HİDROLİK

7. HAFTA

SERBEST YÜZEYLİ
AKIMLAR
(AÇIK KANAL AKIMLARI)
 AKIM ÇEŞİTLERİ
AKIMLAR:
1. BASINÇLI AKIMLAR (kapalı akımlar, boru akımları): Sıvı bir
basınç altında akar.
2. SERBEST YÜZEYLİ AKIMLAR (açık kanal akımları,
yerçekimi sistemleri, tam dolu olmayan boru akımları):
• Su yüzeyi atmosferle temas halindedir
• Sıvı sadece atmosfer basıncı etkisindedir
• Akımı sağlayan kuvvet, yerçekiminden doğan ağırlık kuvvetidir.
• Üstü açık su yolları (kanallar)
• Üstü kapalı su yolları (tam dolu akmayan galeriler, tüneller, borular)

SSY

Boru Açık kanal

Boru (serbest yüzeyli akım)
 AÇIK KANAL AKIMLARI
• Açık kanal: Su yüzeyinin atmosferle temas halinde olduğu bütün su
yollarına verilen isimdir
• Açık kanal akımlarının çözümü, boru akımlarına oranla daha güçtür
• Boru kesiti genellikle dairedir, açık kanallarda ise çok farklı
kesitlerle karşılaşılır (yamuk (trapez), dikdörtgen, üçgen, yarım
daire, parabol vb.)
• Borularda pürüzlülük dar sınırlarda değişir. Kanallarda ise kullanılan
malzeme çok farklı olduğundan pürüzlülük çok geniş sınırlarda
değişir
• Açık kanallarda SSY’nin durumu zaman ve mekan boyutunda
değişir,
• açık kanallarda güvenilir deneysel verilerin elde edilmesi genellikle
daha zordur
• Açık kanallarda akım derinliği (h), debi (Q), kanal taban eğimi (It)
ve SSY birbirinden bağımsızdır
• Borularda boru ekseninin eğiminin akıma etkisi yoktur, HEÇ’ne
göre akım gerçekleşir. Açık kanallarda ise kanal taban eğimi akımda
önemli rol oynar.
 AÇIK KANAL VE BORU AKIMLARININ
KARŞILAŞTIRILMASI
Boru SSY
Açık
EEÇ kanal
hL
HEÇ V22/2g
hL
2/2g V12/2g
V1
P2/

h1=P1/ A
V1
. V22/2g

h2=P2/
V2 V
P1/ V2
Z1
V1 Z2
Z2
Z1 KIYAS
Kıyas düzlemi DÜZLEMİ
 AÇIK KANAL AKIMINDA
• Kanaldaki serbest su yüzeyi, HEÇ ile aynıdır
(piyezometrik yükseklik: h= P/)
• Akım, kanal taban eğimine göre gerçekleşir
• Akım hızı (yönü ve şiddeti) kanal taban eğimine
bağlıdır
• SSY eğimi, EEÇ eğimi ve kanal taban eğimi aynı
olabilir veya olmayabilir
 AÇIK KANAL AKIM TÜRLERİ
• Açık kanal akımları da daha önceki belirtildiği gibi farklı açılardan
sınıflandırılabilir

A. AKIŞKANIN CİNSİNE GÖRE

1. Sıkıştırılabilen akışkanların
akımı E. HIZIN MEKANLA
2. Sıkıştırılamayan akışkanların DEĞİŞİMİNE GÖRE
akımı 1. Üniform akım
B. AKIŞKANIN VİSKOZİTESİNE 2. Üniform olmayan akım
GÖRE F. KRİTİK HIZA GÖRE
1. İdeal akım 1. Kritik akım
2. Gerçek akım 2. Kritik altı akım
C. SIVI PARÇACIKALRININ 3. Kritik üstü akım
HAREKETİNE GÖRE G. HIZIN BOYUTUNA GÖRE
1. Laminar akım 1. Bir boyutlu akım
2. Türbülanslı akım 2. İki boyutlu akım
D. HIZIN ZAMANLA 3. Üç boyutlu akım
DEĞİŞİMİNE GÖRE
1. Düzenli akım
2. Düzensiz akım
AÇIK KANALLARDA SIVI PARÇACIKALRININ HAREKETİNE
GÖRE: LAMİMAR-TÜRBÜLANSLI AKIM

• Boru akımlarında Re<2000 ise akım laminar akımdı

• Açık kanallarda D=4R idi
Re = D.V / = (4R).V / =2000 Re =500 olur
• Açık kanallarda:
– Re<500 ise akım laminardır
– 500<Re<2000 ise geçiş bölgesidir
– Re>2000 ise akım türbülanslıdır
• Açık kanallarda laminar akım çok sınırlı koşullarda oluşur
(kesit alanı çok küçükse, hız düşükse ve viskozite
yüksekse) (su derinliği 1 cm den az ise) (arazide yüzey
akış ve erozyon kontrolü çalışmalarının hidrolik
modellemesinde kullanılır)
• Bu nedenle açık kanallarda bundan sonraki bilgiler
türbülanslı akım şartları için verilecektir
 AÇIK KANALLARDA SU DERİNLİĞİNİN ZAMANLA
DEĞİŞİMİNE GÖRE: DÜZENLİ - DÜZENSİZ AKIM

