ATIKSU ARITMA TESSLER TEKNK USULLER TEBL

Bu Tebli, tarihli ve sayl Resm Gazetede yaynlanmtr.

BRNC BLM
AMA, KAPSAM, YASAL DAYANAK Ama

Madde 1- Bu Tebliin amac, yerleim birimlerinden kaynaklanan atksularn artlmas ile ilgili atksu artma tesislerinin teknoloji seimi ve tasarm, artlm atksularn dezenfeksiyonu, yeniden kullanm (geri kazanm), derin deniz dearj ile artma faaliyetleri esnasnda ortaya kan amurun bertaraf iin kullanlacak temel teknik bilgilerin verilmesidir.
Kapsam Madde 2- Tebli, atksu artma tesisi kapasitesinin belirlenmesi ve projelendirilmesine esas tekil edecek bilgileri, atksu toplama sistemi (kanalizasyonu) bulunmayan yerleim yerlerinin atksu uzaklatrmada uygulayaca teknik esaslar, atksu toplama sistemi bulunan yerleim yerlerinde deiik nfus aralklarna gre uygulanabilecek teknik esaslar, dezenfeksiyon yntemlerini, deniz dearj sistemlerini, artma amurlarnn ilenmesi ve bertaraf ile artlm atksularn geri kazanm ve yeniden kullanm teknik esaslarn iermektedir. Yasal Dayanak Madde 3- Bu Tebli, 9 Austos 1983 tarih ve 2872 sayl evre Kanunu ile mezkur kanunda ek ve deiiklik yapan kanun hkmlerine uygun olarak hazrlanan Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii, Kentsel Atksularn Artm Ynetmelii ve Yzme Suyu Kalitesi Ynetmelii erevesinde hazrlanmtr. Bu teblide verilen ve atksu artm iin uygulanabilirlii genel kabul grm metodlar, bu prosesleri tanmlayc ve genel nitelikte olup, Teblide yer almayan fakat uygulanabilirlii tecrbeyle sabit, mevcut ve/veya yeni dier metotlarn kullanlmasn kstlamaz.

KNC BLM
ATIKSU ARITMA TESS KAPASTESNN BELRLENMES VE TASARIMA ESAS BLGLER Proje Hizmet Alannn Seilmesi Madde 4- Proje hizmet alan kentin imar plan, corafik yaps, altyap tesisleri ile alc ortamn konumu ve zelliklerine bal olarak seilmelidir. Bunun dnda artma tesisinin ya da tesislerinin merkezi ya da merkezi olmayan (ayrk) durumlar iin de bir n deerlendirme yaplmas gerekmektedir. Zira, zellikle birbirine uzak yerleimler iin tek bir merkezi tesiste artm ekonomik olmayabilir. Proje Sresi ve Kademelerinin Belirlenmesi Madde 5- Atksu artma tesisleri inaat ve elektromekanik olarak iki blme ayrldnda inaat genelde 30-40 yl, elektromekanik ksm 10-15 yl sreyle hizmet vermektedir. Projenin kademelendirilmesi nfusun art hzna bal olarak deerlendirilmelidir. Tesisin toplam faydal mr ve toplam kapasitesi zerinden kademelendirme yaplarak zamana bal inaat ve elektromekanik

yatrm ihtiyalar planlanmaldr. Atksu artma tesisinin elektromekanik ekipmanlar her 10-15 ylda bir yenilenmelidir. Atksu artma tesisleri genelde 15er yllk 2 veya 10ar yllk 3 kademe halinde planlanmaktadr. Nfus Tahminleri Madde 6- Nfus tahmin ynteminin seimi yerleim yerinin imar plan, ekonomisi, turizm potansiyeli, g alp, g verme gibi durumlara gre farkllk gstermektedir. Nfus tahminlerinde, aritmetik art, geometrik art, azalan hzl art, lojistik eri ve benzer yntemler kullanlmaktadr. Bykehirlerde nfus doygunluk deerine yaklatndan, genelde azalan hzla art veya lojistik eri yntemleri daha uygun sonular vermektedir. Yerleim yerinin gemi nfus saymlar dikkate alnarak ve birden fazla yntem karlatrlarak, en uygun yntem seilmelidir. 2007 yl adrese dayal nfus saymnda ok dk ve yksek deerler elde edilen yerleim yerlerinin nfus art hznn belirlenmesinde 2007 ylndan itibaren TUK tarafndan yllk olarak yaynlanan nfus verilerinin kullanlmas da faydal olacaktr. Trkiye iin eitli kurumlar tarafndan gelecee ynelik olarak yaplm nfus art hesaplamalar ve art yzdeleri vardr. Nfus art yzdesi olarak kullanlabilecek kaynaklar arasnda, Devlet Planlama Tekilat (DPT), Birlemi Milletler (UNDP) ve dier kurumlarn hazrlam olduu nfus hesaplamalar kullanlabilir. Nfus art metoduna gre gelecekteki nfuslarn hesabnda; Nt = N0 (1+(p/100))t ifadesi kullanlmaldr. Burada, N0 : Son nfus saym deerini (TK tarafndan verilen 2007 veya daha sonraki nfus deerleri) Nt : Son saymdan t yl sonraki nfusu p : Nfus art/azalma hzn (%) t : Son nfus saymndan itibaren geen sreyi (yl) gstermektedir. Trkiyede kentsel ve krsal kesimlerdeki nfus art yzdeleri farkl gerekletii gibi bykehirler ile nfusun daha dk olduu kk ehirlerarasnda da farkl gereklemektedir. Bykehirlerin birounda doygunluk nfusuna eriilmi olup, bundan sonra ehirin gelime alan hangi ynde olacak ise oradaki nfus daha hzl artacak, ehir merkezi ise sabit kalacaktr. Kk yerleim yerlerinde ise kentsel nfus deeri artma, krsal nfus deeri ise azalma eilimindedir. Buralarda kentsel nfusun hangi deerlere kadar artabilecei, doygunluk nfus tahkiki yaplarak karar verilecektir. Doygunluk nfusu deeri, tamamlanm ise imar plan haritalarndan veya yerleime msait alanlarn kalan ksmnn ne kadar olduu ile bulunabilecektir. Doygunluk nfusu deeri iin yerel idareler ile istiare edilerek karar verilecektir. Kk yerleim yerlerindeki krsal nfus azalmas yerleim yerinin sosyo ekonomik artlarna bal olarak deimektedir. Eer gelecekte buralarda mevcut yeni i sahalarnn alma ihtimali yok ise krsal nfus deeri azalmaya devam edecektir. Bundan dolay, ehirlerin nfus tahmininde, kentsel ve krsal nfus deerlerinin ayr ayr hesaplanmas gerekecektir. Atksu Miktar ve zelliklerinin Belirlenmesi Madde 7- Nfusu 100000nin stnde olan atksu toplama altyapsnn mevcut olduu yerleimlerde, kii bana atksu oluumu ve kirlilik yklerinden hesaplanan atksu miktar ve karakterinin kontrol edilebilmesi iin, yaz ve k aylar ile kurak hava artlarn temsil edecek debi lm ve 24 saatlik karakterizasyonunun yaplmas uygun olacaktr. Bu karakterizasyonda en azndan KO, BO5, AKM, TKN, TP, PO4-P, NH4-N parametrelerinin izlenmesi gerekmektedir. zellikle endstriyel dearjn

yksek olduu blgelerde bu parametrelere ait konsantrasyonlar literatrden nemli farkllklar gsterebilmektedir. Trkiyede nfusa bal olarak atksu oluumu ve kirlilik ykleri deiimi Tablo 2.1de verilmitir. Nfusu 100000e kadar olan yerleim birimlerinin atksularnn artma tesisleri tasarmnda Tablo 2.1deki debi ve kirlilik ykleri esas alnabilir. Tablo 2.1 Nfusa bal olarak atksu oluumu ve kirlilik yklerinin deiimi BO AKM TN Nfus aral Atksu KO Oluumu g/kii/gn g/kii/gn g/kii/gn g/kii/gn L/kii.gn 2000- 10000 80 55 40 35 6 10000-50000 90 75 45 45 8 50000-100000 100 90 50 50 10 TP g/kii/gn 0.9 1.2 1.4

Tablo 2.1de verilen debiler kanala szma debilerini iermemektedir. Atksu artma tesisine ulaan atksu karakterinin belirlenebilmesi iin evsel atksu debisinin yannda, szma ve endstriyel atksu debileri ile bunlara ait kirletici yklerinin de hesaba katlmas gerekmektedir. Atksu toplama sistemine yeraltsuyundan gelen szma debisi miktar, yeraltsuyu seviyesi ile kanal sisteminin durumuna bal olarak deimektedir. Birim szma debisi yerleim yerinin yeralt su seviyesinin yksekliine, sahilde bulunup bulunmamasna, zemin yapsna, ime suyu ebekelerinin kaak oranna ve kanalizasyon ebekesinin yana v.b. husulara bal olarak deimektle birlikte 0.1-0.2 l/sn.ha aralnda alnabilir. Endstriyel debi ve kirletici ykleri ise ayr ayr ele alnmaldr. Proje blgesi iin evsel ve endstriyel su kullanmlar, atksu oluumu bilgileri toplanarak gerekli lmler yaplmal ve projelendirme aamasnda kii bana su kullanm, atksu oluumu ve birim kirletici yklerinin doruluu tahkik edilmelidir. Kanalizasyonun birleik ya da ayrk sistem olmas durumlar iin kurak ve yal dnem debileri de belirlenmelidir. Dearj Kriterleri ve Sistem Seimi Madde 8- Artlm suyun dearj edilecei ortamn Hassas Blge, Normal Blge veya Az Hassas Blge snfnda deerlendirilmesine gre artma tesisi proses akm diyagram seilmelidir. Hassas ve Az Hassas blgelerdeki artlm su dearj limitleri iin Kentsel Atksularn Artlmas Ynetmelii uygulanacaktr. Ayrca, atksu dearj standartlarna ek olarak artma tesisinden kan amurun stabilizasyonunun da gerekli olmas durumunda, atksu artma sistemlerinin amur artma teknolojileri ile birlikte ele alnmas gerekmektedir. Sistem seimi iin baz artma sistemlerinin salad k suyu kalite parametreleri Tablo 2.2de verilmitir. Tablo 2.2 Deiik artma sistemleri iin k suyu kaliteleri Parametreler Birimler Artma sistemleri Ham atksu AKM BO KO Amonyum iyonu Toplam azot mg/L mg/L mg/L mg N/L mg N/L 120400 110350 250800 12-45 20-70 Membran Kon. Aktif Kon. Kon. amur + BNR* BNR+ biyoreaktr Aktif Aktif (MBR) mikrofiltrasyon filtrasyo amur amur + + ters osmoz n filtrasyon 5-25 2-8 5-20 1-4 <2 <1 5-25 40-80 1-10 15-35 5-20 30-70 1-6 15-35
3

5-15 20-40 1-3 3-8

1-5 20-30 1-2 2-5

<1-5 <10-30 <1-5 <10

<1 <2-10 <0.1 <1

Toplam fosfor TDS

mg P/L mg/L

4-12

4-10

4-8

1-2

<2

<0.3-5 500-700

<0.5 <5-40

270- 500-700 500-700 500-700 500-700 860 *Biyolojik besi maddesi (N, P) giderimli artma tesisi

NC BLM
ATIKSU ARITMA LE LGL TEKNK SINIRLAMALAR Atksu Toplama Sistemi Bulunmayan ve nas Mmkn Olmayan Yerlerde Uygulanacak Teknik Esaslar Madde 9- Atksu toplama sistemi bulunmayan ve inaasnn da mmkn olmad yerlerde (birbirinden uzak mnferit evler, kyler veya mezralar) yerinde artma sistemleri uygulanmaldr. Bu uygulamalarda Salk ve Sosyal Yardm Bakanlnca 19 Mart 1971 gn ve 13783 sayl Resm Gazetede yaymlanm bulunan Lam Mecras naas Mmkn Olmayan Yerlerde Yaplacak ukurlara Ait Ynetmelik hkmleri geerlidir ve aada verilen ana ilkeler esas alnmaldr. a) Edeer nfusu 500 kiiden fazla olan yerleimler ile tatil sitesi ve sanayi tesislerinin atksularnn bertarafnda septik tanklar kullanlamaz. Bu durumda, Su Kirlilii Kontrol Ynetmeliinde atksu dearjlar hususunda getirilen hkmlere uyulmaldr. b) Turizm mevsiminde nfusu 500den fazla olan turistik yrelerde su kullanmnn fazla olmas ve bu tr tesislerin hassas blgeler yaknnda olmas ihtimali ve kirlenme ynnden ok daha fazla nem tamas dolaysyla, ok gzl septik tanklar kullanlamaz. Bu gibi yerlerde, bu Teblide tanmlanan ve hassas blgelerde kullanlabilecei tavsiye edilen artma teknolojileri kullanlarak atksu artm yaplmaldr. c) Bu Tebli erevesinde yaplacak uygulamalarda, artlm su kalitesi esas ltdr. d) Nfusu 500 kiiden az yerlerde bile mekanik artmann fazla bir artma verimi salayamamas sebebiyle septik ukurlar, biyolojik artma ile ilgili tedbirlerin alnd ve Su Kirlilii Kontrol Ynetmeliinde ngrlen artlarn noksansz yerine getirildii durumlarda kullanlabilir. e) Nfusu 500-2000 aras olan yerleimlerde ise atksular, ok gzl septik tanklarn grup halinde inaa edildii, k sularnn basnl veya cazibeli bir kanalla yerleim yeri dna iletildii sistemler ile artlabilir. Ancak bu durumda da Su Kirlilii Kontrol Ynetmeliinin getirdii snrlamalara uyulmaldr. Atksu toplama sisteminin bulunmad yerler atksularn uzaklatrlmas asndan ana grupta toplanabilir. Bunlar; normal, alvyonlu ve geirimsiz zeminlerin olduu yerlerdir. Bu zemin gruplarnn zellikleri Tablo 3.1de ve uygulanabilecek atksu artma ve uzaklatrma sistemleri ekil 3.1de verilmitir. Tablo 3.1 Atksularn uzaklatrlmas asndan zemin gruplar Parametre Normal zemin Alvyonlu Zemin Zemin yaps Kumlu zeminler Alvyonlu zeminler Takn oluumu Yok veya korunmu Arada bir Eim, (%) 0-8 8-15 Asl kayaya mesafe, m >2 1-2 Yeraltsu seviyesine mesafe, m >2 1-2 Geirimlilik katsays, cm/saat 5-150 0.5-5
4

Geirimsiz zemin Killi zeminler ok sk >15 <1 <1 <0.5

Normal zemin artlar, septik tank knn zemine szdrlmas iin yeraltsu seviyesinin derinde olduu, taknlarn meydana gelmedii ve su kaynaklar yaknnda olmad ve uygun zemin koullarnn olduu durumlardr. Normal zemin artlarnda septik tank klar, szdrma ukurlarna veya szdrma yataklarna verilebilir. Alvyonlu (milli) zeminler, geirimliliin dk, yeraltsu seviyesinin yksek, zemin eimininin yksek, taknlarn meydana geldii ve su kaynaklarnn (kuyular vb) bulunduu zeminlerdir. Septik tank k, zemine szdrmak iin elverili deildir ve haval artma veya kesikli kum filtresi ile artlmas gerekmektedir. Ayrca, artlan suyun bir pompa veya dozlama sifonu ile ilave bir artmann yaplaca szdrma yatana verilmesi gerekmektedir. Bu tr alvyonlu zeminlerde, yeraltna szdrmak zor olduu iin basn ile alan zel szdrma yataklarnn yaplmas gerekmektedir. Geirimsiz zeminlerde, zemine szdrmak pratik olarak mmkn deildir. Geirimliliin ok dk, yeraltsu seviyesinin yksek, zemin eiminin yksek, taknlarn meydana geldii ve atksuyun, su kaynaklarnn yaknlarnda olutuu durumlarda zemine szdrma dnlmemelidir. Geirimsiz zeminlerin olduu yerlerde atksular, daha kompleks artma sistemleri ile artlmal ve uzaklatrlmaldr. Artma Normal zeminler
Septik tank

Uygulama
Yerekimi ile akm, kesikli uygulama

Uzaklatrma
Kuru ukurlar, szdrma ukurlar veya yataklarna dearj

Alvyonlu zemin

Septik tank sonras haval sistemler veya kesikli kum filtreleri

Kesikli pompalama veya dozlama

Szdrma ukurlar, buharlatrma ve szdrma alanlar, yapay sulakalanlar, dezenfeksiyon ve yzeysel sulara dearj

Geirimsiz zemin

Susuz veya ok az su ykamal tuvaletler, ki hazneli tuvaletler (kat ve sv ksmn ayr topland), gri ve siyah akmn ayrld ve ayr artld tuvaletler ve septik tank, ayrk toplamada kompostlatrma, MAP ktrmesi, haval paket sistemler, MBR

Szdrmasz toplama tank, buharlatrma lagn, yapay sulakalanlar ve arazi zerinde aktma, dezenfeksiyon sonras pskrtme ile sulama, sifon suyu olarak geri kazanm

ekil 3.1 Zemin gruplarna gre atksu artma ve uzaklatrma sistemleri. Yerinde artma teknolojileri artma akm emalar ve her bir birimin detayl olarak tantm Ek.1de verilmitir. Atksu Toplama Sistemi Bulunan Yerlerde Uygulanacak Teknik Esaslar Atksu toplama sistemi, nfusun 2000nin zerinde olduu yerleim birimlerinde kurulmaldr. Byk yerleim siteleri ve turizm blgelerindeki kk yerleimler gibi nfusun 2000nin altnda olduu, fakat artmann yaplmas gerektii yerler iin de atksu toplama sistemi kurulabilir. Kentsel Atksu Artm Ynetmeliine gre tatl su ve halilere dearj yapan ancak edeer nfusu 2000in altnda olan yerleim birimlerinin atksular da uygun artmaya tabi tutulmaldr.

a) Nfusun 84 Kiiden Az Olduu Yerleim Birimlerinde Uygulanacak Teknik Esaslar Madde 10- Nfusun 84 kiiden az olduu durumlarda iki temel yaklam uygulanabilir. Bu yaklamlar; a) Evlerden gelen debilerin kat madde giderimi iin bir septik tanktan geirildikten sonra atksu toplama sistemine verilmesi ve merkezi bir sistemde tekrar toplanarak artlp uzaklatrlmas veya b) Evlerden gelen atksularn hibir ilemden geirilmeden dorudan atksu uzaklatrma sistemi ile toplanmas ve merkezi bir artma sistemi ile artlarak uzaklatrlmasdr. Nfusun 84 kiiden az olduu ve atksularn bir kanal sistemi ile topland durumlarda, atksu toplama sisteminin bulunmad yerlerde tatbik edilen yerinde artma sistemleri uygulanabilir. En yaygn uygulama, merkezi septik veya imhoff tank sonrasnda ilave bir artmann tesisidir. lave artma olarak, geri devirli kum filtreler veya yapay sulakalanlar kullanlabilir (ekil 3.2). Tatil sitelerinde ise septik tank sonrasnda daha gelimi uzun havalandrmal paket aktif amur sistemleri veya kk membran biyoreaktr (MBR) sistemleri kullanlabilir. Ayrca, dolgulu reaktrler ve dner biyolojik diskler (RBC) de bu nfus aral iin uygundur. Septik tank veya Imhoff tank

Dearj

Geri devirli kum filtresi Biriktirme tank Takn vanas

Septik tank veya Imhoff tank

Yapay sulakalan

Dearj

ekil 3.2 Atksu toplama sisteminin olduu kk nfuslu yerlerde uygulanabilecek artma sistemleri ak emalar. b) Nfusun 84 ile 500 Arasnda Olduu Yerleim Birimlerinde Uygulanacak Teknik Esaslar Madde 11- Nfusu 84<N<500 aralnda olan yerlerde Su Kirlilii Kontrol Ynetmeliinde ngrlen artlar, noksansz olarak yerine getirilmelidir. Bu tr yerler, kk kyler veya merkezi artma tesisine uzak olan yerleim birimleri olabilir. Kyler iin doal artma sistemleri en ideal sistemlerdir. Doal artma sistemleri olarak, yzeysel ve yzeyalt akl yapay sulakalanlar, doal lagnler (stabilizasyon havuzlar) ve havalandrmal lagnler kullanlabilir. Ayrca, septik tank sonras araziye uygulama (szdrma hendekleri, hzl infiltrasyon), arazi zerinde aktma veya yava kum filtrelerden sonra yzeysel sulara dearj alternatifleri de mevcuttur (ekil E1.3-5). Merkezi artma tesisine uzak olan yerleim yerlerinde (kk siteler), paket artma sistemleri kullanlabilir. Paket artma sistemi olarak, uzun havalandrmal ve kontakt stabilizasyon aktif amur sistemleri, ardk kesikli reaktrler (AKR) olabilir. Sz konusu sistemler iin uygun akm emalar, ekil 3.3de verilmitir. Ayrca atksu artma teknolojileri konusunda, Ek.2de daha detayl bilgi verilmitir.

Stabilizasyon havuzu

Stabilizasyon havuzu

Kesikli kum filtresi

b)

a) Septik tank veya Imhoff tank Yapay sulak alan veya hzl infiltrasyon

Yapay sulak alanlar

c) Stabilizasyon havuzu Yapay sulak alanlar e) Havasz artma (Yukar akl amur reaktr) Havalandrmal lagnler

d) F.stabilzasyon havuzu

f) Yapay sulak alanlar, dner biyolojik disk veya stabilizasyon havuzu

g) ekil 3.3 Nfusu 84-500 aralnda olan yerleim birimleri iin kullanlabilen artma sistemleri akm emalar. c) Nfusun 500 ile 2000 Arasnda Olduu Yerleim Birimlerinde Uygulanacak Teknik Esaslar Madde 12- Nfusun 500n zerinde olduu durumlarda, Lam Mecras nas Mmkn Olmayan Yerlerde Yaplacak ukurlara Ait Ynetmelike gre septik tanklar kullanlamaz. Bu durumda Su Kirlilii Kontrol Ynetmeliinde belirtilen dearj kriterlerine uyulmas gerekmektedir. 500 ile 2000 nfus aralnda kullanlan artma sistemleri kk artma sistemleri snfnda olup, bu tr yerleim yerlerinde uygulanabilecek artma sistemleri, deiik tipte toplanmtr. Bunlar; Doal artma sistemleri (geni alan kaplayan doal artma basit ve ucuz artma uygulamas), Geleneksel artma sistemleri (az alan kaplayan teknoloji youn artma uygulamas) ve Her ikisinin birlikte uyguland sistemlerdir.

Bu sistemlerden birine karar verirken, kii bana den arazi miktar en nemli kriterdir. Kii bana den arazi miktarna gre bir artma sistemi tipi karar verme aac, ekil 3.4de verilmitir. Geleneksel artma sistemleri olarak; Klasik aktif amur sistemleri, Uzun havalandrmal aktif amur sistemleri, Oksidasyon hendekleri, Ardk kesikli reaktrler (AKR), Havasz (Anaerobik) reaktrler, Damlatmal filtreler ve Dner biyolojik disk sistemleri

kullanlabilir. Doal artma sistemleri, biofilm sistemler ve askda byyen sistemlerin birlikte

kullanld sistemlerdir. Askda byyen sistemler olarak doal lagnler (stabilizasyon havuzlar) ve havalandrmal lagnler, biofilm sistemleri olarak ise yzeysel akl ve yzeyalt akl (dikey akl ve yatay akl) yapay sulakalanlar kullanlabilir. Konvansiyonel artma sonrasnda, doal artma sistemleri de ileri artma amacyla uygulanabilir. Kii bana 8-15 m2 Kii bana 1 m2den az

Mevcut alan Kii bana 2-5 m2

Kark sistemler: -Stabilizasyon havuzlar -Havasz reaktr + biyodisk -Havasz reaktr + yapay sulakalanlar -Havasz reaktr + stabilizasyon havuzlar -Biyodisk + stabilizasyon havuzlar -Havalandrmal lagn + stabilizasyon havuzu -Yapay sulakalanlar

Teknoloji youn artma + ileri artma (gerekli ise)

Doal artma

Geirimli zemin Hayr Stabilizasyon havuzlar veya yapay sulakalanlar

Evet Szdrma veya kum filtreler

ekil 3.4 Nfusu 500 ile 2000 arasnda olan yerleim yerleri iin artma tesisi tipi karar verme aac. d) Nfusun 2000 ve 10000 Arasnda Olduu Yerleim Birimlerinde Uygulanacak Teknik Esaslar Madde 13- Bu nfus aralndaki yerleim birimlerinin atksularnn artlmas konusunda Kentsel Atksularn Artlmas Ynetmeliinin ilgili hkmleri uygulanr. 500-2000 nfus aralnda belirtilen ve ynetmelik artlarn salayan artma yntemleri bu yerleim birimleri iin de kullanlabilir. Yer probleminin olduu durumlarda, konvansiyonel aktif amur sistemleri ve modifikasyonlar, arazinin yeterli olduu yerlerde ise doal artma sistemleri tercih edilebilir. e) Nfusun 10000nin zerinde Olduu Yerleim Birimlerinde Uygulanacak Teknik Esaslar Madde 14 Nfusun 10000den fazla olduu yerlerde, blgenin az hassas, normal veya hassas alan olmas durumlarna gre uygulanabilecek artma alternatifleri farkldr. Az hassas alanlarda, kapsaml aratrmalar neticesinde derin deniz dearjlarnn evreyi olumsuz ynde etkilemeyeceinin kantlanmas durumunda, birincil artmdan daha dk olmamak artyla derin deniz dearj yaplabilir. Nfusun 50000nin zerine kt yerlerde, birincil artmaya kimyasal takviyeli n ktrme havuzu ilave edilebilir.

Normal alan ierisinde bulunan ve nfusun 10000den byk olduu yerleim birimlerinin atksular ikincil artma veya edeer bir artmaya tabi tutulmaldr. Eer dearj hassas olan (trofikasyona maruz) bir su kaynana yaplacaksa ikincil artmaya ilave azot ve fosfor giderimi de ngrlmelidir. 2000-10000 nfus aralnda nerilen artma sistemleri normal alanlarda kullanlabilir. Hassas alanlarda, karbon giderimine ilave olarak azot ve fosfor giderim birimlerinin de ilave edilmesi gerekmektedir. Dearj sularnn Kentsel Atksu Artm Ynetmeliinin Ek IV Tablo 2deki artlara uygun olmas ngrlmelidir. Biyolojik Azot ve Fosfor Giderimi in Proses Seimi Madde 15 Biyolojik azot ve fosfor (ntrient) giderimi yapan aktif amur sistemleri ksa ve/veya uzun sreli deiken evresel koullara ve kirlilik yklerine maruz kaldndan optimum giderim veriminin srdrlebilirliinin salanmas iin bu sistemlerin uygun ve yerinde (online) lm cihazlar, proses kontrol ekipmanlar ve otomasyon sistemleri ile donatlmas gerekmektedir. Biyolojik azot ve fosfor giderimi iin; Tasarma ncelikle nitrifikasyon prosesinden balanmal ve sistemin olumsuz evresel koullar altnda verimli almas iin gerekli nlemler alnmaldr. kinci admda denitrifikasyon prosesi iin gerekli olan hacimler belirlenmelidir. Son olarak biyolojik fosfor giderimi iin gerekli tasarm kriterleri oluturularak tank hacimleri hesaplanmaldr.

Evsel atksulardan biyolojik azot giderim verimi biyolojik artmaya giri atksuyundaki KO/TKN oranna baldr. KO/TKN<10 olmas durumunda n denitrifikasyon sistemleri etkin olarak kullanlabilir. Orann (KO/TKN) 10dan byk olmas durumunda ise sonda denitrifikasyon sistemleri avantajldr. Bu durumda birden fazla anoksik reaktre sahip; nde ve sonda denitrifikasyon sistemlerinin avantajlarnn birletii Bardenpho tipi aktif amur sistemi kullanlabilir.

Giriteki organik maddenin yksek olmas (yksek KO/TKN seviyeleri) kta dk nitrat konsantrasyonunun elde edilmesini salayacaktr. Ayrca, birlikte e zamanl nitrifikasyon ve denitrifikasyon sistemleri de alternatif zm olarak kullanlabilmektedir. Biyolojik fosfor giderimi verimi atksudaki uucu ya asidi (UYA) konsantrasyonuna baldr. Yksek konsantrasyonlarda UYA, biyolojik fosfor giderimi iin biyolojik azot gideriminden nce konulacak havasz reaktrlerin daha kk hacim oranlarnda (havasz reaktr hacminin toplam biyolojik reaktr hacmine oran) projelendirilmesini salayacaktr. rnein, UYA ierii yksek olan atksular iin %5 civarnda bir hacim oran yeterli olacaktr. te yandan, UYA ierii dk atksular iin fermentasyon prosesinin verimli olmasn salayacak yksek havasz hacim oranlarna (%15%25) ihtiya duyulacaktr. Dolaysyla havasz reaktrn hidrolik bekletme sresi 90 dakika mertebesine ulaabilecektir. Atksuda nispeten dk KO/TKN, KO/P seviyelerinde biyolojik fosfor giderimi iin UCT, VIP tipi aktif amur sistemleri tercih edilmelidir. Bunun sebebi havasz tanka geri devir ile (isel geri devir ve amur geri devri) giren nitrat ve oksijen yknn azaltlmasn salamaktr. Evsel atksular iin KO/TP deerinin dk olmas durumunda UCT, VIP tipi aktif amur sistemleri biyolojik fosfor giderimi asndan A2O sistemine gre daha avantajl olmaktadr. Ancak, UCT ve VIP sistemlerinde daha yksek havasz hacim oranlarna ihtiya duyulmaktadr. Farkl evsel atksu karakterizasyonlar iin nerilen biyolojik ntrient gideren aktif amur sistemleri Tablo 3.2de zetlenmitir. Tabloda P, atksu artma tesisi giriindeki toplam fosfor ile kndaki znm fosfor arasndaki fark ifade etmektedir (sistemde net giderilen fosfor).

Tablo 3.2 Farkl BO5/P ve KO/P seviyeleri iin nerilen sistemler Proses BO5/P mg BO5/mg P 15-20 VIP*, UCT** A2O*** AO**** 20-25 Bardenpho >25
* Virginia Initiative plant * University of Cape Town ** Anaorobik-Anoksik-Aerobik *** Anoksik-Aerobik

KO/P mg KO/mg P 26-34 34-43 >43

Atksu iinde yava ayran (hidroliz olabilen) organik madde konsantrasyonu yksek ise biyolojik artma nitesinden nce amur ya 3-5 gn olan n fermentasyon tanklar eklenebilir. Bunun yansra n keltme tanklarnda amur rts belirli bir seviyede tutularak n fermentasyon ilemi iin kullanlabilir. amur yann 4-5 gnden fazla olmas metanojenik aktivitenin artmasna ve biyolojik ntrient giderimi iin gerekli UYA potansiyelinin kaybolmasna yol amaktadr. Biyolojik ntrient giderimi iin tasarlanan aktif amur sistemi seimi atksu karakterizasyonuna ve evresel koullara baldr. Bunun yannda endstriyel katlmlarn yksek olduu atksular evsel atksu karakterizasyonundan ok byk farkllk gsterebileceinden, yukarda bahsedilen tasarm kriterlerinin uygulanmas asndan sknt olabilir. zellikle endstriyel atksu oran yksek kentsel atksularda ayrabilen organik madde miktar, trleri ve ayrma hzlarnn yannda azot ve fosfor parametreleri de farkllk gsterebileceinden, biyolojik azot-fosfor giderimi asndan prosesin uygunluunun detayl olarak aratrlmas gerekmektedir. Biyolojik azot ve fosfor giderimi iin eitli proses akm emalar, bunlarn projelendirme kriterleri ve dier bilgiler Ek 2de, Karbon, azot ve fosfor gideren bir artma tesisi tasarm klavuzu da Ek 3de verilmitir. f) zel Durumlar 1) Turizm Blgelerinde Uygulanacak Teknik Esaslar Madde 16- Turistik yrelerde (Ege ve Akdeniz), su kullanmnn fazla olmas ve turistik tesislerin hassas blgeler yaknnda olmas ihtimali ve kirlenme ynnden ok daha fazla nem tamas dolaysyla, ok gzl septik ukurlar kullanlamaz. Bu gibi yerlerde, bu Teblide tanmlanan ve hassas blgelerde kullanlabilecei tavsiye edilen artma teknolojileri kullanlarak atksu artm yaplmaldr. Hassas blgelerde, birincil artmay takiben karbon, azot ve fosfor gideriminin de olduu biyolojik artma sistemleri uygulanmaldr. Artlm su, gerektiinde kurak mevsimlerde sulamada kullanlabilir, yal mevsimlerde ise denize dearj edilebilir (ekil 3.5). Denize dearjn mmkn olmad yerlerde ise uygun bir ortama dearj edilebilir. Hassas blgeler ierisinde yer almayan bu tr yerleimlerde, konvansiyonel karbon gideren artma sistemlerinden birisi seilerek artma gerekletirilebilir. Merkezi artma tesisinden uzak kk tatil siteleri ve otellerde, atksularn bir toplama sistemi ile toplanp en yakn artma tesisine ulatrlmas esastr. Bunun mmkn olmad yerlerde, ilgili kurumun ynetmelikleri dorultusunda artma tesisi zellikleri belirlenir.

10

ekil 3.5 Turizm blgelerinde uygulanabilecek atksu artma tesisi akm amas. 2) Arazinin Az ve Kymetli Olduu Yerlerde Uygulanacak Teknik Esaslar Madde 17- Arazinin az ve pahal, alc ortam olarak denizin kullanlabilecei (Karadeniz ve Boazlar gibi) yerlerde atksular, mekanik artma sonrasnda (zgara ve havalandrmal kum tutucu vb) denize dearjlarn evreyi olumsuz ynde etkilemediine ilikin ayrntl bilimsel aratrmalar yaplmas artyla derin deniz dearj yaplabilir. Bu uygulama daha ok nfusun 50000nin altnda olduu yerleim yerleri iin mmkndr. Nfusun 50000nin zerine kt yerlerde, mekanik artmaya ilave olarak kimyasal ilaveli n ktrme uygulanabilir. Bu tr sistemlerin yer ve enerji ihtiyac, biyolojik sistemlere gre daha azdr, scaklktan etkilenmezler ve istenildiinde mevsimsel olarak da (kesikli) altrlabilirler. Kimyasal madde olarak demir klorr kullanlabilir. Fiziko-kimyasal artma sonrasnda, % 90nn zerinde fosforlu, % 30-40 azotlu ve % 70-80 karbonlu organik maddeler giderilebilir. Ayrca, % 50-90 orannda ar metal giderimi salanabilir. Bu yntemin bir mahzuru, biyolojik artmaya oranla amur miktarnn fazla olmasdr. Elde edilen amur, kire ile yksek pHda stabilize edilip, mekanik olarak susuzlatrlabilir. Membran biyoreaktr (MBR) sistemleri, daha az yer kaplamalar dolaysyla, zellikle hassas blgelerde kullanlabilecek bir biyolojik artma yntemidir. Oluan amur miktarnn az ve ayrca stabil olmas, amur uzaklatrma birimlerinin kaplad alan da azaltmaktadr. MBR k, uygun bir dezenfeksiyon sonrasnda direkt olarak sulamada kullanlabilir. 3) Arazinin Kolay Temin Edilebildii Yerlerde Uygulanacak Teknik Esaslar Madde 18- Arazinin kolay temin edilebildii yerlerde ( Anadolu ve Gney Dou Anadolu Blgesi), daha ok alan kaplayan doal artma sistemleri (Havasz artma, stabilizasyon havuzlar, havalandrmal lagnler, yapay sulakalanlar) kullanlabilir. Bu sistemler tek balarna veya ekil 3.3de de verildii zere, birbirini takip eden seri sistemler olarak da kullanlabilir. 4) klim artlarna Gre Uygulanacak Teknik Esaslar Madde 19- Biyolojik artmada, bakterilerin yaamas iin en uygun scaklk aral, 25-35 oC arasdr. Scaklk 50oCnin zerine ktnda, haval rtme ve nitrifikasyon durmaktadr. 15 oCye dtnde ise, metan reten mikroorganizmalar ilevlerini kaybetmekte ve 5 oCde ototrofik nitrifikasyon bakterileri faaliyetini durdurmaktadr. 2 oCde karbonlu organik maddeleri kullanan kemoheterotrofik bakteriler faaliyetlerini yavalatmaktadr. Souk iklimlerde, biyolojik artmada uygulanan havalandrma tipi byk nem tamaktadr. Uygulanacak havalandrc, havalandrma havuzunu soutmaktan ziyade, stc vazife grmelidir. Mekanik havalandrclar, dardaki havann ok souk olmas halinde, yzeydeki havay suya kartrdklar iin reaktr soutucu etki gsterebilir. Bundan dolay, souk iklimlerde, difzrl havalandrclar kullanlmaldr. Ayrca, tesislerin zerinin kapatlmas veya ilave ek bir stcnn kurulmas da alternatifler arasndadr.

11

Biyolojik artmada amur ya, scak iklimlerde daha dk, souk iklimlerde ise daha yksek seilmelidir. Souk iklimlerde dikkat edilmesi gereken bir dier husus, biyolojik artmadaki ktrme havuzunun bekletme sresinin ayarlanmasdr. Scaklk dtke bekletme sresi artrlmaldr. Havalandrmal lagnlerde, dk scaklklarda bakterilerin performansnn azalmas ve buz oluumundan dolay, scaklk etkisi dikkate alnmaldr. Bu havuzlarda da yzeysel havalandrc yerine difzrl sistemler tercih edilebilir. Buz oluumu halinde, reaktr derinlii arttrlarak bu etki minimize edilebilir. Souk mevsimlerde lagnler seri halde, scak mevsimlerde ise paralel olarak altrlabilirler. Seri halde altrmada, birinci reaktre havalandrc yerletirilirken, ikinci reaktre havalandrc yerletirilmez ve buz oluumuna msaade edilir. Benzer iletme prensibi, yapay sulakalanlar ve stabilizasyon havuzlar iin de uygulanabilir. g) Trkiyenin Atksu Ynetimi Asndan Blgelere Ayrlmas 1) Genel Deerlendirme Madde 20 Trkiye atksu ynetimi asndan be deiik blgeye ayrlmtr. Birinci blge Akdeniz ve Ege kylar, ikinci blge Akdeniz ve Ege Blgelerinin i kesimleri ile Marmara Blgesinin Trakya ksm, nc blge Karadeniz kylar, drdnc blge Anadolu ve Gney Dou Anadolu Blgeleri ve beinci blge Dou Anadolu Blgesidir (ekil 3.6).

ekil 3.6 Trkiyenin atksu ynetimi asndan blgelere ayrlmas a) Akdeniz Ve Ege Kylar in Atksu Artma Stratejisi (I. Blge) Madde 21 Akdeniz ve Ege kylar turistik adan en gelimi blgelerdir ve hassas blge snfndadr. Yukarda belirtilen ve turistik yerler iin uygulanmas tavsiye edilen artma yntemleri tercih edilebilir. b) Akdeniz Ve Ege Blgelerinin Kesimleri le Marmara Blgesinin Trakya Ksm (II. Blge) Madde 22 klimi Akdeniz ve Ege kylarndan farkldr. Havalandrmal lagnler, stabilizasyon havuzlar, aktif amur sistemleri, damlatmal filtreler ve dner biyolojik diskler tercih edilebilir. Stabilizasyon havuzlar, k mevsiminde havalandrmal lagn ekinde altrlabilir. c) Karadeniz Kylar (III. Blge) Madde 23 Karadeniz kylar iin deiik nfus aralklarna gre tavsiye edilen artma stratejileri Tablo 3.3de verilmitir.

12

Tablo 3.3 Nfus aralklarna gre artma teknolojileri Artma teknolojileri Nfus -2015 >300,000 III + DDD 50,000-300,000 II (veya III) + DDD 10,000-50,000 I + DDD <10,000 I + DDD

2015-2030 III + DDD III + DDD II (veya III) + DDD II + DDD

I- Mekanik artma (zgara-dner elek + havalandrmal kum tutucu) II- I + kimyasal ilaveli n keltme + kire ile amur stabilizasyonu III- I + biyolojik artma (Ardk kesikli reaktr)+ havasz amur rtme DDD- Derin deniz dearj (Minimum derinlik =35 m, Minimum dearj uzunluu =1300 m)

d) Anadolu ve Gney Dou Anadolu Blgeleri (IV. Blge) Madde 24 Bu blgede, stabilizasyon havuzlar, havalandrmal lagnler ve yapay sulakalanlarn uygulanma potansiyeli yksektir. n artma olarak yksek hzl havasz artma kurulabilir. e) Dou Anadolu Blgesi (V. Blge) Madde 25 ok souk bir iklimi vardr. Nfusun 500n altnda oluduu yerlerde septik tanklar kurulabilir. Nfusun 500n stne kt yerlerde ise havalandrmal lagnler, oksidasyon hendei veya uzun havalandrmal aktif amur sistemleri kurulabilir. Havalandrmal lagnler, yazn stabilizasyon havuzu gibi altrlabilir. 2) Stabilizasyon Havuzlar ve Havalandrmal Lagnlerin Projelendirilmesi in klim Blgeleri Madde 26 Trkiye, stabilizasyon havuzlar ve havalandrmal lagnlerin projelendirilmesi iin drt deiik iklim blgesine ayrlmtr (ekil 3.7). Her bir blgede, projelendirmede kullanlabilecek projelendirme kriterleri Tablo 3.4de verilmitir.

ekil 3.7 Stabilizasyon havuzlar ve havalandrmal lagnlerin projelendirilmesi iin iklim blgeleri.

13

Tablo 3.4 Stabilizasyon havuzlar ve havalandrmal lagnlerin projelendirilmesi iin iklim blgeleri ve projelendirme kriterleri Blgeler Havuz suyu scakl, Kritik gne radyasyonu, Yk/alan/gn, o C kal/cm2/gn kg BO5/ha/gn I 15 106 150 II 10 61 100 III 5 87 80 IV Buzla kapl 50 h) Mevcut Atksu Artma Tesislerinin yiletirilmesi Madde 27- Mevcut atksu artma tesislerinin, k suyu kalitesinin iyiletirilmesi, kirletici ve hidrolik yklerdeki kapasitenin arttrlmas, tesis ii proses kontrol ve optimizasyonu, iletme maliyetlerinin minimizasyonu gibi amalar dorultusunda rehabilitasyonu gerekebilmektedir. Bunun iin aadaki admlar izlenebilir: 1. Problemin tanm Atksu artma tesisinin iyiletirilmesi iin gerekli olan mevcut durum ortaya konmal, ihtiyalar ve gelecekteki temel hedefler belirlenmelidir. 2. Mevcut verilerin deerlendirilmesi Atksu artma tesisine ait proses, hidrolik hesaplar vb gibi tasarm verilerinin incelenmesini kapsamaktadr. Tasarm verileri ile birlikte artma tesisinden toplanan tarihsel iletme verileri, deneysel karakterizasyon almalar ve llen parametreler derlenmeli ve analiz edilmelidir. Atksu ve evresel faktrlerdeki deiimlerin (gnlk, haftalk ve mevsimlik vb), artma tesisi kapasitesine etkileri de bu kapsamda deerlendirilmelidir. Gerekli durumlarda, mevcut durumu ortaya koyan deneysel karakterizasyon almalar da yaplabilir. 3. Artma tesisi verimini kstlayan faktrlerin belirlenmesi Artma tesisi verilerinin deerlendirilmesinden sonra proses verimini kstlayan faktrlerin belirlenmesi, gerekirse arazi koullarnda kstlayc faktrleri ortaya koyan denemelerin planlanmas gerekebilir. Ayrca birbirine bal olan kstlayc faktrlerin de bu kapsamda belirlenmesi uygundur. 4. yiletirme iin uygulanabilir alternatiflerin belirlenmesi Atksu artma tesisinin iyiletirilmesi iin mevcutta ya da planlanan yeni niteler ile istenen hedefleri salayan uygulanabilir alternatifler bu aamada oluturulmaldr. Alternatiflerin karlatrlmasnda ise proses ve hidrolik hesaplar, modelleme bazl sistem analizleri ve daha nce elde edilmi mhendislik tecrbeleri kullanlabilir. Alternatifler, mevcut ya da yeni teknolojileri ierebilir. kinci aamada belirtildii gibi ihtiya durumunda detayl deneysel karakterizasyon almas da yaplabilir. 5. Alternatiflerin deerlendirilmesi ve seilmesi Bu aamada olas alternatif(ler) seilerek arazide uygulamaya alnr. Artma tesisinin zelliklerine bal olarak seilen alternatif pilot ya da tam lekli almalar ile desteklenir. Artma tesisinin gelecekteki durumu da gznne alnarak yatrm ve iletme maliyetleri, proses verimi kapsamnda irdelenir, gerekirse dier alternatifler ile kyaslanarak optimum fayday veren alternatif seilir. 6. Seilen alternatifin uygulanmas ve izlenmesi Artma tesisi iyiletirilmesinde seilen alternatifin uygulanmas; yeni artma nitelerinin inaat, mevcut ve yeni ekipmanlarn yerletirilmesi, proses kontrol ekipmanlarnn dzenlenmesi, mevcut artma tesisinde paralel olarak yrtlen inaat ve ekipmanlara ait revizyonlar ile tesis ii dzenlemeleri kapsamaktadr. Uygulama aamasnda mevcut ve yeni tesisin uyumlu almas salanmal ve iletme aamasnda da tesis dzenli olarak izlenmelidir. Tesisin iletilmesinde gerekli olan personel ihtiyac ve eitiminin de salanmas gerekmektedir.

