Agrega Aggregate

Trkiye Agrega Sektr Raporu

zgr ztrk*, Melih elikkol*, Mesut Erkan*

Unfortunately no inventory that would define the aggregate sector in Turkey has been made to this date. Therefore it has not been possible to gather the technical data of the sector and determine the state of affairs in the sector on the basis of this data. Hence the efforts to underpin the problems and the work to solve these problems remained confined to a theoretical framework. The main reason for this was the fact that the sector operated according to the stipulations of two different legislations and that a major part of the sector did not have to make any declaration concerning their annual activities. This problem has been largely solved with the inclusion of aggregate production in the framework of the Law on Mining. This study takes a photo of the aggregate production activities in Turkey in 2006. Thus, having carried out a research on data such as the size, the necessity, problems of the sector and proposals for solutions and expectations, the acquired information has been arranged into this report.

Turkish Aggregate Sector Report

lkemizde agrega sektrn tanmlayacak bir envanter almas bugne kadar maalesef yaplamamtr. Dolaysyla sektrn teknik verileri toplanarak iinde bulunulan durum tespiti yaplamam ve bu verilere dayanarak gerek varolan sorunlarn tespiti gerekse bu sorunlarn zmne ynelik almalar teorik olarak kalmtr. Bunun balca nedeni, 2004 ylna kadar sektrn iki ayr mevzuat hkmleri ile almas ve sektrn byk bir blmnn yllk faaliyetleri ile bir beyanda bulunma zorunluluu olmamasdr. Agrega retiminin Maden Kanunu kapsamna alnmas ile bu sorun byk lde ortadan kalkmtr. Bu almada, lke genelindeki agrega retim faaliyetlerinin 2006 yl itibariyle bir anlamda fotoraf ekilerek, sektrn bykl, gereklilii, sorunlar, zm nerileri ve ileriye dnk beklentileri gibi veriler aratrlm, elde edilen bilgiler derlenerek bu rapor ortaya karlmtr. GR Sanayileme, planl ve plansz kentleme, her yl artan konut ihtiyac, alt yap almalar ve lkemizin depremsellii agregann ve agrega madenciliinin nemini vurgulamaktadr.

Yurdumuzda agrega olabilecek maden rezervleri olduka yaygn ve byktr. Ancak kullanm alan nedeni ile, birim maliyetlerin dk tutulmas gereklilii faydalanlabilir rezervi kstlamaktadr. Nakliye maliyetleri birim maliyetler ierisinde nemli yer tutmaktadr. Ayrca arazi kullanmndaki snrlamalar ve evre sorunlar da mevcut rezervlerin kullanmn snrlamaktadr. Agrega, konut, sanayi tesisleri, hastane gibi her trl bina inaatn; yol, kpr, su yaplar, boru hatt gibi altyap faaliyetlerini kapsayan geni bir faaliyet alanna sahip olan inaat sektrnn bir paras olan beton imalatnn ve asfalt retiminin en nemli ham maddesidir. Dnyada fert bana en fazla tketilen maddeler su ve agregadr. Dnya genelinde agrega retimi % 58lik payla tm maden retimi iinde birinci sradadr. 2000 yl istatistiksel verilere gre 92 milyar luk pazar deeri ile petrol, doalgaz ve kmrden sonra drdnc srada yer alp 24 milyar deerindeki altn sektrnden ok daha byktr. Avrupada ortalama agrega kullanm 7 ton/kii iken, bu rakam lkemizde 4 ton civarndadr. Agrega sektr, nemli lde ulusal inaat faaliyetleri ile ilgili olmas,