• Açık kanalda belirli Düzenli akım

bir kesitte (mekan Zaman Derinlik
sabit) su derinliği: t1 h
– Zamanla t2 h h
t3 h
değişmiyorsa
düzenli akım
(sabit debili bir
sulama
kanalındaki Düzensiz akım
akım) Zaman Derinlik
– Değişiyorsa t1 h1
düzensiz akım t2 h2 h h1
t3 h3 h2
denir (taşkınlar)
 AÇIK KANALLARDA SU DERİNLİĞİNİN MEKANLA
DEĞİŞİMİNE GÖRE: ÜNİFORM - ÜNİFORM OLMAYAN AKIM

• Herhangi bir zamanda

(zaman sabit) su derinliği:
– mekanla değişmiyorsa
üniform akım (kanal h
taban eğimi sabit olan h
uzun bir sulama
kanalındaki akım)
– mekanla değişiyorsa
üniform olmayan akım
(=değişken akım)
(kanal taban eğimi
değişen sulama
kanalındaki akım) h1

h2
 DEĞİŞİM MİKTARINA GÖRE ÜNİFORM OLMAYAN
(DEĞİŞKEN) AKIM TÜRLERİ: ANİ-TEDRİCİ DEĞ. AKIM

• ANİ DEĞİŞKEN AKIM: Su derinliğinin aniden

(birdenbire) değiştiği akımlar (birim kanal
boyundaki değişim çok fazla, hidrolik sıçrama,
hidrolik düşü)

• TEDRİCİ DEĞİŞKEN AKIM: Su derinliğinin

yavaş yavaş (tedrici) değiştiği akımlar (birim kanal
boyundaki değişim çok az)
 AÇIK KANALDA SU DERİNLİĞİNİN ZAMAN VE
MEKANLA DEĞİŞİMİNE GÖRE AKIM TÜRLERİ

1. DÜZENLİ-ÜNİFORM AKIM
– Su derinliği gerek zaman gerek mekan boyutunda değişmez (su yüzeyi kanal
tabanına paralel, açık kanal hidroliğinde en çok incelenen akım türüdür, açık
kanallarda üniform akım denince düzenli-üniform akım anlaşılır)
2. DÜZENSİZ-ÜNİFORM AKIM
– Su derinliği zaman boyutunda değişir, mekan boyutunda değişmez (su
yüzeyi kanal tabanına paralel, ancak zamanla alçalıp yükseliyor, pratikte
pek rastlanmaz)
3. DÜZENLİ-ÜNİFORM OLMAYAN (DEĞİŞKEN) AKIM
– Su derinliği zaman boyutunda değişmez, mekan boyutunda değişir
4. DÜZENSİZ-ÜNİFORM OLMAYAN (DEĞİŞKEN) AKIM
– Su derinliği hem zaman hem de mekan boyutunda değişir (açık kanallarda
düzensiz akım denince düzensiz-üniform olmayan akım anlaşılır)
 AÇIK KANAL AKIMLARININ SINMIFLANDIRILMASI

AÇIK KANAL AKIM TÜRLERİ

DÜZENLİ AKIM DÜZENSİZ AKIM

ÜNİFORM DEĞİŞKEN ÜNİFORM DEĞİŞKEN

AKIM AKIM AKIM AKIM

TEDRİCİ ANİ TEDRİCİ ANİ

DEĞİŞKEN DEĞİŞKEN DEĞİŞKEN DEĞİŞKEN
AKIM AKIM AKIM AKIM
 AÇIK KANAL AKIM TÜRÜ ÖRNEKLERİ
h h

Üniform akım
(düzenli-üniform akım) Düzensiz-üniform akım

A h A
B B
t1 t2
Taşkın dalgası (düzensiz akım, tedrici değişken akım, TDA)

B B
A t1 A t2
Med dalgası (düzensiz akım, ani değişken akım, ADA)
 DÜZENLİ-DEĞİŞKEN AKIM ÖRNEKLERİ
ADA ADA ADA ADA
TDA TDA TDA Üniform akım

SSY Hidrolik
Kapak Savak
altında sıçrama
üzerinden
büzülme akış Hidrolik
düşü

Savak Kanal
Dip savak
Kanal

ANİ VE TEDRİCİ DEĞİŞKEN AKIMLAR

(Zaman boyutunda değişim yok, sadece mekan boyutunda değişim var)
 AÇIK KANALDA DÜZENLİ AKIM ÇEŞİTLERİ
(Zaman boyutunda değişim yok, sadece mekan boyutunda değişim var)