14

DRDNC BLM
DEZENFEKSYON Giri Madde 28- Artlan atksuyun, alc ortama verilmeden nce dezenfeksiyonu yaplmaldr. Su Kirlilii Kontrol Ynetmeliinde deiik su kalitesi snflar iin uygulanacak kriterlerle ilgili bakteriyolojik standartlar verilmitir. Benzer ekilde, Yzme Suyu Kalitesi Ynetmeliinde de sahil sular iin bakteriyolojik kalite kriterleri belirtilmitir. Dezenfeksiyonda, kimyasal (Klor ve bileikleri, brom, iyot, ozon, hidrojen peroksit vb) ve fiziksel (Is, k (UV), ses dalgalar) yntemler kullanlabilmektedir. Dezenfeksiyonla, hcre duvarnn paralanmas, hcre geirgenliinin bozulmas, hcre protoplazmasnn kolloid yapsnn bozulmas ve enzim aktivitesinin inhibisyonu yoluyla mikroorganizmalar inaktif hale getirilmektedir. Dezenfeksiyona etki eden faktrler, temas sresi, dezenfektan konsantrasyonu, su ierisinde bulunan dier bileiklerin miktar ve tipi, scaklk, mikroorganizma tipi ve suyun dier zellikleridir. Scaklk arttka dezenfeksiyon hz artmakta ve ayn dezenfeksiyon verimini almak iin gerekli temas sresi azalmaktadr. Atksu dezenfeksiyonunda ucuz olduu iin, en ok klor kullanlmaktadr. Klorlamann mahzuru; tanmas ve uygulanmas srasnda kaza olasl dolaysyla toksik etkisi, organik maddelerle temas sonucu koku ve dezenfeksiyon yan rn oluturmas ve oluan bu yan rnlerin alc ortamdaki toksik etkisidir. Gerekli klor dozu, balang klor gereksinimi (inorganik bileiklerin indirgenmesi iin gerekli klor gereksinimi), mikroorganizmalarn dezenfeksiyonu iin gerekli klor dozu ve bakiye klordur. 1 saatlik temas sresi sonunda suda kalmas gereken bakiye klor miktar, 1-2 mg/L arasnda olmaldr. Klorlama tesislerinin tasarmnda srasyla, klor dozajnn belirlenmesi, doz kontrol, enjeksiyon ve ilk karm niteleri, klor temas tank tasarm, minumum su hznn kontrol, k kontrol ve bakiye klor lm ve ntralizasyon nitelerinin boyutlandrlmas aamalar takip edilmelidir. Klorlamada temas sresi olarak, 30120 dak (Pik debide: 1590 dak) alnabilir. Ksa devreler ve hidrolik olarak l blgelerin olumamas iin piston akml reaktrler kullanlabilir. Reaktrn boy/en oran, 20/1 (tercihen 40/1) olmaktadr. En az 2 adet klor tank yaplmaldr. Klor temas tanknda kat maddelerin kelmesinin nlenebilmesi iin yatay ak hz 24.5 m/dak olmaldr. Reaktr ierisine artma duvarlar ve perdeler ilave edilebilir. Perdeler zerindeki aklklarn toplam alan, akmn getii kesit alannn % 6-10u arasnda deiebilir. Dier bir kimyasal dezenfeksiyon yntemi de ozonlamadr. Ozon, artma tesisinde ozon jeneratrleri ile retilir ve temas tanklar vastasyla atksuya kartrlr. Ozon temas tanklarna beslenen gaz ierisindeki ozon konsantrasyonu olduka dktr. Bu nedenle, gazsv transfer verimi sistemin ekonomisi asndan olduka nemlidir ve bunun iin derin ve kapal temas tanklar yaplr. 3 blmeli reaktrler kullanlabilir. lk blmede hzl ozon reaksiyonlar gerekleir. kinci blme daha yava gerekleen dezenfeksiyon reaksiyonlar iindir. nc blmede reaksiyonlar tamamlanr ve ozonun bozunmas salanr. Ozon reaktre boru hatt zerine denen statik kartrclarla transfer edilir. Doru tasarlanm bir difzrde ozon transfer verimi % 90dr. Ozon, atksu dezenfeksiyonu iin henz pek yaygn deildir. Son zamanlarda zellikle atksularn sulama amal olarak geri kazanlmasnn planland durumlarda, UV sistemleri kullanlmaktadr. Elektromanyetik enerji, kaynandan (UV lambas) hcrelerin protein ve nkleik asitlerine (RNA-DNA) transfer edilir. UV n, organizma tarafndan adsorbe edilmelidir. Ancak bu ekilde organizmaya zarar verilebilir. Organizmaya adsorbe olan UV n, yansma ile llr. UV nnn en nemli hedefi, DNA molekldr. UV, organizmalarn temel yapsn bozduu iin patojen mikroorganizmalarn zarar vermesini nlemektedir. DNA tarafndan

15

emilen n hasar derecesi, UV nnn dalga boyu ile ilgilidir. Yaplan almalarda en ok etkinin, 250-265 nm dalga boylarnda olduu belirtilmitir. Bunun optimum deeri olarak, 254 nm dalga boyu belirtilmektedir. UV lambalarnn kayna dk basnl civa lambalardr. Lambalarn tpleri, 0.751.5 m uzunluunda ve 1.5-2 cm apnda olabilir. Enerjinin % 35-40 a dnmektedir. Toplam n % 85inde 254 nm dalga boyu vardr. Bu ekilde toplam verim, % 35 civarndadr. UV lambalar, atksu ile temas eden ve etmeyen ekilde iki trdedir. UV dezenfeksiyonuna etki eden en nemli husus, atksu ierisindeki askda kat madde konsantrasyonudur. zellikle atksu geri kazanmnda, UV sistemleri daha ok tercih edilmelidir. Klorlama, ozonlama ve UV ile dezenfeksiyonun, artlm atksuda bulunan bakteri, protozoa ve virslere olan etkisi Tablo 4.1de verilmitir. Tablo 4.2de ise her bir dezenfektann artlm atksu dezenfeksiyonundaki stn ve zayf ynleri verilmitir. Tablo 4.1 Klorlama, ozonlama ve UV ile dezenfeksiyonun, bakteri, protozoa ve virslere olan etkisi Mikroorganizma tipi Klorlama Ozonlama UV Bakteri ok etkili ok etkili Etkili Protozoa Etkisiz-az etkili Etkili ok etkili Virs ok etkili ok etkili Etkili Tablo 4.2 Klorlama, Ozonlama ve UVnin atksu dezenfeksiyonundaki stn ve zayf ynleri stnlkleri Zayf ynleri Klorlama -Tehlikeli bir kimyasaldr. -Etkili bir dezenfektandr. -Dier dezenfektantlara gre daha uzun temas -ok iyi bilinen bir teknolojidir. sresi gerekir. -Bakiye klor kullanlabilir. -Dezenfeksiyon yan rn oluur. -lk yatrm ucuzdur. -Klor gazndan daha emniyetli olan kalsiyum ve -Atksuyun TDS seviyesini bir miktar artrr. -Cryprosporidium zerinde etkili deildir. sodyum hipoklorit kullanlabilir. -Dk dozajlarda, baz virs, spor ve cysts trleri zerinde etkili deildir. Ozonlama -Bakiye ozonun uzaklatrlmas gerekmektedir. -Bakiye ozon etkisi yoktur. -Dk dozajlarda, baz virs, spor ve cysts trleri zerinde etkili deildir. -Korozif ve toksiktir. -lk yatrm ve iletme maliyetleri yksektir. UV -Bakiye etkisi yoktur. -Etkili bir dezenfektandr. -Dk dozajlarda, baz virs, spor ve cysts -Kimyasal madde kullanlmamaktadr. trleri zerinde etkili deildir. -Baz virs, spor, cysts ve oocysts trleri -Hidrolik tasarm nemlidir. zerinde klora gre daha etkilidir. -lk yatrm maliyeti yksektir. -Dezenfeksiyon yan rn oluumu yoktur. -UV lambalarnn yzeyi zamanla kapanabilir. -TDS seviyesini artrmaz. -Gvenlidir. -Klorlamaya gre daha az alan kaplar. -Eser organik maddelerin konsantrasyonunun azaltlmas iin kullanlabilir . -Etkili bir dezenfektandr. -Baz virs, spor, cysts ve oocysts trleri zerinde klora gre daha etkilidir. -Klora gre daha ksa temas sresi gerekir. -Daha az alan kaplar. -znm oksijeni artrr.

16

BENC BLM DERN DENZ DEARJI SSTEMLER

Giri Madde 29- Derin deniz dearjlar, yeterli artma kapasitesine sahip olduu mhendislik almalar ile tespit edilen alc ortamlarda, denizin seyreltme ve doal artma srelerinden faydalanmak amacyla atksularn sahillerden belirli uzaklklarda deniz dibine boru ve difzrlerle dearj edilmesi esasna dayanmaktadr. Uzun bir dearj hatt ile denize verilen atksularn bnyesindeki kirleticiler dearj ortamnda deiik yolla seyreltilir: Birinci (ilk), ikinci ve nc seyrelme. Birinci Seyrelme Madde 30- Denize karm srasnda atksular ncelikle kydaki son pompajdan veya kanalizasyon sisteminin son blmndeki dden kaynaklanan enerji yardmyla deniz dearj hatt ucundaki difzr deliklerinden denize verilir. Birinci seyrelme (S1) olarak tanmlanan ilk faz, atksu akmnn tad bu enerji ve atksu ile deniz suyu arasndaki younluk farkndan kaynaklanan deniz iindeki hareketinden ve bu hareket srasnda temiz deniz suyuyla karmndan meydana gelir ve atksuyun balangta sahip olduu kinetik ve potansiyel enerjinin tmyle alc ortama transfer olduu noktada (ilk karm blgesi) sona erer. Bu ekilde meydana gelen atksu ve deniz suyu karmnn oluturduu atksu bulutu, deniz ortamnn doal hareketlerine braklr. Atksu bulutunun deniz dibi veya derinlik boyunca herhangi bir tabakada asl kalmas (batm tarla) mmkn olduu gibi, derinliin yetersiz olduu deniz kesimlerinde veya zel deniz koullar altnda bulut yzeye de kabilir. kinci Seyrelme Madde 31- Atksu bulutunun hareketi, bulunduu derinlikteki akntlarla ilgilidir. ok durgun ve hareketsiz bir denizde, bulut ilk meydana geldii noktay merkez alarak ok yava bir hzla yaylp seyrelir. Derinlerde gml kalan batk atksu bulutlar, o derinlikteki akntlara kaplarak yzeydeki gzlemlere gre farkl ynlerde de hareket edebilir. Atksu bulutunun byme ve uzaklama hareketi srasnda, bulutu evreleyen deniz suyu ile kararak seyrelmesi ikinci seyrelme (S2) olarak adlandrlr. kinci seyrelmede etkili balca faktrler, aknt, trblans, difzyon ve boyuna dispersiyondur. nc Seyrelme Madde 32- Deniz dearj projelerinde, denizin bakteriyolojik kalitesi, indikatr olarak kullanlan toplam veya fekal koliform grubu mikroorganizmalarn belirli bir konsantrasyonun altnda tutulmas ile salanr. Deniz ortamnda bu trden kirleticilerin, atksularn deniz ierisine boaltld andan itibaren, projeyle korunmas hedef alnan blgeye, mesela bir plaja, ulamasna kadar geecek zaman boyunca miktarnn, gne nlarnn radyasyon tesiri, tuzluluk ve kelen maddelere tutunma gibi etkilerle, kendi kendine azalmas da nc seyrelme (S3) olarak adlandrlr. nc seyrelme sadece deniz ortamnda fiziksel, kimyasal ve biyokimyasal reaksiyonlara girerek nitelik deitiren korunamayan tipteki kirletici parametreler iin sz konusudur. Mikroorganizmalarn deniz ortamnda % 90nn yok olmas iin geen sreyi temsil eden T90 deeri, korunamayan trdeki indikatr kirletici toplam veya fekal koliform grubu mikroorganizmalarn nc seyrelmesinde, nemli rol oynar. SKKY Madde 35-cde Trkiye denizleri ve farkl mevsimler iin klavuz nitelikli T90 deerleri belirtilmitir. Denize boaltlan atksularda, Su Kirlilii Kontrol Ynetmeliinin 34nc maddesine gre verilen Tablo 22deki kriterlere uyulmas gereklidir. Atksu deniz dearj hatlar Su Kirlilii Kontrol Ynetmeliinin eki Tablo 23 ve 24de verilen kriter ve kstaslara uyum salamaldr. Ayrca, derin deniz dearjlarnda Suda Tehlikeli ve Zararl Maddeler Teblii ile Yzme Suyu Kalitesi Ynetmeliinde getirilen kstlamalara da uyulmas gerekmektedir.

17

Seyrelme hesaplamalar, detayl bir ekilde, Ek.4de verilmitir. Birinci, ikinci ve nc seyrelmeler, topluca, bir derin deniz dearj sisteminin alc ortama verilen atksularn ierdikleri kirletici unsurlar seyreltme kapasitesini belirler. Derin deniz dearj sonras indikatr olarak kullanlan toplam veya fekal koliform grubu mikroorganizmalarn projeyle korunmas hedef alnan blgeye ulamasna kadar gerekleecek toplam seyrelmesi (ST), birinci, ikinci ve nc seyrelmelerin arpmna eit olmaktadr (S1.S2.S3). Derin deniz dearj projelerinde birinci seyrelme tercihen 100 civarnda olmal, hibir suretle 40n altna dmemelidir. Su Kirlilii Kontrol Ynetmelii Tablo 23te, derin deniz dearjyla salanacak olan toplam seyrelme (ST) sonucunda insan temas olan koruma blgesinde, zamann % 90nda, EMS olarak toplam koliform seviyesi 1000 TC/100 mL ve fekal koliform seviyesi 200 FC/100 mLden az olmas istenmektedir. Az hassas su alan olarak belirlenen deniz suyuna yaplacak kentsel atksu dearjlar iin belirlenen kriterler, Kentsel Atksu Artm Ynetmelii Madde 12de tanmlanmtr. lgili maddede alc ortamda yeterli seyreltme kapasitesinin bulunduunun ayrntl mhendislik almalar sonucunda kantlanmas halinde ve bu gibi dearjlarn evreyi olumsuz ynde etkilemediine ilikin atksu karakterizasyonu ve alc ortamn tama kapasiteleri ile alc ortamn kullanm planlar da gz nne alnarak ayrntl bilimsel aratrmalar yaplmas artyla, kentsel atksularn derin deniz dearjyla bertarafna izin verilebilir denilmektedir. Bu tip az hassas su alanlarna yaplacak derin deniz dearj tesisleri, Su Kirlilii Kontrol Ynetmeliinin 33, 34, 35 ve 42 nci maddelerinde yer alan hkmlere tabidir. Termal dearj tesislerinin tasarmnda da, SKKY Tablo 22 ve 23de n grlen zellik ve kriterler esas alnmaldr.

ALTINCI BLM
ARITMA AMURLARININ LENMES, GER KAZANIMI VE BERTARAFI GENEL ESASLARI Giri Madde 33- Atksularn artlmas srasnda byk miktarlarda retilen amurlar, ham atksu ierisinde bulunan ve istenmeyen kirleticileri yksek oranda iermekte ve yksek organik ieriklerinden dolay ryerek istenmeyen kokulara sebep olmaktadrlar. amurlar, yksek oranlarda su muhtevasna sahip olmalar sebebiyle, su ve organik madde ierikleri azaltlmal, ayrca geri kazanmlar ve bertaraflar asndan uygun prosesler ile artlmalar salanmaldr. amurlarn ilenmesi ve artlmalar amacyla uygulanan yntemlerden younlatrma, artlandrma, susuzlatrma ve kurutma yntemlerinde esas ama nem ieriklerinin azaltlmasdr. Yakma, kompostlatrma ve stabilizasyon gibi yntemlerin amac ise amurun organik ieriinin azaltlarak kararl hale getirilmesidir. ekil 6.1 ve ekil 6.2de, amurlarn ilenmesi, geri kazanm ve bertaraf iin uygulanabilecek teknolojilerin akm emalar ve Ek.5de her bir birim iin detayl bilgiler verilmitir. amurlarn evreye duyarl ve uygun bir ekilde ilenmeleri, artlmalar ve bertaraf iin kat madde kaynaklarnn ve miktarlarnn doru bir ekilde belirlenmesi gerekmektedir. amur kaynaklar, artma tesisinde yer alan artma birimlerine gre farkllk gstermektedir. amurlarn fiziksel, kimyasal ve biyolojik zelliklerinin doru bir ekilde belirlenmesi zellikle amurlarn ilenmesi, artlmas ve bertaraf srasnda kullanlan proseslerin kontrol ve bu proseslerin performanslarnn izlenmesi asndan ok nemlidir. Farkl atksu artma ilemlerinden ve proseslerinden kaynaklanan amurlarn fiziksel zellikleri ve miktarlar Tablo 6.1de verilmitir. Artma srasnda uygulanan fiziksel, kimyasal ve biyolojik prosesler sebebiyle atksularda bulunan ar metaller, biyolojik olarak zor ayrabilen eser organik bileikler ve potansiyel olarak hastalk yapc patojen organizmalar (virsler, bakteriler, vb.) amur ile birlikte kelerek konsantre hale geerler. Dier taraftan, amurlar azot ve fosfor gibi besi maddelerince (nutrientler) zengindir. Ham amurlarn

18

ve rtlm n ktrme amurlarnn kimyasal bileimi, Tablo 6.2de ve atksu amurlarndaki metal ierikleri ise Tablo 6.3de verilmitir. Atksu artma tesislerine bir gnde gelen kat madde miktar geni bir aralkta salnm gsterebilir. Bu sebeple amurlarn ilenmesi, artlmas ve bertaraf amacyla kullanlacak sistemlerin bu salnmlar karlayabilecek ekilde tasarm yaplmaldr. Tasarm srasnda, ortalama ve maksimum kat madde retim hzlar ile tesis ierisinde artma birimlerinin potansiyel depolama kapasiteleri de dikkate alnmaldr. Snrl miktarlardaki kat maddelerin, kelme ve havalandrma tanklarnda geici olarak depolanmalar mmkndr. Ayrca deiken seviyelerde inaa edilen rtme tanklar byk depolama kapasitelerine sahiptir. Bu sebeple rtmenin yer ald atksu artma tesislerinde genellikle maksimum aylk yklemelere gre tasarm yaplr. rtmenin bulunmad atksu artma tesislerinde ise mevcut depolama kapasitesi gz nne alnarak tasarm yaplabilir. amur pompalar ve younlatrma gibi belirli sistemler maksimum gnlk artlar karlayabilecek ekilde boyutlandrlmaldr. amur hacmi, esas olarak su ieriine, ok az da kat madde karakterine baldr. amurdaki kat madde, sabit (mineral) ve uucu (organik) kat olmak zere ikiye ayrlr. amurun kat ierii biliniyorsa, amur hacminin kat ierii ile ters orantl olarak deitii kabul edilerek amur hacmi yaklak olarak hesaplanabilir. amur hacimleri srasyla V1 ve V2 olan iki amur numunesinin kat madde yzdeleri srasyla P1 ve P2 ise, amur hacmi hesab; V1.P1 = V2. P2 eitlii kullanlarak hesaplanabilir. Farkl atksu artma ilemlerinden ve proseslerinden beklenen kat madde konsantrasyonlar Tablo 6.4de verilmitir.

19

Depolama

Birlikte ktrme Graviteli Yzdrme

Santrifj Kirele Havasz rtme Bant Filtre Dolayl Dolaysz Katl Ocakl Frn Geri Kullanm veya Uzaklatrma Kompostlatrma Kurutma Yataklar Sazlk Yatakl Akkan Yatakl Frn Baka bir madde ile birlikte yakma

tme Ham amur

Kimyasal

Pres Filtre

Kartrma Santrifj

Haval rtme

Dier

Alkali Stabilizasyon/ Pastrizasyon Uzun Sreli Depolama

Kum Ayrma N-LEMLER

Dner Tambur

Lagn

YOUNLATIRMA

STABLZASYON

ARTLANDIRMA

SUSUZLATIRMA

ISI LE KURUTMA VE DER PROSESLER

TERMAL GDERM PROSESLER (YAKMA)

ekil 6.1 Genelletirilmi amur ileme, artma ve bertaraf akm emas

20

Alt akm tesis bana geri verilir

(a)

Atk Aktif amur n-ktrme amuru

znm Hava ile Yzdrmeli Younlatrma

Havasz amur rtme

Biyokatlar

Kimyasal artlandrma

Bant filtre

Uzaklatrmaya, ileri artma proseslerine gnderilir veya araziye serilir

Younlatrma (istee bal)

st akm tesis bana geri verilir veya ayr olarak artlr

Sznt suyu tesis bana geri verilir

(b)

Kark Younlam Atk Aktif amur ve n-ktrme amuru

Havasz amur rtme

Biyokatlar

Kimyasal artlandrma

Santrifj

Uzaklatrmaya, ileri artma proseslerine gnderilir veya araziye serilir

st akm tesis bana geri verilir veya ayr olarak artlr

Sznt suyu tesis bana geri verilir veya ayr olarak artlr

(c)

Kark Atk Aktif amur ve n-ktrme amuru

Havasz amur rtme

Biyokatlar

Kurutma Yata

Uzaklatrmaya, ileri artma proseslerine gnderilir veya araziye serilir

st akm tesis bana geri verilir veya ayr olarak artlr

Alt akm (sznt) tesis bana geri verilir veya ayr olarak artlr

ekil 6.2 Biyolojik rtme ve farkl amur susuzlatrma prosesini ieren amur artma akm emas: (a) bant filtre, (b) santrifj, (c) kurutma yata

21

Tablo 6.1 Farkl atksu artma ilemlerinden ve proseslerinden kaynaklanan amurlarn fiziksel zellikleri ve miktarlar Kuru Kat Maddeler (kg/103 m3) Artma lemi veya Prosesi Kat Aralk Tipik amurun Maddelerin Deer Younluu Younluu kg/m3 3 kg/m n ktrme Tank 1400 1020 110-170 150 Aktif amur 1250 1005 70-100 80 (atk biyokatlar) Damlatmal Filtre 1450 1025 60-100 70 (atk biyokatlar) Uzun Havalandrmal Aktif 1300 1015 80-120 100a amur (atk biyokatlar) Havalandrmal Lagnler 1300 1010 80-120 100a (atk biyokatlar) Filtrasyon 1200 1005 12-24 20 Alg Giderimi 1200 1005 12-24 20 n ktrme Tanknda Kimyasal Fosfor Giderimi Dk Kire Dozaj 1900 1040 240-400 300b (350-500 mg/L) Yksek Kire Dozaj 2200 1.05 600-1300 800b 800-1600 mg/L) Askda Byyen Nitrifikasyon -c Askda Byyen Denitrifikasyon 1200 1005 12-30 18 Przl Filtreler 1280 1020 -d
a b

n artma yok kabul n ktrme ile giderilebilen kat maddelere ilave olarak c hmal edilebilir d Biyolojik artma proseslerinde retilen biyokatlara ilave olarak

Tablo 6.2 Ham amurun ve rtlm biyokatlarn kimyasal bileimi Ham n ktrme rtlm n amuru ktrme amuru Parametre Toplam Kuru Kat Madde (TKM) Uucu Kat Madde (TUKM) Ya-Gres znm Ekstrakte Protein Azot (N) Fosfor (P2O5) Potasyum (K2O) Selloz Demir Silika (SiO2) pH Birim % % TKM % TKM % TKM % TKM % TKM % TKM % TKM % TKM 6-30 7-35 20-30 1.5-4.0 0.8-2.8 0-1.0 8-15 2.0-4.0 15-20 5-8 25 2.5 1.6 0.4 10 2.5 6 5-20 15-20 1.6-3.0 1.5-4.0 0-3.0 8-15 3.0-8.0 10-20 6.5-7.5 18 18 3.0 2.5 1.0 10 4.0 7 Aralk 5-9 60-80 Ortalama 6 65 Aralk 2-5 30-60 Ortalama 4 40

Ham Aktif amur Aralk 0.8-1.2 59-88 5-12 32-41 2.4-5.0 2.8-11 0.5-0.7 6.5-8

22

Alkalinite Organik Asitler Enerji erii

mg CaCO3/L mg HAc/L kJ/kg AKM

500-1500 200-2000 2300029000

600 500 25000

2500-3500 100-600 9000-14000

3000 200 12000

580-1100 1100-1700 0.8-1.2

Tablo 6.3 Atksu amurlarnn metal ierikleri Kuru Katlar (mg/kg) Metal Aralk Medyan Arsenik 1.1-230 10 Kadmiyum 1-3410 10 Krom 10-99000 500 Kobalt 11.3-2490 30 Bakr 84-17000 800 Demir 1000-154000 17000 Kurun 13-26000 500 Mangan 32-9870 260 Civa 0.6-56 6 Molibden 0.1-214 4 Nikel 2-5300 80 Selenyum 1.7-17.2 5 Teneke 2.6-329 14 inko 101-49000 1700 Tablo 6.4 Farkl atksu artma ilemlerinde ve proseslerinde gzlenen kat madde konsantrasyonlar Kat Madde Konsantrasyonu (% KM) Uygulanan Artma lemi veya Prosesi Aralk Ortalama n ktrme Tank n ktrme amuru 5-9 6 n ktrme amuru + atk aktif amur 3-8 4 n ktrme amuru + damlatmal filtre humusu 4-10 5 n ktrme amuru + demir tuzlar (fosfor iin) 0.5-3 2 n ktrme amuru+dk kire dozaj (fosfor iin) 2-8 4 n ktrme amuru+yksek kire dozaj (fosfor iin) 4-16 10 Kpk 3-10 5 Son ktrme Tank n ktrme uygulanm atk aktif amur 0.5-1.5 0.8 n ktrme uygulanmam atk aktif amur 0.8-2.5 1.3 n ktrme uygulanm yksek saflkta oksijen 1.3-3 2 n ktrme uygulanmam yksek saflkta oksijen 1.4-4 2.5 Damlatmal filtre humusu 1-3 1.5 Dner biyolojik temas tank atk amuru 1-3 1.5 Graviteli Younlatrc n ktrme amuru 5-10 8 n ktrme amuru + atk aktif amur 2-8 4 n ktrme amuru + damlatmal filtre humusu 4-9 5 znm Hava Yzdrmeli Younlatrc Polimer ilaveli atk aktif amur 4-6 5 Polimer ilavesiz atk aktif amur 3-5 4 Santrifj ile Younlatrc Atk aktif amur 4-8 5 Graviteli-Bant Younlatrc Polimer ilaveli atk aktif amur 4-8 5
23

Havasz rtme n ktrme amuru n ktrme amuru + atk aktif amur n ktrme amuru + damlatmal filtre humusu Haval rtme n ktrme amuru n ktrme amuru + atk aktif amur n ktrme amuru + damlatmal filtre humusu

2-5 1.5-4 2-4 2.5-7 1.5-4 0.8-2.5

4 2.5 3 3.5 2.5 1.3

Atksu artma tesislerinde retilen amurlarn ilenme ve artma proseslerine beslenmeleri, sabit debide, homojen, plastik vb geri kazanm mmkn maddelerden arndrlm bir ekilde olmas gerekmektedir. Bu sebeple katlar ve biyokatlar genellikle tme, zgara, kum ayrma, kartrma ve depolama gibi n ilemlerden geirilmektedir. Atksu artma tesislerinde retilen amurlar, n ktrme tanklar, son ktrme tanklar ve ileri artma proseslerinden kaynaklanr. n ktrme amuru, ham atksudaki kebilen katlar, son ktrme amuru ise biyolojik ve ilave kebilen katlar iermektedir. leri artma proseslerinden kaynaklanan amurlar ise biyolojik ve kimyasal zellik gsteren katlar da bnyesinde bulundurmaktadr. Bu sebeple amurlarn niform bir ekilde kartrlarak bir sonraki artma birimine iletilmeleri gerekmektedir. zellikle susuzlatrma, s ile artma ve yakma gibi ksa bekleme srelerinde iletilen sistemlerde amurlarn niform bir ekilde kartrlmalar ok nemlidir. Aksi halde artma tesisinin performansnda belirgin olarak azalma gzlenebilir. amurlarn kartrlmalar u ekillerde gerekletirilir: Son ktrme amuru ve ileri artma proseslerinden kaynaklanan amurlar, n ktrme tanklarna geri devrettirilerek kartrlr ve n ktrme amuru ile birlikte keltilirler. amurlar borularn ierisinde kartrlabilirler. Tam karml haval veya havasz rtcler gibi uzun bekleme srelerinde iletilen stabilizasyon proseslerinde kartrlabilirler. amurlar ayr kartrma tanklarnda kartrlabilirler (En iyi sonu bu yntem ile elde edilmektedir).

Byk kapasitelerde iletilecek atksu artma tesislerinde retilen amurlarn kartrlmadan nce ayr olarak younlatrlmalar ve younlam amurlarn kartrlmas en optimum performansn elde edilebilmesi asndan tavsiye edilmektedir. amurlarn depolanmas ise besleme akmnda karlalacak salnmlarn dengelenmesi ve proseslerin iletme d kald dnemlerde amurlarn biriktirilmelerine imkan verilmesi amacyla uygulanmaktadr. zellikle mekanik susuzlatrma, kirele stabilizasyon, s ile kurutma ve yakma proseslerinden nce amurlarn niform olarak beslenmesi gerekmektedir. Havasz ve haval rtmenin bulunmad byk tesislerde, amurun birka saatten birka gne kadar bekletildii ayr kartrma ve depolama tanklar ina edilir. amurlarn 2-3 gnden daha fazla bekletildii depolama tanklarnda, amur bozunarak istenmeyen koku problemlerine sebep olmaktadr. Ayrca bu amurlarn susuzlatrlmalar daha zordur. amurlar, depolanmalar srasnda sk sk havalandrlarak septik artlarn oluumu engellenir. amurlarn depolanmalar ve kartrlmalar srasnda karlalan septik artlarn ve kokunun nlenebilmesi iin klor, demir tuzlar, potasyum permanganat ve hidrojen peroksit gibi kimyasal maddeler snrl miktarlarda da olsa tank ierisine ilave edilebilir. Ayrca hidrojen slfr gazndan oluan kokunun kontrol ve bu gazn zelti ierisinde tutulabilmesi iin sodyum hidroksit ve kire ile pH deeri artrlabilir. amurlarn depolanmalar kapal tanklar iersinde gerekletirilecekse, uygun koku kontrol teknolojileri ile tank ierisi havalandrlmaldr. Bu teknolojiler arasnda kimyasal syrclar veya biyofiltreler bulunmaktadr. Havalandrma ilemi ayrca amurun kartrlmasna da yardmc olmaktadr. amurlarn ilendikten sonra nihai uzaklatrmada dikkate alnmas gereken en nemli kimyasal parametre nutrient (besi maddesi) ierikleridir. amurlarn toprak artlandrc olarak kullanlaca arazilerde azot, fosfor ve potasyum ieriklerini esas alan gbre deeri nem kazanmaktadr. pH, alkalinite ve organik asit ierikleri ise havasz rtme prosesinde etkili bir
24

stabilizasyonun salanabilmesi asndan mutlaka izlenmesi gereken parametrelerdir. amurlarn faydal kullanm amalarn ve araziye serilmelerini etkileyen kat zellikleri ise organik ierikleri (genellikle uucu kat madde olarak ifade edilirler), uygun miktarlarda olmayan nutrientler, patojen mikroorganizmalar, metaller ve zehirli organik bileiklerdir. Nihai uzaklatrmada en fazla kabul gren iki temel teknolojiden birincisinde, artma amurlar gazlatrma veya birlikte yakma yntemleri ile enerji kayna olarak kullanlmakta, ikinci teknolojide ise atksu artma amurlar kurutularak gbre amal kullanlmaktadr. En ok kabul gren kurutma yaklam ise termal kurutmadr. Termal kurutma ile ortaya kan nihai rn, amur ile hi benzerlik gstermez. Termal kurutma yntemi ile %90-92 orannda kuru kat ierii ihtiva eden nihai rnn arl ve hacminde belirgin olarak azalma salanabilir. Bu durum uzak yerlere nakliye edilmesi gereken biyokatlarn nihai bertaraf srasnda kolaylk ve maliyette belirgin ekonomi salamaktadr. Ortaya kan rn tamamen kokusuzdur ve ticari amal satlan gbreye benzer bir fiziksel grnme sahiptir. Bu sebeple gerek kimyasal ierii bakmndan, gerekse safl ve sterilizasyonu bakmndan tamamen gbre zellii tayan bu rn paketlenerek etiketlenebilmekte ve gvenli olarak pazarlanabilmektedir. Kullanm henz yaygn hale gelmeyen dier nihai uzaklatrma yntemleri ise ses dalgas ve UV n ile bertaraftr.

YEDNC BLM ARITILMI ATIKSULARIN GER KAZANIMI VE YENDEN KULLANIMI Giri Madde 34- Son zamanlarda hzl nfus art sonucu, su kullanm da ok artmtr. Su kullanmnn artmas ile birlikte su ktl da yaanmaya balamtr. Kii bana yllk 1000 2000 m3 suyu bulunan lkeler su stresi altnda saylmaktadr. Bu snflandrmaya gre Trkiye su stresi altndaki lkeler arasnda bulunmaktadr. Trkiyede blgesel su probemi vardr. Baz blgelerde yeterli su var iken, baz blgelerde ise yeterli su bulunmamaktadr. Su ktl ile mcadelenin deiik yntemleri vardr. Bu yntemler, su datm sistemlerinin yenilenmesi (su kayplarnn azaltlmas), evsel ve endstriyel atksularn geri kazanlmas ve hangi kalitede su gerekli ise o kalitede suyun salanmasdr (ime suyu, ykama suyu, sulama suyu, endstriyel su v.b.). Kullanlan suyun % 65-70nin tarm ve yeil alan sulamasnda, % 20-25 orannn da endstride kullanld dnldnde, kentsel atksularn tarmsal maksatl geri kazanm ve endstriyel geri kazanm byk nem arz etmektedir. Ayrca, artlan atksular yeraltna enjekte edilebilir ve dinlenme maksatl kullanlan blgelere (gller vb) beslenebilir. Dolayl olarak, yangn suyu ve tuvaletlerde geri kazanm ve dorudan ime suyu olarak geri kazanm alternatifleri de mmkn olabilir. Atksularn geri kazanmndaki teknoloji gereksinimi, geri kazanlacak suyun kullanm maksatlar ile ilikilidir. Su tarmsal veya yeil alan sulamasnda kullanlacak ise iyi bir ekilde dezenfekte edilmi biyolojik artma k yeterli olabilir. Dorudan veya dolayl geri kazanm sz konusu ise daha ileri artma alternatifleri (membran teknolojileri, aktif karbon ve ileri oksidasyon yntemleri vb) gndeme gelebilir. ekil 7.1de geri kazanmda kullanlabilecek artma sistemlerinin akm emalar verilmitir. ekil 7.2de ise ekil 7.1de verilen akm emasna bal olarak srasyla geri kazanlan atksuyun tarmsal sulama suyu, golf sahalarn sulama suyu, yeil alan sulama suyu ve endstriyel soutma suyu, dinlenme maksatl kullanlan sulakalan besleme suyu ve dolayl kullanm suyu olarak elde edilebilmesi iin uygulanabilecek akm emalar verilmitir. Sulama suyu kriterleri ise Ek 6da verilmitir. Atksu Geri Kazanm Tesisinin Yeri Madde 35- Atksu geri kazanm tesisinin yerine karar verirken geri kazanm maksad ok nemlidir. Artma sistemleri, merkezi, merkezi olmayan, uydu ve yerinde artma sistemleri olabilir. Byk iyerlerinde tekrar kullanm suyu geri kazanm veya ehir park ve dier yeil alan sulamalar gibi

25

atksuyun tekrar kullanlabilecei blgeler vardr. Merkezi artma sistemi bu blgelere ok uzak ise uydu artma sistemleri inaa edilerek, artlan atksuyun uzun mesafelere tanmas sorunu nlenebilir. Bunun yannda, merkezi kanalizasyon sistemine bal olmayan yerleimler iin merkezi olmayan artma uygulanabilir ve artlan atksu, ayn blgede tekrar yeil alan sulamas iin kullanlabilir. Ayrca, hi kanal sisteminin olmad yerlerde de, yerinde artma sistemleri ile artlan atksuyun tekrar ayn blgede geri kullanm salanabilir. Artlm Atksularn Depolanmas Madde 36- Atksu geri kazanm sonucu elde edilen suyun tam olarak kullanlabilmesi iin bazen depolanmas gerekmektedir. zellikle, suyun ok daha fazla ihtiya olduu yaz mevsimlerinde, k mevsiminde depolanan artlm su kullanlabilir. Depolamann eitli yntemleri vardr. Bunlar, yeraltsuyuna dolayl dearj, gl ve rezervuarlarda depolama eklinde olabilir. En ok kullanlan yntem, mevsimsel rezervuarlarn kullanlmasdr. Mevsimsel rezervuarlar, stabilizasyon havuzu veya havalandrmal lagnlerin bir paras eklinde de olabilir. Burada, ilave bir artma da gerekleebilir. Rezervuarlarn taban, geirimsiz bir tabaka (jeomembran veya kil) ile kaplanr ve derinlii, deiken olmakla birlikte, 4-7 m aralnda olabilir. Havuz hacmi, 3-5 aylk atksuyu depolayacak kapasitede olabilir.

26

ekil 7.1 Atksu geri kazanm akm emalar

27

a)

b)

c)

d) e) f) ekil 7.2 Atksu geri kazanm iin uygulanan akm emalar a) Tarmsal sulama b) Golf sahalarnn sulamas c) Yeil alan sulamas ve endstriyel soutma suyu d) Dinlenme maksatl kullanlan sulakalanlara verme e) Yeil alan sulamas f) Dolayl kullanm suyu

28

Atksu Geri Kazanm in Teknoloji Seimi Madde 37- Atksu geri kazanm iin seilecek teknoloji tipini etkileyen faktrler srasyla yledir: atksuyun nerede geri kullanlaca, atksu karakteristikleri, geri kazanlacak atksuyun kalitesi, eser elementlerin miktar, mevcut duruma uyumu, prosesin esneklii, iletme ve bakm ihtiyac, enerji, kimyasal ve personel ihtiyac. Atksu geri kazanm iin bir sisteme karar vermeden nce kesinlikle pilot lekli alma yaplmas gerekmektedir. Tablo 7.1de atksu geri kazanm iin uygulanan artma teknolojileri ve giderdikleri kirleticiler verilmitir. Bir evsel atksuyun sulama suyu olarak geri kazanlmasnda su kalitesi asndan kullanlabilecek en nemli indikatrler, koliform ve patojen mikroorganizma konsantrasyonudur. Tablo 7.2de ise deiik artma sistemlerinin logaritmik mikroorganizma giderme verimleri verilmitir. Uygulanan ileri artma sistemleri ile birlikte, artlan su kalitesi de ykselmitir. Atksu geri kazanm amac ve uygulanabilecek teknolojiler ise Tablo 7.3de verilmitir. Atksular, tarmsal sulamada tekrar kullanlrken, dikkat edilecek baz hususlar vardr. Bunlar, sulanacak bitkide meydana gelebilecek birikme, patojen mikroorganizmalarn hala yaama riski ve kimyasal maddelerin birikme riskidir. Yeil alanlarn sulanmasnda ise halkn bu blgeye girmesi ve eser elementlerin birikmesi gibi riskler vardr. Geri kullanm esnasnda, btn bu riskler gznne alnmaldr. Artlm atksu ile sulanabilecek bitkiler, Tablo 7.4de verilmitir. Dezenfeksiyon, artlm atksu iin ok nemlidir. Artlm evsel atksularn dezenfekte edilmeden sulamada kullanlp kullanlamayaca, Tablo 7.5de verilmitir. Tablo 7.1 Atksu geri kazanm iin uygulanan artma teknolojileri ve giderdikleri kirleticiler
znm organik madde Partikler organik madde Toplam znm madde

Eser maddeler

Artma birimleri

Kolloidal maddeler

Askda kat madde

Fosfor

Protozoa X X X X X X X X X

Bakteri

kincil artma Ntrient giderimi Filtrasyon Yzey filtrasyonu Mikrofiltrasyon Ultrafiltrasyon Flotasyon Nanofiltrasyon Ters osmoz Elektrodiyaliz Karbon adsorpsiyonu yon deitirme leri oksidasyon Dezenfeksiyon

X X X X X X X X X X X

X X X X X X X

Azot

X X X X X

X X

X X

X X X X X

X X X X

X X

X X

X X

29

Virs X X X X X X

Tablo 7.2 Deiik artma sistemlerinin miroorganizma logaritmik giderme verimleri Artma sistemleri Birincil artma kincil artma ncl artma n Aktif Damlatmal ktrme amur filtre Filtrasyon Mikrofiltrasyon Fekal koliform <0.1-0.1 0-2 0.8-2 0-1 1-4 Salmonella <0.1-2 0.5-2 0.8-2 0-1 1-4 Cyryptosporidium 0.1-1 1 0-3 1-4 Giardia <1 2 0-3 2-6 Enterik virus <0.1 0.6-2 0-0.8 0-1 0-2

leri artma Ters osmoz 4-7 4-7 4-7 >7 4-7

Tablo 7.3 Atksu geri kazanm maksad ve uygulabilecek artma sistemleri Atksu geri kazanm maksad Artma sistemleri Tarmsal sulama Konvansiyonel aktif amur + filtrasyon + klorlama Golf sahalar sulama Nitrifikasyon ieren aktif amur sistemi + kimyasal fosfor giderimi + (filtrasyon) + klorlama Yeil alan sulama Azot gideren aktif amur sistemi + mikrofiltrasyon + UV Dinlenme maksatl kullanlan sulakalanlar besleme Azot ve fosfor giderimini ieren MBR + UV Dolayl kullanm suyu Nitrifikasyon ieren aktif amur sistemi + (Yeralt suyuna veya yzeysel sulara dearj) mikrofiltrasyon + ters osmoz + UV/H2O2 Endstriyel soutma suyu Azot gideren aktif amur sistemi + mikrofiltrasyon + UV Endstriyel proses suyu Azot gideren aktif amur sistemi + filtrasyon + nanofiltrasyon + iyon deitirme + UV Tablo 7.4 Artlm atksu ile sulanabilecek bitkiler Tip rnek Tarla bitkileri Arpa, msr, yulaf Lifli ve ekirdekli bitkiler Pamuk Ham olarak tketilen sebzeler Avokado, lahana, salatalk, ilek Belli bir ilemden Enginar, eker pancar, sonra tketilen sebzeler eker kam Meyve bahesi ve zm balar Kays, portakal, eftali Fidanlk iek Ormanlk alanlar Kavak vb. Tablo 7.5 Artlm evsel atksularn kullanlamayacan gsteren tablo dezenfekte

Artma ihtiyac kinci kademe + dezenfeksiyon kinci kademe + dezenfeksiyon kinci kademe + filtrasyon dezenfeksiyon kinci kademe + dezenfeksiyon kinci kademe + dezenfeksiyon kinci kademe + dezenfeksiyon kinci kademe + dezenfeksiyon

edilmeden
ayr-Mera

sulamada
Yem Bitkisi

kullanlp
Meyvecilik

BY BV BY BV BY BV BY BV BY BV

Biyolojik Artma tesisi veya en az 2 saat beklemeli ktrme havuzu eklindeki n artma tesisi k sular Haval stabilizasyon havuzlar veya lagnlerin k sular (-) Su kullanlamaz (+) Su kullanlabilir BV: Bitki varsa BY: Bitki yoksa

+ +

+ -

+ +

+ -

+ +

30

Koru Ormanlk + +

Sebze

Tarla

EKLER: EK 1 YERNDE ARITMA SSTEMLER

Zemin Trne Bal Olarak Artma Teknolojisinin Seimi Normal zeminlerde, septik tank sonras szdrma ukuru ve szdrma yataklar ile ilgili akm emalar, ekil Ek1.1de ve szdrma yataklarnn be deiik tasarm, ekil E1.2de verilmitir. Septik tank sonras, yerekimi ile atksuyun szdrma yatana datlmas, ekil E1.2ada verilmitir. ekil E1.2b ve E1.2cde, szdrma yataklarnn dinlendirmeli olarak altrlmas, ekil E1.2dde, atksuyun septik tanktan sonra pompa veya sifonlama ile szdrma yatana verilmesi ve ekil E1.2ede septik tank sonras pompa ile szdrma yatana tabandan zeri zel bir szdrma tabakas ile kapl kk apl bir boru ile verilen ve szan suyun u ksmdan topland szdrma yatann ematik ekli verilmitir. Alvyonlu zeminlerde septik tank knn haval artma veya kesikli kum filtresi ile artlmas ve nihai uzaklatrmas, ekil E1.3de ve zel szdrma yataklarna ait ematik ekiller, ekil E1.4de verilmitir. ekil E1.4ada, s kum yataklarndan basn altnda szdrma, ekil E1.4bde, dolgu kum yataklarndan szdrma, ekil E1.4cde, kum yataklarndan szdrma ve zerindeki bitkilerin szdrlan su ile beslenmesi, sonra buharlama ile atmosfere salnmas ve ekil E1.4dde, iki kademeli septik tanktan geen suyun yapay sulakalanlarda artmnn ematik ekli ekil E1.4ede gsterilmitir. Geirimsiz zeminlerde, zemine szdrmak pratik olarak mmkn deildir. Geirimliliin ok dk, yeraltsu seviyesinin yksek, zemin eiminin yksek, taknlarn meydana geldii ve atksuyun, su kaynaklarnn yaknlarnda olutuu durumlarda zemine szdrma dnlmemelidir. Geirimsiz zeminlerin olduu yerlerde atksular, daha kompleks artma sistemleri ile artlmal ve uzaklatrlmaldr. Uygulanabilecek nihai dearj alternatifleri, su szdrmayan bekletme tank (ekil E1.5a), iki kademeli septik tank sonras buharlatrma (ekil E1.5b), iki kademeli septik tank sonras yapay sulakalanlar ve arazide artma (ekil E1.5c), iki kademeli septik tank knn dezenfeksiyon sonras yamurlama sulamada kullanlmas (ekil E1.5d), tuvalet atklarnn sv (sar su) ve kat ksmlar (siyah su) ile banyo sularnn (gri su) ayrlmas ve kat ksmn kompost, sv ksmn (sar su) Magnezyum-Amonyum-Fosfat MAP ktrmesi ile gbre amal geri kazanm, gri suyun ise septik tank sonras uygun bir artma ile artm ve sulama amal geri kullanm (ekil E1.5e), atksularn toplandktan sonra septik tank knn basnl membran biyoreaktr ile artm, dezenfeksiyonu ve ikinci bir ebeke ile sifon suyu olarak geri dnm veya sulama amal geri kullanm (ekil E1.5f), atksularn toplandktan sonra septik tank knn vakumlu membran biyoreaktr ile artm (ekil E1.5g) olabilir. Geirimsiz zeminler iin nerilen bu nihai uzaklatrma sistemleri, normal ve alvyonlu zeminler iin de kullanlabilir. Yerinde artma teknolojileri olarak sunulan bu akm emalarnda bulunan her bir sistemin bileenleri, daha detayl olarak aada aklanmtr.