*Agrega reticileri Birlii

52

HAZIR BETON

Aggregate

Agrega

istihdam potansiyeli, bata inaat sanayi olmak zere dier sektrlerle youn girdi-kt ilikisi iinde olmas zellii nedeniyle Trkiye ekonomisinin vazgeilemez sektrlerindendir. Ham madde kaynak konumuna bal olarak yerleik dzende retim yapmak zorunda olan bir faaliyet olmas nedeni ile yresel olarak deerlendirilmelidir. lkemizdeki agrega sektr retim yaps itibariyle dank ve ok sayda retim birimi olan bir sanayi daldr. Yllk 290 milyon ton gibi yksek retim kapasitesi ve yaklak 1.5-2.0 Milyar $ gibi bir deerle kmsenmeyecek bir piyasa deeri ve yaklak 35.000 kiilik dorudan istihdam imkanlar ile giderek artan nem kazanan bir madencilik kolu haline gelmitir. Ham maddelerin kolaylkla temin edildii blgelerde younlamalar grlmekte olup, lke genelinde yaklak 770 adet aktif krma-eleme ve ykama tesisi ile faaliyetlerini srdrmektedir. retici firmalarn byk ounluu, kkorta lekli iletmeler olup, retim miktarlar deiken ve kalite anlaylar istenilen derinlikte deildir. retim

lekleri, rezerv miktarlarna uygun olmadndan dolay genel verimlilik ve birim yevmiye bana retilen katma-deer byklkleri ok kktr. Krma ta sektrnde faaliyet kar marj, genel olarak snai firmalarn faaliyet kar marjna gre ok dk kalmaktadr. Sektrde yaanan youn rekabet nedeniyle firmalarn byk oranda fiyat krmas, kar marjnn ok dk kalmasna yol amaktadr. lkemiz asndan bu denli nem tayan inaat ilerinin bir paras olan agrega sektr youn bir rekabet ierisindedir. Bu rekabetin ou kez kurallara uygun ve salkl olduunu sylemek zordur. Gelecein dnyasnda sektrn ek maliyetler pahasna da olsa, enerji tasarrufu, kaynak korumas ve srdrlebilirlik ilkelerini n planda tutarak gelieceini, maliyet/performans dengesini iyi kurarak verimlilii ve hz artrp rekabet ansn ykseltecei dnldnde her konuda olduu gibi rasyonellik ve planl aba

faaliyetleri agrega sektrne de yn verecektir. Sektr retimini gnn koullarna gre ayarlayabilmektedir. Talebin artmasna paralel olarak retime ynelik yatrmlar 2-4 ayda tamamlanabilmektedir. Talep azalmas halinde ise retim azaltlabilmekte hatta geici olarak durdurulabilmektedir. lkemizde kullanlan retim yntemlerinin sonucu olarak sektr, bnyesinde youn ii altrmaktadr. Baz yrelerde ve projelerde retimin doal artlara bal olmas mevsimlik almay gndeme getirmektedir. Sektrn Ekonomiye Katks denen Devlet Hakk: 2005 yl sonu itibariyle sektrn retim zerinden devlet hakk olarak Devlete dedii rakam 7 milyon YTL olarak hesaplanmtr. Bu rakam toplam devlet hakk gelirlerinin % 14,4ne karlk gelmektedir. Bu rakamn yars zel dare pay olarak l zel darelerin hesaplarna yatrlmtr.1 naat sektrnde yaanan hzl bymeye paralel olarak gelien agrega sektrnn 2006 ylnda devlet hakk olarak salayaca katknn iki katna karak 14 milyon YTL civarnda olmas beklenmektedir. 15-7-2007 tarihli Ynetmelik deiiklii ile sektrn salad toplam devlet hakk tutarnn kabaca 3-4 kat artmas beklenmektedir. stanbul in Alternatif Kaynaklar Kaynaklarn Yerleri ve Mesafeleri: Trakya blgesinde Eosen yal kiretalar ile Istranca masifi iindeki kuvarsitler, Marmara Adasnda kireta ve dolomitler stanbula en yakn konumdaki uygun agrega ham maddesi kaynaklardr. Fakat bu kaynaklar stanbul inaat/hazr beton ve asfalt operasyonlarna uzak mesafede olduklarndan (100-150 km

Ayna-basamak sisteminin uyguland rnek bir agrega iletmesi

1 15-7-2007

tarihli Ynetmelik deiiklii ile sektrn salad toplam devlet hakk tutarnn kabaca 3-4 kat artmas beklenmektedir.