Üniform
olmayan
akım Üniform akım

A B h1
C h2
Dolu savak D F
E
Bölge Akım
A-B Akım hızlanır, ağırlık kuvvetleri sürtünme kuvvetlerinden fazla, su derinliği değişken
B-C Kanal eğimi artıyor, hız artar, sürtünme kuvveti artar, (denge oluşana kadar)

C-D Denge oluşur, hız sabit (su derinliği sabit), ağırlık kuvvetleri sürtünme kuvvetlerine eşittir, su
derinliği sabit=h1, üniform akım
D-E Kanal eğimi azalıyor, hız azalır, su derinliği artar

E-F Hız sabit (su derinliği sabit), ağırlık kuvvetleri sürtünme kuvvetlerine eşittir, su derinliği
sabit=h2, üniform akım
 AÇIK KANAL AKIM REJİMLERİ
• Açık kanallarda yerçekiminin etkisi “FROUDE SAYISI” ile
değerlendirilir
• FROUDE SAYISI, atalet kuvvetlerinin yerçekimi kuvvetlerine
(ağırlık kuvvetlerine) oranıdır
• Eşitlikte:
Fr =V/√ gh
F: Froude Sayısı
V: ortalama akım hızı (m/s)
g: yerçekimi ivmesi (m/s2)
h: su derinliği (m)

Fr=V/√gh Akım rejimi Akım adı Sonuç

<1 Kritik altı akım, Nehir akımı, yüksek akım, V< √ gh
durgun akım
=1 Kritik akım V= √ gh
>1 Kritik üstü akım Sel akımı, alçak akım, hızlı V> √ gh
akım,
VİSKOZİTE VE YERÇEKİMİ KUVVETLERİNE
GÖRE AÇIK KANAL AKIM TÜRLERİ
• KRİTİK ALTI - LAMİNAR AKIM REJİMİ
Fr<1 ve Re<500
• KRİTİK ÜSTÜ - LAMİNAR AKIM REJİMİ
Fr>1 ve Re<500
• KRİTİK ÜSTÜ - TÜRBÜLANSLI AKIM REJİMİ
Fr>1 ve Re>2000
• KRİTİK ALTI - TÜRBÜLANSLI AKIM REJİMİ
Fr<1 ve Re>2000

(şekil 7.6: derinlik-hız ilişkisine göre 4 akım rejimi)

 AÇIK KANAL ÇEŞİTLERİ
• DOĞAL AÇIK KANALLAR (dere, çay, ırmak,
nehir, yer altı akarsuları)
– Hidrolik özellikler (kesit, eğim, pürüzlülük vb.) çok
düzensizdir: Akarsu hidroliği
• SUNİ AÇIK KANALLAR (sulama kanalları
(toprak veya beton kaplı), kanaletler, drenaj
kanalları, düşülü dolu savaklar, taşkın yolları, fazla
eğimli kanallar (şüt), düşü, menfez, serbest akımlı
tünel)
– Hidrolik özellikler (kesit, eğim, pürüzlülük vb.)
belirlidir
– Hidrolik teorilerin açık kanallara uygulanması gerçek
şartlara oldukça yakın sonuçlar verir
 AÇIK KANAL GEOMETRİSİ
• PRİZMATİK KANAL: Taban eğimi ve kesiti sabit
kalacak şekilde inşa edilen kanallardır (bu derste
prizmatik kanallar incelenecektir)
• PRİZMATİK OLMAYAN KANAL: Taban eğimi
ve kesiti sabit olmayan kanallardır
 KANAL KESİTİNİN GEOMETRİK ELEMANLARI
(Cetvel 7.1)
HİDRO- ÜST HİDRO- KESİT
ALAN ISLAK LİK GENİŞ LİK FAK-
ADI KESİT (A) ÇEVRE YARI- LİK (T) DERİNL TÖRÜ
(P) ÇAP İK (Z=A.
(R=A/P) (D=A/T) D1/2)
TRAPEZ

(b+2h(1+m2)1/2)
(b+mh)h/

(b+2mh)
(b+mh)h/

2mh)1/2
((b+mh)h)1,5/(b+
b+2h(1+m2)1/2
T

(b+mh)h

b+2mh
h A 1
m
b P
DİKDÖRTGEN

bh/(b+2h)
b+2h

bh
bh

h
b
h A

b P
 AÇIK KANALLARDA EĞİM
Açık kanallarda 3 çeşit eğim vardır
• Kanal taban eğimi (It) (açı: t)
• Su yüzeyi eğimi (SSY=HEÇ eğimi) (Is) (açı: s)
• Enerji eğimi (EEÇ eğimi, hidrolik eğim) (I) (açı: )

