ö) ŸÖ£ÖÖ ×—ÖÛ»»ÖµÖÖë •úß ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ †Öî¸ü •úÖµÖÔ
- •úÖê׿֕úÖ †ÖÃÖÓ•Ö-Ö, ×—Ö»»Öß †×³Ö•Ö´Ö-Ö ŸÖ£ÖÖ †Ö¿ÖµÖß
†×³Ö•Ö´Ö-Ö. •úÖê׿֕úÖ †Ó•Ö•úÖë (Æü׸üŸÖ »Ö¾Ö•ú ÃÖæ¡Ö•úו֕úÖ‹Ñ,
‡Ô †Ö¸ü, ×›üÛŒ™üµÖÖêÃÖÖê´Ö, ¸üÖ‡²ÖÖêÃÖÖê´Ö, †ÓŸÖ:•úÖµÖ, »ÖµÖ-Ö•úÖµÖ,
¯Ö¸ü†ÖòŒÃÖßÃÖÖê´Ö) •úß ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ †Öî¸ü •úÖµÖÔ. ÃÖÖ‡™üÖÃê •êú»Öê™ü-Ö
‹¾ÖÓ ´ÖÖ‡•ÎúÖê™ü¶æ²µÖæ»ÃÖ, •ëú¦ü•ú, •ëúצü•ú, •ëú¦ü•úß ¸Óü¬ÖÐ
ÃÖÛ´´ÖÁÖ. •ÎúÖê´Öê×™ü-Ö ‹¾ÖÓ -µÖæÛŒ»ÖµÖÖêÃÖÖê´Ö. •úÖê׿֕úÖ ÃÖÓ•úê ŸÖ-Ö
†Öî¸ü •úÖê׿֕úÖ•ÖÏÖÆüß. ÃÖÓ•êúŸÖ ¯ÖÖ¸ü•Îú´Ö•Ö. ÃÖ´ÖÃÖæ¡Ö•Ö †Öî¸ü
†¬ÖÔÃÖæ¡Ö•Ö ×¾Ö³ÖÖ•Ö-Ö, •úÖê׿֕úÖ “Ö•Îú •úÖ †ÖÛ•¾Ö•ú †Ö¬ÖÖ¸ü.
•Öã•ÖÃÖæ¡ÖÖë ´Öë ÃÖÓ•µÖÖŸ´Ö•ú †Öî¸ü ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖŸ´Ö•ú ×¾Ö׳֮֟ÖÖ‹Ñ
ŸÖ£ÖÖ ˆ-Ö•úÖ ´ÖÆüŸ¾Ö. •ÎúÖê´Öê×™ü-Ö ¾µÖ¾ÖãÖÖ ‹¾ÖÓ •Öß-ÖÖê´Ö
ÃÖÓ¾Öê™ü-Ö, ¯ÖÖò×»Ö™üß-Ö •Öã•ÖÃÖæ¡Ö, ²Öß-•Öã•ÖÃÖæ¡Ö- ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ
¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü †Öî¸ü ´ÖÆüŸ¾Ö.
2. †Ö-Öã¾ÖÓ׿֕úß, †ÖÛ•¾Ö•ú •Öî×¾Ö•úß †Öî¸ü ×¾Ö•úÖÃÖ :
†Ö-Öã¾ÖÓ׿֕úß •úÖ ×¾Ö•úÖÃÖ †Öî¸ü •Öß-Ö ²Ö-ÖÖ´Ö µÖã•´Ö×¾Ö•ú»¯Öß
†¾Ö¬ÖÖ¸ü•ÖÖ (•æú™ü ×¾Ö•ú»¯Öß), ¯Ö׸ü´ÖÖ•ÖÖŸ´Ö•ú †Ö-Öã¾ÖÓ׿֕úß
ŸÖ£ÖÖ ²ÖÆãü•úÖ¸ü•ú. †¯Öæ•ÖÔ ¯ÖϳÖÖ×¾ÖŸÖÖ, ²ÖÆãü•Ö-Ö×-Ö•ú ¾ÖÓ¿ÖÖ•ÖןÖ,
²ÖÆãü×¾Ö•ú»¯Öß ÃÖÆü»Ö•-ÖŸÖÖ ŸÖ£ÖÖ ×¾Ö×-Ö´ÖµÖ - †ÖÛ•¾Ö•ú
´ÖÖ-Ö×“Ö¡Ö (´ÖÖ-Ö×“Ö¡Ö ¯ÖÏ•úÖµÖÔ •úß †¾Ö¬ÖÖ¸ü•ÖÖ) ÃÖ×ÆüŸÖ •Öß-Ö
´ÖÖ-Ö×“Ö¡Ö•Ö •úß ×¾Ö׬ֵÖÖÑ. Ø»Ö•Ö •Öã•ÖÃÖæ¡Ö ŸÖ£ÖÖ Ø»Ö•Ö
ÃÖÆü»Ö•-Ö ¾Ö¿ÖÓÖ•ÖןÖ, Ø»Ö•Ö ×-Ö¬ÖÖÔ¸ü•Ö †Öî¸ü Ø»Ö•Ö ×¾Ö³Öê¤ü-Ö •úÖ
†Öו¾Ö•ú †Ö¬ÖÖ¸ü. ˆŸ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö (•Öî¾Ö ¸üÖÃÖÖµÖ×-Ö•ú †Öî¸ü
†ÖÛ•¾Ö•ú †Ö¬ÖÖ¸ü) •úÖê׿֕úÖ¦ü¾µÖß ¾ÖÓ¿ÖÖ•Ö×ŸÖ ‹¾ÖÓ •úÖê׿֕úÖ¦ü¾µÖß
•Öß-Ö (-Ö¸ü ²ÖÓ¬µÖŸÖÖ •úß †Ö-Öã¾ÖÓ׿֕úß ÃÖ×ÆüŸÖ).
-µÖ挻ÖßµÖ †´»ÖÖë †Öî¸ü ¯ÖÏÖ™ê üß-ÖÖë •úß ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ ŸÖ£ÖÖ ÃÖÓ¿»ÖêÂÖ•Ö.
†Ö-Öã¾ÖÓ׿֕ú •æú™ü †Öî¸ü •Öß-Ö †×³Ö¾µÖÛŒŸÖ •úÖ ×-ÖµÖ´Ö-Ö. •Öß-Ö
-Ö߸ü¾ÖŸÖÖ, ²ÖÆãü•Öß-Ö •ãú»Ö, •Öî¾Ö ×¾Ö•úÖÃÖ - ¯ÖÏ´ÖÖ•Ö, וÎúµÖÖ×¾Ö׬Ö
ŸÖ£ÖÖ ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö. ˆ¤Ëü³Ö¾Ö ŸÖ£ÖÖ ×¾Ö•úÖÃÖ ´Öë RNA •úß ³Öæ×´Ö•úÖ.
3. ¯ÖÖ¤ü¯Ö ¯ÖÏ•Ö-Ö-Ö, •Öî¾Ö ¯ÖÏÖª ê Öêו֕úß ŸÖ£ÖÖ •Öî¾Ö ÃÖÖÓÛ•µÖ•úß :
¯ÖÖ¤ü¯Ö ¯ÖÏ•Ö-Ö-Ö •úß ×¾Ö׬ֵÖÖÑ - †Ö¯ÖϾÖê¿Ö, “ÖµÖ-Ö ŸÖ£ÖÖ
ÃÖÓ•ú¸ü•Ö. (¾ÖÓ¿ÖÖ¾Ö»Öß, ¯ÖÏŸÖß¯Ö ÃÖÓ•ú¸ü, ÃÖÖ´Öæ×Æü•ú “ÖµÖ-Ö,
¾µÖÖ¯Ö•ú ¯Ö¨üןÖ) ˆŸ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö, ²ÖÆãü•Öãו֟ÖÖ, -Ö¸ü²ÖÓ¬µÖŸÖÖ ŸÖ£ÖÖ
ÃÖÓ•ú¸ü †Öê•Ö ¯ÖÏ•Ö-Ö-Ö. ¯ÖÖ¤ü¯Ö ¯ÖÏ•Ö-Ö-Ö ´Öë †ÃÖÓ•Ö•Ö-Ö-Ö •úÖ
ˆ¯ÖµÖÖê•Ö. DNA †-Öã•úÎ ´Ö•Ö, †Ö-Öã¾ÖÓ׿֕ú ‡Ó•Öß×-ÖµÖ¸üß -
•Öß-Ö †ÓŸÖ¸ü•Ö •úß ×¾Ö׬ֵÖÖÑ, ¯ÖÖ¸ü•Öß-Öß ÃÖÃµÖ ‹¾ÖÓ •Öî¾Ö ÃÖã¸ü•ÖÖ
¯ÖÆü»Öæ, ¯ÖÖ¤ü¯Ö ¯ÖÏ•Ö-Ö-Ö ´Öë †ÖÛ•¾Ö•ú דÖÅ-Ö•ú •úÖ ×¾Ö•úÖÃÖ
‹¾ÖÓ ˆ¯ÖµÖÖê•Ö. ˆ¯Ö•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ŸÖ•ú-Öß•ú - ¯ÖÏÖ²ê Ö, ¤üו֕Öß
²»ÖÖÜÙü•Ö, DNA رú•Ö¸ü دÖÏ×™ü•Ö, PCR ‹¾ÖÓ FISH.
´ÖÖ-Ö•ú ×¾Ö“Ö»Ö-Ö ŸÖ£ÖÖ ×¾Ö“Ö¸ü•Ö •Öã•ÖÖÓ•ú (ÃÖß ²Öß), ÃÖÖ£ÖÔ•úŸÖÖ
¯Ö¸üß•Ö•Ö, (•Öî›ü-¯Ö¸üß•Ö•Ö, ™üß-¯Ö¸üß•Ö•Ö ŸÖ£ÖÖ •úÖ‡Ô-¾Ö•ÖÔ
¯Ö¸üß•Ö•Ö). ¯ÖÏÖ×µÖ•úŸÖÖ ŸÖ£ÖÖ ²ÖÓ™ü-Ö (ÃÖÖ´ÖÖ-µÖ, ׫ü¯Ö¤üß ŸÖ£ÖÖ
¯¾ÖÖÃÖÖë ²ÖÓ™ü-Ö) ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö-Ö ŸÖ£ÖÖ ÃÖ´ÖÖÁÖµÖ•Ö.
4. ¿Ö¸ü߸ü וÎúµÖÖ ×¾Ö–ÖÖ-Ö ŸÖ£ÖÖ •Öî¾Ö ¸üÃÖÖµÖ×-Ö•úß :
•Ö»Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö, •ÖוÖ-Ö ¯ÖÖêÂÖ•Ö ŸÖ£ÖÖ †ÖµÖ-Ö †×³Ö•Ö´Ö-Ö,
•Ö×-Ö•Ö -µÖæ-ÖŸÖÖ‹Ñ. ¯ÖÏ•úÖ¿Ö ÃÖÓ¿»ÖêÂÖ•Ö - ¯ÖÏ•úÖ¿Ö ¸üÃÖÖµÖ×-Ö•ú
†×³ÖוÎúµÖÖ‹Ñ, ±úÖê™üÖê ±úÖêñúÖê׸ü»Öê¿Ö-Ö ‹¾ÖÓ •úÖ²ÖÔ-Ö ×±úŒÃÖê¿Ö-Ö
¯ÖÖ£Ö¾Öê, C3 , C4 †Öî¸ü •îú´Ö פü¿ÖÖ´ÖÖ•ÖÔ. °»ÖÖê‹´Ö ¯Ö׸ü¾ÖÆü-Ö
•úß ×•ÎúµÖÖ×¾Ö׬Ö, À¾ÖÃÖ-Ö (וú•¾Ö-Ö ÃÖ×ÆüŸÖ †¾ÖÖµÖã•Öß¾ÖßµÖ
†Öî¸ü ¾ÖÖµÖã•Öß¾ÖßµÖ) - ‡»ÖꌙÒüÖ-ò Ö †×³Ö•Ö´Ö-Ö ÁÖé•Ó Ö»ÖÖ †Öî¸ü
†ÖòŒÃÖß•ú¸ü•Öß ±úÖñúÖê׸ü»Öê¿Ö-Ö ±úÖê™üÖÀê ¾ÖÃÖ-Ö, ¸üÃÖÖê¯Ö¸üÖÃÖ¸ü•Öß
×ÃÖ¨üÖÓŸÖ ŸÖ£ÖÖ ATP ÃÖÓ¿»ÖêÂÖ•Ö. ×»Öׯ֛ü ˆ¯ÖÖ¯Ö“ÖµÖ,
-ÖÖ‡™ÒüÖ•ê Ö-Ö Ûãָüß•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ -ÖÖ‡™ÒüÖ•ê Ö-Ö ˆ¯ÖÖ¯Ö“ÖµÖ. וú•¾Ö,
ÃÖÆüוú•¾Ö, ‰ú•ÖÖÔ †ÓŸÖ¸ü•Ö ŸÖ£ÖÖ ‰ú•ÖÖÔ ÃÖÓ¸ü•Ö•Ö. ׫üŸÖßµÖ•ú
ˆ¯ÖÖ¯Ö“ÖµÖ•ÖÖë •úÖ ´ÖÆüŸ¾Ö. ¯ÖÏ•úÖ¿Ö•ÖÏÖ×ÆüµÖÖë •êú ºþ¯Ö ´Öë ¾Ö•ÖÔ•ú
(¯»ÖîÛÙü×›üµÖ»Ö ¾Ö•ÖÔ•ú ŸÖ£ÖÖ ¯ÖÖ¤ü¯Ö ¾Ö•ÖÔ•ú), ¯ÖÖ¤ü¯Ö ÃÖÓ“Ö»Ö-Ö,
¤üßÛ¯ŸÖ•úÖ×»ÖŸÖÖ ŸÖ£ÖÖ ¯Öã¯Ö-Ö, ²ÖÃÖÓŸÖß•ú¸ü•Ö, •Öß•ÖÔ-Ö. ¾Öéרü
¯Ö¤üÖ£ÖÔ - ˆ-Ö•úß ¸üÖÃÖÖµÖ×-Ö•ú ¯ÖÏ•úé ןÖ, •éú×ÂÖ ²ÖÖ•Ö¾ÖÖ-Öß ´Öë
ˆ-Ö•úß ³Öæ×´Ö•úÖ †Öî¸ü †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö, ¾ÖéרüÃÖÓ•úê ŸÖ, ¾Öéרü•ÖןֵÖÖÑ.
¯ÖÏ×ŸÖ²Ö»Ö ¿ÖÖ¸üß׸ü•úß (ŸÖÖ¯Ö, •Ö»Ö, »Ö¾Ö•ÖŸÖÖ, ¬ÖÖŸÖã). ±ú»Ö
‹¾ÖÓ ²Öß•Ö ¿ÖÖ¸üß׸ü•úß. ²Öß•ÖÖë •úß ¯ÖÏÃÖãÛ¯ŸÖ, ³ÖÓ›üÖ¸ü•Ö ŸÖ£ÖÖ
ˆ-Ö•úÖ †Ó•ãú¸ü•Ö. ±ú»Ö •úÖ ¯Ö•ú-ÖÖ - ‡ÃÖ•úÖ †ÖÛ•¾Ö•ú
†Ö¬ÖÖ¸ü ŸÖ£ÖÖ ´Öî×-Ö¯Öã»Öê¿Ö-Ö.
5. ¯Ö׸üÛãÖן֕úß ŸÖ£ÖÖ ¯ÖÖ¤ü¯Ö ³Öæ•ÖÖê»Ö :
¯Ö׸üŸÖÓ¡Ö •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ, ¯ÖÖ׸üÛãÖן֕ú •úÖ¸ü•ú. ÃÖ´Öã¤üÖµÖ
•úß †¾Ö¬ÖÖ¸ü•ÖÖ‹Ñ †Öî¸ü •Öן֕úß. ¯ÖÖ¤ü¯Ö †-Öã•Îú´Ö•Ö. •Öß¾Ö
41
´ÖÓ›ü»Ö •úß †¾Ö¬ÖÖ¸ü•ÖÖ. ¯ÖÖ׸üŸÖÓ¡Ö, ÃÖÓ¸ü•Ö•Ö. ¯ÖϤüæÂÖ•Ö †Öî¸ü
ˆÃÖ•úÖ ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö (±úÖ‡™üÖ¸ê üê×´Ö×›ü‹¿Ö-Ö ÃÖ×ÆüŸÖ). ¯ÖÖ¤ü¯Ö
ÃÖæ“Ö•ú, ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•Ö (ÃÖÓ¸ü•Ö•Ö) †×¬Ö×-ÖµÖ´Ö.
³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë ¾Ö-ÖÖë •êú ¯ÖϺþ¯Ö - ¾Ö-ÖÖë •úÖ ¯Ö׸üÛãÖן֕ú ‹¾ÖÓ
†ÖÙ£Ö•ú ´ÖÆüŸ¾Ö. ¾Ö-Ö¸üÖ¯ê Ö•Ö, ¾Ö-ÖÖê-´Öæ»Ö-Ö ŸÖ£ÖÖ ÃÖÖ´ÖÖו֕ú
¾ÖÖ×-Ö•úß. ÃÖÓ•ú™üüÖ¯Ö®Ö ¯ÖÖî¬Öê, ãÖÖ×-Ö•úŸÖÖ, IUCN •úÖê×™üµÖÖÑ,
¸êü›ü ›üÖ™üÖ ²Öã•ú. •Öî¾Ö ×¾Ö×¾Ö¬ÖŸÖÖ ‹¾ÖÓ ˆÃÖ•úÖ ÃÖÓ¸ü•Ö•Ö,
ÃÖÓ¸ü×•ÖŸÖ •Öê¡Ö -Öê™ü¾Ö•Ôú, •Öî¾Ö ×¾Ö×¾Ö¬ÖŸÖÖ ¯Ö¸ü ÃÖ´´Öê»Ö-Ö,
וúÃÖÖ-ÖÖë •êú †×¬Ö•úÖ¸ü ‹¾ÖÓ ²ÖÖîרü•ú ÃÖÓ¯Ö¤üÖ †×¬Ö•úÖ¸ü,
ÃÖÓ¯ÖÖêÂÖ•ÖßµÖ ×¾Ö•úÖÃÖ •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ, •Öî¾Ö-³Öæ-¸üÖÃÖÖµÖ×-Ö•ú
“Ö•Îú, ³Öæ´ÖÓ›ü»ÖßµÖ ŸÖÖ¯Ö-Ö ‹¾ÖÓ •Ö»Ö¾ÖÖµÖã ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö, ÃÖÓ•úÎ Ö´Ö•ú
•ÖÖןֵÖÖÑ, ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•ÖßµÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö ´Ö滵ÖÖÓ•ú-Ö, ³ÖÖ¸üŸÖ •êú ¯ÖÖ¤ü¯Ö
³Öæ•ÖÖê»ÖßµÖ •Öê¡Ö.
¸üÃÖÖµÖ-Ö ×¾Ö–ÖÖ-Ö
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö-1
1. ¯Ö¸ü´ÖÖ•Öã ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ : Œ¾ÖÖÓ™ü´Ö ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö, ÆüÖ‡üÃÖê-Ö ¾Ö•ÖÔ •úÖ
†×-ÖÛ¿“ÖŸÖŸÖÖ ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö, ÁÖÖê×›ü•Ó Ö¸ü ŸÖ¸Óü•Ö ÃÖ´Öß•ú¸ü•Ö (•úÖ»Ö
†-ÖÖ×ÁÖŸÖ) ŸÖ¸Óü•Ö ±ú»Ö-Ö •úß ¾µÖÖ•µÖÖ, ‹•ú»Ö ×¾Ö´ÖßµÖ ²ÖÖòŒÃÖ
´Öë •ú•Ö, Œ¾ÖÖÓ™ü´Ö ÃÖÓ•µÖÖ‹Ñ, ÆüÖ‡›ÒüÖ•ê Ö-Ö ¯Ö¸ü´ÖÖ•Öã ŸÖ¸Óü•Ö
±ú»Ö-Ö. S, P, †Öî¸ü D •ú•Ö•úÖë •úß †Ö•éúןÖ.
2. ¸üÃÖÖµÖ-Ö †Ö²ÖÓ¬Ö : †ÖµÖ-Öß †Ö²ÖÓ¬Ö, †ÖµÖ-Öß µÖÖîו֕úÖë •êú
†×³Ö»Ö•Ö•Ö, •ÖÖ»Ö•ú ‰ú•ÖÖÔ, ²ÖÖ-ÖÔÆüî²Ö¸ü “Ö•Îú; ÃÖÆüÃÖÓµÖÖê•Ö•ú
†Ö²ÖÓ¬Ö ŸÖ£ÖÖ ‡ÃÖ•êú ÃÖÖ´ÖÖ-µÖ †×³Ö»Ö•Ö•Ö. †•Öã†Öë ´Öë
†Ö²ÖÓ¬Ö •úß ¬ÖÐã¾Ö•ÖŸÖÖ ŸÖ£ÖÖ ˆÃÖ•êú ׫ü¬ÖÐã¾Ö †‘Öæ•ÖÔ. ÃÖÓµÖÖê•Öß
†Ö²ÖÓ¬Ö ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö, †-Öã-ÖÖ¤ü ŸÖ£ÖÖ †-Öã-ÖÖ¤ü ‰ú•ÖÖÔ •úß
†¾Ö¬ÖÖ¸ü•ÖÖ. †•Öã •ú•Ö•ú ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö (LCAO ¯Ö¨üןÖ);
H2+, H2, He2+ ÃÖê Ne2, NO, CO, HF ‹¾ÖÓ
CN. ÃÖÓµÖÖê•Öß †Ö²ÖÓ¬Ö ŸÖ£ÖÖ †•Öã•ú•Ö•ú ×ÃÖ¨üÖÓŸÖÖë •úß
ŸÖã»Ö-ÖÖ, †Ö²ÖÓ¬Ö •úÖê×™ü, †Ö²ÖÓ¬Ö ÃÖÖ´Ö£µÖÔ ŸÖ£ÖÖ †Ö²ÖÓ¬Ö »ÖÓ²ÖÖ‡Ô.
3. šüÖêÃÖ †¾ÖãÖÖ : וÎúÙü»Ö ¯Ö¨üןÖ; וÎúÙü»Ö ±ú»Ö•úÖë,
•ÖÖ»Ö•ú ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ†Öë ŸÖ£ÖÖ µÖæ×-Ö™ü ÃÖê»Ö •úÖ Ã¯Ö™ü ˆ»»Öê•Ö.
²ÖΕê Ö •úÖ ×-ÖµÖ´Ö, וÎúÙü»Ö «üÖ¸üÖ X-¸êü ×¾Ö¾ÖŸÖÔ-Ö; Œ»ÖÖê•ÖÌ
¯ÖîØ•ú•Ö (ÃÖÃÖÓ•úã ×»ÖŸÖ ¸ü“Ö-ÖÖ ), †¬ÖÔ¾µÖÖÃÖ †-Öã¯ÖÖŸÖ ×-ÖµÖ´Ö ,
ÃÖß´ÖÖÓŸÖ †¬ÖÔ¾µÖÖÃÖ †-Öã¯ÖÖŸÖ ´ÖÖ-ÖÖêÓ •êú †Ö•ú»Ö-Ö. Nacl,
ZnS, CsCl ‹¾ÖÓ CaF2 •úß ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ. ÙüևוúµÖÖê´Öß×™Òü•ú
ŸÖ£ÖÖ -ÖÖò-Ö-ÙüևוúµÖÖê´Öß×™Òü•ú ¤üÖêÂÖ, †¿Öã¨üŸÖÖ ¤üÖêÂÖ,
†¨Ôü“ÖÖ»Ö•ú.
4. •ÖîÃÖ †¾ÖãÖÖ ‹¾ÖÓ ¯Ö׸ü¾ÖÆü-Ö ¯Ö׸ü‘Ö™ü-ÖÖ : ¾ÖÖßÖ×¾Ö•ú
•ÖîÃÖÖë •úß †¾ÖãÖÖ •úÖ ÃÖ´Öß•ú¸ü•Ö, †ÓŸÖ¸üÖ†•Öã•ú ¯ÖÖ¸üïÖ׸ü•ú
וÎúµÖÖ, •ÖîÃÖÖë •úÖ ¦ü¾Öß•ú¸ü•Ö ŸÖ£ÖÖ •ÎúÖÓן֕ú ‘Ö™ü-ÖÖ, ´ÖîŒÃÖ¾Öê»Ö
•úÖ •Ö×ŸÖ ×¾ÖŸÖ¸ü•Ö, †ÓŸÖ¸üÖ•Öã•ú ÃÖÓ‘Ö¼ü, ¤üß¾ÖÖ¸ü ¯Ö¸ü ÃÖÓ‘Ö¼ü
ŸÖ£ÖÖ †×³ÖïÖÓ¤ü-Ö, ‰ú´ÖÖ “ÖÖ»Ö•úŸÖÖ ‹¾ÖÓ †Ö¤ü¿ÖÔ •ÖîÃÖÖë •úß
¿µÖÖ-ÖŸÖÖ.
5. ¦ü¾Ö †¾ÖãÖÖ : •êúÛ»¾Ö-Ö ÃÖ´Öß•ú¸ü•Ö, ¯Öéšü ŸÖ-ÖÖ¾Ö ‹¾ÖÓ
¯Öéšü ‰ú•ÖÖÔ, †Ö¦Ôü•ú ‹¾ÖÓ ÃÖÓïֿÖÔ •úÖê•Ö, †ÓŸÖ¸üÖ¯ÖéšüßµÖ
ŸÖ-ÖÖ¾Ö ‹¾ÖÓ •úÖê׿֕úÖ ×•ÎúµÖÖ.
6. ‰ú´ÖÖ•Öן֕úß : •úÖµÖÔ, ‰ú´ÖÖ ŸÖ£ÖÖ †ÖÓŸÖ׸ü•ú ‰ú•ÖÖÔ ;
‰ú´ÖÖ•Öן֕úß •úÖ ¯ÖÏ£Ö´Ö ×-ÖµÖ´Ö, ‰ú´ÖÖ•Öן֕úß •úÖ ¤æüÃÖ¸üÖ
×-ÖµÖ´Ö; ‹Ó™ÒüÖò¯Öß ‹•ú †¾ÖãÖÖ ±ú»Ö-Ö •êú ºþ¯Ö ´Öë, ×¾Ö׳֮Ö
¯ÖÏ•Îú´ÖÖë ´Öë ‹Ó™ÒüÖò¯Öß ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö, ‹Ó™ÒüÖò¯Öß ˆŸ•Îú´Ö•ÖßµÖŸÖÖ ŸÖ£ÖÖ
†-Ö㟕Îú´Ö•ÖßµÖŸÖÖ, ´ÖãŒŸÖ ‰ú•ÖÖÔü ±ú»Ö-Ö, †¾ÖãÖÖ •úÖ
‰ú´ÖÖ•Öן֕úß ÃÖ´Öß•ú¸ü•Ö, ´ÖîŒÃÖ¾Öê»Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö; ŸÖÖ¯Ö, †ÖµÖŸÖ-Ö
‹¾ÖÓ U, H, A, G, Cp ‹¾ÖÓ Cv, α ‹¾ÖÓ β •úß ¤üÖ²Ö
×-Ö³ÖÔ¸üŸÖÖ; J-T ¯ÖϳÖÖ¾Ö ‹¾ÖÓ ¾µÖ㟕Îú´Ö•Ö ŸÖÖ¯Ö; ÃÖÖ´µÖ •êú ×»Ö‹
×-Ö•úÂÖ, ÃÖÖ´µÖ ÛãָüÖÓ•ú ŸÖ£ÖÖ ‰ú´ÖÖ•Öן֕úßµÖ ¸üÖ׿ֵÖÖë •êú
²Öß“Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö, -Öê-ÙÔü ‰ú´ÖÖ ¯ÖÏ´ÖêµÖ ŸÖ£ÖÖ ‰ú´ÖÖ•Öן֕úß •úÖ
ŸÖßÃÖ¸üÖ ×-ÖµÖ´Ö.
7. ¯ÖÏÖ¾ÖãÖÖ ÃÖÖ´µÖ ŸÖ£ÖÖ ×¾Ö»ÖµÖ-Ö : Œ»ÖÖ×ÃÖµÖÃÖ-Œ»Öêׯָü-Ö
ÃÖ´Öß•ú¸ü•Ö, ¿Öã¨ü ¯Ö¤üÖ£ÖÖí •êú ×»Ö‹ ¯ÖÏÖ¾ÖãÖÖ †Ö¸üê•Ö;
׫ü†Ö¬ÖÖ¸üß ¯Ö¨ü×ŸÖ ´Öë ¯ÖÏÖ¾ÖãÖÖ ÃÖÖ´µÖ, †ÖÓ׿֕ú ×´ÖÁÖ•ÖßµÖ
¦ü¾Ö- ˆ““ÖŸÖ¸ü ŸÖ£ÖÖ ×-Ö´-ÖŸÖ¸üü •ÎúÖÓ ×ŸÖ•ú ×¾Ö»ÖµÖ-Ö ŸÖÖ¯Ö;
†ÓÖ׿֕ú ´ÖÖê»Ö¸ü ¸üÖ׿ֵÖÖÑ, ˆ-Ö•úÖ ´ÖÆüŸ¾Ö ŸÖ£ÖÖ ×-Ö¬ÖÖÔ¸ü•Ö;
†Ö׬֌µÖ ‰ú´ÖÖ•Öן֕úß ±ú»Ö-Ö †Öî¸ü ˆ-Ö•úÖ ×-Ö¬ÖÖÔ¸ü•Ö.
8. ×¾ÖªãŸÖ ¸üÃÖÖµÖ-Ö : ¯ÖÏ²Ö»Ö ×¾ÖªãŸÖ †¯Ö‘Ö™ËüµÖÖë •úÖ ›êü²ÖÖ‡Ô
Æãü•úê »Ö ×ÃÖ¨ÖÓŸÖ ‹¾ÖÓ ×¾Ö×³Ö®Ö ÃÖÖ´µÖ ŸÖ£ÖÖ †×¬Ö•Ö´Ö-Ö •Öã•Ö¬Ö´ÖÖí
•êú ×»Ö‹ ›ê²ÖÖ‡ Æãü•úê »Ö ÃÖß´ÖÖÓŸÖ ×-ÖµÖ´Ö. •Ö껾Öê×-Ö•ú ÃÖê»Ö,
ÃÖÖÓ¦üŸÖÖ ÃÖê»Ö; ‡»ÖꌙÒüÖê•êú×´Ö•ú»Ö ÃÖ߸üß•ÖÌ, ÃÖê»ÖÖëü •êú emf
•úÖ ´ÖÖ¯Ö-Ö †Öî¸ü ˆÃÖ•úÖ †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö; ‡Õ¬Ö-Ö ÃÖê»Ö ŸÖ£ÖÖ
²Öî™ü׸üµÖÖÑ. ‡»ÖÒüÖê›ü ¯Ö¸ü ¯ÖÏ•Îú´Ö; †ÓŸÖ¸üÖ¯Öéšü ¯Ö¸ü ׫üßָü;
“ÖÖ•ÖÔ ™ÒüÖÓñú¸ü •úß ¤ü¸ü, ×¾ÖªãŸÖ ¬ÖÖ¸üÖ ‘Ö-ÖŸ¾Ö; †×ŸÖ×¾Ö³Ö¾Ö;
¾Öã Ö ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö ŸÖ•ú-Öß•ú; ¯ÖÖê»Ö¸üÖ•ê ÖÏÖ±úß, ‹Ó¯Ö¸üÖ×ê ´ÖןÖ,
†ÖµÖ-Ö ¾Ö¸ü•ÖÖŸ´Ö•ú ‡»ÖꌙÒüÖ›ê ü ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•êú ˆ¯ÖµÖÖê•Ö.
9. ¸üÖÃÖÖµÖ×-Ö•ú ²Ö»Ö•Öן֕úß : †×³ÖוÎúµÖÖ ¤ü¸ü •úß ÃÖÖÓ¦üŸÖÖ
¯Ö¸ ×-Ö³ÖÔ¸üŸÖÖ, ¿Öæ-µÖ, ¯ÖÏ£Ö´Ö, ׫üŸÖßµÖ ŸÖ£ÖÖ †ÖÓ׿֕ú •úÖê×™ü
•úß †×³ÖוÎúµÖÖ†Öë •êú ×»Ö‹ †¾Ö•ú»Ö †Öî¸ü ÃÖ´ÖÖ•ú»Ö ¤ü¸ü
42
ÃÖ´Öß•ú¸ü•Ö; ˆŸ•Îú´Ö, ÃÖ´ÖÖ-ŸÖ¸ü, •Îú´ÖÖ•ÖŸÖ ŸÖ£ÖÖ ÁÖéÓ•Ö»ÖÖ
†×³ÖוÎúµÖÖ†Öë •êú ¤ü¸ü ÃÖ´Öß•ú¸ü•Ö; ¿ÖÖ•Ö-Ö ÁÖéÓ•Ö»ÖÖ ‹¾ÖÓ
×¾ÖñúÖê™ü; ¤ü¸ü ÛãָüÖÓ•ú ¯Ö¸ü ŸÖÖ¯Ö †Öî¸ü ¤üÖ²Ö •úÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö.
ÙüÖò¯Ö-°»ÖÖê †Öî¸ü ׸ü»ÖêŒÃÖê¿Ö-Ö ¯Ö¨üןֵÖÖë «üÖ¸üÖ ¦ãüŸÖ
†×³ÖוÎúµÖÖ†Öë •úÖ †¬µÖµÖ-Ö. ÃÖÓ‘Ö™ü-Ö †Öî¸ü ÃÖÓ•Îú´Ö•Ö
†¾ÖãÖÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ.
10. ¯ÖÏ•úÖ¿Ö ¸üÃÖÖµÖ-Ö : ¯ÖÏ•úÖ¿Ö •úÖ †¾Ö¿ÖÖêÂÖ•Ö; ×¾Ö׳֮Ö
´ÖÖ•ÖÖí «üÖ¸üÖ ˆ¢Öê×•ÖŸÖ †¾ÖãÖÖ •úÖ †¾ÖÃÖÖ-Ö; ÆüÖ‡›ÒüÖ•ê Ö-Ö
†Öî¸ü Æêü»ÖÖê•Ö-ÖÖë •êú ´Ö¬µÖ ¯ÖÏ•úÖ¿Ö ¸üÃÖÖµÖ-Ö †×³ÖוÎúµÖÖ †Öî¸ü
ˆ-Ö•úß Œ¾ÖÖÓ™ü´Öß »ÖÛ²¬Ö.
11. ¯ÖéšüßµÖ ¯Ö׸ü‘Ö™ü-ÖÖ ŸÖ£ÖÖ ˆŸ¯Öϸê ü•úŸÖÖ : šüÖÃê Ö †×¬Ö¿ÖÖêÂÖ•úÖë
¯Ö¸ü •ÖîÃÖÖë †Öî¸ü ×¾Ö»ÖµÖ-ÖÖë •úÖ †×¬Ö¿ÖÖêÂÖ•Ö, »Öî•Ó Ö´µÖæ¸ü ŸÖ£ÖÖ
BET †×¬Ö¿ÖÖêÂÖ•Ö ¸êü•ÖÖ; ¯ÖéšüßµÖ •Öê¡Ö±ú»Ö •úÖ ×-Ö¬ÖÖÔ¸ü•Ö;
×¾ÖÂÖÖ´ÖÖÓ•Öß ˆŸ¯Öϸê ü•úÖë ¯Ö¸ü †×³ÖוÎúµÖÖ †ü×³Ö»Ö•Ö•Ö †Öî¸ü
וÎúµÖÖ×¾Ö׬Ö.
12. •Öî¾Ö †•úÖ²ÖÔ×-Ö•ú ¸üÃÖÖµÖ-Ö : •Öî×¾Ö•ú ŸÖÓ¡ÖÖë ´Öë ¬ÖÖŸÖã
†ÖµÖ-Ö ŸÖ£ÖÖ ×³Ö×¢Ö •êú ¯ÖÖ¸ü †ÖµÖ-Ö •Ö´Ö-Ö (†ÖÛ•¾Ö•ú
וÎúµÖÖ×¾Ö׬Ö) ; †ÖòŒÃÖß•Ö-Ö †¯Ö™êü•ú ¯ÖÏÖê™üß-Ö, ÃÖÖ‡™üÖê•ÎúÖê´Ö
ŸÖ£ÖÖ ±êú¸üÖ›ê üÖÛê ŒÃÖ-Ö.
13. ÃÖ´Ö-¾ÖµÖ ¸üÃÖÖµÖ-Ö :
(•ú) ¬ÖÖŸÖã ÃÖÓ•ãú»Ö •êú †Ö²ÖÓ¬Ö ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ, ÃÖÓµÖÖê•Ö•úŸÖÖ †Ö²ÖÓ¬Ö
×ÃÖ¨üÖÓŸÖ, וÎúÙü»Ö ±úß»›ü ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ †Öî¸ü ˆÃÖ´Öë ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö-Ö,
¬ÖÖŸÖã ÃÖÓ•ãú»Ö •êú “ÖãÓ²Ö•úßµÖ ŸÖ£ÖÖ ‡»ÖꌙÒüÖ×-Ö•ú ïÖꌙÒü´Ö •úß
¾µÖÖ•µÖÖ ´Öë ×ÃÖ¨üÖŸÓ ÖÖë •úÖ †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö.
(•Ö) ÃÖ´Ö-¾ÖµÖß µÖÖîו֕úÖë ´Öë †Ö‡ÃÖÖê´Öê׸ü•´Ö. ÃÖ´Ö-¾ÖµÖß µÖÖîו֕úÖë
•úÖ IUPAC -ÖÖ´Öü•ú¸ü•Ö; 4 ŸÖ£ÖÖ 6 ÃÖ´ÖÖµÖÖê•Ö-Ö ¾ÖÖ»Öê
ÃÖÓ•úã »ÖÖë •úÖ ×¡Ö×¾Ö´Ö ¸üÃÖÖµÖ-Ö, וú»Öê™ü ¯ÖϳÖÖ¾Ö ŸÖ£ÖÖ ²ÖÆã-ü ÖÖ׳֕úßµÖ
ÃÖÓ•úã »Ö; ¯Ö¸üÖ-¯ÖϳÖÖ¾Ö †Öî¸ü ˆÃÖ•êú ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö; ¾Ö•ÖÔ ÃÖ´ÖŸÖ»Öß
ÃÖÓ•úã »Ö ´Öë ¯ÖÏןÖãÖÖ¯Ö×-Ö•ú †×³ÖוÎúµÖÖ†Öë •úß ²Ö»Ö•Öן֕úß;
ÃÖÓ•úã »ÖÖë •úß ŸÖÖ¯Ö•Öן֕úß ŸÖ£ÖÖ ²Ö»Ö•Öן֕úß ÛãָüŸÖÖ.
(•Ö) ´Öî™ü»Ö •úÖ²ÖÖì×-Ö»ÖÖë •úß ÃÖÓ¿»ÖêÂÖ•Ö ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ ŸÖ£ÖÖ ˆ-Ö•úß
†×³ÖוÎúµÖÖŸ´Ö•úŸÖÖ; •úÖ²ÖÖìÛŒÃÖ»Öê™ü ‹-ÖÖòµÖ-Ö, •úÖ²ÖÖì×-Ö»Ö
ÆüÖ‡›ÒüÖ‡›ü ŸÖ£ÖÖ ´Öê™ü»Ö -ÖÖ‡™ÒüÖÃê Öᯙ µÖÖîו֕ú.
(‘Ö) ‹¸üÖê´Öî×™ü•ú ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß •êú ÃÖÓ•ãú»Ö, ´Öî™ü»Ö †Öê»Öê×±ú-Ö
ÃÖÓ•ãú»ÖÖë ´Öë ÃÖÓ¿»ÖêÂÖ•Ö, ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ ŸÖ£ÖÖ ²ÖÓ¬Ö, ‹»•úÖ‡-Ö ŸÖ£ÖÖ
ÃÖÖµÖŒ»ÖÖê¯Öë™üÖ›üÖµÖ×-Ö•ú ÃÖÓ•ãú»Ö, ÃÖ´Ö-¾ÖµÖß †ÃÖÓŸÖ鯟֟ÖÖ,
†ÖŒÃÖß›ê×ü ™ü¾Ö µÖÖê•ÖÖŸ´Ö•ú †×³ÖוÎúµÖÖ‹Ñ, ×-Ö¾Öê¿Ö-Ö †×³ÖוÎúµÖÖ‹Ñ,
¯ÖϾÖÖÆüß †•Öã †Öî¸ü ˆ-Ö•úÖ †×³Ö»Ö•Ö•Ö-Ö, ´Öî™ü»Ö-´Öî™ü»Ö
†Ö²ÖÓ¬Ö ŸÖ£ÖÖ ´Öî™ü»Ö ¯Ö¸´ÖÖ•Öã •Öã“”êû ¾ÖÖ»Öê µÖÖîו֕ú.
14. ´Öã•µÖ ÃÖ´ÖæÆü ¸üÃÖÖµÖ×-Ö•úß : ²ÖÖê¸üê-Ö, ²ÖÖê¸üÖ•ÖÖ‡-Ö,
±úÖñêú•Öß-Ö ‹¾ÖÓ “Ö•ÎúßµÖ ±úÖñêú•Öß-Ö, ×ÃÖ×»Ö•êú™ü ‹¾ÖÓ
×ÃÖ×»Ö•úÖò-Ö, ‡Ó™ü¸üÆüî»ÖÖê•Ö-Ö µÖÖîו֕ú; •ÖÓ¬Ö•ú- -ÖÖ‡™ÒüÖ•ê Ö-Ö
µÖÖîו֕ú, -ÖÖò²Öã»Ö •ÖîÃÖ µÖÖîו֕ú. ü
15. F ²»ÖÖò•ú ŸÖŸ¾ÖÖë •úÖ ÃÖÖ´ÖÖ-µÖ ¸üÃÖÖµÖ-Ö : »Ö-£Öê-ÖÖ‡›ü
‹¾ÖÓ ‹Œ™üß-ÖÖ‡›ü; ¯Öé£ÖŒ•ú¸ü•Ö, †ÖŒÃÖß•ú¸ü•Ö †¾ÖãÖÖ‹Óò,
“Öã²Ó Ö•úßµÖ ŸÖ£ÖÖ Ã¯ÖꌙÒü´Öß •Öã•Ö¬Ö´ÖÔ; »Öï£Öê-ÖÖ‡›ü ÃÖÓ•úã “Ö-Ö.
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö-2
1. ×¾ÖãÖÖ×¯ÖŸÖ ÃÖÆüÃÖÓµÖÖê•Ö•ú ²ÖÓ¬Ö : ‹¸üÖê´Öî×™ü•úŸÖÖ,
¯ÖÏן֋¸üÖ´ê Öî×™ü•úŸÖÖ; ‹-µÖæ»Öß-Ö, ‹•Öã»Öß-Ö, ™ÒüÖ¯ê ÖÖê»ÖÖê-ÃÖ,
±ãú»¾Ößu, ×ÃÖ›ü-ÖÖê-Ö.
2. (•ú) †×³ÖוÎúµÖÖ ×•ÎúµÖÖ×¾Ö×¬Ö : •úÖ²ÖÔ×-Ö•ú †×³ÖוÎúµÖÖ†Öë
•úß ×•ÎúµÖÖ×¾Ö׬ֵÖÖë •êú †¬µÖµÖ-Ö •úß ÃÖÖ´ÖÖ-µÖ ×¾Ö׬ֵÖÖÑ (•Öן֕ú
‹¾ÖÓ •Öî¸ü-•Öן֕ú ¤üÖ-ê ÖÖêÓ ), ÃÖ´ÖãÖÖ×-Ö•úß ×¾Ö׬Ö, •ÎúÖÃÖ-†Öê¾Ö¸ü
¯ÖϵÖÖê•Ö, ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá ™Òüêد֕Ö, סÖ×¾Ö´Ö ¸üÃÖÖµÖ-Ö, ÃÖוÎúµÖ•Ö
‰ú•ÖÖÔ, †×³ÖוÎúµÖÖ†Öë •úÖ ‰ú´ÖÖ•Öן֕úß ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö ŸÖ£ÖÖ
•Öן֕ú ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö.
(•Ö) †×³ÖוÎúµÖÖ¿Öᯙ ´Ö¬µÖ¾ÖŸÖá : •úÖ²ÖÖì×-ÖµÖ´Ö †ÖµÖ-ÖÖë
ŸÖ£ÖÖ •úÖ¸ü²Öê-ÖÖµÖ-ÖÖë, ´ÖãŒŸÖ ´Öæ»Ö•úÖë (±Ïúß ¸êü×›ü•ú»Ö) •úÖ²Öá-ÖÖë
²Öë•ÖÖ‡-ÖÖë ŸÖ£ÖÖ -ÖÖ‡™Òüê-ÖÖë •úÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö, •µÖÖ×´ÖןÖ, ÛãָüŸÖÖ
ŸÖ£ÖÖ †×³ÖוÎúµÖÖ.
(•Ö) ¯ÖÏןÖãÖÖ¯Ö-Ö †×³ÖוÎúµÖÖ‹Ñ : SN1. SN2 ‹¾ÖÓ SNi
וÎúµÖÖ×¾Ö׬ֵÖÖÑ; ¯ÖÏן־Öê¿Öß ÃÖ´ÖæÆü ³ÖÖ•ÖߤüÖ¸üß, ¯ÖÖ‡ÃÖê»Ö,
°µÖæ¸ü-Ö, ×£ÖµÖÖê±úß-Ö, ‡Ó›üÖ»ê Ö •ÖîÃÖê Æêü™üÒÖÃê ÖÖ‡ÛŒ»Ö•ú µÖÖîו֕úÖë
ÃÖ×ÆüŸÖ ‹ê¸üÖê´Öî×™ü•ú µÖÖîו֕úÖë •úß ‡»Öê•ú™ÒüÖê×±ú×»Ö•ú ŸÖ£ÖÖ
-µÖæÛŒµÖÖê×±ú×»Ö•ú †×³ÖוÎúµÖÖ‹Ñ.
(‘Ö) ×¾Ö»ÖÖê¯Ö-Ö †×³ÖוÎúµÖÖ‹Ó : E1,E2 ŸÖ£ÖÖ E1cb
וÎúµÖÖ×¾Ö׬ֵÖÖÑ; ÃÖê•Öî±ú ŸÖ£ÖÖ ÆüÖò±ú´Ö-Ö E2†×³ÖוÎúµÖÖ†Öë ´Öë
פüÛŒ¾Ö-µÖÖÃÖ , ¯ÖÖ‡¸üÖ×ê »Ö×™ü•ú Syn ×¾Ö»ÖÖê¯Ö-Ö - “Öã••Öß¾Ö
ŸÖ£ÖÖ •úÖê¯Ö ×¾Ö»ÖÖê¯Ö-Ö.
(›ü) ÃÖÓ•ú»Ö-Ö †×³ÖוÎúµÖÖ‹Ñ : C=C ŸÖ£ÖÖ C≡C •êú ×»Ö‹
‡»ÖꌙÒüÖê×±ú×»Ö•ú ÃÖÓ•ú»Ö-Ö, C=C ŸÖ£ÖÖ C≡N •êú ×»Ö‹
-µÖæÛŒ»ÖµÖÖê×±ú×»Ö•ú ÃÖÓ•ú»Ö-Ö, ÃÖÓµÖã•´Öß †Öê×»Ö×±ú»ÃÖ ŸÖ£ÖÖ
•úÖ²ÖÖíוֻÃÖ.
(“Ö) †×³ÖוÎúµÖÖ‹Ñ ŸÖ£ÖÖ ¯Öã-ÖÙ¾Ö-µÖÖÃÖ : ׯÖ-ÖÖ•úÖê»Ö -
ׯÖ-ÖÖ•úÖê»ÖÖê-Ö, ÆüÖ±ò ú´Ö-Ö, ²Öê•ú´Ö-Ö, ²ÖêµÖ¸ü ×¾Ö×»Ö•Ö¸ü , ±êú¾ÖÖêÕúá,
±ÏúÖ‡ÃÖ, Œ»ÖêÃÖê-Ö, •úÖê¯Ö, Ùüß¾Öê-•Ö ŸÖ£ÖÖ ¾ÖÖ•-Ö¸ü - ´Öê¸ü²ÖÖ‡-Ö
¯Öã-ÖÙ¾Ö-µÖÖÃÖ.
la?k yksd lsok vk;ksx
(”û) ‹»›üÖ»ê Ö ÃÖÓ‘Ö-Ö-Ö, Œ»ÖîÃÖê-Ö ÃÖÓ‘Ö-Ö-Ö, ›üß•ú´Ö-Ö,
¯Ö¸üוú-Ö, -ÖÖê¾Öê-Öê•Öê»Ö, ×¾Ö×™ü•Ö, ÛŒ»Ö´ÖëÃÖ-Ö, ¾ÖÖê»±ú וú¿Ö-Ö¸ü,
•êú×-Ö•ÖÖ¸ÖêÓ ŸÖ£ÖÖ ±ÌúÖ-Ö-¸üߌ™ü¸ü †×³ÖוÎúµÖÖ‹Ñ, ÙüÖ²ò Ö, ²Öï•ÖÖê‡-Ö
ŸÖ£ÖÖ ‹×ÃÖ»ÖÖê‡-Ö ÃÖÓ‘Ö-Ö-Ö, ×±ú¿Ö¸ü ‡Ó›üÖ»ê Ö ÃÖÓ¿»ÖêÂÖ•Ö,
ÕÎúÖ¯Ö ÃÖÓ¿»ÖêÂÖ•Ö, ×¾Ö¿»Ö¸ü--ÖêׯָüÖÕúß, ÃÖï›ü´ÖêµÖ¸ü, ¸ê•Öê¸ü
™üÖ‡´Ö-Ö ŸÖ£ÖÖ ¸êü±úÖò¸ü´ÖÖÕúß †×³ÖוÎúµÖÖ‹Ñ.ü
3. ¯Ö׸ü¸Óü³ÖßµÖ †×³ÖוÎúµÖÖ‹Ñ : ¾Ö•Öá•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ˆ¤üÖÆü¸ü•Ö;
¾Öã›ü¾Ö›Ôü - ÆüÖò±ú´Öî-Ö ×-ÖµÖ´Ö - ×¾ÖªãŸÖ“Ö•ÎúßµÖ †×³ÖוÎúµÖÖ‹Ñ,
“Ö•Îúß ÃÖÓ•ú»Ö-Ö †×³ÖוÎúµÖÖ‹Ñ (2+2‹¾ÖÓ 4+2) ‹¾ÖÓ ×ÃÖ•´ÖÖ
- †-Öã¾ÖŸÖÔ-Öß ×¾ÖãÖÖ¯Ö-Ö (1,3;3,3 ŸÖ£ÖÖ 1,5) FMO
ˆ¯ÖÖ•Ö´Ö.
4. (i) ²ÖÆãü»Ö•úÖë •úÖ ×-Ö´ÖÖÔ•Ö †Öî¸ü •Öã•Ö¬Ö´ÖÔ : •úÖ²ÖÔ×-Ö•ú
²ÖÆã ü » Ö•ú-¯ÖÖê × »Ö‹×£Ö»Öß-Ö, ¯ÖÖê × »ÖÙü Ö ‡¸ü ß -Ö,
¯ÖÖê»Öß×¾Ö-ÖÖ‡»Ö Œ»ÖÖê¸üÖ‡›ü, ™êü±ú»ÖÖò-Ö, -ÖÖ‡»ÖÖò-Ö,
™êü¸üß»Öß-Ö, ÃÖÓÛ¿»Ö™ü ŸÖ£ÖÖ ¯ÖÏÖ•éúן֕ú ¸ü²Ö›Íü.ú
(ii) •Öî¾Ö ²ÖÆãü»Ö•ú : ¯ÖÏÖ™ê ßü -Ö, DNA, RNA •úß
ÃÖÓ¸“ü Ö-ÖÖ‹Ñ.
5. †×³Ö•úÖ¸ü•úÖë •êú ÃÖÖÓ¿»Öê×ÂÖ•ú ˆ¯ÖµÖÖê•Ö : O5O4,
HIO4 CrO3, Pb(OAc)4, SeO2, NBS,
B2H6, Na ¦ü¾Ö †´ÖÖê×-ÖµÖÖ, LiALH4, NaBH4,
n-Buli ‹¾ÖÓ MCPBA.
6. ¯ÖÏ•úÖ¿Ö ¸üÃÖÖµÖ-Ö : ÃÖÖ¬ÖÖ¸ü•Ö •úÖ²ÖÔ×-Ö•ú µÖÖîו֕úÖë •úß
¯ÖÏ•úÖ¿Ö ¸üÖÃÖÖµÖ×-Ö•ú †×³ÖוÎúµÖÖ‹Ñ, ˆ¢Öê×•ÖŸÖ †Öî¸ü ×-Ö´-ÖŸÖ´ÖË
†¾ÖãÖÖ‹Ñ, ‹•ú•ú †Öî¸ü ס֕ú †¾ÖãÖÖ‹Ñ, -ÖÖê׸ü¿Ö ™üÖ‡¯Ö-
I †Öî¸ü ™üÖ‡¯Ö-II †×³ÖוÎúµÖÖ‹Ñ.
7. ïÖꌙÒüÖê×´Ö•úß ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ †Öî¸ü ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ •êú ïÖ™üß•ú¸ü•Ö
´Öë ˆ-Ö•úÖ †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö.
(•ú) ‘Öæ•Öá- ׫ü¯Ö¸ü´ÖÖ•Öã•ú †•Öã ; ÃÖ´ÖãÖÖ×-Ö•ú ¯ÖÏןÖãÖÖ¯Ö-Ö
ŸÖ£ÖÖ ‘Öæ•Öá ÛãָüÖÓ•ú.
(•Ö) •úÖÓ¯Ö×-Ö•ú - ׫ü¯Ö¸ü´ÖÖ•Öã•ú †•Öã, ¸îüו֕ú סָ֯ü´ÖÖ•Öã•ú
†•Öã, ²ÖÆãü¯Ö¸ü´ÖÖ•Öã•ú †•Öã†Öë ´Öë וÎúµÖÖŸ´Ö•ú ÃÖ´ÖæÆüÖë •úß
×¾Ö׿Ö™ü †Ö¾Öé×¢ÖµÖÖÑ.
(•Ö) ‡»ÖꌙÒüÖ×-Ö•ú: ‹•ú•ú †Öî¸ü ס֕ú †¾ÖãÖÖ‹Ó : n→Π*
ŸÖ£ÖÖ Π→Π* ÃÖÓ•Îú´Ö•Ö ; ÃÖÓµÖãÛ•´ÖŸÖ ׫ü†Ö²ÖÓ¬Ö ŸÖ£ÖÖ
ÃÖÓµÖãÛ•´ÖŸÖ •úÖ¸ü²ÖÖê×-Ö•ú»Ö ´Öë †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö -¾Öã›ü¾Ö›Ôü - ±úß¿Ö¸ü
×-ÖµÖ´Ö ;“ÖÖ•ÖÔ †ÓŸÖ¸ü•Ö ïÖꌙÒüÖ.
(‘Ö) -ÖÖ׳֕úßµÖ “Öã´²Ö•úßµÖ †-Öã-ÖÖ¤ü (1HNMR) : †Ö¬ÖÖ¸ü³ÖæŸÖ
×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö; ¸üÖÃÖÖµÖ×-Ö•ú ׿ְ™ü ‹¾ÖÓ ÛïÖ-Ö - ÛïÖ-Ö †-µÖÖê-µÖ
וÎúµÖÖ ‹¾ÖÓ •ú¯ÖØ»Ö•Ö ÛãָüÖÓ•ú.
(›ÍüÍ) ¦ü¾µÖ´ÖÖ-Ö Ã¯ÖꌙÒüÖê×´Ö×ŸÖ : ¯Öî¸ïü™ü ¯Öß•ú, ²ÖêÃÖ¯Öß•ú,
´Öê™üÖÙêü²Ö»Ö ¯Öß•ú, ´Öî•ú »Öî±ú™üá ¯Öã-ÖÙ¾Ö-µÖÖÃÖ.
×ÃÖ×¾Ö»Ö ‡Ó•Öß×-ÖµÖ¸üß
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö-1
1. ‡Ó•Öß×-ÖµÖ¸üß µÖÖÓס֕úß ¯Ö¤üÖ£ÖÔ ÃÖÖ´Ö£µÖÔ ŸÖ£ÖÖ ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖŸ´Ö•ú
ü×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö
1.1 ‡Ó•Öß×-ÖµÖ¸üß µÖÖÓס֕úß :
´ÖÖ¡Ö•ú ŸÖ£ÖÖ ×¾Ö´ÖÖ‹Ó, SI ´ÖÖ¡Ö•ú, ÃÖפü¿Ö, ²Ö»Ö •úß
ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ, •ú•Ö ŸÖ£ÖÖ ¥üœÍü د֛ü ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ, ÃÖÓ•ÖÖ´Öß,
†ÃÖÓ•ÖÖ´Öß ŸÖ£ÖÖ ÃÖ´ÖŸÖ»Ö ¯Ö¸ü ÃÖ´ÖÖÓŸÖ¸ü ²Ö»Ö, ²Ö»Ö †Ö‘Öæ•ÖÔ,
´ÖãŒŸÖ Ø¯Ö›ü †Ö¸êü•Ö, ÃÖ¯ÖÏןֲÖÓ¬Ö ÃÖÖ´µÖÖ¾ÖãÖÖ, •×û»¯ÖŸÖ •úÖµÖÔ
•úÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ, ÃÖ´ÖŸÖã»µÖ ²Ö»Ö ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß.
¯ÖÏ£Ö´Ö ŸÖ£ÖÖ ×«üŸÖßµÖ •Öê¡Ö †Ö‘Öæ•ÖÔ, ¦ü¾µÖ´ÖÖ-Ö •Ö›ÍüŸ¾Ö †Ö‘Öæ•ÖÔ.
ãÖîן֕ú ‘ÖÂÖÔ•Ö
¿Öã¨ü•Öן֕úß ŸÖ£ÖÖ •Öן֕úß :
•úÖŸÖáµÖ ×-Ö¤ìü¿ÖÖÓ•ú ¿Öã¨ü•Öן֕úß, ÃÖ´ÖÖ-Ö ŸÖ£ÖÖ †ÃÖ´ÖÖ-Ö Ÿ¾Ö¸ü•Ö
•êú †¬Öß-Ö •ÖןÖ, •Öã¹ýŸ¾ÖÖ¬Öß-Ö •ÖןÖ. •ú•Ö•Öן֕úß, ÃÖÓ¾Öê•Ö ŸÖ£ÖÖ
‰ú•ÖÖÔ ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö, ¯ÖÏŸµÖÖÃ£Ö Ø¯Ö›üÖë •úÖ ÃÖÓ‘Ö¼ü-Ö, ¥üœüÍ Ø¯Ö›üÖë •úÖ
‘Öæ•ÖÔ-Ö.
1.2 ¯Ö¤üÖ£ÖÔ-ÃÖÖ´Ö£µÖÔ :
ÃÖ¸ü»Ö ¯ÖÏ×ŸÖ²Ö»Ö ŸÖ£ÖÖ ×¾Ö•éúןÖ, ¯ÖÏŸµÖÖÃ£Ö ÛãָüÖÓ•ú,
†•ÖŸÖ:³ÖÖ׸üŸÖ ÃÖÓ¯Öß›üÖ•Ó Ö, †¯Öºþ¯Ö•Ö ²Ö»Ö ŸÖ£ÖÖ ²ÖÓ•ú-Ö
†Ö‘Öæ•ÖÔ, ÃÖ¸»Ö ²ÖÓ•ú-Ö •úÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ, †-Öã¯ÖÏÃ£Ö •úÖ™ü •úÖ
†¯Öºþ¯Ö•Ö ¯ÖÏ×ŸÖ²Ö»Ö ×¾ÖŸÖ¸ü•Ö, ÃÖ´ÖÃÖÖ£µÖÔ ¬Ö¸ü•Ö.
¬Ö¸ü•Ö ×¾Ö•Öê¯Ö : ´Öî•úÖ»Öê ×¾Ö׬Ö, ´ÖÖê¸ü •úß †Ö‘Öæ•ÖÔ •Öê¡Ö ×¾Ö׬Ö,
†-Öãºþ¯Ö ¬Ö¸ü•Ö ×¾Ö׬Ö, ‹•úÖÓ•ú ³ÖÖ¸ü ×¾Ö׬Ö, ¿ÖÖ±úË™ü •úß
‹êšÓê ü-Ö, ßÖÓ³ÖÖë •úÖ ¯ÖÏŸµÖÖÃ£Ö Ã£ÖÖ×µÖŸ¾Ö. †ÖµÖ»Ö¸ü, ¸êü-Ö•úÖ‡Ô-Ö
ŸÖ£ÖÖ ÃÖß•êú™ü ÃÖæ¡Ö.
1.3 ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖŸ´Ö•ú ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö :
•úÖÛÙü×»ÖµÖÖ-ÖÖêÃÖ ¯ÖÏ´ÖêµÖ I ŸÖ£ÖÖ II, ¬Ö¸ü•Ö †Öî¸ü •úß»Ö
ÃÖÓ׬ֵÖãŒŸÖ •ïú“Öß ´Öë ¯ÖϵÖãŒŸÖ ÃÖÓ•ÖŸÖ ×¾Ö•éú×ŸÖ •úß ‹•úÖÓ•ú ³ÖÖ¸ü
×¾Ö׬Ö, œüÖ»Ö ×¾Ö•Öê¯Ö, †Ö‘Öæ•ÖÔ ×¾ÖŸÖ¸ü•Ö.
¾Öê»Ö-Ö ³ÖÖ¸ü †Öî¸ü ¯ÖϳÖÖ¾Ö ¸êü•ÖÖ‹Ñ : ¬Ö¸ü•Ö •êú ¯Ö׸ü“”êû¤ü ¯Ö¸ü
†¯Öºþ¯Ö•Ö ²Ö»Ö ŸÖ£ÖÖ ²ÖÓ•ú-Ö †Ö‘Öæ•ÖÔ •êú ×»Ö‹ ¯ÖϳÖÖ¾Ö ¸êü•ÖÖ‹Ñ.
•ÖןֿÖᯙ ³ÖÖ¸ü ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß «üÖ¸üÖ ¬Ö¸ü•Ö “Ö•Îú´Ö•Ö ´Öë †×¬Ö•úŸÖ´Ö
†¯Öºþ¯Ö•Ö ²Ö»Ö ŸÖ£ÖÖ ²ÖÓ•ú-Ö †Ö‘Öæ•ÖÔ ÆêüŸÖã ´ÖÖ-Ö¤Óü›ü. ÃÖ¸ü»Ö
†Ö»ÖÓ×²ÖŸÖ ÃÖ´ÖŸÖ»Ö •úᯙ ÃÖÓ×¬Ö µÖãŒŸÖ •ïú“Öß ÆêüŸÖã ¯ÖϳÖÖ¾Ö
¸êü•ÖÖ‹Ñ.
›üÖ™ü : ס֕úß»Ö, ׫ü•úᯙ ŸÖ£ÖÖ †Ö²Ö¨ü ›üÖ™ü- ¯Ö¿ÖãÔ•úÖ
»Ö‘ÖßµÖ-Ö ‹¾ÖÓ ŸÖÖ¯Ö´ÖÖ-Ö ¯ÖϳÖÖ¾Ö.
×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö •úß †Ö¾µÖæÆü ×¾Ö×¬Ö : †×-Ö¬ÖÖÔ׸üŸÖ ¬Ö¸ü•Ö ŸÖ£ÖÖ ¥üœÍü
œüÖÓ“ÖÖë •úÖ ²Ö»Ö ×¾Ö×¬Ö ŸÖ£ÖÖ ×¾ÖãÖÖ¯Ö-Ö ×¾Ö×¬Ö ÃÖê ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö.
¬Ö¸ü•Ö †Öî¸ü œüÖÓ“ÖÖë •úÖ ¯»ÖÖÛÙü•ú ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö : ¯»ÖÖÛÙü•ú
²ÖÓ•ú-Ö ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ, ¯»ÖÖÛÙü•ú ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö, ãÖîן֕ú ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß ;
µÖÖÓס֕úß ×¾Ö׬Ö.
†ÃÖ´Ö×´ÖŸÖ ²ÖÓ•ú-Ö : •Ö›ÍüŸ¾Ö †Ö‘Öæ•ÖÔ, •Ö›ÍüŸ¾Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü,
ˆ¤üÖÃÖß-Ö †•Ö †Öî¸ü ´Öã•µÖ †•Ö •úß ÛãÖןÖ, ²ÖÓ•ú-Ö ¯ÖÏןֲֻÖ
•úß ¯Ö׸ü•Ö•Ö-ÖÖ.
2. ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ †×³Ö•ú»¯Ö : ‡Ã¯ÖÖŸÖ, •Óú•Îúß™ü ŸÖ£ÖÖ ×“Ö-ÖÖ‡Ô
ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ
2.1 ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖŸ´Ö•ú ‡Ã¯ÖÖŸÖ †×³Ö•ú»¯Ö :
ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖŸ´Ö•ú ‡Ã¯ÖÖŸÖ : ÃÖ㸕ÖüÖ •Öã•Ö•ú †Öî¸ü ³ÖÖ¸ü •Öã•Ö•ú.
•ú¾Ö×“ÖŸÖ ŸÖ£ÖÖ ¾ÖêÛ»›üŸÖ •ÖÖê›Íü ŸÖ£ÖÖ ÃÖÓµÖÖê•Ö-Ö. ŸÖ-ÖÖ¾Ö ŸÖ£ÖÖ
ÃÓ Ö¯Öß›üÖ•Ó Ö ‡•úÖ‡µÖÖë •úÖ †×³Ö•ú»¯Ö, ÃÖÓ‘Ö×™üŸÖ ¯Ö׸ü“”êû¤ü •úÖ
¬Ö¸ü•Ö, •ú¾Ö×“ÖŸÖ ŸÖ£ÖÖ ¾ÖêÛ»›üŸÖ ¯»Öê™ü •Ö›Ôü¸ü, •Öï¤üß •Ö›Ôü¸ü,
²Öî™ü-Ö ‹¾ÖÓ »ÖêØÃÖ•ÖµÖãŒŸÖ Ã™ëüדֵÖ-ÃÖ.
2.2 •Óú•Îúß™ü ŸÖ£ÖÖ ×“Ö-ÖÖ‡Ô ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ •úÖ †×³Ö•ú»¯Ö :
×´ÖÁÖ †×³Ö•ú»¯Ö •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ, ¯ÖϲÖ×»ÖŸÖ •Óú•Îúß™ü :
•úÖµÖÔ•úÖ¸üß ¯ÖÏ×ŸÖ²Ö»Ö ŸÖ£ÖÖ ÃÖß´ÖÖ †¾ÖãÖÖ ×¾Ö×¬Ö ÃÖê †×³Ö•ú»¯Ö-
IS ¯ÖãÛß֕úÖ†Öë •úß ×ÃÖ±úÖ׸ü¿ÖÖê,Ó ¾Ö-Ö-¾Öê ‹¾ÖÓ ™æü-¾Öê ûÖî¾Ö •úß
×›ü•ÖÍÖ‡-Ö, ÃÖÖê¯ÖÖ-Ö Ã»Öî²Ö, †ÖµÖŸÖÖ•úÖ¸ü T ‹¾ÖÓ L •úÖ™ü •êú
ÃÖ¸ü»Ö ‹¾ÖÓ ÃÖŸÖŸÖ ¬Ö¸ü•Ö. ˆŸ•êú-¦üŸÖÖ ÃÖ×ÆüŸÖ †£Ö¾ÖÖ ¸ü×ÆüŸÖ
¯ÖÏŸµÖ•Ö ³ÖÖ¸ü •êú †ÓŸÖ•ÖÔŸÖ ÃÖÓ¯Öß›üÖ•Ó Ö ‡•úÖ‡µÖÖÑ. ×¾Ö»Ö×•ÖŸÖ ‹¾ÖÓ
ÃÖÓµÖãŒŸÖ -Öß¾Ö. •ëú™üß»Öß¾Ö¸ü ‹¾ÖÓ •úÖˆÓ™ü¸ü ±úÖê™Ôü ¯ÖϺþ¯Ö
¯ÖÏן֬ÖÖ¸ü•ú ׳Ö×¢Ö.
•Ö»Ö™Óü•úß : ¯Ö飾Öß ¯Ö¸ü ¸ü•Öê †ÖµÖŸÖÖ•úÖ¸ü ‹¾ÖÓ •ÖÖê»ÖÖ•úÖ¸ü
™ÓüוúµÖÖë •úß †×³Ö•ú»¯Ö-Ö †Ö¾Ö¿µÖ•úŸÖÖ‹Ñ.
¯Öæ¾ÖÔ ¯ÖÏןֲÖ×»ÖŸÖ •Óú•Îúß™ü : ¯Öæ¾ÖÔ ¯ÖÏןֲÖ×»ÖŸÖ •êú ×»Ö‹ ×¾Ö׬ֵÖÖÑ
†Öî¸ü ¯ÖÏ•ÖÖ×»ÖµÖÖÑ, Ûãָü•ú ãÖÖ-Ö, •úÖµÖÔ•úÖ¸üß ¯ÖÏןֲֻÖ
†Ö¬ÖÖ׸üŸÖ †Ö-Ö×ŸÖ •êú ×»Ö‹ ¯Ö׸ü“”êû¤ü •úÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö †Öî¸ü
†×³Ö•ú»¯Ö, ¯Öæ¾ÖÔ ¯ÖÏןֲÖ×»ÖŸÖ ÆüÖ×-Ö.ü
3. ŸÖ¸ü»Ö µÖÖÓס֕úß, ´ÖãŒŸÖ ¾ÖÖ×Æü•úÖ ¯ÖϾÖÖÆü ‹¾ÖÓ ¦ü¾Ö“ÖÖ×»ÖŸÖ
´Ö¿Öß-Öë
3.1 ŸÖ¸ü»Ö µÖÖÓס֕úß :
ŸÖ¸ü»Ö •Öã•Ö¬Ö´ÖÔ ŸÖ£ÖÖ ŸÖ¸ü»Ö •Ö×ŸÖ ´Öë ˆ-Ö•úß ³Öæ×´Ö•úÖ, ŸÖ¸ü»Ö
ãÖîן֕úß ×•ÖÃÖ´Öë ÃÖ´ÖŸÖ»Ö ŸÖ£ÖÖ ¾Ö•Îú ÃÖŸÖÆü ¯Ö¸ü •úÖµÖÔ •ú¸ü-Öê
¾ÖÖ»Öê ²Ö»Ö ³Öß ¿ÖÖ×´Ö»Ö Æïü. ŸÖ¸ü»Ö ¯ÖϾÖÖÆü •úß ¿Öã¨ü•Öן֕úß ‹¾ÖÓ
•Öן֕úß: ¾Öê•Ö †Öî¸ü Ÿ¾Ö¸ü•Ö, ÃÖ׸üŸÖÖ ¸êü•ÖÖ‹Ñ, ÃÖÖŸÖ»µÖ
ÃÖ´Öß•ú¸ü•Ö, †‘Öæ•Öá ŸÖ£ÖÖ ‘Öæ•Öá ¯ÖϾÖÖÆü, ¾Öê•Ö ×¾Ö³Ö¾Ö ‹¾ÖÓ
ÃÖ׸üŸÖÖ ±ú»Ö-Ö. ÃÖÖÓŸÖŸµÖ, ÃÖÓ¾Öê•Ö ‹¾ÖÓ ‰ú•ÖÖÔ ÃÖ´Öß•ú¸ü•Ö,
-Öê×¾ÖµÖ¸ü ÙüÖŒê ÃÖ ÃÖ´Öß•ú¸ü•Ö, †ÖµÖ»Ö¸ü •Ö×ŸÖ ÃÖ´Öß•ú¸ü•Ö,
ŸÖ¸ü»Ö ¯ÖϾÖÖÆü ÃÖ´ÖõÖÖ†Öë ´Öë †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö, ¯ÖÖ‡¯Ö ¯ÖϾÖÖÆü,
ûÖæ‡ÃÖ •Öê™ü, ×¾ÖµÖ¸ü.
3.2 ×¾Ö´ÖßµÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö ‹¾ÖÓ ÃÖ´Öºþ¯ÖŸÖÖ :
²ÖØ•ú‘Ö´Ö Pi-¯ÖÏ´ÖêµÖ, ×¾Ö´ÖÖ¸ü×ÆüŸÖ ¯ÖÏÖ“Ö»Ö.
3.3 ßָüßµÖ ¯ÖϾÖÖÆü :
ÃÖ´ÖÖÓŸÖ¸ü, †“Ö»Ö ‹¾ÖÓ “Ö»Ö ¯»Öê™üÖë •êú ²Öß“Ö ÃŸÖ¸üßµÖ ¯ÖϾÖÖÆü,
™ü¶æ²Ö «üÖ¸üÖ ¯ÖϾÖÖÆü.
3.4 ¯Ö׸üÃÖß´ÖÖ ¯Ö¸üŸÖ :
“Ö¯Ö™üüß ¯»Öê™ü ¯Ö¸ü ßָüßµÖ ‹¾ÖÓ ×¾Ö•Öã²¬Ö ¯Ö׸üÃÖß´ÖÖ ¯Ö¸üŸÖ,
ßָüßµÖ ˆ¯Ö¯Ö¸üŸÖ, ´ÖÃÖé•Ö ‹¾ÖÓ ºþ•Ö ¯Ö׸üÃÖß´ÖÖ‹Ñ, ×¾Ö•úÂÖÔ ‹¾ÖÓ
×»Ö°™ü.
¯ÖÖ‡¯ÖÖë «üÖ¸üÖ ×¾Ö•Öã²¬Ö ¯ÖϾÖÖÆü : ×¾Ö•Öã²¬Ö ¯ÖϾÖÖÆü •êú †×³Ö»Ö•Ö•Ö,
¾Öê•Ö ×¾ÖŸÖ¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÖ‡¯Ö ‘ÖÂÖÔ•Ö •Öã•Ö•ú •úß ×¾Ö×¾Ö¬ÖŸÖÖ,
•Ö»Ö¤üÖ²Ö ¯ÖϾ֕֟ÖÖ ¸êü•ÖÖ ŸÖ£ÖÖ ¯Öæ•ÖÔ ‰ú•ÖÖÔ ¸êü•ÖÖ.
3.5 ´ÖãŒŸÖ ¾ÖÖ×Æü•úÖ ¯ÖϾÖÖÆü :
ÃÖ´ÖÖ-Ö ‹¾ÖÓ †ÃÖ´ÖÖ-Ö ¯ÖϾÖüÖÆü, †Ö‘Öæ•ÖÔ ‹¾ÖÓ ‰ú•ÖÖÔ ÃÖÓ¿Öãרü
•Öã•Ö•ú, ×¾Ö׿Ö™ü ‰ú•ÖÖÔ ŸÖ£ÖÖ ×¾Ö׿Ö™ü ²Ö»Ö, •ÎúÖÓן֕ú
•ÖÆü¸üÖ‡Ô, ŸÖß¾ÖÎ ¯Ö׸ü¾ÖŸÖá ¯ÖϾÖÖÆü, •Ö»ÖÖê“”ûÖ»Ö, •Îú´Ö¿Ö:
¯Ö׸ü¾ÖŸÖá ¯ÖϾÖÖÆü, ¯Öéšü ¯Ö׸ü“”û×ê ¤ü•úÖ ¾Ö•Öá•ú¸ü•Ö, ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö
•úÖ™ü, ¯Ö׸ü¾ÖŸÖá ¯ÖϾÖÖÆü ÃÖ´Öß•ú¸ü•Ö •êú ÃÖ´ÖÖ•ú»Ö-Ö •úß
ÃÖÖê¯ÖÖ-Ö ×¾Ö׬Ö.
3.6 ¦ü¾Ö“ÖÖ×»ÖŸÖ µÖÓ¡Ö ŸÖ£ÖÖ •Ö»Ö¿ÖÛŒŸÖ :ü
¦ü¾Ö“ÖÖ×»ÖŸÖ ™ü¸ü²ÖÖ‡-Ö, ¯ÖÏÖºþ¯Ö ¾Ö•Öá•ú¸ü•Ö, ™ü²ÖÖÔ‡-Ö “ÖµÖ-Ö,
×-Ö¯ÖÖ¤ü-Ö ¯ÖÏÖ“Ö»Ö, ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö, †×³Ö»Ö•Ö•Ö, ×¾Ö׿Ö™ü •ÖןÖ.
•Ö»Ö¿ÖÛŒŸÖ ×¾Ö•úÖÃÖ •êú ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ .
jkstxkj lekpkj 19 & 25 Qjojh 2011
4. ³Öæ-ŸÖ•ú-Öß•úß ‡Ó•Öß×-ÖµÖ¸üß
´Öé¤üÖ •êú ¯ÖÏ•úÖ¸ü ‹¾ÖÓ ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ, ¯ÖϾ֕֟ÖÖ ŸÖ£ÖÖ •ú•Ö †Ö•úÖ¸ü
×¾ÖŸÖ¸ü•Ö, •ÖÖœÍüŸÖÖ ÃÖß´ÖÖ‹Ñ.
´Öé¤üÖ •Ö»Ö •úÖêÛ¿Ö•úßµÖ ŸÖ£ÖÖ ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖŸ´Ö•ú ¯ÖϳÖÖ¾Öß ¯ÖÏןֲֻÖ
ŸÖ£ÖÖ ¸Óü¬ÖÐ •Ö»Ö ¤üÖ²Ö, ¯ÖϵÖÖê•Ö¿ÖÖ»ÖÖ ×-Ö¬ÖÖÔ¸ü•Ö, ׸üÃÖ-Ö ¤üÖ²Ö,
²ÖÖ»Öã ¯ÖÓ•ú †¾ÖãÖÖ- •úŸÖÔ-Ö ÃÖÖ´Ö£µÖÔ ¯Ö¸üß•Ö•Ö- ´ÖÖê¸ü •æú»ÖÖÓ²Ö
ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ- ´Öé¤üÖ ÃÖÓÆü-Ö-Ö- ¯ÖϵÖÖê•Ö¿ÖÖ»ÖÖ ‹¾ÖÓ •Öê¡Ö ¯Ö¸üß•Ö•Ö.
ÃÖÓ¯Öß›ÍüµÖŸÖÖ ‹¾ÖÓ ÃÖÓׯÖÓ›ü-Ö ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ- ÃÖÓد֛ü-Ö ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö-
ÃÖÓ¯Öß›ÍüµÖŸÖÖ Ûãָü•Ö ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö. ³Öæ¤üÖ²Ö ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ ‹•ú
¯ÖÏן֬ÖÖ¸ü•ú ׳Ö×¢Ö •êú ×»Ö‹ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö, “ÖÖ¤ü¸üß Ã£Öæ•ÖÖ׳Ö×¢Ö
‹¾ÖÓ ²ÖÓ¬Ö-ÖµÖãŒŸÖ •Ö-Ö-Ö •êú ×»Ö‹ †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö. ´Öé¤üÖ ¬ÖÖ¸ü•Ö
•Ö´ÖŸÖÖ- ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö •êú ˆ¯ÖÖ•Ö´Ö- •Öê¡Ö ¯Ö¸üß•Ö•Ö- Ûãָü•Ö
×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö- ³Öæ•Ö´Ö-Ö œüÖ»Ö •úÖ Ã£ÖÖ×µÖŸ¾Ö.
´Öé¤üÖ†Öë •úÖ †¾Ö¯Öéšü •Ö-Ö-Ö- ×¾Ö׬ֵÖÖÑ.
-Öà¾Ö- ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ -Öà¾Ö •êú ¯ÖÏ•úÖ¸ü ‹¾ÖÓ “ÖµÖ-Ö ´ÖÖ¯Ö¤Óü›ü- -Öà¾Ö
†×³Ö•ú»¯Ö
´ÖÖ¯Ö¤Óü›ü- ¯ÖÖ¤ü ‹¾ÖÓ ¯ÖÖ‡»Ö ¯ÖÏ×ŸÖ²Ö»Ö ×¾ÖŸÖ¸ü•Ö ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö,
¯ÖÖ‡»Ö ÃÖ´ÖæÆü •úÖµÖÔ- ¯ÖÖ‡»Ö ³ÖÖ¸ü ¯Ö¸üß•Ö•Ö.
³ÖæŸÖ»Ö ÃÖã¬ÖÖ¸ü ¯ÖÏ×¾Ö׬ֵÖÖÑ.
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö-2
1. ×-Ö´ÖÖÔ•Ö ŸÖ•ú-Öß•úß, ˆ¯Ö•ú¸ü•Ö, µÖÖê•Ö-ÖÖ †Öî¸ü ¯ÖϲÖÓ¬Ö
1.1 ×-Ö´ÖÖÔ•Ö ŸÖ•ú-Öß•úß :
‡Ó•Öß×-ÖµÖ¸üß ÃÖÖ´Ö•ÖÏß :
×-Ö´ÖÖÔ•Ö ÃÖÖ´Ö•ÖÏß •êú, ×-Ö´ÖÖÔ•Ö ´Öë ˆ-Ö•êú ¯ÖϵÖÖê•Ö •úß ¥üÛ™üü ÃÖêü,
³ÖÖîן֕ú •Öã•Ö¬Ö´ÖÔ :¯ÖŸ£Ö¸ü, ‡Õ™ü ŸÖ£ÖÖ ™üÖ‡»Ö, “Öæ-ÖÖ, ÃÖß´Öë™ü
ŸÖ£ÖÖ ×¾Ö×¾Ö¬Ö ÃÖã¸ü•Öß ´ÖÃÖÖ»ÖÖ ‹¾ÖÓ •Óú•Îúß™ü. »ÖÖêÆü ÃÖß´Öë™ü •êú
×¾Ö׿Ö™ü ˆ¯ÖµÖÖê•Ö, ŸÖÓŸÖã ¯ÖϲÖ×»ÖŸÖ C.C., ˆ““Ö ÃÖÖ´Ö£µÖÔ
•Óú•Îúß™ü. ‡´ÖÖ¸üŸÖß »Ö•ú›Íüß : •Öã•Ö¬Ö´ÖÔ ‹¾ÖÓ ¤üÖÂê Ö, ÃÖÖ´ÖÖ-µÖ
ÃÖÓ¸ü•Ö•Ö, ˆ¯Ö“ÖÖ¸ü.
•ú´Ö »ÖÖ•ÖŸÖ •êú †Ö¾ÖÖÃÖ, •Ö-Ö †Ö¾ÖÖÃÖ, ˆ““Ö ³Ö¾Ö-ÖÖë •ÖîÃÖê
×¾Ö¿ÖêÂÖ ˆ¯ÖµÖÖê•Ö ÆêüŸÖã ÃÖÖ´Ö•ÖÏß ˆ¯ÖµÖÖê•Ö ‹¾ÖÓ “ÖµÖ-Ö.ü
1.2. ×-Ö´ÖÖÔ•Ö :
‡Ó™Õ ü, ¯ÖŸ£Ö¸ü, ²»ÖÖ•úÖë •êú ˆ¯ÖµÖÖê•Ö •êú דÖ-ÖÖ‡Ô ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö-
×-Ö´ÖÖÔ•Ö ×¾ÖßÖÖ¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ÃÖÖ´Ö£µÖÔ †×³Ö»Ö•Ö•Ö.
¯»ÖÖÙü¸ü, ¯¾ÖÖ‡ÓØ™ü•Ö, °»ÖÖêظü•Ö, ºþرú•Ö ‹¾ÖÓ ×-Ö´ÖÖÔ•Ö
†×³Ö»Ö•Ö•ÖÖë •êú ¯ÖÏ•úÖ¸ü.ü
³Ö¾Ö-ÖÖë •êú ÃÖÖ´ÖÖ-µÖ ´Ö¸ü´´ÖŸÖ •úÖµÖÔ.
¸ü×Æü¾ÖÖÃÖÖë ‹¾ÖÓ ×¾Ö¿ÖêÂÖ ˆ¯ÖµÖÖê•Ö •êú ×»Ö‹ ³Ö¾Ö-Ö •úß •úÖµÖÖÔŸ´Ö•ú
µÖÖê•Ö-ÖÖ •êú ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ- ³Ö¾Ö-Ö •úÖê›ü ˆ¯Ö²ÖÓ¬Ö.
×¾ÖßÖéŸÖ ‹¾ÖÓ »Ö•Ö³Ö•Ö †Ö•ú»Ö-Ö •êú †Ö¬ÖÖ¸ü³ÖæŸÖ ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö-
×¾Ö×-Ö¤ìü¿Ö »Öê•Ö-Ö ‹¾ÖÓ ¤ü¸ü ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö- ãÖÖ¾Ö¸ü
ÃÖÓ¯Ö×¢Ö ´Ö滵ÖÖÓ•ú-Ö •êú ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ.
´Öé¤üÖ²ÖÓ¬Ö •êú ×»Ö‹ ´Ö¿Öß-Ö¸üß, •Óú•Îúß™ü•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•úÖ
×¾Ö׿Ö™ü ˆ¯ÖµÖÖê•Ö- ˆ¯Ö•ú¸ü•Ö “ÖµÖ-Ö •úÖê ¯ÖϳÖÖ×¾ÖŸÖ •ú¸ü-Öê
¾ÖÖ»Öê •úÖ¸ü•ú- ˆ¯Ö•ú¸ü•ÖÖë •úß ¯ÖÏ“ÖÖ»Ö-Ö »ÖÖ•ÖŸÖ.
1.3 ×-Ö´ÖÖÔ•Ö µÖÖê•Ö-ÖÖ ‹¾ÖÓ ¯ÖÏü²ÖÓ¬Ö :
×-Ö´ÖÖÔ•Ö •úÖµÖÔ•ú»ÖÖ¯Ö- •úÖµÖÔ•Îú´Ö- ×-Ö´ÖÖÔ•Ö ˆªÖê•Ö •úÖ
ÃÖÓ•Öš-Ö- •Öã•ÖŸÖÖ †ÖÀ¾ÖÖÃÖ-Ö ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö.
-Öê™ü¾Ö•Ôú •êú †Ö¬ÖÖ¸ü³ÖæŸÖ ×ÃÖ¨üÖŸÓ ÖÖë •úÖ ˆ¯ÖµÖÖê•Ö- CPM ‹¾ÖÓ
PERT •êú ºþ¯Ö ´Öë ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö-
×-Ö´ÖÖÔ•Ö ´ÖÖò-Öß™ü¸üß, »ÖÖ•ÖŸÖ ‡Â™üŸÖ´Öß•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-Ö
×-ÖµÖŸÖ-Ö ´Öë ˆ-Ö•úÖ ˆ¯ÖµÖÖê•Ö. †ÖÙ£Ö•ú ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö ‹¾ÖÓ ×¾Ö׬Ö
•êú †Ö¬ÖÖ¸ü³ÖæŸÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ.
¯Ö׸üµÖÖê•Ö-ÖÖ »ÖÖ³Ö¤üÖµÖ•úŸÖÖ-
×¾Ö¢ÖßµÖ †ÖµÖÖê•Ö-ÖÖ •êú ²Öæ™ü ˆ¯ÖÖ•Ö´Ö •êú †Ö¬ÖÖ¸ü³ÖæŸÖ ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö-
ÃÖ¸ü»Ö ™üÖ»î Ö ×-ÖµÖŸÖß•ú¸ü•Ö ´ÖÖ-Ö¤Óü›ü.
2. ÃÖ¾Öì•Ö•Ö ‹¾ÖÓ ¯Ö׸ü¾ÖÆü-Ö ‡Ó•Öß×-ÖµÖ¸üß
2.1 ÃÖ¾Öì•Ö•Ö :
CE •úÖµÖÔ •úß ¤æü¸üß ‹¾ÖÓ •úÖê•Ö ´ÖÖ¯Ö-Öê •úß ÃÖÖ´ÖÖ-µÖ ×¾Ö׬ֵÖÖÑ
‹¾ÖÓ ˆ¯Ö•ú¸ü•Ö, ¯»Öê-Ö ™êü²Ö»Ö ´Öë ˆ-Ö•úÖ ˆ¯ÖµÖÖê•Ö, “Ö•Îú´Ö
ÃÖ¾Öì•Ö•Ö ÃÖ´ÖŸÖ»Ö-Ö, ס֕úÖê•Ö-Ö, ºþ¯Ö¸êü•Ö•Ö ‹¾ÖÓ Ã£Ö»ÖÖ•éúן֕ú
´ÖÖ-Öד֡Ö,
±úÖê™üÖ•ê ÖÏÖ´Ö×´Ö×ŸÖ ‹¾ÖÓ ¤æü¸ü-ÃÖÓ¾Öê¤ü-Ö •êú ÃÖÖ´ÖÖ-µÖ ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö.
2.2 ¸êü»Ö¾Öê ‡Ó•Öß×-ÖµÖ¸üß :
ãÖÖµÖß ¯Ö£Ö- †¾ÖµÖ¾Ö, ¯ÖÏ•úÖ¸ü ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•êú ¯ÖÏ•úÖµÖÔ- ™ü-ÖÔ ‹¾ÖÓ
•ÎúÖòØÃÖ•Ö •êú ¯ÖÏ•úÖµÖÔ ‹¾ÖÓ †×³Ö•ú»¯Ö ‘Ö™ü•ú- ™Òüî•ú •êú ³Öæ×´ÖŸÖßµÖ
†×³Ö•ú»¯Ö •úß †Ö¾Ö¿µÖ•úŸÖÖ- Ùêü¿Ö-Ö ‹¾ÖÓ µÖÖ›Ôü •úÖ
†×³Ö•ú»¯Ö.
2.3 ¸üÖ•Ö´ÖÖ•ÖÔ ‡Ó•Öß×-ÖµÖ¸üß :
¸üÖ•Ö´ÖÖ•ÖÔ ÃÖÓ¸üê•Ö-Ö •êú ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö, ÃÖ›Íü•úÖë •úÖ ¾Ö•Öá•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ
•µÖÖ×´Öן֕ú †×³Ö•ú»¯Ö †¾ÖµÖ¾Ö ‹¾ÖÓ ÃÖ›Íü•úÖë •êú ´ÖÖ-Ö•ú.
-Ö´µÖ ‹¾ÖÓ ¥üœÍü •ãú×¼ü´Ö ÆêüŸÖã •ãú×¼ü´Ö ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ, •ãú×¼ü´Ö •êú
†×³Ö•ú»¯Ö ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ ‹¾ÖÓ ×•ÎúµÖ֯֨ןÖ. ¯ÖϺþ¯Öß ×-Ö´ÖÖÔ•Ö
×¾Ö׬ֵÖÖÓò ‹¾ÖÓ Ã£ÖÖµÖß•éúŸÖ ´Öé¤üÖ, WBM, ײ֙ãü´Öê-Öß ×-Ö´ÖÖÔ•Ö
jkstxkj lekpkj 19 & 25 Qjojh 2011
‹¾ÖÓ CC ÃÖ›Íü•úÖë •êú ×»Ö‹ ÃÖÖ´Ö•ÖÏß. ÃÖ›Íü•úÖë •êú ×»Ö‹
²Ö×ÆüÃŸÖ»Ö ‹¾ÖÓ †¬ÖÃŸÖ»Ö †¯Ö¾ÖÖÆü ×¾Ö-µÖÖÃÖ- ¯Öã×»ÖµÖÖ ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ‹Ñ.
•ãú×¼ü´Ö ×¾Ö•ÖÖê³Ö ‹¾ÖÓ ˆ-Æëü ˆ¯Ö׸ü¿ÖÖµÖß «üÖ¸üÖ ´Ö•Ö²ÖæŸÖß ¯ÖϤüÖ-Ö
•ú¸ü-ÖÖ. µÖÖŸÖÖµÖÖŸÖ ÃÖ¾Öì•Ö•Ö ‹¾ÖÓ µÖÖŸÖÖµÖÖŸÖ †ÖµÖÖê•Ö-ÖÖ ´Öë
ˆ-Ö•êú †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö- ¯ÖÏ•ÖÖ×»ÖŸÖ, ‡Ó™ü¸üÃÖꌿÖ-Ö ‹¾ÖÓ ‘Öæ•Öá
†Öפü •êú ×»Ö‹ †×³Ö•ú»¯Ö ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖÖ‹Ñ- ×ÃÖ•Ö-Ö»Ö †×³Ö•ú»¯Ö-
´ÖÖ-Ö•ú µÖÖŸÖÖµÖÖŸÖ ×“Ö-ÆËü ‹¾ÖÓ †Ó•ú-Ö.
3. •Ö»Ö ×¾Ö–ÖÖ-Ö, •Ö»Ö ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-Ö ‹¾ÖÓ ‡Ó•Öß×-ÖµÖ¸üß
3.1 •Ö»Ö ×¾Ö–ÖÖ-Ö :
•Ö»ÖßµÖ “Ö•Îú, †¾Ö•Öê¯Ö•Ö, ¾ÖÖ¯Öß•ú¸ü•Ö, ¾ÖÖ¯ÖÖêŸÃÖ•ÖÔ-Ö,
†ÓŸÖ:õ֤ü-Ö, †×¬Ö³ÖÖ¸ü ¯ÖϾÖÖÆü, •Ö»ÖÖ¸êü•Ö, ²ÖÖœÍü †Ö¾Öé×¢Ö
×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö, •Ö»ÖÖ¿ÖµÖ «üÖ¸üÖ ²ÖÖœÍü †-Öã¿Öß»Ö-Ö, ¾ÖÖ×Æü•úÖ
¯ÖϾÖÖÆü ´ÖÖ•ÖÖÔ׳ִ֕Ö-Ö- ´ÖÜÕú•´Ö ×¾Ö׬Ö.
3.2 ³Öæ-ŸÖ»Ö ¯ÖϾÖÖÆü :
×¾Ö׿Ö™ü »Öײ¬Ö , ÃÖÓ“ÖµÖ-Ö •Öã•ÖÖÓ•ú, ¯ÖÖ¸ü•Ö´µÖŸÖÖ •Öã•ÖÖÓ•ú,
¯Ö׸üºþ¨ü ŸÖ£ÖÖ †¯Ö׸ºþ¨ü •Ö»Ö¯ÖϾÖÖÆüß ÃŸÖ¸ü, ‹ÛŒ¾Ö™üÖ›Ôü,
¯Ö׸üºþ¨ü ŸÖ£ÖÖ †¯Ö׸üºþ¨ü ÛãÖןֵÖÖë •êú †ÓŸÖ•ÖÔŸÖ ‹•ú •æú¯Ö
•êú ³Öߟָü †¸ßµÖ ¯ÖϾÖÖÆü.
3.3 •Ö»Ö ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-Ö ‡Ó•Öß×-ÖµÖ¸üß :
³Öæ ŸÖ£ÖÖ ¬Ö¸üÖŸÖ»Ö •Ö»Ö ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-Ö, ‹•ú»Ö ŸÖ£ÖÖ ²ÖÆãüˆ§êü¿ÖßµÖ
¯Ö׸üµÖÖê•Ö-ÖÖ‹Ó,ò •Ö»ÖÖ¿ÖµÖ •úß ÃÖÓ“ÖµÖ-Ö •Ö´ÖŸÖÖ, •Ö»ÖÖ¿ÖµÖ
ÆüÖ×-ÖµÖÖÑ, •Ö»ÖÖ¿ÖµÖ †¾ÖÃÖÖ¤ü-Ö.
3.4 ØÃÖ“ÖÖ‡Ô ‡Ó•Öß×-ÖµÖ¸üß :
(•ú) ±úÃÖ»ÖÖë •êú ×»Ö‹ •Ö»Ö •úß †Ö¾Ö¿µÖ•úŸÖÖ : •ÖµÖß
ˆ¯ÖµÖÖê•Ö, •éú×¢Ö ŸÖ£ÖÖ ›êü»™üÖü, ØÃÖ“ÖÖ‡Ô •êú ŸÖ¸üß•êú ŸÖ£ÖÖ
ˆ-Ö•úß ¤ü•ÖŸÖÖ‹Ñ.
(•Ö) -ÖÆü¸üë : -ÖÆü¸ü ØÃÖ“ÖÖ‡Ô •êú ×»Ö‹ †Ö²ÖÓ™ü-Ö ¯Ö¨üןÖ, -ÖÆü¸ü
•Ö´ÖŸÖÖ, -ÖÆü¸ü •úß ÆüÖ×-ÖµÖÖÑ, ´Öã•µÖ ŸÖ£ÖÖ ×¾ÖŸÖ׸ü•úÖ -ÖÆü¸üÖë •úÖ
ÃÖÓ¸üê•Ö-Ö- †ŸµÖ׬֕ú ¤ü•Ö •úÖ™ü, †ÃŸÖ׸üŸÖ -ÖÆü¸üë, ˆ-Ö•êú
×›ü•ÖÌÖ‡-Ö, ׸ü•Öß´Ö ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ, •ÎúÖÓן֕ú †¯Öºþ¯Ö•Ö ¯ÖÏןֲֻÖ,
ŸÖ»Ö ³ÖÖ¸ü.
(•Ö) •Ö»Ö-•ÖÏß֟ÖÖ : •úÖ¸ü•Ö ŸÖ£ÖÖ ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö, »Ö¾Ö•ÖŸÖÖ.
(‘Ö) -ÖÆü¸ü ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ : †×³Ö•ú»¯Ö, ¤üÖ²ÖÖê““ÖŸÖÖ ×-ÖµÖÖ´Ö•ú,
-ÖÆü¸ü ¯ÖϯÖÖŸÖ, •Ö»Ö¾ÖÖÆüß ÃÖêŸÖã, †¾Ö-Ö×»Ö•úÖ ‹¾ÖÓ -ÖÆü¸ü
×¾Ö•úÖÃÖ •úÖ ´ÖÖ¯Ö-Ö.
(’û) ׫ü¯Ö׸ü¾ÖŸÖá ¿ÖßÂÖÔ •úÖµÖÔ: ¯ÖÖ¸ü•Ö´µÖ ŸÖ£ÖÖ †¯ÖÖ¸ü•Ö´µÖ -Öß¾ÖÖêÓ
¯Ö¸ü ²ÖÖ׬֕úÖ •êú ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö †Öî¸ü ×›ü•ÖÖ‡-Ö, •ÖÖêÃÖ»ÖÖ ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö,
‰ú•ÖÖÔ •ÖµÖ.
(“Ö) ÃÖÓ“ÖµÖ-Ö •úÖµÖÔ : ²ÖÖѬÖÖë •úß ×•úôÖë, ×›ü•ÖÌÖ‡-Ö, ¥üœÍü
•ÖãºþŸ¾Ö •êú ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö, ãÖÖ×µÖŸ¾Ö ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö.
(”û) ˆŸ¯»Ö¾Ö ´ÖÖ•ÖÔ : ˆŸ¯»Ö¾Ö ´ÖÖ•ÖÔ •êú ¯ÖÏ•úÖ¸ü, ‰ú•ÖÖÔ •ÖµÖ.
(•Ö) -Ö¤üß ¯ÖÏ×¿Ö•Ö•Ö : -Ö¤üß ¯ÖÏ×¿Ö•Ö•Ö •êú ˆ§êü¿µÖ, -Ö¤üß
¯ÖÏ×Ó ¿Ö•Ö•Ö •úß ×¾Ö׬ֵÖÖÑ.
4. ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•Ö ‡Ó•Öß×-ÖµÖ¸üß
4.1 •Ö»Ö ¯ÖæÙŸÖ :
•Ö»Ö ´ÖÖÑ•Ö •úß ¯ÖÏÖ•ÖãÛŒŸÖ, •Ö»Ö •úß †¿Öã¨üŸÖÖ ŸÖ£ÖÖ ˆÃÖ•úÖ
´ÖÆüŸ¾Ö, ³ÖÖîן֕ú ¸üÖÃÖÖµÖ×-Ö•ú ŸÖ£ÖÖ •Öß¾ÖÖ•Öã ×¾Ö–ÖÖ-Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Öß
×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö, •Ö»Ö ÃÖê ÆüÖê-Öê ¾ÖÖ»Öß ²Öß´ÖÖ׸üµÖÖÑ, ¯ÖêµÖ •Ö»Ö •êú
×»Ö‹ ´ÖÖ-Ö•ú.
4.2 •Ö»Ö •úÖ †ÓŸÖ•ÖÏÆÔ ü•Ö :
•Ö»Ö ˆ¯Ö“ÖÖ¸ü : ÕÓú¤ü-Ö •êú ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö , ‰ú•ÖÔ-Ö ŸÖ£ÖÖ ÃÖÖ¤ü-Ö,
´ÖÓ¤ü-, ¦ãüŸÖ-, ¤üÖ²Ö ×±ú»™ü¸ü, Œ»ÖÖê¸üß-Öß•ú¸ü•Ö, ´Öé¤æü•ú¸ü•Ö,
þÖÖ¤ü, •ÖÓ¬Ö ŸÖ£ÖÖ »Ö¾Ö•ÖŸÖÖ •úÖê ¤æü¸ü •ú¸ü-ÖÖ.
4.3 ¾ÖÖ×ÆüŸÖ ´Ö»Ö ¾µÖ¾ÖãÖÖ :
‘Ö¸êü»Öæ ŸÖ£ÖÖ †ÖîªÖêו֕ú †¯Ö׿Ö™ü, —ÖÓ—ÖÖ¾ÖÖŸÖ ¾ÖÖ×ÆüŸÖ ´Ö»Ö-
¯Öé£Ö•ú †Öî¸ü ÃÖÓµÖãŒŸÖ ¯ÖÏ•ÖÖ×»ÖµÖÖÑ, ÃÖß¾Ö¸üÖë «üÖ¸üÖ ²ÖÆüÖ¾Ö,
ÃÖß¾Ö¸üÖë •úÖ ×›ü•ÖÌÖ‡-Ö.
4.4 ÃÖß¾Öê•Ö »Ö•Ö•Ö :
BOD, COD, šüÖÃê Ö ¯Ö¤üÖ£ÖÔ, ×¾Ö»Öß-Ö †ÖòŒÃÖß•Ö-Ö,
-ÖÖ‡™ÒüÖ•ê Ö-Ö †Öî¸ü TOC, ÃÖÖ´ÖÖ-µÖ •Ö»Ö ´ÖÖ•ÖÔ ŸÖ£ÖÖ ³Öæ×´Ö ¯Ö¸ü
×-Ö•úÖÃÖ-Ö •êú ´ÖÖ-Ö•ú.
4.5 ÃÖß¾Öê•Ö ˆ¯Ö“ÖÖ¸ü :
•úÖµÖÔ•úÖ¸üß ×-ÖµÖ´Ö, ‡•úÖ‡µÖÖÑ, •úÖêšü, †¾ÖÃÖÖ¤ü-Ö ™Ó•Óüî ú, “¾ÖÖ¯Öß
×±ú»™ü¸ü, †ÖòŒÃÖß•ú¸ü•Ö ¯ÖÖê•Ö¸ü, ˆŸ¯ÖÏ×ê ¸üŸÖ †¾Ö¯ÖÓ•ú ¯ÖÏוÎúµÖÖ,
ÃÖîÛ¯™ü•ú ™ï•ü ú, †¾Ö¯ÖÓ•ú ×-ÖßÖÖ¸ü•Ö, †¾Ö׿Ö™ü •Ö»Ö •úÖ ¯Öã-Ö:
“ÖÖ»Ö-Ö.
4.6 šüÖêÃÖ †¯Ö׿Ö™ü :
•ÖÖ¾ÖÖë †Öî¸ü ¿ÖÆü¸üÖë ´Öë ÃÖÓ•ÖÏÆü•Ö ‹¾ÖÓ ×¾ÖßÖÖ¸ü•Ö, ¤üß‘ÖÔ•úÖ»Öß-Ö
•ãú¯ÖϳÖÖ¾ÖÖë •úÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö.
5. ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•ÖßµÖ ¯ÖϤüÂæ Ö•Ö : †¾Ö»ÖÓ×²ÖŸÖ ×¾Ö•úÖÃÖ, ¸êü×›üµÖÖê‹Ûê Œ™ü¾Ö
†¯Ö׿Ö™ü ‹¾ÖÓ ×-Ö•úÖÃÖ-Ö, ˆÂ´ÖßµÖ ¿ÖÛŒŸÖ ÃÖÓµÖÓ¡ÖÖë, •ÖÖ-ÖÖë,
-Ö¤üß ‘ÖÖ™üß ¯Ö׸üµÖÖê•Ö-ÖÖ†Öë •êú ×»Ö‹ ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Öß ¯ÖϳÖÖ¾Ö
´Ö滵ÖÖÓ•ú-Ö, ¾ÖÖµÖã ¯ÖϤüÂæ Ö•Ö, ¾ÖÖµÖã ¯ÖϤüÂæ Ö•Ö ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö †×¬Ö×-ÖµÖ´Ö.Ó
la?k yksd lsok vk;ksx
¾ÖÖו֕µÖ ‹¾ÖÓ »Öê•ÖÖ×¾Ö׬Ö
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö-1
Hkkx ^1*
»Öê•ÖÖ•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ×¾Ö¢Ö
»Öê•ÖÖ•ú¸ü•Ö , •ú¸üÖ¬ÖÖ-Ö ‹¾ÖÓ »Öê•ÖÖ¯Ö¸üß•Ö•Ö
1. ×¾Ö¢ÖßµÖ »Öê•ÖÖ•ú¸ü•Ö :
×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖæ“Ö-ÖÖ ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß •êú ºþ¯Ö ´Öë »Öê•ÖÖ•ú¸ü•Ö ; ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸¯Ö¸üü•ú
×¾Ö–ÖÖ-ÖÖë •úÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö / »Öê•ÖÖ•ú¸ü•Ö ´ÖÖ-Ö•ú , ˆ¤üÖÆü¸ü•ÖÖ£ÖÔ,
´Ö滵ÖÈüÖÃÖ •êú ×»Ö‹ »Öê•ÖÖ•ú¸ü•Ö, ´ÖÖ»ÖÃÖæדֵÖÖÓ, †-ÖãÃÖÓ¬ÖÖ-Ö
‹¾ÖÓ ×¾Ö•úÖÃÖ »ÖÖ•ÖŸÖë , ¤üß‘ÖÖÔ¾Ö×¬Ö ×-Ö´ÖÖÔ•Ö ÃÖÓ×¾Ö¤üÖ‹Ó , ¸üÖ•ÖþÖ
•úß ¯ÖÆü“ÖÖ-Ö, Ûãָü ¯Ö׸üÃÖÓ¯Ö×¢ÖµÖÖÓ, †Ö•úÛô֕úŸÖÖ‹Ó, ×¾Ö¤êü¿Öß
´Öã¦üÖ •êú »Öê-Ö-¤êü-Ö, ×-Ö¾Öê¿Ö ‹¾ÖÓ ÃÖ¸ü•úÖ¸üß †-Öã¤üÖ-Ö, -Ö•ú¤üß
¯ÖϾÖÖÆü ×¾Ö¾Ö¸ü•Ö, ¯ÖÏןֿÖêµÖ¸ü †•ÖÔ-Ö.
²ÖÖê-ÖÃÖ ¿ÖêµÖ¸ü, ¸üÖ‡™ü ¿ÖêµÖ¸ü, •ú´ÖÔ“ÖÖ¸üß Ã™üÖò•ú ×¾Ö•ú»¯Ö ‹¾ÖÓ
¯ÖÏןֳÖæןֵÖÖë •úß ¾ÖÖ¯ÖÃÖß •Ö¸üߤü (²ÖÖ‡Ô-²Öî•ú ) ÃÖ´ÖêŸÖ ¿ÖêµÖ¸ü
¯ÖæÓ•Öß »Öê-Ö-¤êü-ÖÖë •úÖ »Öê•ÖÖ•ú¸ü•Ö.
•Óú¯Ö-Öß †Ó×ŸÖ´Ö »Öê•Öê ŸÖîµÖÖ¸ü •ú¸ü-ÖÖ ‹¾ÖÓ ¯ÖÏßÖãŸÖ •ú¸ü-ÖÖ.
•Óú¯Ö×-ÖµÖÖë •úÖ ÃÖ´ÖÖ´Öê»Ö-Ö , †Ö´Öê»Ö-Ö ‹¾ÖÓ ¯Öã-ÖÙ-Ö´ÖÖÔ•Ö.
2. »ÖÖ•ÖŸÖ »Öê•ÖÖ •ú¸ü•Ö :
»ÖÖ•ÖŸÖ »Öê•ÖÖ•ú¸ü•Ö •úÖ Ã¾Öºþ¯Ö †Öî¸ü •úÖµÖÔ. »ÖÖ•ÖŸÖ
»Öê•ÖÖ•ú¸ü•Ö ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß •úÖ ÃÖÓãÖÖ¯Ö-Ö , †ÖµÖ ´ÖÖ¯Ö-Ö ÃÖê
ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ »ÖÖ•ÖŸÖ ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ‹Ó , »ÖÖ³Ö †ÖµÖÖê•Ö-ÖÖ , »ÖÖ•ÖŸÖ
×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö ‹¾ÖÓ ×-Ö•ÖÔµÖ-Ö.
»ÖÖ•ÖŸÖ ×-Ö•úÖ»Ö-Ö •úß ×¾Ö׬ֵÖÖÓ : •ÖÖò²Ö »ÖÖ•ÖŸÖ ×-Ö¬ÖÖÔ¸ü•Ö,
¯ÖÏוÎúµÖÖ »ÖÖ•ÖŸÖ ×-Ö¬ÖÖÔ¸ü•Ö, •úÖµÖÔ•ú»ÖÖ¯Ö †Ö¬ÖÖ׸üŸÖ »ÖÖ•ÖŸÖ
×-Ö¬ÖÖÔ¸ü•Ö. »ÖÖ³Ö †ÖµÖÖê•Ö-ÖÖ •êú ˆ¯Ö•ú¸ü•Ö •êú ºþ¯Ö ´Öë
¯Ö׸ü´ÖÖ•Ö-»ÖÖ•ÖŸÖ-»ÖÖ³Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö.
•úß´ÖŸÖ ×-Ö¬ÖÖÔ¸•ü Ö ×-Ö•ÖÔµÖÖë •êú ºþ¯Ö ´Öë ¾ÖÖÙ¬Ö•ú ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö / ×¾Ö³Öꤕü ú
»ÖÖ•ÖŸÖ ×-Ö¬ÖÖÔ¸•ü Ö, ˆŸ¯ÖÖ¤ü ×-Ö•ÖÔµÖ, ×-Ö´ÖÖÔ•Ö µÖÖ •ÎúµÖ ×-Ö•ÖÔµÖ, ²ÖÓ¤ü
•ú¸ü-Öê •úÖ ×-Ö•ÖÔµÖ †Öפü. »ÖÖ•ÖŸÖ ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö ‹Ó¾Ö »ÖÖ•ÖŸÖ -µÖæ-Öß•ú¸ü•Ö
•úß ¯ÖÏ×¾Ö׬ֵÖÖÓ : µÖÖê•Ö-ÖÖ ‹¾ÖÓ ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö •êú ˆ¯Ö•ú¸ü•Ö •êú ºþ¯Ö ´Öë
²Ö•Ö™ü-Ö. ´ÖÖ-Ö•ú »ÖÖ•ÖŸÖ ×-Ö¬ÖÖÔ¸•ü Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÏÃÖ¸ü•Ö ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö.
ˆ¢Ö¸ü¤Öü ×µÖŸ¾Ö »Öê•ÖÖ•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖϳÖÖ•ÖßµÖ ×-Ö¯ÖÖ¤ü-Ö ´ÖÖ¯Ö-Ö.
3. •ú¸üÖ¬ÖÖ-Ö :
†ÖµÖ•ú¸ü : ¯Ö׸ü³ÖÖÂÖÖ‹Ó ; ¯ÖϳÖÖ¸ü •úÖ †Ö¬ÖÖ¸ü ; •ãú»Ö †ÖµÖ •úÖ
³ÖÖ•Ö -Ö ²Ö-Ö-Öê ¾ÖÖ»Öß †ÖµÖ. ×¾Ö×³Ö®Ö ´Ö¤üÖë , †£ÖÖÔŸÖË ¾ÖêŸÖ-Ö, •ÖéÆü
ÃÖÓ¯Ö×¢Ö ÃÖê †ÖµÖ, ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü µÖÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ÃÖê ¯ÖÏÖÛ¯ŸÖµÖÖÓ †Öî¸ü
»ÖÖ³Ö, ¯Öæ•Ó Öß•ÖŸÖ ¯ÖÏÖÛ¯ŸÖµÖÖÓ , †-µÖ ÄÖÖêŸÖÖë ÃÖê †ÖµÖ , ×-Ö¬ÖÖÔ׸üŸÖß
•úß •ãú»Ö †ÖµÖ ´Öë ¿ÖÖ×´Ö»Ö †-µÖ ¾µÖÛŒŸÖµÖÖë •úß †ÖµÖ.
ÆüÖ×-ÖµÖÖë •úÖ ÃÖ´ÖÓ•Ö-Ö ‹¾ÖÓ †•ÖÏ-ÖµÖ-Ö.
†ÖµÖ •êú ÃÖ•ú»Ö µÖÖê•Ö ÃÖê •ú™üÖîןֵÖÖÓ.
´Öæ»µÖ †Ö¬ÖÖ׸üŸÖ •ú¸ü (VAT) ‹¾ÖÓ ÃÖê¾ÖÖ •ú¸ü ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ׬֟Ö
¯ÖÏ´Öã•Ö ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖÖ‹Ó / ˆ¯Ö²ÖÓ¬Ö.
4. »Öê•ÖÖ ¯Ö¸üß•Ö•Ö :
•Óú¯Ö-Öß »Öê•ÖÖ ¯Ö¸üßÖ•ÖÖ: ×¾Ö³ÖÖ•µÖ »ÖÖ³ÖÖë ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ »Öê•ÖÖ
¯Ö¸üß•ÖÖ, »ÖÖ³ÖÖÓ¿Ö, ×¾Ö¿ÖêÂÖ •ÖÖÓ“Ö, •ú¸ü »Öê•ÖÖ ¯Ö¸üß•ÖÖ.
²ÖïØ•ú•Ö, ²Öß´ÖÖ ‹¾ÖÓ †-»ÖÖ³Ö ÃÖÓ•Öšü-ÖÖë •úß »Öê•ÖÖ ¯Ö¸üß•ÖÖ; ¯ÖæŸÖÔ
ÃÖÓãÖÖ‹Ó / -µÖÖÃÖë / ÃÖÓ•Öšü-Ö.
Hkkx ^2*
×¾Ö¢ÖßµÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö , ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓãÖÖ-Ö ‹¾ÖÓ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü
1. ×¾Ö¢ÖßµÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö :
×¾Ö¢Ö ¯ÖÏ•úÖµÖÔ : ×¾Ö¢ÖßµÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö •úÖ Ã¾Öºþ¯Ö , ¤üÖµÖ¸üÖ ‹¾ÖÓ »Ö•µÖ:
•ÖÖê×•Ö´Ö ‹¾ÖÓ ¾ÖÖ¯ÖÃÖß ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö. ×¾Ö¢ÖßµÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö •êú ˆ¯Ö•ú¸ü•Ö:
†-Öã¯ÖÖŸÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö , ×-Ö×¬Ö ¯ÖϾÖÖÆü ‹¾ÖÓ ¸üÖ•ê ú›Íü ¯ÖϾÖÖÆü
×¾Ö¾Ö¸ü•Ö.
¯Öæ•Ó Öß•ÖŸÖ ²Ö•Ö™ü-Ö ×-Ö•ÖÔµÖ : ¯ÖÏוÎúµÖÖ , ×¾Ö׬ֵÖÖÓ ‹¾ÖÓ †Ö•ú»Ö-Ö
×¾Ö׬ֵÖÖÓ. •ÖÖê×•Ö´Ö ‹¾ÖÓ †×-ÖÛ¿“ÖŸÖŸÖÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö ‹¾ÖÓ ×¾Ö׬ֵÖÖÓ.
