1

AKADEMIA EKONOMICZNA W POZNANIU

Jerzy Olszewski

Podstawy ergonomii i fizjologii pracy

Wydanie drugie zmienione

POZNA 1997

2 KOMITET REDAKCYJNY
Ryszard Barczyk, Bogusaw Guzik, Andrzej Korzeniowski, Edmund Kurtys, Janusz Piasny, Antoni Sobczak (sekretarz), Halina Szulce (przewodniczca)

RECENZENT Leszek Pacholski

PROJEKT OKADKI Jacek Pietrzyski

REDAKCJA I KOREKTA Maria Zieliska

Wydanie l - 1993

Copyright by Akademia Ekonomiczna w Poznaniu Pozna 1997

ISBN 83-85530-90-8

WYDAWNICTWO AKADEMII EKONOMICZNEJ W POZNANIU ul. Powstacw Wielkopolskich 16, 60-967 Pozna, tel. 54-31-54, 54-31-55

BIURO USUGOWO-HANDLOWE PRINTER" 61-251 Pozna, os. Orla Biaego 54/18

SPIS TRECI
WSTP....................................................................................................................................... 5 1. PODSTAWOWE ZAGADNIENIA ERGONOMII ............................................................ 7 1.1. Obecny stan ergonomii jako nauki ............................................................................... 7 1.2. Interdyscyplinarno nauki ergonomii ....................................................................... 10 1.3. Zwizki ergonomii z ochron pracy oraz bezpieczestwem i higien pracy ............. 17 1.4. Ukad czowiek praca10 ........................................................................................... 29 1.5. Rola i znaczenie ergonomii korekcyjnej i ergonomii koncepcyjnej w procesie humanizacji pracy ............................................................................................................. 36 Pytania kontrolne .............................................................................................................. 39 Literatura zalecana ........................................................................................................... 40 2. WYBRANE ZAGADNIENIA FIZJOLOGII PRACY ..................................................... 41 2.1. Fizjologiczna definicja pracy ..................................................................................... 41 2.2. Postacie pracy oraz ich kwalifikacja ......................................................................... 42 2.3. Wydatek energetyczny w pracy oraz jego mierzenie .................................................. 44 2.4. Fizjologiczna krzywa pracy, zmczenie i trening ....................................................... 54 Pytania kontrolne .............................................................................................................. 66 Literatura zalecana ........................................................................................................... 66 3. MATERIALNE WARUNKI PRACY .............................................................................. 67 3.1. Pojcie i rola materialnych warunkw pracy ............................................................ 67 3.2. Mikroklimat, jego czci skadowe i metody optymalizacji........................................ 76 3.3. Oglne zasady fizjologii widzenia. Owietlenie stanowisk pracy i barwa ................. 80 3.4. Haas, wibracja i promieniowanie elektromagnetyczne ............................................ 95 3.5. Substancje toksyczne i pyy na stanowiskach pracy ................................................. 104 Pytania kontrolne ............................................................................................................ 110 Literatura zalecana ......................................................................................................... 111 4. ERGONOMICZNE PRZESANKI KSZTATOWANIA RODOWISKA PRACY CZOWIEKA .................................................................................................................... 112 4.1. Technika pomiarw antropometrycznych i ich zastosowanie do ksztatowania stanowisk pracy, maszyn i urzdze................................................................................ 112 4.2. Racjonalna postawa przy pracy. Ergonomiczne ksztatowanie ruchw przy pracy 120 4.3. Organizacja stanowiska roboczego z ergonomicznego punktu widzenia ................ 127 4.4 Ekonomiczno-spoeczne skutki organizowania procesu pracy z ergonomicznego punktu widzenia ............................................................................................................... 137 4.5. Ergonomiczny system czowiekkomputer .............................................................. 143 Pytania kontrolne ............................................................................................................ 156 Literatura zalecana ......................................................................................................... 156

5. ROLA CENTRALNEGO UKADU NERWOWEGO W PRACY ............................... 158 5.1. Czci skadowe i funkcje ukadu nerwowego w pracy ............................................ 158 5.2. Budowa i funkcjonowanie mzgu ............................................................................. 164 5.3. Odruchy i stereotypy dynamiczne ............................................................................ 169 5.4. Pami i uwaga ........................................................................................................ 173 5.5. Interpretacja sygnaw i podejmowanie decyzji ...................................................... 178 5.6. Czas reakcji .............................................................................................................. 181 Pytania kontrolne ............................................................................................................ 185 Literatura zalecana ......................................................................................................... 185 6. ISTOTA PRACY UMYSOWEJ................................................................................... 186 6.1. Charakterystyka pracy umysowej i jej rola w wiecie wspczesnym tendencje rozwojowe........................................................................................................................ 186 6.2. Pobudzanie i hamowanie ......................................................................................... 189 6.3. Wiek czowieka a praca umysowa ........................................................................... 191 6.4. Metody fizjologiczne, psychologiczne i psychofizjologiczne suce do pomiaru obcienia organizmu wysikiem umysowym podczas pracy ......................................... 195 Pytania kontrolne ............................................................................................................ 202 Literatura zalecana ......................................................................................................... 202 7. BEZPIECZESTWO PRACY ....................................................................................... 203 7.1. Pojcie i klasyfikacja wypadkw przy pracy ............................................................ 203 7.2. Przyczyny wypadkw przy pracy .............................................................................. 213 7.3. Skutki ekonomiczno-spoeczne wypadkw przy pracy ............................................. 220 7.4. Podstawowe rodki poprawy bezpieczestwa pracy ................................................ 228 7.5. Zabezpieczenie przeciwpoarowe ............................................................................ 237 Pytania kontrolne ............................................................................................................ 242 Literatura zalecana ......................................................................................................... 243 8. METODY ERGONOMICZNEJ ANALIZY PRACY .................................................... 244 8.1. Metody i techniki stosowane do bada ergonomicznych ......................................... 244 8.2. Technika analizy uciliwoci pracy ........................................................................ 250 8.3. Ergonomiczna lista kontrolna .................................................................................. 259 Pytania kontrolne ............................................................................................................ 284 Literatura zalecana ......................................................................................................... 284 Summary .......................................................................................................................... 285

WSTP

Efektywne kierowanie procesami spoeczno-gospodarczymi w przedsibiorstwie wie si cile z zarzdzaniem, bezpieczestwem i ryzykiem. Na bezpieczestwo pracy maj wpyw rnorodne czynniki natury ludzkiej, a take technicznej. Zmiany zachodzce w polskiej gospodarce wymagaj od kadry ekonomicznej i technicznej przedsibiorstwa odpowiedzialnoci za podejmowanie decyzji rwnie w zakresie kreowania prawidowych warunkw pracy. Ze wzgldu na istniejcy w przedsibiorstwach stopie zagroenia czowieka w rodowisku pracy niezbdne jest opanowanie przez studentw jako potencjalnych pracownikw rnych szczebli zarzdzania zasad nowoczesnego kierowania procesami spoeczno-ekonomicznymi w rnych jednostkach spoeczno-gospodarczych. Podrcznik jest przeznaczony przede wszystkim dla studentw akademii ekonomicznych, politechnik, uniwersytetw, akademii rolniczych, uczelni artystycznych oraz wszystkich tych, w ktrych wykadana jest ergonomia i fizjologia pracy. Naley wyrazi nadziej, e praca ta uzyska rwnie szerokie grono odbiorcw wrd ergonomistw teoretykw i praktykw, pracownikw pastwowej inspekcji pracy, spoecznych inspektorw pracy, instytucji higieny i ochrony rodowiska, biur projektowych oraz zakadw przemysowych i usugowych. Podrcznik Podstawy ergonomii i fizjologii pracy prezentuje najwaniejsze tematy stanowice przedmiot zainteresowania tej dyscypliny wiedzy. Zostay one dobrane w taki sposb, aby zorientowa potencjalnego uytkownika w podstawowych zagadnieniach ergonomii i fizjologii pracy, uwiadomi mu skal problemw, a tym samym ukierunkowa mylenie i dziaanie na rozwizania zgodne z duchem ergonomii i fizjologii pracy.

Autor pragnie zoy wyrazy podzikowania prof. dr hab. Jadwidze Koczocik-Przedpelskiej, kierownikowi Zakadu Patofizjologii Narzdw Ruchu Akademii Medycznej w Poznaniu, prof. dr hab. Mieczysawowi Przedpelskiemu, wieloletniemu dyrektorowi Instytutu Polityki Spoecznej Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, jak rwnie recenzentowi, prof. dr hab. Leszkowi Pacholskiemu, dyrektorowi Instytutu Inynierii Zarzdzania Politechniki Poznaskiej za cenne uwagi i wskazwki poczynione w trakcie pisania podrcznika. Miay one znaczenie dla wypracowania ostatecznego ksztatu pracy.

1. PODSTAWOWE ZAGADNIENIA ERGONOMII 1.1. Obecny stan ergonomii jako nauki

Ergonomia wchodzi w skad grupy nauk o pracy, do ktrej zalicza si m.in. prakseologi, organizacj i zarzdzanie, socjologi pracy, fizjologi pracy, jak rwnie dziay ekonomii szczegowej, okrelane jako ekonomiki przemysu, transportu i cznoci, rolnictwa, handlu i usug, przedsibiorstw, pracy. Ekonomika pracy w zakresie swojego przedmiotu jest ogniwem porednim midzy ekonomi polityczn a wymienionymi wyej ekonomikami. Prby stworzenia syntetycznej nauki o pracy" (Arbeitswissenschaft) byy podejmowane w Niemczech przed II wojn wiatow. Pocztki bada ergonomicznych miay miejsce w okresie II wojny wiatowej. Zostay one zapocztkowane w zwizku z przekonaniem, e najsprawniejsze metody selekcji, doboru i przyuczenia do wczesnych szczytowych rozwiza technicznych (zwaszcza w lotnictwie bojowym) okazay si zawodne. Sposoby rozwizywania problemw pracy w tym zakresie zostay podyktowane potrzeb wyposaenia amerykaskiego lotnictwa w odpowiednie, sprawne samoloty bojowe. Obsuga wielu modeli samolotw budowanych w USA okazaa si w pierwszym okresie wojny na tyle trudna dla zag, e w konsekwencji dochodzio do licznych wypadkw i sytuacji awaryjnych. Istniej bowiem naturalne ograniczenia psychosomatyczne ustroju ludzkiego, ktrych nie daje si przekroczy ani przez ksztacenie, ani przez praktyk, ani przez uruchomienie bodcw materialnych i niematerialnych, wymagajcych najwyszego wysiku woli czy najsilniejszych napi emocjonalnych. W sytuacji kiedy waciwoci psychofizjologiczne czowieka nie pozwalaj mu na sprawne wykonanie pracy, naley dokona zmian technicznych, technologicznych lub te organizacyjnych na stanowisku pracy .

historia terminu
ergonomia"

Tabela l. Towarzystwa ergonomiczne i instytuty badawcze na wiecie i w Polsce Towarzystwa ergonomiczne nazwa (kraj) Instytuty badawcze kierunki dziaalnoci Psychologia inynieryjna gwni przedstawiciele Prof. J. Fayarage

lata powsta nia 1950 Brytyjskie Ergonomiczne Towarzystwo Naukowe (British Ergonomics Research Society) Wielka Brytania 1957 Towarzystwo Czynnika Ludzkiego (Human Factor Society) USA 1959 Midzynarodowe Stowarzyszenie Ergonomiczne (International Ergonomics Association IEA) Zurych pierwszy kongres odby si w 1961 r. w Sztokholmie 1963 Towarzystwo Ergonomiczne Jzyka Francuskiego (Societe d'Ergonomie de Langue Franaise) Francja Towarzystwo Nauki o Pracy (Gesellschaft fr Arbeitswissenschaft) RFN 1964 Sekcja Ergonomii przy CRZZ-NOT

nazwa (kraj) Instytut Psychologii na Uniwersytecie w Paryu (Francja) Uniwersytet w Strassburgu (Francja) Max-Planck-Institut fr Arbeitaphysiologie w Dortmundzie (RFN) Harvard University (USA) Instytut Fizjologii i Higieny Pracy na Wydziale Architektury Politechniki w Zurychu (Szwajcaria) Centralny Instytut Ochrony Pracy w Warszawie (zakady: Psychologu, Fizjologu Pracy, Konstrukcji i Technologii) Instytutu Wzornictwa Przemysowego Zakad Bada Ergonomicznych

Fizjologia pracy Fizjologia pracy Badania kabin ciarwek, cignikw i koparek mechanicznych Ergonomia mieszkania

Prof. B. Metz G. Iehmann Mc'Farland H. Simons J.M. Dunlap Etienne Grandjean

Mechanizmy oddziaywania warunkw pracy na bezpieczestwo, zdrowie i zachowanie si pracownikw Potrzeby spoeczne i wymagania w zakresie wartoci uytkowych i estetycznych wyrobw przemysowych

1967 Polski Komitet Ergonomii i Ochrony Pracy NOT

Leszek Pacholski Edwin Tytyk Jzef Penc Czesaw Szmidt Ewa Nowak Jerzy Charytanowicz Aleksandra Jasiak Jerzy Lewandowski Maria Wykowska Ewa Grska Antoni Zeyland

1972

Komisja Ergonomiczna przy Oddziale Krakowskim PAN

Wydzia Wzornictwa Ergonomiczne Przemysowego Krakowskiej ksztatowanie urzdze Akademii Sztuk Piknych sterujcych, kolorystyka przemysowa Instytut Medycyny i Higieny Ergonomia koncepcyjna w Wsi im. Witolda Hodki w maszynach rolniczych Lublinie

Ryszard Otrba Antoni Hako

1974

Komitet Ergonomiczny przy Prezydium PAN

Jacek Dutkiewicz Maciej Latalski

1977

Polskie Towarzystwo Ergonomiczne z siedzib w Warszawie + 11 oddziaw wojewdzkich Komitety Ergonomiczne w ramach Instytut Medycyny Pracy w Towarzystw Naukowej Organizacji Pracy na Przemyle Wglowym i Wgrzech i w Czechosowacji Hutnictwie w Sosnowcu Instytut Medycyny Pracy w Przemyle Wkienniczym i Chemicznym w odzi Instytut Pracy i Spraw Socjalnych przy Min. Pracy, Pacy i Spraw Socjalnych w Warszawie

Antoni Zeyland Wodzimierz Tyburczyk Higiena i patologia pracy, Jan Grzesiuk toksykologia przemysowa, Konrad Szymczykiewicz fizjologia i psychologia pracy, materialne warunki Ryszard Fidelski pracy Toksykologia Janusz Nofer przemysowa i biochemia Stefan Szendzikowski zatru, ocena szkodliwego Jerzy Olszewski dziaania czynnikw fizycznych, chemicznych i Henryk Retkiewicz Helena Strzemiska biologicznych Czynniki postpu organizacyjnego i ich wpyw na wydajno pracy

rdo: Por. J. Rosner, Podstawy ergonomii, PWN, Warszawa 1982, s. 6 i 7; J. Pokorski, Powstanie Polskiego Towarzystwa Ergonomicznego, Ergonomia" t. l, 1978, nr l, 8. 113; Informator Nauki Polskiej 1979, Centrum Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej, Warszawa 1979, s. 517, 523, 576 i 577.

10

We

wspczesnym ujciu

termin

ergonomia"

zosta na nowo

sformuowany i wprowadzony do nauki i praktyki zachodniej Europy w latach pidziesitych i szedziesitych1. Niema zasug w tej sprawie mona przypisa powstajcym w niektrych krajach Europy zachodniej naukowym towarzystwom ergonomicznym. Poza kontynentem europejskim towarzystwa ergonomiczne powstay w USA, a take w Japonii, Australii i Nowej Zelandii. W krajach, w ktrych powoano naukowe towarzystwa ergonomiczne, pozycja ergonomii jako nauki nie budzi wtpliwoci. wiadczy o tym obecny stan zaawansowania bada ergonomicznych. W Polsce badania naukowe w dziedzinie ergonomii s prowadzone przez wiele instytutw. Ich profil badawczy jest znacznie zrnicowany. Obejmuje on zagadnienia ergonomii koncepcyjnej, korekcyjno-koncepcyjnej (atestacja) oraz korekcyjnej (por. tab. l).

1.2. Interdyscyplinarno nauki ergonomii

Badania w interesujcej nas dziedzinie nauki koncentruj si przede wszystkim na zagadnieniach dotyczcych ukadu czowiekpraca. Ukad ten skada si z dwch elementw (podsystemw), ktre mog stanowi podstaw podziau dyscyplin skadowych ergonomii na dwie grupy: A i B (por. rys. l).
Dyscypliny skadowe ergonomii

Do grupy A zaliczy naley wszystkie te dyscypliny, ktrych zadanie polega na badaniu waciwoci czowieka i gromadzeniu o nim wiedzy stanowicej baz dla koncepcyjnych i korekcyjnych rozwiza praktycznych dyscyplin grupy drugiej (B), zajmujcych si doskonaleniem pracy. Przedstawiony podzia dyscyplin na dwie grupy oznacza zwizek funkcjonalny, wyraony najwyraniej w kompleksowej cyklicznoci bada, co w praktyce oznacza bezporednie partner
1

Termin ergonomia" powsta z poczenia dwch gw greckich: ergon i nomos (ergon = praca, za

nomos sprawo, zasada). Obok terminu ergonomia uywa si take terminw: inynieria ludzka (human engineering), biotechnika, czynnik ludzki, biomechanika, ergonomia guzikw i tarcz" i inne.

11

Rys. l. Model struktury ergonomii rdo: Por. E. Framis, Ergonomia jako nauka empiryczna, Ergonomia" t. l, 1978, nr l, a. 43 stwo badaczy z grupy A i B2. W schemacie nie uwzgldniono wielorakich powiza midzy poszczeglnymi dyscyplinami. Nasuwa si jednak mimo woli pytanie o rol i rang poszczeglnych dyscyplin w systemie nauki ergonomii. Oglnie mona stwierdzi, e wszystkie dyscypliny s rwnorzdne. Nie oznacza to jednak, e w kadym przypadku ich rola jest jednakowa. I tak na przykad o przecieniu ukadu nerwowego decyduje fizjolog lub psycholog, o przecieniu haasem decyduje lekarz, a o skutecznoci metod wychowawczych przesdza pedagog. Ergonomii jako dyscyplinie naukowej przywieca cel praktyczny. Jego realizacja polega na wykorzystaniu dorobku wielu dyscyplin, obejmujcych swym zakresem przedmiot zainteresowa ergonomii. Zastosowanie ergonomii w rodowisku czowieka, tj. w przemyle oraz w innych dziedzinach dziaalnoci spoecznej i gospodarczej, pokazano w tabeli 2.
ergonomia w rodowisku czowieka

Wyjanienia wymaga zaliczanie do grupy B estetyki i prawa. Estetyka ksztatuje form zewntrzn

wytworw, tak jak inynieria nadaje im form konstrukcyjn. Prawo za reguluje i normalizuje ycie spoeczne, czyli wpywa na organizacj warunkw pracy i bezpieczestwa.

12

Tabela 2. Zastosowanie ergonomii wedug miejsca i dziedzin dziaalnoci Miejsce rodowisko Dziaalno Ekologia czowieka Medycyna spoeczna Inynieria biorodowiskowa Projektowanie i planowanie Inynieria przemysowa Inynieria ludzka Cybernetyka Automatyzacja Ergonomia zarzdzania Ergonomia wyrobw przemysowych Ochrona zdrowia pracownikw Higiena przemysowa Medycyna pracy Bezpieczestwo pracy Rehabilitacja Budownictwo mieszkaniowe, urbanistyka i urbanizacja Komunikacja i transport, medycyna lotnicza (morska i astronautyczna), medycyna sportowa i wychowanie fizyczne

Przemys

Inne dziedziny dziaalnoci gospodarczej i spoecznej

rdo: Por. G. Gwd, Czowiek w rodowisku wielkoprzemysowym i elementy ergonomii, w:Fizjologia pracy z elementami fizjologii klinicznej, pod red. W. Traczyka i A. Trzebskiego, PZWL, Warszawa 1980, s. 93.

definicje ergonomii:

J. Rosner

Poczynione uwagi na temat powstania ergonomii, jej charakteru i powiza z innymi naukami wskazuj na rne moliwoci zdefiniowania tej nauki. Na podstawie znanej literatury przedmiotu z dziedziny ergonomii mona wyszczeglni wiele definicji, ktrych autorzy w rny sposb akcentuj swj stosunek do ergonomii. Koncepcj wprowadzenia humanistycznego punktu widzenia do nauki ergonomii proponuje J. Rosner3. Pogld ten jest wyraony w definicji, w myl ktrej ergonomia bada funk-

J. Rosner, Przystosowanie pracy do czowieka, w: Ergonomia. Zagadnienia przystosowania

pracy do czowieka, wyd. 2, KiW, Warszawa 1974, s. 20.

13

cjonalne moliwoci i waciwoci czowieka w procesach pracy, ktre sprawiaj, e praca ludzka staje si bardziej sprawna, a jednoczenie przyczyniaj si do duchowego i fizycznego rozwoju czowieka pracujcego, zapewniaj mu bezpieczestwo i wygod oraz chroni jego zdrowie i zdolno do pracy4. W niektrych definicjach ergonomii akcentuje si zwikszenie efektywnoci pracy. Taki punkt widzenia zosta zawarty w definicji nauki ergonomii A. Gilpina. Wedug niego ergonomia jest -nauk zajmujc si ludmi w procesie pracy. Celem tej nauki jest optymalizacja pracy poprzez coraz lepsze projektowanie czynnoci roboczych, maszyn i urzdze, stanowisk pracy oraz materialnych warunkw pracy5. Przyjta przez J. Koczocik-Przedpelsk definicja ergonomii -zawiera w sobie elementy humanistyczne i efektywnociowe. Wedug takiego zaoenia, ergonomi nazywamy czne zastosowanie nauk technicznych oraz niektrych nauk biologicznych i spoecznych dla zapewnienia w stosunkach midzy czowiekiem a prac optymalnych warunkw wzajemnego dostosowania si w celu zwikszenia wydajnoci pracy i przyczynienia si do pomylnoci pracownika6. W tradycyjnym ujciu definicje ograniczaj znaczenie ergonomii do optymalizacji warunkw wykonywania pracy zawodowej. Coraz czciej formuowane definicje maj charakter oglniejszy. I tak przykadowo definicja opracowana przez S. Kamiskiego zostaa skonstruowana wedug klasycznych regu (genus proximum i differentia specifica), okrelajc przedmiot i funkcje nauki. W tym ujciu ergonomia jest kompleksow nauk empiryczn, ukierunkowan na wieloaspektowe poznanie ukadu czowiekpraca i opracowanie dyrektyw dla urzeczywistnienia
4

- A. Gilpin

-J.

Koczocik--

Przedpelska

- S. Kamiski

Sprawnoci pracy nie naley utosamia z jej -wydajnoci. Sprawna praca jest nie tylko wydajna, ale rwnie w peni uwzgldnia rachunek nakadw i korzyci oraz wzajemne racjonalne ich ksztatowanie. Mwic o nakadach, mamy na myli wszystkie nakady, a wic rwnie te, ktrych nie da si skwantyfikowa. Podobnie naley potraktowa rwnie korzyci, zaliczajc do nich np. zmniejszenie zachorowalnoci, wzrost zadowolenia z pracy itp. 5 Por. M. Wykowska, Ergonomia, Wydawnictwo AGH, Krakw 1994, s. 6 i 7. 6 Por. J. Koczocik-Praedpelaka, Podstawy fizjologii pracy i ergonomii, Skrypty uczelniane AE, nr 139, Pozna 1975, s. 5.

14

-statut IEA

cechy ergonomii

najnowsze kierunki rozwoju ergonomii

w praktyce obustronnego dostosowania elementw ukadu celem zapewnienia mu moliwie optymalnych warunkw funkcjonowania. Podobny charakter ma definicja przyjta w statucie Midzynarodowego Stowarzyszenia Ergonomicznego (IEA). Wedug jej autorw ergonomia okrela stosunki powstajce midzy czowiekiem a jego zajciem, sprztem i rodowiskiem w najszerszym tego sowa znaczeniu, wczajc w to sytuacje zwizane z prac, zabaw, rekreacj i podr. Analiza zaprezentowanych wyej definicji wskazuje na ich znaczn rnorodno. Wydaje si to zrozumiae, jeeli wemie si pod uwag, e ergonomia jako nauka jest dyscyplin powstajc, nauk in statu nascendi. Rne ujcia tej dziedziny wiedzy nie zaciemniaj jej istoty, a wprost przeciwnie uwypuklaj nastpujce cechy ergonomii, zapewniajce czowiekowi supremacj nad elementami materialnymi: po pierwsze, prowadzenie bada nad dostosowaniem rzeczowych skadnikw ukadu czowiekpraca" do naturalnych ogranicze psychosomatycznych pracownika, po drugie, denie do zapewnienia t drog moliwie wysokiej sprawnoci czowieka, po trzecie, charakter zapobiegawczy ergonomii, jej denie do eliminowania wszelkich zagroe zdrowia, po czwarte, denie do optymalnego uksztatowania biologicznego kosztu wykonywania pracy. Obecnie naley si zastanowi, jakie najwaniejsze cechy tej nauki przejawiaj si w najnowszych kierunkach rozwoju ergonomii. Nie majc moliwoci przeprowadzenia pogbionej ich analizy, ograniczono si do omwienia jedynie czterech najwaniejszych z nich. Ergonomia wyrobw masowego uytku (consumer products ergonomics). Ten kierunek bada wyrs z obserwacji, e dotychczas stosowane metody kontroli wyrobw przemysowych nie odpowiadaj jej potrzebom. Metody te sprowadzaj si do ustalenia, czy dany wyrb spenia przewidziane dla niego funkcje. Ostatnio jednak ocena wyrobw masowej konsumpcji zacza uwzgldnia rwnie rol, ktr dany wyrb, jako subsystem, spenia w systemie spoecznym jako caoci: po pierwsze, jaki jest jego wpyw na rodowisko naturalne i czy nie jest rdem wypadkw lub chorb; po drugie, czy jest wygodny i atwy w uyciu oraz czy nadaje si do uywania przez specjalne grupy konsumentw, jak osoby starsze bd me w peni sprawne. Te cechy nabieraj szczeglnego znaczenia, jeeli zway, e wypadki w gospodarstwach domowych (bardzo czsto wskutek wad wyrobw masowej konsumpcji) zdarzaj si wielokrotnie czciej ni wypadki w przemyle. Ergonomia a zadowolenie z pracy. W tym kierunku bada zbiegaj si zainteresowania socjologii, organizacji i ergonomii. Celem tych bada jest

15

zintegrowanie wysikw zmierzajcych do poprawy warunkw, w jakich wykonywana jest praca. Kierunek ten nosi te nazw humanizacji procesu pracy. Ergonomia osb w starszym wieku i nie w peni sprawnych. Proces szybkiego starzenia si spoeczestw wszystkich krajw wysuwa na jedno z czoowych miejsc w polityce spoecznej i ekonomicznej zagadnienie przystosowania pracy do specyficznych ogranicze osb w starszym wieku, a take innych osb o ograniczonej sprawnoci psychofizycznej. Wynika to z rozszerzania si dziaalnoci ergonomicznej na prac w przemyle, rolnictwie, komunikacji, handlu i usugach. Spowodowao to uwzgldnianie w coraz szerszym stopniu w ergonomii koncepcyjnej cech fizycznych i waciwoci psychicznych innych grup ludnoci, zwaszcza kobiet oraz osb starszych i nie w peni sprawnych. Std stopniowe odchodzenie od pojcia czowieka przecitnego", zwaszcza jeeli chodzi o stosowanie danych antropometrycznych w pracach projektowych, jak rwnie w odniesieniu do wymaga siowych, szybkoci przekazywania i liczby podanych informacji, szybkoci reakcji, wytrzymaoci na warunki stresowe (wysokie temperatury, haas, warunki owietlenia) i wiele innych. Postpujca feminizacja wielu zawodw, a przede wszystkim rosncy odsetek osb w wieku starszym i nie w peni sprawnych, przy wzmagajcym si deficycie modych kadr pracowniczych, stawiaj przed wspczesn ergonomi nowe zadania. Spoeczne i ekonomiczne aspekty ergonomii. Przedmiotem zainteresowania tej dziedziny wiedzy jest powizanie ergonomii z zaoeniami polityki spoecznej i ekonomicznej. Zalenoci te mona rozwaa zarwno w odniesieniu do pojedynczego pracownika i jego maszyny lub stanowiska pracy, jak i w odniesieniu do projektowania systemowego.

16

Z punktu widzenia zatem pojedynczego pracownika analizuje si ukad czowiek-praca w aspekcie bezpieczestwa pracy, zdrowia, wydatku biologicznego, zadowolenia z pracy oraz moliwoci potwierdzenia swojej osobowoci. W rezultacie ergonomia, wysuwajc dobro i interes czowieka na pierwsze miejsce, nie respektuje zasady rachunku ekonomicznego, rozumianego jako bilans nakadw i korzyci w krtkim okresie. Najbardziej racjonalne wydaj si rozwizania ergonomiczne, ktre oscyluj pomidzy trosk o zdrowie a deniem do maksymalizacji wydajnoci pracy. Jest to moliwe do zrealizowania, jeeli zakad pracy w prawidowy sposb spenia swoje funkcje pozaprodukcyjne. Uwzgldnienie interesw spoecznych polega na badaniu wpywu projektowania systemowego na cae spoeczestwo. Ergonomia stosowana w planowaniu spoecznym moe przyczynia si nie tylko do zapewnienia ludziom optymalnych warunkw pracy i wypoczynku, lecz take sprzyja rozwojowi nowych wartoci kulturowych dla wszechstronnego rozwoju czowieka7. W interesie caego spoeczestwa korzystna jest wic taka sytuacja, w ktrej moliwa jest samorealizacja pracownikw, poczona z zaspokojeniem potrzeb intelektualnych oraz rozrywkowych czowieka pracy. Z drugiej strony konieczne jest ograniczenie tych warunkw spoecznych, ktre sprzyjaj powstawaniu zjawisk patologicznych. Realizacja tych celw jest moliwa pod warunkiem prowadzenia racjonalnej polityki zatrudnienia, uwzgldniajcej waciwoci i ograniczenia psychofizyczne pracownika oraz jego przystosowanie zawodowe, uzupeniane w ramach poradnictwa zawodowego dla rnych grup wieku i rnych kategorii spoeczno-zawodowych. Wystpuje take konieczno usprawniania pewnych specyficznych form zatrudnienia w stosunku do osb starszych, niepenosprawnych, kobiet podejmujcych prac po duszej przerwie itp. na podstawie przesanek ergonomicznych. Realizacja wyej wymienionych kierunkw bada ergonomicznych wymaga pewnych przedsiwzi w rozwizaniach techPor. J. Olszewski, Postp techniczny a przemiany systemu pracy w przemyle, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Pozna 1993, 8. 28 i n.
7

17

mnych i organizacyjnych. Szczeglna rola w tej dziedzinie przypada nie tylko Polskiemu Towarzystwu Ergonomicznemu, ale rwnie jednostkom administracji gospodarczej oraz placwkom badawczym, a take uczelniom ekonomicznym, technicznym i artystycznym.
1.3. Zwizki ergonomii z ochron pracy oraz bezpieczestwem i higien pracy

Wymienione w tytule niniejszego podrozdziau okrelenia uywane s przez wielu autorw jako synonimy. Tymczasem terminy te rni si znacznie zakresem zainteresowa oraz obszarem badawczym, chocia zachodz pomidzy nimi zwizki o charakterze merytorycznym. Jak dotd brak jest jednoznacznych ustale, gdzie koczy si ochrona pracy, gdzie zaczyna si ergonomia, a co naley do bezpieczestwa i higieny pracy. Celowe zatem jest wykazanie rnic i zwizkw zachodzcych midzy ergonomi, ochron pracy oraz bezpieczestwem i higien pracy (por. tab. 3). Okrelenie ochrona pracy stanowi skrt wyraenia ochrona czowieka w pracy" i jest obecnie powszechnie uywane8. Wywodzi si ono z okresu walki o popraw warunkw pracy robotnikw, modocianych i dzieci. Sytuacja ta przyczynia si do powstania midzynarodowej instytucji ochrony pracy, jak rwnie do prawa ochrony pracy. Celowe wydaje si w tym miejscu przyblienie oglnego zakresu problematyki objtej midzynarodow ochron pracy, do ktrej naley zaliczy midzy innymi: prawo pracy, ochron pracy kobiet, ochron pracy modocianych, bezpieczestwo i higien pracy, maksymalny czas pracy, minimalne wynagrodzenie za prac, prac w godzinach nocnych, patne urlopy wypoczynkowe, ubezpieczenia spoeczne, odszkodowania za wypadki,
8

zakres problematyki objtej midzynarodow ochron pracy

Midzynarodowa ochrona pracy powstaa z inicjatywy angielskiego przemysowca R. Owena,

ktry przyczyni si rwnie do powstania ustawodawstwa ochrony pracy w Anglii.

18

definicje ochrony pracy: S. Klonowicz

podnoszenie kwalifikacji, prawo zrzeszania si, leczenie chorb zawodowych, zapobieganie szkodliwociom i uciliwociom w pracy, warunki mieszkaniowe i socjalne, stwarzanie moliwoci godziwego odywiania, roboty przymusowe, uregulowanie prawne problematyki ochrony pracy, okrelajce sankcje z niedopenienia obowizku. W 1975 r., zgodnie z rezolucj podjt na Midzynarodowej Konferencji Pracy, zosta opracowany Midzynarodowy Program Poprawy Warunkw Pracy (PJACT)9, w ktrym sprecyzowano zarwno kierunki dziaania, jak i okrelono technik postpowania w formie zalecenia, wczajc do programu rwnie ergonomi. Komplikuje to sformuowanie definicji ochrony pracy, poniewa ksztatowanie pojcia ochrony pracy ulego duym zmianom pod wpywem postpujcego i poszerzajcego t problematyk postpu technicznego i organizacyjnego. Obecnie w literaturze przedmiotu mona spotka wiele definicji ochrony pracy. I tak S. Klonowicz okrela ochron pracy jako zesp rodkw i metod, ktrych celem jest stworzenie optymalnych warunkw pracy, walka z wypadkowoci, z chorobami zawodowymi i zatruciami przemysowymi, wyeliminowanie lub zmniejszenie wpywu fizycznych, chemicznych i innych czynnikw szkodliwych dla zdrowia, zapobieganie nadmiernemu zmczeniu i zachowanie si pracownikw niezbdnych do systematycznego podwyszania wydajnoci i jakoci pracy. Gwn wad tej definicji jest stwierdzenie, e zachowanie si pracownikw jest niezbdne do systematycznego podwyszania wydajnoci i jakoci pracy. Celem bowiem nadrzdnym jest przeciwdziaanie utracie ycia lub zdrowia pracownika i stwarzanie warunkw regeneracji si biologicznych osabionych wskutek pracy oraz zapobieganie przedwczesnemu ubytkowi tych si. Tak wic podwyszenie wydajnoci i jakoci pracy moe by tylko logicznym nastpstwem tego celu.
9

Skrt PJACT oznacza Programme Intemational d'Amelioration des Conditions de Travail

19

Tabela 3. Zestawienie porwnawcze zwizkw i rnic zachodzcych pomidzy problematyk ochrony pracy, ergonomii oraz bezpieczestwa i higieny pracy
Wyszczeglnienie l Okrelenie celu dziaania l. Ochrona czowieka w pracy: a) eliminowanie zagroe b) zapobieganie zagroeniom xxxxxx xxxxxx xxxxxxx xxxxxxx xxxxxxx xxxxxx xxxxxx Przepisy prawne i wyniki bada naukowych Przepisy bhp Przepisy prawne (Kodeks pracy oraz opracowania naukowe) Ochrona pracy 2 Bezpieczestwo i higiena pracy 3 Ergonomia 4 Podstawa dziaania 5

c) zapewnienie minimum bezpieczestwa dla ycia i zdrowia (wypadki, choroby zawodowe)

xxxxxxx

Przepisy bhp

2. Zapobieganie uciliwociom oraz ubytkowi si biologicznych, powstajcemu podczas pracy, dla zachowania dobrego samopoczucia, zadowolenia z pracy (humanizacja) 3. Zapewnienie warunkw regeneracji si utraconych wskutek pracy Zadania suce do realizacji celu l. Zapewnienie prawa do pracy 2. Przestrzeganie nakazw i zakazw dotyczcych ochrony pracy kobiet

xxxxxxx

Humanizacja pracy, opracowania naukowe, wyniki bada Przepisy prawne,

xxxxxxx

xxxxxxx xxxxxxx

Kodeks pracy Kodeks pracy

20

cd. tab. 3 l 3. Przestrzeganie nakazw i zakazw dotyczcych ochrony pracy modocianych 4. Przestrzeganie maksymalnie dopuszczalnego czasu pracy S. Przestrzeganie ogranicze czasu pracy w godzinach nocnych i wita 6. Okrelenie minimalnych wynagrodze 7. Udzielanie patnych urlopw wypoczynkowych 8. Ubezpieczenia spoeczne 9. Zapewnienie wypaty odszkodowa za wypadki 10. Zapewnienie bezpatnej pomocy lekarskiej 11. Objcie ochron pracy osb zatrudnionych przy pracach przymusowych (wojsko, skazani) 12. Troska o warunki bytowo-socjalne 13. Podnoszenie kwalifikacji 14. Szkolenie w zakresie bhp 15. Wyposaenie w ochrony osobiste i odzie ochronn xxxxxx xxxxxx 2 3 4 5 Kodeks pracy Kodeks pracy Kodeks pracy

xxxxxx xxxxxx xxxxxx xxxxxx xxxxxx

xxxxxx xxxxxx

Kodeks pracy Kodeks pracy Kodeks pracy Kodeks pracy i przepisy bhp Kodeks pracy i przepisy bhp

xxxxxx

xxxxxx

Kodeks pracy i przepisy bhp

xxxxxx xxxxxx xxxxxx

-xxxxxx xxxxxx

Kodeks pracy i przepisy bhp Kodeks pracy i przepisy bhp Kodeks pracy i przepisy bhp Kodeks pracy i przepisy bhp

21

Metody badawcze l. Metody kompleksowe (fizjologiczne i psychologiczne) dla ustalenia zmian funkcji zaangaowanych narzdw: a) badania ergonomiczno -lekarskie przez lekarzy ergonomistw b) badania ergonomiczno -psychologiczne przez psychologw ergonomistw c) badania przez inynierw ergonomiatw, chemikw i fizykw 2. Wasne metody badawcze zaadaptowane dla problematyki ergonomii: a) badania empiryczne b) analiza ergonomiczna c) badania eksperymentalne d) wdroenia ustale ergonomicznych 3. Okrelenie wpyww rnych czynnikw na organizm 4. Wykorzystanie metod oraz wynikw bada innych dyscyplin 5. Ustalenie ste substancji szkodliwych xxxxx Humanizacja pracy, wyniki opracowa naukowych Humanizacja pracy, wyniki opracowa naukowych Humanizacja pracy, wyniki opracowa naukowych Humanizacja pracy, wyniki opracowa naukowych Humanizacja pracy, wyniki opracowa naukowych Humanizacja pracy, wyniki opracowa naukowych Humanizacja pracy, wyniki opracowa naukowych Humanizacja pracy, wyniki opracowa naukowych Humanizacja pracy, wyniki opracowa naukowych Humanizacja pracy, wyniki opracowa naukowych W zalenoci od potrzeb Przepisy prawne cd. tab. 3

xxxxx xxxxx

xxxxx

xxxxx xxxxx xxxxx

xxxxx

xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx -

22

l Metody pomiarowe l. Metody stosowane przez dyscypliny wchodzce w skad interdyacypliny 2. Zaadaptowane wasne metody pomiarowe 3. Okrelenie norm maksymalnych dopuszczalnych ste 4. Analiza sprawozda, protokow wypadkowych, wypadkowoci, przegldw stanowisk roboczych, zachorowa itp. rodki i sposb dziaania l. Zapewnienie rodkw finansowych 2. Praca naukowo-badawcza 3. Sankcje karne 4. Nadzr pastwowy i spoeczny: a) inspekcja pracy b) badanie przyczyn wypadkw i zatru c) przegldy stanowisk pracy d) badania okresowe e) udzia samorzdw robotniczych f) udzia rad zakadowych g) spoeczna inspekcja pracy h) nadzr prokuratorski Metody ocen l. Powdroeniowe 2. Waciwe poszczeglnym dyscyplinom

xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx

xxxxx xxxxx

W zalenoci od potrzeb W zalenoci od potrzeb Kodeks pracy i przepisy bhp Kodeks pracy i przepisy bhp

xxxxx

xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx -

xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx

xxxxx -

Przepisy prawne Obowizek prowadzenia bada naukowych Przepisy prawne Przepisy prawne Przepisy prawne Przepisy prawne Przepisy prawne Przepisy prawne Przepisy prawne Przepisy prawne Przepisy prawne Przepisy prawne Zakady pracy i nauka Przepisy prawne i nauka

XXXXX

xxxxx xxxxx

23

3. Ankietyzacja 4. Naukowo-badawcze -w zakadach pracy 5. Ustalenie wpywu uciliwoci na funkcje poszczeglnych narzdw i kontrola skutecznoci zastosowanych rodkw

xxxxx -

xxxxx -

Przepisy prawne i nauka Nauka

xxxxx

Nauka

Objanienie znakw: Znak X oznacza zwizek. Kreska pozioma oznacza brak zwizku. rdo: Por. J. Radzicki, Ergonomia i jej zwizek z ochron pracy oraz bezpieczestwem i higien pracy, Ergonomia" t. 4, 1981, nr l - 2, s. 20.

24

K. Frankenstein

O. ZwiedineckStudenhorst

Z. Salwa, W. Szubert, M. wicicki

- wedug MOP

K. Frankenstein okrela ochron pracy jako szczegln opiek, ktr pastwo otacza robotnikw naraonych na zagroenia wynikajce ze stosunku pracy wskutek ich osobistej i gospodarczej zalenoci od pracodawcw. Nieco odmiennie definiuje ochron pracy O. ZwiedineckStudenhorst, ktry uwaa, e ochrona pracy jest zespoem gospodarczych i spoeczno-politycz-nych rodkw (normy prawne i zarzdzenia), ktrych celem jest zapobieganie wszelkiego rodzaju szkodliwociom, na ktre naraony jest robotnik. Profilaktyczne ujcie pojcia ochrony pracy przedstawiaj Z. Salwa, W. Szubert i M. wicicki. Definiujc ochron pracy stwierdzaj, e waciwym przedmiotem ochrony pracy jest zabezpieczenie pracownika przed szkodliwym oddziaywaniem rodowiska pracy na jego zdrowie i przed zagroeniem jego ycia. Omwione definicje przy obecnych wymaganiach stawianych przez ochron pracy s za szczupe, gdy zawaj swoje rozwaania do szkodliwego oddziaywania warunkw pracy na zdrowie i ycie pracownika, a wic de facto pokrywaj si z zakresem bezpieczestwa pracy. Brak jest w nich uwarunkowa, ktre pozwalayby na regeneracj si. W tej sytuacji konieczne wydaje si sformuowanie definicji, ktra by zawieraa wszystkie elementy tak szeroko pojtej ochrony pracy. I tak mona zaproponowa definicj, w myl ktrej ochrona pracy to zesp rodkw i metod zawartych w aktach prawnych, nakadajcych na zakad pracy obowizek ksztatowania warunkw pracy, ktre by zabezpieczay pracownikw przed zagroeniem dla ich ycia lub zdrowia oraz umoliwiay regeneracj utraconych si biologicznych rwnie poza prac. Taka definicja zawiera wszystkie zagadnienia objte ochron pracy, wytyczone przez Midzynarodow Organizacj Pracy oraz wiele z nich take przez kodeks pracy. W poszczeglnych czonach definicji s zawarte nastpujce grupy zagadnie: prawne rodki, zobowizujce pracodawcw (praca wynikajca ze stosunku pracy) do ochrony pracy pracownikw, ksztatowanie, na podstawie bada naukowych, rodkw i metod ochrony pracy dla optymalnego zabezpieczenia pracownikw przed zagroeniami dla ycia lub zdrowia. Prawne rodki zobowizujce pracodawcw (zakady pracy) do ochrony pracy pracownikw zawarte s w rnych aktach

25

prawnych, jak konstytucja, ustawy, uchway, rozporzdzenia, zarzdzenia, instrukcje, wytyczne, regulaminy, midzynarodowe prawo pracy itp. Jest to grupa, ktra obejmuje zarwno ochron pracy, jak i bezpieczestwo i higien pracy, cznie z nadzorem w postaci inspekcji ochrony pracy. Te ostatnie jednak regulowane s specjalnymi przepisami, tworzcymi minimum ochrony pracy, szczeglnie w zakresie ochrony pracy przed zagroeniami wypadkowymi i szkodliwociami. Ta grupa w sposb zdecydowany odgranicza ochron pracy oraz bhp od ergonomii, ktrej stosowanie, poza obowizkiem ochrony pracy przed uciliwociami, nie zostao dotd objte przepisami prawnymi. Wan rol odgrywa ksztatowanie na podstawie bada naukowych rodkw i metod ochrony pracy dla optymalnego zabezpieczenia pracownikw przed zagroeniami dla ycia lub zdrowia czowieka. Do grupy tej mona zaliczy metody i rodki, ktre stanowi realizacj obowizkw okrelonych aktami prawnymi, przy czym okrelenie ksztatowanie" obejmuje zarwno warunki istniejce (waciwe dla dziaalnoci bhp), jak i warunki w nowych konstrukcjach, budowlach, procesach technologicznych, urzdzeniach, narzdziach itp. W okreleniu zabezpieczenie" ujte s zasady, rodki i metody stanowice wyniki bada naukowych opartych rwnie na dowiadczeniu, na analizie przyczyn wypadkw i chorb zawodowych. S one domen dziaalnoci bezpieczestwa i higieny pracy, a nale do nich midzy innymi: zabezpieczenie maszyn i urzdze, stosowanie ochrony osobistej, stosowanie odziey ochronnej, zabezpieczenie przy pracy na wysokociach, zabezpieczenie przed poraeniem prdem elektrycznym, zabezpieczenie przed nisk lub wysok temperatur, zapewnienie dobrego owietlenia, zmechanizowanie pracy cikiej, zhermetyzowanie urzdze wydzielajcych substancje toksyczne, zapewnienie prawidowej wentylacji, zapobieganie nadmiernym haasom i wstrzsom, stosowanie sygnalizacji ostrzegawczej,

rodki i metody ochrony pracy

26

zabezpieczenie przed poarami, prawidowa organizacja stanowiska roboczego oraz samej pracy, przeprowadzanie bada lekarskich. Do grupy tej nale rwnie te rodki i metody, ktrych celem jest zapobieganie lokalnemu zanieczyszczaniu rodowiska. Jak z powyszej analizy wynika, pewna cz rodkw i metod ochrony pracy ma wsplny cel z bezpieczestwem i higien pracy, aczkolwiek wykracza znacznie poza minimalne wymagania stawiane bezpieczestwu i higienie pracy. Oznacza to, e pewna cz wie si w swym zakresie tematycznie z ergonomi, chocia metodologicznie i w zakresie celu, do ktrego dy ergonomia, bd stosowane wycznie rodki i metody ergonomii. Niektre rodki i metody s charakterystyczne tylko dla ochrony pracy, a inne z kolei wykazuj zwizki zarwno z ergonomi, jak i z bezpieczestwem oraz higien pracy. Z definicji ergonomii przedstawionych w podrozdziale 1.2 niniejszego opracowania wynika, e w odrnieniu od ochrony pracy oraz bezpieczestwa i higieny pracy celem ergonomii jest ksztatowanie warunkw pracy niezbdnych do ochrony pracownika przed przedwczesn utrat si biologicznych w nastpstwie pracy oraz warunkw ich regeneracji
cele ergonomii

w toku pracy. Tak wic do ergonomii naley stosowanie tych wszelkich rodkw i metod, ktre stanowi o optymalizacji warunkw pracy, a wic nie tylko decyduj o zabezpieczeniu przed wypadkami i chorobami zawodowymi, lecz przed wszystkimi przed tymi czynnikami, ktre mog spowodowa uciliwoci oraz przemijajce zaburzenia funkcji niektrych narzdw. Celem ergonomii jest wic interweniowanie nawet w sytuacji, gdy oglnie ustalone (np. najwysze dopuszczalne) normy nie zostay przekroczone, a wic nie gro chorob zawodow. Z tego powodu ergonomia uwzgldnia w znacznie szerszym stopniu aspekty fizjologiczne i psychologiczne pracy, jak rwnie aspekty socjologiczne i pedagogiczne. Do niej te naley takie powizanie wszystkich elementw pracy (stanowiska roboczego, procesu technologicznego, rozmieszczenia,

zwizki ergonomii z ochron pracy i bhp

transportu itp.), eby nie powodoway uciliwoci, co oznacza, e ergonomia uwzgldnia organizacj pracy jako swj element skadowy. Z definicji ergonomii wynikaj rwnie zwizki z ochron pracy oraz z bezpieczestwem i higien pracy

27

w okreleniu celu, a mianowicie gdy mowa o optymalnym dostosowaniu materialnych warunkw pracy i samej pracy do waciwoci psychofizycznych czowieka. Jednoczenie wkracza ona w fazie wczeniejszej, celem jej jest bowiem takie ksztatowanie warunkw pracy, eby praca nie rodzia uciliwoci, ktre same w sobie nie stanowi zagroenia dla ycia lub zdrowia czowieka, ale przez swe oddziaywanie cige lub przez pewien okres mog prowadzi do przypieszenia zmczenia, ktre z kolei moe sta si przyczyn nieuwagi i doprowadzi do sytuacji zagraajcych ycia lub zdrowiu. Osignicie optimum warunkw eliminujcych lub zmniejszajcych uciliwoci daje czowiekowi pracujcemu zadowolenie, powoduje dobre samopoczucie oraz umoliwia kierowanie uwagi na te zagroenia, ktre zwykle wskutek zmczenia lub lku przed wypadkiem, uszkodzeniem zdrowia albo utrat ycia nie byy dostrzegane. Ergonomiczne uksztatowanie warunkw materialnego rodowiska pracy w efekcie kocowym zbiega si z celami ochrony pracy i bhp. Przykadowo ochrona pracy i bhp nakazuj nakadanie okularw przy promieniowaniu ultrafioletowym, jednak jaki ksztat maj mie okulary, jaka winna by ich wielko oraz sposb zamocowania okrela ergonomia. Chodzi bowiem o to, eby pracownik posugiwa si okularami, a nie odrzuca je jako niewygodne, uciliwe i utrudniajce prac. Dotyczy to rwnie masek, rkawic itp. Podobnie jest z siedziskiem, ktre niedogodnie uksztatowane, powoduj zsuwanie si osoby siedzcej, bolesno mini i cigien, szybkie zmczenie itp. Ergonomia zajmuje si rwnie organizacj stanowiska roboczego, wentylacj, owietleniem, zmniejszeniem haasu itp. W odrnieniu od ergonomii, dziaalno ochrony pracy i bhp opiera si na przepisach prawnych, ktre niekiedy przewiduj sankcje karne za niedopenienie obowizku. S to jedynie przykady, a nie taksatywne wyliczenie wszelkich ingerencji ergonomii. Przykady powysze maj na celu wykazanie, e zapobieganie zagroeniom, stanowicym domen ochrony pracy i bhp, moe by nie tylko dopenieniem ustawowego obowizku zabezpieczenia przed zagroeniami, ale samo zabezpieczenie moe na drodze rozwiza ergonomicznych przyj form, ktra bdzie ksztatowa zabezpieczenie przed uciliwociami. W odrnieniu od ergonomii i ochrony pracy, bhp to minimum warunkw i zasad, ktre zakady pracy i pracownicy

definicje bhp

28

bhp a ochrona pracy

bhp a ergonomia

zobowizani s stworzy dla uchronienia przed zagroeniami ze strony urzdze technicznych, procesw technologicznych, narzdzi, substancji toksycznych, temperatur, rodowiska dwikowego, wibracji, owietlenia, katastrof itp. Ksztatowanie bezpiecznych i higienicznych warunkw pracy stanowi ustawowy, nadzorowany obowizek, a nieprzestrzeganie tego obowizku rodzi odpowiedzialno w postaci sankcji karnych. S. Klonowicz okrela bezpieczestwo i higien pracy jako og rodkw i urzdze zapewniajcych taki stan, w ktrym moliwo wystpienia chorb zawodowych, zatru przemysowych i wypadkw przy pracy jest wyeliminowana lub co najmniej sprowadzona do minimum. Tote mona j uj jako zesp minimalnych warunkw okrelonych przepisami prawnymi, majcych na celu zabezpieczenie pracownikw przed zagroeniami dla ich ycia lub zdrowia, wystpujcymi podczas pracy. O ile ochrona pracy polegaa na ksztatowaniu warunkw pracy, obejmujcych nie tylko zagroenia dla ycia lub zdrowia, o tyle bezpieczestwo i higiena pracy obejmuje taki zespl warunkw, ktry zagraa yciu lub zdrowiu (wypadki, choroby zawodowe), a ktre naley eliminowa. Bezpieczestwo i higiena pracy zajmuje si egzekwowaniem przepisw i zasad ustalonych przez ochron pracy. Polega ona na stosowaniu w praktyce minimum ochrony pracy niezbdnego do zabezpieczenia pracownika przed zagroeniami dla ycia i zdrowia, a wic zajmuje si egzekwowaniem zabezpiecze przed zagroeniami powodujcymi najbardziej przykre dla pracownika i jego rodziny nastpstwa. Bhp, podobnie jak i ochrona pracy, posuguje si normami najwyszego dopuszczalnego stenia np. substancji toksycznych, pyw, normami higienicznymi, natenia dwikw, radiotoksycznoci, promieniowania jonizujcego itp., co nie ma miejsca w ergonomii, ktrej przedmiotem zainteresowa s rwnie czynniki nie przekraczajce najwyszych dopuszczalnych norm, ale tworzce warunki uciliwe, a wic takie, ktre wpywaj na samopoczucie czowieka pracujcego, na jego zadowolenie z pracy, na szybsz utrat si w pracy itp. Ergonomi interesuj te minimalnie oddziaujce czynniki, ktre powoduj chociaby przemijajc dysfunkcj niektrych narzdw nawet wtedy, gdy dziaanie tych czynnikw nie powoduje trwaych zmian w organizmie.

29

Z powyszego zestawienia zwizkw zachodzcych pomidzy ergonomi a ochron pracy oraz bezpieczestwem a higien pracy wynika, e (por. tab. 3): - pomidzy ochron pracy a bhp zachodz wielokierunkowe powizania, - bezpieczestwo i higiena pracy realizuje cele wsplne z ochron pracy, jednake cele te s ilociowo i jakociowo ograniczone w stosunku do ergonomii, - bezpieczestwo i higiena pracy nie realizuje celw wasnych, a wic s one objte dziaalnoci ochrony pracy, - ergonomia ma powizanie z ochron pracy oraz bezpieczestwem i higien pracy w zakresie zapobiegania zagroeniom, ale w fazie znacznie wczeniejszej, gdy dotyczy eliminowania uciliwoci, np. stwarzanie przez bhp minimum bezpiecznych warunkw pracy nie stanowi gwarancji uchronienia pracownika przed utrat ycia lub zdrowia nawet wtedy, gdy warunki pracy nie koliduj z zasadami i przepisami prawnymi odmiennie ergonomia, ktra nie skrpowana normami ustawowymi dy do stworzenia optymalnych warunkw pracy i w ten sposb przyczynia si do ochrony pracownika przed naraeniem ycia lub zdrowia, a rwnie do redukcji wypadkw oraz chorb zawodowych, - inne cele realizowane przez ergonomi stanowi jej cele wasne, a rozwizanie problemw opiera si na podstawach naukowych i na praktyce, - stosowanie ergonomii nie jest okrelone przepisami, jedynie art. 213 l pkt 2 Kodeksu pracy mwi o zmniejszeniu uciliwoci, co wszake mieci si w pojciu ochrony pracy. Wykazane powizania nie zostay przedstawione wyczerpujco i nie maj charakter dogmatu. Podzia ten stanowi prb usystematyzowania przedmiotw i wytyczenia kryteriw odgraniczajcych pojcie ergonomii od ochrony pracy i bhp.
1.4. Ukad czowiek praca10

Prac ludzk analizuje si zwykle w powizaniu ze rodkami pracy i organizacyjno-technicznymi warunkami panujcymi na stanowisku pracy. Podstaw bada ergonomicznych jest wic

10

Ukad powyszy powstaje wwczas, gdy czowiek obsuguje maszyny, jak rwnie w wielu

innych przypadkach, np. gdy posuguje si w pracy narzdziami, a take wwczas gdy praca odbywa si bez narzdzi. Ten ukad moemy rozwaa waciwie w kadych warunkach pracy czowieka, tylko zalenie od sytuacji rnie bdziemy rozumie drugi element ukadu.

30

czynniki dziaajce obciajca na organizm czowieka

schemat projektowania ergonomicznego ukadu czowiekpraca

ukad czowiek-praca, ktry jest podstawowym pojciem kadej tego rodzaju analizy. Pojcie to przyja ergonomia z psychologii pracy. Analizujc ukad czowiekpraca, naley waciwie ocenie moliwoci pracownika w zakresie wiadczenia pracy, a wic okreli jego wysiek psychofizyczny zwizany z pokonywaniem uciliwoci, jakie stwarza mu sama praca i czynniki jej towarzyszce. W literaturze przedmiotu najczciej dokonuje si podziau na trzy grupy czynnikw dziaajcych obciajce na organizm czowieka w czasie pracy. Do pierwszej grupy czynnikw zalicza si sam prac, do drugiej warunki jej wykonywania, do trzeciej natomiast czas jej wiadczenia11. Praca bdzie zorganizowana w sposb racjonalny wtedy, kiedy wszystkie te czynniki bd zoptymalizowane, wic kiedy maszyna i stanowisko pracy bd moliwie wygodne i bezpieczne w obsudze, metody pracy i warunki pracy zostan dostosowane do potrzeb psychofizycznych czowieka, przedmiot pracy charakteryzowa si bdzie dobrymi parametrami, a stosunki midzyludzkie wewntrz grupy roboczej bd harmonijne. W praktyce jednak rzadko wystpuj takie idealne ukady. Powstaje w zwizku z tym konieczno optymalizacji ukadu czowiekpraca. Osignicie tego celu jest moliwe, jeeli analizowany ukad potraktujemy w projektowaniu jako koncepcj globaln. W praktyce bywa jednak najczciej tak, e oddzielnie rozwizywane s problemy techniczne, a oddzielnie ergonomiczne, w zalenoci od wymaga, jakie stawia to urzdzenie pracownikowi. Metoda ta powoduje, e czowiek wystpuje tutaj w roli czynnika podporzdkowanego maszynie. W ujciu ergonomicznym schemat projektowania ukadu czowiekpraca ulega zasadniczej zmianie. W projektowaniu bior udzia nie tylko konstruktorzy i specjalici nauk technicznych, ale rwnie specjalici zajmujcy si prac czowieka. Ich czynnoci polegaj na ustaleniu funkcji, jakie bdzie mia do spenienia dany ukad, nastpnie przydzieleniu pewnych czynnoci w tym ukadzie maszynie, a innych czowiePor. J. Penc, S. Szumpich, Ergonomia przemysowa a wydajno pracy, IW CRZZ, Warszawa 1979, a. 28. G. Lehmann wyszczeglnia trzy rodzaje obcie: obcienie fizyczne prac miniow, umysowe uwag i procesami umysowymi, duchowo-nerwowe wynikajce z samego procesu pracy lub warunkw psychicznych i materialnych.
11

31

kowi i wreszcie stworzeniu temu ostatniemu optymalnych warunkw wykonywania przydzielonych mu zada. Decyzje dotyczce przydziau funkcji musz bra pod uwag nie tylko parametry techniczne i wysoko kosztw okrelonych rozwiza alternatywnych, ale take powinny uwzgldnia momenty przewagi maszyny nad czowiekiem czy te przewagi czowieka nad maszyn. Dlatego te w wielu krajach prowadzone s badania nad ustaleniem odpowiednich kryteriw takiej wzgldnej przewagi tych dwch elementw ukadu czowiekpraca. Wskazwki w tym zakresie zawiera lista Fittsa, opracowana na uniwersytecie w Michigan, ktra obejmuje 11 cech. Analizujc t list, mona wycign dwa podstawowe wnioski12: - po pierwsze, zawarte w niej stwierdzenia w sposb cakiem wyrany ograniczaj wszelkie wizje futurologiczne, wedug ktrych w przyszoci automaty zastpi we wszystkich czynnociach czowieka, - po drugie, konieczne jest przeszkolenie konstruktorw maszyn w niektrych dziedzinach fizjologu, psychologii i antropometrii, a take w umiejtnoci globalnego analizowania ukadw czowiekapraca. Analiza ukadu czowiekpraca nie byaby pena bez uoglnionego przedstawienia wzajemnych powiza wystpujcych w nim elementw. Wychodzi si z zaoenia, e badany ukad jest ukadem wzgldnie zamknitym, czyli jak to okrelaj cybernetycy wzgldnie odosobnionym", to znaczy e zachodzce w nim procesy maj charakter cykliczny i stale powracaj do punktu pocztkowego, jakkolwiek to nie wyklucza oddziaywania otoczenia zewntrznego na ukad i odwrotnie. Sposb, w jaki czowiek zostaje wczony w ukad, moe by bardzo rny. Rodzaj powiza w tego typu ukadzie jest zdeterminowany sposobem funkcjonowania urzdzenia technicznego (narzdzia
12

lista Fittsa

powizania w ukadzie czowiek praca

Optymalizacja rozdziau funkcji pomidzy maszyn i czowieka, oparta na kryteriach

ekonomicznych, jest przedmiotem rozwaa ergonomii. Zwikszenie rentownoci ukadu wymaga rozwaenia alternatywy: czy inwestowa w projekt, konstrukcj i utrzymanie maszyny, czy te bardziej opaca si ponosi nakady na selekcj, szkolenie i utrzymanie obsugi urzdze prostych. Rachunek taki nie moe pomija kosztw ycia i zdrowia ludzkiego, zmczenia, wypadkw przy pracy itp. Przeprowadzenie tego rachunku jest trudne, niemniej aktualne.

32

podstawowe rodzaje powiza w ukadzie czlowiek-praca

pracy, maszyny). W praktyce mona wyrni trzy podstawowe rodzaje powiza: rczne, mechaniczne i automatyczne. Rczny rodzaj powizania wystpuje wwczas, gdy mamy do czynienia z sytuacj, kiedy czowiek wykonuje swoje czynnoci robocze uywajc prostych narzdzi (np. motka lub opaty) i jest jedynym rdem energii, sprawujc jednoczenie funkcje kontrolne (por. rys. 2). Mechaniczny (pautomatyczny) rodzaj powi(Czowiek)

Rys. 2. Rczny rodzaj powizania w ukadzie czowiekpraca rdo: Por. R. Dale HuchingsoiL, New horisons, s. 17

zania w ukadzie czowiekpraca ma miejsce, kiedy maszyna jest rdem energii, za czowiek kontroluje przebieg procesu produkcyjnego, obserwujc zachowanie si urzdzenia bd te aparatury kontrolno-pomiarowej (por. rys. 3)13. Trzecim rodzajem

Rys. 3. Pautomatyczny rodzaj powizania w ukadzie czowiekpraca rdo: Por. R. Dale Huchingson, New horizons, a. 17

13

Por. R. Dale Huchmgson, New horizons for human factors in design, McGraw-Hill Book Company,

New York 1981, s. 16-18.

33

Rys. 4. Automatyczny rodzaj powizania w ukadzie czowiekpraca rdo: Por. R. Dale Huchingson, New horizons, g. 17

powizania analizowanego ukadu jest automat (por. rys. 4). W praktyce rozrnia si dwa rodzaje ukadw automatycznych, ktre w odmienny sposb ksztatuj charakter pracy czowieka: - ukady zdeterminowane, dziaajce na podstawie cisego programu i nie wykonujce funkcji nie przewidzianych w tym programie, - ukady niezdeterminowane, w ktrych mog istnie sytuacje przypadkowe, niemoliwe do przewidzenia. Analiz ukadu czowiekapraca najdogodniej jest zacz od punktu, w ktrym czowiek uzyskuje informacj o dziaaniu i stanie maszyny bd przez bezporedni obserwacj procesu produkcyjnego, bd przez ledzenie aparatw pomiarowo-kontrolnych. Wykonanie pracy zaley od tego, czy sygna zostanie spostrzeony, tj. zauwaony, rozpoznany i zrozumiany, a wic czy otrzymana instrukcja bdzie wystarczajca do oceny istniejcego stanu rzeczy lub jego zmian14. Jest to pierwszy etap
To, czy sygna zostanie spostrzeony, zaley od dwch rodzajw czynnikw: od czynnikw gwnych, psychologicznych, dotyczcych procesu spostrzegania do chwili, w ktrej sygna dojdzie do oka, od czynnikw ubocznych, organizacyjno-technicznych, jak owietlenie, czysto powietrza, ustawienie maszyny i czowieka, odlego midzy punktem obserwacji a okiem.
14

rodzaje ukadw automatycznych

etapy analizy ukadu czowiekpraca

pierwszy etap

34

procesu pracy (por. tab. 4 oraz rys. 5 i 6). Ta faza percepcja i przekazanie uzyskanych informacji podlega prawom badanym przez fizjologi i psychologi. Tabela 4. Analiza ukadu czowiekpraca z punktu widzenia ergonomicznego i z punktu widzenia cybernetycznego
Ukad czowiekpraca z uwzgldnieniem etapw procesu pracy (ujcie ergonomiczne) Percepcja (uzyskiwanie informacji) za pomoc receptorw (wzrok, such, dotyk) Przetwarzanie (transformacja) uzyskanych informacji w orodkowym ukadzie nerwowym, prowadzce do podjcia decyzji Przekazanie podjtych decyzji efektorom (grupom mini rk czy ng) i wykonanie tej decyzji. Ten ostatni etap nazywa si sterowaniem Ukad czowiekpraca i jego funkcje (ujcie cybernetyczne) Funkcja wejcia wprowadzajca informacje do organw zmysowych czowieka Funkcja sterowania wykonywana przez orodkowy ukad nerwowy czowieka

Funkcja wyjcia realizowana zazwyczaj, cho nie zawsze, przez uruchomienie organw sensomotorycznych czowieka i przez zastosowanie siy mini

rdo: Por. J. Rosner, Ergonomia. Zagadnienia, B. 34, 36, 77.

drugi etap

trzeci etap

Drugi etap procesu pracy to przetwarzanie (transformacja) uzyskanych informacji w orodkowym ukadzie nerwowym. Prowadzi on do podjcia decyzji. Mechanizm podejmowania decyzji nie jest dostatecznie zbadany. Na tre decyzji, prawidowo i szybko jej podjcia wywieraj wpyw nie tylko informacje odbierane z zewntrz, ale rwnie informacje wewntrzne, pynce z pamici, w ktrej utrwalone zostay informacje, stresy czy trudnoci natury psychologicznej oraz spostrzeenia dokonane w przeszoci. Ta dziedzina ley w sferze bada i zainteresowa psychologii i fizjologii pracy15. W trzecim etapie pracy nastpuje przekazanie podjtej decyzji efektorom. Ten ostatni etap nazywa si sterowaniem w ukadzie czowiekpraca. Stanowi on przedmiot bada przede wszystkim fizjologw pracy, jak rwnie nauk medycznych (patologii i higieny pracy), a take prawnych, ze wzgldu na uboczne skutki
15

waciwie nie mona wyranie rozgraniczy problematyki psychologicznej od fizjologicznej. Znany

wiatowej sawy fizjolog pracy G. Lehmann twierdzi, e nie istnieje ustalona granica midzy tymi dwiema naukami.

35

Rys 5. Ergonomiczny ukad czowiekmaszyna Strzakami i liniami przerywanymi oznaczono kierunki oddziaywania otoczenia i organizacji produkcji na elementy ukadu i procesy rdo: Por. S. Filipkowaki, Ergonomia przemylenia. Zarys problematyki, WNT, Warezawa 1970, a. 13
warunki rodowiska materialnego

Rys. 6. Cybernetyczny ukad czowiekmaszyna rdo: Por. J. Rosner, Podstawy ergonomii, s. 13

36

niepodane dla czowieka. Problem czynnoci i ruchw czowieka gdy ruchy te dotycz sterowania maszyn i wykonywania produkcji stanowi z kolei przedmiot zainteresowania organizacji i ekonomiki pracy, a take pedagogiki pracy. Wie si to z wystpowaniem problemw organizacyjnotechnicznych uwarunkowanych przesankami psychofizjologicznymi. Omwione trzy etapy pracy percepcja, podjcie decyzji i jej wykonanie tworz zamknity cykl procesu pracy.
1.5. Rola i znaczenie ergonomii korekcyjnej i ergonomii koncepcyjnej w procesie humanizacji pracy

przedmiot zainteresowa ergonomii korekcyjnej

Z de do poprawy istniejcych warunkw pracy wyrosa ergonomia korekcyjna. Natomiast ergonomia koncepcyjna, nazywana czsto prospektywn, ma na celu zastosowanie ergonomiczni e prawidowych rozwiza w fazie przygotowania projektw maszyn, urzdze, narzdzi, stanowisk pracy, hal, budynkw, a take szk i mieszka16. cilej biorc, naleaoby mwi nie o ergonomii korekcyjnej i koncepcyjnej, ale o korekcyjnych lub koncepcyjnych dziaaniach ergonomicznych. Ergonomia jest bowiem jedna, rne mog by natomiast sposoby jej zastosowania. Czsto jednak dla uproszczenia stosuje si formu: ergonomia korekcyjna i koncepcyjna17. Przedmiotem zainteresowania ergonomii korekcyjnej jest analiza ju istniejcych stanowisk pracy z punktu widzenia ich dostosowania do psychofizycznych moliwoci pracownikw oraz formuowanie zalece, majcych na celu usuwanie usterek dostrzeonych w eksploatacji maszyn lub urzdze, zmniejszenie istniejcych obcie psychofizycznych (kosztu biologicznego), popraw wydajnoci i jakoci pracy, polepszenie materialnych warunkw pracy, jak rwnie zasad organizowania procesu pracy. Dziaania w zakresie ergonomii korekcyjnej stanowi w praktyce kontynuacj i rozwinicie tradycyjnego podejcia inyniera
16

Por. J. Lecewicz-Bartoszewska, Praktyczny model stosowania ergonomii w procesie projektowo-

konstrukcyjnego przygotowania produkcji maszyn, w: Ergonomia, pod red. J. Lewandowakiego, Wydawnictwo MARCUS S. C., d 1995, s. 162 -170.
17

Por. J. Rosner, Ergonomia, PWE, Warszawa 1985, 8. 28.

37

bhp, lekarza, higienisty czy specjalisty z dziedziny nauki o pracy (prakseologii, ekonomiki pracy). Dotycz one najczciej poprawy parametrw materialnych warunkw pracy (zmniejszenie haasu, drga, poprawa owietlenia, polepszenie warunkw mikroklimatycznych) lub te wyeliminowania nadmiernych obcie fizycznych i psychicznych (mechanizacja i automatyzacja cikich prac fizycznych, poprawa pozycji przy pracy, poprawa organizacyjno-technicznych warunkw odbioru informacji, usprawnienia w organizacji pracy). Tak rozumiana ergonomia korekcyjna stanowi dziedzin bada stosowanych, w ktrych istnieje moliwo zrezygnowania z pogbionej analizy antropometrycznej, fizjologicznej czy psychologicznej bd te z eksperymentw laboratoryjnych. Bardzo czsto w toku prowadzonych prac badawczych wystarcza jedynie kierowanie si zdrowym rozsdkiem13. Naley jednak zdawa sobie spraw, e badania ergonomiczne prowadzone w procedurze reformujcej maj swoje naturalne granice, okrelone moliwociami technicznymi i wzgldami ekonomicznymi. I tak przykadowo niemoliwe do zrealizowania s zalecenia formuowane w zakresie propozycji zmian koncepcji konstrukcji caego urzdzenia, przekonstruowania krosna wkienniczego, wielkiego pieca hutniczego czy silnika samochodowego. Usunicie tego typu usterek winno nastpi w momencie tworzenia koncepcji wyboru. W zwizku z tym celowe wydaje si przeniesienie gwnego nacisku na faz dyskusji nad zaoeniami konstrukcyjnymi lub te na wstpny projekt struktury technicznej. Ergonomia koncepcyjna wyrosa z dowiadcze ergonomii korekcyjnej, a take z pokrewnego jej badania metod pracy". Jest ona wyrazem wyszej fazy rozwoju nauk o pracy czowieka, a zaoeniem jej jest takie ustalenie wzajemnych funkcji czowieka i maszyny, ktre zapewniyby danemu ukadowi maksimum bezpieczestwa i niezawodnoci przy minimum fizycznego i psychicznego wysiku pracownika. Ergonomia koncepcyjna, w przeciwiestwie do klasycznej ergonomii praktyki przemysowej, nie akceptuje istniejcego podziau funkcji pomidzy czowieka
Por. L. Pacholski, Podstawy wspczesnej ergonomii, w: Ergonomia, pod red. L. Pacholskiego, Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej, Pozna 1986, s. 27.
18

ergonomia koncepcyjna

38

ergonomia korekcyjna i koncepcyjna na szczeblach zarzdzania

a maszyn, lecz na podstawie analizy ergonomicznej zaleca przydzia pewnych funkcji czowiekowi, innych maszynie. Dominuj tutaj czynnoci o charakterze bada podstawowych, gdzie procedur badawcz jest eksperyment. Wraz ze wzrostem roli postpu technicznego, a co za tym idzie komplikacji urzdze produkcyjnych, coraz bardziej dynamicznie bdzie rozwija si ergonomia ukadw, dominowa zacznie problematyka psychologii inynieryjnej, sabn natomiast rola zagadnie fizjologicznych zwizanych przede wszystkim z prac miniow i wydatkiem energetycznym. Przedstawione uwagi pozwalaj zorientowa si, e ergonomia koncepcyjna stosowana w fazie dyskusji nad zaoeniami konstrukcyjnymi czy wstpnym projektem struktury technicznej jest o wiele bardziej racjonalna anieli ergonomia korekcyjna. Dlatego te w przyszoci winna ona stanowi dominujcy sposb stosowania. Natomiast ergonomia korekcyjna odgrywa du rol w przypadku usuwania drobnych usterek. Tak wic punkt cikoci prac z zakresu ergonomii korekcyjnej znajduje si na stanowisku pracy, za ergonomii koncepcyjnej w biurach konstrukcyjnych i projektowych. Naleyt form organizacyjn, jak moemy zaproponowa do tego rodzaju prac, jest interdyscyplinarny zesp ergonomiczny, zoony co najmniej z trzech osb: fizjologa pracy, psychologa pracy i inyniera (konstruktora lub technologa). Jednake nawet przy najlepszej pracy tego rodzaju zespou ludzi nie da si unikn koniecznoci wprowadzania poprawek w eksploatowanych maszynach i urzdzeniach ze wzgldu na postp techniczny oraz zmienno warunkw ich wykorzystywania. Dlatego te ergonomia korekcyjna bdzie nadal stosowana. Poredni form ergonomii korekcyjnej i ergonomii koncepcyjnej jest metoda atestacji (zatwierdzenia) prototypw nowych wyrobw, maszyn i urzdze przed wydaniem zgody na ich produkcj. Rola i znaczenie przedstawionych tutaj dwch postaci przejawiania si ergonomii w yciu spoeczno-gospodarczym jest rna w zalenoci od szczebla zarzdzania. I tak na szczeblu oddziau produkcyjnego podstawowe znaczenie ma ergonomia korekcyjna, zmierzajca do poprawy warunkw wykonywania pracy przez

39

usprawnienia technicznych i organizacyjnych elementw skadajcych si na proces produkcji bd warunkw materialnych pracy, lub stanowiska roboczego. Na szczeblu wydziau prace ergonomiczne sprowadzaj si zarwno do czynnoci korekcyjnych, jak i problemw wymagajcych opracowania nowych metod pracy. Na najwyszym szczeblu kierownictwa wystpuje przede wszystkim planowanie i organizowanie, kontrola wykonanych prac oraz koordynowanie i regulowanie utrzymanie rwnowagi systemu. Do zakresu ergonomii w najszerszym znaczeniu nale rwnie zagadnienia przystosowania do potrzeb czowieka caych zakadw pracy, ich lokalizacji i zabudowy, urzdze socjalnych, barw elewacji, zieleni na terenie zakadu i wewntrz pomieszcze. Naley mie take na uwadze zagadnienia zwizane z przystosowaniem procesu kierowania do moliwoci psychofizycznych podwadnego wykonujcego polecenia i wydajcego je kierownika. W zwizku z tym na wszystkich szczeblach zarzdzania winny istnie odpowiednie rodki, pozwalajce moliwie prawidowo i konkretnie okreli wystpowanie odchyle od postulatw ergonomicznych. Moliwe jest to pod warunkiem, e kady zakad przemysowy bdzie korzysta w codziennej dziaalnoci z dorobku wiedzy ergonomicznej. Oczywicie moliwoci rozwiza praktycznych mog by rozmaite (zesp ergonomiczny, ekspertyzy i doradztwo). Z powyszych rozwaa wynika, e wdraaniu zasad ergonomii na wszystkich szczeblach zarzdzania powinno towarzyszy przewiadczenie o nadrzdnoci celw zwizanych z popraw warunkw pracy w stosunku do zada techniczno-produkcyjnych zakadu.
Pytania kontrolne

1. Instytuty badawcze zajmujce si problematyk ergonomii. 2. Na czym polega interdyscyplinarno nauki ergonomii? 3. Najnowsze kierunki rozwoju ergonomii. 4. Na czym polega analiza ukadu czowiekpraca? 5. Pojcie i znaczenie ergonomii korekcyjnej i ergonomii koncepcyjnej na rnych szczeblach zarzdzania.