Üniform akımda kesit alanı sabit, su

I hızı sabit, su derinliği sabit:
 hL
s • Kanal tabanı, SSY ve EEÇ
Is birbirine paralel
V h • Eğimleri
t It=tan t
It
L Is=tan s
I=hL/L I=sin 
 HİDROLİK EĞİM
• Hidrolik eğim: I=hL/L I=sin 
Eşitlikte:
hL: Yük kaybı (m)
L: Kanal gerçek uzunluğu (yatay uzunluk değil)
• Açık kanallarda genellikle kanal taban eğimi %5 ten küçüktür. Bu
durumda sin  ile tan  birbirine çok yakındır.
• Üniform akım şartlarında üç eğim birbirine eşit alınabilir:
Is = It ~ I
I 
s hL
Is
V h
t
It
L
 AÇIK KANALLARDA ÜNİFORM AKIM İÇİN
SÜRTÜNME VE HIZ FORMÜLLERİ
T
• F1 ve F2 : hidrostatik kuvvetler
• F3= AL : Su kütlesinin ağırlığı
h A 1
m • F4=0 PL : Sürtünme kuvveti
b
(kanal çeperinde yani ıslak
P
çevrede etkili olan)
hL • Açık kanallarda genel hız
I denklemi:
Is
F1 h V= √ (2g/Cf)RI
F2 Eşitlikte:
V
V: Akım hızı
It
AL Cf: Sürtünme katsayısı
R: Hidrolik yarıçap
L
I: Hidrolik eğim
 AÇIK KANALLARDA KULLANILAN HIZ FORMÜLLERİ

• Chezy formülü:
V= C √ RI
C=1.108 √ Re
• Küçük çaplı borular, açık su yolları, akarsular için uygun
• Chezy formülündeki C katsayısını belirlemek için birçok
araştırıcı uzun süreli deneylere ve gözlemlere dayalı olan
ve kendi adı ile anılan formül geliştirmiştir:
– Bazin formülü
– Ganguillet-Kutter formülü
– Kutter formülü
– Manning formülü: V=(1/n).R2/3.I1/2
n: Pürüzlülük katsayısı (Cetvel 7.5)
 AÇIK KANALLARDA HIZ DAĞILIMI
SSY
0,5 1,5 1,0
2,0 0,05h-0,25h
h 0,6h
h

b Eş hız eğrileri

• Islak çevrede kanal yüzeyi ile SSY

su arasında sürtünme olur
• SSY’de hava ile su arasında h Pürüzlü
sürtünme olur (şiddeti daha az) Pürüzsüz
• Maksimum hız, SSY’den
0,05h-0,25h kadar derinde
oluşur Kanal pürüzlülüğünün hız
• Ortalama hız, SSY’den 0,6h dağılımına etkisi
kadar derinde oluşur
 HİDROLİK AÇIDAN EN UYGUN KESİT
• Aynı kesit alanına sahip açık kanal çeşitleri içerisinde en fazla
debiyi taşıyan kesite “HİDROLİK AÇIDAN EN UYGUN KESİT”
adı verilir (alan aynı, pürüzlülük aynı, kanal taban eğimi aynı, kesit
farklı: trapez, dikdörtgen, üçgen vb.)
Q=AV V= C √ RI R= A/P
maks maks maks maks maks min

• Debinin maksimum olması için, yukarıdaki eşitlikler gereğince

hızın maksimum, hidrolik yarıçapın maksimum, ıslak çevrenin
minimum olması gerekir
• Alanı aynı olan farklı geometrik şekiller içerisinde ıslak çevresi
minimum olan şekil daire veya yarım dairedir.

A A A A A
A
HİDROLİK AÇIDAN EN UYGUN KESİT
• Yarım daire şeklindeki açık kanal en yüksek debiyi taşır
• Yarım daire şeklinde açık kanal yapımı güçtür
• Açık kanal çeşitleri içerisinde (dikdörtgen, trapez, üçgen) kesiti
yarım daireye en yakın olan şekil, trapez kesittir
• Bu nedenle pratikte açık kanallar trapez kesitli olarak yapılır
• Kanalın geçeceği yer çok dar ise o bölümde kanal dikdörtgen kesitli
olarak yapılır

b b
 YAMUK KANALLARDA EN UYGUN KESİT
Verilen: m, n, Q, V
İstenen: b, h, T, I
Çözüm:
A=Q/V
T A=h2(2 √1+m2 -m) h bulunur
mh b mh b=2h(√1+m2 -m)
h 1
c m P=2h(2 √1+m2 -m)
b P R=h/2
c=h √1+m2 T=2h √1+m2
V= (1/n).R2/3.I1/2 I bulunur
 DİKDÖRTGEN KANALLARDA EN UYGUN KESİT
• Verilen: n, Q, V
T
• İstenen: b, h, I
• Çözüm:
h A
A=Q/V
b A=2h2 h bulunur
P
b=2h
P=4h
R=h/2
V= (1/n).R2/3.I1/2 I bulunur
h

b=2h
 TARLA İÇİ SU DAĞITIM SİSTEMLERİNDEKİ TRAPEZ
KESİTLİ BETON KANALLARDA SINIRLAR

B T
1 F
1,5 1 d
m h
b
t

Unsur Trapez kesitli beton Unsur Trapez kesitli

kanal beton kanal
Kanal tabanı b≥0,25 m Banket şev 1/m=1/1,5
Kanal yüksekliği d≥0,30 m eğimi