31

ekil E1.1 Normal zeminlerde septik tank sonras szdrma ukuru ve szdrma yataklar.

a)

b)

c)

e)

32

f) ekil E1.2 Normal zeminlerde szdrma yataklarnn be deiik tasarm

ekil E1.3 Alvyonlu zeminlerde septik tank knn haval artma veya kesikli kum filtresi ile artlmas ve nihai uzaklatrmas.

a)

b)

33

c)

d)
ekil E1.4 Alvyonlu zeminlerde nihai uzaklatrma alternatifleri.

a)

b)

c)

34

d)

e)

f)

35

g)
ekil E1.5 Geirimsiz zeminlerde nihai uklatrma alternatifleri

a) Kuru (susuz) ukurlar st rtl bir ukurdur. Taban, geirimli veya geirimsiz olabilir. Yeralt suyunun kirlenmemesi gereken yerlerde taban szdrmaz yaplr. Buralarda biriken atksular, belli srelerle boaltlrlar. Szdrmal olanlarda ise sulu ksm yeraltna szar, kalan kuru ksm ise ukurda toplanr. Su szdrmayan geirimsiz kuyular, ayda insan bana 70 litre veya alt aylk boaltma evresi iin insan bana 400 Llik hacim dnlerek boyutlandrlr. Geirimli ukurlara 90 cm veya daha byk ap verilir ve giri borusu altndaki seviyede derzler ak olarak tekil edilir. En st derz tabii zeminden 60-90 cm aada bulunmaldr. Zeminin boluklar tkanp ukur dolduktan sonra bir T k ve bir dolu savak borusu stteki svy szdrmal bir ukura iletir. Bu ukurlar, kuyularn yeralt suyu akmna gre alt (mansap) taraflarnda ve bakteriyel kirlenmeyi nlemek iin 15 m ve kimyasal kirlenmeyi nlemek iin ise 45 m den daha uzakta bulunmaldr. Bu tr ukurlar bina temelinden en az 6 m uzakta almaldr. Merkezi bir ime suyu sistemini besleyen su kuyular yaknn da bu tr ukurlar asla yer almamaldr. b) Kompostlatrma Tuvaletleri Organik atklarn, haval olarak kompostlatrld tuvaletlerdir. Hava ihtiyac, havalandrma borusu ile 12 Voltluk bir havalandrma fan ile salanabilir. ekilde uygulanabilmektedir. Birincisi kesikli uygulamadr. Atk, 12 ay boyunca kompostlatrmaya tabii tutulur. kincisinde kompost belli srelerle alnr. nc uygulamada ise kompostlatrma yer seviyesinin stnde yaplr. Oluan sznt suyu, yapay sulakalanlara veya araziye direkt olarak uygulanabilir (ekil E1.6a). c) Sulu Tuvaletler Burada, tuvaletin hemen altna yeralan sifon iindeki su dolaysyla, boru devaml suretle kapal olaca iin koku ve bcek problemi yaanmaz. Her kullanm sonras 2-3 Llik su ile tuvalet srekli olarak ykanr (ekil E1.6b). d) ok Gzl Septik Tanklar rtme ukurlar olarak da adlandrlrlar. Kanal ebekesi olmayan krsal yerleim alanlarndaki mnferit bina veya kk yerleim gruplarnn atksularnn bertaraf iin uygulanabilecek kullanl bir sistemdir. st kapal ktrme ukurlarndan ibarettir. Bunlar genellikle, iki, veya drt gzl olabilir (ekil E1.6c). amurun byk bir ksm ilk gzde toplanr. Faydal hacim, 200 L/Ne gre hesaplanr. Bir biyolojik faaliyetin de olmas isteniyor ise 1000 L/Nye gre bir boyutlandrma yaplmas gerekmektedir. Bekletme sresi 2 gn civarndadr. Su ykseklii, 1.2-2 m aralnda alnabilir. En kk hacim 3 m3 olup, dipteki amur ylda 2 defa boaltlmaldr. ki gzllerde, ilk gz toplam hacmin 2/3 kadardr. gzllerde ise, ilk gz toplam hacmin yars, dier iki gz eit hacimlidir. Septik tank knda AKM kan nlemek zere, k borusu zerine elek de yerletirilebilir.

36

e) ki Katl Septik ukurlar (mhoff Tank) ki katl ukurlarda, st kat ktrme, alt kat ise rtme iin kullanlr (ekil E1.6d). Verimi, mekanik artmadaki kadardr. stteki ktrme havuzu 30 L/N, alttaki amur rtme ksm ise 60 L/N esasna gre hesaplanmaktadr.

a) Kompostlatrma tuvaleti

b) Sulu tuvalet

c) Tek ve ift gzl septik tanklar

d) ki katl ukurlar
37

e) Yava kum filtreleri ekil E1.6 Yerinde artma teknolojileri f) Yava Kum Filtreleri Septik tank k, yava kum filtreleri ile kontroll bir ekilde artlp, dezenfekte edildikten sonra alc ortama verilebilir. Filtre kalnl, 60-90 cm olabilir. deiik ekilde uygulanmaktadr. Bunlar, kum filtre hendekleri, (gmlm) kesikli ve geri devirli alan filtrelerdir (ekil E1.6e). Basit olarak iletilmeleri, en nemli stnlkleridir. Ancak, byk alan gerektirirler. Alan ihtiyac, stabilizasyon havuzlar kadar byk deildir. g) Uzun Havalandrmal Paket Artma Sistemleri Septik tank k, havalandrma blmesine verilir (ekil E1.7a). Gerektiinde yzeyde bymeyi salamak zere, dolgu malzemesi kullanlabilir (ekil E1.7b). Havalandrma blmesi yksek amur yalarnda altrlr. (ekil E1.7c). Dner biyolojik diskler de, septik tank kn artmak zere kullanlabilirler. Bu sistemlere ait boyutlandrma kriterleri Tablo E1.1de verilmitir. Tablo E1.1 Yerinde uzun havalandrma kriterleri Parametre MLSS, mg/L F/M, g BO/g MLVSS.gn amur ya, gn Hidrolik bekletme sresi, gn znm oksijen, mg/L Kartrma, kW/m3 ktrme yzey yk, m3/m2.gn amur temizleme aral, ay paket aktif amur sistemleri iin boyutlandrma Aralk 2000-6000 0.05-0.1 20-100 2-5 >2 0.01-0.03 8-16 3-6 Maksimum 8000 33 8-12

h) Kk Membran Biyoreaktr Sistemleri Hayat standard yksek yerleim yerleri iin uygulanabilecek bir yntemdir. Septik k, ayr bir havuz ierisine daldrlm membran ile vakum altnda ekilmektedir. Vakum srasnda, havann da verilmesi gerekmektedir. Membrandan szerek elde edilen su, sulama suyu olarak geri kullanlabilecek kalitededir.

38

) Szdrma Sistemleri Szdrma Kuyular (ukurlar) Bunlar derin kuyulardr. Su seviyesi derinlerde olmaldr. ukurlar, 2-4 m geniliinde ve 3-6 m derinliinde olabilir. Genellikle, yan duvarlardan szma olur. Hidrolik yk, 8-16 L/m2.gndr. Szdrma Borular Szdrma borular, bir n artmadan geen atksularn, yeraltna denmi bir boru ebekesi ile zemine szdrlmasdr. Szdrma borusu ebekesinin uzunluu, kii bana L=10-20 m olacak ekilde belirlenir. Burada, tabi zemin yapsnn da nemi vardr. Boru hatt uzunluu, kii bana kum ve akll zeminlerde, 10 m, killi kumda, 15 m ve kumlu kilde, 20 m alnabilir. n artma olarak genellikle, ok gzl septik tanklar kullanlr. Szdrma borusu ap 100 mm olup, takriben 60-90 cm derinlie denir. Borularn eimi, 1/400-1/500 arasnda olmaldr. Dik arazilerde, dler yaplabilir. Szdrma borularnn sonuna havalandrma bacalar yaplr. Boru hendei ncelikle 100 mm ykseklikte ve hendek geniliinde akl ile doldurulur. Bunun zerine szdrma borusu denerek, borunun st ksm en az 5 cm kalnlnda tabana denen malzeme ile kaplanr. Szdrma borularnn balant yerlerinin st ksmlar karton ile kaplanr ve bunun zeri kaz malzemesi ile doldurulur. Szdrma borularnn son ksmlarnn boru hattna dikey olarak birbirleriyle balanmas iyi bir iletim salar.

a)

b)

39

c) ekil E1.7 Yerinde artma olarak kullanlabilecek paket artma sistemleri Kum Dolgulardan Szdrma Artma ilemi, dzenli olarak dolgu malzemesi yerletirilmi bir yatak boyunca suyun aaya doru hareketinden olumaktadr. ki ana giderme mekanizmas vardr. Bunlar, filtreleme ve oksidasyondur. Yzeysel filtrelemede, askda kat maddeler (SS) filtre yatann yzeyinde organik maddelerin (partikler KO) bir ksm ile birlikte giderilir. Yatak iine yerletirilmi malzeme ise mikroorganizmalarn bymesi iin bir destek tabakas oluturur ve yzeyde tutunma ile byme meydana gelir. Mikroorganizmalarn bymesi iin gerekli oksijen, yzeyden aaya doru suyun hareketi neticesinde oksijenin yatan taban ksmna kadar difze olmas ile elde edilir. Bu ekilde azot ve znm KO giderimi salanabilir. Kum taneleri veya toprak tabakas bakterilerin yaamas iin uygun ortam oluturur. Haval bakteri, destekleyici yataa (kum) tutunarak geliimini srdrr. Yatakta doal silis kumu veya ykanm kum kullanlabilir. Kumun tane ap, 0.25 mm ve 0.4 mm olabilir. Bu sistemde dikkat edilecek en nemli husus, atksuyun yatak zerine homojen bir ekilde datlmasdr. Zemin bir miktar kazlabilir. Zemin geirimsiz ise tabana membran tabakas sermeye gerek yoktur. Geirimli zeminlerde tabana membran tabakas serilir ve zerine drenaj borular yerletirilir. Drenaj borularnn zerine ise kum tabakas serilir ve atksu yzeyden zel datma borular ile datlr. Bu tr bir tesiste balca, aadaki birimlerin bulunmas gereklidir: n artma, ktrme sistemi (septik tank), depolama tank, datm sistemi, filtre yata ve drenaj (toplama) sistemi. Gerekli yzey alan, kii bana 1.5 m alnabilir. Patojen mikroorganizma giderimi amalanmaz. 80 cmlik bir filtre yata kalnl yeterlidir. Bu sistem ile kta, 25 mg/Lnin altnda BOI5, 90 mg/Lnin altnda KOI ve 30 mg/Lnin altnda AKM elde edilebilir. Dolgu Kum Malzemesi erisinden Yeraltna Szdrma (Yma Sistem) Yeraltna szdrma, septik tank knn zemin zerinde tekil edilen bir dolgu malzemesi yn ierisine yerletirilmi zel bir datc boru ile nce dolgu malzemesi ierisine sonrasnda ise zemine szdrlmasdr. Bu sistemde zaman zaman tkanan dolgu malzemesinin deitirilmesi mmkndr. Atksu, ilk etapta dolgu malzemesi ile karlat iin, dorudan zemine szdrmaya gre daha iyi verim salanr.

40

Hzl nfiltrasyon Kum gibi geirimli zeminlerden, atksularn yeraltna szdrlmas prensibine dayanr. Szan sular, kuyu ve galerilerle alnabilecei gibi yeralt sularnn beslenmesi amac ile de kullanlrlar (ekil E1.8). Szma hz, 10-61 cm/gn veya daha fazla olan zeminler tercih edilir. Yeralt su tabakas hakknda bilgi sahibi olmadan bu ilem uygulanmamaldr. n artma olarak, n ktrme (septik tank) ilemi uygulanabilir. Hidrolik yk, normal hzl sistemlerde 0.1-1.5 m/hafta ve yksek hzl sistemlerde ise 1.5-2.1 m/hafta arasnda deiir.

ekil E1.8 Hzl infiltrasyon Arazi zerinde Aktma Bu metod ile eimli bir arazinin st tarafndan aktlan atksular, bitki rts arasndan aktlarak, aadaki toplama hendeklerine ular (ekil E1.9). Aaya doru akma esnasnda, artma gerekleir. Arazi eimi, % 2 ile 8 arasnda, yeralt su seviyesi 0.6 mden daha derinde olmaldr. Souk havalarda verim der. Bir n artmadan geen atksular iin hidrolik yk, 0.8-1.8 cm/gndr. Eer bir biyolojik artma k veriliyor ise hidrolik yk 2.1-5.7 cm/gn olabilir. Yksek konsantrasyonlu atksular iin organik yk, 44.8-112 kg/ha/gndr. Bu sistemlerin almas, 6-8 saat besleme, geri kalan 16-18 saat dinlenmeye brakmak eklindedir .

ekil E1.9 Arazi zerinde aktma sistemleri

41

EK 2 ARITMA TEKNOLOJLER Birinci Kademe Artma Birimleri Birinci kademe artma birimleri, kaba ve ince zgara, dner elek, kum tutucu ve n ktrmeden olumaktadr. Izgaralar Izgaralar, kaba zgara ve ince zgara olmak zere iki eittir. Kaba zgaralar, artma tesisinin en banda ve 40 mmden iri maddelerin mevcut mekanik ekipmanlara zarar vermemesi ve boru hatlarnda tkanklk yaratmamas (p, naylon, ahap malzeme v.b) iin tutulmas ve uzaklatrlmas iin kullanlrlar. deiik tipte inaa edilirler. Bunlar, sabit ubuk zgaralar, hareketli bant zgaralar ve tclerdir. ubuk zgaralar, terfi merkezleri giriine yerletirilirler. Elle veya mekanik temizlemeli olabilirler. Byk artma tesislerinde mekanik, kk artma tesislerinde elle temizlemeli olanlar kullanlabilir. nce zgaralarn ubuk aral, 5-15 mm mertebesindedir. Bu tip zgaralar mekanik temizleme mekanizmalarna sahip olup, zgarada tutulan kat maddeler zaman zaman otomatik olarak temizlenerek kat madde konteynerlerinde depolanr ve daha sonra uygun alanlara dklr. Dner elek tipi (mikroelekler), ubuk zgaraya gre ok daha kk (<1 mm) paracklarn uzaklatrlmasnda kullanlr. Dz, sepet, kafes ve disk tiplileri vardr. Izgaralar kanaldan kartlarak temizlenip yerine taklrlar. Tasarmlar ince zgaralara benzemektedir. Uzaklatrlacak maddelerin boyutuna bal olarak ubuk aralklar, 3-20 mm arasnda olabilir. tcler, kaba eleklerle birlikte kullanlrlar ve zgaralarda tutulan kat maddeleri trler. Dnen veya titreen bir merdane zerinde kesme dileri veya dorama ksmlar vardr. tcler tamamen batm konumdadr. nce zgaralar, hareketli ve hareketsiz elekler eklinde olabilir. Hareketsiz veya statik elekler dik, eik veya yatay olarak monte edilirler. Hareketli elekler, alma srasnda srekli olarak temizlenirler. Her iki tip ince elekte de, % 20-25 orannda askda kat madde ve BOI5 giderimi salanr. Ayrca bu sistemlerde, ya giderimi ve znm oksijen deerlerinde ykselme salanr. Hareketli eleklerde, hareketsiz eleklere kyasla yk kayb daha dk, fakat enerji gereksinimi daha yksektir. Mekanik dzeneklere sahip ince eleklerde ortaya kabilecek arzalara kar, sistemde elle temizlemeli zgara da dnlmelidir. Elle temizlenenler, 1.7 m boyundaki bir adamn boyuna gre, trm rahat ekmesi gz nnde tutularak, yatayla 35 ile 45 a yapacak ekilde tasarlanabilirler. Mekanik zgaralar ise 60 ile 80 a ile dzenlenmektedir. nce zgaralarda trmk syrma hz, 0.100.15 m/s alnabilir. Trmn bir tur yapmas (alma devresi), zgara boyuna bal olarak 2 ile 5 dakika arasnda deimektedir. Mekanik temizlemeli zgaralar genelde ana hareket mekanizmasndan olumaktadr. Bunlar, trm yukar-aa altran mekanizma, aa giderken trm zgaradan uzaklatran mekanizma ve trmk yukar ktnda stndeki pleri konteyner veya banta doru syran mekanizmadr. Izgara ubuklar arasndaki ortalama su hz 0.75 m/s, maksimum su hz 1.25 m/s olmaldr. Daha byk hzlar, pleri srkleyecei iin istenmemektedir. Yaklam kanalndaki hz ise maksimum debide 1 m/s deerini gememesi ve kelmeye meydan vermeyecek ekilde minimum debide 0.3 m/s deerinden kk olmamas gerekir. Byk tesislerde bir tek zgara kanal yerine daha fazla zgara kanal planlanmaldr. Izgara kanalnn minimum genilii, 60 cm olmaldr. Izgaralarn giri-k su seviyeleri arasndaki fark belirli bir deere (mesela 15-25 cm) ulat zaman temizlenmelidir. Ancak seviye fark bu deere ulancaya kadar uzun bir sre geerse, zgara zerindeki pler kuruyarak otomatik temizleme dzeneinde soruna yol aabilir. Bu yzden, zgaralarn temizleyicileri hem seviye farkna hem de zaman aralna gre devreye girmelidir. Izgaradan geen her 1000 m3 evsel atksu iin genelde 0.015 m3 civarnda atk olumaktadr. Bir zgara

42

yapsn projelendirebilmek iin, zgaradan geeek pik ve ortalama debiler ile zgara yapsna giri yapan atksu kanal akar kotunun bilinmesi gerekmektedir. Terfi Merkezi Terfi merkezleri her ne kadar mekanik artma birimi olmasa da, genellikle zgaralardan sonra uyguland iin bu blmde ele alnmtr. Atksu terfi merkezi, atksu, amur ve artlm sularn bir blgeden baka bir blgeye pompalar ile nakledilmesi ve ykseltilmesi iin inaa edilmektedir. Bir terfi merkezi, emme haznesi, pompa odas, basma hatt ve kontrol odasndan meydana gelmektedir. Pompalar alma prensipleri asndan, kinetik enerjili pompalar ve pozitif yer deitirmeli pompalar olmak zere iki ana grupta toplanabilir. Su ve atksu mhendislii alannda en ok kullanlan pompalar santrifj pompalar olup, kinetik enerji pompalar snfna girerler. Bu pompalarn tipi vardr: radyal, kark ve eksenel akl pompalar. Genellikle radyal ve eksen akl tipler yaygn olarak kullanlrlar. Pompa istasyonlar ise slak ortaml ve kuru hazneli olmak zere iki grupta snflandrlr. Islak hazneli pompalar, dey milli ve dalg pompalardr. Islak hazneli dey milli pompalarda, motor slak hazne sv seviyesinin stnde monte edilir, fakat pompa batm olarak kalmaktadr. Dalg pompalar sv iinde almaya uygun, zel izolasyonlu entegre motorludur. Kuru hazneli terfi merkezleri, kuru tip veya kendinden emili santrifj pompalardr. Pozitif emmenin mmkn olabilmesi iin pompa ekseni slak taraftaki suyun alt seviyesi hizasnda olmaldr. Dier bir alternatif de pompann bir kademe tekili sonucu slak blmn iinde olmasdr. Pompalar iin en nemli kavramlar, kapasite (debi), manometrik ykseklii), verim, g ve kavitasyondur. ykseklik (basma

Bir pompann kapasitesi (debi), birim zamanda pompalad suyun hacmidir. Manometrik ykseklik, bir referans dzlemine gre suyun kazand ykseklik veya birim arlktaki svnn pompa girii ile k arasnda kazand enerjidir. Bir pompann manometrik ykseklii (Hm), statik emme ve basma ykseklikleri, srekli yk (srtnme) kayplar, yersel yk kayplar ve hz ykseklikleri toplamna eittir. Statik emme ykseklii, sv emme seviyesi ile pompa arknn merkezi arasndaki seviye farkdr. Statik basma (dearj) ykseklii, svnn boald depodaki su seviyesi ile pompa ark ekseni arasndaki ykseklik farkdr. Statik ykseklik, statik basn ykseklii ile statik emme ykseklii arasndaki ykseklik farkdr. Boru sistemleri boyunca svnn srtnme sonucu kaybettii enerjiye srtnme kayplar ad verilir. Hz ykseklii, pompalanan (terfi edilen) svnn herhangi bir noktasndaki kinetik enerjisidir. Yersel yk kayb, balant elemanlar ve vanalardaki yk kaybn karlamak iin gerekli basn yksekliidir. Pompalarda enerji (g) gereksinimi, Q, gerekli pompa debisi (m3/s), , pompa verimi (%), , pompalanacak svnn younluu (kg/m3), Hm, toplam terfi ykseklii ve g, yerekimi ivmesi (m/s2) ne baldr. Bir pompann, verilen bir basma ykseklii ve verimde alabildii kapasitesi, pompann performans olarak belirtilmektedir. Pompann kapasitesi, dizaynnn bir fonksiyonu olup bununla ilgili bilgiler, belirli bir pompa iin pompa reticileri tarafndan verilmektedir. Pompa verimi (p), pompann faydal k gcnn, pompaya giren gce oran olarak tarif edilmektedir. Santrifj pompalarn verimi genellikle 0.60 0.85 arasnda deimektedir. Bir pompadaki enerji kayplar, hacimsel, mekanik ve hidrolik olarak snflandrlmaktadr. Hacimsel kayplar, pompa gvdesi ile dnen ark arasndaki gerekli aralklardan szmalar sebebiyle olmaktadr. Mekanik kayplar, yataklardaki srtnmeler, i disk srtnmesi ve akkann kayma gerilmeleri sebebiyle meydana gelmektedir. Hidrolik kayplar ise ak yollarndaki srtnme ve evrinti kayplar olarak gz nne alnabilmektedir. Pompalarn kullanlmasnda karlalan en nemli problemlerden birisi kavitasyondur. Sv akmndaki basn, buhar basnc deerinin altna dt ve buhar ceplerinin olumaya balad zaman kavitasyon meydana gelmektedir. Bunun sonucu verim ve kapasite dmekte, pompa ar derecede titreim yapmakta ve zarar grmektedir.
43

Srtnme ve yersel yk kayplar toplam, sistemin toplam yk kayb olarak adlandrlmaktadr. Bu deer, iletilen debinin (Q) bir fonksiyonudur. Sistem yk ile debi arasndaki mnasebeti gsteren eriye, boru hatt karakteristik erisi ad verilmektedir. Sabit devir saysnda alan bir santrifj pompann rettii yk (hp) ile debi (Q) arasndaki mnasebet pompa karakteristik erisi veya ksaca pompa erisi olarak adlandrlmaktadr. Bu iki erinin kesim noktas gerek iletme noktasn gstermektedir. Pompa gruplar farkl debi ve basma yksekliklerinde altrlabilirler. Belirli bir verim deerinde altrlmak zere pompalarn paralel ya da seri olarak balanmas gerekmektedir. Ayrca, pompa motorlar kademeli veya deiken hzl motorlar olarak da altrlabilmektedir. Pompa emme haznesi, pompann alma ve durma seviyeleri arasndaki su hacmidir. Bu hacim, pompann alma peryodu Tye (ve alma skl (alt says), iye, i=1/T), pompann kapasitesine (Q) baldr. Gerekli hazne hacmi, debinin 4iye oran eklinde ifade edilmektedir. alt says, i, byk tesislerde 6-8, orta byklkteki tesislerde (fabrika, kasaba vb) 8-15 ve kk tesislerde 15-30 aras alnabilir. Terfi merkezlerinde dikkat edilmesi gereken nemli hususlar aada belirtilmitir: a. Elektrik kesintileri ve pompalarn arzal olduu zamanlarda emme haznesi dolmakta ve atksu geri tepebilmektedir. Bu durumlarda atksuyun geri tepmesini nlemek zere, uygun kottan bir tahliye (dolu savak) yaplmaldr. Mmkn mertebe, yedek enerji imkanlar salanmaldr. b. Terfi merkezi projelendirilirken, gelecekte konulmas muhtemel pompalar iinde yer ayrlmaldr. c. alanlarn emniyeti iin pompa istasyonlarnda uygun havalandrma salanmaldr. Emme haznesinde de mutlaka hava bacas bulunmaldr. Dengeleme Havuzu Artma artma tesislerinde dengelemenin amac, atksu karakteristiklerindeki deiiklikleri minimize ederek, artma kademelerinde optimum artlar salamaktr. Dengeleme nitesinin boyutu ve tipi, atksuyun miktar ve deiimi ile ilgilidir. Dengeleme tank, atksu debisindeki farkllklar ve retimden dolay zaman zaman atlan veya istemeyerek dklen baz konsantre atksu akmlarn biriktirebilecek boyutta tasarlanmaldr. Dengeleme nitesinde, konsantrasyonun dengelenmesi ve kelmenin nlenmesi amacyla kartrma uygulanr. Buna ilaveten kartrma ve havalandrma ile ykseltgenebilen maddelerin ve BOInin ksmi oksidasyonu da gereklemektedir. Dengeleme havuzlarnda atksu bileiminin homojen hale getirilmesi ve kat maddelerin kelmesinin engellenmesi iin kartrma ilemi uygulanabilir. Dengeleme tanklarnda kartrma, giri akmnn datm ve perdeleme, trbinlerle kartrma, difzrle havalandrma ve mekanik havalandrclarla havalandrma gibi tekniklerle yaplmaktadr. Atksu debisi gznne alndnda, dengeleme havuzlarnn hacimlerine gnlk maksimum ve minimum atksu debilerini dengeleyecek ekilde karar verilir. Bunun dnda dengeleme havuzlar zellikle Ardk Kesikli Reaktr (AKR) gibi kesikli alan sistemlerin uygun iletilmesinde de kullanlabilir. Debi dengelenmesinde gerekli hacim, toplam ak hacminin zamana kar izilmesi ile hesaplanr. Ayn diyagrama ortalama gnlk debide (orijin ile son noktann birletirildii dz izgi) izilir. Ktle ak erisine teet, ortalama gnlk debi erisine paralel bir doru izilir. Gerekli dengeleme hacmi, teet izilen noktann ortalama gnlk debi dorusuna dik dorultudaki uzakldr. Eer debi grafii, ortalama ak hz dorusunun stne kyorsa gerekli dengeleme hacmi, iki teet doru arasndaki dik uzaklktr. Uygulamada dengeleme tank hacmi teorik olarak hesaplanan deerden daha byk tutulur. Genellikle, bekletme sresi 4 ile 8 saat arasnda olacak ekilde bir bekletme sresi seilir. Bu sre baz durumlarda 12 saat, hatta daha fazla olabilir. Dengeleme tanknn kum tutucudan sonra, biyolojik artmadan nce bir yerde olmas uygundur. Dengeleme, amur ve kpk problemlerini azaltmaktadr. lk ktrmeden ve biyolojik

44

artmadan nce yaplacak dengeleme nitelerinde, kat maddelerin kmesini ve konsantrasyon dalgalanmalarn nlemek iin yeterli karm, koku problemine kar da yeterli havalandrma salanmaldr. Kartrma, tank ieriinin karmasn salamak ve tankta katlarn kmesini nleyecek dzeyde olmaldr. 220 mg/L askda kat madde ieren orta kuvvette bir evsel atksu iin kartrma gereksinimi, 4-8 W/m3 dr. Haval artlar korumak iin de 0.01-0.015 m3/m3.dk debide hava verilmelidir. n ktrme sonras ve ksa kalma sreli (iki saatten daha az) dengelemede havalandrma gerekmeyebilir. Girite terfi merkezi bulunmas durumunda ise emme haznesi dengeleme havuzu olarak tekil edilebilmektedir. Dengeleme tank inasnda dikkate alnacak hususlar, inaatn yapld malzeme, tank ekli ve tehizattr. Mevcut bir havuz kullanlacaksa gerekli deiiklikler yaplr. Genellikle borulama ve yapsal deiiklikler gerekmektedir. Dengeleme havuzlar toprak, beton veya elikten ina edilebilir. Toprak havuzlarn maliyeti daha dktr. Yerel artlara bal olarak ev eimi 3:1 ve 2:1 olmaldr. Yeralt suyu kirliliini nlemek iin havuz geirimsiz bir malzeme ile kaplanabilir. Havasz artlarn olumasn nlemek iin ise difzrler veya yzer havalandrclar ile havalandrma yaplabilir. Kum Tutucu Kum tutucular, kum, akl gibi inorganik maddeleri atksudan ayrmak, artma tesislerindeki pompa ve benzeri tehizatn anmasna ve ktrme havuzlarnda tkanma tehlikesine engel olabilmek, hareketli mekanik ekipmann anmasn nlemek, boru ve kanallarda birikintileri engellemek ve kum birikiminden dolay amur rtcnn temizlenme periyodunu azaltmak amalar iin kullanlr. Bu eit maddeler genellikle, yamur sular ile srklenerek kanalizasyon sistemlerine karmaktadr. Kum tutucularda sadece, inorganik malzemelerin kelmesi istenir. kelmesi halinde koku problemine sebep olabilecek organik maddelerin kelmesi istenmez. zellikle, younluu 2650 kg/m3 ve tane aplar 0.1-0.2 mmden daha byk olan inorganik maddelerin tam olarak tutulmasn salamak iin kullanlr. Kum tutucular genellikle kaba zgaradan sonra ilk ktrmeden nce tekil edilirler. Kum tutucularn, istenen byklkteki kat maddeler tutulacak, arzu edilmedii halde tabana kelen daha kk apl kat maddeler ve organik maddelerin tekrar suya karm salanacak ekilde projelendirilmesi gerekmektedir. Bunun iin yatay ak hz belli bir deerin altna drlmemelidir. Yatay ak hz 0.25-0.4 m/s (ortalama 0.3 m/s) olup, kum tutucularn boyutlandrlmasnda kullanlan en nemli parametredir. Bu ak hz organik maddelerin kelmeden kum tutuculardan darya atlmasn temin etmektedir. Kum tutucularn boyutlandrlmasnda kullanlan ikinci nemli parametre, yzey ykdr. 0.1 mm ve daha byk aptaki daneciklerin ktrlmesi iin yzey yk, 24 m/sa deerinin altnda olmaldr. Kum tutucular, yatay akl dikdrtgen planl, havalandrmal, daire planl ve dey akml olarak snflandrlmlardr. Yatay akl kum tutucular uzun havuzlardan ibarettir. Kk tesislerde kum temizleme el ile mmkndr. Bu durumlarda temizlenecek olan havuz devre d kalaca iin en az iki gzl olarak boyutlandrlmas gerekmektedir. Byk tesislerde mekanik temizleme ekipmannn tehiz edilmesi gerekmektedir. Yatay akl kum tutucular iin projelendirme kriterleri Tablo E2.1de verilmitir. Tablo E2.1 Yatay akl kum tutucularn tasarm kriterleri Parametre Deer Aralk Ortalama Hidrolik bekletme sresi, sn 45-90 60 Yatay hz, m/s 0.24-0.40 0.30 kelme hz: 65 no.lu elekten geen madde, m/dk 0.98-1.28 1.16 100 no.lu elekten geen madde, m/dk 0.61-0.91 0.76 Havalandrmal kum tutucularda, havalandrma basnl havalandrma ile yaplmaktadr. Saatlik pik debilerde, 0.2 mm boyutundaki partiklleri, 2-5 dakikalk kalma sresinde gidermek zere

45

tasarlanrlar. Havalandrma difzrleri, kum tutucu havuz tabannn 0.45-0.60 m yukarsna yerletirilir. Endstriyel atksularn da kartrld kentsel atksularn, havalandrmal kum tutucularda artmnda, havalandrmadan dolay UOK (Uucu Organik Karbon) oluumu dikkate alnmaldr. UOK oluumu, artma tesisi iletmecileri asndan salk riski tamaktadr. Eer, UOK oluumu nemli miktarlarda ise kum tutucu zeri kapatlmal veya havalandrmasz kum tutucular tercih edilmelidir. Havalandrmal kum tutucular spiral akl havalandrma tankndan oluur. Spiral hz, tank boyu ve verilen hava miktar ile kontrol edilir. Havalandrmal kum tutucular iin projelendirme kriterleri, Tablo E2.2de verilmitir. Tablo E2.2. Havalandrmal kum tutucularda tasarm kriterleri Parametre Deer Aralk Ortalama Pik debide hidrolik bekletme sresi, dk 2-5 3 Boyutlar: Derinlik, m 2-4 3 Uzunluk, m 7.5-40 20 Genilik, m 2.5-7 5 Genilik-derinlik oran 1:1-5:1 1.5:1 Uzunluk-genilik oran 3:1-5:1 4:1 Verilecek hava, m3/dk.m uzunluk 0.19-0.46 Tutulan kum miktar, m3/103.m3 0.004-0.2 0.015 Daire planl kum tutucular, giri ve k ayarlamak sureti ile akma dairesel bir yrngenin verildii kum tutuculardr. Kumlar, merkezka kuvvetinin etkisi ile merkezdeki kum blmesinde birikirler. Atksu teetsel olarak giri yaparak girdap oluturur. Santrifj ve yerekimi kuvvetleri kumun kmesine neden olur. Dairesel kum tutucunun boyutlandrlmas, yzey yknn seilmesi sureti ile gerekletirilir. Yzey yk olarak, 24 m3/m2.sa alnmas tavsiye edilmektedir. Pik debide hidrolik bekletme sresi 30 s alnabilir. ap, 1.5 ile 7 m aralnda, ykseklii ise 3 ile 4.5 m aralnda seilebilir. Kum tutucularda tutulan kum miktar, kanalizasyon sistemine, yollarn buzlanmaya kar ne sklkta kumlandna, endstriyel atksu trne, mutfak tcs kullanm oranna, yredeki kumlu toprak miktar gibi faktrlere bal olarak, 0.004-0.21 m3/103 m3 aralnda deimektedir. Kii bana ise gnlk, 5 ile 15 g arasnda kumun olutuu belirtilmektedir. Kum tutucularda toplanan kum, kirele stabilize edilip dzenli p depolama alanlarnda bertaraf edilebilir. Kum tutucu tabannda biriken maddeler az da olsa bir miktar organik madde ve patojen mikroorganizma ihtiva ettiinden bunlarn geliigzel atlmalar sakncaldr. Bunlar da zgara atklarnda olduu gibi evsel kat atklarla beraber bertaraf edilebilirler. Kum tutucularda toplanan kum ve akl, byk tesislerde basnl hava ile alan pompalar veya bantl, koval ve helezonlu mekanizmalar ile srekli olarak, kk tesislerde ise el ile zaman zaman temizlenirler. Kum tutucularda hz kontrol etmek iin debi kontrol birimleri tekil edilmelidir. Bunlar, parshal savaklar, dikdrtgen savak veya orantl akm sava olabilir. Ya ve Gres Tutucu Atksuda bulunan ve younluu sudan kk olan ya, gres, solvent ve benzeri yzer maddeleri sudan ayrmak iin ya tutucular kullanlr. Evsel atksu artma tesislerinde yalar, n ktrme havuzu yzeyindeki ya syrclar ile uzaklatrlrlar. Bu nedenle n ktrme havuzlarnda, kpk ve ya toplama tertibat tekil edilebilir. n ktrme havuzunun olmamas veya bu gibi maddelerin orannn ok yksek olmas halinde, gerek bu maddeleri geri kazanmak, gerekse artma verimini ykseltmek amacyla ya tutucular yaplmaldr. Ya tutucuda serbest ya tankn yzeyine toplanr ve daha sonra syrma ile ortamdan uzaklatrlr. Ya tutucu tasarm, younluklar 0.80 g/cm3 ve ap 0.015 cmden byk serbest ya taneciklerinin giderilmesi esasna dayanmaktadr.

46

Ya tutucu verimini artrmak iin havuz ierisine plakalar da yerletirilebilir. Plakal ya tutucu, paralel ve oluklu levhalardan oluur ve 0.006 cmden byk ya damlacklarn ayrmak iin tasarlanrlar. Burada problem, yksek ya yklemelerinde, ya taneciinin kesme kuvvetinden dolay artma veriminin dmesidir. Bu durumda atksu girii, plakann tersi ynnde yaplmaldr. Bylece ayrlan ya tanecikleri aka ters ynde hareket ederek ykselir (burada levhalar 45 al ve 10 cm aralkl yerletirilir). Hidrolik yk, scaklk ve yan zgl arl ile deimektedir. Ya, 20 C scaklk ve 0.9 g/cm3 zgl arlnda en dk debiye sahiptir. 0.5 m3/m2.salik hidrolik yklemelerde, 0.006 cm boyutundaki ya damlacklar tutulabilmektedir. Tasarmda belirlenen byklk, % 50 emniyet faktr ile bytlmelidir. Emlsifiye ya, ortamda kolloidal halde bulunan yadr. Emlsifiye yan uzaklatrlmas iin serbest forma dntrlmesi gerekmektedir. Yan serbest forma dnmesi iin ise asit ilavesi yaplmakta veya emlsiyon krc polimerler kullanlmaktadr. Daha sonra serbest ya, yzdrme ile yzeyden alnmaktadr. Emlsiyon halindeki ya ayrmak iin ise kabarckl ya da znm hava ile yzdrme niteleri kullanlr. Yzebilenler dndaki dier kat maddelerin tabana kelmeleri sz konusu olduunda ya tutucular, amur depolama hazneli olarak yaplrlar ve kelen amur ile yzen maddelerin kolayca alnabilecekleri bir dzende ina edilirler. Kentsel atksu artma tesisleri iin en uygun zm (zellikle n ktrme havuzunun olmad hallerde), kum tutucu ile ya tutucunun ayn havuz ierisinde yaplmasdr. Yzeyden alnan yalar, yakma ve geri kazanma tesislerine iletilebilirler. n ktrme Havuzu n ktrme, kelebilme zelliine sahip organik ve inorganik yapda askda kat maddelerin yerekimi etkisiyle sudan ayrlmas ilemidir. n ktrme havuzlar, zgara ve kum tutuculardan sonra inaa edilir. n ktrme ilemini takip eden dier artma nitelerinin organik madde ve kat madde ykleri azaltlm olmaktadr. Ham atksuyun iindeki kelebilen maddeler, yksek younlukta n ktrme amuru olarak uzaklatrlr. nktrme havuzunda askda kat madde giderme verimi bekletme sresi ve yzey yknn bir fonksiyonudur. Atksuda organik madde, etkin bir biyolojik azot ve fosfor giderimi iin istenmektedir. zellikle biyolojik ntrient giderimi iin tasarlanan aktif amur sistemlerinde n ktrme tanklarnn projelendirilmesi aamasnda organik madde gideriminin tesisin ktaki azot ve fosfor standardnn salanmasndaki olas olumsuz etkileri de tahkik edilmelidir. n ktrme amurlar organik madde ierii zengin olduundan younlatrma aamasndan sonra amur stabilizasyon ilemine (havasz, haval vb.) tabi tutulmas gerekmektedir. zellikle edeer nfusu byk olan yerleimler iin n ktrme amurunun havasz stabilizasyonundan elde edilen biyogaz ile enerji geri kazanm ekonomik bir zm olabilmektedir. n ktrme havuzlarnda ham atksu kalitesi ve debisi dengelenmektedir. n ktrme havuzunun yaplp yaplmayaca, KO/TKN oranna baldr. KO/TKN oran 7nin zerinde ise genellikle n ktrme havuzu yaplmakta, 7den dk ise gerekmemektedir. Bir dier kriter debidir. n ktrme tanklar genellikle byk kapasiteli (>3800 m3/gn) atksu artma tesislerinde kurulur. Daha kk tesislerde, ikinci kademe artma nitesi tm yk kaldrabilecekse ve kpk, ya ve yzen katlar iletme problemi yaratmayacaksa (kum tutucuda giderilebilecekse) n ktrme nitesi kurulmaz. Damlatmal filtre, dner biyolojik disk ve batm biyolojik reaktr gibi ikinci kademe artma niteleri mevcutsa, ekipmann zarar grmemesi iin mutlaka sistemin nne n ktrme havuzu konulmaldr. n ktrme havuzunda, AKM giderimi % 50-65ler, BO giderimi ise % 25-40 seviyelerinde olmaktadr. Bylece biyolojik artma nitesinde artlacak organik yk azaltlm olmaktadr. Organik ykteki azalma, biyolojik artma nitesinde sisteme verilmesi gereken oksijen miktarnn azalmasna, dolays ile enerji gereksiniminin ve oluan fazla aktif amur miktarnn azalmasna neden olmaktadr. Ham atksudaki kpn giderilmesi ile havalandrma ve ktrme havuzlarnda kpk oluumu

47

azalmaktadr. n ktrme tankna kimyasal ilavesi yaplrsa artm oranlar ykselmektedir. ktrme tanknda hidrolik ksa devreler, atksu debisindeki ar deiiklikler, ok yksek ya da dk atksu scaklklar ile yksek geri devir oranlar, BOI5 ve askda kat madde giderimlerinin tipik deerlerin altna dmesine neden olmaktadr. n ktrme tanklarnn tipleri, yatay akl, kat madde temasl veya eri yzeyli olabilmektedir. Yatay akl havuzlarn stnl, daha az yer kaplamas, birden fazla nite halinde olabilmesi suretiyle niteler arasnda ayn duvar kullanlarak ekonomi salanmas, koku kontrolnn daha kolay olmas, daha uzun kelme zaman, giri-k yaplarndaki kayplarn az olmas ve amur toplama iin daha az enerji harcanmasdr. Mahzurlar ise l blgelerin oluabilmesi, debi deiimlerine hassas olmas, amur toplama ekipman iin geniliin kstlayc faktr olmas, savak ykn azaltmak iin birden fazla savak yaplmas ve yksek bakm masraflardr. Yatay akl havuzlar dairesel veya dikdrtgen planl yaplabilmektedir. Dairesel n ktrme tanklarnda besleme merkezden yaplmaktadr. Atksu merkezden evreye doru hareket etmekte ve d evre boyunca uzanan savaktan k yapmaktadr. ken amur, syrclarla merkeze doru itilmektedir. stte toplanan yzer maddeler ise dner syrc ile toplanarak bir haznede biriktirilmektedir. Dikdrtgen planl n ktrme tanklarnda atksu beslemesi bir utan yaplmakta, atksu uzun kenar boyunca hareket ederek dier utan tank terk etmektedir. Dikdrtgen ve dairesel n ktrme havuzlarnn projelendirme kriterleri Tablo E2.3de verilmitir. Tablo E2.3 Dikdrtgen ve dairesel planl n ktrme havuzlar projelendirme kriterleri Aralk Ortalama Dikdrtgen Derinlik, m 3-4.5 3.7 Uzunluk, m 15-90 24-40 Genilik, m 3-24 5-10 Syrc hz, m/dk 0.6-1.2 0.9 Dairesel Derinlik, m 3-4.5 3.7 ap, m 3-60 12-45 Taban eimi, mm/m 62-167 83 Syrc devir says, dev/dk 0.02-0.05 0.03 Kat madde temasl n ktrme havuzlarnda, kat maddeler ykselerek amur rts olutururlar ve gelen kat maddeler burada birleerek tutunurlar. Sv faz ise ykselerek savaklara doru ilerler. Ayn giderme verimindeki yata akl n ktrme tanklarna gre daha iyi hidrolik performans gsterirler. Dairesel ya da dikdrtgen planl olarak tasarlanrlar. Septik koullar oluturduundan biyolojik amurlar iin kullanlmas uygun deildir. Plakal (lamelli) n ktrme havuzlarnda, plaka yzeyleri ok daha ksa kelme zaman salad iin verimlidir. Yaygn olarak ar ykl ilk ve son ktrme tanklarnn yenilenmesi/gelitirilmesi iin kullanlrlar. Lameller, tp eklindeki yap veya plakalar ile salanabilmektedir. Bylelikle tank hacmi klmektedir. Bu ekilde daha az rzgar etkisi olmakta ve laminer akm olumaktadr. Lamelli ktrmenin dezavantaj ise septik koullarn oluabilmesi ve tplerin ya da kanallarn tkanmas riskidir. n ktrme havuzlarnn hesab, yzey yk, bekletme sresi ve derinlie baldr. Boyutlandrlmalarnda kullanlan en nemli parametre yzey ykdr. Ayrca, iyi bir performans elde etmek iin tank derinlii, bekletme sresi, amur syrc tama kapasitesi gibi parametrelerin de dikkate alnmas gerekmektedir. Yzey yk ortalama debide, 33 ile 49 m3/m2.gn ve pik debide ise 81 ile 122 m3/m2.gn aralnda tutulur. Savak yk ise 124 ile 496 m3/m/gn aralnda alnr. Savak yknn n ktrme tank performansna etkisi ok azdr. Ar su hzn nlemek zere uygun tank derinlii ve k suyu oluklar arasnda yeterli mesafenin temini nerilmektedir. Bylece dipte toplanan amurun hareketlenip k suyu ile savaktan srklenmesi nlenmi olmaktadr. Ortalama

48

tasarm debisinde bekleme sresi 2.5 saati gememelidir. Uzun kalma srelerinde septik artlar olumakta, bu da ktrme tank performansnn dmesine (havasz rme artlarnda oluan gazlar amurun kmesini engellemekte) ve koku olumasna sebep olmaktadr (havasz rme srasnda kan gazlar). amurun uzun sre bekletilmesi de ken organik katlarn znmesine neden olmakta, bu da takip eden artma niteleri iin daha yksek organik yklemeye sebep olmaktadr. Dzgn tasarlanm amur toplama niteleri, toplanan amurun uygun srede nakli ile tankn dibinde amur birikimini nleyebilmektedir. amur kalnl, septik artlarn oluumunu ve uzun amur bekleme sresini nlemek zere minimize edilmelidir. ktrme ilemlerinde ken amurun akkan tarafndan srklenmemesi iin yatay hz byk nem tamaktadr. Yatay hzn belirli bir deerden byk olmas durumunda ktrme tank tabannda birikmi amurun srklenme riski vardr. n ktrme havuzlar dikdrtgen ve dairesel planl olarak projelendirilir. Suyun niform datmn ve akmn salayacak ekilde giri-k savak yaplar ile donatlmalar gerekmektedir. Yzeydeki kpk ve tabandaki amur birikintilerinin uzaklatrlmas iin uygun bir yzey ve taban syrma tertibat bulunmaldr. amur haznesinin bykl, amurun zelliklerine ve amur boaltma aralklarna uygun olmaldr. Biyoloijk Artma Birimleri Biyolojik artma, atksuda bulunan organik kirleticilerin, mikroorganizmalar tarafndan besin ve enerji kayna olarak kullanlmak suretiyle atksudan uzaklatrlmalar esasna dayanmaktadr. Biyokimyasal srelerin sonunda, ayrabilen organik madde elektron verip ykseltgenerek (oksitlenme) kararl son rn olan CO2 ve H2Oya dnmektedir. Dolays ile ayrabilen organik maddelerin bir ksm biyoktleye, dier ksm ise enerjiye evrilmektedir. Biyolojik artmada kullanlan en yaygn yntem aktif amur sistemleridir. Bu sistem organik kirliliin, askda tutulan mikroorganizmalar (heterotrofik bakteriler) yardmyla giderildii bir artma metodudur. Dearj standartlarna bal olarak aktif amur sistemleri karbonlu organik madde giderimi ve nitrifikasyon, denitrifikasyon; ar biyolojik fosfor giderimi iin uygun reaktr konfigrasyonlar ile etkin olarak altrlabilir ve proses artlarna bal olarak aktif amur reaktr haval, anoksik ve havasz artlarda olabilir. Son ktrme tanknda kelen amur aktif amur havuzuna geri devrettirilmek sureti ile uygun biyoktle konsantrasyonu salanm olur. ngrlen biyoktle miktarndan fazlas ise fazla amur olarak sistemden atlr. Haval prosesler oksijenli ortamda organik madde giderimi ve/veya nitrifikasyon prosesleri iin kullanlmaktadr. Nitrifikasyon prosesinde ototrof bakteriler amonyum azotunu oksijenli ortamda nitrata kadar ykseltgemektedir. Bu prosesler, mikroorganizmalarn konumuna gre askda oalma, yzeyde oalma ve ikisinin birlikte uyguland kombine sistemler olarak snflandrlr. Birden fazla prosesin ardarda kullanld ardk sistemler de mevcuttur. Askda, yzeyde ve her ikisininde gerekletii byme olmak zere deiik ekilde olmaktadr. Askda Byyen Sistemler Askda byyen sistemler, Aktif amur havuzu iindeki biyoktlenin havalandrma ya da mekanik kartrma ile askda tutulmas ve atksu ile homojen kartrlarak uygun koullarda istenilen reaksiyonlarn oluturulmas esasna dayanmaktadr. Bu amala, genellikle difzrler veya yzeysel havalandrclarn kullanm oksijen transferi ve tam karmn salanmas asndan yeterli olmaktadr. Havalandrma havuzuna oksijen transferi gnlk ve mevsimlik ihtiyac karlayacak ekilde tasarlanmaldr. Tam karml veya piston akml reaktr olarak projelendirilebilen aktif amur havuzlarnda atksu, havalandrma havuzundan sonra son ktrme havuzuna ynlendirilir. Son ktrme tanklarnda yerekimi etkisi ile artlm su biyoktleden ayrlarak sonraki artma nitelerine

49

(dezenfeksiyon, filtrasyon vb.) iletilir veya dearj edilir. Burada dikkat edilmesi gereken husus, haval aktif amur tanklarnda sadece organik madde ve amonyum azotu gideriminin (nitrat azotuna evrilmesi) salanmasdr. Askda oalan aktif amur sistemleri organik madde giderimi ve nitrifikasyon prosesi, sistemin (haval) amur yana baldr. Organik madde giderimi yapan heterotrofik bakteriler, nitrifikasyonu salayan ototrofik bakterilere gre daha az hassastr. Dolays ile normal artlarda, nitrifikasyonun saland koullarda organik madde giderimi de salanmaktadr. ncelikle, nitrifikasyon prosesi iin gerekli olan (haval) amur ya souk hava artlar gznne alnarak hesaplanmal ve reaktr hacmi buna gre hesaplanmaldr. Pratikte nitrifikasyon karbonlu organik maddenin giderilmesi iin kullanlan reaktrde gerekletirilebilecei gibi, ayr bir reaktrde de salanabilmektedir. Nitrifikasyon prosesinde 1 gram amonyum azotunun (NH4-N) oksitlenmesi sonucu 7.14 gram CaCO3 alkalinitesi tketilmektedir. Dolays ile nitrifikasyon prosesi iin atksudaki alkalinitenin kontrol edilmesi gerekmektedir. amur yann belirli seviyede seilmesi ile (c 10 gn) sadece organik karbon giderimi de salanabilir. Biyolojik amurun stabilizasyonu, reaktrn iinde yani yksek amur yalarnda uzun havalandrma yntemine gre iletilmesi veya oluan fazla amurun reaktr dnda seilen bir amur stabilizasyon prosesi ile salanmaktadr. Artma tesisi tasarm aamasnda tesisinin tmnn ele alnarak ilgili tasarm parametreleri asndan ktle dengesinin oluturulmas gerekmektedir. Aktif amur sistemlerinin eitli konfigrasyonlar ekil E2.1de verilmitir. Tablo E2.4de, karbon giderimi yapan aktif amur prosesleri iin tasarm parametreleri verilmitir.

a) Klasik (konvansiyonel) aktif amur sistemi

b) Piston akml aktif amur sistemi

c) Kademeli beslemeli aktif amur sistemi

d) Temas stabilizasyonlu aktif amur sistemi

d) Uzun havalandrmal aktif amur sistemi e) Oksidasyon Hendei ekil E2.1 Aktif amur sistemlerinin eitli konfigrasyonlar.

