NUSAYRLERDE HIZIR NANCI

NUSAYRLERDE HIZIR NANCI

Hseyin TRK1
ZET Hatay blgesinde yaayan Nusayrler (Arap Alevileri), dier etnik gruplara gre, daha izole ve daha gizli bir rgtlenmeye sahiptirler. Geleneklerini ve inanlarn korumann, yaamlarn srdrmenin bir yolu olarak grdkleri gizlilii ve kapal cemaat yaamn, tamamyla bir korunma ve savunma mekanizmas olarak bugne kadar srdrmlerdir. Nusayrlik Hz. Alinin tanrlatrlmas, Hzr inancnn, trbe inancnn ve reenkarnasyon inancnn gll, tevil ve takiyye ile belirginleen; kapal cemaat rgtlenmesi ve gizlilik esasna dayanan, Btni slami bir mezheptir. Fonksiyonel olarak birbirine bal olan bu zelliklerin tm Nusayr inan sistemini oluturmaktadr. Alan aratrmas biiminde yaplan bu almada Hzr inancnn gl olmas ile Hzrn Nusayr inancndaki kimlik algs arasndaki iliki konusunda alan aratrmasndan elde edilen bilgiler verilmekte ve tartlmaktadr. Anahtar kelimeler: Hatay, Hzr nanc, Hzrn Kimlii, Nusayrlik.

KHEZR BELIEF IN NUSAIRIES

ABSTRACT Nusayres or Arab Alawies living in Hatay region have somewhat more isolated and more secret way of life compared with other ethnic groups. Nusayres have so far maintained a closed social life rather than in secrecy , which they consider essential to sustain their traditions and beliefs. Nusayr belief forms an esoteric Islamic section based on closed communal system and secrecy, where Hz. Ali is deified. The power of khezr belief, shrine practise and reincarnation faith are all functionally interdependent elements accompanied with hypoericy and gloss that constitute Nusayr belief system. Carried out as a field work, this study aims to provide information and to discuss therelation between the powerful Khezr belief and the perception od his dentity in the Nusayr belief. Keywords: Hatay, Nusayrye, Khezr belief, The Identity of Khezr.

1 Do. Dr. Mustafa Kemal niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Antropoloji Blm Antakya-Hatay, e-mail: huseturk@yahoo.com

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 54

225

Hseyin TRK

Giri Hatay, corafi olarak Asya, Afrika ve Avrupa ktalar arasnda bir kpr konumunda ve insann atalarnn g yollar zerinde yer alan nemli merkezlerden biridir. Antik alarda yaam olan Hurriler, Hititler, Aramiler, Fenikeliler gibi tarihe damgasn vurmu kltrler Hatayda yaamtr. Ayrca, Hatay Bat kltrlerinden Helenistik dnem Grek ve Roma kltrlerinin de etkisinde kalmtr. Snrlar douda Semerkant, batda Sardise kadar uzanan bir kralla da bakentlik yapmtr. Bu konumuyla dou ve bat kltrlerinin etkilerini bir arada tamakta ve bu etkiyi bugne de yanstmaktadr. Bugn de farkl kltrlerden insanlarn bir arada bar iinde yaad Hatay, byk bir kltrel zenginlik sergilemektedir. Hatayda nfusa en kalabalk etnik grup Trk Snnilerdir. Nusayrler (Arap Aleviler) ise nfus oran itibariyle ikinci etnik grubu olutururlar. Arap Snniler ve Arap Hristiyanlar ise nfusa azmsanmayacak saydadrlar. Trk Snnilerin ana dilleri Trkedir. Bu grubun dnda kalan Arap Alevi, Arap Snni ve Arap Hristiyanlarn ana dilleri Arapadr. Yal kuak arasnda Arapay okuma ve yazma dili olarak kullananlarn says daha fazladr. Gnmzde Arapa, ounlukla konuma dili olarak kullanlmaktadr. Ancak son yllarda genler arasnda Arapa konuma bilenlerin says giderek azalmaktadr. Bugn blgede konuulan Arapa, bozuk bir diyalekt olup, ierisinde Trke szckler de kullanlmaktadr. Hatayda nfus esas itibariyle bu drt etnik gruptan oluur. Bunlarn dnda bir ky veya mahallede toplanm durumda yaamakta olan erkezler, Yahudiler, Ermeniler, Afganllar, zbekler ve Gurbatlar (ingeneler) gibi kk aznlk gruplar da vardr. Hatayn en eski yerli halklarndan olan Nusayrler (Arap Alevileri), dier etnik gruplara gre, daha izole ve daha gizli bir rgtlenmeye sahiptirler. Halk arasnda Fellah ve Arap Ua olarak bilinir ve tannrlar. Fellah Arapada ifti anlamna gelmektedir. Fellah denmesinin nedeni bu insanlarn yzyllarca byk toprak aalarnn yannda rgat ya da yanama olarak alarak iftilik yapmalardr. Arap Ua ise onlarn Arap etnik kkenlerinin vurgulanmas anlamnda kullanlmaktadr. Nusayr kelimesi ise halk tarafndan fazla bilinmemekte, bilimsel literatrde kullanlmaktadr. Melikoff (1994: 26, 34), Nusayr szcnn Suriyede geleneksel olarak kullanlmaktayken sonradan bu szcn yerini Alav (Alaouite) deyiminin aldn ve Trkiyede kullanlan Alevi szcnn de Suriyedeki Nusayrlere Alavler denmeye balandktan sonra yaygnlam olabileceini ileri srmektedir. Nusayrler 5. ve 6. yzyllarda gerekleen Hal Seferleri dneminde Horasandan Adanaya kadar geni bir corafyada yerlemilerdi. Daha sonra Hallarn basklar sonucunda Nusayrlerin byk ounluu Antakya ve evresine kadar ekilmilerdir (et-Tavil, 2000: 213-226). Hatay blgesinde yaayan Nusayrler, dier etnik gruplara gre, daha izole ve daha gizli bir rgtlenmeye sahiptirler. Nusayrlik btni ve Alevi retilere dayal olan kendine zg bir mezheptir. Btniliin temel ilkesi olan btni-zahiri ilikisi Nusayrlerin btn inan dnyalarnda etkili olmaktadr. Tevil ve takiyye, Hz. Alinin tanrlatrlmas, trbe inancnn gl olmas, tecelli ve tenash Hristiyan bayram ve trenlerinden etkilenme, amcalk gelenei ve Hzr inancnn bir klt hline dnmesi Nusayrliin en belirgin zellikleri olarak karmza kmaktadr (Trk, 2002: 51-68).