¯Öæ•Ó Öß • ß »ÖÖ•ÖŸÖ : ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ , ¯Öæ•Ó Öß •úß ×¾Ö׿Ö™ü »ÖÖ•ÖŸÖ
‹¾ÖÓ ŸÖã×»ÖŸÖ †ÖîÃÖŸÖ »ÖÖ•ÖŸÖ •úÖ †×³Ö•ú»Ö-Ö. ‡ÛŒ¾Ö™üß ¯Öæ•Ó Öß
•úß »ÖÖ•ÖŸÖ ×-Ö¬ÖÖÔ׸üŸÖ •ú¸ü-Öê •êú ˆ¯Ö•ú¸ü•Ö •êú ºþ¯Ö ´Öë
CAPM
×¾Ö¢ÖßµÖ-Ö ×-Ö•ÖÔµÖ : ¯Öæ•Ó Öß ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ •úÖ ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö - ×-Ö¾Ö»Ö
†ÖµÖ(NI)ˆ¯ÖÖ•Ö´Ö. ×-Ö¾Ö»Ö ¯ÖÏ“ÖÖ»Ö-Ö †ÖµÖÖ(NOI)ˆ¯ÖÖ•Ö´Ö,
MMˆ¯ÖÖ•Ö´Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÖ¸Óü¯Ö׸ü•ú ˆ¯ÖÖ•Ö´Ö.
¯ÖæÓ•Öß ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ •úÖ †×³Ö•ú»¯Ö-Ö : ×»Ö¾Ö¸êü•Ö •êú ¯ÖÏ•úÖ¸ü
(¯ÖÏ“ÖÖ»Ö-Ö, ×¾Ö¢ÖßµÖ ‹¾ÖÓ ÃÖÓµÖãŒŸÖ ) EBIT-EPS ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö
‹¾ÖÓ †-µÖ •úÖ¸ü•ú.
»ÖÖ³ÖÖÓ¿Ö ×-Ö•ÖÔµÖ ‹¾ÖÓ ±ú´ÖÔ •úÖ ´Ö滵ÖÖÓ•ú-Ö : ¾ÖÖ»™ü¸ü •úÖ
´ÖÖò›üê»Ö, MM£Öß×ÃÖÃÖ , •ÖÖê›üÔ-Ö •úÖ ´ÖÖò›ü»Ö , ػ֙ü-Ö¸ü •úÖ
´ÖÖò›ü»Ö. »ÖÖ³ÖÖÓ¿Ö -Öß×ŸÖ •úÖê ¯ÖϳÖÖ×¾ÖŸÖ •ú¸ü-Öê ¾ÖÖ»Öê •úÖ¸ü•ú.
•úÖµÖÔ¿Öᯙ ¯ÖæÓ•Öß ¯ÖϲÖÓ¬Ö : •úÖµÖÔ¿Öᯙ ¯ÖæÓ•Öß †ÖµÖÖê•Ö-ÖÖ.
•úÖµÖÔ¿Öᯙ ¯ÖæÓ•Öß •êú × -Ö¬ÖÖÔ¸ü•ú. •úÖµÖÔ¿Öᯙ ¯ÖæÓ•Öß •êú ‘Ö™ü•ú
¸üÖê•ú›Íü , ´ÖÖ»ÖÃÖæ“Öß ‹¾ÖÓ ¯ÖÏÖ¯µÖ.
×¾Ö»ÖµÖ-ÖÖë ‹¾ÖÓ ¯Ö׸ü•ÖÏÆü•ÖÖë ¯Ö¸ü ‹•úÖ•ÖÏ •Óú¯Ö-Öß ¯Öã-ÖÃÖÕ¸ü“Ö-ÖÖ
(•êú¾Ö»Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ ¯Ö׸ü¯ÖÏ•ê µÖ )
2. ×¾Ö¢ÖßµÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ‹¾ÖÓ ÃÖÓãÖÖ-Ö :
³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×¾Ö¢ÖßµÖ ¾µÖ¾ÖãÖÖ : ×¾ÖÆÓü•ÖÖ¾Ö»ÖÖê•ú-Ö.
´Öã¦üÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü : ÃÖÆü³ÖÖ•Öß , ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ ‹¾ÖÓ ¯ÖÏ¯Ö¡Ö / ×¾Ö¢ÖßµÖ
²Öï•ú.
²ÖïØ•ú•Ö •Öê¡Ö ´Öë ÃÖã¬ÖÖ¸ü. ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×¸ü•Ö¾ÖÔ ²Öï•ú •úß ´ÖÖîצü•ú
‹¾ÖÓ Šú•Ö -ÖßןÖ. ×-ÖµÖÖ´Ö•ú •êú ºþ¯Ö ´Öë ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×¸ü•Ö¾ÖÔ ²Öï•ú.
¯ÖæÓ•Öß ²ÖÖ•ÖÖ¸ü : ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö•ú ‹¾ÖÓ ×«üŸÖßµÖ•ú ²ÖÖ•ÖÖ¸ü; ×¾Ö¢ÖßµÖ
²ÖÖ•ÖÖ¸ü ¯ÖÏ¯Ö¡Ö ‹¾ÖÓ -Ö¾ÖוÎúµÖÖŸ´Ö•ú Šú•Ö ¯Öϯ֡Ö; ×-ÖµÖÖ´Ö•ú
•êúºþ¯Ö ´Öë SEBI ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖê¾ÖÖ‹Ó : ´µÖæ“Öã†»Ö ±Óú›ËüÃÖ,
•ÖÖê×•Ö´Ö ¯ÖæÓ•Öß, ÃÖÖ•Ö ´ÖÖ-Ö †×³Ö•ú¸ü•Ö, ²Öß´ÖÖ ‹¾ÖÓ IRDA
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö - 2
Hkkx ^1*
ÃÖÓ•Öšü-Ö ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö ‹¾ÖÓ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü , ´ÖÖ-Ö¾Ö ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-Ö ¯ÖϲÖÓ¬Ö
‹¾ÖÓ †ÖîªÖêו֕ú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö
ÃÖÓ•Öšü-Ö ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö ‹¾ÖÓ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü
1. ÃÖÓ•Öšü-Ö ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö :
ÃÖÓ•Öšü-Ö •úÖ Ã¾Öºþ¯Ö ‹¾ÖÓ ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ; ÃÖÓ•Öšü-Ö •êú ²ÖÖÊ
¯Ö׸ü¾Öê¿Ö - ¯ÖÏÖîªÖêו֕úßµÖ , ÃÖÖ´ÖÖו֕ú, ¸üÖ•Ö-Öîן֕ú,
†ÖÙ£Ö•ú ‹¾ÖÓ ×¾Ö׬֕ú ; ÃÖÖÓ•Öšü×-Ö•ú »Ö•µÖ - ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö•ú ‹¾ÖÓ
׫üŸÖßµÖ•ú »Ö•µÖ, ‹•ú»Ö ‹¾ÖÓ ²ÖÆãü»Ö »Ö•µÖ; ˆ§êü¿µÖÖ¬ÖÖ׸üŸÖ
¯ÖϲÖÓ¬Ö / ÃÖÓ•Öšü-Ö ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö •úÖ ×¾Ö•úÖÃÖ : Œ»ÖÖ×ÃÖ•úß,
-Ö¾ÖŒ»ÖÖ×ÃÖ•úß ‹¾ÖÓ ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß ˆ¯ÖÖ•Ö´Ö.
ÃÖÓ•Öšü-Ö ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö •úß †Ö¬Öã×-Ö•ú ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ : ÃÖÖÓ•Öšü×-Ö•ú
†×³Ö•ú»¯Ö , ÃÖÖÓ•Öšü×-Ö•ú ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ ‹¾ÖÓ ÃÖÖÓ•Öšü×-Ö•ú ÃÖÓÕéúןÖ.
ÃÖÖÓ•Öšü×-Ö•ú †×³Ö•ú»¯Ö : †Ö¬ÖÖ¸ü³ÖæŸÖ “Öã-ÖÖîןֵÖÖÓ; ¯Öé£Ö•úß•ú¸ü•Ö
‹¾ÖÓ ‹•úß•ú¸ü•Ö ¯ÖÏוÎúµÖÖ; •ëú¦üß•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ×¾Ö•ëú¦üß•ú¸ü•Ö
¯ÖÏוÎúµÖÖ; ´ÖÖ-Ö•úß•ú¸ü•Ö/†Öî¯Ö“ÖÖ׸ü•úß•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ¯Ö¸üïָü
ÃÖ´ÖÖµÖÖê•Ö-Ö.
†Öî¯Ö“ÖÖ׸ü•ú ‹¾ÖÓ †-ÖÖî¯Ö“ÖÖ׸ü•ú ÃÖÓ•Öšü-ÖÖë •úÖ ÃÖ´Ö-¾ÖµÖ.
µÖÖÓס֕ú ‹¾ÖÓ ÃÖÖ¾ÖµÖ¾Ö ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ.
ÃÖÖÓ•Öšü×-Ö•ú ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ •úÖ †×³Ö•ú»¯Ö-Ö-¯ÖÏÖ׬֕úÖ¸ü ‹¾ÖÓ
×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö; ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ‹¾ÖÓ Ã™üÖ±ú ¯ÖÏ•úÖµÖÔ, ×¾Ö¿ÖêÂÖ–ÖŸÖÖ ‹¾ÖÓ
ÃÖ´Ö-¾ÖµÖ.
ÃÖÖÓ•Öšü×-Ö•ú ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ •êú ¯ÖÏ•úÖ¸ü - ¯ÖÏ•úÖµÖÖÔŸ´Ö•ú.
†Ö¬ÖÖ¡Öß ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ , ¯Ö׸üµÖÖê•Ö-ÖÖ ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ. ¿ÖÛŒŸÖ •úÖ
þֺþ¯Ö ‹¾ÖÓ †Ö¬ÖÖ¸ü, ¿ÖÛŒŸÖ •êú ÄÖÖêŸÖ, ¿ÖÛŒŸÖ ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ ‹¾ÖÓ
¸üÖ•Ö-ÖßןÖ. ÃÖÖÓ•Öšü×-Ö•ú †×³Ö•ú»¯Ö ‹¾ÖÓ ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ ¯Ö¸ü ÃÖæ“Ö-ÖÖ
¯ÖÏÖª
î Öêו֕úß •úÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö.
ÃÖÖÓ•Öšü×-Ö•ú ÃÖÓÕéú×ŸÖ •úÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö-Ö
2. ÃÖÓ•Öšü-Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü :
†£ÖÔ ‹¾ÖÓ ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ; ÃÖÓ•Öšü-ÖÖë ´Öë ¾µÖÛŒŸÖ :¾µÖÛŒŸÖŸ¾Ö ,
×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö, ‹¾ÖÓ ×-Ö¬ÖÖÔ¸ü•ú; ¯ÖÏŸµÖ•Ö•Ö - †£ÖÔ ‹¾ÖÓ ¯ÖÏוÎúµÖÖ.
†×³Ö¯Öϸê ü•Ö : ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ, ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö ‹¾ÖÓ †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö.
-ÖêŸÖéŸ¾Ö - ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö ‹¾ÖÓ ¿Öî×»ÖµÖÖÓ. •úÖµÖÔ•Öß¾Ö-Ö •úß •Öã•ÖŸÖÖ
(QWL):†£ÖÔ ‹¾ÖÓ ×-Ö¯ÖÖ¤ü-Ö ¯Ö¸ü ‡ÃÖ•úÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö, ‡ÃÖê
²ÖœÍüÖ-Öê •êú ŸÖ¸üß•êú. •Öã•ÖŸÖÖ “Ö•Îú (QC)-†£ÖÔ ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•úÖ
´ÖÆüŸ¾Ö. ÃÖÓ•Öšü-ÖÖë ´Öë «ü-«üÖë •úÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö. »Öê-Ö - ¤êü-Ö ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö,
ÃÖÖÓ•Öšü×-Ö•ú ¯ÖϳÖÖ¾Ö•úÖ׸üŸÖÖ, ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö •úÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö.
Hkkx ^2*
´ÖÖ-Ö¾Ö ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-Ö ¯ÖϲÖÓ¬Ö ‹¾ÖÓ †ÖîªÖêו֕ú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö
1. ´ÖÖ-Ö¾Ö ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-Ö ¯ÖϲÖÓ¬Ö (HRM):
´ÖÖ-Ö¾Ö ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-Ö ¯ÖϲÖÓ¬Ö •úÖ †£ÖÔ, þֺþ¯Ö ‹¾ÖÓ •Öê¡Ö, ´ÖÖ-Ö¾Ö
ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-Ö †ÖµÖÖê•Ö-ÖÖ, •ÖÖò²Ö ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö , •ÖÖò²Ö ×¾Ö¾Ö¸ü•Ö,
•ÖÖò²Ö ×¾Ö×-Ö¤Ôüê¿Ö-Ö , ×-ÖµÖÖê•Ö-Ö ¯ÖÏוÎúµÖÖ , “ÖµÖ-Ö ¯ÖÏוÎúµÖÖ ,
†×³Ö´Öã•Öß•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ Ã£ÖÖ¯Ö-Ö, ¯ÖÏ×¿Ö•Ö•Ö ‹¾ÖÓ ×¾Ö•úÖÃÖ
¯ÖÏוÎúµÖÖ, ×-Ö¯ÖÖ¤ü-Ö †Ö•ú»Ö-Ö ‹¾ÖÓ 360° ±úß›ü²Öî•ú , ¾ÖêŸÖ-Ö
‹¾ÖÓ ´Ö•Ö¤æü¸üß ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö, •ÖÖò²Ö ´Ö滵ÖÖÓ•ú-Ö , •ú´ÖÔ“ÖÖ¸üß
•ú»µÖÖ•Ö, ¯Ö¤üÖ®ê ÖןֵÖÖÓ, ãÖÖ-ÖÖÓŸÖ¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ¯Öé£ÖŒ•ú¸ü•Ö.
2. †ÖîªÖêו֕ú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö (IR)
†ÖîªÖêו֕ú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö •úÖ †£ÖÔ, þֺþ¯Ö, ´ÖÆüŸ¾Ö ‹¾ÖÓ •Öê¡Ö, ™Òüê›ü
µÖæ×-ÖµÖ-ÖÖë •úß ¸ü“Ö-ÖÖ, ™Òüê›ü µÖæ×-ÖµÖ-Ö ×¾Ö¬ÖÖ-Ö, ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë ™Òüê›ü
µÖæ×-ÖµÖ-Ö †ÖÓ¤üÖ»ê Ö-Ö, ™Òüê›ü µÖæ×-ÖµÖ-ÖÖë •úß ´ÖÖ-µÖŸÖÖ, ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë
™Òüê›ü µÖæ×-ÖµÖ-ÖÖë •úß ÃÖ´ÖõÖÖ‹Ó. ™Òüê›ü µÖæ×-ÖµÖ-Ö †ÖÓ¤üÖ»ê Ö-Ö ¯Ö¸ü
ˆ¤üÖ¸üß•ú¸ü•Ö •úÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö.
†ÖîªÖêו֕ú ×¾Ö¾ÖÖ¤üÖë •úÖ Ã¾Öºþ¯Ö : Æü›ÍüŸÖÖ»Ö ‹¾ÖÓ ŸÖÖ»ÖÖ²ÖÓ¤üß,
×¾Ö¾ÖÖ¤ü •êú •úÖ¸ü•Ö, ×¾Ö¾ÖÖ¤üÖë •úÖ ×-Ö¾ÖÖ¸ü•Ö ‹¾Öa ×-Ö¯Ö™üÖ¸üÖ.
¯ÖϲÖÓ¬Ö-Ö ´Öë •úÖ´Ö•ÖÖ¸üÖë •úß ÃÖÆü³ÖÖו֟ÖÖ : ¤ü¿ÖÔ-Ö, ŸÖ•úÖÔ¬ÖÖ¸ü,
´ÖÖî•Öæ¤üÖ ÛãÖ×ŸÖ ‹¾ÖÓ ³ÖÖ¾Öß ÃÖÓ³ÖÖ¾Ö-ÖÖ‹Ó.
-µÖÖµÖ ×-Ö•ÖÔµÖ ‹¾ÖÓ ÃÖÖ´Öæ×Æü•ú ÃÖÖî¤üÖ•úÖ¸üß
ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×-Ö•ú ˆª´ÖÖë ´Öë †ÖîªÖêו֕ú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö , ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ
ˆªÖê•ÖÖë ´Öë •Öî¸üÆüÖוָüß ‹¾ÖÓ ÁÖ×´Ö•ú †Ö¾ÖŸÖÔ ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•êú
•úÖ¸ü•Ö †Öî¸ü ˆ¯Ö“ÖÖ¸ü.
ILO ‹¾ÖÓ ‡ÃÖ•êú ¯ÖÏ•úÖµÖÔ.
43
†£ÖÔ¿ÖÖáÖ
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö- 1
1. ˆ®ÖŸÖ ¾µÖÛ™ü †£ÖÔ¿ÖÖáÖ
(•ú) •úß´ÖŸÖ ×-Ö¬ÖÖÔ¸ü•Ö •êú ´ÖÖ¿ÖÔ×»ÖµÖ-Ö ‹¾ÖÓ ¾ÖÖ»Ö¸üÖ×ÃÖµÖ´Ö
ˆ¯ÖÖ•Ö´Ö.
(•Ö) ¾Öî•úÛ»¯Ö•ú ×¾ÖŸÖ¸ü•Ö ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ : ׸ü•úÖ›üÖí, •úÖ»›üÖê¸ü,
•ú»Öß•úß
(•Ö) ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ : ‹•úÖ׬֕úÖ¸üß ¯ÖÏןֵÖÖêו֟ÖÖ,
׫ü†×¬Ö•úÖ¸ü, †»¯ÖÖ׬֕úÖ¸ü
(‘Ö) †Ö¬Öã×-Ö•ú •ú»µÖÖ•Ö ´ÖÖ-Ö¤ü•›ü : ¯Ö¸êü™üÖê ×ÆüŒÃÖ ‹¾ÖÓ
×ÃÖŸÖÖê¾ÖÕúß , ‹ê¸üÖê •úÖ †ÃÖÓ³ÖÖ¾Ö-ÖÖ ¯ÖÏ´ÖêµÖ, ‹. •êú. ÃÖê-Ö •úÖ
ÃÖÖ´ÖÖו֕ú •ú»µÖÖ•Ö ±ú»Ö-Ö.
2. ˆ®ÖŸÖ ÃÖ´ÖÛ™ü †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö :
×-ÖµÖÖê•Ö-Ö †ÖµÖ ‹¾ÖÓ ²µÖÖ•Ö¤ü¸ü ×-Ö¬ÖÖÔ¸ü•Ö •êú ˆ¯ÖÖ•Ö´Ö :
Œ»ÖÖ×ÃÖ•úß, •úß-ÃÖ (IS-LM) ¾Ö•Îú, -Ö¾ÖŒ»ÖÖ×ÃÖ•úß ÃÖÓ¿»ÖêÂÖ•Ö
‹¾ÖÓ -ÖµÖÖ Œ»ÖÖ×ÃÖ•úß, ²µÖÖ•Ö¤ü¸ü ×-Ö¬ÖÖÔ¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ²µÖÖ•Ö¤ü¸ü
ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ •êú ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ.
3. ´Öã¦üÖ ²ÖïØ•ú•Ö ‹¾ÖÓ ×¾Ö¢Ö :
(•ú) ´Öã¦üÖ •úß ´ÖÖÓ•Ö †Öî¸ü ¯ÖæÙŸÖ : ´Öã¦æã üÖ •úÖ ´Öã¦üÖú •Öã•Ö•ú ´ÖÖ¡ÖÖ
×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö (×±ú¿Ö¸ü, ¯Öß•ú ‹¾ÖÓ ±ÏúÖ‡›ü´Öî-Ö) ŸÖ£ÖÖ •úß-Ö •úÖ ´Öã¦üÖ
•êú ×»Ö‹ ´ÖÖÓ•Ö •úÖ ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö, ²ÖÓ¤ü †Öî¸ü •Öã»Öß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ†Öë
´Öë ´Öã¦üÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö-Ö •êú »Ö•µÖ ‹¾ÖÓ ÃÖÖ¬Ö-Ö. •êú-¦üßµÖ ²Öï•ú †Öî¸ü
•Ö•ÖÖ-Öê •êú ²Öß“Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö. ´Öã¦üÖ •úß ¾Öéרü ¤ü¸ü ¯Ö¸ü ˆ““ÖŸÖ´Ö
ÃÖß´ÖÖ •úÖ ¯ÖÏßÖÖ¾Ö.
(•Ö) »ÖÖê•ú ×¾Ö¢Ö †Öî¸ü ²ÖÖ•ÖÖ¸ü †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ ´Öë ‡ÃÖ•úß
³Öæ×´Ö•úÖ: ¯Öæ¸üß •êú þÖß•ú¸ü•Ö ´Öë, ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-ÖÖë •úÖ ×¾Ö×-Ö¬ÖÖ-Ö
†Öî¸ü ×¾ÖŸÖ¸ü•Ö †Öî¸ü ÃÖÓ¾Öéרü. ÃÖ¸ü•úÖ¸üß ¸üÖ•ÖÃ¾Ö •êú ÄÖÖêŸÖ,
•ú¸üÖë ‹¾ÖÓ ˆ¯Ö¤üÖ-ÖÖë •êú ºþ¯Ö, ˆ-Ö•úÖ ³ÖÖ¸ ü‹¾ÖÓ ¯ÖϳÖÖ¾Ö.
•ú¸üÖ¬ÖÖ-Ö •úß ÃÖß´ÖÖ‹Ó, Šú•Ö, •Îúֈ؛ü•Ö †Öˆ™ü ¯ÖϳÖÖ¾Ö ‹¾ÖÓ
Šú•Ö »Öê-Öê •úß ÃÖß´ÖÖ‹Ó. »ÖÖê•ú ¾µÖµÖ ‹¾ÖÓ ‡ÃÖ•êú ¯ÖϳÖÖ¾Ö.
4. †-ŸÖ¸üÖÔ™ÒüßµÖ †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö :
(•ú) †-ŸÖ¸üÖÂÔ ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü •êú ¯Öã¸üÖ-Öê †Öî¸ü -Ö‹ ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö
(i) ŸÖã»Ö-ÖÖŸ´Ö•ú »ÖÖ³Ö
(ii) ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ¿ÖŸÖí ‹¾ÖÓ ¯ÖÏßÖÖ¾Ö ¾Ö•Îú
(iii) ˆŸ¯ÖÖ¤ü “Ö•Îú ‹¾ÖÓ ×-Ö•ÖÖÔµÖ•ú ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ
(iv) ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü, ÃÖÓ¾Öéר •êú “ÖÖ»Ö•ú •êú ºþ¯Ö ´Öëü †Öî¸ü •Öã»Öß
†£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ ´Öë †¾Ö×¾Ö•úÖÃÖ •êú ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ.
(•Ö) ÃÖÓ¸ü•Ö•Ö •êú þֺþ¯Ö : ™îü׸ü±ú ‹¾ÖÓ •úÖê™üÖ
(•Ö) ³Öã•ÖŸÖÖ-Ö ¿ÖêÂÖ ÃÖ´ÖÖµÖÖê•Ö-Ö : ¾Öî•úÛ»¯Ö•ú ˆ¯ÖÖ•Ö´Ö
(i) •úß´ÖŸÖ ²Ö-ÖÖ´Ö †ÖµÖ, ×-ÖµÖŸÖ ×¾Ö×-Ö´ÖµÖ ¤ü¸ü •êú †¬Öß-Ö †ÖµÖ
•êú ÃÖ´ÖÖµÖÖê•Ö-Ö.
(ii) ×´Ö×ÁÖŸÖ -Öß×ŸÖ •úê ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö
(iii) ¯Öæ•Ó Öß “Ö×»Ö•ÖãŸÖÖ •êú †¬Öß-Ö ×¾Ö×-Ö´ÖµÖ ¤ü¸ü ÃÖ´ÖÖµÖÖê•Ö-Ö.
(iv) ×¾Ö•úÖÃÖ¿Öᯙ ¤êü¿ÖÖë •êú ×»Ö‹ ןָüŸÖß ¤ü¸ëü †Öî¸ü ˆ-Ö•úß
×¾Ö¾Ö•ÖÖ, ´Öã¦üÖ (•ú¸ëüÃÖß) ²ÖÖê›üÔ.
(v) ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü -Öß×ŸÖ ‹¾ÖÓ ×¾Ö•úÖÃÖ¿Öᯙ ¤êü¿Ö
(vi) BOP, •Öã»Öß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ ÃÖ´ÖÛ™ü ´ÖÖò›ü»Ö ´Öë
ÃÖ´ÖÖµÖÖê•Ö-Ö ŸÖ£ÖÖ -Öß×ŸÖ ÃÖ´Ö-¾ÖµÖ.
(vii) ÃÖ¼üÖ
(viii) ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü •Öã™ü ‹¾ÖÓ ´ÖÖîצü•ú ÃÖÓ‘Ö
(ix) ×¾ÖÀ¾Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ÃÖÓ•Öšü-Ö (WTO): TRIM, TRIPS,
‘Ö¸êü»Öæ ˆ¯ÖÖµÖ, WTO ²ÖÖŸÖ“ÖßŸÖ •êú ×¾Ö×³Ö®Ö “Ö•Îú
5. ÃÖÓ¾Öéרü ‹¾ÖÓ ×¾Ö•úÖÃÖ :
(•ú) (i) ÃÖÓ¾Öéרü •êú ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ : Æîü¸òü›ü •úÖ ´ÖÖò›ü»Ö
(ii) †×¬Ö¿ÖêÂÖ ÁÖ×´Ö•ú •êú ÃÖÖ£Ö ×¾Ö•úÖÃÖ •úÖ »µÖæ‡ÃÖ ´ÖÖò›ü»Ö
(iii) ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ ‹¾ÖÓ †ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ ÃÖÓ¾Öéרü
(iv) ´ÖÖ-Ö¾Ö ¯ÖæÓ•Öß ‹¾ÖÓ †ÖÙ£Ö•ú ¾Öéרüü
(•Ö) •ú´Ö ×¾Ö•ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖë •úÖ †ÖÙ£Ö•ú ×¾Ö•úÖÃÖ •úÖ ¯ÖÏ•Îú´Ö
: †ÖÙ£Ö•ú ×¾Ö•úÖÃÖ ‹¾ÖÓ ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö •êú ×¾ÖÂÖµÖ ´Öë
×´Ö›Ôü»Ö ‹¾ÖÓ •ãú•Ö´Öë™ËüÃÖ : •ú´Ö ×¾Ö•ú×ÃÖŸÖ ¤êü¿ÖÖë •êú †ÖÙ£Ö•ú
×¾Ö•úÖÃÖ ´Öë •éú×ÂÖ •úß ³Öæ×´Ö•úÖ.
(•Ö) †ÖÙ£Ö•ú ×¾Ö•úÖÃÖ ŸÖ£ÖÖ †ÓŸÖ¸üÖÔ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ‹¾ÖÓ
×-Ö¾Öê¿Ö, ²ÖÆãü¸üÖ™ÒüßµÖÖë •úß ³Öæ×´Ö•úÖ.
(‘Ö) †ÖµÖÖê•Ö-ÖÖ ‹¾ÖÓ †ÖÙ£Ö•ú ×¾Ö•úÖÃÖ : ²ÖÖ•ÖÖ¸ü •úß
²Ö¤ü»ÖŸÖß ³Öæ×´Ö•úÖ ‹¾ÖÓ †ÖµÖÖê•Ö-ÖÖ, ×-Ö•Öß- ÃÖ¸ü•úÖ¸üß
ÃÖÖ—Öê¤üÖ¸üß.
(’û) •ú»µÖÖ•Ö ÃÖÓ•êúŸÖ•ú ‹¾ÖÓ ¾Öéרü •êú ´ÖÖ¯Ö - ´ÖÖ-Ö¾Ö ×¾Ö•úÖÃÖ
•êú ÃÖæ“Ö•ú. †Ö¬ÖÖ¸ü³ÖæŸÖ †Ö¾Ö¿µÖ•úŸÖÖ†Öë •úÖ ˆ¯ÖÖ•Ö´Ö.
(“Ö) ×¾Ö•úÖÃÖ ‹¾ÖÓ ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•Öß ¬ÖÖ¸ü•ÖßµÖŸÖÖ - ¯Öã-Ö-ÖÔ¾Öß•ú¸ü•ÖßµÖ
‹¾ÖÓ †¯Öã-Ö-ÖÔ¾Öß•ú¸ü•ÖßµÖ ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-Ö, ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•Öß †¯Ö•úÂÖÔ,
†ÓŸÖ¸ü-¯ÖßœÍÖê ‡ÛŒ¾Ö™üÖê ×¾Ö•úÖÃÖ.
44
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö -2
1. þ֟ÖÓ¡ÖŸÖÖ¯Öæ¾ÖÔ µÖã•Ö ´Öë ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ : ³Öæ×´Ö
¯ÖÏ•ÖÖ»Öß ‹¾ÖÓ ‡ÃÖ•êú ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö, •éú×ÂÖ •úÖ ¾ÖÖו֕µÖß•ú¸ü•Ö,
†¯Ö¾ÖÆü-Ö ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ, †²ÖÓ¬ÖŸÖÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ ‹¾ÖÓ ÃÖ´ÖÖ»ÖÖê“Ö-ÖÖ.
×-Ö´ÖÖÔ•Ö ‹¾ÖÓ ¯Ö׸ü¾ÖÆü-Ö : •Öæ™ü, •ú¯ÖÖÃÖ, ¸êü»Ö¾Öê, ´Öã¦üÖ ‹¾ÖÓ
ÃÖÖ•Ö.
2. þ֟ÖÓ¡ÖŸÖÖ •êú ¯Ö¿“ÖÖŸÖË ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ :
•ú. ˆ¤üÖ¸üß•ú¸ü•Ö •êú ¯Öæ¾ÖÔ •úÖ µÖã•Ö
(i) ¾Ö•úß»Ö, •ÖÖ‡×•Ö»Ö ‹¾ÖÓ ¾Öß. •êú. †Ö¸ü. ¾Öß. ¸üÖ¾Ö •êú
µÖÖê•Ö¤üÖ-Ö
(ii) •éú×ÂÖ : ³Öæ×´Ö ÃÖã¬ÖÖ¸ü ‹¾ÖÓ ³Öæ×´Ö ¯Ö¼üÖ ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß, Æü׸üŸÖ •ÎúÖÓןÖ
‹¾ÖÓ •éú×ÂÖ ´Öë ¯Öæ•Ó Öß ×-Ö´ÖÖÔ•Ö.
(iii) ÃÖÓ‘Ö™ü-Ö ‹¾ÖÓ ÃÖÓ¾Öéרü ´Öë ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ¯ÖϾÖé×¢ÖµÖÖÓ, ÃÖ¸ü•úÖ¸üß ‹¾ÖÓ
×-Ö•Öß •Öê¡Ö•úÖë •úß ³Öæ×´Ö•úÖ, »Ö‘Öã ‹¾ÖÓ •ãú™ü߸ü ˆªÖê•Ö.
(iv) ¸üÖ™ÒüßµÖ ‹¾ÖÓ ¯ÖÏן־µÖÛŒŸÖ †ÖµÖ : þֺþ¯Ö, ¯ÖϾÖé×¢ÖµÖÖÓ,
ÃÖ•ú»Ö ‹¾ÖÓ •Öê¡Ö•úßµÖ ÃÖÓ‘Ö™ü-Ö ŸÖ£ÖÖ ˆ-Ö´Öë ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö.
(v) ¸üÖ™ÒüßµÖ †ÖµÖ ‹¾ÖÓ ×¾ÖŸÖ¸ü•Ö •úÖê ×-Ö¬ÖÖÔ׸üŸÖ •ú¸ü-Öê ¾ÖÖ»Öê
ãÖæ»Ö •úÖ¸ü•ú, •Ö¸üß²Öß •êú ´ÖÖ¯Ö, •Ö¸üß²Öß ‹¾ÖÓ †ÃÖ´ÖÖ-ÖŸÖÖ ´Öë
¯ÖϾÖé×¢ÖµÖÖÓ.
•Ö. ˆ¤üÖ¸üß•ú¸ü•Ö •êú ¯Ö¿“ÖÖŸÖ •úÖ µÖã•Ö
(i) -ÖµÖÖ †ÖÙ£Ö•ú ÃÖã¬ÖÖ¸ü ‹¾ÖÓ •éú×ÂÖ : •éú×ÂÖ ‹¾ÖÓ WTO,
•ÖÖª ¯ÖÏÃÖÓÕú¸ü•Ö, ˆ¯Ö¤üÖ-Ö, •éú×ÂÖ •úß´ÖŸÖë ‹¾ÖÓ •Ö-Ö
×¾ÖŸÖ¸ü•Ö ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß, •éú×ÂÖ ÃÖÓ¾Öéרü ¯Ö¸ü »ÖÖê•ú ¾µÖµÖ •úÖ
ÃÖ´ÖÖ‘ÖÖŸÖ.
(ii) -Ö‡Ô †ÖÙ£Ö•ú -Öß×ŸÖ ‹¾ÖÓ ˆªÖê•Ö: †ÖîªÖê•Öß•ú¸ü•Ö
×-Ö•Öß•ú¸ü•Ö, ×¾Ö×-Ö¾Öê¿Ö •úß •úÖµÖÔ -ÖßןÖ, ×¾Ö¤êü¿Öß ¯ÖÏŸµÖ•Ö
×-Ö¾Öê¿Ö ŸÖ£ÖÖ ²ÖÆãü¸üÖ™ÒüßµÖÖë •úß ³Öæ×´Ö•úÖ.
(iii) -Ö‡Ô †ÖÙ£Ö•ú -Öß×ŸÖ ‹¾ÖÓ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü : ²ÖÖîרü•ú ÃÖÓ¯Ö¤üÖ
†×¬Ö•úÖ¸ü: TRIPS, TRIMS, GATS ŸÖ£ÖÖ -Ö‡Ô
EXIM -Öß×ŸÖ •úß ×¾Ö¾Ö•ÖÖ‹Ó.
(iv) -Ö‡Ô ×¾Ö×-Ö´ÖµÖ ¤ü¸ü ¾µÖ¾ÖãÖÖ : †ÖÓ׿֕ú ‹¾ÖÓ ¯Öæ•ÖÔ
¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-ÖßµÖŸÖÖ.
(v) -Ö‡Ô †ÖÙ£Ö•ú -Öß×ŸÖ ‹¾ÖÓ »ÖÖê•ú ×¾Ö¢Ö : ¸üÖ•Ö•úÖêÂÖßµÖ
ˆ¢Ö¸ü¤üÖ×µÖŸ¾Ö †×¬Ö×-ÖµÖ´Ö, ²ÖÖ¸üÆü¾ÖÖÓ ×¾Ö¢Ö †ÖµÖÖê•Ö ‹¾ÖÓ
¸üÖ•Ö•úÖêÂÖßµÖ ÃÖÓ‘Ö¾ÖÖ¤ü ŸÖ£ÖÖ ¸üÖ•Ö•úÖêÂÖßµÖ ÃÖ´Öê•ú-Ö.
(vi) -Ö‡Ô †ÖÙ£Ö•ú -Öß×ŸÖ ‹¾ÖÓ ´ÖÖîצü•ú ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß. -Ö‡Ô ¾µÖ¾ÖãÖÖ
´Öë RBI •úß ³Öæ×´Ö•úÖ.
(vii) †ÖµÖÖê•Ö-ÖÖ: •êú-¦üßµÖ †ÖµÖÖê•Ö-ÖÖ ÃÖê ÃÖÖÓ•úê ן֕ú †ÖµÖÖê•Ö-ÖÖ
ŸÖ• , ×¾Ö•êú-¦üß•éúŸÖ †ÖµÖÖê•Ö-ÖÖ †Öî¸ü ÃÖÓ¾Öéרü ÆêüŸÖã ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ‹¾ÖÓ
†ÖµÖÖê•Ö-ÖÖ •êú ²Öß“Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö : 73 ¾ÖÖÓ ‹¾ÖÓ 74 ¾ÖÖÓ ÃÖÓ×¾Ö¬ÖÖ-Ö
ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö-Ö.
(viii) -Ö‡Ô †ÖÙ£Ö•ú -Öß×ŸÖ ‹¾ÖÓ ¸üÖ•ê ÖÌ•ÖÖ¸ü : ¸üÖ•ê ÖÌ•ÖÖ¸ü ‹¾ÖÓ
•Ö¸üß²Öß, •ÖÏÖ´Öß•Ö ´Ö•Öͤü¸æ üß, ¸üÖ•ê ÖÌ•ÖÖ¸ü ÃÖé•Ö-Ö, •Ö¸üß²Öß ˆ-´Öæ»Ö-Ö
µÖÖê•Ö-ÖÖ‹Ó,-Ö‡Ô •ÖÏÖ´Öß•Ö ¸üÖ•ê ÖÌ•ÖÖ¸ü •ÖÖ¸Óü™üß µÖÖê•Ö-ÖÖ.
¾Öã Ö ‡Ó•Öß×-ÖµÖ¸üß
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö - 1
1. ¯Ö׸ü¯Ö£Ö - ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ :
×¾ÖªãŸÖ †¾ÖµÖ¾Ö, •ÖÖ»Ö »Öê•ÖÖד֡Ö, •êúÛ»¾Ö-Ö ¬ÖÖ¸üÖ ×-ÖµÖ´Ö,
•êúÛ»¾Ö-Ö ¾ÖÖê»™üŸÖÖ ×-ÖµÖ´Ö; ¯Ö׸ü¯Ö£Ö ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö ×¾Ö׬ֵÖÖÓ;
-ÖÖê›ßüµÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö; ¯ÖÖ¿Ö ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö; †Ö¬ÖÖ¸ü³ÖæŸÖ •ÖÖ»Ö
¯ÖÏ´ÖêµÖ ŸÖ£ÖÖ †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö; •Öו֕úÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö : RL,RC‹¾ÖÓ
RLC ¯Ö׸ü¯Ö£Ö; •µÖÖ¾Ö•ÎúßµÖ Ã£ÖÖµÖß †¾ÖãÖÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö;
†-Öã-ÖÖ¤üß ¯Ö׸ü¯Ö£Ö; µÖãÛ•´ÖŸÖ ¯Ö׸ü¯Ö£Ö; ÃÖÓŸÖã×»ÖŸÖ ×¡Ö•ú»ÖÖ
¯Ö׸ü¯Ö£Ö. ׫ü•úÖ¸ü•ú •ÖÖ»Ö.
2. ÃÖÓ•êúŸÖ ‹¾ÖÓ ŸÖÓ¡Ö :
ÃÖŸÖŸÖ •úÖ»Ö ‹¾ÖÓ ×¾Ö¾ÖŒŸÖ-•úÖ»Ö ÃÖÓ•êúŸÖÖë ‹¾ÖÓ ŸÖÓ¡Ö •úÖ
×-Öºþ¯Ö•Ö; ¸îüו֕ú •úÖ»Ö ×-Ö¿“Ö¸ü ŸÖÓ¡Ö, ÃÖÓ¾Ö»Ö-Ö, †Ö¾Öê•Ö
†-ÖãוÎúµÖÖ; ÃÖÓ¾Ö»Ö-Ö ‹¾ÖÓ †¾Ö•ú»Ö †ÓŸÖ¸ü ÃÖ´Öß•ú¸ü•ÖÖë ¯Ö¸ü
†Ö¬ÖÖ׸üŸÖ ¸îüו֕ú •úÖ»Ö ×-Ö¿“Ö¸ü ŸÖÓ¡ÖÖë •úÖ ÃÖ´ÖµÖ •Öê¡Ö
×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö. ±æú׸ü‹ ºþ¯ÖÖÓŸÖ¸ü, »Ö꯻ÖÖÃÖ ºþ¯ÖÖÓŸÖ¸ü, •Öî›ü-
ºþ¯ÖÖÓŸÖ¸ü, †ÓŸÖ¸ü•Ö ±ú»Ö-Ö ÃÖÓ•úê ŸÖÖë •úÖ ¯ÖÏןֵ֓Ö-Ö ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•úß
¯ÖÏן֯ÖÏÖÛ¯ŸÖ. ×¾Ö¾ÖŒŸÖ •úÖ»ÖŸÖÓ¡ÖÖë •êú «üÖ¸üÖ ŸÖã»µÖ ºþ¯Ö ÃÖÓ•êúŸÖÖë
•úÖ DFT,FFT ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-Ö.
3. ×¾ÖªãŸÖ “Öã´²Ö•úßµÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ :
´ÖîŒÃÖ¾Öê»Ö ÃÖ´Öß•ú¸ü•Ö, ¯Ö׸ü²Ö¨ü ´ÖÖ¬µÖ´Ö ´Öë ŸÖ¸Óü•Ö ÃÖÓ“Ö¸ü•Ö.
¯Ö׸üÃÖß´ÖÖ †¾ÖãÖÖ‹Ó, ÃÖ´ÖŸÖ»Ö ŸÖ¸Óü•ÖÖë •úÖ ¯Ö¸üÖ¾ÖŸÖÔ-Ö ‹¾ÖÓ
†¯Ö¾ÖŸÖÔ-Ö. ÃÖÓ“Ö¸ü•Ö »ÖÖ‡-Öë : ¯ÖÏ•ÖÖ´Öß ‹¾ÖÓ †¯ÖÏ•ÖÖ´Öß ŸÖ¸Óü•Öë,
¯ÖÏ×ŸÖ ²ÖÖ¬ÖÖ ¯ÖÏן֟Öã»Ö-Ö, ÛÃ´Ö£Ö “ÖÖ™Ôü.
4. ŸÖã»µÖ ‹¾ÖÓ ‡»ÖꌙÒüÖò×-Ö•úß :
†×³Ö»Ö•Ö•Ö ‹¾ÖÓ ›üÖµÖÖê›ü •úÖ ŸÖã»µÖ ¯Ö׸ü¯Ö£Ö (¾ÖéÆüŸÖ ‹¾ÖÓ »Ö‘Öã
ÃÖÓ•êúŸÖ ), ׫üÃÖÓ×‘Ö ™ÒüÖÓוÖÙü¸ü, ÃÖÓ×‘Ö •Öê¡Ö ¯ÖϳÖÖ¾Ö ™ÒüÖÓוÖÙü¸ü
‹¾ÖÓ ¬ÖÖŸÖã †ÖòŒÃÖÖ‡›ü ÃÖÖ×´Ö“ÖÖ»Ö•ú •Öê¡Ö ¯ÖϳÖÖ¾Ö ™ÒüÖ×Ó •ÖÙü¸ü.
›üÖµÖÖê›ü ¯Ö׸ü¯Ö£Ö : •úŸÖÔ-Ö, •ÖÏÖ´Öß, פü™ü•úÖ¸üß. †×³Ö-Öן֕ú¸ü•Ö
‹¾ÖÓ †×³Ö-Ö×ŸÖ Ã£ÖÖ×µÖŸ¾Ö. •Öê¡Ö ¯ÖϳÖÖ¾Ö ™ÒüÖ×Ó •ÖÙü¸ü ¯ÖϾ֬ÖÔ•ú.
la?k yksd lsok vk;ksx
¬ÖÖ¸üÖ ¤ü¯ÖÔ•Ö, ¯ÖϾ֬ÖÔ•ú : ‹•ú»Ö ‹¾ÖÓ ²ÖÆãü“Ö¸ü•Öß, †¾Ö•ú»Ö,
ÃÖÓוÎúµÖÖŸ´Ö•ú, ¯Öã-ÖÙ-Ö¾Öê¿Ö ‹¾ÖÓ ¿ÖÛŒŸÖ. ¯ÖϲÖÓ¬Ö•úÖë •úÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö,
¯ÖϲÖÓ¬Ö•úÖë •úß †Ö¾Öé×ŸÖ †-ÖãוÎúµÖÖ. ÃÖÓוÎúµÖÖŸ´Ö•ú ¯ÖϲÖÓ¬Ö•ú
¯Ö׸ü¯Ö£Ö. ×-ÖõÖÓ¤ü•ú, •µÖÖ¾Ö•ÎúßµÖ ¤üÖê×»Ö¡Ö: ¤üÖê»Ö-Ö •êú ×»Ö‹
•úÃÖÖî™üß, ‹•ú»Ö ™ÒüÖÓוÖÙü¸ü †Öî¸ü ÃÖÓוÎúµÖÖŸ´Ö•ú ¯ÖϾ֬ÖÔ•ú
×¾Ö-µÖÖÃÖ. ±ú»Ö-Ö •Ö×-Ö¡Ö ‹¾ÖÓ ŸÖ¸Óü•Ö ¯Ö׸ü¯Ö£Ö. ¸îüו֕ú ‹¾ÖÓ
Ûþ֓Ö-Ö ×¾ÖªãŸÖ ¯ÖϤüÖµÖ.
5. †Ó•úßµÖ ‡»ÖꌙÒüÖò×-Ö•úß :
²Öæ»ÖßµÖ ²Öß•ÖÖ¾Ö»Öß, ²Öæ»ÖßµÖ ±ú»Ö-Ö •úÖ -µÖæ-ÖŸÖ´Öß•ú¸ü•Ö;
ŸÖ•Ô ú «ü Ö ¸ü , †Ó • úßµÖ ÃÖ´ÖÖ•ú×»ÖŸÖ ¯Ö׸ü ¯ Ö£Ö •ã ú »Ö,
(DTL,TTL,ECL,MOS,CMOS)… ÃÖÓµÖãŒŸÖ ¯Ö׸ü¯Ö£Ö;
†Ó•ú•Öו֟ÖßµÖ ¯Ö׸ü¯Ö£Ö, •úÖê›ü ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ•ú, ´Ö»™üß ¯»ÖêµÖŒÃÖ¸ü
‹¾ÖÓ ×¾Ö•úÖê×›ü¡Ö.
†-Öã•Îú×´Ö•ú ¯Ö׸ü¯Ö£Ö : “Ö™ü•Ö-Öß ‹¾ÖÓ £Ö¯Ö£Ö¯Ö, •Ö×•Ö¡Ö ‹¾ÖÓ
×¾ÖãÖÖ¯Ö-Ö ¯ÖÓ•ÖßµÖ•ú. ŸÖã»Ö×-Ö¡Ö, •úÖ»Ö×-ÖµÖÖ´Ö•ú ²ÖÆãü•úÓ ×¯Ö¡Ö.
¯ÖÏן֤ü¿ÖÔ ‹¾ÖÓ ¬ÖÖ¸ü•Ö ¯Ö׸ü¯Ö£Ö, ŸÖ㻵ֺþ¯Ö †Ó•úßµÖ
¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ(ADC)‹¾ÖÓ †Ó•úßµÖ ŸÖã»µÖ ºþ¯Ö ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ•ú
(DAC)…ÃÖÖ×´Ö“ÖÖ»Ö•ú ôÖéןֵÖÖÓ. ¯ÖÏ•Îú×´ÖŸÖ µÖãÛŒŸÖµÖÖë •úÖ
¯ÖÏ µ ÖÖê • Ö •ú¸ü Ÿ Öê Æã ü ‹ ŸÖ•Ô ú •úÖµÖÖÔ - ¾ÖµÖ-Ö
(ROM,PLA,FPGA)…
6. ‰ú•ÖÖÔ ºþ¯ÖÖÓŸÖ¸ü•Ö :
¾ÖîªãŸÖ µÖÖÓס֕úß ‰ú•ÖÖÔ ºþ¯ÖÖÓŸÖ¸ü•Ö •êú ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ : ‘ÖæÙ•ÖŸÖ
´Ö¿Öß-ÖÖë ´Öë ²Ö»Ö †Ö‘Öæ•ÖÔ ‹¾ÖÓ ×¾ÖªãŸÖ “ÖãÓ²Ö•úßµÖ ²Ö»Ö. פü.¬ÖÖ.
´Ö¿Öß-Öë : †×³Ö»Ö•Ö•Ö ‹¾ÖÓ ×-ÖïÖÖ¤ü-Ö ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö, ´ÖÖê™ü¸üÖë •úÖ
¯ÖÏÖ¸Óü³Ö-Ö ‹¾ÖÓ •Ö×ŸÖ ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö. ¯Ö׸ü•ÖÖ×´Ö¡Ö: ¯ÖÏ“ÖÖ»Ö-Ö ‹¾ÖÓ
×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö •êú ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö; ×¾Ö×-ÖµÖ´Ö-Ö ¤ü•ÖŸÖÖ; ס֕ú»ÖÖ
¯Ö׸ü•ÖÖ×´Ö¡Ö: ס֕ú»ÖÖ ¯ÖÏê¸ü•Ö ´Ö¿Öß-Öë ‹¾ÖÓ ŸÖ㻵֕úÖ×»Ö•ú
´Ö¿Öß-Öë : †×³Ö»Ö•Ö•Ö ‹¾ÖÓ ×-Ö¯ÖÖ¤ü-Ö ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö; •ÖןÖ
×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö.
7. ¿ÖÛŒŸÖ ‡»ÖꌙÒüÖò×-Ö•úß ‹¾ÖÓ ×¾ÖªãŸÖ “ÖÖ»Ö-Ö :
ÃÖÖ×´Ö“ÖÖ»Ö•ú ¿ÖÛŒŸÖ µÖãÛŒŸÖµÖÖÓ : ›üÖµÖÖê›ü, ™ÒüÖÓ•ÖÙü¸ü,
£Öև׸üÙü¸ü, ™ÒüÖµÖ•ú, GTO ‹¾ÖÓ ¬ÖÖŸÖã †ÖòŒÃÖÖ‡›ü
ÃÖÖ×´Ö“ÖÖ»Ö•ú •Öê¡Ö ¯ÖϳÖÖ¾Ö ™ÒüÖ×Ó •ÖÙü¸ü-ãÖîן֕ú †×³Ö»Ö•Ö•Ö
‹¾ÖÓ ¯ÖÏ“ÖÖ»Ö-Ö •êú ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö, ×™Òü•Öظü•Ö ¯Ö׸ü¯Ö£Ö, •ú»ÖÖ
×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö ×¤ü™ü•úÖ¸üß, ÃÖêŸÖã ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ•ú: ¯Öæ•ÖÔ ×-ÖµÖÓ×¡ÖŸÖ ‹¾ÖÓ
†¨Ôü×-ÖµÖÓ×¡ÖŸÖ £Öև׸üÙü¸ü “ÖÖ¯Ö¸ü ‹¾ÖÓ ¯ÖÏŸÖ߯֕úÖë •êú ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö,
DC-DC ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ • ú, ÛÃ¾Ö“Ö ´ÖÖê › ü ‡-¾Ö
™Ôü¸ü, dc‹¾ÖÓ ac ´ÖÖê™ü¸ü “ÖÖ»Ö-Ö •êú •ÖןÖ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö •úß
†Ö¬ÖÖ¸ü³ÖæŸÖ ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ, ×¾Ö“Ö¸ü•ÖßµÖ “ÖÖ»Ö “ÖÖ»Ö-Ö •êú
†-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö.
8. ŸÖ㻵ֺþ¯Ö ÃÖÓ“ÖÖ¸ü :
µÖÖ¥üÛ“”û•ú “Ö¸ü : ÃÖÓŸÖŸÖ, ×¾Ö×¾ÖŒŸÖ; ¯ÖÏÖ×µÖ•úŸÖÖ, ¯ÖÏÖ×µÖ•úŸÖÖ
±ú»Ö-Ö. ÃÖÖÓÛ•µÖ•úßµÖ †ÖîÃÖŸÖ; ¯ÖÏÖ×µÖ•úŸÖÖ ×-Ö¤ü¿ÖÔ; µÖÖ¥üÛ“”û•ú
ÃÖÓ•êúŸÖ ‹¾ÖÓ ¸ü¾Ö : ÃÖ´Ö, ¸ü¾Ö, ¸ü¾ÖŸÖã»µÖ ²Öï›ü “ÖÖî›ÍüÖ‡Ô, ¸ü¾Ö
ÃÖ×ÆüŸÖ ÃÖÓ•êúŸÖ ¯ÖÏêÂÖ•Ö, ¸ü¾Ö ÃÖÓ•êúŸÖ †-Öã¯ÖÖŸÖ, ¸îüו֕ú
cw´ÖÖò›üã»Ö-Ö: †ÖµÖÖ´Ö - ´ÖÖ›ãü»Ö-Ö: ׫üÃÖÖ‡›ü ²Öï›ü, ׫üÃÖÖ‡›ü
²Öî›ü - ‹•ú»Ö “Öî-Ö»Ö (DSB-SC)‹¾ÖÓ ‹•ú»Ö ÃÖÖ‡›ü ²Öï›ü.
´ÖÖò›üã»Ö-Ö ‹¾ÖÓ ×¾Ö´ÖÖ›ãü»Ö-Ö; •ú»ÖÖ †Öî¸ü †Ö¾Öé×¢Ö ´ÖÖ›ãü»Ö-Ö :
•ú»ÖÖ ´ÖÖ›ãü»Ö-Ö ‹¾ÖÓ †Ö¾Öé×ŸÖ ´ÖÖò›ãü»Ö-Ö ÃÖÓ•êúŸÖ, ÃÖÓ•úß•ÖÔ ²Öï›ü
†Ö¾Öé×ŸÖ ´ÖÖò›üã»Ö-Ö, †Ö¾Öé×ŸÖ ´ÖÖò›üã»Ö-Ö •ú»ÖÖ ´ÖÖò›üã»Ö-Ö •êú
×»Ö‹ •Ö-Ö-Ö ‹¾ÖÓ ÃÖÓÃÖæ“Ö-Ö, ×¾Ö¯ÖϲֻÖ-Ö, ¯Öæ¾ÖÔ ¯ÖϲֻÖ-Ö.
ÃÖÓ¾ÖÖÆü•ú ŸÖ¸Óü•Ö ´ÖÖò›üã»Ö-Ö(CWM) ŸÖÓ¡Ö : ¯Ö¸üÖÃÖÓ•ú¸ü•Ö
†×³Ö•ÖÏÖÆüß, †ÖµÖÖ´Ö ´ÖÖò›ü»ã Ö-Ö †×³Ö•ÖÏÖÆüß, ÃÖÓ“ÖÖ¸ü †×³Ö•ÖÏÖÆüß,
†Ö¾Öé×ŸÖ ´ÖÖò›ü»ã Ö-Ö †×³Ö•ÖÏÖÆüß, •ú»ÖÖ ¯ÖÖ×¿ÖŸÖ »Öæ¯Ö, ‹•ú»Ö
ÃÖÖ‡›ü ²Öï›ü †×³Ö•ÖÏÖÆüß, †ÖµÖÖ´Ö ´ÖÖò›üã»Ö-Ö ‹¾ÖÓ †Ö¾ÖéןÖ
´ÖÖò›ü»ã Ö-Ö †×³Ö•ÖÏÖÆüß •êú ×»Ö‹ ×ÃÖ•Ö-Ö»Ö-¸ü¾Ö †-Öã¯ÖÖŸÖ •Ö•Ö-Ö.
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö - 2
1. ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö ŸÖÓ¡Ö :
×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö ŸÖÓ¡Ö •êú ŸÖŸ¾Ö, •ÖÓ›ü †Ö¸êü•Ö ×-Öºþ¯Ö•Ö : •Öã»ÖÖ -
¯ÖÖ¿Ö ‹¾ÖÓ ²ÖÓ¤ü¯ÖÖ¿Ö ŸÖÓ¡Ö, ¯Öã-ÖÙ-Ö¾Öê¿Ö •êú ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ ‹¾ÖÓ
†-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö. ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö ŸÖÓ¡Ö †¾ÖµÖ¾Ö. ¸îüו֕ú •úÖ»Ö ×-Ö¿“Ö¸ü
ŸÖÓ¡Ö : •úÖ»Ö ¯ÖÏ•Öê¡Ö ‹¾ÖÓ ºþ¯ÖÖÓŸÖ¸ü ¯ÖÏ•Öê¡Ö ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö.
ãÖÖ×µÖŸ¾Ö : ¸üÖˆ£Ö Æü¸ü×¾Ö•ÖÌ •úÃÖÖî™üß, ´Öæ»Ö ز֤ãü¯Ö£Ö, ²ÖÖê›êü
†Ö»Öê•Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÖê»Ö¸ü †Ö»Öê•Ö, -ÖÖ‡ÛŒ¾Ö‹Ã™ü •úÃÖÖî™üß,
†•Öϯֿ“ÖŸÖÖ ¯ÖÏן֕úÖ¸ü•ú •úÖ †×³Ö•ú»¯Ö-Ö. ÃÖÖ´Ö-Öã¯ÖÖן֕ú
PI, PID,×-ÖµÖÓ¡Ö•ú; ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö ŸÖÓ¡ÖÖë •úÖ †¾ÖãÖÖ-×¾Ö“Ö¸ü•ÖßµÖ
×-Öºþ¯Ö•Ö ‹¾ÖÓ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö.
2. ´ÖÖ‡•ÎúÖê¯ÖÏÖêÃÖêÃÖ¸ü ‹¾ÖÓ ´ÖÖ‡•ÎúÖê•Óú¯µÖæ™ü¸ü :
PCÃÖÓ‘Ö™ü-Ö, CPU, †-Öã¤ü¿ê Ö ÃÖê™ü, ¸üוÖÙü¸ü ÃÖê™ü,™üևش֕Ö
†Ö¸êü•Ö, ¯ÖÏÖ•ê ÖÏÖ´Ö-Ö, †ÓŸÖ¸üÖ-ÖµÖ-Ö, ôÖé×ŸÖ †ÓŸÖ¸üÖ¯Öéšü-Ö, IO
†ÓŸÖ¸üÖ¯Öéšü-Ö, ¯ÖÏÖ•ê ÖÏÖ´Ö-ÖßµÖ ¯Ö׸ü¬ÖßµÖ µÖãÛŒŸÖµÖÖÓ.
3. ´ÖÖ¯Ö-Ö ‹¾ÖÓ ´ÖÖ¯ÖµÖÓ¡Ö•Ö :
¡Öã×™ü ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö : ¬ÖÖ¸üÖ, ¾ÖÖê»™üŸÖÖ, ¿ÖÛŒŸÖ, ‰ú•ÖÖÔ, ¿ÖÛŒŸÖ
•Öã•Ö•ú, ¯ÖÏןָüÖ¬ê Ö, ¯Öϸê ü•úŸ¾Ö, ¬ÖÖ׸üŸÖÖ ‹¾ÖÓ †Ö¾Öé×ŸÖ •úÖ ´ÖÖ¯Ö-Ö,
ÃÖêŸÖã ´ÖÖ¯Ö-Ö. ×ÃÖ•Ö-Ö»Ö †-Öã•úæ »Ö ¯Ö׸ü¯Ö£Ö, ‡»ÖꌙÒüÖ×ò -Ö•ú
´ÖÖ¯Ö-Ö µÖÓ¡Ö : ²ÖÆãü´ÖÖ¯Öß, •îú£ÖÖê›ü וú¸ü•Ö †Ö×ÃÖ»ÖÖêÕúÖê¯Ö,
†Ó•úßµÖ ²ÖÖê»™ü´ÖÖ¯Öß, †Ö¾Öé×ŸÖ •Öו֡Ö, Q´ÖÖ¯Öß, ïÖꌙÒü´Ö
×¾Ö¿»ÖêÂÖ•ú, ×¾Öºþ¯Ö•Ö ´ÖÖ¯Öß ™ÒüÖÃÓ Ö›ü¶Ãæ Ö¸ü, ŸÖÖ¯Ö ¾Öã Ö µÖã•´Ö,
£ÖÙ´ÖÙü¸ü, ¸êü•ÖßµÖ ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-ÖßµÖ †¾Ö•ú»Ö ™ÒüÖÓÃÖ›ü¶æÃÖ¸ü,
×¾Ö•éú×ŸÖ ¯ÖϳÖÖ¾Öß, ¤üÖ²Ö ×¾ÖªãŸÖ וÎúÙü»Ö.
4. ¿ÖÛŒŸÖŸÖÓ¡Ö : ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö ‹¾ÖÓ ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö :
×ÃÖ¸üÖê¯Ö׸ü ÃÖÓ“Ö¸ü•Ö »ÖÖ‡-ÖÖë ŸÖ£ÖÖ •êú²Ö»ÖÖë •úÖ Ã£ÖÖµÖß ¤ü¿ÖÖ
×-Ö¯ÖÖ¤ü-Ö, ÃÖוÎúµÖ ‹¾ÖÓ ¯ÖÏן֑ÖÖŸÖß ¿ÖÛŒŸÖ †ÓŸÖ¸ü•Ö ‹¾ÖÓ
×¾ÖŸÖ¸ü•Ö •êú ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ, ¯ÖÏןևԕúÖ‡Ô ¸üÖ׿ֵÖÖÓ,²ÖÃÖ ¯ÖϾÖ꿵֟ÖÖ
‹¾ÖÓ ¯ÖÏןֲÖÖ¬ÖÖ †Ö¾µÖæÆü, »ÖÖê›ü ¯ÖϾÖÖÆü; ²ÖÖê»™üŸÖÖ ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö ‹¾ÖÓ
¿ÖÛŒŸÖ •Öã•Ö•ú ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö-Ö; †ÖÙ£Ö•ú ¯ÖÏ“ÖÖ»Ö-Ö; ÃÖ´Ö×´ÖŸÖ
‘Ö™ü•ú; ÃÖ´Ö×´ÖŸÖ ‹¾ÖÓ †ÃÖ´Ö×´ÖŸÖ ¤üÖêÂÖ •úÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö. ŸÖÓ¡Ö
ãÖÖ×µÖŸ¾Ö •úß †¾Ö¬ÖÖ¸ü•ÖÖ: ÜÃ¾Ö•Ö ¾Ö•Îú ‹¾ÖÓ ÃÖ´Ö•Öê¡Ö •úÖî™üß.
ãÖîן֕ú ²ÖÖê»™ü ‹ÓêÓׯֵָü ¯ÖÏן֑ÖÖŸÖß ŸÖÓ¡Ö. ˆ““Ö ¾ÖÖê»™üŸÖÖ
פü™ü¬ÖÖ¸üÖ ÃÖÓ“Ö¸ü•Ö •úß ´Öæ»Ö³ÖæŸÖ †¾Ö¬ÖÖ¸ü•ÖÖ‹Ó.
5. ¿ÖÛŒŸÖŸÖÓ¡Ö ¸ü•Ö•Ö :
†×ŸÖ¬ÖÖ¸üÖ, †¾Ö•ú»Ö ‹¾ÖÓ ¤æü¸üß ¸ü•Ö•Ö •êú ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ. šüÖêÃÖ
†¾ÖãÖÖ ×¸ü»Öê •úß †¾Ö¬ÖÖ¸ü•ÖÖ. ¯Ö׸ü¯Ö£Ö ×¾ÖµÖÖê•Ö•ú. †×³Ö•ú×»Ö¡Ö
ÃÖÆüÖµÖŸÖÖ ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ¸ü•Ö•Ö; ¯Ö׸ü“ÖµÖ, »ÖÖ‡-Ö, ²ÖÃÖ, •Ö×-Ö¡Ö,
¯Ö׸ü•ÖÖ×´Ö¡Ö ¸ü•Ö•Ö, ÃÖÓ•µÖÖŸ´Ö•ú ׸ü»Öê ‹¾ÖÓ ¸ü•Ö•Ö •êú ×»Ö‹
†Ó•úßµÖ ÃÖÓ•úê ŸÖ ¸ü•Ö•Ö (DSP) •úÖ †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö.
6. †Ó•úßµÖ ÃÖÓ“ÖÖ¸ü :
ïÖÓ¤ü •úÖê›ü ´ÖÖò›ãü»Ö-Ö, †¾Ö•ú»Ö ïÖÓ¤ü •úÖê›ü ´ÖÖò›ãü»Ö-Ö,
›êü»™üÖ ´ÖÖò›ü»ã Ö-Ö, †Ó•úßµÖ ´ÖÖò›ü»ã Ö-Ö ‹¾ÖÓ ×¾Ö´ÖÖò›ü»ã Ö-Ö µÖÖê•Ö-ÖÖ‹Ó:
†ÖµÖÖ´Ö, •ú»ÖÖ ‹¾ÖÓ †Ö¾Öé×ŸÖ •Óúã•ÖßµÖ-Ö µÖÖê•Ö-ÖÖ‹Ó. ¡Öã×™ü
×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö •æú™ü•ú¸ü•Ö: ¡Öã×™üÃÖÓÃÖæ“Ö-Ö ‹¾ÖÓ ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö-Ö ¸îüו֕ú
•ÖÓ›ü •úÖê›ü, ÃÖÓ¾Ö»Ö-Ö •úÖê›ü. ÃÖæ“Ö-ÖÖ ´ÖÖ¯Ö ‹¾ÖÓ ÄÖÖêŸÖ •æú™ü
•ú¸ü•Ö. †ÖÓ•ú›ÍüÖ •ÖÖ»Ö, 7-ßָüßµÖ ¾ÖÖßÖã•ú»ÖÖ.
³Öæ•ÖÖê»Ö
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö - 1
³Öæ•ÖÖê»Ö •êú ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö
¯ÖÏÖ•éúן֕ú ³Öæ•ÖÖê»Ö
1. ³Öæ†Ö•éú×ŸÖ ×¾Ö–ÖÖ-Ö : ³Öæ†Ö•éú×ŸÖ ×¾Ö•úÖÃÖ •êú ×-ÖµÖÓ¡Ö•ú
•úÖ¸ü•ú;†ÓŸÖ•ÖÖÔŸÖ ‹¾ÖÓ ²Ö×Æü•ÖÖÔŸÖ ²Ö»Ö;³Öæ¯Ö¯ÖÔ™üß •úÖ ˆ¤Ëü•Ö´Ö
‹¾ÖÓ ×¾Ö•úÖÃÖ;³Öæ-“Öã²Ó Ö•úŸ¾Ö •êú ´Öæ»Ö ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö;¯Ö飾Öß •êú †ÓŸÖ¸Óü•Ö
•úß ¯ÖÏÖ•éúן֕ú ¤ü¿ÖÖ‹Ó.
³Öæ-†×³Ö-ÖןÖ;´ÖÆüÖ«ü߯ÖßµÖ ×¾ÖãÖÖ¯Ö-Ö;ÃÖ´ÖÛãÖןÖ; ¯»Öê™ü
×¾Ö¾ÖŸÖÔ×-Ö•úß; ¯Ö¾ÖÔŸÖÖ꟯Ö×ŸÖ •êú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ´Öë †×³Ö-Ö¾Ö ×¾Ö“ÖÖ¸ü;
•¾ÖÖ»ÖÖ´Öã•ÖßµÖŸÖÖ; ³Öæ•Óú¯Ö ‹¾ÖÓ ÃÖã-ÖÖ´Öß; ³Öæ†Ö•éúן֕ú “Ö•Îú
‹¾ÖÓ ¥ü¿µÖ³Öæ×´Ö ×¾Ö•úÖÃÖ •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ‹Ó; †-ÖÖ“”ûÖ¤ü-Ö
•úÖ»ÖÖ-Öã•Îú´Ö; •Ö»Ö´ÖÖ•ÖÔ †Ö•éúןÖ×¾Ö–ÖÖ-Ö; †¯Ö¸ü¤ü-Ö ¯Öéšü;
¯ÖϾ֕֟ÖÖ ×¾Ö•úÖÃÖ; †-Öã¯ÖϵÖãŒŸÖ ³Öæ†Ö•éú×ŸÖ ×¾Ö–ÖÖ-Ö;
³Öæ•Ö»Ö×¾Ö–ÖÖ-Ö, †ÖÙ£Ö•ú ³Öæ×¾Ö–ÖÖ-Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•Ö.
2. •Ö»Ö¾ÖÖµÖã ×¾Ö–ÖÖ-Ö : ×¾ÖÀ¾Ö •êú ŸÖÖ¯Ö ‹¾ÖÓ ¤üÖ²Ö •ú×™ü²ÖÓ¬Ö;
¯Ö飾Öß •úÖ ŸÖÖ¯ÖßµÖ ²Ö•Ö™ü; ¾ÖÖµÖã´ÖÓ›ü»Ö ¯Ö׸üÃÖÓ“Ö¸ü•Ö, ¾ÖÖµÖã´ÖÓ›ü»Ö
ÛãָüŸÖÖ ‹¾ÖÓ †-ÖÛãָüŸÖÖ. ³Öæ´ÖÓ›ü»ÖßµÖ ‹¾ÖÓ Ã£ÖÖ-ÖßµÖ ¯Ö¾Ö-Ö;
´ÖÖ-ÖÃÖæ-Ö ‹¾ÖÓ •Öê™ü ¯ÖϾÖÖÆü;¾ÖÖµÖã ¸üÖ×¿Ö ‹¾ÖÓ ¾ÖÖŸÖÖ•ÖÏ•Ö-Ö-Ö;
¿ÖߟÖÖê奅 ‹¾ÖÓ ˆÂ•Ö•ú×™ü²ÖÓ¬ÖßµÖ “Ö•Îú¾ÖÖŸÖ; ¾ÖÂÖÔ•Ö •êú ¯ÖÏ•úÖ¸ü
‹¾ÖÓ ×¾ÖŸÖ¸ü•Ö; ´ÖÖîÃÖ´Ö ‹¾ÖÓ •Ö»Ö¾ÖÖµÖã; •úÖê¯Öê-Ö, £ÖÖò-ÖÔ¾Öê™ü ‹¾ÖÓ
¡Öê¾ÖÖ¬ÖÖÔ •úÖ ×¾ÖÀ¾Ö •Ö»Ö¾ÖÖµÖã ¾Ö•Öá•ú¸ü•Ö; •Ö»ÖßµÖ “Ö•Îú;
¾ÖîÛÀ¾Ö•ú •Ö»Ö¾ÖÖµÖã ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö ‹¾ÖÓ •Ö»Ö¾ÖÖµÖã ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö ´Öë ´ÖÖ-Ö¾Ö
•úß ³Öæ×´Ö•úÖ ‹¾ÖÓ †-ÖãוÎúµÖÖ, †-Öã¯ÖϵÖãŒŸÖ •Ö»Ö¾ÖÖµÖã ×¾Ö–ÖÖ-Ö
‹¾ÖÓ -Ö•Ö¸üß •Ö»Ö¾ÖÖµÖã.
3. ÃÖ´Öã¦ü ×¾Ö–ÖÖ-Ö : †™ü»ÖÖÓ×™ü•ú, ØÆü¤ü ‹¾ÖÓ ¯ÖÏ¿ÖÖÓŸÖ
´ÖÆüÖÃÖÖ•Ö¸üÖë •úß ŸÖ»ÖßµÖ Ã£Ö»ÖÖ•éúןÖ; ´ÖÆüÖÃÖÖ•Ö¸üÖë •úÖ ŸÖÖ¯Ö
‹¾ÖÓ »Ö¾Ö•ÖŸÖÖ; ‰ú´ÖÖ ‹¾ÖÓ »Ö¾Ö•Ö ²Ö•Ö™ü, ´ÖÆüÖÃÖÖ•Ö¸üß
×-Ö•Öê¯Ö; ŸÖ¸Óü•Ö, ¬ÖÖ¸üÖ‹Ó ‹¾ÖÓ •¾ÖÖ¸ü - ³ÖÖ™üÖ; ÃÖ´Öã¦üß ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-Ö
:•Öß¾ÖßµÖ, •Ö×-Ö•Ö ‹¾ÖÓ ‰ú•ÖÖÔ ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-Ö; ¯ÖϾÖÖ»Ö ×³Ö×¢ÖµÖÖÓ;
¯ÖϾÖÖ»Ö ×¾Ö¸Óü•Ö-Ö; ÃÖ´Öã¦ü ŸÖ»Ö ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö; ÃÖ´Öã¦ü ×-ÖµÖ´Ö ‹¾ÖÓ
ÃÖ´Öã¦üß ¯ÖϤæüÂÖ•Ö.
4. •Öß¾Ö ³Öæ•ÖÖê»Ö : ´Öé¤üÖ†Öë •úß ˆŸ¯ÖןÖ; ´Öé¤üÖ†Öë •úÖ
¾Ö•Öá•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ×¾ÖŸÖ¸ü•Ö; ´Öé¤üÖ ¯Ö׸ü“”êûפü•úÖ; ´Öé¤üÖ †¯Ö¸ü¤ü-Ö;
-µÖæ-Öß•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ÃÖÓ¸ü•Ö•Ö; ¯ÖÖ¤ü¯Ö ‹¾ÖÓ •ÖÓŸÖã†Öë •êú ¾ÖîÛÀ¾Ö•ú
×¾ÖŸÖ¸ü•Ö •úÖê ¯ÖϳÖÖ×¾ÖŸÖ •ú¸ü-Öê ¾ÖÖ»Öê •úÖ¸ü•ú; ¾Ö-Ö †¯Ö¸üÖê¯Ö•Ö
•úß ÃÖ´ÖõÖÖ‹Ó ‹¾ÖÓ ÃÖÓ¸ü•Ö•Ö •êú ˆ¯ÖÖµÖ; ÃÖÖ´ÖÖו֕ú
¾ÖÖ×-Ö•úß; •éú×ÂÖ ¾ÖÖ×-Ö•úß; ¾Ö-µÖ •Öß¾Ö-Ö; ¯ÖÏ´Öã•Ö •Öß-Ö ¯Öæ»Ö
•ëú¦ü.
5. ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•ÖßµÖ ³Öæ•ÖÖê»Ö : ¯ÖÖ׸üÛãÖן֕úß •êú ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ;
´ÖÖ-Ö¾Ö ¯ÖÖ׸üÛãÖן֕ú †-Öã•úæ »Ö-Ö; ¯ÖÖ׸ü×ãÖן֕úß ‹¾ÖÓ
¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•Ö ¯Ö¸ü ´ÖÖ-Ö¾Ö •úÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö; ¾ÖîÛ'¾Ö•ú ‹¾ÖÓ •Öê¡ÖßµÖ
¯ÖÖ׸üÛãÖן֕ú ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö ‹¾ÖÓ †ÃÖÓŸÖã»Ö-Ö; ¯ÖÖ׸üŸÖÓ¡Ö ˆ-Ö•úÖ
¯ÖϲÖÓ¬Ö-Ö ‹¾ÖÓ ÃÖÓ¸ü•Ö•Ö; ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•ÖßµÖ ×-Ö´-Öß•ú¸ü•Ö, ¯ÖϲÖÓ¬Ö ‹¾ÖÓ
ÃÖÓ¸ü•Ö•Ö; •Öî¾Ö ×¾Ö×¾Ö¬ÖŸÖÖ ‹¾ÖÓ ÃÖÓ¯ÖÖêÂÖ•ÖßµÖ ×¾Ö•úÖÃÖ; ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•ÖßµÖ
׿֕ÖÖ ‹¾ÖÓ ×¾Ö¬ÖÖ-Ö.
jkstxkj lekpkj 19 & 25 Qjojh 2011
´ÖÖ-Ö¾Ö ³Öæ•ÖÖê»Ö
1. ´ÖÖ-Ö¾Ö ³Öæ•ÖÖê»Ö ´Öë ÃÖÓ¤ü¿ÖÔ : •Öê¡ÖßµÖ ×¾Ö³Öê¤ü-Ö;¯ÖÏÖ¤êü׿֕ú
ÃÖÓ¿»ÖêÂÖ•Ö;׫ü³ÖÖ•Ö-Ö ‹¾ÖÓ «îŸü Ö¾ÖÖ¤ü; ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•Ö¾ÖÖ¤ü;´ÖÖ¡ÖÖŸ´Ö•ú
•ÎúÖÓ×ŸÖ ‹¾ÖÓ †¾ÖÛãÖ×ŸÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö;ˆ•ÖÏÃÖã¬ÖÖ¸ü, ¾µÖÖ¾ÖÆüÖ׸ü•ú,
´ÖÖ-Ö¾ÖßµÖ ‹¾ÖÓ •ú»µÖÖ•Ö ˆ¯ÖÖ•Ö´Ö; ³ÖÖÂÖÖ‹Ó, ¬Ö´ÖÔ ‹¾ÖÓ
×-Ö¸ü¯Öê•Öß•ú¸ü•Ö; ×¾Ö'¾Ö •êú ÃÖÖÓÕéúן֕ú ¯ÖϤüê¿Ö;´ÖÖ-Ö¾Ö ×¾Ö•úÖÃÖ
ÃÖæ“Ö•ú.
2. †ÖÙ£Ö•ú ³Öæ•ÖÖê»Ö : ×¾Ö'¾Ö †ÖÙ£Ö•ú ×¾Ö•úÖÃÖ :´ÖÖ¯Ö ‹¾ÖÓ
ÃÖ´ÖõÖÖ‹Ó;×¾ÖÀ¾Ö ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-Ö ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•úÖ ×¾ÖŸÖ¸ü•Ö; ‰ú•ÖÖÔ
ÃÖÓ•ú™ü;ÃÖÓ¾Öéרü •úß ÃÖß´ÖÖ‹Ó;×¾ÖÀ¾Ö •éú×ÂÖ:•éú×ÂÖ ¯ÖϤêü¿ÖÖë •úß
¯ÖÏÖºþ¯ÖŸÖÖ;•éú×ÂÖ ×-Ö¾Öê¿Ö ‹¾ÖÓ ˆŸ¯ÖÖ¤ü•úŸÖÖ;•ÖÖª ‹¾ÖÓ ¯ÖÖêÂÖ•Ö
ÃÖ´ÖõÖÖ‹Ó;•ÖÖª ÃÖã¸ü•ÖÖ;¤ãüÙ³Ö•Ö :•úÖ¸ü•Ö, ¯ÖϳÖÖ¾Ö ‹¾ÖÓ ˆ¯Ö“ÖÖ¸ü;
×¾Ö'¾Ö ˆªÖê•Ö; †¾ÖãÖÖ×-Ö•ú ¯ÖÏןֺþ¯Ö ‹¾ÖÓ ÃÖ´ÖõÖÖ‹Ó;×¾Ö'¾Ö
¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü •êú ¯ÖÏןִÖÖ-Ö.
3. •Ö-ÖÃÖÓ•µÖÖ ‹¾ÖÓ ²ÖßÖß ³Öæ•ÖÖê»Ö : ×¾Ö'¾Ö •Ö-ÖÃÖÓ•µÖÖ •úß
¾Öéרü †Öî¸ü ×¾ÖŸÖ¸ü•Ö; •Ö-ÖÃÖÖÓÛ•µÖ•úß •Öã•Ö; ¯ÖϾÖÖÃÖ-Ö •êú
•úÖ¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ¯Ö׸ü•ÖÖ´Ö; †×ŸÖ¸êü•ú - †»¯Ö ‹¾ÖÓ †-Öã•æú»ÖŸÖ´Ö
•Ö-ÖÃÖÓ•µÖÖ •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ‹Ó;•Ö-ÖÃÖÓ•µÖÖ •úê ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ;×¾ÖÀ¾Ö
•Ö-ÖÃÖÓ•µÖÖ ÃÖ´ÖõÖÖ‹Ó †Öî¸ü -ÖßןֵÖÖÓ;ÃÖÖ´ÖÖו֕ú •ú»µÖÖ•Ö
‹¾ÖÓ •Öß¾Ö-Ö •Öã•Ö¾Ö¢ÖÖ; ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ¯Öæ•Ó Öß •êú ºþ¯Ö ´Öë
•Ö-ÖÃÖÓ•µÖÖ.
•ÖÏÖ´Öß•Ö ²ÖÛßֵÖÖë •êú ¯ÖÏ•úÖ¸ü ‹¾ÖÓ ¯ÖÏןֺþ¯Ö; •ÖÏÖ´Öß•Ö ²ÖÛßֵÖÖë
´Öë ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•ÖßµÖ ´Öã§üê; -Ö•Ö¸üßµÖ ²ÖÛßֵÖÖë •úÖ ¯Ö¤üÖ-Öã•Îú´Ö;
-Ö•Ö¸üßµÖ †Ö•úÖ׸ü•úß; ¯ÖÏ´Öã•Ö ¿ÖÆü¸ü ‹¾ÖÓ ÁÖê•Öß †Ö•úÖ¸ü
¯ÖÏ•ÖÖ»Öß •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ; -Ö•Ö¸üÖë •úÖ ¯ÖÏ•úÖµÖÖÔŸ´Ö•ú ¾Ö•Öá•ú¸ü•Ö;
-Ö•Ö¸üßµÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö •Öê¡Ö; •ÖÏÖ´Ö -Ö•Ö¸ü ˆ¯ÖÖÓŸÖ; †-ÖãÂÖÓ•Öß -Ö•Ö¸ü;
-Ö•Ö¸üß•ú¸ü•Ö •úß ÃÖ´ÖõÖÖ‹Ó ‹¾ÖÓ ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ-Ö; -Ö•Ö¸üÖë •úÖ
ÃÖÓ¯ÖÖêÂÖ•ÖßµÖ ×¾Ö•úÖÃÖ.
4. ¯ÖÏÖ¤êü׿֕ú †ÖµÖÖê•Ö-ÖÖ : ¯ÖϤüê¿Ö •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ; ¯ÖϤüê¿ÖÖë •êú
¯ÖÏ•úÖ¸ü ‹¾ÖÓ ¯ÖϤüê¿Öß•ú¸ü•Ö •úß ×¾Ö׬ֵÖÖÓ; ¾Öéרü •êú-¦ü ŸÖ£ÖÖ ¾Öéרü
¬Öоã Ö; ¯ÖÏÖ¤êü׿֕ú †ÃÖÓŸÖã»Ö-Ö; ¯ÖÏÖ¤êü׿֕ú ×¾Ö•úÖÃÖ •úÖµÖÔ-ÖßןֵÖÖÓ;
¯ÖÏÖ¤êü׿֕ú †ÖµÖÖê•Ö-ÖÖ ´Öë ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•ÖßµÖ ´Öã§êü; ÃÖÓ¯ÖÖêÂÖ•ÖßµÖ
×¾Ö•úÖÃÖ •êú ×»Ö‹ †ÖµÖêÖ•Ö-ÖÖ.
5. ´ÖÖ-Ö¾Ö ³Öæ•ÖÖê»Ö ´Öë ´ÖÖò›ü»Ö, ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö ‹¾ÖÓ ×-ÖµÖ´Ö : ´ÖÖ-Ö¾Ö
³Öæ•ÖÖê»Ö ´Öë ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö; ´ÖÖ»£ÖÃÖ •úÖ, ´ÖÖŒÃÖÔ •úÖ
†Öî¸ü •Ö-ÖÃÖÖÓÛ•µÖ•úßµÖ ÃÖÓ•Îú´Ö•Ö ´ÖÖò›ü»Ö; וÎúÙüÖ¾Ö¸ü ‹¾ÖÓ
»ÖÖò¿Ö •úÖ •êú-¦üßµÖ Ã£ÖÖ-Ö ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö; ¯Öêºþ ‹¾ÖÓ ²Öæ¤üê×¾Ö‹; ¾ÖÖò-Ö
£Öæ-Öê-Ö •úÖ •éú×ÂÖ †¾ÖãÖÖ-Ö ´ÖÖò›ü»Ö; ¾Öê²Ö¸ü •úÖ †ÖîªÖêו֕ú
†¾ÖãÖÖ-Ö ´ÖÖò›ü»Ö; †ÖêßÖÖê¾Ö •úÖ ¾Öéרü †¾ÖãÖÖ ´ÖÖ›ü»Ö;
†ÓŸÖ:³Öæ×´Ö ‹¾ÖÓ ²Ö×Æü:³Öæ×´Ö ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ; †ÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ÃÖß´ÖÖ‹Ó
‹¾ÖÓ ÃÖß´ÖÖÓŸÖ •Öê¡Ö •êú ×-ÖµÖ´Ö.
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö - 2
³ÖÖ¸üŸÖ •úÖ ³Öæ•ÖÖê»Ö
1. ³ÖÖîן֕ú ×¾Ö-µÖÖÃÖ : ¯Ö›ÍüÖêÃÖß ¤êü¿ÖÖë •êú ÃÖÖ£Ö ³ÖÖ¸üŸÖ •úÖ
†ÓŸÖ׸ü•Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö; ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ ‹¾ÖÓ ˆ““ÖÖ¾Ö“Ö; †¯Ö¾ÖÖÆüŸÖÓ¡Ö ‹¾ÖÓ
•Ö»Ö ×¾Ö³ÖÖ•Ö•ú; ³Öæ-†Ö•éúן֕ú ¯ÖϤêü¿Ö : ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ´ÖÖ-ÖÃÖæ-Ö
‹¾ÖÓ ¾ÖÂÖÖÔ ¯ÖÏןֺþ¯Ö, ˆÂ•Ö•ú×™ü²ÖÓ¬ÖßµÖ “Ö•Îú¾ÖÖŸÖ ‹¾ÖÓ ¯ÖÛ¿“Ö´Öß
×¾Ö•ÖÖê³Ö •úß ×•ÎúµÖÖ ×¾Ö׬Ö; ²ÖÖœÍü ‹¾ÖÓ †-ÖÖ¾ÖéÛ™ü; •Ö»Ö¾ÖÖµÖ¾Öß
¯ÖϤêü¿Ö; ¯ÖÏÖ•éúן֕ú ¾Ö-ÖïÖןÖ; ´Öé¤üÖ ¯ÖÏ•úÖ¸ü ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•úÖ
×¾ÖŸÖ¸ü•Ö.
2. ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-Ö : ³Öæ×´Ö, ÃÖŸÖÆü ‹¾ÖÓ ³ÖÖî´Ö•Ö»Ö, ‰ú•ÖÖÔ, •Ö×-Ö•Ö,
•Öß¾ÖßµÖ ‹¾ÖÓ ÃÖ´Öã¦üß ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-Ö; ¾Ö-Ö ‹¾ÖÓ ¾Ö-µÖ •Öß¾Ö-Ö
ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-Ö ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•úÖ ÃÖÓ¸ü•Ö•Ö; ‰ú•ÖÖÔ ÃÖÓ•ú™ü.
3. •éú×ÂÖ : †¾ÖÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ : ØÃÖ“ÖÖ‡Ô, ²Öß•Ö, ˆ¾ÖÔ¸ü•ú, ×¾ÖªãŸÖ;
ÃÖÓãÖÖ•ÖŸÖ •úÖ¸ü•ú : •ÖÖêŸÖ, ³Öæ-¬ÖÖ¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ³Öæ×´Ö ÃÖã¬ÖÖ¸ü;
¿ÖõÖ-Ö ¯ÖÏןֺþ¯Ö, •éú×ÂÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü•úŸÖÖ, •éú×ÂÖ ¯ÖÏ•úÂÖÔ, ±úÃÖ»Ö
ÃÖÓµÖÖê•Ö-Ö, ³Öæ×´Ö •Ö´ÖŸÖÖ; •éú×ÂÖ ‹¾ÖÓ ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ¾ÖÖ×-Ö•úß;
Æü׸üŸÖ •ÎúÖÓ×ŸÖ ‹¾ÖÓ ‡ÃÖ•úß ÃÖÖ´ÖÖו֕ú †ÖÙ£Ö•ú ‹¾ÖÓ ¯ÖÖ׸ü×£Öן֕ú
×¾Ö¾Ö•ÖÖ; ¾ÖÂÖÖÔ¬Öß-Ö •ÖêŸÖß •úÖ ´ÖÆüŸ¾Ö; ¯Ö¿Öã¬Ö-Ö ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-Ö ‹¾ÖÓ
À¾ÖêŸÖ •ÎúÖÓןÖ; •Ö»Ö •éú×ÂÖ, ¸êü¿Ö´Ö •úß™ü¯ÖÖ»Ö-Ö, ´Ö¬Öã´Öו֯ÖÖ»Ö-Ö,
‹¾ÖÓ •ãúŒ•ãú™ü ¯ÖÖ»Ö-Ö; •éú×ÂÖ ¯ÖÏÖ¤êü¿Öß•ú¸ü•Ö; •éú×ÂÖ •Ö»Ö¾ÖÖµÖ¾Öß
•Öê¡Ö; •éú×ÂÖ ¯ÖÖ׸üÛãÖן֕ú ¯ÖϤêü¿Ö.
4. ˆªÖê•Ö : ˆªÖê•ÖÖë •úÖ ×¾Ö•úÖÃÖ : •ú¯ÖÖÃÖ, •Öæ™ü,
¾ÖáÖÖêªÖê•Ö, »ÖÖêÆü ‹¾ÖÓ ‡Ã¯ÖÖŸÖ, †»Öã×´Ö×-ÖµÖ´Ö, ˆ¾ÖÔ¸ü•ú,
•úÖ•Ö•Ö, ¸üÃÖÖµÖ-Ö ‹¾ÖÓ ±úÖ´ÖÖÔõÖã×™ü•ú»ÃÖ, †Ö™üÖ´ê ÖÖê²ÖÖ‡»Ö,
•ãú™ü߸ü ‹¾ÖÓ •éú×ÂÖ †Ö¬ÖÖ׸üŸÖ ˆªÖê•ÖÖë •êú †¾ÖÛãÖ×ŸÖ •úÖ¸ü•ú;
ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×-Ö•ú •Öê¡Ö •êú ˆ¯Ö•Îú´ÖÖë ÃÖ×ÆüŸÖ †ÖîªÖêו֕ú ‘Ö¸üÖ-Öê ‹¾ÖÓ
ÃÖÓ•úã »Ö;†ÖîªÖêו֕ú ¯ÖÏÖ¤êü¿Öß•ú¸ü•Ö; -Ö‡Ô †ÖîªÖêו֕ú -ÖßןֵÖÖÓ;
²ÖÆãü¸üÖ™ÒüßµÖ •Óú¯Ö×-ÖµÖÖÓÓ ‹¾ÖÓ ˆ¤üÖ¸üß•ú¸ü•Ö; ×¾Ö¿ÖêÂÖ †ÖÙ£Ö•ú
•Öê¡Ö; ¯ÖÖ׸üÛãÖן֕ú - ¯ÖµÖÔ™ü-Ö ÃÖ´ÖêŸÖ ¯ÖµÖÔ™ü-Ö.
5. ¯Ö׸ü¾ÖÆü-Ö, ÃÖÓ“ÖÖ¸ü ‹¾ÖÓ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü : ÃÖ›Íü•ú, ¸êü»Ö´ÖÖ•ÖÔ,
•Ö»Ö´ÖÖ•ÖÔ, Æü¾ÖÖ‡Ô ´ÖÖ•ÖÔ ‹¾ÖÓ ¯ÖÖ‡¯Ö»ÖÖ‡-Ö -Öê™ü¾Ö•Ôú ‹¾ÖÓ
¯ÖÏÖ¤êü׿֕ú ×¾Ö•úÖÃÖ ´Öë ˆ-Ö•úß ¯Öæ¸ü•ú ³Öæ×´Ö•úÖ; ¸üÖ™ÒüßµÖ ‹¾ÖÓ
×¾Ö¤êü¿Öß ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ¾ÖÖ»Öê ¯Ö¢Ö-ÖÖë •úÖ ²ÖœÍüŸÖÖ ´ÖÆüŸ¾Ö; ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü
ÃÖÓŸÖã»Ö-Ö; ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü -ÖßןÖ; ×-ÖµÖÖÔŸÖ ¯ÖÏ•úÎ ´Ö•Ö •Öê¡Ö; ÃÖÓ“ÖÖ¸ü ‹¾ÖÓ
jkstxkj lekpkj 19 & 25 Qjojh 2011
ÃÖæ“Ö-ÖÖ ¯ÖÏÖª î Öêו֕úß ´Öë †ÖµÖÖ ×¾Ö•úÖÃÖ †Öî¸ü †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ
ŸÖ£ÖÖ ÃÖ´ÖÖ•Ö ¯Ö¸ü ˆ-Ö•úÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö; ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ †ÓŸÖ׸ü•Ö
•úÖµÖÔ•úÎ ´Ö.
6. ÃÖÖÓÕéúן֕ú ×¾Ö-µÖÖÃÖ : ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ÃÖ´ÖÖ•Ö •úÖ ‹êןÖÆüÖ×ÃÖ•ú
¯Ö׸ü¯ÖÏꕵÖ; ¯ÖÏ•ÖÖŸÖßµÖ, ³ÖÖ×ÂÖ•ú ‹¾ÖÓ -Öé•ÖÖŸÖßµÖ ×¾Ö×¾Ö¬ÖŸÖÖ‹Ó;
¬ÖÖÙ´Ö•ú †»¯ÖÃÖÓ•µÖ•ú; ¯ÖÏ´Öã•Ö •Ö-Ö•ÖÖןֵÖÖÓ, •Ö-Ö•ÖÖŸÖßµÖ
•Öê¡Ö ŸÖ£ÖÖ ˆ-Ö•úß ÃÖ´ÖõÖÖ‹Ó; ÃÖÖÓÕéúן֕ú ¯ÖϤüê¿Ö; •Ö-ÖÃÖÓ•µÖÖ
•úß ÃÖÓ¾Öéרü, ×¾ÖŸÖ¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ‘Ö-ÖŸ¾Ö; •Ö-ÖÃÖÖÓÛ•µÖ•úßµÖ •Öã•Ö :
Ø»Ö•Ö †-Öã¯ÖÖŸÖ, †ÖµÖã ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ, ÃÖÖ•Ö¸üŸÖÖ¤ü¸ü, •úÖµÖÔ²Ö»Ö,
×-Ö³ÖÔ¸üŸÖÖ †-Öã¯ÖÖŸÖ, †ÖµÖã•úÖ»Ö; ¯ÖϾÖÖÃÖ-Ö (†ÓŸÖ:¯ÖÏÖ¤êü׿֕ú,
¯ÖϤüê¿ÖÖÓŸÖ¸ü ŸÖ£ÖÖ †ÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ) ‹¾ÖÓ ‡ÃÖÃÖê •Öã›Íüß ÃÖ´ÖõÖÖ‹Ó;
•Ö-ÖÃÖÓ•µÖÖ ÃÖ´ÖõÖÖ‹Ó ‹¾ÖÓ -ÖßןֵÖÖ; þÖÖãµÖ ÃÖæ“Ö•ú.
7. ²ÖßÖß : •ÖÏÖ´Öß•Ö ²ÖßÖß •êú ¯ÖÏ•úÖ¸ü, ¯ÖÏןֺþ¯Ö ŸÖ£ÖÖ
†Ö•úÖ׸ü•úß; -Ö•Ö¸üßµÖ ×¾Ö•úÖÃÖ; ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¿ÖÆü¸üÖë •úß
†Ö•úÖ׸ü•úß; ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¿ÖÆü¸üÖë •úÖ ¯ÖÏ•úÖµÖÖÔŸ´Ö•ú ¾Ö•Öá•ú¸ü•Ö;
ÃÖ®Ö•Ö¸ü ‹¾ÖÓ ´ÖÆüÖ-Ö•Ö¸üßµÖ ¯ÖϤüê¿Ö; -Ö•Ö¸ü þ֯ÖÏÃÖÖ¸ü; •ÖÓ¤üß
²ÖßÖß ‹¾ÖÓ ˆÃÖÃÖê •Öã›üÍß ÃÖ´ÖõÖÖ‹Ó; -Ö•Ö¸ü †ÖµÖÖê•Ö-ÖÖ;
-Ö•Ö¸üß•ú¸ü•Ö •úß ÃÖ´ÖõÖÖ‹Ó ‹¾ÖÓÓ ˆ¯Ö“ÖÖ¸ü.
8. ¯ÖÏÖ¤êü׿֕ú ×¾Ö•úÖÃÖ ‹¾ÖÓ †ÖµÖÖê•Ö-ÖÖ : ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë ¯ÖÏÖ¤êü׿֕ú
†ÖµÖÖê•Ö-ÖÖ •úÖ †-Öã³Ö¾Ö; ¯ÖÓ“Ö¾ÖÂÖá µÖÖê•Ö-ÖÖ‹Ó; ÃÖ´ÖÛ-¾ÖŸÖ
•ÖÏÖ´Öß•Ö ×¾Ö•úÖÃÖ •úÖµÖÔ•úÎ ´Ö; ¯ÖÓ“ÖÖµÖŸÖß ¸üÖ•Ö ‹¾ÖÓ ×¾Ö•ëú¦üß•éúŸÖ
†ÖµÖÖê•Ö-ÖÖ; •ú´ÖÖ-Ö •Öê¡Ö ×¾Ö•úÖÃÖ; •Ö»Ö ×¾Ö³ÖÖ•Ö•ú ¯ÖϲÖÓ¬Ö;
ׯ֔û›ÍüÖ •Öê¡Ö, ´ÖºþãֻÖ, †-ÖÖ¾ÖéÛ™ü ¯ÖϾ֕Ö, ¯ÖÆüÖ›Íüß,
•Ö-Ö•ÖÖŸÖßµÖ •Öê¡Ö ×¾Ö•úÖÃÖ •êú ×»Ö‹ †ÖµÖÖê•Ö-ÖÖ; ²ÖÆãüßָüßµÖ
µÖÖê•Ö-ÖÖ; ¯ÖÏÖ¤êü׿֕ú µÖÖê•Ö-ÖÖ ‹¾ÖÓ «üß¯Ö •Öê¡ÖÖë •úÖ ×¾Ö•úÖÃÖ.
9. ¸üÖ•Ö-Öîן֕ú ¯Ö׸ü¯ÖÏ•ê µÖ : ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ÃÖÓ‘Ö¾ÖÖ¤ü •úÖ ³ÖÖî•ÖÖê×»Ö•ú
†Ö¬ÖÖ¸ü; ¸üÖ•µÖ ¯Öã-Ö•ÖÔšü-Ö; -Ö‹ ¸üÖ•µÖÖë •úÖ †Ö×¾Ö³ÖÖÔ¾Ö;
¯ÖÏÖ¤êü׿֕ú “ÖêŸÖ-ÖÖ ‹¾ÖÓ †ÓŸÖ¸üÖ•Ô µÖ ´Öã§üê; ³ÖÖ¸üŸÖ •úß †ÓŸÖ¸üÖÂÔ ™ÒüßµÖ
ÃÖß´ÖÖ †Öî¸ü ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ´Öã§êü; ÃÖß´ÖÖ¯ÖÖ¸ü †ÖŸÖÓ•ú¾ÖÖ¤ü; ¾ÖîÛÀ¾Ö•ú
´ÖÖ´Ö»Öê ´Öë ³ÖÖ¸üŸÖ •úß ³Öæ×´Ö•úÖ; ¤ü×•Ö•Ö ‹×¿ÖµÖÖ ‹¾ÖÓ ØÆü¤üß
´ÖÆüÖÃÖÖ•Ö¸ü ¯Ö׸ü´ÖÓ›ü»Ö •úß ³Öæ-¸üÖ•Ö-ÖßןÖ.
10. ÃÖ´Ö•úÖ»Öß-Ö ´Öã§êü : ¯ÖÖ׸üÛãÖן֕ú ´Öã§êü : ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•ÖßµÖ
ÃÖÓ•ú™ü : ³Öæ-ÕֻÖ-Ö, ³Öæ•úÓ ¯Ö, ÃÖã-ÖÖ´Öß, ²ÖÖœÍü ‹¾ÖÓ †-ÖÖ¾ÖéÛ™ü,
´ÖÆüÖ´ÖÖ¸üß; ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•ÖßµÖ ¯ÖϤæüÂÖ•Ö ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ´Öã§êü; ³Öæ×´Ö
ˆ¯ÖµÖÖê•Ö •êú ¯ÖÏןֺþ¯Ö ´Öë ²Ö¤ü»ÖÖ¾Ö; ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•ÖßµÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö
†Ö•ú»Ö-Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•Ö ¯ÖϲÖÓ¬Ö-Ö •êú ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö; •Ö-ÖÃÖÓ•µÖÖ
×¾ÖñúÖê™ü ‹¾ÖÓ •ÖÖª ÃÖã¸ü•ÖÖ; ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•ÖßµÖ ×-Ö´-Öß•ú¸ü•Ö;
¾Ö-ÖÖê-´Öæ»Ö-Ö, ´ÖºþãֻÖß•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ´Öé¤üÖ †¯Ö¸ü¤ü-Ö; •éú×ÂÖ
‹¾ÖÓ †ÖîªÖêו֕ú †¿ÖÖÓ×ŸÖ •úß ÃÖ´ÖõÖÖ‹Ó; †ÖÖÙ£Ö•ú ×¾Ö•úÖÃÖ
´Öë ¯ÖÏÖ¤êü׿֕ú †ÃÖ´ÖÖ-ÖŸÖÖ‹Ó; ÃÖÓ¯ÖÖêÂÖ•ÖßµÖ ¾Öéרü ‹¾ÖÓ ×¾Ö•úÖÃÖ
•úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ; ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•ÖßµÖ ÃÖÓ“ÖêŸÖ-ÖÖ; -ÖפüµÖÖë •úÖ ÃÖÆü¾Ö¨ü-Ö,
³Öæ´ÖÓ›ü»Öß•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ.
×™ü¯¯Ö•Öß : †³µÖÙ£ÖµÖÖë •úÖê ‡ÃÖ ¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö ´Öë ×»Ö‹ •Ö‹ ×¾ÖÂÖµÖÖë
ÃÖê ÃÖÓ•ÖŸÖ ‹•ú †×-Ö¾ÖÖµÖÔ ´ÖÖ-Ö×“Ö¡Ö - †Ö¬ÖÖ׸üŸÖ ¯ÖÏ¿-Ö •úÖ
ˆ¢Ö¸ü ¤êü-ÖÖ †×-Ö¾ÖÖµÖÔ Æîü .
la?k yksd lsok vk;ksx
4. •Öß¾ÖÖ¿´Ö ×¾Ö–ÖÖ-Ö :
•ÖÖ×ŸÖ - ¯Ö׸ü³ÖÖÂÖÖ ‹¾ÖÓ -ÖÖ´Ö¯Ö¨×üŸÖ; •Öãºþ •Öß¾ÖÖ¿´Ö ‹¾ÖÓ ÃÖæ•´Ö
•Öß¾ÖÖ¿´Ö; •Öß¾ÖÖ¿´Ö ÃÖÓ¸ü•Ö•Ö •úß ×¾Ö׬ֵÖÖÓ; ×¾Ö×³Ö®Ö ¯ÖÏ•úÖ¸ü •êú
ÃÖæ•´Ö •Öß¾ÖÖ¿´Ö; ÃÖÆü ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö, ¯Öê™üÒÖ×ê »ÖµÖ´Ö †-Ö¾ÖêÂÖ•Ö,
¯Öã¸üÖ•Ö»Ö¾ÖÖµÖ¾Öß ‹¾ÖÓ ¯Öã¸üÖÃÖ´Öã¦ü×¾Ö–ÖÖ-ÖßµÖ †¬µÖµÖ-ÖÖë ´Öë ÃÖæ•´Ö
•Öß¾ÖÖ¿´ÖÖë •úÖ †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö; ÆüÖ×ê ´Ö×-Ö›üß ‹ÛŒ¾Ö›üß ‹¾ÖÓ ¯ÖÏÖ²ê ÖÖêÃÖß×›üµÖÖ
´Öë ×¾Ö•úÖÃÖÖŸ´Ö•ú ¯ÖϾÖéןÖ; ׿־ÖÖ×»Ö•ú ¯ÖÏÖו֕ÖÖŸÖ; •ÖÖê›ü¾Ó ÖÖ-ÖÖ
¾Ö-ÖïÖן֕ÖÖŸÖ ‹¾ÖÓ ¯ÖÏÖו֕ÖÖŸÖ ‹¾ÖÓ ‡ÃÖ•úÖ ´ÖÆüŸ¾Ö; ÃÖæ“Ö•ú
•Öß¾ÖÖ¿´Ö ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•úÖ ´ÖÆüŸ¾Ö.
5. ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ÃŸÖ׸ü•úß :
ßÖ׸ü•úß †-Öã•úÎ ´ÖÖë •úÖ ¾Ö•Öá•ú¸ü•Ö: †¿´ÖßÖ׸ü•ú •Öî¾ÖßÖ׸ü•ú,
•úÖ»ÖßÖ׸ü•ú ‹¾ÖÓ “Öã´²Ö•úßÖ׸ü•ú ŸÖ£ÖÖ ˆ-Ö•úÖ †ÓŸÖÃÖÓ²Ô ÖÓ¬Ö/
³ÖÖ¸üŸÖ •úß •îúײÖεÖ-Ö¯Öæ¾ÖÔ ¿ÖË»î ÖÖêÓ •úÖ ×¾ÖŸÖ¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ¾Ö•Öá•ú¸ü•Ö;
¯ÖÏÖו֕ÖÖŸÖ, ¾Ö-ÖïÖן֕ÖÖŸÖ ‹¾ÖÓ †ÖÙ£Ö•ú ´ÖÆüŸ¾Ö •úß ¥üÛ™ü ÃÖê
³ÖÖ¸üŸÖ •úß ¥ü¿µÖ•Öß¾Öß ¿Öî»ÖÖêÓ •êú ßÖ׸ü•ú ×¾ÖŸÖ¸ü•Ö ‹¾ÖÓ
†¿´Ö×¾Ö–ÖÖ-Ö •úÖ †¬µÖµÖ-Ö; ¯ÖÏ´Öã•Ö ÃÖß´ÖÖ ÃÖ´ÖõÖÖ‹ -
•ïúײÖεÖ-Ö/ •ïúײÖεÖ-Ö ¯Öæ¾ÖÔ,¯ÖÙ´ÖµÖ-Ö/™ÒüÖ‡‹ê×ÃÖ•ú, •êú™îü׿ֵÖÃÖ/
ŸÖéŸÖßµÖ•ú ‹¾ÖÓ ¯»ÖÖµÖÖêÃÖß-Ö / ¯»ÖßÙüÖÃê Öß-Ö; ³Öæ¾Öî–ÖÖ×-Ö•úú
†ŸÖßŸÖ ´Öë ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ˆ¯Ö´ÖÆüÖ«üß¯Ö ´Öë •Ö»Ö¾ÖÖµÖ¾Öß ¤ü¿ÖÖ†Öë,
¯Öã¸Ö³Öæ•ÖÖê»Ö ‹¾ÖÓ †•-ÖêµÖ ÃÖוÎúµÖŸÖÖ •úÖ †¬µÖµÖ-Ö; ³ÖÖ¸üŸÖ •úÖ
ßÖ׸ü•ú œüÖÑ“ÖÖ; ×Æü´ÖÖ»ÖµÖ •úÖ ˆ¤ü˳־Ö.
6. •Ö»Ö ³Öæ×¾Ö–ÖÖ-Ö ‹¾ÖÓ ‡Ó•Öß×-ÖµÖ¸üß ³Öæ×¾Ö–ÖÖ-Ö :
•Ö»Ö ¾Öî–ÖÖ×-Ö•ú “Ö•Îú ‹¾ÖÓ •Ö»Ö •úÖ •Ö-Ö×-Ö•ú ¾Ö•Öá•ú¸ü•Ö;
†¾Ö¯Öéšü •Ö»Ö •úÖ ÃÖÓ“Ö»Ö-Ö; ¾ÖéÆüŸÖ •¾ÖÖ¸ü; ÃÖ¸ü¬ÖÓПÖÖ,
¯Ö¸ü•úÎ Ö´µÖŸÖÖ, ¦ü¾Ö“ÖÖ×»ÖŸÖ “ÖÖ»Ö•úŸÖÖ, ¯ÖÖ¸ü•Ö´µÖŸÖÖ ‹¾ÖÓ ÃÖÓ“ÖµÖ-Ö
•Öã•ÖÓÖ•ú, ‹êÛŒ¾Ö±ú¸ü ¾Ö•Öá•ú¸ü•Ö; ¿Öî»ÖÖë •úß •Ö»Ö¬ÖÖ¸üß
×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖÖ‹Ó; ³Öæ•Ö»Ö ¸üÃÖÖµÖ×-Ö•úß; »Ö¾Ö•Ö•Ö»Ö †ÓŸÖ²Öì¬Ö-Ö;
•æú¯ÖÖë •êú ¯ÖÏ•úÖ¸ü, ¾ÖÂÖÖÔ•Ö»Ö ÃÖÓ•ÖÏÆü•Ö; ¿Öî»ÖÖë •êú ‡Ó•Öß×-ÖµÖ¸üß
•Öã•Ö-¬Ö´ÖÔ; ²ÖÖÓ¬ÖÖë, ÃÖã¸üÓ•ÖÖë, ¸üÖ•Ö´ÖÖ•ÖÖê,ÓÔË ¸êü»Ö´ÖÖ•ÖÖí ‹¾ÖÓ ¯Öã»ÖÖë •êú
×»Ö‹ ³Öæ¾Öî–ÖÖ×-Ö•ú †-Ö¾ÖêÂÖ•Ö; ×-Ö´ÖÖÔ•Ö ÃÖÖ´Ö•ÖÏß •êú ºþ¯Ö ´Öë
¿Öî»Ö; ³ÖæÕֻÖ-Ö - •úÖ¸ü•Ö, ¸üÖ•ê ú £ÖÖ´Ö ‹¾ÖÓ ¯Öã-Ö¾ÖÖÔÃÖ; ³Öæ•Óú¯Ö
¸üÖ¬ê Öß ÃÖÓ¸“Ö-ÖÖ‹Ó.
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö -2
1. •Ö×-Ö•Ö ×¾Ö–ÖÖ-Ö :
¯ÖÏ•Ö×»ÖµÖÖë ‹¾ÖÓ ÃÖ´Ö×´Ö×ŸÖ ¾Ö•ÖÖí ´Öë וÎúÙü»ÖÖë •úÖ ¾Ö•Öá•ú¸ü•Ö;
וÎúÙü»Ö ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖŸ´Ö•ú ÃÖÓ•êúŸÖ-Ö •úß †ÓŸÖ¸üÖÔ™üßµÖ
¯ÖÏ•ÖÖ»Öß;וÎúÙü»Ö ÃÖ´Ö×´Ö×ŸÖ •úÖê ×-Öºþ×¯ÖŸÖ •ú¸ü-Öê •êú ×»Ö‹
¯ÖÏ•Öê¯Ö †Ö¸êü•ÖÖë •úÖ ¯ÖϵÖÖê•Ö; X- וú¸ü•Ö וÎúÙü×»Ö•úß •êú
ŸÖŸ¾Ö.
¿Öî»Ö•ú¸ü ×ÃÖ×»Ö•êú™ü •Ö×-Ö•Ö ÃÖ´ÖæÆüÖë •êú ³ÖÖîן֕ú ‹¾ÖÓ
¸üÖÃÖÖµÖ×-Ö•ú •Öã•Ö; ×ÃÖ×»Ö•êú™ü •úÖ ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖŸ´Ö•ú ¾Ö•Öá•ú¸ü•Ö;
†Ö•-ÖêµÖ ‹¾ÖÓ •úÖµÖÖÓŸÖ׸üŸÖ ¿Öî»ÖÖë •êú ÃÖÖ´ÖÖ-µÖ •Ö×-Ö•Ö;
•úÖ²ÖÖì-Öê™ü, ±úÖñêú™ü, ÃÖ»±úÖ‡›ü ‹¾ÖÓ Æêü»ÖÖ‡›ü ÃÖ´ÖæÆüÖë •êú
†µÖÕú •Öšü-Ö ‹¾ÖÓ ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ‹Ó; ¬ÖÖŸÖã •Ö-Ö×-Ö•ú µÖã•Ö ‹¾ÖÓ
¯ÖϤüê¿Ö; ‹»µÖã×´Ö×-ÖµÖ´Ö, •ÎúÖê×-ÖµÖ´Ö, ŸÖÖ´ÖÏ, þ֕ÖÔ, »ÖÖêÆü,
»Öê›ü, ×Ó•Ö•ú, ´Öî•Ö-Öß•Ö, ×™ü™üî×-ÖµÖ´Ö, µÖã¸üê×-ÖµÖ´Ö ‹¾ÖÓ £ÖÖê׸üµÖ´Ö
ŸÖ£ÖÖ †ÖîªÖêו֕ú •Ö×-Ö•ÖÖëê •Óúê ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ•ÖÔ ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×-Ö•Öê¯ÖÖë
•úÖ ³Öæ×¾Ö–ÖÖ-Ö; ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë •úÖêµÖ»ÖÖ ‹¾ÖÓ ¯Öê™üÒÖ×ê »ÖµÖ´Ö ×-Ö¯Öê•Ö;
¸üÖ™ÒüßµÖ •Ö×-Ö•Ö -ÖßןÖ; •Ö×-Ö•Ö ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-ÖÖë •úÖ ÃÖÓ¸ü•Ö•Ö ‹¾ÖÓ
ˆ¯ÖµÖÖê•Ö; ÃÖ´Öã¦üß •Ö×-Ö•Ö ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-Ö ‹¾ÖÓ ÃÖ´Öã¦ü ×-ÖµÖ´Ö.
5. •Ö-Ö-Ö ³Öæ×¾Ö–ÖÖ-Ö :
¯Öæ¾Öì•Ö•Ö •úß ×¾Ö׬ֵÖÖÓ - ³Öæ¾Öî–ÖÖ×-Ö•ú, ³Öæ³ÖÖîן֕ú, ³Öæ¸üÖÃÖÖµÖ×-Ö•ú
‹¾ÖÓ ³Öæ-¾ÖÖ-ÖïÖן֕ú; ¯ÖÏןֵ֓Ö-Ö ¯ÖÏ×¾Ö׬ֵÖÖÓ; †µÖÕú ×-Ö“ÖµÖ
¯ÖÏÖŒ•ú»Ö-Ö; ¬ÖÖŸÖã †µÖÕúÖë †Öî¬Öêו֕ú •Ö×-Ö•ÖÖë,ê ÃÖ´Öã¦üß
•Ö×-Ö•Ö ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-ÖÖë ‹¾ÖÓ ×-Ö´ÖÖÔ•Ö ¯ÖÏßָüÖë •êú †-¾ÖêÂÖ•Ö ‹¾ÖÓ
•Ö-Ö-Ö •úß ×¾Ö׬ֵÖÖÓ; •Ö×-Ö•Ö ÃÖ••Öß•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ †µÖÕú
¯ÖÏÃÖÖ¬Ö-Ö.
6. ³Öæ¸üÖÃÖÖµÖ×-Ö•úß ‹¾ÖÓ ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•ÖßµÖ ³Öæ×¾Ö–ÖÖ-Ö :
ŸÖŸ¾ÖÖë •úÖ †ÓŸÖ׸ü•Öß ²ÖÖÆãü»µÖ; •ÖÏÆüÖë ‹¾ÖÓ ˆ»•úÖد֛üÖë •úÖ
ÃÖÓ‘Ö™ü-Ö; ¯Ö飾Öß •úß ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ ‹¾ÖÓ ÃÖÓ‘Ö™ü-Ö ‹¾ÖÓ ŸÖŸ¾ÖÖë •úÖ
×¾ÖŸÖ¸ü•Ö; »Öê¿Ö ŸÖŸ¾Ö; וÎúÙü»Ö ¸üÖÃÖÖµÖ×-Ö•úß •êú ŸÖŸ¾Ö -
¸üÖÃÖÖµÖ×-Ö•ú †Ö²ÖÓ¬Ö, ÃÖ´Ö-¾ÖµÖ ÃÖÓ•µÖÖ, ÃÖ´ÖÖ•éúן֕úŸÖÖ ‹¾ÖÓ
²ÖÆãüºþ¯ÖŸÖÖ; ¯ÖÏÖ¸Óü׳֕ú ‰ú´ÖÖ•Öן֕úß.