40

Literatura zalecana
Ergonomia, pod red. J. Lewandowskiego, Wydawnictwo MARCUS S.C., d 1995. Huchingson Dale R.: New horizions for human factors in design, McGraw-IIill Book Company, New York 1981. Januszek H., Sikora J., Socjologia pracy. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Pozna 1996. Koczocik-Przedpelska J.: Podstawy fizjologii pracy i ergonomii. Skrypty uczelniane AE, Pozna 1975/ Olszewaki J.: Postp techniczny a przemiany systemu pracy w przemyle, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Pozna 1993. Pacholski J.: Podstawy wspczesnej ergonomii. Gwne kierunki dziaalnoci ergonomicznej, w: Ergonomia, pod red. L. Pacholskiego, Wydawnictwo Politechniki Poznaskiej, Pozna 1986. Penc J., Szumpich S.: Ergonomia przemysowa a wydajno pracy, 1W CRZZ, Warszawa 1979. Rosner J.: Ergonomia, PWE, Warszawa 1985. Rosner J.: Przystosowanie pracy do czowieka, w: Ergonomia. Zagadnienia przystosowania pracy do czowieka, wyd. 2, KiW, Warszawa 1974. Wykowska M.: Ergonomia, Wydawnictwo AGII, Krakw 1994.

41

2. WYBRANE ZAGADNIENIA FIZJOLOGII PRACY 2.1. Fizjologiczna definicja pracy

Powstanie fizjologii pracy mona datowa od momentu zorganizowania w 1913 roku w Niemczech, dziki zasugom Maxa Rubnera, Instytutu Fizjologii Pracy, ktry nosi obecnie imi sawnego fizyka Maxa Karla Plancka. Fizjologia pracy naley do grupy nauk biologicznych. Celem jej jest badanie procesw yciowych zachodzcych w organizmie zdrowego czowieka. Przedmiotem bada fizjologicznych s zatem procesy oddychania, trawienia, krenia krwi, poruszania si i wiele innych. Szczeglnie wane jest powizanie warunkw pracy z przebiegiem wyej wymienionych procesw1. Pojcie praca" w fizjologii rni si od pojcia tego samego sowa w naukach spoecznych. W fizjologu przyjmuje si najczciej znaczenie tego sowa wywodzce si z fizyki. Dla obliczenia pracy wykonanej przez czowieka mnoy si np. mas podnoszonego ciaru przez drog. W ten najprostszy sposb oznacza si wielko pracy w fizjologicznych testach czynnociowych. Podobnie oznacza si rwnie ilo pracy wykonanej w jednostce czasu, tj. mocy. Poza tym prac" okrela si na og w fizjologii czynno jakiegokolwiek narzdu w odrnieniu od stanu spoczynku. Przytoczona definicja pracy mechanicznej, stanowicej przedmiot zainteresowania fizjologw, jest zaledwie jedn z wielu postaci pracy ludzkiej, przy czym raczej postaci najprymitywniejsz i prawie zawsze poczon z innymi postaciami. Znacznie wiksz rol odgrywaj obecnie bardziej skomplikowane postacie
1

cele badawcze fizjologii pracy

Por. J. KoczociJt-Przedpelska, Podstawy, s. 5.

42

fizjologiczna definicja procesu pracy

pracy czowieka, ktre wymagaj nie tylko uycia energii mechanicznej wytwarzanej w wyniku zoonych procesw przemiany energii, lecz take udziau wiadomoci i niemale nieuchwytnych z bioenergetycznego punktu widzenia procesw mylenia. Reasumujc mona stwierdzi, e wszelka praca odbywa si dziki uruchomieniu procesw psychofizjologicznych, ktre powoduj przestawienie si ustroju w toku wykonywanej czynnoci na nowy poziom czynnociowy, wyraajcy si przede wszystkim w charakterze i intensywnoci przemiany materii, zmianach parametrw cechujcych poszczeglne ukady i narzdy pod wzgldem morfologicznym i fizjologicznym oraz zmianach w sferze psychicznej czowieka i jego powizaniach ze spoecznoci ludzk.
2.2. Postacie pracy oraz ich kwalifikacja

fizjologiczne kryterium klasyfikacji postaci pracy

postacie pracy

Wedug klasycznego podziau wyrnia si prac fizyczn i umysow jako dwa przeciwstawne jej rodzaje. G. Lehmann opracowa schemat klasyfikacyjny rnorodnych postaci pracy. Zastosowa on kryterium fizjologiczne, a mianowicie rodzaj obcienia wystpujcego podczas wykonywania pracy. Zgodnie z przyjtym kryterium kwalifikacji pracy rozrnia on obcienie fizyczne przez prac mini, obcienie umysowe przez napicie uwagi i procesy umysowe oraz obcienie nerwowe spowodowane przez sam prac lub przez psychiczne i materialne warunki pracy. Praca fizyczna wystpuje w dwch zasadniczych postaciach: w postaci dynamicznej, zwizanej z przemieszczaniem ciaa ludzkiego lub jego poszczeglnych czci w przestrzeni, i statycznej, tj. przebiegajcej w warunkach bezruchu z jednoczesnym napiciem mini. Podobnie praca umysowa przebiega w dwch zasadniczych postaciach: bd na tle przewaajcego obcienia emocjonalnego bd na tle przewaajcego obcienia umysowego przez napicie uwagi i procesy mylowe. Specjalnym rodzajem pracy umysowej, odgrywajcym coraz wiksz rol w dobie rewolucji naukowo-technicznej, jest praca twrcza. Celowe wydaje si przytoczenie za A. Atzlerem schematu klasyfikacyjnego obcie czowieka prac (por. rys. 7). Zgodnie z przyjtym przez niego kryterium, jakim jest wielko wysiku fizycznego, obcienie czowieka prac mona podzieli na stop-

schemat klasyfikacyjny wg A. Atzlera

43

nie: aden", lekki", redni" i ciki", a take sklasyfikowa j wedug rozrnienia poziomu obcienia psychicznego, z jakim wykonywane s ruchy przy pracy, na: nieznaczne", rednie" i due". Najniszy poziom zero" dla obcienia psychicznego nie jest przewidziany, poniewa nie istnieje u czowieka proces pracy cakowicie pozbawiony tego rodzaju obcienia2.

Rys. 7. Schemat obcie czowieka prac wedug A. Atzlera rdo: Por. G. Lehmaiin, Praktyczna, s. 23

Na rysunku 7 scharakteryzowano kilka typowych obcie przy pracy. Najcisza praca fizyczna gruba linia jest niemoliwa do zautomatyzowania z powodu maej szybkoci, z jak jest ona wykonywana, przy minimalnym psychicznym obcieniu, rzadko osigajcym stopie redni". W pracy przy rednim obcieniu psychicznym, wystpujcym przy obsudze maszyn biurowych lub lekkiej pracy tamowej, wysiek fizyczny jest lekki (por. linia 2) lub osiga najwyej poziom redni", przy czym staje si moliwa pena automatyzacja pracy. Natomiast linia 3 oznacza rednio cik prac tamow, przy ktrej nie ma zastosowania pena automatyzacja. Przy pracach biurowych fizyczne obcienie spada do zera np. praca ksigowego (por.
2

Por. G. Lehmaiin, Praktyczna fizjologia pracy, PZWL, Warszawa 1966,B. 13.

44

linia 4). Linia 5 oznacza prac czysto umysow, np. warunki, jakie zachodz przy dyktowaniu, a take w pracy operatora obserwujcego pulpit sterowniczy. Natomiast linia 6 okrela proces pracy, w ktrym wystpuje wysoki poziom indywidualizacji czynnoci roboczych, np. praca rzemielnika czy artysty malarza. W schemacie powyszym nie uwzgldniono pojcia obcienia nerwowego, ktre nie stanowi adnej szczeglnej postaci w pracy, lecz charakteryzuje sposb, w jaki dany czowiek reaguje na pewne rodzaje obcienia. Przytoczony schemat, jak zreszt wszystkie schematy, jest umowny i suy wycznie za narzdzie robocze uatwiajce systematyzacj spotykanych w praktyce zjawisk i procesw. Nie obejmuje on postaci porednich. W rzeczywistoci kada czynno robocza zawiera komponenty rnorodnych postaci pracy.
2.3. Wydatek energetyczny w pracy oraz jego mierzenie

Wrd istniejcych gatunkw fauny tylko dwa najwyej rozwinite ptaki i ssaki s staocieplne3. Gatunki te, w tym czowiek, dysponuj mechanizmem regulacji termicznej zapewniajcej utrzymanie w zmiennych warunkach rodowiska i przy rnym nateniu pracy staej temperatury ciaa w granicach 36,6 - 37,0 C. Odchylenia od tej temperatury spowodowane warunkami pracy wywouj pogorszenie samopoczucia, obnienie efektw pracy, a w szczeglnych przypadkach schorzenia. Istotnym problemem jest wic utrzymanie temperatury ustroju czowieka na poziomie wzgldnie staym. Zachowanie takiego stanu rwnowagi moe by trudne do osignicia lub niemoliwe do utrzymania przez duszy czas, w przypadku jeli praca zwizana jest z duym wysikiem fizycznym.
Organizmy ywe, w tym rwnie organizm ludzki, charakteryzuje homeostaza, czyli waciwo utrzymania optymalnego stanu rwnowagi podstawowych procesw fizjologicznych, mimo oddziaywania czynnikw rodowiska zewntrznego. Regulacja i sterowanie procesami metabolicznymi zachodzcymi w organizmie dokonuj si samoczynnie. Praca czowieka, naruszajca stan rwnowagi waciwy dla stanu spoczynku, zmusza organizm do osignicia nowego stanu rwnowagi, waciwego dla stanu dziaania. Por. M. Wykowska, wiczenia laboratoryjne z ergonomii. Wydawnictwo AGH, Krakw 1995, s. 76-98.
3

45

rdem energii dla ustroju ywego s pokarmy skadajce si z biaka, wglowodanw i tuszczw. Procesy metaboliczne powoduj utlenianie tych skadnikw w organizmie. Intensywno przemian materii jest funkcj wielu czynnikw4. Do najwaniejszych z nich nale: wzrost, wiek, ciar ciaa i ple. Na cakowity wydatek energetyczny skada si suma nastpujcych wartoci (oznaczenia por. tab. 5): Cpm = Ppm + Dpo, + Kup, + K,p, . Podstawowa przemiana materii jest najwysza u dzieci, a nastpnie wraz z wiekiem stopniowo si obnia5. Wykazuje ona
Ppm cakowity wydatek energetyczny

charakterystyczny rytm dobowy i sezonowy. Wpyw na ni wywieraj rwnie takie czynniki, jak temperatura powietrza - najniszy poziom przemiany materii zaobserwowano w temperaturze okoo 30C.
Tabela 5. Wielkoci okrelajce oglny wydatek energetyczny u czowieka Skadniki wydatku energetycznego Podstawowa przemiana materii Swoiste, dynamiczne dziaanie poywienia od 16 do 30% Py Wydatek czynnociowy poza prac zawodow Wydatek czynnociowy podczas pracy zawodowej Cakowity wydatek energetyczny Symbol Ppm Dpo Knzpz Wielkoci wydatku energetycznego w kcal/dob 1400-1800 40-510 500-600 w kJ/dob 5852-7524 585-2132 2090 - 2508

Kzpz

0-3500

0-14630

Cpm

2040-6410

8527-26794

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: J. Roener, Podstawy ergonomii, s. 33 i 34.

Przemiana materii polega na przyswojeniu i eliminowaniu z ustroju substancji chemicznych

oraz na wytwarzaniu i zuyciu energii.

5

Podstawowa przemiana materii jest to najmniejsza ilo energii zuywanej przez

czowieka przebywajcego na czczo w optymalnych i niezmiennych warunkach otoczenia (w temperaturze 20C), nie wykonujcego adnych czynnoci fizycznych i psychicznych.

46

Poziom przemiany materii podwysza si pod wpywem wprowadzenia

D po

poywienia, przy czym zalenie od jego skadu przyrost ten waha si od 10 do 30% w stosunku do podstawowej przemiany materii. Zjawisko to jest uwarunkowane wzmoeniem czynnoci ukadu trawiennego oraz intensywniejsz przemian komrkow. Wan pozycj cakowitego wydatku energetycznego stanowi wydatek

K nsps

czynnociowy poza prac zawodow, ktry wynosi przecitnie 2000-2500 kJ na dob. Na wielko t skadaj si wszelkie czynnoci nie zwizane z prac zawodow, takie jak: energia wydatkowana na drog do pracy i z powrotem, wyjcie do kina, spacer itp. Najintensywniejszym czynnikiem powodujcym podwyszenie poziomu

K sps

przemiany materii jest praca, przede wszystkim za dynamiczna praca fizyczna. Ilo energii zuywanej podczas pracy okrela si jako wydatek czynnociowy podczas pracy zawodowej. Cakowita przemiana czynnociowa skada si z dwch wartoci, a mianowicie: wydatku energetycznego do wykonania pracy zawodowej, tzw. kalorie pracy zawodowej, oraz zwizanego ze wszystkimi innymi czynnociami wykonywanymi przez czowieka w cigu dnia. Wielko wydatku energetycznego podczas pracy zaley od rodzaju pracy, jak wykonuje pracownik (por. tab. 6). Wykonywanie prac o znacznym zrnicowaniu stopnia cikoci nasuwa pytanie, czy s sposoby mierzenia ich intensywnoci6. Pomiaru wydatku energetycznego mona dokona, stosujc rnego rodzaju metody: kalorymetri bezporedni, kalorymetri poredni, chronometraowo-tabelaryczn wedug Lehmanna, metod oceny na podstawie mechanicznego efektu pracy, ocen wydatku energetycznego na podstawie zachodzcych w czasie
6

metody pomiaru wydatku energetycznego:

Istnieje bezsporna potrzeba ustalenia miernikw w skali mikroekonomicznej. S one bowiem

jedyn obiektywn podstaw do okrelenia, jak dugo mona wykonywa dany rodzaj pracy bez perzerwy oraz do ustalenia systemu przerw wypoczynkowych i rozmieszczenia tych przerw w stosunku do okresw pracy. Mierniki te powinny take suy do przeprowadzenia porwnania rnych sposobw wykonywania danej pracy z punktu widzenia kosztu energetycznego". W skali makroapoecznej umoliwi to ustalenie potrzebnej iloci ywnoci dla poszczeglnych grup ludnoci.

47

Tabela 6. Klasyfikacja pracy wedug wielkoci oglnego wydatku energetycznego i liczby kalorii pracy zawodowej Stopie cikoci pracy Lekka Umiarkowana rednia Cika Bardzo cika Niezmiernie cika Wyczerpujca Wielko oglnego wydatku energetycznego w kcal/dob w kJ/dob 2300 - 2800 9623-11715 2801 - 3300 3301 - 3800 3801-4300 11716-13807 13808-15899 15900-17991 Wielko wydatku energetycznego podczas pracy zawodowej w kcal/dob 0-500 501 -1000 1001 -1500 1501 - 2000 2001 - 2500 2501 - 3000 3001 - 3500 w kJ/dob 0- 2090 2091- 4184 4185- 6276 6277- 8368 8369-10460 10461-12552 12553-14650

4301 - 4800 17 992 - 20 083 4801 - 5300 5301 - 5800 20084-22175 22176-24267

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: J. Rosner, Podstawy ergonomii, s. 3

pracy zmian fizjologicznych, ocen uciliwoci wynikajcej z wysikw statycznych, ocen uciliwoci zwizanej z monotypowoci ruchw roboczych oraz badanie odnowy ttna" jako metody stopnia obcienia prac7. Pierwsza metoda kalorymetrii bezporedniej pozwala na jednoczesny pomiar wymiany gazowej i wytworzonego ciepa aparatem Atwatera-Rosa-Benedicta. Zasada oznaczania opiera si na ustalaniu rnicy temperatur wody wchodzcej do ukadu i wychodzcej z niego. Wentylacj zapewnia zamknity ukad krcego powietrza, a wytwarzany dwutlenek wgla jest absorbowany przez pochaniacze zawierajce wapno sodowe. Szeroko stosowana jest metoda kalorymetrii poredniej. Opiera si ona na iloci wykorzystywanego tlenu i wyprodukowanego w tym samym czasie dwutlenek wgla. Do oznacze stosowane s dwa systemy aparatw: otwarty z przepywem powietrza i zamknity, w ktrym wydychany dwutlenek wgla jest pochaniany przez wapno sodowe. Zuyty tlen zostaje uzupeniany ze zbiornika, wykazujcego jednoczenie wielko przepywu. Znajc ilo tlenu potrzebnego do wytworzenia l kcal oraz wspczynnik oddechowy, mona obliczy wielko wydatku energetycznego czowieka8.
Por. M. Krause, Ergonomia. Praktyczna wiedza o pracujcym czowieku i jego rodowisku, wyd. lska Organizacja Techniczna, Krakw 1992, s. 39 - 84. 8 Pierwszy raz ta metoda zostaa zastosowana 60 lat temu przez fizjologa angielskiego Douglasa.
7

kalorymetria bezporednia

kalorymetria porednia

48

Pomiary wydatku energetycznego zarwno za pomoc kalorymetrii bezporedniej, jak i poredniej wymagaj odpowiedniej aparatury i specjalnie wyszkolonego personelu. S one niezwykle pracochonne i kopotliwe dla pracownikw, na ktrych dokonuje si bada. Dlatego te metody te s stosowane w wyspecjalizowanych laboratoriach badawczych. Potrzeby zwizane z analiz cikoci pracy wymagaj zastosowania bardziej dostpnych metod oceny wydatku energetycznego na stanowisku roboczym. Celowe wydaje si w zwizku z tym przedstawienie metod, ktre stanowi drogi postpowania w tym zakresie.
metoda chronometraiowo-tabelaryczna

Stosujc

chronometraowo-tabelaryczn

metod

oceny

wydatku

energetycznego, posugujemy si tabelami przedstawiajcymi wielkoci wydatku energetycznego przy rnych czynnociach w k J efektywnych na minut9. Stosujc tabele, ograniczymy si do dokadnego chronometrau czynnoci wykonywanych przez pracownika. Obliczamy, ile czasu w cigu zmiany roboczej zuywa pracownik na poszczeglne, jednolite pod wzgldem energetycznym czynnoci, mnoymy uzyskane wartoci w minutach przez odpowiednie liczby duli zamieszczone w tabelach. Suma tych iloczynw stanowi wielko efektywnego wydatku energetycznego pracownika. Naley mie na uwadze, e tabele nie obejmuj wszystkich rodzajw prac, jakie wykonuje pracownik. Przy napotkaniu trudnoci w tym wzgldzie mona wykorzysta uproszczon metod chronometraowo-tabelaryczn oceny wydatku energetycznego wedug Lehmanna. Metoda ta polega na uwzgldnieniu zajmowanej przy pracy pozycji ciaa oraz okrelonego przez rodzaj pracy stopnia zaangaowania ukadu miniowego (por. tab. 7, cz A i B). Z tabeli 7 cz A odczytujemy liczb duli zuytkowan na otrzymanie danej pozycji ciaa przy pracy. Z tabeli 7 cz B odczytujemy zapotrzebowanie energetyczne zwizane z wykonywaniem pracy zalenie od zajmowanej pozycji. Po zakwalifikowaniu wykonanych czynnoci do odpowiedniego typu obcie dokonujemy chronometrau na podstawie danych zawartych w tabeli 7 cz A i B, a nastpnie dodajemy obliczone wartoci, otrzymujc
9

Tabele wielkoci wydatku energetycznego przy rnorodnych czynnociach zostay opracowane

w okresie ostatnich 60 lat za pomoc metody kalorymetrii poredniej.

49

Tabela 7. Normatywy czstkowe wydatku energetycznego w zalenoci od pozycji ciaa i rodzaju wykonywanej pracy
Cz A

Pozycja ciaa Siedzca Na kolanach Na kucki Stojca Stojca pochylona Chodzenie Wchodzenie po pochyoci bez obcienia

Wydatek energetyczny w kcal/min 0,3 0,5 0,5 0,6 0,8 1,7-3,5 0,75 na l m wzniesienia w kJ/min 1,2 2,1 2,1 2,5 3,3 7,1 -14,6 3,1 na l m wzniesienia

Cz B

Rodzaj pracy Praca palcw, doni i przedramienia lekka rednia cika Praca jednego ramienia lekka rednia Praca obu ramion cika lekka rednia cika Praca mini koczyn i tuowia lekka rednia cika

Wydatek energetyczny w kcal/min w kJ/min 0,3 - 0,6 0,6-0,9 0,9-1,2 0,7-1,2 1,2-1,7 1,7-2,2 1,5 - 2,0 2,0-2,5 2,5 - 3,0 2,5- 4,0 4,0- 6,0 6,0- 8,5 8,5-11,5 1,2-2,5 2,5 - 3,8 3,8 - 5,0 2,9-5,0 5,0-7,1 7,1-9,2 6,3- 8,4 8,4-10,5 10,5 -12,6 10,5 -16,7 16,7-25,1 25,1-35,5 35,5 - 48,1

rdo: Por. H. Kirsctmcr, Obcienie fizyczne podczas pracy zawodowej i jego ocena, w: Ergonomiczna ocena uciliwoci pracy, pod red. A. Hanscna, wyd. 2, WZ CRZZ, Warszawa 1970, s. 46.

50

poszukiwany wydatek energetyczny przy danym, rodzaju wykonywanej pracy.

-na podstawie mechanicznego efektu pracy

Kolejna

metoda

oceny

wydatku

energetycznego

na

podstawie

mechanicznego efektu pracy jest moliwa do zastosowania tam, gdzie mechaniczny efekt pracy moe by atwo wymierzony w kilogramometrach. W warunkach produkcyjnych ma to miejsce wwczas, gdy minie dynamicznie przeciwdziaaj sile cikoci, np. przenoszenie ciarw na pewn wysoko, adowanie itp. Pomiaru wydatku energetycznego mona dokona take na podstawie zachodzcych w czasie pracy zmian fizjologicznych. Fakt ten umoliwia wykorzystanie ksztatowania si pewnych parametrw hemodynamicznych i respiracyjnych do oceny natenia wysiku fizycznego pracownika. W tym przypadku dokonuje si pomiaru wentylacji puc, czstoci ttna i temperatury ciaa (por. tab. 8). Liczby duli podane w tabeli ujmuj zarwno efektywny wydatek energetyczny, jak i przemian podstawow. S to tzw. dule brutto. W celu wyliczenia duli efektywnych, bez uwzgldnienia przemiany podstawowej, odejmujemy od zaczonych wartoci 4,2 kJ.

na podstawie zachodzcych zmian fizjologicznych

ocena uciliwoci wysilku statycznego

W trakcie wykonywania pracy wystpuje zawsze obcienie statyczne. W zwizku z tym celowe wydaje si stosowanie metody oceny uciliwoci wynikajcej z wysikw statycznych. Ocena obcienia statycznego nie moe by oparta na cisych metodach naukowych jako zbyt kopotliwych. W zwizku z tym dla celw praktycznych mona zastosowa analiz pozycji ciaa zajmowanej przez pracownika przy pracy. Klasyfikacj opart na tym kryterium przedstawia tabela 9. Podane w tabeli przykady maj charakter orientacyjny.

wpyw monotypowoci ruchw roboczych

Kolejna

metoda

polega

na

badaniu

wpywu

monotypowoci

wykonywanych ruchw na wzrost oglnego obcienia fizycznego. Stosowana klasyfikacja stopnia obcienia wynikajcego z monotypowoci ruchw opiera si na zaoeniu, i mamy do czynienia z powtarzajc si operacj robocz, obarczajc tylko pewne grupy mini, co wywouje stany lokalne zmczenia. W celu wyliczenia wielkoci zmczenia bierzemy pod uwag liczb powtrze stereotypowej operacji roboczej w cigu zmiany i wielko uytej przy tym siy (por. tab. 10). Naley zwrci uwag, e monotypowo ruchw ma pewien zwizek z tzw. monotoni pracy. Wielokrotne powtarzanie ograniczonych przestrzennie

51

operacji roboczych stanowi podstawowy

Tabela 8. Zmiany fizjologiczne zachodzce w organizmie czowieka podczas pracy w zalenoci od natenia wysiku fizycznego Natenie wysiku fizycznego Bardzo lekki Lekki redni Ciki Bardzo ciki Niezmiernie ciki Wyczerpujcy Wydatek energetyczny kcal/min <2,5 2,5- 5,0 5,1- 7,5 7,6-10,0 10,1 -12,5 12,6-15,0 >15,0 kJ/min <10,5 10,5-21,0 21,1-31,6 31,7-41,9 42,0-52,6 52,7-62,7 >62,7 Zuycie tlenu (w l/min) <0,5 0,5 -1,0 1,1 -1,5 1,6 - 2,0 2,1-2,5 2,6 - 3,0 >3,0 cd. tab. 8 Natenie wysiku fizycznego Bardzo lekki Lekki redni Ciki Bardzo ciki Niezmiernie ciki Wyczerpujcy Wentylacja plu (w l/min) Czstotliwo ttna Temperatura ciaa C na min <10 10-20 21-35 36-50 51-65 66-85 >85 <75 76 -100 101 -120 121 -140 141 -160 161 -180 >180 <37,1 37,1 - 37,5 37,6 - 38,0 38,1 - 38,5 38,6-39,0 39,1-39,5 >39,5

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: J. Rosncr, Podstawy ergonomii, s. 31; S. Klonowicz, Wybrane zagadnienia jlijologii pracy, w: Ergonomia. Zagadnienie przystosowania pracy do alowieka, pod red. J. Rosnera, KiW, Warszawa 1974, s. 139.

czynnik w wywoywaniu monotonii. Zjawisko to znajduje reperkusje przede wszystkim w sferze psychicznej pracownika. Ostatni z omawianych metod, suc do oceny wydatku
metoda badania odnowy ttna"

energetycznego, jest badanie odnowy ttna". Wykonanie znaczniejszego wysiku fizycznego wymaga zaangaowania wielu funkcji fizjologicznych. Pomiar czstoci ttna stanowi najbardziej dostpn metod badania reakcji ukadu krenia w czasie pracy zawodowej. Czsto ttna bada moemy podczas wysiku lub w czasie przerwy midzy kolejnymi wysikami. Ten ostatni sposb pozwala na sporzdzanie tzw. krzywych odnowy ttna.

52

Tabela 9. Przyjte wartoci efektywnego wydatku energetycznego w kcal/min i kJ/min u kowala huty Warszawa" Rodzaj czynnoci Czas trwania w min 190 Jednostka miary kcal kJ Przyjta warto efektywnego wydatku energetycznego w kca i kJ/min na podstawie szczegowych tabel wydatku energetycznego 5,5 (liczba odpowiadajca wy23,0 datkowi energetycznemu przy obsudze duego miota) na podstawie pomiaru ttna 5,6 (przy zaoeniu, e mamy do 4-6,5 23,4 czynienia ze redni prac koczyn i 16,7-27,2 tuowia w pozycji stojcej) wzrost liczby uderze ttna podczas pracy w granicach 100-125 jak wyej 4,2 17,6 (przy zaoeniu, e mamy do czynienia ze rednio cik prac ramion wykonywan w czasie powolnego chodzenia) (przy zaoeniu, e mamy do czynienia z lekk prac koczyn i tuowia w pozycji stojcej) (przy zaoeniu, e mamy do czynienia z lekk prac ramion wykonywan w czasie powolnego chodzenia) X wedug uproszczonej metody Lehmanna

Kucie

Sadzenie do pieca Czynnoci transportowe

45 115 kcal U

jak wyej 4,0 (liczba odpowiadajca wy16,7 datkowi energetycznemu przy pchaniu taczek z ciarem 57 kg po drodze betonwej) 3,2 13,4 (liczba odpowiadajca wydatkowi energetycznemu przy lusarskich robotach montaowych)

Przebudowa kowada

18

kcal kJ

3,85 16,1

Przygotowanie narzdzi

10

kcal U

3,0 (liczba odpowiadajca gr13,4 nej granicy wydatku energetycznego przy pracach domowych typu: cieranie kurzu, mycie okien itp.) X

3,45 14,4

Razem

378

rdo: Por. H. Kirschner, Obcienie fisyczne, s. 54.

53

Tabela 10. Ocena stopnia monotypowosci ruchw Stopie monotypowosci ruchw Liczba punktw Liczba powtrze stereotypowej operacji roboczej sia < 10 kG <800 800-1000 >1600 sia > 10 kG <300 300-800 >800

MI may MII redni

MIII duy

l- 30 31- 60 61-100

rdo: Por. H. Kirschmer, Obcienie fizyczne, s. 60.

Po zakoczeniu pracy zaczyna si okres odpoczynku, podczas ktrego odbywa si restytucja, czyli powrt do normy (por. rys. 8).

Rys. 8. Przebieg procesu restytucji (wedug G. Lehmanna) rdo: Por. G. Lehmann, Praktyczna, s. 56

Na podstawie dynamiki zmian czstoci ttna w okresie restytucji moemy wnioskowa o ilociowych i jakociowych cechach jego odnowy. Sporzdzenie krzywych odnowy ttna pozwala na bardziej pogbion analiz uciliwoci wykonywanej pracy. Analiza taka jest peniejsza i bardziej obiektywna.

54

2.4. Fizjologiczna krzywa pracy, zmczenie i trening

Funkcje biologiczne organizmu czowieka s zalenie od wielu czynnikw zewntrznych (egzogennych). Do takich zaliczamy ruch obrotowy (wok osi) i obiegowy Ziemi (dookoa Soca) oraz obieg Ksiyca dookoa Ziemi, z ktrym s zwizane rytmy biologiczne: okoodobowy, sezonowy oraz tzw. ksiycowy. Ponadto w organizmie czowieka wyodrbniono tzw. rytmy endogenne, czyli wewntrzne, ktrych pochodzenie nie jest jeszcze poznane. Problematyka biorytmw znalaza si w krgu zainteresowania badaczy ju w czasach staroytnych oraz redniowiecznych, przy czym powstae wtedy koncepcje rozwiza przetrway do pierwszej poowy XIX wieku. Natomiast druga poowa stulecia przyniosa bardziej zrnicowany rozwj wyobrae o biorytmice. Rozwj biochemii, psychologii i fizjologii znalaz odzwierciedlenie w nowej nauce chronobiologii, a wzrastajce zainteresowanie uczonych tym zjawiskiem doprowadzio do utworzenia w roku 1935 w Roneby (Szwecja) pierwszego Midzynarodowego Towarzystwa do Bada Rytmw Biologicznych (International Society for the Study of Biological Rhytms)10. Wieloletnie badania zapocztkowane przez Glassa i Langego (1888), a kontynuowane przez Vossa (1899), Gampera (1926), Hansa Bergera (1924 1931), Fliessa i Otto Grafa (1893 -1965) pozwoliy na wyodrbnienie okoo osiemdziesiciu rytmw klasyfikowanych zgodnie z rnymi kryteriami. Ze wzgldu na okres czas przebiegu okresowo wystpujcych wyadowa w ukadzie nerwowym w cigu jednego cyklu wyrnia si wiele rodzajw rytmw biologicznych. Istotne znaczenie przy planowaniu kolejnoci wykonywania czynnoci o zrnicowanym poziomie trudnoci ma znajomo niektrych rodzajw rytmw biologicznych, okrelajcych fizjologiczne wahania w funkcjonowaniu organizmu czowieka.
10

Por. Z. Joczyk, M. Juszczyk, Tajemnica biorytmw, MON, Warszawa 1982, s. 92 i

93.

55

Dla praktycznego stosowania wiedzy o biorytmach w planowaniu i zarzdzaniu mona zaproponowa nastpujcy podzia: biologiczne rytmy wydolnoci fizycznej i psychicznej (emocjonalny), sprawnoci intelektualnej (dyspozycji twrczej) oraz rytmy o okresach rocznych, tygodniowych i dobowych (okoodobowych). Rytm wydolnoci fizycznej o okresie 23 dni warunkuje si fizyczn i odporno organizmu, wytrzymao i koordynacj ruchw. Rytm psychiczny (28 dni) okrela stan psychiki, samopoczucie, intuicj, wraliwo na urazy psychiczne i emocjonalne. Natomiast rytm intelektualny o okresie 33 dni wpywa na pami, zdolno logicznego mylenia oraz dyspozycje twrcze. Kady z tych okresw dzieli si na dwie fazy: pozytywn i negatywn. Pierwsza poowa dni z kadego cyklu jest pozytywna, druga za negatywna. Do najbardziej krytycznych naley dzie przechodzenia z fazy pozytywnej (dodatniej) w negatywn (ujemn) i na odwrt. W cyklu fizycznym bywa to czsto dzie nieszczliwych wypadkw. Podobnie zaznacza si minusowa" skonno w cyklu psychicznym, sprzyjajca powstawaniu konfliktw w stosunkach midzyludzkich. Krytyczny dzie w cyklu intelektualnym nie jest grony, jeli nie zbiegnie si przypadkowo z dniem krytycznym jednego z pozostaych cykli (fizycznego bd psychicznego), ktre wzmocniy jego minusowo". Spostrzeenia te s wykorzystywane w praktyce. I tak przykadowo Japoskie Towarzystwo Kolejowe Ohmi" stosuje system kart ostrzegajcych. S one wrczane tym kierowcom z danej zmiany, ktrzy przeywaj dni krytyczne. Kierowcy ci prowadz wwczas wozy z uwag, zwaszcza w okrgach znanych z nasilenia wypadkw drogowych. Po wprowadzeniu tego systemu w 1969 r. liczba wypadkw spada wwczas do 50%, wykazujc sta tendencj znikow. W lad za Japoni wiele firm na Zachodzie zwizanych szczeglnie z komunikacj opracowuje biogramy w celu zmniejszenia liczby nieszczliwych wypadkw wrd pracownikw. Natomiast Szwajcarskie Biuro Systemw Transportowych stale poddaje biorytmicznej analizie wypadki drogowe, a wielu lekarzy korzysta z tej teorii przy wyznaczaniu dnia najlepszego do przeprowadzenia zabiegw chirurgicznych.

biologiczne rytmy wydolnoci fizycznej, psychicznej i intelektualnej:

faza pozytywna i negatywna

56

Podobne badania w polskich kopalniach wgla kamiennego prowadzi w latach 1970 -1972 in. Kazimierz Mruk. Z bada tych wynika, e wypadki spowodowane przyczynami organizacyjno-ludzkimi zdarzay si najczciej w ujemnej fazie wszystkich trzech rytmw biologicznych, a zwaszcza w dniach krytycznych.
roczny rytm biologiczny

W organizmie czowieka stwierdzono rwnie wystpowanie rocznego, tygodniowego i dobowego rytmu biologicznego. Z rysunku 9 wynika, e w cigu roku kalendarzowego zmienia si dyspozycyjno organizmu czowieka do pracy. Najwiksza zdolno psychofizjologiczna wystpuje w styczniu i marcu, wrzeniu i listopadzie, najmniejsza natomiast w miesicach letnich. Informacje te winny by wykorzystywane przez suby pracownicze w zakadach pracy np. do planowania urlopw wypoczynkowych itp.

Rys. 9. Wahania wydajnoci pracy w cigu roku kalendarzowego rdo: Por. G. Lehmann, Praktyczna, s. 110

O wiele wczeniej ni zapocztkowano badania biorytmw i ich wpywu na przebieg pracy powstaa nazwa szewski poniedziaek", zwizana z tygodniowym rytmem biologicznym (por. rys. 10).
tygodniowy rytm biologiczny

Wielu ludzi po dniu wolnym nie ma ochoty robi czegokolwiek, a niektrzy wcale nie przychodz do pracy. Wiadomo te, e produkcja pochodzca z pierwszych godzin pocztku tygodnia charakteryzuje si najwiksz liczb brakw. Na pocztku i kocu tygodnia odnotowuje si take znaczne zwikszenie czstot-

57

Rys. 10. Wahania wydajnoci pracy w cigu tygodnia rdo: Por. G. Lebmann, Praktyczna, a. 110

liwoci wypadkw drogowych w porwnaniu z pozostaymi dniami. Obok poniedziaku rwnie pitkowe popoudnie i wieczr uchodzi za obfitujce w tragiczne zdarzenia. Przyczyn jest fizyczne i psychiczne wyczerpanie w czasie dni minionego tygodnia. Wielu lekarzy i psychologw argumentuje, e obecnie tylko piciodniowy tydzie roboczy z okoo omiogodzinnym dniem pracy pozwala na optymalne zsynchronizowanie wysiku z naturalnym rytmem funkcjonowania caej przyrody. Tak samo wany jak tygodniowy jest rytm sprawnoci psychofizycznej w cigu caego dnia pracy (por. rys. 11).

Rys. 11. Krzywe wydajnoci pracy w cigu dnia (wedug Otto Grafa) rdo: Por. G. rytm Lehmaii JL, Praktyczna, a. 110

Z dobowym rytmem biologicznym wi si spostrzeenia dokonane przez Otto Grafa, ktrego nazwiskiem zostaa upamitniona wykrelona przez niego fizjologiczna krzywa pracy.

biologiczny w cigu dnia pracy wg O. Grafa

58

Wedug tej krzywej po trwajcej od p do jednej godziny fazie wpracowania osigamy najwiksz wydajno pracy w godzinach 8,00- 10,00 przed poudniem, ktra jest o 30% powyej redniej. Nastpnie krzywa rytmu spada powoli do minimum okoo poudnia. Po poudniu nastpuje ponowny wzrost do maksimum midzy 12,00 a 14,00, ktra jednak nie osiga poziomu przedpoudniowego i nastpuje kolejne obnienie a do zakoczenia pracy. W cigu dnia pracy uksztatowaa si krzywa podwjna, ktr Graf nazwa krzyw fizjologiczn pracy. Odzwierciedla ona rytm fizjologiczny, a wic przystosowanie tempa pracy do fizjologicznych waha gotowoci do pracy czowieka. W przypadku gdy kolejno wykonywanych czynnoci w cigu dnia moe by ustalona przez wykonawc, nie rozpocznie on nigdy od zada najtrudniejszych, lecz przeoy je na pniejsze godziny. Nie odoy ich jednak na koniec dnia roboczego.
okoodobowy rytm fizjologiczny

Omwiona wyej krzywa fizjologiczna pracy odnosi si do godzin przedpoudniowych i popoudniowych. Obecnie zapoznamy si z jej dalszym przebiegiem w cigu caej doby (por. rys. 12).

Rys. 12. Krzywa gotowoci do wysiku w cigu 24 godzin rdo: Por. G. Lehmaim, Praktyczna, s. 110

Podczas drugiej zmiany roboczej maksymaln warto krzywa osiga okoo godziny 18,00 i od tego momentu trwa jej opadanie, osigajc skrajne minimum okoo godziny 3,00 nad ranem. Ponowny wzrost nastpuje midzy godzinami 3,00 a 4,00 nad ranem, aby doj do wysokiego poziomu w godzinach porannych.

59

Analiza przebiegu krzywej fizjologicznej pracy wykazuje, e dyspozycja do pracy na og jest najkorzystniejsza w godzinach przedpoudniowych oraz w pierwszych godzinach zmiany popoudniowej. Najmniej korzystna dyspozycja do pracy wystpuje w godzinach nocnych, dlatego te praca nocna winna by ograniczona do rozmiarw bezwzgldnie koniecznych. Zmian wiodc powinna by zmiana przedpoudniowa. Za dyspozycja do pracy w godzinach niekorzystnych dla rytmu dnia prowadzi do niedomaga i bdw w pracy. Na podstawie bada przeprowadzonych przez badaczy szwedzkich (por. rys. 13), ktrzy przez 19 lat notowali bdne zapisy robotnikw gazowni w Szwecji, mona stwierdzi biologiczn gotowo organizmu do pracy w poszczeglnych godzinach dnia. Szczeglnie interesujce jest to, e godziny koca pracy zmianowej - 6,00 rano, 2,00 po poudniu i 10,00 wieczorem nie uwidaczniaj si zupenie w krzywej. Oznacza to, e zmiana rozpoczynajca prac o 6,00 rano robi podobn liczb bdw, co zmiana, ktra ma za sob prac nocn11. Rytm biologiczny gruje

dominacja rytmu biologicznego nad zmczeniem

Rys. 13. Liczba bdnych zapisw u 175000 pracownikw gazowni w latach 1912 1931 (wedug B. Bjarnera, A. IIolma i A. Swensona) rdo: Por. G. Lehmaiin, Praktyczna, s. 112
11

Czsto bdw dziaa jest rwnie miarodajna dla czstotliwoci nieszczliwych wypadkw.

Mona zatem wnioskowa, e liczba nieszczliwych wypadkw w cigu dnia da w wyniku tak sam krzyw, jak dala notowana przez Szwedw liczba bdnych dziaa, a wic krzyw odwrotn do dyspozycji do pracy. W wikszoci zakadw tak nie jest, poniewa liczba wypadkw w duym stopniu zaley od tempa pracy. Ten moment decyduje, e krzywa wypadkw odpowiada krzywej dyspozycji do pracy. Por. G. Lehmann, Praktyczna, s. 13.

60

w tym przypadku nad objawami zmczenia wywoanymi przez prac. Nieprzestrzeganie dyspozycyjnoci organizmu czowieka do wykonywania pracy zgodnie z zaleceniami wynikajcymi z fizjologicznej krzywej moe spowodowa przedwczesne zmczenie12. Zjawisko zmczenia jest znane od dawna. Dugoletnia dyskusja nad rozmaitymi teoriami zmczenia doprowadzia w konkluzji do stwierdzenia; e mechanizm i swoiste cechy tego procesu nie kryj si w morfologicznych i fizjologicznych wasnociach poszczeglnych tkanek i narzdw, lecz s wycznym nastpstwem podporzdkowania si wszystkich czynnoci ustroju ludzkiego nakazom regulacji orodkowego ukadu nerwowego. Trudno zdefiniowania zmczenia jako zjawiska fizjologicznego tumaczy si rnorodnoci jego postaci. Kady rodzaj pracy powoduje odrbny zesp objaww zmczenia. W myl jednej z wielu definicji zmczenie mona okreli jako okresowe zakcenie rwnowagi podstawowych procesw yciowych, prowadzce do obnienia zdolnoci do pracy13. Wielu badaczy podjo prby wyodrbnienia rnych typw zmczenia (por. tab. 11). Znany fizjolog polski W. Missiuro proponuje przyjcie nastpujcej klasyfikacji poszczeglnych stopni zmczenia: zmczenie ostre, podostre i przewleke, rnice si pod wzgldem przyczyn oraz natenia i czasu trwania. Zmczenie ostre czyli odwracalny stan wyczerpania rozwija si w nastpstwie obcie maksymalnych, zarwno fizycznych, jak i umysowych. Zmczenie podostre rozwija si w nastpstwie krtkotrwaych obcie submaksymalnych lub nieco duszych umiarkowanych obcie umysowych bd fizycznych i zazwyczaj wystpuje wkrtce po zakoczeniu pracy. Natomiast zmczenie przewleke jest nastpstwem le zorganizowanej pracy, ktra przewysza moliwoci psychofizyczne i nie pozostawia czasu na naleyty wypoczynek. W przypadku tym
12

definicja zmczenia

stopnie zmczenia

Sytuacja taka moe powsta rwnie w przypadku, jeli norma pracy jest wygrowana i przekracza

psychofizjologiczne moliwoci czowieka. Zmczenie pracujcego jest niebezpieczne, poniewa zwiksza prawdopodobiestwo wypadku, a jeli si przedua, staje si grone dla zdrowia.
13

Por. M. Wykowska, Ergonomia, s. 21.

61

Tabela 11. Klasyfikacja typw zmczenia wedug niektrych autorw Autorzy Chauchard Typ (rodzaj, forma) i posta zmczenia Formy; l) normalne (obronne), 2) patologiczne (przemczenie) zmcze nie nerwowe" integracji, koordynacji i autoregulacji Rodzaje: l) zmczenie miniowe, 2) zmczenie nerwowe Stopnie: l) ostre, 2) podostre, 3) przewleke Rodzaje: l) fizyczne, 2) nerwowe, 3) umysowe, 4) psychiczne Stopnie: l) umiarkowane, 2) ostre, 3) przewleke Specyficzna forma: znuenie wystpujce przy pracach monotonnchc Formy: l) oglne waciwe, 2) waciwe umysu, 3) tzw. uczucie zmczenia Rodzaje: l) fizyczne, 2) umysowe, 3) psychonerwowe Stopnie: l) ostre, 2) umiarkowane, 3) znuenie psychiczne, chroniczne Rodzaje: l) miniowe, 2) czuciowe, 3) psychiczne Postacie: l) szybko rozwijajce si, 2) przewleke pierwotne wtrne (przemysowe)

E. Grandjean J. Jasieski E. M. Kalitowacy

G. Lehmanii

W. Missiuro

Soula, Scherer M. J. Winogradow

rdo: Por. L. Grela, H. Strzemiska, Metody wzbogacania treci pracy na stanowiskach monotonnych, Studia i Materiay" z. 15/159, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 1981, s. 88.

nastpuje kumulacja objaww zmczenia, wykluczajca moliwo szybkiego powrotu do normalnego stanu i wymagajca przeduenia wypoczynku lub nawet stosowania rodkw leczniczych. Zmczenie mona sklasyfikowa rwnie wedug kryterium miejsca jego wystpowania, a wic moe dotyczy ukadu nerwowego bd te mini. W pierwszym przypadku bdzie to zmczenie typu cybernetycznego, wywoane dugotrwaym procesem percepcji informacji i sterowaniem. W drugim przypadku
klasyfikacja zmczenia wg miejsc jego wystpowania

62

chodzi o zmczenie motoryczne (miniowe)14. Tej drugiej formie zmczenia towarzyszy zahamowanie wystpujce w orodkowym ukadzie nerwowym. Zmczenie prac fizyczn moe hyc usytuowane w miniu na skutek intensywnej pracy (traci on zdolno skurczow) lub te w systemie nerwowym, co objawia si ograniczeniem przewodzenia przez zakoczenia nerwowominiowe lub obnieniem pobudliwoci neuronw orodkowych.
metody pomiaru zmczenia

Stopie zmczenia nerwowego mona okreli za pomoc testw: czasu wiadomej reakcji (reakcji psychomotorycznej) oraz czasu trwania pobudliwoci nerwowo-miniowej. Zmczenie minia mona rejestrowa za pomoc ergografu lub miografu. Misie zmczony kurczy si wolniej, szczeglnie duej trwa okres skurczu. Obnieniu ulega amplituda skurczu, ktra jest odpowiednikiem siy skurczu. Obnia si take czas utajonego pobudzenia minia.

objawy zmczenia

Objawem zmczenia nerwowo-miniowego jest drenie koczyn. Pojawia si ono na skutek niezharmonizowanych impulsw dopywajcych z ukadu nerwowego do mini rk lub przedramion. Zmczenie nerwowo-miniowe prowadzi do dyskoor-dynacji ruchowej. Sygnay zmczenia ze strony krenia to przyspieszenie akcji serca niewspmierne do wykonywanego wysiku, podwyszenie cinienia ttniczego krwi, nierytmiczne akcje serca. Towarzyszy temu stanowi nadmierne przypieszenie oddychania.

maksymalne moliwoci

Naley pamita, e czowiek, pracujc fizycznie w normalnych warunkach, nie wykorzystuje wicej ni 30-35% maksymalnych moliwoci. Praca w wymiarze 35 - 50% wydolnoci wymaga dodatkowej motywacji i taki wysiek prowadzi do zmczenia zarwno psychicznego, jak i fizycznego. Praca powyej 65% moliwoci ustroju powoduje przekraczanie tzw. progu mobilizacji i do jej wykonywania musz by uruchomione rezerwy energetyczne ustroju. W normalnych warunkach praca jest
14

Spadek wydolnoci minia spowodowany intensywn prac fizyczn wywouje zaburzenia w tzw.

przewodzeniu synaptycznym, w poczeniach nerwowo-misniowych, w wyniku toksycznego dziaania produktw metabolizmu miniowego (zagszczenia kwasu mlekowego i kwasu pirogronowego). Te zmiany pobudzaj nerwy czuciowe, ktre przekazuj odpowiednie sygnay do orodkowego ukadu, rejrestrowane w wiadomoci jako zmczenie miniowe.

63

wykonywana w granicach 35% obcienia maksymalnego. Taka praca wywouje powstawanie waciwych reakcji adaptacyjnych, a zwizane z ni zmczenie daje si atwo wyrwna odpowiednio zorganizowanym odpoczynkiem. Kompleksowe przeciwdziaanie zmczeniu obejmuje rodki zarwno lekarskie, jak i organizacyjno-techniczne. Mimo znacznych kosztw przedsiwzicia te s opacalne. Istotnym rodkiem zapobiegajcym zmczeniu jest konsekwentne wprowadzanie piciodniowego tygodnia pracy i moliwo racjonalnego wykorzystania czasu wolnego. Na szczegln uwag zasuguje walka z monotoni oraz caoksztat przedsiwzi, ktrych celem jest humanizacja i optymalizacja warunkw pracy. Radykalnym rodkiem przeciwdziaania zmczeniu jest trening. Rola treningu jest niedoceniana przez wielu fizjologw pracy. Trening jako proces fizjologiczny obejmuje dwa zasadnicze zespoy: usprawnienie caego ustroju podnoszce stan czynnociowy, a wic stan gotowoci do kadego rodzaju pracy w zakresie aktywnoci ruchowej czy te umysowej, oraz wywiczenie czynnoci (stereotypw dynamicznych) skadajcych si na specjalny rodzaj zamierzonego dziaania. Osignicie tych efektw jest moliwe dziki wykonywaniu w sposb schematyczny treningu, ktry przebiega w trzech zasadniczych fazach (por. rys. 14): pocztkowa faza niskiej wydajnoci, faza przejciowa, kiedy wydajno szybko wzrasta, oraz kocowa faza wysokiej i trwaej
fazy przebiegu treningu sposoby przeciwdziaania zmczeniu:

Rys. 14. Schemat stadiw treningu a stadium pierwsze, b stadium drugie, c stadium trzecie rdo: Por. M. I. Winogradow, Procesy fizjologiczne u pracy alowieka, KiW, Warszawa 1967, s. 259-260

64

wydajnoci. Kadej z tych faz odpowiada typowa krzywa zmian zdolnoci do pracy, sporzdzona podczas jednego cyklu pracy. "W wyniku treningu dziaalno ruchowa staje si dokadniejsza, wymaga mniejszego udziau wiadomoci i jest odczuwana jako mniej uciliwa. Ma to swoje uzasadnienie, poniewa u osb wytrenowanych koszt energetyczny czynnoci roboczych jest mniejszy ni u nie wytrenowanych. Wyniki bada A. Atzlera i K. C. Kiejczejewa (por. rys. 15) wiadcz, e w miar treningu zwiksza si wspczynnik sprawnoci ustroju (wspczynnik pracy uytecznej)13.

Rys. 15. Zmiany wspczynnika pracy uytecznej podczas treningu (wedug A. Atzlera, K. C. Kiejczejewa, W. Missiuro) Na osi rzdnych: wspczynnik pracy uytecznej, na osi odcitych: dni treningu rdo: Por. M. I. Winogradow, Procesy, s. 259-260

15

Wedug G. Lehmanna przecitny wysiek robotnika w normalnych warunkach produkcyjnych wynosi

zaledwie 30 - 50% maksymalnego.

gdzie: L maksymalna moc pracy, ktr moe wykona osoba badana, w watach, m wiek osoby badanej (liczba ukoczonych lat).

65

Trening powoduje istotne zmiany biochemiczne w miniach, polegajce na zmniejszaniu si zawartoci mleczanw, co sprzyja przypieszeniu resyntezy substancji energetycznych (por. rys. 16).

efekty treningu dla organizmu

Rys. 16. Wpyw treningu na zmniejszenie zawartoci mleczanw we krwi po dawkowanej pracy fizycznej (wedug L. Brouha, W. Missiuro)
W okresie B intensywno pracy zwikszono w porwnaniu z okresem t, jednake pod wpywem treningu zawarto mleczanw obniya si rdo: Por. M. I. Winogradow, Procesy, a. 259-260

Istotne zmiany wystpuj take w czynnociach ukadu krenia i oddychania. Trening sprzyja zwikszaniu puapu tlenowego, objtoci wyrzutowej i pojemnoci minutowej serca, wentylacji minutowej puc i pojemnoci poszczeglnych oddechw, a jednoczenie zmniejszeniu czstoci oddychania i czstoci ttna oraz obnieniu poziomu cinienia ttniczego. Skuteczno treningu jest uzaleniona od jego przebiegu. Efekt treningowy mona osign, jeli systematycznie, kilka razy w tygodniu, jest wykonywany wysiek dynamiczny obejmujcy dwie grupy mini, np. bieg, marszobieg, jazda na rowerze, pywanie. Wysiek taki powinien by wykonywany z odpowiedni intensywnoci i trwa okoo 30 min. Czsto skurczw serca winna wynosi co najmniej 120 na min. Wyniki bada psychofizjologicznych wiadcz o powanym znaczeniu treningu jako rodka podwyszajcego wydajno,

66

jako, dokadno i szybko pracy operatorw obsugujcych urzdzenia sterujce i kontrolne. Jest on take jednym z efektywniejszych rodkw zapobiegajcych niepodanemu zmczeniu w czasie pracy w zakadzie pracy.
Pytania kontrolne 1. Co jest celem fizjologu pracy? 2. Fizjologiczna definicja pracy ludzkiej. 3. Klasyfikacja pracy wedug wielkoci oglnego wydatku energetycznego. 4. Jakie czynniki okrelaj wielko podstawowej przemiany materii? 5. Jakie elementy skadaj si na cakowity wydatek energetyczny u czowieka? 6. Jakimi metodami dokonuje si pomiaru wielkoci wydatku energetycznego? 7. W jaki sposb dokonuje si pomiaru wielkoci wydatku energetycznego uproszczon metod tabelaryczno-chronometraow wedug G. Lehmanna? 8. Na czym polega pomiar wielkoci wydatku energetycznego za pomoc zachodzcych w czasie pracy zmian fizjologicznych? 9. Jakie znaczenie ma przebieg fizjologicznej krzywej pracy w cigu doby, tygodnia i roku dla planowania i organizowania przebiegu procesu pracy? 10. Jakie formy zmczenia mog wystpi w czasie pracy? 11. W jaki sposb mona przeciwdziaa procesowi zmczenia si podczas pracy? Literatura zalecana Koczocik-Przedpelska J.: Podstawy fizjologii pracy i ergonomii. Skrypty uczelniane AE, Pozna 1975. Krause M.: Ergonomia. Praktyczna wiedza o pracujcym czowieku i jego rodowisku, wyd. lska Organizacja Techniczna, Katowice 1992. Lehmann G.: Praktyczna fizjologia pracy, PZWL, Warszawa 1986. Joczyk Z., Juszczyk M.: Tajemnica biorytmw, MON, Warszawa 1982. Wykowska M.: wiczenia laboratoryjne s ergonomii. Wydawnictwo AGH, Krakw 1995. Wykowska M.: Ergonomia, Wydawnictwo AGH, Krakw 1994.

67

3. MATERIALNE WARUNKI PRACY 3.1. Pojcie i rola materialnych warunkw pracy

Czowiek moe y w bardzo rnych rodowiskach. Potrafi on dobrze znosi znaczne obcienia zewntrzne lub do nich si dostosowa 1. Wrd wielu rodzajw mikrorodowisk poza bardzo wanym dla czowieka rodowiskiem mieszkaniowym jednym z najbardziej absorbujcych jego siy i czas jest mikrorodowisko pracy. Dobr atmosfer pracy, obok czynnikw psychospoecznych, okrelaj take materialne warunki pracy. Ze wzgldu na ich wpyw traktowane s one czasem jako czynnik oddziaywania psychospoecznego. Jednake widzenie materialnych warunkw pracy przez pryzmat czynnikw psychospoecznych nie wydaje si podejciem najwaciwszym. Jakkolwiek istnieje oczywisty zwizek midzy materialnymi a psychospoecznymi warunkami pracy, to jednak takie podejcie odwraca uwag od wanych problemw niedostosowania materialnych warunkw pracy do potrzeb oraz moliwoci czowieka, sprzyjajc ich lekcewaeniu. Niedocenianie materialnych warunkw pracy wynika take z faktu, e trudno jest jednoznacznie i bezporednio okreli ich wpyw na produkcyjne zachowanie czowieka, szczeglnie na jego wydajno pracy. Zwizki midzy materialnymi warunkami pracy a zachowaniem produkcyjnym pracownika maj charakter
1

rola mikrorodowiska pracy

Dostosowanie do zmieniajcych si warunkw rodowiska zewntrznego pozwala

utrzyma stao rodowiska wewntrznego i zapewni funkcjonowanie organizmu oraz przestawi aktywno ustroju na zmienne poziomy w zalenoci od aktualnych potrzeb i wymaga otoczenia. Jest to moliwe dziki mechanizmom koordynujcym dziaanie poszczeglnych ukadw fizjologicznych i integrujcych je w jedn cao.

68
68 Materialne warunki pracy

stochastyczny2. Podejmowanie jednak bada ich wpywu na pobudki, intencje i postawy pracownika na jego zachowanie wydaje si ze wszech miar celowe. Blisze poznanie tych zwizkw pozwoli na bardziej jednoznaczne okrelenie miejsca i znaczenia materialnych warunkw pracy wrd czynnikw motywujcych zachowania pracownikw. Rozwj techniki wprowadzi do rodowiska pracy czowieka nowe cechy jakociowe i ilociowe, zmieniajc w zasadniczy sposb jego warunki. Tak wic czowiek wykonujcy czynnoci zawodowe znajduje si pod zoonym wpywem warunkw pracy, ktre s ksztatowane przez skojarzone wystpowanie rozmaitych czynnikw nie zawsze korzystnych dla jego zdrowia. Ekspozycja na czynniki szkodliwe dla organizmu czowieka jest w wikszoci przypadkw nieuniknionym atrybutem pracy. Spowodowa ona moe, w przypadku przekroczenia naturalnej granicy homeostazy, ujemne skutki, objawiajce si w postaci stresw, nerwic lub stanw chorobowych. Uzasadnia to pogld, e obcienia wynikajce z warunkw rodowiskowych wystpujcych w zakadach pracy powoduj ujemne skutki dla czowieka, zwaszcza dla jego zdrowia. Analizowanie wpywu materialnych warunkw pracy na czowieka, a tym samym na przebieg procesu pracy, stwarza potrzeb w miar precyzyjnego zdefiniowania zarwno samego pojcia materialnych warunkw pracy, jak i poj pokrewnych. Naley zaznaczy, e niekiedy pojcie materialnych warunkw pracy lub te warunkw pracy mylnie identyfikuje si ze znacznie wszym pojciem materialnego rodowiska pracy3. Materialne warunki pracy stanowi jeden z wielu elementw okrelajcych warunki pracy w najszerszym ujciu (por. rys. 17).
2

Nie naley si spodziewa, aby w kadym przypadku ujawnia si korelacja pomidzy materialnymi

warunkami pracy na stanowisku roboczym a wydajnoci pracy. Nie mona z ca pewnoci stwierdzi z gry, e polepszenie materialnych warunkw pracy odbija si szybko i w sposb bezporednio pozytywny na wynikach produkcyjnych.
3

Por. L. Nawara, Materialy do nauczania ergonomii i ochrony pracy, Skrypty uczelniane nr 782, AGH,

Krakw 1980, B. 180.

69

Rys. 17. Ukad warunkw pracy w zakadzie. Niektre elementy ukadu nie daj si jednoznacznie zakwalifikowa rdo: Opracowanie wasne

70

W literaturze przedmiotu materialne warunki pracy utosamia si najczciej z

definicja materialnych warunkw pracy:

fizycznymi czynnikami4. Jest to bdna interpretacja tego pojcia, poniewa materialne warunki pracy s zdeterminowane przez czne oddziaywanie czterech grup czynnikw: rzeczowych, fizycznych, chemicznych i biologicznych, zakwalifikowanych do organizacyjno-technicznych warunkw pracy (por. tab. 12, s. 72 - 73)5. Tak wic przez pojcie materialnych warunkw pracy bdziemy rozumie caoksztat materialnych czynnikw, z ktrymi czowiek styka si w toku wykonywania pracy zawodowej. Elementami rzeczowych warunkw pracy s maszyny i urzdzenia,

rzeczowe warunki pracy

wyposaenie pomocnicze, pomieszczenie pracy oraz stanowisko pracy oddziaujce bezporednio na czowieka, a take na warunki fizyczne miejsca pracy. Warunkuj one take moliwe do zastosowania warianty rozwiza

czynniki fizyczne

organizacyjnych. Do powszechnie wystpujcych czynnikw fizycznych okrelajcych warunki

czynniki chemiczne czynniki biologiczne

pracy naley zaliczy czynniki meteorologiczne (mikroklimatyczne), energi promienist, haas, owietlenie, drgania i wstrzsy oraz zapylenie powietrza. Do grupy czynnikw chemicznych zaliczamy m.in. takie substancje, jak: rozpuszczalniki przemysowe, polimery syntetyczne, tlenek wgla, gazy i pary nieorganiczne, materiay pdne itp. Natomiast do czynnikw biologicznych naley zaliczy przede wszystkim choroby zakane, odzwierzce oraz tec. Na choroby zakane naraeni s
4

W praktyce moemy spotka nastpujce nazwy dotyczce materialnych warunkw pracy;

materialne warunki pracy, fizyczne warunki pracy, materialne (fizyczne) rodowisko pracy, warunki sanitarno-techniczue, warunki rodowiskowe. Naley zauway, e pojecie warunkw pracy ma znaczenie szersze od pojcia rodowiska pracy, poniewa istnieje wiele elementw materialnych, ktre prac warunkuj, chocia nie stanowi jej rodowiska. Szerokie ujcie materialnych warunkw pracy ma sens przede wszystkim wwczas, gdy rozwaamy wpyw warunkw pracy na czowieka, powodujcy powstanie wypadkw przy pracy. V tej sytuacji analizie poddajemy teren fabryczny, budynki, pomieszczenia techniczno-produkcyjne oraz materiay. Tak wic utosamianie wymienionych wyej poj moe doprowadzi do nieporozumie w dziedzinie stosowanej nomenklatury ergonomicznej. Analiza organizacyjno-technicznych warunkw pracy odgrywa istotn rol w ergonomicznym diagnozowaniu warunkw pracy takie elementy, jak pozycja ciaa, obcienie fizyczne i psychiczne organizmu procesem pracy. Jak wiadomo, duy wpyw np. na obcienie psychiczne organizmu maj warunki organizacji pracy.

71

pracownicy suby zdrowia, zwaszcza zatrudnieni w szpitalach chorb zakanych. Natomiast na choroby odzwierzce s naraeni pracownicy zatrudnieni w zakadach przetwrczych skr, misa i nabiau oraz przy pielgnacji chorych zwierzt (suby weterynaryjne). Niebezpieczestwo zachorowania na tec wystpuje wrd pracownikw wykonujcych prac zwizan z wykopami ziemnymi i niwelacj terenu6. Dokonane wyliczenie czynnikw okrelajcych materialne warunki pracy ma na celu podkrelenie wieloci zagadnie, ktre mog mie swj udzia w niedostosowaniu pracy do czowieka, ze wszystkimi konsekwencjami dla pracownika i zakadu pracy z tego pyncymi. Z zagadnieniem tym czy si rwnie analiza przystosowania czowieka do pracy, w ktrej wyrnia si przystosowanie do wykonywanych funkcji (obejmuje predyspozycje psychofizyczne i przygotowanie do zawodu) oraz przystosowanie do materialnych i spoecznych warunkw pracy. Przystosowanie czowieka do ergonomicznie ujtych warunkw pracy jest wic jednym z aspektw przystosowania czowieka do pracy. Poza ramami tak rozumianego przystosowania pozostaje przygotowanie pracownika do zawodu i przystosowanie do spoecznych warunkw pracy. O ile przystosowanie pracy do czowieka jest regulowane w sposb wiadomy, o tyle przystosowanie czowieka do pracy przebiega bd to w sposb automatyczny (przystosowanie biologiczne), bd te w zalenoci od wiadomej dziaalnoci czowieka (przystosowanie psychospoeczne). Przystosowanie czowieka do materialnych warunkw pracy w pewnych granicach jest regulowane automatycznie. W okrelonym zakresie ustrj ludzki moe samoczynnie przystosowa si do materialnych warunkw pracy. Wymagane jest jednak dziaanie polegajce na ergonomicznym przystosowaniu materialnych warunkw pracy do ograniczonej wydajnoci ludzkiego organizmu. Z bada wynika, e wiele niekorzystnych zjawisk zwizanych z materialnymi warunkami pracy wymienianych jest przez pracownikw jako czynniki nieprzystosowania do pracy.
6

przystosowanie czlowieka do materialnych warunkw pracy

Tec jest chorob zakan, ktra charakteryzuje si dugotrwaymi i bolesnymi skurczami

misni, oddziauje ona rwnie silnie na orodki nerwowe.

72

Tabela 12. Czynniki charakteryzujce materialne warunki pracy

Czynniki rzeczowe Maszyny i urzdzenia podstawowe: - korpus, - silnik i urzdzenia napdowe, - urzdzenia robocie i uchwyty mocujce obrabiany surowiec, - urzdzenia sygnalizacyjne - urzdzenia sterujce. II. Wyposaenie pomocnicze - Urzdzenia warsztatowe, Urzdzenia magazynowe i transportowe. III. Pomieszczenia pracy: - przejcia (drzwi, schody, drogi), podogi, - ciany, - - okna. IV. Stanowisko pracy - kierunek ksztatowania pracy w jego przedmiotowym znaczeniu: - - zapewnienie pracownikom moliwoci zajcia wygodnej pozycji przy pracy. I. L I. Mikroklimat rodowiska pracy; cinienie atmosferyczne powietrza, temperatura powietrza bdca pochodn ciepa powietrza, wilgotno powietrza zalena od zawartoci pary wodnej, ruch powietrza wywoany rnicami cinienia i temperatury lub dziaaniem specjalnych urzdze technicznych, promieniowanie podczerwone, cieplne, ktrego emitorem moe hyc kade ciao o temperaturze wyszej od zera bezwzgldnego, jonizacja powietrza wywoana promieniowaniem jonizujcym, ktre polega na oderwaniu elektronu od obojtnego elektrycznie atomu, co prowadzi do powitania w substancji dodatnio naadowanych jonw ujemnych elektronw. Czynniki fizyczne nostk luminacji jelit nit, 2 odpowiada on luminacji, jak daje powierzchnia l m2 przy naleeniu wiata l cd. III. Barwa w miejscu pracy: - barwy czerwona, ta i pomaraczowa pobudzaj system nerwowy, - barwy niebieska i szara wywouj przeciwne reakcje, dziaajce hamujco na ukad nerwowy. V. Haas w miejscu pracy: - czstotliwo dwiku mierzona w herzach (Hz) okrcila liczb drga rda dwiku na sekund, - natenie dwiku wyraone w decybelach (dB) zakres penej syszalnoci zawiera si pomidzy progiem syszalnoci, ktremu odpowiada 0 dB, a progiem blu 130 dB, gono dwiku wyraona w fenach odczstotliwo - liczba penych drga w cigu l s, - okres - odwrotno czstotliwoci. VI. Energia promienista: promieniowanie naturalne promieniowanie jonizujce (pochodzi z dwch rde: x przestrzeni kosmicznej oraz ze rde ziemskich) promieniowanie nadfioletowe (ultrafioletowe), niewidzialne promieniowanie elektromagnetyczne; rdem promieniowania jest sionce, w warunkach laboratoryjnych i w celach leczniczych do jego wytworzenia stosuje si lampy kwarcowe i ukowe lampy wglowe, promieniowanie wietlne, promieniowanie elektromagnetyczne (-alfa, -beta, -gamma, rentgenowskie oraz promieniowanie neutronowe i protonowe). Czynniki chemiczne Aerozole i gazy toksyczne: 3 I. chemiczne czynniki organiczne: - rozpuszczalniki przemysowe (benzyna), dwuchloroctan, trj chloroetan, etyloketon, mctyloketon), - - polimery syntetyczne (polichlorek winylu, polietylen, poliamid, poliestry, fenoplasty, ywice mocznikowe, ywice silikony), - substancje organiczne stosowane w rolnictwie (pestycydy: nikotyna, pyretrum rotcnon, DDT, zwizki chloroorganiezne i fosforoorganiczne), - materiay pdne (benzyna, etylina, oleje pdne), - smary i mieszaniny ozibiajce (oleje silnikowe, dwusiarczek wegla), - inne zwizki chemiczne (aminy, azbest, benzyn, glikol), Czynniki biologiczne Choroby: 4 - odzwierzca, - - tec, - - zakane.

73

zwierciada wraenie VII. Zapylenie 2. chemiczne akustyczne w zalenoci od powietrza czynniki kombinacji czstotliwoci i oddziaujce nieorganiczne: natenia dwiku. fizycznie na - polimery organizm syntetyczne VI. Drgania mechaniczne: czowieka (polikrzemiany, - drgania nieregularne polifosforany), w (wstrzsy), szczeglnoci - substancje - drgania o charakteru: ruchu poprzez nieorganiczne, periodycznego (wibracja), * podranienia stosowane w wibracja miejscowa (35drg rolnictwie 2S0Hz), * wibracja oglna oddechowych. pestycydy: (100-200 Hz), * wibracja VIII. Estetyka arszenik, sole kombinowana zoona miejsca pracy: rtci, oowiu. zarwno z wibracji talu, cynku, miejscowych, jak i oglnych. - jako wzornictwa Wibracja cechuje si przemysowego - zwizki nastpujcymi parametrami miejsca pracy przemysowe fizycznymi: - amplituda, (urzdze, (arsen, ind, najwiksze wychylenie rodkw kadm, mied, drgajcego lub wahajcego si pomocniczych, ow, platyna, ciaa od poziomu rwnowagi, narzdzi, odziey rt, selen, roboczej), telur, uran), - jako - - pyy (zwizki architektoniczna arsenu, cynku, wzornictwa miedzi), rdo: Por. S. Lachiewicz, B. Madaliska, Ksztatowanie rzeczowych warunkw pracy, w: Nauka o pracy, pod red. J. Nowakowskiego, PWN, Warszawa 1979, 8. przemysowego - - gazy i pary 165-177; J.A. Zajdel, Ochrona przed promieniowaniem jonizujcym, wyd. 2, IW CRZZ, Warszawa 1972, s. 5 i 6; wntrza (chloru i (rozwizanie fluoru). L. Nawara, Materiay do nauczania ergonomii i ochrony pracy. Skrypty uczelniane AGH nr 782, Krakw 1980,ukadu J. Grzybowska, Odziaywanie czynnikw B. 310; wspczesnego rodowiska na organizm czowieka, PWN, Warszawa 1974, s. 80-82; W.A. Fiowa, A.A. Goubiewa, E.J. Lublina, Zwizki midzy budow substancji przestrzennego, a ich toksykologia ilociowa, PZWL, Warszawa 1978, s. 174; R. Wjtowicz, Zarys ergonomii technicznej, PWN, Warszawa 1978, B. 112. jako podg, oszklenia, kolorystyka konstrukcji budowlanych, drg transportowych), stosowanie w II. -Owietlenie miejsca pracy: strumie wietlny - ilo wiata wypromieniowanego przez rdo wiata w jednostce czasu (jednostk strumienia wietlnego jest lumen), - - wiato - naleenie rda wiata jest to stosunek strumienia wietlnego do kta bryowego; jednostk wiatoci jest kandela, - - natenie owietlenia jest to stosunek strumienia wietlnego do powierzchni wyranej w metrach; jednostk natenia owietlenia jest lux, - - luminacja, czyli jaskrawo, jest to stosunek naleenia wiata powierzchni odbijajcej, przepuszczajcej lub emitujcej wiato; jed-

uksztatowanie (pola) paszczyzny pracy, stosownie do typowej dla danego stanowiska pozycji przy pracy, - waciwe uksztatowanie przestrzeni roboczej i wntrza pomieszczenia, w ktrym odbywa si praca.

