Abbasi Halifesi - Selçuklu Münasebetleri

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 315
Abbasi Halifeleri le Byk Seluklu Sultanlar Arasndaki Mnasebetler*

The Relationship Abbasid Khalifats Between Saljuq Sultans
Mehmet Nadir ZDEMR** ZET Abbasi Devleti ikinci devrinde zayflam, toprak kaybetmi ve hilfet topraklar zerinde bir ok devletler kurulmutur. Bu devletlerin en by Byk Seluklu Devletidir. Abbasi halifesi Kaim Biemrillah, Bveyh sultannn elinde bir kukla haline gelmiti. Hibir yetkisi yoktu. Douda glenerek egemen bir g haline gelen Turul Beyi Badata davet etti. Bu davet zerine 447/1055 ylnda Badata giren Sultan Turul, halife tarafndan byk bir cokuyla karland. Halife ona Dounun ve batnn hkmdar nvann verdi. Turul Bey halifenin siyas yetkilerini ele geirdi. Halife sadece din bir lider olarak kald. Bu durum sonraki Seluklu sultanlar dneminde de devam etti. Sultan Melikahn lmnden sonra kardeler arasndaki taht mcadelesinden dolay halifeler Seluklulara kar bamszlk mcadelesine giritiler. Byk Seluklu Devleti Sultan Sencer dneminde toparlanmaya altysa da onun lmnden sonra devlet paraland. Seluklular Badatta Nizamiye medreseleri ad altnda eitim kurumlar aarak blgenin kltrel hayatna da katkda bulundular. Ayrca bu kurumlarda Snn ideolojiyi yayarak o dnemde bir tehlike olarak grdkleri ilii, ilm yoldan bertaraf etmeye altlar. Seluklu sultanlar halifelerin kzlaryla evlenerek veya onlara kzlarn vererek akrabalk kurmaya da nem verdiler. Seluklularn Badata egemen olmalarndan sonra Badatta ticar ve ekonomik hayat canlanmtr. Bunda Ortaasya ile yaplan kervan ticaretinin nemli bir yeri vardr. ANAHTAR KELMELER Abbasi, Seluklu, Halife, Sultan, Badat, Nizamiye ABSTRACT In the period,The Abbasid Government became weak,lost its lands and a lost of states began to appear over the lands of the Caliphate.The biggest of these states is The Great Saljuq Government. The Abbasid Caliph Kaim Biemrillah, became o doll in the hands of the Buwaihid Sultan.He
*
**
Bu makale ayn isimle 01.07.1998 tarihinde Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnce kabul edilen Yksek Lisans tezinin zetidir. Dr., Baretmen, Konya Seluklu mam-Hatip Lisesi.
316 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S
didnt have any power.He invited Tughril Beg to Baghdad who became a dominating authority in the east.Upon this invitation Sultan Tughril who entered Baghdad in 447/1055 was welcomed enthusiastically by the caliph.The Caliph called him as The Sultan of the East and West. Tughril Beg took over the political authority of the caliph. The Caliph was only left as a religious chief.This event continued also in the following Saljuq Sultans period. After the death of Sultan Malikshah,a throne struggle between the brothers was seen and as a result of this the caliphs set about an independence struggle against the Saljuqs.In the time of Sultan Sencer, The Great Saljuqs Government tried to pack up itself, but with the death of him, the state collapsed. The Saljuqs opened educational institutions called the Nizamiya Madrasas in Baghdad and so contributed to the cultural life of the region.Moreover in these institutions they taught the sunnite ideology, spread it and tried to put aside the danger of Shiism in that period with scientific ways. The Saljuq Sultans gave an importance for making relatives by marrying the daughters of the caliphs or giving them their own daughters. After The Saljuqs became dominant over Baghdad,the commercial and economical life in Baghdad became active.In this,the caravan trade made with Middle Asia,has an important place.But we must at once explain that,what we expressed as economical relationships couldnt obtain Iraqs especially Bagdads development. KEY WORDS Abbasi, Saljuq, Khalifa, Sultan, Baghdad, Nizamiyah
GR almamza konu olan bu dnem tarihimizde pek ok ynden belirleyici olayn yaand bir zaman dilimidir. Tarih boyunca mcadelelere sahne olan ve slm medeniyetinin de nemli merkezlerinden olan Badatn kaderi bugn de deimemitir. Zira baz ehirlerin kaderi devletlerin kaderleriyle beraberdir. almamzda halife-sultan ilikilerinin sadece siyas ynne deil ayn zamanda sosyal, kltrel ve ekonomik ynlerine de ksmen temas ettik. Abbasilerin ikinci dneminde halifelik zayflam, beraberinde toprak kaybetmi ve halifelik topraklar zerinde ve evresinde devletler kurulmutur. Bu devletler, Mvernnehir ve Horasanda Samanoullar (874/999), dou snr zerinde Karahanllar (932/1212),bugnk Afganistan ile Pakistan devletlerinin egemen olduklar blgelerde Gazneliler(962/1083)1,Bat ran ve Irakta Bveyhler(932/1055),Msr ve Suriyede Fatmler(910/1171)dir. Bu devletlerden ikisi, Karahanllar ve Gazneliler Trk2, dier ikisi Samanoullar ve Bveyhoullar; Fars, Fatmler ise Araptr. Bunlardan Trk kkenli devletler Badat-Abbasi Halifesini meru halife olarak tandlar.3 Karahanllar kendilerine Mminlerin Emirinin Mevlalar derlerdi. Mvernnnehirde, devlet kurmalarnn ardndan Halife Kadir adna sikke bastrdlar.4 334/946dan sonra Abbasi halifeleri Bveyh emirlerince sk kontrol altnda tutuldular. Ancak, V/XI yzyl balangcndan itibaren Bveyh hanedanlnn otoritesi, i anlamazlklar ve asker ayaklanmalarla yava yava and. Ayn dnemde Gazneli Sultan Mahmud, Abbasi Halifeliine sadakat sunan bir ok kii ile birlikte ran ve komu blgelerde geni bir devlet kurdu. Sultan Mahmud Halife Kadirden menur5 ile Horasan tacn ve Yeminddevle ve Eminlmille nvanlarn ald. Sultan Mahmud da
3 4
C.E.Bosworth,The Ghaznawids: Their Empire in Afganistan and Eastern Iran,Edinburg, 1963, 27-98; M.Altay Kymen, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, Ankara, 1979, I, 35. M.Kabir, The Buvaihid Dynasty of Baghdad, Calcutta,1964, s.1-115; M.Altay Kymen, a.g.e, I, 37. M.Altay Kymen, a.g.e, I, 38. V.V.Barthold, Mool stilasna Kadar Trkistan, Ankara, 1990, s.291
381/991de Bveyhler tarafndan halifelie geirildii Samanilerce tannmayan Halife Kadir adna Horasanda hutbe okuttu.6 Sultan Mahmudun Hindistana dzenledii Somnat seferinde byk bir baar kazanmasyla zaferin yanklar tm slm dnyasna yaylnca Abbasi halifesi de kendisine ve ailesine yeni eref lakaplar gndermiti.7 Gazneli Mahmudun ardndan devletin bana geen Sultan Mesud, Halife Kadir Billahn lm ve yerine Kaim Biemrillahn gemesiyle pek telaland.8 Sultan Mesud Seluklular takibe balamt ki o srada ot ktl ba gsterdi. Bu srada Abbasi halifesinden Sultan Mesuda gelen mektupta halife kendisine Trkmenlerin yznden alevlenen fitne ateini sndrnceye kadar Horasandan ayrlmamasn i bittikten sonra da bu lkeleri zorbalarn elinden kurtarmak zere Rey ve Cibal tarafna gemesini emrediyordu. Sultan Mesud bu mektuplara verdii cevapta kendisinin hedefinin de bu olduunu belirtmi emir geldikten sonra gayretini daha da artracan sylemiti.9 Gazneliler dneminde halife ve sultanlar arasndaki ilikiler dostane bir ekilde cereyan etti, herhangi bir anlamazlk kmad. Sultan Mesud, Karahanllara kar babas Sultan Mahmudun siyasetini takip ederek, halife ile yaplan anlamay 423/1031 ylnda yeniledi. Bu anlama ile halifenin Karahanllar ile diplomatik ilikiyi ancak Gazneliler araclyla kurabilecei hkme baland. I.SYAS LKLER A.Bveyh Egemenliinde Abbasi Halifelerinin IV/V.Yzyllardaki Durumu Abbasilerin ikinci asr olarak nitelenen bu dnem birinci Abbasi yzylndan ayrlyordu. En nemli ayrlan yn ise ikinci Abbasi dneminde merkez otoritenin ortadan kalkp slm corafyas zerinde farkl hanedanlarn ortaya
6 7 8
Menur: Halife, Sultan ya da padiah tarafndan verilen vezirlik, mirlik rtbesinin ferman. (rneklerle Trke Szlk, MEB, stanbul, III, 1942) V.V.Barthold, a.g.e, s.290. Erdoan Meril, Mslman-Trk Devletleri Tarihi, Ankara, 1990, s.290. Beyhak, Ebul Fadl, Tarih-i Mesud, nr. Gani ve Said Nefis, s.284, Tahran, 1319-32 (1940-53), nr. M.R.Waldman, Chicago, 1974, Rusa, ev.Arends, Istoria Mesud, 1030-1041, Takent, 1962, s.286. Beyhak, a.g.e, nr. Gani, s.607,nr.S.Nefis, s.738; bkz. M.Altay Kymen, a.g.e, I, 321.
kmasdr. Halifenin sadece din otoritesi kald.10 Bu otorite boluunu nce Bveyhler sonra da Seluklular doldurmutu. Snn Abbasilere mukabil i olan Bveyhoullar mezhep farknn da neden olduu kin, nefret ve dmanlk ile Abbasi Halifeliini asla meru grmediler. Bu nedenle ne onlara boyun ediler ne de sayg gsterdiler. Halifelie bal olduklar grntsn vermelerinin neden ise tamamen siyas idi.11 nk onlar bilmekteydiler ki, halifelie grnte de olsa bal olmayan ve halifelerin onayn almayan hibir siyas oluumun Ortaa Snn dnyasnda baarl olma imkn yoktu. Bveyhlerin iktidar tamamen ellerine geirmelerine ve halifeye her istediklerini yaptrmalarna ramen, i bir devlet kurma yoluna gitmemelerinin altnda yatan neden de bu gerei kavramalardr.12 334/945 tarihinde Halife Mstekf (333-335/944-946) bir zafer kazanm olarak dnen Ahmed b.Bveyhi huzuruna kabul ederek ve onu kendisinin Emirul meras tayin ettii gibi, Muizzddevle13 nvan ile de taltif etti. Resm sfat emirul meradan baka bir ey olmamasna ramen Muizzddevle kendi adnn da Cuma hutbelerinde halifenin adyla beraber okunmasnda srar etti. Bununla da kalmayarak paralara onun adn da yazd.14 Bveyhler dnemi, slm dnyasnda ilerle Snnlerin birbirlerine nazire yapt, kkrtc eylemler sergiledii, fakat bu durumdan genellikle ilerin galip kt bir dnem oldu.15 335/946 ylnda talihsiz Halife Mstekfnin gzleri kr edilmi ve Muizuddevle tarafndan grevden uzaklatrld. Yerine Muizz yeni halife olarak Mut (335/364-946/947)yi getirdi. Bylece Bveyhler, Abbasi Halifelii zerinde bask kurmaya baladlar. Devlet Halife Mtteknin son ve Mstekfnin ilk gnlerinde Abbasilerin elinden karak Bveyh sultanlarnn eline geti. Bylece Abbasi halifelerinin elinde iktidar deil, sadece din nfuz kald.16
10 11 12
13 14
15 16
Montgomery Watt, slm Nedir, ev.Elif Rza, stanbul, 1993, s.167. Mevdud, Ebul Ala, Seluklular Tarihi, ev. Ali Genceli, Ankara, 1971, s.29. Erdoan Meril, Bveyhler, DA, stanbul, 1992, VI, 499; ayrca bkz. Seyfullah Kara, Byk Seluklular ve Mezhep Kavgalar, stanbul, 2007, s.37. Philip K. Hitti, Siyas ve Kltrel slm Tarihi, ev. Salih Tu, stanbul, 1980, III, 763. Philip K.Hitti, a.g.e., III, 740; samddin Abdurrauf el-Fak, a.g.e., s.238; Yusuf el-I, Tarihul Asril Hilfetil Abbasiyye, thk.Muhammed Ebul Ferec el-I, Dmak, 1982, s.187; Hasan brahim Hasan, slm Tarihi, ev. Komisyon, stanbul, 1985, IV, 1974. Hasan brahim Hasan, en-Nuzumul slamiyye, Kahire, 1970, s.82. Seyfullah Kara, Byk Seluklular ve Mezhep Kavgalar, stanbul, 2007, s.39.
IV-X.yzylda Fatmler, Abbasilerle din ve siyas nfuz konusunda atmaktayd.17Abbasi halifelerinin her trl kuvvet ve kudretlerini kaybettikleri devirlerde Kuzey Afrikada ve Msrda bir i devleti kuran ve sonra Suriyeyi de egemenlikleri altna alan Fatm halifeleri (298-567/910-1171) ilii ve mezhep mcadelelerini btn kuvvetleriyle tahrik ediyorlard.18 B.Halifelik ile lk Temaslar ve Sultan Turul Bey Dnemi Abbasi Halifelii ile Byk Seluklu Devleti arasndaki ilk iliki Niaburun igali ile 429/1038 ylnda balad. Bu olayla ayn zamanda Seluklularn temeli atlm oldu.19 Abbasi halifesi Kaim Biemrillah Turul Beye ar Beye bu arada, Rey, Hemedan ve dier Cibal ehirlerine aknlar yapan Ouz liderlerine gnderdii ayr ayr elilerle, yama, katil ve tahripten vazgeerek imar faaliyetlerine girimelerini istedi. Turul Bey bu isteklere uydu. Grlyor ki Seluklular ile iliki kurma giriimi halifeden gelmitir. Bunun anlamn kavrayan Turul Bey, halifenin elisine gerekli saygy gsterdii gibi, bu frsattan yararlanarak kendisi de, btn Seluklu ailesi ve Gazneli Mesudun halka kar hkmdarlk grevlerini gerei gibi yerine getiremedii iin idareyi ele aldklarn ve memleketi koruma konusunda halifenin klesi olduklarn bildirdi.20 Abbasi halifesi ile diplomatik iliki kurmakla itibar kazanmay isterken Halife Kaim Biemrillah da Seluklular ile iliki kurup onlardan Bveyhlere kar yardm etmeyi hedefliyordu. Bunun zerine afiilerin byklerinden olan Ebul Hasan el-Maverd21 yi sultana eli olarak gnderdi. Sultan Turul Bey onu kar-
17 18
19
20
21
Said Abdlfettah ur, Tarihul slm ve Hadaratih, Kahire, 1987, s.466. M.emseddin Gnaltay, Seluklularn Horasana ndikleri Zaman slm Dnyasnn Siyasal, Sosyal, Ekonomik ve Din Durumu, Belleten, Ankara, 1943, Say:25, VII, 87; E.L.Daniel, Abbasid Dynasty, Encyclopedia of Asian History, New York, 1988 ,I, 4. Bundar, Zubdetn Nusre, nr. M.Th.Houtsma, Leiden, 1889, s.7-8;Kvamddin Burslan, Irak ve Horasan Seluklular Tarihi, stanbul, 1943, s.4-5; bkz.M.Altay Kymen, Turul Bey ve Zaman, stanbul, 1976, s.34. M.Altay Kymen, a.g.e, s.35; brahim Kafesolu, Seluklu Tarihi, stanbul, 1992, s.18;George Makdis, The Marriage of Tughril Beg, International Journal of Middle East Studies, Cambridge, 1970, I, 259; Yksel Arslanta, Byk Seluklu Devleti ile Abbasi Halifelii Arasndaki lk Mnasebetler, Trk Dnyas Aratrmalar, stanbul, 1995, s.143. bn Kesir, el-Bidaye ven Nihaye, Beyrut, 1990, XII, 80; bnl Cevz, Ebul Ferec Abdurrahman b.Ali,el-Muntazam fi Tarihil Mulki vel mem, Haydarabad, M.1940/H.1359, VIII, 116,233.
lad. Ona halifenin mektuplarn verdi.22 Kendisi ayn zamanda bir fakih olan Maverd, Halife Kaim Biemrillah zamannda bakadlk yapmtr. Kendisi ayn zamanda bir fakih olan Maverd blgeyi tanyordu.23 Halifenin byle bir ahs eli olarak gndermes (434/1043-1044) Turul Beye verdii nemi gsterir. Turul Beyin yannda kalan Maverdnin dnnde sultan hakknda verdii olumlu rapor ile halifenin Turul Beye olan itimadn glendirdi.24 Sultan eli ile halifeye hediyeler gnderdi. Maverdye de ikramlarda bulundu. Ertesi yl da kendisini davet etti.25 Halife elisi ile Turul Beyden u isteklerde bulundu: 1-Fethettii lkelerle yetinip, geri kalan memleketleri Arap emirlerine brakmas, 2-Kendisine mutlak ekilde tabi kalmas ve bunu yeminlerle taahht etmesi, 3-Halka adil davranmas, 4-Fethettii yerlerden det gereince halifeye vergiler gndermesi. Turul Bey bu isteklerden bir ksmn kabul, bir ksmn da reddetti. rnein o,fethettii lkelerin gelirlerinin byk ordusuna yetmeyeceini ifade ederken, vergi vermeyi ise kabul ettiini bildirdi.26 1.Turul Beyin I.Badat Seferi: Nihayet Turul Bey, elilerle halifeye Badata gelme niyetinde olduunu bildirdi.27 Badata geli sebebini yle ifade etti: 1-Hz.Peygamberin halifesinin hizmetinde bulunmak, 2-Haccetmek, 3-Hac yollarn bedevilerin aknlarndan kurtarmak,
22
23 24
25 26 27