226

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 54

NUSAYRLERDE HIZIR NANCI

Nusayrlerin en nemli zellikleri arasnda tevil ve takiyye bulunur. Tevil Kurann ve slami uygulamalarn alegorik bir biimde yorumlanmasdr. Bu zellik Nusayrlerin Kuran- Kerimdeki ayetleri farkl yorumlamalarnda karmza kmakta ve teki btn belirgin inan zelliklerini dorudan etkilemektedir. Takiyye ise olduundan farkl grnme, kiilerin tehdit ve bask altnda olduklarnda, din inanlarn gizleme ya da din inanlar hakknda olduundan farkl sylemek suretiyle yanltc bilgiler vermelerini ifade etmektedir. Buna uygun olarak Nusayrler gerektiinde Snni inantakilerle fazla farklarnn olmadn savunabilmektedirler. Bu inan sisteminde, genel olarak Alevi-Bekta inancnda olduu gibi, insanlar birbirine balayan tek g sevgidir. Bu sevgi de Aliden kaynaklanr. Ali tanrsal bir varlktr. Hz. Ademden beri btn peygamberlerde grnen ve kiilik kazandran Alidir. Nusayrlikte Mana-sim-Bb (kap) birbirini tamamlar. Mana gizli anlamdadr. Onun kendisini anlatmas iin bir isim gereklidir. sim dile gelendir, konuandr. Manay yani bilinmeyeni, yaplmayan ve grlmeyeni anlatr. Gizlilik esasna dayanan bu inanc herkes anlayamaz. Sr lemi etraf surlarla evrili bir kaleye benzemektedir. Buraya girmenin yolu kapdan geebilmektir. Bb (kap), mana ve isme ait bilgiye giden yoldur. Mana-sim-Bb, Nusayrlik inancnn kavranmasnda ve anlalmasnda temel ilke olarak kabul edilmektedir. Bunun vurgulanmas iin zel anlamda Ayn-Mim-Sin (AMS) l kavramlatrma kullanlr. Ayn gzdr. Allahn tecellisini gren ve anlayandr, manadr. Ayn, ycedir, ulalamayandr ve esastr; yani Alidir. Mim isimdir, yani Hz. Muhammeddir. Muhammed, Tanrnn grnen bir peesi ve peygamberidir. Bu rtnn arkasnda manann ycelii gizlidir. Bu rtnn arkasnda manann gizli srlar sakldr. nsanln din serveninin z Hz. Muhammeddir. Bb ise Selman- Farisidir. Yahudilik ve Hristiyanl bildii hlde, Mslmanl bekleyen, Hz. Muhammedi arayp bulan onun sahabesi olandr. Dine dndrendir. Bilgili, rnek kii, rehber ve retmendir. Nusayr inancna gre; Tanrnn farkl isimlerle yedi kez ilahi tecellisi vardr. Her ilahi tecellide ise isim ve bb denilen dier iki ahs da Tanrnn yannda yer alarak, ona yardm etmitir. Tanrnn yedi ayr ilahi tecellisi yledir (Massignon, 1964: 365-370)2 Mana Habil it Yusuf Yua Asaf em-un Al-Safa Ali sim dem Nuh Yakup Musa Sleyman sa Muhammed Bb Cebrail Yayil b. Fatin Ham b. Ku Dan b. Abavt Abdullah b. Siman Rzbih bin Satr alaimma Salman Farisi

Bu inanca gre Tanr her yzylda farkl bir yzle dnyaya gelir. Habil, it, Yusuf, Asef, emun ve Ali tanrnn yzleridir. Nusayrler; Hz. Ali zahirde Hz. Muhammedle beraber gr2 Tanrnn yedi ilahi tecellisinden baka kaynaklarda da bahsedilmektedir. Bu konuda bkz. (Serin, 1999: 87, 109; Karasu, 1997: 69).

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 54

227

Hseyin TRK

nr, btnda ise Tanrnn kendisidir. Hz. Ali nur ehline nur, beere beer olarak grnr. ya da Hz. Ali yerde imam, gkte nurdur. diyerek, Hz. Ali ile ilgili inanlarn aa vururlar. Hatayda adak yerleri ve bunlar ierisinde zellikle de trbelerin says Trkiyenin teki blgeleriyle kyaslanmayacak kadar fazla olduu aka grlen bir gerektir. Ayrca bu trbelerden byk bir ounluu da Alevi Nusayrlere aittir. Aratrma srasnda Hatay genelinde tarafmzdan saptanabilen 327 adak yerinden 299unun Alevi Nusayrlere ait trbeler olmas Nusayrlerde trbe inancnn ne kadar gl olduunu gstermektedir Nusayrler, bayramlarda ve adaklarda kurban kesmek ve dilek dilemek iin her frsatta trbe ziyareti yaparlar. Trbeler bir tr ibadet yeri olarak kullanlmaktadr. Trbeler daha ok kente hkim tepelerde yaplrlar. Trbelerin yaknndaki aalar kutsal saylr ve dilek aac olarak kullanlrlar. Trbe yanndaki sularn ise kutsal ve bu nedenle de ifal olduuna inanlmaktadr. Son zamanlarda inaat hlinde olan trbelerin saptanmas, trbe saysnn ileriki yllarda daha da artacann ipularn vermektedir (Bkz. Trk, 2009: 41-62). Trkiyede yaayan Alevi inan biimleri ierisinde reenkarnasyon inancnn en canl ve youn olarak yaatld grup Nusayrlerdir. Akdeniz eridinde zellikle Adana, Mersin ve Hatay geninde baz kiiler ldkten sonra yeniden baka bir bedende dnyaya geldiklerini sylemektedirler. Enkarne olduunu iddia eden bu insanlarn istisnasz hepsi Nusayrdir. Snni slami inanca mensup insanlar reenkarnasyonun olamayacan savunurken bu toplumda yaayan insanlar ise balarna gelen olaylar nedeniyle bu durumun gerek olduunu savunmulardr. Reenkarnasyon (tenash), Nusayrlerin karakteristik zelliklerinden biridir. Ancak Nusayrlerdeki reenkarnasyon inanc Alevi Bektailerde grlenden olduka farkldr. Nusayrlerde hem Ali odakl gl bir tecelli inanc hem de saysz canl rneklerine rastlanan gl bir reenkarnasyon inanc vardr. Nusayrler teki din gruplara gre lm sonrasnda daha az yas tutarlar. Bunun nedeni reenkarnasyona inanmalardr. Her kyde her mahallede en az 2-3 reenkarnasyon olayna rastlanmaktadr. Nusayr inancna gre her insann ruhu lmden sonra baka bir bedende yaamn srdrmektedir (Trk, 2005a: 81-100) Nusayrler semavi dinin bayramlarn kutlarlar. Ancak bunlarn iinde Hristiyanla ait bayramlar daha fazladr. Hristiyanln hemen hemen btn nemli bayramlarn kutlarlar. slamiyet ncesindeki btn peygamberlerin nemli gnleri ve onlarla ilgili nemli olaylarn gerekletii gnler bayram olarak kutlanr. nk Aleviler iin her din kutsal olarak kabul edilmektedir ve her dinin peygamberine inanlmaktadr. Nevruz ve Mihrican Bayramlar ise ran etkisi tayan bayramlardr. Iyd-l Sabataj, Iyd-l Kddes, Res il Seniy, Milad Bayram, Evvel Temmuz, St. Georges gn, em-un Sefa bayram, han suya atld gn ve Aziz Barbara gn gibi bayramlar ise Hristiyanln etkisiyle kutlanan bayramlardr. Bunun nedeni bask ve katliamlarla kar karya kaldklar dnemlerde Hristiyanlar ile Nusayrler arasnda byk bir yardmlama ve koruma-kollama geleneinin olumas olarak aklanmaktadr. Gemite bu iki inan grubunun birbirlerine yakn evlerde ve mahallelerde oturduklar belirtilmektedir (Bkz. Trk, 2005a: 119-153).