50

Tablo E2.4 Aktif amur prosesleri iin tasarm parametreleri Proses eitleri F/M, kg BOI5/ c, m3.g kg BOI/kgTAKM.g gn
Konvansiyonel Tam karml Kademeli besleme Deitirilmi havalandrmal Temas stabilizasyonu Uzun havalandrmal Yksek-hzl havalandrma Kraus prosesi Saf oksijenli Oksidasyon hendei AKR Tek kademeli nitrifikasyon ki kademeli nitrifikasyon
a

TAKM, mg/L
1500-3000 2500-4000 2000-3500 200-1000 (1000-3000) (4000-10000)b 3000-6000 4000-10000 2000-3000 2000-5000 3000-6000 (1500-5000) 2000-3500 2000-3500
a

t=V/Q, saat
4-8 3-5 3-5 1.5-3 (0.5-1) (3-6)b 18-36 2-4 4-8 1-3 8-36 12-50 6-15 3-6
a

Qr/Q
0.25-0.75 0.25-1 0.25-0.75 0.05-0.25 0.5-1.5 0.5-1.5 1-5 0.5-1 0.25-0.5 0.75-1.5
c

5-15 5-15 5-15 0.2-0.5 5-15 20-30 5-10 5-15 3-10 10-30
c

0.2-0.4 0.2-0.6 0.2-0.4 1.5-5.0 0.2-0.6 0.05-0.15 0.4-1.5 0.3-0.8 0.25-1.0 0.05-0.3 0.05-0.3 0.1-0.25 0.05-0.2
c

0.32-0.64 0.8-1.92 0.64-0.96 1.2-2.4 0.96-1.2 0.16-0.4 1.6-16 0.64-1.6 1.6-3.2 0.08-0.48 0.08-0.24 0.08-0.32 0.05-0.144

8-20 15-100
b

0.5-1.5 0.5-2.0

Temas birimde

Temas stabilizasyon birimi

Uygulanamaz

Yzeyde Byyen Sistemler Yzeyde byyen sistemler, damlatmal filtreler, dner biyolojik disk ve dolgulu reaktrler sistemleri eklindedir (ekil E2.2).

a) Damlatmal filtre b) Dner biyolojik disk ekil E2.2 Mikroorganizmalarn yzeyde tutunduu damlatmal filtreler ve dner biyolojik disk sistemlerinin ematik gsterimi a) Damlatmal Filtreler Atksularn, deiik dolgu malzemeleri zerinde datlarak aaya doru aktlmalar prensibi ile almaktadr. Dolgu malzemesi zerinde biyofilm tabakas olumakta ve mikroorganizma, oksijen ihtiyacn havadan almaktadr. Damlatmal filtrelerde ta veya plastik dolgu malzemesi kullanlabilir. Filtre malzemesi derinlii, ta dolgu filtrelerde 1.8-2.4 m, plastik dolgu iin 3.0-12.2 m aralnda alnabilir. Atksu bu filtre yatandan geerken, dolgu malzemesi zerinde bakteriler bir biyofilm tabakas oluturur. Kullanlan dolgu malzemesinin arasnda boluklar bulunur. Bylece, mikroorganizmalarn dolgu malzemesi zerinde bir tabaka halinde yaamalar, organik maddelerle beslenmeleri ve hava geii ile oksijen transferi salamalar mmkn olur. Mikroorganizmalar belirli bir kalnla ulatktan sonra, dolgulardan koparlar ve k suyundaki bu biyofilm paracklar son ktrme havuzlarnda keltilerek sudan ayrlrlar. Damlatmal filtrelerin boyutlandrlmas yzeysel hidrolik yk (m3/m2/gn), hacimsel organik ykleme (kg BO5/m3/gn) ve geri devir oran esas alnarak yaplr. Filtrenin ykanmasn salamak ve minimum debilerde gerekli ak salamak zere geri devir dzenekleri tekil edilmelidir. Damlatmal filtreler, yzeysel hidrolik yk; hacimsel ve organik ykn byklne gre dk, orta ve yksek hzl olmak zere tipte olabilmektedir. Uygulanan organik madde ve azot (TKN) ykleme hzlarna bal olarak karbonlu

51

organik madde giderimi ve nitrifikasyon salanabilir. Yaz ve k koullarnda optimum oksidasyonu salayacak havalandrma sistemi (havalandrma delikleri ve kanallar) tekil edilmelidir. b) Dner Biyolojik Disk Dner biyolojik disk (biyodisk) sistemleri, mikroorganizmalarn zerinde remesi iin uygun bir yzeyi salayacak ekilde yaplm, gelen atksuyun muhtemel korozif zelliinden etkilenmeyecek, plastik malzemelerin diskler halinde, dner bir aft (mil) zerine yerletirildii veya ii dolgu malzemesi ile dolu delikli tambur eklindeki silindirik bir yapdan olumaktadr. Oksijen ihtiyac, dnme srasnda havadan salamaktadr. Disklerin yzeylerinde mikroorganizmalar biyolojik film oluturur. Diskler ksmen batrldklar iin yzeyde kalan (hava ile temas eden) dngleri biyofilmlerin oksijen ihtiyacn karlamaktadr. Biyodisklerde genelde uygulanabilir aplar 1.5-3.0 mdir. aftn her 1 metresine 2 cm aralklarla 20-30 adet disk yerletirilebilir ve uzunluk 6 mye kadar kabilir. Dolgulu tambur tiplerinde ise istenen toplam dolgu malzemesi yzeyi salanacak ekilde boyutlandrma yaplmaktadr. Dner disk veya tambur aftlarnn her biri ayr bir silindir haznesine (kanala), % 45i su iinde batk olacak ekilde monte edilir.

c) Dolgu Yatakl Reaktrler

Dolgu yatakl reaktrler, mikroorganizmalarn tutunmas iin bir dolgu maddesi ieren biyofilm sistemleridir. Tipik bir dolgu yatakl reaktrde hava, alt ksmndan havalandrclar yardmyla verilir.

Askda ve Yzeyde oalan Aktif amur Ardk Sistemleri

Yukarda bahsedilen artma metotlarnn kombinasyonlarn yapmak suretiyle ok sayda artma akm emas oluturmak mmkndr. zellikle mevcut artma tesislerinin geniletilmesi (gelitirilmesi) ile biyolojik azot ve fosfor giderimi salayan tesisler haline dntrlmesi mmkndr. Bylece tek bana yeterli artmay salayamayan aktif amur ya da damlatmal filtre sistemlerinde yeni konfigrasyonlar bir arada kullanlarak uygun artlm su kalitesini salamak mmkn olabilmektedir. Biyolojik Azot ve Fosfor Giderme Sistemleri

Anoksik Prosesler
Heterotrofik (fakltatif) bakteriler oksijensiz ortamda ayrabilen organik maddeyi ve bal oksijeni (nitrat, nitrit vb.) kullanarak organik madde oksidasyonunu gerekletirmektedir. Denitrifikasyon prosesi yardmyla anoksik koullarda nitratn azot gazna dntrlmesi sonucu azot giderimi gerekletirilmektedir. Anoksik koullar askda ya da yzeyde oalan sistemler ile salanabilir. Ancak, denitrifikasyon veriminin yksek olmas, proses stabilitesi ve kontrolnn kolayl asndan anoksik koullar askda oalan sistemlerde kolaylkla salanmaktadr. Denitrifikasyon prosesinin verimi anoksik reaktre giren organik madde miktar, haval nitelerden geri devrettirilen nitrat miktar ve ortamdaki znm oksijen konsantrasyonuna baldr. Askda oalan sistemlerde denitrifikasyon: Askda oalan sistemlerde denitrifikasyon, aktif amur sistemlerinde oksijenin olmad haval tanklardan geri devredilen nitrat yardmyla anoksik havuzlarda gerekletirilir. Nitratn yannda bakteriler iin gerekli organik karbon kayna salanmaldr. Gerekli organik madde ham atksudaki organik maddeden veya dsal karbon kaynandan salanr. Biyolojik azot giderimi iin tasarlanan aktif amur sistemlerinde n ktrme tanklarnn verimi, organik maddenin denitrifikasyon prosesi iin yeterlilii asndan kontrol edilmelidir. Denitrifikasyon hacminden nce nitrifikasyonun saland haval reaktr hacmi belirlenmeli daha sonra artlm suda dearj edilen toplam azot konsantrasyonunu salayacak anoksik hacim oranna gre denitrifikasyon hacmi (VD) seilmelidir. Anoksik reaktrlerin boyutlandrlmasnda anoksik hacim orannn, VD/V (anoksik reaktr hacminin toplam reaktr hacmine oran) %50 deerini amas istenmemektedir. Nitrifikasyon prosesinde kaybedilen alkalinite denitrifikasyon ile geri kazanlmaktadr. 1.0 gram nitrat azotunun (NO3-N) azot gazna evrilmesinde 3.56 gram CaCO3 alkalinitesi olumaktadr.

52

Yzeyde oalan sistemlerde denitrifikasyon: Yzeyde oalan sistemlerde denitrifikasyon, ierisinde ta veya plastik dolgu malzemesi bulunan bir ortamda gerekletirilir. Dolgulu yatakta tkanmalarn engellenebilmesi iin periyodik olarak geri ykama gerekebilir. Askda byme denitrifikasyonunda olduu gibi, bu ilemde de d karbon kayna genellikle gereklidir. Gnmzde zellikle byk sistemler iin yzeyde oalan sistemlerde etkin denitrifikasyon salamak olduka zordur. Biyolojik Yntemler Heterotrofik bakteriler oalma srasnda ntrient ihtiyac olarak fosforu bnyelerine almaktadr. Bu durumda fosfor giderimi %10-30 mertebesinde olmaktadr. Ancak, biyolojik ar fosfor gideriminde, fosfor depolayan mikroorganizmalar fosfat ntrient ihtiyacndan daha fazla miktarda depolamakta olup sistemin fosfor giderimi % 85-95 mertebesine kadar ulamaktadr. Fosfor depolayan heterotrofik mikroorganizmalar nitrat ve znm oksijenin bulunmad havasz koullarda, atksudaki uucu ya asitlerini depolayarak bnyesinde tuttuu fosforu hcre dna salmaktadr. Bunu takibeden anoksik ve/veya haval koullarda ise depolama rnlerini hcre sentezinde kullanarak sald fosfordan daha fazlasn bnyesinde depolamaktadr. Biyolojik ar fosfor giderimi iin biyolojik denitrifikasyonun yapld anoksik reaktrlerin nne havasz reaktrler de eklenmelidir. Dier aktif amur nitelerinden geri devir akmlar (isel geri devir ve amur geri devri) ile havasz reaktrlere dnen nitrat ve oksijen konsantrasyonlar minimum seviyede tutulmaldr. Biyolojik ar fosfor giderimi iin giri suyundaki kolay ayrabilen organik madde miktar (fermente olabilen maddeler, uucu ya asitleri vb.) byk nem tamaktadr. zellikle dk konsantrasyonda kolay ayrabilen organik madde miktar ieren atksular iin uygun proses konfigrasyonu seilmesi gerekmektedir. Biyolojik amur stabilizasyonunun biyoreaktr iinde gerekletirildii uzun havalandrmal aktif amur sistemleri yalnz biyolojik ar fosfor giderimi (BAFG) iin uygulanmamaldr. Fosfor ierii yksek biyolojik amura stabilizasyon (haval, havasz) ilemi uygulandnda amur younlatrma ve susuzlatrma nitelerinden artma tesisine geri dnen tm geri devir akmlarndaki ntrient ykleri asndan ktle dengesi hesaplanmas gereklidir. Gerekli grldnde artma tesisine dnen amur geri devir akmlarnda uygun ilave artma ilemleri (kimyasal ktrme vb.) de uygulanmaldr. Evsel atksulardan biyolojik azot giderimi, haval ve anoksik koullarn mevcut olduu aktif amur sistemi konfigrasyonlar ile salanmaktadr. ncelikle haval artlarda amonyum azotu nitrata dntrlmektedir. Oluan nitrat denitrifiye etmek iin anoksik reaktre geri devrettirmek (Nitrat geri devri) ve atksudaki organik madde ile tam karmasn salanmak gerekmektedir. ekil E2.3ada verilen sistem n denitrifikasyon prosesidir. Bu proseste denitrifikasyon haval tankn ncesine yerletirilen anoksik reaktrde salanmaktadr. Proses srasnda znm oksijenin geri devir akm ile birlikte anoksik reaktre girii minimize edilmelidir. ekil E2.3bde ise iki anoksik reaktrn kullanld Bardenpho tipi iki kademeli aktif amur sistemi gsterilmektedir. Birinci kademede olan haval tank takibeden ikinci kademe anoksik reaktrde daha ok bakteriyel isel solunum prosesi kullanlarak azot giderimini salanmaktadr. Biyolojik azot giderimi e zamanl nitrifikasyon ve denitrifikasyon (SNdN) prosesi ile de gerekletirilebilir . Bu proseste uygun amur ya ile hem nitrifikasyon hem de denitrifikasyon prosesleri birlikte yrtlmektedir. Bunun iin znm oksijen seviyesinin reaktr iinde etkin olarak kontrol edilmesi gerekmektedir. Biyolojik azot giderimi ayn reaktr iinde salanmaktadr. E zamanl nitrifikasyon-denitrifikasyon prosesi ayn reaktr iindeki farkl blgelerde anoksik ve haval koullarn oluturulmas (oksidasyon havuzlar vb.) ve/veya ayn reaktr iinde oksijenin dk seviyelerde kontrol ile de salanabilmektedir (ekil E2.3c).

53

a) nde denitrifilasyonlu aktif amur sistemi

b) Bardenpho tipi aktif amur sistemi

c) Simltane Nitrifikasyon Denitrifikasyon tipi aktif amur sistemi ekil E2.3 Biyolojik karbon ve azot giderimi yntemleri Atksulardan biyolojik azot giderimi ile birlikte fosfor giderimi iin; havasz, anoksik ve haval koullarn saland aktif amur sistemi konfigrasyonlar gerekmektedir. Yukarda bahsedilen biyolojik azot giderimi prosesine ek olarak fosfor depolayan bakteriler iin havasz artlarn da salanmas gerekmektedir. ekil E2.4ada verilen A2O (Havasz (Anaerobik)-Anoksik-Oksik) prosesi n denitrifikasyon prosesi nne bir havasz reaktrnn eklenmesi ile elde edilmitir. Burada nitrat geri devri anoksik reaktre, amur geri devri son ktrme tankndan havasz reaktre yaplmaktadr. Havasz koullarn salanmas iin geri devir akmlarndaki nitrat ve oksijenin minimize edilmesi gerekmektedir. ekil E2.4bde grld gibi, havasz reaktre nitrat geri devrinin azaltlabilmesi iin havasz tank geri devri anoksik reaktrden yaplmaktadr. Nitrat geri devri ise haval tanktan anoksik tanka, amur geri devri ise son ktrme tankndan anoksik tanka yaplmaktadr. ekil E2.4cde verilen VIP prosesinde ise havasz reaktre nitrat geri devrini en az seviyede tutabilmek iin anoksik reaktr blmlere ayrlmaktadr. Ayn ekilde havasz tank geri devri anoksik reaktrn sonundan yaplmaktadr. Nitrat geri devri ise haval tanktan anoksik tankn bana yaplmaktadr. amur geri devri de son ktrme tankndan anoksik tanka yaplmaktadr. Havasz tanka yaplan nitrat geri devri seyreltik olduundan havasz reaktrn bekletme sresinin uzun seilmesi daha uygundur. ekil E2.4dte biyolojik azot ve fosfor gideren 5 Kademeli Bardenpho prosesi gsterilmitir. Bu sistemde, biyolojik azot giderimi yapan 4 Kademeli Bardenpho prosesinin bana havasz reaktrn eklenmesi ve keltilmi amurun bu reaktre geri devrettirilmesi ile biyolojik fosfor giderimi salanmaktadr. E zamanl (birlikte) nitrifikasyon/denitrifikasyon prosesine havasz reaktrn eklenmesi ile azot giderimine ek olarak biyolojik fosfor giderimi de salanabilir. Bu prosese ait aktif amur sistemi konfigrasyonu ekil E2.4ede verilmitir. Azot ve fosfor giderimli MBR sistemleri de, kullanlabilecek artma alternatifleri arasndadr.

a) A2O tipi aktif amur sistemi

b) UCT (University of Capetown) tipi aktif amur sistemi

54

c) VIP (Virginia Initiative plant) tipi aktif amur sistemi

d) Modifiye Bardenpho tipi aktif amur sistemi

e) Biyolojik fosfor gideren Simltane Nitrifikasyon Denitrifikasyon tipi aktif amur sistemi ekil E2.4 Biyolojik karbon, azot ve fosfor giderimi yntemleri Yukarda bahsedilen proseslerden alc ortamlarn hassasiyeti, evresel koullar, lke artlar ve ekonomi de gznnde tutularak en uygun alternatifin seilmesi gerekmektedir. Tablo E2.5de biyolojik azot ve fosfor giderimi iin nerilen temel tasarm parametreleri ve Ek.3de ise karbon, azot ve fosfor gideren ileri artma tesisinin boyutlandrlmas admlar verilmitir. Tablo E2.5 Biyolojik azot ve fosfor giderimi iin nerilen temel tasarm parametreleri b amur Xa MLSS Hc (saat) Aktif Geri Devri amur Sistemi Proses n denitrifikasyon Ardk Kesikli Reaktr Bardenpho (4kademeli) gn 7-20 10-30 10-20 g/L 3-4 3-5 3-4 Toplam Havasz Anoksik Haval Reaktr Reaktr Reaktr Azot Giderimi 5-15 1-3 4-12 20-30 Deiken Deiken 8-20 1-3 (1. tank) 2-4 (3. tank) Deiken Deiken 6-10 4-12 (2. tank) 0.5-1 (4. tank) Deiken Deiken 3-6 (1. tank) 2-3 (2. tank) A/O A2/O UCT 2-5 5-25 10-25 3-4 3-4 3-4 Biyolojik Fosfor Giderimi 0.5-1.5 0.5-1.5 0.5-1 1-2 2-4 1-3 4-8 4-12 25-100 25-100 80-100 % QGiri 50-100 50-100 sel Geri Devir % QGiri 100-200 200-400

Oksidasyon Havuzu 20-30 BiodenitroTM 20-40 Orbal 10-30

2-4 3-4 2-4

18-30 20-30 10-20

50-100 50-100 50-100

stee bal

100-400 200-400

55

VIP

5-10

2-4

1-2

1-2

4-6

80-100

Bardenpho (5kademeli)

10-20

3-4

0.5-1.5

1-3 (1. tank) 2-4 (2. tank) 1-3

4-12 (1. tank) 0.5-1 (2. tank) 2-4

50-100

(anoksik) 100-300 (haval) 100-200 (anoksik) 100-300 (haval) 200-400

AKR
amur ya

20-40

3-4

1.5-3.0
c

Reaktrdeki askda kat madde konsantrasyonu

Hidrolik bekletme sresi

Kimyasal Yntemler Fosforun kimyasal olarak artlmasnda alminyum ve demir tuzlar ya da kire kullanlabilir. Kimyasal ktrmede, fosfat metal-fosfat tuzlar halinde ktrlerek uzaklatrlmaktadr. Fosfor giderimi iin eklenen kimyasal maddeler artma tesisi n ve son ktrme tanklar ncesinde uygulanabilecei gibi artlm suda da uygulanabilmektedir. Ancak kimyasal madde eklenmesinden sonra mutlaka bir ktrme ilemi gerekmektedir. Kimyasal madde eklenmesi durumunda artma tesisinin alkalinite dengesinin de kontrol edilmesi gerekmektedir. Aktif amur Sisteminin Modifikasyonlar Uzun Havalandrmal Aktif amur Sistemleri Klasik aktif amur sistemlerinin deitirilmi bir eklidir. Bu sistemde, amur yk ok dk tutulduundan mikroorganizmalar, oalma erisinde lme faznda faaliyet gsterirler. Uzun sreli bir havalandrma uyguland iin amur ya yksek olup daha stabil bir amur elde edilmektedir. Sistemde oluan fazla amur, dorudan amur kurutma yataklarna veya mekanik su alma tesislerine verilebilir. Kk (paket) artma sistemleri ve oksidasyon havuzlar, uzun havalandrmal aktif amur tarznda almaktadr. Boyutlandrma kriterleri aadaki gibi alnabilir: -F/M : 0.05 - 0.15 kg BO5/kg UAKM .gn -Hacimsel ykleme : <0.35 kg BO5/m.gn -amur konsantrasyonu : 3-6 g UAKM/L; -Bekleme sresi: yaklak olarak 24 saat (uzun havalandrma) -amur ya: 20-30 gn -O2 gereksinimi: yaklak olarak 1.8 O2/kg giderilen BOI5 -Kartrc gc: 30 ile 40W/m trbin tipi yzey havalandrclar iin 3 ile 10 W/m kartrclar iin 10-20 W/m ince kabarckl havalandrma sistemleri iin Oksidasyon Hendei Oksidasyon hendekleri dairesel ya da oval ekilli hendekler olup mekanik yntemlerle (rotor ya da yzey havalandrc) havalandrlrlar. Izgaradan geirilerek veya keltilerek katlardan arndrlm atksu, hendek iinde 0.3-0.4 m/s yatay hzla hareket ederken havalandrlmaktadr. Oksidasyon hendekleri, genellikle uzun havalandrmal aktif amur sistemi zelliindedir. Hendek knda dier biyolojik sistemlerde olduu gibi, ktrme tank ile katlarn (amurun) kelmesi salanmaktadr. Dk atksu debileri (kk ve orta nfuslu yerleimler) iin uygun olup, dier sistemlere kyasla daha az teknoloji gerektiren ve fazla iletme becerisi gerektirmeyen sistemlerdir. Boyutlandrma kriterleri aadaki gibi alnabilir:

56

-Bekleme sresi: yaklak olarak 24 saat -amur ya: 20 gn -amur konsantrasyonu : 2-5 g UAKM/L; -Yatay Ak hz: 0.3-0.4 m/s Ardk Kesikli Reaktrler Ardk kesikli reaktrler (AKR), zellikle kk ve orta nfuslu yerleim yerlerinde yaygn olarak kullanlan aktif amur sistemleridir. Atksu miktarna bal olarak ardk kesikli reaktrler de tek ya da birden ok reaktr paralel olarak kullanlabilir. Ardk kesikli reaktrler, 1) doldurma, 2) havalandrma/kartrma, 3) ktrme, 4) boaltma ve 5) dinlendirme fazlarndan olumaktadr. Bu fazlarn srelerinin toplam evrim sresini vermektedir. Fazlarn sreleri ayarlanarak organik karbon, biyolojik azot ve fosfor giderimi salanabilir. Doldurma/kartrma ve havalandrma fazlarnn (srelerinin) farkl ekillerde uygulanmas ile etkin organik karbon ve biyolojik ntrient giderimi salanabilmektedir. rnein organik karbon kayna salamak iin doldurma sresi havalandrma/kartrma faz boyunca srdrlebilir. Fazlardan bo faz, paralel altrlan AKR sistemlerinin faz srelerinin ayarlanmasnda ve fazla amur atlmas ilemleri iin kullanlmaktadr. AKR sistemlerinde reaktrn balang ve doldurma hacmi arasndaki oran ayarlanarak nitrat geri devri yaplm olur. Reaktrdeki havasz koullarn oluabilmesi iin nitratn olmamas gerekmektedir. Biyolojik fosfor giderimine ynelik olarak havasz koullar salayacak iletme dzenine (nitrat geri devrinin azaltlmas, atksudaki uucu ya asiti (VFA) potansiyelinin kullanlmas, uygun kartrma sreleri vb) ihtiya duyulmaktadr. Membran Biyoreaktrler Membran biyoreaktrler (MBR), klasik aktif amur sistemlerinin gelitirilmi ekli olup, biyolojik reaktrler ile membran teknolojisinin birletirilmi halidir. Biyolojik artmadan sonra, ktrme havuzu yerine ultrafiltrasyon (UF) veya mikrofiltrasyon (MF) membranlar kullanlarak, kat/sv ayrma ilemi gerekletirilmektedir. Membran biyoreaktrlerde elde edilen sznt suyu, askdaki maddeler, bakteri ve virslerden arndrlm, geri kullanlabilecek mertebede temiz sulardr. Membran biyoreaktrlerin iki deiik tertip tarz vardr. Bunlardan birincisinde, ayrma ve ayrma ilemi ayn tankda, ikincisinde ise ayr tanklarda gereklemektedir (ekil E2.5). ekil E2.5ada grld zere, iki ilemin ayn tankda gerekletii birleik sistemde, plaka ve ereve veya boluklu elyaf membranlar kullanlmaktadr. Bu sistemlerde, sznt akm vakum ile ekilmektedir. Ayrk sistemde, tbular, spiral sargl veya boluklu elyaf membranlar kullanlmaktadr. Biyolojik sistemden kan atksu bir pompa ile membranlara gnderilmektedir. Membranda akm ikiye ayrlmakta, sznt ksm uzaklatrlmakta, konsantre akm ise biyolojik reaktre geri devir ettirilmektedir (ekil E2.5b). Evsel atksularn artmnda son yllarda, birleik sistem MBR sistemleri yaygn hale gelmitir. Ayrk sistem ise daha ok endstriyel atksularn artmnda kullanlabilmektedir. MBRler zellikle debisi az olan, otel ve tatil ky gibi yerleim yerleri iin ok uygun bir sistemdir. Evsel atksularn geri kazanlmasnda yaygn kullanm sz konusu olduu gibi endstriyel atksularn artlmasnda da bir ok alanda kullanlmaktadr. Son zamanlarda byk kapasiteli tesislerde de kullanlmaya balanmtr.

57

k (Sznt) Giri Biyoreaktr k (Sznt) Fazla amur a) Ayrk sistem Biyoreaktr Fazla amur b) Birleik sistem Giri

ekil E2.5 Membran biyoreaktrlerde uygulanan deiik tertip tarzlar Membran biyoreaktrlerin en nemli zellii, yksek organik ykleri karlayabilmesidir (10 kg KO/ m3. gne kadar). Membrann tipine bal olarak, havalandrma havuzunda biyoktle miktar, 40000 mg/L mertebesine kabilmektedir. Bundan dolay, havalandrma havuzunun hacmi ile oluan amur miktar ok azalr. Biyoktleye dnm oran, klasik aktif amur sistemlerinde, 0.5 kg AKM/kg KOgiderilen mertebesinde iken, membran biyoreaktrlerde bu deer, 0.05-0.2 kg AKM/kg KOgiderilen civarndadr. MBR prosesinin optimum tasarm olduka komplekstir. Zira membran performans ve maliyeti, enerji tketimi ve amur artm gibi birok faktr gz nnde tutulmaldr. Ayrca, bunlarn ounluu birbiri ile alakal olup yatrm ve iletme masraflarn olumsuz ynde etkileyebilmektedir. MBR'nin avantaj, yksek biyoktle konsantrasyonunda sistemi kullanabilme imkandr. Bu nedenle, hacimsel yk arttrmak da mmkndr. Yksek biyoktle konsantrasyonu ise oksijen transferi ve amur viskozitesini, dolaysyla enerji masraflarn etkilemektedir. Membran seimini etkileyen en nemli faktr, membrann aksdr. Dier nemli bir faktr de, membrann maliyetidir. Atksuyun trne bal olarak, membran seimi deiebilir. Artlacak atksu geri kazanlacaksa, daha iyi kalitede su reten membranlar seilebilir. Ayrca, membranlarn tkanma eilimi az olmal (hidrofilik) ve kolay temizlenebilmelidirler. MBR sistemlerinin boyutlandrlmasnda kullanlan en nemli parametre akdr. Boyutlandrmada, boluklu elyaf membranlar iin ak deeri olarak 10-25 L/m2.sa (ortalama 13 L/m2.sa), levha halindeki membranlar iin ise 10-30 L/m2.sa (ortalama 17 L/m2.sa) deerleri alnabilmektedir. Oksijen transfer katsays, biyoktle konsantrasyonu arttka azalmakta, enerji ihtiyac ise artmaktadr. Enerji ihtiyac olarak boluklu elyaf membranlar iin 0.7-1.0 kWsa/m3, levha halindeki membranlar iin ise 0.7-0.8 kWsa/m3 deerleri alnabilmektedir. Enerji ihtiyac, 15000 mg/L biyoktle konsantrasyonuna kadar sabit kalmakta, 15000 mg/Lnin zerindeki biyoktle konsantrasyonlarnda ise artmaktadr. MBR sistemlerinde gerekli membran alann bulmak iin ak deeri seilmekte ve debi, seilen bu ak deerine blnmektedir. MBR sistemlerinde, azot giderimi de yaplabilmektedir. Haval reaktr ncesinde, anoksik blme ilave edilebilmektedir. Anoksik blme olmadan bile, haval reaktrdeki yksek biyoktle konsantrasyonlarndan dolay, haval reaktr ierisinde yer yer anoksik blmeler oluabilmekte ve konvansiyonel aktif amur sistemlerine gre daha yksek azot giderimleri meydana gelebilmektedir. Son ktrme Havuzlar Son ktrme havuzlar biyolojik artmadan sonra artlm atksuyu biyoktleden yerekimi etkisi ile fiziksel olarak ayran dairesel ya da dikdrtgen planl havuzlardr. Dairesel havuzlarda biyoktle atksu karm besleme ekli olarak merkezden ya da evreden yaplmakta, artlan su radyal

58

dorultuda hareket etmektedir. Dikdrtgen planl havuzlarda ise yatay hareket ederek ktrme tankndan kmaktadr. Giri yaps ve amur toplama sisteminin tasarm ktrme tankndaki laminer akm koullarn ve amurun kelme zelliini bozmayacak ekilde yaplmaldr. Ayrca, giri yaps ve kprnn hz, karmn enerjisini krc dzenekler ile donatlmal ve gerekli hz tahkikleri yaplmaldr. keltilmi su, son ktrme havuzlarndan savaklar yardm ile toplanmaktadr. Birim savak ykleri hesaplanarak, toplam savak uzunluu ve savak saysna karar verilmektedir. Gerekli grld takdirde tek ve ift tarafl savaklar tekil edilmektedir. Savaklar genellikle, dikdrtgen veya gen tipli olarak seilmektedir. Savak yaplar minimum ve maksimum ykleri geirecek ekilde planlanmaldr. Yzeydeki kpk ve tabandaki biyolojik amur birikintilerinin uzaklatrlmas iin uygun bir yzey ve taban syrma tertibat bulunmaldr. Tabandan amur toplama ilemi kprye bal syrc ya da pompa ile emme tipli olarak projelendirilir. amur haznesinin bykl amurun zelliklerine ve amur boaltma aralklarna uygun olmaldr. Kprye bal syrc olan sistemlerde havuz taban uygun tekil edilmelidir. Emme tipli syrma tertibatnda son ktrme tanknn taban dz olmaldr. Son ktrme tankndaki kenar su derinliinin en az 3 m civarnda olmas ngrlmektedir. zellikle biyolojik ntrient (azot ve fosfor) giderimi yapan sistemlerde son ktrme tanknn tasarm, sistemin verimi asndan byk nem tamaktadr. Son ktrme tanknda bekletme sresi ve besleme ekli, denitrifikasyondan dolay serbest azot gaznn ortaya kmasna izin vermeyecek ekilde seilmelidir. Aksi halde serbest azot gaz biyolojik amurun yzmesine neden olabilir. Ayrca amurun son ktrme tanknda ok beklemesi sonucu havasz koullarn olumas fosfor depolayan bakterilerin bnyesine ald fosforu tekrar salmasna neden olmakta ve k suyu kalitesini bozmaktadr. Dolays ile projelendirmede bu hususlar gznne alnmaldr. Son ktrme havuzlar iin ana tasarm parametreleri, bekletme sresi (t), kat madde yk (qM), yzeysel hidrolik yk (qH) ve kenar su derinliidir (HS). Bu parametrelerden kat madde yk havalandrma havuzundan son ktrme tankna gelen (atksu ve amur geri devir debileri ile birlikte) toplam kat madde yknn havuzun etkin yzey alanna blnmesi ile bulunmaktadr. Yzeysel hidrolik yk ise havuzun yzeyinden savaklanan artlm su debisinin havuzun yzey alanna blnmesi ile bulunmaktadr. Son ktrme tanknn tasarm kriterlerinin maksimum debi koullarnda da kontrol edilmesi gereklidir. Biyolojik fazla amur, geri devir akmndan (ya da biyolojik reaktrden) dzenli olarak atlmal ve amur ileme nitelerine hemen ulatrlmaldr. Son ktrme havuzu boyutlandrma kriterleri aada zetlenmitir: Yzey yk: < 0.6-0.7 m3/m2.sa Bekletme sresi: 2-4 sa Derinlik: 2.5-5 m Kat madde yk: < 3-6 kg AKM/m2.sa

Havasz Artma Sistemleri

Havasz (havasz) artma, organik atklarn oksijensiz ortamda biyolojik srelerle ayrtrlarak metan (CH4) ve karbondioksite (CO2) dntrlmesi olarak tanmlanmaktadr. ounlukla artma amurlar ve yksek konsantrasyonda organik madde ieren endstriyel atksular iin uygulanan bu artma sistemi son yllarda kentsel atksularn artlmasnda da yaygn olarak kullanlmaktadr. Oluan biyolojik amur miktarnn dk olmas, haval sistemlere gre daha az alan kaplamas, biyoenerji eldesine imkan vermesi, mekanik-ekipman maliyetinin dk olmas ve reaktrlerin beslenmedii durumlarda mikrobiyal aktivitenin uzun sre koruyanabilmesi havasz artma sistemlerinin stn taraflardr. Ancak bu artma sistemleri ile alc ortama dearj kriterlerinin salanmas mmkn deildir. Bu nedenle havasz ve haval artmann birlikte uygulanmas daha uygundur. Havasz artmay gerekletiren mikroorganizma toluluunun kapasitesinden yksek oranda yararlanabilmek iin reaktrde uygun evre artlarnn salanmas gereklidir. Bu evre faktrlerinden

59

en nemlisi scaklktr. Evsel atksularn artm srasnda scaklk dnda dier parametreler ok etkili deildirler. Havasz sistemler farkl scaklk snfna gre iletilebilir. Bunlar sakrofilik (<20C), mezofilik (25-40C) ve termofilik (>45C)tir. Evsel atksularn KO konsantrasyonu nisbeten dk olduu iin bu sistemlerden elde edilen gaz miktarlar kk tesislerde ekonomik olarak deerlendirilemeyecek miktarlardadr. Bu nedenle reaktr iletme scakl seilirken stma iin dardan enerji kaynana ihtiya duyulaca gz nnde bulundurulmaldr. Enerji gereksinimini azaltmak iin, havasz artma hava scaklnn yksek ve gece ile gndz arasndaki scaklk deiiminin dk olduu yerleim yerlerinde tercih edilmelidir. Havasz artma zellikle mevsimlik artmann sz konusu olduu turistik blgelerde byk bir potansiyele sahiptir. Reaktrler genellikle silindirik veya yumurta kesitli olarak tasarlanrlar. Reaktr tipi havasz sistemlerde, atksu reaktr tabanndan beslenerek yukar doru ak salanr. Mikroorganizmalar reaktr tipine bal olarak askda veya yzeyde oalrlar. Kentsel atksu artmnda yaygn olarak kullanlan havasz artma tipleri havasz filtre, havasz amur yata ve havasz lagndr.

Havasz Filtre
Dolgu malzemesi boluklarnda ve yzeyinde tutunan mikroorganizma ile atksuyun etkin temasnn saland bir artma sistemidir. Dolgu malzemesi biyoktleyi sistemde tutan en iyi bileendir. Reaktrdeki biyoktle belli oranda filtre dolgu malzemesi zerinde ince bir biyofilm tabakas halinde tutunur, ancak sistemdeki toplam biyoktlenin byk bir ksm malzeme iinde ve arasndaki boluklarda biriken granler ve flokler amur halindedir. Havasz filtrelerin ileyii, damlatmal filtrelerin mekanizmasna benzer, ancak havasz filtrelerde giri suyu tabandan verilir. Sistemin sakncalar ise sistemde oluan biyokatlar, giri akmndaki askda kat madde ve kelen mineraller nedeniyle tkanma ihtimalidir. Bu nedenle znm organik maddelerin artlmas iin uygun bir sistemdir. Dier konvansiyonel artma ilemlerinde olduu gibi, bu sistemde de ham atksu nce zgaralardan ve kum tutucudan geirilir. Havasz filtreler dier havasz ilemlere gre daha dk scaklklarda alrlar. Hidrolik bekletme sresi 4-36 sa arasnda deiir. Evsel atksularn yksek verimlerde havasz olarak artlabilmeleri ve reaktr ierisinde iyi bir karmn salanabilmesi iin sistemin yksek hidrolik yklerle beslenmesi gerekmektedir. Bu sebeple, dk kirlilik yklerine sahip atksularn havasz artmlar srasnda gerekli reaktr hacimleri, genellikle hidrolik bekleme sresi ile belirlenmelidir. Bu sistemlerde kentsel atksu iin hacimsel ykleme 0.1 ile 1.2 kg KO/m3.gn arasndadr. KO giderme verimi %50-70 civarndadr. Havasz filtreler daire veya dikdrtgen enkesitli, ap veya genilii 6-26 m, ykseklii ise 3-13 m arasnda deien reaktrlerdir. Dolgu malzemesi zgl yzeyi, sentetik malzeme tipinden bamsz olarak ortalama 100 m2/m3 alnabilir. Ayn zamanda alt ksmnda dolgu malzemesi bulunmayan hibrid filtrelerin kullanm da yaygndr. Bu tip reaktrlerde alt ksm granler amurlu havasz amur yata; dolgu malzemeli st ksm ise yzeyde oalan biyoktlenin hakim olduu ve daha ziyade lamelli keltici ilevi grmektedir. Havasz filtre reaktr yksekliinin st 2/3 lk ksmn kaplamal ve dolgu ykseklii asgari 2 m olmaldr.

Havasz amur Yata

yi kelen floklardan oluan amur yata, kendine has zellikleri nedeniyle biyoktlenin sistemde kolaylkla tutulduu yukar akl bir sistemdir. Sistemin akkanlk zellii atksu ile biyoktlenin temas yzeyini artrdndan yksek KO giderim verimleri elde edilmektedir. Dier konvansiyonel artma tesislerinde olduu gibi, zgara ve kum tutucudan geirilen atksu datm yapsnda bulunan ok saydaki dey borularla tanarak havasz amur yata reaktrne alnmaktadr (ekil E2.6). Bu reaktr tipinde ap 1-5 mm olan granler biyoktle ile birlikte flok yapdaki biyoktle de gzlenmektedir. Granller yksek younlua sahip olup yksek kelme hzna ve yksek metanojenik aktiviteye sahiptirler. Biyoktlenin granler ya da flok yapda olmas sistemin verimini etkilememektedir. Reaktrdeki biyoktleyi muhafaza etmek iin yukar ak hz ortalama debide 0.5 m/sai ve pik debide ise 1.2 m/sai gememelidir.

60

Bu tip artma sistemleri genellikle 20C ve st scaklklara sahip iklim koullarnda tercih edilmektedir. Reaktrdeki ortalama biyoktle konsantrasyonu 70 kg/m3 olarak ve hidrolik bekleme sresi de ortalama debide h 810 gn alnabilir. Kentsel atksularn artld HYRlerde toplam derinlik 4.5-5.0 m olup amur rts kalnl 2.0-2.5 mdir. st ksmdaki kelme blgesi ykseklii 2.0-2.5 m alnabilir. Yeterli seviyede amur kelmesi iin maksimum yzeysel hidrolik ykleme 11.2 m/sa snrlarn amamaldr. Organik ykleme 0.3-1.0 kg KO/kg UKM.gn, hacimsel ykleme ise 1-3 kg KO/m3.gn olarak alnmaldr. Floklu tip amur ihtiva eden sistemin enkesit tayininde de yzeysel hidrolik ykn 1-1.5 m/sai amamas tavsiye edilmektedir.