Hava payı F≥0,20h Kanal şev eğimi 1/m=1/1

F≥0,075 m Kanal taban It≥% 0,04
eğimi It≤% 0,2
Banket genişliği B≥0,50 m
Beton kaplama t=0,08 m (P.Ç. 300) Akım hızı V≥0,3 m/s
kalınlığı t=0,10 m (P.Ç. 250) V≤2,4 m/s
 TARLA İÇİ SU DAĞITIM SİSTEMLERİNDEKİ TRAPEZ
KESİTLİ TOPRAK KANALLARDA SINIRLAR
B T
1 F
1,5 1 d
m h
b

Unsur Trapez Unsur Trapez kesitli toprak kanal

kesitli
Kanal Yüksek stabilite: 1/m=1/1,5
toprak
şev Düşük stabilite:
kanal
eğimi •Yükseklik<0,50 m ise: 1/m=1/1,25
Kanal tabanı b≥0,25 m
•Yükseklik>0,50 m ise: 1/m=1/1,5-1/2
Kanal yüksekliği d≥0,30 m
Akım V≥0,3 m/s
Hava payı F≥0,20h hızı •Çok ince kum: V≤0,45, Kumlu tın:
F≥0,10 m V≤0,55, Siltli tın, Tın: V≤0,60, Kil, ince
Banket genişliği B≥0,50 m çakıl: V≤0,75, Kolloidal sert kil: V≤1,10,
Banket şev eğimi 1/m=1/1,5 Orta ve kaba çakıl: V≤1,20 m/s
Kanal taban It≥% 0,04 Froude Fr≤1
eğimi sayısı
It≤% 0,2
TARLA İÇİ SU DAĞITIM SİSTEMLERİNDEKİ DİKDÖRTGEN
KESİTLİ BETON VE KARGİR KANALLARDA SINIRLAR
0,2 0,2 m 0,5 0,5 m
b b
0,05
F F
d d
h h

0,1 m 0,1 m
0,15 m 0,15 m

Beton Blokaj Kargir Tesviye Blokaj

Tesviye
(P.Ç. betonu (P.Ç. (P.Ç. betonu (P.Ç.
250) 250) 250) 250)
Unsur Dikdörtgen Unsur Dikdörtgen
kanal kanal
Kanal tabanı b≥0,25 m Kanal taban eğimi It≥% 0,04
Kanal yüksekliği d≥0,30 m It≤% 0,2
Hava payı F≥0,20h Akım hızı V≥0,3 m/s
F≥0,10 m V≤2,4 m/s
DOLU OLARAK AKMAYAN DAİRESEL KESİTLER

A
D
h
h=0,938D

Basınçlı akım Serbest yüzeyli akım

• Tam dolu olmayan dairesel kesitlerde maksimum debi

h=0,938D iken elde edilir
• Bununla birlikte dairesel kesitler tam dolu akım gibi
hesaplanır. Çünkü dairesel kesitlerde maksimum debi
geçerken çeşitli nedenlerle su kabarabilir ve tam dolu akışa
geçebilir, su yolu az da olsa basınç altında kalabilir.
 ÖZGÜL ENERJİ VE KRİTİK DERİNLİK
(DİKDÖRTGEN KESİTLİ KANALLAR İÇİN)
hL
• Açık kanallarda enerji: V12/2g
(kıyas düzlemine göre)
E=Z+h+(V2/2g)
• Özgül enerji: Herhangi bir
h1=P1/ A
V1
. V22/2g

h2=P2/
V
kesitte suyun kanal tabanına V2
göre sahip olduğu enerjidir Z1
Z2
(Z=0):
E=h+(V2/2g) (sabit) KIYAS
DÜZLEMİ

Su derinliği Hız
(basınç yükü, yükü Bu iki enerji türünden biri
piyezometrik
yükseklik)
artarsa diğeri azalır
 h
A
Q
ÖZGÜL ENERJİ h A Q
b b

V2/2g

V
h

Kanal taban eğimi düşük ise:
• Su yavaş akar (su ağırlığının
kanal tabanına paralel bileşeni
düşük), V düşük
• Debi sabit alırsak (Q=A.V) A
yani h yüksek olmalı
• Nehir rejimi
• V düşük ise hız yükü de düşük
olacaktır
• Toplamı sabit: E=h+(V2/2g)
• Kanal taban eğimi çok arttırılırsa:
• Su daha hızlı akar (su ağırlığının
kanal tabanına paralel bileşeni
düşük), V yüksek
• Debi sabit alırsak (Q=A.V) A yani h
daha düşük olmalı
• Sel rejimi
• V yüksek ise hız yükü de yüksek
olacaktır
• Toplamı sabit: E=h+(V2/2g)
A. SABİT ÖZGÜL ENERJİ İÇİN DEBİNİN DEĞİŞİMİ
(ÖZGÜL ENERJİ (E) SABİT, DERİNLİK (h) VE DEBİ (q) DEĞİŞKEN)