228

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 54

NUSAYRLERDE HIZIR NANCI

Gemiteki basklar ve Snnilerin olumsuz tepkileri nedeniyle, Nusayrlik btnilii ve gizli rgtlenmeyi temel alan bir mezhep olarak varln srdrmtr. Sr3 saklama ve gizlilik mezhep yelerinin btnlemesinde nemlidir. Gizlilik ve btniliin temel alnmas Nusayrliin tamamyla da kapal bir inan sistemi olmasna yol amtr. Da kapal olmann yol at iddetli basklara ramen Nusayrliin varln srdrebilmesinde gizlilik esasna dayal rgtlenmenin esasn oluturan amcalk geleneinin nemli rol vardr. Geleneklerin ve inanlarn aktarlmasn salayan amcalk gelenei yoluyla Nusayrler gizli temel bilgilerini bunlar koruyabilecek nitelikteki gen kuaktan erkeklere, asla aklamamak kouluyla, aamada yaplan toplu namaz ritelinde kuaklar boyunca retmilerdir. Bu nedenle stn ve yetkin bir Nusayr olmann ilk ve temel art sr saklamadaki sabrllktr. Amcalk Nusayrlere zg bir uygulamadr. Nusayrlie zg gizli din bilgilerin ve sosyal davran kurallarnn kltrel olarak sonraki kuaklara aktarlmas amacyla yaplr. Sadece ilkokul sonrasnda 10-14 yalarndaki erkek ocuklar iin zorunlu klnan bir uygulamadr. Gen kzlar, det grmeye baladklar zaman ksa bir eitim grrler (Trk, 2005b: 45-65). Hatayda Hzr inanc zellikle Alevi Nusayrlerde nemli ve ok gldr. Hzrla ilgili sylencelerin sayca fazla olmas, ok sayda Hzr trbesinin varl, bu trbelerdeki inan ve uygulamalar ve bunlarn ierisinde kurban ritelinin nemli bir yerinin olmas bu inancn nemini, gl ve etkili olduunu gstermektedir. Ancak Nusayrlerde Hzr kltnn gl olmasnda Hzrn Nusayrlikteki gerek kimliinin dorudan etkili olduu dnlmektedir. Alan aratrmas biiminde yaplan bu aratrmada Hatayda yaayan Nusayrlerde Hzr inancnn gl olmas ve Hzrn kimlii arasndaki nedensellik ilikisi alandan elde edilen verilere dayanlarak kantlanmaya ve aklanmaya allmtr. Nusayrlerde Hzr Klt Hatayda tarafmzdan saptanabilen toplam 327 trbeden 299u Alevi Nusayrlere aittir (Trk, 2009: 41-62). Toplam 299 trbeden 51inin4 Hzrn adna yaplm olmas Nusayrlerde Hzr inancnn ok gl olduunu aka gstermektedir (Bkz. Trk, 2002). Hatayda yaayan Nusayrlerin (Arap Alevisi) ana dilleri olan Arapada Hzrn karl Hdrdr. Hatayda Hzra (Hdr) ait makamlar kare planl, kubbeli, beyaz badanal ve genellikle pencereli yaplardr. Kaplar, pencereler ve i mekanda, makam dhil olmak zere, yeil renk hkimdir. Beyaz renk, temizlii ve gnahszl, yeil renk ise Hzr ve slam dinini temsil etmektedir. Hataydaki Hzr trbelerinden ilk bahseden Weuleressedir (1935: 28, 57, 79). Alevi Nusayrlerin yerletii, trbe olmayan cadde ve mahalle olmadn, buralarn ok canl ibadet yerleri olduunu belirtmitir. 1943 ylnda da Boratav (1964: 467), Hzr trbelerinden bazlarn ziyaret etmitir. O dnemde bu trbelerin ounun ta duvarla ev3 Alevilikte sr, Hakkn gayb duruma getirdii ancak halka bildirmedii ey ya da eylerdir. Muhammed, Krklar cemine katlmakla kendi zahirinden yani eriat ortamndan syrlarak Ali yandalar tarafndan temsil edilen btna yani gerekler dnyasna, halkn dnyasna adm atm olur (Korkmaz, 1997: 17). 4 51 Hzr trbesi sadece Hzrn adna yaplanlara ek olarak Hzrn da isminin bulunduu ok makaml nebi veya enbiya trbelerini de kapsamaktadr.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 54

229

Hseyin TRK

rili bir mezardan olutuunu, bunlardan sadece birinin beyaz badanal bir yap olduunu belirtmektedir. Seluklu ve Osmanl mimarisinde de kubbeli trbelerin varl bilinmekle beraber, Hataydaki trbe mimarisinin daha ok Dou Akdeniz ky eridinde yer alan Arap kltrnn etkilerini tad sylenebilir. Ancak bu savn geerlilik kazanmas iin sz konusu blgede de bir alan aratrmasnn yaplmas gereklidir. Hzr trbeleri, iinde gerek anlamda mezar olmamas ve makamn Hzr temsil etmesi nedeniyle, trbenin btn Hzr Makam olarak isimlendirilmektedir. Ancak bu almada makam ve trbe ayrmnda bir kavram kargaasna yol amamak iin, Hzr Trbesi ismi tercih edilmitir. Hzr Trbeleri Listesi 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Hz. Hzr Aleyhisselam ve Hasan Sincari, Kk Dalyan, Antakya, Hz. Hzr Aleyhisselam, Odaba Beldesi, Antakya Hz. Hdr Aleyhisselam, Affan Mahallesi, Antakya Hz. Hzr Aleyhisselam, Drtayak Mahallesi, Antakya Hz. Hzr Aleyhisselam, Balk Pazar, Antakya Hz. Hdr Aleyhisselam, Harbiye (Karye), Antakya Hz. Hzr Aleyhisselam, alayan Mahallesi, Antakya Hz. Hdr Aleyhisselam, Yukar Dver, Antakya Hz. Hzr Aleyhisselam, Yeilpnar Beldesi, Antakya

10. Hz. Hzr Aleyhisselam ve h Dahir, Aa Okular Ky, Samanda 11. Hz. Hzr Aleyhisselam, Dursunlu Beldesi, Antakya 12. Hz. Hzr Aleyhisselam , Dursunlu Beldesi, Antakya 13. Hz. Hdr Aleyhisselam ve Nebi yunus, ekmece Beldesi, Antakya 14. Hz. Hzr Aleyhisselam, Hz. Yunus, Hz. Miktad, ekmece Beldesi, Antakya 15. Hz. Hzr Aleyhisselam, Mengll Ky / Koaran Ky, Samanda 16. Hz. Hzr Aleyhisselam, Orhanl Ky, Antakya 17. Hz. Hzr Aleyhisselam, Bykat Ky, Samanda 18. Hz. Hzr Aleyhisselam, Ataky Ky, Antakya 19. Hz. Hzr Aleyhisselam, Tomruksuyu Ky, Samanda, 20. Hz. Hzr Aleyhisselam, Fidanlk Ky, Samanda 21. Hz. Hzr Aleyhisselam, h Rislen, h Hasan, Kualan Beldesi, Samanda 22. Hz. Hzr Aleyhisselam, Kualan Beldesi, Samanda, 23. Seyidna El Hdr, Nebi Yunus, Melik Cafer Tayyar, Tekeba Ky, 24. Hz. Hdr Aleyhisselam, Deniz Mahallesi, Samanda, 25. Hz. Hdr Aleyhisselam, Deniz Mahallesi, Samanda Samanda

230

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 54

NUSAYRLERDE HIZIR NANCI

26. Hz. Hdr Aleyhisselam, Kltutan Beldesi, Altnz 27. Hz. Hdr Aleyhisselam, Hz. Miktad, Turfanda Ky, Antakya 28. Hz. Hdr Aleyhisselam, (on iki makam var), atba, enky, Antakya 29. Hz. Hzr Aleyhisselam, Akll Ky, Antakya 30. Hz. Hdr Aleyhisselam, Gzelbur Beldesi, Antakya, 31. Hz. Hdr Aleyhisselam, Ekinci Beldesi, Antakya, 32. Seyidna El Hdr, Nebi Yunus, h Mustafa, Hz. Miktad, h Hasan Davut, Elaz, Antakya, 33. Hz. Hdr Aleyhisselam ve Nebi Yunus, gedik, Antakya, 34. Seyidna El Hdr, Karaali Beldesi, Antakya 35. Hz. Hdr Aleyhisselam, h Hasan, h Musa, Serinyol, Antakya, 36. Hz. Hdr Aleyhisselam, Glsel Mahallesi, Karaaa, skenderun 37. Hz. Hzr Aleyhisselam, Gkmeydan Ky, Arsuz, skenderun, 38. Hz. Hdr Aleyhisselam, Gmgze Ky, Antakya 39. Hz. Hdr Aleyhisselam, Anayaz Ky, Antakya 40. Hz. Hzr Aleyhisselam, gedik Ky, Antakya 41. Hz. Hzr Aleyhisselam, ekmece Beldesi, Antakya 42. Hz. Hzr Aleyhisselam, Miktat Yemin, Cafer Tayyar, h Muhammed Tavil, Muhammed El Arabi, ekmece Beldesi, Antakya 43. Hz. Hdr Aleyhisselam, h Mehmet Libydre, h Yusuf Garip, nebi Yahya, Nebi Taha, Cafer Tayyar, h Abdurrezak, Sultan Habibi Naccar, idede Mahallesi, Samanda 44. Hz. Hdr Aleyhisselam, Hatunky, skenderun 45. Hz. Hdr Aleyhisselam, Harran Ky, Reyhanl 46. Hz. Hzr Aleyhisselam (Hdr Kayas), Meydan Ky, Samanda 47. Kbtl May Hdrl Hay (Hdr Suyu), Gzene Ky, Samanda 48. Yedi Enbiya (Yedi Zuhur Hdr), Hdr Aleyhisselam, Hdr Teht Sindyani, h Muhammed zhur, h Muhammed Elbydri, h Abdurrezak, h Hasan Meczun Sincari, h Muhammed Linguari, + 2, Fidanl Ky, Samanda 49. Yedi Enbiya, (On sekiz Makam Var) Hdr Aleyhisselam, Cafer Tayyar, Hz. Miktad, Nebi Yunus, Yukar Dver Ky, Antakya 50. Yedi Enbiya, Hdr Aleyhisselam, Cafer Kerim, Cafer Sadk, Cafer zikir, Nebi izrail, Nebi Yunus, Habibi Naccar, Kualan Ky, Samanda 51. Dokuz Enbiya, El Hdr, Nebi Sleyman, Nebi Taha, Habibi Naccar, Miktad Yemin, Cafer Tayyar, h Ali Sivari, h Abdullah El Miaviri, h Muhammed Libaydri, Tekeba Ky, Samanda