bnl Cevz, el-Muntazam, Haydarabad, tsz. VIII, 233; bn Hallikan, Vefeyatl Ayan, thk.Muhyiddin Abdlhamid, Kahire, 1948, IV, 157; bn Kesir, a.g.e, XII, 51; Ahmed Cevdet, Ksas- Enbiya, hzr.Mahir z, stanbul, 1973, s.116. C.Brockelmann, Maverd, A, stanbul, 1957, VII, 409. bnl Esir, el-Kamil fit Tarih, nr.Tornberg, Beyrut, 1966, IX, 351; M.Altay Kymen, Turul Bey ve Zaman, s.36. bn Kesir, a.g.e, XII, 51. M.Altay Kymen, Turul Bey ve Zaman, s.36. Azim, Tarih (Seluklular dnemiyle ilgili blmler) ev.Ali Sevim, Ankara, 1988, s.6; bnl Esir, a.g.e, IX, 609
4-Suriye ve Msrda Fatmlere kar savamak.28 Halifenin drdnc davetinden sonra harekete geen Turul Bey29 446/1054 ylnda Badata doru harekete geti.30 a-Badata Var: Turul Bey 447/105531 ylnda Badata vard. Halife kendisine ikramlarda bulundu. Trenle karland.32 Baz tarihiler Turul Beyin Badat igal ettiini iddia etmektedirler.33 Oysa ki kendisi halifenin drdnc davetinden sonra Badata gelmitir. Bveyh sultan Melikr Rahim, halifenin tavsiyelerine uyarak, Sultan Turul Beye itaatini bildirdi ve askerlerini de Badat dnda adrlara ekti.34 Bveyh sultan, halifenin iktidarlarn tehdit etmeye balayan Seluklulara yaklamasna engel olmak istedi.35 Ama engel olamad. Badat giriindeki karlamadan sonra halife, Turul Beyi saraynda kabul ederek, onu yanna oturttu ve hilat36 giydirdi.37 Turul Bey de halifenin elini perek saygsn gsterdi.38 Halife kendisine almalarndan dolay teekkrlerini bildirerek dua etti39 ve ona Rkneddin nvann verdi.40 Halife Sultan Turul Beyi karlarken, Badat halk bu durumdan honut deildi. Turul Beyin askerleri arya knca atmalar oluyordu. Halk ayaklanmt. Turul Beyin askerleri buna mukavemet ettiler.Ayaklanma ksa srede bastrld.Kendisinden phelenilen Bveyh Sultan Melikr Rahim tutuk-
28 29 30 31
32
33
34 35 36
37 38 39
40
George Makdis, a.g.e, s.82; M.Altay Kymen, Turul Bey ve Zaman, s.37. George Makdis, a.g.e, s.82; M.Altay Kymen, Turul Bey ve Zaman, s.38. Azim, a.g.e, s.13. Zbdett Tevarih sahibi Ali b.Nasr el-Hseyn, sz konusu tarihi 449/1057 olarak vermekte ise de kaynaklarmzn ou 447/1055 tarihi zerinde birlemektedir.(Ali b.Nasr el-Hseyn, Zbdett Tevarih, thk. Muhammed Nureddin, b.y.y (basm yeri yazlmam, tsz. s.59) evki Dayf, Asrud Dvel vel mrt, b.y.y (basm yeri yazlmam), tsz. s.492; C.E.Bosworth, a.g.e, s.122. Yusuf el-I, Tarihul Asril Hilafetil Abbasiyye, thk.Muhammed Ebul Ferec el-I, Dmak, 1982, s.187; Ali brahim Hasan, Tarihul slamiyyil mm, Kahire, tsz.s.459; A.Davud Cevdet, Medinetr Remle, Beyrut, 1986, s.167. Trk Dnyas El Kitab, Trk Kltrn Aratrma Enstits, Ankara, 1992, I, 260. H.brahim Hasan, a.g.e, V, 21. Hilat: Halife ve hkmdarlar tarafndan verilen eref elbisesi. (Mehmet eker, Hilat,DA, stanbul, 1998, XVIII, 22) bn Kesir, a.g.e, XII, 67. Hseyin Emin, Tarihul Irak fil Asris Seluk, skenderiye, 1965, s.65. Hseyin Emin, a.g.e, s.66; brahim Kafesolu, Seluklular, A, stanbul, 1966, X, 366; Muhammed Hudari Bek, Muhadarat Tarihil slamiyye, Msr, 1970, s.421;Mevdud, a.g.e, s.199. D.Sourdel, Kaim Biemrillah, The Encyclopedia of Islam, Leiden, 1978, IV, 458.
lanarak Turul Beyin huzuruna getirildi.Turul Bey onun mahkeme edilinceye kadar hapsedilmesini istedi.41 Ancak Ebul Fidann verdii bilgiye gre Badattaki Snnler de ayaklanm, halifenin sarayna dayanp, ilere saldrmak istemilerdi. Halifenin izin vermesi zerine halk Bessirnin sarayna saldrd ve saray ykt.42 Melikr Rahimin de hapsedilmek suretiyle etkisiz hale getirilmesiyle Bveyh Devleti sona ermi oldu.43 Ardndan halife Badat minberlerinde Turul Bey adna hutbe44 okunmasn emretti.45 Bununla sultan slm dnyasna yapt hizmetlerden dolay dllendirmi oluyordu. Bylece slm dnyasnn nemli bir blmnde Turul Beyin ad ve otoritesi egemen oldu. b-Din ve Dnya leri Birbirinden Ayrlm mdr? slm tarihinde ilk defa Turul Bey zamannda, halifenin yetkileri bir anlamayla sultana devredilmi, kendisi sadece slm mmetinin din lideri olarak kalmt. Buna gre biri din dieri devlet ileriyle ilgilenen iki lider slm dnyasn idare ediyordu. Ancak otoritede eitlik sz konusu deildi. Halifelik asla byle bir ayrma raz olmad. Kald ki halifenin Mslmanlar zerindeki nfuzu olduka glyd.46 Byk Seluklular ise halifelik merkezine Trk devletinin bir vilayeti, bakentten sonra gelen ikinci byk ehri gzyle bakyor ve daima sayg gsterdikleri halifeye deer veriyorlard. Hatta onu kendi tebaalar olarak gryorlard. Bu anlayn izlerini Trk Devlet Felsefesinde aramak gerekir. Zira Trkler ulap egemenlik saladklar her yeri vatanlarnn bir paras olarak grmler, asla bu yerlerde geici bir sre kalmay dnmemilerdir. Oluan bu fiil durumun laiklik olduu eklinde bir yaklam ortaya kmaktadr.47 Oysa ki kurumsal yapda bir deiiklik olmad. Dnemin artlar
41
42 43
44
45
46 47
Ebul Fida, mduddin smail b.Ali,el-Muhtasar fi Ahbril Beer, Kostantiniyye, tsz., II, 173; bn Kesir, a.g.e, XII, 66; Ahmed Cevdet, a.g.e, V, 124. Ebul Fida, a.g.e, II, 173. Ahmed Ate, Deylem, A, stanbul, 1965, III, 573; samddin Abdurrauf el-Fak, a.g.e, s.239; M.Altay Kymen, Turul Bey ve Zaman, s.47; Yusuf el-I, a.g.e, s.19. slm devletlerinde bir hkmdarn meruiyet kazanmas onun saltanatnn halife tarafndan tasdik edilmesiyle mmkn olurdu. Bunun ilk art da hkmdarn kendi lkesinde halife adna hutbe okutmasyd. (Mustafa Baktr, Hutbe, DA, stanbul, 1998, XVIII, 426, 427.) Reidddin Fadlullah, Camiut Tevarih Zikru Tarih-i li Seluk, II, cz:5, Yay. Ahmed Ate, Ankara, 1999, s.21, 22. Andr Miquel, slm Medeniyeti Doutan Gnmze, ev.Ahmet Fidan, Ankara, 1991, I, 246. brahim Kafesolu, Seluklular Tarihi, stanbul, 1992, s.81.
gerei Seluklularn egemen g olmalarn gerektirdiinden bu fiil durumu yzyllar sonra ortaya kan bir kavram ile aklamak gereki deildir.48 c-Turul Beyin Badattan Ayrl: Turul Beyin Badatta kald on ay ierisinde Seluklu ordusunun halk zerindeki basks arlat.49 Bunun zerine halife durumdan honut olmadn gstermi, ya halka iyi davranlmasnn salanmasn, ya da Badattan ayrlmasn istemitir.50 Bunun zerine Turul Bey 448/1056 ylnda Badattan ayrld.51 Badattan ayrlmadan nce yklan ve harabe durumunda olan bir ok meknn imar edilmesini istedi. Dicle kenarnda bir ehir kurarak ordusunu buraya yerletirdi. (Medinett Turul) Ayrca bir de saltanat saray yaplmasn emretti.52 Turul Bey Badattan ayrlrken yerine srekli grev yapacak bir vali(ahne) brakmay da ihmal etmedi.53 Amdlmlk Irakn genel valisi, Aytigin ise ahne idi. Byk Seluklu Sultanlarn Bveyh emirlerinden ayran noktalardan birisi de Bveyh emirleri mahall hanedanlar olduklar iin Badatta oturmulard. Oysa ki Seluklular byk bir devlet olduklarndan kendi bakentlerinde oturuyorlard. Gerektiinde bakenti de deitiriyorlard. 2-Arslan Bessir Olay ve Turul Beyin II.Badat Seferi: Bveyhlerin son devrinde yaayan bir Trk komutan olan Arslan Bessir ilk efendisinin Fars blgesindeki Besa(Fesa)ehrinde olmas sebebiyle Bessir nisbesini ald. Bveyh emirlerinden Bahaddevlenin azatls olmakla birlikte esas hretini Celalddevle devrinde kazanmtr. Bveyh emiri Melikr Rahim Hsrev Firuz zamanndaki (1048-1055) karklklar srasnda huzur ve skunun salanmasnda nemli rol oynad ve Badat asker valiliine tayin edildi. Bessirnin kuvvetli bir muhalifi olan Abbasi veziri Reisrresa bnl Mslime, Turul Bey ile irtibat halindeydi. Bessir onu suluyordu. Vezir ise Bessiryi Fatm halifesi Mustansr Billah adna faaliyette bulunmakla itham ederek onu ordudaki Trklerin ve halife Kaim Biemrillahn gznden drmeyi baard. Bu srada Halife Kaim Biemrillahn davetini kabul eden Turul
D.Sourdel, Khalifa, The Encyclopedia of Islam, I, 942. Ebul Fida, a.g.e, II, 175. M.Altay Kymen, a.g.e, s.40. Ebul Fida, a.g.e, s.II, 175. bn Kesir, a.g.e, XII, 68. Trk Dnyas El Kitab, Trk Kltrn Aratrma Enstits, I, 260.
48 49 50 51 52 53
Bey grnrde hac grevini yerine getirmek, aslnda ise Suriye ve Msra hakim olan Fatm Devletini ortadan kaldrmak gayesiyle Badata geldi.54 Bessir Badattan kanca Msrda halifeliini iln eden Mustansr elAlev(el-Fatm)55 Bessirye hilat ve hediyeler gnderip Ben sana yardmcym. Kaim Biemrillahtan ve Turul Handan asla korkmayasn.dedi.56 Turul Bey Badattan ayrldktan sonra, kendisine isyan eden kardei brahim Ynal ile mcadeleye giriti.57 Bu srada Turul Beyin Badata girmesinden sonra kaarak Hille58ye sonra da Rahbeye giden Arslan Bessir etTrk durumu frsat bilerek yeniden harekete geti.59 Bessir gl, askerleri ok olan bir komutan olduundan halife onu durduramad.60 Bessir bu arada Turul Beyin kardei brahim Ynala mektup yazarak onu Turul Beye kar isyana tevik ediyordu. Destek sz de veriyordu. Ama sznde durmad.61 bn Kesir ve Celaleddin es-Suyutnin rivayetlerine gre ise, Bessir, Msrda halifeliini iln eden Mustansr el-Alevye mektup yazarak Irakta iliin yerlemesi iin yardm istemi o da gereken destei vereceini iletmiti.62 Bu rivayet kanaatimizce daha dorudur. nk, 449/1057 ylnda halifeliini iln eden Mustansr63 lke iinde egemenliini kurmakla megul olduundan Irak ile ilginme imkn bulamam, ancak Bessirnin mektubuyla durumdan haberdar olmutu. Nitekim sz vermesine ramen Bessirye tam olarak destek verememitir. Mustansrdan destek sz alan Bessir 450/1058 ylnda Badat igal etMsr bayra tayordu.65 Halife Kaim Biemrillah Badattan kard, sarayn yamalad. Halife Hadise Ane kalesine hapsedildi.66 ti.64
54 55 56 57 58
59
60
61 62 63 64
Erdoan Meril, Bessir, DA, stanbul, 1992, V, 528, 529. bkz.Abdlkerim zaydn, Mustansr Billah el-Fatm, DA, stanbul, 2006, XXXII, 119-121. Ahmed b.Mahmud, Seluknme, hzr.Erdoan Meril, stanbul, 1977, I, II. Ebul Fida, a.g.e, II, 84; Ahmed b.Mahmud, a.g.e, I, 41. Hille: Badat yaknlarnda mehur bir ky.Badata kara yoluyla fersah mesafededir. (Yakut el-Hamev, Mucemul Buldan, Beyrut, tsz. II, 295.) Azim, a.g.e, s.13; Celaleddin es-Suyut, Tarihul Hulefa, Hami: Abdurrahman Helf, Kahire, 1887/1305, s.167, Ahmed b. Mahmud, a.g.e, I,38. bn Kalnis, Tarihu Dmak, thk. Sheyl Zekar, Dmak, M.1983/H.1403, s.143; bn Kesir, a.g.e, XII, 84; bnl Adm, a.g.e, s.1. bn Kalnis, a.g.e, s.145. bn Kesir, a.g.e, XII, 66;Celaleddin es-Suyut, a.g.e, s.167. Ebul Fida, a.g.e,II,176. bnl Cevz, Miratz Zaman, s.26; Azim, a.g.e, s.12; bnl Esir, a.g.e, IX, 641; bn Kesir, a.g.e, XII, 77.
Mansur camiinde Mustansr el-Alev adna hutbe okutan Bessir, ezanda Hayye Al hayril amel(Haydi en hayrl ie) denilmesini emretti.67 Bylece Badatta Abbasi halifesinin egemenlii bir yldan fazla bir sre kesilmi oldu. Bessir Badatta zorbalk yapt.68 Btn din bilginlerini ve lkenin ileri gelenlerini Mustansra biat ettirdi. Bessir Badatn ileri gelenlerinden deta intikam alyordu.69 Sultan Turul Bey, kardei brahim Ynal yendikten sonra blgede otoriteyi salad.70 Bessirnin Badat igal ettii haberini aldndan Badata hareket etti.(451/1059)71 Badata vardnda ilk i olarak Halife Kaim Biemrillah hapisten kurtararak tahtna oturtmak oldu.72 Ardndan yakalanan Bessir sultann huzuruna getirildi ve ldrld.(451/1058)73 Bylece Bessirnin ilii yayma ve egemen bir mezhep haline getirme faaliyetleri kesin bir ekilde sona erdi.74 Bu baarsndan dolay Turul Beyi huzuruna kabul eden Halife Kaim Biemrillahn zerinde Hz.Peygamberin hrkas vard. Halifenin elini pen sultan, halifenin yanna oturdu.75 Halife ona yapt almalardan dolay teekkr edip yaknlk gsterdi. Adaletin yaylmas, zulmn ortadan kaldrlmas iin almalarna devam etmesini istedi. Ardndan onu Dounun ve Batnn Sultan(Sultanul Merk vel Marib) nvanyla taltif etti, adna hutbe okuttu.76 Halife bunlarla da kalmayarak egemenlii altndaki btn topraklarn ynetimini Sultan Turul Beye devrettiini resmen aklad. (449/1058)77 Bylece halifenin
65 66 67
68 69 70 71
72 73
74
75 76
77
bn Kalnis, a.g.e, s.146; Celaleddin es-Suyut, a.g.e, s.167. bnl Cevz, Miratz Zaman, s.26; bn Kalnis, a.g.e, s.144; Suyut, a.g.e, s.167. bnl Esir, a.g.e, IX, 641;bnl Adm, a.g.e, s.3;Ebul Fida, a.g.e, II, 177; Azim, a.g.e, s.13;bn Kesir, a.g.e, XII, 80. H.brahim Hasan, en-Nuzumul slamiyye, s.82. bn Kesir, a.g.e, XII, 78. bn Kesir, a.g.e, XII, 81. bn Kalnis, a.g.e, s.149;bnl Cevz, Miratz Zaman s.53; bnl Esir, a.g.e, IX, 646; Ebul Fida, a.g.e, II, 178. bn Kesir, a.g.e, XII;82; bn Tiktaka, Muhammed b.Ali b.Tabataba, el-Fahri, Beyrut, tsz., s.293. Ahmed b.Mahmud, a.g.e, I, 44; bn Kalnis, a.g.e, s.147; bnl Cevz, Miratz Zaman, s.63; bnl Esir, a.g.e, IX, 649; Ebul Fida, a.g.e, II, 179; Azim, a.g.e, s.15. Ali Sevim, Anadolunun Fethi Seluklular Dnemi (Balangtan 1086ya Kadar), Ankara, 1987, s.8. bnl Esir, a.g.e, IX, 633. bnl Esir, a.g.e, IX, 634; bnl Cevz, Miratz Zaman, s.107; bnl Cevz, el-Muntazam, VIII, 233; Ebul Fida, a.g.e, II, 176. bnl Cevz, el-Muntazam, VIII, 181-182; D.Sourdel, Kaim Biemrillah, The Encyclopedia of Islam, IV, 458.
siyas yetkilerini kendi rzas ile sultana devrettii ve kendisinin sadece din bir lider olarak kald resmen tescil edilmi oldu.78 Adna Mekkede hutbe okunan Turul Beyin bu baars slm dnyasnn paralanmln ortadan kaldramad.79 Bununla beraber Seluklularla slm dnyasnda yeni bir ftuhat ve altn devir balad.80 C.Sultan Alparslan Dnemi Turul Bey 455/1063 ylnda Reyde vefat etti.81 ocuu olmad iin yerine kardei ar Beyin olu Alparslan veliaht tayin etti.82 Halife Kaim Biemrillah, Turul Beyin lmnden sonra verdii bir emirle adn hutbelerden karmt.(455/1063) Fakat yerine hibir hkmdarn adn koymamt. stelik vergi toplamakla grevli Seluklu memuruna u haberi gndermiti: Sen bu memlekette len sultan tarafndan memur edildin. Elini idareden ekip skun iinde oturmak istersen otur; yoksa seni bu memleketten karrm.83 Seluklular ile halifelik arasndaki anlamay sultann hayatyla kaytl sanan Halife Kaim Biemrillah, Arap sultanlarna haber gndererek, ortaya kan durum karsnda lkede skun ve asayii korumak amacyla alnacak tedbirleri grmeye ard. Fakat, Seluklularn Badat valisi Amd Ebu Said Kainnin, halifenin bu davranna iddetle kar kmas ve kendisinin Seluklu veziri Amidlmlk el-Kndrnin hizmetinde olduunu, ancak ondan gelecek emirlere gre hareket edeceini sylemesi, halifeyi ve Arap sultanlarn daha ileri gitmekten alkoydu, bylece Irak fiilen Seluklu egemenliinde kald.84 Bu srada Badatta halk ayakland.Ayyar85 ad verilen anaristler esnafa saldrdlar, soygunlar yaptlar. Halk da buna kar koymaya alt.86 Bu kargaay Sultan Alparslan ksa srede ortadan kaldrd. Bu kargaa Turul Beyin
78 79 80
81 82
83 84 85
86