¯ÖÏÖ•éúן֕ú ÃÖÓ•ú™ü - ²ÖÖœÍü, ¾ÖéÆüŸÖ •Ö¸ü•Ö, ŸÖ™üßµÖ ÃÖÓ•ú™ü,
³Öæ•Óú¯Ö ‹¾ÖÓ •¾ÖÖ»ÖÖ´Öã•ÖßµÖ ÃÖוÎúµÖŸÖÖ ŸÖ£ÖÖ -µÖæ-Öß •ú¸ü•Ö;
-Ö•Ö¸üß•ú¸ü•Ö, •Ö-Ö-Ö †ÖîªÖêו֕ú ‹¾ÖÓ ¸êü×›üµÖÖêÃÖוÎúµÖ †¯Ö¸ü¤ü
×-Ö¯Ö™üÖ-Ö, ˆ¾ÖÔ¸ü•ú ¯ÖϵÖÖê•Ö, •Ö-Ö-Ö †¯Ö¸ü¤ü ‹¾ÖÓ °»ÖÖ‡Ô ‹ê¿Ö
ÃÖ×®Ö•Öê¯Ö•Ö •êú ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•ÖßµÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö; ³ÖÖî´Ö ‹¾ÖÓ ³Öæ- ¯Öéšü •Ö»Ö
¯ÖϤÂæ Ö•Ö, ÃÖ´Öã¦üß ¯ÖϤüæ ÂÖ•Ö; ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•Ö ÃÖÓ¸ü•Ö•Ö - ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë
×¾Ö¬ÖÖµÖß ˆ¯ÖÖµÖ; ÃÖ´Öã¦ü ŸÖ»Ö ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö - •úÖ¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖϳÖÖ¾Ö.
‡×ŸÖÆüÖÃÖ
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö -1
1. ÄÖÖêŸÖ :
¯Öã¸üÖŸÖÖÛŸ¾Ö•ú ÄÖÖêŸÖ :
†-¾ÖêÂÖ•Ö, ˆŸ•Ö-Ö-Ö, ¯Öã¸üÖ»Öê•Ö×¾ÖªÖ, ´Öã¦üÖ¿ÖÖáÖ, ôÖÖ¸ü•ú.
ÃÖÖ×ÆüÛŸµÖ•ú ÄÖÖêŸÖ :
þ֤êü¿Öß :¯ÖÏÖ£Ö×´Ö•ú ‹¾ÖÓ ×«üŸÖßµÖ•ú; •ú×¾ÖŸÖÖ, ×¾Ö–ÖÖ-Ö
ÃÖÖ×ÆüŸµÖ, ÃÖÖ×ÆüŸµÖ, •Öê¡ÖßµÖ ³ÖÖÂÖÖ†Öë •úÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖ, ¬ÖÖÙ´Ö•ú
ÃÖÖ×ÆüŸµÖ.
×¾Ö¤êü¿Öß ¾Ö•ÖÔ-Ö : µÖæ-ÖÖ-Öß, “Öß-Öß ‹¾ÖÓ †¸ü²Ö »Öê•Ö•ú
2. ¯ÖÏÖ•ÖîןÖÆüÖÃÖ ‹¾ÖÓ †Öª ‡×ŸÖÆüÖÃÖ :
³ÖÖî•ÖÖê×»Ö•ú •úÖ¸ü•ú, ׿֕úÖ¸ü ‹¾ÖÓ ÃÖÓ•ÖÏÆü•Ö (¯Öã¸üÖ¯ÖÖÂÖÖ•Ö ‹¾ÖÓ
´Ö¬µÖ¯ÖÖÂÖÖ•Ö µÖã•Ö); •éú×ÂÖ •úÖ †Ö¸Óü³Ö (-Ö¾Ö¯ÖÖÂÖÖ•Ö ‹¾ÖÓ
ŸÖÖ´ÖϯÖÖÂÖÖ•Ö µÖã•Ö).
45
9. ¯ÖÏÖ¸Óü׳֕ú ¸üÖ•µÖ ‹¾ÖÓ ÃÖ´ÖÖ•Ö; ¯Öæ¾Öá ³ÖÖ¸üŸÖ, ¤ü•ú-Ö ‹¾ÖÓ
¤ü×•Ö•Ö ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë :
•ÖÖ¸ü¾Öê»Ö, ÃÖÖŸÖ¾ÖÖÆü-Ö, ÃÖÓ•Ö´Ö•úÖ»Öß-Ö ŸÖ×´Ö»Ö ¸üÖ•µÖ;
¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö, †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ, ³Öæ×´Ö - †-Öã¤üÖ-Ö, ™Óü•ú•Ö, ¾µÖÖ¯ÖÖ׸ü•ú
ÁÖêוֵÖÖÓ ‹¾ÖÓ -Ö•Ö¸ü •ëú¦ü; ²ÖÖî¨ü •êú-¦ü, ÃÖÓ•Ö´Ö ÃÖÖ×ÆüŸµÖ ‹¾ÖÓ
ÃÖÓÕéúןÖ; •ú»ÖÖ ‹¾ÖÓ Ã£ÖÖ¯ÖŸµÖ.
10. •Öã¯ŸÖ ¾ÖÓ¿Ö , ¾ÖÖ•úÖ™ü•ú ‹¾ÖÓ ¾Ö¬ÖÔ-Ö ¾ÖÓ¿Ö ;
¸üÖ•µÖ ¾µÖ¾ÖãÖÖ ‹¾ÖÓ ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö, †ÖÙ£Ö•ú ¤ü¿ÖÖ‹Ó, •Ö㯟֕úÖ»Öß-Ö
™Óü•ú•Ö, ³Öæ×´Ö †-Öã¤üÖ-Ö, -Ö•Ö¸ü •ëú¦üÖë •úÖ ¯ÖŸÖ-Ö, ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ
ÃÖÖ´ÖÓŸÖ¿ÖÖÆüß, •ÖÖ×ŸÖ ¯ÖÏ£ÖÖ, áÖß •úß ÛãÖןÖ, ׿֕ÖÖ ‹¾ÖÓ
¿Öîו֕ú ÃÖÓãÖÖ‹Ó; -ÖÖ»ÖÓ¤üÖ, ×¾Ö•Îú´Ö׿ֻÖÖ ‹¾ÖÓ ¾Ö»»Ö³Öß,
ÃÖÖ×ÆüŸµÖ, ×¾Ö–ÖÖ-Ö ÃÖÖ×ÆüŸµÖ, •ú»ÖÖ ‹¾ÖÓ Ã£ÖÖ¯ÖŸµÖ.
11. •Ö㯟֕úÖ»Öß-Ö •Öê¡ÖßµÖ ¸üÖ•µÖ :
•ú¤Óü²Ö¾ÖÓ¿Ö, ¯Ö»»Ö¾Ö¾ÖÓ¿Ö, ²Ö¤ü´Öß •úÖ “ÖÖ»Ö㌵־ÖÓ¿Ö; ¸üÖ•µÖ
¾µÖ¾ÖãÖÖ ‹¾ÖÓ ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö, ¾µÖÖ¯ÖÖ׸ü•ú ÁÖêוֵÖÖÓ, ÃÖÖ×ÆüŸµÖ;
¾ÖîÂ•Ö¾Ö ‹¾ÖÓ ¿Öî¾Ö ¬Ö´ÖÖí •úÖ ×¾Ö•úÖÃÖ. ŸÖ×´Ö»Ö ³ÖÛŒŸÖ †ÖÓ¤üÖ»ê Ö-Ö,
¿ÖÓ•ú¸üÖ“ÖÖµÖÔ; ¾Öê¤üÖÓŸÖ; ´ÖÓפü¸ü ÃÖÓãÖÖ‹Ó ‹¾ÖÓ ´ÖÓפü¸ü ãÖÖ¯ÖŸµÖ;
¯ÖÖ»Ö ¾ÖÓ¿Ö, ÃÖê-Ö ¾ÖÓ¿Ö, ¸üÖ™Òü•æú™ü ¾ÖÓ¿Ö, ¯Ö¸ü´ÖÖ¸ü ¾ÖÓ¿Ö, ¸üÖ•µÖ
¾µÖ¾ÖãÖÖ ‹¾ÖÓ ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö; ÃÖÖÓÕéúן֕ú ¯Ö•Ö. ØÃÖ¬Ö •êú †¸ü²Ö
×¾Ö•ÖêŸÖÖ; †»Ö²Öºþ-Öß, •ú»µÖÖ•Ö •úÖ “ÖÖ»ÖãŒµÖ ¾ÖÓ¿Ö, “ÖÖê»Ö
¾ÖÓ¿Ö, ÆüÖêµÖ¿Ö»Ö ¾ÖÓ¿Ö, ¯ÖÖÓ›ü¶ ¾ÖÓ¿Ö; ¸üÖ•µÖ ¾µÖ¾ÖãÖÖ ‹¾ÖÓ
¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö; ãÖÖ-ÖßµÖ ¿ÖÖÃÖ-Ö; •ú»ÖÖ ‹¾ÖÓ Ã£ÖÖ¯ÖŸµÖ •úÖ
×¾Ö•úÖÃÖ, ¬ÖÖÙ´Ö•ú ÃÖÓ¯ÖϤüÖµÖ, ´ÖÓפü¸ü ‹¾ÖÓ ´Öšü ÃÖÓãÖÖ‹Ó,
†•ÖÏÆüÖ¸ü ¾ÖÓ¿Ö, ׿֕ÖÖ ‹¾ÖÓ ÃÖÖ×ÆüŸµÖ, †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ ‹¾ÖÓ
ÃÖ´ÖÖ•Ö.
12. ¯ÖÏÖ¸Óü׳֕ú ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ÃÖÖÓÕéúן֕ú ‡×ŸÖÆüÖÃÖ •êú ¯ÖÏן֯ÖÖª :
³ÖÖÂÖÖ‹Ó ‹¾ÖÓ ´Öæ»Ö•ÖÏÓ£Ö, •ú»ÖÖ ‹¾ÖÓ Ã£ÖÖ¯ÖŸµÖ •êú •Îú´Ö ×¾Ö•úÖÃÖ
•êú ¯ÖÏ´Öã•Ö “Ö¸ü•Ö, ¯ÖÏ´Öã•Ö ¤üÖ¿ÖÔ×-Ö•ú Ø“ÖŸÖ•ú ‹¾ÖÓ ¿ÖÖ•ÖÖ‹Ó,
×¾Ö–ÖÖ-Ö ‹¾ÖÓ •Ö×•ÖŸÖ •êú •Öê¡Ö ´Öë ×¾Ö“ÖÖ¸ü.
13. ¯ÖÏÖ¸Óü׳֕ú ´Ö¬µÖ•úÖ»Öß-Ö ³ÖÖ¸üŸÖ , 750-1200 :
l ¸üÖ•µÖ ¾µÖ¾ÖãÖÖ :ˆ¢Ö¸üß ³ÖÖ¸üŸÖ ‹¾ÖÓ ¯ÖÏÖµÖ«üß¯Ö ´Öë ¯ÖÏ´Öã•Ö
¸üÖ•Ö-Öîן֕ú ‘Ö™ü-ÖÖ•Îú´Ö, ¸üÖ•Ö¯ÖæŸÖÖë •úÖ ˆ¤Ëü•Ö´Ö ‹¾ÖÓ
ˆ¤üµÖ
l “ÖÖê»Ö ¾ÖÓ¿Ö: ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö, •ÖÏÖ´Öß•Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ ‹¾ÖÓ
ÃÖ´ÖÖ•Ö
l ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ÃÖÖ´ÖÓŸÖ¿ÖÖÆüß
l •éú×ÂÖ †£ÖÔ ¾µÖ¾ÖãÖÖ ‹¾ÖÓ -Ö•Ö¸üßµÖ ²ÖÛßֵÖÖÓ
l ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ‹¾ÖÓ ¾ÖÖו֕µÖ
l ÃÖ´ÖÖ•Ö :²ÖÎÖÉ•Ö •úß ÛãÖ×ŸÖ ‹¾ÖÓ -Ö‡Ô ÃÖÖ´ÖÖו֕ú
¾µÖ¾ÖãÖÖ
l áÖß •úß ÛãÖןÖ

³Öæ×¾Ö–ÖÖ-Ö •Ö×-Ö•Ö; ´Öé×¢Ö•úÖ •Ö×-Ö•Ö. l ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×¾Ö–ÖÖ-Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÏÖª î Öêו֕úß

¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö-1
1. ÃÖÖ´ÖÖ-µÖ ³Öæ×¾Ö–ÖÖ-Ö :
ÃÖÖî¸üŸÖÓ¡Ö, ˆ»•úÖد֛ü, ¯Ö飾Öß •úÖ ˆ¤Ëü³Ö¾Ö ‹¾ÖÓ †ÓŸÖ¸Óü•Ö ŸÖ£ÖÖ
¯Ö飾Öß •úß †ÖµÖã , •¾ÖÖ»ÖÖ´Öã•Öß - •úÖ¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ˆŸ¯ÖÖ¤ü,
•¾ÖÖ»ÖÖ´Öã•Öß ¯Ö×¼üµÖÖò, ³Öæ•Óú¯Ö - •úÖ¸ü•Ö, ¯ÖϳÖÖ¾Ö, ³ÖÖ¸üŸÖ •êú
³Öæ•Óú¯Öß •Öê¡Ö, «ü߯ÖÖ³Ö “ÖÖ¯Ö, •ÖÖ‡µÖÖÓò ‹¾ÖÓ ´ÖÆüÖÃÖÖ•Ö¸ü -´Ö¬µÖ
•ú™ü•ú; ´ÖÆüÖ«ü߯ÖßµÖ †¯ÖÖêœÍü; ÃÖ´Öã-¦ü †¬ÖÃŸÖ»Ö ×¾ÖßÖÖ¸ü,
¯»Öê™ü ×¾Ö¾ÖŸÖÔ×-Ö•úß; ÃÖ´ÖÛãÖןÖ.
2. ³Öæ†Ö•éú×ŸÖ ×¾Ö–ÖÖ-Ö ‹¾ÖÓ ÃÖã¤æü¸ü- ÃÖÓ¾Öê¤ü-Ö :
³Öæ†Ö•éú×ŸÖ ×¾Ö–ÖÖ-Ö •úß †Ö¬ÖÖ¸ü³ÖæŸÖ ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ; †¯Ö•ÖµÖ ‹¾ÖÓ
´Öé¤üÖ×-Ö´ÖÖÔ•Ö; ãֺֻþ¯Ö, œüÖ»Ö ‹¾ÖÓ †¯Ö¾ÖÖÆü; ³Öæ†Ö•éúן֕ú
“Ö•Îú ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•úß ×¾Ö¾Ö•ÖÖ; †Ö•úÖ׸ü•úß ‹¾ÖÓ ‡ÃÖ•úÖ ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ†Öë
‹¾ÖÓ †ÖÛ¿´Ö•úß ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö; ŸÖ™üßµÖ ³Öæ†Ö•éú×ŸÖ ×¾Ö–ÖÖ-Ö;
•Ö×-Ö•Ö ¯Öæ¾Öê•Ô Ö•Ö ´Öë ³Öæ†Ö•éú×ŸÖ ×¾Ö–ÖÖ-Ö •êú †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö,
×ÃÖ×¾Ö»Ö ‡Ó•Öß×-ÖµÖ¸üß; •Ö»Ö ×¾Ö–ÖÖ-Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•ÖßµÖ
†¬µÖµÖ-Ö; ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ˆ¯Ö´ÖÆüÖ«üß¯Ö •úÖ ³Öæ†Ö•éú×ŸÖ ×¾Ö–ÖÖ-Ö.
¾ÖÖµÖ¾Ö ±úÖê™üÖê ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•úß ×¾Ö¾Ö•ÖÖ-•Öã•Ö ‹¾ÖÓ ÃÖß´ÖÖ‹Ó; ×¾ÖªãŸÖ
“Öã´²Ö•úßµÖ Ã¯ÖꌙÒü´Ö; •ú•ÖÖ- ¯Ö׸ü³ÖÏ´Ö•Ö ˆ¯Ö•ÖÏÆü ‹¾ÖÓ ÃÖÓ¾Öê¤ü-Ö
¯ÖÏ•Ö×»ÖµÖÖÓ; ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¤æü¸ü ÃÖÓ¾Öê¤ü-Ö ˆ¯Ö•ÖÏÆü; ˆ¯Ö•ÖÏÆü ¤ü¢Ö
ˆŸ¯ÖÖ¤ü; ³Öæ-×¾Ö–ÖÖ-Ö ´Öë ¤æü¸ü ÃÖÓ¾Öê¤ü-Ö •êú †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö; ³ÖÖê•ÖÖê×»Ö•ú
ÃÖæ“Ö-ÖÖ ¯ÖϬÖ×»ÖµÖÖÓ (GIS) ‹¾ÖÓ ×¾ÖÀ¾Ö¾µÖÖ¯Öß †¾ÖãÖ-Ö ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß
(GPS) - ‡ÃÖ•úÖ †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö.
3. ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖŸ´Ö•ú ³Öæ×¾Ö–ÖÖ-Ö :
³Öæ¾Öî–ÖÖ×-Ö•ú ´ÖÖ-Ö×“Ö¡Ö•Ö ‹¾ÖÓ ´ÖÖ-Ö×“Ö¡Ö ¯Öšü-Ö •êú ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö,
¯ÖÏ•Öê¯Ö †Ö¸êü•Ö, ¯ÖÏ×ŸÖ²Ö»Ö ‹¾ÖÓ ×¾Ö•éú×ŸÖ ¤üß‘ÖÔ¾ÖéŸÖ ŸÖ£ÖÖ ¯ÖÏŸµÖÖãÖ,
ÃÖã‘Ö™ü¶ ‹¾ÖÓ ¿µÖ-Ö ¯Ö¤üÖ£ÖÔ •êú ¯ÖÏ×ŸÖ²Ö»Ö -×¾Ö•éú×ŸÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö;
×¾Öºþ×¯ÖŸÖ ¿Öî»Öß ´Öë ×¾Ö•éú×ŸÖ ×“ÖÅ-Ö•ú; ×¾Öºþ¯Ö•Ö ¤ü¿ÖÖ†Öë •êú
†ÓŸÖ•ÖÔŸÖ •Ö×-Ö•ÖÖëê ‹¾ÖÓ ¿Öî»ÖÖë •úÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü; ¾Ö»Ö-Ö ‹¾ÖÓ ³ÖÏ¿Ó Ö
¾Ö•Öá•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ µÖÖÓס֕úß; ¾Ö»Ö-ÖÖë, ¿Ö»•ú-ÖÖë, ÃÖÓ¸üê•Ö•ÖÖë,
•ÖÖê›üÖÍ ë ‹¾ÖÓ ³ÖÏ¿Ó ÖëÖ, ×¾ÖÂÖ´Ö×¾Ö-µÖÖÃÖÖë •úÖ ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖŸ´Ö•ú ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö;
וÎúÙü»Ö-Ö ‹¾ÖÓ ×¾Öºþ¯Ö•Ö •êú ²Öß“Ö ÃÖ´ÖµÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö.
ÃÖÖ´ÖÖ-µÖ ¿Öî»Ö•ú¸ü •Ö×-Ö•ÖÖë •êú ¯ÖÏ•úÖ׿֕ú •Öã•Ö¬Ö´ÖÔ; •Ö×-Ö•ÖÖë
´Öë ²ÖÆãü¾Ö•ÖÔŸÖÖ, ×¾Ö»ÖÖê¯Ö •úÖê•Ö, פü† æ ¯Ö¾ÖŸÖÔ-Ö (›ü²Ö»Ö ׸ü±úîÏ Œ¿Ö-Ö,
²ÖÖ‡Ô¸üêرÏú•ÖêÃÓ Ö), µÖ´Ö»Ö-Ö ‹¾ÖÓ ¯Ö׸ü•Öê¯Ö•Ö.
2. †Ö•-ÖêµÖ ‹¾ÖÓ •úÖµÖÖÓŸÖ׸üŸÖ ¿Öî×»Ö•úß :
´Öî•Ö´ÖÖ •Ö-Ö-Ö ‹¾ÖÓ ×•ÎúÙü»Ö-Ö; ‹ê»²ÖÖ‡™ü - ‹ê-ÖÖò£ÖÖÔ‡™ü •úÖ
וÎúÙü»Ö-Ö; ›üÖµÖÖê¯ÃÖÖ‡›ü- ‹ê-ÖÖò£ÖÖÔ‡™ü ‹¾ÖÓ ›üÖµÖÖê¯ÃÖÖ‡›ü -
¾ÖÖê»ÖÖÙüÖê-ÖÖ‡™ü - ×ÃÖ×»Ö•úÖ ¯ÖÏ•ÖÖ×»ÖµÖÖÓ ; ²ÖÖò¾Öê-Ö •úÖ
†×³ÖוÎúµÖÖ ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö; ´Öî•´ÖßµÖ ×¾Ö³Öê¤ü-Ö ‹¾ÖÓ Ã¾ÖÖÓ•Öß•ú¸ü•Ö;
†Ö•-ÖêµÖ ¿Öî»ÖÖë •ê •Öšü-Ö ‹¾ÖÓ ÃÖ¸Óü“Ö-ÖÖ†Öë •úÖ ¿Öî»Ö•Ö-Ö-Ö×-Ö•ú
´ÖÆüŸ¾Ö; •ÖÏ-ê ÖÖ‡™ü, ÃÖÖ‡-ÖÖ‡›ü, ›üÖµÖÖê¸üÖ‡™ , †»¯Ö×ÃÖ×»Ö•ú
‹¾ÖÓ †ŸµÖ»¯Ö×ÃÖ×»Ö•ú ÃÖ´ÖæÆüÖ,ë “ÖÖ-ÖÖì•úÖ‡™ü, †-ÖÖò£ÖÖìÃÖÖ‡™ü
‹¾ÖÓ •ÖÖ¸üßµÖ ¿Öî»ÖÖë •úß ¿Öî»Ö¾Ö•ÖÔ-ÖÖ ‹¾ÖÓ ¿Öî»Ö •Ö-Ö-Ö;
•úÖ²ÖÖì-Öê™üÖ‡™ËüÃÖ, ›êü•ú-Ö •¾ÖÖ»ÖÖ´Öã•Öß ¿Öî»Ö-•Öê¡Ö.
•úÖµÖÖÓŸÖ¸ü•Ö ¯ÖϺþ¯Ö ‹¾ÖÓ •úÖ¸ü•ú; •úÖµÖÖÓŸÖ¸üß •úÖê×™üµÖÖÓ ‹¾ÖÓ
ÃÖÓßָü; ¯ÖÏÖ¾ÖãÖÖ ×-ÖµÖ´Ö; ¯ÖÏÖ¤êü׿֕ú ‹¾ÖÓ ÃÖÓïֿÖÔ •úÖµÖÖÓŸÖ¸ü•Ö
ÃÖÓ»Ö•Ö•Öß; ACF ‹¾ÖÓ AKF †Ö¸êü•Ö; •úÖµÖÖÓŸÖ¸üß ¿Öî»ÖÖë •úÖ
•Öšü-Ö ‹¾ÖÓ ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ; ²ÖÖ»Öã•úÖ´ÖµÖ, ´Öé•´ÖµÖ ‹¾ÖÓ †»¯Ö×ÃÖ×»Ö•ú
¿Öî»ÖÖë •úÖ •úÖµÖÖÓŸÖ¸ü•Ö; •Ö×-Ö•Ö ÃÖ´Öã““ÖµÖ ¯Ö¿“Ö•Öן֕ú
•úÖµÖÖÓŸÖ¸ü•Ö; ŸÖŸ¾ÖÖÓŸÖ¸ü•Ö ‹¾ÖÓ •ÖÏ-ê ÖÖ‡™üß³Ö¾Ö-Ö; ³ÖÖ¸üŸÖ •úÖ
×´Ö•´Öê™üÖ‡™ü, •úו֕úÖ¿´Ö ¿Öî»Ö ¯ÖϤüê¿Ö.
3. †¾ÖÃÖÖ¤üß ¿Öî×»Ö•úß :
†¾ÖÃÖÖ¤ü ‹¾ÖÓ †¾ÖÃÖÖ¤üß ¿Öî»Ö ×-Ö´ÖÖÔ•Ö ¯ÖÏוÎúµÖÖ‹Ó , ¯ÖÏÃÖÓ‘Ö-Ö-Ö ‹¾ÖÓ
׿ֻÖß³Ö¾Ö-Ö, ÃÖÓ•ÖÓ›üÖ¿´Öß ‹¾ÖÓ †ÃÖÓ•ÖÓ›üÖ¿´Öß ¿Öî»Ö - ˆ-Ö•úÖ
¾Ö•Öá•ú¸ü•Ö, ¿Öî»Ö¾Ö•ÖÔ-ÖÖ ‹¾ÖÓ ×-Ö•Öê¯Ö•Ö ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö¸ü•Ö; †¾ÖÃÖÖ¤üß
ÃÖÓ»Ö•Ö•Öß ‹¾ÖÓ •Ö-Ö-Ö•Öê¡Ö; †¾ÖÃÖÖ¤üß ÃÖÓ¸“ü Ö-ÖÖ‹Ó ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•úÖ
´ÖÆüŸ¾Ö; ³ÖÖ¸üß •Ö×-Ö•Ö ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•úÖ ´ÖÆüŸ¾Ö; ³ÖÖ¸üŸÖ •úß †¾ÖÃÖÖ¤üß
¦üÖ×ê •ÖµÖÖÓ.
4. †ÖÙ£Ö•ú ³Öæ×¾Ö–ÖÖ-Ö :
†µÖÕú, †µÖÕú •Ö×-Ö•Ö ‹¾ÖÓ •Öï•Ö, †µÖÕú •úÖ †ÖîÃÖŸÖ
¯ÖÏןֿ֟Ö, †µÖÕú ×-Ö•Öê¯ÖÖë •úÖ ¾Ö•Öá•ú¸ü•Ö; •Ö×-Ö•Ö ×-Ö•Öê¯ÖÖë
•úß ×-Ö´ÖÖÔ•Ö ¯ÖÏוÎúµÖÖ; †µÖÕú ãÖÖ-Öß•ú¸ü•Ö •êú ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö;
3. ØÃÖ¬Öã ‘ÖÖ™üß ÃÖ³µÖŸÖÖ :
14. ³ÖÖ¸üŸÖ •úß ÃÖÖÓÕéúן֕ú ¯Ö¸Óü¯Ö¸üÖ , 750-1200 :
ˆ¤Ëü•Ö´Ö, •úÖ»Ö, ×¾ÖßÖÖ¸ü, ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖÖ‹Ó, ¯ÖŸÖ-Ö, †Ûß֟¾Ö ‹¾ÖÓ
l ¤ü¿ÖÔ-Ö :¿ÖÓ•ú¸üÖ“ÖÖµÖÔ ‹¾ÖÓ ¾Öê¤üÖÓŸÖ , ¸üÖ´ÖÖ-Öã•Ö ‹¾ÖÓ
´ÖÆüŸ¾Ö, •ú»ÖÖ ‹¾ÖÓ Ã£ÖÖ¯ÖŸµÖ.
×¾Ö׿Ö™üÖ«îüŸÖ, ´Ö¬¾Ö ‹¾ÖÓ ²ÖÎÉ - ´Öß´ÖÖÓÃÖÖ.
4. ´ÖÆüÖ¯ÖÖÂÖÖ•ÖµÖã•Öß-Ö ÃÖÓÕéúןֵÖÖÓ :
l ¬Ö´ÖÔ : ¬Ö´ÖÔ •êú þֺþ¯Ö ‹¾ÖÓ ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖÖ‹Ó, ŸÖ×´Ö»Ö ³ÖÛŒŸÖ,
ØÃÖ¬Öã ÃÖê ²ÖÖÆü¸ü ¯Ö¿Öã“ÖÖ¸ü•Ö ‹¾ÖÓ •éú×ÂÖ ÃÖÓÕéúןֵÖÖë •úÖ
ÃÖÓ¯ÖϤüÖµÖ, ³ÖÛŒŸÖ •úÖ ×¾Ö•úÖÃÖ, ‡Ã»ÖÖ´Ö ‹¾ÖÓ ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë
×¾ÖßÖÖ¸ü, ÃÖÖ´Öã¤üÖ×µÖ•ú •Öß¾Ö-Ö •úÖ ×¾Ö•úÖÃÖ, ²ÖÛßֵÖÖÓ, •éú×ÂÖ
‡ÃÖ•úÖ †Ö•Ö´Ö-Ö, ÃÖæ±úß ´ÖŸÖ.
•úÖ ×¾Ö•úÖÃÖ, ׿ֻ¯Ö•ú´ÖÔ, ´Öé¤ü³ÖÖÓ›ü ‹¾ÖÓ »ÖÖêÆü ˆªÖê•Ö.
l ÃÖÖ×ÆüŸµÖ : ÃÖÓÕéúŸÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖ, ŸÖ×´Ö»Ö ÃÖÖ×ÆüŸµÖ •úÖ
5. †ÖµÖÔ ‹¾ÖÓ ¾Öîפü•ú •úÖ»Ö : ×¾Ö•úÖÃÖ, -Ö¾Ö×¾Ö•úÖÃÖ¿Öᯙ ³ÖÖÂÖÖ†Öë •úÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖ,
³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë †ÖµÖÖí •úÖ ¯ÖÏÃÖÖ¸ü. •ú»Æü•Ö •úß ¸üÖ•ÖŸÖ¸Óüו֕Öß, †»Ö²Öºþ-Öß •úÖ ‡Ó×›üµÖÖ.
¾Öîפü•ú •úÖ»Ö : ¬ÖÖÙ´Ö•ú ‹¾ÖÓ ¤üÖ¿ÖÔ×-Ö•ú ÃÖÖ×ÆüŸµÖ; Šú•Ö¾Öîפü•ú l •ú»ÖÖ ‹¾ÖÓ Ã£ÖÖ¯ÖŸµÖ : ´ÖÓפü¸ü ãÖÖ¯ÖŸµÖ, ´ÖæÙŸÖ׿ֻ¯Ö,
•úÖ»Ö ÃÖê ˆ¢Ö¸ü ¾Öîפü•ú •úÖ»Ö ŸÖ•ú Æãü‹ ºþ¯ÖÖÓŸÖ¸ü•Ö; ד֡֕ú»ÖÖ
¸üÖ•Ö-Öîן֕ú, ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ‹¾ÖÓ †ÖÙ£Ö•ú •Öß¾Ö-Ö; ¾Öîפü•ú µÖã•Ö
15. ŸÖê¸üÆü¾Öà ¿ÖŸÖÖ²¤üß :
•úÖ ´ÖÆüŸ¾Ö; ¸üÖ•ÖŸÖÓ¡Ö ‹¾ÖÓ ¾Ö•ÖÔ ¾µÖ¾ÖãÖÖ •úÖ •Îú´Ö ×¾Ö•úÖÃÖ.
l פü»»Öß ÃÖ»ŸÖ-ÖŸÖ •úß Ã£ÖÖ¯Ö-ÖÖ : •ÖÖê¸üß •êú †Ö•Îú´Ö•Ö -
6. ´ÖÆüÖ•Ö-Ö¯Ö¤ü •úÖ»Ö :
•ÖÖê¸üß •úß ÃÖ±ú»ÖŸÖÖ •êú ¯Öß”êû •úÖ¸ü•ú
´ÖÆüÖ•Ö-Ö¯Ö¤üÖë •úÖ ×-Ö´ÖÖÔ•Ö :•Ö•ÖŸÖÓ¡ÖßµÖ ‹¾ÖÓ ¸üÖ•ÖŸÖÓ¡ÖßµÖ; l †ÖÙ£Ö•ú, ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ‹¾ÖÓ ÃÖÖÓÕéúן֕ú ¯Ö׸ü•ÖÖ´Ö
-Ö•Ö¸ü •ëú¦üÖë •úÖ ˆ¤Ëü³Ö¾Ö; ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ´ÖÖ•ÖÔ; †ÖÙ£Ö•ú ×¾Ö•úÖÃÖ;
l פü»»Öß ÃÖ»ŸÖ-ÖŸÖ •úß Ã£ÖËÖ¯Ö-ÖÖ ‹¾ÖÓ ¯ÖÏÖ¸Óü׳֕ú ŸÖã•Ôú
™Óü•ú•Ö (×ÃÖŒ•úÖ œ»ÖÖ‡Ô ); •Öî-Ö ¬Ö´ÖÔ ‹¾ÖÓ ²ÖÖî¨ü ¬Ö´ÖÔ •úÖ
ÃÖ㻟ÖÖ-Ö
¯ÖÏÃÖÖ¸ü; ´ÖÖ•Ö¬ÖÖë ‹¾ÖÓ -ÖÓ¤üÖë •úÖ ˆ¤Ëü³Ö¾Ö.
l ÃÖã¥üœÍüß•ú¸ü•Ö: ‡»ŸÖãŸÖ×´Ö¿Ö †Öî¸ü ²Ö»Ö²Ö-Ö •úÖ ¿ÖÖÃÖ-Ö
‡Ô¸üÖ-Öß ‹¾ÖÓ ´Ö•ú¤æü×-ÖµÖÖ‡Ô †Ö•Îú´Ö•Ö ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•êú ¯ÖϳÖÖ¾Ö.
16. “ÖÖî¤üÆü¾Öà ¿ÖŸÖÖ²¤üß :
7. ´ÖÖîµÖÔ ÃÖÖ´ÖÏÖ•µÖ :
l וֻ֕Öß •ÎúÖÓןÖ
´ÖÖîµÖÔ ÃÖÖ´ÖÏÖ•µÖ •úß -Öà¾Ö, “ÖÓ¦ü•Ö㯟Ö, •úÖî×™ü»µÖ †Öî¸ü †£ÖÔ¿ÖÖáÖ;
l †»ÖÖˆ§üß-Ö ×•Ö»Ö•Öß :×¾Ö•ÖµÖ ‹¾ÖÓ •Öê¡Ö - ¯ÖÏÃÖÖ¸ü, •éú×ÂÖ
†¿ÖÖê•ú; ¬Ö´ÖÔ •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ; ¬Ö´ÖÖÔ¤êü¿Ö; ¸üÖ•µÖ ¾µÖ¾ÖãÖÖ;
‹¾ÖÓ †ÖÙ£Ö•ú ˆ¯ÖÖµÖ
¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö; †£ÖÔ-¾µÖ¾ÖãÖÖ; •ú»ÖÖ, ãÖÖ¯ÖŸµÖ ‹¾ÖÓ ´ÖæÙŸÖ׿ֻ¯Ö;
l ´ÖãÆü´´Ö¤ü ŸÖã•Ö»Ö•ú : ¯ÖÏ´Öã•Ö ¯ÖÏ•ú»¯Ö, •éú×ÂÖ ˆ¯ÖÖµÖ,
×¾Ö¤êü¿Öß ÃÖÓ¯Ö•Ôú; ¬Ö´ÖÔ; ¬Ö´ÖÔ •úÖ ¯ÖÏÃÖÖ¸ü; ÃÖÖ×ÆüŸµÖ.
´ÖãÆü´´Ö¤ü ŸÖã•Ö»Ö•ú •úß †±úÃÖ¸ü¿ÖÖÆüß
ÃÖÖ´ÖÏÖ•µÖ •úÖ ×¾Ö‘Ö™ü-Ö; ¿Öã•Ó Ö ‹¾ÖÓ •ú•¾Ö.
l ×±ú¸üÖ• ê Ö ŸÖã•Ö»Ö•ú:•éú×ÂÖ ˆ¯ÖÖµÖ, ×ÃÖ×¾Ö»Ö ‡Ó•Öß×-ÖµÖ¸üß
8. ˆ¢Ö¸ü ´ÖÖîµÖÔ •úÖ»Ö (³ÖËÓÖ¸üŸÖ - µÖæ-ÖÖ-Öß , ¿Ö•ú , •ãúÂÖÖ•Ö , ‹¾ÖÓ »ÖÖê•ú ×-Ö´ÖÖÔ•Ö ´Öë ˆ¯Ö»ÖÛ²¬ÖµÖÖÓ, פü»»Öß ÃÖ»ŸÖ-ÖŸÖ
¯ÖÛ¿“Ö´Öß •Ö¡Ö¯Ö ): •úÖ ¯ÖŸÖ-Ö, ×¾Ö¤êü¿Öß ÃÖÓ¯Ö•Ôú ‹¾ÖÓ ‡²-Ö ²ÖŸÖæŸÖÖ •úÖ ¾Ö•ÖÔ-Ö
²ÖÖÆü¸üß ×¾ÖÀ¾Ö ÃÖê ÃÖÓ¯Ö•Ôú; -Ö•Ö¸ü-•ëú¦üÖë •úÖ ×¾Ö•úÖÃÖ, †£ÖÔ - 17. ŸÖê¸üÆü¾Öà ‹¾ÖÓ “ÖÖî¤üÆü¾Öà ¿ÖŸÖÖ²¤üß •úÖ ÃÖ´ÖÖ•Ö , ÃÖÓÕéúןÖ
¾µÖ¾ÖãÖÖ, ™Óü•ú•Ö, ¬Ö´ÖÖí •úÖ ×¾Ö•úÖÃÖ, ´ÖÆüÖµÖÖ-Ö, ÃÖÖ´ÖÖו֕ú
‹¾ÖÓ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ :
¤ü¿ÖÖ‹Ó, •ú»ÖÖ, ãÖÖ¯ÖŸµÖ, ÃÖÓÕéúןÖ, ÃÖÖ×ÆüŸµÖ ‹¾ÖÓ ×¾Ö–ÖÖ-Ö.
46
l ÃÖ´ÖÖ•Ö :•ÖÏÖ´Öß•Ö ÃÖ´ÖÖ•Ö •úß ¸ü“Ö-ÖÖ, ¿ÖÖÃÖß ¾Ö•ÖÔ, -Ö•Ö¸ü
×-Ö¾ÖÖÃÖß, áÖß, ¬ÖÖÙ´Ö•ú ¾Ö•ÖÔ, ÃÖ»ŸÖ-ÖŸÖ •êú †ÓŸÖ•ÖÔŸÖ
•ÖÖ×ŸÖ ‹¾ÖÓ ¤üÖÃÖ ¯ÖÏ£ÖÖ, ³ÖÛŒŸÖ †Ö-¤üÖ»ê Ö-Ö, ÃÖæ±úß
†Ö-¤üÖ»ê Ö-Ö
l ÃÖÓÕéú×ŸÖ :±úÖ¸üÃÖß ÃÖÖ×ÆüŸµÖ, ˆ¢Ö¸ü ³ÖÖ¸üŸÖ •úß •Öê¡ÖßµÖ
³ÖÖÂÖÖ†Öë •úÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖ, ¤ü×•Ö•Ö ³ÖÖ¸üŸÖ •úß ³ÖÖÂÖÖ†Öë •úÖ
ÃÖÖ×ÆüŸµÖ, ÃÖ»ŸÖ-ÖŸÖ Ã£ÖÖ¯ÖŸµÖ ‹¾ÖÓ -Ö‹ ãÖÖ¯ÖŸµÖ ºþ¯Ö,
ד֡֕ú»ÖÖ, ÃÖÛ´´ÖÁÖ ÃÖÓÕéú×ŸÖ •úÖ ×¾Ö•úÖÃÖ
l †£ÖÔ ¾µÖ¾ÖãÖÖ : •éú×ÂÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö, -Ö•Ö¸üßµÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ
‹¾ÖÓ •éúÂÖߟָü ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö •úÖ ˆ¤Ëü³Ö¾Ö, ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ‹¾ÖÓ
¾ÖÖו֕µÖ
18. ¯ÖÓ¦üÆü¾Öà ‹¾ÖÓ ¯ÖÏÖ¸Óü׳֕ú ÃÖÖê»ÖÆü¾Öà ¿ÖŸÖÖ²¤üß - ¸üÖ•Ö-Öîן֕ú
‘Ö™ü-ÖÖ•Îú´Ö ‹¾ÖÓ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ :
l ¯ÖÏÖŸÓ ÖßµÖ ¸üÖ•Ö¾ÖÓ¿ÖÖë •úÖ ˆ¤üµÖ : ²ÖÓ•ÖÖ»Ö , •ú¿´Ö߸ü (•Öî-Öã»Ö
†Ö²Ö¤üß-Ö ),•Öã•Ö¸üÖŸÖ , ´ÖÖ»Ö¾ÖÖ , ²ÖÆü´Ö-Öß
l ×¾Ö•ÖµÖ-Ö•Ö¸ü ÃÖÖ´ÖÏÖ•µÖ
l »ÖÖê¤üß¾ÖÓ¿Ö
l ´Öã•Ö»Ö ÃÖÖ´ÖÏÖ•µÖ, ¯ÖÆü»ÖÖ “Ö¸ü•Ö :²ÖÖ²Ö¸ü ‹¾ÖÓ Æãü´ÖÖµÖæÓ
l ÃÖæ¸ü ÃÖÖ´ÖÏÖ•µÖ :¿Öê¸ü¿ÖÖÆü •úÖ ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö
l ¯ÖãŸÖÔ•ÖÖ»Öß †Öî¯Ö×-Ö¾Öê׿֕ú ¯ÖÏןÖšüÖ-Ö
19. ¯ÖÓ¦üÆü¾Öà ‹¾ÖÓ ¯ÖÏÖ¸Óü׳֕ú ÃÖÖê»ÖÆü¾Öà ¿ÖŸÖÖ²¤üß :ÃÖ´ÖÖ•Ö
‹¾ÖÓ ÃÖÓÕéú×ŸÖ :
l •Öê¡ÖßµÖ ÃÖÖÓÕéúן֕ú ×¾Ö׿Ö™üŸÖÖ‹Ó
l ÃÖÖ×ÆüÛŸµÖ•ú ¯Ö¸Óü¯Ö¸üÖ‹Ó
l ¯ÖÏÖÓŸÖßµÖ Ã£ÖÖ¯ÖŸµÖ
l ×¾Ö•ÖµÖ-Ö•Ö¸ü ÃÖÖ´ÖÏÖ•µÖ •úÖ ÃÖ´ÖÖ•Ö, ÃÖÓÕéúןÖ, ÃÖÖ×ÆüŸµÖ
†Öî¸ü •ú»ÖÖ
20. †•ú²Ö¸ü :
l ×¾Ö•ÖµÖ ‹¾ÖÓ ÃÖÖ´ÖÏÖ•µÖ •úÖ ÃÖã¥üœÍüß•ú¸ü•Ö
l •ÖÖ•Ö߸ü ‹¾ÖÓ ´Ö-ÖÃÖ²Ö ¾µÖ¾ÖãÖÖ •úß Ã£ÖÖ¯Ö-ÖÖ
l ¸üÖ•Ö¯ÖæŸÖ -ÖßןÖ
l ¬ÖÖÙ´Ö•ú ‹¾ÖÓ ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ¥üÛ™ü•úÖê•Ö •úÖ ×¾Ö•úÖÃÖ ,
ÃÖã»ÖÆü - ‹ - •ãú»Ö •úÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ ‹¾ÖÓ ¬ÖÖÙ´Ö•ú -ÖßןÖ
l •ú»ÖÖ ‹¾ÖÓ ¯ÖÏÖª î Öêו֕úß •úÖê ¸üÖ•Ö-¤ü¸ü²ÖÖ¸üß ÃÖÓ¸ü•Ö•Ö
21. ÃÖ¡ÖÆü¾Öà ¿ÖŸÖÖ²¤üß ´Öë ´Öã•Ö»Ö ÃÖÖ´ÖÏÖ•µÖ :
l •ÖÆüÖ• Ó Ö߸ü, ¿ÖÖÆü•ÖÆüÖÓ ‹¾ÖÓ †ÖüÓ Ö•Öê²Ö •úß ¯ÖÏ´Öã•Ö ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ×-Ö•ú
-ÖßןֵÖÖÓ
l ÃÖÖ´ÖÏÖ•µÖ ‹¾ÖÓ •Ö´Öà¤üÖ¸ü
l •ÖÆüÖ• Ó Ö߸ü, ¿ÖÖÆü•ÖÆüÖÓ ‹¾ÖÓ †Öî¸üÓ•Ö•Öê²Ö •úß ¬ÖÖÙ´Ö•ú
-ÖßןֵÖÖÓ
l ´Öã•Ö»Ö ¸üÖ•µÖ •úÖ Ã¾Öºþ¯Ö
l ˆ¢Ö¸ü ÃÖ¡ÖÆü¾Öà ¿ÖŸÖÖ²¤üß •úÖ ÃÖÓ•ú™ü ‹¾ÖÓ ×¾Ö¦üÖêÆü
l †ÆüÖê´Ö ÃÖÖ´ÖÏÖ•µÖ
l ׿־ÖÖ•Öß ‹¾ÖÓ ¯ÖÏÖ¸Óü׳֕ú ´Ö¸üÖšüÖ ¸üÖ•µÖ
22. ÃÖÖê»ÖÆü¾Öà ‹¾ÖÓ ÃÖ¡ÖÆü¾Öà ¿ÖŸÖÖ²¤üß ´Öë †£ÖÔ ¾µÖ¾ÖãÖÖ
‹¾ÖÓ ÃÖ´ÖÖ•Ö :
l •Ö-ÖÃÖÓ•µÖÖ, •éú×ÂÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö, ׿ֻ¯Ö ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö
l -Ö•Ö¸ü, ›ü“Ö, †Ó•ÖÏ• ê Öß ‹¾ÖÓ ±ÏúÖÓÃÖßÃÖß •Óú¯Ö×-ÖµÖÖë •êú ´ÖÖ¬µÖ´Ö
ÃÖê µÖæ¸üÖê¯Ö •êú ÃÖÖ£Ö ¾ÖÖו֕µÖ : ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü •ÎúÖÓןÖ
l ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß ¾Ö•ÖÔ, ²ÖïØ•ú•Ö, ²Öß´ÖÖ ‹¾ÖÓ Šú•Ö
¯ÖÏ•ÖÖ×»ÖµÖÖÓ
l וúÃÖÖ-ÖÖë •úß ¤ü¿ÖÖ, ÛáֵÖÖë •úß ¤ü¿ÖÖ
l ×ÃÖ•Ö ÃÖ´Öã¤üÖµÖ ‹¾ÖÓ •ÖÖ»ÖÃÖÖ ¯ÖÓ£Ö •úÖ ×¾Ö•úÖÃÖ
23. ´Öã•Ö»Ö ÃÖÖ´ÖÏÖ•µÖ•úÖ»Öß-Ö ÃÖÓÕéú×ŸÖ :
l ±úÖ¸üÃÖß ‡×ŸÖÆüÖÃÖ ‹¾ÖÓ †-µÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖ
l ×Æü-¤üß ‹¾ÖÓ †-µÖ ¬ÖÖÙ´Ö•ú ÃÖÖ×ÆüŸµÖ
l ´Öã•Ö»Ö ãÖÖ¯ÖŸµÖ
l ´Öã•Ö»Ö ד֡֕ú»ÖÖ
l ¯ÖÏÖÓŸÖßµÖ Ã£ÖÖ¯ÖŸµÖ ‹¾ÖÓ ×“Ö¡Ö•ú»ÖÖ
l ¿ÖÖáÖßµÖ ÃÖÓ•ÖߟÖ
l ×¾Ö–ÖÖ-Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÏÖª î Öêו֕úß
24. †šüÖ¸üÆü¾Öà ¿ÖŸÖÖ²¤üß :
l ´Öã•Ö»Ö ÃÖÖ´ÖÏÖ•µÖ •êú ¯ÖŸÖ-Ö •êú •úÖ¸ü•ú
l •Öê¡ÖßµÖ ÃÖÖ´ÖÓŸÖ ¤êü¿Ö : ×-Ö•ÖÖ´Ö •úÖ ¤ü•ú-Ö , ²ÖÓ•ÖÖ»Ö ,
†¾Ö¬Ö
l ¯Öê¿Ö¾ÖÖ •úê †¬Öß-Ö ´Ö¸üÖšüÖ ˆŸ•úÂÖÔ
l ´Ö¸üÖšüÖ ¸üÖ•Ö•úÖêÂÖßµÖ ‹¾ÖÓ ×¾Ö¢ÖßµÖ ¾µÖ¾ÖãÖÖ
l †±ú•ÖÖ-Ö ¿ÖÛŒŸÖ •úÖ ˆ¤üµÖ , ¯ÖÖ-Öß¯ÖŸÖ •úÖ µÖã¨ü -
1761
la?k yksd lsok vk;ksx
l ײÖÎ×™ü¿Ö ×¾Ö•ÖµÖ •úß ¯Öæ¾ÖÔ ÃÖÓ¬µÖÖ ´Öë ¸üÖ•Ö-Öß×ŸÖ , ÃÖÓÕéúןÖ
‹¾ÖÓ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ •úß ÛãÖןÖ
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö-2
1. ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë µÖæ¸üÖê¯Ö •úÖ izos'k %
¯ÖÏÖ¸Óü׳֕ú µÖæ¸üÖ¯ê ÖßµÖ ²ÖÛßֵÖÖÓ ;¯ÖãŸÖÔ•ÖÖ»Öß ‹¾ÖÓ ›ü“Ö, †Ó•ÖÏ•ê Öß
‹¾ÖÓ ±ÏúÖÓÃÖßÃÖß ‡ÔÙü ‡Ó×›üµÖÖ •Óú¯Ö×-ÖµÖÖÓ; †Ö׬֯֟µÖ •êú ×»Ö‹
ˆ-Ö•êú µÖã¨ü; •ú-ÖÖÔ™ü•ú µÖã¨ü ; ²ÖÓ•ÖÖ»Ö - †Ó•ÖÏ•ê ÖÖë ‹¾ÖÓ ²ÖÓ•ÖÖ»Ö
•êú -Ö¾ÖÖ²Ö •êú ²Öß“Ö ÃÖÓ‘ÖÂÖÔ; ×ÃÖ¸üÖ•Ö †Öî¸ü †Ó•ÖÏ•ê Ö; ¯»ÖÖÃÖß •úÖ
µÖã¨ü; ¯»ÖÖÃÖß •úÖ ´ÖÆüŸ¾Ö.
2. ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë ײÖÎ×™ü¿Ö ¯ÖÏÃÖÖ¸ü :
²ÖÓ•ÖÖ»Ö - ´Ö߸ü •ÖÖ±ú¸ü ‹¾ÖÓ ´Ö߸ü •úÖ×ÃÖ´Ö; ²ÖŒÃÖ¸ü •úÖ µÖã¨ü;
´ÖîÃÖæ¸ü; ´Ö¸üÖšüÖ; ŸÖß-Ö †Ó•ÖÏ•ê Ö - ´Ö¸üÖšüÖ µÖã¨ü; ¯ÖÓ•ÖÖ²Ö
3. ײÖÎ×™ü¿Ö ¸üÖ•Ö •úß ¯ÖÏÖ¸Óü׳֕ú ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ :
¯ÖÏÖ¸Óü׳֕ú ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ×-Ö•ú ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ : «îü¬Ö¿ÖÖÃÖ-Ö ÃÖê ¯ÖÏŸµÖ•Ö
×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö ŸÖ•ú ;¸êü•Öã»ÖêØ™ü•Ö ‹êŒ™ü (1773); ׯ֙ËüÃÖ ‡Ó×›üµÖÖ
‹êŒ™ü (1784);“ÖÖ™Ôü¸ü ‹Œ™ü (1833); ´ÖãŒŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü •úÖ
þָü ‹¾ÖÓ ×²ÖÎ×™ü¿Ö †Öî¯Ö×-Ö¾Öê׿֕ú ¿ÖÖÃÖ-Ö •úÖ ²Ö¤ü»ÖŸÖÖ
þֺþ¯Ö; †Ó•ÖÏ•ê Öß ˆ¯ÖµÖÖêו֟ÖÖ¾ÖÖ¤üß †Öî¸ü ³ÖÖ¸üŸÖ.
4. ײÖÎ×™ü¿Ö †Öî¯Ö×-Ö¾Öê׿֕ú ¿ÖÖÃÖ-Ö •úÖ †ÖÙ£Ö•ú ¯ÖϳÖÖ¾Ö :
(•ú) ײÖÎ×™ü¿Ö ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë ³Öæ×´Ö - ¸üÖ•ÖÃ¾Ö ²ÖÓ¤üÖê²ÖßÖ; ãÖÖµÖß
²ÖÓ¤üÖê²ÖßÖ; ¸îüµÖŸÖ¾ÖÖ¸üß ²ÖÓ¤üÖê²ÖßÖ; ´ÖÆüÖ»Ö¾ÖÖ¸üß ²ÖÓ¤üÖê²ÖßÖ;
¸üÖ•ÖÃ¾Ö ¯ÖϲÖÓ¬Ö •úÖ †ÖÙ£Ö•ú ¯ÖϳÖÖ¾Ö; •éú×ÂÖ •úÖ ¾ÖÖו֕µÖß•ú¸ü•Ö;
³Öæ×´ÖÆüß-Ö •éú×ÂÖ ÁÖ×´Ö•úÖë •úÖ ˆ¤üµÖ; •ÖÏÖ´Öß•Ö ÃÖ´ÖÖ•Ö •úÖ
¯Ö׸ü•Öß•Ö-Ö.
(•Ö) ¯ÖÖ¸Óü¯Ö׸ü•ú ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ‹¾ÖÓ ¾ÖÖו֕µÖ •úÖ ×¾ÖãÖÖ¯Ö-Ö;
†-ÖÖîªÖê•Öß•ú¸ü•Ö; ¯ÖÖ¸Óü¯Ö׸ü•ú ׿ֻ¯Ö •úß †¾Ö-ÖןÖ; ¬Ö-Ö •úÖ
†¯Ö¾ÖÖÆü ; ³ÖÖ¸üŸÖ •úÖ †ÖÙ£Ö•ú ºþ¯ÖÖÓŸÖ¸ü•Ö; ™êü»Öß•ÖÏÖ±ú ‹¾ÖÓ
›üÖ•ú ÃÖê¾ÖÖ†Öë ÃÖ´ÖêŸÖ ¸êü»Ö ¯Ö£Ö ‹¾ÖÓ ÃÖÓ“ÖÖ¸ü •ÖÖ»Ö; •ÖÏÖ´Öß•Ö
³Öߟָüß ¯ÖϤüê¿Ö ´Öë ¤ãüÙ³Ö•Ö ‹¾ÖÓ •Ö¸üß²Öß; µÖæ¸üÖ¯ê ÖßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ˆª´Ö
‹¾ÖÓ ‡ÃÖ•úß ÃÖß´ÖÖ‹Ó.
5. ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ‹¾ÖÓ ÃÖÖÓÕéúן֕ú ×¾Ö•úÖÃÖ :
þ֤êü¿Öß ×¿Ö•ÖÖ •úß ÛãÖןÖ; ‡ÃÖ•úÖ ×¾ÖãÖÖ¯Ö-Ö; ¯ÖÏÖ““Ö×¾Ö¤Ëü
- †ÖÓ•»Ö×¾Ö¤Ëü ×¾Ö¾ÖÖ¤ü, ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë ¯ÖÛ¿“Ö´Öß ×¿Ö•ÖÖ •úÖ
¯ÖÏÖ¤ãü³ÖÖÔ¾Ö; ¯ÖÏêÃÖ, ÃÖÖ×ÆüŸµÖ ‹¾ÖÓ »ÖÖê•ú ´ÖŸÖ •úÖ ˆ¤üµÖ;
†Ö¬Öã×-Ö•ú ´ÖÖŸÖé³ÖÖÂÖÖ ÃÖÖ×ÆüŸµÖ •úÖ ˆ¤üµÖ; ×¾Ö–ÖÖ-Ö •úß
¯ÖÏ•ÖןÖ; ³ÖËÖÓ ¸üŸÖ ´Öë וÎúÛ¿“ÖµÖ-Ö ×´Ö¿-Ö¸üß •êú •úÖµÖÔ•ú»ÖÖ¯Ö.
6. ²ÖÓ•ÖÖ»Ö ‹¾ÖÓ †-µÖ •Öê¡ÖÖë ´Öë ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ‹¾ÖÓ ¬ÖÖÙ´Ö•ú
ÃÖã¬ÖÖ¸ü †ÖÓ¤üÖ»ê Ö-Ö :
¸üÖ´Ö´ÖÖêÆü-Ö ¸üÖµÖ, ²ÖÎÉ †ÖÓ¤üÖ»ê Ö-Ö; ¤êü¾Öê-¦ü-ÖÖ£Ö ™îü•ÖÖê¸ü;
‡ÔÀ¾Ö¸ü“Ö-¦ü ×¾ÖªÖÃÖÖ•Ö¸ü; µÖã¾ÖÖ ²ÖÓ•ÖÖ»Ö †ÖÓ¤üÖ»ê Ö-Ö; ¤üµÖÖ-ÖÓ¤ü
ÃÖ¸üþ֟Öß; ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë ÃÖŸÖß, ×¾Ö¬Ö¾ÖÖ ×¾Ö¾ÖÖÆü, ²ÖÖ»Ö ×¾Ö¾ÖÖÆü
†Öפü ÃÖ´ÖêŸÖ ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ÃÖã¬ÖÖ¸ü †ÖÓ¤üÖê»Ö-Ö; †Ö¬Öã×-Ö•ú
³ÖÖ¸üŸÖ •êú ×¾Ö•úÖÃÖ ´Öë ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¯Öã-Ö•ÖÖÔ•Ö¸ü•Ö •úÖ µÖÖê•Ö¤üÖ-Ö;
‡Ã»ÖÖ´Öß ¯Öã-Öºþ¨üÖ¸ü ¾Öé×¢Ö - ±ú¸üÖ‡•Öß ‹¾ÖÓ ¾ÖÆüÖ²Öß †ÖÓ¤üÖ»ê Ö-Ö.
7. ײÖÎ×™ü¿Ö ¿ÖÖÃÖ-Ö •êú ¯ÖÏ×ŸÖ ³ÖÖ¸üŸÖ •úß †-ÖãוÎúµÖÖ :
¸Óü•Ö¯Öã¸ü œüà•Ö (1783), •úÖê»Ö ×¾Ö¦üÖÆê ü (1832), ´ÖÖ»ÖÖ²ÖÖ¸ü
´Öë ´ÖÖê¯Ö»ÖÖ ×¾Ö¦üÖÆê ü (1841-1920), ÃÖ-£ÖÖ»Ö Æãü»Ö (1855),
-Öß»Ö ×¾Ö¦üÖÆê ü (1859-60), ¤ü•ú-Ö ×¾Ö¯»Ö¾Ö (1875), ‹¾ÖÓ
´Öã›Ó üÖ ˆ»•Öã»ÖÖ-Ö (1899-1900) ÃÖ´ÖêŸÖ 18¾Öà ‹¾ÖÓ 19¾Öà
¿ÖŸÖÖ²¤üß ´Öë Æãü‹ וúÃÖÖ-Ö †ÖÓ¤üÖ»ê Ö-Ö ‹¾ÖÓ •Ö-Ö•ÖÖŸÖßµÖ ×¾Ö¯»Ö¾Ö
;1857 •úÖ ´ÖÆüÖ×¾Ö¦üÖêÆü - ˆ¤Ëü•Ö´Ö, þֺþ¯Ö, †ÃÖ±ú»ÖŸÖÖ
•êú •úÖ¸ü•Ö, ¯Ö׸ü•ÖÖ´Ö; ¯Ö¿“Ö 1857 •úÖ»Ö ´Öë וúÃÖÖ-Ö
×¾Ö¯»Ö¾Ö •êú þֺþ¯Ö ´Öë ²Ö¤ü»ÖÖ¾Ö; 1920 †Öî¸ü 1930 •êú
¤ü¿Ö•úÖêÓ ´Öë Æãü‹ וúÃÖÖ-Ö †ÖÓ¤üÖ»ê Ö-Ö.
8. ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¸üÖ™Òü¾ÖÖ¤ü •êú •Ö-´Ö •êú •úÖ¸ü•ú; ÃÖÓ‘ÖÖë •úß
¸üÖ•Ö-ÖßןÖ; ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¸üÖ™ÒüßµÖ •úÖÓ•ÖÏÃê Ö •úß ²Öã×-ÖµÖÖ¤ü; •úÖÓ•ÖÏÃê Ö
•úê •Ö-´Ö •êú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ´Öë ÃÖê°™üß ¾ÖÖ»¾Ö •úÖ ¯Ö•Ö; ¯ÖÏÖ¸Óü׳֕ú
•úÖÓ•ÖÏÃê Ö •êú •úÖµÖÔ•úÎ ´Ö ‹¾ÖÓ »Ö•µÖ; ¯ÖÏÖ¸Óü׳֕ú •úÖÓ•ÖÏÃê Ö -ÖêŸÖéŸ¾Ö •úß
ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ¸ü“Ö-ÖÖ; -Ö¸ü´Ö ¤ü»Ö ‹¾ÖÓ •Ö¸ü´Ö ¤ü»Ö; ²ÖÓ•ÖÖ»Ö •úÖ
×¾Ö³ÖÖ•Ö-Ö (1905); ²ÖÓ•ÖÖ»Ö ´Öë þ֤êü¿Öß †ÖÓ¤üÖ»ê Ö-Ö; þ֤êü¿Öß
†ÖÓ¤üÖ»ê Ö-Ö •êú †ÖÙ£Ö•ú ‹¾ÖÓ ¸üÖ•Ö-Öîן֕ú ¯Ö׸ü¯ÖÏ•ê µÖ; ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë
•ÎúÖÓן֕úÖ¸üß ˆ•ÖϯÖÓ£Ö •úÖ †Ö¸Óü³Ö.
9. •ÖÖÓ¬Öß •úÖ ˆ¤üµÖ; •ÖÖÓ¬Öß •êú ¸üÖ™Òü¾ÖÖ¤ü •úÖ Ã¾Öºþ¯Ö; •ÖÖÓ¬Öß
•úÖ •Ö-ÖÖ•úÂÖÔ•Ö; ¸üÖ»î Öê™ü ÃÖŸµÖÖ•ÖÏÆü; וֻÖÖ±úŸÖ †ÖÓ¤üÖ»ê Ö-Ö;
†ÃÖÆüµÖÖê•Ö †ÖÓ¤üÖ»ê Ö-Ö; †ÃÖÆüµÖÖê•Ö †ÖÓ¤üÖ»ê Ö-Ö ÃÖ´ÖÖ¯ŸÖ ÆüÖ-ê Öê
•êú ²ÖÖ¤ü ÃÖê ÃÖ×¾Ö-ÖµÖ †¾Ö–ÖÖ †ÖÓ¤üÖ»ê Ö-Ö •êú ¯ÖÏÖ¸Óü³Ö ÆüÖ-ê Öê ŸÖ•ú
•úß ¸üÖ™ÒüßµÖ ¸üÖ•Ö-ÖßןÖ;ÃÖ×¾Ö-ÖµÖ †¾Ö–ÖÖ †ÖÓ¤üÖ»ê Ö-Ö •êú ¤üÖê
“Ö¸ü•Ö; ÃÖÖ‡´Ö-Ö •ú×´Ö¿Ö-Ö; -ÖêÆüºþ ׸ü¯ÖÖê™üÔ; •ÖÖê»Ö´Öê•Ö
¯Ö׸üÂÖ¤ü; ¸üÖ™Òü¾ÖÖ¤ü †Öî¸ü וúÃÖÖ-Ö †ÖÓ¤üÖ»ê Ö-Ö; ¸üÖ™Òü¾ÖÖ¤ü ‹¾ÖÓ
ÁÖ×´Ö•ú ¾Ö•ÖÔ †ÖÓ¤üÖ»ê Ö-Ö; ´Ö×Æü»ÖÖ ‹¾ÖÓ ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ µÖã¾ÖÖ ŸÖ£ÖÖ
³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¸üÖ•Ö-Öß×ŸÖ ´Öë ”ûÖ¡Ö (1885-1947);1937 •úÖ
“Öã-ÖÖ¾Ö ŸÖ£ÖÖ ´ÖÓ¡ÖÖ»ÖµÖÖë •úÖ •Öšü-Ö; וÎú¯ÃÖ ×´Ö¿Ö-Ö; ³ÖÖ¸üŸÖ
”ûÖ›ê ÍüÖê †ÖÓ¤üÖ»ê Ö-Ö; ¾Öî¸üê»Ö µÖÖê•Ö-ÖÖ; •îúײÖ-Öê™ü ×´Ö¿Ö-Ö.
10. †Öî¯Ö×-Ö¾Öê׿֕ú ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë 1858 †Öî¸ü 1935 •êú ²Öß“Ö
ÃÖÖÓ×¾Ö¬ÖÖ×-Ö•ú ‘Ö™ü-ÖÖ•Îú´Ö.
11. ¸üÖ™ÒüßµÖ †ÖÓ¤üÖ»ê Ö-Ö •úß †-µÖ •ú×›ÍüµÖÖÓ
•ÎúÖÓן֕úÖ¸üß : ²ÖÓ•ÖÖ»Ö , ¯ÖÓ•ÖÖ²Ö , ´ÖÆüÖ¸üÖ™Òü , µÖæ.¯Öß., ´Ö¦üÖÃÖ
¯ÖϤüê¿Ö , ³ÖÖ¸üŸÖ ÃÖê ²ÖÖÆü¸ü. ¾ÖÖ´Ö¯Ö•Ö ;•úÖÓ•ÖÏÃê Ö •êú †Ó¤ü¸ü •úÖ
¾ÖÖ´Ö ¯Ö•Ö :•Ö¾ÖÖÆü¸ü »ÖÖ»Ö -ÖêÆüºþ , ÃÖã³ÖÖÂÖ “Ö-¦ü ²ÖÖêÃÖ ,
•úÖÓ•ÖÏÃê Ö ÃÖ´ÖÖ•Ö¾ÖÖ¤üß ¯ÖÖ™üá , ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ •ú´µÖæ×-Ö™ü ¯ÖÖ™üá ,
†-µÖ ¾ÖÖ´Ö¤ü»Ö.
12. †»Ö•ÖÖ¾ÖÖ¤ü •úß ¸üÖ•Ö-ÖßןÖ; ´ÖãÛÃ»Ö´Ö »Öß•Ö; ×Æü-¤æü
´ÖÆüÖÃÖ³ÖÖ; ÃÖÖÓ¯ÖϤüÖ×µÖ•úŸÖÖ ‹¾ÖÓ ×¾Ö³ÖÖ•Ö-Ö •úß ¸üÖ•Ö-ÖßןÖ;
ÃÖ¢ÖÖ •úÖ ÆüßÖÖÓŸÖ¸ü•Ö; þ֟ÖÓ¡ÖŸÖÖ.
13. ‹•ú ¸üÖ™Òü •êú ºþ¯Ö ´Öë ÃÖã¥üœÍüß•ú¸ü•Ö; -ÖêÆüºþ •ß ×¾Ö¤êü¿Ö
-ÖßןÖ; ³ÖÖ¸üŸÖ †Öî¸ü ˆÃÖ•êú ¯Ö›ÍüÖÃê Öß (1947-1964) ¸üÖ•µÖÖë
•úÖ ³ÖÖÂÖÖ¾ÖÖ¤ü ¯Öã-Ö•ÖÔšü-Ö (1935-1947); •Öê¡ÖßµÖŸÖÖ¾ÖÖ¤ü
‹¾ÖÓ •Öê¡ÖßµÖ †ÃÖ´ÖÖ-ÖŸÖÖ; ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×¸üµÖÖÃÖŸÖÖë •úÖ ‹•úß•ú¸ü•Ö;
×-Ö¾ÖÖÔ“Ö-Ö •úß ¸üÖ•Ö-Öß×ŸÖ ´Öë ׸üµÖÖÃÖŸÖÖë •êú -Ö¸êü¿Ö (دÖÏÃÖ);
¸üÖ™ÒüßµÖ ³ÖÖÂÖÖ •úÖ ¯ÖÏ¿-Ö.
14. 1947 •êú ²ÖÖ¤ü •ÖÖ×ŸÖ ‹¾ÖÓ -Öé•ÖÖן֟¾Ö ; ˆ¢Ö¸ü-
†Öî¯Ö×-Ö¾Öê׿֕ú ×-Ö¾ÖÖÔ“Ö-Ö - ¸üÖ•Ö-Öß×ŸÖ ´Öë ׯ֔û›Íüß •ÖÖןֵÖÖÑ
‹¾ÖÓ •Ö-Ö•ÖÖןֵÖÖÓ; ¤ü×»ÖŸÖ †ÖÓ¤üÖ»ê Ö-Ö
15. †ÖÙ£Ö•ú ×¾Ö•úÖÃÖ ‹¾ÖÓ ¸üÖ•Ö-Ößן֕ú ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö; ³Öæ×´Ö
ÃÖã¬ÖÖ¸ü; µÖÖê•Ö-ÖÖ ‹¾ÖÓ •ÖÏÖ´Öß•Ö ¯Öã-Ö¸Ôü“Ö-ÖÖ •úß ¸üÖ•Ö-ÖßןÖ;
ˆ¢Ö¸ü †Öî¯Ö×-Ö¾Öê׿֕ú ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë ¯ÖÖ׸üÛãÖן֕úß ‹¾ÖÓ ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•Ö
-ÖßןÖ; ×¾Ö–ÖÖ-Ö •úß ŸÖ¸üŒ•úß.
16. ¯ÖϲÖÖê¬Ö ‹¾ÖÓ †Ö¬Öã×-Ö•ú ×¾Ö“ÖÖ¸ :
(i) ¯ÖϲÖÖê¬Ö •êú ¯ÖÏ´Öã•Ö ×¾Ö“ÖÖ¸ü : •úÖÓ™ü , ºþÃÖÖê
(ii) ˆ¯Ö×-Ö¾Öê¿ÖÖë ´Öë ¯ÖϲÖÖê¬Ö - ¯ÖÏÃÖÖ¸ü
(iii) ÃÖ´ÖÖ•Ö¾ÖÖ¤üß ×¾Ö“ÖÖ¸üÖë •úÖ ˆ¤üµÖ (´ÖÖŒÃÖÔ ŸÖ•ú); ´ÖÖŒÃÖÔ
•êú ÃÖ´ÖÖ•Ö¾ÖÖ¤ü •úÖ ¯ÖÏÃÖÖ¸ü
17. †Ö¬Öã×-Ö•ú ¸üÖ•Ö-Öß×ŸÖ •êú ´Öæ»Ö ÄÖÖêŸÖ :
(i) µÖæ¸üÖê¯ÖßµÖ ¸üÖ•µÖ ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß
(ii) †´Öê׸ü•úß •ÎúÖÓ×ŸÖ ‹¾ÖÓ ÃÖÓ×¾Ö¬ÖÖ-Ö
(iii) ±ÏúÖÓ×ÃÖÃÖß •ÎúÖÓ×ŸÖ ‹¾ÖÓ ˆÃÖ•êú ¯Ö׸ü•ÖÖ´Ö , 1789-
1815
(iv) †²ÖÎÖÆü´Ö ػ֕ú-Ö •êú ÃÖÓ¤ü³ÖÔ •êú ÃÖÖ£Ö †´Ö¸üß•úß ×ÃÖ×¾Ö»Ö
µÖã¨ü ‹¾ÖÓ ¤üÖÃÖŸÖÖ •úÖ ˆ-´Öæ»Ö-Ö.
(v) ײÖÎ×™ü¿Ö •Ö•ÖŸÖÓ¡ÖÖŸ´Ö•ú ¸üÖ•Ö-Öß×ŸÖ , 1815-
1850;ÃÖÓÃÖ¤üßµÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü, ´ÖãŒŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸üß , “ÖÖ™Ôü¸ü¾ÖÖ¤üß.
18. †ÖîªÖêו֕ú¸ü•Ö :
(i) †Ó•ÖÏ•ê Öß †ÖîªÖêו֕ú •ÎúÖÓ×ŸÖ : •úÖ¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ÃÖ´ÖÖ•Ö ¯Ö¸ü
¯ÖϳÖÖ¾Ö
(ii) †-µÖ ¤êü¿ÖÖë ´Öë †ÖîªÖê•Öß•ú¸ü•Ö :µÖæ.‹ÃÖ.‹., •Ö´ÖÔ-Öß ,
ºþÃÖ, •ÖÖ¯ÖÖ-Ö
(iii) †ÖîªÖêו֕ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ³Öæ´ÖÓ›ü»Öß•ú¸ü•Ö
19. ¸üÖ™Òü ¸üÖ•µÖ ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß :
(i) 19¾Öà ¿ÖŸÖÖ²¤üß ´Öë ¸üÖ™Òü¾ÖÖ¤ü •úÖ ˆ¤üµÖ
(ii) ¸üÖ™Òü¾ÖÖ¤ü : •Ö´ÖÔ-Öß †Öî¸ü ‡™ü»Öß ´Öë ¸üÖ•µÖ ×-Ö´ÖÖÔ•Ö.
(iii) ¯Öæ¸êü ×¾ÖÀ¾Ö ´Öë ¸üÖ™ÒüßµÖŸÖÖ •êú †Ö×¾Ö³ÖÖÔ¾Ö •êú ÃÖ´Ö•Ö
ÃÖÖ´ÖÏÖ•µÖÖë •úÖ ×¾Ö¬Ö™ü-Ö.
20. ÃÖÖ´ÖÏÖ•µÖ¾ÖÖ¤ü ‹¾ÖÓ ˆ¯Ö×-Ö¾Öê¿Ö¾ÖÖ¤ü :
(i) ¤ü×•Ö•Ö ‹¾ÖÓ ¤ü×•Ö•Ö - ¯Öæ¾ÖÔ ‹×¿ÖµÖÖ
(ii) »ÖÖŸÖß-Öß †´Ö¸üß•úÖ ‹¾ÖÓ ¤ü×•Ö•Ö †±Ïúß•úÖ
(iii) †ÖòÙÒêü×»ÖµÖÖ
(iv) ÃÖÖ´ÖÏÖ•µÖ¾ÖÖ¤ü ‹¾ÖÓ ´ÖãŒŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü : -Ö¾ÖÃÖÖ´ÖÏÖ•µÖ¾ÖÖ¤ü •úÖ
ˆ¤üµÖ.
21. •ÎúÖÓ×ŸÖ ‹¾ÖÓ ¯ÖÏן֕ÎúÖÓ×ŸÖ :
(i) 19¾Öà ¿ÖŸÖÖ²¤üß µÖæ¸üÖê¯ÖßµÖ •ÎúÖÓןֵÖÖÓ
(ii) 1917-1921 •úß ºþÃÖß •ÎúÖÓןÖ
(iii) ±úÖÃÖß¾ÖÖ¤ü ¯ÖÏן֕ÎúÖÓ×ŸÖ , ‡™ü»Öß ‹¾ÖÓ •Ö´ÖÔ-Öß
(iv) 1949 •úß “Öß-Öß •ÎúÖÓןÖ
22. ×¾ÖÀ¾Ö µÖã¨ü :
(i) ÃÖÓ¯Öæ•ÖÔ µÖã¨ü •êú ºþ¯Ö ´Öë ¯ÖÏ£Ö´Ö ‹¾ÖÓ ×«üŸÖßµÖ ×¾ÖÀ¾Ö
µÖã¨ü:ÃÖ´ÖÖ•ÖßµÖ ×-Ö×ÆüŸÖÖ£ÖÔ
(ii) ¯ÖÏ£Ö´Ö ×¾ÖÀ¾Ö µÖã¨ü : •úÖ¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ¯Ö׸ü•ÖÖ´Ö
(iii) ׫üŸÖßµÖ ×¾ÖÀ¾Ö µÖã¨ü : •úÖ¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ¯Ö׸ü•ÖÖ´Ö
23. ׫üŸÖßµÖ ×¾ÖÀ¾Ö µÖã¨ü •êú ²ÖÖ¤ü •úÖ ×¾ÖÀ¾Ö :
(i) ¤üÖê ¿ÖÛŒŸÖµÖÖë •úÖ †Ö×¾Ö³ÖÖÔ¾Ö
(ii) ŸÖéŸÖßµÖ ×¾ÖÀ¾Ö ‹¾ÖÓ •Öã™ü×-Ö¸ü¯Öê•ÖŸÖÖ •úÖ †Ö×¾Ö³ÖÖÔ¾Ö
(iii) ÃÖÓµÖãŒŸÖ ¸üÖ™Òü ÃÖÓ‘Ö ‹¾ÖÓ ¾ÖîÛÀ¾Ö•ú ×¾Ö¾ÖÖ¤ü
24. †Öî¯Ö×-Ö¾Öê׿֕ú ¿ÖÖÃÖ-Ö ÃÖê ´ÖãÛŒŸÖ :
(i) »ÖÖŸÖß-Öß †´Ö¸üß•úÖ - ²ÖÖê»Öß¾Ö¸ü
jkstxkj lekpkj 19 & 25 Qjojh 2011
(ii) †¸ü²Ö ×¾ÖÀ¾Ö - ×´ÖÁÖ
(iii) †±Ïúß•úÖ - ¸Óü•Ö³Öê¤ü ÃÖê •Ö•ÖŸÖÓ¡Ö ŸÖ•ú
(iv) ¤ü×•Ö•Ö ¯Öæ¾ÖÔ ‹×¿ÖµÖÖ - ×¾ÖµÖŸÖ-ÖÖ´Ö
25. ×¾Ö-†Öî¯Ö×-Ö¾Öê¿Öß•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ †»¯Ö×¾Ö•úÖÃÖ :
×¾Ö•úÖÃÖ •êú ²ÖÖ¬Ö•ú •úÖ¸ü•ú : »ÖÖŸÖß-Öß †´Ö¸üß•úÖ , †±Ïúß•úÖ
26. µÖæ¸üÖê¯Ö •úÖ ‹•úß•ú¸ü•Ö :
(i) µÖã¨üÖê¢Ö¸ü ãÖÖ¯Ö-ÖÖ‹Ó : NATO ‹¾ÖÓ µÖæ¸üÖê¯ÖßµÖ ÃÖ´Öã¤üÖµÖ
(µÖæ¸üÖ×ê ¯ÖµÖ-Ö •ú´µÖã×-Ö™üß )
(ii) µÖæ¸üÖ¯ê ÖßµÖ ÃÖ´Öã¤üÖµÖ (µÖæ¸üÖ×ê ¯ÖµÖ-Ö •ú´µÖã×-Ö™üß ) •úÖ ÃÖã¥üœüßÍ •ú¸ü•Ö
‹¾ÖÓ ¯ÖÏÃÖÖ¸ü
(iii) µÖæ¸üÖêׯֵÖÖ‡Ô ÃÖÓ‘Ö
27. ÃÖÖê×¾ÖµÖŸÖ µÖæ×-ÖµÖ-Ö •úÖ ×¾Ö‘Ö™ü-Ö ‹¾ÖÓ ‹•ú ¬ÖоÖßµÖ ×¾ÖÀ¾Ö
•úÖ ˆ¤üµÖ :
(i) ÃÖÖê×¾ÖµÖŸÖ ÃÖÖ´µÖ¾ÖÖ¤ü ‹¾ÖÓ ÃÖÖê×¾ÖµÖŸÖ µÖæ×-ÖµÖ-Ö •úÖê ×-Ö¯ÖÖŸÖ
ŸÖ•ú ¯ÖÆãÓü“ÖÖ-Öê ¾ÖÖ»Öê •úÖ¸ü•ú , 1985-1991
(ii) ¯Öæ¾Öá µÖæ¸üÖê¯Ö ´Öë ¸üÖ•Ö-Öîן֕ú ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö 1989 - 2001
(iii) ¿ÖßŸÖ µÖã¨ü •úÖ †ÓŸÖ ‹¾ÖÓ †•êú»Öß ´ÖÆüÖ¿ÖÛŒŸÖ •êú ºþ¯Ö ´Öë
US •úÖ ˆŸ•úÂÖÔ.
×¾Ö׬Ö
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö - 1
ÃÖÖÓ×¾Ö׬֕ú ‹¾ÖÓ ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ×-Ö•ú ×¾Ö×¬Ö :
1. ÃÖÓ×¾Ö¬ÖÖ-Ö ‹¾ÖÓ ÃÖÓ×¾Ö¬ÖÖ-Ö¾ÖÖ¤ü:ÃÖÓ×¾Ö¬ÖÖ-Ö •êú ÃÖãïÖ™ü
»Ö•Ö•Ö.
2. ´Öæ»Ö †×¬Ö•úÖ¸ü - »ÖÖê•ú×ÆüŸÖ µÖÖד֕úÖ, ×¾Ö׬֕ú ÃÖÆüÖµÖŸÖÖ,
×¾Ö׬֕ú ÃÖê¾ÖÖ ¯ÖÏÖ׬֕ú¸ü•Ö.
3. ´Öæ»Ö †×¬Ö•úÖ¸ü - ×-Ö¤êü¿Ö•ú ŸÖŸ¾Ö ŸÖ£ÖÖ ´Öæ»Ö •úŸÖÔ¾µÖÖë •êú
²Öß“Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö.
4. ¸üÖ™Òü¯Ö×ŸÖ •úß ÃÖÓ¾Öî¬ÖÖ×-Ö•ú ÛãÖ×ŸÖ ŸÖ£ÖÖ ´ÖÓס֯Ö׸üÂÖ¤ü
•êú ÃÖÖ£Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö.
5. ¸üÖ•µÖ¯ÖÖ»Ö ŸÖ£ÖÖ ˆÃÖ•úß ¿ÖÛŒŸÖµÖÖÓ.
6. ˆ““ÖŸÖ´Ö -µÖÖµÖÖ»ÖµÖ ŸÖ£ÖÖ ˆ““Ö -µÖÖµÖÖ»Ö-Ö :
(•ú) ×-ÖµÖãÛŒŸÖ ŸÖ£ÖÖ Ã£ÖÖ-ÖÖÓŸÖ¸ü•Ö.
(•Ö) ¿ÖÛŒŸÖµÖÖÓ, •úÖµÖÔ ‹¾ÖÓ †×¬Ö•úÖ׸üŸÖÖ.
7. •ëú¦ü, ¸üÖ•µÖ ‹¾ÖÓ Ã£ÖÖ-ÖßµÖ ×-Ö•úÖµÖ:
(•ú) ÃÖÓÓ‘Ö ŸÖ£ÖÖ ¸üÖ•µÖÖë •êú ²ÖßµÖ ×¾Ö¬ÖÖµÖß ¿ÖÛŒŸÖµÖÖë •úÖ
×¾ÖŸÖ¸ü•Ö.
(•Ö) ãÖÖ-ÖßµÖ ×-Ö•úÖµÖ
(•Ö) ÃÖÓ‘Ö , ¸üÖ•µÖÖë ŸÖ£ÖÖ Ã£ÖÖ-ÖßµÖ ×-Ö•úÖµÖÖë •êú ²Öß“Ö
¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ×-Ö•ú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö.
(‘Ö) ÃÖ¾ÖÖì¯Ö׸ü †×¬Ö•úÖ¸ü - ¸üÖ•µÖ ÃÖÓ¯Ö×ŸÖ - ÃÖÖ´ÖÖ-µÖ
ÃÖÓ¯Ö×¢Ö - ÃÖ´Öã¤üÖµÖ ÃÖÓ¯Ö×¢Ö
8. ×¾Ö¬ÖÖµÖß ¿ÖÛŒŸÖµÖÖÓ , ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ׬֕úÖ¸ü ‹¾ÖÓ ˆ-´ÖãÛŒŸÖ.
9. ÃÖÓ‘Ö ‹¾ÖÓ ¸üÖ•µÖ •êú †¬Öß-Ö ÃÖê¾ÖÖ‹Ó :
(•ú) ³ÖŸÖá ‹¾ÖÓ ÃÖê¾ÖÖ ¿ÖŸÖí ; ÃÖÖÓ×¾Ö¬ÖÖ×-Ö•ú ÃÖã¸ü•ÖÖ ;
¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ×-Ö•ú †×¬Ö•ú¸ü•Ö.
(•Ö) ÃÖÓ‘Ö »ÖÖê•ú ÃÖê¾ÖÖ †ÖµÖÖê•Ö ‹¾ÖÓ ¸üÖ•µÖ »ÖÖê•ú ÃÖê¾ÖÖ
†ÖµÖÖê•Ö - ¿ÖÛŒŸÖ ‹¾ÖÓ •úÖµÖÔ
(•Ö) ×-Ö¾ÖÖÔ“Ö-Ö †ÖµÖÖê•Ö - ¿ÖÛŒŸÖ ‹¾ÖÓ •úÖµÖÔ
10. †Ö¯ÖÖŸÖË ˆ¯Ö²ÖÓ¬Ö.
11. ÃÖÓ×¾Ö¬ÖÖ-Ö ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö-Ö
12. -ÖîÃÖÙ•Ö•ú -µÖÖµÖ •êú ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö - †Ö×¾Ö³ÖæŸÔ Ö ÆüÖŸê Öß ¯ÖϾÖé×¢ÖµÖÖÓ
‹¾ÖÓ -µÖÖ×µÖ•ú ˆ¯ÖÖ•Ö´Ö
13. ¯ÖÏŸµÖÖµÖÖê×•ÖŸÖ ×¾Ö¬ÖÖ-Ö ‹¾ÖÓ ‡ÃÖ•úß ÃÖÖÓ×¾Ö¬ÖÖ×-Ö•úŸÖÖ.
14. ¿ÖÛŒŸÖµÖÖë ‹¾ÖÓ ÃÖÖÓ×¾Ö¬ÖÖ×-Ö•ú ¿ÖÖÃÖ-Ö •úÖ ¯Öé£ÖŒ•ú¸ü•Ö.
15. ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ×-Ö•ú •úÖ¸Ôü¾ÖÖ‡Ô •úÖ -µÖÖ×µÖ•ú ¯Öã-ÖÙ¾Ö»ÖÖê•ú-Ö.
16. †Öê´²Ö›ËüÃÖ´Öî-Ö : »ÖÖê•úÖµÖãŒŸÖ , »ÖÖê•ú¯ÖÖ»Ö †Öפü.
†ÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ×¾Ö×¬Ö :
1. †ÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ×¾Ö×¬Ö •úß ¯ÖÏ•éú×ŸÖ ŸÖ£ÖÖ ¯Ö׸ü³ÖÖÂÖÖ.
2. †ÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ×¾Ö×¬Ö ŸÖ£ÖÖ ¸üÖ™ÒüßµÖ ×¾Ö×¬Ö •êú ²Öß“Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö.
3. ¸üÖ•µÖ ´ÖÖ-µÖŸÖÖ ŸÖ£ÖÖ ¸üÖ•µÖ ˆ¢Ö¸üÖ׬֕úÖ¸ü.
4. ÃÖ´Öã¦ü ×-ÖµÖ´Ö - †ÓŸÖ¤ìü¿ÖßµÖ •Ö»Ö´ÖÖ•ÖÔ, •Öê¡ÖßµÖ ÃÖ´Öã¦ü,
ÃÖ´Ö߯ÖÃ£Ö ¯Ö׸ü•Öê¡Ö, ´ÖÆüÖ«ü߯ÖßµÖ ˆ¯ÖŸÖ™ü, †-Ö-µÖ
†ÖÙ£Ö•ú ¯Ö׸ü•Öê¡Ö ŸÖ£ÖÖ ´ÖÆüÖÃÖ´Öã¦ü.
5. ¾µÖÛŒŸÖ : ¸üÖ™ÒüßµÖŸÖÖ, ¸üÖ•µÖÆüß-ÖŸÖÖ - ´ÖÖ-Ö¾ÖÖ׬֕úÖ¸ü
ŸÖ£ÖÖ ˆ-Ö•êú ¯ÖϾ֟ÖÔ-Ö •êú ×»Ö‹ ˆ¯Ö»Ö²¬Ö ¯ÖÏוÎúµÖÖ‹Ó.
6. ¸üÖ•µÖÖë •úß •Öê¡ÖßµÖ †×¬Ö•úÖ׸üŸÖÖ - ¯ÖÏŸµÖ¯ÖÔ•Ö ŸÖ£ÖÖ
¿Ö¸ü•Ö
7. ÃÖÓבֵÖÖÓ - ×-Ö´ÖÖÔ•Ö, ˆ¯ÖµÖÖê•Ö-Ö, ¯ÖµÖÔ¾ÖÃÖÖ-Ö †Öî¸ü
†Ö¸ü•Ö•Ö.
jkstxkj lekpkj 19 & 25 Qjojh 2011 la?k yksd lsok vk;ksx 47
8. ÃÖÓµÖãŒŸÖ ¸üÖ™Òü - ‡ÃÖ•êú ¯ÖÏ´Öã•Ö †Ó•Ö , ¿ÖÛŒŸÖµÖÖÓ •éúŸµÖ ÃÖ´Ö•úÖ»Öß-Ö ×¾Ö׬֕ú ×¾Ö•úÖÃÖ : uq[ckrqy vnc] vjch [kaM ^[k*
†Öî¸ü ÃÖã¬ÖÖ¸ü. 1. »ÖÖê•ú×ÆüŸÖ µÖÖד֕úÖ foHkkx] vyhx<+] eqfLye lkfgfR;d vkykspuk vkSj lkfgfR;d bfrgkl
9. ×¾Ö¾ÖÖ¤üÖë •úÖ ¿ÖÖÓן֯Öæ•ÖÔ ×-Ö¯Ö™üÖ¸üÖ - ×¾Ö×³Ö®Ö ŸÖ¸üß•êú. 2. ²ÖÖîרü•ú ÃÖÓ¯Ö¤üÖ †×¬Ö•úÖ¸ü - ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ, ¯ÖÏ•úÖ¸ü / fo'ofo|ky;] vyhx<+- (d) lkfgfR;d vkykspuk ds fl¼kar] ubZ leh{kk-
10. ²Ö»Ö •úÖ ×¾Ö׬֯Öæ•ÖÔ †ÖÁÖµÖ : †Ö•Îú´Ö•Ö, †ÖŸ´Ö¸ü•ÖÖ, ÃÖÓ³ÖÖ¾Ö-ÖÖ‹Ó. 6- vcqy vyk mEekjh % vyk Qh lchy ektnh ([k) fofHkUu lkfgfR;d foèkk,a-
Æüß֕Öê¯Ö. 3. ÃÖæ“Ö-ÖÖ ¯ÖÏÖªî Öêו֕úß ×¾Ö×¬Ö , וÖÃÖ´Öë ÃÖÖ‡²Ö¸ü ×¾Ö׬ֵÖÖÓ Hkk vuk Qkbyw
(x) vlfe;k esa lkfgfR;d :iksa dk fodkl-
11. †ÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ´ÖÖ-Ö¾Ö¾ÖÖ¤üß ×¾Ö×¬Ö •êú ´Öæ»Ö ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ - ¿ÖÖ×´Ö»Ö Æïü , ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ , ¯ÖϵÖÖê•Ö-Ö / ÃÖÓ³ÖÖ¾Ö-ÖÖ‹Ó. ls
(?k) vlfe;k esa lkfgfR;d vkykspuk dk fodkl-
†ÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ ÃÖ´´Öê»Ö-Ö ‹¾ÖÓ ÃÖ´Ö•úÖ»Öß-Ö ×¾Ö•úÖÃÖ. 4. ¯ÖÏןֵÖÖêו֟ÖÖ ×¾Ö×¬Ö - ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ, ¯ÖϵÖÖê•Ö / ÃÖÓ³ÖÖ¾Ö-ÖÖ‹Ó ok ;k u¶lw ftíh bUuk
ngjkdh gt+hyw rd- (³) p;kZxhrksa ds dky ls vlfe;k lkfgR; ds
12. ¯Ö¸ü´ÖÖ•Ö㠆áÖÖë •êú ¯ÖϵÖÖê•Ö •úß ¾Öî¬ÖŸÖÖ ; ¯Ö¸ü´ÖÖ•Ö㠆áÖÖë 5. ¾Öî•úÛ»¯Ö•ú ×¾Ö¾ÖÖ¤ü ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ-Ö - ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ, ¯ÖÏ•úÖ¸ü/ bfrgkl dh fcYdqy izkjafHkd izo`fÙk;ka vkSj mudh
eteq v krq y feukuc
•êú ¯Ö¸üß•Ö•Ö ¯Ö¸ü ¸üÖ•ê ú - ¯Ö¸ü´ÖÖ•¾ÖßµÖ †¯ÖÏÃÖÖ¸ü ÃÖÓ×¬Ö , ÃÖÓ³ÖÖ¾Ö-ÖÖ‹Ó. lkekftd&lkaLÏfrd i`"BHkwfe % vkfn vlfe;k&
uTe&,&oku uò]
ÃÖß.™ßü.²Öß.™üß.. 6. ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•ÖßµÖ ×¾Ö×¬Ö ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ¯ÖÏ´Öã•Ö •úÖ-Öæ-Ö. 'ka d jns o ls igys & 'ka d jns o &'ka d jns o ds
tkfe;k lykfQ;k]
ckn&vkèkqfud dky (fczfV'k vkxeu ds ckn ls)
13. †ÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ †ÖŸÖÓ•ú¾ÖÖ¤ü, ¸üÖ•µÖ¯ÖϾÖÙŸÖŸÖ †ÖŸÖÓ•ú¾ÖÖ¤ü, 7. ÃÖæ“Ö-ÖÖ •úÖ †×¬Ö•úÖ¸ü †×¬Ö×-ÖµÖ´Ö okjk.klh-
7- 'kkS o + ÿ h % oqyhny gqnk QYdsurq Lokra=;ksÙkj dky- oS".ko dky] xksukdh ,oa Lokra=;ksÙkj
†¯ÖÆü¸ü•Ö, †ÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ †Ö¯Ö¸üÖ׬֕ú -µÖÖµÖÖ»ÖµÖ. 8. ÃÖÓ“ÖÖ¸ü ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖë (´Öß×›üµÖÖ) «üÖ¸üÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü•Ö.
fnvkÅ ls dky ij fo'ks"k cy fn;k tkuk gS-
14. -Ö‹ †ÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ †ÖÙ£Ö•ú †Ö¤êü¿Ö ŸÖ£ÖÖ ´ÖÖîצü•ú fuEufyf[kr Hkk"kkvksa dk lkfgR; e[rkjk byk fnudy iz'ui=&2
×¾Ö׬Ö, WTO, TRIPS, GATT, IMF, ×¾Ö'¾Ö QqdkjÅ
fVIi.kh % bl iz'u i= esa fuèkkZfjr ewy ikB~; iqLrdksa dks i<+uk
²Öï•ú. lykequ uhyh ;k x+kanh
(1) mEehnokj dks lac¼ Hkk"kk esa dqN ;k lHkh visf{kr gksxk vkSj ,sls iz'u iwNs tk,axs ftuls
15. ´ÖÖ-Ö¾Ö ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•Ö •úÖ ÃÖÓ¸ü•Ö•Ö ŸÖ£ÖÖ ÃÖã¬ÖÖ¸ü - †ÓŸÖ¸ü¸üÖ™ÒüßµÖ (laiw.kZ) 'kkSfo+ÿ;kr
iz'uksa ds mÙkj nsus iM+ ldrs gSa- vH;FkhZ dh vkykspukRed ;ksX;rk dh ijh{kk gks lds-
¯ÖϵÖÖÃÖ. 8- 'kkfÝt bczkfge % jktkrw fyukQ~ l h
(2) lafoèkku dh vkBoha vuqlwph esa lfEefyr mÙkj vlfe;k esa fy[kus gksaxs-
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö-2 QykgErq gLrh (laiw.kZ)
Hkk"kkvksa ds lacaèk esa fyfi;ka ogh gksaxh tks [kaM ^d*
†¯Ö¸üÖ¬Ö ×¾Ö×¬Ö : uq[+crqy vnc
izèkku ijh{kk ls lac¼ ifjf'k"V I ds [k.M II jkek;.k (dsoy ekèko danyh }kjk-
1. †Ö¯Ö¸üÖ׬֕ú ¤üÖ×µÖŸ¾Ö •êú ÃÖÖ´ÖÖ-µÖ ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö : †Ö¯Ö¸üÖ׬֕ú ([k) esa n'kkZbZ xbZ gSa- 9- bZY;k vcw eknh % nekrqu [+kkjlvks (lai.w kZ)
´Ö-Ö:ÛãÖ×ŸÖ ŸÖ£ÖÖ †Ö¯Ö¸üÖ׬֕ú •úÖµÖÔ. ÃÖÖÓ×¾Ö׬֕ú eq [ rkjr feuky v;ksè;k dkaM)
(3) mEehnokj è;ku nsa fd ftu iz'uksa ds mÙkj ikfjtkr&gj.k 'kadjnso }kjk-
†¯Ö¸üÖ¬ÖÖë ´Öë †Ö¯Ö¸üÖ׬֕ú ´Ö-Ö:ÛãÖןÖ. 'ksj&vy&vjch
fdlh fof'k"V Hkk"kk esa ugha nsus gSa muds mÙkjksa jklozÿhM+k 'kadjnso }kjk (dhrZu ?kks"k ls)
2. ¤Óü›ü •êú ¯ÖÏ•úÖ¸ü ‹¾ÖÓ -Ö‡Ô ¯ÖϾÖé×¢ÖµÖÖÑ •ÖîÃÖê וú ´Ö韵Öã ¤Óü›ü dks fy[kus ds fy;s os mlh ekè;e dks viuk,a vy gkfnFk] ,e-,e-
ˆ-´Öæ»Ö-Ö cnoh cjxhr ekèkonso }kjk
tksfd mUgksaus fucaèk] lkekU; vè;;u rFkk jktlw; ekèkonso }kjk
3. ŸÖîµÖÖ׸üµÖÖÓ ŸÖ£ÖÖ †Ö¯Ö¸üÖ׬֕ú ¯ÖϵÖÖÃÖ oSdfYid fo"k;ksa ds fy;s pquk gS- [kaM ^[k*
4. ÃÖÖ´ÖÖ-µÖ †¯Ö¾ÖÖ¤ü (d) ys [ kd dFkk&Hkkxor (iqLrd I ,oa II) cSdq.BukFk Hkêkpk;Z
vjch ys[kd iqLrdsa ikB }kjk
5. ÃÖÓµÖãŒŸÖ ŸÖ£ÖÖ ¸ü“Ö-ÖÖŸ´Ö•ú ¤üÖ×µÖŸ¾Ö
iz'ui=&1 1- bCuqy eqo+ÿ¶Qk dfyykg&ok vy vln xq: pfjr&dFkk (dsoy 'kadjnso dk Hkkx)&laiknd %
6. ¤ãüïÖϸê ü•Ö
(mÙkj vjch esa fy[kus gksaxs) &fnEukg oy rkÅj egs'oj fu;ksx-
7. †Ö¯Ö¸üÖ׬֕ú ÂÖ›üµÖÓ¡Ö
[kaM ^d* 2- vy&tkfgt+ eq[rkjr feu Hkkx&2] [kaM ^[k*
8. ¸üÖ•µÖ •êú ¯ÖÏ×ŸÖ †¯Ö¸üÖ¬Ö
1- (d) vjch dk mn~Hko vkSj fodkl &:ijs[kk vnkfcy ,l-,- eksj thou Lej.k y{ehukFk cst+c:vk }kjk-
9. »ÖÖê•ú ¿ÖÖÓ×ŸÖ •êú ¯ÖÏ×ŸÖ †¯Ö¸üÖ¬Ö
([k) vjch Hkk"kk ds O;kdj.k] Nanfoèkku vkSj ojc cfjywe glu vyh Ïikcj cjkc#vk] y{ehukFk cst+c:vk }kjk-
10. ´ÖÖ-Ö¾Ö ¿Ö¸ü߸ü •êú ¯ÖÏ×ŸÖ †¯Ö¸üÖ¬Ö
vyadkjfoèkku dh izeq[k fo'ks"krk,a- gdhe (laiw.kZ) unoh }kjk- dkdrj
11. ÃÖÓ¯Ö×¢Ö •êú ¯ÖÏ×ŸÖ †¯Ö¸üÖ¬Ö
(x) vjch esa laf{kIr fucaèk- 3- bdu [+kYnwu eqo+ÿn~nek vjkmu rksiksyk
12. áÖß •êú ¯ÖÏ×ŸÖ †¯Ö¸üÖ¬Ö
[kaM ^[k* fQr izfrek paæ dqekj vxjokyk-
13. ´ÖÖ-ÖÆüÖ×-Ö
2- lkfgR; dk bfrgkl vkSj lkfgfR;d vkykspuk rkyhe xkWocw<+k in~eukFk xksgus c:vk }kjk-
14. ³ÖÏ™üÖ“ÖÖ¸ü ×-Ö¸üÖ¬ê Ö•ú †×¬Ö×-ÖµÖ´Ö , 1988
% lkekftd&lkaLÏfrd i`"BHkwfe] Dykfldh (laiw.kZ) eukserh jtuhdkar cksjnksyksbZ }kjk-
15. ×ÃÖ×¾Ö»Ö †×¬Ö•úÖ¸ü ÃÖÓ¸ü•Ö•Ö †×¬Ö×-ÖµÖ´Ö , 1955 ‹¾ÖÓ
ˆ¢Ö¸ü¾ÖŸÖá ×¾Ö¬ÖÖµÖß ×¾Ö•úÖÃÖ lkfgR;] lkfgfR;d vkUnksyu] vkèkqfud 4- egewn rSejw o+ÿykj jkoh ve eqrk& iqj.kh vlfe;k lkfgR; ckuhdkar dkdrh }kjk
izo`fÙk;ka] vkèkqfud x| dk mn~Hko vkSj fodkl oyh (laiw.kZ) dkfjvkax fyfxjh T;ksfr izlkn vxjokyk
16. †×³Ö¾ÖµÖ-Ö ÃÖÖî¤üÖ
% ukVd] miU;kl] dgkuh] fucaèk- 5- rkSQhdqy eljkfg;r fl:y eqUrk& }kjk
†¯Ö•éúŸµÖ ×¾Ö×¬Ö :
iz'ui=&2 gdhe fgjk (laiw.kZ) thcukj ckrr chuk c:vk (fcfjafp dqekj
1. ¯ÖÏ•éú×ŸÖ ŸÖ£ÖÖ ¯Ö׸ü³ÖÖÂÖÖ.