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 54

231

Hseyin TRK

Hzr Trbelerinden ok makaml olanlarda ve nebi, enbiya trbelerinde Hzr A.S. ile birlikte Melik Cafer Tayyar, h Muhammed Libydri, Nebi Taha, Habib Naccar, Hz. Mikdat isimlerine, dier isimlere oranla daha sk rastland grlmtr. Bu trbelerde, Hz. Hzr A.S. la ortak makamlar bulunan teki isimler ise unlardr: h Hasan Sincari, h Tahir, Hz.Yusuf, h Hasan, h Musa, h Hasan Davut, h Muhammed Tavil, Miktad Yemin, Muhammed el-Arabi, h Muhammed Libydre, h Yusuf Galip, h Abdulrezzak, h Muhammed zhur, h Muhammed Elbydri, h Muhammed Linguari, Cafer Tayyar, Cafer Kerim, Cafer Sadk, Cafer zikir, Nebi zrail, h Ali Sincari, h Abdullah el-Maviri, h Hasan Davut, Hdr teht Sindyani. Bu isimler hak dinlerinin zellikle de Mslmanln ve daha sonra da Nusayrliin ortaya kmasnda ve yaylmasnda hizmet etmi ve bu uurda birtakm kerametler gstermi din adamlar, nebiler veya evliya olarak nitelendirilen kiilerin isimleridir. Hatayda Hzr trbelerinin sayca ok fazla olmas ve Hzr trbelerinin isimlendirilmesinde hak dinlerden nemli kiilerin isimlerine de Hzr A.S. ile birlikte yer verilmesi Nusayrlerde Hzr inancnn ne denli gl ve nemli olduunu gstermektedir. Hatay Hzr trbeleri kutsallatrlm birer tapnma mekn olarak kullanlmaktadr. Bu trbelerde hlar (eyh) ynetiminde birtakm riteller (toplu namaz) yaplmakta, dualar okunmakta, ok sayda inan ve uygulama yerine getirilmektedir. Bayram ve adaklar treni yapan kiinin evinde trbelerde ve zellikle de Hzr Trbelerinde yaplmaktadr. Bylece inan, belirli zaman dilimlerinde, kurban ve belli ritelleri ieren bir tapnma niteliine brnmtr. ok sayda Hzr trbesinin varl, bu meknlarda eitli riteller eliinde trenlerin yaplmas, Hzr hakknda ok sayda sylencenin anlatlmas ve Hdrellez kutlamalarnn yaplmas, Nusayrlerde Hzra olan inancn bir klt niteliine brndn gstermektedir (Bkz. Trk, 2002: 69). Hatay genelinde tannm ve youn ziyareti aknna urayan drt Hzr trbesinde ziyaretilerle yaplan grmelerden elde edilen bilgiler de Nusayrlerde Hzr inancnn gl ve nemli olduunu gstermitir. Grmeye katlan Nusayr inancna sahip toplam 150 ziyaretinin (75 kadn, 75 erkek) byk bir ounluu Hzra inandklarn (141 kii), ok az ise inanmadklarn belirtmilerdir (9 kii) (Bkz. Tablo 1). Hzra inanan ziyaretiler bu gl inanlarnn nedenlerini aadaki szlerle ifade etmilerdir: . Allahn makam yeridir., Bu kltrde bydk., Aileden gelen bir gelenektir., Kkten beri hep inanr, biliriz., Mucizelerine tank oldum., Dualarmz onun vastasyla kabul oluyor., ifa bulduunu syleyen, ok insan var., Hzr her derde devadr., Allaha inandm iin Hzra inanrm., Skntlarmz rahatlatyor. vb. nanmayan 9 kiinin aklamas ise genelde Batl inan olduu iin inanmyorum. eklindedir.

Tablo 1: Hzra nanma Durumu. Kadn Hzra nanma nanyorum nanmyorum Toplam Say 72 3 75 % 96 4 100 Say 69 6 75 Erkek % 92 8 100 Say 141 9 150 Genel % 94 6 100

232

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 54

NUSAYRLERDE HIZIR NANCI

Hzr Sylenceleri Hatayda, byk bir ounluu tarafmzdan derlenen (Bkz. Trk, 2002: 70-78), Hzr ile dorudan ilgili ok sayda sylence anlatlmaktadr. Bu sylencelerden byk ounluu Hzrn zor duruma den insanlara yardm etmesi ve insanlar zor durumlardan kurtarmas ile ilgili olanlardr. Bunlardan bir ksm ise Hristiyanlarda Hzr ile ayn kii olduuna inanlan St. Georgesin (ya da Mar Corcus) ejderhann ldrlmesi sylencesiyle ilgili olanlardr. Bu sylencede ejderhann ldrlmesi motifi Hzra (Hdr) mal edilerek anlatld gibi Hdrla ayn kii olduuna inanlan St. Georgese mal edilerek de anlatlmaktadr5. Bu sylencelerin dnda slam halk inanlarndaki Hzr inanc, Kuran- Kerimde toplam 110 ayetten oluan Kefh suresinin 60-82. ayetlerindeki Hz. Musa-Hz. Hzr yksne dayanmaktadr. Hzr kltnn ok gl olduu Hatayda da ok sayda Hzr sylencesi anlatlmasna karn bunlardan en yaygn olan Kuran- Kerim deki Hz. Musa-Hz. Hzr yksnn Hatay versiyonudur : Gnn birinde Musa peygamber Tanrya evrenin en akll adam kimdir? diye sormu. Tanr Hdr Beydir. demi. Bunun zerine Hz. Musa onu nasl bulabileceini sormu. Tanr Deneini sapladnda byr, aa olur, torbandaki l balklar canlanr, gkyz akken birden yamur yaarsa, bulunduu yer iki denizi kavuturuyorsa ite oras Hzrn lkesidir. demi. Hz. Musa istenenleri yapar; torbasna balklar doldurur, deneini alr ve yola kar. Arad yeri bulmak iin ok dolarsa da bir trl bulamam. Sonunda Samanda aklarnda bir kayaya oturmu, yorgunluktan uyuyakalm. Uyandnda yere saplad denein ulu bir aa olduunu, torbasndaki balklarn canlanarak denize katn grm. Hatta gkte bulut olmad hlde saanak yamurda srlsklam olmutur. Hz. Musa arad lkeyi bulduuna ok sevinmi, bu arada yanna ihtiyar bir balk gelmi. Hz. Musa ile hizmetlisi balknn yanna oturup sohbet etmiler. Bu arada bir ku grmler. Ku denizin sularna ban daldrp gvdesine ve kanatlarna serpip duruyormu. Umadan nce de gagasn suya daldrp bir damla su alm. Balk Hz. Musaya Allah tarafndan gnderilen bu kuun sizin bildiklerinizin bu byk denizden alnm bir su damlas kadar az olduunu anlatmak istediini sylemi. Bunun zerine Hz. Musa balkya Hdr Beyi nasl bulacan sormu. Balk da iine karmamak kouluyla onu Hdr Beye gtreceine sz vermi. Birlikte yola koyulmular. Biraz yol alnca balk kydaki kayklar delmeye balam. Hz. Musa bunu neden yaptn sormu. Balk yantlamam. Bir sre denizde yol aldktan sonra sahilde oynayan ocuklar grmler. Balk hemen onlardan birini ldrm. Hz. Musa, kar kp nedenini renmek istemise de balk anlatmam. Asi rman izleyerek yollarna devam ederken konakladklar her yere bir ziyaret yapmlar. Sonunda Karye (Harbiye) kynde konaklamaya karar vermiler. Tandrda ekmek piiren kadnlara rastlamlar. Karnlarn doyurmak iin ekmek istemiler, kadnlar ekmek vermemi. Btn ky dolamlar, kimse onlara yiyecek vermemi.
5 St. Georges veya Hzr klt konusunda Hristiyan Nusayr etkileimi konusunda daha ayrntl bilgi iin Bkz. (Trk, 2010: 138-147).