Ham Atksu HYR Kum tutucu

Gaz Haval Artma Fazla amur Oksidasyon hendei Havalandrmal Fakltatif lagn Stabilizasyon havuzu Yapay sulakalan Sulamaya

ekil E2.6 Havasz amur yata sistemi ak emas Havasz Lagnler Haval ortam salayacak znm oksijenin olmad derin havuzlardan oluan sistemdir. Geirimsiz kil tabakasndan oluturulmu bu havuzlar genellikle kentsel atksularn n artmnda kullanlmaktadr. Endstriyel atksulardan dolay artacak organik yke de cevap vermesi asndan ideal bir n artma sistemi olarak dnlebilir. Bu n artmada, kelebilen kat maddelerin tabanda birikmesi, rmesi ve sv fazdaki organik maddelerin ayrmas salanmaktadr. Havasz lagn k suyu alc ortama dearj iin uygun deildir. Dearj standartlarn yakalamak iin gerekli artma genellikle haval veya fakltatif lagnler kullanlarak yaplr. Arazinin ok ve maliyetinin dk olduu kk ve krsal yerleim yerlerinde uygulanan bir sistemdir. Dk ilk yatrm ve iletme maliyetlerinden dolay havasz lagnler dier artma sistemlerine gre daha caziptir. Havasz artma sistemlerinde sralanan stnlklerin yansra en nem zelliklerinde biri deiken organik yklemelere hzl ve etkili bir ekilde cevap verebilmesidir. Havasz lagnlerde herhangi bir havalandrma, stma veya kartrma yaplmaz. Bu nedenle enerji gereksinimi de yoktur. Buna karn geni arazi ihtiyac, istenmeyen kokularn olumas ve uzun bekletme sreleri gibi mahzurlar bulunmaktadr. Havasz lagnlerin giriine genellikle ubuk zgara ve sonrasnda debi lm iin Parshall sava yerletirilebilir. Lagnlerin zeri, retilen metan gaznn toplanmas ve kullanm iin kapatlabilir. Ancak bu uygulama pratik deildir. Havasz ortamn oluturulmas ve yzeyde oluacak oksijen difzyonunu azaltmak iin lagn derinliinin en az 2-4 m olmas gerekmektedir. Uygulamada genellikle 6 m seilmektedir. Derinliin artmas ile lagnn yzey alan azalmakta ve lagndeki s korunmu olmaktadr. Tipik kabul edilebilir organik ykleme hz scakla bal olarak 0.04 ile 0.3 kg BO5 /m3.gn arasnda deimektedir. Hidrolik bekletme sresi 1-50 gn aralnda olabilir. Yzey alan 0.2-0.8 ha seilebilir. Tabanda biriken kat maddelerin miktar ylk lmler yaplarak belirlenmelidir. Genellikle 5-10 ylda bir biriken kat maddelerin lagnden ekilmesi gerekmektedir. Basit (Doal) Artma Sistemleri Havalandrmal Lagnler Havalandrmal lagnler, 2.5-5 metre derinliinde toprak yaplardr. Havalandrma, dubalar veya sabit kolonlar zerine yerletirilen mekanik havalandrclar vastasyla yaplr. Bu havuzlar, stabilizasyon havuzlarna gre daha ksa bekletme srelerinde iletilmekte ve daha derin

61

tasarlanmaktadr. Bu nedenle, stabilizasyon havuzlar ile kyaslandnda nemli oranda daha kk hacimlere sahiptirler. Mekanik ekipman olarak, yzeysel havalandrclara ihtiya vardr. naatlar, stabilizasyon havuzlarnn inaatna benzemektedir. Bu havuzlarn tasarmnda byk esneklikler mevcuttur. Bu tip lagnler bir taraftan basit fakltatif tipte, dier taraftan da amur geri devrinin yapld daha verimli ve kompleks niteler olarak projelendirilebilirler. Her iki durumda da havalandrmal lagnlerin inaat ve iletilmeleri ok kolaydr. Bu nedenle hem gelimi hem de gelimekte olan lkelerde yaygn kullanm alanna sahiptirler. Havalandrmal lagnlerin tasarmnda gznne alnan faktrler, BO giderimi, k suyu zellikleri, oksijen ihtiyac, scaklk etkisi, kartrma iin gerekli enerji ve kat ayrma sistemidir. Lagn k atksuyunda nemli parametreler BO ve AKM konsantrasyonudur. k suyundaki BO ve AKM konsantrasyonlar bazen kk miktarda algi de kapsamaktadr. Oksijen ihtiyac aktif amur tasarmnda kullanlan yntemlere gre belirlenmektedir. htiya duyulan oksijen miktar, giderilen BOnin 0.7 ile 1.4 kat olarak alnmektadr. Havalandrmal lagnler, geni iklim artlar ve scaklk deiimlerinde kurulup ve iletilecekleri dnlerek tasarlanrlar. Burada, scakln nemli etkileri, biyolojik aktiviteyi azaltmas, artm verimini drmesi ve buz oluturmasdr. Havalandrmal lagnler, evsel ve endstriyel atksularn artmnda baar ile kullanlmaktadrlar. Balca tipe ayrlabilirler: Fakltatif, haval ve haval amur geri devirli. Her tip havalandrmal lagnde de biyolojik artma prensipleri ayndr. Tasarm kriterleri Tablo E2.6da verilmitir. Fakltatif havalandrmal lagnlerde, birim hacim bana den enerji younluu, gerekli oksijen miktarnn svya verilmesi iin yeterlidir. Fakat bu enerji girdisi, btn katlar askda tutmak iin yeterli deildir. Bunun sonucunda, lagne giren askda kat maddelerin bir ksm ve substrat giderimi sonucunda oluan kat maddeler, tabana kmeye balarlar ve tabanda havasz bozunma meydana getirirler. Bu lagnlerdeki aktivite ksmen haval, ksmen de havasz olduundan bu tip lagnlere fakltatif denir. Haval lagnlere verilecek enerji, sadece istenilen miktarlardaki oksijeni sv ierisine verecek seviyede deil, ayn zamanda aktif amur havalandrma tanklarnda olduu gibi btn kat maddeleri askda tutacak seviyede olmaldr. Bu nedenle, bu tip lagnlerde fazla askda kat kelmesi gzlenmez (ekil E2.7a). Artm verimi fazla yksek deildir. k suyunda ok miktarda askda kat madde bulunduundan verim yaklak olarak % 50-60 seviyesindedir. Daha iyi BO ve kat madde giderim istenirse ktrme gerekmektedir. amur geri devirli haval lagnler, uzun havalandrmal aktif amur sistemlerine benzer. Enerji girdisi hem oksijen ihtiyacn karlayacak hem de btn katlar askda tutacak seviyede olmaldr. Bu lagnlerdeki amur geri devrinden dolay kat madde konsantrasyonu da olduka yksektir. letmeyi kolaylatrmak iin lagn ierisinde bir ktrme blgesi oluturulabilir veya alternatif kullanm amacyla sistem iki gzl yaplabilir. BO giderimi yksek olup %95-98 aralndadr. Sistemde ayn zamanda nitrifikasyon da gereklemektedir. Bu havuzlarn boyutlandrlmasnda, uygun bekletme sresi seilerek hacim hesaplanr. Seilen mekanik havalandrc iin uygun su derinlii seilerek boyutlar ve bu boyutlara gre dispersiyon katsays belirlenir. Dispersiyon says iin dispersiyon katsays bilinmelidir. Havuz ekline ve akma gre dikdrtgen havuzlar iin dispersiyon says D, (16.7-33).B arasnda alnabilir. Havuz scakl hesaplanr ve bu scaklktaki KL deeri bulunarak, Wehner-Wilhelm denkleminden veya bu denklemin kullanlmasyla elde edilen tablo veya grafikten k konsantrasyonu belirlenir. Havalandrmal lagnlerde havalandrc gc, fakltatif olanlarda havuz hacmi bana 1.0-1.2 W/m3 ve haval olanlarda ise 2.75 W/m3 den byk alnarak hesap yaplr. Giderilen BO5 bana havalandrc gc ise 1.8-2 kWdir. Kii bana gerekli yzey alan, 1.5 ile 3 m alnabilir ve iki kademeden oluabilir. Birincisi, havalandrma, ikincisi ise ktrme havuzudur. Birinci havuzdaki hacim ihtiyac, kii bana 3 m3 ve havuz derinlii, 2.5-3 m olabilir. ktrme havuzunda ise hacim ihtiyac, kii bana 0.3-0.5 m3 aralndadr.

62

Stabilizasyon Havuzlar Stabilizasyon havuzlar, en basit ve iletilmesi kolay artma sistemleridir. Bu havuzlarda, enerji ve mekanik tehizata ihtiya yoktur. Ayrca yetimi iletme elemanna da ihtiya duyulmaz. Bu sistemde atksular s havuzlarda uzun sre bekletilmekte ve organik maddelerin ayrmas salanmaktadr. Ancak yukarda belirtilen ok byk stnlklerinin yannda, geni araziye ihtiya gstermeleri bir mahzur olarak alnabilir. Dolaysyla, stabilizasyon havuzlar ancak arazinin ucuz ve iklim artlarnn msait olduu scak ve lman blgeler iin uygun artma sistemi olarak dnlebilir. Stabilizasyon havuzlar, reaksiyon kinetikleri ve akm ekilleri ynnden reaktrlere benzemektedir. Artm verimi, BO giderimi ile birlikte mikroorganizma ve besi maddeleri (N ve P) artmnda da istenilen artlar salayacak ekilde tasarlanabilir. Stabilizasyon havuzlarn snfta toplamak mmkndr. Bunlar, haval, havasz ve fakltatif stabilizasyon havuzlardr. Bunlara ait boyutlandrma kriterleri Tablo E2.7de verilmitir. Haval stabilizasyon havuzlarnda derinlik, k geirimini ve fotosentezle alg oluumunu en yksek seviyede tutmak iin olduka sdr. Derinlikleri, 0.5 m civarndadr. Havasz stabilizasyon havuzlar ise daha derin inaa edilirler. Havasz ve fakltatif mikroorganizmalar, nitratlar ve slfatlardaki oksijeni kullanrlar. Bu tip havuzlar yksek organik ykleri kabul edebilirler ve alg fotosentezi olmadan alabilirler. In geirimi bu havuzlarda nemli olmadndan, 3-5 m derinlikler kullanlr. Ancak gnmzde bu havuzlar yerine daha verimli olduklar iin havasz amur yatakl reaktrler (HYR) veya havasz perdeli reaktr (HPR) sistemleri kullanlabilir. Tablo E2.6 Evsel atksular artan farkl tipteki lagnlerin tasarm kriterleri zellik Fakltatif Haval srekli akl Haval geri devirli Kat madde kontrol Yoktur (bir ksm Ksmen (katlar Tam kontrol (fazla ker, dier ksm kmez, artlm su ile amur kontroll olarak artlm su ile kar) kar) sistemden ekilir) Lagndeki AKM 100-350 3000-5000 50-150 konsantrasyonu, mg/L UAKM/AKM (%) 50-80 70-80 70-80 Yksek Genellikle 5 Scak iklim: 10-20 amur ya c, gn Ilk iklim: 20-30 Souk iklim: >30 BOI giderim hz 0.6-0.8 1-1.5 20-30 (20oCde gnlk, filtrelenmi), kg/m3/gn 1.035 1.035 1.01-1.05 Scaklk katsays, Hidrolik kal sresi, 3-12 Genellikle 5 0.5-2 gn BOI giderim verimi 70-90 50-60 95-98 (%) Nitrifikasyon Yok Uygunsuz artlar Az Koliform giderimi (%) 60-99 60-90 60-90 Lagn derinlii, m 2.5-5 2.5-5 2.5-5 Arazi ihtiyac,(m2/kii) Scak iklim 0.3-0.4 0.3-0.4 0.15-0.25 Ilk iklim 0.45-0.9 0.35-0.7 0.25-0.55 G ihtiyac, kW/kii-yl hp/1000 Min.g (kW/103m3lagn hacmi) 12-156 2-2.56 0.75-1 (eit O2 yaymak) 12-14 2-2.5 2.75-5 (btn katlar askda tutmak) 18-24 3-5 15-18 (btn katlar askda tutmak iin)

63

amur k yaps

Birikir ve birka yl sonra uzaklatrlr savakla dar verilir

Birikim olmaz. Kat maddeler artlm su ile kar Ksmi veya tam boru kullanlr

Fazla amur gnlk uzaklatrlr Savak veya boru kullanlr

Tablo E2.7 Haval, havasz ve fakltatif stabilizasyon havuzlar iin tasarm parametreleri Parametre Haval Fakltatif Havasz 20-50 10-30 5-20 Hidrolik bekletme sresi, gn 2.5-5 1-2 03-1 Su derinlii, m 200-500 15-120 40-120 BO5 yk, kg/ha.gn 80-95 85-95 90-97 znm BO5 giderimi, % 60-90 70-90 40-80 Toplam BO5 giderimi, % 0-5 20-80 100-120 Alg konsantrasyonu, mg/L 70-120 40-100 100-250 k AKM, mg/L Fakltatif stabilizasyon havuzlar, ne tam haval ne de tam havaszdr. Bu havuzlarn derinlikleri 1 - 2 m arasndadr. Fakltatif stabilizasyon havuzlarnda iki tabaka mevcut olup, yzeye yakn ksmlarda alglerin faaliyeti sonucu oksijen bulunur. Bu yzden st tabaka haval olup, organik maddelerin keldii alt tabaka havaszdr. Bu tip havuzlar ksmen haval, ksmen de havasz olarak almaktadr. Bu nedenle hem alg hem de fakltatif mikroorganizma geliimi olmaktadr (ekil E2.7b). Gndz gne nda havuz arlkl olarak haval karakterde iken, gece havuz tabanndaki su havasz karakterdedir. Dnyadaki mevcut havuzlarn ou fakltatif tiptedir. Bekletme sreleri iklim durumuna gre 20 - 40 gn, hatta daha fazla alnabilir. BO giderme verimi, iklime, bekletme sresi ve karm ekline bal olarak % 70 ile 90 arasnda ve koliform giderme verimi % 60 ile 99.9 arasnda deimektedir. Stabilizasyon havuzlarnn boyutlandrlmas u kademelerden olumaktadr: Oksijen retimi hesaplanr. 20 C iin birinci mertebe karbonlu organik madde giderim hz sabiti, Kp tahmin edilir, havuz scakl seilir ve Kpde scaklk dzeltmesi yaplr. Dispersiyon says, D seilir. Gerekli verim veya S/So deerlerinden Kp.t hesaplanr ve bekletme sresi t, bulunur. Daha sonra havuz hacmi hesaplanr ve boyutlar belirlenir. Fakltatif stabilizasyon havuzlar iin BO yklemeleri, Akdeniz Blgesinde 150 kg BO/ha.gn, Ege, Marmara ve Karadeniz Blgelerinde 100 kg BO/ha.gn, Anadolu Blgesinde, 80 kg BO/ha.gn ve Dou Anadolu Blgesinde 50 kg BO/ha.gn alnabilir. Fakltatif stabilizasyon havuzlarnn boyutlandrlmasnda iklim (scaklk, gne , bulutluluk, rzgar vb) ve artlacak atksuyun zelliklerinin tesiri olduu dikkate alnmaldr. amur birikimi 0.03-0.05 m3/amur/kii.yldr. Bu durum gznnde tutularak amur birikimi iin fazladan bir hacim dikkate alnmaldr. Hacim hesabnda, amurlann 5-10 ylda bir defa temizlenecei kabul edilmelidir. Stabilizasyon havuzlar, tabii zeminde ina edilirler. Havuz tabannn su szdrmamas, dolaysyla yeralt sularn kirletmemesi iin havuz taban geirimsiz yaplmaldr. Zemin sktrlp, killi toprak serilmesi gerekebilir. Havuz yan yzleri, 2-2.5 yatay ve 1 dey olacak ekilde evli ina edilir. Yan yzler, beton veya ta ile kaplanacaksa, eim 1-1.5 yatay ve 1 dey alnabilir. Stabilizasyon havuzlar, birden fazla sayda ve/veya seri halde ( gzl) yaplabilir. Kii bana yzey alan, 10-15 m2 olabilir. Birinci havuzun yzey alan kii bana 6 m2, ikinci ve nc havuzlarn toplam yzey alan kii bana 5 m2 olabilir. Havuz taban kesinlikle atlak ve karstik yapda olmamal ve gerekli geirimsizlik salanmaldr.

64

Hibir artmadan gememi atksular kabul eden havuzlara ham veya birinci kademe stabilizasyon havuzlar denir. n ktrmeden gemi veya biyolojik olarak artlm atksularn geldii havuzlara ise ikinci kademe stabilizasyon havuzlar ad verilir. kinci kademe stabilizasyon havuzlarna rnek olarak olgunlatrma havuzlar saylabilir. Stabilizasyon havuzlarnda veya dier konvansiyonel artma tesislerinde artlan atksular daha iyi hale getirilmek zere (zellikle, bakteri says azaltlmak zere), belli bir sre (yaklak 5-7 gn) olgunlatrma havuzlarnda ilave artmaya tabi tutulurlar. Olgunlatrma havuzlar, organik yk ynnden olduka hafif yklenirler. Scak iklimlerde olgunlatrma havuzlar, klorla dezenfeksiyona ekonomik ynden fizibil bir alternatif olmaktadr. Havalandrmal lagn ve stabilizasyon havuzu sistemi k sular genelde sulama amal kullanlabilir. Hassas ortamlara dearj iin ilave N, P giderimi yaplmaldr.

Olgunlatrma Havuzlar
Olgunlatrma havuzlar, havalandrmal lagn veya fakltatif stabilizasyon havuzu k suyu kalitesinin zellikle patojenler asndan iyiletirilmesi amacyla kullanlan havuzlardr. Olgunlatrma havuzlarnn BO giderim verimi ok az olsa da azot ve fosfor giderimine katklar byktr. Olgunlatrma havuzlarnda dikey biyolojik ve fizikokimyasal tabakalama gzlenmemektedir. Olgunlatrma havuzunun yer ald tipik bir akm emas ekil E2.8de verilmektedir.

a) Havalandrmal lagnler

b) Stabilizasyon havuzlar ekil E2.7 Havalandrmal lagnler ve stabilizasyon havuzlar

65

Dezenfeksiyon
Ham Atksu

Havasz (Seime bal)

Fakltatif Havuz

Olgunlatrma Dezenfeksiyon Havuzu

Temas tank

k Suyu

(Seime bal)

ekil E2.8 Olgunlatrma havuzunun yer ald tipik bir akm emas Olgunlama havuzlarndaki alg poplasyonu fakltatif havuzlardakine oranla eitlidir. Fakltatif havuzlarda ksmen fekal bakteri giderimi gerekleirken olgunlatrma havuzlarnn says ve boyutlar k suyundaki fekal bakteri miktarn belirler. Fakltatif stabilizasyon havuzu ve olgunlatrma havuzlarnda fekal bakteri giderimi iin balca faktrler, hidrolik bekletme sresi ve scaklk, yksek pH (> 9) ve znm oksijen konsantrasyonu ile birlikte yksek k younluudur. Bekletme sresi ve scaklk, olgunlatrma havuzlarnn tasarmnda kullanlan iki ana parametredir. Alglerin hzl fotosentezi nedeniyle karbondioksit tkenmesi ve bakterial solunumun gereklemesi sonucu karbonat ve bikarbonat iyonlarnn ayrlmas ile olgunlatrma havuzunda yksek pH deerleri oluur. 425-700 nm arasndaki k dalga boylarnda fekal bakteri giderilebilmektedir. Olgunlatrma havuzunun da yer ald bir stabilizasyon havuzu sisteminde (havasz lagn + fakltatif stabilizasyon havuzu + olgunlatrma havuzu) olgunlatrma havuzu saysna bal olarak, azot giderimi %80e ularken, amonyak giderimi % 90n zerinde olmaktadr. Ayrca, bu tr bir sistemde %50 orannda fosfor giderimi de elde edilebilir. Olgunlatrma havuzlar fakltatif havuzlardan s olup, 1-1.5 m derinlikte tasarlanabilirler. Olgunlatrma havuzlarna dk organik yklemeler uygulanmas nedeniyle derinlik boyunca iyi oksijenlenme salanr. Olgunlatrma havuzlarnn bekletme sresi 18-20 gn aralnda deimekte olup, organik kirlilik yk, 15 kg BO5/ha.gnden kk olmaldr. Olgunlatrma havuzu veya lagnlerinde eitli su bitkilerinin yetitirilmesi ve/veya balk retimi ile bu sistemlerdeki artma verimlerinin arttrlmasnn yannda, retilen bitkisel veya hayvansal proteinin ekonomik olarak deerlendirilmesi imkan da mevcuttur. Yapay Sulakalan Sistemleri Yapay sulakalan uygulamalar son zamanlarda olduka nem kazanmtr. Yapay sulakalanlar, doal sulakalanlarda gerekleen srecin kontroll bir sistem ierisinde gerekletirilmesi nedeniyle nemli bir stnlk tamaktadr. Bu tr sulakalanlar atksuyun doal koullarda fiziksel, kimyasal ve biyolojik proseslerle genellikle derinlii 1 mden daha az olan havuz, yatak veya kanallarda, sucul bitkilerin bytlmesi ile artlmas esasna dayanmaktadr. Yapay sulakalanlar geirimsiz kil tabakas veya sentetik tabakalar ile izole edilen hacimlerin iine ta, akl ve kum gibi gzenekli maddelerin yerletirilmesi ile oluturulan, atksu aknn, bekletme sresinin ve atksu seviyesinin kontrol edildii yaplardr. Uygulanabilecek nfus bykl, mevcut arazi durumu, hidroloji, iklim ve zemin artlar, toprak geirgenlii, takn riski, evresel ve dzenleyici artlar gibi faktrlere baldr. Buna ramen kuzey Avrupa lkelerinden Danimarka gibi souk iklime sahip lkelerde de kullanlmaktadr. Bu tesisler, nfus younluunun dk olduu ve dk debilerin ileri artmaya ihtiya duyduu yerlerde kullanlmaktadr. Genellikle yatak akml tiptedirler. Yapay sulakalanlar, arazinin ucuz olduu ve yetikin personelin mevcut olmad yerleimler iin uygun bir teknolojidir. Hedeflenen artma ihtiyac dorultusunda eitli artma alternatifleri ile beraber uygulanabilir. Yapay sulakalanlarn ham atksu iin kullanlmas tavsiye edilmemektedir.

66

Artma veriminin iyiletirilmesi iin uygun bir n artmann ardndan ikincil artma alternatifi olarak kullanlmas yapay sulakalann verimini artrmaktadr. Yapay sulakalan artma alternatifinin yer ald tipik bir akm emas ekil E2.9da grlmektedir.
n artma k kincil artma k

Ham atksu

n artma

Yapay sulakalan ikincil artma

Dezenfeksiyon veya ncl artma

k suyu

ekil E2.9 Yapay sulakalanlar iin tipik akm emas n artma seenekleri olarak, yzen kaba partikllerin giderilmesi iin zgara nitesinin ardndan, askda partikllerin giderilmesi ve organik yklemenin azaltlmas iin imhoff tank veya septik tanklar, stabilizasyon havuzlar veya n ktrme havuzu uygulanabilir. Atksu artldktan sonra uygulanacak nihai uzaklatrmaya bal olarak yapay sulakalan sistemlerinden nce veya sonra dier artma sistemleri eklenerek baarl bir artma salanabilir. Yapay sulakalanlar zellikle evsel yerleimlerde yer alan septik tanklardan gelen atksular ile havalandrmal lagnler veya aktif amur sistemlerinden kan atksularn 3. kademe artlmalar iin kullanlabilir. Sulakalanlarn balca bileenleri, artma hcresine yakn setler, en uygun artma iin giri atksuyunu datan ve dzenleyen giri yaps, ak su alanlar ile btnyle bitki bymesinin gzlendii alanlarn kombinasyonu ve giri yaps tarafndan salanan dalm tamamlayc ve artma hcresindeki su seviyesini dzenleyici k yapsdr. Yzey akl ve yzey alt akl olmak zere iki tip yapay sulakalan sistemi mevcuttur. Yzey akl yapay sulakalanlarda atksu ak, toprak tabakasnn altna doru kk salm su bitkilerinin gvdesi ve yapraklar arasndan geerek, yzey alt yapay sulakalanlarda ise ak, ta, akl ve kum gibi malzemelerin ierisinde yetitirilmi bitkilerin gvdesi ve kkleri ile atksu temas ettirilerek salanmaktadr. Elverili bir n artma ve yzey akl sulakalan ile aylk ortalama bazda BO ve TAKM k konsantrasyonlar 10 mg/Lden daha az elde edilebilmektedir. Yzey alt akl sulakalanlarn knda ise BO ve TAKM konsantrasyonlar, 30 mg/Lnin altnda elde edilmektedir. Yzey Akl Sulakalanlar Yzey akl sulakalanlarda su derinlii iin genellikle, 0.15-0.6 m arasnda deien tipik deerler kullanlmakla beraber, yetien bitkilerin younluuna bal olarak 0.1-2 mye kadar da seilebilmektedir (ekil E2.10). Yzey akl sulakalanlarda yzey alan, bekletme sresi ve derinlie baldr. Toplam yzey alan, iyi bir hidrolik kontrol ve iletme kolayl salamak amacyla banketler ile ayrlarak en az iki paralel havuza blnmelidir. Yzey akl sulakalanlarda bitkiler, kelmi katlar, dier kat maddeler ve su kolonunun uzunluu kullanlabilir su alann azaltabilir. Bitkilerin youn bulunduu blgeler iin sulakalann gzeneklilii 0.65-0.75 arasnda kabul edilebilirken, bitki younluunun artmas ile orantl olarak daha dk deerler de kullanlabilir. Ak su alanna sahip sulakalanlar iin sulakalann gzeneklilii, 1.0 kabul edilebilir. Yzey akl sulakalanlarda su kolonuna oksijen salanmas bitki younluuna bal olarak azalmakta olup, organik ykleme oran 18-116 kg BO/ha.gn arasnda deimekte ve %70-95 arasnda bir giderme verimi elde edilebilmektedir.

67

ekil E2.10 Yzey akl yapay sulakalan

Yzey Alt Akl Sulakalanlar Yzey alt akl sulakalanlarda bitkiler suya gvde/kk sistemi ile oksijen salad iin tasarm derinlii, bitki gvdelerine ve kklerine nfuz etme derinlii ile kontrol edilmektedir. Su derinlii, maksimum 0.4 m kabul edilmeli, giriteki atksu seviyesi ile tanmlanan ortam derinlii ise su derinliinden en az 0.1 m fazla olmaldr. Yzey alt akl sulakalanlarn kesit alan hedeflenen hidrolik kapasiteye ve ak hzna bal olarak hesaplanmaktadr. Ak hz en fazla, 6.8 m/gn olmaldr. Balangta sulakalann gzeneklilii iin tipik deerler 0.18-0.35 arasnda kabul edilebilirken, sistemin bitki gvdelerinin bymesi ve olgunlamas sonucu gzeneklilik deeri deimektedir. Yzey alt akl sulakalanlarn organik ykleme miktar en fazla 110 kg/ha.gn olabilir. Sistemin giri yapsnda BO youn halde bulunaca iin, tasarm organik ykleme orannn oksijen transfer hznn bir buuk katndan fazla olmamas tavsiye edilmektedir. Yzey alt akl yapay sulakalanlar, yatay ve dey akl olmak zere iki ekildedirler (ekil E2.11). Yatay akl yapay sulakalanlarda, filtreler suya doymu durumdadr. Atksu, filtre giriinden verilmekte ve daha sonra malzeme boyunca yatay ynde akmaktadr. Su seviyesi, yzeyin 5 cm altnda olmaldr. 150 ile 300 mg/Llik BO5 konsantrasyonlar iin kii bana yzey alan 5 m, 300 ile 600 mg/Llik BO5 konsantrasyonlar iin ise kii bana yzey alan 10 m dir. Yatak derinlii 60 cm olabilir. Derinlik, maksimum bitki kk penetrasyon deerine eit olmaldr. Bitki younluu ise 4 bitki/m olarak alnabilir.

a) Yatay akl yapay sulakalan

b) Dikey akl yapay sulakalan

ekil E2.11 Yzey alt akl yapay sulakalanlar

68

Dikey akl yapay sulakalanlar, artlacak atksu zelliine gre deien oranda kum ya da akl katman ieren ve taban tamamen szdrmaz yapda olan sistemlerdir. Filtre tabakas ierisine uygun yresel bitkiler ekilebilir. Atksu belirli noktalardan yzeyden beslenmektedir (ekil E2.12). Bata bir ubuk zgara kullanlabilir. Dikey akl yapay sulakalanlar, iki kademeli seri bal reaktrler halinde de kullanlabilir (ekil E2.13). lk kademenin kii bana yzey alan 1.2 m2, organik ykleme ise 40 g BO5/m.gn alnabilir. Birinci kademe, toplam yzey alannn % 60n kaplayabilir. kinci kademenin yzey alan kii bana 0.8 m olabilir. Bitki tr olarak en ok kam kullanlmaktadr. Bitki younluu 4 bitki/m dir. letiminin kolay ve maliyetinin dk olmas bu tr sistemlerin en nemli stnlkleridir. Topografya uygun ise hi enerji tketimi gerektirmez.

ekil E2.12 Yapay sulakalanlarda giri ve k akmlar

ekil E2.13 Seri haldeki dikey akl yapay sulakalanlar

69

EK 3 KARBON, AZOT VE FOSFOR GDEREN BR ARITMA TESS TASARIM KILAVUZU Aada, karbon, azot ve fosfor gideren bir tesis iin, biyolojik nitelerin ve ktrme havuzunun tasarmn ieren iki ayr tasarm klavuzu oluturulmutur. Bu yntemlerden birincisi klasik yntem olup, bu yntemde mevcut literatrdeki kaynaklar baz alnmtr kinci yntemde ise ATV-DVWK-A 131E, 2000 Kriterleri kullanlmtr. ATV-DVWK-A 131E yntemine gre biyolojik proses (karbon, azot, fosfor giderimi) hesab Biyolojik proses hesabnda azot-fosfor giderimi gerekletirecek bir A2O prosesinin tasarm iin ATV-DVWK-A 131E yntemi kullanlarak bir tasarm klavuzu oluturulmutur. lk olarakTablo E3.1de, bu yntem iin kullanlan sembol listesi ve birimleri verilmitir. Tablo E3.1 ATV-DVWK-A 131E ynteminde kullanlan sembol listesi
Sembol SNO3, D CN, IAT SorgN, EST SNH4, EST SNO3,EST XorgN, BM CCOD, IAT CBOD, IAT VD VAT tSS, dim SF XP, Prec CP, IAT CP, EST XP, BM XP, BioP SPd, C Qd XCOD, SP XinorgSS,IAT XCOD, INERT, IAT XCOD, BM XCOD, INERT, BM SCOD, IAT XCOD, IAT CCOD,deg,IAT XSS, IAT tss b Aklama Gnlk denitrifiye edilecek ortalama nitrat konsantrasyonu Giri TKN konsantrasyonu k organik azot konsantrasyonu k amonyum konsantrasyonu k nitrat konsantrasyonu Hcre iine alnan azot konsantrasyonu Artma tesisi giriinde toplam KO konsantrasyonu Artma tesisi giriinde BO konsantrasyonu Anoksik blme hacmi Toplam reaktr hacmi (Anoksik + Aerobik) Toplam amur ya Gvenlik faktr ktrlmesi gereken fosfor konsantrasyonunu Giri fosfor konsantrasyonunu k suyunda beklenen fosfor konsantrasyonunu Heterotroflarn oalmak amacyla kullandklar fosfor konsantrasyonunu Biyolojik olarak giderilecek fosfor konsantrasyonunu Karbon giderimi sonucu oluan amur miktar Ortalama kuru hava debisi Karbon giderimi sonucu retilen amurun KO edeeri Artma tesisi giriinde inorganik askda kat madde konsantrasyonu nert partikler giri KO konsantrasyonu Oluan biyoktlenin KO edeeri sel solunum sonucu oluan inert partikler KO konsantrasyonu Artma tesisi giriinde znm inert KO konsantrasyonu Artma tesisi giriinde partikler inert KO konsantrasyonu Artma tesisi giriinde biyolojik olarak ayrabilir KO konsantrasyonu Artma tesisi giriinde partikler KO konsantrasyonu Toplam amur ya 15 oCde mikroorganizmalar iin lm katsays Birim mg/L mg/L mg/L mg/L mg/L mg/L mg/L mg/L m3 m3 gn mg/L mg/L mg/L mg/L mg/L kg/gn m3/gn mg/L mg/L mg/L mg/L mg/L mg/L mg/L mg/L mg/L gn gn

70

Y FT T B SPd,P XP, BioP XP, Prec, Fe XP, Prec, Al SPd MSS, AT SSBS SVI tTh SSRS QRS RC SNH4, N SNO3, EST IR RS SSAT h Qd OUd, C SCOD, inert, EST OUd, N SNO3, D SNO3, IAT SNO3, EST OUd, D OUh fC fN qA qSV DSV SSEAT AST Qwwh h1 h2 h3 h4 htot

Mikroorganizma dnm oran Scaklk dzeltme faktr Scaklk AKMnin inert ksm Fosfor giderimi sonucu oluan amur miktar Biyolojik olarak giderilen fosfor konsantrasyonu Demir kullanlarak ktrlen fosfor konsantrasyonu Alminyum kullanlarak ktrlen fosfor konsantrasyonu Toplam gnlk amur miktar Biyolojik reaktr iinde gerekli olan AKM ktlesi Son ktrme havuzu dip amurunda AKM konsantrasyonu amur hacim indeksi Son ktrme havuzunda amur younlatrma sresi Geri devir amurundaki AKM konsantrasyonu Geri devir amur debisi Toplam geri devir oran Nitrifiye edilecek amonyum konsantrasyonu ktaki nitrat konsantrasyonu sel geri devir oran Aktif amur geri devri Reaktr ii biyoktle konsantrasyonu Hidrolik bekletme sresi Ortalama kuru hava debisi Karbon giderimi sonucu tketilen oksijen miktar k znm inert KO konsantrasyonu Nitrifikasyon sonucu tketilen oksijen miktar Denitrifiye edilecek nitrat konsantrasyonu Giri nitrat konsantrasyonu k nitrat konsantrasyonu Denitrifikasyon sonucu aa kan oksijen miktar Saatlik oksijen ihtiyac Karbon iin pik faktr Azot iin pik faktr Yzeysel ykleme hz amur hacim ykleme hz Seyreltilmi amur hacim indeksi Son ktrme havuzu giriinde AKM konsantrasyonu Son ktrme havuzu alan Saatlik yal hava debisi Temiz su blgesi Ayrma blgesi/ geri devir blgesi Youn ak ve amur depolama blgesi Younlatrma ve amur ayrma blgesi Toplam havuz derinlii

g KO/ g KObiyolojik
ayrabilir 0 -

kg/gn mg/L mg/L mg/L kg/gn kg kg/m3 L/kg saat kg/m3 m3/gn mg/L mg/L kg/m3 saat m3/gn kg O2/gn mg/L kg O2/gn mg/L mg/L mg/L kg O2/gn kg O2/sa m/sa m/sa L/m3 kg/m3 m2 m3/sa m m m m m

1. Adm: Denitrifikasyon kapasitesinin belirlenmesi

SNO3, D = CN, IAT SorgN, EST SNH4, EST SNO3,EST XorgN, BM SNO3, D : Gnlk denitrifiye edilecek ortalama nitrat konsantrasyonu (mg/L) CN, IAT: Giri TKN konsantrasyonu SorgN, EST: k organik azot konsantrasyonu - Eer aktif amur sisteminin dnda atk amura baka bir ilem yaplmyorsa 2 mg/L seilir. SNH4, EST: k amonyum konsantrasyonu - Gvenli tarafta kalmak iin kural olarak 0 mg/L seilir.

71

SNO3,EST: k nitrat konsantrasyonu - Azot iin k standardnn 0.6 0.8i arasnda seilir. XorgN, BM: Hcre iine alnan azot konsantrasyonu - Giri KO konsantrasyonunun 0.02 0.025i arasnda kabul edilir. Gerekli denitrifikasyon kapasitesi: SNO3, D/CCOD, IAT oranna gre bulunur. SNO3, D/CCOD, IAT = 0,5.( SNO3, D/ CBOD, IAT) CCOD, IAT: Artma tesisi giriinde toplam KO konsantrasyonu, mg/L CBOD, IAT: Artma tesisi giriinde BO konsantrasyonu, mg/L olarak kabul edilir. Bu oran sisteme giren KO bana ne kadar nitratn denitrifiye edileceini gsteren bir orandr. Buna gre Tablo E3.2den gerekli VD/VAT (anoksik hacim/toplam hacim) oran seilir. Tablo E3.2. 10 oC -12 oC kuru hava scakl iin denitrifikasyon hacim orannnn belirlenmesinde kullanlacak deerler (giri kg BO5 bana denitrifiye edilecek kg nitrat azotu), (ATV-A131E) SNO3,D/CBOD,IAT VD/VAT nde denitrifikasyonu yapan Ezamanl ve kesikli sistemler ve benzer prosesler denitrifikasyon yapan sistemler 0.2 0.11 0.06 0.3 0.13 0.09 0.4 0.14 0.12 0.5 0.15 0.15 o o 12 Cden yksek scaklklar iin denitrifikasyon kapasitesi 1 C bana %1 eklinde artrlabilir. VD/VAT = 0.2den kk ve VD/VAT = 0.5ten byk denitrifikasyon hacimleri boyutlandrma iin tavsiye edilmez. Hesaplanan SNO3, D/ CBOD, IAT deerine gre VD/VAT oran tablodan seilir. 2. Adm: Toplam amur yann belirlenmesi Nitrifikasyon ve denitrifikasyon iin gerekli olan amur ya aadaki formlle belirlenir.

t SS , dim = SF 3.4 1.103(15 T )

1 1 (VD / VAT )

tSS, dim: Toplam amur ya, gn - Aerobik amur stabilizasyonun reaktrde yaplmas durumunda amur ya tSS, dim 25 gn olmaldr. SF: Gvenlik faktr - Gvenlik faktr (SF) seiminde; maksimum byme hznda deiimlere yol aabilecek atksudaki substratlar, ksa dnemli scaklk deiimleri ve pH taki deiimler, ortalama k amonyum konsantrasyonu ve giriteki nitrojen ykndeki deiimlerin k amonyak konsantrasyonu zerine etkileri gibi faktrler dikkate alnr. Daha nceki deneyimlere dayanarak KO yknn 12000 kg/gn olduu durumlarda gvenlik faktrnn 1,45 alnmas tavsiye edilir. Bylece ortalama k amonyum konsantrasyonu, maksimum byme hzn negatif olarak etkileyen bir faktr bulunmadka 1,0 mg/L civarnda tutulabilir. KO yknn 2400 kg/gnden kk olmas durumunda SF deeri 1.8 alnr.

3. Adm: Biyolojik fosfor giderimi XP, Prec = CP, IAT CP, EST XP, BM XP, BioP
72

XP, Prec: ktrlmesi gereken fosfor konsantrasyonunu, mg/L CP, IAT: Giri fosfor konsantrasyonunu, mg/L CP, EST: k suyunda beklenen fosfor konsantrasyonunu, mg/L XP, BM: Heterotroflarn geliim amal kullandklar fosfor konsantrasyonunu, mg/L XP, BioP: Biyolojik olarak giderilecek fosfor konsantrasyonunu, mg/L

CP, EST: Fosfor k standardnn 0.6-0.7si arasnda alnr. XP, BM: Giri KO konsantrasyonunun 0.005i kabul edilir. XP, BioP: Giri KO konsantrasyonunun 0.005-0.007si arasnda alnr.
Bu sonuca gre (sadece biyolojik fosfor giderimi halinde) fosfor iin dearj standard deeri salanamaz ise, artma tesisinde fosfor giderimi iin ilave kimyasal artma uygulanmas gerekmektedir. Fosfor gideriminin gerekli olmad ve artlm suyun sulama amal kullanlacak olmas durumunda kimyasal fosfor giderimi yaplmasna gerek olmayabilir. Fakat zellikle hassas blgelere dearj yapan artma tesislerinde biyolojik fosfor gideriminin yetmedii durumlar iin kimyasal fosfor giderimi yaplmas gereklidir. Bu durumda oluacak kimyasal amur son ilemlerde (amur susuzlatrma ve rtme) dikkate alnmaldr. 4. Adm: Gnlk oluan amur miktar (SPd) Karbon giderimi sonucu oluan amur hesab:

X COD , SP SPd ,C = Qd 0,8 1,45 + X inorgSS , IAT / 1000

SPd, C: Karbon giderimi sonucu oluan amur miktar, kg/gn Qd: Ortalama kuru hava debisi, m3/gn XCOD, SP: retilen amurun KO edeeri, mg/L XinorgSS,IAT: Artma tesisi giriinde inorganik askda kat madde konsantrasyonu, mg/L

XCOD, SP = XCOD, INERT, IAT + XCOD, BM + XCOD, INERT, BM

XCOD, INERT, IAT: nert partikler giri KO konsantrasyonu, mg/L XCOD, BM: Oluan biyoktlenin KO edeeri, mg/L XCOD, INERT, BM: sel solunum sonucu oluan inert partikler KO konsantrasyonu, mg/L

Atksudaki KO bileenlerinin analizler sonucu belirlenmesi gereklidir. Farkl blgelerdeki evsel atksular iin ve/veya kanalizasyona endstriyel atksu giriinin youn olduu blgeler iin mutlaka atksuya zg KO bileenlerinin analiz edilerek belirlenmesi gerekmektedir.

1 X COD , BM = C COD ,deg, IAT Y 1+ b t F SS T

CCOD,deg,IAT: Artma tesisi giriinde biyolojik olarak ayrabilir KO konsantrasyonu, mg/L tSS, dim = tSS

FT = 1.072(T-15)
b: 15 oCde mikroorganizmalar iin lm katsays (gn-1) Y: Mikroorganizma dnm oran (g KO/ g KObiyolojik ayrabilir)

73

FT: Scaklk dzeltme faktr T: Scaklk, 0C

X COD,inert, BM = 0.2 X COD , BM t SS b FT

XinorgSS,IAT = B. XSS,IAT B: AKMnin inert ksm: B deeri 0.2 ila 0.3 (%70 ila %80 organik) arasnda alnabilir. Eer bu deer iin hibir alma mevcut deilse ham atksu iin B = 0.3 ve birincil ktrme tankndan k iin B = 0.2 alnmas tavsiye edilmektedir. XSS, IAT: Artma tesisi giriinde partikler KO konsantrasyonu, mg/L

Fosfor giderimi sonucu oluan amur:

SPd,P = Qd.(3.Xp,BioP + 6.8.XP,Prec,Fe + 5.3.XP,Prec,Al ) /1000

SPd,P: Fosfor giderimi sonucu oluan amur miktar, kg/gn XP, BioP: Biyolojik olarak giderilen fosfor konsantrasyonu, mg/L XP, Prec, Fe: Demir kullanlarak ktrlen fosfor konsantrasyonu, mg/L XP, Prec, Al: Alminyum kullanlarak ktrlen fosfor konsantrasyonu, mg/L

Biyolojik fosfor giderimi iin biyolojik giderilen fosforun miligram bana 3 mg AKM hesaba katlabilir. Kimyasal fosfor gideriminde ise; kimyasal olarak demir bileikleri kullanlmas durumunda mg giderilen fosfor bana 6.8 mg AKM ve kimyasal olarak alminyum bileikleri kullanlmas durumunda mg giderilen fosfor bana 5.3 mg AKM olumaktadr. Gnlk oluan toplam amur miktar (SPd, kg AKM/gn): SPd = SPd, C + SPd, P 5. Adm: Biyolojik reaktr iinde gerekli olan AKM ktlesi (MSS, AT): MSS, AT = tSS. dim.SPd 6. Adm: Son ktrme havuzu dip amurunda AKM konsantrasyonu (SSBS):

SS BS =

1000 3 t Th SVI

SVI: amur hacim indeksi, L/kg tTh: Son ktrme havuzunda amur younlatrma sresi, saat - SVI ve tTh deerleri iin Tablo E3.3 ve Tablo E3.4den yararlanlabilir.

Tablo E3.3 amur hacim indeksi iin standart deerler Artma hedefi
Nitrifikasyonsuz Nitrifikasyon + denitrifikasyon amur stabilizasyonu SVI (L/kg) Uygun 100-150 100-150 75-120 Uygun l 120-180 120-180 100-150

74

Tablo E3.4: Atksu artma derecesine bal olarak tavsiye edilen younlatrma sresi Atksu Artma Tipi Younlatrma sresi tTH (saat) Nitrifikasyonsuz aktif amur tesisleri 1.5 2.0 Nitrifikasyonlu aktif amur tesisleri Denitrifikasyonlu aktif amur tesisleri 1.0 1.5 2.0 (2.5)

Younlatrma sresinin 2 saati amas biyolojik reaktrde ok ileri bir denitrifikasyon gerektirir. Bu younlatrma sreleri sadece dk amur hacim indeks deerleri ve kk amur geri devir oranna uygun olarak salanr.

7. Adm: Geri Devir Hesab: Geri devir amurundaki AKM konsantrasyonu (SSRS) hesab: ktrme havuzlarnn tabanndan amur ekilirken oluan ksa devre akmlar sebebiyle havuz tabanndaki AKM konsantrasyonu geri devir amuru ierisinde seyrelir. ktrme havuzlarnda amur toplama yntemine gre SSRS hesab aadaki gibi yaplmaktadr. syrc niteleriyle emme niteleriyle SSRS ~ 0,7.SSBS SSRS ~ 0,5 - 0,7.SSBS

Geri devir oran (RS) hesab: RS = QRS/Q QRS: Geri devir amur debisi sel geri devir oran:

RC =

S NH 4, N S NO 3, EST

RC: Toplam geri devir oran SNH4, N: Nitrifiye edilecek amonyum konsantrasyonu = CN, IAT, mg/L SNO3, EST: ktaki nitrat konsantrasyonu, mg/L

RC = IR + RS
IR: sel geri devir oran RS: Aktif amur geri devri 8. Adm: Reaktr ii biyoktle konsantrasyonu (SSAT):

SS AT =

RS SS RS 1 + RS

9. Adm: Biyolojik reaktr hacmi (VAT):

V AT =

SPd SS AT
Buradan VD/V oran kullanlarak aerobik ve anoksik tank hacimleri hesaplanabilir.

75

Anaerobik reaktr hacmi hidrolik bekletme sresi (h) seilerek boyutlandrlmtr. Anaerobik Hacim =

Qd + QRS

10. Adm: Oksijen htiyac: Karbon giderimi sonucu tketilen oksijen:

OU d ,C = Qd (CCOD , IAT S COD ,inert , EST X COD , SP ) / 1000

OUd, C: Karbon giderimi sonucu tketilen oksijen miktar, kg O2/gn CCOD, IAT: Giri KO konsantrasyonu, mg/L SCOD, inert, EST: k znm inert KO konsantrasyonu = SCOD, inert, IAT, mg/L XCOD, SP: Karbon giderimi sonucu oluan amurun KO edeeri, mg/L Nitrifikasyon sonucu tketilen oksijen:

OU d , N = Qd 4,3 ( S NO 3, D S NO 3, IAT S NO 3, EST ) / 1000

OUd, N: Nitrifikasyon sonucu tketilen oksijen miktar, kg O2/gn SNO3, D: Denitrifiye edilecek nitrat konsantrasyonu, mg/L SNO3, IAT: Giri nitrat konsantrasyonu, mg/L SNO3, EST: k nitrat konsantrasyonu, mg/L Denitrifikasyon sonucu aa kan oksijen:

OU d , D = Qd 2.9 S NO 3, D / 1000
OUd, D: Denitrifikasyon sonucu aa kan oksijen miktar, kg O2/gn Saatlik oksijen ihtiyac (OUh):

OU h =

f C (OU d ,C OU d , D ) + f N OU d , N 24

Oksijen ihtiyacnn belirlenmesinde azot ve karbon yklerindeki gnlk salnmlar dikkate alnmaldr. Bu amala karbon iin fC, azot iin fN pik faktrleri kullanlr. fC ve fN deerleri Tablo 13e gre seilir. Bu deerlerin belirlenmesi u ekilde yaplabilir: lk olarak, fC deeri 1 kabul edilerek tasarma esas amur yana gre Tablo 13ten fN deeri seilir ve bu deerler kullanlarak OUh hesaplanr. Bu admdan sonra, fN deeri 1 kabul edilerek tasarma esas amur yana gre Tablo E3.5ten fC deeri seilir ve bu deerler kullanlarak OUh hesaplanr. Byk olan OUh sonucu saatlik hava debisi olarak kabul edilir.

