Talha Hakan Alp

Akl, Bilgi ve Hikmet zerine

Akl-bilgi mukayesesi ahsiyet tahlillerinde yrtlen bir muhakeme tarzdr. Filan kimsenin akl bilgisinden fazla ya da bilgisi aklndan fazla gibi deerlendirme cmleleriyle karlaanmz olmutur. Bu nevi deerlendirmelere geleneimizde de rastlanr. Mesela Rb el-Isfehnnin aktard u anekdot: Arap dilbiliminin kurucu isimlerinin banda gelen Halil b. Ahmet ile siyaset felsefecisi bnl-Mukaffa zaman zaman bir araya gelir, sohbet ederlermi. Bir gn yine bir araya gelip gn sohbet ederler. Birbirilerinden ayrldklarnda ikisine de karsndakini nasl bulduu sorulur. bnl-Mukaffan Halil iin syledii akl ilminden fazla olan bir adam; Halilin bnl-Mukaffa iin syledii de ilmi aklndan fazla olan bir adamdr. Rab el-Isfehn dt notta limlerden biri dedii kimseye isnadla unlar syler: kisi de birbirleri hakknda doru sylemiler. Hakikaten mam Halil akl ilminden fazla olan bir adamd. Zahidane bir hayat srd ve kamlardan yaplm bir evde huzur iinde ruhunu teslim etti. bnl-Mukaffa da ilmi aklndan fazla olan biriydi. Gereksiz ilere girdi ve kt biimde ldrld.1[1] Maksadm ne Halil b. Ahmedin ne de bnl-Mukaffan ahsiyet analizini yapmak deil. Dolaysyla yukardaki tespiti hakl karmak adna bnl-Mukaffan gen yata bir abbas valisi tarafndan esrarengiz biimde ldrl zerine izahlar, gerekeler sunmakla urap misalin mazmunu glgelemesine frsat vermeyeceim. el-Mnakaa fit-temsil leyse min dbit-tahsl2[2] Burada mhim olan husus aklla ilim arasnda akl lehine sonulanan mukayesenin izahdr. 1

[1] Isfehn, Muhdartl-deb, c. 1, s. 28.

Baz yanl anlamalara meydan vermemek iin sze akl anlaymza k tutan baz izahlarla girmek istiyorum. Bizim ilim-irfan-hikmet geleneimizde akl mevcut bilgiden yeni bilgiler reten bir makineden ibaret deildir. Dolaysyla akl derken bilgi iilii yapan zekaya eitlenmi bir istidattan bahsetmiyoruz. Kuran ayetleriyle de temellenen geleneksel kabule gre, akl kalptir ya da akletmek, fkhetmek kalbin/fudn iidir. Kalp demiken mam Gazzlnin ifadesiyle latfe-i rabbniyye-i ruhaniyye diye tanmlanan manev kalpten sz ettiimiz de hatrdan uzak kalmasn. Akln iinin bilgi retmekten ibaret olmadn sylemek, aslnda akln daha ne yaptn ya da asl ne yaptn konumak gerektiini sylemekle ayn eydir. nce bunu konualm yleyse. Akln asl ii, bilgiyi szgeten geirmek, onu insann hal ve tavrlarna istikamet veren bir iksir olarak kullanabilmektir. Zaten asl Arapa olan akl kelimesi, balamak, kaytlamak anlamna gelir. Nefsn gdlerin ardnda doludizgin saa sola seirtmekten alkoyan, eytan emellerin peinde koarak rabbn cevherleri tahrip etmenin nndeki engel akldr/akl- ameldir. Telkin ettii mkerrem insan/kul uuruyla benliimize yle bir dinginlik, yle bir vakar kazandrr ki, behim zevklerin bayalklarna kar set eker. Ve al klli hal, balayan ve balayarak selamette tutan rabban bir istidat olarak akl, sair canllarla aramzdaki biricik temayz sebebi olur ve insan haram-helal sorumluluuyla mkellef olma erefine eritirir. Akla dair bunca not dtk madem bilgiye de bir izah getirmeli. Bilgi var hikmet var. Bilgi derken hikmetin hatrn incitmemek iin murad beyan etmeli nce. Bilgi tam da filozoflarn tarif ettikleri gibi husl sureti eyi fiz-zihni [Zihinde eyin suretinin hasl olmas ya da eyin sureti olarak zihinde hasl olan] Yani bilgi zihnin haslas Kelime ynlarnn hafzaya tad binlerce suret ve resim kuvve-i mfekkirenin nnde ayklanp derlenmeyi bekleyen ynla i sonra bazen kllden czye, bazen de czden kllye kimi karlatrlacak, eletirilecek, kimi tecrid edilecek, kimi terkip edilecek. Kimi sebep-msebbep vetiresinde birletirilecek, kimi ayrtrlacak Hasl anlamlar aras nispetler belirlenecek, nispetler zerinden hkmlere varlacak. Sonra nadasa braklacak, bir sre dinecek yrek topraklarnda Rutubeti gidince niceleri klecek, iine ekecek Keli yarglar ihtimalli cmlelere evrilecek, nutuk srasnda muhatabn yzne dikilen sert iaret parmaklar -merhum Akifin hastal srasnda ekilen fotorafndaki gibi- yumuayacak, az bklerek kendini sorgulamak zere alnna iliecektir Nadastan sonra bilginin dolgun, canl ve sert grnts yerini mteenni ve mutevaz bir ehreye brakarak hikmete dnecek Arlklar trplenmi, mbalaalar dindirilmi, toksinlerinden boalan yerleri acziyet ve tevekklle doldurulmu olarak Sadece sz deil, z de hakikate denk den bir muvazene iinde Szn bandaki anekdotta geen akln bilgiden ok olmas ynndeki tespit, kabaca bilgiyi doru ileyip bata kendi selameti olmak zere insanlarn selametine kullanabilme kabiliyetini iaretler. Teenn, tedebbr, muhakeme, hikmet ve ileri grllk gibi