74

Istotnym zagadnieniem jest badanie omwionych czynnikw okrelajcych materialne warunki pracy. T problematyk zajmuje si higiena pracy7. Kady z materialnych czynnikw okrelajcych warunki pracy powoduje rne reakcje fizjologiczne. Niektre z tych czynnikw dziaaj adekwatnie, np. haas jest adekwatnym bodcem dla narzdu suchu, a promieniowanie wietlne dla narzdu wzroku. Jednake obok adekwatnego oddziaywania na poszczeglne ukady i narzdy organizmu ludzkiego mog oddziaywa cznie czynniki zaliczane do materialnych warunkw pracy. I tak haas moe spowodowa nie tylko adaptacj czy zmczenie narzdu suchu, niedosyszenie zawodowe, ale take moe stanowi przyczyn zmian czynnociowych w orodkowym ukadzie nerwowym, w przemianie materii i kreniu. W wielu przypadkach oddziaywanie oglne czynnikw materialnych powoduje powaniejsze skutki ni adekwatne. Materialne warunki pracy mog obejmowa czynniki fizyczne i chemiczne, ktre bd niweluj si, bd te wzajemnie si nakadaj, potgujc oddziaywanie na ustrj. W caoksztacie materialnych warunkw pracy trudno jest wyodrbni czynniki wiodce. W zwizku z tym przyjto tez, e materialne warunki pracy stanowi integraln, nierozerwaln cao i wanie jako cao oddziauj na ustrj czowieka.
wplyw rodowiska pracy na organizm czowieka

Z przedstawion problematyk cz si cile metody oceny wpywu czynnikw okrelajcych warunki pracy na ustrj ludzki. Stosowane w praktyce metody opieraj si: na pomiarach i ocenie intensywnoci poszczeglnych czynnikw, na porwnaniu uzyskanych wartoci z normami, na ocenie zmian zachodzcych w ustroju ludzkim pod wpywem badanych czynnikw i sumarycznego oddziaywania rodowiska jako caoci. Ostatecznym celem badania materialnych warunkw pracy jest ustalenie pewnych norm i opracowanie rodkw zapewniajcych
7

Przedmiotem zainteresowania higieny pracy jako nauki jest czowiek znajdujcy si w

okrelonych warunkach spoecznych i podlegajcy wpywom okrelonych czynnikw, ktre wystpuj w rodowisku zewntrznym. Higiena pracy ma na celu wyeliminowanie lub zmniejszenie intensywnoci dziaania czynnikw ujemnych.

75

moliwo ich przestrzegania8. Wynikiem bada s np. normy higieniczne, ktre s opracowane w formie wskanika ilociowego, cechujcego warunki rodowiska zewntrznego (rodowiska pracy), odpowiadajce wymogom biologicznym ustroju czowieka. Ustalone dotychczas normy higieniczne dotycz przede wszystkim wpywu izolowanych czynnikw na organizm czowieka. Istnieje potrzeba pogbienia bada w opracowywaniu norm higienicznych, ujmujcych czne oddziaywanie czynnikw materialnych. Niestety, ze wzgldu na znaczn liczb moliwych kombinacji wspdziaania tych czynnikw prace nad powyszym zagadnieniem nie s zaawansowane. Normy higieniczne opracowuje si, stosujc metody sanitarno-higieniczne, fizjologiczne, kliniczne i dowiadczalne (laboratoryjne). Opracowanie normy higienicznej nie wyczerpuje zakresu praktycznych zada higieny pracy. adna bowiem norma nie jest w stanie zapewni bezpieczestwa czowieka. Zadanie higieny pracy sprowadza si do ustalenia metod i rodkw odizolowania czowieka od ewentualnego szkodliwego dziaania czynnikw rodowiskowych. Stosuje si w tym celu rnego rodzaju odzie ochronn. Jednoczenie opracowuje si rodki techniczne zmniejszajce stopie nasilenia czynnikw rodowiska (izolacja termiczna lub akustyczna, ekranizacja rde promieniowania). Realizacja tych wszystkich przedsiwzi technicznych, oglnolekarskich i fizjologicznych wymaga wsppracy higienistw ze specjalistami w dziedzinie konstrukcji maszyn i urzdze, technologii, procesw produkcyjnych, akustyki, toksykologii, organizacji metod pracy czy ekonomiki pracy. Ocena wpywu materialnych warunkw pracy na postawy pracownikw jest na og jednoznaczna. Twierdzi si, e poprawa materialnych warunkw pracy z reguy opaca si, poniewa zmniejsza zachorowalno, wypadkowo, absencj oraz fluktuacj, jak rwnie zwiksza zadowolenie z pracy, a wic w ostatecznym rezultacie poprawia ekonomiczne efekty gospodarowania.
zadania higieny pracy normy higieniczne

W Polsce przyjto norm jako tak warto, ktra nie wywouje skutkw biologicznych, wczajc w to

efekty genetyczne, podczas wykonywania pracy zawodowej.

76

3.2. Mikroklimat, jego czci skadowe i metody optymalizacji

Optymalizacja mikroklimatu w zakadach przemysowych jest zagadnieniem bardzo skomplikowanym w porwnaniu z optymalizacj mikroklimatu w pomieszczeniach mieszkalnych i biurowych9. Wiksza zoono tego zagadnienia w budownictwie przemysowym wynika ze znacznego zrnicowania natenia intensywnoci procesu pracy wykonywanej przez zatrudnionych tam pracownikw. Znaczny wpyw na ksztatowanie mikroklimatu maj take technologie stosowane w poszczeglnych rodzajach przemysu. Powoduje to zrnicowanie wymaga co do podstawowych wasnoci charakteryzujcych mikroklimat otoczenia.
czynniki ksztatujce mikroklimat:

Do podstawowych czynnikw ksztatujcych mikroklimat rodowiska naley zaliczy temperatur powietrza, wilgotno, ruch powietrza, promieniowanie cieplne oraz cinienie atmosferyczne. Wszystkie czci skadowe mikroklimatu wywieraj wpyw na oglne samopoczucie czowieka, jego sprawno fizyczn i umysow, na wydajno pracy oraz zachowanie dobrego stanu zdrowia. Mikroklimat decyduje o gospodarce cieplnej organizmu, jak rwnie o wielkoci i rodzaju reakcji przystosowawczych 10. Orodek regulacji cieplnej w mzgu zapewnia w warunkach normalnych sta temperatur ciaa na poziomie 37C. Utrzymanie staej temperatury wyznaczajcej bilans cieplny ustroju polega na tym, e ilo ciepa wytworzonego lub pobieranego z zewntrz musi by rwna iloci ciepa oddanego otoczeniu. Regulacja staej temperatury ustroju odbywa si poprzez fizjologiczne i fizykalne mechanizmy adaptacji cieplnej (por. tab. 13). Kady czowiek posiada wrodzone moliwoci oceny stanu warunkw mikroklimatycznych. Dlatego te jako miar komfortu cieplnego coraz czciej przyjmuje si subiektywne odczucie
9

Mikroklimat ksztatuje si pod wpywem naturalnych czynnikw klimatycznych oraz w

wyniku wiadomej lub niewiadomej dziaalnoci czowieka. Mona wic wyrni mikroklimat naturalny i sztuczny.
10

Por. Ergonomia, pod red. J. Lewandowskiego, a. 35-97.

77

Tabela 13. Mechanizmy adaptacji cieplnej w organizmie czowieka Regulacja fizjologiczna Regulacja -wewntrznej temperatury organizmu przez krenie krwi Regulacja wewntrznej temperatury organizmu przez wytwarzanie ciepa Regulacja wewntrznej temperatury organizmu przez wydzielanie potu Regulacja fizykalna Regulacja wewntrznej temperatury organizmu poprzez przewodzenie ciepa przy bezporednim zetkniciu z zimniejszym lub cieplejszym przedmiotem Regulacja wewntrznej temperatury organizmu poprzez konwekcj (unoszenie ciepa) Regulacja wewntrznej temperatury organizmu przez promieniowanie cieplne (elektromagnetyczne) temperatury Regulacja wewntrznej organizmu poprzez wyparowanie wody rdo: Opracowanie wasne.

temperatury przez czowieka (temperatury odczuwane lub rzeczywiste) . Odczucia te s zalene od odpornoci organizmu, stanu zdrowia, wieku i przyzwyczaje. Wieloletnie odpowiednich badania, dla majce na celu znalezienie kombinacji najbardziej parametrw
temperatura efektywna * nomogram podstawowy i normalny

organizmu

ludzkiego

klimatycznych, doprowadziy do opracowania skali termometrycznej temperatur efektywnych12. Badania Houthena i Yoglou wykazay, e rne kombinacje czynnikw metereologicznych: temperatury, wilgotnoci, ruchu powietrza mog powodowa jednakowe odczucia. Opracowane przez nich nomogramy dotycz osb rozebranych (lub czciowo rozebranych) monogram podstawowy oraz osb przebywajcych w pomieszczeniach w odziey zwykej - nomogram normalny. Obszar wartoci TE (temperatur efektywnych) od 17,2 do 21,7C nazwano pasmem komfortu, natomiast obszar od 18,1 do 18,9C lini komfortu.
Komfort cieplny jest takim stanem warunkw mikroklimatycznych, w ktrym czowiek nie odczuwa negatywnego wpywu czynnikw meteorologicznych. 12 Wprowadzenie pojcia temperatury efektywnej nie oznacza, e mona im szkody dla organizmu osb pracujcych zmienia poszczeglne parametry skadajce si na to pojcie.
11

78

S to wraenia subiektywne osb wykonujcych lekk prac fizyczn13.

czynniki meteorologiczne:

W tym miejscu wydaje si celowe omwienie wpywu poszczeglnych czynnikw metereologicznych na zmiany w organizmie ludzkim o charakterze fizjologicznym, wpywajce wydatnie na wyniki pracy. Przedstawione wyniki bada fizjologicznych potwierdzaj inne wyniki bada praktycznych, ktre dowodz, e powyej temperatury 32 - 35C nie jest moliwe prawidowe wykonywanie prac wymagajcych wikszego wysiku fizycznego. Ujemne skutki dla organizmu i wynikw pracy czowieka wywouje take obnienie temperatury otoczenia. Wykonywanie prac w niskich temperaturach powoduje spadek precyzji ruchw pracownika, ograniczenie wraliwoci zmysu dotyku oraz moliwo wystpienia przezibie i schorze drg oddechowych. Istotnym czynnikiem meteorologicznym wpywajcym w duym stopniu na odczuwanie temperatur przez organizm jest wilgotno. Za normy graniczne wilgotnoci wzgldnej powietrza przyjmuje si wartoci 3070%14. Odczuwanie wilgotnoci jako komfortowej jest uzalenione od temperatury otoczenia. I tak mona przyj, e wilgotno wzgldna w granicach 40-45% w okresie ogrzewania pomieszcze jest odczuwana jako komfortowa. W okresie letnim, przy piknej pogodzie, wilgotno wzgldna jest przyjemnie odczuwana przy 40-60%. Naley podkreli, e z medycznego punktu widzenia zawarto wilgoci w powietrzu ma istotniejszy wpyw na komfortowy klimat pomieszcze anieli temperatura.
Wedug A. Mincha pas komfortu przy wykonywaniu pracy o redniej cikoci przesuwa si o 1C, a przy wykonywaniu cikiej pracy o 2,5C. Granice komfortu cieplnego s u kobiet o 1C wysze ni u mczyzn, a u osb w wieku ponad 40 lat rwnie o 1C wysze.
14 13

* temperatura

wilgotno

Badania fizjologiczne potwierdziy opini kliniczn, e wilgotno poniej 30%

prowadzi do niekorzystnego wysuszania bony luzowej. Nadmierna wilgotno powietrza utrudnia parowanie potu i pogarsza samopoczucie przy temperaturach wysokich, co moe szybko doprowadzi do przegrzania organizmu. Wysoka wilgotno w niskich temperaturach otoczenia powoduje szybk utrat ciepa przez organizm, zwaszcza w wyniku zmniejszenia wartoci izolacyjnych odziey. Por. E. Grandjean, Ergonomia mieszkania, aspekty fizjologiczne i psychologiczne w projektowaniu. Arkady, Warszawa 1978, a. 193.

79

Kolejnym czynnikiem, ktry moe wpywa na odczuwanie temperatury, jest ruch powietrza. W przypadku gdy temperatura jest nisza od temperatury ciaa czowieka, to nawet niewielki ruch powietrza wywouje uczucie chodu. W temperaturze 25 - 30C najbardziej odpowiednia jest prdko ruchu powietrza 0,1 - 0,2 m/s. Wiksza prdko jest niepodana, wywouje bowiem nieprzyjemne odczucie. Odwrotnie, zbyt may ruch powietrza dziaa niekorzystnie, poniewa utrudnia organizmowi oddawanie ciepa. Zaleca si, aby ruch powietrza nie przekracza 0,2 m/s, poniewa inaczej powstaje nieprzyjemne uczucie przecigu15. Przy pracach siedzcych, precyzyjnych, zaleca si ruch powietrza nie przekraczajcy 0,1 m/s. Dla osb pracujcych w pomieszczeniach charakteryzujcych si nieznacznym wydzielaniem ciepa - 20 kcal/m3/h przyjmuje si parametry prdkoci ruchu powietrza wedug normy (por. tab. 14).

ruch powietrza

Tabela 14. Dopuszczalna prdko ruchu powietrza w pomieszczeniach w zalenoci od rodzaju pracy i temperatury otoczenia Rodzaj pracy fizycznej Ciepy okres roku temperatura zewntrzna zwikszona 0: 3C 3C 3C maksymalna prdko ruchu powietrza w m/s 0,3 0,5 0,8 Chodny okres roku temperatura maksymalna prdko powietrza w m/s 18-21C 0,3 14-18C 0,4 10-15C 0,5

Lekka redniolekka Cika

rdo: Por. E. Jedrych, Cz. Szmidt, Z. Waszak, Ksztatawanie fizycznego rodowiska pracy, w; Nauka o pracy, s. 184.

Podsumowujc tematyk zwizan z wpywem materialnych warunkw pracy na pracujcego czowieka naley stwierdzi, e obok oddziaywania psychologicznego, mogcego wywiera
15

Badania E. Grandjeana przeprowadzone w pomieszczeniach biurowych wykazay, e

przy prdkoci ruchu powietrza 0,2 m/s okoo 30% pracownikw uskarao si na nieprzyjemne przecigi. Przypuszcza si, e prdko przepywu powietrza nie bya rzeczywist przyczyn skarg. Prawdopodobnie pewne znaczenie miao odsonicie czci ciaa (karku, rk).

80

wpyw na stan zdrowia pracujcego, dziaanie omawianych czynnikw odchylajcych si od optimum wywiera wyrany wpyw na wydajno i jako pracy, a take na wypadkowo w pracy.
3.3. Oglne zasady fizjologii widzenia. Owietlenie stanowisk pracy i barwa

Kontakt czowieka z otoczeniem odgrywa wan rol w organizacji pracy. W powodzi sygnaw odbieranych przez zmysy czowieka sygnay optyczne odgrywaj najistotniejsz rol, tak ze wzgldu na ilo odbieranych t drog informacji, jak i z uwagi na ich rnorodno. Dlatego te warunkiem zapewnienia kontaktu z otoczeniem jest sprawny organ wzroku i prawidowe owietlenie. Niewaciwe owietlenie ogranicza bd wyklucza prac zmysu wzroku. W warunkach procesu pracy dy si do racjonalnego uksztatowania rodowiska wietlnego. Prawidowe owietlenie stanowiska pracy jest jednym ze wskanikw kultury pracy i poziomu organizacji, wywierajcych wpyw na wydajno i zadowolenie z pracy. Receptorem fal wietlnych jest siatkwka oka, ktrej pobudzenie zostaje przekazane przez nerwy wzrokowe do kory mzgowej (por. rys. 18)l6.
etapy procesu widzenia:

Pierwszym etapem czynnoci widzenia jest powstanie ostrego, odpowiednio owietlonego obrazu ogldanego przedmiotu na obu siatkwkach. Nastpnym etapem jest pobudzenie receptorw wzrokowych transformacja bodca wietlnego w energi procesu nerwowego. Dalsze etapy obejmuj kodowanie, przesyanie i integracj informacji wzrokowej w poszczeglnych strukturach podkorowych i w korze mzgowej. Szczeglnym przedmiotem naszego zainteresowania jest pierwszy etap procesu widzenia 17.
1 7

Nerw wzrokowy czowieka liczy okoo miliona rwnolegle biegncych wkien.

Teoretycznie rzecz biorc, kade z nich moe niezalenie od pozostaych uczestniczy w przenoszeniu informacji od siatkwki oka do gbszych warstw kory mzgowej, zwaszcza do jej pola wzrokowego. Por. M. Wykowska, wiczenia, s. 109-269.
17

Pozostae trzy etapy dotycz mechanizmw funkcjonujcych poza ukadem S Narzd one przedmiotem to cao zainteresowania narzdw i opracowa struktur cile

wzrokowym. wzrokowy".

specjalistycznych. Pojcia nerww wzroku" nie naley myli z pojciem ukad wzroku nerwowych uczestniczcych w procesie widzenia. Jest to pojcie szersze od ukadu wzrokowego, ktry dotyczy tylko gaki ocznej.

81

Rys. 18. Schemat narzdu wzroku (wedug E. Grandjeana) l - rogwka i soczewka, 2 odbir obrazu na siatkwce, 3 przebieg impulsw nerwowych wzdu nerwu wzrokowego, 4 punkt rozdzielczy i sterowanie zwrotne w optycznym ukadzie oka, 5 spostrzeganie wiata zewntrznego w sferze wiadomoci
rdo: Por. Grandjean, Ergonomia, s. 223

Waciwym organem odbiorczym (fotoreceptorem) s komrki wzrokowe siatkwki, wrd ktrych rozrnia si czopki nastawione na widzenie w cigu dnia i prciki umoliwiajce widzenie przy sabym owietleniu. W komrkach tych, w wyniku reakcji fotochemicznych, energia wietlna zostaje przeksztacona na impulsy nerwowe, ktre s dalej przesyane przez nerw wzrokowy. Znajomo podstawowych zasad fizjologii widzenia umoliwi lepsze zrozumienie oddziaywania promieniowania wietlnego na narzd wzroku. Ilociowy i jakociowy stan owietlenia warunkuje ostro widzenia, stopie adaptacji i akomodacji, szybko rozrniania, stao wyranego widzenia i wraliwo kontrastow. Ostro widzenia okrela si na podstawie moliwoci widzenia oddzielnego dwch punktw blisko siebie pooonych (l mm) z odlegoci 10 cm. Ostro widzenia pogarszaj wszystkie wady wzroku oraz ze owietlenie. Naley mie rwnie na uwadze, e ostro widzenia maleje wraz z wiekiem.
- ostro

widzenia

82

Jak stwierdzaj liczni autorzy, ostro wzroku zwiksza si wraz ze zwikszeniem natenia owietlenia oraz przy zastosowaniu odpowiedniego kontrastu, np. tablic czarno-biaych. Chocia nieodpowiednie owietlenie nie bywa przyczyn chorb zawodowych w rozumieniu prawnym, niemniej moe spowodowa schorzenia narzdu wzroku. Ma ono ponadto wpyw na wydajno pracy poprzez oddziaywanie na ostro widzenia. Dlatego te normy owietlenia miejsca pracy o charakterze wartoci zalecanych winny by traktowane w praktyce jako optymalne. Minimalne wartoci natenia owietlenia w zakadach pracy zawieraj tabele 15 i 16.
Tabela 15. Minimalne natenie owietlenia w zakadach przemysowych Rodzaj pracy lub pomieszcze Mae detale, nieznaczny kontrast, dugi czas pracy, due tempo i dua dokadno Owietlenie w luksach Rodzaj owietlenia 1100 Oglne i miejscowe (niekiedy specjalnych typw) Oglne i miejscowe

Mae detale, kontrast zadowalajcy, 550-1100 niewielka odlego powierzchni roboczej od oczu, nie wymagane due tempo pracy Normalna praca przy stole typu 250-550 biurowego Praca nie trwajca dugo, z moliwoci przerw Praca bez koniecznoci obserwacji, dobry kontrast, due obiekty 110-220

Owietlenie miejscowe Dopuszczalne owietlenie oglne

55-110

Owietlenie oglne Owietlenie oglne, dopuszcza si moliwo uzupeniajcego owietlenia miejscowego Owietlenie oglne

Obserwacja przy przemieszczaniu, 22-55 kierowanie ruchem duych obiektw Przejcia, schody, korytarze 10-20

rdo: Por. O. A. Sidorow, Fizjologiczeskije faktory czowieka, Moskwa 1962, cyt. za Z. Jethon, P. Krasucki, A. Rogoziski, Normy fizjologiczna-higieniczne w medycynie przemyslowej, wyd. 2, PZWL, Warszawa 1982, g. 137.

Podczas pracy fizycznej i umysowej wskazane jest, aby przedmioty spostrzegane znajdoway si w odlegoci okoo 30 cm od oka pracownika oraz pod odpowiednim ktem widzenia

83

Tabela 16. Najmniejsze dopuszczalne natenie owietlenia w wybranych pomieszczeniach przemysowych Rodzaj pomieszczenia, urzdzenia lub czynnoci Najmniejsze dopuszczalne natenie owietlenia w luksach Polska arwki l Budownictwo - warsztaty zbrojarskie Przemys elektrotechniczny - impregnacja uzwoje maszyn 50 elektronicznych i transformatorw - wyrb kabli i przewodw, uywanie maszyn 100 elektrycznych, nawijanie cewek drutem o rednicy ponad 0,2 mm - nawijanie cewek cienkim drutem w emalii 200 (o rednicy poniej 0,2 mm), wyrb lamp elektrycznych i elektronowych na automatach - bardzo dokadne czynnoci (nawijanie, 500-1000 czenie) przy wyrobie aparatw pomiarowych oraz radio-i teletechnicznych, wyrb skrtek i elektrod do lamp oraz monta rczny zestaww do lamp elektrycznych i elektronowych Przemys poligraficzny - drukarnie matrycowanie, odlewanie prasy, galwanoplastyka 100 200 200 200 300 1500 700 1500-2000 100 200 500 1000 50 2 lampy fluorescencyjne 3 100 200 USA 4

300

1000-2000

700-1000

2000-5000

skadanie maszynowe, chemigrafia, kontrola 200 odbitek rysowanie litograficzne, grawerowanie 500

700

1500

84

cd. tab. 16 l Wytwrnia obuwia rozwj skry, monta spodw monta wierzchw, wykoczenie i kontrola: materiaw jasnych materiaw ciemnych Przemys wkienniczy otwieranie bel, amanie sortowanie zgrzeblanie: materiaw jasnych materiaw ciemnych czesanie: materiaw jasnych materiaw ciemnych przdzenie wstpne przdzenie kocowe: materiaw jasnych materiaw ciemnych tkanie: baweny weny przeciganie, przegldanie, brakowanie: przy rcznym przesuwaniu tkaniny przy mechanicznym przesuwaniu tkaniny 200 500 300 700 700 3000 100 200 200 300 700 700-2000 50 150 50 150 50 100 300 100 300 100 300 100 200 500 300 500-1000 20 100 200 300 300 100 300 200 500 1000-1500 1500-3000 100 200 500 2 3 4

rdo: Por. Z. Jethon, P. Krasucki, A. Rogoziski, Normy fizjologiczno higieniczne, s. 139143.

(por. rys. 19). Odnosi si to do tzw. oka miarowego, w ktrym promienie przechodzce poprzez ukad optyczny oka zostaj skupione na siatkwce18. W przypadku wad wzroku obraz nie
18 Oko miarowe odpowiada warunkom optycznym, w ktrych ogniskowa odpowiada dugoci osi optycznej oka.

85

Rys. 19. Zmiana ostroci widzenia w zalenoci od kta widzenia rdo: Por. M. Wykowaka, Ergonomia, s. 41

powstaje na siatkwce, co powoduje nieostre widzenie. Najczciej spotykan wad jest krtkowzroczno. W krtkowzrocznoci gaka oczna jest wyduona w kierunku przednio-tylnym l promienie wietlne przecinaj si przed siatkwk. Dla korekcji stosuje si soczewki rozpraszajce, ktre przemieszczaj ogniskow z przestrzeni przed siatkwk na jej powierzchni. U dalekowidza gaka oczna jest nieco spaszczona w porwnaniu do oka miarowego. Promienie wietlne przecinaj si poza gak oczn. Dla korekcji stosuje si soczewki skupiajce. Zmiany warunkw owietlenia, przede wszystkim za jaskrawoci wiata, powoduj konieczno adaptacji narzdu wzroku. Rozrnia si adaptacj do ciemnoci i adaptacj do wiata. Podoe materialne procesu adaptacji stanowi procesy fizjologiczne i fotochemiczne powodujce zmiany czuoci wzroku. Pena adaptacja oka do ciemnoci trwa 30 min, przy czym najwiksze zmiany zazwyczaj zachodz w cigu pierwszych
adaptacja narzdu wzroku

86

olnienie

10 min19. Adaptacja cakowita trwa okoo 50-60 min, przy czym narzd wzroku osiga granice swoich moliwoci20. Czas adaptacji zaley od prcikw siatkwki. Czopki s bardziej czue na wiato te, prciki za na niebiesko-zielone. Przy zmianie owietlenia zmienia si stosunek jasnoci rnie zabarwionych przedmiotw. W procesie odwrotnym, adaptacji do wiata, wszystkie barwy o rnej dugoci fal s widoczne, pomimo zrnicowanego stopnia wraliwoci wzgldnej oka. Zjawisko to znane jest pod nazw efektu Parkiniego. Tak wic proces adaptacji do wiata przebiega odmiennie ni proces adaptacji w ciemnoci. Najwiksze jego tempo wystpuje w pierwszych 2-3 min, przy czym bezwzgldny prg pobudliwoci osiga najwyszy poziom po 8-10 min. Obnienie si czuoci (wraliwoci) wzroku jest tym szybsze, im wysza jest jaskrawo, do ktrej dostosowuje si narzd wzroku. Naga zmiana warunkw owietlenia w czasie przejcia z ciemnoci do jasnego wiata wywouje w pierwszym momencie zjawisko olnienia21. Odrnia si olnienie bezporednie, gdy rdo wiata znajduje si na osi wzroku, i porednie, gdy rdo nie znajduje si na osi. Ze wzgldu na skutki wystpuje olnienie olepiajce, przeszkadzajce, przykre. Olnienie powoduje szybsze zmczenie narzdu wzroku i zmczenie oglne. Wywouje ono upoledzenie czynnoci
19

Zdolno adaptacji zaley od oglnego stanu ustroju, zwaszcza za zaopatrzenia go w

witaminy A i B. Brak tych witamin w organizmie moe spowodowa znaczne upoledzenie adaptacji do ciemnoci, dajce obraz tzw. kurzej lepoty. Procesy adaptacyjne (do ciemnoci i wiata) wyranie zmniejszaj si pod wpywem zmczenia oglnego i zmczenia narzdu wzroku.
20

Jeeli praca wymaga staego zaadaptowania do ciemnoci, a z koniecznoci podczas

krtkich przerw pracownik musi wychodzi do pomieszcze dobrze owietlonych, wskazane jest zakadanie na ten czas okularw z czerwonym filtrem, ktry pozwala na utrzymanie osignitej adaptacji oka.
21

Jest to wiele odruchw obronnych przed nadmiernie silnym wiatem. Olnienie

przejawia si skurczem renicy, zaciniciem szpary powiekowej, odczuciem rozlanego wiata i upoledzeniem widzenia. Olnienie moe wystpi nie tylko pod wpywem nadmiernego kontrastu jaskrawoci przedmiotw obserwowanych w stosunku do ta. Intensywno olnienia zaley od czasu obserwacji, wielkoci powierzchni wywierajcej dziaanie olniewajce (ze umieszczenie rda wiata, odbicie wiata od byszczcych czci metalowych maszyn) oraz barwy wiata. wiata pomaraczowe i czerwone olniewaj w mniejszym stopniu anieli zielone i niebieskie.

87

adaptacyjnej. Niekiedy jest moliwe wystpowanie tzw. powidokw, ktre najpierw maj barw wiata olniewajcego, nastpnie za barw dopeniajc. Powidoki powstaj wskutek tego, e pobudzone miejsce siatkwki nie powraca do normy natychmiast po przerwaniu dziaania bodca wietlnego, lecz jeszcze przez jaki czas przesya impulsy do orodkw kory mzgowej. Jedn z podstawowych waciwoci narzdu wzroku jest zdolno akomodacji. Polega ona na przystosowaniu oka do patrzenia na przedmioty bliskie i dalekie. Zmiana siy refrakcyjnej (zaamywania) w czasie akomodacji dokonuje si przez zmian ksztatu soczewki. Procesowi akomodacji sprzyja kontrast barw przedmiotw oraz ta, na ktrym s umieszczone. Sia akomodacji w wieku 60 lat przecitnie wynosi 1,2D i jest prawie dziesiciokrotnie mniejsza ni w wieku 18-20 lat (10,2 - 11,6D). W wieku 75 lat zdolno akomodacji zanika zupenie22. Projektujc urzdzenia sygnalizacyjne naley uwzgldnia nie tylko si akomodacji, lecz rwnie jej szybko, to jest czas niezbdny do odpowiedniej zmiany krzywizny soczewki w razie koniecznoci przeniesienia wzroku z przedmiotu dalszego na bliszy lub odwrotnie. Majc na uwadze, e czas prostej reakcji wzrokowo-ruchowej wynosi zaledwie 0,25 s, naley tak projektowa, aby odlego midzy rdami sygnaw wietlnych (tarczami przyrzdw pomiarowych) nie powodowaa przekroczenia czasu akomodacji wielkoci optymalnych (0,15-0,20 s). Szybko rozrnienia przedmiotw obserwowanych i stao wyranego widzenia zwikszaj si wraz z podwyszeniem poziomu owietlenia i zmniejszaj si pod wpywem podwyszenia luminacji23. Szybko rozrniania szczeglnie wyranie zwiksza si, gdy poziom owietlenia podwysza si w granicach do 400 - 500 Lx, natomiast stao wyranego widzenia do 130-150 lx. Z przeprowadzonych bada wynika, e zwikszenie
Sil akomodacji zazwyczaj mierzy si w dioptriach (D). Jest to wielko rwna odwrotnoci odlegoci (mierzonej w metrach) od oka do najbliszego punktu wyranego widzenia. 23 Jasno powierzchni nazywa si luminiscencj l luks jest to jednostka owietlenia charakteryzujca natenie wiata. Odpowiada ona owietleniu l m powierzchni przez strumie wiata o sile l lumena. Jednostk strumienia wietlnego jest lumen (Im).
22

akomodacja

szybko rozrniania

88

owietlenia od 30 do 120 lx powoduje podwyszenie sprawnoci narzdu wzroku o 14-22%, ponadto szybko i wyrano rozrniania zale od rnicy barw lub jaskrawoci przedmiotw obserwowanych i ta, na ktrym one wystpuj. Za miar kontrastu jaskrawoci przyjmuje si stosunek jaskrawoci (B1 i B2) przedmiotw rozrnianych do wikszej z tych jaskrawoci (B1):

Zaleno dostrzeganego kontrastu natenia owietlenia wyraa si w tym, e po to, aby dostrzec okrelony przedmiot, kontrast powinien by tym wikszy, im mniejsze jest natenie owietlenia. Relacje te mona zilustrowa nastpujcymi przykadami. Wspczynnik jaskrawoci biaego papieru wynosi 0,8 (biay kolor zatrzymuje 20% jasnoci), natomiast pozostae 80% w postaci promieni odbitych trafia do oka, powoduje wraenie widzenia kremowego 0,6 - 0,7, tego 0,35 - 0,67, jasnozielonego 0,43 0,67, ciemnozielonego 0,1 - 0,2 i czarnego 0,01. Jeli wic czytanie dotyczy tekstu napisanego czarnymi literami na biaym tle, a natenie owietlenia wynosi 50 lx, jaskrawo biaego papieru wynosi 50x0,8=40 lx, natomiast jaskrawo liter wynosi zaledwie 0,5 lx (50 x 0,01 ==0,5 lx). Rnica jaskrawoci przedmiotw obserwowanych i ta wynosi w tym przykadzie 400,5=39,5 Ix. Gdyby papier by kremowy, rnica zmniejszyaby si do 29,5 lx, natomiast w razie czytania tekstu wydrukowanego na ciemnozielonym papierze do 4,5 lx. W celu otrzymania tego samego poziomu kontrastu naley zwikszy natenie owietlenia w przypadku pierwszym do 66,6 lx, natomiast w drugim do 400 lx.
mierniki stopnia zmczenia narzdu wzroku

Stan czynnociowy narzdu wzroku jest zaleny od czasu trwania pracy. Miernikami stopnia zmczenia s: krytyczna czstotliwo migotania, widzialno i stao wyranego widzenia. Punktem odniesienia jest wielko tych wskanikw zaobserwowana przed rozpoczciem pracy. Uniknicie nadmiernego zmczenia wzroku i zwizanych z tym ujemnych konsekwencji w postaci spadku iloci i jakoci pracy, schorze wzroku oraz zego samopoczucia pracownikw wymaga racjonalnego owietlenia pomieszcze pracy.

89

Wzrok ludzki przystosowany jest do owietlenia naturalnego, ktrego rdem jest soce24. Skad widmowy wiata sonecznego umoliwia dokadne rozrnienie barw, natomiast korzystne rozproszenie wiata przez atmosfer pozwala na dobre widzenie plastyczne przedmiotw. wiato naturalne (dzienne) stwarza najlepsze warunki widzenia dla kadej pracy, a tym samym zapewnia najwiksze bezpieczestwo pracy. W praktyce przemysowej stosuje si dwa rodzaje owietlenia wiatem naturalnym grne i boczne. Owietlenie grne stosowane jest w budynkach parterowych oraz na ostatnich pitrach budynkw wielokondygnacyjnych. Owietlenie grne stanowi rnego rodzaju wietliki: trapezowe, trjktne, latarniowe, wklse, szedowe. Najczciej stosowane s wietliki szedowe. Owietlenie boczne stosowane jest w pomieszczeniach o niewielkiej gbokoci, ktrych konstrukcja umoliwia instalacj okien. Naley zwrci uwag, aby wielko okien w stosunku do podogi pozostawaa w proporcji 1:5 przy pracach prezycyjnych, 1:7 przy pracach rednio dokadnych, 1:10 przy pracach nie wymagajcych precyzji. Przy ustaleniu wielkoci okien naley dodatkowo bra pod uwag wiele czynnikw, ktre maj wpyw na ilo i jako wiata, a przede wszystkim rodzaj i liczb szyb, nachylenie szyb, kolor cian i sufitw, pooenie i wysoko budynkw ssiednich 25. Odlego midzy budynkami stojcymi naprzeciw nie powinna by mniejsza ni dwukrotna wysoko budynku26. Pomieszczenia do pracy mog by owietlane wycznie wiatem sztucznym w przypadkach uzasadnionych wzgldami technologicznymi oraz gdy owietlenie wiatem dziennym jest niewskazane lub niemoliwe (kraje pooone w pobliu koa polarnego). Obecnie w praktyce przemysowej rda wiata sztucznego dzieli si na: temperaturowe (arwki) i gazowyadowcze (wietlwki, lampy rtciowe, lampy sodowe).
wiato soneczne daje owietlenie 100 000 luksw, a wiato ksiyca -0,4 luksa. Praca wymaga przecitnie owietlenia wielkoci 100 luksw, a praca precyzyjna 1000 luksw. 25 Wysoko parapetu powinna odpowiada wysokoci stou, przy ktrym si pracuje. 26 Wad owietlenia bocznego jest jego nierwnomierno w czasie oraz znaczne zmniejszanie si natenia owietlenia w miar oddalania si od okna. Std te stanowiska pracy wymagajce dokadnego widzenia winny by oddalone od okna najwyej na odlego rwn podwjnej wysokoci tego okna.
24

rodzaje owietlenia wiatem naturalnym

rda wiata sztucznego

90

arwki daj wiato o barwie jasnotej, wpywajcej korzystnie na samopoczucie czowieka, ale utrudniajcej prawidow ocen barwy. Wad arwek przy owietleniu stanowisk pracy jest ich promieniowanie cieplne. Temperatura powierzchni osony lampy moe dochodzi do 60C i wicej. Przy niewielkiej odlegoci od gowy pracownika arwka moe powodowa ble gowy wskutek bezporedniego nagrzania. wietlwki, w odrnieniu od arwek, mog dostarcza wiato o dowolnym skadzie widmowym, a wic zblionym do widma wiata dziennego. Wydajno lamp jarzeniowych jest 3-4 razy wiksza od arwek. wietlwki znajduj coraz wiksze zastosowanie w przemyle. Charakteryzuj si one du sprawnoci wietln i trwaoci (trwao wietlwek wynosi okoo 6000 godz., natomiast arwek do 1000 godz.). Podstawow wad wietlwek jest pulsowanie27. rda wiata s wyposaone w oprawy owietleniowe, umoliwiajce
rodzaje opraw owietleniowych

racjonalne wykorzystanie strumienia wietlnego. Najczciej stosowane s 4 rodzaje opraw o nastpujcych waciwociach. 1) Lampy do owietlenia bezporedniego wysyaj 90% lub wicej wiata. Zbudowane s one w ksztacie stoka skierowanego na owietlan powierzchni. wiato to daje ostre cienie. Lampy te mona zaleci wwczas, gdy owietlenie oglne zmniejsza kontrasty i cienie. 2) Lampy do owietlenia rozpraszajcego (poredniego) maj zazwyczaj posta kuli mlecznej. Wysyaj one rwnomierne owietlenie we wszystkich kierunkach. wiato takie daje cienie o nieostrych brzegach, dobrze owietlajce paszczyzny pionowe. Ten rodzaj lamp stosowany jest jako owietlenie oglne w mieszkaniach, domach towarowych, sklepach, biurach itp. Jako owietlenie w miejscach pracy lampy te mona zaleci przy czynnociach wymagajcych niewielkiej precyzji lub redniej dokadnoci.
Gdy czstotliwo pulsowania odpowiada czstotliwoci bodcw wietlnych dochodzcych do oka od przedmiotu bdcego w ruchu, moe wystpi zjawisko stroboskopowe. Polega ono na wraeniu bezruchu przedmiotu wirujcego. Zjawisko to przypiesza zmczenie wzroku, dziaa niekorzystnie na system nerwowy, moe by przyczyn wypadkw przy pracy. Znane s proste rodki, tzw. ukady antystroboskopowe, ktre osabiaj lub te likwiduj to zjawisko.
27

91

3) Typowym przykadem lamp do owietlenia wielokierunkowego s kule ze szka opalizujcego. Daj one rwnomierne owietlenie we wszystkich kierunkach, a wiato tych lamp powoduje czsto olnienie i dlatego nie naley ich stosowa w pomieszczeniach do pracy. Nadaj si natomiast do magazynw, korytarzy, urzdw pocztowych, pomieszcze pomocniczych. 4) Lampy do owietlenia poredniego kieruj 90% strumienia wietlnego na sufit. Daj one rwnomierne owietlenie paszczyzn zarwno poziomych, jak i pionowych, nie tworzc cieni. Nie zaleca si stosowania tych lamp w pomieszczeniach do pracy, jeli nie zainstalowano tam dodatkowego owietlenia stanowisk roboczych. Lampy takie nadaj si najlepiej do owietlenia pawilonw wystawowych i pomieszcze handlowych. Ze wzgldu na sposb rozmieszczenia opraw owietleniowych rozrnia si trzy systemy owietlenia sztucznego: owietlenie oglne, owietlenie miejscowe (punktowe) i owietlenie zoone. 1) System owietlenia oglnego polega na rwnomiernym rozmieszczeniu punktw wietlnych na caej powierzchni sufitu, co zapewnia owietlenie caego pomieszczenia, niezalenie od lokalizacji stanowisk pracy. Taki sposb moe by stosowany w pomieszczeniach, w ktrych wymagane natenie owietlenia nie przekracza 200 lx. 2) Owietlenie miejscowe polega na umieszczeniu punktw wietlnych bezporednio nad stanowiskami pracy. System ten zapewnia podane natenie owietlenia miejsca pracy, bez potrzeby stosowania wysokich nate owietlenia w pozostaych czciach pomieszczenia. Stosowany jest w pomieszczeniach, w ktrych wymaga si natenia owietlenia od 200 do 500 lx. Przy projektowaniu owietlenia miejscowego (punktowego) winny by brane pod uwag wzgldy fizjologiczne. Najistotniejsze jest, aby rdo wiata nie byo umieszczone na wprost oczu, a wiato padao z lewej strony. Niewaciwe jest rwnie siedzenie tyem do wiata (okna, lampy). rdo wiata nie powinno znajdowa si w polu widzenia. Winno by ono umieszczone pod ktem nie mniejszym ni 30 w stosunku do linii wzroku. Kt 60 zapewnia cakowite wyeliminowanie olnie (por. rys. 20). 3) Trzeci system owietlenia zoony - polega na jednoczesnym stosowaniu owietlenia miejscowego i oglnego. System ten wykorzystywany jest do owietlenia pomieszcze, w ktrych

systemy owietlenia sztucznego

92

Rys. 20. Kt midzy poziomym kierunkiem spojrzenia i prost czc oko z punktem wietlnym rdo: Por. E. Grandjean, Ergonomia, s. 236

najmniejsze rednie natenie owietlenia powinno wynosi 500 lx. Dla uniknicia zbyt duych kontrastw w polu widzenia udzia owietlenia oglnego powinien wynosi przynajmniej 15% miejscowego. Due znaczenie owietlenia zarwno dla zdrowia czowieka, jak i sprawnoci
stosowanie barw

jego

dziaania

wskazuje

na

celowo

zapewnienia

pracownikowi moliwie wysokiego komfortu wietlnego i optymalnego dostosowania cech owietlenia do waciwoci narzdu wzroku czowieka oraz rodzaju wykonywanej przez niego pracy. Z owietleniem wie si problematyka stosowania barw w

pomieszczeniach pracy. Nie naley kierowa si tutaj wycznie efektami estetycznymi, ale take dziaaniem psychologicznym i fizjologicznym barw na pracownika. Barwy wykorzystuje si do subiektywnego ksztatowania ocen rodowiska. Poszczeglne grupy barw wywieraj okrelony psychologiczny wpyw na czowieka. Jest to zwizane ze skojarzeniami ludzi, wynikajcymi z ich dowiadcze yciowych, obserwacji zjawisk w przyrodzie bd potocznej symboliki barw. O charakterze skojarze z konkretnymi barwami i ich swoistym wpywie na psychik czowieka informuje tabela 17.

93

Tabela 17. Dziaanie psychologiczne barw

Barwa

Wpyw na odczuwanie przestrzenne temperatury wilgotnoci haasu ciepo sucho gono przybliajcy

Dziaania psychologiczne silnie pobudza umysowo, przypiesza oddychanie, ttno i reakcje mini, kojarzy si z zagroeniem, wywouje nerwowo nastraja pogodnie, zachca do dziaania, pobudza do wytrzymaoci, poprawia samopoczucie oywia, nastraja pogodnie, wzbudza aktywno, inwencj, wzmaga si woli, przeciwdziaa ociaoci fizycznej, sprzyja pracy umysowej dziaa agodzco i uspokajajco, wzmaga cierpliwo, wpywa na wzrok kojco, podtrzymuje aktywno, sprzyja pracy koncepcyjnej uspokaja, obnia ttno, sprzyja koncentracji umysowej, zmniejsza napicie nerwowe agresywna, niepokojca, zniechcajca pobudzajca

Czerwona

Pomaracz b. zbliajcy owa ta

ciepo

sucho

gono

podwyszajcy ciepo

sucho

Zielona

oddalajcy

chodno

wilgotno

cicho

Niebieska

oddalajcy

zimno

wilgotno

cicho

Fioletowa Brzowa

b. zbliajcy b. zbliajcy

zimno neutralny

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: E. Jdrych, Cz. Szmidt, Z. Waszak: Ksztatowanie, g. 86.

Badania naukowe oraz praktyczne dowiadczenia dowiody, e odpowiednio dobrana barwa moe stanowi skuteczny rodek w subie ochrony pracy poprzez: uatwienie pracy dziki ksztatowaniu optymalnych warunkw widzenia, spostrzegania i orientacji,

94

informowanie o zagroeniu, a przez to zmniejszenie prawdopodobiestwa zajcia wypadku, popraw samopoczucia dziki podnoszeniu kultury pracy i estetyki wntrz. Badania nad psychologicznym dziaaniem, jak rwnie badania nad stosunkiem barw do otoczenia doprowadziy do stworzenia praktycznej klasyfikacji barw z punktu widzenia ich przydatnoci do stosowania we wntrzach fabrycznych, do malowania maszyn, urzdze oraz znakw ostrzegawczych itp.
klasyfikacja barw ze wzgldu na ich przydatno

Wykorzystujc waciwoci barw, mona je stosowa dla uatwienia orientacji w procesie pracy. Istotne usprawnienie do naszego spostrzegania wnosi wykorzystanie zjawiska kontrastu barwnego, ktry wyostrza kontury przedmiotw, uwypukla ich ksztaty, struktur powierzchni, uatwiajc prac wzrokow. Przykadowo przy obrbce przedmiotw z drewna, skry lub innego materiau w kolorze brzu wskazane jest podoe o barwie matowej zieleni lub matowo-niebieskiej. Przy obrbce stali i innych metali o kolorze szaroniebieskim otoczenie powinno by jasnobeowe bd kremowe. W przypadku gdy obrabiany materia jest wielokolorowy, najlepiej stosowa to szare. Poza optymalizacj warunkw widzenia i spostrzegania barwa moe peni rwnie funkcj informacyjno-ostrzegawcz. Szczegln rol odgrywaj informacje dotyczce zagroe; ze wzgldu na ich wag kod barwny zosta ujty w norm pastwow, ktra przewiduje stosowanie czterech podstawowych barw: czerwonej sygnalizujcej kategoryczny nakaz, tej ostrzegajcej przed moliwoci niebezpieczestwa, zielonej sygnalizu jcej bezpieczestwo, niebieskiej informujcej, sucej jako zasadnicze to tablic.

barwa a zagroenia

barwa a estetyka

Oddziaywanie barw na czowieka wykorzystane by winno do poprawy estetyki w miejscu pracy oraz do utrzymania adu i porzdku. Naley podkreli, e odpowiednio dobrane barwy w pomieszczeniu pracy wpywaj pozytywnie na wydajno i jako pracy, a take na dobre samopoczucie pracownika. Naley w zwizku z tym oczekiwa dziaa zmierzajcych do dostosowania barw w pomieszczeniach pracy do biologicznych cech czowieka.

95

3.4. Haas, wibracja i promieniowanie elektromagnetyczne

Znaczenie haasu jako czynnika rodowiskowego zwiksza si rwnolegle ze wzrostem industrializacji i urbanizacji. Rozwj techniki, przemysu, rodkw komunikacji spowodowa szereg negatywnych skutkw, ktre zagraaj rodowisku ycia i pracy ludzi. Do tych skutkw zaliczy mona m.in. haas i drgania. Haas oznacza dwiki, ktre przeszkadzaj lub utrudniaj wykonywanie pracy bd te w danym miejscu i czasie s niepodane i szkodliwe dla zdrowia 28. Najwikszy zwizek z fizjologicznym oraz psychologicznym dziaaniem haasu maj: czstotliwo dwiku mierzona w hercach (Hz), natenie dwiku mierzone w decybelach (dB), gono dwiku wyraona w fenach. Czstotliwo dwiku okrela liczb drga rda dwiku na sekund. Czowiek syszy dwiki, ktrych czstotliwo mieci si w granicach 16 - 20 000 Hz. Dwiki o czstotliwoci niszej ni 16 Hz s odczuwane jako drgania infradwiki, a zakres powyej 20000 Hz naley do ultradwikw. Zakres penej syszalnoci zawiera si pomidzy progiem syszalnoci, ktremu odpowiada natenie dwiku O dB, a progiem blu 130 dB (por. tab. 18). Istnienie rnicy midzy intensywnoci podniety a intensywnoci wraenia zmysowego determinuje konieczno wprowadzenia - obok skali obiektywnej rwnie skali subiektywnej. Jest to uzasadnione, poniewa intensywno wraenia zaley nie tylko od natenia dwiku, lecz rwnie od jego czstotliwoci. Dlatego te opracowujc skal obiektywn jako punkt odniesienia przyjto dziaanie dwiku o okrelonej czstotliwoci (1000 Hz). Skala subiektywna obejmuje natomiast cay zakres czstotliwoci dwikw
subiektywna (fonowa) obiektywna skala natenia dwiku: infradwiki i ultradwiki definicja haasu

syszalnych. Jest to tzw. fenowa skala natenia dwiku opracowana na podstawie bada dowiadczalnych, w wyniku ktrych stwierdzono, e dwa rne dwiki o rozmaitych czstotliwociach, lecz o jednakowym nateniu, wywouj rne wraenia subiektywne, wyczuwalne przez narzd suchu czowieka.
28

Wraenie suchowe jest wytwarzane pracz periodyczn zmian cinienia akustycznego w stosunku do

cinienia statycznego powietrza. Intensywno wraemu suchowego zwana jest poziomem dwiku. Jednostka, poziomu dwiku Jest decybel (dB).

96

Tabela 18. Przykadowe natenie dwikw spotykanych w yciu codziennym, syszanych z niewielkiej odlegoci Cieninie akustyczne dwiku wyraone w paskalach (Pa) 20 20 2 0,2 0,02 0,002 0,0002 0,00002 Natenie dwiku wyraone w decybelach (dB) 130 110-130 90-110 70-90 50-70 30-50 10-30 0 rdo dwiku

Granica blu silnik odrzutowy, syrena alarmowa Hamowanie silnikw piy tarczowej, prasy pneumatycznej, mota pneumatycznego Walcowanie, tkalnie, teksturowanie, nitowanie Krosna bezczenkowe, automaty tokarskie, samochody ciarowe Maszyna do pisania, gona rozmowa, biuro zatrudnienia Cicha ulica, spokojne pomieszczenia biurowe Szept, szmer, licie w lesie, studio radiowe Prg syszalnoci

rdo: Por. E. Jdrych, Cz. Szmidt, Z. Waszak, Ksztatowanie, g. 206, oraz Ergonomia 2, Travail 2, Wyd. Baconniere, Dunod-Paris 1965, s. 4.

Badajc dziaanie biologiczne haasu stwierdzono, e zalenie od parametrw fizycznych powoduje on rnorodne wraenia. Rodzaj tych wrae zaleny jest nie tylko od widma haasu, czyli mieszaniny dwikw o rnych amplitudach i czstotliwociach, lecz rwnie od kolejnoci ich wystpowania i przyzwyczajenia do ich charakteru. Wiadomo, e niekiedy intensywne, ale rytmiczne dwiki tworzce okrelon melodi odczuwane s jako przyjemna muzyka. Ponadto doznania powodowane przez zespoy dwikw s uwarunkowane przez czynniki psychosocjologiczne i osobnicze. Oznacza to, e definicja haasu winna opiera si na kryteriach subiektywnych (psychologicznych). Oceniajc haas tak z fizycznego, jak i biologicznego punktu widzenia, naley bra pod uwag nie tylko jego natenie, lecz rwnie widmo, tj. rozkad nate wedug poszczeglnych pasm czstotliwoci. Dwiki o wysokiej czstotliwoci wywieraj bardziej szkodliwy wpyw ni dwiki niskie. Ponadto haas

97

w postaci poszczeglnych impulsw jest bardziej szkodliwy ni haas stay, a haas nieoczekiwany powoduje wiksze zaburzenia psychofizyczne w porwnaniu do haasu np. rodowiska pracy. Biologiczny wpyw haasu jest przedmiotem bada wielu autorw. Opublikowane wyniki dotycz zarwno oddziaywania haasu na narzd suchu, dla ktrego wszelkie zjawiska akustyczne stanowi bodziec adekwatny (swoisty), jak i na inne narzdy i ukady ustroju ludzkiego oddziaywania nieadekwatne (nieswoiste, oglne por. rys. 21 i 22)29.
oddziaywanie haasu:

Rys. 21. Wpyw haasu na czowieka rdo: Por. E. Jdrych, Cz. Szmidt, E. Waszak, Ksztatowanie, s. 206

Haas, oddziaujc w sposb adekwatny na narzd suchu, moe spowodowa trzy postacie reakcji: adaptacj, zmczenie (odwracalne i nieodwracalne) oraz uraz akustyczny. Szybko wystpowania i intensywno stanu adaptacji oraz zakres widma, w stosunku do ktrego podwysza si prg syszalnoci, zale od intensywnoci i czasu dziaania bodca akustycznego. Intensywno adaptacji w stosunku do czstotliwoci powyej 2000 Hz
Podobnie R. Chocholle pisze o dziaaniu haasu bezporednim (na ucho i czuciowe drogi suchowe) oraz porednim (na psychik i czynnoci rozmaitych urzdw i ukadw ustroju ludzkiego).
29

adekwatne na narzd suchu

98

wynosi 10 dB, natomiast w stosunku do czstotliwoci powyej 1000 Hz 15 dB30. Przewleke oddziaywanie haasu moe spowodowa zmczenie, objawiajce si niedosyszeniem zawodowym odwracalnym lub nieodwracalnym powodujcym zmniejszenie wraliwoci na dwiki. Niestety zmczenie moe przybra posta urazu akustycznego, spowodowanego mechanicznym uszkodzeniem bony bbenkowej lub narzdu Cortiego.

Rys. 22. Czowiek w rodowisku rdo: Por. G. Gwd, Czowiek w rodowisku, a. 892

W zakresie objaww nieswoistego oddziaywania haasu szczegowo

oglnie, nieswoiste oddziaywanie na organizm

zbadano jego wpyw na czynnoci psychiczne oraz na stan czynnociowy ukadu krenia. I tak stwierdzono, e haas powoduje nieprzyjemne uczucie przykroci, utrapienia, niepokoju, udrczenia, lku, mki i trwogi. W warunkach wystpowania haasu zmniejsza si zdolno skupienia uwagi, utrudnione jest
30

W rodowisku pracy moe wystpi zjawisko maskowania. Polega ono na zmianie

czuoci ucha na dany ton, w czasie gdy dziaa inny ton. Przy jednoczesnym dziaaniu dwch dwikw efekt maskowania jest tym wikszy, im bardziej zblione s ich czstotliwoci. Jeeli wysoko dwikw jest wyranie zrnicowana, to istnieje tendencja do maskowania dwikw o wysokiej czstotliwoci tonem o niskiej czstotliwoci. V warunkach przemysowych, gdzie to stanowi haas o znacznej intensywnoci, wszelkie przekazywanie informacji akustycznej jest utrudnione.

99

wykonywanie prac precyzyjnych, wymagajcych udziau procesw mylowych, oraz przedua si czas reakcji prostej i zoonej. Oznacza to, e haas przeszkadza w wykonywaniu prac zwizanych z obserwacj, percepcj i analiz informacji, ktrych rdem s urzdzenia sygnalizacyjne. Haas wpywa take na ukad krenia: czsto ttna, cinienie ttnicze, przypieszenie akcji serca31. Bardzo istotne zmiany stwierdzono w zakresie czynnoci narzdw zmysw. Haas powoduje upoledzenie funkcji adaptacji do ciemnoci podwysza si prg widzenia (zmniejsza wraliwo oka w stosunku do promieni pomaraczowo-czerwonych i zwiksza w stosunku do promieni niebiesko-zielonych). Pod wpywem haasu o intensywnoci zblionej do progu blu wystpuj take zmiany w czynnoci narzdu rwnowagi. W warunkach haasu obnia si wydajno pracy. Robotnicy naraeni na stale oddziaywanie haasu uskaraj si na ble i zawroty gowy, bezsenno i brak apetytu. Stwierdza si u nich ponadto nieprawidowe reakcje termiczne, zaburzenia wzroku, wchu i smaku oraz stan pobudzenia i zachwianej rwnowagi nerwowo-psychicznej. W warunkach takich jest znacznie wiksza zapadalno na choroby ukadu nerwowego, przede wszystkim na nerwice. Ujemny wpyw na organizm ludzki wywieraj obok haasu dwiki niesyszalne, o bardzo maej czstotliwoci, nie przebaczajcej 30 Hz (drgania infraakustyczne), oraz o bardzo .wysokiej czstotliwoci, z reguy powyej 16 000 - 20 000 Hz (drgania ultraakustyczne)32.
31

dwiki niesyszalne

Haas i wibracja powoduj zmniejszenie krwinek czerwonych, a take zmian aktywnoci

enzymatycznej krwinek biaych. Por. M. Krause, Ergonomia, 8. 64-97.

32

rdami Ultradwikw s rnego rodzaju urzdzenia transportowe (samochody, w

ktrych rdem infradwikw s zawirowania powietrza), pojazdy napdzane silnikami wysokoprnymi, transport lotniczy. Poza rodkami transportu rdem tego rodzaju dwikw jest przemys (urzdzenia, z ktrych wypywa gaz pod cinieniem), urzdzenia wentylacyjne lub te stoy wibracyjne. Ultradwiki powstaj w czasie pracy urzdze telekomunikacyjnych, wiertarek szybkoobrotowych, sprarek, turbin. Ultradwiki powstaj rwnie na krawdziach skrzyde samolotw.

100

sposoby ochrony przed haasem

Zapobieganie szkodliwemu oddziaywaniu haasu ultra-i ultradwikw ma istotne znaczenie dla organizmu czowieka (por. rys. 23). Profilaktyka w tej dziedzinie powinna polega przede wszystkim na przestrzeganiu norm higieniczno-sanitarnych (por. tab. 19 i 20). W przypadku gdy nie istnieje moliwo ich przestrzegania, stosuje si nastpujce sposoby ochrony pracownika przed haasem. Pierwszy z nich polega na ograniczeniu natenia haasu u jego rda. Zaleca si tutaj stosowanie odpowiednich konstrukcji maszyn, amortyzacj drga maszyn,

Rys. 23. Metody zwalczania haasu rdo: Por. M. Wykowska, Ergonomia, s. 138

101

Tabela 19. Kracowe dopuszczalne normy haasu w dB Rodzaj haasu 63 Haas przenikajcy od zewntrz do pomieszcze znajdujcych si na terenie zakadw przemysowych: biura projektw, laboratoria bez wasnych rde haasu, sale maszyn matematycznych dyrekcja zakadw, przychodnie lekarskie 71 redniogeometryczne czstotliwoci pasm oktawowych 125 61 250 54 500 49 1000 45 2000 42 4000 40 8000 38

79 Haas powstajcy w pomieszczeniach i przenikajcy do pomieszcze znajdujcych si na terenie zakadw przemysowych: sale maszyn matematycznych, hale precyzyjnego montau laboratoria, kabiny do obserwacji i sterowania stanowiska robocze w halach i na terenie zakadw przemysowych rdo: Por. S. Klonowicz, Warunki materialne, s. 296.

70

63

58

55

52

50

49

79

70

63

58

55

52

50

49

94 103

87 96

82 91

78 88

75 85

78 83

71 81

70 80

102

Tabela 20. Poprawki do kracowo dopuszczalnych norm haasu, zalenie od jego rodzaju i czasu oddziaywania* Rodzaj haasu Rodzaj oddziaywania szerokopasmowy impulsowy lub toniczny Oddziaywanie stae lub przez co najmniej 4 godz. Oddziaywanie przerywane w razie sumarycznego oddziaywania podczas zmiany roboczej przez: 1,5 godz. 0,75 godz. 0,5 godz. 0,25 godz. 0 +5 -5 0

+10 +15 +20

+5 +10 +15

* Toniczny" oznacza haas, ktrego widmo 1/3-oktawowe ma poziom co najmniej o 10 dB przewyszajcy poziom w ssiednich pasmach. Impulsowy" oznacza wywoujcy wraenie czstych kolejnych uderze. rdo: Por. S. Klonowicz, Warunki materialne, s. 297.

stosowanie dwikochonnej ich obudowy w pomieszczeniach maszyn i urzdze o zblionej gonoci dziaania. Drugi sposb zwalczania haasu polega na stosowaniu zabezpieczenia akustyczno-budowlanego. Racjonalne ksztatowanie formy geometrycznej poprzez unikanie projektowania pomieszcze zbyt niskich i nadmiernie wyduonych, majcych waciwoci skupiania energii dwikowej, moe spowodowa obnienie natenia haasu o 5-10 dB. Istotne znaczenie ma take takie usytuowanie budynkw i pomieszcze, przy ktrych obiekty bdce rdem haasu zostan oddalone bd oddzielone konstrukcyjnie od obiektw ochranianych. Midzy rdem dwikw a otoczeniem stosuje si take przegrody naturalne (pasy zieleni zoone z krzeww lub drzew) o odpowiedniej zdolnoci tumienia dwikw. Jeeli mimo stosowanych zabezpiecze natenie dwiku jest zbyt wysokie, pozostaje ostatni sposb ochrony przed haasem indywidualne ochrony narzdu suchu (wkadki do uszu, antyfony, nauszniki, hemy) lub rodki ochrony antywibracyjnej (rkawice, buty, pasy).

103

Zagadnienie zwalczania haasu do niedawna deprecjonowano, jako zwizane z pewnego rodzaju komfortem. Najnowsze ergonomiczne badania wykazay, e haas powoduje ujemne skutki gospodarcze, zwiksza on bowiem bezporednie koszty produkcji. Analiza wykazaa, e haas powoduje konieczno zwikszenia rezerw magazynowych, zmniejszenie szybkoci rotacji rodkw finansowych, zwikszon absencj chorobow, niewykorzystanie stanowiska roboczego (pracy), zwikszon liczb godzin nadliczbowych, zwikszon liczb bdw i brakw.

Rys. 24. Czstotliwo rezonansowa narzdw i mini ciaa rdo: Por. G. Gwd, Czowiek W rodowisku, a. 895
drgania mechaniczne wibracje i wstrzsy

W higienie pracy rozrnia si dwa zasadnicze rodzaje drga mechanicznych: drgania o charakterze ruchu periodycznego wibracje - oraz nieregularne wstrzsy i udary. Jedn z postaci drga periodycznych s wibracje. Wystpuj one w samolotach i na okrtach. W przemyle rdami wibracji s narzdzia pneumatyczne, wiertarki, szlifierki i niektre urzdzenia energetyczne33.
33

W przypadku gdy energia jest dostarczana ukadowi w sposb cigy, mamy do czynienia z wibracj,

natomiast gdy amplituda wychylenia osiga w krtkim czasie maksimum, a potem wystpuje przerwa, mwimy o wstrzsie, jak np. przy nagym hamowaniu czy uderzeniu szybko poruszajcego si ciaa. Natomiast jeli pojedynczy impuls mechaniczny, ktrego czas trwania jest krotki, wywouje nagy i duy efekt, wwczas zjawisko to nazywamy udarem.

104

Rozrnia si dwa zasadnicze typy wibracji, a mianowicie: wibracj miejscow, oddziaujc przede wszystkim na te czci ciaa czowieka, ktre znajduj si w bezporedniej stycznoci z elementami drgajcymi, oraz wibracj ogln, powodujc przemieszczanie ciaa w przestrzeni i przede wszystkim oddziaujc na cay ustrj34. Budowa czowieka sprzyja biernej obronie przed oddziaywaniem drga i wstrzsw. Istnieje progowa intensywno wstrzsw, powyej ktrej wyczerpuje si moliwo amortyzacji biernej i rozpoczyna si amortyzacja czynna (por. rys. 24).

3.5. Substancje toksyczne i pyy na stanowiskach pracy

Zanieczyszczenie rodowiska jest konsekwencj nieracjonalnie wprowadzonego postpu technicznego, w wyniku ktrego uywane s szkodliwe dla zdrowia substancje chemiczne tak w procesach technologicznych w przemyle, jak i rodki do uyniania gleby w rolnictwie, a take detergenty zamiast myde w gospodarstwie domowym. Ponadto uywa si w rnych dziedzinach dziaalnoci gospodarczej izotopw promieniotwrczych oraz innych rodkw toksycznych35. Najwiksze niebezpieczestwo zatru zwizkami chemicznymi wystpuje przed wszystkim w przemyle, rolnictwie i budownictwie. W warunkach przemysowych w bardzo wielu rodowiskach pracy spotykamy zanieczyszczenia powietrza, ktre w zdecydowanej wikszoci przypadkw stwarzaj zagroenie dla zdrowia ludzi. Charakter i rozmiary tego zagroenia s wyznaczone przez rodzaj i si biologiczn dziaania substancji chemicznych, rodzaj kontaktu i czas trwania ekspozycji. Powietrze w pomieszczeniach pracy czsto jest zanieczyszczone rnymi substancjami, ktre s wchaniane do organizmu czowieka trzema drogami: przewodami oddechowym i pokarmowym oraz przez skr.
34

Reakcje organizmu na bodziec wbracyjny moemy podzieli na: reakcje subiektywne, zaburzenia

funkcji psychosomatycznych i zaburzenia fizjologiczne ustroju.

35

Toksykologia jest nauk o naturze substancji trujcych, ich waciwociach, dziaaniu, przemianach

w ustroju ywym, diagnostyce i leczeniu zatru.

105

Substancje trujce wystpuj w rnych postaciach gazw, par oraz aerozoli. Gazy i pary szkodliwe dla organizmu ludzkiego mona podzieli na cztery grupy w zalenoci od sposobu ich dziaania na czowieka, a mianowicie na: duszce, dranice, narkotyczne i trujce (por. tab. 21). W zwykych warunkach temperatury i cinienia atmosferycznego mog one by przyczyn zatrucia z rnymi objawami. Tabela 21. Najwysze dopuszczalne stenie (NDS) niektrych substancji chemicznych szkodliwych dla zdrowia w powietrznym rodowisku pracy wedug norm obowizujcych w Polsce i USA
Klasyfikacja chemicznych substancji trujcych wedug sposobu ich dziaania Gazy duszce: - denek wgla - cyjanowodr w przeliczeniu HCN - tlenek azotu Gazy dranice - chlor - dwutlenek siarki - trjtlenek siarki - siarkowodr - amoniak Gazy narkotyczne: - benzen - anilina Pary trujce: - rt organiczna - rt nieorganiczna

rodzaje substancji trujcych

Najwysze dopuszczalne stenie (NDS) (w mg/m3) Polaka 1976 USA 1978 30,0 0,3 5,0 1,5 20,0 1,0 10,0 20,0 30,0 5,0 0,01 0,1 55,0 0,5 3,0 13,0 1,0 15,0 18,0

30,0 19,0 0,01 0,05

rdo: Por. N. Rozmarynowicz, J. HoraL, K. Jaokowgki, Ochrona drg oddechowych, IW CRZZ, Warszawa 1978, g. 96-109.

Zatrucia zawodowe mog by take spowodowane substancjami nieorganicznymi. Wikszo zatru tymi substancjami nastpuje poprzez drogi oddechowe. W zatruciach substancjami nieorganicznymi du rol odgrywa synergizm", a wic wspdziaanie dwu lub wicej trucizn. I tak ludzie naduywajcy

synergizm

106

alkoholu s bardziej podatni na zatrucia oowiem. Trucizny z tej grupy substancji atakuj przede wszystkim ukad nerwowy (centralny i obwodowy), nastpnie ukad krwiotwrczy, krew obwodow, nerki i wtrob.
rodzaje zatru

Najczciej wystpujcymi zatruciami w miejscu pracy s zatrucia oowiem, a w szczeglnoci takimi zwizkami, jak czteroetylenek oowiu zawarty w benzynie etylizowanej. Na drugim miejscu znajduj si zatrucia rtci. Z innych zatru przemysowych metalami spotyka si zatrucia kadmem, cynkiem, miedzi, niklem, magnezem, glinem, kobaltem oraz berylem.

py przemysowy:

Jedn z wielu postaci aerozoli jest py przemysowy. Z higienicznego punktu widzenia do pyu przemysowego nie zalicza si pyw zwizkw silnie trujcych, np. oowiu, arsenu, lub wykazujcych silne dziaania farmakologiczne, np. niektrych lekw, a take pyw radioaktywnych, z uwagi na ich oglne i swoiste dziaania na organizmy ywe. Py przemysowy obejmuje jedynie te aerozole, ktre na og w trakcie wieloletniego wdychania powoduj przewleke zmiany w drogach oddechowych czowieka, prowadzc stopniowo do cikiego uszkodzenia narzdu oddechowego i krenia. Cechy pyu przemysowego, takie jak stopie rozdrobnienia, fazy

klasyfikacja pyu przemysowego

rozproszenia (dyspersja), ksztat ziaren pyu, skad chemiczny, struktura krystaliczna, rozpuszczalno w wodzie i pynach ustrojowych, waciwoci wybuchowe oraz rodzaj adunku elektrostatycznego, maj istotne znaczenie z punktu widzenia oceny ryzyka zawodowego osb naraonych na wdychanie pyu oraz podejmowanie rodkw zapobiegawczych. Klasyfikacja pyu przemysowego na pewne grupy nie jest atwa z uwagi na rnorodne jego waciwoci. Do najczciej stosowanych naley podzia w zalenoci od pochodzenia. Rozrnia si tu: 1) pyy organiczne: pochodzenia zwierzcego, pochodzenia rolinnego, pochodzenia chemicznego (tworzywa sztuczne itp.), 2) pyy nieorganiczne (mineralne, metaliczne), 3) pyy mieszane.

107

Bardziej przydatna dla celw sanitarno-higienicznych jest klasyfikacja oparta na biologicznych waciwociach pyu przemysowego, tj. sposobach jego oddziaywania na ywy organizm czowieka. Zgodnie z tym podziaem rozrnia si pyy o dziaaniu dranicym, zwkniajcym, uczuleniowym i toksycznym. Pyy o dziaaniu dranicym obejmuj takie substancje, jak: wgiel, elazo, karborund, szko, aluminium, zwizki baru itp. Substancje te wdychane do puc z powietrzem zostaj czciowo zatrzymane i zdeponowane w ukadzie limfatycznym puc. Nie zwikszaj one predyspozycji ustroju w kierunku grulicy puc i innych chorb o charakterze infekcyjnym, a take nie powoduj uszkodzenia czynnociowego puc.
* pyy o oddziaywaniu: * dranicym

Drug grup stanowi pyy o dziaaniu zwkniajcym. Nale do nich oraz krzemiany, np. azbest, kaolin, szpat palny, py z kopalni wgla lub rud elaznych36. Zwizki te prowadz do uszkodzenia ukadu oddechowego i

* zwkniajcym

krystaliczne formy dwutlenku krzemu (SiO2), jak:kwarc, krystobalit, trydynamit

krenia. Zwikszaj one predyspozycj puc w kierunku grulicy i chorb o charakterze infekcyjnym, jak rwnie niekiedy w kierunku nowotworw ukadu oddechowego (azbest). Do trzeciej grupy zaliczamy pyy uczulajce pochodzenia organicznego, jak pyy: baweny, weny, konopi, lnu, drewna, sierci, jedwabiu itp. oraz niektre pyy pochodzenia chemicznego, np. pyy lekw, pyy niektrych metali, jak: arsenu, miedzi, chromu itp., a take inne, jak masy perowej, sporyszu, pudru, kalafonii itp. Na drodze uczuleniowej s one przyczyn takich schorze, jak: dychawica oskrzelowa, gorczka wkniarzy i gorczka poniedziakowa, gorczka odlewnikw. Zwikszaj te one predyspozycje ustroju w kierunku chorb pochodzenia infekcyjnego oraz s przyczyn anatomicznego i czynnociowego uszkodzenia narzdu oddechowego i krenia.
* Zwiadu krzemu nale do najbardziej agresywnych w stosunku do tkanki pucnej jednym z wielu zwizkw krzemu jest dwutlenek krzemu, ktry w krystalicznej postaci (krzemiance) drogami oddechowymi dostaje si do wntrza organizmu, powodujc krzemic, ktra moe mie przebieg gwatowny bd przewleky. Przewlek posta krzemicy stwierdza si w grnictwie wglowym i rud metali, w przemyle kamieniarskim, ceramicznym, materiaw budowlanych i szklanym.
* uczulajcym

108

Ostatni grup s pyy o dziaaniu toksycznym. S one najczciej wyczone z problematyki pyochonnych uszkodze zdrowia, poniewa nie pozostaj dugo w pucach w formie czstek staych, a dziaanie ich, typowe dla trucizn, omawia si w odpowiednich rozdziaach toksykologii przemysowej. Wikszo z nich to na og zwizki dobrze rozpuszczalne w wydzielinie luzwki drg oddechowych. Niektre z nich, jak kwasy, alkalia, zwizki chromu czy siarki, wywouj chemiczne podranienia bon luzowych, inne, jak ow, mangan i rodki owadobjcze, po rozpuszczeniu w drogach oddechowych ulegaj wchoniciu do krwi, powodujc typowe zatrucia tymi zwizkami. Istotne znaczenie dla osoby przebywajcej w warunkach zanieczyszczenia powietrza ma rodzaj wykonywanej pracy. Przy czynnociach zaliczanych do prac cikich o wydatku 5-6 kcal/min (21-26 kJ/min) wentylacja minutowa puc wzrasta rednio 4 do 5 razy w porwnaniu z prac lekk, z czym wie si 4-5 razy wiksza wymiana powietrza przez puca wraz z zawartymi w nich zanieczyszczeniami. Dlatego te w takich warunkach, w ktrych wystpuj zanieczyszczenia gazowe lub czstkowe, naley zmniejszy obcienie osoby pracujcej fizycznie do niezbdnego minimum przez wprowadzenie maszyn i urzdze technicznych eliminujcych prac cik. Toksyczne oddziaywanie par, gazw i aerozoli na organizm stwarza konieczno podejmowania dziaa w zakresie ochrony zdrowia. Celowi temu suy sprzt ochrony drg oddechowych, zwany w skrcie sprzt ODO". Sprzt ten jest zrnicowany z uwagi na rnorodno wystpujcych w gospodarce narodowej zagroe i z uwagi na charakter jego zastosowania. Na og za kryterium podziau sprztu przyjmuje si zasady jego dziaania, a bardziej szczegowe podziay uwzgldniaj rwnie jego przeznaczenie. Jako przykad moe suy klasyfikacja przyjta w USA oraz klasyfikacja opracowana przez Centralny Instytut Ochrony Pracy. Zgodnie z t propozycj sprzt ochrony drg oddechowych mona podzieli na sprzt zbiorowej i indywidualnej ochrony drg oddechowych (por. rys. 25). Skuteczne zwalczanie zatru winno polega na usuwaniu ich przyczyn i niedopuszczeniu do przeniknicia substancji trujcej -

* toksycznym

sprint ODO

109

Rys. 25. Schemat klasyfikacji sprztu ochrony drg oddechowych

110

do organizmu. Zapobieganie zatruciom sprowadza si w zasadzie do:

metody zapobiegania zatruciom

- zmiany surowcw lub metod produkcji, - -hermetyzacji lub izolacji procesw niebezpiecznych, -

stosowania wentylacji i wycigw, utrzymania czystoci i porzdku, stosowania ochron osobistych.