Tablo E3.5 Oksijen ihtiyac hesabnda kullanlan pik faktrler

fC ve fN deerleri fC BODd,BOD,I iin f N 1200 kg/gn BODd,BOD,I iin f N> 6000 kg/gn 4 1.3 6 1.25 amur ya (gn) 8 10 1.2 1.2 2.5 2.0 1.8 15 1.15 2.0 1.5 25 1.1 1.5 -

76

11. Adm: Son ktrme havuzu: Yzeysel ykleme hz

qA =

q SV q SV = DSV SS EAT SVI

qA: Yzeysel ykleme hz, m/sa qSV: amur hacim ykleme hz, m/sa DSV: Seyreltilmi amur hacim indeksi, L/m3 SSEAT: Son ktrme havuzu giriinde AKM konsantrasyonu, kg/m3

Yatay akl ktrme havuzlarnda k AKM konsantrasyonunun 20 mg/Lden dk olabilmesi iin qSV 500 L/m2.sa olmaldr. Son ktrme tank yzey alan hesab:

AST =

Qwwh qA
AST: Son ktrme havuzu alan, m2 Qwwh: Saatlik yal hava debisi, m3/sa

Bu yntemde son ktrme tank derinlii 4 ksma ayrlmtr. h1: Temiz su blgesi, m min 0.5 m olmaldr. h2: Ayrma blgesi/ geri devir blgesi, m

h2 =
h3 =

0.5 q A (1 + RS ) 1 DSV / 1000

h3:Youn ak ve depolama blgesi, m

1.5 0.3 qSV (1 + RS ) 500

h4: Younlatrma (thickening) ve amur ayrma blgesi, m

h4 =

SS EAT q A (1 + RS ) t Th SS BS

Toplam havuz derinlii = htot = h1 + h2 + h3 +h4 Bu derinlik ktrme havuzunun merkezinden 2/3 yarap uzandaki derinliktir ve en az 3 m olmas istenir. Dairesel ktrme havuzlarnda kenar su derinlii 2.5 mden byk olmaldr. Klasik ynteme gre biyolojik proses (karbon, azot, fosfor giderimi) hesab Biyolojik proses hesabnda azot-fosfor giderimi gerekletirecek bir A2O prosesinin tasarm iin klasik yntem kullanlarak bir tasarm klavuzu oluturulmutur. Tablo E3.6da bu yntem iin kullanlan semboller ve birimleri verilmitir.

77

Tablo E3.6 Klasik ynteme gre hesaplamalarda kullanlan sembol listesi

Sembol maxQevsel N ortQevsel Q Qbaca Q24 Qh Qmax,12 Qmin,37 Qszma n1, n2, n3 ve n4 PF Vd Qd J N D H T E A S0 SI XI SS XS CS m mn YH YA Kd Kdn Ks KN Ko bKO XA XA,min SNH VD V X NOx fd S (NH4-N)e YN Aklama Maksimum evsel atksu debisi Nfus Ortalama evsel atksu debisi Gnlk maksimum su kullanm Yal havalarda kanalizasyon bacalarndan sisteme giren debi Ortalama atksu debisi Hesap debisi Maksimum atksu debisi Minumum atksu debisi Szma debisi Sabit deerler Pik faktr Dolu kesitte atksu ak hz Dolu kesitte atksu debisi Taban eimi Boru tipine bal katsay ap Ykseklik Izgara ubuk kalnl Izgara ubuklar aras mesafe Alan Yzey yk znm inert KO konsantrasyonu Partikler inert KO konsantrasyonu Kolay ayrabilir KO konsantrasyonu Partikler KO konsantrasyonu Biyolojik olarak ayrabilir KO konsantrasyonu Heterotrof bakteriler iin maksimum spesifik oalma hz Ototrof bakteriler iin maksimum spesifik oalma hz Heterotrof bakteriler iin substrat dnm oran Ototrof bakteriler iin substrat dnm oran Heterotrof bakteriler iin mikroorganizma lm hz Ototrof bakteriler iin mikroorganizma lm hz Heterotrof bakteriler iin substrat yar doygunluk sabiti Ototrof bakteriler iin amonyak yar doygunluk sabiti Ototrof bakteriler iin oksijen yar doygunluk sabiti Biyolojik olarak ayrabilir KO Aerobik amur ya Minumum aerobik amur ya Artma tesisi knda amonyum azotu konsantrasyonu Denitrifikasyon blmesinin hacmi Nitrifikasyon ve denitrifikasyon blmelerinin toplam hacmi Toplam amur ya Nitrata dnen amonyak azotu miktar len biyoktlenin inert partikler KOye dnm oran znm KO Artma tesisi knda amonyum azotu konsantrasyonu Biyoktle net dnm oran Anoksik artlarda heterotrofik mikroorganizmalarn hz yavalama katsays Denitrifikaston potansiyeli Artma tesisi knda nitrat azotu konsantrasyonu Gnlk oluan biyolojik amur miktar Birim m3/gn Kii m3/gn L/N.gn m3/gn m3/gn m3/gn m3/gn m3/gn m3/gn m/s m3/s m m m m m2 m3/m2.saat mg/L mg/L mg/L mg/L mg/L g UAKM/gUAKM.gn g UAKM/g UAKM.gn g UAKM/g KO g UAKM/g NH4-N g UAKM/g UAKM.gn g UAKM/g UAKM.gn g bKO/ m3 g NH4-N/m3 g/m3 mg/L gn gn mg/L m3 m3 gn mg/L mg/L mg/L g KO/g KO mg/L mg/L kg/gn

g
NDP SNO PXBio

78

PXT bp KO p KO PXI PXf XT O SO C20 CT CL F R IR RAS h XR TNe

Gnlk oluan toplam amur miktar Biyolojik olarak ayrabilen partikler KO Toplam partikler KO Gnlk oluan inert amur Atksudaki sabit kat maddelerden oluan amur Reaktr ii AKM konsantrasyonu Oksijen ihtiyac Standart artlarda (20 0C, 1 atm basn, 0 oksijen konsantrasyonu) oksijen ihtiyac 20 0Cde oksijen doygunluk konsantrasyonu letme scaklnda oksijen doygunluk konsantrasyonu Reaktr iinde minimum oksijen konsantrasyonu Atksu iin oksijen transfer verimi dzeltme katsays Atksu iin oksijen doygunluk konsantrasyonu dzeltme katsays Tkanma katsays Toplam geri devir oran sel geri devir oran Aktif amur geri devir oran Hidrolik kal (bekletme) sresi Geri devir amurunda AKM konsantrasyonu Artma tesisi knda toplam azot konsantrasyonu

kg/gn mg/L mg/L mg/L mg/L mg/L kg O2/sa kg O2/sa mg/L mg/L mg/L saat mg/L mg/L

Bu yntemde, atksudaki KO bileenleri yaplacak analizler sonucu belirlenmelidir. Farkl blgelerdeki evsel atksular iin ve/veya kanalizasyona endstriyel atksu giriinin youn olduu blgeler iin mutlaka atksuya zg KO bileenlerinin analiz edilerek belirlenmesi gerekmektedir. Atksudaki KO bileenleri: SI : znm inert KO konsantrasyonu, mg/L XI: Partikler inert KO konsantrasyonu, mg/L SS: Kolay ayrabilir KO konsantrasyonu, mg/L XS: Partikler KO konsantrasyonu, mg/L CS: Biyolojik olarak ayrabilir KO konsantrasyonu, mg/L Nitrifikasyon ve denitrifikasyon yapan aktif amur sistemlerinde amur ya, nitrifikasyon yapan mikroorganizmalarn zgl oalma hzna gre belirlenir (Tablo E3.7). 20 0Cdeki standart deerlerin tasarma esas iletme scaklna gre, Arhenius denklemi kullanlarak dzeltilmesi gerekmektedir. Havalandrma havuzunda ortalama oksijen konsantrasyonu genellikle 2 mg/L kabul edilebilir. Tablo E3.7 Nitrifikasyon-Denitrifikasyon yapan mikroorganizmalar iin kinetik sabitler Parametre Birim Deer (20 0C) Heterotrof bakteriler iin maksimum spesifik oalma hz, m g UAKM/g UAKM.gn 6
Ototrof bakteriler iin maksimum spesifik oalma hz, mn Heterotrof bakteriler iin substrat dnm oran, YH Ototrof bakteriler iin substrat dnm oran, YA Heterotrof bakteriler iin mikroorganizma lm hz, kd Ototrof bakteriler iin mikroorganizma lm hz, kdn Heterotrof bakteriler iin substrat yar doygunluk sabiti, Ks Ototrof bakteriler iin amonyak yar doygunluk sabiti, KN g UAKM/g UAKM.gn g UAKM/g bKO g UAKM/g NH4-N g UAKM/g UAKM.gn g UAKM/g UAKM.gn g bKO/ m g NH4-N/m3
3

1.07 1.07 1.04 1.04 1.00 1.053

0.75 0.4 0.12 0.12 0.08 20 0.74

79

Ototrof bakteriler iin oksijen yar doygunluk sabiti, Ko

g/m3

0.5

bKO: Biyolojik olarak ayrabilir KO k (T ) = k max T 20 : Arrhenius scaklk dzeltmesi denklemi Biyolojik azot-fosfor giderimi yapan aktif amur sistemlerinde amur ya nitrifikasyon yapan ototrofik mikroorganizmalara gre seilir. Bu mikroorganizmalarn maksimum oalma hz heterotrofik biyoktleye gre ok dktr. Bu mikroorganizmalarn sistemden ykanmamas iin amur ya nitrifikasyon yapan biyoktleye gre seilir. 1. Adm: Minumum amur ya hesab:

XA min

= mn

N DO k dn K n + N K O + DO

Bulunan minumum amur ya gn ierisinde tesise gelen pik TKN konsantrasyonun ortalama TKN konsantrasyonuna blnmesiyle elde edilen pik faktr (PF) ile arplarak aerobik amur ya bulunur.

XA = PF XAmi n

Hesaplanan aerobik amur yana gre kta NH4-N konsantrasyonun standart deerin altnda kald aadaki formle gre kontrol edilir. Uygun deer elde edilemezse XA yeniden hesaplanr.

S NH =

K n (1 + k dn XA ) mn XA (1 + k dn XA )
Denitrifikasyon blgesi hacminin hesaplanabilmesi iin ilk olarak VD/V oran seilir.

VD V

(0,1 0,5 aras seilebilir) VD: Denitrifikasyon blmesinin hacmi, m3 V: Nitrifikasyon ve denitrifikasyon blmelerinin toplam hacmi, m3 Tm sistemin amur ya aadaki formlle belirlenir.

X =

XA
1 VD V

Buna gre kta biyolojik olarak ayrabilen znm KO konsantrasyonu

S=

K S (1 + k d X ) m X (1 + k d X )

formlyle hesaplanr. Bu admda azot ktle dengesi kurulur. Bu amala ilk olarak artma tesisine gelen TKN konsantrasyonunun belirli bir ksmnn nitrifikasyon prosesiyle nitrat azotuna dnt kabul ve nitrata dnen amonyak azotu (NOx) miktar belirlenir.

80

2. Adm: Gnlk oluan biyolojik amur miktar (PXBio)

PXBio =

Q Y ( S 0 S ) f d k d Y Q ( S 0 S ) X Q Y A ( NO x ) + + 1 + kd X 1 + kd X 1 + k dn X
fd: len biyoktlenin inert partikler KOye dnm oran

3. Adm: Oksitlenmesi gereken amonyak azotu miktar:

NOx = TKN ( NH 4 N )e 0.12

PXBio 103 Q

Bu admda bulunan sonucun balangta kabul edilen nitrata dnen amonyak azotu (NOx) miktarna yaklak eit olmas gerekmektedir. 4. Adm: Denitrifikasyon potansiyelinin (NDP) belirlenmesi:

YN =

Y 1 + kd X
YN: Biyoktle net dnm oran, g KO/g KO

N DP = g

VD (1 YN ) CS 2.86 V

g : Anoksik artlarda heterotrofik mikroorganizmalarn hz iin yavalama katsays

5. Adm: k nitrat azotu konsantrasyonunun (SNO) belirlenmesi:

S NO = NO X N DP
6. Adm: k toplam azot konsantrasyonunun (TNe) belirlenmesi:

TN e = NH 4 + NO3
Artma tesisi kndaki toplam azot konsantrasyonun toplam azot dearj standardndan kk olmas durumunda seilen anoksik blme hacmi oran uygundur. Aksi halde VD/V oran yeniden seilerek hesaplar tekrarlanr. 7. Adm: Gnlk oluan amur miktar (PXT):

PXT = PXBio + PXI + PXf

PXI: Gnlk oluan inert amur miktar, kg/gn PXI = [(1 bp KO / p KO).UAKM].Q/( UAKM/AKM) bp KO: Biyolojik olarak ayrabilen partikler KO, XS p KO: Toplam partikler KO, XS + XI PXf: Atksudaki sabit kat maddelerden oluan amur, kg/gn

81

PXf = ( AKM UAKM ) Q

8. Adm: Toplam Reaktr Hacmi (Anoksik + Aerobik) (VT): Reaktr ii AKM konsantrasyonu (XT) seilir.

PXT =

VT X T

Havuz hacmi hesaplandktan sonra uygun havuz geometrisi belirlenir. 9. Adm: Oksijen htiyac (O):

O = Q ( S0 S ) 1.42 PXBio + 4.33 Q NOx 2.86 Q N DP

Havalandrma ekipmannn zelliklerine gre standart artlardaki oksijen ihtiyac belirlenir. Havalandrmann difzrlerle yaplmas halinde aadaki formlden yararlanlabilir.

C20 ( 20 T ) SO = O 1.024 F ( CT CL )
SO : Standart artlarda (20 0C, 1 atm basn, 0 oksijen konsantrasyonu) oksijen ihtiyac C20 : 20 Cde oksijen doygunluk konsantrasyonu, (9.08 mg/L) CT : letme scaklnda oksijen doygunluk konsantrasyonu CL : Reaktr iinde minimum oksijen konsantrasyonu : Atksu iin oksijen transfer verimi dzeltme katsays, (0.3 1.2) : Atksu iin oksijen doygunluk konsantrasyonu dzeltme katsays (0.7 0.98) F: Tkanma katsays, (0.9)

Gerekli hava debisi =

( SO , kg / saat ) E (60 dakika / saat ) (kg O2 / m 3 hava)

E: Difzrler iin oksijen transfer verimi 10. Adm: Geri devir oran (R):

R = IR + RAS
IR: sel geri devir oran RAS: Aktif amur geri devir oran

R=

N DP 1 S NO

11. Adm: Biyolojik fosfor giderimi: Biyolojik fosfor giderimi iin planlanan anaerobik reaktrn hidrolik bekletme sresi (h = 0.5-2 saat) arasnda seilir ve hacmi hesaplanr.

h =

V Q

82

amur yann biyolojik fosfor giderimini de ierecek ekilde hesaplanmas: Toplam biyolojik reaktr hacmi (VT) = Vanaerobik + Vanoksik + Vaerobik Reaktrde tutulan toplam amur miktar = VT.XT Toplam amur ya,

X =

XT , forml ile bulunur. PXT

12. Adm: Hidrolik bekletme sresinin hesaplanmas:

H =

VT Q

13. Adm: sel geri devir orannn belirlenmesi: Aktif amur havuzu amur geri devir akmnda AKM konsantrasyonu (XR) seilir. RAS = XT/(XR XT) RAS: Aktif amur geri devir oran Geri devir amurunda AKM konsantrasyonu (XR = 4000 12000 mg/L). IR = R RAS 14. Adm: Son ktrme havuzu: Son ktrme havuzlarnn boyutlandrlmasnda dikkat edilmesi gereken hususlar, hidrolik yzey yk, kat madde ykleme hz, hidrolik bekletme sresi ve derinliktir. Bu havuzlarda; Hidrolik yzey yk: 16 48 m3/m2.gn Kat madde ykleme hz: 4 6 kg/m2.saat Hidrolik bekletme sresi: 1 4 saat Derinlik: 3.5 6 m

keltme havuzu toplam alan (AT):

AT =

Q Hidrolik ykleme hz
Yzey alan belirlendikten sonra kat madde ykleme hznn kontrol edilmesi gereklidir.

Kat madde yk =
Atlan amur debisi:

(Q + QRAS ) X T A

Qamur =

PXT 1000 amur % Kat Madde

83

EK 4 DERN DENZ DEARJI SEYRELME HESAPLAMALARI

Birinci Seyrelmenin Hesaplanmas Difzr deliklerinden kan atksu jetleri arasnda giriim olmamas iin delikler arasndaki mesafe (L), atksu tarlasnn yzeyde teekkl etmesi halinde, L> h Batm tarla halinde ise, L>

1 3

1 y maks 3

olmaldr. Bu ifadelerde h, delik ekseni zerindeki su derinliini, ymaks ise batm atksu tarlasnn st snrnn, difzr deliinden olan uzakln gstermektedir. Difzr delikleri artmal ise bu deerlerin yars alnabilir. Younluk tabakalamas bulunmayan (niform) ortama yatay dairesel jet dearjnda, her halkarda atksu bulutu su yzeyine kmaktadr. Belirli bir derinlikte tutulma sz konusu deildir. Durgun ve niform younluklu ortama yatay dairesel jet dearjnda, jetler aras giriim olmamas durumunda jet eksenindeki seyrelmeler (Sm) iin aadaki yaklak ifadeler verilmitir. Bu ifadeler yaklak olmalarna ramen, pratikte yaygn ekilde kullanlmaktadr. y/D < 0.89F iin

S m = 0 . 54 . F ( S m = 0 .54 .F (

y 0 .44 ) D .F

y/D > 0.89F iin

0 .38 y + 0 .68 ) 1.67 D .F

Burada, F, densimetrik Froude says (boyutsuz), D, difzr delik ap (m), y difzr deliinden itibaren llen dey mesafe (m) olarak verilmektedir. Yukarda bahsedilen eksenel seyrelme denklemlerinde y/D ve Fnin fonksiyonu olarak difzr deliinden 6D kadar uzaktaki noktaya gre rlatif seyrelme hesaplanmaktadr. Difzrn delik kesitine gre rlatif eksenel seyrelmeyi bulmak iin Froude says (F) %7 arttrlarak, F'= 1.07F deeri iin hesap yaplmaktadr. Froude says (F), F=

U0 g ' .D

formlnden hesaplanabilir. Burada, Uo, jetin difzr deliinden k hzn (m/s), g', etkili yerekimi ivmesini (=

g ), = a 0 , a , alc ortam younluunu (kg/m3), 0 , atksu younluunu

84

(kg/m3), g, yerekimi ivmesini (m/s2), D, difzr delik apn (m) gstermektedir. Difzr delikleri birbirine ok yakn olduu durumda, jetler arasnda giriim meydana gelmektedir. Bu halde atksular adeta B kalnlkl bir izgisel kaynaktan dearj ediliyor gibi dnlmektedir. Bu durumda, (y/B).F-4/3 > 20 iin yatay dairesel jetlerdeki eksenel seyrelme (Sm), Sm=0.38.(y/B).F-2/3 veya Sm=0.38.g1/3.q-2/3.y ifadelerinden hesaplanabilir. Burada B, B=(

D 2
4L

bants ile tanmlanmaktadr. q ise birim difzr bana den debidir. Oluacak ortalama seyrelme de,

S 0 = 2S m
ifadesi ile hesaplanabilir. lk seyrelme hesaplarnda, aknt yoluyla oluacak ilk seyrelmenin hesaplanarak dier ilk seyrelme hesaplar ile karlatrlmas ve daha kk olduu durumlarda emniyet iin bu seyrelmenin esas alnmas faydal olacaktr. Aknt yolu ile olan ilk seyrelme (S0) daha basit olarak, sreklilik denklemi yardm ile Q0.S0 = u.b.h* ifadesinden hesaplanabilir. Burada, Q0, difzrden dearj edilen toplam atksu debisini, h*, atksu tarlasnn kalnln, u, aknt hzn, b, akntya dik difzr boyunu gstermektedir. Atksu tarlas kalnl yzeyde tarla halinde h*=h/5, batm tarla szkonusu olduunda ise h*=ymaks/2 alnabilir. Akntnn difzr eksenine paralel geldii zel durumda etkili difzr boyu, b=h/3 alnabilir. Younluu derinlikle lineer olarak artan durgun (akntsz) ortama yatay dairesel jet dearjnda atksu jetleri arasnda giriim olmamas durumunda, atksu tarlasnn ykselebilecei en yksek nokta ile difzr delik ekseni arasndaki mesafe, ymaks

g d ymaks= 3.98( g Q1 ) dy 1
' 1 4

3 8

ifadesi ile hesaplanr. Burada, 1 , delik ekseni hizasndaki deniz suyu younluunu, 0 , atksu younluunu, Q1, ortama dearj edilen atksu debisini gstermektedir. Atksu tarlasnn en st ksmndaki eksenel seyrelme, Smde Sm=0.071.g1/3.ymaks5/3.Q1-2/3 ifadesi ile verilmektedir. Bu durumda atksu tarlas st seviyesindeki ortalama ilk seyrelme,

85

S0=1.71 Sm ifadesinden hesaplanabilir. Younluu derinlikle lineer olarak artan durgun (akntsz) ortama yatay dairesel jet dearjnda atksu jetleri arasnda giriim olmas durumunda, atksu tarlasnn ykselebilecei en yksek nokta ile difzr delii arasndaki mesafe, ymaks ,

g d a ymaks= 2.5(q.g ) dy 1
' 1 3

1 / 2

ifadesi ile hesaplanabilir. Burada, q, birim difzr balna den debiyi (m3/s.m) gstermektedir. Atksu tarlasnn en st ksmndaki eksenel seyrelme, Smde Sm=0.36.g1/3.ymaks.q-2/3 ifadesi ile verilmektedir. Bu durumda atksu tarlas st hizasndaki ortalama ilk seyrelme, S0 = 2 Sm eitliinden bulunabilir. Dearj ortamnda aknt hznn dk olduu durumlarda, yukardaki ifadelerden hesaplanan seyrelmeler gerek deerlerden daha byk kabilir. Bu durumda, atksu tarlasnn su yzeyine doru ykselmesi, net seyrelmede bir art meydana getirmez. Bu yzden, younluk tabakalamas olan veya olmayan ortamlar iin seyrelme hesab aadaki yaklak hesap metoduna gre tahkik edilmelidir. p=

2 Q.S m u.b. y maks

Sy=Sm(1/(1+p)) olmak zere buradaki 1/(1+p) ifadesi atksu tarlasnn batm vaziyette tutulmasnn etkisini yanstmaktadr. Aratrmalar p=2 olmas halinde, atksu bulutunun, dearj blgesinde su yzeyinden itibaren derinliin st 2/3lk ksmn kapsayacan, difzrden yeni ayrlan atksularn ancak derinliin 1/3lk ksmnda etkili olarak seyreltilebileceini gstermektedir. Bu sebeple, pratikte p 2 halinde, bu yaklak hesap metodu kullanlmamaldr. p<2 halinde ise aknt yoluyla ilk seyrelme de, S0 = 2 Sy ifadesinden hesaplanr. Lineer olmayan younluk profiline sahip deniz ortamnda ilk seyrelme hesaplarnda 2 farkl yaklam uygulanabilmektedir. a) Derinlik boyunca younluk profilini her biri y kalnlkl n adet niform younluklu paraya ayrarak niform younluklu ortamlar iin verilmi bulunan ifadelerle nmerik zm Bu durumda younluk profili yaklak olarak basamak eklinde kesikli bir profile dntrlerek her dilimde niform ortam iin verilen ifadelerle hesap yaplmaktadr. Bu halde, i. dilimin ortalama oinografik younluu,

86

 = 0.5 ( i 1 + i )
ifadesinden hesaplanr. Younluk tabakalamas Froude says ve seyrelme miktarn etkileyecei iin dilim saylar eit alnarak i. dilimdeki Froude says,
i _ Fi =U0( (i 0 ) gD a , j 0 j =1 0.5 0.5

eklini almaktadr. Denizsuyu ile seyreltilmi atksuyun younluu, deniz suyu younluuna eit olduunda, atksu jetinin ykselmesi durmaktadr. Atksu jeti ierisinde konsantrasyon ve younluk deiimi sz konusudur. Konsantrasyonun maksimum olduu jet ekseninde younluk minimum olup, jet merkezindeki atksular batm tarlann en st seviyelerini tekil etmektedir. Bu seviyede st (MAXI) ile gsterilir. st seviye, jet merkezindeki younluunun ( m,i ), (i. dilimin st yzndeki) deniz suyu younluuna eit veya daha byk olduu ilk dilimin st yzeyi olarak belirlenir. Jetin ortalama younluunun i , deniz suyu younluuna ( a,i ) eit olduu ilk dilimin st yzeyi ise orta (MD) seviye olarak tanmlanr. st seviye, jetin eksenel younluunun ( m,i ) adm adm hesaplanp deniz suyu younluu( a,i ) ile karlatrlmas ile bulunur. m,i eksenel younluu,
_

m ,i =

m,i 1 + ( Sm,i Sm1i 1 1) a ,i , Sm,i Sm1i 1 ,

bantsndan hesaplanr. Ortalama oinografik younluk ise

ma ,i =

1 ma ,i 1 + ( Sma ,i Sma ,i 1 1) a ,i 1 Sma ,i Sma ,i 1

ifadesinden, ortalama seyrelme ise

Sma ,i = 2 Sm,i
ifadesinden hesaplanabilir. b) Difzr ekseni ile maksimum bulut ykselme derinlii (ymaks) arasnda younluun lineer deitii kabul edilerek hesap Bulut ykselme mesafesi iin izgisel kaynak (jetler aras giriim olmas) halinde, ymaks, ymaks= 6.25 (gq)2/3

1 g a

bantsndan bulunur. Burada g' ve q bilindii iin, ynin fonksiyonu olan a ya eitli deerler verilerek y- a grafii izilir. Bu ekilde yukardaki ifade ile verilen hiperboln younluk derinlik erisini kestii nokta yardm ile ymaks bulunur. Daha sonra, ymaks belli olduu iin yatay dairesel jetlerde giriim olmas durumunda eksenel seyrelme,

87

Sm=0.36

g '1 / 3 y maks q2/3

ifadesinden hesaplanabilir. Jetler arasnda giriim olmamas halinde, yatay dairesel delikler iin yukardaki ifade yerine, ymaks= 9.1 (Q.g) ve Sm= 2.8
2/5

1 g a

3/ 5

d a

ifadeleri kullanlr. Burada,

d = a - 0
olarak tanmlanmaktadr.

kinci Seyrelmenin Hesaplanmas kinici seyrelme, aadaki hesap teknii yardm ile hesaplanabilir.

= 0 ( L / b) 4 / 3 iin L/b=(1+2/3

x 3/2 ) b
12 0 ile hesaplanan boyutsuz uxb

Burada, 0 , x=0 noktasndaki trblans difzyonu katsaysn, L, xin belli bir deeri iin atksu tarlas geniliini, b, x=0 noktasndaki atksu tarlas geniliini, = sabiti gstermektedir. Balangtaki trblans difzyonu katsaysnn

0 = b 4 / 3
denklemi ile ifade edilebilecei ve Eddy difzyonu katsays ( )nin de ortalama bir deer olarak, =0.01 alnabilecei gsterilmitir. Atksu tarlasnn x ekseni boyunca urayaca ikinci seyrelme iin bu zmler, aadaki denkleme uygulanabilir.

S2 =

1 2 x 3 erf 1.5/ 1 + 1 3 b
0.5

88

Burada erf, standart hata fonksiyonunu gstermekte olup, standart hata fonksiyonu tablosu kullanlarak hesaplanmaldr. nc Seyrelmenin Hesaplanmas nc seyrelme (S3), atksudaki kirleticilerin birinci seyrelmenin tamamland blgeden proje ile korunmas hedef alnan blgeye ulamasna kadar geen sre t olmak zere, S3=10t/T90 ifadesinden hesaplanabilir. Birinci (S1) ve ikinci seyrelmelerde (S2), deniz ortam ve hidrolik artlar daha karmak bir ekilde etkili olduundan, farkl deniz ortamlar iin farkl hesaplama yntemleri de kullanlabilir.

89

EK 5 ARITMA AMURLARININ LENMES, GER KAZANIMI VE BERTARAFI AMACIYLA UYGULANAN METODLAR

amurlarn Younlatrlmas Younlatrma, amurun bnyesinde bulunan sv ksmn belirli bir miktarnn giderilmesi ve amurun kat ieriinin arttrlmasdr. Son ktrme tanklarndan uzaklatrlan atk aktif amurun % 0.8 olan kat ierii, %4 kat ieriine kadar younlatrlarak amur hacminde yaklak 5 kat azalma elde edilebilmektedir. Younlatrma amacyla uygulanan yntemler birlikte ktrmeli, yerekimi etkisiyle (graviteli), yzdrmeli, santrifj (merkezka) ve dner tamburlu younlatrmadr. Younlatrma ilemi uygulanarak amurlarda gerekletirilen hacim azalmasn takip eden proseslerin tasarm ve iletilmelerinde ok nemli ekonomik faydalar bulunmaktadr. Younlatrma iin kullanlan tank ve ekipmanlarn kapasiteleri ve amurlarn artlandrlmalar srasnda kullanlan kimyasal madde miktarlar nemli lde azalmaktadr. Ayrca rtclerin stlmalar amacyla gerekli olan stma ihtiyac ve s ile kurutma ve yakma gibi proseslerde kullanlmalar gereken yardmc yakt ihtiyac azalmaktadr. zellikle byk kapasitelerde iletilen artma tesislerinde retilen amurlarn uzak mesafelere nakliyesini gerektiren durumlarda, hacimdeki azalma, amurlarn iletilmeleri iin kullanlacak pompa boyutlarnda da nemli oranlarda klme salamaktadr. Kapasitesi 4000 m3/gnden kk olan tesislerde genellikle n ktrme tanklarnda, amur rtclerde veya her ikisinde amurlarn birlikte younlatrlma ilemi gerekletirilebilir. Ayr olarak gerekletirilen younlatrma ilemi genellikle byk artma tesislerinde ekonomik olmaktadr. Younlatrma ileminde kullanlan ekipmanlarn ou mekaniktir ve tasarmlar srasnda pik ihtiyalar karlayabilecek yeterli kapasitelerin salanmas gerekmektedir. Ayrca younlatrclarda oluabilecek septik artlarn ve koku probleminin nlenmesi iin de tasarm srasnda gerekli tedbirlerin alnmas gerekmektedir. Graviteli Younlatrma Younlatrma amacyla en yaygn olarak uygulanan yntem graviteli younlatrmadr. Bu younlatrclarn tasarmlar konvansiyonel ktrme tanklarna ok benzemektedir. Younlatrma ilemi genellikle dairesel tanklarda gerekletirilir. Sulu amur merkezde bulunan bir besleme blmesinden tankn ierisine beslenmektedir. Beslenen amur keltilerek younlatrlr ve younlam amur tankn konik tabanndan ekilerek bir sonraki prosese gnderilir. st su (duru faz) ise ya artma tesisinin bana ya da n ktrme tankna geri devrettirilir. Graviteli younlatrmann en etkili olduu amur tipi ilem grmemi (ham) n ktrme amurlardr. Bu younlatrclar kat madde ykne ve yzeysel hidrolik yke gre boyutlandrlr. Tavsiye edilen hidrolik yk aralklar n-kelme amuru iin 15.5-31 m3/m2.gn, atk aktif amur iin 4-8 m3/m2.gn ve kark (n ktrme + atk aktif amur) iin 6-12 m3/m2.gn olarak verilmektedir. Hidrolik yk tavsiye edilen aralk deerinden dk ise tank iersinde septik artlar ve istenmeyen koku oluumu meydana gelerek younlam amurun yzmesine sebep olur. Hidrolik yk tavsiye edilen aralk deerinden yksek ise savaklardan kat madde ka gzlenerek k suyu kalitesi azalmaktadr. letme srasnda younlatrcnn tabannda bir amur rts oluarak amurun konsantre hale gelmesi salanmaktadr. amur younlatrclarn tasarm srasnda gz nne alnmas gereken dier bir iletme parametresi de amur-hacim orandr. Bu oran, younlatrc ierisinde tutulan amur rts hacminin, bir gnde sistemden uzaklatrlan younlam amur hacmine oran olarak ifade edilmektedir. Bu oran, 0.5-20 gn arasnda deimektedir. Scak havalarda bu oran daha da debilmektedir. Buna alternatif olarak tank ierisindeki amur rtsnn ykseklii de llmelidir. Bu deer, 0.5-2.5 m arasnda deimekte ve scak havalarda daha da debilmektedir. Younlam ve younlamam amur konsantrasyonlar ve graviteli younlatrclar iin kat madde ykleri Tablo E5.1de verilmitir.

90

Tablo E5.1 Younlam ve younlamam younlatrclar iin kat madde ykleri

amur

konsantrasyonlar

ve

graviteli Kat Madde Yk kg/m2.gn 100-150 40-50 35-50 20-40 25-40 120

Kat Madde Konsantrasyonu (%) amurun veya Biyokatnn Tipi Ayrk n ktrme amuru Damlatmal filtre humusu Dner biyolojik temas tank atk amuru Atk aktif amur Uzun havalandrmal aktif amur Havasz olarak rtlm n ktrme amuru Kpk Birleik (kark) n ktrme amuru + damlatmal filtre humusu n ktrme + dner biyolojik temas tank amuru n ktrme amuru + atk aktif amur n ktrme amuru + atk aktif amur Atk aktif amur + damlatmal filtre humusu Kimyasal (ileri) Artma amuru Yksek kire Dk kire Demir Younlamam 2-6 1-4 1-3.5 0.5-1.5 0.2-1.0 8 Younlam 5-10 3-6 2-5 2-3 2-3 12

2-6 2-6 0.5-1.5 2.5-4 0.5-2.5 3-4.5 3-4.5 0.5-1.5

5-9 5-8 4-6 4-7 2-4 12-15 10-12 3-4

60-100 50-90 25-70 40-80 20-40 120-300 50-150 10-50

Yzdrmeli Younlatrma Yzdrmeli younlatrmada yksek basnta tutulan hava, amur ierisine baslmaktadr. amur basncnn drlmesi, znm hava kk kabarcklar halinde salnarak amurun tank yzeyine doru yzdrlmesini ve tanmasn salamaktadr. Tank yzeyinde biriken younlam amur, buradan syrlarak uzaklatrlr. Yzdrmeli younlatrmann en etkili olduu amur tipi askda byyen biyolojik artma proseslerinden kaynaklanan atk aktif amurlardr. Yzdrmeli younlatrc performansn etkileyen faktrler hava-kat oran, amur zellikleri (amur hacim indeksi vb), kat ykleme hz ve polimer uygulanmasdr. Hava-kat oran, yzdrme iin gerekli mevcut hava arlnn besleme akmnda bulunan yzdrlecek kat madde arlna orandr ve % 2-4 arasnda deiim gstermektedir. Normal polimer dozajlarnda daha iyi bir performans izlenmesi asndan, amur hacim indeksinin 200den dk olmas nerilmektedir. amur hacim indeksinin 200den byk olduu durumlarda ise yzeydeki amur yaps bozularak daha fazla polimer dozajlarna ihtiya duyulmaktadr. Yzdrmeli younlatrclarda kat maddeler atksudan ok daha hzl bir ekilde ayrlabildikleri iin bu tip younlatrclar graviteli younlatrclara kyasla daha yksek yklerde iletilebilmektedir. Fakat yksek ykler, dk konsantrasyonlarda younlam amura sebep olmaktadr. Bu yzden iletme performansnn azalmamas iin kat madde yknn 10 kg/m2.saat deerini amamas gerekmektedir. Yksek yklerde yzeyde younlaan amurlar daha sk olarak syrlmaldrlar. Yzdrmeye yardmc olmas amacyla eklenen polimer ile yzen amurdaki kat geri kazanm %85den %98-99a kadar arttrlabilmektedir. rnek olarak atk aktif amurun yzdrmeli olarak younlatrlmas iin gerekli polimer dozaj, 2-5 kg kuru polimer/ton TKM olmaktadr. znm hava yzdrmeli younlatrclar iin nerilen kat madde ykleri Tablo E5.2de verilmitir.

91

Tablo E5.2 znm hava yzdrmeli younlatrclar iin nerilen kat madde ykleri Kat Madde Yk (kg/m2.sa) amur veya Biyokatnn Tipi Kimyasal Madde Kimyasal Madde lavesiz laveli Aktif amur Tam karm halinde 1.2-3 10a kadar kelmi 2.4-4 10a kadar Damlatmal filtre humusu amuru 3-4 10a kadar n ktrme amuru + damlatmal filtre humusu 4-6 10a kadar n ktrme amuru + atk aktif amur 3-6 10a kadar n ktrme amuru 4-6 12.5a kadar Santrifj le Younlatrma Santrifjler amurun younlatrlmas ve susuzlatrlmas amacyla kullanlmaktadr. Santrifjlerin kullanm genellikle atk aktif amur ile snrlandrlmtr. Santrifj ile younlatrma, amurun iersindeki partikllerin santrifj (merkezka) kuvvetlerinin etkisi altnda keltilmesi prensibine dayanmaktadr. Santrifj ile younlatrma genellikle, 0.2 m3/sden byk kapasitelerde iletilen tesislerde ve alan kstlamas olan yerlerde tercih edilmektedir. Atk aktif amurun younlatrlmas iin 0-4 kg kuru polimer/ton TKM dozajlar kullanlmaktadr. Santrifjlerin performanslar younlatrlm amurun kat ierii ve askda kat madde geri kazanm (kat tutma oran olarak da ifade edilir) ile deerlendirilmektedir. Sabit amur beslenmesi altnda, sznt suyundaki kat madde konsantrasyonu arttka kat tutma oran da artmaktadr. Kat tutma oranlarnn yksek olmas, artma tesisi bana geri devrettirilen sznt suyunun iersindeki biyolojik olarak ayrabilen kat madde konsantrasyonunun daha dk olmas demektir. Atksu artma tesisleri iin ktle dengesi kurulurken, younlatrma, stabilizasyon ve susuzlatrma proseslerinden geri devir ettirilen debilerin (ayn zamanda yan akm debileri olarak adlandrlrlar) mutlaka dikkate alnmas gerekmektedir. Santrifj ile younlatrmada balca iletme deikenleri, beslenen amurun zellikleri (amurun su ierii ve amur hacim indeksi), santrifjn dnme hz, hidrolik ykleme hz ve artlandrma amacyla ilave edilen polimer dozajdr. amurlarn Stabilizasyonu Stabilizasyon, katlarn ve biyokatlarn ieriklerindeki patojen organizmalarn azaltlmas, istenmeyen kokularn engellenmesi, rme, bozulma ve kokuma gibi problemlerin ortadan kaldrlmas amalaryla uygulanmaktadr. Stabilizasyon prosesinde en nemli zellik kat ve biyokatlarn uucu veya organik ierikleridir. Patojen organizmalarn yaayabilmeleri, koku oluumu, kokuma, bozulma ve rme gibi srelerin gereklemesi, ancak mikroorganizmalarn amurlarn organik ksmnda gelimeleri ile gereklemektedir. Bu sebeple istenmeyen bu problemlerin engellenebilmesi iin amurun uucu ieriinin biyolojik olarak giderilmesi ve mikroorganizmalarn yaayabilmeleri iin uygun olan koullarn ortadan kaldrlmas gerekmektedir. amura ilave edilecek uygun kimyasal maddeler ile mikroorganizmalarn yaabilmeleri iin elverili olmayan ortamlar oluturulabilir. Stabilizasyon prosesi, yukarda belirtilen salk ve estetik kayglar dnda, ayrca hacim azaltlmas, faydal biyogaz (metan) retimi ve amurlarn susuzlatrlmalarn iyiletirmek amalaryla uygulanmaktadr. Balca stabilizasyon yntemleri, kire ilavesi ile gerekletirilen alkali stabilizasyon, havasz rtme, haval rtme, ototermal haval rtme ve kompostlatrmadr. Ayrca stabilizasyon amacyla s ile artma ve oksitleyici kimyasal ilavesi ile stabilizasyon gibi yntemler de bulunmaktadr. Bir stabilizasyon prosesinin tasarm yaplrken stabilize edilecek amur miktarnn tayini ok nemlidir. Ayrca amurlarn nihai bertaraf iin hangi yntemin seilecei de stabilizasyon uygulanmas asndan nem tamaktadr. rnein amur bertarafnda arazi uygulamas seilecek ise stabilizasyon ile gerekli dzeyde patojen giderimi mutlaka salanmaldr. Alkali Stabilizasyonu amura ilave edilecek alkali maddeler ile mikroorganizmalarn yaabilmeleri iin elverili olmayan ortamlar oluturulabilir. Kire ilavesi ile stabilizasyon prosesinde, yeterli miktarda kire eklenerek amurun pHs 12den yksek deerlere kadar arttrlabilir. Bylece yksek pH deerlerinde
92

mikrobiyal reaksiyonlarn yavalamas ve/veya tamamen durmas salanarak, istenmeyen kokularn oluumu engellenerek kemirgen, ku, haere vb. (bu canllara vektr denilmektedir) potansiyel hastalk tayc canllarn ilgisini ekecek ortamlar ortadan kaldrlmaktadr. amurun pHs bu seviyelerde tutulabildii srece kokuma, bozulma, rme, koku oluumu ve sala zararl etkenler olumayacaktr. Alkali ile stabilizasyon prosesi ile ayrca virs, bakteri ve dier mikroorganizmalarn aktiviteleri de durdurulmaktadr. Snmemi kire amura ilave edilir edilmez, amur bnyesindeki su ile reaksiyona girerek snm kire olumaktadr. Bu reaksiyon ekzotermik (s veren) bir reaksiyondur ve yaklak 64 kJ/g.mol deerinde bir s enerjisi aa kmaktadr. Snmemi kire ile karbondioksit arasnda gerekleen reaksiyon da ekzotermik bir reaksiyondur ve yaklak 180 kJ/g.mol deerinde bir s enerjisi olumaktadr. Alkali stabilizasyonunda kire, susuzlatrma ncesinde (kire ile n artma) veya sonrasnda (kire ile son artma) ilave edilebilir. Her iki yaklamda da amur ile kirecin homojen bir ekilde karm ok nemlidir. amur stabilizasyonu ile n artma iin nerilen kire dozajlar, Tablo E5.3de verilmitir. Tablo E5.3 amur stabilizasyonu ile n-artma iin nerilen kire dozajlar Kat Madde Kire Dozaja Konsantrasyonu g Ca(OH)2/kg kuru kat (%) amur Tipi Aralk Ortalama Aralk Ortalama n ktrme amuru 3-6 4.3 60-170 120 Atk aktif amur 1.0-1.5 1.3 210-430 300 Havasz olarak rtlm kark 6-7 5.5 140-250 190 amur a 30 dakika sre ile pH = 12 deerinin salanabilmesi iin gerekli snm kire [Ca(OH)2] miktar Havasz rtme Katlarn ve biyokatlarn stabilizasyonunda uygulanan en yaygn ve eski prosesdir. Havasz rtmede, organik ve inorganik (slfat gibi) maddeler molekler oksijenin bulunmad artlar altnda paranmaktadr. Evsel atksu artma tesislerinden kaynaklanan amurlarn havasz rtlmeleri srasnda retilen biyogaz, bu tesislerin birounun iletilmeleri srasnda gerekli enerji ihtiyacnn hemen hepsini karlamaya yeterli olabilmektedir. Havasz rtme srasnda tip kimyasal ve biyokimyasal reaksiyon meydana gelmektedir. Bunlar, hidroliz, asit retimi (fermentasyon) ve metan retimidir. Fermentasyonda znm organik bileikler ve ksa zincirli ya asitleri oluurken metan retimi safhasnda organik asitlerin metan ve karbondioksite kadar bakteriyel evrimi gereklemektedir. Havasz rtmedeki en nemli evresel faktrler, kat madde bekleme sresi, hidrolik bekleme sresi, scaklk, alkalinite, pH, inhibitrlerin ve zehirli maddelerin varl, nutrientlerin ve eser elementlerin varl olarak sralanmaktadr. Bu faktrlerin banda yer alan kat madde bekleme sresi (amur ya) ile hidrolik bekleme sresi, geri devirsiz rtclerde birbirine eittir. Kat madde bekleme sresi, kat maddelerin rtc iersindeki ortalama bekleme (tutulma) zamann, hidrolik bekleme sresi ise svnn rtc ierisindeki ortalama bekleme (tutulma) zamann ifade etmektedir. znm substrat iin kat madde bekleme sresi, reaktrdeki kat madde miktarnn reaktrden bir gnde uzaklatrlan kat madde miktarna orandr. Hidrolik bekleme sresi de reaktrdeki sv hacmin bir gnde beslenen amur hacmine orandr. rtme srasnda meydana gelen reaksiyonun gerekleebilmesi tamamen bu iki bekleme sresi ile doru orantl olarak deimektedir. Her reaksiyon iin minimum bir kat madde bekleme sresi vardr ve bu srenin altndaki bekleme srelerinde bakterilerin hzl bir ekilde geliimi gzlenmemekte ve nihayetinde rtme prosesi tamamen durmaktadr. Pratik uygulamalarda, yksek-hzl havasz rtclerin tasarmnda 12-20 gn aralnda kat madde bekleme sreleri seilirse mikroorganizmalarn ykanma tehlikesinin bulunmad gzlenmitir. Kat madde bekleme srelerinin seiminde pik hidrolik yklemeler de dikkate alnmaldr. Tam karml havasz rtclerin tasarm srasnda nerilen kat madde bekleme sreleri Tablo E5.4de verilmitir.