M.Altay Kymen, Turul Bey ve Zaman, s.41. Said Abdlfettah ur, a.g.e, s.165. Desmond Steward, Batl Gzyle slm Kltr ve Medeniyeti, ev. Mjdat Kayayerli, stanbul,1994,s.137. V.Minorsky, Rey, A, stanbul, 1964, IX, 722; C.Brockelmann, a.g.e, s.142. bnl Cevz, Miratz Zaman, s.90;Suyut, a.g.e, s.168,Hamid el-Isfahan, Muhammed b.Hamid, Tarihu Devleti li Seluk, Beyrut, H.1400/M.1979, s.30;Reidddin Fadlullah, a.g.e, II, cz:5, s.27.; ayrca bkz. brahim Kafesolu, Alparslan, DA, stanbul, 1989, II, 526-530. M.Altay Kymen, Alparslan ve Zaman, I, 99. M.Altay Kymen, Alparslan ve Zaman, I, 11. Ayyar: Ortaa slm dnyasnda daha ok kendi karlar iin toplum dzenini bozan zmreler hakknda kullanlan bir tabir. (Abdlkadir zcan, Ayyar, DA, stanbul, 1991, IV, 296) bnl Cevz, el-Muntazam, VIII, 234; bnl Esir, a.g.e, X,27.
lmnden(455/1063)Alparslan adna hutbe okunmasna kadar olan dnemde devam etti.(456/1064)Bu sre dokuz buuk aydr.87 Alparslan, Abbasi halifesi ile ilikilerini btn ynleri ile gelitirmeye byk zen gsterdi.88 O,halifelik ile dengeli bir iliki kurdu.89 Sultann Badata hi gitmemesi90 de bunu gstermektedir. 1.Seyyide Sultann Badata Dn: Alparslan halifelik ile ilikileri batan itibaren iyi bir zemine oturtmak iin aba sarfetti ve bu konuda bir jest yaparak Turul Bey ile evlenmi olan ve onun lmyle ortada kalan Halife Kaim Biemrillahn kz Seyyide Hatunun Badata iade edilmesini emretti.91 nk Badatta yaplan dnden sonra halifenin rzas olmad halde Reye dnen Turul Beyden Halife Kaim Biemrillah honut deildi.92 Sultan Alparslan halifenin kz ile birlikte Badata bir de heyet gndererek halifelikle etkili bir iliki kuraca izlenimi verdi. Bunun zerine halife hemen sultann beklentilerini yerini getirmeye balad. Mektubu takip eden ilk Cuma gn minberlerde Alparslan adna hutbe okundu.93 Kendisi Byk Sultan, Dinin I ve Mslmanlarn bereketi sfatlaryla zikredildi.94 Sultan Alparslan adna okunan hutbe kesintisiz olarak devam etti. O nedenle kaynaklarmz Badat minberlerinde Sultan nvanyla adna hutbe okunan ilk sultann Alparslan olduunu ifade ederler.95 2.Sultan Alparslann Badata Fetihnme Gndermesi: Byk Seluklularn batya doru ilerlemelerinin nnde bir engel vard; o da Bizans mparatorluu idi. Ayrca Bizans mparatoru Seluklularn ilerlemesinden kayglanmaya balad ve byk bir ordu hazrlayarak onlar imparatorluk topraklarndan uzaklatrmak istedi.96 Buna karlk Alparslan da harekete
87 88 89 90 91 92 93 94 95
96
M.Altay Kymen, Alparslan ve Zaman, I, 101. Zekeriya Kitap, a.g.e, s.102. Peter B.Golden, Toghril Beg, Dictionary of the Middle Ages, New York, 1989, XII, 67. P.K. Hitti, Siyas ve Kltrel slm Tarihi, ev.Salih Tu, stanbul, 1980, III, 749. bnl Esir, a.g.e, X, 35; Ebul Fida, a.g.e, II, 184. Ebul Fida, a.g.e, II, 184. Zekeriya Kitap, a.g.e, s.105, 106. bnl Cevz, Miratz Zaman, s.113; bn Kesir, a.g.e, XII, 107. bnl Adim, Kemaleddin Ebul Kasm mer b.Ahmed (v.H.660/M.1261), Buyett Taleb fi Tarihil Haleb (Biyografilerle Seluklular Tarihi), ev.Ali Sevim, Ankara, 1982. Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, Komisyon, stanbul, 1992, VII, 122.
geerek, kuvvetleriyle bugnk Trkiye snrlarn geerek Bizansllarn egemenliindeki Ani ve Kars blgesine girdi. Ardndan 463/1071 ylnda Alparslan ile Romanos Diogenes arasnda cereyan eden Malazgirt Meydan Muharebesi, Alparslann galibiyeti ile sonuland. Bu galibiyetten sonra Seluklulara Anadolu kaplar ald. Zaferden sonra, halifeye bir fetihnme gndererek galibiyeti mjdeleyen sultan, beraberinde Bizans imparatorunun bandaki kavuunu da gnderdi. Sultan Alparslann gnderdii fetihnmenin Badatta halifelik saraynda okunmas ve bizzat halife tarafndan Seluklu sultanna vc bir mektup gnderilmesi, halifeliin de bu fethin nemini kavradn gsterir.97 Halife Kaim Biemrillah bu fetihten sonra sultana Ebul Feth nvann vererek onu taltif etti.98 Bu haberin ardndan Badat sslendi ve byk bir enlik dzenlendi.99 Halife kendisini kutlayarak hilat ve hediyeler gnderdi.100 3.Alparslann, olu Melikah veliaht tayin etmesi: Sultan Alparslan halifeye kar izledii dengeli siyasetin yan sra Badat ahneliine(valilik/garnizon komutanl)olaanst yetkilerle donatt mehur komutan Sadddevle Gheryini tayin etmekle de halifelik merkezinde tam bir egemenlik kurdu.101 Zira halife, otoritesini kaybetmi, Badatta bile szn geiremez ve asayii salayamaz duruma gelmiti. Sultan Alparslan, dedesi Selukun mezarn ziyaret maksadyla gittii Cend ehrinden dnerken urad Radganda 458/1066 ylnda dzenledii trende olu Melikah102 veliaht iln etti.103 Saltanat boyunca Byk Seluklu Devletini glendirip genileten104 ve devleti her bakmdan iyi bir noktaya ulatran Sultan Alparslan, bnl Esirin
97 98 99 100
101 102
103
104
M.Altay Kymen, a.g.e, I,35, brahim Kafesolu, Seluklular, A, X, 368. brahim Kafesolu, Seluklular, A, X, 368. bnl Cevz, Miratz Zaman, s.152. bnl Cevz, Miratz Zaman, s.155; Ali Sevim, Malazgirt Muharebesi, DA, Ankara, 2003, XXVII, 482. M.Altay Kymen, a.g.e, I, 107. Melikah: Daha kk yata iken babas ona zel ilgi ve ihtimam gsterdi ve Grcistan seferine karken olunu da yannda gtrd. Melikah, vezir Nizamlmlk ile kararghta kalp babasna veklet etti. (456/1064). Daha sonra bizzat Melikahn da katld bir kuatma sonucunda Bizans kuvvetlerince korunan bir kale ele geirildi. (Abdlkerim zaydn, Melikah, DA, Ankara, 2004, XXIX, 54.) bnl Esir, a.g.e, X, 50; Hseyin Emin, a.g.e, s.73; samddin Abdurrauf el-Fak, a.g.e, s.269; Mevdud, Seluklular Tarihi, s.250. inasi Altunda, Kaim Biemrillah, A, stanbul, 1967, VI, 103.
rivayetine gre Harezmli bir emir ile yapt kavgada emir tarafndan ldrld.105 Alparslann 465/1072 ylnda lmnden sonra yerine veliaht Melikah geti.106 D.Sultan Melikah Dnemi Melikah tahta getikten sora ilk i olarak veziri Nizamlmlk Badata gndererek adna hutbe okunmasn salad.107 Melikahn veliahtln kabul eden Halife Kaim Biemrillah 447/1075 ylnda vefat etti.108 Kaim Biemrillah Mukted Billah veliaht tayin etmiti. O, vefat edince Mukted biat ald.109 Bylece Mukted 467/1075 ylnda halife oldu.110 Sultan Alparslann lm zerine Mekkede adna okunan hutbe kesildi ve tekrar Msrdaki Mustansr el-Alev adna okunmaya baland. Bunun zerine Melikah 468/1076 ylnda hac emiri grevlendirerek Mekkeye gnderdi. Grmeler sonucunda sultan ve Halife Mukted adna hutbe okunmaya balad.111 1.Sultan Melikahn I.Badat Ziyareti: Halife Mukted Billah ile ilikilerini salam canl tutan Melikah, bnl Esirin rivayetine gre 475/1082 ylnda birinci Badat ziyaretini gerekletirdi.112 Beraberinde veziri Nizamlmlk ve komutanlar, beyleri ve kalabalk bir maiyeti vard.113 Kendisini sarayda karlayan halifenin yannda ayakta durmay tercih eden Melikah, Halife Muktednin srar zerine zel tanzim edilmi eref mevkiine geti. Sultan Melikaha yedi hilat giydirildi. Halifenin emriyle Dounun ve batnn hkmdar almeti olmak zere iki kl kuatld. Ardndan sultan, halifenin elini pmek istedi, buna izin vermeyen Mukted, halifelik mhr olan yzn vererek, Melikah da bunu perek iade etti.114
105 106 107
108 109 110 111 112 113
114
bnl Esir, a.g.e, X, 73. bnl Cevz, Miratz Zaman, s.160, Ebul Fida, a.g.e, II, 189; bn Kesir, a.g.e, XII, 106. bnl Cevz,Miratz Zaman, s.160; bnl Esir, a.g.e, X, 76; Ebul Fida, a.g.e, II,189; bn Kesir, a.g.e, XII, 106. Ebul Fida, a.g.e, II, 191; Azim, a.g.e, s.21. bnl Cevz, el-Muntazam, VIII, 292; bn Kesir, a.g.e, XII, 108. Hamid el-Isfahan, a.g.e, s.53. bn Kesir, a.g.e, XII, 111. bnl Esir, a.g.e, X, 155. brahim Kafesolu, Sultan Melikah Devrinde Byk Seluklu mparatorluu, stanbul, 1953, s.94. bnl Esir, a.g.e, X, 156;Ahmed Cevdet, a.g.e, V, 152; brahim Kafesolu, Sultan Melikah Devri Byk Seluklu mparatorluu, s.95.
Seluklularn Badata egemen olduklar zaman dilimi iinde Abbasi Halifeliinin en zayf olduu dnem Sultan Melikah dnemidir.115 te byle bir zamanda sultan sekin bir toplulukla Badata deta karma yaparak, halifelik zerinde arln hissettirecei izlenimini vermek istiyordu. Bu dnemde halife-sultan ilikileri dostane gelimedi. nk Melikahn tm slm dnyasn nfuzu altna alma ideali vard.116 2.Sultan Melikahn II.Badat Ziyareti: Sultan Melikah bu dncelerle 484-485/1091-1092 ylnda Badata ikinci defa gitmeye karar verdi. Melikahn Badata ikinci geliini ziyaret deil bir sefer olarak grmek esasen daha doru olur.bn Kalnis bunu dorular mahiyette Sultan Melikah Isfahan117 dan Badata,Msr ele geirmek amacyla yneldi. 118 Sultan Badata bir ok Trk beyini ararak onlarla yeni yapaca fetihler hakknda grme yapt.119 Msrn sultann hedefinde olmasnn nedeni Batn propagandasnn yuvas haline gelmeye balamasdr. Bu durum ise Abbasi Halifelii iin bir tehditti.120 Melikahn hedefinde sadece Msr yoktu. Ayrca Hicaz da tam egemenliini salamak, Yemen ve Adenin de fethedilmesini istiyordu. Nitekim ksa srede Seluklu ordusu Hicaz devlete baladktan sonra Yemen ve Adeni de Seluklu egemenliine ald.121 Sultan Melikahn bunlardan baka ok nemli bir hedefi daha vard ki, mr yetmedii ve hayatna ml olduu iin gerekletiremedi. Bu hedef, saltanat merkezini halifelik merkezine yani Badata nakletmekti. Bylece hem siyas ve hem de din otoriteyi elinde tutup tm slm dnyasn kontrol altna almay dnyordu.122
115 116 117
118 119 120 121 122
Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, stanbul,1 993, s.208. brahim Kafesolu, Melikah, A, VII, 671. Isfahan: rann drdnc byk ehri ve ayn ad tayan eyaletin merkezi.Isfahann Seluklular zamannda asl gelimesi Sultan Melikahn Devletin merkezini Reyden buraya nakletmesiyle balar. ehir bu dnemde byk bir imar faaliyetine sahne oldu. Baehir olmas sebebiyle Isfahan, Sultan Melikahn lmnn ardndan ortaya kan taht kavgalarnda nemli bir rol oynad(Osman Gazi zgdenli, Isfahan, DA, stanbul, 2000, XXII, 497-502.); ayrca bkz. lber Ortayl, Eski Dnya Seyahatnamesi, Ankara, 2007, s.116-125. bn Kalnis, a.g.e, s.200. Erdoan Meril, Mslman-Trk Devletleri Tarihi, s.59. Osman Turan,. a.g.e, s.214. brahim Kafesolu, Seluklular, A, X, 372. Osman Turan, a.g.e, I, 196.
Sultan Melikahn yaptrd ahdiz kalesine sinsice yerleen Batn reislerinden At burada zellikle Deylemliler ile dostluk kurarak, onlar propaganda ve telkin yoluyla kendi mezhebine balad. Bylece kaleye egemen olan At Isfahan yaknlarnda bir propaganda oca kurdu.123 3.Nizamlmlk124n ldrlmesi: 485/1092 ylnda Batnler tarafndan ldrlen Nizamlmlk125n ldrlmesi hakknda baz tarihilerin farkl grleri vardr. Ravend, onun Taclmlk adna Melikaha yaknl ile bilinen bir kiinin kkrtmas sonucunda ldrldn nakleder. Kkrtma gerekesi olarak sultan hkmdarlkta kendisiyle vezirin ortak olduunu sylemesi ve vezirin kendisine danmadan i yapmas olduunu ifade eder.126 Tarihi brahim Kafesolunun da kanaati Nizamlmlkn ldrlmesi, Taclmlkn kkrtmas ve Batnlerin suikast sonucu gerekleti.127 Nizamlmlkn ldrlmesi, Seluklu Devleti bnyesinde byk bir boluk ve huzursuzluk meydana getirdi. Bu olaydan en ok etkilenenlerin banda Halife Mukted geliyordu. nk Nizamlmlk halifeye de yakn bir kiiydi. Halife, sorunlar sultana deil, ona iletiyordu. Yani halifenin sultan ile ilikilerinde etkin bir rol oynuyordu. Vezirin ldrlmesiyle halife-sultan mnasebeteleri halife aleyhine bozuldu. 128 Nizamlmlk Batnlerle mcadelede mesafe almt. Zira onun ldrld haberini alan Hasan Sabah, Bu eytan ld, mutluluumuz bala123
124
125
126 127 128
Ravend. Muhammed b.Ali, Rahats Sdur ve Ayets Srur, ev.Ahmed Ate, Ankara, 1957, I, 151, 152. Nizamlmlk: Byk Seluklu Veziri, Ortaa slm dnyasnn en baarl Devlet adamlarndan. Nizamlmlk, ar Beyin lmnn ardndan Turul Bey dneminde (1040-1063) Horasan ynetti. Alparslann, kardei Sleyman ile giritii taht kavgas srasnda Alparslann yannda yer ald. dar ve siyas kabiliyetleriyle onun dikkatini ekti. Alparslan tahta getikten bir ay sonra Kndryi azledip yerine Nizamlmlk tayin etti. (455/1063) Malazgirt Muharebesi hari Alparslann btn seferlerine katlan Nizamlmlk, bu savalarn kazanlmasnda ve Kutalmn isyannn bastrlmasnda ve Kutalmn isyann bastrlmasnda nemli rol oynad. Sultan Melikahn rakiplerini bertaraf ederek tahta gemesinde byk hizmetleri oldu. Sultan Melikah zamannda devlet iin cidd bir tehlike tekil eden Hasan Sabah ve adamlaryla mcadeleyi bir devlet politikas haline getirdi. (Abdlkerim zaydn, Nizamlmlk, DA, stanbul, 2007, XXXIII, 194, 195.) bn Kalnis, a.g.e, s.200; bnl Cevz, a.g.e, IX, 66; bnl Esir, a.g.e, X, 204, 313, 317;bnl Adim, a.g.e, s.59; bn Hallikan, a.g.e, I,397; Zeheb, emseddin Ebu Abdullah Muhammed b.Ahmed b.Osman (748/1347), Siyeru Alamin Nbel, nr. uayb el-Arnavud-Muhammed el-Araksus, Beyrut, 1983-1985, XIX, 95. Ravend, a.g.e, I, 131, 132. brahim Kafesolu, Sultan Melikah Devrinde Byk Seluklu mparatorluu, s.205. brahim Kafesolu, Sultan Melikah Devrinde Byk Seluklu mparatorluu, s.206, 208
d.demiti. Vezirin ldrlmesi devlet adamlarna ve bilginlere kar terr eylemlerini artrd. Sonu olarak devlet gnden gne srekli kan kaybederek ykl hzland.129 4.Sultan Melikahn lm: Sultann Halife Mukted ile evli kz Mehmelek Hatun geimsizlik nedeniyle babasna ikyette bulundu. Sultan Badata bir heyet gndererek kzn Isfahana getirtti. Mehmelek Hatunun halifeden olma Ebul Fadl Cafer(480-1088) adnda bir de olu vard. Onu da beraberinde getirtti.130 Bu durum sultan kzdrarak halife ile arasnn almasna neden oldu. Ayrca halife idar ilere de karmak istiyor ve bunu belli ediyordu.131 Bu sebeplerle Melikah Badata vardktan bir sre sonra halifenin Badat terk etmesini istedi. Kendisine on gn sre verdi.132 Halife bir ay sre istedi. Melikah, sana ilave bir saat bile yok, dedi. Sultan bunu sylerken istediin yerde kalabilirsin mesajn da gnderdi.133 Melikahn halifeyi alelacele Badattan karmak istemesi herhalde halifeden olan torunu Caferi halifelie veliaht yapma niyetinde olmasndand.134 Oysa ki halife, nceki einden olan Mustazhir Billah veliaht tayin etmek istediinden Melikahn bu teklifini reddetmiti. Halife, sultann kararll karsnda Badattan ayrlmak zorunda kald ve Basraya gitti. Bu durum halifeye ok zor geldi. Rivayete gre o,Basradaki gnlerinde oru tutup, Allaha dua ederek sultan ikayet ediyordu.135 Sultan Melikah Badatta bulunduu srada bir gn ava gitmiti. Hastaland ve ld. ldnde 37 yandayd. bnl Cevz, Melikahn lmyle ilgili gr nakleder: Birincisi, av etinden yedi, sonra hacamat yaptrd, nefesi kesildi ve ld. kincisi hummaya (ateli hastalk) yakaland ve ld. ncs zehirlendi.136 bn Hallikan, Melikahn av etinden yedikten sonra hastalanp, kan karmaya balayarak ldn nakleder. Ebul Fida ise sultann ateli hummadan ldn 137 rivayet eder.
129 130 131 132 133 134 135 136 137