(mÙkj vjch esa fy[kus gksaxs) 6- vCckl egewn cdxn vklhfno+ÿ c:ok) }kjk
2. ¡Öã×™ü ŸÖ£ÖÖ •úšüÖê¸ü ¤üÖ×µÖŸ¾Ö ¯Ö¸ü †Ö¬ÖÖ׸üŸÖ ¤üÖ×µÖŸ¾Ö ;
†ÖŸµÖÓן֕ú ¤üÖ×µÖŸ¾Ö. bl iz'u i= esa fuèkkZfjr ewy ikB~; iqLrdksa dk ewYrkju feu (laiw.kZ) e`R;qt
a ; chjsUæ dqekj HkV~Vkpk;Z }kjk
vè;;u visf{kr gksxk- bldk izk:i bl izdkj vnkfcy lezkV uodkar c:vk }kjk-
3. ¯ÖÏÖןÖ×-Ö׬֕ú ¤üÖ×µÖŸ¾Ö ,¸üÖ•µÖ ¤üÖ×µÖŸ¾Ö ÃÖ×ÆüŸÖ.
rS;kj fd;k tk,xk ftlls vH;FkhZ dh vkykspukRed ojc&II
4. ÃÖÖ´ÖÖ-µÖ ¯ÖÏןָü•ÖÖ. ;ksX;rk dh ijh{kk gks lds % ([k) Hkkjrh; ys[kdksa dk vè;;u
ckaxyk
5. ÃÖÓµÖãŒŸÖ †¯Ö•éúŸµÖ •úŸÖÖÔ [kaM ^d* iz'ui=&1
1- xqyke vyh vkt+kn fcyxjkeh
6. ˆ¯Ö“ÖÖ¸ü dfo 2- 'kkg oyqYykg nsgyoh Hkk"kk vkSj lkfgR; dk bfrgkl
7. ˆ¯Öê•ÖÖ 1- bejkmy dk;l % fdÝk ucds feu ftdjk 3- tqYQhdkj vyh nsocanh (mÙkj ckaxyk esa fy[kus gksaxs)
8. ´ÖÖ-ÖÆüÖ×-Ö gohfcu ok ea f ty 4- vCnqy vt+ht eSeu [kaM ^d*
9. ˆŸ¯ÖÖŸÖ(-µÖæÃÖÓÃê Ö) (lai.w kZ) vy ekSykdkrl 5- lS;n vcqy glu vyh gluh unoh- ckaxyk Hkk"kk ds bfrgkl ds fo"k;
10. ÂÖ›üµÖÓ¡Ö lok- 1- vk| Hkkjksih; ls ckaxyk rd dk dkykuqozÿfed
2- glu fcu Fkchl % fyykgh n: btosfru vlfe;k
11. †¯ÖÏÖ׬֕éúŸÖ ²ÖÓ¤üß•ú¸ü•Ö fodkl ('kk[kkvksa lfgr oa'ko`{k ,oa vuqekfur
unerqgeq (lai.w kZ) nhoku iz'ui=&1
12. ×¾Ö«êüÂÖ¯Öæ•ÖÔ †×³ÖµÖÖê•Ö-Ö frfFk;ka)-
glu fcu Fkchr (mÙkj vlfe;k esa fy[kus gksaxs)
13. ˆ¯Ö³ÖÖꌟÖÖ ÃÖÓ¸ü•Ö•Ö †×¬Ö×-ÖµÖ´Ö - 1986 3- tjhj % g;~;w mekerk ot`dq: 2- ckaxyk bfrgkl ds fofHkUu pj.k (izkphu] eè;
[kaM ^d* ,oa uohu) ,oa mudh Hkk"kk foKku&lacèa kh fof'k"Vrk,a-
ÃÖÓ×¾Ö¤üÖ ×¾Ö×¬Ö †Öî¸ü ¾ÖÖוÖÛ•µÖ•ú ×¾Ö×¬Ö : vgnku en ls tYokl
Hkk"kk 3- ckaxyk dh uhfr;ka ,oa muds foHksnd y{k.k-
1. ÃÖÓ×¾Ö¤üÖ •úÖ Ã¾Öºþ¯Ö †Öî¸ü ×-Ö´ÖÖÔ•Ö / ‡Ô- ÃÖÓ×¾Ö¤üÖ. flQkgh ok nkfe ;kfru
2. þ֟ÖÓ¡Ö ÃÖ´´Ö×ŸÖ •úÖê ¤æü×ÂÖŸÖ •ú¸ü-Öê ¾ÖÖ»Öê •úÖ¸ü•ú. fcdyk rd uq[+crqy (d) vlfe;k Hkk"kk ds mn~xe vkSj fodkl dk 4- ckaxyk 'kCnkoyh ds rRo-
3. ¿Öæ-µÖ , ¿Öæ-µÖ•ú¸ü•ÖßµÖ , †¾Öî¬Ö ŸÖ£ÖÖ †¯ÖϾ֟ÖÔ-ÖßµÖ vnc% vjch foHkkx] bfrgkl&Hkkjrh;&vk;Z Hkk"kkvks a es a mldk 5- ckaxyk x|&lkfgR; ds :i&lkèkq ,oa ifrr-
•ú¸üÖ¸ü vyhx<+ eq f Lye LFkku&blds bfrgkl ds fofHkUu dky&[kaM- 6- vfifufgfr (foizd"kZ)] vfHkJqfr (mEykmV)]
fo'ofo|ky;] vyhx<+ ([k) vlfe;k x| dk fodkl-
4. ÃÖÓ×¾Ö¤üÖ •úÖ ¯ÖÖ»Ö-Ö ŸÖ£ÖÖ ˆ-´ÖÖê“Ö-Ö ew è kZ U ;hHkou (iz f ros " Vu)] ukflD;hHkou
4- I+kÿtZnko+ÿ % gt+y yt+h rkfjiqÿy (x) vlfe;k Hkk"kk ds Loj vkSj O;atu&izkphu
5. ÃÖÓ×¾Ö¤üÖ•ú»¯Ö (vuqukflÏr)] lehHkou (lehdj.k)] lkn`';
cèkk&vks & okrkrq g q Hkkjrh; vk;ks± ls pyh vk jgh vlfe;k ij cyk?kkr
6. ÃÖÓ×¾Ö¤üÖ ³ÖÓ•Ö •êú ¯Ö׸ü•ÖÖ´Ö (,usyksth)] Lojkxe (Loj lfUuos'k) vkfn Lojkxe]
(la i w . kZ ) eteq v krq u ds lkFk Lofud ifjorZu dks fu;e-
7. •Öן֯ÖæÙŸÖ, •ÖÖ¸Óü™üß ‹¾ÖÓ ²Öß´ÖÖ ÃÖÓ×¾Ö¤üÖ eè; Lojkxe vFkok Loj HkfDr] vaR; Lojkxe]
feuku uT+ e &,&oku (?k) vlfe;k 'kCnkoyh&,oa blds òksr-
uò] tkfe;k lyfi+ÿ;k] Loj laxfr (okoy gkeZuh)] Y&Jqfr ,oa W&Jqfr-
8. †×³Ö•ú¸ü•Ö ÃÖÓ×¾Ö¤üÖ
(³) Hkk"kk dk :i foKku&fozÿ;k :i&iwokZJ;h 7- ekudhdj.k dh leL;k,a rFkk o.kZ ekyk vkSj
9. ´ÖÖ»Ö •úß ×²Ö•Îúß ŸÖ£ÖÖ †¾Ö•ÎúµÖ (ÆüÖµÖ¸ü ¯Ö¸ü“Öê•Ö ) okjk.klh-
10. ³ÖÖ•ÖߤüÖ¸üß •úÖ ×-Ö´ÖÖÔ•Ö ŸÖ£ÖÖ ×¾Ö‘Ö™ü-Ö 5- vy eqrkuCch % ;k m[rk [+kjS &,& v[khu funsZ'ku ,oa vfèkdinh; ij izR;;- orZuh rFkk fyI;arj.k vkSj jkseuhdj.k dk lqèkkj-
;k fcark [+kSj&,&vchu (p) cksyhxr oSfoè;&ekud cksypky ,oa fo'ks"k :i 8- vkèkqfud ckaxyk dk LofuefoKku] :ifoKku
11. ¯Ö¸ü•ÎúÖ´µÖ ×»Ö•ÖŸÖ †×¬Ö×-ÖµÖ´Ö 1881 ls dke:ih cksyh-
ls vkSj okD; foU;kl- (vkèkqfud ckaxyk dh èofu;ksa]
12. ´ÖÖ¬µÖãִÖË ŸÖ£ÖÖ ÃÖã»ÖÆü †×¬Ö×-ÖµÖ´Ö , 1996 vo+ÿekgqy fQd:&cSuy (N) mUuhloha 'krkCnh rd fofHkUu ;qxksa esa vlfe;k leqPp;cksèkd] 'kCn jpuk,a] lekl] ewy okD;
13. ´ÖÖ-Ö•ú ºþ¯Ö ÃÖÓ×¾Ö¤üÖ fyt+&,& cÙkkch rd fyfi;ksa dk fodkl- vfHkjpuk-
48
[kaM ^[k*
ckaxyk lkfgR; ds bfrgkl ds fo"k; %
1- ckaxyk lkfgR; dk dky foHkktu % izkphu ckaxyk
,oa eè;dkyhu ckaxyk-
2- vkèkqfud rFkk iwo&Z vkèkqfud&iwoZ ckaxyk lkfgR;
ds chp varj ls lacafèkr fo"k;-
3- ckaxyk lkfgR; esa vkèkqfudrk ds vH;qn; ds
vkèkkj rFkk dkj.k-
4- fofHkUu eè;dkyhu ckaxyk :iksa dk fodkl %
eaxy dkO;] oS".ko xhfrdkO;] :ikarfjr vk[;ku
(jkek;.k] egkHkkjr] Hkkxor) ,oa èkkfeZd thoupfjr-
5- eè;dkyhu ckaxyk lkfgR; esa èkeZ fujis{krk dk
Lo:i-
6- mUuhloha 'krkCnh ds ckaxyk dkO; esa vk[;kud
,oa xhfrdkO;kRed izo`fÙk;ka-
7- x| dk fodkl-
8- ckaxyk ukVd lkfgR; (mUuhloha 'krkCnh] VSxksj]
1944 ds mijkar ds ckaxyk ukVd)-
9- VSxksj ,oa VSxksjksÙkj-
10- dFkk lkfgR;] izeq[k ys[kd %
(cafdepUæ] VSxksj] 'kjrpUæ] foHkwfrHkw"k.k] rkjk'kadj]
ekf.kd)-
11- ukjh ,oa ckaxyk lkfgR; % ltZd ,oa l`ftr-
iz'ui=&2
foLr`r vè;;u ds fy, fuèkkZfjr iqLrdsa
(mÙkj ckaxyk esa fy[kus gksaxs)
[kaM ^d*
1- oS".ko inkoyh % (dydÙkk fo'ofo|ky;)
fo|kifr] paMhnkl] Kkunkl] xksfoUnnkl ,oa
cyjkenkl dh dfork,a-
2- paMheaxy % eqdUq n }kjk dkydsrq o`rkUr] (lkfgR;
vdkneh)-
3- pSrU; pfjrke`r % eè; yhyk] Ï".knkl
dfojkt jfpr (lkfgR; vdkneh)
4- es?kuknoèk dkO; % eèkqlwnu nÙk jfpr-
5- dikydq.Myk % cafdepaæ pVthZ jfpr-
6- le; ,oa caxns'ksj Ï"kd % cafdepaæ pVthZ
jfpr-
7- lksukj rkjh % johUæukFk VSxksj jfpr-
8- fNUui=koyh % johUæukFk VSxksj jfpr-
[kaM ^[k*
9- jDrdjch % johUæukFk VSxksj jfpr-
10- uctkrd % johUæukFk VSxksj jfpr-
11- x` g nkg % 'kjrpUæ pVthZ jfpr-
12- izcaèk laxzg % Hkkx&1] izeFk pkSèkjh jfpr-
13- vj.;d % foHkwfrHkw"k.k cuthZ jfpr-
14- dgkfu;ka % ekf.kd ca|ksikè;k; jfpr %
vrk'kh ekeh] izkxSfrgkfld] gksyqn&iksjk]
ljhl`i] gkjkusj] uVtekbZ] NksVks&cksdqyiqjsj
tk=h] dq"Bjksxhj ckSÅ] tkds ?kq'k fnrs gks;-
15- Js"B dfork % thoukpan nkl jfpr-
16- tkukS j h % lrhukFk HkknqM+h jfpr-
17- ba æ thr % ckny ljdkj jfpr-
cks M ks
iz'ui=&1
cksMks Hkk"kk ,oa lkfgR; dk bfrgkl
(mÙkj cksMks Hkk"kk esa gh fy[ksa)
[kaM ^d*
cksMks Hkk"kk dk bfrgkl
1- Lons'k] Hkk"kk ifjokj] bldh orZeku fLFkfr ,oa dh vkykspukRed ;ksX;rk dh ijh{kk gks lds- lHkh
vleh ds lkFk bldk ikjLifjd laidZ-
2- (d) Lofue % Loj rFkk O;atu Lofue-
([k) /ofu;ka-
3- :ifoKku % fyax] dkjd ,oa foHkfDr;ka] cgqopu] 1- vkèkqfud phuh bfrgkl (1919 ls vc rd)
izR;;] O;qRiUu] fozÿ;kFkZd izR;;-
4- 'kCn lewg ,oa buds òksr-
5- okD; foU;kl % okD;ksa ds izdkj] 'kCn ozÿe-
6- izkjEHk ls cksMks Hkk"kk dks fy[kus esa iz;qDr fyfi
dk bfrgkl-
la?k yksd lsok vk;ksx
[kaM ^[k* ([k) ck ftu & QSfeyh-
cksMks lkfgR; dk bfrgkl (x) yw 'kqu & esfMflu] eSMeSal Mk;jh]
fn Vª© LVksjh vkQ vkg
1- cksMks yksd lkfgR; dk lkekU; ifjp;-
D;w-
2- /keZ izpkjdksa dk ;ksxnku-
(?k) ekvks nqu & feMukbZV-
3- cksMks lkfgR; dk dkyfoHkktu- (³) ,bZ fDoax & dksYl fjIykbZ (esbZ Ms
4- fofHkUu fo/kkvksa dk vkykspukRed fo'ys"k.k- fngqvk)] csxj (fdxkbZ)
(dkO;] miU;kl] y?kq & dFkk rFkk ukVd)- vkbZ yo fnl ySaM (oks
vbZ >s rqnh)] vksYM eSu
5- vuqokn lkfgR;- (ykvksjsu)-
iz'ui=&2
(p) xqvks eks#vks & fn xkWMl s t
s +
bl iz'u i= esa fu/kkZfjr ikB~;&iqLrdksa dk ewy 3- phuh lekt ds fodkl esa n'kZu vkSj èkeZ dh
vè;;u visf{kr gksxk vkSj ijh{kk esa mEehnokj Hkwfedk-
dh vkykspukRed ;ksX;rk dks tkapus okys iz'u
[kaM ^[k*
iwNs tk,axs-
1- 1979 ds ckn lkekftd& vkfFkZ d @
(mÙkj cksMks Hkk"kk esa gh fy[ksa)
jktuhfrd@ 'kSf{kd@[ksy&dwn@oSKkfud vkSj
[kaM ^d*
izkS|ksfxdh; fodkl
(d) [kksUFkbZ & esFkbZ
2- mÙkj&eqfDr dky (1949 ls vc rd) dh
(eknkjke czãk rFkk :iukFk czãk }kjk laikfnr)
izeq[k lkfgfR;d Ïfr;ksa dk vkykspukRed
([k) gFkksj[kh & gyk
ewY;kadu
(izeksnpaæ czãk }kjk laikfnr)
(d) xw gqvk&fn Vkmu dkYM fgfoLdl (Qqjks³>+us )
(x) cksjksuh xqMh flClkvoZ vjkst
([k) psu jk³&fVy fn fefMy ,t (jSu nkvks
eknkjke czãk }kjk
>+k³s fu;ku)
(?k) jktk uhykacj & }jsUæ ukFk cklqerkjh-
(x) fy;w f'kuow & fn Dykl&bu&pktZ (cSu
(³) fcckj (x| [kaM)
>qjus )
(lrh'kpaæ cklqerkjh }kjk laikfnr)
(?k) Y;w ;kvks & fn áweu ,fDtlVSal (jsu'ksax)
[kaM ^[k*
(d) fxch fcBkbZ (vkbnk uoh) % fcgqjke cksMks (³) vkbZ fDoax & fQ'k QkSfly] fn fejj] fn
xkMZulZ Mªhe] fn gUVj gw Mª;w cMZ~l
([k) jknkc % lej czãk pks/kjh
(x) vks[kjax xksaxls uaxksÅ % cztsaæ dqekj czãk (p) 'kw&frax & enjySaM] ekbZ fcyosM enjySaM-
(?k) cSlkxq voZ gfjew% y{ks'oj czãk Mksxjh
(³) Xoknku cksMks % euksjatu ygkjh
iz'ui=&1
(p) tqtSuh vksj % fprjatu eqpgkjh
Mksxjh Hkk"kk ,oa lkfgR; dk bfrgkl
(N) Eohgwj % /kjkfu/kj okjh
(mÙkj Mksxjh esa fy[ks tk,a)
(t) gksj cM+h jOoElh % dey dqekj czãk
[kaM ^d*
(>) tvksfy;k nhoku % eaxy lag gkstksojh
(´k) gkxjk xqnquh Eoh % uhydey czãk Mks xjh Hkk"kk dk bfrgkl
1- Mksxjh Hkk"kk % fofHkUu voLFkkvksa ds }kjk mRifÙk
phuh ,oa fodkl-
iz'ui=&1 2- Mksxjh ,oa bldh cksfy;ka Hkk"kkbZ lhek,a-
bl iz'u i= }kjk mEehnokjksa ls ;g vis{kk dh 3- Mksxjh Hkk"kk ds fof'k"V y{k.k-
tk,xh fd mUgsa ekud phuh&Hkk"kk vkSj bldh 4- Mksxjh Hkk"kk dh lajpuk %
fo'ks"krkvksa dk vPNk Kku gks ftlls mudh (d) /ofu lajpuk %
vfHkO;fDrxr lkaxBfud {kerkvksa dk ijh{k.k gks [kaMh; % Loj ,oa O;atu
lds- lHkh iz'uksa ds phuh ls vaxzsth esa vuqokn ds iz'u v[kaMh; % nh?kZrk] cyk?kkr] ukflD;jatu] lqj ,oa
lafèk-
dks NksM+dj] mÙkj phuh Hkk"kk esa fy[kus gksaxs- lHkh
([k) Mksxjh dk injpuk foKku
iz'uksa ds vad leku gSa-
(i) :i jpuk oxZ % fyax] opu] dkjd] iq#"k] dky
[kaM ^d*
,oa okP;-
1- fdlh lkef;d fo"k; ij yxHkx 500 phuh
v{kjksa esa fucaèk ys[ku- (ii) 'kCn fuekZ.k % milxksZ] e/;izR;;ksa rFkk izR;;ksa
2- vuqokn dk mi;ksx-
(d) phuh ls vaxzsth Hkk"kk esa (iii) 'kCn lewg % rRle] rn~Hko] fons'kh; ,oa ns'kt-
([k) vaxzsth ls phuh Hkk"kk esa (x) okD; jpuk % lok±x okD; & muds izdkj rFkk
3- okD;xr vkSj O;kdjf.kd iz;ksx- vo;o] Mksxjh okD;foU;kl esa vUo; rFkk vfUofr-
[kaM ^[k* 5- Mksxjh Hkk"kk ,oa fyfi % Mksxjs@Mksxjk vD[kj]
1- phuh Hkk"kk esa eqgkojksa vkSj yksdksfDr;ksa dh nsoukxjh rFkk Qkjlh-
O;k[;k- [kaM ^[k*
2- phuh Hkk"kk dk fodkl-
Mksxjh lkfgR; dk bfrgkl
3- cksèku] la{ksi.k-
1- Lora=rk&iwoZ Mksxjh lkfgR; dk laf{kIr fooj.k
iz'ui=&2
i| ,oa x|-
bl iz'u i= esa vH;FkhZ ls ;g vis{kk dh tk,xh fd
mls phu lacèa kh vè;;u dk vPNk Kku gks vkSj bldk 2- vk/kqfud Mksxjh dkO; dk fodkl rFkk Mksxjh
dkO; ds eq[; izo`fÙk;ka-
izk:i bl izdkj rS;kj fd;k tk,xk ftlls vH;FkhZ
3- Mksxjh y?kqdFkk dk fodkl] eq[; izo`fÙk;ka rFkk
iz'uksa ds mÙkj phuh esa fy[kus gksxa -s lHkh iz'uksa ds vad izeq[k y?kqdFkk ys[kd-
leku gS-a 4- Mksxjh miU;kl dk fodkl] eq[; izo`fÙk;ka rFkk
[kaM ^d* Mksxjh miU;kldkjksa dk ;ksxnku-
5- Mksxjh ukVd dk fodkl rFkk izeq[k ukVddkjksa
dh izeq[k ?kVukvksa ls lacafèkr fo"k;ksa ij laf{kIr
fVIif.k;ka- dk ;ksxnku-
2- eqfDr iwoZ dky (1919&1949) dh izeq[k 6- Mksxjh x| dk fodkl % fuca/k] laLej.k ,oa
lkfgfR;d Ïfr;ksa dk vkykspukRed ewY;kadu % ;k=ko`Ùk-
(d) ykvksa 'kh & Qksj tSujs'ku&fjD'kk
7- Mksxjh yksd lkfgR; dk ifjp; % yksdxhr]
iqyj-
yksddFkk,a rFkk xkFkkxhr-
jkstxkj lekpkj 19 & 25 Qjojh 2011
iz'ui=&2
Mksxjh lkfgR; dk ikBkykspu
(mÙkj Mksxjh esa fy[ks tk,a)
[kaM ^d*
i| %
1- vktknh iSg~ys nh Mksxjh dfork
fuEufyf[kr dfo %
nsoh fnÙkk] yD[kw] xaxk jke] jke/ku] gjnÙk] igkM+h
xkaèkh ckck dka'kh jke rFkk ijekuan vyeLr-
2- vk/kqfud Mksxjh dfork
vktknh ckn nh Mksxjh dfork
fuEufyf[kr dfo %&
fd'ku Lekbyiqjh] rkjk Lekbyiqjh] eksgu yky
liksfy;k] ;'k 'kekZ] ds-,l- e/kqdj] in~ek lpnso]
ftrsUæ Åèkeiqjh] pj.k flag rFkk izdk'k izseh-
3- Jhjktk Mksxjh la- 102] xT+ky vad
fuEufyf[kr dfo %
jke yky 'kekZ] osn iky nhi] ,u-Mh- tkEoky] f'ko
jke nhi] vf'ouh exks=k rFkk ohjsUæ dslj-
4- Jhjktk Mksxjh la- 147] xT+ky vad
fuEufyf[kr dfo %&
vkj-,u- 'kkL=h] ftrsUæ Å/keiqjh] paik 'kekZ rFkk
n'kZu n'khZ-
5- 'kEHkw ukFk 'kekZ }kjk jfpr ^jkek;.k* (egkdkO;)
(v;ks/;k dk.M rd)
6- nhuw HkkbZ iar }kjk jfpr ^ohj xqykc* ([k.M
dkO;)-
[kaM ^[k*
x| %
1- vtd.kh Mksxjh dgkuh
fuEufyf[kr y?kq dFkk ys[kd %
enu eksgu 'kekZ] ujsUæ [ktwfj;k rFkk ch-ih- lkBs-
2- vtd.kh Mksxjh dgkuh Hkkx&II
fuEufyf[kr y?kq dFkk ys[kd %
osn jkgh] ujflag nso tkEoky] vkse xksLokeh]
N=iky] yfyr exks=k] peu vjksM+k rFkk jru
dslj-
3- dFkk daqt Hkkx&II
fuEufyf[kr dFkk ys[kd %
vkse fo|kFkhZ] pEik 'kekZ rFkk Ï".k 'kekZ-
4- cU/kq 'kekZ }kjk jfpr ^ehy iRFkj* (y?kq dFkk
laxgz )
5- ns'k cU/kq Mksxjk uwru }kjk jfpr ^dSnh* (miU;kl)
6- vks-ih- 'kekZ lkjFkh }kjk jfpr ^uaxk :D[k*
(miU;kl)-
7- eksgu flag }kjk jfpr ^u;ku* (ukVd)
8- lrjax (,dkadh ukVdh laxzg)
fuEufyf[kr ukVddkj %
fo'oukFk [ktwfj;k] jke ukFk 'kkL=h] ftrsUæ 'kekZ]
yfyr exks=k rFkk enu eksgu 'kekZ
9- Mksxjh yfyr fuca/k
fuEufyf[kr ys[kd %&
fo'oukFk [ktwfj;k] ukjk;.k feJk] ckyÏ".k 'kkL=h]
f'koukFk] ';ke yky 'kekZ] y{eh ukjk;.k] Mh-lh-
iz'kkar] osn ?kbZ] dqaoj fo;ksxh-
vaxzsth
bl ikB~;ozÿe ds nks iz'u i= gksaxs- blesa fuèkkZfjr
ikB~;iqLrdksa esa ls fuEufyf[kr vofèk ds vaxzsth
lkfgR; dk ewy vè;;u visf{kr gksxk ftlls
mEehnokj dh leh{kk&{kerk dh tkap gks lds-
iz'u i=&I % 1600&1900
iz'u i=&II % 1900&1990
izR;sd iz'u i= esa nks iz'u vfuok;Z gksaxsa %
(d) ,d y?kq&fVIi.k iz'u lkekU; vè;;u ls
lacafèkr fo"k; ij gksxk vkSj
([k) x| rFkk i| nksuksa ds vuns[ks m¼j.kksa dk
vkykspukRed fo'ys"k.k gksxk-
iz'u i=&I
(mÙkj vxzsth esa fy[kus gksaxs)
foLr`r vè;;u ds fy, ikB uhps fn, x, gSa-
jkstxkj lekpkj 19 & 25 Qjojh 2011 la?k yksd lsok vk;ksx 49
vH;fFkZ;ksa ls fuEufyf[kr fo"k;ksa rFkk ?kVukvksa ds & fn vuuksu flfVtu 3- ikapok x.kra= 2- teZu Hkk"kk esa fucaèk % vH;fFkZ;ksa ls vis{kk dh
foLr`r Kku dh vis{kk dh tk,xh % fn fjuslkWa_ & dfUlMj (d) Ýkal esa jktuhfrd ny tkrh gS fd lkekU; izdkj ds ledkyhu fo"k; ij
,fytkcsFku ,.M tsdksfo;u Mªkek] esVkfQthdy & eqaMl ,sV bUQsUl ([k) ikaposa x.kra= esa jk"Vªifr dk LFkku ,oa mldh fucaèk fy[krs le; os fn[kyk,a fd teZu Hkk"kk esa
iks ; Vª h _ fn ,fid ,.M fn&eks d ,fid_ Hkwfedk fy[kh tkus okyh vfHkO;fDr dh rduhdksa ij mudk
& fn 'khYM vkQ ,fdyht
uoDykfldhokn_ lSVk;j_ fn jksekfUVd ewoesaV_ fn (x) ljdkj vfèkdkj gS-
jkbt+ vkWQ fn ukosy_ fn foDVksfj;u ,t- & lSiVsEcj 1] 1939
(?k) laln [kaM ^[k*
[kaM ^d* & isVh'ku
(³) lhusV 1- ,d lkekU; fo"k; ij fy[ks ikB dk vaxzsth ls
1- fofy;e 'ksDlfi;j % fdaxfy;j vkSj fn VSEiSLV 4- tkWu vklcksuZ & yqd cSd bu ,axj teZu esa vuqokn-
4 - v u q o k n % va x z s t h ls Ýs a p es a
2- tku Mu & fuEufyf[kr dfork,a % 5- lSE;qvy cSdsV % osfVax Qkj xksMks (lkekftd&jktuhfrd& vkfFkZd izÏfr ds nks m¼j.kksa 2- fuEufyf[kr fo"k;ksa ds fo'ks"k lanHkZ esa teZuh dk
1- dsuksukbZts'ku 6- fQfyi ykjfdu & fuEufyf[kr dfork,a % dk vuqokn & izR;sd m¼j.k nks lkS 'kCnksa dk-) vBkjgoha lnh ls ysdj orZeku le; rd dk
2- MsFk ch ukbV izkmM & uSDLV iz'ui=&2 lkekftd&jktuSfrd vkSj lkaLÏfrd bfrgkl-
3- fn xqM eksjks & Iyht (mÙkj Ýsap esa fy[kus gksaxs) (d) teZu lekt vkSj laLÏfr ij cksèku dk
& fMlSI'kUl [kaM ^d* izHkko-
vkWu fgt feLVªst xksbax Vq csM
& vk¶VjuwUl ([k) teZuh ij izf'k;u laLÏfr dk izHkko-
fn jSfyd bl iz'u i= esa fuEufyf[kr ikB~;iqLrdksa dk
& Mst+ xgu vè;;u visf{kr gS- iz'u bl rjg rS;kj (x) okbekj x.kjkT; esa gq, lkaLÏfrd okn&fookn-
3- tkWu feYVu&iSjkMkbt ykWLV I] II] IV] IX (?k) teZuh esa jk"Vªh; lektokn ds vèkhu laLÏfr
& feLVj Cyhuh fd, tk,axs fd vH;fFkZ;ksa dh vkykspukRed
4- vysDtsaMj iksi & fn jsi vkQ fn ykWd dh voèkkj.kk-
7- ,-ds- jkekuqtu % fuEufyf[kr dfork,a % ;ksX;rk dks tkapk tk lds-
& fofy;e oMZLoFkZ & fuEufyf[kr dfork,a % (³) 1945 ds ckn nks teZu lkfgR; èkkjkvksa
& yqfdax Qkj , dtu vku , fLoax 1- 17oha 'krkCnh
& vksM vku bafVes'kal vkQ bEeksjVSfyVh (d) dksuy Zs % y lhn
rFkk laLÏfr;ksa dk fodkl-
& fVaVuZ ,cs & , fjoj (p) teZuh dk iqujsdhdj.k vkSj lkaLÏfrd
& vkQ enlZ] veax vnj fFkaXl ([k) jkflu % vkaæksekd
& Fkzh ;hvlZ 'kh fxz;w fofoèkrk dh leL;k,a-
(x) eksfy;j % y vkoz
& 'kh M~osYV veax vuVªksMu ost+ & yo iks;e Qkj , okbZQ&1 (N) ;wjksih; la?k esa teZu Hkk"kk rFkk lkfgR; dh
2- 18oha 'krkCnh
& Leky & Ldsy fj¶ySd'kUl Hkwfedk vkSj izklafxdrk-
& ekbdsy C;w ek'ksZ % y ekfjt n fQxSjks
& jstksT;w'ku ,aM bafMisaMsUl & vku , xzsV gkml iz'ui=&2
3- 19oha 'krkCnh
& fn oYMZ bt Vw ep fon vl & vksfcpq,jh (d) ykekfrZu % fyysd] yoyksa (mÙkj teZu esa fy[kus gksaxs)
& feYVu nkm 'kqM~LV ch fyfoax ,V fnl vkoj (;s lHkh dfork,a vkj ikFkZlkjFkh }kjk lEikfnr ([k) foDrj áwxks % y dkaf'k;sl a ] ,y vkos [kaM ^d*
rFkk vkDlQksMZ ;wfuoflZVh izsl] ubZ fnYyh }kjk fizl Iyh n esa] ns y 1- 19oha 'krkCnh ls vkt rd ds teZu lkfgR;
& vikWu osLVfeULVj fczt
izdkf'kr] nloha&chloha 'krkCnh ds Hkkjrh; dfo;ksa vksc dk fodkl % vH;fFkZ;ksa dks izeq[k izo`fÙk;ksa] izfrfufèk
5- vYÝsM Vsuhlu % bu eseksfj;e ds laxzg esa miyCèk gSa) (x) foDrj áwxks % gjukuh ys[kdksa vkSj mudh egRoiw.kZ d`fr;ksa dh tkudkjh
6- gSufjd bClsu % , gkWYl gkml [kaM ^[k* (?k) eqls % louh] y Uohn nslkacz gksuh pkfg,- blds varxZr dsoy ys[kdksa vkSj mudh
[kaM ^[k* 1- tkslsQ dksujsM % ykMZ fte d`fr;ksa dh tkudkjh izkIr djus ij tksj ugha fn;k
(³) esjhes % dksyksca
1- tksukFku fLo¶V & xfyolZ VªsoYl 2- tsEl Tok;l % iksVªsV vkQ fn vkfVZLV ,t , ;ax tkrk] cfYd vH;FkhZ ls vis{kk dh tkrh gS fd og
(p) ckYtkd % ;wtus h xzkans
2- tSu vkWLVu & izkbM ,aM izstqfMl eSu (N) ¶ykcs;j % enke ckosjh fdlh lkfgfR;d dky dh fo'ks"krkvksa dks izfrfufèk
3- gsujh QhfYMax & VkWe tkWUl 3- Mh-,p- ykjsal % lUl ,.M yolZ jpukvksa ds vkèkkj ij igpkus-
(t) cknys; % y bfUors ' kks a vks
4- pkYlZ fMdUl & gkbZ VkbEl 4- bZ-,e- QksLVZj % , iSlst Vq bafM;k o;kt] fVDohyeksa y 2- lkfgfR;d foèkkvksa dk vè;;u % vH;fFkZ;ksa dks
5- tktZ bfy;V & fn fey vku fn Q~yksl 5- othZfu;k owYQ % felst Msyksos ,Yc=ksl jks e ku] ukos y s ] ukVd] xkFkkxhr] 'kks d xhr]
6- Vkel gkMhZ & Vsl vkQ fn fM vcZjfoYl (>) fjacks % yksnkesZ n~;w oky iz;k.k&xhr] ;q¼xhr] dqjtsf'k'V tSlh fofHkUu
6- jktk jko % dakFkkiqjk
foèkkvksa dh egRoiw.kZ fo'ks"krkvksa dk Kku gksuk
7- ekdZ Vªosu & fn ,MosaplZ vkQ gdycSjh fQu- 7- oh-,l- uk;iky % ,- gkml Qkj feLVj fcLokl (´k) oysuZ % pkalksZ n vksre] eksa jso
pkfg,-
iz'ui=&2 Qfefy;s] by IyS;j
Ýs a p nka eksa dSj- [kaM ^[k*
(mÙkj vaxzsth esa fy[kus gksaxs)
iz'ui=&1 [kaM ^[k* 1- lkfgfR;d O;k[;kvksa ds izR;{k Kku %
foLr`r vè;;u ds fy, ikB uhps fn, x, gSa-
Ýsap ls vaxzsth esa vuqokn ds iz'u dks NksM+dj mÙkj 4- 20oha 'krkCnh vH;fFkZ;ksa dks lkfgR; ds vkykspukRed Kku ds
vH;fFkZ;ksa ls fuEufyf[kr fo"k;ksa vkSj vkUnksyuksa dk
Ýsap esa fy[kus gksaxs- fofHkUu n`f"Vdks.kksa dh tkudkjh gksuh pkfg,-
;Fks"V Kku Hkh visf{kr gksxk- (d) ,iksfyus;j % Uoh jsuku] yks iksa
[kaM ^d* fejkcks 2- pquh gqbZ d`fr;ksa dk vè;;u
vè;;u%
vkèkqfudrkokn % iks;V~l vkQ fn FkVhZt_ fn LVªhe
vkQ dka'klusl ukosy_ ,ClMZ Mªkek_ mifuos'kokn 1- Ýsap lkfgR; dh izeq[k izo`fÙk;ka ([k) tkd izsoj % iqj QSj yks iks=sa n^ (d) xks,Vs % gkbZ yhMsu Msl tqaxsau cFkZj
rFkk mÙkj&mifuos'kokn_ vaxzsth esa Hkkjrh; ys[ku_ (d) Dykfldhokn vka y n* vUoklksa ([k) f'kyj & ekfj;k LVqvVZ
([k) LoPNUnrkokn ckcZjk (x) bZ'kuMksQZ & xksfM'Vs
lkfgR; esa ekDlZoknh] euksfo'ys"k.kkRed vkSj ukjhoknh
(x) ikWy ,yqokj % fycrsZ (?k) xksVÝhM dSyj & fDyMj ek'ksj Y;wVs
n`f"V;ka_ mÙkj&vèkqfudrkokn- (x) ;FkkFkZokn (?k) ikWy osys;jh % ys ik] y fQySl
[kaM ^d* 2- Ýka l es a dyk (³) VkWel eku & MkbZ ojVks'Vu dksQs
(³) vkUæs xhn % y fla Q s u h
1- fofy;e cVyj ;hV~l & fuEufyf[kr dfork,a % (d) LoPNUnrkokn ikLrksjy s (p) QkRl dkQwdk & oksj Mse xslst
& bZLVj 1916 (p) dkew % b* brjkatj (N) ÝhMfj[k MjueSV & Mkb fQthdj
([k) ;FkkFkZokn
(N) lk=Z % ys eSu lkYl (t) eSDl fÝLd & ,aMksjk
& fn lSdaM dfeax (x) izHkkookn
(t) vkbusLdks % jkbuksfljksl (>) ghufj[k cksy & MkbZ osjyksjhu ,gjs Msj
& ,s izs;j Qkj ekbZ MkVj 3- ikapok x.kra=
ÝsdksaQksuh dSFkfjuk Cyqe
& lsfyax Vq ckbtsafV;e (d) n xkWy ,oa ikapok x.kra= (d) tsjknZ cslsr % y* yk;czsj (´k) baxscksxZ cS[keu & ,ysl (vkSl Mse ,ajSycsaM %
& fn Vkoj ([k) ebZ & 1968 ([k) vkuUn nsoh % yks oky n æksinh Mkl MªkbZfcXLV tkj)
& veax Ldwy fpYMªu (x) ikafinq (x) 'ks[k gehnq dkus % y* vkosZr vkachx (V) jkst vkWlysaMj & xsfM'Vs
& yhMk ,.M fn Loku (?k) fxLyknZ n LrSax (?k) vCnyrhQ ykch % iks;e , vka izksl (B) fozÿLVk oksYQ & Msj xsVhVs fgEesy
& es: (³) feÙkjka 1- y* vkcZ vk iks;El (M) xqaVj xzkl & tqaMk thxu
(y* ,Urjksa nq eksu)
& ysfil ystqyh (p) f'kjkWd
2- ys jso fo;suks ;wfjj xqtjkrh
& n lSdsUM dfeax 4- vuq o kn % Ýsap ls vaxzsth esa (lkekftd ';qj y ist (y* iz'ui=&1
& ckbZtsafV;e &jktuhfrd&vkfFkZd izÏfr ds nks m¼j.kksa dk ,Urjksa nq eksu) (mÙkj xqtjkrh esa fy[kus gksaxs)
2- Vh-,l- bfy;V & fuEufyf[kr dfork,a % vuqokn & izR;sd m¼j.k nks lkS 'kCnksa dk)- 5- ledkyhu fo"k; ij lkekU; izÏfr dk fucUèk- [kaM ^d*
& fn yo lksax vkQ ts- vYÝsM izwÝkd [kaM ^[k*
1- Ýsap lkfgR; dh eq[; izo`fÙk;ka
teZu xqtjkrh Hkk"kk % Lo:i rFkk bfrgkl
& tuhZ vkQ fn estkb 1- xqtjkrh Hkk"kk dk bfrgkl % vkèkqfud Hkkjrh;
(d) izrhdokn iz'ui=&1
& cUVZ ukVZu vk;Z Hkk"kk ds fiNys ,d gtkj o"kZ ds fo'ks"k lanHkZ
(mÙkj teZu Hkk"kk esa fy[kus gksaxs )
3- McY;w ,p vkMsu & fuEufyf[kr dfork,a ([k) vfr;FkkFkZokn es-a
[kaM ^d*
& ikVhZ'ku (x) ,ClMZ dk jaxeap 2- xqtjkrh Hkk"kk dh egRoiw.kZ fo'ks"krk,a % Lofue
2- Ýka l es a dyk 1- Hkk"kk dh lajpuk % vH;fFkZ;ksa ls 'kCnozÿe] okD;
& E;wth ns O;w vkVZl jpuk rFkk 'kCnkFkZ foKku tSls fof'k"V igyqvksa ds foKku] :i foKku rFkk okD; foU;kl-
& bu eseksjh vkQ McY;w ch- ;hV~l (d) vfr;FkkFkZokn 3- izeq[k cksfy;ka % lwjrh] ikV.kh] pjksrjh rFkk
lanHkZ esa teZu O;kdj.k ds lE;d Kku dh vis{kk dh
& ys ;wvj Lyhfiax gSM] ekbZ yo ([k) èkuokn lkSjk"Bh
tkrh gS-
(x) vewrZ fp=dyk
50 la?k yksd lsok vk;ksx jkstxkj lekpkj 19 & 25 Qjojh 2011
xqtjkrh lkfgR; dk bfrgkl % (iv) mUuhloha 'krkCnh esa [kM+h cksyh vkSj ukxjh 6- fgUnh x| dh vU; foèkk,a % fufnZ"V dfo;ksa dk fo"k; oLrq] :i foèkku vkSj
eè;;q x hu fyfi dk fodkl- yfyr fucUèk] js[kkfp=] laLej.k] ;k=k o`rkUr- vfHkO;atuk dh n`f"V ls vè;;u-
(v) fgUnh Hkk"kk vkSj ukxjh fyfi dk ekudhdj.k- iz'ui=&2 eè;;qxhu dUuM+ lkfgR; % izHkko vkSj izo`fÙk;ka-
4- tSu ijEijk
(vi) Lora=rk vkUnksyu ds nkSjku jk"Vª Hkk"kk ds cpu lkfgR; % ckloUuk] vDd] egknsoh-
5- HkfDr ijEijk % lxq.k rFkk fuxqZ.k (KkuekxhZ) :i esa fgUnh dk fodkl- (mÙkj fgUnh esa fy[kus gksaxs)
eè;;qxhu dfo % gfjgj jk?koad] dqekjO;kl-
6- xSj lEiznk;oknh ijEijk (ykSfdd ijEijk) (vii) Hkkjrh; la?k dh jktHkk"kk ds :i esa fgUnh bl iz'u i= esa fuèkkZfjr ewy ikB~; iqLrdksa dks i<+uk
nkl lkfgR; % iqjUnj vkSj dud-
vkèkqfud dk fodkl- visf{kr gksxk vkSj ,sls iz'u iwNs tk,axs ftuls
vH;FkhZ dh vkykspukRed {kerk dh ijh{kk gks lds- laxr;k % jRukdkj o.kh±-
7- lqèkkjd ;qx (viii) fgUnh Hkk"kk dk oSKkfud vkSj rduhdh
fodkl- [kaM ^d* (x) vkèkqfud dUuM+ lkfgR; % izHkko] izof` Ùk;ka vkSj
8- iafMr ;qx fopkjèkkjk,a- uoksn;] izxfr'khy] uO;] nfyr vkSj
(ix) fgUnh dh izeq[k cksfy;ka vkSj mudk ijLij 1- dchj % dchj xzaFkkoyh (vkjafHkd
9- xkaèkh ;qx lacèa k- cUn;-
100 in)
10- vuqxkaèkh ;qx (x) ukxjh fyfi dh izeq[k fo'ks"krk,a vkSj mlds [kaM ^[k*
laiknd % ';ke lqUnjnkl
11- vkèkqfud ;qx lqèkkj ds iz;kl rFkk ekud fgUnh dk (d) dkO;'kkL= vkSj lkfgR;d vkykspuk %
2- lwjnkl % Hkzejxhr lkj (vkjafHkd
[kaM ^[k* Lo:i- 100 in) dfork dh ifjHkk"kk vkSj ladYiuk,a % 'kc~n] vFkZ]
lkfgfR;d Lo:i (fuEufyf[kr lkfgfR;d Lo:iksa (xi) ekud fgUnh dh O;kdjf.kd lajpuk- laiknd % jkepaæ 'kqDy vyadkj] jhfr] jl] èofu] vkSfpR;-
dh izeq[k fo'ks"krk,a] bfrgkl vkSj fodkl) [kaM ^[k* 3- rqylhnkl % jkepfjr ekul (lqanj jl lw= dh O;k[;k,a-
(d) eè;;q x 2- fgUnh lkfgR; dk bfrgkl dk.M) lkfgfR;d vkykspuk dh vkèkqfud izo`fÙk;ka %
1- o`rkUr % jkl] vk[;ku rFkk in~;okrkZ fgUnh lkfgR; dh izklafxdrk vkSj egRo dforkoyh (mÙkj dk.M)- :ioknh] ,s f rgkfld] ekDlZ o knh] ukjhoknh]
2- xhfrdkO; % in rFkk fgUnh lkfgR; ds bfrgkl&ys[ku dh 4- tk;lh % inekor (flgay}hi [k.M mÙkj&vkSifuosf'kd vkykspuk-
([k) yksd lkfgR; ijEijk- vkSj ukxerh fo;ksx [k.M) ([k) dukZVd dk lkaLÏfrd bfrgkl %
3- HkokbZ fgUnh lkfgR; ds bfrgkl ds fuEufyf[kr laiknd % ';ke lqUnjnkl dukZVd dh laLÏfr esa jktoa'kksa dk ;ksxnku %
(x) vkèkq f ud pkj dkyksa dh lkfgfR;d izo`fÙk;ka- 5- fcgkjh % fcgkjh jRukdj (vkjafHkd lkfgfR;d lanHkZ eas cnkeh vkSj dY;k.kh ds pkyqD;ksa]
(d) vkfndky % fl¼] ukFk vkSj jklks lkfgR;- 100 nksg)s jk"VªdwVksa] gkS'kY;ksa vkSj fot;uxj ds 'kkldksa dk
4- dFkk lkfgR; % miU;kl rFkk dgkuh-
izeq[k dfo % pancjnkbZ] [kqljks] gsepaæ] laiknd % txUukFk nkl jRukdkj ;ksxnku-
5- ukVd
fo|kifr] 6- eSfFkyh'kj.k xqIr % Hkkjr Hkkjrh dukZVd ds ize[q k èkeZ vkSj mudk lkaLÏfrd ;ksxnku-
6- lkfgfR;d fucaèk ([k) HkfDr dky % lar dkO; èkkjk] lwQh 7- t;'kadj ^izlkn* % dkek;uh (fpark vkSj J`nk dukZVd dh dyk,a % lkfgfR;d lanHkZ esa ewfrZdyk]
7- xhfrdkO; dkO;èkkjk] Ï".k HkfDrèkkjk vkSj jke lxZ) okLrqdyk] fp=dyk] laxhr] u`R;-
(?k) vkykspuk HkfDrèkkjk- 8- lw;Zdkar f=ikBh % jkx&fojkx (jke dh 'kfDr dukZVd dk ,dhdj.k vkSj dUuM+ lkfgR; ij bldk
8- xqtjkrh dh lS¼kafrd vkykspuk dk bfrgkl iz e q [ k dfo % dchj] tk;lh] lwj vkSj ^fujkyk* iwtk vkSj dqdqjeqÙkk) izHkko-
9- yksd ijEijk esa uohure vuqlaèkku rqylh- laiknd % jke foykl 'kekZ
(x) jhfrdky % jhfrdkO;] jhfrc¼dkO;] iz'ui=&2
iz'ui=&2 9- jkeèkkjh flag ^fnudj % dq:{ks=
jhfreqDr dkO; (mÙkj dUuM+ esa fy[kus gksaxs)
(mÙkj xqtjkrh esa fy[kus gksaxs) 10- vKs; % vkaxu ds ikj }kj (vlkè;
izeq[k dfo % ds'ko] fcgkjh] inekdj vkSj bl iz'u i= esa fuèkkZfjr ewy ikB~; iqLrdksa dks i<+uk
bl iz'u i= esa fuèkkZfjr ikB~; iqLrdksa dk ewy oh.kk)
?kukuan- visf{kr gksxk vkSj ,sls iz'u iwNs tk,axs ftlls
vè;;u visf{kr gksxk vkSj ,sls iz'u iwNs tk,axs 11- eqfDr cksèk % czãjk{kl
(?k) vkèkqfud dky % mEehnokjksa dh vkykspukRed ;ksX;rk dh ijh{kk gks
ftlls mEehnokj dh leh{kk {kerk dh tkap gks lds- 12- ukxktqZu % ckny dks f?kjrs ns[kk gS] lds-
[kaM ^d* d- uotkxj.k] x| dk fodkl] HkkjrsUnq vdky vkSj mlds ckn]
eaMy [kaM ^d*
1- eè;;q x gfjtu xkFkk-
[k- izeq[k ys[kd % HkkjrsUnq] cky Ï".k [kaM ^[k* (d) izkphu dUuM+ lkfgR; %
(i) olar foykl Qkxq % vKkrÏr
HkV~V vkSj izrki ukjk;.k feJ- 1- HkkjrsUnq % Hkkjr nqnZ'kk 1- iaik dk foozÿektqZu fot; (lxZ 12 rFkk 13)]
(ii) dknEcjh % Hkky.k
x- vkèkqfud fgUnh dfork dh eq[; 2- eksgu jkds'k % vk"kk<+ dk ,d fnu (eSlwj fo'ofo|ky; izdk'ku)-
(iii) lqnkek pfj= % izes kuan izo`fÙk;ka- 3- jkepaæ 'kqDy % fparkef.k (Hkkx&1) 2- cn~njk?kus (lqdqekjLokeS;k dkFks] fo|qr~pksju
(iv) paæ paækorhuh okrkZ % 'kkey Nk;kokn] izxfrokn] iz;ksxokn] ubZ (dfork D;k gS] J¼k vkSj HkfDr)- dkFks)-
(v) v[ksxhrk % v[kks dfork] uoxhr] ledkyhu dfork
4- fucaèk fuy;] laiknd % Mk- lR;sUæ- ([k) eè;qxhu dUuM+ lkfgR; %
2- lqèkkjd ;qx rFkk iafMr ;qx vkSj tuoknh dfork-
(vi) ekjh gdhdr % ueZnk'kadj nos cky Ï".k HkV~V] izsepUn] xqykc jk;] 1- opu dkEer] laiknd % ds- ekLyflíIik] ds-
izeq[k dfo % vkj- ukxjkt] (caxykSj fo'ofo|ky; izdk'ku)-
(vii) Qjclohjk % nyirjke gtkjhizlkn f}osnh] jke foykl 'kekZ] vKs;]
eSFkyh 'kj.k xqIr] t;'kadj ^izlkn*] dqcsj ukFk jk;-
(viii) ljLorh paæ&Hkkx 1 % xksoèkZujke f=ikBh 2- tufiz; dudlEiqr] laiknd % Mh- tokjs xkSM+k]
lw;Zdkar f=ikBh ^fujkyk*] egknsoh oekZ]
5- izsepan % xksnku] ^iszsepan dh loZJs"B dgkfu;ka] (dUuM+ ,aM dYpj Mk;jsDVjsV] caxykSj)-
(ix) iw o kZ y ki % ^dkar* (ef.k'kadj jRukth HkV~V) jkeèkkjh fla g ^fnudj*] lfPpnkua n
laiknd % ve`r jk; 3- ufEc;Uukuk jkxkys] laiknd % Mh-,u- JhdkrS;k]
(x) jkbuks ioZr % je.kHkkbZ uhydaB okRL;k;u ^vKs;*] xtkuu ekèko eqfDrcksèk]
eatq"kk % izse pan dh loZJs"B dgkfu;ka] (rk-ose- Lekjd xzaFk ekys] eSlwj)-
[kaM ^[k* ukxktquZ -
3- dFkk lkfgR; laiknd% ve`r jk; 4- dqekjO;kl Hkkjr % d.kZ ioZ (eSljw fo'ofo|ky;)-
1- xkaèkh ;qx rFkk vuqxkaèkh ;qx
d- miU;kl vkSj ;FkkZFkokn 6- izlkn % LdanxqIr 5- Hkkjrs'k oSHko laxzg] laiknd % rk-lq- 'kke jko]
(i) fgUn Lojkt % eksgunkl djepan xkaèkh
[k- fgUnh miU;klksa dk mn~Hko vkSj fodkl 7- ;'kiky % fnO;k (eSlwj fo'ofo|ky;)-
(ii) ikV.kuh izHkqrk % dUgS;kyky eqa'kh
x- izeq[k miU;kldkj 8- Q.kh'ojukFk js.kq % eSyk vkapy [kaM ^[k*
(iii) dkO;uh 'kfDr % jke ukjk;.k fo'oukFk ikBd
izsepUn] tSusUæ] ;'kiky] js.kq vkSj Hkh"e lkguh- 9- eUuw Hk.Mkjh % egkHkkst (d) vkèkqfud dUuM+ lkfgR;
(iv) lkSjk"Vªuh jlèkkj&Hkkx 1 % Hkosjpan es?kk.kh
?k- fgUnh dgkuh dk mn~Hko vkSj fodkl 10- ,d nqfu;k lekUkkUrj] (lHkh dgkfu;ka) 1- dkO; % gkslxUuM dfors] laiknd %
(v) ekuohuh HkokbZ % iUukyky iVsy laiknd % jktsUæ ;kno-
(vi) èofu % jktsUæ 'kkg ³ izeq[k dgkuhdkj th-,p- uk;d] (dUuM+ lkfgR;
2- vkèkqfud ;qx izsepUn] t;'akdj ^izlkn]* lfPpnkuan dUuM+ ifj'kÙkq] caxykSj)-
(vii) lIrinh % mek'kadj tks'kh okRL;k;u] ^vKs;]* eksgu jkds'k vkSj Ï".kk iz'ui=&1 2- miU;kl % csykn tho & f'kojke dkajr]
lkscrh- (mÙkj dUuM+ esa fy[kus gksaxs) (ekèkoh&vuq i ek fuja t u
(viii) tukfUrds % lqjs'k tks'kh
4- ukVd vkSj jaxeap vkSMkyky& nsokuq: egknso-
(ix) v'oRFkkek % flrkU'kq ;'kjpaæ [kaM ^d*
d- fgUnh ukVd dk mn~Hko vkSj fodkl- 3- dgkuh % dUuM+ lUu] dkFks x yq ]
fgUnh (d) dUu M+ Hkk"kk dk bfrgkl
dUuM+
[k- izeq[k ukVddkj % HkkjrsUnq] t;'kadj ^izlkn]* lEiknd % th-,p- uk;d]
Hkk"kk D;k gS\ Hkk"kk dh lkekU; fo'ks"krk,a- (lkfgR; vdkneh] ubZ fnYyh)-
iz'ui=&1 txnh'k paæ ekFkqj] jkedqekj oekZ] eksgu æfoM+ Hkk"kk ifjokj vkSj blds fof'k"V y{k.k- 4- ukVd % 'kqæ riLoh & dqosEiq-
(mÙkj fgUnh esa fy[kus gksaxs) jkds'k- dUuM+ Hkk"kk dh izphurk- mlds fodkl ds fofHkUu
[kaM ^d* x- fgUnh jaxeap dk fodkl- pj.k- rqxyd&fxjh'k dukZM
1- fgUnh Hkk"kk vkSj ukxjh fyfi dk bfrgkl 5- vkyks p uk % dUuM+ Hkk"kk dh cksfy;ka % {ks=h; vkSj lkekftd- 5- fopkj lkfgR; % nso: & ,-,u- ewfrZ jko
(i) viHkza'k] vogV~V vkSj izkjafHkd fgUnh dk d- fgUnh vkykspuk dk mn~Hko vkSj fodkl dUuM+ Hkk"kk ds fodkl ds fofHkUu igyw % Lofufed (izdk'kd % Mh-oh-ds- ewfrZ]
O;kdjf.kd rFkk vuqiz;qDr Lo:i- lS ¼ ka f rd] O;kogkfjd] iz x froknh] vkSj vFkZxr ifjorZu- eSlwj)-
(ii) eè;dky esa czt vkSj voèkh dk lkfgfR;d euksfo'ys"k.koknh] vkykspuk vkSj ubZ leh{kk- Hkk"kk vknku- ([k) yksd lkfgR;
Hkk"kk ds :i esa fodkl- [k- eq[k vkykspd
iz ([k) dUuM+ lkfgR; dk bfrgkl 1- tuin Lo:i % Mk- ,p-,e- uk;d
(iii) fl¼ukFk lkfgR;] [kqljks] lar lkfgR;] jkepaæ 'kqDy] gtkjhizlkn f}osnh] jkefoykl izkphu dUuM+ lkfgR; % izHkko vkSj izo`fÙk;ka- (rk-oSe- Lekjd xzFa k ekys]
jghe vkfn dfo;ksa vkSj nfD[kuh fgUnh esa 'kekZ vkSj uxsUæ- fuEufyf[kr dfo;ksa dk vè;;u- eSlwj)
[kM+h cksyh dk izkjafHkd Lo:i- iaik] tUu] ukxpaæ % iaik ls jRukdkj o.khZ rd bu 2- tuin xhrktayh %%laiknd % Mh- tokjs xkSM+k]
jkstxkj lekpkj 19 & 25 Qjojh 2011 la?k yksd lsok vk;ksx 51
(iz d k'kd % lkfgR; 2- d'ehjh miU;kl % 'kkarkjke onsZ oyofydj }kjk laikfnr laxzg- (xhrla[;k 1 ls 50 rd)-
vdkneh] ubZ fnYyh) (i) th,u xksgj dk eq t fje ([k) dksad.kh yfyr fucaèk % ';ke osjd as j }kjk 2- xksfoUnnkl Hktukoyh&izdk'kd&eSfFkyh
3- dUuM+ tuin % laiknd % ts-,l- ijef'k& (ii) ek:u&bokubfypu (VkWyLVk; dh ^n MsFk laikfnr fucaèk laxzg- vdkneh] iVuk
dkFksxkyq oS;k (eSljw fo'ofo|ky;) vkQ bfyp* dk d'ehjh vuqokn (d'ehjh foHkkx (x) rhu n'kde % paædkar dsf.k }kjk laikfnr (xhrla[;k 1 ls 25 rd)-
4- chfM+ eDdkyw % la i knd % dkys x kS M + k }kjk izdkf'kr) laxgz - 3- Ï".ktUe&eucks/k-
cSysMks ukxokjk] (iz d k'kd % 3- d'ehjh ukVd % 4- (d) fMeka M % iqaMyhd ukbd dk ukVd- 4- fefFkykHkk"kk jkek;.k&pUnk >k
caxykSj fo'ofo|ky;)- (i) gfj Ï".k dkSy dk ^ukVqd dfjo can* ([k) dknfEcuh&, felysuh vkQ ekMZu (lqUnjdk.M ek=)-
5- lfojn vksxkrqxkyq % laiknd % ,l-th- (ii) vkWd ,axh ukVqd] lsok eksrhyky dhew] izkst+ % izks-vks-ts-,Q- xksEl rFkk Jherh ih-,l-
5- jes'ojpfjr fefFkyk jkek;.k&ykynkl
bejkiqj] lkfgR; vdkneh }kjk izdkf'kr rndksndj }kjk laikfnr-
(ckydk.M ek=)-
(iii) jkft bfMil vuq- ut+h equkoj] lkfgR; (x) jFkk rq ts vks ?kqfn;ks % Jherh t;arh ukbZd
d'ehjh [kaM ^[k*
6- dhpdo/k&rU=ukFk >k
vdkneh }kjk izdkf'kr 7- nÙk&orh&lqjsUæ >k ^lqeu*
iz'ui=&1 i|
4- d'ehjh yksd lkfgR; % (izFke vkSj f}rh; lxZ ek=)-
(mÙkj d'ehjh esa fy[kus gksaxs) (i) dk'kqj yqfd fFk;sVj] ys[kd&eksgEen 1- (d) bovf.k eksjh % ,MqvkMksZ cwuks fMlwtk }kjk 8- fp=k&;k=h-
[kaM ^d* lqHkku Hkxr&izdk'ku] d'ehjh foHkkx] d'ehj jfpr dkO;
9- ledkyhu eSfFkyh dfork&izdk'kd lkfgR;
1- d'ehjh Hkk"kk ds oa'kkuqxr lacaèk % fofHkUu fo'ofo|ky;- ([k) vczoape ;Knku % yqbZl esLdsjsugkl-
vdkneh] ubZ fnYyh-
fl¼kar (ii) dkf'kjh yqdh chFk (lHkh vad) tEew ,oa 2- (d) xksM~Ms jkek;.k % vkj-ds- jko }kjk laikfnr [ka M ^[k*
2- ?kVuk {ks= rFkk cksfy;ka (HkkSxksfyd@lkekftd) d'ehj lkaLÏfrd vdkneh }kjk izdkf'kr- ([k) jRugkj I ,a M II] Dys D 'ku vkQ 10- o.kZjRukdj & T;ksfrjh'oj (f}rh; dYyksy
3- LofuefoKku rFkk O;kdj.k % iks;El% vkj- oh- iafMr }kjk laikfnr-
(i) Loj o O;atu O;oLFkk dksad.kh 3- (d) t+;ks&tq;ks&iks;El % euksgj ,y ljnslkbZ
ek=)-
iz'ui=&1 11- [kV~Vj ddkd rjax & gfjeksgu >k-
(ii) fofHkUu dkjd foHkfDr;ksa lfgr laKk,a ([k) duknh ekVh dksad.kh dfo % izrki ukbZd
rFkk loZeku (mÙkj dksad.kh esa fy[kus gksaxs) 12- yksfjd&fot;&ef.kin~e
}kjk laikfnr dfork laxzg-
(iii) fozÿ;k,a % fofHkUu izdkj ,oa dky 4- (d) và"Vkps dYys % ikaMqjax HkaxqbZ }kjk jfpr 13-i`Fohiq= & yfyr-
[kaM ^d*
4- okD; lajpuk % dfork,a- 14- HkQkbr pkgd ftuxh & lq/kka'kq ^'ks[kj*
dksad.kh Hkk"kk dk bfrgkl %
(i) lkèkkj.k] dr`ZokP; o ?kks"k.kkRed dFku (1) Hkk"kk dk mn~Hko vkSj fodkl rFkk bl ij iM+us ([k) ;eu % ekèko cksjdj }kjk jfpr dfork,a- pkSèkjh-
(ii) leUo; okys izHkko- 15- Ïfr jktdey & izdk'kd&eSfFkyh vdkneh]
eSfFkyh iVuk (vkjEHk esa nl dFkk rd)-
(iii) lkis{khdj.k (2) dksad.kh Hkk"kk ds eq[; :i rFkk mudh Hkk"kkbZ
iz'ui=&1 16- dFkk&laxgz &izdk'kd&eSfFkyh vdkneh] iVuk-
[kaM ^[k* fo'ks"krk,a-
(3) dksad.kh Hkk"kk esa O;kdj.k vkSj 'kCndks'k lacaèkh eSfFkyh Hkk"kk vkSj lkfgR; dk bfrgkl
1- 14oha 'krkCnh esa d'ehjh lkfgR; (lkekftd&
(mÙkj eSfFkyh esa fy[kus gksaxs)
ey;kye
(lkaLÏfrd) rFkk ckSf¼d i`"BHkwfe_ yky dk;Z&dkjd] fozÿ;k fo'ks"k.k] vo;o rFkk iz'ui=&1
n;kn rFkk 'ksb[Z kqy vkye ds fo'ks"k lanHkZ okP; ds vè;;u lfgr- [kaM ^d*
(mÙkj ey;kye esa fy[kus gksaxs)
lfgr) (4) iqjkuh ekud dksad.kh] u;h ekud dksad.kh rFkk eSfFkyh Hkk"kk dk bfrgkl % [kaM ^d*
2- mUuhloha 'krkCnh dk d'ehjh lkfgR; (fofHkUu ekudhdj.k dh leL;k,a- 1- Hkkjksih; Hkk"kk&ifjokj esa eSfFkyh dk LFkku- Hkkx&1 ey;kye Hkk"kk dh izkjafHkd voLFkk %
foèkkvksa dk fodkl % oRlu_ xt+y rFkk [kaM ^[k* 2- eSfFkyh Hkk"kk dk mn~Hko vkSj fodkl 1-1 fofHkUu fl¼kar % izkd~ æfofM+;u] rfey]
eFkuoh- dksad.kh lkfgR; dk bfrgkl % (laLÏr] izkÏr] vogê] eSfFkyh)- laLÏr ls mn~Hko-
3- chloha 'krkCnh ds iwokZ¼Z esa d'ehjh lkfgR; mEehnokjksa ls vis{kk dh tk,xh fd os dksad.kh 3- eSfFkyh Hkk"kk dk dkfyd foHkktu 1-2 rfey rFkk ey;kye dk lacaèk ,-vkj-
(egtwj rFkk vktkn ds fo'ks"k lanHkZ lfgr_ lkfgR; rFkk mldh lkekftd vkSj lkaLÏfrd (vkfndky] e/;dky] vk/kqfud dky)- jktjktoekZ ds N% y{k.k (u;k)
fofHkUu lkfgfR;d izHkko) i`"BHkwfe ls Hkyh&Hkkafr ifjfpr gksa rFkk blls mBus 4- eSfFkyh ,oa bldh fofHkUu miHkk"kk,a- 1-3 ikV~Vq laiznk; &ifjHkk"kk] jkepfjre] ijorhZ
4- vkèkqfud d'ehjh lkfgR; (dgkuh] ukVd] okyh leL;kvksa rFkk eqíksa ij fopkj djus esa l{ke 5- eSfFkyh ,oa vU; iwok±pyh; Hkk"kkvksa esa lEcèk ikV~Vq d`fr;ka&fujk.ke Ïfr;ka rFkk Ï".k xkFkk-
miU;kl rFkk uT+e ds fodkl ds fo'ks"k lanHkZ gks-a (caxyk] vlfe;k] mfM+;k)-
(i) dksad.kh lkfgR; dk bfrgkl&izkphure laHkkfor Hkkx&2 % fuEufyf[kr dh Hkk"kkbZ fo'ks"krk,a %
lfgr)- 6- frjgqrk fyfi dk mn~Hko vkSj fodkl-
òksr ls ysdj orZeku dky rd rFkk eq[; d`fr;ksa] 2-1 ef.kizokye&ifjHkk"kk- ef.k izokye esa fy[kh
iz'ui=&2 7- eSfFkyh esa loZuke vkSj fozÿ;kin-
ys[kdksa vkSj vkanksyuksa lfgr- izkjafHkd Ïfr;ksa dh Hkk"kk&pEiw] lans'kdkO;]
(mÙkj d'ehjh esa fy[kus gksaxs) (ii) dksd
a .kh lkfgR; ds mÙkjksÙkj fuekZ.k dh lkekftd [kaM ^[k* pUæksRlo] NqV iqV Ïfr;ka ijorhZ ef.kizoky
[kaM ^d* vkSj lkaLÏfrd i`"BHkwfe- eSfFkyh lkfgR; dk bfrgkl % Ïfr;ka&eè;;qxhu pEiw ,oa vkV~V dFkk-
1- mUuhloha 'krkCnh rd ds d'ehjh dkO; dk (iii) vkfndky ls vkèkqfud dky rd dksad.kh 1- eSfFkyh lkfgR; dh i`"BHkwfe 2-2 yksd xkFkk % nf{k.kh rFkk mÙkjh xkFkk,a] ekfIiyk
xgu vè;;u % lkfgR; ij iM+us okys Hkkjrh; vkSj ik'pkR; izHkko- (/kkfeZd] vkfFkZd] lkekftd] lkaLÏfrd)- xhr-
(i) yky n;kn (iv) fofHkUu {ks=ksa vkSj lkfgfR;d foèkkvksa esa mHkjus 2- eSfFkyh lkfgR; dk dky&foHkktu 2-3 izkjafHkd ey;kye x|&Hkk"kk dkSfVyh;e] czãkaM
(ii) 'ksbZ[kqy vkye okyh vkèkqfud izo`fÙk;ka&dksad.kh yksd lkfgR; ds 3- izkd~ fo|kifr lkfgR;- iqjk.ke vkV~V&izdkje] ozÿe nhfidk rFkk ufEc;ku
(iii) gCck [kkrwu vè;;u lfgr- 4- fo|kifr vkSj mudh ijEijk- rfey-
2- d'ehjh dkO; % 19oha 'krkCnh iz'ui=&2 5- e/;dkyhu eSfFkyh ukVd Hkkx&3 ey;kye dk ekudhdj.k
(i) egewn xkeh (oRlu) (mÙkj dksad.kh esa fy[kus gksaxs) (dhrZfu;k ukVd] vadh;k ukV] usiky esa jfpr
eSfFkyh ukVd)- 3-1 ik.kk] fdfyIikV~Vq rFkk rqYyu dh Hkk"kk dh
(ii) edcwy 'kkg (tqyjst) dksad.kh lkfgR; dh ewyikB fo'ks"krk,a-
6- eSfFkyh yksdlkfgR;
(iii) jlwy ehj (xt+ysa) fo"k;d lekykspuk (yksdxkFkk] yksdxhr] yksdukV~;] yksddFkk) 3-2 Lons'kh rFkk ;wjksih; fe'kufj;ksa dk ey;kye
(iv) vCnqy vgen unhe (ukr) ;g iz'ui= bl izdkj rS;kj fd;k tk,xk fd 7- vk/kqfud ;qx esa fofHkUu lkfgfR;d fo/kkvksa dk dks ;ksxnku-
(v) Ï".ktw jkt+nku (f'ko yxqu) mEehnokj dh vkykspuk rFkk fo'ys"k.k {kerk dh fodkl 3-3 ledkyhu ey;kye dh fo'ks"krk,a % iz'kklfud
(vi) lwQh dfo (ikB~; iqLrd laxykc&izdk'ku& tkap gks lds- (d) izca/kdkO; Hkk"kk ds :i esa ey;kye- foKku rFkk izkS|ksfxdh
d'ehjh foHkkx] d'ehjh fo'o&fo|ky;) mEehnokjksa ls dksad.kh lkfgR; ds foLr`r ifjp; dh ([k) eqDrddkO; lkfgR; dh Hkk"kk&tu lapkj dh Hkk"kk-
(x) miU;kl
3- chloha 'krkCnh dk d'ehjh dkO; (ikB~; iqLrd& vis{kk dh tk,xh vkSj ns[kk tk,xk fd mUgksaus (?k) dFkk
[kaM ^[k*
vkftp dkf'kj 'kk;jh] izdk'ku&d'ehjh fuEufyf[kr ikB~;iqLrdksa dks ewy esa i<+k gS vFkok (³) ukVd lkfgR; dk bfrgkl
foHkkx] d'ehj fo'ofo|ky;- ugha- Hkkx&4 izkphu rFkk eè;qxhu lkfgR; %
(p) fuca/k
4- lkfgfR;d lekykspuk rFkk vuqlaèkku dk;Z % [kM ^d* 4-1 ikV~V&w jke pfjre~] fujk.ke Ïfr;ka ,oa Ï".k
(N) leh{kk
fodkl ,oa fofHkUu izo`fÙk;ka- x| % (t) laLej.k xkFkk-
[kaM ^[k* 1- (d) dksad.kh eulkaxks=h (i| ds vykok) (izks- (>) vuqokn- 4-2 ef.kizokye&vkV~V dFkk] paiw vkfn izkjafHkd
1- d'ehjh dgkfu;ksa dk fo'ys"k.kkRed vè;;u- vksfyfoUgks xksEl }kjk laikfnr- 8- eSfFkyh i=&if=dkvksa dk fodkl- rFkk eè;;qxhu ef.kizoky Ïfr;ka-
([k) vksYM dksd.kh ySaXost ,aM fyVªspj] nh 4-3 yksd lkfgR;
(i) vQlkuk et+ e q , &&izdk'ku&d'ehjh iz'ui=&2
ikstqZxht+ jksy % izks- vksfyfoUgks xksEl }kjk 4-4 fdfyikV~Vq] rqYyy rFkk egkdkO;
foHkkx] d'ehj fo'ofo|ky; (mÙkj eSfFkyh esa fy[kus gksaxs)
laikfnr- Hkkx&5 vkèkqfud lkfgR;&dfork
(ii) ^dk'kqj vQlkuk vt+*& izdk'ku&lkfgR; bl iz'ui= esa fu/kkZfjr ewy ikB~;iqLrdksa dks
2- (d) vksV~eks MsUopjd % ,-oh- Mk- ozÿqt dk
vdkneh- i<+uk visf{kr gksxk vkSj ,sls iz'u iwNs tk,axs 5-1 oS.kef.k dfo rFkk ledkyhu dfo
miU;kl
( iii ) ^ g e k l j d k ' k q j v Q l k u k * & ftuls vH;FkhZ dh vkykspukRed {kerk dh 5-2 LoPNUnrkokn dk vkxeu&dfo=; dk
([k) osMksy vkuh ojse % ,aVksfu;ks ijsjk dk dkO;&vk'kku] mYywj rFkk oYyrksy
izdk'ku&lkfgR; vdkneh miU;kl ijh{kk gks lds-
dsoy fuEufyf[kr dgkuh ys[kd % 5-3 dfo=; ds ckn dh dfork-
(x) Msokps dqjisu % oh-ts- ih- lYnkuk dk [kaM ^d*
v[rj eksfg&mn~nhu] vehu dkfey] gfjÏ".k 5-4 ey;kye dfork esa vkèkqfudrkokn-
miU;kl 1- fo|kifr xhr'krh&izdk'kd&lkfgR; vdkneh]
dkSy] ân; dkSy Hkkjrh] calh funksZ"k] xqy'ku 3- (d) otz f y[kuh&'ks u kW ; xks b e&ckc % Hkkx&6 vkèkqfud lkfgR;&x|
ubZ fnYyh
ekftn- 6-1 ukVd
52 la?k yksd lsok vk;ksx jkstxkj lekpkj 19 & 25 Qjojh 2011
6-2 miU;kl fodkl&fo"k;oLrq] jhfr vkSj 'kSyh esa ifjorZu- [k- izdk'k& osue 'kkjsax [kaM ^d*
6-3 y?kq dFkk ([k) ef.kiqjh yksd lkfgR; % [k) ifj"kn~dh [kkaxryck ofjepk (izdk'ku) ef.kiqjh x|
6-4 thouh] ;k=k o.kZu] fucaèk vkSj lekykspuk- nardFkk] yksd dFkk] yksd xhr] xkFkk yksdksfDr rFkk lkfgR; ifj"kn 1994 (la-) (1) ^Le`fr LFky*
iz'ui=&2 igsyh- ,l- uhyfcj 'kkL=h yks[kkRik (2) egkRek % tksfrck Qwys %
(mÙkj ey;kye esa fy[kus gksaxs) (x) ef.kiqjh laLÏfr ds fofHkUu i{k % vkj-ds- byaxck dfjuqxa h ^'ksrdkfj;kpk vklqn*
fgUnwiwoZ ef.kiqjh vkLFkk] fgUnqRo dk vkxeu vkSj x) vukSck ef.kiqjh ofjepk (izdk'ku)&fn dYpjy ^lkoZtfud lR;èkeZ*
bl iz'u i= esa fuèkkZfjr ikB~; iqLrdksa dk ewy
leUo;okn dh izfozÿ;k_ izn'kZu dyk&ykbZ gjksok] Qksje ef.kiqj 1992 (la-) (3) ,l-oh- dsrdj %
vè;;u visf{kr gksxk vkSj ijh{kk esa mEehnokj dh
egkjl] Lons'kh [ksy&lxksy dkaxtsb]Z [kksxa dkaxtsbZ ,u dqateksgu flag btkr ruck ^czkã.k dU;k*
vkykspukRed {kerk dks tkapus okys iz'u iwNs
dkax- bZ- nhuef.k uaxFkd [kksaxukax (4) ih-ds- v=s %
tk,axs-
iz'ui=&2 III) x| ^'kkLVkax ueLdkj*
[kaM ^d*
(mÙkj ef.kiqjh esa fy[kus gksaxs) d) okjsaxh ldyksu (M~;w ikVZ) (izdk'ku) fn dYpjy (5) 'kjPpan eqfDr cksèk %
Hkkx&1
bl iz'u i= esa fuèkkZfjr ikB~; iqLrdksa dk ewy Qksje ef.kiqj 1992 (la-) ^tkuk gs cksykrq tsFks*
1-1 jkepfjre&iVye&1
vè;;u visf{kr gS vkSj iz'uksa dk Lo:i ,slk gksxk [k- pkSck flag % [kack&FkksbZfcxh okjh veklqax (6) mn~èko 'kSYds %
1-2 d..k''k jkek;.ke~&ckydk.Me izFke 25 ftlls vH;FkhZ dh vkykspukRed ;ksX;rk dh ijh{kk egkdkO; ^'khyu*
i|- gks lds- dkaph okjsxa (izdk'ku)&ef.kiqj fo'ofo|ky; 1998 (7) ckcw jko ckxqy %
1-3 m..kquhfy los{ke~&iwoZ Hkkxe 25 'yksd] [kaM ^d* (la) ^tsOgk eh tkr pksjyh gksrh*
izLrkouk lfgr- ch- ef.klu 'kkL=h Qktck
izkphu rFkk eè;dkyhu ef.kiqjh lkfgR; (8) xkSjh ns'kikaMs %
1-4 egkHkkjre~ % fdfyIikV~Vq&Hkh"e ioZe~ p- ef.kgj flag ykbZ&gjkSck
(d) izkphu ef.kiqjh lkfgR; ^,dsd iku xkykO;k*
Hkkx&2 1-vks- eksxs'oj flag (la-) uqfer dIik x) viquck okjsax (izdk'ku)&ef.kiqj fo'ofo|ky; (9) ihvkbZ lksudkEcys
2-1 dqekju~ vk'kku&fpark vofLFk;k; lhrk 2-,e- xkSjkpaæ flag (la-) Fk~ouFkok fgj.k 1986 (la-) ^vkBouhUps i{kh*
2-2 oSyksfIiYyh dqfV;ksf"kDdy 3-,u- [ksypaæ flag (la-) ukS f Fka x dka x QEcy p- fi'kd flag lekt veklqax laLÏfr [kaM ^[k*
2-3 th 'kadj dq:i&is#UrPpu dkck ,e-ds- fcuksfnuh FkksbZfcnq osjksgksbnk dkO;
2-4 ,u-oh- Ï".k okfj;kj&frokafnf;ys ikV~Vq 4-,e- paæ flag (la-) iaFkks;ch [kksaxy ,fjd U;wVu dyxh egkslk (1) ukensokUph vHkaxok.kh
Hkkx&3 ([k) eèdkyhu ef.kiqjh lkfgR; (vkbZ - vkj-ckcw }kjk lEik&bukenkj] jsysdj] fejktdj] ekMuZ
3-1 vks,uoh&Hkwfe dks# pje xhfre~ 1- ,e- paUæ flag (la-) lelksd xkack vuwfnr) cqd fMiks] iq.ks-
3-2 v;~;Iik if.kDdk&dq#{ks=e 2- vkj-ds- Lusgy flag (la-) jkek;.k vkfn dkaM ?k) ef.kiqjh okjsax (izdk'ku) fn dYpjy Qksje (2) ^isUtku*
3- ,u- [ksypaæ flag (la-) ?kuat; ykbcw fuaXck ef.kiqj 1999 (la-)
3-3 vkfDdV~Ve iaMÙks es''kkafr lEik-&,e-,u- vnoUr
4- vks- Hkksxs'oj flag (la-) pa æ dhfrZ ftyk ,e- Ï".k eksgu flag yku
3-4 vkV~Vwj jfo oekZ&es?k:i lkfgR; izlkn dsUæ] ukxiqj
[kaM ^[k* paxck ejkBh (3) ne;Urh&Lo;aoj
[kaM ^[k* iz'ui=&1 }kjk&j?kqukFk iafMr
Hkkx&4
vkèkqfud ef.kiqjh lkfgR; (mÙkj ejkBh esa fy[kus gksaxs) (4) ckydfoaph dfork
4-1 vks- parq esuu&banqys[kk
(d) dfork rFkk egkdkO; [kaM ^d* }kjk&ckydfo
4-2 rdf"k&psEehu
(I) dfork Hkk"kk v
vkSkSj yksd foèkk (5) fo'kk[kk
4-3 vks-oh- fot;u&[kkrkfDdUVs bfrgkle~
(d) ef.kiqjh 'ksjsax (izdk'ku) ef.kiqjh lkfgR; (d) Hkk"kk dk Lo:i vkSj dk;Z }kjk&dqleq kxzt
Hkkx&5 ifj"kn~ 1988 (la-) (ejkBh ds lanHkZ esa) (6) e`nxaèk
5-1 ,eVh oklqnsou uk;j&okuizLFke (laxzg) [k- pksck flag ih FknksbZ] ySexh psdyk }kjk&foUnk djUnhdj
Hkk"kk&
Hkk"kk&ladsru iz.kkyh ds :i esa % ysaUxqbZ vkSj ijkSy]
5-2 ,u,l ekèkou&fgfXoÙkk (laxzg) vkenk yksdVd vkèkkjHkwr dk;Z] dkO;kRed Hkk"kk] ekud Hkk"kk rFkk (7) tkfgjukek
5-3 lhts Fkkel&1128&by ozÿkbe 27 Mk- ,y- dey flag futZurk_ fujc jktuh cksfy;ka] lkekftd izkpy ds vuqlkj Hkk"kkbZ&ifjorZu }kjk&ukjk;.k lqosZ
Hkkx&6 ,- ehukdsru flag dekYnk uksaXxey[kksMk rsjgoha rFkk l=goha 'krkCnh esa ejkBh dh Hkk"kkbZ (8) laè;k dkyps dfork
6-1 dqfV~VÏ".k ekjkj&Hkkjr i;ZVue~ ,y- lejsUæ flag baxkxh uksax eeax ysdkbZ fo'ks"krk,a }kjk&xzl s
6-2 ,e-ds- lkuw&u{k=axyqVs LusgHkktue~ FkEcy ([k) ejkBh dh cksfy;ka (9) ;k lÙksr tho jekr ukgh
6-3 ohVh HkV~Vf{kfjikn&df..kh:e fdukoqe lrys vfgjk.kh] cjgnh] Mkaxh }kjk&ukenso <lky
bZ- uhydkar flag ef.kiqj] yeaxuck (x) ejkBh O;kdj.k
ef.kiqjh Jh chjsu rax[kqy gqbZ 'kCn&Hksn (ikVZl ~ vkQ Lihp)] dkjd O;oLFkk usikyh
iz'ui=&1 Fk- boksfi'kkd vukSck Fkaxckyk ftck (dsl flLVe)] iz;ksx fopkj (okP;) iz'ui=&1
(mÙkj ef.kiqjh esa fy[kus gksaxs) ([k) dkUch 'ksjsax (izdk'ku) ef.kiqj fo'ofo|ky; (?k) yksd foèkk ds Lo:i vkSj izdkj (mÙkj usikyh esa fy[kus gksaxs)
[kaM ^d* 1998 (la) (ejkBh ds fo'ks"k lanHkZ esa) [kaM ^d*
Hkk"kk Mk- ,y- dey flag fcLok&izse yksdxhr] yksddFkk] yksdukV~; 1- ubZ Hkkjrh; vk;Z Hkk"kk ds :i esa usikyh Hkk"kk
(d) ef.kiqjh Hkk"kk dh lkekU; fo'ks"krk,a vkSj mlds Jh chjsu pQæck ysbxh ;su [kaM ^[k* ds mn~Hko vkSj fodkl dk bfrgkl-
fodkl dk bfrgkl] mÙkj&iwohZ Hkkjr dh frCcrh&cehZ Fk- bcksfi'kkd ujd ikrky i`fFkoh lkfgR; dk bfrgkl vkSj lkfgfR;d vkykspuk 2- usikyh O;kdj.k vkSj Lofue foKku ds ewy
Hkk"kkvksa dh chp ef.kiqjh Hkk"kk dk egRo rFkk LFkku] (II) egkdkO; (d) ejkBh lkfgR; dk bfrgkl- fl¼kar %
ef.kiqjh Hkk"kk esa vè;;u esa uohure fodkl] izkphu 1- ,- nksjsUæ thr flag dkalk cksèkk 1- izkjaHk ls 1818 bZ- rd % egkuqHkko ys[kd] (i) laKk :i vkSj dksfV;ka&fyax] opu]
ef.kiqjh fyfi dk vè;;u vkSj fodkl- 2- ,p- vaxu?ky flag [kack&FkksbZch 'ksjsax (lu& ojdkjh dfo] iafMr dfo] 'kkfglZ] ck[kj dkjd] fo'ks"k.k] loZuke] vO;;
([k) ef.kiqjh Hkk"kk dh egRoiw.kZ fo'ks"krk,a- lsuck)] ysbZ yaxck] 'kkew lkfgR; ds fo'ks"k lanHkZ esa- (ii) fozÿ;k :i vkSj dksfV;ka % dky] i{k]
i) Loj foKku % Lofue (Qksuhe)] Loj] O;atu] [kksaxh fopkj) 2- 1850 bZ - ls 1990 rd % dkO;] okP;] èkkrq] izR;;-
la ; ks t u] Lojd] O;a t u lew g vkS j budk (III) ukVd dFkklkfgR; (miU;kl vkSj dgkuh) ukVd (iii) usikyh Loj vkSj O;atu-
izknqHkkZo&v{kj&bldh lajpuk] Lo:i rFkk izdkj- vkSj izeq[k lkfgR; èkkjkvksa ds fo'ks"k lanHkZ esa 3- usikyh Hkk"kk dh izeq[k cksfy;ka-
1- ,l- yfyr flag vjsIik ek#i
rFkk jksekafVd] ;FkkFkZoknh] vkèkqfudrkoknh] 4- Hkk"kk vkanksyu (tSls gyUr cfg"dkj] >kjksokn
ii) :i foKku % 'kCn Js.kh] èkkrq rFkk blds izdkj_ 2- th-lh- Vksaxczk eSfVªd ikl
nfyr] xzkeh.k vkSj ukjhoknh vkanksyuksa ds
izR;; vkSj blds izdkj_ O;kdjf.kd Jsf.k;ka&fyax] 3- ,-lejsUæ tt lkgsc dh beax vkfn) ds fo'ks"k lanHkZ esa usikyh dk ekudhdj.k
fodkl ds fo'ks"k lanHkZ esa-
la[;k] iq#"k] dkjd] dky vkSj buds fofHkUu i{k- ([k) miU;kl] dgkuh rFkk x| % rFkk vkèkqfudhdj.k-
([k) lkfgfR;d vkykspuk
la;kstu dh izfozÿ;k (lekl vkSj lafèk)- I) mi;kUl 5- Hkkjr esa usikyh Hkk"kk dk f'k{k.k&lkekftd&
1- lkfgR; dk Lo:i vkSj dk;Z-
iii) okD; foU;kl % 'kCn ozÿe] okD;ksa ds izdkj] 1- Mk- ,y- dey flag% ekèkch lkaLÏfrd i{kksa ds fo'ks"k lanHkZ esa bldk
2- lkfgR; dk ewY;kadu-
okD;ka'k vkSj miokD;ksa dk xBu- bfrgkl vkSj fodkl-
2- ,p- vaxu?ky flag tgsjk 3- vkykspuk dk Lo:i] iz;kstu vkSj izfozÿ;k-
[kaM ^[k* [kaM ^[k*
3- ,p- xq.kks flag ykeu 4- lkfgR;] laLÏfr vkSj lekt-
d) ef.kiqjh lkfgR; dk bfrgkl % 4- ikNk ehVsbZ bEQky vkeklqax] eSxh 1- Hkkjr esa fodkl ds fo'ks"k lanHkZ esa usikyh
iz'ui=&2 lkfgR; dk bfrgkl-
vkjafHkd dky (17oha 'krkCnh rd) lkekftd rFkk bf'kax] uqaxlhrdh fQce (mÙkj ejkBh esa fy[kus gksaxs)
lkaLÏfrd i`"BHkwfe] fo"k; oLrq] dk;Z dh 'kSyh rFkk II) dgkuh
2- lkfgR; dh ewy voèkkj.kk,a rFkk fl¼kar %
fuèkkZfjr lkfgfR;d jpukvksa dk ewy ikB dkO;@lkfgR;] dkO; iz;kstu lkfgfR;d
jhfr- d) dkUch ofjepk (izdk'ku) ef.kiqj fo'ofo|ky; fo"k;d vè;;u foèkk,a] 'kCn 'kfDr] jl] vyadkj] =klnh]
eè; dky % (vBkjoha rFkk mUuhloha 'krkCnh) 1997 (la-)
bl iz'u i= esa fuèkkZfjr ewy ikB~; iqLrdksa dks i<+uk dkenh] lkSan;Z'kkL=] 'kSyh&foKku-
lkekftd èkkfeZd rFkk jktuhfrd i`"BHkwfe] vkj-ds- 'khrythr flag deyk deyk
visf{kr gksxk vkSj blesa vH;FkhZ dh vkykspukRed 3- izeq[k lkfgfR;d izo`fÙk;ka rFkk vkUnksyu&
fo"k;oLrq] dk;Z dh 'kSyh rFkk jhfr- ,e-ds- fcuksfnuh vkbxh FkkÅæck ghV~i ;ksX;rk dks tkapus okys iz'u iwNs tk,axs- LoPNa r kokn] ;FkkFkZ o kn]
vkèkqfud dky % izeq[k lkfgfR;d :iksa dk ykyw
vfLrRookn]vk;kfed vkUnksyu] ledkyhu
jkstxkj lekpkj 19 & 25 Qjojh 2011
usikyh ys[ku] mÙkj& vkèkqfudrkokn-
4- usikyh yksd lkfgR; (dsoy fuEufyf[kr
yksd Lo:i)&lokbZ] >kO;ksjh] lsyks] lafxuh]
ygkjh-
iz'ui=&2
(mÙkj usikyh esa fy[kus gksaxs)
bl iz'u i= esa fuèkkZfjr ewy ikB~;&iqLrdksa dks
i<+uk visf{kr gksxk vkSj bldk izk:i bl izdkj
rS;kj fd;k tk;sxk ftlls vH;FkhZ dh vkykspukRed
;ksX;rk dh ijh{kk gks lds-
[kaM ^d*
1- lkark KkfUMy nkl % mn; ygjh
2- ys[kukFk iksM~;ky % r#.k rkilh
(dsoy III, V, VI, XII, XV, XVIII foJke)
3- vkxe flag fxfj % tkys d ks iz f rfcEc %
jks;dks izfrèofu
(ds o y fuEufyf[kr
dfork,a & iz l kodks a ]
fpP;kgr~lxa C;w>d s ks ,d
jkr] NksjksybZ] tkysdks
iz f rfcEc % jks ; dks
iz f rèofu] gejks
vkdk'ke.kh] ikuh gqUNk
mT;kyks] frgkj)-
4- gfjHkDr dVoky % ;ks ftUnxh [kkbZ ds
ftUnxh %
(ds o y fuEufyf[kr
dfork,a % thou_ ,d
n`f"V_ ;ks ftUnxh [kkbZ ds
ftUnxh] vkdk'k rkjk ds
rkjk] gfeykbZ fujèkks
ukle>k] [kkbZ eU;krk
;kgka ] vkReknq f rdks
cfynku dks-
5- ckyÏ".klkek iz g ykn
6- eucgknqj eqf[k;k va è ;kjks e k cka p us g k:
(ds o y fuEufyf[kr
,a d kdh& ^va è ;kjks e k
ckapusgk:*] ^lqLdsjk*)-
[kaM ^[k*
1- baæ lqUnkl % lgkjk
2- fyycgknqj Ns=h % czãiq= dks NsÅNkÅ
3- :i ukjk;.k flUgk % dFkk uojRu
(ds o y fuEufyf[kr
dgkfu;ka& fcVsdk dqjk]
ftEes o kjh dkLdks ]
èkuekfrdks flusek&LoIu]
foèoLr thou)-
4- baæcgknqj jkW; % foiuk dfVi;k % (dsoy
fuEufyf[kr dgkfu;ka
jkrHkjh gq f j py;ks ]
t;e;k viqÿe= ys[k&
ek.kh vbZiqx] Hkkxh] ?kks"k
ckcw] NqV~ekb;ks)-
5- lkuw ykek % dFkk la i n % (dsoy
fuEufyf[kr dgkfu;ka
LokLuh ekaNs] [kkuh rjek
,d fnu Qqjckys xkSu
NkM~;k] vflukdks ekaNs)-
6- y{eh izlkn nsodksVk % y{eh fucaèk laxzg %
(ds o y fuEufyf[kr
fucaèk % Jh x.ks'kk; ue%]
us i kyh lkfgR; dks
bfrgklek] loZ J s " B
iq#"k] dYiuk] dyk jk
thou] xèkk cqf¼eku dh
xq:\)
7- jkeÏ".k'kekZ % nklxks j [kk % (dsoy
fuEufyf[kr fucaèk] dfo]
lekt jk lkfgR;] lkfgR;
ek lis{krk] lkfgfR;d
:fpdks izkS<+rk] usikyh
lkfgR; dks izxfr-)
la?k yksd lsok vk;ksx
mfM+;k
iz'ui=&1
(mÙkj mfM+;k esa fy[kus gksaxs)
[kaM ^d*
mfM+;k Hkk"kk dk bfrgkl %
(i) mfM+;k Hkk"kk dk mn~Hko vkSj fodkl] mfM+;k
Hkk"kk ij vkWfLVªd] ækfoM+] Qkjlh&vjch
rFkk vaxzsth dk izHkko-
(ii) Lofudh rFkk Lofue foKku % Loj] O;atu]
mfM+;k èofu;ksa esa ifjorZu ds fl¼kar-
(iii) :i foKku % :fie (fuckZèk] ifjc¼] lekl
vkSj lfEeJ)] O;qRifÙk ijd rFkk foHkfDr
izèkku izR;;] dkjd foHkfDr] fozÿ;k la;kstu-
(iv) okD; jpuk % okD;ksa ds izdkj vkSj mudk
:ikUrj.k] okD;ksa dh lajpuk-
(v) 'kCnkFkZ foKku % 'kCnkFkZ] f'k"VksfDr esa ifjorZu
ds fofHkUu izdkj-
(vi) orZuh] O;kdjf.kd iz;ksx rFkk okD;ksa dh
lajpuk esa lkekU; v'kqf¼;ka-
(vii) mfM+;k Hkk"kk esa {ks=h; fHkUurk,a (if'peh]
nf{k.kh vkSj mÙkjh mfM+;k) rFkk cksfy;ka
(Hkk=h vkSj nsfl;k)-
[kaM ^[k*
mfM+;k lkfgR; dk bfrgkl %
(i) fofHkUu dkyksa esa mfM+;k lkfgR; dh ,sfrgkfld
i` " BHkw f e (lkekftd] lka L Ïfrd rFkk
jktuSfrd)-
(ii) iz k phu egkdkO;] vya Ï r dkO; rFkk
inkofy;ka-
(iii) mfM+;k lkfgR; dk fof'k"V lajpukRed Lo:i
(dksbyh]pkSfrlk] iksbZ] pkSinh] pEiw)
(iv) dkV~;] ukVd] dgkuh] miU;kl] fucUèk rFkk
lkfgfR;d lekykspuk dh vkèkqfud izo`fÙk;ka-
iz'ui=&2
(mÙkj mfM+;k esa fy[kus gksaxs)
ikB~;iqLrdksa dk vkykspukRed vè;;u %
bl iz'u&i= esa ewy ikB~;iqLrdksa dks i<+uk visf{kr
gksxk rFkk vH;FkhZ dh vkykspukRed ;ksX;rk dh
ijh{kk yh tk,xh-
[kaM ^d*
dkO;
(izkphu)
1- ljyk nkl % 'kkafr ioZ&egkHkkjr ls
2- txukFk nkl % Hkkxor] X;kgjoka Ldaèk tknw
vo?kwr lackn
eè;dkyhu
eè;dkyhu)
(eè;dkyhu
3- nhukÏ".k nkl % jk[k dYyksy % (16 rFkk 34
Nan)
4- misUæ Hkkatk % yko.;orh&(1 rFkk 2 Nan)
(vkèkqfud)
5- jkèkkukFk jk; % paæHkkxk
6- ek;k?kj ekuflag % thou&fprk
7- lfpnkuan jkmrjk; % dfork&1962
8- jekdkar jFk % lIre ½rq
[kaM ^[k*
ukVd %
9- euksjatu nkl % dkB ?kksM+k
10- fot; feJk % rkrk fujatu
miU;kl
11- Qdhj eksgu lsukifr % Neuk vFkxqUFk
12- xksuhukFk eksgUrh % nkukikuh
dgkuh
13- lqjsUæ eksgUrh % ejykjk e`R;q
14- eukst nkl % y{eh'k vfHklkj
fucaèk
15- fpÙkjatu nkl % rjax&vks&rkf¼r (izFke ikap
fucaèk)
16- paæ 'ks[kj jFk % eu lR;èkeZ dkgwNh (izFke ikap
fucaèk)
53
ikyh (vii) ikyh Nanfoèkku & cqÙkksn; & vuqV~Bqe]
banoftjk] misUnoftjk] clar frydk]
iz'ui=&1
ekfyuh] fl[kfj.kh] mitfr] rksVd] nksèkd]
ikyh Hkk"kk oalVB-
Ïi;k è;ku nsa- % lHkh iz'uksa ds mÙkj ikyh Hkk"kk esa (viii) ikyh vyadkj foèkku (lqcksèkkyadkj & ;ed]
nsoukxjh vFkok jkseu fyfi esa fy[kus gksaxs- vuIikl) :id] miek] vfrl;qfÙk] O;frjsd]
[kaM ^d* funLluk] vRFkarjU;kl] nhid] fnV~Bar-
1- ikyh dk mn~Hko vkSj mn~xe&LFky rFkk bldh 2- fuèkkZfjr ikBksa esa ls ckS¼ n'kZu ij laf{kIr
fo'ks"krk,a- fVIif.k;ka-
2- ikyh O;kdj.k & (i) ikyh O;kdj.k dh ikfjHkkf"kd 3- fuèkkZfjr ikBksa esa ls ikyh dkO; dh O;k[;k-
'kCnkoyh vD[kj] lj] O;atu] fuXxfgr] uke]
lOcuke] vk[;kr] milXx] fuikr] vO;;-
Qkjlh
(ii) dkjd] (iii) lekl] (iv) lafèk (v) rf¼r iz'ui=&1
(viPp cksèkd vkSj vfèkdkjcksèkd&iPp;)- blesa nks iz'uksa dk mÙkj Qkjlh esa nsuk gksxk- 'ks"k
(vi) fuEufyf[kr 'kCnksa ds O;qrifÙkewy % cq¼ksa] iz'uksa ds mÙkj ;k rks Qkjlh esa vFkok mEehnokj }kjk
fHkD[kq] lkeusjks lRik] ?kEeksa] yrk;] iqfjlkue~ ijh{kk ds fy, pqus x, Hkk"kk ekè;e esa fn;s tkus
rqEgs] vEgseh] eqfuuk] j{khlq Qyk;] vV~Bhl] pkfg,-
jUue~] laèkks- [kaM ^d*
3- ikyh ls vaxzsth esa nks vuns[ks m¼j.kksa dk (1) (d) Qkjlh Hkk"kk ds mn~Hko vkSj fodkl dk
vuqokn- o.kZu-
[kaM ^[k* (bldk mÙkj Qkjlh esa nsuk gksxk)-
4- fuEufyf[kr fo"k;ksa esa ls fdlh ,d ij 300 ([k) vuqi;z Dq r O;kdj.k] vyadkj] Nan'kkL=]
izk;% iz;Dq r gksus okys eqgkojs vkSj yksdksfDr;ka-
'kCnksa dk fucUèk
(d) Hkxokcq¼ks ( i ) O;kdj.k % bLe vkSj mlds izdkj] tehj&
([k) fryD[k.ke~ ,&eqÙkkfly vkSj equdkfly] eqjkdkch&
rkS'kflQh] eqjkDc&,&bt+kQh] bLeh&b'kkjk]
(x) vfj;ks vBafxdks eXxks
eq'kk:u bZykbg] Qsy vkSj blds izdkj]
(?k) p{kkfj vfj;lPpkfu
(³) dEeoknks dky] xjnku] ,dcpu vkSj cgqcpu] tqEys
vkSj muds izdkj-
(p) ifrPpleqIiknks
(ii) vyadkj foèkku % rtuhl] b'frdkd]
(N) fuCckue~ ijee~ lq[ke~
yqteq+ &ek&yk&;kkytqe] l;kd rqy vknkn]
(t) frfiVde~
dYc] rkjlh] bfLrvkjk] ekjkrqu ukt+hj]
(>) èkEeine~ yQ&vks uJ] bgke] gqLu&,&rkyhy]
(´k) efT>ek & ifrink rktkgqyh&vkjsQkusg] ryehg] rulhDl
5- ikyh mn~nj.kksa dk lkj- fl¶r-
6- ikyh dkO; dh ikyh Hkk"kk esa O;k[;k (iii) Na n foèkku % ckgjh &eq t + k jk] jkey]
7- fuEufyf[kr vfcdkjh (vO;; ,oa fuikr) dk eqrkd+kdjhc] rkfoy] gtkt] dkfey-
vFkZ vkSj vH;FkhZ }kjk ikyh okD;ksa esa mudk [kaM ^[k*
iz;ksx-
1- Qkjlh esa laf{kIr fucaèk & 250 'kCnkasa esa (bldk
(1) vFk] (2) vUrjk] (3) vn~?kk] (4) dnk] (5) mÙkj Qkjlh esa nsuk gksxk)
fdÙkkork] (6) vghj{ke] (7) fnok] (8) ;Fkk]
2- bZjku vkSj Hkkjr esa Qkjlh lkfgR; dk bfrgkl
(9) ps] (10) ls;~;kHkhn~e (11) fcuk] (12)
% lkfgfR;d vkykspuk vkSj 'kSyh % Dykfldh vkSj
dqnkpue~ (13) lf¼e~] (14) varjsu] (15)
vkèkqfud lkfgR; dh izof` Ùk;ka % lkekftd &lkaLÏfrd
[kks] (16) ek] (17) ,oe~] (18) ,r~Fk] (19)
izHkko] ukVd] miU;kl] dgkuh lfgr vkèkqfud
fdj] (20) iu-
lkfgfR;d foèkkvksa dk fodkl-
iz'ui=&2
iz'ui=&2
ikyh lkfgR;
nks vfuok;Z iz'u gksaxsµtks x| vkSj i| ds ewy ikBksa
blesa nks iz'u vfuok;Z gksaxs ftuds mÙkj ikyh Hkk"kk ls ,d&,d gksaxs ftuds mÙkj Qkjlh esa nsus gksaxs- 'ks"k
esa nsoukxjh vFkok jkseu fyfi esa fy[kus gksaxs- 'ks"k iz'uksa ds mÙkj ;k rks Qkjlh esa nsus gksaxs vFkok
iz'uksa ds mÙkj ;k rks ikyh vFkok mEehnokj }kjk pqus mEehnokj }kjk ijh{kk ds fy, pqus x, Hkk"kk ekè;e
gq, ijh{kk ek/;e esa fy[kus gksaxs- esa nsus gksax-s
[kaM ^d*
bl iz'u i= esa fuèkkZfjr ewy ikB~;ozÿeksa dk vè;;u
(i) Ikkyh òksrksa ls cq¼ dk thou o`Ùk vkSj visf{kr gksxk vkSj blesa ,sls iz'u iwNs tk,axs ftlls
mins'k-
vH;FkhZ dh vkykspukRed {kerk dh ijh{kk gks lds-
(ii ) fuEufyf[kr iqLrdksa vkSj ys[kdksa ds lanHkZ esa [kaM ^d*
ikyh lkfgR; dk bfrgkl&izkekf.kd vkSj
x|
vizkekf.kd %
1- futkeh vk:th lej danh % pgkj ed+kyk %
egkoXx] pqYyoXx] ikfreksD[k] nh?k&fudk;]
(i) nkchjh
?kEein] tkrd] FksjxkFkk] FksjhxkFkk] nhioa'k]
(ii) 'kk;jh
egkoa'k] nBoa'k] 'kkluoa'k] fefyUni.g]
isVdksiMsl] usfV~VIidj.k] cqnnÙk] cq¼?kksl 2- d+kcql@ch] o'exhj % dkcqlukek %
vkSj èkEeiky- ( i ) nkj f'kuk[r&,&gd+ & ,&
ihnkj&ok&eknj
[kaM ^[k*
(ii) nkj fo'kh tqLrku vt+ lq[kkunkuh
1- fuEufyf[kr fuèkkZfjr ikBksa esa ls ewy ikB
(iii) nkj rkfyc bYeh ok Qd+hg ok Qqdkgk
fo"k;d iz'u] vkykspukRed fVIif.k;ka rFkk
lfVIi.k vuqokn lacaèkh iz'u iwNs tk,axs- 3- 'kknh 'khjkt+h % xqfyLrka
(i) nkj rk'khj &,&lqgcr
(i) nh?k & fudk; (dsoy lkeUuQy & lqÙk)
4- eks-voQh % tkokfe;qy fgdk;r %
(ii ) lqÙk&fuikr (dsoy [kXx folf.k&lqÙk vkSj
(i) igyh nl fgnk;rsa
?kfu; & lqÙk)
5- ft+;kmn~nhu cuhZ % rkjh[k&,&fQjkst+'kkgh
(iii) èkEein (dsoy igys ikap oXx)
(i) oklkok&,&lqYrku cycu os Qjtan&,&
(iv) fefyani.g (dsoy y[k.k&i.g) cqtqxZ
(v) egkoa'k (dsoy rr`h; laxhfr)
6- vcqy Qt+y % vkbZu&,&vdcjh
(vi) vfHkèkEiRFk & la?k (igyk] nwljk vkSj NBk (i) vkbZu&[k+thuk&,&vkcknh
ikB)
54 la?k yksd lsok vk;ksx jkstxkj lekpkj 19 & 25 Qjojh 2011
(ii) vkbZu&,&'kfcLrku&,&bd+cky fla g ] ve` r k iz h re] ckck mÙkj :lh esa fy[kus gksaxs) [kaM ^d*
(iii) vkbZu&,&eafty nkj ;qjh'kgk cyoUr] izhre flag] li+ÿhj] Hkk"kk rFkk laLÏfr 1- laKk] lafèk] dkjd] lekl] drZfj vkSj deZ.kh
(iv) vkbZu&,&fpjkx vkQjkst+h ts- ,l- usdh)- [kaM ^d* okP; (okP; iz;ksx) ij fo'ks"k cy nsrs gq,
7- lkfnd&,&fgnk;r % iz ; ks x oknh (tlohj fla g I- vkèkqfud :"kh Hkk"kk % O;kdj.k dh izeq[k fo'ks"krk,a- (bldk mÙkj
(i) n'k vdqy vgywokfy;k] jfoUnj jfo] èofu foKku] :i foKku] okD; foKku] dks'k laLÏr esa nsuk gksxk)
(ii) fxjnkc vtk;c deky)- foKku] dks'k jpuk vkSj vFkZ foKku] Hkk"kk 2- (d) oSfnd laLÏr Hkk"kk dh eq[; fo'ks"krk,a-
8- eks- fgtkt+h lkSna ;Zoknh (gjHktu flag] rkjk foKku- ([k) 'kkL=h; laLÏr Hkk"kk ds izeq[k y{k.k-
(i) [kqndq'kh flag)- II- :lh ls vaxzsth esa rFkk vaxzsth ls :lh Hkk"kk (x) Hkk"kk oSKkfud vè;;u esa laLÏr dk
(ii) ists+'d&,&p'e uo&izxfroknh (ik'k] txrkj] esa vuqokn- ;ksxnku-
ikrj)- [kaM ^[k* 3- lkekU; Kku %
[kaM ^[k*
([k) yksd lkfgR; yks d xhr] yks d dFkk,a ] (d) laLÏr dk lkfgfR;d bfrgkl-
dkO; I- :lh la?k dk lkekftdµjktuSfrd rFkk
igsfy;ka] dgkorsa- ([k) lkfgfR;d vkykspuk dh ize[q k izo`fÙk;ka-
1- fQjnkSlh % 'kkgukek vkfFkZd fodkl %
egkdkO; (ohj flag] vorkj flag vktkn] (x) jkek;.k
(i) :Lre&vks&lksgjkc lu~ 1812 dk ns'kHkfDriw.kZ ;q¼] vDrwcj
lkfgR; eksgu flag)- (?k) egkHkkjr
2- [k¸;ke % Lckb;ka ozÿkafr] isjsl=kssbdk vkSj XysluksLRl] ;w-,l-
xhfrdkO; (xq#] lwQh vkSj vkèkqfud ,l-vkj- dk fo?kVu] :lh la?k dh {ks=h; (³) lkfgR; foèkkvksa dk mn~Hko vkSj fodkl-
(jnhQ+ vyhQ+ vkSj cs) xhfrdkj&eksgu flag] ve`rk vkSj lkaLÏfrd fHkUurk,a- egkdkO;
3- 'kknh f'kjkth % cqLru % izhre] f'kodqekj] gjHktu
II- lkekU; fo"k;ksa ij fucUèk- :id (ukVd)
nkj vny&vks&rnchj&vks&jkbZ flag)-
iz'ui=&2 dFkk
4- vehj [kqljks % eteqvk&,&nhoku&,&[kqljks (x) ukVd (vkbZ-lh- uank] gjpj.k flag]
(jnhQ nky) (mÙkj :lh esa fy[kus gksaxs) vk[;kf;dk
cyoar xkxhZ] ,l- ,l- ls[kksa]
5- ekSykuk :e % eFkuoh eukoh (n¶rj nqOoe dk pj.k nkl fl¼w)- (lkfgR;) pEiw
izFke Hkkx) miU;kl (ohj flag] ukud flag] tloar [kaM ^d* [kaM dkO;
6- gkfQ+t+ (jnhQ+ vyhQ+ vkSj nky) flag daoy] djrkj flag nqXxy] lkfgfR;d bfrgkl rFkk lkfgfR;d vkykspuk % eqDrd dkO;
7- mQhZ f'kjkt+h % dklka;n lq[kchj] xqjn;ky flag] nyhi lkfgfR;d vkUnksyu] Hkkoqdrkokn] jksekalokn] [kaM ^[k*
(i) bd+cky&,&dje fexkt+n vjckch& dkSj fVok.kk] Lo.kZ panu)- izÏfrokn] ;FkkFkZokn] vkykspukRed] ;FkkFkZokn] 4- Hkkjrh; laLÏfr dk lkj] fuEufyf[kr ij cy
fgekejk- dgkuh (lqtku flag] ds-,l- fodZ] izse lektokn] ijkdk"Bkokn] izrhdokn] Hkfo";okn] nsrs gq, %
(ii) gj lq[rk tkus fd ck d'ehj nkj vkcn- izdk'k] oj;ke lUèkw)- lkfgfR;d foèkkvksa dk mn~Hko vkSj fodkl] yksd (d) iq:"kkFkZ
(?k) lkekftd& laLÏr] Qkjlh vkSj if'peh- lkfgR;] xhr vkSj dfork,aµ,-,l-iqf'du] ,e-;w- ([k) laLdkj
( iii ) 'kckg&,&bZ n ds nkj rd;k
yjeks U rks o ] vys D ts a M j Oykd] btz s f uu] oh (x) o.kkZJe O;oLFkk
xkg&,&ukt+&vks ubZe- lkaLÏfrd
ek;dksoLdh] vUuk v[ekrksok- egkxkFkk&,y-,u-
8- xkfyc % xt+fy;kr (jnhQ vyhQ) vkSj lkfgR; (?k) dyk vkSj yfyr dyk
VkyLVk;] ,e- 'kksyks[kkso- dgkuh] miU;kfldk]
9- cgkj e'kgnh % izHkko miU;kl&iqf'du] yjeksUrkso] ,u-oh- xksxksy] ,l- (³) rduhdh foKku
(i) tqxgn&,&tax fucaèk (iwj.k flag] rstk flag] xqjc['k 'psfUnzu] vkbZ- xksUpkjkso] vkbZ- rthZuso] ,Q-,e- 5- Hkkjrh; n'kZu dh izo`fÙk;ka
(ii) 'kqdqr&,&'kkc flag)- nksLrksoLdh] ,y-,u- VkyLVk;] ,-ih- ps[kkso] ,e- (d) ehekalk
(iii) nekokufn;s lkfgR; (,l-,l- 'kss[kksa] vrj flag] xksdhZ] ,e- 'kksyks[kkso] vkbZ- cqfuu] bZ- ts+fe;kfru] ([k) osnkar
(iv) nq[krj&,&cljk vkykspuk fd'ku flag] gjHktu flag] cksfjl ikLrsjudd] ,- lksY>sfuRlhu] ,e- cqYxkdkso] (x) U;k;
10- Qq:x+&,&Qk:[kZ+t+kn ute gqlSu lS;n)- fpaxht+ vkewRekrkso] oysUrhu jL;wrhu] oh- 'kqfD'ku- (?k) oS'ksf"kd
(i) nkj cjkcj&,&[kqnk iz'uiz=&2 vkykspuk&csfyULdh] nksczksY;wckso] psuhZ'ksOLdh] (³) lka[;
(ii) fno&,&'kkc (mÙkj iatkch esa xq#eq[kh fyfi esa fy[kus gksaxs) filkjso- (p) ;ksXk
11- fuek;qf'kt+ bl iz'u i= esa fuèkkZfjr ewy ikB~; iqLrdksa dks i<+uk ukVd&ps[kkso] xksxksy- lkekftd&jktuSfrd (N) cq¼
(i) D;w vkUnksyuksa dk lkfgR; ij izHkko- (t) tSu
visf{kr gksxk vkSj bldk izk:i bl izdkj rS;kj
(ii) [k+kj&du fd;k tk,xk ftlls vH;FkhZ dh vkykspukRed [kaM ^[k* (>) pkokZd
fVIi.kh % x| vkSj i| ds ikBksa dh O;k[;k Q+kjlh ;ksX;rk dh ijh{kk gks lds- bl [kaM esa fuèkkZfjr ewy ikB~;iqLrdksa dks i<+uk 6- laLÏr esa laf{kIr fucaèk-
esa djuk vfuok;Z gS- Hkkx&d visf{kr gksxk vkSj bldk izk:i bl izdkj rS;kj 7- vuns[kk ikBka'k vkSj iz'u_ bldk mÙkj
fd;k tk,xk ftlls vH;FkhZ dh vkykspukRed laLÏr esa nsuk gksxk-
iatkch (d) 'ks[k Qjhn vkfn xzaFk esa lfEefyr lai.w kZ
;ksX;rk dh ijh{kk gks lds-
ok.kh- iz'ui=&2
iz'ui=&I 1- ,-,l- iqf'du bUthfu vksfuft+u
([k) xq# ukud ti th] okjkekg] vklk nh oxZ 4 ls iz'u dk mÙkj dsoy laLÏr esa nsuk gksxk-
(mÙkj iatkch esa xq#eq[kh fyfi esa fy[kus gksaxs) 2- ,e-;w- yjeksUrkso ghjks vkQ ikoj VkbEl
okj- oxZ 1] 2 vkSj 3 ds iz'uksa ds mÙkj ;k rks laLÏr esa
Hkkx ^d* 3- ,u- oh- xksxksy jsfot+ksj vFkok mEehnokj }kjk pqus x;s Hkk"kk ekè;e esa nsus
(x) cqYys 'kkg dkfi+ÿ;ka-
(d) iatkch Hkk"kk dk mn~Hko % fodkl ds fofHkUu 4- vkbZ- ,l- rftZuso QknlZ ,aM lal gksxa s
(?k) okfjl 'kkg ghj
pj.k vkSj iatkch Hkk"kk esa uwru fodkl % 5- ,Q- ,e- nksLrksOLdh ozÿkbe ,aM ifu'kesaV [kaM ^d*
Hkkx&[k
iatkch Loj foKku dh fo'ks"krk,a rFkk bldh 6- ,y- ,u- VkyLVk; 1- okj ,aM ihl
(d) 'kkg eksgEen taxukek (tax fla?kku rs fuEufyf[kr leqPp;ksa dk lkekU; vè;;u %µ
rkuksa dk vè;;u % Loj ,oa O;atu dk 2- jst+jsD'ku
fQjafx;ku) oxZ&1
oxhZdj.k- 7- ,-ih- ps[kkso 1- rksLdk
èkuh jke pkf=d panu okjh (d) j?kqo'a ke~&dkfynkl
([k) iatkch :i foKku % opu&fyax iz.kkyh 2- LeVZ fpuksofOudk
([k) dqekjlaHkoe~&dkfynkl
(ltho ,oa vltho) milxZ] izR;; ,oa (dfo) lwQh [+kkuk 3- dehfy;u
uokatgka (x) fdjkrktquZ h;e~&Hkkjfo
ijlxks± dh fofHkUu dksfV;ka- iatkch 'kCn&jpuk % 8- ,-,e- xksdhZ enj
([k) ukud flag fpV~Vk ygw (?k) f'k'kqikyoèke~&ek?k
rRle] rn~Hko :i % okD; foU;kl] iatkch 9- ,- CykWd fn V~osYo
(miU;kldkj) ifoÙkj ikih (³) uS"kèk pfjre~&Jhg"kZ
esa drkZ ,oa deZ dk vfHkizk;_ laKk ,oa fozÿ;k 10- ch-ch- ek;dksOLdh 1 - (p) dknEcjh&ck.kHkV~V
incaèk- ,d e;ku nks ryokjka DykmM&bu iSaV~l (N) n'kdqekj pfjre~&naMh
(x) Hkk"kk ,oa cksyh % cksyh ,oa O;fDr cksyh dk (x) xq:c['k flag ftUnxh nh jkl 2- xqM (t) f'kojkT;ksn~;e~&,l-ch- okjusdj
vfHkizk; % iatkch dh izeq[k cksfy;ka % (fucaèkdkj) uoka f'kokyk 11- ,e- 'kksyks[kkso QsV vkQ , eSu oxZ&2
iksFkksgkjh] ek>h] nksvkch] ekyoh] iqvkfèk % esfj;ka vHkwy ;knka 12- ch- ikLrsjukd MkDVj ft+okxks (d) bZ'kkokL;ksifu"kn
lkekftd Lrjhdj.k ds vkèkkj ij okd~ cyjkt lkguh esjk :lh lQjukek] esjk 13- lksY>s fuRlhu ou Ms bu fn ykbQ ([k) Hkxon~xhrk
ifjorZu dh fofèkekU;rk] rkuksa ds fo'ks"k lanHkZ (;k=k&fooj.k) ikfdLrkuh lQjukek vkWQ bZoku nkfulksfop (x) okYehfd jkek;.k dk lqanjdkaM
esa fofHkUu cksfy;ksa ds fof'k"V y{k.k- Hkk"kk ,oa (?k) cyoar xkxhZ yksgk dqV~V 14- oh- jLiwrhu f>+oh vkbZ iksEuh (?k) dkSfVY; dk vFkZ'kkL=
fyfi % xqjeq[kh dk mn~Hko vkSj fodkl % (ukVddkj) èkwuh nh vXx 15- fpaxht+ vkbRekrkso cSyh iksjks[kksn oxZ&3
iatkch ds fy, xqjeq[kh dh mi;qDrrk- lqYrku jft;k 16- oh- 'kqfD'ku 'kqfnd (d) LoIuoklonÙke~&Hkkl
(?k) 'kkL=h; i`"BHkwfe % ukFk tksxh lfgr- lar flag ls[kksa lkfgR;kFkZ ([k) vfHkKku 'kkdqUrye~&dkfynkl
eè;dkyhu lkfgR; % xqjer] lwQh] fdLlk laLÏr
(vkykspd) izfl¼ iatkch dfo iatkch (x) e`PNdfVde~&'kwnd z
,oa okj] tuelkf[k;ka dkc f'kjksef.k iz'ui=&1
(?k) eqækjk{kle~&fo'kk[knÙk
Hkkx ^[k* rhu iz'uksa tSlk fd iz'ui= esa funsZf'kr gksxk ds mÙkj
:lh laLÏr esa fn;k tkuk pkfg,- 'ks"k iz'uksa ds mÙkj ;k
(³) mÙkjjkepfjre~&HkoHkwfr
(d) vkèkqfud jgL;oknh] LoPNarnkoknh] iz'ui=&1 (p) jRukoyh&Jhg"kZoèkZu
izo`fÙk;ka izxfroknh ,oa uo&jgL;oknh rks laLÏr esa vFkok mEehnokj }kjk ijh{kk ds fy,
(:lh ls vaxzsth vuqokn ds iz'u dks NksM+dj] (N) os.khlagkje~&HkV~Vukjk;.k
pqus x;s Hkk"kk ekè;e esa fn;s tkus pkfg,-
(ohj flag] iwj.k flag] eksgu
jkstxkj lekpkj 19 & 25 Qjojh 2011
oxZ&4
fuEufyf[kr ij laLÏr esa laf{kIr fVIif.k;ka %
(d) es?knwre~&dkfynkl
([k) uhfr'krde~&Hkr`gZ fj
(x) iapra=
(?k) jktrjafx.kh&dYg.k
(³) g"kZpfjre~&ck.kHkê
(p) ve:d'krde~&ve:d
(N) xhrxksfoane~ &t;nso
[kaM ^[k*
bl [kaM esa fuEufyf[kr ikB~; iqLrdksa dk i<+uk
visf{kr gksxk-
oxZ 1 vkSj 2 ls iz'uksa ds mÙkj dsoy laLÏr esa nsus
gksaxs- oxZ 3 ,oa 4 ds iz'uksa dk mÙkj laLÏr esa vFkok
mEehnokj }kjk pqus x;s Hkk"kk ek/;e esa nsus gksaxs-
oxZ&1
(d) j?kqoa'ke~&lxZ 1] 'yksd 1 ls 10
([k) dqekjlaHkoe~&lxZ 1] 'yksd 1 ls 10
(x) fdjkrktqZuh;e~&lxZ 1] 'yksd 1 ls
10
oxZ&2
(d) b Z ' k k o k L ; k s i f u " k n ~ & ' y k s d
1]2]4]6]7]15 vkSj 18
([k) Hkxor~xhrk vè;k;&II&'yksd 13 ls
25
(x) okYehfd dk lqanjdkaM lxZ 15] 'yksd
15 ls 30
(xhrk izsl laLdj.k)
(oxZ 1 vkSj 2 ls iz'uksa ds mÙkj dsoy laLÏr esa
nsus gksaxs)
oxZ&3
(d) es?knwre~&'yksd 1 ls 10
([k) uhfr'krde~&'yksd 1 ls 10
(Mh-Mh- dkSlkEch }kjk lEikfnr] Hkkjrh;
fo|k Hkou izdk'ku)
(x) dknEcjh&'kqduklksins'k (dsoy)
oxZ&4
(d) Loiuoklonre~&vad VI
([k) vfHkKku'kdqUrye&vad IV 'yksd 15
ls 30
(,e- vkj- dkys laLdj.k)
(x) mÙkjjkepfjre~&vad 1] 'yksd 31
ls 47
(,e- vkj- dkys laLdj.k)
larkyh
iz'ui=&1
(mÙkj larkyh esa fy[kus gksaxs)
[kaM ^d*
Hkkx&1- larkyh Hkk"kk dk bfrgkl
1- izeq[k vkfLVªd Hkk"kk ifjokj] vkfLVªd Hkk"kkvksa
dk la[;k rFkk {ks= foLrkj-
2- larkyh dk O;kdjf.kd lajpuk-
3- larkyh Hkk"kk dh egRoiw.kZ fo'ks"krk,a-
/ofu foKku] :i foKku] okD; foKku] vFkZ
foKku] vuqokn foKku rFkk dks'k foKku-
4- larkyh Hkk"kk ij vU; Hkk"kkvksa dk izHkko-
5- larkyh Hkk"kk dk ekudhdj.k-
Hkkx&2- larkyh lkfgR; dk bfrgkl
1- larkyh lkfgR; ds bfrgkl ds fuEufyf[kr pkj
dkyksa dh lkfgfR;d izo`fÙk;ka
(d) vkfndky lu~ 1854 bZ- ds iwoZ dk lkfgR;-
([k) fe'kujh dky lu~ 1855 ls lu~ 1889 bZ-
rd dk lkfgR;-
(x) e/; dky lu~ 1890 ls lu~ 1946 bZ- rd
dk lkfgR;-
(?k) vk/kqfud dky lu 1947 bZ- ls vc rd dk
lkfgR;-
2- larkyh lkfgR; ds bfrgkl esa ys[ku dh ijEijk-
[k.M ^[k*
lkfgfR;d Lo:i % fuEufyf[kr lkfgfR;d Lo:iksa
dh izeq[k fo'ks"krk,a] bfrgkl vkSj fodkl
Hkkx&I- larkyh esa yksd lkfgR; % xhr] dFkk] xkFkk]
yksdksfDr;ka] eqgkojs] igsfy;ka ,oa dqnqe-
la?k yksd lsok vk;ksx
Hkkx&II- larkyh esa f'k"V lkfgR;
1- i| lkfgR; dk fodkl ,oa izeq[k dfo
2- x| lkfgR; dk fodkl ,oa izeq[k ys[kd-
d- miU;kl ,oa izeq[k miU;kldkj-
[k- dgkuh ,oa izeq[k dgkuhdkj-
x- ukVd ,oa izeq[k ukVddkj-
?k- vkykspuk ,oa izeq[k vkykspd-
³ yfyr fuca/k] js[kkfp=] laLej.k] ;k=k
o`rkar vkfn izeq[k ys[kd-
larkyh lkfgR;dkj %
';ke lqUnj gsEcze] ia- j?kqukFk eqjew] ckM+gk clsjk]
lkèkq jkepkan eqjew] ukjk;.k lksjsu ^rksM+slqrke*]
lkjnk izlkn fdLdq] j?kqukFk VqMw] dkyhin lksjsu]
lkdyk lksjsu] fnxEcj gk¡lnk] vkfnR; fe=]
^larkyh*] ckcqyky eqjew] ^vkfnoklh* ;nqeuh csljk]
vtqZu gsEcze] Ï".k pan VqMw] :i pk¡n gk¡lnk] dyUæ
ukFk ek.Mh] egknso gk¡lnk] xkSj pUæ eqjew] Bkdqj
izlkn eqjew] gj izlkn eqjew] mn; ukFk ek>h]
ifjey gsEcze] /khjsUæ ukFk ckLds] ';ke pj.k gsEcze]
ne;Urh csljk] Vh-ds- jkikt] cks;gk fo|ukFk VqMw-
Hkkx&III. larky dh lkaLÏfrd fojklr %
jhfr fjokt] ioZ R;ksgkj ,oa laLdkj (tUe] fookg
,oa eqR;q)
iz'ui=&2
(mÙkj larkyh esa fy[kus gksaxs)
[k.M ^d*
bl iz'u i= esa fu/kkZfjr ikB~;&iqLrdksa dk ewy
vè;;u vko';d gS- ijh{kk esa mEehnokj dh
vkykspukRed {kerk dks tkapus okys iz'u iwNs
tk,axs-
Hkkx&1- izkphu lkfgR;
x| %
(1) [ksjoky cksalk /kksjkse iqFkh&ek>h jkenkl VqMw
ßjfldkÞ-
(2) ekjs gkiMkedks js;kd dkFkk & ,y-vks- LozÿIs l:M-
(3) tksefle fcUrh fyVk & eaxsy pUn rqMdyqekM-
lksjus -
(4) ejkM+ cq: fcurh&dkukbZyky VqMw-
i| %
(1) dkjke lsjsax & uqudw lksjsu-
(2) nsoh nklka; lsjsax&ekfuUn gkalnk
(3) gksM lsjsax&MCY;w th- vkpZj
(4) ckgk lsjsax&cyjkeGVqMw-
(5) nksax lsjsax&in~eJh Hkkxor eqjew Bkdqj
(6) gksj lsjsax&j?kqukFk eqjxw-
(7) lksjksal lsjsax & ckcqyky eqjew ^vkfnoklh*
(8) eksMs flu eksMs funk & :i pkan gkalnk
(9) twMklh ekMok ykrkj & rst ukjk;.k eqjew-
[k.M ^[k*
vk/kqfud lkfgR;
Hkkx&1- dfork
(1) vksuksMgsa ckgk Mkyokd~ & ikmy tq>kj lksjsu-
(2) vklkM fcurh & ukjk;.k lksjsu ^rksM+s lqrke*-
(3) pkan ekyk & xksjk pkan VqMw
(4) vurks ckgk ekyk &vkfnR; fe= ^larkyh*-
(5) frj;h rsrkM+ & gfjgj gkalnk-
(6) flfljtksu jkM+ & Bkdqj izlkn eqjew-
Hkkx&2- miU;kl
(1) gkMekokd~ vkrks & vkj dklZfV;klZ (vuqoknd
& vkj-vkj- fdLdw jkikt)-
(2) ekuw ekrh & pUæ eksgu gkalnk-
(3) vkr` vksM+kd & Mkseu gkalnkd-
(4) vkstks; xkMk f<i js & ukFkfu;y eqjew-
Hkkx&3 - dgkuh
(1) ft;ksu xkMk & :ipkan gkalnk ,oa ;nqeuh
csljk-
(2) ek;k tky & Mkseu lkgw] ^lehj* ,oa in~eJh
Hkkxor eqeZw ^Bkdqj-
Hkkx&4- ukVd
(1) [ksjokM+ fcj & ia- j?kqukFk eqjew-
(2) tqjh [kkfrj & Mk- Ï".k pUæ VqMw-
55
(3) fcjlk fcj & jfcyky VqMw- xksfoUn ekYgh-
Hkkx&5- thouh lkfgR; ([k) lr~ nhUg.k (miU;kl) % Ïf'ku lrok.kh-
(1) larky dks jsu ek;kM- xksgkdks & Mk- fo'oukFk (x) pw.M flUèkh dgkfu;ka (dgkfu;ka) Hkkx&III_
gkalnk- laiknd % izse izdk'k_ lkfgR; vdkneh }kjk
izdkf'kr-
flUèkh
(?k) ßcaèkuÞ (dgkfu;ka) lqUnjh mÙkepankuh-
iz'ui=&1
(³) ßcsgrjhu flUèkh etewuÞ (fucUèk)_ laiknd %
mÙkj flaèkh (vjch vFkok nsoukxjh fyfi esa ghjks Bkdqj] xqtjkr flUèkh vdkneh }kjk
fy[kus gksaxs) izdkf'kr-
[kaM ^d* (p) ßflUèkh ruo+ÿhnÞ (vkykspuk)_ laiknd %
1- (d) flUèkh Hkk"kk dk mn~Hko vkSj fodkl& oklokuh_ lkfgR; vdkneh }kjk izdkf'kr-
fofHkUu fo}kuksa ds er- (N) ßeqeghuth g;krh&,&tk&lksuk :ik odkZÞ
([k) Loj foKku] vkÏfr foKku ,oa okD; (vkRedFkk)_ iksikVh ghjkuankuh-
foU;kl ds lkFk flUèkh Hkk"kk ds lacaèk (t) ßMk- pksbFkze fxMokuhÞ (thouh) % fo".kq 'kekZ-
lfgr flUèkh dh egRoiw.kZ Hkk"kk oSKkfud
fo'ks"krk,a-
rfey
iz'ui=&1
(x) flUèkh Hkk"kk dh izeq[k cksfy;ka-
(mÙkj rfey esa fy[kus gksaxs)
(?k) foHkktu ds igys vkSj foHkktu ds ckn
dh vofèk;ksa esa flUèkh 'kCnkoyh vkSj [kaM ^d*
muds fodkl dms ckn vU; Hkk"kkvksa vkSj Hkkx&1 % rfey Hkk"kk dk bfrgkl %
lkekftd fLFkfr;ksa ds izHkko ds pyrs izeq[k Hkkjrh; Hkk"kk ifjokj&Hkkjrh; Hkk"kkvksa esa]
Hkkjr esa flUèkh Hkk"kk dh lajpuk esa fo'ks"kdj æfoM ifjokj esa rfey dk LFkku&æfoM
ifjorZu- Hkk"kkvksa dh la[;k rFkk {ks= foLrkj-
[kaM ^[k* laxe lkfgR; dh Hkk"kk&eè;dkyhu rfey % iYyo
2- fofHkUu ;qxksa ds lkekftd&lkaLÏfrd lanHkZ ;qx dh Hkk"kk ds lanHkZ &laKk] fozÿ;k] fo'ks"k.k rFkk
esa flUèkh&lkfgR; % fozÿ;k fo'ks"k.k dk ,sfrgkfld vè;;u&rfey esa
(d) yksd lkfgR; lesr lu~ 1350 bZ- rd dky lwpd izR;; rFkk dkjd fpg~u-
dk izkjafHkd eè;dkyhu lkfgR;- rfey Hkk"kk esa vU; Hkk"kkvksa ls 'kCn xzg.k&{ks=h;
([k) lu~ 1350 bZ- ls 1850 bZ- rd dk rFkk lkekftd cksfy;ka&rfey esa ys[ku dh Hkk"kk
ijorhZ eè;dkyhu lkfgR;- vkSj cksypky dh Hkk"kk esa varj-
(x) lu~ 1850 bZ- ls 1947 bZ- rd dk Hkkx&2 % rfey lkfgR; dk bfrgkl %
iqutkZxj.k dky- rksydkfIi;e&laxe lkfgR;&vde vkSj iqje dh
(?k) vkèkqfud dky lu~ 1947 bZ- ls vkxs- dkO; foèkk,a&
(vkèkqfud flUèkh lkfgR; dh lkfgfR;d foèkk,a vkSj laxe lkfgR; dh iaFkfujis{k fo'ks"krk,a&uhfrijd
dfork] ukVd] miU;kl] dgkuh] fucUèk] lkfgfR;d lkfgR; dk fodkl % flyIifndkje vkSj ef.kes[ky-
vkykspuk] thouh] vkRedFkk] laLej.k vkSj ;k=k Hkkx&3 % HkfDr lkfgR; % (vkyokj vkSj
fooj.kksa esa iz;ksx) uk;uekj)&vkydkjksa ds lkfgR; esa l[kh Hkko (czkbMy
iz'ui=&2 fefLVflT+e)&NqViqV lkfgfR;d foèkk,a (rwV~Vq] myk]
mÙkj flaèkh (vjch vFkok nsoukxjh fyfi esa ijf.k] dqjoaft)-
fy[kus gksaxs) vkèkqfud rfey lkfgR; ds fodkl ds lkekftd
bl iz'u esa fuèkkZfjr ewy ikB~; iqLrdksa dks i<+uk dkjd % miU;kl] dgkuh vkS j vkèkq f ud
visf{kr gksxk vkSj bldk izk:i bl izdkj rS;kj dfork&vkèkqfud ys[ku ij fofHkUu jktuhfrd
fd;k tk,xk ftlls vH;FkhZ dh vkykspukRed fopkjèkkjkvksa dk izHkko-
;ksX;rk dh ijh{kk gks lds- [kaM ^[k*
Hkkx&1 % rfey ds vè;;u esa ubZ izo`fÙk;ka %
[kaM ^d*
bl [kaM esa ikB~; iqLrdksa dh lizlax O;k[kk,a vkSj lekykspuk ds mikxe % lkekftd] euksoSKkfud]
vkykspukRed fo'ys"k.k gksaxs- ,sfrgkfld rFkk uSfrd&lekykspuk dk iz;ksx&lkfgR;
I. dkO; ds fofoèk miknku % mYyqjS (y{k.k)] bjSfPp] rks.k~ee
(d) ß'kkg tks pw.M 'kk;jÞ] laiknd % ,p-vkbZ- (feFkd)] vksRrq:oxe (dFkk :id)] vaxne (O;aX;)]
lnjkuiz.kh_ lkfgR; vdkneh }kjk izdkf'kr esFk~IikMq] ifM;e (fcac)] dqfj;hMq (izrhd)] b:.k~eS
(izFke lkS i`"B)- (vusdkFkZdrk)&rqyukRed lkfgR; dh voèkkj.kk&
([k) ßlkpy tks pw.M dykeÞ laiknd % dY;k.k rqyukRed lkfgR; ds fl¼kar-
ch- vMok.kh_ lkfgR; vdkneh }kjk izdkf'kr Hkkx&2 % rfey esa yksd lkfgR; %
(flQZ dkfil)- xkFkk,a] xhr] yksdksfDr;ka vkSj igsfy;ka&rfey yksd
(x) ßlkeh&,&tk pan 'yksdÞ laiknd % ch- ,p- xkFkkvksa dk lkektoSKkfud vè;;u- vuqokn dh
ukxjk.kh_ lkfgR; vdkneh }kjk izdkf'kr mi;ksfxrk&rfey dh Ïfr;ksa dk vU; Hkk"kkvksa esa
vuqokn&rfey esa i=dkfjrk dk fodkl-
(izFke lkS i`"B)-
(?k) ß'kk;j&,&csoklÞ_ fdf'kupan csokl (flQZ Hkkx&3 % rfey dh lkaLÏfrd fojklr %
lkeqUMh fliqu Hkkx)- iz s e vkS j ;q ¼ dh voèkkj.kk&vje dh
voèkkj.kk&izkphu rfeyksa }kjk ;q¼ esa viukbZ xbZ
(³) ßjkS'ku NaojksÞ_ ukjk;.k ';ke-
(p) ßfojgaxs [kkuiksbZ th flUèkh 'kk;j th pw.MÞ_ uSfrd lafgrk- ikapksa fy.kS {ks=ksa dh izFkk,a] fo'okl]
laiknu % ,p-vkbZ- lnjkux.kh_ lkfgR; jhfr&fjokt rFkk mikluk fofèk-
vdkneh }kjk izdkf'kr- mÙkj&laxe lkfgR; esa vfHkO;Dr lkaLÏfrd
II- ukVd ifjorZu&eè;dky esa lkaLÏfrd lfEeJ.k (tSu
(d) ßcsgrjhu flUèkh ukVdÞ (,dkadh) ,e- [;ky rFkk ckS¼)- iYyo]ijorhZ pkSy rFkk uk;d ds
}kjk laikfnr_ xqtjkr flUèkh vdkneh }kjk fofHkUu ;qxksa esa dykvksa vkSj okLrqdyk dk fodkl-
izdkf'kr- rfey lekt ij fofHkUu jktuhfrd] lkekftd]
ßdkdks dkyweyÞ (iw.kkZofèk ukVd) % enu èkkfeZd rFkk lkaLÏfrd vkanksyuksa dk izHkko-
tqek.kh- ledkyhu rfey lekt ds lkaLÏfrd ifjorZu esa
[kaM ^[k* tu ekè;eksa dh Hkwfedk-
bl [kaM esa ikB~; iqLrdksa dh lizlax O;k[kk,a vkSj iz'ui=&2
vkykspukRed fo'ys"k.k gksaxs- (mÙkj rfey esa fy[kus gksaxs)
(d) ik[khvjk okykj [kku foNM+;k (miU;kl) bl iz'ui= esa fuèkkZfjr ikB~;iqLrdksa dk ewy
56
vè;;u vko';d gS- ijh{kk esa mEehnokj dh
vkykspukRed {kerk dks tkapus okys iz'u iwNs
tk,axs-
[kaM ^d*
Hkkx&1 % izkphu lkfgR; %
(1) dq:UrksdS (1 ls 25 rd dfork,a)
(2) iqjukuw: (182 ls 200 rd dfork,a)
(3) fr#Ddq j y (iks : y iky % vjfl;yq e
veSfPp;yqe) bjSekV~fp ls voSvatkeS rd)
Hkkx&2 % egkdkO; %
(1) flyIifndkje (enqjS dkaMe)
(2) dac jkek;.ke~ (dqaHkd.kZu onS iMye)
Hkkx&3 % HkfDr lkfgR; %
(1) fr#okpde % uhÙky fo..kIie
(2) fo:IikoS (lHkh&in)
[kaM ^[k*
vkèkqfud lkfgR;
Hkkx&1 % dfork
(1) Hkkjfr;kj % d..ku ikV~Vq
(2) Hkkjrh nklu % dqMqEc foyqDdq
(3) uk- dkejklu % d:Iiq eyjdy
x|
(1) eq- ojnjktukj % vjeqe vjfl;yqe
(2) lh,u v..kknqjS % ,s] rkyUn rfeyxes-
Hkkx&2 % miU;kl] dgkuh vkSj ukVd
(1) vfdyu % fpfÙkjI;koS
(2) t;dkaru % xq:ihMe
Hkkx&3 % yksd lkfgR;
(1) eÙkqIikV~Vu drS % u- okuekeyS (la-)
( izdk'ku % enqjS dkejkt fo'ofo|ky;] enqjS)
(2) eyS;:fo % fd-ok- txUukFku (la-)
(izdk'ku % ljLorh egy] ratkÅj)
rs y q x q
iz'ui=&1
(mÙkj rsyqxq esa fy[kus gksaxs)
[kaM ^d*
Hkk"kk %
1- æfoM+ Hkk"kkvksa esa rsyqxq dk LFkku vkSj bldh
iz k phurk&rs y q x q ] rs u q x q vkS j vka è kz dk
O;qRifRr&vkèkkfjr bfrgkl-
2- vk|&nzfoM+ ls izkphu rsyqxq rd vkSj izkphu
rsyqxw ls vkèkqfud rsyqxq rd Loj&foKkuh;]
:ifoKkuh;] O;kdjf.kd vkSj okD;xr Lrjksa esa
eq[; Hkk"kk;h ifjorZu-
3- Dykfldh rsyqxq dh rqyuk esa cksypky dh
O;kogkfjd rsyqxq dk fodkl&vkSipkfjd vkSj
dk;kZRed n`f"V ls rsyqxq Hkk"kk dh O;k[;k-
4- rsyqxq Hkk"kk ij vU; Hkk"kkvksa dk izHkko-
5- rsyqxq Hkk"kk dk vkèkqfudj.k %
(d) Hkk"kk;h rFkk lkfgfR;d vkanksyu vkSj rsyqxq
Hkk"kk ds vkèkqfudhdj.k esa mudh Hkwfedk-
([k) rsyqxq Hkk"kk ds vkèkqfudhdj.k esa izpkj ekè;eksa
dh Hkwfedk (v[kckj] jsfM;ks] Vsfyfotu vkfn)-
(x) oSKkfud vkSj rduhdh lfgr fofHkUu oe'kks± ds
chp rsyqxq Hkk"kk esa u;s 'kCn x<+rs le; ikfjHkkf"kdh
vkSj fozÿ;kfofèk ls lacafèkr leL;k,a-
6- rsyqxq Hkk"kk dh cksfy;k&izknsf'kd vkSj lkekftd
fHkUurk,a rFkk ekudhdj.k dh leL;k,a-
7- okD;&foU;k;&rsyxq q okD;ksads ize[q k foHkktu&ljy]
fefJr vkS j la ; q D r okD; la K k vkS j
fozÿ;k&fo|s;u&ukfedhdj.k vkSj lacèa khdj.k dh
izfozÿ;k,a&izR;{k vkSj ijks{k izLrqrhdj.k&ifjorZu
izfozÿ;k,a-
8- vuqokn&vuqokn dh leL;k,a&lkaLÏfrd]
lkekftd vkS j eq g kojk&la c a è kh vuq o kn dh
fofèk;ka&vuqokn ds {ks= esa fofHkUu n`f"Vdks.k&
lkfgfR;d rFkk vU; izdkj ds vuqokn& vuqokn
ds fofHkUu mi;ksx-
[kaM ^[k*
lkfgR; %
1- ukUu;&iwoZ dky esa lkfgR;&ekxZ vkSj nslh
dfork-
la?k yksd lsok vk;ksx jkstxkj lekpkj 19 & 25 Qjojh 2011
2- ukUu; dky&vkaèkz egkHkkjr dh ,sfrgfld cztHkk"kk] [kM+h cksyh] gfj;k.koh] dUukSth] -Ö¾ÖŒ»ÖÖ×ÃÖ•úß ‹¾ÖÓ †Ö¯ÖÖŸÖ ˆ¯ÖÖ•Ö´Ö; ÃÖÓ•Öšü-ÖÖŸ´Ö•ú ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö
vkSj lkfgfR;d i`"BHkwfe- cqna y
s h- ‹¾ÖÓ †×³Ö•ú»¯Ö - ÃÖÓ•Öšü-ÖÖŸ´Ö•ú ÃÖÓÕéúןÖ, ÃÖÖÓÕéúן֕ú
3- 'ks"k dfo vkSj mudk ;ksxnku&f}ikn] lkrd] mnwZ Hkk"kk ds mn~Hko ls lacafèkr fl¼kar- †-Öê•úŸÖÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö-Ö, ÃÖÓ•Öšü-Ö †×¬Ö•Ö´Ö; ÃÖÓ•Öšü-ÖÖŸ´Ö•ú ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö
jkxn mnkgj.k- ‹¾ÖÓ ×¾Ö•úÖÃÖ; –ÖÖ-Ö †Ö¬ÖÖ׸üŸÖ ˆª´Ö - ¯ÖÏ•ÖÖ×»ÖµÖÖÓ ‹¾ÖÓ
(x) fnfD[kuh mnwZ&mn~Hko vkSj fodkl&bldh
4- frD+du vkSj rsyqxq lkfgR; esa frDdu dk ¯ÖÏוÎúµÖÖ‹Ó; •ÖÖ»ÖŸÖÓ×¡ÖŸÖ ‹¾ÖÓ †Ö³ÖÖÃÖß ÃÖÓ•Öšü-Ö.