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 54

233

Hseyin TRK

Sonra yklm bir duvarn zerine oturmular. Balk bu duvar onarm. Musa gene dayanamam ve bunun nedenini sormu. Balk sinirlenmi ve anlamann bozulduunu bildirerek yaptklarn aklam: Kayklar deldim, nk hkmdar btn salam kayklara el koyuyordu, ocuu ldrdm byynce ok kt bir insan olacakt. Bu duvar ise iki yetim ocuun anne ve babalar ocuklarmz byynce bulsunlar diye lmeden nce bu duvarn altna bir kp altn saklamlar. Duvar yklrsa altnlar grnr ve bakalar gelip alrlar. Btn bunlar sana anlattm ama artk beni gremeyeceksin. Aradn Hdr Bey bendim (Yusuf Gnay, 37 Yanda, Ortaokul Mezunu, Antakya). Bu sylenceye uygun olarak Hz. Musa ile Hzrn bulutuu yer olduuna inanlan Samandada ve duvar yktklarna inanlan Karye (Harbiye)de nemli iki Hzr makam ve yere saplad denein ulu nar olduuna inanlan Hdrbey kynde de Hzr aac bulunmaktadr. Ayrca, bu makamlarn dnda Hzrn getiine veya orada konakladna inanlan Hatayn eitli ilelerinde Nusayrlere ait ok sayda Hzr makam bulunmaktadr. Nusayrlerde Hdrellez Hzr ve lyas hakknda olduka zengin slami kaynak bulunmaktadr. Ancak baharn gelmesinin kutland Hdrellez trenleri ile ilgili hibir slami kaynaa rastlanmamaktadr. Bu durum baharn gelmesinin kutland Hdrellez trenlerinin din deil, geleneksel olduunu ve slami olmayan kaynaklardan kken aldn gstermektedir. Buna uygun olarak, Nusayrlerin eyhleri de, Kuran- Kerimde Hdrellez trenleriyle ilgili hibir belirtinin bulunmadn, bu kutlamalarn kesinlikle slami olmadn savunmaktadr. Onlara gre; Hzr inanc ile bahar bayram olan Hdrellez arasnda da hibir iliki yoktur (Mehmet Mullaolu, 56 yanda, Lise, Antakya ve Nasrettin Eskiocak, 61 Yanda, lkokul, Harbiye). Gerekte de Nusayrlerde Hzr inanc ok gl olmasna karn, Hdrellez ad altnda bir kutlamaya rastlanmamaktadr. Ancak, baharn geliinin kutland Hdrellezi andran bayramlar vardr. Bunlar Nusayrlerin ok saydaki din bayramlarnn dndaki geleneksel olarak nitelendirilebilecek bayramlardandr. Bu bayramlar slami kkenli olmayan, etkileim sonunda baka kltrlerden aktarlan ve geleneksel olarak kutlana gelen bayramlardr. Asl kutlama ieren bayramlar da bu gruptakilerdir. Anadoludaki yaygn biimiyle Hdrellez isminde olmasa da, Hatay Nusayrleri arasnda da bahar bayramn andran kutlamalar yaplmaktadr. Ayrca, din otorite tarafndan desteklenmese de Nusayr inancndaki halk, teki din gruplarn Hdrellez kutlamalarndan etkilenmekte veya onlarn uygulamalarna katlmaktadr. Hatay Nusayrlerinin Hzr makamlarnda kutladklar en geni katlml ve en nemli bayram Rumi takvimde 1 Temmuzda Miladi takvimde ise 14 Temmuzda kutlanan Evvel Temmuz denilen bayramdr. Hzr makamnda yaplmas ve Hdrellez kutlamas eklinde yaplmas nedeniyle bu kutlamalar bir tr bahar bayram olarak alglanabilirse de aslnda bu kutlamalarn hasat bayram olarak isimlendirilmesi daha dorudur. Bu bayramn Franszlar zamanndan kald ve Franszlarn cumhuriyeti kutladklar bir bayram olduu bilinmektedir. Franszlar zamanndan itibaren kutlana gelen bu bayram daha sonra da buradaki halk tarafndan benimsenmi ve kutlamaya devam edilmitir. Bu bayram erevesinde Harbiye, Samanda ve

234

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 54

NUSAYRLERDE HIZIR NANCI

Arsuzda gn boyunca piknie gidilir, mzik eliinde halaylar ekilirdi. Bayrama hazrlk olarak evler temizlenir, en gzel kyafetler giyilerek Samandadaki Hzr ve Musann bulutuuna inanlan yerde (Hzr trbesinin olduu yerde) denize girilirdi. Nusayrlerde Hdrellez kutlamasn andran bir baka bayram da, bayramda yer alan ritellerden dolay, yaygn olarak yumurta bayram adyla anlmaktadr. Rumi takvimle 17 Martta kutlamasna karn bugn kullanlan Miladi takvime gre 30 Martta kutlanmaktadr. skenderunun bir ilesi olan Arsuzun Akal beldesinde her yl geleneksel olarak kutlanmaktadr. Akal, nfusu 3600-4000 arasnda olan ve Franszlar zamannda Hristiyanlarn youn olarak yaadklar bir beldedir. Franszlarn gitmesi, g ve dardan yerlemelerle birlikte beldenin demografik yapsnda deimeler olmutur. Bugn Alevi Nusayrlerin youn olarak yaadklar Akalda eski demografik yapnn bir yansmas olarak, Hristiyanlarn Paskalya bayramndan etkilenmeyi gzler nne seren yumurta bayram, her yl bir panayr biiminde kutlanmaktadr. Yumurta bayram daha ok bir enlik veya panayr havasnda kutlanmaktadr. Artk evlerdeki hazrlklar ve kutlamalara rastlanmamaktadr. Eskiden gre yaplan, yumurta tokuturulan bayram alannda, bugn panayr kurulmu ve satlar yaplmaktadr. Yresel tatllar, kebap eitleri, hediyelik eyalar (giyim, tak, ss eyas) ve ev eyalarnn satld panayrda bir bahar canll gzlemlenir. Ayrca bayram alannn etrafndaki yeillik alanlarda piknik yaplmakta, iki iilerek mzik eliinde oyunlar oynanmaktadr. Bayramn en elenceli taraf ise yaplma nedenine uygun olarak, boyanm yumurta satan tezghlarn nnde yaplan yumurta tokuturma yardr. Bayramda nianllardan erkek tarafnn kz tarafna bir sepet iinde rengrenk boyanm yumurta ve iekler getirmesi gelenei bugn de srdrlmektedir. Bayram ertesinde dn saysnn artmakta olduu herkes tarafndan dile getirilen yaygn gzlemlerdendir. Bu yzden bu bayram kz bayram olarak isimlendirenler de bulunmaktadr. Hatayda btn Mslmanlarn ve zellikle de Nusayrlerin katldklar bir baka Hdrellez kutlamas da Hristiyan kiliselerinde yaplan St. Georges (Aya Yorgi) Gn kutlamalardr. Bu kltle ilgili kutlamalar, Hdrellezin kutland gn olan 6 Mays (Rumi 23 Nisan) gn yaplmaktadr. Bugn Mslman ve Hristiyanlarn birlikte yaad blgelerde din etkileim sonucunda St. Georges ve Hzr kltlerinin birbirlerine kartklarn gzlemlemek olasdr. yle ki, bu zdeletirmede ayn trbelerin veya kilisenin ortaklaa kullanldna da ska rastlanmaktadr. Hataydaki St. Georges Gn kutlamalar buna iyi bir rnek oluturmaktadr. St. Georges Gn kutlamalar skenderunda Hristiyanlarn St. Georges, Mslmanlarn ise Hdrellez olarak isimlendirdikleri kilisede kutlanmaktadr. nk St. Georgesun veya Hzrn 5 Mays 6 Maysa balayan gecede bu kiliseye uradna inanlmaktadr (Dimitri Yldrm, 51 Yanda, niversite, skenderun). Bugn, zamanla halk arasnda Hdrellez ismiyle anlmaya balanmtr. St. Georges kutlamalar erevesinde, Hristiyanlar biri gece (5 Mays) biri de sabah (6 Mays) olmak zere iki ayin yaparlar. Bu ayinlerde buhur yaklarak St. Georgesun kimlii ve hizmetlerini anlatan dualar, ilahi biiminde okunur. Gece ayinden sonra, kilisenin bahesinde ate yaklr ve etrafnda halaylar ekilir. Hristiyanlarn din ayin-