Zwalczanie zapylenia nie sprowadza si jedynie do stosowania oglnych i miejscowych urzdze odpylajcych. Dobre efekty w walce z pyami osiga si przez zraszanie rodowiska pracy wod, tam gdzie pozwala na to proces technologiczny. W ten sposb mona uzyska zmniejszenie zapylenia w granicach 40-60%. W przypadkach zautomatyzowanej produkcji, wymagajcej okresowego nadzoru, mona stosowa ochrony osobiste przed pyem, tj. maski, hemy i skafandry z dostarczanym powietrzem, aparaty tlenowe itp. Pewn rol przy ograniczaniu skutkw zatrucia odgrywa waciwe odywianie pracownikw, a wic podawanie mleka lub innych posikw. Walka z pyami w przemyle ma znaczenie nie tylko spoeczno-humanitarne, ale i ekonomiczne. Przewleke i ostre choroby drg oddechowych powoduj wzrost absencji, spadek wydajnoci pracy, wzrost kosztw produkcji.

Pytania kontrolne

1. Jakie elementy tworz ukad warunkw pracy w zakadzie? 2. Jakie czynniki charakteryzuj materialne warunki pracy? 3. Od jakich czynnikw zaley ostro wzroku? 4. Zasady stosowania wiata naturalnego i sztucznego na stanowisku pracy. 5. Wykorzystanie waciwoci barw do optymalizacji warunkw i spostrzegania w procesie pracy. 6. Jakie ujemne skutki biologiczne i ekonomiczno-spoeczne powoduje haas w rodowisku pracy? 7. Metody zapobiegania ujemnemu oddziaywaniu haasu na czowieka. 8. W jakich postaciach mog wystpowa substancje toksyczne, oddziaywujce szkodliwie na organizm czowieka w procesie pracy? 9. W jaki sposb mona przeciwdziaa szkodliwemu oddziaywaniu substancji toksycznych na ustrj czowieka?

111

Literatura zalecana

Ergonomia, pod red. J. Lewandowskiego, Wydawnictwo MARCUS S. C., d 1995. Grandjean E.: Ergonomia mieszkania, aspekty fizjologiczne i psychologiczne w projektowaniu, Arkady", Warszawa 1978. Krause M.: Ergonomia. Praktyczna wiedza o pracujcym czowieku i jego rodowisku, wyd. lska Organizacja Techniczna, Katowice 1992. Nawara L.; Materiay do nauczania ergonomii i ochrony pracy. Skrypty uczelniane AGH nr 782, Krakw 1980. Tykowaka M.: wiczenia laboratoryjne z ergonomii. Wydawnictwo AGH, Krakw 1995. Wykowska M.: Ergonomia, Wydawnictwo AGH, Krakw 1994.

112

4. ERGONOMICZNE PRZESANKI KSZTATOWANIA RODOWISKA PRACY CZOWIEKA 4.1. Technika pomiarw antropometrycznych i ich zastosowanie do

ksztatowania stanowisk pracy, maszyn i urzdze

Udzia ergonomii w projektowaniu stanowiska pracy sprowadza si do realizacji jej podstawowego celu, to jest przystosowania pracy i narzdzi do psychofizjologicznych waciwoci i budowy czowieka. Realizacja tego celu w procesie projektowania wymaga, oprcz znajomoci dynamicznych cech czowieka, poznania procesu pracy, zwaszcza metod pracy i narzdzi. Poszczeglne elementy stanowisk pracy s zdeterminowane take technologi (por. rys. 26)1. Zakres stosowania ergonomii do technicznego projektowania stanowisk pracy wyznaczaj rzeczywiste relacje midzy elementami stanowiska pracy a waciwociami i potrzebami pracujcego czowieka. Jeeli elementy pracy potraktujemy jako jeden zbir zawierajcy n elementw (Esp), za waciwoci i funkcje czowieka jako drugi zbir (Wc) obejmujcy m elementw, a nastpnie rozwaymy wszystkie moliwe relacje kadego elementu, wwczas okae si, e liczba relacji (Lr rwna jest iloczynowi liczb elementw obu zbioru (L=n*m), przy czym nie wszystkie relacje s merytorycznie sensowne i maj charakter relacji zwrotnych (A=B).

liczba relacji L,

Stopie wanoci i wpyw technologii na struktur i organizacj stanowiska pracy oraz na poszczeglne jego elementy naley odpowiednio okreli ju' podczas programowania, a nastpnie w pierwszym etapie projektowania stanowiska pracy. Por. E. Ziobro, Ergonomiczne projektowanie stanowisk pracy, Wyd, Politechniki Wrocawskiej, Wrocaw 1974.

113

Rys. 26. Wpyw technologu na struktur i organizacj stanowiska pracy rdo: Por. E. Ziobro, Ergonomiczne projektowanie, s. 27

Do ksztatowania stanowiska pracy konieczne s wymiary czowieka suce do ustalenia wielkoci przestrzeni pracy, adekwatnych rozmiarw powierzchni pracy i jej wysokoci, rozmiarw siedzisk i urzdze pracowniczych oraz do optymalnego rozmieszczenia wymienionych elementw, urzdze sygnalizacyjnych i sterowniczych wzgldem siebie i wzgldem uytkownika2. W celu zaprojektowania stanowiska pracy zgodnie z podanymi kryteriami ergonomicznymi projektant winien zna podstawowe wymiary ciaa uytkownikw projektowanego ukadu. Wymiary te s podawane w postaci centylowej w celu uatwienia projektantowi zorientowania si, jak cz populacji usatysfakcjonuje pod wzgldem wygody i funkcjonalnoci w proponowanych rozwizaniach. Najbogatszym rdem danych o budowie somatycznej populacji polskiej s wyniki bada Komisji Antropologii PAN e Wrocawiu. Dziki wsppracy tej Komisji z Instytutem Wzornictwa Przemysowego w Warszawie opracowany zosta v 1972 roku May atlas antropologiczny dorosej ludnoci Polski
2

projektowanie stanowiska pracy

Kryteria adekwatnoci i optymalnoci to: wygoda uytkownika, funkcjonalno

projektowanych elementw oraz caego ukadu, jakim jest stanowisko pracy.

114

dla potrzeb projektowania, zawierajcy wymiary 70 najistotniejszych cech budowy ciaa. Kolejn edycj, bdc wynikiem wymienionej wsppracy, jest Atlas antropometryczny dorosej ludnoci Polski dla potrzeb projektowania zawierajcy zestaw 158 cech antropometrycznych, opracowany przez A. Batogowsk i J. Sowikowskiego3. Mimo wielu moliwoci zastosowania wymiarw ciaa populacji polskiej w projektowaniu pojawiaj si niekiedy takie zadania projektowe, w ktrych rozwizaniu jest
pomiary antropometryczne

stosowniej

jest

nawiza

do

wymiarw cech

uytkownikw budowy ciaa

projektowanego stanowiska pracy, maszyny lub urzdzenia. W takich sytuacjach wskazane wykonanie pomiarw podanych uytkownikw. Uzyskane wyniki pomiarw antropometrycznych wymagaj opracowania statystycznego. Poniewa wikszo parametrw antropometrycznych ma rozkad normalny, dlatego spotyka si stosunkowo niewielk liczb osobnikw rednich" pod kadym wzgldem lub te pod
system centyli

wzgldem niektrych parametrw. Z tego powodu do nowoczesnych opracowa pomiarw antropometrycznych wykorzystuje si system centyli4. Jeeli rozkad badanej cechy, np. wysokoci ciaa, jest normalny, to dowolny centyl takiej cechy C oblicza si na podstawie nastpujcego wzoru: gdzie:

x rednia arytmetyczna, S odchylenie standardowe, up p-ty centyl rozkadu normalnego unormowanego na (0,1), czyli rozkadu o redniej arytmetycznej rwnej zeru i odchyleniu standardowym rwnym jednoci.
Por. A. Batogowska, J. Sowikowski, Atlas antropometryczny dorosej ludnoci Polski dla potrzeb projektowania. Instytut Wzornictwa Przemysowego, Warszawa 1974, a. 5.
4

Centyl rzdu p, czyli p-ty centyl, jest to taka warto C , dla ktrej p procent populacji ma

warto danej cechy mniejsz, a pozostaa cz populacji, czyli (100p) procent, wiksz ni C. Na przykad centyl 95 jest to warto pomiaru, poniej ktrej znajduje si 9S% wszystkich pomiarw.

115

Z otrzymanych danych antropometrycznych przyjmuje si do celw projektowania wartoci 5-95 centyli. Wartoci te obejmuj zatem 95% osobnikw danej populacji5. Zastosowanie centyli w projektowaniu przestrzeni pracy umoliwia ustalenie odestka uytkownikw osigajcych
6

warunki

komfortu

przy

danym

rozwizaniu projektowym . Ma ono rwnie znaczenie podczas oceny prototypw maszyn i urzdze. Wymiary ciaa czowieka dzieli si na: dugociowe, szerokociowe, gbokociowe i obwodowe. Pierwsze trzy wymiary ustalane s na podstawie punktw antropometrycznych (por. tab. 22). Wykonujc pomiary dugoci odpowiednich odcinkw ciaa mierzymy odlegoci midzy dwoma wyznaczajcymi je punktami ciaa. Skrtowym opisem danego odcinka jest wymienienie nazwy (skrtu) dwch ograniczajcych go punktw, np. a-da dugo koczyny grnej7. W projektowaniu stanowiska pracy wykorzystuje si zazwyczaj kilka do kilkunastu wymiarw ciaa (por. tab. 23). Istniej dwa sposoby korzystania z wymiarw antropometrycznych podczas projektowania: bezporedni i poredni. Wybr sposobu jest uzaleniony od stopnia zoonoci projektowanego urzdzenia lub maszyny oraz od stopnia zalenoci dwch lub wicej cech antropometrycznych determinujcych wymiary elementw projektowanego obiektu i ich wzajemnego usytuowania przestrzennego. Bezporednie korzystanie z wymiarw antropometrycznych moe nastpi przy projektowaniu obiektw, dla ktrych tylko jeden wymiar ma decydujce znaczenie (wysoko tamy
5

bezporednie korzystanie z pomiarw

H. Dreyfuss zaleca uwzgldnienie 95% populacji. V opracowanych przez siebie tabelach podaje

wartoci 2,5 oraz 97,5 centyla. Por. H. Dreyfuaa, The measure o f man. Human factors in design Whitney, New York 1967, s. 56.
6

Na przykad drzwi o wysokoci 185 cm odpowiadaj 95 centylowi wzrostu populacji polskiej. Zapis ada oznacza odlego midzy punktem akromion i dyktylion. V analogiczny sposb

Oznacza to, e jedynie 5% ludzi bdzie miao trudnoci z przejciem przez takie drzwi.
T

ustalamy wymiary szerokociowe, np. szeroko barkowa (a a), i gbokociowe, np. gboko klatki piersiowej. Por. E. Grska, E. Tytryk, Ergonomia w projektowaniu stanowisk pracy. Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1966.

116

Tabela 22. Waniejsze punkty antropometryczne Nr l 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Nazwa punktu Akromion Akropodion Basis Basis sedens Daktylion Humerus Illocristale Opidfhokranion Perineale Plemion Suprasternale Symphyaion Thorakospinale Tibiale Vertex Xyphoidale Symbol Okrelenie a ap B Bs da h ic op per pte sst sy ts ti v xi Ley najbardziej bocznie na krawdzi wyrostka barkowego opatki Najbardziej wyrastajcy ku przodowi punkt stopy, przypada na pierwszym (apI) lub drugim (apII) palcu stopy Oznacza poziom, na ktrym stoi badany Oznacza poziom, na ktrym siedzi badany Ley na najbardziej wysunitych punktach na opuszkach palcw rki Najbardziej bocznie pooony punkt na ramieniu, lecy na wysokoci brzuca, minia naramiennego Ley na zewntrznej wardze grzebienia koci biodrowej, najbardziej bocznie Najbardziej wystajcy ku tyowi punkt gowy Ley najwyej w kroczu Ley najbardziej ku tyowi na guzie pitowym Ley w wyciciu jarzmowym rkojeci mostka, najbardziej ku grze Ley na grnym brzegu spojenia onowego w linii rodkowej ciaa Ley na linii wyrostkw kolczastych krgosupa na wysokoci punktu xy pohoidale Ley na grnej krawdzi koci piszczelowej od strony przyrodkowej Ley na szczycie gowy Ley w miejscu poczenia trzonu mostka z wyrostkiem mieczykowatym

rdo: Por. E. Ziobro, Ergonomiczne projektowanie, s. 32.

montaowej, wysoko drzwi), jak rwnie przy ustaleniu wysokoci lub odlegoci wielu pojedynczych elementw przewidzianych do uytkowania przez czowieka (rednica otworu wazowego, odlego dwch peryferyjnie usytuowanych w stosunku do pracownika elementw sterowniczych itd.). Moliwo bezporedniego korzystania z wymiarw antropometrycznych wyranie si zmniejsza w rozwizaniach przestrzennych wymagajcych uwzgldnienia trzech lub wicej wymiarw stanowiska pracy, maszyny czy urzdzenia, determinowanych

117

Tabela 23. Wymiary antropometryczne mczyzn i kobiet* Nr wym iaru l l 2 3 4 S 6 7 Rodzaj wymiaru Wielko wymiaru dla osobnika 5-, 50-i 95-centylowego w mm mczyni kobiety 5 50 95 5 50 95 3 4 5 6 7 8 1597 1695 1797 1487 1577 1679

2 Wysoko ciaa w pozycji stojcej

Wysoko paszczyzny widzenia w pozycji stojcej 1502 1601 1693 393 1484 1581 Wysoko wyrostka barkowego Wysoko koczyny dolnej mierzona od krocza Maksymalny zasig dolny rki w pozycji stojcej przy zwinitych palcach Maksymalny zasig przedni przy zwinitych palcach (odlego od stycznej opatki do dou) Maksymalny zasig przedni przy wyprostowanych palcach, mierzony jako odlego od stycznej opatki do daktylion III Maksymalny zasig boczny rki w pozycji stojcej przy wyprostowanych palcach (mierzony od paszczyzny symetrii) Maksymalny zasig grnej rki w pozycji stojcej przy zawinitych palcach Maksymalny zasig grnej rki w pozycji stojcej przy wyprostowanych rkach Wysoko ciaa w pozycji siedzcej Wysoko paszczyzny widzenia w pozycji siedzcej Maksymalny zasig przedni rki w pozycji siedzcej przy zwinitych palcach Odlego okcia od siedziska Dugo siedzeniowa (podkolanowa) uda Odlego midzy oparciem siedziska a przedni czci kolana (pozycja siedzca wymuszona) 1286 1365 1464 1166 1281 1389 729 616 828 752 799 676 889 810 869 736 953 874 668 595 744 676 731 647 805 734 794 700 867 793

813

874

931

748

800

874

9 10 11 12 13 14 15 16 17

1974 2126 2229 1010 1934 2044 2041 2204 239 825 716 883 782 606 793 302 457 583 937 834 654 872 346 506 626 170 2006 2130 772 670 519 677 242 411 519 827 723 566 733 291 451 564 881 786 620 789 344 500 614

Wysoko wyrostka barkowego w pozycji siedzcej 552 746 233 409 539

118

cd. lab. 23
l 18 19 20 21 22 23 2 3 4 5 573 476 471 393 228 91 6 443 387 349 323 169 47 7 486 418 378 358 187 60 8 523 450 408 409 245 82 Wysoko grnej powierzchni kolana w pozycji 485 528 siedzcej Wysoko podkolanowa w pozycji siedzcej (udo przylegajce na caej dugoci siedziska) Najwiksza szeroko ramion przy rkach opuszczonych wzdu tuowia 408 445 403 438

Najwiksza szeroko bioder w pozycji 310 343 siedzcej Najwiksza szeroko kolan w pozycji siedzcej 179 201 Ciar ciaa** 56 71

Aktualny szacunek dla dorosej ludnoci. ** Ostatni pomiar (poz 23) jest podany w kg. rdo: Por. E. Ziobro. Ergonomiczne projektowanie, s. 34-36.

wieloma cechami budowy ciaa pracownika (rozmieszczenie koa kierownicy, pedaw przyspieszenia i hamowania w stosunku do siedziska kierowcy). Optymalne rozwizanie tego zagadnienia w bezporedni sposb komplikuje istnienie kilku moliwych rozwiza kinematycznych.
porednie korzystanie z pomiarw:

Do tego rodzaju projektowania obiektw stosuje si porednie sposoby korzystania istniejcych z wymiarw antropometrycznych: wymiarami fizyczne modele oraz czowieka, modele osobnicze (probanci), matematyczne modele relacji midzy poszczeglnymi czowieka wymiarami projektowanych obiektw. Podczas projektowania rozmiarw przestrzeni pracy, maszyn i urzdze korzysta si z dwch rodzajw modeli czowieka: dwuwymiarowych (manekinw) oraz trjwymiarowych (fantomw).

dwuwymiarowe modele czowieka (manekiny)

Modele dwuwymiarowe mona wykona rcznie z odpowiednio twardego materiau, majc do dyspozycji wzorzec sylwetki czowieka oraz wymiary poszczeglnych jego czci. Najczciej stosowane wzorce s profilem poprzecznym sylwetki czowieka. Dostateczn dokadno zapewnia skala 1:10. Istotny wpyw na dokadno ustalonych do projektowania wymiarw ma waciwe ustalenie punktw osi obrotu poszczeglnych czci

119

manekina, odpowiadajcych osiom obrotu odpowiednich staww. W zalenoci do potrzeb sporzdza si manekiny odpowiadajce sylwetce pracownika. Istniej klasyfikacje wedug typw budowy. I tak Mac'Auliffa wyrnia typ oddechowy, trawienny, miniowy i mzgowy lub wedug klasyfikacji Kretschmera - typ leptosomiczny, czyli asteniczny, atletyczny, eurosomiczny, czyli pykniczny8. W niektrych stadiach projektowania, jak rwnie podczas

przeprowadzania korekty w istniejcych ju ukadach ergonomicznych pomocne s modele trjwymiarowe (fantomy). S one wykonywane w rnej skali, do wymiarw naturalnych czowieka wcznie. Fantomy odpowiadajce naturalnym wymiarom czowieka mog by stosowane z oryginalnymi elementami stanowiska pracy bd te w odniesieniu do urzdze prototypowych. Posugiwanie si fantomami w skali mniejszej ni 1:1 wymaga odpowiednich makiet imitujcych projektowane stanowiska pracy, maszyn lub urzdzenie. Posugiwanie si probantami jest podane na kadym etapie projektowania stanowisk pracy . Dziki probantom symulujcym rol uytkownika projektowanego urzdzenia (makiety) mona atwo ustali nie tylko rozwizania przestrzenne, lecz take uzyska dokadne informacje o stopniu wygody. Subiektywny charakter wypowiedzi probantw mona zobiektywizowa przez zadawanie uytkownikom pyta dotyczcych danego wariantu rozwizania bd te przez wykonanie dodatkowych bada fizjologicznych, np. elektromiograficznych. W przypadku ustalenia ktw wygody mona znale optymalny wariant dziki kryterium minimalnego napicia bioprdw. Ostatnio do projektowania stanowisk pracy na coraz wiksz skal jest wykorzystywany sposb modelowania matematyczDla potrzeb przemysu odzieowego stosuje si cztery typy fantomw (A, B, C, D), odpowiadajcych czciowo typom konstytucjonalnym, a zarazem zrnicowanych pod wzgldem stopnia otyoci. Probancii s to osobnicy o prawidowej budowie i proporcjach ciaa, ktrzy swoimi wymiarami odpowiadaj wymiarom osobnikw 5-, 50- i 95-centylowych. Dziki temu mog by wykorzystani do oceny stopnia dostosowania przestrzennego makiety (w skali 1:1) lub prototypu danego urzdzenia do wymiarw ciaa i zakresu ruchu czowieka badanego w okrelonej pozycji.
8

trjwymiarowe modele czowieka (fantomy)

120

nego. Zmiennymi wyjaniajcymi (niezalenymi) s cechy antropometryczne. Metoda ta w ergonomii stosowana jest rzadko w porwnaniu do innych metod10.
4.2. Racjonalna postawa przy pracy. Ergonomiczne ksztatowanie ruchw przy pracy

wiadoma, twrcza dziaalno czowieka od pocztku dostosowana bya do wymiarw i proporcji ciaa ludzkiego. Najprymitywniejsze nawet narzdzia, pomieszczenia mieszkalne czy ich wyposaenie musiay odpowiada swoimi wymiarami wymaganiom czowieka. Pocztkowo wymiary te uzyskiwano dowiadczalnie. Wprowadzenie wyszych zwaszcza przemysowej, spowodowao form organizacji konieczno produkcji, dokadniejszego

okrelenia niektrych wielkoci odpowiadajcych coraz wikszej liczbie uytkownikw. Wartoci te okrelano, badajc proporcje i wielko ciaa ludzkiego. Ruch czowieka, jego czynnoci okrelaj przestrze, w ktrej czowiek moe si swobodnie porusza bez naraenia si na przedwczesne zmczenie. Dlatego czowiek jako wielko przestrzenna, charakteryzujc si pewnym ciarem, sposobami i szybkoci poruszania si, potrzebami fizjologicznymi, jak rwnie wymaganiami okrelonymi co do warunkw bytu, sta si podstawowym czynnikiem projektowania urzdze technicznych. Istotnym elementem dostosowania pracy do czowieka jest waciwe zaprojektowanie
ukad przestrzenny stanowiska pracy

stosunkw

przestrzennych

na

stanowisku

roboczym.

Przestrzenny ukad stanowiska roboczego okrela pozycj ciaa przyjmowan przez pracownika podczas wykonywania czynnoci zawodowych z wszystkimi wynikajcymi std konsekwencjami w zakresie zmczenia, bezpieczestwa i szybkoci pracy, a niekiedy z daleko idcymi skutkami zdrowotnymi. Punktem wyjcia do projektowania stanowiska pracy s informacje dotyczce przedmiotu pracy, sposobu i miejsca jej wykonywania. Informacje te wynikaj przewanie z ustale technologicznych w zakresie okrelonej produkcji. Wrd infor10

Przyczyn takiego stanu rzeczy jest intensywny rozwj biomechaniki, ktra operuje cechami

budowy ciaa i prawami fizjologii w bajaniu i interpretacji pozycji i ruchw czowieka.

121

macji dotyczcych sposobu wykonywania pracy powinno rwnie znajdowa si okrelenie pozycji roboczej pracownika. Projektant nie ustala pozycji roboczej czowieka. W tej sprawie decyzj podejmuje technolog, organizator pracy oraz lekarz przemysowy lub fizjolog pracy. Na usprawnienie stanowiska roboczego skada si wiele przedsiwzi technologicznych, organizacyjnych, antropometrycznych, fizjologicznych i psychicznych. W rozwaaniach ograniczymy si do kwestii dotyczcych wysiku pracownika, jego postawy i racjonalizacji ruchw. Przy wyborze pozycji roboczej dla prac charakteryzujcych si pokonywaniem znacznych oporw, wykonywaniem ruchw koczynami grnymi, dolnymi i tuowiem o szerokim zakresie ruchu najbardziej korzystny ukad dwigni zapewnia pozycja stojca. Pozycja stojca wymaga, aby paszczyzna pracy znajdowaa si okoo 7 cm poniej okcia. Przy takiej wysokoci rce mog by podczas pracy zgite w stawie okciowym pod ktem lekko rozwartym. Pracownik o wzrocie 167 cm ma okcie na wysokoci 104 cm. Oznacza to, e grna powierzchnia stou powinna znajdowa si na wysokoci 97 cm. Do prac precyzyjnych naley stosowa stoy o nieco wikszej wysokoci, aby przedmiot manipulacji by bliej oczu (por. rys. 27). Do wszystkich prac wymagajcych przyjcia pozycji klczcej lub lecej nawet przez kilkanacie minut naley przygotowa i stosowa odpowiednie podnoniki lub kanay umoliwiajce wykonanie pracy w pozycji stojcej. Pozycje klczce i kuczne s bardzo mczce ze wzgldu na statyczn prac duych grup mini koczyn dolnych i pasa miednicowego, mimo e wielko wydatku energetycznego nie rni si istotnie od wydatku spowodowanego pozycj stojc i wynoszcego okoo 16% podstawowej przemiany energii. Do wszelkich czynnoci zwizanych z wykonywaniem ruchw w optymalnym zasigu i nie wymagajcych zbyt czstego przemieszczania si z miejsca na miejsce zaleca si pozycj siedzc jako najmniej mczc. Przykadem pracy w pozycji siedzcej jest monta rczny. Wymaga on takiego zorganizowania stanowiska roboczego, aby wszystkie narzdzia, materiay i inne przedmioty niezbdne do pracy znajdoway si w normalnym obszarze
pozycja siedzca pozycja klczca pozycja stojca pozycje robocze:

122

Rys. 27. Organizacja stanowiska pracy czowieka w pozycji stojcej (mczyzny) wedug Stiera A poziom urzdze kontrolno-pomiarowych, ktre naley obserwowa; B wysoko, na jakiej powinny znajdowa si narzdzia podczas pracy maszyny; C wysoko wykonywania prac rcznych bez potrzeby dokadnej kontroli wzrokowej, ze swobod ruchu; D poziom wykonywania pracy przy manipulowaniu cikimi przedmiotami rdo: Por. E. Ziobro, Ergonomiczne projektowanie, s. 33

wymiary pionowe elementw stanowiska pracy

pracy11. Wykonywanie pracy z rkami wycignitymi jest szczeglnie niekorzystne, tote w obszarze maksymalnego zasigu winny znajdowa si jedynie elementy pomocnicze, narzdzia rzadko uywane (por. tab. 24 i rys. 28). Pozycja siedzca okrela w duym stopniu wymiary pionowe elementw stanowiska pracy. Istotnym czynnikiem s wymiary krzesa (siedziska) i stou oraz proporcje midzy nimi. Krzesa winny by konstruowane w ten sposb, aby stopy opieray si na pododze lub na specjalnej podprce. Najkorzystniejsze s krzesa, ktrych odlego paszczyzny poziomej od podogi lub podprki jest nieco mniejsza od odlegoci podkolanowej. RnoNormalnym obszarem pracy jest cz pola pracy, na ktrym prac mona wykonywa rkami zgitymi w stawie okciowym. Natomiast maksymalny obszar pracy wyznacza dugo wycignitych rk.
11

123

Tabela 24. Wymiary antropometryczne zasigu normalnego i maksymalnego (w cm) dla kobiet i mczyzn* Oznaczenia cyfrowe (por rys. 28*) l 2 3 4 5 6 7 8 Zasig poziomy kobieta mczyzna 20 24 66 72 110 135 137 155 20 24 30 33 48 55 kobieta 140 110 68 72 63 126 73 43 pionowy mczyzna 155 135 77 80 70 140 80 50

Zasig ramion dla mczyzn o wzrocie 168 cm i kobiet o wzrocie 159. rdo: Wedug J. Bienielskiego, cyt. za J. Kania, Wybrane zagadnienia z ergonomii, Wyd. Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1973, s. 94.

rodno wymiarw antropometrycznych ludnoci i trudnoci w zwizku z tym jednoznacznego okrelenia wymiarw pionowych krzesa przemawiaj za koniecznoci konstruowania krzese o wysokoci regulowanej. Konstruowanie krzesa wymaga take okrelenia odpowiedniej gbokoci, tj. odlegoci od oparcia do krawdzi znajdujcej si w regionie kolan. Odlego t ustala si na podstawie wynikw pomiarw antropometrycznych. Racjonalna struktura obszaru pracy powinna uwzgldnia take zakresy pola widzenia. Czynnoci wymagajce duej dokadnoci wykonania i znacznego zaangaowania wzroku powinny by zlokalizowane w optymalnym widzenia i w odpowiedniej odlegoci od oczu. Prawidowe rozwizanie zasigu w trzech wymiarach pozwala na wykonywanie pracy bez schylania si, wstawania, wychylania czy wyginania tuowia. Tak wic dla waciwego opracowania stanowiska roboczego konieczna jest znajomo danych antropometrycznych populacji, szczeglnie za zasigu rk w rnych pozycjach. W celu zminimalizowania kosztu biologicznego wykonywanej pracy dy si do zredukowania rozmiarw pracy dynamicznej, polu
zakresy pola widzenia

124

Rys. 28. Normalne i maksymalne obszary pracy aw kierunku poziomym, bw kierunku pionowym, rwnolegym i prostopadym rdo: Por. Ergonomia 2, 8. 33

a wic wysiku miniowego bezporednio zwizanego z dan czynnoci. Ukad stanowiska winien wyeliminowa prac statyczn, a wic wysiek zwizany z koniecznoci utrzymania ciaa w pozycji stojcej, utrzymania wycignitych ramion lub utrzymywania ciaru narzdzi obrabianej czci, wreszcie ograniczy prac w pozycji pochylonej, skrconej, wycignitej czy przyjmowania innej pozycji wymuszonej.
ergonomiczne postulaty pozycji roboczej

Jednym z podstawowych postulatw ergonomicznych jest zapewnienie robotnikowi pracy w pozycji siedzcej albo przynajmniej zabezpieczenie mu moliwoci korzystania z siedzenia dla odpoczynku w cigu dnia pracy. Wiadomo, e zachowanie pozycji stojcej w pracy wymaga od pracownikw wydatkowania o 11-12% wicej energii ni przy postawie siedzcej. Wydatek ten ronie wielokrotnie, jeeli robotnik musi si przy pracy czsto schyla. Wynika to std, e rodek cikoci ciaa znajduje si stosunkowo wysoko (okoo 57% wzrostu liczc od ziemi).

125

Ponadto staa praca w pozycji stojcej jest szkodliwa dla zdrowia. Powoduje ona choroby zawodowe, jak paskostopie, znieksztacenie staww kolanowych oraz ylaki. Sytuacja ulega dalszemu pogorszeniu, jeeli pracownik musi pracowa w pozycji wymuszonej. Z punktu widzenia fizjologicznego staa praca w pozycji stojcej moe by uzasadniona tylko koniecznoci wykonywania czynnoci wymagajcych znacznego wysiku fizycznego lub staej zmiany miejsca pracy w zwizku z technologicznymi czy organizacyjnymi cechami pracy. Wiadomo z dowiadczenia, e praca przez wiele godzin w pozycji siedzcej jest rwnie mczca. Jest to w znacznym stopniu wynikiem nieprawidowego zaprojektowania krzese do pracy lub niewaciwej proporcji midzy stoem do pracy a krzesem, co powoduje wymuszon pozycj ciaa. W niektrych przypadkach zaleca si take taki ukad stanowiska roboczego, ktry umoliwi prac na przemian w pozycji stojcej i siedzcej. Obecnie zaobserwowa mona ewolucj w dziedzinie techniki pracy produkcyjnej, jej organizacji, a take warunkw, w jakich jest ona wykonywana. Polega ona na redukowaniu w coraz wikszym stopniu poruszania si pracownika wok stanowiska roboczego. Powoduje to wiele pozytywnych skutkw w organizmie pracownika, wynikajcych gwnie ze znacznego zmniejszenia dynamicznego wysiku fizycznego i zwizanego z nim zmczenia. Powiksza si jednak przy tym zmczenie statyczne, wynikajce z przecienia niektrych organw czy mini. Jeli pracownik zmienia czsto pozycj przy pracy, to szkodliwo ewentualnych nieprawidowoci pozycji jest stosunkowo mniejsza ze wzgldu na zwizany z t zmiennoci czynnik kompensacyjny. Natomiast niewaciwa postawa przy pracy na stanowiskach, gdzie pracownik nie ma czstych okazji do zmiany pozycji, przyczynia si do szybkiego powstawania stanu zmczenia statycznego oraz trwaych zmian patologicznych w organizmie czowieka. Istotnym zagadnieniem jest ergonomiczne ksztatowanie ruchw przy pracy. Spenienie tego warunku wymaga od projektanta stanowiska pracy uwzgldnienia czynnikw fizjologicznych i psychologicznych, od ktrych uzalenione s ruchy ciaa czowieka. Taki sposb postpowania moe przyczyni si do uzysergonomiczne ksztatowanie ruchw przy pracy:

126

kania okrelonego rodzaju korzyci: oszczdnoci czasu, energii (mini i systemu nerwowego), zwikszenia precyzji ruchw12.
zasady przy projektowaniu stanowisk

warunki duej dokadnoci ruchw

Pierwsz zasad, jakiej naley przestrzega podczas projektowania, jest to, aby wzajemny stosunek midzy ruchem, ktry zamierzamy wykona, a rezultatem, jaki w wyniku tego chcemy osign, uwzgldnia: odlego, ktra winna wyraa optymalny stosunek midzy odlegoci zamierzon i docelow, kierunek ruchu powinien uwzgldnia stosunek midzy zamierzonym kierunkiem ruchu a ruchem (rzeczywistym), a wic winien by naturalny, zgodny z przyzwyczajeniami pracownika, czas wykonania winien by zminimalizowany midzy ruchem zamierzonym a ruchem docelowym. Druga zasada polega za optymalizowaniu wysiku fizycznego (pracy mini). Zgodnie z t zasad naley tak zaprojektowa stanowiska pracy, aby: raczej przesuwa przedmioty pracy anieli transportowa, dzieli przedmioty pracy na mniejsze czci (o ile jest to moliwe technicznie) oraz zwiksza szybko ruchu, zmniejsza rnic obcienia midzy pocztkiem i kocem cyklu pracy. Trzecia zasada polega na minimalizowaniu wysiku mini antagonistycznych poprzez: automatyzowanie ruchw w kierunku od skurczowych do rozkurczowych, unikanie gwatownych zmian oraz wprowadzenie ruchw kulistych i eliptycznych. Istotnym zagadnieniem jest stworzenie warunkw na stanowisku pracy zapewniajcych w miar wysok dokadno ruchw. Najwiksz dokadno ruchw rk zapewni mona poprzez takie zaprojektowanie stanowiska pracy, aby czynnoci wykonywane byy na wysokoci okcia i w jak najbliszej odlegoci od pracownika. Ponadto dokadno ruchw jest wiksza przy wykonywaniu go rk anieli nog. W przypadku zwikszenia siy oddziaywania rki, nog osiga si t sam dokadno ruchw. Dokadno ruchw liniowych wykonywanych rk uniesion
12

Por. M. Wykowska, Ergonomia, s. 35-50.

127

Rys. 29. Ruchy liniowe rdo: Por. Ergonomia 2, s. 3

w poziomie zmienia si w zalenoci od kierunku ruchu. Precyzja ruchu zwiksza si od punktu rodkowego do 135 i 315 i obnia si do 45 i 225 (por. rys. 29).
4.3. Organizacja stanowiska roboczego z ergonomicznego punktu widzenia

Organizacja pracy ludzkiej przez dugie wieki opieraa si gwnie na nawykach i dowiadczeniu, a tylko w znikomym stopniu na zastosowaniu osigni naukowych. Rozwj wiedzy w tej dziedzinie zapocztkowa tak zwan szko naukowej organizacji pracy. W zakresie tej problematyki mona odnotowa kilka podej: klasyczne, systemowe13. Najbardziej przydatnym ujciem teoretycznym w kontekcie prowadzonych rozwaa wydaje si podejcie systemowe14. Przedstawicielami systemowego traktowania przedmiotu bada
u

human

relations,

recentralistyczne,

behawiorystyczne

Wikszo autorw jest zgodna co do celowoci wyodrbnienia w ramach systemu

produkcyjnego przedsibiorstwa przemysowego nastpujcych subsystpmw: technicznotechnologicznego, spoecznego oraz ekonomicznego.

14

Por. J. Olszewski, Technological progress and work system, w: The ergonomics of

manual work, ed. by William S. Marras, W. Krakowski, J. L. Smith, L. Pacholski, Taylor & Francis, London-Washington DC 1993, s.569-571.

128

w ergonomii s m.in. P. M. Fitts, L. von Bertalanffi i A. D. Hall. Od pewnego czasu mona zaobserwowa take w polskiej ergonomii prby podejcia systemowego. Z reguy s to rozwaania nie wykraczajce poza ramy oglnych poj, chocia mona spotka publikacje dajce przykady konkretnych metod moliwych do bezporedniego stosowania15. W latach szedziesitych zaczto analizowa problematyk rozdziau
ujcie systemowe

funkcji midzy czowiekiem a maszyn w ujciu systemowym. K. Murell uywa terminu ma machine unit" (jednostka czowiek maszyna") dla oznaczenia powizania pojedynczego pracownika z jedn maszyn. Takie jednostki mog by z kolei powizane ze sob, tworzc inne formy systemowe, np. jedna maszyna obsugiwana przez kilku pracownikw tama montaowa lub te jeden pracownik obsugujcy kilka maszyn, np. przdka (por. tab. 25). Badania takich systemw nazwano w literaturze anglosaskiej systems engineering" (konstrukcja systemw").

rodzaje powiza w procesie pracy

Przedmiotem naszego zainteresowania jest stanowisko pracy, na ktrym powizanie czowieka z maszyn jest jednym z elementw rnorodnych powiza wystpujcych w pracy. Mona wyrni cztery rodzaje powiza w procesie pracy: czowiek maszyna, czowiek czowiek, maszyna maszyna oraz operacja operacja. Ostatnie dwa rodzaje powiza nale do dziedziny technologii lub organizacji produkcji. Natomiast powizanie czowieka z czowiekiem jest domen psychologii i socjologu, a take ekonomiki pracy. Pozostaje pierwsza grupa powiza czowieka z maszyn, ktra nas interesuje. Metodologia analizy powiza wystpujcych w pracy jest dziedzin bardzo sabo rozwinit w psychologii i nauce o organizacji. Ma ona jednak wielkie znaczenie dla optymalizacji rozwiza konstrukcyjnych, technologicznych i organizacyjnych w przemyle i innych dziedzinach gospodarki. Metody optymalizacji s czsto zwizane z najwyszymi osigniciami wspczesnej techniki w dziedzinie przetwarzania danych przy wykorzystaniu elektronicznych maszyn cyfrowych. Dla celw, ktre nas
15

Por. K. Rogaliaki, Ergonomiczny system przemysowy w przedsibiorstwu przemysu

meblarskiego, Wyd. Politechniki Poznaskiej, Rozprawy" nr 32, Pozna 1977, a. 9.

129

Tabela 25. Klasyfikacja stanowisk roboczych Cecha Specjalizacja Poziom mechanizacji Jednostki wyposaenia Wykonawcy Funkcja Umiejscowienie Rodzaje stanowisk roboczych Uniwersalne, specjalizowane, specjalne Rczne, maszynowo-rczne, zmechanizowane, zautomatyzowane, aparaturowe Jednomaszynowe, wielomaszynowe, jedno- i wieloaparaturowe Indywidualne, zespoowe Dla produkcji podstawowej, dla produkcji pomocniczej Stacjonarne, ruchome

rdo: Por. G. Kura, Organizacja stanowisk roboczych, w: Podstawowe zaoenia teorii i melodyki organizacji pracy, pod red. W. P. Woronkowa, PWE, Warszawa 1972, . 146.

interesuj, przy badaniach typu ergonomicznego istniej znacznie prostsze sposoby optymalizacji rozwiza. Przykadowo mona bliej zapozna si z metod opracowan przez zesp psychologw amerykaskich pod kierunkiem A. Chapanisa16, specjalizujcych si w zagadnieniach
optymalizacja powiza w procesie pracy

psychologii inynieryjnej. W badaniach ergonomicznych wane jest okrelenie, w jaki sposb robotnik posuguje si urzdzeniami sterujcymi na stanowisku roboczym. Jak czsto posuguje si on poszczeglnymi urzdzeniami, a zwaszcza w jakiej kolejnoci to czyni? Co robotnik robi po uyciu np. dwigni A? Jaki bdzie jego nastpny ruch? Przy pracy skomplikowanej moe to stanowi powany problem. Dla opracowania tego zagadnienia wprowadzono pojcie powizania". Jeeli robotnik uywa najpierw przycisku A, potem za dwigni B, to wystpuje powizanie AB itp. Wprowadzenie pojcia powizania" umoliwia podzia obserwowanej pracy na odpowiednie czynniki skadowe. Informacje na temat wystpujcych powiza zdobywa si bd przez bezporedni obserwacj jednego lub kilku robotnikw wykonujcych dan prac bd te na makietach maszyn. W przypadku braku moliwoci przeprowadzenia takiej obserwacji mona ustali powizania, zapytujc dowiadczonych robotnikw o kolejno wykonywanych przez nich czynnoci.
10

pojcie powiza"

Por. Ergonomia, pod red. J. Lewandowskiego, a. 98-135.

130

Uzyskane informacje mona przedstawi przykadowo, tak jak w tabeli 26.1 tak kadej literze z gry i z boku odpowiada kolejne urzdzenie
czstotliwo i wano powiza

sterujce. Liczby okrelaj, ile razy uyto danego powizania. Liczby powyej linii przektnej maj swj odpowiednik w liczbach poniej tej linii, co pokazuje powizania obu urzdze. Istotna jest jednak nie tylko czstotliwo wystpowania poszczeglnych powiza w cigu dnia pracy, ale take ich wano. Niektre powizania s waniejsze od innych, chocia mog wystpowa nie tak czsto. Jeeli obsuga jakiego urzdzenia jest kwesti zasadnicz dla bezpieczestwa ukadu, to umiecimy to urzdzenie tak, aby mogo ono by szybko dostpne i uchwycone. Niekiedy due znaczenie ma uycie dwch urzdze sterujcych jednego po drugim, mimo e powizania te mog wystpowa niezbyt czsto. Std przy rozmieszczeniu urzdze sterujcych naley uwzgldni nie tylko czstotliwo powiza, ale i ich znaczenie. Ustalenie tego znaczenia jest nieraz bardzo trudne, poniewa naley opiera si na subiektywnej ocenie operatorw danego urzdzenia. Mona si tu posuy sondaem przeprowadzonym wrd zainteresowanych, ktrym naley dorczy wykaz wszystkich wystpujcych urzdze z prob o zaznaczenie numerami kolejnoci ich znaczenia. Znajc czstotliwo wystpowania i wano poszczeglnych powiza, moemy obliczy ich wzgldn warto. Moe zdarzy si, e absolutny priorytet trzeba bdzie przypisa jakiemu jednemu powizaniu, bez wzgldu na to, jak czsto si go uywa. W innych przypadkach decydujcym wystpowania. Z reguy jednak stosuje si prost metod przyznania tego samego znaczenia czstotliwoci wystpowania i wanoci powiza. W wikszoci przypadkw przyjmuje si skal trzystopniow, przyznajc poszczeglnym powizaniom stopie 3, 2 lub l, zalenie od czstotliwoci wystpowania bd wanoci. Powizania najczciej wystpujce lub najwaniejsze otrzymuj ocen 3, powizania zajmujce miejsce rodkowe ocen 2, za powizania wystpujce rzadko lub majce mae znaczenie ocen l. Nastpnie mnoymy jedn ocen przez drug, otrzymujc ogln warto poszczeglnych powiza. czynnikiem bdzie po prostu czstotliwo jego

wzgldna warto powiza

131

Tabela 26. Czsto wystpujcych powiza Urzdzenia sterujce

A A B Urzdzenia sterujce C D E F G H I J K L 3 4 2 10 9 8 7 3 46

B 3 1 2 5 7 14 10 42

C 4 1 4 20 12 15 3 4 15 78

D 2 2 4 7 16 10 5 9 55

E 10 20 7 7 6 17 21 10 12 110

r 9 5 12 16 7 8 13 20 90

G 8 6 8 3 8 20 9 62

H 7 15 10 17 3 18 4 74

I 7 3 21 13 8 5 57

J 14 4 5 10 20 18 5 76

K 10 9 12 9 4 44

L 3 15 20 38

rdo: Opracowanie wasne.

132

Przed wskazaniem, w jaki sposb wykorzysta te wartoci do optymalizacji rozmieszczenia urzdze sterujcych na tablicy lub na maszynie, naley omwi inny problem, ktrego rozwizanie ma przebieg podobny, jak rozwizanie problemu rozmieszczenia urzdze sterujcych. Chodzi o
ustalanie, priorytetw w powizaniach

rozmieszczenie maszyn i ludzi, tak aby stworzy ukad moliwie efektywny17. Przede wszystkim ustalamy powizania pomidzy czowiekiem a czowiekiem, czowiekiem a maszyn, maszyn a maszyn18. Podobnie jak przy analizie powiza pomidzy urzdzeniami sterujcymi, tak i tutaj ustalamy czstotliwo i wano poszczeglnych powiza, stosujc metod obserwacji bezporedniej lub wywiadu z zainteresowanym. W rezultacie uzyskujemy ocen poszczeglnych powiza wystpujcych w danym ukadzie. Znalezienie optymalnego byoby prac rozplanowania niezwykle urzdze i sterujcych czy rozwizanie ukadu czowiek maszyna na drodze przelicze matematycznych mudn skomplikowan. Zamiast tego mona zastosowa metod graficzn, ktra w wikszoci przypadkw jest cakowicie wystarczajca.

optymalizacja rozmieszczenia ukadu

Do tego rodzaju analizy naley wybra jedynie najwaniejsze elementy ukadu, pomijajc takie szczegy, jak telefony, przeczniki, owki itp., a take tylko tych pracownikw i te maszyny, ktre maj ocen powiza. W nastpnej kolejnoci przystpujemy do sporzdzenia tabeli tych ocen, przy czym zaleca si uywanie odmiennych symboli dla maszyn i dla ludzi (np. liter dla maszyn i cyfr dla ludzi). Wzorem takiego przedstawienia ocen
17

W praktyce przemysowej spotyka si czsto metody przypominajce sposoby

rozmieszczania mebli w mieszkaniu. Najpierw ustawiamy tapczan i biurko po jednej stronie pokoju, szafk z ksikami po drugiej stronie pokoju, telewizor w jednym z rogw, stolik i fotele w innym miejscu. Zdarza si, e wystpuj wady takiego ustawienia, co powoduje przestawienie mebli. Taka metoda prb i bdw jest w praktyce przemysowej zbyt prymitywna i kosztowna. Aeby tego unikn, stosujemy tak sam metod, jak przy planowaniu rozmieszczenia urzdze sterujcych.
l8

Powizania powstaj, gdy jeden pracownik musi kontaktowa si z drugim

pracownikiem lub przekaza mu materia. Powizanie powstaje rwnie wtedy, gdy materia przechodzi od jednej maszyny do drugiej i gdy robotnik musi kolejno przezbraja rne maszyny.

133

Tabela 27. Wartoci powiza pomidzy poszczeglnymi ludmi i maszynami* Ludzie Maszyny Ludzie

A B C 1 2 3 4 5 l 2 l x 9 9 2 2 l 6 4 9 x 3 6 2 4 9 x 4 4 4 2 x 5 2 x W tabeli nie zostay wykazane powizania pomidzy maszynami, lecz jedynie pomidzy poszczeglnymi ludmi oraz pomidzy maszynami i ludmi. rdo: Opracowanie wasne.

jest tabela 27 (przyjto wartoci przykadowe). Liczby w kratkach ilustruj powizania, ktre zostay ustalone po pomnoeniu czstotliwoci powiza przez ocen ich wartoci. Oceny dokonano przy zastosowaniu skali trzystopniowej (3, 2, l). Dane liczbowe ujte w powyszej tabeli umoliwiaj rozwizanie problemu rozmieszczenia ukadu metod graficzn. Pierwszy etap rozwizania ukazuje grna cz rysunku 30- Dla przedstawienia ludzi uyto kek, dla przedstawienia maszyn - kwadratw. W pierwszej kolejnoci rysujemy i oznaczamy pozycj wykazujc najwysz warto powiza (jest ni pracownik l). Nastpnie nanosimy pozycj majc najwysz warto powiza z pracownikiem l jest ni pracownik 2 i czymy obie pozycje kresk. Kolejno nanosimy wszystkie pozycje wedug wartoci ich powiza z pracownikiem l. Po ukoczeniu tego cigu rozpoczynamy krelenie powiza wystpujcych pomidzy innymi pozycjami, dopki nie wprowadzimy do wykresu wszystkich pozycji. Dolna cz rysunku przedstawia to gamo rozwizanie w sposb uproszczony, tak aby moliwie skrci linie powiza. Tak opracowany wzr optymalizacji rozmieszczenia ukadu metod graficzn moe stanowi istotne narzdzie w organizacji stanowisk z punktu widzenia ergonomicznego w ukadzie czowiek czowiek i czowiek - maszyna. Wyrobienie sobie syntetycznego pogldu na specyfik organizacji stanowisk roboczych uatwi podanie kilku przykadw. Na

- metoda
graficzna

134

Rys. 30. Graficzne rozwizanie problemu rozmieszczenia ukadu rdo: Por. J. Rosner, Przystosowanie, s. 33

ergonomiczna organizacja stanowisk pracy:

szczegln uwag zasuguje omwienie organizacji takich stanowisk roboczych, jak: kabina kierowcy, linia montaowa, stanowisko specjalne, obsuga wielomaszynowa, sterowanie przepywem produkcji (pulpit sterowniczy)19.

kabina kierowcy

Kabina kierowcy powinna przede wszystkim zapewni optymalne warunki pracy kierowcy. Na pierwszym miejscu stawia
19

W przemyle wystpuje kilka rodzajw stanowisk roboczych: specjalne,

specjalizowane i ruchome. Ze. wzgldu na ograniczony zakres opracowania omwiono jedynie stanowiska robocze najbardziej typowe dla warunkw produkcji wielkoseryjnej. Por. M. Zowodzki, O rodowisku, architektonicznym pracy biurowej, Wyd. Politechniki Krakowskiej, Krakw 1992.

135

si w samochodach dobr obserwacj drogi, a w maszynach roboczych rwnie obserwacj pracy mechanizmw roboczych. Kierowca powinien mie waciwie rozmieszczone urzdzenia sterownicze. Ponadto, ze wzgldu na konieczno wielogodzinnej pracy, siedzenie dla kierowcy powinno by wygodne i pozwala na regulacj, zapewniajc dobr widoczno podczas jazdy lub pracy maszyn roboczych. Organizacja stanowisk linii montaowej powinna uwzgldnia takt linii, to jest czas pomidzy zejciem z linii lub przesuniciem si na dowolnym stanowisku dwch kolejnych przedmiotw. Stanowisko robocze powinno by tak urzdzone, by mogo zapewni robotnikowi najwygodniejsz pozycj i najwaciwsze rozmieszczenie wszystkich przedmiotw niezbdnych do montau. Przez zastosowanie odpowiednich urzdze mona zmniejszy liczb ruchw, usun wszystkie ruchy zbyteczne i trudne, tak aby czas operacji i zmczenie robotnika byy najmniejsze. Monta w linii potokowej moe odbywa si bd bezporednio na przenoniku transportowym, bd te na palecie. Najkorzystniejsza jest sytuacja, jeli operacj mona wykonywa na przedmiocie poruszajcym si, poniewa przesuwanie lub przenoszenie wyrobu wywouje zmczenie pracownika. Przy pracach montaowych zatrudnia si przede wszystkim kobiety. Naley zapewni im prac w pozycji siedzcej. Wzajemnie uoenie montowanego przedmiotu, czci i narzdzi powinno |in' takie, aby ruchy robocze byy najkrtsze i najmniej mczce. Praca powinna by wykonywana rwnomiernie, dwiema rkami. Naley take dy do maksymalnego zmniejszenia liczby ruchw. Detale niezbdne do montau powinny by umieszczone w odpowiednich pojemnikach stoowych ustawionych na stole w miejscach, ktre zapewniaj najbardziej ekonomiczne ruchy robocze. Detale najczciej uywane winny by umieszczone najbliej robotnika, detale i narzdzia pobierane lew rk powinny znajdowa si po lewej stronie robotnika, detale pobierane praw rk z jego prawej strony. Detale powinny mie swoje stae miejsce. Urzdzenia miernicze umieszcza si na plkach naprzeciw pracownika, by mg on atwo odczyta ich wskazania.
linia montaowa

136 obsuga wielomaszynow

Obsuga wielomaszynowa jest form organizacji stanowiska roboczego, przy ktrej pracownik pracuje na kilku maszynach, wykonujc czynnoci rczne na kadej z nich, w czasie gdy pozostae maszyny pracuj samodzielnie, automatycznie. Obsug wielomaszynow stosuje si przewanie przy systemie produkcji masowej, poniewa przygotowanie stanowiska roboczego wymaga czasu i trudu. Przy prawidowo zorganizowanej pracy wielomaszynowej nie powinny wystpowa przestoje i przerwy w pracy maszyn. Jest to moliwe wtedy, kiedy czas maszynowy jednego urzdzenia jest wikszy lub rwny sumie czasw rcznych i czasu na przejcie robotnika pomidzy maszynami. W przeciwnym wypadku robotnik pracuje z przerwami. Wprowadzenie automatyzacji produkcji w zakadach przemysowych skania konstruktorw i ergonomistw do zaznajomienia si z organizacj procesu pracy pracownika sterujcego przepywem produkcji. Pulpit sterowniczy suy do scentralizowanej kontroli, automatycznego regulowania i zdalnego sterowania procesami technologicznymi. Konstrukcja pulpitu sterowniczego powinna uatwia odbieranie informacji o przebiegu produkcji, podejmowanie decyzji i przekazywanie jej na odpowiednie agregaty, regulatory lub urzdzenia sterujce. Dlatego te na pulpicie powinny znajdowa si urzdzenia nastawcze, przeczniki, aparatura sygnalizacyjna, przyrzdy do wizualnej kontroli, lampy sygnalizacyjne poszczeglnych agregatw i wskaniki informujce o wielkoci odchyle. Operator powinien powici na obserwacj wszelkiego rodzaju wskanikw nie wicej ni 10 do 15% swojego czasu pracy. Dowiadczenia wykazay, e zbyt dugie okresy pomidzy sygnaami powoduj bdne odczyty. Dlatego te naley zapewni znaczn czstotliwo sygnaw informujcych operatora o przebiegu procesu produkcyjnego. Pomieszczenie pracy operatora powinno by podzielone na strefy odpowiadajce odcinkom produkcyjnym. Wpywa to na zmniejszenie wysiku psychicznego i fizjologicznego pracownika. Ponadto obsugujcy powinien mie zapewnione odpowiednie warunki pracy: mikroklimat, owietlenie, zaplecze socjalne. Wykryciem ewentualnych niedomaga organizacji stanowiska roboczego, ustaleniem ich przyczyn oraz opracowaniem zaoe projektowych i wprowadzeniem racjonalnej organizacji zajmuje si analiza organizacji stanowiska roboczego.

automatyczny system produkcji

* pulpit sterowniczy

137

4.4

Ekonomiczno-spoeczne

skutki

organizowania

procesu

pracy

ergonomicznego punktu widzenia

Odpowiednia jako i nowoczesno produkcji jest uznawana za podstawowe zagadnienie gospodarcze, przesdzajce w duej mierze o efekcie gospodarowania. Naley zdawa sobie jednak spraw, e nawet najbardziej nowoczesne systemy techniczno-organizacyjne, umoliwiajce stay postp na drodze do wysokiego poziomu organizacji procesu pracy, nie s gwarancj penego sukcesu w tym zakresie. Doprowadzio to do powstania nowych metod i technik, ktrych istota sprowadza si do koncentracji zainteresowa wok specyficznych i twrczych waciwoci ludzkich. Istotn rol w tym zakresie mog speni ergonomia i polityka spoeczna, ktrych jednym z podstawowych zada jest humanizacja procesu pracy, wymagajca planowego dziaania w zakresie ergonomicznego ksztatowania materialnego warunkw pracy, organizowania procesu pracy oraz racjonalizacji zatrudnienia. Winna by ona realizowana z punktu widzenia pracujcego czowieka, caoksztatu jego interesw yciowych, a przede wszystkim dugoci i jakoci jego ycia aktywnego spoecznie. Problematyka dotyczca planowego dziaania w zakresie ksztatowania materialnych warunkw pracy zostaa zaprezentowana w punkcie 3.1, natomiast racjonalizacja zatrudnienia w punkcie 6.3 niniejszej pracy. W tym podrozdziale zostanie omwiona grupa zagadnie dotyczca organizowania procesu pracy z punktu widzenia ergonomicznego. W praktyce organizowania procesu pracy w zbyt jeszcze maym stopniu uwzgldnia si postulaty ergonomii. Powoduje to, e funkcjonujcy w obecnym ksztacie system pracy jest mao sprawny i nieefektywny, a jego organizacja zamraa" rezerwy wzrostu wydajnoci i jakoci pracy. Konieczna jest w zwizku z tym jego przebudowa i w konsekwencji opracowanie nowego modelu w aspekcie dowartociowania czynnika najczciej w procesie organizacji pracy ignorowanego, to jest czowieka. Winny w nim nastpowa zmiany, polegajce przede wszystkim na ksztatowaniu postpowych treci pracy, organizowaniu pracy w zespoach roboczych, doskonaleniu metod

138

pracy, organizowaniu wypoczynku w czasie trwania pracy, eliminowaniu pracy zmianowej, innowacjach w organizacji czasu pracy (stosowanie elastycznych form czasu pracy, skracania czasu pracy). Ksztatowanie postpowych treci pracy
zmiany w ukadzie czowiek praca

Obecnie postp techniczny implikuje zmiany w ukadzie czowiek praca. Do korzystnych zmian mona zaliczy czenie rozdrobnionych operacji, eliminowanie mudnych funkcji rachunkowych i regulacyjnych, uwalnianie czowieka od prac cikich, od bezporedniego kontaktu z procesami technologicznymi szkodliwymi dla jego zdrowia. Natomiast niekorzystne zmiany to zuboenie intelektualnej treci pracy i form uczestnictwa w procesach produkcyjnych. Wynika to z nadmiernego uproszczenia (symplifikacji) czynnoci i pogbienia specjalizacji powodujcych, e coraz wiksza liczba prac zostaje przeksztacona w rutynowe procesy. Taka organizacja pracy jest sprzeczna z rytmem fizjologicznym czowieka i jego potrzebami psychofizycznymi, tote le ona wpywa na samopoczucie, powoduje konflikty, tumi motywacj, osabia dyscyplin, wzmaga absencj i pynno kadr, a take pogarsza jako i wydajno pracy. Skania to przedsibiorstwa i zwizki zawodowe do poszukiwania umoliwiyby nowych, peniejsze

nowe treci pracy

skutecznych

rodkw

zaradczych,

ktre

przystosowanie pracy do czowieka. Jednym z takich dziaa jest upowszechnienie treci pracy (struktur pracy), ktre tworzy si poprzez: rozszerzanie pracy (job enlargement) przydzielanie pracownikowi nowych, bardziej zoonych zada, poszerzanie zakresu czynnoci wykonawczych na stanowisku pracy (dodanie operacji), umoliwianie wykonywania caego wyrobu lub znacznej jego czci, wzbogacanie pracy (job enrichment) scalanie czynnoci o rnym stopniu trudnoci w ramach jednego zadania, zwikszanie stopnia swobody i podejmowania decyzji w zakresie wykonywanych przez pracownika czynnoci, umoliwianie mu samodzielnego planowania i organizowania pracy, wymienno pracy (job rotation) zmiana rodzaju pracy, rodzaju czynnoci,

139

- wymienno stanowisk pracy (job switching) zmiana miejsca pracy w cigu dnia, tygodnia i duszych okresw. Te rne formy organizacji pracy stosowane s ju powszechnie w USA, RFN, Holandii, Wielkiej w Brytanii latach i innych krajach. w Z bada siedmiu przeprowadzonych siedemdziesitych

przedsibiorstwach przemysu elektrotechnicznego i elektronicznego w RFN wynika, e wprowadzenie elastycznych struktur pracy umoliwia osignicie wikszej elastycznoci wykorzystania pracownikw, polepszenie jakoci produkcji, zwikszenie wydajnoci pracy, wzbogacenie jej treci, eliminacj jednostronnej postawy ciaa przy pracy, wiksze poczucie odpowiedzialnoci u pracownika, wiksze zadowolenie z pracy, ograniczenie absencji i fluktuacji, lepszy klimat pracy20. Organizowanie pracy w zespoach roboczych Eliminowanie ujemnych skutkw podziau pracy i pobudzenie inicjatywy pracownikw mona osign przez tworzenie tzw. zespow autonomicznych, ktre same sobie organizuj prac E i wsplnie wykonuj zadania ustalone dla caej grupy. Kady taki zesp decyduje o metodzie pracy, podziale zada midzy poszczeglnych czonkw, wyborze kierownika, a take o podziale wynagrodzenia, ktrego wzrost uzalenia si od wzrostu wydajnoci pracy. Dowiadczenia zagraniczne wykazuj, e praca w zespoach
zespoy autonomiczne

autonomicznych jest przyjemniejsza i bardziej wydajna i e ich tworzenie jest przedsiwziciem ekonomicznie opacalnym. Potwierdza to tez, e dla wynikw pracy, dla jej wydajnoci i jakoci czynnikiem najwaniejszym jest osobiste zaangaowanie pracownika. Doskonalenie metod pracy Stosowane metody pracy nie uwzgldniaj w wikszoci przypadkw zalece ergonomicznych. Jak wiadomo, waciwie dobrana metoda pracy pozwala na cakowite lub czciowe wyeliminowame z procesw pracy ruchw fizjologicznie zbdnych, a to z kolei
20

Por. J. Olszewski, Postp techniczny, s. 99-106.

140

umoliwia redukcj wydatku energetycznego oraz wykonywanie ruchw w sposb mniej mczcy. Spenienie tego postulatu wymaga waciwej organizacji stanowiska pracy, ktre winno zapewni pracownikowi moliwie najwiksz naturalno pozycji ciaa i ruchw. Ma to istotne znaczenie w przemyle, gdzie czsto mona zaobserwowa robotnikw wykonujcych swoje czynnoci w pozycji wymuszonej. Organizowanie wypoczynku w czasie trwania pracy Dobra organizacja pracy powinna zapewni pracujcemu odpowiednie przerwy w czasie pracy. System przerw dziaa nie tylko dodatnio na zdrowie i samopoczucie robotnika, ale rwnie z reguy odbija si bardzo korzystnie na wydajnoci i jakoci produkcji. System przerw powinien by dostosowany do rodzaju wykonywanej pracy. Dla prac fizycznych ten rodzaj pracy nadal dominuje w naszej praktyce gospodarczej przerwy naley dostosowa do wydatku energetycznego ponoszonego w toku pracy. Fizjologowie pracy postuluj, aby przy systemie przerw wielokrotnych wprowadzi przerwy nieco krtsze w godzinach optymalnej dyspozycji do pracy, przedua natomiast ich dugo w okresach wystpujcego zmczenia, zwaszcza w godzinach popoudniowych. Oznacza to dostosowanie systemu przerw do fizjologicznej krzywej pracy Otto Graf a. W praktyce gospodarczej opracowanie odpowiedniego zindywidualizowanego systemu przerw dla poszczeglnych rodzajw prac przyniosoby wiele korzyci ekonomicznospoecznych, takich jak: zmniejszenie absencji chorobowej, spadek liczby nieszczliwych wypadkw i zmniejszenie liczby bdw, polepszenie samopoczucia pracownikw, wyduenie okresu ich zdolnoci do pracy i dziaalnoci pozazawodowej. Eliminowanie pracy zmianowej Wykonywanie pracy w nocy jest sprzeczne z naturalnym rytmem biologicznym organizmu, a take wpywa negatywnie na jego wydolno, cigo pracy i efektywno jej wykonywania. W nocy bowiem organizm czowieka znajduje si w fazie adowania (trofotropowej) i jego zdolno do wykonywania pracy spada w niektrych przypadkach do 20% normalnych moliwoci.

system przerw w pracy

141

Praca nocna pogarsza samopoczucie pracownika oraz przyspiesza narastanie zmczenia, a tym samym osabia wol pracy, zdolno do utrzymania cigoci i osigania wysokiej jej wydajnoci i jakoci. Niekorzystnie wpywa ona take na rozwj spoeczny pracownika. Osabieniu ulegaj wizi rodzinne, nasilaj si rnorodne konflikty, zawa si krg osobistych zainteresowa pracownika, maleje jego aktywno kulturalna i spoeczna, nastpuje ograniczenie jego moliwoci w zakresie ksztacenia, wypoczynku, ycia towarzyskiego itp. Elastyczne formy czasu pracy Poszczeglni ludzie maj rn aktywno yciow i rn zdolno do pracy ze wzgldu na indywidualny przebieg rytmu biologicznego. Tak wic sztywna organizacja pracy nie zapewnia wykorzystania w peni moliwoci, jakie wynikaj ze specyfiki lud2kiego organizmu. Prb rozwizania tych sprzecznoci stanowi tzw. ruchomy czas pracy. Inicjatyw w tym zakresie przejawiy po raz pierwszy zakady Messerschmidt Bolkw w Ottobrun (RFN), ktre w 1968 r. wprowadziy ruchomy czas pracy w celu rozwizania trudnoci zwizanych z dojazdami do pracy wielkiej liczby pracownikw, rozpoczynajcych i koczcych prac o tej samej godzinie. System ten szybko przyj si w tysicach zakadw pracy w Austrii, Szwajcarii, w krajach skandynawskich, Francji, we Woszech, Hiszpanii i Wielkiej Brytanii. Wprowadziy go nastpnie rwnie USA, Australia, Japonia, Wgry i Bugaria. Ruchomy czas pracy jest tym systemem elastycznej organizacji pracy, ktry ma w Polsce stosunkowo dug histori. W tym kontekcie nasuwa si pytanie o perspektywy dalszego rozwoju form organizacji czasu pracy w Polsce. Jest to tym bardziej istotne, e system ten moe by z powodzeniem stosowany na wielu stanowiskach pracy w przemyle, tam gdzie praca wykonywana jest stosunkowo samodzielnie i indywidualnie i gdzie jej efekty s wymierne i nie ma potrzeby cisego dostosowania godzin pracy do wymaga innych komrek organizacyjnych. Skracanie czasu pracy Dowiadczenia przeprowadzone w zakresie organizowania procesu pracy wykazay, e w nowoczesnych spoeczestwach przemysowych przejawia si powszechna tendencja skracania czasu

ujemne cechy zmian nocnych

ruchomy czas pracy

142

pracy, ktra z reguy idzie w parze ze wzrostem wydajnoci pracy i produkcji.

w wymiarze godzinowym dziennym i tygodniowym

Skracanie czasu pracy moe nastpowa w wymiarze godzinowym, dziennym, tygodniowym, miesicznym, rocznym, a take w skali caego ycia pracownika. W wikszoci krajw rozwinitych obowizuje 40-godzinny tydzie pracy, a od polowy lat siedemdziesitych czynione s przygotowania do przechodzenia do krtszego wymiaru czasu pracy w tygodniu, wynoszcego 36 lub 35 godzin w niektrych dziaach przemysu. Szczeglne znaczenie ma wprowadzenie piciodniowego tygodnia pracy. Ten model czasu pracy wykazuje due walory zarwno spoeczne, jak i ekonomiczne. Ze spoecznego punktu widzenia uzyskanie drugiego, obok niedzieli, dnia wolnego od pracy jest wysoko cenione przede wszystkim przez pracujce zawodowo kobiety, ktre mog ten dzie powici na prace zwizane z gospodarstwem domowym i opiek nad dziemi, za niedziel przeznaczy na wypoczynek i rozrywki. Z punktu widzenia ekonomicznego skrcenie dziennego lub tygodniowego czasu pracy prowadzi z reguy do intensyfikacji wysiku i wzrostu wydajnoci godzinowej. Z punktu widzenia fizjologicznego rozoenie wysiku na mniejsz liczb godzin dziennie lub mniejsz liczb dni w tygodniu pozwala na przyjcie szybszego lub bardziej rwnomiernego rytmu pracy przez eliminacj tzw. mimowolnych przerw organizowanych przez robotnikw przy duszym dniu lub tygodniu pracy.

w skali miesicznej

Skracanie czasu pracy moe wystpowa w skali miesicznej i odnosi si do okrelonej grupy pracownikw, ktrzy ze wzgldw spoecznych korzystaj z tego przywileju. Wolny dzie lub dni w miesicu moe otrzyma pracownica zatrudniona w penym wymiarze czasu pracy, prowadzca wasne gospodarstwo domowe, pod warunkiem, e jest zamna, ma dzieci do lat 18 bd te do gospodarstwa domowego nale potrzebujcy opieki czonkowie rodziny. Jest to tzw. dzie pracy domowej (Hausarbeitstag), ktry moe rwnie uzyska mczyzna samotny ojciec bd m sprawujcy opiek nad on. Podobne rozwizanie wystpuje rwnie w Polsce, z tym e wymiar czasu wolnego, jaki moe uzyska matka, wynosi 2 dni w roku. Najdusz skal, w jakiej mona rozpatrywa skracanie czasu pracy, jest skala caego ycia. Z problematyk t wie si wprowadzenie elastycznej granicy wieku emerytalnego. W nie-

143

ktrych zakadach pracy w takich krajach, jak: Francja, Wielka Brytania, Szwecja, RFN, stosuje si elastyczny system zwikszania czasu wolnego przez skracanie czasu pracy, poczynajc od pewnego wieku, np. 60 lat. Dla przykadu we francuskiej firmie Turbomeca od 10 lat stosowany jest system zakadajcy, e w okresie od 60 do 62 roku ycia pracownik otrzymuje pene wynagrodzenie przy 75% czasu pracy, od 62 do 64 lat pene wynagrodzenie przy 50% czasu pracy, a od 64 do 65 lat pene wynagrodzenie przy 0% czasu pracy. Inn drog rozwizywania problemu skracania czasu pracy pracownikw w okresie znacznie poprzedzajcym przechodzenie na emerytur jest wyduenie patnych urlopw wypoczynkowych i dugoterminowych tzw. model Maynesa stosowany w Australii oraz system o nieco zmienionym ksztacie, znany pod angielsk nazw Sabbaticals. Wymienione przykady ukazuj denie do poszukiwania rnych rozwiza korzystnych dla zakadu pracy i pracownikw, u podstaw ktrych le wzgldnie trwae czynniki zwizane z wartociami i celami zyskujcymi na znaczeniu we wspczesnym spoeczestwie. Nale do nich m.in. denie do wikszej swobody jednostki w gospodarowaniu swoim czasem, w tym rwnie i czasem pracy, pragnienie uwzgldniania w szerszej mierze indywidualnych waciwoci psychofizycznych jednostek oraz waciwych im sytuacji yciowych. Na moliwo, zakres i tempo realizowania tych tendencji w formie rnych rozwiza organizacyjnych bd oddziaywa m.in. sytuacja spoeczno-gospodarcza danego kraju, stan istniejcej i przewidywanej koniunktury gospodarczej, sytuacja na rynku pracy.
4.5. Ergonomiczny system czowiekkomputer

elastyczny system zwikszania czasu wolnego

E Komputer staje si obecnie narzdziem powszechnego uytku, wprost niezbdnym w kadym zakadzie pracy i w kadej rodzinie21. O tym decyduje stosunkowo niska cena, mae wymiary, dua niezawodno i trwao oraz due moliwoci w zakresie
21

Od okoo 40 lat obserwujemy dynamiczny rozwj informatyki, a w

szczeglnoci jednego z jej dziaw techniki komputerowej. Por. J. Olszewski, Spoeczne aspekty komputeryzacji, Polityka Spoeczna" 1990, nr 4, s. 22.

144

gromadzenia i przetwarzania informacji z caego wiata. Spowodowao to, e plan Masary, ktry dotyczy informatyzacji spoeczestwa japoskiego, przesta by ewenementem w obliczu wysikw i sukcesw innych krajw 22. Tak wic powstaje nowa, elektroniczna, zintegrowana jako pracy codziennej, opartej na trzech rewolucyjnych wynalazkach: komputerach, cznoci wiatowodowej, cznoci satelitarnej. Jest to wyzwanie, ktremu mona sprosta w kraju przez moliwe szybkie przygotowanie spoeczestwa do ycia informatycznego.
rola komputeryzacji

W Polsce komputeryzacja wkracza w coraz wikszym zakresie w rne sfery ycia spoeczno-gospodarczego. Nasilenie tego zjawiska mona zaobserwowa w produkcji, w usugach, handlu, transporcie, administracji. Komputery stay si przedmiotem zainteresowania wielu grup spoecznozawodowych, a przede wszystkim modych ludzi, prowadzc ich do swoistego rodzaju uzalenienia. Komputeryzacja wpywa rwnie na istot wizi spoecznych, na porozumiewanie si midzy ludmi, wywouje u wielu pracownikw niech do pracy, lk przed nieznanym. Z problematyk t wi si zagadnienia negatywnych i pozytywnych konsekwencji wynikajcych z wprowadzania techniki komputerowej na szerok skal do ycia jednostkowego i spoecznego. Doceniajc zarwno w praktyce, jak i w teorii pozytywne walory komputeryzacji, naley jednak zwrci uwag na jej negatywne aspekty dotyczce zagroenia zdrowia fizycznego i psychicznego. W sferze psychospoecznej wspdziaanie czowieka z komputerem powoduje zagroenie cenionych przez czowieka wartoci spoecznych, rodzi jego izolacj, redukujc tym samym konieczno bezporedniego porozumiewania si z innymi. Stresy zwizane z obsug komputera Obcienie psychiczne zwizane z prac przy komputerze wywoywane jest przez wiele czynnikw, ktre w miar doskonalenia komputera ulegaj ewolucji i ograniczaniu. Przy wprowadzaniu
22

Por. T. Kasprzak, Koncepcja przedsibiorstwa XXI w; Ekonomista" 1994, nr l, s. 42 i

n.

145

komputerw IBM-PC due obcienie dla operatora stanowia konieczno szybkiego nauczenia si wielu komend, a take pogodzenie sprawnej obsugi komputera z wymagan bezbdn prac i jej du wydajnoci. Praca ta niejednokrotnie bya w komputerze automatycznie kontrolowana i przeliczana na warto rynkow. Zdarzao si, e po wprowadzeniu komputerw wynagrodzenie za prac malao, a wysiek umysowy znacznie wzrasta. Doprowadzio to do tego, e wiele organizacji zwizkowych wymusio przyjcie zasady, i bez zgody pracownika nie wolno wprowadza automatycznych licznikw wydajnoci pracy i uzalenia zarobku od ich wskaza23. Praca przy komputerach w wikszoci przypadkw wykonywana jest w samotnoci za pomoc rodkw przekazu. Komputery wprowadzaj poczucie sztucznoci, odrealnienia, dehumanizacji wizi midzyludzkich, jak rwnie s czynnikiem desocjalizacji czowieka. Innym skutkiem ubocznym jest obiektywny wzrost kontroli nad ludmi przez tworzenie bankw danych dysponujcych pen informacj o danej osobie, take o jej upodobaniach prywatnych, cechach osobowoci, przyzwyczajeniach lub te o planach na przyszo. Wszystko to pozwala na centralizacj decyzji z wszelkimi konsekwencjami z tym si wicymi. W pierwszym okresie obsugi komputera wystpuje n wielu pracownikw niech do pracy, powodowana lkiem przed nieznanym oraz nieudanymi prbami pracy z tym urzdzeniem24. rde tych psychospoecznych barier naley szuka m.in. w obawie przed moliwoci uszkodzenia drogiego sprztu, w wiadomoci dysproporcji, jaka istnieje pomidzy wasnymi umiejtnociami obsugi komputera a potencjalnymi moliwociami, ktre komputer stwarza, w obawie przed ewentualn redukcj etatw, a take czynnikami szkodliwymi i uciliwymi wystpujcymi podczas pracy z monitorami. Niezalenie od tych i innych zagroe, jakie niesie komputeryzacja, naley otwarcie stwierdzi, i od tej ju nie mody, ale koniecznoci ekonomiczno-organizacyjnej nie uciekniemy.
23

zagroenia psychospoeczne przez komputeryzacj

Dyrektywa Rady Europy 90270/EWG z 29 maja 1990 r. w sprawie minimalnych

wymaga w dziedzinie bezpieczestwa i ochrony zdrowia przy pracy z urzdzeniami wyposaonymi w monitory ekranowe.24 Por. J. Olszewski, Spoeczne aspekty.