egRoiw.kZ Hkk"kk ewyd fo'ks"krk,a-
LFkku- 3. ´ÖÖ-Ö¾Ö ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-Ö ¯ÖϲÖÓ¬Ö :
(?k) mnwZ Hkk"kk ds lkekftd vkSj lkaLÏfrd vkèkkj
5- ,jZuk vkSj mudh lkfgfR;d jpuk,a&upu ´ÖÖ-Ö¾Ö ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-Ö •úß “Öã-ÖÖîןֵÖÖÓ; ´ÖÖ-Ö¾Ö ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-Ö ¯ÖϲÖÓ¬Ö •êú
vkSj muds foHksnd y{k.k % fyfi] Loj •úÖµÖÔ; ´ÖÖ-Ö¾Ö ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-Ö ¯ÖϲÖÓ¬Ö •úß ³ÖÖ¾Öß “Öã-ÖÖîןֵÖÖÓ; ´ÖÖ-Ö¾Ö
lkseu vkSj dkO; ds izfr mudk u;k n`f"Vdks.k- foKku] vkÏfr foKku] 'kCn HkaMkj-
ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-ÖÖë •úÖ •úÖµÖÔ-Ößן֕ú ¯ÖϲÖÓ¬Ö; ´ÖÖ-Ö¾Ö ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-Ö †ÖµÖÖê•Ö-ÖÖ;
6- JhukFk vkSj iksru&mudh jpuk,a rFkk ;ksxnku-
[kaM ^[k* •éúŸµÖ•ú ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö; •éúŸµÖ•ú ´Ö滵ÖÖÓ•ú-Ö; ³ÖŸÖá ‹¾ÖÓ “ÖµÖ-Ö;
7- rsyqxq lkfgR; esa HkfDr dfo&rYyid ¯ÖÏ×¿Ö•Ö•Ö ‹¾ÖÓ ×¾Ö•úÖÃÖ, ¯Ö¤üÖ®ê Ö×ŸÖ ‹¾ÖÓ Ã£ÖÖ-ÖÖÓŸÖ¸ü•Ö;
vUtkeS;k] jkenklq RFkkxS;k- (d) fofHkUu foèkk,a vkSj mudk fodkl % (i)
dfork % x+t+y] eluoh] o+ÿlhnk] eflZ;k] ×-Ö¯ÖÖ¤ü-Ö ¯ÖϲÖÓ¬Ö; ¯ÖÏן֕ú¸ü ¯ÖϲÖÓ¬Ö ‹¾ÖÓ »ÖÖ³Ö; •ú´ÖÔ“ÖÖ¸üß
8- izcaèkksa dk fodkl&dkO; vkSj izcaèk- ´Ö-ÖÖê²Ö»Ö ‹¾ÖÓ ˆŸ¯ÖÖ¤ü•úŸÖÖ; ÃÖÓ•Öšü-ÖÖŸ´Ö•ú ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö¸ü•Ö ‹¾ÖÓ
:ckbZ] tnhn uT+e-
9- rsyxq q lkfgR; dh nfD[kuh foPkkjèkkjk&j?kqukFk †ÖîªÖêו֕ú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¯ÖϲÖÓ¬Ö; ´ÖÖ-Ö¾Ö ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-Ö »Öê•ÖÖ•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ
uk;d] psekdqj osadVdfo vkSj efgyk (ii ) x| % miU;kl] dgkuh] nkLrku] ukVd] »Öê•ÖÖ ¯Ö¸üß•ÖÖ; ´ÖÖ-Ö¾Ö ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-Ö ÃÖæ“Ö-ÖÖ ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß; †ÓŸÖ¸üÖÂÔ ™ÒüßµÖ
dfo&lkfgR;&:i tSls ;{kxku] x| vkSj ba'kkb;k] [kqrwr] thouh- ´ÖÖ-Ö¾Ö ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-Ö ¯ÖϲÖÓ¬Ö.
indfork- ([k) fuEufyf[kr dh egÙoiw.kZ fo'ks"krk,a % 4. ¯ÖϲÖÓ¬Ö•úÖë •êú ×»Ö‹ »Öê•ÖÖ•ú¸ü•Ö :
10- vkèkqfud rsyqxq lkfgR; vkSj lkfgR;&:i& (i) nfD[kuh] fnYyh vkSj y[kuÅ 'kk[kkk,a- ×¾Ö¢ÖßµÖ »Öê•ÖÖ•ú¸ü•Ö - ÃÖÓ•»¯Ö-ÖÖ, ´ÖÆüŸ¾Ö ‹¾ÖÓ •Öê¡Ö,
miU;kl] dgkuh] ukVd] ukfVdk vkSj (ii ) lj lS;n vkUnksyu] LoPNanrkoknh vkUnksyu] ÃÖÖ´ÖÖ-µÖŸÖµÖÖ Ã¾Öß•éúŸÖ »Öê•ÖÖ•ú¸ü•Ö ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ, ŸÖã»Ö-Ö¯Ö¡Ö
dkO;&:i- izxfr'khy vkUnksyu] vkèkqfudrkokn- •êú ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö ‹¾ÖÓ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ †ÖµÖ ´ÖÖ¯Ö-Ö •êú ×¾Ö¿ÖêÂÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔ
11- lkfgfR;d vkanksyu % lqèkkj vkanksyu] jk"Vªokn] (x) lkfgfR;d vkykspuk vkSj mldk fodkl % ´Öë ×¾Ö¢ÖßµÖ ×¾Ö¾Ö¸ü•ÖÖë •úÖê ŸÖîµÖÖ¸ü •ú¸ü-ÖÖ, ÃÖÖ´Ö•ÖÏß ÃÖæ“Öß
´Ö滵ÖÖÓ•ú-Ö ‹¾ÖÓ ´Ö滵ÖÇüÖÃÖ, ×¾Ö¢ÖßµÖ ×¾Ö¾Ö¸ü•Ö ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö,
uoDykfldhokn] LoPNUnrkokn vkS j gkyh] f'kcyh] Dyheqn~nhu vgen] ,grs';ke
×-Ö×¬Ö ¯ÖϾÖÖÆü ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö, -Ö•ú¤üß ¯ÖϾÖÖÆü ×¾Ö¾Ö¸ü•Ö, ¯ÖϲÖÓ¬Ö
izxfroknh] ozÿkafrdkjh vkanksyu- gqlSu] vkys vgen lq:j-
»Öê•ÖÖ•ú¸ü•Ö - ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ, †Ö¾Ö¿µÖ•úŸÖÖ, ´ÖÆüŸ¾Ö ‹¾ÖÓ •Öê¡Ö
12- fnxEcjdkoqyq] ukjhoknh vSj nfyr lkfgR;- (?k) fucUèk ys[k (lkfgfR;d vkSj dYiukizèkku
;»ÖÖ•ÖŸÖ »Öê•ÖÖ•ú¸ü•Ö - †×³Ö»Öê•Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÏוÎúµÖÖ‹Ó, »ÖÖ•ÖŸÖ
13- yksdlkfgR; ds izeq[k foHkktu&yksd dykvksa fo"k;ksa ij) »Öê•Ö¸ü ‹¾ÖÓ ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö »Öê•ÖÖ‹Ó, ×¾Ö¢ÖßµÖ ‹¾ÖÓ »ÖÖ•ÖŸÖ
dk izLrqfrdj.k- iz'ui=&2 »Öê•ÖÖ†Öë •êú ²Öß“Ö ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ-Ö ‹¾ÖÓ ÃÖ´ÖÖ•ú»Ö-Ö; ‰ú¯Ö¸üß
»ÖÖ•ÖŸÖ ‹¾ÖÓ ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö, •éúŸµÖ•ú ‹¾ÖÓ ¯ÖÏוÎúµÖÖ »ÖÖ•ÖŸÖ
iz'ui=&2 (mÙkj mnwZ esa fy[kus gksaxs)
†Ö•ú»Ö-Ö, ²Ö•Ö™ü ‹¾ÖÓ ²Ö•Ö™üßµÖ ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö, ×-Ö¯ÖÖ¤ü-Ö
(mÙkj rsyqxq esa fy[kus gksaxs) bl iz'u i= esa fuèkkZfjr ewy ikB~; iqLrdksa dks i<+uk
²Ö•Ö™ü-Ö, ¿Öæ-µÖ¬ÖÖ׸üŸÖ ²Ö•Ö™ü-Ö, ÃÖÓ•ÖŸÖ »ÖÖ•ÖŸÖ - †Ö•ú»Ö-Ö
bl iz'u i= esa fuèkkZfjr ewy ikB~; iqLrdksa dk visf{kr gksxk vkSj bldk izk:i bl izdkj rS;kj
fd;k tk,xk ftlls vH;FkhZ dh vkykspukRed ‹¾ÖÓ ×-Ö•ÖÔµÖ-Ö »ÖÖ•ÖŸÖ - †Ö•ú»Ö-Ö, ´ÖÖ-Ö•ú »ÖÖ•ÖŸÖ -
vè;;u visf{kr gksxk vkSj ,sls iz'u iwNs tk,axs †Ö•ú»Ö-Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÏÃÖ¸ü•Ö ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö, ÃÖß´ÖÖÓŸÖ »ÖÖ•ÖŸÖ
;ksX;rk dh ijh{kk gks lds-
ftlls vH;FkhZ dh fuEufyf[kr fo"k;ksa ls lacafèkr †Ö•ú»Ö-Ö ‹¾ÖÓ †¾Ö¿ÖÖêÂÖ•Ö »ÖÖ•ÖŸÖ - †Ö•ú»Ö-Ö.
vkykspukRed {kerk dh tkap gks lds %µ [kaM ^d*
5. ×¾Ö¢ÖßµÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö :
(i) lkSan;Zijd n`f"Vdks.k&jl] èofu] oozÿksfDr vkSj 1- ehj vEeku ckxkscgkj ×¾Ö¢Ö •úÖµÖÔ •úê »Ö•µÖ; ´Öæ»µÖ ‹¾ÖÓ ¯ÖÏ×ŸÖ »ÖÖ³Ö •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ‹Ó;
vkSfpR;&:ilacaèkh vkSj lajpukRed&fcac ;kstuk 2- x+kfyc ²ÖÖÓ›üÖë ‹¾ÖÓ ¿ÖêµÖ¸üÖë •úÖ ´Ö滵ÖÖÓ•ú-Ö; •úÖµÖÔ¿Öᯙ ¯Öæ•Ó Öß •úÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö;
vkSj izrhdokn- bfUr[k+kg&,&[kqrrw &, ¯ÖÏÖŒ•ú»Ö-Ö ‹¾ÖÓ ×¾Ö¢ÖßµÖ-Ö; -Ö•ú¤üß, ¯ÖÏÖ¯µÖÖë, ÃÖÖ´Ö•ÖÏßÃÖæ“Öß ‹¾ÖÓ
(ii) lekt 'kkL=h;] ,sfrgkfld] vkn'kZoknh vkSj xkfyc “ÖÖ»Öæ ¤êüµÖŸÖÖ†Öë •úÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö-Ö; ¯Öæ•Ó Öß »ÖÖ•ÖŸÖ; ¯Öæ•Ó Öß ²Ö•Ö™ü-Ö;
euksoSKkfud n`f"Vdks.k- 3- eksgEen gqlSu vktkn uSjxa &,&[k+;ky ×¾Ö¢ÖßµÖ ‹¾ÖÓ ¯ÖÏ“ÖÖ»Ö-Ö »Öê¾Ö¸êü•Ö; ¯ÖæÓ•Öß ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ †×³Ö•ú»¯Ö;
[kaM ^d* 4- izes pan xksnku ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ ‹¾ÖÓ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü; ¿ÖêµÖ¸ü¬ÖÖ¸ü•ú ´Öæ»µÖ ÃÖé•Ö-Ö; »ÖÖ³ÖÖÓ¿Ö
5- jktsUnz flag csnh vius nq[k eq>s ns nks -ÖßןÖ, ×-Ö•Ö´Ö ×¾Ö¢ÖßµÖ -Öß×ŸÖ ‹¾ÖÓ •úÖµÖÔ-ÖßןÖ, ×-Ö•Ö´Ö •ãú•úá
1- ukUu;&nq";ar pfj= (vkfn ioZ pkSFkk lxZ Nan
6- vcqy dyke vkt+kn xqckj&,&[kkfrj ‹¾ÖÓ ¯Öã-ÖÃÖÕ¸ü“Ö-ÖÖ •úÖµÖÔ-Öß×ŸÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö; ¯Öæ•Ó Öß ‹¾ÖÓ ´Öã¦üÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü;
5&109) ÃÖÓãÖÖ‹Ó ‹¾ÖÓ ¯Öϯ֡Ö; ¯Ö¼êü ¯Ö¸ü ¤êü-ÖÖ, וú¸üÖµÖÖ •Ö¸üߤü ‹¾ÖÓ
2- frDdu&Jh Ï".k jk;cjkeq (m|ksx ioZ&rhljk [kaM ^[k* •ÖÖê×•Ö´Ö ¯ÖæÓ•Öß; ¯ÖæÓ•Öß ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ×¾Ö×-ÖµÖ´Ö-Ö; •ÖÖê×•Ö´Ö ‹¾ÖÓ
lxZ Nan 1&144) 1- ehj bfUr[k+ko&,&ehj ¯ÖÏןֻÖÖ³Ö : ¯ÖÖê™Ôü±úÖê×»ÖµÖÖê ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ; CAPM; APT;
(lEiknd % vcnqy gd) ×¾Ö¢ÖßµÖ ¾µÖãŸ¯Ö®Ö : ×¾Ö•ú»¯Ö ±úµÖæ“ÖÃÖÔ, þÖî¯Ö; ×¾Ö¢ÖßµÖ •Öê¡Ö•ú
3- JhukFk&xquk fufèk dFkk (dklh [kaMe&pkSFkk
lxZ Nan 76&133) 2- ehj glu lg:y c;ka ´Öë †×³Ö-Ö¾Ö ÃÖã¬ÖÖ¸ü.
3- x+kfyc nhoku&,&x+kfyc
4- fiaxyh lqju&lqxf= lfyuqydFkk (dyk& 6. ×¾Ö¯Ö•Ö-Ö ¯ÖϲÖÓ¬Ö :
iq.kksZn;keq&pkSFkk lxZ Nan 60&142) 4- bdcky cky&,&ftcjSy ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ, ×¾Ö•úÖÃÖ ‹¾ÖÓ •Öê¡Ö; ×¾Ö¯Ö•Ö-Ö •úÖµÖÔ-Öß×ŸÖ ÃÖæ¡Öß•ú¸ü•Ö
5- eksYyk&jkek;ukeq (vorkfjd lfgr cky 5- fQjko+ÿ xqy&,&ux+ek ‹¾ÖÓ ×¾Ö¯Ö•Ö-Ö µÖÖê•Ö-ÖÖ •êú ‘Ö™ü•ú; ²ÖÖ•ÖÖ¸ü •úÖ •ÖÓ›üß•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ
dkaM) 6- i+ÿSt+ nLr&,&lck »Ö•µÖÖê-´Öã•Ö-Ö; ¯Ö•µÖ •úÖ †¾ÖãÖÖ-Ö-Ö ‹¾ÖÓ ×¾Ö³Öê¤-ü Ö; ¯ÖÏןֵÖÖêו֟ÖÖ
6- dlqy iq#"kksÙke dfo&vkaèkz uk;d lrdkeq- 7- v[kr#fyeku fcar&,&yEgkr ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö; ˆ¯Ö³ÖÖꌟÖÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö; †ÖîªÖêו֕ú
•Îúê ŸÖÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü; ²ÖÖ•ÖÖ¸ü †-ÖãÃÖÓ¬ÖÖ-Ö; ˆŸ¯ÖÖ¤ü •úÖµÖÔ-ÖßןÖ;
[kaM ^[k* ¯ÖϲÖÓ¬Ö •úß´ÖŸÖ ×-Ö¬ÖÖÔ¸ü•Ö •úÖµÖÔ-ÖßןֵÖÖÓ; ×¾Ö¯Ö•Ö-Ö ÃÖ¸üוֵÖÖë •úÖ
7- xqtZn vIik jko&vfueqRFkkyq (dgkfu;ka)†³µÖ£Öá •úÖê ¯ÖϲÖÓ¬Ö •úß ×¾Ö–ÖÖ-Ö †Öî¸ü •ú»ÖÖ •êú ºþ¯Ö ´Öë †×³Ö•ú»¯Ö-Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖϲÖÓ¬Ö-Ö; ‹•úß•éúŸÖ ×¾Ö¯Ö•Ö-Ö ÃÖÓ“ÖÖ¸ü; •ÖÏÖÆü•ú
8- fo'oukFk lR;ukjk;.k&vkaèkz iz'kfLr ÃÖÓŸÖÖêÂÖ •úÖ ×-Ö´ÖÖÔ•Ö, ´Öæ»µÖ ‹¾ÖÓ ¯ÖÏן֬ÖÖ¸ü•Ö; ÃÖê¾ÖÖ‹Ó ‹¾ÖÓ †-
ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ †Öî¸ü ×¾Ö•úÖÃÖ •úÖ †¬µÖµÖ-Ö •ú¸ü-ÖÖ “ÖÖ×Æü‹ †Öî¸ü
»ÖÖ³Ö ×¾Ö¯Ö•Ö-Ö; ×¾Ö¯Ö•Ö-Ö ´Öë †Ö“ÖÖ¸ü, •ÖÏÖÆü•ú ÃÖã¸ü•ÖÖ,
9- ¯ÖϲÖÓ¬Ö •êú †•ÖÏ•Öß ×¾Ö“ÖÖ¸ü•úÖë •êú µÖÖê•Ö¤üÖ-Ö •úÖê †ÖŸ´ÖÃÖÖŸÖ
nsoqykifYy Ï".k 'kkL=h&Ï".ki{ke (moZlh
vkSj izole dks NksM+dj) •ú¸ü-ÖÖ “ÖÖ×Æü‹ ŸÖ£ÖÖ •úÖµÖÔ-Ößן֕ú ‹¾ÖÓ ¯ÖÏ“ÖÖ»Ö-ÖÖŸ´Ö•ú ‡Ó™ü¸ü-Öê™ü ×¾Ö¯Ö•Ö-Ö, •Öã¤ü¸üÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö; •ÖÏÖÆü•ú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ¯ÖϲÖÓ¬Ö;
¯Ö׸ü¾Öê¿Ö •úÖê ¥üÛ™ü•ÖŸÖ ¸ü•ÖŸÖê Æãü‹ ‡ÃÖ•úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ†Öë •úÖê ÃÖÖ•ú»µÖ¾ÖÖ¤üß ×¾Ö¯Ö•Ö-Ö •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ.
10- Jh Jh&egk izLFkkue~
¾ÖÖßÖ×¾Ö•ú ¿ÖÖÃÖ-Ö ‹¾ÖÓ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ×-Ö•ÖÔµÖ-Ö ´Öë ¯ÖϵÖÖê•Ö ´Öë »ÖÖ-ÖÖ ¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö - 2
11- t'kqok&xfCcye (Hkkx&1)
“ÖÖ×Æü‹.
12- Jh ukjk;.k jsìh&diwZjolUrk jk;kyq 1. ×-Ö•ÖÔµÖ-Ö •úß ¯Ö׸ü´ÖÖ•ÖÖŸ´Ö•ú ¯ÖÏ×¾Ö׬ֵÖÖÓ :
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö -1
13- duqijfr ojy{kEek&'kkjnk ys[kkyq (Hkkx&1) ¾Ö•ÖÔ-ÖÖŸ´Ö•ú ÃÖÖÓÛ•µÖ•úß - ÃÖÖ¸ü•Öß²Ö¨ü , †Ö»Öê•ÖßµÖ ‹¾ÖÓ
1. ¯ÖϲÖÓ¬Ö•úßµÖ •úÖµÖÔ ‹¾ÖÓ ¯ÖÏוÎúµÖÖ : ÃÖÖÓÛ•µÖ•ú ×¾Ö׬ֵÖÖÓ, ¯ÖÏÖ×µÖ•úŸÖÖ •úÖ ×¾ÖÂÖµÖ ¯ÖϾÖê¿Ö, †ÃÖÓŸÖŸÖ
14- vk=s;&,u-th-vks- ¯ÖϲÖÓ¬Ö •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ ‹¾ÖÓ †Ö¬ÖÖ¸ü, ¯ÖϲÖÓ¬Ö Ø“ÖŸÖ-Ö •úÖ ×¾Ö•úÖÃÖ; ‹¾ÖÓ ÃÖÓŸÖŸÖ ¯ÖÏÖ×µÖ•úŸÖÖ ²ÖÓ™ü-Ö, †Ö-Öã´ÖÖ×-Ö•ú ÃÖÖÓÛ•µÖ•úß -
15- jp dkaM fo'oukFk 'kkL=h&vYithoh ¯ÖϲÖÓ•úßµÖ •úÖµÖÔ - †ÖµÖÖê•Ö-ÖÖ, ÃÖÓ•Öšü-Ö, ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö; ×-Ö•ÖÔµÖ-Ö; ¯ÖÏן֤ü¿Öá ²ÖÓ™ü-Ö, •êú-¦üßµÖ ÃÖß´ÖÖ ¯ÖÏ´ÖêµÖ, ´ÖÖ¬µÖÖë ‹¾ÖÓ †-Öã¯ÖÖŸÖÖë
¯ÖϲÖÓ¬Ö•ú •úß ³Öæ×´Ö•úÖ, ¯ÖϲÖÓ¬Ö•úßµÖ •úÖî¿Ö»Ö; ˆª´Ö¾Öé×¢Ö;
mnw Z •êú ²Öß“Ö †ÓŸÖ¸ü •êú ×»Ö‹ ¯Ö׸ü•ú»¯Ö-ÖÖ ¯Ö¸üß•Öü•Ö, ÃÖ´ÖÛ™ü
-Ö¾Ö¯ÖϾ֟ÖÔ-Ö ¯ÖϲÖÓ¬Ö; ×¾ÖÀ¾Ö¾µÖÖ¯Öß ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö¸ü•Ö ´Öë ¯ÖϲÖÓ¬Ö, -Ö´µÖ ¯ÖÏÃÖ¸ü•ÖÖë •êú ²ÖÖ¸êü ´Öë †-Öã´ÖÖ-Ö, •úÖ‡Ô - ÃŒ¾ÖîµÖ¸ü ‹¾ÖÓ
iz'ui=&1 ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß ¯ÖϲÖÓ¬Ö-Ö ; ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ˆ¢Ö¸ü¤üÖ×µÖŸ¾Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖϲÖÓ¬Ö•úßµÖ ANOVA, ÃÖ¸ü»Ö ÃÖÆüÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ‹¾ÖÓ ÃÖ´ÖÖÁÖµÖ•Ö, •úÖ»ÖÁÖê•Öß
(mÙkj mnwZ esa fy[kus gksaxs) †Ö“ÖÖ¸ü-ÖßןÖ; ¯ÖÏוÎúµÖÖ ‹¾ÖÓ •ÖÏÖÆü•ú †×³Ö×¾Ö-µÖÖÃÖ; ¯ÖÏŸµÖ•Ö ‹¾ÖÓ ¯Öæ¾ÖÖÔ-Öã´ÖÖ-Ö, ×-Ö•ÖÔµÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ, ÃÖæ“Ö•úÖÓ•ú; ¸îüו֕ú
[kaM ^d* ‹¾ÖÓ †¯ÖÏŸµÖ•Ö ´Öæ»µÖ ÁÖÓé•Ö»ÖÖ ¯Ö¸ü ¯ÖϲÖÓ¬Ö•úßµÖ ¯ÖÏוÎúµÖÖ‹Ó. ¯ÖÏÖ•ê ÖÏÖ´Ö-Ö - ÃÖ´ÖõÖÖ ÃÖæ¡Öß•ú¸ü•Ö, ¯ÖÏÃÖ´Öã““ÖµÖ ×¾Ö×¬Ö ‹¾ÖÓ
2. ÃÖÓ•Öšü-ÖÖŸ´Ö•ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ‹¾ÖÓ †×³Ö•ú»¯Ö : †Ö»Öê•ÖßµÖ Æü»Ö, ÃÖã•ÖÏÖ×ÆüŸÖÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö.
mnwZ Hkk"kk dk fodkl %
ÃÖÓ•Öšü-ÖÖŸ´Ö•ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü •úÖ ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖŸ´Ö•ú ×-Ö¤ü¿ÖÔ; ¾µÖÛ™ü 2. ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö ‹¾ÖÓ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ¯ÖϲÖÓ¬Ö :
(d) Hkkjrh;&vk;Z Hkk"kk dk fodkl
¯ÖÏוÎúµÖÖ‹Ó - ¾µÖÛŒŸÖŸ¾Ö, ´Öæ»µÖ ‹¾ÖÓ †×³Ö¾Öé×¢Ö, ¯ÖÏŸµÖ•Ö•Ö, ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ¯ÖϲÖÓ¬Ö •êú ´Öæ»Ö³ÖæŸÖ ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö; ˆŸ¯ÖÖ¤ü-ÖÖ£ÖÔ †ÖµÖÖê•Ö-ÖÖ;
(i) izkphu Hkkjrh;&vk;Z †×³Ö¯Öϸê ü•Ö, †×¬Ö•Ö´Ö ‹¾ÖÓ ¯Öã-Ö¾ÖÔ»Ö-Ö, •úÖµÖÔ ŸÖ-ÖÖ¾Ö ‹¾ÖÓ ŸÖ-ÖÖ¾Ö ÃÖ´ÖÃŸÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö †ÖµÖÖê•Ö-ÖÖ, •Ö´ÖŸÖÖ †ÖµÖêÖ•Ö-ÖÖ, ÃÖÓµÖÓ¡Ö
(ii) eè;;qxhu Hkkjrh;&vk;Z ¯ÖϲÖÓ¬Ö-Ö ;ÃÖÓ•Öšü-Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü •úß •Ö×ŸÖ •úß - ÃÖ¢ÖÖ ‹¾ÖÓ †×³Ö•ú»¯Ö :¯ÖÏוÎúµÖÖ †ÖµÖÖê•Ö-ÖÖ, ÃÖÓµÖÓ¡Ö †Ö•úÖ¸ü ‹¾ÖÓ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü
(iii) vokZphu Hkkjrh;&vk;Z ¸üÖ•Ö-ÖßןÖ, «ü-«ü ‹¾ÖÓ ¾ÖÖŸÖÖÔ, -ÖêŸÖéŸ¾Ö ¯ÖÏוÎúµÖÖ ‹¾ÖÓ ¿Öî×»ÖµÖÖÓ, ´ÖÖ-Ö, ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ†Öë •úÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö-Ö ; »ÖÖ‡Ô-Ö ÃÖÓŸÖã»Ö-Ö ; ˆ¯Ö•ú¸ü•Ö
([k) if'peh fgUnh rFkk bldh cksfy;ka] tSls ÃÖÓ¯ÖÏÂê Ö•Ö; ÃÖÓ•Öšü-ÖÖŸ´Ö•ú ¯ÖÏוÎúµÖÖ‹Ó - ×-Ö•ÖÔµÖ-Ö, •éúŸµÖ•ú ¯ÖÏןÖãÖÖ¯Ö-Ö ‹¾ÖÓ †-Öã¸ü•Ö•Ö ;ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö ; ¯ÖæÙŸÖÁÖé•Ó Ö»ÖÖ
†×³Ö•ú»¯Ö; ÃÖÖÓ•Öšü×-Ö•ú †×³Ö•ú»¯Ö •êú Œ»ÖÖ×ÃÖ•úß,
jkstxkj lekpkj 19 & 25 Qjojh 2011
¯ÖϲÖÓ¬Ö-Ö - ×¾Ö•Îúê ŸÖÖ ´Ö滵ÖÖÓ•ú-Ö ‹¾ÖÓ »Öê•ÖÖ¯Ö¸üß•ÖÖ; •Öã•ÖŸÖÖ
¯ÖϲÖÓ¬Ö-Ö; ÃÖÖÓÛ•µÖ•úßµÖ ¯ÖÏוÎúµÖÖ ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö, ÂÖ›ü ×ÃÖ•´ÖÖ,
×-Ö´ÖÖÔ•Ö ¯ÖÏ•ÖÖ×»ÖµÖÖë ´Öë -Ö´µÖŸÖÖ ‹¾ÖÓ Ã±æúÙŸÖ; ×¾ÖÀ¾Ö ÁÖê•Öß •úÖ
×-Ö´ÖÖÔ•Ö; ¯Ö׸üµÖÖê•Ö-ÖÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö-Ö ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ‹Ó, †-ÖãÃÖÓ¬ÖÖ-Ö ‹¾ÖÓ
×¾Ö•úÖÃÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö, ÃÖê¾ÖÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ¯ÖϲÖÓ¬Ö; ÃÖÖ´ÖÏß ¯ÖϲÖÓ¬Ö-Ö •úß
³Öæ×´Ö•úÖ ‹¾ÖÓ ´ÖÆüŸ¾Ö, ´Öæ»µÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö, ×-Ö´ÖÖÔ•Ö †£Ö¾ÖÖ •ÎúµÖ
×-Ö•ÖÔµÖ; ÃÖÖ´Ö•ÖÏß ÃÖæ“Öß ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö, †×¬Ö•úŸÖ´Ö •Öã¤ü¸üÖ
•úß´ÖŸÖ; †¯Ö¿ÖêÂÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö-Ö.
3. ¯ÖϲÖÓ¬Ö ÃÖæ“Ö-ÖÖ ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß :
ÃÖæ“Ö-ÖÖ ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß •úÖ ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖŸ´Ö•ú †Ö¬ÖÖ¸ü; ÃÖæ“Ö-ÖÖ
×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö; ÃÖæ“Ö-ÖÖ ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-Ö ¯ÖϲÖÓ¬Ö; ÃÖæ“Ö-ÖÖ ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß ¯ÖÏ•úÖ¸ü;
¯ÖÏ•ÖÖ»Öß ×¾Ö•úÖÃÖ - ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß ‹¾ÖÓ †×³Ö•ú»¯Ö ×¾ÖÆÓü•ÖÖ¾Ö»ÖÖê•ú-Ö;
¯ÖÏ•ÖÖ»Öß ×¾Ö•úÖÃÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö •Öß¾Ö-Ö - “Ö•Îú, †Öò-Ö»ÖÖ‡-Ö ‹¾ÖÓ
×¾ÖŸÖ׸üŸÖ ¯Ö׸ü¾Öê¿ÖÖë •êú ×»Ö‹ †×³Ö•ú»¯Ö-Ö; ¯Ö׸üµÖÖê•Ö-ÖÖ
•úÖµÖÖÔ-¾ÖµÖ-Ö ‹¾ÖÓ ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö; ÃÖæ“Ö-ÖÖ ¯ÖÏÖªê Öêו֕úß •úß ¯ÖϾÖé×¢ÖµÖÖÓ;
†ÖÑ•ú›ÍüÖ ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-Ö ¯ÖϲÖÓ¬Ö-Ö - †ÖÑ•ú›ÍüÖ †ÖµÖÖê•Ö-ÖÖ; DDS
‹¾ÖÓ RDBMS; ˆª´Ö ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-Ö †ÖµÖÖê•Ö-ÖÖ (ERP),
×¾Ö¿ÖêÂÖ–Ö ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß, E-ײ֕Ö-ÖêÃÖ †ÖÙ•ú™üꌓָü, ‡Ô -
•Ö¾Ö-ÖìÃÓ Ö, ÃÖæ“Ö-ÖÖ ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß †ÖµÖêÖ•Ö-ÖÖ, ÃÖæ“Ö-ÖÖ ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß ´Öë
-Ö´µÖŸÖÖ; ˆ¯ÖµÖÖꌟÖÖ ÃÖÓ²ÖÓ¨üŸÖÖ; ÃÖæ“Ö-ÖÖ ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß •úÖ ´Ö滵ÖÖÓ•ú-Ö.
4. ÃÖ¸ü•úÖ¸ü ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ †ÓŸÖ¸üÖ¯Öéšü :
¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ´Öë ¸üÖ•µÖ •úß ÃÖÆü³ÖÖו֟ÖÖ, ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë ÃÖ¸ü•úÖ¸ü,
¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ‹¾ÖÓ ×¾Ö×³Ö®Ö ¾ÖÖו֕µÖ ´ÖÓ›ü»ÖÖë ŸÖ£ÖÖ ˆªÖê•Ö •êú ²Öß“Ö
†-µÖÖê-µÖוÎúµÖÖ; »Ö‘Öã ˆªÖê•ÖÖë •êú ¯ÖÏ×ŸÖ ÃÖ¸ü•úÖ¸ü •úß -ÖßןÖ;
-Ö‹ ˆª´Ö •úß Ã£ÖÖ¯Ö-ÖÖ ÆêüŸÖã ÃÖ¸ü•úÖ¸ü •úß †-Öã´ÖןÖ; •Ö-Ö
×¾ÖŸÖ¸ü•Ö ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß; •úß´ÖŸÖ ‹¾ÖÓ ×¾ÖŸÖ¸ü•Ö ¯Ö¸ü ÃÖ¸ü•úÖ¸üß
×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö; ˆ¯Ö³ÖÖꌟÖÖ ÃÖÓ¸ü•Ö•Ö †×¬Ö×-ÖµÖ´Ö (CPA)‹¾ÖÓ
ˆ¯Ö³ÖÖꌟÖÖ †×¬Ö•úÖ¸üÖë •êú ÃÖÓ¸ü•Ö•Ö ´Öë þÖîÛ“”û•ú ÃÖÓãÖÖ†Öë
•úß ³Öæ×´Ö•úÖ; ÃÖ¸ü•úÖ¸ü •úß -Ö‡Ô †ÖîªÖêו֕ú -ÖßןÖ; ˆ¤üÖ¸üß•ú¸ü•Ö
†-×¾Ö×-ÖµÖ´Ö-Ö ‹¾ÖÓ ×-Ö•Öß•ú¸ü•Ö; ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ µÖÖê•Ö-ÖÖ ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß;
ׯ֔û›Íêü •Öê¡ÖÖêêÓ •êú ×¾Ö•úÖÃÖ •êú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ´Öë ÃÖ¸ü•úÖ¸üß -ÖßןÖ;
¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•Ö ÃÖÓ¸ü•Ö•Ö ÆêüŸÖã ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ‹¾ÖÓ ÃÖ¸ü•úÖ¸ü •êú ¤üÖ×µÖŸ¾Ö;
×-Ö•Ö´Ö †×³Ö¿ÖÖÃÖ-Ö; ÃÖÖ‡²Ö¸ü ×¾Ö׬ֵÖÖÓ.
5. •úÖµÖÔ-Ößן֕ú ¯ÖϲÖÓ¬Ö :
†¬µÖµÖ-Ö •Öê¡Ö •êú ºþ¯Ö ´Öë ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ -Öß×ŸÖ ; •úÖµÖÔ-Ößן֕ú
¯ÖϲÖÓ¬Ö •úÖ Ã¾Öºþ¯Ö ‹¾ÖÓ ×¾ÖÂÖµÖ •Öê¡Ö , ÃÖÖ´Ö׸ü•úú †Ö¿ÖµÖ ,
¥üÛ™ü , ˆ§êü¿µÖ ‹¾ÖÓ -ÖßןֵÖÖÓ ; •úÖµÖÔ-Ößן֕ú †ÖµÖÖê•Ö-ÖÖ
¯ÖÏוÎúµÖÖ ‹¾ÖÓ •úÖµÖÖÔ-¾ÖµÖ-Ö ;¯Ö׸ü¾Öê¿ÖßµÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö ‹¾ÖÓ
†ÖÓŸÖ׸ü•ú ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö, SWOT ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö ;•úÖµÖÔ-Ößן֕ú
×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö ÆêüŸÖã ˆ¯Ö•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÏ×¾Ö׬ֵÖÖÓ - ¯ÖϳÖÖ¾Ö †Ö¾µÖæÆü
:†-Öã³Ö¾Ö ¾Ö•Îú , BCG †Ö¾µÖæÆü, GEC ²ÖÆãü»Ö•ú , ˆªÖê•Ö
×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö , ´Öæ»µÖ ÁÖéÓ•Ö»ÖÖ •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ ; ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ
¯ÖÏןÖšüÖ-Ö •úß •úÖµÖÔ-Ößן֕ú ¯Ö׸ü“”êûפü•úÖ ; ¯ÖÏןֵÖÖêו֟ÖÖ
×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö ÆêüŸÖã œüÖ“Ó ÖÖ ; ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ¯ÖÏןÖšüÖ-Ö •úÖ ¯ÖÏןֵÖÖê•Öß
»ÖÖ³Ö;¾Ö•ÖáµÖ ¯ÖÏןֵÖÖê•Öß •úÖµÖÔ-ÖßןֵÖÖÓ; ×¾Ö•úÖÃÖ •úÖµÖÔ-Öß×ŸÖ -
×¾ÖßÖÖ¸ü , ÃÖ´ÖÖ•ú»Ö-Ö ‹¾ÖÓ ×¾Ö¿ÖÖ•Ö-Ö ; •ÎúÖê›Íü ÃÖ•Ö´ÖŸÖÖ •úß
ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ , •úÖµÖÔ-Ößן֕ú -Ö´µÖŸÖÖ; •úÖµÖÔ-Öß×ŸÖ ¯Öã-Ö¸üÖ×¾ÖÕúÖ¸ü
;•úÖµÖÔ-Öß×ŸÖ ‹¾ÖÓ ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ; ´Öã•µÖ •úÖµÖÔ¯ÖÖ»Ö•ú ‹¾ÖÓ ¯Ö׸üÂÖ¤ü;
™ü-ÖÔ†¸üÖˆÓ›ü ¯ÖϲÖÓ¬Ö-Ö ; ¯ÖϲÖÓ¬Ö-Ö ‹¾ÖÓ •úÖµÖÔ-Ößן֕ú ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö ;
•úÖµÖÔ-Ößן֕ú ÃÖÆü²ÖÓ¬Ö ;×¾Ö»ÖµÖ-Ö ‹¾ÖÓ †×¬Ö•ÖÏÆü•Ö; ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ
ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ´Öë •úÖµÖÔ-Öß×ŸÖ ‹¾ÖÓ ×-Ö•Ö´Ö ×¾Ö•úÖÃÖ.
6. †ÓŸÖ¸üÖÔ™ÒüßµÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ :
†ÓŸÖ¸üÖÔ™ÒüßµÖ ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ¯Ö׸ü¾Öê¿Ö : ´ÖÖ»Ö ‹¾ÖÓ ÃÖê¾ÖÖ†Öë ´Öë
¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü •êú ²Ö¤ü»ÖŸÖê ÃÖÓ‘Ö™ü-Ö ; ³ÖÖ¸üŸÖ •úÖ ×¾Ö¤êü¿Öß ¾µÖ¯ÖÖ¸ü ;
-Öß×ŸÖ ‹Ó¾Ö ¯ÖϾÖé×¢ÖµÖÖÓ ; †ÓŸÖ¸üÖÔ™ÒüßµÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü •úÖ ×¾Ö¢Ö ¯ÖêÖÂÖ•Ö
; •Öê¡ÖßµÖ †ÖÙ£Ö•ú ÃÖÆüµÖÖê•Ö ; FTA; ÃÖê¾ÖÖ ¯ÖÏןÖšüÖ-ÖÖë •úÖ
†ÓŸÖ¸üÖÔ™ÒüßµÖ•ú¸ü•Ö; †ÓŸÖ¸üÖÔ™ÒüßµÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö ;†ÓŸÖ¸üÖÔ™ÒüßµÖ
•Óú¯Ö×-ÖµÖÖë ´Öë ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö ; †ÓŸÖ¸üÖÔ™ÒüßµÖ •ú¸üÖ¬ÖÖ-Ö ;
×¾ÖÀ¾Ö¾µÖÖ¯Öß ¯ÖÏןֵÖÖêו֟ÖÖ ‹¾ÖÓ ¯ÖÏÖª ê Öêו֕úßµÖ ×¾Ö•úÖÃÖ ;
×¾ÖÀ¾Ö¾µÖÖ¯Öß ‡Ô-¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ ; ×¾ÖÀ¾Ö¾µÖÖ¯Öß ÃÖÖÓ•Öšü×-Ö•ú ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ
†×³Ö•ú»¯Ö-Ö ‹¾ÖÓ ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö ; ²ÖÆãüÃÖÖÓÕéúן֕ú ¯ÖϲÖÓ¬Ö ;
×¾ÖÀ¾Ö¾µÖ¯ÖÖ¯Öß ¾µÖ¾ÖÃÖÖµÖ •úÖµÖÔ-Öß×ŸÖ ; ×¾ÖÀ¾Ö¾µÖÖ¯Öß ×¾Ö¯Ö•Ö-Ö
•úÖµÖÔ-Öß×ŸÖ ; ×-ÖµÖÖÔŸÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö ; ×-ÖµÖÖÔŸÖ †ÖµÖÖŸÖ ¯ÖÏוÎúµÖÖ‹Ó ;
ÃÖÓµÖãŒŸÖ ˆ¯Ö•Îú´Ö ;×¾Ö¤êü¿Öß ×-Ö¾Öê¿Ö ;×¾Ö¤êü¿Öß ¯ÖÏŸµÖ•Ö ×-Ö¾Öê¿Ö
‹¾ÖÓ ×¾Ö¤êü¿Öß ¯ÖÖê™üÔ±úÖê×»ÖµÖÖê ×-Ö¾Öê¿Ö ; ÃÖß´ÖÖ¯ÖÖ¸ü ×¾Ö»ÖµÖ-Ö ‹¾ÖÓ
†×¬Ö•ÖÏÆü•Ö ;×¾Ö¤ü¿Öß ´Öã¦üÖ •ÖÖê×•Ö´Ö ˆ¤ü³ÖËÖÓ ÃÖ-Ö ¯ÖϲÖÓ¬Ö ; ×¾ÖÀ¾Ö
×¾Ö¢ÖßµÖ ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ‹¾ÖÓ †ÓŸÖ¸üÖÂÔ ™ÒüßµÖ ²ÖïØ•ú•Ö , ²ÖÖÊ Šú•Ö ¯ÖϲÖÓ¬Ö-Ö
; ¤êü¿Ö •ÖÖê×•Ö´Ö ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö.
MɇhÉiÉ
|É„xÉ{ÉjÉ-
|É„xÉ{ÉjÉ-1
1. ®èú‡JÉEò ¤ÉÒVÉMɇhÉiÉ :
R B´ÉÆ C ºÉ‡nù„É ºÉ¨Éι]õªÉÉÄ, ®èú‡JÉEò +ɇ¸ÉiÉiÉÉ B´ÉÆ
º´ÉiÉÆjÉiÉÉ, ={ɺɨÉι]õªÉÉÄ, +ÉvÉÉ®ú, ‡´Ö´ÖÖ, ®èú‡JÉEò
°ü{ÉÉÆiÉ®úhÉ, EòÉä‡]õ B´ÉÆ „ÉÚxªÉiÉÉ, ®èú‡JÉEò °ü{ÉÉÆiÉ®úhÉ EòÉ
+É´ªÉÚ½þ.
+É´ªÉÚ½þÉå EòÒ ¤ÉÒVÉɴɱÉÒ, {ÉÆÎCiÉ B´ÉÆ ºiÉÆ¦É ºÉ¨ÉÉxɪÉxÉ,
la?k yksd lsok vk;ksx
ºÉÉä{ÉÉxÉEò °ü{É, ÃÖÓ¾ÖÖÔ•ÖÃÖ´ÖŸÖÖ B´ÉÆ ºÉ¨É°ü{ÉiÉÉ, +É´ªÉÚ½þ
EòÒ EòÉä‡]õ, +É´ªÉÚ½þ EòÉ ¾µÖ㟕ú´Ö, ®èú‡JÉEò ºÉ¨ÉÒEò®úhÉ
|ÉhÉɱÉÒ EòÉ ½þ±É, +‡¦É±ÉIɇhÉEò ¨ÉÉxÉ B´ÉÆ +‡¦É±ÉIɇhÉEò
ºÉ‡nù„É, +‡¦É±ÉIɇhÉEò ¤É½Öþ{Énù, Eäò±Éä-½èþ‡¨É±]õxÉ |ɨÉäªÉ,
ºÉ¨É‡¨ÉiÉ, ‡´É¹É´Ö ºÉ¨É‡¨ÉiÉ, ½þ̨É]õÒ, ‡´É¹É´Ö ½þ̨É]õÒ,
»ÖÖƇ¤ÉEò B´ÉÆ Bä‡EòEò +É´ªÉÚ½þ B´ÉÆ =xÉEäò +‡¦É±ÉIɇhÉEò
¨ÉÉxÉ.
2.. Eò±ÉxÉ
Eò±ÉxÉ:
´Éɺiɇ´ÉEò ºÉÆJªÉÉBÄ, ´Éɺiɇ´ÉEò SÉ®ú Eäò ¡ò±ÉxÉ, ºÉÒ¨ÉÉ,
ºÉÉÆiÉiªÉ, +´ÉEò±ÉxÉÒªÉiÉÉ, ¨ÉÉvªÉ¨ÉÉxÉ |ɨÉäªÉ, „Éä¹É¡ò±ÉÉå
Eäò ºÉÉlÉ ]äõ±É®ú EòÉ |ɨÉäªÉ, +‡xÉvÉÉLJ®úiÉ °ü{É, =ÎSSɹ`ö
B´ÉÆ +α{ɹ`ö, +xÉÆiɺ{É„ÉÔ, ´ÉGò +xÉÖ®ê•ÖhÉ, nùÉä ªÉÉ
iÉÒxÉ SÉ®úÉå Eäò ¡ò±ÉxÉ : ºÉÒ¨ÉÉ, ºÉÉÆiÉiªÉ, +ÉƇ„ÉEò
+´ÉEò±ÉVÉ, =ÎSSɹ`ö B´ÉÆ +α{ɹ`ö, ±ÉÉOÉÉÆVÉ EòÒ MÉÖhÉEò
‡´É‡vÉ, VÉèEòÉä¤ÉÒ. ‡xÉ΄SÉiÉ ºÉ¨ÉÉEò±ÉÉå EòÒ ®úÒ¨ÉÉxÉ {ɇ®ú¦ÉɹÉÉ,
+‡xÉ΄SÉiÉ ºÉ¨ÉÉEò±É, +xÉÆiÉ (<Îx¡ò‡xÉ]õ B´ÉÆ <Æ|ÉÉì{É®ú)
+´ÉEò±É, ‡uùvÉÉ B´ÉÆ ‡¡ÖvÉÉ ºÉ´ÖÖ•ú»Ö (Eäò´É±É ¨ÉÚ±ªÉÉÆEòxÉ
|ɇ´É‡vɪÉÉÄ), IÉäjÉ, {ÉÞ¹`ö B´ÉÆ +ÖµÖiÉxÉ.
3.. ‡´É„±É䇹ÉEò VªÉɇ¨É‡iÉ :
‡jɇ¾Ö´ÖÖ+Éå ¨Éå EòÉiÉﻃ B´ÉÆ wÉã´ÉÒªÉ ‡xÉnæù„ÉÉÆ•ú, ‡jÉ-“Ö¸üÖë ¨Éå
‡uùiÉÒªÉ ‘ÖÉiÉ ºÉ¨ÉÒEò®úhÉ, ‡´É‡ÆüùiÉ °ü{ÉÉå ¨Éå ±ÉPÉÚEò®úhÉ,
ºÉ®ú±É ®äúJÉÉBÄ, nùÉä ‡´É¹É¨ÉiɱÉÒªÉ ®äúJÉÉ+Éå Eäò ¤ÉÒSÉ EòÒ
±ÉPÉÖiÉ¨É ¤æüô®úÒ, ºÉ¨ÉiɱÉ, MÉÉä±ÉEò, „ÉÆEòã, ¤Éä±ÉxÉ, {É®ú´É±É{ÉVÉ,
nùÒPÉǾÖé¢Ö•Ö, BEò ªÉÉ nùÉä {ÉÞ¹`öÒ +‡iÉ{É®ú´É±ÉªÉVÉ B´ÉÆ
=xÉEäò MÉÖhÉvɨÉÇ.
4.. ºÉÉvÉÉ®úhÉ +´ÉEò±É ºÉ¨ÉÒEò®úhÉ :
+´ÉEò±É ºÉ¨ÉÒEò®úhÉÉå EòÉ ºÉÆ°ü{ÉhÉ, |ÉlÉ¨É EòÉä‡]õ B´ÉÆ
|ÉlÉ¨É ‘ÖÉiÉ EòÉ ºÉ¨ÉÒEò®úhÉ, ºÉ¨ÉÉEò±ÉxÉ MÉÖhÉEò, ±ÉƤÉEòÉähÉÒªÉ
ºÉÆUäônùÒ, |ÉlɨÉPÉÉiÉ EòÉ xɽþÓ ËEòiÉÖ |ÉlÉ¨É EòÉä‡]õ EòÉ
ºÉ¨ÉÒEò®úhÉ, C±Éä®úÉä EòÉ ºÉ¨ÉÒEò®úhÉ, ‡´É‡SÉjÉ ½þ±É.
‡xɪÉiÉ MÉÖhÉÉÆEò ´ÉɱÉä ‡uùiÉÒªÉ B´ÉÆ =SSÉiÉ®ú EòÉä‡]õ Eäò
®èú‡JÉEò ºÉ¨ÉÒEò®úhÉ, {ÉÚ®úEò ¡ò±ÉxÉ, ‡´É„Éä¹É ºÉ¨ÉÉEò±É
B´ÉÆ ´ªÉÉ{ÉEò ½þ±É. SÉ®ú MÉÖhÉÉÆEò ´ÉɱÉä ‡uùiÉÒªÉ EòÉä‡]õ Eäò
®èú‡JÉEò ºÉ¨ÉÒEò®úhÉ, +ɵֱɮ-EòÉè„ÉÒ ºÉ¨ÉÒEò®úhÉ, |ÉÉSɱÉ
‡´ÉSÉ®úhÉ ‡´É‡vÉ EòÉ |ɪÉÉäMÉ E ®ú {ÉÚhÉÇ ½þ±É EòÉ ‡xÉvÉÉÇ®úhÉ
VÉ¤É BEò ½þ±É YÉÉiÉ ½þÉä.
±ÉÉ{±ÉÉºÉ B´ÉÆ ´ªÉÖiGò¨É ±ÉÉ{±ÉÉºÉ °ü{ÉÉÆiÉ®ú B´ÉÆ =xÉEäò
MÉÖhÉvɨÉÇ, |ÉÉ®Æú‡¦ÉEò ¡ò±ÉxÉÉå Eäò ±ÉÉ{±ÉÉºÉ °ü{ÉÉÆiÉ®ú,
‡xɪÉiÉ MÉÖhÉÉÆEò ´ÉɱÉä ‡uùiÉÒªÉ EòÉä‡]õ ®èú‡JÉEò ºÉ¨ÉÒEò®úhÉÉå
Eäò ‡±ÉB |ÉÉ®Æú‡¦ÉEò ¨ÉÉxÉ ºÉ¨ÉºªÉÉ+Éå {É®ú +xÉÖ|ɪÉÉäMÉ.
5.. MɇiÉEòÒ B´ÉÆ ºlÉè‡iÉEòÒ :
@ñVÉÖ®äúJÉÒªÉ MɇiÉ, ºÉ®ú±É +É´ÉiÉÇMɇiÉ, ºÉ¨ÉiÉ±É ¨Éå MɇiÉ,
|ÉIÉä¯ªÉ (|ÉÉäVÉäC]õÉ<±É), ´ªÉ´É®úÉävÉ MɇiÉ, EòɪÉÇ B´ÉÆ
>ðVÉÉÇ, ‰ú•ÖÖÔ •úÖ ÃÖÓ¸ü•Ö•Ö •êú¯Ö»Ö¸ü ×-ÖµÖ´Ö , •ëú¦üßµÖ ²Ö»Ö
•êú †ÓŸÖ•ÖÔŸÖ •ú•ÖÖ‹Ó. •ú•Ö ×-Ö•úÖµÖ •úÖ ÃÖÓŸÖã»Ö-Ö, •úÖµÖÔ ‹¾ÖÓ
ÛãÖ×ŸÖ•Ö ‰ú•ÖÖÔ PɹÉÇhÉ, ºÉÉvÉÉ®úhÉ Eò]õxÉ®úÒ, Eòα{ÉiÉ
EòɪÉÇ EòÉ ‡ºÉrùÉÆiÉ, ºÉÆiÉÖ±ÉxÉ EòÉ ºlÉɇªÉi´É, iÉÒxÉ ×¾Ö´ÖÖ†Öë
¨Éå ¤É±É ºÉÆiÉÖ±ÉxÉ.
6.. ºÉ‡nù„É ‡´É„±Éä¹ÉhÉ :
+‡nù„É +Éè®ú ºÉ‡nù„É IÉäjÉ, +‡nù„É SÉ®ú Eäò ºÉ‡nù„É IÉäjÉ
EòÉ +´ÉEò±ÉxÉ, EòÉiÉﻃ B´ÉÆ ¤Éä±ÉxÉÉEòÉ®ú ‡xÉnæù„ÉÉÆEòÉå ¨Éå
|É´ÉhÉiÉÉ, +{ɺɮúhÉ B´ÉÆ Eò»ÖÔ, =SSÉiÉ®ú EòÉä‡]õ +´ÉEò±ÉxÉ,
ºÉ‡nù„É iÉiºÉ¨ÉEò B´ÉÆ ºÉ‡nù„É ºÉ¨ÉÒEò®úhÉ.
VªÉɇ¨É‡iÉ +xÉÖ|ɪÉÉäMÉ : +ÖEòÉ„É ¨Éå ´ÉGò, ´ÉGòiÉÉ B´ÉÆ
‹Ó`ê öxÉ, ºÉä®äú]õ-£äòxÉä]õ Eäò ºÉæ¡Ö.
MÉèºÉ B´ÉÆ º]õÉäCºÉ |ɨÉäªÉ, OÉÒxÉ Eäò ŸÖŸÃÖ´Ö•úò.
|É„xÉ{ÉjÉ-
|É„xÉ{ÉjÉ-2
1.. ¤ÉÒVÉMɇhÉiÉ :
ºÉ¨ÉÚ½þ, ={ɺɨÉÚ½þ, SÉGòÒªÉ ºÉ´Öæ½þ, ºÉ½þºÉ¨ÉÖSSɪÉ, ±ÉÉOÉÉÆWÉ
|ɨÉäªÉ, |ɺÉɨÉÉxªÉ ={ɺɨÉÚ½þ, ‡´É¦ÉÉMÉ ºÉ¨ÉÚ½þ, ºÉ¨ÉÚ½þÉå
EòÒ ÃÖ´ÖÖ•úÖ׸üŸÖÖ, +ÉvÉÉ®úÒ iÉÖ±ªÉÉEòɇ®úiÉÉ |ɨÉäªÉ,
Gò¨ÉSÉªÉ ºÉ¨ÉÚ½þ, Eäò±ÉÒ |ɨÉäªÉ.
´É±ÉªÉ, ={É´É±ÉªÉ B´ÉÆ MÉÖhÉVÉɴɱÉÒ, ´É±ÉªÉÉå EòÒ
ºÉ¨ÉÖEòɇ®úiÉÉ, {ÉÚhÉÉÈEòÒªÉ |ÉÉÆiÉ, ¨ÉÖJªÉ MÉÖhÉVÉɴɱÉÒ |ÉÉÆiÉ,
µÖæÎC±Éb÷ÒªÉ |ÉÉÆiÉ B´ÉÆ +‡rùiÉÒªÉ MÉÖhÉxÉ•ÖÓb÷xÉ |ÉÉÆiÉ, •Öê¡Ö,
‡´É¦ÉÉMÉ IÉäjÉ.
2.. ´Éɺiɇ´ÉEò ‡´É„±Éä¹ÉhÉ :
xªÉÚxÉiÉ¨É ={ɇ®úºÉÒ¨ÉÉ MÉÖhÉvɨÉÇ ´ÉɱÉä Gò‡¨ÉiÉ IÉäjÉ Eäò °ü{É
¨Éå ´Éɺiɇ´ÉEò ºÉÆJªÉÉ ‡xÉEòɪÉ, +xÉÖGò¨É, +xÉÖGò¨É ºÉÒ¨ÉÉ,
EòÉè„ÉÒ +xÉÖGò¨É, ´Éɺiɇ´ÉEò ®äúJÉÉ EòÒ {ÉÚhÉÇiÉÉ, ¸ÉähÉÒ B´ÉÆ
<ºÉEòÉ +‡¦ÉºÉ®úhÉ, ´Éɺiɇ´ÉEò B´ÉÆ ºÉΨ¨É¸É {ÉnùÉå EòÒ
¸Éä‡hɪÉÉå EòÉ ‡xÉ®ú{ÉäIÉ iÉlÉÉ ÃÖ|ɇiɤÉÆvÉ +‡¦ÉºÉ®úhÉ, ¸ÉähÉÒ
EòÉ {ÉÖxÉÌ´ÉxªÉɺÉ.
¡ò±ÉxÉÉå EòÉ ºÉÉÆiÉiªÉ B´ÉÆ BEòºÉ¨ÉÉxÉ ºÉÉÆiÉiªÉ, ºÉƽþiÉ
ºÉ¨ÉÖSSɪÉÉå {É®ú ºÉÉÆiÉiªÉ ¡ò±ÉxÉÉå Eäò MÉÖhÉvɨÉÇ.
®úÒ¨ÉÉxÉ ºÉ¨ÉÉEò±É, +xÉÆiÉ ºÉ¨ÉÉEò±É, ºÉ¨ÉÉEò±ÉxÉ-MɇhÉiÉ
Eäò ¨ÉÚ±É |ɨÉäªÉ. ¡ò±ÉxÉÉå Eäò +xÉÖGò¨ÉÉå iÉlÉÉ ¸Éä‡hɪÉÉå Eäò
‡±ÉB BEò-ºÉ¨ÉÉxÉ +‡¦ÉºÉ®úhÉ, ºÉÉÆiÉiªÉ, +´ÉEò±ÉxÉÒªÉiÉÉ
B´ÉÆ ºÉ¨ÉÉEò±ÉxÉÒªÉiÉÉ, +xÉäEò (nùÉä ªÉÉ iÉÒxÉ) SÉ®úÉå Eäò
¡ò±ÉxÉÉå Eäò +ÉƇ„ÉEò +´ÉEò±ÉVÉ, =ÎSSɹ`ö B´ÉÆ †Û»¯Öšüö.
3. ºÉΨ¨É¸É ‡´É„±Éä¹ÉhÉ :
‡´É„±É䇹ÉEò ¡ò±ÉxÉ, EòÉè„ÉÒ-®úÒ¨ÉÉxÉ ºÉ¨ÉÒEò®úhÉ, EòÉè„ÉÒ
|ɨÉäªÉ, EòÉè„ÉÒ EòÉ ºÉ¨ÉÉEò±É ºÉÚjÉ, ‡´É„±É䇹ÉEò ¡ò±ÉxÉ EòÉ
PÉÉiÉ ¸ÉähÉÒ ‡xÉ°ü{ÉhÉ, ]äõ±É®ú ¸ÉähÉÒ, ‡´É‡SÉjÉiÉÉBÆ, ±ÉÉä®úÉÆ
¸ÉähÉÒ, EòÉè„ÉÒ +´É„Éä¹É |ɨÉäªÉ, Eòx]Úõ®ú ºÉ¨ÉÉEò±ÉxÉ.
4.. ®èú‡JÉEò |ÉÉäOÉɨÉxÉ :
®èú‡JÉEò |ÉÉäOÉɨÉxÉ ºÉ¨ÉºªÉÉBÄ, +ÉvÉÉ®úÒ ½þ±É, +ÉvÉÉ®úÒ
ºÉÖºÉÆMÉiÉ ½þ±É B´ÉÆ <¹]õiÉ¨É ½þ±É, ½þ±ÉÉå EòÒ +ɱÉäJÉÒ
‡´É‡vÉ B´ÉÆ BEòvÉÉ ‡´É‡vÉ, uèùiÉiÉÉ. {ɇ®ú´É½þxÉ iÉlÉÉ ‡xɪÉiÉxÉ
ºÉ¨ÉºªÉÉBÄ.
5.. +ÉƇ„ÉEò +´ÉEò±ÉxÉ ºÉ¨ÉÒEò®úhÉ :
iÉÒxÉ ×¾Ö´ÖÖ+Éå ¨Éå {ÉÞ¹`öEÖò±É B´ÉÆ +ÉƇ„ÉEò +´ÉEò±É
ºÉ¨ÉÒEò®úhÉ ºÉÆ°ü{ÉhÉ, |ÉlÉ¨É EòÉä‡]õ Eäò ®èú‡JÉEòEò±{É
+ÉƇ„ÉEò +´ÉEò±É ºÉ¨ÉÒEò®úhÉÉå Eäò Æü»Ö, EòÉè„ÉÒ +‡¦É±ÉIÉhÉ
‡´É‡vÉ, ‡xɪÉiÉ MÉÖhÉÉÆEòÉå ´ÉɱÉä ‡uùiÉÒªÉ EòÉä‡]õ Eäò ®èú‡JÉEò
+ÉƇ„ÉEò +´ÉEò±É ºÉ¨ÉÒEò®úhÉ, ×¾Ö×ÆüŸÖ °ü{É, EÆò‡{ÉiÉ iÉÆiÉÖ
EòÉ ºÉ¨ÉÒEò®úhÉ, iÉÉ{É ºÉ¨ÉÒEò®úhÉ, ±ÉÉ{±ÉÉÃÖ ºÉ¨ÉÒEò®úhÉ
B´ÉÆ =xÉEäò ½þ±É.
6.. ºÉÆ J ªÉÉi¨ÉEò ‡´É„±Éä ¹ ÉhÉ B´ÉÆ E¨{ªÉÚ ] õ ® ú
|ÉÉä O ÉɨÉxÉ:
ºÉÆJªÉÉi¨ÉEò ‡´É‡vɪÉÉÄ, ‡uù‡´É¦ÉÉVÉxÉ uùÉ®úÉ BEò SÉ®ú Eäò
¤ÉÒVÉMɇhÉiÉÒªÉ ŸÖ£ÖÖ +¤ÉÒVÉÒªÉ ºÉ¨ÉÒEò®úhÉÉå EòÉ ½þ±É,
®äúMÉÖ±ÉÉ ¡òÉαºÉ iÉlÉÉ xªÉÚ]õxÉ-®úÉ¡òºÉxÉ ‡´É‡vɪÉÉÄ, MÉÉ=ºÉÒªÉ
‡xÉ®úÉEò®úhÉ B´ÉÆ MÉÉ=ºÉ -VÉÉìbÇ÷xÉ (|ÉiªÉIÉ), MÉÉ=ºÉ-
ºÉÒbä÷±É ({ÉÖxÉ®úÉ´ÉiÉÔ) ‡´É‡vɪÉÉÄä uùÉ®úÉ ®èú‡JÉEò ºÉ¨ÉÒEò®úhÉ
‡xÉEòÉªÉ EòÉ ½þ±É. xªÉÚÖ]õxÉ EòÉ (+OÉ iÉ£ÖÖ {É„SÉ)
+ÆiɾÖì¿Ö-Ö, ±ÉÉOÉÉÆVÉ EòÉ +ÆiɾÖì¿Ö-Ö.
ºÉÆJªÉÉi¨ÉEò ºÉ¨ÉÉEò±ÉxÉ : ºÉ¨É±ÉƤÉÒ ‡xɪɨÉ, ˺É{ɺÉxÉ
‡xɪɨÉ, MÉÉ=ºÉÒªÉ IÉäjÉEò±ÉxÉ ºÉÚjÉ.
ºÉÉvÉÉ®úhÉ +´É•ú±É ºÉ¨ÉÒEò®úhÉÉå EòÉ ºÉÆJªÉÉi¨ÉEò ½þ±É :
+ɪɱɮú iÉlÉÉ ¸Óü•ÖÖ-EÖò^õ ‡´É‡vɪÉÉÄ.
EÆò{ªÉÚ]õ®ú |ÉÉäOÉɨÉxÉ : ‡uù+ÉvÉÉ®úÒ {Érù‡iÉ, +ÆEòÉå {É®ú
MɇhÉiÉÒªÉ iÉlÉÉ iÉEÇòºÉÆMÉiÉ ºÉƇGòªÉÉBÆ, +¹]õ +ɬÖÖ®úÒ
iÉlÉÉ ¹ÉÉäb÷ºÉ +ÉvÉÉ®úÒ {Érù‡iɪÉÉÄ, nù„É¨É±É´É {Érù‡iÉ ºÉä
B´ÉÆ nù„É¨É±É´É {Érù‡iÉ ¨Éå °ü{ÉÉÆiÉ®úhÉ, ‡uù+ÉvÉÉ®úÒ ºÉÆJªÉÉ+Éå
EòÒ ¤ÉÒVÉɴɱÉÒ.
EÆò{ªÉÚ]õ®ú |ÉhÉɱÉÒ Eäò iÉi´É iÉlÉÉ ¨Éä¨É®úÒ EòÒ ºÉÆEò»¯Ö-ÖÖ,
+ÉvÉÉ®úÒ iÉEÇòºÉÆMÉiÉ uùÉ®ú iÉlÉÉ ºÉiªÉ ºÉÉ®ú‡hɪÉÉÄ, ¤ÉÚ±ÉÒªÉ
¤ÉÒVÉɴɱÉÒ, |ɺÉɨÉÉxªÉ °ü{É.
†×“ÖÛÅ-ÖŸÖ {ÉÚhÉÉÈEòÉå, ‡SÉμxÉiÉ {ÉÚhÉÉÇEòÉå B´ÉÆ ´Éɺiɇ´ÉEò,
‡uù{ɇ®ú„ÉÖrùiÉÉ ´Éɺiɇ´ÉEò iÉlÉÉ nùÒPÉÇ {ÉÚhÉÉÈEòÉå EòÉ
‡xÉ°ü{ÉhÉ.
ÃÖÓ•µÖÖŸ´Ö•ú ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö ÃÖ´ÖõÖÖ†Öë •êú Æü»Ö •êú ×»Ö‹
•ú»Ö-Ö×¾Ö×¬Ö †Öî¸ü ¯ÖϾÖÖÆü ÃÖÓׯ֡Ö
7.. ªÉÉƇjÉEòÒ B´ÉÆ iÉ®ú±É MɇiÉEòÒ :
´ªÉÉ{ÉÒEÞòiÉ ‡xÉnæù„ÉÉÆEò, b÷ÒBä±ÉƤÉ]Ç ‡ºÉrùÉÆiÉ B´ÉÆ ±ÉÉOÉÉÆVÉ
ºÉ¨ÉÒEò®úhÉ, ½èþ‡¨É±]õxÉ ºÉ¨ÉÒEò®úhÉ, VÉc÷i´É †Ö‘Öæ•ÖÔ, nùÉä
‡´É´ÖÖ+Éå ¨Éå oùgø Ë{Éb÷Éå EòÒ MɇiÉ.
ºÉÉÆiÉi´É ºÉ¨ÉÒEò®úhÉ , +„ªÉÉxÉ |É´Éɽþ Eäò ‡±ÉB +ɪɱɮú
EòÉ MɇiÉ ºÉ¨ÉÒEò®úhÉ, |É´Éɽþ ®äúJÉÉBÆ, EòhÉ EòÉ {ÉlÉ,
‡´É¦É´É |É´Éɽþ, ‡uù‡´É´Öᦐ iÉlÉÉ +IÉiÉ: ºÉ¨É‡¨ÉiÉ MɇiÉ,
=nÂùMÉ¨É iÉlÉÉ +‡¦ÉMɨÉ, §É‡¨É»Ö MɇiÉ, „ªÉÉ-Ö iÉ®ú±É Eäò
‡±ÉB xÉ致ɪɮú - º]õÉäEò ºÉ¨ÉÒEò®úhÉ.
ªÉÉƇjÉEò <ÆVÉÒ‡xɪɮúÒ
|É„xÉ{ÉjÉ-
|É„xÉ{ÉjÉ-1
1.. ªÉÉƇjÉEòÒ :
1..1 oùgø Ë{Éb÷Éå EòÒ ªÉÉƇjÉEòÒ
+ÉEòÉ„É ¨Éå ºÉɨªÉɴɺlÉÉ EòÉ ºÉ¨ÉÒEò®úhÉ B´ÉÆ <ºÉEòÉ
+xÉÖ|ɪÉÉäMÉ, IÉäjÉ¡ò±É Eäò |ÉlÉ¨É B´ÉÆ ‡uùiÉÒªÉ †Ö‘Öæ•ÖÔ,
PɹÉÇhÉ EòÒ ºÉ®ú±É ºÉ¨ÉºªÉÉBÄ, ºÉ¨ÉiÉ±É MɇiÉ Eäò ‡±ÉB
EòhÉÉå EòÒ „ÉÖrùMɇiÉEòÒ, |ÉÉ®Æú‡¦ÉEò EòhÉ MɇiÉEòÒ.
1..2 ‡´É°ü{É
‡´É°ü{É•ÖßµÖ Ø¯Ö›üÖë EòÒ ªÉÉƇjÉEòÒ
´ªÉÉ{ÉÒEÞòiÉ Æãü•ú þEòÉ ‡xÉªÉ¨É B´ÉÆ <ºÉEòÉ +xÉÖ|ɪÉÉäMÉ,
+IÉÒªÉ |ɇiÉ¤É±É {É®ú +‡¦ÉEò»¯Ö ºÉ¨ÉºªÉÉBÄ, +{É°ü{ÉhÉ
|ɇiÉ¤É±É B´ÉÆ +ÉvÉÉ®úEò |ɇiɤɱÉ, MɇiÉEò ¦ÉÉ®úhÉ Eäò ‡±ÉB
ºÉɨÉOÉÒ Eäò MÉÖhÉ, nÆùb÷ ¨Éå ¤ÉÆEòxÉ +{É°ü{ÉhÉ B´ÉÆ |ɇiɤɱÉ,
¨ÉÖJªÉ |ɇiɤɱÉÉå B´ÉÆ ‡´ÉEÞò‡iɪÉÉå EòÉ ‡xÉvÉÉÇ®úhÉ - ‡´É„±É䇹ÉEò
B´ÉÆ +ɱÉäJÉÒ, ÃÖÓµÖ㌟Öþ B´ÉÆ ‡¨É‡¸ÉiÉ |ɇiɤɱÉ, ‡rù+IÉÒªÉ
57
|ɇiÉ¤É±É - iÉxÉÖ ‡¦É‡kÉEò nùÉ¤É ³ÖÖ•›üú, MɇiÉEò ¦ÉÉ®ú Eäò
‡±ÉB {ÉnùÉlÉÇ ´ªÉ´É½þÉ®ú B´ÉÆ +‡¦É•ú»¯Ö EòÉ®úEò, •êú¾Ö»Ö
¤ÉÆEòxÉ B´ÉÆ ¨É®úÉäc÷Ò ¦ÉÉ®ú Eäò ‡±ÉB MÉÉä±É „Éè}]õ EòÉ
†×³Ö•ú»¯Ö, ºlÉè‡iÉEò ×-Ö¬ÖÖÔ¸üß ºÉ¨ÉºªÉÉ+Éå Eäò ‡±ÉB nÆùb÷
EòÉ ×¾Ö•Öê¯Ö, ¦ÉÆMÉ Eäò ‡ºÉrùÉÆiÉ.
2.. <ÆVÉÒ‡xɪɮúÒ {ÉnùÉlÉÇ :
`öÉäºÉÉå EòÒ +ÉvÉÉ®ú¦ÉÚiÉ ºÉÆEò±{ÉxÉÉBÆ B´ÉÆ ºÉÆ®úSÉxÉÉ,
ÃÖÖ´ÖÖ-µÖ ±ÉÉä½þ B´ÉÆ †»ÖÖêÆüþ {ÉnùÉlÉÇ B´ÉÆ =xÉEäò +xÉÖ|ɪÉÉäMÉ,
º]õÒ±ÉÉå EòÉ iÉÉ{É ={ÉSÉÉ®ú, +vÉÉiÉÖ - {±ÉÉκ]õEò,
ºÉä®äú‡¨ÉEò, ºÉƇ¨É¸É {ÉnùÉlÉÇ B´ÉÆ xÉèxÉÉä{ÉnùÉlÉÇ.
3.. ªÉÆjÉÉå EòÉ ‡ºÉrùÉÆiÉ :
ºÉ¨ÉiÉ±É - ‡GòªÉɇ´É‡vɪÉÉå EòÉ „ÉÖrùMɇiÉEò B´ÉÆ MɇiÉEò
‡´É„±Éä¹ÉhÉ. Eèò¨É, ‡Mɪɮú B´ÉÆ +‡vÉSɇGòEò וֵָü´ÖÖ»ÖÖ‹Ó,
MɇiÉ{ÉɱÉEò SÉGò, †×¬Ö×-ÖµÖÓ¡Ö•ú, oùgø ‘ÖæhÉÇEòÉå EòÉ
ºÉÆiÉÖ±ÉxÉ, BEò±É B´ÉÆ ¤É½Öþ‡ºÉ˱Éb÷®úÒ <ÆVÉxÉ, µÖÖÓס֕ú¡ÖÆ¡Ö
EòÉ ®èú‡JÉEò EÆò{ÉxÉ ‡´É„±Éä¹ÉhÉ (BEò±É þÖÖŸÖÓ¡µÖ EòÉä‡]õ),
GòÉƇiÉEò SÉÉ±É B´ÉÆ „Éè}]õ EòÉ †Ö¾ÖŸÖÔõxÉ.
4.. ‡xɨÉÉÇhÉ EòÉ ‡´ÉYÉÉxÉ :
4.. 1 ‡xɨÉÉÇhÉ |ÉGò¨É :
ªÉÆjÉ +ÉèVÉÉ®ú <ÆVÉÒ‡xɪɮúÒ - ´ªÉÉ{ÉÉ®úÒ ¤É±É ‡´É„±Éä¹ÉhÉ,
]äõ±É®ú EòÉ +ÉèVÉÉ®ú +ɪÉÖ ºÉ¨ÉÒEò®úhÉ, °ügø ¨É„ÉÒxÉxÉ,
NC B´ÉÆ CNC ¨É„ÉÒxÉxÉ |ÉGò¨É, ‡VÉMÉ B´ÉÆ ºlÉɇªÉEò.
+°ügø ¨É„ÉÒxÉxÉ -EDM, ECM, {É®úɸɴªÉ, VÉ±É |ÉvÉÉ®ú
¨É„ÉÒxÉxÉ, <iªÉɇnù, ±ÉäWÉ®ú B´ÉÆ {±ÉÉV¨ÉÉ Eäò +xÉÖ|ɪÉÉäMÉ,
>ðVÉÉÇ nù®ú +´ÉEò±ÉxÉ.
°ü{ÉhÉ B´ÉÆ ´Éä±b÷xÉ |ÉGò¨É - ¨ÉÉxÉEò |ÉGò¨É.
¨Éɇ{ÉEòÒ – †-¾ÖÖµÖÖêVÉxÉÉå B´ÉÆ ºÉ‡½þ¹hÉÖiÉÖ+Éå EòÒ ºÉÆEò±{ÉxÉÉ,
+ÉèVÉÉ®ú B´ÉÆ |ɨÉÉ{É, iÉֱɇxÉ¡Ö, ±ÉƤÉÉ<Ç EòÉ ‡xÉ®úÒIÉhÉ,
κlɇiÉ, {ɇ®úSUäô‡nùEòÉ B´ÉÆ {ÉÞ¹`ö ºÉÆ{ÉÚÌiÉ.
4.. 2 ‡xɨÉÉÇhÉ |ɤÉÆvÉ :
iÉÆjÉ +‡¦ÉEò±{É : ¡èòC]õ®úÒ +´ÉκlɇiÉ - ºÉ®ú±É ORú
¨ÉÉìb÷±É, ºÉƪÉÆjÉ +‡¦ÉxªÉÉºÉ - {Érù‡iÉ +ÉvÉɇ®úiÉ, <ÆVÉÒ‡xɪɮúÒ
+ÉÌlÉEò ‡´É„±Éä¹ÉhÉ B´ÉÆ ¦ÉÆMÉ Eäò +xÉÖ|ɪÉÉäMÉ - ˆŸ¯ÖÖ¤üÖ
´É®úhÉ, ¯ÖÏ•Îú´Ö ´É®úhÉ B´ÉÆ IɨÉiÉÉ +ɪÉÉäVÉxÉÉ Eäò ‡±ÉB
‡´É„±Éä¹ÉhÉ ¦ÉÒ, {ÉÚ´ÉÇ ‡xÉvÉÉLJ®úiÉ ºÉ¨ÉªÉ ¨ÉÉxÉEò.
|ÉhÉɱÉÒ +ɪÉÉäVÉxÉÉ : ÃÖ´ÖÖÁÖµÖhÉ B´ÉÆ +{ÉPÉ]õxÉ {É®ú
+ÉvÉɇ®úiÉ {ÉÚ´ÉÇEòlÉxÉ ‡´É‡vɪÉÉÄ, ¤É½Öþ ¨ÉÉìb÷±É B´ÉÆ ¯ÖÏÖÃÖÓ³ÖÖ´ªÉ
ºÉ¨Éx´ÉɪÉÉäVÉxÉ ®äúJÉÉ EòÉ +‡¦ÉEò±{É B´ÉÆ ºÉÆiÉÖ±ÉxÉ,
ºÉɨÉOÉÒ ºÉÚSÉÒ |ɤÉÆvÉ - +Énäù„É EòÉ±É B´ÉÆ +Énäù„É ¨ÉÉjÉÉ
‡xÉvÉÉÇ®úhÉ Eäò ‡±ÉB ¯ÖÏÖ×µÖEòiÉÉi¨ÉEò ºÉɨÉOÉÒ ºÉÚSÉÒ ¨ÉÉìb÷±É,
JIT |ÉhÉɱÉÒ, ªÉÖÎCiÉ¨ÉªÉ =nÂùMɨÉÒEò®úhÉ, +ÆiÉ®ú-ºÉƪÉÆjÉ
ºÉƦÉÉ®úiÉÆjÉ.
iÉÆjÉ ºÉƇGòªÉÉ B´ÉÆ ‡xɪÉÆjÉhÉ :
EÞòiªÉEò„ÉɱÉÉ Eäò ‡±ÉB +xÉÖºÉÚSÉEò Eò±ÉxÉ ‡´É‡vÉ, =i{ÉÉnù
B´ÉÆ |ÉGò¨É MÉÖhÉiÉÉ ‡xɪÉÆjÉhÉ Eäò ‡±ÉB ºÉÉÆÎJªÉEòÒªÉ
‡´É‡vɪÉÉå EòÉ †-Öã¯ÖϵÖÖêMÉ, ¨ÉÉvªÉ, ¯Ö¸üÖÃÖ, nÚù‡¹ÉiÉ |ɇiÉ„ÉiÉiÉÉ,
nùÉä¹ÉÉå EòÒ ºÉÆJªÉÉ B´ÉÆ |ɇiɪÉÚ‡xÉ]õ nùÉä¹É Eäò ‡±ÉB ‡xɪÉÆjÉhÉ
SÉÉ]Çõ +xÉÖ|ɪÉÉäMÉ, MÉÖhÉiÉÉ ±ÉÉMÉiÉ |ÉhÉɇ±ÉªÉÉÄ, ºÉƺÉÉvÉxÉ,
ºÉÆMÉ`öxÉ B´ÉÆ {ɇ®úªÉÉäVÉxÉÉ VÉÉä‡JÉ¨É EòÉ |ɤÉÆvÉxÉ.
|ÉhÉɱÉÒ ºÉÖvÉÉ®ú : EÖò±É MÉÖhÉiÉÉ |ɤÉÆvÉ, xɨªÉ, EÞò„É B´ÉÆ
nùIÉ ºÉÆMÉ`öxÉÉå EòÉ ‡´ÉEòÉºÉ B´ÉÆ |ɤÉÆvÉxÉ VÉèºÉÒ |ÉhÉɇ±ÉªÉÉå
EòÉ EòɪÉÉÇx´ÉªÉxÉ.
|É„xÉ{ÉjÉ-
|É„xÉ{ÉjÉ-2
1.. = =¹¨¹¨¹¨ÉÉMɇiÉEòÒ,
ÉÉMɇiÉEòÒ, MÉèºÉ MɇiÉEòÒ BÆ´É ™ü²ÖÖì ªÉÆjÉ :
1..1 =¹¨ÉÉMɇiÉEòÒ Eäò |ÉlÉ¨É ‡xÉªÉ¨É B´ÉÆ ‡uùiÉÒªÉ ‡xɪɨÉ
EòÒ +ÉvÉÉ®ú¦ÉÚiÉ ºÉÆEò±{ÉxÉÉBÆ, Bäx]ÅõÉì{ÉÒ B´ÉÆ |ɇiÉGò¨ÉhÉÒªÉiÉÉ
EòÒ ºÉÆEò±{ÉxÉÉ, ={ɱɤvÉiÉÉ B´ÉÆ +xÉÖ{ɱɤvÉiÉÉ ŸÖ£ÖÖ
+|ɇiÉGò¨ÉhÉÒªÉiÉÉ.
1..2 iÉ®ú±ÉÉå EòÉ ´ÉMÉÔEò®úhÉ B´ÉÆ MÉÖhÉvɨÉÇ, +ºÉÆ{ÉÒb÷¬
B´ÉÆ ºÉÆ{ÉÒb÷¬ iÉ®ú±É |É´Éɽþ, ¨ÉèEò ºÉÆJªÉÉ EòÉ |ɦÉÉ´É B´ÉÆ
ºÉÆ{ÉÒb÷¬iÉÉ, ºÉÉiÉiªÉ ºÉÆ´ÉäMÉ B´ÉÆ >ðVÉÉÇ ºÉ¨ÉÒEò®úhÉ,
|ɺÉɨÉÉxªÉ B´ÉÆ ×ŸÖµÖÔEò |ÉPÉÉiÉ, BEò ×¾Ö´Öᦐ ºÉ¨ÉBå]ÅõÉì{ÉÒ
¯ÖϾÖÖ½þ, iÉ®ú±ÉÉå EòÉ xɇ±ÉEòÉ ¨Éå PɹÉÇhÉ B´ÉÆ >ðVÉÉÇ+ÆiÉ®úhÉ
Eäò ºÉÉlÉ |É´Éɽþ.
1..3 {ÉÆJÉÉå, ¤±ÉÉä+®úÉå B´ÉÆ ÃÖÓ¯Öß×›Íü¡ÖÖë ºÉä |É´Éɽþ, +IÉÒªÉ
B´ÉÆ +{ÉEåòpùÒ |É´Éɽþ ‡´ÉxªÉɺÉ, {ÉÆJÉÉå B´ÉÆ ÃÖÓ¯Öß×›Íü¡ÖÖë EòÉ
+‡¦ÉEò±{É, ºÉÆ{ÉÒb÷xÉÉå +Éè®ú ]õÖ¸ü²ÖÖ‡-Ö ºÉÉä{ÉÉxÉÒ EòÒ
ºÉ®ú±É ºÉ¨ÉºªÉÉBÆ, ×¾Ö¾ÖéiÉ B´ÉÆ ÃÖÓ¾ÖéiÉ SÉGò •ÖîÃÖ ™ü¸ü²ÖÖ‡-Ö,
•ÖîÃÖú ™ü¸ü²ÖÉ<xÉ ¨Éå ‡EòªÉÉ MɪÉÉ EòɪÉÇ, {ÉÖxÉ:iÉÉ{É B´ÉÆ
{ÉÖxÉVÉÇxÉxÉ.
2.. >ð¹¨ÉÉ +ÆiÉ®úhÉ :
2..1 SÉɱÉxÉ >ð¹¨ÉÉ +ÆiÉ®úhÉ - ºÉɨÉÉxªÉ SÉɱÉxÉ ºÉ¨ÉÒEò®úhÉ
- »ÖÖ¯»ÖÖÃÖ, {´ÉɺÉÉå B´ÉÆ ¡Úò‡®úB ºÉ¨ÉÒEò®úhÉ, SÉɱÉxÉ EòÉ
¡Úò‡®úB ‡xɪɨÉ, ºÉ®ú±É ׳Ö×¢Ö `öÉäºÉ B´ÉÆ JÉÉäJɱÉä ¤Éä±ÉxÉ
iÉlÉÉ MÉÉä±ÉEòÉå {É®ú ±ÉMÉÉ BEò ×¾Ö´ÖÒªÉ ºlÉɪÉÒ nù„ÉÉ >ð¹¨ÉÉ
SÉɱÉxÉ.
58
2.. 2 ºÉƴɽþxÉ >ð¹¨ÉÉ +ÆiÉ®úhÉ - xªÉÚ]õxÉ EòÉ ºÉƴɽþxÉ
‡xɪɨÉ, ¨ÉÖCiÉ B´ÉÆ |ÉhÉÉä‡nùiÉ ºÉƴɽþxÉ, SÉ{É]äõ iÉ±É {É®ú
+ºÉÆ{ÉÒb÷¬ iÉ®ú±É Eäò ºiÉ®úÒªÉ B´ÉÆ ×¾Ö•Öã²¬Ö |É´Éɽþ Eäò
nùÉè®úÉxÉ >ð¹¨ÉÉ +ÆiÉ®úhÉ, xɺÉä±]õ ºÉÆJªÉÉ, VɱÉMɇiÉEò
B´ÉÆ >ð¹¨ÉÒªÉ ºÉÒ¨ÉÉÆŸÖ{É®úiÉ B´ÉÆ =xÉEòÒ ¨ÉÉä]õÉ<Ç EòÒ
ºÉÆEò±{ÉxÉÉBÄ, |ÉÉÆ]õ±É ºÉÆJªÉÉ, >ð¹¨ÉÉ B´ÉÆ ºÉÆ´ÉäMÉ +ÆiÉ®úhÉ
Eäò ¤ÉÒSÉ +xÉÖ°ü{ÉiÉÉ - ®äúxÉÉì±bÂ÷ºÉ, •úÖê±É¤ÉxÉÇ, |ÉÉÆ]õ±É
+xÉÖ°ü{ÉiÉÉBÄ, IÉè‡iÉVÉ xɇ±ÉEòÉ+Éå ºÉä ºiÉ®úÒªÉ B´ÉÆ
‡´ÉIÉÖ¤vÉ |É´Éɽþ Eäò nùÉè®úÉxÉ >ð¹¨ÉÉ +ÆiÉ®úhÉ, IÉè‡iÉVÉ B´ÉÆ
>ðv´ÉÉÇvÉ®ú iɱÉÉå ºÉä ¨ÉÖCiÉ ºÉƴɽþxÉ.
2..3 EÞòιhÉEòÉ ‡´É‡Eò®úhÉ - +ÉvÉÉ®¦ÉÚiÉ ‡´É‡Eò®úhÉ
‡xɪɨÉ, VÉèºÉä ‡Eò, º]õÒ¡äòxÉ-¤ÉÉä±]ÂõWɨÉèxÉ, {±ÉÉÆEò ‡´ÉiÉ®úhÉ,
´ÉÒxÉ ‡´ÉºlÉÉ{ÉxÉ, +ɇnù.
2..4 +ÉvÉÉ®ú¦ÉÚiÉ >ð¹¨ÉÉ ‡´É‡xɨÉ×µÖ¡Ö ‡´É„±Éä¹ÉhÉ, >ð¹¨ÉÉ
‡´É‡xɨÉ×µÖ¡ÖÖë EòÉ ´ÉMÉÔEò®úhÉ.
3.. +ÆiÉnÇù½þxÉ <ƇVÉxÉ :
3..1 ´ÉMÉÔEò®úhÉ, ºÉƇGòªÉÉ Eäò >ð¹¨ÉÉMɇiÉEò SÉGò, ¦ÉÆMÉ
„ÉÎCiÉ, ºÉÚ‡SÖŸÖ ¿ÖÛŒŸÖ , ªÉÉƇjÉEò nùIÉiÉÉ, >ð¹¨ÉÉ ºÉ¨ÉɪÉÉäVÉxÉ
SÉÉnù®ú, ‡xɹ{ÉÉnùxÉ +‡¦ÉIÉhÉ EòÉ ‡xÉ´ÉÇSÉxÉ, {Éä]ÅõÉè±É, MÉèºÉ
B´ÉÆ b÷ÒVÉ±É <ƇVÉxÉ.
3..2 SI B´ÉÆ CI <ƇVÉxÉÉå ¨Éå nù½þxÉ, ºÉɨÉÉxªÉ B´ÉÆ
+ºÉɨÉÉxªÉ nù½þxÉ, +{ɺ¡òÉä]õxÉ {É®ú EòɪÉÇ„ÉÒ»Ö |ÉÉSɱÉÉå
EòÉ |ɦÉÉ´É, +{ɺ¡òÉä]õxÉ EòÉ xªÉÚxÉÒEò®úhÉ, SI B´ÉÆ CI
<ƇVÉxÉÉå Eäò ‡±ÉB nù½-Öþ |ÉEòÉä¹`ö Eäò |ÉEòÉ®ú, ªÉÉäVÉEò,
=iºÉVÉÇxÉ.
3..3 +ÆiÉnÇù½þxÉ <ƇVÉxÉÉå EòÒ ‡´É‡¦ÉzÉ |ÉhÉɇ±ÉªÉÉÄ - <ÈvÉxÉ,
ºxÉä½þxÉ, „ÉÒiÉxÉ B´ÉÆ ÃÖÓ“Ö¸ü•Ö |ÉhÉɇ±ÉªÉÉÄ, +ÆiÉnù½ÇþxÉ
<ƇVÉxÉÉå ¨Éå ×¾Ö•ú»¯Öß <ÈvÉxÉ.
4.. ¦ÉÉ{É <ÆVÉÒ‡xɪɮúÒ :
4..1 ¦ÉÉ{É VÉxÉxÉ - +É„ÖÖê‡vÉiÉ ¸ïüõ‡EòxÉ SÉGò ‡´É„±Éä¹ÉhÉ,
+ÉvÉÖ‡xÉEò ¦ÉÉ{É ¤ÉÉìªÉ±É®ú, GòÉƇiÉEò B´ÉÆ +‡vÉGòÉƇiÉEò
nùɲÖÖêÓ {É®ú ¦ÉÉ{É, |É´ÉÉiÉ ={ɺEò®ú, |ÉÉEÞò‡iÉEò B´ÉÆ EÞò‡jɨÉ
|É´ÉÉiÉ, ¤ÉÉìªÉ±É®ú <ÈvÉxÉ, `öÉäºÉ, pù´É B´ÉÆ MÉèºÉÒªÉ <ÈvÉxÉ,
¦ÉÉ{É ]õ®ú¤ÉÉ<xÉ - ‡ºÉrùÉÆiÉ, |ÉEòÉ®ú, ºÉƪÉÉäVÉxÉ, +É´ÉäMÉ
B´ÉÆ |ɇiɇGòªÉÉ ]õ®²ÖÖ<xÉ, +IÉÒªÉ |ÉhÉÉänù.
4..2 ¦ÉÉ{É iÉÖÆb÷ - +‡¦ÉºÉÉ®úÒ B´ÉÆ +¯ÖÃÖÖ¸üß iÉÖÆb÷ ¨Éå ¦ÉÉ{É
EòÉ |É´Éɽþ, +ÉpÇù, ºÉÆiÉÞ{iÉ B´ÉÆ +‡vÉiÉ{iÉ VÉèºÉÒ ‡´É‡¦ÉzÉ
|ÉÉ®Æú‡¦ÉEò ¦ÉÉ{É nù„ÉÉ+Éå Eäò ºÉÉlÉ, +‡vÉEòiÉ¨É ‡xɺºÉ®úhÉ
Eäò ‡±ÉB EÆò`ö {É®ú nùɲÖ, {É„SÉnùÉ²Ö ‡´ÉSÉ®úhÉ EòÉ |ɦÉÉ´É,
iÉÆÖb÷Éå ¨Éå ¦ÉÉ{É EòÉ +‡vɺÉÆiÉÞ{iÉ |É´Éɽþ, ‡´É±ÉºÉxÉ ®äúJÉÉ.
4..3 +ÉÆiɇ®úEò B´ÉÆ ¤ÉÉÁ +|ɇiÉGò¨µÖiÉÉ Eäò ºÉÉlÉ
®éú‡EòxÉ SÉGò, {ÉÖxɺiÉÉ{É MÉÖhÉEò, {ÉÖxɺiÉÉ{ÉxÉ B´ÉÆ {ÉÖxÉVÉÇxÉxÉ,
+‡vɇxɪÉÆjÉhÉ ‡´É‡vɪÉÉÄ, {É„SÉ nùÉ¤É B´ÉÆ ={ɇxÉEòɺÉxÉ
]õ®²ÖÉ<xÉ.
4..4 ¦ÉÉ{É ¿ÖÛŒŸÖ ÃÖÓªÉÆjÉ - ºÉƪÉÖCiÉ SÉGò ¿ÖÛŒŸÖ üVÉxÉxÉ,
=¹¨ÉÉ {ÉÖxÉ:|ÉÉÎ{iÉ ¦ÉÉ{É Vɇ-Ö¡Ö (HRSG) iÉ{iÉ B´ÉÆ
+iÉ{iÉ, ºÉ½VÉxÉxÉ ºÉƪÉÆjÉ.
5.. |É„ÉÒiÉxÉ B´ÉÆ ´ÉÉiÉÉxÉÖEÚò±ÉxÉ :
5..1 ´Éɹ{É ºÉÆ{ÉÒb÷xÉ |É„ÉÒiÉxÉ SÉGò –p-H B´ÉÆ T-s
+É®äúJÉÉå {É®ú SÉGò, {ɪÉÉÇ´É®úhÉ +xÉÖEÚò±ÉÒ |É„ÉÒiÉEò pù´ªÉ
-R 134 a, Rú 123, ´ÉÉι{ÉjÉ, ¦ü¾Öו֡Ö, |ɺɮúhÉ ºÉÉvÉxÉ
VÉèºÉä iÉÆjÉ, ºÉÆ®ú±É ´Éɹ{É +´É„ÉÉä¹ÉhÉ iÉÆjÉ.
5..2 +ÉpÇùiÉɇ¨É‡iÉ - MÉÖhÉvɨÉÇ, |ÉGò¨É, ±ÉäJÉɇSÉjÉ,
ºÉÆ´Éät iÉÉ{ÉxÉ B´ÉÆ „ÉÒiÉxÉ, †Ö¦üá•ú®úhÉ B´ÉÆ †-ÖÖ¦üáEò®úhÉ
|ɦÉÉ´ÉÒ iÉÉ{ÉGò¨É, ´ÉÉiÉÉxÉÖEÚò±ÉxÉ ¦ÉÉ®ú {ɇ®úEò±ÉxÉ, ºÉ®ú±É
´Éɇ½þxÉÒ +‡¦ÉEò±{É.
דÖוúŸÃÖÖ ×¾Ö–ÖÖ-Ö
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö-1
1. ´ÖÖ-Ö¾Ö ¿ÖÖ¸ü߸ü :
ˆ¯Ö׸ü ‹¾ÖÓ †¬ÖÖê¿ÖÖ•ÖÖ†Öë, ÕÓú¬ÖÃÖÓ׬ֵÖÖë, •æú»Æêü ‹¾ÖÓ
•ú»ÖÖ‡Ô ´Öë ¸üŒŸÖ ‹¾ÖÓ ŸÖÓס֕úÖ ÃÖÓ³Ö¸ü•Ö ÃÖ´ÖêŸÖ †-Öã¯ÖϵÖ㌟Ö
¿ÖÖ¸ü߸ü.
ÃÖ•ú»Ö¿ÖÖ¸ü߸ü, ÃÖŒŸÖÃÖÓ³Ö¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ×•ÖžÖÖ •úÖ Ø»Ö±úßµÖ
†¯Ö¾ÖÖÆü, £ÖÖµÖ¸üÖ‡ò ›ü, ßÖ-Ö •ÖÏ×Ó £Ö, •Öšü¸ü, µÖ•éúŸÖ, ¯ÖÏÖÃò ™êü™ü,
•Ö-Ö-Ö•ÖÏ×Ó £Ö ‹¾ÖÓ •Ö³ÖÖÔ¿ÖµÖ.
›üÖµÖÖ±ÏúÖ´Ö, ¯Öê¸üß×-ÖµÖ´Ö ‹¾ÖÓ ¾ÖÓ•Ö•Ö¯ÖϤüê¿Ö •úÖ †-Öã¯ÖϵÖ㌟Ö
¿ÖÖ¸ü߸ü.
¾Ö錕ú, ´Öæ¡ÖÖ¿ÖµÖ, •Ö³ÖÖÔ¿ÖµÖ -Ö×»Ö•úÖ†Öë, ¿Öã•Îú¾ÖÖ×Æü•úÖ†Öë
•úÖ ¸üÖ•ê Ö»Ö•Ö•Ö ¿ÖÖ¸ü߸ü.
³ÖÏ•æ Ö×¾Ö–ÖÖ-Ö : †¯Ö¸üÖ ‹¾ÖÓ †¯Ö¸üÖ ¸üÖê¬Ö. ŤüµÖ, †ÖÓ¡Ö, ¾Ö錕ú,
•Ö³ÖÔ¿ÖµÖ, Ø›ü²Ö•ÖÏ×Ó £Ö, ¾ÖéÂÖ•Ö •úÖ ×¾Ö•úÖÃÖ ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•úß ÃÖÖ´ÖÖ-µÖ
•Ö-´Ö•ÖÖŸÖ †ÃÖÖ´ÖÖ-µÖŸÖÖ‹Ó.
•êú-¦üßµÖ ‹¾ÖÓ ¯Ö׸üÃÖ¸üßµÖ Ã¾ÖÃÖÓ“ÖÖ×»ÖŸÖ ŸÖÓס֕úÖ ŸÖÓ¡Ö :
´ÖÛßÖÕú •êú ×-Ö»ÖµÖÖë, ¯ÖÏ´ÖÛßÖÕú´Öêºþ ¦ü¾Ö •êú ¯Ö׸ü³ÖÏ´Ö•Ö
•úÖ ÃÖ•ú»Ö ‹¾ÖÓ ¸üÖ•ê Ö»Ö•Ö•Ö ¿ÖÖ¸ü߸ü, ŸÖÓס֕úÖ ´ÖÖ•ÖÔ ‹¾ÖÓ
Ÿ¾Ö“ÖßµÖ ÃÖÓ¾Öê¤ü-Ö , ÁÖ¾Ö•Ö ‹¾ÖÓ ¥üÛ™ü ×¾Ö•ÖןÖ, •ú¯ÖÖ»Ö
la?k yksd lsok vk;ksx
ŸÖÓס֕úÖ‹Ó, ×¾ÖŸÖ¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ¸üÖ•ê Ö»ÖÖ•Öו֕ú ´ÖÆüŸ¾Ö, þÖÃÖÓ“ÖÖ×»ÖŸÖ
ŸÖÓס֕úÖ ŸÖÓ¡Ö •êú †¾ÖµÖ¾Öü.
2. ´ÖÖ-Ö¾Ö ¿Ö¸ü߸ü וÎúµÖÖ ×¾Ö–ÖÖ-Ö :
†¾Öê•Ö •úÖ “ÖÖ»Ö-Ö ‹¾ÖÓ ÃÖÓ“Ö¸ü•Ö, ÃÖÓ•ãú“Ö-Ö •úß ×•ÎúµÖÖ×¾Ö׬Ö,
¯ÖÓס֕úÖ-¯Öê¿ÖßµÖ ÃÖÓ“Ö¸ü•Ö, ¯ÖÏן־֟ÖÔ, ÃÖÓŸÖã»Ö-Ö ×-ÖµÓÖ¡Ö•Ö,
ÃÖÓÛãÖ×ŸÖ ‹¾ÖÓ ¯Öê¿Öß-ŸÖÖ-Ö, †¾Ö¸üÖêÆüß ´ÖÖ•ÖÔ, †-Öã´ÖÛßÖ•ú
•êú •úÖµÖÔ, †Ö¬ÖÖ¸üß •ÖÓ×›üü•úÖ‹Ó, ×-Ö¦üÖ ‹¾ÖÓ “ÖêŸÖ-ÖÖ •úÖ
וÎúµÖÖ×¾Ö–ÖÖ-Ö.