Seyfullah Kara, a.g.e, s.141. brahim Kafesolu, Sultan Melikah Devrinde Byk Seluklu mparatorluu, s.207. Ali brahim Hasan, a.g.e, s.466. bnl Cevz, el-Muntazam, IX, 74. bn Tiktaka, a.g.e, s.296; Suyut, a.g.e, s.170; Ahmed b.Mahmud, a.g.e, I, 164. bn Hallikan, a.g.e, IV, 375. bn Hallikan, a.g.e, IV, 375; Suyut, a.g.e, s.170. bnl Cevz, el-Muntazam, IX, 74. Ebul Fida, a.g.e, IV, 374: bn Kalnis, a.g.e, s.200.
Bu rivayetleri gz nne alarak Melikahn zehirlenerek ldrld sonucuna varabiliriz. nk halifeliin Seluklulara intikalinin sz konusu olduu bir dnemde138 sultann ani lm139 pheleri artrmaktadr. Kaynaklarda geen sultann atelenerek ld rivayetleri de esasen zehirlenme olaydr. Zira zehirlenme olaylarnda genellikle vcut ateinin artt bilinen bir gerektir. Tarihi brahim Kafesolu, sultan zehirleyenin Terken Hatun olmasnn kuvvetle muhtemel olduunu ifade etmektedir. nk nfuz sahibi ve yaratl itibariyle hrsl bir kadn olduunda phe olmayan Terken Hatunun halife ile anlaarak bunu gerekletirmesi kuvvetli bir ihtimaldir.140 Terken Hatunun amac ise olu Mahmudu sultan yapmakt. Bunun Melikahn lmnden sonra gereklemesi pheleri artrmaktadr. Sultann lmnden sonra halife Badata dnerek ynetimi eline ald.141 Sultan Melikah ldnde ardnda in snrndan ama ve Yemene kadar uzanan bir lke brakt.142 Melikah o kadar byk bir corafyaya egemendi ki kendisinden nce ve sonra hibir sultana nasip olmamt.143 Onun lmyle Byk Seluklu Devletinin altn devri olarak isimlendirilen birinci dnemi sona ermi oldu.144 E.Sultan Melikahtan Sonraki Dnem Melikah 474/1081de Isfahanda doan en byk olu Berkyaruku Nizamlmlkn tavsiyesi zerine veliaht tayin etmiti. Ancak Terken Hatun be yandaki olu Mahmudu veliaht tayin ettirmek iin her vastay mbah sayarak harekete geti.145 Melikahtan sonra sultan olan drt olu; Mahmud, Berkyaruk, Muhammed ve Sencer zamanlarnda; Suriye Seluklular 511/1117 ylna kadar eklen merkeze bal kald. Sultan Sencerden (552/1157) sonra ise Seluklu Devletleri tamamen birbirlerinden ayrldlar.146 On yl sren taht mcadelesi sonucunda devlet zayflad.147
138 139 140 141 142 143 144 145 146 147
Zekeriya Kitap, a.g.e, s.153. Hseyin Emin, a.g.e, s.78. brahim Kafesolu, Sultan Melikah Devrinde Byk Seluklu mparatorluu, s.210. bn Hallikan, a.g.e, IV, 375. Ebul Fida, a.g.e, II, 203. Ali el-Hseyn, a.g.e, s.49. H.brahim Hasan, slm Tarihi, V, 46. Abdlkerim zaydn, Berkyaruk, DA, stanbul, 1992, V, 514-516. brahim Kafesolu, Seluklu Tarihi, s.47. Mevdud, a.g.e, s.38.
Seluklu sultanlar iktidarlarnn doruunda olduklar zaman bile merkez bir devlet oluturamadlar. Bunun yerine farkl diller konuan, eitli milliyetlerden insanlarn yaad eyaletler zerinde hkm srdler. Seluklularn ynetim anlay devletin Melikahtan sonra paralanmasna neden oldu. Buna gre, iktidar birey olarak sultanda deil, ailedeydi. Sonuta hanedan yeleri, bir eit has olarak eitli eyaletleri ellerinde tutmaktayd. Bu uygulama, Birinci Hal Seferi srasnda ar sonular douracakt.148 1.Mahmud Dnemi: Melikahn lmn gizleyen Terken Hatun, cenaze namaz bile klnmadan sultan uniziyyede defnettirdi. Daha sonra Isfahana gtrlerek sultann afii ve Hanefiler iin yaptrd medresenin haziresine defnedildi. Bunun nedeni, Berkyarukun sultan olmasn engelleyip kk yataki olu Mahmudu tahta karmak istemesiydi.149 Terken Hatun Halife Muktedye hutbede olunun adn okutmasn isteyen bir haber gnderdi. Bylece Mahmud adna hutbe okundu. Dnemin limleri kk yataki bir kiinin adna hutbe okutmann caiz olmadn beyan etmilerdi. Ancak dikkate alnmad. Bununla da kalnmayarak Mahmuda Nasrddnya veddin nvan verildi. Harem-i erifte de adna hutbe okundu.150 Bu srada devlet ilerini Terken Hatun adna vezir Taclmlk idare ediyordu. Bunun yan sra Terken Hatun Seluklu Devletinin tm vali ve komutanlarn olu kk Mahmuda biat ettirdi.151 Bu durum zerine Nizamlmlkn adamlar Berkyaruk etrafnda toplandlar ve ona sultan olarak biat ettiler. Ordu paraland. Kimin sultan olduu belli olmad iin devlet otoritesi ortadan kalkt.152 Bunun zerine Terken Hatun Berkyaruku Isfahanda yakalatt. nk o,Melikahn en byk oluydu. Berkyaruk taraftarlar ayaklanp hapsedildii yerden onu kardlar. Isfahanda adna hutbe okundu.153 Bylece Mahmudun szde sultanl iki yl srd. nk annesi Terken Hatun 487/1094de ld. Bylece saltanat Berkyaruka geti.
148
149 150 151 152 153
P.M.Holt, Hallar a, 11.Yzyldan 1517ye Yakndou, ev. zden Arkan, stanbul, 1999, s.11. Abdlkerim zaydn, Melikah, DA, XXIX, 57. bnl Esir, a.g.e, X, 214; Ebul Fida, a.g.e, II, 203; Suyut, a.g.e, s.170. Ebul Fida, a.g.e, II, 213. brahim Kafesolu, Sultan Melikah Devrinde Byk Seluklu mparatorluu, s.213. bnl Esir, a.g.e, X, 215.
Ayn yl Halife Mukted de ld154 yerine Mustazhir Billah halife oldu.155 Yeni halife sultan olarak Berkyaruku tand.156 2.Berkyaruk Dnemi: Berkyaruk iktidara geldikten sonra dalmaya yz tutan Seluklu Devletini toplamak iin byk gayret sarfetti.157 Halife Mustazhir onu bu konuda destekledi.158 Halife kendisine hilat giydirdi.159 Adna hutbe okundu.160 Bu srada amcas Tutu, Berkyaruka kar harekete geti. Berkyarukun kuvvetleri zayf olduu iin Tutua yenildi. Bu haberi alan Halife Mustazhir Badatta Tutu adna hutbe okuttu.161 3.Karde Kavgas: Berkyaruk kendisine ba kaldran Muhammed Tapar zerine yrd. Aralarnda cereyan eden ilk savata yenildi. Badatda Muhammed adna hutbe okundu.(493/1100)162 Berkyaruk ile kardei Muhammed arasnda 494/1101 ylnda ikinci karlama gerekleti.163 Her ne kadar Muhammed adna Badatta hutbe okunmusa da lkenin Azerbaycan blgesi hari dier blgelerinde egemenlii yoktu. lkenin byk blmn elinde tutan Berkyaruk tek sultan olarak lkenin tamamna egemen olmak istiyordu. lk savata Muhammede kardei Sencer de yardm etmiti. Berkyaruku yendikleri savatan sonra Badata gidip Halife Mustazhirin elinden hilat giydiler.164 Bu gelime ayn zamanda bu Sencerin de halife tarafndan tannmas anlamna geliyordu. kinci mcadelede Berkyaruk, Muhammedi yendi. Ardndan nc karlamada da Muhammede galip geldi.165 Hutbe tekrar Berkyaruk adna okunmaya balad.166 Bu srada zerine yryen Sencere yenildi.167
154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167
Ali el-Hseyn, a.g.e, s.52. bnl Cevz, el-Muntazam, IX, 81; Ali el-Hseyn, a.g.e, s.170. Ali el-Hseyn, a.g.e, s.52; Suyut, a.g.e, s.170. Hseyin Emin, a.g.e, s.79; brahim Kafesolu, Seluklular, A, X, 374. bnl Esir, a.g.e, X, 231; Ebul Fida, a.g.e, II, 214. bnl Esir, a.g.e, X, 372. bnl Esir, a.g.e, X, 229. Erdoan Meril, Mslman-Trk Devletleri Tarihi, s.61. Abdlkerim zaydn, Berkyaruk, DA, stanbul, 1992, V, 515. bnl Esir, a.g.e, X, 303. bn Hallikan, a.g.e, IV, 163. bnl Esir, a.g.e, X, 304. bnl Esir, a.g.e, X, 293. Ebul Fida, a.g.e, II, 212.
kinci defa Badata giden Berkyaruk168 para sknts ektii iin halifeden yardm istedi. Halife de ona 50000 dinar verdi.169 Halifenin yapt bu yardm yetmemi olacak ki bnl Esirin rivayetine gre Berkyaruk ve ordusu halkn malna el uzattlar, yama yaptlar.170 Berkyaruku bu yanl davranlara iten sebep iki kardeinin-Muhammed ve Sencer-kendisine kar ittifak kurmalaryd.171 Ardndan gerekleen drdnc savata Berkyaruk, beincisinde ise Muhammed galip geldi.172 Berkyaruk ile Muhammed Tapar arasndaki bu mcadele be yl devam etti. Sonuta Berkyaruk galip geldi. Muhammed onun sultanln kabul etti. Aralarnda bar yapld.(497/1104)173 Savan uzamasyla gasb olaylar artt. lkenin harap oldu ve valilerin halka zulmleri artt.174 Yaplan bu anlamayla Berkyaruk, Rey, Cebel, Taberistan, ran, Diyarbekir, Cezire, Harameyni erifeyne egemen olacak; Muhammed ise Azerbaycana, Sencer ise Horasan blgesine egemen olacakt.175 Bu bara gre birbirlerinin topraklarna saldrmayacaklard.176 Bu anlamayla ayn zamanda Badatta artk kesin olarak Berkyaruk adna hutbe okunmaya balad.177 Hallarn Kuds igal ettikleri srada Muhammed Tapar kardei Berkyaruk ile savayordu. Zaten Hallarn Beytl Makdis ve civarn ele geirmelerinin nedenlerinden biri de o dnemde slm dnyasnn dankl, tedbirsizlii ve birbirlerine dmeleriydi.178 491/1097 ylnda Hallar Suriyeye girdiinde Mslman mmetin ba olma iddiasyla ortaya km iki kii vard. Bunlardan biri, Badattaki Abbasi halifesi Mustazhir, dieri de Kahirede bulunan Fatm halifesi el-mir idi.179 Berkyaruk iktidar boyunca kardeleriyle saltanat mcadelesi yaparken ayn zamanda memleket iinde yer alt faaliyetleri yapan Batnlere kar da m-
168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178
179
bn Kalnis, a.g.e, s.223. bnl Esir, a.g.e, X, 307; Ebul Fida, a.g.e, II, 213. bnl Esir, a.g.e, X, 307. aatay Uluay, lk Mslman-Trk Devletleri, stanbul, 1965, s.55. Hseyin Emin, a.g.e, s.82. bnl Esir, a.g.e, X, 369; Ebul Fida, a.g.e, II, 216. bnl Esir, a.g.e, X, 369. bnl Esir, a.g.e, X, 370; Ebul Fida, a.g.e, II, 216. Ebul Fida, a.g.e, II, 217. Ebul Fida, a.g.e, II, 227. Abdullah Nash Ulvan, Kuds Fatihi Selahaddin-i Eyyub, ev.Mustafa Salih akmakl, stanbul, 1992, s.63. P.M.Holt, a.g.e, s.9.
cadele veriyordu.180 Batnlere kar savalmasna181 ramen Batnlerin yaylmas nlenemedi.182 498/1105 ylnda Berkyaruk nc ziyaretini gerekletirmek zere Badat yolundayd. Yolda hastaland. Olu Melikahn veliaht olmasn vasiyet etti. Ayn yl ld.183 Tahta oturan II.Melikah bu srada drt yandayd. Byk kardei Berkyarukun lm haberini alan Muhammed Tapar Badata henz girmiti. Bu srada II.Melikah da Badattayd ve adna hutbe okunmutu.184 Muhammed Tapar durumu kabul etmedi. Bunun zerine II.Melikah ve adamlar zr dileyip ekildiler.185 Muhammed Badatta hutbeyi kendi adna okuttu.186 II.Melikahn saltanat birka ay devam edebildi. O dnemde uygulanan det zere gzlerine mil ekildi.187 Ardndan Abbasi halifesi Mustazhir (487-512/1094-1118) Muhammedi sultan iln etti ve ona Gyasddin(Dinin bereketi) nvann verdi.188 4.Muhammed Tapar Dnemi ve Batnlerle Mcadelesi: Muhammed, saltanatnn ilk gnlerinde Seluklu lkesinin btnne egemen olmasna189 ramen tek bana idare edemedi.190 Ana-bir kardei Sencer191 Horasan blgesine egemendi. Sencer bu blgede otoritesini salamlatrd ve huzuru salad. Muhammed Tapar saltanat boyunca Batnlerle mcadele etti.192 Batnler Muhammed Taparn bir ok valisini ldrdler.193 Devlet iine de szdlar. Sultan bunlar bulup cezalandrd.194 Sultan, Batnlerin kilit noktalardaki kalelerine saldrlar dzenledi. Bu kalelerden biri de eder kalesiydi. Bu kaleyi kuatan Muhammed Tapar, ok sayda
180 181 182 183 184 185 186 187 188 189
190 191 192 193 194
brahim Kafesolu, Seluklular, A, X, 374. bnl Cevz, el-Muntazam, IX, 110; Ebul Fida, a.g.e, II, 225. Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, VII, 159. bnl Cevz, a.g.e, XII, 164; Suyut, a.g.e, s.172. bn Kesir, a.g.e, XII, 164; Suyut, a.g.e, s.172. bn Kalnis, a.g.e, s.239. Ahmed Cevdet, a.g.e, V, 191. Suyut, a.g.e, s.284. bnl Esir, a.g.e, X,161-163. Nevzat Ksolu, Trk Dnyas Tarihi ve Trk Medeniyeti zerine Dnceler, stanbul, 1990, s.61. bnl Esir, a.g.e, X, 305. samddin Abdurrauf el-Fak, a.g.e, s.276. Ali el-Hseyn, a.g.e, s.57; M.Altay Kymen, Byk Seluklu mparatorluu, II, 150 bnl Esir, a.g.e, X, 322. Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, VII, 160.
Batnyi ldrd. Ele geirilen kale harap edildi.195 Bu baar zellikle Badatta byk bir sevin meydana getirdi.196 Batnlerin elindeki en nemli kale ise Hasan Sabbah197 n karargh olan Alamut198 kalesiydi. Sultan buray ele geirmek iin ok mcadele etti. Fakat Seluklu ordusu buray ele geiremedi.199 511/1117 ylndaki kuatma uzun srm, kalede mahsur kalan Batnler yiyecek alamadklar iin neredeyse alktan lecek duruma gelmiler, ancak gizli yardm aldklar iin uzun sre dayanabilmilerdi. bnl Esirin rivayetine gre Seluklular kaleyi ele geirdiler.200 Ancak bu rivayetin doru olmadn Ahmed b.Mahmudun Seluknmesinden reniyoruz.201 Bu konuda ada tarihiler de ayn kanaattedir. rnein Hseyin Emin, Seluklu askerlerinin kaleyi ele geirecekleri srada Sultan Muhammed Taparn vefat haberinin geldiini ve sonu alnamadan askerlerin kuatmay kaldrdklarn ifade etmektedir.202 Kanaatimizce bu bilgi dorudur. nk Alamut kuatmasndan sonu alnsayd, sonraki yllarda Batnlerin etkinlii zayflard. Sonu itibariyle Alamut kuatmas esnasnda ok sayda Batn ldrlmtr. atmalarda lenlerle birlikte alktan ve hastalktan telef olanlar da vard.203 511/1117 ylnda Muhammed Tapar vefat etti.204 lm nedenleri arasnda Batnler tarafndan ldrld grnn de olmas ayrca dikkat ekicidir.205 Yerine olu Mahmud geti.512/1118 ylnda Mahmud adna Badatta hutbe okundu.206 Bylece halife, sultan olarak Mahmud b.Muhammedi tanm oldu.207 Ancak amcas Sencer kendini yeeninden saltanata daha ok layk gr195 196 197
198
199
200 201 202 203 204 205
206 207
Ebul Fida, a.g.e, II, 222; bn Kesir, a.g.e, XII, 166. Nevzat Ksolu, a.g.e, s.62. randa Nizr-smil Devletinin kurucusu. bkz. Abdlkerim zaydn,Hasan Sabbah, DA, stanbul, 1997, XVI, 347, 348. randa Elburz dalar zerinde, Kazvinin kuzeydousunda yer alan mstahkem bir kale. Kale asl hretini Haanin lideri ve smil Devletinin kurucusu Hasan Sabbaha borludur. bkz. Abdlkerim zaydn, Alamut, DA, stanbul, 1989, II, 336, 337. Kazvin, Zekeriya b.Muhammed b.Mahmud (862/1283),sarul Bild ve Ahbrul bad, Beyrut, b.t.y (basm tarihi yazlmam), s.301; Ahmed Ate, Gazalinin Batnlerin Belini Kran Delilleri, Kitbul Kavsm el-Batniyye, AF Dergisi, Ankara, 1954, III-I, II, 23-54; Hseyin Emin, a.g.e, s.84. bnl Esir, a.g.e, X, 528, 529. Ahmed b.Mahmud, a.g.e, II, 42. Hseyin Emin, a.g.e, s.263;aatay Uluay, a.g.e, s.49. Ahmed b.Mahmud, a.g.e, II, 42. bnl Cevz,el-Muntazam, IX,193; Ebul Fida, a.g.e, II, 229;Ali el-Hseyn, a.g.e, s.57. Abdlkerim zaydn, Sultan Muhammed Tapar Devri Seluklu Tarihi (511/1118), Ankara, 1990, s.150. bnl Cevz,el-Muntazam, IX, 196; Ebul Fida, a.g.e, II, 229. Ali el-Hseyn, a.g.e, s.67.
dnden kendini sultan iln etti. Bu yzden Seluklulardan iki sultan ortaya kt. Aralarnda savalar meydana geldi. Sencer galip geldi. Halife onun sultanln kabul etti. Sencer kardeinin oluyla bar yapt. Ona ikramda bulundu.208 Onu kendisinden sonra veliaht tayin etti. Bunu devletin emirlerine ve Abbasi halifesine bildirdi.209 5.Sencer Dnemi: etti210 Sencerin tahta getii srada Badatta Halife Mustazhir (512/1118) vefat yerine olu Msterid geti.211