146 dziaania ograniczajce zagroenia

Pozostaje zatem pilna potrzeba dziaa pragmatycznych, ograniczajcych niepokj i zagroenia psychospoeczne i fizyczne wywoywane tym procesem. Psychospoeczne trudnoci komputeryzacji mog by agodzone przez wypracowanie i stosowanie odpowiednich zalece socjotechnicznych. Moliwe s tu m.in. nastpujce sposoby postpowania: doprowadzenie do akceptacji komputeryzacji, tzn. do przekonania, e przyniesie ona korzyci pracownikom obsugujcych komputery i caej firmie, uatwienie wzajemnych kontaktw, a take moliwoci porozumiewania si (a nie izolowania) poszczeglnych osb z czonkami wasnej grupy zawodowej i innych grup (takie kontakty zachcaj do wymiany poytecznych informacji, swobodnego przepywu informacji i spostrzee), tolerowanie przypadkowych niepowodze w pracy z komputerami oraz zapewnienie uznania za t prac. W komputeryzacji, jak w kadym innym zamierzeniu, potrzebne jest dopasowanie" emocjonalne. Pracownicy zatem winni by emocjonalnie dostrojeni do tej innowacji. Musi by ona dla nich wana i mie sens. Komputeryzacja w firmie powinna by wprowadzana stopniowo na niewielu stanowiskach, nie raptownie. Jej praktyczne wprowadzenie nie moe by zaskoczeniem dla pracownikw, musi by poprzedzone rzeczow informacj. We wdraaniu komputeryzacji naleaoby unika wszelkich pozorw stosowania przymusu; koordynujcymi i odpowiedzialnymi za ni powinni by pracownicy o wysokim autorytecie z moralno-zawodowym, z duym oceny. dowiadczeniem zawodowym, umiejtnociami obiektywnej

Psychospoeczne przygotowanie do wdraania komputeryzacji jest bowiem procesem i nie mona tu dziaa zbyt gwatownie. Naley przypuszcza, e stresogenno komputera bdzie znika w miar, jak stanie si on sprztem powszechnego uytku. Najszybciej zajd zmiany w modym pokoleniu, ktre z komputerem spotka si praktycznie w swojej pierwszej dekadzie ycia. Uciliwoci fizyczne Komputeryzacja powoduje rwnie uciliwoci i zagroenia dla zdrowia pracownikw obsugujcych komputery. Zagroenia te jednak nie do koca s jeszcze rozpoznane. Monitor wraz z dodat-

147

kowym wyposaeniem mikrokomputerowym emituje bowiem stosunkowo duo ciepa, co powoduje lokalne zwikszenie temperatury powietrza i jednoczenie zmniejszenie jego wilgotnoci. ' Sprzt ten wydziela m.in. promieniowanie cieplne, szerokopasmowe promieniowanie elektromagnetyczne o szerokim widmie czstotliwoci, elektrostatyczne, nadfioletowe, sabe pole magnetyczne i rentgenowskie. Drugim bardzo wanym czynnikiem, ktry wie si z prac monitora, jest pole elektromagnetyczne, powodujce polaryzacj napicia elekstrostatycznego pomidzy czowiekiem a ekranem, w rezultacie czego twarz osoby pracujcej przy monitorze przyciga naadowane czsteczki kurzu w takim samym stopniu, jak naadowany elektrycznie ekran, a ponadto pogarsza proces oddychania oraz wyrazisto odczytywania informacji z ekranu monitora. Kurz i zwizana z tym jonizacja skry mog wywoywa reakcje alergiczne i podranienia skry. Potencja elektrostatyczny ekranu jest neutralizowany przez dziaanie wody zawartej w powietrzu. Przy duej wilgotnoci (50-60%) zwykle potencja ten jest znacznie ograniczony. W okresie zimowym, gdy przez wiele tygodni wilgotno powietrza w pomieszczeniu utrzymuje si poniej 30%, potencja elektrostatyczny ekranu moe by szczeglnie wysoki. W tabeli 28 podane s potencjay ekranw zmierzone w zakadach pracy na terenie kraju. Wanym zagadnieniem jest wpyw promieniowania ekranu" na ludzki organizm. Wpyw ten jest przedmiotem sporw specjalistw z tej dziedziny. Wci dyskutowany jest problem, czy promieniowanie to moe wywoywa ble gowy, zaburzenia koncentracji lub nawet poronienia u kobiet. Zakcenia w przebiegu ciy kobiet obsugujcych monitory komputerowe byy wielokrotnie badane. Wikszo wynikw bada epidemiologicznych - przy komputerach nowej generacji nie potwierdza zwizku pomidzy prac przy monitorze a poronieniami i wadami noworodkw. W roku 1994 Midzynarodowe Biuro Pracy (ILO, Genewa) wydao informator (nr 70) omawiajcy problem pl elektromagnetycznych monitorw ekranowych. S tam podane nastpujce stwierdzenia sformuowane przez Midzynarodowy Komitet Promieniowa Niejonizujcych (INTIC), dziaajcy w ramach Midzynarodowego Stowarzyszenia Ochrony przed Promieniowaniem (IRPA):

negatywne oddziaywanie komputera: - emisja ciepa - pole elektromagnetyczne

promieniowanie ekranu

148

Tabela 28. Typy ekranw i ich potencjay w woltach

Typ monitora Potencja ekranu w woltach (warto dopuszczalna 200 V) 11000 8000 14000 20 400 11000 11000 5000 21000 56 10000 6400

Monitor kolorowy CTX-CPS 1760, USA Monitor mono IBM 3178 c Monitor kolorowy IBM 32792 C Monitor mono EF 8530 Monitor mono ETAP, Belgia Monitor mono MG-14111 Eo9 China mono VGA monitor CH-0423 Gold Star color monitor 1465 SSI/01 Gold Star color monitor 1460 SVGA Japan 17" MultiSync monitor NEC 5 Fgp Monitor Siemena MCS 1404, 14' Monitor Samsung SM-12SFA7, mono ziel.

rdo: Por. H. Korniewicz, Zalety i wady komputerytacji, Humanizacja Pracy" 1995, nr 3 (163), s. 17.

pole elektromagnetyczne monitorw nie stanowi zagroenia dla zdrowia pracownikw, nie ma naukowego uzasadnienia dla wprowadzania ekranowania monitorw lub wykonywania pomiarw pl elektromagnetycznych przy monitorach, filtry ekranowe, ktre stosuje si w celu ograniczenia odbi wiata od ekranu monitora, mog mie warstw przewodzc, uziemion, zmniejszajc natenie pl elektrycznych (elektrostatycznych) wytwarzanych przez monitor.
* normy

Wedug krajowych przepisw (Wytyczne WBP 84/ /MPChiL-04) potencja ekranu nie powinien przekracza 200 V, a natenie pola elektrostatycznego 2 kV/m w odlegoci 10 cm od ekranu monitora. Natomiast wedug przepisw MPR II wymagania s agodniejsze, gdy dopuszcza si potencja ekranu 500 V, tzn. natenie pola elektrostatycznego w odlegoci 10 cm od ekranu nie powinno przekracza 5 kV/m. Przy wikszoci monitorw potencja przekracza znacznie zarwno 200 V (wedug przepisw krajowych), jak i 500 V (wedug MPR II). Silne pole elektromagnetyczne o nateniu proporcjonalnym do potencjau ekranu (o nateniu powyej 2000 V) moe powodowa ujemn

149

dla zdrowia polaryzacj adunkw elektrycznych wewntrz organizmu i zaburzenia procesw bioelektrycznych2 . Aby efekty te skutecznie wyeliminowa. Centralny Instytut Ochrony Pracy zaleca stosowanie tzw. filtrw ochronnych, zakadanych na ekran monitora. Filtry te nie tylko chroni przed polem elektrostatycznym ekranu monitora, ale rwnie mog poprawi jako ogldanego obrazu (ograniczenie negatywnego wpywu ttnienia obrazu, poprawa kontrastu, ograniczenie odblaskw). Naley jednak podkreli, e dostpne na rynku filtry s bardzo rnej jakoci. Powinno si stosowa filtry, ktrych jako zostaa potwierdzona wynikami specjalistycznych bada. Poziom promieniowania rentgenowskiego emitowanego przez nowoczesne monitory zosta w ostatnich latach znacznie obniony. Wedug danych, jakimi dysponuje Stowarzyszenie Nadzoru Technicznego Nadrenii, poziom promieniowania rentgenowskiego, pochodzcego ze wspczenie wytwarzanych urzdze wizyjnych, jest wielokrotnie niszy od poziomu promieniowania ta (tj. promieniowania, ktre w sposb naturalny wystpuje w przyrodzie), a jego warto mieci si poniej granicy czuoci urzdze, jakich uywano do jego badania. Wszystkie wymienione czynniki powoduj dolegliwoci zgaszane przez osoby obsugujce komputery. Do najczstszych nale: zmczenie wzroku, a przede wszystkim pieczenie oczu, nieostro widzenia, zmiany percepcji barw, a take ble mini i staww, sztywno (bolesno) nadgarstkw, bl i sztywno karku i ramion, drtwienie i skurcze rk, niepokj i nerwowo, znuenie, osabienie, pieczenie skry. Przedstawione powyej zagroenia zdrowia wiadcz o tym, e praca przy obsudze elektronicznych monitorw ekranowych zaliczana jest do prac wykonywanych w szczeglnych warunkach. Wypada te wspomnie, e ustawodawstwo krajowe zalicza prac przy monitorach ekranowych do uciliwych dla zdrowia.
25

*filtry ochronne

Istotnym czynnikiem ryzyka pracy przed ekranem komputera moe okaza si

wpyw jego pola elektromagnetycznego na pole elektromagnetyczne organizmu czowieka. Czstotliwo pola wytwarzanego przez monitor wynosi okoo 50 Hz, mieci si zatem w tym samym zakresie niskich czstotliwoci, co pole wasne ludzkiego daa.

150

Z tego tytuu na jedno stanowisko pracy z komputerem powinno przypada przynajmniej 6 m2 powierzchni pomieszczenia o wysokoci co najmniej 3,3 m. Warunki przestrzenne i owietlenie Istnieje wiele sposobw przeciwdziaania

wyej

omwionym

uciliwociom zwizanym z prac przy komputerze. Due znaczenie w rozwizywaniu tych problemw ma ergonomia, ktra znajduje jedyny sposb na to, by zachowa zdrowie i jednoczenie zwikszy wydajno pracy. Jej stosowanie w praktyce polega na prawidowym ksztatowaniu rodowiska pracy operatora komputerowego, to jest takich elementw, jak np. przestrze pracy i owietlenie.
przestrze pracy przy komputerze

Wanym elementem ksztatujcym przestrze pracy jest dugo i szeroko biurka, na ktrym umieszczony jest komputer, monitor i klawiatura. Branowe organizacje zawodowe w RFN zalecaj w swoich przepisach bhp, by w optymalnych warunkach pracy uywa biurek o dugoci wynoszcej przynajmniej 160 cm i szerokoci co najmniej 80 cm (por. rys. 31). Oznacza to, e szeroko blatu biurka powinna by na tyle dua, by zmieciy si na nim: klawiatura, pulpit na materiay pomocnicze oraz monitor. Ponadto pomidzy przedni krawdzi biurka a klawiatur winno pozosta wolne miejsce na oparcie doni, majce szeroko od 5 do 10 cm. Monitor, ze wzgldw bezpieczestwa, nie powinien wystawa ani o l cm poza tyln krawd blatu. Opisane wyej wymagania speniaj stoy o szerokoci blatu wynoszcej co najmniej 90 cm. Powierzchnia blatu biurka bez regulatora wysokoci powinna by oddalona od podogi o 72 cm. Dla okoo 80% ludzi wysoko ta nie stanowi adnego problemu i wymaga co najwyej regulacji wysokoci krzesa (por. rys. 31)26. Na charakterystyk optymalnego stanowiska pracy z komputerem nie skadaj si wycznie jego wymiary. Biurko, oprcz wymiarw, ma rwnie swoj faktur, ktra powinna by matowa lub pmatowa, by nie mczy zbytnio wzroku ewentualnymi refleksami wiata, pochodzcymi z otoczenia.
26

Por. S. Loprzer, Dobre samopoczucie na stanowisku pracy, w; Komputer a zdrowie,

pod red. Ch. Lippmann, Cedrua Publishing Houae, Warszawa 1992, s. 23.

151

Rys. 31. Wymiary (w mm) prawidowo zorganizowanego stanowiska do pracy z komputerem wraz z optymalnymi odlegociami pomidzy fotelem, biurkiem, podnkiem, ekranem, klawiatur i podprk pod dokumenty rdo: Por. S. Loerzer, Dobre samopoczucie, s. 23

Wanym zagadnieniem w ksztatowaniu optymalnych warunkw pracy z komputerem jest owietlenie. Z bada wasnych wynika, e najczciej s popeniane takie bdy, jak;: umieszczanie monitora na tle okna, ktrego wysoka luminancja w soneczny dzie ogranicza moe znacznie czytelno obrazu na ekranie27,
27

owietlenie stanowiska komputerowego

Utrwalaniu takiego stanu rzeczy sprzyja niefortunnie sformuowana norma PN-

84/E-02033 Owietlenie wntrz wiatem elektrycznym". Ponadto warto podkreli konieczno oddzielnego unormowania owietlenia stanowisk pracy z komputerami na podstawie zalecenia norm midzynarodowych ISO 924 i ISO 8995.

152

stosowanie aluzji bd kotar, ktre niewystarczajco tumi wiato w sonecznym dniu silne owietlenie ekranu moe istotnie utrudnia odczytywanie danych, ustawianie monitorw ekranem w stron okien na ekranie tworzy si jasny obraz, utrudniajcy odczyt danych, owietlenie elektryczne ekranw, ktre jest w wikszoci przypadkw nieprawidowe. Trudnoci techniczne zwizane z prawidowym zaprojektowaniem owietlenia wynikaj ze znacznych rnic jasnoci, jaka istnieje pomidzy ekranem monitora a reszt pomieszczenia. Zbyt dua rnica pomidzy jasnoci pomieszczenia a jasnoci ekranu zmusza wzrok do wysiku przekraczajcego niemal jego zdolnoci przystosowawcze28. Takie przecienie wzroku nieustannym dostosowywaniem si do zmian jasnoci obrazu rejestrowanego przez oczy powoduje narastanie zmczenia i wyczerpania aparatu adaptacyjnego oczu, a nawet do pogorszenia si sprawnoci jego funkcjonowania. Ma to istotny wpyw na jako innych czynnoci wzroku, takich jak np. ostro widzenia, stopie adaptacji i akomodacji, szybko rozrniania przedmiotw obserwowanych. Wane wic jest, by jasno w pomieszczeniu, w ktrym pracuje si przy monitorze, utrzymywana bya w granicach 500 - 600 luksw. Sposoby przeciwdziaania negatywnym czynnikom rodowiska pracy
stosowanie nowych generacji monitorw

Nasuwa si pytanie, w jaki sposb przeciwdziaa szkodliwemu dziaaniu omwionych wyej rodzajw promieniowania. Przede wszystkim naley uywa monitorw, w ktrych promieniowanie, pole elektrostatyczne i pole elektromagnetyczne redukowane s konstrukcyjnie wewntrz ich obudowy. Monitory o takich waciwociach s specjalnie oznakowane: w RFN np. umieszcza si na nich znaki GS (Geprufte Sicherheit", czyli skontrolowane pod wzgldem bezpieczestwa), przyznawane producentom przez Stowarzyszenie Nadzoru Technicznego Nadrenii. Podobn rol odgrywaj oznaczenia SSI Szwedzkiego Instytutu Normalizacji oraz SK, przyznawane przez Szwedzki Komitet Elektrotechniczny monitorom, ktre odpowiadaj rygorystycznym szwedzkim normom.
28

Por. M. Kamieaka-ya, Ergonomia stanowiska komputerowego. Wydawnictwa AGH, Krakw 1996, s. 39 i n.

153

Siy elektryczne malej wraz ze wzrostem odlegoci. Z tego powodu zaleca si utrzymywanie odstpu pomidzy twarz a ekranem wynoszcego co najmniej 40 - 50 cm. Natenie pola elektromgnetycznego i elektrostatycznego wok monitora moe by zredukowane przez odpowiedni konstrukcj jego ekranu, zapewniajc odprowadzanie adunkw elektrycznych z jego powierzchni -tak jak to ma miejsce w ekranach najnowszych typw. Czciowe zmniejszenie natenia promieniowania mona uzyska dziki zaoeniu na ekran filtru ochronnego, wykonanego ze specjalnych tkanin lub ze specjalnego, przewodzcego szka. Przy zakupie filtru naley dokadnie zapozna si z aktualn ofert rynku (np. niezalenymi opiniami na ich temat w prasie fachowej), poniewa trafiaj si rwnie w sprzeday filtry zupenie nieskuteczne. Naley rwnie zadba o to, by przedmioty w najbliszym otoczeniu komputera blat, uchwyt na dokumenty, a przede wszystkim wykadzina dywanowa wykonane byy z materiaw antyelektrostatycznych, to jest z materiaw o waciwociach majcych moliwo odprowadzania nadmiaru adunku elektrostatycznego do ziemi; osabia to natenie pola elektrostatycznego w pomieszczeniu. Wanym czynnikiem, poza wyej wymienionymi, ksztatujcym rodowisko operatora komputerowego jest mikroklimat. Zalecana temperatura w pomieszczeniu powinna zawiera si w przedziale 2122C. Nowoczesne urzdzenia klimatyzacyjne przystosowuj temperatur pomieszczenia do temperatury na zewntrz budynku w sposb automatyczny, nie naraajc pracujcych w nim ludzi na nadmierne rnice temperatur. Za pomoc aluzji lub zason naley zapobiega nadmiernemu nagrzewaniu si urzdze pod wpywem wiata sonecznego. Wzgldna wilgotno powietrza w pomieszczeniu powinna wynosi 50-65%. Im wysza temperatura, tym nisza powinna by wilgotno, tak by w pomieszczeniu nie zrobio si parno. Wilgotno powietrza powyej 50% zapobiega ponadto wytworzeniu si nadmiernego natenia pola elektrostatycznego w pobliu komputera. Ponadto promieniowanie ekranu powoduje zachwianie rwnowagi midzy jonami dodatnimi a ujemnymi, na niekorzy tych drugich, w konsekwencji powietrze zawiera 200 - 300 jonw w l cm powietrza zamiast 2000-30002''. Organizm czowieka reaguje na
29

zmniejszanie promieniowania monitora

ksztatowanie mikroklimatu:

- klimatyzacja

Por. J. Olszewski, Wykorzystanie zalece ergonomii w ksztatowaniu,

stanowiska pracy operatora komputerowego. Zeszyty Naukowe Politechniki Poznaskiej. Organizacja i Zarzdzanie, nr 19, Pozna 1966.

154

to depresj, wysokim cinieniem, obnieniem sprawnoci i blem gowy. Mona temu przeciwdziaa, wprowadzajc do naszego rodowiska zamiast lakierowanych powierzchni drewniane podogi i boazerie. Drewno znakomicie uzupeniaj w tym wzgldzie ywe roliny. Nale do nich: papro, geranium, tuja pokojowa, jaowiec karowaty, aloes i trzykrotka. Czste wietrzenie pomieszcze i ich nawilanie, zwaszcza tych ogrzewanych centralnie, powinno
- sztuczna

jonizacja powietrza

sta si nawykiem. Najbardziej efektywn metod tworzenia waciwego mikroklimatu jest sztuczna jonizacja powietrza. Urzdzenia do wytwarzania aerojonw mona podzieli na dwie grupy: jonizatory wysokonapiciowe i radioizotopowe. Najbardziej rozpowszechniy si aparaty, w ktrych rdem promieni jonizujcych jest materia promieniotwrczy. Stosowanie tych urzdze wymaga jednak szczeglnej ostronoci. Rozwizaniem, ktre pozwala uzyska du efektywno jonizacji ujemnej powietrza przy napiciach bezpiecznych higienicznie, jest jonizator wysokonapiciowy. Z bada przeprowadzonych w Instytucie Medycyny Uzdrowiskowej w Poznaniu wynika, e jonizator winien by umieszczony w odlegoci l - 2 m od stanowiska pracy. Zaleca si ponadto stosunkowo krtkie okresy jonizacji (60 -100 min) oraz stosowanie dwch godzinnych przerw w pracy jonizatora. Rozwaania ograniczono do przedstawienia dziaa, jakie winny by

podejmowane przez organizatorw stanowisk pracy operatorw komputerowych w zakresie wybranych trzech elementw majcych wpyw na warunki pracy, to jest przestrzeni pracy, owietlenia i mikroklimatu. Naley jednak zdawa sobie spraw, e nasze zdrowie zaley nie tylko od rodowiska, w jakim obsugujemy komputer, ale rwnie od nas samych. Dlatego te due znaczenie maj dobrze zorganizowane i wykorzystane przerwy w pracy30, wiczenia fizyczne oraz wiczenia relaksujce wzrok. O tych jednak sprawach organizatorzy pracy najczciej zapominaj31. Instytut Medycyny Pracy w odzi i Pastwowa Inspekcja Sanitarna zajmuj zgodne stanowisko, e warunki pracy przy
30

Zaleca si stosowanie 15-minutowych przerw rekreacyjnych podczas pracy przy

komputerze po kadych 2 godzinach pracy lub nawet po l godzinie, jeeli praca jest uciliwa i intensywna.
31

Por. J. Olszewski, Postp techniczny, s. 106- 110.

155

monitorach ekranowych nie stwarzaj ryzyka dla zdrowia osb zdrowych charakteryzujcych si normalnym stanem fizjologicznym organizmu. Przeciwskazania do pracy przy monitorach ekranowych dotycz kobiet w ciy, jak rwnie osb, ktre cierpi na nastpujce rodzaje schorze: choroby aparatu przeziernego oka, wysoka krtkowzroczno, nie dajca si skorygowa szkami, organiczne choroby orodkowego ukadu nerwowego, choroby psychiczne, wzmoona pobudliwo nerwowa, czste naczynioruchowe ble gowy, choroby nerww, mini, ukadu kostnego, przewleke zapalenie skry (uczuleniowe), choroby ukadu oddechowego, niewyrwnana cukrzyca, ktrej towarzyszy zmienno percepcji orodka optycznego oka32. Uwarunkowania ekonomiczne przedsiwzi ergonomicznych Obecna sytuacja w zakresie ksztatowania warunkw pracy operatorw i programistw komputerowych nie jest najlepsza. W zakresie ksztatowania stosunkw przestrzennych na stanowisku pracy popenia si wiele bdw wynikajcych z kilku powodw. Jednym z nich jest brak na rynku odpowiednich mebli, ktre speniayby wymogi okrelone powyej. Drugim powodem jest niewiedza osb projektujcych takie stanowiska pracy. Czsto powan przeszkod s ograniczenia natury finansowej. Wanym elementem jest owietlenie. Rzadko zdarza si spotka niewiedza stanowisko osb, od komputerowe, ktrych zaley ktre byoby prawidowo ergonomiczne zaprojektowane pod tym wzgldem. Podstawow przyczyn jest prawidowe, owietlenie. Wzgldy finansowe odgrywaj tutaj najmniejsz rol. Rwnie ksztatowanie rodowiska pracy pod wzgldem parameterw mikroklimatycznych jest nieprawidowe. Podobnie jak w przypadku owietlenia, tak i tutaj najpowaniejsz przyczyn nieprawidowego jego ksztatowania jest niewiedza
32

przeciwwskazania do pracy przy monitorach

Praca przy monitorach komputerowych zaliczana jest do prac w szczeglnych -

warunkach, co uprawnia do niszego wieku emerytalnego oraz do wzrostu o 10% podstawy wymiaru emerytury i renty inwalidzkiej, jeeli pracownik przepracowa na takim stanowisku co najmniej 15 lat. Por. Rozporzdzenie Rady Ministrw nr 43 z 7 lutego 1983 r., wykaz A, dzia 14, poz. 5 (Dz. U. nr 8).

156

pracownikw, od ktrych zale warunki pracy operatorw i programistw. Naley stwierdzi, e najbardziej kosztownym przedsiwziciem w zakresie ergonomicznego ksztatowania warunkw pracy przy komputerze jest rodowisko przestrzenne jego koszt w stosunku do klasycznego stanowiska jest wielokrotnie wyszy. Mniejsze problemy finansowe wi si z odpowiednim zaprojektowaniem rodowiska pracy przy komputerze pod wzgldem owietlenia i mikroklimatu.
Pytania kontrolne

1. Jakim celom suy skala centylowa? 2. Jakie rnice wystpuj pomidzy bezporednim a porednim sposobem korzystania z wymiarw antropometrycznych? 3. Racjonalna postawa przy pracy. 4. Jakie wymogi winno spenia stanowisko pracy? 5. Kierunki ksztatowania postpowych treci pracy. 6. Pozytywne i negatywne aspekty komputeryzacji. 7. Zasady ksztatowania warunkw pracy operatora komputerowego.
Literatura zalecana Batogowska A., Sowikowski J.: Atlas antropometryczny dorosej ludnoci Polski dla potrzeb projektowania. Instytut Wzornictwa Przemysowego, Warszawa 1974. Ergonomia, pod red. J. Lewandowskiego, Wydawnictwo MARCUS S.C., d 1995. Grska E., Tytyk E.: Ergonomia w projektowaniu stanowisk pracy, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1966. Kamieska-ya M.: Ergonomia stanowiska komputerowego. Wydawnictwa AGH, Krakw 1996. Kasprzak T.: Koncepcja przedsibiorstwa XXI w., Ekonomista" 1994, nr l. Loerzer S.: Dobre samopoczucie na stanowisku, w: Komputer a zdrowie, pod red. Ch. Lipmann, Cedrus Publishing Ilouse, Warszawa 1992. Olszewski J.: Postp techniczny a przemiany systemu pracy w przemyle, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Pozna 1993.

157

Olszewski J.: Spoeczne aspekty komputeryzacji, Polityka Spoeczna" 1990,nr 4. Olszewski J.: Wykorzystanie zalece ergonomii w ksztatowaniu stanowiska pracy operatora komputerowego. Zeszyty Naukowe Politechniki Poznaskiej. Organizacja i Zarzdzanie nr 19, Pozna 1966. Rogaliski K.: Ergonomiczny system przemysowy w przedsibiorstwie przemysu meblarskiego. Politechnika Poznaska, Rozprawy" nr 32, Pozna 1977. Wykowska M.: Ergonomia, Wydawnictwo AGII, Krakw 1994. Ziobro E.: Ergonomiczne projektowanie stanowisk pracy. Politechnika Wrocawska, Wrocaw 1974. Ziowodzki M.: O rodowisku architektonicznym pracy biurowej. Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Krakw 1992.

158

5. ROLA CENTRALNEGO UKADU NERWOWEGO W PRACY

5.1. Czci skadowe i funkcje ukadu nerwowego w pracy

budowa ukadu nerwowego neurony

Proces dostosowania si ustroju do cigle zmieniajcych si warunkw otoczenia jest moliwy dziki czynnoci ukadu nerwowego. Jest to ukad, ktry wie wszystkie narzdy ustroju w jedn harmonijnie dziaajc cao, a jednoczenie umoliwia powizanie czowieka z otaczajcym go rodowiskiem1. Tote ukad nerwowy, ktry reguluje i scala czynnoci wszystkich czci organizmu, jest najbardziej zoony ze wszystkich ukadw2. Ukad nerwowy czowieka jest zbudowany z duej liczby komrek nerwowych zwanych neuronami (por. rys. 32). Chocia wzajemne stosunki midzy komrkami ukadu nerwowego s nadzwyczaj zoone, to w zasadzie wszystkie neurony s podobnie zbudowane. Kady neuron skada si z jednej wypustki osiowej neurytu (aksonu), z jednej lub kilku wypustek protoplazmatycznych dendrytw oraz z ciaa komrki zawierajcego jdro komrkowe. Ze wzgldu na speniane czynnoci dzielimy neurony na czuciowe, ruchowe i poredniczce. Kada komrka nerwowa odznacza si dwiema waciwociami: pobudliwoci i zdolnoci przewodzenia stanu czynnego. Obie te waciwoci decyduj o tym, e pod wpywem rnorodnych czynnikw w jednej czci neuronu powstaj odpowiednie zmiany fizyczne i chemiczne, ktre mog przenosi si na ssiednie odcinki i komrki. Poszczeglne neurony kontaktuj si ze sob za pomoc synaps, dziki ktrym stan czynny moe przenosi si z jednego neuronu na drugi.
1

Celowo skoordynowane mchy wykonywane przez pracujcego czowieka to rezultat Por. J. Koczocik-Przedpelska, Podstawy, s. 12.

dziaania jego ukadu nerwowego, w szczeglnoci mzgowia.

2

159

Rya. 32. Elementy strukturalne komrki nerwowej: a) obraz rzeczywisty, b) ujcie blokowe rdo: Por. M. Wykowska, Ergonomia, s. 70

Ukad nerwowy jest zoony z mzgu, rdzeni i pni nerwowych. czy on receptory z efektorami oraz przewodzi impulsy od jednych do drugich3. Ukad nerwowy jest zbudowany z okoo 10 miliardw neuronw, ktre dzielimy na dwie gwne grupy: neurony orodkowego ukadu nerwowego, a wic mzgu i rdzenia, oraz neurony ukadu nerwowego obwodowego, do ktrych nale nerwy czaszkowe i rdzeniowe (por. rys. 33). Rdze krgowy jako grupa neuronw orodkowego ukadu nerwowego jest osonity przez kana kostny krgw. Spenia on dwie zasadnicze funkcje: przewodzi impulsy z mzgu na obwd i odwrotnie oraz jest orodkiem odruchw. Na przekroju poprzecznym wyrnia si w nim czci: wewntrzn, majc posta motyla, utworzon z szarej substancji zbudowanej z cia komrek nerwowych, oraz zewntrzn, zbudowan z pczkw neurytw
3

czci skadowe ukadu nerwowego

funkcje i budowa rdzenia krgowego

Spenia on dwie podstawowe funkcje: przewodzenia impulsw i integracji

czynnoci poszczeglnych czci ciaa. Integracja oznacza scalanie rnych czynnoci w celu uzyskania jednoci z rnorodnoci.

160

Rys. 33. Elementy skadowe systemu obwodowego oraz lokalizacja systemu autonomicznego rdo: Por. M. Wykowaka, Ergonomia, a. 74 i dendrytw tworzcych bia substancj. Szar substancj cz wewntrzn rdzenia krgowego dzielimy na cztery czci: dwa rogi grzbietowe (korzonki tylne) i dwa rogi brzuszne (korzonki przednie). Te ostatnie zawieraj ciaa neuronw ruchomych, ktrych neuryty przechodz przez rdze i zdaj do mini. Wszystkie neurony w rdzeniu s neuronami poredniczcymi. Neuryty i dendryty biaej substancji czci zewntrznej rdzenia krgowego s podzielone na pczki (drogi, szlaki)

161

speniajce podobne funkcje. Rozrniamy dwa rodzaje szlakw: szlaki wstpujce przewodzce impulsy do mzgu i szlaki zstpujce przewodzce impulsy z mzgu do efektorw. Kolumny grzbietowe biaej substancji przewodz bodce z narzdw czuciowych mini, cigien i staww, dziki ktrym np. moemy ciao utrzyma w odpowiedniej pozycji. W wyniku bada stwierdzono, e wszystkie wkna rdzenia krgowego krzyuj si w drodze prowadzcej z narzdw zmysowych do mzgu lub z mzgu do mini, przewodzc z jednej strony ciaa na drug. W zwizku z tym prawa strona mzgu kontroluje lew stron ciaa i otrzymuje wraenia z narzdw zmysowych lewej strony ciaa, a lewa strona kontroluje praw. Niektre wkna krzyuj si w rdzeniu, a niekiedy w mzgu. Rdze i mzg s otoczone trzema cznotkankowymi bonami, zwanymi oponami. Przestrzenie midzy oponami s wypenione pynem mzgowo-rdzeniowym. Drugi rdze nerwowo-obwodowy stanowi parzyste nerwy mzgowe i rdzeniowe wychodzce z mzgu i rdzenia. cz one wszystkie receptory i efektory . Pierwsza grupa nerww obwodowych, do ktrych zaliczamy 12 par nerww pochodzcych z rnych okolic mzgu, unerwia gwnie narzdy zmysw, minie oraz gruczoy wystpujce w gowie5. Jednym z najwaniejszych nerww mzgowych jest nerw bdny, ktry tworzy cz ukadu autonomicznego i unerwia wewntrzne narzdy klatki piersiowej i grnej czci brzucha (por. tab. 29). Do drugiej grupy nerww obwodowych zaliczamy nerwy rdzeniowe. W odrnieniu od nerww mzgowych nerwy rdzeniowe s nerwami mieszanymi. U czowieka z rdzenia wychodzi 31 par nerww, z ktrych kada para unerwia receptory i efektory jednej okolicy ciaa. Wkna czuciowe wchodz do rdzenia od strony grzbietowej jako korzonki grzbietowe, czyli tylne,
4

rdze nerwowoobwodowy

W ukadzie obwodowym wystpuj jedynie ciaa komrkowe neuronw czuciowych, ktre

tworz w pobliu mzgu i rdzenia skupiska zwane zwojami, oraz ciaa niektrych neuronw ruchowych ukadu autonomicznego.
5

Nerwy te zbudowane s z neuronw, z tym e pary nerww I, II i VIII zbudowane s tylko z

neuronw czuciowych, pary III i IV, VI, XI i XII prawie cakowicie z neuronw ruchowych, a pozostae zbudowane s z obu rodzajw neuronw i dlatego okrela si je jako nerwy mieszane. Por. M. Krause, Zarys agonomli dla lekarzy przemyslowych, PZWL, Warszawa 1970, s. 111-157.

162

Tabela 29. Nerwy mzgowe czowieka Nr I II III Nazwa nerwu Pocztek nerww czuciowych Wchowy luzwka wchowa Minie poruszajce gak oczn (z nerwem IX i V), minie zmieniajce ksztat soczewki, minie zwajce IV V VI VII Bloczkowy Trjdzielny Odwodzcy Twarzowy Prioprioreceptory mini gaki ocznej (czucie miniowe) Zby i skra twarzy Prioprioreceptory mini gaki ocznej (czucie miniowe) Kubki smakowe przedniej czci jzyka VIII Suchowy (such oworwnowany) IX Jzykowogardowy X Bdny limak (syszenie), kanay pkoliste (rwnowaga) Kubki smakowe tylnej czci jzyka, bona wydzielajca, gardo Zakoczenia nerwowe licznych narzdw wewntrznych, puc, odka, aorty, tchawicy XI XII Minie ramienia (czucie miniowe) Podjzykowy Minie jzyka (czucie miniowe) Dodatkowy renic Inne minie poruszajce gak oczn Niektre minie ujce Inne minie poruszajce gak oczn Minie twarzy, gruczoy podszczkowe, podjzykowe Efektory unerwione przez nerwy ruchowe

mowa (wch) Wzrokowy Siatkwka oka (widzenie) Okoruchowy Proprioreceptory mini gaki ocznej

Gruczoy przyuszne, minie gardzieli wspdziaajce przy poykaniu Parasympatyczne nerwy idce do serca, odka, jelita cienkiego, tchawicy i przeyku Minie ramienia Minie jzyka

rdo: Por. C. A. Villce, Biologia, wyd. 13, PWRiL, Warszawa 1972, g. 564.

163

a wkna ruchowe odchodz od rdzenia jako korzonki brzuszne, czyli przednie. Wielko kadego nerwu rdzeniowego jest uzaleniona od wielkoci okolicy ciaa, ktre unerwia. U czowieka najwikszymi nerwami rdzeniowymi s nerwy unerwiajce koczyny dolne. Serce, puca, przewd pokarmowy i inne narzdy wewntrzne s unerwione przez specjalny zesp nerww obwodowych, noszcych wspln nazw autonomicznego (wegetatywnego) ukadu nerwowego. Ukad ten z kolei skada si z dwch czci: ukadu sympatycznego (wspczulnego) i ukadu parasympatycznego (przywspczulnego) (por. tab. 30). Ukad wegetatywny jako cao skada si zarwno z neuronw czuciowych, jak i ruchowych. Rni si jednak kilkoma waciwociami od reszty ukadu nerwowego. Nie podlega penej kontroli mzgu, poniewa nie moemy dowolnie zmienia szybkoci ttna serca lub ruchw mini odka. Inn wan cech tego ukadu jest podwjne unerwienie kadego narzdu wewntrznego przez Tabela 30. Czynnoci ukadu autonomicznego Narzd unerwiony Dziaanie ukadu sympatycznego Serce Wzmacnianie i przyspieszanie ttna Ttnice Zwanie ttna i zwikszanie cinienia krwi Ukad Zwalnianie perystaltyki, pokarmowy zmniejszanie aktywnoci Pcherz moczowy Rozszerzanie (rozciganie) pcherza Minie oskrzeli Rozszerzanie drg, uatwianie oddychania Minie tczwki Rozszerzanie renicy Minie jece Podnoszenie wosw (jeenie) wosy Gruczoy potowe Zwikszanie wydzielania rdo: Por. C. A. Yillce, Biologia, s. 568. wkna sympatyczne i parasympatyczne. Oba te ukady dziaaj zwykle antagonistycznie; jeeli jeden wzmaga aktywno, to drugi j zmniejsza.

autonomiczny ukad nerwowy

Dziaanie ukadu parasympatycznego Osabianie i zwalnianie ttna Rozszerzanie ttnic i zmniejszanie cinienia krwi Przyspieszanie perystaltyki, zwikszanie aktywnoci Kurczenie pcherza Zwanie drg Zwanie renicy Opadanie wosw Zmniejszanie wydzielania

164

5.2. Budowa i funkcjonowanie mzgu

Wanym elementem ukadu nerwowego jest mzg, w ktrym skupiaj si neurony orodkowego ukadu nerwowego6. Mzg zbudowany jest z szeciu gwnych czci: rdzenia przeduonego, mostu Varola, mdku, rdmzgowia, wzgrza i kresomzgowia (pkuli mzgowych)7 (por. rys. 34).

Rys. 34. Gwne czci orodkowego ukadu nerwowego czowieka wraz z ich funkcjami rdo: Por. M. Wykowaka, Ergonomia, a. 68
czci mzgu: rdze przeduony

Najbardziej w tyle pooon czci mzgu, stykajc si z rdzeniem krgowym, jest rdze przeduony. Rdze przeduony tworz grube i zbudowane gwnie z pczkw nerwowych szlaki pocze z wyszymi partiami mzgu. W rdzeniu prze6

Por. M. Wykowska, Ergonomia, a. 62-87. Por. C. A. Villee, Biologia, wyd. 15, PWRiL, warszawa 1972, 8. 557.

165

duonym znajduj si rwnie liczne grupy cia komrek nerwowych: s to orodki nerwowe regulujce czynnoci odruchowe (oddychanie, ttno serca, rozszerzanie i kurczenie naczy krwiononych, poykanie i wymioty). Nad rdzeniem przeduonym znajduje si mdek zbudowany z dwch pkul oraz z czcej je czci rodkowej zwanej robakiem. Kora mdku jest szara, zbudowana z cia komrek nerwowych. Mdek reguluje i koordynuje skurcze mini. Jeli nastpi uszkodzenie mdku, wykonywanie ruchw staje si nieskoordynowane i nie mona wwczas wykona adnej precyzyjnej czynnoci. Na brzusznej stronie mzgu, tu pod mdkiem, biegnie poprzecznie w stosunku do pozostaych czci grupy pk wkien nazywany mostem Varola. Przez most przechodz impulsy z jednej pkuli mdku na drug, dziki czemu ruchy mini prawej i lewej strony ciaa mog by skoordynowane. Z przodu mdku i mostu ley rdmzgowie o grubych ciankach i bardzo wskim kanale centralnym. W rdmzgowiu znajduj si orodki regulujce np. odruch zwania renicy w silnym wietle oraz kontrolujce tonus mini i postaw. Od przodu rdmzgowie czy si ze wzgrzomzgowiem. ; Wzgrze jest poredni stacj orodkw dla impulsw zmysowych. Wydaje si, e wzgrze decyduje o uzewntrznianiu si ; stanw emocjonalnych organizmu. Na dnie komory trzeciej | (podwzgrze) znajduj si orodki regulujce temperatur ciaa, i apetyt, rwnowag wodn, przemian wglowodanw i tuszczw, cinienie krwi i sen. Przednia cz podwzgrza zapobiega podnoszeniu si ciepoty ciaa, a tylna - jej obnianiu si. Omwione czci mzgowia wykonuj wrodzone, automatyczne czynnoci, zdeterminowane przez sam ich struktur. Odmienne natomiast funkcje spenia kresomzgowie pkula mzgowa najbardziej powierzchownie leca i najwiksza cz ludzkiego mzgu, kontrolujca czynnoci wyuczone. Zoone psychologicznie zjawiska odczuwania, inteligencja, pami, spostrzegawczo, interpretacja zjawisk maj swe podoe psychologiczne w czynnociach neuronw kresomzgowia. Kresomzgowie zbudowane jest z wicej ni poowy neuronw ukadu nerwowego, czyli skada si z ponad 5 miliardw
mdek

- most Varola

- rdmzgowie

- wzgrze

funkcje i budowa kresomozgowia

166

* kora mzgowa

neuronw. Znajduj si one w dwch pkulach mzgowych, ktre rozwijaj si jako uwypuklenie przedniej czci mzgowia. U czowieka pkule rozrastaj si zarwno do przodu, jak i do tyu i przykrywaj pozostae czci mzgu. W pkulach znajduj si jamy: s to komory pierwsza i druga, z ktrych kada jest poczona kanaem z komor trzeci. Obie komory pkul mzgowych s rwnie zaopatrzone w pczki naczy krwiononych, wydzielajcych pyn mzgowo-rdzeniowy. Kresomzgowie skada si z szarej i biaej substancji: ta ostatnia - poczona wewntrz kresomzgowia zbudowana jest z pczkw (szlakw) wkien nerwowych. Powierzchnia kresomzgowia zbudowana jest przewanie z komrek nerwowych, ktre tworz szar substancj. Jest to tzw. kora mzgowa. W gbi pkul znajduj si liczne zgrupowania szarej substancji. S to orodki nerwowe, penice rol stacji poredniczcych na szlakach prowadzcych z kory i do kory. U czowieka powierzchnia kory jest sfadowana. Dziki powstaniu licznych fad i oddzielajcych je bruzd moga zwikszy si ilo szarej substancji. Wzory sfadowa s stae, nawet dla ludzi o rnym poziomie inteligencji, W drodze dowiadczalnej ustalono, e funkcje w korze s w znacznym stopniu zlokalizowane8. W pacie potylicznym kory znajduje si orodek wzroku (por. rys. 35). Uszkodzenie go lub usunicie powoduje utrat wzroku, natomiast dranienie tego orodka nawet przez uderzenie w ty gowy wywouje wraenie wiata. Orodek suchu umieszczony jest w pacie skroniowym. Dranienie go przez uderzenie wywouje wraenia dwikowe. Gboka bruzda, zwana bruzd Rolanda, rozdziela pat czoowy i ciemieniowy. Oddziela ona pola ruchowe kierujce miniami szkieletowymi od lecych za nimi pl, w ktrych znajduj
8

lokalizacja funkcji

Kada z pkul mzgu dzieli si na cztery paty: czoowy, ciemieniowy, potyliczny i skroniowy. Dla

czynnoci mowy znaczna wikszo reprezentacji korowych znajduje si po lewej stronie mzgu, gdy inne okolice niezbdne s dla takich czynnoci, jak orientacja w przestrzeni, dokonywanie operacji liczbowych itd. Szczeglnie wane s paty czoowe kory mzgowej. U czowieka zajmuj one okoo 20% caej powierzchni mzgu, gdy np. u kota 3,4%, u psa 26,5%, u szympansa 16,9%. Podstaw strukturaln pamici stanowi pat skroniowy i uszkodzenie tej czci mzgu moe cakowicie zahamowa funkcjonowanie tzw. pamici wieej. Por. J. Rosner, Ergonomia pracy umysowej, SGPiS, Warszawa 1977, s. 38.

167

Rys. 35. Rozmieszczenie patw w pkuli mzgowej (a) oraz lokalizacja w niej rnych funkcji (b) rdo: M. Wykowska, Ergonomia, s. 69. si orodki czuciowe ciepa, dotyku i nacisku przy dranieniu zmysowych narzdw w skrze. W obu tych obszarach istnieje dalsza specjalizacja wzdu bruzdy od wierzchoka mzgu ku jego bokom9. Pola czuciowe, ktrych funkcje zostay poznane, pokrywaj niewielk cz caej powierzchni kory u czowieka. Pozostae czci stanowi orodki skojarzeniowe (asocjacyjne) zbudowane z neuronw. Orodki skojarzeniowe kieruj wyszymi czynnociami intelektualnymi, jak: zapamitywanie, rozumienie, uczenie si, wyobraanie oraz wpywaj na osobowo czowieka10.
9

U czowieka poszczeglne czci ciaa maj rne reprezentacje w korze mzgowej: tuw i koczyny dolne

zajmuj tam stosunkowo niewielkie obszary, natomiast do (zwaszcza kciuk), palce wskazujce, a take wargi, jzyk - obszary bardzo rozlege, a to z uwagi na wielk rol doni dla dotykowego poznania wiata, za warg i jzyka w procesie mowy. Por. J. Rosner, Ergonomia, 8.38.
10

W ostatnich latach neurofizjologia zwrcia szczegln uwag na tzw. gbokie struktury pooone w pniu

mzgu (poniej pkul mzgowych).

168

Rys. 36. Lokalizacja funkcji ruchowych i czynnociowych w pkuli mzgowej rdo: Por. M. Wykowaka, Ergonomia, s. 69 Do orodkw asocjacyjnych dochodz impulsy z rnych receptorw. Docieraj one stale do mzgu i tworz zwizan cao, co umoliwia caociow reakcj organizmu. Orodki te interpretuj i zestawiaj symbole i sowa, w ktrych objawia si nasza myl. Niektre choroby bd wypadki mog spowodowa uszkodzenie jednego lub wicej orodkw skojarzeniowych mowy i wwczas powstaje u czowieka tzw. stan afazji, ktry polega na tym, e czowiek traci zdolno rozpoznawania pewnych rodzajw symboli. W niektrych stanach afazji chorzy nie potrafi przeczyta sowa pisanego, jakkolwiek pojmuj jego wymow doskonale.
Amerykaski fizjolog Magoun sformuowa hipotez dotyczc funkcji tzw. ukadu siatkowego, ktrego zadaniem jest regulowanie stanu aktywnoci caego mzgu. Ukad siatkowy odznacza si rwnie znacznym stopniem plastycznoci w wykonywaniu swej funkcji. Przyzwyczaja" si on stosunkowo szybko do bodcw o niezbyt duym nateniu i powtarzajcych si rytmicznie w regularnych odstpach czasu. Zjawisko to nazywamy habituacj.

169

Badania za pomoc elektroencefalografii wykazay, e mzg jest stale aktywny. Najbardziej regularne zmiany elektryczne - tzw. fale alfa przechodzce z orodkw wzrokowych z tyu mzgu, charakterystyczne s dla czowieka, ktry ma zamknite oczy i pozostaje w cakowitym spokoju. W momencie otwarcia oczu fale znikaj, a pojawiaj si fale nieregularne o duej czstotliwoci. Podczas snu fale mzgowe wyranie si zmieniaj, s one wolniejsze i maj wikszy potencja, w miar jak czowiek zapada w coraz to gbszy sen. Marzenia senne odbijaj si w postaci pojawiania si mieszanych nieregularnych fal. Niektre choroby mzgu zmieniaj charakter fal, ktre mona zlokalizowa ustalajc, z jakiej czci mzgu pochodz patologiczne fale.
5.3. Odruchy i stereotypy dynamiczne

Podstaw wikszoci czynnoci yciowych stanowi odruchy, ktre s elementarnymi funkcjami ukadu nerwowego. Wrodzone odruchy wystpujce u wszystkich ludzi nazywamy odruchami bezwarunkowymi, natomiast odruchy nabyte w wyniku dowiadczenia nazywamy odruchami warunkowymi. Odruchy dzielimy ponadto wedug kryterium liczby drg nerwowych objtych przez dany ruch. Odruch prosty, w ktrym podranienie receptorw wywouj skurcz jednego minia, jest zwykle demonstrowany na odruchu kolanowym", zaliczanym do grupy odruchw bezwarunkowych. Prostym odruchem jest rwnie odruch zginania, czyli odruch cofania koczyny. Jeli noga lub rka zostanie ukuta, oparzona lub podraniona blowo, nastpuje natychmiastowe pobudzenie mini, ktre odcigaj koczyn, zapobiegajc w ten sposb wikszym uszkodzeniom. Pomimo e istnieje wiele odruchw bezwarunkowych bardziej zoonych, to jednak nawet najbardziej skomplikowane nie wymagaj operacji mylowej. Odruchy te nie stanowi obcienia kory mzgowej i przewanie w ogle nie dochodz do wiadomoci czowieka (por. rys. 37). Drug grup s odruchy warunkowe, ktre ksztatuj si na podstawie wrodzonego odruchu bezwarunkowego i ktrych uk odruchowy przechodzi zawsze przez kor mzgow.

odruchy bezwarunkowe i warunkowe

170

Rys. 37. Schemat uku odruchu bezwarunkowego l - receptor, 2 - nerw czuciowy, 3 - orodek nerwowy w rdzeniu krgowym zawierajcym komrk nerwow, czuciow i ruchow, 4 - nerw ruchowy, 5 - misie rdo: Por. J. Koczocik-Przedpelska, Podstawy, s. 19 S to odruchy nabyte, odgrywajce bardzo wan rol w procesach uczenia si czynnoci. Powstaj one w miar potrzeby i stanowi podstaw waciwego zachowania si czowieka w rnych sytuacjach nauki, a take pracy. Mechanizm powstawania tego odruchu najatwiej zrozumie na znanym przykadzie dowiadczalnym. Zwierz dowiadczalne najczciej psa przyzwyczaja si do karmienia w okrelonych warunkach, np. przed podaniem ksa jedzenia w karmniku zapala si regularnie lampk. Po pewnym okresie karmienia w tych warunkach pies wydziela lin na sam sygna zapalenia lampki. Zosta zatem wyrobiony odruch warunkowy na zapalenie lampki na podstawie bezwarunkowego, wrodzonego odruchu pokarmowego. W zwykych warunkach pies wydziela odruchowo lin na widok pokarmu. Po wyrobieniu odruchu warunkowego sygna w istocie obojtny wiato lampki odgrywa rol sygnau bezwarunkowego (por. rys. 38)11. Tumaczenie powstania odruchu jest nastpujce. wiato dziaajce na siatkwk stwarza ognisko pobudzenia w orodku wzroku, tj. w korze. W tym samym czasie podranienie zakocze smakowych jzyka przy spoywaniu pokarmu powoduje
11

mechanizm powstawania odruchu warunkowego

Por. K. Koczocik-Przedpelska, Podstawy, s. 19.

171

powstanie ogniska pobudzania w orodku smaku i orodku pokarmowym w rdzeniu przeduonym. Te dwa ogniska pobudzenia tworz w jednym czasie i oddziauj na siebie. Wynikiem tego jest powstanie funkcjonalnego poczenia midzy orodkami wzroku i smaku. Powstaje odruch warunkowy. uk takiego odruchu jest zawsze bardziej skomplikowany ni uk odruchu rdzeniowego, bezwarunkowego.

Rys. 38 Schemat uku odruchu warunkowego l - jzyk z receptorami smakowymi, 2 - orodek wydzielania liny w rdzeniu przeduonym, 3 - linianka, 4 - orodek smaku w korze mzgowej, 5 - oko z receptorami wzrokowymi, 6 - orodek wzroku w korze mzgowej , 1-2-3 - uk odruchu bezwarunkowego wydzielania liny, na podstawie ktrego powsta odruch warunkowy rdo: Por. J. Koczocik-Przedpelska, Podstawy, s. 19 Bodcem warunkowym omawianego odruchu byo wiato lampki, a bodcem bezwarunkowym poywienie. Efektorem odruchu bya linianka. Odruch warunkowy w tym przypadku powsta na podou odruchu bezwarunkowego, jakim jest odruchowe wydzielanie liny przy podaniu poywienia. Na podobnej zasadzie mona wytworzy wiele innych odruchw warunkowych, stosujc rne podniety dziaajce na eksteroreceptory lub interreceptory. Odruchy warunkowe mog wygasa, jeli podnieta warunkowa nie bdzie wzmacniana bodcem bezwarunkowym, tj. na przykadzie ostatniego dowiadczenia jeli po sygnale lampki nie bdzie podawane poywienie. W yciu czowieka mona znale dziesitki przykadw odruchw warun-

172

kowych tego rodzaju. U robotnikw wchodzcych do fabryki, zupenie niezalenie od rozpoczcia pracy, obserwuje si zmiany akcji serca, oddychania i krenia, tak jakby praca ju zostaa rozpoczta. Jest to przykad odruchowej czynnoci narzdw wewntrznych na widok otoczenia fabrycznego. Tego rodzaju nastawienie ukadu nerwowego jest niejednokrotnie czynnikiem sprzyjajcym wykonywaniu pracy, niezalenie od jej charakteru. Poprzez odruchy warunkowe mona jakiekolwiek sygnay rodowiska sprzga z bodcami bezporednio wanymi dla ycia organizmu i w ten sposb zwikszy sprawno oddziaywania organizmu na rodowisko. Im wyej rozwinity jest ukad nerwowy, cilej mwic kora mzgowa, tym wicej i bardziej skomplikowanych odruchw warunkowych moe organizm wytworzy. Istnieje tu jednak mechanizm zapewniajcy ekonomiczne dziaanie mzgu. Jeli rodowisko si zmieni, to znaczy jaki sygna straci swj zwizek z bodcem wanym dla ycia i dane poczenie w mzgowiu staje si zbyteczne, zostaje ono przerwane. Odruch warunkowy ulega zahamowaniu. Istnieje stale pewna (rna gatunkowo i osobnicze) liczba aktualnie czynnych odruchw, ktr twrca nauki o odruchach warunkowych. Paww, nazwa stereotypem dynamicznym, poniewa zmienia si on wraz ze rodowiskiem. Z ergonomicznego punktu widzenia na podkrelenie zasuguje fakt, e zdolno modyfikowania stereotypu dynamicznego zmniejsza si z wiekiem, co naley mie na uwadze, domagajc si od starszych ludzi podniesienia kwalifikacji lub dostosowania si do pracy w nowym rodowisku. Mwic o odruchach warunkowych i stereotypie dynamicznym naley zwrci uwag na zjawiska, u podoa ktrych le zoone procesy chemiczne przebiegajce w tkance mzgowej. Wytworzenie nowego poczenia midzy neuronami wymaga odpowiedniej reakcji chemicznej. Te reakcje chemiczne przebiegaj stosunkowo powoli, w kadym razie wolniej ni niektre zmiany w rodowisku. Posugujc si jzykiem nauk cisych mona powiedzie, e zmiany w ukadzie nerwowym s opnione w fazie w stosunku do pewnych zmian rodowiska. Adaptacja do rodowiska polega niejednokrotnie na doganianiu przez ukad

stereotypy dynamiczne

173

nerwowy zmian pojawiajcych si w samym rodowisku. Dotyczy to zwaszcza bardzo szybko zmieniajcego si w obecnej dobie rodowiska przemysowego. W niektrych dziedzinach zmienia si ono pod wpywem postpu technicznego. Chcc utrzyma rwnowag midzy now technik a wspdziaajcymi z ni ludmi, naley uprzedza zmiany rodowiska technicznego przez wczeniejsze przygotowanie ludzi do pracy, jak maj wykona.

5.4. Pami i uwaga

rdem informacji niezbdnych w pracy s nie tylko maszyny, aparaty i urzdzenia, instrukcje czy wskazwki udzielane operatorowi, ale rwnie pami, z ktrej czerpie si fachowe wiadomoci i dowiadczenia zawodowe. S to informacje pynce z wewntrz ustroju, a wic sygnay interoceptywne12. Istniej dwa zasadnicze rodzaje pamici: pami wiea (operacyjna) i pami trwaa. Pami wiea dotyczy wydarze odbywajcych si na krtko przed rozpoczciem czynnoci lub w czasie jej trwania. Przykadem moe by tu polecenie wykonania okrelonej czynnoci, uruchomienia urzdzenia sygnalizujcego, zatrzymania pojazdu lub te otrzymanie polecenia napisania referatu". Ten rodzaj pamici ma istotne znaczenie z punktu widzenia procesu pracy. Podczas pracy pracownik rzadko zmuszony jest do natychmiastowego reagowania na otrzymany sygna. Najczciej odbiera on wiele kolejnych informacji, zanim rozpocznie dziaalno. Powstaje wic dla niego konieczno zapamitywania na krtki czas (kilku sekund lub kilku minut) napywajcych do niego informacji, ktre zostaj natychmiast usunite z pamici jako niepotrzebne.
12 13

pomi wiea (operacyjna)

Por. J. Rosner, Ergonomia, s. 52. Informacje te utrzymywane s w pamici przez krtki czas i nastpnie zanikaj. Z biologicznego

punktu -widzenia nietrwao tej pamici jest jak najbardziej korzystna, poniewa nie wszystkie wydarzenia dnia codziennego maj istotne znaczenie dla czowieka i nie musz by przechowywane w pamici przez czas duszy.

174

Mechanizm funkcjonowania pamici operacyjnej" jest w maym stopniu zbadany. Wyniki prowadzonych w tym zakresie bada wykazay, e moliwoci s zalene m.in. od zapamitywanego materiau (sowa, cyfry, dwiki itd.). Badania eksperymentalne pokazay, e czowiek jest w stanie zapamita i powtrzy: 9 cyfr w ukadzie dwjkowym, okoo 8 w ukadzie dziesitnym, 7 liter alfabetu, 5 prostych wyrazw. Potrafi wic on odebra odpowiednio 9, 26, 33, 50 bitw informacji, niezalenie od tego, jaki jest zakres zapamitywania informacji14. Tak wic, jeeli wzbogacimy liczb informacji przypadajcych na jeden bodziec, moemy zwikszy pojemno informacyjn pamici operacyjnej15. Eksperymenty dowiody, e przeksztacenie informacji jest jedn z najbardziej istotnych cech procesu zapamitywania. Jednake sam mechanizm przeksztacenia informacji nie jest dotd zbadany. Z punktu widzenia interesujcego nas tematu wane jest ustalenie, jak rol bdzie odgrywaa pami operacyjna w danym procesie pracy, aby nastpnie mona byo dokona optymalizacji podawania informacji. Najprostszym zaleceniem jest, aby dla zapewnienia maksymalnej niezawodnoci przechowywania informacji w pamici kada porcja informacji odpowiadaa zakresowi operacyjnej pamici czowieka.
pami trwaa

Drugim rodzajem pamici jest tzw. pami trwaa. U podstaw tej pamici, jak si powszechnie obecnie przyjmuje, le zmiany biochemiczne w komrkach nerwowych16. W pamici trwaej gromadzone s wiadomoci nabywane w czasie nauki i zbierane w toku uzyskiwania dowiadczenia zawodowego i yciowego. Jest
14

Tre informacyjna sygnau zaley od liczby odpowiedzi, jakich moe on udzieli. Tak wic

sygna uliczny majcy tylko dwa wskaniki moe zawieci tylko kolorem zielonym lub czerwonym. Jego tre informacyjna wynosi wic l bit, natomiast sygna o trzech wskanikach (zielony, ty, czerwony) bdzie si wyraa liczb Ig z 3= 1,5 bitw. Przy czterech sygnaach liczba informacji rwna si 2 bitom (Ig z 4=2).
15

Proces ten moe odbywa si w toku zapamitywania informacji. W tym celu dokonuje si

przekodowania odbieranych informacji w taki sposb, aby zmniejszy liczb zapamitywanych elementw (nazwano to porcjami informacji"), zwikszajc za to zawarto informacyjn kadego z nich.
16

Por. J. Strojnowski, Psychologia fizjologiczna, KUL, Lublin 1981, s. 71 - 78.

175

ona rdem naszej wiedzy i umiejtnoci, decydujc w znacznym stopniu o sukcesie w pracy zawodowej i w yciu17. Sprawny przebieg pracy uzaleniony jest nie tylko od pamici, ale take od stopnia koncentracji uwagi, jej podzielnoci, przerzutnoci i trwaoci. Rozrnia si dwa rodzaje uwag: uwag dowoln i uwag mimowoln. Uwaga dowolna podlega woli czowieka i suy w badaniach, uczeniu si i skupianiu przy pracy. Uwaga mimowolna nie wymaga wysiku ani skupienia woli, np. dziaanie barw, mowy czy muzyki na nasze czynnoci mylowe. V miar nabywania wprawy w pracy wiele czynnoci przesuwa si z uwagi dowolnej do uwagi mimowolnej, kierowanej nisz sfer wiadomoci, a wic nie absorbujcej funkcji korowych. Utrzymanie uwagi w stanie napicia jest koniecznym warunkiem kadej sprawnej pracy. Przy braku odpowiednich bodcw i moliwoci odprenia uwaga sabnie lub przejciowo albo trwale zanika. Utrzymywanie przez duszy czas stanu uwagi zaley od wzajemnego aktywizowania si komrek nerwowych w mzgowiu. Jeeli komrki te s pobudzane tylko z jednego rda (bodcami wewntrznymi), powstaje mniejsze prawdopodobiestwo ich penej aktywizacji ni wtedy, gdy wspdziaaj rwnie bodce zewntrzne. Zjawisko okresowego zanikania uwagi i jej zmniejszania si w miar upywu czasu pracy obserwowano zarwno w warunkach laboratoryjnych, jak i warsztatowych. Jest to zwizane ze zjawiskiem blokowania" uwagi na okres krtkich minipauz. Powstawanie blokw uwagi moe by zmierzone wyduaniem si czasu reakcji. Wkrtce po bloku czas reakcji szybko si skraca18. Rol blokw jest zapewnienie orodkom pobudzania w korze mzgowej krtkich wypoczynkw, co sprzyja zachowywaniu staego czasu reakcji i przeciwdziaa powstaniu zmczenia. Jednake przy wzrocie zmczenia zjawiska blokowania pojawiaj si coraz czciej, a bloki staj si dusze.
17

uwaga dowolna uwaga mimowolna

Zdolno czowieka do gromadzenia informacji w pamici trwaej wyraa si w

milionach bitw, od 1,5 10 do 1011 bitw.

18

Czas okrela si na podstawie obserwowanego zjawiska zmczenia mylowego za

pomoc testw inteligencji opartych na czytaniu i liczeniu czy te testw zrcznoci, obserwacji liczby faszywych ruchw w pracy wraz z ich konsekwencjami (wzrost czstotliwoci wypadkw zmniejszenie wydajnoci pracy).

176

koncentracja uwagi

Proces uwagi charakteryzuj, jak ju wspomniano wczeniej, cztery cechy: koncentracja uwagi, podzielno, przerzutno i trwao. Poziom koncentracji uwagi jest uzaleniony od kilku czynnikw: od wielkoci sfery skupienia uwagi, ktra nie powinna by za dua, gdy zakres uwagi jest ograniczony, od jednolitoci przedmiotu obserwacji; tam gdzie jest znaczna liczba szczegw do zapamitania, uwaga si rozprasza i proces zapamitania przebiega niesprawnie, od intensywnoci cech, ktre naley zapamita, od ruchu obserwowanego przedmiotu. Dowiadczenia wykazuj, e jest atwiej skupi uwag na procesie, anieli na przedmiocie nieruchomym. Tumaczy to w pewnym sensie skuteczno dziaania filmw dydaktycznych, ukazujcych rozwj danego zjawiska zamiast analizy stanw statycznych. Drug cech charakteryzujc proces uwagi jest podzielno. Cecha ta ma istotne znaczenie wwczas, gdy pracownik musi obserwowa jednoczenie kilka urzdze sygnalizacyjnych bd te przedmiotw. Podzielnoci uwagi sprzyjaj: automatyzm czynnoci, np. przy wykonywaniu okrelonego rodzaju czynnoci mona prowadzi jednoczenie rozmow, innym przykadem jest pisanie na maszynie metod lep, bez potrzeby patrzenia na klawisze maszyny, poczenie zespou czynnoci w jeden system, ktrego przykadem mog by reakcje sensomotoryczne, skupienie uwagi pocztkowo na sygnale, pniej na realizacji decyzji, jednorodno przedmiotw lub jednoczesne wykonywanie czynnoci, np. jednorodne funkcje urzdniczki w okienku pocztowym uatwiaj jej kolejne dzielenie uwagi na kilka czynnoci.

podzielno uwagi

przerzutno uwagi

Trzeci z omawianych cech uwagi jest jej przerzutno. Przerzutno uwagi jest cech zblion do podzielnoci, ale w przeciwiestwie do niej polega na umiejtnoci szybkiego przerzucania uwagi z jednego przedmiotu na drugi19. Jest to cecha czsto wymagana od kierownika duego zakadu pracy czy resortu, poniewa przebieg wydarze zmusza go do nieustannego
19

Fizjologiczn podstaw przerzutnoci jest plastyczno systemu nerwowego, ruchliwo pobudzania

(labilno) i hamowanie.

177

przerzucania si z jednej sprawy do drugiej. Cecha ta charakteryzuje arcymistrzw gry w szachy, ktrzy potrafi rozgrywa kilkanacie partii szachw w jednym pomieszczeniu, przechodzc kolejno od jednej szachownicy do drugiej. Warunkami uatwiajcymi przerzutno uwagi s20: - zainteresowanie pracownika prac, ktr wykonuje i na ktr si przerzuca, - umiejtno przewidywania (antycypacji) potrzeby przerzucania uwagi na inne czynnoci. Czwart z omawianych cech uwagi jest jej trwao. Jest to cecha trudna do nabycia, poniewa charakteryzuje j znaczna ruchliwo natenia. Trwaoci uwagi sprzyjaj: - brak silnych bodcw rozpraszajcych (haas, rozmowy), - ciekawa praca oraz bodce skaniajce do wytrwaej pracy przez duszy czas, - zmiany w przedmiocie pracy, jako e trudno jest przez duszy czas utrzymywa napit uwag na przedmiocie nieruchomym. Istnieje bezporedni zwizek midzy dugoci czasu reakcji (ktra jest bezporednio zwizana ze stanem napicia uwagi) a liczb sygnaw docierajcych do centralnego ukadu nerwowego. Pozostaje to w zwizku z koniecznoci rozdzielenia uwagi midzy kilka pl funkcyjnych (np. pole wzrokowe, pole suchowe czy dotykowe) albo te na 2, 3 czy 4 sygnay pojawiajce si na jednym polu, co wytwarza reakcje z wyborem. Naley rwnie zwrci uwag na wpyw rodowiska materialnego, zwaszcza za haasu, na niektre cechy uwagi, w szczeglnoci za na jej koncentracj i trwao. Badania potwierdzaj fakt odmiennego oddziaywania na pracujcych haasu znamiennego (o charakterze treciowym) i pozbawionego treci. Przy haasie pozbawionym treci (np. haas maszyn, haas uliczny) obnia si warto czuwania bdcego przejawem koncentracji uwagi, ale nastpuje to po pewnym czasie po ptorej do dwch godzin. W okresie poprzedzajcym, haas raczej sprzyja skupie20

trwao uwagi

oddziaywanie haasu na uwag

Brak przerzutuoci uwagi moe by przejawem koncentracji na pracy, ktra budzi zainteresowanie

pracownika. Przerzutno i koncentracja uwagi s cechami ze sob sprzecznymi. I tak np. to, co charakteryzuje pracownika naukowego (umiejtno trwaej koncentracji), nie jest odpowiednie do wykonywania czynnoci kierowniczych w przedsibiorstwie.

178

niu uwagi przeciwdziaajc narastaniu objaww hamowania (efektw trofostropowych). Wydaje si wic, e haas oddziauje kolejno stymulujce i hamujco na uwag. Natomiast haas znamienny wpywa wyranie negatywnie na prac wymagajc uwagi. Wystpuje w tym przypadku swoista konkurencja pomidzy zadaniem roboczym a zadaniem dodatkowym, jakim staje si rozumienie treci wymienionych zda. Z przedstawionych uwag naley wycign wnioski praktyczne, ale z du ostronoci. I tak mona przytoczy przykad zaobserwowany przez zesp ergonomiczny, ktry bada warunki pracy na tamie montaowej w jednym z zakadw przemysu maszynowego w Radomiu. Na licznych stanowiskach tej tamy stwierdzono redni, a nawet du monotoni pracy. Tymczasem poszczeglne stanowiska pracy zostay od siebie oddzielone przegrodami, co w zaoeniach konstruktorw miao sprzyja koncentracji uwagi. Jak si okazao, pracownicy i tak prowadzili rozmowy, chocia w znacznie utrudnionych warunkach, co jeszcze bardziej odwracao ich uwag. Dlatego te zesp ergonomiczny zaleci zniesienie cian dwikochonnych i umoliwienie robotnikom prowadzenia rozmw.

5.5. Interpretacja sygnaw i podejmowanie decyzji

problemy semantyczne w ergonomii

Interpretacja sygnaw, znakw i tablic naley do jednej z najmniej zbadanych dziedzin ergonomii i psychologii pracy. W tej kwestii istnieje brak odpowiednich technik badawczych. W tym przedmiocie bada ergonomia zblia si do nowej dziedziny nauki, ktr nazwano semiotyk, czyli ogln teori znakw, ze szczeglnym uwzgldnieniem znakw tworzcych jzyk, czyli wyrae. Jedn z dziedzin semiotyki jest semantyka, ktra opisuje stosunki zachodzce midzy znakami a rzeczywistoci, do ktrej si odnosz. Ergonomia ma wic na celu rozszyfrowanie sensu znakw i zgrupowa (tablic), co w przemyle, komunikacji, rolnictwie, w pracy biurowej i planistyczno-organizacyjnej nabiera coraz wikszego znaczenia21.
21

Por. J. Rosner, Ergonomia, s. 49.

'

179

W ergonomii problemy semantyczne to przede wszystkim zagadnienia kodowania. Naley wskaza na wielk trudno, jak nowoczesny jzyk techniczno-organizacyjny, posugujcy si w szerokim zakresie kodami, przedstawia dla robotnikw. W zwizku z tym istotne znaczenie ma nie tylko racjonalne zgrupowanie wskanikw na tablicy rozdzielczej, ale take logika rozmieszczania wskanikw dla uatwienia ich zrozumienia (interpretacji). Z tego punktu widzenia badania nad prawidow struktur tablic rozdzielczych byy i nadal s prowadzone w wielu krajach. Struktur tablic rozdzielczych mona uksztatowa w zalenoci od kilku kryteriw, z ktrych pi odgrywa najwaniejsz rol: zaleno od uwagi, jak si przywizuje do poszczeglnych sygnaw, zwaszcza z punktu widzenia bezpieczestwa, potrzeba optymalnej lokalizacji z punktu widzenia kryterium precyzji, uwzgldniajca szybko odpowiedzi, konieczno przestrzegania zasady czstotliwoci korzystania, respektowanie zasady funkcjonalnoci polega ona na zgrupowaniu elementw sygnalizacyjnych czy sterowniczych wedug spenianych przez nie funkcji, grupowanie urzdze wedug kolejnoci korzystania - umieszcza si obok siebie dwa urzdzenia, z ktrych wykorzystuje si jedno po drugim; kryterium to jest stosowane szczeglnie tam, gdzie chodzi o zapewnienie szybkoci percepcji. Wyszczeglnione wyej pi kryteriw moe wchodzi niejednokrotnie w konflikt ze sob. Wystpuje w zwizku z tym konieczno dokonania kompromisowych rozwiza konstrukcyjnych. Z tablic rozdzielcz cz si cile polecenia, ktre wynikaj z instrukcji. Niektrzy ergonomici s zdania, e okrelenie polece wynikajcych z sygnaw tablic rozdzielczych jest jednym z najwaniejszych zada ergonomii. Wynika to z faktu, e polecenia precyzuj, jak ma si zachowa operator we wszystkich okolicznociach pojawiajcych si w toku wykonywania pracy, a wic jaka powinna by jego odpowied na taki czy inny sygna. Polecenie wypenia wic treci kady sygna. Mog by oczywicie polecenia wynikajce z informacji zawartych w kilku sygnaach, w innych wypadkach polecenie

ksztatowanie struktur tablic rozdzielczych

polecenia wynikajce z instrukcji

180

moe polega na szukaniu dalszych informacji czerpanych z innych wskanikw. Istotne znaczenie ma prawidowe opracowanie instrukcji dla operatora22. Czsto bowiem zdarza si, ze inynier-technolog lub organizator produkcji przecenia znajomo pracy przez operatora. Moe to spowodowa du liczb wypadkw zwizanych z niedostatecznie dokadnym okreleniem struktury zadania roboczego. Tak wic instrukcja mieci si w problematyce interpretacji sygnaw, wprowadzajc powizania chronologiczne i logiczne midzy sygnaami i odpowiedziami na nie. Terenem szczeglnie wanym dla opracowania ergonomicznie prawidowych instrukcji s prace konserwacyjno-remontowe oraz usuwanie awarii. Poszukiwanie rda awarii, zwane w obrazowej terminologii angielskiej trouble-shooting", jest w swej istocie wiczeniem logicznym. Tak wic w tej dziedzinie moliwe jest opracowanie odpowiednich metod ksztacenia. Jedn z najbardziej oryginalnych metod jest zastosowanie nauczania programowego do ksztacenia poszukiwaczy awarii. Drugim etapem pracy, najmniej dotd zbadanym, jest proces podejmowania decyzji podczas pracy. Decyzje podejmowane przez czowieka oparte s bd na informacjach penych i pewnych, jak np. informacja wzrokowa, e na dworze pada deszcz, co oznacza, e chcc wyj, trzeba ubra si w odpowiedni paszcz bd zabra ze sob parasol, bd te na informacjach niepenych albo wrcz faszywych, jak np. reakcja na mao czytelny wskanik szybkoci, temperatury czy cinienia. Znaczna czstotliwo i niepewno informacji stwarza sytuacje probabilistyczne, przy ktrych podjcie decyzji poczone jest zawsze z pewnym ryzykiem. Nie ma prawie sytuacji yciowych, ktrych nie mona byoby scharakteryzowa jako probabilistyczne. Logicy wyrniaj rne stopnie prawdopodobiestwa pojawienia si danego
22

podejmowanie decyzji

W praktyce instrukcje robocze s opracowywane przez instruktorw lub technologw i

odpowiadaj wyobraeniom, jakie ma o pracy personel inynieryjny. Nie nadaj si one jednak z reguy dla robotnikw. W przypadku braku takich zrozumiaych polece, umoliwiajcych jasne okrelenie zadania roboczego dla operatora, bdzie on wytwarza sobie wasne modele wyobraeniowe, czsto bdne i niedostatecznie dostosowane do potrzeb wykonywanych czynnoci. J. Rosner, Ergonomia, s. 51.