93

Tablo E5.4 Tam karml havasz rtclerin tasarm srasnda nerilen kat madde bekleme sreleri letme Kat Madde Bekleme Kat Madde Bekleme Scakl Sresi Sresi (C) (minimum) (tasarm) 18 11 28 24 8 20 30 6 14 35 4 10 40 4 10 Dier bir nemli parametre ise scaklktr. Scaklk sadece mikroorganizmalarn metabolik aktivitelerini deil ayn zamanda biyolojik katlarn kelme zelliklerini ve gaz transfer hzn da etkilemektedir. zellikle hidroliz ve metan retim hzlarnn belirlenmesinde scaklk parametresi ok nemlidir. stenilen uucu kat madde gideriminin salanabilmesi iin gerekli minimum kat madde bekleme srelerinin belirlenmesi scaklk parametresi gz nne alnarak yaplmaktadr. Genellikle havasz rtcler mezofilik scaklk (3038C) aralnda tasarlanmaktadr. Termofilik (5057C) ve farkl kademelerde her iki scaklk aralnn kullanld birleik rtcler de bulunmaktadr. Termofilik rtmenin mezofilik rtmeye gre stnlkleri bulunmaktadr. Bu stnlkler daha yksek kat madde ve patojen organizma giderimi eklindedir. Fakat yksek scaklklarda iletildikleri iin daha yksek enerji ihtiyalar, yksek znm kat madde ieren dk kaliteli st faz, daha fazla koku oluumu ve daha dk proses stabilitesi termofilik rtmenin en nemli mahzurlarn oluturmaktadr. zellikle metan reten bakteriler bata olmak zere rtme prosesinde yer alan bakteriler, scaklk deiikliklerine (salnmlarna) kar ok hassastrlar. Bu sebeple scaklk deerinin rtcler ierisinde sabit tutulmas ok nemlidir. rtc tanklarnn duvarlarndan, kapaklarndan, tabanlarndan ve stma kayna ile tank arasnda yer alan boru tesisatnda meydana gelecek s kayplarnn ise tasarm srasnda hesaplanarak nlem alnmas gerekmektedir. Bu sebeple havasz bir rtcnn tasarm yaplrken gerekli s ihtiyacnn ok dikkatli bir ekilde hesaplanmas gerekmektedir. yi bir ekilde iletilen havasz bir rtcde alkalinite konsantrasyonunun 2000-5000 mg/L CaCO3 arasnda olmas ngrlmektedir. rtcler iersinde bulunan kalsiyum, magnezyum ve amonyum bikarbonatlar tamponlama zelliine sahip elementlerdir. Amonyum bikarbonat zaten rtme prosesi srasnda ham amurun iersindeki proteinlerin paralanmasyla olumaktadr. Dier tamponlayc maddeler ise beslenen amurun ierisinde bulunmaktadr. Bir rtc ierisindeki balca alkalinite tketicisi karbondioksittir. Ayrca uucu ya asitleri de alkaliniteyi tketmektedirler. Karbondioksit, fermentasyon ve metan retimi admlarnda olumaktadr. rtcde bulunan gazlarn ksmi basnlarndan dolay, karbondioksit znmekte ve karbonik asite dnmektedir. Karbonik asit ise ortamda bulunan alkaliniteyi tketmektedir. Bu sebeple rtclerin alkalinite ihtiyalarnn izlenmesi asndan, retilen gazn karbondioksit ieriine baklmaktadr. Kostik, sodyum bikarbonat, sodyum karbonat veya kire gibi alkalinite kaynaklar eklenerek, rtclerde olmas gereken alkalinite miktar salanabilmektedir. Tek Kademeli Mezofilik Havasz rtme Tek-kademeli mezofilik havasz rtme prosesi stma, kartrma, niform amur beslenmesi ve beslenen amurun younlatrlm olmas ile karakterize edilmektedir. rtclerde amur karm, retilen gazn geri devri ve/veya yardmc mekanik kartrclar ile salanabilmektedir. Bu tip rtclerde oluan kpk tabakasnn ve duru fazn ayrlmas gerekletirilememektedir. Optimum rme hzlarna ulaabilmek asndan rtc ierisindeki amur stlmaktadr. amurun niform bir ekilde beslenmesi ok nemlidir. Bu sebeple amurun srekli veya 0.5-2.0 saat aralklar ile beslenmesine dikkat edilmelidir. Bu rtme prosesinde uucu kat madde giderimleri % 45-50 arasnda deimektedir. rtclerin kapaklar sabit veya yzer tipli olabilir. Yzer tipte tasarlanan kapaklarn ounda gaz depolama zellii de bulunmaktadr. Bylece daha fazla miktarlarda gazn depolanmas mmkn olabilmektedir. Alternatif olarak gaz, dk basnl ayr bir gaz toplaycda veya basn altnda sktrlarak depolanabilir. Havasz rtme srasnda retilen gaz, hacimce
94

yaklak %65-70 arasnda metan iermektedir. Geri kalan %30-35lik ksmn byk miktar karbondioksit iermekte ve dk miktarlarda N2, H2, H2S, su buhar ve dier gazlar gzlenmektedir. rtc gaznn zgl arl havaya oranla yaklak 0.86dr. Havasz bir rtcnn dzgn bir ekilde iletildiinin en nemli gstergesi gaz retimidir. retilen biyogaz yakt olarak kullanlabilmektedir. Birim uucu kat madde giderimi bana retilen gaz hacmi 0.75-1.12 m3/kg UKM olarak kabul edilebilmektedir. Fakat beslenen amurda gzlenen deiken uucu kat madde konsantrasyonlar ve rtcdeki biyolojik aktiviteye bal olarak gaz retimi, ok geni bir aralkta salnm gsterebilmektedir. Gaz retimi ayrca bir gnde kii bana retilen gaz hacmi cinsinden de tahmin edilebilmektedir. rnein evsel atksularn biyolojik artma ile artld bir artma tesisinde gaz retimi yaklak 28 m3/103 kii.gn olmaktadr. Metan gaznn standart artlar altnda (20C ve 1 atm basnta) 35800 kJ/ m3 sl deeri vardr. rtclerde retilen toplam gazn yaklak % 65inin metan ierikli olduu kabul edilerek, rtc gaznn sl deeri 22400 kJ/ m3 olarak alnabilmektedir. retilen biyogaz ierisinde H2S, N2, partikl madde ve su buhar bulunduundan, rtc gaznn kuru veya slak ykayclardan geirilerek temizlenmesi ve daha sonra iten yanmal motorlarda kullanlmas tavsiye edilmektedir. Hidrojen slfrn hacimsel olarak 100 ppm deerini gemesi durumunda ise bu gazn giderilmesi iin ayr bir tesisat kurulmaldr. Stabilizasyonun derecesi ayrca uucu kat maddelerdeki giderim yzdesi ile llmektedir. Alkalinite ve uucu asit ierii de gnlk olarak takip edilmelidir. rtclerin boyutlandrlmasnda en fazla bavurulan yaklam, ykleme faktr seilerek rtc hacminin hesaplanmasdr. Bunun iin birim rtc hacmi bana bir gnde yklenen uucu kat madde miktar kullanlmaktadr. Kat madde ykleme hz iin uygun aralk 1.6-4.8 kg UKM/m3.gn olarak verilmektedir. Yksek uucu kat madde yklemelerinde bata amonyak olmak zere reaktr ierisinde zehirli madde birikimi veya metan reten mikroorganizmalarn (arkelerin) sistemden ykanmas gzlenmektedir. Seyreltik amur ile rclerin beslenmelerinde, iletme srasnda gzlenebilecek olumsuzluklar u ekilde sralanabilir; dk hidrolik bekleme sreleri, dk uucu kat madde giderimleri, dk metan retimleri, yetersiz alkalinite miktar, yksek stma ihtiyac ve nispeten sulu olan amurun bir sonraki sisteme tanmas iin daha yksek maliyet ihtiyac. rtclerin boyutlandrlmasnda gz nne alnan dier bir yaklam ise kii bana den reaktr hacmi seimidir. Bu deer farkl atksu amurlar iin farkl aralklarda olmaktadr. rnein n ktrme amuru iin bu aralk 0.03-0.06 m3/kii olarak verilirken, kark (n ktrme + atk aktif amur) amurlar iin bu aralk 0.07-0.11 m3/kii olmaktadr. Tam karml mezofilik yksek hzl havasz bir amur rtcde tahmin edilen uucu kat madde giderimleri 30, 20 ve 15 gnlk rtme zamanlarna gre srasyla % 65.5, 60 ve 55 eklinde olabilmektedir. Havasz rtclerin tasarmnda kullanlan silindirik betonarme tanklarn yannda son yllarda uygulamalar hzla artan konvansiyonel betonarme ve yumurta kesitli elik tanklar da bulunmaktadr. Bu tanklar zellikle kartrma veriminin artmas, s yaltmnn daha iyi bir ekilde gereklemesi ve tabanda biriken kum vb. inorganik kat maddelerin daha etkili bir ekilde sistemden uzaklatrlmas amacyla tasarlanmtr. Dairesel betonarme tanklarn aplar 6-38 m arasnda seilebilmektedir. Tank taban genellikle konik yapda ve merkeze doru eimlidir. amurlar tankn tabanndan ekilecei iin minimum eim 1 dikey-6 yatay olacak ekilde yaplmaldr. Tam karml mezofilik yksek hzl havasz amur rtclerin boyutlandrlmalar srasnda kullanlan tasarm kriterleri Tablo E5.5de verilmitir. Tablo E5.5 Tam karml mezofilik yksek-hzl havasz amur rtclerin boyutlandrlmalar srasnda kullanlan tasarm kriterleri Parametre Birim Deer Hacim esasl m3/kii n ktrme amuru 0.03-0.06 n ktrme amuru + atk aktif amur 0.07-0.11 n ktrme amuru + damlatmal filtre humusu 0.07-0.09 1.6-4.8 Kat madde yk kg UAKM/m3.gn Kat madde bekleme sresi gn 15-20

95

Haval rtme Haval rtme prosesi, atk aktif amura, kark (n ktrme + atk aktif amur veya n ktrme + damlatmal filtre amuru) amurlara veya uzun havalandrmal aktif amur proseslerinde ortaya kan amurlara uygulanmaktadr. Bu yntem, kapasitesi 2 m3/sye kadar olan tesislerde baaryla uygulanmaktadr. Uucu kat madde giderimleri havasz rtme prosesi ile yaklak ayn oranda gereklemektedir. Duru fazda ise havasz rtme prosesine kyasla daha dk BO konsantrasyonlar bulunmaktadr. Haval rtme uygulamas ile kokusuz, humus benzeri, biyolojik olarak kararl nihai rnler elde edilebilmekte ve amurun bnyesindeki temel gbre deerleri geri kazanlabilmektedir. letilmeleri nispeten kolaydr ve ilk yatrm maliyetleri dktr. amurlarn ayr olarak rtlmeleri srasnda, biyolojik amurun haval olarak rtlmesi daha cazip bir seenektir. Fakat bu stabilizasyon ynteminin en belirgin mahzurlarndan birisi havalandrma iin gerekli oksijenin salanabilmesi srasnda yksek enerji masraflarna gerek duyulmasdr. Ayrca bu amurlarn susuzlatrlma zellikleri zayftr. Haval sistemler ortam scaklndan, tank geometrisinden, beslenen amur konsantrasyonundan, kartrma/havalandrma ekipmanlarnn tipinden ve tankn yapld malzemeden nemli lde etkilenmektedir. Faydal yan rn olan metan retimi ve enerji geri kazanmnn gzlenmemesi ise prosesin dier mahzurlardr. yi bir patojen gideriminin salanabilmesi iin 20Cde kat madde bekleme sresinin en az 40 gn, 15Cde ise en az 60 gn olmas gerekmektedir. 40 gnn altnda iletilen haval rtclerde, iyi verimde patojen giderimi istenirse, ilave depolama kapasitesinin veya younlatrcnn bulunmas gerekmektedir. Yukarda nerilen amur bekleme srelerinde iletilmeyen haval rtclerde, patojen ieriklerinin, uucu kat madde giderimlerinin ve vektr canllar iin cazip olmayan ortamlarn oluup olumad srekli kontrol edilmeli ve izlenmelidir. Haval rtme prosesi, aktif amur prosesine benzemektedir. Ortamda mevcut besin tkenince, mikroorganizmalar kendi protoplazmalarn tketmeye balayarak hcre onarm reaksiyonlar iin gerekli enerjiyi temin etmektedirler. Enerjinin hcre dokusundan temin edilmeye baland sre boyunca mikroorganizmalar isel solunum fazda bulunurlar. Hcre dokusu oksijenin varlnda karbondioksit, su ve amonyaa oksitlenmektedir. Gerekte hcre dokusunun yaklak %7580i okside olmakta ve geri kalan %20-25i inert maddelerden ve biyolojik olarak giderilemeyen organik bileiklerden meydana gelmektedir. rme devam ettii srece, amonyak sonuta nitrata okside olmaktadr. Biyolojik olarak giderilemeyen uucu kat maddeler haval rmenin nihai rnlerini oluturmaktadr. Organik azotun nitrata oksitlenmesi srasnda ortamda hidrojen iyonlar artmakta ve amurda yeterli tamponlama kapasitesi yoksa pH deerinde azalmaya sebep olmaktadr. 1 kg amonyan oksitlenmesi srasnda yaklak 7 kg CaCO3 alkalinitesi tketilmektedir. Nitrifikasyon ile tketilen alkalinitenin teorik olarak yaklak yars (%50si) denitrifikasyon ile geri kazanlabilmektedir. rtc ierisindeki znm oksijen deeri ok dk seviyelerde tutulursa (<1 mg/L), nitrifikasyon gerekleemeyecektir. Haval rtclerin havalandrma ve kartrma arasnda iletilmeleri srasnda pH kontrol de salanrsa yksek hzlarda denitrifikasyon gereklemektedir. Reaktr ierisindeki pHnn 5.5 deerinin zerinde kalabilmesi iin yeterli tamponlama kapasitesi yoksa mutlaka tesis ierisinde alkalinite besleme sistemi kurulmas gerekmektedir. Sistemin tamponlama kapasitesi hava ile syrma sebebiyle de azalmaktadr. Ayrca nitrat iyonlarnn artmasyla pH deerinde dme gzlenmekte ve dk pH deerleri filamentli mikroorganizmalarn reaktr ierisinde artmasna yol aabilmektedir. Haval rtcler kesikli veya srekli sistemler olarak iletilmektedir. Konvansiyonel havalandrmal rtme prosesinin tasarm srasnda, scaklk, kat madde giderimi, beslenen amurun kat madde konsantrasyonu, tank hacmi, oksijen ihtiyac ve prosesin iletilmesi dikkate alnmaldr. Haval tanklarn ou ak tanklar olarak ina edilmektedir. Bu sebeple rtcler ierisindeki s, hava koullarna bal olarak deimekte ve geni bir aralkta salnm gsterebilmektedir. Dier tm biyolojik sistemlerde olduu gibi dk scaklk deerleri prosesin yavalamasna, yksek scaklklar ise prosesin hzlanmasna sebep olmaktadr. Scaklk kayplarnn da mutlaka dikkate alnmas gerekmektedir. Tankn yer zerinde kalan ksmlar yaltm malzemesi ile kaplanmas, yzeysel havalandrma yerine tankn iersine batm ekilde yerletirilen havalandrma

96

ekipman kullanlmas, ok souk iklimlerde kapal tanklarn kullanm veya amurun stlmas yoluna gidilebilmektedir. Ksaca beklenen en dk iletme scaklnda gerekli amur stabilizasyonu gerekleebilmeli ve beklenen en yksek iletme scaklnda ise en yksek oksijen ihtiyac salanabilmelidir. Haval rtmenin dier bir amac da uzaklatrlacak kat madde ktlesinin azaltlmasdr. Kat madde gideriminin sadece amurun biyolojik olarak giderilebilen ksm ile gerekletii dnlse de organik olmayan maddelerin de bir miktar paralanmas mmkn olabilmektedir. Haval rtme ile uucu kat madde giderimleri % 35-50 arasnda gzlenmektedir. Scakln dnda bu giderim verimini etkileyen dier parametre ise amur yadr. Haval rtmenin tam karml ve kademeli (iki veya kademeli) konfigrasyonunda, toplam amur ya eit bir ekilde kademeler arasnda blnmelidir. Haval rtme proseslerinin verimlerinde nemli etkisi olan amur yann, tasarm ve iletme srasnda mutlaka dikkate alnmas gerekmektedir. rnein rtc nnde younlatrma ilemi uygulanacak ise rtcye beslenecek amurun kat madde konsantrasyonu ve bylece rtcnn hacmi bana verilmesi gerekli oksijen miktar da artacaktr. Besleme akmndaki yksek kat madde konsantrasyonlar daha uzun amur yalarna ve daha kk rtc hacimlerine ihtiya gstermektedir. Ayrca zellikle kesikli beslenen sistemlerde duru faz oluumu daha az olacaktr ve bu durum proses kontrolnde kolaylk salayacaktr. Younlamay takip eden rtclerde ise daha yksek uucu kat madde giderimleri gzlenmektedir. Fakat kat ierikleri %3.5-4den yksek olan durumlarda, kartrma ve havalandrma ilemleri zorlamaktadr. Bu sebeple %4den yksek kat madde ieriklerinde, rtclerde yeterli kartrma ve havalandrmann salanabildiinden emin olunmas gerekmektedir. Younlatrma srasnda polimer kullanm ile bu amurlarn rtlmeleri srasnda kartrlmalar iin daha yksek miktarlarda enerji ihtiyac gerekecektir. Haval rtme srasnda hcre dokusunun tamamyla oksidasyonu (nitrifikasyon dahil) srasnda gerekli oksijen ihtiyac 7 mol/mol hcre veya yaklak 2.3 kg/kg hcredir. Kark amurun ierisindeki n ktrme amurundaki BOnin tamamyla oksidasyonu iin ise giderilen BOnin 1 kilogram bana 1.6-1.9 kg oksijen ihtiyac gzlenmektedir. Btn iletme artlarnda, sistemde kalan oksijen miktar 1 mg/Lden yksek olmaldr. rtc nnde younlatrma uygulanmamsa, rtcden kan biyokatlarn bir sonraki ileme verilmeden nce st sularnn ayrlp daha youn biyokat ierii elde edilmelidir. Haval amur rtclerin boyutlandrlmalar srasnda kullanlan tasarm kriterleri Tablo E5.6da verilmitir. Tablo E5.6 Haval amur rtcler iin tasarm kriterleri Parametre Birim Kat Madde Bekleme Sresi gn 20Cde 15Cde Uucu Kat Madde Yklemesi kg.m3/gn Oksijen htiyac Hcre dokusu kg O2/kg UAKM n ktrme amurundaki BO tketilen Kartrma in Enerji htiyac Mekanik kartrclar kW/103.m3 Difzrl kartrclar m3/m3.dk Havuzdaki znm Oksijen mg/L Uucu Kat Madde Giderimi % Deer 40 60 1.6-4.8 2.3 1.6-1.9 20-40 0.02-0.04 1-2 38-50

Haval rtmenin birinci kademesi termofilik, ikinci kademesi mezofilik scaklklarda iletilen iki kademeli rtme tipi, konvansiyonel ve yksek saflkta oksijen ile gerekleen ototermal termofilik rtme tipi ve yksek saflkta oksijenli rtme tipi de bulunmaktadr. Bu tipteki haval rtme prosesleri son yllarda atksu amurlarnn stabilizasyonu amacyla ska uygulanmaktadr. amurlarn artlandrlmas artlandrma, amur ve biyokatlarn susuzlatrlma zelliklerinin iyiletirilmesi amacyla uygulanmaktadr. Gnmzde en yaygn ve ekonomik artlandrma yntemi kimyasal ilavesi ile artlandrmadr. Kimyasal artlandrma uygulamas ile giri akmnda %90-99 olan su muhtevas %65-

97

85 deerine kadar azaltlabilmektedir. Kimyasal artlandrma ile kat maddeler phtlaarak bnyelerinde absorbe ettikleri suyu salmaktadrlar. artlandrma uygulamalar zellikle santrifj, bant filtre ve filtre pres gibi mekanik susuzlatrma sistemlerinin geliimlerinden sonra artmtr. Demir klorr, kire, alum ve organik polimerler gibi kimyasal maddeler artlandrma amacyla kullanlmaktadr. Demir tuzlar ve kire, amurun kuru kat ksmn %20-30 orannda arttrrken, polimerlerin kuru kat oranna bir etkisi yoktur. Kire ile yaplan artlandrmada pHnn ok yksek deerlere kmas, kuvvetli amonyak kokusuna ve kire ile talama problemine sebep olmaktadr. Filtre pres ile susuzlatrma ncesinde polimer kullanm nerilmemektedir. Kimyasal artlandrclar genellikle sv formda daha kolay uygulanabilmektedir. Bu sebeple toz (kuru) halde olan kimyasallarn zlebilmeleri iin tesis ierisinde ayr tanklarn ina edilmesi gerekmektedir. Bu tanklarn en az 1 gnlk kimyasal madde temin edilecek hacimlere sahip olmalar gerekmektedir. Ayrca bu tanklar ve ekipmanlar korozyona kar dayankl malzemelerden yaplmaldr. Laboratuvar ve pilot lekli testler yaplarak en uygun artlandrc dozaj ve tipi belirlenmelidir. En yaygn olarak kullanlan laboratuvar testleri Buchner hunisi testi, kapiler emme sresi testi ve standart jar test deneyidir. Kimyasal artlandrc tipini ve dozajn etkileyen faktrler, kat madde zellikleri ve kullanlan kartrc tipidir. Ayrca artlandrmay takiben uygulanacak susuzlatrma yntemi de nemlidir. En nemli kat madde zellikleri ise kat maddenin kayna, konsantrasyonu, ya, pH ve alkalinitesidir. Kat madde konsantrasyonu, eklenecek artlandrcnn dozajn ve bu artlandrcnn amur ierisindeki eilimini etkilemektedir. Zor susuzlaan amurlarn artlandrlmalarnda yksek dozajlarda kimyasal maddeye ihtiya duyulmakta ve genelde kuru kek oluumu gzlenmemektedir. Ayrca bu amurlarn sznt suyu kalitesi de dktr. En kolaydan en zora doru susuzlaabilen amur tipleri u ekilde sralanmaktadr; 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) Ham n ktrme amuru Ham kark (n ktrme + damlatmal filtre) amur Ham kark (n ktrme + atk aktif) amur Havasz olarak rtlm n ktrme amuru Havasz olarak rtlm kark (n ktrme + atk aktif) amur Ham atk aktif amur Haval olarak rtlm amurlar

Polimer dozajlar ayn zamanda molekl arl, iyonik kuvvet ve kullanlan polimerin aktivite seviyesine gre de deimektedir. Kullanlacak polimer dozajlar ile ilgili olarak retici firmaya danlmas gerekmektedir. Eklenen artlandrcnn verimli bir ekilde almas iin kartrmann nemli etkisi bulunmaktadr. amur ile phtlatrc madde homojen bir ekilde karabilmelidir. Ancak kartrma hz oluan floklarn paralanmamas iin uygun aralkta seilmelidir. Ayrca amurlar artlandrldktan sonra en ksa zamanda susuzlatrma birimine gnderilmelidir. artlandrc kimyasallar susuzlatrma ncesinde ayr bir tankta kartrlaca gibi, susuzlatrma nitesinin beseleme akmnda da amura dorudan eklenebilir. Kimyasal ilavesi ile artlandrmann haricinde s ile artma, amurlarn n stlmalar ve donmazlme gibi yntemler de artma amurlarnn artlandrlmalar amacyla uygulanmaktadr. amurlarn Susuzlatrlmas Susuzlatrma, amur ve biyokatlarn nem ieriklerinin azaltlmas amacyla uygulanan fiziksel bir ilemdir. Susuzlatrma aadaki sebeplerden biri veya birden fazlas amacyla uygulanmaktadr: 1) amur hacminde belirgin bir azalma salamak suretiyle biyokatlarn nihai uzaklatrma alanna nakliye masraflarn drmek 2) Susuzlatrlm amur keklerinin ok daha kolay bir ekilde krek ve benzeri aletlerle tanabilmelerini salamak

98

3) Yakma uygulamas iin amurun kalorifik deerini arttrmak 4) Kompostlatrma uygulamas iin ilave edilmesi gereken yardmc maddelerin miktarlarn azaltmak 5) Biyokatlardaki fazla nemin giderilerek kokusuz ve kokumaya elverisiz kek oluumunu salamak 6) Nihai uzaklatrmada dzenli depolama tercih edilirse bu sahalarda meydana gelecek sznt suyu retimini azaltmak Susuzlatrma amacyla uygulanan doal yntemler srasnda buharlama ve szlme ilemleri gereklemektedir. Mekanik olarak gerekletirilen susuzlatrma yntemlerinde ise, amurlarn susuzlatrlmalar mekanik sistemler kullanlarak fiziksel olarak ok daha hzl gerekleebilmektedir. Mekanik yntemler arasnda filtrasyon, skma, kapiler hareket, santrifj (merkezka kuvveti) ile ayrma ve sktrma yer almaktadr. Susuzlatrma ynteminin seiminde gz nne alnmas gereken en nemli etkenler amurun tipi, susuzlatrmadan sonra oluacak rnn (kek) zellii ve alan ihtiyacdr. Yer temini problemi yoksa kurutma yataklar veya lagnler tercih edilebilir. Ancak dar alanlarda inaa edilen artma tesislerinde genellikle mekanik susuzlatrma yntemleri uygulanmaktadr. Havasz olarak rtlm amurlar bata olmak zere btn amur tiplerinin susuzlatrlmalar srasnda meydana gelebilecek istenmeyen koku oluumu kontrol altna alnmaldr. Ayrca haval olarak rtlm amurlarn mekanik yntemlerle susuzlatrlmalar tavsiye edilmemektedir. nk rtme prosesi srasnda kat maddeler znm hale geerek partikl boyutlarnda azalma meydana gelmekte ve bu husus mekanik olarak susuzlatrma ilemini zorlatrmaktadr. Bu sebeple haval rtme uygulanm amurlara mekanik susuzlatrma yntemlerinin yerine doal (kum yataklar vb) susuzlatrma yntemleri nerilmektedir. En yaygn olarak uygulanan mekanik ve doal amur susuzlatrma yntemleri santrifj ile susuzlatrma, bant filtre, filtre presler, kurutma yataklar ve lagnlerdir. Ayrca amur yatann taban geirimsiz bir malzeme ile kaplanm, sazlk ve benzeri bitki rtsyle kaplanm amur kurutma yataklar da uygulanmaktadr. Vakum filtreler ise ok uzun yllardan beri uygulanm fakat son yllarda daha verimli seeneklerin ortaya kmas ile birlikte uygulamalar nemli oranda azalmtr. Mekanik Susuzlatrma Yntemleri Santrifj ile Susuzlatrma Santrifj ile susuzlatrma ilemi amur suyunun santrifj kuvvetlerinin etkisi altnda ayrlarak daha youn amur keki haline getirilmesidir. nce ve dk younluklu kat maddeler ieren sznt suyu tesis bana geri verilmektedir. amurun tipine bal olarak oluacak kekte %10-30 arasnda deien TKM ieriklerine ulalabilmektedir. Yakma ve dzenli depolama gibi nihai uzaklatrma yntemlerinde amur kekinin konsantrasyonunun % 25den byk olmas ngrlmektedir. artlandrma amacyla ilave edilen polimer dozaj ise 1.0-7.5 kg/103 kg TKM aralndadr. Santrifj ile susuzlatrma ilemi ayn zamanda amurlarn younlatrlmas amacyla da uygulanmaktadr. n ktrme amurlarnn santrifj ile susuzlatrlmasndan sonra amur kekinde % 25-35 arasnda kat madde ieriine ulalabilmektedir. Bu amurlarda kat madde tutma oranlar ise kimyasal ilaveli ve kimyasal ilavesiz uygulamalar iin srasyla % 75-90 ve % 95den byk olmaktadr. Bant Filtre ile Susuzlatrma Bant filtre ile susuzlatrma ileminde amur srekli olarak beslenmektedir. Bu yntemin temel prensibi kimyasal artlandrma, yerekiminin etkisiyle drenaj ilemi ve susuzlatrlma amacyla mekanik basn uygulamasdr. Bant filtrelerin birok uygulamasnda, artlandrlm amur yerekimi etkisi ile drenaj ksmna verilerek burada younlamaya braklmaktadr. Bu blmede serbest suyun byk bir ksm yerekiminin etkisiyle amurdan ayrlarak giderilmektedir. Bu blmeyi takiben dk basn uygulanan ksm yer almaktadr. Burada uygulanan dk basn altnda, artlandrlm amur karlkl geirimli bez bantlarn arasnda ezilmektedir (sktrlmaktadr). Bu skma ve kesme kuvvetleri daha fazla suyun amurdan salnmasna yardmc olmaktadr. Susuzlatrma sonucunda oluan amur keki, bantlardan syrc baklar yardmyla syrlarak uzaklatrlmaktadr. Mevcut bant genilikleri 0.5-3.5 m arasndadr. Evsel atksu amurlar iin en yaygn olarak kullanlan bant

99

genilii 2 mdir. Susuzlatrlan amur tipine ve konsantrasyonuna bal olarak, amur ykleme hzlar 90-680 kg/m.sa, hidrolik yklemeler ise kay geniliine bal olarak 1.6-6.3 L/m.s arasnda deimektedir. Susuzlatrma yaplarnda hidrojen slfr (H2S) ve dier gazlarn giderimi iin yeterli havalandrmann salanabilmesi iin tasarm srasnda gerekli nlemlerin alnmas gerekmektedir. Bant filtre ve santrifjle amur susuzlatrmada kullanlan polimer dozajlar ve bant filtrelerin farkl amur ve biyokat tipleri iin susuzlatrma performanslar srasyla Tablo E5.7 ve Tablo E5.8de verilmitir. Tablo E5.7 Bant-filtre ve santrifjle amur susuzlatrmada kullanlan polimer dozajlar kg/ton TKM amur Tipi Bant filtre Santrifj n ktrme amuru 1-4 1-2.5 n ktrme amuru + atk aktif amur 2-8 2-5 n ktrme amuru + damlatmal filtre humusu 2-8 Atk aktif amur 4-10 5-8 Havasz olarak rtlm n ktrme amuru 2-5 3-5 Havasz olarak rtlm n ktrme + atk aktif amur 1.5-8.5 2-5 Haval olarak rtlm n ktrme + atk aktif amur 2-8 Tablo E5.8 Bant-filtrelerin farkl amur ve biyokat tipleri iin susuzlatrma performanslar Kuru kat Bir metre bant Kuru polimer Kekteki kat amur Tipi madde uzunluu bana (g/kg TKM) madde beslemesi ykleme hz (%) (%) L/s kg/sa Deer Aralk n ktrme amuru 3-7 1.8-3.2 360-550 1-4 28 26-32 Atk aktif amur 1-4 0.7-2.5 45-180 3-10 15 12-20 n ktrme amuru + atk 3-6 1.3-3.2 180-320 2-8 23 20-28 aktif amur (50:50)a n ktrme amuru + atk 3-6 1.3-3.2 180-320 2-10 20 18-25 aktif amur (40:60)a n ktrme amuru + 3-6 1.3-3.2 180-320 2-8 25 23-30 damlatmal filtre humusu Havasz olarak rtlm n ktrme amuru 3-7 1.3-3.2 360-550 2-5 28 24-30 Atk aktif amur 3-4 0.7-2.5 45-135 4-10 15 12-20 n ktrme amuru + atk 3-6 1.3-3.2 180-320 3-8 22 20-25 aktif amur Haval olarak rtlm n ktrme amuru + atk 1-3 0.7-3.2 135-225 2-8 16 12-20 aktif amur (younlamam) 4-8 0.7-3.2 135-225 2-8 18 12-25 n ktrme amuru + atk aktif amur (50:50)a (younlam) a n ktrme ve atk aktif amurdaki kuru kat miktarlarna gre oranlanmtr. Filtre Pres ile Susuzlatrma Mekanik susuzlatrma yntemlerinden bir dieri ise filtre preslerdir. Bunlarn sabit ve deiken hacimli olmak zere iki farkl tipi bulunmaktadr. Bant filtrelerden en nemli fark amurlarn suyunu verebilmelerinin arttrlmas amacyla daha yksek basnlar uygulanmasdr. Bu susuzlatrma ynteminin avantajlar yksek konsantrasyonlarda kat madde ieren kek oluumu, yksek sznt suyu kalitesi ve yksek kat tutma kapasitesidir. Fakat mekanik tehizat daha karmak yapdadr, daha yksek kimyasal madde ilavesine ve insan gcne ihtiya duyulmaktadr. Ayrca filtre

100

bezinin mr daha ksadr. Filtre presler, sabit ve deiken hacimli yerletirilmi plakal olmak zere iki tipte bulunmaktadr. Her iki tipteki filtre preslerin tasarm srasnda gz nnde bulundurulmas gereken faktrler unlardr: a) susuzlatrlmann gerekletirildii odada yeterli havalandrma olmaldr, b) yksek basnca sahip ykama nitesi bulunmaldr, c) kire kullanld durumda oluan kalsiyum talamasnn giderilmesi iin bir asit ykama sirklasyon sistemi bulunmaldr, d) artlandrc tanknn nnde bir amur tc bulunmaldr, e) filtre-presi takiben bir kek paralaycs bulunmaldr (zellikle susuzlatrlm amur yaklacak ise) ve f) plakalarn bakm ve uzaklatrlmas srasnda kullanlacak yedek ekipman bulunmaldr. Doal Susuzlatrma Yntemleri amur Kurutma Yataklar amur kurutma yataklar zellikle rtlm biyokatlarn ve younlatrma uygulanmam uzun havalandrmal aktif amur sistemlerinden retilen amurlarn susuzlatrlmas amacyla yaygn olarak uygulanan doal bir amur susuzlatrma yntemidir. Bu yataklarda kurutulma ileminden sonra oluan katlar dzenli depolama alanlarnda uzaklatrlabilirler veya toprak artlandrcs olarak kullanlabilirler. Balca stnlkleri, dk maliyetleri, iletme ve bakm ihtiyalar ile kurutulmu rndeki yksek kat ierikleri saylabilir. Fakat geni alanlara ihtiya gstermeleri, iklim deiikliinin kuruma zellikleri zerindeki nemli etkisi, amur kekinin uzaklatrlmas srasnda insan gcne ihtiya duyulmas, haere ve potansiyel koku oluumunun gzlenmesi en nemli mahzurlarn oluturmaktadr. Konvansiyonel kum dolgulu amur kurutma yataklar: Konvansiyonel kum dolgulu amur kurutma yataklar genellikle kk ve orta lekli yerleim yerlerinde uygulanmaktr. Nfusu 20000den byk olan yerleim yerlerinde uygulanmalar tavsiye edilmez. nk bu yataklarn ilk yatrm maliyetleri, oluan amur keklerinin yataktan kaldrlmas ve uzaklatrlmas iin gerekli maliyetler, yatak ierisindeki kumun geri yerletirilmesi ve byk alanlara ihtiya duyulmas gibi dezavantajlar, nfusu byk olan yerlerde kullanmlarn kstlamaktadr. Tipik bir kurutma yatanda, artma amuru yataa 200-300 mm kalnlnda serilerek kurumaya braklmaktadr. amurun ihtiva ettii su, amur yata ve destekleyici kum ierisinde szlerek drenaj ile ayrlmaktadr. Ayrca yatak yzeyinin hava ile temas eden ksmlarnda meydana gelen buharlama amurun su muhtevasn azaltmaktadr. Fakat amur suyunun byk bir ksm amurdan drenaj ile giderildii iin yatan tabannda yeterli drenaj sisteminin tasarlanmas gerekmektedir. Bu amala kurutma yata drenaj hatt (delikli plastik veya seramik borular) ile tehizatlandrlmaktadr. Drenaj borular minimum % 1 eim ile denerek zeri kaba akl veya krma talar ile kapatlarak desteklenmektedir. Kum tabakasnn kalnl 230-300 mm aralnda olmaldr ve yatan temizlii srasnda bir miktar kum kaybnn dikkate alnmas gerekmektedir. Daha kaln kum tabakas drenaj engelleyebilmektedir. Kurutma yataklarna serilen kumun niformluk katsays 4den kk ve kum daneciklerinin etkili boyutu 0.3-0.75 mm arasnda deimelidir. Kurutma alan farkl yataklara blnmekte ve bu yataklar 6 m genilikte ve 6-30 m uzunlukta olmak zere tasarlanmaktadr. amur kurutma yataklarna gelen borular ierisindeki en dk hz 0.75 m/s olmaldr. Artma amurlar tamamen drene olduktan ve kuruduktan sonra kurutma yataklarndan uzaklatrlmaktadr. Kurumu amurun iri ve atlam grnmde yzeyi bulunmakta ve genellikle siyah veya koyu kahverengi renkte olmaktadr. Uygun artlar altnda iletilmi kurutma yataklarnda kurutulan amurlarn nem oranlar 10-15 gnlk kurutma sresi sonrasnda yaklak % 60 olmaktadr. Kurutulmu amur kekleri insan gc yardmyla el arabalarna veya kamyonlara kreklerle yklenmektedir. Fakat amur kekleri zel mekanik ekipmanlar yardmyla da uzaklatrlabilmektedir. Ak kurutma yataklarnda istenmeyen koku oluumu gzlenebilmektedir. Bu sebeple tasarm srasnda oluabilecek kokuya kar nlem alnmas gerekmektedir. Bu yataklar yerleim yerlerinden en az 100 m uzaklkta ina edilmelidir. amur kurutma yataklarnn ykleme kriterleri kii bana gerekli kurutma yata alan (m2/kii) veya bir ylda birim yatak alanna yklenebilecek TKM miktar (kg/m2.yl) olarak dnlmektedir. Kapal kurutma yataklar, yamur,

101

kar gibi olumsuz hava artlarndan etkilenmeyecekleri iin daha fazla biyokat yklemelerine izin verebilmektedir. Farkl amur ve biyokat tipleri iin ak kurutma yataklarnda susuzlatrmada gerekli alan ihtiyalar Tablo E5.9da verilmitir. Tablo E5.9 Farkl amur ve biyokat tipleri iin ak kurutma yataklarnda susuzlatrma srasnda gerekli alan ihtiyalar Alan amur Ykleme Hz amur Tipi (m2/kii) (kg TKM/m2.yl) rtlm n ktrme amuru 0.1 120-150 rtlm n ktrme amuru + damlatmal filtre humusu 0.12-0.16 90-120 rtlm n ktrme amuru + atk aktif amur 0.16-0.23 60-100 rtlm n ktrme amuru + kimyasal amur 0.19-0.23 100-160 amur kurutma lagnleri: amur kurutma lagnleri zellikle rtlm amurlarn kurutulmalar amacyla uygulanmaktadr. Bu lagnler ham amurlarn, kire ihtiva eden amurlarn veya duru faznda yksek kirlilik ieren amurlarn kurutulmalar srasnda istenmeyen koku oluumlarndan dolay uygun deildir. amur kurutma yataklarnda olduu gibi amur kurutma lagnlerinin verimleri de hava artlarndan nemli lde etkilenmektedir. Yamur, kar ve benzeri yalar ve dk scaklklar susuzlatrma prosesini engellemektedir. Bu sebeple buharlama hznn yksek olduu blgelerde uygulanmalar tavsiye edilmektedir. zellikle yeralt sularnn korunmas ile ilgili ynetmelikler, yzey alt drenaj yoluyla susuzlatrma prosesinin uygulamalarn kstlamaktadr. me suyu amal kullanlan bir yeralt su kaynana yakn olan kurutma lagnlerinin taban geirimsiz hale getirilmelidir. Aksi takdirde szlme ile gerekletirilen susuzlatrma nemli oranda snrlandrlmaldr. artlandrlmam rtlm biyokatlar genellikle 0.75-1.25 m derinlikte olacak ekilde kurutma lagnlerine eit olarak datlarak serilmelidir. Susuzlatrmann esas mekanizmas buharlamadr. Duru faz ayrlarak artma tesisinin bana geri verilmektedir. Kat ierii %25-30 arasnda olan kurutulmu amurlar mekanik olarak lagnlerden uzaklatrlmaktadr. Lagnlerin birka aydan birka yla kadar deiebilen aralklarda ykleme dngleri bulunmaktadr. Tipik olarak, biyokatlar lagnlere 18 ay boyunca pompalamakta ve daha sonra lagnler 6 ay boyunca dinlenmeye braklmaktadr. Kat (TKM) ykleme hzlar 36-39 kg/m3.yl lagn kapasitesindedir. Temizleme, bakm, onarm veya acil durumlar iin lagnler en az iki gzl olarak tasarlanmaldr. Isl Kurutma Is ile kurutma biyokatlarn ihtiva ettikleri suyun buharlatrlmas ve konvansiyonel susuzlatrma yntemleri ile elde edilebilen nem ieriklerinden daha dk nem ieriklerinin elde edilebilmesi amacyla s uygulanmasdr. Ayrca, amurlarn stabilizasyonu da gerekletirilmi olmaktadr. Bu yntemle elde edilen kurutulmu biyokat (rn)nn uzaklatrlmas amacyla gerekli nakliye masraflar ok daha dk olmaktadr. Ayrca ilave patojen giderimleri gereklemekte ve bu rnlerin depolanabilirlikleri ve pazarlanabilirlikleri iyilemektedir. Bu yntemle slak katlara s transferi gerekletirilmektedir. Is transfer yntemleri konveksiyon (dolayl), kondksiyon (dolaysz), radyasyon (kzltesi) veya bunlarn kombinasyonu eklinde olabilir. Konveksiyon sistemlerinde slak amur s transfer mekanizmas (genellikle scak gazlar) ile dorudan temas halindedir. Kondksiyon sistemlerinde ise slak amur ile s transfer mekanizmas (genellikle buhar veya dier scak svlar) arasnda birbirlerinin temasn nleyecek bir duvar bulunmaktadr. Radyasyon ile kurutma sistemlerinde, kzltesi lambalar, elektrikli rezistanslar ve benzeri radyasyon yayan s kaynaklar kullanlarak slak amurun suyu buharlatrlmaktadr. Is kaynaklar olarak kmr, ya, gaz, kzltesi radyasyon veya kurutulmu amur kullanlmaktadr. En yaygn kullanlan konveksiyon ile kurutma sistemi akkan yatakl kurutma yntemidir. Bu yntemde buhar kazan ve akkan yatak ile tehizatlandrlm bir kurutma sistemi bulunmaktadr. Buharlama iin gerekli s, yatak ierisindeki s eanjr ile oluturulan buhar yardmyla salanmaktadr. Yatak ierisindeki s yaklak 120C civarnda sabit tutulmaktadr. Yksek s altnda akkan hale getirilmi kum yata ile slak amur dorudan temas halindedir. Oluan kurutulmu rn
102

yardmc yakt amal olarak veya dzenli depolama alanlarnda gnlk rt iin kullanlabilmektedir. rnn kokusu ok az ve rahatsz etmeyecek dzeydedir. Sistem otomatik olarak iletilebilmekte ve az yere ihtiya gstermektedir. Kurutucudan kan rn, depolanmadan veya yklenmeden nce yaklak 50Cye kadar mutlaka soutulmaldr. En yaygn kullanlan kondksiyon ile kurutma sistemi ise yatak veya dikey kurutma frnlardr. Bu kurutma frnlarnda beslenen amur s kayna ile temas halinde deildir. Yaklak %20 kat ieriine sahip susuzlatrlm amurlar, geri devir ettirilen kurutulmu rn ile kartrlarak kurutma frnlarna beslenmektedir. Frndan kan rnn nem ierii %5-8dir. Ayrca bu rnlerin partikl boyutlar 2-4 mm arasnda olup pazarlamada tercih edilmektedir. Pazarlanabilmeleri asndan en uygun tanecik boyutu olan 3-5 mm aralndan daha kk ve daha byk partikller elekten geirilerek giri amur akm ile kartrlmak zere baa geri dndrlmektedir. Bylece kurutma frnlarna beslenen amur akmnn nem muhtevas deimeden kat madde miktar arttrlmaktadr. amur kurutmada, iletme srasnda karlalan en byk tehlike ise kurutuculardan kan rnn yksek kurulukta ve yksek miktarda ince toz iermesidir. Bu rnn tanmas ve depolanmas srasnda havada askda bulunan organik toz, ok kolay ve hzl bir ekilde tutuarak patlayabilmekte ve yangn karabilmektedir. Bu sebeple tasarm srasnda bu rnlerin depolanacaklar meknlarda, tutumaya sebep olacak ate kaynann bulunmamas gerekmektedir. Ayrca depolama alan ierisinde alan kiilerin de sigara ve benzeri ate kaynaklar ile bu alanlarda almalarnn nlenmesi gerekmektedir. Is ile kurutma yntemleri ile kurutma srasnda iki nemli parametrenin kontrol edilmesi gerekmektedir. Bunlardan biri oluan kln toplanmas, dieri ise koku kontroldr. amurlarn Geri Kazanm ve Nihai Olarak Bertaraf Artma amurlarnn, uygun ilem ve prosesler ile ilendikten ve geri kazanldktan sonra nihai olarak uzaklatrlmalar gerekmektedir. Atksu artma tesislerinden kaynaklanan amurlarn uzaklatrlmas iin yaygn olarak kullanlan seeneklerden birisi, bu amurlarn evsel pler ile birlikte veya tek balarna dzenli depolama alanlarnda depolanmasdr. Fakat muhtemel patojen ierikleri, koku ve benzeri problemlerden dolay, her tip atksu amurunun dzenli depolama alanlarnda depolanabilmesi uygun deildir. zellikle dzenli depolama tesisi iletmecilii bakmndan, artma amurlarnn yksek nem ieriklerinden dolay, depolanmalar srasnda ev stabilitesi kaybolmakta ve sznt suyu retimi artmaktadr. Bu sebeple dzenli depolama alanlarnda bertaraf edilecek artma amurlar iin ngrlen en nemli parametre amurun nem ieriidir. Kat Atklarn Kontrol Ynetmelii (KAKY, 1991)ne gre artma amurlarnn nem oranlarnn dzenli depolama alanlarnda depolanabilmeleri iin %65in altnda olmas gerekmektedir. Bunun iin dzenli depolama alanlarnda depolanmalarndan nce bu amurlarn kurutma ilemi uygulanarak ya da katk maddesi (toprak, kil, kire, vb.) ilave edilerek nem oranlar azaltlmaldr. Artma amurlarnn dzenli depolama alanlarnda bertarafnn zorluklar ve dzenli depolama alanlarnn gn getike kapasitelerinin dolmas sebebiyle, alternatif nihai uzaklatrma yntemleri uygulanmaya balanmtr. Bu yntemler amurlarn ilem grdkten sonra araziye serilmesi (arazi uygulamas), kompostlatrma ve yakmadr. Bunlar arasnda son yllarda en fazla uygulanan yntem amurlarn araziye serilmesidir. Arazi Uygulamas Arazi uygulamas, artma amurlarnn (biyokatlarn) toprak yzeyinin stne veya ok az altna datlmas olarak tanmlanr. Artma amurlar 1) tarm alanlarna, 2) orman alanlarna, 3) kullanlamayacak durumdaki bozulmu alanlara ve 4) bu ama iin tahsis edilmi depolama alanlarna uygulanabilir. Bu alanlarn hepsinde, arazi uygulamas biyokatlarn daha fazla artmlarnn gereklemesi hedeflenerek tasarlanmaktadr. Gne nn, toprakta bulunan mikroorganizmalarn ve kurumann birlikte etkileri yardmyla patojen mikroorganizmalar ve birok toksik organik bileikler yok edilmektedir. z metaller toprak ierisinde tutulmakta ve ntrientler bitkiler tarafndan topraktan alnarak faydal biyoktleye dntrlmektedir. Artma amurlarnn veya amurlardan elde edilen malzemenin tarm alanlarnda ve tarm alanlar dnda uygulanmas iin mevzuatta belirtilen artlar salanmaldr.