Bu dnemde Abbasi-Seluklu ilikileri yeni bir dneme girdi. Byk Seluklu Devletinin zayfladn ve kendi egemen olduu blgelerde bile otoritesinin ortadan kalkmaya baladn gren Halife Msterid Billah, Sencerin Irakta naib brakt yeeni Mahmud ile ilikilerini gelitirerek, hatta Sencere kar ittifak kurarak savama karar almlard.212 Oysa Sencer, Mahmuda ok iyi davrand, onu kzlarndan Mehmelek Hatun ile evlendirdi.213 Mahmuda ayrca Sultanul Muazzam(Byk Sultan) nvann vererek kendisine bal kalmak artyla Iraka sultan tayin etti. Bu ittifak renen Sencer, Mahmuda bir mektup yazarak bu ittifaktan derhal ayrlmasn istedi o da ayrld. Sultan Sencer bu ortamda halifelik ile ilikilerini yrtmeye alyordu. Kendisine gelen halifelik elilerine halifenin otoritesini tandn ifade eden iaretler bile veriyordu.214 Halifeye sayg ve ballk konusunda babalarnn yolundan yrdn dile getiren Sultan Sencer, kendisinin Halife Msteridi azlederek yerine Abbasoullarndan veya Hz.Ali soyundan baka birini halife seecei yolundaki sylenti ve ithamlar ise yalanlyordu.215 Dier taraftan Mahmudun Iraktaki egemenliine ilk itiraz kardei Mesuddan geldi. Mesudu bir ksm Trkmenler ile Hillenin Arap emiri Dbeys b.Sadaka destekliyordu. Duruma el koyan Mahmud 514/1120 ylnda kardei Mesudu yendi.216 Bu arada dier kardei II.Turul da Irakta egemen208 209 210 211 212 213 214 215 216
bn Kalnis, a.g.e, s.321; Ebul Fida, a.g.e, II, 231. Abdlvehhab en-Nveyr, Nihayetl Erab fi Fnunil Edeb, thk.Said ur,b.y.y, 1985, s.15. Ebul Fida, a.g.e, II, 230. Ebul Fida, a.g.e, II, 231; Azim, a.g.e, s.41. bnl Esir, a.g.e, X, 459. Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, VII, 170. bnl Cevz, a.g.e, VII, 9, 10. M.Altay Kymen, Byk Seluklu mparatorluu, II, 230. bn Kalnis, a.g.e, s.322.
lik mcadelesi veriyordu.Ancak Mahmudun gcne dayanamayp Dbeys ile birlikte amcas Sencere snd. a-Sultan Mahmud ile Halife Msterid Arasndaki Mcadele: Seluklu sultanlarnn Badata gelmelerine kar kan halife bu dnemde egemenlik haklarn almak istediini aka ortaya koydu. Sultan Mahmudun Badata yrme kararna kar kan halifenin byle davranmasnn balca nedeni vard: 1-Devlet olma yolunda ald, asker, idar, mal, tedbir ve hazrlklar sultann grmesini istememesi, 2-Henz tamamlayamad bu hazrlklar iin zaman kazanmak istemesi, 3-Nihayet halk bir ordu yerine iki orduyu, halifenin ordusu ile sultanlk ordusunu barndrmaya ve beslemeye mecbur ederek skntya maruz brakmak. Halife bar yoluyla Badata girmelerine engel olamazsa savaacakt. 526/1131 ylnda Mahmud Badata gitmeye karar verdi. nk Halife Msterid ne pahasna olursa olsun Seluklu egemenliinden kurtulmak istiyordu.217 Halifeye eli gnderen Mahmud, silaha bavurulmamasn istedi. Halife ise kendisinin bu yl Badata gelmemesini aksi halde klca bavuracan bildirdi.218 Halife Msterid olu Raidi halefi olarak Badatta braktktan sonra Mahmuda kar harekete geti. Mahmudun arlklarna saldran halife karsnda Mahmud geri ekildi.219 Mahmudun geri ekilmesinin sebebi hasta olmasyd.220 Ardndan Mahmud vefat etti. (526/1131)221 Mahmudun lmyle Sencer adna okuttuu hutbeyi kesen Halife Msterid222 in bu tutumu karsnda harekete geen Sencerin amac halife ile savamak deildi. Bu durumda bile eli gndererek halifeye balln bildirdi. Amac halifeyi kendisine kar yaplm ittifaktan ayrmakt.223
217 218 219 220 221 222 223
M.Altay Kymen, a.g.e, II,91. bnl Cevz, a.g.e, IX, 255-259. Azim, a.g.e, s.51. bnl Cevz, a.g.e, X,4. bnl Cevz, a.g.e, X, 24. bnl Esir, a.g.e, X, 676. bnl Cevz, a.g.e, X, 26.
Mahmudun lmnden sonra Sencerin iki yeeni Mesud224 ve II.Turul halife ile birlikte kendisine kar ittifak kurdular. Hemedan civarnda gerekleen sava(527/1133)da Mesudun daha dorusu mttefiklerin zaferiyle sonuland. Mesud, Irak Seluklular Devletinin bakenti olan Hemedan igal etti. II.Turul, amcas Sencerin egemenliindeki Reye snd. Bylece Mesud Irak Seluklular Devletinin bana geti. Bylece Irak Seluklular mstakil bir devlet oldu.225 Artk Sultan Sencerin Irakta otoritesi kalmad. b-Halife Msteridin lm ve Batnler: Halife Msterid Billah 528/1134 ylnda ordusunun bandayken Batnler tarafndan ldrld226 Bu suikast Batnlerin satklar deheti gstermesi bakmndan nemli bir rnektir.227 Halifenin suikast sonucu lmesiyle Sultan Sencerin ldrtt ayias da yayld. Bundan etkilenen Abbasi hanedan Seluklular aleyhinde propagandaya baladlar. Hatta bnl Cevznin nakline gre Msteridden sonraki halifeler, Seluklulara kar n alnmaz bir dmanlk duygusuna kapldlar.228 Halifenin Sencer tarafndan ldrtt iddias doru deildir. slm tarihi kaynaklar bunu reddetmektedir.229 Bu gre Seluklu tarihisi M.Altay Kymen de itiraz etmektedir.230 Msteridin yerine veliaht olan olu Raid Billah geti.231Raid, Sultan Sencer ve Mesudun isimlerini hutbeden kard. stelik babasnn intikamn almak iin ordu toplamaya balad.232 Halifenin zerine yryen Mesud onun
224
225 226
227 228 229 230 231 232
Mesud b. Muhammed Tapar: Sultan Muhammed Taparn oludur. Henz yanda iken Trk Devlet geleneine gre merkezi Musul olan el-Cezire valiliine gnderildi ve Mevdud b.Altuntegin kendisine atabeg tayin edildi. Emir Mevdudun 507/1113 ylnda Dmakta Btniler tarafndan ldrlmesi zerine yerine getirilen Aksungur el-Porsuk baarl olamadndan azledildi. Sultan Muhammed Tapar ldnde (511/1118) Mesud atabegiyle birlikte Musulda bulunuyordu. Mesud, Sultan Mahmud 525/1131 ylnda lnce taht ele geirmek iin yeniden harekete geti (Faruk Smer, Mesud b.Muhammed Tapar, DA, XXIX, 349-351.) M.Altay Kymen, Byk Seluklu mparatorluu, II, 231, 214. Aksaray, Kerimddin Mahmud (733/1132), Seluk Devletleri Tarihi, ev. M.Nuri Genosman, Ankara, 1943. Seyfullah Kara, a.g.e, s.143. bnl Cevz, a.g.e, X, 52, 53. bnl Esir, a.g.e, XI, 27; bnl Cevz, X, 52, 53. M.Altay Kymen, Sencer, A, stanbul, 1966, IX, 489. bnl Esir, a.g.e, XI, 28; Hamid el-Isfahan, a.g.e, s.166. bnl Cevz, a.g.e, X, 55.
Badat terk etmesini salad. Mesud, Sultan Sencerin talimatyla Muktefyi halife iln etti.(531/1136)233 Raid, Badattan katktan sonra atabeg Nureddin Zengiye snd.234 Daha sonra Badata bir hcum hazrlna giriti. Bu srada ldrld. Siyas ihtirasa sahip Raidin sultanlar tarafndan ldrtlmesi kuvvetle muhtemeldir. Raidin Batnler tarafndan ldrlmesi babasna nazaran ok daha zor kabul edilebilir. Zira Badatta bulunan halifelerin hibirini Batnler ldrmyor, fakat Badat snrlarn aarak baka lkelere getikleri zaman iki halifeyi de arka arkaya Batnler ldryor. Bunu mantken kabul etmeye imkn yoktur. Bu olayla halife-sultan mcadelesinin nc safhas da Seluklular lehine sona erdi.235 Bundan sonra Sencer dnemi nisbeten daha huzurlu gemitir. Ynetim istikrara kavumutur.236 Ancak Sencer zamannda i mcadelelerden dolay Batnler zerine gidilemedi. Muhammed Taparn lmyle tekrar glenen Batnler 518/1124 ylnda byk bir katliam yaparak 700 kiiyi ldrdler.237 Sencer bu fitne unsuruyla mcadeleye nem vererek ve veziri Kn, Batnlerin nerede yakalanrlarsa derhal ldrlmelerini, mallarnn yama edilmesini ve ailelerinin esir edilmesini emretti.238 Alnan bu tedbirlere ramen Batnlik-smaililik cereyan gelierek, kaleden kaleye srayarak, bir taraftan Suriyeye, dier taraftan da devletin bel kemii olan Horasana yayld.239 521/1127 ylnda vezir Kn Batnler tarafndan ldrld.240 Sencer, vezirinin ldrlmesine ramen, Batnlere kar yeni nlemler almam, kar bir harekta gememitir. Bunun sebebi olarakta kendisine suikast yaplmasndan korktuu iin olduu sylenir. Sencerin en ilgin icraatlarndan biri de Bozku isimli komutan vastasyla Batnlerle bar anlamas yapmasdr. Buna gre Batnler yeniden kale yapmayacaklar, silah satn almayacaklar, hi kimseye inanlarn kabul ettirmeye
233 234 235 236 237 238 239
240
M.Altay Kymen, Sencer, A, X, 489. bnl Cevz, a.g.e, X, 67. M.Altay Kymen, a.g, e, II, 304, 305. bnl Cevz, el-Muntazam, X, 26. bnl Cevz, el-Muntazam, IX, 249. Ebul Hasan Beyhak, Tarih-i Beyhak, nr. Ahmed Behmenyr, Tahran, ems, 1317, s.271-276. Hndmr, Gyasddin b.Hmamiddin, Dsturul Vzera, nr. Said Nefis, Tahran, ems, 1317, s.194-199; M.Altay Kymen, Sencer, A, stanbul, 1966, X, 492. M.Altay Kymen, Byk Seluklu mparatorluu, II, 154.
almayacaklard. Buna karlk Batnlerin stats korunmu olacakt.Ancak anlamaya uymayan Batnler srekli yayldlar.241 Dier taraftan devam eden Hal aknlarna kar ne Sultan Sencer ne de halife kar koyamamtr. Nitekim 527/1133 ylnda halifeye yazd mektupta Sultan Sencer, slm dnyasnn iinde bulunduu tehlikeden sz etmekte, Kudsn domuz ve arap ticareti yaplan bir yere dntrldne temas ediyordu.242 c-Byk Seluklularn Iraktaki Egemenliklerinin Sonu: Sultan Sencerin onay ile halifelik makamna getirilen Muktef Billah, Seluklulara kar kendinden nceki iki halifeden daha fazla mcadele etti. Kendisine kar koyan Irak Seluklular sultan Mesud, Halife Mukted tarafndan yenildi.(551/1156)Bu olay Seluklularn Iraktaki sonu oldu.243 Halife Mukted, yalnz bamszln korumaya deil, ayn zamanda egemenliini de geniletmeye alyor, Irakn idar blgelerini birbiri ardna ele geiriyordu.244 Sencer 536/1141 ylnda Trk asll Karahtaylara yenildi.245 551/1156 ylnda karlarak esaretten kurtarld. Sencerin esaretten kurtulduunu duyan tabi devletlerden bazlar, Sencere ballklarn bildirdiler. Ancak etrafnda toplanan komutanlar arasndaki rekabet, ihtiyar sultann dalan devleti yeniden toparlamasna imkn vermedi.246 552/1157 ylnda Sultan Sencerin vefatyla Byk Seluklu Devleti tarihe kart.247 lm haberi Badata ulanca Badatta adna okunan hutbe kesildi.248 Bundan sonra Seluklularn egemen olduklar corafya karklklar iinde kald. Seluklu devletikleri ortaya kmaya balad. En mehurlar; Irak, Anadolu ve Kirman Seluklulardr. Bu dnemde Seluklu dnyasna atabeyler de egemen olmaya balad. En mehurlar, Musul, am ve Cezire atabeylikleridir.249 Fakat Byk Seluklularn yerini alan bu devletiklerden hi biri, tm Yakn ve Ortadouya esasl bir dzen getirememitir.250
241 242 243 244 245 246 247
248 249 250
M.Altay Kymen, a.g, e, s.151, 153, 155. Osman Turan, Seluklulara Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, s.241. Ali brahim Hasan, Tarihul slamiyyil mm, s.468. K.V.Zettersten, Muktef, A, stanbul, 1971, VIII, 576. bn Kesir, a.g.e, XII, 230; K.V.Zettersten, a.g.m, stanbul, 1971, VIII, 576. Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, VII, 183. Ali el-Hseyn, a.g.e, s.137; Hseyin Emin, Tarihul Irak fil Asris Seluk, skenderiye, 1965, s.120. bnl Esir, a.g.e, XI, 222. Hseyin Emin, a.g.e, s.87. M.Altay Kymen, Byk Seluklu mparatorluu, II, 465, 466.
Seluklularn Badat zerindeki egemenliklerinin sultann hayatyla kaim olmas dikkat ekicidir. rnein Turul Beyin vefatndan Alparslann tahta geiine kadar olan zaman ierisinde Badatta Seluklu egemenlii sz konusu deildi.251 slm dnyasnn bat blgesi korkun Hal igalinin zdraplar iinde yuvarlanr ve sultanlar yakaladklar her frsatta bu igalcileri durmak amacyla ordular techiz ve sevk ederken, Mslman lkelerini Hallardan kurtarmak iin areler dnmeyen halifeler, Badatta Seluklu idaresini paralamak iin plan hazrlyorlard.252 Seluklularn zayflamasyla Badat ve evresinde fiil egemenliklerini kuran Abbasilerde tekrar byk bir Arap devleti kurma fikri olutu. Oysa buna imkn yoktu. Onlar yalnz slm halifesi sfatyla manev egemenliklerini Mslman sultanlara tantmak istiyorlard.253 Akt ki Abbasi devleti artk ilk zamanlardaki gcne ulaamazd. nk blgedeki dengeler deimiti. Douda Moollar ve Harizmahlar glenmeye balamt. Ayrca halifeliin gl bir ordusu da yoktu. Halifelik corafyasnn zerinde bir ok devlet kurulmu ve genilemiti. Zaten halife de bunlarla mcadele edemedi.254 II.KLTREL LKLER A.Abbasi Halifeliinin X.ve XI.Yzyllardaki lm ve Kltrel Durumu: Bilindii zere Abbasilerin ilk yzylnda ilim ve kltr hayat ok canlyd. zellikle Halife Memun dneminde Beytl Hikme gibi bir kurulu hizmete alm, Yunan felsefesinden ve dier bat ilim eserleri tercme edilerek bunlardan yararlanlmt. lme nem verilmi, ilim adamlar desteklenmiti. bn Haldun bu dnemi deerlendirirken, slm medeniyetinin Seluklulardan ok nce gerilemeye baladn syler.255 Bu dnemde ilim ve kltrn gerilememesinin bir sebebi de Mslmanlar megul edecek yeni fikirlerin ortaya kmasdr.256
251 252 253 254 255
256
M.Altay Kymen, Alparslan ve Zaman, I, 12. brahim Kafesolu, Seluklu Tarihi, s.93; H.Dursun Yldz,Abbasiler,DA, stanbul,1988,I, 35. V.Barthold, slm Medeniyeti Tarihi, zah:Fuad Kprl, Ankara, 1984, s.171. V.Barthold, a.g.e, s.40. bn Haldun, Ebu Zeyd Veliyyddin Abdurrahman b.Muhammed el-Hadram, Mukaddime, ev.Zakir Kadiri Ugan, stanbul, 1991, III, 402. Ahmed Emin, Zuhrul slm, Msr, 1962, II, 2.
Seluklular dneminde yaplan ribatlar, bir memleketten dierine giden gezgin bilginler iin durak yerleriydi. Ribatlarda ktphaneler bile vard. Bu kurum Irakta ilmin ve kltr hareketlerinin gelimesinde aktif rol oynad.257 B.Nizamlmlk ve Faaliyetleri: Nizamlmlk vezir olduktan sonra i Bveyhler dneminden kalan ve nceki vezir Amidlmlk el-Kndr zamannda da devam eden, Earilerin lanetlenmesi uygulamasn kaldrd.258 Bu ekilde davranarak devletin onlar dlamadn gsterdii gibi varolan mezhep kavgalarnn zerini de kllendirecek bir davranta bulundu. Bununla birlikte ada aratrmaclardan Hseyin Emin, Nizamlmlkn afii mezhebini dier slm mezheplerinden daha stn grmeye yneldiini byle yaparak mezhepler arasnda byk bir ayrla sebep olduunu ve hatta onun afi mezhebini korumasnn Seluklularn zayflamasnn nedenlerinden olduunu iddia eder.259 Nizamlmlkn afii mezhebinden olduu bilinmektedir. Ancak onun ar afi taraftarl yapp Mslmanlar arasnda ayrla neden olduunu sylemek, hatta Seluklu Devletinin zayflamasna neden olduunu iddia etmek kanaatimizce doru deildir. Dier bir ifadeyle mezhep atmalarna Nizamlmlkn bir katks olmamtr.260 Mezheplere kar ll duran Nizamlmlk Batnlerle amansz bir ekilde mcadele etmitir.261 Nizamiye medreselerinde afi mezhebinden hocalar grevlendirmesi blge halknn afi olmas nedeniyledir. u halde Nizamlmlkn abalar dorultusunda Seluklular eitim faaliyetleriyle yeni bir Mslman medeniyetinin kurulmasn saladlar.262 C.Nizamiye Medreselerinin Kurulmas ve Medreselerin Faaliyetleri 1.Nizamiye Medreselerinden nceki Eitim-retim Faaliyetlerine Genel Bak: Abbasilerin ilk devrinde eitim-retim kurumlar iin medrese kelimesi kullanlyordu. Bu kelimenin ilk olarak III/IX.yzylda kullanlmaya baland
257 258 259 260 261 262
Hseyin Emin, a.g.e, s.244. H.brahim Hasan, slm Tarihi, V, 43. Hseyin Emin, a.g.e, s.226. brahim Kafesolu, Sultan Melikah Devrinde Byk Seluklu mparatorluu, s.226. Hseyin Emin, a.g.e, s.226. Andr Miquel, a.g.e, I, 249.