181

zdarzenia: od O (brak prawdopodobiestwa, niemoliwo zajcia) do l (prawdopodobiestwo najwysze, zajcie pewne). Sytuacje probabilistyczne, w ktrych decyzje musimy podj przy przesankach, e co jest prawdopodobne" albo co jest niepewne", wynikaj najczciej z braku dostatecznej liczby pewnych informacji. Podejmowanie takich decyzji prowadzi do znacznego zaabsorbowania orodkowego ukadu nerwowego i przy staym powtarzaniu si powoduje napicia i stresy23. Interesujcy przykad zaobserwowano w jednej z hut lskich, gdzie po zmechanizowaniu i czciowym zautomatyzowaniu produkcji walcowni wystpia wrd robotnikw choroba nadci-nieniowa. Robotnik, ktry dotychczas wykonywa znaczny wysiek fizyczny pracujc w wysokiej temperaturze dochodzcej do granic tolerancji, zasiad przy pulpicie sterowniczym. Z punktu widzenia medycyny warunki pracy pogorszyy si, poniewa robotnicy zaczli zapada na chorob ukadu krenia. Jest to charakterystyczny przykad wzgldnoci korzyci, jakie mona uzyskiwa w wyniku postpu technicznego. W tym przypadku, jak w wielu innych, postp techniczny bez postpu ergonomicznego nie poprawi warunkw pracy robotnikw. Podejmowanie decyzji jest t faz pracy ludzkiej, o ktrej wiemy stosunkowo najmniej, ale ktra wzbudza coraz wiksze zainteresowanie wrd psychologw i ergonomistw.
5.6. Czas reakcji

Kontrola i sterowanie w ukadzie czowiek-maszyna zwizane s z przyjmowaniem sygnaw, rozpoznawaniem zdarze w otoczeniu i wskaza przyrzdw oraz polece i wskazwek od innych wsppracujcych osb. Wszystkie te informacje analizuje si i wybiera te, ktre aktualnie s bardziej potrzebne. Sprawne rozpoznanie i przetwarzanie sygnaw ma znaczenie zwaszcza tam, gdzie operator pracuje w deficycie czasu, w warunkach
22

Podejmowanie decyzji przy trudnociach prawidowego rnicowania prowadzi do stanw napicia

nerwowego i powstania tzw. nerwic reaktywnych, prowadzcych do zupenego rozkojarzenia ukadu nerwowego. Powoduje to schorzenia, gwnie nerwicowe przewodu pokarmowego i ukadu krenia (choroba dyrektorska").

182

przecienia sensorycznego, kiedy natok informacji moe grozie pomyk w formuowaniu decyzji. W celu dokonania analizy zachowania si operatora w rnych warunkach napywu informacji i odpowiedzi na nie, czyli czynnoci przetwarzania reakcji w sytuacjach wyboru, naley przede wszystkim znale miar, ktra pozwoliaby ilociowo oceni zakres odbieranych przez niego informacji. Najodpowiedniejsz miar do tych celw wydaje si czas reakcji, ktry upywa od momentu odebrania informacji do chwili rozpoczcia ruchu bdcego odpowiedzi na zaobserwowany sygna. Drug czci odpowiedzi na sygna jest czynno ruchowa (motoryczna)24. Jeeli uksztatujemy warunki w ten sposb, e bdzie podawany tylko jeden rodzaj bodcw i na jego pojawienie si badany odpowiada tylko jednym typem reakcji, mwimy o czasie reakcji prostej. Kiedy kilka bodcw jest podawanych, a na kady z nich odpowied ma by inna, czas reakcji nazywamy zoonym lub z wyborem. Czas reakcji prostej wynosi okoo 200 milisekund, wahajc si nieznacznie
czas reakcji prostej

w zalenoci od rodzaju pobudzanego bodcem analizatora. Rna dugo czasu reakcji na sygnay przechodzce przez poszczeglne zmysy jest zwizana zapewne z histori mechanizmw regulacji ruchw. Sygnalizacja dotykowa wydaje si genetycznie najstarsza, std stosunkowo najkrtszy czas reakcji przy przechodzcych t drog sygnaach. Inne zmysy wczyy si w pniejszym okresie ewolucji czowieka w ten mechanizm. Mwic o czasie reakcji, naley mie na uwadze modalno (jako zmysow) sygnau (por. tab. 31 oraz rys. 39). Czas utajony prostej reakcji sensomotorycznej zaley take od siy dziaajcego bodca: im wiksza sia sygnau, tym krtszy czas utajonej reakcji. Wzrasta wwczas szybko reakcji motorycznej (ruchu). A wic czas reakcji sensomotorycznej jest funkcj natenia bodca. Przykadem moe by wzrost natenia bodca dwikowego, ktry powoduje znaczne skrcenie czasu reakcji, zwaszcza w pierwszej fazie. Dalsze wzmacnianie dwiku przestaje w sposb widoczny oddziaywa na przyspieszenie czasu
24

Czowiek ma znacznie wicej informacji przetworzy ni zareagowa na ich tre odpowiedzi.

Przyczyn tego jest bezwadno czynnoci ruchowych, ktre znacznie wolniej przebiegaj ni czynnoci czuciowe i mylowe. Por. M. Wykowska, wiczenia, s. 270-302.

183

Tabela 31. Czas reakcji prostej przy sygnaach odbieranych przez rne zmysy (wedug rnych autorw) Analizator (i jako sygnau) Dotykowy Suchowy (dwik) Wzrokowy (ostro widzenia) Wchowy (zapach) Temperatury (ciepo, zimno) Smakowy - sony - sodki - kwany - gorzki Rwnowagi Blu Czas reakcji w milisekundach (przecitnie) 90- 200 120- 180 150- 220 310- 390 280-1600 310 480 1080 130- 890 400 130- 890

rdo: Por. J. Rosner, Ergonomia, g. 41. reakcji. Czas reakcji zaley rwnie od przestrzennych parameterw bodca: im wikszy wymiar, tym krtszy czas reakcji. Wane jest jednak to, na jak okolic receptora trafia bodziec. Przy bodcach wzrokowych im dalej od tzw. tej plamki (rodka siatkwki), tym duszy czas reakcji. Naley zaznaczy, e wane jest nie tyle absolutne natenie bodca, ile jego stosunek do otaczajcego ta (wietlnego czy akustycznego). Wzrost kontrastu powoduje skrcenie czasu reakcji. Zaobserwowano rwnie istotne dla praktyki zjawisko znacznego skrcenia czasu reakcji w sytuacjach, w ktrych operator oczekuje pojawienia si sygnau. Std due znaczenie tzw. sygnaw ostrzegawczych, np. akustycznych przedsygnaw na pojawienie si sygnau wzrokowego. Czas reakcji z wyborem zaley natomiast od zoonoci reakcji na zastosowany bodziec. Im wicej jest moliwoci odpowiedzi, tym bardziej wydua si czas odpowiedzi. Badania wykazay, e nie jest to jednak zaleno prosta. Oznaczajc czas reakcji ! wyborem podczas stosowania zwikszajcej si liczby bodcw

czas reakcji x wyborem

184

Rys. 39. Przecitny czas reakcji prostej na sygnay odbierania przez rne zmysy rdo: Por. M. Wykowska, Ergonomia, s. 86 stwierdzono, ze jego wyduanie przebiega wzdu krzywej logarytmicznej, ktra daje si opisa wzorem25: T= a log N, gdzie: T redni czas reakcji dla jednej moliwoci bodcowej, a staa proporcjonalnoci, N liczba moliwoci wyboru. Wyniki oblicze na podstawie powyszego wzoru wskazuj, e powyej 6-8 bodcw do wyboru czas reakcji praktycznie nie zmienia si. Jednake ustalenie to moe ulec zmianie, jeeli wano bodcw i prawdopodobiestwo ich wystpowania nie bd dla wszystkich sygnaw jednakowe. Konieczno preferowania okrelonego sygnau lub grupy sygnaw bdzie prowadzi do niezauwaenia lub celowego pomijania mniej wanych bodcw, co moe wyduy czas reakcji i zmieni jakociowy przebieg krzywej logarytmicznej.
25

Por. J. Jethon, Dziaalno operatora nowa posta pracy czowieka, PWN, Warszawa 1976, 8. 60.

185

Zarwno w odniesieniu do czasu reakcji prostej, jak i zoonej istnieje prawo funkcjonalnej zalenoci czasu utajonej reakcji od iloci informacji, jak niesie bodziec. Na og mczyni maj nieco szybsz reakcj od kobiet. Mona wic stwierdzi, e czas reakcji jest funkcj wielu zmiennych, wielu parametrw sygnau-bodca, nie mwic ju o czynniku zmczenia (przeduenia czasu reakcji) i wprawy (skrcenia tego czasu). Tak wic mona w pewnych granicach regulowa czas reakcji operatora, zmieniajc jako zmysow, jego intensywno, pooenie w polu sensorycznym czowieka, wielko, czas ekspozycji oraz prawdopodobiestwo pojawienia si sygnau. Istotny wpyw na szybko reakcji robotnika ma take organizacja pracy. Powicone temu zagadnieniu badania dotyczyy analizy wpywu organizacji (rytmu swobodnego i wymuszonego) na czas reakcji. W procesie pracy najczciej wystpuj reakcje z wyborem. Wyjtek stanowi proste procesy zmechanizowane, wymagajce reakcji prostej.
Pytania kontrolne 1. Czci skadowe ukadu nerwowego. 2. Budowa mzgu. 3. Znaczenie stereotypw dynamicznych w procesie pracy. 4. Jaka jest rola pamici wieej operacyjnej" i pamici trwaej w pracy zawodowej czowieka? 5. Jakimi cechami charakteryzuje si proces uwagi? 6. Jakie czynniki okrelaj dugo czasu reakcji prostej na sygnay? 7. Jaka funkcja charakteryzuje dugo czasu reakcji z wyborem? Literatura zalecana Koczocik-Przedpelska J.: Podstawy fizjologii pracy i ergonomii. Skrypty uczelniane AE, Pozna 1975. Krause M.: Ergonomia. Praktyczna wiedza o pracujcym czowieku i jego rodowisku, wyd. lska Organizacja Techniczna, Katowice 1992. Ville C. A.: Biologia, wyd. 15, PWRiL, Warszawa 1972. Rosner J.: Ergonomia pracy umysowej, SGPiS, Warszawa 1977. Strojnowski J.: Psychologia fizjologiczna, KUL, Lublin 1981. Wykowska M.: wiczenia laboratoryjne s ergonomii. Wydawnictwo AGH, Krakw 1995. Wykowska M.: Ergonomia, Wydawnictwo AGH, Krakw 1994.

186

6. ISTOTA PRACY UMYSOWEJ

6.1. Charakterystyka pracy umysowej i jej rola w wiecie wspczesnym tendencje rozwojowe

Tradycyjnie zosta przyjty pogld, e fizjologia pracy zajmuje si gwnie dziedzin pracy miniowej (fizycznej), za psychologia pracy prac umysow. Istotnie psychologia pracy, gwnie za ta jej dziedzina, ktr nazwano psychologi inynieryjn, zaja si problematyk odbioru i przetwarzania informacji oraz podejmowania decyzji, a wic czynnociami wykonywanymi przez ukad nerwowy czowieka. Rozgraniczenie dziedzin objtych fizjologi i psychologi pracy wydaje si schematyczne. Przykadem mog by takie dziedziny, jak neurofizjologia procesw pracy, badania nad funkcjonowaniem receptorw wzroku czy dotyku, ktre s cile zwizane z zagadnieniami wchodzcymi w zakres fizjologu i psychologii. Podobnie psychologia pracy nie ogranicza si do badania odbioru i przetwarzania informacji czy podejmowania decyzji. Zajmuje si ona take czynnociami wykonawczymi, rozwijajc i usprawniajc nauk o ruchach, a wic czynnociach wykonywanych przez ukad miniowy. Wyej przedstawione problemy nabieraj coraz wikszego znaczenia, w miar jak pod wpywem postpu technicznego w licznych dziedzinach zacza si zaciera rnica midzy prac fizyczn a prac umysow. Taka tendencja spowodowaa, e we wszystkich krajach zainteresowanych zagadnieniami pracy umysowej zaczto dokonywa analizy czynnikw okrelajcych zaistniay stan rzeczy. Wydaje si, e
przyczyny wzrostu znaczenia pracy umysowej

mona wyrni tutaj trzy gwne przyczyny: postp techniczny w zakresie rodkw wytwarzania, transportu i cznoci, w wyniku ktrego prace cikie i uciliwe s w coraz wikszym stopniu przejmowane przez mechanizmy,

187

robotnicy za wykonuj coraz czciej prace zawierajce znaczny element adunku intelektualnego, -wzrost zatrudnienia w sektorze usug, dla ktrego przewaajcym typem pracownika jest pracownik umysowy, - wzrost znaczenia tzw. zaplecza technicznego i sub spoecznoekonomicznych (biura konstrukcyjne i projektowe, dziay planowania i analizy ekonomicznej czy suby spoeczne w przedsibiorstwie), co w sposb zasadniczy zmienia struktur funkcjonaln zatrudnienia. W rezultacie zaobserwowa mona szybki wzrost odsetka pracownikw umysowych wrd ogu zatrudnionych w wikszoci krajw wiata. Podobna tendencja wystpuje rwnie w Polsce. Jednoczenie odby si i odbywa nieuchwytny dla statystyki proces coraz wikszego nasycenia treci intelektualn pracy robotnikw, co jest bezporedni konsekwencj stosowania w coraz szerszym zakresie sprawniejszych metod technicznych i organizacyjnych. Zjawiska te w peni uzasadniaj blisze zainteresowanie prac umysow nie tylko od strony ekonomicznej i socjologicznej, ale rwnie z punktu widzenia analizy ergonomicznej, tzn. z uwzgldnieniem szeroko pojtych warunkw pracy. Wydaje si w zwizku z tym celowe zdefiniowanie istoty pracy umysowej. Istot pracy umysowej jest podejmowanie decyzji na podstawie informacji zewntrznych (eksteroceptywnych) i wewntrznych (prioprioceptywnych). Tak wic w analizie ukadu czowiek - praca istota pracy umysowej skupia si w pierwszych dwch etapach procesu pracy: odbir informacji oraz przetwarzanie informacji i podjcie decyzji. Trzeci etap procesu pracy wykonanie czynnoci jest elementem pracy przewanie fizycznej. Istnieje wiele postaci pracy umysowej, co stwarza przeszkod przy opracowaniu jednolitego schematu klasyfikacyjnego. adnej z dotychczas zaproponowanych klasyfikacji nie mona przyj bezkrytycznie. W myl jednej z wielu klasyfikacji przyjmujcej za kryterium kwalifikacje pracownik umysowy powinien posiada okrelone wyksztacenie oglne i legitymowa si pewnym zasobem wiedzy fachowej. Mimo przejrzystoci, taki schemat klasyfikacyjny byby zbyt formalny i arbitralny. Czsto zdarza si, e pracownik nie majcy odpowiedniego wyksztacenia wykonuje
definicja pracy umysowej

klasyfikacja pracy umysowej

kryterium kwalifikacji

188

skomplikowane czynnoci zawodowe dziki wrodzonym predyspozycjom psychofizjologicznym, zamiowaniu do pracy i nabyte-mu dowiadczeniu. S te sytuacje odwrotne, kiedy pracownik z wyszym wyksztaceniem podczas wykonywania czynnoci zawodowych nie wykorzystuje nabytej wiedzy.
kryterium psychologicznosocjologiczne

W psychologii i socjologii wysuwane s postulaty, zgodnie z ktrymi jako kryterium klasyfikacyjne pracy umysowej preferuje si stopie inicjatywy i odpowiedzialnoci subiektywnej, rang wykonywanych czynnoci zawodowych, udzia czynnoci kierowniczych i odtwrczych. Mona zaproponowa najoglniejsze kryterium klasyfikacyjne, tj. wzajemn relacj, jaka ksztatuje si podczas wykonywania zawodowej pracy umysowej midzy czynnociami heurystycznymi a opartymi na okrelonym, wczeniej opanowanym w toku szkolenia zawodowego algorytmie (czynnoci algorytmiczne). Jako dodatkowe kryteria mona wykorzysta stopie obcienia poszczeglnych ukadw ustroju czowieka szczeglnie informacjami napywajcymi ze rodowiska roboczego, na podstawie ktrych podejmuje si decyzje wykonawcze, oraz stosunek poszczeglnego wykonawcy do zespou roboczego, w ktrego skadzie on pracuje. W proponowanej klasyfikacji istotny jest wreszcie stosunek pracownika do urzdzenia technicznego, miejsce, jakie on zajmuje i rola, jak spenia w ukadzie czowiek-maszyna, a wic stopie zmechanizowania i zautomatyzowania czynnoci. Std te, przyjmujc wyej przedstawione kryteria klasyfikacyjne, mona wrd pracownikw umysowych wyrni nastpujce grupy: grup pracownikw umysowych, ktrych praca nie wymaga zastosowania maszyn lub innych urzdze technicznych,

kryterium oglne

rodzaje pracy umysowej

grup pracownikw umysowych, ktrych praca charakteryzuje si duym udziaem czynnoci kontrolnych, ledzcych i sterowniczych, wymagajcych zastosowania rnego rodzaju urzdze technicznych i jest ona wykonywana na podstawie staych algorytmw z mniejsz lub wiksz swobod wyboru optymalnych decyzji opartych na docierajcych ze rodowiska roboczego informacjach, grup pracownikw umysowych wykonujcych swoje czynnoci na podstawie rnorodnej informacji docierajcej ze rodowiska roboczego, z minimaln moliwoci staych algorytmw,

189

grup pracownikw umysowych wykonujcych prac o charakterze twrczym, przebiegajc na podou czynnoci heurystycznych, polegajc na opracowaniu nowych algorytmw czynnoci zawodowych lub tworzeniu dbr materialnych bd duchowych, stanowicych swego rodzaju pierwowzory, grup pracownikw wykonujcych prac o charakterze kierowniczym. Przedstawiony schemat klasyfikacyjny ma szerokie zastosowanie. Daje on rwnie pogld, jakie gwne elementy okrelaj istot pracy umysowej.
6.2. Pobudzanie i hamowanie

Zaangaowanie pracownika w procesie produkcyjnym, jego podejcie do pracy, poczucie odpowiedzialnoci, czynniki ambicjonalne, ukad wzajemnych stosunkw z innymi czonkami zespou mog by rdem pobudzania emocjonalnego o rnym zabarwieniu i charakterze1. Naley odrni procesy pobudzania od procesw hamowania, ktre dziaaj w przeciwnych kierunkach, ale s cile ze sob zwizane i od siebie zalene. Procesy te odbywaj si pod wpywem impulsw, ktre s nosicielami informacji w obrbie ukadu nerwowego2. Impulsy docierajce do mzgowia powoduj powstanie ogniska pobudzania. To pobudzanie (jak i hamowanie) ma zdolno rozprzestrzeniania si na inne odcinki kory mzgowej. Rozprzestrzenianie si pobudzania bd hamowania nazywamy irradiacj (promieniowaniem). Moliwy jest take inny proces koncentracji ogniska pobudzania czy hamowania. Skutkiem rozprzestrzeniania ogniska hamowania na ca kor mzgow moe by sen. Natomiast przykadem koncentracji pobudzania jest stan tzw. dowolnej uwagi, kiedy czowiek potrafi skupi uwag na
1

irradiacj

koncentracja

Niemniej stany zbyt silnego pobudzenia, zwizane zwaszcza z obaw co do wywizania si z naoonych

na pracownika obowizkw, mog dziaa deprymujco i prowadzi do czynnociowych zaburze ze strony ukadu nerwowego (nerwice).
2

Impuls pobudzania jest to zoone zjawisko fizykochemiczne, ktre przesuwa z prdkoci l m/s do 20

m/s-1, czyli l m/s do 1/200 m/s, wzdu wkien nerwowych. Impulsom towarzysz zjawiska elektryczne zwane potencjaami czynnociowymi.

190

jednej czynnoci, a bodce nie zwizane z t czynnoci w ogle nie docieraj do jego wiadomoci. Zewntrznym przejawem takiej koncentracji jest roztargnienie, ktre mimo swej negatywnej strony jest wynikiem umiejtnoci skupiania uwagi i w pracy umysowej jest czynnikiem dodatnim. Obok zjawiska irradiacji i koncentracji w korze mzgowej zachodzi zjawisko tzw. indukcji wzajemnej. Polega ono na powstaniu ogniska czynnociowego komrek nerwowych otaczajcych te ogniska. Zmiana ta ma przy tym charakter przeciwny, tzn. komrki nerwowe dookoa ogniska pobudzania znajduj si w stanie zmniejszonej pobudliwoci. Jest to tzw. indukcja rwnoczesna. Inn form jest tzw. indukcja nastpowa, kiedy komrki nerwowe w samym ognisku pobudzania czy hamowania zmieniaj swj stan czynnociowy na stan o przeciwnym znaku. Tak np. ognisko pobudzania zmienia si z czasem w ognisko hamowania i odwrotnie. Te zmiany stanw czynnociowych komrek nerwowych s wyrazem obrony orodkowego ukadu nerwowego przed wyczerpaniem i przemczeniem. Tak wic wzajemne nastpowanie po sobie procesw hamowania i pobudzania wyznacza cykliczno pracy i jest jednym z praw biologicznych, ktrego nieprzestrzeganie powoduje szybkie wyczerpanie si potencjau biologicznego, a w konsekwencji moe doprowadzi do powanych zaburze i schorze typu nerwicowego. Istotne znaczenie ma wic racjonalne zorganizowanie pracy umysowej, z uwzgldnieniem scharakteryzowanych wyej prawidowoci funkcjonowania orodkowego ukadu nerwowego. Mzg wymaga ponadto staego dopywu energii, ktr uzyskuje z przemiany materii3. W przeciwiestwie do innych narzdw (jak wiadomo praca mini moe si odbywa przez ograniczony czas w tzw. fazie beztlenowej), procesy energetyczne w mzgu nie mog przebiega bez udziau tlenu. Tumaczy to du wraliwo mzgu na brak tlenu. Tymczasem warunki, w jakich wykonywana jest praca umysowa, czsto nie sprzyjaj regularnemu dopywowi tlenu do mzgu. Szczeglnie niekorzystna dla pracy serca i krenia krwi jest pozycja siedzca. Zalecane
3

indukcja wzajemna indukcja rwnoczesna i nastpowa

wraliwo mzgu na brak tlenu

Glikogen, ktrego utlenienie zapewnia powstanie energii, doprowadzany jest do tkanki mzgu przez

krew.

191

s w zwizku z tym okresowe odpoczynki przy pracy umysowej, ktre winny sprzyja ukrwieniu mzgu i zwikszeniu dostawy tlenu. Tote stosowanie w czasie przerw odpowiednich wicze gimnastycznych lub krtkiego spaceru jest szczeglnie wskazane przy tego typu pracy. Przeprowadzone badania nad ujemnymi konsekwencjami niedostatecznego dopywu tlenu do mzgu wykazay uderzajce podobiestwo tych konsekwencji do skutkw starzenia si czowieka4. W warunkach, w ktrych zmniejsza si dopyw tlenu, notuje si charakterystyczne zmiany sprawnoci. Ulegaj zmianie reakcje emotywne, zmienia si charakter pisma, litery staj si niedbae i znacznie wiksze. Wystpuje uderzajce podobiestwo midzy pismem czowieka starego a osoby z deficytem tlenu . Na podstawie obserwacji tych faktw sformuowana zostaa teoria, e istnieje due podobiestwo midzy zjawiskami towarzyszcymi deficytowoci tlenowej i starzeniem si.
6.3. Wiek czowieka a praca umysowa

Starzenie si spoeczestwa jest zjawiskiem wsplnym wszystkim krajom wysoko rozwinitym. Proces ten bdzie si nadal nasila. Uzasadnia to w peni zainteresowanie si ergonomii problemami gerontologicznymi wystpujcymi w pracy zawodowej. Zainteresowania te obejmuj analiz trudnoci napotykanych przez ludzi w starszym wieku przy wykonywaniu pracy, w szczeglnoci za odbioru informacji i podejmowania decyzji. Stwierdzono szczeglne upoledzenie z wiekiem wzroku, suchu i dotyku. Ma to istotne znaczenie w pracy zawodowej (por. tab. 32). Jeli chodzi o wzrok, to najczstszym kryterium starzenia si jest pogorszenie zdolnoci akomodacji oka. Optymalna wydajno oka wystpuje u dzieci w wieku okoo 8 lat, po czym nastpuje obnianie si wydolnoci, szczeglnie po 40 roku ycia. Badania amerykaskiego psychologa Mc'Farlanda wykazay, e osoby w wieku 16 - 20 lat piciokrotnie lepiej przystosowuj si do wiata ni najstarsza z badanych osb w wieku 80 - 90 lat. Mona
4 5

pogorszenie wzroku

Por. J. Rosner, Ergonomia, s. 16. Rwnie inne objawy obserwowano u ludzi starych, jak utrudnione przystosowanie si oka do ciemnoci i

spadek ostroci widzenia. Pojawia si take pogorszenie funkcjonowania analizatora suchu.

192

Tabela 32. Wiek czowieka a zmiany predyspozycji

Wraz z wiekiem maleje: Sprawno umysowa i umiejtno dostosowania si Szybko postrzegania i przetwarzania informacji, a tym samym szybko reakcji, szczeglnie w zoonych sytuacjach Zdolno abstrakcyjnego rozumienia Pami Zdolno uczenia si Sia fizyczna Odporno na stae, due fizyczne i psychiczne obcienia i ujemne wpywy otoczenia Sprawno zmysw wzroku, suchu i dotyku

Prawie niezalene od wieku s: Zakres wiedzy Umiejtno znalezienia si w codziennych sytuacjach Uwaga i zdolno do koncentracji Znajomo jzykw Szybko ruchw (o nie najwyszej sprawnoci)

Wraz z wiekiem ronie: Dowiadczenie zawodowe Umiejtno oceny Zdolno pojmowania Samodzielno Umiejtno wspycia i wsppracy Umiejtno prowadzenia konwersacji Trafno klasyfikowania rozwiza konstrukcyjnych Wprawa umysowa i fizyczna Dokadno rozwizywania zoonych zada Poczucie odpowiedzialnoci i wzbudzanie zaufania Zrwnowaenie i poczucie cigoci Dojrzao i pozytywne podejcie do pracy

rdo: Por. O. Fischer, Der Altere Mitarbeiler im Betrieb, Personal" 1974, nr 7, cyt. za S. Sudo, Ekonomika i organizacja przedsibiorstwa przemysowego, wyd. 2, PWG, Warszawa 1979, s. 378.

std wycign wniosek, e osoby starsze powinny unika tych rodzajw pracy, ktre wymagaj czstszych i istotnych zmian w zakresie akomodacji soczewki i adaptacji siatkwki do zmieniajcych si warunkw.
osabienie suchu

Nie mniej istotne jest osabienie zmysu suchu u osb starszych. Jak wykazay badania laboratoryjne i dowiadczenia praktyczne, u osb starszych nastpuje stopniowa utrata wraliwoci na dwiki o wysokiej czstotliwoci, przy czym zjawisko to zaczyna wystpowa poczwszy od trzydziestego roku ycia. Stae naraenie na haas podczas wykonywania pracy zawodowej moe znacznie zaostrzy ten proces. Ponadto stwierdzono stop-

193

niowe pogorszenie odbioru innych wrae zmysowych: wrae dotykowych (w wyniku zmniejszenia si liczby tzw. ciaek Meissnera, organw wraliwoci dotykowej usytuowanych na powierzchni doni), wraliwoci na drgania i innych. Wystpuje rwnie obnienie zdolnoci rozrniania (wyczuwania progw rnicy) u poszczeglnych zmysw. Pogorszanie si wraz z wiekiem czynnoci odbioru informacji spowodowao konieczno opracowania odpowiednich zalece ergonomicznych. Zgodnie z tymi zaoeniami naley tak zaprojektowa stanowiska pracy, aby nie powodujc zwikszenia zmczenia, zagodzi bd wzmocni te spord odbieranych wrae, ktre uznane zostan za najbardziej istotne dla osignicia okrelonego celu. Cel ten moe zosta osignity w przypadku zastosowania takich usprawnie, jak: zastosowanie owietlenia miejscowego, skupiajcego wiato na szczegach wykonywanej pracy bd te przeciwnie - rozpraszajcego je na cao przedmiotu pracy, wprowadzenie sygnalizacji bezpieczestwa przez zastosowanie rnokolorowych wiate lub dzwonkw o rnym dwiku, zapewnienie okularw i ubra ochronnych przeciwko dziaaniu nadmiernie silnych bodcw optycznych i cieplnych, opracowanie urzdze sygnalizacyjnych (przez zastosowanie sygnaw optycznych lub akustycznych), ktrych celem byoby koordynowanie ruchw roboczych pracownika. Dc do usprawnienia odbioru informacji przez pracownikw w starszym wieku, ergonomia winna uwzgldnia rwnie inn waciwo tych pracownikw. Maj oni bowiem tendencj do sprawdzania wzrokiem przebiegu swej pracy, gdy modzi pracownicy, po nabraniu wprawy, zawierzaj zmysowi kinestetycznemu i dotykowemu. Analizujc przedstawione zjawiska naley zastanowi si, czy mona mwi tu o procesie ,,starzenia si", czy nie mamy tu raczej do czynienia ze zjawiskiem stopniowego zastpowania pewnych odruchw bezwarunkowych reakcjami sterowanymi przez orodkowy ukad nerwowy, na podstawie procesw intelektualnych i nabytych dowiadcze yciowych. Nie mniej istotne od degradacji odbioru informacji u osb starszych s zmiany zachodzce w funkcjach centralnych (przeprojektowanie stanowisk pracy dla osb starszych pogorszenie wrae dotykowych

194 mierniki szybkoci przetwarzania informacji i podejmowania decyzji

twarzanie informacji i podejmowanie decyzji). Najczciej stosowanym miernikiem, bdcym w pewnym stopniu zintegrowanym wyrazem tych procesw, jest przeduenie czasu reakcji na bodce zewntrzne. Czas reakcji wydua si znacznie u pracownikw starszych. Wraz z narastaniem liczby odpowiedzi (opcji), czyli komplikowaniem si zadania, rnica midzy czasem reakcji osb modych i starszych coraz bardziej si zwiksza. Czas reakcji osb starszych wydua si w szczeglnoci przy wykonywaniu zada wymagajcych dedukowania (rozszyfrowania) sensu sygnau (np. zapalenie si lampy oznaczonej numerem 4 wymaga przycinicia przycisku umieszczonego w czwartym szeregu). Zwizane to jest z osabieniem u ludzi starszych pamici wieej. Oglnie stwierdzono, e starzeniu si towarzyszy stae zmniejszenie si zdolnoci uczenia si i zrywania z nabytymi przyzwyczajeniami. Z wiekiem osabia si wydatnie zdolno przechowywania przez bardzo krtki czas w pamici informacji wymagajcych zapamitania, co ma szczeglne znaczenia dla wielu prac. Std te pracownikom starszym naley przekazywa informacje w sposb jasny i tak, aby uatwi ich przyswojenie. Z przedstawionych rozwaa wynika, e racjonalne zatrudnienie osb w wieku starszym o obnionej sprawnoci zawodowej nie jest spraw atw. Proces technologiczny w zakadach produkcyjnych preferuje ludzi o penej sprawnoci. W zwizku z tym wydaje si celowe przestrzeganie trzech podstawowych zasad zatrudniania pracownikw. W myl pierwszej zasady racjonalnego zatrudnienia tej grupy pracownikw waciwa wydaje si zmiana natenia oraz rozmiaru pracy, nie za zmiana jej rodzaju. Wie si to jednak z potrzeb indywidualizacji zada roboczych, zwaszcza takich zmian organizacyjnych, ktre zwikszayby komfort pracy, praca wykonywana byaby na jednej zmianie, zmniejszeniu ulegby wymiar godzin itp. Dotychczas niezbyt czsto stosowano w praktyce gospodarczej tego rodzaju rozwizania. Druga zasada racjonalnego zatrudnienia przesuwania ich do innej, lejszej" pracyjest stosowana przede wszystkim w przemyle w stosunku do pracownikw o obnionej sprawnoci. Trzecia zasada racjonalnego zatrudnienia wie si z rekwalifikacj zawodow, pozwalajc na nabycie nowych umiejtnoci w celu wykonywania innego lub pokrewnego zawodu

zasady zatrudniania osb w starszym wieku

195

w stosunku do wykonywanego poprzednio. I tak pracownicy administracji chtnie zajmuj si na emeryturze maszynopisaniem, robotnicy przechodz do zaj usugowych itp. Nabywanie nowych umiejtnoci przez ludzi w starszym wieku wymaga specjalnego sposobu szkolenia. Szans istniej zwaszcza w sferze usug, gdzie praca, jeli tylko nie wie si ze zbyt duym wysikiem, moe by z powodzeniem wykonywana przez osoby starsze. Wczenie ludzi starszych w nurt ycia spoecznego jest problemem zoonym, poniewa istnieje wiele przeszkd o charakterze ekonomicznym i kulturowym. Nie s to jednak warunki nie dajce si ksztatowa. Tworzenie moliwoci dziaania dla ludzi w wieku starszym i poprodukcyjnym naley uzna za wane zadanie zarwno polityki spoecznej, jak i ergonomii.
6.4. Metody fizjologiczne, psychologiczne i psychofizjologiczne suce do pomiaru obcienia organizmu wysikiem umysowym podczas pracy

Obecnie w coraz wikszym zakresie mamy do czynienia ze zjawiskiem intelektualizacji pracy produkcyjnej, bdcym konsekwencj zmian w tradycyjnym podziale pracy, dokonujcym si pod wpywem postpu technicznego. W takiej sytuacji wystpuje proces przemian w charakterze jakoci pracy, polegajcy m.in. na zacieraniu si ostrego przedziau midzy prac fizyczn a umysow. Tak wic czowiek z jednej strony jest w coraz mniejszym stopniu angaowany jako rdo energii, a z drugiej strony spenia coraz wiksz rol jako ukad sterujcy i kontrolujcy zoone maszyny i urzdzenia, jak rwnie systemy organizacyjne6. Tak wic ustalenie wysiku umysowego na danym stanowisku wydaje si bardzo istotne ze wzgldw ergonomicznych (zalecenia dla ergonomii korekcyjnej i koncepcyjnej) i organizacyjnych (np. w celu racjonalnego ustalenia przerw i zastpstw w pracy). Z oceny wysiku umysowego moe korzysta rwnie ekonomika pracy przy analizie i kwalifikowaniu pracy. Istnieje wiele moliwoci w miar przyblionego okrelenia obcienia organizmu wysikiem umysowym. W zalenoci od
1

zjawisko intelektualizacji pracy produkcyjnej

Por. M. Wykowska, Ergonomia, s. 20-22.

196

pomiar obcienia podstawowe podejcia: psychologiczne, organizmu wysikiem psychologiczne (por. tab. 33). umysowym: - podejcie psychologiczne

rodzaju stosowanych metod i techniki badawczych mona ustali trzy fizjologiczne i fizjologiczno-

Pierwsze zostanie omwione podejcie psychologiczne, w ktrym stosuje si wiele metod do pomiaru wysiku umysowego. Wyodrbnia si tu trzy grupy obejmujce cznie 12 metod badawczych. Najbardziej przydatna z punktu widzenia praktycznego zastosowania jest metoda z pierwszej grupy i trzy metody z trzeciej grupy (oznaczone pismem pgrubym w tab. 33). Metoda badawcza naleca do pierwszej grupy metod polega na szacunkowej ocenie procesu pracy, obcienia organizmu wysikiem umysowym i

*metody badawcze

reprezentuje podejcie psychologiczne, polegajce na mierzeniu obcienia psychicznego liczb informacji wysyanych przez obsugiwane urzdzenie. Jednym z interesujcych wynikw bada laboratoryjnych jest stwierdzenie, e jeeli s dwa rda sygnaw, to sprawno operatora jest mniejsza anieli przy nadawaniu tej samej liczby sygnaw przez jedno rdo. Wynika z tego, e dla oceny uciliwoci pracy nie wystarcza stwierdzi, ile dane urzdzenie emituje sygnaw, ale jaka jest struktura obsugiwanej aparatury. Pierwsza metoda zaliczana do trzeciej grupy polega na ocenie liczby bdw lub opuszcze skadajcych si na pomyki popeniane przez operatora i wnioskowaniu na tej podstawie o rozmiarach obcienia psychicznego (zmczenia) pracownika. Metoda ta pozwala szczeglnie dobrze przeprowadzi analiz jakociow pracy. Natomiast przy analizie ilociowej (ocena wydajnoci pracy) wystpuj trudnoci wyizolowania tych czynnikw powodujcych wzrost wydajnoci, ktre wynikaj z obcienia psychicznego prac. W pewnych sytuacjach mona mierzy czas reakcji operatora i t drog poredni wnioskowa o stopniu zmczenia prac. Drug metod cieszc si dzi znaczn popularnoci w wielu orodkach badawczych - jest technika oceny obcienia psychicznego za pomoc tzw. zadania dodatkowego7. Polega ona
7

W badaniach eksperymentalnych czynnoci podstawow moe by np. reagowanie na zapalenie si

lampek lub na sygna dwikowy naciniciem guzika, za czynnoci dodatkow wykonywanie jednoczenie prostych zada arytmetycznych, odczytywanie testu itp. Por. M. Wykowska, wiczenia, s. 99103.

197

Tabela 33. Metody badawcze stosowane do pomiaru obcienia organizmu wysikiem umysowym Metody psychologiczne Metody fizjologiczne - Mierniki charakteryzujce zmiany zachodzce w procesach wegetatywnych - Krytyczna czstotliwo migotania wietlnego - Arytmia Herca jako wykadnik obcienia wysikiem umysowym Metody fizjologicznopsychologiczne - Aktywno elektryczna kory mzgowej - Rezerwa zdolnoci do pracy kory mzgowej

Pierwsza grupa metod badajca obcienie psychiczne nadmiarem informacji: - metoda szacunkowej oceny obciania psychicznego procesem pracy, opracowana w Centralnym Instytucie Ochrony Pracy w Warszawie - wzory matematyczne do oceny iloci informacji odbieranej przez czowieka - testy do oceny zmian w poziomie koncentracji uwagi pod wpywem pracy umysowej Druga grupa metod badania obcienia psychicznego ogln sytuacj: - analiza reakcji czowieka na sytuacje stresowe - ergonomiczna lista kontrolna analizy ukadw (tzw. lista dortmundzka), obejmujca jedn ze swoich czci problematyk badania obcienia psychicznego prac Trzecia grupa obejmujca pozostae metody badania obcienia psychicznego prac: - ocena obcienia psychicznego liczb bdw lub opuszcze skadajcych si na omyki popenione przez operatora - badanie czasu reakcji operatora na bodce - technika oceny za pomoc zadania dodatkowego - interpolowanie Bada testowych badanie wartoci progu bezwzgldnego, okrelajcego najmniejsz warto bodca mierzenie precyzji koordynowania czynnoci sensomotorycznych subiektywna ocena zmczenia badanie zmczenia psychicznego poprzez zastosowanie miernikw wydajnoci i jakoci pracy

rdo: Opracowanie wasne na podstawie: J. Rosncr, Ergonomia, s. 57-63; M. Krauac, K. Sowa, Arytmia serca jako wykladnik obcienia wysilkiem umylonym, Ergonomia" t. 2, 1979, nr l, s. 31-40; J. Olszewski, Ergonomiczne diagnozowanie warunkw pracy na wybranych stanowiskach w przemyle wkienniczym, w: III Krajowe Sympozjum Humanizacji rodowiska Pracy, SliTMP, ZPAP, Rydzyna 1981,g. 64-69.

198

na tym, e jednostka badana ma wykona, obok swego podstawowego zadania, rwnie inne czynnoci dodatkowe. Stopie, w jakim moe ona wykona dodatkowe zadanie bez obcienia poziomu wykonywania czynnoci podstawowych jest miar rezerwowanej zdolnoci do pracy", pozostajcej przy danym zaabsorbowaniu prac podstawow, a wic poredni miar obcienia psychicznego. Trzecia metoda, ktra jest czsto stosowana w praktyce do oceny psychicznej uciliwoci pracy, polega na interpolowaniu zada testowych. Metoda ta pozwala na okrelenie poziomu sprawnoci psychomotorycznej oraz stanu percepcji i pobudzenia centralnego ukadu nerwowego. Oceny poziomu dokonuje si za pomoc dwch testw: punktowania i kropkowania. Zadania testowe przeprowadza si czterokrotnie: przed rozpoczciem pracy, pod koniec trzeciej godziny, pod koniec szstej godziny i w smej godzinie pracy. Wykonuje si rwnie pomiary czasu reakcji prostej na bodziec wietlny oraz prb sprawnoci doni i palcw przy uyciu dekste-rymetru.
podejcie fizjologiczne * metody badawcze

W drugim podejciu fizjologicznym stosuje si wiele metod do pomiaru wysiku umysowego. Celowe wydaje si omwienie trzech metod, ktre s stosowane w badaniach laboratoryjnych. Pierwsza metoda oceny obcienia umysowego jest oparta na zmianach zachodzcych w procesach wegetatywnych ustroju, przejawiajcych si w zwikszeniu zapotrzebowania na tlen, zmianach temperatury, cinienia krwi, czstoci ttna itp. U podstaw tej metody ley zaoenie, e praca umysowa powoduje zwikszenie intensywnoci zuycia tlenu. Mzg pochania okoo 20% tlenu zuywanego przez organizm w stanie spoczynku, mimo e ciar mzgu nie przekracza 2% masy ciaa. Komrka mzgowa zuywa bowiem okoo dwudziestokrotnie wicej tlenu anieli komrka miniowa8. Ponadto tego rodzaju pracy towarzysz wyranie reakcje wegetatywne, takie jak wzrost przemiany materii (por. tab. 34), czsto ttna, oddychania oraz
8

Wysiek umysowy (obcienie psychiczne mental wad") nie daje widocznego wzrostu

zuycia tlenu. Pewien wzrost zuycia tlenu u pracownikw umysowych w okresie pracy w porwnaniu z okresem spoczynku wywoany jest innymi czynnikami. Por. J. Roaner, Ergonomia, s. 58.

199

Tabela 34. Podwyszenia poziomu przemiany materii podczas pracy umysowej Rodzaj pracy Wzrost przemiany materii w stosunku do podstawowej przemiany materii w % ppm 100,0% 16 48 45 94 44 52 77 9,9-83,5

Czytanie ciche w pozycji siedzcej Czytanie gone w pozycji siedzcej Wygaszanie referatu w pozycji stojcej Wykadanie w pozycji stojcej Gra na trbce Gra na skrzypcach (skrzypek zawodowy) Gra na skrzypcach (amator) Nauczanie (zajcia praktyczne) rdo: Por. J. Rosncr, Ergonomia, s. 58.

zewntrzne wahania si oporu skry. Zmiany te wystpuj wyranie na pocztku okresu pracy, natomiast dalszych ich przebieg zaley od warunkw, w jakich wykonywana jest praca umysowa. Mimo obserwowanego wpywu pracy umysowej na przemian materii i inne czynnoci wegetatywne nie mona stosowa miernikw tej przemiany do okrelenia cikoci pracy umysowej. W zwizku z tym wielu fizjologw stosuje inne mierniki pracy umysowej. Duym zainteresowaniem cieszy si druga metoda, okrelajca poziom zmczenia psychicznego czowieka na podstawie zjawiska np. krytycznej czstotliwoci migotania wietlnego. Migocce rdo sygnaw wietlnych dostrzegane jest przy okrelonej czstoci migotania jako rdo cige (np. film). Ot stwierdzono, e zmczenie powoduje znaczne zmniejszenie si tej czstoci migotania stwarzajcego wraenie cigoci. Stosujc to kryterium oceny zmczenia okazao si, e zmniejszenie si tej czstoci moe by wywoywane zmczeniem zarwno umysowym, jak i fizycznym. Wobec tego test nie moe by wykorzystany do okrelenia specyficznego zmczenia umysowego9.
9

J. Roaner, Ergonomia, s. 60.

200

Trzeci metod suc do mierzenia uciliwoci pracy umysowej jest analiza czynnoci serca, zwaszcza za jej komponentu elektrofizjologicznego, tzn. EKG. Instytut Biologiczno-Fizjologi-czny lskiej Akademii Medycznej wykona badania na 33 zdrowych mczyznach zajmujcych kierownicze stanowiska w przemyle. Rejestrowano w sposb cigy, telemetrycznie, na tamach magnetycznych ich elektrokardiogramy. Nastpnie uzyskane wyniki poddano analizie komputerowej. Ustalono, e przy zmianie jednej czynnoci na drug, jak rwnie w trakcie trwania czynnoci, ujawnia si zmiana rytmu pobudzania serca10. Jeeli w przyszoci zaistnieje moliwo dokadnego sprecyzowania, jakie zmiany zachodz w orodkowym ukadzie nerwowym pod wpywem pracy umysowej, wwczas uda si przyporzdkowa okrelone stany mzgowia okrelonym obrazom EKG. W takiej sytuacji obcienie wysikiem umysowym bdzie mogo by identyfikowane za pomoc odpowiednich metod analizy EKG. Tego rodzaju pomiary, poza nielicznymi wyjtkami, realizowane s w warunkach laboratoryjnych. S one pod wzgldem metodycznym wykonywane bardzo rygorystycznie. Z tego powodu ich uyteczno w praktyce ergonomicznej jest niewielka.
podejcie fizjologiczna-psychologiczne

W badaniach ergonomicznych zwraca si szczegln uwag na opracowanie fizjologiczne-psychologicznych miernikw wysiku umysowego trzecie podejcie. Wychodzi si przy tym z zaoenia, e zmiany zachodzce w orodkowym ukadzie nerwowym i w niektrych organach i narzdach czowieka powinny by miar stopnia zmczenia. Istniaaby wwczas moliwo ustalenia kosztu fizjologicznego pracy, jak rwnie norm tego kosztu. Jednake brak rozeznania co do istoty wysiku umysowego i trudnoci pomiaru tego wysiku uniemoliwiaj wprowadzenie tego rodzaju norm dla pracy umysowej. Niemniej wydaje si celowe przedstawienie dwch najczciej stosowanych metod badawczych w podejciu fizjologiczno-psychologicznym.

* metody badawcze

Pierwsza metoda polega na badaniu aktywnoci elektrycznej kory mzgowej. Opiera si ona na zasadzie, e kada dziaalno organizmu powoduje zmiany aktywnoci kory mzgowej. Wynika to z tego, e aktywno elektryczna mzgu wykazuje daleko Chodzi tutaj o arytmi fizjologiczn, ktr mona uchwyci tylko za pomoc przyrzdw.

201

idce podobiestwo zmian podczas pracy umysowej i fizycznej. W tych warunkach, wobec niemoliwoci ustalenia fizjologicznych kryteriw pracy umysowej, zagadnienie to stao si przedmiotem bada psychologii eksperymentalnej i psychologii pracy. Druga metoda polega na badaniu rezerwy zdolnoci do pracy" kory mzgowej. Jest ona rezultatem prb poczenia metod fizjologicznych i psychologicznych dla badania obcienia i zmczenia umysowego. W wyniku bada przeprowadzonych w laboratorium fizjologii pracy Narodowego Centrum Badawczego (CNRS) w Paryu, polegajcych na pomiarach encefalo-graficznych aktywnoci elektrycznej mzgu osb majcych wykonywa intensywne, krtkotrwae czynnoci psychomotoryczne (reagowanie na sygnay wzrokowe i akustyczne), okazao si, e wywoane potencjay, bdce wyrazem rezerwy zdolnoci do pracy" kory mzgowej, byy sabsze w czasie wykonywania zadania gwnego, szczeglnie jeli polegao ono na reagowaniu na sygnay wzrokowe11. Przedstawiona charakterystyka kierunkw i metod badania obcienia

psychicznego wiadczy, e w wikszoci przypadkw metody te nie wyszy dotd poza stadium eksperymentu. Powoduje to, e jedynie w niektrych sytuacjach stosowane s w praktyce wyprbowane metody badawcze do mierzenia obcienia organizmu wysikiem umysowym. Wydaje si, e przedstawiona propozycja w zakresie praktycznego stosowania oceny obcienia psychicznego procesem pracy wytrzymuje prb konfrontacji z pozostaymi metodami, przede wszystkim ze wzgldu na atwo jej stosowania, nie wymagajcego specjalistycznej aparatury laboratoryjnej. W nowych warunkach spoeczno-gospodarczych wdroenie tej metody do praktyki gospodarczej byoby celowe. Moe ona suy nie tylko celom analizy ergonomicznej, ale rwnie moe by zastosowana do analizy pracy oraz jej kwalifikowania. Na podstawie wynikw bada uzyskanych poprzez zastosowanie tej metody mona wskaza moliwoci poprawy materialnych
11

Skrt CNRS oznacza w oryginale: Consei Natioaal de la Recherche ScientiGque. Por. H. Kobligche, Crosses

Abklirzungsbuch, Wyd. VEB Bibliographisches Institut, Leipzig 1978, s. 113.

202

warunkw pracy, dostosowania maszyn do czowieka, uatwienia osignicia zgodnoci wykonywanej pracy z jego kwalifikacjami, predyspozycjami psychofizjologicznymi oraz zainteresowaniami. Metoda ta moe by take pomocna w okrelaniu norm i systemw pac.
Pytania kontrolne

1. Wedug jakich kryteriw mona klasyfikowa postacie pracy umysowej? 2. Jak rol odgrywa hamowanie i pobudzanie w procesie pracy? 3. Rola ergonomii w procesie starzenia si pracownika. 4. Podstawowe rodzaje metod badawczych stosowanych do pomiaru obcienia organizmu wysikiem umysowym.

Literatura zalecana

Koczocik-Przedpelska J.: Podstawy fizjologii pracy i ergonomii. Skrypty uczelniane AE, Pozna 1975. Rosner J.: Ergonomia pracy umysowej, SGPiS, Warszawa 1977. Strojanowski J.: Psychologia fizjologiczna, KUL, Lublin 1981. Villee C. A.: Biologia, wyd. 15, PWRiL, Warszawa 1972. Wykowska M.: wiczenia laboratoryjne s ergonomii. Wydawnictwo AGH, Krakw 1995. Wykowska M.; Ergonomia, Wydawnictwo AGH, Krakw 1994.

203

7. BEZPIECZESTWO PRACY

7.1. Pojcie i klasyfikacja wypadkw przy pracy

Szybki rozwj wszystkich dziedzin dziaalnoci czowieka w cigu ubiegego i biecego stulecia wysun na jedno z czoowych miejsc wrd podstawowych zagadnie spoecznych problematyk bezpieczestwa i higieny pracy. Rozwj ergonomii powanie rozwin zakres wiedzy w dziedzinie zapobiegania wypadkom przy pracy, leczenia doznanych urazw, penej lub czciowej rehabilitacji poszkodowanych. Przyczyni si rwnie do powstania systemu odszkodowa zarwno dla ofiary wypadku, jak i dla rodziny w razie wypadku miertelnego. W zwizku z powyszym problematyk t, prcz lekarzy i ergonomistw, zainteresowali si ekonomici, inynierowie, psycholodzy oraz prawnicy. Rozwj ustawodawstwa w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy datuje si od trzydziestych lat XIX w., cile od 1833 r., w ktrym w Anglii powoano do ycia pierwsz w wiecie inspekcj pracy. We Francji inspekcj pracy utworzono w 1841 r., w innych krajach powstay one w kocu XIX w.; w Polsce za bezporednio po odzyskaniu niepodlegoci, w 1919 r.1 W organizacji walki z wypadkowoci zaznaczyy si dwa kierunki: l) Pierwszy kierunek, istniejcy gwnie we Francji, Belgii i we Woszech przedfaszystowskich, by reprezentowany przez powstajce samorzutnie stowarzyszenia prywatne, powoywane do ycia z inicjatywy jednostek lub instytucji prywatnych.
1

rozwj ustawodawstwa

kierunki organizacji walki z wypadkowoci

Por. T. Nagurski, Analiza wypadkw przy pracy w przemyle i ich skutki ekonomiczno-spoleczne, KiW,

"Warszawa 1971, s. 7-12.

204

2) Drugi kierunek obejmowa walk z wypadkowoci przy pracy w Szwajcarii, Niemczech i faszystowskich Woszech. Dziaay tu zrzeszenia samorzdowe (publicznoprawne) oraz przymusowe stowarzyszenia przemysowcw z udziaem przedstawicieli robotnikw. Zrzeszenia te byy poddane nadzorowi pastwowemu. Opieray si pod wzgldem finansowym na skadkach ubezpieczeniowych od wypadkw. Najsilniejszym spord stowarzysze tego typu byo zawodowe zrzeszenie niemieckie pod nazw Gewerbliche und Landwirtschaftliche Berufsgenossenschaften naleay do niego organizacje pracownicze, zwizki wytwrcze, zwizki zawodowe inynierw oraz stowarzyszenia urzdnikw nadzoru nad bezpieczestwem pracy.
Pocztki organizacji bhp w Polsce

W Polsce midzywojennej organizacja bezpieczestwa i higieny pracy oparta bya na wzorach francuskich. Istniay sekcje bezpieczestwa pracy przy Zwizku Polskich Hut elaznych, dyrekcjach lasw pastwowych i stowarzyszeniach zawodowych, jak np. przy Stowarzyszeniu Inynierw i Mechanikw Polskich, Zwizku Chemikw i innych. Po II wojnie wiatowej obserwujemy dynamiczny rozwj dziedziny wiedzy, jak jest bhp, zarwno w skali poszczeglnych krajw, jak i na terenie midzynarodowym. I tak, dc do midzynarodowej unifikacji metod bhp. Midzynarodowe Biuro Pracy w Genewie w porozumieniu ze wiatow Organizacj Zdrowia przedsiwzio szereg prac w tej dziedzinie.

definicja wypadku przy pracy

Wane w tym miejscu jest zdefiniowanie terminu wypadek przy pracy". Na samym pocztku naley stwierdzi, e praca w zakadzie wytwrczym zwizana jest z koniecznoci cigego kontaktowania si czowieka z surowcami, narzdziami i maszynami. Ze wzgldu na swe waciwoci przedmioty te oraz procesy, w ktrych s stosowane, mog wywoywa zagroenia dla bezpieczestwa pracownikw. Zagroenia te znajduj wyraz przede wszystkim w moliwoci powstawania wypadkw oraz chorb zawodowych. W dalszych rozwaaniach bdziemy opiera si na definicji wypadku przy pracy okrelonej przepisami ustawy z 12 czerwca 1975 r. (art. 6, ust. l) o wiadczeniach z tytuu wypadkw przy pracy i chorb zawodowych (jednolity tekst Dz.U. nr 30

205

z 1983 r., poz. 144)2. Zgodnie z tymi przepisami za wypadek przy pracy uwaa si3 nage zdarzenie, wywoane przyczyn zewntrzn, ktre nastpio w zwizku z prac. Wszystkie wymienione elementy musz zaistnie jednoczenie, aeby zdarzenie, ktremu ulega pracownik, mogo by uznane za wypadek przy pracy. Kryterium nagoci przesdza o tym, czy dane zdarzenie kwalifikuje si jako wypadek przy pracy, czy te jako choroba zawodowa. Element nagoci zwizany jest z rodzajem i charakterem zdarzenia. W takich przypadkach, jak: upadek przedmiotw na pracownika, skaleczenie, poraenie prdem, upadek z wysokoci, przewrcenie si pracownika itp., zdarzenie trwa krtko, od uamka sekundy do kilku czy kilkunastu sekund. Natomiast inne zdarzenia, takie np. jak zatrucia substancjami toksycznymi, gazami, trwaj przez duszy czas (do kilkudziesiciu godzin). Sam fakt zaistnienia zdarzenia musi by umiejscowiony w konkretnym terminie, tj. oznaczony w godzinach od - do, w dniu i miesicu. Warunek nagoci bdzie speniony, jeli zdarzenie zaistniao w okresie nie duszym ni jedna dniwka robocza. Drugim kryterium warunkujcym uznanie zdarzenia za wypadek przy pracy jest dziaanie czynnikw zewntrznych. Za takie czynniki m.in. uwaa naley energi elektryczn, dziaanie maszyn, urzdze technicznych i narzdzi pracy, skrajnych temperatur (oparzenia, odmroenia), promieniowanie, fale magnetyczne, haas, wstrzsy, dziaanie si przyrody, dziaanie osb trzecich oraz niektre inne, lece poza pracownikiem, ktre jednake spowodoway zaburzenia neuropsychiczne (np. schorzenia nerwowe, psychiczne). Za przyczyn zewntrzn naley rwnie uzna wysiek fizyczny niezbdny do wykonania pracy (np. podnoszenie ciaru), nawet gdyby nie przekracza on dopuszczalnych norm dwigania. W razie zaistnienia wypadku na skutek
2

kryterium nagoci

kryterium czynnikw zewntrznych

Spord najnowszych podstawowych aktw prawnych w dziedzinie bhp dotyczcych dochodze

powypadkowych naley wymieni Rozporzdzenie Rady Ministrw z 5 grudnia 1974 r. w sprawie ustale okolicznoci i przyczyn wypadkw przy pracy (Dz.U. nr 55 z 1983 r. pz. 244). Por. M. Wykowska, wiczenia, s. 104-108.
3

Por. T. Chowaski, Materiay szkoleniowe s zakresu bezpieczestwa i higieny pracy dla nauczycieli

akademickich, 'Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, d 1992, s. 49.

206

dziaania wielu przyczyn, zarwno zewntrznych, jak i wewntrznych, do zakwalifikowania zdarzenia jako wypadku przy pracy wystarcza istnienie przyczyny zewntrznej, obok innych przyczyn. W praktyce brak jest zdarze, ktre byyby skutkiem dziaania jednej tylko przyczyny. Najczciej wypadek powstaje na skutek dziaania szeregu przyczyn. Tak np., jeli pracownik cierpicy na wad serca dozna silnego ataku serca podczas pracy w warunkach wysokiej temperatury bd przy wykonywaniu cikiej pracy wbrew przeciwskazaniom lekarza, to wwczas obok samoistnego schorzenia zachodz przyczyny zewntrzne i dane zdarzenie powinno by zakwalifikowane jako wypadek przy pracy4.
kryterium w zwizku z prac

Wyjanienia wymaga trzecie kryterium, ktre kwalifikuje wypadki jako nastpujce w zwizku z prac. Zgodnie z art. 6 ustawy z 12 czerwca 1975 r. o wiadczeniach pieninych z tytuu wypadkw przy pracy i chorb zawodowych za tego rodzaju uwaa si wypadek, jakiemu uleg pracownik: podczas lub w zwizku z wykonywaniem zwykych czynnoci albo polece osb, ktrym podlega z tytuu zatrudnienia, podczas lub w zwizku z wykonywaniem czynnoci w interesie zakadu pracy nawet bez polecenia, w czasie pozostawania w dyspozycji zakadu pracy w drodze midzy zakadem pracy a miejscem wykonywania obowizku wynikajcego ze stosunku pracy. Aktualnie obowizujce przepisy stwarzaj liczne trudnoci w prawidowym rozumieniu, a tym samym kwalifikowaniu wypadkw, jakim ulegaj pracownicy tak ogowi zatrudnionych, jak i pracownikom zakadw, ktre s uprawnione i zobowizane do podejmowania odpowiednich decyzji w tej kwestii. Sytuacja ta wynika m.in. z faktu, e istnieje kilka okrele wypadkw, a mianowicie: wypadki przy pracy, wypadki zrwnane z wypadkami przy pracy,
4

Podobny pogld wyraony zosta w zasadzie prawnej zawartej w uchwale Siedmiu Sdziw Sdu

Najwyszego z lutego 1963 r. (nr III PO 15/62), ktra ustalia, e perforacja wrzodu odka, wywoana nadmiernym wysikiem pracownika, stanowi podstaw do uznania zdarzenia za wypadek przy pracy.

207

wypadki w drodze do pracy i z pracy do domu, wypadki osb nie bdcych pracownikami, ale dziaajcych w szczeglnie uzasadnionych spoecznie okolicznociach, wypadki studenckie. Konsekwencj wypadkw moe by uraz, czyli uszkodzenia ciaa wywoujce przejciow lub trwa utrat zdolnoci czowieka do pracy. Zalenie od dugoci okresu niezdolnoci czowieka do pracy mona podzieli wypadki na cztery podstawowe grupy ; wypadki nie wywoujce niezdolnoci czowieka do pracy; grupa ta obejmuje wypadki, przy ktrych uraz nie mia miejsca (tzw. wypadki szczliwe), oraz wypadki zwizane z bardzo drobnymi urazami, nie wymagajcymi zwolnienia lekarskiego, wypadki wywoujce przejciow (do 6 miesicy) niezdolnoci czowieka do pracy, ktre dla celw statystycznych dzieli si zwykle na: drobne, przy niezdolnoci do pracy nie duszej ni 3 dni, lekkie, przy niezdolnoci do pracy od 4 do 28 dni, cikie, przy niezdolnoci do pracy ponad 28 dni, wypadki wywoujce trwae ograniczenie zdolnoci czowieka do pracy, a wic inwalidztwo, wypadki miertelne, tzn. te, ktre w sposb bezporedni byy przyczyn zgonu pracownika przyjmuje si, e wypadek jest wtedy miertelny, gdy zgon nastpi w okresie procznej nieprzerwanej niezdolnoci do pracy. W 1994 r. najgorsza sytuacja w zakresie bhp, zdaniem Ministerstwa Pracy i Polityki Socjalnej, bya w przedsibiorstwach prywatnych. W zakadach tych wystpoway czsto braki w wyposaeniu pracownikw w rodki ochrony indywidualnej (gwnie w ochronniki suchu, ochrony drg oddechowych, koczyn grnych i dolnych oraz oczu), a take miay miejsce przypadki stosowania rodkw ochrony indywidualnej produkowanych wedug wzorw nie zatwierdzonych przez Centralny Instytut Ochrony Pracy. Kierownicy zakadw tego sektora czsto nie respektowali przepisw regulujcych dziaalno suby bhp (np. powierzenie dziaa suby bhp osobom bez odpowiednich kwalifikacji i przygotowania zawodowego, wykonywanie przez pracownikw tej suby zada kolidujcych z obowizkami
5

klasyfikacja cikoci wypadku

Por. Ergonomia, pod red. J. Lewandowskiego, s. 223 - 239.

208

suby bhp itp.). Gwn przyczyn tego stanu rzeczy jest brak znajomoci przepisw bezpieczestwa i higieny pracy przez osoby kierujce zakadami prywatnymi.
definicja choroby zawodowej

Zagroenie ycia i zdrowia czowieka mog powodowa nie tylko wypadki, ale take charakter wykonywanej pracy oraz warunki, w ktrych praca si odbywa. Konsekwencj tego typu zagroenia s choroby zawodowe 6. Powstaj one w wyniku stopniowego, dugotrwaego oddziaywania pracy i szkodliwych jej warunkw na organizm ludzki, powodujc przejciowe lub trwae ograniczenie zdolnoci czowieka do pracy. Z uwagi na prawne konsekwencje uznania choroby za zawodow postpowanie medyczne i formalnoprawne zostao cile ustawowo uregulowane. Aby uzna chorob za zawodow, musz by spenione rwnoczenie dwa warunki; udowodniony zwizek przyczynowy schorzenia z warunkami lub metodami pracy, schorzenie musi by wymienione w urzdowym wykazie chorb zawodowych. Wykaz chorb zawodowych w Polsce obejmuje 20 pozycji (por. tab. 36). Pozycja l to zatrucia ostre i przewlekle substancjami chemicznymi oraz ich

wykaz chorb zawodowych: - u Polsce

nastpstwa. Pozycje 2-5 obejmuj choroby dolnych, a pozycje 6-7 grnych drg oddechowych. Pozycje 8-9 uwzgldniaj nowotwory, przy czym w skad pozycji 8 wchodz take inne choroby wywoane promieniowaniem jonizujcym. Pozycja 10 okrela choroby skry, a 11 choroby zakane. Pozycj 12 stanowi przewlekle choroby narzdu ruchu, 13 obwodowego ukadu nerwowego, 14 ukadu wzrokowego, 15 uszkodzenie suchu, a 16 zesp wibracyjny. Pozycja 17 to choroby wywoane prac w podwyszonym lub obnionym cinieniu atmosferycznym, 18 wywoane dziaaniem przecie grawitacyjnych, 19 dziaaniem pl
Prawodawstwo wikszoci krajw przewiduje wiadczenia pienine dla osb dotknitych chorobami zawodowymi. Istnieje obowizek zgaszania ich i rejestracji, std te choroby zawodowe stay si pojciem niejako medycz-no-prawuym. Przypisy obowizujce w Polsce oraz Unii Europejskiej, poza Holandi (wg stanu na 31 grudnia 1994 r.), warunkuj rozpoznanie choroby zawodowej umieszczeniem jej w obowizujcym wykazie chorb zawodowych. W kadym z tych krajw wykazy skonstruowane s inaczej (poza Holandi, gdzie nie Istnieje wykaz chorb zawodowych).

209

Tabela 35. Porwnanie wykazu chorb zawodowych w Polsce oraz w 12 krajach Unii Europejskiej (wedug stanu na 31 grudnia 1994 r.) Kraj Polska Belgia Dania Francja Grecja Hiszpania Holandia * Irlandia Luksemburg Niemcy Portugalia Wielka Brytania Wochy Liczba grup w wykazie chorb zawodowych 20 5 7 a 5 6 b 4 6 6 7 4 c Liczba jednostek chorobowych 138 52 71 71 56 55 59 89 59 70

Objanienia: a Istnieje wykaz 91 chorb zawodowych w przemyle i 47 w rolnictwie; b Nie ma spisu (wykazu) chorb zawodowych; c istnieje wykaz 49 chorb zawodowych w przemyle i 21 w rolnictwie. * W myl postanowie holenderskiego systemu ubezpiecze stwierdzenie jakiejkolwiek choroby zwizanej z naraeniem zawodowym upowania do odszkodowania. W kraju tym obowizuje wasna" lista chorb zawodowych. W zwizku z koniecznoci diagnozowania, zgaszania i rejestrowania tyche, uywa si klasyfikacji Unii Europejskiej. rdo: R. Szozda, Wykaz, s. 165.

elektromagnetycznych, za 20 ostry zesp przegrzania i jego nastpstwa. Tabela 35 zawiera porwnanie wykazu chorb zawodowych w Polsce oraz w 12 krajach Unii Europejskiej7. Jak wida z przedstawionych danych, listy chorb zawodowych, liczba chorb uznawanych za zwizane z prac oraz szczegowe podziay i klasyfikacje s rne w rnych krajach. Dla ujedPor. R. Szozda, Wykaz chorb zawodowych Atest. Ochrona Pracy" 1996, nr 2, s. 169 (21170) oraz J. Olszewski, Ksztatowanie, s. 11 i 12.
7

210

nolicenia przepisw w krajach Unii Europejskiej ustalono podzia (list) chorb zawodowych, ktre w przyszoci obowizywa bdzie we wszystkich krajach czonkowskich, na pi kategorii: choroby wywoane czynnikami chemicznymi (50 grup zwizkw), fizycznymi (14 schorze), biologicznymi
u Unii Europejskiej

(okrelonymi jako choroby infekcyjne i pasoytnicze 6 przyczyn), choroby skry (w tym nowotwory 10 przyczyn) oraz spowodowane inhalacj rnych czynnikw nie ujtych w innej kategorii 14 grup. Wprowadzenie wymienionych, jednolitych zasad wymaga zmian w przepisach obowizujcych w poszczeglnych krajach czonkowskich. Problem ten jest istotny dla Polski, jako e mamy wkrtce doczy do Unii Europejskiej. W Polsce w 1994 r. stwierdzono 11 156 przypadkw chorb zawodowych. Roczny wspczynnik zachorowalnoci wynis 131,0 przypadkw na 100 ty. zatrudnionych, osigajc poziom wyszy ni w roku poprzednim (1993 r. 128,7). W zwizku ze stwierdzonymi chorobami zawodowymi w 1994 r. przyznano 7045 rent inwalidzkich (w 1993 r. - 6487 rent), w tym w 44

czstotliwo
chorb zawodowych w Polsce

przypadkach orzeczono I grup inwalidzk, a w 433 II grup inwalidzk. Liczb chorb zawodowych w latach 1992 -1994 (wedug jednostek chorobowych) obrazuj dane liczbowe ujte w tabeli 36. Najwiksz czstotliwoci wystpowania odznaczay si zawodowe uszkodzenia suchu, stanowic 27,8% ogu chorb zawodowych. Drug grup tworzyy przewleke choroby narzdu gosu (22,7%). Dominoway tu niedowady strun gosowych oraz zmiany przerostowe, ktre wystpoway w 80,2% przypadkw. Na trzecim miejscu znalazy si choroby zakane i inwazyjne (11,3%). Wrd 1262 chorb stwierdzonych w tej grupie przewaay przypadki wirusowego zapalenia wtroby (906 zachorowa), grulicy (195 zachorowa) i brucelozy (71 zachorowa). Pylice puc byy kolejn pod wzgldem poziomu zapadalnoci grup schorze zawodowych stwierdzonych w Polsce w 1994 r. (1056 przypadkw, tj. 9,9% wszystkich chorb zawodowych). Tworzyy je gwnie pylice mieszane (pylice grnikw kopal wgla, pylica spawaczy oraz pylica krzemowa) stanowiy one 94,25% ogu pylic. W 61 przypadkach pylic stwierdzono pylic azbestow.

211

Tabela 36. Choroby zawodowe w Polsce w latach 1992 1994 wedug jednostek chorobowych (wedug danych Instytutu Medycyny Pracy w odzi) Lp. Choroby Liczba jednostek Wspczynnik chorobowych zachorowalnoci na 100 ty. 1992 1993 1994 1992 1993 1994 zatrudnionych 1063 1095 1115 119, 128, 131,

l 2 3

Polska ogem 9 5 6 5 7 1 Zatrucia ostre i przewleke substancjami 383 402 412 4,3 4,7 4,8 chemicznymi oraz nastpstwa tych zatru Pylica puc 1349 1357 1056 15,2 15,9 12,4 Przewleke choroby oskrzeli wywoane 154 198 214 1,7 2,3 2,5 dziaaniem substancji powodujcych napadowe stany spastyczne oskrzeli i choroby puc przebiegajce z odczynami zapalno-wytwrczymi w pucach Przewleke zapalenia oskrzeli ze 425 398 337 4,8 4,7 4,0 stwierdzon niewydolnoci narzdu oddechowego Rozedma puc u dmuchaczy szka i 6 1 2 0,1 0,0 0,0 muzykw orkiestr dtych ze stwierdzon niewydolnoci narzdu oddechowego Przewleke zanikowe, przerostowe i 279 299 339 3,1 3,5 4,0 alergiczne nieyty bon luzowych nosa, garda, krtani i tchawicy wywoane substancjami o silnym dziaaniu dranicym lub uczulajcym Przewleke choroby narzdu gosu 2009 2138 2537 22,6 25,1 29,8 zwizane z nadmiernym wysikiem gosowym Choroby wywoane promieniowaniem 23 61 37 0,3 0,7 0,4 jonizujcym, cznie z nowotworami zoliwymi Nowotwory zoliwe powstae w 63 87 98 0,7 1,0 1,2 nastpstwie dziaania czynnikw rakotwrczych wystpujcych w rodowisku pracy, z wyjtkiem promieniowania jonizujcego

212

cd. tab. 36 l 2 3 4 5 787 6 8,8 7 8 10 Choroby akry

780 872

10,2 9,2 16,7 14,8 3,0 3,5

11 Choroby zakane i inwazyjne 139 1422 1262 15,7 12 Przewlekle choroby narzdu ruchu wy- 9 230 252 295 2,6 woane sposobem wykonywania pracy, nadmiernym przecieniem* 13 Przewlekle choroby obwodowego uka- 124 108 du nerwowego wywoane uciskiem na pnie nerww 14 Choroby ukadu wzrokowego wywoane zawodowymi czynnikami fizycznymi lub chemicznymi 15 Uszkodzenia suchu wywoane dziaaniem haasu 16 Zesp wibracyjny 17 Choroby wywoane prac w podwyszonym lub obnionym cinieniu atmosferycznym 18 Choroby wywoane dziaaniem przecie grawitacyjnych (przyspiesze) 22 28 117 1,4

1,3

1,4

22

0,2

0,3

0,3

290 2809 3096 32,6 4 488 521 1 1 544 1 5,5 0,0

33,0 36,4 6,1 0,0 6,4 0,0

0,0

0,0

0,0

19 Choroby centralnego ukadu nerwowe- 0 go, ukadu bodcotwrczego i przewodzcego, serca oraz gonad wywoane dziaaniem pl elektromagnetycznych 20 Ostry zesp przegrzania i jego nastpstwa 0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

* Por. M. Binczycka-Anholcer, J. Marcmkowski, J. Olszcwski, Spoleczne i ergonomiczne aspekty przecie fizycznych narzdw ruchu, w: Obcienia ukladu ruchuprzyczyny i skutki, nr 2, wyd. Instytut Organizacji i Zarzdzania, Politechnika Wrocawska, Wrocaw 1995. rdo: Por. R. Szozda, Wykaz, s. 165.

213

Instytut Medycyny Pracy w odzi przeanalizowa zapadalno na choroby zawodowe w zakadach pracy, w ktrych w 1994 r. stwierdzono 20 i wicej przypadkw tego rodzaju zachorowa. W wykazach sporzdzonych wedug tego kryterium znalazy si 43 zakady pracy, w ktrych stwierdzono 3334 przypadki chorb zawodowych, co stanowio 29,9% ogu chorb zawodowych w Polsce, w tym 47,5% wszystkich zatru, 71,3% pylic puc, 52,1% uszkodze suchu i 41,3% przypadkw zespou wibracyjnego.