†ÓŸÖ:ÄÖÖ¾Öß ŸÖÓ¡Ö : ÆüÖ´ÖÖì-Ö ×•ÎúµÖÖ •úß ×•ÎúµÖÖ×¾Ö׬Ö, ¸ü“Ö-ÖÖ,
ÄÖ¾Ö•Ö, ¯Ö׸ü¾ÖÆü-Ö, ˆ¯ÖÖ¯Ö“ÖµÖ, ¯ÖïוÎúµÖÖ•Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖßµÖæÂÖ •ÖÏ×Ó £Ö •êú
•úÖµÖÔ ‹¾ÖÓ ÄÖ¾Ö•Ö ×-ÖµÖ´Ö-Ö.
•Ö-Ö-Ö ŸÖÓ¡Ö •úÖ ×•ÎúµÖÖ ×¾Ö–ÖÖ-Ö : †ÖŸÖÔ ¾ Ö“Ö•Î ú ,
ßÖ-µÖÄÖ¾Ö•Ö,ÃÖ•Ö³ÖÔŸÖÖ.
¸üŒŸÖ : ×¾Ö•úÖÃÖ, ×-ÖµÖ´Ö-Ö ‹¾ÖÓ ¸üŒŸÖ•úÖê׿֕úÖ†Öë •úÖ
¯Ö׸ü•ÖÖ´Ö.
Çü¤ü˾ÖÖ×Æü•úÖ, Çü¤üË×-ÖïÖÖ¤ü-Ö, ¸üŒŸÖ¤üÖ²Ö, Çü¤üË ¾ÖÖ×Æü•úÖ •úÖµÖÔ
•úÖ ×-ÖµÖ´Ö-Ö,
3. •Öî¾Ö ¸üÃÖÖµÖ-Ö :
†Ó•Ö•úÖµÖÔ ¯Ö¸üß•Ö•Ö - µÖ•éúŸÖ, ¾Ö錕ú,£ÖÖµÖ¸üÖ‡ò ›ü
¯ÖÏÖ™ê üß-Ö ÃÖÓ¿»ÖêÂÖ•Ö.
×¾Ö™üÖ×´Ö-Ö ‹¾ÖÓ •Ö×-Ö•Ö.
×-Ö²ÖÔ-¬Ö-Ö ×¾Ö•ÖÓ›ü ¤îü¬µÖÔ ²ÖÆãü¹ý¯ÖŸÖÖ (RFLP)
¯ÖÖò»Öß´Öê¸êü•Ö ÁÖÓé•Ö»ÖÖ ¯ÖÏןÖוÎúµÖÖ (PCR)
¸êü×›üµÖÖê -‡´µÖæ-ÖÖê‹Ãê Öê (RIA)
4. ×¾Ö•éú×ŸÖ ×¾Ö–ÖÖ-Ö :
£ÖÖê£Ö ‹¾ÖÓ ×¾Ö¸üÖÆê ü•Ö, ¾Öéרü ×¾Ö•ÖÖê³Ö ‹¾ÖÓ •îú-ÃÖ¸ü, ¸üÆüµÖæ´Öî×™ü•ú
‹¾ÖÓ ‡Ã•úß×´Ö•ú Çü¤üµÖ ¸üÖê•Ö ‹¾ÖÓ ›üÖµÖײ֙üß•Ö ´Öê×»Ö™üÃÖ •úÖ
×¾Ö•éúן֕Ö-Ö-Ö ‹¾ÖÓ ‰úŸÖ•ú×¾Ö•éú×ŸÖ ×¾Ö–ÖÖ-Ö.
ÃÖã¤ü´µÖ,¤ãü¤Ôü´Ö ,¯ÖÏÖ£Ö×´Ö•ú ‹¾ÖÓ ×¾Ö•Öê¯Öß ¤ãü¤Ôü´ÖŸÖÖ ´Öë ×¾Ö³Öê¤ü-Ö,
À¾ÖÃÖ-Öß•Ö-µÖ •úÖÙÃÖ-ÖÖê´ÖÖ •úÖ ×¾Ö•éúן֕Ö-Ö-Ö ‹¾ÖÓ ‰úŸÖ•ú×¾Ö•éúןÖ
×¾Ö–ÖÖ-Ö, ßÖ-Ö •úÖÙÃÖ-ÖÖê´ÖÖ, ´Öã•Ö •ïúÃÖ¸ü, •ÖÏß¾ÖÖ •ïúÃÖ¸ü ,
»µÖæ•úß×´ÖµÖÖ, µÖ•éúŸÖ ×ÃÖ¸üÖ×ê ÃÖÃÖ, ß־֕ú¾Ö錕ú¿ÖÖê£Ö, µÖ•´ÖÖ,
ŸÖß¾ÖÎ †Ûãִ֕•ÖÖ¿ÖÖê£Ö •úÖ ÆêüŸÖã, ×¾Ö•éúן֕Ö-Ö-Ö ‹¾ÖÓ ‰úŸÖ•ú
×¾Ö•éú×ŸÖ ×¾Ö–ÖÖ-Ö.
5. ÃÖæ•´Ö•Öî×¾Ö•úß :
¤êüÆü¦ü¾Öß ‹¾ÖÓ •úÖê׿֕úÖ ´ÖÖ¬µÖ×´ÖŸÖ ¸üÖ•ê Ö•Ö´ÖŸÖÖ
×-Ö´-Ö×»Ö×•ÖŸÖ ¸üÖ•ê Ö •úÖ¸ü•ú ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•úÖ ¯ÖϵÖÖê•Ö¿ÖÖ»ÖÖ ×-Ö¤üÖ-Ö:
-´ÖëØ-Ö•ÖÖê•úÖòŒ•úÃÖ, ÃÖÖ»Ö´ÖÖê-Öê»ÖÖ
-Ø¿Ö•Öê»ÖÖ, Æü¯Öá•ÖÌ, ›ëü•Öæ, ¯ÖÖê×»ÖµÖÖê
-HIV/AIDS, ´Ö»Öê׸üµÖÖ, ‡Ô-×ÆüÙüÖê×»Ö×™ü•úÖ, וֵÖÖÙ›üµÖÖ
-•ïú×›ü›üÖ, וÎú¯™üÖê•úÖòŒ•úÃÖ, ‹êïÖÙ•Ö»ÖÃÖ
6. ³ÖêÂÖ•Ö•Öã•Ö ×¾Ö–ÖÖ-Ö :
×-Ö´-Ö×»Ö×•ÖŸÖ †ÖîÂÖ¬ÖÖë •êú •úÖµÖÔ •úß ×•ÎúµÖÖ×¾Ö×¬Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÖ¿¾ÖÔ¯ÖϳÖÖ¾Ö:
-‹êÛ-™ü¯ÖÖµÖ¸êü×™üŒÃÖ ‹¾ÖÓ ‹-ÖÖ»•Öê×ÃÖŒÃÖ, ‹êÛ-™ü²ÖÖµÖÖê×™üŒÃÖ,
‹êÛ-™ü´Ö»Öê׸üµÖÖ, ‹êÛ-™ü•úÖ»ÖÖ•ÖÖ¸ü, ‹êÛ-™ü›üÖµÖÖ²Öê×™üŒÃÖ
-‹êÛ-™üÆüÖµÖ¯Ö¸ü™üë×ÃÖ¾Ö, ‹êÛ-™ü›üÖ‡µÖæ¸üê×™üŒÃÖ, ÃÖÖ´ÖÖ-µÖ ‹¾ÖÓ
Çü¤ü ¾ÖÖÃÖÖê×›ü»Öê™üÃÖÔ, ‹êÛ-™ü¾ÖÖ‡¸ü»Ö, ‹êÛ-™ü¯Öî¸üÖ×ÃÖ×™ü•ú,
‹êÛ-™ü±úÓ •Ö»Ö, ‡´µÖæ-ÖÖêÃÖ¯ÖÏ¿ê Öï™üËÃÖ
-‹êÛ-™ü•úï ÃÖ¸ü
7. -µÖÖµÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Öß †ÖîÂÖ¬Ö ‹¾ÖÓ ×¾ÖÂÖ×¾Ö–ÖÖ-Ö :
•Ö×ŸÖ ‹¾ÖÓ ‘ÖÖ¾ÖÖë •úß -µÖÖµÖÃÖÓ²ÖÓ¬Öß ¯Ö¸üß•ÖÖ, ¸üŒŸÖ ‹¾ÖÓ ¿Öã•Îú
¬Ö²²ÖÖë •úß ¯Ö¸üß•ÖÖ, ×¾ÖÂÖÖŒŸÖŸÖÖ, ¿ÖÖ´Ö•ú †×ŸÖ´ÖÖ¡ÖÖ, ±úÖÑÃÖß,
›æü²Ö-ÖÖ,•Ö»Ö-ÖÖ, DNA ‹¾ÖÓ Ø±ú•Ö¸üدÖÏ™ü †¬µÖµÖ-Ö.
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö - 2
1. ÃÖÖ´ÖÖ-µÖ •úÖµÖדÖוúŸÃÖÖ :
™êü™üê-ÖÃÖ,¸îü²Öß•Ö, AIDS, ›ëü•µÖæ, •úÖ»ÖÖ-†Ö•ÖÖ¸ü,•ÖÖ¯ÖÖ-Öß
‹-ÃÖê±úê »ÖևיüÃÖ •úÖ ÆêüŸÖã, ¸üÖ•ê Ö »Ö•Ö•Ö ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖÖ‹Ó, ×-Ö¤üÖ-Ö
‹¾ÖÓ ¯ÖϲÖÓ¬Ö-Ö (×-Ö¾ÖÖ¸ü•Ö ÃÖ×ÆüŸÖ) •êú ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö.
×-Ö´-Ö×»Ö×•ÖŸÖ •êú ÆêüŸÖã, ¸üÖ•ê Ö»Ö•Ö•Ö ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖÖ‹Ó, ×-Ö¤üÖ-Ö ‹¾ÖÓ
¯ÖϲÖÓ¬Ö-Ö •êú ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ-
‡Ã•úß×´Ö•ú ŤüµÖ ¸üÖê•Ö, ±ãú°±ãúÃÖ †ÓŸÖ: ¿Ö»µÖŸÖÖ
¿¾ÖÃÖ-Öß †Ã£Ö´ÖÖ
±ãú°±ãúÃÖÖ¾Ö¸ü•Öß ×-Ö:ÃÖ¸ü•Ö, µÖ•´ÖÖ, †¯ÖÖ¾Ö¿ÖÖêÂÖ•Ö ÃÖÓ»Ö•Ö•Ö,
†´»Ö ¯ÖêÛ¯™ü•ú ¸üÖê•Ö, ×¾ÖÂÖÖ•Öã•Ö µÖ•éúŸÖ¿ÖÖê£Ö ‹¾ÖÓ µÖ•éúŸÖ
×ÃÖ¸üÖê×ÃÖÃÖ.
ß־֕ú¾Ö錕ú¿ÖÖê£Ö ‹¾ÖÓ •ÖÖêו֕úÖ¾Ö錕ú¿ÖÖê£Ö, ¾Ö錕ú¯ÖÖŸÖ,
†¯Ö¾Ö錕úßµÖ ÃÖÓ»Ö•Ö•Ö, ¾Ö錕ú¾ÖÖ×Æü•úÖ †×ŸÖ׸üŒŸÖ¤üÖ²Ö,
›üÖµÖײ֙üß•Ö ´Öê×»Ö™üÃÖ •êú ˆ¯Ö¦ü¾Ö, ÕÓú¤ü-Ö×¾Ö•úÖ¸ü, »µÖæ•úß×´ÖµÖÖ,
†¾Ö-‹¾ÖÓ-†×ŸÖ-£ÖÖòµÖ¸üÖò‡×›ü•´Ö, ´Öê×-Ö-•ÖÖµÖ×™üÃÖ ‹¾ÖÓ
‹-ÃÖê±êú»ÖևיüÃÖ.
דÖוúŸÃÖ•úßµÖ ÃÖ´ÖõÖÖ†Öë ´Öë ‡´ÖêØ•Ö•Ö, †»™ÒüÖÃÖÖˆÓ›ü,
‡Ô•úÖê •úÖÙ›üµÖÖê•ÖÏÖ´Ö, CT Õîú-Ö, MRI.
Ø“ÖŸÖÖ ‹¾ÖÓ †¾ÖÃÖÖ¤ü ´Ö-ÖÖê×¾ÖוÖׯŸÖ ‹¾ÖÓ ×¾Ö•ÖÓ×›üŸÖ- ´Ö-ÖÕúŸÖÖ
ŸÖ£ÖÖ E.C.T.
2. ²ÖÖ»Ö¸üÖ•ê Ö ×¾Ö–ÖÖ-Ö :
¸üÖ•ê Ö¯ÖÏןָüÖ¬ê Öß•ú¸ü•Ö, ²Öê²Öß-±Ïúë ›ü»Öß †Ã¯ÖŸÖÖ»Ö, •Ö-´Ö•ÖÖŸÖ
¿µÖÖ¾Ö Çü¤üµÖ ¸üÖ•ê Ö ¿¾ÖÃÖ-Ö ×¾Ö•ÖÖê³Ö ÃÖÓ»Ö•Ö•Ö, ¿¾ÖÃÖ-Öß-
±ãú°±ãúÃÖ¿ÖÖê£Ö, ¯ÖÏ´ÖÛßÖ•úßµÖ -Ö¾Ö•ÖÖŸÖ •úÖ´Ö»ÖÖ, IMNCI
¾Ö•Öá•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖϲÖÓ¬Ö-Ö, PEM •úÖê×™ü•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖϲÖÓ¬Ö… ARI
‹¾ÖÓ ¯ÖÖÑ“Ö ¾ÖÂÖÔ ÃÖê ”ûÖê™êü ׿ֿÖã†Öë •úß ¯ÖϾÖÖ×Æü•úÖ ‹¾ÖÓ ˆÃÖ•úÖ
¯ÖϲÖÓ¬Ö.
3. Ÿ¾Ö“ÖÖ ×¾Ö–ÖÖ-Ö :
ÃÖÖê׸üü‹×ÃÖÃÖ, ‹»ÖוÔÖ•ú ›ü´Öì™üևיüÃÖ, Õêú²Öß•Ö, ‹Œ•ÖÌß´ÖÖ
, ×¾Ö×™ü×»Ö•ÖÖê,Ùüß¾Ö-Ö-•ÖÖò-ÖÃÖ-Ö ÃÖÓ»Ö•Ö•Ö, »ÖÖ‡•êú-Ö ¯»Öê-ÖÃÖ.
4. ÃÖ´ÖÖ-µÖ ¿Ö»µÖ דÖוúŸÃÖÖ:
•ÖÓ›üŸÖÖ»Öã •ÖÓ›üÖÂê šü •úß ¸üÖ•ê Ö»Ö•Ö•Ö ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖÖ, •úÖ¸ü•Ö ‹¾ÖÓ
¯ÖϲÖÓ¬Ö •êú ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ.
þָüµÖÓ¡ÖßµÖ †²ÖãÔ¤ü, ´Öã•Ö ‹¾ÖÓ ‡ÔÃÖÖê±êú•ÖÃÖ †²ÖãÔ¤ü.
¯Ö׸ü¬ÖßµÖ ¬Ö´Ö-Öß ¸üÖ•ê Ö, ¾Öî׸ü•úÖê•Ö ¾Öê-ÃÖ, ´ÖÆüÖ¬Ö´Ö-Öß ÃÖÓ•úã “Ö-Ö
£ÖÖµÖ¸üÖò‡›ü, †×¬Ö¾Ö錕ú •ÖÏÓ×£Ö •êú †²ÖãÔ¤ü
±úÖê›üÍÖ, •ïúÃÖ¸ü, ßÖ-Ö •úÖ ŸÖÓŸÖã•ÖÏ×Ó £Ö †²Öã¤Ô ü ‹¾ÖÓ •ÖÏ×Ó £Ö»ÖŸÖÖ
¯ÖêÛ¯™ü•ú †»ÃÖ¸ü ¸üŒŸÖÄÖÖ¾Ö, †ÖÓ¡Ö µÖ•´ÖÖ, †»ÃÖ¸üê×™ü¾Ö
•úÖê»ÖևיüÃÖ, •Öšü¸ü •ïúÃÖ¸ü ¾Ö錕 ú´ÖÖÃÖ , ¯ÖÏÖêÙêü™ü •ïúÃÖ¸ü
Æüß´ÖÖê£ÖÖê¸îüŒÃÖ, ׯ֢ÖÖ¿ÖµÖ, ¾Ö錕ú,µÖæ¸êü™ü¸ü ‹¾ÖÓ ´Öæ¡ÖÖ¿ÖµÖ •úß
¯Ö£Ö¸üß. ¸êüŒ™ü´Ö, ‹-ÖÃÖ,‹-Ö»Ö •îú-Ö»Ö, ׯ֢ÖÖ¿ÖµÖ, ‹¾ÖÓ
ׯ֢־ÖÖ×Æü-Öß •úß ¿Ö»µÖ ¤ü¿ÖÖ†Öë •úÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö
ï»Öß-ÖÖê´Öê•Öî»Öß, •úÖò»Öß×ÃÖÙüևיüÃÖ, ¯ÖÖê™ü»Ô Ö †×ŸÖ¸üŒŸÖ¤üÖ²Ö,
µÖ•éúŸÖ ±úÖê›üÍÖ, ¯Öê¸üß™üÖ-ê ÖևיüÃÖ, ¯ÖïוÎúµÖÖ•Ö ¿ÖßÂÖÔ •úÖÙÃÖ-ÖÖê´ÖÖ.
¸üßœÍü ×¾Ö³ÖÓ•Ö, •úÖê»Öß ×¾Ö³ÖÓ•Ö ‹¾ÖÓ †ÛÃ£Ö ™ü¶´æ Ö¸ü
‹Ó›üÖÃê •úÖê¯Öß
»Öî¯ÖÏÖêÕúÖêׯ֕ú ÃÖ•ÖÔ¸üß
5. ¯ÖÏÃÖæ×ŸÖ ×¾Ö–ÖÖ-Ö ‹¾ÖÓ ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü ×-ÖµÖÖê•Ö-Ö ÃÖ´ÖêŸÖ áÖß ¸üÖ•ê Ö
×¾Ö–ÖÖ-Ö :
ÃÖ•Ö³ÖÔŸÖÖ •úÖ ×-Ö¤üÖ-Ö
¯ÖÏÃÖ¾Ö ¯ÖϲÖÓ¬Ö, ŸÖéŸÖßµÖ “Ö¸ü•Ö •êú ˆ¯Ö¦ü¾Ö,¯ÖÏÃÖ¾Ö¯Öæ•ÖÔ ‹¾ÖÓ
¯ÖÏÃÖ¾ÖÖê¢Ö¸ü ¸üŒŸÖ ÄÖÖ¾Ö, -Ö¾Ö•ÖÖŸÖ •úÖ ¯Öã-Öºþ••Öß¾Ö-Ö, †ÃÖÖ´ÖÖ-µÖ
ÛãÖ×ŸÖ ‹¾ÖÓ •úךü-Ö ¯ÖÏÃÖ¾Ö •úÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö,•úÖ»Ö¯Öæ¾ÖÔ (¯ÖÏÃÖ¾Ö)
-Ö¾Ö•ÖÖŸÖ •úÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö.
†¸üŒŸÖŸÖÖ •úÖ ×-Ö¤üÖ-Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖϲÖÓ¬Ö.
ÃÖ•Ö³ÖÔŸÖÖ •úÖ ¯ÖÏß‹Œ»ÖïÛ¯ÃÖµÖÖ ‹¾ÖÓ ™üÖŒò ÃÖß×´ÖµÖÖ, ¸ü•ÖÖê×-Ö¾Ö韵Öã¢Ö¸ü
ÃÖÓ»Ö•Ö•Ö •úÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö. ‡Ó™üÒÖ-µÖæ™üê¸üß-Ö µÖã׌ŸÖµÖÖÑ, •ÖÖê×»ÖµÖÖÑ,
™ü¶æ²ÖꌙüÖò´Öß ‹¾ÖÓ ¾ÖîÃÖꌙüÖò´Öß.
ÃÖ•Ö³ÖÔŸÖÖ •úÖ ×“ÖוúŸÃÖ•úßµÖ ÃÖ´ÖÖ¯Ö-Ö ×•ÖÃÖ´Öë ×¾Ö׬֕ú ¯ÖÆü»Öæ
¿ÖÖ×´Ö»Ö Æïü.
•ÖÏß¾ÖÖ •ïúÃÖ¸ü .
»µÖæ¸üÖ×ê ™üµÖÖ,ÁÖÖê×•Ö ¾Öê¤ü-ÖÖ, ¾ÖÓ¬µÖŸÖÖ,×›üÃÖ±ÓúŒ¿Ö-Ö»Ö µÖæ™üê¸üß-Ö
¸üŒŸÖÄÖÖ¾Ö (DUB), †´Öß-ÖÖê׸üµÖÖ, µÖæ™ü¸üÃÖ •úÖ ŸÖÓŸÖã¯Öê¿Öß
†²ÖãÔ¤ü ‹¾ÖÓ ³ÖÏÓ¿Ö.
6. ÃÖ´Öã¤üÖµÖ •úüÖµÖדÖוúŸÃÖÖ (×-Ö¾ÖÖ¸ü•ú ‹¾ÖÓ ÃÖÖ´ÖÖו֕ú
•úüÖµÖ ×“ÖוúŸÃÖÖ) :
×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö, ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß, ˆ¯ÖÖ•Ö´Ö ‹¾ÖÓ •ÖÖ-Ö¯Öפü•ú ¸üÖ•ê Ö ×¾Ö–ÖÖ-Ö
•úÖ ´ÖÖ¯Ö-Ö; ¯ÖÖêÂÖ•Ö, ¯ÖÖêÂÖ•Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Öß ¸üÖ•ê Ö/×¾Ö•úÖ¸ü ‹¾ÖÓ ¯ÖÖêÂÖ•Ö
•úÖµÖÔ•úÎ ´Ö
þÖÖãµÖ ÃÖæ“Ö-ÖÖ ÃÖÓ•ÖÏÆü•Ö, ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÏßÖãןÖ.
×-Ö´-Ö×»Ö×•ÖŸÖ •êú ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö/ˆ-´Öæ»Ö-Ö •êú ×»Ö‹ ¸üÖ™ÒüßµÖ
•úÖµÖÔ•Îú´ÖÖë •êú ˆ§êü¿µÖ, ‘Ö™ü•ú ‹¾ÖÓ •ÎúÖÓן֕ú ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö :
´Ö»Öê׸üµÖÖ, •úÖ»ÖÖ†Ö•ÖÖ¸ü, ±úÖ‡»Öê׸üµÖÖ ‹¾ÖÓ µÖ•´ÖÖ; HIV/
AIDS, µÖÖî-Ö ÃÖÓ•úÎ ×´ÖŸÖ ¸üÖ• ê Ö ‹¾ÖÓ ›ëü•Öæ
þÖÖãµÖ ¤êü•Ö³ÖÖ»Ö ¯ÖϤüÖµÖ ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß •úÖ •ÎÓúÖן֕ú ´Ö滵ÖÖÓ•ú-Ö
þÖÖãµÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö-Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö : ŸÖ•ú-Öß•ú, ÃÖÖ¬Ö-Ö,
•úÖµÖÔ•Îú´Ö •úÖµÖÖÔ-¾ÖµÖ-Ö ‹¾ÖÓ ´Ö滵ÖÖÓ•ú-Ö
•Ö-Ö-Ö ‹¾ÖÓ ×¿Ö¿Öã þÖÖãµÖ •êú ˆ§êü¿µÖ, ‘Ö™ü•ú, »Ö•µÖ ‹¾ÖÓ
ÛãÖןÖ, ¸üÖÙÒüßµÖ •ÖÏÖ´Öß•Ö Ã¾ÖÖãµÖ ×´Ö¿Ö-Ö ‹¾ÖÓ ÃÖÆüÄÖÖ²¤üß
×¾Ö•úÖÃÖ »Ö•µÖ.
†Ã¯ÖŸÖÖ»Ö ‹¾ÖÓ †ÖîªÖêו֕ú †¯Ö׿Ö™ü ¯ÖϲÖÓ¬Ö.
¤ü¿ÖÔ-Ö¿ÖÖáÖ
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö-1
¤ü¿ÖÔ-Ö •úÖ ‡×ŸÖÆüÖÃÖ ‹¾ÖÓ ÃÖ´ÖõÖÖ‹Ó :
1. ¯»Öê™üÖê ‹¾ÖÓ †¸üßÖæ: ¯ÖÏŸµÖµÖ; ¦ü¾µÖ; †Ö•úÖ¸ü ‹¾ÖÓ
¯Ö㤕Ëü Ö»ÖË;Ë •úÖµÖÔ•úÖ¸ü•Ö ³ÖÖ¾Ö; ¾ÖÖßÖ×¾Ö•úŸÖÖ ‹¾ÖÓ ¿ÖŒµÖŸÖÖ.
2. ŸÖ•Ôú²Öãרü¾ÖÖ¤ü (¤êü•úÖŸÖÔ, ÛïÖ-ÖÖê•ÖÖ, »Öß²Ö×-Ö•Ö): ¤êü•úÖŸÖÔ
•úß ¯Ö¨ü×ŸÖ ‹¾ÖÓ †ÃÖÓפü•¬Ö –ÖÖ-Ö; ¦ü¾µÖ; ¯Ö¸ü´ÖÖŸ´ÖÖ;
´Ö-Ö-¿Ö¸ü߸ü «îüŸÖ¾ÖÖ¤ü; ×-ÖµÖŸÖŸ¾Ö¾ÖÖ¤ü ‹¾ÖÓ Ã¾ÖÖŸÖÓ¡µÖ.
jkstxkj lekpkj 19 & 25 Qjojh 2011
3. ‡ÓצüµÖÖ-Öã³Ö¾Ö ¾ÖÖ¤ü (»ÖÖò•ú, ²Ö•Ôú»Öê, Êæ´Ö): –ÖÖ-Ö •úÖ
×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö; ¦ü¾µÖ ‹¾ÖÓ •Öã•Ö; †ÖŸ´ÖÖ ‹¾ÖÓ ¯Ö¸ü´ÖÖŸ´ÖÖ;
ÃÖÓ¿ÖµÖ¾ÖÖ¤ü.
4. •úÖÓ™ü : ÃÖÓ¿»ÖêÂÖÖŸ´Ö•ú ¯ÖÏÖ•Ö-Öã³Ö×¾Ö•ú ×-Ö•ÖÔµÖ •úß
ÃÖÓ³Ö¾ÖŸÖÖ:פü•Ëú ‹¾ÖÓ •úÖ»Ö; ¯Ö¤üÖ£ÖÔ; ŸÖ•Ôú²Öãרü ¯ÖÏŸµÖµÖ;
×¾Ö¯ÖÏןÖÂÖê¬Ö; ¯Ö¸ü´ÖÖŸ´ÖÖ •êú †Ûß֟¾Ö •êú ¯ÖÏ´ÖÖ•ÖÖë •úß
´Öß´ÖÖÓÃÖÖ.
5. Æüß•Öê»Ö : «Óü«üÖŸ´Ö•ú ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß; ¯Ö¸ü´Ö¯ÖÏŸµÖµÖ¾ÖÖ¤ü.
6. ´Öæ¸ü, ¸üÃÖê»Ö ‹¾ÖÓ ¯Öæ¾ÖÔ¾ÖŸÖá ×¾Ö™Ëü•Öê-Ùüß-Ö: ÃÖÖ´ÖÖ-µÖ ²Öãרü
•úÖ ´ÖÓ›ü-Ö; ¯ÖÏŸµÖµÖ¾ÖÖ¤ü •úÖ •ÖÓ›ü-Ö; ŸÖÖÙ•ú•ú ¯Ö¸ü´ÖÖ•Ö¾ÖÖ¤ü;
ŸÖÖÙ•ú•ú ¸ü“Ö-ÖÖ; †¯Öæ•ÖÔ ¯ÖÏŸÖß•ú; †£ÖÔ •úÖ ×“Ö¡Ö
×ÃÖ¨üÖÓŸÖ; ˆÛŒŸÖ ‹¾ÖÓ ¯ÖϤü¿ÖÔ-Ö.
7. ŸÖÖÙ•ú•ú ¯ÖÏŸµÖ•Ö¾ÖÖ¤ü : †£ÖÔ •úÖ ÃÖŸµÖÖ¯Ö-Ö ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ;
ŸÖŸ¾Ö´Öß´ÖÖÓÃÖÖ •úÖ †Ã¾Öß•úÖ¸ü; †×-Ö¾ÖÖµÖÔ ¯ÖÏן֖ÖÛ¯ŸÖ •úÖ
³ÖÖ×ÂÖ•ú ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ.
8. ˆ¢Ö¸ü¾ÖŸÖá ×¾Ö™Ëü•ÖëÙüß-Ö : †£ÖÔ ‹¾ÖÓ ¯ÖϵÖÖê•Ö; ³ÖÖÂÖÖ -
•Öê»Ö: ¾µÖÛŒŸÖ ³ÖÖÂÖÖ •úß ´Öß´ÖÖÓÃÖÖ.
9. ÃÖÓ¾ÖéןֿÖÖÃ¡Ö (ÆüÃÖÔ»Ö) : ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß ;ÃÖÖ¸ü ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ;
´Ö-ÖÖê×¾Ö–ÖÖ-Ö¯Ö¸üŸÖÖ •úÖ ¯Ö׸üÆüÖ¸ü.
10. †Ûß֟¾Ö¯Ö¸ü•úŸÖÖ¾ÖÖ¤ü (•úß•Ôú•ÖÖ¤Ôü, ÃÖÖ¡ÖÔ, Æüß›êü•Ö¸ü):
†Ûß֟¾Ö ‹¾ÖÓ ÃÖÖ¸ü; ¾Ö¸ü•Ö, ˆ¢Ö¸ü ¤üÖ×µÖŸ¾Ö ‹¾ÖÓ
¯ÖÏÖ´ÖÖו֕ú †Ûß֟¾Ö; ×¾ÖÀ¾Ö×-ÖÃÖŸÖË ‹¾ÖÓ •úÖ»ÖÃÖ¢ÖÖ.
11. Œ¾ÖÖ‡-Ö ‹¾ÖÓ Ã™ÒüÖÃò Ö-Ö : ‡ÓצüµÖÖ-Öã³Ö¾Ö¾ÖÖ¤ü •úß ´Öß´ÖÖÓÃÖÖ;
´Öæ»Ö ×¾Ö׿Ö™ü ‹¾ÖÓ ¾µÖÛŒŸÖ •úÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ.
12. “ÖÖ¾ÖÖÔ•ú : –ÖÖ-Ö •úÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ; †ŸÖàצüµÖ ÃÖŸ¾ÖÖë •úÖ
†Ã¾Öß•úÖ¸ü.
13. •Öî-Ö¤ü¿ÖÔ-Ö : ÃÖ¢ÖÖ •úÖ ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö; ÃÖ¯ŸÖ³ÖÓ•Öß -µÖÖµÖ;
²ÖÓ¬Ö-Ö ‹¾ÖÓ ´ÖãÛŒŸÖ.
14. ²ÖÖî¨ü¤ü¿ÖÔ-Ö ÃÖÓ¯ÖϤüÖµÖ : ¯ÖÏŸÖߟµÖÃÖ´Ö㟯ÖÖ¤ü; •Öו֕ú¾ÖÖ¤ü,
-Öî¸üÖŸ´µÖ¾ÖÖ¤ü.
15. -µÖÖµÖ-¾Öî¿Öê×ÂÖ•ú : ¯Ö¤üÖ£ÖÔ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ; †Ö³ÖÖÃÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ;
¯ÖÏ´ÖÖ•Ö ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö; †ÖŸ´ÖÖ, ´ÖãÛŒŸÖ; ¯Ö¸ü´ÖÖŸ´ÖÖ; ¯Ö¸ü´ÖÖŸ´ÖÖ
•êú †Ûß֟¾Ö •êú ¯ÖÏ´ÖÖ•Ö; •úÖµÖÔ•úÖ¸ü•Ö-³ÖÖ¾Ö •úÖ ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö,
ÃÖéÛ™ü •úÖ ¯Ö¸ü´ÖÖ•Öã¾ÖÖ¤üß ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ.
16. ÃÖÖÓ•µÖ : ¯ÖÏ•éúןÖ; ¯Öã¹ýÂÖ; •úÖµÖÔ•úÖ¸ü•Ö-³ÖÖ¾Ö; ´ÖãÛŒŸÖ.
17. µÖÖê•Ö : ד֢Ö; ד֢־Öé×¢Ö; Œ»Öê¿Ö; ÃÖ´ÖÖ׬Ö; •îú¾Ö»µÖ.
18. ´Öß´ÖÖÓÃÖÖ : –ÖÖ-Ö •úÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ
19. ¾Öê¤üÖŸÓ Ö ÃÖÓ¯ÖϤüÖµÖ : ²ÖÎÉ-Ö; ‡ÔÀ¾Ö¸ü; †ÖŸ´Ö-Ö; •Öß¾Ö;
•Ö•ÖŸÖ; ´ÖÖµÖÖ; †×¾ÖªÖ; †¬µÖÖÃÖ; ´ÖÖê•Ö; †¯Öé£Ö•ú
×ÃÖרü; ¯ÖÓ“Ö×¾Ö¬Ö³Öê¤ü.
20. †¸üؾ֤ü : ×¾Ö•úÖÃÖ, ¯ÖÏןÖ×¾Ö•úÖÃÖ; ¯Öæ•ÖÔ µÖÖê•Ö.
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö - 2
ÃÖÖ´ÖÖו֕ú- ¸üÖ•Ö-Öîן֕ú ¤ü¿ÖÔ-Ö :
1. ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ‹¾ÖÓ ¸üÖ•Ö-Öîן֕ú †Ö¤ü¿ÖÔËÓ : ÃÖ´ÖÖ-ÖŸÖÖ,
-µÖÖµÖ, þ֟ÖÓ¡ÖŸÖÖ.
2. ¯ÖϳÖãÃÖ¢ÖÖ : †ÖÛÙü-Ö ²ÖÖê¤üÖÑ, »ÖÖÕúß, •Öî×™ü»µÖ.
3. ¾µÖÛŒŸÖ ‹¾ÖÓ ¸üÖ•µÖ : †×¬Ö•úÖ¸ü; •ú¢ÖÔ¾µÖ ‹¾ÖÓ ˆ¢Ö¸ü¤üÖ×µÖŸ¾Ö.
4. ¿ÖÖÃÖ-Ö •êú ¯ÖÏ•úÖ¸ü : ¸üÖ•ÖŸÖÓ¡Ö; ¬Ö´ÖÔŸÖÓ¡Ö ‹¾ÖÓ »ÖÖê•úŸÖÓ¡Ö.
5. ¸üÖ•Ö-Öîן֕ú ×¾Ö“ÖÖ¸ü¬ÖÖ¸üÖ‹Óò : †¸üÖ•Ö•úŸÖÖ¾ÖÖ¤ü; ´ÖÖŒÃÖÔ¾ÖÖ¤ü
‹¾ÖÓ ÃÖ´ÖÖ•Ö¾ÖÖ¤ü.
6. ´ÖÖ-Ö¾Ö¾ÖÖ¤ü; ¬Ö´ÖÔ×-Ö¸ü¯Öê•ÖŸÖÖ¾ÖÖ¤ü; ²ÖÆãüÃÖÓÕéúן־ÖÖ¤ü.
7. †¯Ö¸üÖ¬Ö ‹¾ÖÓ ¤Óü›ü : ³ÖÏ™üÖ“ÖÖ¸ü, ¾µÖÖ¯Ö•ú ØÆüÃÖÖ,
•ÖÖןÖÃÖÓÆüÖ¸ü, ¯ÖÏÖ•Ö¤Óü›ü.
8. ×¾Ö•úÖÃÖ ‹¾ÖÓ ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ˆ®ÖןÖ.
9. ×»ÖÓ•Ö ³Öê¤ü : áÖß³ÖÏ•æ Ö ÆüŸµÖÖ, ³Öæ×´Ö ‹¾ÖÓ ÃÖÓ¯Ö×¢Ö
†×¬Ö•úÖ¸ü; ÃÖ¿ÖÛŒŸÖ•ú¸ü•Ö.
10. •ÖÖ×ŸÖ ³Öê¤ü : •ÖÖѬÖß ‹¾ÖÓ †Ó²Öê›ü•ú¸ü.ü
¬Ö´ÖÔ ¤ü¿ÖÔ-Ö :
1. ‡ÔÀ¾Ö¸ü •úß ¬ÖÖ¸ü•ÖÖ : •Öã•Ö; ´Ö-Öã嵅 ‹¾ÖÓ ×¾ÖÀ¾Ö ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö
ü(³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ‹¾ÖÓ ¯ÖÖ¿“ÖÖŸµÖ).
2. ‡Ô'¾Ö¸ü •êú †Ûß֟¾Ö •êú ¯ÖÏ´ÖÖ•Ö †Öî¸ü ˆÃÖ•úß ´ÖßÓ´ÖÖÓÃÖÖ
(³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ‹¾ÖÓ ¯ÖÖ¿“ÖÖŸµÖ).
3. †¿Öã³Ö •úß ÃÖ´ÖõÖÖ.
4. †ÖŸ´ÖÖ : †´Ö¸üŸÖÖ; ¯Öã-Ö•ÖÔ-´Ö ‹¾ÖÓ ´ÖãÛŒŸÖ.
5. ŸÖ•Ôú²Öãרü, ÁÖã×ŸÖ ‹¾ÖÓ †ÖãÖÖ.
6. ¬ÖÖÙ´Ö•ú †-Öã³Ö¾Ö : ¯ÖÏ•éú×ŸÖ ‹¾ÖÓ ¾ÖßÖã (³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ‹¾ÖÓ
¯ÖÖ¿“ÖÖŸµÖ).
7. ‡Ô'¾Ö¸ü ¸ü×ÆüŸÖ ¬Ö´ÖÔ.
8. ¬Ö´ÖÔ ‹¾ÖÓ -Öîן֕úŸÖÖ.
9. ¬ÖÖÙ´Ö•ú ¿Öãד֟ÖÖ ‹¾ÖÓ ¯Ö¸ü´Ö ÃÖŸµÖŸÖÖ •úß ÃÖ´ÖõÖÖ.
10. ¬ÖÖÙ´Ö•ú ³ÖÖÂÖÖ •úß ¯ÖÏ•úé×ŸÖ : ÃÖÖ¥ü¿µÖ´Öæ»Ö•ú ‹¾ÖÓ
¯ÖÏŸÖß•úÖŸ´Ö•ú; ÃÖÓ–ÖÖ-Ö¾ÖÖ¤üß ‹¾ÖÓ ×-ÖÃÃÖÓ–ÖÖ-Ö¾ÖÖ¤üß.
jkstxkj lekpkj 19 & 25 Qjojh 2011
³ÖÖîן֕úß
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö -1
1. (•ú) •ú•Ö µÖÖÓס֕úß :
•ÖןÖ×-ÖµÖ´Ö, ˆ•ÖÖÔ ‹¾ÖÓ ÃÖÓ¾Öê•Ö •úÖ ÃÖÓ¸ü•Ö•Ö, ‘Öæ•Öá ±Ïúê ´Ö ¯Ö¸ü
†-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö, †¯Ö•ëú¦üß ‹¾ÖÓ •úÖê׸üµÖÖ×»ÖÃÖ Ÿ¾Ö¸ü•Ö; •ëú¦üßµÖ ²Ö»Ö
•êú †ÓŸÖ•ÖÔŸÖ •ÖןÖ; •úÖê•ÖßµÖ ÃÖÓ¾Öê•Ö •úÖ ÃÖÓ¸ü•Ö•Ö, •êú¯»Ö¸ü
×-ÖµÖ´Ö; •Öê¡Ö ‹¾ÖÓ ×¾Ö³Ö¾Ö; •ÖÖê»ÖßµÖ Ø¯Ö›üÖë •êú •úÖ¸ü•Ö •ÖãºþŸ¾Ö
•Öê¡Ö ‹¾ÖÓ ×¾Ö³Ö¾Ö; •ÖÖîÃÖ ‹¾ÖÓ ¯¾ÖÖÃÖÖë ÃÖ´Öß•ú¸ü•Ö, •ÖãºþŸ¾Ö
þ։ú•ÖÖÔ; ׫üد֛ü ÃÖ´ÖõÖÖ; ÃÖ´ÖÖ-ÖßŸÖ ¦ü¾µÖ´ÖÖ-Ö; ¸ü¤ü¸ü±úÖê›üÔ
¯ÖÏ•úß•ÖÔ-Ö; ¦ü¾µÖ´ÖÖ-Ö •ëú¦ü ‹¾ÖÓ ¯ÖϵÖÖê•Ö¿ÖÖ»ÖÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ±Ïúê ´Ö.
(•Ö) ¥üœÍü د֛üÖë •úß µÖÖÓס֕úß :
•ú•Ö×-Ö•úÖµÖ; ¦ü¾µÖ´ÖÖ-Ö •ëú¦ü, •úÖê•ÖßµÖ ÃÖÓ¾Öê•Ö, •Ö×ŸÖ ÃÖ´Öß•ú¸ü•Ö;
ˆ•ÖÖÔ, ÃÖÓ¾Öê•Ö ‹¾ÖÓ •úÖê•ÖßµÖ ÃÖÓ¾Öê•Ö •êú ÃÖÓ¸ü•Ö•Ö ¯ÖÏ´ÖêµÖ;
¯ÖÏŸµÖÖÃ£Ö ‹¾ÖÓ †¯ÖÏŸµÖÖÃ£Ö ÃÖÓ‘Ö¼ü-Ö; ¥üœÍü د֛ü;þÖÖŸÖÓ¡ÖµÖ
•úÖê×™üµÖÖÓ, †ÖµÖ»Ö¸ü ¯ÖÏ´ÖêµÖ, •úÖê•ÖßµÖ ¾Öê•Ö, •úÖê•ÖßµÖ ÃÖÓ¾Öê•Ö,
•Ö›ÍüŸ¾Ö †Ö‘Öæ•ÖÔ, ÃÖ´ÖÖÓŸÖ¸ü ‹¾ÖÓ †×³Ö»ÖÓ²Ö †•ÖÖë •êú ¯ÖÏ´ÖêµÖ,
‘Öæ•ÖÔ-Ö ÆêüŸÖã •Ö×ŸÖ •úÖ ÃÖ´Öß•ú¸ü•Ö; †ÖÛ•¾Ö•ú ‘Öæ•ÖÔ-Ö (¥üœüÍ
د֛üÖë •êú ºþ¯Ö ´Öë ); ׫ü ‹¾ÖÓ ×¡Ö - ¯Ö¸ü´ÖÖÛ•¾Ö•ú †•Öã,
¯Öã¸üÃÃÖ¸ü•Ö •ÖןÖ, ³ÖÏ×´Ö, ‘Öæ•ÖÖÔ•ÖãÖÖ¯Öß.
(•Ö) ÃÖÓŸÖŸÖ ´ÖÖ¬µÖ´ÖÖë •úß µÖÖÓס֕úß :
¯ÖÏŸµÖÖã֟ÖÖ, Æãü•ú •úÖ ×-ÖµÖ´Ö ‹¾ÖÓ ÃÖ´Ö¤îü׿֕ú šüÖêÃÖÖë •êú
¯ÖÏŸµÖÖã֟ÖÖÓ•ú ŸÖ£ÖÖ ˆ-Ö•êú †ÓŸÖÃÖÔ²Ó ÖÓ¬Ö; ¯ÖϾÖÖÆü¸üê•ÖÖ (ßָüßµÖ)
¯ÖϾÖÖÆü, ¿µÖÖ-ÖŸÖÖ, ¯¾ÖÖ•ÖÌµÖ ÃÖ´Öß•ú¸ü•Ö, ²Ö¸ü-Öæ»Öß ÃÖ´Öß•ú¸ü•Ö,
ÙüÖ•ê ú ×-ÖµÖ´Ö ‹¾ÖÓ ˆÃÖ•êú †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö.
(‘Ö ) ×¾Ö׿Ö™ü †Ö¯Öêו֕úŸÖÖ :
´ÖÖ‡•ú»ÃÖ-Ö - ´ÖÖê»Öì ¯ÖϵÖÖê•Ö ‹¾ÖÓ ‡ÃÖ•úß ×¾Ö¾Ö•ÖÖ‹Ó; »ÖÖò¸üë•Ö
ºþ¯ÖÖÓŸÖ¸ü•Ö - ¤îü¬µÖÔ -ÃÖÓ•úÓ“ã Ö-Ö, •úÖ»Ö¾Öéרü, †Ö¯Öêו֕úßµÖ
¾Öê•ÖÖë •úÖ µÖÖê•Ö, ×¾Ö¯Ö£Ö-Ö ŸÖ£ÖÖ ›üÖ¯ò »Ö¸ü ¯ÖϳÖÖ¾Ö, ¦ü¾µÖ´ÖÖ-Ö -
‰ú•ÖÖÔ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö, •ÖµÖ ¯ÖÏוÎúµÖÖ ÃÖê ÃÖ¸ü»Ö †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö; “ÖŸÖãÙ¾Ö´ÖßµÖ
ÃÖÓ¾Öê•Ö ÃÖפü¿Ö; ³ÖÖîן֕úß •êú ÃÖ´Öß•ú¸ü•ÖÖë •êú ÃÖÆü¯ÖÏÃÖ¸ü•Ö.
2. ŸÖ¸Óü•Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÏ•úÖ׿֕úß :
(•ú) ŸÖ¸Óü•Ö :
ÃÖ¸ü»Ö †Ö¾ÖŸÖÔ •ÖןÖ, †¾Ö´ÖÓפüŸÖ ¤üÖ»ê Ö-Ö, ¯ÖÏ•ÖÖêפüŸÖ ¤üÖ»ê Ö-Ö
ŸÖ£ÖÖ †-Öã-ÖÖ¤ü; ×¾ÖïÖÓ¤ü; ŸÖÓŸÖã ´Öë Ûãָü ŸÖ¸Óü•Öê;Ó Ã¯ÖÓ¤ü-Ö ŸÖ£ÖÖ
ŸÖ¸Óü•Ö ÃÖÓ“ÖÖ×µÖ•úÖ‹Ó; ¯ÖÏÖ¾ÖãÖÖ ŸÖ£ÖÖ ÃÖ´ÖæÆü ¾Öê•Ö; ÆüÖ‡Ô•Ö-Ö •êú
×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö ÃÖê ¯Ö¸üÖ¾ÖŸÖÔ-Ö ŸÖ£ÖÖ †¯Ö¾ÖŸÖÔ-Ö.
(•Ö) •µÖÖ×´ÖŸÖßµÖ ¯ÖÏ•úÖ׿֕úß :
±ú¸ü´Öî™ü •êú ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö ÃÖê ¯Ö¸üÖ¾ÖŸÖÔ-Ö ŸÖ£ÖÖ †¯Ö¾ÖŸÖÔ-Ö •êú ×-ÖµÖ´Ö,
ˆ¯ÖÖ•ÖßµÖ ¯ÖÏ•úÖ׿֕úß ´Öë †Ö¾µÖæÆü ¯Ö¨ü×ŸÖ - ¯ÖŸÖ»Öê »ÖëÃÖ •êú
ÃÖæ¡Ö, ×-ÖïÖÓ¤ü ŸÖ»Ö, ¤üÖê ¯ÖŸÖ»Öê »ÖëÃÖÖë •úß ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß, ¾Ö•ÖÔ ŸÖ£ÖÖ
•ÖÖê»ÖßµÖ ×¾Ö¯Ö£Ö-Ö.
(•Ö) ¾µÖן֕ú¸ü•Ö :
¯ÖÏ•úÖ¿Ö •úÖ ¾µÖן֕ú¸ü•Ö - µÖÓ•Ö •úÖ ¯ÖϵÖÖê•Ö, -µÖæ™ü-Ö ¾Ö»ÖµÖ, ŸÖ-Öã
×±ú»´ÖÖë «üÖ¸üÖ ¾µÖן֕ú¸ü•Ö, ´ÖÖ‡•ú»ÃÖ-Ö ¾µÖן֕ú¸ü•Ö´ÖÖ¯Öß;
×¾Ö×¾Ö¬Ö ×•ú¸ü•Ö¯Öã•Ó Ö ¾µÖן֕ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ±îú²ÖÎß - ¯Ö긙ü ü ¾µÖן֕ú¸ü•Ö´ÖÖ¯Öß.
(‘Ö) ×¾Ö¾ÖŸÖÔ-Ö :
±ÏúÖ-ÖÆüÖê±ú¸ü ×¾Ö¾ÖŸÖÔ-Ö - ‹•ú»Ö ¸êü•ÖÖ×”û¦ü, ׫ü¸êü•ÖÖ×”û¦ü,
×¾Ö¾ÖŸÖÔ-Ö •ÖÏØê ™ü•Ö, ×¾Ö³Öê¤ü-Ö •Ö´ÖŸÖÖ; ×¾Ö¢ÖßµÖ «üÖ¸ü•ú «üÖ¸üÖ
×¾Ö¾ÖŸÖÔ-Ö ŸÖ£ÖÖ ¾ÖÖµÖ¾ÖßµÖ ¯Öî™ü-ÖÔ; ±Ïúê ÃÖ-Öê»Ö ×¾Ö¾ÖŸÖÔ-Ö; †¨Ôü
†Ö¾ÖŸÖÔ-Ö •ÖÖê-Ö ‹¾ÖÓ •ÖÖê-Ö ¯»Öê™ü, ¾Öé¢ÖßµÖ «üÖ¸ü•ú.
(›ÍüÍ) ¬ÖÐã¾Öß•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ †Ö¬Öã×-Ö•ú ¯ÖÏ•úÖ׿֕úß :
¸êü•ÖßµÖ ŸÖ£ÖÖ ¾Öé¢ÖßµÖ ¬ÖÐã×¾ÖŸÖ ¯ÖÏ•úÖ¿Ö •úÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö ŸÖ£ÖÖ
†×³Ö–ÖÖ-Ö; ׫ü†¯Ö¾ÖŸÖÔ-Ö, “ÖŸÖã£ÖÖÕ¿Ö ŸÖ¸Óü•Ö ¯»Öê™ü; ¯ÖÏ•úÖ¿ÖßµÖ
ÃÖוÎúµÖŸÖÖ; ¸êü¿ÖÖ ¯ÖÏ•úÖ׿֕úß •êú ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ, •Öß•Ö-Ö; Ùêü¯Ö
‡Ó›üŒê ÃÖ ŸÖ£ÖÖ ¯Ö¸ü¾Ö»Ö×µÖ•ú ‡Ó›üŒê ÃÖ ŸÖÓŸÖã†Öë ´Öë ïÖÓ¤ü ¯Ö׸ü•Öê¯Ö•Ö;
¯Ö¤üÖ£ÖÔ ¯Ö׸ü•Öê¯Ö•Ö, ‹•ú»Ö ºþ¯Ö ¸êü¿ÖÖ; »ÖêÃÖ¸ü - †Ö‡-ÖÙüÖ‡-Ö
A ŸÖ£ÖÖ B •Öã•ÖÖÓ•ú, ºþ²Öß ‹¾ÖÓ Æüß×»ÖµÖ´Ö ×-ÖµÖÖò-Ö »ÖêÃÖ¸ü;
»ÖêÃÖ¸ü ¯ÖÏ•úÖ¿Ö •úß ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖÖ‹Ó - ãÖÖ×-Ö•ú ŸÖ£ÖÖ •úÖ×»Ö•ú
ÃÖÓ²Ö¨üŸÖÖ; »ÖêÃÖ¸ü וú¸ü•Ö ¯Öã•Ó ÖÖë •úÖ ±úÖê•úÃÖ-Ö; »ÖêÃÖ¸ü וÎúµÖÖ
•êú ×»Ö‹ סÖ-ßָüßµÖ µÖÖê•Ö-ÖÖ; ÆüÖ»ê ÖÖê•ÖÏÖ±úß ‹¾ÖÓ ÃÖ¸ü»Ö
†-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö.
3. ×¾ÖªãŸÖ ‹¾ÖÓ “ÖãÓ²Ö•úŸ¾Ö :
(•ú) Ûãָü ¾ÖîªãŸÖ ‹¾ÖÓ Ûãָü “ÖãÓ²Ö•úßµÖ :
Ûãָü ¾Öã Ö ´Öë »ÖÖ¯»ÖÖÃÖ ‹¾ÖÓ ¯¾ÖÖÃÖÖë ÃÖ´Öß•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•êú
†-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö; †Ö¾Öê¿Ö ×-Ö•úÖµÖ •úß ‰ú•ÖÖÔ, †×¤ü¿Ö ×¾Ö³Ö¾Ö •úÖ
²ÖÆãü¬Öоã Ö ¯ÖÏÃÖÖ¸ü; ¯ÖÏןÖײִ²Ö ×¾Ö×¬Ö ‹¾ÖÓ ˆÃÖ•úÖ †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö;
׫ü¬Öоã Ö •êú •úÖ¸ü•Ö ×¾Ö³Ö¾Ö ‹¾ÖÓ •Öê¡Ö, ²ÖÖÊ •Öê¡Ö ´Öë ׫ü¬Öоã Ö ¯Ö¸ü
²Ö»Ö ‹¾ÖÓ ²Ö»Ö †Ö‘Öæ•ÖÔ. ¯Ö¸üÖ¾Öã Ö ¬Öоã Ö•Ö; ¯Ö׸üÃÖß´ÖÖ - ´ÖÖ-Ö
ÃÖ´ÖõÖÖ •úÖ Æü»Ö - ‹•úÃÖ´ÖÖ-Ö ¾Öã Ö •Öê¡Ö ´Öë “ÖÖ»Ö-Ö ‹¾ÖÓ
¯Ö¸ü¾ÖîªãŸÖ •ÖÖê»Ö•ú; “ÖãÓ²Ö•úßµÖ •úÖê¿Ö, ‹•úÃÖ´ÖÖ-Ö “ÖãÓ²ÖוúŸÖ
•ÖÖê»Ö•ú, »ÖÖêÆü “ÖãÓ²Ö•úßµÖ ¯Ö¤üÖ£ÖÔ, ¿Öî×£Ö»µÖ, ‰ú•ÖÖÔÈüÖÃÖ.
(•Ö) ¬ÖÖ¸üÖ ×¾ÖªãŸÖ :
וú¸ü“ÖÖò±ú ×-ÖµÖ´Ö ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•êú †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö; ²ÖÖµÖÖê-ÃÖ¾ÖÖ™Ôü
×-ÖµÖ´Ö, ‹ê×´¯ÖµÖ¸ü ×-ÖµÖ´Ö, ±ú¸üÖ›êü ×-ÖµÖ´Ö, »Öë•Ö ×-ÖµÖ´Ö; þÖ
la?k yksd lsok vk;ksx
‹¾ÖÓ †-µÖÖê-µÖ ¯Öϸê ü•úŸ¾Ö; ¯ÖÏŸµÖÖ¾ÖŸÖá ¬ÖÖ¸üÖ (AC) ¯Ö׸ü¯Ö£Ö ´Öë
´ÖÖ¬µÖ ‹¾ÖÓ ¾Ö•ÖÔ´ÖÖ¬µÖ ´Öæ»Ö (rms) ´ÖÖ-Ö, R L ‹¾ÖÓ C ‘Ö™ü•ú ¾ÖÖ»Öê
DC ‹¾ÖÓ AC- ¯Ö׸ü¯Ö£Ö; ÁÖê•Öß²Ö¨ü ‹¾ÖÓ ÃÖ´ÖÖÓŸÖ¸ü †-Öã-ÖÖ¤ü;
•Öã•ÖŸÖÖ •úÖ¸ü•ú; ¯Ö׸ü•ÖÖ×´Ö¡Ö •êú ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö.
(•Ö) ×¾ÖªãŸÖ“Öã²Ó Ö•úßµÖ ŸÖ¸Óü•Öë ‹¾ÖÓ •éúÛ•֕úÖ ×¾Öוú¸ü•Ö :
×¾ÖãÖÖ¯Ö-Ö ¬ÖÖ¸üÖ ‹¾ÖÓ ´ÖîŒÃÖ¾Öê»Ö •êú ÃÖ´Öß•ú¸ü•Ö; ×-Ö¾ÖÖÔŸÖ ´Öë
ŸÖ¸Óü•Ö ÃÖ´Öß•ú¸ü•Ö, ¯¾ÖÖ‡ÓØ™ü•Ö ¯ÖÏ´ÖêµÖ; ÃÖפü¿Ö ‹¾ÖÓ †×¤ü¿Ö
×¾Ö³Ö¾Ö; ×¾ÖªãŸÖ “Öã²Ó Ö•úßµÖ •Öê¡Ö ¯ÖÏפü¿Ö, ´ÖîŒÃÖ¾Öê»Ö ÃÖ´Öß•ú¸ü•ÖÖë
•úÖ ÃÖÆü¯ÖÏÃÖ¸ü•Ö; ÃÖ´Ö¤îü׿֕ú ¯Ö¸üÖ¾Öã Ö ´Öë ŸÖ¸Óü•Ö ÃÖ´Öß•ú¸ü•Ö,
¤üÖê ¯Ö¸üÖ¾Öã ÖÖë •úß ¯Ö׸üÃÖß´ÖÖ ¯Ö¸ü ¯Ö¸üÖ¾ÖŸÖÔ-Ö ŸÖ£ÖÖ †¯Ö¾ÖŸÖÔ-Ö;
±Ïúê ÃÖ-Ö»Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö; ¯Öæ•ÖÔ †ÖÓŸÖ׸ü•ú ¯Ö¸üÖ¾ÖŸÖÔ-Ö; ¯ÖÏÃÖÖ´ÖÖ-µÖ ‹¾ÖÓ
†ÃÖÓ•ÖŸÖ ¾Ö•ÖÔ ×¾Ö•Öê¯Ö•Ö; ¸êü»Öê ¯ÖÏ•úß•ÖÔ-Ö; •éúÛ•֕úÖ ×¾Öוú¸ü•Ö
‹¾ÖÓ ¯»Öï•ú ×¾Öוú¸ü•Ö ×-ÖµÖ´Ö, Ùüß±ú-Ö - ²ÖÖê»™Ëü•Ö´Öî-Ö ×-ÖµÖ´Ö,
×¾ÖµÖê-Ö ×¾ÖãÖÖ¯Ö-Ö ×-ÖµÖ´Ö ‹¾ÖÓ ¸êü»Öê - •Öß-ÃÖ ×-ÖµÖ´Ö.
4. ŸÖÖ¯ÖßµÖ ‹¾ÖÓ ÃÖÖÓÛ•µÖ•úßµÖ ³ÖÖîן֕úß :
(•ú) ˆÂ´ÖÖ•Öן֕úß :
‰ú´ÖÖ•Öן֕úß •úÖ ×-ÖµÖ´Ö, ˆŸ•Îú´µÖ ŸÖ£ÖÖ †¯ÖÏן֕Îú´µÖ
¯ÖÏ•úÎ ´Ö, ‹-™ÒüÖ¯ò Öß, ÃÖ´ÖŸÖÖ¯Öß, ºþ¨üÖÂê ´Ö, ÃÖ´Ö¤üÖ²Ö, ÃÖ´Ö†ÖµÖŸÖ-Ö
¯ÖÏ•Îú´Ö ‹¾ÖÓ ‹-™ÒüÖ¯ò Öß ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö; †Öê™üÖê ‹¾ÖÓ ›üß•Ö»Ö ‡ÓוÖ-Ö,
וֲÃÖ ¯ÖÏÖ¾ÖãÖÖ ×-ÖµÖ´Ö ‹¾ÖÓ ¸üÖÃÖÖµÖ×-Ö•ú ×¾Ö³Ö¾Ö, ¾ÖÖßÖ×¾Ö•ú
•ÖîÃÖ †¾ÖãÖÖ •êú ×»Ö‹ ¾ÖÖÓ›ü¸ü¾ÖÖ»ÃÖ ÃÖ´Öß•ú¸ü•Ö, •ÎúÖÓן֕ú
ÛãָüÖ•Ó ú, †ÖÛ•¾Ö•ú ¾Öê•Ö •úÖ ´ÖîŒÃÖ¾Öê»Ö ²ÖÖê»™Ëü•Ö´ÖÖ-Ö
×¾ÖŸÖ¸ü•Ö, ¯Ö׸ü¾ÖÆü-Ö ¯Ö׸ü‘Ö™ü-ÖÖ, ÃÖ´Ö×¾Ö³ÖÖ•Ö-Ö ‹¾ÖÓ ¾Öß׸üµÖ»Ö
¯ÖÏ´ÖêµÖ; šüÖêÃÖÖë •úß ×¾Ö׿Ö™ü ˆÂ´ÖÖ •êú ›ü¶æ»ÖÖÓ - ¯ÖêŸÖß,
†Ö‡ÓÙüÖ‡-Ö, ‹¾ÖÓ ›êü²Öß ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ; ´ÖîŒÃÖ¾Öê»Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ‹¾ÖÓ
†-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö; Œ»ÖÖ×ÃÖµÖÃÖ Œ»Öê¯Ö¸üÖ-ò Ö ÃÖ´Öß•ú¸ü•Ö, ºþ¨üÖÂê ´Ö
×¾Ö“Öã²Ó Ö•ú-Ö, •Öæ»Ö •êúÛ»¾Ö-Ö ¯ÖϳÖÖ¾Ö ‹¾ÖÓ •ÖîÃÖÖë •úÖ ¦ü¾Ö•Ö.
(•Ö) ÃÖÖÓÛ•µÖ•úßµÖ ³ÖÖîן֕úß :
ãÖæ»Ö ‹¾ÖÓ ÃÖæ•´Ö †¾ÖãÖÖ‹Ó, ÃÖÖÓÛ•µÖ•úßµÖ ²ÖÓ™ü-Ö, ´ÖîŒÃÖ¾Öê»Ö
- ²ÖÖê»™Ëü•Ö´ÖÖ-Ö, ²ÖÖêÃÖ - †Ö‡ÓÙüÖ‡-Ö ‹¾ÖÓ ±ú´Öá - פü¸üÖ•ú
²ÖÓ™ü-Ö, •ÖîÃÖÖë •úß ×¾Ö׿Ö™ü ‰ú´ÖÖ ‹¾ÖÓ •éúÛ•֕úÖ ×¾Öוú¸ü•Ö
´Öë †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö; -Ö•úÖ¸üÖŸ´Ö•ú ŸÖÖ¯Ö •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ.
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö-2
1. Œ¾ÖÖÓ™ü´Ö µÖÖÓס֕úß :
•ú•Ö ŸÖ¸Óü•Ö «îüŸÖŸÖÖ, ÁÖÖêØ›ü•Ö¸ü ÃÖ´Öß•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÏŸµÖÖ¿ÖÖ´ÖÖ-Ö;
†×-ÖÛ¿“ÖŸÖŸÖÖ ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö, ´Ö㌟֕ú•Ö, ²ÖÖòŒÃÖ ´Öë •ú•Ö, ¯Ö׸ü×´ÖŸÖ
•æú¯Ö ´Öë •ú•Ö •êú ×»Ö‹ ‹•ú ×¾Ö´ÖßµÖ ÁÖÖêØ›ü•Ö¸ü ÃÖ´Öß•ú¸ü•Ö •úÖ
Æü»Ö (•ÖÖˆÃÖßµÖ ŸÖ¸Óü•Ö - ¾ÖêÙü-Ö), ¸îüו֕ú †Ö¾ÖŸÖá »ÖÖê»Ö•ú;
¯Ö•Ö - ×¾Ö³Ö¾Ö «üÖ¸üÖ ‹¾ÖÓ †ÖµÖŸÖÖ•úÖ¸ü ¸üÖ×ê ¬Ö•úÖ «üÖ¸üÖ ¯Ö¸üÖ¾ÖŸÖÔ-Ö
‹¾ÖÓ ÃÖÓ“Ö¸ü•Ö; סÖ×¾Ö´ÖßµÖ ²ÖÖòŒÃÖ ´Öë •ú•Ö, †¾ÖãÖÖ†Öë •úÖ
‘Ö-ÖŸ¾Ö, ¬ÖÖŸÖã†Öë •úÖ ´ÖãŒŸÖ ‡»ÖꌙüÖ-ò Ö ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö, •úÖê•ÖßµÖ
ÃÖÓ¾Öê•Ö, ÆüÖ‡›ÒüÖ•ê Ö-Ö ¯Ö¸ü´ÖÖ•Öã; †¨Ôü¯ÖÏ“Ö•Îú•Ö •ú•Ö, ¯ÖÖˆü»Öß
¯ÖÏ“Ö•Îú•Ö †Ö¾µÖæÆüÖë •êú •Öã•Ö¬Ö´ÖÔ.
2. ¯Ö¸ü´ÖÖÛ•¾Ö•ú ‹¾ÖÓ †ÖÛ•¾Ö•ú ³ÖÖîן֕úß ú:
Ùü-ÖÔ - •Ö»Öì•ú ¯ÖϵÖÖê•Ö, ‡»ÖꌙÒüÖ-ò Ö ¯ÖÏ“Ö•Îú•Ö, ÆüÖ‡›ÒüÖ•ê Ö-Ö
¯Ö¸ü´ÖÖ•ÖËã •úß ÃÖæ•´Ö ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ; L-S µÖã•´Ö-Ö, J-JµÖã•´Ö-Ö,
¯Ö¸ü´ÖÖ•ãÖ †¾ÖãÖÖ •úÖ Ã¯ÖꌙÒü´Öß ÃÖÓ•úê ŸÖ-Ö, •Öß´ÖÖ-Ö ¯ÖϳÖÖ¾Ö;
±Ïúï •ú •Óú›üÖ-ê Ö ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö ‹¾ÖÓ †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö; ׫ü¯Ö¸ü´ÖÖ•Öã•ú †•Öã •êú
‘Öæ•ÖÔ-Öß, •úÖÓ¯Ö×-Ö•ú ‹¾ÖÓ ‡»ÖꌙÒüÖ×ò -Ö•ú ïÖꌙÒü´ÖÖë •úÖ ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö•ú
×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö; ¸ü´Ö-Ö ¯ÖϳÖÖ¾Ö ‹¾ÖÓ †ÖÛ•¾Ö•ú ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ; »ÖêÃÖ¸ü
¸ü´Ö-Ö Ã¯ÖꌙÒü×´Ö•úß; •Ö•ÖÖê×»Ö•úß ´Öë ˆ¤üÖÃÖß-Ö ÆüÖ‡›ÒüÖ•ê Ö-Ö
¯Ö¸ü´ÖÖ•Öã, †ÖÛ•¾Ö•ú ÆüÖ‡›ÒüÖ•ê Ö-Ö ‹¾ÖÓ †ÖÛ•¾Ö•ú ÆüÖ‡›ÒüÖ•ê Ö-Ö
†ÖòµÖ-Ö •úÖ ´ÖÆüŸ¾Ö; ¯ÖÏןÖפüÛ¯ŸÖ ‹¾ÖÓ Ã±ãú¸ü¤üßÛ¯ŸÖ; NMR ‹¾ÖÓ
EPR •úÖ ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö•ú ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ ‹¾ÖÓ †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö, »Öî´²ÖÃÖé×ŸÖ •úß
¯ÖÏÖ£Ö×´Ö•ú ¬ÖÖ¸ü•ÖÖ ‹¾ÖÓ ‡ÃÖ•úÖ ´ÖÆüŸ¾Ö.
3. -ÖÖ׳֕úßµÖ ‹¾ÖÓ •ú•Ö ³ÖÖîן֕úß :
´Öæ»Ö³ÖæŸÖ -ÖÖ׳֕úßµÖ •Öã•Ö¬Ö´ÖÔ - †Ö•úÖ¸ü, ²ÖÓ¬Ö-Ö ‰ú•ÖÖÔ,
•úÖê•ÖßµÖ ÃÖÓ¾Öê•Ö, ÃÖ´ÖŸÖÖ, “Öã²Ó Ö•úßµÖ †Ö‘Öæ•ÖÔ; †¨Ôü- †Ö-Öã³Ö×¾Ö•ú
¦ü¾µÖ´ÖÖ-Ö ÃÖæ¡Ö ‹¾ÖÓ †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö, ¦ü¾µÖ´ÖÖ-Ö ¯Ö¸ü¾Ö»ÖµÖ; ›ü¶™æ ü¸ê üÖ-ò Ö
•úß ´Öæ»Ö †¾ÖãÖÖ, “ÖãÓ²Ö•úßµÖ †Ö‘Öæ•ÖÔ ‹¾ÖÓ †•ëú¦üßµÖ ²Ö»Ö;
-ÖÖ׳֕úßµÖ ²Ö»ÖÖë •úÖ ´ÖêÃÖÖò-Ö ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ, -ÖÖ׳֕úßµÖ ²Ö»ÖÖë •ß
¯ÖÏ´Öã•Ö ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖÖ‹Ó; -ÖÖ׳֕ú •úÖ •úÖê¿Ö ´ÖÖò›ü»Ö - ÃÖ±ú»ÖŸÖÖ‹Ó
‹¾ÖÓ ÃÖß´ÖÖ‹Ó; ²Öß™üÖÇüÖÃÖ ´Öë ÃÖ´ÖŸÖÖ •úÖ ˆ»»ÖÓ‘Ö-Ö; •ÖÖ´ÖÖ
ÇüÖÃÖ ‹¾ÖÓ †ÖÓŸÖ׸ü•ú ºþ¯ÖÖÓŸÖ¸ü•Ö, ´ÖÖÃÖ²ÖÖî¸ü ïÖꌙÒü×´Ö•úß •úß
¯ÖÏÖ£Ö×´Ö•ú ¬ÖÖ¸ü•ÖÖ; -ÖÖ׳֕úßµÖ †×³ÖוÎúµÖÖ†Öë •úÖ Q ´ÖÖ-Ö;
-ÖÖ׳֕úßµÖ ×¾Ö•ÖÓ›ü-Ö ‹¾ÖÓ ÃÖÓ»ÖµÖ-Ö, ŸÖÖ¸üÖ†Öë ´Öë ‰ú•ÖÖÔ
ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö; -ÖÖ׳֕úßµÖ ×¸üµÖꌙü¸ü.
´Öæ»Ö •ú•ÖÖë •úÖ ¾Ö•Öá•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•úß †-µÖÖê-µÖוÎúµÖÖ‹Ó;
ÃÖÓ¸ü•Ö•Ö ×-ÖµÖ´Ö; Æîü›üÒÖ-ò ÖÖë •úß Œ¾ÖÖ•Ôú ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ; •Öß•Ö ¾Öã Ö
‹¾ÖÓ ¯ÖÏ²Ö»Ö †-µÖÖê-µÖ וÎúµÖÖ •úÖ •Öê¡Ö - Œ¾ÖÖÓ™üÖ; ²Ö»ÖÖë •êú
‹•úß•ú¸ü•Ö •úß ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö•ú ¬ÖÖ¸ü•ÖÖ; -µÖæ×™Òü-ÖÖë •úß ³ÖÖîן֕úß.
4. šüÖêÃÖ †¾ÖãÖÖ ³ÖÖîן֕úß, µÖÓ¡Ö ‹¾ÖÓ ‡»ÖꌙÒüÖò×-Ö•úß :
¯Ö¤üÖ£ÖÔ •úß ×•ÎúÙü»ÖßµÖ ‹¾ÖÓ †×•ÎúÙü»ÖßµÖ ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ; ×¾Ö׳֮Ö
וÎúÙü»Ö ×-Ö•úÖµÖ, †Ö•úÖ¿Öß ÃÖ´ÖæÆü; וÎúÙü»Ö ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ
×-Ö¬ÖÖÔ¸ü•Ö •úß ×¾Ö׬ֵÖÖÓ; X-וú¸ü•Ö ×¾Ö¾ÖŸÖÔ-Ö, •Îú´Ö¾Öß•Ö•Ö ‹¾ÖÓ
ÃÖÓ“Ö¸ü•Ö ‡»ÖꌙÒüÖ-ò Ö ÃÖæ•´Ö¤ü¿Öá; šüÖÃê ÖÖë •úÖ ¯Ö¼ü ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö -
“ÖÖ»Ö•ú, ×¾ÖªãŸÖ¸üÖê¬Öß ‹¾ÖÓ †¨Ôü“ÖÖ»Ö•ú; šüÖêÃÖÖë •êú ŸÖÖ¯ÖßµÖ
•Öã•Ö¬Ö´ÖÔ, ×¾Ö׿Ö™ü ‰ú´ÖÖ, ›êü²Öß ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ ; “ÖãÓ²Ö•úŸ¾Ö; ¯ÖÏןÖ,
59
†-Öã ‹¾ÖÓ »ÖÖêÆü “ÖãÓ²Ö•úŸ¾Ö; †×ŸÖ“ÖÖ»Ö•úŸÖÖ •êú †¾ÖµÖ¾Ö, 8. µÖÖê•Ö-ÖÖ ‹¾ÖÓ †ÖÙ£Ö•ú ×¾Ö•úÖÃÖ : -ÖêÆüºþ¾ÖÖ¤üß ‹¾ÖÓ
´ÖÖ‡Ã-Ö¸ü ¯ÖϳÖÖ¾Ö, •ÖÖêÃÖê±úÃÖ-Ö ÃÖÓ×¬Ö ‹¾ÖÓ †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö; ˆ““Ö •ÖÖѬÖß¾ÖÖ¤üß ¯Ö׸ü¯ÖÏ•ê µÖ, µÖÖê•Ö-ÖÖ •úß ³Öæ×´Ö•úÖ ‹¾ÖÓ ×-Ö•Öß
ŸÖÖ¯Ö•Îú´Ö †×ŸÖ“ÖÖ»Ö•úŸÖÖ •úß ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö•ú ¬ÖÖ¸ü•ÖÖ. •Öê¡Ö, Æü׸üŸÖ •ÎúÖÛ-ŸÖ, ³Öæ×´Ö ÃÖã¬ÖÖ¸ü ‹¾ÖÓ •éú×ÂÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö,
-Öî•Ö ‹¾ÖÓ ²ÖÖÊ †¨Ôü“ÖÖ»Ö•ú; p-n-p ‹¾ÖÓ n-p-n ˆ¤üÖ¸üß•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ †ÖÙ£Ö•ú ÃÖã¬ÖÖ¸ü.
™ÒüÖÓוÖÙü¸ü, ¯ÖϾ֬ÖÔ•ú ‹¾ÖÓ ¤üÖê×»Ö¡Ö, ÃÖÓוÎúµÖÖŸ´Ö•ú ¯ÖϾ֬ÖÔ•ú; 9. ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¸üÖ•Ö-Öß×ŸÖ ´Öë •ÖÖןÖ, ¬Ö´ÖÔ ‹¾ÖÓ -Öé•ÖÖŸÖßµÖŸÖÖ.
FET, JFET ‹¾ÖÓ MOSFET; †Ó•úßµÖ ‡»ÖꌙÒüÖ×ò -Ö•úß - ²Öæ»ÖßµÖ 10. ¤ü»Ö ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß : ¸üÖ™ÒüßµÖ ‹¾ÖÓ •Öê¡ÖßµÖ ¸üÖ•Ö-Öîן֕ú ¤ü»Ö,
ŸÖŸÃÖ´Ö•ú, ›üß ´ÖÖò•ÖÔ-Ö ×-ÖµÖ´Ö, ŸÖ•Ôú «üÖ¸ü ‹¾ÖÓ ÃÖŸµÖ ÃÖÖ¸üוֵÖÖÑ;
¤ü»ÖÖë •êú ¾Öî“ÖÖ׸ü•ú ‹¾ÖÓ ÃÖÖ´ÖÖו֕ú †Ö¬ÖÖ¸ü, ²ÖÆãü¤ü»ÖßµÖ
ÃÖ¸ü»Ö ŸÖ•Ôú ¯Ö׸ü¯Ö£Ö; ‰ú嫅 ¯ÖÏןָüÖê¬Öß, ÃÖÖî¸ü ÃÖê»Ö;
¸üÖ•Ö-Öß×ŸÖ •êú þֺþ¯Ö; ¤ü²ÖÖ¾Ö ÃÖ´ÖæÆü, ×-Ö¾ÖÖÔ“Ö•ú
´ÖÖ‡•ÎúÖê¯ÖÏÖêÃÖêÃÖ¸ü ‹¾ÖÓ †Ó•úßµÖ •Óú¯µÖæ™ü¸üÖë •êú ´Öæ»Ö ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ.
†Ö“Ö¸ü•Ö •úß ¯ÖϾÖé×¢ÖµÖÖÓ, ×¾Ö¬ÖÖµÖ•úÖë •êú ²Ö¤ü»ÖŸÖê ÃÖÖ´ÖÖו֕ú
¸üÖ•Ö-Öß×ŸÖ ×¾Ö–ÖÖ-Ö ‹¾ÖÓ †ÓŸÖ¸üÖÔ™ÒüßµÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö - †ÖÙ£Ö•ú þֺþ¯Ö.
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö -1 11. ÃÖÖ´ÖÖו֕ú †ÖÓ¤üÖ»ê Ö-Ö : -ÖÖ•Ö׸ü•ú þ֟ÖÓ¡ÖŸÖÖ‹Ó ‹¾ÖÓ
¸üÖ•Ö-Öîן֕ú ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö ‹¾ÖÓ ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¸üÖ•Ö-Öß×ŸÖ : ´ÖÖ-Ö¾ÖÖ׬֕úÖ¸ü †ÖÓ¤üÖ»ê Ö-Ö; ´Ö×Æü»ÖÖ †ÖÓ¤üÖ»ê Ö-Ö, ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•Ö
1. ¸üÖ•Ö-Öîן֕ú ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö :†£ÖÔ ‹¾ÖÓ ˆ¯ÖÖ•Ö´Ö. †ÖÓ¤üÖ»ê Ö-Ö.
2. ¸üÖ•µÖ •êú ÃÖרüÖÓŸÖ :ˆ¤üÖ¸ü¾ÖÖ¤üß, -Ö¾Öˆ¤üÖ¸ü¾ÖÖ¤üß, ¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö-2
´ÖÖŒÃÖÔ¾ÖÖ¤üß, ²ÖÆãü¾ÖÖ¤üß,¯Ö¿“Ö-ˆ¯Ö×-Ö¾Öê¿Öß ‹¾ÖÓ -ÖÖ¸üß- ŸÖã»Ö-ÖÖŸ´Ö•ú ¸üÖ•Ö-Öß×ŸÖ ŸÖ£ÖÖ †ÓŸÖ¸üÖÂÔ ™ÒüßµÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö
†¬ÖוúÖ¸ü¾ÖÖ¤üß. ŸÖã»Ö-ÖÖŸ´Ö•ú ¸üÖ•Ö-Öîן֕ú ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö ‹¾ÖÓ †ÓŸÖ¸üÖÂÔ ™ÒüßµÖ ¸üÖ•Ö-ÖßןÖ
3. -µÖÖµÖ:¸üÖò»Ö •êú -µÖÖµÖ •êú ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ •êú ×¾Ö¿ÖêÂÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ´Öë 1. ŸÖã»Ö-ÖÖŸ´Ö•ú ¸üÖ•Ö-Öß×ŸÖ : þֺþ¯Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÏ´Öã•Ö ˆ¯ÖÖ•Ö´Ö;
-µÖÖµÖ •êú ÃÖÓ¯ÖÏŸµÖµÖ ‹¾ÖÓ ‡ÃÖ•êú ÃÖ´Öã¤üÖµÖ¾ÖÖ¤üß ÃÖ´ÖÖ»ÖÖê“Ö•ú… ¸ü Ö •Ö-Öî × ŸÖ•ú †£ÖÔ ¾ µÖ¾ÖãÖÖ ‹¾ÖÓ ¸ü Ö •Ö-Öî × ŸÖ•ú
ÃÖ´ÖÖ•Ö¿ÖÖáÖßµÖ ¯Ö׸ü¯ÖÏꕵÖ; ŸÖã»Ö-ÖÖŸ´Ö•ú ¯ÖÏוÎúµÖÖ •úß
4. ÃÖ´ÖÖ-ÖŸÖÖ: ÃÖÖ´ÖÖו֕ú, ¸ü Ö •Ö-Öî × ŸÖ•ú ‹¾ÖÓ
†ÖÙ£Ö•ú;ÃÖ´ÖÖ-ÖŸÖÖ ‹¾ÖÓ Ã¾ÖŸÖÓ ¡ ÖŸÖÖ •ê ú ²Öß“Ö ÃÖß´ÖÖ‹Ó.
2. ŸÖã»Ö-ÖÖŸ´Ö•ú ¯Ö׸ü¯ÖÏ•ê µÖ ´Öë ¸üÖ•µÖ; ¯Öæ•Ó Öß¾ÖÖ¤üß ‹¾ÖÓ
ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö;ÃÖ•úÖ¸üÖŸ´Ö•ú •úÖµÖÔ.
ÃÖ´ÖÖ•Ö¾ÖÖ¤üß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ†Öë ´Öë ¸üÖ•µÖ •êú ²Ö¤ü»ÖŸÖê
5. †×¬Ö•úÖ¸ü: †£ÖÔ ‹¾ÖÓ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ; ×¾Ö×³Ö®Ö ¯ÖÏ•úÖ¸ü •êú þֺþ¯Ö ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•úß ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖÖ‹Ó ŸÖ£ÖÖ ˆ®ÖŸÖ †ÖîªÖêו֕ú
†×¬Ö•úÖ¸ü; ´ÖÖ-Ö¾ÖÖ׬֕úÖ¸ü •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ.
‹¾ÖÓ ×¾Ö•úÖÃÖ¿ÖÖᯙ ÃÖ´ÖÖ•Ö.
6. »ÖÖê•úŸÖÓ¡Ö: Œ»ÖÖ×ÃÖ•úß ‹¾ÖÓ ÃÖ´Ö•úÖ»Öß-Ö ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ; 3. ¸üÖ•Ö-Öîן֕ú ¯ÖÏןÖ×-Ö¬ÖÖ-Ö ‹¾ÖÓ ÃÖÆü³ÖÖו֟ÖÖ : ˆ®ÖŸÖ
»ÖÖê•úŸÖÓ¡Ö •êú ×¾Ö×³Ö®Ö ´ÖÖò›ü»Ö - ¯ÖÏןÖ×-Ö׬֕ú, ÃÖÆü³ÖÖ•Öß †ÖîªÖêו֕ú ‹¾ÖÓ ×¾Ö•úÖÃÖ¿ÖÖᯙ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖë ´Öë ¸üÖ•Ö-Öîן֕ú
‹¾ÖÓ ×¾Ö´Ö¿Öá. ¤ü»Ö, ¤ü²ÖÖ¾Ö ÃÖ´ÖæÆü ‹¾ÖÓ ÃÖÖ´ÖÖו֕ú †ÖÓ¤üÖê»Ö-Ö.
7. ¿ÖÛŒŸÖ, ¯ÖÏÖ¬ÖÖ-µÖ, ×¾Ö“ÖÖ¸ü¬ÖÖ¸üÖ ‹¾ÖÓ ¾Öî¬ÖŸÖÖ •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ. 4. ³Öæ´ÖÓ›ü»Öß•ú¸ü•Ö : ×¾Ö•ú×ÃÖŸÖ ‹¾ÖÓ ×¾Ö•úÖÃÖ¿Öᯙ ÃÖ´ÖÖ•ÖÖêÓ
ÃÖê ¯ÖÏÖ¯ŸÖ †-ÖãוÎúµÖÖ‹Ó.
8. ¸üÖ•Ö-Öîן֕ú ×¾Ö“ÖÖ¸ü¬ÖÖ¸üÖ‹Ó: ˆ¤üÖ¸ü¾ÖÖ¤ü, ÃÖ´ÖÖ•Ö¾ÖÖ¤ü,
´ÖÖŒÃÖÔ¾ÖÖ¤ü,±úÖÃÖß¾ÖÖ¤ü,•ÖÖѬÖß¾ÖÖ¤ü ‹¾ÖÓ -ÖÖ¸üß- 5. †ÓŸÖ¸üÖÂÔ ™ÒüßµÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖêÓ •êú †¬µÖµÖ-Ö •êú ˆ¯ÖÖ•Ö´Ö :
†Ö¤ü¿ÖÔ¾ÖÖ¤üß, µÖ£ÖÖ£ÖÔ¾ÖÖ¤üß, ´ÖÖŒÃÖÔ¾ÖÖ¤üß, ¯ÖÏ•úÖµÖÔ¾ÖÖ¤üß,
†×¬Ö•úÖ¸ü¾ÖÖ¤ü.
‹¾ÖÓ ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ.
9. ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¸üÖ•Ö-Öîן֕ú Ø“ÖŸÖ-Ö: ¬Ö´ÖÔ¿ÖÖáÖ, †£ÖÔ¿ÖÖáÖ
6. †ÓŸÖü¸üÖÔ™ÒüßµÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖë ´Öëê †Ö¬ÖÖ¸ü³ÖæŸÖ ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ‹Ó :
‹¾ÖÓ ²ÖÖî¨ü ¯Ö¸Óü¯Ö¸üÖ‹Ó;ÃÖ¸ü ÃÖîµÖ¤ü †Æü´Ö¤ü •ÖÖ-Ö, ÁÖß
¸üÖ™ÒüßµÖ ×ÆüŸÖ, ÃÖã¸ü•ÖÖ ‹¾ÖÓ ¿ÖÛŒŸÖ; ¿ÖÛŒŸÖÃÖÓŸÖã»Ö-Ö ‹¾ÖÓ
†¸ü×¾ÖÓ¤ü, ‹´Ö.•êú. •ÖÖѬÖß, ²Öß. †Ö¸ü. †´²Öê›ü•ú¸ü,
¯ÖÏןָüÖê¬Ö; ¯Ö¸ü -¸üÖ™ÒüßµÖ •úŸÖÖÔ ‹¾ÖÓ ÃÖÖ´Öæ×Æü•ú ÃÖã¸ü•ÖÖ;
‹´Ö.‹-Ö.¸üÖµòÖ.
×¾ÖÀ¾Ö ¯ÖÓæ•Öß¾ÖÖ¤üß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ ‹¾ÖÓ ³Öæ´ÖÓ›ü»Öß•ú¸ü•Ö.
10. ¯ÖÖ¿“ÖŸµÖ ¸üÖ•Ö-Öîן֕ú Ø“ÖŸÖ-Ö: ¯»Öê™üÖê †¸üßÖæ,
7. ²Ö¤ü»ÖŸÖß †ÓŸÖ¸üÖÔ™ÒüßµÖ ¸üÖ•Ö-Öß×ŸÖ ¾µÖ¾ÖãÖÖ :
´ÖîוúµÖÖ¾Öê»Öß, ÆüÖ²ò ÃÖ, »ÖÖò•ú, •ÖÖò-Ö ‹ÃÖ.×´Ö»Ö, ´ÖÖŒÃÖÔ,
(•ú) ´ÖÆüÖ¿ÖÛŒŸÖµÖÖë •úÖ ˆ¤üµÖ; •úÖµÖÔ-Ößן֕ú ‹¾ÖÓ
•ÖÏִÕúß, ÆüÖ®ÖÖ †Ö¸êü-™ü.
¾Öî“ÖÖ׸ü•ú ׫ü¬Öã¸üßµÖŸÖÖ,¿ÖáÖß•ú¸ü•Ö •úß ÆüÖ›ê Íü ‹¾ÖÓ ¿ÖߟÖ
³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¿ÖÖÃÖ-Ö ‹¾ÖÓ ¸üÖ•Ö-Öß×ŸÖ : µÖã¨ü; -ÖÖ׳֕úßµÖ •ÖŸÖ¸üÖ.
1. ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¸üÖ™Òü¾ÖÖ¤ü: 8. †ÓŸÖ¸üüÖÂÔ ™ÒüßµÖ †ÖÙ£Ö•ú ¾µÖ¾ÖãÖÖ •úÖ ˆ¤Ëü³Ö¾Ö : ²ÖΙê ü-Ö¾Öã›ü
(•ú) ³ÖÖ¸üŸÖ •êú þÖÖ¬Öß-ÖŸÖÖ ÃÖÓ•ÖÏÖ´Ö •úß ¸üÖ•Ö-Öîן֕ú ÃÖê ×¾ÖÀ¾Ö ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü ÃÖÓ•Öšü-Ö ŸÖ•ú. ÃÖ´ÖÖ•Ö¾ÖÖ¤üß †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ‹Ó
•úÖµÖÔ-ÖßןֵÖÖÓ : ÃÓÖ×¾Ö¬ÖÖ-Ö¾ÖÖ¤ü ÃÖê •Ö-Ö ÃÖŸµÖÖ•ÖÏÆü, ŸÖ£ÖÖ ¯ÖÖ¸üïÖ׸ü•ú †ÖÙ£Ö•ú ÃÖÆüÖµÖŸÖÖ ¯Ö׸üÂÖ¤ü (CMEA);
†ÃÖÆüµÖÖê•Ö, ÃÖ×¾Ö-ÖµÖ †¾Ö–ÖÖ ‹¾ÖÓ ³ÖÖ¸üŸÖ ”ûÖ›ê üÖ;ê
-Ö¾Ö †ÓŸÖ¸üÖÔ™ÒüßµÖ †ÖÙ£Ö•ú ¾µÖ¾ÖãÖÖ •úß ŸÖéŸÖßµÖ ×¾ÖÀ¾Ö
ˆ•ÖϾÖÖ¤üß ‹¾ÖÓ •ÎúÖÛ-ŸÖ•úÖ¸üß †ÖÓ¤üÖ»ê Ö-Ö, וúÃÖÖ-Ö ‹¾ÖÓ
•úß ´ÖÖÓ•Ö; ×¾ÖÀ¾Ö †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ •úÖ ³Öæ´ÖÓ›ü»Öß•ú¸ü•Ö.
•úÖ´Ö•ÖÖ¸ü †ÖÓ¤üÖ»ê Ö-Ö.
9. ÃÖÓµÖãŒŸÖ ¸üÖ™Òü : ×¾Ö“ÖÖ׸üŸÖ ³Öæ×´Ö•úÖ ‹¾ÖÓ ¾ÖÖßÖ×¾Ö•ú
(•Ö) ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¸üÖ™Òßü µÖ †ÖÓ¤Öü »ê Ö-Ö •êú ¯Ö׸ü¯ÖÏ•ê µÖ :ˆ¤üÖ¸ü¾ÖÖ¤üß, »Öê•ÖÖ-•ÖÖê•ÖÖ; ×¾Öê¿ÖêÂÖß•éúŸÖ ÃÖÓµÖãŒŸÖ ¸üÖ™Òü †×³Ö•ú¸ü•Ö
ÃÖ´ÖÖ•Ö¾ÖÖ¤üß ‹¾ÖÓ ´ÖÖŒÃÖÔ¾ÖÖ¤üß; ˆ•ÖÏ´ÖÖ-Ö¾ÖŸÖÖ¾ÖÖ¤üß ‹¾ÖÓ -»Ö•µÖ ‹¾ÖÓ •úÖµÖÔ•ú¸ü•Ö; ÃÖÓµÖãŒŸÖ ¸üÖ™Òü ÃÖã¬ÖÖ¸üÖë •úß
¤ü×»ÖŸÖ. †Ö¾Ö¿µÖ•úŸÖÖ.
2. ³ÖÖ¸üŸÖ •êú ÃÖÓ×¾Ö¬ÖÖ-Ö •úÖ ×-Ö´ÖÖÔ•Ö : ײÖÎ×™ü¿Ö ¿ÖÖÃÖ-Ö •úÖ 10. ×¾ÖÀ¾Ö ¸üÖ•Ö-Öß×ŸÖ •úÖ •Öê¡ÖßµÖ•ú¸ü•Ö : EU, ASEAN,
׸üŒ£Ö; ×¾Ö×³Ö®Ö ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ‹¾ÖÓ ¸üÖ•Ö-Öîן֕ú ¯Ö׸ü¯ÖÏ•ê µÖ. APEC, SAARC, NAFTA.
3. ³ÖÖ¸üŸÖ •êú ÃÖÓ×¾Ö¬ÖÖ-Ö •úß ¯ÖÏ´Öã•Ö ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖÖ‹Ó : ¯ÖÏßÖÖ¾Ö-ÖÖ, 11. ÃÖ´Ö•úÖ»Öß-Ö ¾ÖîÛÀ¾Ö•ú ÃÖ¸üÖê•úÖ¸ü : »ÖÖê•úŸÖÓ¡Ö,
´ÖÖî×»Ö•ú †×¬Ö•úÖ¸ü ŸÖ£ÖÖ •ú¢ÖÔ¾µÖ, -Öß×ŸÖ ×-Ö¤ìü¿Ö•ú ´ÖÖ-Ö¾ÖÖ׬֕úÖ¸ü, ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•Ö, Ø»Ö•Ö -µÖÖµÖ, †ÖŸÖÓ•ú¾ÖÖ¤ü,
×ÃÖ¨üÖÓŸÖ, ÃÖÓÃÖ¤üßµÖ ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß ‹¾ÖÓ ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö-Ö ¯ÖÏוÎúµÖÖ; -ÖÖ׳֕úßµÖ ¯ÖÏÃÖÖ¸ü.
-µÖÖ×µÖ•ú ¯Öã-ÖÙ¾Ö»ÖÖê•ú-Ö ‹¾ÖÓ ´Öæ»Ö ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö. ³ÖÖ¸üŸÖ ŸÖ£ÖÖ ×¾Ö''¾Ö :
4. (•ú) ÃÖÓ‘Ö ÃÖ¸ü•úÖ¸ü •êú ¯ÖϬÖÖ-Ö †Ó•Ö : •úÖµÖÔ¯ÖÖ×»Ö•úÖ, 1. ³ÖÖ¸üŸÖ •úß ×¾Ö¤êü¿Ö -Öß×ŸÖ : ×¾Ö¤êü¿Ö-Öß×ŸÖ •êú ×-Ö¬ÖÖÔ¸ü•ú;
×¾Ö¬ÖÖ×µÖ•úÖ ‹¾ÖÓ ÃÖ¾ÖÖì““Ö -µÖÖµÖÖ»ÖµÖ •úß ×¾Ö“ÖÖ׸üŸÖ -Öß×ŸÖ ×-Ö´ÖÖÔ•Ö •úß ÃÖÓãÖÖ‹Ó; ×-Ö¸ÓüŸÖ¸üŸÖÖ ‹¾ÖÓ ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö.
³Öæ×´Ö•úÖ ‹¾ÖÓ ¾ÖÖßÖ×¾Ö•ú •úÖµÖÔ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß . 2. •Öã™ü ×-Ö¸ü¯Öê•ÖŸÖÖ †ÖÓ¤üÖ»ê Ö-Ö •úÖê ³ÖÖ¸üŸÖ •úÖ µÖÖê•Ö¤üÖ-Ö :
(•Ö) ¸üÖ•µÖ ÃÖ¸ü•úÖ¸ü •êú ¯ÖϬÖÖ-Ö †Ó•Ö : •úÖµÖÔ¯ÖÖ×»Ö•úÖ, ×¾Ö×³Ö®Ö “Ö¸ü•Ö; ¾ÖŸÖÔ´ÖÖ-Ö ³Öæ×´Ö•úÖ .
×¾Ö¬ÖÖ×µÖ•úÖ ‹¾ÖÓ ˆ““Ö -µÖÖµÖÖ»ÖµÖÖêÓ •úß ×¾Ö“ÖÖ׸üŸÖ 3. ³ÖÖ¸üŸÖ †Öî¸ü ¤ü×•Ö•Ö ‹×¿ÖµÖÖ :
³Öæ×´Ö•úÖ ‹¾ÖÓ ¾ÖÖßÖ×¾Ö•ú •úÖµÖÔ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß . (•ú) •Öê¡ÖßµÖ ÃÖÆüµÖÖê•Ö : SAARC -ׯ֔û»Öê ×-Ö¯ÖÖ¤ü-Ö
5. †Ö¬ÖÖ׸ü•ú »ÖÖê•úŸÖÓ¡Ö : ¯ÖÓ“ÖÖµÖŸÖß ¸üÖ•Ö ‹¾ÖÓ -Ö•Ö¸ü ‹¾ÖÓ ³ÖÖ¾Öß ¯ÖÏŸµÖÖ¿ÖÖ‹Ó.
¿ÖÖÃÖ-Ö; 73 ¾Öë ‹¾ÖÓ 74 ¾Öë ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö-ÖÖêÓ •úÖ ´ÖÆüŸ¾Ö; (•Ö) ¤ü×•Ö•Ö ‹×¿ÖµÖÖ ´ÖãŒŸÖ ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü •Öê¡Ö •êú ºþ¯Ö ´Öë.
†Ö¬ÖÖ׸ü•ú †ÖÓ¤üÖê»Ö-Ö. (•Ö) ³ÖÖ¸üŸÖ dh ¯Öæ¾ÖÔ †×³Ö´Öã•Öu -ÖßןÖ.
6. ÃÖÓÖ×¾Ö׬֕ú ÃÖÓãÖÖ‹Ó / †ÖµÖÖê•Ö : ×-Ö¾ÖÖÔ“Ö-Ö †ÖµÖÖê•Ö, (‘Ö) •Öê¡ÖßµÖ ÃÖÆüµÖÖê•Ö •úß ²ÖÖ¬ÖÖ‹Ó : -Ö¤üß •Ö»Ö ×¾Ö¾ÖÖ¤ü;
×-ÖµÖÓ¡Ö•ú ‹¾ÖÓ ´ÖÆüÖ»Öê•ÖÖ ¯Ö¸üß•Ö•ú, ×¾Ö¢Ö †ÖµÖÖê•Ö, ÃÖÓ‘Ö †¾Öî¬Ö ÃÖß´ÖÖ ¯ÖÖ¸ü ˆŸ¯ÖϾÖÖÃÖ-Ö; -Öé•ÖÖŸÖßµÖ «Óü«ü ‹¾ÖÓ
»ÖÖê•ú ÃÖê¾ÖÖ †ÖµÖÖê•Ö, ¸üÖ™ÒüßµÖ †-ÖãÃÖæ×“ÖŸÖ •ÖÖןֵÖÖÓ ˆ¯Ö¯»¾Ö; ÃÖß´ÖÖ ×¾Ö¾ÖÖ¤ü.
†ÖµÖÖê•Ö, ¸üÖ™ÒüßµÖ †-ÖãÃÖæ×“ÖŸÖ •Ö-Ö•ÖÖןֵÖÖÓ †ÖµÖÖê•Ö, 4. ³ÖÖ¸üŸÖ ‹¾ÖÓ ¾ÖîÛ'¾Ö•ú ¤ü×•Ö•Ö : †±Ïúß•úÖ ‹¾ÖÓ »ÖÖŸÖß-Öß
¸üÖ™ÒüßµÖ ´Ö×Æü»ÖÖ †ÖµÖÖê•Ö, ¸üÖ™ÒüßµÖ ´ÖÖ-Ö¾ÖÖ׬֕úÖ¸ü †´Öê׸ü•úÖ •êú ÃÖÖ£Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö; NIEO ‹¾ÖÓ WTO ¾ÖÖŸÖÖÔ†Öëê
†ÖµÖÖê•Ö, ¸üÖ™ÒüßµÖ †»¯ÖÃÖÓ•µÖ•ú †ÖµÖÖê•Ö, ¸üÖ™ÒüßµÖ •êú ×»Ö‹ †Ö¾Ö¿µÖ•ú -ÖêŸÖéŸ¾Ö •úß ³Öæ×´Ö•úÖ.
ׯ֔û›üÍÖ ¾Ö•ÖÔ †ÖµÖÖê•Ö. 5. ³ÖÖ¸üŸÖ ‹¾ÖÓ ¾ÖîÛ'¾Ö•ú ¿ÖÛŒŸÖ •êú-¦ü : ÃÖÓµÖãŒŸÖ ¸üÖ•µÖ
7. ÃÖÓ‘Ö¸üÖ•µÖ ¯Ö¨ü×ŸÖ : ÃÖÓÖ×¾Ö¬ÖÖ×-Ö•ú ˆ¯Ö²ÖÓ¬Ö, •êú-¦ü ¸üÖ•µÖ †´Öê׸ü•úÖ, µÖæ¸üÖê¯Ö ÃÖÓ‘Ö (EU), •ÖÖ¯ÖÖ-Ö “Öß-Ö †Öî¸ü ºþÃÖ.
6. ³ÖÖ¸üŸÖ ‹¾ÖÓ ÃÖÓµÖãŒŸÖ ¸üÖ™Òü ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß : ÃÖÓµÖãŒŸÖ ¸üÖ™Òü
ÃÖÓ²ÖÓ¬ÖÖë •úÖ ²Ö¤ü»ÖŸÖÖ Ã¾Öºþ¯Ö, ‹•úß•ú¸ü•Ö¾ÖÖ¤üß ¯ÖϾÖé×¢ÖµÖÖÓ
¿ÖÖÛ-ŸÖ †-Öã¸ü•Ö•Ö ´Öë ³Öæ×´Ö•úÖ; ÃÖã¸ü•ÖÖ ¯Ö׸üÂÖ¤ü ´Öë
‹¾ÖÓ •Öê¡ÖßµÖ †Ö•úÖÓ•ÖÖ‹; †ÓŸÖ¸ü -¸üÖ•µÖ ×¾Ö¾ÖÖ¤ü.
ãÖÖµÖß ÃÖ¤üõ֟ÖÖ •úß ´ÖÖÓ•Ö.
60
7. ³ÖÖ¸üŸÖ ‹¾ÖÓ -ÖÖ׳֕úßµÖ ¯ÖÏ¿-Ö : ²Ö¤ü»ÖŸÖê ¯ÖÏŸµÖ•Ö•Ö ‹¾ÖÓ
-ÖßןÖ.
8. ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×¾Ö¤êü¿Ö -Öß×ŸÖ ´Öë ÆüÖ»Ö •êú ×¾Ö•úÖÃÖ :
†±ú•ÖÖ×-ÖßÖÖ-Ö ´Öë ÆüÖ»Ö •êú ÃÖÓ•ú™ü ¯Ö¸ü ³ÖÖ¸üŸÖ •úß
ÛãÖןÖ, ‡¸üÖ•ú ‹¾ÖÓ ¯ÖÛ¿“Ö´Ö ‹×¿ÖµÖÖ; U S ‹¾ÖÓ
‡•Ö¸üÖ‡»Ö •êú ÃÖÖ£Ö ²ÖœÍüŸÖê ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö; -Ö‡Ô ×¾Ö''¾Ö ¾µÖ¾ÖãÖÖ
•úß ¥üÛ™ü.
´Ö-ÖÖê×¾Ö–ÖÖ-Ö
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö-1
´Ö-ÖÖê×¾Ö–ÖÖ-Ö •êú †Ö¬ÖÖ¸ü
1. ¯Ö׸ü“ÖµÖ :
´Ö-ÖÖê×¾Ö–ÖÖ-Ö •úß ¯Ö׸ü³ÖÖÂÖÖ. ´Ö-ÖÖê×¾Ö–ÖÖ-Ö •úÖ ‹êןÖÆüÖ×ÃÖ•ú
¯Öæ¾ÖÔ¾Öé¢Ö ‹¾ÖÓ 21¾Öà ¿ÖŸÖÖ²¤üß ´Öë ¯ÖϾÖé×¢ÖµÖÖÑ. ´Ö-ÖÖê×¾Ö–ÖÖ-Ö ‹¾ÖÓ
¾Öî–ÖÖ×-Ö•ú ¯Ö¨üןÖ, ´Ö-ÖÖê×¾Ö–ÖÖ-Ö •úÖ †-µÖ ÃÖÖ´ÖÖו֕ú †Öî¸ü
¯ÖÏÖ•éúן֕ú ×¾Ö–ÖÖ-ÖÖë ÃÖê ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö; ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ÃÖ´ÖõÖÖ†Öë ´Öë
´Ö-ÖÖê×¾Ö–ÖÖ-Ö •úÖ †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö.
2. ´Ö-ÖÖê×¾Ö–ÖÖ-Ö •úß ¯Ö¨ü×ŸÖ :
†-ÖãÃÖÓ¬ÖÖ-Ö •êú ¯ÖÏ•úÖ¸ü- ¾Ö•ÖÔ-ÖÖŸ´Ö•ú, ´Ö滵ÖÖÓ•ú-Öß, -Öî¤üÖ×-Ö•ú
‹¾ÖÓ ¯Öæ¾ÖÖÔ-Öã´ÖÖ×-Ö•ú. †-ÖãÃÖÓ¬ÖÖ-Ö ¯Ö¨ü×ŸÖ : ¯ÖÏ•ê Ö•Ö, ÃÖ¾Öì•Ö•Ö,
¾µÖÛŒŸÖ †¬µÖµÖ-Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖϵÖÖê•Ö, ¯ÖϵÖÖê•ÖÖŸ´Ö•ú ŸÖ£ÖÖ †¯ÖϵÖÖê•ÖÖŸ´Ö•ú
†×³Ö•ú»¯Ö •úß ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖÖ‹Ñ. ¯Ö¸üß•Ö•Ö ÃÖ¥ü¿Ö †×³Ö•ú»¯Ö ;
•êú-¦üßµÖ ÃÖ´ÖæÆü “Ö“ÖÖÔ, ×¾Ö“ÖÖ¸üÖ¾Öê¿Ö, †Ö¬ÖÖ¸ü ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö ˆ¯ÖÖ•Ö´Ö.
3. †-ÖãÃÖÓ¬ÖÖ-Ö ¯ÖÏ•ÖÖ×»ÖµÖÖÑ :
´Ö-ÖÖê¾Öî–ÖÖ×-Ö•ú †-ÖãÃÖÓ¬ÖÖ-Ö ´Öë ´Öã•µÖ “Ö¸ü•Ö (ÃÖ´ÖõÖÖ •ú£Ö-Ö,
¯ÖÏÖŒ•ú»¯Ö-ÖÖ ×-Öºþ¯Ö•Ö, †-ÖãÃÖÓ¬ÖÖ-Ö †×³Ö•ú»¯Ö, ¯ÖÏןֵ֓Ö-Ö,
†ÖÓ•ú›ÍüÖ ÃÖÓ•ÖÏÆü •êú ˆ¯Ö•ú¸ü•Ö, ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö ‹¾ÖÓ ¾µÖÖ•µÖÖ ŸÖ£ÖÖ
×¾Ö¾Ö¸ü•Ö »Öê•Ö-Ö. ´Öæ»Ö •êú ×¾Öºþ¨ü †-Öã¯ÖϵÖãŒŸÖ †-ÖãÃÖÓ¬ÖÖ-Ö,
†ÖÓ•ú›ÍüÖ ÃÖÓ•ÖÏÆü •úß ×¾Ö׬ֵÖÖÑ (ÃÖÖ•ÖÖŸ•úÖ¸ü, ¯ÖÏ•ê Ö•Ö, ¯ÖÏ¿-ÖÖ¾Ö»Öß),
†-ÖãÃÖÓ¬ÖÖ-Ö †×³Ö•ú»¯Ö (•úÖµÖÖì¢Ö¸ü ‹¾ÖÓ ¯ÖϵÖÖê•ÖÖŸ´Ö•ú), ÃÖÖÓÛ•µÖ•úß
¯ÖÏ×¾Ö׬ֵÖÖë •úÖ †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö (™üß-¯Ö¸üß•Ö•Ö, ׫ü´ÖÖ•Öá ‹-ÖÖê¾ÖÖ,
ÃÖÆüÃÖÓ²ÖÓ¬Ö, ÃÖ´ÖÖÁÖµÖ•Ö ‹¾ÖÓ ±îúŒ™ü¸ü ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö), ´Ö¤ü
†-ÖãוÎúµÖÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ.
4. ´ÖÖ-Ö¾Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü •úÖ ×¾Ö•úÖÃÖ :
¾Öéרü ‹¾ÖÓ ×¾Ö•úÖÃÖ ; ×¾Ö•úÖÃÖ •êú ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ, ´ÖÖ-Ö¾Ö ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü
•úÖê ×-Ö¬ÖÖÔ׸üŸÖ •ú¸ü-Öê ¾ÖÖ»Öê †Ö-Öã¾ÖÓ׿֕ú ‹¾ÖÓ ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•ÖßµÖ
•úÖ¸ü•úÖë •úß ³Öæ×´Ö•úÖ; ÃÖ´ÖÖ•Öß•ú¸ü•Ö ´Öë ÃÖÖÓÕéúן֕ú ¯ÖϳÖÖ¾Ö;
•Öß¾Ö-Ö ×¾ÖßÖé×ŸÖ ×¾Ö•úÖÃÖ- †×³Ö»Ö•Ö•Ö; ×¾Ö•úÖÃÖÖŸ´Ö•ú
•úÖµÖÔ; •Öß¾Ö-Ö ×¾ÖßÖé×ŸÖ •êú ¯ÖÏ´Öã•Ö “Ö¸ü•ÖÖë ´Öë ´Ö-ÖÖê¾Öî–ÖÖ×-Ö•ú
þÖÖãµÖ •úÖ ÃÖÓ¾Ö¬ÖÔ-Ö.
5. ÃÖÓ¾Öê¤ü-Ö, †¾Ö¬ÖÖ-Ö †Öî¸ü ¯ÖÏŸµÖ•Ö•Ö :
ÃÖÓ¾Öê¤ü-Ö : ÃÖß´ÖÖ •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ, ×-Ö¸ü¯Öê•Ö ‹¾ÖÓ -µÖæ-ÖŸÖ´Ö
²ÖÖê¬Ö-³Öê¤ü ¤êüÆü»Öß, ÃÖÓ•úê ŸÖ ˆ¯Ö»ÖÓ³Ö-Ö ‹¾ÖÓ ÃÖŸÖ•ÔúŸÖÖ;þ†¾Ö¬ÖÖ-Ö
•úÖê ¯ÖϳÖÖ×¾ÖŸÖ •ú¸ü-Öê ¾ÖÖ»Öê •úÖ¸ü•ú וÖÃÖ´Öë ×¾Ö-µÖÖÃÖ ‹¾ÖÓ
ˆ§ü߯Ö-Ö †×³Ö»Ö•Ö•Ö ¿ÖÖ×´Ö»Ö Æïü. ¯ÖÏŸµÖ•Ö•Ö •úß ¯Ö׸ü³ÖÖÂÖÖ
†Öî¸ü ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ, ¯ÖÏŸµÖ•Ö•Ö ´Öë •Öî×¾Ö•ú •úÖ¸ü•ú; ¯ÖÏÖŸµÖו֕ú
ÃÖÓ•Öšü-Ö- ¯Öæ¾ÖÔ †-Öã³Ö¾ÖÖë •úÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö; ¯ÖÏÖŸµÖו֕ú ¸ü•ÖÖ-
ÃÖÖÓŸÖ¸üÖ»Ö ‹¾ÖÓ •ÖÆü-ÖŸÖÖ ¯ÖÏŸµÖ•Ö •úÖê ¯ÖϳÖÖ×¾ÖŸÖ •ú¸ü-Öê ¾ÖÖ»Öê
•úÖ¸ü•ú, †Ö´ÖÖ¯Ö †Ö•ú»Ö-Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÏÖŸµÖו֕ú ŸÖŸ¯Ö¸üŸÖÖ.
¯ÖÏŸµÖ•Ö•Ö •úß ÃÖã•ÖÖÏÊŸÖÖ, †ŸÖßÛ-¦üµÖ ¯ÖÏŸµÖ•Ö•Ö, ÃÖÓÕéúןÖ
‹¾ÖÓ ¯ÖÏŸµÖ•Ö•Ö, †¾ÖÃÖß´Ö ¯ÖÏŸµÖ•Ö•Ö.
6. †×¬Ö•Ö´Ö :
†×¬Ö•Ö´Ö •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ ŸÖ£ÖÖ ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö (¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü¾ÖÖ¤üß,
•ÖêÙüÖ»™ü¾ÖÖ¤üß ‹¾ÖÓ ÃÖæ“Ö-ÖÖ ¯ÖÏ•Îú´Ö•Ö ´ÖÖò›ü»Öü). ×¾Ö»ÖÖê¯Ö,
×¾Ö³Öê¤ü ‹¾ÖÓ ÃÖÖ´ÖÖ-µÖß•ú¸ü•Ö •úß ¯ÖÏוÎúµÖÖ‹Ñ; •úÖµÖÔ•Îú´Ö²Ö¨ü
†×¬Ö•Ö´Ö, ¯ÖÏÖ×µÖ•úŸÖÖ †×¬Ö•Ö´Ö, †ÖŸ´Ö †-Ö㤿üê ÖÖŸ´Ö•ú †×¬Ö•Ö´Ö;
¯ÖϲֻÖß•ú¸ü•Ö •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ‹Ñ, ¯ÖÏ•úÖ¸ü ‹¾ÖÓ ÃÖÖ¸üוֵÖÖÑ;
¯Ö»ÖÖµÖ-Ö, ¯Ö׸üÆüÖ¸ü ‹¾ÖÓ ¤Óü›ü, ¯ÖÏןֺþ¯Ö•Ö ‹¾ÖÓ ÃÖÖ´ÖÖו֕ú
†×¬Ö•Ö´Ö.
7. ôÖé×ŸÖ :
ÃÖÓ•úê ŸÖ-Ö ‹¾ÖÓ Ã´Ö¸ü•Ö; †»¯ÖÖ¾Ö×¬Ö Ã´ÖéןÖ, ¤üß‘ÖÖÔ¾Ö×¬Ö Ã´ÖéןÖ,
ÃÖÓ¾Öê¤üß Ã´ÖéןÖ, ¯ÖÏןִÖÖ¯Ö¸ü•ú ôÖéןÖ, †-Öã¸ü•Ö-Ö Ã´ÖéןÖ;
´ÖÛ»™üÙüÖê¸ü ´ÖÖò›ü»Ö, ¯ÖÏ•Îú´Ö•Ö •êú ßָü; ÃÖÓ•Öšü-Ö ‹¾ÖÓ Ã´ÖéןÖ
ÃÖã¬ÖÖ¸ü •úß Ã´Ö¸ü•Ö•Ö-Ö•ú ŸÖ•ú-Öß•ëú; ×¾Öôָü•Ö •êú ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö;
•ÖµÖ, ¾µÖÛŒŸÖ•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÏŸµÖÖ-ÖµÖ-Ö ×¾Ö±ú»Ö-Ö; †×¬ÖôÖéןÖ;
ôÖéןֻÖÖê¯Ö; †Ö‘ÖÖŸÖÖê¢Ö¸ü ‹¾ÖÓ †×³Ö‘ÖÖŸÖ¯Öæ¾ÖÔ.
8. Ø“ÖŸÖ-Ö ‹¾ÖÓ ÃÖ´ÖõÖÖ ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ-Ö :
ׯֵÖÖ•Öê •úÖ ÃÖÓ–ÖÖ-ÖÖŸ´Ö•ú ×¾Ö•úÖÃÖ •úÖ ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö; ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ
×-Ö´ÖÖÔ•Ö ¯ÖÏ•úÎ ´Ö; ÃÖæ“Ö-ÖÖ ¯ÖÏ•ú´Ö•Ö, ŸÖ•Ôú ‹¾ÖÓ ÃÖ´ÖõÖÖ ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ-Ö,
ÃÖ´ÖõÖÖ ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ-Ö ´Öë ÃÖÆüÖµÖ•ú ‹¾ÖÓ ²ÖÖ¬ÖÖ•úÖ¸üß •úÖ¸ü•ú,
ÃÖ´ÖõÖÖ ÃÖ´ÖÖ¬ÖÖ-Ö •úß ×¾Ö׬ֵÖÖÑ: ÃÖé•Ö-ÖÖŸ´Ö•ú Ø“ÖŸÖ-Ö ‹¾ÖÓ
ÃÖé•Ö-ÖÖŸ´Ö•úŸÖÖ •úÖ ¯ÖÏן֯ÖÖêÂÖ•Ö; ×-Ö•ÖÔµÖ-Ö ‹¾ÖÓ †×¬Ö×-Ö•ÖÔµÖ
•úÖê ¯ÖϳÖÖ×¾ÖŸÖ •ú¸ü-Öê ¾ÖÖ»Öê •úÖ¸ü•ú; †×³Ö-Ö¾Ö ¯ÖϾÖé×¢ÖµÖÖÑ.