bilinmekle beraber, medreselerin resm bir teekkl olarak devlet eliyle kurulmas,IV/X.yzylda Karahanllar zamannda gereklemitir. rnein Arslan Gazi Tafga Han (v.M.1035)Mervde bir medrese yaptrm ve vefatnda oraya defnedilmitir.263 Fakat tarihi Nebrv, ilk medresenin IV/X.yzylda Niaburda Beyhak medresesi adyla Nasr b.Sebktekin tarafndan ina ettirilen medrese olduunu tesbit etmektedir.264 lave olarak ilk Seluklu Sultan Turul Beyin de Niaburda 434/1046 ylnda bir medrese265 yaptrd tesbit edilmitir. Grld gibi Nizamiye medreselerinden nce de medreseler kurulmutu. Ancak bu medreseler Nizamiye medreseleri kadar etkili olamadlar. ayet etkili olsalard tarihiler nemle zerinde dururlard. Sz konusu medreseler camilerde verilen eitimin biraz daha gelimi eklidir.266 2.Kurulu Sebebi: ki nedeni vardr: 1-Amel ihtiyalar: Fakir rencilerin okumalarn salamak bu trdendir. Eitim-retimde frsat ve imkn eitliini devlet eliyle bir dereceye kadar salamak yalnz o zaman iin deil, bu gn iin de ok ileri bir davrantr. 2-Devlet menfaatleri ve Snn olmayan ideolojilere kar savunma tedbirleri: Devletin mlk tekilat kadrolarnn ihtiyac olan elemann yetimesini salamakt. Tabi ki devlet tekilatnda alacak brokratlarn devletin istedii vasflarda olmalar arttr. Bu nedenle medreseler devletin istedii vasfta insanlar yetitiriyordu. Nizamiye medresesinin ilk hocas Ebu shak iraz, halifenin elisi olarak Melikah nezdine Niabura gnderildi.267 Bu esaslar zerine Nizamlmlkn abalaryla Seluklu Devleti mill bir eitim anlayna kavumu oluyordu.268
263 264 265
266
267
268
Cahid Baltac, XV/XVI. Asrlarda Osmanl Medreseleri, stanbul, 1976, s.5. Nebrv, Tarihun Nuzum vel Hadaratil slamiyye, Kahire, tsz.s.225. M.Altay Kymen, Alparslan Zaman Kltr Messeseleri, Seluklu Aratrmalar Dergisi, Ankara, 1975, IV, 108;smet Kayaolu, slm Kurumlar Tarihi, Konya, 1994, II, 50. S.Samadi, Social And Economic Aspect of Life Under the Abbasid Hegemony at Baghdad, Islamic Culture, Say:4; Haydarabad, 1955, XXIX, 245. Aydn Sayl, Higher Education in Medieval Islam, A..Yll, II (1947-1948), s.30-71; A.S.Triton, Materials on Muslim Education, London, 1957, s.121; M.Altay Kymen, Alparslan Zaman Kltr Messeseleri, Seluklu Aratrmalar Dergisi, IV, 87. Russell G.Kempiners, Nizamlmlk,Encyclopedia of Asian History,New York, 1988, III, 126.
Nizamlmlk Badatn ardndan Belh, Niabur, Herat, Isfahan, Basra, Merv ve Musul269 ehirlerinde de Nizamiye medreseleri kurdurdu. Bunlarla da kalnmayarak medreseler kylere kadar ulat.270 Ancak bu medreselerin bir ou Badat Nizamiye medresesinin ilk kademeleri seviyesindeydi.271 Nizamiye medreseleri Badatn 656/1258 ylnda Hlag ynetimindeki Moollarn igaline kadar devam etti.272 Bu medreselere Nizamiye adnn verilmesi artcdr. Halbuki o zamana kadar ina edilen kurumlara sultanlarn ad verilirdi. Nizamlmlk bu konuda istisna olmutur. Sultan Alparslann kendisini geni yetkilerle donatmas bunun bir nedeni olarak saylabilir. 22 Eyll 1067 tarihinde alan Badat Nizamiye medresesi273 binalar, retim kadrosu, rencileri ve gelir kaynaklar ile bir btn tekil etmekteydi. 3.Medresenin Gelir Kaynaklar: Vakflar: Medresenin giderleri kurulan vakflardan karlanyor274 bununla da kalnmayarak rencilere maa ve burs veriliyor275 bu konuda uzak blgelerden gelen rencilere ncelik tannyordu.276 Bu medrese dnyadaki ilk niversite olma zelliini de tar.277 Zaten Seluklu medreselerinin zgn taraflarndan birisi de budur. Daim bir gelir kaynana sahip olan bu medreseler, yalnz ilm ve idar zerklie deil, ayn zamanda mal zerklie de sahip bulunuyordu. Bylece medreseler eitim tahsis edilmi binalar, ktphanesi, maa kaygsndan kurtulmu hocalar, rencilerin kalacaklar yurtlar ve aldklar burslar ile kendilerini kaygszca ilme verebiliyorlard.278 Bu haliyle bu kurumlar
269
270 271 272 273 274
275 276 277
278
bn sfendiyar, Tarih-i Taberistan, nr.Abbas kbal,Tahran, 1320, I, 123, 284; Abdlkerim zaydn, Nizamiye Medresesi, DA, stanbul, 2007, XXXIII, 188-191; Meriyzan Useyr,elHayatl lmiye fil Irak, Mekketl Mkerreme, 1987, s.255. Cahit Baltac, a.g.e, s.8. Hseyin Emin, a.g.e, s.8. P.K.Hitti, a.g.e, II, 632. bnl Cevz. a.g.e, s.135. es-Sratul Mstakm, Komisyon, el-slm, Badat, 1963, I, 97; smet Kayaolu, slm Kurumlar Tarihi, II, 50. Ziya Hasan Faruq, Madrasa Nizamiye of Baghdad,Studies in Islam, New Delhi,1980, XVII, 1. smet Kayaolu, a.g.e, II, 50. brahim Kafesolu, Seluklular, A, X, 409; Ahmed elebi, slmda Eitim-retim Tarihi, ev.Ali Yardm, stanbul, 1976, s.114. Erdoan Meril, Byk Seluklular Devri Ktphaneleriyle lgili Bir Deneme, Ankara, 1995, s.394.
sadece zamannn deil, gnmze gre de ileri eitim kurumlar olma zellii tar.279 4.Medreselerde Okutulan lim Dallar: lm zerklie sahip olan hocalar farkl ilim dallarnda ders veriyordu. rnein Ebu Nasr Abdlkerim Badad es-Sul (v.1026) Nizamiye medresesi kurulmadan nce, Niaburda on yedi ilim dalnda ders veriyordu. Kendisi, fkh, fkh usul, kelam limi olduu kadar edip, air ve gramerciydi. Ayrca feraizde hesap ve hatta aruz ilminde mahir bulunuyordu.280 Badat Nizamiye medresesinde u dersler okutuluyordu: Kuran, Hadis, afi Fkh Usul, Ear Kelam, Arap Dili ve Edebiyat, Edeb, Riyaziye, Feraiz.281 Bu medreselerde sz konusu ilim dallarnn yan sra matematik, felsefe, tarih, ahlak, edebiyat da okutuluyordu.282 Ayrca hitabet, mantk, hendese, tp ve cerrahi dallarnda da dersler verildii283 bilinmektedir. Bunlara ilave olarak astronomi almalarna da deinmek gerekir. Zira 525/1130 ylnda Ebul Kasm elAsturlab Badatta Seluklu saraynda astronomi alannda almalar yapmaktayd.284 5.Medresenin afi ve Rafzlerle Mcadelede Etkisi: Seluklular bu byk eitim faaliyetine sevk eden sebeplerin banda, devletin siyaseti icab i ve dier Rafz anlaylarla mcadele etme zarureti geliyordu.285 Bu dnemde Fatm egemenliindeki Msrda pek ok air yetimitir. Bol bol hediyeler, hilatlar, dller ve iftlikler verdikleri iin, airler, Fatm halifelerini ven ok sayda iirler yazyorlard. Bu dl ve balar elde etme arzusu, ehl-i snnete mensup airler, i airleri taklit etmeye sevketmi, bu sebeple onlardan bir ksm, Fatm saray ile iliki kurmulard.286
279 280
281
282 283 284
285 286
M.Altay Kymen, Byk Seluklu mparatorluu, III, 380. Abdlgafur Faris, Zeyl, nr.R.N.Frye, London-The Haque, Paris, 1965, s.55, a-b;el-Mntehab, s.105. A.K.S.Lambton, International Structure of the Saljuq Empire, History of Iran, Cambridge, V, 216; Abdlkerim zaydn, Nizamiye Medresesi, DA, stanbul, 2007, XXXIII, 188-191. smet Kayaolu, a.g.e, II, 31. sa Sadk, Tarih-i Ferheng-i ran, Tahran, b.t.y, s.62. brahim Kafesolu, Seluklu Tarihi, s.116; Erdoan Meril, Mslman-Trk Devletleri Tarihi, s.181. brahim Kafesolu, Seluklu Tarihi, s.115. H.brahim Hasan, slm Tarihi, IV,317.
ilerin fikir bakmndan ar olanlar vard ki bunlara Rafz deniyordu. Bunlar bilinen i inanlarn benimsemekle birlikte sahabilerin ounluunu kfrle itham etmekle dier i gruplarndan ayrlyordu.287 Bu dnemde muhaddisler, ister afi-Ear ister Hanbeli-Selef, isterse de az da olsa Hanef olsun, ehl-i snnet dna kmamlar ve ehl-i bidatla iddetli bir mcadele iine girmilerdi.288 Dnemin Abbasi halifesi Mustazhir Billah, i ve Batn gruplarn etkileri artnca mam Gazal289 den eserler yazarak onlarn fikirlerini rtmesini istemiti. Bunun zerine Gazal, Kitabu Fedaih el-Batniyye, el-Ksasul Mstekm, Kitabu Kavsm el-Batniyye, Hccetl Hat, Muhassll Hlaf, ed-Dercl Merkum adl eserlerini yazd.290 Ancak Nizamiye medreselerinin Batn-smail fikir ve propagandalar etkisiz klmada pek baarl olamad anlalyor. Zira, ders veren baz Snn fakih ve kelamclarn yaptklar vaazlar yeni kavgalara neden olmu ve bu kavgalar Badatn sokaklarna tamt.291 D.Snniliin Gelimesi Abbasilerin ikinci dneminin en nemli zellii, slm dnyasnda Snniliin egemenlik elde etmesidir. Ancak bu yeni durum iliin yeniden tekilatlanmas sonucunu dourmutur.292 te yandan bu dnemde sadece ilie kar deil; Mutezile mezhebine kar da mcadele verilmitir.293 Snniliin, ilik ve dier mezheplere kar etkinlii bir gnde gereklemedi. Bu fikir Bveyhlerin egemenlii altnda i ve smail akmlar arasnda varln srdrd.294 1.Sultan Turul Beyin veziri Amdlmlk el-Kndr: Amdlmlk el-Kndrnin Mutezile mezhebine mensup olduu iddia edilmektedir.295Bu iddiay tarihi Abdlkerim zaydn dorulamaktadr. lave
287 288 289
290 291 292 293 294 295
Montgomery Watt, slm Dncesinin Teekkl Devri, ev.E.Ruhi Flal, Ankara, 1981,s.203. Nuri Topalolu, Seluklu Devri Muhaddisleri, Ankara, 1988, s.172, 173. Gazal: Ear kelamcs, afi fakihi, mutasavvf ve filozoflara ynelttii eletirilerle tannan slm dnr (Mustafa arc, Gazal, DA, stanbul, 1996, XIII, 489-505. .Agh ubuku, Gazal ve Felsefesi, Belleten, Say:198, I, 622. Abdurrahman Acar,Seluklu Sultan Sencerin Din Siyaseti (Baslmam Dr.Tezi),Ankara, 1997. Montgomery Watt, slm Dncesinin Teekkl Devri, s.317. H.brahim Hasan, slm Tarihi, IV, 136, 137. Louis Gadret, Din ve Kltr,ev. lhan Kutluer, slm Medeniyeti, stanbul, 1989, IV, 112. evki Dayf, a.g.e, s.492.
olarak Mutezile-i ifadesini de kullanmaktadr.296 Onun Mutezile mezhebinden olduu konusunda ise btn kaynaklarn ittifak vardr.297 Onun ilii konusunda da ittifak298 olmakla birlikte kanaatimizce Mutezile olmas arlk kazanmaktadr. Turul Beyin Kndr ile almas esasen kendisinin mezhep farklln nceleyen bir tutum iinde olmadn gsterir.299 Tarihi Mikail Bayram, Turul Beyin de Mutezile mezhebine mensup olduunu ne srerek Earilerin hutbelerde lanetlenmesini emrettiini dile getirir.Buna bal olarak Seluklularn tarih sahnesine ktklar blgeler olan Mvernnehirde Maturid mezhebi,Hrizmde ise Mutezile mezhebinin egemen olmasnn buna neden olduunu da ortaya koymaktadr.300 Vezir Kndrnin afilerle Earilere dmanl ve zellikle mam afi aleyhindeki konumalar yznden Abdlkerim b.Hevazin el-Kueyr ve mamul Harameyn el-Cveyn gibi limler Horasan terk ederek kendisine tepki gstermilerdir. Daha sonra onun Horasan camilerinde Rafzlerle birlikte Earilerin de lanetlenmesini istedii, ancak daha sonra bu tavrndan vazgetii rivayet edilir.301Kndrnin tazyikinden nasibini alan Ebul Kasm Kueyr, Ebul Meli el-Cveyn, Ebu shak iraz gibi byk fakihler memleketi terk etmilerdi.302 Bu olaylar bize Sultan Turul Bey zamannda henz Seluklu Devletinin Snn bir ideolojiye sahip olamad gsterir. 2.Sultan Alparslann veziri Nizamlmlk: Kl pahasna savunulan Snn anlay ilim kurumlar ile de desteklenmiti. Kndrnin minberlerde Earileri lanetleyen ve afi mezhebinden olanlar takip etme politikasna son vererek memleketi terk etmeye mecbur kalm Ebul Kasm el-Kueyr,maml Harameyn el-Cveyn gibi fakih ve limlerin geri dnmelerini salamakla ie balamt.303 Nizamlmlk limlere byk deer veriyordu.304 Melikahn isteiyle kaleme alp sultana sunduu Siyasetnmesinde
296 297 298
299 300
301 302 303 304
Abdlkerim zaydn, Kndr, DA, Ankara, 2002, XXVI, 555. Seyfullah Kara, a.g.e, s.240. Abdlkerim ed-Db, Cveyn maml Harameyn, DA, stanbul, 1993, VIII, 141-144; Abdlkerim zaydn, Kndr, DA, XXVI, 555. Talt Koyiit, Kelmclarla Hadisiler Arasndaki Mnakaalar, Ankara, 1984, s.86. Mikail Bayram, Daniment Oullarnn Din ve Mill Siyaseti, Seluk niversitesi, Trkiyat Aratrmalar Dergisi, Konya, 2005, Say:18, s.133,134. Abdlkerim zaydn, Kndr,DA, XXVI, 555. brahim Kafesolu, Sultan Melikah Devrinde Byk Seluklu mparatorluu, s.138. brahim Kafesolu, a.g.e,s.171. Zeheb,emseddin Ebu Abdullah Muhammed b.Ahmed b.Osman (748/1347), Siyeru Alamin Nubel,nr.uayb el-Arnavud-Muhammed el-Araksus, Beyrut, 1983-1985, XIX, 96.
Padiahlarn memleket ileri iin limlerle meveret yapmas isimli bir blm vardr.305 Nizamlmlkn gayretleri sonucunda Mutezile mezhebi kaybolmaya, ehli snnet ise glenmeye ve yaylmaya balad.306 Alparslan dneminde devlet ynetimine Snnlerin alnmasna zen gsteriliyordu.307 Seluklu Devletinin resm mezhebinin olmas, Snn anlaylar arasnda daha nce grlmemi bir rekabetin domasna sebebiyet vermitir.308 Bir mezhep zerinde devlet himayesinin olmas kargaaya sebebiyet vermiti. Mezhep taassubu da Snn anlay gelime aamasnda derinden sarsmt. yle ki Badatta afiler ile Hanbeliler arasnda ba gsteren fitnenin sebebi, afi, mezhebinde namazlarda besmelenin aktan okunmas ve sabah namaznda kunut dualarnn okunmasna Hanbelilerin kar kmalardr.309 III.SOSYAL LKLER A.Halife-Sultan likilerinde Yeni Bir Boyut:Evlilikler 463/1070 ylnda Alparslan kzn Halife Mukted ile evlendirdi Alparslan halifeye mektup yazarak torunu ve veliaht olup daha sonra Mukted Biemrillah adyla halife olan Udetddinin kendi kzyla evlendirilmesini istemitir. Halife de bunu kabul etti.465/1072de Niaburda dzenlenen dmle bu evlilik gerekleti.310 Muhammed Tapar Badata giderek kz kardeini Halife Mustazhir Billah ile evlendirdi. Bu evlilik 504/1110 ylnda gerekleti.311 Bu gelenee Sultan Sencer de uymu ve kzn Halife Msterid ile evlendirdi.312 Tm bu evliliklerden ne sultanlar lehine ne de halifeler asndan herhangi bir siyas sonu ortaya kmad. imdi de bu evliliklerden bazlar zerinde duralm.
305
306 307
308 309 310 311 312
Nizamlmlk, Hasan b.shak et-Tus, Siyasetnme, ev.Nurettin Bayburtlugil, stanbul, 1998, s.133. Talt Koyiit, a.g.e, s.87. M.Altay Kymen, Alparslan Zaman Din Siyaseti, Seluklu Aratrmalar Dergisi, Ankara, 1975, IV, 152. Hiam Naab, Eitim Kurumlar, slm ehri, ev.Elif Topugil, stanbul, 1992, s.99. Ebul Fida, a.g.e, II, 174. H.Hasan brahim Hasan, en-Nuzumul slamiyye, s.86. bn Hallikan, a.g.e, IV, 165; Ahmed b.Mahmud, a.g.e, II,42. bnl Cevz, a.g.e, IX, 250.
1.Sultan Turul Beyin Yeeni ile Halife Kaim Biemrillahn Evlilii: Turul Beyin kardei ar Beyin kz Hatice Arslan Hatun ile Halife Kaim Biemrillah arasnda 448/1056 ylnda nikh yapld. Gelin Reyden Badata gtrld.313 Seluklu tarihi melliflerinden Azim bu evlilikle ilgili olarak farkl bir bilgi vermektedir. Buna gre Halife,Turul Beyin yeeni ile olu Zahredddinin nikhn yapm,fakat Zahredddinin lm zerine bu evlilii kendi ahsna evirtmitir.314 Oysa ki bu rivayete dier kaynaklarda yer almamaktadr. Bu evlilikle ilgili bir dier rivayet ise halife ile evlenen kz ar Beyin deil, Sultan Turul Beyin dier kardei Davudun kzdr.315 Bununla birlikte bnl Cevz, bnl Esir, Ebul Fida ve Hamid el-Isfahanden daha nce yaam olan bn Kalnis, Hatice Arslan Hatunun ar Beyin kz olduunu ifade etmektedir. Ayrca tarih aratrmaclarnn aklamalar da bunu desteklemektedir.316 Kanaatimizce de Hatice Arslan Hatun ar Beyin kzdr. Bu evlilikle, Badat-Seluklu egemenlii boyunca sk denebilecek zaman aralklarnda tekrarlanan evlilikler yoluyla iki hanedan arasnda akrabalk kurma gelenei balad.Bu evlilik teklifinin halifeden geldii bize intikal eden bilgiler arasndadr.317 Bu evlilikle halife-sultan ilikileri salam bir zemine oturmu grnyordu. Fakat bu evlilik ne halifeye ne de Hatice Arslan Hatuna mutluluk getirmedi. Halife eini hor grm, bekledii ilgiyi gstermemi dolaysyla Hatice Arslan Hatun Seluklu sarayna dnmek durumunda kalmt.318 454/1062 ylnda Turul Bey halifenin, yeenine kar tutumunu rendi ve Arslan Hatuna bir mektup gndererek onun halifenin sarayndan kmasn ve Badattaki sultan sarayna dnmesini ve Reye dnmek zere yol hazrl yapmasn istedi.319 Ayrca Badattaki ahneye(vali)de mektup yazm, Arslan