7.2. Przyczyny wypadkw przy pracy

Punktem wyjcia do dziaa zwikszajcych bezpieczestwo pracy powinno by okrelenie przyczyn zagroe i wypadkw wystpujcych w otoczeniu czowieka. Zdajc sobie spraw z tego, e dziaanie wywoujce wypadek jest pozbawione intencji spowodowania nieszczcia oraz z reguy nie ma ono na celu uniknicia gorszego za, za podstawow przyczyn wypadkw naley uzna popenianie niebezpiecznych bdw. S one definiowane jako dziaania odbiegajce w jakikolwiek sposb od dziaa prawidowych w danej sytuacji, tzn. wyznaczonych przez obowizujce reguy i zasady wynikajce z charakteru zadania, technologii danego procesu, wymaga bezpieczestwa, zdrowego rozsdku i innych powszechnie uznawanych wzgldw. Wystpujce bdy s wynikiem ograniczonego poziomu niezawodnoci ukadu czowiekmaszyna, ograniczonej zdolnoci do wykonywania zada w okrelonych warunkach i czasie bez ryzyka wywoania sytuacji niebezpiecznych. Poziom niezawodnoci ukadu zwiksza: waciwe rozdzielenie funkcji midzy czowieka i maszyn, zalenie od tego, czy czowiek czy maszyna wykonuj dan czynno lepiej, w sposb bardziej niezawodny, maksymalne przystosowanie parameterw techniczno-te-chnologicznych maszyn do psychicznych i fizycznych waciwoci czowieka. Poziom niezawodnoci zmniejsza w szczeglnie duym stopniu niepewno czowieka co do tego, jaki jest stan faktyczny maszyny bd przebieg procesu, ktrym kieruje, jak decyzj naley podj i jak naley j zrealizowa. Std te, analizujc

przyczyny wypadkw:

poziom niezawodnoci ukadu

214

przyczyny

wypadkw,

szukajc

rodkw

zaradczych

ograniczajcych

niepewno czowieka i zwikszajcych niezawodno ukadu czowiek maszyna, naley wyranie wiza badania z odpowiedni faz jego dziaania. Du cz bdw powodujcych zagroenie czowieka powstaje w pierwszej fazie procesu dziaania, tj. w fazie percepcji informacji za pomoc receptorw
bdy w fazie percepcji informacji
-

(por. podrozdz. 1.4). Ich rdem moe by niepene lub nieprawidowe odbieranie przez czowieka sygnaw pyncych od obserwowanego przedmiotu (przykadowo maszyny) i zwizana z tym niewiadomo powstania gronej sytuacji. Zakcenia w odbiorze sygnaw mog wynikn ze sabego przygotowania czowieka do danej pracy (niezrozumienie sygnau), ale najczciej wi si z nieprawidowym dziaaniem, rozmieszczeniem, czytelnoci itp. urzdze sygnalizacyjnych. W tej fazie istotne rdo zagroe stanowi brak informacji o zmianach wywoujcych zagroenie. Gdyby np. kierowca uzyska sygna o uszkodzeniu ukadu hamulcowego samochodu, zakoczyby zapewne jazd szczliwie. Dopki systemem sygnalizacji nie zostan objte wszystkie istotne zmiany zachodzce w maszynie (procesie), bdzie wystpowa element ryzyka w ich obsudze. W miar wzrostu stopnia zoonoci maszyn i urzdze ronie znaczenie liczby informacji, jakie czowiek jest w stanie odebra. Wzrasta wic znaczenie przeadowania informacyjnego i tzw. niedopisania czowieka w procesie odbioru sygnaw, ktre coraz czciej staje si rdem powanych zagroe. Bdy powstajce w fazie podejmowania decyzji wi si najczciej z niedostatecznym przygotowaniem czowieka do okrelonej pracy oraz z cechami jego osobowoci. Brak wiadomoci o cechach i konstrukcji maszyny lub urzdzenia, brak dowiadczenia, nieznajomo metod pracy oraz zasad obsugi maszyn i urzdze z jednej strony, a cechy osobowoci (niedocenianie niebezpieczestwa, lekkomylno, nadmierna wiara we wasne siy, umiejtnoci czy zrcznoci) z drugiej prowadz czsto do niewaciwej oceny sytuacji, bdnej interpretacji informacji i podejmowania decyzji nietrafnych, niebezpiecznych dla pracownika i otoczenia. Szczeglne znaczenie dla unikania bdw w tej fazie dziaania ma szkolenie i instrukta pracownikw oraz nadzr nad ich prac. Dotyczy to przede wszystkim pracownikw pocztkujcych, modych, skonnych do przeceniania wasnych moliwoci.

-bedy w fazie
podejmowania decyzji

215

Czstotliwo bdnych decyzji ronie z reguy w miar zmczenia pracownika, utrudniajcego zarwno odbir informacji, wnioskowanie na ich podstawie, jak te koordynacj ruchw i spostrzegawczo. Bdy w fazie wykonywania decyzji zwizane z czynnociami motorycznymi czowiek powstaj przede wszystkim w wyniku niedostosowania urzdze sterujcych do cech i budowy organizmu ludzkiego. Dwignie, ktre z trudem si przesuwaj, zmuszaj czsto czowieka do duego wysiku, co wie si z utrat precyzji ruchw (narzdzia le dostosowane do rodzaju wykonywanej pracy, niewygodne w uyciu wywouj ruchy zbdne, o nadmiernym promieniu, narzdzia dziaajce niesprawnie wywouj zdenerwowanie i ruchy zbyt gwatowne). Mwic o czynnociach motorycznych, naley podkreli zawodno uwagi czowieka, a zwaszcza jej koncentracji na ewentualnych zagroeniach. Wskazuje to na konieczno stosowania przemylanych ochron i zabezpiecze, chronicych czowieka przed wasn nieuwag. Naley te podkreli due znaczenie w tej fazie dziaania czowieka racjonalnej organizacji stanowisk pracy oraz utrzymania adu i porzdku w pomieszczeniach, gdzie odbywa si proces pracy. Zbyt wskie przejcia, niejednakowy poziom podogi, liska jej powierzchnia, zbdne przedmioty w zasigu ruchw pracownika, niewaciwa jego odzie s przyczyn wielu wypadkw poczonych z urazami. W 1994 r. zgoszono 102 309 osb poszkodowanych w wypadkach przy pracy, co stanowio spadek liczby poszkodowanych o 0,74% w porwnaniu do roku 1993. Z oglnej liczby poszkodowanych 636 ponioso mier, tj. o 2,9% mniej ni w roku 1993, 1263 osoby ulegy wypadkom cikim (o 16,5% mniej ni w 1993 r.). Informacje dotyczce poszkodowanych w wypadkach przy pracy wedug sekcji gospodarki narodowej oraz wedug grup zdarze przedstawiaj dane liczbowe ujte w tabelach 37 i 38. Najwiksz liczb wypadkw przy pracy odnotowano w: dziaalnoci produkcyjnej 40,3%, grnictwie i kopalnictwie 14,7%, budownictwie 19,8%, ochronie zdrowia i opiece socjalnej 8,2%.
liczba i czstotliwo wypadkw bdy podczas pracy

216

Tabela 37. Poszkodowani w wypadkach przy pracy w 1994 r. wedug sekcji gospodarki narodowej (dane GUS) Wyszczeglnienie l Ogem a b Rolnictwo, owiectwo i lenictwo a b Rybowstwo i rybactwo a b Grnictwo i kopalnictwo a b Dziaalno produkcyjna a b Zaopatrywanie w energi elektryczn, gaz i wod a b Budownictwo a b Handel i naprawy a b liczba 2 103 073 100,00 102309 100,00 4513 100,00 3987 100,00 138 100,00 127 100,00 18010 100,00 14965 100,00 40109 100,00 41276 100,00 2245 100,00 2165 100,00 11517 100,00 11083 100,00 4296 100,00 4438 100,00 Poszkodowani % w wypadkach miertelnych cikich 3 4 pozostaych 6 5 100,00 655 2711 99707 x 1,00 3,00 96,00 100,00 636 2263 99410 x 0,62 2,21 97,17 4,4 42 155 4316 x 1,00 3,00 96,00 3,9 44 114 3829 x 1,10 2,86 96,04 0,1 2 13 123 x 1,45 9,42 89,13 0,1 2 5 120 x 1,57 3,94 94,49 17,5 76 177 17757 x 0,44 0,98 98,58 14,7 54 152 14759 x 0,34 1,05 98,61 38,9 143 977 38989 x 0,35 2,44 97,21 40,3 157 830 40289 x 0,37 2,02 97,61 2,2 24 87 2134 x 1,06 3,87 95,07 2,1 31 86 2052 x 1,43 3,96 94,61 11,2 116 455 11000 x 1,02 3,93 95,05 10,8 122 342 10619 x 1,11 3,08 95,81 4,2 45 157 4094 x 1,05 3,65 95,30 4,3 35 137 4266 x 0,79 3,08 96,13

217

cd. lab. 37 l Hotele i restauracje 2 a b Transport, skadowanie i czno Porednictwo finansowe a b a b Obsuga nieruchomoci i firm a b Administracja publiczna i obrona narodowa a b Edukacja a b Ochrona zdrowia i opieka socjalna Pozostaa dziaalno usugowa, komimal-na, socjalna i indywidualna a b a 254 100,00 370 100,00 6792 100,00 6808 100,00 465 100,00 540 100,00 2934 100,00 3138 100,00 1790 100,00 1835 100,00 1328 100,00 1592 100,00 7126 100,00 8404 100,00 1502 3 0,2 x 0,4 x 6,6 x 6,7 x 0,5 x 0,5 x 2,8 x 3,1 x 1,7 x 1,8 x 1,3 x 1,6 x 6,9 x 1,6 x 1,5 x 1,5 x 4 1 0,39 107 1,58 74 1,09 9 1,93 8 1,48 24 0,82 29 0,93 17 0,96 21 1,14 14 1,06 12 0,75 17 0,24 26 0,31 18 1,19 21 1,33 5 2 0,79 5 1,35 172 2,53 159 2,33 19 4,08 23 4,26 116 3,95 113 3,60 80 4,47 51 2,78 65 4,89 51 3,20 156 2,19 134 1,59 80 5,33 61 3,87 6 251 98,82 365 98,65 6513 95,89 6575 96,68 437 93,99 509 94,26 2794 95,23 2996 95,47 1693 94,57 1763 96,08 1249 94,05 1529 96,05 6953 97,57 8244 98,10 1404 93,48 1495 94,80

100,00 b 1577 100,00 Objanienia: a - 1993 r.; b - 1994 r. rdo: Z. Siroj, Bezpieczestwo, s. 5.

218

Tabela 38. Kwalifikacja wypadkw zaistniaych w 1994 r. - podzia wypadkw wedug grup zdarze Grupy zdarze wypadkowych Upadek osb Upadek przedmiotw Zetknicie si z ostrymi narzdziami rcznymi i przedmiotami Uderzenie, przygniecenie przez mate riay transportowe Przejechanie, uderzenie, pochwycenie przez grodki transportu w ruchu Pochwycenie i uderzenie przez czci ruchome maszyn i urzdze Uderzenie, przygniecenie, pogryzienie przez zwierzta Poar, wybuch, dziaanie si przyrody Dziaanie skrajnych temperatur Dziaanie materiaw szkodliwych Nage zachorowania Inne zdarzenia Razem rdo: Z. Siroj, Bezpieczestwo, s. 5. Wskanik czstotliwoci wypadkw, tj. liczba poszkodowanych na 1000 pracujcych, wynosi w 1994 r. 9,14 (w 1993 r. 9,50), przy czym najwiksz czstotliwo odnotowano w grnictwie (38,16), dziaalnoci produkcyjnej (13,87) oraz rolnictwie, owiectwie i lenictwie (13,55)8. W 1994 r. przyznano 3415 rent inwalidzkich z tytuu wypadkw przy pracy, tj. o 0,6% mniej w porwnaniu z 1993 r. (3436). W 120 przypadkach orzeczono renty inwalidzkie I grupy, a w 847 przypadkach renty II grupy.
8

Liczba W tym % wszystkich wypadkw miertelnych wypadkw 20425 53 49,4 3012 14 7,3 3267 2 7,9 1561 1387 4978 3757 134 400 124 196 2099 41340 18 108 17 11 8 3 5 20 57 316 3,8 3,3 12,0 9,1 0,3 1,0 0,3 0,5 5,1 100,0

Por. Z. Siroj, Bezpieczestwo i higiena pracy w Polsce, Humanizacja Pracy

1995, nr 6(168), s. 5.

219

Z danych liczbowych ujtych w tabeli 38 wynika, e najwicej wypadkw miao miejsce w zwizku z takimi wydarzeniami, jak: upadek 49,4%, pochwycenie i uderzenie przez czci ruchome maszyn i urzdze 12,0%. Jedn z wielu klasyfikacji wypadkw jest ich podzia wedug przyczyn bezporednich i porednich. Przyczyny bezporednie wypadkw okrelaj, co w sposb bezporedni wywoao uraz, o co pracownik uszkodzi swe ciao. W przyjtych klasyfikacjach do najczstszych przyczyn zalicza si: upadek przedmiotu, nastpienie na przedmioty, uderzenia o przedmioty, upadek osb, pochwycenie przez urzdzenia, wysiek fizyczny i ruch czowieka, dziaanie skrajnych temperatur, dziaanie prdu elektrycznego, inne i nie ustalone. Przyczyny porednie okrelajce powd wystpienia wypadku odpowiadaj na pytanie, dlaczego doszo do wypadku. Najczciej stosuje si nastpujc klasyfikacj tych przyczyn: zy stan urzdze techniczno-produkcyjnych, brak oson i urzdze zabezpieczajcych, wadliwo oson i urzdze zabezpieczajcych, brak lub zy stan ochron osobistych, wadliwe urzdzenie i utrzymanie stanowisk pracy oraz przej, brak przeszkolenia zawodowego oraz w zakresie bhp, wadliwe metody pracy, brak nadzoru. Dodatkowa analiza przyczyn wypadkw stanowi odniesienie wypadkw do poszczeglnych grup zatrudnionych oraz przedziaw czasu, w ktrych praca jest wykonywana. Przyczyny wypadkw ksztatuj si w rny sposb w zalenoci od rodzaju dziaalnoci czowieka. Oglna charakterystyka przyczyn wypadkw oraz stwierdzone prawidowoci wskazuj na podstawowe kierunki dziaa podnoszcych bezpieczestwo pracy.
przyczyny bezporednie

przyczyny porednie

220

7.3. Skutki ekonomiczno-spoeczne wypadkw przy pracy

skutki wypadkw. dla osb poszkodowanych

Wypadki przy pracy pocigaj za sob liczne i rnorodne skutki typu humanitarnego, psychologicznego i ekonomicznego. Mona je odnie do osb poszkodowanych, poszczeglnych jednostek gospodarczych oraz do caego spoeczestwa. Skutki wypadkw dla osb poszkodowanych obejmuj przede wszystkim cierpienia fizyczne i przeycia psychiczne, ktrych rekompensata jest niemoliwa. Rozcigaj si one take na czonkw rodziny osb poszkodowanych, wic si z reguy ze spadkiem stopy yciowej i dezorganizacj ycia rodzinnego. Wprawdzie ustawa o zaopatrzeniu emerytalnym przewiduje, e osoba dotknita wypadkiem przy pracy bez wasnej winy nie powinna ponosi konsekwencji materialnych, ale odnosi si to jedynie do zarobkw w miejscu pracy. Ograniczenie zdolnoci do pracy rozciga si za take na prace domowe, dodatkowe, ktre maj istotne znaczenie dla kadej rodziny. Poza tym naley tu uwzgldni konieczno opieki nad osob poszkodowan oraz ograniczenie dochodw przyszych, wynikajcych z normalnego toku rozwoju i awansowania pracownika. Skutki wypadkw dla zakadu pracy maj charakter przede wszystkim ekonomiczny. Jak dotd metodyka ich obliczania nie jest dostatecznie sprecyzowana. Wiadomo, e koszty i straty spowodowane przez wypadki przy pracy s znaczne i dotkliwe dla caego spoeczestwa. Dla ustalenia ich wysokoci operujemy nie zawsze uzasadnionymi szacunkami, ktre nie informuj nas o strukturach szkd, strat i ubytkw, a std nie mamy moliwoci poddania ich analizie statystycznej i ekonomicznej. W niniejszym opracowaniu podejmiemy prb wyliczenia elementw okrelajcych skutki ekonomiczne wypadkw przy pracy, ktre mog posuy jako podstawa do oblicze na podstawie danych liczbowych pochodzcych z wielu rde; Gwnego Urzdu Statystycznego, Zakadu Ubezpiecze Spoecznych, Pastwowego Zakadu Ubezpiecze i innych instytucji publicznych oraz ewentualnie z bada wasnych. Do podstawowych skadnikw ekonomicznych skutkw wypadkw przy pracy nale: koszty produkcji, straty oraz szkody.

dla zakladow pracy

221

Dotycz one: samego poszkodowanego i jego rodziny, gospodarki zakadu pracy, w ktrym mia miejsce wypadek, caej gospodarki narodowej. W pierwszym przypadku skutki ekonomiczne wypadkw odnosz si do poszkodowanego, ktry dozna mniej lub bardziej cikiego uszczerbku zdrowia lub te zmar. W tym ostatnim przypadku rodzina zostaje pozbawiona swego gwnego ywiciela. W razie staej cakowitej lub bardzo znacznej utraty zdolnoci do pracy (65% i wicej) poszkodowany nie tylko traci moliwoci awansu w pracy i podniesienia swojego standardu yciowego, ale zostaje skazany na doywotnie minimum egzystencji. Mniej dotkliwe konsekwencje wystpuj przy wzgldnie lekkim inwalidztwie lub przy czasowej utracie zdolnoci do pracy. W tym przypadku skutki wypadku wyraaj si najczciej w postaci czasowego zmniejszenia wydajnoci rekonwalescenta po jego powrocie do pracy. Wymienione konsekwencje wypadkw s mierzalne, mog by obliczane i rnice midzy nimi maj charakter ilociowy w zalenoci od podstawowych elementw wyjciowych: przecitnego wieku, zdolnoci do pracy, wysokoci zarobkw poszkodowanego, wysokoci przysugujcej mu renty, moliwoci zapewnienia poszkodowanemu pracy lejszej, odpowiedniej do stopnia i rodzaju inwalidztwa, ewentualnej cakowitej rehabilitacji zdrowotnej, wysokoci odszkodowania ze strony zakadu pracy itp. W skad bezporednich kosztw wypadkw i chorb zawodowych wchodz: jednorazowa odprawa pomiertna dla czonkw rodziny zmarego pracownika lub rencisty, koszty organizacji pogrzebu ofiary wypadku. jednorazowe odszkodowanie za doznany uszczerbek na zdrowiu, odszkodowanie za przedmioty utracone w wypadku, koszty leczenia i rehabilitacji, koszty wiadcze rekompensujcych obniony zarobek na skutek uszczerbku na zdrowiu, koszty wyposaenia inwalidzkiego, wiadczenia specjalne i inne koszty bezporednie.

ekonomiczne skutki wypadkw przy pracy

bezporednie koszty wypadkw i chorb

222

koszty strat

Do kosztw strat powodowanych zawodnoci systemu bezpieczestwa nale m.in. wydatki na odszkodowania, absencj, naprawianie wypadkowych zniszcze, wyrwnywanie zakce produkcji, a take na prowadzenie postpowania powypadkowego. Poza wymienionymi kosztami, zawodno systemu bezpieczestwa powoduje straty trudno wymierne. Mona do nich zaliczy skutki obnienia spoecznego wizerunku zakadu oraz spadek zadowolenia z wykonywanej pracy. Dokadne wyliczenie wielkoci strat ponoszonych na skutek wypadkw i chorb zawodowych wymaga: szczegowej rejestracji wydatkw przez nie powodowanych, wyliczenia kosztw czynnoci, jakie w przedsibiorstwie podjto w zwizku z wypadkiem i usuwaniem jego skutkw, oszacowania kosztu straconej okazji, tj. kwoty, ktrej nie zarobiono wskutek wypadku. Strat naley szuka na wydziale, na ktrym zdarzy si wypadek, oraz na wydziaach wsppracujcych z nim. Do kosztw tych naley doda koszt czasu pracy osb z dyrekcji lub administracji, powiconego na wykonywanie rnych czynnoci zwizanych z zaistniaym wypadkiem lub chorob zawodow. Koszt straconego czasu oblicza si jako iloczyn sumy straconych godzin i kosztu godziny. Schemat ujmujcy skadniki kosztw zawodnoci systemu bezpieczestwa przedstawia rysunek 40.

bezporednie koszty wypadkw

porednie koszty wypadkw

Koszt bezporedni jest pochodn doznanego obraenia, tj. cikoci wypadku i wielkoci doznanego uszczerbku na zdrowiu. Jego warto zaley gwnie od wielkoci wypaconego odszkodowania oraz kosztu leczenia i rehabilitacji. S one zazwyczaj przedstawione jako wierzchoek gry lodowej, a jej niewidoczna, podwodna cz kilkakrotnie przewysza widoczn cz jako koszty porednie. Do porednich kosztw wypadku nale: koszty akcji ratowniczej, w tym transport do szpitala, koszty absencji poszkodowanego (zapata bez pracy), koszty zastpstwa w pracy osoby poszkodowanej: * nadgodziny, * przeniesienie pracownika, * przyjcie nowego pracownika,

223

Rys. 40. Schemat skadnikw kosztu strat powodowanych zawodnoci systemu bezpieczestwa rdo: R. Studenski, Ekonomiczne aspekty zarzdzania bezpieczestwem, Atest. Ochrona Pracy" 1996, nr 3, a. 14 koszty zakupu, wymiany lub naprawy uszkodzonego mienia (budynkw, maszyn i urzdze, narzdzi, pojazdw): * prace projektowe, * zakup nowego wyposaenia, * materia, * robocizna, koszty ponownego przywrcenia produkcji: * pomiary, testy, prby, * badanie wyposaenia, * odbiory po naprawach, koszty wynajcia wyposaenia w celu zastpienia zniszczonego,

224

koszty przeniesienia produkcji w inne miejsce, koszty nowych kontraktw zapewniajcych przywrcenie produkcji, straty produkcji: * materiaw surowych, * ukoczonych czci, * ukoczonego produktu, * opakowania, koszty zerwanych kontraktw wskutek wypadku: * kary umowne za nieterminowe dostawy, * kary za niezrealizowanie kontraktu, koszty straconego czasu kierownictwa lub administracji: * na zbadanie i udokumentowanie wypadku, * na zapoznanie si z wypadkiem i podjcie decyzji profilaktycznych, * na prowadzenie spraw ubezpieczeniowych, * na prowadzenie spraw sdowych, * na analizy i decyzje dotyczce przywrcenia produkcji, koszty straconego czasu innych osb wskutek: * ratowania poszkodowanego, udzielania pierwszej pomocy, * postoju oczekiwania na podjcie produkcji, koszty telefonw, cznoci i korespondencji poniesione w zwizku z przywrceniem stanu sprzed wypadku. Wielko strat powodowanych katastrofami, wypadkami i chorobami zawodowymi zaley od: stopnia dostosowania wydatkw na utrzymanie bezpieczestwa do faktycznych potrzeb wyznaczonych potencjaem wypadkowym i chorobowym w zakadzie, bezwzgldnej wielkoci wydatkw na cele bhp, optymalizacji ich alokacji. Zalenoci midzy wydatkami na zapewnienie bezpieczestwa a kosztami strat powodowanych wypadkami przedstawia rysunek 41. W zakadach o wysokim potencjale wypadkowym i chorobowym (np. w kopalniach, hutach lub stoczniach) zapewnienie zatrudnionym bezpieczestwa i skutecznej ochrony zdrowia w pracy kosztuje o wiele wicej ni w zakadzie o niskim

225

Rys. 41. Wydatki na zapewnienie bezpieczestwa a koszt strat powodowanych wypadkami rdo: R. Studenski, Ekonomiczne, s. 14 potencjale wypadkowym lub chorobowym (np. w przedsibiorstwach przemysu tekstylnego lub precyzyjnego). Po zwikszeniu wydatkw na profilaktyk mona spodziewa si obnienia strat ponoszonych przez zakad wskutek wypadkw i chorb zawodowych. Przedstawiona zaleno jest modyfikowana trafnoci alokacji rodkw. Na przykad wydatkowanie pienidzy na dodatkowe zabezpieczenie w sytuacji, gdy wypadki s powodowane niewaciwym stosowaniem sprawnego wyposaenia, nieznacznie tylko zredukuje ponoszone koszty wskutek wypadkw. Efektywn redukcj strat zapewnia skierowanie rodkw na eliminacj faktycznych przyczyn wypadkw i chorb zawodowych lub na podtrzymanie wysokich standardw bezpieczestwa. Prba zmniejszenia wysokiego poziomu wypadkowoci do redniego jest mniej skomplikowana i mniej kosztowna ni obnienie wypadkowoci z poziomu redniego do niskiego. Wniosek taki wynika z analizy relacji przedstawionych na rysunku 42. Niedostateczne wydatki na profilaktyk, pokazane jako punkt A na krzywej l, ukazuj, e wypadkowo punkt A 3 na
starania o zmniejszenia poziomu wypadkowoci

226

Rys. 42. czny koszt wydatkw na bezpieczestwo i atrat powodowanych wypadkami i chorobami zawodowymi rdo: R. StuJenski, Ekonomiczne, a. 15

krzywej 2 jest wysoka, a czny koszt wydatkw na bhp i strat punkt A3 na krzywej 3 jest bardzo wysoki. W miar zwikszania wydatkw na profilaktyk straty powodowane wypadkami najpierw szybko, a potem coraz wolniej zmniejszaj si i dochodz do punktu X. Punkt ten jest ujmowany
szkody i straty gospodarki narodowej na skutek wypadkw.

jako poziom optymalnych wydatkw na profilaktyk. Kada nastpna minimalna redukcja wypadkowoci i strat powodowanych wypadkami wymaga znacznych sum na profilaktyk, co moe obniy rynkow konkurencyjno produkowanych wyrobw. Zdaniem specjalistw wikszo zakadw pozostaje tylko nieco na prawo od punktu A1 i daleko im do punktu X. Zgodnie z metod opracowan przez Katedr Polityki Spoecznej Instytutu Gospodarstwa Spoecznego Szkoy Gwnej Planowania i Statystyki w Warszawie szkody i straty gospodarki narodowej naleaoby uj w sposb nastpujcy: wiadczenia na rzecz poszkodowanego i jego rodziny, niewykorzystanie siy roboczej, niewykorzystanie istniejcych mocy produkcyjnych.

227

I tak do wiadcze na rzecz poszkodowanego i jego rodziny,, majcych na celu wyrwnanie szkody spowodowanej przez wypadek, zaliczamy: wiadczenia rzeczowe zwizane z przywrceniem zdrowia
wiadczenia na rzecz poszkodowanego rodziny

poszkodowanemu: koszty pierwszej pomocy, koszty leczenia otwartego, koszty leczenia szpitalnego, koszty leczenia sanatoryjnego, koszty zwizane z rehabilitacj, koszty leczenia specjalnego,

protezowania, przeszkalania i inne koszty, wiadczenia pienine zwizane z materialnym zabezpieczeniem poszkodowanego i jego rodziny: * zasiki chorobowe, szpitalne, domowe, sanatoryjne, * uposaenie miesiczne, * renta inwalidzka, * renta rodzinna, * zasiek pogrzebowy (z ubezpiecze spoecznych, z funduszw zwizkowych, z zakadu pracy), * PZU odszkodowanie. Niewykorzystanie siy roboczej zwizane jest: z trwaym ubytkiem zdolnoci do pracy, z przedwczesnym odejciem poszkodowanego z produkcji na skutek cakowitego inwalidztwa lub mierci, ze spadkiem wydajnoci pracy poszkodowanego po powrocie do pracy. Spoeczne skutki obejmuj przede wszystkim przejciow lub sta utrat ludzi w wieku produkcyjnym, a poza tym koszty leczenia i utrzymania osb poszkodowanych. Liczbowe okrelenie cznych skutkw wypadkw przy pracy jest trudne, gdy wiele z nich ma charakter niewymierny bd wie si z wypadkami w sposb poredni. Pogld na rozmiar tych skutkw mog jednak da wskaniki wypadkowoci, okrelane na podstawie danych statystycznych. Do gwnych z nich zalicza si: wskanik liczby wypadkw, okrelajcy liczb osb, ktre ulegy wypadkowi w danej jednostce czasu (najczciej w roku), wskanik czstotliwoci wypadkw, okrelajcy liczb wypadkw przypadajcych rednio na 1000 zatrudnionych w cigu roku,
wskaniki wypadkowoci niewykorzystanie sily roboczej

niewykorzystanie mocy produkcyjnych

228

wskanik cikoci wypadkw, okrelajcy przecitny czas niezdolnoci do pracy jednego pracownika dotknitego wypadkiem, wyraany najczciej w dniach roboczych, obejmujcych dni zwolnie lekarskich, wskanik zagroenia wypadkowego, okrelajcy redni czas niezdolnoci do pracy (w dniach roboczych) na 1000 zatrudnionych rocznie. Naley postawi sobie pytanie, czy moliwe jest zmniejszenie kosztw, strat i ubytkw spowodowanych przez wypadki przy pracy i ich konsekwencje? Z prowadzonych analiz przyczyn wypadkw wynika, e mona je przewidzie w okoo 75%, a wic i zapobiec im w tym samym stopniu. wiadczy o tym realne zmniejszanie si wypadkw miertelnych wrd ogu zatrudnionych, wypadkw wrd modocianych oraz zmniejszenie w niektrych dziedzinach przemysu wypadkw cikich9. Takie czynniki, jak polepszenie techniki przemysowej, zwikszenie mechanizacji, automatyzacji i robotyzacji, sprzyjaj obnieniu wskanikw czstotliwoci wypadkw, co wyranie wida na przykadzie grnictwa wglowego (por. tab. 37). Aktualny poziom wiedzy technicznej i medycznej oraz ich szybki rozwj mog doprowadzi do penej likwidacji wypadkw, szczeglnie zwizanych z urazami. Traktowanie wypadkw jako zdarze nieuniknionych ogranicza dziaania na rzecz bezpiecznych warunkw pracy. Wypadki nie maj charakteru wydarze nieuniknionych wynikaj one z okrelonych dziaa i zachowa ludzkich i jako takie mog by zlikwidowane.
7.4. Podstawowe rodki poprawy bezpieczestwa pracy

odpowiedzialno za bhp

Ustaleniu celw pozytywnej polityki bezpieczestwa musi tow-rzyszy jasne przypisanie odpowiedzialnoci za bhp w obrbie struktury zarzdzania. Powszechnie uznaje si, e zasadnicza odpowiedzialno operacyjna za zapewnienie bezpiecznej pracy spoczywa na kierownictwie liniowym. W szczeglnoci naley zwrci uwag na dwa kluczowe poziomy zarzdzania10:
9

Por. Z. Siroj, Bezpieczestwo, e. 1-9. Por. A.P. Muhlemaim, J.S. Oakland, K.G. Lockyer, Zarzdzanie, produkcja i usiugi. Bezpieczestwo i

10

higiena, pracy. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, a. 544-545.

229

1) Poziom naczelnego kierownictwa bezporednia odpowiedzialno za oglne zarzdzanie sprawami bhp powinna by wczona do obowizkw naczelnego kierownictwa w taki sposb, e dyrektorowi moe by przypisana oglna odpowiedzialno za produkcj, jako czy marketing. Tak wic zapewnienie bezpieczestwa i ochrony zdrowia powinno by traktowane tak samo, jak wszelkie inne gwne funkcje zarzdzania, wraz z przejrzystym rozgraniczeniem odpowiedzialnoci oraz kompetencji, a po odpowiedzialn osob na szczycie organizacji. 2) Poziom dozoru bezporedniego kierownik najniszego szczebla znajduje si w miejscu i na pozycji pozwalajcej orientowa si, czy urzdzenia bezpieczestwa faktycznie dziaaj czy te nie; moe na to zdecydowanie i skutecznie reagowa. Podobnie jak w dziedzinie produkcji, rzeczywistej postp w bhp niemoliwy jest bez penej wsppracy i zaangaowania wszystkich zatrudnionych. Jeeli maj oni jednak zaakceptowa pen wspodpowiedzialno, musz partycypowa w podejmowaniu oraz nadzorowaniu realizacji przedsiwzi bhp w ich miejscu pracy. Powoywanie spoecznych inspektorw pracy oraz komitetw do spraw bhp jest jednym ze sposobw zwikszania zaangaowania pracownikw. W niektrych organizacjach stosuje si zasad odbywania okresowych spotka wszystkich zatrudnionych dla omwienia spraw bhp. Takie podejcie cakowitego zaangaowania" podkrela potrzeb partycypacji kadego zatrudnionego. Realizacja obowizkw zakadw pracy w dziedzinie zapewnienia pracownikom bezpiecznej pracy wymaga przede wszystkim staej, systematycznej analizy istniejcego stanu bhp. Podstaw tej analizy powinny by: wyniki okresowych przegldw warunkw pracy we wszystkich
analiza stanu bhp

pomieszczeniach zakadu obowizek komisyjnego przeprowadzania takich przegldw przynajmniej raz w roku wyranie nakadaj na kierownictwo zakadu odnone przepisy, wyniki badania przyczyn wypadkw i chorb zawodowych powstajcych w zakadzie dla okrelenia niezbdnych rodkw poprawy bezpieczestwa pracy badaniami tymi powinny by objte wszystkie wypadki, niezalenie od ich skutkw, winny one zmierza do ustalenia, kto, kiedy, gdzie i dlaczego ulega wypadkom, w celu okrelenia miejsc szczeglnego zagroenia,

230

wyniki narad z pracownikami, ktrzy pracuj w okrelonych warunkach potrafi oni trafnie okreli rda za i precyzyjnie ustali kierunki ulepsze.
rodki poprawy warunkw bhp:

Wyniki analizy stanu i bezpieczestwa pracy powinny sta si podstaw programu dziaania w dziedzinie poprawy bezpieczestwa pracy nie tylko dla administracji zakadu, ale take dla dziaajcych w zakadzie organizacji naukowo-tech-nicznych.

- przemysowa suba zdrowia

Wanym elementem poprawy warunkw bezpieczestwa i higieny pracy jest tworzenie zakadowych orodkw przemysowej suby zdrowia. Warunki pracy w rnych procesach produkcji, a nawet w przedsibiorstwach o analogicznym profilu produkcji mog si powanie rni. Std te istnienie orodkw suby zdrowia w zakadach przemysowych ma due znaczenie profilaktyczne. Poza tym, gwarantujc szybk pomoc w razie wypadkw, znacznie przyczyniaj si do ich ograniczenia. Dlatego te zalecane jest powoywanie m.in. takich orodkw, jak: zakady leczniczo-zapobiegawcze przemysowej suby zdrowia (przychodnie zakadowe, psanatoria, izby chorych itp.), laboratoria do bada ste substancji szkodliwych w pomieszczeniach produkcyjnych, orodki rehabilitacji zawodowej, pracownie psychologii i fizjologii pracy. Zapewnienie waciwych warunkw bezpieczestwa i higieny pracy oraz przestrzegania przepisw z dziedziny ochrony pracy wymagaj istnienia

- organy kontrolujce bhp:

specjalnych organw kontrolujcych przedsibiorstwa, zajmujcych si z urzdu sprawami bezpieczestwa pracy jako zadaniem gwnym. Potrzeba ich funkcjonowania wynika z takich przesanek, jak moliwo przypisywania prymatu realizacji zada produkcyjnych przed zadaniami bezpieczestwa i higieny pracy, przyzwyczajenie pracownikw do okrelonych warunkw i niedostrzeganie zagroe, moliwo niezdawania sobie przez pracownikw sprawy z nieprawidowoci warunkw czy istnienia innych rozwiza. W systemie nadzoru pastwowego dziaa szereg wyspecjalizowanych organw i instytucji, majcych uprawnienia nadzorcze i kontrolne okrelone przepisami prawa pracy oraz bezpieczestwa i higieny pracy. Poniej omwione zostan jedynie

231

uprawnienia i kompetencje Pastwowej Inspekcji Pracy i spoecznego inspektora pracy. Funkcje kontrolne stanu bezpieczestwa i higieny pracy realizowane s przez inspekcj pracy i spoeczn inspekcj pracy. Pastwowa Inspekcja Pracy podlega obecnie sejmow . Do jej zakresu dziaania naley w szczeglnoci sprawowanie nadzoru w zakresie: prawidowoci urzdze technicznych i sanitarnych pod wzgldem zabezpieczenia zdrowia i ycia pracownikw, szkolenia pracownikw w stosowaniu bezpiecznych metod pracy, stosowania przepisw o ochronie pracy, a zwaszcza przepisw dotyczcych bezpieczestwa i higieny pracy. Funkcje kontrolne inspekcji pracy sprawowane s przez inspektorw o dobrym przygotowaniu fachowym. Maj oni szerokie uprawnienia, a w szczeglnoci maj prawo wizytowa zakady o kadej porze, da przedoenia dokumentw, wydawa nakazy likwidowania uchybie, wstrzymywa prac obiektw i zakadw wywoujcych szczeglne zagroenie, a nawet orzeka kary grzywny. Spoeczna inspekcja pracy dziaa przez zakadowych, oddziaowych i grupowych inspektorw pracy, wybieranych z grona pracownikw, czonkw zwizku. Funkcje swe peni oni oprcz funkcji zawodowych, w zasadzie poza godzinami pracy12. Spoeczni inspektorzy pracy uprawnieni s do wydawania zalece kierownikom zakadw oraz zwracania uwagi na wystpowanie nieprawidowoci. W przypadku nierespektowania ich zalece
11

* Pastwowa Inspekcja Pracy

11

* spoeczna inspekcja pracy

Przepisy art. 209 Kodeksu pracy stanowi, e nadzr nad warunkami pracy sprawuje inspekcja pracy.

Od l kwietnia 1981 r. dziaa powoana w nowym ksztacie ustaw z 6 marca 1981 r. Pastwowa Inspekcja Pracy, w miejsce dotychczasowej zwizkowej i branowej inspekcji pracy. Utworzona zostaa w myl art. l ustawy juko orguu powoany do nadzoru i kontroli przestrzegania prawa pracy, a w szczeglnoci przepisw i scasad bezpieczestwa i higieny pracy.
12

Przepisy normujce dziaalno spoecznej inspekcji pracy znajduj si w ustawie z 24 czerwca 1983

r. o spoecznej inspekcji pracy (Dz. U. nr 35, poz. 163 z pniejszymi zmianami). Stanowi one, e jest to suba spoeczna peniona przez pracownikw, ktrej celem jest zapewnienie przez zakady pracy bezpiecznych i higienicznych warunkw pracy, a take ochrona uprawnie pracowniczych.

232

i przeduania si czasu realizacji wnioskw przekazuj oni sprawy do inspekcji pracy. Pracujc codziennie w zakadzie, s oni w stanie oceni rda zagroenia i przy zachowaniu cisej wsppracy z inspekcj pracy mog wydatnie przyczyni si do poprawy warunkw pracy. W niektrych sytuacjach penienie okrelonych czynnoci zastrzeone jest dla zakadowych inspektorw. Dotyczy to np. udziau w zespoach powoanych do badania przyczyn wypadkw miertelnych, zbiorowych i cikich. Zwyczajowo zakadowy inspektor powinien te peni funkcj przewodniczcego komisji do przeprowadzenia spoecznego przegldu warunkw pracy. Spoecznym inspektorem pracy moe by kady pracownik niezalenie od przynalenoci zwizkowej, z wyjtkiem osb bdcych kierownikami zakadu pracy bd zajmujcych stanowisko kierownicze bezporednio podlege kierownikowi zakadu. Okrelenie tych stanowisk powinien zawiera schemat bd regulamin organizacyjny zakadu. Ze wzgldu na draliwe niekiedy sprawy prezentowane przez spoecznych inspektorw pracy oraz ich zaleno subow od kierownictwa danej jednostki organizacyjnej podlegaj oni ochronie prawnej w zakresie wypowiadania im pracy. Tak wic zakad pracy nie moe wypowiedzie ani rozwiza umowy o prac ze spoecznym inspektorem pracy w czasie trwania mandatu oraz w okresie roku po jego wyganiciu. Moe to jednake nastpi, jeli zachodz tzw. ekonomiczne przyczyny zwolnienia, tj. zmiany organizacyjne, techniczne, technologiczne itp. powodujce konieczno zwolnienia pracownikw. W przypadku indywidualnego zwolnienia spoecznego inspektora pracy wymagana jest zgoda zakadowej organizacji zwizkowej, ktra powinna by wyraona w cigu 14 dni od otrzymania o tym zawiadomienia.
* inne organa kontrolne bhp

Obok wymienionych organw do kontroli stanu bezpieczestwa pracy w przedsibiorstwach s take uprawnione organa specjalistyczne, np. Pastwowa Inspekcja Sanitarna, Komenda Stray Poarnej lub Urzd Nadzoru Technicznego. Dziaaj one w innych ni inspekcja pracy pionach (np. przy urzdach wojewdzkich) i kontroluj wybrane, wyranie okrelone fragmenty dziaalnoci zakadu pracy.

233

Biece prowadzenie spraw bezpieczestwa pracy powierzane jest w zakadach pracy (oraz w jednostkach zwierzchnich) wyodrbionym subom bezpieczestwa i higieny pracy. Dziaaj one w formie komrek bd stanowisk pracy podlegych dyrektorowi lub jego zastpcy. Zadaniem omawianych sub jest inicjowanie, organizowanie i koordynowanie wszystkich przedsiwzi majcych na celu zapobieganie zagroeniom zdrowia i ycia pracownikw oraz sprawowanie biecej kontroli wykonania przez zakady pracy zada w tym zakresie. Suby te maj prawo wydawania zalece zmierzajcych do likwidacji uchybie, wystpowania do kierownika zakadu z wnioskami o pocignicie do odpowiedzialnoci subowej, a nawet prawo polecenia natychmiastowego wstrzymania robt w przypadku stwierdzenia wystpowania powanych zagroe. Wanym czynnikiem poprawy bezpieczestwa zakadu pracy jest poszerzanie wiedzy pracownikw z zakresu bhp. Szkolenia tego rodzaju winny by prowadzone bezustannie, by sprosta nie tylko zmianom technologii, lecz take zmianom w rodowisku, w ktrym dziaa zakad, w strukturze organizacji oraz co najwaniejsze zmianom kadrowym. Dziaalno szkoleniowa w dziedzinie bezpieczestwa i higieny pracy prowadzona winna by jako13: szkolenie wstpne, szkolenie i doskonalenie podstawowe, zwane szkoleniem

sluiba bhp w zakadzie pracy

- szkolenia:

* wstpne

podstawowym", szkolenie i doskonalenie okresowe, zwane szkoleniem okresowym". Szkoleniu wstpnemu powinien by poddany kady nowo zatrudniony pracownik przed dopuszczeniem go do wykonywania czynnoci subowych, w wymiarze nie mniejszym ni dwie dniwki robocze. Szkoleniu wstpnemu podlegaj rwnie pracownicy przeniesieni na inne stanowisko pracy w ramach tej samej jednostki organizacyjnej. Obowizek zorganizowania szkolenia spoczywa na kierownictwie zakadu pracy. Szkolenie
13

Zasady szkolenia, doksztacania i doskonalenia pracownikw uspoecznionych zakadw pracy w

zakresie bezpieczestwa i higieny pracy okrela zacznik do Zarzdzenia nr 43 Ministra Pracy, Plac i Spraw Socjalnych z 26 wrzenia 1984 r. (Dz. Urz. MPPiSS nr 8, pz. 34).

234

wstpne dla nauczycieli dotyczy tzw. instruktau szczegowego na stanowisku pracy i obejmuje swym zakresem: praktyczne zapoznanie pracownika z bezpiecznym wykonywaniem pracy, umiejtno rozpoznawania zagroe, sposoby ochrony przed zagroeniami (w odniesieniu do pracownikw i studentw).
* podstawowe

Szkolenie wstpne powinno by zakoczone egzaminem sprawdzajcym i odnotowane w aktach osobowych pracownika. Szkolenie podstawowe obowizuje kadego pracownika. Jest to szkolenie jednorazowe, ktre pracownik powinien przej nie pniej ni w okresie 12 miesicy od rozpoczcia pracy w danym zakadzie. Realizacja celu szkolenia wymaga zapoznania jego uczestnikw z nastpujc grup zagadnie: podstawowymi przepisami z zakresu bezpieczestwa i higieny pracy oraz regulacj prawn dziaalnoci w dziedzinie ochrony pracy, zasadami ksztatowania bezpiecznych i higienicznych warunkw pracy w pomieszczeniach pracy i na stanowisku pracy, zagroeniami wypadkowymi i zagroeniami zdrowia pracownikw wystpujcymi w procesie pracy i zasadami ich likwidacji lub ograniczenia, zasadami zachowania si pracownika w czasie wykonywania wyznaczonych

* okresowe

czynnoci w warunkach normalnych i szczeglnych. Programy szkolenia podstawowego powinny uwzgldnia wiadomoci z dziedziny bezpieczestwa i higieny pracy w zakresie dostosowanym do rodzaju pracy i specyfiki zawodu nauczyciela. Szkoleniem okresowym, nie rzadziej ni raz na 5 lat, objci s wszyscy pracownicy, ktrych praca i jej warunki wi si z wystpowaniem zagroe zawodowych oraz potrzeb znajomoci przepisw i zasada bhp, z wyczeniem robotnikw, ktrzy przechodz to szkolenie corocznie. Szkolenie okresowe mona prowadzi w formie studium podyplomowego, kursu, seminarium, kursokonferencji, samoksztacenia kierowanego lub instruktau. Wszystkie grupy uczestnikw, niezalenie od zakresu wykonywanych obowizkw subowych i specyfiki szkoy wyszej, w ktrej s zatrudnione, powinny by zaznajomione z penym zestawem tematw ujtych w programie. Na przykad czas

235

trwania szkolenie z 36 godzin moe by poszerzony o tematy branowe (gwnie z technicznego bezpieczestwa pracy) do 40 godzin w przypadku szkolenia nauczycieli wydziaw chemii, fizyki, biologii itp. prowadzcych laboratoria i wiczenia ze studentami. Natomiast w odniesieniu do nauczycieli przedmiotw typu humanistycznego czas ten moe by skrcony do 24 godzin. Przy omawianiu zagadnie technicznego bezpieczestwa pracy zaleca si, aby cz zaj przeprowadzi w warsztatach i laboratoriach szkoy wyszej. Przy realizacji temtw dotyczcych sprztu poarniczego i urzdze przeciwpoarowych naley zastosowa wiczenia praktyczne w posugiwaniu si sprztem i urzdzeniami do gaszenia poarw. Podobnie naley postpi przy realizacji tematu: udzielanie pierwszej pomocy w nagych wypadkach. Szkolenie okresowe powinno by zakoczone sprawdzeniem wiadomoci i umiejtnoci okrelonych programem, udokumentowane zawiadczeniem o zakoczeniu szkolenia i zdaniu egzaminu z wynikiem pozytywnym. W skad komisji egzaminacyjnej, ktr powouje dyrektor orodka szkolenia lub szkoy wyszej organizujcej szkolenie, powinni wchodzi: przedstawiciel rektora jako przewodniczcy oraz dwch wykadowcw konsultantw podstawowych przedmiotw. Podobnie jak przy szkoleniu podstawowym, szkolenie okresowe nauczycieli moe by prowadzone we wasnym zakresie przez szkoy albo zlecane orodkom szkoleniowym lub organizacjom spoecznym uprawnionym przez ministra edukacji narodowej do prowadzenia doksztacania i doskonalenia w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy. Poza omwionymi wyej przedsiwziciami w zakresie poprawy

bezpieczestwa pracy w zakadzie wan rol odgrywa zapewnienie niezawodnego funkcjonowania zakadowego systemu bezpieczestwa (dziaania o charakterze profilaktycznym). W koszty funkcjonowania kadego zakadu pracy wliczone s te wydatki na bezpieczestwo, tj. na stworzenie i zapewnienie niezawodnego funkcjonowania zakadowego systemu bezpieczestwa. Wydatki te stanowi skadnik kosztw wyrobw lub wiadczonych usug. W teorii zakada si, e prac w przedsibiorstwie naley tak zorganizowa, aby zapewnione byo bezwzgldne bezpieczestwo. Przy spenieniu tego zaoenia w koszty bezpieczestwa wchodz wycznie koszty profilaktyki.
profilaktyka bhp

236

Jeli wskutek niedoskonaoci systemu wydarz si w zakadzie wypadki lub choroby zawodowe, to wwczas koszt bezpieczestwa zostanie powikszony o wydatki na odszkodowania i usuwanie skutkw wypadkw lub chorb zawodowych. Ukazuje to rysunek 43, ktry przedstawia model ksztatowania si kosztw bezpieczestwa pracy, na ktre skadaj si koszty utworzenia i utrzymania systemu bezpieczestwa oraz koszty strat ponoszonych na skutek katastrof, wypadkw i chorb zawodowych powodowanych zawodnoci zakadowego systemu bezpieczestwa14.

Rys. 43. Skadniki kosztw zapewnienia bezpieczestwa w pracy rdo: R. Studenski, Ekonomiczne, s. 13 Zapewnienie bezpieczestwa i skutecznej ochrony zdrowia w pracy wymaga spenienia czterech warunkw: - uksztatowania i utrzymania bezpiecznego rodowiska, dostarczenia bezpiecznego wyposaenia i niezbdnych rodkw bezpieczestwa,
14

Por. R. Studenski, Ekonomiczne, s. 13 -15.

237

stworzenia moliwoci nabywania wiedzy, umiejtnoci i motywacji do bezpiecznego organizowania zada, zapewnienie staego monitoringu w celu kontroli efektywnoci spenienia wymaga wynikajcych z trzech wczeniej wymienionych warunkw. Wydatki na system bezpieczestwa obejmuj koszty: biecego zarzdzania bezpieczestwem, w tym ekspertyz, opinii i konsultacji, zatrudniania personelu do spraw bezpieczestwa, zakupu i utrzymywania w stanie sprawnoci rodkw ochrony zbiorowej, zakupu rodkw ochrony indywidualnej, organizacji doboru zawodowego, adaptacji i szkole, organizacji akcji bezpieczestwa, bada lekarskich, pomiarw warunkw rodowiska pracy, ubiorw roboczych oraz ich prania, rodkw czystoci. Szczegowe ustalenie wszystkich kosztw profilaktyki jest trudne, poza bowiem atwymi do zidentyfikowania kosztami rodkw bezpieczestwa obejmuj one take zakup np. droszych maszyn, urzdze produkcyjnych lub narzdzi speniajcych podwyszone standardy ergonomii i bezpieczestwa zamiast taszego wyposaenia, ktre zapewnia tylko niezbdne minimum wymogw. Gromadzone dane o stratach ponoszonych wskutek wypadkw i chorb zawodowych s w wielu zakadach wykorzystywane jako bodziec probezpiecznej stymulacji. W tym celu s one zestawiane w comiesicznych raportach przekazywanych do wiadomoci kierownictwa i dozoru. Informacje o wielkoci strat wypadkowych i chorobowych naley rwnie przekazywa pracownikom.
7.5. Zabezpieczenie przeciwpoarowe

wydatki na bhp

Zagroenie poarowe stanowi szczeglny typ zagroenia bezpieczestwa, odnoszcy si zarwno do pracownikw, jak i majtku przedsibiorstwa. Wystpuje ono z rnym nasileniem w rnych procesach produkcji, zalenie od rodzaju stosowanych materiaw i charakteru procesu technologicznego.

238 uwarunkowania powstania poaru

Poar jest to niekontrolowany proces palenia si dbr materialnych w miejscu do tego celu nie przeznaczonym, powodujcy straty i wymagajcy zorganizowanej akcji dla jego likwidacji. Proces palenia si jest intensywn reakcj czenia si tlenu z powietrza z materiaem palnym, podczas ktrego wydziela si ciepo i pozostae produkty spalania. Ahy zapocztkowa proces palenia, musz zaistnie warunki, w ktrych rwnoczenie bd wystpowa trzy czynniki: rdo ciepa, materia palny i tlen. Poar moe rozszerza si drog przenoszenia ciepa w trojaki sposb: drog konwekcji unoszenia, promieniowania i przewodzenia. Gaszenie poaru przez czowieka polega na jednoczesnym usuwaniu materiaw palnych, tumieniu pomieni, ozibianiu, czyli odbieraniu ciepa, a przede wszystkim na odcinaniu dopywu tlenu do palcego si materiau. Czynnoci tych mona dokona za pomoc rnego rodzaju naturalnych i chemicznych specjalnie preparowanych rodkw ganiczych. Najpowszechniej stosowanym rodkiem ganiczym jest woda. Dziaanie ganicze wody polega przede wszystkim na odbieraniu ciepa, a wic schadzaniu palcego si materiau do temperatury, poniej ktrej zjawisko palenia nie moe przebiega, oraz dziki swojej pynnej konsystencji i wytwarzaniu duej iloci pary wodnej izolowaniu ogniska poaru od tlenu z powietrza. Nie wolno gasi wod nastpujcych materiaw: cia, w ktrych pod wpywem zetknicia z wod zachodz reakcje chemiczne wytwarzaj si palne lub wybuchowe gazy albo wysoka temperatura, sprzyjajce rozszerzaniu si poaru (nale do nich m.in. karbid, sd, potas, wapno palone), pynw atwo palnych lejszych od wody, jak benzyna, nafta, oleje, ktre pal si ogniem powierzchniowym moe to spowodowa wikszy poar. instalacji elektrycznych, silnikw, urzdze pod napiciem, cia palcych si w postaci aru o wysokiej temperaturze, gdy woda paruje wtedy bardzo gwatownie (wybuchowo), powodujc rozrzut ognia; ozibione gwatownie wod silnie nagrzane elementy maszyn, elazne konstrukcje mog ulec deformacji i w konsekwencji zniszczeniu.

gaszenie poaru:

woda jako rodek ganiczy

piana

Poza wod piana jest drugim powszechnie stosowanym rodkiem ganiczym. Skada si ona z drobnych pcherzykw gazu

239

(powietrza, dwutlenku wgla czy azotu) otoczonych blonk pyu. Pian otrzymuje si, dziaajc dwoma rodzajami ganic: ganic zbijakow na pian chemiczn i ganic pianow na pian mechanicznie otrzymywan. Ganica zbijakow na pian chemiczn jest zbudowana w ksztacie metalowego zbiornika cylindrycznego o pojemnoci 10 litrw, zamykanego od gry pokryw. Na zewntrz ganicy znajduj si uchwyty do trzymania, dysza, bezpiecznik, zbijak do uruchomienia ganicy oraz instrukcja obsugi. Wewntrz ganicy mieci si podwieszone naczynie szklane na cz kwan, zamknite przepon wykonan z natuszczonej tektury. W caym naczyniu metalowym znajduje si cz zasadowa ganicy. Ganic pianow uruchamia si w nastpujcy sposb: zdejmuje si z wieszaka i przenosi do miejsca poaru, odwraca si do gry dnem i wbija zbijak, uderzajc nim o twardy przedmiot, strumie wytryskajcej piany kieruje si na ogie z gry, trzymajc ganic odwrcon do gry dnem. W wyniku reakcji chemicznej zachodzcej w ganicy midzy czci kwan a zasadow powstaje piana oraz dwutlenek wgla w postaci gazowej, ktry wytwarza cinienie wyrzucajce pian na zewntrz. Poniewa piana zawiera 60% wody, naley pamita o tych samych rodkach ostronoci, jak przy gaszeniu wod. Ganica pianowa na pian mechanicznie otrzymywan jest to naczynie 10-litrowe, w ktrym znajduje si ciecz pianotwrcza pod staym cinieniem (10 atm) azotu. Uruchomienie ganicy polega na naciniciu dwigni a do zerwania zawleczki, plomby i skierowania prdowniczki z powstajcym w niej strumieniem piany z gry. na ognisko poaru. Istniej rne rodzaje piany uywanej w gaszeniu poarw. Do najpopularniejszych ganic nale ganice, ktrych rodkiem ganiczym jest dwutlenek wgla (CO2) s to tzw. ganice niegowe. Nadaj si one do gaszenia niemal wszystkich poarw. Zbudowane s w ksztacie 6-litrowych butli zaopatrzonych w zawr i dysz wylotow poczon z ganic za porednictwem wysokocinieniowego wa. Przy zaworze znajduje si pokrto i bezpiecznik. Pokrto suy do uruchomienia ganicy naley je odkrci w lewo do koca, aby nie nastpio zatkanie przepywu dwutlenku wgla przez zawr. Wydostajcy si z ganicy pod
* ganice niegowe * ganice pianowe * ganice zbijakowe

240

wasnym cinieniem (76 atm) dwutlenek wgla raptownie si rozpra i przechodzi w stan lotny, ozibiajc si do bardzo niskiej temperatury (78C). Cz CO2 zestala si w stan stay w postaci niegu. Dwutlenek wgla izoluje palce si przedmioty od tlenu, a take je schadza, gaszc poar. Ponadto nie przewodzi on prdu elektrycznego, nie niszczy przedmiotw, jest lejszy od pynw atwo zapalnych, nie tworzy mieszanin wybuchowych. Suy do gaszenia instalacji i urzdze elektrycznych, cia reagujcych z wod i lejszych od wody, farb, lakierw, rozpuszczalnikw. Ze wzgldu na powsta bardzo nisk temperatur ganicy nie naley trzyma w innych miejscach, a tylko za uchwyt dyszy i uchwyt butli. Nie wolno gasi ni palcej si odziey na
* ganice sodowopotasowe

czowieku. Popularne s rwnie ganice, w ktrych rodkiem ganiczym jest proszek, stanowicy zwizek sodu i potasu spreparowany w sposb zapewniajcy ich syp ko i odporno na nawilgocenie. Wielko ganic jest rna od l do 12 kg, ale s rwnie agregaty ganicze 25, 50 i 250 kg. Nonikiem proszku w tych aparatach jest gaz, wyrzucajcy proszek na ogie (dwutlenek wgla lub azot). Ganice te wyposaone s w manometry wskazujce cinienie wewntrzne, co pozwala na cig ich kontrol. Uruchomienie ganicy jest moliwe po uprzednim zerwaniu zawleczki zabezpieczajcej i naciniciu zbijaka lub dwigni uruchamiajcej ganic. Cinienie w ganicy wynosi 10 atm, a wic czas wyadowania jej jest bardzo krtki. Ganicami proszkowymi mona gasi poary wszystkich materiaw, a szczeglnie materiaw pochodzenia celulozowego: drewno, tkaniny, papier (proszki nie niszcz tych materiaw podczas gaszenia). Innym rodzajem ganic s te, w ktrych rodkiem ganiczym s balony, tzn. ciecze niepalne chloro- lub bromopochodne, charakteryzujce si maym ciepem waciwym i nisk temperatur wrzenia. Nale one do uniwersalnych rodkw ganiczych, a szczeglnie nadaj si do gaszenia silnikw spalinowych i elektrycznych oraz chemikalii. Jest wiele typw ganic balonowych od 0,3litrowych aerozolowych, poprzez 0,5- i 2-lit-rowe, do wikszych agregatw. Wytwarzaj pary cisze od powietrza, a wic wnikaj we wszystkie zakamarki urzdze, maszyn i przedmiotw. Nie naley stosowa ich w zamknitych,

* ganice kolanowe

241

ciasnych pomieszczeniach. Uruchomienie i budowa ganicy balonowej jest taka sama, jak ganicy proszkowej. Liczb i rodzaje podrcznego sprztu ganiczego, jaki winien by na wyposaeniu obiektw, okrela Zarzdzenie nr 5/70 Komendanta Gwnego Stray Poarnych z 30 czerwca 1970 r. w sprawie zaopatrzenia budynkw w sprzt ganiczy. Na podstawie tego zarzdzenia ustala si niezbdny normatyw sprztu przeciwpoarowego na jeden rodzaj stosowanej ganicy na 50 mb korytarza, przy ktrym s pokoje, lub na kade 200 m pomieszczenia. I tak: sale wykadowe ganica proszkowa na 50 m korytarza, pracownie, laboratoria do 100 m2 powierzchni ganica niegowa, ganica proszkowa i koc ganiczy, pracownie i laboratoria powyej 100 m2 powierzchni dwie ganice proszkowe, ganice niegowe, koc ganiczy, warsztaty ganica pianowa, proszkowa i niegowa, magazyny chemiczne ganica niegowa i proszkowa. Konserwacj okresow ganic przeprowadza si co najmniej raz w roku i po kadorazowym uyciu uprawnieni konserwatorzy potwierdzaj wykonanie konserwacji podpisem na kartkach kontrolnych ganic. Wanym zagadnieniem jest sprecyzowanie podstawowych obowizkw kierownictwa zakadu w zakresie zapewnienia bezpieczestwa przeciwpoarowego. Mona je uj w cztery bloki tematyczne: zapobieganie powstawaniu poarw przez analiz moliwych ich przyczyn, wyodrbnienie i oznakowanie miejsc szczeglnie niebezpiecznych i miejsc, w ktrych mona przebywa z otwartym ogniem (np. palarni papierosw), wydanie instrukcji o postpowaniu zgodnym z zasadami bezpieczestwa przeciwpoarowego i cise kontrolowanie jej przestrzegania, przygotowanie akcji ganiczej przez organizacj sygnalizacji alarmowej (najlepiej automatycznej), zaopatrzenie zakadu w rodki i urzdzenia ganicze (najlepiej automatyczne), przygotowanie rodkw lokalizacji poaru i ograniczenie moliwoci jego przenoszenia si do innych pomieszcze, organizacj i przeszkolenie brygad ganiczych i ratowniczych, przygotowanie ewakuacji przez zabezpieczenie odpowiednich wyj, pozwalajcych dostatecznie szybko (w cigu 3 min)
obowizki kierownictwa w zakresie bhp
2

Normatyw sprztu przeciwpoarowego

powierzchni

242

ewakuowa ludzi z pomieszcze, opracowanie planu ewakuacji poszczeglnych pomieszcze (kolejno ewakuacji), ustalenie osb kierujcych akcj ratownicz w poszczeglnych pomieszczeniach, konsekwentne kontrolowanie przestrzegania przepisw o drogach ewakuacji, zapewnienie warunkw do dziaania stray zawodowej przez przygotowanie drg (bram) dojazdowych i swobodnego dostpu do poszczeglnych obiektw, przygotowanie odpowiedniego zapasu rodkw ganiczych i oznakowanie miejsc moliwego ich pozyskania, zapewnienie wsppracy zaogi ze stra zawodow w prowadzeniu akcji ratowniczej i ganiczej. Kada z wymienionych grup obowizkw jest wana. Najwiksz wag powinno si jednak przywizywa do profilaktyki przeciwpoarowej. Due znaczenie ma take wprowadzenie automatycznych urzdze sygnalizacyjnych i ganiczych, uwaga ludzka jest bowiem zawodna, a co wicej czowiek atwo ulega panice i nie zawsze zdolny jest racjonalnie reagowa, stwierdziwszy wystpienie poaru. Statystyka poarw podzielia przyczyny ich powstawania na grupy, ktre w
przyczyny poarw

przewaajcej czci uzalenione s od dziaalnoci czowieka, wynikaj gwnie z niedbalstwa, nieostronoci, lekcewaenia przepisw, bezmylnoci, a nawet zoliwoci. Jak wynika z danych statystycznych, podstawow przyczyn poarw (ok. 40%) jest nieostrono ludzka, w tym lekkomylno i niedbao. Std te, doceniajc zagroenia poarowe wywoane rodkami technicznymi, gwny akcent w dziaalnoci profilaktycznej naley ka na odpowiednie przygotowanie ludzi i nadzr nad ich zachowaniem w miejscu pracy.
Pytania kontrolne

1. Kryteria warunkujce uznanie zdarzenia za wypadek przy pracy. 2. Klasyfikacja wypadkw w zalenoci od dugoci okresu niezdolnoci czowieka do pracy. 3. Klasyfikacja przyczyn wypadkw przy pracy. 4. Jakie winny by spenione warunki, aby uzna chorob za zawodow? 5. Bezporednie i porednie koszty wypadkw przy pracy i chorb zawodowych.

243

6. Zewntrzne i wewntrzne organy i instytucje majce uprawnienia kontrolne i nadzorcze nad zakadem pracy w zakresie bezpieczestwa i higieny pracy. 7. Zasady stosowania rodkw ganiczych. 8. Zasady postpowania w zakresie zapobiegania powstawaniu poarw.
Literatura zalecana

Binczycka-Anholcer M., Marcinkowski J., Olszewski J.: Spoeczne i ergonomiczne aspekty przecie fizycznych narzdw ruchu, w: Obcienia ukladu ruchu przyczyny i skutki, nr 2, wyd. Instytut Organizacji i Zarzdzania, Politechnika Wrocawska, Wrocaw 1995. Chowaski T.: Materiay szkoleniowe s zakresu bezpieczestwa i higieny pracy dla nauczycieli akademickich. Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, d 1992. Ergonomia, pod red. J. Lewandowskiego, Wydawnictwo MARCUS S.C., d 1995. Nagurski T.: Analiza wypadkw przy pracy w przemyle i ich skutki ekonomiczno -spoeczne, KiW, Warszawa 1971. Muhlemann A. P., Oakland J. S., Lockyer K. G.: Zarzdzanie, produkcja i usugi. Bezpieczestwo i higiena pracy. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995. Olszewski J.: Ksztatowanie systemu pracy w warunkach transformacji gospodarczej, w: Potencja pracy w warunkach transformacji gospodarczej w Polsce, Zeszyty Naukowe AE, Seria I, Pozna 1966. Wykowska M.: wiczenia laboratoryjne z ergonomii. Wydawnictwo AGH, Krakw 1995.

244

8. METODY ERGONOMICZNEJ ANALIZY PRACY

8.1. Metody i techniki stosowane do bada ergonomicznych

cele ergonomii

metody badawcze

Celem ergonomii jest zapewnienie duej sprawnoci dziaania z jednoczesnym optymalizowaniem wysiku fizycznego i psychicznego czowieka oraz zagwarantowanie zdrowych i bezpiecznych warunkw pracy. Osignicie przedstawionych celw wymaga znajomoci przez projektantw, konstruktorw i organizatorw pracy moliwoci psychofizjologicznych czowieka oraz jego charakterystyki antropometrycznej. Wymienione waciwoci czowieka s przedmiotem bada wielu dyscyplin naukowych, zaliczanych do nauk medycznych, technicznych, organizacyjnoekonomicznych i spoecznych. Badania prowadzone w ramach tych dyscyplin s podporzdkowane zazwyczaj wasnym celom i maj najczciej charakter poznawczy1. Ergonomia jako nauka interdyscyplinarna korzysta z wynikw bada i metod stosowanych przez wymienione wyej nauki. Podstawy teoretyczne w tej dziedzinie wnieli do ergonomii specjalici nauk o czowieku (fizjologia pracy, psychologia inynieryjna itp.) 2. Pozwolio to na opracowanie przykadowo metod mierzenia wydatku energetycznego (fizjologia pracy), uwzgldnienie metod pozwalajcych na dokonanie pomiaru obcienia organizmu podczas
1

Por. J. Kania, Metody ergonomiczne, PWE, Warszawa 1980 s. 9. Kryterium dojrzaoci danej dyscypliny naukowej jest dysponowanie wasnymi

metodami badawczymi. Stworzenie odpowiedniej aparatury badawczej jest szczeglnie trudne w przypadku przejcia od metod multidya-cyplinamych do jednej lub kilku metod interdyscyplinarnych. Rozwj ergonomii stworzy zapotrzebowanie na opracowanie tego rodzaju metod badawczych.

245

pracy podzia procesu pracy na trzy fazy (fizjologia i psychologia pracy)3. Ze wzgldu na du liczb metod badawczych dokonano selekcji przy ich doborze. Za kryterium wyboru przyjto moliwoci zastosowania poszczeglnych metod i technik w warunkach zakadw pracy. Zostay wic pominite metody wymagajce specjalnej aparatury badawczej, moliwej do wykorzystania wycznie w laboratoriach naukowych. Opisywane metody i techniki s proste w zastosowaniu i nie nastrczaj powaniejszych trudnoci ergonomistom posiadajcym wyksztacenie techniczne, metodyczne czy psychologiczne, zatrudnionym w zakadach pracy. Cz metod i technik badawczych naley traktowa jako alternatywne przy rozwizywaniu konkretnych problemw. Metody badawcze przedstawiono wedug kryterium celu, jakiemu su uzyskane z bada wyniki. Na tej podstawie otrzymano pi grup oglnych, a w kadej z nich wyodrbniono metody szczegowe (por. tab. 39): 1) Zebranie danych na potrzeby projektowania systemw czowiekmaszyna: somatograficzna metoda zbierania danych, wzory matematyczno-empiryczne stosowane empirycznych, modele formalne, eksperymenty loboratoryjne. 2) Ocena maszyn i stanowisk w warunkach ich eksploatacji: arkusze obserwacyjne, wywiady kierowane z pracownikami, w badaniach

klasyfikacja metod ergonomicznych

szacunkowo-analityczna metoda oceny przebiegu procesu pracy i jej wynikw. 3) Ocena fizycznej uciliwoci pracy: pomiar obcienia fizycznego, badanie zmczenia na podstawie analizy wynikw pracy. 4) Ocena psychicznej uciliwoci pracy: badanie obcienia psychicznego ogln sytuacj, badanie obcienia psychicznego nadmiarem informacji.
3

ergonomii

mamy

przewanie

do

czynienia

jednoJyscyplluamosci

lub

wielodyscyplinamoci, natomiast interdyscyplinarne metody badawcze pojawiaj si rzadko. Niewiele informacji na ich temat ogasza si w opracowaniach zwizanych z projektowaniem i konstrukcj pojazdw kosmicznych.

246

Tabela 39. Metody i techniki w badaniach ergonomicznych klasyfikacja i wzajemne powizania*

Ergonomiczne metody i technild badawcze

l Arkusze obserwacyjne: arkusz ergonomicznej oceny maszyn i urzdze chronocyklograila ergonomiczna lista kontrol na do oceny maszyn i stanowisk pracy Badania obcienia psychicznego nadmiarem informacji: szacunkowa ocena obcienia psychicznego informacjami testy do oceny zmian w poziomie koncentracji uwagi pod wpywem pracy umysowej wzory matematyczne do oceny iloci informacji odebranej przez czowieka Badania obcienia psychicznego ogln sytuacj: analiza reakcji czowieka na sytuacje stresowe Badania zmczenia na podstawie analizy wynikw pracy: analiza indywidualnych waha wydajnoci pracy tremometria

Cel, jakiemu su uzyskane z bada wyniki: zbieranie ocena ocena ocena Ocena Klasa danych na maszyn i fizycznej psychicz- fizycznotrudno potrzeby stanowisk ucili- nej uci- chemici projektopracy woci liwoci cznej wania podczas pracy pracy skadnisystemw ich ekskw czowiek ploatacji rodowi-maszyna ska pracy CA CB CC CD CE 2 3 4 5 6 7 II x x x x U x

III

x x

III

x x x

247

cd. tab. 39 l Badania zmian biologicznych powstaych na skutek oddziaywania rodowiska pracy: audiometria badania lekarskie pomiar potu wydzielanego z organizmu testy biochemiczne Dozymetryczna ocena rodo wiska pracy: dozymetryczna ocena drga mechanicznych dozymetryczna ocena ha asu dozymetryczna ocena na raenia zawodowego pya mi dozymetryczna ocena o wietlenia w miejscu pracy dozymetryczna ocena sub stancji toksycznych pomiar skadnikw mikro klimatu wyznaczanie temperatury efektywnej Eksperymenty laboratoryjne: dynamometria eksperymentalne badanie czasw reakcji eksperymentalne badanie dokadnoci ruchw eksperymentalne badanie operacji ledzenia eksperymentalne badanie techistoskopowe ergonometria okulografla Modele formalne: modele statystyczne modele strukturalne 2 II 3 4 5 6 7 x x x x x x x x x

II

x x x x III x x x x x x x x x x x

III

248

cd. lab, 39 l Pomiar obcienia fizycznego - chronometraowo-tabelaryczna technika wydatkw energetycznych pomiar czstoci ttna pomiar odnowy ttna pomiar wentylacji puc szacunkowa metoda obcienia statycznego szacunkowa ocena uciliwoci pracy wynikajca z monotypowoci ruchw roboczych - technika kalorymetrii poredniej Soinutogruficzna metoda zbierania danych: graficzne wyznaczanie obszarw pracy fantomy do ksztatowania wymiarw, stanowisk pracy ankietowanie Szacunkowo-analityczna metoda oceny przebiegu procesu pracy i jej wynikw: kwestionariusz do badania przyczyn wypadkw przy pracy statystyczna analiza wypadkw przy pracy szacunkowa ocena zagroe wypadkowych ustalenie miejsca bdu w przebiegu procesw informacyjno-decyzyjnych i wy konawczych 2 II 3 4 5 x x x x x x x 6 7

x II x x x x II x

x x x

249

cd. tab. 39 l Wywiady kierowane z pra cownikami: kwestionariusz do oceny maszyn i urzdze rozmowa kierowana z operatorem sprztu Wzory matematyczno-empiryczne stosowane w bada niach empirycznych: wzory empiryczne do okrelenia wymiarw pionowych stanowiska pracy wzory matematyczne do okrelania parametrw tarcz miernikw wzory matematyczne do okrelania pola widzenia 2 II 3 4 x x x II x S 6 7

* W cyklu Metody i techniki organizacyjne" poszczeglne grupy metod oznaczono kolejnymi literami alfabetu: A metody badania pracy, B matematyczne techniki zarzdzania, C metody ergonomiczne. rdo: Por. J. Kania, Metody ergonomiczne, s. 10-15.

5) Ocena fizyczno-chemicznych skadnikw rodowiska pracy: dozymetryczna ocena rodowiska pracy, badanie zmian biologicznych powstaych na skutek rodowiska pracy. W tabeli 39 zaznaczono klas trudnoci danego rodzaju metody badawczej. I tak symbolem I oznaczono metody, ktre mog by opanowane w wyniku krtkotrwaego treningu, symbolem II metody, do opanowania ktrych potrzebny jest duszy trening i dowiadczenie praktyczne (rednio trudne). Metody trudne w zastosowaniu oznaczono symbolem III; mona je stosowa efektywnie pod warunkiem zdobycia odpowiednich wiadomoci i umiejtnoci oraz przynajmniej kilkuletniego dowiadczenia praktycznego.