q q q
h A
Q
b 1 1 1 m

• Dikdörtgen kesitli kanal için

• Birim debi: birim kanal genişliğinden akan debidir:
q=Q/b Q=q.b
V=Q/A=q.b/h.b=q/h
E=h+(V2/2g)=h+((q/h)2/2g)
E= h+(q2/2gh2) Özgül enerji eşitliği
q=h √2g(E-h) Farklı kanal eğimleri için
q/qmaks- h/E eğrisi çizilirse:
 SABİT ÖZGÜL ENERJİ İÇİN DERİNLİK-DEBİ DİYAGRAMI
1,0 V12/2g
A
1
h/E

0,8
0,66 Kritik derinlik, hc B
0,6 V22/2g
V1
0,4

2
0,2
V2
C
0,0 1
0,0 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 2
q/qmaks Nehir rejimi Sel rejimi
Fr=V/√gh Akım rejimi Akım adı Sonuç
<1 Kritik altı akım, Nehir akımı, durgun akım V< √ gh
=1 Kritik akım V= √ gh
>1 Kritik üstü akım Sel akımı, hızlı akım V> √ gh
 SABİT ÖZGÜL ENERJİ İÇİN DERİNLİK-DEBİ DİYAGRAMI
DERİNLİK-DEBİ (q/qmaks ile h/E) DİYAGRAMINDA:
• A noktası: Kanal taban eğimi sıfır, kanalda su akışı yok, debi sıfır, q/qmaks
sıfır olur, derinlik maksimum olur, hız sıfırdır, E=h olur, h/E=1 olur
• A-B noktaları arası: Kanal taban eğimi biraz arttıkça, kanalda su akışı
başlar, debi artar, derinlik azalır, hız artar: kritik altı akım, nehir akımı
• B noktası (Kritik akım): Kanal taban eğimi kritik eğimde (Ic), debi
maksimum, kritik debi (qc=qmaks= √g.hc3), q/qmaks=1, derinlik kritik
derinlikte (hc=0,66E), hız kritik hızda (Vc= √g.hc), hız yükü derinliğin
yarısı kadardır: (Vc2/2g)=hc/2
• B-C noktaları arası: Kanal taban eğimi daha da arttıkça, debi azalmaya
başlar, derinlik azalmaya devam eder, hız artmaya devam eder: kritik üstü
akım, sel akımı

• Diyagramda herhangi bir debi değerinde (örneğin , q/qmaks=0,65

değerinde) aynı özgül enerjiye sahip (ancak 2 farklı kanal taban eğiminde)
2 farklı akım meydana gelmektedir: 1 nolu noktada meydana gelen kritik
altı akım (nehir rejimi) ve 2 nolu noktada meydana gelen kritik üstü akım
(sel rejimi)
 B. SABİT DEBİ İÇİN ÖZGÜL ENERJİNİN DEĞİŞİMİ
(DEBİ (q) SABİT, ÖZGÜL ENERJİ (E) VE SU DERİNLİĞİ (h) DEĞİŞKEN)
Özgül enerji eşitliği: E= h+(q2/2gh2) 3 farklı debide farklı kanal eğimleri
için E-h eğrisi çizilirse:

V12/2g
Vc2/2g
h
h1 V12/2g

hc 1 q3 V22/2g
hc q2 V1
B
h2 2
V22/2g
q1 C V2
450
E= h+(q2/2gh2)
1 2
Nehir rejimi Sel rejimi
 DERİNLİK-ENERJİ DİYAGRAMINDA
• ÖZGÜL ENERJİ-DERİNLİK (E-h) DİYAGRAMINDA:
• A noktası: Kanal taban eğimi sıfır, kanalda su akışı yok, debi sıfır, derinlik
maksimum (sonsuz) olur, hız sıfırdır, E=h (sonsuz)
• A-B noktaları arası: Kanal taban eğimi biraz arttıkça, kanalda su akışı başlar,
derinlik azalır, hız artar, özgül enerji azalır: kritik altı akım, nehir akımı
• B noktası (özgül enerjinin minimum, Kritik akım): Kanal taban eğimi kritik
eğimde (Ic), derinlik kritik derinlikte (hc=3√q2/g), hız kritik hızda (Vc)
• B-C noktaları arası: Kanal taban eğimi daha da arttıkça, derinlik azalmaya
devam eder, hız artmaya devam eder, özgül enerji artar: kritik üstü akım, sel
akımı

• Diyagramda belirli bir özgül enerji değerinde aynı debiye sahip (ancak 2
farklı kanal taban eğiminde) 2 farklı akım meydana gelmektedir: 1 nolu
noktada meydana gelen kritik altı akım (nehir rejimi) ve 2 nolu noktada
meydana gelen kritik üstü akım (sel rejimi)
DİKDÖRTGEN KESİTLİ AÇIK KANAL AKIMLARINDA