313 314 315
316
317 318 319
bn Kalnis, a.g.e, s.141;bn Kesir, a.g.e, XII, 67. Azim, a.g.e, s.13. bnl Cevz,Miratz Zaman,s.2;bnl Esir,a.g.e,IX,617;Ebul Fida,a.g.e,II,174;Hamid elIsfahan,a.g.e,s.13. bnl Cevz, a.g.e, VIII, 169.170; M.Altay Kymen, Turul Bey ve Zaman, s.40;brahim Kafesolu, Seluklu Tarihi, s.22; Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, s.134; inasi Altunda, Kaim Biemrillah, A, VI, 102. Azim, a.g.e, s.13. Zekeriya Kitap, Abbasi Hilfetinde Seluklu Hatunlar ve Sultanlar, s.92. bnl Cevz,Miratz Zaman,s.91.
Hatunun yola karlmasn istemiti. Halife karsnn Badata geri dnmesini istemise de320 sultan tarafndan kabul edilmemiti. 2.Sultan Turul Beyin Halife Kaim Biemrillahn Kzyla Evlenmesi: Turul Beyin ei Altuncan Hatun, lmeden nce sultana halifenin kzyla evlenmesini tavsiye ederek, bylece hem dnya hem de ahiret erefine ulaacan ifade etmiti.321 Siyas nedenlerle yaplmak istenen bu evliliin amac Seluklu hanedan ile Abbasi Halifeliini birletirmekti.322 Sultann bu niyetini sezen halife, bir heyet kurarak giriimlerde bulunmak ve Hatice Arslan Hatunun geri getirmek zere Reye gnderdi. Amac ilikilerin daha da ktye gitmesini nlemekti.323 Halife bununla da kalmayarak sultan bu evlilikten vazgeirmek iin byk miktarda mehir vermesini art komutu.324 Zira o zamana kadar hibir halife sultanlardan hi birine kz vermemiti.325 Nihayet Turul Bey 454/1062 ylnda Halife Kaim Biemrillahn kzyla nikhland.326 Dn nikhtan yaklak bir yl sonra gerekleti. Dn 455/1063 ylnda327 Badatta yapld.328 Ardndan Reye hareket eden Sultan Turul, ehre varmadan Tacarat kynde konaklamt. Zira hava scakt.Rivayete gre burada 455/1063 ylnda bunun kanamasndan ld.329 Ali el-Hseyn(v.H.622) Turul Beyin zifafa girdikten sonra ldn330 rivayet ederse de kanaatimizce bu doru deildir. Sonu itibariyle bu evlilik amacna ulamam ve iki hanedan arasnda akrabalk olumamtr.331
320 321 322
323
324 325 326 327
328 329 330 331
bnl Cevz, a.g.e, s.76. bnl Cevz, a.g.e, s.75. Zekeriya Kitap, Abbasi Hilfetinde Seluklu Hatunlar ve Trk Sultanlar, s.60; Hseyin Emin, a.g.e, s.70. Zekeriya Kitap, Byk Seluklu Sultan Turul Beyin Halife Kaimin Kz Seyyide ile Evlenmesi ve Baz Tarihi Gerekler,Trkiyat Aratrmalar Dergisi, Konya, 1994, Say:1, s.19. Mevdud, a.g.e, s.208. Ahmed Cevdet, a.g.e, V, 131. bnl Esir, a.g.e, X, 20; Ebul Fida, a.g.e, II, 181. bnl Cevz, el-Muntazam, VIII, 234; Ebul Fida, a.g.e, II, 192; Suyut, a.g.e, s.168; Ahmed b.Mahmud, a.g.e, I,45. Ebul Fida, a.g.e, II, 192. Ravend, a.g.e, I, 110. Ali el-Hseyn, a.g.e, s.15. George Makdis, The Marriage of Tughril Beg,International Journal of Middle East Studies, Cambridge, 1970, I, 261.
Turul Beyin bu evlilik giriiminin sonularndan biri de kendisinden sonraki hemen btn sultanlarn halifelerle akrabalk kurmak istemesini gelenek haline getirmesidir.332 3.Sultan Melikahn Kzyla Halife Muktednin Evlilii: 480/1087 ylnda Sultann Badat ziyareti srasnda kz Mehmelek Hatun ile Halife Mukted Billahn evlendirdi.333 Bu evlilik merasimi muhteem oldu.334 bnl Esir bu dn hakknda Benzerini Badat grmedi. ifadesini kullanr. Evliliin zerinden iki yl getikten sonra 482/1089 ylnda sultann kz, babasna halifeden ikyeti oldu ve Badatta durmaktan skldn ifade ederek Halifenin bana saygs yok.dedi. Sultan da eli gndererek Kzm gndersin mesajn iletti. Halife kzn gitmesine izin vererek gndermek iin hazrlk yapt. Sultann kz, olu Caferi de alp gtrmek isteyince halife izin vermedi.Mehmelek Hatun sert knca halife kabul etmek zorunda kald.335 Nihayet sultann kz Isfahana dnd. Halife ile sultan arasndaki anlamazlklar bu olaydan sonra balad ve sultann lmne kadar devam etti. Meselenin esas noktas da halifenin sultann kz Mehmelek Hatundan olma olu Ebul Fadl Cafer idi. Halife Muktednin nceki hanmndan Mustazhir adnda bir olu daha vard. Halife bu olunu veliaht yapmak istiyor, Sultan Melikah ise ok kk yataki Caferi veliaht yapmak ve torununun hem halife hem de sultan yetkilerine sahip olmasn istiyordu.336 B.Sultanlarn Badatta Yaptklar mar Faaliyetleri Seluklularn imar faaliyetlerinde bulunmalar onlarn Badatta igal yoluyla egemenlik kurma amacnda olmadklar anlamna gelir. Esasen bu bir Trk geleneidir. Seluklularn medeniyet tarihinde en byk hizmetleri phesiz Turul Beyden itibaren slm dnyasnn her tarafn cami, medrese, ktphane, tp okulu, hastane, imaret, zaviye ve kervansaraylar ile doldurmalar, bu kurumlar
332 333 334 335 336
Zekeriya Kitap, a.g.m, Trkiyat Aratrmalar Dergisi, Say:1;s.15. bnl Esir, a.g.e, X, 160. Ahmed b.Mahmud, a.g.e, I, 157. Ahmed b.Mahmud, a.g.e, I, 160; bnl Esir, X, 175. P.K.Hitti, Siyas ve Kltrel slm Tarihi, III, 749.
iin byk vakflar yapmalaryd.337 Mescid ve medrese yapmnn btn Seluklu sultanlarnn deimez siyasetleri olduu bilinmektedir.338 Turul Bey Badatta arlar yaptrmt.339 Bu faaliyetlerde i-Snni tm Badatta yapmt.340 mar faaliyetlerinde Sultan Melikah dnemi dikkat eker. Melikah, ticaret yollarnda asayii temin etmi, kprler yaptrm, kanallar atrm, sular getirtmi, uzun yollarda durak yerleri, hanlar ve ribatlar ina ettirmiti. Kurumlarn bakm iin daim kaynaklar tahsis etmi, vakflar yaptrmt.341 Melikahn icraatlarndan birisi de hac yollarnn gvenliidir. Yolcularn dinlenmesi iin hanlar yaptrd.342 lave olarak Badatta bir de cami yaptrd.343 502/1108 ylnda Muhammed Tapar Badattaki Darul Memleke(Sultan saray)tamir edilmesini emretti.344 Fakat dnemin halifesi Mustazhir Billah, Seluklulara bayrak at ve Badatta Turul ehri olarak bilinen blgeyi ve surlarn yktrarak yerine Seluklulara kar koyabilmek iin yeni bir sur ina ettirdi.345 Muhammed Tapardan sonra, Seluklu egemenlii zayfladndan bayndrlk faaliyetleri devam etmedi. IV.EKONOMK LKLER A.IV-V/X.XI.Yzyllardaki slm Dnyasndaki Ekonomik Durum Bu dnem ekonomik gelimede hem bir zirve hem de gerilemenin balangcyd. Bu yzyl ticaret ve sarraflktaki gelimenin zirveye ulamasna tank oldu.Yine bu yzylda Bveyhler dneminin aksine tarm ve eitli sanayi dallar geliti.346 Ticar hayat canland ve para deer kazanmaya balad.347 Seluklularn geliiyle Badattaki ayyarlar ortadan kaldrlm, asayi salanm, ekonomide de kprdanmalar olmakla birlikte348 Seluklularn geliiyle
337 338 339 340 341 342 343 344 345 346 347 348
Ravend, a.g.e, I, 97. M.Altay Kymen, Turul Bey ve Zaman, s.121. Hamid el-Isfahan, a.g.e, s.13. M.Altay Kymen, Turul Bey ve Zaman, s.122. brahim Kafesolu, Sultan Melikah Devrinde Byk Seluklu mparatorluu, s.168. brahim Kafesolu, a.g.e, s.168. Ebul Fida, a.g.e, II, 201. Ebul Fida, a.g.e, II, 293. George Makdis, The Marriage of Tughril Beg,International Journal Middle East, I, 262. Abdlaziz ed-Dur, slm ktisat Tarihine Giri, ev.Sabri Orman, stanbul, 1991, s.119. Abdlaziz ed-Dur, a.g.e, s.13. Ahmet Turan Yksel, X.Yzyl Sonuna Kadar Yakndouda Ticaret Merkezleri ve Panayrlar (Baslmam Dr.Tezi), Konya, 1993, s.101.
Badatta ekonomik ynden cidd gelime olmamtr.349 Ekonomik durum hl kt idi. Servet adaletli datlmyordu.350 B.Ekonomik Durumla lgili Baz Veriler 1 koyun 1 sr 1 kat elbise 1 ipek elbise 1 dirhem 1 at 14 gm dirhem=20 veya 22 dirhem=1 altn dinar 57 dirhem 10, 12, 14 ,21 dirhem 40 dinar 5 inci 11 veya 25 dirhem
Anlalan Turul Bey zamannda Anadoluda Hristiyanlardan 3.000,4000,6.000 dirheme bir ky satn alnabiliyordu.351 Ev fiyatlarnn normal zamanlardan ok yksekti. Badatta kymetleri 3.000 dinardan 30.000 dinara352 kadar olan evler vard.353 Para kazanmann gl belirtilirse sermaye biriktirmenin de ne kadar zor olduu kendiliinden anlalr. Ayda 10, 12, 15 ,16 dirhem cret alan ii de vard.354 Buna karlk divanda alan memurlarn maalar ok yksekti. Ayda 70 dinar ile 150 dinar arasnda deiiyordu. Grlyor ki ii bir ayl ile bir normal elbise, divanda alan bir memur da bir ayl ile kolaylkla bir ipek elbise satn alabiliyordu. Yine grne gre ticaret ok daha krl idi. Turul Beye bor para veren Hseyin Selmas, Badatta 10.000 dinarlk zeytin yan, 20.000 dinara satarak %100 kr elde etmiti.355 Herkes ticareti bu kadar byk sermaye ile yapamyordu. rnein kii ortalama 13, 17, 20 dirhem koyarak ticaret yapyordu ve 10 dirhem kr elde edi-
349 350 351 352 353 354
355
Jacob Lasner, Baghdad, Dictionary of the Middle Ages, New York, 1989, II, 47. Hseyin Emin, a.g.e, s.40;Ahmed Emin, a.g.e, II, 7. Vakflar Genel Mdrl Arivi, Yaan Paa Vakf, 440/1048/1049 tarihli, D.606,s.76. Dinar (Hazrlayann notu) bnl Cevz, a.g.e, s.58. Muhammed b.Eyyb Taber, Miftahul Muamelat, Metn-i Niyz Ezkarn- Pencum, nr. Muhammed Emin Riyah, Tahran, 1349, s.111. bnl Cevz, a.g.e, XVII, 188.
yordu.356 Kk ticaretin kr haddi ok defa bundan fazla oluyordu. kii 12 dirheme satn aldklar bir elbiseyi 19 dirheme satarak %58 kr elde edebiliyorlard.357 C.Gelir Kaynaklar Bu dnemde gelir kaynaklarnn banda iktalar358 geliyordu. Bunun dnda ekonomi u faaliyetlerle ilemekteydi: 1-Tarma dayal ekonomi, 2-mlata dayal ekonomi, 3-Ticarete dayal ekonomi.359 Ekonomi ynetimi Seluklularn elinde bulunmakla beraber, halife Seluklulardan ekindii iin hazineyi koruma altna ald.360 Seluklular harap olan tarm ksmen de olsa yoluna koydular.361 Pamuk retimini yaygnlatrdlar.362 Abbasilerin ikinci dneminde fetihler durduu iin ekonomi zayflamaya balamt. Halife gelirleri artrmak iin vergileri artrm ve yeni vergiler ihdas etmiti. Bu vergilerden biri de veraset vergisiydi. Fakat Turul Bey, Badata gelince er olmayan bu vergiyi kaldrm, ayrca divan kurarak yapmak istedikleri msadereyi de durdurmutu.363 Dier bir gelir kayna da halife ve sultann birbirlerine sunduklar hediyelerdi ki byk bir ekonomik deere haizdiler. Seluklu veziri Amdlmlk el-Kndr, Alparslan tarafndan vezirlikten azledildii zaman, 300 gulamndan ve says bilinmeyen cariyelerinden baka, 1000 dinarla 70.000 dirhem brakmt.364
356 357 358 359
360
361 362 363
364
Muhammed b.Eyyb Taber, a.g.e, s.135. Muhammed b.Eyyb Taber, a.g.e, s.106. Hseyin Emin, a.g.e, s.40. M.Altay Kymen, Seluklularn Kendilerine Mahsus ktisad Siyasetleri Var myd? Mill Kltr, Say:12, b.y.y, 1979, I, 66. Muhammed Ahmed Abdlmevla, Ayyarun ve uttarul Bigadirati fi Tarihil Abbasi, skenderiye, tsz., s.128. Abdlaziz ed-Dur, a.g.e, s.121. H.brahim Hasan, slm Tarihi, IV, 261. M.Altay Kymen, Seluklularn Kendilerine Mahsus ktisad Siyasetleri Var myd? Mill Kltr, Say:12, b.y.y, 1979, I, 67. bnl Cevz, a.g.e, s.21, 228, 229, 126, 127.
Verdiimiz bu bilgiler Seluklularn Badattaki egemenliklerinin sadece siyas olmadn, bununla beraber ekonomik olarakta blgeye katk salamak amacnda olduklarn ortaya koymaktadr. D.Badat ile Ortaasya Arasndaki Kervan Ticareti 1.Badatn Konumu: phesiz blgenin en nemli ehri Badatt.365 Badatn ticaretteki neminin artmasyla Kayravan, Kartaca gibi ehirler nemini kaybetmiti.366 Badatn Dicle nehrinin iki yakasnda kurulmas tamaclkta nehirden yararlanlmasn salamt.367 2.Ticaret Yollar ve Kervan Ticareti: Halifeler ve emirler ticarete zel bir nem veriyorlard. Yollarn gvenliine de nem veriliyordu. Bu yollarn en nemlileri; 1-Badattan ine, Semerkanda ve Trkistana giden kara yolu, 2-Badattan Rusyaya, Crcana ve Hazar denizine ulaan kara ve deniz yolu.368 Badatn merkez olduu yol sistemine gre Ortaasyaya giden en nemli yol, Hulvan ve ran zerinden gidiyordu.369 Yani halifeliin ynelii Ortaasyaya doru idi. Ortaasyal tccarlar Buhara ve ran yolunu kullanarak Badata geliyorlard.370 3.hra ve thal rnleri ve Kle Ticareti: Tekstil ihra rnlerinin banda geliyordu.371 thal rnleri ise pamuk, ipek, ipek krk ve kttr. Bunlardan pamuk retiminin Mezopotamyada yaplmasna ramen ithal edilmesi dikkat ekicidir. Bu rnler Mvernnehir
365 366 367 368 369
370 371
Le Strange Guy, Buldanul Hilafeti arkyye, ev.Beir Fransis, Beyrut, 1985, s.16. smet Kayaolu, a.g.e, I, 116. W.Heyd, Yakndou Ticaret Tarihi, ev.E.Ziya Karal, Ankara, 1975, s.31. Ebu Zeyd eleb, Tarihul Hadaratil slamiyye vel Fikril slam, Kahire, tsz.s.251. Ahmet Turan Yksel, a.g.t, s.105; M.Lombard, lk Zafer Yllarnda slam, ev.Nezih Uzel, stanbul, 1983, s.199; Abdlaziz ed-Dur, a.g.e, Beyrut, 1974, s.150. W.Heyd, a.g.e, s.31. Maurice Lombard, a.g.e, s.168.
blgesinden getiriliyordu.372 Kt bu blgeden getirilmeden nce Msrdan getiriliyordu.373 te yandan silah yapmnda ihtiya duyulan demir, kalay gibi madenler, Kafkasya, Urallar ve Altay blgesinden ithal ediliyordu. Altn, gm gibi deerli madenler de ithal ediliyordu. Altn Kafkasya, Altay, Ural, Tibet ve Trkistan374 dan gm ise Ortaasya ve randan getiriliyordu.375 Abbasilerin ilk dneminde youn ekilde Badata ve Irakn deiik blgelerine getirilen kleler eitli ilerde altrlyordu. Bu politika ikinci Abbasi asrnda da devam etti. V/XI.yzylda ise Trkler Badata artk kle olarak deil egemen g olarak gelmeye baladlar.376 Abbasi halifeleri klelere hakir gzle bakmamlard. nk onlardan ounun annesi kle377 idi. Halife ve dier devlet adamlar Arap olmayanlardan cariye edinmeye nem vermi, hatta ou zaman cariyeleri hr Arap kadnlarndan stn tutmulard.378 Kle kaynann kurumasnda artk Abbasi Halifeliinin doal snrlarna ulap gerilemeye balamas ve douda Seluklularn etkin bir g haline gelmeleri etkili olmutu. SONU Seluklularn ykselii Abbasi halifesi Kaim Biemrillahn dikkatini ekmi, eliler gndermesiyle de ilk diplomatik ilikiler kurulmutur. Halifenin, Sultan Turul Bey ile iliki kurmak istemesinin nedeni Fatm yaylmacl ve buna paralel olarak gelien Badattaki Bveyh ynetiminin basklar ve Arslan Bessir unsurudur. Badata davet edilen Turul Beyin 447/1055 ylnda Badata girii Abbasi tarihinde yeni bir dnemin balangc olmutur. Bu yeni dneme kinci Trk dnemi denilmesi yanl olmaz.
372 373
374 375
376 377
378