istidatlar teda eder. Bilginin akldan fazla olmas ise akl melekelerin temedii, hazmedilmemi ham bilgiye iarettir. Ayrca akl bilgiyle duygularmz arasndaki ak kontrol eder. Yer yer duygularmz tahrip edecek, lsz tepkilere yol aabilecek verileri sorgulamak ve bunlar selametimize mncer olacak surette yorumlamak akln iidir. Akl bilgisine yeten kimseler bilgiyi kuatarak duygularn selamette tutarlarken, bilgisi aklna galip gelen kimseler bilgileriyle duygularn haddinden fazla gerer ve nihayet selametlerini tehlikeye atarlar Mukayeseyi biraz daha derinletirelim. Bilgi eitlidir, cziyyt dzeyindedir ve her eyle alakadardr. eitlilii vahdetle btnleyen, cziyyt klliyyta balayan ve alakalar tevhid edip ortak bir esasta toplayan ise akldr. Bilgi czci/paracdr ve ileyii anlktr, bir sistem ngrsne sahip deildir. Akl kllcidir, ileyii temelli ve bir usul muvazenesindedir. Bilgi gz alcdr, coku vericidir, zeknz srprizlere boan ynla kelimeler cmbdr. Akl duru ve dingindir, vakurdur, btn anlamlar tek bir anlama ircnn hendesesi adna sanclanandr. Bu haysiyetle bilgi binann gze grnen bilumum yap malzemeleri mesabesindedir. Zeka, malzemeye estetik katan iilie benzer. Malzemeye de iilie de vnme imkan sunan asl hner, binann mhendislik ksmnn mimar olan aklndr. Hakikat binada takdiri celbeden ne varsa akln derin geometrik dengelemelerinin eseridir. Bilgi kii binaya baktnda ne gzel mermer, ne muazzam granit! der. Zeki adam mermere ekil veren iiliin bysndedir. Akll/bilge adamn gzne ne malzeme ne iilik gelir. O maddliin tesine ilien nazaryla mcerret hendeseyi temaa halindedir Evrenin de bir hendesesi var phesiz adna kader dedikleri Her ey bir kaderle yaratlmtr, menn artlarn ve hadiselerin de bir hendesesi var muhakkak. Kimi zengin kimi fakir, kimi mutlu kimi mutsuz, kimi cazibeli kimi snk, hasl insanlar bir mozaii andryorsa; ac tatl, bazen umutlu bazen umutsuz, bazen kolay bazen zor yaadklarmz bir btn rgletiriyorsa bunun da bir hendesesi, bir mimar var ezelden takdir eden kl kii ne ahslara ne hadiselere taklp kalr, o ke ke kaderin ileyiindeki hikmet srlarn zmenin derdinde/zevkindedir Bu sadette msamaha gsterilirse Anadolu halk hikmetine mal olmu akl yata deil batadr szne erh deilse de bir haiye dme cretimiz olacak. Evet, kymet hkmleri srf yaa baklarak verilemez. Nice yal insanlar var ki, yalarnn gerektirdii olgunluktan mahrumdurlar. Nice gen insan da vardr ki yalarndan beklenmeyen olgunlua sahiptirler. Genelde insanlarn yalarna gre itibar grd topluluklarda bu sz dengeleri bilgi, hikmet ve kemal lehine mizana oturtuyor. Ancak u da unutulmamal; akln bata olduunu dnseniz de sonuta akl eserlerini insann hal ve harektnda sergiliyor. Genlik yllarnda hal ve harektmz belirleyen

irade, nemli lde his ve infiallerin gerdii duygulara kar zaafldr. Bu srete akln neyin doru neyin yanl olduuna karar vermesi yetmiyor. Doruya tutunabilmek, yanlla arana uzak mesafeler koyabilmek daha kalb, daha dern hner istiyor. u halde, yal olmak birebir akll olmak demek deil elbette; ama akl da dorular hayata aktarabilecei duygusal dinginlii ve ruh konforunu ancak ilerleyen yan sabrla, feragatle olgunlatrd, trl zdraplarla kavurduu olgun bir yrein teennisinde bulabiliyor... Ne demeli, bilgi desen akl yetmeyince parazit yapyor, baa dert ayor. Akl desen genlikten yana pek emin deil; ya istiyor. Teenni diyor, sabr diyor, feragat diyor Ger bilgiyi sana hikmet klam istersen acyla pi, kavrul da benliin terbiye/tezkiye et diyor

3 4

[1] Isfehn, Muhdartl-deb, c. 1, s. 28. [2] rnein rnekliini tartmak tahsil adabndan deildir. T

alha Hakan Alp

3 4