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 54

235

Hseyin TRK

lerinin dnda, geleneksel uygulamalara Nusayrler ounlukta olmak zere her dinden insan katlmaktadr. Ayrca, Hdrellez kutlamalar erevesinde evlerin bahesindeki gl aalarna dilekler balanr, kda yazlan dilekler asi nehrine ya da denize atlr. Hdrellez gecesi herkes Samandadaki Hzr trbesine akn ederek trbede mum yakarak dilek dilerler. Denizin kenarnda kum zerine dileklerini izerler ve kda yazdklar dilekleri denize atarlar. Nusayr nancnda Hzrn Kimlii Hzr, halk inancnda darda kalanlarn, ba skanlarn yardmna koan, insanlara bereket ve iyilik getiren lmsz bir nebi veya bir veli olarak betimlenir. Zaman zaman ortaya kar, birdenbire gzden kaybolur. yileri dllendirip, ktleri cezalandrr, bereket ve bollua kavuturur, savalarda zor durumda kalan Mslman askerlere yardm eder. Boz atl, yeil giysili, nur yzl, ak sal, ak sakall, krmz arkl bir dervi veya dilenci klndadr. Onu tanmak zordur; ancak tanmak iin baz belirtiler de vardr. aret parma orta parmayla ayn boydadr, bir parma kemiksizdir (Ocak, 1990: 65-66, 115-117; Gngr, 1956: 56-72). Hdrellez kelimesinin Hzr ve lyas peygamberin isimlerinin birlemesinden olumas nedeniyle, Hzr ve lyas iki ayr kii olarak grlr. Ancak Kuran ayetlerinde lyas iki kez ismen belirtilmesine karn, Hzr adndan hi bahsedilmemesi dikkat ekicidir. Arapadaki lyas, Grekede Eliyas, branicede Elijah, Bat dillerinde Elie ve Sryanicedeki liya veya lyann ayn kelimenin farkl imalar olduu ve Tevratta lya ve Eliann Kuran- Kerimdekine benzeyen hikyeleri gz nnde bulundurulduunda (Bkz. Ocak, 1990: 80); aslnda Hzrn lyas yani lyadan bakas olmad sonucuna ulamak zorunlu gibi grnmektedir. Belki de Tevrattaki lya (lyas) ile Kuran- Kerimdeki Hzr ayn kii olduklarndan, Hzr-lyas isimleri Hdrellez eklinde birletirilmitir. Tasavvufta ve halk inanlarnda Hzrn yannda lyasn snk kalmas, Hzr ile ilgili ok sayda sylence anlatlmasna karn; lyas hakknda bilinenlerin ok az olmas, yine Hzr ismi ile anlan ok sayda makama karlk lyas adnda pek az makam bulunmas, bu iki ahsiyetin birbiriyle rtmesinden kaynaklanyor grnmektedir. Alevi-Bekta inanlarnda Hz. Ali ile Hzr ve lya zdeletirilmektedir. Hzr bazen Hac Bekta, Hacm Sultan ve hatta ah smail ile de bir tutulmaktadr (Bkz. Ocak 1990: 106-109; Zelyut 1995: 13-16). Hz. Muhammed ile Hz. Alinin bir tutulmas nedeniyle, dolayl olarak Hz. Muhammed ile Hzrn da zdeliinden bahsedilebilir. Nusayr inancnda Hzrn kimlii konusunda farkl grler ileri srlmektedir. Bunun nedeni, inancn nemli ilkelerinden biri olan sr saklama ve gizlilik olabilir. yle ki, bu konuda veya Nusayrlik konusunda bilgi verenlerin ou isimlerinin aklanmamas konusunda gvence isteyerek grlerini belirtmitir. Genel inanca gre; Hzr demin ortaya kndan itibaren eitli bedenlerde ortaya karak yaama dnen, insanlarn istemlerine annda cevap veren ve insanlar her yerde her zaman koruyan lmsz bir gtr. Ancak

236

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 54

NUSAYRLERDE HIZIR NANCI

Nusayrlerde Hzrn kimlii konusunda elde edilen bilgilerin deerlendirilmesi konusundaki farkl grler aada verilmitir: Hzr, bir velidir. Peygamberlere yardm eden, yol gsteren peygamberlere vasi olan kutsal kiidir (Ali Nur, 45 yanda, niversite, Serinyol). Yahudi olduu ve esas adnn lya olduu bilinir. Ayrca Hristiyanlkta Mar Corcus adn alr (Yusuf Beyazt, 75 yanda, Okuryazar, Samanda). Hzr, Cebrail Aleyhisselamdr. Hzr, tanrnn insanlara yardm iin gnderdii bir melektir. Hzr, nurdur. Yani Allahn kendisinin yansmasdr. Bu nedenle, her zaman her yerde vardr. Makam da her yerde vardr (Nizam Kahil, 35 yanda, Lise, Samanda). Hzr, nerede anarsak orada hazr olan, peygamberlerin velisi ve retmeni (eitmeni) konumunda olan en stn melektir. Cebrail, Mikail, Azrail, srafil ve Hzr Allahn melekleridir (Mithat Azazi, 40 yanda, Lise, Aknehir). demin ilk ortaya kndan itibaren eitli bedenlerde ortaya karak yaama dnm bir melektir. Her peygamberin yannda bir Hzr vardr (Bereket Uak, 56 yanda, lkokul, skenderun). Hzr, Hz. Muhammeddir. Hzr, Hz. Muhammed ile ayn nurdandr. Hz. Muhammed: Allahn nuru ikiye blnd, bir ksm bana bir ksm Aliye gitti. demitir. Hzr, Hz. Muhammed ile ayn nuru paylamaktadr. Peygamberler arasnda tek lmsz olan Hz. Hzrdr. Hzrn nuru Hz. Muhammed den ald ilk nurdur. Hzr, Allahn yaratt ilk nurdandr. (Mehmet Mullaolu, 56 yanda, Lise, Antakya). Hzr, Hz. Alidir. O, danman olarak btn peygamberlerin yannda bulunmu ve onlar ynlendirmitir. Bu son gr birok kii tarafndan sylenmitir. Ancak bu kiiler isimlerinin ak edilmemesi kouluyla bilgi vermilerdir. Bu gr Hz. Alinin tanrln ispatlamak iin Nusayrler tarafndan delil olarak gsterilen kaynaklarda da dolayl olarak belirtilmitir. Mevlana nn Divan- Kebirindeki (1989: 4) Nat Ali blmnde mrann olu Musa onun nurunu grd de, uzun geceler hayran kald. Krk gece kendinden geti, konuma ve grme zevkine dald. Sonra dedi ki: Yarabbi! Bana bu ltfnden bir alamet ver. Hak, ona ite. Sana yed-i Beyza (nurlu eli) verdim dedi. eklindeki szler de, Kefh suresinde anlatlan ykde, Hz. Musann bulutuu kiinin Hz. Ali olduu karsanmaldr. Yine, Hz. Alinin hutbesindeki aada verilen szleri de Hz. Musann bulutuu kiinin Hz. Ali olduu grn dorulamaktadr: Benim o nur ki, Musa ondan iktibas eyledi benim Musaya konuannn srr; benim gayb leminde ruhlarla konuan; benim daim ve baki olan emir; benim hakkn velisi olan, Benim Musay denizden geiren (Bkz. Uluay, 1997: 34-35).