250

Naley stwierdzi, e adna z tych propozycji nie moe w peni suy konstruktorom, projektantom i organizatorom produkcji, a wic da odpowiedzi na pytanie, co konkretnie naley zmieni w konstrukcji technologii lub organizacji pracy, aby zgodnie z zaoeniami ergonomii uczyni prac lejsz i bardziej wydajn. Wie si to z istotnym problemem w badaniach ergonomicznych, jakim jest ocena istniejcych warunkw pracy, maszyn i stanowisk pracy z punktu widzenia ich zgodnoci z wymaganiami i potrzebami czowieka pracujcego. Dy si wic do uzyskania odpowiedzi na pytanie, czy dany sprzt lub istniejce warunki gwarantuj komfort pracy, nie powoduj zaburze w stanie zdrowia pracownikw oraz nie stwarzaj duego zagroenia wypadkowego, a przy tym zapewniaj znaczn sprawno i wysok wydajno pracy. Odpowied na to pytanie mona opracowa na podstawie informacji uzyskanych poprzez zastosowanie grupy metod badawczych, w ktrych stosuje si arkusze obserwacyjne. Najbardziej interesujc metod badawcz z tej grupy jest Lista Kontrolna Ergonomicznej Analizy Ukadw (Ergonomics System Anaysis Check-list) w skrcie ESAC.
8.2. Technika analizy uciliwoci pracy
elementy obcienia organizmu prac

W praktyce diagnozowanie ukadu ergonomicznego dokonuje si najczciej przy stosowaniu technik analizy uciliwoci pracy. Na pen ocen obcienia organizmu pracujcego czowieka skadaj si nastpujce elementy: obcienie fizyczne, wysiek umysowy, rodowisko oraz zagroenia chorobami zawodowymi. Takie podejcie stwarza metodologiczne podstawy do badania obcienia organizmu, pozwalajc na zbudowanie uniwersalnej formuy kompleksowej oceny obcienia czowieka pracujcego. Naley zaznaczy, e dokonana t metod ocena nie bdzie wyraa si wynikiem wymiernym, lecz bdzie sum rnorodnych ocen czstkowych elementw skadajcych si na obcienia organizmu pracujcego czowieka. Pierwszym z wyej wymienionych elementw jest obcienie fizyczne organizmu, ktre przejawia si pod dwiema postaciami: jako obcienie dynamiczne oraz obcienie statyczne. Stosowanymi miernikami s: wielko wydatku energetycznego

251

Tabela 40. Wydatek energetyczny zwizany z prac na poszczeglnych stanowiskach pracy Przemys Rodzaj czynnoci Grniczy (wglowy) Urabianie wgla kilofem Wiercenie przy uyciu wiertarki Praca wiertark udarow Praca motem pneumatycznym adowanie wzkw Praca przy obudowie Hutniczy Obsuga pieca elektrycznego roczne adowanie zomu rczne adowanie dolomitu pobieranie prbki odbijanie otworu spustowego zamykanie otworu spustowego Obsuga piy Kowal przy duym mocie Metalowy Toczenie lusarskie prace montaowe Roboty blacharskie Spawanie Wiercenie blach wiertark clektr. Obrbka blach motem Wbijanie nitw motkiem elektry cznym lutowniczym Odlewnictwo: formowanie rczne (due sztuki) ubijanie ubijakiem pneumatycz nym Budowlany Murowanie Mieszanie cementu Tynkowanie Ukadanie cegie Wykonywanie posadzki Drzewny Maszynowe piowanie drewna Rczne piowanie drewna Wiercenie Stolarstwo (oglne) Elektroniczny Nawijanie uzwojenia Radiomechanik Poligrafia Rczne ukadanie czcionek Drukarz Introligatorstwo
rdo: Opracowanie wasne.

rednie i skrajne wartoci kcal/min kJ/min 6,7 (5,7- 8,4) 28,0(23,8-35,1) 3,5 (2,0. 6,0) 14,6 (8,4.25,1) 11,2(10,2.12,1) 46,8(42,6.50,6) 5,6 (3,2. 7,9) 23,4(13,4-33,0) 7,0 (6,6. 7,7) 29,3(27,6.32,1) 4,9 (3,1. 8,4) 20,5(13,0.35,1) 13,7(12,0.14,7) 9,9 (8,7.11,9) 5,0 (3,6. 6,2) 12,6(10,2-17,8) 10,1 3,5 (4,7. 6,2) 5,5 (5,4. 5,7) 2,0 (1,5. 4,0) 3,2 (2,8. 4,5) 2,1 (1,9. 3,5) 1,5 (0,8. 2,1) 3,8 (2,3- 5,6) 3,4 (2,3. 6,0) 3,9 (2,9. 5,3) 57,3 (50,2-1,4) 41,4(36,4-49,7) 20,9(15,0-25,9) 52,7(42,6.74,4) 42,2 14,6(19,6-25,9) 23,0(22,6-23,8) 8,4 (6,3.16,7) 13,4(11,7-18,8) 8,8 (7,9-14,6) 6,3 (3,3. 8,8) 15,9 (9,6-23,4) 14,6 (9,6-25,0) 16,3(12,1-22,1)

3,6 (2,1- 5,1) 15,0 (8,8-21,3) 3,3 (2,2- 5,3) 13,8 (9,2.22,1) 3,0 3,7 3,1 3,0 3,4 1,4 9,0-12,0 6,0 3,4 1,4 1,8 1,3 1,3 1,4 12,5 15,5 13,0 12,5 14,2 5,8 37,6-50,2 25,1 14,2 5,8 7,5 5,4 5,4 5,8

252

Tabela 41. Zuycie kcal i kJ na minut podczas wykonywania rnych czynnoci (wedug Spitzera-IIettingera) Czynnoci Warunki pracy rednie i skrajne wartoci kcal/min kJ/min 3 4

l 2 Pchanie wzka 3,6 km/godz., rwna, twarda droga (warto jak przy chodzeniu +20C), wysoko uchwytu 100 cm: sia pchania 11,6 kg sil pchania 16,1 kg Cignicie 3,6 km/godz., rwna, twarda droga (warto jak przy chodzeniu +20C): wzka sia cigu 11,6 kg gila cigu 16,1 kg Rbanie Ciar siekiery 2 kg 35 uderze/ /min: oburcz uderzenie poziome uderzenie pionowe Praca toporem Ostrzenie pali drewnianych: 34 uderzenia/min 51 uderze/min Piowanie 42 ruchy pilnikiem/min - 3,85 kcal (16,1 kJ) elaza 60 ruchw/min - 2,82 kcal (11,8 kJ) 80 ruchw pilnikiem/min - 2,94 kcal (12,3 kJ) Praca miotem Uderzenie miotem oburcz, ca si, 4,4 kg ciaru mota, 15 uderze na min: uderzenie z rozmachem uderzenia z obrotem 10,6 kg ciaru mota, 10 uderze na min: uderzenia z rozmachem uderzenia z obrotem Piowanie Piowanie wykonane na stojco pnia drzewa iglastego lecego, 30 cm gru drzewa bego, pil dwuosobow o zbach trj ktnych 60 podwjnych posuww/min

7,7 10,6

32,2 44,3

8,5 10,9

35,6 45,6

9,5-11,0 10,0-11,5 3.7 4,6 2,0 2,5 4,2

39,7-46,0 41,8-48,1 15,5 19,2 8,4 10,4 17,6

7,3 6,7

30,5 28,0

8,2 7,3

34,0 30,5

9,0

37,6

253

cd. tab. 41 l 2 3 Na klczce wykonane cicie (pio wanie drzewa), drzewo iglaste, pi dwuosobow dugoci 1400 mm i o trjktnych zbach 60 podwjnych posuww/min 12,0 Pasek, ciar szufli 8 kg Odlego rzutu l m: liczba m/min kcal/rzut wysoko rzutu 0,5 m 15 0,420 6,3 wysoko rzutu 1,0 m 12 0,550 6,6 wysoko rzutu 1,5 m 12 0,670 8,0 wysoko rzutu 2,0 m 12 0,740 8,9 Odlego rzutu 2 m: wysoko rzutu 0,5 m 12 0,600 7,2 wysoko rzutu 1,0 m 10 0,780 7,8 wysoko rzutu 1,5 m 10 0,900 9,0 wysoko rautu 2,0 m 10 1,000 10,0 Odlego rautu 3 m: wysoko rzutu 1,0 m 10 0,880 8,0 wysoko rzutu 1,5 m 10 0,950 9,5 wysoko rzutu 2,0 m 10 1,040 10,4 opata ogrodowa, ziemia gliniasta 7,5- 8,7 Motyka, ziemia gliniasta 8,7 -10,7 Cztcrolemieszowy pug, 3,6.4,9 zaprzg konny 50 uderze motyk/min, osoba badana kobieta waga motyki dugo szeroko w kg trzonu ostrza w cm w cm 0,75 142 16 2,6 1,25 152 18 2,4 1,50 152 18 2,5 Gleba cika, odstp rzdw 50 cm, osoba badanego kobieta w pozycji: pochylonej 4,68 m2/min 2,6 2 klczcej 4,64 m /min 2,4 2 z podprk 3,44 m /mm 2,5 Koniczyna 8,3 Pszenica ozima 7,5 Jczmie 7,3 4

50,2 kJ/rzut 1,756 6,3 2,299 6,6 2,801 8,0 3,093 8,9 2,508 7,2 3,260 7,8 3,762 9,0 4,180 10,0 3,678 8,8 3,971 9,5 4,347 10,4 31,3-36,4 36,4-44,7 15,0-20,5

Praca szufl

Kopanie Orka Okopywanie burakw

10,9 10,0 10,4

Przerywanie burakw

Koszenie

10,9 10,0 10,4 34,7 31,3 30,5

254

cd. lab. 41 l 2 Kopanie kartofli Osoba badana kobieta Klczc 6,4 kg/min Siedzc 7,6 kg/min Prace w Gotowanie, stojc lub chodzc stwie domowym Czyszczenie obuwia gospodar Zmywanie naczy Szycie na maszynie Chodzenie bez Rwna, gadka droga, bardzo lekki ciaru ubir, obuwie gimnastyczne: 2 km/godz. 3 km/godz. 4 km/godz. 5 km/godz. 6 km/godz. 7 km/godz. Chodzenie bez Szosa, cikie obuwie 4 km/godz. ciaru Droga trawiasta 4 km/godz. ciumisko, ziemia pokryta igliwiem wierkowym, bruzdy kartoflane 4 km/godz. ciernisko podorane (piaszczyste, gli niasta ziemia) 3,5 km/godz. Cika ziemia, gboko przeorana i bronowana, lesowo-gliniasta 3 km/godz. Chodzenie z Rwna, otwarta droga: rem na cia plecach - 10 kg ciaru - 4 km/godz. 30 kg ciaru 4 km/godz. 50 kg ciaru 4 km/godz. 75 kg ciaru 3,5 km/godz. 100 kg ciaru 3 km/godz. Zuycie energii przy noszeniu obu rcz do 40 kg ciaru mniejsze o oko o 10%, przy noszeniu za pomoc nosida o okoo 20% mniejsze ni przy noszeniu na plecach 3 2,6 1,4 1,0.2,0 4 10,9 5,8 4.2.8,4

1,2 1,7 2,1 2,8 3,8 5,4 3,1 3,6

5,0 7,1 8,8 11,7 15,9 22,6 13,0 15,0

4,3 4,3

18,0 18,0

5,2 3,6 5,3 8,1 11,7 15,0

21,7 15,0 22,1 33,9 48,9 62,7

255

cd. lab. 41 l 2 3 4 Wchodzenie pod Rwnia pochya, gadka droga, gr 2,5 km/godz., ciar na plecach: 10% wzniesienia, szybko wspinania si 7,24 m/min, bez ciaru: 4,9 20,5 20 kg ciaru 6,1 25,5 50 kg ciaru 9,2 38,5 16% wzniesienia, szybko wspinania 17,6 m/min, bez ciaru: 8,3 34,7 20 kg ciaru 10,5 43,9 50 kg ciaru 16,0 66,9 Schodzenie Rwnia pochyla, 5 km/godz-, warto jak przy wchodzeniu z 10% - 5 2,2 9,2 wzniesienia: - 10 1,8 7,5 - 20 2,7 11,3 - 30 3,83 15,9 Jazda rowerem Gadka ulica, bez wiatru przeciwnego: szybko 12 km/godz. 3,5 14,6 szybko 16 km/godz. 5,2 21,7 szybko 20 km/godz. 7,8 32,6 Rne Prowadzenie pojazdw: wz turystyczny 1,0 4,2 ciarwka jednotonowa 1,3 5,4 ciarwka o duej adownoci 1,5 6,3 wzek przenonikowy, widowy 2,0 8,4 Prowadzenie dwigw: dwigi nowoczesne, sterowanie (0,6-0,7) (2,5.2,9) w pozycji siedzcej w kabinie z widocznoci panoramiczn dwigi starego typu, sterowanie (2,2-2,6) (9,2.10,9) w pozycji stojcej, widzenie strefy przejazdu przez wychylenie si na zewntrz kabiny Mycie samochodu 2,9 12,1 Prace biurowe (pozycja siedzca) 0,6 (0,3-0,8) 2,5 (11,2-13,4) Maszynopisanie (kobiety): maszyna zwyka 30 sw/min 1,1.1,5 4,6-6,3 maszyna zwyka 40 sw/min 1,4.1,6 5,8-6,7 maszyna elektryczna 30 1,1-1,2 4,6.5,0 maszyna 1,3.1,4 5,4-5,8 sw/min elektryczna 40 sw/min rdo: Opracowanie wasne.

256

liczona w kJ i w kcal, obcienie statyczne oceniane metod szacunkow oraz stopie monotypowoci ruchw, zaleny od liczby powtrze stereotypowych operacji roboczych wykonywanych z okrelon si.
metody oceny obcienia

Wskanikiem oceny obcienia dynamicznego jest wydatek energetyczny ustalany rnymi metodami (por. podrozdz. 2.3). Wrd metod uproszczonych ze wzgldu na stosowan technik badawczwyodrbni mona trzy podstawowe: chronometrao-wo-tabelaryczn uoon wedug poszczeglnych bran przemysowych (por. tab. 40, s. 251), SpitzeraHettingera, zawierajc dane dotyczce wydatku energetycznego przy poszczeglnych typowych czynnociach wystpujcych na rnych stanowiskach pracy, np. chodzenie, adowanie itp. (por. tab. 41, s. 252 - 255)4 oraz wedug G. Lehmanna (por. podrozdz. 2.4). Do celw metodycznych su take umowne klasyfikacje cikoci pracy. Za podstaw przyjmuje si tutaj wielko wydatku energetycznego. Czsto ostateczn ocen przeprowadza si wedug skali punktowej (por. tab. 42). Tabela 42. Ocena pracy wedug wielkoci wydatku energetycznego podczas pracy zawodowej w kcal i kJ/dob Wielko wydatku energetycznego podczas pracy zawodowej w kcal/dob 0- 500 501 -1000 1001 -1500 1501 - 2000 2001 - 2500 2501 - 3000 3001 - 3500 w kJ/dob 0- 2090 2091- 4184 4185- 6276 6277- 8368 8369-10460 10461-12552 12553-14650 Ocena stopnia cikoci pracy

ocena sowna lekka umiarkowana rednia cika bardzo cika niezmiernie wyczerpuj ca cika

przedzia 0 punktowy l- 25 26- 50 51- 75 76-100 101-125 126-150

rdo: Opracowanie wasne. Pomiar wysiku statycznego zwizanego z wykonywaniem pracy fizycznej dokonuje si metod szacunkow (por. tab. 43). Niestety do obecnej chwili me wypracowano obiektywnej, ilociowej metody badania obcienia statycznego.
4

Por. H. Piekarz, A. Stabrya, Podstawy ergonomii w organizacji procesu

pracy, AE, Krakw 1983, s. 140.

257

Tabela 43. Ocena stopnia obcienia statycznego Stopie SI obcienia may statycznego Liczba Pozycja ciaa przy pracy 1-10 Siedzca, niewymuszona punktw 11-20 Stojca, niewymuszona, z moliwoci okresowej zmiany pozycji na siedzco 21-30 Siedzca lub stojca, na przemian z chodzeniem Siedzca, -wymuszona, niepochylona bd nieznacznie pochylona 41-50 Stojca niewymuszona, bez moliwoci okresowej zmiany pozycji na siedzc 51-60 Stojca wymuszona, niepochylona, z moliwoci okresowej zmiany pozycji na siedzc 61-70 Siedzca, wymuszona, bardzo pochylona 71-80 Stojca, wymuszona, pochylona, niezalenie od moliwoci zmiany pozycji 81-90 Stojca, wymuszona, niepochylona, bez moliwoci okresowej zmiany pozycji na siedzc 91 -100 Klczca, w przysiadzie i inne nienaturalne pozycje 31-40 Przykady Wikszo prac biurowych lusarz, stolarz Nadzr techniczny, bibliotekarz Pisanie na maszynie, obsuga tam i pras Obsuga niektrych obrabiarek, malowanie, lakierowanie, praca ekspedienta Motorniczy, suwnicowy Szwaczka, zegarmistrz Piaskowanie, obsuga niektrych obrabiarek Prace w grnictwie, obrbka drewna i spawanie Formowanie rczne w grnictwie, posadzkarz, lusarz samochodowy

SII redni

SIII duy

rdo: A. Ogiski, P. Krasuski, Ergonomia w praktyce lekarza prtemyslowego, PZWL, Warszawa 1982, s. 79.

258

Stopie monotypowoci ma istotny wpyw na wzrost oglnego obcienia fizycznego. Zaley on od ograniczenia ruchowego, jakie wie si z dan prac, liczby monotypowych powtrze oraz wielkoci rozwijanych sil miniowych przy wykonywanych ruchach. Stopie okrelania monotypowoci ruchw ukazuje tabela 10 w podrozdziale 2.4. Ocen kocow wysiku fizycznego stanowi suma punktw wszystkich trzech badanych elementw: wydatku energetycznego, obcienia statycznego oraz monotypowoci ruchw. Pen liczbow i sown ocen obcienia fizycznego organizmu czowieka ujmuje tabela 44. Tabela 44. Pena ocena obcienia fizycznego organizmu czowieka Ocena pracy wg stopnia obcienia fizycznego organizmu przedzia punktowy ocena sowna l- 50 lekka 51 -100 umiarkowana 101 -150 rednia 151-200 cika 201-250 bardzo cika 251-300 niezmiernie cika 301-350 wyczerpuj aca rdo: Opracowanie wasne. Drugim elementem skadajcym si na pen ocen obcienia organizmu pracujcego czowieka jest poziom wysiku umysowego. Procedura oceny zostaa przedstawiona w podrozdziale 6.4 niniejszego opracowania. Trzecim elementem oceny jest obcienie rodowiskowe. Badania wykazay, e materialne warunki pracy mog sprzyja wydajnoci pracy bd mog stanowi dodatkowy element obcienia, powodujc obnienie wynikw pracy oraz dodatkowy wysiek adaptacyjny. Ocena materialnych warunkw pracy jest dokonywana na podstawie istniejcych pomiarw ste danego czynnika na stanowisku pracy. Wyniki porwnane z normami higienicznymi wskazuj na stopie szkodliwego oddziaywania rodowiska na organizm. Jednoczenie naley uwzgldni tu czas przebywania

259

Tabela 45. Zestawienie wynikw kompleksowej oceny obcienia organizmu czowieka na stanowisku pracy Analizowany czynnik Wyniki pomiarw Ocena sowna, liczbowa i symboliczna

Obcienia fizyczne: wydatek energetyczny obcienia statyczne monotypowos Obcienie wysikiem umysowym: odbir informacji podejmowanie decyzji wykonanie decyzji Zagroenie rodowiska: haas wibracje Zachorowalno zawodowa rdo: A. Ogiski, P. Krasucki, Ergonomia, s. 157. w szkodliwym otoczeniu. Pomiar dokonywany jest za pomoc metod dozymetrycznych, wymagajcych zastosowania specjalistycznej aparatury, np. oceny stopnia naraenia ludzi w wyniku wibracji dokonuje si za pomoc zestawu urzdze mierniczych, a do pomiaru naraenia zwizanego z pyami stosuje si zestawy filtracyjne. Zestawienie wszystkich czterech elementw obcienia organizmu na badanym stanowisku stanowi podstaw do kompleksowej oceny uciliwoci pracy (por. tab. 45).
8.3. Ergonomiczna lista kontrolna

Przeprowadzona analiza bibliograficzna stosowanych narzdzi ergonomicznych upowania do przyjcia stwierdzenia, e najbardziej rozpowszechnion metod badawcz jest lista dortmundzka i jej liczne modyfikacje5.
5

Por. J. Kania, Metody ergonomiczne, s. 12 -16 i n.

260

Termin lista kontrolna" zapoyczono z lotnictwa. Pilot samolotu przed

lista kontrolna

kadym startem posuguje si wykazem czynnoci okrelanym w lotnictwie pasaerskim jako check-list", czyli lista kontrolna. Marynarka brytyjska w 1960 r. po raz pierwszy uya okrelenia check-lista" przy ergonomicznej ocenie urzdze nawigacyjnych, a badacz amerykaski A. Dreyfuss opracowa list kontroln czynnoci ergonomicznych przy projektowaniu maszyn6. Natomiast pierwsz prb unifikacji metod analizy ergonomicznej jest zestaw pyta diagnostycznych opracowany przez K. Pentzlina. W metodzie tej w zbyt maym stopniu uwzgldniono aspekty psychologii i fizjologu pracy, a ponadto moliwo ich praktycznego stosowania. A. A. Van'Wely i P. Z. Willems stwierdzili na podstawie dowiadcze z wieloma schematami analizy pracy, e szans praktycznego wykorzystania maj tylko maksymalnie zobiektywizowane i proste schematy, zrozumiae tak dla osb z wyksztaceniem technicznym czy ekonomicznym, jak i dla lekarzy. Dlatego te od kilkunastu lat wiele orodkw badawczych na wiecie zajmuje si opracowaniem schematu ergonomicznej analizy stanowisk pracy, pozwalajcego z jednej strony na unifikacj metod i technik badawczych, z drugiej za strony zabezpieczajcego przed nieuwzgldnianiem wanych i istotnych elementw postpowania analitycznego. Na II Kongresie Midzynarodowego Towarzystwa Ergonomicznego, ktry odby si w 1964 r. w Dortmundzie, opublikowano opracowan przez zesp pod kierunkiem G.Burgera z Holandii tzw. List Kontroln Ergonomicznej Analizy Ukadw7. Po czterech latach dowiadcze opracowano jej now wersj CET II8. Lista ta nazywana jest w jzyku potocznym list dortmundzk i stanowi od wielu lat podstaw bada praktycznych oraz rozwaa teoretycznych dotyczcych analiz ergonomicznych. W skad listy wchodzi ogem 360 pyta, ktre podzielono na sze grup (por. tab. 46). Pytania listy s tak sformuowane, e
6 7

Por. Z. Mirski, Ksztatowanie wntrz produkcyjnych. Wydawnictwo Arkady", Warszawa 1986, s. 63. W pierwszej wersji listy dortmundzkiej znale mona, obok dowiadcze holenderskich oraz

szwedzkich, odzwierciedlenie niektrych koncepcji Huliaca. Por. M. HuLac, Profesjografia, SL UZS,

Bratislava 1959, s. 10.

8

Por. G.C.E. Burger, K.Boer, Cel IIErgonomie Taskanalisi, Amsterdam 1968,s.175.

261

Tabela 46. Ukad grupowy i rodzajowy pyta ujtych w ergonomicznej licie kontrolnej CET II Rodzaje pyta oglne podstawowe szczegowe rodzaj oznaczenia ogem z tego: Grupy pyta Ogem szczego dotyczcych: pyta cyfrowe l.b. literowe l.b. we rodzaje pyta oznaczenie l.b. oznaczenie l.b. oznaczenie oznaczenie oznaczenie oznaczonych liter B liter C liter D pyta pyta literami B, C i D l.b. Problematyki 11 I-XI 11 oglnej Przestrzel 157 Al -A33 33 124 Bl -B58 58 Cl -C33 33 Dl -D33 pracy Metod pracy 115 A34-A49 16 99 B59-B111 53 C34-C79 46 D34 Obcienia czynnikami 38 A50-A55 6 32 B112-B122 12 C80-C91 12 D35-D42 rodowiskowymi organizacji 21 A56-A59 4 17 B123-B128 6 C92-C99 8 D43-D45 pracy Obcienia 14 A60-A66 7 7 B129-B135 7 czynnociowego i cakowitego Wydajnoci 4 A67-A68 2 2 B136-B137 2 ukadu Ogem 360 11 68 281 137 99 rdo: Opracowanie wasne.

l.b.

33 l 8

45

262

naprowadzaj badajcego na wszystkie istotne elementy analizy, wymuszaj dokadne opisanie sytuacji i zwracaj uwag na elementy niekorzystne dla czowieka9. W wielu krajach, a take w Polsce, wzorujc si na licie dortmundzkiej opracowano liczne listy kontrolne dostosowane do rnych procesw technologicznych i odmiennych warunkw produkcyjnych. Opracowywanie nowych list kontrolnych jest procesem cigym, uzalenionym od postpu w uzyskiwaniu nowych danych na temat jakoci i wartoci kryteriw ergonomicznych oraz nowych przepisw wprowadzanych do przemysu. Wrd licznych opracowa metodycznych opartych na koncepcji check-list" mona wymieni nastpujce: modyfikacj ergonomicznej listy kontrolnej w zastosowaniu do obrabiarek, zmian ukadu pyta, polegajc na stworzeniu czterech wzajemnie sobie podporzdkowanych kategorii, skrcone wersje listy oraz pyta specjalistycznych, np. pytania dotyczce obcienia czynnociowego podczas pracy wedug E. Grandjeana lub te skrcona lista ergonomiczna wedug K.FH. Murella oraz A. Ogiskiego, ponadto opracowano listy przeznaczone dla projektantw przemysowych (autor A. Pawowski) oraz ergonomiczne listy problemowe,
wady list kontrolnych

tzw. mini check-listy dla celw ergonomii koncepcyjnej. Stosowanie list kontrolnych daje najlepsze wyniki i to w krtkim czasie w przypadku badania pojedynczego stanowiska pracy, pojedynczej maszyny lub gniazda produkcyjnego. Natomiast przy badaniu procesu technologicznego czas dojcia do zadowalajcych wynikw wydua si znacznie, poniewa trzeba opracowa i zastosowa podczas bada wiele list kontrolnych, a cz z nich stosowa wielokrotnie10. Wedug wielu autorw wad omawianej listy jest problem jej ekstensywnoci, znacznej dugoci i duej szczegowoci. Oznacza to, e proces badawczy wymagaby znacznego nakadu pracy przy jej wykorzystaniu. Tak wic problem czasu przeznaczonego na
9

10

Por. Z. Mirski, Ksztatowanie, s. 62. Por. J. Olszewski, Postp techniczny, s. 55 - 62.

263

analiz,

sytuacji

gdy

przedmiotem

bada

jest

wielostanowiskowy

ergonomiczny system przemysowy, wzrasta do powanych rozmiarw. Z drugiej strony zhyt znaczne skrcenie listy moe powodowa zmniejszenie dokadnoci analizy. Kompromisowym rozwizaniem w tym przypadku wydaje si stworzenie takiego ukadu problemw, w ktrych pytania nie majce zastosowania na badanym stanowisku roboczym eliminowayby stawianie innych, wicych si z nimi tematycznie. Powanym mankamentem omawianej metody w rozpoznaniu ergonomicznym jest fakt opisowego, przewanie quasi-obiektyw-nego sposobu oceny zjawisk ergonomicznych. O ile w przypadku analiz odniesionych do jednostkowego ukadu czowiekmaszyna opisana ocena zjawisk ergonomicznych jest dopuszczalna, to w przypadku podejcia systemowego konieczne jest syntetyczne wskanikowe uwzgldnienie ergonomicznych kryteriw ilociowych. Nasuwa si w zwizku z tym konieczno pogbienia analizy uzyskanej za pomoc techniki typu check-list" o elementy i wielkoci skwantyfikowane jako punkt wyjcia ujcia wskanikowego, pozwalajcego na stworzenie syntetycznego obrazu badanego obiektu. Zakadajc, e lista dortmundzka da opisow odpowied na problemy podstawowe (jakociowe), naleaoby zaproponowa metody przejcia do bada szczegowych, w ktrych przewaayby kryteria ilociowe. Wie si z tym trudno ustalenia rang dla poszczeglnych elementw analizy. Nie wiadomo bowiem, ktre z nich s bardziej, a ktre mniej istotne. Pomimo prb podejmowanych przez wiele orodkw naukowo-ba-dawczych, jak dotd nie udao si opracowa skali punktowej w sposb obiektywnie wartociowy. Przedstawione mankamenty omawianej listy nie powinny by przeszkod w jej stosowaniu do diagnozy ergonomicznej stanowiska pracy czowieka. Przed rozpoczciem badania wedug ergonomicznej listy kontrolnej badajcy powinien dokona oglnej oceny najwaniejszych aspektw obcienia prac na danym stanowisku. W tej oglnej ocenie naley odpowiedzie sobie na pierwszych jedenacie pyta oznaczonych numeracj rzymsk. Oto tre pyta ergonomicznej listy kontrolnej CET II w jej drugiej, unowoczenionej wersji.
stosowanie listy kontrolnej

264

ERGONOMICZNA LISTA KONTROLA (CET II)

Pytania oglne I. Jakie zadania ma robotnik do wykonania i jaki rodzaj informacji II. jest niezbdny do wykonania pracy? III. Czy wykonanie zadania wymaga znacznego wysiku fizycznego? IV. V. VI. Czy wykonanie zadania wymaga znacznego wysiku psychicznego? Czy praca wymaga znacznego zaangaowania emocjonalnego,czujnoci lub umiejtnoci koncentracji? Czy rodowisko pracy ma znaczny wpyw na pracownika? pracownika? VIII. Czy podana jest zamiana niektrych lub wszystkich czynnoci wykonywanych przez czowieka na wykonywanie przez maszyn lub odwrotnie? IX. Czy wyuczenie wykonywanej pracy wymaga czasu: krtszego ni jeden tydzie? krtszego ni jeden miesic? duszego ni jeden miesic? X. Czy wystpujce w pracy czynniki socjo-psychologiczne maj korzystny wpyw na pracownika? XI. Czy czynniki te zwizane s z samym zadaniem (praca monotonna, pozbawiona znaczenia, zbyt prosta lub nieprzyjemna) czy te ze rodowiskiem (stosunki midzyludzkie, klimat psychiczny)? XII. Czy w pracy mamy do czynienia z potecjalnymi rdami zagroenia fizycznego lub psychicznego (np. wypadkami, chorobami zawodowymi), tak e moe ona budzi strach lub odraz? VII. Czy organizacja pracy (tempo, przerwy wypoczynkowe itp.) ma znaczny wpyw na

A. Przestrze pracy
I. Obcienie fizyczne Al. Czy zosta dokonany prawidowy wybr midzy prac siedzc, stojc i prac w ruchu oraz poczeniem tych rodzajw pracy? Bl. Czy pozycj siedzc mona uatwi poprzez odpowiednie rozmieszczenie przyrzdw, urzdze sterujcych i przedmiotw pracy? A2. Czy jest podana zmiana pozycji przy pracy? A3. Czy strefa robocza jest dostatecznie przestrzenna, niezalenie od pozycji pracownika?

265

B2.

Czy jest do miejsca na nogi, kolana, stopy, okcie itp.? A4. Czy umieszczenie przyrzdw, urzdze sterujcych, przedmiotw pracy uatwia prawidow postaw przy pracy? B3. Czy niewaciwa postawa jest spowodowana przez: maszyn, materia (przedmioty, detale), urzdzenia sterujce? A5. Czy wysoko powierzchni roboczej dostosowana jest do postawy i odpowiednia pod wzgldem odlegoci widzenia? A6. Czy waciwoci powierzchni roboczej s prawidowe z punktu widzenia: twardoci, elastycznoci, barwy, gadkoci itp.? A7. Czy stanowisko pracy jest dostatecznie przestronne? B4. Czy brak miejsca spowodowany jest w gwnej mierze: przez obecno innych pracownikw, odlegoci od innych maszyn, przez wystajce czci maszyny, przez niewaciwe rozmieszczenia pojemnikw, materiau, detali itp.? A8. Czy sterowanie jest rczne? B5. Czy zapewniono waciwe sterowanie rczne przez prawidowe umiejscowienie przyrzdw, urzdze sterujcych itp.? Cl. Czy umiejscowienie urzdze sterujcych jest przyczyn znacznego obcienia statycznego? C2. Czy urzdzenia sterujce s umieszczone w sposb atwo dostpny z punktu widzenia postawy? C3. Czy rkojeci s umieszczone waciwie z punktu widzenia wymaganych si i kierunkw ruchw? C4. Czy rozmieszczenie przyrzdw, urzdze sterujcych i detali odpowiada kolejnoci i czstoci wykonywanych ruchw? C5. Czy rozmiar, ksztat, powierzchnia i materia rcznych urzdze sterujcych jest odpowiedni z punktu widzenia danych si? A9. Czy posugiwanie si przyciskami rcznymi jest konieczne lub podane? B6. Czy powierzchnia przycisku jest dostatecznie dua, odpowiednio wydrona i czy nie jest zbyt gadka? B7. Czy opr jest do may, aby przy czstym uywaniu nie by przyczyn bdw, a do duy, gdy przycisk suy jako wycznik (niebezpieczestwo) ?

266

A10. Czy sterowanie pedaami jest konieczne lub podane? B8. Czy uniknito pedaw, jeli praca jest stojca, a ograniczono ich liczb do dwch w przypadku pracy siedzcej? B9. Czy (przy pracy stojcej) jeli bezwzgldnie konieczne jest stosowanie pedaw pracownik musi sta cigle na jednej i tej samej nodze, czy moliwe jest przemienne uywanie jednej i drugiej nogi? B10. Czy (przy pracy siedzcej) zmiana pozycji reszty ciaa jest utrudniona przez uywanie jednego lub wicej pedaw? C6. Czy peday mog by uywane w pozycji siedzcej i czy stopy mog by zmieniane? C7. Czy lokalizacja, rozmiar i konstrukcja pedaw s waciwe? C8. Czy uyty typ pedau jest odpowiedni ze wzgldu na wymagan si, zasig i tempo ruchw? C9. Czy opr pedau jest waciwie dobrany? A11. Czy konieczne lub podane jest sterowanie none przyciskami? B11. Czy opr przyciskw jest waciwie dobrany? B12. Czy przycisk moe by wcinity palcami zamiast pit? A12. Czy wymagane siy s z fizjologicznego punktu widzenia dopuszczalne? B13. Czy stopie obcienia moe by zmniejszony przez: zmniejszenie wagi obiektw, ktrymi si manipuluje, zastosowanie przeciwwagi, uycie pomocniczych urzdze elektrycznych, hydraulicznych, pneumatycznych, przenonikw, dwigw, suwnic, wzkw? B14. Czy stopie obcienia moe by zmniejszony poprzez: zmian kierunku si, uycie silniejszych grup miniowych, ograniczenie czasu skurczu mini? B15. Czy ruchy i siy wymagane do uruchomienia urzdze sterujcych s dopuszczalne z fizjologicznego punktu widzenia? B16. Czy transport detali (przedmiotw pracy) jest prawidowy z punktu widzenia ich poruszania si i zatrzymywania (wykorzystaniegrawitacji, prowadnic itp.)? B17. Czy, jeli uycie siy jest konieczne, urzdzenie sterujce s tak umieszczone, e ich obsuga nie powoduje zbdnego wysiku i niepotrzebnego obcienia statycznego? C10. Czy s stosowane szablony zawsze, gdy to moliwe? A13. Czy s dostpne krzesa i stoki, aby zapobiec niepotrzebnemu staniu?

267

B 18. Czy krzeso luh stoek s odpowiednie z punktu widzenia: wymiarw pracownika, tapicerki (obi), wypoczynku plecw, wysokoci powierzchni roboczej, nastawnoci (moliwoci regulowania), moliwoci wstawania, zmian pozycji przy pracy? B19. Czy podane jest krzeso regulowane poziomo lub pionowo? B20. Czy podane jest zastosowanie jednononego stoka? A14. Czy konieczna jest podprka pod stopy (podnek)? B21. Czy jest odpowiednia podprka pod stopy? B22. Czy jest do miejsca na podprk (podnek)? B23. Czy podnek jest waciwy z punktu widzenia: pozycji, wymiarw, nachylenia, powierzchni? A15. Czy aa konieczne podprki pod okcie, przedramiona, rce lub plecy? B24. Czy te podprki s prawidowe z punktu widzenia; pozycji, wymiarw, ruchomoci i nastawnoci, powierzchni? A16. Czy podoga stanowiska (pomieszczenia) roboczego jest waciwa? B25. Czy podoga jest odpowiednia pod wzgldem: tarcia midzy podog a podprkami, podeszwami, narzdziami, detalami, nachylenia, rwnoci, przewodnictwa cieplnego, twardoci, sprystoci? A17. Czy s uywane narzdzia rczne? B26. Czy waga narzdzi jest odpowiednia? Czy te za dua lub za maa? B27. Czy rkoje narzdzia ma odpowiednie rozmiary i ksztaty? B28. Czy narzdzia uywane do (precyzyjnej) pracy rcznej zapewniaj dostateczny kontakt powierzchni z rk? B29. Czy robocza cz narzdzia ma waciwy rozmiar i ksztat? B30. Czy dugo trzonu jest waciwa z punktu widzenia pozycji przy pracy i wykonywanej pracy? B31. Czy trzon ma waciw elastyczno? B32. Czy powierzchnia narzdzia jest waciwa z punktu widzenia: tarcia midzy uchwytem narzdzia i rk, przewodnictwa cieplnego? B33. Czy rne narzdzia mog by poczone w jedno?

268

B34. Czy dugo narzdzia jest odpowiednia z punktu widzenia uniknicia lub zmniejszenia skutkw dranienia rki (przy precyzyjnej pracy rcznej)? B35. Czy narzdzia maj swoje zaplanowane miejsce? A18. Czy stosowane s pojemniki, skrzynki itp.? B36. Czy s one odpowiednie z punktu widzenia: wagi, rozmiarw (gabarytw), bezpieczestwa, umiejscowienia? A19. Czy tempo maszyny moe by regulowane zgodnie z biegoci wykonawcy? A20. Czy zmienno czasu wykonywania pracy jest brana pod uwag? A21. Czy konstrukcja maszyny pozwala na dobr konserwacj i remonty (dostpno, ryzyko wypadkowe, owietlenie itp.)? A22. Czy istnieje niebezpieczestwo oparze? A23. Czy istnieje stay lub okresowy ucisk mechaniczny na jakie czci ciaa? A24. Czy praca wymaga uywania sprztu ochrony osobistej (ubrania, buty, rkawice, ochrony wzroku, suchu, maski, hemy)? B37. Czy ochrony osobiste upoledzaj odbir informacji? B38. Czy ochrony osobiste utrudniaj poruszanie si lub prac? A25. Czy s uyte jakie rodki zabezpieczenia produktw, czy mog one utrudnia prac pracownikom? A26. Czy maszyna wywouje wraenie wibracji? B39. Czy wibracja ma odczuwamy efekt? B40. Czy s niedogodnoci spowodowane sta lub przerywan wibracj?

II. Obcienie psychiczne

l. Ukad wzrokowy: A27. Czy praca stawia due wymagania ilociowe i jakociowe co do informacji wizualnej i czy stwarza to specjalne wymagania dotyczce owietlenia? B42. Czy rnica w poziomach owietlenia rnych czci powierzchni roboczej ma ujemny wpyw na warunki pracy? B43. Czy rozmiary obiektw stwarzaj trudnoci w postrzeganiu? C11. Czy konieczne jest uywanie pomocy optycznych? Dl. Czy pomoce optyczne s odpowiednie z punktu widzenia: pola widzenia, rozmiarw, ogniskowej, powikszenia?

269

B44. Czy mae rnice jasnoci (lub barwy) pomidzy czciami lub detalami i otoczeniem stwarzaj trudnoci w postrzeganiu (kontrast)? B45. Jeeli obiekty s poruszane mechanicznie, czy ten ruch stwarza trudnoci w postrzeganiu lub wykonywaniu czynnoci? C12. Czy ruch obiektw stwarza potrzeb specjalnej adaptacji? B46. Czy s specjalne wymogi dotyczce postrzegania barw lub te czy naley zaleci ich wprowadzenie? C13. Czy barwy s uyte odpowiednio z punktu widzenia moliwoci ich rozrniania w wietle dziennym i sztucznym (kolor, kontrast)? C14. Czy otoczenie, jasno owietlenia i dobr kolorw czyni mao prawdopodobnym ryzyko pomylenia barw? C15. Czy barwy w wietle dziennym i sztucznym s waciwe rwnie z punktu widzenia: rodzaju pracy, podanego kontrastu, zgodnoci z oglnie przyjtymi zasadami lub zwyczajami (sygnalizowanie niebezpieczestwa)? B47. Czy istnieje moliwo olnienia na stanowisku roboczym lub w jego otoczeniu? C16. Czy olnienie moe by spowodowane przez: nie osonite rdo wiata, odbijajce wiato paszczyzny lub czci maszyn, okna, inne przyczyny? B48. Czy poziom owietlenia jest odpowiedni z punktu widzenia wymogw wzrokowych? Cl7. Czy poziom owietlenia powinien by zwikszony: oglnie w dzie/w nocy, miejscowo w dzie/w nocy? C18. Czy poprawa innych cech owietlenia jest konieczna lub podana? Cl9. Oglne owietlenie; 1) nadmierne migotanie (efekt stroboskopowy), 2) barwa, 3) umiejscowienie rde wiata, 4) odlego (akomodacja), 5) widzenie obuoczne, 6) rozmiar pola widzenia ze wzgldu na: przyrzdy, detale i otoczenie, urzdzenia sterujce. C20. Miejscowe owietlenie:

270

1) nadmierne migotanie (efekt stroboskopowy), 2) barwa, 3) mniej scowienie rde wiata, 4) odlego (akomodacja), 5) widzenie obuoczne, 6) rozmiar pola widzenia ze wzgldu na: przyrzdy, detale i otoczenie, urzdzenia sterujce. A28. Czy wiata ostrzegawcze zwracaj na siebie uwag i czy s umieszczone w rodku pola widzenia w warunkach pracy (wiato soneczne, zasaniajce przedmioty)? B49. Czy s one dostateczne pod wzgldem liczebnoci i jakoci? C21. Czy s one w rodku pola widzenia? 2. Ukad suchowy: A29. Czy s uywane sygnay dwikowe? B50. Czy sygnay dwikowe maj prawidow jako fizyczn? C22. Czy mona odrni sygnay dwikowe o rnym znaczeniu (jeden od drugiego) poprzez rnic w: czasie trwania, czstotliwoci, poziomie gonoci, ukadzie dwikw? C23. Czy sygnay dwikowe mog by atwo wyodrbnione z normalnego haasu pomieszczenia? A30. Czy zadanie wymaga porozumienia si za pomoc mowy? B51. Czy normalne porozumienie si jest utrudnione przez poziom haasu w pomieszczeniu roboczym? A31. Czy wykonywanie zadania wymaga odbierania innych informacji suchowych? B52. Czy odbir tych informacji moe by utrudniony przez sygnay dwikowe lub normalny haas pomieszczenia? B53. Czy praca wymaga zmniejszonego poziomu haasu? 3. Inne zmysy: A32. Czy praca stawia specjalne wymagania innym zmysom (dotyk, kinestezja, rwnowaga, smak, wch)? B54. Czy praca stawia wysokie wymagania przed zmysem dotyku? C24. Czy rne czci, gaki i narzdzia mog by atwo odrnione dotykiem? C25. Czy czci, gaki i narzdzia mog by rozpoznane po ich pozycji? B55. Czy praca stawia wysokie wymagania zmysowi rwnowagi?

271

B56. Czy praca wymaga rozwinitego zmysu czucia gbokiego (prioproceptywnego)? B57. Czy praca stawia wysokie wymagania przed zmysem wchu, smaku? 4. Drogi informacji: A33. Czy uywane s zegary (tablice wskanikowe), urzdzenia sygnalizacyjne i urzdzenia sterujce? B58. Czy przyrzdy pomiarowe i urzdzenia sterujce mog by atwo zlokalizowane, rozrniane i waciwie stosowane? C26. Czy umiejscowienie przyrzdw jest waciwe i atwe do rozpoznania? D2. Czy odczyt wskaza nie wymaga zbdnych ruchw gowy lub ciaa? D3. Czy urzdzenia, ktre maj by obserwowane, s odpowiednie ze wzgldu na: postaw, zasig ramion, odlego widzenia, kierunek widzenia? C27. Czy kady wskanik mona atwo odrni od innego przez: pozycj, ksztat, barw, inne jakoci? C28. Czy poprzez odpowiednie ugrupowanie wskanikw mona zmniejszy obcienie psychiczne? D4. Czy jest moliwe ugrupowanie rnych rodzajw wskanikw w rnych paszczyznach? D5. Czy grupy wskanikw specyficznych rodzajw mog by rozdzielone za pomoc rnych pl lub kolorw? D6. Czy podziaki skal wskanikw s identyczne tak dalece, jak to jest moliwe? D7. Wskanik jest umieszczony blisko odpowiedniego urzdzenia sterujcego? D8. Czy najwaniejsze i najczciej uywane przyrzdy pomiarowe maj najlepsz pozycj w normalnym polu widzenia? D9. Czy najczciej uywane przyrzdy pomiarowe s zgrupowane razem w tym samym obszarze widzenia? C29. Czy czytelno wskanikw jest waciwa? D10. Czy konieczne dane mog by szybko odczytane ze wskanikw z dan dokadnoci?

272

D11. Czy skale maj prawidow podziak i tak prost, jak to moliwe? D12. Czy litery, cyfry, kreski podzialkowe odpowiadaj standardom pod wzgldem odlegoci, z ktrej nastpuje odczyt? D13. Czy wskazwka jest prosta i pozwala na atwe odczytanie liczby? D14. Czy wskazwka jest zamontowana tak, aby paralaksa bya jak najmniejsza? D15. Czy uniknito nadmiernych rnic w jasnoci midzy wskanikami, tablicami a tem? D16. Czy w czytelnoci wskanikw nie przeszkadza odblask od rde wiata? D17. Czy uniknito olnienia od urzdze sygnalizacyjnych? D18. Czy uniknito cieni od wskazwek, obramowa i urzdze sterujcych? D19. Czy odlego odczytu jest ograniczona do +70 cm, jeli w czasie odczytu musz by poruszone gaki sterujce? D20. Czy wybrany ukad cyfrowy podzialek minimalizuje bdy odczytu? C30. Czy dokadno i wydajno urzdze sygnalizacyjnych dostosowana jest do zada? D21. Czy dokadno przyrzdw jest zgodna z dan dokadnoci odczytu? D22. Czy bdy s zminimalizowane przez odpowiednie zaprojektowanie przyrzdu? D23. Czy urzdzenia sygnalizacyjne daj podan informacj dostatecznie szybko i dokadnie? czy jest stosowany w razie koniecznoci odczyt cyfrowy (bezporedni)? czy jest uyta ruchoma wskazwka dla oszacowania stopnia odchylenia i dla wyrwnania odchylenia? czy tarcza jest uproszczona w takim stopniu, w jakim to jest moliwe? czy mog by uyte strefy barwne zamiast cyfr lub kresek podziakowych, jeli informacja ma charakter wycznie kontrolny? C31. Czy istnieje wystarczajca zgodno midzy wskanikami? D24. Czy ugrupowanie wskanikw jest zgodne z nastpstwem odczytu tych wskanikw? D25. Czy wskaniki w prawidowej pozycji roboczej maj jednakowy kierunek (pionowy lub poziomy)? D26. Czy ten sam kierunek ruchu wskazwki ma takie samo znaczenie na wszystkich wskanikach?

273

D27. Czy rozmieszczenie wskanikw na tablicach i deskach jest takie samo, jeli tablice i deski su podobnym celom? D28. Czy jest wystarczajca zgodno midzy urzdzeniami sygnalizacyjnymi a sterujcymi? C32. Czy jest uywany sygna ostrzegawczy, aby ukaza defekt przyrzdu pomiarowego? C33. Czy urzdzenia sterujce (gaki i przyciski) s prawidowo umiejscowione i skonstruowane? D29. Czy moliwe jest uniknicie pozycji wycznikw obrotowych rnicych si o 180? D30. Czy jest moliwe niezwoczne spostrzeenie, jak sytuacj wskazuje urzdzenie sterujce (np. wczone wyczone)? D31. Czy sterujca rka utrudnia odczyt wskanika? D32. Czy jest moliwe wskazanie pozycji zerowej przez zatrzymanie? D33. Czy mona poprawi rozpoznawalno urzdze sterujcych poprzez rnic ksztatu, barwy, rozmiarw?

B. Metody pracy
I. Obcienie fizyczne A34. Czy postawa przy pracy ma niekorzystny wpyw na obcienie miniowe (dynamiczne, statyczne) i wydatek energetyczny? B59. Czy dokonano waciwego wyboru pomidzy pozycj siedzc, stojc i prac w ruchu lub kombinacj tych pozycji? B60. Czy due grupy miniowe podlegaj znacznym obcieniom statycznym ze wzgldu na postaw? C34. W jaki sposb obcienie statyczne moe by zmniejszone (zmiana postawy)? B61. Czy pozycja przy pracy umoliwia waciw prac dynamiczn? C35. Czy zmiana pozycji jest podana i moliwa? A35. Czy praca jest zwizana z maym lub pozbawionym znaczenia obcieniem miniowym (statycznym lub dynamicznym)? B62. Czy w takim przypadku moliwe jest wykonywanie dodatkowych zada? B63. Czy jest moliwo zbdnego zmczenia maych grup miniowych? A36. Czy praca jest zwizana z duym codziennym obcieniem miniowym (dynamicznym)? B64. Czy praca wymaga podnoszenia lub dwigania duych ciarw? C36. Jeli ciary musz by podnoszone lub dwigane, to: jaki jest ich normalny ciar? czy musz by przenoszone na ramionach z zaangaowaniem pasa barkowego?

274

czy musz by przenoszone rkami? czy musz by podnoszone z poziomu? czy mog by podnoszone we waciwej pozycji? czy drogi przejcia wolne s od przeszkd? B65. Czy ciko pracy zwizana jest z chodzeniem, wspinaniem si, cigniciem, pchaniem lub podobnymi czynnociami? C37. Czy to obcienie moe by w jakikolwiek sposb zmniejszone? B66. Czy w pracy wystpuj obcienia szczytowe? C38. Jeli tak, to jaka jest ich czsto i czas trwania? C39. Czy te obcienia (stopie, czas trwania, liczba) mog by zmniejszone przez zastosowanie rodkw technicznych? B67. Czy praca zapewnia dobr przemienno wysiku i odpoczynku oraz dynamicznych i statycznych elementw obcienia? A37. Czy praca powoduje znaczne obcienie statyczne? B68. Czy s grupy miniowe podlegajce obcieniom statycznym ze wzgldu na trzymanie materiau lub narzdzi czy te postaw przy pracy? C40. Czy zaangaowane s grupy duych mini (postawa, noszenie ciarw)? C41. Czy zaangaowane s grupy maych mini? B69. Czy ma miejsce dobra przemienno wysiku i odpoczynku oraz dynamicznych i statycznych elementw obcienia? A38. Czy obcienia s rozoone na rne grupy mini? B70. Czy s zaangaowane mae czy due grupy miniowe? Czy obcienie miniowe dotyczy w przewaajcej mierze ramion, ng, karku, krgosupa, maych mini palcw, rk? B 71. Czy dodatkowe (wtrne) czynnoci wchodzce w zakres pracy prowadz do zrnicowania w rozkadzie obcienia miniowego? C42. Czy liczba czynnych grup miniowych moe by ograniczona przez zastosowanie podprek? C43. Czy kolejno skurczw miniowych jest prawidowa? C44. Czy mona unikn niepodanego przemieszczenia rodka cikoci ciaa i/lub skrtw ciaa? A39. Czy struktura ruchw jest prawidowa? B72. Czy struktura ruchw i kierowanie ruchami powoduje zbdny wysiek miniowy? C45. Czy przyjty sposb pracy zawiera ruchy zbdne? C46. Czy uproszczenie ruchw jest moliwe i podane? C47. Czy ruchy cile kierowane mog by zastpione przez swobodne (balistyczne)? C48. Czy energia kinetyczna jest racjonalnie uywana? D34. Czy mona unikn strat energii kinetycznej?

275

C49. Czy istnieje moliwo uniknicia kombinacji ruchw dokadnych i wielkiego wysiku miniowego? B73. Czy pracownik ma dostateczn swobod wyboru struktury ruchw? C50. Czy jest dostateczna moliwo wykonywania ruchw swobodnych? C51. Czy kierunek, umiejscowienie i dugo ruchw s waciwe z punktu widzenia potrzebnych si, dokadnoci, czasu, zapobiegania wysikowi statycznemu, symetrii i rytmu ruchw? C52. Czy nie ma nadmiernych ruchw w stawach? C53. Czy jest podane i moliwe uczynienie stereotypu ruchw mniej zmiennym? B74. Czy stereotyp ruchowy jest dokadnie przepisany, a jeli tak, to czy jest prawidowy? C54. Czy ruchy s rytmiczne? CS5. Czy lewa i prawa rka (noga, stopa) s uywane przemiennie, jeli zachodzi potrzeba, a ruchy symetryczne nie s moliwe? C56. Czy jednoczesne ruchy prawej i lewej rki mog by uatwione przez: umiejscowienie rde informacji, umiejscowienie urzdze sterujcych? C57. Czy kolejne czynnoci nakadaj si na jeden stereotyp? C58. Czy czynnoci skadaj si z dokadnie kierowanych ruchw?

II. Obcienie psychiczne

A40. Czy praca wymaga posugiwania si urzdzeniami sterujcymi? B75. Czy kierunek poruszania urzdze sterujcych jest skoordynowany z efektem? C59. Czy nastpujcym ruchom sterw zawsze odpowiada nastpujcy efekt: do przodu otwarcie, w przd, wicej, na lewo zamknicie, w lewo, mniej, na prawo otwarcie, w prawo, wicej. C60. Czy rozmieszczenie przyrzdw dajcych informacj jest zgodne z rozmieszczeniem odpowiadajcych im rkojeci, gaek itp.? B76. Czy urzdzenia sterujce si umieszczone w kolejnoci wykonywania zadania? B77. Czy urzdzenia sterujce mog by atwo rozpoznane po ksztacie, wymiarach, oznakowaniu, barwie przy normalnym uytkowaniu i w sytuacjach awaryjnych?

276

B78. Czy urzdzenia sterujce s umieszczone tak blisko, jak to jest moliwe, odpowiednich rde informacji? A41. Czy praca wymaga wielkiej dokadnoci ruchw? B79. Czy (jeli dokadno jest wymagana) urzdzenia sterujce pozwalaj na dokadne ruchy? B80. Czy narzdzia s odpowiednie z punktu widzenia dokadnoci ruchw? A42. Czy praca wymaga uywania sygnaw? B81. Czy sygnay mog by atwo pomylone? C61. Czy pomylenie sygnaw moe mie powane konsekwencje? B82. Czy sygnay oznaczaj zawsze to samo? B83. Czy robotnicy uywaj nieoficjalnych sygnaw? C62. Czy te nieoficjalne sygnay s tak samo lub nawet bardziej godne zaufania, czy te robotnicy stosuj je dlatego, e atwiej s odbierane? C63. Jeli robotnicy wol sygnay proste, atwiejsze w odbiorze, cho mniej godne zaufania, czy oznacza to, e oficjalny system sygnaw powinien by ulepszony? A43. Czy do wykonania pracy niezbdne s jakie dane? B84. Czy te dane musz by przekazane przed podjciem pracy? B85. Czy potrzebne jest uycie tabel, list itp., czy jest to skuteczne? B86. Czy przed podjciem czynnoci musz by porwnane rne dane? B87. Czy podejmowane czynnoci s cile przepisane czy te mog by improwizowane? B88. Czy konieczna jest ocena danych? B89. Czy istniej standardy porwnawcze (normy kontrolne) i czy s regularnie stosowane? A44. Czy istnieje moliwo popenienia prostych bdw? B90. Czy akcesoria i obiekty mog by atwo pomylone? C64. Czy pomylenie tych czci moe mie powane konsekwencje? B91. Czy ruchy mog by atwo pomylone? C65. Czy pomylenie ruchw moe mie powane konsekwencje? B92. Czy czci, ktre maj by montowane, dostarczane s w kolejnoci, w jakiej maj by montowane? C66. Czy dobieranie, pasowanie i monta mog by wykonane szybko i dokadnie za pomoc dotyku? A45. Czy pracownik otrzymuje konieczne informacje (ilociowe, jakociowe) dotyczce toku procesu i produkcji w dostatecznie skrconej formie? A46. Czy jest moliwo przerw w pracy na ledzenie procesu?

277

IIa. Obcienie psychiczne, przepyw informacji A47. Czy tempo informacji stwarza due obcienie psychiczne? B93. Czy tempo informacji nie przekracza wydolnoci umysowej operatora i nie przecia go? C67. Czy moliwe jest zmniejszenie liczby sygnaw w jednostce czasu, liczby sygnaw z jednego rda, liczby rde sygnaw? B94. Czy wszystkie te dane s niezbdne w pracy? B95. Czy, jeli jaki analizator jest przeciony, obcienie moe by zmienione na bardziej rwnomierne? B96. Czy istnieje prawdopodobiestwo, e tempo informacji niedostatecznie obcia pracownika? A48. Czy jako informacji nie stwarza obcie psychicznych? B97. Czy dane potrzebne do wykonania zadania s oczywiste, niedwuznaczne i adekwatne? C68. Czy rne urzdzenia sygnalizacyjne, dajce odmienne informacje, rni si wicej ni pod jednym wzgldem? C69. Czy system przekazywania informacji poprzez urzdzenia sygnalizacyjne nie jest zbyt szczegowy? B98. Czy sygnay, dla ktrych wskazana jest preferencja, maj wysz warto ostrzegawcz? C70. Czy informacja krytyczna ma swoj warto ostrzegawcz? C71. Czy istniej jakie rzadko pojawiajce si sygnay, ktre s nonikiem istotnych informacji? Czy maj wiksz ni zwyka warto zwracajc uwag? C72. Czy informacja, ktra ma by przyjta jednym rzutem oka, skada si z wicej ni piciu rnych elementw? B99. Czy waciwy zmys jest uyty do percepcji odpowiednich sygnaw (niebezpieczestwo such, normalny bieg maszyny wzrok, rozrnienie urzdze sterujcych dotyk)? C73. Czy sygnay pilne s przekazywane jako dwikowe? C74. Czy jest podane zastpienie sygnaw optycznych innymi? C75. Czy sygnay maj powszechnie przyjte znaczenie (np. czerwony kolor niebezpieczestwo)? B100. Czy s moliwe reakcje na ten sam sygna, gdy tylko jedna jest bardziej odpowiednia? C76. Czy robotnik moe by natychmiast poinformowany o skutkach zego wyboru odpowiedzi na sygna? C77. Czy skutki zego wyboru s wane? A49. Czy czas na przetworzenie informacji stwarza due obcienie psychiczne? B101. Czy wszystkie przesanki decyzji s przedstawione we waciwym czasie i we waciwej kolejnoci?

278

C78. Czy wystpuj jakie elementy dwuznaczne lub niejasne, ktre prowadzi mog do bdw? B102. Czy jest przewidziany odpowiedni czas w cyklu produkcyjnym na podjcie decyzji i jej wykonanie? B103. Czy pracownik otrzymuje konieczne informacje (ilociowe, jakociowe) dotyczce toku procesu i produkcji w dostatecznej skrconej formie? B 104. Czy jest przewidziana moliwo szybkiego sprzenia zwrotnego pomidzy ruchem korygujcym a obsugiwanym ukadem? B105. Czy jest moliwe, aby sygnay z rnych rde pojawiay si jednoczenie? C79. Czy (jeli si to moe zdarzy) jest wskazana okrelona preferencja? B 106. Czy istnieje konieczno odbierania sygnau w czasie, gdy robotnik zajty jest ledzeniem procesu? B 107. Czy identyczne lub podobne sygnay nadchodz przez duszy czas i s czsto powtarzane? B 108. Czy uzyskana informacja musi by pamitana duej ni kilka sekund? B 109. Czy wany sygna nie trwa krcej ni jedn sekund? Czy sygnay s powtarzalne? Czy dziaaj na rne narzdy zmysw? B 110. Czy napicie uwagi jest dusze ni okoo 20 minut, jeli sygna moe nadej w kadej chwili, a zdarza si rzadziej ni okoo cztery razy na p godziny? C. Obcienie rodowiskiem A50. Czy warunki klimatyczne le w strefie komfortu? Bili. Czy j eli praca odbywa si poza stref komfortu cieplnego jest to spowodowane: temperatur powietrza, wilgotnoci, ruchem powietrza, promieniowaniem? C80. Czy praca jest wykonywana w kracowych temperaturach (wysoka, niska)? Jaki jest rzd (przedzia) temperatury powietrza wydziau w lecie, w zimie? C81. Czy ogrzewanie pomieszczenia gwarantuje mniej lub bardziej sta temperatur powietrza rodowiska pracy? C82. Jaki jest rzd wielkoci powietrza, przedzia wilgotnoci wydziau w lecie, w zimie?

279

C83. Czy promieniowanie od lub do robotnika istnieje i czy moe by przyczyn nieprzyjemnego lub nadmiernego przegrzania lub ozibienia? D35. Czy miejsce pracy jest w pobliu ciepych lub zimnych powierzchni? C84. Jeli jest efekt chodzcy ruchu powietrza, czy jest on nieprzyjemny lub nadmierny? C85. Czy przy pracy odbywajcej si poza stref komfortu czas pracy i przerwy s dostosowane do zimna lub gorca? D36. Czy s rodki zapobiegawcze przeciw niekomfortowym warunkom klimatycznym? D37. Czy te rodki zaradcze nie przeszkadzaj w pracy? C86. Czy czowiek w czasie swej dziennej pracy jest naraony na gwatowne zmiany warunkw klimatycznych? D38. Czy gwatowne zmiany warunkw klimatycznych s wynikiem procesu pracy? D39. Czy wynikaj one z tego, e musi zmienia miejsce przebywania? A51. Czy haas w rodowisku pracy jest przykry dla pracownika i czy wpywa na jego prac? B112. Czy jest ryzyko uszkodzenia suchu przez haas? C87. Jaki jest poziom gonoci i widmo haasu? D40. Czy przewaa okrelona wysoko dwikw czy te jest ona zmienna? B113. Czy intensywno i jako haasu jest staa czy zmienna? B114. Czy rdo haasu jest: poza fabryk, w fabryce, w ssiednich dziaach, w danym wydziale? C88. Czy haas jest spowodowany manipulacj materiaem lub narzdziami, czy te przez maszyny? B115. Czy jest uyty odpowiedni materia izolacyjny lub pochaniajcy? C89. Czy rda haasu s odpowiednio izolowane? C90. Czy przy rdle haasu zastosowano odpowiednie rodki techniczne? D41. Czy najhaaliwsze maszyny ulokowano tak daleko od pracownika, jak to jest moliwe? A52. Czy metody pracy powoduj emisj energii nieprzyjemnej lub szkodliwej dla pracownika (promieniowanie ultrafioletowe, jonizujce itp.)? A53. Czy wskutek pracy powstaje naraenie na chemiczne czynniki szkodliwe lub py?

280

B116. Czy mog one by nieprzyjemne lub stanowi zagroenia dla zdrowia pracownika? C91. Czy stosowanie technicznych rodkw zapobiegawczych przeciw szkodliwosciom chemicznym i pyom jest konieczne i wykonywane? D42. Czy uyte rodki ochronne nie utrudniaj pracy? A54. Czy uycie ochron osobistych jest konieczne z przyczyn obcie rodowiskowych? B117. Czy uyte rodki ochronne nie utrudniaj pracy? A55. Czy jako owietlenia jest odpowiednia? B118. Czy natenie owietlenia jest dostateczne? B119. Czy nie wystpuj zbyt wielkie rnice poziomu owietlenia? B120. Czy barwa wiata nie jest przyczyn trudnoci? B121. Czy kierunek strumienia wietlnego jest prawidowy z punktu widzenia zapobiegania olnieniu? B122. Czy rda wiata sztucznego nie s przyczyn promieniowania cieplnego, mogcego mie wpyw na pracownika?

D. Organizacja pracy
A56. Czy praca jest zmianowa? B 123. System zmian: 2 zmiany, 3 zmiany, 4 zmiany, zmienny czas zmian. C92. Jaki jest normalny czas pracy: dzienny, tygodniowy? C93. Jakie s regulaminowe przerwy patne? D43. Ile jest rednio godzin nadliczbowych: dziennie, tygodniowo? A57. Czy okrelone przerwy wypoczynkowe s wczone w sam metod pracy? B 124. Jak dugie s te przerwy? C94. Jaki jest ich rozkad w cigu dnia roboczego? D44. Czy tok pracy pozwala robotnikowi na dowolne przerwy wypoczynkowe? A58. Czy tempo pracy jest wymuszone? B 125. Czy robotnik musi si dostosowa do tempa narzuconego przez maszyn?

281

C95. Czy wymuszone przez maszyn lub tam tempo pracy jest niezbdne czy te mona tego unikn poprzez wprowadzenie rezerwy zapasw? C96. Jeli system wymuszonego tempa jest stosowany, czy szybko maszyny jest uregulowana wedug tempa zaoonego czy te tempa dowolnego robotnikw, wedug naturalnej zmiennoci czy te przy zaoeniu tempa jednakowego? C97. Czy pozwolono na maksymaln tolerancj (czas zasilania w stosunku do caego czasu operacji)? B126. Czy praca jest zakordowana i czy zaoona norma jest prawidowa? C98. Czy przy organizacji pracy wzito pod uwag zmienno tempa pracy i zwizane z tym zmiany wydajnoci? B127. Czy robotnicy s dobierani do poszczeglnych zespow z punktu widzenia ich wydajnoci? C99. Czy s na tamie odpowiednie miejsca, gdzie mona gromadzi rezerwy midzy jednym a drugim wykonawc? D45. Czy dopuszczalne s odpowiednie odchylenia np. czasu niezbdnego do waciwego uoenia detalu w stosunku do czasu operacji? B128. Czy odpowiedni wykonawcy s dobierani zarwno z punktu widzenia zmiennoci, jak i szybkoci wykonywania pracy? A59. W jakim stopniu mona zmieni obcienie przez zmian przestrzegania ukadu pracy lub rozdziau poszczeglnych czynnoci?

E. Obcienie czynnociowe i cakowite

A60. Czy praca fizyczna jest: lekka, umiarkowana, raczej cika, cika, bardzo cika? B129. Czy przy pracy cigej rednia czsto ttna (rednia w grupie pracownikw w czasie dniwki roboczej) mieci si w nastpujcych przedziaach? dopuszczalna rednio 85 85 - 88 89 - 94 95-100 101-110 granica 95 95 - 98 99 -105 106-112 113-130 ocena lekka umiarkowana raczej cika cika bardzo cika

282

B130. Czy przy pracy cigej liczba oddechw wynosi rednio (pozaprzerwami) mniej ni 15 na min, wicej ni 30 na min? B131. Czy wydatek energetyczny w czasie pracy w kcal/min wynosi rednio (brutto) z wyczeniem przerw: - mniej ni 2,5, - 2,5-3,0, - 3,0-4,0, - 4,0 - 5,0, - powyej 5,0? B132. Przy pracy niecigej (szczytowe obcienia) okreli liczb ttna w 15 s, po obcieniu. B133. Czy liczba uderze ttna wraca do normy midzy szczytami obcienia? A61. Czy praca jest powodem staego, widocznego pocenia si? A62. Czy mona oczekiwa znacznego podniesienia si temperatury ciaa (0,5C) w czasie godzin pracy? A63. Czy mona oczekiwa bezporednich lub odlegych nastpstw w samopoczuciu i zdrowiu pracownikw? B 134. Oblicz i podaj przyczyny przeniesie i zwolnie z pracy. B135. Oblicz dane chorobowoci zawodowej (objawy i oznaki, przeniesienia ze wzgldw lekarskich, absencja chorobowa). A64. Czy praca jest odpowiednia dla mczyzn, kobiet, modocianych, osb starszych, ze wzgldu na obcienie fizyczne lub psychiczne? A65. Sprbuj oszacowa fizyczne oraz psychiczne obcienie wynikajce z miejsca i metod pracy, a nastpnie obcienie rodowiskowe wynikajce z organizacji pracy, dzielc je na pi klas: lekkie, umiarkowane, raczej cikie, cikie, bardzo cikie. Zakrel odpowiednie pola. Obcienie pracownika Lekkie Umiarkowane Raczej cikie Cikie Bardzo cikie Przestrze i metody pracy fizyczne psychiczne rodowisko Organizacja pracy

283

A66. Czy poczenie fizycznych i psychicznych obcie obnia wydajno albo poprzez wymaganie jednoczesnych czynnoci, albo ze wzgldu na tworzenie zbyt cikiego, mieszanego stresu?

F. Wydajno ukadu
A67. Czy prowadzi si analiz wydajnoci i kontrol bdw produkcyjnych? B136. Czy analiza bdw robotnikw, nieodpowiednich produktw, zniszczenia narzdzi itp. (w miar moliwoci jako funkcji pory dnia lub wydajnoci pracy) daje wskaniki dotyczce instrumentw pomiarowych, urzdze sterujcych, owietlenia sprze zwrotnych, metod szkolenia i zmczenia? A68. Czy jest podana zmiana w kryteriach oceny produkcji? B137. Czy jest wskazana zmiana opracowania konstrukcyjnego wyrobu lub norm produkcyjnych z uwagi na: wymagan dokadno ruchw, niezbdne siy, oraz na atwo dostpu: w produkcji, w transporcie, w korzystaniu przez uytkownika, w subie konserwacyjno-remontowej? Przy odpowiedziach na pytania ergonomicznej listy kontrolnej due usugi oddaje Pomocnicza karta odpowiedzi ergonomicznej listy kontrolnej", opracowana przez tego samego autora. Pomocnicza karta odpowiedzi ergonomicznej listy kontrolnej CET II (wersja eksperymentalna wedug Ogiskiego): Zakad pracy ................................................................................................... Wydzia .......................................................................................................... Oddzia ........................................................................................................... Stanowisko pracy ........................................................................................... Karta zostaa wypeniona w dniu/w okresie .................................................. Zesp w skadzie .......................................................................................... Oceny ustalone na podstawie ergonomicznej listy kontrolnej mog suy jako materia informacyjny tak dla suby bhp, jak i przy analizowaniu danych z punktu widzenia fizjologii i higieny pracy dla lekarzy, mogcych na podstawie takich ocen z atwoci ustali

284

wskazania i przeciwwskazania do zatrudnienia. Mona zatem stwierdzi, e zastosowanie listy kontrolnej w duym stopniu uatwia przeprowadzenie analizy, stwarzajc moliwo wsppracy specjalistw rnych dyscyplin. Sposb przedstawienia wynikw przy zastosowaniu podziau na elementy oraz w ukadzie tabelarycznym, w ktrym propozycje zmian ergonomicznych podporzdkowane s poszczeglnym elementom analizy, daje przejrzycie usystematyzowany materia do dyspozycji osb odpowiedzialnych za waciwe wyposaenie i organizacj stanowiska pracy.

Pytania kontrolne

1. Grupy metod badawczych stosowanych w ergonomii. 2. Metodyka kompleksowej oceny uciliwoci pracy. 3. Procedura oceny ergonomicznej stanowisk pracy na przykadzie przemysu wkienniczego. 4. Zagadnienia analizy ergonomicznej ujte w licie dortmundzkiej.
Literatura zalecana

Ergonomia, pod red. J. Lewandowskiego, Wydawnictwo MARCUS S.C., d 1995. Kania J.: Metody ergonomiczne, PWE, Warszawa 1980. Mirski Z.: Ksztatowanie wntrz produkcyjnych. Wydawnictwo Arkady", Warszawa 1986. Olszewski J.: Postp techniczny a przemiany systemu pracy w przemyle, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Pozna 1993. Piekarz II., Stabrya A.: Podstawy ergonomii w organizacji procesu pracy, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Krakw 1983.

285

FUNDAMENTS OF ERGONOMICS AND PSYCHOLOGY OF WORK Summary The thesis consists of eight chaptere which present different aspects of the situation of work mainly from the viewpoint of ita usefullness for didactic purposes and for economic practise. It gives certain complex picture of the developinent of the system of work, i.e. the contents, conditions and relations of work. Chapter I discusses the main questioiis of ergonomics aa a science and a human activity as well as its role in the process of work humanization. This chapter contains a characteristics of the most important components of the manwork system with particular at-tention paid to the impact of enyironment and organization of production. Chapter II discusses the basie physiological processes occurring in human work, forms of work and their dassification. Chapter III cbaracterizes the main factors which mk up materia conditions of work and which decide aLout the comfort or discomfort of work, i.e. about the psychophysical efficiency of an employee and his productivity. Developinent of human labour environment in accordance with ergonomie premises is ofgreat significance for ergonomie studies. These problems ar presented in chapter IV, which also deilnes the technics of anthropometric measurements, the principles of rational carriage at work, socio-economic effects of labour organization from the point of view of ergonomics and ergonomie system man-computer. Chapter V is deyoted to the role of the central nervous system in the process ofwork. The first part ofthis chapter gives genera information on the functions of the central nervous system. The second chapter discusses the most important functions of this functions from the point of view of work process. In the last years a greater and grater role in the process of work is played by intellectua effort. These problems ar discussed in chapter VI, which also defines mental work and at the same time suggests a method of measuring the burden on the body caused by intellectua effort. Chapter VII provides information on safety ofwork underlining such questions as accidents at work, their causes and social and economic results as well as fundamental ways leading to improvements of work safety. The last VIII chapter concerns the methods of ergonomie anaysis of work. It is a pionier presentation of research methods characteristic of ergonomics but applied in other scientific disciplines as well. The fina part of this chapter discusses the method called Control List of Ergonomie Systems Anaysis" which in colloquial Polish is refered to as The Dortmund List".

286

WYDAWNICTWO AKADEMII EKONOMICZNEJ W POZNANIU

Polecamy nastpujce ksiki: Piotr Andrzejewski, Przemysaw Deszczyski, Krzysztof Goata, Marian Szczepaniak, Europejskie systemy polityczne Ryszard Barczyk, Zygmunt Kowulczyk, Polityka stabilizacji koniunktury gospodarczej Nicholas Barr, Ekonomika polityki spoecznej Grayna Bartkowiak, Psychologia zarzdzania Wiktor Gabrusewicz, Aldona Kamela-Sowiuska, Helena Poetschke, Rachunkowo zarzdcza Elbieta Coembska, Logistyka jako zarzdzanie acuchem dostaw Bogusaw Guzik, Witold Jurek, Ekonomctria z zadaniami Henryk Januszek, Jan Sikora, Podstawy socjologii Henryk Januazek, Jan Sikora, Socjologia pracy Zdzisaw Koaczyk, Rachunkowo finansowa Andrzej Korzeuiowski, Jan Karczewski, Technika i technologia przechowywania artykuw przemysowych Wadysaw Kot, Historyczny przegld orientacji filozoficznych Henryk Mruk, Bogna Pilarczyk, Bogdan Sojkin, Halina Szulce, Podstawy marketingu Janusz Piszczaa, Matematyka i jej zastosowanie w naukach ekonomicznych CIaude Ponsard, Ekonomiczna analiza przestrzenna Zbigniew B. Romanw, Historia myli ekonomicznej Sownik informatyki dla ekonomistw, w koordynacji Haliny Romanw Jerzy Schroeder, Badania marketingowe rynkw zagranicznych Maria Sawinska, Podstawy ekonomiki przedsibiorstwa handlowego Maria Sawieka, Elbieta Urbanowska-Sojkin, Zarzdzanie marketingowe przedsibiorstwem handlowym Ksiki mona nabywa w ksigarni Akademii Ekonomicznej w Poznaniu (Colegium Altum, I pitro, 60-967 Pozna, ul. Powstacw Wielkopolskich 16, tel. 54.31.4a. Ksigarnia prowadzi rwnie sprzeda wysykow.

287

POZNASKA DRUKARNIA NAUKOWA Pozna, ul. Heweliusza 40