Kasm - Aralk 07 53

Agrega Aggregate

ve 150 deniz mili) gnmz artlarnda ekonomik olmaktan uzaktr. Ekstra Yakt Maliyeti: stanbulda yllk agrega ihtiyacnn 100 milyon ton civarnda olduu, belirtilen alternatif kaynaklarn son kullanm noktalarna minimum 75 km fazla mesafede bulunduu ve nakliye kamyonlarnn ortalama 20 ton malzeme tad ve kabaca 0,50 lt/km akaryakt sarfettii kabullerinden yola kldnda mevcut kaynaklarn kapatlp, alternatif kaynaklarn devreye alnmas ekonomiye sadece ek motorin maliyeti olarak 750 milyon YTL yk getirecektir. Bu rakam nakliye fiyatlarnn 7,5 YTL/ton artmasna sebep olacaktr. Ruhsat Durumu ve Dalm retim Miktar ve Tesis Says: lkemizde istatistiki verilerin baz bilgileri ortaya koyabilmek zere toplanmas ve biraraya getirilmesi henz ok yetersiz seviyede gereklemektedir. Benzer ekilde agrega retiminin miktarn dorudan ve geree yakn temin edebileceimiz bir kaynak yoktur. Ancak imento tketiminden yola karak gerek hazr beton, gerekse inaat sektrnn dier kollarnda

Toz k noktalar kapatlan bir tesis rnei.

tketilen agrega miktarna ulaabilmek mmkndr. Benzer ekilde yol yapmnda kullanlan asfalt miktarndan da bu sektrde ihtiya duyulan agrega rakam elde edilebilmektedir. Bu metodla 2006 ylnda lke genelinde; - hazr betonda 170 milyon ton, - asfalt uygulamalarnda (scak karm ve sath kaplama) 100 milyon ton, - zel uygulamalarda (Marmaray vb. projeler) 20 milyon ton, olmak zere toplam 290 milyon ton agrega kullanld hesaplanmtr.

Hazr betonda kullanlan agregann % 86snn krmata, %14nn doal kum olduu ve bir krmata tesisinde ylda ortalama 400.000 t, doal kum tesisinde ise ylda ortalama 200.000 t rn retildii kabulyle; lkemizde kurulu krmata tesisi saysnn 650, kum tesisi saysnn 120 olduu, toplam 770 noktada agrega retildii ortaya kmaktadr. Bu durumda kii ba retim 4 ton civarndadr, bu rakam AB lkelerindeki 7 ton/kii ortalamasnn henz neredeyse yarsndadr. Kaya Cinslerine Gre Dalm: MGEM den elde edilen verilere dayanarak Trkiyede krmata retiminde balca 3 tip kayacn ham madde olarak kullanld grlmektedir: 1- Sedimanter kkenli kayalar - Karbonat kayalar: kireta, dolomit ve kalsit - Detritik kayalar: kumta, metakumta 2- Volkanik kkenli kayalar (bazalt ve andezit) Bu kayalara gre retimin dalm ekil-1de verilmektedir:

Toz indirgeme sisteminin efektif olarak altrld tesisin grnm

Grld gibi krmata retimi

54

HAZIR BETON

Aggregate Agrega

1%

3%

VOLKANK KARBONATLI

96 %
ekil-1

DETRTK

yksek arlkl olarak karbonat kkenli kayalardan (% 96) yaplmakta, volkanik kayalar sadece % 3 ve detritik kayalar ise % 1 orannda kullanlmaktadr. Volkanik kayalar Ankara, .Kale, Zonguldak, zmir, Kayseri, Urfa, Tekirda ve Sivas civarnda, detritik kayalar ise stanbul ve Yalova ile snrl blgede krmata hammaddesi olarak deerlendirilmektedir. Ham Madde retim zinleri ve Sektre Etkisi: Maden leri Genel Mdrl verilerine gre 31.05.2007 tarihi itibariyle, resmi kurum ve kurulular adna 2714 adet Hammadde retim zin Belgesi dzenlenmitir. Kurulular ve izin saylar aada verilmitir. Kamu kurum ve kurulularnn ham madde ihtiyalarnn karlanmas amacyla verilen izin belgeleri, 5177 sayl kanunla maden kanununda yer bulmutur. Ancak kamu yararna diye verilen bu izinlere dayanarak taere edilen retim faaliyetleri, taeron firmalarn kamu kurumlarnn adn da kullanarak suistimal etmeleri sonucu,

yaplan retimi piyasaya satmalar son dnemde olduka sk rastlanan bir durum haline gelmitir. Ayn ii, son derece skntl izin, denetim ve yasal ykmllkler altnda yapmaya alan agrega reticileri ile bu tr faaliyetlerde bulunanlar arasnda ciddi bir haksz rekabet ortam olumaktadr. Rehabilitasyon Daha nce de deinildii gibi sektrn bir yzyl kadar teknik zelliklerden yoksun mevzuat ile ynetilmesi,

kontrol ve denetimin ok yetersiz durumdaki yerel idarelerin elinde olmas, ruhsatlarn ok snrl alanlar iin ve snrl srelerde verilmesi sonucu mhendislik disiplininden uzak, doal ve sosyal evreyi gzetmeyen retim anlay sektre hakim olmutur. Bunun neticesinde bugn kamuoyunun gznde olumsuz imaj yaratan iletme grntlerine rastlanmaktadr. 5177 sayl yasa ile getirilen evreye uyum projesi hkm ile retim sonucu oluan kaz alanlar, verilen projeye uygun rehabilite edilerek (oluan ukurluklarn doldurulmas, sahann aalandrmaya uygun hale getirilmesi vb.) doaya tekrar kazandrlmak durumundadr. Ne var ki; maden kanunu ncesinde uzun yllar sonunda bugnk duruma gelen bir ok iletmenin, ok ksa bir srede istenilen hale getirilmesi mmkn deildir. Yeni maden kanunu ve buna bal ynetmeliklerle bu sre balatlmtr, sektrde bu ynde olumlu gelimeler gzlenmektedir. zm nerileri Havza Madencilii: 2004 ylna kadar Taocaklar Nizamname hkmleri kapsamnda yaplan Agrega madencilii, genellikle uygun kalker rezervleri zerinde kk ruhsat alanlarnda yaplan faaliyetler olmutur. Dolaysyla sz konusu rezerv alanlarnda birbirine