9. †×³Ö¯Öϸê ü•Ö ŸÖ£ÖÖ ÃÖÓ¾Öê•Ö :
†×³Ö¯Öϸüê•Ö ÃÖÓ¾Öê•Ö •êú ´Ö-ÖÖê¾Öî–ÖÖ×-Ö•ú ‹¾ÖÓ ¿Ö¸ü߸üוÎúµÖÖŸ´Ö•ú
†Ö¬ÖÖ¸ü, †×³Ö¯Öϸüê•Ö ŸÖ£ÖÖ ÃÖÓ¾Öê•Ö •úÖ ´ÖÖ¯Ö-Ö; †×³Ö¯Öϸüê•Ö ‹¾ÖÓ
ÃÖÓ¾Öê•Ö •úÖ ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ¯Ö¸ü ¯ÖϳÖÖ¾Ö; ²ÖÖÊ ‹¾ÖÓ †ÓŸÖ¸ü †×³Ö¯Öϸê ü•Ö;
†ÖÓŸÖ¸ü †×³Ö¯Öϸêü•Ö •úÖê ¯ÖϳÖÖ×¾ÖŸÖ •ú¸ü-Öê ¾ÖÖ»Öê •úÖ¸ü•ú;
la?k yksd lsok vk;ksx
ÃÖÓ¾Öê•ÖÖŸ´Ö•ú ÃÖ•Ö´ÖŸÖÖ ‹¾ÖÓ ÃÖÓ²ÖÓ×¬ÖŸÖ ´Öã§üê.
10. ²Öãרü ‹¾ÖÓ †×³Ö•Ö´ÖŸÖÖ :
²Öãרü ‹¾ÖÓ †×³Ö•Ö´ÖŸÖÖ •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ, ²Öãרü •úÖ Ã¾Öºþ¯Ö ‹¾ÖÓ
×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö- Ûïֵָü´Öî-Ö, £ÖÃÖÔ™ü-Ö, •Ö»Ö±úÖê›üÔ ²Ö-ÖÖÔ-Ö, Ùêü¿Ö-Ö²Ö•ÖÔ
‹¾ÖÓ •Öê.¯Öß.¤üÖÃÖ; ÃÖÓ¾Öê•ÖÖŸ´Ö•ú ²Öãרü, ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ²Öãרü, ²Öãרü
‹¾ÖÓ †×³Ö•Ö´ÖŸÖÖ •úÖ ´ÖÖ¯Ö-Ö, ²Öãרü»ÖÛ²¬Ö •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ,
×¾Ö“Ö»Ö-Ö ²Öãרü»ÖÛ²¬Ö, ²Öãרü»ÖÛ²¬Ö ÛãָüŸÖÖ; ²ÖÆãü ²Öãרü •úÖ
´ÖÖ¯Ö-Ö; ŸÖ¸ü»Ö ²Öãרü ‹¾ÖÓ ×•ÎúÙü×»ÖŸÖ ²Öãרü.
11. ¾µÖÛŒŸÖŸ¾Ö :
¾µÖÛŒŸÖŸ¾Ö •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ ŸÖ£ÖÖ ¯Ö׸ü³ÖÖÂÖÖ; ¾µÖÛŒŸÖŸ¾Ö •êú
×ÃÖ¨üÖÓŸÖ (´Ö-ÖÖê×¾Ö¿»ÖêÂÖ•ÖÖŸ´Ö•ú, ÃÖÖ´ÖÖו֕ú-ÃÖÖÓÕéúן֕ú,
†ÓŸÖ¾ÖðµÖ׌ŸÖ•ú, ×¾Ö•úÖÃÖÖŸ´Ö•ú, ´ÖÖ-Ö¾ÖŸÖÖ¾ÖÖ¤üß, ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü¾ÖÖ¤üß
×¾Ö¿ÖêÂÖ •Öã•Ö ‹Ó¾Ö •ÖÖ×ŸÖ ˆ¯ÖÖ•Ö´Ö) ; ¾µÖÛŒŸÖŸ¾Ö •úÖ ´ÖÖ¯Ö-Ö
(¯ÖÏ•Öê¯Öß ¯Ö¸üß•Ö•Ö, ¯Öë×ÃÖ»Ö-¯Öê¯Ö¸ü ¯Ö¸üß•Ö•Ö) ; ¾µÖÛŒŸÖŸ¾Ö •êú
¯ÖÏ×ŸÖ ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¥üÛ™ü•úÖê•Ö; ¾µÖÛŒŸÖŸ¾Ö ×¾Ö•úÖÃÖ ÆêüŸÖã ¯ÖÏ׿֕֕Ö.
-Ö¾Öß-ÖŸÖ´Ö ˆ¯ÖÖ•Ö´Ö •ÖîÃÖê וú ײ֕Ö-5 ±îúŒ™ü¸ü ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö;
×¾Ö×³Ö®Ö ¯ÖÓ¸ü¯Ö¸üÖ†Öë ´Öë Ã¾Ö •úÖ ²ÖÖê¬Ö.
12. †×³Ö¾Öé×¢ÖµÖÖÑ, ´Öæ»µÖ ‹¾ÖÓ †×³ÖºþדֵÖÖÑ :
†×³Ö¾Öé×¢ÖµÖÖë, ´Ö滵ÖÖë ‹¾ÖÓ †×³ÖºþדֵÖÖë •úß ¯Ö׸ü³ÖÖÂÖÖ‹Ñ ;
†×³Ö¾Öé×¢ÖµÖÖë •êú ‘Ö™ü•ú ; †×¬Ö¾Öé×¢ÖµÖÖë •úÖ ×-Ö´ÖÖÔ•Ö ‹¾ÖÓ
†-Öã¸ü•Ö•Ö ; †×³Ö¾Öé×¢ÖµÖÖë, ´Ö滵ÖÖë ‹¾ÖÓ †×³ÖºþדֵÖÖë •úÖ
´ÖÖ¯Ö-Ö. †×³Ö¾Öé×¢Ö ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö •êú ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö, ´Öæ»µÖ ¯ÖÏן֯ÖÖêÂÖ•Ö
•úß ×¾Ö׬ֵÖÖÑ. ºþœÍü ¬ÖÖ¸ü•ÖÖ†Öë ‹¾ÖÓ ¯Öæ¾ÖÖÔ•ÖÏÆüÖë •úÖ ×-Ö´ÖÖÔ•Ö,
†-µÖ •êú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü •úÖê ²Ö¤ü»Ö-ÖÖ, •Öã•ÖÖ¸üÖ¯ê Ö •êú ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö,
†×³Ö-Ö¾Ö ¯ÖϾÖé×¢ÖµÖÖÑ.
13. ³ÖÖÂÖÖ ‹¾ÖÓ ÃÖÓ–ÖÖ¯Ö-Ö :
´ÖÖ-Ö¾Ö ³ÖÖÂÖÖ- •Öã•Ö, ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ ‹¾ÖÓ ³ÖÖÂÖÖ•ÖŸÖ ÃÖÖê¯ÖÖ-Ö; ³ÖÖÂÖÖ-
†•ÖÔ-Ö - ¯Öæ¾ÖÖÔ-Öã•æú»ÖŸÖÖ, •ÎúüÖÓן֕ú †¾Ö׬Ö, ¯ÖÏÖŒ•ú»¯Ö-ÖÖ;
³ÖÖÂÖÖ ×¾Ö•úÖÃÖ •êú ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ (Õúß-Ö¸ü, “ÖÖê´Ã•úß) ; ÃÖÓ–ÖÖ¯Ö-Ö
•úß ¯ÖÏוÎúµÖÖ ‹¾ÖÓ ¯ÖÏ•úÖ¸ü; ¯ÖϳÖÖ¾Ö¯Öæ•ÖÔ ÃÖÓ–ÖÖ¯Ö-Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÏü׿֕֕Ö.
14. †Ö¬Öã×-Ö•ú ÃÖ´Ö•úÖ»Öß-Ö ´Ö-ÖÖê×¾Ö–ÖÖ-Ö ´Öë ´Öã§üê ‹¾ÖÓ ¯Ö׸ü¯ÖÏ•ê µÖ:
´Ö-ÖÖê¾Öî–ÖÖ×-Ö•ú ¯ÖϵÖÖê•Ö¿ÖÖ»ÖÖ ‹¾ÖÓ ´Ö-ÖÖê¾Öî–ÖÖ×-Ö•ú ¯Ö¸üß•Ö•Ö ´Öë
•ú´¯µÖ晸ü ü †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö; •éú×¡Ö´Ö ²Öãרü; ÃÖÖ‡•úÖêÃÖÖ‡²Ö¸ü-Öê×™üŒÃÖ;
“ÖêŸÖ-ÖÖ--Öà¤ü-•ÖÖ•Ö¸ü•Ö •úÖµÖÔ•úÎ ´ÖÖë •úÖ †¬µÖµÖ-Ö; þ֯-Ö,
ˆ§ü߯Ö-Ö¾ÖÓ“Ö-Ö, ¬µÖÖ-Ö, ×Æü¯-ÖÖê×™ü•ú/ †ÖîÂÖ¬Ö ¯ÖÏ×ê ¸üŸÖ ¤ü¿ÖÖ‹Ñ;
†ŸÖßÛ-¦üµÖ ¯ÖÏŸµÖ•Ö•Ö; †ÓŸÖ¸üßÛ-¦üµÖ ¯ÖÏŸµÖ•Ö•Ö ×´Ö£µÖÖ³ÖÖÃÖ
†¬µÖµÖ-Ö.
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö-2
´Ö-ÖÖê×¾Ö–ÖÖ-Ö : ×¾ÖÂÖµÖ †Öî¸ü †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö
1. ¾µÖÛŒŸÖ•ÖŸÖ ×¾Ö׳֮֟ÖÖ†Öë •úÖ ¾Öî–ÖÖ×-Ö•ú ´ÖÖ¯Ö-Ö :
¾µÖÛŒŸÖ•ÖŸÖ ׳֮֟ÖÖ†Öë •úÖ Ã¾Öºþ¯Ö, ´ÖÖ-Ö•úß•úéŸÖ
´Ö-ÖÖê¾Öî–ÖÖ×-Ö•ú ¯Ö¸üß•Ö•ÖÖë •úß ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖÖ‹Ñ †Öî¸ü ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ,
´Ö-ÖÖê¾Öî–ÖÖ×-Ö•ú ¯Ö¸üß•Ö•ÖÖë •êú ¯ÖÏ•úÖ¸ü ; ´Ö-ÖÖê¾Öî–ÖÖ×-Ö•ú ¯Ö¸üß•Ö•ÖÖë
•êú ˆ¯ÖµÖÖê•Ö, ¤ãüºþ¯ÖµÖÖê•Ö ŸÖ£ÖÖ ÃÖß´ÖÖ‹Ñ. ´Ö-ÖÖê¾Öî–ÖÖ×-Ö•ú
¯Ö¸üß•ÖÖ†Öë •êú ¯ÖϵÖÖê•Ö ´Öë -Ößןָ֯ü•ú ×¾ÖÂÖµÖ.
2. ´Ö-ÖÖê¾Öî–ÖÖ×-Ö•ú þÖÖãµÖ ŸÖ£ÖÖ ´ÖÖ-Ö×ÃÖ•ú ×¾Ö•úÖ¸ü :
þÖÖãµÖ- †Ã¾ÖÖãµÖ •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ, ÃÖ•úÖ¸üÖŸ´Ö•ú þÖÖãµÖ,
•ú»µÖÖ•Ö, ´ÖÖ-Ö×ÃÖ•ú ×¾Ö•úÖ¸ü (Ø“ÖŸÖÖ ×¾Ö•úÖ¸ü, ´Ö-Ö:ÛãÖןÖ
×¾Ö•úÖ¸ü ÃÖß•ÖÖê±Ïêú×-ÖµÖÖÑ ŸÖ£ÖÖ ³ÖÏ×´Ö•ú ×¾Ö•úÖ¸ü, ¾µÖÛŒŸÖŸ¾Ö
×¾Ö•úÖ¸ü, ŸÖÖÛŸ¾Ö•ú ¤ãü¾µÖÔ¾ÖÆüÖ¸ü ×¾Ö•úÖ¸)ü, ´ÖÖ-Ö×ÃÖ•ú ×¾Ö•úÖ¸üÖë
•êú •úÖ¸ü•ú ŸÖŸ¾Ö, ÃÖ•úÖ¸üÖŸ´Ö•ú þÖÖãµÖ, •ú»µÖÖ•Ö, •Öß¾Ö-Ö¿Öî»Öß
ŸÖ£ÖÖ •Öß¾Ö-Ö •úß •Öã•Ö¾Ö¢ÖÖ •úÖê ¯ÖϳÖÖ×¾ÖŸÖ •ú¸ü-Öê ¾ÖÖ»Öê •úÖ¸ü•ú.
3. דÖוúŸÃÖÖŸ´Ö•ú ˆ¯ÖÖ•Ö´Ö :
´Ö-ÖÖê•Öן֕ú דÖוúŸÃÖÖ‹Ñ. ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü דÖוúŸÃÖÖ‹Ñ; ¸üÖ•ê Öß •êúÛ-¦üŸÖ
דÖוúŸÃÖÖ‹Ñ, ÃÖÓ–ÖÖ-ÖÖŸ´Ö•ú דÖוúŸÃÖÖ‹Ñ. ¤êü¿Öß ×“ÖוúŸÃÖÖ‹Ñ
(µÖÖê•Ö, ¬µÖÖ-Ö). •Öî¾Ö ¯Öã-ÖÙ-Ö¾Öê¿Ö דÖוúŸÃÖÖ. ´ÖÖ-Ö×ÃÖ•ú
ºþ••ÖŸÖÖ •úß ¸üÖ•ê ú£ÖÖ´Ö ŸÖ£ÖÖ ¯Öã-ÖãÖÖÔ¯Ö-ÖÖ. •Îú×´Ö•ú þÖÖãµÖ
¯ÖÏן֯ÖÖêÂÖ•Ö.
4. •úÖµÖÖÔŸ´Ö•ú ´Ö-ÖÖê×¾Ö–ÖÖ-Ö ŸÖ£ÖÖ ÃÖÓ•Öšü-ÖÖŸ´Ö•ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü :
•úÖÙ´Ö•ú “ÖµÖ-Ö ŸÖ£ÖÖ ¯ÖÏ׿֕֕Ö. ˆªÖê•Ö ´Öë ´Ö-ÖÖê¾Öî–ÖÖ×-Ö•ú
¯Ö¸üß•Ö•ÖÖë •úÖ ˆ¯ÖµÖÖê•Ö. ¯ÖÏ×¿Ö•Ö•Ö ŸÖ£ÖÖ ´ÖÖ-Ö¾Ö ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-Ö
×¾Ö•úÖÃÖ. •úÖµÖÔ-†×³Ö¯ÖÏê¸ü•Ö ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ- Æü•ÖÔ ¾Ö•ÖÔ, ´ÖÖûÖÖê,
‹›ü´Ö ‡ÔÛŒ¾Ö™üß ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ, ¯ÖÖê™Ôü¸ü ‹¾ÖÓ »ÖÖ¾Ö»Ö¸ü, ²ÖÎæ´Ö ; -ÖêŸÖ韾Ö
ŸÖ£ÖÖ ÃÖÆü³ÖÖ•Öß ¯ÖϲÖÓ¬Ö-Ö. ×¾Ö–ÖÖ¯Ö-Ö ŸÖ£ÖÖ ×¾Ö¯Ö•Ö-Ö. ¤ü²ÖÖ¾Ö ‹¾ÖÓ
‡ÃÖ•úÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö-Ö; ÁÖ´Ö¤ü•ÖŸÖÖ ¿ÖÖáÖ, ˆ¯Ö³ÖÖꌟÖÖ ´Ö-ÖÖê×¾Ö–
ÖÖ-Ö, ¯ÖϲÖÓ¬Ö•úßµÖ ¯ÖϳÖÖ×¾ÖŸÖÖ, ºþ¯ÖÖÓŸÖ¸ü•Ö -ÖêŸÖ韾Ö, ÃÖÓ¾Öê¤ü-Ö¿Ö߻֟ÖÖ
¯ÖÏ׿֕֕Ö, ÃÖÓ•Öšü-ÖÖë ´Öë ¿ÖÛŒŸÖ ‹¾ÖÓ ¸üÖ•Ö-ÖßןÖ.
5. ¿Öîו֕ú •Öê¡Ö ´Öë ´Ö-ÖÖê×¾Ö–ÖÖ-Ö •úÖ †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö :
†¬µÖÖ¯Ö-Ö-†¬µÖµÖ-Ö ¯ÖÏוÎúµÖÖ •úÖê ¯ÖϳÖÖ¾Öß ²Ö-ÖÖ-Öê ´Öë
´Ö-ÖÖê¾Öî–ÖÖ×-Ö•ú ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö. †¬µÖµÖ-Ö ¿Öî×»ÖµÖÖÑ. ¯ÖϤü¢Ö, ´ÖÓ¤ü•ú,
†¬µÖµÖ-Ö-ÆêüŸÖã-†•Ö´Ö †Öî¸ü ˆ-Ö•úÖ ¯ÖÏ׿֕֕Ö. ôָü•Ö
¿ÖÛŒŸÖ ²ÖœÍüÖ-Öê ŸÖ£ÖÖ ²ÖêÆüŸÖ¸ü ¿Öî•Öו֕ú ˆ¯Ö»ÖÛ²¬Ö •êú ×»Ö‹
¯ÖÏ׿֕֕Ö. ¾µÖÛŒŸÖŸ¾Ö ×¾Ö•úÖÃÖ ŸÖ£ÖÖ ´Öæ»µÖ ×¿Ö•ÖÖ. ¿Öîו֕ú,
¾µÖÖ¾ÖÃÖÖ×µÖ•ú ´ÖÖ•ÖÔ¤ü¿ÖÔ-Ö ŸÖ£ÖÖ •Öß×¾Ö•úÖê¯ÖÖ•ÖÔ-Ö ¯Ö¸üÖ´Ö¿ÖÔ.
¿Öîו֕ú ÃÖÓãÖÖ†Öë ´Öë ´Ö-ÖÖê¾Öî–ÖÖ×-Ö•ú ¯Ö¸üß•Ö•Ö. ´ÖÖ•ÖÔ¤ü¿ÖÔ-Ö
•úÖµÖÔ•Îú´ÖÖë ´Öë ¯ÖϳÖÖ¾Öß •úÖµÖÔ-ÖßןֵÖÖÑ.
6. ÃÖÖ´Öã¤üÖ×µÖ•ú ´Ö-ÖÖê×¾Ö–ÖÖ-Ö :
ÃÖÖ´Öã¤üÖ×µÖ•ú ´Ö-ÖÖê×¾Ö–ÖÖ-Ö •úß ¯Ö׸ü³ÖÖÂÖÖ †Öî¸ü ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ.
ÃÖÖ´ÖÖו֕ú •úÖµÖÔ•ú»ÖÖ¯Ö ´Öë ”ûÖê™êü ÃÖ´ÖæÆüÖë •úß ˆ¯ÖµÖÖêו֟ÖÖ.
ÃÖÖ´ÖÖו֕ú “ÖêŸÖ-ÖÖ •úß •ÖÖ•Öé×ŸÖ †Öî¸ü ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ÃÖ´ÖõÖÖ†ÖêÓ
•úÖê ÃÖã»Ö—ÖÖ-Öê •úß •úÖµÖÔ¾ÖÖÆüß. ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö •êú ×»Ö‹
ÃÖÖ´Öæ×Æü•ú ×-Ö•ÖÔµÖ »Öê-ÖÖ †Öî¸ü -ÖêŸÖéŸ¾Ö ¯ÖϤüÖ-Ö •ú¸ü-ÖÖ.
ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö •êú ×»Ö‹ ¯ÖϳÖÖ¾Öß •úÖµÖÔ -ÖßןֵÖÖÑ.
7. ¯Öã-Ö¾ÖÖÔÃÖ ´Ö-ÖÖê×¾Ö–ÖÖ-Ö :
¯ÖÏÖ£Ö×´Ö•ú, ´ÖÖ¬µÖ×´Ö•ú ŸÖ£ÖÖ ŸÖéŸÖßµÖ•ú ×-Ö¾ÖÖ¸ü•ú •úÖµÖÔ•Îú´Ö.
´Ö-ÖÖê¾Öî–ÖÖ×-Ö•úÖë •úß ³Öæ×´Ö•úÖ- ¿ÖÖ¸üß׸ü•ú, ´ÖÖ-Ö×ÃÖ•ú ŸÖ£ÖÖ
ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ºþ¯Ö ÃÖê “Öã-ÖÖîŸÖß ¯ÖÏÖ¯ŸÖ ¾µÖÛŒŸÖµÖÖë, •ÖîÃÖê ¾Öé¨ü
¾µÖÛŒŸÖµÖÖë •êú ¯Öã-Ö¾ÖÖÔÃÖ-Ö •êú ×»Ö‹ ÃÖê¾ÖÖ†Öë •úÖ †ÖµÖÖê•Ö-Ö.
¯Ö¤üÖ£ÖÔ ¤ãüºþ¯ÖµÖÖê•Ö, וú¿ÖÖê¸ü †¯Ö¸üÖ¬Ö, †Ö¯Ö¸üÖ׬֕ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü
ÃÖê ¯Öß×›ÍüŸÖ ¾µÖÛŒŸÖµÖÖë •úÖ ¯Öã-Ö¾ÖÖÔÃÖ. ØÆüÃÖÖ •êú ׿֕úÖ¸ü
¾µÖÛŒŸÖµÖÖë •úÖ ¯Öã-Ö¾ÖÖÔÃÖ. HIV/AIDS ¸üÖ×ê •ÖµÖÖë •úÖ ¯Öã-Ö¾ÖÖÔÃÖ.
ÃÖÖ´ÖÖו֕ú †×³Ö•ú¸ü•ÖÖë •úß ³Öæ×´Ö•úÖ.
8. ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ¾ÖÓ×“Ó ÖŸÖ ÃÖ´ÖæÆüÖë ¯Ö¸ü ´Ö-ÖÖê×¾Ö–ÖÖ-Ö •úÖ †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö :
ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ¾ÖÓד֟Ö, ¾ÖÓ×Ó “ÖŸÖ •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ‹Ñ, ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ¾ÖÓ×“ÖŸÖ ŸÖ£ÖÖ
¾ÖÓ×“ÖŸÖ ÃÖ´ÖæÆüÖë •êú ÃÖÖ´ÖÖו֕ú, ³ÖÖîן֕ú, ÃÖÖÓÕéúן֕ú ŸÖ£ÖÖ
†ÖÙ£Ö•ú ¯Ö׸ü•ÖÖ´Ö. ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ¾ÖÓד֟ÖÖë •úÖ ×¾Ö•úÖÃÖ •úß †Öê¸ü
×¿Ö•Ö•Ö ŸÖ£ÖÖ †×³Ö¯Öϸê ü•Ö. ÃÖÖ¯Öê•Ö ‹¾ÖÓ ¤üß‘ÖÔ•úÖ×»Ö•ú ¾ÖÓ“Ö-Ö.
9. ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ‹•úß•ú¸ü•Ö •úß ´Ö-ÖÖê¾Öî–ÖÖ×-Ö•ú ÃÖ´ÖõÖÖ :
ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ‹•úß•ú¸ü•Ö •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ. •ÖÖןÖ, ¾Ö•ÖÔ, ¬Ö´ÖÔ,
³ÖÖÂÖÖ ×¾Ö¾ÖÖ¤üÖë †Öî¸ü ¯Öæ¾ÖÖÔ•ÖÏÆü •úß ÃÖ´ÖõÖÖ. †ÓŸÖÃÖÔ´ÖæÆü ŸÖ£ÖÖ
²Ö×ÆÃÖÔ´ÖæÆü •êú ²Öß“Ö ¯Öæ¾ÖÖÔ•ÖÏÆü •úÖ Ã¾Öºþ¯Ö ŸÖ£ÖÖ †×³Ö¾µÖÛŒŸÖ.
‹êÃÖê ×¾Ö¾ÖÖ¤üÖë †Öî¸ü ¯Öæ¾ÖÖÔ•ÖÏÆüÖë •êú •úÖ¸ü•ú ŸÖŸ¾Ö. ×¾Ö¾ÖÖ¤üÖë †Öî¸ü
¯Öæ¾ÖÖÔ•ÖÏÆüÖë ÃÖê ×-Ö¯Ö™ü-Öê •êú ×»Ö‹ ´Ö-ÖÖê¾Öî–ÖÖ×-Ö•ú -ÖßןֵÖÖÑ.
ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ‹•úß•ú¸ü•Ö ¯ÖÖ-Öê •êú ˆ¯ÖÖµÖ.
10. ÃÖæ“Ö-ÖÖ ¯ÖÏÖª î Öêו֕úß †Öî¸ü •Ö-ÖÃÖÓ“ÖÖ¸ü ´Öë ´Ö-ÖÖê×¾Ö–ÖÖ-Ö
•úÖ †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö :
ÃÖæ“Ö-ÖÖ ¯ÖÏÖª î Öêו֕úß †Öî¸ü •Ö-Ö-ÃÖÓ“ÖÖ¸ü-•Öæ•Ñ Ö •úÖ ¾ÖŸÖÔ´ÖÖ-Ö
¯Ö׸ü¥ü¿µÖ †Öî¸ü ´Ö-ÖÖê¾Öî–ÖÖ×-Ö•úÖë •úß ³Öæ×´Ö•úÖ. ÃÖæ“Ö-ÖÖ ¯ÖÏÖª
î Öêו֕úß
†Öî¸ü •Ö-Ö ÃÖÓ“ÖÖ¸ü •Öê¡Ö ´Öë •úÖµÖÔ •êú ×»Ö‹ ´Ö-ÖÖê×¾Ö–ÖÖ-Ö
¾µÖ¾ÖÃÖÖ×µÖµÖÖë •úÖ “ÖµÖ-Ö †Öî¸ü ¯ÖÏ׿֕֕Ö. ÃÖæ“Ö-ÖÖ ¯ÖÏÖª î Öêו֕úß
†Öî¸ü •Ö-Ö-ÃÖÓ“ÖÖ¸ü ´ÖÖ¬µÖ´Ö ÃÖê ¤æü¸üÃ£Ö ×¿Ö•Ö•Ö. ‡Ô-•úÖò´ÖÃÖÔ
•êú «üÖ¸üÖ ˆª´Ö¿Ö߻֟ÖÖ. ²ÖÆãüßָüßµÖ ×¾Ö¯Ö•Ö-Ö, ¤æü¸ü¤ü¿ÖÔ-Ö •úÖ
¯ÖϳÖÖ¾Ö ‹¾ÖÓ ÃÖæ“Ö-ÖÖ ¯ÖÏÖª î Öêו֕úß †Öî¸ü •Ö-Ö-ÃÖÓ“ÖÖ¸ü •êú «üÖ¸üÖ
´Öæ»µÖ ¯ÖÏן֯ÖÖêÂÖ•Ö. ÃÖæ“Ö-ÖÖ ¯ÖÏÖª î Öêו֕úß ´Öë †×³Ö-Ö¾Ö ×¾Ö•úÖÃÖ
•êú ´Ö-ÖÖê¾Öî–ÖÖ×-Ö•ú ¯Ö׸ü•ÖÖ´Ö.
11. ´Ö-ÖÖê×¾Ö–ÖÖ-Ö ŸÖ£ÖÖ †ÖÙ£Ö•ú ×¾Ö•úÖÃÖ :
ˆ¯Ö»ÖÛ²¬Ö, †ü׳֯ÖÏê¸ü•Ö ŸÖ£ÖÖ †ÖÙ£Ö•ú ×¾Ö•úÖÃÖ. ˆª´Ö¿Öß»Ö
¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü •úß ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖÖ‹Ñ. ˆª´Ö¿Ö߻֟ÖÖ ŸÖ£ÖÖ †ÖÙ£Ö•ú
×¾Ö•úÖÃÖ •êú ×»Ö‹ »ÖÖê•ÖÖë •úÖ †×³Ö¯Öϸê ü•Ö ŸÖ£ÖÖ ¯ÖÏ׿֕֕Ö.
ˆ¯Ö³ÖÖꌟÖÖ †×¬Ö•úÖ¸ü ŸÖ£ÖÖ ˆ¯Ö³ÖÖꌟÖÖ ÃÖÓ“ÖêŸÖ-ÖÖ. ´Ö×Æü»ÖÖ
ˆª×´ÖµÖÖë ÃÖ´ÖêŸÖ µÖã¾ÖÖ†Öë ´Öë ˆª´Ö¿Ößü»ÖŸÖÖ •êú ÃÖÓ¾Ö¬ÖÔ-Ö •êú
×»Ö‹ ÃÖ¸ü•úÖ¸üß -ÖßןֵÖÖÑ.
12. ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•Ö ŸÖ£ÖÖ ÃÖÓ²Ö¨ü •Öê¡ÖÖë ´Öë ´Ö-ÖÖê×¾Ö–ÖÖ-Ö •úÖ
†-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö:
¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•ÖßµÖ ´Ö-ÖÖê×¾Ö–ÖÖ-Ö- ¬¾Ö×-Ö, ¯ÖϤüæÂÖ•Ö ŸÖ£ÖÖ ³Öß›Íü³ÖÖ›Íü
•êú ¯ÖϳÖÖ¾Ö. •Ö-ÖÃÖÓ•µÖÖ ´Ö-ÖÖê×¾Ö–ÖÖ-Ö - •Ö-ÖÃÖÓ•µÖÖ ×¾ÖñúÖê™ü-Ö
†Öî¸ü ˆ““Ö •Ö-ÖÃÖÓ•µÖÖ ‘Ö-ÖŸ¾Ö •êú ´Ö-ÖÖê¾Öî–ÖÖ×-Ö•ú ¯Ö׸ü•ÖÖ´Ö.
”ûÖê™êü ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü •êú ´ÖÖ-Ö¤Óü›ü •úÖ †×³Ö¯ÖÏê¸ü•Ö. ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•Ö •êú
†¾Ö•Îú´Ö•Ö ¯Ö¸ü ¦ãüŸÖ ¾Öî–ÖÖ×-Ö•ú †Öî¸ü ¯ÖÏÖª î Öêו֕úßµÖ ×¾Ö•úÖÃÖ
•úÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö.
13. ´Ö-ÖÖê×¾Ö–ÖÖ-Ö •êú †-µÖ †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö :
(•ú) ÃÖî-µÖ ´Ö-ÖÖê×¾Ö–ÖÖ-Ö :
“ÖµÖ-Ö, ¯ÖÏ׿֕֕Ö, ¯Ö¸üÖ´Ö¿ÖÔ ´Öë ¯ÖϵÖÖê•Ö •êú ×»Ö‹ ¸ü•ÖÖ •úÖÙ´Ö•úÖë
•êú ×»Ö‹ ´Ö-ÖÖê¾Öî–ÖÖ×-Ö•ú ¯Ö¸üß•Ö•ÖÖë •úß ¸ü“Ö-ÖÖ; ÃÖ•úÖ¸üÖŸ´Ö•ú
þÖÖãµÖ ÃÖÓ¾Ö¬ÖÔ-Ö •êú ×»Ö‹ ¸ü•ÖÖ •úÖÙ´Ö•úÖë •êú ÃÖÖ£Ö •úÖµÖÔ
•ú¸ü-Öê •êú ×»Ö‹ ´Ö-ÖÖê¾Öî–ÖÖ×-Ö•úÖë •úÖ ¯ÖÏ׿֕֕Ö; ¸ü•ÖÖ ´Öë
´ÖÖ-Ö¾Ö-‡Ó•Öß×-ÖµÖ¸üß.
(•Ö) •Öê»Ö ´Ö-ÖÖê×¾Ö–ÖÖ-Ö :
‹£Ö»Öß™üÖë ‹¾ÖÓ •Öê»ÖÖë •êú ×-Ö¯ÖÖ¤ü-Ö ´Öë ÃÖã¬ÖÖ¸ü ´Öë
´Ö-ÖÖê¾Öî–ÖÖ×-Ö•ú Æüß֕Öê¯Ö; ¾µÖÛ™ü ‹¾ÖÓ ™üß´Ö •Öê»ÖÖë ´Öë ³ÖÖ•Ö »Öê-Öê
¾ÖÖ»Öê ¾µÖÛŒŸÖ.
(•Ö) ÃÖ´ÖÖ•ÖÖê-´Öã•Ö ‹¾ÖÓ ÃÖ´ÖÖ•Ö×¾Ö¸üÖê¬Öß ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ¯Ö¸ü ÃÖÓ“ÖÖ¸ü
´ÖÖ¬µÖ´ÖÖë •úÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö,
(‘Ö) †ÖŸÖÓ•ú¾ÖÖ¤ü •úÖ ´Ö-ÖÖê×¾Ö–ÖÖ-Ö.
14. Ø»Ö•Ö •úÖ ´Ö-ÖÖê×¾Ö–ÖÖ-Ö :
³Öê¤ü³ÖÖ¾Ö •êú ´Öã§üê, ×¾Ö×¾Ö¬ÖŸÖÖ •úÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö-Ö ; •»ÖÖÃÖ ÃÖßػ֕Ö
¯ÖϳÖÖ¾Ö, þ֟Ö: ÃÖÖ¬Ö•ú ³Ö×¾ÖµÖÖêÛŒŸÖ, -ÖÖ¸üß ‹¾ÖÓ ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ
ÃÖ´ÖÖ•Ö.
jkstxkj lekpkj 19 & 25 Qjojh 2011
»ÖÖê•ú ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö-1
¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ×-Ö•ú ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö
1. ¯ÖÏßÖÖ¾Ö-ÖÖ:
»ÖÖê•ú ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö •úÖ †£ÖÔ, ×¾ÖßÖÖ¸ü ŸÖ£ÖÖ ´ÖÆüŸ¾Ö, ×¾Ö»ÃÖ-Ö •êú
¥üÛ™ü•úÖê•Ö ÃÖê »ÖÖê•ú ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö, ×¾ÖÂÖµÖ •úÖ ×¾Ö•úÖÃÖ ŸÖ£ÖÖ
‡ÃÖ•úß ¾ÖŸÖÔ´ÖÖ-Ö ÛãÖןÖ, -ÖµÖÖ »ÖÖê•ú ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö, »ÖÖê•ú
×¾Ö•ú»¯Ö ˆ¯ÖÖ•Ö´Ö, ˆ¤üÖ¸üß•ú¸ü•Ö •úß “Öã-ÖÖîןֵÖÖÓ, ×-Ö•Öß•ú¸ü•Ö,
³Öæ´ÖÓ›ü»Öß•ú¸ü•Ö; †“”ûÖ †×³Ö¿ÖÖÃÖ-Ö : †¾Ö¬ÖÖ¸ü•ÖÖ ŸÖ£ÖÖ
†-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö, -ÖµÖÖ »ÖÖê•ú ¯ÖϲÖÓ¬Ö.
2. ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ×-Ö•ú Ø“ÖŸÖ-Ö :
¾Öî–ÖÖ×-Ö•ú ¯ÖϲÖÓ¬Ö †Öî¸ü ¾Öî–ÖÖ×-Ö•ú ¯ÖϲÖÓ¬Ö †ÖÓ¤üÖ»ê Ö-Ö, Œ»ÖÖ×ÃÖ•úß
×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö, ¾Öê²Ö¸ü •úÖ -ÖÖî•ú¸ü¿ÖÖÆüß ´ÖÖò›ü»Ö, ˆÃÖ•úß †Ö»ÖÖê“Ö-ÖÖ
†Öî¸ü ¾Öê²Ö¸ü ¯Ö¿“ÖÖŸÖË •úÖ ×¾Ö•úÖÃÖ, •ÖןֿÖᯙ ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö (´ÖêµÖÖê
¯ÖÖ•Ôú¸ü ±úÖò»Öê), ´ÖÖ-Ö¾Ö ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö Ã•æú»Ö (‹»™üÖê-Ö ´ÖêµÖÖê ŸÖ£ÖËÓÖ
†-µÖ), •úÖµÖÔ¯ÖÖ×»Ö•úÖ •êú •úÖµÖÔ (ÃÖß.†Ö‡Ô. ²Ö-ÖÖÔ›Ôü ),
ÃÖÖ‡´Ö-Ö ×-Ö•ÖÔµÖ-Ö ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö, ³ÖÖ•ÖߤüÖ¸üß ¯ÖϲÖÓ¬Ö (´Öî•ú •ÖÏ•ê Ö¸ü,
†Ö¸ü. ×»Ö•ú™Ôü, ÃÖß. †Ö•Öá׸üÃÖ ).
3. ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ×-Ö•ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü :
×-Ö•ÖÔµÖ-Ö ¯ÖÏוÎúµÖÖ ‹¾ÖÓ ŸÖ•ú-Öß•ú, ÃÖÓ“ÖÖ¸ü, ´Ö-ÖÖê²Ö»Ö, ¯Öϸê ü•ÖÖ
×ÃÖ¨üÖÓŸÖ - †ÓŸÖ¾ÖÔßÖã, ¯ÖÏוÎúµÖÖ ‹¾ÖÓ ÃÖ´Ö•úÖ»Öß-Ö; -ÖêŸÖ韾Ö
×ÃÖ¨üÖÓŸÖ : ¯ÖÖ¸Óü¯Ö׸ü•ú ‹¾ÖÓ †Ö¬Öã×-Ö•ú.
4. ÃÖÓ•Öšü-Ö :
×ÃÖ¨üÖÓŸÖ - ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß, ¯ÖÏÖÃÖÓו֕úŸÖÖ; ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ ‹¾ÖÓ ºþ¯Ö :
´ÖÓ¡ÖÖ»ÖµÖ ŸÖ£ÖÖ ×¾Ö³ÖÖ•Ö, ×-Ö•Ö´Ö, •Óú¯Ö×-ÖµÖÖÓ, ²ÖÖê›üÔ ŸÖ£ÖÖ
†ÖµÖÖê•Ö - ŸÖ¤ü£ÖÔ ŸÖ£ÖÖ ¯Ö¸üÖ´Ö¿ÖÔ¤üÖŸÖÖ ×-Ö•úÖµÖ ´Ö㕵ÖÖ»ÖµÖ
ŸÖ£ÖÖ •Öê¡ÖßµÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö. ×-ÖµÖÖ´Ö•ú ¯ÖÏÖ׬֕úÖ¸üß; »ÖÖê•ú - ×-Ö•Öß
³ÖÖ•ÖߤüÖ¸üß.
5. ˆ¢Ö¸ü¤üÖ×µÖŸ¾Ö ŸÖ£ÖÖ ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö :
ˆ¢Ö¸ü¤üÖ×µÖŸ¾Ö †Öî¸ü ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ‹Ó, ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö
¯Ö¸ü ×¾Ö¬ÖÖµÖß, •úÖµÖÔ•úÖ¸üß †Öî¸ü -µÖÖ×µÖ•ú ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö. -ÖÖ•Ö׸ü•ú
ŸÖ£ÖÖ ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö;´Öß×›üµÖÖ •úß ³Öæ×´Ö•úÖ, ×ÆüŸÖ ÃÖ´ÖæÆü, þÖîÛ“”û•ú
ÃÖÓ•Öšü-Ö, ×ÃÖ×¾Ö»Ö ÃÖ´ÖÖ•Ö,-ÖÖ•Ö׸ü•úÖë •úÖ †×¬Ö•úÖ¸ü-¯Ö¡Ö
(“ÖÖ™Ôü¸ü). ÃÖæ“Ö-ÖÖ •úÖ †×¬Ö•úÖ¸ü, ÃÖÖ´ÖÖו֕ú »Öê•ÖÖ ¯Ö¸üß•ÖÖ.
6. ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ×-Ö•ú •úÖ-Öæ-Ö :
†£ÖÔ, ×¾ÖßÖÖ¸ü †Öî¸ü ´ÖÆüŸ¾Ö, ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ×-Ö•ú ×¾Ö×¬Ö ¯Ö¸ü
Dicey,¯ÖÏŸµÖÖµÖÖê×•ÖŸÖ ×¾Ö¬ÖÖ-Ö - ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ×-Ö•ú †×¬Ö•ú¸ü•Ö.
7. ŸÖã»Ö-ÖÖŸ´Ö•ú »ÖÖê•ú ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö :
¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ×-Ö•ú ¯ÖÏ•ÖÖ×»ÖµÖÖë ¯Ö¸ü ¯ÖϳÖÖ¾Ö ›üÖ»Ö-Öê ¾ÖÖ»Öê ‹êןÖÆüÖ×ÃÖ•ú
‹¾ÖÓ ÃÖ´ÖÖ•Ö ¾Öî–ÖÖ×-Ö•ú •úÖ¸ü•ú; ×¾Ö×³Ö®Ö ¤êü¿ÖÖë ´Öë ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö ‹¾ÖÓ
¸üÖ•Ö-ÖßןÖ; ŸÖã»Ö-ÖÖŸ´Ö•ú »ÖÖê•ú ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö •úß †ªŸÖ-Ö
ÛãÖןÖ; ¯ÖÖ׸üÛãÖן֕úß ‹¾ÖÓ ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö; ׸üÛ•ÃÖµÖ-Ö ´ÖÖW›ü»Ö
‹¾ÖÓ ˆ-Ö•êú †Ö»ÖÖê“Ö•ú.
8. ×¾Ö•úÖÃÖ •Öן֕úß :
×¾Ö•úÖÃÖ •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ; ×¾Ö•úÖÃÖ ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö •úß ²Ö¤ü»ÖŸÖß
¯Ö׸ü“”êûפü•úÖ; ‘×¾Ö•úÖÃÖ ×¾Ö¸üÖ¬ê Öß †×³Ö¬ÖÖ¸ü•ÖÖ’; -ÖÖî•ú¸ü¿ÖÖÆüß
‹¾ÖÓ ×¾Ö•úÖÃÖ;¿ÖÛŒŸÖ¿ÖÖ»Öß ¸üÖ•µÖ ²Ö-ÖÖ´Ö ²ÖÖ•ÖÖ¸ü ×¾Ö¾ÖÖ¤ü;
×¾Ö•úÖÃÖ¿Öᯙ ¤êü¿ÖÖë ´Öë ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö ¯Ö¸ü ˆ¤üÖ¸üß•ú¸ü•Ö •úÖ
¯ÖϳÖÖ¾Ö; ´Ö×Æü»ÖÖ ‹¾ÖÓ ×¾Ö•úÖÃÖ Ã¾ÖÃÖÆüÖµÖŸÖÖ ÃÖ´ÖæÆü †ÖÓ¤üÖ»ê Ö-Ö.
9. •úÖÙ´Ö•ú ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö :
´ÖÖ-Ö¾Ö ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-Ö ×¾Ö•úÖÃÖ •úÖ ´ÖÆüŸ¾Ö, ³ÖŸÖá ¯ÖÏ׿֕֕Ö,
•Öß×¾Ö•úÖ ×¾Ö•úÖÃÖ, Æî×ü ÃÖµÖŸÖ ¾Ö•Öá•ú¸ü•Ö, †-Öã¿ÖÖÃÖ-Ö, ×-Ö¯ÖÖ¤ü-Ö
´Ö滵ÖÖÓ•ú-Ö, ¯Ö¤üÖ®ê ÖןÖ, ¾ÖêŸÖ-Ö ŸÖ£ÖÖ ÃÖê¾ÖÖ ¿ÖŸÖí, ×-ÖµÖÖꌟÖÖ-
•ú´ÖÔ“ÖÖ¸üß ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö, ׿֕úÖµÖŸÖ ×-Ö¾ÖÖ¸ü•Ö וÎúµÖÖ ×¾Ö׬Ö, †Ö“Ö¸ü•Ö
ÃÖÓ×ÃÖÆüŸÖÖ, ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ×-Ö•ú †Ö“ÖÖ¸ü--ÖßןÖ.
10. »ÖÖê•ú-Öß×ŸÖ :
-Öß×ŸÖ ×-Ö´ÖÖÔ•Ö •êú ´ÖÖ›ü»Ö ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•êú †Ö»ÖÖê“Ö•ú; ÃÖÓ¯ÖÏŸµÖµÖß•ú¸ü•Ö
•úß ¯ÖÏוÎúµÖÖ‹Ó, †ÖµÖÖê•Ö-ÖÖ, •úÖµÖÖÔ-¾ÖµÖ-Ö, ´ÖÖ-Öß™ü¸-ü Ö, ´Ö滵ÖÖÓ•ú-Ö
‹¾ÖÓ ¯Öã-Ö¸üß•ÖÖ ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•úß ÃÖß´ÖÖ‹Ó; ¸üÖ•µÖ ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö ‹¾ÖÓ
»ÖÖê•ú-Öß×ŸÖ ÃÖæ¡Ö•Ö.
11. ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ×-Ö•ú ÃÖã¬ÖÖ¸ü ŸÖ•ú-Öß•ëú:
ÃÖÓ•Öšü-Ö ‹¾ÖÓ ¯Ö¨üןÖ, •úÖµÖÔ †‘µÖµÖ-Ö ‹¾ÖÓ •úÖµÖÔ ¯ÖϲÖÓ¬Ö-Ö;‡Ô-
•Ö¾Ö-ÖìÃÖ ‹¾ÖÓ ÃÖæ“Ö-ÖÖ ¯ÖÏÖª
î Öêו֕úß; ¯ÖϲÖÓ¬Ö-Ö ÃÖÆüÖµÖŸÖÖ ˆ¯Ö•ú¸ü•Ö
•ÖîÃÖê וú -Öê™ü¾Ö•Ôú ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö, MIS,PERT,CPM
12. ×¾Ö¢ÖßµÖ ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö :
×¾Ö¢ÖßµÖ ŸÖ£ÖÖ ¸üÖ•Ö•úÖêÂÖßµÖ -ÖßןֵÖÖÓ, »ÖÖê•ú ˆ¬ÖÖ¸ü •ÖÏÆü•Ö
ŸÖ£ÖÖ »ÖÖê•ú Šú•Ö. ²Ö•Ö™ü ¯ÖÏ•úÖ¸ü ‹¾ÖÓ ºþ¯Ö, ²Ö•Ö™ü - ¯ÖÏוÎúµÖÖ,
×¾Ö¢ÖßµÖ •Ö¾ÖÖ²Ö¤êüÆüß, »Öê•ÖÖ ŸÖ£ÖÖ »Öê•ÖÖ ¯Ö¸üß•ÖÖ.
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö - 2
³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö
1. ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö •úÖ ×¾Ö•úÖÃÖ :
•úÖî×™ü»µÖ •úÖ †£ÖÔ¿ÖÖáÖ; ´Öã•Ö»Ö ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö; ¸üÖ•Ö-Öß×ŸÖ ‹¾ÖÓ
¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö ´Öë ײÖÎ×™ü¿Ö ¿ÖÖÃÖ-Ö •úÖ ×¸üŒ£Ö - »ÖÖê•ú ÃÖê¾ÖÖ†Öë •úÖ
³ÖÖ¸üŸÖßµÖ•ú¸ü•Ö, ¸üÖ•ÖÃ¾Ö ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö, וֻÖÖ ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö, ãÖÖ-ÖßµÖ
þֿÖÖÃÖ-Ö.
2. ÃÖ¸ü•úÖ¸ü •úÖ ¤üÖ¿ÖÔ×-Ö•ú ‹¾ÖÓ ÃÖÖÓ×¾Ö¬ÖÖ×-Ö•ú œüÖÓ“ÖÖ :
¯ÖÏ´Öã•Ö ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖÖ‹Ó ‹¾ÖÓ ´Öæ»µÖ †Ö¬ÖÖ׸ü•úÖ‹Ó; ÃÖÓ×¾Ö¬ÖÖ-Ö¾ÖÖ¤ü;
jkstxkj lekpkj 19 & 25 Qjojh 2011
¸üÖ•Ö-Öîן֕ú ÃÖÓÕéúןÖ;-ÖÖî•ú¸ü¿ÖÖÆüß ‹¾ÖÓ »ÖÖê•úŸÖÓ¡Ö; -ÖÖî•ú¸ü¿ÖÖÆüß
‹¾ÖÓ ×¾Ö•úÖÃÖ.
3. ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×-Ö•ú •Öê¡Ö •êú ˆ¯Ö•Îú´Ö :
†Ö¬Öã×-Ö•ú ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×-Ö•ú •Öê¡Ö;ÃÖÖ¾ÖÔ•Ö×-Ö•ú •Öê¡Ö
ˆ¯Ö•Îú´ÖÖë •êú ºþ¯Ö; þÖÖµÖ¢ÖÖ, •Ö¾ÖÖ²Ö¤êüÆüß ‹¾ÖÓ ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö •úß
ÃÖ´ÖõÖÖ‹Ó; ˆ¤üÖ¸üß•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ×-Ö•Öß•ú¸ü•Ö •úÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö.
4. ÃÖÓ‘Ö ÃÖ¸ü•úÖ¸ü ‹¾ÖÓ ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö :
•úÖµÖÔ ¯ÖÖ×»Ö•úÖ, ÃÖÓÃÖ¤ü, ×¾Ö¬ÖÖ×µÖ•úÖ - ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ, •úÖµÖÔ, •úÖµÖÔ
¯ÖÏוÎúµÖÖ‹Ó;ÆüÖ»Ö •úß ¯ÖϾÖéןֵÖÖÓ; †ÓŸÖ¸üÖ¿ÖÖÃÖ•úßµÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö;
•îúײÖ-Öê™ü ÃÖד־ÖÖ»ÖµÖ, ¯ÖϬÖÖ-Ö´ÖÓ¡Öß •úÖµÖÖÔ»ÖµÖ; •ëú¦üßµÖ
ÃÖד־ÖÖ»ÖµÖ; ´ÖÓ¡ÖÖ»ÖµÖ ‹¾ÖÓ ×¾Ö³ÖÖ•Ö; ²ÖÖê›üÔ, †ÖµÖÖê•Ö, ÃÖÓ²Ö¨ü
•úÖµÖÖÔ»ÖµÖ; •Öê¡Ö ÃÖÓ•Öšü-Ö.
5. µÖÖê•Ö-ÖÖ‹Ó ‹¾ÖÓ ¯ÖÏÖ£Ö×´Ö•úŸÖÖ‹Ó :
µÖÖê•Ö-ÖÖ ´Ö¿Öß-Ö¸üß; µÖÖê•Ö-ÖÖ †ÖµÖÖê•Ö ‹¾ÖÓ ¸üÖ™ÒüßµÖ ×¾Ö•úÖÃÖ
¯Ö׸üÂÖ¤ü •úß ³Öæ×´Ö•úÖ, ¸ü“Ö-ÖÖ ‹¾ÖÓ •úÖµÖÔ; ‘ÃÖÓ•êúŸÖÖŸ´Ö•ú’
†ÖµÖÖê•Ö-ÖÖ; ÃÖÓ‘Ö ‹¾ÖÓ ¸üÖ•µÖ ßָüÖë ¯Ö¸ü µÖÖê•Ö-ÖÖ ×-Ö´ÖÖÔ•Ö
¯ÖÏוÎúµÖÖ; ÃÖÓ×¾Ö¬ÖÖ-Ö ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö-Ö (1992) ‹¾ÖÓ †ÖÙ£Ö•ú ×¾Ö•úÖÃÖ
ŸÖ£ÖÖ ÃÖÖ´ÖÖו֕ú -µÖÖµÖ ÆêüŸÖã ×¾Ö•ëú¦üß•ú¸ü•Ö †ÖµÖÖê•Ö-ÖÖ .
6. ¸üÖ•µÖ ÃÖ¸ü•úÖ¸ü ‹¾ÖÓ ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö :
ÃÖÓ‘Ö - ¸üÖ•µÖ ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ×-Ö•ú, ×¾Ö¬ÖÖµÖß ‹¾ÖÓ ×¾Ö¢ÖßµÖ ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö; ×¾Ö¢Ö 5. ßָüß•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ •ÖןֿÖ߻֟ÖÖ :
†ÖµÖÖê•Ö •úß ³Öæ×´Ö•úÖ; ¸üÖ•µÖ¯ÖÖ»Ö; ´Ö㕵ִÖÓ¡Öß; ´ÖÓס֯Ö׸üÂÖ¤ü;
´Öã•µÖ ÃÖד־Ö; ¸üÖ•µÖ ÃÖד־ÖÖ»ÖµÖ; ×-Ö¤êü¿ÖÖ»ÖµÖ.
7. þ֟ÖÓ¡ÖŸÖÖ •êú ²ÖÖ¤ü ÃÖê וֻÖÖ ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö :
•ú»Öꌙü¸ü •úß ²Ö¤ü»ÖŸÖß ³Öæ×´Ö•úÖ; ÃÖÓ‘Ö - ¸üÖ•µÖ - ãÖÖ-ÖßµÖ
ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö; ×¾Ö•úÖÃÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö ‹¾ÖÓ ×¾Ö×¬Ö ‹¾ÖÓ †-µÖ ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö •êú
×¾Ö¬µÖ£ÖÔ; וֻÖÖ ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö ‹¾ÖÓ »ÖÖê•úŸÖÖÓס֕ú ×¾Ö•ëú¦üß•ú¸ü•Ö.
8. ×ÃÖ×¾Ö»Ö ÃÖê¾ÖÖ‹Ó :
ÃÖÖÓ×¾Ö¬ÖÖ×-Ö•ú ÛãÖןÖ; ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ, ³ÖŸÖá, ¯ÖÏ×¿Ö•Ö•Ö ‹¾ÖÓ •Ö´ÖŸÖÖ
×-Ö´ÖÖÔ•Ö; ÃÖã¿ÖÖÃÖ-Ö dh ¯ÖÆü»Ö; †Ö“Ö¸ü•Ö ÃÖÓ×ÆüŸÖÖ ‹¾ÖÓ
†-Öã¿ÖÖÃÖ-Ö; •ú´ÖÔ“ÖÖ¸üß ÃÖÓ‘Ö; ¸üÖ•Ö-Ößן֕ú †×¬Ö•úÖ¸ü;
׿֕úÖµÖŸÖ ×-Ö¾ÖÖ¸ü•Ö וÎúµÖÖ×¾Ö׬Ö; ×ÃÖ×¾Ö»Ö ÃÖê¾ÖÖ •úß ŸÖ™üã֟ÖÖ; 6. •úÖµÖÔ ‹¾ÖÓ †ÖÙ£Ö•ú •Öß¾Ö-Ö :
×ÃÖ×¾Ö»Ö ÃÖê¾ÖÖ ÃÖוÎúµÖŸÖÖ¾ÖÖ¤ü.
9. ×¾Ö¢ÖßµÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö :
¸üÖ•Ö-Ößן֕ú ˆ¯Ö•ú¸ü•Ö •êú ºþ¯Ö ´Öë ²Ö•Ö™ü; »ÖÖê•ú ¾µÖµÖ ¯Ö¸ü
ÃÖÓÃÖ¤üßµÖ ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö; ´ÖÖîצü•ú ‹¾ÖÓ ¸üÖ•Ö•úÖêÂÖßµÖ •Öê¡Ö ´Öë ×¾Ö¢Ö
´ÖÓ¡ÖÖ»ÖµÖ •úß ³Öæ×´Ö•úÖ; »Öê•ÖÖ•ú¸ü•Ö ŸÖ•ú-Öß•ú; »Öê•ÖÖ¯Ö¸üß•ÖÖ;
»Öê•ÖÖ ´ÖÆüÖ×-ÖµÖÓ¡Ö•ú ‹¾ÖÓ ³ÖÖ¸üŸÖ •êú ×-ÖµÖÓ¡Ö•ú ‹¾ÖÓ ´ÖÆüÖ»Öê•ÖÖ
¯Ö¸üß•Ö•ú •úß ³Öæ×´Ö•úÖ.
10. þ֟ÖÓ¡ÖŸÖÖ •êú ²ÖÖ¤ü ÃÖê Æãü‹ ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ×-Ö•ú ÃÖã¬ÖÖ¸ü :
¯ÖÏ´Öã•Ö ÃÖ¸üÖê•úÖ¸ü; ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ•ÖÔ ÃÖ×´ÖןֵÖÖÓ ‹¾ÖÓ †ÖµÖÖê•Ö;
×¾Ö¢ÖßµÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö ‹¾ÖÓ ´ÖÖ-Ö¾Ö ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-Ö ×¾Ö•úÖÃÖ ´Öë Æãü‹ ÃÖã¬ÖÖ¸ü;
•úÖµÖÖÔ-¾ÖµÖ-Ö •úß ÃÖ´ÖõÖÖ‹Ó.
11. •ÖÏÖ´Öß•Ö ×¾Ö•úÖÃÖ :
þ֟ÖÓ¡ÖŸÖÖ •êú ²ÖÖ¤ü ÃÖê ÃÖÓãÖÖ-Ö ‹¾ÖÓ †×³Ö•ú¸ü•Ö;•ÖÏÖ´Öß•Ö
×¾Ö•úÖÃÖ •úÖµÖÔ•úÎ ´Ö;±úÖê•úÃÖ ‹¾ÖÓ •úÖµÖÔ-ÖßןֵÖÖÓ; ×¾Ö•êú-¦üß•ú¸ü•Ö
¯ÖÓ“ÖÖµÖŸÖß ¸üÖ•Ö; 73¾ÖÖÓ ÃÖÓ×¾Ö¬ÖÖ-Ö ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö-Ö.
12. -Ö•Ö¸üßµÖ Ã£ÖÖ-ÖßµÖ ¿ÖÖÃÖ-Ö :
-Ö•Ö¸ü¯ÖÖ×»Ö•úÖ ¿ÖÖÃÖ-Ö : ´Öã•µÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖÖ‹Ó, ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ, ×¾Ö¢Ö
‹¾ÖÓ ÃÖ´ÖõÖÖ •Öê¡Ö, 74¾ÖÖÓ ÃÖÓ×¾Ö¬ÖÖ-Ö ÃÖÓ¿ÖÖê¬Ö-Ö; ×¾ÖÀ¾Ö¾µÖÖ¯Öß
ãÖÖ-ÖßµÖ ×¾Ö¾ÖÖ¤ü; -ÖµÖÖ Ã£ÖÖ×-Ö•úŸÖÖ¾ÖÖ¤ü; ×¾Ö•úÖÃÖ •Öן֕úß;
-Ö•Ö¸ü ¯ÖϲÖÓ¬Ö •êú ×¾Ö¿ÖêÂÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ´Öë ¸üÖ•Ö-Öß×ŸÖ ‹¾ÖÓ ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö.
13. •úÖ-Öæ-Ö ¾µÖ¾ÖãÖÖ ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö :
ײÖÎ×™ü¿Ö ׸üŒ£Ö; ¸üÖ™ÒüßµÖ ¯Öã×»ÖÃÖ †ÖµÖÖê•Ö; •ÖÖÓ“Ö †×³Ö•ú¸ü•Ö;
×¾Ö×¬Ö ¾µÖ¾ÖãÖÖ ²Ö-ÖÖ‹ ¸ü•Ö-Öê ŸÖ£ÖÖ ˆ¯Ö¯»Ö¾Ö ‹¾ÖÓ †ÖŸÖÓ•ú¾ÖÖ¤ü
•úÖ ÃÖÖ´Ö-ÖÖ •ú¸ü-Öê ´Öë ¯Öî¸üÖ×´Ö×»Ö™ü¸üß ²Ö»ÖÖë ÃÖ´ÖêŸÖ •ëú¦üßµÖ ‹¾ÖÓ
¸üÖ•µÖ †×³Ö•ú¸ü•ÖÖë •úß ³Öæ×´Ö•úÖ; ¸üÖ•Ö-Öß×ŸÖ ‹¾ÖÓ ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö •úÖ
†¯Ö¸üÖ¬Öß•ú¸ü•Ö; ¯Öã×»ÖÃÖ »ÖêÖ•ú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö; ¯Öã×»ÖÃÖ ´Öë ÃÖã¬ÖÖ¸ü.
14. ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö ´Öë ´ÖÆüŸ¾Ö¯Öæ•ÖÔ ´Öã§üê :
»ÖÖê•ú ÃÖê¾ÖÖ ´Öë ´Ö滵Ö; ×-ÖµÖÖ´Ö•ú †ÖµÖÖê•Ö; ¸üÖ™ÒüßµÖ ´ÖÖ-Ö¾ÖÖ׬֕úÖ¸ü
†ÖµÖÖê•Ö; ²ÖÆãü¤ü»ÖßµÖ ¿ÖÖÃÖ-Ö ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß ´Öë ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö •úß
ÃÖ´ÖõÖÖ‹Ó; -ÖÖ•Ö׸ü•ú ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö †ÓŸÖ¸üÖ±ú»Ö•ú; ³ÖÏ™üÖ“ÖÖ¸ü
‹¾ÖÓ ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ-Ö; ×¾Ö¯Ö¤üÖ ¯ÖϲÖÓ¬Ö-Ö.
ÃÖ´ÖÖ•Ö¿ÖÖáÖ
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö-1
ÃÖ´ÖÖ•Ö¿ÖÖÃ¡Ö •êú ´Öæ»Ö³ÖæŸÖ ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö
1. ÃÖ´ÖÖ•Ö¿ÖÖÃ¡Ö : ×¾ÖªÖ¿ÖÖ•ÖÖ :
(•ú) µÖæ¸üÖ¯ê Ö ´Öë †Ö¬Öã×-Ö•úŸÖÖ ‹¾ÖÓ ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö
ŸÖ£ÖÖ ÃÖ´ÖÖ•Ö¿ÖÖÃ¡Ö •úÖ †Ö×¾Ö³ÖÖÔ¾Ö.
(•Ö) ÃÖ´ÖÖ•Ö¿ÖÖÃ¡Ö •úÖ ×¾ÖÂÖµÖ-•Öê¡Ö ‹¾ÖÓ †-µÖ •ú. ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ÃÖ´ÖÖ•Ö •úÖ ¯Ö׸ü“ÖµÖ :
ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ×¾Ö–ÖÖ-ÖÖë ÃÖê ‡ÃÖ•úß ŸÖã»Ö-ÖÖ.
(•Ö) ÃÖ´ÖÖ•Ö¿ÖÖÃ¡Ö ‹¾ÖÓ ÃÖÖ´ÖÖ-µÖ ²ÖÖê¬Ö
2. ÃÖ´ÖÖ•Ö¿ÖÖÃ¡Ö ×¾Ö–ÖÖ-Ö •êú ºþ¯Ö ´Öë :
(•ú) ×¾Ö–ÖÖ-Ö, ¾Öî–ÖÖ×-Ö•ú ¯Ö¨ü×ŸÖ ‹¾ÖÓ ÃÖ´Öß•ÖÖ
(•Ö) †-ÖãÃÖÓ¬ÖÖ-Ö ×•ÎúµÖÖ×¾Ö×¬Ö •êú ¯ÖÏ´Öã•Ö ÃÖî¨üÖÓן֕ú (ii) ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ÃÖ´ÖÖ•Ö ¯Ö¸ü †Öî¯Ö×-Ö¾Öê׿֕ú ¿ÖÖÃÖ-Ö •úÖ
ŸÖŸ¾Ö
(•Ö) ¯ÖÏŸµÖ•Ö¾ÖÖ¤ü ‹¾ÖÓ ‡ÃÖ•úß ÃÖ´Öß•ÖÖ
(‘Ö) ŸÖ£µÖ, ´Öæ»µÖ ‹¾ÖÓ ˆ¤Ë¤êü¿µÖ¯Ö¸ü•úŸÖÖ
la?k yksd lsok vk;ksx
(’û) †-¯ÖÏŸµÖ•Ö¾ÖÖ¤üß ×•ÎúµÖÖ×¾Ö׬ֵÖÖÑü
3. †-ÖãÃÖÓ¬ÖÖ-Ö ¯Ö¨üןֵÖÖÑ ‹¾ÖÓ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö :
(•ú) •Öã•ÖÖŸ´Ö•ú ‹¾ÖÓ ´ÖÖ¡ÖÖŸ´Ö•ú ¯Ö¨üןֵÖÖÑú
(•Ö) ¤ü¢Ö ÃÖÓ•ÖÏÆü•Ö •úß ŸÖ•ú-Öß•ú
(•Ö) ¯Ö׸¾ÖŸÖÔ, ¯ÖÏןֵ֓Ö-Ö, ¯ÖÏÖŒ•ú»¯Ö-ÖÖ,×¾ÖÀ¾ÖÃÖ-ÖßµÖŸÖÖ
‹¾ÖÓ ¾Öî¬ÖŸÖÖ.
4. ÃÖ´ÖÖ•Ö¿ÖÖáÖß Ø“ÖŸÖ•ú :
(•ú) •úÖ»ÖÔ´ÖÖŒÃÖÔ- ‹êןÖÆüÖ×ÃÖ•ú ³ÖÖîן֕ú¾ÖÖ¤ü, ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö
×¾Ö׬Ö, ×¾ÖÃÖÓ²ÖÓ¬Ö-Ö, ¾Ö•ÖÔ ÃÖÓ‘ÖÂÖÔ.
(•Ö) ‡´ÖÖ‡Z»Ö ¤ãü•ÖßZ´Ö- ÁÖ´Ö ×¾Ö³ÖÖ•Ö-Ö, ÃÖÖ´ÖÖו֕ú
ŸÖ£µÖ, †ÖŸ´ÖÆüŸµÖÖ, ¬Ö´ÖÔ ‹¾ÖÓ ÃÖ´ÖÖ•Ö.
(•Ö) ´ÖîŒÃÖ ¾Öê²Ö¸ü- ÃÖÖ´ÖÖו֕ú וÎúµÖÖ, †Ö¤ü¿ÖÔ ¯ÖϺþ¯Ö,
ÃÖ¢ÖÖ, †×¬Ö•úÖ¸üߟÖÓ¡Ö, ¯ÖÏÖê™êüÙïü™ü -ÖßןֿÖÖÃ¡Ö †Öî¸ü
¯ÖæÓ•Öß¾ÖÖ¤ü •úß ³ÖÖ¾Ö-ÖÖ. ú
(‘Ö) ŸÖÖ»Ö•úÖò™ü ¯ÖkÃÖÔ-ÃÖ- ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ¾µÖ¾ÖãÖÖ,
¯ÖÏןֺþ¯Ö ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ.
(’û) ¸üÖò²Ö™Ôü •êú.´Ö™Ôü-Ö- †¾µÖŒŸÖ ŸÖ£ÖÖ †×³Ö¾µÖŒŸÖ
¯ÖÏ•úÖµÖÔ, †-Öãºþ¯ÖŸÖÖ ‹¾ÖÓ ×¾ÖÃÖÖ´ÖÖ-µÖŸÖÖ, ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ÃÖ´ÖæÆü
(“Ö) ´Öß›ü- †ÖŸ´Ö ‹¾ÖÓ ŸÖÖ¤üÖŸ´µÖ
(•ú) ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ‹Ñ- ÃÖ´ÖÖ-ÖŸÖÖ, †ÃÖ´ÖÖ-ÖŸÖÖ, †×¬Ö•Îú´Ö,
†¯Ö¾Ö•ÖÔ-Ö, •Ö¸üß²Öß ‹¾ÖÓ ¾ÖÓ“Ö-Ö.
(•Ö) ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ßָüß•ú¸ü•Ö •êú ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ-
ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖŸ´Ö•ú ¯ÖÏ•úÖµÖÔ¾ÖÖ¤üß ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ, ´ÖÖŒÃÖÔ¾ÖÖ¤üß
×ÃÖ¨üÖÓŸÖ, ¾Öê²Ö¸ü •úÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ.
(•Ö) †ÖµÖÖ´Ö- ¾Ö•ÖÔ, ÛãÖ×ŸÖ ÃÖ´ÖæÆÖü ,ë ػ֕Ö, -Öé•ÖÖŸÖßµÖŸÖÖ
‹¾ÖÓ ¯ÖÏ•ÖÖ×ŸÖ •úÖ ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ßָüß•ú¸ü•Ö.
(‘Ö) ÃÖÖ´ÖÖו֕ú •ÖןֿÖ߻֟ÖÖ- •Öã»Öß ‹¾ÖÓ ²ÖÓ¤ü
¾µÖ¾ÖãÖÖ‹Ñ, •ÖןֿÖ߻֟ÖÖ •êú ¯ÖÏ•úÖ¸ü, •ÖןֿÖ߻֟ÖÖ •êú
ÄÖÖêŸÖ ‹¾ÖÓ •úÖ¸ü•Ö.
(•ú) ×¾Ö×³Ö®Ö ¯ÖÏ•úÖ¸ü •êú ÃÖ´ÖÖ•ÖÖë ´Öë •ÖµÖÔ •úÖ ÃÖÖ´ÖÖו֕ú
ÃÖÓ•Öšü-Ö- ¤üÖÃÖ ÃÖ´ÖÖ•Ö, ÃÖÖ´ÖÓŸÖß ÃÖ´ÖÖ•Ö, †ÖîªÖêו֕ú/
¯ÖÑ•Óæ Öß¾ÖÖ¤üß ÃÖ´ÖÖ•Ö.
(•Ö) •úÖµÖÔ •úÖ †Öî¯Ö“ÖÖ׸ü•ú ‹¾ÖÓ †-ÖÖî¯Ö“ÖÖ׸ü•ú
ÃÖÓ•Öšü-Ö.
(•Ö) ÁÖ´Ö ‹¾ÖÓ ÃÖ´ÖÖ•Ö
7. ¸üÖ•Ö-Öß×ŸÖ ‹¾ÖÓ ÃÖ´ÖÖ•Ö :
(•ú) ÃÖ¢ÖÖ •êú ÃÖ´ÖÖ•Ö¿ÖÖáÖßµÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ.
(•Ö) ÃÖ¢ÖÖ ¯ÖϾÖzü•Ö-Ö, †×¬Ö•úÖ¸üߟÖÓ¨ü, ¤ü²ÖÖ¾Ö ÃÖ´ÖæÆü,
¸üÖt-Öîן֕ú ¤ü»Ö.
(•Ö) ¸üÖ™Òü, ¸üÖ•µÖ, -ÖÖ•Ö׸ü•úŸÖÖüü, »ÖÖê•úŸÖÓ¡Ö, ×ÃÖ×¾Ö»Ö
ÃÖ´ÖÖ•Ö, ×¾Ö“ÖÖ¸ü¬ÖÖ¸üÖ.ü
(‘Ö) ×¾Ö¸üÖ¬ê Ö, †ÖÓ¤üÖ»ê Ö-Ö, ÃÖÖ´ÖÖו֕ú †üÖ¤Ó üÖ»ê Ö-Ö,
ÃÖÖ´Öæ×Æü•ú וÎúµÖÖ, •ÎúÖÓןÖ.
8. ¬Ö´ÖÔ ‹¾ÖÓ ÃÖ´ÖÖ•Ö :
(•ú) ¬Ö´ÖÔ •êú ÃÖ´ÖÖ•Ö¿ÖÖáÖßµÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ.
(•Ö) ¬ÖÖÙ´Ö•ú •ú´ÖÔ •êú ¯ÖÏ•úÖ¸ü : •Öß¾Ö¾ÖÖ¤ü, ‹•úŸÖŸ¾Ö¾ÖÖ¤ü,
²ÖÆãüŸÖŸ¾Ö¾ÖÖ¤ü, ¯ÖÓ£Ö, ˆ¯ÖÖÃÖ-ÖÖ ¯Ö¨üןֵÖÖÑ.
(•Ö) †Ö¬Öã×-Ö•ú ÃÖ´ÖÖ•Ö ´Öë ¬Ö´ÖÔ : ¬Ö´ÖÔ ‹¾ÖÓ ×¾Ö–ÖÖ-Ö,
¬Ö´ÖÔ×-Ö¸ü¯Öê•Öß•ú¸ü•Öü, ¬ÖÖÙ´Ö•ú ¯Öã-Ö:¯ÖϾ֟ÖÔ-Ö¾ÖÖ¤ü,
´Öæ»ÖŸÖŸ¾Ö¾ÖÖ¤ü.
9. -ÖÖŸÖê¤üÖ¸üß •úß ¾µÖ¾ÖãÖÖ‹Ñ :
(•ú) ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü, •ÖÆüãÖß, ×¾Ö¾ÖÖÆü.
(•Ö) ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü •êú ¯ÖÏ•úÖ¸ü ‹¾ÖÓ ºþ¯Ö.
(•Ö) ¾ÖÓ¿Ö ‹¾ÖÓ ¾ÖÓ¿ÖÖ-Öã•Îú´Ö.
(‘Ö) ׯ֟ÖéŸÖÓ¡Ö ‹¾ÖÓ ÁÖ´Ö •úÖ Ø»Ö•ÖÖ¬ÖÖ׸üŸÖ ×¾Ö³ÖÖ•Ö-Ö.
(›ü) ÃÖ´ÖÃÖÖ´Ö×µÖ•ú ¯ÖϾÖé×¢ÖµÖÖÑ.
10. †Ö¬Öã×-Ö•ú ÃÖ´ÖÖ•Ö ´Öë ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö :
(•ú) ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö •êú ÃÖ´ÖÖ•Ö¿ÖÖáÖßµÖ
×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö.
(•Ö) ×¾Ö•úÖÃÖ ‹¾ÖÓ ¯Ö¸Öü×ÁÖŸÖŸÖÖ.
(•Ö) ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö •êú •úÖ¸ü•ú.
(‘Ö) ׿֕ÖÖ ‹¾ÖÓ ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö.
(’û) ×¾Ö–ÖÖ-Ö, ¯ÖÏÖª î Öêו֕úß ‹¾ÖÓ ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö.
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö-2
³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ÃÖ´ÖÖ•Ö : ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ ‹¾ÖÓ ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö
(i) ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ÃÖ´ÖÖ•Ö •êú †¬µÖµÖ-Ö •êú ¯Ö׸ü¯ÖÏ•ê µÖ
(•ú) ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ×¾ÖªÖ (•Öß. ‹ÃÖ. ‘ÖãµÖì)
(•Ö) ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖŸ´Ö•ú ¯ÖÏ•úÖµÖÔ¾ÖÖ¤ü (‹´Ö. ‹-Ö. ÁÖß×-Ö¾ÖÖÃÖ)
(•Ö) ´ÖÖŒÃÖÔ¾ÖÖ¤üß ÃÖ´ÖÖ•Ö¿ÖÖÃ¡Ö (‹. †Ö¸ü. ¤êüÃÖÖ‡Ô)
¯ÖϳÖÖ¾Ö
(•ú) ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¸üÖ™Òü¾ÖÖ¤ü •úß ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ¯Öéšü³Öæ×´Ö
(•Ö) ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ ¯Ö¸Óü¯Ö¸üÖ •úÖ †Ö¬Öã×-Ö•úß•ú¸ü•Ö.
(•Ö) †Öî¯Ö×-Ö¾Öê׿֕ú •úÖ»Ö •êú ¤üÖî¸üÖ-Ö ×¾Ö¸üÖê¬Ö ‹¾ÖÓ
†ÖÓ¤üÖ»ê Ö-Ö
(‘Ö) ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ÃÖã¬ÖÖ¸ü.
•Ö. ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ :
(i) •ÖÏÖ´Öß•Ö ‹¾ÖÓ •úé×ÂÖ•ú ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ
(•ú) ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ •ÖÏÖ´Ö •úÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü ‹¾ÖÓ •ÖÏÖ´Ö †¬µÖµÖ-Ö.
(•Ö) •éú×ÂÖ•ú ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ- ¯Ö¼êü¤üÖ¸üß ¯ÖÏ•ÖÖ»Öß
•úÖ ×¾Ö•úÖÃÖ, ³Öæ×´Ö ÃÖã¬ÖÖ¸ü
(ii) •ÖÖ×ŸÖ ¾µÖ¾ÖãÖÖ
(•ú) •ÖÖ×ŸÖ ¾µÖ¾ÖãÖÖ •êú †¬µÖµÖ-Ö •êú ¯Ö׸ü¯ÖÏ•ê µÖ- (•Öß.
‹ÃÖ. ‘ÖãµÖì, ‹´Ö. ‹-Ö. ÁÖß×-Ö¾ÖÖÃÖ, »Öã‡Ô ªæ´ÖÖÑ, †Ö-¦êü
²ÖêŸÖêµÖ).
(•Ö) •ÖÖ×ŸÖ ¾µÖ¾ÖãÖÖ •êú †×³Ö»Ö•Ö•Ö
(•Ö) †üïÖé¿é µÖŸÖÖ - ºþ¯Ö ‹¾ÖÓ ¯Ö׸ü¯ÖÏ•ê µÖ.
(iii) ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë •Ö-Ö•ÖÖŸÖßµÖ ÃÖ´Öã¤üÖµÖ
(•ú) ¯Ö׸ü³ÖÖÂÖßµÖ ÃÖ´ÖõÖÖ‹Ñ.
(•Ö) ³ÖÖî•ÖÖê×»Ö•ú ×¾ÖßÖÖ¸ü.
(•Ö) †Öî¯Ö×-Ö¾Öê׿֕ú -ÖßןֵÖÖÑ ‹¾ÖÓ •Ö-Ö•ÖÖןֵÖÖÑ.
(‘Ö) ‹•úß•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ Ã¾ÖÖµÖ¢ÖÖ •êú ´Öã§êü.
(iv) ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ¾Ö•ÖÔ
(•ú) •éú×ÂÖ•ú ¾Ö•ÖÔ ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ.
(•Ö) †ÖîªÖêו֕ú ¾Ö•ÖÔ ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ.
(•Ö) ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë ´Ö¬µÖ´Ö ¾Ö•ÖÔ
(v) ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë -ÖÖŸÖê¤üÖ¸üß •úß ¾µÖ¾ÖãÖÖ‹Ñ
(•ú) ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë ¾ÖÓ¿Ö ‹¾ÖÓ ¾ÖÓ¿ÖÖ-Öã•Îú´Ö.
(•Ö) -ÖÖŸÖê¤üÖ¸üß ¾µÖ¾ÖãÖÖ†ÖêÓ •êú ¯ÖÏ•úÖ¸ü.
(•Ö) ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü ‹¾ÖÓ ×¾Ö¾ÖÖÆü.
(‘Ö) ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü ‘Ö¸êü»Öæ †ÖµÖÖ´Ö.
(’û) ׯ֟ÖéŸÖÓ¡Ö, Æü•ú¤üÖ¸üß ‹¾ÖÓ ÁÖ´Ö •úÖ Ø»Ö•ÖÖ¬ÖÖ׸üŸÖ
×¾Ö³ÖÖ•Ö-Öú
(vi) ¬Ö´ÖÔ ‹¾ÖÓ ÃÖ´ÖÖ•Ö
(•ú) ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë ¬ÖÖÙ´Ö•ú ÃÖ´Öã¤üÖµÖ
(•Ö) ¬ÖÖÙ´Ö•ú †»¯ÖÃÖÓ•µÖ•úÖë •úß ÃÖ´ÖõÖÖ‹Ñ.
•Ö. ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë ÃÖÖ´Ökkו֕ú ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö :
(i) ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö •úß ¥üÛ™üµÖÖÑ
(•ú) ×¾Ö•úÖÃÖ †ÖµÖÖê•Ö-ÖÖ ‹¾ÖÓ ×´Ö×ÁÖŸÖ †£ÖÔ¾µÖ¾ÖãÖÖ
•úÖ ×¾Ö“ÖÖ¸ü.
(•Ö) ÃÖÓ×¾Ö¬ÖÖ-Ö, ×¾Ö×¬Ö ‹¾ÖÓ ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö.
(•Ö) ׿֕ÖÖ ‹¾ÖÓ ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö.ú
(ii) ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë •ÖÏÖ´Öß•Ö ‹¾ÖÓ •éú×ÂÖ•ú ºþ¯ÖÖÓŸÖ¸ü•Ö
(•ú) •ÖÏÖ´Öß•Ö ×¾Ö•úÖÃÖ •úÖµÖÔ•Îú´Ö, ÃÖ´Öã¤üÖµÖ ×¾Ö•úÖÃÖ
•úÖµÖÔ•Îú´Ö, ÃÖÆü•úÖ¸üß ÃÖÓãÖÖ‹Ó, •Ö¸üß²Öß ˆ»´Öæ»Ö-Ö
µÖÖê•Ö-ÖÖ‹Ó.
(•Ö) Æü׸üŸÖ •ÎúÖÓ×ŸÖ ‹¾ÖÓ ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö.
(•Ö) ³ÖÖ¸üŸÖßµÖ •éú×ÂÖ ´Öë ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö •úß ²Ö¤ü»ÖŸÖß
×¾Ö׬ֵÖÖÑ.
(‘Ö) •ÖÏÖ´Öß•Ö ´Ö•Ö̤üæ¸ü, ²ÖѬÖã†Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖϾÖÖÃÖ-Ö •úß
ÃÖ´ÖõÖÖ‹Ó.
(iii) ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë †ÖîªÖêו֕úß•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ -Ö•Ö¸üß•ú¸ü•Ö
(•ú) ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë †Ö¬Öã×-Ö•ú ˆªÖê•Ö •úÖ ×¾Ö•úÖÃÖ.
(•Ö) ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë -Ö•Ö¸üßµÖ ²ÖÛßֵÖÖë •úß ¾Öéרü.
(•Ö) ÁÖ×´Ö•ú ¾Ö•ÖÔ : ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ, ¾Öéרü, ¾Ö•ÖÔ ÃÖÓ‘Ö™ü-Ö.
(‘Ö) †-ÖÖî¯Ö“ÖÖ׸ü•ú •Öê¡Ö•ú, ²ÖÖ»Ö ÁÖ×´Ö•ú.
(’û) -Ö•Ö¸üß •Öê¡ÖÖë ´Öë •ÖÓ¤üß ²ÖßÖß ‹¾ÖÓ ¾ÖÓ“Ö-Ö.
(iv) ¸üÖ•Ö-Öß×ŸÖ ‹¾ÖÓ ÃÖ´ÖÖ•Ö
(•ú) ¸üÖ™Òü, »ÖÖê•úŸÖÓ¡Ö ‹¾ÖÓ -ÖÖ•Ö׸ü•úŸÖÖ.
(•Ö) ¸üÖ•Ö-Öîן֕ú ¤ü»Ö, ¤ü²ÖÖ¾Ö ÃÖ´ÖæÆü, ÃÖÖ´ÖÖו֕ú
‹¾ÖÓ ¸üÖ•Ö-Öîן֕ú ¯ÖϾÖz•Ö-Ö.
(•Ö) •Öê¡ÖßµÖŸÖÖ¾ÖÖ¤ü ‹¾ÖÓ ÃÖ¢ÖÖ •úÖ ×¾Ö•êú-¦üß•ú¸ü•Ö.
(‘Ö) ¬Ö´ÖÔ×-Ö¸ü¯Öê•Öß•ú¸ü•Ö.
(v) †Ö¬Öã×-Ö•ú ³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë ÃÖÖ´ÖÖו֕ú †ÖÓ¤üÖ»ê Ö-Ö
(•ú) •éúÂÖ•ú ‹¾ÖÓ ×•úÃÖÖ-Ö †ÖÓ¤üÖ»ê Ö-Ö.
(•Ö) ´Ö×Æü»ÖÖ †ÖÓ¤üÖ»ê Ö-Ö.
(•Ö) ׯ֔û›üÍÖ ¾Ö•ÖÔ ‹¾ÖÓ ¤ü×»ÖŸÖ †ÖÓ¤üÖ»ê Ö-Ö.
(‘Ö) ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•ÖßµÖ †ÖÓ¤üÖ»ê Ö-Ö.ú
(’û) -Öé•ÖÖŸÖßµÖŸÖÖ ‹¾ÖÓ †×³Ö–ÖÖ-Ö †ÖÓ¤üÖ»ê Ö-Ö.
(vi) •Ö-ÖÃÖÓ•µÖÖ •Öן֕úß
(•ú) •Ö-ÖÃÖÓ•µÖÖ †Ö•úÖ¸ü, ¾Öéרü ÃÖÓ‘Ö™ü-Ö ‹¾ÖÓ ×¾ÖŸÖ¸ü•Ö.
(•Ö) •Ö-ÖÃÖÓ•µÖÖ ¾Öéרü •êú ‘Ö™ü•ú : •Ö-´Ö, ´Ö韵Öã,
¯ÖϾÖÖÃÖ-Ö.
(•Ö) •Ö-ÖÃÖÓ•µÖÖ -Öß×ŸÖ ‹¾ÖÓ ¯Ö׸ü¾ÖÖ¸ü ×-ÖµÖÖê•Ö-Ö.
(‘Ö) ˆ³Ö¸üŸÖê Æãü‹ ´Öã§üê : •úÖ»Ö¯ÖϳÖÖ¾Ö-Ö, Ø»Ö•Ö †-Öã¯ÖÖŸÖ,
²ÖÖ»Ö ‹¾ÖÓ Û¿Ö¿Öãü ´Ö韵Öã¤ü¸ü, •Ö-Ö-Ö Ã¾ÖÖãµÖ.
(vii) ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ºþ¯ÖÖÓŸÖ¸ü•Ö •úß “Öã-ÖÖîןֵÖÖÑ
(•ú) ×¾Ö•úÖÃÖ •úÖ ÃÖÓ•ú™ü : ×¾ÖãÖÖ¯Ö-Ö, ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•ÖßµÖ
ÃÖ´ÖõÖÖ‹Ó ‹¾ÖÓ ÃÖÓ¯ÖÖêÂÖ•ÖßµÖŸÖÖ.
(•Ö) •Ö¸üß²Öß, ¾ÖÓ“Ö-Ö ‹¾ÖÓ †ÃÖ´ÖÖ-ÖŸÖÖ‹Ñ.
61
(•Ö) ÛáֵÖÖë •êú ¯Öz×ŸÖ ØÆüÃÖÖ.
(‘Ö) •ÖÖ×ŸÖ «ü-«ü.
(’û) -Öé•ÖÖŸÖßµÖ «ü-«, ÃÖÖÓ¯ÖϤüÖ×µÖ•úŸÖÖ, ¬ÖÖÙ´Ö•ú
¯Öã-Ö:¯ÖϾ֟ÖÔ-Ö¾ÖÖ¤ü.ü
(“Ö) †ÃÖÖ•Ö¸üŸÖÖ ŸÖ£ÖÖ ×¿Ö•ÖÖ ´Öë †ÃÖ´ÖÖ-ÖŸÖÖ‹Ó.
ÃÖÖÓÛ•µÖ•úß
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö- 1
¯ÖÏÖ×µÖ•úŸÖÖ :
¯ÖÏן֤ü¿ÖÔ ÃÖ´ÖÛ™ü ‹¾ÖÓ †-Öã¾Öé¢Ö, ¯ÖÏÖ×µÖ•úŸÖÖ ´ÖÖ¯Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖÏÖ×µÖ•úŸÖÖ
ÃÖ´ÖÛÙü,´ÖêµÖ±ú»Ö-Ö •êú ¹ý¯Ö ´Öë µÖÖ¥üÛ“”û•ú “Ö¸ü, µÖÖ¥üÛ“”û•ú
“Ö¸ü •úÖ ²ÖÓ™-ü Ö ±ú»Ö-Ö, †ÃÖÓŸÖŸÖ ‹¾ÖÓ ÃÖÓŸÖŸÖ-¯ÖϹý¯Ö µÖÖ¥üÛ“”û•ú“Ö¸ü,
¯ÖÏÖ×µÖ•úŸÖÖ ¦ü¾µÖ´ÖÖ-Ö ±ú»Ö-Ö,¯ÖÏüÖ×µÖ•úŸÖÖ ‘Ö-ÖŸ¾Ö-
±ú»Ö-Ö,ÃÖפü¿Ö´ÖÖ-Ö µÖÖ¥üÛ“”û•ú“Ö¸ü, ˆ¯ÖÖÓŸÖ ‹¾ÖÓ ÃÖ¯ÖÏןֲÖÓ¬Ö
²ÖÓ™ü-Ö,†-Öã¾Öé¢ÖÖêÓ •úÖ ‹¾ÖÓ µÖÖ¥üÛ“”û•ú “Ö¸üÖë •úÖ ¯ÖÏÃÖÓ³ÖÖ¾µÖ
þÖÖŸÖÓ¡µÖ, µÖÖ¥üÛ“”û•ú “Ö¸ü •úß ¯ÖÏŸµÖÖ¿ÖÖ ‹¾ÖÓ †Ö‘Öæ•ÖÔ,
ÃÖ¯ÖÏןֲÖÓ¬Ö ¯ÖÏŸµÖÖ¿ÖÖ, µÖÖ¥üÛ“”û•ú “Ö¸ü •úÖ †-ÖãÍü•Îú´Ö ´Öë
†×³ÖÃÖ¸ü•Ö,²ÖÓ™ü-Ö ´Öë, ¯ÖÏÖ×µÖ•úŸÖÖ ´Öë p-th ´ÖÖ¬µÖ ´Öë, ‹¾ÖÓ
»Ö•Ö³Ö•Ö Æü¸ü •Ö•ÖÆü, ˆ-Ö•úÖ ×-Ö•úÂÖ ‹¾ÖÓ †ÓŸÖÃÖÓ²ÖÓ¬Ö,
¿Öê²Öß¿Öê¾Ö †ÃÖ×´Ö•úÖ ŸÖ£ÖÖ Ø•Ö׿Ö-Ö •úÖ ¾ÖéÆü¤Ëü ÃÖÓ•µÖÖ†Öë •úÖ
¦ãü²ÖÔ»Ö ×-ÖµÖ´Ö, ¾ÖéÆü¤Ëü ÃÖÓ•µÖÖ†Öë •úÖ ¯ÖÏ²Ö»Ö ×-ÖµÖ´Ö ‹¾ÖÓ
•úÖê»´ÖÖê•ÖÖê¸üÖ±ê ú ¯ÖÏ´ÖêµÖ, ¯ÖÏÖ×µÖ•úŸÖÖ •Ö-Ö-Ö ±ú»Ö-Ö, †Ö¬Öæ•ÖÔ
•Ö-Ö-Ö ±ú»Ö-Ö, †×³Ö»Ö•Ö•Ö ±ú»Ö-Ö, ¯ÖÏןֻÖÖê´Ö-Ö ¯ÖÏ´ÖêµÖ,
•ëú¦üßµÖ ÃÖß´ÖÖ ¯ÖÏ´ÖêµÖ •êú ػ֛ü¸ü²Ö•ÖÔ ‹¾ÖÓ »Öê¾Öß ¯ÖϹý¯Ö, ´ÖÖ-Ö•ú
†ÃÖÓŸÖŸÖ ‹¾ÖÓ ÃÖÓŸÖŸÖ ¯ÖÏÖ×µÖ•úŸÖÖ ²ÖÓ™ü-Ö.
ÃÖÖÓÛ•µÖ•úßµÖ †-Öã×´Ö×ŸÖ :
ÃÖÓ•ÖןÖ, †-Ö׳Ö-ÖŸÖŸÖÖ, ¤ü•ÖŸÖÖ,¯Öæ•ÖÔŸÖÖ, ÃÖÆüÖµÖ•ú †ÖÑ•ú›Íüê,
•Öã•Ö-Ö•ÖÓ›ü-Ö -¯ÖÏ´ÖêµÖ, ²ÖÓ™ü-Ö “Ö¸ü‘ÖÖÓŸÖÖ•úß •ãú»Ö †Öî¸ü ‡üÃÖ•êúü
•Öã•Ö¬Ö´ÖÔ, ‹•úÃÖ´ÖÖ-Ö †»¯ÖŸÖ´Ö-¯ÖÏÃÖ¸ü•Ö †-Ö׳Ö-ÖŸÖ (UMVU)
†Ö•ú»Ö-Ö, ¸üÖ¾Ö-²»Öî•ú¾Öê»Ö ‹¾ÖÓ »ÖêÆü´Öî-Ö-¿Öß±ú ¯ÖÏ´ÖêµÖ, ‹•ú»Ö
¯ÖÏÖ“Ö»Ö •êú ×»Ö‹ •Îêú´Ö¸ü-¸üÖ¾Ö †ÃÖ×´Ö•úÖ, †Ö‘Öæ•ÖÔ ×¾Ö׬ֵÖÖë
«üÖ¸üÖ †Ö•ú»Ö-Ö, †×¬Ö•úŸÖ´Ö ÃÖÓ³ÖÖ×¾ÖŸÖÖ, †»¯ÖŸÖ´Ö ¾Ö•ÖÔ,
-µÖæ-ÖŸÖ´Ö •úÖ‡Ô-¾Ö•ÖÔ ‹¾ÖÓ ºþ¯ÖÖÓŸÖ׸üŸÖ -µÖæ-ÖŸÖ´Ö •úÖ‡Ô-¾Ö•ÖÔ,
†×¬Ö•úŸÖ´Ö ÃÖÓ³ÖÖ×¾ÖŸÖÖ ‹¾ÖÓ †-µÖ †Ö•ú»Ö•úÖë •êú •Öã•Ö¬Ö´ÖÔ,
ˆ¯Ö•ÖÖ´Öß ¤ü•ÖŸÖÖ, ¯Öæ¾ÖÔ ‹¾ÖÓ ¯Ö¿“Ö ²ÖÓ™ü-Ö, ÆüÖ×-Ö ±ú»Ö-Ö,
•ÖÖê×•Ö´Ö ±ú»Ö-Ö ŸÖ£ÖÖ †»¯Ö´Ö×Æüšü †Ö•ú»Ö•ú, ²Öê•Ö †Ö•ú»Ö•ú
†µÖÖ¥üÛ“”û•úß•éúŸÖ ŸÖ£ÖÖ µÖÖ¥üÛ“”û•úß•éúŸÖ ¯Ö¸üß•Ö•Ö, •ÎúÖÓן֕ú
±ú»Ö-Ö, MP ¯Ö¸üß•Ö•Ö, -Öê´Öî-Ö-ׯֆÃÖÔ-Ö ¯ÖÏ´Öê×µÖ•úÖ, UMP
¯Ö¸üß•Ö•Ö, ‹•úפü™ü ÃÖÓ³ÖÖ×¾ÖŸÖÖ †-Öã¯ÖÖŸÖ, ÃÖ´Ö¹ý¯Ö ‹¾ÖÓ
†-Ö׳Ö-ÖŸÖ ¯Ö¸üß•Ö•Ö, ‹•ú»Ö ¯ÖÏÖ“Ö»Ö •êú ×»Ö‹ UMPU
¯Ö¸üß•Ö•Ö, ÃÖÓ³ÖÖ×¾ÖŸÖÖ †-Öã¯ÖÖŸÖ ¯Ö¸üß•Ö•Ö ‹¾ÖÓ ‡ÃÖ•úÖ ˆ¯Ö•ÖÖ´Öß
²ÖÓ™ü-Ö. ×¾ÖÀ¾ÖÖõ֟ÖÖ ¯Ö׸ü²ÖÓ¬Ö ‹¾ÖÓ ¯Ö¸üß•Ö•ÖÖë •êú ÃÖÖ£Ö ‡ÃÖ•úÖ
ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö.
ÃÖ´ÖÓ•Ö-Ö-ÃÖãšãüŸÖÖ ‹¾ÖÓ ‡ÃÖ•úüß ÃÖÓ•Ö×ŸÖ •êú ×»Ö‹ •úÖê»´ÖÖê•ÖÖê¸üÖ±ê ú
¯Ö¸üß•Ö•Ö, דÖÅ-Ö ¯Ö¸üß•Ö•Ö ‹¾ÖÓ ‡ÃÖ•úÖ ‡Â™üŸÖ´ÖŸ¾Ö.
×¾Ö»Ö•úÖòŒÃÖ-Ö ×“Ö×Å-ÖŸÖ-•úÖê×™ü ¯Ö¸üß•Ö•Ö ‹¾ÖÓ ‡ÃÖ•úß ÃÖÓ•ÖןÖ,
•úÖê»´ÖÖê•ÖÖê¸üÖ±ê ú-Ûôָü-ÖÖê±ú ׫ü-¯ÖÏן֤ü¿ÖÔ ¯Ö¸üß•Ö•Ö, ¸ü-Ö
¯Ö¸üß•Ö•Ö,×¾Ö»Ö•ËúÖòŒÃÖ-Ö-´Öî-Ö Û¾Æü™ü-Öß ¯Ö¸üß•Ö•Ö ‹¾ÖÓ ´ÖÖÛ¬µÖ•úÖ
¯Ö¸üß•Ö•Ö, ˆ-Ö•úß ÃÖÓ•Ö×ŸÖ ŸÖ£ÖÖ ˆ¯Ö•ÖÖ´Öß ¯ÖÏÃÖÖ´ÖÖ-µÖŸÖÖ.
¾ÖÖ»›ü •úÖ SPRT ‹¾ÖÓ ‡ÃÖ•êú •Öã•Ö¬Ö´ÖÔ, ²Ö-Öæ»Ô Öß,¯¾ÖÖÃÖÖë,
¯ÖÏÃÖÖ´ÖÖ-µÖ ‹¾ÖÓ “Ö¸ü‘ÖÖŸÖÖÓ•úß ²ÖÓ™ü-ÖÖë •êú ×»Ö‹ ¯ÖÏÖ“Ö»ÖÖë •êú ²ÖÖ¸êü
´Öë ¯Ö¸üß•Ö•ÖÖë •êú ×»Ö‹ OC ‹¾ÖÓ ASN ±ú»Ö-Ö. ¾ÖÖ»›ü •úÖ ´Öæ»Ö
ŸÖŸÃÖ´Ö•ú.
¸îüו֕ú †-Öã×´Ö×ŸÖ ‹¾ÖÓ ²ÖÆãü“Ö¸ü ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö
¸îüו֕ú ÃÖÖÓÛ•µÖ•úßµÖ ×-Ö¤ü¿ÖÔ, -µÖæ-ÖŸÖ´Ö¾Ö•ÖÔ ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö ‹¾ÖÓ
¯ÖÏÃÖ¸ü•Ö ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö, •ÖÖòÃÖ-´ÖÖ¸ü•úÖê±ú ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö, ¯ÖÏÃÖÖ´ÖÖ-µÖ
ÃÖ´Öß•ú¸ü•Ö, -µÖæ-ÖŸÖ´Ö¾Ö•ÖÔ †Ö•ú»Ö-Ö ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•úß ¯Ö׸ü¿Öã¨üŸÖÖ,
‹•ú´ÖÖ•Öá, ׫ü´ÖÖ•Öá ‹¾ÖÓ ×¡Ö´ÖÖ•Öá ¾Ö•Öá•éúŸÖ -µÖÖÃÖ ´Öë -µÖæ-ÖŸÖ´Ö¾Ö•ÖÔ
×ÃÖ¨üÖÓŸÖ ¯Ö¸ü †Ö¬ÖÖ׸üŸÖ †ÓŸÖ¸üÖ»Ö †Ö•ú»Ö ŸÖ£ÖÖ ÃÖÖ£ÖÔ•úŸÖÖ
¯Ö¸üß•Ö•Ö, ÃÖ´ÖÖÁÖµÖ•Ö ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö ¸îüו֕ú ÃÖ´ÖÖÁÖµÖ•Ö,
¾Ö•Îú¸êü•Öß ÃÖ´ÖÖÁÖµÖ•Ö ‹¾ÖÓ »ÖÖÓײ֕ú ²ÖÆãü¯Ö¤ü, ²ÖÆãüÃÖ´ÖÖÁÖµÖ•Ö,
²ÖÆãü ‹¾ÖÓ †ÖÓ׿֕ú ÃÖÆüÃÖÓ²ÖÓ¬Ö, ¯ÖÏÃÖ¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ÃÖÆü¯ÖÏÃÖ¸ü•Ö
‘Ö™ü•ú †Ö•ú»Ö-Ö, ²ÖÆãü“Ö¸ü ¯ÖÏÃÖÖ´ÖÖ-µÖ ²ÖÓ™ü-Ö, ´ÖÆüÖ»Ö-ÖÖêײÖÃÖ-
D2 ‹¾ÖÓ ÆüÖ™ ò üê×»ÓÖ•Ö T2 †ÖÑ•ú›Íüê ŸÖ£ÖÖ ˆ-Ö•úÖ †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö ‹¾ÖÓ
•Öã•Ö¬Ö´ÖÔ, ×¾Ö×¾ÖŒŸÖ•ú¸ü ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö, ×¾Ö×ÆüŸÖ ÃÖÆüÃÖÓ²ÖÓ¬Ö, ´Ö㕵Ö
‘Ö™ü•ú ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö.
¯ÖÏןֵ֓Ö-Ö ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö ‹¾ÖÓ ¯ÖϵÖÖê•Ö †×³Ö•ú»¯Ö
Ûãָü-ÃÖ´ÖÛ™üü ‹¾ÖÓ †×¬Ö-ÃÖ´ÖÛ™üü ˆ¯ÖÖ•Ö´ÖÖë •úß ¹ý¯Ö¸êü•ÖÖ,
¯Ö׸ü×´ÖŸÖ ÃÖ´ÖÛ™ü ¯ÖÏןֵ֓Ö-Ö •êú ×¾Ö×¾ÖŒŸÖ•úÖ¸üß »Ö•Ö•Ö,¯ÖÏÖ×µÖ•úŸÖÖ
¯ÖÏןֵ֓Ö-Ö †×³Ö•ú»¯Ö, ¯ÖÏןÖãÖÖ¯Ö-Ö •êú ÃÖÖ£Ö µÖÖ ˆÃÖ•êú
ײÖ-ÖÖ ÃÖ¸ü»Ö µÖÖ¥üÛ“”û•ú ¯ÖÏןֵ֓Ö-Ö,ßÖ׸üŸÖ µÖÖ¥üÛ“”û•ú
¯ÖÏןֵ֓Ö-Ö, •Îú´Ö²Ö¨ü ¯ÖÏןֵ֓Ö-Ö ‹¾ÖÓ ‡üÃÖ•úß •Ö´ÖŸÖÖ, •Öã“”û
¯ÖÏןֵ֓Ö-Ö, ׫ü“Ö¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ²ÖÆãü“Ö¸ü•Ö ¯ÖÏןֵ֓Ö-Ö, ‹•ú µÖÖ ¤üÖê
ÃÖÆüÖµÖ•ú “Ö¸ü ¿ÖÖ×´Ö»Ö •ú¸üŸÖê Æãü‹ †Ö•ú»Ö-Ö •úß †-Öã¯ÖÖŸÖ
‹¾ÖÓ ÃÖ´ÖÖÁÖµÖ•Ö ×¾Ö׬ֵÖÖÓ,׫ü¯ÖÏÖ¾ÖãÖÖ ¯ÖÏןֵ֓Ö-Ö, ¯ÖÏןÖãÖÖ¯Ö-Ö
•êú ÃÖÖ£Ö µÖÖ ˆÃÖ•êú ײÖ-ÖÖ †Ö´ÖÖ¯Ö †Ö-Öã¯ÖÖן֕ú ¯ÖÏÖ×µÖ•úŸÖÖ,
ÆïüÃÖê-Ö-Æü¸ü×¾Ö™Ëü•Ö ‹¾ÖÓ ÆüÖò¸ü×¾Ö™Ëü•Ö-£ÖÖò´¯ÖÃÖ-Ö †Ö•ú»Ö•ú,
ÆüÖò¸ü×¾Ö™Ëü•Ö-£ÖÖò´¯ÖÃÖ-Ö,†Ö•ú»Ö•ú •êú ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ´Öê Šú•ÖêŸÖ¸ü
62
¯ÖÏÃÖ¸ü•Ö †Ö•ú»Ö-Ö, †¯ÖÏןֵ֓Ö-Ö ¡Öã×™üµÖÖÓ. ×-ÖµÖ´Ö ¯ÖϳÖÖ¾Ö
×-Ö¤ü¿ÖÔ (׫ü´ÖÖ•Öá ¾Ö•Öá•ú¸ü•Ö) µÖÖ¥üÛ“”û•ú ‹¾ÖÓ ×´Ö×ÁÖŸÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö
×-Ö¤ü¿ÖÔ (¯ÖÏןÖÃÖê»Ö ÃÖ´ÖÖ-Ö ¯ÖÏ•ê Ö•Ö •êú ÃÖÖ£Ö ×«ü´ÖÖ•Öá ¾Ö•Öá•ú¸ü•Ö)
CRD,RBD,LSD ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•êú ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö, †¯Öæ•ÖÔ ²»ÖÖò•ú
†×³Ö•ú»¯Ö, »ÖÖÓײ֕úŸÖÖ ‹¾ÖÓ ÃÖÓŸÖã»Ö-Ö •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ‹Ó,
BIBD, †¯ÖÏÖ¯ŸÖ •Öê¡Ö•ú ¯ÖÏ×¾Ö׬Ö, ²ÖÆãü-ˆ¯ÖÖ¤üÖ-Öß ¯ÖϵÖÖê•Ö ŸÖ£ÖÖ
²ÖÆãü-ˆ¯ÖÖ¤üÖ-Öß ¯ÖϵÖÖê•Ö ´Öë 2n ‹¾ÖÓ 32 ÃÖÓ•ú¸ü•Ö,×¾Ö³ÖŒŸÖ •Öê¡Ö
‹¾ÖÓ ÃÖ¸ü»Ö •ÖÖ»Ö•ú †×³Ö•ú»¯Ö-ÖÖ, †Öò•ú›ÍüÖ ¹ý¯ÖÖÓŸÖ¸ü•Ö
›Óü•ú-Ö •úÖ ²ÖÆãü¯Ö¸üÖÃÖß ¯Ö¸üß•Ö•Ö.
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö-2
I. †ÖîªÖêו֕ú ÃÖÓÖÛ•µÖ•úß :
¯ÖÏוÎúµÖÖ ‹¾ÖÓ ˆŸ¯ÖÖ¤ü ×-ÖµÓÖ¡Ö•Ö, ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö, “ÖÖ™üÖì •úÖ
ÃÖÖ´ÖÖ-µÖ ×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö, “Ö¸üÖë ‹¾ÖÓ •Öã•ÖÖë •êú ×»Ö‹ ×¾Ö×³Ö®Ö ¯ÖÏ•úÖ¸ü
•êú ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö “ÖÖ™Ôü, `X, R,s,p,np ‹¾ÖÓ c-“ÖÖ™Ôü, ÃÖÓ“Ó ÖµÖß µÖÖê•Ö
“ÖÖ™Ôü… •Öã•ÖÖë •êú ×»Ö‹ ‹•ú¿Ö:, ׫ü¿Ö: ²ÖÆãü•ú ‹¾ÖÓ †-Öã•Îú×´Ö•ú
¯ÖÏןֵ֓Ö-Ö µÖÖê•Ö-ÖÖ‹Ó, OC, ASN, AOQ ‹¾ÖÓ ATI ¾Ö•Îú,
ˆŸ¯ÖÖ¤ü•ú ‹¾ÖÓ ˆ¯Ö³ÖÖꌟÖÖ •ÖÖê×•Ö´Ö •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ‹Ó, AQL,
LTPD ‹¾ÖÓ AOQL, “Ö¸üÖë •êú ×»Ö‹ ¯ÖÏןֵ֓Ö-Ö µÖÖê•Ö-ÖÖ, ›üÖ• ò Ö-
¸üÖØê ´Ö•Ö ÃÖÖ¸üוֵÖÖë •úÖ ¯ÖϵÖÖê•Ö.
×¾Ö''¾ÖÖõ֟ÖÖ •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ, ×¾Ö±ú»ÖŸÖÖ ¤ü¸ü ‹¾ÖÓ ×¾ÖÀ¾ÖÖõ֟ÖÖ
±ú»Ö-Ö, ÁÖêוֵÖÖë, ÃÖ´ÖÖÓŸÖ¸ü ¯ÖÏ•ÖÖ×»ÖµÖÖë ‹¾ÖÓ †-µÖ ÃÖ¸ü»Ö
×¾Ö-µÖÖÃÖÖë •úß ×¾ÖÀ¾ÖÖõ֟ÖÖ, -Ö¾Öß•ú¸ü•Ö ‘Ö-ÖŸ¾Ö ‹¾ÖÓ -Ö¾Öß•ú¸ü•Ö
±ú»Ö-Ö, ×¾Ö±ú»ÖŸÖÖ ¯ÖÏן֤ü¿ÖÔ : “Ö¸ü‘ÖÖŸÖÖÓ•úß, ¾Öß²Öã»Ö, ¯ÖÏÃÖÖ´ÖÖ-µÖ,
»ÖÖò•Ö ¯ÖÏÃÖÖ´ÖÖ-µÖ.
†ÖµÖã ¯Ö¸üß•Ö•Ö ´Öë ÃÖ´ÖõÖÖ‹Ó, “Ö¸ü‘ÖÖŸÖÖÓ•úß ×-Ö¤ü¿ÖÖí •êú ×»Ö‹
•ÖÓ›ü¾ÖÙ•ÖŸÖ ‹¾ÖÓ ºþÓפüŸÖ ¯ÖϵÖÖê•Ö.
II. ‡Â™üŸÖ´Öß•ú¸ü•Ö ¯ÖÏ×¾Ö׬ֵÖÖÓ :
ÃÖÓוÎúµÖÖ ×¾Ö–ÖÖ-Ö ´Öë ×¾Ö×³Ö®Ö ¯ÖÏ•úÖ¸ü •êú ×-Ö¤ü¿ÖÔ, ˆ-Ö•úß ¸ü“Ö-ÖÖ
‹¾ÖÓ Æü»Ö •úß ÃÖÖ´ÖÖ-µÖ ×¾Ö׬ֵÖÖÓ, †-Öã•úÖ¸ü ‹¾ÖÓ ´ÖÖò•™êü-•úÖ»ÖÖì
×¾Ö׬ֵÖÖÓ, ¸îüו֕ú ¯ÖÏÖ•ê ÖÏÖ´Ö-Ö (LP) ÃÖ´ÖõÖÖ •úÖ ÃÖæ¡Öß•ú¸ü•Ö,
ÃÖ¸ü»Ö LP ×-Ö¤ü¿ÖÔ ‹¾ÖÓ ‡ÃÖ•úÖ †Ö»Öê•ÖßµÖ Æü»Ö, ¯ÖÏÃÖ´Öã““ÖµÖ
¯ÖÏוÎúµÖÖ, •éú×¡Ö´Ö “Ö¸üÖë •êú ÃÖÖ£Ö M-¯ÖÏ×¾Ö×¬Ö ‹¾ÖÓ ×«ü¯ÖÏÖ¾ÖãÖÖ
×¾Ö׬Ö, LP •úÖ «îü¬Ö ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ ‹¾ÖÓ ‡ÃÖ•úß †ÖÙ£Ö•ú ×¾Ö¾Ö•ÖÖ,
ÃÖã•ÖÏÖ×ÆüŸÖÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö, ¯Ö׸ü¾ÖÆü-Ö ‹¾ÖÓ ×-ÖµÖŸÖ-Ö ÃÖ´ÖõÖÖ,
†ÖµÖŸÖßµÖ •Öê»Ö, ¤üÖê - ¾µÖÛŒŸÖ ¿Öæ-µÖ µÖÖê•Ö •Öê»Ö, Æü»Ö
×¾Ö׬ֵÖÖÓ (†Ö»Öê•ÖßµÖ ‹¾ÖÓ ²Öß•ÖßµÖ )…
ÈüÖÃÖ¿Öᯙ ‹¾ÖÓ ×¾Ö•éúŸÖ ´Ö¤üÖë •úÖ ¯ÖÏןÖãÖÖ¯Ö-Ö, ÃÖ´ÖæÆü ‹¾ÖÓ
¾µÖÛ™ü ¯ÖÏןÖãÖÖ¯Ö-Ö -ÖßןֵÖÖÓ, ¾Öî–ÖÖ×-Ö•ú ÃÖÖ´Ö•ÖÏß - ÃÖæ“Öß
¯ÖϲÖÓ¬Ö-Ö •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ ‹¾ÖÓ ÃÖÖ´Ö•ÖÏß ÃÖæ“Öß ÃÖ´ÖõÖÖ†Öë •úß
×¾Ö¿»ÖêÂÖß ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ, †•ÖÏŸÖÖ •úÖ»Ö •êú ÃÖÖ£Ö µÖÖ ˆÃÖ•êú ײÖ-ÖÖ
×-Ö¬ÖÖÔ¸ü•ÖÖŸ´Ö•ú ‹¾ÖÓ ¯ÖÏÃÖÓ³ÖÖ¾µÖ ´ÖÖÓ•ÖÖë •êú ÃÖÖ£Ö ÃÖ¸ü»Ö ×-Ö¤ü¿ÖÔ,
›îü´Ö ¯ÖϺþ¯Ö •êú ×¾Ö¿ÖêÂÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔ •êú ÃÖÖ£Ö ³ÖÓ›üÖ¸ü•Ö ×-Ö¤ü¿ÖÔ.
ÃÖ´ÖÖÓ•Öß ×¾Ö×¾ÖŒŸÖ •úÖ»Ö ´ÖÖ•úÖì¾Ö ÁÖé•Ó Ö»ÖÖ‹Ó, ÃÖÓ•úÎ ´Ö•Ö ¯ÖÏÖ×µÖ•úŸÖÖ
†Ö¾µÖæÆü, †¾ÖãÖÖ†Öë ‹¾ÖÓ †³µÖן֯ÖÏÖµÖ ¯ÖÏ´ÖêµÖÖë •úÖ ¾Ö•Öá•ú¸ü•Ö,
ÃÖ´ÖÖÓ•Öß ÃÖŸÖŸÖ •úÖ»Ö, ´ÖÖ•úÖì¾Ö ÁÖéÓ•Ö»ÖÖ, ¯¾ÖÖÃÖÖë ¯ÖÏוÎúµÖÖ,
¯ÖÓÛŒŸÖ ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ •êú ŸÖŸ¾Ö, M/M/1, M/M/K, G/M/1 ‹¾ÖÓ M/
G/1 ¯ÖÓÛŒŸÖµÖÖÓ.
•Óú¯µÖæ™ü¸üÖë ¯Ö¸ü SPSS •ÖîÃÖê •ÖÖ-Öê ´ÖÖ-Öê ÃÖÓÖÛ•µÖ•úßµÖ
ÃÖÖò°™ü¾ÖêµÖ¸ü ¯Öî•úê •ÖÖë •úÖ ¯ÖϵÖÖê•Ö •ú¸ü ÃÖÖÓÛ•µÖ•úßµÖ ÃÖ´ÖõÖÖ†Öë
•êú Æü»Ö ¯ÖÏÖ¯ŸÖ •ú¸ü-ÖÖ.
III. ´ÖÖ¡ÖÖŸ´Ö•ú †£ÖÔ¿ÖÖÃ¡Ö ‹¾ÖÓ ¸üÖ•Ö•úßµÖ †ÖÓ•ú›Íêü :
¯ÖϾÖéןŸÖ ×-Ö¬ÖÖÔ¸ü•Ö, ´ÖÖîÃÖ´Öß ‹¾ÖÓ “Ö•ÎúßµÖ ‘Ö™ü•ú, ²ÖÖòŒÃÖ -
•ÖêÛ-•ÓúÃÖ ×¾Ö׬Ö, †-Öã¯Ö-ÖŸÖ ÁÖê•Öß ¯Ö¸üß•Ö•Ö, ARIMA ×-Ö¤ü¿ÖÔ
‹¾ÖÓ Ã¾ÖÃÖ´ÖÖÁÖµÖß ŸÖ£ÖÖ •ÖןִÖÖ-Ö ´ÖÖ‘µÖ ‘Ö™ü•úÖë •úÖ •Îú´Ö
×-Ö¬ÖÖÔ¸ü•Ö, ¯Öæ¾ÖÖÔ-Öã´ÖÖ-Ö. ÃÖÖ´ÖÖ-µÖŸÖ: ¯ÖϵÖãŒŸÖ ÃÖæ“Ö•úÖÓ•ú -
»ÖÖÛïֵָü, ¯ÖÖ¿Öê ‹¾ÖÓ ×±ú¿Ö¸ü •êú †Ö¤ü¿ÖÔ ÃÖæ“Ö•úÖÓ•ú, ÁÖé•Ó Ö»ÖÖ
†Ö¬ÖÖ¸ü ÃÖæ“Ö•úÖÓ•ú, ÃÖæ“Ö•úÖÓ•úÖë •êú ˆ¯ÖµÖÖê•Ö †Öî¸ü ÃÖß´ÖÖ‹Ó,
£ÖÖê•ú •úß´ÖŸÖÖë, ˆ¯Ö³ÖÖꌟÖÖ •úß´ÖŸÖÖë, •éú×ÂÖ ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö ‹¾ÖÓ
†ÖîªÖêו֕ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö •êú ÃÖæ“Ö•úÖÓ•ú, ÃÖæ“Ö•úÖÓ•úÖë •êú ×»Ö‹
¯Ö¸üß•Ö•Ö - †Ö-Öã¯ÖÖן֕úŸÖÖ, •úÖ»Ö - ×¾Ö¯ÖµÖÔµÖ, ˆ¯ÖÖ¤üÖ-Ö
ˆŸ•Îú´Ö•Ö ‹¾ÖÓ ¾Öé¢ÖßµÖ.