103

Artma amurlarnn uygun ilem ve proseslerden geirildikten sonra tarmsal amalarla araziye serilmesi faydaldr. nk organik madde toprak yapsn, topran ilenebilirliini, su tutma kapasitesini, suyun szmasn ve topran havalandrlmasn iyiletirmekte, makrontrientler (azot, fosfor ve potasyum) ve mikrontrientler (demir, mangan, bakr, krom, selenyum ve inko) bitkilerin bymesine yardmc olmaktadr. Organik madde, ayrca topran potasyum, kalsiyum ve magnezyum tutmasna imkan veren katyon deitirme kapasitesine de katkda bulunmaktadr. Organik maddenin varl, topraktaki biyolojik eitlilii ve ntrientlerin bitkiler tarafndan alnmasn artrmaktadr. Biyokat ierisindeki ntrientler, ksmen de olsa pazarda satlan pahal kimyasal gbreler yerine geebilmektedir. Arazi uygulamas ayrca, toprak alanlarnn iyiletirilmesi bakmndan da nem tamaktadr. Saha Deerlendirmesi ve Seimi Artma amurlarnn uygun ilem ve proseslerden geirildikten sonra araziye uygulanmasnda kritik aama, uygun bir sahann bulunmasdr. Sahann zellikleri, tasarm belirlemekte ve arazi uygulamasnn genel verimine etki etmektedir. Potansiyel olarak uygun alanlar, dnlen arazi uygulama seenei veya seeneklerine (tarm alanlar, orman alanlarna vb. uygulama gibi) baldr. Yer seimi sreci, toporafya, toprak zellikleri, yeralt suyunun mesafesi ve kritik alanlara yaknlk gibi kriterleri esas alan bir n elemeyi iermelidir. Eleme amacyla, ekonomik seenek lerin her biri iin en azndan yaklak bir alan bykl olmas gerekmektedir. Artma amurlarnn uygun ilem ve proseslerden geirildikten sonra araziye serilmeleri iin ideal sahalar; yeralt suyu derinliinin 3 mden fazla ve eimi %0-3 arasnda olan, ayrca yaknlarnda kuyu, sulakalanlar, dereler ve yerleimlerin olmad yerlerdir. Uygulama Yntemleri Biyokat, sv halde dorudan enjeksiyon ve susuzlatrlm halde yzeye datlma eklinde araziye uygulanabilir. Uygulama metodunun seimi, biyokatnn fiziksel zellikleri (sv veya suzuzlatrlm), saha toporafyas ve mevcut bitki rtsne (yllk rnler, mevcut aalar vb.) baldr. Araziye Uygulanacak Artma amuru (Biyokat) Miktar ve Arazi htiyacnn Belirlenmesi Arazi uygulamasnda biyokat ykleme hznn kirletici yk esas alnarak hesaplanmas iin, Ls= Lc/(C.F) eitlii kullanlmaktadr. Burada, Ls, yllk uygulanabilecek maksimum biyokat miktarn (ton/da.yl), Lc, yllk uygulanabilecek maksimum kirletici miktarn (g/da.yl), C, biyokatdaki kirletici konsantrasyonunu (mg/kg) ve F, dnm faktrn (1) gstermektedir. Araziye uygulanabilecek biyokat miktar belirlendikten sonra, arazi ihtiyac, A= B/Ls eitlii ile hesaplanmaktadr. Burada, A, gerekli arazi ihtiyacn (da), B, retilen biyokat miktarn (ton kuru kat/yl) ve Ls, tasarm ykleme hzn (yllk uygulanabilecek maksimum biyokat miktar) (ton kuru kat/da.yl) gstermektedir. amur Kompostlatrma amur kompostlatrma, ham veya rtlm artma amurlarnn aa paras, tala, saman veya evsel p gibi katk maddeleriyle kartrlp, gzenekli ve daha az sulu hale getirilerek haval artlarda mikroorganizmalar vastasyla faydal bir rne dntrlmesi ilemidir. Artma amuru kompostlatrlmasnda nemli miktarda (hacim olarak 2/1-3/1 katk maddesi/amur oran) katk maddesi gerekmektedir. Bununla birlikte katk maddesinin byk bir ksmnn proses sonunda elenip tekrar kullanm mmkndr.

104

Kompostlatrma sistemleri genellikle kartrmal yn, havalandrmal statik yn ve reaktrde kompostlatrma olmak zere kategoriye ayrlmaktadr. Kartrmal yn metodu en eski ve basit metot olup, artma amuru/katk maddesi karmndan ynlar oluturulmakta ve biyolojik faaliyet iin gerekli hava, kartrma vastasyla (balangta haftada iki defa, sonra haftada bir) temin edilmektedir. Havalandrmal statik ynda, kartrmal yn metoduna benzer ekilde ynlar oluturulmakta, ancak ynlarn havalandrlmas hava fleyicilerle gerekletirilmekte ve kartrma yaplmamaktadr. Reaktrde kompostlatrma sistemleri, zellikle son yllarda daha iyi bir proses ve koku kontrol salamak amacyla gelitirilmitir. Bu amala yatay ve dey reaktrler kullanlabilmektedir. Kartrmal yn ve havalandrmal statik ynlarda 30 gn aktif kompostlatrma ve takiben 30 gn olgunlatrma ilemi yaplmaktadr. Reaktrde kompotlatrmada ise aktif kompostlatrma 37 gn srmekte ve daha sonra 30 gn olgunlatrma yaplmaktadr. Kartrmal ynlarda ortalama ykseklik 1.5-2.0 m, havalandrlmal statik ynlarda ise 2.02.5 m olup, her iki sistemde genilik 1.5-3.0 m civarndadr. Artma amuru kompostlatrma tesisleri, artma amurlar ile katk maddelerinin kabl ve depolama sahalar, aktif kompostlatrma sahas, olgunlatrma sahas, eleme sahas ve rn depolama sahasn ierecek ekilde tasarlanmaldr. Kompostlatrma prosesini etkileyen faktrler pH, su muhtevas, C/N oran, havalandrma ve scaklktr. Proses sresince biyolojik faaliyetin devam etmesi iin pH nn 6-9, su muhtevasnn % 40-65 ve oksijen konsantrasyonunun % 5-15 aralnda kalmas salanmaldr. Kompostlatrma iin balang C/N orannn optimum 20-25 civarnda olmas tavsiye edilmekle birlikte, artma amuru kompostlatrlmasnda artma amurunun dk C/N oranndan dolay nispeten dk balang C/N oranlar elde edilmektedir. Katk maddesi ilavesi C/N orannn artmasn salamaktadr. Kompostlatrma srasnda, organik maddelerin mikrobiyal paralanmas sonucunda s ortaya kmakta ve kompostlatrma prosesinde optimum scakln 55-60 oC aralnda kalmas tavsiye edilmektedir. Proses sresince elde edilen yksek scaklklar artma amuru iindeki patojenlerin ve dier birok kirleticinin giderilmesini salamaktadr. Artma amurlarnn kompostlatrlmas sonucu elde edilen kompost faydal bir rn olup farkl amalar iin kullanlabilmektedir. Kompostun toprakta kullanlmas iin 31.05.2005 tarih ve 25381 sayl Toprak Kirliliinin Kontrol Ynetmelii (TKKY) Madde 14de belirtilen artlar salamaldr. Yakma Artma amurlarnn yaklmas srasnda amur ierisindeki organik katlar, tamamen okside olarak nihai son rnlere evrilmektedir. Bu nihai rnler nemli oranda karbondioksit, su ve kldr. En nemli stnlkleri; amurlarn hacimlerinin yksek oranlarda azaltlmas ve bu sayede uzaklatrlmalar iin gerekli masraflarn azalmas, zehirli maddelerin ve patojen mikroorganizmalarn giderilmesi ve enerji geri kazanm potansiyeline sahip olmasdr. Ancak yksek ilk yatrm ve iletme maliyetleri, kalifiye ii ihtiyac ve hava kirletici emisyonlar bu yntemin en nemli mahzurlarn oluturmaktadr. Yakma genellikle snrl uzaklatrma alanna sahip orta ve byk lekli artma tesislerinde uygulanmaldr. Genellikle susuzlatrlm ve ham amurlarn yaklmas nerilmektedir. Fakat amurun nem ieriinin drlmesi ile yardmc yakt (genellikle ya, doal gaz veya fazla miktardaki rtc gaz) ihtiyac nemli oranda azalmaktadr. rtlm amurlarn yaklmas kesinlikle nerilmektedir. nk, bu tr amurlarn ihtiva ettikleri dk uucu kat madde miktarlarnn yaklmas iin yksek oranda yardmc yakta ihtiya duyulmaktadr. Artma amurlar ayr olarak veya evsel kat atklar ile birlikte yaklabilmektedir. Kat atklar ile birlikte yanmann en nemli faydas, beslenen amurun yakt deerinin arttrlarak yardmc yakt ihtiyacnn azaltlmasdr. Is geri kazanmnn gerekletirilmeyecei sistemlerin iletilmeleri srasnda, 1 kg kuru atksu amuru bana yaklak 5 kg evsel kat atk karm uygun olmaktadr. Is geri kazanmnn gerekletirilecei iletmelerde ise 1 kg kuru atksu amuru bana 7 kg evsel kat atk karm uygun olmaktadr. Yanma, yakt ierisindeki yanabilen maddelerin hzl ekzotermik oksidasyonudur. Yakma ilemi ile tamamen yanma gerekletirilmektedir. amurun uucu maddesi ierisinde bulunan

105

karbonhidrat, ya ve proteinlerin balca elemanlar karbon, oksijen, hidrojen ve azottur. amurun yakt deeri amur tipine gre deimektedir. zellikle yksek ya ieren n ktrme amurlarnn yakt deeri en yksek iken, rtlm biyokatlarn yakt deeri neredeyse yar yarya daha dktr. Farkl amur tipleri iin yakt deerleri bir kilogram toplam kat madde miktar bana, ham n ktrme amuru iin 25000 kJ, aktif amur iin 21000 kJ, havasz olarak rtlm n ktrme amuru iin 12000 kJ, kimyasal olarak keltilmi ham n ktrme amuru iin 16000 kJ ve biyolojik filtre amuru iin ise 20000 kJ olmaktadr. Yakma tesislerinin tasarmlar srasnda, detayl bir s dengesinin kurulmas ve bu dengenin kurulmas srasnda, yakma frn duvarlarndan, bacadan atlan baca gazlarndan ve klden kaynaklanacak her trl s kayplarnn hesaplanmas gerekmektedir. amurun ierisindeki 1 kg suyun buharlaabilmesi iin gerekli s enerjisi yaklak, 4-5 MJ (4000-55000 Btu)dur. En yaygn kullanlan yakma frn ok katl yakma frn tipidir. Bu yntemde susuzlatrlm amur keki tamamen inert bir kle dnmektedir. En yksek scakln ve tamamen yanmann gerekletii ksm ortadaki ocak ksmdr. Etkili bir yanmann gerekleebilmesi iin beslenen amurun kat madde ierii en az % 15 olmaldr. Islak amurun ortalama ykleme hzlar, etkili ocak alan bana yaklak 40 kg/m2.sadir. Bu deer 25-75 kg/m2.sa arasnda deimektedir. Ayrca oluan kllerin uzaklatrlmas amacyla da yardmc prosesler tasarlanmaktadr. Hava kirliliinin nlenebilmesi asndan ise oluan egzoz gazlar slak veya kuru ykayclar ile artlmaktadr. Yaygn olarak kullanlan dier bir yakma frn ise akkan yatakl frnlardr. Bu frnlar dikey, silindirik, elikten bir reaktr ierisinde bulunan yksek sl kum yatann akkan hale getirilmesiyle askda yanmann gerekletirildii yakma frnlardr. Bu frnlarn aplar 2.7-7.6 m arasnda deimektedir. Hareketsiz haldeki kum yatann derinlii yaklak 0.8 mdir. Bu kum yatann askda hale getirilmesi amacyla yatak iersine 20-35 kN/m2 basnta hava enjekte edilmektedir. amur beslenmesi yaplmadan nce kum yatannda olmas beklenen minimum scaklk yaklak 700Cdir. Bu sebeple kum yatanda kontrol altnda tutulmas gereken scaklk aral 760-820Cdir. Bu scaklk aralnda amurun su ieriinin buharlamas ve kat maddelerinin yanmas hzl bir ekilde gereklemektedir. Oluan yanma gazlar ve kl, frnn tepesinden atlarak uzaklatrlmaktadr. Yanma gazlar ve kller normalde venturi ykayclar ile ykanarak giderilmektedir. Yakma ynteminin en nemli mahzuru oluan hava kirletici emisyonlardr. Yakma ile meydana gelen hava kirleticileri iki kategoriye ayrlmaktadr. Bunlar, koku ve yanma emisyonlardr. Koku, genellikle insan psikolojisi zerinde nemli etkide bulunmaktadr. Yanma emisyonlar ise uygulanan termal teknolojiye, kullanlan yardmc yaktn cinsine ve beslenen amuru tipine gre deimektedir. zel neme sahip olan yanma kaynakl hava kirletici emisyonlar, partikler maddeler, azot oksitler, asit gazlar, hidrokarbonlar ve ar metaller (civa, berilyum, vb) gibi zel tehlikeli bileiklerdir.

106

EK 6 ARITILMI ATIKSULARIN SULAMA SUYU OLARAK GER KULLANIM KRTERLER

Sulamada Geri Kullanlacak Artlm Atksularda Aranan zellikler Artlm atksularn sulamada kullanlmas byk bir potansiyele sahiptir. Burada, gda rnlerinin direkt olarak yenmesine ve yamurlama sulamasnda havadan gelebilecek aeresollara dikkat edilmelidir. Sulamada tekrar kullanlacak artlm atksulardaki en byk risk, mikroorganizmalar tarafndan bulatrlabilecek hastalklardr. Bu mikroorganizmalar, bakteriler, virsler, helminthler ve protozoa olabilir. Helminthler (otlak hayvanlar iin mera sulamada dikkat edilmelidir.) ve protozoalar genellikle, barsak parazitleri olarak adlandrlr. Artlm atksuyun mikrobiyolojik kalitesi, suyun kullanlabilirlii hakknda bilgi verir. Bu riskler, artma tesisinin ve artlm atksuyun uyguland yerin birlikte kontrol edilmesi ile azaltlabilir. Sulamada tekrar kullanlacak artlm atksularda aranan zellikler, Tablo E6.1de verilmitir. Artlm suyun sulamada kullanlmas iin iki deiik snf oluturulmu olup, bu kriterler minimum gereksinimleri salamakta ve baz zel uygulamalarda ilave kriterler de uygulanabilmektedir. Ticari olarak ilenmeyen gda rnlerinin ve park, bahe gibi kentsel alanlarn sulanmasnda, hem yenen rn ile hem de park, bahe gibi alanlarda insanlarn bitkileri ile su temas olabilecei iin iyi kalitede sulama suyu gerekmektedir. Sulama suyunun mikrobiyolojik kalitesi ok iyi kontrol edilmelidir. Bunun yannda, ticari olarak ilenen gda rnleri (Meyve baheleri ve zm balar), im retim ve kltr tarm gibi halkn giriinin kstl olduu yerler ve otlak hayvanlar iin mera ve saman yetitiriciliinde, sulama suyu daha dk kalitede olabilmektedir. Tablo E6.1de verilen snflandrmalar genel bir snflandrma olup, zel gereksinimler iin farkl snflandrmalar yapmak mmkndr. Tablo E6.2de sulamada geri kullanlacak artlm atksu iin kimyasal kriterler verilmitir. Atksularn araziye verilmeye veya sulamaya uygun olup olmadn belirlemek iin incelenmesi gereken en nemli parametreler unlardr: -Su iindeki znm maddelerin toplam konsantrasyonu ve elektriksel iletkenlik -Sodyum iyonu konsantrasyonu ve sodyum iyonu konsantrasyonunun dier katyonlara oran -Bor, ar metal ve toksik olabilecek dier maddelerin konsantrasyonu -Baz artlarda Ca++ ve Mg++ iyonlarnn toplam konsantrasyonu -Toplam kat madde, organik madde yk ve ya gres gibi yzen maddelerin miktar -Patojen organizmalarn miktar Atksudaki znm tuzlar, bor, ar metal ve benzeri toksik maddeler yrenin iklim artlarna, topraklarn fiziksel, kimyasal ve biyolojik zelliklerine bal olarak ortamda birikebilmekte, bitkiler tarafndan alnabilmekte veya suda kalabilmektedir. Bu nedenle, artlm atksularn arazide kullanlmas ve bertaraf sz konusu ise suyun fiziksel, kimyasal ve biyolojik parametreler asndan ngrlen snr deerlere uygunluunun yan sra, blgenin toprak zellikleri iklim, bitki tr ve sulama metodu gibi etkenler de dikkate alnmaldr. Aada srasyla geri kazanlm atksudaki kalite parametreleri daha detayl olarak aklanmtr.

107

Tablo E6.1 Sulamada geri kullanlacak artlm atksularn snflandrlmas Geri kazanm tr Artma tipi Geri kazanlm suyun zleme kalitesia periyodu Snf A a-Tarmsal sulama: Ticari olarak ilenmeyen gda rnleril b-Kentsel alanlarn sulanmas -pH=6-9 -pH: Haftalk a)Yzeysel ve -kincil artmac -BO5 < 20 mg/L -BO5: Haftalk yamurlama sulama ile -Filtrasyond -Bulanklk: -Dezenfeksiyone -Bulanklk < 2 NTUf sulanan ve ham olarak Srekli -Fekal koliform: 0/100 mLg,h direkt olarak yenilebilen -Baz durumlarda, spesifik -Koliform: gnlk klor: virs, protozoa ve helminth -Bakiye her tr gda rn srekli analizi istenebilir. b)Her trl yeil alan -Bakiye klor > 1 mg/Li sulamas (Parklar, golf sahalar vb.)

Uygulama mesafesib

me suyu temin edilen kuyulara en az 15 m mesafede

Aklamalar: -Tarmsal sulamada tavsiye edilen ar metal analizlerine dikkat edilmelidir. -Standarlar salamak zere filtrasyon ncesinde koaglant ilavesi yaplabilir. -Geri kullanlacak artlm atksu renksiz ve kokusuz olmaldr. -Virz ve dier parazitlerin yok edilmesi iin daha uzun dezenfeksiyon temas sreleri kullanlabilir. -Artlm atksu datm sisteminde (en son uygulama noktasnda) bakiye klor deeri 0.5 mg/Lnin zerinde olmaldr. -Virz ve dier parazitlerin yok edilmesi iin daha uzun dezenfeksiyon temas sreleri kullanlabilir. -Yksek ntrient ierii besinleri byme aamasnda etkileyebilir.

Snf B a-Tarmsal sulama: Ticari olarak ilenen gda rnlerim b-Girii kstl sulama alanlar c- Tarmsal sulama: Gda rn olmayan bitkiler c -pH: Haftalk a)Meyve baheleri ve -kincil artma e -pH=6-9 -BO5 < 30 mg/L -Dezenfeksiyon -BO5: Haftalk zm balar gibi -AKM < 30 mg/L -AKM: gnlk rnlerin salma sulama -Fekal koliform < 200 ad/100 -Koliform: gnlk ile sulanmas mLg,j,k -Bakiye klor: -Baz durumlarda, spesifik srekli b)im retimi ve kltr virs, protozoa ve helminth tarm gibi halkn analizi istenebilir. giriinin kstl olduu -Bakiye klor > 1 mg/Li yerler c)Otlak hayvanlar iin mera ve saman sulamas

-me suyu temin edilen kuyulara en az 90 m mesafede. -Yamurlama sulama yaplyor ise halkn bulunduu ortama en az 30 m mesafede

Aklamalar: -Tarmsal sulama iin tavsiye edilen limitlerde gznnde bulundurulmaldr. -Pstkrtmeli sulama yaplyor ise AKM < 30 mg/L olmaldr. -Yksek ntrient ierii besinleri byme aamasnda etkileyebilir. -St hayvanlarnn meralara girii sulama yapldktan 15 gn sonra olmaldr. Bu sre ksa olmas gerektii durumlarda, fekal koliform deeri en fazla 14 ad/100 mL olabilir. a Aksi belirtilmedike, artlm atksu kalitesini belirtmektedir. b Su kaynalarn ve dolaysyla insanlar artlm atksuyun etkisinden korumak iin konulu bir snrlamadr. c kincil artma, aktif amur sistemleri, biyodisk, damlatmal filtreler, stabilizasyon havuzlar, havalandrmal lagnleri vb ierebilir. kincil artma knda BO5 ve AKM konsantrasyonu 30 mg/L nin altnda olmaldr. d Kum filtreleri veya mikrofiltrasyon ile ultrafiltrasyon gibi membran filtreler olabilir. e Dezenfektant olarak klor kullanlmas, dier dezenfeksiyon yntemlerinin de kullanmn kstlamaz. f Tavsiye edilen bulanklk deeri dezenfeksiyon ncesinde salanmaldr. Hi bir zaman 5 NTUyu gememelidir.Bulanklk yerine AKMnin kullanld durumlarda, AKM deeri 5 mg/Lnin altnda olmaldr. g 7gnlk ortalama deerleri karakterize eder. h Fekal koliform deeri hi bir zaman14 ad/100 mLyi gememelidir. i Bakiye klor deeri 30 dk temas sresi sonrasndaki deeri kazakterize etmektedir. j Fekal koliform deeri hi bir zaman 800 ad/100 mLyi gememelidir. k Stabilizasyon havuzlar fekal koliform deerini dezenfeksiyon olmadan da salayabilir. l leri artma uygulanmaldr. m Ticari olarak ilenen gda rnleri halka satlmadan nce patojen mikroorganzmalarn ldrlmesi iin fiziksel veya kmysal bir ilemden geirilen rnlerdir.

108

Tablo E6.2 Sulama suyunun kimyasal kalitesinin deerlendirilmesi iin gelitirilmi tablo Kullanmnda zarar derecesi Parametreler Birimler Yok Az orta Tehlikeli (I. snf su) (II. snf su) (III. snf su) Tuzluluk letkenlik S/cm < 700 700-3000 >3000 Toplam znm Madde mg/L < 500 500-2000 >2000 Geirgenlik < 0.2 0.7-0.2 SARTad 0-3 EC 0.7 < 0.3 1.2-0.3 3-6 1.2 < 0.5 1.9-0.5 6-12 1.9 < 1.3 2.9-1.3 12-20 2.9 < 2.9 5.0-2.9 20-40 5.0 zgl iyon toksisitesi Sodyum (Na) Yzey sulamas mg/L <3 3-9 >9 Damlatmal sulama mg/L < 70 > 70 Klorr (Cl) Yzey sulamas mg/L < 140 140 350 > 350 Damlatmal sulama mg/L < 100 > 100 Bor (B) mg/L < 0.7 0.7-3.0 > 3.0 Askda kat madde: Askda kat madde, sulama sistemini tkad iin nemlidir. Konvansiyonel atksu artma tesisi knda AKM konsantrasyonu, 5-25 mg/L aralnda deimektedir. ncl artma uygulandnda, 10 mg/Lnin de altna dmektedir. Bir ok sulama sisteminde, 30 mg/Lnin altndaki AKM konsantrasyonlar tolere edilebilir durumdadr. Bununla birlikte, sulama sisteminin tkanmasnda AKM yannda, scaklk, gne ve debi gibi dier faktrlerde rol oynamaktadr. Tuzluluk: Tuzluluk, su veya topraktaki tuzlarn toplu olarak belirtilmesidir. Toplam znm madde (TM) eklinde llmektedir. Elektriksel iletkenlik (EC), (dS/m veya S/m olarak llr) TMin bir dier gsterim tarzdr. TM ve EC arasnda, EC < 5 dS/m ise TDS EC x 640 EC > 5 dS/m ise TDS EC x 800 eklinde bir iliki vardr. Tuzluluk arttka, topran suyu ile bitki hcresi zar arasndaki osmotik gradyan azalmaktadr. Bitki, topraktaki tuzlu suyu seyreltmek iin kendi hcresindeki suyu topraa geri brakmakta ve bu durum bitkinin gelimesini nlemektedir. TDS deerinin 500 mg/Lden kk olduu durumlarda bitkilerde herhangi bir etki gzlenmemitir. 500-1000 mg/L aralnda ise hassas bitkiler etkilenebilir. 1000-2000 aralnda ise bir ok bitki bundan etkilenmektedir ve dikkatli bir ynetim gerekmektedir. Genellikle, 2000 mg/Lnin zerindeki TDS deerine sahip sulama sular ise tuzlulua toleransl bitkiler iin geirgen zeminlerde kullanlabilir. Topraktaki tuzluluk oran, drenaj suyunun srekli ve dzenli bir ekilde tabandan ekilmesi halinde kararl hale gelmektedir. Topraktaki tuzluluk orannn kontrol edilmesinde, drenaj sistemi ok nemlidir. Tablo E6.3de eitli bitkiler ve bunlarn tuzlulua olan hassasllar verilmitir.

109

Tablo E6.3 Bitkiler ve bunlarn tuzlulua olan hassaslklar

Bitki ismi Toleransl

TDS > 2000 mg/L Arpa Fasulye Msr Pamuk Brlce Keten Yulaf Pirin avdar eker pancar eker kam Sorgum Soya fasulyesi Buday Enginar Kukonmaz Kzmz pancar Lahana Havu Kereviz Salatalk Marul Soan Patates Ispanak Kabak Domates algam Yonca Bermuda imi ayr otu (fescue) Fokstail (imen) Harding imi Meyve bahesi Sesbania (iek) Sudan imi Bakla Buday imi

Hassaslk* Orta toleransl Orta hassas

TDS:1500-2000 mg/L Tarla bitkileri TDS:1000-1500 mg/L

Hassas
TDS: 500-1000 mg/L

Sebzeler ayr bitkileri Meyveli aalar

Badem Kays Brtlen Hurma zm Portakal eftali Erik ilek *Hassaslk, iklime, toprak durumuna ve kltrel artlara gre deiibilir.

110

Sodyum adsorpsiyon oran: Sodyum adsorpsiyon oran, toprak bnyesindeki suda ve sulama suyunda sodyumun baskn iyon olduu durumu gstermektedir. Yksek sodyumlu durumlarda, toprak partiklleri birbirinden ayrlmaktadr. Bu durumda, topraktaki porozite azalmakta ve byk boluklar tkanmaktadr. Bylelikle, su ve havann toprak iine nfuzu engellenmektedir. Sodyum oran, sodyum adsorbsiyon oran (SAR) (Konsantrasyonlar, meq/l cinsindendir.) ile gsterilmektedir. SAR, suyun sodyum (veya benzer alkaliler) asndan zararllnn bir ls olarak kullanlmakta ve aadaki ekilde hesaplanmaktadr.

SAR

Na Ca + Mg 2

SAR deeri yerine son zamanlarda, revize edilerek tadil edilmi SAR deeri (SARtad) olarak nerilmitir. Burada, Ca+2 znrlnn, sudaki HCO3 konsantrasyonuna bal olarak deikenlii dikkate alnarak Cax deeri kullanlmaktadr. Cax, HCO3/Ca ve ECye bal olarak deimektedir.

SARTad =

Na Ca x + Mg 2

Bu ifadedeki, Na+, Mg+2 ve Cax konsantrasyonlar da meq/L cinsindendir. Ancak, pratik olarak SAR ve SARtad arasnda ok nemli bir farkllk yoktur. SAR daha yaygn olarak kullanlmaktadr. SAR yerine, SARtad deerinin kullanlmas, su kalitesi ve topraktaki kimyasal karakteristiklerinin, kalsiyum dengesini bozabilecei durumlarda tavsiye edilmektedir. Yksek alkaliniteli sular, konsantrasyon dengesini bozabilmekte ve yksek SARtad deerleri vermektedir. SAR ve ECnin topraktaki infiltrasyon zerindeki etkisi, ekil E6.1de gsterilmitir. SAR ve ECnin bilinmesi ile topraktaki szma problemi konusunda bilgi sahibi olunabilmektedir. Topraktaki kalsiyum orannn, manezyuma gre daha yksek olmas tavsiye edilmektedir. Topraktaki geirimlilii dzenlemek zere, kalsiyum slfat (CaSO4) kullanlmaktadr. Kalsiyum slfat, topraa direkt olarak veya sulama suyu ierisine kartrlarak uygulanabilmektedir.

ekil E6.1 SAR ve ECnin infiltrasyon zerindeki etkisi

111

zgl iyon toksisitesi: Geri kazanlm sudaki bir ok iyon, yksek konsantrasyonlarnda bitki zerinde birikebilmektedir. Sodyum, klorr ve bor bunlarn balcalardr. Sodyum toksisitesi, yapraklara zarar vermektedir. Bu durum, avokado ve baz meyve aalarnda (kays, kiraz, eftali) gzlemlenmitir. Tablo E6.4de sulama suyunda bulunan sodyumun deiik bitkiler iin tolerans verilmitir. Klorr de benzer ekilde zarar vermektedir. Klorrn etkisi daha ok kavak gibi aalarda olmaktadr. Sebze ve tarla bitkileri, SAR deeri ok yksek deilse, sodyum ve klorrden etkilenmemektedir. Tablo E6.5de, deiik bitkilerin yapraklarna zarar veren klorr konsantrasyonlar belirtilmitir. Tablo E6.4 Deiik bitkilerin sulama suyunda bulunan sodyuma tolerans Tolerans SAR deeri Bitki Durum ok hassas 2-8 Yaprak dken meyve Yaprakta yanma aalar, turungiller, avokado Hassas 8-18 Fasulyeler Bymenin engellenmesi, bodur kalma Orta toleransl 18-46 Yonca, yulaf, pirin Ntrient ve toprak yapsndan dolay bymenin engellenmesi ve bodur kalma Toleransl 46-102 Buday, kaba yonca, arpa, Zayf toparak yapsndan dolay domates, eker pancar, bymenin engellenmesi ve bodur kalma deiik imen trleri Tablo E6.5 Bitkilerin yapraklarna zarar veren klorr konsantrasyonlar Hassaslk Klorr konsantrasyonu, mg/L Etkilenen bitki Hassas < 178 Badem, kays, erik Orta hassas 178-355 zm, biber, patates, domates Orta toleransl 355-710 Kaba yonca, arpa, msr, salatalk Toleransl > 710 Karnabahar, pamuk, susam, sorgum, eker pancar, ayiei Bor, bitki bymelerinde gerekli dozdan yksek olduunda zarar vermekte, yaprak yanmas ve sararmas gibi etkiler ile kendini gstermektedir. lkemizde baz yrelerde bor elementinin tad nem dolaysyla, Tablo E6.2de verilen sulama suyu snflamalarna ek olarak bitkilerin bora dayanklln gz nnde bulunduran ek bir artlm atksu sulama suyu snflandrmasna gerek duyulmaktadr. Aslnda, btn bitkilerin normal gelimeleri iin az bir miktar bora ihtiyalar vardr. Ancak borun bitkilere gerekli miktar ile zehirlilik seviyesi arasnda ok dar bir snr vardr ve bu snr bitki trlerine gre deimektedir. Toprakta veya sulama suyunda kritik snrlarn stnde bor bulunmas bitki yapraklarnda sararma, yanma ve yarlmalara, olgunlamam yapraklarda dklme ve byme hznn yavalamas ile verimde azalmaya neden olmaktadr. Tablo E6.6de bitkilerin bora kar dayankllk dereceleri verilmitir. Artlm atksularn sulamada kullanlmasnda bu snflandrmann gz nne alnmas gerekmektedir.

112

Tablo E6.6 Bitkilerin bora kar dayankllk dereceleri

Bitki ismi Toleransl

Bor: > 4.0 mg/L Arpa Fasulye Msr Pamuk Yer fst Yulaf Sorgum eker pancar Buday Enginar Kukonmaz Kzmz pancar Lahana Havu Kereviz Salatalk Marul Soan Patates Domates algam Kaba yonca Arpa (at yemi) Brlce

Hassaslk* Orta toleransl Orta hassas

Bor: 2.0-4.0 mg/L Tarla bitkileri Bor: 1.0-2.0 mg/L

Hassas
Bor < 0.5-1.0 mg/L

Sebzeler Yem bitkileri

Meyveli aalar Kays Brtlen zm Portakal eftali Erik *Hassaslk, iklime, toprak durumuna ve kltrel artlara gre deiibilir.

Eser elementler ve ntrientler: Eser elementler, ortamda ok dk konsantrasyonlarda bulunan elementlerdir. Eser elementlerin bitkiler zerindeki etkisi, konsantrasyonuna bal olarak deimektedir. Tablo E6.7de sulama sularnda izin verilebilen maksimum ar metal ve toksik elementlerin konsantrasyonlar verilmitir. Bu elementlerden yksek konsantrasyonlarda alndnda, yapraklarn zarar grmesi veya bymede gerileme gibi etkiler grlebilmektedir. Evsel atksulardaki eser elementlerin konsantrasyonu, genellikle dk miktarlardadr. Ancak, evsel atksulara endstriyel dearjlar olduu durumda, konsatrasyonlar ykselebilmektedir. Geri kazanlm atksulardaki tahmini eser madde konsantrasyonlar, Tablo E6.8de verilmitir.

113

Tablo E6.7 Sulama sularnda izin verilebilen maksimum ar metal ve toksik elementlerin konsantrasyonlar zin verilen maksimum konsantrasyonlar Birim alana Her trl zeminde pH deeri 6.0-8.5 arasnda verilebilecek srekli sulama olan killi zeminlerde 24 maksimum toplam yaplmas durumunda yldan daha az sulama yapldnda, mg/L miktarlar, kg/ha snr deerler mg/L Elementler Alminyum (Al) 4600 5.0 20.0 Arsenik (As) 90 0.1 2.0 Berilyum(Be) 90 0.1 0.5 Kadmiyum (Cd) 9 0.01 0.05 Krom (Cr) 90 0.1 1.0 Kobalt (Co) 45 0.05 5.0 Bakr (Cu) 190 0.2 5.0 Florr (F) 920 1.0 15.0 Demir (Fe) 4600 5.0 20.0 Kurun (Pb) 4600 5.0 10.0 Lityum (Li)1 2.5 2.5 Mangan (Mn) 920 0.2 10.0 Molibden (Mo) 9 0.01 0.052 Nikel (Ni) 920 0.2 2.0 Selenyum (Se) 16 0.02 0.02 Vanadyum (V) 0.1 1.0 inko (Zn) 1840 2.0 10.0 Tablo E6.8 Geri kazanlm evsel atksulardaki tahmini eser madde konsantrasyonlar (mg/l) Elementler, kinci artma ncl Ters Tavsiye edilen deer* mg/L artma osmoz Aralk Ortalama Ksa sreli Uzun sreli Arsenik (As) <0.005-0.023 <0.005 <0.001 0.00045 0.10 10.0 Bor (B) <0.1-2.5 0.7 0.3 0.17 0.75 2.0 Kadmiyum <0.005-0.15 <0.005 <0.0004 0.0001 0.01 0.05 (Cd) Krom (Cr) <0.005-1.2 0.02 <0.01 0.0003 0.10 20.0 Bakr (Cu) <0.005-1.3 0.04 <0.01 0.015 0.20 5.0 Civa (Hg) <0.002-0.001 0.0005 0.0001 Molibden (Mo) 0.001-0.018 0.007 0.01 0.05 Nikel (Ni) 0.003-0.6 0.004 <0.02 0.002 0.2 2.0 Kurun (Pb) 0.003-0.35 0.008 <0.002 0.002 5.0 20.0 Selanyum (Se) <0.005-0.02 <0.005 <0.001 0.0007 0.02 0.05 inko (Zn) 0.004-1.2 0.04 0.05 0.05 2.0 10.0 * EPA nn tavsiyesi Herhangi bir madde toprakta mg/kg olarak Co konsantrasyonuna sahipse sulanan topraktaki bu maddenin toplam deeri kg/ha olarak (4.2xCo) ifadesi ile belirlenebilmektedir. Tablo E6.7nin birinci stununda verilen Birim alana verilebilecek maksimum toplam miktarlar, ancak (4.2xCo) ifadesi ile hesaplanan topraktaki mevcut miktarn karlmasndan sonra kullanlabilir. rnek: Topraktaki bor konsantrasyonu Co = 80 mg/kg ise ve kabul edilebilir maksimum bor deeri 680 kg/ha olduuna gre 4.2xCo = 336 kg/ha olur. Buna gre birim alana toplam olarak en ok 680 - 336 = 344 kg/ha borun sulama yoluyla eklenmesine izin verilebilir. Geri kazanlm atksu, sulama iin faydal olan ntrientleri iermektedir. Geri kazanlm atksuda bulunan ana ntrient, azot, fosfor ve potasyumdur. Azot ve fosfor, artlm atsuda yeterli miktarlarda bulunurken, bitki bymesini etkilemektedir. Bununla birlikte, potasyum konsatrasyonu
114

dk olmasna karn, bitki bymesini daha az etkilemektedir. Tablo E6.9da deiik artma sistemleri ile geri kazanlm atksudaki ntrient seviyeleri verilmitir. Tablo E6.9 Geri kazanlm atksuda olabilecek ntrient seviyeleri Elementler, Birim Ham Konvansiyonel BNR BNR+filtrasyon+ MBR mg/L atksu Aktif amur dezenfeksiyon Toplam azot Nitrat azotu Toplam fosfor mg N/L mg N/L mg P/L 20-70 0-az 4-12 15-35 10-30 4-10 2-12 1-10 1-2 2-12 1-10 <2 7-18 5-11 0.3-5 BNR+MF+RO+ dezenfeksiyon <1 <1 <0.05

BNR: Biyolojik ntrient giderimi

MBR: Membran biyoreaktr

Mikrobiyolojik kalite: Sulamada tekrar kullanlacak artlm atksularda aranan mikrobiyolojik zellikler, Tablo E6.1de verilmitir. Artlm suyun sulamada kullanlmas iin iki deiik mikrobiyolojik snf oluturulmu olup, bu kritler minimum gereksinimleri salamaktadr. Ticari olarak ilenmeyen gda rnleri ve park, bahe gibi kentsel alanlarn sulanmasnda, hem yenen rn ile su temas ettii hem de park, bahe gibi alanlarda insanlarn im ve bitkiler ile temas olabilecei iin ok iyi kalitede sulama suyu gerekmektedir. Bu durumda, sulama suyunda fekal koliform bulunmamaldr ve mikrobiyolojik kalitesi ok iyi kontrol edilmelidir (Fekal koliform deeri hi bir zaman 14 ad/100 mlyi gememelidir). Bunun yannda, ticari olarak ilenen gda rnleri (Meyve baheleri ve zm balar), im retimi ve kltr tarm gibi halkn giriinin kstl olduu yerler ve otlak hayvanlar iin mera ve saman yetitiriciliinde, sulama suyunun mikrobiyolojik kalitesi daha dk kalitede olabilmektedir. Bu durumda fekal koliform deeri, 200 ad/100 mlden kk olmal (30 gnlk ortalama deer) ve hi bir zaman 800 ad/100 mlyi gememelidir. Sulama Sisteminin Seimi Sulama sisteminin tr, bitki tr, su kalitesi ve miktar, yerel zellikler ve maliyeti ile deiebilmektedir. Tablo E6.10da, sulama metodlar ve temel zellikleri ve bu yntemlerin artlm atksu iin deerlendirilmeleri Tablo E6.11de verilmitir. Tablo E6.10 Sulama metodlar ve temel zellikleri Sulama yntemi Seimi etkileyen faktrler Salma sulama Dk maliyet Tam seviyelendirme gerekmemektedir. Dk sulama verimi Dk halk sal korumas Dk maliyet Seviyelendirme gerekebilir. Dk sulama verimi Orta halk sal korumas Nisbeten dk maliyet Seviyelendirme gerekir. Dk sulama verimi Orta halk sal korumas Orta-yksek maliyet Seviyelendirme gerekmemektedir. Orta sulama verimi Dk halk sal korumas Yksek maliyet Seviyelendirme gerekmemektedir. Yksek sulama verimi Yksek halk sal korumas Artlm atksu sulamas iin zel durumlar alanlarn korunmas gerekmektedir. Dk artma verimi ve alanlarn korunmas gerekmektedir. Uygun bitki seimi yaplmaldr. Dk artma verimi ve alanlarn korunmas gerekmektedir. Bitki kstlamas yaplmaldr. Su kaynaklar, yollar ve evlere uzaklna dikkat edilmelidir. zel bir koruma gerektirmemektedir. Deliklerin tkanmamas iin su kalitesine dikkat edilmelidir. Ynetimine daha fazla dikkat edilmelidir.

Kark usul sulama

Kenar sulamas

Yamurlama sulama

Damlatmal sulama

115

Tablo E6.11 Sulama yntemlerinin artlm atksu iin deerlendirilmesi Deerlendirme Kark usul sulama Kenar sulamas Yamurlama parametreleri sulama kaybna Bitki srtta Baz alt yapraklar Verim Yapraklarn zarar grebilir. sebep olacak, dikildiinde zarar grmesi yapra hasar yaprakta problem oluabilir. olmamaktadr. dey Tuz, alt Kkde tuz Bitkiye zarar veren Tuzlar srtta tuz birikmesi hareket eder ve katmanlara doru birikmesi olabilmektedir. birikmez. hareket eder ve birikme olmaz. Sulama sonras Sulamalar arasnda Sulamalar arasnda Byme toprak su bitkiler su stresine bitkiler su stresine mevsiminde girebilmektedir. girebilmektedir sulama sonras potansiyeli toprak su potansiyeli der. Verim kayb Zayf-Orta olmakszn tuzlu artlm suyun uygulanabilirlii Zayf-Orta: yi sulama drenaj Zayf: Bir ok ve bitkinin yapra zarar grebilir.

Damlatmal sulama Yaprak olumaz. hasar

Tuz hareketi radyaldir ve damlama noktalar arasnda tuz skmas olabilir. Byme mevsiminde sulama sonras yksek toprak su potansiyeli oluturur ve tuzluluun etkisini azaltr. ok iyi: Bir ok bitki ok az verim kayb ile byyebilirler.

Artlm atksu ile sulamada, sulama seiminde dikkat edilmesi gereken en nemli hususlar, halk sal, sulama verimi ve tkanma problemidir. Halka sal, sulama trnn seimini etkileyen en nemli husustur. Yamurlama sulama gibi yzeysel sulama uygulamalarnda bu risk byktr. Bundan dolay, yamurlama sulama, ileri artmadan sonra uygulanmaldr. Baz durumlarda yamurlama sulama, herhangi bir ilemden gemeden yenen gda rnlerine uygulanamaz. Halk sal asndan en uygun yntem damlatmal sulamadr. Sulama sistemleri, maksimum verimi salayacak ekilde tasarlanmaldrlar. Sulama veriminde etkin hususlar, buharlama, bitki soumas, bitki kalite kontrol ve kklerden tuzun aa katmanlara szmasdr. Damlatmal sulamada, verim en yksek olmaktadr. Askda kat maddeler, tkanmay etkileyen bir dier parametredir. kincil ve ncl artma kndaki askda kat madde konsantrasyonu, sulama iin dk seviyededir. Tkanmay etkileyen bir dier etken ise suyun hzdr. Dk hzlarda, tkanma artabilmektedir. Tablo E6.12de damlatmal sulamada, tkanmay etkileyen su kaliteleri verilmitir. Tkanmann nlenmesi asndan, bakiye klor konsantrasyonunun en az 0.5 mg/L olmas gerekmektedir. Artlm atksularn tarmda kullanm srasnda hangi sulama tr ve snfnn seilecei ile ilgili detayl deerlendirme, Tablo E6.13de verilmitir. Tablo E6.12 Damlatmal sulamada tkanmay etkileyen su kaliteleri Parametreler Birimler Kullanmnda zarar derecesi Yok Az orta Tehlikeli AKM mg/L < 50 50-100 > 100 pH <7 7-8 >8 TDS mg/L < 500 500-2000 > 2000 Mangan mg/L < 0.1 0.1-1.5 > 1.5 Demir mg/L < 0.1 0.1-1.5 > 1.5 H2S mg/L < 0.5 0.5-2.0 > 2.0 Bakteri says say/l < 10000 10000-50000 > 50000

116

Tablo E6.13 Sulama tr ve snfnnn seimi Bitki tr Sulama tr Byk yaprakl, yzeyde veya yzeye yakn byyen bitkiler Yamurlama (Brokoli, lahana, karnbahar, Damlatmal kereviz, marul) Ham olarak yenen kkl bitkiler (havu, soan) Yer ile temas olmayan bitkiler (domates, fasulyeler, dolmalk biber, turungil olmayan meyve aalar, araplk zm dndaki zmler) Yer ile temas olmayan ve yenmeden nce kabuu soyulan bitkiler (turungiller, fndk) Yer ile temas olan ve yenmeden nce kabuu soyulan bitkiler (kavun, karpuz) Yenmeden nce ileme tabii tutulan bitkiler (patates, pancar) Yenmeden nce ileme tabii tutulan yzeysel bitkiler (Brksel lahanas, balkaba, tahl, arap yapm iin zm) nsan tketimi iin olmayan bitkiler, kltr tarm, mera ve otlaklar Yamurlama, Damlatmal, salma, kark usul Yamurlama

Sulama suyu snf A

B
A A

Damlatmal, salma, kark usul

Yamurlama, salma, damlatmal, kark usul Yamurlama, salma, damlatmal, kark usul Yamurlama, salma, damlatmal, kark usul Yamurlama, salma, damlatmal, kark usul Yamurlama, salma, damlatmal, kark usul

B B B B

117