KURUMLAR KGM KY HZMETLER TCDD DLH DS BELEDYELER ZEL DARE ASK ET MADEN EA DERLER GENEL TOPLAM

VERLEN HAM MADDE ZN BELGES 1407 47 36 17 712 225 113 1 3 5 138 2714

Kasm - Aralk 07 55

Agrega Aggregate

iinde, evreye duyarl ve kaynaklarn deerlendirilmesine olanak salayan retim faaliyetlerinin devam mmkn olacaktr. 4. Bu planlama ile mevcut kalker (krmata) rezervlerinin ne kadar kald, her iletmenin makine park ve retim imkanlar ile ne kadar retim kapasitesine sahip olduu veya olabilecei, proje dahilinde yaplacak olan hesaplama ve retim planlamas ile belirlenebilecektir. Ayrca, kalan krmata rezervlerinin mr belirlenecektir. Bylece, rekreasyon almalarnn n alabilecektir. Kald ki, bu tr bir alma sz konusu rekreasyon almalar iin zaten yaplmak zorundadr. 5. Bu tr bir planl alma ile, iletmelerin hem mevcut yasalarn eitliliinden, hem evresel koullardan (SK, orman, arazi vb.), hem de ruhsatlarn hukuki durumlarndaki karmaklklardan kaynaklanan sorunlar byk oranlarda giderilmi olacaktr. Taa, Topraa Dayal Organize Sanayi Blgeleri (OSB) Kurulmas: znde havza madenciliinin bir adm tesi olan OSBler sektrn belirli bir alanda, hazr beton ve asfalt retim tesisleri ile birarada faaliyet gstermesine olanak tanr. Bu alanlarda yerel otorite ve ilgili dareler ile ibirlii iinde her trl izin ve tedbirlerin alnarak, faaliyetlerin disipline edildii entegre alma sistemi kurulur. Bu konudaki en ciddi giriim Gebze blgesi agrega ocaklar iin 90l yllarn banda yaplan almalardr. Bu giriim nemli bir aama kaydedilmesine karn birtakm nedenlerle sonuca ulatrlamamtr. Agrega faaliyetlerinin sektre zel OSB iinde yaplmas sektrn srdrlebilir geliimine byk katk salayacaktr.

Maden leri Genel Mdrlnden alnan verilere gre Trkiye genelinde agrega retimine ynelik ruhsat cins ve saylarn gsterir harita. komu kk iletmelerde snr ihlallerinin de nne gemek amacyla her ruhsat snr arasnda ciddi bir rezerv kaybna neden olan sutreler olumutur. Derin ukurlar haline gelen iletmelerde alma zorunluluu beraberinde madencilik teknikleri dnda ve i gvenlii riskleriyle dolu, dier yandan yukarda rnekleri verilen olumsuz evresel problemler ile alma ortamn getirmitir. Bu anlamda sektrle ilgili tm platformlarda dile getirdiimiz havza madencilii uygulamas ile bu tr blgelerde son derece ada ve kaynak kaybn nleyen bir zm olduu aikardr. Bir krmata havzasnn; daha uzun yllar deerlendirilebilir rezervlere sahip olduu, ancak bu rezervlerin bir master plan erevesinde retilmesi sonrasnda retimi tamamlanm sahalarn planlanan ekilde rehabilite edilmi olarak tekrar yeni kullanmlara alabilecei ngrlmektedir. Zaman geirilmeden iletmeci firmalarn da salayaca desteklerle havzann toplam retilebilir rezervleri ve modern iletmecilik teknikleriyle donanml retim master planlamalarnn yaplmas gerekmektedir. Blge ile ilgili deerlendirmelerden karlan sonulara uygun neriler aada maddeler halinde verilmektedir. 1. R e z e r v b l g e s i n i n a g r e g a potansiyelinin mevcut durumu ve ekonomik katklar dikkate alnarak, tm blgeyi kapsayan bir master plan erevesinde, blgenin bir havza olarak deerlendirilmesi ngrlmektedir. Ancak mevcut koullarda sregelen madencilik faaliyetlerinin de bilimsel ve teknolojik koullarla donanml ve evreye duyarl bir iletmecilik anlay iinde srdrlmesi salanmaldr. 2. Blgede madencilik faaliyetlerinin tmyle ortadan kaldrlarak, idarelerce uygulanmas dnlen farkl projeler yeniden gzden geirilmeli ve olanaklar lsnde varolan madencilik faaliyetlerini engellemeyecek ekilde baka blgelere kaydrlmaldr. 3. Sz konusu blgede; Yerel Ynetimler, Maden leri Genel Mdrl, niversite, Agrega reticileri Birlii ve Maden Mhendisleri Odas gibi kurumlar ile blgede faaliyet gsteren agrega iletmecilerinin grleri, katklar ve katlmlaryla ortaklaa hazrlanacak olan, rehabilitasyon ve restorasyon planlarn da kapsayan bir havza iletme projesi ile yasal ereve

56

HAZIR BETON