• ÖZET OLARAK:
• Sabit özgül enerji için kritik derinlikte debi maksimumdur
hc=0,66E (Vc2/2g)=hc/2 qc=qmaks= √g.hc3 Vc= √g.hc
• Sabit debi için kritik derinlikte özgül enerji minimumdur
hc=3√q2/g
• Kritik derinlikte (ve kritik akıma yakın derinliklerde) akarsu yüzeyi dalgalıdır.
Unun nedeni özgül enerjideki küçük bir değişimin su derinliğinde büyük bir
değişime neden olmasıdır.Bu nedenle açık kanalların kritik eğime yakın eğimlerde
projelenmesi hiçbir zaman istenmez.
• Kanallarda kritik akım dışında aynı özgül enerjiye sahip ve aynı debinin taşındığı
alternatif 2 akım daha ortaya çıkar:
– Kritik altı akım: nehir rejimi (hız çok küçükse kanalda sedimantasyon sorunu
ortaya çıkabilir)
– Kritik üstü akım: sel rejimi (hız çok yüksekse kanalda erozyon sorunu ortaya
çıkabilir)
• Açık kanallar doğal zemin eğimine göre (I) genellikle nehir rejiminde projelenir,
topografya zorunlu kılıyorsa sel rejiminde projelenir
 KANAL TABAN EĞİMİ VE ALTERNATİF AKIM DERİNLİKLERİ
• ÜNİFORM AKIM KOŞULLARINDA, DİKDÖRTGEN KANALLARDA, DEBİ
(q) SABİT: Q=A.V=b.h.V (sabit debide I artınca V artar, h azalır)

A
h Q hc Ac Q
h A Q
b b b

V12/2g
SSY
Vc2/2g

SSY
V22/2g
V1<Vc Vc

V2>Vc

I1<Ic Tatlı eğim Ic Kritik eğim I2>Ic Dik eğim

Nehir akımı Kritik akım Sel akımı
 DİKDÖRTGEN KANALLARDA KRİTİK AKIM EŞİTLİKLERİ

• VERİLEN: n, b, Q hc Ac Q
• İSTENEN: Ic b
• Çözüm:
q=Q/b
Vc2/2g
hc=3√q2/g
SSY
Vc= √g.hc
Vc
Rc=Ac/Pc=b.hc/(b+2hc)

Vc=(1/n)Rc2/3.Ic1/2 Ic bulunur

Ic
Kritik akım
KESİTLERİ DİKDÖRTGEN OLMAYAN KANALLARDA
KRİTİK DERİNLİK VE KRİTİK HIZ
• Kesiti düzgün olmayan kanallarda
hc=Q2/g=A3/Tc (Deneme ve tekrar yöntemiyle çözülebilir)
Tc
Vc= √g.Ac/Tc
• Üçgen kesitli kanallarda hc
Tc
hc=5√2Q2/m2g hc 1
Vc= √g.hc/2 m Tc
• Trapez kesitli kanallarda
Vc= √g.(b+mhc)hc/(b+2mhc) hc 1
m
Em=hc+(Ac/2Tc)=hc+(b+mhc)hc/2(b+2mhc) b
hc=(4m.Em-3b+√(16m2.Em2+16m.Em.b+9b2))/10m
(Trapez kanallarda kritik akım hesapları oldukça zordur ancak b ve m
için geliştirilen çeşitli çizelgelerden yararlanılabilir veya
bilgisayarlarda çözüm yapılabilir)
KRİTİK DERİNLİĞİN OLUŞTUĞU YERLER
Açık kanallarda akım kritik altı akımdan kritik üstü akıma geçerken
veya tersi (kritik akımdan kritik altı akıma geçerken) su derinliği
mutlaka kritik derinlikten geçer.
• Akım kritik altı akımdan kritik üstü akıma geçerken “hidrolik
düşü” veya “serbest düşü” ve “kontrol kesiti” oluşur ve su derinliği
kritik derinlikten geçer.
• Açık kanallarda akımın nehir rejiminden sel rejimine geçmesinin
nedenleri:
– kanal taban eğiminin değişmesi
– kanal kesitinin değişmesi veya
– pürüzlülüğün değişmesi nedeniyle oluşabilir)
• Akım kritik üstü akımdan kritik altı akıma (sel rejiminden nehir
rejimine) geçerken “hidrolik sıçrama” oluşur ve su derinliği kritik
derinlikten geçer
 HİDROLİK DÜŞÜ VE KONTROL KESİTİ
SSY