Abdlaziz ed-Dur, a.g.e, s.97. Cahz, Amr b.Bahr, Kitabut Tabassur bit Ticare, thk. Hasen Husni Abdilvehhab, Beyrut, 1983, s.36. Maurice Lombard, a.g.e, s.164, 165. Claude Cahen, Ekonomi, Toplum ve Messeseleri slm Tarihi Kltr ve Medeniyeti, ev.Ufuk Uyan, stanbul, 1989, IV, 69. Maurice Lombard, a.g.e, s.184. bkz.Mehmet Nadir zdemir, slmn lk Dneminde Klelik Abbasilerin lk Yzyl, stanbul, 2006. H.brahim Hasan, slm Tarihi, IV, 391;Claude Cahen, Ekonomi, Toplum ve Messeseler, slm Tarihi Kltr ve Medeniyeti, IV, 65.
Turul Beyin Badata giriinin en nemli sonularndan biri de hi phesiz, i Bveyh ynetiminin yklarak Snn ynetiminin egemen olmasdr. Bu balamda Msrda kurulan Fatm Devletinin yaylmaclna da engel olunmutur. Trk egemenliin siyas sonularna bakacak olursak en nemli sonucunun halifeliin siyaseten Seluklularn eline getiini syleyebiliriz. Abbasi halifeleri ise bundan byle din bir otorite olarak varlklarn srdrmeye baladlar. Turul Beyin Badata girii esas itibariyle asker bir sefer olmakla birlikte, beraberinde kltrel, sosyal ve ekonomik ilikileri ve icraatlar da bulundurmaktayd. Byk Seluklu veziri Nizamlmlkn abalaryla nce Badatta ardndan dier nemli merkezlerde kurulan Nizamiye medreseleri, Seluklularn blgeye gelilerinin sadece asker bir seferden ibaret olmadn ortaya koymaktadr. Ardndan Seluklu sultanlarnn halifelerle akrabalk ilikileri kurmak istemeleri siyaseten de olsa siyas amalarn dnda baka nedenlerin de varlna iaret etmektedir. Seluklularn Badata gelileriyle beraber Trkistan blgesiyle var olan ekonomik ilikiler artarak devam etmitir. Seluklularn Badata giriiyle beraber gelien olaylar, yaplan icraatlar slm dnyasnda etkileri gnmze kadar gelen nemli sonular dourmutur.
KAYNAKLAR
ABDULLAH NASIH ULVAN, Kuds Fatihi Selahaddin-i Eyyub, ev.Mustafa Salih akmakl, stanbul, 1992. ABDLGAFUR FARS, Zeyl, nr.R.N.Frye,London-The Haque, Paris, 1965, s.55, ab; el-Mntehab, s.105. ACAR, Abdurrahman, Seluklu Sultan Sencerin Din Siyaseti (Baslmam Dr.Tezi), Ankara, 1997. AHMED CEVDET, Ksas- Enbiya, hzr.Mahir z, stanbul, 1973. A.DAVUD CEVDET, Medinetr Remle, Beyrut, 1986. AHMED EMN, Zuhrul slm, Msr, 1962,II. AHMED B.MAHMUD, Seluknme,hzr.Erdoan Meril, stanbul, 1977, I, II. AKSARAY, Kerimddin Mahmud (733/1132), Seluk Devletleri Tarihi, ev.M.Nuri Genosman, Ankara, 1943. AL BRAHM HASAN, Tarihul slamiyyil mm, Kahire, tsz. ALTUNDA, inasi, Kaim Biemrillah, A, stanbul, 1967, VI. ARSLANTA, Yksel, Byk Seluklu Devleti ile Abbasi Halifelii Arasndaki lk Mnasebetler, Trk Dnyas Aratrmalar, stanbul, 1995. ATE, Ahmet,Deylem, A, stanbul, 1965, III. ________,Gazalinin Batnlerin Belini Kran Delilleri, Kitbul Kavsm el-Batniyye, AF Dergisi, Ankara, 1954, II, III-I. AZM, Tarih (Seluklular dnemiyle ilgili blmler) ev.Ali Sevim, Ankara, 1988. BAKTIR, Mustafa, Hutbe, DA, stanbul, 1998, XVIII. BALTACI, Cahid, XV/XVI. Asrlarda Osmanl Medreseleri, stanbul, 1976. BARTHOLD, V.V,Mool stilasna Kadar Trkistan, hzr.Hakk Dursun Yldz, Ankara, 1990. _________,slm Medeniyeti Tarihi, izah: Fuad Kprl, Ankara, 1984. BAYRAM, Mikail, Daniment Oullarnn Din ve Mill Siyaseti, Seluk niversitesi, Trkiyat Aratrmalar Dergisi, Konya, 2005, Say:18. BEYHAK, Ebul Fadl, Tarih-i Mesud, nr.Gani ve Said Nefis, s.284, Tahran, 131932 (1940-53), nr.M.R.Waldman, Chicago, 1974, Rusa, ev.Arends, Istoria Mesud, 1030-1041, Takent, 1962. _________,Tarih-i Beyhak, nr.Ahmed Behmenyr, Tahran, ems, 1317. BOSWORTH, C.E, The Ghaznawids:Their Empire in Afganistan and Eastern Iran, Edinburg, 1963. BROCKELMANN, C.,Maverd, A, stanbul, 1957, VII. BUNDAR, Zubdetn Nusre, nr.M.Th.Houtsma, Leiden, 1889.
CAHEN, Claude, Ekonomi, Toplum ve Messeselerislm Tarihi Kltr ve Medeniyeti, ev.Ufuk Uyan, stanbul, 1989, IV. CAHIZ, Amr b.Bahr,Kitabut Tabassur bit Ticare,thk.Hasen Husni Abdilvehhab, Beyrut, 1983. ARICI, Mustafa,Gazal, DA, stanbul, 1996, XIII. ELEB, Ahmed, slmda Eitim-retim Tarihi, ev.Ali Yardm, stanbul, 1976. UBUKU brahim Agh, Gazal ve Felsefesi, Belleten, Say:198,I. DANEL,E.L., Abbasid Dynasty, Encyclopedia of Asian History, New York, 1988,I. ED-DB, Abdlazim,Cveyn maml Harameyn, DA, stanbul,1993,VIII. DOUTAN GNMZE BYK SLM TARH, Komisyon, stanbul, 1992, VII. ED-DUR, Abdlaziz, slm ktisat Tarihine Giri, ev.Sabri Orman, stanbul, 1991. EBUL FDA, madddin smail b.Ali, el-Muhtasar fi Ahbril Beer, Kostantiniyye, tsz., II. EBU ZEYD ELEB, Tarihul Hadaratil slamiyye vel Fikril slam, Kahire, tsz. EL-FAK, samddin Abdurrauf, ed-Devletl Abbasiyye, Kahire, 1987. GADRET, Louis, Din ve Kltr,slm Medeniyeti, ev.lhan Kutluer, stanbul, 1989, IV. GOLDEN, Peter B.,Toghril Beg,Dictionary of the Middle Ages,New York,1989,XII. GUY, Le Strange, Buldanul Hilafeti arkyye, ev.Beir Fransis, Beyrut, 1985. GNALTAY, M.emseddin, Seluklularn Horasana ndikleri Zaman slm Dnyasnn Siyasal, Sosyal, Ekonomik ve Din Durumu, Belleten, Ankara, 1943, Say:25, VII. HNDMR,Gyasddin s,Tahran,ems,1317. HASAN BRAHM HASAN, Siyas-Din-Kltrel-Sosyal slm Tarihi,ev.Komisyon,stanbul, 1985, IV, 1974. _____________,en-Nuzumul slamiyye, Kahire, 1970. HEYD W., Yakndou Ticaret Tarihi, ev.E.Ziya Karal, Ankara,1975. HTT, Philip K.,Siyas ve Kltrel slm Tarihi, ev.Salih Tu, stanbul, 1980, III. HAM NAAB, Eitim Kurumlar, slm ehri, ev.Elif Topugil, stanbul, 1992. HOLT, P.M., Hallar a, 11.Yzyldan 1517ye Yakndou, ev.zden Arkan, stanbul,1999. HSEYN EMN, Tarihul Irak fil Asris Seluk, skenderiye, 1965. EL-HSEYN, Ali b.Nasr, Zbdett Tevarih,thk.Muhammed Nureddin, b.y.y, tsz. EL-ISFAHAN, Hamid Muhammed b.Hamid,Tarihu Devleti li Seluk,Beyrut,H.1400/M.1979. EL-I, Yusuf, Tarihul Asril Hilfetil Abbasiyye,thk.Muhammed Ebul Ferec el-I, Dmak,1982. b.Hmamiddin,Dsturul Vzera,nr.Said Nefi-
BNL ADM, Kemaleddin Ebul Kasm mer b.Ahmed, Buyett Taleb fi Tarihil Haleb (Biyografilerle Seluklular Tarihi), ev.Ali Sevim,Ankara, 1982. BNL CEVZ, Ebul Ferec Abdurrahman b.Ali, el-Muntazam fi Tarihil Mluk-i vel mem, Haydarabad, tsz.VIII. BNL ESR, zzddin Ali b.Ebil Kerem, el-Kamil fit Tarih, nr. Tornberg, Beyrut, 1966, IX. BN HALDUN, Ebu Zeyd Veliyyddin Abdurrahman b.Muhammed el-Hadram, Mukaddime, ev.Zakir Kadiri Ugan, stanbul, 1991, III. BN HALLKAN, Muhammed b.Ebi Bekr b.Hallikan, Vefeyatl Ayan, thk.Muhyiddin Abdlhamid, Kahire, 1948, IV. BN SFENDYAR, Tarih-i Taberistan, nr.Abbas kbal, Tahran, 1320, I. BN KALNS, Tarihu Dmak, thk.Sheyl Zekar, Dmak, M.1983/H.1403. BN KESR, smail b.mer, el-Bidaye ven Nihaye, Beyrut, M.1990/H.1411, XII. BN TKTAKA, Muhammed b.Ali b.Tabataba, el-Fahri, Beyrut, tsz. SA SADIK, Tarih-i Ferheng-i ran, Tahran, b.t.y. KABR,M., The Buvaihid Dynasty of Baghdad, Calcutta, 1964. KAFESOLU, brahim, Seluklu Tarihi, stanbul, 1992. ____________, Seluklular, A, stanbul, 1966, X. ____________,Sultan Melikah Devrinde Byk Seluklu mparatorluu, stanbul, 1953. KARA, Seyfullah, Byk Seluklular ve Mezhep Kavgalar, stanbul,2007. KAYAOLU, smet, slm Kurumlar Tarihi, Konya,1994,I-II. KAZVN, Zekeriya b.Muhammed b.Mahmud (862/1283),sarul Bild ve Ahbrul bad, Beyrut, b.t.y. KEMPNERS, RUSSELL G., Nizamlmlk, Encyclopedia of Asian History, New York, 1988, III. KIVAMDDN BURSLAN, Irak ve Horasan Seluklular Tarihi, stanbul, 1943. KTAPI, Zekeriya, Abbasi Hilfetinde Seluklu Hatunlar ve Trk Sultanlar, Konya,1994. _________Byk Seluklu Sultan Turul Beyin Halife Kaimin Kz Seyyide ile Evlenmesi ve Baz Tarihi Gerekler, Trkiyat Aratrmalar Dergisi, Konya, 1994, Say:1. KOYT, Talt, Kelmclarla Hadisiler Arasndaki Mnakaalar, Ankara, 1984. KSOLU, Nevzat, Trk Dnyas Tarihi ve Trk Medeniyeti zerine Dnceler, stanbul, 1990. KYMEN, M.Altay, Byk Seluklu mparatorluu Tarihi, Ankara, 1979, I _________,Turul Bey ve Zaman, stanbul, 1976. _________, Sencer, A, stanbul, 1966, X. _________,Alparslan Zaman Kltr Messeseleri, Seluklu Aratrmalar Dergisi, Ankara, 1975, IV.
_________, Turul Bey,A, stanbul,1988,XII-II. _________, Seluklularn Kendilerine Mahsus ktisad Siyasetleri Var myd?Mill Kltr, Say:12, b.y.y, 1979, I. _________,Alparslan ve Zaman, Ankara, 1983, I. LAMBTON, A.K.S., International Structure of the Saljuq Empire,History of Iran, Cambridge, V. LASNER, Jacob, Baghdad, Dictionary of the Middle Ages, New York,1989, II. LOMBARD,M., lk Zafer Yllarnda slam, ev.Nezih Uzel, stanbul, 1983. MAKDS, GEORGE, The Marriage of Tughril Beg, International Journal of Middle East Studies, Cambridge, 1970, I. MERL, Erdoan, Mslman-Trk Devletleri Tarihi, Ankara, 1990. ________, Bveyhler, DA, stanbul, 1992, VI. ________, Byk Seluklular Devri Ktphaneleriyle lgili Bir Deneme, Ankara, 1995. ________,Bessir, DA, stanbul, 1992, V. MERYZAN USEYR, el-Hayatl lmiye fil Irak, Mekketl Mkerreme, 1987. MEVDUD, Ebul Ala, Seluklular Tarihi, ev.Ali Genceli, Ankara, 1971. MNORSKY,V.,Rey, A, stanbul, 1964, IX. MQUEL, Andr, slm ve Medeniyeti Doutan Gnmze, ev.Ahmet Fidan, Ankara, 1991. MUHAMMED AHMED ABDLMEVLA, Ayyarun ve uttarul Bigadirati fi Tarihil Abbasi, skenderiye, tsz. MUHAMMED B.EYYB TABER, Miftahul Muamelat ,Metn-i Niyz Ezkarn- Pencum, nr. Muhammed Emin Riyah, Tahran, 1349. MUHAMMED HUDAR BEK, Muhadarat Tarihil slamiyye, Msr, 1970. NEBRV, Tarihun Nuzum vel Hadaratil slamiyye, Kahire, tsz. NZAMLMLK, Hasan b.shak et-Tus, Siyasetnme, ev.Nurettin Bayburtlugil, stanbul, 1998. EN-NVEYR, Abdlvehhab, Nihayetl Erab fi Fnunil Edeb, thk.Said ur, b.y.y, 1985. ORTAYLI, lber, Eski Dnya Seyahatnamesi, Ankara, 2007. RNEKLERLE TRKE SZLK, MEB, stanbul, III, 1942. ZAYDIN, Abdlkerim, Mustansr Billah el-Fatm, DA, stanbul, 2006, XXXII. _________,Melikah, DA, Ankara, 2004, XXIX. _________, Berkyaruk,DA, stanbul, 1992, V. _________,Hasan Sabbah, DA, stanbul, 1997, XVI. _________,Alamut, DA, stanbul, 1989, II. _________, Sultan Muhammed Tapar Devri Seluklu Tarihi, Ankara, 1990. _________,Nizamlmlk, DA, stanbul, 2007, XXXIII.
_________, Nizamiye Medresesi, DA, stanbul, 2007, XXXIII _________,Kndr,DA, Ankara, 2002, XXVI. ZCAN, Abdlkadir,Ayyar, DA, stanbul, 1991, IV. ZDEMR, Mehmet Nadir, slmn lk Dneminde Klelik Abbasilerin lk Yzyl, stanbul, 2006. ZGDENL, Osman Gazi,Isfahan, DA, stanbul, 2000, XXII. RAVEND, Muhammed b.Ali, Rahats Sdur ve Ayets Srur, ev.Ahmed Ate, Ankara, 1957, I. REDDDN FADLULLAH, Camiut Tevarih Zikru Tarih-i li Seluk, II, cz:5, Yay.Ahmed Ate, Ankara, 1999. SAD ABDLFETTAH UR, Tarihul slm ve Hadaratih, Kahire, 1987. S.SAMAD, Social And Economic Aspect of Life Under the Abbasid Hegemony at Baghdad, Islamic Culture, Say:4; Haydarabad, 1955, XXIX. SAYILI, Aydn, Higher Education in Medieval Islam, A..Yll, II(1947-1948). SEVM, Ali, Anadolunun Fethi Seluklular Dnemi(Balangtan 1086ya Kadar), Ankara, 1987. _________, Malazgirt Muharebesi ,DA, Ankara, 2003, XXVII. ES-SIRATUL MSTAKM, Komisyon, el-slm, Badat, 1963, I. SOURDEL,D., Kaim Biemrillah, The Encyclopedia of Islam, Leiden, 1978, IV. STEWARD, DESMOND, Batl Gzyle slm Kltr ve Medeniyeti, ev.Mjdat Kayayerli, stanbul, 1994. SMER, Faruk,Mesud b.Muhammed Tapar, DA, Ankara, 2004, XXIX. ES-SUYUT, Celaleddin, Tarihul Hulefa, Hami: Abdurrahman Helf, Kahire, 1887/1305. EKER, Mehmet, Hilat,DA, stanbul, 1998, XVIII. EVK DAYF, Asrud Dvel vel mrt, b.y.y, tsz. TOPALOLU, Nuri, Seluklu Devri Muhaddisleri, Ankara, 1988. TRTON, A.S., Materials on Muslim Education, London, 1957. TURAN, Osman, Seluklular Tarihi ve Trk-slm Medeniyeti, stanbul, 1993. TRK DNYASI EL KTABI, Trk Kltrn Aratrma Enstits, Ankara, 1992, I. ULUAY, aatay, lk Mslman-Trk Devletleri, stanbul, 1965. WATT, Montgomery, slm Dncesinin Teekkl Devri, ev.E.Ruhi Flal, Ankara, 1981, s.203. ___________slm Nedir, ev.Elif Rza, stanbul, 1993. YAAN PAA VAKFI, 440/1048/1049 tarihli, D.606,s.76; VAKIFLAR GENEL MDRL ARV. YILDIZ, Hakk Dursun,Abbasiler ,DA, stanbul, 1988, I.
YKSEL, Ahmet Turan,X.Yzyl Sonuna Kadar Yakndouda Ticaret Merkezleri ve Panayrlar (Baslmam Dr.Tezi), Konya, 1993, s.101. ZEHEB, emseddin, Ebu Abdullah Muhammed b.Ahmed b.Osman, Siyeru Alamin Nbel, nr.uayb el-Arnavud-Muhammed el-Araksus, Beyrut, 1983-1985, XIX. ZETTERSTEN, K.V., Muktef, A,stanbul, 1971, VIII. ZYA HASAN FARUQI, Madrasa Nizamiye of Baghdad, Studies in Islam, New Delhi, 1980, XVII, 1.

Abbasi Halifesi - Selçuklu Münasebetleri

Transféré par

Informations du document

Titre original

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Abbasi Halifesi - Selçuklu Münasebetleri

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 315

Abbasi Halifeleri le Byk Seluklu Sultanlar Arasndaki Mnasebetler*

316 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 317

318 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 319

320 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 321

322 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 323

324 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 325

326 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 327

328 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 329

330 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

105 106 107

108 109 110 111 112 113

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 331

115 116 117

118 119 120 121 122

332 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

126 127 128

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 333

129 130 131 132 133 134 135 136 137

334 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 335

149 150 151 152 153

336 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 337

338 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

190 191 192 193 194

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 339

200 201 202 203 204 205

340 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 341

217 218 219 220 221 222 223

342 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

227 228 229 230 231 232

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 343

233 234 235 236 237 238 239

344 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

248 249 250

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 345

251 252 253 254 255

346 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

257 258 259 260 261 262

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 347

263 264 265

348 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

270 271 272 273 274

275 276 277

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 349

282 283 284

350 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

287 288 289

290 291 292 293 294 295

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 351

296 297 298

301 302 303 304

352 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

308 309 310 311 312