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 54

237

Hseyin TRK

Nusayr inancnda Hzrn kimlii konusunda farkl grler ileri srlmesinin nedeni, inancn nemli ilkelerinden biri olan sr saklama ve gizlilik olabilir. Blgedeki Nusayr eyhlerinden Eskiocak, Hzrn kimlii konusundaki sorumuza. Hzr, eitli bedenlerle farkl zamanlarda yeryzne gelir. Kimlii bilinmez. Soru iaretiyle brakmak daha akllca. diyerek hem bu konudaki gizlilii teyit etmi hem de Nusayrlerin AMS inancndaki Hz. Ali ile Hzr arasndaki aynl dolayl olarak belirtmeye almtr (Nasreddin Eskiocak, lkokul, 61 yanda, Harbiye). Nusayrlik hakknda Suriyede aratrma yapan Olsson da aadaki Hzr konusundaki deerlendirmesiyle Hzrla Hz. Alinin ayn kii olduu grn glendirmektedir (1999: 233-234): Hzr Suriye kiliselerinde ok nemli bir aziz olan ejderha avcs St. George (Aziz Jorj) ve Ali bn Ebi Tlib ile baz nemli ortak zellikleri paylamaktadr. Hzr, Ali bn Ebi Tlib gibi kl kuanmtr ve onun gibi Alevilerin iirlerine girmitir; bu iirlerde Mar Cercis (St. George) diye anlr. Bu kiilerin her ikisi de zaman kavramyla ilikilidir ve dzenli aralklarla insanlara grnrler Hzr, yola giri ritelleri yaplmam kiiler iin, Alinin yola kabul edilmi kiiler iin oynad roln aynsn oynamaktadr; yani, Allahn cismani bir tecellisidir. Genel inanca gre; Hzr demin ortaya kndan itibaren eitli bedenlerde ortaya karak yaama dnen, insanlarn istemlerine annda cevap veren ve insanlar her yerde her zaman koruyan lmsz bir gtr. Nusayr inancnda Hzrla Hz. Muhammed, Hz. Ali ve hatta melekler arasnda bir zdeleme vardr. nk Hzr, Hz. Muhammed ve Hz. Ali ile ayn nurdandr. h Mehmet Mullaoluna gre; Hz Muhammed Allahn nuru ikiye blnd, bir ksm bana bir ksm Hz. Aliye gitti. demitir. Hzr, Hz. Muhammed ile ayn nuru paylamaktadr. Peygamberler arasnda tek lmsz olan Hz. Hzrdr. Hzrn nuru Hz. Muhammedden ald ilk nurdur. Hzr, Allahn yaratt ilk nurdandr. (Mehmet Mullaolu, 56 yanda, Lise, Antakya). yleyse Hz. Ali ile Hzrn ayn kii olduu sylenebilir. Hz. Alinin Tanr ile bir tutulmas nedeniyle, aslnda Hzr tanrlk kavramyla da zdeletirilmektedir. Hzrn Alevilerdeki zel ve stn yeri de bundan kaynaklanmaktadr. Aslnda, yukarda nakledilen grler de birbirinden ok farkl ve birbiriyle taban tabana zt grler deildir. Aksine bunlar birbirini tamamlayan ve Nusayr inan sisteminin zelliklerinin yansmalardr. Bu drt grteki alt izilen cmleler bir araya getirildiinde; Hz. Ali ile Hzrn ayn kii olduu sonucuna kendiliinden ulalmaktadr. nk Hzrn asl ad lya olarak bilinmekteyse de nceden belirtildii gibi, lya ile Hz. Ali de ayn kiidir. Hz. Muhammed ve Hz. Ali Allahn nurunu paylayorlarsa ve btn peygamberler ayn nurdan yaratldysa ve melekler de Hz. Alinin nurundan yaratlmsa o zaman Hzrla Hz. Muhammed, Hz. Ali ve hatta melekler arasnda bir zdeleme vardr. yleyse Hz. Ali ile Hzrn ayn kii olduu sylenebilir. Halk arasnda zor durumda kalanlarn ya Ali ya Hdr diye yardm istemeleri de bu gr dorulamaktadr. Hzr trbelerinde tarafmzdan yaplan alan aratrmasndan elde edilen baz veriler de yukardaki varsaym dorulamaktadr.

238

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 54

NUSAYRLERDE HIZIR NANCI

Hzr Trbelerinde bulunan eyalara baktmzda 18 Hzr trbesinde Trk Bayra, 3 trbede Atatrk resmi, 10 trbede Hz. Ali resmi, 18 trbede yeil bayrak ve Hzr trbelerinin hepsinde para kasasnn olduu saptanmtr. Bunlardan Trk Bayra ve Atatrk resminin bulunmas Alevi Nusayrlerin Trkiye Cumhuriyetine ve onun kurucusu olan Mustafa Kemal Atatrke kar saygl olduklarn belirtmektedir. Baz Nusayrler Atatrk iin O bizim iin ikinci Hz. Alidir. demeleri de bu deerlendirmenin doruluunu gstermektedir. Hz. Alinin resminin ok sayda bulunmas ise Nusayr inancnda Hz. Alinin nemini belirtmesi ve Hz. Ali Hzr inancndaki paralellii sergilemesi asndan olduka nemli bir veridir. Ziyaretilerden elde edilen bilgiler de yukarda aklanan Hz. Ali-Hzr zdeletirmesini dorular niteliktedir. Hzrn kim olduunu sorduumuzda, ziyaretilerin ounluu (50 kii) Bilmiyorum. yantn vermitir. Bu konuda kadnlarn erkeklere gre daha az bilgili olduklar grlmektedir. Dier ziyaretiler ise neredeyse birbirine yakn oranlarda Melektir. ve Tanrdr. yantlar vermilerdir. Bunlarn iinde Hzrn peygamber olduunu syleyenlerin says, daha fazladr. Sadece 2 kii, Hzrn Hz. Muhammed ve Hz. Aliyle ayn kii olduunu sylemitir. Olduka yksek oranda ziyareti ise Syleyemem. yantn tercih etmitir. Bu durum Nusayr inancndaki gizlilii dorulamaktadr (Bkz. Tablo 2). Hzrn kimlii konusundaki elikili bilgilerin temel nedeni, Nusayrlerdeki din bilgilerin herkese ak olmamas ve eyhlerin din kardeleriyle (ahvad) gizlilik arz eden din bilgileri paylamamalardr. Nusayrlikte Hzrn gerek kimliinin sakland sylenebilir. Syleyemem yantn seen 17 kii Allahla aramdaki bir eydir, syleyemem diyerek bu gerei dorulamtr. Hzrn tanr olduunu syleyen bir ziyareti bu inancn isminin gizli tutulmas kaydyla yle ifade etmitir: Musayla ve skenderle birlikte grnen Allahtr. Onun adn sylediimizde yardmn grr ve onu hissederiz. Hzrn peygamber (nebi) olduunu syleyen bir ziyareti ise Dnyaya 124.000 nebi gelmitir. Hzr da onlardan biridir. 366 gn dnyay gezmi ve her konaklad yere makam yaplmtr. (Alaeddin Demirci, 49 yanda, lkokul, Antakya) diyerek bu inancn aklamtr.
Tablo 2: Hzrn Kimlii Kadn Hzrn Kimlii Peygamberdir Bilgili ve sahih bir kuldur Kutsal bir evliyadr Hz. Muhammed ve Hz. Ali ile ayn kiidir Tanrdr Melektir (Cebrail Aleyhisselam) Bilmiyorum Syleyemem Toplam Say 14 1 6 0 9 8 32 5 75 % 18,6 1,3 8 0 12 10,6 42,6 6,6 100 Say 13 4 5 2 11 10 18 12 75 Erkek % 17,3 5,3 6,6 2,6 14,6 13,3 24 16 100 Say 27 5 11 2 20 18 50 17 150 Genel 0 18 3,3 7,3 1,3 13,3 12 33,3 11,3 100