ÃÖÖ´ÖÖ-µÖ ¸îüו֕ú ×-Ö¤ü¿ÖÔ, ÃÖÖ¬ÖÖ¸ü•Ö -µÖæ-ÖŸÖ´Ö ¾Ö•ÖÔ ‹¾ÖÓ
ÃÖÖ´ÖÖ-µÖß•éúŸÖ -µÖæ-ÖŸÖ´Ö ¾Ö•ÖÔ, ¯ÖÏÖŒ•ú»Ö-Ö ×¾Ö׬ֵÖÖÓ, ²ÖÆãüÃÖÓ¸ü•ê ÖŸÖÖ
•úß ÃÖ´ÖõÖÖ, ²ÖÆãüÃÖÓ¸üê•ÖŸÖÖ •úê ¯Ö׸ü•ÖÖ´Ö ‹¾ÖÓ Æü»Ö, þÖÃÖÆü²ÖÓ¬Ö
‹¾ÖÓ ‡ÃÖ•úÖ ¯Ö׸ü•ÖÖ´Ö, ×¾Ö•ÖÖê³ÖÖë •úß ×¾ÖÂÖ´Ö ×¾Ö“ÖÖ×»ÖŸÖÖ ‹¾ÖÓ
‡ÃÖ•úÖ ¯Ö¸üß•Ö•Ö, ×¾Ö•ÖÖê³ÖÖë •êú þÖÖŸÖÓ¡µÖ •úÖ ¯Ö¸üß•Ö•Ö,
ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ ‹¾ÖÓ µÖã•Ö¯ÖŸÖ ÃÖ´Öß•ú¸ü•Ö ×-Ö¤ü¿ÖÔ,
†×³Ö×-Ö¬ÖÖÔ¸ü•Ö ÃÖ´ÖõÖÖ - †×³Ö–ÖêµÖŸÖÖ •úß •úÖê×™ü ‹¾ÖÓ •Îú´Ö
¯ÖÏןֲÖÓ¬Ö, ¯ÖÏÖŒ•ú»Ö-Ö •úß ×«ü¯ÖÏÖ¾ÖãÖÖ -µÖæ-ÖŸÖ´Ö ¾Ö•ÖÔ ×¾Ö׬Ö.
³ÖÖ¸üŸÖ ´Öë •Ö-ÖÃÖÓ•µÖÖ, •éú×ÂÖ, †ÖîªÖêו֕ú ˆŸ¯ÖÖ¤ü-Ö, ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü
‹¾ÖÓ •úß´ÖŸÖÖë •êú ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö ´Öë ¾ÖŸÖÔ´ÖÖ-Ö ¸üÖ•Ö•úßµÖ ÃÖÖÓÛ•µÖ•úßµÖ
¯ÖÏ•ÖÖ»Öß, ¸üÖ•Ö•úßµÖ †ÖÓ•ú›Íüê •ÖÏÆü•Ö •úß ×¾Ö׬ֵÖÖÓ, ˆ-Ö•úß
×¾ÖÀ¾Ö-ÖßµÖŸÖÖ ‹¾ÖÓ ÃÖß´ÖÖ‹Ó, ‹êÃÖê †ÖÓ•ú›ÍüÖë ¾ÖÖ»Öê ´Ö㕵Ö
¯ÖÏ•úÖ¿Ö-Ö, †ÖÑ•ú›ÍüÖë •êú ÃÖÓ•ÖÏÆü•Ö •êú ×»Ö‹ וִ´Öê¾ÖÖ¸ü ×¾Ö׳Ö--Ö
¸üÖ•Ö•úßµÖ †×³Ö•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•êú ¯ÖÏ´Öã•Ö •úÖµÖÔ.
la?k yksd lsok vk;ksx
IV. •Ö-ÖÃÖÖÓÛ•µÖ•úß ‹¾ÖÓ ´Ö-ÖÖê×´Ö×ŸÖ :
•Ö-Ö•Ö•Ö-ÖÖ, ¯ÖÓ•Öß•ú¸ü•Ö, NSS ‹¾ÖÓ †-µÖ ÃÖ¾Öì•Ö•ÖÖë ÃÖê
•Ö-ÖÃÖÖÓÛ•µÖ•úßµÖ †ÖÓ•ú›Íüë, ˆ-Ö•úß ÃÖß´ÖÖ‹Ó ‹¾ÖÓ ˆ¯ÖµÖÖê•Ö,
¾µÖÖ•µÖÖ, •Ö-´Ö ´Ö¸ü•Ö ¤ü¸üÖë †Öî¸ü †-Öã¯ÖÖŸÖÖë •úß ¸ü“Ö-ÖÖ ‹¾ÖÓ
ˆ¯ÖµÖÖê•Ö, •Ö-Ö-Ö•Ö´ÖŸÖÖ •úß ´ÖÖ¯Ö, •Ö-Ö-Ö ¤ü¸üë, ºþ••ÖŸÖÖ ¤ü¸ü,
´ÖÖ-Ö•úß•éúŸÖ ´Ö韵Öã¤ü¸ü, ¯Öæ•ÖÔ ‹¾ÖÓ ÃÖÓו֯ŸÖ ¾ÖµÖ ÃÖÖ¸üוֵÖÖÓ,
•Ö-´Ö ´Ö¸ü•Ö †ÖÓ•ú›ÍüÖÓê ‹¾ÖÓ •Ö-Ö•Ö•Ö-ÖÖ ×¾Ö¾Ö¸üוֵÖÖë ÃÖê ¾ÖµÖ
ÃÖÖ¸üוֵÖÖë •úß ¸ü“Ö-ÖÖ, ¾ÖµÖ ÃÖÖ¸üוֵÖÖë •êú ˆ¯ÖµÖÖê•Ö,
¾Öéרü‘ÖÖŸÖ ‹¾ÖÓ †-µÖ •Ö-ÖÃÖÓ•µÖÖ ¾Öéרü ¾Ö•Îú, ¾Öéרü ‘ÖÖŸÖ ¾Ö•Îú
ÃÖ´ÖÓ•Ö-Ö, •Ö-ÖÃÖÓ•µÖÖ ¯ÖÏ•Öê¯Ö, Ûãָü •Ö-ÖÃÖÓ•µÖÖ, Ûãָü•ú»¯Ö
•Ö-ÖÃÖÓ•µÖÖ, •Ö-ÖÃÖÖÓÛ•µÖ•úßµÖ ¯ÖÏÖ“Ö»ÖÖë •êú †Ö•ú»Ö-Ö ´Öë
¯ÖÏ×¾Ö׬ֵÖÖÓ, ´Ö韵Öã •êú •úÖ¸ü•Ö •êú †Ö¬ÖÖ¸ü ¯Ö¸ü ´ÖÖ-Ö•ú ¾Ö•Öá•ú¸ü•Ö,
þÖÖãµÖ ÃÖ¾Öì•Ö•Ö ‹¾ÖÓ †Ã¯ÖŸÖÖ»Ö †ÖÓ•ú›ÍüÖë •úÖ ˆ¯ÖµÖÖê•Ö.
´ÖÖ¯Ö×-ÖµÖÖë ‹¾ÖÓ ¯Ö¸üß•Ö•ÖÖë •êú ´ÖÖ-Ö•úß•ú¸ü•Ö •úß ×¾Ö׬ֵÖÖÓ, Z-
ÃÖ´ÖÓ•ú, ´ÖÖ-Ö•ú ÃÖ´ÖÓ•ú, T-ÃÖ´ÖÓ•ú, ¿ÖŸÖŸÖ´Ö•ú ÃÖ´ÖÓ•ú, ²Öãרü
»ÖÛ²¬Ö ‹¾ÖÓ ‡ÃÖ•úÖ ´ÖÖ¯Ö-Ö ‹¾ÖÓ ˆ¯ÖµÖÖê•Ö, ¯Ö¸üß•Ö•Ö ÃÖ´ÖÓ•úÖë •úß
¾Öî¬ÖüŸÖÖ ‹¾ÖÓ ×¾ÖÀ¾ÖÃÖ-ÖßµÖŸÖÖ ‹¾ÖÓ ‡ÃÖ•úÖ ×-Ö¬ÖÖÔ¸ü•Ö, ´Ö-ÖÖê×´ÖןÖ
´Öë ˆ¯ÖÖ¤üÖ-Ö ×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö ‹¾ÖÓ ¯Ö£Ö×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö •úÖ ˆ¯ÖµÖÖê•Ö.
¯ÖÏÖ•Öß ×¾Ö–ÖÖ-Ö
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö-1
1. †¸ü••Öã•úß †Öî¸ü ¸ü••Öã•úß :
(•ú) ×¾Ö×³Ö®Ö ±úÖ‡»ÖÖë •úÖ ˆ¯Ö¾Ö•ÖÖí ŸÖ•ú ¾Ö•Öá•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ
ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö; ‹ÃÖß»ÖÖê´Öê™üÖ †Öî¸ü ÃÖß»ÖÖê´Öê™üÖ; ¯ÖÏÖê™üÖêÙüÖê´Ö †Öî¸ü
›ü¶æ™êü¸üÖêÙüÖê´Ö, ²ÖÖ‡»Öê™ü¸êü×»ÖµÖÖ †Öî¸ü ¸êü×›ü‹™üÖ, ¯ÖÏÖê×™üÙüÖ
¯Öî¸üÖ•ÖÌÖ†ê Ö, †Öê×-Ö•úÖê±úÖê¸üÖ ŸÖ£ÖÖ Æêü×´Ö•úÖò¸ü›üÖ™üÖ •úÖ Ã£ÖÖ-Ö;
ÃÖ´Ö×´ÖןÖ.
(•Ö) ¯ÖÏÖ™ê üÖ•ê ÖÌÖ†ê Ö : •Ö´Ö-Ö , ¯ÖÖêÂÖ•Ö ŸÖ£ÖÖ •Ö-Ö-Ö, ×»ÖÓ•Ö
¯Öî¸Öü ´Öß׿ִֵÖ, ´ÖÖò-ÖÖê×ÃÖÛÙüÃÖ ¯»ÖÖ•û´Ì ÖÖê×›üµÖ´Ö ŸÖ£ÖÖ »Öß¿Ö´Öê×-ÖµÖÖ
•êú ÃÖÖ´ÖÖ-µÖ »Ö•Ö•Ö ‹¾ÖÓ •Öß¾Ö-Ö - ¾Öé¢Ö.
(•Ö) ¯ÖÖê׸ü±úê ¸üÖ : •Óú•úÖ»Ö, -ÖÖ»ÖŸÖÓ¡Ö ŸÖ£ÖÖ •Ö-Ö-Ö.
(‘Ö) -Öß›êü׸üµÖÖ : ²ÖÆãüºþ¯ÖŸÖÖ; ¸ü•ÖÖ ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ‹Ó ŸÖ£ÖÖ ˆ-Ö•úß
וÎúµÖÖ×¾Ö׬Ö; ¯ÖϾÖÖ»Ö ×³Ö×¢ÖµÖÖÓ †Öî¸ü ˆ-Ö•úÖ ×-Ö´ÖÖÔ•Ö,
´Öê™üÖ•Öê-Öê×ÃÖÃÖ, †Öê²Öß×»ÖµÖÖ †Öî¸ü †Öî¸üß×»ÖµÖÖ •êú ÃÖÖ´ÖÖ-µÖ
»Ö•Ö•Ö ‹¾ÖÓ •Öß¾Ö-Ö - ¾Öé¢Ö.
(’) ¯»Öî×™üÆêüÜ»´Ö£Öß•ÖÌ :¯Ö¸ü•Öß¾Öß †-Öã•æú»Ö-Ö; ±îú×ÃÖ†Öê»ÖÖ
ŸÖ£ÖÖ ™üß×-ÖµÖÖ •êú ÃÖÖ´ÖÖ-µÖ »Ö•Ö•Ö ‹¾ÖÓ •Öß¾Ö-Ö - ¾Öé¢Ö ŸÖ£ÖÖ
ˆ-Ö•êú ¸üÖ•ê Ö•Ö-Ö•ú »Ö•Ö•Ö.
(“Ö) -Öê´Öê™üËÆüê»´Öë£Öß•ÖÌ: ‹Ã•êú׸üÃÖ ‹¾ÖÓ ²Öã“Öê¸üê׸üµÖÖ •êú ÃÖÖ´ÖÖ-µÖ
»Ö•Ö•Ö, •Öß¾Ö-Ö ¾Öé¢Ö ŸÖ£ÖÖ ¯Ö¸ü•Öß¾Öß †-Öã•úæ »Ö-Ö.
(”û) ‹-Öê»Öß›üÖ : ÃÖß»ÖÖê´Ö †Öî¸ü ×¾Ö•ÖÓ›üŸÖÖ, ¯ÖÖò»Öß•úß™üÖë ´Öë
•Öß¾Ö-Ö -×¾Ö׬ֵÖÖÓ, -Öê¸üßÃÖ (-Öß‹Ó£ê ÖßÃÖ),•ëú“Öã†Ö (±Ìúê ׸ü×™ü´ÖÖ)
ŸÖ£ÖÖ •ÖÖë•ú •êú ÃÖÖ´ÖÖ-µÖ »Ö•Ö•Ö ŸÖ£ÖÖ •Öß¾Ö-Ö -¾Öé¢Ö.
(•Ö) †Ö£ÖÐÖ¯ì ÖÖê›üÖ: •ÎúÙêü׿ֵÖÖ ´Öë Ø›ü²Ö¯ÖÏ•úÖ¸ü †Öî¸ü ¯Ö¸ü•Öß×¾ÖŸÖÖ,
†Ö£ÖÐÖì¯ÖÖê›üÖ (—Öà•ÖÖ,ןֻּ֓üÖ ŸÖ£ÖÖ ×²Ö“”æû ) ´Öë ¥üÛ™ü †Öî¸ü
À¾ÖÃÖ-Ö; •úß™üÖë (ןֻּ֓üÖ, ´Ö“”û¸ü, ´ÖŒ•Öß, ´Ö¬Öã´ÖŒ•Öß
ŸÖ£ÖÖ ×ŸÖŸÖ»Öß ) ´Öë ´Öã•ÖÖÓ•ÖÖë •úÖ ºþ¯ÖÖÓŸÖ¸ü•Ö, •úß™üÖë ´Öë
•úÖµÖÖÓŸÖ¸ü•Ö ŸÖ£ÖËÖÓ ‡ÃÖ•úÖ ÆüÖ´ÖÖì-Öß ×-ÖµÖ´Ö-Ö, ¤üß´Ö•úÖë ŸÖ£ÖÖ
´Ö¬Öã - ´ÖÛŒ•ÖµÖÖë •úÖ ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü.
(—Ö) ´ÖÖê»ÖÕúÖ : †¿Ö-Ö, À¾ÖÃÖ-Ö, •Ö´Ö-Ö,»Öî´Öê×»Ö›êü-ÃÖ,
¯ÖÖ‡»ÖÖ, ŸÖ£ÖÖ ÃÖßׯֵÖÖ •êú ÃÖÖ´ÖÖ-µÖ »Ö•Ö•Ö ‹¾ÖÓ •Öß¾Ö-Ö ¾Öé¢Ö,
•ÖîÙÒüÖ¯ê ÖÖê›üÖë ´Öë ‹ëšü-Ö ŸÖ£ÖÖ †¾µÖÖ¾ÖŸÖÔ-Ö.
(¡Ö) ‹•úÖ‡-ÖÖê›ü´Öì™üÖ :†¿Ö-Ö, À¾ÖÃÖ-Ö, •Ö´Ö-Ö, ×›ü´²Ö
¯ÖÏ•úÖ¸ü, ‹Ã™üß׸üµÖÃÖ •êú ÃÖÖ´ÖÖ-µÖ »Ö•Ö•Ö ŸÖ£ÖËÖÓ •Öß¾Ö-Ö ¾Öé¢Ö.
(™ü) ¯ÖÏÖ™ê üÖ•ê úÖò›üì™üÖ : ¸ü••ÖãוúµÖÖë •úÖ ˆ¤Ëü³Ö¾Ö, ²ÖÎ×ï •úµÖÖêÙüÖ´ê ÖÖ
ŸÖ£ÖÖ Æü›üÔ´ÖÖ×-ÖµÖÖ •êú ÃÖÖ´ÖÖ-µÖ »Ö•Ö•Ö ŸÖ£ÖÖ •Öß¾Ö-Ö ¾Öé¢Ö.
(šü) ¯ÖÖ‡ÃÖß•Ö :À¾ÖÃÖ-Ö,•Ö´Ö-Ö ŸÖ£ÖÖ ¯ÖϾÖÖÃÖ-Ö.
(›ü) ‹Û´±úײֵÖÖ : “ÖŸÖã¯ÖÖ¤üÖë •úÖ ˆ¤Ëü³Ö¾Ö, •Ö-Ö•úßµÖ
¤êü•Ö³ÖÖ»Ö, ¿ÖÖ¾Ö•úÖÓŸÖ¸ü•Ö.
(œü) ¸êü¯™üß×»ÖµÖÖ ¾Ö•ÖÔ : ÃÖ¸üßÃÖé¯ÖÖë •úß ˆŸ¯ÖןÖ, •ú¸üÖê×™ü •êú
¯ÖÏ•úÖ¸ü, ñêú-ÖÖê›üÖ-ò Ö ŸÖ£ÖÖ ´Ö•Ö¸ü´Ö“”ûÖë •úÖ Ã£ÖÖ-Ö.
(•Ö ) ‹¾Öß•ÖÌ; ¯ÖוֵÖÖë •úÖ ˆ¤Ëü³Ö¾Ö, ˆ›ü›Ë üµÖ-Ö - †-Öã•úæ »Ö-Ö
ŸÖ£ÖÖ ¯ÖϾÖÖÃÖ-Ö.
(ŸÖ) ´Öî´Öê×»ÖµÖÖ : ßÖ-Ö¬ÖÖ׸üµÖÖë •úÖ ˆ¤Ëü³Ö¾Ö, ¤ÓüŸÖ×¾Ö-µÖÖÃÖ,
†Ó›üÖ ¤êü-Öê ¾ÖÖ»Öê ßÖ-Ö¬ÖÖ׸üµÖÖë, •úÖêšü¬ÖÖ¸üß, ßÖ-Ö¬ÖÖ׸üµÖÖë,
•Ö»ÖßµÖ ÃŸÖ-Ö¬ÖÖ׸üµÖÖë ŸÖ£ÖÖ ¯ÖÏÖ‡´Öê™üÖë •êú ÃÖÖ´ÖÖ-µÖ »Ö•Ö•Ö,
†ÓŸÖ:ÄÖÖ¾Öß •ÖÏ×Ó £ÖµÖÖÓ (¯ÖßµÖæÂÖ •ÖÏ×Ó £Ö, †¾Ö™ãü •ÖÏ×Ó £Ö, ¯Ö¸üÖ¾Ö™ãü
•ÖÏ×Ó £Ö, †×¬Ö¾Ö錕ú •ÖÏ×Ó £Ö, †•-µÖÖ¿ÖµÖ, •Ö-Ö-Ö •ÖÏ×Ó £Ö ) ŸÖ£ÖÖ
ˆ-Ö´Öë †ÓŸÖÃÖÕ²ÖÓ¬Ö.
(£Ö) •ú¿Öêºþ•úß ¯ÖÏÖוֵÖÖë •êú ×¾Ö×³Ö®Ö ŸÖÓ¡ÖÖë •úÖ ŸÖã»Ö-ÖÖŸ´Ö•ú,
•úÖµÖÖÔŸ´Ö•ú ¿ÖÖ¸ü߸ü (†¬µÖÖ¾Ö¸ü•Ö ŸÖ£ÖÖ ‡ÃÖ•êú ¾µÖ㟯ÖÖ¤ü,
†ÓŸÖ: •Óú•úÖ»Ö, “Ö»Ö-Ö †Ó•Ö, ¯ÖÖ“Ö-Ö ŸÖÓ¡Ö, À¾ÖÃÖ-Ö ŸÖ¡Ö, Çü¤üµÖ
ŸÖ£ÖÖ ´ÖÆüÖ¬Ö´Ö-Öß “ÖÖ¯ÖÖë ÃÖ×ÆüŸÖ ¯Ö׸üÃÖÓ“ÖÖ¸üß ŸÖÓ¡Ö, ´Öæ¡Ö -
•Ö-Ö-Ö ŸÖÓ¡Ö, ´ÖÛßÖ•ú ŸÖ£ÖÖ –ÖÖ-ÖêÛ-¦üµÖÖÓ (†ÖÓ•Ö ŸÖ£ÖÖ •úÖ-Ö).
2. ¯ÖÖ׸üÛãÖן֕úß :
(•ú) •Öß¾Ö´ÖÓ›ü»Ö : •Öß¾Ö´ÖÓ›ü»Ö •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ; ²ÖÖµÖÖê´Ö,
•Öî¾Ö³Öæ¸üÃÖÖµÖ-Ö “Ö•Îú, •ÖÏß-Ö ÆüÖˆÃÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö ÃÖ×ÆüŸÖ ¾ÖÖŸÖÖ¾Ö¸ü•Ö
´Öë ´ÖÖ-Ö¾Ö ¯ÖÏ×ê ¸üŸÖ ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö, ¯ÖÖ׸üÛãÖן֕ú †-Öã•úÎ ´Ö, •Öß¾ÖÖê´Ö
ŸÖ£ÖÖ ‡Ô•úÖê™üÖê-Ö. ÃÖÖ´Öã¤üÖ×µÖ•ú ¯ÖÖ׸üÛãÖן֕úß.
(•Ö) ¯ÖÖ׸üŸÖÓ¡Ö •úß ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ, ¯ÖÖ׸üŸÖÓ¡Ö •úß ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ ‹¾ÖÓ
•úÖµÖÔ, ¯ÖÖ׸üŸÖÓ¡Ö •êú ¯ÖÏ•úÖ¸ü, ¯ÖÖ׸üÛãÖן֕ú †-Öã•Îú´Ö,
¯ÖÖ׸üÛãÖן֕ú †-Öã•úæ »Ö-Ö.
(•Ö) ÃÖ´ÖÛ™ü, ×¾Ö¿ÖêÂÖŸÖÖ‹Ó, ÃÖ´ÖÛ™ü •Öן֕úß, ÃÖ´ÖÛ™ü
Ûãָüß•ú¸ü•Ö.
(‘Ö ) ¯ÖÏÖ•éúן֕ú ÃÖÓÃÖÖ¬Ö-ÖÖë •úÖ •Öî¾Ö ×¾Ö×¾Ö¬ÖŸÖÖ ‹¾ÖÓ ×¾Ö×¾Ö¬ÖŸÖÖ
ÃÖÓ¸ü•Ö•Ö.
(’) ³ÖÖ¸üŸÖ •úÖ ¾Ö-µÖ •Öß¾Ö-Ö.
(“Ö) ÃÖÓ¯ÖÖêÂÖ•ÖßµÖ ×¾Ö•úÖÃÖ •êú ×»Ö‹ ÃÖã¤üæ¸ü ÃÖã•ÖÏÖÆüß•ú¸ü•Ö.
(”û) ¯ÖµÖÖÔ¾Ö¸ü•ÖßµÖ •Öî¾Ö×-Ö´-Öß•ú¸ü•Ö, ¯ÖϤüÂæ Ö•Ö ŸÖ£ÖÖ •Öß¾Ö´ÖÓ›ü»Ö
¯Ö¸ü ‡ÃÖ•êú ¯ÖϳÖÖ¾Ö ‹¾ÖÓ ˆÃÖ•úß ¸üÖê•ú£ÖÖ´Ö.
3. •Öß¾Ö ¯ÖÖ׸üÛãÖן֕úß :
(•ú) ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü : ÃÖÓ¾Öê¤üß ×-ÖõÖÓ¤ü-Ö, ¯ÖÏןÖÃÖÓ¾ÖêפüŸÖÖ, דÖÅ-Ö
ˆ§ü߯Ö-Ö, ÃÖß•Ö-ÖÖ ‹¾ÖÓ Ã´ÖéןÖ, ¾Öé×¢Ö, †³µÖÖÃÖ, ¯ÖÏÖ-ÖË•ã úæ »Ö-Ö,
†¬µÖÓ•ú-Ö.
(•Ö) “ÖÖ»Ö-Ö ´Öë ÆüÖ´ÖÖì-ÖÖë •úß ³Öæ×´Ö•úÖ, ÃÖÓ“ÖêŸÖ-Ö ¯ÖÏÃÖÖ¸ü ´Öë
±Ìú߸üÖ´ê ÖÖê-ÖÖë •úß ³Öæ×´Ö•úÖ; •ÖÖê¯Ö•úŸÖÖ, ¯Ö¸ü³Ö•Öß ¯ÖÆü“ÖÖ-Ö,
¯Ö¸ü³Ö•Öß ŸÖÖî¸ü ŸÖ¸üß•êú, ¯ÖÏÖ‡´Öê™üÖë ´Öë ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ÃÖÖê¯ÖÖ-Ö,
•úß™üÖë ´Öë ÃÖÖ´ÖÖו֕ú ÃÖÓ•Öšü-Ö.
(•Ö) †×³Ö×¾Ö-µÖÖÃÖ, ÃÖÓ“ÖÖ»Ö-Ö, †³Öß•ÖéÆü, •Öî×¾Ö•ú »ÖµÖ;
•Öî×¾Ö•ú ×-ÖµÖŸÖ•úÖ×»Ö•úŸÖÖ, •¾ÖÖ¸üßµÖ, ŠúŸÖã¯Ö¸ü•ú ŸÖ£ÖÖ ×¤ü¾ÖÃÖ¯ÖÏÖµÖ
»ÖµÖ.
(‘Ö) µÖÖî-Ö «ü-«ü, þÖÖ£ÖÔ¯Ö¸üŸÖÖ, -ÖÖŸÖê¤üÖ¸üß ‹¾ÖÓ ¯Ö¸üÖ¯ê Ö•úÖ׸üŸÖÖ
ÃÖ´ÖêŸÖ ¯ÖÏÖ•Öß -¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü •êú †‘µÖµÖ-Ö •úß ×¾Ö׬ֵÖÖÓ.
4. †ÖÙ£Ö•ú ¯ÖÏÖ×•Ö ×¾Ö–ÖÖ-Ö :
(•ú) ´Ö¬Öã´ÖŒ•Öß ¯ÖÖ»Ö-Ö, ¸êü¿Ö´Ö•úß™ü ¯ÖÖ»Ö-Ö, »ÖÖ•Ö•úß™ü
¯ÖÖ»Ö-Ö, ¿Ö±ú¸üß ÃÖÓ¾Ö¬ÖÔ, ÃÖß¯Ö ¯ÖÖ»Ö-Ö, —Öà•ÖÖ ¯ÖÖ»Ö-Ö, •éú×´Ö
ÃÖÓ¾Ö¬ÖÔ.
(•Ö) ¯ÖÏ´Öã•Ö ÃÖÓ•ÎúÖ´Ö•ú ‹¾ÖÓ ÃÖÓ“Ö¸ü•ÖßµÖ ¸üÖê•Ö (´Ö»Öê׸üµÖÖ,
±úÖ‡»Öê׸üµÖÖ, •ÖµÖ ¸üÖ•ê Ö, Æîü•ÖÖ ŸÖ£ÖÖ ‹›ËüÃÖ), ˆ-Ö•êú ¾ÖÖÆü•ú,
¸üÖ•ê ÖÖ•Öã ŸÖ£ÖÖ ¸üÖ•ê ú£ÖÖ´Ö.
(•Ö) ¯Ö¿Öã†Öë ŸÖ£ÖÖ ´Ö¾Öê׿ֵÖÖë •êú ¸üÖ•ê Ö, ˆ-Ö•êú ¸üÖ•ê ÖÖ•Öã
(Æêü»Ö×´Ö-£ÖÃÖ) ŸÖ£ÖÖ ¾ÖÖÆü•ú (Ø“Ö“Ö›Íüß, •ãú™ü•úß, ™êü²Öê-ÖÃÖ,
ÙüÖê´ÖÖêÛŒÃÖÃÖ ).
(‘Ö) •Ö®Öê •êú ¯Öß›Íü•ú (¯Öև׸ü»ÖÖ ¯Ö¸ü¯Öã×ÃÖ‹»ÖÖ ),ןֻÖÆü-Ö •úÖ
¯Öߛ͕ü ú(‹êוúµÖÖ •Ö-ÖÖ™üÖ ) ŸÖ£ÖÖ “ÖÖ¾Ö»Ö •úÖ ¯Öߛ͕ü ú (×ÃÖ™üÖ×ê ±ú»ÖÃÖ
†Öê׸ü•ÖÌê ).
(’ ) ¯ÖÖ¸ü•Öß-Öß •ÖÓŸÖã.
(“Ö) דÖוúŸÃÖ•úßµÖ •Öî¾Ö ¯ÖÏÖª î Öêו֕úß, ´ÖÖ-Ö¾Ö †Ö-Öã¾ÖÓ׿֕ú
¸üÖ•ê Ö ‹¾ÖÓ †Ö-Öã¾ÖÓ׿֕ú •úÖˆÓÃÖػ֕Ö, •Öß-Ö ×“ÖוúŸÃÖÖ.
(”û) ×¾Ö×¬Ö •Öî¾Ö ¯ÖÏÖª î Öêו֕úß.
5. •Öî¾ÖÃÖÖÓÛ•µÖ•úß :
¯ÖϵÖÖê•ÖÖë •úß †×³Ö•ú»¯Ö-ÖÖ; ×-Ö¸üÖ•ú¸ü•Öß ¯Ö׸ü•ú»¯Ö-ÖÖ; ÃÖÆü-
ÃÖÓ²ÖÓ¬Ö, ÃÖ´ÖÖÁÖµÖ•Ö, •êú-¦üßµÖ ¯ÖϾÖé×¢Ö •úÖ ×¾ÖŸÖ¸ü•Ö ‹¾ÖÓ
´ÖÖ¯Ö-Ö,•úÖ‡Ô - Õú¾ÖêµÖ¸ü, ×¾ÖªÖ£Öá - ™êüÙü, ‹±ú -
™êüÙü(‹•ú´ÖÖ•Öá ŸÖ£ÖÖ ×«ü´ÖÖ•Öá ‹±ú - ™êüÙü)
6. ˆ¯Ö•ú¸ü•ÖßµÖ ¯Ö¨ü×ŸÖ :
(•ú) ïÖꌙÒü´Öß ¯ÖÏ•úÖ¿Ö´ÖÖ×¯Ö¡Ö ¯ÖÏÖ¾ÖãÖÖ ×¾Ö¯ÖµÖÖÔÃÖ ‹¾ÖÓ ¯ÖÏן֤üßÛ¯ŸÖ
ÃÖæ•´Ö ¤üÙ¿Ö•úß, ¸êü×›üµÖÖê‹Ûê Œ™ü¾Ö †-Öã¸üê•Ö•ú, ¦ãüŸÖ †¯Ö•ëúצü¡Ö,
•Öê»Ö ‹»ÖꌙÒüÖê±úÖê¸êü×ÃÖÃÖ, PCR,ALISA,FISH‹¾ÖÓ
•Öã•ÖÃÖæ¡Ö¯ÖëØ™ü•Ö.
(•Ö) ‡»ÖꌙÒüÖ-ò Ö ÃÖæ•´Ö¤ü¿Öá (TEM,SEM).
¯ÖÏ¿-Ö¯Ö¡Ö-2
1. •úÖê׿֕úÖ •Öß¾Ö ×¾Ö–ÖÖ-Ö :
(•ú) •úÖê׿֕úÖ ŸÖ£ÖÖ ‡ÃÖ•êú •úÖê׿֕úÖÓ•ÖÖë (•ëú¦ü•ú,
¯»ÖÖ•û´Ì ÖÖ, ×—Ö»»Öß, ´ÖÖ‡™üÖ•ê úÖï×›ÒüµÖÖ, •ÖÖò»•ÖÌß•úÖµÖ, †ÓŸÖ¦Ôü¾µÖß
•ÖÖ×»Ö•úÖ, ¸üÖ‡²ÖÖêÃÖÖê´Ö ŸÖ£ÖÖ »ÖÖ‡ÃÖÖêÃÖÖê´ÃÖ ) •úß ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ
‹¾ÖÓ •úÖµÖÔ, •úÖê׿֕úÖ - ×¾Ö³ÖÖ•Ö-Ö (ÃÖ´ÖÃÖæ¡Öß †Öî¸ü
†¨ÔüÃÖæ¡Öß), ÃÖ´ÖÃÖæ¡Öß ŸÖ•ãúÔ ŸÖ£ÖÖ ÃÖ´ÖÃÖæ¡Öß ŸÖÓ¡Ö, •Öã•ÖÃÖæ¡Ö
•ÖןÖ. •ÎúÖê´ÖÖêÃÖÖê´Ö ¯ÖÏ•úÖ¸ü ¯ÖÖò×»Ö™üß-Ö ‹¾ÖÓ »Öï¾ÖοÖ, •ÎúÖê´ÖË×î ™ü-Ö
•úß ¾µÖ¾ÖãÖÖ, •úÖê׿֕úÖ“Ö•Îú ×-ÖµÖ´Ö-Ö.
(•Ö) -µÖ挻Ö߇•ú †´»Ö ÃÖÖÓÛãÖן֕úß, DNA†-Öã•ú»¯Ö,
DNA¯ÖÏן֕éúןÖ, †-Öã»Öê•Ö-Ö, RNA¯ÖÏ•úÎ ´Ö•Ö, ãÖÖ-ÖÖÓŸÖ¸ü•Ö,
¯ÖÏÖ™ê üß-Ö ¾Ö»Ö-Ö ‹¾ÖÓ ¯Ö׸ü¾ÖÆü-Ö.
2. †Ö-Öã¾ÖÓ׿֕úß :
(•ú) •Öß-Ö •úß †Ö¬Öã×-Ö•ú ÃÖÓ•ú»¯Ö-ÖÖ, ×¾Ö³ÖŒŸÖ •Öß-Ö, •Öß-Ö
- ×-ÖµÖ´Ö-Ö, †Ö-Öã¾ÖÓ׿֕ú - •æú™ü.
(•Ö) Ø»Ö•Ö •Öã•ÖÃÖæ¡Ö ‹¾ÖÓ ˆ-Ö•úÖ ×¾Ö•úÖÃÖ, ›ÒüÖÃê ÖÖê×±ú»ÖÖ ŸÖ£ÖÖ
´ÖÖ-Ö¾Ö ´Öë Ø»Ö•Ö - ×-Ö¬ÖÖÔ¸ü•Ö.
(•Ö) ¾ÖÓ¿ÖÖ•Ö×ŸÖ •êú ´ÖÓ›ê ü»ÖßµÖ ×-ÖµÖ´Ö, ¯Öã-ÖµÖÖì•Ö-Ö, ÃÖÆü»Ö•-ÖŸÖÖ,
²ÖÆãüµÖã•´Ö ×¾Ö•ú»¯Öß, ¸üŒŸÖ ÃÖ´ÖæÆüÖë •úß †Ö-Öã¾ÖÓ׿֕úß, ¾ÖÓ¿ÖÖ¾Ö»Öß
jkstxkj lekpkj 19 & 25 Qjojh 2011
×¾Ö¿»ÖêÂÖ•Ö, ´ÖÖ-Ö¾Ö ´Öë ¾ÖÓ¿ÖÖ•ÖŸÖ ¸üÖ•ê Ö.
(‘Ö) ˆŸ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö ŸÖ£ÖÖ ˆŸ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ•Ö-Ö-Ö.
(’) ¯Öã-ÖµÖÖì•Ö•Ö DNA ¯ÖÏÖîªÖêו֕ß, ¾ÖÖÆü•úÖë •êú ºþ¯Ö ´Öë
¯»Öî•ÖÌ×´Ö›ËüÃÖ, •úÖòÃÖ×´Ö›ËüÃÖ, •éú×¡Ö´Ö •Öã•ÖÃÖæ¡Ö, ¯ÖÖ¸ü•Öß-Öß,
DNA Œ»ÖÖêØ-Ö•Ö ŸÖ£ÖÖ ¯Öæ•ÖÔ Œ»ÖÖêØ-Ö•Ö (×ÃÖ¨üÖŸÓ Ö ŸÖ£ÖÖ ×•ÎúµÖÖ
¯Ö¨üןÖ).
(“Ö) ¯ÖÏÖ•ê úî ׸üµÖÖê™üËÃÖ ŸÖ£ÖÖ µÖæ•úî ׸üµÖÖê™üËÃÖ ´Öë •Öß-Ö ×-ÖµÖ´Ö-Ö
ŸÖ£ÖËÖÓ •Öß-Ö †×³Ö¾µÖÛŒŸÖ.
(”û) ÃÖÓ•êúŸÖ †•Öã, •úÖê׿֕úÖ ´Ö韵Öã, ÃÖÓ•êúŸÖ-Ö ¯Ö£Ö ´Öë ¤üÖêÂÖ
ŸÖ£ÖÖ ¯Ö׸ü•ÖÖ´Ö.
(•Ö) RFLP,RAPD ‹¾ÖÓ AFLP ŸÖ£ÖÖ Ø±ú•Ö¸üدÖÏØ™ü•Ö ´Öë †-Öã¯ÖϵÖÖê•Ö,
¸üÖ‡²ÖÖê•ÖÖ‡´Ö ¯ÖÏÖª î Öêו֕úß, ´ÖÖ-Ö¾Ö •Öß-ÖÖê´Ö ¯Ö׸üµÖÖê•Ö-ÖÖ,
•Öß-ÖÖê×´ÖŒÃÖ ‹¾ÖÓ ¯ÖÏÖê™üÖê×´ÖŒÃÖ.
3. ×¾Ö•úÖÃÖ :
(•ú) •Öß¾Ö-Ö •êú ˆ¤Ëü³Ö¾Ö •êú ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ
(•Ö) ×¾Ö•úÖÃÖ •êú ×ÃÖ¨üÖÓŸÖ; ¯ÖÏÖ•éúן֕ú ¾Ö¸ü•Ö, ×¾Ö•úÖÃÖ ´Öë
ˆŸ¯Ö׸ü¾ÖŸÖÔ-Ö •úß ³Öæ×´Ö•úÖ, ×¾Ö•úÖÃÖÖŸ´Ö•ú ¯ÖÏןֺþ¯Ö, †ÖÛ•¾Ö•ú
›ÒüÖ‡¾Ö, †-ÖãÆü¸ü•Ö, ×¾Ö׳֮֟ÖÖ, ¯Öé£ÖŒ•ú¸ü•Ö ‹¾ÖÓ •ÖÖןÖ
ˆ¤Ëü³Ö¾Ö-Ö.
(•Ö) •Öß¾ÖÖ¿´Ö †ÖÓ•ú›ÍüÖë •êú ¯ÖϵÖÖê•Ö ÃÖê ‘ÖêÖ›Íüê, ÆüÖ£Öß ŸÖ£ÖÖ ´ÖÖ-Ö¾Ö
•úÖ ×¾Ö•úÖÃÖ.
(‘Ö ) ÆüÖ›üá - ¾Öß-Ö²Ö•ÖÔ ×-ÖµÖ´Ö.
(’) ´ÖÆüÖ«ü߯ÖßµÖ ×¾ÖãÖÖ¯Ö-Ö ŸÖ£ÖÖ ¯ÖÏÖוֵÖÖë •úÖ ×¾ÖŸÖ¸ü•Ö.
4. ¾Ö•Öá•ú¸ü•Ö - ×¾Ö–ÖÖ-Ö :
(•ú) ¯ÖÏÖו־Öî–ÖÖ×-Ö•ú -ÖÖ´ÖÖ¾Ö»Öß, †ÓŸÖ¸üÖÂÔ ™ÒüßµÖ ×-ÖµÖ´Ö,
Œ»Öî×›üÛÙüŒÃÖ, †ÖÛ•¾Ö•ú ¾ÖÙ•Ö•úß ‹¾ÖÓ •Öî¾Ö ×¾Ö×¾Ö¬ÖŸÖÖ.
5. •Öß¾Ö ¸üÃÖÖµÖ-Ö :
(•ú) •úÖ²ÖÖìÆüÖ‡›Òüê™üÖ,ë ¾ÖÃÖÖ†Öë, ¾ÖÃÖÖ†´»ÖÖë ‹¾ÖÓ •úÖê»ÖêÙêü¸üÖ»ò Ö,
¯ÖÏÖ™ê üß-ÖÖë ‹¾ÖÓ †´Öß-ÖÖꆴ»ÖÖë, -µÖæÛŒ»Ö‡•ú †´»ÖÖë •úß ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ
‹¾ÖÓ ³Öæ×´Ö•úÖ. ²ÖÖµÖÖê ‹-Ö•Öì×™üŒÃÖ.
(•Ö) •»ÖÖ‡•úÖê»ÖÖ‡×ÃÖÃÖ ŸÖ£ÖÖ •Îú²ÃÖ “Ö•Îú, †ÖòŒÃÖß•ú¸ü•Ö
ŸÖ£ÖÖ †¯Ö“ÖµÖ-Ö, †ÖòŒÃÖß•ú¸ü•Öß ±úÖñúÖê׸ü»Öê¿Ö-Ö, ‰ú•ÖÖÔ
ÃÖÓ¸ü•Ö•Ö ŸÖ£ÖÖ ×¾Ö´ÖÖê“Ö-Ö, ATP “Ö•Îú, “Ö•ÎúßµÖ AMP-
‡ÃÖ•úß ÃÖÓ¸ü“Ö-ÖÖ ŸÖ£ÖÖ ³Öæ×´Ö•úÖ.
(•Ö) ÆüÖ´ÖÖì-Ö ¾Ö•Öá•ú¸ü•Ö (Ùêü¸üÖ‡›ü ŸÖ£ÖÖ ¯ÖꯙüÖ‡›ü ÆüÖ´ÖÖì-Ö ),
•Öî¾Ö ÃÖÓ¿»ÖêÂÖ•Ö ŸÖ£ÖÖ •úÖµÖÔ.
(‘Ö) ‹Ó•ÖÖ‡´Ö : וÎúµÖÖ •êú ¯ÖÏ•úÖ¸ü ŸÖ£ÖÖ ×•ÎúµÖÖ ×¾Ö׬ֵÖÖÓ.
(’) ×¾Ö™üÖ×´Ö-Ö ŸÖ£ÖÖ •úÖê- ‹Ó•ÖÖ‡´Ö.
(“Ö) ‡´µÖæ-ÖÖê•»ÖÖê²µÖæ×»Ö-Ö ‹¾ÖÓ ¸üÖ¬ê Ö•Ö´ÖŸÖÖ.
6. •úÖÙµÖ•úß (ßÖ-Ö¬ÖÖ׸üµÖÖë •êú ×¾Ö¿ÖêÂÖ ÃÖÓ¤ü³ÖÔ ´Öë ) :
(•ú) ¸üŒŸÖ •úß ÃÖÓ‘Ö™ü-ÖÖ ŸÖ£ÖÖ ¸ü“Ö•ú, ´ÖÖ-Ö¾Ö ´Öë ¸üŒŸÖ ÃÖ´ÖæÆü
ŸÖ£ÖÖ RH•úÖ¸ü•ú,ÕÓú¤ü-Ö •êú •úÖ¸ü•ú ŸÖ£ÖÖ ×•ÎúµÖÖ ×¾Ö׬Ö;
»ÖÖêÆü ˆ¯ÖÖ¯Ö“ÖµÖ, †´»Ö •ÖÖ¸ü•ú ÃÖÖ´µÖ, ŸÖÖ¯Ö×-ÖµÖ´Ö-Ö,
¯ÖÏןÖÕÓú¤ü•ú.
(•Ö) Æüß´ÖÖê•»ÖÖêײÖ-Ö : ¸ü“Ö-ÖÖ ¯ÖÏ•úÖ¸ü ‹¾ÖÓ †ÖòŒÃÖß•Ö-Ö ŸÖ£ÖÖ
•úÖ²ÖÔ-Ö›üÖ‡Ô†ÖòŒÃÖÖ‡›ü ¯Ö׸ü¾ÖÆü-Ö ´Öë ³Öæ×´Ö•úÖ.
(•Ö) ¯ÖÖ“Ö-Ö ‹¾ÖÓ †¾Ö¿ÖÖêÂÖ•Ö : ¯ÖÖ“Ö-Ö ´Öë »ÖÖ¸ü •ÖÏ×Ó £ÖµÖÖë, µÖ•éúŸÖ,
†•-µÖÖ¿ÖµÖ ŸÖ£ÖÖ †ÖÓ¡Ö •ÖÏ×Ó £ÖµÖÖë •úß ³Öæ×´Ö•úÖ.
(¬Ö) ˆŸÃÖ•ÖÔ-Ö : -Öê±úÏ Ö-Ö ŸÖ£ÖÖ ´Öæ¡Ö ×¾Ö¸ü“Ö-Ö •úÖ ×-ÖµÖ´Ö-Ö;
¯Ö¸üÃÖ¸ü•Ö ×-ÖµÖ´Ö-Ö ‹¾ÖÓ ˆŸÃÖ•Öá ˆŸ¯ÖÖ¤ü.
(’ ) ¯Öê¿Öß : ¯ÖÏ•úÖ¸ü, •Óú•úÖ»Ö ¯Öê׿ֵÖÖë •úß ÃÖÓ•úã “Ö-Ö •úß ×•ÎúµÖÖ
×¾Ö׬Ö, ¯Öê׿ֵÖÖë ¯Ö¸ü ¾µÖÖµÖÖ´Ö •úÖ ¯ÖϳÖÖ¾Ö.
(“Ö) -µÖæ¸üÖ-ò Ö: ŸÖÓס֕úÖ †Ö¾Öê•Ö - ˆÃÖ•úÖ “ÖÖ»Ö-Ö ŸÖ£ÖÖ
†ÓŸÖ•ÖÏ£Ô Ö-Öß ÃÖÓ“Ö¸ü•Ö : -µÖæ¸üÖ™ê üÒÖÃÓ Ö´Öß™ü¸ü.
(”û) ´ÖÖ-Ö¾Ö ´Öë ¥üÛ™ü, ÁÖ¾Ö•Ö ŸÖ£ÖÖ ‘ÖÐÖ•Ö²ÖÖê¬Ö.
(•Ö) •Ö-Ö-Ö •úß •úÖÙµÖ•úß, ´ÖÖ-Ö¾Ö ´Öë µÖÖî¾Ö-ÖÖÓ¸ü³Ö ‹¾ÖÓ
¸ü•ÖÖê×-Ö¾ÖéןÖ.
7. ¯Ö׸ü¾Ö¬ÖÔ-Ö •Öß¾Ö×¾Ö–ÖÖ-Ö :
(•ú) µÖã•´Ö•ú •Ö-Ö-Ö; ¿Öã•úÎ •Ö-Ö-Ö,¿Öã•úÎ •úß ¸ü“Ö-ÖÖ, ´Öî´Öê×»ÖµÖ-Ö
¿Öã•úÎ •úß ¯ÖÖ¡Öê ‹¾ÖÓ •Öß¾Öê ¬ÖÖ׸üŸÖÖ. †Ó›ü •Ö-Ö-Ö, ¯Öæ•ÖÔ ¿ÖŒŸÖŸÖÖ,
×-ÖÂÖê“Ö-Ö, ´ÖÖ±úÖì•Öê-Öê×ÃÖÃÖ ‹¾ÖÓ ´ÖÖ±úÖì•Öê-Ö, ²»ÖÖÙüÖ•ê Öê-Öê×ÃÖÃÖ,
¿Ö¸ü߸ü †•Ö ¸ü“Ö-ÖÖ •úß Ã£ÖÖ¯Ö-ÖÖ, ±êú™ü ´ÖÖ-Öד֡Ö, ´ÖêœÍü•ú
‹¾ÖÓ “Öæ•Öê ´Öë •ÖêÙãü»Öê¿Ö-Ö, “Öæ•Öê ´Öë ×¾Ö•úÖÃÖÖ¬Öß-Ö •Öß-Ö,
†Ó•ÖÓÖŸÖ¸ü•ú •Öß-Ö, †ÖÑ•Ö ‹¾ÖÓ Çü¤üµÖ •úÖ ×¾Ö•úÖÃÖ, ßÖ×-ÖµÖÖë
´Öë †¯Ö¸üÖ.
(•Ö) •úÖê׿֕úÖ ¾ÖÓ¿Ö ¯Ö¸Óü¯Ö¸üÖ, •úÖê׿֕úÖ - •úÖê׿֕úÖ †-µÖÖê-µÖ
וÎúµÖÖ, †Ö-Öã¾ÖÓ׿֕ú ‹¾ÖÓ ¯ÖÏ×ê ¸üŸÖ ×¾Öºþ¯Ö•Ö-Ö•úŸÖÖ, ‹Ó±úß×¾ÖµÖÖ
´Öë •úÖµÖÖÓŸÖ¸ü•Ö •êú ×-ÖµÖÓ¡Ö•Ö ´Öë ¾ÖÖµÖ¸üÖÛê ŒÃÖ-Ö •úß ³Öæ×´Ö•úÖ,
¿ÖÖ¾Ö•úß•Ö-Ö-Ö ‹¾ÖÓ ×ü“Ö¸ü³ÖÏ•æ ÖŸÖÖ, •úÖê׿֕úÖ ´Ö韵Öã, •úÖ»Ö¯ÖϳÖÖ¾Ö-Ö.
(•Ö) ´ÖÖ-Ö¾Ö ´Öë ×¾Ö•úÖÃÖßµÖ •Öß-Ö, ¯ÖÖ¡Öê ×-ÖÂÖê“Ö-Ö ‹¾ÖÓ ³ÖÏ•æ Ö
†ÓŸÖ¸ü•Ö, Œ»ÖÖêØ-Ö•Ö.
(‘Ö ) Ùêü´Ö•úÖê׿֕úÖ : ÄÖÖêŸÖ, ¯ÖÏ•úÖ¸ü ‹¾ÖÓ ´ÖÖ-Ö¾Ö •ú»µÖÖ•Ö ´Öë
ˆ-Ö•úÖ ˆ¯ÖµÖÖê•Ö.
(’) •ÖÖ×ŸÖ †¾ÖŸÖÔ-Ö ×-ÖµÖ´Ö.
jkstxkj lekpkj 19 & 25 Qjojh 2011 la?k yksd lsok vk;ksx 63
ifjf'k"V&
ifjf'k"V&II ¼d½
vkWuykbu vkosnu ds fy, vuqns'k
mEehnokj fyad http://www.upsconline.nic.in dk mi;ksx djds vkWuykbu vkosnu dj djds ;k ohtk@ekLVj´ØsfMV@MsfcV dkMZ dk mi;ksx djds Hkqxrku djuk visf{kr gS-
ldrs gSa- vkWuykbu vkosnu izi=k dh iz.kkyh dh izeq[k fo'ks"krk,a fuEukuqlkj gSa %& u vkWuykbu vkosnu Hkjuk vkjaHk djus ls igys mEehnokj dks viuk QksVksxzkQ vkSj gLrk{kj ,sls
u vkWuykbu vkosnuksa dks Hkjus ds fy, foLr`r vuqns'k mi;qZDr osclkbV ij miyCèk gSa- rjhds ls -ih,uth ;k -tsihth izk:i esa fofèkor :i ls LdSu djuk gS fd izR;sd 40 dsch ls vfèkd
u mEehnokjkas dks MªkWi Mkmu esuw ds ekè;e ls mi;qZDr lkbV esa miyCèk vuqns'kksa ds vuqlkj nks pj.kksa ugha gks-
vFkkZr~ Hkkx&I vkSj Hkkx&II eas fufgr vkWuykbu vkosnu izi=k dks iwjk djuk visf{kr gksxk- u vkWuykbu vkosnu ¼Hkkx&I vkSj Hkkx&II½ dks fnukad 19 Qjojh] 2011 ls 21 ekpZ 2011 jkr
u vkWuykbu vkosnu djus okys mEehnokjksa dks de fd, x, 50@& #- ds 'kqYd ¼efgyk@v-tk-@ 11-59 cts rd Hkjk tk ldrk gS ftlds i'pkr~ fyad fu:i;ksT; gksxk-
v-t-tk-@fodykax mEehnokjkas] ftUgsa 'kqYd ds Hkqxrku ls NwV izkIr gS] dks NksM+dj½ ;k rks Hkkjrh; u mEehnokjksa dks l[r lykg nh tkrh gS fd vkWuykbu vkosnu dh vafre rkjh[k dk bartkj
LVsV cSd
a dh fdlh 'kk[kk eas udn tek djds ;k Hkkjrh; LVsV cSd a dh usV cSfa dax lqfoèkk dk mi;ksx fd, fcuk le; lhek ds Hkhrj vkWuykbu vkosnu djsaA

ifjf'k"V&II ([k))
lkekU; vuqn's k % dkye & 7% dsUnzh; HkrhZ 'kqYd fVdV
1- mEehnokj] ifjf'k"V&III esa lwphc}) fdlh Hkh fofufnZ"V iz/kku Mkd?kj@Mkd?kj ls [kjhnh xbZ flfoy lsok (izkjafHkd) ijh{kk] 2011 ds fy, ns; 'kqYd 100@& :- (dsoy lkS :Ik;s) gS A
lwpuk foojf.kdk iqfLrdk ds lkFk nh xbZ vks ,e vkj izfof"V;ksa ij vk/kkfjr dsoy u, lEisjk efgyk@v-tk-@v-t-tk vkSj 'kkjhfjd :i ls fodykax mEehnokjksa dks dksbZ 'kqYd ugha nsuk gksxk A
izi= (QkeZ&bZ) (ewY; ` 30@&) dk gh bLrseky djsa A os fdlh Hkh fLFkfr esa izi= dh Nk;k 'kqYd dsoy dsUnzh; HkrhZ 'kqYd fVdV (u fd Mkd fVdV) ds ek/;e ls gh ns; gS A Hkqxrku dk dksbZ
izfr@izfrfyfi@vuf/kd`r eqfnzr izfr dk iz;ksx u djsa A vk;ksx dk;kZy; }kjk izi= dh vkiwfrZ ugha vU; rjhdk Lohdk;Z ugha gS A Mkd?kj ls visf{kr ewY; oxZ dk dsoy ,d gh ds-Hk-'kq- fVdV ysa vkSj mls
dh tk,xh A vPNh izdkj ls ckWDl ds vanj fpidk nsa A ds-Hk-'kq- fVdV fpidkus ds ckn] mls mlh Mkd?kj ls] tgka ls
2- mEehnokjksa dks vkosnu izi= vius gLrys[k esa gh Hkjuk pkfg, A pwafd] bl vkosnu izi= dh tkap og [kjhnh xbZ Fkh] ;FkkLFkku ij fujLr djok ysa A ds-Hk-'kq- fVdV dks LVsiy u djsa A
daI;wVj e'khu }kjk dh tk,xh] mEehnokj vkosnu izi= dks laHkkyus vkSj mls Hkjus esa Ik;kZIr /;ku dkye & 8% firk dk uke
nsa A xksyksa dks dkyk djus ds fy, os dsoy dkys cky IokbaV isu dk bLrseky djsa A fy[kus vius firk dk uke (vaxzsth esa cMs+ v{kjksa eas) fy[ksa A izR;sd ckWDl esa ,d gh v{kj fy[ksa ] uke ds nks
ds fy, Hkh mUgsa dkyk cky IokbaV isu dk gh bLrseky djuk pkfg, A fgLlksa ds chp ds ,d ckWDl dks [kkyh NksMa+s A uke ls igys fdlh milxZ tSls Jh MkW- bR;kfn dk iz;ksx
pwafd daI;wVjhd`r e'khuksa ij vkosnu izi=ksa dh tkap djrs le; mEehnokj }kjk xksyksa dks dkyk djds u djsa A
dh xbZ izfof"V;ksa ij gh /;ku fn;k tk,xk] blfy, viuh izfof"V;ka dkQh lko/kkuh ls vkSj lVhd dkye & 9% ekrk dk uke
viuh ekrk dk uke (vaxzsth esa cMs+ v{kjksa eas) fy[ksa A izR;sd ckWDl esa ,d gh v{kj fy[ksa A uke ds nks
:Ik esa Hkjuh pkfg,a A
fgLlksa ds chp ds ,d ckWDl dks [kkyh NksM+sa A uke ls igys fdlh milxZ tSls Jherh MkW- bR;kfn dk iz;ksx
3- mEehnokjksa dks ;g lqfuf'pr dj ysuk pkfg, fd muds }kjk lHkh LFkkuksa vFkkZr~ muds vkosnu izi=]
u djsa A
mifLFkfr lwph vkfn vkSj vk;ksx ds lkFk lHkh i=kpkj] esa fd, x, gLrk{kj le:i gksa vkSj muesa dkye & 10% ijh{kk dsUnz dksM
fdlh izdkj dh dksbZ fHkUurk u gks A ;fn muds }kjk fofHkUu LFkkuksa ij mEehnokj }kjk vuqc} fd, uhps nh xbZ lwph esa ls ml mi;qDr ijh{kk dsUnz dksM dk p;u djsa] tgka vki ijh{kk esa lfEefyr gksuk pkgrs
x, gLrk{kjksa esa dksbZ varj ik;k tkrk gS rks vk;ksx }kjk mudh mEehnokjh jn~n dj nh tk,xh A gSa A blds ckn mi;qDr o`Rrksa dks dkyk djsaA
4- ewy vkosnu izi= esa dh x;h izfof"V;ksa esa fdlh Hkh fLFkfr esa ifjorZu djus dh vuqefr ugha nh tk,xhA
5- mEehnokjksa dks muds fgr esa lykg nh tkrh gS fd os ;g lqfuf'pr dj ysa fd mudk vkosnu i=
flfoy lsok (izkjafHkd) ijh{kk ds dsanzkas dh lwph vkjS muds dksM
vafre rkjh[k dks ;k mlls iwoZ vk;ksx ds dk;kZy; esa iagqp tk, A vafre rkjh[k ds ckn vk;ksx dsanz dksM dsanz dksM dsanz dksM
dk;kZy; esa izkIr gksus okys vkosnu i=ksa ij fopkj ugha fd;k tk,xk A vxjryk 45 fnliqj 09 ukxiqj 13
6- mEehnokj viuk vkosnu izi= Hkjrs le;] vius ijh{kk dsanz ds p;u dk fu.kZ; lko/kkuhiwoZd djsaA vgenkckn 01 xaxVksd 42 i.kth (xksok) 36
7- mEehnokjksa dks pkfg, fd os ikorh dkMZ ij viuk vkosnu izi= la- vkSj ijh{kk dk uke vFkkZr~ ,sty 47 gnS jkckn 10 iVuk 15
“flfoy lsok (izkjafHkd) ijh{kk] 2011” fy[ksa A mUgsa ikorh dkMZ ij lkQ&lkQ vkSj Li"V 'kCnksa vyhsx<+ 21 bEQky 44 iqnn~ p
q js h 20
esa vius i=kpkj dk irk fy[kuk pkfg, vkSj dkMZ ij 6@& :- dk Mkd fVdV fpidkuk pkfg, bykgkckn 02 bZVkuxj 48 iksVZ Cys;j 37
A ikorh dkMZ dks vkosnu izi= ds lkFk LVsiy ;k vkyfiu yxkdj uRFkh u djsa ;k izi= ds lkFk
vkSjaxkckn 38 t;iqj 11 jk;iqj 49
u fpidk,a A
caxyq: 03 tEew 34 jkaph 41
Ikk=rk 'krsZ (la{ksi esa) cjsyh 54 tks/kiqj 22 lacyiqj 53
(i) vk;q lhek % Hkksiky 04 tksjgkV 46 f'kykax 16
lHkh lsokvksa@inksa ds fy, vk;q lhek,a 1 vxLr] 2011 dks 21 ls 30 o"kZ gS (v-tk-@v-t-tk-@vU; fiNM+s paMhx<+ 35 dksfPp 24 f'keyk 17
oxksZa rFkk uksfVl ds iSjk 3 (ii) esa ;FkkfufnZ"V dfri; vU; oxksZa ds mEehnokjksa ds fy,] ≈ijh vk;q lhek psUubZ 12 dksfgek 43 Jhuxj 18
esa NwV gS A) dVd 07 dksydkrk 06 fr:ouUriqje 19
(ii) 'kSf{kd ;ksX;rk,a % nsgjknwu 14 y[ku≈ 26 fr:ifr 50
fdlh ekU;rkizkIr fo'ofo|ky; ls fMxzh vFkok led{k ;ksX;rk [uksfVl dk iSjk 3 (iii)] fnYyh 08 enqjS 40 mn;iqj 52
(iii) iz;klksa dh vuqer la[;k %
/kkjokM+ 39 eqEcbZ 05 fo'kk[kkiV~ue 51
Pkkj (v-fi-o- vkSj lkekU; oxZ ds 'kkjhfjd :i ls fodykax mEehnokjksa ds fy, lkr iz;kl) rFkk
v-tk-@v-t-tk- ds mEehnokjksa ds fy, dksbZ lhek ugha) [uksfVl dk iSjk 3 (iv)] dkye 11% 'kSf{kd ;ksX;rk laca/kh dksM
(iv) 'kqYd % uhps fn, x, leqfpr 'kSf{kd ;ksX;rk dksM dk p;u djsa rFkk blds ckn vius ekeys esa ykxw mi;qDr
100@&:- (dsoy lkS :-) (efgykvksa@v-tk-@v-t-tk-@'kkjhfjd :Ik ls v{ke mEehnokjksa ds fy, dksbZ xksys dks dkyk djsa A
'kqYd ugha) dksM 'kfS {kd ;ksX;rk
1 ;fn vkius fMxzh vFkok led{k ijh{kk igys gh mRrh.kZ dj yh gSA
flfoy lsok (izkjafHkd) ijh{kk] 2011 ds fy, vkosnu izi= (izi=&bZ) Hkjus gsrq 2 ;fn vki fMxzh vFkok led{k ijh{kk esa cSB pqds gSa@cSB jgs gSAa
mEehnokjksa ds fy, vuqn's kA dkye 12% vk;q esa NwV laca/kh dksM
egRoiw.kZ % bl izi= dks Hkjus ds fy, dsoy dkys ckWy IokbaV isu dk gh bLrseky djsaA (i) ;fn vki vk;q esa NwV dk nkok dj jgs gSa rks uhps nh xbZ rkfydk ls leqfpr oxZ dksM dk p;u djsa
vkosnu izi= dk i`"B&1 rFkk vius ekeys esa ykxw mi;qDr xksys dks dkyk djsa A
dkWye&1 % vkosfnr ijh{kk (;fn ik= gSa ) dksM oxZ vk;q lhek esa vuqes;
ijh{kk dk uke CIVIL SERVICES (PRELIMINARY) EXAMINATION la- NwV
(dsoy vaxzsth esa cM+s v{kjksa esa fy[ksa) A 01 v-tk- ,oa v-t-tk- ds fy, 5 o"kZ
ijh{kk dk o"kZ] 2011 fy[ksa A 02 v-fi-o-ds fy, 3 o"kZ
ijh{kk dksM ds :Ik esa o`Rr 04 dks dkyk djsa A 03 n`f"Vghu]ewd&cf/kj ,oa vfLFk fodykax O;fDr;ksa ds fy, 10 o"kZ
dkye 2 % mEehnokj dk uke 04 n`f"Vghu]ewd&cf/kj ,oa vfLFk fodykax O;fDr +v-tk-@v-t-tk- 15 o"kZ
bl dkye dks Hkjus ds fy,] ckWDlksa esa igys viuk iwjk uke (vaxzsth esa cM+s v{kjksa esa) Bhd oSls gh fy[ksa] 05 n`f"Vghu]ewd&cf/kj ,oa vfLFk fodykax O;fDr +v-fi-o- 13 o"kZ
tSlk vkids eSfV™dqys'ku@gkbZ Ldwy@lSds.Mjh vFkok led{k ijh{kk ds izek.k&i= esa ntZ gSA ,d ckWDl esa
,d gh v{kj fy[ksaA uke ds nks fgLlksa ds chp ds ,d ckWDl dks [kkyh NksM+sa A rRi'pkr] izR;sd v{kj 06 fdlh nwljs ns'k ds lkFk la?k"kZ esa ;k fdlh v'kkafrxzLr{ks= esa QkSth 3 o"kZ
ds uhps ds o`Rr dks dkyk djsa A [kkyh ckWDl ds uhps okys o`Rr dks dkyk u djsa A vius uke ls igys dk;Zokgh ds nkSjku fodykax gksus ds QyLo:i lsok ls fueqZDr fd,
fdlh milxZ tSls Jh] dqekjh]MkW- bR;kfn dk iz;ksx u djsa A x, j{kk lsok dkfeZd
dkye & 3% tUe dh rkjh[k A 07 j{kk lsok ds dkfeZd (tSlkfd dksM la- 06 esa ) +v-tk-@v-t-tk- 8 o"kZ
vius eSfV™dqys'ku@gkbZ Ldwy@lSds.Mjh vFkok led{k ijh{kk ds izek.k&i= esa ntZ vius tUe ds fnu] eghus 08 j{kk lsok ds dkfeZd (tSlkfd dksM la- 06 esa ) +v-fi-o- 6 o"kZ
vkSj o"kZ ds fy, mi;qDr o`Rr dks dkyk djsa A 09 deh'ku izkIr vf/kdkfj;ksa rFkk vkikrdkyhu deh'ku izkIr @ 5 o"kZ
dkye & 4% fyax vYidkfyd lsok deh'ku izkIr vf/kdkfj;ksa lfgr ftu HkwriwoZ lSfudksa
vius ekeys esa ykxw mi;qDr xksys dks dkyk djsa A us 1 vxLr] 2011 dks de ls de 5 o"kZ dh lSfud lsok dh gS vkSj
dkye & 5% jk"V™h;rk (i) dnkpkj ;k v{kerk ds vk/kkj ij c[kkZLr ;k fueqZDr u gksdj
vius ekeys esa ykxw mi;qDr xksys dks dkyk djsa A vU; dkj.kksa ls dk;Zdky ds lekIr gksus ij dk;ZeqDr gq, gSa
dkye & 6% oSokfgd fLFkfr ( buesa os Hkh lfEefyr gSa ftudk dk;Zdky 1 vxLr] 2011 ls ,d
vius ekeys esa ykxw mi;qDr xksys dks dkyk djsa A o"kZ ds vanj iwjk gksuk gS) ;k (ii) lSfud lsok ls gqbZ 'kkjhfjd
viaxrk ;k (iii) v'kDrrk ds dkj.k dk;ZeqDr gq, gSaA
64 la?k yksd lsok vk;ksx jkstxkj lekpkj 19 & 25 Qjojh 2011
dksM oxZ vk;q lhek esa vuqes; 21 (I) ;fn vkius Hkkjrh; Hkk"kk ds iz'u i= esa cSBus esa NwV dk nkok fd;k gS rks “gka “ ;k “ ugha “ , tSlk
la- NwV Hkh ekeyk gks] ds leqfpr xksys dks dkyk djsa A
10 deh'ku izkIr rFkk vkikrdkyhu deh'ku izkIr @vYidkfyd lsok 10 o"kZ 21 (II) Hkkjrh; Hkk"kkvksa ds fy, dksM
deh'ku izkIr vf/kdkfj;ksa lfgr HkwriwoZ lfS ud ;fn vkius mi;qZDr dkye 21 (I) esa “ ugha “ dks dkyk fd;k gS] rks uhps nh xbZ rkfydk esa ls lgh dksM
(tSlkfd dksM la- 09 esa )+ vtk@vttk dk p;u djsa rFkk vkids }kjk pquh xbZ Hkkjrh; Hkk"kk ds fy, mi;qDr xksykas dks dkyk djsa A
11 deh'ku izkIr rFkk vkikrdkyhu deh'ku izkIr @vYidkfyd lsok 8 o"kZ dksM fooj.k dksM fooj.k dksM fooj.k
deh'ku izkIr vf/kdkfj;ksa lfgr HkwriwoZ lSfud 01 vlfe;k 09 mfM+;k 17 dksad.kh
(tSlkfd dksM la- 09 esa ) + v-fi-o- 02 caxkyh 10 iatkch 18 ef.kiqjh
12 vkikrdkyhu deh'ku izkIr vf/kdkjh @vYidkfyd lsok deh'ku 5 o"kZ 03 xqtjkrh 11 laLd`r 19 usikyh
izkIr vf/kdkjh] ftUgksaus 1 vxLr] 2011 dks lSfud lsok ds 5 o"kZ 04 fganh 12 fla/kh (nsoukxjh fyfi) 91 cksMks
dh izkjafHkd vof/k iwjh dj yh gS vkSj ftudk dk;Zdky 5 o"kZ ls
05 dUuM+ 13 fla/kh (vjch fyfi) 92 Mksxjh
vkxs c<+k;k x;k gS rFkk ftuds ekeys esa j{kk ea+=ky; bl vk'k;
dk ,d izek.ki= tkjh djrk gS fd os flfoy jkstxkj ds fy, 06 d'ehjh 14 rfey 93 eSfFkyh
vkosnu dj ldrs gSa vkSj ;g fd p;u gksus ij fu;qfDr izLrko 07 ey;kye 15 rsyqxq 94 laFkkyh(nsoukxjh fyfi)
izkIr gksus dh rkjh[k ls rhu ekg ds uksfVl ij mUgsa dk;ZHkkj ls 08 ejkBh 16 mnwZ 95 laFkkyh (vksyfpdh fyfi)
eqDr dj fn;k tk,xkA 21 (III) flfoy lsok (iz/kku) ijh{kk ds fy, oSdfYid fo"k;ksa ds dksM
13- vkikrdkyhu deh ku izkIr@vYidkfyd lsok deh'ku 10 o"kZ uhps nh xbZ rkfydk ls lgh dksM pqus rFkk nksuksa oSdfYid fo"k;ksa ds fy, leqfpr xksys dks dkyk dj nsaA
izkIr vf/kdkjh(tSlk fd dksM la- 12 esa) + v-tk-@v-t-tk- dksM fo"k;
14- vkikrdkyhu deh'ku izkIr@vYidkfyd lsok deh'ku 8 o"kZ 21 d`f"k foKku
izkIr vf/kdkjh (tSlk fd dksM la- 12 esa ) + v-fi-o- 22 ouLifr foKku
15- ,sls mEehnokj] ftUgksaus 01 tuojh] 1980 ls 31 fnlEcj]1989 5 o"kZ 23 jlk;u foKku
rd dh vof/k ds nkSjku lk/kkj.kr;k tEew vkSj d ehj jkT; esa 24 flfoy bathfu;jh
vf/kokl fd;k gks]
25 Okkf.kT; rFkk ys[kk 'kkL=
16- ,sls mEehnokj ftUgksaus lk/kkj.kr;k tEew vkSj d'ehj 10 o"kZ
jkT; esa vf/kokl fd;k gks (tSlk fd dksM la- 15 esa ) 26 vFkZ'kkL=
+ v-tk-@v-t-tk- 27 o|S qr bathfu;jh
17- ,sls mEehnokj ftUgksaus lk/kkj.kr;k tEew vkSj d'ehj jkT; esa vf/kokl 8 o"kZ 28 Hkwxksy
fd;k gks (tSlk fd dksM la- 15 esa ) + v-fi-o- 29 Hkw&foKku
dkye 13% lqnwj {ks= @ fons'k laca/kh dksM 30 bfrgkl
;fn vki lqnwj {ks= ;k fons'k esa jg jgs gSa] rks uhps nh xbZ rkfydk ls laxr dksM dk p;u djsa rFkk 31 fof/k
mi;qDr xksys dks dkyk djsa A 32 izc/a ku
lqnwj {ks=ksa rFkk fons'k ds fy, {ks= dksM 33 xf.kr
{ks= dksM {ks= dksM 34 ;kaf=d bathfu;jh
vle 01 tEew vkSj d'ehj 09 35 n'kZu 'kkL=
es?kky; 02 fgekpy izns'k dk ykgkSy vkSj Lihfr ftyk 36 HkkSfrdh
v:.kkpy izns'k 03 rFkk pack ftys dk ikaxh mi&eaMy 10 37 jktuhfr 'kkL= rFkk varjjk"V™h; laca/k
fet+kjs e 04 38 euksfoKku
ef.kiqj 05 vaMeku rFkk fudksckj }hi lewg 11 39 lekt 'kkL=
ukxkySaM 06 y{k}hi 12 40 Ikzkf.k foKku
f=iqjk 07 fons'k 13 41 Lkkaf[;dh
flfDde 08 42 i'kqikyu rFkk i'kq fpfdRlk foKku
d`i;k /;ku nsa% ijh{kk ds uksfVl esa fufnZ"V lqnwj {ks= esa vFkok fons'kksa esa jg jgs mEehnokj vkosnu izi= dsoy 43 ekuo foKku
Mkd ls tek djkus ds fy, ,d lIrkg ds vfrfjDr le; ds gdnkj gksaxsA
44 Ykksd iz'kklu
dkye 14% vnk dh xbZ 'kqYd dh jkf'k
;fn vkius visf{kr 'kqYd vnk fd;k gS rks laxr ewY; oxZ ds xksys dks dkyk djsa ; vFkok ;fn vkius visf{kr 45 fpfdRlk foKku
'kqYd vnk ugha fd;k gS vkSj efgyk] v-tk-] v-t-tk- vFkok 'kkjhfjd :i ls v{ke dh gSfl;r ls 'kqYd 51 vlfe;k Hkk"kk dk lkfgR;
esa NwqV izkfIr dk nkok fd;k gS rks ‘'kqYd esa NwV’ ds xksys dks dkyk djsa A 52 caxyk Hkk"kk dk lkfgR;
d`i;k /;ku nsa% dkye 7 esa fn, x, vuqns'kksa ds vuqlkj 'kqYd dsoy dsanzh; HkrhZ 'kqYd fVdV ds :i esa 53 xqtjkrh Hkk"kk dk lkfgR;
ns; gSA 54 fgUnh Hkk"kk dk lkfgR;
dkye 15% leqnk; 55 dUuM+ Hkk"kk dk lkfgR;
vki ftl leqnk; ls lacaf/kr gSa] mlds lkeus mi;qDr xksys dks dkyk djsaA
fVIi.kh&1% vU; fiNM+s oxZ ds mu mEehnokjksa dks] tks ‘ÿ heh ys;j’ esa vkrs gSa vkSj bl izdkj] vU; fiNM+s 56 d'ehjh Hkk"kk dk lkfgR;
oxZ ds fy, vkj{k.k ds ik= ugha gSa] mUgsa viuk leqnk; ‘lkekU;&oxZ’ ds :i esa n'kkZuk pkfg, A 57 ejkBh Hkk"kk dk lkfgR;
fVIi.kh&2% os mEehnokj tks u rks v-tk-] v-t-tk- ds vkSj u gh v-fi-o-leqnk;ksa ds gSa] mUgsa leqnk; okys 58 ey;kye Hkk"kk dk lkfgR;
dkye esa (lkekU;&oxZ) dks dkyk djuk pkfg, rFkk mls [kkyh ugha NksM+uk pkfg,A 59 mfM+;k Hkk"kk dk lkfgR;
fVIi.kh&3% mEehnokj }kjk vius vkosnu izi= esa n'kkZ, x, leqnk; dh fLFkfr esa] vk;ksx }kjk lk/kkj.kr% 60 iatkch Hkk"kk dk lkfgR;
ckn esa fdlh Lrj ij ifjorZu dh vuqefr ugha nh tk,xh A 61 laLd`r Hkk"kk dk lkfgR;
dkye 16% vYila[;d laca/kh fLFkfr 62 fla/kh nsoukxjh Hkk"kk dk lkfgR;
;fn vki fdlh Hkh fofufnZ"V vYila[;d leqnk; (eqfLye@bZlkbZ@flD[k@ ck}S )@ikjlh) ls lacaf/kr gSa rks
vius ekeys esa ykxw mi;qDr xksys dks dkyk djsaA 63 fla/kh vjch Hkk"kk dk lkfgR;
dkye 17% 'kkjhfjd :i ls fodykax 64 laLd`r Hkk"kk dk lkfgR;
;fn vki fdlh Hkh fofufnZ"V 'kkjhfjd :i ls fodykax oxZ (vfLFk fodykax @ n`f"V ckf/kr@Jo.k ckfËkr) 65 rsyqxq Hkk"kk dk lkfgR;
ls lacaf/kr gSa] rks mi;qDr xksys dks dkyk djsa A 66 mnwZ Hkk"kk dk lkfgR;
dkye 18% irk 67 vjch Hkk"kk dk lkfgR;
viuk iwjk Mkd dk irk] ftleas vkidk uke vaxzsth ds cM+s v{kjksa esa bl iz;kstu ds fy, fn, x, ckWDl 68 Qkjlh Hkk"kk dk lkfgR;
esa fy[ksa A fn, x, ckWDl esa fiu dksM Hkh fy[ksa A dsoy dkys ckWy IokbaV isu ls fy[ksa A ckWDl ds ckgj
69 teZu Hkk"kk dk lkfgR;
u fy[ksa A d`i;k uksV dj ysa fd vkidks Hksts tkus okys lHkh i=ksa ij blh irs dh QksVks dkih dk iz;ksx
fd;k tk,xk vkSj blfy, ;g Li"V :i ls fy[kk vkSj iBuh; gksuk pkfg, A 70 ›sap Hkk"kk dk lkfgR;
dkye 19% QksVksxzkQ ,oa gLrk{kj 71 :lh Hkk"kk dk lkfgR;
viuk gky gh dk 3-5 ls-eh- x 4-5 ls-eh- vkdkj dk QksVksxzkQ] ftlesa vkidk uke ,oa tUe dh rkjh[k 72 vaxzsth Hkk"kk dk lkfgR;
eqfnzr gks] fn, x, LFkku esa vPNh rjg ls fpidk nas A QksVksxzkQ dks LVsiy u djsa A QksVksxzkQ u rks 73 phuh Hkk"kk dk lkfgR;
vkids }kjk gLrk{kfjr gks vkSj u gh vuqizekf.kr gksuk pkfg, A vki vius gLrk{kj dkys ckWy IokbaV isu 74 Ikkyh Hkk"kk dk lkfgR;
ls QksVksxzkQ ds uhps fn, x, LFkku ij Hkh djsa A 75 dksad.kh Hkk"kk dk lkfgR;
vkosnu izi= dk i`"B 2
76 ef.kiqjh Hkk"kk dk lkfgR;
dkye 20% igys fd, x, iz;klksa dh la[;k
flfoy lsok (izkjafHkd) ijh{kk esa vkids }kjk igys fd, x, iz;klksa dh la[;k ds fy, leqfpr xksys dks 77 usikyh Hkk"kk dk lkfgR;
dkyk djsa A mnkgj.k ds fy,] ;fn vki ,d ckj ijh{kk esa cSBs gSa rks d`i;k 01 dks dkyk djsa A ;fn vki 78 cksMks Hkk"kk dk lkfgR;
blls igys flfoy lsok (izkjafHkd) ijh{kk esa ugha cSBs gSa rks d`i;k 00 dks dkyk djsa A 79 Mksxjh Hkk"kk dk lkfgR;
dkye 21% flfoy lsok (iz/kku) ijh{kk ds fy, 80 eSfFkyh Hkk"kk dk lkfgR;
81 larkyh Hkk"kk dk lkfgR;
jkstxkj lekpkj 19 & 25 Qjojh 2011 la?k yksd lsok vk;ksx 65
fVIi.kh (i) mEehnokjksa dks fuEufyf[kr fo"k; ,d lkFk ysus dh vuqefr ugha nh tk,xh %& 22 – 27% flfoy lsok ijh{kk ds fy, vkosnu djus okys mEehnokjksa dks buesa ls dksbZ Hkh dkWye
(d) jktuhfr foKku rFkk varjkZ"V™h; laca/k rFkk yksd iz'kklu ; Hkjus dh vko';drk ugha gS A blfy, os bu dkWyeksa dks [kkyh NksM+ nsa A
([k) okf.kT; 'kkL= rFkk ys[kk fof/k rFkk izca/k; dkWye 28% ?kks"k.kk
(x) ekuo foKku rFkk lekt 'kkL=;
(?k) xf.kr rFkk lkaf[;dh; mEehnokj gLrk{kj djus ls iwoZ ?kks"k.kk dks lko/kkuhiwoZd i<+ ysa A
(M) d`f"k foKku rFkk i'kqikyu ,oa i'kqfpfdRlk foKku; dkWye 29% viuk uke vaxzsth ds cM+s v{kjksa esa bl mn+ns~'; ds fy, fn, x, leqfpr ckDl esa fy[k
(p) izca/k rFkk yksd iz'kklu; nsa A
(N) bathfu;jh fo"k;ksa tSls flfoy bathfu;jh] oS|qr bathfu;jh rFkk ;kaf=d bathfu;jh esa ,d ls vf/kd dkWye 30% mEehnokj ds gLrk{kj
fo"k; ugha ; fu/kkZfjr ckWDl esa dkys ckWy iSu ls vius lkekU; gLrk{kj djsa A vkids gLrk{kj] fn, x, ckWDl ds ckgj
(t) i'kqikyu ,oa i'kq fpfdRlk foKku rFkk fpfdRlk foKku A
;k mldh lhek dks Li'kZ u djsa A gLrk{kj ds LFkku ij dsoy vaxzsth ds cMs+ v{kjksa esa viuk uke u fy[ksaA
[fVIi.kh % ;g dkye vFkkZr 21 (III) oSdfYid gS vkSj dsoy lkaf[;dh mns~'; ds fy, gS A tks
mEehnokj flfoy lsok ( izkjafHkd) 2011 esa vgZrk izkIr djrs gSa mUgsa ;g lwpuk foLr`r vkosnu izi= vgLrk{kfjr vkosnu i= dks rqjar jn~n dj fn;k tk,xkA
(Mh , ,Q) dks Hkjrs le; flfoy lsok (iz/kku ) ijh{kk 2011 ds fy, izLrqr djuh gksxh A ] QkeZ Hkstus dk LFkku vkSj ml ij gLrk{kj dh rkjh[k dk mYys[k bl dk;Z ds fy, fn, x, fu/kkZfjr LFkku
21 (IV) flfoy lsok (iz/kku ) ijh{kk ds fy, ijh{kk dsUnz ds dksM ij vo'; djsa A
flfoy lsok (iz/kku ) ijh{kk ds fy, uhps nh xbZ ijh{kk dsUnzksa dh lwph esa ls viuh ilan ds dsUnz ds fy, dkWye 31% fn, x, fu/kkZfjr ckWDl esa ,l Vh Mh dksM lfgr viuk VsyhQksu la- fy[ksa A
leqfpr xksys dks dkyk dj nsa A dkWye 32% fu/kkZfjr fn, x, ckWDl esa viuk eksckbu uEcj fy[ksa A
dksM dsUnz dksM dsUnz dkWye 33% fn, x, fu/kkZfjr ckWDl esa viuk bZ esy vkbZ Mh fy[ksa A
01 vgenkckn 11 t;iqj
laf{kIr tkap lwph
02 bykgkckn 12 psUubZ
vkosnu izi= Hkstus ls igys fuEufyf[kr dh tkap dj ysa
03 caxykSj 15 iVuk
04 Hkksiky 16 f'kykax 1- fd vkius dsoy fufnZ"V fd, x, iz/kku Mkd?kj @ Mkd?kj ls la?k yksd lsok vk;ksx dh ijh{kkvksa
05 eqca bZ 17 f'keyk ds fy, 30 : ewY; okyk leku vkosnu izi= dk iz;ksx fd;k gS A
06 dksydkrk 19 fr:ouariqje 2- fd vkius vkosnu izi= ds lHkh laxr dkyeksa ds mi;qDr xksyksa dks dkyk djds Hkj fn;k gS A(1
07 dVd 26 y[ku≈ ls 21 rFkk 28 ls 33)
08 fnYyh 34 tEew 3- fd vkius vkosnu izi= ds dkWye 19 esa viuk gky gh dk ikliksVZ vkdkj dk QksVks (vgLrk{kfjr
09 fnliqj xqokgkVh 35 paMhx<+ rFkk vlR;kfir) ftl ij vkidk uke rFkk tUefrfFk Nih gks] fpidk fn;k gS A
10 gnS jkckn 4- fd ;fn vkids }kjk 'kqYd fn;k tkuk visf{kr gS rks vkius visf{kr ewY; dk dsUnzh; HkrhZ 'kqYd fVdV
21 (V) flfoy lsok iz/kku fyf[kr ijh{kk ds ek/;e ds fy, dksM vkosnu i= ds dkWye 7 esa yxk fn;k gS vkSj bls tkjh djus okys Mkd?kj ls jn~n djok fy;k
fyf[kr ijh{kk ds fy, uksfVl esa fn, x, dksM esa ls vius ek/;e mfpr dksM dk pquko djsa vkSj gS A
lacaf/kr xksys dks dkyk dj nsa A 5- fd vkius vkosnu izi= ds dkWye 19 ds uhps rFkk dkWye 30 esa fn, x, LFkku ij vius gLrk{kj
dksM fo"k; dksM fo"k; dksM fo"k; dj fn, gaS A
01 vlfe;k 09 mfM+;k 17 dksad.kh 6- fd vkius viuk ikorh i= Hkj fn;k gS vFkkZr fn, x, LFkku esa vius vkosnu izi= dh la[;k vkSj
02 caxyk 10 iatkch 18 ef.kiqjh viuk irk Li"V :i ls fy[k fn;k gS A
03 xqtjkrh 11 laLd`r 19 usikyh 7- fd vkius vius ikorh i= ij 6 :-(N% :- )dh Mkd fVdV yxk nh gS A
04 fganh 12 fla/kh (nsoukxjh fyfi) 91 cksMks 8- fd vki foojf.kdk ds lkFk vkidks fn, x, fyQkQs esa vki dsoy viuk ,d vkosnu izi= rFkk
05 dUuM 13 fla/kh (vjch fyfi) 92 Mksxjh ,d ikorh i= Hkst jgs gSa rFkk vU; dqN Hkh vuqyXud blds lkFk layXu ugha fd;k x;k gS A
06 d'ehjh 14 Rkfey 93 eSfFkyh 9- fd vkius vkosnu izi= ,oa ikorh dkMZ ds fyQkQs ds mij ijh{kk dk uke vFkkZRk “flfoy lsok
07 Eky;kye 15 rsyqxq 94 larkyh (nsoukxjh fyfi) izkjafHkd ijh{kk 2011” fy[k fn;k gS A
08 ejkBh 16 mnwZ 95 larkyh (vkyfpdh fyfi)

ifjf'k"V&3
eq[; Mkd?kjksa@Mkd?kjksa dh lwph tgka la?k yksd lsok vk;ksx dk vkosnu izi= miyCèk gS-
vkaèkzizns'k eaMy % gSnjkckn th-ih-vks-] gSnjkckn tqcyh] dkfpxqMk LVs'ku] [kSjrkckn] fldUnjkckn]
f=ewyxsjh] vfnykckn] vuUriqj] v:aMsyisV (xqaVwj)] fpÙkwj] dqM~Mkik] ,yw:] dkdhukMk] djheuxj]
[kEeke] dqjuwy] eNyhiVue] egcwcuxj] es<d] ukyxksaMk] usYyksj] futkekckn] vksaxksy] Jhdkdqye]
foft;kuxje] fot;okM+k] fodkjkckn] fo'kk[kkiVue] okjkaxy-
vle ea M y % xqokgkVh] cjisVk] èkqcjh] fMczqx<+] fMQw] xksyk?kkV] gSykdkanh] tksjgkV] djhexat]
dksdjk>kj] eaxynksbZ] uxkao] uyckjh] mÙkj y[kheiqj] f'kolkxj] flypj] rstiqj] frulqfd;k-
fcgkj eaMy % iVuk th-ih-vks-] ckWdhiqj] vkjk] vkSjaxkckn] ch- nso?kj] cksdkjks LVhy flVh] caWdk] cV~fV;kW]
csxqljk;] Hkkxyiqj] fcgkj 'kjhQ] cDlj] pkbZcklk] Nijk] MkyVsuxat] njHkaxk] èkuckn] nqedk] x;k]
fxfjMhg] xksikyxat] xqeyk] gkthiqj] gtkjhckx] te'ksniqj] dfVgkj] eèkqcuh] eksrhgkjh] eqaxsj]
eqt¶Qjiqj] uoknk] iqf.kZ;k] jkaph] lgjlk] leLrhiqj] lklkjke] lhrke<+h] lhoku-
fnYyh eaMy % fnYyh th-ih-vks-] ubZ fnYyh] bUæizLFk] jes'kuxj] ljksftuh uxj] yksèkh jksM] Ï".k uxj]
v'kksd fogkj] laln ekxZ] ;w-ih-,l-lh- Mkd?kj-
xq t jkr ea M y % xkaèkhuxj] vgenkckn] vejsyh] vkuUn] Hk:p] Hkkouxj] Hkqt] ngksM] xksèkjk] fgEeruxj]
tkeuxj] twukx<+] [ksMk] esgslkuk] uojaxiqj] uolkjh] ikyuiqj] ikVu] iksjcUnj] jktdksV] jscMh
cktkj] lwjr] lqjsUæuxj] oylkM] oMksnjk-
gfj;k.kk eaMy % vEckyk th-ih-vks-] vEckyk flVh] cgknqjx<] fHkokuh] Qjhnkckn] xqMxkao] fglkj]
thUn] djuky] dq:{ks=] ukjukSy] ikuhir] jksgrd] fljlk] lksuhir-
fgekpy izns'k eaMy % f'keyk] fcykliqj] pEck] gehjiqj] dkaxMk] dsykax] dqYyw] eaMh] ukgu] fjdkax]
iks] lksyu] Åuk-
tEew ,oa d'ehj eaMy % Jhuxj] vuUrukx] ckjkewyk] tEew] dFkqvk] ysg] jtkSjh] mèkeiqj] xka/kh uxj
eq[;ky;] tkuhiqj] tEew dSaV] lkack-
dukZVd eaMy % caxykSj th-ih-vks-] caxykSj flVh] cklkouxqMh] gky II LVst] t;uxj] vkj-Vh- uxj]
cxydksV] jk;pwj] jktkthuxj] csyxkao] csYykjh] fcnj] chtkiqj] fpDexywj] fp=nqxkZ] nkosuxsj]
èkkjokM+] xMx] xqycxkZ] gklu] gkosjh] gqcyh] dkjokj] dksykj] enhdsjs] ekuM~;k] eaxykSj] euhiky] eSlwj]
ukutkxqM] f'keksaxk] fljlh] rqedwj] mMwih-
dsjy eaMy % f=osUæe] vYyhIis (vykIiq>k)] dkyhdV] dUukuksj] ,ukZdwye] dkyisV~Vk] dkljxkSM]
dV~VIiuk] dksV~Vk;e] eyIiqje] iky?kkV] ikFkueFkhV~Vk] fDoyksu] f=pwj] dkokjÙkh (y{k}hiy{k}hi
y{k}hi)-
eè; izns'k eaMy % Hkksiky th-ih-vks-] fcykliqj] vfEcdkiqj] ckyk?kkV] cSrwy] fHkUM] NÙkjiqj] fNUnokjk]
nkeksg] nsokl] ?kkM+] nqxZ] xq.kk] gks'kaxkckn] bUnkSj] tcyiqj] txnyiqj] >kcqvk] [k.Mok] [kkjxksu]
y'dj] eaMyk] eaMlkSj] eqjSuk] ujflagiqj] uheqp] jk;x<+] jk;iqj] jk;lsu] jktx<+ (fcvksjk)] jktuanxkao]
jryke] jhok] lkxj Nkouh] lruk] flgksj] flvksuh] 'kgMksy] 'kktkiqj] f'koiqjh] flèkh] Vhdex<+]
mTtSu] fofn'kk-
egkjk"Vª eaMy % eqEcbZ th-ih-vks-] eqEcbZ eè;] vaèksjh] cksjhoyh] psEcwj] fpusgcUnj] nknj] fxjxkao]
dkycknsoh] ekghe] ekUMoh] vgenuxj] vdksyk] vyhckx] vejkorh] vkSjaxkckn] chM] HkUMkjk]
cqyèkkuk] pUæiqj] èkwys] tyxkao] tkyuk] djkM] dksYgkiqj] ykrwj] ukxiqj th-ih-vks-] ukunsM] ukfld]
mLekukckn] ijHkuh] iw.ks] jRukfxjh] lkaxyh] lrkjk] lkoarokMh] lksykiqj] Fkk.ks] oèkkZ] ;ksrey] ejxkao
(xks o k)k)] i.kth (xks o k)k)-
mÙkj&iwoZ eaMy % vxjryk] ,sty] èkeZuxj] bEQky] bZVkuxj] dksfgek] jkèkkfd'kksjiqj] f'kykax] rwjk-
mM+hlk eaMy % Hkqous'oj th-ih-vks-] vaxqy] cksyaxhj] ckyklksj] ckjx<+] ckjhink] cjgkeiqj] Hkæd]
HkokuhiVuk] dVd th-ih-vks-] èksadkuky] txrflagiqj] tktiqj] t;iqj (ds)] >kjlqxqMk] dsaæikjk]
dsa;ksa>kjx<+] dksjkiqV] u;kx<+] ijyk[kseqaMh] Qwycuh] iqjh] jk;xkMk] lEcyiqj] lqUnjx<+-
iatkc eaMy % ve`rlj] HkfVUMk] QjhndksV] fQjkstiqj] xqjnkliqj] gksf'k;kjiqj] tyUèkj flVh]
diwjFkyk] yqfèk;kuk] eksxk] ifV;kyk] jksiM+] lax:j] pUMhx<+-
jktLFkku eaMy % t;iqj th-ih-vks-] tokgj uxj] 'kkL=huxj] vtesj] vyoj] ckWlokM+k] ckju]
ckM+esj] Hkjriqj] HkhyokM+k] chdkusj] cwanh] fpÙkkSM+x<+] pq:] nkSlk] èkkSyiqj] Maqxjiqj] guqekux<+] fgUnkSu]
tSlyesj] tkyksj] >kykokM+] >wa>quw] tksèkiqj] dUozÿksyh] dksVk] ukxkSj] ikyh ekjokM+] lokbZekèkksiqj]
'kkL=h eaMy mn;iqj] lhdj] lhjksgh] Jhxaxkuxj] VkSad-
rfeyukMq eaMy % psUubZ th-ih-vks-] vUuk jksM] lar FkkWel ekmUV] Vh- uxj] cksfMuk;kduwj] psUxyiV~Vq]
fpnkEcje~] dks;ecVwj] dqM~Mkyksj] èkekZiqjh] fMaMhxqy] bjksM] dkaphiqje] dk:j] enqjS] ukxiV~Vhue]
ukxjdksbZy] ukekDdy] iqMqdksV~VkbZ] jkeukFkiqje] lkyse] f'koxaxbZ] rkEcje] FkkUtkowj] Fkh:oUukeykbZ]
fr:fpjkiYyh] fr:usyosyh] fr:oYywj] fr:ok;wj] rqjkbZ;jw ] rwrhdksjhu] mèkkxeaMye~] osYyksj] foYy~ijq e]
fo:èkquxj] iqMqpsjhh-
mÙkj izns'k eaMy % y[kuÅ] y[kuÅ pkSd] vkxjk] vdcjiqj] vyhx<+] bykgkckn] bykgkckn dpgjh]
vyeksM+k] vksjS;k] vktex<+] cgjSp] cfy;k] cyjkeiqj] ckank] calh] ckjkcadh] cjsyh] cLrh] fctukSj]
cqnkSu] cqyUn'kgj] nsgjknwu] nsofj;k] èkkeiqj] ,Vk] bVkok] QStkckn] Qrsgx<+] Qrsgiqj] fQjkstkckn]
xkft;kckn] xkthiqj] xksUMk] xksis'oj] xksj[kiqj] gy}kuh] gehjiqj] gjnksbZ] tkSuiqj] >kalh] dkuiqj] [ksjh]
yfyriqj] eSuiqjh] eFkqjk] eÅ] esjB] fetkZiqj] eqjknkckn] eqt¶Qjuxj] uSuhrky] vksjkbZ] ikSjh] iMjkSuk]
ihyhHkhr] fiFkkSjkx<+] izrkix<+] jk; cjsyh] jkeiqj] :M+dh] lkgkjuiqj] 'kkgtgkaiqj] lhrkiqj] lqYrkuiqj]
fVgjh] mUuko] okjk.klh-
if'pe caxky eaMy % dydÙkk th-ih-vks-] vyhiqj] cM+kcktkj] csfy;k?kkV] csy?kfj;k] dklhiqj] ikdZ
LVªhV] Vkyhxat] ckywj?kkV] ckadqM+k] ckjklr] cgjkeiqj] oèkZeku] fpUlwjk] dwp fcgkj] nkthZfyax] gkoM+k]
tyikbZxqM+h] Ï".kuxj] ekynk] fenukiqj] iq:fy;k] lwjh] flfyxqM+h] iksVZ Cys;j (vaMeku ,oa fudksckj
}hi lew g ))] xaxVksd (flfDde)
(flfDde)-
1- lSaVªy csl Mkd?kj (lh-ch-ih-vks)] 56 ,-ih-vks-
2- lh-ch-ih-vks- (99 ,-ih-vks-) }kjk pqfuank QhYM Mkd?kj
66 la?k yksd lsok vk;ksx jkstxkj lekpkj 19 & 25 Qjojh 2011
ifjf'k"V&4
oLrqijd ijh{k.kksa gsrq mEehnokj ds fy, fo'ks"k vuqns'k
1- ijh{kk gky esa fuEufyf[kr oLrq,a ykus dh vuqefr gksxh mnkgj.k ds rkSj ij ;fn Á'uka'k 1 dk lgh ÁR;qŸkj (ch) gS] rks v{kj (ch) okys o`r dks uhps n'kkZ,
fDyi cksMZ ;k gkMZ cksMZ (ftl ij dqN u fy[kk gks) mÙkj i=d ij izR;qÙkj dks vafdr djus ds fy, vuqlkj isafly ls iwjh rjg dkyk dj nsuk pkfg, %&
vPNh fdLe dh ,p-ch- isafly] jcM+] isafly 'kkiZuj rFkk uhyh ;k dkyh L;kgh okyk isu- mÙkj i=d mnkgj.k (,) l (lh) (Mh)
vkSj dPps dk;Z gsrq dk;Z i=d fujh{kd }kjk fn, tk,axs- xyr vafdr djus ij mls cnyus ds fy,] bls iwjh rjg feVkdj] viuh ubZ ilUn ds vuqlkj iqu%
2- ijh{kk gky esa fuEufyf[kr oLrq,a ykus dh vuqefr ugha gksxh & vfdr djsa A
Åij n'kkZbZ xbZ oLrqvksa ds vykok vU; dksbZ oLrq tSls iqLrdsa] uksV~l] [kqys dkxt] bySDVªkfud 11- mifLFkfr lwph ij gLrk{kj
;k vU; fdlh izdkj ds dSydqysVj] xf.krh; rFkk vkjs{k midj.k] y?kqx.kd lkj.kh] ekufp=ksa ds vkidks] fn, x, mŸkj i=d RkFkk ijh{k.k iqfLrdk dh ÿ e la[;k rFkk ijh{k.k iqfLrdk dh J`a[kyk
LVsafly] LykbM :y] igys l= (l=ksa) ls lacaf/kr ijh{k.k iqfLrdk vkSj dPps dk;Zi=d] vkfn mifLFkfr lwph esa fy[kuh gS vkSj vius uke ds lkeus mi;qDr dkye esa gLrk{kj djus gSa A bu fooj.kksa
ijh{kk gky esa u yk,a- esa fdlh Hkh ifjorZu ;k la'kks/ku dks] mEehnokj }kjk vius gLrk{kj ls Áekf.kr fd;k tkuk pkfg, A
eksckby Qksu] istj ,oa vU; lapkj ;a= ml ifjlj esa tgka ijh{kk vk;ksftr dh tk jgh gS ykuk 12- d`i;k ijh{k.k iqfLrdk ds vkoj.k ij fn, x, vuqns'kksa dks i<+ ysa vkSj mudk ikyu djsa A ;fn dksbZ
euk gS- bu funsZ'kksa dk mYya?ku djus ij vuq'kklfud dk;Zokgh ds lkFk&lkFk Hkfo"; esa mEehnokj vfu;fer vFkok vuqfpr O;ogkj djrk gS rks og vuq'kklfud dkjZokbZ vkSj @ ;k vk;ksx
vk;ksftr dh tkus okyh ijh{kkvksa ls izfrcaf/kr fd;k tk ldrk gS- }kjk mfpr le>s tkus okys naM dk Hkkxh gksxk A
mEehnokjksa dks muds Lo;a ds fgr esa lykg nh tkrh gS fd os eksckby Qksu lfgr dksbZ Hkh oftZr vuqca/k
oLrq ijh{kk ifjlj esa u yk,a D;ksafd budh vfHkj{kk ds fy, O;oLFkk dh xkjaVh ugha yh tk ldrh- ijh{kk Hkou esa oLrqijd Ádkj ds ijh{k.kksa ds mŸkj i=d dSls Hkjsa
3- xyr mÙkjksa ds fy, naM d`i;k bu vuqns'kksa dk vR;Ur lko/kkuhiwoZd ikyu djsa A vki ;g uksV dj ysa fd pwafd mŸkj&i=d dk
oLrqfu"B iz'u&i=ksa esa] ,sls dqNsd iz'uksa dks NksM+dj ftuesa J`.kkRed vadu (usxsfVo vadu e'khu }kjk fd;k tk,xk] bu vuqns'kksa dk fdlh Hkh Ádkj dk mYya?ku vkids ÁkIrkadksa dks de dj
ekfdZax) ,sls iz'uksa ds fy, ^lokZf/kd mi;qDr* rFkk ^bruk mi;qDr ugha* mRrj dks ldrk gS ftlds fy, vki Lo;a mŸkjnk;h gksaxs A
fn, tkus okys fofHkUu vadksa ds :i esa vUrfuZfgr gksxh] mEehnokj }kjk fn, x, mŸkj i=d ij viuk ÁR;qŸkj vafdr djus ls igys vkidks blesa dbZ rjg ds fooj.k Hkjus gksaxs A
xyr mRrjksa ds fy, naM (J`.kkRed vadu) fn;k tk,xk- mEehnokj dks mŸkj&i=d ÁkIr gksrs gh ;g tkap dj ysuh pkfg, fd blesa uhps la[;k nh xbZ gS A ;fn blesa
(i) izR;sd iz'u ds fy, pkj oSdfYid mŸkj gSa- mEehnokj }kjk izR;sd iz'u ds fy, fn, x, ,d xyr la[;k u nh xbZ gks rks mEehnokj dks ml i=d dks fdlh la[;k okys i=d ds lkFk rRdky cny ysuk pkfg,A
mŸkj ds fy, iz'u gsrq fu;r fd, x, vadksa dk 1@3 (0-33) naM ds :i esa dkVk tk,xk- vki mRrj&i=d esa ns[ksaxs fd vkidks lcls ≈ij dh iafDr esa bl izdkj fy[kuk gksxk A
(ii) ;fn dksbZ mEehnokj ,d ls vf/kd mŸkj nsrk gS] rks bls xyr mŸkj ekuk tk,xk] ;|fi fn, x,
mŸkjksa esa ls ,d mŸkj lgh gksrk gS] fQj Hkh ml iz'u ds fy, mi;qZDrkuqlkj gh mlh rjg dk dsUnz fo"k; fo"k;&dksM vuqÿ ekad
naM fn;k tk,xk-
(iii) ;fn mEehnokj }kjk dksbZ iz'u gy ugha fd;k tkrk gS vFkkZr~ mEehnokj }kjk mŸkj ugha fn;k tkrk gS] eku ysa fd ;fn vki ds Á'ui= ds fy, ijh{kk esa fnYyh dsUÊ ij mifLFkr gks jgs gSa vkSj vkidk vuqÿ ekad
rks ml iz'u ds fy, dksbZ naM ugha fn;k tk,xk- 081276 gS rFkk vkidh ijh{k.k iqfLrdk J`a[kyk ‘,’ gS rks vkidks L;kgh ;k cky IokbaV isu ls bl Ádkj
4- vuqfpr rjhdksa dh l[rh ls eukgh Hkjuk pkfg, :&
dksbZ Hkh mEehnokj fdlh Hkh vU; mEehnokj ds isijksa ls u rks udy djsxk u gh vius isijksa ls udy * ;g ,d mnkgj.k ek= gS rFkk lacaf/kr ijh{kk ls bldk dksbZ laca/k ugha gS A
djok,xk] u gh fdlh vU; rjg dh vfu;fer lgk;rk nsxk] u gh lgk;rk nsus dk iz;kl djsxk] u
gh lgk;rk izkIr djsxk vkSj u gh izkIr djus dk iz;kl djsxk- dsUnz fnYyh fo"k; iz'u i=&A (,) fo"k;&dksM 0 1 vuqÿ ekad 0 8 1 2 7 6
5- ijh{kk Hkou esa vkpj.k
dksbZ Hkh ijh{kkFkhZ fdlh Hkh izdkj dk nqO;Zogkj u djsa rFkk ijh{kk gky esa vO;oLFkk u QSyk,a rFkk vki] dsUÊ vkSj fo"k; dk uke vaxzsth ;k fgUnh esa L;kgh ;k cky IokbaV isu ls fy[ksa A
ijh{kk ds lapkyu gsrq vk;ksx }kjk rSukr LVkQ dks ijs'kku u djsa- ,sls fdlh Hkh nqjkpj.k ds fy, ijh{k.k iqfLrdk dh J`a[kyk] iqfLrdk ds lcls ≈ij nkfguh rjQ ds dksus ij o.kZÿ e , ]ch ]lh vFkok
dBksj naM fn;k tk,xk- Mh ds vuqlkj fufnZ"V gS A
6- mÙkj i=d fooj.k vki L;kgh ls viuk Bhd ogh vuqÿ ekad bl iz;kstukFkZ fn, x, ckWDl esa fy[ksa tks vkids Áos'k Áek.k i=
(i) mÙkj i=d ds Åijh fljs ds fu/kkZfjr LFkku ij vki viuk dsUæ vkSj fo"k;] ijh{k.k iqfLrdk J`[a kyk esa gS A ;fn vuqÿ ekad esa dgha 'kwU; gks (gksa) rks mls Hkh fy[kuk u Hkwysa A
(dks"Bdksa es)a fo"k; dksM vkSj vuqoÿz ekad L;kgh vFkok cky IokbaV iSu ls fy[ks-a mÙkj i=d esa bl iz;kstu vkidks vxyh dkjZokbZ ;g djuh gS fd vki le; lkj.kh esa ls lgh fo"k; dksM <w<+sa A vc vki ijh{k.k
ds fy, fu/kkZfjr o`rksa esa viuh ijh{k.k iqfLrdk Ja[` kyk (,-ch-lh-Mh-] ;FkkfLFkfr)] fo"k; dksM rFkk iqfLrdk J`a[kyk] fo"k; dksM rFkk vuqÿ ekad dks bl Á;kstu ds fy, fu/kkZfjr o"kksa esa dwVc} djus dk dk;Z
vuqoÿz ekad (isfa ly ls) dwVc¼ djs-a mi;qDZ r fooj.k fy[kus rFkk mi;qDZ r fooj.k dwVc¼ djus ds fy, ,p- ch- iSafly ls djsa A dsUÊ dk uke dwVc} djus dh vko';drk ugha gS A
ekxZn'khZ fl¼kar vuqc/a k esa fn, x, gS-a ;fn ijh{k.k iqfLrdk ij iqfLrdk J`[a kyk eqfær u gqbZ gks vFkok ijh{k.k iqfLrdk J`a[kyk dks fy[kus vkSj dwVc} djus dk dk;Z ijh{k.k iqfLrdk ÁkIr gksus rFkk mlesa ls iqfLrdk
mÙkj i=d fcuk la[;k ds gksa rks Ïi;k fujh{kd dks rqjra fjiksVZ djsa vkSj ijh{k.k iqfLrdk@mÙkj i=d J`a[kyk dh iqf"V djus ds i'pkr~ gh djuk pkfg, A
dks cny ys-a ‘,’ ijh{k.k iqfLrdk J`a[kyk ds iz'u i=&A ds fy, vkidks fo"k; dksM la- 01 fy[kuh gS] bls bl izdkj
(ii) vuqozÿekad fy[krs le; mEehnokj vkSj fujh{kd dks lHkh 'kqf¼;ksa vkSj ifjorZuksa ij gLrk{kj fy[ksa A
djus pkfg, vkSj i;Zos{kd }kjk izfrgLrk{kj fd, tkus pkfg,- Booklet Series (A) Subject 0 1
(iii) ijh{kk vkjaHk gksus ds rRdky ckn Ïi;k tkap dj ysa fd vkidks tks ijh{k.k iqfLrdk nh xbZ iqfLrdk ozÿe (,) fo"k; 0 1
gS mlesa dksbZ i`"B ;k en vkfn veqfær ;k QVk gqvk vFkok xk;c rks ugha gS- ;fn ,slk gS rks mls ● ● €
mlh J`a[kyk rFkk fo"k; dh iw.kZ ijh{k.k iqfLrdk ls cny ysuk pkfg,- B ➀ ●
7- mÙkj i=d@ijh{k.k iqfLrdk@dPps dk;Z i=d esa ekaxh xbZ fof'k"V enksa dh lwpuk ds vykok dgha
C ➁ ➁
ij Hkh viuk uke ;k vU; dqN ugha fy[ksa-
D ➂ ➂
8- mÙkj i=dksa dks u eksMs+a ;k u foÏr djsa vFkok u cckZn djsa vFkok mlesa u gh dksbZ vokafNr@vlaxr
➃ ➃
fu'kku yxk,a- mÙkj i=d ds ihNs dh vksj dqN Hkh u fy[ksa-
➄ ➄
9- mÙkj vafdr djus ds fy, ,p-ch- isafly dk iz;ksx djsa
pwafd mRrj i=dksa dk ewY;kadu dE;wVjhd r e'khuksa }kjk fd;k tk,xk] mEehnokj mRrj i=dksa dks ➅ ➅

bLrseky djus ,oa Hkjus esa leqfpr lko/kkuh cjrsa A mUgsa o`rksa dks dkyk djus ds fy, dsoy ,p- ➆ ➆

ch- isafly dk gh bLrseky djuk pkfg, A ckWDlksa esa fy[kus ds fy,] mUgsa uhyk ;k dkyk isu bLrseky ➇ ➇
djuk pkfg, A pwafd mEehnokj }kjk dkys fd, x, o`rksa dh izfof"V;ksa dks] dEI;wVjhd`r e'khuksa ij ➈ ➈
mRrj i=dksa dk ewY;kadu djrs le; /;ku esa j[kk tk,xk] mEehnokjksa dks bu izfof"V;ksa dks cgqr
lkoËkkuhiwoZd Hkjuk pkfg, A
10- mŸkj vafdr djus dk rjhdk
‘oLrqijd ijh{kk’ esa] vki mŸkj ugh fy[krs gSa A ÁR;sd Á'u (ftUgsa blds ckn Á'uka'k dgk x;k gS) cl bruk Hkj djuk gS fd ijh{k.k iqfLrdk J`a[kyk ds uhps fn, x,
ds fy, dbZ lq>k, x, mŸkj (ftUgsa blds ckn ÁR;qŸkj dgk tk,xk) fn, tkrs gSa A ÁR;sd Á'uka'k vafdr o`Ùk ^,* dks iwjh rjg ls dkyk dj nsa vkSj fo"k; dksM ds uhps
ds fy, vkidks muesa ls ,d ÁR;qŸkj pquuk gS A ^0* ds fy, (igys m/okZ/kj dkye esas) vkSj 01 ds fy, (nwljs m/okZèkj
Á'u i= ijh{k.k & iqfLrdk ds :i esa gksxk A iqfLrdk esa ÿ e la[;k 1]2]3 -------------- vkfn ds ÿ e dkye esa) o`Ùkksa dks iwjh rjg dkyk dj nsa- rc vki vuqozÿekad Roll Numbers
esa Á'uka'k fn, x, gksaxs A izR;sd iz'uka'k ds uhps (,) ] (ch)] (lh)vkSj (Mh) ds :i esa ÁR;qŸkj 081276 dks dwVc¼ djsa- bls mlh ds vuq:i bl izdkj djsaxs- vuqØekad
vafdr gksaxs A vkidk dk;Z lgh ÁR;qŸkj dks pquuk gksxk A ;fn vkidks ,d ls vf/kd ÁR;qŸkj lgh 0 8 1 2 7 6
yxsa] rks muesa ls vkidks tks Hkh lokZsŸke ÁR;qŸkj yxs mldk pquko djsa A egRoiw.kZ % Ïi;k ;g lqfuf'pr dj ysa fd vkius viuk fo"k;] ijh{k.k ● € € € € €
fdlh Hkh fLFkfr esa] ÁR;sd Á'uka'k ds fy, vkidks ,d gh ÁR;qŸkj dk pquko djuk gksxk A ;fn vki
iqfLrdk ozÿe rFkk vuqoÿz ekad Bhd ls dwVc¼ fd;k gS- ;fn vkius dksbZ ➀ ➀ ● ➀ ➀ ➀
➁ ➁ ➁ ● ➁ ➁
,d ls vf/kd ÁR;qŸkj pqurs gSa] rks vkidk ÁR;qŸkj xyr ekuk tk,xk A
xyrh dj nh gS rks mls iwjh rjg feVkdj iqu% Bhd ls Hkjs-a ➂ ➂ ➂ ➂ ➂ ➂
mŸkj i=d esa ÿ e la[;k 1 ls 160 Nih gSa A ÁR;sd la[;k ds lkeus (,) ] (ch)] (lh) vkSj (Mh) ➃ ➃ ➃ ➃ ➃ ➃
➄ ➄ ➄ ➄ ➄ ➄
fpUg okys o`r gSa A ijh{k.k iqfLrdk ds ÁR;sd Á'uka'k dks i<+ ysus vkSj ;g fu.kZ; djus ds ckn fd ➅ ➅ ➅ ➅ ➅ ●
fn, x, ÁR;qŸkjksa es ls dkSu lk ,d ÁR;qŸkj lgh ;k lokZsŸke gS ] vkidks viuk ÁR;qŸkj ml o`r dks *;g dsoy ,d mnkgj.k gS vkSj vkidh ijh{kk ls lacaf/kr ugha gSA ➆ ➆ ➆ ➆ ● ➆
➇ ● ➇ ➇ ➇ ➇
isafly ls iwjh rjg ls dkyk cukdj vafdr djuk gS A mŸkj i=d ij o`r dks dkyk djus ds fy, ➈ ➈ ➈ ➈ ➈ ➈
L;kgh dk Á;ksx u djsaA
Mh,ohih 55104@14@0058@1011 jks-l- 48@1