h1 hC
hC

Depo
h2

• Kanallarda eğim veya kesit değişimi nedeniyle su derinliğinin aniden alçalarak akımın
nehir rejiminden sel rejimine geçmesine “hidrolik düşü” adı verilir
• Depodan dik eğimli kanala suyun alınmasında da seviye azalması oluşur, su derinliği kritik
derinliğin altına düşer, bu olaya da “hidrolik düşü” adı verilir
• Akım kritik altı akımdan kritik üstü akıma geçerken kontrol kesiti oluşur
• Kanal eğiminin düşük olduğu ilk bölümde su derinliği kritik derinlikten fazladır (h1>hc)
• Kanal eğiminin arttığı ikinci bölümde ise su derinliği kritik derinliğin altındadır (h2<hc)
• Kanal derinliğinin değiştiği noktada kritik derinlik oluşur (kontrol kesiti)
• Dikdörtgen kanallarda kontrol kesitindeki su derinliği ölçülerek hc=3√q2/g eşitliğiyle
oldukça doğru bir şekilde q ve kanal debisi (Q=b.q) hesaplanabilir.
 SERBEST DÜŞÜ
4hc

0,72hc
h hc
Tatlı eğimli kanal Serbest düşü

• Tatlı eğimli bir açık kanaldan su serbest düşmektedir

• Bir alçalma eğrisi oluşur
• Serbest su yüzeyinin kritik derinlikten geçtiği nokta, kanal sonundan
3-10 hc kadar geridedir (ort. 4hc)
• Kanal sonundaki su derinliği 0,72hc kadardır
 SU SEVİYESİNİN DEĞİŞTİĞİ ANCAK
KRİTİK DERİNLİĞİN OLUŞMADIĞI DURUMLAR
• Kanal taban h1
eğimi artsa bile,
eğer kritik eğimi hC
geçmezse kritik
derinlik oluşmaz Tatlı eğim h2
Tatlı eğim
• Depodan tatlı
eğimdeki kanala
suyun
alınmasında hC
kritik derinlik h
oluşmaz Depo

• Dik eğimli
kanaldan serbest hc
düşü olması h
halinde alçalma Serbest düşü
eğrisi ve kritik
derinlik oluşmaz Dik eğimli kanal
 AÇIK KANAL PROBLEMLERİNİN ÇÖZÜMÜ
T
• Açık kanalların
A 1
projelendirilmesinde 4 unsur h
m
b
önemlidir:
– Su derinliği (h)
– Pürüzlülük (n) h Q 1
m
– Kanal taban eğimi (It) n b It
– Debi (Q)
• Uygulamada açık kanallar projelendirilmesinde 3
durumla karşılaşılabilir:
– Kanal kesitinin boyutlarının belirlenmesi (h) (Tip 1)
– Kanal taban eğiminin belirlenmesi (It) (Tip 2)
– Kanalın akıtacağı debi değerinin belirlenmesi (Q) (Tip 3)
 AÇIK KANALLARDA
1. TİP PROBLEMLERİN ÇÖZÜMÜ
• VERİLEN: Q, I, n, (Kesit şekli: dikdörtgen, trapez vb.)
• İSTENEN: h (kesit)
• ÇÖZÜM:
1. A= (A=f(h)) (kesite göre)
2. P= (P=f(h)) (kesite göre)
3. R=A/P (R=f(h))
4. Q=A.V=A.(1/n).R2/3.I1/2 (sadece h den oluşan bir eşitlik):
Deneyim-yanılgı yaklaşımıyla h bulunur.
5. hc=3√q2/g=3√Q2/b2.g Kritik derinlik bulunur
6. h>hc veya h<hc Kontrol edilir
7. Kesitin diğer unsurları bulunur
 AÇIK KANALLARDA
2. TİP PROBLEMLERİN ÇÖZÜMÜ
• VERİLEN: Q, h (kesit: b, h, m), n, (Kesit şekli: dikdörtgen,
trapez vb.)
• İSTENEN: I (I=It=Kanal taban eğimi)
• ÇÖZÜM:
1. A= (kesite göre)
2. P= (kesite göre)
3. R=A/P
4. Q=A.V=A.(1/n).R2/3.I1/2 I= bulunur
5. hc=3√q2/g=3√Q2/b2.g Kritik derinlik bulunur
6. h>hc veya h<hc Kontrol edilir, akım rejimi belirlenir
(veya Fr sayısı bulunur, akım rejimi belirlenir)
 AÇIK KANALLARDA
3. TİP PROBLEMLERİN ÇÖZÜMÜ
• VERİLEN:I (I=It), h (kesit: b, h, m), n, (Kesit şekli:
dikdörtgen, trapez vb.)
• İSTENEN: Q
• ÇÖZÜM:
1. A= (kesite göre)
2. P= (kesite göre)
3. R=A/P
4. Q=A.V=A.(1/n).R2/3.I1/2
5. hc=3√q2/g=3√Q2/b2.g Kritik derinlik bulunur
6. h>hc veya h<hc Kontrol edilir, akım rejimi belirlenir
(veya Fr sayısı bulunur, akım rejimi belirlenir)
SORU ?