Sonu Nusayrlerde Hzr inancnn gl olmas, Nusayrliin en belirgin zellii olan Ali inancnn gl olmasyla balantldr. Hzrn kimlii konusunda farkl grler olmasna karn,

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 54

239

Hseyin TRK

yazl kaynaklardan elde edilen bilgilerle alandan elde edilen bulgulara dayanarak bunlarn iinde en gl olannn Hzrla Hz. Alinin ayn kii olduu sylenebilir. Kald ki, bu farkl gibi grnen grler de birbiriyle elimemekte, aksine birbirini tamamlamaktadr. Buna gre; Hzrn asl ad lyadr. lya, Alevi-Bektai inancnda Hz. Alinin teki ismidir. Ayrca, Nusayr inancnda, Hz. Ali, Hz. Muhammet, btn peygamberler Allahn nurundan yaratlmtr. Melekler ise Hz. Alinin nurundan yaratlm ve Hzr ile Hz. Muhammet de ayn nuru paylamaktadrlar. yleyse, Hz. Ali, Hz. Muhammet, Hzr ve btn melekler arasnda bir zdeletirme sz konusudur. Bu durumda Hz. Ali ile Hzrn ayn kii olduu sonucuna kendiliinden ulalmaktadr. Ayrca, Nusayrlerin zor durumda kaldklarnda Ya Ali ya Hdr diyerek yardm istemeleri de bu zdeletirmeyi dorulamaktadr. Ayrca, alan aratrmasndan elde edilen bulgular da bu gr dorulamaktadr. Nusayr trbeleri arasnda Hzr trbelerinin saysnn yksek olmas ve Hzr trbelerinin teki trbeleri temsil niteliine sahip olmas ve onlardan daha nemli grlmesi, Hzrla ilgili sylence ve anlatlarn ok sayda olmas, ev dnda yapldnda bayramlarn genellikle Hzr trbelerinde uygulanmas ve buna bal olarak da kurban ritellerinin ounun Hzr trbelerinde yerine getirilmesi, Nusayrlerin her sorunun zm iin Hzr trbelerine akn etmeleri, Hzrdan yardm isteyerek adaklarda bulunmalar, halk arasnda Hzrn tanr olarak grldn gstermektedir. Hzrn tanrl, Hz. Alinin tanrlnn halk arasndaki isim deitirmi ve gizlenen grnmdr. Bu ise Hz. Alinin tanrlnn aklanmasnn basklara yol aabilecei kayg ve korkusundan kaynaklanmaktadr. Gerekte Hzr, gizli din bilgiye sahip olmayan (ahvad) kiiler arasnda, din bilgiye sahip kiiler (hlar) iin Hz. Alinin oynad tanr rolnn aynsn oynamaktadr. Tpk Ali gibi, Allahn cismani bir tecellisidir. 10 Hzr trbesinde Hz. Alinin resminin bulunmas da Hz. Ali ile Hzrn ayn kii olduunu dorulayan bulgulardandr. Ziyaretilerden elde edilen bulgular deerlendirildiinde, Hzrn kimlii konusunda alnan yantlar kendi iinde eitlilik gstermekle birlikte, bu konuda bilgisiz olduunu ifade edenler yksek orandadr. Bunun nedeni ise gizli bilginin din kardelerine (ahvada) aklanmamas ve bu gizli bilgiye sahip olanlarn da takiyye yapmalardr. Bir ksm ziyareti (% 11.3) Hzrn kimliini Syleyemem. diyerek bunu aka ifade etmitir. Yine de Hzrn Tanr olduunu ve Hz. Muhammet ve Hz. Ali ile ayn kii olduunu aka syleyenlerin orannn olduka yksek olmas (% 14.6), Hzrn Hz. Ali ile ayn kii olduu savmz glendirmitir. Ayrca, Hzrn peygamber ve melek olduunu syleyenlerin yantlar, Hzr, Hz. Ali, Hz. Muhammet, btn peygamberler ve meleklerin ayn nurdan geldii eklindeki Nusayr inancna gre Hzr ile Hz. Alinin ayn kii olduu savyla elimemektedir.

240

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 54

NUSAYRLERDE HIZIR NANCI

KAYNAKA BORATAV, Pertev Nail. (1964). Trklerde Hzr. slam Ansiklopedisi. stanbul: M.E.B. Basmevi. Cilt 5. ET-TAVL, Muhammed Emin Galib. (2000). Arap Alevilerinin Tarihi, Nusayrler. ev. smail zdemir. stanbul: ivi Yazlar. GNGR, Kemal.(1956). Anadoluda Hzr Gelenei ve Hdrellez Trenlerine Dair Bir nceleme. Trk Etnorafya Dergisi. Say 1: 56-72. KARASU, Mehmet.(1997). Harbiye (Tarih Kltr Kimlik). Antakya: Onur Ofset. KORKMAZ, Esat. (1997). mam Cafer Buyruu, Haz. Esat Korkmaz. stanbul: Ant Yaynlar. MASSGNON, Louis.(1964). Nusayrler. slam Ansiklopedisi, stanbul: M.E.B. Yayn. Cilt 9: 365-370. MELKOFF, Irene. (1994). Uyur dik Uyardlar, Alevilik-Bektailik Aratrmalar. stanbul: Cem Yaynevi. MEVLANA, (1989). ark slam Klasikleri Divan- Kebirden Seme iirler I. Ankara: M.E.B. Yaynlar. OCAK, Ahmet Yaar.(1990). slam Trk nanlarnda Hzr Yahut Hzr-lyas Klt. Ankara: Trk Kltrn Aratrma Ens. Yayn. OLSSON, Tord. (1999). Dallarn ve ehirlilerin rfan, Suriyeli Alevilerin Ya da Nusayrlerin Mezhebi. Alevi Kimlii. Haz. T.Olsson vd. stanbul: Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf. S. 215-237. SERN, erafettin. (1999). Ehli Beyt zinde Alevi Nusayrler. Adana: Cihan Ofset. TRK, Hseyin. (2001). Nusayrlik: nan Sistemleri ve Kltrel zellikleri. Folklor/ Edebiyat. Ankara: rn Yaynlar. Say 28:127-145. TRK, Hseyin. (2002). Nusayrlik (Arap Alevilii) ve Nusayrlerde Hzr nanc. Ankara: topya Yaynlar. TRK, Hseyin. (2005a). Anadolunun Gizli nanc: Nusayrlik, Kltrel zellikleri ve nan Sistemi. stanbul: Kakns Yaynlar. TRK, Hseyin. (2005b). Alawism and Concealment: The Unclehood Tradition in the Nusayrye, Alavs and Alavsm Transformed Identes, Haz. Hege Irene Markussen. stanbul: The Iss Press. TRK, Hseyin. (2009). Kltrlerin Bin Yllk Hogrs Evliyalar Diyar Hatay. Adana: Karahan Kitabevi.

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 54

241

Hseyin TRK

ULUAY, mer. (1997). Dilde ve Gnlde Hz.Ali. Adana: Gzde Yaynlar. WEULERRESSE, S. (1935). Antioche Essai de Geographie Urbaine, Franais de damas. Bulletine DEtudes Orantales. Kahire. Volum IV: 28-79. ZELYUT, Rza.(1995). Hzr nanc. Nefes. Yl 2, Say 16: 13-16.

242

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 54